سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].
مشخصات ظاهری: ج - نمونه.
یادداشت: عربی.
یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت: کتابنامه.
مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-
موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق
رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی: 297/212
شماره کتابشناسی ملی: 1680946
ص: 1
**[ترجمه]
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
ص: 1
**[ترجمه]
آل عمران: «قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ»(32)
(و قال تعالی): «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»(132)
(و قال تعالی): «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ»(128)
النساء: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ* وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَهُ (1) عَذابٌ مُهِینٌ»(13-14) (و قال تعالی): «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا»(59) (و قال تعالی): «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً»(69)
المائدة: «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ»(92)
ص: 1
الأنفال: «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»(1)
(و قال تعالی): «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ»(20)
التوبة: «وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ»(71)
النور: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَخْشَ اللَّهَ وَ یَتَّقْهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ»(52) (إلی قوله تعالی): «قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ ... فَإِنَّما عَلَیْهِ (1) ما حُمِّلَ وَ عَلَیْکُمْ ما حُمِّلْتُمْ وَ إِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ»(54)
(إلی قوله تعالی): «وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»(56)
الأحزاب: «وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا مُبِیناً»(36)
(و قال تعالی): «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً»(71) (إلی قوله تعالی): (2) «إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکافِرِینَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِیراً *خالِدِینَ فِیها أَبَداً لا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً* یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا»(64-66)
الزخرف: (3) «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ»(33)
الفتح: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیماً»(17)
الحجرات: «وَ إِنْ تُطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً»(14)
المجادلة: «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ»(13) (إلی قوله تعالی): «إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ فِی الْأَذَلِّینَ *کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ»(21)
الحشر: «ذلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ یُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ»(4)
ص: 2
(و قال تعالی): «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ»(7)
التغابن: «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ»(12)
lt;meta info="- قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ - . آل عمران / 32 -
{بگو خدا و پیامبر [او] را اطاعت کنید پس اگر رویگردان شدند قطعا خداوند کافران را دوست ندارد.}
- وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ - . آل عمران / 132 - {خدا و رسول را فرمان برید باشد که مشمول رحمت قرار گیرید.}
- لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ - . آل عمران / 128 -
{هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست یا [خدا] بر آنان می بخشاید یا عذابشان می کند زیرا آنان ستمکارند.}
- وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ * وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ. - . نساء / 13 - 14 - {و هر کس از خدا و پیامبر او اطاعت کند وی را به باغهایی درآورد که از زیر [درختان] آن نهرها روان است در آن جاودانه اند و این همان کامیابی بزرگ است، و هر کس از خدا و پیامبر او نافرمانی کند و از حدود مقرر او تجاوز نماید وی را در آتشی درآورد که همواره در آن خواهد بود و برای او عذابی خفت آور است.}
- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا - . نساء / 59 -
{ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید پس هر گاه در امری [دینی] اختلاف نظر یافتید اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید آن را به [کتاب] خدا و [سنت] پیامبر [او] عرضه بدارید این بهتر و نیک فرجام تر است.}
- وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً المائدة - . نساء / 69 -
{و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند و آنان چه نیکو همدمانند.}
- وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ - . مائده / 92 -
ص: 1
{و اطاعت خدا و اطاعت پیامبر کنید و [از گناهان] برحذر باشید پس اگر روی گرداندید بدانید که بر عهده پیامبر ما فقط رساندن [پیام] آشکار است.}
- وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ - . انفال / 1 - {و اگر ایمان دارید از خدا و پیامبرش اطاعت کنید.}
- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ - . انفال / 20 -
{ای کسانی که ایمان آورده اید خدا و فرستاده او را فرمان برید و از او روی برنتابید در حالی که[سخنان او را] می شنوید}
- وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ - . توبه / 71 - {و از خدا و پیامبرش فرمان می برند آنانند که خدا به زودی مشمول رحمتشان قرار خواهد داد.}
- وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَخْشَ اللَّهَ وَ یَتَّقْهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ * وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَیَخْرُجُنَّ قُل لَّا تُقْسِمُوا طَاعَةٌ مَّعْرُوفَةٌ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ * قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوا فَإِنَّمَا عَلَیْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَیْکُم مَّا حُمِّلْتُمْ وَإِن تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ * وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ * وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ - . نور / 52- 56 -
{و کسی که خدا و فرستاده او را فرمان برد و از خدا بترسد و از او پروا کند آنانند که خود کامیابند. و با سوگندهای سخت خود به خدا سوگند یاد کردند که اگر به آنان فرمان دهی بی شک [برای جهاد] بیرون خواهند آمد بگو سوگند مخورید اطاعتی پسندیده [بهتر است] که خدا به آنچه می کنید داناست. بگو خدا و پیامبر را اطاعت کنید پس اگر پشت نمودید [بدانید که] بر عهده اوست آنچه تکلیف شده و بر عهده شماست آنچه موظف هستید و اگر اطاعتش کنید راه خواهید یافت و بر فرستاده [خدا] جز ابلاغ آشکار [ماموریتی] نیست. خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند وعده داده است که حتما آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند و هر کس پس از آن به کفر گراید آنانند که نافرمانند. و نماز را برپا کنید و زکات را بدهید و پیامبر [خدا] را فرمان برید تا مورد رحمت قرار گیرید.}
- وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا مُبِیناً - . احزاب / 36 -
{و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و فرستاده اش به کاری فرمان دهند برای آنان در کارشان اختیاری باشد و هر کس خدا و فرستاده اش را نافرمانی کند قطعا دچار گمراهی آشکاری گردیده است.}
- یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمَالَکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَمَن یُطِعْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِیمًا - . احزاب / 71 -
}تا اعمال شما را به صلاح آورد و گناهانتان را بر شما ببخشاید و هر کس خدا و پیامبرش را فرمان برد قطعا به رستگاری بزرگی نایل آمده است{.
- إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکَافِرِینَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِیرًا * خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا لَّا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَلَا نَصِیرًا * یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یَا لَیْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا - . احزاب / 64- 66 -
{خدا کافران را لعنت کرده و برای آنها آتش فروزانی آماده کرده است. جاودانه در آن می مانند نه یاری می یابند و نه یاوری. روزی که چهره هایشان را در آتش زیرورو می کنند می گویند ای کاش ما خدا را فرمان می بردیم و پیامبر را اطاعت می کردیم.}
- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ - . محمد / 33 -
{ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را اطاعت کنید و از پیامبر [او نیز] اطاعت نمایید و کرده های خود را تباه مکنید.}
- وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیماً - . فتح / 17 - {و
هر کس خدا و پیامبر او را فرمان برد وی را در باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرهایی روان است درمی آورد و هر کس روی برتابد به عذابی دردناک معذبش می دارد.}
- وَ إِنْ تُطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً - . حجرات / 14 - {و
اگر خدا و پیامبر او را فرمان برید از [ارزش] کرده هایتان چیزی کم نمی کند.}
- أَأَشْفَقْتُمْ أَن تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ * أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِم مَّا هُم مِّنکُمْ وَلَا مِنْهُمْ وَیَحْلِفُونَ عَلَی الْکَذِبِ وَهُمْ یَعْلَمُونَ * أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا إِنَّهُمْ سَاء مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ * اتَّخَذُوا أَیْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَن سَبِیلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ * لَن تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُم مِّنَ اللَّهِ شَیْئًا أُوْلَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ * یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعًا فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَمَا یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلَی شَیْءٍ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْکَاذِبُونَ * اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنسَاهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُوْلَئِکَ حِزْبُ الشَّیْطَانِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ * إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِکَ فِی الأَذَلِّینَ * کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ - . مجادله / 13- 21 -
{آیا ندیده ای کسانی را که قومی را که مورد خشم خدایند به دوستی گرفته اند آنها نه از شمایند و نه از ایشان و به دروغ سوگند یاد می کنند و خودشان [هم] می دانند. خدا برای آنان عذابی سخت آماده کرده است راستی که چه بد می کردند. سوگندهای خود را [چون] سپری قرار داده بودند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند و [در نتیجه] برای آنان عذابی خفت آور است. در برابر خداوند نه از اموالشان و نه از اولادشان هرگز کاری ساخته نیست آنها دوزخی اند [و] در آن جاودانه [می مانند.]روزی که خدا همه آنان را برمی انگیزد همان گونه که برای شما سوگند یاد می کردند برای او [نیز] سوگند یاد می کنند و چنان پندارند که حق به جانب آنهاست آگاه باش که آنان همان دروغگویانند. شیطان بر آنان چیره شده و خدا را از یادشان برده است آنان حزب شیطانند آگاه باش که حزب شیطان همان زیانکارانند. در حقیقت کسانی که با خدا و پیامبر او به دشمنی برمی خیزند آنان در [زمره] زبونان خواهند بود. خدا مقرر کرده است که حتما من و فرستادگانم چیره خواهیم گردید آری خدا نیرومند شکست ناپذیر است.}
- ذلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ یُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ - . حشر / 4 -
ص: 2
{این [عقوبت] برای آن بود که آنها با خدا و پیامبرش در افتادند و هر کس با خدا درافتد [بداند که] خدا سخت کیفر است.}
- وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ - . حشر / 7 -
{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید و از خدا پروا بدارید که خدا سخت کیفر است.}
- وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ - . تغابن / 12 -
{و خدا را فرمان برید و پیامبر [او] را اطاعت نمایید، و اگر روی بگردانید، بر پیامبر ما فقط پیام رسانیِ آشکار است.}
**[ترجمه]
أقول: أوردنا تفسیر لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ فی باب العصمة و سیأتی أن المراد بأولی الأمر الأئمة المعصومون علیهم السلام.
وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا أی عاقبة أو تأویلا من تأویلکم بلا رد فَإِنَّما عَلَیْهِ أی علی النبی صلی الله علیه و آله ما حُمِّلَ من التبلیغ وَ عَلَیْکُمْ ما حُمِّلْتُمْ من الامتثال إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أی قضی رسول الله و ذکر الله للتعظیم و الإشعار بأن قضاءه قضاء الله قیل نزل فی زینب بنت جحش بنت عمته أمیمة بنت عبد المطلب خطبها رسول الله صلی الله علیه و آله لزید بن حارثة فأبت هی و أخوها عبد الله و قیل فی أم کلثوم بنت عقبة وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فزوجها من زید أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ أی أن یختاروا من أمرهم شیئا بل یجب علیهم أن یجعلوا اختیارهم تبعا لاختیار الله و رسوله یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ أی تصرف من جهة إلی أخری کاللحم یشوی بالنار أو من حال إلی حال لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ أی لا ینقصکم من أجورها شیئا من لات لیتا إذا نقص و المحادة المخالفة و المضادة و المشاقة الخلاف و العداوة.
**[ترجمه]می گویم: تفسیر «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ» - . آل عمران / 128 -
{هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست.} را در باب عصمت آوردیم، چنان که خواهد آمد منظور از «اولی الأمر» امامان معصوم علیهم السلام هستند. «وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا» یعنی این فرجامش نیکتر است، و یا این تأویل بدون شک از تأویل شما نیکتر است. «فَإِنَّما عَلَیْهِ» یعنی بر عهده پیامبر صلّی الله علیه و آله «ما حُمِّلَ» یعنی ابلاغ رسالت «وَ عَلَیْکُمْ ما حُمِّلْتُمْ» یعنی گردن نهادن. «إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً» یعنی وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله به کاری فرمان دهد؛ اما از برای بزرگداشت از خداوند نیز نام برده تا آگاه سازد که فرمان حضرت صلّی الله علیه و آله همان فرمان خداوند است. گفتهاند این آیه درباره زینب بنت جحش، دختر عمه پیامبر صلّی الله علیه و آله ، یعنی دختر أمیمه بنت عبدالمطلب نازل شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله او را برای زید بن حارثه خواستگاری کرد اما او و برادرش عبدالله سر باز زدند؛ نیز گفته شده درباره امّ کلثوم بنت عقبه نازل شده است. «وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِیِ» - . احزاب / 50 -
{که خود را [داوطلبانه] به پیامبر بخشید.} و پیامبر صلّی الله علیه و آله او را به عقد زید درآورد. «أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ» یعنی چنین نیست که پیرامون کارشان خودشان بخواهند اختیاری بکنند، بلکه بایست اختیارشان را پیرو اختیار خداوند و رسولش قرار دهند. «یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ» یعنی چهرههایشان همچون گوشتی که بر آتش کباب میشود از این رو به آن رو میشود، و یا از حالتی به حالت دیگر درمیآید. «لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ» یعنی از پاداش کردههای آنان چیزی نمیکاهد؛ فعل «یَلِتْکُمْ» از «لاتَ لیتاً» برگرفته شده که به معنای «کاستن» است. در «یُحَادُّونَ» نیز «محادّة» به معنای مخالفت و ضدیّت است و در «شَاقُّوا» «مشاقّة» به معنای مخالفت و دشمنی.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی زَاهِرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ النَّحْوِیِّ (1) قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ نَبِیَّهُ عَلَی مَحَبَّتِهِ فَقَالَ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ (2) ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (3)
ص: 3
وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ (1) ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ فَوَّضَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ ائْتَمَنَهُ فَسَلَّمْتُمْ وَ جَحَدَ النَّاسُ فَوَ اللَّهِ لَنُحِبُّکُمْ أَنْ تَقُولُوا إِذَا قُلْنَا وَ تَصْمُتُوا إِذَا صَمَتْنَا وَ نَحْنُ فِیمَا بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا جَعَلَ اللَّهُ لِأَحَدٍ خَیْراً فِی خِلَافِ أَمْرِنَا (2).
الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمٍ مِثْلَهُ (3).
**[ترجمه]کافی: از ابی اسحاق نحوی روایت شده که وی گفت: خدمت امام جعفر صادق علیه السلام رسیدم و از ایشان شنیدم که فرمود: خداوند عزّ و جلّ پیامبرش را بر اساس محبت خود تربیت کرد و فرمود: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ» - . قلم / 4 -
{و راستی که تو را خویی والاست.} سپس امر را به ایشان تفویض کرد و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 -
ص: 3
{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.}
و باز فرمود: «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ» - . نساء / 80 -
{هر کس از پیامبر فرمان برد در حقیقت خدا را فرمان برده.} سپس پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله امر را به حضرت علی علیه السلام تفویض کرد و او را امین خود نهاد و شما سر سپردید و مردم انکار کردند؛ به خدا سوگند ما شما را بر این دوست میداریم که چون ما سخن گفتیم سخن بگویید و چون ما دم فرو بستیم دم فرو بندید. ما واسطه میان شما و خداوند عزّ و جلّ هستیم. خداوند در خلاف امر ما برای هیچ کس خیری ننهاده است - . اصول کافی 1: 265 - .
از عاصم نیز همانند این حدیث روایت شده است - . اصول کافی 1: 265 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ وَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولَانِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَّضَ إِلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله أَمْرَ خَلْقِهِ لِیَنْظُرَ کَیْفَ طَاعَتُهُمْ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ (4) ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (5)
أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنِ ابْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ مِثْلَهُ (6)- یر، بصائر الدرجات ابْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ مِثْلَهُ (7).
**[ترجمه]کافی: از زُراره روایت شده که وی گفت: از امام محمد باقر علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام شنیدم که فرمودند: خداوند عزّ و جلّ امر آفریدگان خود را به پیامبرش صلّی الله علیه و آله تفویض کرد تا ببیند اطاعت آنان چگونه است، «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} - . اصول کافی 1: 266 - .
از ثعلبه نیز همانند این حدیث روایت شده است - . اصول کافی 1: 267 - ،
همچنین در بصائر الدرجات از ابن عبد الجبار - . بصائر الدرجات: 111 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لِبَعْضِ أَصْحَابِ قَیْسٍ الْمَاصِرِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ نَبِیَّهُ فَأَحْسَنَ أَدَبَهُ فَلَمَّا أَکْمَلَ لَهُ الْأَدَبَ قَالَ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ (8) ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ أَمْرَ الدِّینِ وَ الْأُمَّةِ لِیَسُوسَ (9) عِبَادَهُ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (10) وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ مُسَدَّداً مُوَفَّقاً مُؤَیَّداً
ص: 4
بِرُوحِ الْقُدُسِ لَا یَزِلُّ وَ لَا یُخْطِئُ فِی شَیْ ءٍ مِمَّا یَسُوسُ بِهِ الْخَلْقَ فَتَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّهِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ الصَّلَاةَ رَکْعَتَیْنِ رَکْعَتَیْنِ عَشْرَ رَکَعَاتٍ فَأَضَافَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الرَّکْعَتَیْنِ رَکْعَتَیْنِ وَ إِلَی الْمَغْرِبِ رَکْعَةً فَصَارَتْ عَدِیلَةَ الْفَرِیضَةِ لَا یَجُوزُ تَرْکُهُنَّ إِلَّا فِی سَفَرٍ وَ أَفْرَدَ الرَّکْعَةَ فِی الْمَغْرِبِ فَتَرَکَهَا قَائِمَةً فِی السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ فَأَجَازَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ کُلَّهُ فَصَارَتِ الْفَرِیضَةُ سَبْعَ عَشْرَةَ رَکْعَةً ثُمَّ سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النَّوَافِلَ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِینَ رَکْعَةً مِثْلَیِ الْفَرِیضَةِ فَأَجَازَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ ذَلِکَ وَ الْفَرِیضَةُ وَ النَّافِلَةُ إِحْدَی وَ خَمْسُونَ رَکْعَةً مِنْهَا رَکْعَتَانِ بَعْدَ الْعَتَمَةِ جَالِساً تُعَدُّ بِرَکْعَةٍ مَکَانَ الْوَتْرِ وَ فَرَضَ اللَّهُ فِی السَّنَةِ صَوْمَ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَوْمَ شَعْبَانَ وَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فِی کُلِّ شَهْرٍ مِثْلَیِ الْفَرِیضَةِ فَأَجَازَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ ذَلِکَ وَ حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْخَمْرَ بِعَیْنِهَا وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُسْکِرَ مِنْ کُلِّ شَرَابٍ فَأَجَازَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ وَ عَافَ (1) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَشْیَاءَ وَ کَرِهَهَا لَمْ یَنْهَ عَنْهَا نَهْیَ حَرَامٍ إِنَّمَا نَهَی عَنْهَا نَهْیَ عافة (2) (إِعَافَةٍ) وَ کَرَاهَةٍ ثُمَّ رَخَّصَ فِیهَا فَصَارَ الْأَخْذُ بِرُخَصِهِ وَاجِباً عَلَی الْعِبَادِ کَوُجُوبِ مَا یَأْخُذُونَ بِنَهْیِهِ وَ عَزَائِمِهِ وَ لَمْ یُرَخِّصْ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیمَا نَهَاهُمْ عَنْهُ نَهْیَ حَرَامٍ وَ لَا فِیمَا أَمَرَ بِهِ أَمْرَ فَرْضٍ لَازِمٍ فَکَثِیرَ الْمُسْکِرِ مِنَ الْأَشْرِبَةِ نَهَاهُمْ عَنْهُ نَهْیَ حَرَامٍ لَمْ یُرَخِّصْ فِیهِ لِأَحَدٍ وَ لَمْ یُرَخِّصْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَحَدٍ تَقْصِیرَ الرَّکْعَتَیْنِ اللَّتَیْنِ ضَمَّهُمَا إِلَی مَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَلْ أَلْزَمَهُمْ ذَلِکَ إِلْزَاماً وَاجِباً لَمْ یُرَخِّصْ لِأَحَدٍ فِی شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ إِلَّا لِلْمُسَافِرِ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ أَنْ یُرَخِّصَ مَا لَمْ یُرَخِّصْهُ (3) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَافَقَ أَمْرُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَهْیُهُ نَهْیَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَجَبَ عَلَی الْعِبَادِ التَّسْلِیمُ لَهُ کَالتَّسْلِیمِ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (4).
**[ترجمه]کافی: از فُضَیل بن یسار روایت شده که وی گفت: شنیدم که امام جعفر صادق علیه السلام به یکی از یاران قیس ماصر میفرمود: خداوند عزّ و جلّ پیامبر خود صلّی الله علیه و آله را تربیت کرد و تربیت ایشان را نیک گرداند؛ چون تربیت را از برای حضرتش تمام گرداند فرمود: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ» - . قلم / 4 -
{و راستی که تو را خویی است والا.} سپس امر دین و امت را به ایشان تفویض کرد تا کار بندگان خدا را تدبیر کند؛ آنگاه فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} رسول خدا صلّی الله علیه و آله رهیافته و توفیقمند و تأیید شده به روح القُدُس بود،
ص: 4
در راه تدبیر خلق هیچ لغزش و خطایی نداشت چه به آداب الهی تربیت شده بود. خداوند عزّ و جلّ دو رکعتْ دو رکعت، ده رکعت نماز واجب گردانید و رسول خدا صلّی الله علیه و آله دو رکعت به دو رکعت و یک رکعت به نماز مغرب افزود و افزودههای حضرت صلّی الله علیه و آله با واجبِ خداوند همسان گشت، چنانکه ترک آنها جز در سفر جایز نیست، مگر در نماز مغرب که به آن یک رکعت افزود و آن را چه در سفر و چه در حَضَر برجا گذاشت. خداوند عزّ و جلّ برای این همه به حضرت اجازه داد و اینچنین نماز واجب هفده رکعت گشت. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله نمازهای نافله را دو برابر نمازهای واجب، سی و چهار رکعت سنت نهاد و خداوند عزّ و جلّ برای این نیز به حضرت اجازه داد، اینگونه نماز واجب و مستحب پنجاه و یک رکعت شد که از آن جمله دو رکعت بهطور نشسته پس از عشا به جای نماز وتر است که یک رکعت به حساب میآید. همچنین خداوند متعال روزه را در طول سال در ماه رمضان واجب ساخت و رسول خدا صلّی الله علیه و آله روزه ماه شعبان و سه روز روزه از هر ماه را به عنوان سنت نهاد که دو برابر روزه واجب میشود، و خداوند عزّ و جلّ برای این نیز به حضرت اجازه داد. باز خداوند عزّ و جلّ فقط خَمر را حرام گرداند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله هر نوشیدنیِ مستکنندهای را حرام گرداند، و خداوند برای این نیز به حضرت اجازه داد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله از برخی چیزها خودداری نمود و آنها را مکروه داشت اما از آنها نهیِ تحریمی نکرد بلکه تنها از آنها نهی اعافه (نهی به خودداری) و نهی کراهتی کرد و درباره آنها رخصت داد؛ اینچنین در موارد مورد نظر حضرت صلّی الله علیه و آله اخذ به رخصت بر بندگان نیز واجب شد، به همان شکل که اخذ به نهی و غدقن در موارد مورد نظر پیامبر صلّی الله علیه و آله بر آنان واجب است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله هم درباره چیزهایی که آنها را مورد نهی تحریمی قرار داد و هم درباره چیزهایی که آنها را مورد امر وجوبی و الزامی قرار داد هیچ رخصتی به بندگان نداد؛ از همین جهت بندگان را از بسیاری نوشیدنیها که مست کننده هستند نهی تحریمی کرد و به هیچ کس درباره آن نوشیدنیها رخصت نداد، همچنانکه درباره دو رکعتی که خودش به نمازهای واجب خداوند افزوده بود به هیچ کس رخصتِ تقصیر نداد بلکه بندگان را بهطور واجب بر آنها ملزم داشت و در مورد آنها برای هیچ کس رخصتی نگذاشت مگر برای مسافر؛ هیچ کس حق ندارد در مورد آنچه که رسول خدا صلّی الله علیه و آله رخصت نداده رخصت بگذارد. پس امر رسول خدا صلّی الله علیه و آله با امر خداوند عزّ و جلّ و نهی ایشان با نهی خداوند عزّ و جلّ همخوان گشته و بر بندگان واجب است که به حضرت صلّی الله علیه و آله سر بسپارند همچنانکه به خداوند تبارک و تعالی سر میسپارند - . اصول کافی 1: 266 - 267 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَدَّبَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله (5) فَلَمَّا انْتَهَی بِهِ إِلَی
ص: 5
مَا أَرَادَ قَالَ (1) وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ (2) فَفَوَّضَ إِلَیْهِ دِینَهُ فَقَالَ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (3) وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ الْفَرَائِضَ (4) وَ لَمْ یَقْسِمْ لِلْجَدِّ شَیْئاً وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَطْعَمَهُ السُّدُسَ فَأَجَازَ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ لَهُ ذَلِکَ (5) وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هذا (6) عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ (7).
یر، بصائر الدرجات الْحَجَّالُ عَنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ مِثْلَهُ (8).
**[ترجمه]کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: خداوند تبارک و تعالی پیامبرش صلّی الله علیه و آله را تربیت کرد و وقتی ایشان را آنچنان که میخواست گرداند،
ص: 5
فرمود: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ» - . قلم / 4 - {و راستی که تو را خویی است والا.} آنگاه دین خود را به حضرت تفویض کرد و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} خداوند عزّ و جلّ سهمهای ارث را مقرّر گرداند و برای جدّ سهمی ننهاد، آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله یکششم از ارث را بهره جدّ قرار داد و خداوند عزّ و جلّ برای این به حضرت اجازه داد؛ این همان کلام خداوند عزّ و جلّ است که فرمود: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ» - . صلّی الله علیه و آله / 39 - { این بخشش ماست [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه دار.} - . اصول کافی 1: 267 -
بصائر الدرجات: از محمد بن سنان نیز همانند این حدیث روایت شده است - . بصائر الدرجات: 111 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دِیَةَ الْعَیْنِ وَ دِیَةَ النَّفْسِ وَ حَرَّمَ النَّبِیذَ وَ کُلَّ مُسْکِرٍ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ جَاءَ فِیهِ شَیْ ءٌ قَالَ نَعَمْ لِیُعْلَمَ مَنْ یُطِیعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَعْصِیهِ (9).
**[ترجمه]کافی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله دیه چشم و دیه جان را وضع فرمود و نبیذ (شراب خرما) و هر مستکننده دیگری را حرام کرد. مردی به امام علیه السلام عرض کرد: رسول خدا صلّی الله علیه و آله بدون اینکه در این باره دستوری آمده باشد اینها را وضع کرد؟ امام علیه السلام فرمود: بله! تا کسانی که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله اطاعت میکنند از کسانی که از ایشان نافرمانی میکنند مشخص شوند - . اصول کافی 1: 267 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ (10) قَالَ وَجَدْتُ فِی نَوَادِرِ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا وَ اللَّهِ مَا فَوَّضَ اللَّهُ إِلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ إِلَّا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِلَی الْأَئِمَّةِ علیهم السلام قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِما أَراکَ اللَّهُ وَ هِیَ جَارِیَةٌ فِی الْأَوْصِیَاءِ علیهم السلام (11).
**[ترجمه]کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: نه! به خدا سوگند خداوند به هیچ یک از آفریدگان خود تفویضِ امر نکرد جز به رسول خود صلّی الله علیه و آله و امامان علیه السلام ، خداوند عزّ و جلّ فرمود: «إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِما أَراکَ اللَّهُ» - . نساء / 105 -
{ما این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم تا میان مردم به [موجب] آنچه خدا به تو آموخته داوری کنی.} و این در مورد اوصیاء علیه السلام نیز جاری است - . اصول کافی 1: 268 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ
ص: 6
عَنْ مُحَمَّدِ بْنُ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله حَتَّی قَوَّمَهُ عَلَی مَا أَرَادَ ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ فَقَالَ عَزَّ ذِکْرُهُ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (1) فَمَا فَوَّضَ اللَّهُ إِلَی رَسُولِهِ فَقَدْ فَوَّضَهُ إِلَیْنَا (2).
**[ترجمه]ص: 6
کافی: از محمد بن حسن میثمی روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: خداوند عزّ و جلّ رسولش صلّی الله علیه و آله را تربیت کرد تا اینکه ایشان را آنچنانکه میخواست استوار داشت، سپس امر را به ایشان تفویض کرد و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 -
{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} و خداوند هر آنچه را به رسولش صلّی الله علیه و آله تفویض کرد به ما تفویض کرده است - . اصول کافی 1: 268 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ صَنْدَلٍ الْخَیَّاطِ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ (3) قَالَ أَعْطَی سُلَیْمَانَ مُلْکاً عَظِیماً ثُمَّ جَرَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانَ لَهُ أَنْ یُعْطِیَ مَا شَاءَ مَنْ شَاءَ وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ أَفْضَلَ مِمَّا أَعْطَی سُلَیْمَانَ لِقَوْلِهِ تَعَالَی ما آتاکُمُ (4) الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (5).
**[ترجمه]کافی: از زید شحّام روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام حق تعالی «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ» - . صلّی الله علیه و آله / 39 -
{ این بخشش ماست [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه دار.} پرسیدم. ایشان فرمود: خداوند به حضرت سلیمان علیه السلام مُلکی عظیم عطا فرمود، پس از آن این آیه را درباره رسول خدا صلّی الله علیه و آله جاری ساخت، پس ایشان حق یافت که هر چه خواست به هر که خواست عطا کند. خداوند چیزی برتر از آنچه به حضرت سلیمان علیه السلام داده بوده به حضرت صلّی الله علیه و آله عطا فرمود زیرا که فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} - . اصول کافی 1: 268 - .
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام مَا تَقُولُ فِی التَّفْوِیضِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَوَّضَ إِلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله أَمْرَ دِینِهِ فَقَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فَأَمَّا الْخَلْقَ وَ الرِّزْقَ فَلَا ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِی (6) خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ مِنْ شَیْ ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ (7).
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا علیه السلام : از یاسر خادم روایت شده که وی گفت: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: درباره تفویض چه میفرمایید؟ ایشان فرمود: خداوند تبارک و تعالی امر دینش را به پیامبرش صلّی الله علیه و آله تفویض کرد و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 -
{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} اما آفرینش و رزق را نه. امام علیه السلام سپس فرمود: خداوند عزّ و جلّ «خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ» - . انعام / 102 -
{آفریننده هر چیزی است.} او عزّ و جلّ میفرماید: «الَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ مِنْ شَیْ ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ» - . روم / 40 - {خدا همان کسی است که شما را آفرید سپس به شما روزی بخشید آنگاه شما را می میراند و پس از آن زنده می گرداند آیا در میان شریکان شما کسی هست که کاری از این [قبیل] کند منزه است او و برتر است از آنچه [با وی] شریک می گردانند.} - . عیون الأخبار: 326 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ رِبْعِیٍّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَدَّبَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله فَأَحْسَنَ تَأْدِیبَهُ فَقَالَ خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ (8) فَلَمَّا کَانَ ذَلِکَ أَنْزَلَ اللَّهُ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ (9) وَ فَوَّضَ إِلَیْهِ
ص: 7
أَمْرَ دِینِهِ فَقَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (1) فَحَرَّمَ اللَّهُ الْخَمْرَ بِعَیْنِهَا وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلَّ مُسْکِرٍ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ وَ کَانَ یَضْمَنُ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةَ فَیُجِیزُ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ وَ ذَکَرَ الْفَرَائِضَ فَلَمْ یَذْکُرِ الْجَدَّ فَأَطْعَمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَهْماً فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ وَ لَمْ یُفَوِّضْ إِلَی أَحَدٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ غَیْرِهِ (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از قاسم بن محمد روایت شده که وی گفت: خداوند پیامبرش را تربیت کرد و تربیت ایشان را نیک گرداند و فرمود: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ» - . اعراف / 199 -
{گذشت پیشه کن و به [کار] پسندیده فرمان ده و از نادانان رخ برتاب.} وقتی چنین شد خداوند نازل فرمود: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ» - . قلم / 4 - {و راستی که تو را خویی والاست.} و امر دینش را به حضرت تفویض کرد و
ص: 7
فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} خداوند فقط خَمر را حرام گرداند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله هر مست کنندهای را حرام کرد و خداوند برای این به ایشان اجازه داد. حضرت صلّی الله علیه و آله نزد خداوند بهشت را ضمانت میکرد و خداوند این را از برای ایشان اجازه میداد. خداوند سهمهای ارث را بیان فرمود اما برای جدّ چیزی بیان نکرد، آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله سهمی را بهره جدّ قرار داد و خداوند برای این به ایشان اجازه داد، حال آنکه به هیچ یک از پیامبران خود جز حضرت صلّی الله علیه و آله تفویض امر نکرده بود - . بصائر الدرجات: 111 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْمُؤْمِنِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَدَّبَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله حَتَّی إِذَا أَقَامَهُ عَلَی مَا أَرَادَ قَالَ لَهُ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ (3) فَلَمَّا فَعَلَ ذَلِکَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله زَکَّاهُ اللَّهُ فَقَالَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ (4) فَلَمَّا زَکَّاهُ فَوَّضَ إِلَیْهِ دِینَهُ فَقَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (5) فَحَرَّمَ اللَّهُ الْخَمْرَ وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلَّ مُسْکِرٍ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ کُلَّهُ وَ إِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ الصَّلَاةَ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَقَّتَ أَوْقَاتِهَا فَأَجَازَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ (6).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: خداوند پیامبرش صلّی الله علیه و آله را تربیت کرد تا اینکه وقتی ایشان را آنچنان که میخواست به پا داشت، به ایشان فرمود: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ» - . اعراف / 199 - {گذشت پیشه کن و به [کار] پسندیده فرمان ده و از نادانان رخ برتاب.} وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله چنین کرد، خداوند ایشان را پاک گرداند و فرمود: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ» - . قلم / 4 - {و راستی که تو را خویی والاست.} سپس وقتی حضرت را پاک گرداند دین خود را به ایشان تفویض کرد و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 -
{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} خداوند خَمر را حرام گرداند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله هر مست کنندهای را حرام کرد و خداوند برای این به حضرت اجازه داد. خداوند حکم نماز را نازل فرمود و رسول خدا صلّی الله علیه و آله اوقات آن را تعیین کرد و خداوند برای این به حضرت اجازه داد - . بصائر الدرجات: 111 - .
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ زِیَادٍ الْقَنْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ کَیْفَ کَانَ یَصْنَعُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِشَارِبِ الْخَمْرِ قَالَ کَانَ یَحُدُّهُ قُلْتُ فَإِنْ عَادَ قَالَ کَانَ یَحُدُّهُ قُلْتُ فَإِنْ عَادَ قَالَ کَانَ یَحُدُّهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَإِنْ عَادَ کَانَ یَقْتُلُهُ قُلْتُ کَیْفَ کَانَ یَصْنَعُ بِشَارِبِ الْمُسْکِرِ قَالَ مِثْلَ ذَلِکَ قُلْتُ فَمَنْ شَرِبَ شَرْبَةَ مُسْکِرٍ کَمَنْ شَرِبَ شَرْبَةَ خَمْرٍ قَالَ سَوَاءٌ فَاسْتَعْظَمْتُ ذَلِکَ فَقَالَ لِی یَا فُضَیْلُ لَا تَسْتَعْظِمْ ذَلِکَ فَإِنَّ اللَّهَ إِنَّمَا بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ وَ اللَّهُ أَدَّبَ نَبِیَّهُ فَأَحْسَنَ تَأْدِیبَهُ فَلَمَّا ائْتَدَبَ فَوَّضَ إِلَیْهِ فَحَرَّمَ اللَّهُ الْخَمْرَ وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلَّ مُسْکِرٍ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ وَ حَرَّمَ اللَّهُ مَکَّةَ وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله
ص: 8
الْمَدِینَةَ فَأَجَازَ اللَّهُ کُلَّهُ لَهُ وَ فَرَضَ اللَّهُ الْفَرَائِضَ مِنَ الصُّلْبِ فَأَطْعَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْجَدَّ فَأَجَازَ ذَلِکَ کُلَّهُ لَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا فُضَیْلُ حُرِّفَ وَ مَا حُرِّفَ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ (1).
**[ترجمه]الإختصاص، بصائر الدرجات: از فُضَیل بن یسار روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام پرسیدم: امیر مومنان علیه السلام با کسی که خَمر مینوشید چه میکرد؟ ایشان فرمود: او را حد میزد. عرض کردم: اگر تکرار میکرد؟ فرمود: او را حد میزد. عرض کردم: اگر تکرار میکرد؟ فرمود: برای بار سوم او را حد میزد و اگر باز تکرار میکرد او را میکُشت. عرض کردم: با کسی که مست کننده مینوشید چه میکرد؟ فرمود: همانند همان. عرض کرئم: آیا کسی که نوشیدنی مست کننده بنوشد مانند کسی است که خَمر نوشیده؟ فرمود: «یکی است.» چون این بر من گران نمود امام علیه السلام به من فرمود: ای فضیل! این بر تو گران نیاید، خداوند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را فقط «رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ» - . انبیاء / 107 - {رحمتی برای جهانیان} برانگیخت و پیامبر خود صلّی الله علیه و آله را تربیت کرد و تربیت ایشان را نیک گرداند، وقتی حضرت تربیت گشت امر را به ایشان تفویض نمود. اینچنین خداوند خَمر را حرام گرداند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله هر مست کنندهای را حرام کرد و خداوند برای این به ایشان اجازه داد. خداوند از برای مکه حُرمت نهاد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله از برای مدینه حُرمت نهاد
ص: 8
و خداوند برای این به ایشان اجازه داد. خداوند سهمهای ارث را مقرّر فرمود و رسول خدا صلّی الله علیه و آله برای جدّ نیز بهره نهاد و خداوند برای تمامی این موارد به ایشان اجازه داد. تحریف شد و این آیه تحریف نشد (و یا این آیه تحریف شد و چه تحریفی شد که مقصود تحریف معنایی آیه است ) : «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ» - . نساء / 80 -
{هر کس از پیامبر فرمان برد در حقیقت خدا را فرمان برده.} - . الإختصاص: نسخه خطی، بصائر الدرجات: 112 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنْ زِیَادٍ الْقَنْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مِثْلَهُ (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از عبدالله بن سنان نیز همانند این حدیث از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است - . بصائر الدرجات: 112 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ أَشْیَاءَ مِنَ الصَّلَاةِ وَ الدِّیَاتِ وَ الْفَرَائِضِ وَ أَشْیَاءَ مِنْ أَشْبَاهِ هَذَا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ فَوَّضَ إِلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از زُراره روایت شده که وی گفت: از امام محمد باقر علیه السلام درباره اموری از نماز و دیات و سهمهای ارث و اموری همچون اینها پرسیدم، ایشان فرمود: خداوند به پیامبرش صلّی الله علیه و آله تفویض کرده است - . بصائر الدرجات: 111 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ حُمْرَانَ عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از حمران نیز همانند این حدیث از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده است - . بصائر الدرجات: 111 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات بَعْضُ أَصْحَابِنَا (5) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ قَالَ: قَالَ لِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُفَوَّضُ إِلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَوَّضَ إِلَی سُلَیْمَانَ علیه السلام مُلْکَهُ فَقَالَ هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ (6) وَ إِنَّ اللَّهَ فَوَّضَ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله نَبِیِّهِ فَقَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فَقَالَ رَجُلٌ إِنَّمَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُفَوَّضاً إِلَیْهِ فِی الزَّرْعِ وَ الضَّرْعِ فَلَوَی جَعْفَرٌ علیه السلام عَنْهُ عُنُقَهُ مُغْضَباً فَقَالَ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ وَ اللَّهِ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ (7).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از اسماعیل بن عبد العزیز روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام به من فرمود: امر به رسول خدا صلّی الله علیه و آله تفویض میشد. خداوند تبارک و تعالی مُلک خود را به حضرت سلیمان علیه السلام تفویض نمود و فرمود: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ» - . صلّی الله علیه و آله / 39 -
{ این بخشش ماست [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه دار.} و به پیامبر خود حضرت محمد صلّی الله علیه و آله تفویض امر نمود و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} راوی میگوید: مردی عرض کرد: به رسول خدا صلّی الله علیه و آله فقط در کشاورزی و دامداری تفویض امر شده بوده! ناگاه امام علیه السلام خشمناک رو از آن مرد گرداند و فرمود: در همه چیز، به خدا سوگند در همه چیز - . بصائر الدرجات: 111- 112 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ النَّضْرِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ أَوْ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَدَّبَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله تَأْدِیباً فَفَوَّضَ
ص: 9
إِلَیْهِ الْأَمْرَ وَ قَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (1) وَ کَانَ مِمَّا أَمَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ فَرَائِضُ الصُّلْبِ وَ فَرَضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْجَدِّ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ وَ حَرَّمَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ الْخَمْرَ بِعَیْنِهَا وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلَّ مُسْکِرٍ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: خداوند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را کاملا تربیت کرد و سپس امر را به ایشان تفویض نمود
ص: 9
و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 -
{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} از جمله آنچه که خداوند در کتاب خود به آن امر فرمود سهمهای ارث بود، رسول خدا صلّی الله علیه و آله برای جدّ نیز سهم نهاد و خداوند برای این به ایشان اجازه داد. خداوند در کتاب خود فقط خَمر را حرام گرداند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله هر مست کنندهای را حرام کرد و خداوند برای این به ایشان اجازه داد - . بصائر الدرجات: 112 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَامِرٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ: قَرَأْتُ هَذِهِ الْآیَةَ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ (3) قَوْلَ اللَّهِ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْهَا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام بَلَی وَ شَیْ ءٌ وَ شَیْ ءٌ مَرَّتَیْنِ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ لَهُ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ وَ قَدْ فَوَّضَ اللَّهُ إِلَیْهِ دِینَهُ فَقَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فَمَا أَحَلَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهُوَ حَلَالٌ وَ مَا حَرَّمَ فَهُوَ حَرَامٌ (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از ثُمالی روایت شده که وی گفت: نزد امام محمد باقر علیه السلام این سخن خداوند به پیامبرش را قرائت کردم: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ» - . آل عمران / 128 -
{هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست.} میخواستم از امام علیه السلام درباره این آیه بپرسم که ایشان دو مرتبه فرمود: اختیار داشت. سپس فرمود: چگونه پیامبر صلّی الله علیه و آله هیچ اختیاری نداشت حال آنکه خداوند دینش را به ایشان تفویض کرد و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 -
{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} پس هر آنچه رسول خدا صلّی الله علیه و آله حلال کرده آن حلال است و هر چه ایشان حرام کرده آن حرام است - . بصائر الدرجات: 112 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَدَّبَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَلَمَّا تَأَدَّبَ فَوَّضَ إِلَیْهِ فَقَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (5) وَ قَالَ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ (6) فَکَانَ فِیمَا فَرَضَ فِی الْقُرْآنِ فَرَائِضُ الصُّلْبِ وَ فَرَضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَائِضَ الْجَدِّ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ (7) لَهُ فِی أَشْیَاءَ کَثِیرَةٍ فَمَا حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ مَا حَرَّمَ اللَّهُ (8).
یر، بصائر الدرجات إبراهیم بن هاشم عن عمرو بن عثمان عن محمد بن عذافر عن رجل من
ص: 10
إخواننا عن أبی جعفر علیه السلام مثله (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: خداوند تبارک و تعالی حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را تربیت کرد و وقتی حضرت صلّی الله علیه و آله تربیت شد به ایشان تفویض امر نمود. خداوند تبارک و تعالی فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 -
{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} و نیز فرمود: «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ» - . نساء / 80 -
{هر کس از پیامبر فرمان برد در حقیقت خدا را فرمان برده.} در میان آنچه خداوند در قرآن مقرر کرد سهمهای ارث بود، رسول خدا صلّی الله علیه و آله سهم جدّ را نیز مقرر کرد و خداوند درباره امور بسیاری به ایشان اجازه داد. پس هر چه را رسول خدا صلّی الله علیه و آله حرام کرده به منزله چیزی است که خداوند حرام کرده است - . بصائر الدرجات: 112 - .
ص: 10
در بصائر الدرجات همانند این حدیث از امام محمد باقر علیه السلام باز روایت شده است - . بصائر الدرجات: 112 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ ابْنِ خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا أَعْطَی اللَّهُ نَبِیّاً شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ أَعْطَاهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله قَالَ لِسُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ (2) وَ قَالَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (3)
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: خداوند به هیچ پیامبری چیزی عطا نکرد جز آنکه آن را به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز عطا فرمود. خداوند به حضرت سلیمان علیه السلام فرمود: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ» - . صلّی الله علیه و آله / 39 -
{ این بخشش ماست [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه دار.} و به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 -
{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} - . بصائر الدرجات: 112 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ هَاشِمٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی عِمْرَانَ عَنْ یُونُسَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام (4) قَالَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً طَاهِراً ثُمَّ أَدَّبَهُ حَتَّی قَوَّمَهُ عَلَی مَا أَرَادَ ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ الْأَمْرَ فَقَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فَحَرَّمَ اللَّهُ الْخَمْرَ بِعَیْنِهَا وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُسْکِرَ مِنْ کُلِّ شَرَابٍ وَ فَرَضَ اللَّهُ فَرَائِضَ الصُّلْبِ وَ أَعْطَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْجَدَّ فَأَجَازَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ وَ أَشْیَاءَ ذَکَرَهَا مِنْ هَذَا الْبَابِ (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: خداوند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را پاک آفرید و سپس ایشان را تربیت فرمود تا اینکه ایشان را آنچنانکه میخواست استوار داشت، آنگاه امر را به ایشان تفویض کرد و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 -
{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} خداوند فقط خَمر را حرام گرداند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله هر نوشیدنی مست کنندهای را حرام کرد، خداوند سهمهای ارث را مقرر کرد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله به جدّ سهمی عطا کرد، و خداوند برای این به ایشان اجازه داد و نیز برای چیزهای دیگری از این دست - . بصائر الدرجات: 112- 113 - .
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ: قَرَأْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ (6) قَالَ بَلَی وَ اللَّهِ إِنَّ لَهُ مِنَ الْأَمْرِ شَیْئاً وَ شَیْئاً وَ شَیْئاً وَ لَیْسَ حَیْثُ ذَهَبْتَ وَ لَکِنِّی أُخْبِرُکَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَمَرَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله أَنْ یُظْهِرَ وَلَایَةَ عَلِیٍّ علیه السلام فَکَّرَ فِی عَدَاوَةِ قَوْمِهِ لَهُ وَ مَعْرِفَتِهِ بِهِمْ وَ ذَلِکَ لِلَّذِی فَضَّلَهُ اللَّهُ بِهِ عَلَیْهِمْ فِی جَمِیعِ خِصَالِهِ کَانَ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بِمَنْ أَرْسَلَهُ وَ کَانَ أَنْصَرَ النَّاسِ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ أَقْتَلَهُمْ لِعَدُوِّهِمَا وَ أَشَدَّهُمْ بُغْضاً لِمَنْ خَالَفَهُمَا وَ فَضَّلَ عِلْمَهُ الَّذِی لَمْ یُسَاوِهِ
ص: 11
أَحَدٌ وَ مَنَاقِبَهُ الَّتِی لَا تُحْصَی شَرَفاً فَلَمَّا فَکَّرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی عَدَاوَةِ قَوْمِهِ لَهُ فِی هَذِهِ الْخِصَالِ وَ حَسَدِهِمْ لَهُ عَلَیْهَا ضَاقَ عَنْ ذَلِکَ (1) فَأَخْبَرَ اللَّهُ أَنَّهُ لَیْسَ لَهُ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ شَیْ ءٌ إِنَّمَا الْأَمْرُ فِیهِ إِلَی اللَّهِ أَنْ یُصَیِّرَ عَلِیّاً علیه السلام وَصِیَّهُ وَ وَلِیَّ الْأَمْرِ بَعْدَهُ فَهَذَا عَنَی اللَّهُ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ لَهُ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ وَ قَدْ فَوَّضَ اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ جَعَلَ مَا أَحَلَّ فَهُوَ حَلَالٌ وَ مَا حَرَّمَ فَهُوَ حَرَامٌ قَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (2).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از جابر جُعفی روایت شده که وی گفت: نزد امام محمد باقر علیه السلام کلام خداوند عزّ و جلّ «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ» - . آل عمران / 128 -
{هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست.} را قرائت کردم. ایشان فرمود: آری به خدا سوگند اختیار داشت و برای او در اختیار امور چیزی بود وچیزی وچیزی(اختیار زیادی داشت) و چنین نیست که تو پنداشتهای. اما من اکنون تو را آگاه میکنم: وقتی خداوند تبارک و تعالی به پیامبرش صلّی الله علیه و آله امر کرد تا ولایت حضرت علی علیه السلام را آشکار سازد، پیامبر صلّی الله علیه و آله به دشمنی قوم خود با امام علیه السلام و شناختی که از آنان داشت اندیشید. این به خاطر همه ویژگیهای حضرت علی علیه السلام بود که خداوند با آنها ایشان را بر آنان برتری بخشیده بود؛ حضرت علی علیه السلام نخستین کسی بود که به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و به کسی که پیامبر صلّی الله علیه و آله را فرستاده بود ایمان آورد و بیش از همه مردم خدا و رسولش صلّی الله علیه و آله را یاری کرد و بیش از همه آنان با دشمنان خدا و رسولش صلّی الله علیه و آله جنگید و بیش از همه آنان با مخالفان خدا و رسولش صلّی الله علیه و آله دشمن بود، خداوند به حضرت علی علیه السلام چنان دانشی عطا کرد که هیچ کس را یارای غلبه بر آن نبود
ص: 11
و مناقبی به ایشان عنایت کرد که شرافتشان در حساب نمیگنجد. پس چون پیامبر صلّی الله علیه و آله به دشمنی قوم خود با حضرت علیه السلام و حسدورزی آنان بر ایشان به خاطر این ویژگیها اندیشید، خاطرش رنجور شد. آنگاه خداوند به پیامبر صلّی الله علیه و آله خبر داد که ایشان در این امر هیچ اختیاری ندارد و این امر فقط به خداوند بازمیگردد تا پیامبر صلّی الله علیه و آله حضرت علی علیه السلام را وصیّ خود گردانَد و ایشان را پس از خود ولیّ امر گذارد، منظور خداوند این بود. چگونه پیامبر صلّی الله علیه و آله هیچ اختیاری در امر نداشت حال آنکه خداوند به ایشان تفویض امر کرد تا هر چه را ایشان حلال کرد آن حلال باشد و هر چه را حرام کرد آن حرام باشد؟ خداوند فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} - . تفسیر عیاشی: نسخه خطی؛ علامه بحرانی نیز این حدیث را در تفسیر البرهان 1: 314 آورده است. -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَوْلَهُ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ (3) فَسِّرْهُ لِی قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لِشَیْ ءٍ قَالَهُ اللَّهُ وَ لِشَیْ ءٍ أَرَادَهُ اللَّهُ یَا جَابِرُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ حَرِیصاً عَلَی (4) أَنْ یَکُونَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْ بَعْدِهِ عَلَی النَّاسِ وَ کَانَ عِنْدَ اللَّهِ خِلَافُ مَا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ قُلْتُ فَمَا مَعْنَی ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ عَنَی بِذَلِکَ قَوْلَ اللَّهِ لِرَسُولِهِ لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ یَا مُحَمَّدُ الْأَمْرُ (إِلَیَ) فِی عَلِیٍّ أَوْ فِی غَیْرِهِ أَ لَمْ أَتْلُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ فِیمَا أَنْزَلْتُ مِنْ کِتَابِی إِلَیْکَ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ (5) إِلَی قَوْلِهِ فَلَیَعْلَمَنَّ قَالَ فَوَّضَ (6) رَسُولُ اللَّهِ الْأَمْرَ إِلَیْهِ (7).
ص: 12
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از جابر روایت شده که وی گفت: به امام محمد باقر علیه السلام عرض کردم این کلام خداوند متعال به پیامبرش صلّی الله علیه و آله را تفسیر بفرما: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ» - . آل عمران / 128 - {هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست.} ایشان فرمود: خداوند این سخن را به سببی فرمود و از آن منظوری داشت. ای جابر! رسول خدا صلّی الله علیه و آله آزمند بود تا پس از خودش حضرت علی علیه السلام بر مردم ولیّ باشد حال آنکه در علم خداوند بر خلافِ خواسته رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود - . یعنی رسول خدا صلّی الله علیه و آله آزمند بود تا همچنان که در امر تشریعی خداوند به ایشان آمده بود، خلافت حضرت علی علیه السلام عملی گردد حال آنکه در علم خداوند جز این بود، چراکه خداوند میدانست خلافت از امام علیه السلام غصب میشود و امت در این کار به فتنه میافتند. - .جابر میگوید: عرض کردم به این ترتیب آیه به چه معناست؟ امام علیه السلام فرمود: آری ، منظور خداوند از این که به رسولش صلّی الله علیه و آله فرمود: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ» این بود که ای محمد! امر درباره علی علیه السلام یا غیر علی علیه السلام به من بازمیگردد. ای محمد! مگر در آنچه که از کتابم بر تو نازل کردم برایت تلاوت نکردم که «الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ» - . عنکبوت / 2 - {آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟} تا آنجا که «فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ» - . عنکبوت / 3 -
{تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغگویان را [نیز] معلوم دارد.} اینچنین رسول خدا صلّی الله علیه و آله امر را به خدا سپرد - . تفسیر عیاشی: نسخه خطی؛ علامه بحرانی نیز این حدیث را در تفسیر البرهان 1: 314 آورده است. - .
ص: 12
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْجَرْمِیِّ (1) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَرَأَ لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَنْ تَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ تُعَذِّبَهُمْ (2) فَإِنَّهُمْ ظَالِمُونَ (3).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: خداوند فرمود: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ» - . آل عمران / 128 - {هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست.} تا توبه آنان را بپذیری یا عذابشان کنی، چراکه آنان ستمکارند - . تفسیر عیاشی: نسخه خطی؛ علامه بحرانی نیز این حدیث را در تفسیر البرهان 1: 314 آورده است. - .
**[ترجمه]
کشف، کشف الغمة مِنْ مَنَاقِبِ الْخُوَارِزْمِیِّ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ لَمَّا خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ دَعَاهُنَّ فَأَجَبْنَهُ فَعَرَضَ عَلَیْهِنَّ نُبُوَّتِی وَ وَلَایَةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَبِلَتَاهُمَا ثُمَّ خَلَقَ الْخَلْقَ وَ فَوَّضَ إِلَیْنَا أَمْرَ الدِّینِ فَالسَّعِیدُ مَنْ سَعِدَ بِنَا وَ الشَّقِیُّ مَنْ شَقِیَ بِنَا نَحْنُ الْمُحِلُّونَ لِحَلَالِهِ وَ الْمُحَرِّمُونَ لِحَرَامِهِ (4).
أقول: سیأتی سائر أخبار التفویض و الکلام علیها فی کتاب الإمامة إن شاء الله تعالی.
**[ترجمه]کشف الغمّة: از جابر روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: وقتی خداوند آسمانها و زمین را آفرید آنها را فراخواند و آنها خداوند را اجابت کردند، آنگاه نبوّت من و ولایت علی بن ابی طالب را به آنها عرضه داشت و آنها پذیرفتند، سپس خلق را آفرید و امر دین را به ما تفویض کرد، پس خوشبخت کسی است که از ما بهرهمند شود و نگون بخت کسی است که از ما بیبهره گردد، حلالِ خداوند را ما حلال میکنیم و حرامش را ما حرام میسازیم - . کشف الغمّة: 85 - .
میگویم: بقیه اخبار تفویض و سخن در این باره ان شاء الله در کتاب امامت خواهد آمد.
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ الْحَذَّاءِ (5) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِدْرِیسَ الْحَنْظَلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (6) عَنْ حُمَیْدٍ الطَّوِیلِ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْبَادِیَةِ وَ کَانَ یُعْجِبُنَا أَنْ یَأْتِیَ الرَّجُلُ مِنْ أَهْلِ الْبَادِیَةِ یَسْأَلُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَتَی قِیَامُ السَّاعَةِ فَحَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَلَمَّا قَضَی (7) صَلَاتَهُ قَالَ أَیْنَ السَّائِلُ عَنِ السَّاعَةِ قَالَ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَمَا أَعْدَدْتَ لَهَا قَالَ وَ اللَّهِ مَا أَعْدَدْتُ لَهَا مِنْ کَثِیرِ عَمَلٍ صَلَاةٍ وَ لَا صَوْمٍ إِلَّا أَنِّی أُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ قَالَ أَنَسٌ فَمَا رَأَیْتُ الْمُسْلِمِینَ فَرِحُوا بَعْدَ الْإِسْلَامِ بِشَیْ ءٍ أَشَدَّ مِنْ فَرَحِهِمْ بِهَذَا (8).
**[ترجمه]علل الشرائع: از اَنََس روایت شده که وی گفت: مردی از بادیه نشینان نزد پیامبر صلی الله علیه وآله آمد و ما خوشمان می آمد که بادیه نشینی نزد پیامبر آمده و از آن حضرت سوال کند. عرض کرد: ای رسول خدا! کِی قیامت به پا میشود؟ در آن دم هنگام وقت نماز شد. چون حضرت صلّی الله علیه و آله نمازش را به پایان رساند فرمود: کسی که درباره قیامت میپرسید کجاست؟ عرض کرد: منم ای رسول خدا! فرمود: چه چیز برایش آماده کردهای؟ عرض کرد: به خدا سوگند اعمال زیادی از نماز و روزه برایش آماده نکردهام، اما من خدا و رسولش را دوست میدارم. پیامبر صلّی الله علیه و آله به او فرمود: انسان با کسی است که او را دوست میدارد! انَس میگوید: پس از اسلام هیچگاه ندیدم مسلمانان از چیزی بیشتر از این سخن شادمان شوند - . علل الشرائع: 58 - .
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع بِإِسْنَادِهِ (9) عَنِ الْحَکَمِ بْنِ أَبِی لَیْلَی قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یُؤْمِنُ عَبْدٌ حَتَّی أَکُونَ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ نَفْسِهِ وَ یَکُونَ عِتْرَتِی أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ عِتْرَتِهِ وَ یَکُونَ
ص: 13
أَهْلِی أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ أَهْلِهِ وَ یَکُونَ ذَاتِی أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ ذَاتِهِ (1).
**[ترجمه]علل الشرائع: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت شده که ایشان فرمود: هیچ بندهای مومن نمیگردد جز آنگاه که مرا بیشتر از خودش دوست بدارد و خاندان مرا بیشتر از خاندان خودش دوست بدارد و ص: 13
اهل بیت مرا بیشتر از اهل بیت خودش دوست بدارد و ذات مرا بیشتر از ذات خودش دوست بدارد - . علل الشرائع: 58 - .
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ شَیْخٍ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ عَنْ جَدِّهِ مِنْ قِبَلِ أُمِّهِ وَ اسْمُهُ سُلَیْمَانُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیُّ قَالَ سَمِعْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلنَّاسِ وَ هُمْ مُجْتَمِعُونَ عِنْدَهُ أَحِبُّوا اللَّهَ لِمَا یَغْذُوکُمْ بِهِ مِنْ نِعَمِهِ وَ أَحِبُّونِی لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَحِبُّوا قَرَابَتِی لِی (2).
أقول: سیأتی الأخبار الکثیرة فی باب ثواب حب آل محمد علیهم السلام.
**[ترجمه]علل الشرائع: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله به مردم، که نزد ایشان گرد آمده بودند، فرمود: خداوند را به خاطر آنچه که از نعمتهایش به شما عطا میفرماید دوست بدارید و مرا به خاطر خداوند دوست بدارید و خاندان مرا به خاطر من دوست بدارید - . علل الشرائع: 200 - .
در باب ثواب دوست داشتن آل محمد صلّی الله علیه و آله اخبار بسیاری خواهد آمد.
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ وَ خَالِهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ابْنَیْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَنْ أَبِیهِمَا عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَسْتَطِیعُ فِرَاقَکَ وَ إِنِّی لَأَدْخُلُ مَنْزِلِی فَأَذْکُرُکَ فَأَتْرُکُ ضَیْعَتِی وَ أُقْبِلُ حَتَّی أَنْظُرَ إِلَیْکَ حُبّاً لَکَ فَذَکَرْتُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَ أُدْخِلْتَ الْجَنَّةَ فَرُفِعْتَ فِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ فَکَیْفَ لِی بِکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَنَزَلَ وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً (3) فَدَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الرَّجُلَ فَقَرَأَهَا عَلَیْهِ وَ بَشَّرَهُ بِذَلِکَ (4).
ص: 14
**[ترجمه]الأمالی: امام سجاد علیه السلام از امام حسن و امام حسین علیهما السلام و ایشان از امام علی علیه السلام نقل کردند که ایشان فرمود: مردی از انصار نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! من تابِ دوری از شما را ندارم، وارد خانهام میشوم و به یاد شما میافتم، آنگاه خانوادهام را ترک میکنم و به راه میافتم تا به شما بنگرم، چراکه دوستتان میدارم. به خاطرم افتاد که وقتی روز قیامت شد و شما به بهشت درآمدید و به اعلی علیّین فراز شدید من چگونه میتوانم به شما برسم ای رسول خدا ؟! آنگاه نازل شد: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً» - . نساء / 89 -
{و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند و آنان چه نیکو همدمانند.} پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن مرد را فراخواند و این آیه را برایش قرائت فرمود و این مژده را به او داد - . مجالس الشیخ: 39- 40 - .
ص: 14
**[ترجمه]
النور: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ* لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِواذاً فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ»(62-63)
الأحزاب: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلی طَعامٍ غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ وَ لکِنْ إِذا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ إِنَّ ذلِکُمْ کانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِکُمْ کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیماً»(53) (إلی قوله تعالی): «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً*إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً»(57) (إلی قوله تعالی): «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا وَ کانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِیهاً»(69)
الفتح: «إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً* لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا»(8-9)
الحجرات: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا
ص: 15
لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ *إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ *إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ*وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(1-5)
المجادلة: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ* أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی ثُمَّ یَعُودُونَ لِما نُهُوا عَنْهُ وَ یَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ وَ یَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمَصِیرُ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا تَناجَیْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ* إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ وَ إِذا قِیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ *یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً ذلِکَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ *أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ»(7-12)
lt;meta info="- إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ * لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِواذاً فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ - . نور / 62- 63 -
{جز این نیست که مؤمنان کسانی اند که به خدا و پیامبرش گرویده اند و هنگامی که با او بر سر کاری اجتماع کردند تا از وی کسب اجازه نکنند نمی روند در حقیقت کسانی که از تو کسب اجازه می کنند آنانند که به خدا و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای برخی از کارهایشان از تو اجازه خواستند به هر کس از آنان که خواستی اجازه ده و برایشان آمرزش بخواه که خدا آمرزنده مهربان است. خطاب کردن پیامبر را در میان خود مانند خطاب کردن بعضی از خودتان به بعضی [دیگر] قرار مدهید خدا می داند [چه] کسانی از شما دزدانه [از نزد او] می گریزند پس کسانی که از فرمان او تمرد می کنند بترسند که مبادا بلایی بدیشان رسد یا به عذابی دردناک گرفتار شوند.}
- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلی طَعامٍ غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ وَ لکِنْ إِذا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ إِنَّ ذلِکُمْ کانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِکُمْ کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیماً * إِن تُبْدُوا شَیْئًا أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمًا * لَّا جُنَاحَ عَلَیْهِنَّ فِی آبَائِهِنَّ وَلَا أَبْنَائِهِنَّ وَلَا إِخْوَانِهِنَّ وَلَا أَبْنَاء إِخْوَانِهِنَّ وَلَا أَبْنَاء أَخَوَاتِهِنَّ وَلَا نِسَائِهِنَّ وَلَا مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ وَاتَّقِینَ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدًا * إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً * إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً * وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِینًا * یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَی أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا * لَئِن لَّمْ یَنتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَةِ لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لَا یُجَاوِرُونَکَ فِیهَا إِلَّا قَلِیلًا * مَلْعُونِینَ أَیْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِیلًا * سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا * یَسْأَلُکَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللَّهِ وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَکُونُ قَرِیبًا * إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکَافِرِینَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِیرًا * خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا لَّا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَلَا نَصِیرًا * یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یَا لَیْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا * وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا * رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْنًا کَبِیرًا * یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسَی فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا وَکَانَ عِندَ اللَّهِ وَجِیهًا * یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا وَ کانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِیهاً - . احزاب / 53- 69 -
{ای کسانی که ایمان آورده اید داخل اتاقهای پیامبر مشوید مگر آنکه برای [خوردن] طعامی به شما اجازه داده شود [آن هم] بی آنکه در انتظار پخته شدن آن باشید ولی هنگامی که دعوت شدید داخل گردید و وقتی غذا خوردید پراکنده شوید بی آنکه سرگرم سخنی گردید این [رفتار] شما پیامبر را می رنجاند و[لی] از شما شرم می دارد و حال آنکه خدا از حق[گویی] شرم نمی کند و چون از زنان [پیامبر] چیزی خواستید از پشت پرده از آنان بخواهید این برای دلهای شما و دلهای آنان پاکیزه تر است و شما حق ندارید رسول خدا را برنجانید و مطلقا [نباید] زنانش را پس از [مرگ] او به نکاح خود درآورید چرا که این [کار] نزد خدا همواره [گناهی] بزرگ است. اگر چیزی را فاش کنید یا آن را پنهان دارید قطعا خدا به هر چیزی داناست. بر زنان در مورد پدران و پسران و برادران و پسران برادران و پسران خواهران و زنان [همکیش] و بردگانشان گناهی نیست [که دیده شوند] و باید از خدا پروا بدارید که خدا همواره بر هر چیزی گواه است. خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند ای کسانی که ایمان آورده اید بر او درود فرستید و به فرمانش بخوبی گردن نهید. بی گمان کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده و برایشان عذابی خفت آور آماده ساخته است. و کسانی که مردان و زنان مؤمن را بی آنکه مرتکب [عمل زشتی] شده باشند آزار می رسانند قطعا تهمت و گناهی آشکار به گردن گرفته اند. ای پیامبر به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو پوششهای خود را بر خود فروتر گیرند این برای آنکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند [به احتیاط] نزدیکتر است و خدا آمرزنده مهربان است. اگر منافقان و کسانی که در دلهایشان مرضی هست و شایعه افکنان در مدینه [از کارشان] باز نایستند تو را سخت بر آنان مسلط می کنیم تا جز [مدتی] اندک در همسایگی تو نپایند. از رحمت خدا دور گردیده و هر کجا یافته شوند گرفته و سخت کشته خواهند شد. در باره کسانی که پیشتر بوده اند [همین] سنت خدا [جاری بوده] است و در سنت خدا هرگز تغییری نخواهی یافت. مردم از تو در باره رستاخیز می پرسند بگو علم آن فقط نزد خداست و چه می دانی شاید رستاخیز نزدیک باشد. خدا کافران را لعنت کرده و برای آنها آتش فروزانی آماده کرده است. جاودانه در آن می مانند نه یاری می یابند و نه یاوری. روزی که چهره هایشان را در آتش زیرورو می کنند می گویند ای کاش ما خدا را فرمان می بردیم و پیامبر را اطاعت می کردیم. و می گویند پروردگارا ما رؤسا و بزرگتران خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند. پروردگارا آنان را دو چندان عذاب ده و لعنتشان کن لعنتی بزرگ. ای کسانی که ایمان آورده اید مانند کسانی مباشید که موسی را [با اتهام خود] آزار دادند و خدا او را از آنچه گفتند مبرا ساخت و نزد خدا آبرومند بود.}
-إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً * لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا - . فتح / 8- 9 -
{[ای پیامبر] ما تو را [به سمت] گواه و بشارتگر و هشداردهنده ای فرستادیم. تا به خدا و فرستاده اش ایمان آورید و او را یاری کنید و ارجش نهید و [خدا] را بامدادان و شامگاهان به پاکی بستایید.}
-یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ * یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا
ص: 15
لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ * إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ * إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ * وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . حجرات / 1- 5 -
{ای کسانی که ایمان آورده اید در برابر خدا و پیامبرش [در هیچ کاری] پیشی مجویید و از خدا پروا بدارید که خدا شنوای داناست. ای کسانی که ایمان آورده اید صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید و همچنانکه بعضی از شما با بعضی دیگر بلند سخن می گویید با او به صدای بلند سخن مگویید
مبادا بی آنکه بدانید کرده هایتان تباه شود. کسانی که پیش پیامبر خدا صدایشان را فرو می کشند همان کسانند که خدا دلهایشان را برای پرهیزگاری امتحان کرده است آنان را آمرزش و پاداشی بزرگ است. کسانی که تو را از پشت اتاقها [ی مسکونی تو] به فریاد می خوانند بیشترشان نمی فهمند. و اگر صبر کنند تا بر آنان درآیی مسلما برایشان بهتر است و خدا آمرزنده و مهربان است}
- أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ * أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی ثُمَّ یَعُودُونَ لِما نُهُوا عَنْهُ وَ یَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ وَ یَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمَصِیرُ * یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا تَناجَیْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ * إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ * یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ وَ إِذا قِیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ * یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً ذلِکَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ * أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ - . مجادله / 7- 13 -
{آیا ندانسته ای که خدا آنچه را که در آسمانها و آنچه را که در زمین است می داند هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر اینکه او چهارمین آنهاست و نه میان پنج تن مگر اینکه او ششمین آنهاست و نه کمتر از این [عدد] و نه بیشتر مگر اینکه هر کجا باشند او با آنهاست آنگاه روز قیامت آنان را به آنچه کرده اند آگاه خواهد گردانید زیرا خدا به هر چیزی داناست. آیا کسانی را که از نجوا منع شده بودند ندیدی که باز بدانچه از آن منع گردیده اند برمی گردند و با همدیگر به [منظور] گناه و تعدی و سرپیچی از پیامبر محرمانه گفتگو می کنند و چون به نزد تو آیند تو را بدانچه خدا به آن [شیوه] سلام نگفته سلام می دهند و در دلهای خود می گویند چرا به آنچه می گوییم خدا ما را عذاب نمی کند جهنم برای آنان کافی است در آن درمی آیند و چه بد سرانجامی است. ای کسانی که ایمان آورده اید چون با یکدیگر محرمانه گفتگو می کنید به [قصد] گناه و تعدی و نافرمانی پیامبر با همدیگر محرمانه گفتگو نکنید و به نیکوکاری و پرهیزگاری نجوا کنید و از خدایی که نزد او محشور خواهید گشت پروا دارید. چنان نجوایی صرفا از [القاآت] شیطان است تا کسانی را که ایمان آورده اند دلتنگ گرداند و[لی] جز به فرمان خدا هیچ آسیبی به آنها نمی رساند و مؤمنان باید بر خدا اعتماد کنند. ای کسانی که ایمان آورده اید چون به شما گفته شود در مجالس جای باز کنید پس جای باز کنید تا خدا برای شما گشایش حاصل کند و چون گفته شود برخیزید پس برخیزید خدا [رتبه] کسانی از شما را که گرویده و کسانی را که دانشمندند [بر حسب] درجات بلند گرداند و خدا به آنچه می کنید آگاه است. ای کسانی که ایمان آورده اید هرگاه با پیامبر [خدا] گفتگوی محرمانه می کنید پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه ای تقدیم بدارید این [کار] برای شما بهتر و پاکیزه تر است و اگر چیزی نیافتید بدانید که خدا آمرزنده مهربان است. آیا ترسیدید که پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه هایی تقدیم دارید و چون نکردید و خدا [هم] بر شما بخشود پس نماز را برپا دارید و زکات را بدهید و از خدا و پیامبر او فرمان برید و خدا به آنچه می کنید آگاه است.}
**[ترجمه]
قال البیضاوی إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ أی الکاملون فی الإیمان الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ من صمیم قلوبهم وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ کالجمعة و الأعیاد و الحروب و المشاورة فی الأمور لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ یستأذنوا رسول الله صلی الله علیه و آله فیأذن لهم و اعتباره فی کمال الإیمان لأنه کالمصداق لصحته و الممیز للمخلص فیه و المنافق (1)
ص: 16
فإن دیدنه التسلل (1) و الفرار و لتعظیم الجرم فی الذهاب عن مجلسه بغیر إذنه و لذلک أعاده مؤکدا علی أسلوب أبلغ فقال إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فإنه یفید أن المستأذن مؤمن لا محالة و أن الذاهب بغیر إذن لیس کذلک فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ ما یعرض لهم من المهام و فیه أیضا مبالغة و تضییق للأمر فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ تفویض للأمر إلی رأی الرسول صلی الله علیه و آله و استدل به علی أن بعض الأحکام مفوضة إلی رأیه و من منع ذلک قید المشیة بأن تکون تابعة لعلمه بصدقه و کأن المعنی فأذن لمن علمت أن له عذرا وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ بعد الإذن فإن الاستئذان و لو لعذر قصور لأنه تقدیم لأمر الدنیا علی أمر الدین إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ لفرطات العباد رَحِیمٌ بالتیسیر علیهم لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً لا تقیسوا دعاءه إیاکم علی دعاء بعضکم بعضا فی جواز الإعراض و المساهلة فی الإجابة و الرجوع بغیر إذن فإن المبادرة إلی إجابته واجبة و المراجعة بغیر إذنه محرمة و قیل لا تجعلوا نداءه و تسمیته کنداء بعضکم بعضا باسمه و رفع الصوت (2) و النداء وراء الحجرات و لکن بلقبه المعظم مثل یا نبی الله و یا رسول الله مع التوقیر و التواضع و خفض الصوت أو لا تجعلوا دعاءه علیکم کدعاء بعضکم علی بعض فلا تبالوا بسخطه فإنه مستجاب (3) أو لا تجعلوا دعاءه لله کدعاء صغیرکم کبیرکم یجیبه مرة و یرده أخری فإن دعاءه موجب (4) قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ یتسللون قلیلا قلیلا من الجماعة و نظیر تسلل تدرج (5) لِواذاً ملاوذة بأن یستتر بعضهم ببعض حتی یخرج أو یلوذ بمن یؤذن له فینطلق معه کأنه تابعة و انتصابه علی الحال فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ بترک مقتضاه و یذهبون سمتا علی خلاف سمته و عن لتضمنه معنی الإعراض أو یصدون عن أمره دون المؤمنین من خالفه عن الأمر إذا صد عنه دونه و حذف المفعول لأن المقصود بیان المخالف عنه و الضمیر لله فإن الأمر
ص: 17
له حقیقة أو للرسول فإنه المقصود بالذکر أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ محنة فی الدنیا أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ فی الآخرة. (1) و قال فی قوله تعالی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ أی إلا وقت أن یؤذن لکم أو إلا مأذونا لکم إِلی طَعامٍ متعلق بیؤذن لأنه متضمن معنی یدعی للإشعار بأنه لا یحسن الدخول علی الطعام من غیر دعوة و إن أذن کما أشعر به قوله غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ غیر منتظرین وقته أو إدراکه حال (2) من فاعل لا تدخلوا أو المجرور فی لکم و قرئ بالجر صفة لطعام وَ لکِنْ إِذا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا تفرقوا و لا تمکثوا و الآیة خطاب لقوم کانوا یتحینون طعام رسول الله صلی الله علیه و آله فیدخلون و یقعدون منتظرین لإدراکه مخصوصة بهم و بأمثالهم و إلا لما جاز لأحد أن یدخل بیوته بالإذن لغیر الطعام و لا اللبث بعد الطعام لمهم وَ لا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ بعضکم (3) بعضا أو لحدیث أهل البیت بالتسمع له إِنَّ ذلِکُمْ اللبث کانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ لتضییق المنزل علیه و علی أهله و اشتغاله فی ما لا یعنیه فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ من إخراجکم بقوله وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ یعنی أن إخراجکم حق فینبغی أن لا یترک حیاء کما لم یترکه الله ترک الحیی فأمرکم بالخروج وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً شیئا ینتفع به فَسْئَلُوهُنَّ المتاع مِنْ وَراءِ حِجابٍ ستر ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ من الخواطر الشیطانیة وَ ما کانَ لَکُمْ و ما صح لکم أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ أن تفعلوا ما یکرهه وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً من بعد وفاته أو فراقه إِنَّ ذلِکُمْ یعنی إیذاءه و نکاح نسائه کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیماً ذنبا عظیما (4) إِنْ تُبْدُوا شَیْئاً لنکاحهن علی ألسنتکم أَوْ تُخْفُوهُ فی صدورکم فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً فیعلم ذلک فیجازیکم به لا جُناحَ عَلَیْهِنَّ فِی آبائِهِنَ
ص: 18
وَ لا أَبْنائِهِنَّ وَ لا إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ أَخَواتِهِنَّ استئناف لمن لا یجب الاحتجاب عنهم
روی أنه لما نزلت آیة الحجاب قال الآباء و الأبناء و الأقارب یا رسول الله أ و نکلمهن أیضا من وراء حجاب فنزلت.
و إنما لم یذکر العم و الخال لأنهما بمنزلة الوالدین و لذلک سمی العم أبا (1) أو لأنه کره ترک الاحتجاب منهما مخافة أن یصفا لأبنائهما وَ لا نِسائِهِنَّ و لا نساء المؤمنات (2) وَ لا ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَّ من العبید و الإماء و قیل من الإماء خاصة وَ اتَّقِینَ اللَّهَ فیما أمرتن به إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیداً لا تخفی علیه خافیة. (3) إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ قال الطبرسی رحمه الله معناه أن الله یصلی علی النبی و یثنی علیه بالثناء الجمیل و یبجله بأعظم التبجیل و ملائکته یصلون علیه و یثنون علیه بأحسن الثناء و یدعون له بأزکی الدعاء یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً
قَالَ أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِیُّ حَدَّثَنِی السُّدِّیُّ وَ حُمَیْدُ بْنُ سَعْدٍ الْأَنْصَارِیُّ وَ بُرَیْدُ بْنُ أَبِی زِیَادٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی عَنْ کَعْبِ بْنِ عُجْرَةَ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا السَّلَامُ عَلَیْکَ قَدْ عَرَفْنَاهُ کَیْفَ الصَّلَاةُ عَلَیْکَ (4) قَالَ قُولُوا اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا صَلَّیْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ وَ بَارِکْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا بَارَکْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ.
وَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَقُلْتُ کَیْفَ صَلَاةُ اللَّهِ عَلَی رَسُولِهِ فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ تَزْکِیَتُهُ لَهُ فِی السَّمَاوَاتِ الْعُلَی فَقُلْتُ قَدْ عَرَفْتُ صَلَاتَنَا عَلَیْهِ فَکَیْفَ التَّسْلِیمُ فَقَالَ هُوَ التَّسْلِیمُ لَهُ فِی الْأُمُورِ.
فعلی هذا یکون معنی قوله وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً انقادوا لأمره و ابذلوا الجهد فی
ص: 19
طاعته و جمیع ما یأمرکم به و قیل معناه سلموا علیه بالدعاء أی قولوا السلام علیک یا رسول الله.
إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ قیل هم المنافقون و الکافرون و الذین وصفوا الله بما لا یلیق به و کذبوا رسله و کذبوا علیه (1) و إن الله عز و جل لا یلحقه أذی و لکن لما کانت مخالفة الأمر فیما بیننا تسمی إیذاء خوطبنا بما نتعارفه (2) و قیل معناه یؤذون رسول الله فقدم ذکر الله علی وجه التعظیم إذ جعل أذی رسوله أذی له تشریفا له و تکریما لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ أی یبعدهم الله من رحمته و یحل بهم وبال نقمته بحرمان زیادات الهدی فی الدنیا و الخلود فی النار فی الآخرة وَ أَعَدَّ لَهُمْ فی الآخرة عَذاباً مُهِیناً أی مذلا و لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی أی لا تؤذوا محمدا کما آذی بنو إسرائیل موسی علیه السلام. (3) أقول قد مضی إیذاؤهم موسی علیه السلام فی کتاب النبوة.
و قال رحمه الله فی قوله تعالی وَ تُعَزِّرُوهُ أی تنصروه بالسیف و اللسان و الهاء تعود إلی النبی صلی الله علیه و آله وَ تُوَقِّرُوهُ أی تعظموه و تبجلوه وَ تُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا أی تصلوا لله بالغدوة و العشی (4) و کثیر من القراء اختاروا الوقف علی وَ تُوَقِّرُوهُ لاختلاف الضمیر فیه و فیما بعده و قیل وَ تُعَزِّرُوهُ أی و تنصروا الله وَ تُوَقِّرُوهُ أی و تعظموه و تطیعوه فتکون الکنایات متفقة (5)
وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا نَزَلَتْ فِی وَفْدِ تَمِیمٍ وَ هُمْ عُطَارِدُ بْنُ حَاجِبِ بْنِ زُرَارَةَ فِی أَشْرَافٍ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ مِنْهُمُ الْأَقْرَعُ بْنُ حَابِسٍ وَ الزِّبْرِقَانُ بْنُ بَدْرٍ وَ عَمْرُو بْنُ الْأَهْتَمِ وَ قَیْسُ بْنُ عَاصِمٍ فِی وَفْدٍ عَظِیمٍ فَلَمَّا دَخَلُوا الْمَسْجِدَ نَادَوْا
ص: 20
رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ وَرَاءِ الْحُجُرَاتِ أَنِ اخْرُجْ إِلَیْنَا یَا مُحَمَّدُ فَآذَی ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ فَقَالُوا جِئْنَاکَ لِنُفَاخِرُکَ فَأْذَنْ لِشَاعِرِنَا وَ خَطِیبِنَا قَالَ أَذِنْتُ فَقَامَ عُطَارِدُ بْنُ حَاجِبٍ وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنَا مُلُوکاً الَّذِی لَهُ الْفَضْلُ عَلَیْنَا وَ الَّذِی وَهَبَ لَنَا أَمْوَالًا عِظَاماً نَفْعَلُ بِهَا الْمَعْرُوفَ وَ جَعَلَنَا أَعَزَّ أَهْلِ الْمَشْرِقِ وَ أَکْثَرَ عَدَداً وَ عُدَّةً فَمَنْ مِثْلُنَا فِی النَّاسِ فَمَنْ فَاخَرَنَا فَلْیَعُدَّ مِثْلَ مَا عَدَدْنَا وَ لَوْ شِئْنَا لَأَکْثَرْنَا مِنَ الْکَلَامِ وَ لَکِنَّا نَسْتَحْیِی مِنَ الْإِکْثَارِ ثُمَّ جَلَسَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِثَابِتِ بْنِ قَیْسِ بْنِ شَمَّاسٍ قُمْ فَأَجِبْهُ فَقَامَ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ خَلْقَةً وَ قَضَی فِیهِ أَمْرَهُ (1) وَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ عِلْمَهُ وَ لَمْ یَکُنْ شَیْ ءٌ قَطُّ إِلَّا مِنْ فَضْلِهِ ثُمَّ کَانَ مِنْ فَضْلِهِ أَنْ جَعَلَنَا مُلُوکاً وَ اصْطَفَی مِنْ خَیْرِ خَلْقِهِ رَسُولًا أَکْرَمَهُ نَسَباً (2) وَ أَصْدَقَهُ حَدِیثاً وَ أَفْضَلَهُ حَسَباً فَأَنْزَلَ عَلَیْهِ کِتَاباً وَ ائْتَمَنَهُ عَلَی خَلْقِهِ فَکَانَ خِیَرَةَ اللَّهِ عَلَی الْعَالَمِینَ ثُمَّ دَعَا النَّاسَ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ فَآمَنَ بِهِ الْمُهَاجِرُونَ مِنْ قَوْمِهِ وَ ذَوِی رَحِمِهِ أَکْرَمُ النَّاسِ أَحْسَاباً وَ أَحْسَنُهُمْ وُجُوهاً فَکَانَ (3) أَوَّلَ الْخَلْقِ إِجَابَةً وَ اسْتَجَابَ لِلَّهِ حِینَ دَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (4) (نَحْنُ) فَنَحْنُ أَنْصَارُ رَسُولِ اللَّهِ وَ رِدْؤُهُ نُقَاتِلُ النَّاسَ حَتَّی یُؤْمِنُوا فَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ مَنَعَ مَالَهُ وَ دَمَهُ وَ مَنْ نَکَثَ جَاهَدْنَاهُ فِی اللَّهِ أَبَداً وَ کَانَ قَتْلُهُ عَلَیْنَا یَسِیراً أَقُولُ هَذَا وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ ثُمَّ قَامَ الزِّبْرِقَانُ بْنُ بَدْرٍ یُنْشِدُ وَ أَجَابَهُ حَسَّانُ بْنُ ثَابِتٍ فَلَمَّا فَرَغَ حَسَّانُ مِنْ قَوْلِهِ قَالَ الْأَقْرَعُ إِنَّ هَذَا الرَّجُلَ خَطِیبُهُ أَخْطَبُ مِنْ خَطِیبِنَا وَ شَاعِرُهُ أَشْعَرُ مِنْ شَاعِرِنَا وَ
ص: 21
أَصْوَاتُهُمْ أَعْلَی مِنْ أَصْوَاتِنَا فَلَمَّا فَرَغُوا أَجَازَهُمْ (1) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَحْسَنَ جَوَائِزَهُمْ وَ أَسْلَمُوا عَنِ ابْنِ إِسْحَاقَ وَ قِیلَ إِنَّهُمْ نَاسٌ مِنْ بَنِی الْعَنْبَرِ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَصَابَ مِنْ ذَرَارِیِّهِمْ فَأَقْبَلُوا فِی فِدَائِهِمْ فَقَدِمُوا الْمَدِینَةَ وَ دَخَلُوا الْمَسْجِدَ وَ عَجَّلُوا أَنْ یَخْرُجَ إِلَیْهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَجَعَلُوا یَقُولُونَ یَا مُحَمَّدُ اخْرُجْ إِلَیْنَا- عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ.
بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ بین الیدین عبارة عن الأمام و معناه لا تقطعوا أمرا دون الله و رسوله و لا تعجلوا به و قدم هاهنا بمعنی تقدم و هو لازم و قیل معناه لا تمکنوا أحدا یمشی أمام رسول الله صلی الله علیه و آله بل کونوا تبعا له و أخروا أقوالکم و أفعالکم عن قوله و فعله و قال الحسن نزل فی قوم ذبحوا الأضحیة قبل العید فأمرهم رسول الله صلی الله علیه و آله بالإعادة و قال ابن عباس نهوا أن یتکلموا قبل کلامه أی إذا کنتم جالسین فی مجلس رسول الله صلی الله علیه و آله فسئل عن مسألة فلا تسبقوه بالجواب حتی یجیب النبی صلی الله علیه و آله أولا و قیل معناه لا تسبقوه بقول و لا فعل حتی یأمرکم به و الأولی حمل الآیة علی الجمیع لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ لأن فیه أحد شیئین إما نوع استخفاف به فهو الکفر و إما سوء الأدب فهو خلاف التعظیم المأمور به وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ أی غضوا أصواتکم عند مخاطبتکم إیاه و فی مجلسه فإنه لیس مثلکم إذ یجب تعظیمه و توقیره من کل وجه و قیل معناه لا تقولوا له یا محمد کما یخاطب بعضکم بعضا بل خاطبوه بالتعظیم و التبجیل و قولوا یا رسول الله أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ أی کراهة أن تحبط أو لئلا تحبط وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ أنکم أحبطتم أعمالکم بجهر صوتکم علی صوته و ترک تعظیمه إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أی یخفضون أصواتهم فی مجلسه إجلالا له أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی أی اختبرها فأخلصها للتقوی و قیل معناه أنه علم خلوص نیاتهم و قیل معناه عاملهم معاملة المختبر بما تعبدهم به من هذه العبادة فخلصوا علی الاختبار کما یخلص جید الذهب بالنار لَهُمْ مَغْفِرَةٌ من الله لذنوبهم وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ علی طاعاتهم إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ و هم
ص: 22
الجفاة من بنی تمیم لم یعلموا فی أی حجرة هو فکانوا یطوفون علی الحجرات و ینادونه أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ إذ لم یعرفوا مقدار النبی صلی الله علیه و آله و لا ما استحقه من التوقیر فهم بمنزلة البهائم وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ من أن ینادوک من وراء الحجرات. (1) قوله تعالی مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ قال البیضاوی ما یقع من تناجی ثلاثة و یجوز أن یقدر مضاف أو یأول نجوی بمتناجین و یجعل ثلاثة صفة لها إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ إلا إن الله یجعلهم أربعة من حیث إنه یشارکهم فی الاطلاع علیها وَ لا خَمْسَةٍ و لا نجوی خمسة إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ و تخصیص العددین إما لخصوص الواقعة فإن الآیة نزلت فی تناجی المنافقین أو لأن الله وتر یحب الوتر و الثلاثة أول الأوتار أو لأن التشاور لا بد له من اثنین یکونان کالمتنازعین و ثالث یتوسط بینهما وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ و لا أقل مما ذکر کالواحد و الاثنین وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ یعلم ما یجری بینهم أَیْنَ ما کانُوا فإن علمه بالأشیاء لیس لقرب مکانی حتی یتفاوت باختلاف الأمکنة ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ تفضیحا لهم و تقریرا لما یستحقونه من الجزاء. (2) و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی نزلت فی الیهود و المنافقین إنهم کانوا یتناجون فیما بینهم دون المؤمنین و ینظرون إلی المؤمنین و یتغامزون بأعینهم فإذا رأی المؤمنون نجواهم قالوا ما نراهم إلا و قد بلغهم عن أقربائنا و إخواننا الذین خرجوا فی السرایا قتل أو مصیبة أو هزیمة فیقع ذلک فی قلوبهم و یحزنهم فلما طال ذلک شکوا إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فأمرهم أن لا یتناجوا دون المسلمین فلم ینتهوا عن ذلک و عادوا إلی مناجاتهم فنزلت الآیة وَ یَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ فی مخالفة الرسول و هو قوله وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ و ذلک أنه نهاهم عن النجوی فعصوه (3) أو یوصی بعضهم بعضا بترک أمر الرسول و المعصیة له وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ و ذلک أن الیهود کانوا یأتون
ص: 23
النبی صلی الله علیه و آله فیقولون السام علیک و السام الموت و هم یوهمونه أنهم یقولون السلام علیک و کان النبی صلی الله علیه و آله یرد علی من قال ذلک و یقول و علیک وَ یَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ أی یقول بعضهم لبعض لَوْ لا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ أی لو کان هذا نبیا فهلا یعذبنا الله و لا یستجیب له فینا قوله علیکم (1) حَسْبُهُمْ أی کافیهم جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَها یوم القیامة و یحترقون فیها فَبِئْسَ الْمَصِیرُ أی فبئس المرجع و المآل جهنم وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوی أی بأفعال الخیر و الطاعة و اتقاء معاصی (2) الله إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ یعنی نجوی المنافقین و الکفار لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا بتوهمهم أنها فی نکبة أصابتهم وَ لَیْسَ الشیطان أو التناجی بِضارِّهِمْ أی المؤمنین (3) شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ أی بعلم الله و قیل بأمر الله لأن سببه بأمره و هو الجهاد إِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا
قَالَ قَتَادَةُ کَانُوا یَتَنَافَسُونَ فِی مَجْلِسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا رَأَوْا مَنْ جَاءَهُمْ مُقْبِلًا ضَنُّوا بِمَجَالِسِهِمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ أَنْ یَفْسَحَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ وَ قَالَ الْمُقَاتِلَانِ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الصُّفَّةِ وَ فِی الْمَکَانِ ضِیقٌ وَ ذَلِکَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُکْرِمُ أَهْلَ بَدْرٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَجَاءَ أُنَاسٌ مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ وَ فِیهِمْ ثَابِتُ بْنُ قَیْسِ بْنِ شَمَّاسٍ وَ قَدْ سَبَقُوا فِی الْمَجْلِسِ فَقَامُوا حِیَالَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَرَدَّ عَلَیْهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ سَلَّمُوا عَلَی الْقَوْمِ بَعْدَ ذَلِکَ فَرَدُّوا عَلَیْهِمْ فَقَامُوا عَلَی أَرْجُلِهِمْ یَنْظُرُونَ إِلَی الْقَوْمِ فَلَمْ یَفْسَحُوا لَهُمْ (4) فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ مِنْ غَیْرِ أَهْلِ بَدْرٍ قُمْ یَا فُلَانُ قُمْ یَا فُلَانُ بِقَدْرِ النَّفَرِ الَّذِینَ کَانُوا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَی مَنْ أُقِیمَ مِنْ مَجْلِسِهِ وَ عُرِفَ الْکَرَاهِیَةُ فِی وُجُوهِهِمْ وَ قَالَ الْمُنَافِقُونَ لِلْمُسْلِمِینَ أَ لَسْتُمْ تَزْعُمُونَ أَنَّ صَاحِبَکُمْ یَعْدِلُ بَیْنَ النَّاسِ فَوَ اللَّهِ مَا عَدَلَ عَلَی هَؤُلَاءِ إِنَ
ص: 24
قَوْماً أَخَذُوا مَجَالِسَهُمْ وَ أَحَبُّوا الْقُرْبَ مِنْ نَبِیِّهِمْ فَأَقَامَهُمْ وَ أَجْلَسَ مَنْ أَبْطَأَ عَنْهُ مُقَامَهُمْ فَنَزَلَتِ الْآیَةُ.
و التفسح التوسع فی المجالس هو مجلس النبی صلی الله علیه و آله و قیل مجالس الذکر کلها فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ أی فتوسعوا یوسع الله مجالسکم فی الجنة وَ إِذا قِیلَ انْشُزُوا ارتفعوا و قوموا و وسعوا علی إخوانکم فَانْشُزُوا أی فافعلوا ذلک و قیل معناه و إذا قیل لکم انهضوا إلی الصلاة و الجهاد و عمل الخیر فَانْشُزُوا و لا تقصروا و إذا قیل لکم ارتفعوا فی المجلس و توسعوا للداخل فافعلوا أو إذا نودی للصلاة فانهضوا و قیل وردت فی قوم کانوا یطلبون (1) المکث عنده صلی الله علیه و آله فیکون کل واحد منهم یحب أن یکون آخر خارج فأمرهم الله أن یقوموا إذا قیل لهم انشزوا یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ قال ابن عباس یرفع الله الذین أوتوا العلم من المؤمنین علی الذین لم یؤتوا العلم درجات و قیل معناه لکی یرفع الله الذین آمنوا منکم بطاعتهم لرسول الله صلی الله علیه و آله درجة و الذین أوتوا العلم بفضل علمهم و سابقتهم درجات فی الجنة و قیل درجات فی مجلس رسول الله صلی الله علیه و آله فأمره الله سبحانه أن یقرب العلماء من نفسه فوق المؤمنین الذین لا یعلمون لیتبین (2) فضل العلماء علی غیرهم إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً أی إذا ساررتم الرسول فقدموا قبل أن تساروه صدقة و أراد بذلک تعظیم النبی صلی الله علیه و آله و أن یکون ذلک سببا لأن یتصدقوا فیؤجروا و تخفیفا عنه صلی الله علیه و آله قال المفسرون فلما نهوا عن المناجاة حتی یتصدقوا ضن (3) کثیر من الناس فکفوا عن المسألة (4) فلم یناجه أحد إلا علی بن أبی طالب علیهما السلام قال مجاهد و ما کان إلا ساعة و قال مقاتل کان ذلک لیال (لیالی) عشرا (5) ثم نسخت بما بعدها و کانت الصدقة مفوضة إلیهم غیر مقدرة (6)
ص: 25
وَ قَالَ الْبَیْضَاوِیُّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ فِی کِتَابِ اللَّهِ آیَةً مَا عَمِلَ بِهَا أَحَدٌ غَیْرِی کَانَ لِی دِینَارٌ فَصَرَفْتُهُ فَکُنْتُ إِذَا نَاجَیْتُهُ تَصَدَّقْتُ بِدِرْهَمٍ.
ذلِکَ أی التصدق خَیْرٌ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ أی لأنفسکم من الریبة و حب المال و هو یشعر بالندبیة لکن قوله فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ أی لمن لم یجد حیث رخص لنفی المناجاة بلا تصدق أدل علی الوجوب أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ أ خفتم الفقر من تقدیم الصدقة أو أ خفتم التقدیر لما یعدکم الشیطان علیه من الفقر فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ بأن رخص لکم أن لا تفعلوه و فیه إشعار بأن إشفاقهم ذنب تجاوز الله عنه لما رأی منهم مما قام مقام توبتهم و إذ علی بابها و قیل بمعنی إذا أو إن (1).
**[ترجمه]بیضاوی میگوید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ» یعنی کسانی که در ایمان کامل هستند «الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ» از صمیم قلبهایشان «وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ» همچون نماز جمعه و نمازهای اعیاد و جنگها و مشورت در امور «لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ» تا آنگاه که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله کسب اجازه کنند و حضرت به آنان اجازه دهد. این معیار برای کمال ایمان بدان جهت است که حضرت صلّی الله علیه و آله همچون ملاکی است برای صحّت ایمان و مشخصهای است برای جداسازی مخلص از منافق؛
ص: 16
چراکه عادت منافق بر مخفیانه رفتن و گریختن است. برای اینکه نشان دهد خروج از مجلس پیامبر صلّی الله علیه و آله بدون اجازه گرفتن از ایشان جرم بزرگی است این سخن را در اسلوبی بلیغتر باز تکرار میکند و میفرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ» این کلام افاده میکند کسی که اجازه میگیرد به حتم مومن است و کسی که بی اجازه میرود این چنین نیست. «فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ» یعنی برای انجام کارهای مهمی که برایشان روی میدهد؛ در اینجا مبالغه و محدود کردن موارد این امر وجود دارد. «فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ» این نمونه تفویض امر به رأی رسول خدا صلّی الله علیه و آله است و بر آن استدلال میکنند که برخی احکام به رأی حضرت تفویض شده است. اما کسانی که این را رد میکنند مشیّت و صلاحدید پیامبر صلّی الله علیه و آله را قیدی میدانند که به آگاهی حضرت صلّی الله علیه و آله از صداقت شخص اجازه گیرنده وابسته است، بدین ترتیب معنا چنین میشود: به هر کس که دانستی عذری دارد اجازه بده. «وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ» یعنی پس از آنکه اجازهاش دادی، زیرا اجازه خواستن برای ترک مجلس پیامبر صلّی الله علیه و آله حتی اگر به سبب عذری هم باشد نوعی قصور و کوتاهی است چون این کار مقدّم داشتن امر دنیا بر امر دین است. «إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ» برای کوتاهیهای بندگان، «رَحِیمٌ» با آسان گرفتن بر بندگان. «لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً» خطاب پیامبر صلّی الله علیه و آله به شما را با خطاب خودتان به یکدیگر در باب مجاز بودن خودداری و اهمال در اجابت و بی اجازه برگشتن مقایسه نکنید، چراکه شتافتن به اجابت پیامبر صلّی الله علیه و آله واجب است و برگشتن بدون اجازه ایشان حرام است. نیز گفتهاند یعنی صدا زدن و نام بردن از پیامبر صلّی الله علیه و آله را همانند آن که یکدیگر را به اسم صدا میزنید و صدایتان را بلند میکنید و یکدیگر را از پشت اتاقها ندا میدهید ندانید، بلکه پیامبر صلّی الله علیه و آله را با لقبهای شریف ایشان، مانند ای پیامبر خدا و ای رسول خدا، آن هم با احترام و تواضع و صدای پایین خطاب کنید. و یا یعنی دعای پیامبر صلّی الله علیه و آله علیه شما و نفرین ایشان بر شما را همچون دعای خودتان علیه یکدیگر ندانید که به خشم یکدیگر اهمیت نمیدهید، چراکه دعای پیامبر صلّی الله علیه و آله مستجاب است. و یا یعنی دعا و درخواست پیامبر صلّی الله علیه و آله به درگاه خداوند را همچون دعا و درخواست کوچکتان از بزرگتان ندانید که وی یک بار او را اجابت میکند و یک بار نمیکند، چراکه دعای پیامبر صلّی الله علیه و آله مستجاب است. «قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ» یعنی کسانی که اندک اندک مخفیانه از میان جمعیت میگریزند و قدم به قدم خارج میشوند. «لِواذاً» یعنی با پناه گرفتن به یکدیگر، اینگونه که پشت یکدیگر پنهان میشوند تا خارج شوند یا به کسی که اجازه خروج دارد پناه میگیرند و همراهش به راه میافتند انگار که دنباله او هستند. این کلمه بنا بر حال بودن منصوب آمده است. «فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ» کسانی که آنچه را پیامبر صلّی الله علیه و آله طلبیده ترک میکنند و از سمت خلاف حضرت میروند، در اینجا حرف «عَن» را آورده چون معنای اعراض و روگردانی میدهد، و یا یعنی جلوی مومنان را در انجام امر حضرت میگیرند که این از «خالفه عن الأمر» به معنای «جلوی کسی را در انجام کاری گرفتن» برگرفته میشود، که در این تقریر، مفعول حذف شده زیرا مقصود بیان چیزی بوده که از آن جلوگیری میشود، و ضمیر به اسم جلاله الله برمیگردد
ص: 17
چون امر در حقیقت از برای خداوند است و یا به رسول برمیگردد چون مقصود از این سخن ایشان است. «أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ» محنتی در دنیا «أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ» در آخرت - . انوار التنزیل 2: 153- 154 - .
وی درباره کلام حق تعالی میگوید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ» یعنی به جز هنگامی که به شما اجازه داده شده و یا به جز اینکه به شما اجازه داده شده باشد. «إِلی طَعامٍ» متعلق به «یُؤْذَنَ» است زیرا متضمن معنایی است که میفهماند ورود به طعام بدون دعوت نیکو نیست گرچه با اجازه باشد همچنانکه ادامه سخن میفهماند: «غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ» یعنی بدون اینکه منتظر هنگامش و یا آماده شدنش بوده باشید. این عبارت حال است برای فاعل «لا تَدْخُلُوا» و یا برای مجرور «لَکُمْ»، به جر نیز به عنوان صفت برای «طَعامٍ»خوانده شده است. «وَ لکِنْ إِذا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا» پراکنده شوید و بر جا نمانید. آیه خطاب به قومی است که منتظر وقت غذای رسول خدا صلّی الله علیه و آله میشدند، پس داخل میآمدند و در انتظار مینشستند تا غذا برای آنان و امثال آنان فراهم شود وگرنه برای هیچ کس مجاز نبود که با اجازه گرفتن برای امری جز غذا وارد خانههای پیامبر شود و یا پس از غذا برای کاری بر جا بماند. «وَ لا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ» یعنی سرگرم سخن گفتن با یکدیگر و یا سرگرم شنیدن سخن اهل بیت پیامبر صلّی الله علیه و آله . «إِنَّ ذلِکُمْ» این برجا ماندن «کانَ یُؤْذِی النَّبِیَ» زیرا فضای خانه را بر پیامبر صلّی الله علیه و آله و خاندان ایشان تنگ میکرد و حضرت را به اموری که به ایشان مربوط نبود مشغول میکرد. «فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ» که شما را با سخن خود بیرون کند. «وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِ» یعنی بیرون کردن شما یک حق است پس بایست از روی حیا کنار گذاشته نشود همچنانکه خداوند به خاطر حیا آن را کنار نگذاشته است و اینچنین به شما امر میکند تا خارج شوید. «وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً» یعنی چیزی که از آن بهرهای برده میشود، «فَسْئَلُوهُنَ» آن متاع را «مِنْ وَراءِ حِجابٍ» از پشت پرده، «ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَ» در برابر اندیشههای شیطانی «وَ ما کانَ لَکُمْ» برایتان صحیح نیست «أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ» با کاری که پیامبر صلّی الله علیه و آله را خوش نمیآید، «وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً» پس از درگذشت حضرت یا فراق ایشان، «إِنَّ ذلِکُمْ» یعنی رنجاندن حضرت یا نکاح زنان ایشان «کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیماً» گناهی بزرگ است، «إِنْ تُبْدُوا شَیْئاً» درباره نکاح با آنان چیزی بر زبان بیاورید «أَوْ تُخْفُوهُ» یا آن را در سینههایتان پنهان کنید «فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً» پس آن را میداند و به خاطرش مجازاتتان میکند. «لا جُناحَ عَلَیْهِنَّ فِی آبائِهِنَ
ص: 18
وَ لا أَبْنائِهِنَّ وَ لا إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ أَخَواتِهِنَ» آیه استئنافی است و سخن را درباره کسانی که در حضورشان حجاب واجب نیست آغاز میکند.
روایت شده: وقتی آیه حجاب نازل شد پدران و پسران و نزدیکان عرض کردند: ای رسول خدا آیا ما نیز باید از پشت پرده با زنان سخن بگوییم؟ آنگاه این سخن نازل شد.
عمو و دایی را ذکر نکرده زیرا این دو به منزله پدر هستند و از همین رو عمو پدر نامیده شده است - . در آیه 133 سوره بقره: «أَمْ کُنتُمْ شُهَدَاء إِذْ حَضَرَ یَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِیهِ مَا تَعْبُدُونَ مِن بَعْدِی قَالُواْ نَعْبُدُ إِلَ-هَکَ وَإِلَ-هَ آبَائِکَ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَقَ إِلَ-هًا وَاحِدًا» {آیا وقتی که یعقوب را مرگ فرا رسید حاضر بودید هنگامی که به پسران خود گفت پس از من چه را خواهید پرستید گفتند معبود تو و معبود پدرانت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق معبودی یگانه را می پرستیم.} - .
و یا بدان جهت که ترک حجاب از عمو و دایی را خوش نداشته تا مبادا آن دو برای پسرانشان تعریف کنند. «وَ لا نِسائِهِنَ» یعنی زنان مومن «وَ لا ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَ» یعنی بردگان و کنیزان، نیز گفته شده فقط کنیزان. «وَ اتَّقِینَ اللَّهَ» در آنچه به شما فرمان داده شده، «إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیداً» هیچ پنهانی بر خداوند پنهان نیست - . انوار التنزیل 2: 278- 279 - .
طبرسی میگوید: معنای «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِ» این است که خداوند بر پیامبر صلّی الله علیه و آله درود میفرستد و او را به زیبایی میستاید و به نیکی بزرگ میدارد، و فرشتگانش نیز بر او درود میفرستند و با بهترین ستایشها او را میستایند و برایش بهترین دعاها را میکنند «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً».
از کعب بن عُجره روایت شده که وی گفت: وقتی این آیه نازل شد عرض کردیم: ای رسول خدا! پیشتر سلام بر شما را آموخته بودیم، صلوات و درود بر شما چگونه است؟ حضرت فرمود: بگویید: خداوندا بر محمد و آل محمد درود فرست همچنانکه بر ابراهیم و آل ابراهیم درود فرستادی، به راستی که تو ستوده و شکوهمندی، و بر محمد و آل محمد برکت فرست همچنانکه بر ابراهیم و آل ابراهیم برکت فرستادی، به راستی که تو ستوده و شکوهمندی.
از ابو بصیر روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره این آیه پرسیدم و عرض کردم درود خدا بر رسولش صلّی الله علیه و آله چگونه است؟ امام علیه السلام فرمود: ای ابا محمد! به پاکی یاد کردن از او در آسمانهای بالاست. عرض کردم: درود فرستادنمان بر ایشان را دانستهام اما تسلیم چگونه است؟ فرمود: تسلیم ایشان بودن در همه امور.
بر این اساس کلام حق تعالی «وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً» یعنی به امر او گردن نهید و در راه اطاعت از او
ص: 19
و اطاعت از همه آنچه که به شما امر کرده بکوشید. نیز گفتهاند یعنی با دعا بر او سلام بفرستید یعنی بگویید: سلام بر تو ای رسول خدا.
«إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» گفتهاند اینان منافقان و کافران هستند و نیز کسانی که خدا را به آنچه که سزاوارش نیست وصف میکنند و فرستادگانش را تکذیب میکنند و بر او دروغ میبندند. به خداوند عزّ و جلّ آزاری نمیرسد اما چون مخالفت در کار در میان ما آزار نامیده میشود ما به کلامی که برایمان متعارف است خطاب شدهایم. نیز گفتهاند معنایش این است که «رسول خدا صلّی الله علیه و آله را آزار میکنند» و نام خداوند از روی بزرگداشت و تعظیم پیامبر صلّی الله علیه و آله مقدم آمده است بدینگونه که خداوند آزار رسولش را آزار خودش عنوان کرده تا این ارج و کرامتی از برای پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد. «لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ» یعنی خداوند آنان را از رحمت خود دور میدارد و با محروم کردن آنان از فزونی هدایت در دنیا و جاوان شدنشان در آتش دوزخ در آخرت، گزند عذابش را بر آنان فرود میآورد. «وَ أَعَدَّ لَهُمْ» در آخرت «عَذاباً مُهِیناً» یعنی خفتبار، «لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی» یعنی همچنانکه بنی اسرائیل حضرت موسی علیه السلام را آزار کردند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را آزار نکنید - . مجمع البیان 8 : 369- 372 - .
میگویم: وصف آزار بنی اسرائیل به حضرت موسی علیه السلام در کتاب نبوت گذشت.
وی درباره کلام حق تعالی میگوید: «وَ تُعَزِّرُوهُ» یعنی او را با شمشیر و زبان یاری کنید، ضمیر «ه» به پیامبر صلّی الله علیه و آله بازمیگردد. «وَ تُوَقِّرُوهُ» یعنی او را بزرگ دارید و ارج نهید. «وَ تُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا» یعنی از برای خداوند در شامگاهان و بامدادان نماز بگزارید. بسیاری از قرّاء وقف بر «وَ تُوَقِّرُوهُ» را برگزیده اند زیرا ضمیر در آن با ضمیر در بعد از آن تفاوت دارد. نیز گفته شده: «وَ تُعَزِّرُوهُ» یعنی خدا را یاری کنید «وَ تُوَقِّرُوهُ» یعنی خدا را بزرگ دارید و از او اطاعت کنید، اینگونه کنایات هماهنگ میشود - . مجمع البیان 9: 112 - .
وی میگوبد: کلام حق تعالی «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا» درباره هیئتی از بنی تمیم نازل شد، یعنی عُطارد بن حاجب بن زراره در میان چندی از اشراف بنی تمیم از جمله اقرع بن حابس و زبرقان بن بدر و عمرو بن اهتم و قیس بن عاصم که هیئتی بزرگ بودند. آنان وقتی وارد مسجد شدند از پشت اتاقها رسول خدا صلّی الله علیه و آله را چنین ندا دادند
ص: 20
که ای محمد نزد ما بیرون آی! این برخورد رسول خدا صلّی الله علیه و آله را رنجاند. حضرت نزدشان آمد. عرض کردند: ما نزد تو آمدهایم تا با تو مفاخره کنیم، اجازه بده تا شاعر ما و خطیب ما سخن گوید. فرمود: اجازه میدهم. آنگاه عطارد بن حاجب برخاست و گفت: حمد و سپاس خدایی را که ما را مَلِک گرداند، اوست که بر ما برتری دارد، او به ما مال و منالی هنگفت عطا فرمود و ما با عطای او کارهای نیک میکنیم، او ما را در میان اهل مشرق عزیزترین و پُرشمارترین و مجهزترین قرار داد، در میان مردم چه کسی همانند ماست؟! هر که با ما مفاخره میکند بایست همانند آنچه را ما برشمردیم برشمارد گرچه اگر میخواستیم بر سخن میافزودیم اما از زیاده گویی آزرم داریم. او این گفت و نشست. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به ثابت بن قیس بن شمّاس فرمود: برخیز و او را پاسخ ده. او برخاست و گفت: حمد و سپاس خدایی را که آسمانها و زمین را آفرید آفریدنی و امر خود را در آنها جاری گرداند، کرسیّ او دانشش را در بر گرفته و هر چیز که هست از فضل اوست، همچنانکه از فضلش ما را مَلِک گرداند و از میان نیکترین بندگانش رسولی را برگزید که گرامیترین نَسَب و راستترین سخن و والاترین تبار را داشت، آنگاه کتابی بر او نازل فرمود و او را بر خلق خود امین گرداند، پس او برگزیده خداوند بر جهانیان بود که از آن پس مردم را سوی ایمان به خدا فراخواند، از میان قوم او مهاجران و خویشاوندانش به او ایمان آوردند که در میان مردم والاترین تبار و نیکترین وجهه را داشتند، او – یعنی حضرت علی علیه السلام – نخستین کسی بود که از میان خلق اجابت کرد و وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله فراخواندش خداوند را اجابت گفت، و اما ما، ما انصار و پشتیبان رسول خدا صلّی الله علیه و آله هستیم که با مردمان میجنگیدهایم تا ایمان بیاورند، هر کس به خدا و رسولش صلّی الله علیه و آله ایمان آورد جان و مالش را در امان داشته و هر کس پیمان بشکند تا ابد در راه خدا با او جهاد میکنیم و البته هلاکت او بر ما آسان است، این را میگویم و از خداوند برای مردان و زنان باایمان آمرزش میطلبم، و السلام علیکم. آنگاه زبرقان بن بدر برخاست و شعری سرود و سپس حسّان بن ثابت پاسخش را گفت. چون حسّان سخن به پایان رسانید اقرع گفت: راستی که این مرد هم خطیبش از خطیب ما خطیبتر است و هم شاعرش از شاعر ما شاعرتر!
ص: 21
آوای اینان از آوای ما برتر است! وقتی مجلس را به پایان رساندند رسول خدا صلّی الله علیه و آله هدایایی نیک به آنان داد و آنان اسلام آوردند. این به روایتی از ابن اسحاق بود. همچنین گفتهاند که آنان گروهی از بنی عنبر بودند که پیامبر صلّی الله علیه و آله چندی از فرزندانشان را در اسارت داشت. آنان راهی شدند تا فدیه آزادی اسیران را بدهند. به مدینه آمدند و وارد مسجد شدند و با عجله خواستار خروج پیامبر صلّی الله علیه و آله سوی خود شدند، پس شروع کردند بگویند: ای محمد نزد ما بیرون آی! و این به روایتی از ابن عباس بود.
«بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِه» عبارت «بین یدین» به معنای روبرو است و معنای آیه این است که جلوتر از خدا و رسول او صلّی الله علیه و آله امری را سپری نکنید و در آن شتاب نورزید. در اینجا « قدّمَ » به معنای «تقدّمَ » و لازم است. نیز گفتهاند معنایش این است که مگذارید کسی جلوتر از رسول خدا صلّی الله علیه و آله راه برود بلکه دنبالهرو او باشید و گفتار و کردارتان را پشت گفتار و کردار او بیاورید. حسن گفته: این آیه درباره قومی نازل شد که پیش از عید قربانی کردند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آنان دستور داد تا دوباره قربانی کنند. این عباس گفته: مردم را از این نهی کرده که قبل از سخن پیامبر صلّی الله علیه و آله سخن بگویند، یعنی اگر در مجلس رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشسته بودید و سوالی پرسیده شد، در پاسخ دادن از پیامبر صلّی الله علیه و آله پیشی نگیرید تا ابتدا ایشان پاسخ بدهد. نیز گفتهاند معنایش این است که در هیچ سخن و هیچ کاری از او پیشی نگیرید تا آنگاه که او به شما دستور دهد. معنای نخست همه اینها را میرساند. «لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِ» چراکه در این کار یکی از این دو نهفته: یا نوعی کوچکشمردن حضرت که این کفر است و یا بی ادبی که این نیز بر خلاف امری است که درباره احترام به حضرت به شما داده شده. «وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ» یعنی هنگام سخن گفتن با حضرت و در مجلس ایشان صدایتان را پایین بیاورید چراکه او همانند شما نیست و احترام و بزرگداشت او از هر جهت واجب است. و گفتهاند یعنی به او نگویید «ای محمد» آنچنان که یکدیگر را صدا میزنید، بلکه با احترام و ارج او را صدا بزنید و بگویید «ای رسول خدا» «أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ» یعنی از روی جلوگیری از باطل شدن و یا برای اینکه باطل نشود، «وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ» که با بلند کردن صدایتان بر صدای حضرت و ترک احترام ایشان اعمالتان را باطل کردهاید. «إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ» یعنی صدایشان را در مجلس حضرت برای احترام گذاشتن به ایشان پایین میآورند، «أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی» یعنی دلهایشان را آزموده و از برای پرهیزگاری خالص گردانده . نیز گفتهاند یعنی خلوص نیت دلهایشان را دانسته. و باز گفته شده یعنی با آنان رفتاری از روی آزمایش کرد تا آنان را در عبادت بیازماید و آنان از این آزمون سربلند و بی ریا بیرون آمدند همچنان که طلای ناب با آتش خالص میشود، «لَهُمْ مَغْفِرَةٌ» از سوی خداوند برای گناهانشان وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ» به خاطر طاعاتشان «إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ»
ص: 22
یعنی گستاخان بنی تمیم که نمیدانستند حضرت در کدام اتاق است و از این رو دور اتاقها میچرخیدند و حضرت را صدا میزدند، «أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ» چراکه آنان قدر و منزلت پیامبر صلّی الله علیه و آله و احترامی را که برای ایشان بایسته بود درنیافته بودند و گویی همچون چهارپا بودند، «وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ» برایشان بهتر از این بود که تو را از پشت اتاقها صدا بزنند - . مجمع البیان 9: 129- 130 - .
بیضاوی درباره کلام خداوند متعال میگوید: «مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ» یعنی نجوای سه نفری، و میتوان مضاف را در تقدیر یا تأویل به «متناجین» یعنی نجواکنندگان حمل کرد تا «ثلاثة» برایش صفت شود. «إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ» جز اینکه خداوند چهارمینِ آنهاست چراکه خداوند در آگاهی از نجوایشان با آنان مشارکت دارد، «وَ لا خَمْسَةٍ» و نه نجوای پنج نفری «إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ» تخصیص این دو عدد یا برای خصوصیت رویداد است چراکه آیه درباره نجوای منافقان نازل شده، و یا چون خداوند فرد است فردیت را دوست میدارد و سه را آورده که نخستین عدد فرد است و یا بدین خاطر که تبادل نظر ناگزیر میان دو نفر است که همچون دو متنازع هستند و سومی میانشان داوری میکند. «وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ» و چه کمتر از آنچه گفته شد مانند یک و دو «وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ» و چه بیشتر خداوند آنچه میانشان جریان دارد را میداند، «أَیْنَ ما کانُوا» چون علم خداوند از امور به سبب نزدیکیِ مکانی نیست که با اختلاف مکانی تغییر کند، «ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ» تا مایه رسواییشان گردد و تاییدی باشد بر مجازاتی که مستحقش هستند - . انوار التنزیل 2: 504 - .
طبرسی درباره کلام خداوند متعال میگوید: آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی» درباره یهودیان و منافقان نازل شد. آنها میان خود پشت سر مومنان مخفیانه نجوا میکردند و به مومنان مینگریستند و با چشم به یکدیگر علامت میدادند. وقتی مومنان نجوا کردنشان را دیدند گفتند اینان به چیزی نمیاندیشند جز اینکه خویشان و برادران ما در جنگهایشان با آنها موجب مرگ و مصیبت و دردسرشان شدهاند. این مومنان را میآزرد و غمگینشان میکرد. چون این کار ادامه یافت ، نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله شکایت کردند. حضرت به آنان دستور داد تا درباره مسلمانان مخفیانه نجوا نکنند، اما آنان دست از این کار نکشیدند و باز به نجواهای مخفیانه خود ادامه دادند. آنگاه نازل شد: «وَ یَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ» در راستای مخالفت با رسول خدا صلّی الله علیه و آله ؛ کاری که خداوند از آن چنین تعبیر فرمود: «وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ» چراکه حضرت آنان را از این نجوا منع کرد اما سرپیچی کردند، و یا به یکدیگر سفارش کردند که دستور رسول خدا صلّی الله علیه و آله را واگذارید و از او سرپیچی کنید. «وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ» از این قرار که یهودیان نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله میآمدند
ص: 23
و میگفتند: «السام علیک» و سام یعنی مرگ. آنان این را میگفتند و به خیال حضرت میانداختند که دارند میگویند «السلام علیک». اما پیامبر صلّی الله علیه و آله در پاسخ به کسی که چنین میگفت میفرمود: «و علیک» یعنی و بر تو. «وَ یَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ» یعنی به یکدیگر میگفتند «لَوْ لا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ» یعنی اگر این مرد پیامبر است پس چرا خداوند ما را عذاب نمیکند و اگر به ما میگوید «و بر شما» چرا این سخنش را مستجاب نمیکند؟! «حَسْبُهُمْ» یعنی این برایشان کافی است: «جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَها» در روز قیامت به دوزخ درآیند و در آنجا میسوزند، «فَبِئْسَ الْمَصِیرُ» یعنی چه بد بازگشتگاه و سرانجامی است دوزخ! «وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوی» یعنی به قصد کارهای نیک و اطاعت و پرهیز از معصیت خداوند، «إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ» یعنی نجوای منافقان و کافران، «لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا» چون به خیالشان میانداخت که درباره ضربه زدن به آنهاست، «وَ لَیْسَ» شیطان یا نجوای مخفیانه «بِضارِّهِمْ» یعنی به ضرر مومنان، «شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» یعنی به علم خدا، نیز گفتهاند یعنی به امر خدا زیرا سبب این رویداد همانا امر خداست که همان جهاد باشد. «إِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا»
قتاده میگوید: آنان در مجلس رسول خدا صلّی الله علیه و آله چشم و همچشمی میکردند، وقتی میدیدند کسی دارد میآید در محلهای نشستنشان نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله بخل میورزیدند. از این رو خداوند به آنان امر فرمود تا برای یکدیگر جا باز کنند. مقاتلان (مقاتل بن سلیمان و مقاتل بن حیان) می گویند: رسول خدا صلّی الله علیه و آله روز جمعه در صفه بود و جا تنگ بود. حضرت صلّی الله علیه و آله پیوسته مهاجران و انصاری را که اهل بدر بودند تکریم میکرد. آن روز گروهی از اهل بدر که ثابت بن قیس بن شمّاس نیز در میانشان بود از راه رسیدند، جلوی مجلس رفتند و پیش روی پیامبر صلّی الله علیه و آله ایستادند و عرض کردند: سلام و رحمت و برکت خدا بر تو ای پیامبر! پیامبر صلّی الله علیه و آله نیز جواب سلامشان را داد. سپس بر قوم سلام کردند و قوم نیز جوابشان را دادند. آنان روی پا ایستادند و به مردم نگریستند اما آنان برای ایشان جا باز نکردند. این بر پیامبر صلّی الله علیه و آله گران آمد و به مهاجران و انصاری که اهل بدر نبودند و کنار حضرت نشسته بودند فرمود: ای فلان و ای فلان برخیزید. یعنی به تعداد آن اهل بدری که روبروی حضرت ایستاده بودند. این بر کسانی که از جا بلند شدند گران آمد و ناخشنودی در چهرههایشان هویدا شد. در آن دم منافقان به مسلمانان گفتند: «این شما نبودید که میپنداشتید رفیقتان میان مردم به عدالت رفتار میکند؟! به خدا سوگند که با اینان به عدالت رفتار نکرد!
ص: 24
عدهای سر جای خود نشسته بودند و از نزدیکی به پیامبرشان لذت میبردند اما او آنها را بلند کرد و کسانی را که دیر آمده بودند جایشان نشاند.» آنگاه این آیه نازل شد. (پایان روایت قتاده)
«تفسّح» یعنی جا باز کردن در مجالس که همان مجلس پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد، و گفته شده همه مجالس را منظور دارد. «فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ» یعنی جا باز کنید که خداوند جایتان را در بهشت باز میکند. «وَ إِذا قِیلَ انْشُزُوا» بلند شوید و برخیزید و برای برادرانتان جا باز کنید «فَانْشُزُوا» یعنی این کار را بکنید، نیز گفتهاند یعنی وقتی به شما گفته شد سوی نماز و جهاد و کار نیک برخیزید «فَانْشُزُوا» و کوتاهی نکنید، یا هنگامی که به شما گفته شد از جا برخیزید و برای کسی که وارد شده جا باز کنید چنین کنید، یا وقتی سوی نماز ندا دادند برخیزید. نیز گفتهاند این درباره قومی است که در کنار حضرت صلّی الله علیه و آله درنگ میکردند و هر یک از آنان دوست میداشت آخرین نفر باشد که میرود، پس خدا به آنان دستور داد که برخیزند و فرمود: «فَانْشُزُوا». «یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ» ابن عباس گفته: یعنی خداوند مومنان دانشمند را چندین درجه بر کسانی که دانش ندارند بلند میگرداند. نیز گفتهاند یعنی خداوند در بهشت مومنانِ شما را به خاطر اطاعت از رسول خدا صلّی الله علیه و آله درجهای بلند میگرداند و مومنان دانشمند را به خاطر فضیلت دانش و سبقتشان چند درجه بلند می گرداند، و گفتهاند یعنی چندین درجه در مجلس رسول خدا صلّی الله علیه و آله ، پس خداوند متعال به پیامبر صلّی الله علیه و آله دستور داده دانشمندان را بیشتر از کسانی که دانش ندارند به خود نزدیک سازد تا برتری دانشمندان بر دیگران را آشکار سازد. «إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً» یعنی هرگاه با پیامبر صلّی الله علیه و آله محرمانه سخن میگویید پیش از آنکه گفتگوی محرمانه خود صدقه ای تقدیم بدارید. از این سخن بزرگداشت پیامبر صلّی الله علیه و آله را اراده کرده و خواسته این کار سبب شود آنان صدقه دهند تا پاداش گیرند و نیز موجب آسودگی پیامبر صلّی الله علیه و آله شود. مفسران گفتهاند وقتی مردم تا آنگاه که صدقه دهند از نجوای با پیامبر صلّی الله علیه و آله منع شدند، بسیاری از مردم بخل ورزیدند و از این کار دست کشیدند، اینچنین هیچ کس با حضرت نجوا نکرد مگر علی بن ابی طالب علیه السلام . مجاهد گفته: این حکم فقط ساعتی بر جا ماند. مقاتل گفته: این حکم ده شب بر جا ماند و سپس در ادامه نسخ شد و اختیار صدقه به آنان سپرده شد و دیگر واجب نبود - . مجمع البیان 9: 249 - .
ص: 25
بیضاوی از امام علی علیه السلام روایت کرده که ایشان فرمود: همانا در کتاب خدا آیهای هست که هیچ کس جز من به آن عمل نکرد، دیناری داشتم که آن را خُرد کردم و هرگاه با پیامبر صلّی الله علیه و آله نجوا کردم یک درهمش را صدقه دادم.
«ذلِکَ» یعنی صدقه دادن «خَیْرٌ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ» برای جانهایتان تا از شک و مال دوستی پاک شود که اینها نشان دهنده استحباب است. «فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» در حق کسی که چیزی برای صدقه دادن نیافته است، به طوری که برای نفی نجوا بدون صدقه دلالت بیشتری بر وجوب دارد. «أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ» آیا در دادن صدقه از فقر ترسیدید؟ یا چون شیطان درباره فقر به شما هشدار میداد از تقدیر ترسیدید؟ «فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ» بدین سان که اجازه داد به حکم عمل نکنید. این مفهومی را میرساند که ترس آنان گناهی بود که خداوند از آن درمیگذرد زیرا از آنان چیزی دید که برایشان به جای توبه بود. «إِذْ» به معنای خود به کار رفته، نیز گفته شده به معنای «إذا» و یا «إن» آمده است - . انوار التنزیل 2: 505 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی قَوْلِهِ حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی قَوْمٍ کَانُوا إِذَا جَمَعَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَمْرٍ مِنَ الْأُمُورِ فِی بَعْثٍ یَبْعَثُهُ أَوْ حَرْبٍ قَدْ حَضَرَتْ یَتَفَرَّقُونَ بِغَیْرِ إِذْنِهِ فَنَهَاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ ذَلِکَ وَ قَوْلُهُ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ قَالَ نَزَلَتْ فِی حَنْظَلَةَ بْنِ أَبِی عَامِرٍ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ تَزَوَّجَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی کَانَ فِی صُبْحِهَا (2) حَرْبُ أُحُدٍ فَاسْتَأْذَنَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُقِیمَ عِنْدَ أَهْلِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ (3) فَأَقَامَ عِنْدَ أَهْلِهِ ثُمَّ أَصْبَحَ وَ هُوَ جُنُبٌ فَحَضَرَ الْقِتَالَ فَاسْتُشْهِدَ (4) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأَیْتُ الْمَلَائِکَةَ تَغْسِلُ حَنْظَلَةَ بِمَاءِ الْمُزْنِ فِی صِحَافِ فِضَّةٍ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ فَکَانَ یُسَمَّی غَسِیلَ الْمَلَائِکَةِ قَوْلُهُ لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً قَالَ لَا تَدْعُوا رَسُولَ اللَّهِ کَمَا یَدْعُو بَعْضُکُمْ بَعْضاً ثُمَّ قَالَ فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ یَعْنِی بَلِیَّةً أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ قَالَ الْقَتْلُ.
وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ لا تَجْعَلُوا دُعاءَ
ص: 26
الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً یَقُولُ لَا تَقُولُوا یَا مُحَمَّدُ وَ لَا یَا أَبَا الْقَاسِمِ وَ لَکِنْ قُولُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ وَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَیْ یَعْصُونَ أَمْرَهُ (1).
**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم درباره کلام خداوند متعال «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ» تا آنجا که میفرماید «حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ» میگوید: این آیه درباره قومی نازل شده که هرگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله برای امری از امور آنان را گرد میآورد تا پی مأموریتی که در نظر داشت یا جنگی که روی داده بود بفرستد، بدون این که از حضرت اجازه بگیرند پراکنده میشدند. خداوند عزّ و جلّ آنان را از این کار نهی فرمود. آیه «فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ» درباره حنظلة بن ابی عامر نازل شد. از این قرار که او در شبی که صبحش جنگ اُحد بود ازدواج کرد و از رسول خدا صلّی الله علیه و آله اجازه خواست تا نزد همسرش بماند. آنگاه خداوند این آیه را نازل فرمود. این چنین او نزد همسرش ماند تا اینکه صبح شد و او جنب بود، اما در جنگ حضور یافت و شهید شد. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: دیدم فرشتگان حنظله را با آب باران در ظرفی سیمین میان آسمان و زمین غسل میدادند. اینگونه او «غسیل الملائکه» یعنی غسل شده فرشتگان نامیده شد. «لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً» میفرماید آنچنان که یکدیگر را صدا میزنید رسول خدا صلّی الله علیه و آله را صدا نزنید. سپس فرمود «فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ» یعنی مصیبت «أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ» یعنی کشته شدن.
در روایت ابی جارود از امام محمد باقر علیه السلام آمده است که ایشان فرمود: کلام حق تعالی «لا تَجْعَلُوا دُعاءَ
ص: 26
الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً» میفرماید نگویید «ای محمد» و نه «ای ابو القاسم» بلکه بگویید «ای پیامبر خدا» و «ای رسول خدا»، خداوند فرمود: «فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ» یعنی کسانی که از امر پیامبر صلّی الله علیه و آله سرپیچی میکنند - . تفسیر قمی: 462 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلی طَعامٍ غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ فَإِنَّهُ لَمَّا تَزَوَّجَ (2) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِزَیْنَبَ بِنْتِ جَحْشٍ وَ کَانَ یُحِبُّهَا فَأَوْلَمَ وَ دَعَا أَصْحَابَهُ وَ کَانَ أَصْحَابُهُ إِذَا أَکَلُوا کَانُوا یُحِبُّونَ أَنْ یَتَحَدَّثُوا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ یُحِبُّ أَنْ یَخْلُوَ مَعَ زَیْنَبَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ کَانُوا یَدْخُلُونَ بِلَا إِذْنٍ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلَی قَوْلِهِ مِنْ وَراءِ حِجابٍ قَوْلُهُ وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ الْآیَةَ فَإِنَّهُ کَانَ سَبَبَ نُزُولِهَا أَنَّهُ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ حَرَّمَ اللَّهُ نِسَاءَ النَّبِیِّ عَلَی الْمُسْلِمِینَ غَضِبَ طَلْحَةُ فَقَالَ یُحَرِّمُ مُحَمَّدٌ عَلَیْنَا نِسَاءَهُ وَ یَتَزَوَّجُ هُوَ بِنِسَائِنَا لَئِنْ أَمَاتَ اللَّهُ مُحَمَّداً لَنَرْکُضَنَّ بَیْنَ خَلَاخِیلِ نِسَائِهِ کَمَا رَکَضَ بَیْنَ خَلَاخِیلِ نِسَائِنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِلَی قَوْلِهِ کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً ثُمَّ رَخَّصَ لِقَوْمٍ مَعْرُوفِینَ الدُّخُولَ عَلَیْهِنَّ بِغَیْرِ إِذْنٍ فَقَالَ لا جُناحَ عَلَیْهِنَّ إِلَی قَوْلِهِ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیداً ثُمَّ ذَکَرَ مَا فَضَّلَ اللَّهُ نَبِیَّهُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ إِلَی قَوْلِهِ تَسْلِیماً قَالَ علیه السلام صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ تَزْکِیَةٌ لَهُ وَ ثَنَاءٌ عَلَیْهِ وَ صَلَوَاتُ الْمَلَائِکَةِ مَدْحُهُمْ لَهُ وَ صَلَاةُ النَّاسِ دُعَاؤُهُمْ لَهُ وَ التَّصْدِیقُ وَ الْإِقْرَارُ بِفَضْلِهِ وَ قَوْلُهُ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً یَعْنِی سَلِّمُوا لَهُ بِالْوَلَایَةِ وَ بِمَا جَاءَ بِهِ قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ قَالَ نَزَلَتْ فِیمَنْ غَصَبَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حَقَّهُ وَ أَخَذَ حَقَّ فَاطِمَةَ علیها السلام (3) وَ آذَاهَا وَ قَدْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ آذَاهَا فِی حَیَاتِی کَمَنْ آذَاهَا بَعْدَ مَوْتِی وَ مَنْ آذَاهَا بَعْدَ مَوْتِی کَمَنْ آذَاهَا فِی حَیَاتِی وَ مَنْ آذَاهَا فَقَدْ آذَانِی وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَی اللَّهَ (4) وَ هُوَ
ص: 27
قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ الْآیَةَ (1).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلی طَعامٍ غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ» وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله با زینب بنت جحش ازدواج کرد چون او را دوست میداشت ولیمه داد و اصحاب خود را دعوت کرد. اصحاب حضرت وقتی غذا را خوردند دوست داشتند نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله به صحبت بنشینند اما رسول خدا صلّی الله علیه و آله دوست داشت با زینب خلوت کند. آنگاه خداوند نازل کرد: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ» چراکه آنان بدون اجازه وارد میشدند، بنابراین خداوند فرمود: «إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ» تا آنجا که «مِنْ وَراءِ حِجابٍ». نیز حق تعالی فرمود: «وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ» این آیه از آن رو نازل شد که وقتی خداوند نازل فرمود: «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» - . احزاب / 6 - {پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند.} و زنان پیغمبر صلّی الله علیه و آله را بر مسلمانان حرام کرد طلحه خشمگین شد و گفت: محمد زنانش را بر ما حرام میکند حال آنکه خودش با زنان ما ازدواج میکند؟ وقتی خداوند محمد را میراند به میان خلخالهای زنانش میشتابیم همانگونه که او به میان خلخالهای زنان ما شتافت. آنگاه خداوند نازل فرمود: «وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً» تا آنجا که «کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً»، سپس به عده شناخته شدهای اجازه داد تا بدون اجازه نزد زنان بروند و فرمود: «لا جُناحَ عَلَیْهِنَ» تا آنجا که «عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیداً». سپس از فضیلت پیامبرش صلّی الله علیه و آله نزد خود سخن گفت و فرمود: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِ» إتا آنجا که «تَسْلِیماً» امام علیه السلام فرمود: درود خدا بر پیامبر صلّی الله علیه و آله یاد کردن از حضرت به پاکی است و نیز ستایش او از وی، و درود فرشتگان مدح آنان از حضرت است، و درود مردم دعای آنان برای حضرت و نیز تصدیق و اقرار به فضیلت ایشان، و کلام حق تعالی «وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً» یعنی با پذیرش ولایت و آنچه که حضرت آورده تسلیم ایشان شوید. کلام حق تعالی «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» درباره کسانی نازل شد که حق امیر مومنان علیه السلام را غصب کردند و حق حضرت فاطمه سلام الله علیها را ربودند و ایشان را آزردند، کسی را که پیامبر صلّی الله علیه و آله دربارهاش فرمود هر که او را در زمان حیات من بیازارد همچون کسی است که او را پس از درگذشت من بیازارد و هر کس او را پس از مرگ من بیازارد همچون کسی است که او را در زمان حیات من بیازارد و هر کس او را بیازارد مرا آزرده و هر کس مرا بیازارد خداوند را آزرده است - . بخاری این حدیث را در صحیح خود آورده است که آن را در جای خود با الفاظ صریحش خواهیم آورد. - .
این همان
ص: 26
کلام خداوند متعال است که فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ». - . تفسیر قمی: 532- 533 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا الْآیَةَ نَزَلَتْ فِی وَفْدِ تَمِیمٍ (2) کَانُوا إِذَا قَدِمُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَقَفُوا عَلَی بَابِ حُجْرَتِهِ فَنَادَوْا یَا مُحَمَّدُ اخْرُجْ إِلَیْنَا وَ کَانُوا إِذَا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَقَدَّمُوهُ فِی الْمَشْیِ وَ کَانُوا إِذَا کَلَّمُوهُ رَفَعُوا أَصْوَاتَهُمْ فَوْقَ صَوْتِهِ وَ یَقُولُونَ یَا مُحَمَّدُ یَا مُحَمَّدُ مَا تَقُولُ فِی کَذَا وَ کَذَا کَمَا یُکَلِّمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَأَنْزَلَ اللَّهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَی قَوْلِهِ إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ بَنُو تَمِیمٍ (فِی) وَفْدِ بَنِی تَمِیمٍ (3).
**[ترجمه]تفسیر قمی: آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا» درباره هیئتی از بنی تمیم نازل شد. آنان وقتی سوی رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمدند پشت در اتاق حضرت ایستادند و ندا دادند: ای محمد نزد ما بیرون آی! و وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیرون آمد پیشاپیش حضرت به راه افتادند و وقتی با حضرت سخن گفتند صدایشان را بر صدای ایشان بلند کردند و میگفتند: ای محمد! ای محمد! درباره فلان چه میگویی؟ درباره فلان چه میگویی؟ درست همانگونه که با یکدیگر سخن میگفتند. آنگاه خداوند نازل فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» تا آنجا که «إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ» یعنی بنی تمیم - . تفسیر قمی: 638- 639 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی ثُمَّ یَعُودُونَ لِما نُهُوا عَنْهُ قَالَ کَانَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْتُونَهُ فَیَسْأَلُونَهُ أَنْ یَسْأَلَ اللَّهَ لَهُمْ وَ کَانُوا یَسْأَلُونَ مَا لَا یَحِلُّ لَهُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ یَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ قَوْلُهُمْ لَهُ إِذَا أَتَوْهُ أَنْعِمْ صَبَاحاً وَ أَنْعِمْ مَسَاءً وَ هِیَ تَحِیَّةُ أَهْلِ الْجَاهِلِیَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ أَبْدَلَنَا اللَّهُ بِخَیْرٍ مِنْ ذَلِکَ تَحِیَّةِ أَهْلِ الْجَنَّةِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ قَوْلُهُ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا دَخَلَ الْمَسْجِدَ یَقُومُ لَهُ النَّاسُ فَنَهَاهُمُ اللَّهُ أَنْ یَقُومُوا لَهُ فَقَالَ فَافْسَحُوا أَیْ وَسِّعُوا لَهُ فِی الْمَجْلِسِ وَ إِذا قِیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا یَعْنِی إِذَا قَالَ قُومُوا فَقُومُوا قَوْلُهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً قَالَ إِذَا سَأَلْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَاجَةً فَتَصَدَّقُوا بَیْنَ یَدَیْ حَاجَتِکُمْ لِیَکُونَ أَقْضَی لِحَوَائِجِکُمْ فَلَمْ یَفْعَلْ ذَلِکَ أَحَدٌ إِلَّا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَإِنَّهُ تَصَدَّقَ بِدِینَارٍ وَ نَاجَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِعَشْرِ نَجَوَاتٍ (4).
**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم درباره کلام حق تعالی میگوید: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی ثُمَّ یَعُودُونَ لِما نُهُوا عَنْهُ» اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله نزد ایشان میآمدند و از حضرت میخواستند تا برای آنان از خداوند درخواست کند. آنان چیزی میخواستند که برایشان روا نبود. آنگاه خداوند نازل فرمود: «وَ یَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ» آنان وقتی نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله میآمدند به ایشان میگفتند: «أَنعم صباحاً» یعنی (صبح به خیر) و یا «أنعم مساءً» (عصر به خیر) و این تحیت اهل جاهلیت بود. پس خداوند نازل فرمود: «وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ» و رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آنان فرمود خداوند به جای این تحیتی که میگویید سخنی بهتر برایمان گذارده و آن «السلام علیکم» تحیت اهل بهشت است. و مقصود از این که حق تعالی فرمود: «فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ» این است که: وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله وارد مسجد میشد مردم برای ایشان به پا میخاستند. خداوند آنان را از این که برخیزند نهی کرد و فرمود: «فَافْسَحُوا» یعنی برای حضرت جا باز کنید، «وَ إِذا قِیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا» یعنی وقتی گفت برخیزید برخیزید. و سخن خداوند که فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً» یعنی وقتی از رسول خدا صلّی الله علیه و آله درخواستی کردید پیش از درخواستتان صدقه بدهید که این برای رفع نیازهایتان کارسازتر است. اما این کار را هیچ کس نکرد جز امیر مومنان علیه السلام ، ایشان دیناری صدقه داد و ده بار با رسول خدا صلّی الله علیه و آله نجوا کرد - . تفسیر قمی: 468- 470 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ
ص: 28
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً قَالَ قَدَّمَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاهُ صَدَقَةً ثُمَّ نَسَخَتْهَا قَوْلُهُ (1) أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ (2).
**[ترجمه]تفسیر قمی: از ابی بصیر روایت شده
ص: 26
که وی گفت: از امام محمد باقر علیه السلام درباره کلام خداوند متعال «إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً» پرسیدم. ایشان فرمود: علی بن ابی طالب پیش از نجوای خود با پیامبر صلّی الله علیه و آله صدقه داد. سپس این سخن حق تعالی آن سخن را نسخ کرد: «أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ». - . تفسیر قمی: 670 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ صَبَّاحٍ عَنْ لَیْثِ بْنِ أَبِی سُلَیْمٍ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّ فِی کِتَابِ اللَّهِ لَآیَةً مَا عَمِلَ بِهَا أَحَدٌ قَبْلِی وَ لَا یَعْمَلُ بِهَا أَحَدٌ بَعْدِی آیَةَ النَّجْوَی إِنَّهُ کَانَ لِی دِینَارٌ فَبِعْتُهُ بِعَشَرَةِ دَرَاهِمَ فَجَعَلْتُ أُقَدِّمُ بَیْنَ یَدَیْ کُلِّ نَجْوَةٍ (3) أُنَاجِیهَا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله دِرْهَماً قَالَ فَنَسَخَتْهَا (4) أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ إِلَی قَوْلِهِ وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (5)
**[ترجمه]تفسیر قمی: از مُجاهد روایت شده که وی گفت: حضرت علی علیه السلام فرمود: همانا در کتاب خدا آیهای هست که نه پیش از من کسی به آن عمل کرده و نه پس از من نیز کسی به آن عمل میکند. آن آیه نجوی است، من دیناری داشتم که آن را به ده درهم فروختم، آنگاه پیش از هر نجوایی که با پیامبر صلّی الله علیه و آله کردم درهمی را صدقه دادم. آنگاه این آیه آن آیه را نسخ کرد: «أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ» تا آنجا که «وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ». - . تفسیر قمی: 670 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ وَ بَکْرِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ قَالَ الثَّانِی قَوْلُهُ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ قَالَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ أَبُو فُلَانٍ (6) أَمِینُهُمْ حِینَ اجْتَمَعُوا وَ دَخَلُوا الْکَعْبَةَ فَکَتَبُوا بَیْنَهُمْ کِتَاباً إِنْ مَاتَ مُحَمَّدٌ أَنْ لَا یَرْجِعَ الْأَمْرُ فِیهِمْ أَبَداً (7).
**[ترجمه]تفسیر قمی: از سلیمان بن خالد روایت شده که وی گفت: از امام محمد باقر علیه السلام درباره کلام خداوند متعال پرسیدم و عرض کردم: «إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ» فرمود: نفر دوم. عرض کردم: «ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ» فرمود: فلانی و فلانی و ابو فلان که امین آنان بود در آن هنگام که گرد آمدند و وارد کعبه شدند و میان خود نوشتهای نگاشتند که اگر محمد درگذشت دیگر هرگز امر به آنان بازنگردد - . تفسیر قمی: 669 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَمِّهِ عَاصِمٍ الْکُوزِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ وُلِدَ لَهُ أَرْبَعَةُ أَوْلَادٍ لَمْ یُسَمِّ أَحَدَهُمْ بِاسْمِی فَقَدْ جَفَانِی (8).
ص: 29
**[ترجمه]کافی: امام جعفر صادق علیه السلام از پیامبر صلّی الله علیه و آله نقل کرد که ایشان فرمود: هر کس برایش چهار پسر به دنیا آمد و بر هیچ یک از آنها نام مرا نگذاشت به من جفا کرده است - . فروع کافی 2: 86 - .
ص: 29
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی هَارُونَ مَوْلَی آلِ جَعْدَةَ قَالَ: کُنْتُ جَلِیساً لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِالْمَدِینَةِ فَفَقَدَنِی أَیَّاماً ثُمَّ إِنِّی جِئْتُ إِلَیْهِ فَقَالَ لِی لَمْ أَرَکَ مُنْذُ أَیَّامٍ یَا أَبَا هَارُونَ فَقُلْتُ وُلِدَ لِی غُلَامٌ فَقَالَ بَارَکَ اللَّهُ لَکَ فِیهِ فَمَا سَمَّیْتَهُ قُلْتُ سَمَّیْتُهُ مُحَمَّداً فَأَقْبَلَ بِخَدِّهِ نَحْوَ الْأَرْضِ وَ هُوَ یَقُولُ مُحَمَّدٌ مُحَمَّدٌ مُحَمَّدٌ حَتَّی کَادَ یَلْصَقُ خَدُّهُ بِالْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ بِنَفْسِی وَ بِوُلْدِی وَ بِأُمِّی (1) وَ بِأَبَوَیَّ وَ بِأَهْلِ الْأَرْضِ کُلِّهِمْ جَمِیعاً الْفِدَاءُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَسُبَّهُ وَ لَا تَضْرِبْهُ وَ لَا تُسِئْ إِلَیْهِ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَیْسَ فِی الْأَرْضِ دَارٌ فِیهَا اسْمُ مُحَمَّدٍ إِلَّا وَ هِیَ تُقَدَّسُ کُلَّ یَوْمٍ (2).
**[ترجمه]کافی: از ابو هارون مولای (وابسته و هم پیمان) آل جعده روایت شده که وی گفت: در مدینه با امام جعفر صادق علیه السلام همنشین بودم. چند روزی مرا ندید. سپس من نزد ایشان رفتم، به من فرمود: چند روزی تو را ندیدم ای ابو هارون! عرض کردم: پسری برایم به دنیا آمد. فرمود: خداوند در او برایت برکت نهد، چه نامی بر او نهادی؟ عرض کردم: او را محمد نامیدم. ناگاه حضرت در حالی که گونه سوی زمین میبرد فرمود: محمد محمد محمد. و نزدیک بود گونه مبارکش بر زمین بساید. سپس فرمود: جان من و فرزندانم و مادرم و پدرم و همه اهل زمین فدای رسول خدا صلّی الله علیه و آله ! به پسرت دشنام مده و او را نزن و به او بد نکن و بدان که هیچ خانهای بر زمین نام محمد را در بر نگرفته جز آنکه هر روز تقدیس میشود - . فروع کافی 2: 92 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام فَعَطَسَ فَقُلْتُ لَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ ثُمَّ عَطَسَ فَقُلْتُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ ثُمَّ عَطَسَ فَقُلْتُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِذَا عَطَسَ مِثْلُکَ نَقُولُ لَهُ کَمَا یَقُولُ بَعْضُنَا لِبَعْضٍ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَوْ کَمَا نَقُولُ قَالَ نَعَمْ أَ لَیْسَ تَقُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ قُلْتُ بَلَی قَالَ ارْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ قَالَ بَلَی وَ قَدْ صَلَّی عَلَیْهِ (3) وَ رَحِمَهُ وَ إِنَّمَا صَلَوَاتُنَا عَلَیْهِ رَحْمَةٌ لَنَا وَ قُرْبَةٌ (4).
**[ترجمه]کافی: از صفوان روایت شده که وی گفت: نزد امام رضا علیه السلام بودم که ناگاه حضرت عطسه کرد. به ایشان عرض کردم: درود خدا بر شما باد. باز عطسه کرد. عرض کردم: درود خدا بر شما باد. باز عطسه کرد. عرض کردم: درود خدا بر شما باد. سپس عرض کردم: فدایتان شوم! وقتی کسی مثل شما عطسه کرد به همچنان که دیگران میگویند بگوییم «یرحمک الله» (خدا رحمتت کند) یا همچنان که خود میگوییم به او بگوییم؟ فرمود: همچنان که خود میگوییم؛ مگر نمیگویی درود خدا بر محمد و خاندان محمد؟ عرض کردم: بله میگویم. فرمود: مگر نمیگویی خداوندا بر محمد و خاندان محمد رحمت فرست؟ عرض کردم: بله میگویم. فرمود: خداوند بر او درود و رحمت فرستاده است، درود ما بر او رحمت و قربتی برای خودمان است - . اصول کافی 2: 653- 654 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ وَ حُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا ذُکِرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَأَکْثِرُوا الصَّلَاةَ عَلَیْهِ فَإِنَّهُ مَنْ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله صَلَاةً وَاحِدَةً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ أَلْفَ صَلَاةٍ فِی أَلْفِ صَفٍّ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ لَمْ یَبْقَ شَیْ ءٌ مِمَّا خَلَقَهُ اللَّهُ إِلَّا صَلَّی عَلَی الْعَبْدِ لِصَلَاةِ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ صَلَاةِ مَلَائِکَتِهِ فَمَنْ لَمْ یَرْغَبْ فِی هَذَا فَهُوَ جَاهِلٌ مَغْرُورٌ
ص: 30
قَدْ بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ (1).
**[ترجمه]کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: هرگاه نام پیامبر صلّی الله علیه و آله آورده شد بسیار بر او درود فرستید چراکه هر کس یک درود بر پیامبر صلّی الله علیه و آله بفرستد خداوند در میان هزار صف از فرشتگان هزار درود بر او میفرستد و چون خداوند و فرشتگانش بر بنده خدا درود فرستادهاند همه آنچه خداوند آفریده بر او درود میفرستند، پس هر که چنین آرزویی نداشته باشد به راستی که نادان و مغرور است
ص: 30
و خداوند و رسول او صلّی الله علیه و آله و اهل بیتش علیهم السلام از او بیزارند - . اصول کافی 2: 492 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ ثَابِتٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَنَسِیَ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیَّ خَطَّأَ (2) اللَّهُ بِهِ طَرِیقَ الْجَنَّةِ (3).
**[ترجمه]کافی: امام جعفر صادق علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل کرد که ایشان فرمود: هر که در حضورش نام من آورده شود و او فراموش کند که بر من درود بفرستد خداوند راه او را سوی بهشت بیراهه میگرداند - . اصول کافی 2: 495 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ فِی ذِکْرِ وَفَاةِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ فَلَمَّا أَنْ صُلِّیَ عَلَیْهِ حُمِلَ فَأُدْخِلَ الْمَسْجِدَ فَلَمَّا أُوقِفَ عَلَی قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلَغَ عَائِشَةَ الْخَبَرُ وَ قِیلَ لَهَا إِنَّهُمْ قَدْ أَقْبَلُوا بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام لِیُدْفَنَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَتْ مُبَادِرَةً عَلَی بَغْلٍ بِسَرْجٍ فَکَانَتْ أَوَّلَ امْرَأَةٍ رَکِبَتْ فِی الْإِسْلَامِ سَرْجاً فَوَقَفَتْ فَقَالَتْ نَحُّوا ابْنَکُمْ عَنْ بَیْتِی فَإِنَّهُ لَا یُدْفَنُ فِیهِ شَیْ ءٌ وَ لَا یُهْتَکُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِجَابُهُ فَقَالَ لَهَا الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام قَدِیماً هَتَکْتِ أَنْتِ وَ أَبُوکِ حِجَابَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَدْخَلْتِ بَیْتَهُ مَنْ لَا یُحِبُّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُرْبَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ سَائِلُکِ عَنْ ذَلِکِ یَا عَائِشَةُ إِنَّ أَخِی أَمَرَنِی أَنْ أُقَرِّبَهُ مِنْ أَبِیهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیُحْدِثَ بِهِ عَهْداً وَ اعْلَمِی أَنَّ أَخِی أَعْلَمُ النَّاسِ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَعْلَمُ بِتَأْوِیلِ کِتَابِهِ مِنْ أَنْ یَهْتِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سِتْرَهُ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ وَ قَدْ أَدْخَلْتِ أَنْتِ بَیْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الرِّجَالَ بِغَیْرِ إِذْنِهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لَعَمْرِی لَقَدْ ضَرَبْتِ أَنْتِ لِأَبِیکِ وَ فَارُوقِهِ عِنْدَ أُذُنِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَعَاوِلَ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی (4) وَ لَعَمْرِی لَقَدْ أَدْخَلَ أَبُوکِ وَ فَارُوقُهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقُرْبِهِمَا مِنْهُ الْأَذَی وَ مَا رَعَیَا مِنْ حَقِّهِ مَا أَمَرَهُمَا اللَّهُ بِهِ عَلَی لِسَانِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَمْوَاتاً مَا حَرَّمَ مِنْهُمْ أَحْیَاءً وَ تَاللَّهِ یَا عَائِشَةُ
ص: 31
لَوْ کَانَ هَذَا الَّذِی کَرِهْتِیهِ مِنْ دَفْنِ الْحَسَنِ علیه السلام عِنْدَ أَبِیهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا جَائِزاً فِیمَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَ اللَّهِ لَعَلِمْتِ أَنَّهُ سَیُدْفَنُ وَ إِنْ رَغِمَ مَعْطِسُکِ (1).
أقول: سیأتی أخبار الصلاة علیه صلی الله علیه و آله فی کتاب الدعاء و آداب الزیارة فی کتاب المزار و عدم الإشراف علی قبره صلی الله علیه و آله و سائر الآداب فی سائر أبواب الکتاب لا سیما فی أحوال زوجاته صلی الله علیه و آله.
**[ترجمه]کافی: در روایت محمد بن مسلم از امام محمد باقر علیه السلام در ضمن حدیثی طولانی در باب درگذشت امام حسن علیه السلام آمده که ایشان فرمود: وقتی بر پیکر پاک حضرت علیه السلام نماز خوانده شد ایشان را بر دوش آوردند و به مسجد درآوردند. چون ایشان را بر مزار رسول خدا صلّی الله علیه و آله ایستاندند این خبر را به عایشه رساندند و به او گفتند: آنان حسن بن علی علیه السلام را آوردهاند تا کنار رسول خدا صلّی الله علیه و آله به خاک بسپارند. . او روی استر زین کرده ای نشست و با شتاب بیرون شد واو نخستین زنی بود که پس از اسلام بر زین نشست. آنگاه آمد و ایستاد و گفت: پسرتان را از خانه من دور کنید! هیچ چیز در آن به خاک سپرده نمیشود و نباید پرده رسول خدا صلّی الله علیه و آله دریده شود . امام حسین علیه السلام به او فرمود: پیشتر تو با پدرت پرده رسول خدا صلّی الله علیه و آله را دریدی و به خانه حضرتش کسی را درآوردی که ایشان دوست نداشت نزدیک او باشد، خداوند در این باره از تو بازخواست خواهد کرد ای عایشه! برادر من به من دستور داد تا او را نزد پدرش رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیاورم تا عهدش با او تازه شود. بدان که برادرم بیش از همگان خدا و رسول او صلّی الله علیه و آله را میشناخت و او به تأویل کتاب خدا داناتر از آن بود که پرده رسول خدا صلّی الله علیه و آله را بدرد، چراکه خداوند تبارک و تعالی میفرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ» اما تو بدون اجازه رسول خدا صلّی الله علیه و آله مردانی را به خانه ایشان آوردی، خداوند عزّ و جلّ فرموده: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِ» اما به جان خودم سوگند تو برای پدرت و فاروقش کنار گوش رسول خدا صلّی الله علیه و آله کلنگها زدی، خداوند عزّ و جلّ فرموده: «إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی» به جان خودم سوگند پدر تو و فاروقش با نزدیک کردن (جسد) خودشان به رسول خدا صلّی الله علیه و آله او را آزار دادند و حق او را در آنچه خداوند بر زبان رسولش به آنان فرموده بود رعایت نکردند: خداوند آنچه را برای مومنان در حال حیاتشان حرام کرده پس از مرگشان نیز حرام کرده است. ای عایشه!
ص: 31
به خدا سوگند اگر خاکسپاری حسن علیه السلام نزد پدرش، که تو خوش نمیداری، در آنچه که میان ما و خداوند است جایز میبود میدیدی که او اینجا به خاک سپرده میشد گرچه علی رغم میل تو باشد.
میگویم: اخبار درود فرستادن بر پیامبر صلّی الله علیه و آله در کتاب دعا و آداب زیارت ایشان در کتاب مزار خواهد آمد و اخبار عدم اشراف بر مزار پیامبر صلّی الله علیه و آله و بقیه آداب در این باره در دیگر ابواب کتاب خواهد آمد به ویژه در بیان احوال همسران حضرت صلّی الله علیه و آله .
**[ترجمه]
وَ قَالَ الْقَاضِی فِی الشِّفَاءِ فِی ذِکْرِ عَادَةِ الصَّحَابَةِ فِی تَوْقِیرِهِ صلی الله علیه و آله قَالَ رَوَی أُسَامَةُ بْنُ شَرِیکٍ أَتَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابُهُ حَوْلَهُ کَأَنَّمَا عَلَی رُءُوسِهِمُ الطَّیْرُ.
وَ قَالَ عُرْوَةُ بْنُ مَسْعُودٍ حِینَ وَجَّهَتْهُ قُرَیْشٌ عَامَ الْقَضِیَّةِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ رَأَی مِنْ تَعْظِیمِ أَصْحَابِهِ لَهُ وَ أَنَّهُ لَا یَتَوَضَّأُ إِلَّا ابْتَدَرُوا وَضُوءَهُ وَ کَادُوا یَقْتُلُونَ عَلَیْهِ وَ لَا یَبْصُقُ بُصَاقاً وَ لَا یَتَنَخَّمُ نُخَامَةً إِلَّا تَلَقَّوْهَا بِأَکُفِّهِمْ فَدَلَکُوا بِهَا وُجُوهَهُمْ وَ أَجْسَادَهُمْ وَ لَا تَسْقُطُ مِنْهُ شَعْرَةٌ إِلَّا ابْتَدَرُوهَا وَ إِذَا أَمَرَهُمْ بِأَمْرٍ ابْتَدَرُوا أَمْرَهُ وَ إِذَا تَکَلَّمَ خَفَضُوا أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَهُ وَ مَا یَحُدُّونَ النَّظَرَ إِلَیْهِ تَعْظِیماً لَهُ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی قُرَیْشٍ قَالَ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ إِنِّی أَتَیْتُ کِسْرَی فِی مُلْکِهِ وَ قَیْصَرَ فِی مُلْکِهِ وَ النَّجَاشِیَّ فِی مُلْکِهِ وَ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ مَلِکاً فِی قَوْمٍ قَطُّ مِثْلَ مُحَمَّدٍ فِی أَصْحَابِهِ.
وَ عَنْ أَنَسٍ لَقَدْ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْحَلَّاقُ یَحْلِقُهُ وَ أَطَافَ بِهِ أَصْحَابُهُ فَمَا یُرِیدُونَ أَنْ یَقَعَ شَعْرُهُ إِلَّا فِی یَدِ رَجُلٍ.
وَ فِی حَدِیثِ قَیْلَةَ فَلَمَّا رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِساً الْقُرْفُصَاءَ أُرْعِدْتُ مِنَ الْفَرَقِ هَیْبَةً لَهُ وَ تَعْظِیماً.
- وَ فِی حَدِیثِ الْمُغِیرَةِ کَانَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْرَعُونَ بَابَهُ بِالْأَظَافِیرِ.
وَ قَالَ الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ لَقَدْ کُنْتُ أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الْأَمْرِ فَأُؤَخِّرُهُ سِنِینَ مِنْ هَیْبَتِهِ ثُمَّ قَالَ وَ اعْلَمْ أَنَّ حُرْمَةَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بَعْدَ مَوْتِهِ وَ تَوْقِیرَهُ وَ تَعْظِیمَهُ لَازِمٌ کَمَا کَانَ حَالَ حَیَاتِهِ وَ ذَلِکَ عِنْدَ ذِکْرِهِ صلی الله علیه و آله وَ ذِکْرِ حَدِیثِهِ وَ سُنَّتِهِ وَ سَمَاعِ اسْمِهِ وَ سِیرَتِهِ وَ مُعَامَلَةِ آلِهِ وَ عِتْرَتِهِ وَ تَعْظِیمِ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ صَحَابَتِهِ.
وَ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ قَالَ: نَاظَرَ أَبُو جَعْفَرٍ الْمَنْصُورُ مَالِکاً فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ
ص: 32
لَهُ مَالِکٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَا تَرْفَعْ صَوْتَکَ فِی هَذَا الْمَسْجِدِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ قَوْماً فَقَالَ لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ الْآیَةَ وَ مَدَحَ قَوْماً فَقَالَ إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ الْآیَةَ وَ ذَمَّ قَوْماً فَقَالَ إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ (1) وَ إِنَّ حُرْمَتَهُ مَیِّتاً کَحُرْمَتِهِ حَیّاً.
وَ قَالَ مُصْعَبُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ مَالِکٌ وَ لَقَدْ کُنْتُ أَرَی جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ کَانَ کَثِیرَ الدُّعَابَةِ وَ َ التَّبَسُّمِ فَإِذَا ذُکِرَ عِنْدَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اصْفَرَّ وَ مَا رَأَیْتُ یُحَدِّثُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا عَلَی طَهَارَةٍ وَ قَدْ کُنْتُ أَخْتَلِفُ (2) إِلَیْهِ زَمَاناً فَمَا کُنْتُ أَرَاهُ إِلَّا عَلَی ثَلَاثِ خِصَالٍ إِمَّا مُصَلِّیاً وَ إِمَّا صَامِتاً وَ إِمَّا یَقْرَأُ الْقُرْآنَ وَ لَا یَتَکَلَّمُ فِیمَا لَا یَعْنِیهِ وَ کَانَ مِنَ الْعُلَمَاءِ وَ الْعُبَّادِ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ (3).
**[ترجمه]قاضی در الشفاء در بیان عادت صحابه در احترام به پیامبر صلّی الله علیه و آله از اُسامة بن شریک روایت کرده که وی میگوید: نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدم و دیدم اصحاب حضرت چنان بی حرکت گرد ایشان نشستهاند که انگار روی سرهایشان پرنده نشسته است.
عُروَة بن مسعود گفته وقتی قریشیان در «عام القضیّة» او را به سوی رسول خدا صلّی الله علیه و آله میفرستند، او از اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله رفتار بسیاری در بزرگداشت حضرت میبیند. از آن جمله: هرگاه او وضو میگرفت آنان چنان سوی قطرههای وضویش میشتافتند که نزدیک بود یکدیگر را بکشند، هرگاه آب دهان و سینهاش را خارج میکرد آنان با دستانشان آن آب را برمیداشتند و به چهرهها و بدنهای خود میکشیدند، هرگاه تار مویی از او میافتاد آنان به سوی آن مو میشتافتند، هرگاه دستوری به آنان میداد در انجامش از هم پیشی میگرفتند، وقتی سخن میگفت صدایشان را نزد او پایین میآوردند، از روی احترام به او خیره نمیشدند. وقتی او نزد قریشیان برمیگرد میگوید: ای قریشیان! من نزد کسری در قلمروش و نزد قیصر در قلمروش و نزد نجاشی در قلمروش رفتهام اما به خدا سوگند هرگز هیچ پادشاهی را ندیدهام که در میان قومش همانند محمد در میان یارانش باشد.
و از انس روایت شده: رسول خدا صلّی الله علیه و آله را دیدم که سلمانی داشت موهایش را کوتاه میکرد. اصحاب حضرت صلّی الله علیه و آله گرد ایشان را گرفته بودند و هر آنچه از موهایش میریخت در دست مردی قرار میگرفت.
و در روایت قَیله آمده: وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله را دیدم که که در حالت چمپاتمه نشسته بود از هیبت حضرت و عظمت ایشان از بیم به خود لرزیدم.
و در روایت مُغیره آمده: اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله با ناخنهایشان در خانه ایشان را میزدند.
و بَراء بن عازب گفته: میخواستم از رسول خدا صلّی الله علیه و آله درباره موضوعی سوال کنم اما از هیبت حضرت صلّی الله علیه و آله سالها آن را به تاخیر انداختم. بدان که حرمت و احترام و بزرگداشت پیامبر صلّی الله علیه و آله پس از درگذشت حضرت همچون زمان حیات ایشان لازم است و آن به هنگامی است که از حضرت صلّی الله علیه و آله و یا از حدیث و سنت ایشان یاد شود و یا سخن از اسم و سیرت ایشان شنیده شود و یا تعاملی با خاندان و عترت ایشان صورت گیرد و تعظیم اهل بیت و صحابه پیامبر نیز لازم است .
از ابن حمید روایت شده: منصور در مسجد رسول خدا صلّی الله علیه و آله داشت با مالک بحث میکرد. مالک به او گفت:
ص: 32
ای امیر المومنین! در این مسجد صدایت را بلند نکن، چراکه خداوند عزّ و جلّ قومی را ادب آموخت و فرمود: «لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِ» و قومی را ستود و فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ» و قومی را نکوهید و فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ»؛ همانا حرمت پیامبر صلّی الله علیه و آله پس از درگذشت حضرت همانند حرمت ایشان در زمان حیاتش است.
از مالک روایت شده که وی گفت: میدیدم که امام جعفر صادق علیه السلام با اینکه بسیار مزاح میکرد و تبسم بر لب داشت، وقتی در حضورش از پیامبر صلّی الله علیه و آله یاد میشد رنگش زرد میگشت. هرگز ندیدم ایشان جز با وضو درباره رسول خدا صلّی الله علیه و آله سخن گوید. من مدت زمانی نزد ایشان رفت و آمد میکردم و همواره ایشان را در سه حال میدیدم: یا در نماز بود یا ساکت بود و یا قرآن میخواند. درباره مطلبی که به ایشان مربوط نبود سخن نمیگفت و از جمله عالمان و عابدانی بود که از خداوند عزّ و جلّ پروا دارند - . شرح الشفاء 1: 67- 72 - .
**[ترجمه]
15- ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی دَارِمٍ (4) عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: سَمِعْتُ أَبِی یُحَدِّثُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ فِی قُبَّةٍ مِنْ أَدَمٍ وَ قَدْ رَأَیْتُ بِلَالًا الْحَبَشِیَّ وَ قَدْ خَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ وَ مَعَهُ فَضْلُ وَضُوءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَابْتَدَرَهُ النَّاسُ فَمَنْ أَصَابَ مِنْهُ شَیْئاً تَمَسَّحَ بِهِ وَجْهَهُ وَ مَنْ لَمْ یُصِبْ مِنْهُ شَیْئاً أَخَذَ مِنْ یَدَیْ صَاحِبِهِ فَمَسَحَ بِهِ وَجْهَهُ وَ کَذَلِکَ فُعِلَ بِفَضْلِ وَضُوءِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (5).
**[ترجمه]و 15. عیون أخبار الرضا علیه السلام : از امام رضا علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: شنیدم پدرم علیه السلام از پدر بزرگوار خود از جدّ بزگوار ایشان علیه السلام از جابر بن عبدالله نقل میفرمود که وی گفته: رسول خدا صلّی الله علیه و آله در سایهبانی از پوست نشسته بود. دیدم بلال حبشی از نزد ایشان بیرون آمد و باقیمانده آب وضوی پیامبر صلّی الله علیه و آله را با خود آورد. در آن دم مردم شتافتند و هر کس مقداری از آب به وی میرسید چهرهاش را با آن مسح میکرد و هر که چیزی به او نمیرسید از آب دستان دوستش میگرفت و چهره خود را با آن مسح میکرد. با باقی مانده آب وضوی امیرمومنان علیه السلام نیز همین کار را میکردند - . عیون أخبار الرضا: 227 - .
**[ترجمه]
طب، طب الأئمة علیهم السلام مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: مَا اشْتَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَجَعاً قَطُّ إِلَّا کَانَ مَفْزَعُهُ إِلَی الْحِجَامَةِ.
وَ قَالَ أَبُو ظَبْیَةَ حَجَمْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَعْطَانِی دِینَاراً وَ شَرِبْتُ دَمَهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ شَرِبْتَ (6) قُلْتُ نَعَمْ قَالَ وَ مَا حَمَلَکَ عَلَی ذَلِکَ قُلْتُ أَتَبَرَّکُ بِهِ قَالَ أَخَذْتَ أَمَاناً مِنَ الْأَوْجَاعِ وَ الْأَسْقَامِ وَ الْفَقْرِ وَ الْفَاقَةِ وَ اللَّهِ مَا تَمَسُّکَ النَّارُ أَبَداً (7).
ص: 33
**[ترجمه]طب الأئمة علیهم السلام : امام جعفر صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش نقل کرد که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هرگز به دردی مبتلا نشد جز اینکه سوی حجامت پناه میبرد.
و ابو ظَبیه میگوید: من رسول خدا صلّی الله علیه و آله را حجامت کردم و حضرت دیناری به من داد. من خون ایشان را نوشیدم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: نوشیدی ؟! عرض کردم: بله. فرمود: چرا این کار را کردی؟ عرض کردم: از آن تبرّک جستم. فرمود: از همه دردها و مرضها و فقر و تنگدستی امان یافتی، به خدا سوگند هرگز آتش تو را لمس نخواهد کرد - . طب الأئمة: 69- 70 - .
ص: 33
**[ترجمه]
البقرة: «وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذِی جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ»(120) (و قال تعالی): «وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّکَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ»(145) (و قال تعالی): «الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ»(147)
آل عمران: «الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ»(60) (و قال تعالی): «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ»(128)
النساء: «إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِما أَراکَ اللَّهُ وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنِینَ خَصِیماً* وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً* وَ لا تُجادِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتانُونَ أَنْفُسَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ خَوَّاناً أَثِیماً»(105-107) (إلی قوله تعالی): «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ یُضِلُّوکَ وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَضُرُّونَکَ مِنْ شَیْ ءٍ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً»(112)
الأنعام: «وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِیَ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ فَتَأْتِیَهُمْ بِآیَةٍ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ»(35)
(و قال تعالی): «وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ* وَ کَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِیَقُولُوا أَ هؤُلاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ»(52-53)
ص: 34
الأعراف: «وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»(200)
الأنفال: «ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا وَ اللَّهُ یُرِیدُ الْآخِرَةَ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ* لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فِیما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ»(67-68)
التوبة: «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبِینَ»(43)
یونس: «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ* وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ»(94-95)
هود: «فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِمَّا یَعْبُدُ هؤُلاءِ ما یَعْبُدُونَ إِلَّا کَما یَعْبُدُ آباؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِیبَهُمْ غَیْرَ مَنْقُوصٍ»(109) (إلی قوله): «فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَکَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»(112)
الرعد: «وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا واقٍ»(37)
الإسراء: «لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُوماً مَخْذُولًا»(22) (و قال تعالی): «وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتُلْقی فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً»(39)
(و قال سبحانه): «وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ وَ إِذاً لَاتَّخَذُوکَ خَلِیلًا* وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا* إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً»(73-75) (و قال تعالی): «وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا* إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ إِنَّ فَضْلَهُ کانَ عَلَیْکَ کَبِیراً»(86-87)
الحج: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ* لِیَجْعَلَ ما
ص: 35
یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ* وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(52-54)
الشعراء: «فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَکُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِینَ»(213)
القصص: «وَ ما کُنْتَ تَرْجُوا أَنْ یُلْقی إِلَیْکَ الْکِتابُ إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیراً لِلْکافِرِینَ* وَ لا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَیْکَ وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ* وَ لا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ»(86-88)
الأحزاب: «وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَ اتَّقِ اللَّهَ وَ تُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَ تَخْشَی النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ»(37)
سبأ: «قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلی نَفْسِی وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِما یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ»(50)
الزمر: «وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ»(65) حمعسق: «أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ»(24)
الزخرف: «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ»(45) (و قال تعالی): «قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ»(81)
الجاثیة: «ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی شَرِیعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ- (1) إِنَّهُمْ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً»(18-19)
الفتح: «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ»(2)
النجم: «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی* إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی»(2-3)
التحریم: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ تَبْتَغِی مَرْضاتَ أَزْواجِکَ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(1)
ص: 36
عبس: «عَبَسَ وَ تَوَلَّی* أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی* وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی* أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری* أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی* فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی *وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی* وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی* وَ هُوَ یَخْشی* فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی* کَلَّا إِنَّها تَذْکِرَةٌ *فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ»(1-12)
lt;meta info="- وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذِی جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ - . بقره / 120 -
{و چنانچه پس از آن علمی که تو را حاصل شد باز از هوسهای آنان پیروی کنی در برابر خدا سرور و یاوری نخواهی داشت.}
- وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّکَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ - . بقره / 145 -
{و پس از علمی که تو را [حاصل] آمده اگر از هوسهای ایشان پیروی کنی در آن صورت جدا از ستمکاران خواهی بود.}
- الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ - . بقره / 147 -
{حق از جانب پروردگار توست پس مبادا از تردیدکنندگان باشی.}
- الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ - . آل عمران / 60 -
{حق از جانب پروردگار تو است پس از تردیدکنندگان مباش.}
لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ - . آل عمران / 128 -
{هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست یا [خدا] بر آنان می بخشاید یا عذابشان می کند زیرا آنان ستمکارند.}
- إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللّهُ وَلاَ تَکُن لِّلْخَآئِنِینَ خَصِیمًا * وَاسْتَغْفِرِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُورًا رَّحِیمًا * وَلاَ تُجَادِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ مَن کَانَ خَوَّانًا أَثِیمًا * یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلاَ یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ مَا لاَ یَرْضَی مِنَ الْقَوْلِ وَکَانَ اللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطًا * هَاأَنتُمْ هَ-ؤُلاء جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَمَن یُجَادِلُ اللّهَ عَنْهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَم مَّن یَکُونُ عَلَیْهِمْ وَکِیلاً * وَمَن یَعْمَلْ سُوءًا أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُورًا رَّحِیمًا * وَمَن یَکْسِبْ إِثْمًا فَإِنَّمَا یَکْسِبُهُ عَلَی نَفْسِهِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا * وَمَن یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْمًا ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئًا فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِینًا * وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّت طَّآئِفَةٌ مُّنْهُمْ أَن یُضِلُّوکَ وَمَا یُضِلُّونَ إِلاُّ أَنفُسَهُمْ وَمَا یَضُرُّونَکَ مِن شَیْءٍ وَأَنزَلَ اللّهُ عَلَیْکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَکَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیمًا - . نساء / 105- 113 -
{ما این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم تا میان مردم به [موجب] آنچه خدا به تو آموخته داوری کنی و زنهار جانبدار خیانتکاران مباش. و از خدا آمرزش بخواه که خدا آمرزنده مهربان است. و از کسانی که به خویشتن خیانت می کنند دفاع مکن که خداوند هر کس را که خیانتگر و گناه پیشه باشد دوست ندارد. [کارهای ناروای خود را] از مردم پنهان می دارند و[لی نمی توانند] از خدا پنهان دارند و چون شبانگاه به چاره اندیشی می پردازند و سخنانی می گویند که وی [بدان] خشنود نیست او با آنان است و خدا به آنچه انجام می دهند همواره احاطه دارد. هان شما همانان هستید که در زندگی دنیا از ایشان جانبداری کردید پس چه کسی روز رستاخیز از آنان در برابر خدا جانبداری خواهد کرد یا چه کسی حمایتگر [و مدافع] آنان تواند بود. و هر کس کار بدی کند یا بر خویشتن ستم ورزد سپس از خدا آمرزش بخواهد خدا را آمرزنده مهربان خواهد یافت. و هر کس گناهی مرتکب شود فقط آن را به زیان خود مرتکب شده و خدا همواره دانای سنجیده کار است. و هر کس خطا یا گناهی مرتکب شود سپس آن را به بی گناهی نسبت دهد قطعا بهتان و گناه آشکاری بر دوش کشیده است. و اگر فضل خدا و رحمت او بر تو نبود طایفه ای از ایشان آهنگ آن داشتند که تو را از راه به در کنند و[لی] جز خودشان [کسی] را گمراه نمی سازند و هیچ گونه زیانی به تو نمی رسانند و خدا کتاب و حکمت بر تو نازل کرد و آنچه را نمی دانستی به تو آموخت و تفضل خدا بر تو همواره بزرگ بود.}
- وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِیَ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ فَتَأْتِیَهُمْ بِآیَةٍ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ - . انعام / 35 -
{و اگر اعراض کردن آنان [از قرآن] بر تو گران است اگر می توانی نقبی در زمین یا نردبانی در آسمان بجویی تا معجزه ای [دیگر] برایشان بیاوری [پس چنین کن] و اگر خدا می خواست قطعا آنان را بر هدایت گرد می آورد پس زنهار از نادانان مباش.}
- وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ * وَ کَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِیَقُولُوا أَ هؤُلاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ - . انعام / 52- 53 -
ص: 34
{و کسانی را که پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان می خوانند در حالی که خشنودی او را می خواهند مران از حساب آنان چیزی بر عهده تو نیست و از حساب تو [نیز] چیزی بر عهده آنان نیست تا ایشان را برانی و از ستمکاران باشی. و بدین گونه ما برخی از آنان را به برخی دیگر آزمودیم تا بگویند آیا اینانند که از میان ما خدا بر ایشان منت نهاده است آیا خدا به [حال] سپاسگزاران داناتر نیست.}
- وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ - . اعراف / 200 -
{و اگر از شیطان وسوسه ای به تو رسد به خدا پناه ببر زیرا که او شنوای داناست.}
- ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا وَ اللَّهُ یُرِیدُ الْآخِرَةَ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ * لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فِیما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ - . انفال / 67- 68 -
{هیچ پیامبری را سزاوار نیست که [برای اخذ سربها از دشمنان] اسیرانی بگیرد تا در زمین به طور کامل از آنان کشتار کند شما متاع دنیا را می خواهید و خدا آخرت را می خواهد و خدا شکست ناپذیر حکیم است. اگر در آنچه گرفته اید از جانب خدا نوشته ای نبود قطعا به شما عذابی بزرگ می رسید.}
- عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبِینَ - . توبه / 43 -
{خدایت ببخشاید چرا پیش از آنکه [حال] راستگویان بر تو روشن شود و دروغگویان را بازشناسی به آنان اجازه دادی.}
- فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ * وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ - . یونس / 94- 95 -
{و اگر از آنچه به سوی تو نازل کرده ایم در تردیدی از کسانی که پیش از تو کتاب [آسمانی] می خواندند بپرس قطعا حق از جانب پروردگارت به سوی تو آمده است پس زنهار از تردیدکنندگان مباش. و از کسانی که آیات ما را دروغ پنداشتند مباش که از زیانکاران خواهی بود.}
- وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَلَوْلاَ کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ * وَإِنَّ کُ-لاًّ لَّمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمَالَهُمْ إِنَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ * فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَمَن تَابَ مَعَکَ وَلاَ تَطْغَوْاْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ * وَلاَ تَرْکَنُواْ إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُواْ فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُم مِّن دُونِ اللّهِ مِنْ أَوْلِیَاء ثُمَّ لاَ تُنصَرُونَ - . هود / 110- 113 -
{و به حقیقت ما به موسی کتاب [آسمانی] دادیم پس در مورد آن اختلاف شد و اگر از جانب پروردگارت وعده ای پیشی نگرفته بود قطعا میان آنها داوری شده بود و بی گمان آنان در باره آن در شکی بهتان آمیزند. و قطعا پروردگارت [نتیجه] اعمال هر یک را به تمام [و کمال] به آنان خواهد داد چرا که او به آنچه انجام می دهند آگاه است. پس همان گونه که دستور یافته ای ایستادگی کن و هر که با تو توبه کرده [نیز چنین کند] و طغیان مکنید که او به آنچه انجام می دهید بیناست. و به کسانی که ستم کرده اند متمایل مشوید که آتش [دوزخ] به شما می رسد و در برابر خدا برای شما دوستانی نخواهد بود و سرانجام یاری نخواهید شد.}
- وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا واقٍ - . رعد / 37 -
{اگر پس از دانشی که به تو رسیده [باز] از هوسهای آنان پیروی کنی در برابر خدا هیچ دوست و حمایتگری نخواهی داشت.}
- لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُوماً مَخْذُولًا - . اسراء / 22 -
{معبود دیگری با خدا قرار مده تا نکوهیده و وامانده بنشینی.}
- وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتُلْقی فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً - . اسراء / 39 -
{و با خدای یگانه معبودی دیگر قرار مده و گرنه حسرت زده و مطرود در جهنم افکنده خواهی شد.}
- وَإِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ وَ إِذاً لَاتَّخَذُوکَ خَلِیلًا * وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا * إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً - . اسراء / 73- 75 -
{و چیزی نمانده بود که تو را از آنچه به سوی تو وحی کرده ایم گمراه کنند تا غیر از آن را بر ما ببندی و در آن صورت تو را به دوستی خود بگیرند. و اگر تو را استوار نمی داشتیم قطعا نزدیک بود کمی به سوی آنان متمایل شوی. در آن صورت حتما تو را دو برابر [در] زندگی و دو برابر [پس از] مرگ [عذاب] می چشانیدیم آنگاه در برابر ما برای خود یاوری نمی یافتی.}
- وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا * إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ إِنَّ فَضْلَهُ کانَ عَلَیْکَ کَبِیراً - . اسراء / 86- 87 -
{و اگر بخواهیم قطعا آنچه را به تو وحی کرده ایم می بریم آنگاه برای [حفظ] آن در برابر ما برای خود مدافعی نمی یابی. مگر رحمتی از جانب پروردگارت [به تو برسد] زیرا فضل او بر تو همواره بسیار است.}
- وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ * لِیَجْعَلَ ما
ص: 35
یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ * وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ - . حج / 52- 54 -
{و پیش از تو [نیز] هیچ رسول و پیامبری را نفرستادیم جز اینکه هر گاه چیزی تلاوت مینمود شیطان در تلاوتش القای [شبهه] میکرد پس خدا آنچه را شیطان القا میکرد محو میگردانید سپس خدا آیات خود را استوار میساخت و خدا دانای حکیم است. تا آنچه را که شیطان القا میکند برای کسانی که در دلهایشان بیماری است و [نیز] برای سنگدلان آزمایشی گرداند و ستمگران در ستیزهای بس دور و درازند. و تا آنان که دانش یافتهاند بدانند که این [قرآن] حق است [و] از جانب پروردگار توست و بدان ایمان آورند و دلهایشان برای او خاضع گردد و به راستی خداوند کسانی را که ایمان آوردهاند به سوی راهی راست راهبر است.}
- فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَکُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِینَ - . شعراء / 213 -
{پس با خدا خدای دیگر مخوان که از عذاب شدگان خواهی شد.}
- وَ ما کُنْتَ تَرْجُوا أَنْ یُلْقی إِلَیْکَ الْکِتابُ إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیراً لِلْکافِرِینَ * وَ لا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَیْکَ وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ * وَ لا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ - . قصص / 86- 88 -
{و تو امیدوار نبودی که بر تو کتاب القا شود بلکه این رحمتی از پروردگار تو بود پس تو هرگز پشتیبان کافران مباش. و البته نباید تو را از آیات خدا بعد از آنکه بر تو نازل شده است باز دارند و به سوی پروردگارت دعوت کن و زنهار از مشرکان مباش. و با خدا معبودی دیگر مخوان خدایی جز او نیست.}
- وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَ اتَّقِ اللَّهَ وَ تُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَ تَخْشَی النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ - . احزاب / 37 -
{و آنگاه که به کسی که خدا بر او نعمت ارزانی داشته بود و تو [نیز] به او نعمت داده بودی می گفتی همسرت را پیش خود نگاه دار و از خدا پروا بدار و آنچه را که خدا آشکارکننده آن بود در دل خود نهان می کردی و از مردم می ترسیدی با آنکه خدا سزاوارتر بود که از او بترسی.}
- قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلی نَفْسِی وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِما یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ - . سبأ / 50 -
{بگو اگر گمراه شوم فقط به زیان خود گمراه شده ام و اگر هدایت یابم [این از برکت] چیزی است که پروردگارم به سویم وحی می کند که اوست شنوای نزدیک.}
- وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ - . زمر / 65 -
{و قطعا به تو و به کسانی که پیش از تو بودند وحی شده است اگر شرک ورزی حتما کردارت تباه و مسلما از زیانکاران خواهی شد.}
- أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ - . شوری / 24 -
{آیا می گویند بر خدا دروغی بسته است پس اگر خدا بخواهد بر دلت مهر می نهد.}
- وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ - . زخرف / 45 -
{و از رسولان ما که پیش از تو گسیل داشتیم جویا شو آیا در برابر [خدای] رحمان خدایانی که مورد پرستش قرار گیرند مقرر داشته ایم.}
- قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ - . زخرف / 81 -
{بگو اگر برای [خدای] رحمان فرزندی بود خود من نخستین پرستندگان بودم.}
- ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی شَرِیعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ * إِنَّهُمْ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً - . جاثیه / 18- 19 -
{سپس تو را در طریقه آیینی [که ناشی] از امر [خداست] نهادیم پس آن را پیروی کن و هوسهای کسانی را که نمی دانند پیروی مکن. آنان هرگز در برابر خدا از تو حمایت نمی کنند [و به هیچ وجه به کار تو نمی آیند].}
- لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ - . فتح / 2 -
{تا خداوند از گناه گذشته و آینده تو درگذرد.}
- وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی - . نجم / 3- 4 -
{و از سر هوس سخن نمی گوید. این سخن بجز وحیی که وحی می شود نیست.}
- یا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ تَبْتَغِی مَرْضاتَ أَزْواجِکَ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ - . تحریم / 1 -
ص: 36
{ای پیامبر چرا برای خشنودی همسرانت آنچه را خدا برای تو حلال گردانیده حرام می کنی خدا[ست که] آمرزنده مهربان است.}
- عَبَسَ وَ تَوَلَّی * أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی * وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی * أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری * أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی * فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی * وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی * وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی * وَ هُوَ یَخْشی * فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی * کَلَّا إِنَّها تَذْکِرَةٌ * فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ - . عبس / 1- 12 -
{چهره در هم کشید و روی گردانید. که آن مرد نابینا پیش او آمد. و تو چه دانی شاید او به پاکی گراید. یا پند پذیرد و اندرز سودش دهد. اما آن کس که خود را بی نیاز می پندارد. تو بدو می پردازی. با آنکه اگر پاک نگردد بر تو [مسؤولیتی] نیست. و اما آن کس که شتابان پیش تو آمد. در حالی که [از خدا] می ترسید. تو از او به دیگران می پردازی. زنهار [چنین مکن] این [آیات] پندی است. تا هر که خواهد از آن پند گیرد.}
**[ترجمه]
قوله لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ هذه الشرطیة لا تنافی عصمته صلی الله علیه و آله فإنها تصدق مع استحالة المقدم أیضا و الغرض منه یأسهم عن أن یتبعهم صلی الله علیه و آله فی أهوائهم الباطلة و قطع أطماعهم عن ذلک و التنبیه علی سوء حالهم و شدة عذابهم لأن النبی مع غایة قربه فی جنابه تعالی إذا کان حاله علی تقدیر هذا الفعل کذلک فکیف یکون حال غیره کما ورد أنه نزل القرآن بإیاک أعنی و اسمعی یا جاره.
قوله تعالی فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ قال البیضاوی أی الشاکین فی أنه هل من ربک أو فی کتمانهم الحق عالمین به و لیس المراد به نهی الرسول صلی الله علیه و آله عن الشک فیه لأنه غیر متوقع منه و لیس بقصد و اختیار بل إما تحقیق الأمر و أنه لا یشک فیه ناظر أو أمر الأمة باکتساب المعارف المزیحة للشک علی الوجه الأبلغ. (1) و قال فی قوله تعالی لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ اعتراض أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ عطف علی قوله أَوْ یَکْبِتَهُمْ و المعنی أن الله مالک أمرهم فإما یهلکهم أو یکبتهم أو یتوب علیهم إن أسلموا أو یعذبهم إن أصروا و لیس لک من أمرهم شی ء و إنما أنت عبد مأمور لإنذارهم و جهادهم و یحتمل أن یکون معطوفا علی الأمر أو شی ء بإضمار أن أی لیس لک من أمرهم أو من التوبة علیهم أو من تعذیبهم شی ء أو لیس لک من أمرهم شی ء أو التوبة علیهم أو تعذیبهم و أن تکون أو بمعنی إلا أن أی لیس لک من أمرهم شی ء إلا أن یتوب علیهم فتسر به أو یعذبهم فتشتفی منهم
روی أن عتبة بن أبی وقاص شجه یوم أحد و کسر رباعیته فجعل یمسح الدم عن وجهه و یقول کیف یفلح قوم خضبوا وجه نبیهم بالدم فنزلت.
و قیل هم أن یدعو علیهم فنهاه الله لعلمه بأن فیهم من یؤمن فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ قد استحقوا التعذیب بظلمهم انتهی. (2)
ص: 37
أقول: کون الأمر فی الإهلاک و التعذیب و قبول التوبة إلی الله تعالی لا ینافی عصمته صلی الله علیه و آله بوجه و أما الخبران فغیر ثابتین و مع ثبوتهما أیضا لا ینافی العصمة لأن الدعاء علیهم لم یکن منهیا عنه قبل ذلک و إنما أمره تعالی بالکف لنوع من المصلحة و بعد النهی لم یدع علیهم و قد أثبتنا فی باب وجوب طاعته صلی الله علیه و آله الأخبار الواردة فی تأویل تلک الآیة.
قوله تعالی بِما أَراکَ اللَّهُ قال الرازی فی تفسیره أی بما أعلمک الله و سمی ذلک العلم بالرؤیة لأن العلم الیقینی المبرأ عن جهات الریب یکون جاریا مجری الرؤیة فی القوة و الظهور قال المحققون هذه الآیة تدل علی أنه صلی الله علیه و آله ما کان یحکم إلا بالوحی و النص و اتفق المفسرون علی أن أکثر الآیات فی طعمة (1) سرق درعا فلما طلبت الدرع منه رمی واحدا من الیهود بتلک السرقة و لما اشتدت الخصومة بین قومه و بین قوم الیهود جاءوا إلی النبی صلی الله علیه و آله و طلبوا منه أن یعینهم علی هذا المقصود و أن یلحق هذه الخیانة بالیهودی فهم الرسول صلی الله علیه و آله بذلک فنزلت الآیة.
وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنِینَ خَصِیماً أی لا تکن لأجل الخائنین مخاصما لمن کان بریئا عن الذنب یعنی لا تخاصم الیهود لأجل المنافقین قال الطاعنون فی عصمة الأنبیاء علیهم السلام دلت هذه الآیة علی صدور الذنب من الرسول صلی الله علیه و آله فإنه لو لا أن الرسول صلی الله علیه و آله أراد أن یخاصم لأجل الخائن و یذب عنه لما ورد النهی عنه و الجواب أنه صلی الله علیه و آله کان لم یفعل ذلک و إلا لم یرد النهی عنه (2) بل ثبت فی الروایة أن قوم طعمة لما التمسوا من الرسول صلی الله علیه و آله أن یذب عن طعمة و أن یلحق السرقة بالیهودی توقف و انتظر الوحی فنزلت هذه الآیة و کان الغرض من هذا النهی تنبیه النبی صلی الله علیه و آله علی أن طعمة کذاب و أن الیهودی بری ء عن ذلک الجرم.
فإن قیل الدلیل علی أن ذلک الجرم قد وقع من النبی صلی الله علیه و آله قوله بعد هذه الآیة
ص: 38
وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً فلما أمره الله تعالی بالاستغفار دل علی سبق الذنب فالجواب من وجوه الأول لعله مال طبعه إلی نصرة طعمة بسبب أنه کان ظاهرا من المسلمین فأمر بالاستغفار لهذا القدر و حسنات الأبرار سیئات المقربین.
الثانی أن القوم لما شهدوا علی سرقة الیهودی و علی براءة طعمة من تلک السرقة و لم یظهر للرسول صلی الله علیه و آله ما یوجب القدح فی شهادتهم هم أن یقضی بالسرقة علی الیهودی ثم لما أطلعه الله علی کذب هؤلاء الشهود عرف أن ذلک القضاء لو وقع کان خطاء (1) و استغفاره کان بسبب أنه هم بذلک الحکم الذی لو وقع لکان خطاء فی نفسه و إن کان معذورا عند الله فیه.
الثالث قوله وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ یحتمل أن یکون المراد و استغفر الله لأولئک الذین یذبون عن طعمة و یریدون أن یظهروا براءته عن السرقة (2) و المراد بالذین یختانون أنفسهم طعمة و من عاونه من قومه ممن علم کونه سارقا و الاختیان الخیانة و إنما قال یَخْتانُونَ أَنْفُسَهُمْ لأن من أقدم علی المعصیة فقد حرم نفسه الثواب و أوصلها إلی العقاب فکان ذلک منه خیانة مع نفسه مَنْ کانَ خَوَّاناً أَثِیماً أی طعمة حیث خان فی الدرع و أثم فی نسبة الیهودی إلی تلک السرقة. (3) قوله تعالی وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَتُهُ أی لو لا أن الله خصک بالفضل و هو النبوة و بالرحمة و هی العصمة لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ یُضِلُّوکَ أی یلقونک فی الحکم الباطل الخطاء وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ بسبب تعاونهم علی الإثم و العدوان و شهادتهم بالزور و البهتان وَ ما یَضُرُّونَکَ مِنْ شَیْ ءٍ فیه وجهان أحدهما ما یضرونک من شی ء فی المستقبل فوعده تعالی فی هذه الآیة إدامة العصمة لما یریدون (4) من إیقاعه فی الباطل.
ص: 39
و الثانی المعنی أنهم و إن سعوا فی إلقائک فی الباطل فأنت ما وقعت فی الباطل لأنک بنیت الأمر علی ظاهر الحال و أنت ما أمرت إلا ببناء الأحکام علی الظواهر وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ فعلی الأول المعنی لما أنزل علیک الکتاب و الحکمة و أمرک بتبلیغ الشریعة إلی الخلق فکیف یلیق بحکمته أن لا یعصمک عن الوقوع فی الشبهات و الضلالات و علی الثانی المعنی أنزل علیک الکتاب و الحکمة و أوجب فیهما بناء أحکام الشرع علی الظاهر فکیف یضرک بناء الأمر علی الظاهر وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً فیه وجهان الأول أن یکون المراد ما یتعلق بالدین أی أنزل الله علیک الکتاب و الحکمة و أطلعک علی سرائرهما (1) و أوقفک علی حقائقهما مع أنک ما کنت قبل ذلک عالما بشی ء منها فکذلک یفعل بک فی مستأنف أیامک ما لا یقدر أحد من المنافقین علی إضلالک و إزلالک. (2) الثانی أن یکون المراد و علمک ما لم تکن تعلم من أخبار الأولین فکذلک یعلمک من حیل المنافقین و وجوه کیدهم ما تقدر علی الاحتراز عن وجوه کیدهم و مکرهم انتهی ملخص کلامه (3) و سیأتی شرح تلک القصة فی باب ما جری بینه صلی الله علیه و آله و بین المنافقین و أهل الکتاب.
و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ أی عظم و شق إِعْراضُهُمْ عنک و عن الإیمان بما جئت به فَإِنِ اسْتَطَعْتَ إلی قوله بِآیَةٍ أی منفذا تنفذ فیه إلی جوف الأرض فتطلع لهم آیة أو مصعدا تصعد إلی السماء فتنزل منها آیة و جواب الشرط الثانی محذوف تقدیره فافعل و الجملة هو جواب الأول و المقصود بیان حرصه البالغ علی إسلام قومه و أنه لو قدر أن یأتیهم بآیة من تحت الأرض أو من فوق السماء لأتی بها رجاء إیمانهم وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی بأن یأتیهم بآیة ملجئة و لکن لم یفعل لخروجه عن الحکمة فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ بالحرص علی ما لا یکون و الجزع فی
ص: 40
مواطن الصبر فإن ذلک من دأب الجهلة. (1) و قال الرازی المقصود من أول الآیة أن یقطع الرسول صلی الله علیه و آله طمعه عن إیمانهم و أن لا یتأذی بسبب إعراضهم عن الإیمان و قوله فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ هذا النهی لا یقتضی إقدامه علی مثل تلک الحالة کما أن قوله وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ لا یدل علی أنه صلی الله علیه و آله أطاعهم قبل (2) بل المقصود أنه لا ینبغی أن یشتد تحسرک علی تکذیبهم و لا یجوز أن تحزن (3) من إعراضهم عنک فإنک إن فعلت ذلک قرب حالک من حال الجاهل (4) و قال فی قوله تعالی وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ
رُوِیَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ أَنَّهُ قَالَ: مَرَّ الْمَلَأُ مِنْ قُرَیْشٍ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عِنْدَهُ صُهَیْبٌ وَ خَبَّابٌ وَ بِلَالٌ وَ عَمَّارٌ وَ غَیْرُهُمْ مِنْ ضُعَفَاءِ الْمُسْلِمِینَ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ أَ رَضِیتَ بِهَؤُلَاءِ عَنْ قَوْمِکَ أَ فَنَحْنُ نَکُونُ تَبَعاً لِهَؤُلَاءِ اطْرُدْهُمْ عَنْ بَیْتِکَ فَلَعَلَّکَ إِنْ طَرَدْتَهُمْ اتَّبَعْنَاکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله ما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالُوا فَأَقِمْهُمْ عَنَّا إِذَا جِئْنَا فَإِذَا قُمْنَا فَأَقْعِدْهُمْ مَعَکَ إِنْ شِئْتَ فَقَالَ نَعَمْ طَمَعاً فِی إِیمَانِهِمْ.
رُوِیَ أَنَّ عُمَرَ قَالَ لَهُ لَوْ فَعَلْتَ ذَلِکَ حَتَّی نَنْظُرَ إِلَی مَا یَصِیرُونَ (5) ثُمَّ أَلَحُّوا وَ قَالُوا لِلرَّسُولِ صلی الله علیه و آله اکْتُبْ بِذَلِکَ کِتَاباً فَدَعَا بِالصَّحِیفَةِ فَنَزَلَتِ الْآیَةُ (6) وَ اعْتَذَرَ عُمَرُ مِنْ مَقَالَتِهِ فَقَالَ سَلْمَانُ وَ خَبَّابٌ فِینَا نَزَلَتْ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهُ یَقْعُدُ مَعَنَا وَ نَدْنُو مِنْهُ حَتَّی یَمَسَّ رُکَبُنَا رُکْبَتَهُ وَ کَانَ یَقُومُ عَنَّا إِذَا أَرَادَ الْقِیَامَ فَنَزَلَ قَوْلُهُ وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ فَتَرَکَ الْقِیَامَ عَنَّا إِلَی أَنْ نَقُومَ عَنْهُ وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یُمِتْنِی حَتَّی أَمَرَنِی أَنْ أَصْبِرَ نَفْسِی مَعَ قَوْمٍ مِنْ أُمَّتِی مَعَکُمُ الْمَحْیَا وَ مَعَکُمُ الْمَمَاتُ.
ثم قال احتج الطاعنون فی عصمة الأنبیاء بهذه الآیة من وجوه.
ص: 41
الأول أنه صلی الله علیه و آله طردهم و الله تعالی نهاه عن ذلک الطرد و کان ذلک الطرد ذنبا.
و الثانی أنه تعالی قال فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ و قد ثبت أنه طردهم فیلزم أن یقال إنه کان من الظالمین.
و الثالث أنه تعالی حکی عن نوح علیه السلام أنه قال وَ ما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِینَ (1) ثم إنه تعالی أمر محمدا صلی الله علیه و آله بمتابعة الأنبیاء فی جمیع الأعمال الحسنة أنه قال (2) أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ (3) و بهذا الطریق وجب علی محمد صلی الله علیه و آله أن لا یطردهم فلما طردهم کان ذلک ذنبا.
الرابع أنه تعالی ذکر هذه الآیة فی سورة الکهف فزاد فیها فقال تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا (4) ثم إنه تعالی نهاه عن الالتفات إلی زینة الحیاة الدنیا فی آیة أخری فقال وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا (5) فکان ذلک ذنبا.
و الخامس نقل أن أولئک الفقراء کلما دخلوا علی رسول الله صلی الله علیه و آله بعد هذه الواقعة فکان صلی الله علیه و آله یقول مرحبا بمن عاتبنی ربی فیهم أو لفظا هذا معناه و ذلک یدل أیضا علی الذنب.
و الجواب عن الأول أنه صلی الله علیه و آله ما طردهم لأجل الاستخفاف بهم و الاستنکاف من فقرهم و إنما عین (6) لجلوسهم وقتا معینا سوی الوقت الذی کان یحضر فیه أکابر قریش
ص: 42
و کان غرضه صلی الله علیه و آله منه التلطف و إدخالهم فی الإسلام و لعله صلی الله علیه و آله کان یقول هؤلاء الفقراء لا یفوتهم بسبب هذه أمرهم فی الدنیا و فی الدین و هؤلاء الکفار فإنهم یفوتهم الدین و الإسلام و کان ترجیح هذا الجانب أولی فأقصی ما یقال إن هذا الاجتهاد وقع خطأ إلا أن الخطاء فی الاجتهاد مغفور.
أما قوله ثانیا إن طردهم یوجب کونه صلی الله علیه و آله من الظالمین فجوابه أن الظلم عبارة عن وضع الشی ء فی غیر موضعه و المعنی أن أولئک الفقراء کانوا یستحقون التعظیم من الرسول صلی الله علیه و آله فإذا طردهم عن ذلک المجلس فکان ذلک ظلما إلا أنه من باب ترک الأولی و الأفضل لا من باب ترک الواجبات و کذا الجواب عن سائر الوجوه فإنا نحمل کل هذه الوجوه علی ترک الأفضل و الأکمل و الأولی و الأحری انتهی کلامه. (1)
و أقول: جملة القول فی تلک الآیة أنها لا تدل علی وقوع الطرد عنه صلی الله علیه و آله و لعله صلی الله علیه و آله بعد ما ذکروا ذلک انتظر الوحی فنهاه الله تعالی عن ذلک و الأخبار الدالة علی ذلک غیر ثابتة فلا یحکم بها مع معارضة الأدلة العقلیة و النقلیة الدالة علی عصمته صلی الله علیه و آله و قد تقدم بعضها فی باب عصمة الأنبیاء صلوات الله علیهم و لو سلم أنه وقع منه ما ذکروه فلعله کان مأذونا فی إیقاع کل ما یراه موجبا لهدایة الخلق و ترغیبهم فی الإسلام و لما أظهروا أنهم یسلمون عند وقوع المناوبة فعله صلی الله علیه و آله رغبة فی إسلامهم و لما علم الله أنهم لا یسلمون بذلک و إنما غرضهم فی ذلک الإضرار بالمسلمین نهاه الله تعالی عن ذلک فصار بعد النهی حراما و إنما بین تعالی أنه لو ارتکب ذلک بعد النهی یکون من الظالمین لا قبله و إنما أکد ذلک لقطع أطماع الکفار عن مثل ذلک و لبیان الاعتناء بشأن فقراء المؤمنین و أما قول نوح علیه السلام ما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِینَ فلعل المراد الطرد بالکلیة أو علی غیر جهة المصلحة و من غیر وعد لإسلام الکافرین معلقا علیه أو یقال إنه علیه السلام لعله نهاه الله عن ذلک و لما لم ینه النبی صلی الله علیه و آله بعد کان یجوز له ذلک و أما قوله تعالی فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ فلیس المراد الاقتداء فی جمیع الأمور لاختلاف الشرائع بل المراد الاقتداء بهم فی الأمور التی
ص: 43
لا تختلف باختلاف الملل و الشرائع.
و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ أی ینخسنک منه نخس أی وسوسة تحملک علی خلاف ما أمرت به کاعتراء غضب و فکر. (1) و قال الرازی احتج الطاعنون فی عصمة الأنبیاء علیهم السلام بهذه الآیة و قالوا لو لا أنه یجوز من الرسول الإقدام علی المعصیة و الذنب لم یقل له ذلک.
و الجواب عنه من وجوه الأول أن حاصل هذا الکلام أنه تعالی قال إن حصل فی قلبک من الشیطان نزغ و لم یدل ذلک علی الحصول کما أنه تعالی قال لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ (2) و لم یدل ذلک علی أنه أشرک و قال لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا (3) و لم یدل ذلک علی أنه حصل فیهما آلهة.
الثانی هب أنا سلمنا أن الشیطان یوسوس إلی الرسول صلی الله علیه و آله إلا أن هذا لا یقدح فی عصمته صلی الله علیه و آله إنما القادح فی عصمته لو قبل الرسول صلی الله علیه و آله وسوسته و الآیة لا تدل علی ذلک
وَ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ إِنْسَانٍ إِلَّا وَ مَعَهُ شَیْطَانٌ قَالُوا وَ أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَ أَنَا لَکِنَّهُ أَسْلَمَ بِعَوْنِ اللَّهِ وَ لَقَدْ أَتَانِی فَأَخَذْتُ بِحَلْقِهِ وَ لَوْ لَا دَعْوَةُ سُلَیْمَانَ علیه السلام لَأُصْبِحَنَّ فِی الْمَسْجِدِ طَرِیحاً.
و هذا کالدلالة علی أن الشیطان یوسوس إلی الرسول صلی الله علیه و آله.
الثالث هب أنا سلمنا أن الشیطان یوسوس إلیه و أنه صلی الله علیه و آله یقبل أثر وسوسته إلا أنا نخص هذه الحالة بترک الأفضل و الأولی
قَالَ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّهُ لَیُرَانُ (4) عَلَی قَلْبِی وَ إِنِّی لَأَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ سَبْعِینَ مَرَّةً.
انتهی. (5)
ص: 44
أقول: علی أنه یحتمل أن یکون من قبیل الخطاب العام أو یکون الخطاب متوجها إلیه صلی الله علیه و آله و المراد به أمته کما مر مرارا و سیأتی تأویل قوله تعالی ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری فی باب قصة بدر.
قوله تعالی عَفَا اللَّهُ عَنْکَ قال الرازی فی تفسیره احتج بعضهم بهذه الآیة علی صدور الذنب عن الرسول صلی الله علیه و آله من وجهین.
الأول أنه تعالی قال عَفَا اللَّهُ عَنْکَ و العفو یستدعی سابقة الذنب.
و الثانی أنه تعالی قال لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ و هذا استفهام بمعنی الإنکار فدل هذا علی أن ذلک الإذن کان معصیة.
و الجواب عن الأول لا نسلم أن قوله عَفَا اللَّهُ عَنْکَ یوجب الذنب و لم لا یجوز أن یقال إن ذلک یدل علی مبالغة الله تعالی فی تعظیمه و توقیره کما یقول الرجل لغیره إذا کان معظما عنده عفا الله عنک ما صنعت فی أمری و رضی الله عنک ما جوابک عن کلامی و عافاک الله لا عرفت حقی فلا یکون غرضه من هذا الکلام إلا مزید التبجیل و التعظیم و قال علی بن الجهم فیما یخاطب به المتوکل و قد أمر بنفیه.
عفا الله عنک أ لا حرمة یجوز. بفضلک عن أبعدا.
و الجواب عن الثانی أن نقول لا یجوز أن یکون المراد بقوله لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ (1) الإنکار لأنا نقول إما أن یکون صدر عن الرسل ذنب فی هذه الواقعة أو لم یصدر عنه ذنب فإن قلنا إنه ما صدر عنه امتنع علی هذا التقدیر أن یکون قوله لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ إنکارا علیه و إن قلنا إنه کان قد صدر عنه ذنب فقوله عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ یدل علی حصول العفو عنه و بعد حصول العفو عنه یستحیل أن یتوجه الإنکار علیه فثبت أن علی جمیع التقادیر یمتنع أن یقال إن قوله لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ یدل علی کون الرسول صلی الله علیه و آله مذنبا و هذا جواب شاف قاطع و عند هذا یحمل قوله لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ
ص: 45
علی ترک الأولی و الأکمل لا سیما و هذه الواقعة کانت من أحسن ما یتعلق بالحروب و مصالح الدنیا انتهی. (1) و قال السید المرتضی رضی الله عنه فی کتاب تنزیه الأنبیاء أما قوله تعالی عَفَا اللَّهُ عَنْکَ فلیس یقتضی وقوع معصیة و لا غفران عقاب و لا یمتنع أن یکون المقصد (2) به التعظیم و الملاطفة فی المخاطبة لأن أحدنا قد یقول لغیره إذا خاطبه أ رأیت رحمک الله و غفر الله لک و هو لا یقصد إلی الاستصفاح له عن عقاب ذنوبه بل ربما لم یخطر بباله أن له ذنبا و إنما الغرض الإجمال فی المخاطبة و استعمال ما قد صار فی العادة علما علی تعظیم المخاطب و توقیره و أما قوله تعالی لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ فظاهره الاستفهام و المراد به التقریر و استخراج ذکر علة إذنه و لیس بواجب حمل ذلک علی العتاب لأن أحدنا قد یقول لغیره لم فعلت کذا و کذا تارة معاتبا و أخری مستفهما و تارة مقررا فلیست هذه اللفظة خاصة للعتاب و الإنکار و أکثر ما یقتضیه و غایة ما یمکن أن یدعی فیها أن تکون دالة علی أنه صلی الله علیه و آله ترک الأولی و الأفضل و قد بینا أن ترک الأولی لیس بذنب و إن کان الثواب ینقص معه فإن الأنبیاء علیهم السلام یجوز أن یترکوا کثیرا من النوافل و قد یقول أحدنا لغیره إذا ترک الندب لم ترکت الأفضل و لم عدلت عن الأولی و لا یقتضی ذلک إنکارا و لا قبیحا (3) انتهی کلامه زید إکرامه.
أقول: یجوز أن یکون إذنه صلی الله علیه و آله لهم حسنا موافقا لأمره تعالی و یکون العتاب متوجها إلی المستأذنین الذین علم الله من قبلهم النفاق أو إلی جماعة حملوا النبی صلی الله علیه و آله علی ذلک کما مر مرارا و من هذا القبیل قوله تعالی یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ (4) و لا تنافی بین کون استیذانهم حراما و إذنه صلی الله علیه و آله بحسب ما یظهرونه من الأعذار ظاهرا واجبا أو مباحا أو ترکا للأولی.
ص: 46
قوله تعالی فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ قال الرازی فی تفسیره اختلف المفسرون فی أن المخاطب بهذا الخطاب من هو فقیل هو النبی صلی الله علیه و آله و قیل غیره فأما من قال بالأول فاختلفوا فیه علی وجوه.
الأول أن الخطاب مع النبی صلی الله علیه و آله فی الظاهر و المراد غیره کقوله تعالی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ (1) و کقوله یا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ (2) و کقوله لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ (3) و کقوله لعیسی علیه السلام أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ (4) و من الأمثلة المشهورة إیاک أعنی و اسمعی یا جاره و الذی یدل علی صحة ما ذکرناه وجوه الأول قوله تعالی فی آخر السورة یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی (5) فبین أن المذکور فی أول الآیة علی سبیل الرمز هم المذکورون فی هذه الآیة علی سبیل التصریح.
و الثانی أن الرسول لو کان شاکا فی نبوة نفسه لکان شک غیره فی نبوته أولی و هذا یوجب سقوط الشریعة بالکلیة.
و الثالث أن بتقدیر أن یکون شاکا فی نبوة نفسه فکیف تزول ذلک الشک بإخبار أهل الکتاب عن نبوته مع أنهم فی الأکثر کانوا کفارا و إن حصل فیهم من کان مؤمنا إلا أن قوله لیس بحجة لا سیما و قد تقرر أن ما فی أیدیهم من التوراة و الإنجیل مصحف محرف فثبت أن الحق هو أن هذا الخطاب و إن کان فی الظاهر مع الرسول إلا أن المراد هو الأمة و مثل هذا معتاد فإن السلطان الکبیر إذا کان له أمیر و کان تحت رایة ذلک الأمیر جمع فإذا أراد أن یأمر الرعیة بأمر مخصوص فإنه لا یوجه خطابه علیهم بل یوجه ذلک الخطاب علی ذلک الأمیر الذی أمره علیهم (6) لیکون
ص: 47
ذلک أقوی تأثیرا فی قلوبهم.
الثانی أنه تعالی علم أن الرسول لم یشک فی ذلک إلا أن المقصود أنه متی سمع هذا الکلام فإنه یصرح و یقول یا رب لا أشک و لا أطلب الحجة من قول أهل الکتاب بل یکفینی ما أنزلته علی من الدلائل الظاهرة و نظیره قوله تعالی للملائکة أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ (1) و کما قال لعیسی علیه السلام أَ أَنْتَ قُلْتَ (2) و المقصود منه أن یصرح عیسی علیه السلام بالبراءة من ذلک فکذا هنا و الثالث هو أن محمدا صلی الله علیه و آله کان من البشر و کان حصول الخواطر المشوشة و الأفکار المضطربة فی قلبه من الجائزات و تلک الخواطر لا تندفع إلا بإیراد الدلائل و تقریر البینات فهو تعالی أنزل هذا النوع من التقریرات حتی أن بسببها یزول (3) عن خاطره تلک الوسواس و نظیره قوله تعالی فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ (4) و أقول تمام التقریر فی هذا الباب أن قوله إن کنت (5) فی شک فافعل کذا و کذا قضیة شرطیة و القضیة الشرطیة لا إشعار فیها البتة بأن الشرط وقع أو لم یقع و لا بأن الجزاء وقع أو لم یقع بل لیس فیها إلا بیان أن ماهیة ذلک الشرط مستلزمة لماهیة ذلک الجزاء فقط فالفائدة فی إنزال هذه الآیة تکثیر الدلائل و تقویتها بما یزید فی قوة الیقین و طمأنینة النفس و سکون الصدر و لهذا السبب أکثر الله فی کتابه من تقریر دلائل التوحید و النبوة.
الرابع أن المقصود استمالة قلوب الکفار و تقریبهم من قبول الإیمان و ذلک لأنهم طالبوه مرة بعد أخری بما یدل علی صحة نبوته و کأنهم استحیوا من تلک المعاودات و المطالبات فصار مانعا لهم من قبول الإیمان (6) فقال تعالی و إن کنت فی شک من نبوتک فتمسک بالدلیل الفلانی یعنی أن أولی الناس أن لا یشک فی نبوته هو نفسه ثم مع هذا إن طلب هو من نفسه دلیلا علی نبوة نفسه بعد ما سبق من الدلائل الباهرة
ص: 48
فإنه لیس فیه عیب و لا یحصل بسببه نقصان فإذا لم یستقبح ذلک منه فی حق نفسه فلأن لا یستقبح من غیره طلب الدلائل کان أولی فثبت أن المقصود بهذا الکلام استمالة القوم و إزالة الحیاء عنهم فی تکثیر المناظرات.
الخامس أن یکون التقدیر أنک لست بشاک البتة و لو کنت شاکا لکان لک طرق کثیرة فی إزالة ذلک الشک کقوله تعالی لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا (1) و المعنی لو فرض ذلک الممتنع واقعا لزم منه المحال الفلانی و کذلک هاهنا لو فرضنا وقوع هذا الشک فارجع إلی التوراة و الإنجیل لتعرف بهما أن هذا الشک زائل و هذه الشبهة باطلة.
السادس قال الزجاج إن الله تعالی خاطب الرسول صلی الله علیه و آله و هو یتناول الخلق کقوله إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ قال القاضی هذا بعید لأنه متی قیل الرسول داخل تحت هذا الخطاب فقد عاد السؤال. (2) السابع أن لفظ إن للنفی یعنی لا نأمرک بالسؤال لأنک شاک لکن لتزداد یقینا کما ازداد إبراهیم علیه السلام بمعاینة إحیاء الموتی یقینا و أما الوجه الثانی و هو أن یقال هذا الخطاب لیس مع الرسول و تقریره أن الناس فی زمانه کانوا فرقا ثلاثة المصدقون به و المکذبون له و المتوقفون فی أمره (3) فخاطبهم الله تعالی بهذا الخطاب فقال فإن کنت أیها الإنسان فی شک مما أنزلنا إلیک من الهدی علی لسان محمد صلی الله علیه و آله فاسأل أهل الکتاب لیدلوک علی صحة نبوته و إنما وحد الله تعالی و هو یرید الجمع
ص: 49
کما فی قوله یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ (1) و یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ (2) و لما ذکر لهم (3) ما یزیل ذلک الشک عنهم حذرهم من أن یلتحقوا بالقسم الثانی و هم المکذبون فقال وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ (4) ثم اختلفوا فی أن المسئول عنه من هم فقال المحققون هم الذین آمنوا من أهل الکتاب کعبد الله بن سلام و عبد الله بن صوریا و تمیم الداری و کعب الأحبار لأنهم هم الذین یوثق بخبرهم و منهم من قال الکل سواء کانوا من المسلمین أو الکفار لأنهم إذا بلغوا عدد التواتر ثم قرءوا آیة من التوراة و الإنجیل و تلک الآیة دالة علی البشارة بمحمد صلی الله علیه و آله فقد حصل الغرض.
فإن قیل إذا کان مذهبکم أن هذه الکتب قد دخلها التحریف و التغییر فکیف یمکن التعویل علیها قلت إنما حرفوها بسبب إخفاء الآیات الدالة علی نبوة محمد صلی الله علیه و آله فإن بقیت فیها آیات دالة علی نبوته صلی الله علیه و آله کان ذلک من أقوی الدلائل علی صحة نبوته لأنها لما بقیت مع توفر دواعیهم علی إزالتها دل ذلک علی أنها کانت فی غایة الظهور و أما أن المقصود من ذلک السؤال معرفة أی الأشیاء ففیه قولان الأول أنه القرآن و معرفة نبوة الرسول صلی الله علیه و آله.
و الثانی أنه رجع ذلک إلی قوله تعالی فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّی جاءَهُمُ الْعِلْمُ (5) و الأول أولی لأنه هو الأهم و الحاجة إلی معرفته أتم.
و اعلم أنه تعالی لما بین هذا الطریق قال بعده لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ و المعنی ثبت عندک بالآیات و البراهین القاطعة أن ما أتاک هو
ص: 50
الحق الذی لا مدخل فیه للمریة فلا تکونن من الممترین وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ أی أثبت و دم علی ما أنت علیه من انتفاء المریة عنک و انتفاء التکذیب و یجوز أن یکون ذلک علی سبیل التهییج و إظهار التسدد و لذلک قال صلی الله علیه و آله عند نزوله لا أشک و لا أسأل أشهد أنه الحق انتهی. (1) و ذکر الطبرسی رحمه الله أکثر تلک الوجوه و قال بعد إیراد الوجه الأول من الوجوه الذی ذکره الرازی و روی عن الحسن و قتادة و سعید بن جبیر أنهم قالوا إن النبی صلی الله علیه و آله لم یشک و لم یسأل و هو المروی أیضا عن أبی عبد الله علیه السلام و قال بعد إیراد الوجوه فی سؤال أهل الکتاب و قال الزهری إن هذه الآیة نزلت فی السماء فإن صح ذلک فقد کفی المئونة (2) و رواه أصحابنا أیضا عن أبی عبد الله علیه السلام و قیل أیضا إن المراد بالشک الضیق و الشدة بما یعاینه من تعنتهم و أذاهم أی إن ضقت ذرعا بما تلقی من أذی قومک فاسأل الذین یقرءون الکتاب من قبلک کیف صبر الأنبیاء علی أذی قومهم فاصبر کذلک. (3) قوله تعالی فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ أی فی شک و قد مر الکلام فی أن النهی عن المریة لا یدل علی حصولها مع إمکان الخطاب العام أو توجه الخطاب واقعا إلی الغیر مِمَّا یَعْبُدُ هؤُلاءِ أنه باطل و أن مصیر من یعبدهم إلی النار ما یَعْبُدُونَ إِلَّا کَما یَعْبُدُ آباؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ أی من جهة التقلید بلا حجة وَ إِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِیبَهُمْ من العذاب غَیْرَ مَنْقُوصٍ أی علی مقدار ما یستحقونه فآیسهم سبحانه بهذا القول عن العفو و المغفرة فَاسْتَقِمْ أی علی الوعظ و الإنذار و التمسک بالطاعة و الأمر بها و الدعاء إلیها کَما أُمِرْتَ فی القرآن و غیره وَ مَنْ تابَ مَعَکَ أی و لیستقم من تاب معک من الشرک کما أمروا أو من رجع إلی الله و إلی نبیه و قیل استقم أنت علی الأداء و لیستقیموا علی القبول وَ لا تَطْغَوْا أی لا تجاوزوا أمر الله بالزیادة و النقصان فتخرجوا عن حد الاستقامة.
ص: 51
قال الطبرسی رحمه الله قال ابن عباس ما نزل علی رسول الله صلی الله علیه و آله آیة کانت أشد علیه و لا أشق من هذه الآیة و لذلک قال لأصحابه حین قالوا له أسرع إلیک الشیب یا رسول الله شیبتنی هود و الواقعة. (1) قوله تعالی وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ قد مر الکلام فی مثله فلا نعیده قال الطبرسی رحمه الله خطاب للنبی صلی الله علیه و آله و المراد به الأمة مِنْ وَلِیٍّ أی ناصر یعینک (2) علیه و یمنعک من عذابه وَ لا واقٍ یقیک منه قوله تعالی لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ قال الرازی قال المفسرون هذا فی الظاهر خطاب للنبی صلی الله علیه و آله و لکن المعنی (3) عام لجمیع المکلفین و یحتمل أیضا أن یکون الخطاب للإنسان کأنه قیل أیها الإنسان لا تجعل مع الله إلها آخر و هذا الاحتمال عندی أولی لأنه تعالی عطف علیه قوله وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ إلی قوله إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما و هذا لا یلیق بالنبی صلی الله علیه و آله لأن أبویه ما بلغا الکبر عنده فعلمنا أن المخاطب بهذا هو نوع الإنسان و أما قوله فَتَقْعُدَ ففیه وجوه.
الأول أن معناه المکث أی فتمکث فی الناس مَذْمُوماً مَخْذُولًا و هذا معنی شائع لهذا اللفظ فی عرف العرب و الفرس. (4) الثانی أن من شأن المذموم المخذول أن یقعد نادما متفکرا علی ما فرط منه الثالث أن المتمکن من تحصیل الخیرات یسعی فی تحصیلها و السعی إنما یتأتی بالقیام و أما العاجز عن تحصیلها فإنه لا یسعی بل یبقی جالسا قاعدا عن الطلب (5)
ص: 52
فالقعود کنایة عن العجز و الضعف انتهی. (1) و الکلام فی الآیة الثانیة کالکلام فی الأولی.
قوله مَدْحُوراً أی مطرودا مبعدا عن رحمة الله.
قوله تعالی وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ قال الطبرسی رحمه الله فی سبب نزوله أقوال أحدها أن قریشا قالت للنبی صلی الله علیه و آله لا ندعک تستلم الحجر حتی تلم (2) بآلهتنا فحدث نفسه و قال ما علی فی أن ألم بها و الله یعلم أنی لها لکاره و یدعوننی أستلم الحجر فنزلت عن ابن جبیر.
و ثانیها أنهم قالوا کف عن شتم آلهتنا و تسفیه أحلامنا و اطرد هؤلاء العبید و السقاط الذین رائحتهم رائحة الضأن حتی نجالسک و نسمع منک فطمع فی إسلامهم فنزلت.
ثالثها أن رسول الله صلی الله علیه و آله أخرج الأصنام من المسجد فطلبت إلیه قریش أن یترک صنما کان علی المروة فهم بترکه ثم أمر بکسره (3) فنزلت و رواه العیاشی بإسناده.
و رابعها أنها نزلت فی وفد ثقیف قالوا نبایعک علی أن تعطینا ثلاث خصال لا تنحنی یعنون الصلاة (4) و لا تکسر أصنامنا بأیدینا و تمتعنا باللات سنة فقال صلی الله علیه و آله لا خیر فی دین لیس فیه رکوع و لا سجود فأما کسر أصنامکم بأیدیکم فذاک لکم و أما الطاغیة اللات (5) فإنی غیر ممتعکم بها و قام رسول الله صلی الله علیه و آله و توضأ فقال عمر ما بالکم آذیتم رسول الله صلی الله علیه و آله إنه لا یدع الأصنام فی أرض العرب فما زالوا به حتی أنزل الله هذه الآیات عن ابن عباس.
و خامسها أن وفد ثقیف قالوا أجلنا سنة حتی نقبض ما یهدی لآلهتنا فإذا
ص: 53
قبضنا ذلک کسرناها و أسلمنا فهم بتأجیلهم فنزلت عن الکلبی فقال وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ إن مخففة عن الثقیلة و المعنی أن المشرکین هموا و قاربوا أن یزیلوک و یصرفوک عن حکم القرآن لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ أی لتخترع علینا غیر ما أوحیناه إلیک و المعنی لتحل محل المفتری لأنک تخبر أنک لا تنطق إلا عن وحی فإذا اتبعت أهواءهم أوهمت أنک تفعله بأمر الله فکنت کالمفتری وَ إِذاً لَاتَّخَذُوکَ خَلِیلًا أی لتولوک و أظهروا صداقتک (1) وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ أی ثبتنا قلبک علی الحق و الرشد بالنبوة و العصمة و المعجزات و قیل بالألطاف الخفیة لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا أی لقد قاربت أن تسکن إلیهم بعض السکون یقال کدت أفعل کذا أی قاربت أن أفعله و لم أفعله
وَ قَدْ صَحَّ عَنْهُ صلی الله علیه و آله قَوْلُهُ وُضِعَ عَنْ أُمَّتِی مَا حَدَّثَتْ بِهِ نَفْسَهَا مَا لَمْ یَعْمَلْ بِهِ أَوْ یَتَکَلَّمْ.
قال ابن عباس یرید حیث سکت عن جوابهم و الله أعلم بنیته ثم توعده سبحانه علی ذلک لو فعله فقال إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ أی لو فعلت ذلک لعذبناک ضعف عذاب الحیاة و ضعف عذاب الممات (2) لأن ذنبک أعظم و قیل المراد بالضعف العذاب المضاعف ألمه قال ابن عباس رسول الله صلی الله علیه و آله معصوم و لکن هذا تخفیف لأمته لئلا یرکن أحد من المؤمنین إلی أحد من المشرکین فی شی ء من أحکام الله و شرائعه ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً أی ناصرا ینصرک. (3) و قال الرازی احتج الطاعنون فی عصمة الأنبیاء علیهم السلام بهذه الآیة بوجوه
ص: 54
الأول أنها دلت علی أنه صلی الله علیه و آله قرب من أن یفتری علی الله و الفریة علی الله من أعظم الذنوب.
الثانی أنها تدل علی أنه لو لا أن الله تعالی ثبته و عصمه لقرب أن یرکن إلی دینهم.
الثالث أنه لو لا سبق جرم و جنایة لم یحتج إلی ذکر هذا الوعید الشدید.
و الجواب عن الأول أن کاد معناه المقاربة فکان معنی الآیة أنه قرب وقوعه فی الفتنة و هذا لا یدل علی الوقوع.
و عن الثانی أن کلمة لو لا تفید انتفاء الشی ء لثبوت غیره تقول لو لا علی لهلک عمر و معناه أن وجود علی علیه السلام منع من حصول الهلاک لعمر فکذلک هاهنا فقوله وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ معناه لو لا حصل تثبیت الله لک یا محمد فکان تثبیت الله مانعا من حصول ذلک الرکون.
و عن الثالث أن التهدید علی المعصیة لا یدل علی الإقدام علیها و الدلیل علیه آیات منها قوله تعالی وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ (1) الآیات و قوله تعالی لَئِنْ أَشْرَکْتَ (2) و قوله وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ (3) انتهی (4) و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ یعنی القرآن و معناه أنی أقدر أن آخذ ما أعطیتک کما منعته غیرک و لکن دبرتک بالرحمة لک فأعطیتک ما تحتاج إلیه و منعتک ما لا تحتاج إلی النص علیه (5) ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا أی ثم لو فعلنا ذلک لم تجد علینا وکیلا یستوفی ذلک منا. (6)
ص: 55
قوله تعالی وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ قال الرازی ذکر المفسرون فی سبب نزول هذه الآیة أن الرسول لما رأی إعراض قومه عنه شق علیه ما رأی من مباعدتهم عما جاءهم به تمنی فی نفسه أن یأتیهم من الله ما یقارب بینه و بین قومه و ذلک لحرصه علی إیمانهم فجلس ذات یوم فی ناد (1) من أندیة قریش کثیر أهله و أحب یومئذ أن لا یأتیه من الله شی ء ینفروا عنه و تمنی ذلک فأنزل تعالی سورة النَّجْمِ (2) إِذا هَوی فقرأها رسول الله صلی الله علیه و آله حتی بلغ أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری ألقی الشیطان علی لسانه تلک الغرانیق (3) العلی. منها الشفاعة ترتجی. فلما سمعت قریش فرحوا و مضی رسول الله صلی الله علیه و آله فی قراءته و قرأ السورة کلها فسجد المسلمون لسجوده و سجد جمیع من فی المسجد من المشرکین فلم یبق فی المسجد مؤمن و لا کافر إلا سجد سوی الولید بن المغیرة و سعید بن العاص فإنهما أخذا حفنة (4) من البطحاء و رفعاها إلی جبهتیهما و سجدا علیها لأنهما کانا شیخین کبیرین لم یستطیعا السجود و تفرقت قریش و قد سرهم ما سمعوا و قالوا قد ذکر محمد آلهتنا بأحسن الذکر فلما أمسی رسول الله صلی الله علیه و آله أتاه جبرئیل علیه السلام فقال ما ذا صنعت تلوت علی الناس ما لم آتک به عن الله و قلت ما لم أقل
ص: 56
لک فحزن رسول الله صلی الله علیه و آله حزنا شدیدا و خاف من الله خوفا عظیما حتی نزل قوله وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ الآیة هذا روایة عامة المفسرین الظاهریین و أما أهل التحقیق فقد قالوا هذه الروایة باطلة موضوعة و احتجوا بالقرآن و السنة و المعقول أما القرآن فوجوه.
أحدها قوله تعالی وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ (1) و ثانیها قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ (2) و ثالثها قوله وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی (3) فلو أنه قرأ عقیب هذه الآیة تلک الغرانیق العلی لکان قد أظهر (4) کذب الله تعالی فی الحال و ذلک لا یقول به مسلم.
و رابعها قوله تعالی وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ (5) و کاد معناه قرب أن یکون الأمر کذلک مع أنه لم یحصل.
و خامسها قوله وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ (6) و کلمة لو لا تفید انتفاء الشی ء لانتفاء غیره فدل علی أن الرکون القلیل لم یحصل.
و سادسها قوله کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ (7) و سابعها قوله سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی (8)
ص: 57
و أما السنة فهی أنه روی عن محمد بن إسحاق بن (1) خزیمة أنه سئل عن هذه القصة قال هذا من وضع الزنادقة و صنف فیه کتابا.
و قال الإمام أبو بکر البیهقی هذه القصة غیر ثابتة من جهة النقل ثم أخذ یتکلم فی أن رواة هذه القصة مطعونون و أیضا فقد روی البخاری فی صحیحه أنه صلی الله علیه و آله قرأ سورة و النجم و سجد فیها المسلمون و المشرکون و الإنس و الجن و لیس فیه حدیث الغرانیق (2) و روی هذا الحدیث من طرق کثیرة و لیس فیها البتة حدیث الغرانیق.
و أما المعقول فمن وجوه أحدها أن من جوز علی الرسول صلی الله علیه و آله تعظیم الأوثان فقد کفر لأن من المعلوم بالضرورة أن أعظم سعیه صلی الله علیه و آله کان فی نفی الأوثان.
و ثانیها أنه صلی الله علیه و آله ما کان یمکنه فی أول الأمر أن یصلی و یقرأ القرآن عند الکعبة آمنا لأذی المشرکین له حتی کانوا ربما مدوا أیدیهم إلیه و إنما کان یصلی إذا لم یحضروها لیلا أو فی أوقات خلوة و ذلک یبطل قولهم.
و ثالثها أن معاداتهم للرسول صلی الله علیه و آله کانت أعظم من أن یقروا بهذا القدر من القراءة دون أن یقفوا علی حقیقة الأمر فکیف أجمعوا علی أنه عظم آلهتهم حتی خروا سجدا مع أنه لم یظهر عندهم موافقته لهم.
و رابعها قوله فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ و ذلک أن إحکام (3) الآیات بإزالة تلقیة الشیطان عن الرسول أقوی من نسخه بهذه الآیات التی تنتفی الشبهة (4) معها فإذا أراد الله تعالی إحکام الآیات لئلا یلتبس ما لیس بقرآن قرآنا فبأن یمنع الشیطان من ذلک أصلا أولی.
و خامسها و هو أقوی الوجوه أنا لو جوزنا ذلک ارتفع الأمان عن شرعه و جوزنا
ص: 58
فی کل واحد من الأحکام و الشرائع أن یکون کذلک و یبطل قوله تعالی بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ (1) فإنه لا فرق بین النقصان عن الوحی و بین الزیادة فیه فبهذه الوجوه عرفنا علی سبیل الإجمال أن هذه القصة موضوعة أکثر ما فی الباب أن جمعا من المفسرین ذکروها لکنهم ما بلغوا حد التواتر و خبر الواحد لا یعارض الدلائل العقلیة و النقلیة المتواترة و لنشرع الآن فی التفصیل فنقول التمنی جاء فی اللغة لأمرین أحدهما تمنی القلب و الثانی القراءة قال الله تعالی وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلَّا أَمانِیَّ (2) أی إلا قراءة لأن الأمی لا یعلم القرآن من المصحف و إنما یعلمه قراءة و قال حسان
تمنی کتاب الله أول لیلة و آخرها لاقی الحمام المقادر
فأما إذا فسرنا بالقراءة (3) ففیه قولان:
الأول أنه تعالی أراد بذلک ما یجوز أن یسهو الرسول فیه و یشتبه علی القاری دون ما رووه من قوله تلک الغرانیق العلی.
الثانی المراد فیه وقوع هذه الکلمة فی قراءته ثم اختلف القائلون بهذا علی وجوه. الأول أن النبی صلی الله علیه و آله لم یتکلم بقوله تلک الغرانیق العلی و لا الشیطان تکلم به و لا أحد تکلم به لکنه صلی الله علیه و آله لما قرأ سورة النجم اشتبه الأمر علی الکفار فحسبوا بعض ألفاظه ما رووه و ذلک علی حسب ما جرت العادة به من توهم بعض الکلمات علی غیر ما یقال و هو ضعیف لوجوه:
أحدها أن التوهم فی مثل ذلک إنما یصح فیما قد جرت العادة بسماعه فأما غیر المسموع فلا یقع ذلک فیه.
و ثانیها أنه لو کان کذلک لوقع هذا التوهم لبعض السامعین دون البعض فإن العادة
ص: 59
مانعة من اتفاق الجمع العظیم فی الساعة الواحدة علی حال واحدة (1) فی المحسوسات.
و ثالثها لو کان کذلک لم یکن مضافا إلی الشیطان.
الوجه الثانی قالوا إن ذلک الکلام کلام شیطان الجن و ذلک بأن تکلم بکلام من تلقاء نفسه أوقعه فی درج تلک التلاوة (2) لیظن أنه من جنس الکلام المسموع من الرسول قالوا و الذی یؤکده أنه لا خلاف أن الجن (3) و الشیطان متکلمون فلا یمتنع أن یأتی الشیطان بصوت مثل صوت الرسول صلی الله علیه و آله فیتکلم بهذه الکلمات فی أثناء کلام الرسول صلی الله علیه و آله و عند سکوته فإذا سمع الحاضرون ظنوا أنه کلام الرسول (4) ثم لا یکون هذا قادحا فی النبوة لما لم یکن فعلا له و هذا أیضا ضعیف فإنک إذا جوزت أن یتکلم الشیطان فی أثناء کلام الرسول صلی الله علیه و آله بما یشتبه علی السامعین کونه کلاما للرسول بقی هذا الاحتمال فی کل ما یتکلم به الرسول فیفضی إلی ارتفاع الوثوق عن کل الشرع. (5) فإن قیل هذا الاحتمال قائم فی الکل لکنه لو وقع لوجب فی حکمة الله أن یشرح الحال فیه کما فی هذه الواقعة إزالة للتلبیس.
قلنا لا یجب علی الله إزالة الاحتمالات کما فی المتشابهات و إذا لم یجب علی الله ذلک یمکن الاحتمال فی الکل.
الوجه الثالث أن یقال المتکلم بذلک بعض شیاطین الإنس و هم الکفرة فإنه صلی الله علیه و آله لما انتهی فی قراءة هذه السورة إلی هذا الموضع و ذکر أسماء آلهتهم و قد علموا من عادته أنه یعیبها فقال بعض من حضر تلک الغرانیق العلی فاشتبه الأمر علی القوم لکثرة لغط (6) القوم و کثرة صیاحهم و طلبهم تغلیطه و إخفاء قراءته و لعل
ص: 60
ذلک فی صلاته لأنهم کانوا یقربون منه فی حال صلاته و یسمعون قراءته و یلغون فیها و قیل إنه صلی الله علیه و آله کان إذا تلا القرآن علی قریش توقف فی فصول الآیات فألقی بعض الحاضرین ذلک الکلام فی تلک الوقفات فتوهم القوم أنه من قراءة الرسول صلی الله علیه و آله ثم أضاف الله ذلک إلی الشیطان لأنه بوسوسته یحصل أولا أو لأنه سبحانه جعل ذلک المتکلم نفسه شیطانا و هذا أیضا ضعیف لوجهین (1) أحدهما أنه لو کان کذلک لکان یجب علی الرسول صلی الله علیه و آله إزالة الشبهة و تصریح الحق و تبکیت ذلک القائل و إظهار أن هذه الکلمة منه صدرت و لو فعل ذلک (2) کان ذلک أولی بالنقل.
فإن قیل إنما لم یفعل الرسول صلی الله علیه و آله ذلک لأنه کان قد أدی السورة بکمالها إلی الأمة دون هذه الزیادة فلم یکن ذلک مؤدیا إلی التلبیس کما لم یؤد سهوه فی الصلاة بعد أن وصفها إلی اللبس.
قلنا إن القرآن لم یکن مستقرا علی حالة واحدة فی زمن حیاته لأنه کان تأتیه الآیات فیلحقها بالسور فلم یکن تأدیة تلک السورة بدون هذه الزیادة سببا لزوال اللبس و أیضا فلو کان کذلک لما استحق العقاب (3) من الله علی ما رواه القوم.
الوجه الرابع و هو أن المتکلم بهذا هو الرسول صلی الله علیه و آله ثم إن هذا یحتمل ثلاثة أوجه فإنه إما أن یکون قال هذه الکلمة سهوا أو قسرا أو اختیارا أما الأول فکما یروی عن قتادة و مقاتل أنه صلی الله علیه و آله کان یصلی عند المقام (4) فسها و جری علی لسانه هاتان الکلمتان (5) فلما فرغ من السورة سجد و سجد کل من فی المسجد و فرح المشرکون مما سمعوا فأتاه جبرئیل علیه السلام فاستقرأه فلما انتهی إلی الغرانیق قال
ص: 61
لم آتک بهذا فحزن رسول الله صلی الله علیه و آله إلی أن نزلت هذه الآیة و هذا أیضا ضعیف من وجوه أحدها أنه لو جاز هذا السهو لجاز فی سائر المواضع و حینئذ تزول الثقة عن الشرع.
و ثانیها أن الساهی لا یجوز أن یقع منه مثل هذه الألفاظ المطابقة لوزن السورة و طریقتها و معناها فإنا نعلم بالضرورة أن واحدا لو أنشد قصیدة لما جاز أن یسهو حتی یتفق منه بیت شعر فی وزنها و معناها و طریقتها.
و ثالثها هب أنه تکلم بذلک سهوا فکیف لم ینتبه (1) لذلک حین قرأها علی جبرئیل علیه السلام و ذلک ظاهر.
و أما الوجه الثانی فهو أنه صلی الله علیه و آله تکلم قسرا بذلک فهو الذی قال قوم إن الشیطان أجبر النبی صلی الله علیه و آله علی التکلم به و هذا أیضا فاسد لوجوه.
أحدها أن الشیطان لو قدر علی ذلک فی حق النبی صلی الله علیه و آله لکان اقتداره علینا أکثر فوجب أن یزیل الشیطان الناس عن الدین و لجاز فی أکثر ما یتکلم به الواحد منا أن یکون ذلک بإجبار الشیطان.
و ثانیها أن الشیطان لو قدر علی هذا الإجبار لارتفع الأمان عن الوحی لقیام هذا الاحتمال.
و ثالثها أنه باطل بدلالة قوله تعالی حاکیا عن الشیطان وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ (2) و قال تعالی إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ (3) و قال إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ (4) و لا شک أنه صلی الله علیه و آله کان سید المخلصین.
و أما الوجه الثالث و هو أنه صلی الله علیه و آله تکلم بذلک اختیارا و هاهنا وجهان:
ص: 62
أحدهما أن نقول إن هذه الکلمة باطلة.
و الثانی أن نقول إنها لیست کلمة باطلة أما علی الوجه الأول فذکروا فیه طریقین:
الأول:
قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فِی رِوَایَةِ عَطَاءٍ إِنَّ شَیْطَاناً یُقَالُ لَهُ الْأَبْیَضُ أَتَاهُ عَلَی صُورَةِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام وَ أَلْقَی عَلَیْهِ هَذِهِ الْکَلِمَةَ فَقَرَأَهَا فَسَمِعَ الْمُشْرِکُونَ ذَلِکَ وَ أَعْجَبَهُمْ فَجَاءَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ اسْتَعْرَضَهُ فَقَرَأَ السُّورَةَ فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی تِلْکَ الْکَلِمَةِ قَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنَا مَا جِئْتُکَ بِهَذِهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ أَتَانِی آتٍ عَلَی صُورَتِکَ فَأَلْقَاهُ (1) عَلَی لِسَانِی.
الطریق الثانی:
قال بعض الجهال إنه صلی الله علیه و آله لشدة حرصه علی إیمان القوم أدخل هذه الکلمة من عند نفسه ثم رجع عنها و هذان القولان لا یرغب فیهما مسلم البتة لأن الأول یقتضی أنه صلی الله علیه و آله ما کان یمیز بین الملک المعصوم و الشیطان الخبیث.
و الثانی یقتضی أنه کان خائنا فی الوحی و کل واحد منهما خروج عن الدین.
و أما الوجه الثانی و هو أن هذه الکلمة لیست باطلة فههنا أیضا طرق الأول أن یقال الغرانیق هم الملائکة و قد کان ذلک قرآنا منزلا فی وصف الملائکة فلما توهم المشرکون أنه یرید آلهتهم نسخ الله تلاوته.
الثانی أن یقال إن المراد منه الاستفهام علی سبیل الإنکار فکأنه قال أ شفاعتهن ترتجی.
الثالث أنه تعالی ذکر الإثبات و أراد النفی کقوله تعالی یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا (2) أی لا تضلوا کما یذکر النفی و یرید به الإثبات کقوله تعالی قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ (3) و المعنی أن تشرکوا و هذان الوجهان الأخیران یعترض علیهما بأنه لو جاز ذلک بناء علی هذا التأویل فلم لا یجوز أن یظهروا کلمة الکفر فی جملة القرآن أو فی الصلاة بناء علی التأویل و لکن الأصل فی الدین أن
ص: 63
لا نجوز علیهم شیئا من ذلک (1) لأن الله تعالی قد نصبهم حجة و اصطفاهم للرسالة فلا یجوز علیهم ما یطعن فی ذلک أو ینفر و مثل ذلک فی النفر أعظم من الأمور التی جنبه الله تعالی (2) کنحو الکتابة و الفظاظة و قول الشعر فهذه الوجوه المذکورة فی قوله تلک الغرانیق العلی و قد ظهر علی القطع کذبها فهذا کله إذا فسرنا التمنی بالتلاوة أما إذا فسرناها بالخاطر و تمنی القلب فالمعنی أن النبی صلی الله علیه و آله متی تمنی بعض ما یتمناه من الأمور وسوس الشیطان إلیه بالباطل و یدعوه إلی ما لا ینبغی ثم إن الله تعالی ینسخ ذلک و یبطله و یهدیه إلی ترک الالتفات إلی وسوسته ثم اختلفوا فی کیفیة تلک الوسوسة علی وجوه:
أحدها أنه ما یتقرب به إلی المشرکین من ذکر آلهتهم (3) قالوا إنه صلی الله علیه و آله کان یحب أن یتألفهم و کان یتردد (4) ذلک فی نفسه فعند ما لحقه النعاس زاد تلک الزیادة من حیث کانت فی نفسه و هذا أیضا خروج عن الدین و بیانه ما تقدم.
و ثانیها ما قال مجاهد من أنه صلی الله علیه و آله کان یتمنی إنزال الوحی علیه علی سرعة دون تأخیر فنسخ الله ذلک بأن عرفه أن إنزال ذلک بحسب المصالح فی الحوادث و النوازل و غیرها.
و ثالثها یحتمل أنه صلی الله علیه و آله عند نزول الوحی کان یتفکر فی تأویله إذا کان محتملا (5) فیلقی الشیطان فی جملته ما لم یرده فبین تعالی أنه ینسخ ذلک بالإبطال و یحکم ما أراده بأدلته و آیاته.
و رابعها معنی الآیة إذا تمنی أراد فعلا تقربا إلی الله (6) ألقی الشیطان فی ذکره (7)
ص: 64
ما یخالفه فیرجع إلی الله فی ذلک و هو کقوله إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ (1) و کقوله تعالی وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ (2) و من الناس من قال لا یجوز حمل الأمنیة علی تمنی القلب لأنه لو کان کذلک لم یکن ما یخطر ببال رسول الله صلی الله علیه و آله فتنة للکفار و ذلک یبطله قوله لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ و الجواب لا یبعد أنه إذا قوی التمنی اشتغل الخاطر به فحصل به السهو فی الأفعال الظاهرة بسببه فیصیر ذلک فتنة للکفار انتهی کلامه (3) و قال السید المرتضی قدس الله روحه فی التنزیه بعد نقل بعض الروایات السابقة قلنا أما الآیة فلا دلالة فی ظاهرها علی هذه الخرافة التی قصوا بها (4) و لیس یقتضی الظاهر إلا أحد أمرین إما أن یرید بالتمنی التلاوة کما قال حسان (5) أو تمنی القلب فإن أراد التلاوة کان المراد أن من أرسل قبلک من الرسل کان إذا تلا ما یؤدیه إلی قومه حرفوا علیه و زادوا فیما یقوله و نقصوا کما فعلت الیهود فی الکذب علی نبیهم علیه السلام فأضاف ذلک إلی الشیطان لأنه یقع بوسوسته و غروره ثم بین أن الله تعالی یزیل ذلک و یدحضه (6) بظهور حججه و ینسخه و یحسم (7) مادة الشبهة به و إنما خرجت الآیة علی هذا الوجه مخرج التسلیة له صلی الله علیه و آله لما کذب المشرکون علیه و أضافوا إلی تلاوته من مدح آلهتهم ما لم یکن فیها و إن کان المراد تمنی القلب فالوجه فی الآیة أن الشیطان متی تمنی بقلبه (8) بعض ما یتمناه من الأمور یوسوس إلیه بالباطل و یحدثه
ص: 65
بالمعاصی و یغریه (1) بها و یدعوه إلیها و أن الله تعالی ینسخ ذلک و یبطله بما یرشده إلیه من مخالفة الشیطان و عصیانه و ترک استماع غروره فأما الأحادیث المرویة فی هذا الباب فلا یلتفت إلیها من حیث تضمنت ما قد نزهت العقول الرسل علیهم السلام عنه هذا لو لم تکن فی أنفسها مطعونة مضعفة (2) عند أصحاب الحدیث بما یستغنی عن ذکره و کیف یجیز ذلک علی النبی صلی الله علیه و آله من یسمع الله یقول کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ (3) یعنی القرآن و قوله تعالی وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا (4) الآیات و قوله تعالی سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی (5) علی أن من یجیز السهو علی الأنبیاء علیهم السلام یجب أن لا یجیز ما تضمنته هذه الروایة المنکرة لما فیه (6) من غایة التنفیر عن النبی صلی الله علیه و آله لأن الله تعالی قد جنب نبیه صلی الله علیه و آله من الأمور الخارجة عن باب المعاصی کالغلظة و الفظاظة و قول الشعر و غیر ذلک مما هو دون مدح الأصنام المعبودة دون الله تعالی علی أنه صلی الله علیه و آله لا یخلو و حوشی مما قرف به (7) من أن یکون تعمد ما حکوه و فعله قاصدا أو فعله ساهیا و لا حاجة بنا إلی إبطال القصد فی هذا الباب و العمد لظهوره و إن کان فعله ساهیا فالساهی لا یجوز أن یقع منه مثل هذه الألفاظ المطابقة لوزن السورة و طریقتها ثم بمعنی ما تقدمها من الکلام لأنا نعلم ضرورة أن شاعرا لو أنشد قصیدة لما جاز أن یسهو حتی یتفق منه بیت شعر فی وزنها و فی معنی البیت الذی تقدمه و علی الوجه الذی یقتضیه فائدته و هو مع ذلک یظن أنه من القصیدة التی ینشدها و هذا ظاهر فی بطلان هذه الدعوی علی النبی صلی الله علیه و آله (8) علی أن بعض أهل العلم قد قال یمکن أن یکون وجه التباس الأمر أن رسول الله صلی الله علیه و آله
ص: 66
لما تلا هذه السورة فی ناد غاص بأهله (1) و کان أکثر الحاضرین من قریش المشرکین فانتهی إلی قوله تعالی أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی و علم من قرب من مکانه من قریش أنه سیورد بعدها ما یقدح فیهن قال کالمعارض (2) له و الراد علیه تلک الغرانیق العلی و إن شفاعتهن لترجی فظن کثیر من حضر (3) أن ذلک من قوله صلی الله علیه و آله و اشتبه علیه (4) الأمر لأنهم کانوا یلفظون (5) عند قراءته صلی الله علیه و آله و یکثر کلامهم و ضجاجهم طلبا لتغلیطه و إخفاء قراءته و یمکن أن یکون هذا أیضا فی الصلاة لأنهم کانوا یقربون منه فی حال صلاته عند الکعبة و یسمعون قراءته و یلغون فیها و قیل أیضا إنه صلی الله علیه و آله کان إذا تلا القرآن علی قریش توقف فی فصول الآیات و أتی بکلام علی سبیل الحجاج لهم فلما تلا أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری قال صلی الله علیه و آله تلک الغرانیق العلی و منها الشفاعة ترتجی علی سبیل الإنکار علیهم و أن الأمر بخلاف ما ظنوه من ذلک و لیس یمتنع أن یکون هذا فی صلاة لأن الکلام فی الصلاة حینئذ کان مباحا و إنما نسخ من بعد و قیل إن المراد بالغرانیق الملائکة و قد جاء مثل هذا فی بعض الحدیث فتوهم المشرکون أنه یرید آلهتهم و قیل إن ذلک کان قرآنا منزلا فی وصف الملائکة تلاه الرسول صلی الله علیه و آله فلما ظن المشرکون أن المراد به آلهتهم نسخت تلاوته و کل هذا یطابق ما ذکرناه من تأویل قوله تعالی إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ لأن بغرور الشیطان و وسوسته أضیف إلی تلاوته صلی الله علیه و آله ما لم یرده بها و کل هذا واضح بحمد الله (6) انتهی.
و قال القاضی عیاض فی الشفاء بعد توهین الحدیث و القدح فی سنده بوجوه شتی
ص: 67
و قد قررنا بالبرهان و الإجماع عصمته صلی الله علیه و آله من جریان الکفر علی قلبه أو لسانه لا عمدا و لا سهوا أو أن یتشبه علیه ما یلقیه الملک مما یلقی الشیطان أو أن یکون للشیطان علیه سبیل أو أن یتقول علی الله لا عمدا و لا سهوا ما لم ینزل علیه ثم قال و وجه ثان و هو استحالة هذه القصة نظرا و عرفا و ذلک أن الکلام لو کان کما روی لکان بعید الالتیام متناقض الأقسام (1) ممتزج المدح بالذم متخاذل التألیف و النظم و لما کان النبی صلی الله علیه و آله و لا من بحضرته من المسلمین و صنادید قریش من المشرکین (2) ممن یخفی علیه ذلک و هذا لا یخفی (3) علی أدنی متأمل فکیف بمن رجح حلمه (4) و اتسع فی باب البیان و معرفة فصیح الکلام علمه.
و وجه ثالث أنه قد علم من عادة المنافقین و معاندی المشرکین و ضعفة القلوب و الجهلة من المسلمین نفورهم لأول وهلة و تخلیط العدو علی النبی صلی الله علیه و آله لأقل فتنة و ارتداد من فی قلبه مرض ممن أظهر الإسلام لأدنی شبهة و لم یحک أحد فی هذه القصة شیئا سوی هذه الروایة الضعیفة الأصل و لو کان ذلک لوجدت قریش (5) علی المسلمین الصولة و لأقامت بها الیهود علیهم الحجة کما فعلوه مکابرة فی قضیة الإسراء حتی کانت فی ذلک لبعض الضعفاء ردة و کذلک ما روی فی قصة القضیة و لا فتنة أعظم من هذه البلیة لو وجدت و لا تشغیب (6) للمعادی حینئذ أشد من هذه الحادثة لو أمکنت فما روی عن معاند فیها کلمة و لا عن مسلم بسببها شبهة (7) فدل علی بطلها و اجتثاث أصلها ثم ذکر أکثر الوجوه التی ذکرها السید و الرازی. (8)
ص: 68
و قال الطبرسی رحمه الله بعد نقل ملخص کلام السید و قال البلخی و یجوز أن یکون النبی صلی الله علیه و آله سمع هاتین الکلمتین من قومه و حفظهما فلما قرأها ألقاهما الشیطان فی ذکره فکاد أن یجریها علی لسانه فعصمه الله و نبهه و نسخ وسواس الشیطان و أحکم آیاته بأن قرأها النبی صلی الله علیه و آله محکمة سلیمة مما أراد الشیطان و الغرانیق جمع غرنوق و هو الحسن الجمیل یقال شاب غرنوق و غرانق إذا کان ممتلیا ریانا ثم یحکم آیاته أی یبقی آیاته و دلائله و أوامره محکمة لا سهو فیها و لا غلط لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ إلی قوله وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ أی لیجعل ذلک تشدیدا فی التعبد و امتحانا علی الذین فی قلوبهم شک و علی الذین قست قلوبهم من الکفار فیلزمهم الدلالة علی الفرق بین ما یحکمه الله و بین ما یلقیه الشیطان لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ أی فی معاداة و مخالفة بعیدة عن الحق وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ بالله و توحیده و حکمته أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ أی أن القرآن حق لا یجوز علیه التغییر و التبدیل فَیُؤْمِنُوا بِهِ أی فیثبتوا علی إیمانهم و قیل یزدادوا إیمانا (1) فتخبت له قلوبهم أی تخشع و تتواضع لقوة إیمانهم. (2) و قال رحمه الله فی قوله تعالی فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ المراد به سائر المکلفین و إنما أفرده بالخطاب لیعلم أن العظیم الشأن إذا أوعد فمن دونه کیف حاله و إذا حذر هو فغیره أولی بالتحذیر. (3) قوله تعالی وَ ما کُنْتَ تَرْجُوا قال الرازی فی کلمة إلا وجهان: أحدهما أنها للاستثناء ثم قال صاحب الکشاف هذا کلام محمول علی المعنی کأنه قیل و ما ألقی إلیک الکتاب إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ و یمکن أیضا إجراؤه علی ظاهره أی و ما کنت ترجو إلا أن یرحمک الله رحمة فینعم علیک بذلک أی و ما کنت ترجو إلا علی هذا الوجه و الثانی أن إلا بمعنی لکن أی و لکن رحمة من ربک ألقی إلیک ثم إنه کلفه بأمور أحدها أن لا یکون مظاهرا للکفار. (4)
ص: 69
و ثانیها (1) وَ لا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیاتِ اللَّهِ قال الضحاک و ذلک حین دعوه إلی دین آبائه لیزوجوه و یقاسموه شطرا من مالهم أی لا تلتفت إلی هؤلاء و لا ترکن إلی قولهم فیصدک عن اتباع آیات الله.
و ثالثها قوله وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ أی إلی دین ربک و أراد التشدید فی الدعاء للکفار و المشرکین (2) فلذلک قال وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ لأن من رضی بطریقتهم أو مال إلیهم کان منهم.
و رابعها قوله وَ لا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ و هذا و إن کان واجبا علی الکل إلا أنه تعالی خاطبه به خصوصا لأجل التعظیم فإن قیل الرسول کان معلوما منه أن لا یفعل شیئا من ذلک البتة فما الفائدة فی هذا النهی.
قلت لعل الخطاب معه و لکن المراد غیره و یجوز أن یکون المعنی لا تعتمد علی غیر الله و لا تتخذ غیره وکیلا فی أمورک فإنه من وکل بغیر الله (3) فکأنه لم یکمل طریقه فی التوحید انتهی. (4) و قال البیضاوی هذا و ما قبله للتهییج و قطعه أطماع المشرکین عن مساعدته لهم. (5) أقول سیأتی تأویل قوله تعالی وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ فی باب تزویج زینب إن شاء الله.
و قال الطبرسی رحمه الله: قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ عن الحق کما تدعون فَإِنَّما أَضِلُّ عَلی نَفْسِی أی فإنما یرجع وبال ضلالی علی لأنی مأخوذ به دون غیری وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِما یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی أی فبفضل ربی حیث أوحی إلی فله المنة بذلک علی دون خلقه إِنَّهُ سَمِیعٌ لأقوالنا قَرِیبٌ منا فلا یخفی علیه المحق و المبطل. (6)
ص: 70
قوله تعالی لَئِنْ أَشْرَکْتَ قال السید رضی الله عنه قد قیل (1) فی هذه الآیة أن الخطاب للنبی صلی الله علیه و آله و المراد به أمته و قد روی عن ابن عباس أنه قال نزل القرآن علی إیاک (2) أعنی و اسمعی یا جاره و جواب آخر أن هذا خبر یتضمن الوعید و لیس یمتنع أن یتوعد الله علی العموم و علی سبیل الخصوص من یعلم أنه لا یقع منه ما تناوله الوعید لکنه لا بد أن یکون مقدورا له و جائزا بمعنی الصحة لا بمعنی الشک و لهذا یجعل جمیع وعید القرآن عاما لمن یقع منه ما تناوله الوعید و لمن علم الله تعالی أنه لا یقع منه و لیس قوله تعالی لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ علی سبیل التقدیر و الشرط بأکثر من قوله تعالی لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا (3) لأن استحالة وجود ثان معه إذا لم یمنع من تقدیر ذلک و بیان حکمه فأولی أن یسوغ تقدیر وقوع الشرک الذی هو مقدور ممکن و بیان حکمه.
و الشیعة لها فی هذه الآیة جواب تتفرد به و هو أن النبی صلی الله علیه و آله لما نص علی أمیر المؤمنین علیه السلام بالإمامة فی ابتداء الأمر (4) جاءه قوم من قریش فقالوا له یا رسول الله إن الناس قریبو عهد بالإسلام و لا یرضون أن تکون النبوة فیک و الخلافة فی ابن عمک (5) فلو عدلت بها إلی غیره لکان أولی فقال لهم النبی صلی الله علیه و آله ما فعلت ذلک برأیی فأتخیر فیه لکن الله تعالی أمرنی به و فرضه علی فقالوا له فإذا لم تفعل ذلک مخافة الخلاف علی ربک تعالی فأشرک معه فی الخلافة رجلا من قریش تسکن الناس إلیه لیتم لک أمرک و لا یخالف الناس علیک فنزلت الآیة و المعنی فیها لَئِنْ أَشْرَکْتَ فی الخلافة مع أمیر المؤمنین علیه السلام غیره لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ و علی هذا التأویل السؤال قائم لأنه إذا کان
ص: 71
قد علم الله تعالی أنه صلی الله علیه و آله لا یفعل ذلک و لا یخالف أمره لعصمته فما الوجه فی الوعید (1) فلا بد من الرجوع إلی ما ذکرنا. (2) و قال البیضاوی أَمْ یَقُولُونَ بل أ یقولون افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً افتری محمد بدعوی النبوة و القرآن (3) فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ استبعاد للافتراء عن مثله بالإشعار علی أنه إنما یجترئ علیه من کان مختوما علی قلبه جاهلا بربه فأما من کان ذا بصیرة و معرفة فلا فکأنه قال إن یشإ الله خذلانک یختم علی قلبک لتجترئ بالافتراء علیه و قیل یختم علی قلبک یمسک القرآن و الوحی عنه فکیف تقدر علی أن تفتری أو یربط علیه بالصبر فلا یشق علیک أذاهم. (4) قوله تعالی وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا قال الرازی و الطبرسی أی أمم من أرسلنا و المراد مؤمنو أهل الکتاب فإنهم سیخبرونک أنه لم یرد فی دین أحد من الأنبیاء عبادة الأصنام و إذا کان هذا متفقا علیه بین کل الأنبیاء و الرسل وجب أن لا یجعلوه سبب بغض محمد صلی الله علیه و آله و الخطاب و إن توجه إلی النبی صلی الله علیه و آله فالمراد به الأمة. (5) و القول الثانی قال عطاء عن ابن عباس لما أسری بالنبی صلی الله علیه و آله إلی المسجد الأقصی بعث الله تعالی له آدم علیه السلام و جمیع المرسلین من ولده علیه السلام فأذن جبرئیل ثم أقام و قال یا محمد تقدم فصل بهم فلما فرغ رسول الله صلی الله علیه و آله من الصلاة قال له جبرئیل علیه السلام سل یا محمد مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا الآیة فقال صلی الله علیه و آله لا أسأل لأنی لست شاکا فیه.
و القول الثالث أن ذکر السؤال فی موضع لا یمکن السؤال فیه یکون المراد منه
ص: 72
النظر و الاستدلال کقول من قال سل الأرض من شق أنهارک و غرس أشجارک و جنی ثمارک فإنها إن لم تجبک جهارا أجابتک اعتبارا و هاهنا سؤال النبی صلی الله علیه و آله عن الأنبیاء الذین کانوا قبله ممتنع و کان المراد منه انظر فی هذه المسألة بعقلک و تدبر فیه بنفسک و الله أعلم. (1) قوله تعالی فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ قال الطبرسی رحمه الله فیه أقوال أحدها إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ علی زعمکم فأنا أول من عبد الله وحده و أنکر قولکم.
و ثانیها أن إن بمعنی ما و المعنی ما کان للرحمن ولد فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ لله المقرین بذلک.
و ثالثها أن معناه لو کان له ولد لکنت أنا أول الآنفین من عبادته لأن من یکون له ولد لا یکون إلا جسما محدثا و من کان کذلک لا یستحق العبادة من قولهم عبدت من الأمر أی أنفت منه.
و رابعها أنه یقول کما أنی لست أول من عبد الله فکذلک لیس لله ولد.
و خامسها أن معناه لو کان له ولد لکنت أول من یعبده بأن له ولدا و لکن لا ولد له فهذا تحقیق لنفی الولد و تبعید له لأنه تعلیق محال بمحال. (2) و قال البیضاوی عَلی شَرِیعَةٍ علی طریقة مِنَ الْأَمْرِ أمر الدین فَاتَّبِعْها فاتبع شریعتک الثابتة بالحجج وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ آراء الجهال التابعة للشهوات و هم رؤساء قریش قالوا ارجع إلی دین آبائک إِنَّهُمْ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً مما أراد بک. (3) قوله لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ قال السید المرتضی رضی الله عنه فی التنزیه أما من نفی عنه صلی الله علیه و آله صغائر الذنوب مضافا إلی کبائرها فله عن هذه الآیة أجوبة منها أنه أراد تعالی
ص: 73
بإضافة الذنب إلیه ذنب أبیه آدم علیه السلام و حسنت هذه الإضافة للاتصال و القربی و غفره (1) له من حیث أقسم علی الله تعالی به فأبر قسمه فهذا الذنب المتقدم و الذنب المتأخر هو ذنب شیعته و شیعة أخیه علیه السلام و هذا الجواب یعترضه أن صاحبه نفی عن نبی ذنبا و أضافه إلی آخر و السؤال عنه فیمن أضافه إلیه کالسؤال فیمن نفاه عنه و یمکن إذا أردنا نصرة هذا الجواب أن نجعل الذنوب کلها لأمته صلی الله علیه و آله و یکون ذکر التقدم و التأخر إنما أراد به ما تقدم زمانه و ما تأخر کما یقول القائل مؤکدا قد غفرت لک ما قدمت و ما أخرت و صفحت عن السالف و الآنف من ذنوبک و لإضافة أمته إلیه (2) وجه فی الاستعمال معروف لأن القائل قد یقول لمن حضره من بنی تمیم أو غیرهم من القبائل أنتم فعلتم کذا و کذا و قتلتم فلانا و إن کان الحاضرون ما شهدوا ذلک و لا فعلوه و حسنت الإضافة للاتصال و النسب (3) و لا سبب أوکد مما بین الرسول علیه السلام و أمته و قد یجوز توسعا و تجوزا أن یضاف ذنوبهم إلیه.
و منها أنه سمی ترکه الندب ذنبا و حسن ذلک أنه صلی الله علیه و آله (4) ممن لا یخالف الأوامر إلا هذا الضرب من الخلاف و لعظم منزلته و قدره جاز أن یسمی الذنب منه ما إذا وقع من غیره لم یسم ذنبا. (5) و منها أن القول خرج مخرج التعظیم و حسن الخطاب کما قلناه فی قوله تعالی عَفَا اللَّهُ عَنْکَ و لیس هذا بشی ء لأن العادة جرت فیما یخرج هذا المخرج من الألفاظ أن یجری مجری الدعاء مثل قولهم غفر الله لک و یغفر الله لک و ما أشبه ذلک و لفظ الآیة بخلاف هذا لأن المغفرة جرت فیها مجری الجزاء و الغرض فی الفتح (6) و قد کنا
ص: 74
ذکرنا فی هذه الآیة وجها اخترناه و هو أشبه بالظاهر مما تقدم و هو أن یکون المراد بقوله ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ الذنوب إلیک لأن الذنب مصدر و المصدر یجوز إضافته إلی الفاعل و المفعول معا ألا تری أنهم یقولون أعجبنی ضرب زید عمرو إذا أضافوه إلی المفعول و معنی المغفرة علی هذا التأویل هی الإزالة و الفسخ و النسخ لأحکام أعدائه من المشرکین علیه و ذنوبهم إلیه فی منعهم إیاه عن مکة و صدهم له عن المسجد الحرام و هذا التأویل یطابق ظاهر الکلام حتی تکون المغفرة غرضا فی الفتح و وجها له و إلا فإذا أراد مغفرة ذنوبه لم یکن لقوله إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ معنی معقول لأن المغفرة للذنوب لا تعلق لها بالفتح و لیست غرضا فیه فأما قوله ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ فلا یمتنع أن یرید به ما تقدم زمانه من فعلهم القبیح بک و بقومک و ما تأخر و لیس لأحد أن یقول إن سورة الفتح نزلت علی رسول الله صلی الله علیه و آله بین مکة و المدینة و قد انصرف من الحدیبیة و قال قوم من المفسرین إن الفتح أراد به فتح خیبر لأنه کان تالیا لتلک الحال و قال آخرون بل أراد به أنا قضینا لک فی الحدیبیة قضاء حسنا فکیف تقولون ما لم یقله أحد من أن المراد بالآیة فتح مکة و السورة (1) قبل ذلک بمدة طویلة و ذلک أن السورة و إن کانت نزلت فی الوقت الذی ذکر و هو قبل فتح مکة فغیر ممتنع أن یرید بقوله تعالی إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً فتح مکة و یکون علی طریق البشارة له و الحکم له بأنه سیدخل مکة و ینصره الله علی أهلها و لهذا نظائر فی القرآن و مما یقوی أن الفتح فی السورة أراد به فتح مکة قوله تعالی لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَرِیباً (2) و الفتح القریب هاهنا هو فتح خیبر فأما حمل الفتح علی القضاء الذی قضاه فی الحدیبیة فهو خلاف الظاهر و مقتضی الآیة لأن الفتح بالإطلاق الظاهر منه الظفر و النصر و یشهد له قوله تعالی وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً عَزِیزاً (3)
ص: 75
فإن قیل لیس یعرف إضافة المصدر إلی المفعول إلا إذا کان المصدر متعدیا بنفسه مثل قولهم أعجبنی ضرب زید عمرو و إضافة مصدر غیر متعد إلی مفعوله غیر معروفة.
قلنا هذا تحکم فی اللسان و علی أهله لأنهم فی کتب العربیة کلها أطلقوا أن المصدر یضاف إلی الفاعل و المفعول معا و لم یستثنوا متعدیا من غیره و لو کان بینهما فرق لبینوه و فصلوه کما فعلوا ذلک فی غیره و لیس قلة الاستعمال معتبرة فی هذا الباب لأن الکلام إذا کان له أصل فی العربیة استعمل علیه و إن کان قلیل الاستعمال و بعد فإن ذنبهم هاهنا إلیه إنما هو صدهم له عن المسجد الحرام و منعهم إیاه عن دخوله فمعنی الذنب متعد و إن کان معنی المصدر متعدیا جاز أن یجری مجری ما یتعدی بلفظه فإن من عادتهم أن یحملوا الکلام تارة علی معناه و أخری علی لفظه انتهی. (1) و قال الطبرسی رحمه الله لأصحابنا فیه وجهان أحدهما أن المراد لیغفر لک الله ما تقدم من ذنب أمتک و ما تأخر بشفاعتک و یؤیده
ما رواه المفضل بن عمر عن الصادق علیه السلام قال سأله رجل عن هذه الآیة فقال و الله ما کان له ذنب و لکن الله ضمن له أن یغفر ذنوب شیعة علی علیه السلام ما تقدم من ذنبهم و ما تأخر..
وَ رَوَی عُمَرُ بْنُ یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ قَالَ مَا کَانَ لَهُ ذَنْبٌ وَ لَا هَمَّ بِذَنْبٍ وَ لَکِنَّ اللَّهَ حَمَّلَهُ ذُنُوبَ شِیعَتِهِ ثُمَّ غَفَرَهَا لَهُ (2).
ثم ذکر سائر الوجوه التی ذکرها السید رحمه الله و سیأتی تأویلها فی الأخبار و تأویل آیة التحریم فی باب أحوال أزواج النبی صلی الله علیه و آله. قوله تعالی عَبَسَ وَ تَوَلَّی قال الطبرسی رحمه الله قیل نزلت الآیات فی عبد الله ابن أم مکتوم و ذلک أنه أتی رسول الله صلی الله علیه و آله و هو یناجی عتبة بن ربیعة و أبا جهل بن هشام و العباس بن عبد المطلب و أبیا و أمیة ابنی خلف یدعوهم إلی الله و یرجو إسلامهم فقال یا رسول الله أقرئنی و علمنی مما علمک الله فجعل ینادیه و یکرر النداء و لا یدری أنه مشتغل مقبل علی غیره حتی ظهرت الکراهة فی وجه رسول الله صلی الله علیه و آله لقطعه
ص: 76
کلامه و قال فی نفسه یقول هؤلاء الصنادید إنما أتباعه العمیان و العبید فأعرض عنه و أقبل علی القوم الذین یکلمهم فنزلت الآیات
فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ ذَلِکَ یُکْرِمُهُ وَ إِذَا رَآهُ قَالَ مَرْحَباً بِمَنْ عَاتَبَنِی فِیهِ رَبِّی وَ یَقُولُ هَلْ لَکَ مِنْ حَاجَةٍ.
و استخلفه علی المدینة مرتین فی غزوتین ثم قال بعد نقل ما سیأتی من کلام السید رحمه الله و قیل إن ما فعله الأعمی کان نوعا من سوء الأدب فحسن تأدیبه بالإعراض عنه إلا أنه کان یجوز أن یتوهم أنه إنما أعرض عنه لفقره و أقبل علیهم لرئاستهم تعظیما لهم فعاتبه الله سبحانه علی ذلک
وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا رَأَی عَبْدَ اللَّهِ ابْنَ أُمِّ مَکْتُومٍ قَالَ مَرْحَباً مَرْحَباً لَا وَ اللَّهِ لَا یُعَاتِبُنِی اللَّهُ فِیکَ أَبَداً وَ کَانَ یَصْنَعُ فِیهِ مِنَ اللُّطْفِ حَتَّی کَانَ یَکُفُّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِمَّا یَفْعَلُ بِهِ.
عَبَسَ أی بسر و قبض وجهه وَ تَوَلَّی أی أعرض بوجهه أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی أی لأن جاءه وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ أی لعل هذا الأعمی یَزَّکَّی یتطهر بالعمل الصالح و ما یتعلمه منک أَوْ یَذَّکَّرُ أی یتذکر فیتعظ بما تعلمه من مواعظ القرآن فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری فی دینه قالوا و فی هذا لطف عظیم لنبیه صلی الله علیه و آله إذ لم یخاطبه فی باب العبوس فلم یقل عبست فلما جاوز العبوس عاد إلی الخطاب أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی أی من کان عظیما فی قومه و استغنی بالمال فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی أی تتعرض له و تقبل علیه بوجهک وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی أی أیّ شی ء یلزمک إن لم یسلم فإنه لیس علیک إلا البلاغ وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی أی یعمل فی الخیر یعنی ابن أم مکتوم وَ هُوَ یَخْشی الله عز و جل فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی أی تتغافل و تشتغل عنه بغیره کَلَّا أی لا تعد لذلک و انزجر عنه إِنَّها تَذْکِرَةٌ أی إن آیات القرآن تذکیر و موعظة للخلق فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ أی ذکر التنزیل أو القرآن أو الوعظ انتهی. (1) و قال السید رضی الله عنه فی التنزیه أما ظاهر الآیة فغیر دال علی توجهها إلی النبی صلی الله علیه و آله و لا فیها ما یدل علی أنها خطاب له بل هی خبر محض لم یصرح بالمخبر عنه و فیها ما یدل عند التأمل علی أن المعنی بها غیر النبی صلی الله علیه و آله لأنه وصفه بالعبوس
ص: 77
و لیس هذا من صفات النبی صلی الله علیه و آله فی قرآن و لا خبر مع الأعداء المباینین (1) (المنابذین) فضلا عن المؤمنین المسترشدین ثم وصفه بأنه یتصدی للأغنیاء و یتلهی عن الفقراء و هذا مما لا یصف به نبینا صلی الله علیه و آله من یعرفه فلیس هذا مشبها لأخلاقه الواسعة و تحننه إلی قومه و تعطفه و کیف یقول له صلی الله علیه و آله وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی و هو صلی الله علیه و آله مبعوث للدعاء و التنبیه و کیف لا یکون ذلک علیه و کان هذا القول إغراء بترک الحرص علی إیمان قومه و قد قیل إن هذه السورة نزلت فی رجل من أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله کان منه هذا الفعل المنعوت فیها و نحن و إن شککنا فی عین من نزلت فیه فلا ینبغی أن نشک فی أنها لم یعن بها النبی صلی الله علیه و آله و أی تنفیر أبلغ من العبوس فی وجوه المؤمنین و التلهی عنهم و الإقبال علی الأغنیاء الکافرین (2) و قد نزه الله تعالی النبی صلی الله علیه و آله عما دون هذا فی التنفیر بکثیر انتهی. (3)
أقول: بعد تسلیم نزولها فیه صلی الله علیه و آله کان العتاب علی ترک الأولی أو المقصود منه إیذاء الکفار و قطع أطماعهم عن موافقة النبی صلی الله علیه و آله لهم و ذمهم علی تحقیر المؤمنین کما مر مرارا.
**[ترجمه]کلام خداوند متعال «لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ» شرطیه است و نافیِ عصمت حضرت صلّی الله علیه و آله نیست، چون جمله شرطیه با استحاله مقدم (شرط) نیز تأیید میشود. و منظور از آیه ، ناامید کردن آنان است از اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله از هوسهای باطل آنان پیروی کند و میخواهد آرزوهای آنان در این باره را ناکام کند و از بدحالی و شدت عذابی که در انتظارشان است به آنان هشدار دهد، چون پیامبر صلّی الله علیه و آله با غایت تقرّبی که به درگاه خداوند متعال دارد اگر این کار را انجام دهد حالش چنین خواهد بود دیگر چه رسد به کسان دیگر!
همچنان که روایت شده قرآن بر اساس «به در میگوید تا دیوار بشنود» نازل شده است.
بیضاوی درباره کلام حق تعالی میگوید: «فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ» یعنی کسانی که شک دارند این سخنان از جانب پروردگار تو باشد و یا در حالی که خود حقیقت را میدانند آن را پنهان میکنند، منظور از این کلام، نهی حضرت رسول صلّی الله علیه و آله از شک کردن در این باره نیست چراکه این اصلا از ایشان انتظار نمیرود، بلکه منظورش محقق بودن این امر است به گونه ای که هیچ بینندهای در آن شک نمیکند و یا بر وجه رساتر، منظورش امر کردن امت است به آموزش معارفی که شک را از بین میبرد - . انوار التنزیل 1: 122 - .
وی میگوید: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ» یعنی جای اعتراض، «أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ» عطف است به «أَوْ یَکْبِتَهُمْ» - . آل عمران / 127 - {یا آنان را خوار سازد.} بدین معنا که خداوند صاحب امر آنان است یا هلاکشان میکند یا خوارشان میسازد یا توبهشان را میپذیرد اگر اسلام آورند یا عذابشان میکند اگر ادامه دهند، و درباره امر آنان تو هیچ اختیاری نداری، تو تنها بندهای هستی که برای هشدار دادن و جهاد کردن با اینان مامور شدهای. همچنین محتمل است که با اِضمار «أن» به «الْأَمْرِ» و یا به «شَیْ ءٌ» عطف شده باشد، یعنی درباره امر آنان یا پذیرش توبهشان یا عذاب کردنشان تو هیچ اختیاری نداری، و یا بدین معنا که تو درباره امر آنان، اینکه توبهشان پذیرفته شود یا عذاب شوند، اختیاری نداری، و یا «أَوْ» به معنای «إلا أن» (جز اینکه) است که بدین ترتیب یعنی تو درباره امر آنان هیچ اختیاری نداری جز اینکه یا توبهشان را میپذیرد و تو از این بابت خشنود میشوی و یا عذابشان میکند و تو انتقام خود را میگیری.
روایت شده که عتبة بن ابی وقاص در جنگ بدر ضربهای به پیامبر صلّی الله علیه و آله زد و دندان حضرت شکست و پیامبر خون را از چهره مبارک پاک می کرد ومی فرمود: قومی که چهره پیامبرشان را به خون آغشته میکننند چگونه رستگار میشوند؟! آنگاه این آیه نازل شد.
نیز گفتهاند که پیامبر صلّی الله علیه و آله خواست آنان را نفرین کند اما خداوند چون میدانست در میان آنان کسانی هستند که ایمان میآورند حضرت را از این کار نهی کرد «فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ» به خاطر ستمگریشان مستحق عذاب شدهاند - . انوار التنزیل 1: 231 - .
ص: 37
میگویم: این که امر درباره هلاک کردن یا عذاب کردن یا قبول توبه به خداوند متعال برمیگردد به هیچ وجه منافیِ عصمت حضرت صلّی الله علیه و آله نیست. و این دو خبر؛ ثابت نیستند و با فرض ثبوت باز با عصمت منافات ندارند زیرا پیش از آن پیامبر صلّی الله علیه و آله از نفرین کردن نهی نشده بوده و خداوند تنها به سبب نوعی مصلحت امر کرده که حضرت دست نگه دارد و پس از نهی دیگر پیامبر صلّی الله علیه و آله آنان را نفرین نکرده است. ما در باب وجوب اطاعت از پیامبر صلّی الله علیه و آله اخبار وارده درباره تأویل این آیه را آوردهایم.
رازی در تفسیر خود درباره کلام حق تعالی میگوید: «بِما أَراکَ اللَّهُ» یعنی با آنچه خداوند به تو آموخته است، در اینجا از علم به رؤیت تعبیر شده زیرا علم یقینی و مبرّا از انواع شک، در توانایی و آشکاری همچون رؤیت است. محققان گفتهاند این آیه دلالت دارد که همه احکام پیامبر صلّی الله علیه و آله بر اساس وحی و نصّ بوده است و مفسران همه اتفاق کردهاند که بیشتر این آیات درباره طعمة بن ابیرق - . طعمة بن ابیرق بن عمرو بن حارثة بن ظفر خزرج بن عمرو انصاری. -
است. او زرهای دزدید و وقتی زره را از او خواستند یکی از یهودیان را به این سرقت متهم کرد. وقتی خصومت میان قوم او و قوم یهود بالا گرفت آنان نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله رفتند و از ایشان خواستند تا آنان را در این ماجرا یاری کند و این خیانت را به آن یهودی منسوب کند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله خواست چنین کند که این آیه نازل شد.
«وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنِینَ خَصِیماً» یعنی به نفع خیانتکاران با کسی که مبرای از گناه است نزاع نکن، یعنی با یهودیان به نفع منافقان نزاع نکن. کسانی که عصمت پیامبران را رد میکنند میگویند این آیه بر صدور گناه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله دلالت دارد، زیرا اگر رسول خدا صلّی الله علیه و آله نمیخواست به نفع آن خائن نزاع کند و از او دفاع کند از این کار نهی نمیشد. پاسخ این است که پیامبر صلّی الله علیه و آله این کار را نکرده بود و الا از آن نهی نمیشد، افزون بر آن در روایت آمده است
که وقتی قوم طعمة بن ابیرق به رسول خدا صلّی الله علیه و آله متوسل شدند تا از طعمه دفاع کند و سرقت را به آن یهودی منسوب کند، حضرت درنگ کرد و منتظر وحی ماند، آنگاه این آیه نازل شد. غرض از این نهی تذکر به پیامبر صلّی الله علیه و آله بوده که طعمه دروغ میگوید و مرد یهودی از این جرم مبرّا است.
و اگر گفته شود دلیل اینکه این خطا از پیامبر صلّی الله علیه و آله سر زده ادامه کلام حق تعالی است که فرموده:
ص: 38
«وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً» پس چون خداوند متعال به ایشان امر به استغفار کرده این دلالت دارد که گناهی صورت پذیرفته، پاسخ از چند وجه است: اول اینکه شاید طبع پیامبر صلّی الله علیه و آله به یاری کردن طعمه متمایل شده بوده چون او در ظاهر از جمله مسلمانان بوده است و امر به استغفار برای همین قدر بوده و کارهای نیک نیکوکاران کارهای بد مقرّبان است.
دوم اینکه وقتی آن قوم بر سرقت مرد یهودی و برائت طعمه از آن سرقت شهادت دادند و چیزیدر نظر رسول خدا صلّی الله علیه و آله ننمود که موجب ردّ شهادت آنان باشد، حضرت خواست حکم به سرقت مرد یهودی دهد، سپس چون خداوند پیامبرش صلّی الله علیه و آله را از دروغگویی آن شهود باخبر کرد حضرت دریافت که آن حکم اگر صادر شده بود خطا میبود و استغفار حضرت به این خاطر بوده که ایشان خواسته حکمی دهد که اگر صادر میشد خطا میبود هرچند باز حضرت در این باره نزد خداوند معذور میبود.
سوم اینکه محتمل است منظور از کلام حق تعالی «وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ» این باشد که برای کسانی که از طعمه دفاع کردند و خواستند برائت وی از سرقت را ثابت کنند آمرزش بخواه، و منظور از «الَّذِینَ یَخْتانُونَ أَنْفُسَهُمْ» طعمه بوده و نیز کسانی از میان قومش که میدانستند او این سرقت را کرده اما باز یاریاش میکردند. «اختیان» همان خیانت است و بدان خاطر فرموده «یَخْتانُونَ أَنْفُسَهُمْ» که اگر کسی به معصیتی دست یازد خودش را از پاداش محروم کرده و خودش را به عذاب درانداخته است و از این رو این کار او خیانتی به خودش بوده است «مَنْ کانَ خَوَّاناً أَثِیماً» یعنی طعمه، زیرا درباره زره خیانت کرد و در متهم کردن آن یهودی به آن سرقت گناه کرد - . مفاتیح الغیب 3: 307- 308 - . حق تعالی فرمود: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَتُهُ» یعنی اگر نبود که خداوند تو را به فضل خود ویژه گرداند یعنی نبوت و نیز به رحمت که همان عصمت است «لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ یُضِلُّوکَ» یعنی آنها تو را در حکمی باطل و خطا میانداختند «وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ» به دلیل همکاری آنان در ارتکاب گناه و ستیزهگری و شهادتشان به تقلب و بهتان «وَ ما یَضُرُّونَکَ مِنْ شَیْ ءٍ» در این باره دو وجه هست: یکی اینکه اینان در آینده هیچ زیانی به تو نمیرسانند که بر این اساس خداوند متعال در این آیه به پیامبر صلّی الله علیه و آله وعده داده که حضرت در برابر خواسته آنان برای به خطا انداختن ایشان، بر عصمت باقی خواهد ماند.
ص: 39
دوم اینکه آنان گرچه کوشیدند تو را به باطل دراندازند، تو در باطل نمیافتادی زیرا امر را بر ظاهر حال بیان میکردی و تو دستور داری که احکام را فقط بر ظواهر حال بنا کنی، «وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ» بر اساس معنای نخست ایه یعنی وقتی خداوند بر تو کتاب و حکمت نازل کرده و به تو امر کرده تا شریعت را به خلق ابلاغ کنی، حال چگونه این با حکمت خداوند سازگار است که تو را از درافتادن به شبهات و گمراهیها معصوم ندارد؟! و بر اساس معنای دوم ایه یعنی خداوند کتاب و حکمت بر تو نازل کرد و در این دو بنای احکام شرع را بر ظاهر واجب ساخت، پس چگونه بنای امر بر ظاهر به تو ضرر میرساند؟! «وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً» در این باره نیز دو وجه هست: اول اینکه مسائل مربوط به دین را منظور دارد، یعنی خداوند بر تو کتاب و حکمت نازل کرد و تو را بر اسرار آن دو آگاه ساخت و بر حقایقشان مسلّطت گرداند با اینکه تو پیشتر چیزی از آنها را نمیدانستی، پس همچنان در روزهای پیش رویت نیز با تو همینگونه رفتار میکند و بدین سان هیچ یک از منافقان نمیتواند تو را گمراه کند و بلغزاند. دوم اینکه منظورش این است که تو را از اخبار پیشینیان آگاه ساخت که پیشتر نمیدانستی، پس به همین گونه تو را از حیلههای منافقان و ابعاد نیرنگهایشان چنان آگاه میسازد که خواهی توانست از گونههای مکر و فریبشان در امان بمانی - . مفاتیح الغیب 3: 310 - .
این بود خلاصه کلام فخر رازی، شرح این ماجرا در باب رویدادهای میان پیامبر صلّی الله علیه و آله و منافقان و اهل کتاب خواهد آمد.
بیضاوی درباره کلام حق تعالی میگوید: «وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ» یعنی اگر بر تو گران و سنگین آمد «إِعْراضُهُمْ» رویگردانی آنان از تو و از ایمان به آنچه آوردهای «فَإِنِ اسْتَطَعْتَ» تا آنجا که میفرماید «بِآیَةٍ» یعنی اگر میتوانی دریچهای پیدا کن و از آن به دل زمین نفوذ کن و برای آنان نشانهای آشکار ساز و یا نردبانی بجو و به آسمان فراز شو تا نشانهای از آن نازل کنی! در اینجا جواب شرط دوم محذوف است و تقدیرش «فافعَلْ» (پس این کار را بکن!) است، و آن جمله، جواب شرط اول است. مقصود از این کلام بیان آزمندیِ افزون پیامبر صلّی الله علیه و آله به اسلام آوردن قوم خود است و میگوید اگر حضرت میتوانست برای آنان از زیر زمین یا از فراز آسمان نشانهای بیاورد تا ایمان بیاورند، هر آینه به این امید چنین میکرد. «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی» به این ترتیب که برایشان نشانهای اضطراری میفرستاد اما این کار را نکرد چون از حکمت خارج است، «فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ» با آزمندی به چیزی که رخ نمیدهد و بیتابی در جایی ص: 40
که باید صبر کرد، زیرا این از عادات جاهلان است - . انوار التنزیل 1: 377 - .
و اما رازی میگوید: مقصود از اول آیه این است که رسول خدا از ایمان آوردن آنان قطع امید کند و به خاطر رویگردانیشان از ایمان خود را آزار ندهد، نهی در کلام حق تعالی «فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ» اقتضا نمیکند که حضرت بر این کار اقدام کرده باشد، همانگونه که این کلام حق تعالی «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ» - . احزاب / 1 -
{ای پیامبر از خدا پروا بدار و کافران و منافقان را فرمان مبر.} بر این دلالت ندارد که حضرت پیشتر از آنان اطاعت کرده، بلکه منظور این است که شایسته نیست افسوس تو بر تکذیب آنان فزونی گیرد و روا نیست به خاطر رویگردانیشان از تو بیتاب باشی، زیرا اگر چنین کنی حال تو به حالت جاهلان نزدیک میشود - . مفاتیح الغیب 4: 53 - .
وی درباره کلام حق تعالی «وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم» میگوید: از عبدالله بن مسعود روایت شده که وی گفت: جماعتی از قریشیان بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله گذر کردند حال آنکه صُهَیب و خبّاب و بلال و عمار و چندی دیگر از مسلمانان تهیدست نزد حضرت بودند. قریشیان گفتند: ای محمد! آیا از میان قومت به اینان راضی شدهای؟ آیا ما باید پیرو اینها باشیم؟ اینها را از خانهات بران که اگر چنین کنی شاید ما پیرویات کنیم. حضرت فرمود: «ما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِینَ» - . شعراء / 114 -
{و من طردکننده مؤمنان نیستم.} گفتند: پس هرگاه ما آمدیم از حضور ما بلندشان کن و وقتی ما رفتیم اگر خواستی آنها را نزد خود بنشان. و پیامبر صلّی الله علیه و آله به امید اینکه ایمان آورند پذیرفت.
و روایت شده که عمر به حضرت عرض کرد: کاش چنین میکردی تا ببینیم چه میکنند. سپس اصرار کردند و به رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرض کردند این را در نگاشتهای بنویس. حضرت کاغذ خواست. آنگاه این آیه نازل شد و عمر به خاطر سخنانش پوزش خواست. سلمان و خبّاب میگویند: این آیه درباره ما نازل شد، رسول خدا صلّی الله علیه و آله با ما همنشین میشد و ما آنقدر به ایشان نزدیک میشدیم که زانوهایمان زانوی حضرت را لمس میکرد و هرگاه میخواست از نزد ما برمیخاست، تا اینکه نازل شد «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ» - . کهف / 28 -
{شکیبایی پیشه کن.} اینچنین د1یگر از نزد ما برنخواست تا آنگاه که ما برخیزیم، و فرمود: حمد و سپاس خدایی را که مرا نمیراند تا اینکه فرمانم داد نزد برخی از امتم شکیبایی پیشه کنم، زندگی با شما و مرگ با شما خوش است.
وی میگوید: کسانی که به عصمت پیامبران ایراد میگیرند از چند وجه به این آیه استدلال کردهاند:
ص: 41
میگویند اول اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله آنان را از خود رانده و خداوند متعال او را از این کار نهی کرده و این کار او گناه بوده است.
دوم اینکه خداوند فرموده «فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ» و ثابت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله آنان را رانده پس لازم میشود بگوییم او از ظالمین بوده.
سوم اینکه خداوند متعال از قول نوح حکایت کرد و فرمود: «ما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِینَ» - . شعراء / 114 -
{و من طردکننده مؤمنان نیستم.} نیز به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله امر کرده که در همه اعمال نیک از پیامبران پیروی کند و فرموده: «أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ» - . انعام / 90 -
{اینان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده است پس به هدایت آنان اقتدا کن.} بنابراین بر حضرت محمد صلّی الله علیه و آله واجب بوده که آنان را از خود نراند، پس چون آنان را طرد کرده این گناه بوده است.
چهارم اینکه حق تعالی این آیه را در سوره کهف آورد و بر آن افزود و فرمود: «تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا» - . کهف / 28 -
{که زیور زندگی دنیا را بخواهی.} خداوند در آیه دیگری نیز پیامبر صلّی الله علیه و آله را از توجه به زیور دنیا نهی کرد و فرمود: «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا» - . طه / 131 -
{و زنهار به سوی آنچه اصنافی از ایشان را از آن برخوردار کردیم [و فقط] زیور زندگی دنیاست تا ایشان را در آن بیازماییم دیدگان خود مدوز.}
پنجم اینکه نقل شده پس از آن رویداد هرگاه آن فقیران به محضر رسول خدا صلّی الله علیه و آله میرسیدند ایشان میفرمود: مرحبا به کسانی که پروردگارم مرا به خاطر آنان سرزنش کرد. و یا لفظ دیگری با همین معنا که این نیز بر گناه دلالت دارد.
پاسخ این است: درباره مورد اول، پیامبر صلّی الله علیه و آله آنان را از خود طرد نکرد تا کوچکشان شمارد و فقرشان را ننگ بداند، بلکه برای حضور آنان زمان مشخصی را تعیین کرد جدا از زمانی که بزرگان قریش حضور مییافتند،
ص: 42
و غرض حضرت از این کار نرمخویی و درآوردن قریشیان به اسلام بود. چه بسا پیامبر صلّی الله علیه و آله میگفته آن تهیدستان به خاطر این موضوع چیزی از دین و دنیای خود را از دست نمیدهند اما آن کافران دین و اسلام را از دست میدهند و بنابراین ترجیح این جانب بر جانب اول اولویت دارد،و نهایت این است که گفته شود این اجتهاد بر خطا واقع شده اما در هر حال خطای در اجتهاد آمرزیده است.
و اما درباره سخن دوم که راندن آنان موجب میشود پیامبر صلّی الله علیه و آله از جمله ظالمین باشد پاسخ این است که ظلم عبارت است از قرار دادن چیزی در غیر جایگاهش و معنای این ادعا چنین میشود که آن تهیدستان مستحقّ بزرگداشت از طرف رسول خدا صلّی الله علیه و آله بودهاند و حال که حضرت آنان را از آن مجلس رانده این ظلم بوده است. اما این قضیه از باب ترک اولی و افضل بوده و نه از باب ترک واجبات؛ پاسخ دیگر وجوه نیز به همین ترتیب است و ما همه اینها را بر ترک افضل و اکمل و اولی و احری حمل میکنیم - . مفاتیح الغیب 4: 71- 72 - .
میگویم: سخنِ مذکور در این آیه دلالت نمیکند که فعل طرد از رسول خدا صلّی الله علیه و آله سرزده باشد. چه بسا پس از آنکه آنها این سخن را گفتهاند پیامبر صلّی الله علیه و آله منتظر وحی مانده و خداوند ایشان را از این کار نهی کرده است. اخبار دلالتگر بر این موضوع غیر ثابت هستند و با وجود معارضه با ادله عقلی و نقلی دالّ بر عصمت پیامبر صلّی الله علیه و آله بر اساس این اخبار حکم داده نمیشود، پیشتر در باب عصمت پیامبران برخی از این ادله ذکر شد. اگر هم آنچه آنان ذکر میکنند درست باشد و این از پیامبر صلّی الله علیه و آله سرزده باشد چه بسا حضرت اجازه داشته به هرچه موجب هدایت خلق و ترغیب آنان به اسلام میشده عمل کند، و وقتی آنها اظهار کردهاند که اگر مجلس نوبتی شود اسلام میآورند پیامبر صلّی الله علیه و آله این کار را به امید مسلمان شدن آنان انجام داده است، و چون خداوند میدانسته که آنان با این کار هم ایمان نمیآورند و فقط میخواهند به مسلمانان ضرر بزنند، پیامبرش صلّی الله علیه و آله را از این کار نهی کرده است و این کار پس از نهی حرام شده است، و خداوند متعال بیان کرده که اگر حضرت پس از این نهی مرتکب آن عمل بشود از جمله ظالمین خواهد بود و نه پیش از آن، و بر این معنا تاکید کرده تا امید کافران از چنین ماجرایی قطع شود و اظهار کند که باید به جایگاه مومنان تهیدست اعتنا شود. و اما سخن حضرت نوح علیه السلام که «ما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِینَ»، چه بسا منظور از طرد، طرد کلی باشد و یا طرد بدون مصلحت و بدون این که وعده اسلام آوردن کافران به آن وابسته باشد، و یا میتوان میگفت شاید خداوند حضرت نوح را از این کار نهی کرده و چون پیامبر صلّی الله علیه و آله را نهی نکرده بوده این برای حضرت جائز بوده است. و اما در کلام حق تعالی «فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ» به سبب اختلاف شریعتها منظور اقتدا در همه امور نیست بلکه منظور اقتدا به آنان در اموری است
ص: 43
که بر اساس اختلاف ملتها و شریعتها متفاوت نمیشود.
بیضاوی درباره کلام حق تعالی گفته: «وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ» یعنی اگر چیزی از جانب او تو را تحریک کرد، یعنی وسوسهای که تو را به انجام خلاف آنچه دستور داری گرایش داد مانند غلبه خشم یا اندیشهای - . انوار التنزیل 1: 461 - .
رازی میگوید کسانی که به عصمت پیامبران ایراد میگیرند به این آیه استدلال کردهاند و گفتهاند اگر جایز نبود که رسول خدا صلّی الله علیه و آله از روی معصیت و گناه عمل کند چنین سخنی به او گفته نمیشد.
پاسخ این سخن از وجوه اول این است که این کلام در مجموع میگوید «اگر در قلبت از سوی شیطان وسوسهای افتد.» و این سخن دلالت بر وقوع این امر ندارد، همانگونه که حق تعالی فرموده: «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ» و این دلالت نمیکند که پیامبر صلّی الله علیه و آله شرک ورزیده است، و فرموده: «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا» - . انبیاء / 22 - {اگر در آنها [=زمین و آسمان] جز خدا خدایانی [دیگر] وجود داشت قطعا [زمین و آسمان] تباه می شد.} و این دلالت نمیکند که در آنها خدایانی وجود داشته است.
دوم اینکه فرض کن ما پذیرفتیم که شیطان رسول خدا صلّی الله علیه و آله را وسوسه میکند، اما این فرض به عصمت ایشان خللی وارد نمیکند، خلل در عصمت حضرت فقط به این است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله وسوسه او را پذیرفته باشد که البته آیه بر این دلالت ندارد.
شعبی از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت کرده که ایشان فرمود: هر انسانی شیطانی به همراه دارد. عرض کردند: ای رسول خدا شما هم؟! فرمود: من هم! اما او به یاری خدا اسلام آورد و نزد من آمد، من گلویش را گرفتم و اگر نبود دعایی که سلیمان علیه السلام کرده بود، هر آینه او را بر زمین میزدم.
و این همانند دلالت بر این است که شیطان رسول خدا صلّی الله علیه و آله را وسوسه میکند.
سوم اینکه فرض کن ما پذیرفتیم شیطان پیامبر صلّی الله علیه و آله را وسوسه میکند و حضرت از وسوسه او تاثیر میپذیرد، اما ما این حالت را به ترک افضل و اولی اختصاص میدهیم.
پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: گاه قلب من فرو پوشیده میشود و من شبانه روز هفتاد مرتبه استغفار میطلبم - . مفاتیح الغیب 4: 496- 497 - .
ص: 44
میگویم: احتمال دارد این آیه از قبیل خطاب عام باشد و یا خطاب به پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد اما منظورش امت ایشان باشد، همچنانکه بارها چنین بود. تأویل کلام حق تعالی «ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری» - . انفال / 67 -
{هیچ پیامبری را سزاوار نیست که [برای اخذ سربها از دشمنان] اسیرانی بگیرد.} در باب ماجرای بدر خواهد آمد.
رازی در تفسیرش درباره کلام حق تعالی «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ» میگوید: برخی از آنان پیرامون صدور گناه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله از دو جهت به این آیه استدلال کردهاند:
اول اینکه خداوند فرموده: «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ» و عفو اقتضای گناه پیش از آن دارد.
دوم اینکه حق تعالی فرموده: «لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ» و این استفهام به معنای انکار است و این دلالت دارد که آن اجازه دادن، معصیت بوده است.
پاسخ مورد اول این است که ما نمیپذیریم کلام حق تعالی «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ» موجب گناه باشد، و چرا نمیتوان گفت این سخن دلالت بر مبالغه خداوند متعال بر بزرگداشت و ارج نهادن به پیامبر صلّی الله علیه و آله دارد همانطور که اگر کسی نزد انسان مقامی والا داشته باشد او به وی میگوید: «خدایت ببخشاید، چه لطفی به من کردی!» یا «خدا از تو راضی باشد، چه خوب پاسخی به من دادی!» یا «خدا سلامتت بدارد، قدر مرا دانستی!» و غرض وی از این سخنان بسیار ارج نهادن و احترام است. وقتی متوکل فرمان داد علی بن جهم را تبعید کنند ابن جهم خطاب به او گفت: شعر:
- خدا تو را ببخشاید نیست حرمتی که جایز باشد به لطف تو من تبعید شوم.
و پاسخ مورد دوم این است که جایز نیست منظور از کلام حق تعالی «لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ» انکار باشد، زیرا ما میگوییم در آن ماجرا یا گناهی از پیامبر صلّی الله علیه و آله سر زده و یا گناهی از او سر نزده، اگر بگوییم سر نزده بر اساس این برداشت «لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ» نمیتواند انکار بر پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد، و اگر بگوییم گناهی از او سر زده کلام حق تعالی «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ» دلالت بر حصول عفو برای پیامبر صلّی الله علیه و آله پس از آن دارد و پس از حصول عفو ممکن نیست که انکار متوجه پیامبر شود، پس ثابت شد که بر هر تقدیر منتفی است که بگوییم کلام حق تعالی «لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ» دلالت بر گناهکار بودن رسول خدا صلّی الله علیه و آله دارد و این پاسخی گویا و قاطع است. در این هنگام «لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ»
ص: 45
حمل بر ترک اولی و اکمل میشود و علی الخصوص اینکه این رویداد از بهترین موارد مربوط به جنگ و مصالح دنیاست - . مفاتیح الغیب 4: 651 - .
سید مرتضی در کتاب تنزیه الأنبیاء میگوید: کلام حق تعالی «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ» نه وقوع معصیت را اقتضا میکند و نه آمرزش گناه را، و ممتنع نیست که منظورش بزرگداشت یا دلجویی در خطاب باشد، زیرا یکی از ما گاه در خطاب به دیگری میگوید: خداوند تو را رحمت کند و بیامرزد، که منظور وی در این سخن طلب چشمپوشی از مجازات گناه مخاطبش نیست، چه بسا اصلا در ذهنش این نباشد که او گناهی دارد، بلکه منظورش زیباسازی خطاب است و میخواهد کلامی را به کار گیرد که در عُرف اصطلاحی برای بزرگداشت و ارج نهادن به مخاطب شده است. و اما کلام حق تعالی «لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ»، ظاهر این آیه استفهام است و منظور از آن تقریر است و میخواهد علت اجازه دادن پیامبر صلّی الله علیه و آله روشن شود، واجب نیست این سخن را بر سرزنش حمل کنیم زیرا گاه یکی از ما به دیگری میگوید: «چرا این کار را کردی؟» که گاهی میتواند برای سرزنش باشد و گاهی برای پرسش و بار دیگر برای تقریر، پس این لفظ مخصوص سرزنش و انکار نیست، بیشترین اقتضای سخن و نهایت امکان این است که گفته شود این سخن دلالت میکند که پیامبر صلّی الله علیه و آله ترک اولی و افضل کرده و پیشتر بیان کردیم که ترک اولی گناه نیست گرچه از ثواب بکاهد، پس مجاز است که پیامبران بسیاری از مستحبات را واگذارند، اگر یکی از ما کار مستحبی را واگذارد ممکن است کسی به او بگوید: «چرا افضل را واگذاشتی و از اولی روی گرداندی؟» و این سخن نه اقتضای انکار میکند و نه ناپسند است - . تنزیه الأنبیاء: 114 - .
میگویم: ممکن است اجازه دادن پیامبر صلّی الله علیه و آله به آنان کاری نیک و موافق با امر خداوند متعال باشد و سرزنش متوجه کسانی باشد که اجازه خواستهاند، چون خدا از نفاق آنان آگاه بوده، و یا متوجه جماعتی باشد که پیامبر صلّی الله علیه و آله را به دادن این اجازه واداشتند، همچنانکه بارها چنین شد، از آن جمله این کلام حق تعالی: «یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ» - . مائده / 114 - {ای عیسی پسر مریم آیا تو به مردم گفتی من و مادرم را همچون دو خدا به جای خداوند بپرستید.} و بر اساس عذرهایی که آنان در ظاهر امر میآورند، میان حرام بودن اجازهخواهی آنان و اجازه دادن پیامبر صلّی الله علیه و آله ، به طور واجب یا مباح یا ترک اولی، منافاتی وجود ندارد.
ص: 46
رازی در تفسیرش درباره کلام حق تعالی «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ» میگوید: مفسران در این که مخاطب این خطاب کیست، اختلاف کردهاند؛ گفتهاند پیامبر صلّی الله علیه و آله و نیز گفتهاند جز ایشان، و اما درباره قول اول بر چند وجه اختلاف کردهاند:
اول اینکه خطاب در ظاهر به پیامبر صلّی الله علیه و آله است و منظور جز ایشان است، مانند این سخن حق تعالی «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ» - . طلاق / 1 -
{ای پیامبر چون زنان را طلاق گویید...} و یا مانند «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ» - . احزاب / 1 - {ای پیامبر از خدا پروا بدار و کافران و منافقان را فرمان مبر.} و یا مانند «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ» - . زمر / 65 -
{اگر شرک ورزی حتما کردارت تباه خواهد شد.} و یا مانند سخن خداوند به حضرت عیسی علیه السلام «أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ» - . مائده / 116 - {آیا تو به مردم گفتی}. از مَثَلهای مشهور این است که «به در میگویم تا دیوار بشنود.» آنچه که بر درستی سخن پیشین ما دلالت میکند چند وجه است : اول کلام حق تعالی در آخر سوره است: «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی» - . یونس / 104 -
{ای مردم اگر در دین من تردید دارید...} که بیان می کند آنان که در اول ایه به صورت رمز آمده اند همان هایی هستند که به صراحت در اخر سوره آمده اند.
دوم اینکه اگر رسول خدا صلّی الله علیه و آله در نبوت خودش شک داشت شک کسان دیگر در نبوت او ناگزیر بود و این موجب سقوط کلی شریعت میشد.
سوم اینکه به فرض شک داشتن پیامبر صلّی الله علیه و آله به نبوت خودش، چگونه این شک با اخبار اهل کتاب درباره نبوت حضرت از بین میرفت با اینکه آنان اکثرا کافر بودند و یا اگر هم کسی در میانشان مومن بود سخنش حجت نبود، به خصوص اینکه مشخص شد تورات و انجیلی که در دسترس آنان بود نگاشتهای تحریف شده بود. پس ثابت شد حق این است که این خطاب گرچه در ظاهر رو به رسول خدا صلّی الله علیه و آله دارد اما منظورش امت هستند که این روشی معمول است، وقتی پادشاهی بزرگ امیری داشته باشد و به زیر بیرق آن امیر جمعیتی باشند، وقتی پادشاه بخواهد رعیت خود را به امری مخصوص فرمان دهد، وی خطاب خود را متوجه آنان نمیکند بلکه آن خطاب را متوجه آن امیری میکند که او را بر آنان به امارت گذاشته تا اینگونه
ص: 47
خطابش تاثیر بیشتری در دلهای آنان داشته باشد.
دوم اینکه خداوند متعال میدانست که رسولش صلّی الله علیه و آله در این باره شک نمیکند اما مقصود این بوده که پیامبر صلّی الله علیه و آله با شنیدن این کلام تصریح کند و بگوید پروردگارا من شک ندارم و از گفتار اهل کتاب حجتی نمیطلبم، بلکه همان دلایل آشکاری که بر من نازل کردهای برایم کافی است، همانند این کلام سخن حق تعالی به فرشتگان است: «أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ» - . سبأ / 40 -
{آیا اینها بودند که شما را می پرستیدند.} همچنانکه به حضرت عیسی علیه السلام فرمود: «أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ» - . مائده / 116 -
{آیا تو به مردم گفتی} و مقصودش این بود که حضرت عیسی علیه السلام به برائت از چنین موضوعی تصریح کند. پس اینجا نیز به همین گونه است.
سوم اینکه حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از جنس بشر بود و گذر خیالهای مشوّش و افکار مضطرب در دل ایشان جایز بوده و این خیالها تنها با ابراز دلایل و تقریر مسائل آشکار از میان میروند، پس حق تعالی چنین تقریراتی را نازل فرمود تا با آنها آن وسواس را از خاطر حضرت بزداید، همچون کلام دیگر حق تعالی «فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ» - . هود / 12 - {و مبادا تو برخی از آنچه را که به سویت وحی می شود ترک گویی.} و کلّ تقریر در این باب این است که سخن حق تعالی که اگر شک داشتی پس چنین و چنین کن، قضیهای شرطی است و البته قضیه شرطی این را نمیرساند که شرط واقع شده یا نشده همچنانکه نمیرساند جزای شرط واقع شده یا نشده، و در این قضایا فقط این بیان هست که ماهیت آن شرط مستلزم ماهیت آن جزاء است، پس فایده در نزول این آیه همان افزونسازی و تقویت دلایل است با آنچه که بر قوت یقین و اطمینان نفس و آرامش دل میافزاید، به همین سبب است که خداوند در کتابش سخن برای تقریر دلایل توحید و نبوت بسیار آورده است.
چهارم اینکه مقصودش به دست آوردن دل کافران است و نزدیک کردن آنان به پذیرش ایمان، زیرا آنان پی در پی از پیامبر صلّی الله علیه و آله نشانهای دال بر صحت نبوت حضرت میخواستند و گویا دیگر از آن حرفهای تکراری و مطالبات قبلی خجالت میکشیدند و این نزدشان مانع از پذیرش ایمان شده بود، پس حق تعالی فرمود اگر در نبوتت شکی داری از فلانی دلیل بخواه، یعنی پیش از همه مردم این خود پیامبر صلّی الله علیه و آله است که به نبوتش شک ندارد اما با این حال اگر پس از آن همه دلایل درخشان
ص: 48
او باز از خودش دلیلی بر نبوت خودش بخواهد این عیبی ندارد و موجب نقصان نمیشود، پس حال که او این مطالبه را در حق خود ناپسند نمیداند بنابراین حتمی است که مطالبه دلیل از طرف دیگران را نیز ناپسند نمیشمارد. پس ثابت شد که منظور از این کلام دلجویی آن قوم است و زدودن خجالتی که به خاطر گفتگوهای بسیار داشتند.
پنجم اینکه تقدیر کلام بر این باشد که البته تو شک نداری اما اگر شک داشتی راههای بسیاری برای از بین بردن آن شک داشتی، مانند آنجا که حق تعالی میفرماید: «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا» - . انبیاء / 22 -
{اگر در آنها [=زمین و آسمان] جز خدا خدایانی [دیگر] وجود داشت قطعا [زمین و آسمان] تباه می شد.} بدین معنا که اگر فرض شود آن امر محال رخ دهد فلان امر محال نیز باید رخ دهد، اینجا نیز به همینگونه: اگر فرض کنیم این شک اتفاق بیافتد پس به تورات و انجیل رجوع کن تا با آن دو دریابی که این شک از میان رفتنی است و این شبهه باطل است.
ششم اینکه زجاج گفت: خداوند متعال در اینجا در حالیکه همه خلق را مدّ نظر داشته رسول خود صلّی الله علیه و آله را خطاب کرده، همچون آنجا که فرموده: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ» - . طلاق / 1 -
{ای پیامبر چون زنان را طلاق گویید...}. قاضی گفت: این بعید است، زیرا اگر گفته شود رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز مشمول این خطاب است، سوال تکرار شده است.
هفتم اینکه لفظ «إِنْ» برای نفی باشد، یعنی ما به خاطر این که شک داری تو را به پرسیدن امر نمیکنیم بلکه این کار برای این است که بر یقینت افزوده شود، همانطور که ابراهیم با دیدن زنده شدن مردگان بر یقینش افزوده شد.
و اما وجه دوم و آن اینکه بگوییم این خطاب رو به رسول خدا صلّی الله علیه و آله ندارد، از این قرار که مردم در زمان حضرت سه گروه بودند: کسانی که پیامبر را تایید میکردند، کسانی که حضرت را تکذیب میکردند و کسانی که در امر ایشان مردد بودند، لذا خداوند متعال با این سخن آنان را خطاب کرد و فرمود ای انسان اگر در هدایتی که ما بر زبان محمد صلّی الله علیه و آله به سویت نازل کردهایم شک داری، از اهل کتاب بپرس تا تو را به صحت نبوت او راهنمایی کنند، پس خداوند خطاب را مفرد آورده و جمع را اراده کرده است،
ص: 49
همچنانکه فرموده: «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ» - . انفطار / 6 -
{ای انسان چه چیز تو را در باره پروردگار بزرگوارت مغرور ساخته.} و یا «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ» - . انشقاق / 6 -
{ای انسان حقا که تو به سوی پروردگار خود بسختی در تلاشی.} به این ترتیب چون برای آنان سخنی گفت که شکشان را از بین میبرد، آنان را از این که به قسم دوم یعنی به تکذیب کنندگان بپیوندند بر حذر داشت و فرمود: «وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ» مسئله دیگر که نزد مفسران جای اختلاف بوده این است که آیه میگوید از چه کسانی بپرس؟ محققان میگویند از آن اهل کتابی که ایمان آورده بودند همچون عبدالله بن سلام و عبدالله بن صوریا و تمیم داری و کعب الاحبار، زیرا فقط به خبر اینان میتوان اطمینان کرد. برخی نیز میگویند فرقی ندارد که از مسلمانان باشند یا از کافران، زیرا وقتی به تعداد تواتر رسیدند و سپس آیهای از تورات و انجیل خواندند که از ظهور محمد مژده میداد، غرض حاصل شده است. حال اگر گفته شود شما که باور دارید این کتب دستخوش تحریف و تغییر شدهاند پس چگونه میتوان بر آنها تکیه کرد؟ خواهم گفت آنها این کتب را برای پنهان کردن نشانههای دال بر نبوت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله تحریف کردند، پس اگر در این کتب آیاتی باقی مانده باشد که بر نبوت حضرت دلالت کند این از قویترین دلایل بر صحت نبوت ایشان میباشد، چون وقتی این نشانهها علی رغم انگیزههای افزون آنان برای زدودنشان بر جا مانده، این نشان میدهد که مژده نبوت حضرت در نهایت آشکاری آمده است. و اما درباره اینکه مقصود از این سوال شناخت چه چیز است، دو قول وجود دارد، اول قرآن و شناخت نبوت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و دوم رجوع به این سخن حق تعالی: «فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّی جاءَهُمُ الْعِلْمُ» - . یونس / 93 -
{پس به اختلاف نپرداختند مگر پس از آنکه علم برای آنان حاصل شد.} که قول نخست اولویت دارد چون مهمتر است و نیاز به شناختش بیشتر است.
و بدان وقتی خداوند متعال این راه را نمایاند سپس فرمود: «لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ» یعنی با نشانهها و برهانهای قاطع برایت ثابت شد که آنچه به تو داده شده
ص: 50
حق است و هیچ جای تردیدی در آن نیست، پس مبادا از تردید کنندگان باشی، «وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ» یعنی استوار باش و بر رویهای که تردید و تکذیب را نزدت میزداید بر جا باش. جایز است که این سخن در راستای برانگیختن و اظهار درستیِ راه باشد، از همین رو پیامبر صلّی الله علیه و آله هنگام نزول این آیه فرمود من شک ندارم و نمیپرسم و شهادت میدهم که این حق است - . مفاتیح الغیب 5: 26- 28 - .
طبرسی اکثر این وجوه را میآورد و پس از ذکر وجه اول از وجوهی که رازی برشمرد میگوید: از حسن و قتاده و سعید بن جبیر روایت شده که گفتند: پیامبر صلّی الله علیه و آله شک نکرد و نپرسید. این از امام جعفر صادق علیه السلام نیز روایت شده است. وی پس از ذکر وجوه درباره پرسش از اهل کتاب میگوید زهری گفته این آیه در آسمان نازل شد. اگر این درست باشد دیگر زحمت کم میشود - . زیرا در آنجا به رسول خدا صلّی الله علیه و آله امر شد که از ارواح انبیاء و مومنان امتهای پیشین سوال کند. - .
این را اصحاب ما از امام جعفر صادق علیه السلام نیز روایت کردهاند. همچنین گفته شده منظور از شک، رنج و دشواری است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله از خیرهسری و آزارهای آنان میدید، یعنی اگر از آزار قومت به تنگ آمدی از کسانی که کتاب پیامبران پیش از تو را میخوانند بپرس که پیامبران چگونه بر آزار قومشان صبر پیشه کردند، پس تو نیز صبر کن - . مجمع البیان 5: 133 - .
کلام حق تعالی «فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ» یعنی در شک. پیشتر گفته شد که نهی از شک دلالت بر وقوع شک ندارد چراکه امکان خطاب عام و یا توجه خطاب به دیگران هست. «مِمَّا یَعْبُدُ هؤُلاءِ» که باطل است و سرانجام هر کس آنها را بپرستد به سوی آتش دوزخ است، «ما یَعْبُدُونَ إِلَّا کَما یَعْبُدُ آباؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ» یعنی فقط از روی تقلید و بدون هیچ حجتی، «وَ إِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِیبَهُمْ» از عذاب، «غَیْرَ مَنْقُوصٍ» یعنی به همان اندازه که مستحق هستند، خداوند سبحان با این سخن آنان را از عفو و آمرزش ناامید میکند، «فَاسْتَقِمْ» بر موعظه و هشدار دادن و بر تمسک به طاعت الهی و فرمان دادن و فراخواندن به آن، «کَما أُمِرْتَ» در قرآن و جز آن، «وَ مَنْ تابَ مَعَکَ» امر به استواری همچنین به کسانی است که با همراهی و ایمان به تو از شرک توبه کردند همچنانکه مامور به آن بودند، و یا به کسانی که سوی خدا و رسول او صلّی الله علیه و آله بازگشتند، نیز گفته شده یعنی تو بر ادای رسالت استوار باش و آنان بر پذیرش استوار باشند، «وَ لا تَطْغَوْا» یعنی با زیادهروی و کوتاهی کردن از امر خدا درنگذرید که از مرز استقامت خارج میشوید.
ص: 51
طبرسی میگوید: ابن عباس گفته هیچ آیهای سختتر و گرانتر از این آیه بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله نازل نشد، به همین سبب وقتی اصحاب به حضرت عرض کردند: پیری سویتان شتافته ای رسول خدا! ایشان فرمود: هود و واقعه مرا پیر کرد - . مجمع البیان 5: 199 - .
درباره کلام حق تعالی «وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ» پیشتر دو آیه مشابهاش سخن به میان آمد و دیگر تکرار نمیکنیم. طبرسی میگوید: خطابش به پیامبر صلّی الله علیه و آله است و منظورش امت است، «مِنْ وَلِیٍ» یعنی یاوری که تو را در این راه یاری کند و عذابش را از سرت باز کند، «وَ لا واقٍ» و تو را در برابر عذابش حمایت کند - . مجمع البیان 6: 297 - .
رازی درباره کلام حق تعالی «لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ» میگوید: مفسران گفتهاند این آیه در ظاهر خطاب به پیامبر صلّی الله علیه و آله است اما معنایش برای همه مکلفین و عام است، نیز محتمل است که خطابش به انسان باشد، انگار میگوید ای انسان معبود دیگری با خدا قرار مده، و نزد من این احتمال قویتر است زیرا حق تعالی به آن این سخن را عطف کرده: «وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ» {و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید.} تا آنجا که «إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما» - . اسراء / 23 - {اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به سالخوردگی رسیدند به آنها [حتی] اوف مگو.} و این درخور پیامبر صلّی الله علیه و آله نیست زیرا والدین حضرت در کنار ایشان به سالخوردگی نرسیدند، پس دریافتیم که مخاطب این سخن نوع انسان است. و اما درباره کلام حق تعالی «فَتَقْعُدَ» وجوهی هست:
اول اینکه معنای برجاماندن میدهد یعنی تا در میان مردم بر جا بمانی نکوهیده و وامانده و این معنا برای این لفظ (قعود) در عُرف عرب و فارس شایع است.
دوم اینکه حال انسان نکوهیده و وامانده چنین است که به خاطر خطایی که از او سر زده پشیمان و اندیشناک بر جا بنشیند.
سوم اینکه هر کس توانایی کسب نیکی داشته باشد، در راستای کسب آن میکوشد و کوشش تنها از قیام و برخاستن برمیآید، اما کسی که از کسب نیکی ناتوان است کوششی نمیکند بلکه برجا و نشسته باقی میماند و طلب نمیکند،
ص: 52
پس قعود و نشستن کنایه از ناتوانی و ضعف است - . مجمع البیان 5: 381- 382 - .
سخن در آیه بعدی نیز همچون همین آیه است. کلام حق تعالی «مَدْحُوراً» یعنی مطرود و دور مانده از رحمت خدا.
طبرسی درباره کلام حق تعالی «وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ» میگوید: درباره سبب نزول این آیه اقوالی هست: یکی اینکه از ابن جبیر روایت شده قریشیان به پیامبر صلّی الله علیه و آله عرض کردند: به تو اجازه نمیدهیم به حجر الاسود دست بکشی تا آنگاه که به خدایان ما نظر کنی! پیامبر صلّی الله علیه و آله با خود گفت: چه ایرادی دارد من به آنها نظر کنم با اینکه خداوند میداند من از آنها بسیار بیزارم تا اجازه دهند من به حجر دست بکشم. آنگاه این آیه نازل شد.
دوم اینکه آنان گفتند: دست از نکوهش خدایان ما و نادان خواندن خردمندان ما بکش و این بردگان و فرومایگان را که بوی میش میدهند از خود بران تا ما با تو همنشین شویم و به تو گوش دهیم. حضرت صلّی الله علیه و آله امیدوار شد که آنان اسلام بیاورند آنگاه این آیه نازل شد.
سوم اینکه عیاشی روایت کرده وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله بتها را از مسجد بیرون کرد، قریشیان از حضرت خواستند بتی را که بر مروه بود رها کند. ایشان خواست چنین کند اما سپس دستور داد آن را بشکنند. آنگاه این آیه نازل شد.
چهارم اینکه از ابن عباس روایت شده که این آیه درباره هیئتی از بنی ثقیف نازل شد که گفتند: ما به سه شرط با تو بیعت میکنیم، ما را به نماز خواندن وانداری، نخواهی بتهایمان را با دست خود بشکنیم و یک سال ما را از پرستش لات برخوردار سازی. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: در دینی که رکوع و سجود ندارد هیچ خیری نیست، و اما شکستن بتهایتان به دست خودتان، این به عهده خودتان، و اما پرستش لات، من شما را از این برخوردار نمیسازم. آنگاه حضرت برخاست و وضو گرفت. عمر به آنان گفت: چرا رسول خدا صلّی الله علیه و آله را اذیت میکنید؟! او بتها را در سرزمین عرب رها نمیکند. اما آنان همچنان اصرار کردند تا اینکه این آیه نازل شد.
پنجم اینکه از کلبی روایت شده هیئتی از بنی ثقیف گفتند به ما یک سال فرصت بده تا هدایای که برای خدایانمان میآید را دریافت کنیم،
ص: 53
وقتی آنها را دریافت کردیم بتها را میشکنیم و اسلام میآوریم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله خواست به آنان فرصت دهد که این آیه نازل شد و فرمود: «وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ» اینجا «إن» مخفّفه از ثقیله است و معنایش این است که مشرکان کوشیدند و این را نزدیک کردند که تو را از حکم قرآن بازدارند و منصرف کنند، «لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ» یعنی به اسم ما چیزی را از خود بسازی غیر از آنچه به تو وحی کردهایم، یعنی تا خود را در موضع افترا زدن قرار دهی، زیرا تو خبر دادهای که جز از سوی وحی سخن نمیگویی، پس اگر از هوسهای آنان پیروی کنی خیال میکنند تو این کار را به امر خدا کردهای و اینگونه همچون کسی میشوی که افترا زده است، «وَ إِذاً لَاتَّخَذُوکَ خَلِیلًا» یعنی تو را به دوستی بگیرند و صداقتت را تأیید کنند، «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ» یعنی ما قلب تو را بر حق استوار داشتهایم و با نبوت و عصمت و معجزات تو را بر راه راست استوار داشتهایم، نیز گفتهاند با الطاف پنهان، «لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا» یعنی نزدیک بود کمی به آنان اعتماد کنی، میگویند «کدتُ أفعل» یعنی نزدیک بود که فلان کنم اما نکردم.
در حدیثی صحیح از پیامبر صلّی الله علیه و آله آمده که ایشان فرمود: از امت من مسؤولیت آنچه نفسشان با آنها میگوید برداشته شده مادامیکه به آن عمل نکردهاند و بر زبانش نیاوردهاند.
ابن عباس میگوید: وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله در پاسخ به آنان سکوت کرد، از آنجا که خداوند نیت حضرت را میدانست ایشان را تهدید کرد و فرمود که اگر آن کار را میکردی «إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ» یعنی اگر آن کار را میکردی بی شک دو برابر عذاب مشرکان در زندگی و دو برابر عذابشان پس از مرگ تو را عذاب میکردیم، زیرا گناه تو بزرگتر بود. نیز گفتهاند منظور از «ضِعْفَ» عذابی است با درد مضاعف. ابن عباس گفته: رسول خدا صلّی الله علیه و آله معصوم است اما به عنوان تخفیفی برای امت، خطاب به ایشان شده تا هیچ یک از مومنان در هیچ یک از احکام الهی و شرعی به هیچ یک از مشرکان اعتماد نکند. «ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً» یعنی یاوری که تو را یاری کند - . مجمع البیان 6: 431- 432 - .
رازی میگوید: کسانی که به عصمت پیامبران ایراد میگیرند به این آیه در وجوهی استدلال کردهاند:
ص: 54
اول اینکه آیه دلالت دارد که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به افترا زدن به خداوند نزدیک شده و افترا به خداوند از بزرگترین گناهان است.
دوم اینکه دلالت دارد که اگر خداوند پیامبر صلّی الله علیه و آله را استوار نمیداشت و ایشان را محفوظ نمیداشت نزدیک بود که ایشان به دین آنها اعتماد کند.
سوم اینکه اگر هیچ جرم و جنایتی پیشتر سر نزده بود احتیاجی به ذکر چنین تهدید شدیدی نبود.
پاسخ مورد اول این است که معنای «کادَ» مقاربه و نزدیکی وقوع فعل است، پس معنای آیه چنین است که وقوع پیامبر صلّی الله علیه و آله در فتنه نزدیک بوده و این دلالت بر وقوع این اتفاق نمیکند.
و اما مورد دوم، «لولا» انتفای چیزی را برای ثبوت چیزی دیگر افاده میکند، میگویی «لولا علیُّ لهَلکَ عمر» یعنی اگر علی نبود عمر هلاک میشد، پس وجود علی مانعی است برای وقوع هلاکت عمر، اینجا نیز به همینگونه است، کلام حق تعالی «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ» یعنی اگر نبود استوارسازی خداوند برای تو ای محمد! پس استوارسازی خداوند مانعی از وقوع آن اعتماد است.
اما در مورد سوم، تهدید بر معصیت دلالت بر ارتکاب معصیت ندارد، دلیل این سخن آیاتی است از جمله: «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ * لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ» - . حاقة / 44- 45 -
{و اگر [او] پاره ای گفته ها را بر ما بسته بود، دست راستش را سخت می گرفتیم.} و یا «لَئِنْ أَشْرَکْتَ» - . زمر / 65 -
{اگر شرک ورزی} و نیز «وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ» - . احزاب / 1 - {و کافران را فرمان مبر.} - . مفاتیح الغیب 5: 420 -
طبرسی درباره کلام حق تعالی میگوید: «وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ» قرآن را، یعنی من میتوانم چیزی را که به تو عطا کردم بگیرم همانطور که آن را از جز تو بازداشتم، اما من در مورد تو با رحمتم بر تو تدبیر کردم و آنچه را نیاز داشتی به تو عطا کردم و چیزی را که نیاز به تصریحش نداشتی از تو بازداشتم، «ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا» یعنی اگر آن کار را میکردیم آنگاه در برابر ما مدافعی برای خود نمییافتی تا آن را از ما پس بگیرد - . مجمع البیان 6: 438 - .
ص: 55
رازی میگوید: مفسران درباره سبب نزول این آیه آوردهاند که وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله رویگردانی امتش از ایشان را دید، این برایش گران آمد که میدید آنها از آنچه برایشان آورده دوری میگزینند. از این رو در دلش آرزو کرد که از سوی خدا چیزی برای آنان بیاید که میان او و قومش را نزدیک کند و این از حرصی بود که حضرت برای ایمان آوردن آنها داشت. روزی حضرت در یکی از مجالس قریش که جمعیتی انبوه داشت، نشسته بود و دوست میداشت خداوند کلامی نفرستد که آنان را از او برماند و این را آرزو کرد. آنگاه خداوند سوره «النَّجْمِ إِذا هَوی» - . نجم / 1 -
{سوگند به اختر [= قرآن] چون فرود می آید.} را نازل فرمود و رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن را برایشان قرائت کرد تا این که رسید به «أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری» - . نجم / 19- 20 - {به من خبر دهید از لات و عزی، و منات آن سومین دیگر.} آنگاه شیطان بر زبان حضرت غرانیق (یعنی این جملات) را القا کرد: «تلک الغرانیق العلی، منها الشفاعة ترتجی» یعنی اینها مرغان آبی زیبا و عالی مقام هستند که شفاعتشان امید میرود! وقتی قریشیان این جملات را شنیدند خوشحال شدند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله قرائتش ادامه داد و کل سوره را خواند. در آن دم همه مسلمانان با سجده پیامبر صلّی الله علیه و آله سجده کردند و همه کسانی که در مسجد بودند، چه مومن و چه کافر، به سجده رفتند جز ولید بن مُغیره و سعید بن عاص که این دو مشتی از خاک بطحاء را برداشتند و آن را سوی پیشانی خود بالا آوردند و بر آن سجده کردند، زیرا آن دو بسیار سالخورده بودند و نمیتوانستند سجده کنند. قریشیان پراکنده شدند و حال آنکه از آنچه شنیده بودند شادمان بودند و میگفتند محمد با بهترین کلام از خدایان ما یاد کرد. چون شب شد جبرئیل نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: چه کردی؟! بر مردم چیزی را تلاوت کردی که من از جانب خدا نیاوردهام و سخنی گفتی که من نگفتم.
ص: 56
رسول خدا صلّی الله علیه و آله بسیار غمگین شد و به شدت از خدا ترسید، تا اینکه نازل شد: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ». این روایت از عامه مفسرین ظاهری است، اما اهل تحقیق گفتهاند این روایت ساختگی و باطل است و به قرآن و سنت و عقل استدلال کردهاند. و اما استدلالشان به قرآن، وجوهی دارد:
اول کلام حق تعالی «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ» - . حاقة / 44- 46 -
{و اگر [او] پاره ای گفته ها بر ما بسته بود، دست راستش را سخت می گرفتیم، سپس رگ قلبش را پاره می کردیم.} دوم: «قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ» - . یونس / 15 -
{بگو مرا نرسد که آن را از پیش خود عوض کنم، جز آنچه را که به من وحی می شود پیروی نمی کنم.} و سوم: «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی» - . نجم / 3- 4 -
{و از سر هوس سخن نمی گوید، این سخن بجز وحیی که وحی می شود نیست.} اگر حضرت در ادامه این آیه آن غرانیق را قرائت کرده بود کذب خداوند متعال فی الحال آشکار میشد و این سخنی است که مسلمان هرگز نمیگوید.
چهارم: «وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ» و «کادَ» یعنی نزدیک بود که چنین شود اما نشد.
پنجم: «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ» و کلمه «لولا» انتفای چیزی را برای انتفای چیز دیگر افاده میکند، پس دلالت میکند که حتی اعتماد اندک هم به وقوع نپیوست.
ششم: «کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ» - . فرقان / 32 -
{تا قلبت را به وسیله آن استوار گردانیم.} و هفتم «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی» - . اعلی / 6 -
ص: 57
{ما بزودی [آیات خود را به وسیله سروش غیبی] بر تو خواهیم خواند تا فراموش نکنی.}
و اما استدلال به سنت؛ روایت شده که از محمد بن اسحاق بن خزیمه درباره این ماجرا پرسیدند وی گفت: این از ساختههای زنادیق است. او در این باره کتابی نوشته است.
و امام ابوبکر بیهقی گفته: این ماجرا از جهت نقل غیر ثابت است. وی در ادامه توضیح داده که راویان این قصه محل تردید هستند. بخاری نیز در کتاب صحیح گفته: پیامبر صلّی الله علیه و آله سوره نجم را قرائت فرمود و در آن دم همه مسلمانان و مشرکان و انس و جن سجده کردند. و در روایت وی حرفی از غرانیق در میان نیست. این روایت از طرق بسیاری روایت شده و البته در آنها نیز حرفی از غرانیق در میان نیست.
و اما استدلال به عقل وجوهی دارد، اول اینکه هر کس احترام به بتها را بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله جایز بشمرد کفر ورزیده است، زیرا ضرورتا معلوم است که بیشتر سعی پیامبر صلّی الله علیه و آله در راستای نفی بت پرستی بوده است.
دوم اینکه برای پیامبر صلّی الله علیه و آله در آغاز امر امکان نداشته که در کنار کعبه نماز بگزارد و قرآن بخواند و از آزار مشرکین در امان باشد تا شاید آنان سوی حضرت دست دراز کنند، بلکه ایشان در شب و یا در خلوت کعبه وقتی نماز میخوانده که مشرکان حضور نداشتهاند و این سخن آنان را باطل میکند.
سوم اینکه دشمنی آنان با رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیشتر از آن بوده که به همین اندازه از قرائت اقرار کنند بدون اینکه از حقیقت ماجرا آگاه شوند، حال چگونه اجماع کردهاند که پیامبر صلّی الله علیه و آله خدایانشان را بزرگ داشته تا به سجده بیافتند با اینکه موافقت پیامبر صلّی الله علیه و آله با آنان برایشان آشکار نشده بوده است.
چهارم اینکه حق تعالی میفرماید: «فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ» - . حج / 52 -
{پس خدا آنچه را شیطان القا میکرد محو میگردانید سپس خدا آیات خود را استوار میساخت.} و استوارسازی آیات با زدودن القای شیطان از رسول خدا صلّی الله علیه و آله قویتر از آن است که با این آیات نسخ شود، آن هم با آیاتی که در کنارشان شبهه منتفی میشود. پس وقتی خداوند متعال استوارسازی آیات را اراده کرده تا چیزی که قرآن نیست با قرآن اشتباه نشود، این که شیطان را بالاصل از این کار بازدارد اولی است.
وجه پنجم که قویترین وجه است اینکه اگر ما چنین اتفاقی را جایز بدانیم امنیت از شرع رخت برمیبندد و در واقع ما این ماجرا را درباره ص: 58
هر یک از احکام و شرائع جایز دانستهایم و این نافیِ کلام خداوند متعال است: «بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ» - . مائده / 67 -
{آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده ای و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می دارد.} و هیچ فرقی میان کاستن از وحی با افزودن بر آن وجود ندارد. بنا بر این وجوه به طور خلاصه دریافتیم که این داستان ساختگی است و دست بالا گروهی از مفسران آن را ذکر کردهاند اما به حد تواتر نرسیدهاند و خبر واحد با دلایل عقلی و نقلی متواتر معارضت نمیکند.
اکنون تفصیل بحث را آغاز میکنیم و میگوییم «تمنّی» در لغت برای دو معنا آمده، یکی تمنای دل و دومی قرائت، خداوند متعال فرموده: «وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلَّا أَمانِیَ» {و [بعضی] از آنان بی سوادانی هستند که کتاب [خدا] را جز خیالات خامی نمی دانند.} یعنی به جز قرائت، زیرا فرد اُمّی قرآن را از مصحف نمیآموزد بلکه از قرائت میآموزد. حسان نیز گفته:
تمنی کتاب الله أول لیلة و آخرها لاقی الحمام المقادر
«در اول شب کتاب خدا را قرائت کرد و در آخر با شب مرگ ملاقات کرد.»
حال اگر «تمنّی» را به قرائت تفسیر کنیم دو قول وجود دارد:
اول اینکه خداوند متعال با این سخن محلی را اراده کرده که در آن جایز است رسولش صلّی الله علیه و آله سهو کند و کلام بر قاری مشتبه شود، اما نه اینکه از قول او «تلک الغرانیق العلی»را روایت کنند.
دوم اینکه منظورش وقوع این کلام در قرائت پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد، که البته قائلین به این قول بر وجوهی اختلاف کردهاند: وجه اول: نه پیامبر صلّی الله علیه و آله «تلک الغرانیق العلی» را بر زبان آورده و نه شیطان به آنها زبان گشوده و نه هیچ کس دیگری گفته، بلکه وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله سوره نجم را قرائت میکرده امر بر کافران مشتبه شده و برخی از الفاظ سوره را آنچنان که خود روایت کردهاند پنداشتهاند آن هم بر اساس این اتفاق معمول که گاه بعضی از کلمات به گونهای متفاوت از چیزی که گفته شده شنیده میشوند. این سخن از وجوهی ضعیف است: اولا چنین پندارهایی در مورد سخنانی رخ میدهد که به گوش آشنا بوده باشند، اما در مورد سخنانی که شنیده نشده این اتفاق نمیافتد. ثانیا اگر اینگونه میبود چنین پنداشتی برای برخی از شنوندگان و نه همه آنان به وجود میآمد، زیرا عادت،
ص: 59
مانع از آن است که یک جمعیت انبوه در یک دم همگی نسبت به محسوسات به یک حالت دچار شوند. ثالثا اگر اینگونه میبود به شیطان نسبت داده نمیشد.
وجه دوم: گفتهاند این کلام، سخن شیطان جن است، بدین ترتیب که او کلامی را از جانب خودش به زبان آورده و آن را در میان آن تلاوت انداخته است تا گمان شود این سخن نیز از جنس کلامی است که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله شنیده میشود. و گفتهاند چیزی که این ادعا را تاکید میکند این است که بی شک جن و شیطان سخن میگویند و این ممتنع نیست که شیطان صدایی همچون صدای رسول خدا صلّی الله علیه و آله آورده باشد و در میان کلام حضرت و هنگام سکوتش این کلمات را رانده باشد، و حاضرین با شنیدن آن کلمات پنداشتهاند این کلام رسول خدا صلّی الله علیه و آله است، که این تعبیر در نبوت پیامبر صلّی الله علیه و آله خللی وارد نمیکند چون این فعل از ایشان سر نزده است. این وجه نیز ضعیف است، زیرا اگر جایز دانستی که شیطان در میان کلام رسول خدا صلّی الله علیه و آله سخنانی براند که بر شنوندگان به جای کلام حضرت مشتبه شود، این احتمال در همه سخنان پیامبر صلّی الله علیه و آله باقی میماند و به سلب اعتماد از کل شرع میانجامد. حال اگر گفته شود این احتمال در همه موارد وجود دارد، اگر چنین میبود در حکمت خداوند واجب بود که حال را همچون این واقعه شرح دهد تا اشتباه بر طرف شود. گفتیم بر طرف کردن احتمالات همچون متشابهات بر خداوند واجب نیست، و اگر این بر خداوند واجب نباشد آن احتمال در همه موارد ممکن میشود.
وجه سوم: اینکه گفته شود گوینده آن جملات یکی از شیاطین انس بوده که کافران باشند، زیرا وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله در قرائت این سوره به اینجا رسیده و اسامی خدایان آنان را ذکر کرده، چون آنان میدانستهاند عادت پیامبر صلّی الله علیه و آله این است که بتان را سرزنش کند، یکی از حاضرین «تلک الغرانیق العلی» را بر زبان آورده و امر بر بقیه مشتبه شده زیرا در میان آن جمع همهمه زیاد بوده آنان سر و صدا میکردهاند و میخواستند پیامبر صلّی الله علیه و آله را به اشتباه بیاندازند و قرائت ایشان را پنهان کنند،
ص: 60
و چه بسا این در هنگام نماز پیامبر صلّی الله علیه و آله بوده، زیرا وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله در حال نماز بوده آنها به حضرت نزدیک میشدهاند و قرائت ایشان را میشنیدهاند و در میانش حرفهای پوچ میزدهاند. نیز گفته شده پیامبر صلّی الله علیه و آله هرگاه برای قریشیان قرآن تلاوت میفرموده در فاصلههای آیات توقف میکرده، در آن هنگام یکی از حاضرین در میان وقفهها آن کلام را القا کرده و جمعیت آن را از جمله قرائت رسول خدا صلّی الله علیه و آله پنداشتهاند، سپس خداوند این کار را به شیطان نسبت داده چون با وسوسه او انجام پذیرفته و یا چون خداوند سبحان خود شخص گوینده را شیطان نامیده است. این نیز به دو جهت ضعیف است، یکی اینکه اگر چنین میبود بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله واجب بود که شبهه را بزداید و حقیقت را تبیین کند و آن گوینده را ساکت سازد و آشکار نماید که این سخنان از او صادر شده است که البته اگر پیامبر صلّی الله علیه و آله چنین کرده بود برخورد ایشان برای نقل و روایت اولویت داشت.
و اگر گفته شود رسول خدا صلّی الله علیه و آله این کار را نکرده چون ایشان سوره را به طور کامل و بدون این زیاده به امت ارائه کرده و لذا این موجب مشتبه شدن امر نمیشده همچنانکه سهو حضرت در نماز پس از آنکه وصفش فرمود موجب اشتباه نشد، در این صورت خواهیم گفت قرآن در زمان حیات پیامبر صلّی الله علیه و آله بر یک حالت استقرار نداشته و آیات به حضرت میرسیده و ایشان آنها را به سورهها ملحق میساخته، بنابراین ارائه آن سوره بدون این زیاده ضرورتا سبب سقوط اشتباه نمیشود، همچنین اگر اینگونه بود ایشان برای آنچه آن قوم روایت کردهاند مستحق عذاب نمیشد.
وجه چهارم: اینکه خود پیامبر صلّی الله علیه و آله این کلمات را گفته باشد که این سه احتمال را در پی دارد: یا این سخن را به سهو گفته یا به اجبار و یا به اختیار. اما احتمال نخست، همچنانکه از قتاده و مقاتل روایت شده حضرت صلّی الله علیه و آله کنار مقام نماز میخواند که سهو کرد و آن دو سخن بر زبانش جاری شد، وقتی نمازش به پایان رسید به سجده رفت و همه حاضران در مسجد نیز سجده کردند و مشرکان از آنچه شنیدند شادمان شدند، آنگاه جبرئیل آمد و از حضرت خواست سوره را قرائت کند، وقتی ایشان به غرانیق رسید ص: 61
جبرئیل گفت: من این را برایت نیاوردهام، پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله غمگین شد تا اینکه این آیه نازل شد. این نیز از وجوهی ضعیف است، یکی اینکه اگر این سهو جایز بود در موارد دیگر نیز جایز میبود و اینگونه از شرع سلب اعتماد میشد. دوم اینکه ممکن نیست چنین کلماتی مطابق با وزن و شیوه و معنای سوره از روی سهو از کسی سر بزند همانطور که ضرورتا میدانیم اگر کسی قصیدهای بسراید ممکن نیست از روی سهو بیتی از او سر بزند که با وزن و معنا و شیوه شعر هماهنگ باشد. سوم اینکه فرض کن پیامبر صلّی الله علیه و آله از روی سهو چنین کلماتی را گفته باشد، اما چگونه وقتی آن را برای جبرئیل خوانده و مسئله آشکار شده باز متوجه نشده است؟! اما احتمال دوم، اگر پیامبر صلّی الله علیه و آله از روی اجبار این کلمات را گفته باشد و این همان سخن گروهی است که میگویند شیطان پیامبر صلّی الله علیه و آله را بر ادای این کلمات مجبور کرد، این نیز بر وجوهی نادرست است، یکی اینکه اگر شیطان نسبت به پیامبر صلّی الله علیه و آله بر این کار توانا بوده تواناییاش بر ما بیشتر میبود و این واجب میساخت که شیطان مردم را از دین بیرون آورد و جایز میشد که اغلب سخنان امثال ما به اجبار شیطان باشد. دوم اینکه اگر شیطان بر این اجبار توانا بود با تاثیر این احتمال امنیت از وحی سلب میشد. سوم اینکه چنین سخنی بنا به دلالت حکایت حق تعالی از قول شیطان باطل است: «وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ» - . ابراهیم / 22 -
{و مرا بر شما هیچ تسلطی نبود جز اینکه شما را دعوت کردم و اجابتم نمودید پس مرا ملامت نکنید و خود را ملامت کنید.} همچنین بنا به این کلام حق تعالی: «إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ * إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ» - . نحل / 99- 100 -
{چرا که او را بر کسانی که ایمان آوردهاند و بر پروردگارشان توکل میکنند تسلطی نیست. تسلط او فقط بر کسانی است که وی را به سرپرستی برمیگیرند.} و نیز «إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ» - . حجر / 40 -
{مگر بندگان خالص تو از میان آنان را.} و شکی نیست که رسول خدا صلّی الله علیه و آله سرور مخلصین است. و اما احتمال سوم و آن اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله از روی اختیار این کلمات را گفته باشد، اینجا نیز دو وجه هست،
ص: 62
یکی اینکه بگوییم این کلمات باطل است و دوم اینکه بگوییم باطل نیست. بنا بر وجه اول دو قول ذکر شده است، یکی
ابن عباس در روایت عطا گفته: شیطانی به نام ابیض به شکل جبرئیل نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و این کلمات را بر ایشان القا کرد. حضرت نیز آنها را قرائت کرد و مشرکان شنیدند و خوششان آمد. آنگاه جبرئیل آمد و از پیامبر صلّی الله علیه و آله خواست سوره را بخواند. وقتی ایشان به آن کلمات رسید جبرئیل گفت: من اینها را برایت نیاوردهام. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: کسی به شکل تو اینها را برایم آورد و بر زبانم القا کرد.
قول دوم اینکه برخی جاهلان گفتهاند پیامبر صلّی الله علیه و آله به خاطر حرص شدیدی که بر ایمان آوردن آن قوم داشت این کلمات را از جانب خودش درآورد و سپس آنها را نفی کرد. البته که فرد مسلمان به این دو قول نمیگراید، زیرا قول اول اقتضا میکند پیامبر صلّی الله علیه و آله میان فرشته معصوم و شیطان ناپاک تمایز قائل نشود و قول دوم اقتضا میکند ایشان در وحی خیانت کرده باشد، که این دو سخن هر دو خروج از دین است. اما وجه دوم و آن اینکه این کلمات باطل نیست، در این باره نیز اقوالی هست: اول اینکه میگویند غرانیق همان فرشتگان هستند و آن کلمات از قرآن بوده و در وصف فرشتگان نازل شده، اما وقتی مشرکان پنداشتند خدایان آنان را منظور داشته، خداوند تلاوت این کلمات را نسخ کرد. دوم اینکه میگویند منظور از این کلمات استفهام انکاری است، انگار که میگوید: آیا به شفاعت آنان امید میرود؟! سوم اینکه خداوند متعال کلام را به شکل اثبات آورده و نفی را اراده کرده است، مانند آنجا که فرموده: «یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا» - . نساء / 176 - {خدا برای شما توضیح می دهد تا مبادا گمراه شوید.} یعنی تا گمراه نشوید. همچنان که کلام را به شکل نفی آورده و اثبات را اراده کرده است مانند: «قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ» {بگو بیایید تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده برای شما بخوانم چیزی را با او شریک قرار مدهید.} که یعنی شریک قرار دهید. دو وجه اخیر چنین نقد میشود که اگر چنین جملاتی بر پایه تأویل جایز باشد، چرا جایز نیست که در قرآن و یا در نماز بنا بر تأویل سخن کفر بگویند؟! اما اصل در دین این است که این سخنان
ص: 63
هرگز بر آنان جایز نیست، زیرا خداوند متعال آنان را به عنوان حجت بر پا داشته و از برای رسالت برگزیده است، پس سخنانی که محل سوء تعبیر یا کراهت باشد بر آنان جایز نیست. چنین امر کراهت برانگیزی بسیار بزرگتر از اموری است که خداوند متعال پیامبرش را از آنان بازداشته، اموری مانند کتابت و درشت گویی و سرودن شعر. پس کذب وجوه مذکور پیرامون غرانیق به قطع آشکار است. این همه در صورتی بود که «تمنّی» را به معنای قرائت تفسیر کنیم. اما اگر آن را به میل و تمنای دل تفسیر کنیم معنا چنین میشود که وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله چیزهایی را در دل خود تمنا کرد، شیطان حضرت را به سوی باطل وسوسه کرد و ایشان را به کار ناشایست فراخواند، سپس خداوند متعال آن را نسخ کرد و باطل فرمود و پیامبر صلّی الله علیه و آله را به ترک اعتنا به وسوسه خود هدایت نمود. در این تفسیر پیرامون کیفیت آن وسوسه بر وجوهی اختلاف کردهاند: یکی اینکه آن وسوسه همان نزدیکی جویی به مشرکان از راه ذکر خدایانشان بوده است. میگویند پیامبر صلّی الله علیه و آله دوست میداشت با آنان مأنوس شود و این در دل حضرت جریان داشت، پس وقتی چُرت ایشان را فرا گرفته آن زیاده را چون در دلش بوده، افزوده است که این سخن نیز خروج از دین است و توضیحش پیشتر آمد. دوم، سخن مجاهد است که گفته پیامبر صلّی الله علیه و آله تمنا داشته که وحی به سرعت و بدون تأخیر بر ایشان نازل شود، اما خداوند آن را نسخ فرموده تا به ایشان بفهماند که نازل کردن وحی بر حسب مصلحتهای حوادث و رویدادها و جز آنهاست. سوم اینکه احتمالا پیامبر صلّی الله علیه و آله هنگام نزول وحی داشته به تأویل آنچه مُجمَل بوده میاندیشیده، آنگاه شیطان در کلام حضرت چیزی را القا کرده که ایشان اراده نکرده بوده، و خداوند متعال تبیین فرموده که آن را با ابطال نسخ میکند و آنچه را خود اراده کرده با ادله و آیاتش محکم میگرداند. چهارم، معنای آیه چنین باشد که وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله تمنا کرد که کاری برای تقرّب به خدا انجام دهد، شیطان در کلام ایشان چیزی القا کرد که با خواسته ص: 64
حضرت مخالف بود، آنگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله در این باره به خدا پناه برد و این همان کلام حق تعالی است که فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ» - . اعراف / 201 -
{در حقیقت کسانی که [از خدا] پروا دارند چون وسوسه ای از جانب شیطان بدیشان رسد [خدا را] به یاد آورند و بناگاه بینا شوند.} و نیز: «وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ» - . اعراف / 200 - {و اگر از شیطان وسوسه ای به تو رسد به خدا پناه بر.} برخی کسان میگویند جایز نیست «امنیة» را به معنای تمنای دل بگیریم زیرا اگر چنین باشد، چیزی که به ذهن رسول خدا صلّی الله علیه و آله رسیده، آزمایشی از برای کفار نبود و این را کلام خداوند متعال باطل میکند: «لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ» - . حج / 53 -
{تا آنچه را که شیطان القا میکند برای کسانی که در دلهایشان بیماری است آزمایشی گرداند.} پاسخ این است که بعید نیست وقتی تمنای دل قوی شود، فکر آدمی به آن مشغول شود و موجب سهو در افعال ظاهری گردد، پس این آزمایشی از برای کافران است - . مفاتیح الغیب 6: 156- 158 - .
سید مرتضی در التنزیه پس از نقل چندی از روایات پیشین میگوید: در ظاهر این آیه هیچ دلالتی بر این خرافهای که آنان میبافند وجود ندارد، و ظاهر فقط دو امر را اقتضا میکند: یکی اینکه «تمنیّ» را به معنای تلاوت آورده، همچنانکه حسّان نیز گفته، و دوم اینکه آن را به معنای تمنای دل آورده، اگر تلاوت را اراده کرده باشد منظور این میشود که رسولان پیش از تو وقتی کلامی را که آورده بودند برای قومشان تلاوت میکردند، آنها آن را تحریف میکردند و بر آن میافزودند و از آن میکاستند همچنانکه یهودیان کردند و بر پیامبرشان علیه السلام دروغ بستند، و خداوند این را به شیطان نسبت داده زیرا با وسوسه و تحریک او انجام پذیرفته است، سپس بیان میدارد که خداوند متعال آن را برمیاندازد و با ظهور حجتهای خود آن را باطل و منسوخ میکند و ریشه شبهه را برمیکند. و هنگامی که مشرکان بر پیامبر صلّی الله علیه و آله دروغ بستند و بر تلاوت حضرت جملاتی را در مدح خدایانشان افزودند که در کلام ایشان نبود، این آیه برای آرامش دادن به حضرت به این شکل بیان شد. حال اگر منظور از «تمنی» تمنای دل باشد، وجه آیه چنین میشود که وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله چیزهایی را در دل خود تمنا کرد، شیطان حضرت را به سوی باطل وسوسه کرد و درباره معصیت با ایشان سخن گفت
ص: 65
و ایشان را به انجامش برانگیخت و فراخواند. سپس خداوند متعال حضرت را به مخالفت با شیطان و نافرمانی از او و ترک گوش دادن به فریبهای او ره مینماید و اینگونه آن را نسخ و باطل میکند. اما احادیثی که در این باره روایت شدهاند جای اعتنا نیستند زیرا حرفهایی را در بردارند که عقل، پیامبران را از آنها منزه میدارد، و این در حالتی است که این احادیث به خودی خود نزد اصحاب حدیث محل تردید و ضعف نباشند. چگونه انسان چنین اتفاقی را بر پیامبر صلّی الله علیه و آله جایز میشمارد اگر شنیده باشد خداوند متعال فرموده: «کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ» - . فرقان / 32 - {تا قلبت را به وسیله آن استوار گردانیم.} یعنی به وسیله قرآن، و نیز فرموده: «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ» - . حاقة / 44 -
{و اگر [او] پاره ای گفته ها را بر ما بسته بود ...} تا آنجا که «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی» - . اعلی / 6 -
{ما بزودی [آیات خود را به وسیله سروش غیبی] بر تو خواهیم خواند تا فراموش نکنی.} کسی که سهو را بر پیامبران جایز میشمارد هم نباید مضمون این روایت باطل را که با پیامبر صلّی الله علیه و آله در غایت ناسازگاری است، جایز بشمارد، زیرا خداوند متعال پیامبر خود صلّی الله علیه و آله را از امور خارجی در باب معصیت همچون درشت خویی و درشت گویی و سرودن شعر بازداشته و حال آنکه اینها پایینتر از مدح بتهایی است که به جای خداوند متعال پرستیده میشدهاند. پیامبر صلّی الله علیه و آله به دور است از اتهامی که آنان حکایت میکنند و میگویند ایشان آن کار را عمدا و یا سهوا انجام داده است. در این باره به دلیل آشکاری موضوع نیازی نیست ما به ابطال انجام عمدی این کار بپردازیم، اما درباره انجام سهوی گفتنی است که ممکن نیست سهوا از کسی چنین الفاظی مطابق با وزن و شیوه و معنای پیشینیِ سوره سر بزند، زیرا ما ضرورتا میدانیم وقتی شاعری قصیدهای میسراید ممکن نیست از روی سهو بیتی بسراید که با وزن شعر و معنای پیشینی و شیوه مقتضی فایده هماهنگ باشد و آنگاه پنداشته شود که این بیت نیز از همان قصیدهایست که وی سروده! این نکته در راستای یطلان این اتهام بر پیامبر صلّی الله علیه و آله آشکار است. برخی از اهل علم گفتهاند ممکن است وجه التباس امر این باشد که وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله
ص: 66
این سوره را در مجلسی مملوّ از جمعیت که بیشترشان قریشیان مشرک بودهاند تلاوت کرده و به اینجا رسیده که «أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی» یکی از قریشیانی که نزدیک پیامبر صلّی الله علیه و آله نشسته بوده و میدانسته بعد از این آیه آیهای میآید که بتان را میکوبد، برای معارضه و پاسخ دادن به چنین آیهای گفته: «تلک الغرانیق العلی، منها الشفاعة ترتجی» یعنی اینها مرغان آبی زیبا و عالی مقام هستند که شفاعتشان امید میرود! آنگاه بیشتر حاضران آن را از جمله سخن پیامبر صلّی الله علیه و آله پنداشتهاند و امر بر آنان مشتبه شده، زیرا آنان هنگام قرائت پیامبر صلّی الله علیه و آله حرف میزدهاند و زیاد سر و صدا میکردهاند تا حضرت را به اشتباه بیاندازند و صدای قرائت ایشان را پنهان کنند. همچنین ممکن است این به هنگام نماز پیامبر صلّی الله علیه و آله رخ داده باشد، زیرا وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله کنار کعبه به نماز میایستاده آنان به حضرت نزدیک میشدهاند و قرائت ایشان را میشنیدهاند و در میانش حرفهای پوچ میزدهاند. نیز گفته شده وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله برای قریشیان قرآن تلاوت میفرموده در فاصلههای آیات توقف میکرده و سخنی در راستای حجت آوری برایشان ذکر میکرده، اینچنین وقتی تلاوت کرده: «أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری» فرموده: «تلک الغرانیق العلی، منها الشفاعة ترتجی» یعنی اینها مرغان آبی زیبا و عالی مقام هستند که شفاعتشان امید میرود؟! و این را به شیوه انکاری برایشان گفته و ماجرا بر خلاف چیزی بوده که آنان پنداشتهاند، بعید هم نیست که این در نماز رخ داده باشد زیرا در آن هنگام سخن میان نماز مباح بوده و سپس نسخ شده است. همچنین گفته شده منظور از غرانیق فرشتگان بوده که در حدیث نیز چنین سخنی آمده است، اما مشرکان پنداشتهاند خدایان آنان را منظور داشته است. و گفته شده این جملات از قرآن و در وصف فرشتگان بوده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله تلاوت کرده اما وقتی مشرکان گمان کردهاند منظورش خدایان آنان است تلاوتش نسخ شده است. همه این اقوال مطابق است با آنچه که درباره تأویل این کلام حق تعالی ذکر کردیم: «إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ» - . تنزیه الأنبیاء: 107- 109 -
زیرا با فریب و وسوسه شیطان، به تلاوت حضرت صلّی الله علیه و آله چیزی افزوده شده که ایشان اراده نکرده که به حمد الله همه اینها واضح است.
قاضی عیاض نیز در الشفاء پس از ضعیف شمردن این روایت و رد کردن سندش به وجوه گوناگون گفته:
ص: 67
ما با برهان و اجماع ثابت کردیم که پیامبر صلّی الله علیه و آله از اینکه کفر بر قلب و زبانش، چه عمدی و چه سهوی، جریان یابد و یا القای فرشته با القای شیطان بر ایشان مشتبه شود و یا شیطان راهی برای نفوذ در حضرت داشته باشد و یا ایشان، چه عمدی و چه سهوی، کلامی را که نازل نشده به خداوند ببندد، از همه اینها معصوم بوده است. وی در ادامه میگوید: و اما وجه دوم این است که این داستان از حیث نظری و عُرفی غیرممکن است، زیرا اگر کلام مطابق با این داستان میبود بی شک این سوره بسیار ناهماهنگ بود و اجزایش تناقض داشت و مدح و ذم را در هم آمیخته بود و تألیفی سست و نظمی ناهمخوان داشت و این نه بر پیامبر صلّی الله علیه و آله پنهان میماند و نه بر مسلمانان و نه بر بزرگان کفرپیشه قریشی که حاضر بودهاند، این مطلب بر کسی که اندک اندیشهای داشته باشد هم پنهان نیست چه رسد به کسی که حلمی والا داشته باشد و در باب بیان و شناخت فصاحت کلام دانشی گسترده داشته باشد.
وجه سوم این است که میدانیم عادت منافقان و مشرکان ستیزهجو و سست دلان و مسلمانان نادان چنین بوده که در اولین فرصت میرمیدهاند و با کوچکترین فتنهای علیه پیامبر صلّی الله علیه و آله سرسام به پا میکردهاند و آنان که در ظاهر اسلام آورده بودهاند اما در دلهایشان مرض بوده، با کوچکترین شبههای ارتداد پیشه میکردهاند، اما با این حال هیچ کس درباره این داستان هیچ سخنی نگفته جز این روایت که اصلی ضعیف دارد. اگر این داستان واقعیت داشت قریش به این بهانه علیه مسلمانان شورش به راه میانداختند و یهودیان با چنین دستاویزی علیه مسلمانان حجت به پا میکردند همچنانکه با ستیزهگری در ماجرای اسراء کردند و این سبب شد برخی سست دلان مرتد شوند، در داستان مذکور نیز به همین منوال، اگر این ماجرا رخ داده بود هیچ فتنهای بزگتر از این مصیبت نمیشد و اگر این حادثه روی میداد هیچ زمینهای شدیدتر از آن برای بلوای ستیزهجویان فراهم نمیشد، حال آنکه در این باره نه از هیچ ستیزهجویی کلامی روایت شده و نه از هیچ مسلمانی شبههای. این بر بطلان این داستان دلالت دارد و ریشهاش را برمیکند. وی در ادامه بیشتر وجوهی را که سید و رازی آوردهاند ذکر میکند - . شرح الشفاء 2: 229- 231 - .
ص: 68
طبرسی پس از نقل خلاصه کلام سید میگوید: و بلخی گفته: ممکن است پیامبر صلّی الله علیه و آله آن دو جمله را از قوم خود شنیده باشد و آنها را حفظ کرده باشد، بعد وقتی سوره را قرائت میکرده شیطان آنها را در میان سخن حضرت القا کرده و نزدیک بوده که آنها را بر زبان ایشان جاری کند. اما خداوند پیامبر صلّی الله علیه و آله را محفوظ داشته و ایشان را آگاه ساخته و وسوسه شیطان را نسخ کرده و آیات خود را محکم و استوار داشته و پیامبر صلّی الله علیه و آله آیات را استوار و به دور از خواسته شیطان قرائت فرموده است. و «غرانیق» جمع «غرنوق» است به معنای خوبروی زیبا. به جوانی که اندام و چهرهای نیک داشته باشد میگویند «جوان غرنوق». و اینکه خداوند آیاتش را محکم و استوار میدارد یعنی آیات و دلایل و اوامر خداوند محکم و استوار بر جا میماند بدون اینکه سهو و یا خطایی در آنها روی دهد. «لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ» تا آنجا که «وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ» یعنی تا آن را وسیلهای برای سختگیری در تعبّد گرداند و امتحانی برای کسانی که در دلهایشان شک هست و نیز برای کافرانی که دلهایشان سنگ شده است، پس بر آنان بایسته فرمود تا میان آنچه خداوند استوار میدارد و آنچه شیطان القا میکند فرق بگذارند، «لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ» یعنی در دشمنی و مخالفتی که از حق به دور است، «وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» علم به خداوند و توحید و حکمت او، «أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ» یعنی قرآن حقی است که تغییر و تبدیل در آن روا نیست، «فَیُؤْمِنُوا بِهِ» یعنی بر ایمان خود استوار مانند، نیز گفته شده یعنی بر ایمانشان افزوده شود، «فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ» یعنی دلهایشان با قدرت ایمانشان خاضع و متواضع گردد - . مجمع البیان 7: 91- 92 - .
وی درباره کلام حق تعالی «فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ» میگوید: بقیه مکلفین را منظور دارد اما پیامبر صلّی الله علیه و آله را بهطور مفرد خطاب کرده تا همگان بدانند وقتی پیامبر والامقام صلّی الله علیه و آله تهدید میشود حال دیگران چگونه خواهد بود و اگر به ایشان هشدار داده میشود پس دیگران به این هشدار اولی هستند - . مجمع البیان 7: 209 - .
رازی درباره کلام حق تعالی «وَ ما کُنْتَ تَرْجُوا» میگوید: درباره کلمه «إِلَّا» دو وجه هست: یکی اینکه برای استثناء است. صاحب الکشاف گفته: در اینجا کلام حمل بر معنا شده، انگار گفته شده: کتاب بر تو القا نشده «إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ» نیز میتوان آن را بر ظاهرش جریان داد، یعنی تو به چیزی امیدوار نبودی جز اینکه خداوند بر تو رحمت فرستد و تو را از رحمت خود برخوردار سازد، یعنی تو امیدوار نبودی جز به این شیوه. دوم اینکه «إِلَّا» به معنای «لکن» (بلکه) باشد، یعنی بلکه رحمت پروردگارت آن را بر تو القا کرد. سپس در ادامه حضرت صلّی الله علیه و آله را به اموری مکلف میدارد: اول اینکه پشتیبان کافران نباشد.
ص: 69
دوم اینکه «وَ لا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیاتِ اللَّهِ» ضحاک گفته: این هنگامی بود که آنان پیامبر صلّی الله علیه و آله را به دین پدرانش فراخواندند تا به او زن دهند و بخشی از اموالشان را با او تقسیم کنند. یعنی به آنان اعتنا نکن و به حرفهایشان اعتماد نکن که این کار تو را از پیروی از آیات خداوند بازمیدارد. سوم اینکه «وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ» یعنی به سوی دین پروردگارت، میخواهد درباره دعوت کافران و مشرکان تأکید کند و از این رو میفرماید: «وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ» زیرا هر کس به طریقت آنان راضی شود یا به آنان متمایل گردد از خودشان است. چهارم اینکه «وَ لا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ» این گرچه بر همگان واجب است اما خداوند متعال برای بزرگداشت حضرت بهطور ویژه ایشان را در این کلام مخاطب ساخته است. حال اگر گفته شود البته هویداست که رسول خدا صلّی الله علیه و آله هرگز چنین نمیکند پس فایده این نهی چیست؟ خواهم گفت: چه بسا خطاب به ایشان است اما دیگران را منظور دارد. نیز ممکن است بدین معنا باشد که به کسی جز خدا اعتماد نکن و در امورت بر کسی جز او توکل نکن زیرا هر که به غیر از خدا توکل کند گویا رویّهاش در توحید کامل نشده است - . مفاتیح الغیب 6: 426 - .
بیضاوی میگوید: این کلام و ما قبلش برای برانگیختن و قطع امید مشرکان از همکاری پیامبر صلّی الله علیه و آله با آنان است - . انوار التنزیل 2: 226 - .
میگویم: تأویل کلام حق تعالی «وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ» ان شاء الله در باب ازدواج با زینب خواهد آمد.
طبرسی میگوید: «قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ» از راه حق همچنانکه شما دعوت میکنید، «فَإِنَّما أَضِلُّ عَلی نَفْسِی» یعنی بی شک بلای گمراهیام گریبانگیر خودم میشود، زیرا من به خاطرش عقوبت خواهم شد نه دیگری، «وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِما یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی» یعنی این به فضل پروردگارم است چراکه بر من وحی میفرستد و بدین خاطر بر من منت دارد نه بر بقیه آفریدگانش، «إِنَّهُ سَمِیعٌ» سخنان ما را میشنود «قَرِیبٌ» به ما نزدیک است پس کسی که بر حق است و کسی که بر باطل است بر او پنهان نیست - . مجمع البیان 8: 397 - .
ص: 70
سید درباره کلام حق تعالی «لَئِنْ أَشْرَکْتَ» میگوید: درباره این آیه گفتهاند که خطاب به پیامبر صلّی الله علیه و آله است و امت ایشان را منظور دارد. از ابن عباس روایت شده که وی گفته: قرآن به شیوه «به در میگویم تا دیوار بشنود» نازل شده است. پاسخ دیگر این است که این آیه خبری است که متضمّن تهدید است و ایرادی ندارد که خداوند هم عموم را تهدید کند و هم به طور ویژه کسی را که میداند از او کاری سر نمیزند که مشمول این تهدید شود، اما این باید برای او نیز مقدور و جایز به معنای صحت باشد و نه به معنای شک. از این رو همه تهدیدهای قرآن بهطور عام واقع میشود هم برای کسی که عمل مشمول تهدید از او سر میزند و هم برای کسی که خداوند متعال میداند چنین کارهایی از او سر نمیزند. کلام حق تعالی «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ» به شیوه تقدیر و شرط بالاتر از آنجا نیست که فرموده «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا» - . انبیاء / 22 -
{اگر در آنها [=زمین و آسمان] جز خدا خدایانی [دیگر] وجود داشت قطعا [زمین و آسمان] تباه می شد.} زیرا محال بودن وقوع جمله دوم را با خود به همراه دارد، پس وقتی تقدیر این معنا و بیان حکم ممتنع نیست پس به طریق اولی وقوع شرکی که مقدور و ممکن است را با بیان حکم همراه ساخته است.
درباره این آیه شیعیان پاسخی دارند که ویژه ایشان است و آن اینکه وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله در ابتدای امر خود امیرمومنان علیه السلام را به امامت تعیین کرد، گروهی از قریشیان آمدند و به حضرت عرض کردند: ای رسول خدا! مردم به تازگی مسلمان شدهاند و نمیپسندند که نبوت در شما باشد و خلافت در پسر عمه شما، اگر این حکم را به سوی کس دیگری بازگردانی بهتر است. پیامبر صلّی الله علیه و آله به آنان فرمود: من این کار را به رأی خودم نکردهام تا در آن مخیّر باشم، بلکه خداوند متعال مرا به این کار امر کرده و آن را بر من واجب ساخته. آنها گفتند: اگر این کار را از ترس مخالفت با پروردگارت نمیکنی، پس یکی از قریشیان را که مردم به او اعتماد دارند، با او در خلافت شریک گردان تا هم امر شما کاملا انجام گیرد و هم مردم با شما مخالفت نکنند. آنگاه این آیه نازل شد و معنای «لَئِنْ أَشْرَکْتَ» چنین است که اگر با امیرمومنان علیه السلام دیگری را در خلافت شریک گردانی «لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ». اما با این تأویل هم هنوز آن سوال برجاست، ص: 71
زیرا وقتی خداوند متعال میداند که پیامبر صلّی الله علیه و آله چنین نمیکند و به خاطر عصمتش با امر خدا مخالفا نمیکند، پس دیگر دلیل تهدید چیست؟ که در این صورت باید به آنچه گفتیم بازگشت - . تنزیه الأنبیاء: 119- 120 - .
بیضاوی میگوید: «أَمْ یَقُولُونَ» یعنی آیا میگویند «افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً» یعنی محمد با ادعای نبوت و قرآن بر خدا دروغ بسته، «فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ» این سخن چنین افترایی را محال برمیشمرد و آگاه میسازد که فقط کسی جرأت چنین کاری را دارد که بر دلش مهر نهاده شده و نسبت به پروردگارش جاهل است، اما کسی که بصیرت و معرفت دارد چنین نمیکند. انگار میگوید: اگر خداوند بخواهد تو خوار شوی، بر دلت مهر مینهد تا جرأت کنی بر او دروغ ببندی. نیز گفتهاند بر دلت مهر مینهد و قرآن و وحی را از آن برمیگیرد، پس چگونه میتوانی دروغ ببندی؟ و یا اینکه دلت را به صبر محکم میدارد تا آزار آنان بر تو گران نیاید - . تنزیه الأنبیاء 2: 398 - .
رازی و طبرسی درباره کلام حق تعالی «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا» میگویند: یعنی امتهای کسانی که فرستادهایم، منظورش مومنان اهل کتاب است. یعنی آنان به تو خبر خواهند داد که در دین هیچ یک از پیامبران پرستش بتها نیامده، پس وقتی همه پیامبران و رسولان بر این متفق القول بودهاند باید این را سبب دشمنی با حضرت محمد صلّی الله علیه و آله قرار ندهند. در اینجا گرچه خطاب به پیامبر صلّی الله علیه و آله است اما امت را منظور دارد. قول دوم اینکه عطاء بن ابن عباس گفته: وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله شبانه سوی مسجد الاقصی سیر داده شد، خداوند متعال برای ایشان حضرت آدم علیه السلام و همه فرستادگان از میان فرزندان او را برانگیخت، آنگاه جبرئیل اذان گفت و سپس برخاست و گفت: ای محمد! جلو بیا و پیشاپیش آنان نماز بگزار، وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز را به پایان رساند جبرئیل به ایشان عرض کرد: ای محمد! بپرس «مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا» و حضرت فرمود: نمیپرسم زیرا هیچ شکی در آن ندارم.
قول سوم اینکه ذکر سوال در جایی که پرسیدن امکان ندارد،
ص: 72÷
نگرش و استدلال را منظور دارد، مانند کسی که میگوید: از زمین بپرس چه کسی رودهایت را شکافت و درختانت را کاشت و میوههایت را چید؟ اگر آشکارا تو را پاسخ ندهد از حیث اعتبار پاسخت را میدهد. اینجا نیز پرسش پیامبر صلّی الله علیه و آله از پیامبرانی که قبل از ایشان بودهاند ممتنع است و منظورش این است که در این مسأله با عقلت بنگر و با خود در این باره بیاندیش. و خداوند بهتر میداند - . مجمع البیان 9: 49- 50؛ مفاتیح الغیب: 27 - .
طبرسی درباره کلام حق تعالی «فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ» میگوید: در این باره اقوالی هست، یکی اینکه «إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ» آنچنان که شما میپندارید، من نخستین کسی هستم که خدای یکتا را پرستیده و سخنتان را انکار میکنم.
دوم اینکه «إِنْ» به معنای «ما» برای نفی باشد، یعنی خدای رحمان فرزندی ندارد، «فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ» من نخستین کسی هستم که خدا را پرستیده و به این حقیقت اقرار کرده است.
سوم اینکه یعنی اگر او فرزندی داشت من نخستین کسی بودم که از پرستشش رویگردان میشدم، چون کسی که فرزندی دارد بی شک جسم و پدیده است و کسی که چنین باشد شایسته پرستش نیست. در زبان عرب «عبدتُ من الأمر» یعنی از آن امر رویگردان شدم.
چهارم اینکه یعنی همانگونه که من نخستین کسی نیستم که خدا را پرستیده، خداوند نیز فرزندی ندارد.
پنجم اینکه یعنی اگر او فرزندی داشت، من نخستین کسی بودم که بر اساس اینکه او فرزند دارد او را پرستیده بودم، اما او فرزندی ندارد. نداشتن فرزند را اثبات میکند و فرزند داشتن را بعید برمیشمارد زیرا تعلیق امر محال به امر محال است - . مجمع البیان 9: 57- 58 - .
بیضاوی میگوید: «عَلی شَرِیعَةٍ» بر طریقتی «مِنَ الْأَمْرِ» امر دین «فَاتَّبِعْها» پس شریعت خود را که با حجتهای بسیار استوار شده پیروی کن، «وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ» افکار آن جاهلانی را که پیرو هوسهایشان هستند، یعنی سران قریش که گفتند به دین پدرانت بازگرد، «إِنَّهُمْ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً» در برابر چیزی که با تو اراده کرده است - . انوار التنزیل 2: 423 - .
سید مرتضی در التنزیه درباره کلام حق تعالی «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ» میگوید: کسی که از پیامبر صلّی الله علیه و آله گناهان کوچک را افزون بر گناهان بزرگ نفی میکند، درباره این آیه پاسخهایی دارد، از آن جمله: منظور خداوند متعال
ص: 73
از نسبت دادن گناه به حضرت، همان گناه پدر ایشان حضرت آدم علیه السلام است، این نسبت به خاطر پیوند و خویشاوندی و آمرزش آدم علیه السلام به نیکی جاری شده، زیرا آدم علیه السلام خداوند متعال را به حق حضرت محمد صلّی الله علیه و آله قسم داد و قسمش را نیک شمرد. این از گناه گذشته، اما گناه آینده حضرت گناه شیعیان ایشان و شیعیان برادر ایشان علیه السلام است. این پاسخ چنین نقد میشود که گویندهاش گناهی را از یک پیامبر نفی کرده و به پیامبر دیگری نسبت داده و سوال درباره پیامبری که گناه به او نسبت داده شده همانند سوال درباره پیامبری است که از او نفی شده است. اگر بخواهیم به این پاسخ کمک کنیم میتوانیم همه گناهان را از برای امت پیامبر صلّی الله علیه و آله قرار دهیم و در این صورت منظور از ذکر تقدم و تأخر، گناهانی است که از نظر زمانی مقدّم یا مؤخر هستند. همچنان که گوینده با تاکید میگوید: آنچه را که مقدّم یا مؤخر انجام دادی بر تو بخشیدم و از گناهان پیشتر یا پستر تو چشم پوشیدم. برای نسبت دادن گناه امت به حضرت صلّی الله علیه و آله وجهی هست که در استعمال معروف است، زیرا ممکن است کسی به افراد حاضر از قبیله بنی تمیم یا قبیله دیگر بگوید: شما چنین و چنان کردید و فلان کس را کشتید. هر چند آن افراد حاضر نه شاهد آن کار بوده باشند و نه آن کار را انجام داده باشند. در اینجا این نسبت به سبب پیوند و نَسَب به جاست. بر این اساس از آنجا که هیچ پیوندی محکمتر از پیوند میان رسول خدا صلّی الله علیه و آله و امت ایشان نیست، ممکن است از باب توسّع کلام و مجاز، گناهان آنها به حضرت نسبت داده شده باشد.
پاسخ دیگر این است که ترک مستحب از جانب پیامبر صلّی الله علیه و آله گناه نامیده شده باشد. زیرا پیامبر صلّی الله علیه و آله از کسانی است که از اوامر الهی سر باز نمیزند جز از این نوع سر باز زدن، که به خاطر قدر و منزلت والای حضرت ممکن است درباره ایشان چیزی گناه نامیده شود که اگر درباره کس دیگری جز ایشان باشد گناه نامیده نشود. پاسخ دیگر این است که این کلام از روی بزرگداشت و حُسن خطاب بیان شده است همچنان که درباره کلام دیگر حق تعالی «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ» گفتیم، لکن وجه یاد شده قابل اعتنا نیست زیرا عادت بر این است که الفاظ بر این شیوه به معنای دعایی درآیند، مانند این سخن که «خدایت آمرزید.» یا «خدایت بیامرزد.» و الفاظی از این قبیل لکن لفظ آیه بر خلاف این شکل است . زیرا مغفرت در این آیه در حکم جزاء است و غرض در فتح است.
ص: 74
ما درباره این آیه وجهی بیان کردیم که از آنچه گذشت بیشتر به ظاهر آیه شبیه است و آن اینکه منظور آیه «ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ» گناهانی باشد که بر تو انجام شده، زیرا «ذنب» مصدر است و مصدر میتواند هم به فاعل اضافه شود و هم به مفعول، مگر ندیدهای میگویند: «أعجَبَنی ضربَ زیدٍ عمروٌ» (زدن زید از عمرو مرا شگفت زده ساخت!) و مصدر را به مفعول اضافه میکنند. بر این تأویل، مغفرت همان از بین بردن و فسخ و نسخِ احکام دشمنان مشرک پیامبر علیه ایشان و گناهان آنها در باره پیامبر عبارت است از
بازداشتن آنها پیامبر را از ورود به مکه و منع آنها است پیامبر را از مسجد الحرام. این تأویل با ظاهر کلام مطابق است و اینگونه وجه و غرض از مغفرت همان فتح و گشایش میشود، زیرا اگر منظورش آمرزش گناهان حضرت صلّی الله علیه و آله میبود این سخن که «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ» معنای معقولی نداشت، زیرا آمرزش گناهان نه وابسته به فتح و گشایش است و نه غرض از آن است. اما اینکه «ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ»، ممتنع نیست که منظورش کارهای ناپسند آنها در حق تو و قومت باشد که از نظر زمانی پیشتر یا پستر انجام شدهاند. و کسی نمیتواند بگوید سوره فتح میان مکه و مدینه در حال بازگشت پیامبر صلّی الله علیه و آله از حدیبیه نازل شده است. گروهی از مفسران گفتهاند منظور از فتح، فتح خیبر است، زیرا فتح خیبر در پی نزول این آیه واقع شد. برخی نیز گفتهاند منظورش این است که ما در ماجرای حدیبیه برایت تقدیری نیک نهادیم. بنا بر این چگونه ممکن است کسی سخنی بگوید که احدی نگفته و منظور از آیه را فتح مکه بداند با اینکه نزول این سوره مدت زیادی پیش از فتح مکه بوده است؟ پاسخ این است گرچه این سوره در همان زمان مذکور نازل شده، یعنی پیش از فتح مکه، اما ممتنع نیست که منظور خداوند متعال از «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً» فتح مکه باشد و این سخن به شیوه بشارت برای حضرت است و حکم به این است که بزودی به مکه وارد خواهد شد و خداوند ایشان را در برابر اهل مکه یاری میکند و این بیان در قرآن نمونههای مشابه دارد. از جمله آنچه که این قول را تقویت میکند، این کلام حق تعالی است: «لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَرِیباً» - . فتح / 27 - {شما بدون شک به خواست خدا در حالی که سر تراشیده و موی [و ناخن] کوتاه کرده اید با خاطری آسوده در مسجد الحرام درخواهید آمد خدا آنچه را که نمی دانستید دانست و غیر از این پیروزی نزدیکی [برای شما] قرار داد.} که فتح قریب در اینجا همان فتح خیبر است. اما برداشت فتح به عنوان تقدیری که خداوند در ماجرای حدیبیه مقدر فرمود، بر خلاف ظاهر و مقتضای آیه است، زیرا از فتح به طور مطلق معنای پیروزی و نصرت برمیآید که گواه این مطلب این کلام حق تعالی است: «وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً عَزِیزاً» - . فتح / 3 -
ص: 75
{و تو را به نصرتی ارجمند یاری نماید.}
اما اگر گفته شود اضافه مصدر به مفعول تنها در جایی معروف است که مصدر به خودیِ خود متعدی باشد مانند «أعجَبَنی ضربَ زیدٍ عمروٌ» (زدن زید از عمرو مرا شگفت زده ساخت!) اما اضافه مصدری که متعدی به مفعولش نیست معروف نمی باشد. خواهیم گفت این سخن نوعی تحکم و زورگویی نسبت به زبان و اهل زبان است، زیرا آنان در همه کتب عربی اطلاق کردهاند که مصدر هم به فاعل و هم به مفعول اضافه میشود و مصدر متعدی را از غیر متعدی استثنا نکردهاند، اگر فرقی میان این دو بود حتما بیان میکردند و جدایش میساختند همچنانکه در موارد دیگر کردهاند، اما قلّت استعمال در این باب معتبر نیست زیرا اگر سخن در زبان عربی اصلی داشته باشد به کار گرفته میشود هر چند کاربردی اندک داشته باشد. به علاوه، اگر در اینجا «ذنب» (گناه) آنان در حق پیامبر صلّی الله علیه و آله این باشد که ایشان را از ورود به مسجد الحرام بازداشتند و نگذاشتند واردش شود، پس «ذنب» متعدی است و اگر مصدر متعدی باشد میتواند به جای فعل متعدی خود بنشیند، زیرا از عادات کلام عرب این است که باری سخن را بر معنایش حمل میکنند و باری بر لفظش - . تنزیه الأنبیاء: 117- 118 - .
طبرسی میگوید: یاران ما در این باره دو وجه آوردهاند، اول اینکه منظور آیه این است: تا خداوند از گناهان گذشته امتت درگذرد و از گناهان آیندهشان نیز با شفاعت تو درگذرد. در تأیید این معنا آمده:
مفضل بن عمر روایت کرده که مردی از امام جعفر صادق علیه السلام درباره این آیه پرسید، ایشان فرمود: به خدا سوگند پیامبر صلّی الله علیه و آله هیچ گناهی نداشت، بلکه خداوند برای ایشان ضمانت کرد که از گناهان گذشته و آینده شیعیان علی علیه السلام درمیگذرد.
نیز از عمر بن زید روایت شده: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم خداوند عزّ و جلّ میفرماید: «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ» ایشان فرمود: پیامبر صلّی الله علیه و آله نه گناهی داشت و نه اراده گناه کرده بود، بلکه خداوند گناهان شیعیان حضرت را بر ایشان حمل کرد و سپس به خاطر حضرت از آنها درگذشت - . مجمع البیان 9: 110 - .
وی در ادامه بقیه وجوهی را که سید ذکر کرد میآورد. تأویل این آیه در اخبار و نیز تأویل آیه تحریم، در باب احوال همسران پیامبر صلّی الله علیه و آله خواهد آمد.
طبرسی درباره کلام حق تعالی «عَبَسَ وَ تَوَلَّی» میگوید: گفتهاند این آیات درباره عبدالله ابن امّ مکتوم نازل شده است، از این قرار که او نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد. حضرت داشت با عتبة بن ربیعه و ابوجهل بن هشام و عباس بن عبدالمطلب و ابی و امیه پسران خلف نجوا میکرد و آنان را به سوی خدا دعوت میکرد و امید داشت که اسلام آورند. عبدالله آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! برای من قرائت کن و از آنچه که خداوند به شما آموخته به من بیاموز. سپس این سخن را مدام تکرار کرد و نمیدانست که حضرت مشغول است و رو به سوی کسان دیگری دارد. چون او کلام حضرت را قطع کرد، کراهت در چهره رسول خدا صلّی الله علیه و آله آشکار شد
ص: 76
و ایشان با خود گفت: اکنون سران قریش میگویند پیروان او نابینایان و بندگان هستند. آنگاه از عبدالله روی گرداند و به همان گروهی که داشت با آنان صحبت میکرد رو کرد. در آن دم این آیات نازل شد.
از آن پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله به عبدالله ارج مینهاد و هرگاه او را میدید میفرمود: مرحبا به کسی که پروردگارم به خاطر او مرا سرزنش کرد. سپس میفرمود: آیا چیزی میخواهی؟ حضرت صلّی الله علیه و آله دو بار در دو غزوه او را بر مدینه به جانشینی گذاشت.
طبرسی پس از نقل کلام سید، که در ادامه خواهد آمد، میگوید: نیز گفتهاند که آنچه آن نابینا انجام داد نوعی بی ادبی بود و پیامبر صلّی الله علیه و آله با رویگرداندن از وی او را ادب آموخت، اما در هر حال ممکن بود پنداشته شود که حضرت از او روی گردانده چون فقیر بوده و به آن جمع رو کرده چون سران قریش بودهاند و میخواسته آنان را بزرگ دارد. از این رو خداوند سبحان ایشان را به خاطر این کار سرزنش کرد.
و از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا هر وقتی عبدالله بن امّ مکتوم را میدید میفرمود: مرحبا! مرحبا! به خدا سوگند دیگر هرگز خداوند مرا به خاطر تو سرزنش نمیکند. و آنچنان به او خوبی میکرد که او از خجالت آنچه پیامبر در حقش میکرد کمتر نزد ایشان میآمد.
«عَبَسَ» یعنی اخم کرد و چهره در هم کشید، «وَ تَوَلَّی» یعنی رویش را برگرداند، «أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی» یعنی چون او نزدش آمد، «وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ» یعنی چه بسا این نابینا «یَزَّکَّی» با عمل نیک و آنچه از تو میآموزد پاک گردد، «یَذَّکَّرُ» یعنی به او پند داده شود و او از مواعظ قرآن که به او میآموزی پند گیرد «فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری» اندرز در باب دینش. گفتهاند در این کلام لطف بزرگی به پیامبر صلّی الله علیه و آله نهفته است، زیرا خداوند درباره اخم کردن و عبوسی ایشان را مخاطب قرار نداده و نگفته: «اخم کردی!» سپس وقتی سخن از اخم کردن میگذرد ایشان را مخاطب میسازد. «أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی» یعنی آن کس که در میان قومش بزرگ است و از مال بی نیاز است، «فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی» یعنی به او توجه میکنی و رو سوی او میکنی، «وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی» یعنی اگر او اسلام نیاورد، چه چیز بر عهده تو میافتد؟ تو وظیفهای جز ابلاغ نداری. «وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی» یعنی کار نیک کرد، همان ابن امّ مکتوم، «وَ هُوَ یَخْشی» از خداوند عزّ و جلّ «فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی» یعنی به او بی توجهی میکنی و به دیگران میپردازی، «کَلَّا» یعنی دیگر چنین نکن و از این کار بیزار باش، «إِنَّها تَذْکِرَةٌ» یعنی آیات قرآن پند و اندرز برای آفریدگان است، «فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ» یعنی از تنزیل یا از قرآن یا از اندرز یاد کند و پند گیرد - . مجمع البیان 10: 438 - .
سید در التنزیه میگوید: ظاهر این آیه به رودررویی با پیامبر صلّی الله علیه و آله دلالت ندارد، نیز نشانهای ندارد که خطابش به حضرت است، بلکه فقط خبر محض است و به مخبر عنه تصریح نکرده است. اما پس از تأمل نشانههایی دارد دال بر اینکه منظورش پیامبر صلّی الله علیه و آله نیست. زیرا وصف عبوس را آورده
ص: 77
و این صفت نه در قرآن برای پیامبر صلّی الله علیه و آله آمده و نه در اخبار دشمنان مخالف تا چه رسد به مومنان هدایتجو، سپس چنین وصف میکند که او به ثروتمندان میپردازد و به فقیران اعتنا نمیکند، که هر کس پیامبر ما صلّی الله علیه و آله را بشناسد ایشان را چنین توصیف نمیکند، پس این صفات مشابه با اخلاق فراگیر حضرت و مهربانی و دلسوزی ایشان در حق قومش نیست. چطور به پیامبر صلّی الله علیه و آله بگوید «وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی» حال آنکه ایشان برای دعوت کردن و هشدار دادن مبعوث شده است، پس چگونه می شود که ایشان مسئولیتی در این باره نداشته باشد ؟ واین سخن نوعی دعوت پیامبر است به ترک حرص بر ایمان قومش. نیز گفتهاند این سوره درباره یکی از اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله نازل شده و کاری که در این سوره وصف شده از او سر زده بوده است. ما حتی اگر شک داشته باشیم که این سوره دقیقا درباره چه کسی نازل شده، نباید در این شک کنیم که پیامبر صلّی الله علیه و آله را منظور ندارد. کدامین کار از اخم کردن در چهره مسلمانان و بی توجهی به ایشان و رو کردن به ثروتمندان کافر منفورتر است؟ این در حالی است که خداوند متعال پیامبر صلّی الله علیه و آله را از چیزهایی که بسیار کمتر از این کارها منفور هستند منزه و پیراسته داشته است - . تنزیه الأنبیاء: 118- 119 - .
میگویم: پس از پذیرفتن اینکه این سوره درباره پیامبر صلّی الله علیه و آله نازل شده، سرزنش مذکور به جهت ترک اولی بوده، و یا در پی آن بوده که کافران را آزار کند و امیدشان را به موافقت پیامبر صلّی الله علیه و آله با آنان قطع نماید و آنها را به خاطر تحقیر مومنان نکوهش کند؛ همچنانکه بارها تکرار شده است.
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ (4) الْآیَةَ فَإِنَّهُ کَانَ سَبَبَ نُزُولِهَا أَنَّ قَوْماً مِنَ الْأَنْصَارِ مِنْ بَنِی أُبَیْرِقٍ (5) إِخْوَةً ثَلَاثَةً کَانُوا مُنَافِقِینَ بُشَیْرٌ وَ مُبَشِّرٌ وَ بِشْرٌ فَنَقَبُوا عَلَی عَمِّ قَتَادَةَ بْنِ النُّعْمَانِ وَ کَانَ قَتَادَةُ بَدْرِیّاً وَ أَخْرَجُوا طَعَاماً کَانَ أَعَدَّهُ لِعِیَالِهِ وَ سَیْفاً وَ دِرْعاً فَشَکَا قَتَادَةُ ذَلِکَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ قَوْماً أَنْقَبُوا (6) عَلَی عَمِّی وَ أَخَذُوا طَعَاماً کَانَ أَعَدَّهُ لِعِیَالِهِ وَ دِرْعاً وَ سَیْفاً وَ هُمْ أَهْلُ بَیْتِ سَوْءٍ وَ کَانَ مَعَهُمْ فِی الرَّأْیِ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ یُقَالُ لَهُ لَبِیدُ بْنُ سَهْلٍ فَقَالَ بَنُو أُبَیْرِقٍ لِقَتَادَةَ هَذَا عَمَلُ لَبِیدِ بْنِ سَهْلٍ فَبَلَغَ ذَلِکَ
ص: 78
لَبِیداً فَأَخَذَ سَیْفَهُ وَ خَرَجَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ یَا بَنِی أُبَیْرِقٍ أَ تَرْمُونَنِی بِالسَّرَقِ (1) وَ أَنْتُمْ أَوْلَی بِهِ مِنِّی وَ أَنْتُمُ الْمُنَافِقُونَ تَهْجُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَنْسُبُونَهُ إِلَی قُرَیْشٍ لَتُبَیِّنُنَّ ذَلِکَ أَوْ لَأَمْلَأَنَّ سَیْفِی مِنْکُمْ فَدَارُوهُ فَقَالُوا لَهُ (2) ارْجِعْ رَحِمَکَ اللَّهُ (3) فَإِنَّکَ بَرِی ءٌ مِنْ ذَلِکَ فَمَشَی بَنُو أُبَیْرِقٍ إِلَی رَجُلٍ مِنْ رَهْطِهِمْ یُقَالُ لَهُ أُسَیْدُ بْنُ عُرْوَةَ وَ کَانَ مِنْطِیقاً (4) بَلِیغاً فَمَشَی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ قَتَادَةَ بْنَ النُّعْمَانِ عَمَدَ إِلَی أَهْلِ بَیْتٍ مِنَّا أَهْلِ شَرَفٍ وَ حَسَبٍ وَ نَسَبٍ فَرَمَاهُمْ بِالسَّرَقِ وَ أَنَّبَهُمْ (5) بِمَا لَیْسَ فِیهِمْ فَاغْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ ذَلِکَ وَ جَاءَ إِلَیْهِ قَتَادَةُ فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ عَمَدْتَ إِلَی أَهْلِ بَیْتِ شَرَفٍ وَ حَسَبٍ وَ نَسَبٍ فَرَمَیْتَهُمْ بِالسَّرِقَةِ فَعَاتَبَهُ (6) عِتَاباً شَدِیداً فَاغْتَمَّ قَتَادَةُ مِنْ ذَلِکَ وَ رَجَعَ إِلَی عَمِّهِ وَ قَالَ لَیْتَنِی مِتُّ وَ لَمْ أُکَلِّمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَدْ کَلَّمَنِی بِمَا کَرِهْتُهُ فَقَالَ عَمُّهُ اللَّهُ الْمُسْتَعَانُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ إِلَی قَوْلِهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ یَعْنِی الْفِعْلَ فَوَقَعَ الْقَوْلُ مَقَامَ الْفِعْلِ ثُمَّ قَالَ ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً لَبِیدَ بْنَ سَهْلٍ.
وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أُنَاساً مِنْ رَهْطِ بُشَیْرٍ الْأَدْنَیْنَ قَالُوا انْطَلِقُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نُکَلِّمُهُ فِی صَاحِبِنَا وَ نُعْذِرُهُ فَإِنَّ صَاحِبَنَا بَرِی ءٌ فَلَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِلَی قَوْلِهِ وَکِیلًا (7) فَأَقْبَلَتْ رَهْطُ بُشَیْرٍ فَقَالُوا یَا بُشَیْرُ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ وَ تُبْ (8) مِنَ الذَّنْبِ فَقَالَ وَ الَّذِی أَحْلِفُ بِهِ مَا سَرَقَهَا إِلَّا لَبِیدٌ فَنَزَلَتْ وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً (9)
ص: 79
ثُمَّ إِنَّ بُشَیْراً کَفَرَ وَ لَحِقَ بِمَکَّةَ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ فِی النَّفْرِ الَّذِینَ أَعْذَرُوا بُشَیْراً وَ أَتَوُا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لِیُعْذِرُوهُ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ یُضِلُّوکَ وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَضُرُّونَکَ مِنْ شَیْ ءٍ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً (1) فَنَزَلَ (2) فِی بُشَیْرٍ وَ هُوَ بِمَکَّةَ وَ مَنْ یُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدی وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّی وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً (3).
وَ فِی تَفْسِیرِ النُّعْمَانِیِّ بِإِسْنَادِهِ الَّذِی یَأْتِی فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: إِنَّ قَوْماً مِنَ الْأَنْصَارِ کَانُوا یُعْرَفُونَ بِبَنِی أُبَیْرِقٍ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْواً مِمَّا رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ أَوَّلًا (4).
ص: 80
**[ترجمه]تفسیر قمی: سبب نزول کلام حق تعالی «إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِ» این بوده که سه برادر از انصارِ اهل قبیله بنی اُبَیرِق منافق بودند: بُشَیر و مُبشّر و بِشر.
آنان به عموی قتادة بن نُعمان دستبرد زدند و این قتاده از اهل بدر بود. آنها طعامی را که وی برای خانوادهاش فراهم کرده بود به همراه یک شمشیر و یک زره برداشتند. قتاده نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله شکایت برد و عرض کرد: ای رسول خدا! گروهی به عموی من دستبرد زدهاند و طعامی را که او برای خانوادهاش آماده کرده بوده به همراه یک زره و یک شمشیر بردهاند، حال آنکه این خانواده اوضاع خوبی ندارند.
مردی مؤمن به نام لبید بن سهل با آنها در این کار هم عقیده بود. بنی ابیرق به قتاده گفتند این کار، کار لبید بن سهل بوده است. چون خبر به لبید رسید
ص: 78
وی شمشیر برگرفت و بر آنان شورید و گفت: ای بنی ابیرق! آیا مرا به دزدی متهم میکنید حال آنکه خودتان به این کار سزاوارترید؟! شما همان منافقانی هستید که رسول خدا صلّی الله علیه و آله را هجو میگویید و آن را به قریش نسبت میدهید! یا این اتهام را ثابت میکنید یا شمشیرم را از خونتان سیراب میکنم! بنی ابیرق ریشخندش کردند و گفتند: بازگرد خدایت رحمت کند! تو از این اتهام مبرا هستی. بنی ابیرق سپس نزد یکی از خویشان خود به نام اُسَید بن عروه رفتند که مردی زبانآور و بلیغ بود. او نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفت و عرض کرد: ای رسول خدا! قتادة بن نعمان نزد خاندانی شرافتمند و با اصل و نسب از ما رفته و آنان را به دزدی متهم کرده و به خاطر کاری که با آنان نیست بر آنان تاخته است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله از شنیدن این سخن دلگیر شد. در آن اوان قتاده نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد. حضرت به او فرمود: تو نزد خاندانی شرافتمند و با اصل و نسب رفتهای و آنان را به دزدی متهم کردهای. و او را سخت سرزنش کرد. قتاده از این برخورد غمگین شد و نزد عمویش رفت و به او گفت: ای کاش مرده بودم و با رسول خدا صلّی الله علیه و آله سخن نگفته بودم! ایشان به من سخنانی گفت که خوش نداشتم. عمویش به او گفت: «اللَّهُ الْمُسْتَعانُ» - . یوسف / 18 -
{خدا یاریده است.}. آنگاه خداوند در این باره بر پیامبرش صلّی الله علیه و آله نازل فرمود: «إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِ» تا آنجا که «وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ» - . نساء / 108 -
{چون شبانگاه به چاره اندیشی می پردازند و سخنانی می گویند که وی [بدان] خشنود نیست او با آنان است.} منظورش از سخن، عمل است، «قول» به جای «فعل» آمده است. سپس فرمود: «ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً» - . نساء / 112 - {سپس آن را به بی گناهی نسبت دهد.} یعنی به لبید بن سهل.
در روایت ابی جارود از امام محمد باقر علیه السلام آمده است که ایشان فرمود: گروهی از خاندان نزدیک بُشَیر گفتند: بیایید نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله برویم و با او درباره رفیقمان صحبت کنیم و او را مبرّا بخوانیم و بگوییم رفیق ما بی گناه است. اما وقتی خداوند نازل فرمود: «یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ» - . نساء / 108 -
{[کارهای ناروای خود را] از مردم پنهان می دارند و[لی نمی توانند] از خدا پنهان دارند و او با آنان است.} تا آنجا که «مَن یَکُونُ عَلَیْهِمْ وَکِیلاً» - . نساء / 109 -
{چه کسی حمایتگر [و مدافع] آنان تواند بود؟} یاران بُشیر رفتند به او گفتند: ای بُشیر! از خدا آمرزش بخواه و از گناهت توبه کن. اما او گفت: به خدا سوگند آنها را کسی جز لبید ندزدیده! آنگاه نازل شد: «وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً» - . نساء / 112 -
ص: 79
{و هر کس خطا یا گناهی مرتکب شود سپس آن را به بی گناهی نسبت دهد قطعا بهتان و گناه آشکاری بر دوش کشیده است.} بشیر از آن پس کافر شد و به مکه گریخت. خداوند درباره کسانی که بشیر را بی گناه خواندند و نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدند تا او را مبرّا سازند نازل فرمود: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ یُضِلُّوکَ وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَضُرُّونَکَ مِنْ شَیْ ءٍ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً» - . نساء / 113 -
{و اگر فضل خدا و رحمت او بر تو نبود طایفه ای از ایشان آهنگ آن داشتند که تو را از راه به در کنند و[لی] جز خودشان [کسی] را گمراه نمی سازند و هیچ گونه زیانی به تو نمی رسانند و خدا کتاب و حکمت بر تو نازل کرد و آنچه را نمی دانستی به تو آموخت و تفضل خدا بر تو همواره بزرگ بود.} پس این آیه درباره بشیر نازل شد حال آنکه او در مکه بود. «وَ مَنْ یُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدی وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّی وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً» - . نساء / 115 -
{و هر کس پس از آنکه راه هدایت برای او آشکار شد با پیامبر به مخالفت برخیزد و [راهی] غیر راه مؤمنان در پیش گیرد وی را بدانچه روی خود را بدان سو کرده واگذاریم و به دوزخش کشانیم و چه بازگشتگاه بدی است.} - . تفسیر القمی: 138- 140 -
در تفسیر نُعمانی از امیرمومنان علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: گروهی از انصار که به بنی اُبَیرِق معروف بودند... سپس روایت را به همانگونه که پیشتر علی بن ابراهیم آورد، ادامه میدهد - . تفسیر النُعمانی: 92- 94 - .
ص: 80
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُحِبُّ إِسْلَامَ الْحَارِثِ بْنِ عَامِرِ بْنِ نَوْفَلِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ دَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَهَدَ بِهِ أَنْ یُسْلِمَ فَغَلَبَ عَلَیْهِ الشَّقَاءُ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ إِلَی قَوْلِهِ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ یَقُولُ سَرَباً وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ قَالَ إِنْ قَدَرْتَ أَنْ تَحْفِرَ الْأَرْضَ أَوْ تَصْعَدَ السَّمَاءَ أَیْ لَا تَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی أَیْ جَعَلَهُمْ کُلَّهُمْ مُؤْمِنِینَ وَ قَوْلُهُ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ (1) مُخَاطَبَةٌ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْمَعْنَی لِلنَّاسِ (2).
**[ترجمه]تفسیر قمی: در روایت ابی جارود از امام محمد باقر علیه السلام آمده که ایشان درباره کلام حق تعالی «وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ» فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله دوست میداشت حارث بن عامر بن نوفل بن عبد مناف اسلام بیاورد. حضرت وی را دعوت کرد و کوشید که او را مسلمان کند. اما نگونبختی بر او چیره شد و از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نافرمانی کرد. آنگاه خداوند نازل فرمود: «وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ» تا آنجا که «نَفَقاً فِی الْأَرْضِ» یعنی حفرهای در زمین. علی بن ابراهیم درباره کلام حق تعالی «نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ» میگوید: اگر میتوانی زمین را حفر کنی و یا به آسمان فراز شوی؛ یعنی نمیتوانی چنین کنی. سپس فرمود: «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی» یعنی همه آنان را مومن میساخت، و آنجا که میفرماید: «فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ» مخاطبش پیامبر صلّی الله علیه و آله است و مردم را منظور دارد - . تفسیر القمی: 185 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ الْآیَةَ فَإِنَّهُ کَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا أَنَّهُ کَانَ بِالْمَدِینَةِ قَوْمٌ فُقَرَاءُ مُؤْمِنُونَ یُسَمَّوْنَ أَصْحَابَ الصُّفَّةِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَهُمْ أَنْ یَکُونُوا فِی صُفَّةٍ یَأْوُونَ إِلَیْهَا وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَعَاهَدُهُمْ بِنَفْسِهِ وَ رُبَّمَا حَمَلَ إِلَیْهِمْ مَا یَأْکُلُونَ وَ کَانُوا یَخْتَلِفُونَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقْرَبُهُمْ وَ یَقْعُدُ مَعَهُمْ وَ یُؤْنِسُهُمْ وَ کَانَ إِذَا جَاءَ الْأَغْنِیَاءُ وَ الْمُتْرَفُونَ مِنْ أَصْحَابِهِ ینکروا (أَنْکَرُوا) عَلَیْهِ (3) ذَلِکَ وَ یقولوا (یَقُولُونَ) لَهُ اطْرُدْهُمْ عَنْکَ فَجَاءَ یَوْماً رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عِنْدَهُ رَجُلٌ مِنْ
ص: 81
أَصْحَابِ الصُّفَّةِ (1) قَدْ لَزِقَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ رَسُولُ اللَّهِ یُحَدِّثُهُ فَقَعَدَ الْأَنْصَارِیُّ بِالْبُعْدِ مِنْهُمَا فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَقَدَّمْ فَلَمْ یَفْعَلْ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَعَلَّکَ خِفْتَ أَنْ یَلْزَقَ فَقْرُهُ بِکَ فَقَالَ الْأَنْصَارِیُّ اطْرُدْ هَؤُلَاءِ عَنْکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ وَ کَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ أَیْ اخْتَبَرْنَا الْأَغْنِیَاءَ بِالْغِنَی لِنَنْظُرَ کَیْفَ مُوَاسَاتُهُمْ لِلْفُقَرَاءِ وَ کَیْفَ یُخْرِجُونَ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی أَمْوَالِهِمْ وَ اخْتَبَرْنَا الْفُقَرَاءَ لِنَنْظُرَ کَیْفَ صَبْرُهُمْ عَلَی الْفَقْرِ وَ عَمَّا فِی أَیْدِی الْأَغْنِیَاءِ لِیَقُولُوا أَیِ الْفُقَرَاءُ أَ هؤُلاءِ الْأَغْنِیَاءُ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ ثُمَّ فَرَضَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ أَنْ یُسَلِّمَ عَلَی التَّوَّابِینَ الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئَاتِ ثُمَّ تَابُوا فَقَالَ وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ یَعْنِی أَجِبِ الرَّحْمَةَ لِمَنْ تَابَ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (2).
**[ترجمه]تفسیر قمی: سبب نزول آیه «وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِ» این بود که قوم تهیدست و مومنی معروف به «اهل صفّه» در مدینه سکونت داشتند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آنان امر کرده بود که در صفّه (سکو) سکنی گزینند. حضرت صلّی الله علیه و آله خودش به آنان سرکشی می نمود و گاه برایشان طعامی میبرد تا بخورند. آنان نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفت و آمد میکردند و حضرت به خود نزدیکشان میساخت و با آنان همنشین میشد و انس میگرفت. هرگاه اصحاب ثروتمند و مرفّه نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله میآمدند حضرت را بر این کار نکوهش می کردند و عرض میکردند: اینان را از خود بران! روزی یکی از انصار نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و حال آنکه یکی از
ص: 81
اصحاب صفّه نزد حضرت نشسته بود و به ایشان چسبیده بود و حضرت با وی سخن میگفت. مرد انصاری دورتر از آنها نشست. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او فرمود: نزدیک بیا! اما او چنین نکرد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او فرمود: نکند میترسی فقر او به تو بچسبد! مرد انصاری عرض کرد: اینان را از نزد خود بران! آنگاه خداوند این آیه را نازل فرمود: «وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ» و در ادامه فرمود: «وَ کَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ» یعنی ما ثروتمندان را با ثروتشان آزمودیم تا ببینیم چگونه با فقرا همدردی میکنند و چگونه بخشی از مالشان را که خداوند واجب ساخته تقدیم میکنند، نیز فقرا را آزمودیم تا ببینیم چگونه در برابر فقر و آنچه که در دست ثروتمندان است صبر پیشه میکنند، «لِیَقُولُوا» یعنی فقرا «أَ هؤُلاءِ» ثروتمندان «مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ». سپس خداوند بر رسول خود صلّی الله علیه و آله واجب میسازد که بر توبه کنندگان ، یعنی کسانی که کارهای ناپسند کردهاند و سپس توبه آوردهاند سلام کند ، میفرماید: «وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» {و چون کسانی که به آیات ما ایمان دارند نزد تو آیند بگو درود بر شما پروردگارتان رحمت را برایتان بر خود مقرر کرده.} یعنی رحمت را برای هر که توبه کند واجب ساخته و دلیل این که در ادامه فرموده: «أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ» - . انعام / 54 - {که هر کس از شما به نادانی کار بدی کند و آنگاه به توبه و صلاح آید پس وی آمرزنده مهربان است.}
{و کسانی را که پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان می خوانند در حالی که خشنودی او را می خواهند مران از حساب آنان چیزی بر عهده تو نیست و از حساب تو [نیز] چیزی بر عهده آنان نیست تا ایشان را برانی و از ستمکاران باشی. و بدین گونه ما برخی از آنان را به برخی دیگر آزمودیم تا بگویند آیا اینانند که از میان ما خدا بر ایشان منت نهاده است آیا خدا به [حال] سپاسگزاران داناتر نیست.} - . تفسیر القمی: 189- 190 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ (3) قَالَ إِنْ عَرَضَ فِی قَلْبِکَ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ وَسْوَسَةٌ (4).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ» اگر در دلت از سوی شیطان چیزی یا وسوسهای عارض شد - . تفسیر القمی: 234 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبِینَ (5) یَقُولُ تَعْرِفُ أَهْلَ الْعُذْرِ وَ الَّذِینَ جَلَسُوا بِغَیْرِ عُذْرٍ (6).
**[ترجمه]تفسیر قمی: در روایت ابی جارود از امام محمد باقر علیه السلام آمده که ایشان درباره کلام حق تعالی «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبِینَ» فرمود: یعنی کسانی را که عذر دارند و کسانی را که بدون عذر بر جا نشستند بشناسی - . تفسیر القمی: 269 - .
**[ترجمه]
مَا أَوْحَی مِنْ شَرَفِهِ وَ عِظَمِهِ عِنْدَ اللَّهِ وَ رُدَّ إِلَی الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ وَ جَمَعَ لَهُ النَّبِیِّینَ وَ صَلَّوْا (1) خَلْفَهُ عَرَضَ فِی نَفْسِهِ (2) مِنْ عِظَمِ مَا أَوْحَی إِلَیْهِ فِی عَلِیٍّ علیه السلام فَأَنْزَلَ اللَّهُ فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ یَعْنِی الْأَنْبِیَاءَ فَقَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیْهِمْ فِی کُتُبِهِمْ مِنْ فَضْلِهِ مَا أَنْزَلْنَا فِی کِتَابِکَ لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ (3) فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَوَ اللَّهِ مَا شَکَّ وَ لَا سَأَلَ (4).
**[ترجمه]تفسیر قمی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: چون شبانه رسول خدا صلّی الله علیه و آله سوی آسمان سیر داده شد، و خداوند به ایشان درباره حضرت علی علیه السلام
ص: 82
سخنانی در باب شرافت و عظمت وی نزد خداوند وحی فرمود، و سپس پیامبر صلّی الله علیه و آله را سوی بیت المعمور بازگرداند و پیامبران را برای ایشان گرد آورد و آنان پشت سر پیامبر صلّی الله علیه و آله نماز گزاردند، در دل حضرت صلّی الله علیه و آله چیزی درباره عظمت وحی خداوند درباره علی علیه السلام عارض شد، آنگاه خداوند نازل فرمود: «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ» یعنی از پیامبران، چراکه ما درباره فضیلت علی علیه السلام در کتابهای آنان همانی را نازل کردهایم که در کتاب تو، «لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ» امام صادق علیه السلام میفرماید: به خدا سوگند که پیامبر صلّی الله علیه و آله شک نکرد و نپرسید - . تفسیر القمی: 292- 293 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُوماً مَخْذُولًا (5) أَیْ فِی النَّارِ وَ هُوَ مُخَاطَبَةٌ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْمَعْنَی لِلنَّاسِ وَ هُوَ قَوْلُ الصَّادِقِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ نَبِیَّهُ بِإِیَّاکِ أَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَهْ (6).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُوماً مَخْذُولًا» یعنی وامانده در آتش دوزخ؛ مخاطبش پیامبر صلّی الله علیه و آله است و مردم را منظور دارد. و این همان سخن امام صادق علیه السلام است که فرمود: خداوند پیامبرش را به شیوه «به در میگویم تا دیوار بشنود.» مبعوث فرمود - . تفسیر القمی: 380 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی فَتُلْقی فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً (7) فَالْمُخَاطَبَةُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْمَعْنَی لِلنَّاسِ قَوْلُهُ وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ قَالَ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ إِذاً لَاتَّخَذُوکَ خَلِیلًا أَیْ صَدِیقاً لَوْ أَقَمْتَ غَیْرَهُ ثُمَّ قَالَ وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ (8) مِنْ یَوْمِ الْمَوْتِ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ (9).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «فَتُلْقی فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً» مخاطبش پیامبر صلّی الله علیه و آ له است و مردم را منظور دارد. «وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ» یعنی غیر از امیرمومنان علیه السلام را، «وَ إِذاً لَاتَّخَذُوکَ خَلِیلًا» یعنی اگر غیر از او را به پا میداشتی آنان تو را به دوستی میگرفتند. «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ» از روز مرگ تا هنگام برپایی قیامت - . تفسیر القمی: 382 و 386 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ إِلَی قَوْلِهِ مِنَ الْخاسِرِینَ (10) فَهَذِهِ مُخَاطَبَةٌ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْمَعْنَی لِأُمَّتِهِ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَ کُنْ مِنَ
ص: 83
الشَّاکِرِینَ (1) وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله یَعْبُدُهُ وَ یَشْکُرُهُ وَ لَکِنِ اسْتَعْبَدَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِالدُّعَاءِ إِلَیْهِ تَأْدِیباً لِأُمَّتِهِ.
حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ (2) قَالَ تَفْسِیرُهَا لَئِنْ أَمَرْتَ بِوَلَایَةِ أَحَدٍ مَعَ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ بَعْدِکَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ (3).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ» تا آنجا که «مِنَ الْخاسِرِینَ» مخاطبش پیامبر صلّی الله علیه و آله است و امت ایشان را منظور دارد، دلیلش اینکه خداوند متعال فرموده: «بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَ کُنْ مِنَ ص: 83
الشَّاکِرِینَ» حال آنکه میدانسته پیامبرش صلّی الله علیه و آله او را میپرستد و شاکر اوست، اما با مخاطب قرار دادن پیامبرش صلّی الله علیه و آله از حضرت میخواهد که او را بپرستد تا امت ایشان را تربیت کند.
از ابو حمزه روایت شده که وی گفت: از امام محمد باقر علیه السلام درباره این سخن خداوند به پیامبرش صلّی الله علیه و آله پرسیدم: «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ» ایشان فرمود: تفسیرش این است که اگر در کنار ولایت علی علیه السلام به ولایت احدی پس از خودت امر کنی «لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ». - . تفسیر القمی: 579 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ قَالَ: سَأَلَ نَافِعٌ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ (4) مَنِ الَّذِی (5) سَأَلَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله (6) وَ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عِیسَی علیه السلام خَمْسُمِائَةِ سَنَةٍ قَالَ فَتَلَا أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَذِهِ الْآیَةَ سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا (7) فَکَانَ مِنَ الْآیَاتِ الَّتِی أَرَاهَا اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله حِینَ أَسْرَی بِهِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ أَنْ حَشَرَ اللَّهُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ ثُمَّ أَمَرَ جَبْرَئِیلَ فَأَذَّنَ شَفْعاً وَ أَقَامَ شَفْعاً ثُمَّ قَالَ فِی إِقَامَتِهِ حَیَّ عَلَی خَیْرِ الْعَمَلِ ثُمَّ تَقَدَّمَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی بِالْقَوْمِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَامَ تَشْهَدُونَ وَ مَا کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ قَالُوا نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ أُخِذَتْ عَلَی ذَلِکَ مَوَاثِیقُنَا وَ عُهُودُنَا قَالَ نَافِعٌ صَدَقْتَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ (8).
ص: 84
**[ترجمه]تفسیر قمی: از ابی ربیع روایت شده که وی گفت: نافع از امام محمد باقر علیه السلام پرسید و عرض کرد: مرا از کلام خداوند «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ» آگاه سازید، حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از چه کسی پرسید با این که میان ایشان و حضرت عیسی علیه السلام پانصد سال فاصله بوده؟! امام علیه السلام این آیه را تلاوت کرد: «سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا» - . اسراء / 1 -
{منزه است آن [خدایی] که بنده اش را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الاقصی که پیرامون آن را برکت داده ایم سیر داد تا از نشانه های خود به او بنمایانیم.} و فرمود: وقتی خداوند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را شبانه به سوی بیت المقدس سیر داد، از جمله نشانههایی که به ایشان نشان داد این بود که از اولین پیامبر و رسول تا آخرین آنان را محشور کرد و سپس به جبرئیل دستور داد و جبرئیل به صورت جفت جفت اذان گفت (مثلا تکبیر را دوبار) و جفت جفت اقامه گفت، سپس در اقامهاش گفت: حی علی خیر العمل «بشتاب به سوی بهترین کار» در آن دم حضرت محمد صلّی الله علیه و آله جلو آمد و پیشاپیش آن قوم نماز گزارد. آنگاه خداوند بر او نازل فرمود: «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ» رسول خدا صلّی الله علیه و آله به چه چیز گواهی میدهید و که را میپرستیدهاید؟ گفتند: گواهی میدهیم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، یکتاست و هیچ شریکی ندارد، و تو رسول خدا هستی، بر این گواهی از ما عهد و میثاق گرفته شده است. نافع عرض کردی: راست گفتی ای ابا جعفر! - . تفسیر القمی: 610- 611 -
ص: 84
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ (1) یَعْنِی أَوَّلَ الْآنِفِینَ لَهُ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ (2).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ» یعنی نخستین کسی هستم که ننگ میداند خداوند فرزندی داشته باشد - . تفسیر القمی: 614 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی شَرِیعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ إِلَی قَوْلِهِ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً (3) فَهَذَا تَأْدِیبٌ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْمَعْنَی لِأُمَّتِهِ (4).
**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم درباره کلام حق تعالی «ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی شَرِیعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ» تا آنجا که «لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً» میگوید: این ادب آموزی به رسول خدا صلّی الله علیه و آله است اما امت ایشان را منظور دارد - . تفسیر القمی: 618- 619 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی عَبَسَ وَ تَوَلَّی أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی قَالَ نَزَلَتْ فِی عُثْمَانَ وَ ابْنِ أُمِّ مَکْتُومٍ وَ کَانَ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ مُؤَذِّنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ أَعْمَی وَ جَاءَ (5) إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عِنْدَهُ أَصْحَابُهُ وَ عُثْمَانُ عِنْدَهُ فَقَدَّمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی عُثْمَانَ فَعَبَسَ عُثْمَانُ وَجْهَهُ وَ تَوَلَّی عَنْهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَبَسَ وَ تَوَلَّی یَعْنِی عُثْمَانَ أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی أَیْ یَکُونُ طَاهِراً أَزْکَی أَوْ یَذَّکَّرُ قَالَ یُذَکِّرُهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری ثُمَّ خَاطَبَ عُثْمَانَ فَقَالَ أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی قَالَ أَنْتَ إِذَا جَاءَکَ غَنِیٌّ تَتَصَدَّی لَهُ وَ تَرْفَعُهُ وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی أَیْ لَا تُبَالِی زَکِیّاً کَانَ أَوْ غَیْرَ زَکِیٍّ إِذَا کَانَ غَنِیّاً وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی یَعْنِی ابْنَ أُمِّ مَکْتُومٍ وَ هُوَ یَخْشی فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی (6) أَیْ تَلْهُو وَ لَا تَلْتَفِتُ إِلَیْهِ (7).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «عَبَسَ وَ تَوَلَّی أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی» درباره عثمان و ابن امّ مکتوم نازل شد. ابن امّ مکتوم مؤذن رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود و نابینا بود. باری او نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد حال آنکه اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله و عثمان کنار حضرت نشسته بودند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله او را بر عثمان مقدّم داشت و عثمان چهره در هم کشید و از او روی گرداند. آنگاه خداوند نازل فرمود: «عَبَسَ وَ تَوَلَّی» یعنی عثمان «جاءَهُ الْأَعْمی وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی» یعنی پاک و طاهر باشد، «أَوْ یَذَّکَّرُ» یا رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او پند دهد «فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری»، سپس خطاب به عثمان فرمود: «أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی» یعنی وقتی مرد ثروتمندی نزدت میآید به او میپردازی و او را ارج مینهی، «وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی» یعنی اگر ثروتمند باشد برایت فرقی نمیکند که پاک باشد یا نباشد، «وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی» یعنی ابن امّ مکتوم «وَ هُوَ یَخْشی فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی» یعنی رو میگردانی و به او اعتنا نمیکنی - . تفسیر القمی: 711- 712 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَی قَوْلِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (8) فَإِنَّ الْعَامَّةَ رَوَوْا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ فِی الصَّلَاةِ فَقَرَأَ سُورَةَ النَّجْمِ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ قُرَیْشٌ یَسْتَمِعُونَ لِقِرَاءَتِهِ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی هَذِهِ الْآیَةِ أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری أَجْرَی إِبْلِیسُ عَلَی لِسَانِهِ فَإِنَّهَا الْغَرَانِیقُ الْعُلَی (9) وَ إِنَّ شَفَاعَتَهُنَّ لَتُرْتَجَی فَفَرِحَتْ قُرَیْشٌ وَ سَجَدُوا وَ کَانَ فِی الْقَوْمِ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ الْمَخْزُومِیُّ وَ هُوَ شَیْخٌ کَبِیرٌ فَأَخَذَ کَفّاً مِنْ حَصًی فَسَجَدَ عَلَیْهِ وَ هُوَ قَاعِدٌ وَ قَالَتْ قُرَیْشٌ قَدْ أَقَرَّ مُحَمَّدٌ بِشَفَاعَةِ
ص: 85
اللَّاتِ وَ الْعُزَّی قَالَ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ قَرَأْتَ مَا لَمْ أُنْزِلْ عَلَیْکَ (1) وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ (2).
وَ أَمَّا الْخَاصَّةُ (3) فَإِنَّهُ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصَابَهُ خَصَاصَةٌ (4) فَجَاءَ إِلَی رَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ لَهُ هَلْ عِنْدَکَ مِنْ طَعَامٍ فَقَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ ذَبَحَ لَهُ عَنَاقاً وَ شَوَاهُ فَلَمَّا أَدْنَاهُ مِنْهُ (5) تَمَنَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَکُونَ مَعَهُ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام فَجَاءَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ ثُمَّ جَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام بَعْدَهُمَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ وَ لَا مُحَدَّثٍ (6) إِلَّا إِذَا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطَانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ یَعْنِی أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ یَعْنِی لَمَّا جَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام بَعْدَهُمَا ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ یَعْنِی یَنْصُرُ اللَّهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً یَعْنِی فُلَاناً وَ فُلَاناً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ یَعْنِی إِلَی الْإِمَامِ الْمُسْتَقِیمِ ثُمَّ قَالَ وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ أَیْ فِی شَکٍّ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ یَأْتِیَهُمْ عَذابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ قَالَ الْعَقِیمُ الَّذِی لَا مِثْلَ لَهُ فِی الْأَیَّامِ ثُمَّ قَالَ الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا قَالَ وَ لَمْ یُؤْمِنُوا بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام فَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ (7).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍ» تا آنجا که «وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ» عامّه روایت کردهاند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در مسجد الحرام به نماز ایستاده بود. ایشان سوره نجم را قرائت فرمود و قریشیان داشتند به قرائت حضرت گوش میدادند، وقتی رسید به این آیه «أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری» ناگاه شیطان بر زبانش جاری گرداند «تلک الغرانیق العلی، منها الشفاعة ترتجی» یعنی اینها مرغان آبی زیبا و عالی مقام هستند که شفاعتشان امید میرود! در آن دم قریشیان شادمان شدند و به سجده افتادند. حتی در میانشان ولید بن مُغیره مخزومی که پیرمردی کهنسال بود، مشتی سنگریزه برداشت و همانطور که نشسته بود بر آن سجده کرد و قریشیان گفتند: محمد به شفاعت لات و عُزّی اقرار کرد!
ص: 85
آنگاه جبرئیل فرود آمد و به حضرت عرض کرد: چیزی را خواندی که من بر تو نازل نکردهام، و این آیه را بر حضرت نازل کرد: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ»
و اما روایت خاصّه؛ از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: فقر گریبانگیر رسول خدا صلّی الله علیه و آله شد. ایشان نزد یکی از انصار رفت و به او فرمود: آیا طعامی نزد تو هست؟ عرض کرد: بله ای رسول خدا! و بزغالهای سر بُرید و کباب کرد. وقتی آن را خدمت رسول خدا صلّی الله علیه و آله آورد حضرت آرزو کرد که ای کاش علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام نیز همراهش بودند. در آن دم ابوبکر و عمر آمدند و بعد از آنها حضرت علی علیه السلام رسید. آنگاه خداوند نازل فرمود: «وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ» و «لا مُحدّث» (نه مُحَدّثی) «إِلَّا إِذَا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطَانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ» یعنی ابوبکر و عمر را «فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ» یعنی وقتی حضرت علی علیه السلام پس از آن دو رسید، «ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ» از برای مردم، یعنی امیرمومنان علیه السلام را یاری میکند، «لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً» یعنی فلانی و فلانی، «لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ» یعنی سوی امام برافراشته علیه السلام ، «وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ» {و[لی] کسانی که کفر ورزیدهاند همواره از آن در تردیدند.} یعنی در شک به امیرمومنان علیه السلام ، «حَتَّی تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ یَأْتِیَهُمْ عَذابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ» {تا بناگاه قیامت برای آنان فرا رسد یا عذاب روزی بدفرجام به سراغشان بیاید.} «عقیم» چیزی است که در روزگار همانند ندارد، «الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ * وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا» {در آن روز پادشاهی از آن خداست میان آنان داوری میکند و [در نتیجه] کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند در باغهای پرناز و نعمت خواهند بود. و کسانی که کفر ورزیده و نشانههای ما را دروغ پنداشتهاند،} و به ولایت امیرمومنان و امامان علیهم السلام ایمان نیاوردهاند، «فَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ» - . حج / 52- 57 -
{برای آنان عذابی خفتآور خواهد بود.} - . تفسیر القمی: 441- 442 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة الغرانیق هاهنا الأصنام و هی فی الأصل الذکور من طیر الماء واحدها غرنوق و غرنیق سمی به لبیاضه و قیل هو الکرکی (8) و الغرنوق أیضا
ص: 86
الشاب الناعم الأبیض و کانوا یزعمون أن الأصنام تقربهم من الله تعالی و تشفع لهم فشبهت بالطیور التی تعلو فی السماء و ترتفع قوله یعنی إلی الإمام المستقیم کذا فیما عندنا من النسخ (1) و لعل فیه سقطا و الظاهر أنه تفسیر لقوله وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ بأن المراد بالصراط المستقیم الإمام المستقیم علی الحق و یحتمل أن یکون تفسیرا لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ أی قسا قلوبهم عن المیل إلی الإمام المستقیم و قبول ولایته.
**[ترجمه]در النهایة آمده «غرانیق» در اینجا به معنای بتهاست، اما در اصل یعنی مرغابیهای نر که مفردش «غرنوق» و «غرنیق» است و به سبب سپید بودنش این نام گرفته است. نیز گفتهاند نام درنا است. «غرنوق» همچنین به معنای
ص: 86
جوان لطیف و سپید است. آنان چنین میپنداشتهاند که بتها آنان را به خداوند متعال نزدیک میسازد و برایشان شفاعت میکند. بتها به پرندگانی که در آسمان پرواز میکنند و اوج میگیرند شبیه شدهاند. آنجا که گفته «یعنی سوی امام برافراشته» گرچه در نسخههایی که نزد ماست نیز همینگونه آمده اما چه بسا حذفی در آن واقع شده باشد، این کلام ظاهرا تفسیری است برای این آیه: «وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» یعنی منظور از صراط مستقیم همان امام مستقیم (برافراشته) بر حق است، همچنین محتمل است تفسیری باشد برای «وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ» یعنی دلهایشان برای گرایش به سوی امام برافراشته و پذیرش ولایت او سنگ شده است.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب قَالَ عَلَمُ الْهُدَی وَ النَّاصِرُ لِلْحَقِّ فِی رِوَایَاتِهِمْ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا بَلَغَ إِلَی قَوْلِهِ أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری أَلْقَی الشَّیْطَانُ فِی تِلَاوَتِهِ تِلْکَ الْغَرَانِیقُ الْعُلَی وَ إِنَّ شَفَاعَتَهُنَّ لَتُرْتَجَی فَسَرَّ بِذَلِکَ الْمُشْرِکُونَ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی السَّجْدَةِ سَجَدَ الْمُسْلِمُونَ وَ الْمُشْرِکُونَ مَعاً.
إِنْ صَحَّ هَذَا الْخَبَرُ فَمَحْمُولٌ عَلَی أَنَّهُ کَانَ یَتْلُو الْقُرْآنَ فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی هَذَا الْمَوْضِعِ قَالَ بَعْضُ الْمُشْرِکِینَ ذَلِکَ فَأَلْقَی فِی تِلَاوَتِهِ فَأَضَافَهُ اللَّهُ إِلَی الشَّیْطَانِ لِأَنَّهُ إِنَّمَا حَصَلَ بِإِغْرَائِهِ وَ وَسْوَسَتِهِ وَ هُوَ الصَّحِیحُ
لِأَنَّ الْمُفَسِّرِینَ رَوَوْا فِی قَوْلِهِ وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً (2) کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَقَامَ رَجُلَانِ مِنْ عَبْدِ الدَّارِ عَنْ یَمِینِهِ یَصْفِرَانِ وَ رَجُلَانِ عَنْ یَسَارِهِ یُصَفِّقَانِ بِأَیْدِیهِمَا فَیُخَلِّطَانِ (3) عَلَیْهِ صَلَاتَهُ فَقَتَلَهُمُ اللَّهُ جَمِیعاً بِبَدْرٍ قَوْلُهُ فَذُوقُوا الْعَذابَ (4).
وَ رُوِیَ فِی قَوْلِهِ وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَیْ قَالَ رُؤَسَاؤُهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ لِأَتْبَاعِهِمْ لَمَّا عَجَزُوا عَنْ مُعَارَضَةِ الْقُرْآنِ لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ أَیْ عَارِضُوهُ بِاللَّغْوِ وَ الْبَاطِلِ وَ الْمُکَاءِ وَ رَفْعِ الصَّوْتِ بِالشِّعْرِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ (5) بِاللَّغْوِ (6)
**[ترجمه]المناقب: علم الهدی و ناصر الحق (سید مرتضی) می گوید در روایات آنان (اهل سنت) آمده است: وقتی قرائت پیامبر صلّی الله علیه و آله به این کلام حق تعالی رسید: «أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری» شیطان در تلاوت حضرت این جملات را القا کرد: «تلک الغرانیق العلی، منها الشفاعة ترتجی» یعنی اینها مرغان آبی زیبا و عالی مقام هستند که شفاعتشان امید میرود! و مشرکان با شنیدن این سخن شادمان شدند. وقتی حضرت صلّی الله علیه و آله به سجده رسید، مسلمانان و مشرکان همگی سجده کردند.
اگر این خبر صحیح باشد، بر این معنا حمل میشود که حضرت صلّی الله علیه و آله داشته قرآن تلاوت میکرده و وقتی به اینجا رسیده، یکی از مشرکان آن جملات را در تلاوت حضرت القا کرده است، و خداوند این کار را به شیطان نسبت داده زیرا به سبب تحریک و وسوسه او صورت پذیرفته است؛ اینگونه صحیح است،
زیرا مفسران درباره کلام حق تعالی «وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءًوَتَصْدِیَةً» {و نمازشان در خانه [خدا] جز سوت کشیدن و کف زدن نبود.} روایت کردهاند: پیامبر صلّی الله علیه و آله در مسجد الحرام به نماز ایستاده بود. چهار تن از بنی عبد الدار برخاستند و دو تن از آنها در سمت راست حضرت شروع به سوت کشیدن کردند و دو تن دیگر در سمت چپ ایشان شروع به کف زدن کردند تا حضرت را در نماز به اشتباه بیاندازند. خداوند همه آنها را در بدر به هلاکت رساند. در ادامه آیه میفرماید: «َذُوقُوا الْعَذابَ» - . انفال / 35 -
{این عذاب را بچشید.}
و درباره «وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا» {و کسانی که کافر شدند گفتند} یعنی سران قریش وقتی در هماوردی با قرآن ناتوان شدند به پیروان خود گفتند «لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ» {به این قرآن گوش مدهید و سخن لغو در آن اندازید.} یعنی با سخنان لغو و باطل و سوت کشیدن و بلند شعر خواندن «لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ» - . فصلت / 26 -
{شاید شما پیروز شوید.} با لغوگویی.
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی
ص: 87
عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَیْرٍ (1) رَفَعَهُ إِلَی أَحَدِهِمَا علیهما السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ (2) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا شَکَّ وَ لَا أَشُکُّ (3).
**[ترجمه]علل الشرائع: ابراهیم بن عُمَیر در حدیثی مرفوع به امام محمد باقر علیه السلام یا امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که ایشان درباره کلام خداوند عزّ و جلّ به پیامبرش صلّی الله علیه و آله «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ» فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هیچ شکی نیست و من شک ندارم - . علل الشرائع: 54 - .
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی الْخَیْرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الدَّارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْإِذْخِرِیِّ وَ کَانَ مِمَّنْ یَصْحَبُ مُوسَی بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ الرِّضَا علیهما السلام أَنَّ مُوسَی أَخْبَرَهُ أَنَّ یَحْیَی بْنَ أَکْثَمَ کَتَبَ إِلَیْهِ یَسْأَلُهُ عَنْ مَسَائِلَ فِیهَا وَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ (4) مَنِ الْمُخَاطَبُ بِالْآیَةِ فَإِنْ کَانَ الْمُخَاطَبُ بِهِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله (5) أَ لَیْسَ قَدْ شَکَّ فِیمَا أَنْزَلَ اللَّهُ (6) عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ الْمُخَاطَبُ بِهِ غَیْرَهُ فَعَلَی غَیْرِهِ (7) إِذَا أُنْزِلَ الْکِتَابُ قَالَ مُوسَی فَسَأَلْتُ أَخِی عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عَنْ ذَلِکَ قَالَ أَمَّا قَوْلُهُ فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ فَإِنَّ الْمُخَاطَبَ بِذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَکُنْ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَکِنْ قَالَتِ الْجَهَلَةُ کَیْفَ لَا یَبْعَثُ إِلَیْنَا نَبِیّاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِنَّهُ لَمْ یُفَرِّقْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ غَیْرِهِ فِی الِاسْتِغْنَاءِ عَنِ الْمَأْکَلِ وَ الْمَشْرَبِ (8) وَ الْمَشْیِ فِی الْأَسْوَاقِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ بِمَحْضَرٍ مِنَ الْجَهَلَةِ هَلْ بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا قَبْلَکَ إِلَّا وَ هُوَ یَأْکُلُ الطَّعَامَ وَ یَمْشِی فِی الْأَسْوَاقِ وَ لَکَ بِهِمْ أُسْوَةٌ وَ إِنَّمَا
ص: 88
قَالَ فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ وَ لَمْ یَکُنْ (1) وَ لَکِنْ لِیُنْصِفَهُمْ (2) کَمَا قَالَ لَهُ صلی الله علیه و آله فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ (3) وَ لَوْ قَالَ تَعَالَوْا نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ لَمْ یَکُونُوا یُجِیبُونَ لِلْمُبَاهَلَةِ وَ قَدْ عَرَفَ أَنَّ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله مُؤَدٍّ عَنْهُ رِسَالَتَهُ وَ مَا هُوَ مِنَ الْکَاذِبِینَ وَ کَذَلِکَ عَرَفَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ صَادِقٌ فِیمَا یَقُولُ وَ لَکِنْ أَحَبَّ أَنْ یُنْصِفَ مِنْ نَفْسِهِ (4).
ف، تحف العقول مُرْسَلًا مِثْلَهُ- شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ مِثْلَهُ.
**[ترجمه]علل الشرائع: از محمد بن سعید اِذخِری که از همنشینان موسی بن محمد بن الرضا علیه السلام بوده، روایت شده که وی گفت: موسی مرا خبر داد و گفت که یحیی بن اکثم نامهای به او نوشته و در آن پیرامون مسائلی سوال کرده و آورده: مرا درباره کلام خداوند عزّ و جلّ «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ» آگاه ساز، مخاطب آیه کیست؟ اگر مخاطبش پیامبر صلّی الله علیه و آله است، آیا ایشان درباره آنچه که خداوند عزّ و جلّ بر او نازل کرده شک داشته؟ و اگر مخاطب کس دیگری است آیا کتاب بر کس دیگری نازل شده؟ موسی گفت: من از برادرم امام هادی علیه السلام در این باره پرسیدم. ایشان فرمود: آنجا که میفرماید: «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ» مخاطبش رسول خدا صلّی الله علیه و آله است، حضرت در آنچه که خداوند عزّ و جلّ نازل کرد شک نداشت، اما جاهلان میگفتند چرا خداوند به سوی ما پیامبری از فرشتگان مبعوث نمیکند؟! میان این مرد و دیگران که تفاوتی در بی نیازی از خوردنی و آشامیدنی و رفتن به بازارها نیست! آنگاه خداوند عزّ و جلّ به پیامبرش نازل فرمود: «فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ» یعنی در حضور این جاهلان، بپرس آیا جز این بوده که خداوند هر رسولی را پیش از تو مبعوث داشته، او هم غذا میخورده و به بازار میرفته است؟ در وجود آنان در این باره برای تو سرمشقی هست.
ص: 88
و فرمود: «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍ» گرچه پیامبر صلّی الله علیه و آله شکی نداشت ولی اینچنین گفته تا حضرت با آنان به انصاف برخورد کند، همچنان که به ایشان فرمود: «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ» - . آل عمران / 61 -
{بگو بیایید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.} اگر خداوند میفرمود بگو بیایید مباهله کنیم و لنعت خدا را بر شما قرار دهیم، آنان مباهله را اجابت نمیکردند، حق تعالی چنین فرمود با اینکه نیک میدانست پیامبرش صلّی الله علیه و آله از جانب او کارگزار رسالت است و البته از دروغگویان نیست، به همین ترتیب پیامبر صلّی الله علیه و آله نیز میدانست که در آنچه میگوید راستگوست، اما خداوند دوست داشت او با آنان به انصاف رفتار کند - . علل الشرائع: 54 - .
در تُحف العقول به روایتی مرسل و نیز در تفسیر عیاشی از محمد بن سعید همین ماجرا روایت شده است.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ قَالَ لَمَّا أُسْرِیَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَفَرَغَ مِنْ مُنَاجَاةِ رَبِّهِ رُدَّ إِلَی الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ وَ هُوَ بَیْتٌ فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ بِحِذَاءِ الْکَعْبَةِ فَجَمَعَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ وَ الرُّسُلَ وَ الْمَلَائِکَةَ وَ أَمَرَ جَبْرَئِیلَ فَأَذَّنَ وَ أَقَامَ وَ تَقَدَّمَ بِهِمْ فَصَلَّی فَلَمَّا فَرَغَ الْتَفَتَ إِلَیْهِ فَقَالَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ إِلَی قَوْلِهِ مِنَ الْمُهْتَدِینَ (5).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان درباره کلام حق تعالی «فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ» فرمود: وقتی شبانه پیامبر صلّی الله علیه و آله را سوی آسمان سیر دادند، پس از آنکه نجوای حضرت با پروردگارش به پایان رسید، حضرت سوی بیت المعمور بازگردانده شد که خانهای در آسمان چهارم روبروی کعبه است. آنگاه خداوند همه پیامبران و رسولان و فرشتگان را گرد آورد و به جبرئیل فرمان داد. جبرئیل اذان سر داد و اقامه گفت. سپس پیامبر صلّی الله علیه و آله پیشاپیش آنان آمد و نماز گزارد. چون نماز را به پایان رساند، جبرئیل رو به حضرت کرد و گفت: «فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ» تا آنجا که «مِنَ الْمُهْتَدِینَ». - . تفسیر عیاشی: نسخه خطی -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ بَیَّاعِ السَّابِرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ فِی کِتَابِهِ لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ قَالَ مَا کَانَ لَهُ ذَنْبٌ وَ لَا هَمَّ بِذَنْبٍ وَ لَکِنَّ اللَّهَ حَمَّلَهُ ذُنُوبَ شِیعَتِهِ ثُمَّ غَفَرَهَا لَهُ (6).
**[ترجمه]تفسیر قمی: از عمر بن یزید بیّاع سابری روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام خداوند در کتابش «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ» پرسیدم، ایشان فرمود: پیامبر صلّی الله علیه و آله نه گناهی داشت و نه اراده گناه کرده بود، بلکه خداوند گناهان شیعیان حضرت را بر ایشان حمل کرد و سپس به خاطر حضرت از آنها درگذشت - . تفسیر القمی: 635 - .
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: سَأَلَ الْمَأْمُونُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ
ص: 89
ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ (1) قَالَ الرِّضَا علیه السلام لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ عِنْدَ مُشْرِکِی أَهْلِ مَکَّةَ أَعْظَمَ ذَنْباً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَنَّهُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ صَنَماً فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِالدَّعْوَةِ إِلَی کَلِمَةِ الْإِخْلَاصِ کَبُرَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ عَظُمَ وَ قَالُوا أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ عُجابٌ وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ یُرادُ ما سَمِعْنا بِهذا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ (2) فَلَمَّا فَتَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّا فَتَحْنا لَکَ مَکَّةَ (3) فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ عِنْدَ مُشْرِکِی أَهْلِ مَکَّةَ بِدُعَائِکَ إِلَی تَوْحِیدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیمَا تَقَدَّمَ وَ مَا تَأَخَّرَ لِأَنَّ مُشْرِکِی مَکَّةَ أَسْلَمَ بَعْضُهُمْ وَ خَرَجَ بَعْضُهُمْ عَنْ مَکَّةَ وَ مَنْ بَقِیَ مِنْهُمْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی إِنْکَارِ التَّوْحِیدِ عَلَیْهِ إِذَا دَعَا النَّاسَ إِلَیْهِ فَصَارَ ذَنْبُهُ عِنْدَهُمْ فِی ذَلِکَ مَغْفُوراً بِظُهُورِهِ عَلَیْهِمْ (4) فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ قَالَ الرِّضَا علیه السلام هَذَا مِمَّا نَزَلَ بِإِیَّاکِ أَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَهْ خَاطَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله وَ أَرَادَ بِهِ أُمَّتَهُ وَ کَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا قَالَ صَدَقْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ الْخَبَرَ (5).
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا علیه السلام : از علی بن محمد بن جهم روایت شده که وی گفت: مأمون از امام رضا علیه السلام درباره کلام خداوند عزّ و جلّ «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ
ص: 89
ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ» پرسید. امام رضا علیه السلام فرمود: در نظر مشرکان مکه هیچ کس گناهکارتر از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نبود، زیرا آنان به جای خدا سیصد و شصت بت را میپرستیدند و وقتی حضرت آمد و آنان را به کلام اخلاص فراخواند، این بر آنان گران آمد و گفتند: «أجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ عُجابٌ * وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ یُرادُ * ما سَمِعْنا بِهذا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاق» - . صلّی الله علیه و آله / 5- 7 - {آیا خدایان [متعدد] را خدای واحدی قرار داده این واقعا چیز عجیبی است. و بزرگانشان روان شدند [و گفتند] بروید و بر خدایان خود ایستادگی نمایید که این امر قطعا هدف [ما]ست. [از طرفی] این [مطلب] را در آیین اخیر [عیسوی هم] نشنیده ایم این [ادعا] جز دروغ بافی نیست .} وقتی خداوند عزّ و جلّ مکه را برای پیامبرش حضرت محمد صلّی الله علیه و آله فتح کرد، به او فرمود: ای محمد! «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ» مکه را «فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ» یعنی گناهان پیشتر و پستر تو در نظر مشرکان مکه را چون آنان را به یگانگی خداوند فرامیخواندی. زیرا برخی از مشرکان مکه اسلام آوردند و برخی دیگر از مکه بیرون رفتند و آنان که بر جا ماندند دیگر نمیتوانستند دعوت حضرت به یگانگی خداوند را از ایشان نپذیرند. اینگونه وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله بر آنان پیروز شد، گناه حضرت صلّی الله علیه و آله در نظر آنان آمرزیده شد. در آن دم مأمون عرض کرد: آفرین ای ابا حسن! مرا درباره کلام خداوند عزّ و جلّ «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ» آگاه فرما. امام رضا علیه السلام فرمود: این از جمله مواردی است که به شیوه «به در میگویم تا دیوار بشنود» نازل شده است، خداوند با این سخن پیامبرش صلّی الله علیه و آله را خطاب کرده اما امت ایشان را منظور داشته، همانطور که در این آیه: «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ» و نیز در «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا». مأمون عرض کرد: راست گفتی ای پسر رسول خدا! - . عیون أخبار الرضا علیه السلام : 108- 112 -
**[ترجمه]
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بِشْرَوَیْهِ الْقَطَّانُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ علیه السلام (6) قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ مَا الذَّنْبُ الْمَاضِی وَ مَا الذَّنْبُ الْبَاقِی قَالَ جَبْرَئِیلُ لَیْسَ لَکَ ذَنْبٌ یَغْفِرُهَا (یَغْفِرُهُ) لَکَ (7).
ص: 90
**[ترجمه]تفسیر فرات: امام جعفر صادق علیه السلام از امیرمومنان حضرت علی علیه السلام نقل کرد که ایشان فرمود: وقتی بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله نازل شد «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ»، حضرت فرمود: ای جبرئیل! گناه گذشته و گناه آینده چیست؟ جبرئیل عرض کرد: تو گناهی نداری که خداوند آن را برایت بیامرزد - . تفسیر فرات: 159 - .
ص: 90
**[ترجمه]
أقول: لعل المعنی أنه لیس المراد ذنبک إذ لیس لک ذنب بل ذنوب أمتک أو نسبتهم إلیک بالذنب أو غیر ذلک مما مر.
أقول: قد مضت دلائل عصمته صلی الله علیه و آله فی کتاب أحوال الأنبیاء علیهم السلام و سیأتی فی کتاب الإمامة و سائر أبواب هذا المجلد مشحون بالأخبار و الآیات الدالة علیها و الأمر أوضح من أن یحتاج إلی البیان فلذا اکتفینا فی هذا الباب بتأویل بعض ما یوهم خلاف ذلک وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ تذنیب قال السید المرتضی قدس الله روحه فی التنزیه فإن قیل ما معنی قوله تعالی وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی قلنا فی معنی هذه الآیة أجوبة.
أولها أنه أراد وجدک ضالا عن النبوة فهداک إلیها أو عن شریعة الإسلام التی نزلت علیه و أمر بتبلیغها إلی الخلق و بإرشاده صلی الله علیه و آله إلی ما ذکرناه أعظم النعمة علیه فالکلام فی الآیة خارج مخرج الامتنان و التذکیر بالنعم. (1) و ثانیها أن یکون أراد الضلال عن المعیشة و طریق التکسب یقال للرجل الذی لا یهتدی طریق معیشته و وجه مکسبه هو ضال لا یدری ما یصنع و لا أین یذهب فامتن الله علیه بأن رزقه و أغناه و کفاه.
و ثالثها وجدک ضالا بین مکة و المدینة عند الهجرة فهداک و سلمک من أعدائک و هذا الوجه قریب (2) لو لا أن السورة مکیة إلا أن یحمل علی أن المراد سیجدک (3) علی مذهب القرب (4) فی حمل الماضی علی المستقبل.
و رابعها وجدک مضلولا عنک فی قوم لا یعرفون حقک فهداهم إلی معرفتک یقال فلان ضال فی قومه و بین أهله إذا کان مضلولا عنه.
ص: 91
و خامسها أنه روی فی قراءة هذه الآیة الرفع أ لم یجدک یتیم فآوی و وجدک ضال فهدی علی أن الیتیم وجده و کذا الضال و هذا الوجه ضعیف لأن القراءة غیر معروفة لأن الکلام یفسد أکثر معانیه. (1) فإن قیل ما معنی وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ قلنا أما الوزر فی أصل اللغة فهو الثقل و إنما سمیت الذنوب بأنها أوزار لأنها یثقل کاسبها و حاملها و إذا کان أصل الوزر ما ذکرناه فکل شی ء أثقل الإنسان و غمه و کده و جهده جاز أن یسمی وزرا تشبیها بالوزر الذی هو الثقل الحقیقی و لیس یمتنع أن یکون الوزر فی الآیة إنما أراد به غمه و همه صلی الله علیه و آله بما کان علیه قومه من الشرک بأنه کان (2) هو و أصحابه بینهم مستضعفا مقهورا مغمورا فکل ذلک مما یتعب الفکر و یکد النفس فلما أن أعلی الله کلمته و نشر دعوته و بسط یده خاطبه بهذا الخطاب تذکیرا له بموقع النعمة علیه لیقابله بالشکر و الثناء و الحمد و یقوی هذا التأویل قوله تعالی وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ و قوله جل و عز فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً و العسر بالشدائد و الغموم أشبه و کذلک الیسر بتفریج الکرب و إزالة الهموم و الغموم أشبه.
فإن قیل هذا التأویل یبطله أن هذه السورة مکیة نزلت علی النبی صلی الله علیه و آله و هو فی الحال الذی (3) ذکرتم أنها کانت تغمه من ضعف الکلمة و شدة الخوف من الأعداء. (4) قلنا عن هذا السؤال جوابین (5) أحدهما أنه تعالی لما بشره بأنه یعلی دینه علی الدین کله و یظهره علیه و یشفی من أعدائه غیظه و غیظ المؤمنین به کان بذلک واضعا عنه ثقل غمه بما کان یلحقه من قومه و مطیبا لنفسه و مبدلا عسره یسرا لأنه یثق
ص: 92
بأن وعد الله تعالی حق لا یخلف فامتن الله علیه بنعمة سبقت الامتنان و تقدمته.
و الوجه الآخر (1) أن یکون اللفظ و إن کان ظاهره للماضی (2) فالمراد به الاستقبال و لهذا نظائر کثیرة فی القرآن و الاستعمال قال الله تعالی وَ نادی أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّةِ (3) و قال تعالی وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ (4) إلی غیر ذلک مما شهرته تغنی عن ذکره. (5)
**[ترجمه]چه بسا بدین معناست که منظورش گناه تو نیست، زیرا تو گناهی نداری بلکه منظور، گناهان امت توست و یا منظور، گناهی است که کافران به تو نسبت میدهند، و یا معانی دیگر که گذشت.
میگویم: ذکر دلایل عصمت پیامبر صلّی الله علیه و آله در کتاب احوال پیامبران گذشت و در کتاب امامت و ابواب دیگر همین مجلد نیز خواهد آمد که البته اخبار و آیات دلالتگر بر این امر بسیار است. این امر آشکارتر از آن است که به توضیح نیازمند باشد و از این رو ما در این باب به تأویل برخی از آنچه خلافش را به پندار میاندازد، بسنده کردهایم «وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ» - . یوسف / 18 -
{و خدا یاریده است.}
سید مرتضی در التنزیه گفته: اگر بگویند معنای کلام حق تعالی «وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی» - . ضحی / 7 -
{تو را سرگشته یافت پس هدایت کرد.} چیست، در معنای این آیه پاسخهایی خواهیم گفت.
اول، منظورش این است که تو را سرگشته از نبوت یافت و آنگاه به سویش هدایتت کرد، و یا از شریعت اسلام که بر حضرت نازل کرد و امر فرمود تا آن را به خلق ابلاغ کند و حضرت را به راهی رهنمون شد که گفتیم والاترین نعمت بر ایشان بود. پس کلام در این آیه در مقام امتنان و یادآوری نعمتهاست.
دوم، منظورش سرگشته از معیشت و راه درآمد است. درباره کسی که به طریق معیشت و وجه درآمد خود ره نیابد میگویند او سرگشته است و نمیداند چه کند و کجا رود. بدین ترتیب خداوند بر پیامبر صلّی الله علیه و آله منت نهاده که ایشان را روزی داده و بی نیاز ساخته و بسندهاش شده است.
سوم، تو را به هنگام هجرت، میان مکه و مدینه سرگشته یافت و آنگاه هدایتت کرد و از دشمنانت محفوظت داشت. این وجه، نزدیک است اگر سوره مکی نبود، مگر آن که بر این حمل شود که مراد این است که تو را خواهد یافت، بر مذهب قرب در حمل ماضی بر مستقبل.
چهارم، تو را در میان قومی یافت که حقت را نمیشناختند و از تو سرگشته بودند، آنگاه آنان را به شناخت تو هدایت کرد. میگویند فلانی در میان قومش سرگشته است وقتی او را نشناسند.
ص: 91
پنجم، در قرائت این آیه رفع نیز روایت شده است، بدین ترتیب: «أ لم یجدک یتیمٌ فآوی، و وجدک ضالٌّ فهدی» یعنی یتیم و سرگشته ایشان را یافته است. اما این وجه ضعیف است زیرا هم قرائتش معروف نیست و هم بیشتر معانی کلام را تباه میکند - . تنزیه الأنبیاء: 105- 106 - .
اگر بگویند معنای «وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ» - . شرح / 2 -
{و بار گرانت را از [دوش] تو برداشتیم.} چیست؟ خواهیم گفت «وزر» در اصل لغت همان سنگینی است. گناهان از آن رو «وزر» نامیده شدهاند که بر صاحب و حامل خود سنگینی میکنند. اگر اصل «وزر» را آنچه گفتیم بپذیریم بر این اساس هر چیزی بر انسان سنگینی کند و او را اندوهگین سازد و به رنج و غم دراندازد، میتواند «وزر» نام گیرد تا تشبیهی باشد به آن «وزر»ی که سنگینی حقیقی است. بنابراین بعید نیست که منظور از «وزر» در آیه غم و دغدغه پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد، چراکه قوم پیامبر صلّی الله علیه و آله بر شرک بودند و حضرت و یارانش میان آنان ضعیف شمرده می شدند رنجور و مغلوب بودند و اینها همه فکر را خسته میکند و جان را به سختی میاندازد. پس وقتی خداوند کلام پیامبر را بلند گردانید و دعوت حضرت را گستراند و دستش را باز کرد، برای یادآوری موارد نعمت الهی بر پیامبر صلّی الله علیه و آله ، ایشان را اینگونه خطاب کرد تا حضرت بدین سبب با شکر و ثنا و حمد به درگاه خدا رو کند. این تأویل را ادامه کلام حق تعالی تقویت میکند: «وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ»
{و نامت را برای تو بلند گردانیدیم.} و نیز «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً» - . شرح / 4- 5 -
{پس [بدان که] با دشواری آسانی است.}
اگر بگویند این تأویل باطل است چراکه این سوره مکی است و در حالی بر پیامبر صلّی الله علیه و آله نازل شده که ایشان در حالت اندوهناکی از ضعف موضع و شدت ترس از دشمنان بوده، خواهیم گفت این سخن دو پاسخ دارد، اول اینکه وقتی خداوند متعال به پیامبر صلّی الله علیه و آله نوید داد که دین حضرت را بر همه ادیان برتری میبخشد و ایشان را بر همه ادیان پیروز میگرداند و خشم ایشان و مومنان از دشمنان را فرومینشاند، اینگونه بار اندوه پیامبر از رفتار قومش را از دوش ایشان برداشت و جان حضرت را شاد گرداند و دشواریهایش را به آسانی مبدّل ساخت؛
ص: 92
چراکه حضرت مطمئن بود وعده خداوند متعال حق است و خلاف ندارد. پس خداوند به رسولش صلّی الله علیه و آله نعمتی ارزانی داشته که از امتنان پیشی داشته است.
وجه دیگر اینکه گرچه لفظ در ظاهر ماضی است اما آینده را منظور دارد و این در قرآن نمونهها و کاربردهای بسیار دارد، خداوند متعال فرموده: «وَ نادی أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّةِ» - . اعراف / 50 -
{و دوزخیان بهشتیان را آواز می دهند.} و نیز «وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ» - . زخرف / 77 -
{و فریاد کشند ای مالک [بگو] پروردگارت جان ما را بستاند.} و نیز موارد دیگر که شهرتشان از ذکرشان بینیاز میسازد.
**[ترجمه]
قال المحقق الطوسی قدس الله روحه فی التجرید و لا تنافی العصمة القدرة.
و قال العلامة نور الله ضریحه فی شرحه اختلف القائلون بالعصمة فی أن المعصوم هل یتمکن من فعل المعصیة أم لا فذهب قوم منهم إلی عدم تمکنه من ذلک و ذهب آخرون إلی تمکنه منها أما الأولون فمنهم من قال إن المعصوم مختص فی بدنه أو نفسه بخاصیة تقتضی امتناع إقدامه علی المعصیة و منهم من قال إن العصمة هی القدرة علی الطاعة و عدم القدرة علی المعصیة و هو قول أبی الحسین البصری و أما الآخرون الذین لم یسلبوا القدرة فمنهم من فسرها بأنه الأمر الذی یفعله الله تعالی بالعبد من الألطاف المقربة إلی الطاعات التی یعلم معها أنه لا یقدم علی المعصیة بشرط أن لا ینتهی ذلک الأمر إلی الإلجاء و منهم من فسرها بأنها ملکة نفسانیة لا یصدر عن صاحبها معها المعاصی و آخرون قالوا العصمة لطف یفعله الله لصاحبها لا یکون له معه داع إلی ترک الطاعات و ارتکاب المعصیة و أسباب هذا اللطف أمور أربعة:
أحدها أن یکون لنفسه أو لبدنه خاصیة تقتضی ملکة مانعة من الفجور و هذه الملکة مغایرة للفعل.
الثانی أن یحصل له علم بمثالب المعاصی و مناقب الطاعات.
ص: 93
الثالث تأکید هذه العلوم بتتابع الوحی أو الإلهام من الله تعالی.
الرابع مؤاخذته علی ترک الأولی بحیث یعلم أنه لا یترک مهملا بل یضیق علیه الأمر فی غیر الواجب من الأمور الحسنة فإذا اجتمعت هذه الأمور کان الإنسان معصوما و المصنف رحمه الله اختار المذهب الثانی و هو أن العصمة لا تنافی القدرة بل المعصوم قادر علی فعل المعصیة و إلا لما استحق المدح علی ترک المعصیة و لا الثواب و لبطل الثواب و العقاب فی حقه فکان خارجا عن التکلیف و ذلک باطل بالإجماع و بالنقل فی قوله تعالی قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ انتهی. (1) و قال السید المرتضی رحمه الله فی کتاب الغرر و الدرر ما حقیقة العصمة التی یعتقد وجوبها للأنبیاء و الأئمة علیهم السلام و هل هی معنی یضطر إلی الطاعة و یمتنع من المعصیة (2) أو معنی یضامّ الاختیار فإن کان معنی یضطر إلی الطاعة و یمتنع من المعصیة فکیف یجوز الحمد و الذم لفاعلهما و إن کان معنی یضامّ الاختیار فاذکروه و دلوا علی صحة مطابقته له و وجوب اختصاص المذکورین به دون من سواهم فقد قال بعض المعتزلة إن الله تعالی عصم أنبیاءه بالشهادة لهم بالاستعصام کما ضلل قوما بنفس الشهادة (3) فإن یکن ذلک هو المعتمد أنعم بذکره و دل علی صحته و بطلان ما عساه فعله من الطعن علیه و إن یکن باطلا دل علی بطلانه و صحة الوجه المعتمد فیه دون ما سواه.
الجواب اعلم أن العصمة هی اللطف الذی یفعله الله تعالی فیختار العبد عنده الامتناع من فعل القبیح فیقال علی هذا إن الله عصمه بأن فعل له ما اختار عنده العدول عن القبیح و یقال إن العبد معصوم لأنه اختار عند هذا الداعی الذی فعل له الامتناع من القبیح و أصل العصمة فی موضوع اللغة المنع یقال عصمت فلانا من السوء إذا منعت من حلوله به غیر أن المتکلمین أجروا هذه اللفظة علی من امتنع باختیاره عند اللطف الذی یفعله الله تعالی به لأنه إذا فعل به ما یعلم أنه یمتنع عنده من فعل القبیح
ص: 94
فقد منعه من القبیح فأجروا علیه لفظة المانع قهرا و قسرا و أهل اللغة یتعارفون ذلک أیضا و یستعملونه لأنهم یقولون فیمن أشار علی غیره برأی فقبله منه مختارا و احتمی بذلک من ضرر یلحقه و سوء یناله أنه حماه من ذلک الضرر و منعه و عصمه منه و إن کان ذلک علی سبیل الاختیار.
فإن قیل أ فتقولون فیمن لطف له بما اختار عنده الامتناع من فعل واحد قبیح أنه معصوم قلنا نقول ذلک مضافا و لا نطلقه فنقول إنه معصوم من کذا و لا نطلق فیوهم أنه معصوم من جمیع القبائح و نطلق فی الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام العصمة بلا تقیید لأنهم (1) لا یفعلون شیئا من القبائح بخلاف ما تقوله المعتزلة من نفی الکبائر عنهم دون الصغائر.
فإن قیل فإذا کان تفسیر العصمة ما ذکرتم فألا عصم الله جمیع المکلفین و فعل بهم ما یختارون عنده الامتناع من القبائح قلنا کل من علم الله أن له لطفا یختار عنده الامتناع من القبائح فإنه لا بد أن یفعل به و إن لم یکن نبیا و لا إماما لأن التکلیف یقتضی فعل اللطف علی ما دل علیه فی مواضع کثیرة غیر أنه یکون فی المکلفین (2) من لیس فی المعلوم أن شیئا متی فعل اختار عنده الامتناع من القبیح فیکون هذا المکلف لا عصمة له فی المعلوم و لا لطف و تکلیف من لا لطف له یحسن و لا یقبح و إنما القبیح منع اللطف فیمن له لطف مع ثبوت التکلیف فأما قول بعضهم إن العصمة هی الشهادة من الله تعالی بالاستعصام فباطل لأن الشهادة لا تجعل الشی ء علی ما هو به و إنما تتعلق به علی ما هو علیه لأن الشهادة هی الخبر و الخبر عن کون الشی ء علی صفة لا یؤثر فی کونه علیها فتحتاج أولا إلی أن یتقدم لنا العلم بأن زیدا معصوم أو معتصم و نوضح عن معنی ذلک ثم تکون الشهادة من بعد مطابقة لهذا العلم و هذا بمنزلة من سأل عن حد المتحرک فقال هو الشهادة بأنه متحرک أو المعلوم أنه علی هذه الصفة و فی هذا البیان کفایة لمن تأمله انتهی. (3)
ص: 95
و قال الصدوق رحمه الله فی رسالة العقائد اعتقادنا فی الأنبیاء و الرسل و الملائکة و الأئمة صلوات الله علیهم أجمعین أنهم معصومون مطهرون من کل دنس و أنهم لا یذنبون ذنبا صغیرا و لا کبیرا و لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ و من نفی العصمة عنهم فی شی ء من أحوالهم فقد جهلهم و اعتقادنا فیهم أنهم موصوفون بالکمال و العلم من أوائل أمورهم إلی أواخرها لا یوصفون فی شی ء من أحوالهم بنقص و لا جهل. (1) و قال الشیخ المفید رفع الله درجته فی شرح هذا الکلام العصمة من الله لحججه هی التوفیق و اللطف و الاعتصام من الحجج بهما عن الذنوب و الغلط فی دین الله و العصمة تفضل من الله تعالی علی من علم أنه یتمسک بعصمته و الاعتصام فعل المعتصم و لیست العصمة مانعة من القدرة علی القبیح و لا مضطرة للمعصوم إلی الحسن و لا ملجئة له إلیه بل هی الشی ء الذی یعلم الله تعالی أنه إذا فعله بعبد من عبیده لم یؤثر معه معصیة له و لیس کل الخلق یعلم هذا من حاله بل المعلوم منهم ذلک هم الصفوة و الأخیار قال الله تعالی إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی (2) الآیة و قال وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلی عِلْمٍ عَلَی الْعالَمِینَ (3) و قال وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیارِ (4) و الأنبیاء و الأئمة صلوات الله علیهم من بعدهم معصومون فی حال نبوتهم و إمامتهم من الکبائر و الصغائر کلها و العقل یجوز علیهم ترک مندوب إلیه علی غیر التعمد للتقصیر و العصیان و لا یجوز علیهم ترک مفترض إلا أن نبینا صلی الله علیه و آله و الأئمة صلوات الله علیهم من بعده کانوا سالمین من ترک المندوب و المفترض قبل حال إمامتهم علیهم السلام و بعدها و أما الوصف لهم بالکمال فی کل أحوالهم فإن المقطوع به کمالهم فی جمیع أحوالهم التی کانوا فیها حججا لله تعالی علی خلقه و قد جاء الخبر بأن رسول الله صلی الله علیه و آله و الأئمة من ذریته علیهم السلام کانوا حجج الله تعالی منذ أکمل عقولهم إلی أن قبضهم و لم یکن لهم قبل أحوال التکلیف أحوال نقص و جهل
ص: 96
و أنهم یجرون مجری عیسی و یحیی علیهما السلام فی حصول الکمال لهم مع صغر السن و قبل بلوغ الحلم و هذا أمر تجوزه العقول و لا تنکره و لیس إلی تکذیب الأخبار سبیل و الوجه أن نقطع علی کمالهم علیهم السلام فی العلم و العصمة فی أحوال النبوة و الإمامة و نتوقف فی ما قبل ذلک و هل کانت أحوال نبوة و إمامة أم لا و نقطع علی أن العصمة لازمة لهم منذ أکمل الله عقولهم إلی أن قبضهم علیهم السلام انتهی. (1) و سیأتی مزید توضیح لتلک المقاصد فی کتاب الإمامة إن شاء الله تعالی.
**[ترجمه]محقق طوسی در التجرید گفته: عصمت با توانایی منافات ندارد.
علامه در شرح خود گفته: باورمندان به عصمت در این اختلاف کردهاند که آیا معصوم توانایی انجام معصیت دارد یا نه. برخی از آنان به عدم توانایی معصوم بر این کار معتقدند و برخی دیگر به توانایی وی. از میان گروه اول دستهای میگویند جسم یا جان معصوم به خاصیتی ویژه گشته که امتناع ارتکاب معصیت را اقتضا میکند. دسته دیگر میگویند عصمت توانایی بر طاعت است و عدم توانایی بر معصیت که این سخن ابو الحسن بصری است. اما دیگرانی که توانایی را سلب نمیکنند؛ برخیشان عصمت را امری تفسیر میکنند که خداوند متعال در حق بندهاش انجام میدهد و او را با الطاف خود به طاعات نزدیک میسازد چنان که در آن مقام دریافته میشود که او به معصیت دست نمییازد به این شرط که این امر موجب اجبار نباشد. برخی دیگر از اینان عصمت را به ملکهای نفسانی تفسیر میکنند که از دارندهاش معصیت سرنمیزند. برخی دیگرشان میگویند عصمت لطفی است که خداوند در حق دارندهاش روا داشته و با وجودش انگیزهای برای ترک طاعات و ارتکاب معصیت وجود ندارد و اسباب این لطف، چهار است:
اول اینکه جان یا جسم معصوم خصوصیتی دارد که مقتضی ملکهای مانع از گناه است و این ملکه، مغایر با فعل است.
دوم اینکه برای وی به پلیدیهای معصیتها و نیکیهای طاعات علم حاصل شده است.
ص: 93
سوم اینکه این علوم با تتابع وحی یا الهام از سوی خداوند متعال تاکید میشود.
و چهارم اینکه او به خاطر ترک اولی مؤاخذه میشود و اینچنین میداند که از کارهای نیک اما غیر واجب هیچ کاری را فرونمیگذارد جز اینکه بر او سخت گرفته میشود. وقتی این امور گرد آیند انسان معصوم میشود.
از این میان، مصنف باور دوم را برگزیده یعنی عصمت با توانایی منافات ندارد و معصوم بر انجام فعل معصیت تواناست، زیرا در غیر این صورت دیگر به خاطر ترک معصیت نه شایسته مدح میشود و نه شایسته ثواب و اصلا موضوع ثواب و عقوبت درباره او از میان میرود و او از بحث تکلیف خارج میشود که این به اجماع و به نقل باطل است، حق تعالی فرموده: «قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَ» - . کهف / 110 - {بگو من هم مثل شما بشری هستم و[لی] به من وحی می شود.}
سید مرتضی در کتاب الغرر و الدرر میگوید: حقیقت عصمت که معتقدیم از برای پیامبران و امامان علیهم السلام واجب است چیست؟ آیا معنایی است که طاعت را ناگزیر میسازد و معصیت را ممتنع میگرداند یا با اختیار در پیوند است؟ اگر معنایی باشد که طاعت را ناگزیر میسازد و معصیت را ممتنع میگرداند چگونه رواست که دارندهاش را به خاطر این دو مدح یا ذم کنیم؟ و اگر معنایی است که با اختیار در پیوند است، آن را ذکر کنید و بیان کنید که چگونه اختیار و عصمت گرد میآیند و چطور به عدهای جدای از دیگران اختصاص مییابد. برخی از معتزله گفتهاند خداوند متعال گواهی داد که پیامبران خود را معصوم میدارد و اینچنین به آنان عصمت بخشید همانطور که با همین گواهی قومی را گمراه کرد. اگر این شهادت قابل اعتماد است از آن بهره بگیر و آن را دلیلی بر صحت عصمت و بطلان ایراد خردهجویان بدان، و اگر باطل است آن را دلیلی بر بطلان عصمت و صحت نظر مخالفانش بدان.
و اما پاسخ؛ بدان عصمت لطفی است که خداوند متعال به بندهاش روا میدارد و بنده با وجود عصمت امتناع از کار ناپسند را اختیار میکند، بر این اساس میتوان گفت خداوند در حق بندهاش کاری کرده که وی انصراف از کار ناپسند را اختیار کرده و اینگونه خداوند او را معصوم داشته است، و به او معصوم میگویند زیرا با حضور چنین انگیزهای، امتناع از کار ناپسند را اختیار کرده است. اصل عصمت در وضع لغوی «منع» است، میگویی «عصمتُ فلانا من السوء» وقتی نگذاشته باشی شرّی بر او فرود آید.
اما متکلمان این لفظ را بر کسی اطلاق میکنند که بنا به لطفی که خداوند متعال بر او روا داشته، به اختیار خودش از کار ناپسند امتناع میورزد، زیرا اگر خداوند با او چنان کرده باشد که کار ناپسند از او ممتنع باشد،
ص: 94
در واقع او را از کار ناپسند بازداشته و دیگر لفظ «مانع قهراً و قسراً» یعنی بازدارنده اجباری بر او اطلاق میشود که اهل لغت نیز این را میدانند و به کار میبرند. وقتی کسی اندیشهای را به دیگری پیشنهاد میدهد و وی آن را از روی اختیار میپذیرد و اینگونه در برابر ضرری که ممکن است به وی برسد یا شرّی که دامنش را بگیرد، از خود محافظت میکند، اهل زبان میگویند آن کسی که این پیشنهاد را به او داد او را در برابر آن ضرر حمایت کرد و او را بازداشت و معصومش داشت؛ گرچه این پیشنهاد از روی اختیار انجام شده است.
اگر بگویند: به کسی لطفی میشود که وی با وجود آن لطف، امتناع از یک کار ناپسند را اختیار میکند، آیا شما به چنین کسی میگویید معصوم؟ خواهیم گفت: بله، اما ما این سخن را به شیوه اضافه و نه اطلاق میگوییم، یعنی میگوییم او از فلان چیز معصوم است و کلام را بهطور مطلق به کار نمیبریم تا مبادا پنداشته شود وی از همه کارهای ناپسند معصوم است. اما در مورد پیامبران و امامان علیهم السلام عصمت را بهطور مطلق و بدون قید به کار میبریم، زیرا ایشان هیچ یک از کارهای ناپسند را انجام نمیدهند و این بر خلاف سخن معتزله است که از ایشان گناهان بزرگ را نفی میکنند اما گناهان کوچک را نه.
اگر بگویند: وقتی عصمت به این معنا که شما میگویید باشد، چرا خداوند همه مکلفین را معصوم نداشته و با آنان چنان نکرده که امتناع از کارهای ناپسند را اختیار کنند؟
آنگاه خواهیم گفت: هر کس که خدا بداند برای او لطفی است که به خاطر آن امتناع از قبائح را اختیار میکند باید آن را نسبت به او انجام بدهد هرچند پیامبر و امام نباشد، زیرا تکلیف، فعل لطف را اقتضا میکند بنابر آنچه که در مواضع متعددی ادله آن آمده است؛ لکن در میان مکلفین کسانی هستند که در معلوم خداوند که وقتی کاری را انجام دهد امتناع از قبیح را اختیار می کند، پس این مکلف، عصمتی در معلوم ندارد و لطفی در باره او نیست و تکلیف کسی که لطفی برای او نیست حسن است نه قبیح. و قبیح، منع لطف است از کسی که در او لطف است همراه با ثبوت تکلیف. و تکلیف کسی که لطفی برای او نیست حسن است نه قبیح. قبیح، منع لطف است در کسی که لطف همراه با ثبوت تکلیف دارد. اما این گفتار برخی که میگویند: عصمت همان شهادت از سوی خداوند با استعصام است، باطل است زیرا شهادت، چیز را «علی ما هو به» قرار نمیدهد بلکه به آن «علی ما هو علیه» تعلق می گیرد، زیرا شهادت همان خبر است و خبر از بودن شیء بر یک صفت، تأثیری بر این ندارد که آن شیء بر آن صفت باشد، پس اولا نیاز به این دارد که این علم به ما ارائه شود که زید معصوم یا معتصم است و در باره معنای آن توضیح بدهیم، سپس شهادت، پس از این علم خواهد بود، و این به منزله کسی است که از حدّ متحرک سئوال میکند و میگوید: آن شهادتی است به این که آن متحرک است یا معلوم است که بر این صفت است؛ و این توضیح برای کسی که در آن بیاندیشد بسنده است - . الغرر و الدرر: 393- 394 - .
ص: 95
صدوق در رسالة العقائد میگوید: اعتقاد ما درباره پیامبران و رسولان و فرشتگان و امامان علیهم السلام این است که ایشان همگی معصوم و پاک از هر پلیدی هستند و ایشان نه گناه کوچک میکنند و نه گناه بزرگ و «لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ» - . تحریم / 6 -
{از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمی کنند و آنچه را که مامورند انجام می دهند.} هر کس در هر مورد از احالشان عصمت را از ایشان نفی کند، آنان را نشناخته است. ما معتقدیم آنان به کمال موصوفاند و از سرآغاز تا سرانجام امور خود را میدانند و در هیچ مورد از احوال خود به نقص یا جهل موصوف نیستند - . اعتقادات الصدوق: 108- 109 - .
شیخ مفید در شرح این سخن میگوید: عصمت از جانب خداوند از برای حجتهای خود توفیق و لطف است و نیز اعتصام و پرهیز حجتهای خداوند به واسطه آن توفیق و لطف از گناه و خطا در دین خدا. عصمت تفضّلی است از جانب خداوند متعال به کسی که خدا میداند او به عصمتش متوسل میشود، اعتصام و پرهیز، کار معتصم و پرهیز کننده است.عصمت مانع از توانایی بر انجام کار ناپسند نیست و معصوم ناگزیر به انجام کار نیک نیست و هیچ اجباری برای او در این کار وجود ندارد، بلکه عصمت چیزی است که خداوند متعال میداند اگر آن را در حق یکی از بندگان خود روا دارد، با وجود عصمت او معصیتی مرتکب نمیشود که این ویژگی از جمله احوال همگان دانسته نمیشود، بلکه کسانی که این ویژگی از آنان دانسته میشود همان برگزیدگان و نیکان هستند، خداوند متعال میفرماید: «إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی» - . انبیاء / 101 -
{کسانی که قبلا از جانب ما به آنان وعده نیکو داده شده است ...} و نیز «وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلی عِلْمٍ عَلَی الْعالَمِینَ» - . دخان / 32 - {و قطعا آنان را دانسته بر مردم جهان ترجیح دادیم.} و نیز «وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیارِ» - . صلّی الله علیه و آله / 47 -
{و آنان در پیشگاه ما جدا از برگزیدگان نیکانند.} پیامبران و پس از آنان امامان علیهم السلام در حالت نبوت و امامت خود از همه گناهان بزرگ و کوچک معصوم هستند، عقل روا میدارد آنان بدون تعمّد بر کوتاهی و نافرمانی، مستحب را ترک کنند و روا نمیدارد واجب را ترک کنند. اما پیامبر ما صلّی الله علیه و آله و پس از ایشان امامان علیهم السلام همگی چه پیش از امامتشان و چه پس از آن هم از ترک مستحب به دور بودهاند و هم از ترک واجب. و اما وصف ایشان به کمال در همه احوالشان؛ آنچه که قطعی است این است که ایشان آنجا که حجت خداوند بر خلقش هستند، در همه احوالشان موصوف به کمال میباشند و در خبر آمده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و امامان علیه السلام از خاندان ایشان از زمانی که عقلهایشان کامل گشته تا آنگاه که درگذشتهاند همگی حجت خدا بودهاند و پیش از احوال تکلیف، احوال نقص و جهل نداشتهاند.
ص: 96
ایشان در حصول کمال با وجود خردسالی و نرسیدن به بلوغ جسمی، همانند حضرت عیسی علیه السلام و حضرت یحیی هستند. این امری است که عقل آن را مجاز برمیشمارد و انکار نمیکند و راهی برای تکذیب اخبار مربوط نیز نیست. وجه این است که ما کمال ایشان در علم و عصمت را در احوال نبوت و امامت قطعی بدانیم و در این باره که آیا پیش از آن، احوال نبوت و امامت بوده یا نه توقف کنیم، و نیز از زمانی که خداوند عقلشان را کامل گردانده تا زمانی که درگذشتهاند عصمت را برایشان قطعی بدانیم - . تصحیح الإعتقادات: 60- 61 - .
توضیح بیشتر پیرامون این موضوعات ان شاء الله در کتاب امامت خواهد آمد.
**[ترجمه]
الأنعام: «وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»(68)
الکهف: «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ وَ قُلْ عَسی أَنْ یَهْدِیَنِ (2) رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً»(24)
الأعلی: «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی* إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ»(6-7)
**[ترجمه]وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ - . انعام / 68 -
{و چون ببینی کسانی [به قصد تخطئه] در آیات ما فرو می روند از ایشان روی برتاب تا در سخنی غیر از آن درآیند و اگر شیطان تو را [در این باره] به فراموشی انداخت پس از توجه [دیگر] با قوم ستمکار منشین.}
وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ وَ قُلْ عَسی أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً - . کهف / 24 -
{و چون فراموش کردی پروردگارت را یاد کن و بگو امید که پروردگارم مرا به راهی که نزدیکتر از این به صواب است هدایت کند.}
سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی * إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ - . اعلی / 6- 7 -
{خواهیم خواند تا فراموش نکنی. جز آنچه خدا خواهد.}
**[ترجمه]
قال الطبرسی رحمه الله: وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا قیل الخطاب له و المراد غیره و معنی یَخُوضُونَ یکذبون بآیاتنا و دیننا و الخوض التخلیط فی المفاوضة علی سبیل العبث و اللعب و ترک التفهم و التبین فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ أی فاترکهم و لا تجالسهم حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ أی یدخلوا فی حدیث غیر الاستهزاء بالقرآن وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ أی و إن أنساک الشیطان نهینا إیاک عن الجلوس معهم فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری أی بعد ذکرک نهینا و ما یجب علیک من الإعراض مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ
ص: 97
یعنی فی مجالس الکفار و الفساق الذین یظهرون التکذیب بالقرآن و الآیات و الاستهزاء بذلک قال الجبائی و فی هذه الآیة دلالة علی بطلان قول الإمامیة فی جواز التقیة علی الأنبیاء و الأئمة و أن النسیان لا یجوز علی الأنبیاء و هذا القول غیر صحیح و لا مستقیم لأن الإمامیة إنما تجوز التقیة علی الإمام فیما یکون علیه دلالة قاطعة توصل إلی العلم و یکون المکلف مزاح العلة فی تکلیفه ذلک فأما ما لا یعرف إلا بقول الإمام من الأحکام و لا یکون علی ذلک دلیل إلا من جهته فلا یجوز علیه التقیة فیه و هذا کما إذا تقدم من النبی صلی الله علیه و آله بیان فی شی ء من أحکام الشریعة فإنه یجوز منه أن لا یبین فی حال أخری لأمته ذلک الشی ء إذا اقتضته المصلحة و أما النسیان و السهو فلم یجوزوهما علیهم فیما یؤدونه عن الله تعالی فأما ما سواه فقد جوزوا علیهم أن ینسوه أو یسهو عنه ما لم یؤد ذلک إلی إخلال بالعقل و کیف لا یکون کذلک و قد جوزوا علیهم النوم و الإغماء و هما من قبیل السهو فهذا ظن منه فاسد و بعض الظن إثم انتهی کلامه رحمه الله. (1) و فیه من الغرابة ما لا یخفی فإنا لم نر من أصحابنا من جوز علیهم السهو مطلقا فی غیر التبلیغ و إنما جوز الصدوق و شیخه الإسهاء من الله لنوع من المصلحة و لم أر من صرح بتجویز السهو الناشی من الشیطان علیهم مع أن ظاهر کلامه یوهم عدم القول بنفی السهو مطلقا بین الإمامیة إلا أن یقال مراده عدم اتفاقهم علی ذلک و أما النوم فستعرف ما فیه فالأصوب حمل الآیة علی أن الخطاب للنبی صلی الله علیه و آله ظاهرا و المراد غیره أو هو من قبیل الخطاب العام (2) کما عرفت فی الآیات السابقة فی الباب المقدم و العجب أن الرازی تعرض لتأویل الآیة مع أنه لا یأبی عن ظاهره مذهبه و هو رحمه الله أعرض عنه.
قال الرازی فی تفسیره إنه خطاب للنبی صلی الله علیه و آله و المراد غیره و قیل الخطاب لغیره أی إِذا رَأَیْتَ أیها السامع الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا و نقل الواحدی أن
ص: 98
المشرکین کانوا إذا جالسوا المؤمنین وقعوا فی رسول الله صلی الله علیه و آله و القرآن فشتموا و استهزءوا فأمرهم أن لا یقعدوا معهم حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ انتهی. (1) و أما النسیان فی الآیة الثانیة فیحتمل (2) أن یکون المراد به الترک کما ورد کثیرا فی الآیات و هو مصرح به فی کتب اللغة و الآیة الثالثة إخبار بعدم النسیان و أما الاستثناء بالمشیة فقال البیضاوی إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ نسیانه بأن ینسخ تلاوته و قیل المراد به القلة و الندرة لما روی أنه صلی الله علیه و آله أسقط آیة فی قراءته فی الصلاة فحسب أبی أنها نسخت فسأله فقال نسیتها أو نفی النسیان رأسا فإن القلة تستعمل للنفی انتهی. (3) و قال الرازی فی تفسیره قال الواحدی سَنُقْرِئُکَ أی سنجعلک قارئا بأن نلهمک القراءة فَلا تَنْسی ما تقرؤه و کان جبرئیل لا یفرغ من آخر الوحی حتی یتکلم هو بأوله مخافة النسیان فقال الله سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی أی سنعلمک هذا القرآن حتی تحفظه ثم ذکروا فی کیفیة ذلک وجوها:
أحدها أن جبرئیل سیقرأ علیک القرآن مرات حتی تحفظه حفظا لا تنساه.
و ثانیها أنا نشرح صدرک و نقوی خاطرک حتی تحفظه بالمرة الواحدة حفظا لا تنساه (4) و قیل قوله فَلا تَنْسی معناه النهی و الألف مزیدة للفاصلة یعنی فلا تغفل عن قراءته و تکریره (5) أما قوله إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ ففیه احتمالان:
أحدهما أن یقال هذه الاستثناء غیر حاصل فی الحقیقة و أنه لم ینس بعد نزول
ص: 99
هذه الآیة شیئا فذکره إما للتبرک أو لبیان أنه لو أراد أن یصیره ناسیا لذلک لقدر علیه حتی یعلم أن عدم النسیان من فضل الله تعالی أو لأن یبالغ فی التثبت و التیقظ و التحفظ فی جمیع المواضع أو یکون الغرض منع النسیان کما یقول الرجل لصاحبه أنت سهیمی فیما أملک إلا فیما شاء الله و لا یقصد استثناء.
و ثانیهما أن یکون استثناء فی الحقیقة بأن یکون المراد إلا ما شاء الله أن تنسی ثم تذکر بعد ذلک کما روی أنه صلی الله علیه و آله نسی فی الصلاة آیة أو یکون المراد بالإنساء النسخ أو یکون المراد القلة و الندرة و یشترط أن لا یکون ذلک القلیل من واجبات الشرع بل من الآداب و السنن انتهی (1).
**[ترجمه]طبرسی میگوید: «وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا» خطاب به پیامبر صلّی الله علیه و آله است و جز ایشان را منظور دارد، «یَخُوضُونَ» یعنی آیات ما و دین ما را دروغ میانگارند، «خوض» آشفتهگویی در گفتگو است به شکل بیهوده وبی هدف بدون این که قصد فهمیدن و روشن شدن موضوع در کار باشد ، «فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ» یعنی رهایشان کن و با آنان همنشین نشو، «حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ» یعنی تا به جای ریشخند کردن قرآن، به گفتار دیگری بپردازند، «وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ» یعنی اگر شیطان سبب شد فراموش کنی که ما تو را از همنشینی با آنان نهی کردهایم، «فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری» یعنی پس از اینکه نهی ما را به یاد آوردی که باید از آنان روی برتابی، «مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»
ص: 97
یعنی در مجالس کافران و بدکارانی که آشکارا قرآن و آیات را دروغ میشمارند و آنها را به ریشخند میگیرند. جبائی میگوید: «در این آیه دلالتی بر بطلان قول امامیه در روا بودن تقیه بر پیامبران و امامان و روا نبودن فراموشی بر پیامبران است.» اما این سخنی نادرست و بی اساس است، زیرا امامیه تقیه را بر امام فقط در موردی روا میداند که دلالت قاطع بر آگاه شدن از آن مورد وجود دارد و مکلف در تکلیفی که در آن مورد دارد جایی برای بهانه ندارد، اما در احکامی که راهی به شناخت آنها وجود ندارد جز سخن امام و دلالتی وجود ندارد به جز از سوی امام، در این موارد تقیه بر امام روا نیست؛ همانطور که پیامبر صلّی الله علیه و آله در آغاز چیزی از احکام شریعت را تبیین میکند و سپس جایز است که در شرایط دیگری به اقتضای مصلحت آن مسئله را برای امت بیان نفرماید. و اما فراموشی و سهو؛ امامیه این دو را بر پیامبران در آنچه که از سوی خداوند میرسانند جایز نمیشمارند، اما در موارد دیگر جایز میدانند که ایشان فراموش یا سهو کنند مادامی که این دو به اخلال عقل نیانجامد. چگونه اینچنین نباشد با اینکه امامیه خواب و بیهوشی را بر ایشان روا دانسته و این دو نیز از قبیل سهو است؟ این سخن جبائی پنداری باطل است و برخی پندارها گناه میباشد - . مجمع البیان 4: 316- 317 - .
در سخن طبرسی غرابتی آشکار هست. ما ندیدهایم کسی از یارانمان سهو را به طور مطلق و در موارد بیرون از تبلیغ بر پیامبران روا بشمارد، فقظ صدوق و شیخ وی ایجاد سهو از جانب خداوند را برای گونهای از مصلحت روا دانستهاند. من ندیدهام کسی به جایز بودن وقوع سهو از سوی پیامبران به سبب اثر شیطان تصریح کرده باشد، چون ظاهر کلام او چنین به گمان میاندازد که امامیه مطلقا به نفی سهو قائل نیستند، مگر گفته شود منظور او این است که امامیه در این باره اتفاق نظر ندارند. و اما خواب؛ در این باره به زودی آگاه خواهی شد. در هر حال بهتر آن است که آیه بر این حمل گردد که خطاب در ظاهر به پیامبر است و منظورش جز ایشان است، و یا اینکه این آیه از قبیل خطاب عام است بدون اشتمال بر پیامبر صلّی الله علیه و آله ، به همان ترتیب که در آیات پیشین در باب قبلی دانستی. عجیب است که رازی آیه را تاویل کرده با این که ظاهر آیه با مذهب وی ناسازگاری ندارد ولی مرحوم طبرسی از تاویل آیه اعراض نموده (و توجیهی برای آن نیاورده).
رازی در تفسیرش گفته: خطاب آیه به پیامبر صلّی الله علیه و آله است و منظورش جز ایشان است، نیز گفتهاند خطاب به جز ایشان است، یعنی «إِذا رَأَیْتَ» ای شنونده «الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا». واحدی نقل کرده ص: 98
که وقتی مشرکان با مومنان همنشین میشدند به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و قرآن توهین میکردند و دشنام می دادند و مسخره می کردند از این رو خداوند به آنان امر فرمود تا با آنها همنشین نشوند، «حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ». - . مفاتیح الغیب 4: 92 -
و اما فراموشی در آیه بعدی؛ محتمل است که منظورش ترک باشد همچنانکه در آیات بسیاری به این معنا آمده و در کتب لغت نیز به آن تصریح شده است، همچنین آیه سوم از عدم فراموشی خبر میدهد. و اما استثناء کردن مشیت و خواست خدا؛ بیضاوی میگوید: «إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ» جز آنچه که خداوند فراموشیاش را خواسته تا تلاوتش را نسخ کند. نیز گفتهاند منظورش قلّت و ندرت است، زیرا روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله در قرائت خود در نماز آیهای را به جا گذاشت و «اُبی» پنداشت آیه نسخ شده است. از حضرت سوال کرد و ایشان فرمود: فراموشش کردم. و یا منظورش نفی کلی فراموشی است، زیرا «قلِّة» به معنای نفی نیز به کار میرود - . انوار التنزیل 2: 598 - .
رازی در تفسیرش میگوید: واحدی گفته: «سَنُقْرِئُکَ» یعنی قرائت را به تو الهام میکنیم و تو را قرائت کننده قرار خواهیم داد، «فَلا تَنْسی» آنچه را قرائت میکنی. پیش از آنکه جبرئیل وحی را به پایان برساند، حضرت صلّی الله علیه و آله از ترس فراموشی آن را از اول بازمیگفت، از این رو خداوند فرمود: «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی» یعنی ما این قرآن را به تو میآموزیم تا آن را حفظ باشی. درباره کیفیت این موضوع وجوهی آوردهاند.
اول اینکه جبرئیل چند بار قرآن را برایت قرائت خواهد کرد تا آن را چنان حفظ شوی که فراموش نکنی.
دوم اینکه ما سینهات را میگشاییم و حافظهات را قوی میداریم تا به یک بار چنان حفظش کنی که فراموش نکنی.
نیز گفتهاند معنای کلام حق تعالی «فَلا تَنْسی» نهی است و الف برای فاصله افزوده شده، یعنی از قرائت قرآن و تکرار آن غافل مشو. اما درباره کلام حق تعالی «إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ» دو احتمال هست:
اول اینکه گفته شود این استثناء در حقیقت حاصل نشده و پس از نزول این آیه حضرت هیچ چیز را فراموش نکرده،
ص: 99
با این حال یا از برای تبرک ذکر شده و یا به خاطر بیان این نکته که اگر خداوند متعال میخواست حضرت قرآن را فراموش کند بی شک میتوانست، تا ایشان بداند فراموش نکردن از فضل خداوند متعال است، و یا به خاطر دقت و هوشیاری و مراقبت در همه مواضع بوده، و یا مقصودش منع فراموشی بوده، همچنان که کسی به دوست خود میگوید تو در هر آنچه من دارم با من شریکی جز در آنچه که خدا بخواهد؛ که در اینجا منظورش استثناء نیست.
دوم اینکه استثناء حقیقی باشد، بدین معنا: به جز آنچه خدا بخواهد فراموش کنی و سپس به یاد آوری، همچنان که روایت شده پیامبر صلّی الله علیه و آله در نماز آیهای را فرموش کرد. یا منظور از فراموشی نسخ باشد، با به منظور قلت و ندرت باشد بدین شرط که آن قلیل در واجبات شرع نباشد بلکه در آداب و سنن باشد - . مفاتیح الغیب 8: 410 - .
**[ترجمه]
یب، تهذیب الأحکام الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَامَ فَذَهَبَ فِی حَاجَتِهِ قَالَ یَسْتَقْبِلُ الصَّلَاةَ (2) قُلْتُ فِیمَا یَرْوِی النَّاسُ فَذَکَرَ لَهُ حَدِیثَ ذِی الشِّمَالَیْنِ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَبْرَحْ مِنْ مَکَانِهِ وَ لَوْ بَرِحَ اسْتَقْبَلَ (3).
**[ترجمه]تهذیب الأحکام: از جمیل روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کسی که دو رکعت از نمازش را خوانده و سپس برخاسته و در پی کاری رفته پرسیدم. ایشان فرمود: باید نماز از نو خوانده شود.عرض کردم: پس آنچه مردم درباره سخن ذو الشمالین روایت میکنند چه؟ فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هنوز از جای خود برنخاسته بود و اگر برمیخاست از نو میخواند - . تهذیب الأحکام 1: 234 - .
**[ترجمه]
یب، تهذیب الأحکام الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَامَ فَذَهَبَ فِی حَاجَتِهِ قَالَ یَسْتَقْبِلُ الصَّلَاةَ قُلْتُ فَمَا بَالُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَسْتَقْبِلْ حِینَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَنْفَتِلْ مِنْ مَوْضِعِهِ (4).
**[ترجمه]تهذیب الأحکام: از ابی بصیر روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کسی که دو رکعت از نمازش را خوانده و سپس برخاسته و در پی کاری رفته پرسیدم. ایشان فرمود: باید نماز از نو خوانده شود. عرض کردم: پس چرا رسول خدا صلّی الله علیه و آله وقتی نمازش را دو رکعتی خواند، نمازش را از نو نخواند؟ فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله از جایش تکان نخورده بود - . تهذیب الأحکام 1: 234 - .
**[ترجمه]
یب، تهذیب الأحکام سَعْدٌ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا صَلَّیْنَا الْمَغْرِبَ فَسَهَا الْإِمَامُ فَسَلَّمَ فِی الرَّکْعَتَیْنِ فَأَعَدْنَا الصَّلَاةَ فَقَالَ لِمَ أَعَدْتُمْ أَ لَیْسَ قَدِ انْصَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الرَّکْعَتَیْنِ فَأَتَمَّ بِرَکْعَتَیْنِ أَ لَا أَتْمَمْتُمْ (5).
ص: 100
**[ترجمه]تهذیب الأحکام: از حارث بن مُغیره روایت شده که وی گفت: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: داشتیم نماز مغرب را میخواندیم که پیشنماز سهو کرد و در رکعت دوم سلام گفت، آنگاه نماز را دوباره خواندیم. ایشان فرمود: چرا دوباره خواندید؟ مگر رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز را در دو رکعت به پایان نرساند و سپس با دو رکعت دیگر کاملش کرد؟ چرا شما کامل نکردید؟ - . تهذیب الأحکام 1: 186- 187 -
ص: 100
**[ترجمه]
یب، تهذیب الأحکام سَعْدٌ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنِ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَهَا فَسَلَّمَ فِی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ ذَکَرَ حَدِیثَ ذِی الشِّمَالَیْنِ فَقَالَ ثُمَّ قَامَ فَأَضَافَ إِلَیْهَا رَکْعَتَیْنِ (1).
**[ترجمه]تهذیب الأحکام: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله سهو کرد و در رکعت دوم سلام گفت. امام علیه السلام سپس از سخن ذو الشمالین یاد کرد و فرمود: پیامبر صلّی الله علیه و آله سپس برخاست و دو رکعت دیگر به آن دو رکعت افزود - . تهذیب الأحکام 1: 186 - .
**[ترجمه]
یب، تهذیب الأحکام سَعْدٌ عَنْ أَبِی الْجَوْزَاءِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: صَلَّی بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الظُّهْرَ خَمْسَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ انْفَتَلَ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ الْقَوْمِ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلْ زِیدَ فِی الصَّلَاةِ شَیْ ءٌ فَقَالَ وَ مَا ذَاکَ قَالَ صَلَّیْتَ بِنَا خَمْسَ رَکَعَاتٍ قَالَ فَاسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ وَ کَبَّرَ وَ هُوَ جَالِسٌ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَتَیْنِ لَیْسَ فِیهِمَا قِرَاءَةٌ وَ لَا رُکُوعٌ ثُمَّ سَلَّمَ وَ کَانَ یَقُولُ هُمَا الْمُرْغِمَتَانِ (2).
**[ترجمه]تهذیب الأحکام: از امام علی علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله پیشاپیش ما نماز ظهر را پنج رکعت خواند. یکی از میان قوم عرض کرد: ای رسول خدا! آیا به نماز چیزی افزوده شده؟ فرمود: چطور؟ عرض کرد: پنج رکعت بر ما خواندید. آنگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله در حالی که نشسته بود رو به قبله کرد و تکبیر گفت، سپس دو سجده بدون قرائت و رکوع کرد و بعد از آن سلام گفت. ایشان میفرمود: این دو سجده «مرغمتان» (باعث خواری شیطان) هستند - . تهذیب الأحکام 1: 236 - .
**[ترجمه]
یب، تهذیب الأحکام أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: قَالَ إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ صَلَّی بِالنَّاسِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ نَسِیَ حَتَّی انْصَرَفَ فَقَالَ لَهُ ذُو الشِّمَالَیْنِ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ حَدَثَ فِی الصَّلَاةِ شَیْ ءٌ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ أَ صَدَقَ ذُو الشِّمَالَیْنِ فَقَالُوا نَعَمْ لَمْ تُصَلِّ إِلَّا رَکْعَتَیْنِ فَقَامَ فَأَتَمَّ مَا بَقِیَ مِنْ صَلَاتِهِ (3).
**[ترجمه]تهذیب الأحکام: از زید شحّام روایت شده که وی گفت: پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله پیشاپیش مردم دو رکعت نماز خواند و سپس فراموش کرد و نماز را به پایان رساند. ذو الشمالین به ایشان عرض کرد: ای رسول خدا! آیا در نماز تغییری رخ داده؟! حضرت فرمود: ای مردم! آیا ذو الشمالین درست میگوید؟ عرض کردند: بله، فقط دو رکعت خواندید. آنگاه حضرت برخاست و بقیه نمازش را کامل کرد - . تهذیب الأحکام 1: 236- 237 - .
**[ترجمه]
یب، تهذیب الأحکام مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْقَمَّاطِ قَالَ: سَمِعْتُ رَجُلًا یَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ وَجَدَ غَمْزاً فِی بَطْنِهِ أَوْ أَذًی وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ علیه السلام کُلُّ ذَلِکَ وَاسِعٌ إِنَّمَا هُوَ بِمَنْزِلَةِ رَجُلٍ سَهَا فَانْصَرَفَ فِی رَکْعَةٍ أَوْ رَکْعَتَیْنِ أَوْ ثَلَاثٍ مِنَ الْمَکْتُوبَةِ فَإِنَّمَا عَلَیْهِ أَنْ یَبْنِیَ عَلَی صَلَاتِهِ ثُمَّ ذَکَرَ سَهْوَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (4).
ص: 101
**[ترجمه]تهذیب الأحکام: از ابی سعید قمّاط روایت شده که وی گفت: شنیدم مردی از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کسی که در نماز دردی در شکمش میافتد پرسید. راوی سخن را ادامه میدهد تا به اینجا که: امام علیه السلام فرمود: امر در تمامی این موارد واسع است ، و همه به منزله هنگامی هستند که کسی سهو میکند و در رکعت اول یا دوم یا سوم از نماز واجب، نماز را به پایان میرساند، وی باید ادامه نمازش را بخواند. سپس حضرت علیه السلام از سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله یاد کرد - . تهذیب الأحکام 1: 237 - .
ص: 101
**[ترجمه]
یب، تهذیب الأحکام مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام هَلْ سَجَدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَجْدَتَیِ السَّهْوِ قَطُّ فَقَالَ لَا وَ لَا سَجَدَهُمَا (1) فَقِیهٌ (2).
أقول: قال الشیخ رحمه الله فی التهذیب بعد إیراد هذا الخبر الذی أفتی به ما تضمنه هذا الخبر (3) فأما الأخبار التی قدمناها من أن النبی صلی الله علیه و آله سها فسجد فإنها موافقة للعامة و إنما ذکرناها لأن ما یتضمنه من الأحکام معمول بها علی ما بیناه. (4) و قال رحمه الله فی مقام آخر فی الجمع بین الأخبار مع أن فی الحدیثین الأولین ما یمنع من التعلق بهما و هو حدیث ذی الشمالین و سهو النبی صلی الله علیه و آله و هذا مما تمنع العقول منه. (5) و قال رحمه الله فی الإستبصار بعد ذکر خبرین من الأخبار السابقة مع أن فی الحدیثین ما یمنع من التعلق بهما و هو حدیث ذی الشمالین و سهو النبی صلی الله علیه و آله و ذلک مما یمنع منه الأدلة القاطعة فی أنه لا یجوز علیه السهو و الغلط. (6) و قال الصدوق رحمه الله فی الفقیه إن الغلاة و المفوضة لعنهم الله ینکرون سهو النبی صلی الله علیه و آله و یقولون لو جاز أن یسهو صلی الله علیه و آله فی الصلاة جاز أن یسهو فی التبلیغ لأن الصلاة علیه فریضة کما أن التبلیغ علیه فریضة و هذا لا یلزمنا و ذلک لأن جمیع الأحوال المشترکة یقع علی النبی صلی الله علیه و آله فیها ما یقع علی غیره و هو متعبد بالصلاة کغیره ممن لیس بنبی و لیس کل من سواه بنبی کهو فالحالة التی اختص بها هی النبوة و التبلیغ من شرائطها و لا یجوز أن یقع علیه فی التبلیغ ما یقع فی الصلاة
ص: 102
لأنها عبادة مخصوصة و الصلاة عبادة مشترکة و بها یثبت له العبودیة و بإثبات النوم له عن خدمة ربه عز و جل من غیر إرادة له و قصد منه إلیه نفی الربوبیة عنه لأن الذی لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ هو الله الحی القیوم و لیس سهو النبی صلی الله علیه و آله کسهونا لأن سهوه من الله عز و جل و إنما أسهاه لیعلم أنه بشر مخلوق فلا یتخذ ربا معبودا دونه و لیعلم الناس بسهوه حکم السهو متی سهوا و سهونا من الشیطان و لیس للشیطان علی النبی صلی الله علیه و آله و الأئمة علیهم السلام سلطان إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ و علی من تبعه من الغاوین و یقول الدافعون لسهو النبی إنه لم یکن فی الصحابة من یقال له ذو الیدین و إنه لا أصل للرجل و لا للخبر و کذبوا لأن الرجل معروف و هو أبو محمد عمیر بن عبد عمر المعروف بذی الیدین فقد نقل عنه المخالف و الموافق و قد أخرجت عنه أخبارا فی کتاب وصف قتال القاسطین بصفین و کان شیخنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الولید یقول أول درجة من الغلو نفی السهو عن النبی صلی الله علیه و آله و لو جاز أن یرد الأخبار الواردة فی هذا المعنی لجاز أن یرد جمیع الأخبار و فی ردها إبطال الدین و الشریعة و أنا أحتسب الأجر فی تصنیف کتاب منفرد فی إثبات سهو النبی صلی الله علیه و آله و الرد علی منکریه إن شاء الله (1).
**[ترجمه]تهذیب الأحکام: از زراره روایت شده که وی گفت: از امام محمد باقر علیه السلام پرسیدم: آیا هیچگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله دو سجده سهو را به جا آورد؟ ایشان فرمود: نه، هیچ فقیهی نیز آن دو سجده را نکرده - . تهذیب الأحکام 1: 236 - .
میگویم: شیخ در التهذیب پس از آوردن این خبر میگوید: آنچه من به آن فتوا میدهم آن چیزی است که این خبر دربر دارد، و اما اخباری که آوردیم دال بر اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله سهو کرده و سجده به جا آورده، تنها موافق با روایات عامه هستند. ما فقط بدین خاطر آنها را ذکر کردیم که به احکام مضمونشان به رویهای که توضیح دادیم عمل میشود - . تهذیب الأحکام 1: 236 - . وی در جای دیگر درباره جمع بین اخبار میگوید: در دو حدیث اولی مطلبی هست که از تعلق و استناد به آن دو منع میکند و آن، حدیث ذو الشمالین و سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله است چه این از مواردی است که عقل از پذیرشش منع میکند - . تهذیب الأحکام 1: 187 - . وی در الاستبصار نیز پس از ذکر دو خبر از اخبار پیشین میگوید: در این دو حدیث مطلبی هست که از تعلق و استناد به آن دو منع میکند و آن، حدیث ذو الشمالین و سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله است چه این از مواردی است که ادله قاطع بر اینکه سهو و خطا بر پیامبر صلّی الله علیه و آله جایز نیست، از پذیرشش منع میکند - . الإستبصار 1: 371 - . صدوق در الفقیه میگوید: غالیان و مفوضه، که لعنت خدا بر آنان باد، سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله را انکار میکنند و میگویند «اگر جایز بود که حضرت در نماز سهو کند، به همین ترتیب جایز بود که در تبلیغ رسالت نیز سهو کند، زیرا همچنانکه نماز بر پیامبر صلّی الله علیه و آله واجب بوده، تبلیغ رسالت نیز بر ایشان واجب بوده است.» اما از این سخن اشکالی بر ما وارد نیست، زیرا در همه حالات مشترک، بر پیامبر صلّی الله علیه و آله همانی میگذرد که بر دیگران میگذرد، ایشان نیز همانند دیگران متعبد به نماز است و حال آنکه دیگران مانند حضرت پیامبر نیستند، حالت ویژه پیامبر صلّی الله علیه و آله فقط نبوت است که تبلیغ از شرایط آن است و جایز نیست در تبلیغ بر ایشان همانی بگذرد که در نماز
میگذرد،
ص: 102
زیرا آن عبادتی مخصوص است اما نماز عبادتی مشترک است و بر اساس آن عبودیت حضرت صلّی الله علیه و آله ثابت میشود. وقتی در راستای خدمت به پروردگار عزوجل، خواب را برای پیامبر صلّی الله علیه و آله ، بدون اینکه ایشان در آن اراده یا قصدی داشته باشد، اثبات کنیم در واقع ربوبیت را از ایشان نفی کردهایم، زیرا کسی که «لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ» - . بقره / 255 -
{نه خوابی سبک او را فرو می گیرد و نه خوابی گران.} فقط خداوند زنده و برپادارنده است. از طرفی سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله مانند سهو ما نیست، زیرا سهو ایشان از جانب خداوند عزّ و جلّ است که حضرت را به سهو درانداخته تا دانسته شود که ایشان نیز بشری مخلوق است و هرگز به جای خداوند متعال در جایگاه پروردگار معبود قرار نمیگیرد، و نیز تا مردم با سهو حضرت حکم سهو را هنگام وقوع بیاموزند. به علاوه، سهو ما از سوی شیطان است حال آنکه شیطان بر پیامبر صلّی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام هیچ تسلطی ندارد و «إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ» - . نحل / 100 -
{تسلط او فقط بر کسانی است که وی را به سرپرستی برمیگیرند و بر کسانی که آنها به او [=خدا] شرک میورزند.} و بر گمراهانی که از شیطان پیروی میکنند. مخالفان سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله میگویند: در میان صحابه کسی به نام ذو الیدین وجود نداشته و نه این نام اصلی دارد و نه این خبر. اما آنان دروغ میگویند! او ابو محمد عمیر بن عبد عمر معروف به ذو الیدین بوده که مخالف و موافق از او نقل کردهاند و در کتاب «وصف قتال القاسطین بصفّین» از او اخباری آمده است. شیخ ما محمد بن حسن بن احمد بن ولید میگوید: نخستین درجه از غلوّ، نفی سهو از پیامبر صلّی الله علیه و آله است. و اگر بتوان اخبار وارد در این مورد را رد کرد، همه اخبار را نیز میشد رد کرد. و رد وانکار روایات موجب ابطال دین و شریعت است و من برای تصنیف کتابی جداگانه درباره اثبات سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله و پاسخ به منکرانش اجر الهی را در نظر دارم، ان شاء الله - . من لا یحضره الفقیه: 97- 98 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ نَسِیَ أَنْ یُصَلِّیَ الصُّبْحَ حَتَّی طَلَعَتِ الشَّمْسُ قَالَ یُصَلِّیهَا حِینَ یَذْکُرُهَا فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَقَدَ عَنْ صَلَاةِ الْفَجْرِ حَتَّی طَلَعَتِ الشَّمْسُ ثُمَّ صَلَّاهَا حِینَ
ص: 103
اسْتَیْقَظَ وَ لَکِنَّهُ تَنَحَّی عَنْ مَکَانِهِ ذَلِکَ ثُمَّ صَلَّی (1).
**[ترجمه]کافی: از سماعة بن مهران روایت شده که وی گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کسی که فراموش کرده نماز صبح را به جا آورد و سپس خورشید طلوع کرده پرسیدم. ایشان فرمود: وقتی به یاد آورد آن را بخواند، رسول خدا صلّی الله علیه و آله هنگام نماز صبح در خواب ماند تا اینکه خورشید طلوع کرد، وقتی از خواب بیدار شد آن را خواند،
ص: 103
البته حضرت از جای خواب خود فاصله گرفت و سپس نماز خواند - . فروع کافی 1: 81 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ سَعِیدٍ الْأَعْرَجِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ نَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الصُّبْحِ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَامَهُ حَتَّی طَلَعَتِ (2) الشَّمْسُ عَلَیْهِ وَ کَانَ ذَلِکَ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ لِلنَّاسِ أَ لَا تَرَی لَوْ أَنَّ رَجُلًا نَامَ حَتَّی طَلَعَتِ الشَّمْسُ لَعَیَّرَهُ النَّاسُ وَ قَالُوا لَا تَتَوَرَّعُ (3) لِصَلَاتِکَ فَصَارَتْ أُسْوَةً وَ سُنَّةً فَإِنْ قَالَ رَجُلٌ لِرَجُلٍ نِمْتَ عَنِ الصَّلَاةِ قَالَ قَدْ نَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَارَتْ أُسْوَةً وَ رَحْمَةً رَحِمَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِهَا هَذِهِ الْأُمَّةَ (4).
**[ترجمه]کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هنگام نماز صبح در خواب ماند و خداوند عزّ و جلّ ایشان را خواب کرد تا اینکه خورشید بر ایشان طلوع کرد. این در واقع رحمتی از جانب پروردگار برای مردم بود، مگر ندیدهای وقتی کسی خواب میماند و سپس خورشید طلوع میکند مردم او را سرزنش میکنند و میگویند: در ادای نمازت درنگ نکن! پس این اتفاق الگو و سنت شد. اینچنین اگر کسی به دیگری بگوید هنگام نماز در خواب ماندی! او میگوید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هم در خواب ماند. پس این اتفاق الگو و رحمتی از سوی خداوند سبحان برای این امت شد - . فروع کافی 1: 81 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ حَفِظَ سَهْوَهُ فَأَتَمَّهُ فَلَیْسَ عَلَیْهِ سَجْدَتَا السَّهْوِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَّی بِالنَّاسِ الظُّهْرَ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ سَهَا فَسَلَّمَ فَقَالَ لَهُ ذُو الشِّمَالَیْنِ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ نَزَلَ فِی الصَّلَاةِ شَیْ ءٌ فَقَالَ وَ مَا ذَلِکَ (5) فَقَالَ إِنَّمَا صَلَّیْتَ رَکْعَتَیْنِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تَقُولُونَ مِثْلَ قَوْلِهِ قَالُوا نَعَمْ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَتَمَّ بِهِمُ الصَّلَاةَ وَ سَجَدَ بِهِمْ سَجْدَتَیِ السَّهْوِ قَالَ قُلْتُ أَ رَأَیْتَ مَنْ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ ظَنَّ أَنَّهُمَا (6) أَرْبَعاً فَسَلَّمَ وَ انْصَرَفَ ثُمَّ ذَکَرَ بَعْدَ مَا ذَهَبَ أَنَّهُ إِنَّمَا صَلَّی رَکْعَتَیْنِ قَالَ یَسْتَقْبِلُ الصَّلَاةَ مِنْ أَوَّلِهَا قَالَ قُلْتُ فَمَا بَالُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَسْتَقْبِلِ الصَّلَاةَ وَ إِنَّمَا أَتَمَّ بِهِمْ مَا بَقِیَ مِنْ صَلَاتِهِ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَبْرَحْ مِنْ مَجْلِسِهِ فَإِنْ کَانَ لَمْ یَبْرَحْ مِنْ مَجْلِسِهِ فَلْیُتِمَّ مَا نَقَصَ مِنْ صَلَاتِهِ إِذَا کَانَ قَدْ حَفِظَ الرَّکْعَتَیْنِ الْأَوَّلَتَیْنِ (7).
ص: 104
یب، تهذیب الأحکام الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ ذُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ مِثْلَهُ (1).
**[ترجمه]کافی: از سماعة بن مهران روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: هر کس سهوی را که کرده حفظ کند و آن را کامل گرداند، دیگر دو سجده سهو بر عهدهاش نیست. رسول خدا صلّی الله علیه و آله پیشاپیش مردم دو رکعت از نماز ظهر را به جا آورد و سپس سهو کرد و سلام گفت. در آن دم ذو الشمالین به ایشان عرض کرد: آیا درباره نماز چیزی نازل شد؟ حضرت فرمود: چطور؟! عرض کرد: دو رکعت خواندید. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: آیا شما نیز سخن او را میگویید؟ عرض کردند: بله. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله برخاست و نماز را پیشاپیش آنان کامل کرد و دو سجده سهو به جا آورد. راوی میگوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: درباره کسی که دو رکعت خوانده و پنداشته چهار بوده و سلام گفته و رفته سپس به یاد آورده که فقط دو رکعت خوانده چه میفرمایید؟ امام علیه السلام فرمود: باید نماز را از نو بخواند. عرض کردم: پس چرا رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز را از نو نخواند و فقط بقیه نماز را پیشاپیش آنان کامل کرد؟ فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله از جای خود برنخاسته بود، آن که تو میگویی هم اگر از جایش برنخاسته باشد باید کمبود نمازش را کامل کند اگر دو رکعت اول را حفظ کرده باشد - . فروع کافی 1: 98 - .
ص: 104
تهذیب الأحکام نیز از سماعه همانند این حدیث را روایت کرده است - . التهذیب 1: 235 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام أَ سَلَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأَوَّلَتَیْنِ فَقَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ حَالُهُ حَالُهُ قَالَ إِنَّمَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُفَقِّهَهُمْ (2).
**[ترجمه]کافی: از حسن بن صدقه روایت شده که وی گفت: به امام کاظم علیه السلام عرض کردم: آیا رسول خدا صلّی الله علیه و آله در دو رکعت اول سلام گفت؟ ایشان فرمود: بله. عرض کردم: در حالی که حال و آن است (یعنی در رتبه و جایگاه پیامبری است؟ فرمود: فقط خداوند عزّ و جلّ میخواست به آنان بیاموزد - . فروع کافی 1: 99 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ سَعِیدٍ الْأَعْرَجِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ سَلَّمَ فِی رَکْعَتَیْنِ فَسَأَلَهُ مَنْ خَلْفَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ حَدَثَ فِی الصَّلَاةِ شَیْ ءٌ قَالَ وَ مَا ذَاکَ قَالُوا إِنَّمَا صَلَّیْتَ رَکْعَتَیْنِ فَقَالَ أَ کَذَاکَ یَا ذَا الْیَدَیْنِ وَ کَانَ یُدْعَی ذَا الشِّمَالَیْنِ فَقَالَ نَعَمْ فَبَنَی عَلَی صَلَاتِهِ فَأَتَمَّ الصَّلَاةَ أَرْبَعاً وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الَّذِی أَنْسَاهُ رَحْمَةً لِلْأُمَّةِ أَ لَا تَرَی لَوْ أَنَّ رَجُلًا صَنَعَ هَذَا لَعُیِّرَ وَ قِیلَ مَا تُقْبَلُ صَلَاتُکَ فَمَنْ دَخَلَ عَلَیْهِ الْیَوْمَ ذَاکَ قَالَ قَدْ سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ صَارَتْ أُسْوَةً وَ سَجَدَ سَجْدَتَیْنِ لِمَکَانِ الْکَلَامِ (3).
**[ترجمه]کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز به جا آورد و در رکعت دوم سلام گفت. کسانی که پشت حضرت بودند از ایشان پرسیدند: ای رسول خدا! آیا در نماز تغییری داده شده؟ فرمود: چطور؟! عرض کردند: فقط دو رکعت خواندید. فرمود: آیا اینچنین است ای ذو الیدین؟ (او به ذو الشمالین معروف بود.) وی عرض کرد: بله. آنگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله ادامه نمازش را خواند و چهار رکعت را کامل کرد. امام علیه السلام سپس فرمود: این خداوند بود که حضرت را به فراموشی انداخت تا رحمتی از برای امت شود، مگر ندیدهای وقتی کسی چنین کاری میکند او را سرزنش میکنند و میگویند: نمازت پذیرفته نیست؟ اینچنین اگر روزی برای کسی این اتفاق بیافتد میگوید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله در این باره سنتی نهاده که الگو شده و ایشان به جای کلام دو سجده به جا آورد - . فروع کافی 1: 99 - .
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ فِی الْکُوفَةِ (4) قَوْماً یَزْعُمُونَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمْ یَقَعْ عَلَیْهِ السَّهْوُ فِی صَلَاتِهِ فَقَالَ کَذَبُوا لَعَنَهُمُ اللَّهُ إِنَّ الَّذِی لَا یَسْهُو هُوَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْخَبَرَ (5).
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا علیه السلام : از هِرَوی روایت شده که وی گفت: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: ای پسر رسول خدا! گروهی در کوفه میپندارند پیامبر صلّی الله علیه و آله در نماز خود به سهو دچار نشده. ایشان فرمود: دروغ میگویند خدا لعنتشان کند، کسی که سهو نمیکند فقط خداوند است که هیچ خدایی جز او نیست - . عیون الأخبار: 326 - .
**[ترجمه]
سن، المحاسن جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: صَلَّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَلَاةً وَ جَهَرَ فِیهَا بِالْقِرَاءَةِ فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ هَلْ أَسْقَطْتُ شَیْئاً فِی الْقُرْآنِ (6) قَالَ فَسَکَتَ الْقَوْمُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَ فِیکُمْ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ فَقَالُوا نَعَمْ فَقَالَ هَلْ أَسْقَطْتُ فِیهَا بِشَیْ ءٍ قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُ کَانَ کَذَا وَ کَذَا فَغَضِبَ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ مَا بَالُ أَقْوَامٍ یُتْلَی عَلَیْهِمْ کِتَابُ اللَّهِ فَلَا یَدْرُونَ مَا یُتْلَی عَلَیْهِمْ
ص: 105
مِنْهُ وَ لَا مَا یُتْرَکُ هَکَذَا هَلَکَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ حَضَرَتْ أَبْدَانُهُمْ وَ غَابَتْ قُلُوبُهُمْ وَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ صَلَاةَ عَبْدٍ لَا یَحْضُرُ قَلْبُهُ مَعَ بَدَنِهِ (1).
**[ترجمه]المحاسن: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: روزی پیامبر صلّی الله علیه و آله نماز خواند و قرائت به جهر کرد. وقتی نماز را به پایان رساند به اصحاب خود فرمود: آیا چیزی از قرآن را جا انداختم؟ همه سکوت کردند. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: آیا اُبَیّ بن کعب در میان شماست؟ عرض کردند: بله. فرمود: آیا چیزی را جا انداختم؟ وی عرض کرد: بله ای رسول خدا! و توضیح داد. در آن دم پیامبر صلّی الله علیه و آله خشمگین شد و فرمود: چه میپندارند قومی که وقتی کتاب خدا بر آنان تلاوت میشود نمیدانند چه بر آنها تلاوت شده
ص: 105
و چه وانهاده شده؟! بنی اسرائیل همین طور هلاک شدند، تنهایشان حاضر بود و دلهایشان غایب، خداوند نماز بندهای را که دلش همراه تنش حضور ندارد نمیپذیرد - . المحاسن: 260- 261 - .
**[ترجمه]
فی هذا الحدیث مع ضعف سنده إشکال من حیث اشتماله علی التعییر بأمر مشترک (2) إلا أن یقال إنه صلی الله علیه و آله إنما فعل ذلک عمدا لینبههم علی غفلتهم و کان ذلک لجواز الاکتفاء ببعض السورة (3) کما ذهب إلیه کثیر من أصحابنا أو لأن الله تعالی أمره بذلک فی خصوص تلک الصلاة لتلک المصلحة و القرینة علیه ابتداؤه صلی الله علیه و آله بالسؤال أو یقال إنما کان الاعتراض علی اتفاقهم علی الغفلة و استمرارهم علیها.
**[ترجمه]میگویم: در این حدیث افزون بر ضعف سند ایرادی هست، چراکه مضمونی دال بر سرزنش به خاطر امری مشترک دارد؛ مگر اینکه گفته شود پیامبر صلّی الله علیه و آله عمدا چنین کرده تا آنان را بر غفلتشان هشدار دهد و این به سبب جواز اکتفاء به قرائت بخشی از سوره بوده است، همچنان که بسیاری از یارانمان معتقدند. و یا خداوند متعال به خاطر آن مصلحت حضرت را در خصوص آن نماز به این کار امر کرده، به این قرینه که حضرت خود ابتدای به سوال کرده، و یا گفته شود این کار اعتراضی بر این بوده که آنان همه در غفلت بودهاند و در غفلت باقی ماندهاند.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَا مُفَضَّلُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْحَیَاةِ فِیهِ دَبَّ وَ دَرَجَ (4) وَ رُوحَ الْقُوَّةِ فِیهِ نَهَضَ وَ جَاهَدَ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ فِیهِ أَکَلَ وَ شَرِبَ وَ أَتَی النِّسَاءَ مِنَ الْحَلَالِ وَ رُوحَ الْإِیمَانِ فِیهِ أَمَرَ وَ عَدَلَ وَ رُوحَ الْقُدُسِ فِیهِ حَمَلَ النُّبُوَّةَ فَإِذَا قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله انْتَقَلَ رُوحُ الْقُدُسِ فَصَارَ فِی الْإِمَامِ وَ رُوحُ الْقُدُسِ لَا یَنَامُ وَ لَا یَغْفُلُ وَ لَا یَلْهُو وَ لَا یَسْهُو وَ الْأَرْبَعَةُ الْأَرْوَاحِ تَنَامُ وَ تَلْهُو وَ تَغْفُلُ وَ تَسْهُو وَ رُوحُ الْقُدُسِ ثَابِتٌ یَرَی بِهِ مَا فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا وَ بَرِّهَا وَ بَحْرِهَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَتَنَاوَلُ الْإِمَامُ مَا بِبَغْدَادَ بِیَدِهِ قَالَ نَعَمْ وَ مَا دُونَ الْعَرْشِ (5).
ختص، الإختصاص سعد عن إسماعیل بن محمد البصری عن عبد الله بن إدریس مثله أقول سیأتی أخبار کثیرة فی أن روح القدس لا یلهو و لا یسهو و لا یلعب.
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از مفضّل روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: ای مفضّل! خداوند تبارک و تعالی از برای پیامبر صلّی الله علیه و آله پنج روح قرار داد: روح حیات که در آن میرفت و میآمد، روح قوّت که در آن برمیخاست و جهاد میکرد، روح شهوت که در آن میخورد و میآشامید و نزد زنان حلال میرفت، روح ایمان که در آن دستور میداد و عدالت میورزید، و روح القُدُس که در آن نبوت را حمل میکرد. وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله درگذشت روح القُدُس منتقل شد و در امام جای گرفت، روح القُدُس نه میخوابد و نه غافل میشود و نه لهو میکند و نه سهو مینماید، حال آنکه آن چهار روح میخوابند و لهو میکنند و غافل میشوند و سهو مینمایند، اما روح القُدُس ثابت است و با آن، هر آنچه در شرق و غرب و خشکی و دریای زمین هست دیده میشود. راوی میگوید: عرض کردم: فدایت شوم! آیا امام چیزی را که در بغداد است با دست برمیدارد؟ فرمود: بله و نیز همه آنچه را که به زیر عرش است - . بصائر الدرجات: 134 - .
الإختصاص نیز از عبدالله بن ادریس همانند این حدیث را روایت کرده است.
میگویم: در این باره که روح القُدُس لهو و سهو و لعب نمیکند اخبار بسیاری خواهد آمد.
**[ترجمه]
یه، من لا یحضر الفقیه الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبٍ عَنِ الرِّبَاطِیِّ عَنْ سَعِیدٍ الْأَعْرَجِ قَالَ سَمِعْتُ
ص: 106
أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنَامَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ صَلَاةِ الْفَجْرِ حَتَّی طَلَعَتِ الشَّمْسُ ثُمَّ قَامَ فَبَدَأَ فَصَلَّی الرَّکْعَتَیْنِ اللَّتَیْنِ قَبْلَ الْفَجْرِ ثُمَّ صَلَّی الْفَجْرَ وَ أَسْهَاهُ فِی صَلَاتِهِ فَسَلَّمَ فِی الرَّکْعَتَیْنِ ثُمَّ وَصَفَ مَا قَالَهُ ذُو الشِّمَالَیْنِ وَ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِکَ بِهِ رَحْمَةً لِهَذِهِ الْأُمَّةِ لِئَلَّا یُعَیَّرَ الرَّجُلُ الْمُسْلِمُ إِذَا هُوَ نَامَ عَنْ صَلَاتِهِ أَوْ سَهَا فِیهَا فَقَالَ قَدْ أَصَابَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).
أقول: قال الشهید رحمه الله فی الذکری
رَوَی زُرَارَةُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا دَخَلَ وَقْتُ صَلَاةٍ مَکْتُوبَةٍ فَلَا صَلَاةَ نَافِلَةً حَتَّی یُبْدَأَ بِالْمَکْتُوبَةِ قَالَ فَقَدِمْتُ الْکُوفَةَ فَأَخْبَرْتُ الْحَکَمَ بْنَ عُتَیْبَةَ وَ أَصْحَابَهُ فَقَبِلُوا ذَلِکَ مِنِّی فَلَمَّا کَانَ فِی الْقَابِلِ لَقِیتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَحَدَّثَنِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَرَّسَ فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ وَ قَالَ مَنْ یَکْلَؤُنَا (2) فَقَالَ بِلَالٌ أَنَا فَنَامَ بِلَالٌ وَ نَامُوا حَتَّی طَلَعَتِ الشَّمْسُ فَقَالَ یَا بِلَالُ مَا أَرْقَدَکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخَذَ بِنَفْسِیَ الَّذِی أَخَذَ بِأَنْفَاسِکُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُومُوا فَتَحَوَّلُوا عَنْ مَکَانِکُمُ الَّذِی أَصَابَکُمْ فِیهِ الْغَفْلَةُ وَ قَالَ یَا بِلَالُ أَذِّنْ فَأَذَّنَ فَصَلَّی رَسُولُ اللَّهِ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ وَ أَمَرَ أَصْحَابَهُ فَصَلَّوْا رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی بِهِمُ الصُّبْحَ ثُمَّ قَالَ مَنْ نَسِیَ شَیْئاً مِنَ الصَّلَاةِ فَلْیُصَلِّهَا إِذَا ذَکَرَهَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی (3) قَالَ زُرَارَةُ فَحَمَلْتُ الْحَدِیثَ إِلَی الْحَکَمِ وَ أَصْحَابِهِ فَقَالَ نَقَضْتَ حَدِیثَکَ الْأَوَّلَ فَقَدِمْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا قَالَ الْقَوْمُ فَقَالَ یَا زُرَارَةُ أَلَّا أَخْبَرْتَهُمْ أَنَّهُ قَدْ فَاتَ الْوَقْتَانِ جَمِیعاً وَ أَنَّ ذَلِکَ کَانَ قَضَاءً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
ثم قال الشهید رحمه الله و لم أقف علی راد لهذا الخبر من حیث توهم القدح فی العصمة
وَ قَدْ رَوَی الْعَامَّةُ عَنْ أَبِی قَتَادَةَ وَ جَمَاعَةٍ مِنَ الصَّحَابَةِ فِی هَذِهِ الصُّورَةِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَمَرَ بِلَالًا فَأَذَّنَ فَصَلَّی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ ثُمَّ أَمَرَهُ فَأَقَامَ فَصَلَّی صَلَاةَ الْفَجْرِ انْتَهَی.
ص: 107
و قال شیخنا البهائی قدس الله روحه بعد نقل هذا الخبر و خبر ابن سنان و ربما یظن تطرق الضعف إلیهما لتضمنهما لما یوهم القدح فی العصمة لکن قال شیخنا فی الذکری إنه لم یطلع علی راد لهما من هذه الجهة و هو یعطی تجویز الأصحاب صدور ذلک و أمثاله عن المعصوم و للنظر فیه مجال واسع انتهی
**[ترجمه]من لا یحضره الفقیه: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ص: 106
ایشان فرمود: خداوند تبارک و تعالی رسول خدا صلّی الله علیه و آله را هنگام نماز صبح به خواب برد تا اینکه خورشید طلوع کرد. آنگاه حضرت برخاست و شروع کرد و همان دو رکعت نمازِ پیش از فجر را خواند و سپس نماز فجر را به جا آورد. نیز خداوند متعال حضرت را در نمازش به سهو انداخت و ایشان در رکعت دوم سلام گفت. امام صادق علیه السلام در ادامه سخن ذو الشمالین را نقل کرد و سپس فرمود: خداوند تنها از آن رو با پیامبر صلّی الله علیه و آله چنین کرد که رحمتی از برای این امت باشد تا انسان مسلمان وقتی هنگام نماز خواب میماند و یا در نماز سهو میکند سرزنش نشود. و این گونه بگویند که رسول خدا (که پیامبر بود) نیز دچار چنین چیزی شد - . من لا یحضره الفقیه: 119 - .
میگویم: شهید در الذکری میگوید:
زراره در روایت صحیح از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: چون هنگام نماز واجب سر میرسد، جای نماز نافله نیست تا آنگاه که ابتدا واجب به جا آورده شود. زراره میگوید: من به کوفه رفتم و حَکَم بن عُتَیبه و یارانش را از این حدیث آگاه کردم و آنان از من پذیرفتند. سال بعد امام محمد باقر علیه السلام را دیدم و ایشان برایم نقل کرد که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در یکی از سفرهایش شبی در راه فرود آمد و فرمود: چه کسی برایمان نگهبانی میدهد؟ بلال عرض کرد: من! آنان خوابیدند و بلال هم به خواب رفت تا اینکه خورشید طلوع کرد. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: ای بلال! چرا خوابت برد؟! عرض کرد: ای رسول خدا! همان کسی که جانهای شما را گرفت جان مرا نیز گرفت. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: برخیزید و از مکانی که در آن دچار غفلت شدهاید جا به جا شوید. سپس فرمود: ای بلال! اذان بگو. او اذان گفت و رسول خدا صلّی الله علیه و آله دو رکعت نماز فجر را خواند و به اصحاب دستور داد تا دو رکعت فجر رابخوانند. پس از آن برخاست و پیشاپیش آنان نماز صبح را به جا آورد. سپس فرمود: هر کس چیزی از نماز را فراموش کرد باید وقتی آن را به یاد آورد بخواند، خداوند عزّ و جلّ میفرماید: «وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی» - . طه / 14 - {و به یاد من نماز برپا دار.} زراره میگوید: من این حدیث را برای حَکَم و یارانش بازگفتم. او گفت: تو حدیث نخستت را نقض کردی! من خدمت امام محمد باقر علیه السلام رفتم و ایشان را از سخن آن قوم خبر دادم. حضرت فرمود: ای زراره! آیا آنان را آگاه نکردی که در آن مورد وقت هر دو نماز گذشته بود و آن ادای قضاء از جانب رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود؟
شهید سپس میگوید: ندیدهام کسی بدین خاطر که این خبر، توهّم خلل در عصمت ایجاد میکند، آن را رد کرده باشد.
عامه نیز از ابی قتاده و جمعی از یاران او خبر را به این شکل روایت کردهاند: پیامبر صلّی الله علیه و آله به بلال امر کرد و او اذان گفت، آنگاه حضرت دو رکعت نماز فجر را خواند. سپس به بلال امر کرد و او اقامه گفت، آنگاه حضرت نماز فجر را خواند - . الذکری: 134 - .
ص: 107
شیخ ما بهایی پس از نقل این خبر و خبر ابن سنان میگوید: چه بسا پنداشته شود که در این دو خبر ضعف راه دارد، زیرا مضمونی دال بر خلل در عصمت دارد. اما شیخ ما در الذکری گفته کسی را ندیده است از این جهت این دو خبر را رد کرده باشد، کلام ایشان (مرحوم شهید) این را می رساند که اصحاب ما صدور این گونه چیزها و مانند آن را بر معصوم جایز می دانند لکن برای اشکال و نظر در کلام ایشان مجالی واسع است .
**[ترجمه]
اعلم بعد ما أحطت خبرا بما أسلفناه من الأخبار و الأقوال أنا قد قدمنا القول فی عصمة الأنبیاء صلوات الله علیهم فی کتاب النبوة و ذکرت هناک أن أصحابنا الإمامیة أجمعوا علی عصمة الأنبیاء و الأئمة صلوات الله علیهم من الذنوب الصغیرة و الکبیرة عمدا و خطأ و نسیانا قبل النبوة و الإمامة و بعدهما بل من وقت ولادتهم إلی أن یلقوا الله سبحانه و لم یخالف فیه إلا الصدوق محمد بن بابویه و شیخه ابن الولید قدس الله روحهما فجوزا الإسهاء من الله تعالی لا السهو الذی یکون من الشیطان و لعل خروجهما لا یخل بالإجماع لکونهما معروفی النسب و أما السهو فی غیر ما یتعلق بالواجبات و المحرمات کالمباحات و المکروهات فظاهر أکثر أصحابنا أیضا الإجماع علی عدم صدوره عنهم و یدل علی جملة ذلک کونه سببا لتنفیر الخلق منهم و لما عرفت من بعض الآیات و الأخبار فی ذلک لا سیما فی أقوالهم علیهم السلام لقوله تعالی وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی (1) و قوله تعالی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ (2) و لعموم ما دل علی التأسی بهم علیهم السلام فی جمیع أقوالهم و أفعالهم و ما ورد فی وجوب متابعتهم و فی الخبر المشهور عن الرضا علیه السلام فی وصف الإمام فهو معصوم مؤید موفق مسدد قد أمن من الخطإ و الزلل و العثار
وَ سَیَأْتِی فِی تَفْسِیرِ النُّعْمَانِیِّ فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَیَانِ صِفَاتِ الْإِمَامِ قَالَ: فَمِنْهَا أَنْ یُعْلَمَ الْإِمَامُ الْمُتَوَلِّی عَلَیْهِ أَنَّهُ مَعْصُومٌ مِنَ الذُّنُوبِ کُلِّهَا صَغِیرِهَا وَ کَبِیرِهَا لَا
ص: 108
یَزِلُّ فِی الْفُتْیَا وَ لَا یُخْطِئُ فِی الْجَوَابِ وَ لَا یَسْهُو وَ لَا یَنْسَی وَ لَا یَلْهُو بِشَیْ ءٍ (1) مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ سَاقَ الْحَدِیثَ الطَّوِیلَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ عَدَلُوا عَنْ أَخْذِ الْأَحْکَامِ مِنْ أَهْلِهَا مِمَّنْ فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُمْ (2) مِمَّنْ لَا یَزِلُّ وَ لَا یُخْطِئُ وَ لَا یَنْسَی (3).
و غیرها من الأخبار الدالة بفحاویها علی تنزههم عنها و کیف یسهو فی صلاته من کان یری من خلفه کما یری من بین یدیه و لم یغیر النوم منه شیئا و یعلم ما یقع فی شرق الأرض و غربها و یکون استغراقه فی الصلاة بحیث لا یشعر بسقوط الرداء عنه و لا ما یقع علیه.
و قال المحقق الطوسی رحمه الله فی التجرید و یجب فی النبی صلی الله علیه و آله العصمة لیحصل الوثوق فیحصل الغرض و لوجوب متابعته و ضدها و للإنکار علیه و کمال العقل و الذکاء و الفطنة و قوة الرأی و عدم السهو و کلما ینفر عنه من دناءة الآباء و عهر (4) الأمهات و الفظاظة و الغلظ و الأبنة و شبهها و الأکل علی الطریق و شبهه. (5) و قال العلامة الحلی قدس الله روحه فی شرح الکلام الأخیر أی یجب فی النبی کمال العقل و هو ظاهر و أن یکون فی غایة الذکاء و الفطنة و قوة الرأی بحیث لا یکون ضعیف الرأی مترددا فی الأمور متحیرا لأن ذلک من أعظم المنفرات عنه و أن لا یصح علیه السهو لئلا یسهو عن بعض ما أمر بتبلیغه و أن یکون منزها عن دناءة الآباء و عهر الأمهات لأن ذلک منفر عنه و أن یکون منزها عن الفظاظة و الغلظة لئلا تحصل النفرة عنه و أن یکون منزها عن الأمراض المنفرة نحو الأبنة و سلس الریح و الجذام و البرص و عن کثیر من المباحات الصارفة عن القبول منه القادحة فی تعظیمه نحو الأکل علی الطریق و غیر ذلک لأن کل ذلک مما ینفر عنه فیکون منافیا للغرض من البعثة انتهی. (6)
ص: 109
و قال المحقق رحمه الله فی النافع و الحق رفع منصب الإمامة عن السهو فی العبادة. (1) و قال الشیخ المفید نور الله ضریحه فیما وصل إلینا من شرحه علی عقائد الصدوق رضی الله عنه فأما نص أبی جعفر رحمه الله بالغلو علی من نسب مشایخ القمیین و علمائهم إلی التقصیر فلیس نسبة هؤلاء القوم إلی التقصیر علامة علی غلو الناس إذا و فی جملة المشار إلیهم بالشیخوخیة و العلم من کان مقصرا و إنما یجب الحکم بالغلو علی من نسب المحققین إلی التقصیر سواء کانوا من أهل قم أو غیرها من البلاد و سائر الناس و قد سمعنا حکایة ظاهرة عن أبی جعفر محمد بن الحسن بن الولید رحمه الله لم نجد لها دافعا فی التقصیر و هی ما حکی عنه أنه قال أول درجة فی الغلو نفی السهو عن النبی صلی الله علیه و آله و الإمام علیه السلام فإن صحت هذه الحکایة عنه فهو مقصر مع أنه من علماء القمیین و مشیختهم انتهی کلامه زاد الله إکرامه. (2) و قال العلامة رحمه الله فی المنتهی فی مسألة التکبیر فی سجدتی السهو احتج المخالف بما
رَوَاهُ أَبُو هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: ثُمَّ کَبَّرَ وَ سَجَدَ.
و الجواب هذا الحدیث عندنا باطل لاستحالة السهو علی النبی صلی الله علیه و آله. (3) و قال فی مسألة أخری قال الشیخ و قول مالک باطل لاستحالة السهو علی النبی صلی الله علیه و آله. (4) و قال الشهید رحمه الله فی الذکری و خبر ذی الیدین متروک بین الإمامیة لقیام الدلیل العقلی علی عصمة النبی صلی الله علیه و آله عن السهو لم یصر إلی ذلک غیر ابن بابویه. (5)
ص: 110
فإذا عرفت ذلک فلنتکلم فیما تقدم من الأخبار فإنها مع کثرتها مشتملة علی سهو النبی صلی الله علیه و آله فحملها الأکثر علی التقیة لاشتهارها بین العامة و بعضهم طرحها لاختلافها و مخالفتها لأصول المذهب من حیث ترک النبی صلی الله علیه و آله الصلاة الواجبة و إن کان سهوا و إخباره بالکذب فی قوله کل ذلک لم یکن علی ما رواه المخالفون و عدم الإعادة مع التکلم فیها عمدا و فی بعضها مع الاستدبار علی ما رووه و لمخالفتها لموثقة
ابْنِ بُکَیْرٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمْ یَسْجُدْ لِلسَّهْوِ قَطُّ.
و حملها علی أنه صلی الله علیه و آله إنما فعل ذلک عمدا بأمره تعالی لتعلیم الأمة أو لبعض المصالح بعید و کذا حمل الکلام علی الإشارة أبعد.
قال العلامة رحمه الله فی المنتهی و التذکرة بعد إیراد الخبر الذی رواه المخالفون عن أبی هریرة فی قضیة ذی الیدین و الجواب أن هذا الحدیث مردود من وجوه:
أحدها أنه یتضمن إثبات السهو فی حق النبی صلی الله علیه و آله و هو محال عقلا و قد بینا فی کتب الکلام.
الثانی أن أبا هریرة أسلم بعد أن مات ذو الیدین بسنتین فإن ذا الیدین قتل یوم بدر و ذلک بعد الهجرة بسنتین و أسلم أبو هریرة بعد الهجرة بسبع سنین و اعترض علی هذا بأن الذی قتل یوم بدر ذو الشمالین و اسمه عبد بن (1) عمرو بن نضلة الخزاعی
ص: 111
و ذو الیدین عاش بعد وفاة النبی صلی الله علیه و آله و مات فی أیام معاویة و قبره بذی خشب و اسمه الخرباق و الدلیل علیه أن عمران بن حصین روی هذا الحدیث فقال فیه فقام الخرباق فقال أ قصرت الصلاة أم نسیت یا رسول الله.
و أجیب بأن الأوزاعی روی فقال فقام ذو الشمالین فقال أ قصرت الصلاة أم نسیت یا رسول الله و ذو الشمالین قتل یوم بدر لا محالة و روی الأصحاب أن ذا الیدین کان یقال له ذو الشمالین رواه سعید الأعرج عن أبی عبد الله علیه السلام.
الثَّالِثُ أَنَّهُ رُوِیَ فِی هَذَا الْخَبَرِ أَنَّ ذَا الْیَدَیْنِ قَالَ أَ قَصُرَتِ الصَّلَاةُ أَمْ نَسِیتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ کُلُّ ذَلِکَ لَمْ یَکُنْ.
وَ رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّمَا السَّهْوُ (1) لَکُمْ.
وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ: لَمْ أَنْسَ وَ لَمْ تَقْصُرِ الصَّلَاةُ.
انتهی. (2)
وَ رَوَی الْحُسَیْنُ بْنُ مَسْعُودٍ مِنْ عُلَمَاءِ الْمُخَالِفِینَ فِی شَرْحِ السُّنَّةِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَیْنِ عَنْ أَبِی سُفْیَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا هُرَیْرَةَ یَقُولُ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَاةَ الْعَصْرِ فَسَلَّمَ فِی رَکْعَتَیْنِ فَقَامَ ذُو الْیَدَیْنِ فَقَالَ أَ قَصُرَتِ الصَّلَاةُ أَمْ نَسِیتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلُّ ذَلِکَ لَمْ یَکُنْ فَقَالَ قَدْ کَانَ بَعْضُ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی النَّاسِ فَقَالَ أَ صَدَقَ ذُو الْیَدَیْنِ فَقَالُوا نَعَمْ فَأَتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا بَقِیَ مِنْ صَلَاتِهِ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَتَیْنِ وَ هُوَ جَالِسٌ بَعْدَ التَّسْلِیمِ.
ثم قال هذا حدیث متفق علی صحته أخرجه مسلم عن قتیبة عن مالک و أخرجاه من طرق عن ابن سیرین عن أبی هریرة.
وَ بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ سِیرِینَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: صَلَّی بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِحْدَی صَلَاتَیِ الْعَشِیِّ قَالَ ابْنُ سِیرِینَ قَدْ سَمَّاهَا أَبُو هُرَیْرَةَ وَ لَکِنْ نَسِیتُ أَنَا قَالَ فَصَلَّی بِنَا رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ سَلَّمَ فَقَامَ إِلَی خَشَبَةٍ مَعْرُوضَةٍ (3) فِی الْمَسْجِدِ فَاتَّکَأَ عَلَیْهَا کَأَنَّهُ غَضْبَانُ وَ وَضَعَ یَدَهُ الْیُمْنَی عَلَی الْیُسْرَی وَ شَبَّکَ بَیْنَ أَصَابِعِهِ وَ وَضَعَ خَدَّهُ الْأَیْمَنَ عَلَی ظَهْرِ کَفِّهِ
ص: 112
الْیُسْرَی وَ خَرَجَتِ السَّرَعَانُ مِنْ أَبْوَابِ الْمَسْجِدِ فَقَالُوا أَ قَصُرَتِ الصَّلَاةُ وَ فِی الْقَوْمِ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَهَابَاهُ أَنْ یُکَلِّمَاهُ وَ فِی الْقَوْمِ رَجُلٌ فِی یَدِهِ طُولٌ یُقَالُ لَهُ ذُو الْیَدَیْنِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ نَسِیتَ أَمْ قَصُرَتِ الصَّلَاةُ فَقَالَ لَمْ أَنْسَ وَ لَمْ تَقْصُرْ فَقَالَ أَ کَمَا قَالَ ذُو الْیَدَیْنِ فَقَالُوا نَعَمْ فَتَقَدَّمَ فَصَلَّی مَا تَرَکَ ثُمَّ سَلَّمَ ثُمَّ کَبَّرَ وَ سُجُودُهُ مِثْلُ سُجُودِهِ أَوْ أَطْوَلُ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ کَبَّرَ ثُمَّ کَبَّرَ فَرُبَّمَا سَأَلُوهُ ثُمَّ سَلَّمَ فَیَقُولُ نُبِّئْتُ أَنَّ عِمْرَانَ بْنَ حُصَیْنٍ قَالَ ثُمَّ سَلَّمَ.
هذا حدیث متفق علی صحته أخرجه مسلم عن عمرو الناقد و غیره عن ابن عیینة عن أیوب عن ابن سیرین.
و قوله خرجت السرعان هم المنصرفون عن الصلاة بسرعة و احتج الأوزاعی بهذا الحدیث علی أن کلام العمد إذا کان من مصلحة الصلاة لا یبطل الصلاة لأن ذا الیدین تکلم عامدا فکلم النبی صلی الله علیه و آله القوم عامدا و القوم أجابوا رسول الله صلی الله علیه و آله بنعم عامدین مع علمهم بأنهم لم یتموا الصلاة و من ذهب إلی أن غیر کلام الناسی یبطل الصلاة زعم أن هذا کان قبل تحریم الکلام فی الصلاة ثم نسخ و لا وجه لهذا الکلام من حیث إن تحریم الکلام فی الصلاة کان بمکة و حدوث هذا الأمر إنما کان بالمدینة لأن راویه أبو هریرة و هو متأخر الإسلام و قد رواه عمران بن حصین و هجرته متأخرة فأما کلام القوم فروی عن ابن سیرین أنهم أومئوا أی نعم و لو صح أنهم قالوا بألسنتهم فکان ذلک جوابا لرسول الله صلی الله علیه و آله و إجابة الرسول لا یبطل الصلاة و أما ذو الیدین فکلامه کان علی تقدیر النسخ و قصر الصلاة و کان الزمان زمان نسخ فکان کلامه علی هذا التوهم فی حکم کلام الناسی و کلام رسول الله صلی الله علیه و آله جری علی أنه أکمل الصلاة فکان فی حکم الناسی و قوله لم أنس دلیل علی أن من قال ناسیا لم أفعل کذا و کان فعل لا یعد کاذبا لأن الخطأ و النسیان عن الإنسان مرفوع. و بسند آخر
عَنْ عِمْرَانَ بْنِ حُصَیْنٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله صَلَّی الْعَصْرَ فَسَلَّمَ فِی ثَلَاثِ رَکَعَاتٍ ثُمَّ دَخَلَ مَنْزِلَهُ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ الْخِرْبَاقُ وَ کَانَ فِی یَدِهِ طُولٌ فَقَالَ أَ قَصُرَتِ الصَّلَاةُ فَخَرَجَ مُغْضَباً یَجُرُّ رِدَاءَهُ فَقَالَ أَ صَدَقَ هَذَا قَالُوا نَعَمْ فَصَلَّی رَکْعَةً ثُمَّ سَلَّمَ
ص: 113
ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَتَیْنِ ثُمَّ سَلَّمَ.
و لم یذکروا التشهد و فی الحدیث دلیل علی أن من تحول عن القبلة ساهیا لا إعادة علیه انتهی.
أقول: لا یخفی علیک الاختلاف الواقع بیننا و بینهم فی نقل هذا الخبر ففی أکثر أخبارنا أنها کانت صلاة الظهر و فی أکثر أخبارهم أنها کانت صلاة العصر و فی بعض أخبارهم أنه سلم عن رکعتین و فی بعضها أنه سلم عن ثلاث و فی بعضها أنه صلی الله علیه و آله دخل منزله و هو متضمن للاستدبار المبطل عندنا مطلقا و فی بعضها ما ظاهره أنه کان فی موضع الصلاة إلی غیر ذلک من الاختلافات التی تضعف الاحتجاج بالخبر.
و قال الآبی فی إکمال الإکمال بعض شروح صحیح مسلم فی قوله فقام ذو الیدین و فی روایة رجل من بنی سلیم و فی روایة رجل یقال له الخرباق و کان فی یده طول و فی روایة رجل بسیط الیدین قال صلی بنا رسول الله صلی الله علیه و آله صلاة العصر فسلم فی رکعتین فقام ذو الیدین و فی روایة صلاة الظهر.
قال المحققون هما قضیتان و فی حدیث عمران بن الحصین و سلم فی ثلاث رکعات من العصر فهذه قضیة ثالثة فی یوم آخر و فی قوله کل ذلک لم یکن تأویلان أحدهما لم یکن المجموع و لا ینفی وجود أحدهما.
و الثانی و هو الصواب لم یکن ذاک و لا ذا فی ظنی بل ظنی أنی أکملت الصلاة أربعا ثم قال و هذا یدل علی جواز النسیان فی الأفعال و العبادات علی الأنبیاء و أنهم لا یقرون علیه و نقلوا عن الزهری أن ذا الیدین قتل یوم بدر و أن قصته فی الصلاة کانت قبل بدر قالوا و لا یمنع من هذا کون أبی هریرة رواه و هو متأخر الإسلام عن بدر لأن الصحابی قد یروی ما لا یحضره بأن یسمعه من النبی صلی الله علیه و آله أو صحابی آخر. (1) ثم أطال الکلام فی ذلک إلی أن قال و أما قولهم إن ذا الیدین قتل یوم بدر فغلط و إنما المقتول یوم بدر ذو الشمالین و لسنا ندافعهم أن ذا الشمالین قتل یوم بدر لأن ابن إسحاق و غیره من أهل السیر ذکروه فیمن قتل یوم بدر قال ابن إسحاق ذو
ص: 114
الشمالین هو عمیر بن عمرو بن غیشان من خزاعة قال أبو عمرو فذو الیدین غیر ذی الشمالین المقتول ببدر بدلیل حضور أبی هریرة و ما ذکرنا من قصة ذی الیدین أن المتکلم رجل من بنی سلیم کما ذکره مسلم و فی روایة ابن الحصین اسمه الخرباق فذو الیدین الذی شهد السهو سلمی و ذو الیدین المقتول ببدر خزاعی یخالفه فی الاسم و النسب. (1) انتهی و قال القاضی عیاض فی کتاب الشفاء اعلم أن الطواری من التغییرات و الآفات علی آحاد البشر لا تخلو أن تطرأ علی جسمه أو علی حواسه بغیر قصد و اختیار کالأمراض و الأسقام أو بقصد و اختیار و کله فی الحقیقة عمل و فعل و لکن جری رسم المشایخ بتفصیله إلی ثلاثة أنواع عقد بالقلب و قول باللسان و عمل بالجوارح و جمیع البشر تطرأ علیهم الآفات و التغییرات بالاختیار و بغیر الاختیار فی هذه الوجوه کلها و النبی صلی الله علیه و آله و إن کان من البشر و یجوز علی جبلته صلی الله علیه و آله ما یجوز علی جبلة البشر فقد قامت البراهین القاطعة و تمت کلمة الإجماع علی خروجه عنهم و تنزیهه عن کثیر من الآفات التی تقع علی الاختیار و علی غیر الاختیار فأما حکم عقد قلب النبی صلی الله علیه و آله من وقت نبوته فاعلم أن ما تعلق منه بطریق التوحید و العلم بالله و صفاته و الإیمان به و بما أوحی إلیه فعلی غایة المعرفة و وضوح العلم و الیقین و الانتفاء عن الجهل بشی ء من ذلک أو الشک أو الریب فیه و العصمة من کل ما یضاد المعرفة بذلک و الیقین هذا ما وقع علیه إجماع المسلمین و لا یصح بالبراهین الواضحة أن یکون فی عقود الأنبیاء سواه. (2) و أما عصمتهم من هذا الفن قبل النبوة فللناس فیه خلاف و الصواب أنهم معصومون قبل النبوة من الجهل بالله و صفاته و الشک فی شی ء من ذلک. (3) و أما ما عدا هذا الباب من عقود قلوبهم فجماعها أنها مملوة علما و یقینا علی الجملة و أنها قد احتزت (4) من المعرفة بأمور الدین و الدنیا ما لا شی ء فوقه (5) و اعلم أن الأمة مجمعة علی عصمة النبی صلی الله علیه و آله من الشیطان و کفایته منه لا فی جسمه بأنواع الأذی
ص: 115
و لا علی خاطره بالوساوس. (1) و أما أقواله صلی الله علیه و آله فقامت الدلائل الواضحة بصحة المعجزة علی صدقه و أجمعت الأمة فیما کان طریقه البلاغ أنه معصوم فیه من الإخبار عن شی ء منها بخلاف ما هو به لا قصدا و لا عمدا و لا سهوا و غلطا (2) و أما ما لیس سبیله سبیل البلاغ من الأخبار التی لا مستند لها إلی الأحکام و لا أخبار المعاد و لا تضاف إلی وحی بل فی أمور الدنیا و أحوال نفسه فالذی یجب تنزیه النبی صلی الله علیه و آله عن أن یقع خبره فی شی ء من ذلک بخلاف مخبره لا عمدا و لا سهوا و لا غلطا و أنه معصوم من ذلک فی حال رضاه و فی حال سخطه و جده و مزحه و صحته و مرضه و دلیله اتفاق جمیع السلف و إجماعهم علیه و ذلک أنا نعلم من دیدن الصحابة و عادتهم و مبادرتهم إلی تصدیق جمیع أحواله و الثقة بجمیع أخباره فی أی باب کانت و عن أی شی ء وقعت و أنه لم یکن لهم توقف و لا تردد فی شی ء منها و لا استثبات عن حاله عند ذلک هل وقع فیها سهو أم لا. (3) و أیضا فإن الکذب متی عرف من أحد فی شی ء من الأخبار بخلاف ما هو علی أی وجه کان استریب بخبره و اتهم فی حدیثه و لم یقع قوله فی النفوس موقعا ثم قال و الصواب تنزیه النبوة عن قلیله و کثیره و سهوه و عمده إذ عمدة النبوة البلاغ و الإعلام و التبیین و تجویز شی ء من هذا قادح فی ذلک مشکک.
ثم قال فإن قلت فما معنی قوله صلی الله علیه و آله فی حدیث السهو کل ذلک لم یکن فاعلم أن للعلماء فی ذلک أجوبة أما علی القول بتجویز الوهم و الغلط فیما لیس طریقه من القول البلاغ و هو الذی زیفناه فلا اعتراض بهذا الحدیث و شبهه و أما علی مذهب من یمنع السهو و النسیان فی أفعاله جملة و یری أنه فی مثل هذا عامد بصورة النسیان لیسن فهو صادق فی خبره لأنه لم ینس و لا قصرت و هو قول مرغوب عنه و أما علی إحالة السهو علیه فی الأقوال و تجویز السهو علیه فیما لیس طریقه القول ففیه أجوبة.
منها أنه صلی الله علیه و آله أخبر عن اعتقاده و ضمیره أما إنکار القصر فحق و صدق باطنا و
ص: 116
ظاهرا و أما النسیان فأخبر صلی الله علیه و آله عن اعتقاده و أنه لم ینس فی ظنه فکأنه قصد بهذا الخبر عن ظنه.
و منها أن قوله لم أنس راجع إلی السلم أی إنی سلمت قصدا و سهوت عن العدد.
و منها أن المراد لم یجتمع القصر و النسیان بل کان أحدهما و مفهوم اللفظ خلافه.
و منها أن المراد ما نسیت و لکن أنسیت کما ورد فی الحدیث لست أنسی و لکن أنسی.
و منها أنه نفی النسیان و هو غفلة و آفة و لکنه سها و السهو إنما هو شغل بال. (1) و أما ما یتعلق بالجوارح من الأعمال فأجمع المسلمون علی عصمة الأنبیاء علیهم السلام من الفواحش و الکبائر الموبقات و أما الصغائر فجوزها جماعة من السلف و غیرهم علی الأنبیاء و ذهب طائفة أخری إلی الوقف و ذهب طائفة أخری من المحققین (2) من الفقهاء و المتکلمین إلی عصمتهم من الصغائر أیضا و قال بعض أئمتنا و لا یجب علی القولین أن یختلف أنهم معصومون عن تکرار الصغائر و کثرتها إذ یلحقها ذلک بالکبائر و لا فی صغیرة أدت إلی إزالة الحشمة و أسقطت المروءة و أوجبت الإزراء و الخساسة فهذا أیضا مما یعصم عنه الأنبیاء إجماعا و قد ذهب بعضهم إلی عصمتهم من مواقعة المکروه قصدا. (3) و قد اختلف فی عصمتهم من المعاصی قبل النبوة فمنعها قوم (4) و جوزها آخرون و الصحیح تنزیههم من کل عیب و عصمتهم من کل ما یوجب الریب. (5) ثم قال هذا حکم ما یکون المخالفة فیه من الأعمال عن قصد و ما یکون بغیر قصد و تعمد کالسهو و النسیان فی الوظائف الشرعیة فأحوال الأنبیاء علیهم السلام فی ترک المؤاخذة به
ص: 117
و کونه لیس بمعصیة لهم مع أممهم سواء ثم ذلک علی نوعین ما طریقه البلاغ و تعلیم الأمة بالفعل و ما هو خارج عن هذا مما یختص بنفسه أما الأول فحکمه عند جماعة من العلماء حکم السهو فی القول لا یجوز طروء المخالفة فیها لا عمدا و لا سهوا و اعتذروا عن أحادیث السهو بتوجیهات و إلی هذا مال أبو إسحاق و ذهب الأکثر من الفقهاء و المتکلمین إلی أن المخالفة فی الأفعال البلاغیة و الأحکام الشرعیة سهوا و عن غیر قصد منه جائز علیه کما تقرر من أحادیث السهو فی الصلاة و فرقوا بین الأقوال و الأفعال فی ذلک و القائلون بتجویز ذلک یشترطون أن الرسل لا تقر علی السهو و الغلط بل ینبهون علیه و یعرفون حکمه بالفور علی قول بعضهم و هو الصحیح و قبل انقراضهم علی قول الآخرین و أما ما لیس طریقه البلاغ و لا بیان الأحکام من أفعاله صلی الله علیه و آله و ما یختص به من أمور دینه و أذکار قلبه ما لم یفعله لیتبع فیه فالأکثر من طبقات علماء الأمة علی جواز السهو و الغلط فیها علی سبیل الندرة و ذهبت طائفة إلی منع السهو و النسیان و الغفلات و الفترات فی حقه صلی الله علیه و آله جملة (1) و هو مذهب جماعة المتصوفة و أصحاب علم القلوب و المقامات انتهی ملخص کلامه. (2) و قد بسط القول فیها بما لا مزید علیه و إنما أوردت هذه الکلمات منها لتطلع علی مذاهبهم فی العصمة فإذا أحطت خبرا بما تلونا علیک فاعلم أن هذه المسألة فی غایة الإشکال لدلالة کثیر من الآیات و الأخبار علی صدور السهو عنهم علیهم السلام نحو قوله تعالی وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً (3) و قوله تعالی وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ (4) و قوله تعالی فَلَمَّا بَلَغا مَجْمَعَ بَیْنِهِما نَسِیا حُوتَهُما (5) و قوله فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ وَ ما أَنْسانِیهُ إِلَّا الشَّیْطانُ أَنْ أَذْکُرَهُ (6) و قوله لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ (7)
ص: 118
و قوله تعالی فَلا تَنْسی إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ (1) و ما أسلفنا من الأخبار و غیرها و إطباق الأصحاب إلا ما شذ منهم علی عدم جواز السهو علیهم مع دلالة بعض الآیات و الأخبار علیه فی الجملة و شهادة بعض الدلائل الکلامیة و الأصول المبرهنة علیه مع ما عرفت فی أخبار السهو من الخلل و الاضطراب و قبول الآیات للتأویل و الله یهدی إلی سواء السبیل قال السید المرتضی قدس الله روحه فی کتاب تنزیه الأنبیاء فإن قیل ما معنی قوله لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ (2) و عندکم أن النسیان لا یجوز علی الأنبیاء علیهم السلام.
فأجاب بأن فیه وجوها ثلاثة أحدها أنه أراد النسیان المعروف و لیس ذلک بعجب مع قصر المدة فإن الإنسان ینسی ما قرب زمانه لما یعرض له من شغل القلب و غیر ذلک.
و الوجه الثانی أنه أراد لا تؤاخذنی بما ترکت و یجری ذلک مجری قوله تعالی وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ أی ترک
وَ قَدْ رُوِیَ هَذَا الْوَجْهُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنْ أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَالَ مُوسَی علیه السلام لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ (3) یَقُولُ بِمَا تَرَکْتُ مِنْ عَهْدِکَ.
و الوجه الثالث أنه أراد لا تؤاخذنی بما فعلته مما یشبه النسیان فسماه نسیانا للمشابهة کما قال المؤذن لإخوة یوسف علیه السلام إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ (4) أی إنکم تشبهون السراق و إذا حملنا هذه اللفظة علی غیر النسیان الحقیقی فلا سؤال فیها و إذا حملناه علی النسیان فی الحقیقة کان الوجه فیه أن النبی صلی الله علیه و آله إنما لا یجوز علیه النسیان فیما یؤدیه أو فی شرعه أو فی أمر یقتضی التنفیر عنه فأما فیما هو خارج عما ذکرناه فلا مانع من النسیان أ لا تری أنه إذا نسی أو سها فی مأکله أو مشربه علی وجه لا یستمر
ص: 119
و لا یتصل فینسب إلی أنه مغفل أن ذلک غیر ممتنع انتهی کلامه رحمه الله. (1) و یظهر منه عدم انعقاد الإجماع من الشیعة علی نفی مطلق السهو عن الأنبیاء علیهم السلام و بعد ذلک کله فلا معدل عما علیه المعظم لوثاقة دلائلهم و کونه أنسب بعلو شأن الحجج علیهم السلام و رفعة منازلهم و أما أحادیث النوم عن الصلاة فقد روتها العامة أیضا بطرق کثیرة کما
رَوَاهُ فِی شَرْحِ السُّنَّةِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ قَفَلَ مِنْ (2) خَیْبَرَ أَسْرَی (3) حَتَّی إِذَا کَانَ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ عَرَّسَ (4) وَ قَالَ لِبِلَالٍ اکْلَأْ لَنَا الصُّبْحَ وَ نَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابُهُ وَ کَلَأَ بِلَالٌ مَا قَدَرَ لَهُ ثُمَّ اسْتَنَدَ إِلَی رَاحِلَتِهِ وَ هُوَ مُقَابِلُ الْفَجْرِ فَغَلَبَتْهُ عَیْنَاهُ فَلَمْ یَسْتَیْقِظْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا بِلَالٌ وَ لَا أَحَدٌ مِنَ الرَّکْبِ حَتَّی ضَرَبَتْهُمُ الشَّمْسُ فَفَزِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا بِلَالُ فَقَالَ بِلَالٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخَذَ بِنَفْسِیَ الَّذِی أَخَذَ بِنَفْسِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ اقْتَادُوا فَبَعَثُوا رَوَاحِلَهُمْ فَاقْتَادُوا شَیْئاً ثُمَّ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِلَالًا فَأَقَامَ الصَّلَاةَ فَصَلَّی بِهِمُ الصُّبْحَ ثُمَّ قَالَ حِینَ قَضَی الصَّلَاةَ مَنْ نَسِیَ صَلَاةً فَلْیُصَلِّهَا إِذَا ذَکَرَهَا فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی (5).
و رواه بأسانید أخری بتغییر ما.
أقول: و لم أر من قدماء الأصحاب من تعرض لردها إلا شرذمة من المتأخرین ظنوا أنه ینافی العصمة التی ادعوها و ظنی أن ما ادعوه لا ینافی هذا إذ الظاهر أن مرادهم العصمة فی حال التکلیف و التمییز و القدرة و إن کان سهوا و إن کان قبل النبوة و الإمامة و إلا فظاهر أنهم علیهم السلام کانوا لا یأتون بالصلاة و الصوم و سائر العبادات فی حال رضاعهم مع أن ترک بعضها من الکبائر و لذا قال المفید رحمه الله فیما نقلنا عنه منذ أکمل الله عقولهم و هذا لا ینافی الأخبار الواردة بأنهم علیهم السلام کانوا من الکاملین فی عالم الذر و یتکلمون فی بطون أمهاتهم و عند ولادتهم لأن الله تعالی مع أنه أکمل أرواحهم فی عالم
ص: 120
الذر و یظهر منهم الغرائب فی سائر أحوالهم علی وجه الإعجاز جعلهم مشارکین مع سائر الخلق فی النمو و حالة الصبا و الرضاع و البلوغ و إن کان بلوغهم لکمال عقولهم قبل غیرهم و لم یکلفهم فی حال رضاعهم و عدم تمکنهم من المشی و القیام بالصلاة و غیرها فإذا صاروا فی حد یتأتی ظاهرا منهم الأفعال و التروک لا یصدر منهم معصیة فعلا و ترکا و عمدا و سهوا و حالة النوم أیضا مثل ذلک و لا یشمل السهو تلک الحالة لکن فیه إشکال من جهة ما تقدم من الأخبار و سیأتی أن نومه صلی الله علیه و آله کان کیقظته و کان یعلم فی النوم ما یعلم فی الیقظة فکیف ترک صلی الله علیه و آله الصلاة مع علمه بدخول الوقت و خروجه و کیف عول علی بلال فی ذلک مع أنه ما کان یحتاج إلی ذلک فمن هذه الجهة یمکن التوقف فی تلک الأخبار مع اشتهار القصة بین المخالفین و احتمال صدورها تقیة و یمکن الجواب عن الإشکال بوجوه:
الأول أن تکون تلک الحالة فی غالب منامه صلی الله علیه و آله و قد یغلب الله علیه النوم لمصلحة فلا یدری ما یقع و یکون فی نومه ذلک کسائر الناس کما یشعر به بعض تلک الأخبار.
الثانی أن یکون مطلعا علی ما یقع لکن لا یکون فی تلک الحالة مکلفا بإیقاع العبادات فإن معظم تکالیفهم تابع لتکالیف سائر الخلق فإنهم کانوا یعلمون کفر المنافقین و نجاسة أکثر الخلق و أکثر الأشیاء و ما یقع علیهم و علی غیرهم من المصائب و غیرها و لم یکونوا مکلفین بالعمل بهذا العلم.
الثالث أن یقال کان مأمورا فی ذلک الوقت من الله تعالی بترک الصلاة لمصلحة مع علمه بدخول الوقت و خروجه.
الرابع أن یقال لا ینافی اطلاعه فی النوم علی الأمور عدم قدرته علی القیام ما لم تزل عنه تلک الحالة فإن الاطلاع من الروح و النوم من أحوال الجسد.
قال القاضی عیاض فی الشفاء فإن قلت فما تقول فی نومه صلی الله علیه و آله عن الصلاة یوم الوادی
و قد قال إن عینی تنامان و لا ینام قلبی.
فاعلم أن للعلماء فی ذلک أجوبة.
ص: 121
الأول أن المراد بأن هذا حکم قلبه عند نومه و عینیه فی غالب الأوقات و قد یندر منه غیر ذلک کما یندر من غیره خلاف عادته و یصحح هذا التأویل قوله فی الحدیث إن الله قبض أرواحنا و قول بلال فیه ما ألقیت علی نومة مثلها قط و لکن مثل هذا إنما یکون منه لأمر یرید الله من إثبات حکم و تأسیس سنة و إظهار شرع و کما قال فی الحدیث الآخر و لو شاء الله لأیقظنا و لکن أراد أن یکون لمن بعدکم.
و الثانی أن قلبه لا یستغرقه النوم حتی یکون منه الحدث فیه لما
- رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ یَنَامُ حَتَّی یَنْفُخَ وَ حَتَّی یُسْمَعَ غَطِیطُهُ ثُمَّ یُصَلِّی وَ لَمْ یَتَوَضَّأْ.
و قیل لا ینام من أجل أنه یوحی إلیه فی النوم و لیس فی قصة الوادی إلا نوم عینیه عن رؤیة الشمس و لیس هذا من فعل القلب
وَ قَدْ قَالَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ قَبَضَ أَرْوَاحَنَا وَ لَوْ شَاءَ لَرَدَّهَا إِلَیْنَا فِی حِینٍ غَیْرِ هَذَا.
فإن قیل فلو لا عادته من استغراق النوم لما قال لبلال اکلأ لنا الصبح.
فقیل فی الجواب إنه کان من شأنه صلی الله علیه و آله التغلیس بالصبح و مراعاة أول الفجر لا تصح ممن نامت عینه إذ هو ظاهر یدرک بالجوارح الظاهرة فوکل بلالا بمراعات أوله لیعلم بذلک کما لو شغل بشغل غیر النوم عن مراعاته انتهی کلامه. (1) و لم نتعرض لما فیه من الخطإ و الفساد لظهوره و لنختم هذا الباب بإیراد رسالة وصلت إلینا تنسب إلی الشیخ السدید المفید أو السید النقیب الجلیل المرتضی قدس الله روحهما و إلی المفید أنسب و هذه صورة الرسالة بعینها کما وجدتها.
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الحمد لله الذی اصطفی محمدا لرسالته و اختاره علی علم للأداء عنه و فضله علی کافة خلیقته و جعله قدوة فی الدین و عصمه من الزلات و برأه من السیئات و حرسه من الشبهات و أکمل له الفضل و رفعه فی أعلی الدرجات صلی الله علیه و آله الذین بمودتهم تنم الصالحات.
و بعد وقفت أیها الأخ وفقک الله لمیاسیر الأمور و وقانا و إیاک المعسور علی ما کتبت به فی معنی ما وجدته لبعض مشایخک بسنده إلی الحسن بن محبوب عن الرباطی
ص: 122
عن سعید الأعرج عن أبی عبد الله جعفر بن محمد علیهما السلام فیما یضاف إلی النبی صلی الله علیه و آله من السهو فی الصلاة و النوم عنها حتی خرج وقتها فإن الشیخ الذی ذکرته زعم أن الغلاة تنکر ذلک و تقول لو جاز أن یسهو فی الصلاة لجاز أن یسهو فی التبلیغ لأن الصلاة فریضة کما أن التبلیغ علیه فریضة فرد هذا القول بأن قال لا یلزم من قبل أن جمیع الأحوال المشترکة یقع علی النبی صلی الله علیه و آله فیها ما یقع علی غیره و هو متعبد بالصلاة کغیره من أمته و ساق کلام الصدوق إلی آخره نحوا مما أسلفنا ثم قال و سألت أعزک الله بطاعته أن أثبت لک ما عندی فیما حکیته عن هذا الرجل و أبین عن الحق فی معناه و إنا نجیبک إلی ذلک و الله الموفق للصواب.
اعلم أن الذی حکیت عنه ما حکیت مما قد أثبتناه قد تکلف ما لیس من شأنه فأبدی بذلک عن نقصه فی العلم و عجزه و لو کان ممن وفق لرشده لما تعرض لما لا یحسنه و لا هو من صناعته و لا یهتدی إلی معرفته لکن الهوی مرد لصاحبه (1) نعوذ بالله من سلب التوفیق و نسأله العصمة من الضلال و نستهدیه فی سلوک نهج الحق و واضح الطریق بمنه.
الحدیث الذی روته الناصبة و المقلدة من الشیعة أن النبی صلی الله علیه و آله سها فی صلاته فسلم فی رکعتین ناسیا فلما نبه علی غلطه فیما صنع أضاف إلیهما رکعتین ثم سجد سجدتی السهو من أخبار الآحاد التی لا تثمر علما و لا توجب عملا و من عمل علی شی ء منها فعلی الظن یعتمد فی عمله بها دون الیقین و قد نهی الله تعالی عن العمل علی الظن فی الدین و حذر من القول فیه بغیر علم یقین فقال وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (2) و قال إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ (3) و قال وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَ
ص: 123
السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا (1) و قال وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً (2) و قال إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ (3) و أمثال ذلک فی القرآن مما یتضمن الوعید علی القول فی دین الله بغیر علم و الذم و التهدید لمن عمل فیه بالظن و اللوم له علی ذلک و إذا کان الخبر بأن النبی صلی الله علیه و آله سها من أخبار الآحاد التی من عمل علیها کان بالظن عاملا حرم الاعتقاد لصحته و لم یجز القطع به و وجب العدول عنه إلی ما یقتضیه الیقین من کماله صلی الله علیه و آله و عصمته و حراسة الله له من الخطاء فی عمله و التوفیق له فیما قال و عمل به من شریعته و فی هذا القدر کفایة فی إبطال حکم من حکم علی النبی صلی الله علیه و آله بالسهو فی صلاته.
**[ترجمه]پس از ذکر اخبار و اقوالی که آمد، بدان که ما درباره عصمت پیامبران پیشتر در کتاب نبوت سخن گفتیم و در آنجا بیان کردیم که اصحاب امامیه همه اجماع دارند که پیامبران و امامان علیهم السلام از گناهان کوچک و بزرگ چه از روی عمد، چه از روی اشتباه، چه از روی فراموشی و چه پیش از نبوت و امامت و چه پس از آن، بلکه از زمان ولادتشان تا آنگاه که خداوند سبحان را ملاقات میکنند، همه در عصمت هستند و کسی در این باره سخنی مخالف نگفته جز شیخ صدوق محمد بن بابویه و شیخ او ابن ولید که این دو در این باب القای سهو از جانب خداوند متعال را جایز شمردهاند و نه سهوی را که از جانب شیطان است. شاید خروج این دو نیز خللی در این اجماع وارد نکند چون نسب آن دو شناخته شده است. اما درباره سهو در غیر از آنچه به واجبات و محرّمات تعلق دارد، مانند مباحات و مکروهات، ظاهر این است که بیشتر اصحاب ما باز بر عدم صدور این سهو از ایشان اجماع دارند، به این دلیل که صدور این سهو سبب رمیدن خلق از ایشان میشود و نیز به دلیل آیات و اخباری که در این باره دانستی، به ویژه در گفتارهای ایشان علیهم السلام و کلام حق تعالی «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی» - . نجم / 3- 4 -
{و از سر هوس سخن نمی گوید.این سخن بجز وحیی که وحی می شود نیست.}و قول خداوند إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ ( من پیروی نمی کنم مگر از آنچه به من وحی شده است)و نیز به دلیل عموم آنچه که بر تأسّی و الگوپذیری از ایشان در همه گفتار و کردارشان دلالت دارد و آنچه پیرامون وجوب پیروی از ایشان آمده است، چه در خبر مشهور از امام رضا علیه السلام در وصف امام آمده است: او معصوم و تأیید شده و توفیقمند و رهیافته است و از خطا و لغزش و اشتباه در امان است.
همچنین در کتاب قرآن از تفسیر نعمانی خواهد آمد: امام جعفر صادق علیه السلام از امیرمومنان علیه السلام نقل کرده که ایشان در بیان صفات امام فرمود: از آن جمله این که بدانند امامی که زمام ولایت به او سپرده شده، از همه گناهان، چه کوچک و چه بزرگ، معصوم است
ص: 108
و در فتوا اشتباه نمیکند و در پاسخ خطا از او سر نمیزند و سهو و فراموشی و لهو در هیچ یک از امور دنیا در او راه نمییابد. این حدیث طولانی ادامه مییابد و به آنجا میرسد که حضرت میفرماید: و آنان از دریافت احکام از اهل آن روی گرداندند، از کسانی که خداوند اطاعت از ایشان را بر آنها واجب ساخت و از کسانی که دچار اشتباه و خطا و فراموشی نمیشوند.
و نیز به سبب اخبار دیگری که با فحوایشان بر پیراستگی ایشان از این صفات دلالت دارند. کسی که پشت سرش را همچون روبرویش میدیده و همه آنچه را که در شرق و غرب زمین روی میداده میدانسته و چنان در نماز غرق میشده که احساس نمیکرده ردا از دوشش افتاده و متوجه نمیشده چه بر او روی داده، چگونه در نمازش سهو کرده؟!
محقق طوسی در التجرید میگوید: عصمت برای پیامبر واجب است تا اعتماد و اطمینان به او حاصل شود و اینچنین غرض از نبوت حاصل شود و به جهت وجوب متابعت از او و ضد آن و اگر معصوم نباشد با او مخالفت و بر او انکار شود ، و نیز کمال عقل و هوشمندی و زیرکی و قدرت رأی و عدم سهو و مبرا بودن از هر آنچه که منفور است مانند فرومایگی پدران و ناپاکی مادران و درشت خویی و تندخویی و ابنه و صفاتی از این دست و غذا خوردن در راه و کارهایی از این قبیل - . شرح التجرید: 195 - .
ص: 109
علامه حلی در شرح این سخن میگوید: برای پیامبر کمال عقل به طور آشکار واجب است و نیز اینکه در نهایت هوشمندی و زیرکی و قدرت رأی باشد به گونهای که ضعیف الرأی نباشد و در امور مردّد نماند زیرا این حالات از منفورترین حالات است، و اینکه سهو بر او روا نباشد تا در انجام گوشهای از آنچه به ابلاغش امر شده سهو نکند، و اینکه از فرومایگی پدران و ناپاکی مادران پیراسته باشد زیرا اینها صفاتی نفرتانگیز است، و اینکه از درشت خویی و تندخویی منزه باشد تا اینها سبب نفرت از او نشود، و اینکه از امراض منفور همچون ابنه و سلس الریح بودن و جذام و پیسی منزه باشد و همچنین از بسیاری از صفاتی که مباح است اما موجب رد پذیرش وی میشود و در احترام او خلل ایجاد میکند مانند غذا خوردن در راه و کارهایی از این قبیل، زیرا همه اینها سبب میشوند که مردم از او نفرت کنند و دروی گزینند و بنابراین منافی غرض از بعثت میشوند - . شرح التجرید: 195 - .
محقق در النافع میگوید: حق، به دور دانستن جایگاه امامت از سهو در عبادت است - . نافع: 45 - .
و شیخ مفید در آنچه که از شرح وی بر عقاید صدوق به دست ما رسیده میگوید: ابوجعفر کار کسی را که مشایخ و علمای قمی را به تقصیر منسوب کرده غلوّ دانسته است. اما اگر کسی آن قوم را به تقصیر نسبت دهد این کار علامت غلوّ او نیست، زیرا در میان جمعی که با عناوین شیخوخیت و علم به آنان اشاره شده شاید مقصری باشد، بلکه حکم به غلوّ علیه کسی واجب است که محققان را به تقصیر نسبت میدهد حال چه اهل قم باشند و چه از مردمان دیاری دیگر؛ ما از ابو جعفر محمد بن حسن بن ولید حکایتی آشکار شنیدهایم که مانعی در تقصیر برایش نمییابیم، و آن این که از او حکایت شده که گفته: نخستین درجه غلوّ نفی سهو از پیامبر صلّی الله علیه و آله و امام علیه السلام است. اگر این حکایت از قول او صحیح باشد، پس او مقصر است با اینکه از علما و شیوخ قم است - . نافع: 45؛ تصحیح الإعتقادات: 65- 66 - .
علامه نیز در المنتهی درباره مسأله تکبیر در دو سجده سهو گفته: مخالفین به این استناد جستهاند که:
ابو هریره از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت کرده که ایشان تکبیر گفت و سجده کرد.
پاسخ این است که این حدیث در نظر ما باطل است زیرا سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله محال است - . منتهی المطلب 1: 418 - .
وی در مسألیای دیگر میگوید: شیخ گفته قول مالک باطل است زیرا سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله محال است - . منتهی المطلب 1: 419 - .
و شهید در الذکری میگوید: خبر ذو الیدین در میان امامیه باطل است زیرا بر عصمت پیامبر صلّی الله علیه و آله از سهو دلیل عقلی قائم است و کسی جز ابن بابویه بر آن اصرار نکرده است - . الذکری: 215 - .
ص: 110
چون این را دانستی باید درباره اخباری که گذشت بگوییم این اخبار با اینکه بسیار هستند مشتمل بر سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله هستند و از این رو افراد بسیاری آنها را به خاطر اشتهارشان میان عامّه، بر تقیه حمل کردهاند و برخی نیز به سبب اختلاف و مخالفت این اخبار با اصول مذهب آنها را رد کردهاند از این حیث که پیامبر اکرم نماز واجب را ترک کرده است اگرچه از روی سهو، و بنابر روایت مخالفان، خبر دروغ داده است در این گفته ایشان: «هر دو اتفاق نیافتاده» و با این که عمدا تکلم کرده، نماز را اعاده نکرده است؛ و بنا به نقل برخی پشت به قبله نیز نموده است و نیز به سبب ناسازگاری آنها با این خبر موثق که از ابن بُکَیر روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله هرگز سجده سهو نکرد.
از طرفی حمل این ماجرا بر اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله این کار را به سبب امر خداوند متعال عمدا برای آموزش امت یا برخی مصلحتها انجام داده، بعید است و همچنین حمل کلام بر اشاره بعیدتر است.
علامه در المنتهی و التذکره پس از نقل خبری که مخالفان از ابو هریره درباره ماجرای ذو الیدین روایت کردهاند میگوید: این حدیث از چند وجه مردود است:
اول، این حدیث متضمن اثبات سهو در حق پیامبر صلّی الله علیه و آله است و این عقلا محال است که در کتب کلام بیان شده است.
دوم، ابو هریره دو سال پس از فوت ذو الیدین اسلام آورد. زیرا ذو الیدین در جنگ بدر کشته شده و این دو سال پس از هجرت بوده، اما ابو هریره در سال هفتم هجری اسلام آورده است. این وجه را چنین نقد کردهاند: کسی که در جنگ بدر کشته شده ذو الشمالین بوده که نامش عبد بن عمرو بن نضله خزاعی بوده است.
ص: 111
اما ذو الیدین پس از درگذشت پیامبر صلّی الله علیه و آله زنده بوده و در روزگار معاویه فوت کرده و نامش خرباق بوده و قبرش در ذی خشب است، دلیل این مطلب این است که عمران بن حصین این حدیث را روایت کرده و در آن گفته: آنگاه خرباق برخاست و عرض کرد: نماز کوتاه شده یا فراموش کردی ای رسول خدا؟!
پاسخ این است که اوزاعی نیز روایت کرده و گفته: آنگاه ذو الشمالین برخاست و عرض کرد: نماز کوتاه شده یا فراموش کردی ای رسول خدا؟! و ذو الشمالین بی شک در جنگ بدر کشته شده است. همچنین اصحاب روایت کردهاند که به ذو الیدین ذو الشمالین میگفتهاند که این سخن را سعید اعرج از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است.
سوم، در این خبر روایت شده که: ذو الیدین عرض کرد: نماز کوتاه شده یا فراموش کردی ای رسول خدا؟! ایشان فرمود: هر دو اتفاق نیافتاده.
و روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: سهو فقط از برای شماست.
و روایت شده که ایشان فرمود: نه فراموش کردم و نه نماز کوتاه شده است - . منتهی المطالب 1: 308؛ التذکره 1: الفصل الثالث فی التروک - .
و حسین بن مسعود از علمای مخالفین در شرح السنّة به اسناد از داود بن حصین از ابو سفیان روایت کرده که وی گفته: از ابو هریره شنیدم که گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز عصر را خواند و در رکعت دوم سلام گفت. آنگاه ذو الیدین برخاست و عرض کرد: نماز کوتاه شده یا فراموش کردی ای رسول خدا؟! رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر دو اتفاق نیافتاده. وی عرض کرد: حتما یکی از این دو بوده ای رسول خدا! رسول خدا صلّی الله علیه و آله به مردم رو کرد و فرمود: آیا ذو الیدین درست میگوید؟ عرض کردند: بله. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله بقیه نمازش را کامل کرد و پس از گفتن سلام در حالی که نشسته بود دو سجده به جا آورد.
وی سپس میگوید: بر صحت این حدیث اتفاق نظر وجود دارد و آن را مسلم از قتیبه از مالک روایت کرده و آن دو آن را از طرقی از ابن سیرین از ابو هریره روایت کردهاند.
همچنین وی به اسناد از ابن سیرین از ابی هریره روایت کرده که وی گفته: رسول خدا صلّی الله علیه و آله یکی از نمازهای شام را پیشاپیش ما به جا آورد. ابن سیرین میگوید: ابو هریره گفت کدام نماز را ولی من فراموش کردهام، او گفت: حضرت پیشاپیش ما دو رکعت خواند و سپس سلام گفت. آنگاه برخاست و سوی تختهای که در مسجد گذاشته شده بود رفت و در حالت خشم بر تخته تکیه داد و دست راستش را بر دست چپش گذاشت و انگشتانش را در هم تنید و گونه راستش را بر پشت کف دست چپش گذاشت.
ص: 112
کسانی که عجله داشتند از درهای مسجد بیرون رفتند و گفتند: آیا نماز کوتاه شده؟! در میان قوم ابوبکر و عمر بودند اما ترسیدند با پیامبر صلّی الله علیه و آله سخن بگویند. در آن میان مردی بود که دستی دراز داشت و به او ذو الیدین میگفتند. او عرض کرد: فراموش کردی ای رسول خدا؟! ایشان فرمود: نه فراموش کردم و نه کوتاه شده. سپس فرمود: آیا همینطور است که ذو الیدین میگوید؟ عرض کردند: بله. آنگاه حضرت جلو آمد و آنچه را از نماز وانهاده بود به جا آورد و سپس سلام گفت و بعد تکبیر گفت و مانند سجده نمازش و یا طولانی تر به سجده رفت. سپس سرش را بلند کرد و تکبیر گفت و باز تکبیر گفت. شاید از او پرسیدند: سپس سلام داد؟ او میگوید: به من خبر دادند که عمران بن حصین گفت: سپس سلام داد.
وی سپس میگوید: این حدیثی است که بر صحتش اتفاق نظر وجود دارد و آن را مسلم از عمرو ناقد و دیگران از ابن عیینه از ایوب از ابن سیرین روایت کرده است.
آنجا که گفته «خرجت السرعان» یعنی کسانی که به سرعت نماز را تمام کرده و بیرون آمدند. اوزاعی به این حدیث استناد جسته که سخن عمدی اگر از مصلحت نماز باشد نماز را باطل نمیکند، زیرا ذو الیدین عمدا سخن گفت و پیامبر صلّی الله علیه و آله نیز عمدا با آن قوم سخن گفت و آن قوم نیز عمدا به رسول خدا صلّی الله علیه و آله پاسخ دادند بله، با اینکه میدانستند نماز را کامل نخواندهاند. و کسی که معتقد است سخنی جز سخن کسی که دچار فراموشی شده نماز را باطل میکند پنداشته این ماجرا پیش از تحریم سخن گفتن در میان نماز بوده و بعد از آن این نسخ شده است. اما این کلام وجهی ندارد، زیرا تحریم سخن گفتن در میان نماز در مکه بوده و این ماجرا در مدینه رخ داده، زیرا راویاش ابو هریره است که دیر اسلام آورده و عمران بن حصین نیز آن را روایت کرده که دیر هجرت کرده است. و اما سخن گفتن دیگران؛ از ابن سیرین روایت شده که آنان با اشاره گفتند بله، گرچه اگر با زبان نیز میگفتند،این سخن در پاسخ به رسول خدا صلّی الله علیه و آله بوده و پاسخ دادن به رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز را باطل نمیکند. . و اما سخن ذو الیدین؛ سخن گفتن او به این فرض بوده که نسخی صورت گرفته و نماز کوتاه شده است، زیرا آن دوره زمان نسخ بوده است. پس سخن گفتن وی بر این پندار در حکم سخن کسی است که دچار فراموشی شده. و اما سخن رسول خدا صلّی الله علیه و آله ؛ سخن ایشان بر این فرض گفته شده که نماز را کامل خوانده است، پس این نیز در حکم سخن کسی است که دچار فراموشی شده. و این که حضرت فرمود «فراموش نکردم» دلالت دارد بر اینکه اگر کسی از روی فراموشی بگوید من این کار را نکرده ام در حالی که آن کار را کرده این سخن کذب به شمار نمیرود زیرا مسؤولیت اشتباه و فراموشی از انسان برداشته شده است. و به سندی دیگر:
از عمران بن حصین روایت شده که وی گفت: پیامبر صلّی الله علیه و آله نماز عصر را خواند و در رکعت سوم سلام گفت. سپس وارد منزلش شد. آنگاه مردی به نام خرباق که دستی دراز داشت، سوی ایشان رفت و عرض کرد: آیا نماز کوتاه شده؟ پیامبر صلّی الله علیه و آله در حالی که خشمگین بود و ردایش بر زمین کشیده میشد بیرون آمد و فرمود: آیا این مرد درست میگوید؟ عرض کردند: بله. آنگاه حضرت صلّی الله علیه و آله یک رکعت نماز خواند و سپس سلام گفت
ص: 113
و بعد دو بار سجده کرد و سپس سلام گفت.
و ذکر نکردهاند که تشهد گفته باشد. در این حدیث دلیلی هست بر اینکه هر کس سهوا از قبله رو بگرداند، تکرار نماز بر عهدهاش نیست.
میگویم: بر تو پنهان نیست که در نقل این خبر میان ما و آنان اختلاف هست. در بیشتر اخبار ما آمده که این در نماز ظهر بوده و در بیشتر اخبار آنان آمده که در نماز عصر بوده است. در برخی از اخبار آنان آمده که حضرت در رکعت دوم سلام گفت و در برخی دیگر آمده که در رکعت سوم سلام گفت و در برخی آمده که حضرت وارد منزلش شد که این متضمن استدبار (رو گرداندن از قبله) است که در نظر ما مطلقا موجب ابطال نماز است. از ظاهر برخی نیز چنین به نظر میرسد که حضرت در همان مکان نماز بر جا مانده است. و نیز اختلافات دیگر که استناد جستن به این خبر را ضعیف میکند.
آبی در إکمال الإکمال، یکی از شرحهای صحیح مسلم، درباره آنجا که روایت میگوید «آنگاه ذو الیدین برخاست» میگوید: و در روایتی آمده مردی از بنی سلیم برخاست، و در روایتی آمده مردی به نام خرباق که دستی دراز داشت برخاست، و در روایتی آمده مردی که دستانی پهن داشت برخاست. نیز در روایتی آمده رسول خدا صلّی الله علیه و آله پیشاپیش ما نماز عصر را خواند و در رکعت دوم سلام گفت آنگاه ذو الیدین برخاست، و در روایتی آمده نماز ظهر را خواند.
محققان گفتهاند اینها دو ماجرا بوده است و در حدیث عمران بن حصین که آمده در رکعت سوم سلام گفت، این ماجرای سوم و در روزی دیگر بوده. اما آنجا که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرموده «هر دو اتفاق نیافتاده» در این باره دو تأویل هست، یکی اینکه هر دو اتفاق نیافتاده اما وقوع یکی از آن دو نفی نشده است. و دیگری که درست است اینکه به گمان من نه آن اتفاق افتاده و نه این، بلکه گمان من این است که من هر چهار رکعت نماز را کامل خواندهام. وی در ادامه میگوید: و این دلالت دارد که فراموشی در کارها و عبادات بر پیامبران جایز است، لکن بر آن حالت (فراموشی) ثابت و پا برجا نمی مانند (و متذکر می شوند) و از زهری نقل کردهاند که ذو الیدین در جنگ بدر کشته شده و ماجرای او در نماز پیش از بدر بوده است. آنها چنین میگویند اما این باعث نمیشود ابو هریره که پس از بدر اسلام آورده راوی این حدیث نباشد، زیرا صحابی گاه روایتی میکند که خود شاهدش نبوده و از پیامبر صلّی الله علیه و آله و یا از صحابی دیگر شنیده است - . اما حدیث وی که به طور مفصل روایت شد همچنان که از روایت ابن سیرین نیز نقل شد، بر حضور وی نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله دلالت دارد: آنجا که میگوید: «آنگاه برخاست و سوی تختهای که در عرض مسجد گذاشته بودند رفت و در حالت خشم بر تخته تکیه داد و دست راستش را بر دست چپش گذاشت» تا آخر. آیا نمیبینی چطور در نقل همه حالات درنگ میکند تا مبادا چیزی از امانتداری در حدیث از او زائل شود؟!! - . وی در این باره سخن را به درازا میکشاند و میرسد به اینجا که: اما اینکه آنها میگویند ذو الیدین در جنگ بدر کشته شده، این غلط است، زیرا کسی که در جنگ بدر کشته شده ذو الشمالین بوده و ما در این که ذو الشمالین در جنگ بدر کشته شده با آنها مخالفتی نداریم، زیرا ابن اسحاق و کساانی جز او از سیره نویسان نام او را در میان کشته شدگان جنگ بدر آوردهاند. ابن اسحاق گفته:
ص: 114
ذو الشمالین همان عمرو بن غیشان از بنی خزاعه است. و ابو عمرو گفته: ذو الیدین غیر از ذو الشمالینی است که در بدر کشته شد، به دلیل حضور ابو هریره و نیز به این خاطر که گفتیم در ماجرای ذو الیدین مردی که آن سخن را گفته از بنی سلیم بوده همچنانکه مسلم آورده است و در روایت ابن حصین نیز نام وی خرباق آورده شده، پس ذو الیدینی که شاهد سهو بوده از بنی سلیم بوده و ذو الیدینی که در بدر کشته شده از بنی خزاعه که هم در اسم و هم در نَسَب با آن یکی متفاوت است - . اما به تحقیق صحیح آن است که این دو یک نفر هستند یعنی همانی که در جنگ بدر کشته شده؛ بنگرید به کتاب «ابو هریره» از سید شرف الدین. - .
پایان.
قاضی عیاض در کتاب «الشفاء» میگوید: بدان رویدادهایی که به عنوان تغییر و گزند بر آحاد بشر عارض میشود از چند حالت بیرون نیست یا بر جسم آدمی و حواسش عارض می شود بدون قصد و اختیار همچون بیماری ها ودردها یا با قصد واختیار بر وی عارض می شود اینها همه در حقیقت عمل و فعل هستند اما رسم مشایخ بر این است که آنها را به سه دسته تقسیم میکنند: رأی در دل، سخن بر زبان و عمل با جوارح که بر همه آدمیان از این سه جانب چه با اختیار و چه بدون اختیار گزند و تغییر عارض میشود. پیامبر صلّی الله علیه و آله اگرچه از جنس آدمی بوده و اموری که وقوعشان بر سرشت آدمی جایز است بر سرشت ایشان نیز جایز بوده اما اجماع بر این واقع شده که حضرت با انسانهای عادی متفاوت است و از بسیاری از گزندهایی که با اختیار یا بدون اختیار عارض میشوند منزه است. و اما حکم رأی در دل به هنگام نبوت حضرت؛ بدان هر آنچه مربوط به توحید و شناخت خداوند و شناخت صفات او و ایمان به او و ایمان به وحی او در دل پیامبر صلّی الله علیه و آله جا داشته همگی در نهایت معرفت و وضوح علم و یقین بوده و به کلی از جهل یا شک یا تردید بر کنار بوده است و همه مسلمانان بر عصمت پیامبر صلّی الله علیه و آله از همه آنچه که متضاد با معرفت به این امور است، اجماع دارند و بنا بر براهین واضح صحیح نیست که در دل پیامبران چیزی جز این باشد - . شرح الشفاء 2: 173- 174 - .
و اما عصمت ایشان از این جهت پیش از نبوت؛ در این باره مردم اختلاف کردهاند و صحیح آن است که ایشان پیش از نبوت از جهل به خدا و صفات او و شک در این باره معصوم بودهاند - . شرح الشفاء 2: 199- 200 - .
و اما موارد دیگر نسبت به رأی دلهای ایشان؛ در این باره اجماع بر این است که دلهای ایشان به کل لبریز از علم و یقین بوده و از شناخت امور دین و دنیا چنان آکنده بوده که حالتی ورای آن نیست - . شرح الشفاء 2: 209 - . و بدان امت اجماع دارند که پیامبر صلّی الله علیه و آله در عصمت از شیطان بوده و او نه با انواع آزار در جسم حضرت راه داشته ص: 115
و نه با انواع وسوسه در خاطر ایشان - . شرح الشفاء 2: 213 - .
و اما سخنان پیامبر صلّی الله علیه و آله ؛ بر صحّت معجزه حضرت صلّی الله علیه و آله در راستی گفتار ایشان دلایل روشنگری قائم است و امت اجماع دارند که حضرت در راستای آنچه که ابلاغ کرده از دادن خبر درباره هر چیز بر خلاف آنچه که هست، چه از روی قصد و عمد و چه از روی سهو و اشتباه، معصوم بوده است - . شرح الشفاء 2: 222 - .
و اما گفتاری که در راستای ابلاغ نبوده و بر مبنای صدور احکام و اخبار معاد ارائه نشده و پیوندی به وحی نداشته، یعنی مربوط به امور دنیا و احوال شخصی ایشان بوده؛ در این قسم نیز پیامبر صلّی الله علیه و آله از اینکه سخن و خبرش در باب این امور، چه از روی سهو و چه از روی عمد و چه از روی اشتباه، بر خلاف واقعیت باشد پیراسته و منزه بوده و ایشان از این جهت نیز در حال خرسندی و خشم و جدّیت و مزاح و تندرستی و بیماری و در همه حال معصوم بوده است، که دلیلش اتفاق نظر و اجماع همه پیشینیان بر این مطلب است و نیز اینکه میدانیم رویّه و عادت صحابه بر این بوده که بی درنگ همه احوال پیامبر صلّی الله علیه و آله را تصدیق میکردهاند و به همه اخبار ایشان، در هر بابی که بوده و پیرامون هر موضوعی که بوده، اعتماد داشتهاند و در هیچ موردی دچار توقف و تردید نمیشدهاند و در هیچ مسئلهای در پی اثبات این نبودهاند که آیا از حضرت سهوی رخ داده یا نه - . شرح الشفاء 2: 242- 243 - . از سوی دیگر وقتی در سخن و خبر کسی پیرامون موضوعی بر هر وجهی کذبی یافته شود، خبر او مورد شک و گفتارش مورد اتهام قرار میگیرد و دیگر سخنش در جانها اثر چندانی نمیکند. پس صحیح آن است که مقام نبوت در باب کذب از اندک و بسیار و سهو و عمد آن منزه باشد، چراکه مسئله عمده نبوت ابلاغ و اعلام و تبیین است و اگر چیزی از این صفت جایز به شمار رود در این کارکرد خلل ایجاد میکند و شک وارد میسازد.
وی در ادامه میگوید: اگر بگویی اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله در حدیث سهو فرموده «هر دو اتفاق نیافتاده» این یعنی چه؟ پاسخ این است که علما در این باره پاسخهایی دادهاند: بنا بر قول به تجویز وهم و اشتباه درباره آنچه که در راستای ابلاغ نبوده است، که ما آن را مردود دانستیم پس اعتراضی به این حدیث و احادیث مشابه آن وراد نیست. اما بنا بر مذهب کسی است که سهو و فراموشی را در همه افعال پیامبر صلّی الله علیه و آله ممتنع میداند و معتقد است در چنین مواردی ایشان عمدا اظهار فراموشی کرده تا سنت بگذارد و بنابراین حضرت در خبری که داده صادق بوده زیرا نه فراموش کرده بوده و نه نماز کوتاه شده بوده لکن این قول پذیرفته نیست. و اما از منظر کسانی که سهو بر پیامبر را در گفتار محال می دانند و در آنچه که به شیوه گفتار نیست جایز می دانند؛ در این باره پاسخهایی هست:
یکی اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله از اعتقاد و ضمیر خود خبر داده است، اگر کوتاه شدن نماز را انکار کرده این حق بوده و چه در باطن
ص: 116
و چه در ظاهر صادق بوده است و اگر گفته فراموش نکردم از اعتقاد خود خبر داده چراکه به گمان خود فراموش نکرده بوده است، یعنی در این خبر گمان خود را منظور داشته است.
دیگر اینکه جمله «فراموش نکردم» به درستیِ نیت برمیگردد، یعنی درست قصد کردم و درباره عدد سهو کردم.
دیگر اینکه منظورش این بوده که کوتاه شدن نماز و فراموش کردن با هم جمع نمیشوند، بلکه یکی از این دو بوده، در اینجا مفهوم لفظ بر خلاف ظاهرش است.
دیگر اینکه یعنی من فراموش نکردم بلکه به فراموشی انداخته شدم، همچنان که در حدیث آمده: من فراموش نمیکنم بلکه به فراموشی انداخته میشوم.
دیگر اینکه این سخن فراموشی را نفی کرده که همان غفلت و آفت است، اما ایشان سهو کرده و سهو همان اشتغال ذهن است - . شرح الشفاء 2: 245- 250 - .
و اما اهمالی که به اندام و جوارح مربوط است؛ مسلمانان اجماع دارند که پیامبران از گناهان فاحش و گناهان بزرگی که موجب هلاکت است، معصوم هستند. و اما گناهان کوچک؛ گروهی از پیشینیان و کسانی دیگر گناهان کوچک را بر پیامبران جایز دانستهاند و گروهی دیگر بر توقف بر این موضوع معتقد شدهاند. اما گروهی دیگر از محققان فقهاء و متکلمین، معتقدند که پیامبران از گناهان کوچک نیز معصوم هستند. یکی از امامان ما گفته بنا بر هر دو قول نباید اختلاف شود که آنان از تکرار و کثرت گناهان کوچک معصوم هستند زیرا تکرار صغیره آن را ملحق به گناه کبیره میکند و دیگر اینکه آنان از انجام گناهان کوچکی که موجب میشوند حشمت از میان برود و جوانمردی زائل شود و پستی و فرومایگی به بار آید، معصوم هستند، پیامبران از همه این اعمال معصوم هستند. برخی از آنان نیز معتقدند پیامبران از انجام عامدانه مکروه معصوم هستند - . شرح الشفاء: 256- 259 - .
درباره عصمت پیامبران از معاصی پیش از نبوت نیز اختلاف هست، گروهی آن را ممتنع دانستهاند و گروهی جایز. اما صحیح آن است که پیامبران از هر عیبی منزه هستند و از هر آنچه موجب شک میشود معصوم میباشند - . شرح الشفاء 2: 264 - .
وی در ادامه میگوید: این بود حکم مغایرت و نادرستی در اعمالی که از روی قصد و یا بدون قصد و عمد، همچون سهو و فراموشی، در وظایف شرعی انجام میشوند. پس احوال پیامبران در ترک مؤاخذه به سبب ص: 117
این اعمال و معصیت نبودنشان برای ایشان، با احوال امتهای ایشان همسان است. از سوی دیگر اینها بر دو نوع هستند: یکی آنچه که در راستای ابلاغ و آموزش امت با فعل است و دیگری آنچه از این محدوده خارج است یعنی مختصّ احوال شخصی پیامبر صلّی الله علیه و آله است. و اما نوع اول؛ حکم این نوع نزد گروهی از علما حکم سهو در سخن است که جایز نیست چه عمدی و چه سهوی مغایرت در آن رخ دهد، اینان درباره احادیث سهو توجیهاتی میآورند که ابو اسحاق نیز به این رأی گراییده است. از طرفی اعتقاد بیشتر فقها و متکلمین بر این بوده که مغایرت در افعال ابلاغی و احکام شرعی از روی سهو و بدون قصد برای پیامبر صلّی الله علیه و آله جایز است همچنان که از احادیث سهو در نماز برمیآید، اینان در این باره میان سخن و فعل تفاوت قائل شدهاند. کسانی که قائل به این تجویز هستند شرط کردهاند که رسولان بر سهو و اشتباه بر جا نمیمانند بلکه بالفور از آن آگاه میشوند و حکمش را درمییابند بر اساس قول برخی از آنان که همین قول صحیح است و پیش از انقراضشان بنا بر قول برخی دیگر. و اما آن دسته از افعال پیامبر صلّی الله علیه و آله که در راستای ابلاغ و بیان احکام نیست و به امور دینش اختصاص ندارد یا آنچه که در دلش میگذرد مادامی که به عمل درنیامده تا مورد تبعیت واقع شود؛ در این باره بیشتر طبقات علمای امت بر جواز سهو به شیوه ندرت و قلّت باور دارند، گروهی نیز به منع کلی سهو و فراموشی و غفلت و سستی در حق پیامبر صلّی الله علیه و آله باور دارند که این اعتقاد جماعت متصوفه و اصحاب علم القلوب و مقامات است - . شرح الشفاء 2: 267- 270 - .
وی در این باره گفتاری مفصل آورده و چیزی جا نیانداخته است، اما من این جملات را به نقل از او آوردم تا تو از مذاهب و اعتقادات آنان درباره عصمت آگاه شوی. حال که به آنچه برایت نقل کردیم در این مساله اشراف و اطلاع حاصل نمودی بدان که این مسأله در غایت اِشکال است زیرا بسیاری از آیات و اخبار بر صدور سهو از آنان دلالت دارد، مانند این سخن حق تعالی: «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً» - . طه / 115 - {و به یقین پیش از این با آدم پیمان بستیم و[لی آن را] فراموش کرد و برای او عزمی [استوار] نیافتیم.} و نیز «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ» - . کهف / 24 - {و چون فراموش کردی پروردگارت را یاد کن.} و نیز «فَلَمَّا بَلَغا مَجْمَعَ بَیْنِهِما نَسِیا حُوتَهُما» - . کهف / 61 -
{پس چون به محل برخورد دو [دریا] رسیدند ماهی خودشان را فراموش کردند.} و نیز «فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ وَ ما أَنْسانِیهُ إِلَّا الشَّیْطانُ أَنْ أَذْکُرَهُ» - . کهف / 63 -
{من ماهی را فراموش کردم و جز شیطان [کسی] آن را از یاد من نبرد تا به یادش باشم.} و نیز «لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ» - . کهف / 73 -
ص: 118
{به سبب آنچه فراموش کردم مرا مؤاخذه مکن.} و نیز «فَلا تَنْسی * إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ» - . اعلی / 6- 7 -
{تا فراموش نکنی. جز آنچه خدا خواهد.} و نیز اخبار و روایاتی که آوردیم و دیدیم از سوی دیگر یاران ما، به جز افرادی معدود، بر عدم جواز سهو بر پیامبران اجماع کردهاند و به بعضی آیات و اخبار و بعضی دلایل کلامی و اصول مبرهن دال بر عدم جواز سهو استناد جستهاند و روایات سهو نیز دارای خلل و اضطراب است که دانستی و آیات (موهم عدم عصمت) نیز قابل تاویل است. و خداست که به راه راست رهنمون میشود.
سید مرتضی در کتاب تنزیه الأنبیاء میگوید: اگر بگویند حال که در نظر شما فراموشی بر پیامبران جایز نیست، پس معنای کلام حق تعالی «لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ» چه میشود؟
پاسخ خواهم داد که در این باره سه وجه هست: اول اینکه منظورش همان فراموشی معروف است که گرچه به مدت زمانی کوتاه نظر دارد چیز عجیبی نیست، زیرا انسان به خاطر اشتغال خاطر و اسباب دیگر مسائلی را که در زمان نزدیک رخ داده فراموش میکند.
دوم اینکه منظورش این است که مرا به خاطر آنچه ترک کردم مؤاخذه نکن. همانند مجرای سخن در این آیه: «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ» یعنی ترک کرد.
این وجه از ابن عباس از اُبَیّ بن کعب از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت شده که ایشان میفرماید: موسی علیه السلام گفت: «لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ» یعنی به خاطر آنچه که از عهد تو ترک کردم.
وجه سوم اینکه منظورش این است که مرا به خاطر آنچه که شبیه به فراموشی است مؤاخذه نکن، در اینجا به سبب مشابهت کار خود را فراموشی نامیده است، همانگونه که منادی به برادران حضرت یوسف علیه السلام گفت: «إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ» - . یوسف / 70 - {قطعاً شما دزد هستید.} یعنی شما به دزدان شبیه هستید. اگر این لفظ را بر معنایی غیر از فراموشی حقیقی حمل کنیم، دیگر جای سوال نخواهد ماند، و اگر آن را بر فراموشی حقیقی حمل کنیم، وجهش چنین است که بر پیامبر صلّی الله علیه و آله جایز نیست در آنچه ابلاغ میکند یا در شرع یا در اموری که سبب نفرت از ایشان میشود، چیزی را فراموش کند، اما در آنچه از این محدوده خارج است مانعی از فراموشی نیست، آیا نمیبینی وقتی کسی در باب خوردنی و آشامیدنی فراموش یا سهو میکند، البته بهگونهای که دائمی و پیوسته نباشد،
ص: 119
میگویند او حواسش نیست؟ این ممتنع نیست - . تنزیه الأنبیاء: 84 - .
از سخن وی چنین برمیآید که از سوی شیعه بر نفی مطلق سهو از پیامبران اجماع حاصل نشده و بعد از همه اینها، راه گریزی از قولی که اکثریت (=معظم) برآنند نیست چون دلایل آنان محکم است و با علوّ شأن و والایی منزلت ائمه علیهم السلام مناسبتر است. اما احادیث دال بر خواب ماندن پیامبر صلّی الله علیه و آله هنگام نماز؛ اینها را عامّه نیز به طُرُق بسیاری روایت کردهاند همچون:
در شرح السنّة از سعید بن مسیّب روایت شده: وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله از خیبر بازمیگشت، شب را در حرکت گذراند. چون آخر شب رسید ایشان فرود آمد و به بلال فرمود: برای رسیدن صبح مراقب ما باش. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و اصحاب ایشان خوابیدند و بلال تا جایی که میتوانست نگهبانی داد و سپس به شترش تکیه زد، حال آنکه نزدیک فجر بود. در آن اوان خواب بر او غلبه کرد و نه رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیدار شد و نه بلال و نه هیچ یک از کاروانیان تا اینکه خورشید بر آنان طلوع کرد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله هراسان شد و فرمود: ای بلال! بلال عرض کرد: ای رسول خدا! همان کسی که جانهای شما را گرفت جان مرا نیز گرفت. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: جا عوض کنید. آنان شترانشان را به حرکت انداختند و کمی جایشان را عوض کردند. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله به بلال دستور داد و او اذان گفت. حضرت نماز را به پا داشت و پیشاپیش آنها نماز صبح را خواند. چون نماز به پایان رسید فرمود: هر کس نماز را فراموش کرد باید هر وقت به یاد آورد بخواند، خداوند میفرماید: «وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی» - . طه / 14 -
{و به یاد من نماز برپا دار.}
وی این حدیث را به اسناد دیگری نیز با کمی تغییر روایت کرده است.
میگویم: من از میان یاران متقدّم ندیدهام کسی متعرّض ردّ این حدیث شود به جز گروهی اندک از متاخران. آنان پنداشتهاند این با عصمتی که ادعا میکنند منافات دارد. پندار من این است که آنچه آنان ادعا میکنند با این منافاتی ندارد. زیرا در ظاهر، عصمتی که مدّ نظر آنهاست حالت تکلیف و تمییز و قدرت را در بر دارد حتی اگر سهوی باشد یا پیش از نبوت و امامت باشد، وگرنه آشکار است که معصومین علیهم السلام در حالت شیرخوارگی نماز و روزه و دیگر عبادات را به جا نمیآوردهاند با این که ترک برخی از اینها گناه کبیره است. به همین دلیل است که شیخ مفید در آنچه که از او نقل کردیم گفته: «از زمانی که عقلهایشان کامل گشته». و این در تنافی با اخباری نیست که میگویند معصومین علیه السلام در عالم ذرّ از کاملان بودهاند و در شکم مادرشان و هنگام تولدشان سخن میگفتهاند، زیرا خداوند متعال گرچه ارواح ایشان را در عالم ذر کامل ساخته
ص: 120
و در بقیه احوالشان شگفتیهایی از جهت اعجاز آشکار کرده، با این حال ایشان را در رشد و کودکی و شیرخوارگی و بلوغ با بقیه خلق مشترک گردانده، گرچه بلوغ ایشان در کمال عقلشان پیش از دیگران بوده است. پس خداوند آنان را در حالت شیرخوارگی و عدم توانایی برای راه رفتن و برخاستن به نماز و عبادات دیگر مکلف نکرده است. اما وقتی به حدّی رسیدند که انجام دادن و انجام ندادن آشکارا از آنان سر میزند، دیگر چه در انجام دادن و انجام ندادن و چه عمدی و چه سهوی از آنان هیچ معصیتی سر نمیزند. حالت خواب نیز از همین جمله است و سهو این حالت را شامل نمیشود. اما در این باره از جهت اخباری که گذشت و خواهد آمد اِشکالی هست. و آن این که خواب پیامبر صلّی الله علیه و آله همانند بیداری ایشان بوده و حضرت آنچه را در بیداری میدانسته در خواب نیز میدانسته است. حال چگونه ممکن است حضرت نماز را واگذاشته باشد با اینکه از رسیدن و گذشتن وقت نماز آگاهی داشته و چگونه ممکن است در این باره به بلال تکیه کرده باشد با این وجود که اصلا نیازی به این تکیه نداشته است. بنابراین میتوان در باره این اخبار توقف کرد چون ماجرا میان مخالفین مشهور است و احتمال میرود به جهت تقیه صادر شده باشد و نیز میتوان از این اِشکال به وجوهی پاسخ داد:
اول اینکه حالتی که خواب حضرت همچون بیداری است مربوط به غالب خوابهای آن حضرت است و ممکن است خداوند به جهت مصلحتی خواب را بر آن حضرت غالب کند و اینچنین حضرت در خواب بوده و مانند بقیه مردم دیگر نمیدانسته چه رخ میدهد؛ همچنان که برخی از آن اخبار نیز اشعار به این موضوع دارند.
دوم اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله از آنچه رخ داده مطلّع بوده اما در آن حالت به اجرای عبادات مکلّف نبوده، زیرا بیشتر تکالیف آنها تابع تکالیف بقیه مردم بوده است؛ آنها از کفر منافقین و نجاست بیشتر خلق و اکثر چیزها و نیز مصائبی که بر خودشان و دیگران روی میداده آگاه بودهاند اما مکلّف نبودهاند بنا به این آگاهی عمل کنند.
سوم اینکه گفته شود پیامبر صلّی الله علیه و آله در آن هنگام از سوی خداوند متعال مأمور بوده تا به سبب مصلحتی نماز را واگذارد گرچه از رسیدن و گذشتن زمان نماز آگاه بوده است.
چهارم اینکه گفته شود آگاهی پیامبر صلّی الله علیه و آله از امور در خواب با عدم توانایی ایشان در برخاستن منافاتی ندارد، زیرا آگاهی از جانب روح است و خواب از احوال جسم.
قاضی عیاض در الشفاء میگوید: اگر بگویی درباره خواب ماندن پیامبر صلّی الله علیه و آله هنگام نماز در یوم الوادی چه میگویی با اینکه
حضرت فرموده: چشمان من میخوابند و قلبم نمیخوابد.
بدان که علما در این باره پاسخهایی دارند:
ص: 121
اول اینکه این حدیث، حکم قلب و چشمان حضرت در خواب ایشان در غالب اوقات است و گاه به ندرت غیر از این رخ میدهد همچنان که برای دیگران نیز خلاف عادت به ندرت رخ میدهد. این تأویل را این سخن حضرت در حدیث تأیید میکند: «خداوند ارواح ما را گرفت.» و نیز سخن بلال «هرگز به خوابی اینچنین درانداخته نشده بودم.» اما چنین مواردی رخ میدهد چون خداوند میخواهد حکمی را بر پا کند و سنتی را تأسیس نماید و شرعی را اظهار دارد، همچنان که در حدیثی دیگر حضرت فرموده: «اگر خدا خواسته بود بیدار شده بودیم اما خواست این برای آیندگانتان باشد.»
دوم اینکه خواب، قلب حضرت را در خود فرو نمیکشیده تا در خواب از آن حضرت حدثی صادر شود ، زیرا
روایت شده: پیامبر صلّی الله علیه و آله میخوابید و بازدم ایشان بر میآمد و صدای خُرخُر ایشان شنیده میشد، سپس بدون اینکه وضو بگیرد نماز میخواند.
و گفته شده پیامبر صلّی الله علیه و آله نمیخوابد زیرا در خواب به ایشان وحی میشود، و آنچه که در ماجرای یوم الوادی رخ داده فقط خواب چشمان حضرت از دیدن خورشید بوده و این در شمار فعل قلب نیست.
و نیز روایت شده که ایشان فرمود: خداوند ارواح ما را گرفت و اگر میخواست در هنگامی جز این هنگام آنها را به ما بازمیگرداند.
اگر بگویند: اگر ایشان عادت نداشت که به خواب فرو رود به بلال نمیفرمود: «برای رسیدن صبح مراقب ما باش.»
در پاسخ به این سخن گفته شده: پیامبر صلّی الله علیه و آله عادت داشته که تغلیس به صبح کند - نماز صبح را در تاریکی پایان شب و اولین لحظات صبح ادا میکرد - و کسی که چشمانش در خواب است نمیتواند مراقب رسیدن اول فجر باشد، زیرا فجر پدیدهای ظاهری است که با جوارح ظاهری دریافته میشود. بنابراین حضرت توجه به رسیدن اول فجر را به عهده بلال گذاشته تا اینگونه خبر شود، همچنانکه ممکن بود از توجه به این امر به خاطر مشغلهای جز خواب مشغول باشد - . شرح الشفاء 2: 275 و 278 - .
ما خطا و فسادی را که در کلام وی هست به نقد نمیگذاریم چون آشکار است.
این باب را با آوردن رسالهای به پایان میرسانیم که به دستمان رسیده و به شیخ مفید و یا سید مرتضی نسبت داده شده که نسبتش به شیخ مفید صحیحتر است. این صورت دقیق رساله است به همان گونه که من یافتهام:
به نام خداوند بخشنده بخشایشگر. حمد و سپاس خدای را که حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را از برای رسالتش برگزید و او را برای دانش اجرای رسالتش گزید و بر همه آفریدگانش برتریاش بخشید و سرمشقی در دین نهادش و از تمامیِ لغزشها معصومش داشت و از بدیها پیراستش و از شبهات به دور نگاهش داشت و فضیلت را از برایش کامل ساخت و به والاترین درجات فرازش بُرد و ایشاناند که اعمال نیک تنها با محبت آنان پدیدار میشود.
و اما بعد؛ ای برادر! خداوند آسانی امور را بهرهات سازد و ما و شما را از دشواریها مصون بدارد. نگاشتهات به دستم رسید که در آن پیرامون معنای آنچه که از یکی از مشایخت دریافتهای نوشته بودی، او به سند خود از حسن بن محبوب از رباطی
ص: 122
از سعید اعرج از امام جعفر صادق علیه السلام روایتی آورده در باب آنچه که به پیامبر صلّی الله علیه و آله نسبت میدهند و میگویند ایشان در نماز سهو کرده و نیز هنگام نماز در خواب مانده وقت نماز درگذشته است. این شیخی که از او یاد کردهای پنداشته تنها غالیان این را انکار میکنند و میگویند اگر جایز بود که حضرت در نماز سهو کند، به همین ترتیب جایز بود که در تبلیغ رسالت نیز سهو کند، زیرا همچنانکه نماز بر پیامبر صلّی الله علیه و آله واجب بوده، تبلیغ رسالت نیز بر ایشان واجب بوده است. سپس این سخن را رد کرده و گفته در این امر لزومی بر ما نیست، زیرا در همه حالات مشترک، بر پیامبر صلّی الله علیه و آله همانی میگذرد که بر دیگران میگذرد، ایشان نیز مانند دیگر افراد امتش به نماز متعبّد است. او گفتار صدوق را تا به پایانش همانند آنچه پیشتر آوردیم ادامه میدهد و سپس میگوید: خواند تو را به توفیق در طاعتش عزیز بدارد! از من خواستهای نظرم را درباره حکایتی که از این مرد کردهای برایت بیان کنم و حق را درباره این معنا آشکار سازم. ما این را اجابت میکنیم و توفیق درستیِ کار از جانب خداوند متعال است.
بدان کسی که از قول او این حکایت را درباره آنچه که ما روشن ساختهایم آوردهای خود را مکلّف به امری ساخته که در توانش نیست و اینگونه کمبودش در دانش و ناتوانیاش را آشکار ساخته است. اگر او از جمله کسانی بود که راه درست را یافته بود، در کاری دست نمیبُرد که آن را بلد نیست و حرفه او نیست و به سوی شناختش ره نبرده، اما هوس هلاکتگاه هوسمند است. از سلب توفیق به خداوند پناه میبریم و از او میخواهیم تا از گمراهی مصونمان دارد و در پیمودن راه حق و شیوه روشن از او هدایت میجوییم.
حدیثی که ناصبیها و شیعههای مقلده روایت کردهاند که پیامبر صلّی الله علیه و آله در نمازش سهو کرد و از روی فراموشی در رکعت دوم سلام گفت و وقتی به اشتباه خود در آنچه کرده بود پی بُرد دو رکعت دیگر به آن دو رکعت افزود و بعد دو سجده سهو به جا آورد؛ این حدیث از جمله اخبار آحاد است که نه فایده علمی دارد و نه موجب عمل میشود و هر کس بر اساس چیزی از آن عمل کند، به ظنّ اعتماد کرده و بدون یقین عمل کرده است. حال آنکه خداوند متعال از عمل به ظنّ در دین نهی کرده و از سخن گفتن درباره دین بدون علم یقین بر حذر داشته و فرموده: «وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ» - . بقره / 169 - {و [وامی دارد] تا بر خدا چیزی را که نمی دانید بربندید.} و نیز «إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» - . زخرف / 86 -
{مگر آن کسانی که آگاهانه به حق گواهی داده باشند.} و نیز «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَ
ص: 123
السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا» - . اسراء / 36 -
{و چیزی را که بدان علم نداری دنبال مکن زیرا گوش و چشم و قلب همه مورد پرسش واقع خواهند شد.} و نیز «وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً» - . یونس / 36 -
{و بیشترشان جز از گمان پیروی نمی کنند [ولی] گمان به هیچ وجه [آدمی را] از حقیقت بی نیاز نمی گرداند.} و نیز «إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ» - . یونس / 66 -
{اینان جز از گمان پیروی نمی کنند و جز گمان نمی برند.} و نیز نمونههای دیگری از این دست در قرآن که درباره سخن گفتن پیرامون دین خدا بدون علم هشدار میدهد و کسانی را که در دین خدا بر اساس ظنّ و گمان عمل میکنند، مینکوهد و تهدید میکند و بر این کار سرزنش میکند. اگر خبر سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله از جمله اخبار آحادی باشد که هر کس بر اساسشان عمل کند بر اساس ظنّ و گمان عمل کرده، پس اعتقاد به صحّت این خبر حرام است و قطعیّت دادن به آن جایز نیست و واجب است از آن به سوی رأیی عدول کرد که یقین به کمال و عصمت پیامبر صلّی الله علیه و آله اقتضا میکند و دالّ بر این است که خداوند در برابر خطای در عمل از ایشان حراست میکند و در گفتار و کردار شرعی توفیقش میبخشد؛ برای ابطال حکم کسی که بر پیامبر صلّی الله علیه و آله به سهو در نماز حکم میدهد همین مقدار بسنده است.
**[ترجمه]
علی أنهم اختلفوا فی الصلاة التی زعموا أنه صلی الله علیه و آله سها فیها فقال بعضهم هی الظهر و قال بعضهم هی العصر و قال بعض آخر منهم بل کانت عشاء الآخرة و اختلافهم فی الصلاة دلیل علی وهن الحدیث و حجة فی سقوطه و وجوب ترک العمل به و اطراحه
**[ترجمه]آنان در نمازی که پنداشتهاند پیامبر صلّی الله علیه و آله در آن سهو کرده اختلاف نظر دارند. برخی میگویند ظهر بوده، برخی میگویند مغرب بوده و برخی دیگر میگویند عشاء بوده است. اختلاف آنان در تعیین این نماز دلیل و حجتی است بر اینکه حدیث سست و ساقط است و باید عمل بر اساس آن را وانهاد و کنارش گذاشت.
**[ترجمه]
علی أن فی الخبر نفسه ما یدل علی اختلافه
وَ هُوَ مَا رَوَوْهُ مِنْ أَنَّ ذَا الْیَدَیْنِ قَالَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَمَّا سَلَّمَ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ مِنَ الصَّلَاةِ الرُّبَاعِیَّةِ أَ قَصُرَتِ الصَّلَاةُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَمْ نَسِیتَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله (عَلَی) مَا زَعَمَ (4) کُلُّ ذَلِکَ لَمْ یَکُنْ.
فنفی صلی الله علیه و آله أن تکون الصلاة قصرت و نفی أن یکون قد سها فیها فلیس یجوز عندنا و عند الحشویة المجیزین علیه السهو أن یکذب النبی صلی الله علیه و آله متعمدا و لا ساهیا و إذا کان أخبر أنه لم یسه و کان صادقا فی خبره فقد ثبت کذب من أضاف إلیه السهو و وضح بطلان دعواه فی ذلک بلا ارتیاب.
**[ترجمه]در خود خبر دلالتی بر ساختگی بودن آن است چون آنان روایت کردهاند: وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله در رکعت دوم از نماز چهار رکعتی سلام گفت، ذو الیدین به ایشان عرض کرد: ای رسول خدا! نماز کوتاه شده یا فراموش کردی؟ آنگاه حضرت بر اساس آنچه میپنداشت فرمود: هر دو اتفاق نیافتاده است.
پس پیامبر صلّی الله علیه و آله نفی کرده که نماز کوتاه شده باشد و نیز نفی کرده که در آن سهو کرده باشد. از آنجا که هم در نظر ما و هم در نظر قائلین به سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله جایز نیست که حضرت چه از روی عمد و چه از روی سهو دروغ بگوید، حال که حضرت خبر داده سهو نکرده، صدق ایشان در خبری که داده ثابت میکند کسی که به پیامبر صلّی الله علیه و آله سهو را نسبت میدهد دروغ میگوید و بطلان ادعایش در این باره بی شک آشکار است.
**[ترجمه]
و قد تأول بعضهم ما حکوه من قوله کل ذلک لم یکن علی ما یخرجه عن الکذب مع سهوه فی الصلاة بأن قالوا إنه صلی الله علیه و آله نفی أن یکون وقع الأمران معا
ص: 124
یرید أنه لم یجتمع قصر الصلاة و السهو فکان قد حصل أحدهما و وقع.
و هذا باطل من وجهین أحدهما أنه لو کان أراد ذلک لم یکن جوابا عن السؤال و الجواب عن غیر السؤال لغو لا یجوز وقوعه من النبی صلی الله علیه و آله.
و الثانی أنه لو کان کما ادعوه لکان صلی الله علیه و آله ذاکرا به من غیر اشتباه فی معناه لأنه قد أحاط علما بأن أحد الشیئین کان دون صاحبه و لو کان کذلک لارتفع السهو الذی ادعوه و کانت دعواهم باطلة بلا ارتیاب و لم یکن أیضا معنی لمسألته حین سأل عن قول ذی الیدین و هل هو علی ما قال أو علی غیر ما قال لأن هذا السؤال یدل علی اشتباه الأمر علیه فیما ادعاه ذو الیدین و لا یصح وقوع مثله من متیقن لما کان فی الحال.
**[ترجمه]برخی از آنان پاسخی را که از قول پیامبر صلّی الله علیه و آله حکایت کردهاند یعنی «هر دو اتفاق نیافتاده است.» به گونهای تأویل کردهاند که حضرت را با وجود سهو از دروغگویی خارج میکند. گفتهاند پیامبر صلّی الله علیه و آله این را نفی کرده که هر دو امر با هم رخ داده باشد، ص: 124
یعنی کوتاه شدن نماز و سهو با هم جمع نشدهاند و فقط یکی از آن دو روی داده است.
این سخن از دو جهت باطل است، یکی اینکه اگر منظور پیامبر صلّی الله علیه و آله این بوده، این سخن پاسخ سوالی که شده نیست و پاسخ بی ربط به سوال، سخن لغو است که جایز نیست از پیامبر صلّی الله علیه و آله سر بزند.
دوم اینکه اگر چنین بود که آنان ادعا میکنند، پیامبر صلّی الله علیه و آله این را به گونهای اظهار میداشت که معنایش مشتبه نباشد، زیرا در این فرض ایشان میدانسته که یکی از این دو بدون دیگری روی داده و اگر حضرت این را میدانست دیگر سهوی که آنان ادعا میکنند معنایی نداشت. همچنین دیگر سوال حضرت از اینکه «آیا ذو الیدین درست میگوید یا نه» معنایی نداشت، زیرا این سوال دلالت دارد که امر درباره ادعای ذو الیدین بر ایشان مشتبه شده در حالی که چنین سوالی از سوی کسی که مطمئن است طرح نمیشود.
**[ترجمه]
و مما یدل علی بطلان الحدیث أیضا اختلافهم فی جبران الصلاة التی ادعوا السهو فیها و البناء علی ما مضی منها و الإعادة لها فأهل العراق یقولون إنه أعاد الصلاة لأنه تکلم فیها و الکلام فی الصلاة یوجب الإعادة عندهم و أهل الحجاز و من مال إلی قولهم یزعمون أنه بنی علی ما مضی و لم یعد شیئا و لم یقض و سجد لسهوه سجدتین و من تعلق بهذا الحدیث من الشیعة یذهب فیه إلی مذهب أهل العراق لأنه تضمن کلام النبی صلی الله علیه و آله فی الصلاة عمدا و التفاته عن القبلة إلی من خلفه و سؤاله عن حقیقة ما جری و لا یختلف فقهاؤهم فی أن ذلک یوجب الإعادة و الحدیث متضمن أن النبی صلی الله علیه و آله بنی علی ما مضی و لم یعد و هذا الاختلاف الذی ذکرناه فی هذا الحدیث أدل دلیل علی بطلانه و أوضح حجة فی وضعه و اختلاقه.
**[ترجمه]از دیگر دلایل بطلان حدیث این است که آنان پیرامون جبران نمازی که ادعا دارند در آن سهو واقع شده نیز اختلاف دارند و معلوم نیست آیا حضرت آنچه را خوانده بوده کامل کرده یا آن را از نو خوانده است؟! اهل عراق میگویند پیامبر صلّی الله علیه و آله نماز را از نو خواند زیرا حضرت در میان نماز سخن گفت و سخن گفتن در میان نماز در نظر آنان واجب میسازد که نماز از نو خوانده شود. اما اهل حجاز و کسانی که با آنان همعقیدهاند میپندارند پیامبر صلّی الله علیه و آله آنچه را خوانده بود کامل کرد و چیزی را تکرار یا قضا نکرد و به خاطر سهوش دو سجده به جا آورد. از میان شیعه کسانی که به این حدیث استناد میجویند به شیوه اهل عراق آن را میپذیرند زیرا حدیث متضمن این است که پیامبر صلّی الله علیه و آله عمدا در میان نماز سخن گفته و از جانب قبله به پشت سرش رو گردانده و درباره حقیقت ماجرا پرسیده و فقهای اینان اختلاف ندارند که این کار واجب میسازد نماز از نو خوانده شود، حال آنکه متضمن این است که پیامبر صلّی الله علیه و آله آنچه خوانده بوده را کامل کرده و از نو نخوانده است. اختلافی که ذکر کردیم در این حدیث قویترین دلیل بر بطلان آن است و آشکارترین حجت بر ساختگی بودن و جعلی بودنش.
**[ترجمه]
علی أن الروایة له من طریق الخاصة و العامة کالروایة من الطریقین معا أن النبی صلی الله علیه و آله سها فی صلاة الفجر و کان قد قرأ فی الأولة منهما سورة النجم حتی انتهی إلی قوله أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری (1) فألقی الشیطان علی لسانه تلک الغرانیق العلی و إن شفاعتهن لترتجی ثم نبه علی سهوه فخر ساجدا
ص: 125
فسجد المسلمون و کان سجودهم اقتداء به و أما المشرکون فکان سجودهم سرورا بدخوله معهم فی دینهم قالوا و فی ذلک أنزل الله تعالی وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ (1) یعنون فی قراءته و استشهدوا علی ذلک ببیت من الشعر:
تمنی کتاب الله یتلوه قائما***و أصبح ظمآن و مسد (2) (سدّ) قاریا
**[ترجمه]این روایت که از طریق خاصّه و عامّه آمده همچون روایت دیگری از هر دو طریق است که میگوید پیامبر صلّی الله علیه و آله در نماز فجر سهو کرد و وقتی در رکعت اولش سوره نجم را قرائت کرد و رسید به اینجا که «أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری» - . نجم / 19- 20 -
{به من خبر دهید از لات و عزی، و منات آن سومین دیگر.} شیطان بر زبان حضرت القا کرد: «تلک الغرانیق العلی، منها الشفاعة ترتجی» یعنی اینها مرغان آبی زیبا و عالی مقام هستند که شفاعتشان امید میرود! سپس پیامبر صلّی الله علیه و آله متوجه سهو خود شد و به سجده افتاد. ص: 125
آنگاه مسلمانان از روی اقتداء به حضرت سجده کردند و مشرکان نیز چون از ورود حضرت به دین خودشان شادمان شدند، به سجده افتادند. گفتهاند در همین باب بوده که خداوند
متعال نازل کرده: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ» و گفتهاند «فِی أُمْنِیَّتِهِ» یعنی در قرائت وی، و در این معنا به این شعر استناد کردهاند:
تمنی کتاب الله یتلوه قائما و أصبح ظمآن و سدّ قاریا
که در آن تمنی به معنای قرلئت است .
**[ترجمه]
و لیس حدیث سهو النبی صلی الله علیه و آله فی الصلاة أشهر فی الفریقین من روایتهم (3) أن یونس علیه السلام ظن أن الله تعالی یعجز عن الظفر به و لا یقدر علی التضییق علیه و تأولوا قوله تعالی فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ (4) علی ما رووه و اعتقدوه فیه و فی أکثر روایاتهم أن داود علیه السلام هوی امرأة أوریا بن حنان فاحتال فی قتله ثم نقلها إلیه و روایاتهم أن یوسف بن یعقوب علیه السلام هم بالزنا و عزم علیه و غیر ذلک من أمثاله و من روایاتهم التشبیه لله تعالی بخلقه و التجویر له فی حکمه فیجب علی الشیخ الذی سألت أیها الأخ عنه أن یدین الله بکل ما تضمنته هذه الروایات لیخرج بذلک عن الغلو علی ما ادعاه فإن دان بها خرج عن التوحید و الشرع و إن ردها ناقض فی اعتداله و إن کان ممن لا یحسن المناقضة لضعف بصیرته و الله نسأل التوفیق.
**[ترجمه]حدیث سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله در نماز در میان هر دو گروه مشهورتر از این روایت عامّه نیست که آوردهاند حضرت یونس علیه السلام گمان کرد خداوند متعال نمیتواند بر او غلبه کند و او را در تنگنا بیاندازد، آنها در این راستا کلام حق تعالی «فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ» - . انبیاء / 87 - {پنداشت که ما هرگز بر او قدرتی نداریم.} را نیز بر مبنای روایت خود تأویل کردهاند و به این معنا معتقد شدهاند. همچنین در روایات بسیاری آوردهاند حضرت داوود علیه السلام عاشق همسر اوریا بن حنان شد و برای کشتن اوریا نقشه کشید و سپس همسرش را به عقد خود درآورد. و نیز آوردهاند که حضرت یوسف علیه السلام قصد و عزم زنا کرد، و نمونههای دیگری از این دست. از دیگر روایات آنان تشبیه خداوند متعال به آفریدگان اوست و ستمگر خواندن خداوند در حکم او. ای برادر! بنابراین آن شیخی که دربارهاش پرسیدهای باید به مضمون همه این روایات تن در دهد تا اینگونه بر اساس ادعایی که کرده از غلو خارج باشد. حال اگر به اینها تن در دهد از توحید و شرع خارج شده و اگر اینها را رد کند با اعتدال (خروج از غلو وتقصیر) او در تناقض است گرچه او از کسانی است که به خاطر ضعف بصیرتش چنین تناقضی را نمی فهمد و از خداوند خواستار توفیقیم.
**[ترجمه]
و الخبر المروی أیضا فی نوم النبی صلی الله علیه و آله عن صلاة الصبح من جنس الخبر عن سهوه فی الصلاة فإنه من أخبار الآحاد التی لا توجب علما و لا عملا و من عمل علیه فعلی الظن یعتمد فی ذلک دون الیقین و قد سلف قولنا فی نظیر ذلک ما یغنی عن إعادته فی هذا الباب مع أنه یتضمن خلاف ما علیه عصابة الحق لأنهم لا یختلفون فی أن من فاتته صلاة فریضة فعلیه أن یقضیها أی وقت ذکرها من لیل أو نهار ما لم یکن الوقت مضیقا لصلاة فریضة حاضرة و إذا حرم أن یؤدی فریضة قد دخل وقتها لیقضی فرضا قد
ص: 126
فاته کان حظر النوافل علیه قبل قضاء ما فاته من الفرض أولی
هَذَا مَعَ الرِّوَایَةِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا صَلَاةَ لِمَنْ عَلَیْهِ صَلَاةٌ.
یرید أنه لا نافلة لمن علیه فریضة.
**[ترجمه]خبر روایت شده درباره خواب ماندن پیامبر صلّی الله علیه و آله هنگام نماز صبح نیز از جنس خبر روایت شده درباره سهو ایشان در نماز است. آن خبر نیز از جمله اخبار آحاد است که نه موجب علم است و نه موجب عمل، و هر کس بر اساس آن عمل کند، به ظنّ اعتماد کرده و بدون یقین عمل کرده است. سخن در این باره پیشتر در مورد مشابه گذشت و نیازی به تکرارش در این باب نیست. گذشته از آن، این خبر متضمن معنایی خلاف باور پیروان حق است، زیرا آنان در این باره اختلاف ندارند که هر کس یک نماز واجب را از دست داد، هر وقت از شبانه روز که آن را به یاد آورد باید قضایش را بخواند مادامی که وقت برای نماز واجب دیگری تنگ نباشد. اگر ادای نماز واجبی که زمانش رسیده حرام شده تا نماز واجبی که از دست رفته قضا شود
ص: 126
پس به طریق اولی نماز نافله پیش از قضای نماز واجب بر حضرت ممنوع است.
این بر اساس روایتی از پیامبر صلّی الله علیه و آله است که فرموده: کسی که نمازی را بر عهده دارد نماز دیگری ندارد.
یعنی کسی که نماز واجب بر عهده دارد نماز نافله ندارد.
**[ترجمه]
و لسنا ننکر أن یغلب النوم علی الأنبیاء علیهم السلام فی أوقات الصلوات حتی تخرج فیقضوها بعد ذلک و لیس علیهم فی ذلک عیب و لا نقص لأنه لیس ینفک بشر من غلبة النوم و لأن النائم لا عیب علیه و لیس کذلک السهو لأنه نقص عن الکمال فی الإنسان و هو عیب یختص به من اعتراه و قد یکون من فعل الساهی تارة کما یکون من فعل غیره و النوم لا یکون إلا من فعل الله تعالی فلیس من مقدور العباد علی حالة و لو کان من مقدورهم لم یتعلق به نقص و عیب لصاحبه لعمومه جمیع البشر و لیس کذلک السهو لأنه یمکن التحرز منه و لأنا وجدنا الحکماء یجتنبون أن یودعوا أموالهم و أسرارهم ذوی السهو و النسیان و لا یمتنعون من إیداعه من تعتریه الأمراض و الأسقام و وجدنا الفقهاء یطرحون ما یرویه ذوو السهو من الحدیث إلا أن یشرکهم فیه غیرهم من ذوی الیقظة و الفطنة و الذکاء و الحذاقة فعلم فرق ما بین السهو و النوم بما ذکرناه و لو جاز أن یسهو النبی صلی الله علیه و آله فی صلاته و هو قدوة فیها حتی یسلم قبل تمامها و ینصرف عنها قبل إکمالها و یشهد الناس ذلک فیه و یحیطوا به علما من جهته لجاز أن یسهو فی الصیام حتی یأکل و یشرب نهارا فی شهر رمضان بین أصحابه و هم یشاهدونه و یستدرکون علیه الغلط و ینبهونه علیه بالتوقیف علی ما جناه و لجاز أن یجامع النساء فی شهر رمضان نهارا و لم یؤمن علیه السهو فی مثل ذلک إلی وطء ذوات المحارم ساهیا و یسهو فی الحج حتی یجامع فی الإحرام و یسعی قبل الطواف و لا یحیط علما بکیفیة رمی الجمار و یتعدی من ذلک إلی السهو فی کل أعمال الشریعة حتی ینقلها عن حدودها و یضعها فی غیر أوقاتها و یأتی بها علی غیر حقائقها و لم ینکر أن یسهو عن تحریم الخمر فیشربها ناسیا أو یظنها شرابا حلالا ثم ینفصل بعد ذلک لما بین علیه من صفتها و لم ینکر أن یسهو فیما یخبر به عن نفسه و عن غیره ممن لیس بربه بعد أن یکون منصوبا فی الأداء و یکون مخصوصا بالأداء و تکون العلة فی جواز ذلک کله أنها عبادة مشترکة بینه و بین أمته کما کانت الصلاة عبادة مشترکة بینه و بینهم حسب اعتلال الرجل الذی ذکرت أیها الأخ عنه من إعلاله
ص: 127
و یکون ذلک أیضا لإعلام الخلق أنه مخلوق لیس بقدیم معبود و لیکون حجة علی الغلاة الذین اتخذوه ربا و لیکون أیضا سببا لتعلیم الخلق أحکام السهو فی جمیع ما عددناه من الشریعة کما کان سببا فی تعلیم الخلق حکم السهو فی الصلاة و هذا ما لا یذهب إلیه مسلم و لا غال و لا موحد و لا یجیزه علی التقدیر فی النبوة ملحد و هو لازم لمن حکیت عنه ما حکیت فیما أفتی به من سهو النبی صلی الله علیه و آله و اعتل به و دل علی ضعف عقله و سوء اختیاره و فساد تخیله و ینبغی أن یکون کل (1) من منع السهو علی النبی صلی الله علیه و آله غالیا خارجا عن حد الاقتصاد و کفی بمن صار إلی هذا المقال خزیا.
**[ترجمه]ما منکر این نیستیم که هنگام نماز خواب بر پیامبران غلبه کند و زمان نماز بگذرد و سپس ایشان قضایش را به جا آورند. در این کار هیچ عیب و نقصی بر ایشان نیست، زیرا آدمی از غلبه خواب مبرّا نیست و همچنین بر انسان خواب عیبی نیست. اما سهو اینگونه نیست، زیرا سهو، نقص کمال در انسان است و عیبی است مختص به کسی که دچارش شود که گاه سببش کار خود سهوکننده است و گاه کار دیگری. در حالی که سبب خواب فقط کار خداوند متعال است و این در هیچ حالتی به اختیار بندگان نیست، حتی اگر به اختیارشان هم باشد مربوط به نقص و عیب انسان نیست زیرا برای همه انسانها عمومیت دارد. اما سهو اینگونه نیست، زیرا میتوان از آن پرهیز کرد؛ ما میبینیم خردمندان از امانت دادن اموال و اسرارشان به سهوکنندگان و فراموشکاران اجتناب میورزند اما از امانت دادن اینها به کسی که دچار بیماری و درد میشود ابایی ندارند. همچنین میبینیم فقهاء احادیثی را که سهوکنندگان روایت میکنند کنار میگذارند مگر اینکه افراد هوشیار و هوشمند و زیرک و آگاه دیگری نیز در روایت آن احادیث با آنان مشترک شوند. پس بنا بر آنچه گفتیم تفاوت میان سهو و خواب مشخص شد. اگر جایز بود پیامبر صلّی الله علیه و آله که در نماز سرمشق است در نماز سهو کند و پیش از اتمامش سلام بگوید و پیش از کامل شدنش از آن فارغ شود و مردم نیز شاهد وقوع این کار از سوی حضرت باشند و دریابند که این کار از ایشان سر زده، به همین ترتیب جایز بود ایشان در روزه نیز سهو کند و در نیمروز ماه رمضان میان اصحاب خود غذا بخورد و آب بیاشامد و آنان نیز پیامبر صلّی الله علیه و آله را ببینند و اشتباه حضرت را اصلاح کنند و ایشان را از خطایی که مرتکب شده بازدارند و آگاهش کنند، و به همین ترتیب جایز بود که در نیمروز ماه رمضان با زنان درآمیزد، همچنان از سهو در امان نبود تا مثلا از روی سهو سراغ زنان محرم برود یا در حج سهو کند و در احرام جماع کند یا پیش از طواف سعی کند یا از کیفیت رمی جمره آگاه نباشد و به همین منوال ادامه دهد و به سهو در اعمال شریعت برسد تا اینکه اعمال شریعت را از حدودشان خارج کند و آنها را در اوقات غیر مربوط به جا آورد و آنها را به دور از حقایقشان ارائه کند، یا ناپسند نباشد که از تحریم خمر سهو کند و از روی سهو خمر بنوشد یا آن را نوشیدنی حلال خیال کند و وقتی اثرش را دید از آن دست بکشد، یا ناپسند نباشد که وقتی به عهدهاش باشد یا مأمور باشد که خبری درباره احوال خود یا کسان دیگری، به جز پروردگارش، بدهد در این خبررسانی سهو کنددر حالی که از جانب پروردگارش منصوب برای رساندن به خلق و مخصوص به آن است . ای برادر! بر مبنای شیوه علتآوریِ آن مردی که دربارهاش گفتی، علت در جواز همه اینها این است که این کارها عبادت مشترک میان حضرت و امت ایشان است، همانطور که نماز عبادتی مشترک میان آنهاست.
ص: 127
اینها نیز مثلا برای آگاهسازی خلق است که پیامبر صلّی الله علیه و آله مخلوق است و قدیم و معبود نیست، یا حجتی است علیه غالیانی که ایشان را پروردگار فرض کردهاند، یا برای این است که احکام سهو را در رابطه با همه آنچه که از اعمال شریعت گفتیم، به خلق آموزش دهد به همان گونه که آن ماجرا به سبب آموزش حکم سهو در نماز به خلق بوده است. این طریقهایست که هیچ مسلمان و هیچ اهل غلوّ و هیچ یکتاپرستی پیش نمیگیرد و حتی هیچ ملحدی آن را برای فرض در نبوت روا نمیبیند، در حالی که این طریقه، لازمه کسی است که از او نقل قول کردی و گفتی اینگونه به سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله فتوا داده و برایش دلیل آورده و اینچنین بر ضعف عقل و سوء اختیار و فساد تخیل خود دلالت کرده است. پس هر که وقوع سهو را بر پیامبر صلّی الله علیه و آله ممتنع میداند باید اهل غلوّ باشد و از حدّ میانه خارج باشد و این برای خواری کسی که به چنین اندیشهای میگراید کافی است.
**[ترجمه]
ثم العجب حکمه بأن سهو النبی صلی الله علیه و آله من الله و سهو من سواه من أمته و کافة البشر من غیرها من الشیطان بغیر علم فیما ادعاه و لا حجة و لا شبهة یتعلق بها أحد من العقلاء اللهم إلا أن یدعی الوحی فی ذلک و یتبین به عن ضعف عقله لکافة الألباء ثم العجب من قوله إن سهو النبی صلی الله علیه و آله من الله دون الشیطان، لأنه لیس للشیطان علی النبی صلی الله علیه و آله سلطان و إنما زعم أن سلطانه عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ و علی من اتبعه من الغاوین ثم هو یقول إن هذا السهو الذی من الشیطان یعم جمیع البشر سوی الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام فکلهم أولیاء الشیطان و أنهم غاوون إذا کان للشیطان علیهم سلطان و کان سهوهم منه دون الرحمن و من لم یتیقظ لجهله فی هذا الباب کان فی عداد الأموات.
**[ترجمه]شگفتا از حکمی که او داده و گفته سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله از جانب خداوند است و سهو کسان دیگر از میان امت حضرت و نیز همه آدمیان از جانب شیطان است بدون اینکه برای این ادعا دانشی داشته باشد یا حجتی بیاورد یا شبههای سراغ داشته باشد که یکی از عقلاء به آن مشغول شده باشد، مگر اینکه در این باره ادعای وحی کند و اینگونه ضعف عقل خود را نزد همه خردمندان آشکار سازد. سپس شگفتا از اینکه گفته سهو پیامبر صلّی الله علیه و آله از جانب خداوند و نه از جانب شیطان است، زیرا شیطان بر پیامبر صلّی الله علیه و آله تسلطی ندارد و پنداشته تسلط شیطان «عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ» - . نحل / 100 -
{فقط بر کسانی است که وی را به سرپرستی برمیگیرند و بر کسانی که آنها به او [=خدا] شرک میورزند.} و نیز بر گمراهانی که از او پیروی میکنند. سپس گفته این سهوی که از جانب شیطان است همه آدمیان را در بر میگیرد به جز پیامبران و امامان علیهم السلام را . پس همه آنها یاران شیطان هستند و گمراهاند چون شیطان بر آنها تسلط دارد و سهوشان از جانب شیطان و نه از جانب خداوند رحمان است و کسی که بخاطر جهلش در این باب هوشیار نیست در شمار مردگاناست.
**[ترجمه]
فأما قول الرجل المذکور إن ذا الیدین معروف فإنه یقال له أبو محمد عمیر بن عبد عمرو و قد روی عنه الناس فلیس الأمر کما ذکر و قد عرفه بما یرفع معرفته من تکنیته و تسمیته بغیر معروف بذلک و لو أنه یعرفه بذی الیدین لکان أولی من تعریفه بتسمیته بعمیر فإن المنکر له یقول له من ذو الیدین و من هو عمیر و من هو عبد عمرو و هذا کله مجهول غیر معروف و دعواه أنه قد روی الناس عنه دعوی لا برهان علیها و ما وجدنا فی أصول الفقهاء و لا الرواة حدیثا عن هذا الرجل و لا ذکرا له و لو کان معروفا کمعاذ بن جبل و عبد الله بن مسعود و أبی هریرة و أمثالهم لکان ما تفرد به غیر معمول علیه
ص: 128
لما ذکرنا من سقوط العمل بأخبار الآحاد فکیف و قد بینا أن الرجل مجهول غیر معروف فهو متناقض باطل بما لا شبهة فیه عند العقلاء و من العجب بعد هذا کله أن خبر ذی الیدین یتضمن أن النبی صلی الله علیه و آله سها فلم یشعر بسهوه أحد من المصلین معه من بنی هاشم و المهاجرین و الأنصار و وجوه الصحابة و سادات الناس و لا نظر إلی ذلک و عرفه إلا ذو الیدین المجهول الذی لا یعرفه أحد و لعله من بعض الأعراب أو أشعر القوم به فلم ینبهه أحد منهم علی غلطه و لا رأی صلاح الدین و الدنیا بذکر ذلک له صلی الله علیه و آله إلا المجهول من الناس ثم لم یکن یستشهد علی صحة قول ذی الیدین فیما خبر به من سهوه إلا أبو بکر و عمر فإنه سألهما عما ذکره ذو الیدین لیعتمد قولهما فیه و لم یثق بغیرهما فی ذلک و لا سکن إلی أحد سواهما فی معناه و إن شیعیا یعتمد علی هذا الحدیث فی الحکم علی النبی صلی الله علیه و آله بالغلط و النقص و ارتفاع العصمة عنه من العباد لناقص العقل ضعیف الرأی قریب إلی ذوی الآفات المسقطة عنهم التکلیف وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ و هو حسبنا وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ هذا آخر ما وجدنا من تلک الرسالة و کان المنتسخ سقیما و فیما أورده رحمه الله مع متانته اعتراضات یظهر بعضها مما أسلفنا و لا یخفی علی من أمعن النظر فیها و الله الموفق للصواب.
ص: 129
**[ترجمه]و اما این که آن مرد مذکور گفته ذو الیدین معروف است و نامش ابو محمد عمیر بن عبد عمرو است و مردم از او روایت کردهاند. اما امر اینگونه نیست. او ذو الیدین را چنان معرفی کرده که شناختش به شناخت کنیه و اسم ناشناختهاش وابسته است. اگر او وی را ذو الیدین معرفی میکرد این بهتر بود تا اینکه او را با نامیدنش به عمیر معرفی کند. زیرا کسی که منکر سخن اوست به او میگوید: ذو الیدین کیست؟ و عمیر کیست؟ و عبد عمرو کیست؟ و اینها همه مجهول و ناشناخته هستند. اما اینکه ادعا کرده مردم از او روایت کردهاند؛ او بر این ادعا هیچ برهانی ندارد و ما در اصول فقهاء و راویان هیچ حدیثی از این مرد ندیدهایم و هیچ کجا ذکری از او نیافتهایم. حتی اگر او همانند معاذ بن جبل و عبدالله بن مسعود و ابو هریره و امثال اینها معروف باشد،
ص: 128
بر اساس آنچه درباره سقوط عمل به اخبار آحاد گفتیم، آنچه او به تنهایی آورده مورد عمل واقع نمیشود؛ چه برسد به اینکه گفتیم این مرد مجهول و ناشناخته است. پس این روایت متناقض و باطل است که در نظر عقلاء هیچ شبههای در آن نیست. گذشته از همه اینها شگفتا از مضمون خبر ذو الیدین که میگوید پیامبر صلّی الله علیه و آله سهو کرد و از میان نمازگزاران همراه حضرت، از بنی هاشم و مهاجرین و انصار و صحابه سرشناس، هیچ کس متوجه سهو ایشان نشد و ندید و نفهمید آنرا به جز ذو الیدین مجهولی که هیچ کس او را نمیشناسد و شاید یکی از اعراب بوده است. و یا همه آن قوم متوجه شدهاند اما هیچ یک از آنان پیامبر صلّی الله علیه و آله را از اشتباهی که کرده آگاه نکردهاند و صلاح دین و دنیا را در تذکر این امر به پیامبر صلّی الله علیه و آله ندیدهاند جز آن مردی که در میان مردم مجهول است. سپس پیامبر صلّی الله علیه و آله برای آگاهی از صحّت سخن ذو الیدین در خبری که درباره سهو ایشان داده از هیچ کس شهادت نخواسته به جز از ابوبکر و عمر. پیامبر صلّی الله علیه و آله درباره تذکر ذو الیدین از آن دو سوال کرده تا در این باره به کلام آن دو اعتماد کند و برای این کار به کسی جز این دو اطمینان نداشته و در این معنا به هیچ کس جز این دو تکیه نکرده است. اگر یک شیعه به این حدیث که به اشتباه و نقص و عدم عصمت پیامبر صلّی الله علیه و آله از بندگان حکم داده اعتماد کند، به راستی ناقص العقل و ضعیف الرأی است و به کسانی نزدیک است که کمبودهایشان باعث رفع تکلیف میشود. «وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ» - . یوسف / 18 - {و خدا یاریده است.} و او ما را بس است و «نِعْمَ الْوَکِیلُ» - . آل عمران / 173 - {نیکو حمایتگری است.}
این پایان متنی است که از آن رساله به دست ما رسیده است. علاوه بر اینکه نسخهاش ایراد داشت،و بر آنچه که نویسنده آورده با همه متانتش نقدهایی وارد است که بعضی بر اساس آنچه پیشتر گفتیم آشکار است و بر کسی که نیک در آنها بنگرد پنهان نیست. و توفیق درستیِ کار از جانب خداوند متعال است.
ص: 129
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ بُرَیْدٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ (1) فَرَسُولُ اللَّهِ أَفْضَلُ الرَّاسِخِینَ فِی الْعِلْمِ قَدْ عَلَّمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَمِیعَ مَا أَنْزَلَ عَلَیْهِ مِنَ التَّنْزِیلِ وَ التَّأْوِیلِ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیُنْزِلَ عَلَیْهِ شَیْئاً لَمْ یُعَلِّمْهُ تَأْوِیلَهُ وَ أَوْصِیَاؤُهُ مِنْ بَعْدِهِ یَعْلَمُونَهُ کُلَّهُ وَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ تَأْوِیلَهُ إِذَا قَالَ الْعَالِمُ فِیهِمْ بِعِلْمٍ فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ بِقَوْلِهِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا (2) وَ الْقُرْآنُ خَاصٌّ وَ عَامٌّ وَ مُحْکَمٌ وَ مُتَشَابِهٌ وَ نَاسِخٌ وَ مَنْسُوخٌ فَالرَّاسِخُونُ فِی الْعِلْمِ یَعْلَمُونَهُ (3).
**[ترجمه]کافی: بُرَید از امام محمد باقر علیه السلام یا امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که ایشان درباره کلام حق تعالی «وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» - . آل عمران / 7 - {تاویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند.} فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله برترین ریشهداران در دانش است. خداوند عزّ و جلّ همه آنچه را که از تنزیل و تأویل بر حضرت نازل فرمود به ایشان آموخته و چنین نبوده که خداوند چیزی را بر حضرت نازل کند و تأویلش را به ایشان نیاموخته باشد. پس از پیامبر صلّی الله علیه و آله اوصیاء ایشان هم تمامی آن را میدانند و کسانی که تأویلش را نمیدانند وقتی دانای تأویل از روی دانش خود در میان آنان سخنی میگوید خداوند پاسخ آنان را چنین بیان فرموده: «یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا» - . آل عمران / 7 - {می گویند ما بدان ایمان آوردیم همه [چه محکم و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست.} قرآن خاصّ و عامّ و محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ دارد که ریشهداران در دانش همه را میدانند - . اصول کافی 1: 213 - .
**[ترجمه]
قوله و الذین لا یعلمون تأویله لعل المراد بهم الشیعة إذا قال العالم فیهم بعلم أی الراسخون فی العلم الذین بین أظهرهم قوله فأجابهم الله الضمیر إما راجع إلی الذین لا یعلمون أی أجاب عنهم و من قبلهم علی الحذف و الإیصال أو إلی الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ أی أجاب الله الراسخین من قبل الشیعة و سیأتی تمام الکلام فیه فی کتاب الإمامة.
**[ترجمه]آنجا که فرموده «و کسانی که تأویلش را نمیدانند» چه بسا منظورش شیعیان است. و «وقتی دانای تأویل از روی دانش خود در میان آنان سخنی میگوید» یعنی ریشهداران در دانش که در میان آنانند. در جمله «خداوند پاسخ آنان را چنین بیان فرموده» ضمیر یا به کسانی که نمیدانند برمیگردد یعنی خداوند از قول آنها و از جانب آنها پاسخ داده که این بر شیوه حذف و ایصال بیان شده، و یا به ریشهداران در دانش برمیگردد یعنی خداوند از جانب شیعیان به ریشهداران در دانش پاسخ داده است. گفتار کامل در این باره در کتاب امامت خواهد آمد.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ (4) قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُتَوَسِّمَ وَ أَنَا
ص: 130
مِنْ بَعْدِهِ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّیَّتِی الْمُتَوَسِّمُونَ (1).
**[ترجمه]کافی: امام محمد باقر علیه السلام از امیرمومنان علیه السلام نقل کرده که ایشان درباره کلام حق تعالی «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ» - . حجر / 75 -
ص: 130
{به یقین در این [کیفر] برای هوشیاران عبرتهاست.} فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هوشیار بود و پس از ایشان من و امامانِ خاندان من هوشیاران هستیم - . اصول کافی 1: 218- 219 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تُعْرَضُ الْأَعْمَالُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَعْمَالُ الْعِبَادِ کُلَّ صَبَاحٍ أَبْرَارُهَا وَ فُجَّارُهَا فَاحْذَرُوهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ (2) وَ سَکَتَ (3).
**[ترجمه]کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: هر بامداد اعمال همه بندگان، چه کردار نیکش و چه کردار بدش، بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرضه میشود، از آن بر حذر باشید که این کلام خداوند عزّ و جلّ است: «اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ» - . توبه / 105 - {بکنید که به زودی خدا و پیامبر او در کردار شما خواهند نگریست.} سپس امام علیه السلام سکوت کرد - . اصول کافی 1: 219 - .
**[ترجمه]
لعل ضمیری أبرارها و فجارها راجعان إلی الأعمال و فیه تجوز و یحتمل إرجاعهما إلی العباد و إرجاع فاحذروها إلی الأعمال و فیه بعد (4).
**[ترجمه]چه بسا ضمیر در «چه کردار نیکش و چه کردار بدش» به «اعمال» برگردد که این مجاز است، نیز ممکن و محتمل است به «بندگان» برگردد. ضمیر در «از آن بر حذر باشید» نیز به «اعمال» برمیگردد که این احتمال بعید است .
**[ترجمه]
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الْأَعْمَالَ تُعْرَضُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبْرَارَهَا وَ فُجَّارَهَا (5).
**[ترجمه]کافی: از امام رضا علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: اعمال بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرضه میشود، چه کردار نیکش و چه کردار بدش - . اصول کافی 1: 220 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ مَا لَکُمْ تَسُوءُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ کَیْفَ نَسُوءُهُ فَقَالَ أَ مَا تَعْلَمُونَ أَنَّ أَعْمَالَکُمْ تُعْرَضُ عَلَیْهِ فَإِذَا رَأَی فِیهَا مَعْصِیَةً سَاءَهُ ذَلِکَ فَلَا تَسُوءُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سُرُّوهُ (6).
**[ترجمه]کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: چرا رسول خدا صلّی الله علیه و آله را میآزارید؟ کسی عرض کرد: چطور ایشان را میآزاریم؟ فرمود: مگر نمیدانید اعمال شما بر ایشان عرضه میشود؟ اگر در آن معصیتی ببیند این ایشان را میآزارد، پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله را نیازارید و ایشان را شاد کنید - . اصول کافی 1: 219 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدٌ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ (7) رَفَعَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَمَصُّونَ الثِّمَادَ وَ یَدَعُونَ النَّهَرَ الْعَظِیمَ قِیلَ لَهُ وَ مَا النَّهَرُ الْعَظِیمُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْعِلْمُ الَّذِی أَعْطَاهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَمَعَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله سُنَنَ النَّبِیِّینَ مِنْ آدَمَ علیه السلام وَ هَلُمَّ جَرّاً إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قِیلَ لَهُ وَ مَا تِلْکَ السُّنَنُ قَالَ عِلْمُ
ص: 131
النَّبِیِّینَ بِأَسْرِهِ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَیَّرَ ذَلِکَ کُلَّهُ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1).
یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن علی بن النعمان مثله (2)
**[ترجمه]کافی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: مردم رطوبت را میمکند و رود بزرگ را رها میکنند. عرض شد: رود بزرگ چیست؟ فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله است و دانشی که خداوند عزّ و جلّ به ایشان عطا فرموده است. خداوند متعال برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله سنتهای همه پیامبران از آدم تا برسد به خود حضرت را گرد آورده است. عرض شد: آن سنتها چیست؟ فرمود: ص: 131
تمامیِ دانش پیامبران و رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز همه آن را نزد امیرمومنان علیه السلام نهاد - . اصول کافی 1: 222 - .
در بصائر الدرجات نیز همانند این حدیث روایت شده است - . بصائر الدرجات: 32- 33 - .
**[ترجمه]
الثماد ککتاب الماء القلیل الذی لا مادة له أو ماء یظهر فی الشتاء و یذهب فی الصیف.
**[ترجمه]«ثماد» بر وزن «کتاب» آب اندکی است که مادهای ندارد و یا آبی است که در زمستان پدیدار میشود و در تابستان ناپدید میشود.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ جَمِیعُ الْأَنْبِیَاءِ مِائَةَ أَلْفِ نَبِیٍّ (3) وَ عِشْرِینَ أَلْفَ نَبِیٍّ مِنْهُمْ خَمْسَةٌ أُولُو الْعَزْمِ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ وَ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام کَانَ هِبَةَ اللَّهِ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ وَرِثَ عِلْمَ الْأَوْصِیَاءِ وَ عِلْمَ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ أَمَا إِنَّ مُحَمَّداً وَرِثَ عِلْمَ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ (4).
**[ترجمه]کافی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: تعداد همه پیامبران صد و بیست هزار پیامبر است - . در باب معنای نبوت در این باره اخباری آمد که با این عدد منافات دارد. - که پنج تن از ایشان اولو العزم بودهاند، نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد که درود خدا بر او و ایشان باد. علی بن ابی طالب علیه السلام دهش خداوند به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله بود که دانش اوصیاء و دانش پیشینیان خود را به ارث برد. بدانید که حضرت محمد صلّی الله علیه و آله دانش پیامبران و رسولان پیش از خود را به ارث برده بود.
**[ترجمه]
کا، الکافی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ شُعَیْبٍ الْحَدَّادِ عَنْ ضُرَیْسٍ الْکُنَاسِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ عِنْدَهُ أَبُو بَصِیرٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام وَرِثَ عِلْمَ الْأَنْبِیَاءِ وَ إِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام وَرِثَ دَاوُدَ علیه السلام وَ إِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَرِثَ سُلَیْمَانَ علیه السلام (5) وَ إِنَّا وَرِثْنَا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ عِنْدَنَا صُحُفَ إِبْرَاهِیمَ وَ أَلْوَاحَ مُوسَی فَقَالَ أَبُو بَصِیرٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْعِلْمُ فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ لَیْسَ هَذَا هُوَ الْعِلْمَ (6) إِنَّمَا الْعِلْمُ مَا یَحْدُثُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ یَوْماً بِیَوْمٍ وَ سَاعَةً بِسَاعَةٍ (7).
یر، بصائر الدرجات أیوب بن نوح و محمد بن عیسی عن صفوان مثله (8).
ص: 132
**[ترجمه]کافی: از ضُرَیس کُناسی روایت شده که وی گفت: نزد امام جعفر صادق علیه السلام بودم و ابو بصیر نیز حضور داشت. امام علیه السلام فرمود: حضرت داوود علیه السلام دانش پیامبران را به ارث بُرد و حضرت سلیمان علیه السلام از حضرت داوود علیه السلام ارث برد و حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از سلیمان علیه السلام ارث برد و ما از حضرت محمد صلّی الله علیه و آله ارث بردیم و صُحُف ابراهیم و الواح موسی نزد ماست. ابو بصیر عرض کرد: آیا این همان دانش کامل است؟ فرمود: ای ابا محمد! این دانش کامل نیست، دانش کامل چیزی است که در شب و روز روز به روز و دم به دم پدید میآید - . اصول کافی 1: 225 - .
در بصائر الدرجات نیز همانند این حدیث از صفوان روایت شده است - . بصائر الدرجات: 37، بضی قطعاتش نیز در صفحه 94 - .
ص: 132
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُعْطِ الْأَنْبِیَاءَ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ أَعْطَاهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله قَالَ وَ قَدْ أَعْطَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله جَمِیعَ مَا أَعْطَی الْأَنْبِیَاءَ علیهم السلام وَ عِنْدَنَا الصُّحُفُ الَّتِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی (1) قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هِیَ الْأَلْوَاحُ قَالَ نَعَمْ (2).
**[ترجمه]کافی: از ابو بصیر روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام به من فرمود: ای ابا محمد! خداوند عزّ و جلّ چیزی به پیامبران عطا نکرد جز آنکه آن را به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز عطا فرمود. همه آنچه به پیامبران عطا شد به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز عطا شده است، آن صُحُفی که خداوند عزّ و جلّ میفرماید: «صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی» - . اعلی / 19 -
{صحیفه های ابراهیم و موسی} نزد ماست. عرض کردم: فدایتان شوم! آنها همان الواح هستند؟ فرمود: بله - . اصول کافی 1: 225 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی زَاهِرٍ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَخِیهِ أَحْمَدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَرِثَ النَّبِیِّینَ کُلَّهُمْ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ مِنْ لَدُنْ آدَمَ علیه السلام حَتَّی انْتَهَی إِلَی نَفْسِهِ قَالَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَعْلَمُ مِنْهُ قَالَ قُلْتُ إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام کَانَ یُحْیِی الْمَوْتَی بِإِذْنِ اللَّهِ قَالَ صَدَقْتَ وَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام کَانَ یَفْهَمُ مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْدِرُ عَلَی هَذِهِ الْمَنَازِلِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام قَالَ لِلْهُدْهُدِ حِینَ فَقَدَهُ وَ شَکَّ فِی أَمْرِهِ فَقَالَ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبِینَ (3) حِینَ فَقَدَهُ فَغَضِبَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِینٍ (4) وَ إِنَّمَا غَضِبَ لِأَنَّهُ کَانَ یَدُلُّهُ عَلَی الْمَاءِ فَهَذَا وَ هُوَ طَائِرٌ قَدْ أُعْطِیَ مَا لَمْ یُعْطَ سُلَیْمَانُ وَ قَدْ کَانَتِ الرِّیحُ وَ النَّمْلُ وَ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ الشَّیَاطِینُ وَ الْمَرَدَةُ لَهُ طَائِعِینَ وَ لَمْ یَکُنْ یَعْرِفُ الْمَاءَ تَحْتَ الْهَوَاءِ وَ کَانَ الطَّیْرُ یَعْرِفُهُ وَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی (5) وَ قَدْ وَرِثْنَا نَحْنُ هَذَا الْقُرْآنَ الَّذِی فِیهِ مَا تُسَیَّرُ بِهِ الْجِبَالُ وَ تُقَطَّعُ بِهِ الْبُلْدَانُ وَ تُحْیَا بِهِ الْمَوْتَی وَ نَحْنُ نَعْرِفُ الْمَاءَ تَحْتَ الْهَوَاءِ وَ إِنَّ فِی کِتَابِ اللَّهِ لَآیَاتٍ مَا یُرَادُ بِهَا أَمْرٌ إِلَّا أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ بِهِ مَعَ مَا قَدْ یَأْذَنُ اللَّهُ مِمَّا کَتَبَهُ الْمَاضُونَ جَعَلَهُ اللَّهُ لَنَا فِی أُمِّ الْکِتَابِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ ما مِنْ غائِبَةٍ
ص: 133
فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ (1) ثُمَّ قَالَ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا (2) فَنَحْنُ الَّذِینَ اصْطَفَانَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَوْرَثَنَا هَذَا الَّذِی فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ ءٍ (3).
**[ترجمه]کافی: ابراهیم از پدرش روایت کرده که وی گفت: به امام کاظم علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! مرا آگاه سازید که آیا پیامبر صلّی الله علیه و آله وارث همه پیامبران بود؟ فرمود: بله. عرض کردم: یعنی از حضرت آدم علیه السلام تا برسد به خود ایشان؟ فرمود: هر پیامبری را خداوند مبعوث داشته حضرت محمد صلّی الله علیه و آله داناتر از اوست. عرض کردم: عیسی بن مریم علیه السلام به اذن خداوند مردگان را زنده میکرد. فرمود: درست میگویی، سلیمان بن داوود علیه السلام نیز زبان پرندگان را میفهمید، و رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر تمام این مراتب توانا بود. وقتی سلیمان بن داوود علیه السلام هدهد را حاضر نیافت و در امر او به شک افتاد، درباره او فرمود: «ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ امّ کانَ مِنَ الْغائِبِینَ» - . نمل / 20 -
{مرا چه شده است که هدهد را نمی بینم یا شاید از غایبان است.} وقتی دید او غایب است از او خشمگین شد و فرمود: «لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِینٍ» - . نمل / 21 - {قطعا او را به عذابی سخت عذاب می کنم یا سرش را می برم مگر آنکه دلیلی روشن برای من بیاورد.} سلیمان علیه السلام بدین خاطر خشمگین شده بود که هدهد جای آب را به او نشان میداد. به آن پرنده چیزی عطا شده بود که به سلیمان علیه السلام عطا نشده بود، گرچه باد و مور و جن و انس و شیاطین و سرکشان همه از او فرمان میبردند اما او جای آب را به زیر آسمان نمیدانست و آن پرنده این را میدانست. اما خداوند در کتاب خود میفرماید: «وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی» - . رعد / 31 - {و اگر قرآنی بود که کوهها بدان روان میشد یا زمین بدان قطعه قطعه میگردید یا مردگان بدان به سخن درمیآمدند...} و ما این قرآن را به ارث بردهایم که درونمایهاش کوهها را روان میسازد و سرزمینها را قطعه قطعه میگرداند و مردگان را زنده میکند، و ما جای آب را به زیر آسمان میدانیم. در کتاب خدا آیاتی هست که هر خواستهای به وسیله آن آیات به اذن خداوند برآورده میشود، افزون بر آن، آنچه را که اذن خداوند را جاری میسازد و پیامبران پیشین به ارث نهادهاند، خداوند در امّ الکتاب برای ما قرار داده است، خداوند میفرماید: «وَ ما مِنْ غائِبَةٍ
ص: 133
فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ» - . نمل / 75 -
{و هیچ پنهانی در آسمان و زمین نیست مگر اینکه در کتابی روشن [درج] است.} و میفرماید: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا» - . فاطر / 32 -
{سپس این کتاب را به آن بندگان خود که [آنان را] برگزیده بودیم به میراث دادیم.} ما همان کسانی هستیم که خداوند عزّ و جلّ برگزید و کتابی را که در آن بیان همه چیز هست، به ما به میراث داد - . اصول اکافی 1: 226 - .
**[ترجمه]
قوله علیه السلام مع ما قد یأذن الله أی أعطانا مع ذلک الأسماء التی کان الأنبیاء علیهم السلام یتلونها للأشیاء فتحصل بإذن الله.
**[ترجمه]«آنچه را که اذن خداوند را جاری میسازد» یعنی نامهایی را که پیامبران بر امور تلاوت میکردهاند و اینگونه آن امور به اذن خداوند واقع میشدهاند.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ عِمْرَانَ الْقُمِّیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَمْ أَحْفَظْ اسْمَهُ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام أُعْطِیَ حَرْفَیْنِ کَانَ یَعْمَلُ بِهِمَا وَ أُعْطِیَ مُوسَی علیه السلام أَرْبَعَةَ أَحْرُفٍ وَ أُعْطِیَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام ثَمَانِیَةَ أَحْرُفٍ وَ أُعْطِیَ نُوحٌ خَمْسَةَ عَشَرَ حَرْفاً وَ أُعْطِیَ آدَمُ خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ حَرْفاً وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَمَعَ ذَلِکَ کُلَّهُ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (4) وَ إِنَّ اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ ثَلَاثَةٌ وَ سَبْعُونَ حَرْفاً أَعْطَی (5) مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله اثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ حَرْفاً وَ حُجِبَ عَنْهُ حَرْفٌ وَاحِدٌ (6).
یر، بصائر الدرجات أحمد مثله (7)
**[ترجمه]کافی: یکی از یاران امام جعفر صادق علیه السلام از ایشان روایت کرده که فرمود: به عیسی بن مریم علیه السلام دو حرف عطا شده بود که با آن دو حرف عمل میکرد. به موسی علیه السلام نیز چهار حرف و به ابراهیم علیه السلام هشت حرف و به نوح علیه السلام پانزده حرف و به آدم علیه السلام بیست و پنج حرف عطا شده بود. خداوند متعال همه آنها را از برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله گرد آورد. اسم اعظم خداوند هفتاد و سه حرف است که هفتاد و دو حرف از آن به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله عطا شد و یک حرف از ایشان در پرده ماند - . اصول اکافی 1: 230 - .
در بصائر الدرجات از احمد نیز همانند این حدیث روایت شده است - . بصائر الدرجات: 57 - .
ص: 134
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ (8)
ص: 134
أقول: سیأتی مثله فی کتاب الإمامة بأسانید.
**[ترجمه]در بصائر الدرجات از عبدالصمد بن بشیر - . بصائر الدرجات: 57 -
نیز همانند این حدیث روایت شده است.
میگویم: همانند این حدیث در کتاب امامت با سندهایی خواهد آمد.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدٌ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ السَّرَّاجِ عَنْ بَشِیرِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُلُّ نَبِیٍّ وَرِثَ عِلْماً أَوْ غَیْرَهُ فَقَدِ انْتَهَی إِلَی آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1).
**[ترجمه]کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: هر پیامبری دانش یا چیزهای دیگری به ارث برده همه به خاندان محمد صلّی الله علیه و آله رسیده است - . اصول کافی 1: 232 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْحَرِیشِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَ رَأَیْتَ قَوْلَکَ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ تَنَزُّلِ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ فِیهَا إِلَی الْأَوْصِیَاءِ یَأْتُونَهُمْ بِأَمْرٍ لَمْ یَکُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ عَلِمَهُ أَوْ یَأْتُونَهُمْ بِأَمْرٍ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْلَمُهُ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَاتَ وَ لَیْسَ مِنْ عِلْمِهِ شَیْ ءٌ إِلَّا وَ عَلِیٌّ علیه السلام لَهُ وَاعٍ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَا لِی وَ لَکَ أَیُّهَا الرَّجُلُ وَ مَنْ أَدْخَلَکَ عَلَیَّ قَالَ أَدْخَلَنِی عَلَیْکَ الْقَضَاءُ لِطَلَبِ الدِّینِ قَالَ فَافْهَمْ مَا أَقُولُ لَکَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ لَمْ یَهْبِطْ حَتَّی أَعْلَمَهُ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ عِلْمَ مَا قَدْ کَانَ وَ مَا سَیَکُونُ وَ کَانَ کَثِیرٌ مِنْ عِلْمِهِ ذَلِکَ جُمَلًا یَأْتِی تَفْسِیرُهَا فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ کَذَلِکَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَدْ عَلِمَ جُمَلَ الْعِلْمِ وَ یَأْتِی تَفْسِیرُهُ فِی لَیَالِی الْقَدْرِ کَمَا کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ السَّائِلُ أَ وَ مَا کَانَ فِی الْجُمَلِ تَفْسِیرٌ قَالَ بَلَی وَ لَکِنَّهُ إِنَّمَا یَأْتِی بِالْأَمْرِ مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی لَیَالِی الْقَدْرِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ إِلَی الْأَوْصِیَاءِ افْعَلْ کَذَا وَ کَذَا لِأَمْرٍ کَانُوا قَدْ عَلِمُوهُ أُمِرُوا کَیْفَ یَعْمَلُونَ فِیهِ قُلْتُ فَسِّرْ لِی هَذَا قَالَ لَمْ یَمُتْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا حَافِظاً لِجُمْلَةِ الْعِلْمِ وَ تَفْسِیرِهِ قُلْتُ فَالَّذِی کَانَ یَأْتِیهِ فِی لَیَالِی الْقَدْرِ عِلْمُ مَا هُوَ قَالَ الْأَمْرُ وَ الْیُسْرُ فِیمَا کَانَ قَدْ عَلِمَ.
وَ الْخَبَرُ طَوِیلٌ أَخَذْنَا مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ (2).
**[ترجمه]کافی: از حسن بن عباس بن حریش روایت شده که وی گفت: مردی به امام جواد علیه السلام عرض کرد: اینکه درباره شب قدر میگویید در این شب فرشتگان و روح به سوی اوصیاء نازل میشوند، آیا امری را برایشان میآورند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله نمیدانسته یا امری را میآورند که حضرت آن را میدانسته؟ با این وجود که میدانید وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله درگذشت حضرت علی علیه السلام همه دانش ایشان را در بر گرفت. امام علیه السلام فرمود: ای مرد! مرا با تو چه کار؟! چه کسی تو را نزد من فرستاده؟ عرض کرد: مرا سرنوشت برای طلب دین نزد شما فرستاده است. فرمود: پس آنچه را که برایت میگویم دریاب! وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله را شبانه سوی آسمان سیر دادند، حضرت صلّی الله علیه و آله فرود نیامد تا آنگاه که خداوند عزّ و جلّ دانش گذشته و آینده را به ایشان آموخت، بسیاری از این دانش مُجمل و سربسته بود که تفسیرش در شب قدر میآید. درباره حضرت علی علیه السلام نیز همینگونه بود، ایشان دانش مُجمل را آموخت که تفسیرش در شبها ی قدر میآید همانطور که برای رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود. مرد پرسید: مگر در آن دانش مُجمل تفسیر نبود؟ فرمود: البته بود، اما در شبهای قدر از جانب خداوند تبارک و تعالی به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و اوصیاء امر میرسد که پیرامون آنچه میدانند چنین و چنان کنند، به آنان امر میرسد درباره آنچه میدانند چگونه عمل کنند. عرض شد: این را برایم تفسیر بفرما. فرمود: وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله درگذشت همه دانش مُجمل و تفسیرش را میدانست. عرض شد: پس آنچه در شبهای قدر به حضرت میرسید چه دانشی بود؟ فرمود: امر و آسانسازی پیرامون آنچه که میدانست.
این حدیث خبری طولانی است که ما به مقدار نیاز از آن برگرفتیم - . اصول کافی 1: 242و 251- 252 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی زَاهِرٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکُوفِیِّ عَنْ یُوسُفَ الْأَبْزَارِیِّ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ لِی قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ذَاتَ لَیْلَةٍ (3) وَ کَانَ لَا یُکَنِّینِی
ص: 135
قَبْلَ ذَلِکَ یَا بَا عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قُلْتُ لَبَّیْکَ قَالَ إِنَّ لَنَا فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ سُرُوراً قُلْتُ زَادَکَ اللَّهُ وَ مَا ذَاکَ قَالَ إِذَا کَانَ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ وَافَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعَرْشَ وَ وَافَی الْأَئِمَّةُ علیهم السلام مَعَهُ وَ وَافَیْنَا مَعَهُمْ فَلَا تُرَدُّ أَرْوَاحُنَا إِلَی أَبْدَانِنَا إِلَّا بِعِلْمٍ مُسْتَفَادٍ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَأَنْفَدْنَا (1).
**[ترجمه]کافی: از مُفَضّل روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام شبی، که تا پیش از آن مرا به کنیه صدا نزده بود،
ص: 135
به من فرمود: ای ابا عبدالله! عرض کردم: گوش به فرمانم! فرمود: در هر شب جمعهای برای ما سُروری هست. عرض کردم: خدا بر آن بیافزاید، چیست؟ فرمود: وقتی شب جمعه میشود رسول خدا صلّی الله علیه و آله به همراه امامان علیه السلام به عرش برمیآید و ما نیز با آنها به عرش برمیآییم. سپس ارواح ما به تنهایمان بازنمیگردد جز همراه با دانشی که بهره گرفتهایم. اگر چنین نبود دانش ما به پایان میرسید - . اصول کافی 1: 254 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ لَوْ لَا أَنَّا نَزْدَادُ لَأَنْفَدْنَا قَالَ قُلْتُ تَزْدَادُونَ شَیْئاً لَا یَعْلَمُهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَمَا إِنَّهُ إِذَا کَانَ ذَلِکَ عُرِضَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ عَلَی الْأَئِمَّةِ ثُمَّ انْتَهَی الْأَمْرُ إِلَیْنَا (2).
**[ترجمه]کافی: از زراه روایت شده که وی گفت: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: اگر بر دانش ما افزوده نمیشد دانشمان به پایان میرسید. عرض کردم: آیا به دانشتان چیزی افزوده میشود که رسول خدا صلّی الله علیه و آله نمیدانسته؟ فرمود: وقتی بنای افزایش دانش باشد، اول بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرضه میشود و سپس بر امامان علیهم السلام و پس از آن امر به ما میرسد - . اصول کافی 1: 263 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِرُمَّانَتَیْنِ مِنَ الْجَنَّةِ فَأَعْطَاهُ إِیَّاهُمَا فَأَکَلَ وَاحِدَةً وَ کَسَرَ الْأُخْرَی بِنِصْفَیْنِ فَأَعْطَی عَلِیّاً علیه السلام نِصْفَهَا فَأَکَلَهَا فَقَالَ یَا عَلِیُّ أَمَّا الرُّمَّانَةُ الْأُولَی الَّتِی أَکَلْتُهَا فَالنُّبُوَّةُ لَیْسَ لَکَ فِیهَا شَیْ ءٌ وَ أَمَّا الْأُخْرَی فَهُوَ الْعِلْمُ فَأَنْتَ شَرِیکِی فِیهِ (3).
**[ترجمه]کافی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: جبرئیل با دو انار از بهشت بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرود آمد و آن دو را به ایشان عطا کرد. حضرت صلّی الله علیه و آله یکی را خورد و دیگری را دو نیم کرد و نیمی از آن را به حضرت علی علیه السلام داد و ایشان آن را خورد. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای علی! انار اول که خودم خوردم، نبوت بود که تو در آن سهمی نداری، اما انار دوم علم بود که تو در آن با من شریکی - . اصول کافی 1: 255 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ الْأَئِمَّةُ یُحْیُونَ الْمَوْتَی وَ یُبْرِءُونَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ یَمْشُونَ عَلَی الْمَاءِ قَالَ مَا أَعْطَی اللَّهُ نَبِیّاً شَیْئاً قَطُّ إِلَّا وَ قَدْ أَعْطَاهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ أَعْطَاهُ مَا لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُمْ الْخَبَرَ (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از ثُمالی روایت شده که وی گفت: به امام سجاد علیه السلام عرض کردم: آیا امامان علیهم السلام نیز مردگان را زنده میکنند و کوریِ مادرزاد و پیسی را شفا میدهند و بر آب راه میروند؟ ایشان فرمود: خداوند به هیچ پیامبری چیزی عطا نکرد جز آنکه آن را به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز عطا فرمود، خداوند به حضرت صلّی الله علیه و آله آنچه را آنان نداشتند نیز عطا کرد - . بصائر الدرجات: 76 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ عَبَّاسٍ الْوَرَّاقِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ لَیْثٍ الْمُرَادِیِّ عَنْ سَدِیرٍ (5) قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام
ص: 136
فَمَرَّ بِنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ فَسَأَلَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ الْیَمَنِ فَأَقْبَلَ یُحَدِّثُ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَلْ تَعْرِفُ دَارَ کَذَا وَ کَذَا قَالَ نَعَمْ وَ رَأَیْتُهَا قَالَ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَلْ تَعْرِفُ صَخْرَةً عِنْدَهَا فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ نَعَمْ وَ رَأَیْتُهَا فَقَالَ الرَّجُلُ مَا رَأَیْتُ رَجُلًا أَعْرَفَ بِالْبِلَادِ مِنْکَ فَلَمَّا قَامَ الرَّجُلُ قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا أَبَا الْفَضْلِ تِلْکَ الصَّخْرَةُ الَّتِی غَضِبَ (1) مُوسَی فَأَلْقَی الْأَلْوَاحَ فَمَا ذَهَبَ مِنَ التَّوْرَاةِ الْتَقَمَتْهُ الصَّخْرَةُ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولَهُ أَدَّتْهُ إِلَیْهِ وَ هِیَ عِنْدَنَا (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از سدیر روایت شده که وی گفت: خدمت امام محمد باقر علیه السلام بودم
ص: 136
که مردی از اهل یمن نزد ما رسید. امام علیه السلام از او درباره یمن پرسید و او شروع به صحبت کرد. امام علیه السلام به او فرمود: آیا فلان سرا را بلدی؟ عرض کرد: بله، آن را دیدهایم. فرمود: آیا صخرهای را که در فلان جای آن سرا قرار دارد بلدی؟ عرض کرد: بله، آن را دیدهام. آنگاه عرض کرد: تا کنون کسی را ندیده بودم که آن دیار را بیشتر از شما بلد باشد. سپس آن مرد رفت و حضرت به من فرمود: ای ابو الفضل! آن صخره همان صخرهایست که وقتی موسی علیه السلام خشمگین شد الواح را روی آن انداخت، اینگونه هر چه از تورات محو شد در دل آن صخره جای گرفت، وقتی خداوند رسول خود صلّی الله علیه و آله را مبعوث داشت آن را به ایشان سپرد و آن نزد ماست - . بصائر الدرجات: 37- 38 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْقَمَّاطِ (3) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: عِنْدَنَا صُحُفُ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی وَرِثْنَاهَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام فرمود: نزد ماست صحف ابراهیم و موسی که ما از رسول الله صلی الله علیه و آله ارث برده ایم .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَبُو مُحَمَّدٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِی الْجَفْرِ (5) إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا أَنْزَلَ أَلْوَاحَ مُوسَی علیه السلام أَنْزَلَهَا عَلَیْهِ وَ فِیهَا تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ ءٍ کَانَ وَ هُوَ کَائِنٌ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ فَلَمَّا انْقَضَتْ أَیَّامُ مُوسَی أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ اسْتَوْدِعِ الْأَلْوَاحَ وَ هِیَ زَبَرْجَدَةٌ مِنَ الْجَنَّةِ الْجَبَلَ فَأَتَی مُوسَی الْجَبَلَ فَانْشَقَّ لَهُ الْجَبَلُ فَجَعَلَ فِیهِ الْأَلْوَاحَ مَلْفُوفَةً فَلَمَّا جَعَلَهَا فِیهِ انْطَبَقَ الْجَبَلُ عَلَیْهَا فَلَمْ تَزَلْ فِی الْجَبَلِ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ نَبِیَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَ رَکْبٌ مِنَ الْیَمَنِ یُرِیدُونَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی الْجَبَلِ انْفَرَجَ الْجَبَلُ وَ خَرَجَتِ الْأَلْوَاحُ مَلْفُوفَةً کَمَا وَضَعَهَا مُوسَی علیه السلام فَأَخَذَهَا الْقَوْمُ فَلَمَّا وَقَعَتْ فِی أَیْدِیهِمْ أُلْقِیَ فِی قُلُوبِهِمْ أَنْ لَا یَنْظُرُوا إِلَیْهَا وَ هَابُوهَا حَتَّی یَأْتُوا بِهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْزَلَ اللَّهُ
ص: 137
جَبْرَئِیلَ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ بِأَمْرِ الْقَوْمِ وَ بِالَّذِی أَصَابُوا فَلَمَّا قَدِمُوا عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ابْتَدَأَهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُمْ عَمَّا وَجَدُوا فَقَالُوا وَ مَا عِلْمُکَ بِمَا وَجَدْنَا فَقَالَ أَخْبَرَنِی بِهِ رَبِّی وَ هِیَ الْأَلْوَاحُ قَالُوا نَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْرَجُوهَا فَدَفَعُوهَا إِلَیْهِ فَنَظَرَ إِلَیْهَا وَ قَرَأَهَا وَ کِتَابُهَا بِالْعِبْرَانِیِّ ثُمَّ دَعَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ دُونَکَ هَذِهِ فَفِیهَا عِلْمُ الْأَوَّلِینَ وَ عِلْمُ الْآخِرِینَ وَ هِیَ أَلْوَاحُ مُوسَی علیه السلام وَ قَدْ أَمَرَنِی رَبِّی أَنْ أَدْفَعَهَا إِلَیْکَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَسْتُ أُحْسِنُ قِرَاءَتَهَا قَالَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَمَرَنِی أَنْ آمُرَکَ أَنْ تَضَعَهَا تَحْتَ رَأْسِکَ لَیْلَتَکَ هَذِهِ فَإِنَّکَ تُصْبِحُ وَ قَدْ عُلِّمْتَ قِرَاءَتَهَا قَالَ فَجَعَلَهَا تَحْتَ رَأْسِهِ فَأَصْبَحَ وَ قَدْ عَلَّمَهُ اللَّهُ کُلَّ شَیْ ءٍ فِیهَا فَأَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَنْسَخَهَا فَنَسَخَهَا فِی جِلْدِ شَاةٍ وَ هُوَ الْجَفْرُ وَ فِیهِ عِلْمُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ هُوَ عِنْدَنَا وَ الْأَلْوَاحُ وَ عَصَا مُوسَی عِنْدَنَا وَ نَحْنُ وَرِثْنَا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله (1).
شی، تفسیر العیاشی مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام تِلْکَ الصَّخْرَةُ الَّتِی حَفِظَتْ أَلْوَاحَ مُوسَی علیه السلام تَحْتَ شَجَرَةٍ فِی وَادٍ یُعْرَفُ بِکَذَا
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان درباره جِفر فرمود: وقتی خداوند متعال الواح را بر موسی علیه السلام نازل فرمود، بیان همه آنچه رخ داده بود و آنچه تا به روز قیامت رخ میدهد در آن الواح بود. چون روزگار موسی گذشت، خداوند به او وحی کرد الواح را که از جنس زبرجد بهشت بود، نزد کوه به امانت بسپارد. موسی نزد کوه رفت و آنگاه کوه برایش شکافته شد و او الواح را در پارچه پیچید و در آن گذاشت. وقتی الواح را در کوه گذاشت شکاف بر روی آنها بسته شد و همچنان درون کوه ماند تا اینکه خداوند پیامبرش حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را مبعوث کرد. در آن اوان کاروانی از یمن به قصد دیدار پیامبر صلّی الله علیه و آله به راه افتاد. وقتی آنها به آن کوه رسیدند، کوه دهان باز کرد و الواح را که در پارچه پیچیده شده بود، به همان شکل که موسی علیه السلام گذاشته بود، بیرون آورد. آن قوم بسته را برداشتند اما وقتی در دستانشان قرار گرفت به ناگاه از آن ترسیدند و به دلشان افتاد که آن را نبینند و نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیاورند. در آن دم خداوند جبرئیل را بر پیامبر صلّی الله علیه و آله نازل کرد
ص: 137
و او حضرت را از ماجرای آن قوم و اتفاقی که برایشان افتاده بود آگاه ساخت. چون آنان نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله رسیدند حضرت سخن را آغاز کرد و از آنان سراغ چیزی را که یافته بودند گرفت. عرض کردند: چیزی را که ما یافتهایم شما از کجا میدانید؟ فرمود: پروردگارم مرا از آن خبر داد و آن، الوح موسی علیه السلام است. عرض کردند: گواهی میدهیم که تو رسول خدا هستی. آنگاه آن را درآوردند و به حضرت دادند. حضرت به آن نگریست و آن را خواند حال آنکه به عبری نوشته شده بود. سپس امیرمومنان علیه السلام را فراخواند و به ایشان فرمود: این را بگیر که دانش پیشینیان و پسینیان در آن است، این الواح موسی علیه السلام است و پروردگارم به من امر کرده که آن را به تو بدهم. امام علیه السلام عرض کرد: ای رسول خدا! من بلد نیستم آن را بخوانم. فرمود: جبرئیل به من گفت به تو امر کنم که این را بگیری و امشب زیر سرت بگذاری، وقتی صبح شود خواندنش را آموختهای. امام علی علیه السلام الواح را زیر سرش گذاشت و چون صبح شد خداوند همه چیز را درباره آن به ایشان آموخته بود. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود تا نسخهای از آن بردارد و ایشان روی پوست میش نسخهای از آن برداشت که آن همان جِفر است. در آن نگاشته دانش پیشینیان و پسینیان قرار دارد و آن نزد ماست، الواح و عصای موسی علیه السلام نزد ماست و ما وارثان پیامبر صلّی الله علیه و آله هستیم - . بصائر الدرجات: 38 - .
تفسیر عیاشی همانند این حدیث را آورده و در آخرش افزوده: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: آن صخرهای که الواح موسی علیه السلام را در میان گرفت به زیر درختی در فلان وادی با فلان نشانی قرار دارد.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ علیه السلام کَانَ وَصِیَّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ علیه السلام وَ کَانَتْ أَلْوَاحُ مُوسَی مِنْ زُمُرُّدٍ أَخْضَرَ فَلَمَّا غَضِبَ مُوسَی علیه السلام أَلْقَی الْأَلْوَاحَ مِنْ یَدِهِ فَمِنْهَا مَا تَکْسِرُ وَ مِنْهَا مَا بَقِیَ وَ مِنْهَا مَا ارْتَفَعَ فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ مُوسَی علیه السلام الْغَضَبُ قَالَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ أَ عِنْدَکَ تِبْیَانُ مَا فِی الْأَلْوَاحِ قَالَ نَعَمْ فَلَمْ یَزَلْ یَتَوَارَثُونَهَا (2) رَهْطٌ مِنْ بَعْدِ رَهْطٍ حَتَّی وَقَعَتْ فِی أَیْدِی أَرْبَعَةِ رَهْطٍ مِنَ الْیَمَنِ وَ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِتِهَامَةَ وَ بَلَغَهُمُ الْخَبَرُ فَقَالُوا مَا یَقُولُ هَذَا النَّبِیُّ قِیلَ یَنْهَی عَنِ الْخَمْرِ وَ الزِّنَا وَ یَأْمُرُ بِمَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ وَ کَرَمِ الْجِوَارِ فَقَالُوا هَذَا أَوْلَی بِمَا فِی أَیْدِینَا مِنَّا فَاتَّفَقُوا أَنْ یَأْتُوهُ فِی شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ ائْتِ النَّبِیَّ فَأَخْبِرْهُ فَأَتَاهُ فَقَالَ إِنَّ فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ فُلَاناً وَرِثُوا أَلْوَاحَ مُوسَی علیه السلام
ص: 138
وَ هُمْ یَأْتُونَکَ فِی شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا فِی لَیْلَةِ کَذَا وَ کَذَا فَسَهَرَ لَهُمْ تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَجَاءَ الرَّکْبُ فَدَقُّوا عَلَیْهِ الْبَابَ وَ هُمْ یَقُولُونَ یَا مُحَمَّدُ قَالَ نَعَمْ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ وَ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ وَ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ وَ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ أَیْنَ الْکِتَابُ الَّذِی تَوَارَثْتُمُوهُ مِنْ یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَصِیِّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ قَالُوا نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اللَّهِ مَا عَلِمَ بِهِ أَحَدٌ قَطُّ مُنْذُ وَقَعَ عِنْدَنَا قَبْلَکَ قَالَ فَأَخَذَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَإِذَا هُوَ کِتَابٌ بِالْعِبْرَانِیَّةِ دَقِیقٌ (1) فَدَفَعَهُ إِلَیَّ وَ وَضَعْتُهُ عِنْدَ رَأْسِی فَأَصْبَحْتُ بِالْغَدَاةِ (2) وَ هُوَ کِتَابٌ بِالْعَرَبِیَّةِ جَلِیلٌ فِیهِ عِلْمُ مَا خَلَقَ اللَّهُ مُنْذُ قَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ فَعَلِمْتُ ذَلِکَ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امیرمومنان علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: یوشع بن نون علیه السلام وصیّ موسی بن عمران علیه السلام بود و الواح موسی علیه السلام از زمرد سبز بود. وقتی موسی علیه السلام خشمگین شد الواح از دستش افتاد و بخشی از آن شکست و بخشی باقی ماند و بخشی از بین رفت. چون خشم موسی علیه السلام فرونشست یوشع بن نون علیه السلام به او عرض کرد: آیا بیان آنچه درون الواح است نزد توست؟ فرمود: بله. از آن پس همواره گروهی پس از گروه دیگر آن را به ارث بردند تا اینکه به دست گروهی چهار نفره از اهل یمن افتاد. خداوند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را در تهامه مبعوث کرد و این خبر به آنان رسید. گفتند: این پیامبر چه میگوید؟ گفته شد: از خَمر و زنا نهی میکند و اخلاق نیک و تکریم همسایه امر میکند. گفتند: این برای ما از آنچه در دست داریم بهتر است. آنان توافق کردند که در فلان ماه نزد حضرت بیایند. آنگاه خداوند به جبرئیل وحی کرد که نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله برو و به او خبر بده. او آمد و عرض کرد که فلان و فلان و فلان و فلان الواح موسی علیه السلام را به ارث بردهاند
ص: 138
و آنها در فلان ماه و فلان شب نزد تو میآیند. پیامبر صلّی الله علیه و آله آن شب را در انتظار آنان بیدار ماند. کاروان از راه رسید و در خانه پیامبر صلّی الله علیه و آله را زدند و عرض کردند: ای محمد! فرمود: بله ای فلان بن فلان و فلان بن فلان و فلان بن فلان و فلان بن فلان! کجاست آن نگاشتهای که از یوشع بن نون علیه السلام وصیّ موسی بن عمران علیه السلام به ارث بردهاید؟ آنها عرض کردند: گواهی میدهیم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، یکتاست و هیچ شریکی ندارد و تو محمد رسول خدا هستی، به خدا سوگند از زمانی که الواح به دست ما افتاده تا پیش از تو هیچ کس از آن آگاه نبود. آنگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله آن را گرفت و دید نوشتهای دقیق به زبان عبری است. ایشان آن را به من سپرد و من آن را زیر سرم نهادم. صبح که بلند شدم دیدم آن نوشتهای زیبا به زبان عربی است که دانش هر آنچه خداوند آفریده، از زمانی که آسمانها و زمین را به پا داشته تا به روز قیامت، در آن هست. پس من آن را آموختم - . بصائر الدرجات: 39 - .
**[ترجمه]
یمکن الجمع بین الخبرین بتحقق الأمرین معا و یحتمل أن یکونا واقعتین لکنه بعید.
**[ترجمه]میتوان هر دو خبر را به تحقّق هر دو امر با هم جمع کرد، نیز محتمل است که اینها دو رخداد باشند، اما بعید است.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُعَاوِیَةُ بْنُ حُکَیْمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شُعَیْبِ (4) بْنِ غَزْوَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ فَقَالَ یَا یَمَانِیُّ أَ تَعْرِفُ شِعْبَ کَذَا وَ کَذَا قَالَ نَعَمْ قَالَ لَهُ تَعْرِفُ شَجَرَةً فِی الشِّعْبِ صِفَتُهَا کَذَا وَ کَذَا قَالَ لَهُ نَعَمْ قَالَ لَهُ تَعْرِفُ صَخْرَةً تَحْتَ الشَّجَرَةِ قَالَ لَهُ نَعَمْ قَالَ فَتِلْکَ الصَّخْرَةُ الَّتِی حَفِظَتْ أَلْوَاحَ مُوسَی علیه السلام عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: روایت شده که مردی از اهل یمن نزد امام محمد باقر علیه السلام آمد. ایشان فرمود: ای یمنی! آیا فلان دره را بلدی؟ عرض کرد: بله.
فرمود: آیا در آن دره فلان درخت را به این نشانی بلدی؟ عرض کرد: بله. فرمود: آن صخره را به زیر درخت بلدی؟ عرض کرد: بله. فرمود: آن همان صخرهایست که الواح موسی علیه السلام را برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نگاه داشت - . بصائر الدرجات: 39 - .
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنْ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا الْکُوفِیِّینَ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ أُمَیَّةَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ دُرُسْتَ الْوَاسِطِیِّ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (6) مَحْجُوجاً بِآبِی قَالَ لَا وَ لَکِنَّهُ کَانَ مُسْتَوْدَعاً لِلْوَصَایَا فَدَفَعَهَا إِلَیْهِ قَالَ قُلْتُ فَدَفَعَهَا إِلَیْهِ عَلَی أَنَّهُ مَحْجُوجٌ بِهِ فَقَالَ لَوْ کَانَ مَحْجُوجاً بِهِ لَمَا دَفَعَ إِلَیْهِ الْوَصَایَا قُلْتُ
ص: 139
فَمَا کَانَ حَالُ آبِی قَالَ أَقَرَّ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ بِمَا جَاءَ بِهِ وَ دَفَعَ إِلَیْهِ الْوَصَایَا وَ مَاتَ آبِی مِنْ یَوْمِهِ (1).
**[ترجمه]إکمال الدین: از دُرُست واسطی روایت شده که وی گفت: از امام موسی علیه السلام پرسیدم: آیا رسول خدا صلّی الله علیه و آله محجوج به ابی(ابوطالب یا آبی بالط که از علمای نصاری بوده ) بود؟(یعنی ابوطالب حجت بر پیامبر بود) ایشان فرمود: خیر، اما وصایا نزد او به امانت نهاده شده بود و او آنها را به حضرت سپرد. عرض کردم: آنها را به حضرت سپرد چون بر پیامبر حجت بود؟ فرمود: اگر پیامبر محجوج بود وصایا را به او نمیسپرد.- زیرا وصیت باید نزد وصی باشد - عرض کردم:
ص: 139
پس وضعیت ابی(ابوطالب) چه بود؟ - آیا پیامبر بر او حجت بود - فرمود: ابی(ابوطالب) به صدق پیامبر صلّی الله علیه و آله و آنچه ایشان آورده بود اقرار کرد و وصایا را به ایشان سپرد و همان روز درگذشت - . کمال الدین: 374 - .
**[ترجمه]
روی الکلینی هذا الخبر عن محمد بن یحیی عن سعد عن جماعة من أصحابنا عن أحمد بن هلال عن أمیة بن علی القیسی عن درست مثله (2) إلا أن فیه کان رسول الله صلی الله علیه و آله محجوجا بأبی طالب و کذا فی آخر الخبر فما کان حال أبی طالب و الظاهر أن أحدهما تصحیف الآخر لوحدة الخبر و یحتمل أن یکون السائل سأل عن حال کلیهما و کان الجواب واحدا ثم التعلیل الوارد فی الخبر فیه إشکال ظاهر إذ دفع الوصیة لا ینافی کونه حجة علی النبی صلی الله علیه و آله کما أن النبی دفع الوصایا إلی أمیر المؤمنین علیه السلام عند موته مع أنه کان حجة علیه و یمکن أن یتکلف فیه بوجوه:
الأول أن یکون المراد بالدفع الدفع قبل ظهور آثار الموت فإن الإمام إنما یدفع الکتب و الآثار إلی الإمام الذی بعده عند ما یظهر له انتهاء مدته فیکون قوله و مات آبی من یومه أی کذا اتفق من غیر علمه بذلک أو یکون ما أعطاه عند موته غیر ما أعطاه قبل ذلک و إنما أعطی عند الموت بقیة الوصایا.
الثانی أن یکون المراد بالدفع دفعا خاصا من جهة کونه مستودعا للوصایا لا من جهة کونها له بالأصالة و دفعها إلی غیره عند انتهاء حاجته کما صرح علیه السلام أولا بقوله و لکنه کان مستودعا للوصایا فالمعنی أنه لو کان کذلک لما دفع إلیه الوصایا علی هذا الوجه.
الثالث أن یکون المراد بکونه محجوجا بأبی طالب کونه مؤاخذا بسببه و بأنه
ص: 140
لم یهده إلی الإسلام فأجاب علیه السلام بأنه کان مسلما و کان من الأوصیاء و کان مستودعا للوصایا و أقر به و دفع إلیه الوصایا فلم یفهم السائل و قال فدفع الوصایا یدل علی تمام الحجة علی أبی طالب فیکون أبو طالب محجوجا برسول الله صلی الله علیه و آله حیث علم ذلک و دفع إلیه الوصایا و لم یؤمن به فأجاب علیه السلام بأنه لو کان لم یؤمن به لما دفع إلیه الوصایا بل کان مؤمنا.
الرابع أن یکون المحجوج بالمعنی الأول و الضمیر فی قوله علی أنه راجعا إلی أبی طالب و فی قوله به إلی النبی صلی الله علیه و آله کما ذکرنا فی الوجه الثالث فالجواب أنه لو کان رعیة له لما کان دفع إلیه الوصایا و لا یخفی بعده و مخالفته لآخر الخبر و لما هو المعلوم من کونه حجة علی جمیع الخلق إلا أن یقال أنه لم یکن حجیته علیه مثل سائر الخلق لأنه کان حاملا للوصایا و دافعها إلیه و لا یخفی ما فیه و سیأتی بعض القول فی هذا الخبر فی باب أحوال أبی طالب رضی الله عنه.
**[ترجمه]کلینی نیز این خبر را از دُرُست روایت کرده با این تفاوت که در آن به جای «ابی» «ابی طالب» آمده، در آخر خبر نیز به جای «پس وضعیت ابی چه بود؟» آمده: «پس وضعیت ابی طالب چه بود؟». به سبب وحدت خبر ظاهرا یکی از این دو اسم مصحّف دیگری است، نیز محتمل است که وی درباره وضعیت هر دوی آنها(آبی و ابوطالب) پرسیده باشد و پاسخ یکی باشد. در هر حال، تعلیلی که در خبر آمده ایرادی آشکار دارد زیرا اینکه او وصایا را به پیامبر صلّی الله علیه و آله سپرده منافاتی با این ندارد که او بر پیامبر صلّی الله علیه و آله حجت باشد همانگونه که پیامبر صلّی الله علیه و آله هنگام وفاتش وصایا را به امیرمومنان علیه السلام سپرد و بر امیرمومنان علیه السلام حجت بود. اما میتوان در این باره وجوهی ساخت:
اول اینکه منظور از سپردن، سپردن پیش از ظهور آثار مرگ باشد. زیرا امام وقتی کتب و آثار را به امام بعدی میسپارد که پایان مدت خود بر او آشکار شده باشد. بر این اساس جمله «آبی همان روز درگذشت» یعنی این اتفاق برای او افتاد بدون اینکه از آن خبر داشته باشد، یا آنچه وی به هنگام مرگش به حضرت داده چیزی بوده غیر از آنچه که پیشتر به حضرت داده و هنگام مرگ بقیه وصایا را به ایشان داده است.
دوم اینکه منظور از سپردن، این بوده که او به عنوان امانتدارِ وصایا آنها را به حضرت سپرده و نه به این عنوان که وصایا در اصل به او تعلق داشته و وقتی نیازش به پایان رسیده آنها را به کس دیگری سپرده است، همچنان که امام علیه السلام بار اول تصریح کرده که «وصایا نزد او به امانت نهاده شده بود.» یعنی اگر آنها مال خودش بود آنها را به ایشان نمیسپرد.
سوم اینکه منظور از حجت بودن ابی طالب بر پیامبر صلّی الله علیه و آله این باشد که حضرت به خاطر او مؤاخذه میشود
ص: 140
زیرا او را به اسلام هدایت نکرده است. پس امام علیه السلام پاسخ داده که او مسلمان و از جمله اوصیاء بوده و وصایا نزدش به امانت بوده و به صدق پیامبر صلّی الله علیه و آله اقرار کرده و وصایا را به ایشان سپرده است. اما پرسشگر نفهمیده و گفته اما سپردن وصایا دال بر این است که حجت بر ابی طالب تمام بوده و رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر او حجت بوده، چون ابی طالب این را میدانسته و وصایا را به حضرت سپرده در حالی که به ایشان ایمان نیاورده است. و امام علیه السلام پاسخ داده: اگر او به حضرت ایمان نیاورده بود وصایا را به ایشان نمیسپرد، یعنی او مومن بوده است.
چهارم اینکه «محجوج» به معنای نخست باشد و در جمله «چون او بر او حجت بود؟» ضمیر اول به پیامبر صلّی الله علیه و آله برگردد و ضمیر دوم به ابی طالب، همانگونه که در وجه سوم گفتیم. در این صورت پاسخ این میشود که اگر او رعیت او بود وصایا را به او نمیسپرد. البته ادامه و آخر خبر با این معنا ناسازگار است و نیز از آن رو که معلوم است پیامبر صلّی الله علیه و آله بر همه خلق حجت است، مگر اینکه بگوییم حجیّت حضرت بر او همچون حجیّت ایشان بر سایر خلق نیست، چون او حامل وصایا بوده و آنها را به حضرت سپرده است. لکن اشکال این وجه مخفی نیست و درباره این خبر گفتاری در باب احوال ابی طالب خواهد آمد.
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ ابْنِ یَزِیدَ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الَّذِی تَنَاهَتْ إِلَیْهِ وَصِیَّةُ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام یُقَالُ لَهُ آبِی (1).
**[ترجمه]إکمال الدین: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: وصیت عیسی بن مریم به دست کسی رسید که به او ابی میگفتند - . کمال الدین: 373 - .
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ وَ سَعْدٍ مَعاً عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ آخِرَ أَوْصِیَاءِ عِیسَی علیه السلام رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ بالط (2).
**[ترجمه]إکمال الدین: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: آخرین وصیّ عیسی علیه السلام مردی بود که به او بالط میگفتند - . کمال الدین: 373 - .
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ النَّهْدِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ مَعاً عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ دُرُسْتَ الْوَاسِطِیِّ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَدْ أَتَی غَیْرَ وَاحِدٍ مِنَ الْعُلَمَاءِ وَ کَانَ آخِرُ مَنْ أَتَی آبِیَ فَمَکَثَ عِنْدَهُ مَا شَاءَ اللَّهُ فَلَمَّا ظَهَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَالَ آبِی یَا سَلْمَانُ إِنَّ صَاحِبَکَ الَّذِی (تَطْلُبُهُ) قَدْ ظَهَرَ (3) بِمَکَّةَ فَتَوَجَّهَ إِلَیْهِ سَلْمَانُ رَحِمَهُ اللَّهِ (4).
ص: 141
**[ترجمه]إکمال الدین: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: سلمان فارسی نزد علمای بسیاری رفت. آخرین کسی که نزدش رفت ابی بود که به خواست خدا مدتی نزد او بر جا ماند. وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله ظهور کرد ابی گفت: ای سلمان! آن رفیقت که دنبالش میگردی در مکه ظهور کرده است. آنگاه سلمان سوی حضرت رهسپار شد - . کمال الدین: 373 - .
ص: 141
**[ترجمه]
سن، المحاسن أَبُو إِسْحَاقَ الْخَفَّافُ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ الَّذِی تَنَاهَتْ إِلَیْهِ وَصَایَا عِیسَی علیه السلام آبِیَ.
وَ رَوَاهُ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ (1) عَنْ دُرُسْتَ وَ زَادَ فِیهِ فَلَمَّا أَنْ أَتَاهُ سَلْمَانُ قَالَ لَهُ إِنَّ الَّذِی تَطْلُبُ قَدْ ظَهَرَ الْیَوْمَ بِمَکَّةَ فَتَوَجَّهَ إِلَیْهِ (2).
**[ترجمه]المحاسن: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: کسی که وصایای عیسی به دستش رسید ابی بود.
المحاسن نیز همین حدیث را از دُرُست روایت کرده و در آن افزوده: وقتی سلمان نزد او رفت او به سلمان گفت: آن کسی که دنبالش میگردی امروز در مکه ظهور کرده است. آنگاه سلمان سوی حضرت رهسپار شد - . المحاسن: 235 - .
**[ترجمه]
یحتمل أن یکون بالط و آبی واحدا و یحتمل تعددهما و یکون الوصایا من عیسی علیه السلام انتهی إلیه صلی الله علیه و آله من جهتین بل من جهات لما سیأتی أنه انتهی إلیه من جهة بردة أیضا و أما أبو طالب فإنه کان من أوصیاء إبراهیم و إسماعیل علیهما السلام و کان حافظا لکتبهم و وصایاهم من تلک الجهة لا من جهة بنی إسرائیل و موسی و عیسی علیهما السلام لم یکونا مبعوثین إلیهم بل کانوا علی ملة إبراهیم علیه السلام کما مرت الإشارة إلیه فی کتاب النبوة.
**[ترجمه]محتمل است که بالط و آبی یک نفر باشند و نیز محتمل است دو نفر باشند. وصایای عیسی علیه السلام از دو جهت و بلکه از چند جهت به پیامبر صلّی الله علیه و آله رسیده زیرا در این باره همچنین خواهد آمد که این وصایا از جهت بُرده به ایشان رسیده است. و اما ابوطالب؛ او از جمله اوصیاء ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام بوده و حافظ کتابهای آنان از آن جهت بوده نه از جهت بنی اسرائیل، و موسی و عیسی علیهما السلام مبعوث بر ایشان نبوده اند بلکه آنان بر آیین ابراهیم علیه السلام بودهاند همچنانکه در کتاب نبوت اشاره شد.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ غَیْرُهُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ وَ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْصَی مُوسَی علیه السلام إِلَی یُوشَعَ بْنِ نُونٍ علیه السلام وَ أَوْصَی یُوشَعُ بْنُ نُونٍ علیه السلام إِلَی وُلْدِ هَارُونَ علیه السلام وَ لَمْ یُوصِ إِلَی وُلْدِهِ وَ لَا إِلَی وُلْدِ مُوسَی علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الْخِیَرَةُ یَخْتَارُ مَنْ یَشَاءُ مِمَّنْ یَشَاءُ وَ بَشَّرَ مُوسَی وَ یُوشَعُ بِالْمَسِیحِ علیه السلام فَلَمَّا أَنْ بَعَثَ اللَّهُ الْمَسِیحَ علیه السلام قَالَ الْمَسِیحُ علیه السلام لَهُمْ إِنَّهُ سَوْفَ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی نَبِیٌّ اسْمُهُ أَحْمَدُ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ یَجِی ءُ بِتَصْدِیقِی وَ تَصْدِیقِکُمْ وَ عُذْرِی وَ عُذْرِکُمْ وَ جَرَتْ مِنْ بَعْدِهِ فِی الْحَوَارِیِّینَ فِی الْمُسْتَحْفَظِینَ وَ إِنَّمَا سَمَّاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُسْتَحْفَظِینَ لِأَنَّهُمُ اسْتُحْفِظُوا الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ هُوَ الْکِتَابُ الَّذِی یُعْلَمُ بِهِ عِلْمُ کُلِّ شَیْ ءٍ الَّذِی کَانَ مَعَ الْأَنْبِیَاءِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ (3) الْکِتَابُ الِاسْمُ الْأَکْبَرُ وَ إِنَّمَا عُرِفَ مِمَّا یُدْعَی الْکِتَابَ التَّوْرَاةُ
ص: 142
وَ الْإِنْجِیلُ وَ الْفُرْقَانُ فِیهَا کِتَابُ نُوحٍ علیه السلام وَ فِیهَا کِتَابُ صَالِحٍ وَ شُعَیْبٍ وَ إِبْرَاهِیمَ علیهم السلام فَأَخْبَرَ اللَّهُ (1) عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی (2) فَأَیْنَ صُحُفُ إِبْرَاهِیمَ إِنَّمَا (3) صُحُفُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام الِاسْمُ الْأَکْبَرُ وَ صُحُفُ مُوسَی علیه السلام الِاسْمُ الْأَکْبَرُ فَلَمْ تَزَلِ الْوَصِیَّةُ فِی عَالِمٍ بَعْدَ عَالِمٍ حَتَّی دَفَعُوهَا إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُحَمَّداً أَسْلَمَ لَهُ الْعَقِبَ مِنَ الْمُسْتَحْفَظِینَ وَ کَذَّبَهُ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَ دَعَا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جَاهَدَ فِی سَبِیلِهِ (4).
إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ بِطُولِهِ وَ سَیَأْتِی فِی أَبْوَابِ النُّصُوصِ عَلَی الْأَئِمَّةِ علیهم السلام.
**[ترجمه]کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: موسی علیه السلام به یوشع بن نون علیه السلام وصیت کرد و یوشع بن نون علیه السلام نیز به فرزندان هارون علیه السلام وصیت کرد نه به فرزندان خود و نه به فرزندان موسی علیه السلام . خداوند عزّ و جلّ اختیار دارد و هر که را بخواهد از هر خاندانی که بخواهد اختیار میکند. موسی علیه السلام و یوشع علیه السلام به آمدن مسیح علیه السلام بشارت دادند، وقتی خداوند مسیح را مبعوث داشت او به آنان گفت: پس از من پیامبری خواهد آمد که نامش احمد صلّی الله علیه و آله و از فرزندان اسماعیل علیه السلام است، او من و شما را تصدیق میکند و حجت من و شما را بیان میدارد. امر وصیت پس از عیسی علیه السلام در میان حواریونِ مستحفَط (مأمور به حفظ) جریان یافت. خداوند عزّ و جلّ از آن رو آنان را «مستحفظین» نامیده زیرا از آنان خواسته شده نام اکبر خداوند را حفظ کنند، یعنی کتابی را که با آن دانش همه چیز دانسته میشود و همراه پیامبران بوده است، خداوند عزّ و جلّ میفرماید: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ» - . حدید / 25 -
{به راستی [ما] پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم.} کتاب همان اسم اکبر است و از جمله آنچه به نام کتاب معروف است تورات
ص: 142
و انجیل و فرقان است، اما در آن کتاب، کتاب نوح و کتاب صالح و شُعیب و ابراهیم علیهم السلام هست، خداوند عزّ و جلّ خبر داده: «إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی * صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی» - . اعلی / 18- 19 - {قطعا در صحیفه های گذشته این [معنی] هست. صحیفه های ابراهیم و موسی.} پس صحیفههای ابراهیم علیه السلام چه میشود؟ صحیفههای ابراهیم علیه السلام همان اسم اکبر است و صحیفههای موسی علیه السلام نیز همان اسم اکبر است. اینگونه همواره امر وصیت برای دانایی پس از دانای دیگر جریان یافت تا اینکه آن را به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله رساندند. وقتی خداوند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را مبعوث داشت، دنباله مستحفظین به او اسلام آوردند اما بنی اسرائیل تکذیبش کردند. حضرت به سوی خداوند عزّ و جلّ فراخواند در راه خدا مجاهدت کرد - . اصول کافی 1: 293 - .
این خبر ادامهای طولانی دارد که در ابواب امامان علیه السلام خواهد آمد.
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ (5) عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ السَّرَّاجِ عَنْ بِشْرِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُفَضَّلٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ أَ تَدْرِی مَا کَانَ قَمِیصُ یُوسُفَ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَا قَالَ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام لَمَّا أُوقِدَتْ لَهُ النَّارُ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِثَوْبٍ مِنْ ثِیَابِ الْجَنَّةِ وَ أَلْبَسَهُ إِیَّاهُ فَلَمْ یَضُرَّهُ مَعَهُ رِیحٌ وَ لَا بَرْدٌ وَ لَا حَرٌّ فَلَمَّا حَضَرَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام الْمَوْتُ جَعَلَهُ فِی تَمِیمَةٍ (6) وَ عَلَّقَهُ عَلَی إِسْحَاقَ علیه السلام وَ عَلَّقَهُ إِسْحَاقُ علیه السلام عَلَی یَعْقُوبَ علیه السلام فَلَمَّا وُلِدَ لِیَعْقُوبَ علیه السلام یُوسُفُ عَلَّقَهُ عَلَیْهِ فَکَانَ فِی عَضُدِهِ حَتَّی کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَا کَانَ فَلَمَّا أَخْرَجَ یُوسُفُ علیه السلام الْقَمِیصَ مِنَ التَّمِیمَةِ وَجَدَ یَعْقُوبُ علیه السلام رِیحَهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنِّی لَأَجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَنِّدُونِ (7) فَهُوَ ذَلِکَ الْقَمِیصُ الَّذِی أُنْزِلَ بِهِ مِنَ الْجَنَّةِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَإِلَی مَنْ
ص: 143
صار هذا القمیص؟ قال : إلی أهله ، وکل نبی ورث علما أو غیره فقد انتهی إلی محمد وآله (1).
یر، بصائر الدرجات محمد بن الحسین عن محمد بن إسماعیل مثله (2).
**[ترجمه]علل الشرائع: از مُفَضّل جُعفی روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: آیا میدانی پیراهن یوسف علیه السلام چه بود؟ عرض کردم: خیر. فرمود: وقتی برای ابراهیم علیه السلام آتش برافروختند، جبرئیل برای او لباسی از لباسهای بهشت را آورد و آن را به او پوشاند که با وجودش هیچ باد و بوران و حرارتی به او آسیب نمیرساند. وقتی ابراهیم علیه السلام به آستانه مرگ رسید، آن را در تمیمهای نهاد و بر اسحاق علیه السلام آویخت. اسحاق علیه السلام نیز آن را بر یعقوب علیه السلام آویخت و وقتی یعقوب علیه السلام یوسف علیه السلام را به دنیا آورد آن را بر او آویخت. این تمیمه بر بازوی یوسف علیه السلام ماند تا اینکه آن ماجرا برایش روی داد. وقتی یوسف علیه السلام آن پیراهن را از تمیمه درآورد، یعقوب علیه السلام بویش را استشمام کرد، این همان کلام حق تعالی است که فرمود: «إِنِّی لَأَجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَنِّدُونِ» - . یوسف / 94 -
{اگر مرا به کمخردی نسبت ندهید بوی یوسف را میشنوم.} پس آن همان پیراهنی بود که از بهشت نازل شده بود. عرض کردم: فدایتان شوم! این پیراهن به چه کسی رسید؟
ص: 143
فرمود: به اهلش رسید، هر پیامبری دانشی یا چیز دیگری به ارث برد همه به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و خاندان او رسید - . علل الشرائع: 29 - .
در بصائر الدرجات نیز از محمد بن اسماعیل همانند این حدیث روایت شده است - . بصائر الدرجات: 52 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ مَعْرُوفٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَنْ عِلْمِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عِلْمُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عِلْمُ جَمِیعِ النَّبِیِّینَ وَ عِلْمُ مَا کَانَ وَ عِلْمُ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی قِیَامِ السَّاعَةِ (3).
أَقُولُ رَوَی السَّیِّدُ فِی سَعْدِ السُّعُودِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَرْوَانَ مِنْ تَفْسِیرِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ رُشَیْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَرَّجَانِیِّ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَدِدْتُ أَنَّکَ عُمِّرْتَ فِینَا عُمُرَ نُوحٍ علیه السلام فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَمَّارُ حَیَاتِی خَیْرٌ لَکُمْ وَ وَفَاتِی لَیْسَ بِشَرٍّ لَکُمْ أَمَّا فِی حَیَاتِی فَتُحْدِثُونَ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لَکُمْ وَ أَمَّا بَعْدَ وَفَاتِی فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَحْسِنُوا الصَّلَاةَ عَلَیَّ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِی وَ إِنَّکُمْ تُعْرَضُونَ عَلَیَّ بِأَسْمَائِکُمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِکُمْ وَ أَنْسَابِکُمْ وَ قَبَائِلِکُمْ فَإِنْ یَکُنْ خَیْراً حَمِدْتُ اللَّهَ وَ إِنْ یَکُنْ سِوَی ذَلِکَ اسْتَغْفَرْتُ اللَّهَ لَکُمْ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ وَ الشُّکَّاکُ وَ الَّذِینَ فِی قَلْبِهِمْ مَرَضٌ یَزْعُمُ أَنَّ الْأَعْمَالَ تُعْرَضُ عَلَیْهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ بِأَسْمَاءِ الرِّجَالِ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ أَنْسَابِهِمْ إِلَی قَبَائِلِهِمْ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْإِفْکُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ فَقِیلَ لَهُ وَ مَنِ الْمُؤْمِنُونَ قَالَ عَامَّةٌ وَ خَاصَّةٌ أَمَّا الَّذِی قَالَ اللَّهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ فَهُمْ آلُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ قَالَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (4) مِنْ طَاعَةٍ وَ مَعْصِیَةٍ (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: از حضرت علی علیه السلام درباره دانش پیامبر صلّی الله علیه و آله پرسیدند. ایشان فرمود: دانش پیامبر صلّی الله علیه و آله دانش همه پیامبران است و دانش همه آنچه روی داده و دانش همه آنچه که تا به روز قیامت روی میدهد - . بصائر الدرجات: 35 - .
میگویم: از ابی سعید خُدری روایت شده که وی گفت: عمار بن یاسر به رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرض کرد: دوست دارم شما در میان ما عمری همچون عمر نوح علیه السلام کنید. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: «ای عمار! حیات من برای شما نیک است و مرگم برایتان بد نیست، در روزگار حیاتم با من سخن می گویید و من برایتان از خدا آمرزش میطلبم، اما پس از مرگم از خدا پروا پیشه کنید و به نیکی بر من و اهل بیتم درود بفرستید زیرا شما با نامهایتان و نامهای پدرانتان و انسابتان و قبایلتان بر من عرضه میشوید، اگر نیک باشد من خدا را میستایم و اگر جز این باشد از خدا برایتان آمرزش میطلبم.» منافقان و شکاکان و کسانی که در دلشان مرض هست گفتند: او میپندارد پس از وفاتش اعمال با نامهای مردم و نامهای پدرانشان و انسابشان به قبایلشان بر او عرضه میشود، راستی که این دروغ است! آنگاه خداوند متعال نازل فرمود: «قُلْ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ» - . توبه / 105 - { بگو بکنید که به زودی خدا و پیامبر او در کردار شما خواهند نگریست.} به حضرت صلّی الله علیه و آله عرض شد مومنان کیستند؟ فرمود: عامّه دارد و خاصّه؛ کسانی که خداوند فرموده «وَ الْمُؤْمِنُونَ» - . توبه / 105 -
{و مومنان} آنان آل محمد هستند. سپس فرمود: «وَ سَتُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» - . توبه / 105 -
{و به زودی به سوی دانای نهان و آشکار بازگردانیده می شوید پس ما را به آنچه انجام می دادید آگاه خواهد کرد.} آنچه که از طاعت و معصیت انجام میدادید - . سعد السعود: 98 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ سَیْفٍ التَّمَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ وَ رَبِّ الْبَیْتِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ لَوْ کُنْتُ بَیْنَ مُوسَی وَ الْخَضِرِ علیهما السلام لَأَخْبَرْتُهُمَا أَنِّی أَعْلَمُ مِنْهُمَا وَ لَأَنْبَأْتُهُمَا بِمَا لَیْسَ فِی أَیْدِیهِمَا لِأَنَّ مُوسَی وَ الْخَضِرَ علیهما السلام
ص: 144
أُعْطِیَا عِلْمَ مَا کَانَ وَ لَمْ یُعْطَیَا عِلْمَ مَا هُوَ کَائِنٌ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ عِلْمَ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَوَرِثْنَاهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وِرَاثَةً (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان سه مرتبه فرمود به پروردگار کعبه و پروردگار خانه سوگند و سپس فرمود: اگر من میان موسی و خضر علیهما السلام بودم، بی شک آن دو را آگاه میکردم که من از آنها داناتر هستم و آنان را از چیزی خبر میدادم که نمیدانستند، زیرا به موسی و خضر علیهما السلام
ص: 144
دانش آنچه رخ داده بود عطا شد و دانش آنچه رخ خواهد داد به آنها عطا نشد. اما به رسول خدا صلّی الله علیه و آله دانش آنچه رخ داده و آنچه تا به روز قیامت رخ میدهد عطا شده و ما آن را از رسول خدا صلّی الله علیه و آله ارث بردهایم - . بصائر الدرجات: 35 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ (2) عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْیَمَانِیِّ (3) عَنْ مُسْلِمِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ یُونُسَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ أُولِی الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ فَضَّلَهُمْ بِالْعِلْمِ وَ أَوْرَثَنَا عِلْمَهُمْ وَ فَضَّلَنَا عَلَیْهِمْ فِی عِلْمِهِمْ وَ عَلَّمَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا لَمْ یَعْلَمُوا وَ عَلَّمَنَا عِلْمَ الرَّسُولِ وَ عِلْمَهُمْ (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: خداوند رسولان اولو العزم را آفرید و آنان را به دانش برتری بخشید، او دانش آنان را به ما ارث داد و ما را در دانششان بر آنان برتری بخشید، او به رسول خدا صلّی الله علیه و آله دانشی داد که آنان نمیدانستند و دانش رسول خود صلّی الله علیه و آله و دانش آنان را به ما داد - . بصائر الدرجات: 62 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات الْیَقْطِینِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ السَّمَّانِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا عَبْدَ اللَّهِ مَا تَقُولُ الشِّیعَةُ فِی عَلِیٍّ وَ مُوسَی وَ عِیسَی علیهم السلام قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مِنْ أَیِّ الْحَالاتِ تَسْأَلُنِی قَالَ أَسْأَلُکَ عَنِ الْعِلْمِ فَأَمَّا الْفَضْلُ فَهُمْ سَوَاءٌ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا عَسَی أَنْ أَقُولَ فِیهِمْ فَقَالَ هُوَ وَ اللَّهِ أَعْلَمُ مِنْهُمَا ثُمَّ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَ لَیْسَ یَقُولُونَ إِنَّ لِعَلِیٍّ مَا لِلرَّسُولِ مِنَ الْعِلْمِ قَالَ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَخَاصِمْهُمْ فِیهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ لِمُوسَی وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ فَأَعْلَمَنَا أَنَّهُ لَمْ یُبَیِّنْ لَهُ الْأَمْرَ کُلَّهُ وَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از عبدالله بن ولید سمّان روایت شده که وی گفت: امام محمد باقر علیه السلام به من فرمود: ای عبدالله! شیعیان درباره امام علی و موسی و عیسی علیهم السلام چه میگویند؟ عرض کردم: فدایتان شوم! از چه جنبهای میپرسید؟ فرمود: از جنبه دانش میپرسم، در فضیلت که با هم برابرند. عرض کردم: فدایتان شوم! درباره آنان چه بگویم؟! فرمود: به خدا سوگند علی علیه السلام از آن دو داناتر بود. سپس فرمود: ای عبدالله! آیا نمیگویند علی علیه السلام از دانش همان بهرهای را داشت که رسول خدا صلّی الله علیه و آله داشت؟ عرض کردم: بله. فرمود: پس با آنان در این باره جدل کن، خداوند تبارک و تعالی درباره موسی فرموده: «وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْ» - . اعراف / 145 - {و در الواح [تورات] برای او در هر موردی نگاشتیم.} پس ما را آگاه ساخته که همه امر را برای او بیان نفرموده، اما خداوند تبارک و تعالی درباره حضرت محمد صلّی الله علیه و آله فرموده: «جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ» - . نحل / 89 -
{و تو را [هم] بر این [امت] گواه آوریم و این کتاب را که روشنگر هر چیزی است بر تو نازل کردیم.} - . بصائر الدرجات: 62 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَعْطَی اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله مِثْلَ مَا أَعْطَی آدَمَ علیه السلام فَمَنْ دُونَهُ مِنَ الْأَوْصِیَاءِ
ص: 145
کُلِّهِمْ یَا جَابِرُ هَلْ تَعْرِفُونَ ذَلِکَ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از جابر روایت شده که وی گفت: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: خداوند به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله دانشی همانند دانش آدم علیه السلام و همه اوصیاء دنباله او عطا کرده است،
ص: 145
آیا این را میدانستی ای جابر! - . بصائر الدرجات: 33 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص ابْنُ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ الْهَجَرِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام کَانَ هِبَةَ اللَّهِ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَرِثَ عِلْمَ الْأَوْصِیَاءِ وَ عِلْمَ مَا کَانَ قَبْلَهُ أَمَا إِنَّ مُحَمَّداً وَرِثَ عِلْمَ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ (2).
**[ترجمه]الإختصاص: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: علی بن ابی طالب علیه السلام دهش خداوند به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله بود، امام علیه السلام دانش اوصیاء و دانش آنچه پیش از وی بود را به ارث برد و حضرت محمد صلّی الله علیه و آله دانش پیامبران و رسولان پیش از خود را به ارث برد - . الإختصاص: نسخه خطی - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ هِشَامٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ (3) قَالَ کُشِطَ لَهُ (4) عَنِ الْأَرْضِ وَ مَنْ عَلَیْهَا وَ عَنِ السَّمَاءِ وَ مَا فِیهَا وَ الْمَلَکِ الَّذِی یَحْمِلُهَا وَ الْعَرْشِ وَ مَنْ عَلَیْهِ وَ فُعِلَ ذَلِکَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (5).
**[ترجمه]تفسیر قمی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان درباره کلام حق تعالی «وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ» - . انعام / 75 -
{و این گونه ملکوت آسمانها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جمله یقین کنندگان باشد.} فرمود: برایش از زمین و هر آن که بر زمین است و از آسمانها و هر آنچه در آسمان است و از فرشتگانی که آسمان را حمل میکنند و از عرش و هر آنکه بر عرش است پرده برگرفته شد، این کار برای رسول خدا صلّی الله علیه و آله و امیرمومنان علیه السلام نیز انجام شد - . تفسیر القمی: 193 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ قَالَ کُشِطَ لِإِبْرَاهِیمَ علیه السلام السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ حَتَّی نَظَرَ إِلَی مَا فَوْقَ الْعَرْشِ وَ کُشِطَ لَهُ الْأَرْضُ حَتَّی رَأَی مَا فِی الْهَوَاءِ وَ فُعِلَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِثْلُ ذَلِکَ وَ إِنِّی لَأَرَی صَاحِبَکُمْ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِ قَدْ فُعِلَ بِهِمْ مِثْلُ ذَلِکَ.
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان درباره کلام حق تعالی «وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ» فرمود: برای ابراهیم علیه السلام از هفت آسمان پرده برگرفته شد تا آنچه را بالای عرش است بنگرد و برایش از زمین پرده برگرفته شد تا آنچه را در هوا هست بنگرد، همانند این کار برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز انجام شد، ومن می بینم با مولای شما و امامان پس از او علیهم السلام نیز همانند این کار انجام شده است.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ رَأَی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مَلَکُوتَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ کَمَا رَأَی إِبْرَاهِیمُ قَالَ وَ صَاحِبُکُمْ (6).
أقول: سیأتی فی کتاب الإمامة مثله بأسانید کثیرة.
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از ابو بصیر روایت شده که وی گفت: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: آیا حضرت محمد صلّی الله علیه و آله ملکوت آسمانها و زمین را همچون ابراهیم علیه السلام دید؟ ایشان فرمود: هم او و هم مولای شما - . بصائر الدرجات: 30 - .
میگویم: در کتاب امامت همانند این حدیث به سندهای بسیاری خواهد آمد.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ
ص: 146
الْکِنَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: خَرَجَ عَلَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِی یَدِهِ الْیُمْنَی کِتَابٌ وَ فِی یَدِهِ الْیُسْرَی کِتَابٌ فَنَشَرَ الْکِتَابَ الَّذِی فِی یَدِهِ الْیُمْنَی فَقَرَأَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ کِتَابٌ لِأَهْلِ الْجَنَّةِ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ لَا یُزَادُ فِیهِمْ وَاحِدٌ وَ لَا یُنْقَصُ مِنْهُمْ وَاحِدٌ قَالَ ثُمَّ نَشَرَ الَّذِی بِیَدِهِ الْیُسْرَی فَقَرَأَ کِتَابٌ مِنَ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ لِأَهْلِ النَّارِ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ لَا یُزَادُ فِیهِمْ وَاحِدٌ وَ لَا یُنْقَصُ مِنْهُمْ وَاحِدٌ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات:
ص: 146
امام محمد باقر از پدران ارجمند خود علیهم السلام نقل فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله نزد ما آمد. در دست راست ایشان نگاشتهای و در دست چپ ایشان نگاشتهای دیگر بود. حضرت نگاشتهای را که در دست راستش داشت گشود و قرائت فرمود: به نام خداوند بخشنده بخشایشگر نگاشتهای برای اهل بهشت با نامهای ایشان و نامهای پدرانشان که نه احدی بر آن افزوده میشود و نه احدی از آن کاسته میشود. سپس آنی را که در دست چپش بود گشود و نگاشتهای از سوی خداوند بخشنده بخشایشگر قرائت فرمود: برای اهل دوزخ با نامهای آنان و نامهای پدرانشان و قبایلشان که نه احدی بر آن افزوده میشود و نه احدی از آن کاسته میشود - . بصائر الدرجات: 52 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: انْتَهَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ انْتَهَی إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی قَالَ فَقَالَتِ السِّدْرَةُ مَا جَازَنِی (2) مَخْلُوقٌ قَبْلَکَ ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی فَأَوْحی قَالَ فَدَفَعَ إِلَیْهِ کِتَابَ أَصْحَابِ الْیَمِینِ وَ کِتَابَ أَصْحَابِ الشِّمَالِ فَأَخَذَ کِتَابَ أَصْحَابِ الْیَمِینِ بِیَمِینِهِ وَ فَتَحَهُ وَ نَظَرَ فِیهِ فَإِذَا فِیهِ أَسْمَاءُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَسْمَاءُ آبَائِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ قَالَ وَ فَتَحَ کِتَابَ أَصْحَابِ الشِّمَالِ وَ نَظَرَ فِیهِ فَإِذَا فِیهِ أَسْمَاءُ أَهْلِ النَّارِ وَ أَسْمَاءُ آبَائِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ ثُمَّ نَزَلَ وَ مَعَهُ الصَّحِیفَتَانِ فَدَفَعَهُمَا إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام (3).
أَقُولُ سَیَأْتِی مِثْلُهُ فِی بَابِ الْمِعْرَاجِ وَ کِتَابِ الْإِمَامَةِ.
**[ترجمه]یصائر الدرجات: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: پیامبر صلّی الله علیه و آله به آسمان هفتم و به سدرة المنتهی رسید. آنگاه سدره عرض کرد: پیش از تو هیچ آفریدهای از من نگذشته است. «ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی فَأَوْحی» - . نجم / 8- 10 - {سپس نزدیک آمد و نزدیکتر شد. تا [فاصله اش] به قدر [طول] دو [انتهای] کمان یا نزدیکتر شد. آنگاه خداوند وحی فرمود...} و نگاشته یاران دست راست و نگاشته یاران دست چپ را به حضرت داد. ایشان نگاشته یاران دست راست را با دست راستش گرفت و آن را باز کرد و در آن نگریست و دید نامهای بهشتیان و نامهای پدران ایشان و قبایلشان در آن نوشته شده است. و نگاشته یاران دست چپ را باز کرد و در آن نگریست و دید نامهای دوزخیان و نامهای پدران آنان و قبایلشان در آن نوشته شده است. سپس حضرت فرود آمد و آن دو صحیفه را با خود آورد و به علی بن ابی طالب علیه السلام داد - . بصائر الدرجات: 53 - .
میگویم: همانند این حدیث در باب معراج و کتاب امامت خواهد آمد.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَبُو الْفَضْلِ الْعَلَوِیُّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَکَمِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ شَرِیکِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی (4) عَنْ أَبِی وَقَّاصٍ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ (5) فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْرِفُ الْخَلْقَ بِسِیمَاهُمْ وَ أَنَا بَعْدَهُ الْمُتَوَسِّمُ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّیَّتِی الْمُتَوَسِّمُونَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (6).
ص: 147
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از سلمان فارسی روایت شده که وی گفت: از امیرمومنان علیه السلام شنیدم که درباره کلام خداوند عزّ و جلّ «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ» - . حجر / 75 -
{به یقین در این [کیفر] برای متوسمان (هوشیاران) عبرتهاست.} فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله آفریدگان را به سیمایشان میشناسد و پس از او من متوسمم و پس از من امامان علیه السلام از فرزندان من تا به روز قیامت متوسماناند - . بصائر الدرجات: 104- 105 - .
ص: 147
**[ترجمه]
لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ وَصِیِّی سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ أَوْصِیَائِی سَادَاتُ الْأَوْصِیَاءِ إِنَّ آدَمَ علیه السلام سَأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَجْعَلَ لَهُ وَصِیّاً صَالِحاً فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ أَنِّی أَکْرَمْتُ الْأَنْبِیَاءَ بِالنُّبُوَّةِ ثُمَّ اخْتَرْتُ خَلْقِی وَ جَعَلْتُ خِیَارَهُمُ الْأَوْصِیَاءَ ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا آدَمُ أَوْصِ إِلَی شَیْثٍ علیه السلام فَأَوْصَی آدَمُ علیه السلام إِلَی شَیْثٍ علیه السلام وَ هُوَ هِبَةُ اللَّهِ بْنُ آدَمَ وَ أَوْصَی شَیْثٌ علیه السلام إِلَی ابْنِهِ شَبَّانَ وَ هُوَ ابْنُ نَزْلَةَ الْحَوْرَاءِ الَّتِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَی آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ فَزَوَّجَهَا ابْنَهُ شَیْثاً وَ أَوْصَی شَبَّانُ إِلَی محلثَ (1) وَ أَوْصَی محلثُ إِلَی محوقَ وَ أَوْصَی محوقُ إِلَی عمیشَا (2) وَ أَوْصَی عمیشَا إِلَی أَخْنُوخَ وَ هُوَ إِدْرِیسُ النَّبِیُّ علیه السلام وَ أَوْصَی إِدْرِیسُ علیه السلام إِلَی نَاحُورَ وَ دَفَعَهَا نَاحُورُ إِلَی نُوحٍ النَّبِیِّ علیه السلام وَ أَوْصَی نُوحٌ إِلَی سَامٍ وَ أَوْصَی سَامٌ إِلَی عَثَامِرَ وَ أَوْصَی عَثَامِرُ إِلَی بَرْعَیْثَاشَا (3) وَ أَوْصَی برعیثَاشَا إِلَی یَافِثَ وَ أَوْصَی یَافِثُ إِلَی بَرَّةَ وَ أَوْصَی بَرَّةُ إِلَی جفیسةَ (4) وَ أَوْصَی جفیسةُ إِلَی عِمْرَانَ وَ دَفَعَهَا عِمْرَانُ إِلَی إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ علیه السلام وَ أَوْصَی إِبْرَاهِیمُ علیه السلام إِلَی ابْنِهِ إِسْمَاعِیلَ علیه السلام وَ أَوْصَی إِسْمَاعِیلُ إِلَی إِسْحَاقَ علیه السلام وَ أَوْصَی إِسْحَاقُ إِلَی یَعْقُوبَ علیه السلام وَ أَوْصَی یَعْقُوبُ علیه السلام إِلَی یُوسُفَ علیه السلام وَ أَوْصَی یُوسُفُ علیه السلام إِلَی بثریَا وَ أَوْصَی بثریَا إِلَی شُعَیْبٍ علیه السلام وَ دَفَعَهَا شُعَیْبٌ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ أَوْصَی مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ إِلَی یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَ أَوْصَی یُوشَعُ بْنُ نُونٍ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام وَ أَوْصَی دَاوُدُ علیه السلام إِلَی سُلَیْمَانَ علیه السلام وَ أَوْصَی سُلَیْمَانُ علیه السلام إِلَی آصَفَ بْنِ بَرْخِیَا وَ أَوْصَی آصَفُ بْنُ بَرْخِیَا إِلَی زَکَرِیَّا علیه السلام وَ دَفَعَهَا زَکَرِیَّا إِلَی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام وَ أَوْصَی عِیسَی علیه السلام إِلَی شَمْعُونَ بْنِ حَمُّونَ الصَّفَا علیه السلام وَ أَوْصَی شَمْعُونُ علیه السلام إِلَی یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام وَ أَوْصَی یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا إِلَی مُنْذِرٍ وَ أَوْصَی مُنْذِرٌ إِلَی سُلَیْمَةَ (5) وَ أَوْصَی سُلَیْمَةُ إِلَی بُرْدَةَ (6) ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ
ص: 148
صلی الله علیه و آله : وَ دَفَعَهَا إلیَّ بَردَةٌ ، وَ أنَا أدفَعُهَا إلَیکَ یَاعَلیُّ ، وَ أنتَ تَدفَعُهَا إلَی وَصِیِّکَ ، وَ یَدفَعُهَا وَصِیُّکَ إلَی أوصِیَائِکَ مِن وُلدِکَ ، وَاحِدٍ بَعدَ وَاحِدٍ حَتَّی یَدفَعَ إلَی خَیرِ أهلِ الاَرضِ بَعدَکَ ، وَ لَتَکفُرَنَّ بِکَ الاُمَّةُ وَ لَتَختَلِفَنَّ عَلَیکَ اختِلَافاً شَدِیداً ، الثَّابِتُ عَلَیکَ کَالمُقِیمِ مَعِی ، وَالشَّاذُ عَنکَ فِی النَّارِ ، وَ النَّارُ مَثوًی لِلکَافِرِینَ (1).
أقول: سیأتی الأخبار فی ذلک فی باب اتصال الوصیة من کتاب الإمامة.
**[ترجمه]الأمالی: امام جعفر صادق علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل کرد که ایشان فرمود: من سرور انبیاء هستم و وصیّ من سرور اوصیاء است و اوصیاء من سروران اوصیاء هستند. آدم علیه السلام از خداوند عزّ و جلّ خواست که برای او یک وصیّ صالح قرار دهد. خداوند عزّ و جلّ به او وحی فرمود: من پیامبران را با نبوت گرامی داشتم و سپس آفریدگانم را اختیار کردم و بهترین ایشان را اوصیاء قرار دادم. خداوند عزّ و جلّ سپس به او وحی فرمود: ای آدم! به شیث وصیت کن. آدم علیه السلام به شیث وصیت کرد و او هبة الله بن آدم علیه السلام بود. شیث به پسرش شبّان وصیت کرد و او پسر آن پری بود که خداوند از بهشت بر آدم علیه السلام نازل کرد و او را به همسری پسرش شیث درآورد. شبّان به محلث وصیت کرد و محلث به محوق وصیت کرد و محوق به عمیشا وصیت کرد و عمیشا به اخنوخ وصیت کرد که او همان ادریس پیامبر علیه السلام است. ادریس به ناحور وصیت کرد و ناحور وصیت را به نوح پیامبر علیه السلام سپرد. نوح علیه السلام به سام وصیت کرد و سام به عثامر وصیت کرد و عثامر به بَرعَیثاشا وصیت کرد و بَرعَیثاشا به یافِث وصیت کرد و یافث به بَرَّه وصیت کرد و بَرَّه به جفیسه وصیت کرد و جفیسه به عمران وصیت کرد و عمران وصیت را به ابراهیم خلیل علیه السلام سپرد. ابراهیم علیه السلام به پسرش اسماعیل علیه السلام وصیت کرد و اسماعیل علیه السلام به اسحاق وصیت کرد و اسحاق به یعقوب علیه السلام وصیت کرد و یعقوب علیه السلام به یوسف علیه السلام وصیت کرد و یوسف علیه السلام به بثریا وصیت کرد و بثریا به شُعَیب علیه السلام وصیت کرد و شُعَیب وصیت را به موسی بن عمران علیه السلام سپرد. موسی بن عمران علیه السلام به یوشع بن نون علیه السلام وصیت کرد یوشع بن نون علیه السلام به داوود علیه السلام وصیت کرد و داوود علیه السلام به سلیمان علیه السلام وصیت کرد و سلیمان علیه السلام به آصف بن برخیا وصیت کرد و آصف بن برخیا به زکریا علیه السلام وصیت کرد و زکریا وصیت را به عیسی بن مریم علیه السلام سپرد. عیسی علیه السلام به شمعون بن حَمّون صفا علیه السلام وصیت کرد و شمعون علیه السلام به یحیی بن زکریا علیه السلام وصیت کرد و یحیی بن زکریا علیه السلام به مُنذِر وصیت کرد و مُنذِر به سُلَیمه وصیت کرد و سُلَیمه به بُردَه وصیت کرد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله سپس فرمود:
ص: 148
و بُردَه وصیت را به من سپرد و من آن را به تو ای علی میسپارم و تو آن را وصیّات میسپاری و وصیّ تو آن را به اوصیاء تو از فرزندانت یکی پس از دیگری میسپارد تا اینکه آن به بهترین اهل زمین پس از تو سپرده میشود. امت به تو کفر خواهند ورزید و به شدت درباره تو اختلاف خواهند کرد، کسی که بر تو استوار باشد همانند کسی است که همراه من اقامت گزیده و کسی که از تو جدا شود در دوزخ خواهد بود و دوزخ اقامتگاه کافرین است - . الأمالی: 242 - .
میگویم: اخبار این موضوع در باب اتصال وصیت از کتاب امامت خواهد آمد.
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَعْمَالَ الْعِبَادِ تُعْرَضُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلَّ صَبَاحٍ أَبْرَارَهَا وَ فُجَّارَهَا فَاحْذَرُوا فَلْیَسْتَحْیِ أَحَدُکُمْ أَنْ یُعْرَضَ عَلَی نَبِیِّهِ الْعَمَلُ الْقَبِیحُ.
عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَمُوتُ أَوْ کَافِرٍ یُوضَعُ فِی قَبْرِهِ حَتَّی یُعْرَضَ عَمَلُهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ هَلُمَّ جَرّاً إِلَی آخِرِ مَنْ فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُ فَذَلِکَ قَوْلُهُ وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ (2).
**[ترجمه]تفسیر قمی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: اعمال بندگان، چه کردار نیکش و چه کردار بدش، هر بامداد بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرضه میشود، پس بر حذر باشید و هر یک از شما باید شرم کند از اینکه کار ناپسند بر پیامبر خود صلّی الله علیه و آله عرضه کند.
نیز از ایشان روایت شده که فرمود: هیچ مومنی نمیمیرد و هیچ کافری در گور گذاشته نمیشود تا آنگاه که عملش بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله و امیرمومنان علیه السلام و به همین ترتیب تا آخرین کسی که خداوند اطاعتش را واجب ساخته، عرضه شود، این همان کلام حق تعالی است که فرمود: «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ» - . توبه / 105 -
{بکنید که به زودی خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست.} - . تفسیر القمی: 279- 280 -
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْمُذَکِّرُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الطَّبَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ خِرَاشٍ قَالَ حَدَّثَنَا مَوْلَایَ أَنَسٌ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیَاتِی خَیْرٌ لَکُمْ وَ مَوْتِی خَیْرٌ لَکُمْ أَمَّا حَیَاتِی فَتُحَدِّثُونِّی وَ أُحَدِّثُکُمْ وَ أَمَّا مَوْتِی فَتُعْرَضُ عَلَیَّ أَعْمَالُکُمْ عَشِیَّةَ الْإِثْنَیْنِ وَ الْخَمِیسِ فَمَا کَانَ مِنْ عَمَلٍ صَالِحٍ حَمِدْتُ اللَّهَ عَلَیْهِ وَ مَا کَانَ مِنْ عَمَلٍ سَیِّئٍ اسْتَغْفَرْتُ اللَّهَ لَکُمْ (3).
**[ترجمه]معانی الأخبار: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت شده که ایشان فرمود: حیات من برای شما نیک است و مرگم برایتان نیک، در روزگار حیاتم با من سخن میگویید و من با شما سخن میگویم، اما پس از مرگم هر شام دوشنبه و پنج شنبه اعمالتان بر من عرضه میشود هر عملی شاسیته باشد من خدا را به خاطرش میستایم و هر عملی بد باشد من برایتان از خدا آمرزش میطلبم. - . معانی الأخبار: 117 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ حَنَانٍ عَنْ أَبِیهِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُقَامِی بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ
ص: 149
وَ أَنْتَ فِیهِمْ (1) وَ مُفَارَقَتِی إِیَّاکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مُقَامُکَ بَیْنَ أَظْهُرِنَا خَیْرٌ لَنَا فَکَیْفَ تَکُونُ مُفَارَقَتُکَ خَیْراً لَنَا قَالَ إِنَّمَا مُفَارَقَتِی (2) إِیَّاکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ فَإِنَّ أَعْمَالَکُمْ تُعْرَضُ عَلَیَّ کُلَّ خَمِیسٍ وَ إِثْنَیْنِ فَمَا کَانَ مِنْ حَسَنَةٍ حَمِدْتُ اللَّهَ عَلَیْهَا وَ مَا کَانَ مِنْ سَیِّئَةٍ اسْتَغْفَرْتُ اللَّهَ لَکُمْ (3).
**[ترجمه]تفسیر قمی: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت شده که ایشان فرمود: بودنِ من در میان شما برایتان نیک است چراکه خداوند میفرماید: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ
ص: 149
وَ أَنْتَ فِیهِمْ» {و[لی] تا تو در میان آنان هستی خدا بر آن نیست که ایشان را عذاب کند.} جدا شدنم از شما نیز برایتان نیک است. عرض شد: ای رسول خدا! بودنِ شما در میان ما برایمان نیک است اما جدا شدنتان چگونه برایمان نیک خواهد بود؟ فرامود: جدا شدنم از شما بریتان نیک است چون اعمالتان هر پنج شنبه و دوشنبه بر من عرضه میشود، هر عملی نیک باشد من خدا را به خاطرش میستایم و هر عملی بد باشد من برایتان از خدا آمرزش میطلبم - . تفسیر القمی: 245 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: سَأَلْتُهُ (4) عَنْ أَعْمَالِ هَذِهِ الْأُمَّةِ قَالَ مَا مِنْ صَبَاحٍ یَمْضِی إِلَّا وَ هِیَ تُعْرَضُ عَلَی نَبِیِّ اللَّهِ أَعْمَالُ هَذِهِ الْأُمَّةِ (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از زید شحّام روایت شده که وی گفت: از امام علیه السلام (جعفر صادق و یا محمد باقر) درباره اعمال این امت پرسیدم. ایشان فرمود: هیچ بامدادی سپری نمیشود جز اینکه در آن اعمال این امت بر پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله عرضه میشود - . بصائر الدرجات: 126 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ أَبَا الْخَطَّابِ کَانَ یَقُولُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تُعْرَضُ عَلَیْهِ أَعْمَالُ أُمَّتِهِ کُلَّ خَمِیسٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَیْسَ هُوَ هَکَذَا وَ لَکِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تُعْرَضُ عَلَیْهِ أَعْمَالُ هَذِهِ الْأُمَّةِ کُلَّ صَبَاحٍ أَبْرَارُهَا وَ فُجَّارُهَا فَاحْذَرُوا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ (6).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از ابو بصیر روایت شده که وی گفت: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: ابو خطّاب میگفت هر پنجشنبه اعمال امت رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر حضرت عرضه میشود. امام علیه السلام فرمود: چنین نیست، اعمال این امت، چه کردار نیکش و چه کردار بدش، هر بامداد بر حضرت عرضه میشود، پس بر حذر باشید که این همان خداوند عزّ و جلّ است که فرمود: «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ» - . توبه / 105 -
{بکنید که به زودی خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست.} - . بصائر الدرجات: 126 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الْأَعْمَالَ تُعْرَضُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبْرَارَهَا وَ فُجَّارَهَا (7).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام رضا علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: اعمال، چه کردار نیکش و چه کردار بدش، هر بامداد بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرضه میشود - . بصائر الدرجات: 126 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْأَعْمَالُ تُعْرَضُ کُلَّ خَمِیسٍ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (8).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: هر پنج شنبه اعمال بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرضه میشود - . بصائر الدرجات: 126 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ وَ فَضَالَةَ
ص: 150
عَنْ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَعْمَالَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله تُعْرَضُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلَّ خَمِیسٍ فَلْیَسْتَحْیِ أَحَدُکُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُعْرَضَ عَلَیْهِ الْقَبِیحُ (1).
أقول: سیأتی أخبار کثیرة فی ذلک فی کتاب الإمامة.
**[ترجمه]بصائر الدرجات:
ص: 150
از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: اعمال امت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله هر پنجشنبه بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرضه میشود، پس هر یک از شما باید از رسول خدا صلّی الله علیه و آله شرم کند از اینکه کار ناپسند بر ایشان عرضه کند.
میگویم: در این باره اخبار بسیاری در کتاب امامت خواهد آمد.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ یُوسُفَ الْأَبْزَارِیِّ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ (2) إِنَّ لَنَا فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ سُرُوراً قُلْتُ زَادَکَ اللَّهُ وَ مَا ذَاکَ قَالَ إِنَّهُ إِذَا کَانَ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ وَافَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعَرْشَ وَ وَافَی الْأَئِمَّةُ علیهم السلام مَعَهُ وَ وَافَیْنَا مَعَهُمْ فَلَا تُرَدُّ أَرْوَاحُنَا إِلَی أَبْدَانِنَا إِلَّا بِعِلْمٍ مُسْتَفَادٍ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَنَفِدَ مَا عِنْدَنَا (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از مفَضّل روایت شده که وی گفت: روزی امام جعفر صادق علیه السلام به من فرمود: در هر شب جمعهای برای ما سُروری هست. عرض کردم: خدا بر آن بیافزاید، چیست؟ فرمود: وقتی شب جمعه میشود رسول خدا صلّی الله علیه و آله به همراه امامان علیه السلام به عرش برمیآید و ما نیز با آنها به عرش برمیآییم. سپس ارواح ما به تنهایمان بازنمیگردد جز همراه با دانشی که بهره گرفتهایم. اگر چنین نبود آنچه نزد ماست به پایان میرسید - . بصائر الدرجات: 36 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أَیُّوبَ (4) عَنْ شَرِیکِ بْنِ مَلِیحٍ وَ حَدَّثَنِی الْخَضِرُ بْنُ عِیسَی عَنِ الْکَاهِلِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أَیُّوبَ (5) عَنْ شَرِیکٍ عَنْ أَبِی یَحْیَی الصَّنْعَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ یَا أَبَا یَحْیَی لَنَا فِی لَیَالِی الْجُمُعَةِ لَشَأْنٌ مِنَ الشَّأْنِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا ذَلِکَ الشَّأْنُ قَالَ یُؤْذَنُ لِأَرْوَاحِ الْأَنْبِیَاءِ الْمَوْتَی وَ أَرْوَاحِ الْأَوْصِیَاءِ الْمَوْتَی وَ رُوحِ الْوَصِیِّ الَّذِی بَیْنَ ظَهْرَانَیْکُمْ (6) یُعْرَجُ بِهَا إِلَی السَّمَاءِ حَتَّی تُوَافِیَ عَرْشَ رَبِّهَا فَتَطُوفُ بها (بِهِ) أُسْبُوعاً وَ تُصَلِّی عِنْدَ کُلِّ قَائِمَةٍ مِنْ قَوَائِمِ الْعَرْشِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ تُرَدُّ إِلَی الْأَبْدَانِ الَّتِی کَانَتْ فِیهَا
ص: 151
فَتُصْبِحُ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْأَوْصِیَاءُ قَدْ مُلِئُوا وَ أُعْطُوا سُرُوراً وَ یُصْبِحُ الْوَصِیُّ الَّذِی بَیْنَ ظَهْرَانَیْکُمْ وَ قَدْ زِیدَ فِی عِلْمِهِ مِثْلُ جَمِّ الْغَفِیرِ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از ابو یحیی صنعانی روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: ای ابو یحیی! در شبهای جمعه مقامی والا برای ما هست. عرض کردم: فدایتان شوم! آن مقام چیست؟ فرمود: برای ارواح پیامبرانِ درگذشته و ارواح اوصیاءِ درگذشته و روح وصیّای که در میان شماست اذن صادر میشود و همه را به آسمان فراز میبرند تا بر عرش پروردگارشان برآیند. اینچنین آنها هر هفته عرش را طواف میکنند و کنار هر یک از پایههای عرش دو رکعت نماز میخواندند و سپس سوی تنهایی که در آنها بودهاند بازمیگردند.
ص: 151
آنگاه انبیاء و اوصیاء در حالی صبح را آغاز میکنند که لبریز از سُرورند و وصیّای که در میان شماست در حالی صبح را آغاز میکند که حجم انبوهی بر دانشش افزوده شده است - . بصائر الدرجات: 36 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَرِیشٍ (2) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَرْوَاحَنَا وَ أَرْوَاحَ النَّبِیِّینَ تُوَافِی الْعَرْشَ کُلَّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ فَتُصْبِحُ الْأَوْصِیَاءُ وَ قَدْ زِیدَ فِی عِلْمِهِمْ مِثْلُ جَمِّ الْغَفِیرِ مِنَ الْعِلْمِ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: امام محمد باقر علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل کرد که ایشان فرمود: ارواح ما و ارواح پیامبران هر شب جمعه بر عرش برمیآیند، سپس اوصیاء در حالی صبح را آغاز میکنند که حجم انبوهی از دانش بر دانش ایشان افزوده شده است - . بصائر الدرجات: 36 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَیْفٍ (4) عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النَّاسَ ثُمَّ رَفَعَ یَدَهُ الْیُمْنَی قَابِضاً عَلَی کَفِّهِ ثُمَّ قَالَ أَ تَدْرُونَ أَیُّهَا النَّاسُ مَا فِی کَفِّی قَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ فِیهَا أَسْمَاءُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَسْمَاءُ آبَائِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ رَفَعَ یَدَهُ الشِّمَالَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ أَ تَدْرُونَ مَا فِی کَفِّی قَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ أَسْمَاءُ أَهْلِ النَّارِ وَ أَسْمَاءُ آبَائِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ قَالَ حَکَمَ اللَّهُ وَ عَدَلَ حَکَمَ اللَّهُ وَ عَدَلَ حَکَمَ اللَّهُ وَ عَدَلَ فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ (5).
ص: 152
**[ترجمه]کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله در میان مردم خطبه خواند و سپس دست راستش را در حالی که مشت کرده بود بالا برد و فرمود: ای مردم! آیا میدانید در دست من چیست؟ عرض کردند: خدا و رسولش بهتر میدانند. فرمود: در دست من نامهای بهشتیان و نامهای پدران و قبایلشان تا به روز قیامت قرار دارد. سپس دست چپش را بالا برد و فرمود: ای مردم! آیا میدانید در دست من چیست؟ عرض کردند: خدا و رسولش بهتر میدانند. فرمود: در دست من نامهای دوزخیان و نامهای پدران و قبایلشان تا به روز قیامت قرار دارد. سپس فرمود: خداوند حکم کرد و عدالت ورزید، خداوند حکم کرد و عدالت ورزید و خداوند حکم کرد و عدالت ورزید: «فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ» - . شوری / 7 -
{گروهی در بهشتند و گروهی در آتش.} - . اصول کافی 1: 444 -
ص: 152
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ (1) اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُثِّلَ لِی أُمَّتِی فِی الطِّینِ وَ عُلِّمْتُ الْأَسْمَاءَ کَمَا عُلِّمَ آدَمُ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا وَ رَأَیْتُ أَصْحَابَ الرَّایَاتِ فَکُلَّمَا مَرَرْتُ بِکَ یَا عَلِیُّ وَ بِشِیعَتِکَ اسْتَغْفَرْتُ لَکُمْ (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت شده که ایشان فرمود: امت من در در گِل به من نمایانده شدند و من نامهای آنان را آموختم همچنانکه همه نامها به آدم علیه السلام آموخته شد. من پرچمداران را دیدم و هر گاه بر تو ای علی و بر شیعیان تو گذر کردم برایتان آمرزش طلبیدم - . بصائر الدرجات: 24 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَبَّادُ بْنُ سُلَیْمَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ مُقَاتِلٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُثِّلَتْ لَهُ أُمَّتُهُ فِی الطِّینِ فَعَرَفَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ أَخْلَاقِهِمْ وَ حُلَاهُمْ (3) قَالَ قُلْنَا لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ جَمِیعُ الْأُمَّةِ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی آخِرِهَا قَالَ هَکَذَا قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام (4).
یر، بصائر الدرجات عباد بن سلیمان عن سعد بن سعد عن صفوان بن یحیی عنه علیه السلام مثله (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام رضا علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: امت رسول خدا صلّی الله علیه و آله در گِل به حضرت نمایانده شدند و ایشان نامهای آنها و نامهای پدرانشان و خلقیات و آراستگیهای آنان را دانست. عرض شد: فدایتان شوم! همه امت از آغاز تا به پایان؟ فرمود: همینگونه - . بصائر الدرجات: 24 - .
در بصائر الدرجات از صفوان بن یحیی نیز همانند این حدیث روایت شده است - . بصائر الدرجات: 24 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات یَعْقُوبُ بْنُ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عُرِضَتْ عَلَیَّ أُمَّتِیَ الْبَارِحَةَ لَدَی هَذِهِ الْحُجْرَةِ أَوَّلُهَا إِلَی آخِرِهَا قَالَ قَالَ قَائِلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ عُرِضَ عَلَیْکَ مَنْ خُلِقَ أَ رَأَیْتَ مَنْ لَمْ یُخْلَقْ فَقَالَ صُوِّرَ لِی وَ الَّذِی یَحْلِفُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ فِی الطِّینِ حَتَّی لَأَنَا أَعْرَفُ بِهِمْ مِنْ أَحَبِّکُمْ (6) بِصَاحِبِهِ (7).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: دیشب در کنار این اتاق امت من از آغاز تا به پایان بر من عرضه شد. کسی عرض کرد: ای رسول خدا! کسانی که آفریده شدهاند بر شما عرضه شدند آیا کسانی را که آفریده نشدهاند نیز دیدی؟ فرمود: به خدایی که رسول خدا به او سوگند میخورد، آنها در گِل چنان برای من نمایان شدند که بیش از آنچه که شما دوست خود را میشناسید، آنها را میشناسم - . بصائر الدرجات: 24 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ مَعْرُوفٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنْ أَبِی
ص: 153
جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ إِنَّ رَبِّی مَثَّلَ لِی أُمَّتِی فِی الطِّینِ وَ عَلَّمَنِی أَسْمَاءَهُمْ کُلَّهَا کَمَا عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها فَمَرَّ بِی أَصْحَابُ الرَّایَاتِ فَاسْتَغْفَرْتُ لَکَ وَ لِشِیعَتِکَ یَا عَلِیُّ إِنَّ رَبِّی وَعَدَنِی فِی شِیعَتِکَ خَصْلَةً قُلْتُ وَ مَا هِیَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْمَغْفِرَةُ لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ وَ اتَّقَی لَا یُغَادِرُ مِنْهُمْ صَغِیرَةً وَ لَا کَبِیرَةً وَ لَهُمْ تَبَدُّلُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات:
ص: 153
از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام فرمود: پروردگارم امت مرا در گِل به من نمایاند و همه نامهایشان را به من آموخت همچنانکه «عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها» - . بقرره / 31 -
{همه نامها را به آدم آموخت.} آنگاه پرچمداران بر من گذر کردند و من برای تو و شیعیان تو آمرزش طلبیدم. ای علی! پروردگارم یک ویژگی برای شیعیان تو به من وعده داد. حضرت علی علیه السلام عرض کرد: آن چیست ای رسول خدا؟! فرمود: آمرزش برای هر کس از آنان که ایمان بیاورد و تقوا پیشه کند، هیچ گناه کوچک و بزرگی بر عهده آنان واگذاشته نمیشود و بدیهایشان به نیکی تبدیل میشود - . بصائر الدرجات: 24 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِثْلَهُ (2)- یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنِ ابْنِ خَرَّبُوذَ عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ لِشِیعَتِکَ (3).
**[ترجمه]در کافی نیز از امام جعفر صادق علیه السلام همانند این حدیث روایت شده - . اصول کافی 1: 443- 444 -
و باز در بصائر الدرجات از امام جعفر صادق علیه السلام تا به آنجا که میفرماید: «آمرزش طلبیدم.» - . بصائر الدرجات: 25 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ رَبِّی مَثَّلَ لِی أُمَّتِی فِی الطِّینِ وَ عَلَّمَنِی أَسْمَاءَ أُمَّتِی کَمَا عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها فَمَرَّ بِی أَصْحَابُ الرَّایَاتِ فَاسْتَغْفَرْتُ لِعَلِیٍّ وَ شِیعَتِهِ (4).
یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد أو غیره عن ابن محبوب عن حنان عن سدیف المکی عن الباقر علیه السلام عن جابر بن عبد الله عن النبی صلی الله علیه و آله مثله (5)
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: پروردگارم امت مرا در گِل به من نمایاند و نامهای امتم را به من آموخت همچنانکه «عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها» - . بقرره / 31 -
{همه نامها را به آدم آموخت.} آنگاه پرچمداران بر من گذر کردند و من برای علی و شیعیان او آمرزش طلبیدم - . بصائر الدرجات: 25 - .
در بصائر الدرجات باز از امام محمد باقر علیه السلام به نقل از جابر بن عبدالله همانند این حدیث روایت شده است - . بصائر الدرجات: 25 - .
**[ترجمه]
فی الطین حال عن الفاعل أی لم یخلق بدنی بعد و لم أنتقل إلی صلب آدم أیضا أو عن المفعول و الأول أوفق بما سیأتی. (6)
أقول: قد أوردنا بعض الأخبار فی کتاب الإیمان و الکفر فی باب فضائل الشیعة.
**[ترجمه]«فی الطین» حال است از فاعل، یعنی در حالی که هنوز بدن من آفریده نشده بود و به صلب آدم علیه السلام منتقل نشده بودم، و یا از مفعول، یعنی در حالی که آنان هنوز در گل بودند. اما خوانش نخست با آنچه در ادامه خواهد آمد سازگارتر است.
میگویم: در باب فضایل شیعیان بعضی اخبار را در کتاب ایمان و کفر آوردهایم.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ أُمَّتِی عُرِضَ (7) عَلَیَّ فِی الْمِیثَاقِ فَکَانَ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِی عَلِیٌّ وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ صَدَّقَنِی حِینَ بُعِثْتُ
ص: 154
وَ هُوَ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ الْفَارُوقُ یُفَرِّقُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ (1).
فائدة؛ أقول: قد تقدمت الأخبار المستفیضة فی کتاب العلم فی أن النبی صلی الله علیه و آله و الأئمة صلوات الله علیهم لا یتکلمون إلا بالوحی و لا یحکمون فی شی ء من الأحکام بالظن و الرأی و الاجتهاد و القیاس و هذا من ضروریات دین الإمامیة و أما الأدلة العقلیة علی ذلک فلیس هذا الکتاب محل ذکرها و هی مذکورة فی الکتب الأصولیة و الکلامیة.
قال العلامة رحمه الله فی النهایة النبی صلی الله علیه و آله لم یکن متعبدا بالاجتهاد الإمامیة و الجبائیان علی ذلک و قال الشافعی و أبو یوسف بالجواز و فصل آخرون فجوزوه فی الجزئیة دون الشرعیة و الحق الأول لنا وجوه:
الأول قوله تعالی وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی (2) و قوله تعالی قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ (3) الثانی الاجتهاد یفید الظن و هو صلی الله علیه و آله قادر علی معرفة الحکم علی القطع و القادر علی العلم لا یجوز له الرجوع إلی الظن.
الثالث أن مخالفته فی الحکم کفر لقوله تعالی لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ (4) و مخالفة الاجتهاد لا تکفر انتهی.
و تمام القول فی ذلک و دفع الاعتراضات و دلائل الخصوم موکول إلی محله.
ص: 155
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: امت من در روز میثاق بر من عرضه شدند، نخستین کسی که به من ایمان آورد علی علیه السلام بود که وقتی مبعوث شدم نیز او نخستین کسی بود که مرا تصدیق کرد، ص: 154
او صدّیق اکبر است و فاروق است که فرق میان حق و باطل را آشکار میسازد - . تفسیر عیاشی: نسخه خطی - .
نکته: میگویم اخبار فروانی در کتاب علم آمد که پیامبر صلّی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام تنها بنا به وحی سخن میگویند و در هیچ یک از احکام بنا به ظنّ و رأی و اجتهاد و قیاس حکم نمیدهند و این از ضروریات دین امامیه است؛ اما پیرامون ادله عقلی در این باره در این کتاب جای بحث نیست و این ادله در کتب اصول و کلام ذکر شدهاند.
علامه در النهایة میگوید: پیامبر صلّی الله علیه و آله متعبد به اجتهاد نبوده است امامیه و جبائیان بر این باورند. اما شافعی و ابو یوسف به جواز امر معتقدند. گروهی دیگر نیز آن را درباره جزئیات و نه شرعیات جایز دانستهاند. سخن حق همان سخن نخست است که در این باره وجوهی داریم:
اول اینکه حق تعالی فرمود: «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی» - . نجم / 3 - {و از سر هوس سخن نمی گوید.} و نیز «قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ» - . یونس / 15 - {بگو مرا نرسد که آن را از پیش خود عوض کنم، جز آنچه را که به من وحی می شود پیروی نمی کنم.}
دوم اینکه اجتهاد مفید ظنّ است در حالی که پیامبر صلّی الله علیه و آله بر شناخت حکم به قطعیت قادر است و برای کسی که بر علم قادر است رجوع به ظنّ جایز نیست.
سوم اینکه مخالفت با حکم پیامبر صلّی الله علیه و آله کفر است زیرا حق تعالی فرموده: «لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ» - . نساء / 65 - {ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند.} و مخالفت با اجتهاد کفر نیست.
گفتار کامل در این باره و ردّ نقدها و دلایل مخالفان به جای خود موکول میشود.
ص: 155
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ النَّیْسَابُورِیُّ عَنْ أَبِیهِ (1) عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَمْرٍو الضَّرِیرِ عَنْ عَبَّادِ بْنِ عَبَّادٍ الْمُهَلَّبِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ التَّیْمِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَشَأَتْ سَحَابَةٌ (2) فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذِهِ سَحَابَةٌ نَاشِئَةٌ فَقَالَ کَیْفَ تَرَوْنَ قَوَاعِدَهَا قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَهُ وَ أَشَدَّ تَمَکُّنَهَا قَالَ کَیْفَ تَرَوْنَ بَوَاسِقَهَا قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا أَحْسَنَهَا وَ أَشَدَّ تَرَاکُمَهَا قَالَ کَیْفَ تَرَوْنَ جَوْنَهَا قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَهُ وَ أَشَدَّ سَوَادَهُ قَالَ کَیْفَ تَرَوْنَ رَحَاهَا قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَهَا وَ أَشَدَّ اسْتِدَارَتَهَا قَالَ فَکَیْفَ تَرَوْنَ بَرْقَهَا أَ خَفْواً أَمْ وَمِیضاً أَمْ شَقَّ (3) شَقّاً قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ بَلْ یَشُقُّ شَقّاً قَالَ (4) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَیَا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْصَحَکَ وَ مَا رَأَیْنَا الَّذِی هُوَ أَفْصَحُ مِنْکَ فَقَالَ وَ مَا یَمْنَعُنِی مِنْ ذَلِکَ وَ بِلِسَانِی نَزَلَ الْقُرْآنُ بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ.
و حدثنا الحاکم (5) قال حدثنی أبی قال حدثنی أبو علی الریاحی عن أبی عمر (6) الضریر بهذا الحدیث- أخبرنی محمد بن هارون الزنجانی قال حدثنا علی بن عبد العزیز عن أبی عبید قال قال القواعد هی أصولها المعترضة فی آفاق السماء و أحسبها تشبه بقواعد البیت و هی حیطانه و الواحدة قاعدة قال الله عز و جل وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ
ص: 156
وَ إِسْماعِیلُ (1) و أما البواسق ففروعها المستطیلة التی إلی وسط السماء إلی الأفق الآخر و کذلک کل طویل فهو باسق قال الله عز و جل وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِیدٌ (2) و الجون هو الأسود الیحمومی (3) و جمعه جون و أما قوله فکیف ترون رحاها فإن رحاها استدارة السحابة فی السماء و لهذا قیل رحی الحرب و هو الموضع الذی یستدار فیه لها و الخفو الاعتراض من البرق فی نواحی الغیم و فیه لغتان و یقال خفا البرق یخفو خفوا و یخفی خفیا و الومیض أن یلمع قلیلا ثم یسکن و لیس له اعتراض و أما الذی شق (4) شقا فاستطالته فی الجو إلی وسط السماء من غیر أن یأخذ یمینا و لا شمالا قال الصدوق و الحیاء المطر. (5)
**[ترجمه]معانی الأخبار: موسی بن محمد بن ابراهیم تَیمی از پدرش روایت کرده که وی گفت: نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله بودیم که ناگهان ابری فراز آمد. عرض کردند: ای رسول خدا! ابری پدیدار شده است. ایشان فرمود: پایههایش را چگونه میبینید؟ عرض کردند: ای رسول خدا! بسیار خوب و کاملا استوار است. فرمود: کشیدگیهایش را چگونه میبینید؟ عرض کردند: ای رسول خدا! بسیار خوب و کاملا متراکم است. فرمود: تیرگیاش را چگونه میبینید؟ عرض کردند: ای رسول خدا! بسیار خوب و کاملا سیاه است. فرمود: گِردیاش را چگونه میبینید؟ عرض کردند: بسیار خوب و کاملا دایرهوار است. فرمود: آذرخشش را چگونه میبینید؟ جسته و گریخته است یا شتابان میجهد یا آسمان میشکافد؟ عرض کردند: ای رسول خدا! البته آسمان میشکافد. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: باران! عرض کردند: ای رسول خدا! شما چه فصیح هستید، از شما فصیحتر ندیدهایم! فرمود: چرا چنین نباشم وقتی به زبان من قرآن نازل شده: «بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ» - . شعراء / 195 - {به زبان عربی روشن.}
این خبر از ابو عمر ضریر نیز روایت شده است.
از ابو عبید روایت شده که وی گفت: «قواعد» (پایهها) همان بنیانهای پدیدار ابر در آفاق آسمان است، به قواعد خانه تشبیه شده که همان دیوارهای خانهاست و مفردش «قاعده» است، خداوند عزّ و جلّ میفرماید: «وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ
ص: 156
وَ إِسْماعِیلُ» - . بقره / 127 -
{و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه [کعبه] را بالا می بردند.} «بواسق» (کشیدگیها) همان دامنههای کشیده شده ابر از میان آسمان تا افقی دیگر است، هر چیز طویل و تناوری نیز «باسق» است، خداوند عزّ و جلّ میفرماید: «وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِیدٌ» - . ق / 10 -
{و درختان تناور خرما که خوشه[های] روی هم چیده دارند.} «جَون» همان سیاه تیره است و جمعش «جُون» است. در آنجا که فرموده: «فکیف ترون رحاها» (گِردیاش را چگونه میبینید؟) «رحا» همان گِردی ابر در آسمان است، به همین خاطر میگویند «رحی الحرب» زیرا در آنجا برای جنگ گرد میآیند. «خفو» (آذرخش جسته و گریخته) پدیدار شدن آذرخش از گوشه و کنار ابر است که در زبان به دو گونه آمده: یکی «خفا البرق یخفو خفوا» و دیگری «خفا البرق یخفی خفیا». «ومیض» (آذرخش جهنده) آذرخشی است که اندکی میدرخشد و سپس فرومینشیند و پدیدار نمیشود. آنجا که فرموده «یشقّ شقّا» (یا آسمان میشکافد؟) یعنی از دل آسمان تا میان جوّ دراز میشود بدون اینکه به چپ و راست بگراید. صدوق میگوید: «حیاء» یعنی باران - . معانی الأخبار: 92 - .
**[ترجمه]
الجون بالفتح النبات یضرب إلی سواد من خضرته و الأحمر و الأبیض و الأسود و الجمع جون بالضم ذکره الفیروزآبادی و قال الیحموم الدخان و الجبل الأسود و المراد هنا المبالغة فی السواد و قال فی النهایة عند ذکر هذا الخبر خفا البرق یخفو و یخفی خفوا و خفیا إذا برق برقا ضعیفا و ومض ومیضا إذا لمع لمعا خفیا و لم یعترض و یقال شق البرق إذا لمع مستطیلا إلی وسط السماء و لیس له اعتراض و یشق معطوف علی الفعل الذی انتصب عنه المصدر لأن تقدیره أ یخفی أم یومض أم یشق (6).
ص: 157
**[ترجمه]فیروزآبادی میگوید: «جَون» به فتح یعنی گیاه سبز مایل به سیاه و نیز به معنای سرخ، سفید و سیاه آمده است که جمعش میشود «جُون» به ضمّ. «یحموم» (سیاه تیره) یعنی دود و نیز کوه سیاه که در اینجا مبالغه در سیاهی را منظور دارد. در النهایة پس از ذکر این خبر آمده میگویند «خفا البرق یخفو و یخفی خفوا و خفیا» وقتی آذرخش ضعیف باشد و میگویند «ومض ومیضا» وقتی پنهانی بدرخشد و پدیدار نشود و میگویند «شقّ البرق» وقتی دراز تا میان آسمان بدرخشد و پهنا نگیرد. «یشقّ» معطوف به فعلی است که مصدر را نصب داده به این تقدیر که «أ یخفی امّ یومض امّ یشقّ» (آیا جسته گریخته است یا میجهد یا آسمان میشکافد؟)
ص: 157
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص عَنْ بَعْضِ الْهَاشِمِیِّینَ رَفَعَ الْحَدِیثَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ أَعْرَابِیّاً أَتَاهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ یُدَالِکُ الرَّجُلُ امْرَأَتَهُ قَالَ نَعَمْ إِذَا کَانَ مُلْفَجاً فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ أَدَّبَکَ قَالَ اللَّهُ أَدَّبَنِی وَ أَنَا أَفْصَحُ الْعَرَبِ مَیْدَ أَنِّی مِنْ قُرَیْشٍ وَ رُبِّیتُ فِی الْفَخْرِ مِنْ هَوَازِنِ بَنِی سَعْدِ بْنِ بَکْرٍ وَ نَشَأَتْ سَحَابَةٌ فَقَالُوا هَذِهِ سَحَابَةٌ قَدْ أَظَلَّتْنَا فَقَالَ کَیْفَ تَرَوْنَ قَوَاعِدَهَا فَقَالُوا مَا أَحْسَنَهَا وَ أَشَدَّ تَمَکُّنَهَا قَالَ وَ کَیْفَ تَرَوْنَ رَحَاهَا فَقَالُوا مَا أَحْسَنَهَا وَ أَشَدَّ اسْتِدَارَتَهَا قَالَ وَ کَیْفَ تَرَوْنَ الْبَرْقَ فِیهَا وَمِیضاً أَمْ خَفْواً أَمْ شَقَّ شَقّاً (1) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ جَاءَکُمُ الْحَیَاءُ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا رَأَیْنَا أَفْصَحَ مِنْکَ قَالَ وَ مَا یَمْنَعُنِی وَ أَنَا أَفْصَحُ الْعَرَبِ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ الْقُرْآنَ بِلُغَتِی وَ هِیَ أَفْضَلُ اللُّغَاتِ بَیْدَ أَنِّی رُبِّیتُ فِی بَنِی سَعْدِ بْنِ بَکْرٍ.
بید و مید لغتان و فیه ثلاث لغات فی معنی سوی أنی من قریش و إلا أنی من قریش و فی معنی غیر أنی من قریش. (2)
**[ترجمه]الإختصاص: روایت شده که مردی اعرابی نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! آیا مرد میتواند در مهریه زن تأخیر کند؟
ایشان فرمود: بله اگر «مُلفَج» (ندار) باشد. عرض کرد: ای رسول خدا! چه کسی به شما زبان و ادب آموخته؟ فرمود: خداوند به من آموخته و من فصیحترینِ عرب هستم به ویژه که از قریشم و در میان فخر قبیله هوازن یعنی بنی سعد بن بکر بالیدهام. روزی ابری فراز آمد. عرض کردند: ابری بر ما سایه انداخته است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: پایههایش را چگونه میبینید؟ عرض کردند: بسیار خوب و کاملا استوار است. فرمود: گِردیاش را چگونه میبینید؟ عرض کردند: بسیار خوب و کاملا دایرهوار است. آذرخش را در آن چگونه میبینید؟ شتابان میجهد یا جسته و گریخته است یا آسمان میشکافد؟ آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: باران برایتان آمده است. عرض کردند: ای رسول خدا! از شما فصیحتر ندیدهایم. فرمود: چرا چنین نباشم وقتی من فصیحترینِ عرب هستم و خداوند قرآن را به زبان من نازل کرده که بهترین زبان است، به ویژه اینکه من در میان بنی سعد بن بکر بالیدهام.
در این حدیث هم «بَیدَ» ذکر شده و هم «مَیدَ» که درباره معنایشان سه شرح دادهاند: «سوی أنّی من قریش» و «إلّا أنّی من قریش» و «غیر أنّی من قریش» - . الإختصاص: نسخه خطی - .
**[ترجمه]
قال الجزری فی شرح هذا الحدیث المدالکة المماطلة یعنی مطله إیاها بالمهر و الملفج بفتح الفاء الفقیر یقال ألفج الرجل فهو ملفج علی غیر قیاس یعنی یماطلها بمهرها إذا کان فقیرا و قال مید و بید لغتان بمعنی غیر و قیل معناهما علی أن.
أقول: فصاحته صلی الله علیه و آله لا یحتاج إلی البیان و ما نقل عنه من الخطب و جوامع الکلم لا یقدر علی التکلم بواحدة منها إنس و لا جان و هی فوق طاقة الإنسان و دون کلام الرحمن.
ص: 158
**[ترجمه]جزری در شرح این حدیث میگوید: «المدالکه» (تأخیر در پرداخت) یعنی «مماطله» (درنگ کردن در پرداخت)، سخن اعرابی یعنی درنگ کردن مرد در دادن مهریه زن. «مُلفَج» به فتح فاء یعنی فقیر، میگویند «ألفج الرجل فهو مُلفَج» بر خلاف قیاس، یعنی میتواند او زن را در دادن مهرش معطّل کند اگر فقیر باشد. «مَیدَ» و «بَیدَ» دو کلمه به معنای «غیر» هستند، همچنین گفتهاند این دو یعنی «أن».
میگویم: فصاحت پیامبر صلّی الله علیه و آله نیازی به بیان ندارد و هیچ کس از انس و جن نمیتواند همانند خطبهها و جوامع الکلامِ منقول از حضرت صلّی الله علیه و آله را بیاورد، سخنان ایشان فراتر از توان آدمی و فروتر از کلام خداوند رحمان است.
ص: 158
**[ترجمه]
البقرة: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ»(6) (و قال تعالی): «وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا»(23-24)
(و قال سبحانه): «وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْکَنَةُ»(61) (و قال تعالی): «وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ»(76) (و قال تعالی): «قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ»(94-95)
(و قال تعالی): «عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ»(187)
آل عمران: «قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إِلی جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ»(12) (و قال تعالی): «قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ -الآیة»(26) (و قال تعالی): «وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ»(72)
(و قال تعالی): «قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ»(93)
ص: 159
(و قال سبحانه): «لَنْ یَضُرُّوکُمْ إِلَّا أَذیً وَ إِنْ یُقاتِلُوکُمْ یُوَلُّوکُمُ الْأَدْبارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ* ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ ما ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الْمَسْکَنَةُ»(111-112)
(و قال تعالی): «وَ إِذا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیْکُمُ الْأَنامِلَ مِنَ الْغَیْظِ»(119) (إلی قوله تعالی): لا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ»(120)
(و قال تعالی): «وَ لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ»(152)
النساء: «وَ یَقُولُونَ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِکَ بَیَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَیْرَ الَّذِی تَقُولُ وَ اللَّهُ یَکْتُبُ ما یُبَیِّتُونَ»(81)
(و قال تعالی): «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً»(82) (و قال سبحانه): «سَتَجِدُونَ آخَرِینَ یُرِیدُونَ أَنْ یَأْمَنُوکُمْ وَ یَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ کُلَّما رُدُّوا إِلَی الْفِتْنَةِ أُرْکِسُوا فِیها»(91) (و قال عز و جل): «یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ وَ کانَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطاً»(108)
المائدة: «یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیراً مِمَّا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ»(15) (و قال تعالی): «فَعَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فَیُصْبِحُوا عَلی ما أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ نادِمِینَ»(52) (و قال سبحانه): «فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ -الآیة»(54)
(و قال تعالی): «وَ إِذا جاؤُکُمْ قالُوا آمَنَّا وَ قَدْ دَخَلُوا بِالْکُفْرِ وَ هُمْ قَدْ خَرَجُوا بِهِ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما کانُوا یَکْتُمُونَ»(61) (و قال تعالی): «وَ أَلْقَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ»(64)
(و قال عز و جل): «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ»(67)
ص: 160
الأنعام وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَةً وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ»(37)
(و قال تعالی): «وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ»(92) (و قال سبحانه): «وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ»(93) (و قال سبحانه): «وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکَةَ وَ کَلَّمَهُمُ الْمَوْتی وَ حَشَرْنا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ ءٍ قُبُلًا ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ»(111)
(و قال تعالی): «وَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ»(114)
الأعراف: «سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها»(146)
(و قال تعالی): «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذابِ»(167)
الأنفال: «وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّها لَکُمْ»(7) (و قال تعالی): «وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا قالُوا قَدْ سَمِعْنا لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ»(31) (و قال سبحانه): «فَسَیُنْفِقُونَها ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ یُغْلَبُونَ»(36)
براءة: «یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ* هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ»(32-33) (و قال تعالی): «یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا»(74) (و قال سبحانه): «فَقُلْ (1) لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ أَبَداً وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِیَ عَدُوًّا»(83) (إلی قوله): «قُلْ لا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبارِکُمْ»(94)
(و قال سبحانه): «وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنی وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ»(107)
ص: 161
(و قال تعالی): «وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ هَلْ یَراکُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا»(127)
یونس: «وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ* قُلْ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»(15-16)
(و قال تعالی): «وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلَ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ* أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ»(37-38)
هود: «أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»(13-14)
(و قال تعالی): «تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیها إِلَیْکَ ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ»(49)
الرعد: «وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ»(7)
الحجر: «وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِینَ مِنْکُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِینَ»(24)
النحل: «وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ»(24)
(و قال تعالی): «وَ إِذا بَدَّلْنا آیَةً مَکانَ آیَةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ* قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ* وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ»(101-103)
أسری: «وَ ما مَنَعَنا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیاتِ إِلَّا أَنْ کَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ»(59) (و قال سبحانه): «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا
ص: 162
یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً»(88)
الکهف: «وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً* قَیِّماً»(1-2)
الأنبیاء: «وَ أَسَرُّوا النَّجْوَی الَّذِینَ ظَلَمُوا هَلْ هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ أَ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَ أَنْتُمْ تُبْصِرُونَ* قالَ رَبِّی یَعْلَمُ الْقَوْلَ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ*بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ فَلْیَأْتِنا بِآیَةٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ* ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ»(2-6)
الفرقان: «وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً* وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا* قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحِیماً»(4-6)
(و قال تعالی): «وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلًا»(32)
الشعراء: «وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ* نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ* عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ* بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ* وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ* أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ* وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ* فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ* کَذلِکَ سَلَکْناهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ* لا یُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ»(192-201)
النمل: «قُلْ عَسی أَنْ یَکُونَ رَدِفَ لَکُمْ بَعْضُ الَّذِی تَسْتَعْجِلُونَ»(72)
(و قال تعالی): «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَقُصُّ عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَکْثَرَ الَّذِی هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ»(76)
القصص: «إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ»(85)
العنکبوت: «وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ»(48)
الروم: الم* غُلِبَتِ الرُّومُ* فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ* فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ* بِنَصْرِ اللَّهِ یَنْصُرُ مَنْ
ص: 163
یَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ* وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ»(1-5)
سبأ: «وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ»(6)
الزمر: «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ»(23) (و قال تعالی): «قُرْآناً عَرَبِیًّا غَیْرَ ذِی عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ»(28)
السجدة: «وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ* لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ»(41-42) (إلی قوله تعالی): «وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیًّا لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ»(44)
الدخان: «فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ* یَغْشَی النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلِیمٌ *رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ* أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ* ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ* إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلِیلًا إِنَّکُمْ عائِدُونَ* یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری إِنَّا مُنْتَقِمُونَ»(10-16)
الفتح: «سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ (إلی قوله تعالی): سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلی مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْکُمْ یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللَّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا کَذلِکُمْ قالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا بَلْ کانُوا لا یَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِیلًا»(15)
(و قال تعالی): «وَ أُخْری لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْها قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیراً»(21)
(و قال تعالی): «لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ»(27)
الطور: «أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا یُؤْمِنُونَ*فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ»(33-34)
(و قال تعالی): «وَ إِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا عَذاباً دُونَ ذلِکَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ»(47)
القمر: «سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ»(45)
ص: 164
الصف: «یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ* هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ»(8-9)
الجمعة: «وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ»(7)
الحاقة: «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ* وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ* وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ»(40-42)
المرسلات: «فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ»(50)
الکوثر: «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ (إلی قوله): إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ»(1-3)
تبت: «سَیَصْلی ناراً ذاتَ لَهَبٍ»(3)
lt;meta info="- إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ امّ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ - . بقره / 6 - {در حقیقت کسانی که کفر ورزیدند چه بیمشان دهی چه بیمشان ندهی بر ایشان یکسان است [آنها] نخواهند گروید.}
- وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ * فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ - . بقره / 23- 24 - {و اگر در آنچه بر بنده خود نازل کرده ایم شک دارید پس اگر راست می گویید سوره ای مانند آن بیاورید و گواهان خود را غیر خدا فرا خوانید. پس اگر نکردید و هرگز نمی توانید کرد از آن آتشی که سوختش مردمان و سنگها هستند و برای کافران آماده شده بپرهیزید.}
- وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْکَنَةُ - . بقره / 61 - {و [داغ] خواری و ناداری بر [پیشانی] آنان زده شد.}
- وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَآجُّوکُم بِهِ عِندَ رَبِّکُمْ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ - . بقره / 76 - {و [همین یهودیان] چون با کسانی که ایمان آورده اند برخورد کنند می گویند ما ایمان آورده ایم و وقتی با همدیگر خلوت می کنند می گویند چرا از آنچه خداوند بر شما گشوده است برای آنان حکایت می کنید تا آنان به [استناد] آن پیش پروردگارتان بر ضد شما استدلال کنند آیا فکر نمی کنید}
- قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ * وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ - . بقره / 94- 95 -
{بگو اگر در نزد خدا سرای بازپسین یکسر به شما اختصاص دارد نه دیگر مردم پس اگر راست می گویید آرزوی مرگ کنید. ولی به سبب کارهایی که از پیش کرده اند هرگز آن را آرزو نخواهند کرد و خدا به [حال] ستمگران داناست.}
- عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ - . بقره / 187 - {خدا
می دانست که شما با خودتان ناراستی می کردید پس توبه شما را پذیرفت.}
- قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إِلی جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ - . آل عمران / 12 -
{به کسانی که کفر ورزیدند بگو به زودی مغلوب خواهید شد و [سپس در روز رستاخیز] در دوزخ محشور می شوید و چه بد بستری است.}
- قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَتَنزِعُ الْمُلْکَ مِمَّن تَشَاء وَتُعِزُّ مَن تَشَاء وَتُذِلُّ مَن تَشَاء بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلَیَ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ - . آل عمران / 26 - {بگو بار خدایا تویی که فرمانفرمایی هر آن کس را که خواهی فرمانروایی بخشی و از هر که خواهی فرمانروایی را باز ستانی و هر که را خواهی عزت بخشی و هر که را خواهی خوار گردانی همه خوبیها به دست توست و تو بر هر چیز توانایی.}
- وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ - . آل عمران / 72 - {و
جماعتی از اهل کتاب گفتند در آغاز روز به آنچه بر مؤمنان نازل شد ایمان بیاورید و در پایان [روز] انکار کنید شاید آنان [از اسلام] برگردند.}
- کُلُّ الطَّعَامِ کَانَ حِ-لاًّ لِّبَنِی إِسْرَائِیلَ إِلاَّ مَا حَرَّمَ إِسْرَائِیلُ عَلَی نَفْسِهِ مِن قَبْلِ أَن تُنَزَّلَ التَّوْرَاةُ قُلْ قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ - . آل عمران / 93 -
ص: 159
{همه خوراکیها بر فرزندان اسرائیل حلال بود جز آنچه پیش از نزول تورات اسرائیل [=یعقوب] بر خویشتن حرام ساخته بود بگو اگر [جز این است و] راست می گویید تورات را بیاورید و آن را بخوانید.}
- لَنْ یَضُرُّوکُمْ إِلَّا أَذیً وَ إِنْ یُقاتِلُوکُمْ یُوَلُّوکُمُ الْأَدْبارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ * أَیْنَ ما ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الْمَسْکَنَةُ - . آل عمران / 111- 112 -
{جز آزاری [اندک] هرگز به شما زیانی نخواهند رسانید و اگر با شما بجنگند به شما پشت نمایند سپس یاری نیابند. هر کجا یافته شوند به خواری دچار شده اند مگر آنکه به پناه امان خدا و زینهار مردم [روند] و به خشمی از خدا گرفتار آمدند و [مهر] بینوایی بر آنان زده شد.}
- هَاأَنتُمْ أُوْلاء تُحِبُّونَهُمْ وَلاَ یُحِبُّونَکُمْ وَتُؤْمِنُونَ بِالْکِتَابِ کُلِّهِ وَإِذَا لَقُوکُمْ قَالُواْ آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْاْ عَضُّواْ عَلَیْکُمُ الأَنَامِلَ مِنَ الْغَیْظِ قُلْ مُوتُواْ بِغَیْظِکُمْ إِنَّ اللّهَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ * إِن تَمْسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِن تُصِبْکُمْ سَیِّئَةٌ یَفْرَحُواْ بِهَا وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ لاَ یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئًا إِنَّ اللّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ - . آل عمران / 119- 120 -
{هان شما کسانی هستید که آنان را دوست دارید و [حال آنکه] آنان شما را دوست ندارند و شما به همه کتابها[ی خدا] ایمان دارید و چون با شما برخورد کنند می گویند ایمان آوردیم و چون [با هم] خلوت کنند از شدت خشم بر شما سر انگشتان خود را می گزند بگو به خشم خود بمیرید که خداوند به راز درون سینه ها داناست. اگر به شما خوشی رسد آنان را بدحال می کند و اگر به شما گزندی رسد بدان شاد می شوند و اگر صبر کنید و پرهیزگاری نمایید نیرنگشان هیچ زیانی به شما نمی رساند یقینا خداوند به آنچه می کنند احاطه دارد.}
- وَ لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ - . آل عمران / 152 - {و [در نبرد احد] قطعا خدا وعده خود را با شما راست گردانید.}
- وَ یَقُولُونَ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِکَ بَیَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَیْرَ الَّذِی تَقُولُ وَ اللَّهُ یَکْتُبُ ما یُبَیِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ وَکَفَی بِاللّهِ وَکِیلاً * أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً - . نساء / 81- 82 -
{و می گویند فرمانبرداریم ولی چون از نزد تو بیرون می روند جمعی از آنان شبانه جز آنچه تو می گویی تدبیر می کنند و خدا آنچه را که شبانه در سر می پرورند می نگارد پس از ایشان روی برتاب و بر خدا توکل کن و خدا بس کارساز است. آیا در [معانی] قرآن نمی اندیشند اگر از جانب غیر خدا بود قطعا در آن اختلاف بسیاری می یافتند.}
- سَتَجِدُونَ آخَرِینَ یُرِیدُونَ أَنْ یَأْمَنُوکُمْ وَ یَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ کُلَّما رُدُّوا إِلَی الْفِتْنَةِ أُرْکِسُوا فِیها - . نساء / 91 - {به زودی گروهی دیگر را خواهید یافت که می خواهند از شما آسوده خاطر و از قوم خود [نیز] ایمن باشند هر بار که به فتنه بازگردانده شوند سر در آن فرو می برند.}
- یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ وَ کانَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطاً - . نساء / 108 -
{[کارهای ناروای خود را] از مردم پنهان می دارند و[لی نمی توانند] از خدا پنهان دارند و چون شبانگاه به چاره اندیشی می پردازند و سخنانی می گویند که وی [بدان] خشنود نیست او با آنان است و خدا به آنچه انجام می دهند همواره احاطه دارد.}
- یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیراً مِمَّا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ قَدْ جَاءکُم مِّنَ اللّهِ نُورٌ وَکِتَابٌ مُّبِینٌ - . مائده / 15 -
{ای اهل کتاب پیامبر ما به سوی شما آمده است که بسیاری از چیزهایی از کتاب [آسمانی خود] را که پوشیده می داشتید برای شما بیان می کند و از بسیاری [خطاهای شما] درمی گذرد قطعا برای شما از جانب خدا روشنایی و کتابی روشنگر آمده است.}
- فَعَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فَیُصْبِحُوا عَلی ما أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ نادِمِینَ - . مائده / 52 - {امید
است خدا از جانب خود فتح [منظور] یا امر دیگری را پیش آورد تا [در نتیجه آنان] از آنچه در دل خود نهفته داشته اند پشیمان گردند.}
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ مَن یَرْتَدَّ مِنکُمْ عَن دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکَافِرِینَ یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلاَ یَخَافُونَ لَوْمَةَ لآئِمٍ ذَلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ - . مائده / 54 -
{ای کسانی که ایمان آورده اید هر کس از شما از دین خود برگردد به زودی خدا گروهی [دیگر] را می آورد که آنان را دوست می دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند [اینان] با مؤمنان فروتن [و] بر کافران سرفرازند در راه خدا جهاد می کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری نمی ترسند این فضل خداست آن را به هر که بخواهد می دهد و خدا گشایشگر داناست}
- وَ إِذا جاؤُکُمْ قالُوا آمَنَّا وَ قَدْ دَخَلُوا بِالْکُفْرِ وَ هُمْ قَدْ خَرَجُوا بِهِ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما کانُوا یَکْتُمُونَ - . مائده / 61 - {و چون نزد شما می آیند می گویند ایمان آوردیم در حالی که با کفر وارد شده و قطعا با همان [کفر] بیرون رفته اند و خدا به آنچه پنهان می داشتند داناتر است.}
- وَ أَلْقَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ - . مائده / 64 - {و تا روز قیامت میانشان دشمنی و کینه افکندیم هر بار که آتشی برای پیکار برافروختند خدا آن را خاموش ساخت.}
- وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ - . مائده / 67 -
ص: 160
{و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می دارد.}
- وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَةً وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ - . انعام / 37 - {و
گفتند چرا معجزه ای از جانب پروردگارش بر او نازل نشده است بگو بی تردید خدا قادر است که پدیده ای شگرف فرو فرستد لیکن بیشتر آنان نمی دانند.}
- وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ - . انعام / 92 - {و
این خجسته کتابی است که ما آن را فرو فرستادیم [و] کتابهایی را که پیش از آن آمده تصدیق می کند.}
- وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ - . انعام / 93 - {و آن کس که می گوید به زودی نظیر آنچه را خدا نازل کرده است نازل می کنم.}
- وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکَةَ وَ کَلَّمَهُمُ الْمَوْتی وَ حَشَرْنا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ ءٍ قُبُلًا ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ - . انعام / 111 -
{و اگر ما فرشتگان را به سوی آنان می فرستادیم و اگر مردگان با آنان به سخن می آمدند و هر چیزی را دسته دسته در برابر آنان گرد می آوردیم باز هم ایمان نمی آوردند جز اینکه خدا بخواهد.}
- وَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِ - . انعام / 114 -
{و کسانی که کتاب [آسمانی] بدیشان داده ایم می دانند که آن از جانب پروردگارت به حق فرو فرستاده شده است.}
- سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها - . اعراف / 146 - {به زودی کسانی را که در زمین بناحق تکبر می ورزند از آیاتم رویگردان سازم [به طوری که] اگر هر نشانه ای را [از قدرت من] بنگرند بدان ایمان نیاورند.}
- وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذابِ - . اعراف / 167 -
{و [یاد کن] هنگامی را که پروردگارت اعلام داشت که تا روز قیامت بر آنان [= یهودیان] کسانی را خواهد گماشت که بدیشان عذاب سخت بچشانند.}
- وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّها لَکُمْ - . انفال / 7 - {و
[به یاد آورید] هنگامی را که خدا یکی از دو دسته [کاروان تجارتی قریش یا سپاه ابوسفیان] را به شما وعده داد که از آن شما باشد.}
- وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا قالُوا قَدْ سَمِعْنا لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ - . انفال / 31 -
{و چون آیات ما بر آنان خوانده شود می گویند به خوبی شنیدیم اگر می خواستیم قطعا ما نیز همانند این را می گفتیم این جز افسانه های پیشینیان نیست.}
- فَسَیُنْفِقُونَها ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ یُغْلَبُونَ - . انفال / 36 -
{پس به زودی [همه] آن را خرج می کنند و آنگاه حسرتی بر آنان خواهد گشت سپس مغلوب می شوند.}
- یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ * هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ - . توبه / 32- 33 -
{می خواهند نور خدا را با سخنان خویش خاموش کنند ولی خداوند نمی گذارد تا نور خود را کامل کند هر چند کافران را خوش نیاید. او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین درست فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند هر چند مشرکان خوش نداشته باشند}
- یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا - . توبه / 74 - {به خدا سوگند می خورند که [سخن ناروا] نگفته اند در حالی که قطعا سخن کفر گفته و پس از اسلام آوردنشان کفر ورزیده اند و بر آنچه موفق به انجام آن نشدند همت گماشتند.}
- فَإِن رَّجَعَکَ اللّهُ إِلَی طَآئِفَةٍ مِّنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوکَ لِلْخُرُوجِ فَقُل لَّن تَخْرُجُواْ مَعِیَ أَبَداً وَلَن تُقَاتِلُواْ مَعِیَ عَدُوّاً إِنَّکُمْ رَضِیتُم بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُواْ مَعَ الْخَالِفِینَ * وَلاَ تُصَلِّ عَلَی أَحَدٍ مِّنْهُم مَّاتَ أَبَداً وَلاَ تَقُمْ عَلَیَ قَبْرِهِ إِنَّهُمْ کَفَرُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَمَاتُواْ وَهُمْ فَاسِقُونَ * وَلاَ تُعْجِبْکَ أَمْوَالُهُمْ وَأَوْلاَدُهُمْ إِنَّمَا یُرِیدُ اللّهُ أَن یُعَذِّبَهُم بِهَا فِی الدُّنْیَا وَتَزْهَقَ أَنفُسُهُمْ وَهُمْ کَافِرُونَ * وَإِذَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُواْ بِاللّهِ وَجَاهِدُواْ مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَکَ أُوْلُواْ الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَقَالُواْ ذَرْنَا نَکُن مَّعَ الْقَاعِدِینَ * رَضُواْ بِأَن یَکُونُواْ مَعَ الْخَوَالِفِ وَطُبِعَ عَلَی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ یَفْقَهُونَ * لَ-کِنِ الرَّسُولُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ مَعَهُ جَاهَدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ وَأُوْلَ-ئِکَ لَهُمُ الْخَیْرَاتُ وَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ * وَجَاء الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الأَعْرَابِ لِیُؤْذَنَ لَهُمْ وَقَعَدَ الَّذِینَ کَذَبُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ سَیُصِیبُ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ * لَّیْسَ عَلَی الضُّعَفَاء وَلاَ عَلَی الْمَرْضَی وَلاَ عَلَی الَّذِینَ لاَ یَجِدُونَ مَا یُنفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُواْ لِلّهِ وَرَسُولِهِ مَا عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِن سَبِیلٍ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ * وَلاَ عَلَی الَّذِینَ إِذَا مَا أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لاَ أَجِدُ مَا أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّواْ وَّأَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلاَّ یَجِدُواْ مَا یُنفِقُونَ * إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَهُمْ أَغْنِیَاء رَضُواْ بِأَن یَکُونُواْ مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ * یَعْتَذِرُونَ إِلَیْکُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَیْهِمْ قُل لاَّ تَعْتَذِرُواْ لَن نُّؤْمِنَ لَکُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللّهُ مِنْ أَخْبَارِکُمْ وَسَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَی عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ - . توبه / 83- 94 -
{و اگر خدا تو را به سوی طایفه ای از آنان بازگردانید و آنان برای بیرون آمدن [به جنگ دیگری] از تو اجازه خواستند بگو شما هرگز با من خارج نخواهید شد و هرگز همراه من با هیچ دشمنی نبرد نخواهید کرد زیرا شما نخستین بار به نشستن تن دردادید پس [اکنون هم] با خانه نشینان بنشینید. و هرگز بر هیچ مرده ای از آنان نماز مگزار و بر سر قبرش نایست چرا که آنان به خدا و پیامبر او کافر شدند و در حال فسق مردند. و اموال و فرزندان آنان تو را به شگفت نیندازد جز این نیست که خدا می خواهد ایشان را در دنیا به وسیله آن عذاب کند و جانشان در حال کفر بیرون رود. و چون سوره ای نازل شود که به خدا ایمان آورید و همراه پیامبرش جهاد کنید ثروتمندانشان از تو عذر و اجازه خواهند و گویند بگذار که ما با خانه نشینان باشیم. راضی شدند که با خانه نشینان باشند و بر دلهایشان مهر زده شده است در نتیجه قدرت درک ندارند. ولی پیامبر و کسانی که با او ایمان آورده اند با مال و جانشان به جهاد برخاسته اند و اینانند که همه خوبیها برای آنان است اینان همان رستگارانند. خدا برای آنان باغهایی آماده کرده است که از زیر [درختان] آن نهرها روان است و در آن جاودانه اند این همان رستگاری بزرگ است. و عذرخواهان بادیه نشین [نزد تو] آمدند تا به آنان اجازه [ترک جهاد] داده شود و کسانی که به خدا و فرستاده او دروغ گفتند نیز در خانه نشستند به زودی کسانی از آنان را که کفر ورزیدند عذابی دردناک خواهد رسید. بر ناتوانان و بر بیماران و بر کسانی که چیزی نمی یابند [تا در راه جهاد]خرج کنند در صورتی که برای خدا و پیامبرش خیرخواهی نمایند هیچ گناهی نیست [و نیز] بر نیکوکاران ایرادی نیست و خدا آمرزنده مهربان است. و [نیز] گناهی نیست بر کسانی که چون پیش تو آمدند تا سوارشان کنی [و] گفتی چیزی پیدا نمی کنم تا بر آن سوارتان کنم برگشتند و در اثر اندوه از چشمانشان اشک فرو می ریخت که [چرا] چیزی نمی یابند تا [در راه جهاد] خرج کنند. ایراد فقط بر کسانی است که با اینکه توانگرند از تو اجازه [ترک جهاد] می خواهند [و به این] راضی شده اند که با خانه نشینان باشند و خدا بر دلهایشان مهر نهاد در نتیجه آنان نمی فهمند. هنگامی که به سوی آنان بازگردید برای شما عذر می آورند بگو عذر نیاورید هرگز شما را باور نخواهیم داشت خدا ما را از خبرهای شما آگاه گردانیده و به زودی خدا و رسولش عمل شما را خواهند دید آنگاه به سوی دانای نهان و آشکار بازگردانیده می شوید و از آنچه انجام می دادید به شما خبر می دهد.}
- وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنی وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ - . توبه / 107 -
ص: 161
{و سخت سوگند یاد می کنند که جز نیکی قصدی نداشتیم و[لی] خدا گواهی می دهد که آنان قطعا دروغگو هستند.}
- وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ هَلْ یَراکُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللّهُ قُلُوبَهُم بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ یَفْقَهُون. - . توبه / 127 - {و چون سوره ای نازل شود بعضی از آنان به بعضی دیگر نگاه می کنند [و می گویند] آیا کسی شما را می بیند سپس [مخفیانه از حضور پیامبر] بازمی گردند خدا دلهایشان را [از حق] برگرداند زیرا آنان گروهی هستند که نمی فهمند.}
- وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ * قُلْ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ - . یونس / 15- 16 -
{و چون آیات روشن ما بر آنان خوانده شود آنانکه به دیدار ما امید ندارند می گویند قرآن دیگری جز این بیاور یا آن را عوض کن بگو مرا نرسد که آن را از پیش خود عوض کنم جز آنچه را که به من وحی می شود پیروی نمی کنم اگر پروردگارم را نافرمانی کنم از عذاب روزی بزرگ می ترسم. بگو اگر خدا می خواست آن را بر شما نمی خواندم و [خدا] شما را بدان آگاه نمی گردانید قطعا پیش از [آوردن] آن روزگاری در میان شما به سر برده ام آیا فکر نمی کنید.}
- وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلَ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ امّ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ - . یونس / 37- 38 -
{و چنان نیست که این قرآن از جانب غیر خدا [و] به دروغ ساخته شده باشد بلکه تصدیق [کننده] آنچه پیش از آن است می باشد و توضیحی از آن کتاب است که در آن تردیدی نیست [و] از پروردگار جهانیان است. یا می گویند آن را به دروغ ساخته است بگو اگر راست می گویید سوره ای مانند آن بیاورید و هر که را جز خدا می توانید فرا خوانید}
- أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ - . هود / 13- 14 -
{یا می گویند این [قرآن] را به دروغ ساخته است بگو اگر راست می گویید ده سوره برساخته شده مانند آن بیاورید و غیر از خدا هر که را می توانید فرا خوانید. پس اگر شما را اجابت نکردند بدانید که آنچه نازل شده است به علم خداست و اینکه معبودی جز او نیست پس آیا شما گردن می نهید.}
- تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیها إِلَیْکَ ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ - . هود / 49 -
{این از خبرهای غیب است که آن را به تو وحی می کنیم پیش از این نه تو آن را می دانستی و نه قوم تو پس شکیبا باش که فرجام [نیک] از آن تقواپیشگان است.}
- وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ - . رعد / 7 -
{و آنان که کافر شدهاند میگویند چرا نشانهای آشکار از طرف پروردگارش بر او نازل نشده است [ای پیامبر] تو فقط هشداردهندهای و برای هر قومی رهبری است.}
- وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِینَ مِنْکُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِینَ - . حجر / 24 -
{و به یقین پیشینیان شما را شناخته ایم و آیندگان [شما را نیز] شناخته ایم.}
- وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ - . نحل / 24 - {و
چون به آنان گفته شود پروردگارتان چه چیز نازل کرده است میگویند افسانههای پیشینیان است.}
- وَ إِذا بَدَّلْنا آیَةً مَکانَ آیَةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ * قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ * وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ - . نحل / 101- 103 -
{و چون حکمی را به جای حکم دیگر بیاوریم و خدا به آنچه به تدریج نازل میکند داناتر است میگویند جز این نیست که تو دروغبافی [نه] بلکه بیشتر آنان نمیدانند. بگو آن را روح القدس از طرف پروردگارت به حق فرود آورده تا کسانی را که ایمان آوردهاند استوار گرداند و برای مسلمانان هدایت و بشارتی است. و نیک میدانیم که آنان میگویند جز این نیست که بشری به او میآموزد [نه چنین نیست زیرا] زبان کسی که [این] نسبت را به او میدهند غیر عربی است و این [قرآن] به زبان عربی روشن است.}
- وَ ما مَنَعَنا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیاتِ إِلَّا أَنْ کَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ - . اسراء / 59 -
{و [چیزی] ما را از فرستادن معجزات باز نداشت جز اینکه پیشینیان آنها را به دروغ گرفتند.}
- قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ
ص: 162
لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً - . اسراء / 88 -
{بگو اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند مانند آن را نخواهند آورد هر چند برخی از آنها پشتیبان برخی [دیگر] باشند.}
- وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً * قَیِّماً - . کهف / 1- 2 - {و هیچ گونه کژی در آن ننهاد. [کتابی] راست و درست.}
- وَ أَسَرُّوا النَّجْوَی الَّذِینَ ظَلَمُوا هَلْ هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ أَ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَ أَنْتُمْ تُبْصِرُونَ * قالَ رَبِّی یَعْلَمُ الْقَوْلَ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ * بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ فَلْیَأْتِنا بِآیَةٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ * ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ - . انبیاء / 3- 6 -
{و آنانکه ستم کردند پنهانی به نجوا برخاستند که آیا این [مرد] جز بشری مانند شماست آیا دیده و دانسته به سوی سحر می روید. [پیامبر] گفت پروردگارم [هر] گفتار[ی] را در آسمان و زمین می داند و اوست شنوای دانا. بلکه گفتند خوابهای شوریده است [نه] بلکه آن را بربافته بلکه او شاعری است پس همان گونه که برای پیشینیان هم عرضه شد باید برای ما نشانه ای بیاورد. قبل از آنان [نیز مردم] هیچ شهری که آن را نابود کردیم [به آیات ما] ایمان نیاوردند پس آیا اینان [به معجزه] ایمان می آورند؟}
- وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً * وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا * قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحِیماً - . فرقان / 4- 6 -
{و کسانی که کفر ورزیدند گفتند این [کتاب] جز دروغی که آن را بربافته [چیزی] نیست و گروهی دیگر او را بر آن یاری کرده اند و قطعا [با چنین نسبتی] ظلم و بهتانی به پیش آوردند. و گفتند افسانه های پیشینیان است که آنها را برای خود نوشته و صبح و شام بر او املا می شود. بگو آن را کسی نازل ساخته است که راز نهانها را در آسمانها و زمین می داند و هموست که همواره آمرزنده مهربان است.}
- وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلًا - . فرقان / 32 -
{و کسانی که کافر شدند گفتند چرا قرآن یکجا بر او نازل نشده است این گونه [ما آن را به تدریج نازل کردیم] تا قلبت را به وسیله آن استوار گردانیم و آن را به آرامی [بر تو] خواندیم.}
- وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ * نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ * لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ * بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ * وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ * أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ * وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ * فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ * کَذلِکَ سَلَکْناهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ * لا یُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ - . شعراء / 192- 201 -
{و راستی که این [قرآن] وحی پروردگار جهانیان است. روح الامین آن را بر دلت نازل کرد. تا از [جمله] هشداردهندگان باشی. به زبان عربی روشن. و [وصف] آن در کتابهای پیشینیان آمده است. آیا برای آنان این خود دلیلی روشن نیست که علمای بنی اسرائیل از آن اطلاع دارند. و اگر آن را بر برخی از غیر عرب زبانان نازل می کردیم. و پیامبر آن را برایشان می خواند به آن ایمان نمی آوردند. این گونه در دلهای گناهکاران [انکار را] راه می دهیم. که به آن نگروند تا عذاب پردرد را ببینند.}
- قُلْ عَسی أَنْ یَکُونَ رَدِفَ لَکُمْ بَعْضُ الَّذِی تَسْتَعْجِلُونَ - . نمل / 72 - {بگو
شاید برخی از آنچه را به شتاب می خواهید در پی شما باشد.}
- إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَقُصُّ عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَکْثَرَ الَّذِی هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ - . نمل / 76 - {بی گمان
این قرآن بر فرزندان اسرائیل بیشتر آنچه را که آنان در باره اش اختلاف دارند حکایت می کند.}
- إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ - . قصص / 85 - {در حقیقت همان کسی که این قرآن را بر تو فرض کرد یقینا تو را به سوی وعده گاه بازمی گرداند.}
- وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ - . عنکبوت / 48 -
{و تو هیچ کتابی را پیش از این نمی خواندی و با دست [راست] خود [کتابی] نمی نوشتی و گر نه باطل اندیشان قطعا به شک می افتادند.}
- الم * غُلِبَتِ الرُّومُ * فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ فِی بِضْعِ سِنِینَ * لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ * یَنْصُرُ مَنْ
ص: 163
یَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ * وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ - . روم / 1- 6 -
{الف لام میم. رومیان شکست خوردند. در نزدیکترین سرزمین و[لی] بعد از شکستشان در ظرف چند سالی به زودی پیروز خواهند گردید. [فرجام] کار در گذشته و آینده از آن خداست و در آن روز است که مؤمنان از یاری خدا شاد می گردند. هر که را بخواهد یاری می کند و اوست شکست ناپذیر مهربان. وعده خداست خدا وعده اش را خلاف نمی کند ولی بیشتر مردم نمی دانند.}
- وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَ - . سبأ / 6 - {و
کسانی که از دانش بهره یافته اند می دانند که آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده حق است.}
- اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ - . زمر / 23 - {خدا زیباترین سخن را [به صورت] کتابی متشابه متضمن وعد و وعید نازل کرده است آنان که از پروردگارشان می هراسند پوست بدنشان از آن به لرزه می افتد.}
- قُرْآناً عَرَبِیًّا غَیْرَ ذِی عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ - . زمر / 28 - {قرآنی
عربی بی هیچ کژی باشد که آنان راه تقوا پویند.}
- اِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جَاءهُمْ وَإِنَّهُ لَکِتَابٌ عَزِیزٌ * لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ * مَا یُقَالُ لَکَ إِلَّا مَا قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِن قَبْلِکَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ أَلِیمٍ * وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا أَعْجَمِیًّا لَّقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ آیَاتُهُ أَأَعْجَمِیٌّ وَعَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدًی وَشِفَاء وَالَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ فِی آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَیْهِمْ عَمًی أُوْلَئِکَ یُنَادَوْنَ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ - . فصلت / 41- 44 -
{کسانی که به این قرآن چون بدیشان رسید کفر ورزیدند [به کیفر خود می رسند] و به راستی که آن کتابی ارجمند است. از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید وحی [نامه]ای است از حکیمی ستوده[صفات]. به تو جز آنچه به پیامبران پیش از تو گفته شده است گفته نمی شود به راستی که پروردگار تو دارای آمرزش و دارنده کیفری پر درد است. و اگر [این کتاب را] قرآنی غیر عربی گردانیده بودیم قطعا می گفتند چرا آیه های آن روشن بیان نشده کتابی غیر عربی و [مخاطب آن] عرب زبان بگواین [کتاب] برای کسانی که ایمان آورده اند رهنمود و درمانی است و کسانی که ایمان نمی آورند در گوشهایشان سنگینی است و قرآن برایشان نامفهوم است و [گویی] آنان را از جایی دور ندا می دهند.}
- فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ * یَغْشَی النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلِیمٌ * رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ * أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ * ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ * إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلِیلًا إِنَّکُمْ عائِدُونَ * یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری إِنَّا مُنْتَقِمُونَ - . دخان / 10- 16 -
{پس در انتظار روزی باش که آسمان دودی نمایان برمی آورد. که مردم را فرو می گیرد این است عذاب پر درد. [می گویند] پروردگارا این عذاب را از ما دفع کن که ما ایمان داریم. آنان را کجا [جای] پند[گرفتن] باشد و حال آنکه به یقین برای آنان پیامبری روشنگر آمده است. پس از او روی برتافتند و گفتند تعلیم یافته ای دیوانه است. ما این عذاب را اندکی از شما برمی داریم [ولی شما] در حقیقت باز از سر می گیرید. روزی که دست به حمله می زنیم همان حمله بزرگ [آنگاه] ما انتقام کشنده ایم.}
- سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِم مَّا لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَن یَمْلِکُ لَکُم مِّنَ اللَّهِ شَیْئًا إِنْ أَرَادَ بِکُمْ ضَرًّا أَوْ أَرَادَ بِکُمْ نَفْعًا بَلْ کَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا * بَلْ ظَنَنتُمْ أَن لَّن یَنقَلِبَ الرَّسُولُ وَالْمُؤْمِنُونَ إِلَی أَهْلِیهِمْ أَبَدًا وَزُیِّنَ ذَلِکَ فِی قُلُوبِکُمْ وَظَنَنتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَکُنتُمْ قَوْمًا بُورًا * وَمَن لَّمْ یُؤْمِن بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ سَعِیرًا * وَلِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَن یَشَاء وَیُعَذِّبُ مَن یَشَاء وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا * سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انطَلَقْتُمْ إِلَی مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْکُمْ یُرِیدُونَ أَن یُبَدِّلُوا کَلَامَ اللَّهِ قُل لَّن تَتَّبِعُونَا کَذَلِکُمْ قَالَ اللَّهُ مِن قَبْلُ فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا بَلْ کَانُوا لَا یَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِیلًا * قُل لِّلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَی قَوْمٍ أُوْلِی بَأْسٍ شَدِیدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ فَإِن تُطِیعُوا یُؤْتِکُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِن تَتَوَلَّوْا کَمَا تَوَلَّیْتُم مِّن قَبْلُ یُعَذِّبْکُمْ عَذَابًا أَلِیمًا - . فتح / 11- 16 -
{برجای ماندگان بادیه نشین به زودی به تو خواهند گفت اموال ما و کسانمان ما را گرفتار کردند برای ما آمرزش بخواه چیزی را که در دلهایشان نیست بر زبان خویش می رانند بگو اگر خدا بخواهد به شما زیانی یا سودی برساند چه کسی در برابر او برای شما اختیار چیزی را دارد بلکه [این] خداست که به آنچه می کنید همواره آگاه است. [نه چنان بود] بلکه پنداشتید که پیامبر و مؤمنان هرگز به خانمان خود بر نخواهند گشت و این [پندار] در دلهایتان نمودی خوش یافت و گمان بد کردید و شما مردمی در خور هلاکت بودید. و هر کس به خدا و پیامبر او ایمان نیاورده است [بداند که] ما برای کافران آتشی سوزان آماده کرده ایم. و فرمانروایی آسمانها و زمین از آن خداست هر که را بخواهد می بخشاید و هر که را بخواهد عذاب می کند و خدا همواره آمرزنده مهربان است. چون به [قصد] گرفتن غنایم روانه شدید به زودی برجای ماندگان خواهند گفت بگذارید ما [هم] به دنبال شما بیاییم [این گونه] می خواهند دستور خدا را دگرگون کنند بگو هرگز از پی ما نخواهید آمد آری خدا از پیش در باره شما چنین فرموده پس به زودی خواهند گفت [نه] بلکه بر ما رشگ می برید [نه چنین است] بلکه جز اندکی درنمی یابند. به برجای ماندگان بادیه نشین بگو به زودی به سوی قومی سخت زورمند دعوت خواهید شد که با آنان بجنگید یا اسلام آورند پس اگر فرمان برید خدا شما را پاداش نیک می بخشد و اگر همچنان که پیشتر پشت کردید [باز هم] روی بگردانید شما را به عذابی پردرد معذب می دارد.}
- وَ أُخْری لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْها قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیراً - . قتح / 21 -
{و [غنیمتهای] دیگر[ی نیز هست] که شما بر آنها دست نیافته اید [و] خدا بر آنها نیک احاطه دارد و همواره خداوند بر هر چیزی تواناست.}
- لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ - . قتح / 27 -
{حقا خدا رؤیای پیامبر خود را تحقق بخشید [که دیده بود] شما بدون شک به خواست خدا در حالی که سر تراشیده و موی [و ناخن] کوتاه کرده اید با خاطری آسوده در مسجد الحرام درخواهید آمد.}
- أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا یُؤْمِنُونَ * فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ - . طور / 33- 34 -
{یا می گویند آن را بربافته [نه] بلکه باور ندارند. پس اگر راست می گویند سخنی مثل آن بیاورند.}
- وَ إِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا عَذاباً دُونَ ذلِکَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ - . طور / 47 - {و در حقیقت غیر از این [مجازات] عذابی [دیگر] برای کسانی که ظلم کرده اند خواهد بود ولی بیشترشان نمی دانند [که آن عذاب چیست.]
- سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ - . قمر / 45 -
ص: 164
{زودا که این جمع در هم شکسته شود و پشت کنند.}
- یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ - . صف / 8- 9 -
{می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند و حال آنکه خدا گر چه کافران را ناخوش افتد نور خود را کامل خواهد گردانید. اوست کسی که فرستاده خود را با هدایت و آیین درست روانه کرد تا آن را بر هر چه دین است فائق گرداند هر چند مشرکان را ناخوش آید.}
- وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ - . جمعه / 7 - {و[لی]
هرگز آن را به سبب آنچه از پیش به دست خویش کرده اند آرزو نخواهند کرد و خدا به [حال] ستمگران داناست.}
-إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ * وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ * وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ - . حاقه / 40- 42 -
{که [قرآن] قطعا گفتار فرستاده ای بزرگوار است. و آن گفتار شاعری نیست [که] کمتر [به آن] ایمان دارید. و نه گفتار کاهنی [که] کمتر [از آن] پند می گیرید.}
- فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ - . مرسلات / 50 - {پس به کدامین سخن پس از [قرآن] ایمان می آورند؟}
-إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ * فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ * إِنَّ شَانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ - . کوثر / 1- 3 - {ما
تو را [چشمه] کوثر دادیم. پس برای پروردگارت نماز گزار و قربانی کن. دشمنت خود بی تبار خواهد بود.}
- سَیَصْلی ناراً ذاتَ لَهَب - . مسد / 3 - {بزودی
در آتشی پرزبانه درآید.}
**[ترجمه]
قوله تعالی سَواءٌ عَلَیْهِمْ أقول: الظاهر أن المراد به جماعة بأعیانهم فیکون إخبارا بما سیقع و قد وقع و إلا لأنکر علیه معاندوه صلی الله علیه و آله.
قوله تعالی فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ قال النیسابوری فی تفسیره قد ذکر فی کون القرآن معجزا طریقان:
الأول إما أن یکون مساویا لکلام سائر الفصحاء أو زائدا علیه بما لا ینقض العادة أو بما ینقضها و الأولان باطلان لأنهم مع کونهم أئمة الفصاحة تحدوا بسورة منه مجتمعین أو منفردین ثم لم یأتوا بها مع أنهم کانوا متهالکین فی إبطال أمره حتی بذلوا النفوس و الأموال و ارتکبوا المخاوف و المحن و کانوا فی الحمیة و الأنفة إلی حد لا یقبلون الحق کیف الباطل فتعین القسم الثالث.
الطریق الثانی أن یقال إن بلغت السورة المتحدی بها فی الفصاحة إلی حد الإعجاز فقد حصل المقصود و إلا فامتناعهم من المعارضة مع شدة دواعیهم إلی توهین أمره معجز فعلی التقدیرین یحصل الإعجاز.
فإن قیل و ما یدریک أنه لن یعارض فی مستقبل الزمان و إن لم یعارض إلی الآن قلت لأنه لا یحتاج إلی المعارضة أشد مما وقت التحدی و إلا لزم تقریر المشبه للحق و حیث لم تقع المعارضة وقتئذ علم أن لا معارضة و إلی هذا أشار سبحانه بقوله وَ لَنْ تَفْعَلُوا و اعلم أن شأن الإعجاز لا یدرک و لا یمکن وصفه و من فسر الإعجاز بأنه صرف
ص: 165
الله تعالی البشر عن معارضته أو بأنه هو کون أسلوبه مخالفا لأسالیب الکلام أو بأنه هو کونه مبرأ عن التناقض أو بکونه مشتملا علی الإخبار بالغیوب و بما ینخرط فی سلک هذا (هذه) الآراء فقد کذب ابن أخت خالته فإنا نقطع أن الاستغراب من سماع القرآن إنما هو من أسلوبه و نظمه المؤثر فی القلوب تأثیرا لا یمکن إنکاره لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ ثم إنه قد اجتمع فی القرآن وجوه کثیرة تقتضی نقصان الفصاحة و مع ذلک فإنه قد بلغ فی الفصاحة النهایة فدل ذلک علی کونه معجزا.
منها أن فصاحة العرب أکثرها فی وصف المشاهدات کبعیر أو فرس أو جاریة أو ملک أو ضربة أو طعنة أو وصف حرب و لیس فی القرآن من هذه الأشیاء مقدار کثیر.
و منها أنه تعالی راعی طریق الصدق و تبرأ عن الکذب و قد قیل إن أحسن الشعر أکذبه و لهذا فإن لبید بن ربیعة و حسان بن ثابت لما أسلما و ترکا سلوک سبیل الکذب و التخییل رک شعرهما.
و منها أن الکلام الفصیح و الشعر الفصیح إنما یتفق فی بیت أو بیتین من قصیدة و القرآن کله فصیح بکل جزء منه.
و منها أن الشاعر الفصیح إذا کرر کلامه لم یکن الثانی فی الفصاحة بمنزلة الأول و کل مکرر فی القرآن فهو فی نهایة الفصاحة و غایة الملاحة.
أعد ذکر نعمان لنا إن ذکره هو المسک ما کررته یتضوع
(1) و منها أنه اقتصر علی إیجاب العبادات و تحریم المنکرات و الحث علی مکارم الأخلاق و الزهد فی الدنیا و الإقبال علی الآخرة و لا یخفی ضیق عطن البلاغة فی هذه المواد.
و منها أنهم قالوا إن شعر إمرئ القیس یحسن فی وصف النساء و صفة الخیل و شعر النابغة عند الحرب و شعر الأعشی عند الطرب و وصف الخمر و شعر زهیر عند الرغبة و الرجاء و القرآن جاء فصیحا فی کل فن من فنون الکلام.
و منها أن القرآن أصل العلوم کلها کعلم الکلام و علم الأصول و علم الفقه
ص: 166
و اللغة و الصرف و النحو و المعانی و البیان و علم الأحوال و علم الأخلاق و ما شئت.
و أما قوله فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فإنه یدل علی إعجاز القرآن و صحة نبوة محمد صلی الله علیه و آله من وجوه:
أحدها أنا نعلم بالتواتر أن العرب کانوا یعادونه أشد المعاداة و یتهالکون فی إبطال أمره و فراق الأوطان و العشیرة و بذل النفوس و المهج منهم من أقوی ما یدل علی ذلک فإذا انضاف إلیه مثل هذا التقریع و هو قوله فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فلو أمکنهم الإتیان بمثله لأتوا به و حیث لم یأتوا به ظهر کونه معجزا.
و ثانیها أنه صلی الله علیه و آله إن کان متهما عندهم فیما یتعلق بالنبوة فقد کان معلوم الحال فی وفور العقل فلو خاف عاقبة أمره لتهمة فیه حاشاه عن ذلک لم یبالغ فی التحدی إلی هذه الغایة.
و ثالثها أنه لو لم یکن قاطعا بنبوته لکان یجوز خلافه و بتقدیر وقوع خلافه یظهر کذبه فالمبطل المزور لا یقطع فی الکلام قطعا و حیث جزم دل علی صدقه.
و رابعها أن قوله وَ لَنْ تَفْعَلُوا و فی لن تأکید بلیغ فی نفی المستقبل إلی یوم الدین إخبار بالغیب و قد وقع کما قال لأنّ أحدا لو عارضه لامتنع أن لا یتواصفه الناس و یتناقلوه عادة لا سیما و الطاعنون فیه أکثف عددا من الذابین عنه و إذا لم تقع المعارضة إلی الآن حصل الجزم بأنها لا تقع أبدا لاستقرار الإسلام و قلة شوکة الطاعنین انتهی و قال البیضاوی مِنْ مِثْلِهِ صفة سورة أی بسورة کائنة من مثله و الضمیر لما نزلنا و من للتبعیض أو للتبیین و زائدة عند الأخفش أی بسورة مماثلة للقرآن فی البلاغة و حسن النظم أو لعبدنا و من للابتداء أی بسورة کائنة ممن هو علی حاله صلی الله علیه و آله من کونه بشرا أمیا لم یقرأ الکتب و لم یتعلم العلوم أو صلة فأتوا و الضمیر للعبد و الرد إلی المنزل أوجه وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أمر بأن یستعینوا بکل من ینصرهم و یعینهم و الشهداء جمع شهید بمعنی الحاضر أو القائم بالشهادة أو الناصر أو الإمام و من متعلقة بادعوا و المعنی و ادعوا لمعارضته من حضرکم أو رجوتم معونته
ص: 167
من إنسکم و جنکم و آلهتکم غیر الله فإنه لا یقدر أن یأتی بمثله إلا الله أو ادعوا من دون الله شهداء یشهدون لکم بأن ما آتیتم به مثله و لا تستشهدوا بالله فإنه من دیدن المبهوت العاجز عن إقامة الحجة أو شهدائکم الذین اتخذتموهم من دون الله أولیاء أو آلهة و زعمتم أنها تشهد لکم یوم القیامة أو الذین یشهدون لکم بین یدی الله علی زعمکم لیعینوکم و قیل من دون الله أی من دون أولیاء الله یعنی فصحاء العرب و وجوه الشاهد لیشهدوا لکم أن ما آتیتم به مثله إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ أنه من کلام البشر. (1) و قال النیشابوری فی قوله تعالی وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْکَنَةُ أی أحیطت بهم کالقبة المضروبة علی الشخص أو ألصقت بهم کما یضرب الطین علی الحائط فالیهود صاغرون أذلاء أهل مسکنة إما علی الحقیقة و إما لتصاغرهم و تفاقرهم خیفة أن تضاعف علیهم الجزیة و هذا من جملة الإخبار بالغیب الدال علی کون القرآن وحیا نازلا من السماء.
أقول: و کذا قوله وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ ظاهر أن هذه الأخبار کان علی وجه الإعجاز إذ المنافقون کانوا یبذلون جهدهم فی إخفاء أسرارهم و إبداء إیمانهم و عدم اطلاع المسلمین علی بواطنهم و لو کان هذا الخبر مخالفا للواقع لأنکروا أشد الإنکار و بینوا کذبه و ظهر علی سائر الخلق بتفحص أحوالهم براءتهم من ذلک و لأنکر معاندوه صلی الله علیه و آله ذلک علیه و هذا بین من أحوال من یدعی أمرا لا یستأهل له و یخبر بأمور لا حقیقة لها.
و قال البیضاوی فی قوله تعالی قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَةً خاصة بکم کما قلتم لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً مِنْ دُونِ النَّاسِ أی سائرهم أو المسلمین فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ لأن من أیقن أنه من أهل الجنة اشتاقها (2) کما
قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَا أُبَالِی سَقَطْتُ عَلَی الْمَوْتِ أَوْ سَقَطَ الْمَوْتُ عَلَیَّ.
وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ من موجبات النار و هذه الجملة إخبار بالغیب و کان کما أخبر لأنهم
ص: 168
لو تمنوا لنقل (1) و اشتهر فإن التمنی لیس من عمل القلب لیخفی بل هو أن یقول لیت کذا و إن کان بالقلب لقالوا تمنینا
وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَوْ تَمَنَّوُا الْمَوْتَ لَغَصَّ کُلُّ إِنْسَانٍ بِرِیقِهِ فَمَاتَ مَکَانَهُ وَ مَا بَقِیَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ یَهُودِیٌّ. (2).
و قال الطبرسی رحمه الله: هذه القصة شبیه بقصة المباهلة و إن النبی صلی الله علیه و آله لما دعا النصاری إلی المباهلة امتنعوا لقلة ثقتهم بما هم علیه و خوفهم من صدق
النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَوْ بَاهَلُونِی (3) لَرَجَعُوا لَا یَجِدُونَ أَهْلًا وَ لَا مَالًا.
فلما لم یتمن الیهود الموت افتضحوا کما أن النصاری لما أحجموا (4) عن المباهلة افتضحوا و ظهر الحق انتهی. (5) قوله تعالی عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ أقول ظاهره أنهم کانوا یسرون خیانتهم و یخفونها فأبداها الله تعالی إذ نسبة الله تعالی هذا العلم إلی نفسه یدل علی خفائها کما لا یخفی فهذا أیضا من الإخبار بالغیب.
و قال البیضاوی فی قوله تعالی قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ أی قل لمشرکی مکة ستغلبون یعنی یوم بدر و قیل للیهود فإنه صلی الله علیه و آله جمعهم بعد بدر فی سوق بنی قینقاع (6) فحذرهم أن ینزل بهم ما نزل بقریش فقالوا لا یغرنک أنک أصبت أغمارا لا علم لهم بالحرب لئن قاتلتنا لعلمت أنا نحن الناس فنزلت و قد صدق الله وعده بقتل قریظة و إجلاء بنی النضیر و فتح خیبر و ضرب الجزیة علی من عداهم و هو من دلائل النبوة. (7) قوله تعالی قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ
قَالَ الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قِیلَ لَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ وَ وَعَدَ أُمَّتَهُ مُلْکَ فَارِسَ وَ الرُّومِ قَالَتِ الْمُنَافِقُونَ وَ الْیَهُودُ هَیْهَاتَ مِنْ أَیْنَ لِمُحَمَّدٍ
ص: 169
مُلْکُ فَارِسَ وَ الرُّومِ أَ لَمْ تَکْفِهِ الْمَدِینَةُ وَ مَکَّةُ حَتَّی طَمِعَ فِی الرُّومِ وَ فَارِسَ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ- عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ أَنَسٍ.
وَ قِیلَ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله خَطَّ الْخَنْدَقَ عَامَ الْأَحْزَابِ وَ قَطَعَ لِکُلِّ عَشَرَةٍ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً فَاحْتَجَّ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ فِی سَلْمَانَ وَ کَانَ رَجُلًا قَوِیّاً فَقَالَ الْمُهَاجِرُونَ سَلْمَانُ مِنَّا وَ قَالَتِ الْأَنْصَارُ سَلْمَانُ مِنَّا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَلْمَانُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ عَمْرُو بْنُ عَوْفٍ کُنْتُ أَنَا وَ سَلْمَانُ وَ حُذَیْفَةُ وَ النُّعْمَانُ بْنُ مُقَرِّنٍ الْمُزَنِیِّ وَ سِتَّةٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فِی أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً فَحَفَرْنَا حَتَّی إِذَا کُنَّا بِجُبٍّ ذِی بَابٍ (1) أَخْرَجَ اللَّهُ مِنْ بَاطِنِ الْخَنْدَقِ صَخْرَةً مَرْوَةً کَسَرَتْ حَدِیدَنَا وَ شَقَّتْ عَلَیْنَا فَقُلْنَا یَا سَلْمَانُ ارْقَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَخْبِرْهُ خَبَرَ هَذِهِ الصَّخْرَةِ فَإِمَّا أَنْ نَعْدِلَ (2) عَنْهَا فَإِنَّ الْمَعْدِلَ قَرِیبٌ وَ إِمَّا أَنْ یَأْمُرَنَا فِیهِ بِأَمْرِهِ فَإِنَّا لَا نُحِبُّ أَنْ نُجَاوِزَ خَطَّهُ قَالَ فَرَقِیَ سَلْمَانُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ ضَارِبٌ عَلَیْهِ قُبَّةً تُرْکِیَّةً فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ خَرَجَتْ عَلَیْنَا صَخْرَةٌ بَیْضَاءُ مَرْوَةٌ (3) مِنْ بَطْنِ الْخَنْدَقِ فَکَسَرَتْ حَدِیدَنَا وَ شَقَّتْ عَلَیْنَا حَتَّی مَا یَحْتَکُّ مِنْهَا قَلِیلٌ وَ لَا کَثِیرٌ فَمُرْنَا فِیهَا بِأَمْرِکَ فَإِنَّا لَا نُحِبُّ أَنْ نَتَجَاوَزَ (4) خَطَّکَ قَالَ فَهَبَطَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ سَلْمَانَ الْخَنْدَقَ وَ التِّسْعَةُ عَلَی شَفَةِ الْخَنْدَقِ فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمِعْوَلَ مِنْ یَدِ سَلْمَانَ فَضَرَبَهَا بِهِ ضَرْبَةً صَدَعَهَا (5) وَ بَرَقَ مِنْهَا بَرْقٌ أَضَاءَ مَا بَیْنَ لَابَتَیْهَا (6) حَتَّی لَکَأَنَّ مِصْبَاحاً فِی جَوْفِ بَیْتٍ مُظْلِمٍ فَکَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَکْبِیرَةَ فَتَحٍ وَ کَبَّرَ الْمُسْلِمُونَ ثُمَّ ضَرَبَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَانِیَةً (7) فَبَرَقَ مِنْهَا بَرْقٌ أَضَاءَ مَا بَیْنَ لَابَتَیْهَا حَتَّی لَکَأَنَّ مِصْبَاحاً فِی جَوْفِ بَیْتٍ مُظْلِمٍ فَکَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَکْبِیرَةَ فَتَحٍ وَ کَبَّرَ الْمُسْلِمُونَ ثُمَّ ضَرَبَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَالِثَةً فَکَسَرَهَا وَ بَرَقَ مِنْهَا بَرْقٌ أَضَاءَ مَا بَیْنَ لَابَتَیْهَا حَتَّی لَکَأَنَّ مِصْبَاحاً فِی جَوْفِ بَیْتٍ
ص: 170
مُظْلِمٍ فَکَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَکْبِیرَةَ فَتَحٍ وَ کَبَّرَ الْمُسْلِمُونَ وَ أَخَذَ بِیَدِ سَلْمَانَ فرقا (فَرَقِیَ) فَقَالَ سَلْمَانُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ مِنْکَ شَیْئاً مَا رَأَیْتُهُ مِنْکَ قَطُّ فَالْتَفَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْقَوْمِ وَ قَالَ رَأَیْتُمْ مَا یَقُولُ سَلْمَانُ فَقَالُوا نَعَمْ فَقَالَ ضَرَبْتُ ضَرْبَتِیَ الأول (الْأُولَی) فَبَرَقَ الَّذِی رَأَیْتُمْ أَضَاءَتْ لِی مِنْهُ قُصُورُ الْحِیرَةِ وَ مَدَائِنُ کِسْرَی کَأَنَّهَا أَنْیَابُ الْکِلَابِ فَأَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ أَنَّ أُمَّتِی ظَاهِرَةٌ عَلَیْهَا ثُمَّ ضَرَبْتُ ضَرْبَتِیَ الثَّانِیَةَ فَبَرَقَ الَّذِی رَأَیْتُمْ أَضَاءَتْ لِی مِنْهُ قُصُورُ الْحُمْرِ (1) مِنْ أَرْضِ الرُّومِ فَکَأَنَّهَا أَنْیَابُ الْکِلَابِ فَأَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ أَنَّ أُمَّتِی ظَاهِرَةٌ عَلَیْهَا ثُمَّ ضَرَبْتُ ضَرْبَتِیَ الثَّالِثَةَ فَبَرَقَ لِی مَا رَأَیْتُمْ أَضَاءَتْ لِی مِنْهُ قُصُورُ صَنْعَاءَ کَأَنَّهَا أَنْیَابُ الْکِلَابِ فَأَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ أَنَّ أُمَّتِی ظَاهِرَةٌ عَلَیْهَا فَأَبْشِرُوا فَاسْتَبْشَرَ الْمُسْلِمُونَ وَ قَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ مَوْعِدُ صِدْقٍ وَعَدَنَا النَّصْرَ بَعْدَ الْحَصْرِ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ أَ لَا تَعْجَبُونَ یُمَنِّیکُمْ وَ یَعِدُکُمُ الْبَاطِلَ وَ یُعَلِّمُکُمْ أَنَّهُ یُبْصِرُ مِنْ یَثْرِبَ قُصُورَ الْحِیرَةِ وَ مَدَائِنَ کِسْرَی وَ أَنَّهَا تُفْتَحُ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ إِنَّمَا تَحْفِرُونَ الْخَنْدَقَ مِنَ الْفَرَقِ (2) وَ لَا تَسْتَطِیعُونَ أَنْ تَبْرُزُوا فَنَزَلَ الْقُرْآنُ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً (3) وَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِی هَذِهِ الْقِصَّةَ قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ الْآیَةَ.
- رواه الثعلبی بإسناده عن عمرو بن عوف. (4).
و قال فی قوله تعالی وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ قال الحسن و السدی تواطأ أحد عشر (5) رجلا من أحبار یهود خیبر و قری عرینة (6) و قال بعضهم لبعض ادخلوا فی دین محمد أول النهار باللسان دون الاعتقاد و اکفروا به آخر النهار و قولوا إنا نظرنا فی کتبنا و شاورنا علماءنا فوجدنا محمدا لیس بذلک و ظهر لنا کذبه و بطلان دینه
ص: 171
فإذا فعلتم ذلک شک أصحابه فی دینهم (1) و قالوا إنهم من أهل الکتاب و هم أعلم به منا فیرجعون عن دینه (2) إلی دینکم و قال مجاهد و المقاتل و الکلبی کان هذا فی شأن القبلة لما حولت إلی الکعبة و صلوا شق ذلک علی الیهود فقال کعب بن الأشرف لأصحابه آمنوا بما أنزل علی محمد من أمر الکعبة و صلوا إلیها وجه النهار و ارجعوا إلی قبلتکم آخره لعلهم یشکون ثم قال و فی هذه الآیات معجزة باهرة لنبینا صلی الله علیه و آله إذ فیها إخبار عن سرائر القوم التی لا یعلمها إلا علام الغیوب. (3) قوله تعالی قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ قال الطبرسی رحمه الله أنکر الیهود تحلیل النبی صلی الله علیه و آله لحوم الإبل فقال صلی الله علیه و آله کل ذلک کان حلالا لإبراهیم علیه السلام فقالت الیهود کل شی ء نحرمه فإنه کان محرما علی نوح و إبراهیم و هلم جرا حتی انتهی إلینا فنزلت الآیة عن الکلبی و أبی روق فقال تعالی کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلًّا لِبَنِی إِسْرائِیلَ إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلی نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ معناه أن کل الطعام کان حلالا لبنی إسرائیل قبل أن تنزل التوراة علی موسی علیه السلام فإنها تضمنت تحریم ما کان (4) حلالا لبنی إسرائیل و اختلفوا فیما حرم علیهم و حالها بعد نزولها التوراة فقیل إنه حرم علیهم ما کان یحرمونه قبل نزولها اقتداء بیعقوب علیه السلام عن السدی و قیل لم یحرمه الله تعالی علیهم فی التوراة و إنما حرم علیهم بعد التوراة بظلمهم و کفرهم و قیل لم یکن شی ء من ذلک حراما علیهم فی التوراة و إنما هو شی ء حرموه علی أنفسهم اتباعا لأبیهم و أضافوا تحریمه إلی الله فکذبهم الله تعالی و قال قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها حتی یتبین أنه کما قلت لا کما قلتم إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فی دعواکم فاحتج علیهم بالتوراة و أمرهم بالإتیان بها و بأن یقرءوا ما فیها فإنه کان فی التوراة أنها کانت حلالا للأنبیاء و إنما حرمها إسرائیل علی نفسه (5) فلم یجسروا علی إتیان التوراة
ص: 172
لعلمهم بصدق النبی صلی الله علیه و آله و کذبهم و کان ذلک دلیلا ظاهرا علی صحة نبوة نبینا صلی الله علیه و آله إذ علم بأن فی التوراة ما یدل علی کذبهم من غیر أن یعلم التوراة (1) و قراءتها (2) قوله تعالی لَنْ یَضُرُّوکُمْ إِلَّا أَذیً قال الطبرسی رحمه الله قال مقاتل إن رءوس الیهود مثل کعب بن الأشرف و أبی رافع و أبی ناشر (3) و کنانة و ابن صوریا عمدوا إلی مؤمنیهم کعبد الله بن سلام و أصحابه فأنبوهم (4) علی إسلامهم فنزلت لَنْ یَضُرُّوکُمْ إِلَّا أَذیً وعد الله المؤمنین أنهم منصورون و أن أهل الکتاب لا یقدرون علیهم و لا تنالهم من جهتهم مضرة إلا أذی من جهة القول و هو کذبهم علی الله و تحریفهم کتاب الله و قیل هو ما کانوا یسمعون المؤمنین من الکلام المؤذی وَ إِنْ یُقاتِلُوکُمْ یُوَلُّوکُمُ الْأَدْبارَ منهزمین ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ أی لا یعانون (5) لکفرهم و فی هذه الآیة دلالة علی صحة نبوة نبینا صلی الله علیه و آله لوقوع مخبره علی وفق خبره لأن یهود المدینة من بنی قریظة و النضیر و بنی قینقاع و یهود خیبر الذین حاربوا النبی صلی الله علیه و آله و المسلمین لم یثبتوا لهم قط و انهزموا و لم ینالوا من المسلمین إلا بالسب و الطعن أَیْنَ ما ثُقِفُوا أی وجدوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ أی بعهد من الله وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ و عهد من الناس علی وجه الذمة و غیرها من وجوه الأمان. (6) قوله تعالی عَضُّوا عَلَیْکُمُ الْأَنامِلَ أی أطراف الأصابع مِنَ الْغَیْظِ أی من الغضب و الحنق (7) لما یرون من ائتلاف المؤمنین و اجتماع کلمتهم و نصرة الله إیاهم. (8)
ص: 173
أقول: و فی هذا أیضا إخبار ببواطن أمورهم و بما کانوا یخفونه عن المسلمین علی سبیل الإعجاز و کذا قوله لا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً إخبار بما سیکون و قد کان و کذا قوله لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ فإنه تعالی قد أخبر بالوعد و أنه قد وقع و لو لم یکن لأنکر علیه المعاندون و لو أنکروا علیه لنقل و سیأتی تفسیره و کذا قوله بَیَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ إخبار بسرائر أمورهم.
قوله تعالی لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً قال الرازی ذکروا فی تفسیر سلامته عن الاختلاف ثلاثة أوجه.
الأول قال أبو بکر الأصم معناه أن هؤلاء المنافقین کانوا یتواطئون فی السر علی أنواع کثیرة من المکر و الکید و الله تعالی کان یطلع الرسول علی تلک الأحوال حالا فحالا و یخبره عنها علی سبیل التفصیل و ما کانوا یجدون فی کل ذلک إلا الصدق فقیل لهم إن ذلک لو لم یکن بإخبار الله تعالی لما اطرد الصدق فیه و لظهر فی قول محمد أنواع الاختلاف و التفاوت فلما لم یظهر ذلک علمنا أن ذلک بإعلام الله تعالی.
و الثانی و هو الذی ذهب إلیه أکثر المتکلمین أن المراد منه أن القرآن کتاب کبیر و هو مشتمل علی أنواع کثیرة من العلوم فلو کان ذلک من عند غیر الله لوقع فیه أنواع من الکلمات المتناقضة لأن الکتاب الکبیر الطویل لا ینفک عن ذلک و لما لم یوجد فیه ذلک علمنا أنه لیس من عند غیر الله.
الثالث ما ذکره أبو مسلم الأصفهانی و هو أن المراد منه الاختلاف فی رتبة الفصاحة حتی لا یکون فی جملته ما یعد فی الکلام الرکیک بل بقیت الفصاحة فیه من أوله إلی آخره علی نهج واحد و من المعلوم أن الإنسان و إن کان فی غایة البلاغة و نهایة الفصاحة فإذا کتب کتابا طویلا مشتملا علی المعانی الکثیرة فلا بد و أن یظهر التفاوت فی کلامه بحیث یکون بعضه قویا متینا و بعضه سخیفا نازلا و لما لم یکن القرآن کذلک علمنا أنه المعجز من عند الله تعالی انتهی. (1)
و أقول: قوله تعالی سَتَجِدُونَ آخَرِینَ إخبار بما سیکون و الکلام فیه کالکلام
ص: 174
فیما مر و سیأتی تفسیره و کذا قوله تعالی یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ و ما قبله و ما بعده یدل علی أن الله تعالی أخبر بما کانوا به مستخفین و أظهر ما کانوا له مسرین و سیأتی قصته.
قوله یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیراً مِمَّا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتابِ قال الرازی قال ابن عباس أخفوا صفة محمد صلی الله علیه و آله و أخفوا الرجم (1) ثم إن الرسول صلی الله علیه و آله بین ذلک لهم و هذا معجز لأنه صلی الله علیه و آله لم یقرأ کتابا و لم یتعلم علما من أحد فلما أخبرهم بأسرار ما فی کتابهم کان ذلک إخبارا عن الغیب فیکون معجزا. (2) قوله وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ أی لا یظهر کثیرا مما تکتمونه أنتم لأنه لا حاجة إلی إظهاره فی الدین.
قوله تعالی فَعَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ قال الطبرسی یعنی فتح مکة و قیل فتح بلاد المشرکین أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فیه إعزاز المسلمین و إذلال المشرکین و قیل هو إظهار نفاق المنافقین و قیل هو القتل و سبی الذراری لبنی قریظة و الإجلاء لبنی النضیر. (3)
أقول: و هذا أیضا إخبار بما لم یقع و قد وقع و عسی من الله موجبة.
قوله تعالی فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ هذا أیضا إخبار بما لم یکن فکان و سیأتی الأخبار المستفیضة فی کتاب أحوال أمیر المؤمنین علیه السلام أنها نزلت فیه علیه السلام حیث قاتل الناکثین و القاسطین و المارقین.
و قوله وَ قَدْ دَخَلُوا بِالْکُفْرِ إخبار عن أسرار المنافقین و کذا قوله تعالی وَ أَلْقَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ أی بین الیهود و النصاری أو بین فرق الیهود و فرق النصاری.
کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ قال الطبرسی رحمه الله أی لحرب محمد صلی الله علیه و آله و فی هذا معجزة و دلالة لأن الله أخبر فوافق خبره المخبر فقد کانت الیهود أشد أهل
ص: 175
الحجاز بأسا و أمنعهم دارا حتی أن قریشا تعتضد بهم (1) و الأوس و الخزرج تستبق إلی مخالفتهم و تتکثر بنصرتهم فأباد الله خضراءهم و استأصل شأفتهم و اجتث أصلهم (2) فأجلی النبی صلی الله علیه و آله بنی النضیر و بنی قینقاع و قتل بنی قریظة و شرد أهل خیبر و غلب علی فدک و دان (3) أهل وادی القری فمحا الله سبحانه آثارهم صاغرین و قال قتادة معناه أن الله سبحانه أذلهم ذلا لا یعزون بعده أبدا.
و قال رحمه الله فی قوله تعالی وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ فی هذه الآیة دلالة علی صدق النبی صلی الله علیه و آله و صحة نبوته من وجهین.
أحدهما أنه وقع مخبره علی ما أخبر به.
و الثانی أنه لا یقدم علی الإخبار به إلا و هو یأمن أن یکون مخبره علی ما أخبر به
وَ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قَالَ لِحُرَّاسٍ مِنْ أَصْحَابِهِ کَانُوا یَحْرُسُونَهُ مِنْهُمْ سَعْدٌ وَ حُذَیْفَةُ الْحَقُوا بِمَلَاحِقِکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ عَصَمَنِی مِنَ النَّاسِ.
قوله تعالی وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ قال الرازی هذا من شبهات منکری نبوة محمد صلی الله علیه و آله قالوا لو کان رسولا من عند الله فهلا أنزل علیه آیة قاهرة و معجزة باهرة و یروی أن بعض الملحدة طعن فقال لو کان محمد قد أتی بآیة و معجزة لما صح أن یقول أولئک الکفار لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ و الجواب عنه أن القرآن معجزة قاهرة بدلیل أنه صلی الله علیه و آله تحداهم به فعجزوا عن معارضته و ذلک یدل علی کونه معجزا بقی أن یقال فإذا کان الأمر کذلک فکیف قالوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ فنقول الجواب عنه من وجوه:
الأول لعل القوم طعنوا فی کون القرآن معجزا علی سبیل اللجاج و العناد و
ص: 176
قالوا إنه من جنس الکتب و الکتاب لا یکون من جنس المعجزات فلأجل هذه الشبهة طلبوا المعجزة.
الثانی أنهم طلبوا معجزات من جنس معجزات سائر الأنبیاء مثل فلق البحر و إظلال الجبل.
الثالث أنهم طلبوا مزید الآیات و المعجزات علی سبیل التعنت و اللجاج مثل إنزال الملائکة و إسقاط السماء کسفا و سائر ما حکاه عن الکافرین فیحتمل أن یکون المراد (1) ما حکاه الله عن بعضهم فی قوله اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ ثم إنه تعالی أجاب عن سؤالهم بقوله قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَةً یعنی أنه تعالی قادر علی إیجاد ما طلبتموه وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ و اختلفوا فی تفسیره علی وجوه.
فالأول أن یکون المراد أنه تعالی لما أنزل آیة باهرة و معجزة قاهرة و هی القرآن کان طلب الزیادة جاریا مجری التحکم و التعنت الباطل و الله سبحانه له الحکم و الأمر فإن شاء فعل و إن شاء لم یفعل لأن فاعلیته لا یکون إلا بحسب محض المشیة علی قول أهل السنة أو علی وفق المصلحة علی مذهب المعتزلة و علی التقدیرین فإنها لا تکون علی وفق اقتراحات الناس فإن شاء أجابهم و إن شاء لم یجبهم.
الثانی لما ظهرت المعجزة القاهرة و الدلالة الکافیة لم یبق لهم عذر و لا علة فعند ذلک لو أجابهم فی ذلک الاقتراح فلعلهم یقترحون اقتراحا ثانیا و ثالثا و رابعا و هکذا إلی ما لا غایة له و ذلک یقضی إلی أنه لا یستقر الدلیل و لا تتم الحجة فوجب فی أول الأمر سد هذا الباب و الاکتفاء بما سبق من المعجزة الباهرة.
الثالث أنه تعالی لو أعطاهم ما طلبوه فلو لم یؤمنوا عند ظهورها لاستحقوا عذاب الاستیصال فاقتضت رحمة الله صونهم عن هذا البلاء و إن کانوا لا یعلمون کیفیة هذه الرحمة و لذا قال وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ الرابع أنه تعالی علم منهم أنهم إنما یطلبون هذه المعجزات لا لطلب الفائدة
ص: 177
بل للعناد و التعصب و علم أنه لو أعطاهم مطلوبهم فهم لا یؤمنون و لا یفترون (1) فلهذا السبب ما أعطاهم مطلوبهم لعلمه تعالی أنه لا فائدة فی ذلک فالمراد من قوله وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ هو أن القوم لا یعلمون أنهم لما طلبوا ذلک علی سبیل التعنت و التعصب ما أعطاهم (2) و لو کانوا عالمین لطلبوا ذلک علی سبیل طلب الفائدة فکان الله یعطیهم ذلک علی أکمل الوجوه انتهی کلامه. (3)
أقول: یمکن أن یقال فی المقام الأول إن ما ذکروه من إنزال الآیة کالصریح فی أنهم إنما طلبوا أمرا بینا یرون نزوله من السماء کنزول الملائکة عیانا أو نزول الکتاب کذلک أو نزول کسف من السماء و هذا لا ینافی وقوع سائر المعجزات من الإخبار بالمغیبات و إحیاء الأموات و شق القمر و غیر ذلک و ورود الإنزال فی سائر الآیات فی إنزال القرآن و الأحکام و غیرها مجازا لا یوجب صرف تلک الآیة أیضا عن الحقیقة مع عدم الداعی إلیه بل وجود القرینة علی المعنی الحقیقی قوله تعالی مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ لکونه مطابقا لها فی الأصول و لشهادته بحقیقتها و لورودها بالصفة التی نطقت بها الکتب المتقدمة قوله تعالی وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ قال الطبرسی رحمه الله قال الزجاج هذا جواب لقولهم لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا فادعوا ثم لم یفعلوا و بذلوا النفوس و الأموال و استعملوا سائر الحیل فی إطفاء نور الله و أبی الله إلا أن یتم نوره
و قیل المراد به عبد الله بن سعد بن أبی سرح أملی علیه رسول الله صلی الله علیه و آله ذات یوم وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ إلی قوله ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ (4) فجری علی لسان ابن أبی سرح فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ فأملاه علیه و قال هکذا أنزل فارتد عدو الله و قال إن کان محمد صادقا فلقد أوحی إلی کما أوحی إلیه و لئن کان کاذبا فلقد
ص: 178
قلت کما قال و ارتد عن الإسلام و هدر رسول الله صلی الله علیه و آله دمه فلما کان یوم الفتح جاء به عثمان و قد أخذ بیده و رسول الله صلی الله علیه و آله فی المسجد فقال یا رسول الله اعف عنه فسکت رسول الله صلی الله علیه و آله ثم أعاد فسکت ثم أعاد فقال هو لک فلما مر قال رسول الله صلی الله علیه و آله لأصحابه أ لم أقل من رآه فلیقتله فقال عباد بن بشر کانت عینی إلیک یا رسول الله أن تشیر إلی فأقتله فقال صلی الله علیه و آله الأنبیاء لا یقتلون بالإشارة.
انتهی. (1) و فی قوله تعالی (2) ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا إخبار عن عدم إیمان جماعة و لم یؤمنوا.
قوله إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ قال الطبرسی أی أن یجبرهم علی الإیمان و هو المروی عن أهل البیت علیهم السلام. (3) قوله تعالی سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ إذا کان المراد سأصرف عن إبطال آیاتی و المنع من تبلیغها هؤلاء المتکبرین بالإهلاک أو المنع من غیر إهلاک فلا یقدرون علی القدح فیها و یکون المراد بها المکذبین من هذه الأمة لا أمة موسی علیه السلام کما ذکره جماعة من المفسرین ففیها إخبار بما لم یکن و کذا قوله لا یُؤْمِنُوا بِها و فی الآیة وجوه أخر ترکنا إیرادها لعدم احتیاجنا هنا إلیها.
قوله وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ قال الرازی بمعنی آذن أی أعلم و اللام فی قوله لَیَبْعَثَنَّ جواب القسم لأن قوله وَ إِذْ تَأَذَّنَ جار مجری القسم و هذه الآیة نزلت فی الیهود علی أنه لا دولة و لا عز لهم و أن الذل یلزمهم و الصغار لا یفارقهم و لما أخبر الله تعالی فی زمان محمد صلی الله علیه و آله عن هذه الواقعة ثم شاهدنا بأن الأمر کذلک کان هذا إخبارا صدقا عن المغیب فکان معجزا انتهی. (4)
ص: 179
و قوله تعالی وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ یدل علی أنه صلی الله علیه و آله وعدهم من قبل الله تعالی بما قد وقع و سیأتی شرحه.
قوله تعالی قالُوا قَدْ سَمِعْنا لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا قال البیضاوی هو قول نضر بن الحارث و إسناده إلی الجمع إسناد ما فعله رئیس القوم إلیهم فإنه کان قاضیهم و قیل هو قول الذین ائتمروا فی أمره صلی الله علیه و آله و هذا غایة مکابرتهم و فرط عنادهم إذ لو استطاعوا من ذلک فما منعهم أن یشاءوا و قد تحداهم و قرعهم بالعجز عشر سنین ثم قارعهم بالسیف فلم یعارضوا سواه (1) مع أنفتهم و فرط استنکافهم أن یغلبوا خصوصا فی باب البیان إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ ما سطره الأولون من القصص. (2) قوله تعالی فَسَیُنْفِقُونَها قال الطبرسی رحمه الله قیل نزلت فی أبی سفیان بن حرب استأجر یوم أحد ألفین من الأحابیش (3) یقاتل بهم النبی صلی الله علیه و آله سوی من استجاشهم (4) من العرب و قیل نزلت فی المطعمین یوم بدر (5) و قیل لما أصیبت قریش یوم بدر و رجع فلهم (6) إلی مکة مشی صفوان بن أمیة و عکرمة بن أبی جهل فی رجال من قریش أصیب آباؤهم و إخوانهم ببدر فکلموا أبا سفیان بن حرب و من کانت له فی تلک العیر تجارة فقالوا یا معشر قریش إن محمدا وترکم و قتل خیارکم فأعینونا بهذا المال الذی أفلت علی حربه لعلنا أن ندرک منه ثارا بمن أصیب منا ففعلوا فأنزل الله فیهم هذه الآیة رواه محمد بن إسحاق عن رجاله.
ص: 180
ثم قال و فی هذا دلالة علی صحة نبوة النبی صلی الله علیه و آله لأنه أخبر بالشی ء قبل کونه فوجد علی ما أخبر به. (1) قوله تعالی یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ قال الرازی المقصود منه بیان نوع ثالث من الأفعال القبیحة الصادرة عن رؤساء الیهود و النصاری و هو سعیهم فی إبطال أمر محمد صلی الله علیه و آله و جدهم فی إخفاء الدلائل الدالة علی صحة شرعه و قوة دینه و المراد من النور الدلائل الدالة علی صحة نبوته صلی الله علیه و آله و هی أمور کثیرة.
أحدها المعجزات القاهرة التی ظهرت علی یده فإن المعجز إما أن یکون دلیلا علی الصدق أو لا یکون فعلی الأول فحیث ظهر المعجز لا بد من حصول الصدق و إن لم یدل علی الصدق قدح ذلک فی نبوة موسی و عیسی علیهما السلام.
و ثانیها القرآن العظیم الذی ظهر علی لسان محمد صلی الله علیه و آله مع أنه من أول عمره إلی آخره ما تعلم و ما استفاد و ما نظر فی کتاب و ذلک من أعظم المعجزات.
و ثالثها أن حاصل شریعته تعظیم الله و الثناء علیه و الانقیاد لطاعته و صرف النفس عن حب الدنیا و الترغیب فی سعادات الآخرة و العقل یدل علی أنه لا طریق إلی الله إلا من هذا الوجه.
و رابعها أن شرعه کان خالیا عن جمیع العیوب فلیس فیه إثبات ما لا یلیق بالله و لیس فیه دعوة إلی غیر الله و قد ملک البلاد العظیمة و ما غیر طریقته فی استحقار الدنیا و عدم الالتفات إلیها و لو کان مقصوده طلب الدنیا لما بقی الأمر کذلک فهذه الأحوال دلائل نیرة و براهین باهرة علی صحة قوله و أنهم (2) بکلماتهم الرکیکة و شبهاتهم السخیفة و أنواع کفرهم و مکرهم أرادوا إبطال هذه الدلائل فکان هذا جاریا مجری من یرید إبطال نور الشمس بأن ینفخ فیها ثم إنه تعالی وعد محمدا صلی الله علیه و آله مزید النصرة و إعلاء الدرجة فقال وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ و قال فی قوله تعالی هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ اعلم أن کمال حال الأنبیاء لا یحصل إلا بأمور:
ص: 181
أولها کثرة الدلائل و المعجزات و هو المراد من قوله أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی و ثانیها کون دینه مشتملا علی أمور یظهر لکل أحد کونها موصوفة بالصواب و الصلاح و مطابقة الحکمة و موافقة المنفعة فی الدنیا و الآخرة و هو المراد من قوله وَ دِینِ الْحَقِّ و ثالثها صیرورة دینه مستعلیا علی سائر الأدیان غالبا لأضداده قاهرا لمنکریه و هو المراد من قوله لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ فإن قیل ظاهر قوله لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ یقتضی کونه غالبا لجمیع الأدیان و لیس الأمر کذلک فإن الإسلام لم یصر غالبا لسائر الأدیان فی أرض الهند و الروم و الصین و سائر أراضی الکفرة.
فالجواب عنه من وجوه.
الأول أنه لا دین لخلاف الإسلام (1) إلا و قد قهرهم المسلمون و ظهروا علیهم فی بعض المواضع و إن لم یکن ذلک فی جمیع مواضعهم فقهروا الیهود و أخرجوهم من بلاد العرب و غلبوا النصاری علی بلاد الشام و ما والاها إلی ناحیة الروم و غلبوا المجوس علی ملکهم و غلبوا عباد الأصنام علی کثیر من بلادهم مما یلی الترک و الهند و کذلک سائر الأدیان فثبت أن الذی أخبر الله عنه فی هذه الآیة قد وقع و حصل فکان ذلک إخبارا عن الغیب فکان معجزا.
الثانی أنه روی عن أبی هریرة أنه قال هذا وعد من الله بأنه تعالی یجعل الإسلام غالبا علی جمیع الأدیان و تمام هذا إنما یحصل عند خروج عیسی علیه السلام.
و قال السدی ذلک عند خروج المهدی لا یبقی أحد إلا دخل فی الإسلام أو أدی الخراج.
الثالث أن المراد لیظهر الإسلام علی الدین کله فی جزیرة العرب و قد حصل ذلک فإنه تعالی ما أبقی فیها أحدا من الکفار.
ص: 182
الرابع أن المراد (1) الغلبة بالحجة و البیان. (2)
قوله تعالی یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا قال الطبرسی رحمه الله اختلف فیمن نزلت فیه هذه الآیة فقیل إن رسول الله صلی الله علیه و آله کان جالسا فی ظل حجرته (3) فقال إنه سیأتیکم إنسان فینظر إلیکم بعین شیطان (4) فلم یلبثوا أن طلع رجل أزرق فدعاه رسول الله صلی الله علیه و آله فقال علام تشتمنی أنت و أصحابک فانطلق الرجل فجاء بأصحابه فحلفوا بالله ما قالوا فأنزل الله هذه الآیة- عن ابن عباس.
و قیل خرج المنافقون مع رسول الله صلی الله علیه و آله إلی تبوک فکانوا إذا خلا بعضهم ببعض سبوا رسول الله صلی الله علیه و آله و أصحابه و طعنوا فی الدین فنقل ذلک حذیفة إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فقال لهم ما هذا الذی بلغنی عنکم فحلفوا بالله ما قالوا شیئا من ذلک- عن الضحاک.
و قیل نزلت فی الجلاس بن سوید بن الصامت و ذلک أن رسول الله صلی الله علیه و آله خطب ذات یوم بتبوک و ذکر المنافقین فسماهم رجسا و عابهم فقال الجلاس و الله لئن کان محمد صادقا فیما یقول فنحن شر من الحمیر فسمعه عامر بن قیس فقال أجل و الله إن محمدا صادق و أنتم شر من الحمیر فلما انصرف رسول الله صلی الله علیه و آله إلی المدینة أتاه عامر بن قیس فأخبره بما قال الجلاس فقال الجلاس کذب یا رسول الله فأمرهما رسول الله أن یحلفا عند المنبر فقام الجلاس عند المنبر فحلف بالله ما قاله ثم قام عامر فحلف بالله لقد قاله ثم قال اللهم أنزل علی نبیک الصادق منا الصدوق (5) فقال رسول الله و المؤمنون آمین فنزل جبرئیل علیه السلام قبل أن یتفرقا بهذه الآیة حتی بلغ فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ فقام الجُلَاس فقال یا رسول الله اسمع الله قد عرض علی التوبة صدق عامر بن قیس فیما قال لک لقد قلته و أنا أستغفر الله و أتوب
ص: 183
إلیه فقبل رسول الله صلی الله علیه و آله ذلک منه- عن الکلبی و محمد بن إسحاق و مجاهد.
و قیل نزلت فی عبد الله بن أبی سلول حین قال لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ (1) عن قتادة و قیل نزلت فی أهل العقبة فی أنهم ائتمروا فی أن یغتالوا رسول الله صلی الله علیه و آله فی عقبة مرجعهم (2) من تبوک و أرادوا أن یقطعوا أنساع راحلته ثم ینخسوا (3) فأطلعه تعالی علی ذلک و کان من جملة معجزاته لأنه لا یمکن معرفة ذلک إلا بوحی من الله فسار رسول الله صلی الله علیه و آله فی العقبة وحده و عمار و حذیفة معه أحدهما یقود ناقته و الآخر یسوقها و أمر الناس کلهم بسلوک بطن الوادی و کان الذین هموا بقتله اثنی عشر رجلا أو خمسة عشر رجلا علی الخلاف فیه عرفهم رسول الله صلی الله علیه و آله و سماهم بأسمائهم واحدا واحدا- عن الزجاج و الواقدی و الکلبی.
و قال الباقر علیه السلام کانت ثمانیة منهم من قریش و أربعة من العرب.
انتهی. (4) و أما قوله لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ أَبَداً وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِیَ عَدُوًّا فیحتمل الدعاء علیهم و الإخبار عن امتداد شقاوتهم و الأخیر أظهر فیکون من باب المعجزات و کذا قوله لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبارِکُمْ إخبار بسرائرهم و کذا قوله وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ و کذا قوله نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ فإنها کلها إخبار عما کانوا یسرون من المسلمین قوله ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قال الرازی فی الفرق بینهما إن المراد بالأول الإتیان بکتاب آخر لا علی ترتیب هذا القرآن و لا علی نظمه و بالثانی تغییر هذا القرآن کأن یضع مکان ذم بعض الأشیاء مدحها و مکان آیة رحمة آیة عذاب أو المراد بالأول الإتیان بغیره مع کون هذا الکتاب باقیا بحاله و بالثانی أن یغیر هذا الکتاب ثم إن سؤالهم إما أن یکون علی سبیل السخریة و الاستهزاء أو کان غرضهم التماس
ص: 184
کتاب لا یشتمل علی سب آلهتهم و الطعن فی طرائقهم فأمر بأن یجیبهم بأن هذا التبدیل غیر جائز منی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ و إنما لم یتعرض للإتیان بقرآن غیر هذا لأنه لما بین أنه لا یجوز له أن یبدله من تلقاء نفسه لأنه وارد من الله تعالی و لا یقدر علی مثله کما لا یقدر سائر العرب علی مثله و کان ذلک متقررا فی نفوسهم بسبب ما تقدم من تحدیه لهم بمثل هذا القرآن فقد دلهم بذلک علی أنه لا یتمکن من قرآن غیر هذا ثم لما کان هذا الالتماس لأجل أنهم اتهموه بأنه هو الذی یأتی بهذا الکتاب من عند نفسه علی سبیل الاختلاق فلهذا احتج علیهم بأن أولئک الکفار کانوا قد شاهدوا رسول الله صلی الله علیه و آله من أول عمره إلی ذلک الوقت و کانوا عالمین بأحواله و أنه ما طالع کتابا و لا تلمذ (1) لأستاذ و لا تعلم من أحد ثم بعد انقراض أربعین سنة علی هذا الوجه جاءهم بهذا الکتاب العظیم المشتمل علی نفائس علم الأصول و دقائق علم الأحکام و لطائف علم الأخلاق و أسرار قصص الأولین و عجز عن معارضته العلماء و الفصحاء و البلغاء فکل من له عقل سلیم فإنه یعرف أن مثل هذا لا یحصل إلا بالوحی و الإلهام من الله فقوله لَوْ شاءَ اللَّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ حکم منه صلی الله علیه و آله بأن هذا القرآن وحی من عند الله و قوله فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ إشارة إلی الدلیل الذی قررناه قوله وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ أی و لا أعلمکم به (2) و قال فی قوله تعالی وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری حاصله أن هذا القرآن لا یقدر علیه أحد إلا الله عز و جل ثم إنه احتج علی هذه الدعوی بأمور:
الأول قوله وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ و تقریره من وجوه الأول أنه صلی الله علیه و آله کان رجلا أمیا ما سافر إلی بلدة لأجل التعلم و ما کانت مکة بلدة العلماء و ما کان فیها شی ء من کتب العلم ثم إنه صلی الله علیه و آله أتی بهذا القرآن و کان مشتملا علی أقاصیص (3) و القوم کانوا فی غایة العداوة له فلو لم تکن هذه الأقاصیص موافقة لما فی التوراة و الإنجیل لقدحوا فیه و لبالغوا فی الطعن فیه فلما لم یفعلوا علمنا
ص: 185
أنها مطابقة لما فی التوراة و الإنجیل مع أنه ما طالعها و لا تلمذ لأحد فیها فلیس إلا بوحی منه تعالی.
و الثانی أنّ کتب الله المنزلة دلت علی مقدم محمد صلی الله علیه و آله و إذا کان الأمر کذلک کان مجیئه صلی الله علیه و آله تصدیقا لما فی تلک الکتب.
الثالث أنه أخبر فی القرآن عن الغیوب الکثیرة فی المستقبل فوقعت مطابقة لذلک الخبر کقوله تعالی الم غُلِبَتِ الرُّومُ (1) و کقوله تعالی لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا (2) و کقوله وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ (3) و ذلک یدل علی أن الإخبار عن هذه الغیوب إنما حصلت بالوحی من الله تعالی بین یدیه. (4) و النوع الثانی من الدلائل قوله تعالی وَ تَفْصِیلَ کُلِّ شَیْ ءٍ و تحقیقه أن العلوم إما أن تکون دینیة أو لا و لا شک أن الأول أرفع حالا و أعظم شأنا من الثانی و أما الدینیة فإما أن تکون علم العقائد و الأدیان و إما أن تکون علم الأعمال فالأول هو معرفة الله تعالی و ملائکته و کتبه و رسله و الیوم الآخر و أما معرفة الله فهی عبارة عن معرفة ذاته و صفة جلاله و صفة إکرامه و معرفة أفعاله و معرفة أحکامه و معرفة أسمائه و القرآن مشتمل علی دلائل هذه المسائل و تفاریعها و تفاصیلها علی وجه لا یساویه شی ء من الکتب بل لا یقرب منه شی ء من المصنفات و أما علم الأعمال فهو إما علم التکالیف المتعلقة بالظواهر و هو الفقه و معلوم أن جمیع الفقهاء إنما استنبطوا مباحثهم عن القرآن و إما علم بصفة الباطن (5) و ریاضة القلوب و قد حصل فی القرآن من مباحث هذا العلم ما لا یکاد یوجد فی غیره فثبت أن القرآن مشتمل علی تفاصیل جمیع العلوم الشریفة عقلیها و نقلیها اشتمالا یمتنع حصوله فی سائر الکتب فکان ذلک معجزا.
و أما قوله لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ فتقریره أن الکتاب الطویل المشتمل
ص: 186
علی هذه العلوم الکثیرة لا بد و أن یشتمل علی نوع من أنواع التناقض و حیث خلا عنه علمنا أنه من عند الله ثم بعد إیراد هذه الدلائل أعاد الکلام مرة أخری بلفظ الاستفهام علی سبیل الإنکار فقال أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ ثم ذکر حجة أخری علی إبطال هذا القول فقال قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ فإن قیل لم قال فی سورة البقرة مِنْ مِثْلِهِ و هنا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ قلنا إن محمدا صلی الله علیه و آله کان رجلا أمیا لم یتلمذ لأحد و لم یطالع کتابا فقیل (1) فی سورة البقرة فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ أی فلیأت إنسان یساوی محمدا صلی الله علیه و آله فی عدم التلمذ (2) و عدم مطالعة الکتب بسورة تساوی هذه السورة و حیث ظهر العجز ظهر المعجز فهذا لا یدل علی أن السورة فی نفسها معجزة و لکنه یدل علی أن ظهور مثل هذه السورة من إنسان مثل محمد صلی الله علیه و آله معجز ثم إنه تعالی بین فی هذه السورة أن تلک السورة فی نفسها معجز فإن الخلق إن تلمذوا و تعلموا و طالعوا و تفکروا فإنه لا یمکنهم الإتیان بمعارضة سورة واحدة من هذه السور فلا جرم قال تعالی فی هذه الآیة فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ فإن قیل قوله بِسُورَةٍ مِثْلِهِ هل یتناول جمیع السور الصغار و الکبار أو یخص بالسور الکبار.
قلنا هذه الآیة فی سورة یونس و هی مکیة فالمراد مثل هذه السورة لأنها أقرب ما یمکن أن یشار إلیه.
و اعلم أنه قد ظهر بما قررنا أن مراتب تحدی رسول الله صلی الله علیه و آله بالقرآن ستة.
فأولها أنه تحداهم بکل القرآن کما قال قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ (3) الآیة و ثانیها أنه تحداهم بِعَشْرِ سُوَرٍ (4)
ص: 187
و ثالثها أنه تحداهم بِسُورَةٍ واحدة.
و رابعها أنه تحداهم بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ (1) و خامسها أن فی تلک المراتب الأربعة کان یطلب أن یأتی بالمعارضة رجل یساوی رسول الله صلی الله علیه و آله فی عدم التلمذ و التعلم ثم فی سورة یونس طلب منهم معارضة سورة واحدة من أی إنسان سواه تعلم العلوم أو لم یتعلمها.
و سادسها أن فی المراتب المتقدمة تحدی کل واحد من الخلق و فی هذه المرتبة تحدی جمیعهم و جوز أن یستعین البعض بالبعض فی الإتیان بهذه المعارضة کما قال وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ (2) و قال فی قوله تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ أی من الأخبار التی کانت غائبة عن الخلق ما کنت تعرف هذه القصة أنت و لا قومک.
فإن قیل أ لیس کان قصة نوح مشهورة عند أهل العالم.
قلنا بحسب الإجمال کانت مشهورة و أما التفاصیل المذکورة فما کانت معلومة. (3) و قال فی قوله لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ اعلم أن من الناس من زعم أنه لم یظهر معجز فی صدق محمد صلی الله علیه و آله سوی القرآن لدلالة هذا الکلام علیه و الجواب عنه من وجهین.
الأول لعل المراد منه طلب معجزات سوی التی شاهدوها منه صلی الله علیه و آله کحنین الجزع (الجذع) و نبوع الماء من بین أصابعه و إشباع الخلق الکثیر من الطعام القلیل و طلبوا منه معجزات غیرها مثل فلق البحر و قلب العصا ثعبانا. (4) و الثانی أنه لعل الکفار ذکروا هذا الکلام قبل مشاهدة سائر المعجزات. (5)
ص: 188
و قال فی قوله تعالی وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِینَ مِنْکُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِینَ بعد أن ذکر وجوها.
الرابع قال ابن عباس کانت امرأة حسناء تصلی خلف رسول الله صلی الله علیه و آله فکان قوم یتقدمون إلی الصف الأول لئلا یروها و آخرون یتخلفون و یتأخرون لیروها إذا رکعوا و یجافون أیدیهم (1) لینظروا من تحت آباطهم فأنزل الله هذه الآیة انتهی. (2)
أقول: فعلی هذا فیه إخبار بأسرار القوم.
قوله تعالی وَ إِذا بَدَّلْنا آیَةً مَکانَ آیَةٍ المراد به النسخ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُنَزِّلُ اعتراض دخل فی الکلام و المعنی الله أعلم بما ینزل من الناسخ و المنسوخ و التغلیظ و التخفیف فی مصالح العباد و هذا توبیخ للکفار علی قولهم إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ أی حقیقة القرآن و فائدة النسخ.
قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ قال فی الکشاف أی جبرئیل أضیف إلی القدس و هو الطهر و المراد الروح المقدس لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا أی لیبلوهم بالنسخ حتی إذا قالوا فیه هو الحق من ربنا حکم لهم بثبات القدم فی الدین. (3) قوله إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ قال الرازی اختلف فی هذا البشر (4) قیل هو عبد لبنی عامر بن لؤی یقال له یعیش و کان یقرأ الکتب و قیل عداس غلام عتبة بن ربیعة و قیل عبد بنی الحضرمی صاحب کتب و کان اسمه خیرا (5) و کانت قریش تقول عبد
ص: 189
الحضرمی یعلم خدیجة و تعلم خدیجة محمدا صلی الله علیه و آله و قیل کان بمکة نصرانی أعجمی اللسان اسمه بلعام و یقال ابن میسرة یتکلم بالرومیة و قیل سلمان الفارسی.
قوله تعالی لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أی یمیلون القول إلیه أَعْجَمِیٌّ قال أبو الفتح الموصلی ترکیب علیهما السلام ج م وضع فی کلام العرب للإبهام و الإخفاء و ضد البیان و عجم الزبیب یسمی لاختفائه و العجماء البهیمة لأنها لا توضح ما فی نفسها ثم إن العرب تسمی کل من لا یعرف لغة (1) (لغتهم) و لا یتکلم بلسانهم أعجمی (أعجمیا) قال الفراء و أحمد بن یحیی الأعجم الذی فی لسانه عجمة و إن کان من العرب أ لا تری أنهم قالوا زیاد الأعجم لأنه کانت فی لسانه عجمة مع أنه کان عربیا و أما تقریر الجواب فاعلم أنه إنما یظهر إذا قلنا إن القرآن إنما کان معجزا لما فیه من الفصاحة العائدة إلی اللفظ و کأنه قیل هب أنه یتعلم المعانی من ذلک الأعجمی إلا أن القرآن إنما کان معجزا لما فی ألفاظه من الفصاحة فبتقدیر أن یکونوا صادقین فی أن محمدا صلی الله علیه و آله یتعلم تلک المعانی من ذلک الرجل إلا أن ذلک لا یقدح فی المقصود لأن القرآن إنما کان معجزا لفصاحته اللفظیة. (2) قوله وَ ما مَنَعَنا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیاتِ قال الرازی فیه وجوه.
الأول أن المعنی أنه لو أظهر تلک المعجزات ثم لم یؤمنوا بها بل بقوا مصرین علی کفرهم فحینئذ یصیرون مستحقین لعذاب الاستیصال و هو علی هذه الأمة غیر جائز لأن الله تعالی علم منهم (3) من سیؤمن أو یؤمن أولادهم فلذا ما أجابهم الله تعالی إلی مطلوبهم و ما أظهر تلک المعجزات روی ابن عباس أن أهل مکة سألوا الرسول أن یجعل الصفا ذهبا و أن یزیل عنهم الجبال حتی یزرعوا تلک الأراضی فطلب الرسول ذلک من الله تعالی فقال الله تعالی إن شئت فعلت ذلک لکن لو أنهم کفروا أهلکتهم فقال الرسول لا أرید ذلک.
ص: 190
الثانی أن المراد لا نظهر هذه المعجزات لأن آباءکم الذین رأوها لم یؤمنوا بها و أنتم مقلدون لهم فأنتم لو رأیتموها لم تؤمنوا بها أیضا.
الثالث أن الأولین شاهدوا هذه المعجزات و کذبوها فعلم الله منکم أیضا أنکم لو شاهدتموها لکذبتم بها فکان إظهارها عبثا و العبث لا یفعله الحکیم. (1) قوله لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ قال الرازی فإن قیل هب أنه ظهر عجز الإنسان عن معارضته فکیف عرفتم عجز الجن و أیضا فلم لا یجوز أن یقال إن هذا القرآن نظم الجن ألقوه علی محمد صلی الله علیه و آله.
أجاب العلماء عن الأول بأن عجز البشر عن معارضته یکفی فی إثبات کونه معجزا.
و عن الثانی أن ذلک لو وقع لوجب فی حکمة الله أن یظهر ذلک التلبیس و حیث لم یظهر ذلک دل علی عدمه. (2) قوله تعالی وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قال الرازی إنا قد ذکرنا أن الشی ء یجب أن یکون کاملا فی ذاته ثم یکون مکملا لغیره فقوله وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً إشارة إلی کونه کاملا فی ذاته و قوله قَیِّماً إلی کونه مکملا لغیره لأن القیم عبارة عن القائم بمصالح الغیر.
و فی نفی العوج وجوه:
أحدها نفی التناقض عن آیاته.
و ثانیها أن کل ما ذکره الله فیه من التوحید و النبوة و الأحکام و التکالیف فهو حق و صدق و لا خلل فی شی ء منها البتة.
و ثالثها أن الإنسان کأنه خرج من عالم الغیب متوجها إلی عالم الآخرة و إلی حضرة جلال الله و هذه الدنیا کأنها رباط بنی علی حد عالم القیامة (3) حتی
ص: 191
أن المسافر إذا نزل فیه اشتغل بالمهمات التی تجب رعایتها فی هذا السفر ثم یرتحل منه متوجها إلی عالم الآخرة فکل ما دعاه من الدنیا إلی عالم الآخرة و من الجسمانیات إلی الروحانیات و من الخلق إلی الحق فهو السیر المستقیم و کل ما دعاه من عالم الآخرة إلی الدنیا فهو السیر المعوج و القرآن مملو من الدعوة من الخلق إلی الحق و من الدنیا إلی الآخرة و من اللذات الشهوانیة الجسدانیة إلی الاستنارة بالأنوار الصمدیة (1) فثبت أنه مبرأ من العوج و الانحراف و الباطل. (2) قوله تعالی وَ أَسَرُّوا النَّجْوَی قال البیضاوی أی بالغوا فی إخفائها هَلْ هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ کأنهم استدلوا بکونه بشرا علی کذبه فی ادعاء الرسالة لادعائهم (3) أن الرسول لا یکون إلا ملکا و استلزموا منه أن ما جاء به من الخوارق کالقرآن سحر بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ إضراب لهم عن قولهم هو سحر إلی أنه تخالیط الأحلام ثم إلی أنه کلام افتراه ثم إلی أنه قول شاعر و الظاهر أن بل الأولی لتمام حکایة (4) و الابتداء بأخری أو للإضراب عن تحاورهم فی شأن الرسول و ما ظهر علیه من الآیات إلی تقاولهم فی أمر القرآن و الثانیة و الثالثة لإضرابهم عن کونه أباطیل خیلت إلیه و خلطت علیه إلی کونه مفتریات اختلقها من تلقاء نفسه ثم إلی أنه کلام شعری یخیل إلی السامع معانی لا حقیقة لها و یرغبه فیها و یجوز أن یکون الکل من الله تعالی تنزیلا لأقوالهم فی درج الفساد لأن کونه شعرا أبعد من کونه مفتری لأنه مشحون بالحقائق و الحکم و لیس فیه ما یناسب قول الشعراء و هو من کونه أحلاما لأنه مشتمل علی مغیبات کثیرة طابقت الواقع و المفتری لا یکون کذلک بخلاف الأحلام و لأنهم جربوا رسول الله صلی الله علیه و آله نیفا (5) و أربعین سنة ما سمعوا منه کذبا قط و هو من کونه سحرا لأنه مجانسه من حیث إنهما من الخوارق فَلْیَأْتِنا بِآیَةٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ
ص: 192
أی کما أرسل به الأولون مثل الید البیضاء و العصا و إبراء الأکمه و إحیاء الموتی ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَةٍ أی من أهل قریة أَهْلَکْناها باقتراح الآیات لما جاءتهم أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ لو جئتهم بها و هم أطغی منهم و فیه دلیل (1) علی أن عدم الإتیان بالمقترح للإبقاء علیهم إذ لو أتی به لم یؤمنوا و استوجبوا عذاب الاستیصال کمن قبلهم. (2) قوله إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ قال الرازی قال الکلبی و مقاتل نزلت فی النضر بن الحارث و هو الذی قال هذا القول وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ یعنی عامرا (3) مولی حویطب بن عبد العزی و یسارا غلام عامر بن الحضرمی و جبیرا مولی عامر هؤلاء الثلاثة کانوا من أهل الکتاب و کانوا یقرءون التوراة و یحدثون أحادیث منها فلما أسلموا و کان النبی صلی الله علیه و آله یتعهدهم فلأجل ذلک قال النضر ما قال فأجاب الله تعالی عن هذه الشبهة بقوله فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً و إنما کفی هذا القدر جوابا لأنه قد علم کل عاقل أنه صلی الله علیه و آله تحداهم بالقرآن و هو النهایة فی الفصاحة و قد بلغوا فی الخوض (4) علی إبطال أمره کل غایة حتی أحوجهم ذلک إلی ما وصفوه به فی هذه الآیة فلو أمکنهم أن یعارضوه لفعلوا و لکان ذلک أقرب إلی أن یبلغوا مرادهم مما أوردوه فی هذه الآیات و غیرها و لو استعان صلی الله علیه و آله بغیره فی ذلک لأمکنهم أیضا أن یستعینوا بغیرهم لأنه صلی الله علیه و آله کأولئک فی معرفة اللغة و المکنة فی العبارة (5) فلما لم یبلغوا ذلک و الحالة هذه علم أن القرآن قد بلغ الغایة فی الفصاحة و انتهی إلی حد الإعجاز و لما تقدمت هذه الدلالة مرات و کرات فی القرآن و ظهر بسببها سقوط هذا السؤال ظهر أن إعادة هذا السؤال بعد تقدم تلک الدلالة الواضحة لا یکون إلا التمادی فی الجهل و العناد فلذلک اکتفی الله فی الجواب بقوله فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً
ص: 193
و الشبهة الثانیة لهم قوله تعالی وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ ما سطره المتقدمون کأحادیث رستم و إسفندیار اکْتَتَبَها انتسخها محمد صلی الله علیه و آله من أهل الکتاب یعنی عامرا و بشارا (1) و جبیرا و معنی اکتتب هنا أمر أن یکتب له کما یقال احتجم و افتصد إذا أمر بذلک فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ أی یلقی علیه کتابه لیتحفظها بُکْرَةً وَ أَصِیلًا قال الضحاک ما یملی علیه بکرة و أصیلا یقرؤه علیکم (2) و قال الحسن هو قوله تعالی جوابا عن قولهم کأنه قال إن هذه الآیات تملی علیه بالوحی حالا بعد حال فکیف ینسب إلی أنه أساطیر الأولین و جمهور المفسرین علی أنه من کلام القوم فأجاب تعالی بقوله قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ الآیة و تقریره ما قدمنا أنه صلی الله علیه و آله تحداهم و ظهر عجزهم فلو کان استعان بغیره لکان علیهم أن یستعینوا بأحد فلما عجزوا ثبت أنه وحی الله تعالی و کلامه فلهذا قال قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ و ذلک لأن القادر علی ترکیب ألفاظ القرآن لا بد و أن یکون عالما بکل المعلومات ظاهرها و خفیها وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً (3) و لاشتماله علی الأحکام التی هی مقتضیة لمصالح العباد و نظام العالم و ذلک لا یکون إلا من العالم بکل المعلومات و لاشتماله علی أنواع العلوم و ذلک لا یأتی إلا من العالم بکل المعلومات إلی غیر ذلک
ص: 194
مما مر من وجوه الإعجاز فی القرآن. (1) قوله لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً قال الرازی هذا هو الشبهة الخامسة لمنکری نبوة محمد صلی الله علیه و آله فإن أهل مکة قالوا تزعم أنک رسول من عند الله أ فلا تأتینا بالقرآن جملة کما أنزل التوراة جملة علی موسی و الإنجیل علی عیسی و الزبور علی داود و أجاب الله عنه بقوله کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ بیانه من وجوه:
أحدها أنه صلی الله علیه و آله لم یکن من أهل القراءة و الکتابة فلو نزل علیه جملة واحدة کان لا یضبط و لجاز علیه الخطأ (2) و الغلط.
و ثانیها أن من کان الکتاب عنده فربما اعتمد علی الکتاب و تساهل فی الحفظ فالله تعالی ما أعطاه الکتاب دفعة بل کان ینزل علیه وظیفة لیکون حفظه له أکمل فیکون أبعد عن المساهلة و قلة التحصیل.
و ثالثها أنه تعالی لو أنزل الکتاب جملة لنزلت الشرائع بأسرها دفعة واحدة علی الخلق فکان یثقل علیهم ذلک لا جرم نزلت التکالیف قلیلا قلیلا فکان تحملها أسهل.
و رابعها أنه إذا شاهد جبرئیل حالا بعد حال یقوی قلبه بمشاهدته فکان أقوی علی الصبر علی عوارض النبوة و علی احتمال أذیة قومه و علی الجهاد.
و خامسها أنه لما شرط الإعجاز فیه مع کونه منجما ثبت کونه معجزا فإنه لو کان ذلک مقدورا للبشر لوجب أن یأتوا بمثله منجما مفرقا.
و سادسها کان القرآن ینزل بحسب أسئلتهم و الوقائع الواقعة لهم و کانوا یزدادون بصیرة لأن بسبب ذلک کان ینضم مع الفصاحة الإخبار عن الغیوب.
و سابعها أن القرآن لما نزل منجما مفرقا و هو صلی الله علیه و آله کان یتحداهم من أول الأمر و کان یتحداهم (3) بکل واحد من نجوم القرآن فلما عجزوا عنه فعن معارضة الکل
ص: 195
أولی فبهذا الطریق ثبت فی فؤاده أن القوم عاجزون عن المعارضة لا محالة.
و ثامنها أن السفارة بین الله و بین أنبیائه و تبلیغ کلامه إلی الخلق منصب عظیم فیحتمل أن یقال إنه تعالی لو أنزل القرآن علی محمد دفعة واحدة لبطل المنصب علی جبرئیل علیه السلام فلما أنزله مفرقا منجما بقی ذلک المنصب العالی علیه (1) و الترتیل فی الکلام أن یأتی بعضه علی أثر بعض علی تؤدة و مهل.
قوله تعالی عَلی قَلْبِکَ أی فهمک إیاه و أثبته فی قلبک إثبات ما لا ینسی و الباء فی قوله بِلِسانٍ إما أن یتعلق بالمنذرین فالمعنی فتکون من الذین أنذروا بهذا اللسان و إما أن یتعلق بنزل فالمعنی أنزله باللسان العربی لتنذر به لأنه لو أنزله باللسان الأعجمی لقالوا ما نصنع بما لا نفهمه.
و أما قوله وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ فیحتمل هذه الأخبار خاصة أو صفة القرآن أو صفة محمد صلی الله علیه و آله أو المراد وجوه التخویف أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً حجة ثانیة علی نبوته صلی الله علیه و آله و تقریره أن جماعة من علماء بنی إسرائیل أسلموا و نصوا علی مواضع فی التوراة و الإنجیل ذکر فیها الرسول صلی الله علیه و آله بنعته و صفته و قد کان مشرکو قریش یذهبون إلی الیهود و یتعرفون منهم هذا الخبر و هذا یدل دلالة ظاهرة علی نبوته صلی الله علیه و آله. (2)
أقول: قوله تعالی لا یُؤْمِنُونَ بِهِ إخبار بعدم إیمان هؤلاء المکذبین المعاندین و کذا قوله تعالی عَسی أَنْ یَکُونَ رَدِفَ لَکُمْ أی تبعکم و لحقکم إخبار بما وقع علیهم قریبا فی غزوة بدر و قد مر أن عسی من الله تعالی موجبة.
قوله تعالی أَکْثَرَ الَّذِی هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ قال البیضاوی کالتشبیه و التنزیه و أحوال الجنة و النار و عزیر و المسیح. (3) قوله تعالی لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ قال الرازی قیل المراد به مکة و ارتداده إلیها یوم الفتح و تنکیره لتعظیمه لأنه کان له فیه شأن عظیم من استیلائه علیها و
ص: 196
قهره لأهلها و إظهار عز الإسلام و إذلال حزب الکفر و السورة مکیة فکأن الله تعالی وعده و هو بمکة فی أذی و غلبة من أهلها أنه یهاجر منها و یعیده إلیها و قال مقاتل إنه صلی الله علیه و آله خرج من الغار و سار فی غیر الطریق مخافة الطلب فلما رجع إلی الطریق و نزل بالجحفة بین مکة و المدینة و عرف الطریق إلی مکة اشتاق إلیها و ذکر مولده و مولد أبیه فنزل جبرئیل و قال تشتاق إلی بلدک و مولدک فقال صلی الله علیه و آله نعم فقال جبرئیل علیه السلام إن الله یقول إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ یعنی مکة ظاهرا علیهم و هذا مما یدل علی نبوته لأنه أخبر عن الغیب و وقع کما أخبر. (1) قوله تعالی لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ قال الرازی فیه معنی لطیف و هو أن النبی صلی الله علیه و آله إذا کان قارئا کاتبا ما کان یوجب کون الکلام کلامه فإن جمیع کتبة الأرض و قراءها لا یقدرون علیه لکن علی ذلک التقدیر یکون للمبطل وجه ارتیاب و علی ما هو علیه لا وجه لارتیابه فهو أدخل فی البطلان. (2) قوله تعالی غُلِبَتِ الرُّومُ قال الطبرسی رحمه الله قال المفسرون غلبت فارس الروم و ظهروا علیهم علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله و فرح بذلک کفار قریش من حیث إن أهل فارس لم یکونوا أهل کتاب و ساء ذلک المسلمین و کان بیت المقدس لأهل الروم کالکعبة للمسلمین فدفعهم فارس عنه.
و قوله فِی أَدْنَی الْأَرْضِ أی أدنی الأرض من أرض العرب و قیل فی أدنی الأرض من أرض الشام إلی أرض فارس یرید الجزیرة و هی أقرب أرض الروم إلی فارس و قیل یرید أزرعات (3) و کسکر وَ هُمْ یعنی الروم مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ أی غلبة فارس
ص: 197
إیاهم سَیَغْلِبُونَ فارس فِی بِضْعِ سِنِینَ و هذه من الآیات الدالة علی أن القرآن من عند الله عز و جل لأن فیه أنباء ما سیکون و لا یعلم ذلک إلا الله عز و جل لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ أی من قبل أن غلبت الروم و من بعد ما غلبت فإن شاء جعل الغلبة لأحد الفریقین علی الآخر و إن شاء جعل الغلبة للفریق الآخر علیهم و إن شاء أهلکهما جمیعا وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ أی و یوم یغلب الروم فارسا (فارس) یفرح المؤمنون بدفع الروم فارسا (فارس) عن بیت المقدس لا بغلبة الروم علی بیت المقدس فإنهم کفار و یفرحون أیضا لوجه آخر و هو اغتمام المشرکین بذلک و لتصدیق خبر الله و خبر رسوله و لأنه مقدمة لنصرهم علی المشرکین یَنْصُرُ مَنْ یَشاءُ من عباده وَ هُوَ الْعَزِیزُ فی الانتقام من أعدائه الرَّحِیمُ بمن أناب إلیه من خلقه وَعْدَ اللَّهِ أی وعد الله ذلک لا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ بظهور الروم علی فارس وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ یعنی کفار مکة لا یَعْلَمُونَ صحة ما أخبرنا به لجهلهم بالله.
القصة عن الزهری قال کان المشرکون یجادلون المسلمین و هم بمکة یقولون إن أهل الروم أهل کتاب و قد غلبهم الفرس و أنتم تزعمون أنکم ستغلبون بالکتاب الذی أنزل علی نبیکم فسنغلبکم کما غلبت فارس الروم فأنزل الله تعالی الم غُلِبَتِ الرُّومُ إلی قوله فِی بِضْعِ سِنِینَ قال فأخبرنی عبید الله بن عتبة بن مسعود أن أبا بکر ناحب (1) بعض المشرکین قبل أن یحرم القمار علی شی ء إن لم یغلب فارس فی سبع سنین فقال رسول الله صلی الله علیه و آله لم فعلت فکل ما دون العشرة بضع فکان ظهور فارس علی الروم فی تسع سنین ثم أظهر الله الروم علی فارس زمن الحدیبیة ففرح المسلمون بظهور أهل الکتاب و روی أبو عبد الله الحافظ بالإسناد عن ابن عباس فی قوله الم غُلِبَتِ الرُّومُ قال قد مضی کان ذلک فی أهل فارس و الروم و کانت فارس قد غلبت علیهم ثم غلبت الروم بعد ذلک و لقی نبی الله مشرکی العرب و التقت الروم و فارس فنصر الله النبی صلی الله علیه و آله و من معه من المسلمین علی مشرکی العرب و نصر أهل الکتاب علی مشرکی العجم ففرح المؤمنون بنصر الله إیاهم و نصر أهل الکتاب علی العجم قال عطیة
ص: 198
و سألت أبا سعید الخدری عن ذلک فقال التقینا مع رسول الله صلی الله علیه و آله و مشرکو العرب و التقت الروم فارس فنصرنا الله علی مشرکی العرب و نصر أهل الکتاب علی المجوس ففرحنا بنصر الله إیانا علی مشرکی العرب و نصر أهل الکتاب علی المجوس فذلک قوله وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ و قال سفیان الثوری سمعت أنهم ظهروا یوم بدر و قال مقاتل لما کان یوم بدر غلب المسلمون کفار مکة و أخبر الله رسوله أن الروم غلبت فارسا (فارس) ففرح المؤمنون بذلک و روی أنهم استردوا بیت المقدس و أن ملک الروم مشی إلیه شکرا بسطت له الریاحین فمشی علیها و قال الشعبی لم تمض تلک المدة التی عقدها أبو بکر مع أبی بن خلف حتی غلب الروم فارسا (فارس) و ربطوا خیولهم بالمدائن و بنوا الرومیة فأخذ أبو بکر الخطر (1) من ورثته و جاء به إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فتصدق به و روی أن أبا بکر لما أراد الهجرة تعلق به أبی و أخذ ابنه عبد الله بن أبی بکر کفیلا فلما أراد أن یخرج أبی إلی حرب أحد تعلق به عبد الله بن أبی بکر و أخذ منه ابنه کفیلا و جرح أبی فی أحد و عاد إلی مکة و مات من تلک الجراحة جرحه رسول الله صلی الله علیه و آله
و جاءت الروایة عن النبی صلی الله علیه و آله أنه قال لفارس نطحة أو نطحتان (2) ثم لا فارس بعدها أبدا و الروم ذات القرون کلما ذهب قرن خلف قرن هبهب (3) إلی آخر الأبد.
انتهی. (4) قوله تعالی وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أی أهل الکتابین أو مطلق أهل العلم قوله تعالی اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ قال الطبرسی رحمه الله هو أحسن الحدیث لفرط فصاحته و لإعجازه و لاشتماله علی جمیع ما یحتاج إلیه المکلف من التنبیه علی أدلة التوحید و العدل و بیان أحکام الشرع و غیر ذلک من المواعظ و قصص الأنبیاء و الترغیب و الترهیب کِتاباً مُتَشابِهاً یشبه بعضه بعضا و یصدق بعضه بعضا لیس فیه
ص: 199
اختلاف و لا تناقض أو یشبه کتب الله المتقدمة و إن کان أعم و أجمع و أنفع و قیل متشابها فی حسن النظم و جزالة اللفظ و جودة المعانی مَثانِیَ سمی بذلک لأنه تثنی فیه القصص و الأخبار و الأحکام و المواعظ بتصریفها فی ضروب البیان و یثنی أیضا فی التلاوة فلا یمل لحسن مسموعه تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ أی یأخذهم قشعریرة خوفا مما فی القرآن من الوعید ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلی ذِکْرِ اللَّهِ إذا سمعوا ما فیه من الوعد بالثواب و الرحمة. (1) قوله تعالی وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ قال البیضاوی أی کثیر النفع عدیم النظیر أو منیع لا یتأتی إبطاله و تحریفه لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ لا یتطرق إلیه الباطل من جهة من الجهات أو مما فیه من الأخبار الماضیة و الأمور الآتیة وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیًّا جواب لقولهم هلا نزل القرآن بلغة العجم لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ بینت بلسان نفقهه ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ أ کلام أعجمی و مخاطب عربی إنکار مقرر للتحضیض. (2) قوله تعالی فَارْتَقِبْ أی فانتظرهم یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ أکثر المفسرین علی أنه إخبار بقحط و مجاعة أصابتهم بسوء أعمالهم فالمراد یوم شدة و مجاعة فإن الجائع یری بینه و بین السماء کهیئة الدخان من ضعف بصره أو لأن الهواء یظلم عام القحط لقلة الأمطار و کثرة الغبار أو لأن العرب تسمی الشر الغالب دخانا و قد قحطوا حتی أکلوا جیف الکلاب و عظامها و قیل إشارة إلی ظهور الدخان المعدود من أشراط الساعة کما مر فی کتاب المعاد یَغْشَی النَّاسَ أی یحیط بهم و قوله هذا عَذابٌ أَلِیمٌ إلی قوله مُؤْمِنُونَ مقدر بقول وقع حالا و إنا مؤمنون وعد بالإیمان إن کشف العذاب عنهم أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری من أین لهم و کیف یتذکرون لهذه الحال وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ یبین لهم ما هو أعظم منها فی إیجاب الادّکار من الآیات و المعجزات ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ قال بعضهم یعلمه غلام أعجمی لبعض ثقیف و قال
ص: 200
آخرون إنه مجنون إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ بدعاء النبی صلی الله علیه و آله فإنه دعا فرفع القحط قَلِیلًا کشفا قلیلا أو زمانا قلیلا و هو ما بقی من أعمارهم إِنَّکُمْ عائِدُونَ إلی الکفر غب الکشف یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری یوم القیامة أو یوم بدر ظرف لفعل دل علیه إِنَّا مُنْتَقِمُونَ (1)
و قال الطبرسی رحمه الله إن رسول الله صلی الله علیه و آله دعا علی قومه لما کذبوه فقال اللهم سنی (2) (سنین) کسنی یوسف فأجدبت الأرض فأصابت قریشا المجاعة و کان الرجل لما به من الجوع یری بینه و بین السماء کالدخان و أکلوا المیتة و العظام ثم جاءوا إلی النبی صلی الله علیه و آله و قالوا یا محمد جئت تأمرنا بصلة الرحم و قومک قد هلکوا فسأل الله تعالی لهم بالخصب و السعة فکشف عنهم ثم عادوا إلی الکفر- عن ابن مسعود و الضحاک.
انتهی. (3) قوله تعالی سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ أقول هذا إخبار بما سیقع و قد وقع.
و قوله یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ إخبار بما فی ضمیرهم و کذا قوله سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ إخبار بما وقع بعد الإخبار من غزوة خیبر و قولهم ذلک کما سیأتی شرحه فی غزوة الحدیبیة و غزوة خیبر.
و کذا قوله تعالی سَتُدْعَوْنَ إِلی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ قال الطبرسی رحمه الله هم هوازن و حنین و قیل هم هوازن و ثقیف و قیل هم بنو حنیفة مع مسیلمة و قیل هم أهل فارس و قیل هم الروم و قیل هم أهل صفین أصحاب معاویة و الصحیح أن المراد بالداعی فی قوله سَتُدْعَوْنَ هو النبی صلی الله علیه و آله لأنه قد دعاهم بعد ذلک إلی غزوات کثیرة و قتال أقوام ذوی نجدة و شدة (4) مثل أهل خیبر و حنین و الطائف و مؤتة و إلی تبوک و غیرها فلا معنی لحمل ذلک علی بعد وفاته. (5) و قال فی قوله تعالی وَ أُخْری لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْها معناه و وعدکم الله مغانم أخری
ص: 201
لم تقدروا علیها بعد أو قریة أخری لم تقدروا علیها قد أعدها الله لکم و هی مکة و قیل هی ما فتح الله علی المسلمین بعد ذلک إلی الیوم و قیل المراد فارس و الروم قالوا إن النبی صلی الله علیه و آله بشرهم کنوز کسری و قیصر و ما کانت العرب تقدر علی قتال فارس و الروم و فتح مدائنها بل کانوا خولا (1) لهم حتی قدروا علیها بالإسلام قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها أی قدر الله علیها و أحاط بها علما انتهی. (2)
أقول: و کذا قوله تعالی لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ إخبار بالغیب کما سیأتی تفسیره.
قوله تعالی أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ قال البیضاوی أی اختلقه من تلقاء نفسه بَلْ لا یُؤْمِنُونَ فیرمون بهذه المطاعن لکفرهم و عنادهم فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ مثل القرآن إِنْ کانُوا صادِقِینَ فی زعمهم إذ فیهم کثیر ممن عدوا فصحاء فهو رد للأقوال المذکورة بالتحدی انتهی. (3) قوله تعالی عَذاباً دُونَ ذلِکَ أقول علی قول من قال إن المراد به القتل یوم بدر أو القحط سبع سنین فهو أیضا إخبار بالغیب و قد وقع و کذا قوله تعالی سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ إشارة إلی غزوة بدر و هو من المعجزات و کذا قوله وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ و قوله لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ و قد مر بیانه و کذا قوله وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً کما مر.
قال البیضاوی وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ کما تزعمون تارة قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ تصدقون لما ظهر لکم صدقه تصدیقا قلیلا لفرط عنادکم وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ کما تزعمون أخری قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ تذکرون تذکرا قلیلا فلذلک یلتبس الأمر علیکم و ذکر الإیمان مع نفی الشاعریة و التذکر مع الکاهنیة لأن عدم مشابهة القرآن للشعر أمر بین لا ینکرها إلا معاند بخلاف مباینته للکهانة فإنها تتوقف علی تذکر أحوال
ص: 202
الرسول صلی الله علیه و آله و معانی القرآن المنافیة لطریقة الکهنة و معانی أقوالهم (1) فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ أی بعد القرآن یُؤْمِنُونَ إذا لم یؤمنوا به و هو معجز فی ذاته مشتمل علی الحجج الواضحة و المعانی الشریفة. (2) قوله تعالی إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ أقول هو فوعل صیغة مبالغة فی الکثرة و المراد به الکثرة فی العلوم و المعارف و الفضائل و الأخلاق الکریمة و الآداب الحسنة و الذریة الطیبة و الأوصیاء و العلماء و الأتباع و الأمة و الدرجات الأخرویة و الشفاعة و لا یخفی وقوع ما یتعلق بالدنیا منها فهو من المعجزات.
و أما قوله إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ فروی أنها نزلت فی العاص بن وائل السهمی و ذلک أنه رأی رسول الله صلی الله علیه و آله یخرج من المسجد فالتقیا عند باب بنی سهم و تحدثا و أناس من صنادید قریش جلوس فی المسجد فلما دخل العاص قالوا من الذی کنت تحدث معه قال ذاک الأبتر و کان قد توفی قبل ذلک عبد الله بن رسول الله صلی الله علیه و آله و هو من خدیجة و کانوا یسمون من لیس له ابن أبتر فسمته قریش عند موت ابنه أبتر و صنبورا (3)- کذا روی عن ابن عباس.
ففیه أیضا إعجاز بین و کذا سورة تبت بتمامها تدل علی عدم إیمان أبی لهب و زوجته و قد ظهر صدقه فهو أیضا من المعجزات.
**[ترجمه]میگویم: در کلام حق تعالی «سَواءٌ عَلَیْهِمْ»: ظاهر این است که منظور از آن، گروهی خاص و شناخته شده هستند ، پس آن، خبر دادن است از آنچه اتفاق خواهد افتاد و اتفاق افتاد، (که آن گروه ایمان نیاوردند) وگرنه دشمنان آن حضرت، این را بر او عیب میگرفتند و انکار میکردند.
نیشابوری درباره کلام حق تعالی «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ» در تفسیرش میگوید: درباره معجزه بودن قرآن بر دو شیوه سخن گفته شده:
اول این که قرآن یا با کلام فصحیانِ دیگر برابر است و یا از کلام آنها برتر است به شیوهای که نقض عادت نکرده و یا از کلام آنها برتر است به شیوهای که نقض عادت کرده. دو حالت اول باطلاند چون با اینکه آنان پیشوایان فصاحت بودند برای آوردن یک سوره از قرآن چه دسته جمعی و چه جداگانه به مبارزه طلبیده شدند اما نتوانستند بیاورند با اینکه برای ابطال امر قرآن سعی بسیار میکردند و حتی از جان و مالشان مایه میگذاشتند و کارهای پرخطر و دشوار میکردند و آن چنان در تعصب و غرور بودند که با گرایش به باطل حق را نمیپذیرفتند؛ پس حالت سوم ثابت میشود.
شیوه دوم اینکه میگویند اگر فصاحت سورهای که بر سرش مبارز طلبیده شده در حد اعجاز است و آنان را ناتوان کرده که مقصود حاصل شده، و اگرنه، خودداری آنان از این هماوردی با وجود همه انگیزههایی که برای سست کردن امر قرآن داشتهاند، خود نشانگر معجزه است، که به هر تقدیر اعجاز حاصل میشود.
اگر گفته شود از کجا میدانید که در آینده، با آن معارضه نخواهد شد اگر چه تاکنون با آن معارضه نشده است؟ میگویم: زیرا نیاز به معارضه در آینده، شدیدتر از معارضه در وقت تحدی نیست و گرنه لازم می آید تقریر چیزی که شبیه به حق است (یعنی لازمه آن این است که خداوند قرآن را که شبیه به حق است ومی شده با آن معارضه شود در وقتی که نیاز به آن بوده تقریر نموده باشد و معارضی در برابر آن قرار نداده باشد)، و از آنجا که در آن زمان معارضه صورت نگرفته درمییابیم که معارضهای نیست و خداوند سبحان به این نکته اشاره کرده و فرموده: «وَ لَنْ تَفْعَلُوا» و بدان مرتبه اعجاز در درک و وصف نمیگنجد، هر که وجه اعجاز را چنین تفسیر کرده که
ص: 165
خداوند متعال بشر را از هماوردی با آن منصرف کرده و یا شیوهای متفاوت از شیوههای کلام دارد و یا از تناقض مبرّا است یا شامل اخبار غیب است و یا آرائی از این دست، دروغ گفته است، ما قاطعانه ابراز میکنیم که اگر کسی هنگام شنیدن قرآن شگفت زده میشود این تنها به سبب اسلوب و نظم قرآن است که در دلها به گونهای انکارناپذیر تأثیر میگذارد: «لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ» - . ق / 37 -
{برای هر صاحبدل و حق نیوشی که خود به گواهی ایستد.} به علاوه، قرآن وجوه بسیاری را در خود گرد آورده و این کار، نقصان در فصاحت را اقتضا میکند اما با این وجود قرآن در فصاحت به نهایت رسیده و این را دلالتی بر معجزه بودن قرآن بدان.
به علاوه، بیشتر فصاحت عرب در وصف دیدنیهایی همچون شتر و اسب و زن و پادشاه و شمشیر و نیزه و جنگ است در حالی که در قرآن از اینها مقدار زیادی نیامده است.
به علاوه، حق تعالی راه صدق را پیموده و از دروغ پیراسته بوده حال آنکه گفتهاند بهترین شعرها پُر دروغترین شعرهاست، به همین خاطر وقتی لبید بن ربیعه و حسان بن ثابت اسلام آوردند و شیوه دروغبافی و خیال پردازی را کنار گذاشتند شعرشان سست شد.
به علاوه، کلام فصیح و شعر فصیح تنها در یک یا دو بیت از قصیده به بار مینشیند حال آنکه قرآن در جزء جزء خود فصیح است.
به علاوه، شاعر فصیح وقتی کلامش را تکرار میکند، عبارت دوم در فصاحت همچون عبارت اول نیست حال آنکه همه عبارات مکرر در قرآن در نهایت فصاحت و غایت زیبایی هستند.
أعد ذکر نعمان لنا إن ذکره هو المسک ما کررته یتضوع
«باز از نعمان برایمان سخن بگو چرا که یاد او همچون مشک است که هر چه تکرارش کنی بوی خوش میپراکند.»
به علاوه، قرآن به ایجاب عبادات و تحریم منکرات و انگیزش بر مکارم اخلاق و زهد در دنیا و روی آوردن به آخرت محدود شده و پیداست که در این موضوعات به بلاغت تنگنا میافتد.
به علاوه، گفتهاند شعر امرؤ القیس در وصف زنان نیک است و شعر نابغه در وصف جنگ و شعر اعشی به هنگام طرب و وصف باده نوشی و شعر زهیر به هنگام رغبت و امیدواری، حال آنکه قرآن در همه فنون کلام فصیح آمده است.
به علاوه، قرآن بنیان همه علوم است، از آن جمله علم کلام و علم اصول و علم فقه
ص: 166
و زبان و صرف و نحو و معانی و بیان و احوال و اخلاق و هر چه بگویی.
و اما اینکه فرموده: «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا» بر اعجاز قرآن و صحّت نبوت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از چند وجه دلالت دارد:
اول اینکه ما به تواتر میدانیم عرب به شدت با حضرت دشمنی میورزیده و در ابطال امر ایشان سعی بسیار میکرده که بزرگترین دلیل بر آن، این است که آنان در این راه یار و دیار خود را ترک میکردهاند و از جسم و جان خود میگذشتهاند. وقتی در این شرایط چنین سخن کوبندهای رسیده «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا»، اگر آنان میتوانستند همانند قرآن را بیاورند بی شک چنین میکردند و چون نیاوردهاند آشکار است که قرآن معجزه است.
دوم اینکه گرچه در میان آنان پیامبر صلّی الله علیه و آله در رابطه با موضوع نبوت متهم بود اما همه میدانستند که ایشان بسیار عاقل و خردمند است، اگر حضرت به خاطر تهمتی که به ایشان میزدند از عاقبت کار خود ترسی داشت این کار را نمیکرد و تحدی و مبارزه طلبی را به این حد نمیرساند.
سوم اینکه اگر پیامبر صلّی الله علیه و آله به نبوت خود اطمینان قاطع نداشت در این صورت ممکن بود که اتفاقی خلاف ادعایش رخ دهد و به محض وقوع این خلاف، دروغگوییاش مشخص میشد؛ کسی که متقلب است و سخن ناحق میگوید
قاطعانه بر حرف خود نمیماند، پس چون پیامبر صلّی الله علیه و آله با قطعیت استوار مانده این بر صدق ایشان دلالت دارد.
چهارم اینکه حق تعالی فرموده «وَ لَنْ تَفْعَلُوا» و در حرف نفی «لن» تأکیدی بلیغ در نفی مستقبل تا به روز قیامت هست و این خبر از غیب دادن است که البته آنچه گفته به وقوع پیوسته است، زیرا اگر احدی توانسته بود با آن هماوردی کند غیر ممکن بود که مردم آن را زبان به زبان تعریف و توصیف نکنند، به ویژه اینکه خردهگیران بر قرآن بسیار بیشتر از مدافعان آن بودهاند و از آنجا که این هماوردی تا کنون محقق نشده، به قطع مشخص است که به خاطر استقرار اسلام و ضعف شوکت خردهگیران تا به ابد هم به وقوع نمیپیوندد.
بیضاوی میگوید: «مِنْ مِثْلِهِ» صفت است برای «سُورَةٍ، یعنی سورهای که همانند آن باشد، ضمیر «-هِ» به «مَا نَزَّلْنا» بر میگردد و «مِن» برای تبعیض یا تبیین یا به نظر اخفش زائده است، یعنی سورهای همانند قرآن در بلاغت و زیبایی نظم، و یا ضمیر «-هِ» به «عَبْدِنا» بر میگردد و «مِن» برای ابتداء است، یعنی آن سوره از کسی آمده باشد که همتای پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد یعنی انسانی اُمّی باشد و نه کتب را خوانده باشد و نه علوم را آموخته باشد. و یا صله است برای «فَأْتُوا» و ضمیر به «عَبْدِ» برمیگردد؛ البته ارجاع ضمیر به «مَا نَزَّلْنا» موجّهتر است. «وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ» امر است به اینکه از همه یاران و یاورانشان کمک بگیرند، «شُهَداء» جمع «شهید» است به معنای شخص حاضر و یا آماده برای شهادت دادن و یا یاور یا پیشوا، «مِن» متعلق است به «وَ ادْعُوا»، یعنی برای این هماوردی همه حاضرانتان را یا همه کسانی را که به یاریشان امید دارید فرابخوانید،
ص: 167
انسانهایتان را جنهایتان را و خدایانتان جز الله را، اما هیچ کس قادر نیست همانند آن را بیاورد جز الله تبارک و تعالی، و یا شاهدانی غیر از خدا فرابخوانید تا شهادت دهند آنچه شما آوردهاید همانند آن است، اما خدا را به شهادت نگیرید زیرا این کار عادت کسی است که در ارائه حجّت ناتوان و سرگشته است، و یا شاهدانی را فرابخوانید که به جای خدا آنان را ولیّ خود یا خدای خود قرار دادهاید و پنداشتهاید آنها در روز قیامت برایتان شهادت میدهند، و یا کسانی را فرابخوانید که میپندارید در پیشگاه خداوند برایتان شهادت میدهند تا یاریتان کنند. نیز گفته شده «مِن دونِ الله» یعنی به غیر از اولیاء خدا، یعنی فصیحان عرب را و شاهدان سرشناس را تا برایتان شهادت دهند آنچه آوردهاید همانند آن است، «إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» اگر راست میگویید که قرآن کلام بشر است - . أانوار التنزیل 1: 48- 50 - .
نیشابوری درباره کلام حق تعالی «وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْکَنَةُ» میگوید: یعنی خواری و ناداری آنان را در میان گرفت همچون خیمهای که بر سر کسی زده میشود، و یا به آنان چسبید همچنان که گِل بر دیوار زده میشود، بنابراین یهودیان یا واقعا خوار و ذلیل و نادار هستند و یا به این خاطر که از ترس زیاد شدن جزیه خود را خوار و فقیر نشان میدهند، این نمونهای از خبر دادن از غیب است که دلالت دارد قرآن وحی نازل از آسمان است.
میگویم: و نیز سخن حق تعالی «وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ»، آشکار است که این اخبار به شیوه اعجاز آمده زیرا منافقان سخت میکوشیدند تا اسرار خود را پنهان کنند و اظهار به ایمان کنند و نگذارند مسلمانان از باطنشان آگاه شوند، اگر این خبر مخالف با واقعیت بود بی شک آنها شدیدا انکار میکردند و میگفتند این سخن دروغ است و بقیه مردم نیز با تفحّص در احوال آنها میفهمیدند که آنها از این صفت مبرّا هستند و اینگونه دشمنان پیامبر صلّی الله علیه و آله این را برای انکار حضرت علیه ایشان به کار میبستند و میگفتند این نشانگر احوال کسی است که ادعای نابهجا میکند و اخبار غیرواقعی از امور میدهد.
بیضاوی درباره کلام حق تعالی میگوید: «قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَةً» و به قول خودتان مخصوص شماست، «لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً مِنْ دُونِ النَّاسِ» یعنی بقیه مردم و مسلمانان، «فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» زیرا کسی که یقین دارد از اهل بهشت است مشتاق ورود به آنجاست، همچنانکه
حضرت علی علیه السلام فرمود: برایم مهم نیست که من به مرگ درافتم یا مرگ من به من درافتد.
«وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ» مقصود از «ما قدمت ایدیهم» کارهایی است که مستوجب دوزخ است، این جمله نیز خبر از غیب است و خبری که داده به وقوع پیوسته،
ص: 168
زیرا اگر آنان تمنی و آرزو کرده بودند بی شک نقل میشد و زبانزد میگشت. «تمنی» از جمله کارهای دل نیست تا پنهان باشد، بلکه این است که کسی بگوید ای کاش فلان شود. اگر میشد در دل بگویند بی شک میگفتند تمنی کردیم، و
از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که ایشان فرمود: اگر آنان مرگ را آرزو میکردند، یکایکشان به کام مرگ میرفتند و در جا میمردند و بر روی زمین هیچ یهودی بر جا نمیماند.
طبرسی میگوید: این ماجرا شبیه ماجرای مباهله است، وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله نصارا را به مباهله فراخواند آنان خودداری کردند چون به باور خود اعتماد ضعیفی داشتند و از وقوع حقیقت میترسیدند.
از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که ایشان فرمود: اگر با من مباهله میکردند بی شک برمیگشتند و میدیدند نه خاندانی دارند و نه اموالی.
اینچنین وقتی یهودیان آرزوی مرگ نکردند رسوا شدند همچنانکه وقتی نصاری از مباهله روی گرداندند رسوا شدند و حقیقت آشکار شد - . مجمع البیان 1: 159 - .
میگویم: خداوند متعال فرمود «عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ» ظاهرا آنها خیانت خود را پنهان میکردهاند و خداوند متعال آن را بر ملا کرده، زیرا اینکه خداوند آگاهی از امر را به خود نسبت داده بر پنهان بودن امر دلالت دارد. این نیز نمونه خبر از غیب است.
بیضاوی میگوید: کلام حق تعالی «قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ» یعنی به مشرکان مکه بگو مغلوب خواهند شد، یعنی در روز بدر. نیز گفته شده یعنی به یهودیان بگو، زیرا پیامبر صلّی الله علیه و آله پس از جنگ بدر آنها را در بنی قینقاع گرد آورد و هشدارشان داد که مبادا آنچه بر سر قریش آمد بر سر آنها هم بیاید. آنها گفتند از این مغرور نشو که افرادی بی تجربه و ناآگاه از علم جنگ را شکست دادهای اگر با ما میجنگیدی میفهمیدی که ما مردمانی متفاوت هستیم. آنگاه این آیه نازل شد و سپس خداوند به وعده خود عمل کرد و بنی قریظه را هلاک کرد و بنی نضیر را کوچاند و خیبر را فتح کرد و بر بقیه نیز جزیه وضع کرد که این از نشانههای نبوت است - . أانوار التنزیل 1: 48- 50 - .
طبرسی درباره کلام حق تعالی «قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ» میگوید:
از ابن عباس و اَنَس روایت شده که وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله مکه را فتح کرد و فرمانروایی فارس و روم را به امت خود وعده داد، منافقان و یهودیان گفتند: باورکردنی نیست!
ص: 169
محمد کجا و فرمانروایی فارس و روم کجا! مگر مدینه و مکه برایش کافی نیست که به روم و فارس طمع کرده؟! آنگاه این آیه نازل شد.
آوردهاند که پیامبر صلّی الله علیه و آله در جنگ احزاب خندقی طراحی کرد و برای حفرش به هر ده نفر از یاران خود چهل ذراع از زمین مورد نظر را اختصاص داد. در آن اوان مهاجرین و انصار بر سر سلمان که مردی قوی بود اقامه حجت کردند و هر یک از دو گروه گفتند سلمان از ماست. آنگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: سلمان از ما اهل بیت است. عمرو بن عوف میگوید: من و سلمان و حُذَیفه و نُعمان بن مُقَرَّن مُزَنی با شش نفر دیگر از انصار در چهل ذراع از زمین بودیم. ما حفر کریم و وقتی درون گودالی عمیق قرار گرفتیم ناگاه خداوند از دل خندق تخته سنگی سخت بیرون آورد که ابزار ما را شکست و کار را بر ما سخت کرد. گفتیم: ای سلمان! نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله بالا برو و ایشان را از این صخره باخبر کن، تا یا از آن منصرف شویم که این راحتتر است و یا در این باره راه حلی پیش پایمان گذارد، چون دوست نداریم از نقشه ایشان سرپیچی کنیم. سلمان سوی رسول خدا صلّی الله علیه و آله بالا رفت و حال آنکه خیمهای ترکی بر سر حضرت برپا بود. عرض کرد: ای رسول خدا! از دل خندق صخرهای سفید و سخت بر ما پدیدار شد که ابزارمان را شکسته و کار را چنان بر ما سخت کرده که اصلا تراشیده نمی شود، در این باره دستوری به ما ده که دوست نداریم از نقشهتان سرپیچی کنیم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله با سلمان به درون خندق رفت و حال آنکه آن نُه نفر لب خندق ایستاده بودند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله کلنگ را از دست سلمان گرفت و ضربهای بر آن صخره فرود آورد و آن را چنان شکافت که از میان شکافش برقی همچون چراغی در میان خانهای تاریک درخشید. رسول خدا صلّی الله علیه و آله تکبیر پیروزی گفت و مسلمانان نیز تکبیر سر دادند. دوباره رسول خدا ضربهای دیگر زد و باز از میان شکاف صخره برقی همچون چراغی در میان خانهای تاریک درخشید. رسول خدا صلّی الله علیه و آله تکبیر پیروزی گفت و مسلمانان نیز تکبیر سر دادند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله ضربه سوم را فرود آورد و باز صخره را چنان شکست که از میان شکافش برقی همچون چراغی در میان خانه
ص: 170
ای تاریک درخشید. رسول خدا صلّی الله علیه و آله تکبیر پیروزی گفت و مسلمانان نیز تکبیر سر دادند. آنگاه دست سلمان را گرفت و با او بالا رفت. سلمان عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت ای رسول خدا! از شما چیزی دیدم که تاکنون هرگز ندیده بودم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله رو به آن قوم کرد و فرمود: شما نیز آنچه سلمان میگوید را دیدید؟ عرض کردند: بله. فرمود: وقتی ضربه اول را زدم و آن برقی که دیدی درخشید، از آن برق کاخهای حیره و مدائن کسری برایم همچون دندانهای سگان درخشیدند و جبرئیل خبرم داد که امت من بر آنها دست مییابند. وقتی ضربه دوم را زدم و آن برقی که دیدید درخشید، از آن برق کاخهای سرخ در سرزمین روم برایم همچون دندانهای سگان درخشیدند و جبرئیل خبرم داد که امت من بر آنها دست مییابند. وقتی ضربه سوم را زدم و آن برقی که دیدید درخشید، از آن برق کاخهای صنعاء برایم همچون دندانهای سگان درخشیدند و جبرئیل خبرم داد که امت من بر آنها دست مییابند، پس مژده دهید. مسلمانان به یکدیگر مژده دادند و گفتند: حمد و سپاس از آن خداوند است که وعدهاش راست است، به ما پس از محاصره وعده پیروزی داده است. منافقان گفتند: تعجب نمیکنید که شما را دلخوش میکند و وعده باطل به شما میدهد و میگوید از یثرب کاخهای حیره و مدائن کسری را میبیند که برای شما فتح میشوند حال آنکه شما دارید از ترس، خندق حفر میکنید و نمیتوانید با دشمن روبرو شوید؟! آنگاه قرآن نازل شد: «إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً» - . احزاب / 12 -
{و هنگامی که منافقان و کسانی که در دلهایشان بیماری است می گفتند خدا و فرستاده اش جز فریب به ما وعده ای ندادند.} خداوند متعال درباره این ماجرا نازل فرمود: «قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ».
این خبر از عمرو بن عوف روایت شده است - . مجمع البیان 2: 427- 428 - .
طبرسی درباره کلام حق تعالی «وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ» میگوید: حسن و سدی گفتهاند: دوازده تن از علمای یهود خیبر و روستاهای عُرَینه همداستان شدند و به یکدیگر گفتند: آغاز روز فقط با زبان و بدون باور به دین محمد درآیید و آخر روز به او کفر ورزید و بگویید ما در کتابهایمان نگریستیم و با علمایمان رایزنی کردیم و دریافتیم این محمد آن پیامبر موعود نیست و دروغگویی او و بطلان دینش برای ما آشکار شد؛
ص: 171
اگر چنین کنید یاران او در دین خود به شک میافتند و میگویند اینان از اهل کتاب هستند و از ما داناترند، و اینگونه از دین او به سوی دین شما برمیگردند.
مجاهد و مقاتل و کلبی گفتهاند: این آیه درباره قبله نازل شد. وقتی قبله به سوی کعبه گرایید و آنان به سوی کعبه نماز خواندند این بر یهودیان گران آمد. آنگاه کعب بن اشرف به یاران خود گفت: در میانه روز به آنچه که به محمد درباره کعبه نازل شده ایمان آوردی و به سوی کعبه نماز بخوانید و آخر روز به سوی قبله خودتان برگردید، شاید آنان به شک بیافتند.
وی در ادامه میگوید: در این آیات معجزهای درخشان از برای پیامبر ما صلّی الله علیه و آله هست، زیرا از اسرار پنهان قومی خبر داده که تنها داننده غیب از آن آگاه است - . مجمع البیان 2: 460 - .
طبرسی درباره کلام حق تعالی «قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ» میگوید: کلبی و ابی روق گفتهاند: وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله گوشتهای شتر را حلال کرد و فرمود «همه اینها برای ابراهیم علیه السلام حلال بوده است»، یهودیان انکار کردند و گفتند: هر چه را ما حرام میدانیم بر نوح و ابراهیم و بقیه پیامبران تا برسد به خود ما حرام بوده است. آنگاه این آیه نازل شد.
حق تعالی فرمود: «کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلًّا لِبَنِی إِسْرائِیلَ إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلی نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ» یعنی تا پیش از آنکه تورات بر موسی علیه السلام نازل شود، همه خوراکیها بر فرزندان اسرائیل حلال بود. مضمون این سخن دلالت دارد که چیزی که حلال بوده برای بنی اسرائیل حرام شده است. اما درباره آنچه که بر آنان حرام شده و وضعیت آن پس از نزول تورات اختلاف نظر هست:
از سدی روایت شده که آنچه که آنان پیش از نزول تورات به خاطر اقتدای به یعقوب علیه السلام بر خود حرام کرده بودند بر آنان حرام شده است. نیز گفتهاند خداوند متعال اینها را در تورات بر آنان حرام نکرد، بلکه پس از نزول تورات به خاطر ستمگری و کفر ورزی آنان اینها برایشان حرام شد. نیز گفتهاند هیچ یک از اینها در تورات بر آنان حرام نبوده، بلکه آنان به خاطر پیروی از پدرشان اینها را بر خود حرام کردند و این تحریم را به خداوند نسبت دادند، اما خداوند متعال تکذیبشان کرد و فرمود: «قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها» تا مشخص شود قضیه چنان است که تو میگویی نه آنگونه که آنان میگویند، «إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» در ادعایتان. پس قرآن با تورات بر آنان حجت آورد و به آنان امر کرد که تورات را بیاورند و آن را بخوانند، زیرا در تورات آمده بود که آنها برای پیامبران حلال بوده و تنها یعقوب علیه السلام آنها را بر خود حرام کرده است. اما آنان جرأت نکردند تورات را بیاورند
ص: 172
زیرا میدانستند پیامبر صلّی الله علیه و آله راست میگوید و خودشان دروغ میگویند. این دلیلی آشکار بر صحّت نبوت پیامبر ما صلّی الله علیه و آله بوده زیرا ایشان میدانسته در تورات سخنی هست که بر دروغگویی آنان دلالت میکند، بدون اینکه حضرت صلّی الله علیه و آله تورات را آموخته یا خوانده باشد - . مجمع البیان 2: 475 - .
طبرسی درباره کلام حق تعالی «لَنْ یَضُرُّوکُمْ إِلَّا أَذیً» میگوید: مقاتل گفته سران یهود همچون کعب بن اشرف و ابی رافع و ابی ناشر و کنانه و ابن صوریا سوی یهودیانی که ایمان آورده بودند همچون عبدالله بن سلام و یاران وی رفتند و آنها را به خاطر مسلمان شدنشان سرزنش کردند. آنگاه نازل شد: «لَنْ یَضُرُّوکُمْ إِلَّا أَذیً». خداوند به مومنان وعده داد که آنان پیروز هستند و اهل کتاب سلطهای بر آنان ندارند و از هیچ جنبهای نمیتوانند هیچ آسیبی به آنها برسانند جز از جنبه زبان، و آن هم بدین ترتیب که به خدا دروغ ببندند و کتاب خدا را تحریف کنند، نیز گفته شده بدین ترتیب که سخنان آزاردهنده به مومنان بگویند. «وَ إِنْ یُقاتِلُوکُمْ یُوَلُّوکُمُ الْأَدْبارَ» در حالی که شکست خوردهاند «ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ» یعنی به خاطر کفرشان یاری داده نمیشوند. در این آیه دلالتی بر صحّت نبوت پیامبر ما صلّی الله علیه و آله هست چون خبری مطابق با رخداد داده است، زیرا یهودیان مدینه از میان بنی قُرَیظه و بنی نضیر و بنی قینقاع و یهودیان خیبر که با پیامبر صلّی الله علیه و آله و مسلمانان جنگیدند، هرگز بر مسلمانان پیروز نشدند و شکست خوردند و کاری با ایشان نکردند جز بدگویی و طعنه. «أَیْنَ ما ثُقِفُوا» یعنی هر کجا یافته شوند «إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ» یعنی به پیمانی از سوی خدا «وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ» و پیمانی از سوی مردم به شیوه ذمّه یا دیگر شیوههای امان دادن - . مجمع البیان 2: 478- 479 - .
خداوند متعال فرمود: «عَضُّوا عَلَیْکُمُ الْأَنامِلَ» یعنی سرانگشتان «مِنَ الْغَیْظِ» یعنی از روی خشم و کینه چون میدیدند مومنان همبسته هستند و وحدت کلام دارند و خداوند یاریشان میکند - . مجمع البیان 2: 493 - .
ص: 173
میگویم: در اینجا نیز به شیوه اعجاز از باطن امور آنان خبر داده شده و نیز از آنچه که از مسلمانان پنهان میکردهاند، همچنین در آنجا که فرموده: «لا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً» از رخداد آینده خبر داده که به وقوع پیوست، همینطور در «لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ» زیرا خداوند متعال از وعده خود خبر داده که به وقوع پیوست، اگر چنین نبود دشمنان پیامبر صلّی الله علیه و آله این را بر ایشان انکار میکردند و اگر انکار کرده بودند نقل میشد -تفسیر این آیه خواهد آمد- ، و در «بَیَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ» نیز از امور پنهان آنان خبر آمده است.
رازی درباره کلام حق تعالی «لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً» میگوید: در تفسیر سلامت قرآن از اختلاف سه وجه ذکر کردهاند:
اول اینکه ابو بکر اصم گفته آن منافقان پنهانی بر انواع بسیاری از نیرنگ و حیله همدست میشدند و خداوند متعال رسول خود صلّی الله علیه و آله را دم به دم از آن احوال آگاه میساخت و به تفصیل ایشان را باخبر میکرد و آنها همه سخنان خدا را درست و راست مییافتند. بنابراین به آنها گفته شده اگر این سخنان خبرهایی از جانب خداوند متعال نبود همه درست و راست نمیبود و در کلام محمد صلّی الله علیه و آله انواع اختلاف و تفاوت آشکار میشد، پس چون اینها آشکار نشده میفهمیم که این سخنان را خداوند متعال اعلام کرده است.
دوم اینکه بنا به باور اکثر متکلمین منظور از آیه این است که قرآن کتابی بزرگ است و انواع بسیاری از علوم را در بر دارد، اگر قرآن از جانب کسی جز خداوند بود بی شک انواع بسیاری از کلمات متناقض در آن واقع میشد، زیرا کتاب بزرگ و طولانی از این عیب به دور نیست، پس چون این عیب در قرآن یافته نشده میفهمیم که آن از جانب کسی جز خدا نیست.
سوم اینکه ابو مسلم اصفهانی گفته منظورش اختلاف در سطح فصاحت است چنان که در سراسرش هیچ کلام رکیکی یافته نمیشود و فصاحت از آغاز تا به پایان آن در یک سطح باقی مانده است، آشکار است که آدمی گرچه در غایت بلاغت و نهایت فصاحت باشد اگر کتابی طولانی و مشتمل بر معانیِ بسیار بنویسد، ناگزیر در کلامش تفاوت پیدا میشود به این گونه که بخشی از آن قوی و استوار و بخشی سخیف و سبک میشود، پس چون در قرآن چنین صفتی نیست میفهمیم که آن معجزهای از جانب خداوند متعال است - . مفاتیح الغیب 3: 269 - .
میگویم: کلام حق تعالی «سَتَجِدُونَ آخَرِینَ» از رخداد آینده خبر داده و شیوه سخن در آن همچون خبر درباره رخداد گذشته است
ص: 174
که تفسیرش خواهد آمد، همچنین آنجا که فرموده «یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ» ما قبل و ما بعدش دلالت دارد که خداوند متعال از آنچه که آنان پنهان میکردهاند خبر داده و آنچه را که آنان پنهان میکردهاند بر ملا ساخته است که ماجرایش خواهد آمد.
رازی درباره کلام حق تعالی «یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیراً مِمَّا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتابِ» میگوید: ابن عباس گفته آنان وصف حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را و وصف رجم را پنهان کردند، آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن را برایشان بیان کرد. این معجزهای از برای برای حضرت است زیرا ایشان هیچ کتابی نخوانده بود و از هیچ کس هیچ علمی نیاموخته بود، پس چون آنان را از اسرار کتابشان خبر داد این خبر دادن از غیب بوده و معجزه است - . مفاتیح الغیب 3: 382 - .
کلام حق تعالی «وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ» یعنی بسیاری از آنچه را که شما پنهان میکنید آشکار نمیسازد زیرا در دین نیازی به اظهار آن نیست.
طبرسی میگوید: کلام حق تعالی «فَعَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ» یعنی فتح مکه، نیز گفته شده یعنی قتح دیار مشرکان «أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ» امری که در آن عزت مسلمانان و خوار کردن مشرکان است ، نیز گفته شده یعنی بر ملا کردن نفاق منافقان، همچنین گفتهاند یعنی کشتار و اسارت خانوادههای بنی قُرَیظه و کوچاندن بنی نضیر - . مجمع البیان 3: 207 - .
میگویم: اینجا نیز از چیزی خبر داده که واقع نشده بوده و بعد واقع شده است، تعبیر «امید است» از جانب خداوند وجوب و بایستگی را به دنبال دارد. همچنین آنجا که فرموده «فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ» از امری خبر داده که رخ نداده بوده و بعد رخ داده است، اخبار بسیاری در کتاب احوال امیرمومنان علیه السلام خواهد آمد که این آیه درباره امام علیه السلام پیرامون جنگ ایشان با ناکثن و قاسطین و مارقین نازل شده است. نیز «وَ قَدْ دَخَلُوا بِالْکُفْرِ» از اسرار منافقان خبر داده و به همین ترتیب کلام حق تعالی «وَ أَلْقَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ» که یعنی میان یهودیان و نصاری یا میان گروهای یهودی و گروههای نصاری.
طبرسی درباره کلام حق تعالی میگوید: «کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ» یعنی برای جنگ با حضرت محمد صلّی الله علیه و آله ، در این آیه معجزه و نشانهای هست زیرا خداوند خبری داده که به وقوع پیوسته است، یهودیان دلاورترین ساکنان حجاز بودند
ص: 175
که غیر قابل نفوذترین دیار را داشتند، آنچنان که قریشیان از آنها یاری میجستند و اوسیان و خزرجیان در همپیمانی با آنان از هم پیشی میگرفتند و به یاری آنان خود را انبوه میساختند، اما خداوند سرسبزیشان را نابود کرد و دمارشان را درآورد و ریشهشان را برکند، چون پیامبر صلّی الله علیه و آله بنی نضیر و بنی قینقاع را کوچاند و بنی قریظه را به هلاکت رساند و ساکنان خیبر را آواره کرد و بر فدک غلبه یافت و ساکنان وادی القری تسلیم آن حضرت شدند، اینگونه خداوند آثارشان را به خواری از میان بُرد. قتاده گفته: یعنی خداوند سبحان آنان را چنان ذلیل کرد که پس از آن هرگز عزت نیابند.
طبرسی در ادامه درباره کلام حق تعالی «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ» میگوید: در این آیه بر صدق پیامبر صلّی الله علیه و آله و صحّت نبوت ایشان نشانهای بر دو وجه هست:
اول اینکه خبر از رخدادی داد که به وقوع پیوست.
دوم اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله این خبر را در میان نگذاشت جز آنگاه که ایمان داشت به وقوع میپیوندد.
روایت شده که وقتی این آیه نازل شد پیامبر صلّی الله علیه و آله به یاران نگاهبان خود از جمله سعد و حُذَیفه فرمود: به خانههایتان بروید که خداوند سبحان مرا از گزند مردم محفوظ داشت.
درباره کلام حق تعالی «وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ» رازی گفته این از جمله شبهاتی است که منکران نبوت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله طرح کردند، آنها گفتند: اگر او فرستاده خداوند است پس چرا یک نشانه قاطع و یک معجزه درخشان بر او نازل نشده؟ نیز روایت شده که یکی از ملحدان به طعنه گفت: اگر محمد نشانه و معجزهای آورده بود کافران نمی توانستند بگویند: «لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ». پاسخ این است که قرآن معجزهای قاطع است به این خاطر که پیامبر صلّی الله علیه و آله آنان را در برابر آن به مبارزه طلبید اما آنان در هماوردی با آن درماندند که این بر معجزه بودن قرآن دلالت دارد. ممکن است گفته شود اگر چنین بوده پس چرا گفتهاند «لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ» ؟ پاسخش بر چند وجه است:
اول اینکه چه بسا آن قوم از روی لجاجت و دشمنی به معجزه بودن قرآن طعنه زدهاند
ص: 176
و گفتهاند این قرآن از جنس کتب است و کتاب از جنس معجزه نیست، پس بر اساس این شبهه معجزه طلبیدهاند.
دوم اینکه آنها معجزههایی همچون معجزههای پیامبران دیگر خواستهاند مانند شکافتن دریا و سایه انداختن کوه.
سوم اینکه آنان از روی لجاجت و خیرهسری نشانهها و معجزههای بیشتری خواستهاند مانند فرود آوردن فرشتگان و به زمین کشیدن تکهای از آسمان و چیزهای دیگری که از قول کافران حکایت شده است. محتمل است منظورش ماجرایی باشد که خداوند از قول آنان حکایت کرده و فرموده: «اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ» - . انفال / 32 -
{خدایا اگر این [کتاب] همان حق از جانب توست پس بر ما از آسمان سنگهایی بباران یا عذابی دردناک بر سر ما بیاور.} سپس خداوند متعال به درخواستشان چنین پاسخ داده: «قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَةً» یعنی خداوند متعال بر انجام آنچه میخواهید تواناست «وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ» که در تفسیرش بر وجوهی اختلاف کردهاند:
اول اینکه یعنی وقتی خداوند متعال نشانه درخشان و معجزه قاطعی چون قرآن نازل کرده دیگر درخواست معجزه بیشتر از روی خودسری و خیرهسری است، و خداوند سبحان که حکم و امر از برای اوست اگر بخواهد میکند و اگر نخواهد نمیکند زیرا فاعلیت او بنا به قول اهل سنت تنها به حسب مشیّت و خواست محض خودش است و یا بنا به باور معتزله بر اساس مصلحت است که به هر تقدیر بر اساس پیشنهادات مردم نیست، اگر بخواهد اجابتشان میکند و اگر بخواهد نمیکند.
دوم اینکه وقتی معجزه قاطع و دلالت کافی هویدا شده دیگر عذر و بهانهای برای آنان باقی نمیماند، در این هنگام اگر پیشنهاد آنان را اجابت کند چه بسا برای بار دوم و سوم و چهارم و اینچنین تا بی نهایت باز پیشنهاد بدهند و این بدانجا میانجامد که دلیل استوار نگردد و حجت تمام نشود، پس باید در آغاز امر این باب را بست و به معجزه درخشان ارائه شده بسنده کرد.
سوم اینکه اگر خداوند متعال خواستهشان را به آنان عطا میکرد و پس از ظهور آن خواسته باز ایمان نمیآوردند در آن هنگام مستحق عذابی ریشهبرکن میشدند، پس رحمت خداوند مصونیت آنان از این بلا را اقتضا کرد هر چند آنان کیفیت این رحمت را درنیابند، به همین خاطر فرموده «وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ».
چهرم اینکه حق تعالی میدانسته آنان این معجزهها را نه برای طلب فایده
ص: 177
بلکه برای دشمنی و تعصب میخواهند و نیز میدانسته حتی اگر خواستهشان را به آنان عطا کند باز ایمان نمیآورند، پس به همین خاطر خواستهشان را برآورده نکرد زیرا میدانست فایدهای ندارد، و منظور از «وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ» این است که آن قوم نمیدانند که چون از روی خیرهسری و تعصب این درخواست را کردهاند خداوند برایشان برآورده نکرده اما اگر دانا بودند از روی طلب فایده درخواست میکردند و آنگاه خداوند به بهترین شکل برایشان برآورده میساخت - . مفاتیح الغیب 4: 53- 55 - .
میگویم: در مرتبه نخست میتوان گفت آنچه که آنان درباره انزال نشانه بیان کردهاند بدان خاطر بوده که میخواستهاند نزول امری آشکار از آسمان را ببینند مانند نزول هویدای فرشتگان یا نزول هویدای کتاب یا نزول تکهای از آسمان، اما این خواسته با وقوع سایر معجزهها همچون خبر دادن از غیب و زنده کردن مردگان و شکافتن ماه و جز آن ناسازگار نبوده و ورود انزال در سایر آیات در راستای انزال قرآن و احکام و جز آن به شیوه مجازی، موجب نمیشود که آن آیه از حقیقت فاصله بگیرد چون علاوه براینکه انگیزهای برای این کار نیست برای اراده معنای حقیقی نیز قرینه هست، حق تعالی فرموده: «مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ» به دلیل مطابقت در اصول و شهادت به حقیقت آن و نیز به خاطر ورود با صفتی که کتب پیشین از آن سخن گفتهاند.
طبرسی درباره کلام حق تعالی «وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ» میگوید: زجاج گفته این آیه پاسخی است به سخن آنان که گفتند «لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا» آنان ادعا کردند اما انجام ندادند، از جان و مالشان مایه گذاشتند و هر حیلهای به کار بستند تا نور خدا را خاموش کنند اما ارداه خداوند تنها بر این بود که نور خود را کامل گرداند.
نیز گفتهاند منظورش عبدالله بن سعد بن ابی سرح است. روزی رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر او املا کرد: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ» {و به یقین انسان را از عصاره ای از گل آفریدیم.} تا آنجا که «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ» - . مومنون / 12- 14 - {آنگاه [جنین را در] آفرینشی دیگر پدید آوردیم.} آنگاه بر زبان ابن ابی سرح جاری شد: «فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ» {آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است.} و رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز در ادامه همین را بر او املا کرد و فرمود همینگونه نازل شده. سپس ابن ابی سرح، آن دشمن خدا، مرتد شد و گفت: اگر محمد راستگوست به من نیز همانند او وحی شده و اگر دروغگوست
ص: 178
من نیز همانی را گفتم که او گفت. او از اسلام مرتد شد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله ریختن خونش را جایز کرد. وقتی مکه فتح شد عثمان دست او را گرفت و نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله در مسجد آوردش. عرض کرد: ای رسول خدا! از او درگذر. رسول خدا صلّی الله علیه و آله سکوت کرد. دوباره گفت و باز حضرت سکوت کرد. چون باز گفت رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: او در دست تو. وقتی رفت رسول خدا صلّی الله علیه و آله به اصحابش فرمود: مگر نگفتم هر که او را دید باید بکشدش؟ عباد بن بشر عرض کرد: ای رسول خدا! من چشمم به شما بود تا به من اشاره کنید و من بکشمش. حضرت فرمود: پیامبران با اشاره کسی را نمیکشند - . مجمع البیان 4: 335 - .
کلام حق تعالی «ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا» از عدم ایمان گروهی خبر داده و آنان ایمان نیاوردند.
طبرسی درباره کلام حق تعالی «إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ» میگوید: یعنی جز اینکه بخواهد آنان را به ایمان آوردن مجبور کند. این سخن از اهل بیت علیه السلام روایت شده است - . مجمع البیان 4: 351 - .
در کلام حق تعالی «سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ» اگر منظور این باشد که آن متکبرین را از راه هلاک کردنشان و یا از راههای بازدارنده دیگر ناتوان خواهم ساخت تا از بی اثر کردن آیات من و جلوگیری کردن از ابلاغ آیات من روی بگردانند و دست بکشند و اینگونه نخواهند توانست آسیبی به آیات من برسانند، در این صورت منظورش تکذیب کنندگان همین امت است و نه امت موسی علیه السلام که گروهی از مفسران همین را ذکر کردهاند. این آیه از آنچه روی نداده بوده خبر داده است، همچنین در «لا یُؤْمِنُوا بِها». درباره این آیه وجوهی دیگر نیز هست که ما به سبب عدم نیاز به ذکرشان در اینجا آنها را وانهادیم.
رازی درباره کلام حق تعالی «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ» میگوید: یعنی اعلام کرد، لام در «لَیَبْعَثَنَ» لام جواب قسم است، زیرا کلام حق تعالی «وَ إِذْ تَأَذَّنَ» در مجرای قسم جاری شده است. این آیه درباره یهودیان نازل شده بر این معنا که هیچ دولت و عزتی از برای آنان نخواهد بود و ذلت همراهشان خواهد بود و خواری از آنان جدا نخواهد شد. از آنجا که خداوند متعال در روزگار حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از این رویداد خبر داده و سپس دیدیم که ماجرا همین گونه است، این آیه خبری راست از غیب و بنابراین معجزه است - . مجمع البیان 4: 455 - .
ص: 179
کلام حق تعالی «وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ» دلالت دارد که پیامبر صلّی الله علیه و آله از جانب خداوند به آنان وعده ای داده که به وقوع پیوسته است و شرحش خواهد آمد.
بیضاوی درباره کلام حق تعالی «قالُوا قَدْ سَمِعْنا لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا» میگوید: این سخن را نضر بن حارث گفت و آیه آن را به جمع اسناد داده همچنانکه سخن رئیس یک قوم به آن قوم اسناد داده میشود چون وی حاکم و قاضی آنان است. نیز گفتهاند این سخن کسانی است که در امر پیامبر صلّی الله علیه و آله دسیسه کردند و این نشان دهنده غایت سرسختی و نهایت ستیزهجویی آنهاست، اما اگر میتوانستند این کار را بکنند پس چرا نکردند؟ حال آنکه آنان را به مبارزه طلبید و ده سال آنان را با وصف به درماندگی کوبید و سپس با شمشیر کوبیدشان. اما آنان در این تحدی با او رویارو نشدند گرچه بسیار مغرور بودند و از اینکه مخصوصا در باب بیان مغلوب شوند بسیار عار داشتند. «إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ» یعنی قصههایی که پیشینیان نگاشتهاند - . أنوار التنزیل 1: 473 - .
طبرسی درباره کلام حق تعالی «فَسَیُنْفِقُونَها» میگوید: این آیه درباره ابو سفیان بن حرب نازل شد. او در جنگ احد دو هزار نفر از عربهای پراکنده را اجاره کرد تا با آنان با پیامبر صلّی الله علیه و آله بجنگد و این به جز لشکرهایی بود که از میان قبیلهها به کار گرفت. نیز گفته شده درباره کسانی است که در ماجرای بدر به لشکریان طعام میدادند. همچنین محمد بن اسحاق از یارانش روایت کرده که وقتی قریش در جنگ بدر شکست خورد و در هم شکسته سوی مکه بازگشت، صفوان بن امیه و عکرمة بن ابو جهل به همراه چند تن از قریشیانی که پدران و برادرانشان را در بدر از دست داده بودند، نزد ابو سفیان و کسانی که در کاروان تجارتی قریش سرمایه داشتند رفتند و به آنان گفتند: ای جماعت قریش! محمد به شما ستم کرد و نیکانتان را کُشت، پس با پرداخت هزینهای که جنگ با او در پی داشت ما را یاری کنید تا شاید به پشتوانه آن بتوانیم انتقام خون کشتگانمان را بگیریم. آنان نیز پذیرفتند و چنین کردند. آنگاه خداوند این آیه را درباره آنان نازل فرمود.
ص: 180
طبرسی در ادامه میگوید: در این آیه دلالتی بر صحت نبوت پیامبر صلّی الله علیه و آله هست زیرا پیش از وقوع رویدادی از آن خبر داد و خبرش به وقوع پیوست - . مجمع البیان 4: 541- 542 - .
رازی درباره کلام حق تعالی «یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ» میگوید: منظور این آیه بیان نوع سوم از کارهای ناپسند و سعی سران یهود و نصاری در راستای بی اثر کردن امر پیامبر صلّی الله علیه و آله و پوشاندن دلایل صحت شریعت و قوت دین حضرت است، و مراد از نور همان دلایل صحت نبوت پیامبر صلّی الله علیه و آله است که امور بسیاری هستند:
اول، معجزات قاطعی که به دست پیامبر صلّی الله علیه و آله پدید آمد. معجزه یا دلیل صدق هست یا نیست، اگر هست پس وقتی پدیدار شده باید صدق حضرت ثابت شده باشد و اگر نیست پس نبوت موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام نیز زیر سوال میرود.
دوم، قرآن کریم که بر زبان پیامبر صلّی الله علیه و آله پدید آمد با اینکه ایشان از آغاز تا پایان عمر خویش از هیچ کسی نیاموخت و استفادهای نکرد و در هیچ کتابی نظر نیافکند که این از بزرگترین معجزههاست.
سوم، برآمدِ شریعت پیامبر صلّی الله علیه و آله بزرگداشت و ستایش و فرمانبرداری از خداوند است و نیز بازداشتن نفس از دنیادوستی و گرایاندنش به کامیابیهای آخرت، عقل دلالت میکند که هیچ راهی سوی خداوند نیست جز به همین منوال.
چهارم، شریعت پیامبر صلّی الله علیه و آله از همه عیوب به دور بود. نه چیزی را به پا داشت که شایسته خداوند نباشد و نه سوی چیزی جز خداوند فراخواند. با اینکه بر سرزمینهای بزرگی فرمانروایی یافت رویّه خود را در کوچک شمردن و بی توجهی به دنیا عوض نکرد، حال آنکه اگر مقصودش دنیاجویی بود عملکردش چنین نمیماند. پس این احوال دلایلی تابناک و برهانهایی درخشان بر صحت کلام پیامبر صلّی الله علیه و آله هستند. اما آنان با سخنان رکیک و شبهههای سخیف و گونه گونه کفر و مکر خواستند این دلایل را باطل کنند. این کارشان همچون کار کسی بود که میخواهد با فوت کردن به خورشید نور خورشید را از کار بیاندازد! سپس خداوند متعال به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از یاریِ افزون و ارتقاء درجه وعده داد و فرمود: «وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ».
وی درباره کلام حق تعالی «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ» میگوید: بدان که کمال حال انبیاء تنها بنا به اموری حاصل میشود:
ص: 181
اول، کثرت دلایل و معجزهها که این همان منظور سخن حق تعالی «أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی» است. دوم، فراگیری دین ایشان بر اموری که بر همگان آشکار است موصوف به صواب و صلاح هستند و مطابق با حکمت و موافق با منفعت دنیا و آخرت میباشند که این همان منظور سخن حق تعالی «وَ دِینِ الْحَقِ» است. سوم، فراز شدن دین ایشان بر بقیه ادیان با غلبه بر مخالفان و سرکوبی منکران که این همان منظور سخن حق تعالی «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ» است. اگر گفته شود ظاهر این کلام که «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ» اقتضا میکند دین پیامبر صلّی الله علیه و آله بر همه ادیان غلبه یابد حال آنکه چنین نشد و اسلام بر بقیه ادیان در سرزمینهای هند و روم و چین و دیگر بلاد کفر غلبه نکرد، پاسخ بر چند وجه است:
اول اینکه هر دینی بر خلاف اسلام بود مسلمانان پیروانش را در هم شکستند و در بعضی مناطق بر آنان پیروز شدند، گرچه در همه مناطق چنین نشد اما مسلمانان یهودیان را شکست دادند و آنها را از دیار عرب بیرون کردند و بر نصاری نیز در سرزمین شام و دنبالهاش تا ناحیه روم غلبه یافتند و بر مجوسیان نیز در مُلک خودشان چیره شدند و بر بت پرستان نیز در بسیاری از سرزمینهایشان از ترک تا هند غلبه کردند، بنابراین خبری که خداوند در این آیه داده به وقوع پیوست و حاصل شد. پس این هم نمونهای از خبر دادن از غیب بوده و بنابراین معجزه بوده است.
دوم اینکه از ابو هریره روایت شده: خداوند متعال در اینجا وعده داده که اسلام را بر همه ادیان غلبه میبخشد و این وعده به هنگام خروج حضرت عیسی علیه السلام به تمام حاصل میشود. و سدی گفته: این به هنگام خروج حضرت مهدی علیه السلام است که در آن هنگام هیچ کس به جا نمیماند جز اینکه به اسلام گرویده یا خراج میدهد.
سوم اینکه منظورش غلبه اسلام بر همه ادیان جزیرة العرب است که این حاصل شد و خداوند متعال هیچ یک از کافران را در آنجا باقی نگذاشت.
ص: 182
چهارم اینکه منظورش غلبه با حجت و بیان است - . مفاتیح االغیب 4: 624- 626 - .
طبرسی درباره کلام حق تعالی «یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا» میگوید: درباره اینکه این آیه در مورد چه کسی نازل شده اختلاف نظر هست. بنا به روایتی از ابن عباس گفتهاند رسول خدا صلّی الله علیه و آله زیر درختی نشسته بود. فرمود: به زودی انسانی نزد شما میآید که با چشمان شیطان به شما مینگرد. چیزی نگذشت که ناگاه مردی با چشمان آبی از راه رسید. رسول خدا صلّی الله علیه و آله او را صدا زد و فرمود: چرا تو و یارانت به من ناسزا میگویید؟ آن مرد رفت و با یارانش آمد و آنها به خدا سوگند خوردند که چنین نگفتهاند. آنگاه خداوند این آیه را نازل کرد.
همچنین بنا به روایتی از ضحاک گفتهاند در خروج به سوی تبوک منافقان همراه رسول خدا صلّی الله علیه و آله بودند. آنها وقتی با هم تنها میشدند به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و اصحاب ایشان ناسزا میگفتند و درباره اسلام بدگویی میکردند. حُذَیفه این را به گوش رسول خدا صلّی الله علیه و آله رساند و حضرت به آنان فرمود: این چه سخنی است که درباره شما به من رسیده است؟ آنگاه به خداوند سوگند خوردند که چنین سخنانی نگفتهاند.
نیز بنا به روایتی از کلبی و محمد بن اسحاق و مجاهد گفتهاند این آیه درباره جلاس بن سُوَید بن صامت تارل شده است. روزی رسول خدا صلّی الله علیه و آله در تبوک خطبه خواند و از منافقین یاد کرد و آنان را ناپاک نامید و نکوهش کرد.
جلاس گفت: به خدا سوگند اگر محمد در آنچه که میگوید راستگو باشد ما از خر هم فرومایهتریم. عامر بن قیس حرف او را شنید و گفت: به خدا سوگند البته که محمد صلّی الله علیه و آله راستگوست و شما از خر هم فرومایهترید. وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله سوی مدینه بازگشت عامر بن قیس نزد حضرت رفت و ایشان را از سخن جلاس باخبر کرد. جلاس عرض کرد: عامر دروغ میگوید ای رسول خدا! آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آن دو امر فرمود تا در کنار منبر قسم بخورند. جلاس برخاست و کنار منبر بر سخن خود به خدا سوگند خورد. سپس عامر برخاست و بر سخن خود به خدا سوگند خورد، سپس گفت: خداوندا بر پیامبر راستگویت نازل فرما که کدام یک از ما راست میگوییم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله و مومنان نیز آمین گفتند. در آن دم پیش از آنکه آن دو نفر از هم جدا شوند جبرئیل این آیه را نزل کرد و رسید به اینجا که «فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ» آنگاه جلاس برخاست و عرض کرد: ای رسول خدا! شنیدم که خداوند بر من توبه عرضه داشته، عامر بن قیس در آنچه به شما گفت راست گفت، من این حرف را زدم و اکنون از خدا آمرزش میطلبم و توبه میکنم.
ص: 183
پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله توبهاش را پذیرفت.
از قتاده نیز روایت شده که این آیه درباره عبدالله بن ابی سلول نازل شد وقتی که گفت: «لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَ» - . منافقون / 8 -
{اگر به مدینه برگردیم قطعا آنکه عزتمندتر است آن زبون تر را از آنجا بیرون خواهد کرد.}
و بنا به روایتی از زجاج و واقدی و کلبی گفتهاند این آیه درباره اهل عقبه نازل شد. آنان همدست شدند تا در راه بازگشت از تبوک رسول خدا صلّی الله علیه و آله را در گردنهای ترور کنند. آنها تصمیم گرفتند بندهای مرکب پیامبر صلّی الله علیه و آله را پاره کنند و سپس مرکب ایشان را هُل بدهند. اما خداوند متعال پیامبر صلّی الله علیه و آله را آگاه کرد. این از جمله معجزههای حضرت صلّی الله علیه و آله بوده زیرا آگاهی از این امر جز از طریق وحی ممکن نیست. اینچنین رسول خدا صلّی الله علیه و آله در گردنه به راه افتاد در حال که عمار و حُذَیفه همراه حضرت بودند و یکی افسار ناقه ایشان را به دست داشت . دیگری در پی ناقه میرفت. مردم نیز دستور داشتند که از میان دشت بروند. کسانی که تصمیم به قتل پیامبر صلّی الله علیه و آله گرفتند دوازده یا پانزده نفر بودند که خلاف دستور پیامبر صلّی الله علیه و آله حرکت کردند. اما رسول خدا صلّی الله علیه و آله آنان را شناخت و همه را یکی یکی به اسم صدا زد.
امام محمد باقر علیه السلام فرمود: هشت تن از آنان قریشی بودند و چهار تن از عرب - . مجمع البیان 5: 51 - .
و اما کلام حق تعالی «لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ أَبَداً وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِیَ عَدُوًّا» احتمال میرود که یا نفرین بر آنان باشد و یا از تداوم نگونبختیشان خبر دهد که دومی رساتر است و از باب معجزهها به شمار میرود، همچنین آنجا که میفرماید: «لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبارِکُمْ» از اسرار پنهان آنان خبر میدهد، و نیز «وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ» و یا «نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ». در همه این جملات از آنچه که آنان از مسلمانان پنهان میکردهاند خبر داده شده.
رازی درباره کلام حق تعالی «ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ» در بیان تفاوت میان این دو میگوید: منظور از اولی این است که کتابی دیگر بیار که بر ترتیب و نظم این قرآن نباشد. و منظور از دومی این است که این قرآن را تغییر بده، مثلا جای ذمّ برخی چیزها را با مدح عوض کن و جای آیه یک رحمت را با یک آیه عذاب. و یا منظور از اولی این است که کتابی جز قرآن بیار و قرآن را نیز بگذار سر جایش باشد. و منظور از دومی این باشد که این کتاب را تغییر بده. حال یا این را از روی مسخره و ریشخند کردن خواستهاند و یا غرضشان درخواست کتابی
ص: 184
دیگر بوده که به خدایان آنان ناسزا نگوید و شیوههای آنها را نکوهش نکند. پس خداوند امر کرده تا پیامبر صلّی الله علیه و آله به آنان پاسخ دهد که این تبدیل از جانب من جایز نیست و «إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ». پیامبر صلّی الله علیه و آله ارائه قرآنی جز این را رد کرده و چنین دلیل آورده که برایش جایز نیست قرآن را از طرف خودش تغییر دهد چون قرآن از جانب خداوند متعال آمده و حضرت نمیتواند همانندش را بیاورد همانگونه که بقیه عربها نیز نمیتوانند. این معنا در خاطر آنان جای داشته زیرا پیشتر برای ارائه کلامی مانند قرآن به مبارزه طلبیده شده بودند. پس پیامبر صلّی الله علیه و آله اینگونه برای آنان دلیل آورده که ایشان قادر نیست قرآنی جز این بیاورد. سپس چون هدف آنان از این درخواست این بوده که پیامبر صلّی الله علیه و آله را متهم کنند که ایشان قرآن را از طرف خودش میآورد و ساخته خودش است، به این خاطر برای آن کفار دلیل میآورد که آنها خود بر زندگی رسول خدا صلّی الله علیه و آله از آغاز عمر ایشان تا آن لحظه شاهد بودهاند و از احوال حضرت آگاه بودهاند و دیدهاند که ایشان نه هرگز کتابی خوانده و نه نزد استادی شاگری کرده و نه از کسی چیزی آموخته و پس از گذشت چهل سال به این منوال ناگاه برای آنان این کتاب بزرگ را آورده که علم گرانبهای اصول و علم دقیق احکام و علم لطیف اخلاق و اسرار داستانهای پیشینیان را در بر دارد به گونهای که همه عالمان و فصیحان و بلیغان در هماوردی با آن درماندهاند، بنابراین هر کس عقل سلیم داشته باشد میفهمد چنین کتابی جز از راه وحی و الهام خداوند پدید نمیآید، پس کلام حق تعالی «لَوْ شاءَ اللَّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ» حکمی است از جانب رسول خدا صلّی الله علیه و آله به اینکه این قرآن وحیی از جانب خداوند است، و اینکه فرموده «فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ» به همان دلیلی اشاره دارد که گفتیم. «وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ» یعنی آن را به شما نمیآموختم - . مفاتیح الغیب 4: 816- 817 - . وی درباره کلام حق تعالی «وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری» میگوید: برآیندش این است که هیچ کس جز خداوند عزّ و جلّ بر ارائه این قرآن توانا نیست. سپس بر این ادعا چند نوع دلیل آورده:
نوع اول اینکه فرموده «وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ» و در این سخن چندین وجه را تقریر کرده: اول اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله مردی امّی بوده که برای یادگیری به هیچ سرزمینی سفر نکرده و مکه نیز سرزمین علما نبوده و چیزی از کتب علم آنجا وجود نداشته، سپس این قرآن را آورده که داستانهایی در بر دارد، حال آنکه قوم حضرت در نهایت دشمنی با ایشان بودهاند. اگر این داستانها با متن تورات و انجیل هماهنگ نمیبود بی شک آنها به قرآن ایراد میگرفتند و به شدت آن را رد میکردند. پس چون چنین نکردهاند درمییابیم
ص: 185
آن داستانها با متن تورات و انجیل هماهنگ است با اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله آنها را مطالعه نکرده بوده و برای آموختن آنها نزد کسی شاگردی نکرده بوده، بنابراین قرآن از راهی جز وحی خداوند متعال نیامده است.
دوم اینکه کتابهای نازل شده از سوی خداوند بر ظهور حضرت محمد صلّی الله علیه و آله دلالت کردهاند و به همین خاطر ظهور ایشان تصدیقی بر آن کتب بوده است.
سوم اینکه خداوند متعال در قرآن درباره رویدادهای آینده از غیبهای بسیاری خبر داده که همه مطابق با خبری که داده شده به وقوع پیوستهاند، همچون آنجا که فرموده: «الم * غُلِبَتِ الرُّومُ» - . روم / 1- 2 -
{الف لام میم. رومیان شکست خوردند.} و نیز «لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا» - . فتح / 27 -
{حقا خدا رؤیای پیامبر خود را تحقق بخشید.} و نیز «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ» - . نور / 55 -
{خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند وعده داده است که حتما آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد.} این امر دلالت دارد که خبر دادن از غیب تنها با وحی خداوند به متعال به حضرت حاصل شده است.
نوع دوم دلایل اینکه فرموده: «وَ تَفْصِیلَ کُلِّ شَیْ ءٍ»، تحلیل این سخن چنین است: علوم یا دینیاند یا غیر دینی، و شکی نیست که گونه اول وضعی بالاتر و مقامی والاتر از گونه دوم دارد. و اما علوم دینی یا علم عقاید و ادیان است و یا علم اعمال، که گونه اول همان شناخت خداوند متعال و فرشتگان و کتب و رسولان او و شناخت روز قیامت است. و شناخت خداوند عبارت است از شناخت ذات او و شناخت صفت جلال و صفت اِکرام او و شناخت افعال او و شناخت احکام او و شناخت اسماء او که قرآن دلایل این مسائل و دسته بندیها و تفاصیل آنها را چنان در بر گرفته که در این امر نه هیچ یک از کتب الهی با آن برابری میکنند و نه هیچ نگاشتهای به آن نزدیک میشود. و اما علم اعمال یا علم تکالیفِ متعلق به امور ظاهری است که همان فقه است و پیداست که همه فقهاء مباحث خود را از قرآن استنباط میکنند، و یا علم به پالایش باطن و ریاضت قلب است که در قرآن مباحث این علم چنان ارائه شده که در هیچ کجا حاصل نمیشود. پس ثابت شد که قرآن تفاصیل همه علوم شریف را، چه عقلی و چه نقلی، به گونهای در بر دارد که ممکن نیست در کتب دیگر پدید آید، پس این معجزه است.
و اما اینکه فرموده: «لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ» تقریرش این است که وقتی یک کتاب طولانی این همه علم را در بر بگیرد
ص: 186
ناگزیر به گونهای از انواع تناقض دچار میشود و چون قرآن از این مسئله به دور است درمییابیم که از جانب خداوند است. سپس بعد از ارائه این دلایل بار دیگر اصل سخن را تکرار کرده و این بار به شیوه استفهام انکاری فرموده: «أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ». در ادامه دلیلی دیگر بر ابطال این حرف آورده و فرموده: «قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ». حال اگر گفته شود چرا در سوره بقره آمده «مِنْ مِثْلِهِ» و اینجا آمده «بِسُورَةٍ مِثْلِهِ»؟ خواهیم گفت: حضرت محمد صلّی الله علیه و آله مردی اُمّی بوده که نه نزد کسی شاگردی کرده بوده و نه کتابی خوانده بوده، از این رو در سوره بقره فرموده: «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ» یعنی پس باید انسانی که همتای محمد صلّی الله علیه و آله شاگردی نکرده و هیچ کتابی نخوانده سورهای همچون این سوره بیاورد، و چون عجز آشکار شده معجزه نیز ثابت شده است. پس این سخن دلالت ندارد که این سوره به خودی خود معجزه است بلکه دلالتش بر این است که ظهور همچون سورهای از انسانی همچون محمد صلّی الله علیه و آله معجزه است. اما خداوند متعال در این سوره چنین بیان میکند که این سوره به خودی خود معجزه است و خلق حتی اگر شاگردی کرده باشند و آموخته باشند و مظالعه کرده باشند و اندیشیده باشند باز نمیتوانند با یکی از این سورهها هماوردی کنند، پس از این روست که حق تعالی در این سوره فرموده: «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ». حال اگر گفته شود آیا سخن حق تعالی «بِسُورَةٍ مِثْلِهِ» همه سورههای کوچک و بزرگ را در نظر دارد یا به طور ویژه سورههای بزرگ را؟ خواهیم گفت: این آیه در سوره یونس آمده که مکّی است، پس منظورش مانند این سوره است زیرا نزدیکترین مورد برای اشاره، همین سوره است.
و بدان بنا به آنچه که تقریر کردیم آشکار شد مراتب تحدّی و مبارزه طلبی رسول خدا صلّی الله علیه و آله با قرآن شش مرتبه است:
اول پیامبر صلّی الله علیه و آله آنان را در برابر همه قرآن به مبارزه طلبید، همچنان که فرموده: «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً». دوم آنان را در برابر ده سوره به مبارزه طلبید و فرمود: «بِعَشْرِ سُوَرٍ».
ص: 187
سوم اینکه آنان را در برابر یک سوره به مبارزه طلبید و فرمود: «بِسُورَةٍ». چهارم آنان را در برابر سخنی مانند آن به مبارزه طلبید و فرمود: «بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ». پنجم اینکه در چهار مرتبه یادشده مردی به هماوردی طلبیده شده که همتای رسول خدا صلّی الله علیه و آله شاگردی نکرده باشد و نیاموخته باشد. سپس در سوره یونس از آنان خواسته شده یک انسان به جز پیامبر صلّی الله علیه و آله ، چه دانش آموخته باشد و چه نیاموخته باشد، با یک سوره هماوردی کند.
ششم اینکه در مراتب یادشده تک به تک خلق به مبارزه طلبیده شدهاند اما در این مرتبه همگی آنان را تحدّی کرده است و اجازه داده در این هماوردی از یکدیگر کمک بگیرند همچنانکه فرموده: «وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ». - . مفاتیح الغیب 4: 844 -
وی درباره کلام حق تعالی «تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ» میگوید: یعنی از جمله اخباری است که از خلق غایب است و این داستان را نه تو میدانستی و نه قوم تو.
حال اگر گفته شود مگر داستان نوح علیه السلام میان اهل جهان مشهور نبوده؟
خواهیم گفت: به طور مُجمل و کلی مشهور بوده اما تفاصیلی که در قرآن ذکر شده معلوم نبوده است - . مفاتیح الغیب 5: 65 - .
وی درباره کلام حق تعالی «لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ» میگوید: بدان برخی از مردم میپندارند بنا به دلالت مضمون این سخن، در راستای اثبات صدق حضرت محمد صلّی الله علیه و آله معجزهای جز قرآن پدید نیامده است. پاسخ به این پندار بر دو وجه است:
اول اینکه چه بسا منظور آنها از این سخن درخواست معجزههایی باشد به غیر از آنچه که از حضرت دیده بودهاند مانند ناله کردن تنه نخل و جوشیدن آب از میان انگشتان حضرت و سیر کردن انبوهی از مردم با طعام اندک. پس آنها از حضرت معجزههای دیگری مانند شکافتن دریا و تبدیل عصا به اژدها خواستهاند.
دوم اینکه شاید کافران این سخن را پیش از مشاهده بقیه معجزههای حضرت گفتهاند - . مفاتیح الغیب 5: 182 - .
ص: 188
وی درباره کلام حق تعالی «وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِینَ مِنْکُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِینَ» پس از ذکر وجوهی چند میگوید:
چهارم اینکه ابن عباس گفته زنی خوبرو پشت سر رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز میخواند. عدهای به درون صف اول جلو میآمدند تا او را نبینند و عدهای دیگر درنگ میکردند و عقب میایستادند تا او را ببینند و وقتی به رکوع میرفتند میان دستهایشان را باز میکردند تا از زیر کتف خود نگاه کنند. آنگاه خداوند این آیه را نازل فرمود - . مفاتیح الغیب 5: 264 - .
میگویم: بر این اساس آیه از اسرار قوم خبر داده است.
کلام حق تعالی «وَ إِذا بَدَّلْنا آیَةً مَکانَ آیَةٍ» نسخ را منظور دارد، «وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُنَزِّلُ» جمله اعتراضی در میان سخن است بدین معنا که خداوند به آنچه که از ناسخ و منسوخ نازل میکند داناتر است و نیز به آنچه که برای سخت کردن یا آسان کردن امور به خاطر مصلحت بندگان نازل میکند داناتر است. این توبیخی است برای کافران چراکه گفتند: « إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ» و «بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ» یعنی حقیقت قرآن و فایده نسخ را.
در کشاف درباره کلام حق تعالی «قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ» آمده: یعنی جبرئیل، روح به «قدس» به معنای پاکیزه اضافه شده، یعنی روح مقدّس، «لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا» یعنی تا آنان را با نسخ بیازماید تا اگر گفتند این سخن حقی است که از جانب پروردگارمان آمده، به ثابت قدمی آنان در دین حکم شود - . کشّاف 2: 495 - .
رازی درباره کلام حق تعالی «إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ» میگوید: درباره منظور آنان از این بشر اختلاف نظر هست. گفتهاند منظورشان بنده بنی عامر بن لوی به نام یعیش بوده که کتب پیشینیان را میخوانده است. نیز گفتهاند منظورشان عداس غلام عتبة بن ربیعه بوده و نیز گفتهاند بنده بنی حضرمی بوده که کتابهایی داشته و نامش خیر بوده است. قریشیان میگفتهاند بنده
ص: 189
بنی حضرمی به خدیجه آموخته و خدیجه به محمد آموخته است. همچنین گفتهاند مردی نصرانی بوده به نام بلعام با زبان غیرعربی که در مکه میزیسته و گفتهاند ابن میسره بوده که به زبان رومی سخن میگفته و باز گفتهاند منظورشان سلمان فارسی بوده است.
کلام حق تعالی «لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ» یعنی این کلام را به او نسبت میدهند، «أَعْجَمِیٌ». ابو الفتح موصلی گفته ترکیب «ع ج م» در زبان عرب برای ابهام و پنهان کردن وضع شده که متضادّ بیان است. به دانه مویز «عجم الزبیب» گفتند چون در آن پنهان شده و به چهارپایان «عجماء» گفتند چون درونیات خود را بیان نمیکنند. سپس عرب هر کس را که زبان آنان را نمیدانست و به زبان آنان سخن نمیگفت «اعجمی» نامید. فراء و احمد بن یحیی گفتهاند «اعجم» کسی است که در زبانش «عجمه» یعنی گنگی و نارسایی باشد هر چند از عرب باشد، مگر ندیدهای به زیاد، هر چند عرب بود، گفتند «زیاد اعجم» چون در زبانش «عجمه» بود. و اما تقریر پاسخ؛ بدان که چون گفتیم قرآن به سبب فصاحتی که در لفط دارد معجزه است، انگار آیه میگوید فرض کن پیامبر صلّی الله علیه و آله معانی را از آن اعجمی گرفته، اما قرآن به سبب فصاحتی که در الفاظ دارد معجزه است، یعنی حتی اگر فرض شود آنان راست میگویند که محمد صلّی الله علیه و آله این معانی را از آن مرد گرفته باز این خللی در مقصود وارد نمیکند زیرا قرآن به سبب فصاحت لفظیاش معجزه است - . مفاتیح الغیب 5: 350 - .
رازی درباره کلام حق تعالی «وَ ما مَنَعَنا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیاتِ» میگوید: در این باره وجوهی هست:
اول اینکه یعنی اگر آن معجزهها پدید آید اما باز آنها ایمان نیاورند و همچنان بر کفر خود مصرّانه بر جا بمانند، در آن هنگام مستوجب عذاب ریشهبرکن میشوند که چنین عذابی بر این امت روا نیست، زیرا خداوند متعال میدانست که از میان آنان عدهای یا خودشان و یا فرزندانشان ایمان خواهند آورد، از این رو خداوند متعال خواستهشان را برآورده نساخت و آن معجزهها را پدید نیاورد. ابن عباس روایت کرده که اهل مکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله خواستند که کوه صفا را به طلا تبدیل کند و کوهها را از بین ببرد تا آنها در آن اراضی کشت و کار کنند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله از خداوند متعال چنین درخواستی کرد، آنگاه خداوند متعال فرمود اگر میخواهی این کار را میکنم اما اگر ایمان نیاوردند همهشان را هلاک میکنم. و رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود نمیخواهم.
ص: 190
دوم اینکه یعنی چنین معجزههایی را پدید نمیآوریم چون پدارنتان آنها را دیدند و باز ایمان نیاوردند و شما نیز پیروان همانهایید و اگر شما هم دیده بودید باز ایمان نمیآوردید.
سوم اینکه پیشینیان چنین معجزههایی را مشاهده کردند اما همه را دروغ انگاشتند، خداوند درباره شما نیز میداند که شما هم اگر آنها را مشاهده کنید باز تکذیبشان میکنید،. از این رو پدید آوردن چنان معجزههایی بیهوده است و خداوند حکیم کار بیهوده نمیکند - . مفاتیح الغیب 5: 408 - .
رازی درباره کلام حق تعالی «لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُ» میگوید: اگر بگویند فرض کن در هماوردی با قرآن عجز انسان آشکار شده اما عجز جنیان از کجا معلوم است؟ همچنین از کجا معلوم این قرآن ساخته جنیان نباشد و آنها آن را بر محمد صلّی الله علیه و آله القاء نکرده باشند؟
علما سوال اول را چنین پاسخ دادهاند که عجز انسان در هماوردی با قرآن برای اثبات معجزه بودن قرآن کافی است.
و سوال دوم را چنین پاسخ دادهاند که اگر چنین بود در حکمت خداوند واجب میبود که آن تلبیس را آشکار سازد و چون چنین نکرده این بر عدم وقوع این امر دلالت دارد - . مفاتیح الغیب 5: 441 - .
وی درباره کلام حق تعالی «وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً» میگوید: گفتیم که هر چیز نخست باید در ذات خود کامل باشد تا سپس چیز دیگر را کامل کند و کلام حق تعالی «لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً» اشارهایست به کامل بودن قرآن در ذات خود و کلام حق تعالی «قَیِّماً» اشارهایست به کاملساز بودن قرآن، زیرا «قیّم» عبارت است از برپادارنده منافع دیگری.
در نفی «عِوَج» و کژی از قرآن نیز وجوهی هست:
اول نفی تناقض از آیات قرآن.
دوم اینکه هر آنچه خداوند درباره توحید و نبوت و احکام و تکالیف در قرآن ذکر کرده حق و صادق است و البته در هیچ مورد از اینها هیچ خللی وجود ندارد.
سوم اینکه انسان انگار از عالم غیب خارج شده و رو به سوی عالم آخرت و پیشگاه خداوند جلیل دارد و این دنیا همچون پُلی است که بر راه عالم قیامت ساخته شده
ص: 191
تا وقتی مسافر بر آن فرود آمد به امور مهمی که در این سفر واجب است بپردازد و سپس از آن به سوی عالم آخرت رخت بربندد. پس هر چه او را از دنیا سوی عالم آخرت و از جسمانیات سوی روحانیات و از خلق سوی حق فرابخواند، همان راه مستقیم است و هر چه او را از عالم آخرت به سوی دنیا فرابخواند راه کژ است، و قرآن لبریز از دعوت آدمی از خلق به سوی حق و از دنیا به سوی آخرت و از لذات شهوانی جسمی به سوی روشنیجویی از انوار صمدی است. پس ثابت شد که قرآن از کژی و انحراف و ناحق مبرّا است - . مفاتیح الغیب 5: 452 - .
بیضاوی درباره کلام حق تعالی «وَ أَسَرُّوا النَّجْوَی» میگوید: یعنی سعی کردند سخنشان پنهان بماند که «هَلْ هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ»، آنها بشر بودن پیامبر صلّی الله علیه و آله را دلیلی بر دروغگویی حضرت در ادعای رسالت دانستند چون ادعا داشتند که فقط فرشته میتواند فرستاده خدا باشد و از این استدلال نتیجه گرفتند که هر امر شگفتی پیامبر صلّی الله علیه و آله آورده، مثل قرآن، جادو است «بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ» سپس از سحر و جادو دانستن قرآن، اول به این نظر گراییدند که قرآن برآمده از خوابهای آشفته است و بعد به این نظر که قرآن کلام دروغی است که حضرت صلّی الله علیه و آله خود بافته و سپس به این نظر که قرآن سخن یک شاعر است. ظاهرا «بَل» اولی بر تمام کردن یک حکایت و شروع کردن حکایتی دیگر دلالت دارد و یا به شیوه اضراب، بر این دلالت دارد که آنان از گفتگو درباره مقام و مرتبه حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و آیات نازل شده بر ایشان به گفتگو درباره قرآن گراییدهاند، و به همین شیوه «بَل» دومی و سومی بر این دلالت دارد که آنان از احتساب قرآن به عنوان یاوههای تخیلی و آشفته به احتساب قرآن به عنوان دروغهای ساختگی از جانب پیامبر صلّی الله علیه و آله گراییدهاند و سپس به احتساب قرآن به عنوان سخنی شاعرانه که در گوش شنونده معانی غیرحقیقی تداعی میکند و او را به این معانی متمایل میسازد. همچنین ممکن است همه اینها از سوی خداوند متعال برای بازگویی سخنان آنان به ترتیب فاسد و تباه بودن نازل شده باشد، زیرا شعر بودن قرآن بعیدتر از ساختگی بودن قرآن است چون سرشار از حقایق و حکمت است و درونمایهای متناسب با سخن شاعران ندارد. به همین ترتیب ساختگی بودن قرآن بعیدتر از خواب و رویا بودن قرآن است چون شامل خبرهای بسیاری از غیب است که با واقعیت مطابقت یافتهاند و سخن ساختگی بر خلاف خواب و رویا اینچنین نیست و نیز بدین سبب که آنها چهل سال و اندی پیامبر صلّی الله علیه و آله را آزموده بودند و هیچگاه سخن دروغ از ایشان نشنیده بودند. به همین ترتیب خواب و رویا بودن قرآن از سحر و جادو بودن قرآن بعیدتر است زیرا قرآن از حیث خارق العاده بودن با سحر همگون است. «فَلْیَأْتِنا بِآیَةٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ»
ص: 192
یعنی مانند آنچه رسولان پیشین آوردهاند مثل دست سپید و عصا و شفا دادن کور مادرزاد و زنده کردن مردگان، «ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها» یعنی اهل هیچ یک از قریههایی که هلاکشان کردیم وقتی نشانههایی که خواستند عرضه شد ایمان نیاوردند، «أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ» وقتی اینها از آنها سرکشترند اگر این نشانهها را برایشان بفرستیم آیا ایمان میآورند؟ در این سخن دلیلی هست بر اینکه اگر نشانههای پیشنهادی آنان عرضه نشده به خاطر حفظ و بر جا گذاشتن خودشان بوده، زیرا اگر عرضه میشد آنها ایمان نمیآوردند و مانند پیشینیانشان مستوجب عذاب ریشهبرکن میشدند - . أنوار التنزیل 2: 75- 76 - .
رازی درباره کلام حق تعالی «إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ» میگوید: کلبی و مقاتل گفتهاند این آیه درباره نضر بن حارث نازل شد. او همان کسی بود که گفت «وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ» و منظورش عامر بنده حُوَیطب بن عبدالعزی و یسار غلام عامر بن حضرمی و جبیر بنده عامر بود. این سه نفر از اهل کتاب بودند و تورات میخواندند و از آن سخنانی نقل میکردند. چون آن سه اسلام آوردند و پیامبر صلّی الله علیه و آله متعهد آنان شد، به همین خاطر نضر آن حرف را زد و خداوند متعال به این شبهه چنین پاسخ داد: «فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً» همین قدر پاسخ کافی بود، چون هر انسان عاقلی میدانسته که پیامبر صلّی الله علیه و آله آنان را در برابر قرآن، که در نهایت فصاحت بود، به مبارزه طلبید و آنان بسیار کوشیدند تا امر حضرت را باطل کنند آنچنان که در این راه به گفتن سخنانی نیازمند شدند که این آیه وصف کرده، پس اگر میتوانستند با قرآن هماورد شوند بی شک این کار را میکردند و این کار آنان را بهتر به هدفشان میرساند تا اینکه بخواهند حرفهایی از جنس آنچه در آیه و آیات دیگر آمده بزنند. اگر پیامبر صلّی الله علیه و آله در ارائه قرآن از دیگران یاری گرفته پس آنها نیز میتوانند از دیگران یاری بگیرند، زیرا پیامبر صلّی الله علیه و آله در شناخت زبان و توانایی در بیان همانند آنها بوده است، پس اگر در چنین شرایطی این کار را نکردند معلوم میشود که قرآن در نهایت فصاحت است و به حدّ اعجاز رسیده است. وقتی پیشتر این دلالت بارها و بارها در قرآن آمده و دیگر جایی برای چنین سوالهایی نگذاشته، پیداست که تکرار این سوال پس از ذکر آن جز پشتکار در جهل و دشمنی نیست! به همین خاطر خداوند در پاسخ بسنده کرده که بفرماید: «فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً».
ص: 193
شبهه دوم آنها همان بود که حق تعالی فرمود: «وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ» یعنی آنچه پیشینیان نگاشتهاند همچون داستانهای رستم و اسفدیار، «اکْتَتَبَها» یعنی حضرت محمد صلّی الله علیه و آله آنها را از اهل کتاب رونویسی کرده، یعنی از عامر و یسار و جبیر. «اکتتب» در اینجا یعنی یعنی دستور داد تا برایش نوشته شود، همچنان که وقتی به حجامت و خون گرفتن امر شود میگویند «احتجم» و «افتصد». «فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ» یعنی او کتاب خود را بر محمد القا میکند تا او به خاطر بسپارد «بُکْرَةً وَ أَصِیلًا» ضحاک گفته یعنی او برایتان چیزهایی را املا میکند که وی صبح و شب بر او املا میکند. اما حسن گفته این پاسخ خداوند متعال به سخن آنهاست انگار میفرماید این آیات دم به دم با وحی بر او املا میشود پس چگونه به افسانههای پیشینیان نسبت داده میشود؟ ولی همه مفسران بر این نظرند که این سخن از آن قوم بوده و آنگاه خداوند متعال پاسخ داده: «قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ» تا پایان آیه. تقریرش همان است که پیشتر گفتیم پیامبر صلّی الله علیه و آله آنان را به مبارزه طلبید و عجزشان آشکار شد، چون اگر حضرت از کس دیگری یاری گرفته بود آنها هم باید از دیگران یاری میگرفتند اما وقتی درماندند ثابت شد که قرآن وحی و کلام خداوند متعال است، از این رو فرموده: «قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» زیرا کسی که توانسته الفاظ قرآن را چنین ترکیب کند بایست از همه مسائل، چه آشکار و چه پنهان، آگاه باشد. «وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً» زیرا قرآن دربردارنده احکامی است که منافع بندگان و نظام هستی اقتضا میکند، بنابراین تنها از جانب کسی میتواند باشد که از همه مسائل آگاه است. همچنین زیرا قرآن انواع علوم را در بر دارد و این تنها از جانب کسی میتواند باشد که از همه مسائل آگاه است.
ص: 194
و نیز به دلیل وجوه دیگری که پیشتر درباره اعجاز قرآن گفتیم - . مفاتیح الغیب 6: 302- 303 - .
رازی درباره کلام حق تعالی «لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً» میگوید: این پنجمین شبهه منکران نبوت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله بود. اهل مکه گفتند: میپنداری از جانب خدا فرستاده شدهای؟ پس چرا قرآن را یکجا برای ما نمیآوری همچنان که تورات یکجا بر موسی و انجیل یکجا بر عیسی و زبور یکجا بر داوود نازل شد؟ آنگاه خداوند در پاسخشان فرمود: «کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ» که توضیحش وجوهی دارد:
اول اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله از اهل قرائت و کتابت نبوده، پس اگر قرآن یکجا بر ایشان نازل میشد ثبت نمیشد و امکان خطا و اشتباه بر حضرت میرفت.
دوم اینکه چه بسا کسی که کتاب نزدش هست به کتاب اتکا کند و در حفظ و نگهداری تساهل کند، پس خداوند متعال کتاب را یکباره به حضرت عطا نکرد بلکه آن را همچون یک وظیفه بر ایشان نازل کرد تا آن را بیشتر و بهتر حفظ کند و اینچنین از تساهل و کمکاری دور باشد.
سوم اینکه اگر خداوند کتاب را یکجا نازل میکرد همه شرایع به یکباره بر خلق فرود میآمد و این برایشان سنگین میبود، لا جرم تکالیف اندک اندک نازل شد تا تحمل آن آسانتر باشد.
چهارم اینکه وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله جبرئیل را دم به دم میدید قلب حضرت از دیدار او استوار میشد و اینگونه برای صبر در برابر پیامدهای نبوت و تحمل آزار قوم و مجاهدت قویتر میشد.
پنجم اینکه در قرآن شرط اعجاز لحاظ شد و با اینکه قطعه قطعه میآمد معجزه بودنش ثابت شد، پس اگر هماوردی با قرآن برای بشر مقدور بود باید آنها همانند قرآن را قطعه قطعه میآوردند.
ششم اینکه قرآن بر حسب سوالهای آنان و وقوع رویدادها برای آنان نازل میشد و بر بصیرت آنان میافزود، چون اینگونه علاوه بر فصاحت لفظ از غیب نیز خبر میداد.
هفتم اینکه قرآن قطعه قطعه و پراکنده نازل میشد و از همان آغاز امر پیامبر صلّی الله علیه و آله آنان را در برابر هر قطعه از قرآن به مبارزه میطلبید، وقتی آنها در برابر یک قطعه از قرآن درمانده شدند
ص: 195
پس در برابر همه قرآن درماندهتر بودهاند. اینگونه در قلب حضرت ثابت شد که آن قوم بی هیچ تردید از هماوردی ناتوان هستند.
هشتم اینکه سفارت میان خداوند و پیامبران و ابلاغ کلام خدا به ایشان منصبی بزرگ است، از این رو ممکن است گفته شود اگر قرآن یکجا بر حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نازل میشد این منصب بر جبرئیل باقی نمیماند، اما وقتی خداوند قرآن را قطعه قطعه و پراکنده نازل فرمود این منصب والا بر جبرئیل باقی ماند تا کلام، قطعهای پس از قطعه دیگر، با آرامش و فرصت ترتیل شود.
کلام حق تعالی «عَلی قَلْبِکَ» یعنی آن را به تو فهماند و چنان در قلبت استوارش ساخت که هرگز فراموش نکنی. حرف باء در «بِلِسانٍ» یا متعلق به «الْمُنْذِرِینَ» است که یعنی تا از جمله هشداردهندگان به این زبان باشی، و یا متعلق به «نَزَلَ» است که یعنی آن را به زبان عربی نازل کرد تا به این زبان هشدار بدهی، زیرا اگر آن را به زبان غیرعربی نازل میکرد آنها میگفتند ما با چیزی که نمیفمیم چه کنیم؟!
در کلام حق تعالی «وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ» احتمال میرود منظورش این اخبار به طور خاص باشد و یا وصف قرآن یا وصف حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و یا منظورش وجوه حذردادن و ترساندن است.
«أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً» حجتی دیگر بر نبوت پیامبر صلّی الله علیه و آله است، بدین تقریر که جماعتی از علمای بنی اسرائیل اسلام آوردند و به جاهایی از تورات و انجیل تصریح کردند که وصف و نعت رسول خدا صلّی الله علیه و آله در آنها آمده بود. در آن اوان مشرکان قریش نزد یهودیان میرفتند درباره این اخبار از آنان میپرسیدند و این دلالتی آشکار بر نبوت حضرت بود - . مفاتیح الغیب 5: 366 - .
میگویم: کلام حق تعالی «لا یُؤْمِنُونَ بِهِ» خبر دادن از ایمان نیاوردن آن تکذیبگران و ستیزهجویان است و همچنین «عَسی أَنْ یَکُونَ رَدِفَ لَکُمْ» که یعنی در پی شما باشد و به شما بپیوندد. این نیز خبر دادن از رویدادی است که به زودی در غزوه بدر بر آنان واقع شد. پیشتر گفتیم که تعبیر «امید است» از جانب خداوند وجوب و بایستگی را به دنبال دارد.
بیضاوی درباره کلام حق تعالی «أَکْثَرَ الَّذِی هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ» میگوید: همچون تشبیه و تنزیه و احوال بهشت و دوزخ و عُزَیر و مسیح - . أنوار التنزیل 2: 206 - .
رازی درباره کلام حق تعالی «لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ» میگوید: گفتهاند منظورش مکه و بازگشتن پیامبر صلّی الله علیه و آله به آنجا در روز فتح است. نکره آورده شده تا مضمون بزرگداشت را برساند، زیرا در این ماجرا برای پیامبر صلّی الله علیه و آله منزلتی والا قرار داشت
ص: 196
چون بر مکه چیره شد و اهالیاش را درهم شکست و عزت اسلام را آشکار ساخت و حزب کفر را به ذلت کشید. از آنجا که این سوره مکی است انگار خداوند متعال به حضرت که در مکه به زیر آزار و سلطه مکّیان بوده، وعده داده که او از آنجا هجرت میکند و باز برمیگردد. مقاتل گفته پیامبر صلّی الله علیه و آله از غار بیرون آمد و از ترس اینکه بر ایشان دست نیابند، از بیراهه رهسپار شد، وقتی به راه بازگشت و میان مکه و مدینه در جحفه فرود آمد و مسیر مکه را دید دلش هوای مکه را کرد و زادگاه خود و پدرش را به یاد آورد. آنگاه جبرئیل نازل شد و عرض کرد: دلت هوای دیار و زادگاهت را کرده؟ فرمود: بله. عرض کرد: خداوند میفرماید: «إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ» یعنی تو را به مکه بازمیگرداند و بر آنان پیروز میگرداند. این نیز از مواردی است که بر نبوت حضرت دلالت دارد، زیرا از غیب خبر داده و خبرش به وقوع پیوسته - . مفاتیح الغیب 6: 425 - .
رازی درباره کلام حق تعالی «لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ» معنایی لطیف آورده و میگوید: حتی اگر پیامبر صلّی الله علیه و آله اهل قرائت و کتابت بود باز این سبب نمیشد قرآن کلام خودش باشد، زیرا همه کاتبان و قاریان زمین بر ارائه قرآن توانا نیستند، اما در این صورت برای باطلاندیشان جای شک وجود داشت. در حالی که با وضعیت پیامبر صلّی الله علیه و آله دیگر جای شکی باقی نمیماند که برای باطلاندیشان به کار افتد - . مفاتیح الغیب 6: 457 - .
طبرسی درباره کلام حق تعالی «غُلِبَتِ الرُّومُ» میگوید: مفسران گفتهاند در روزگار رسول خدا صلّی الله علیه و آله فارس بر روم غلبه یافت و پارسیان بر رومیان پیروز شدند.قریشیان از این رویداد شادمان گشتند زیرا پارسیان اهل کتاب نبودند و این برای مسلمانان ناخوشایند بود، و نیز بیت المقدس برای رومیان همانند کعبه برای مسلمانان بود اما پارسیان آنها را از آنجا راندند.
اینکه میفرماید «فِی أَدْنَی الْأَرْضِ» یعنی نزدیکترین سرزمین به سرزمین عرب. نیز گفته شده یعنی در پستترین زمین از سرزمین شام تا سرزمین فارس یعنی جزیره که نزدیکترین بخش سرزمین روم به سرزمین فارس بوده. نیز گفتهاند یعنی اذرعات و کسکر. «وَ هُمْ» یعنی رومیان «مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ» یعنی پس از غلبه پارسیان
ص: 197
بر آنان «سَیَغْلِبُونَ» بر پارسیان «فِی بِضْعِ سِنِینَ». این آیه نیز از مواردی است که دلالت دارد قرآن از جانب خداوند عزّ و جلّ آمده زیرا از رویداد آینده خبر داده و کسی جز خداوند عزّ و جلّ این آگاهی را ندارد. «لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ» یعنی چه پیش از غلبه روم و چه پس از آن، اگر بخواهد یک گروه را بر دیگری غلبه میدهد و اگر بخواهد گروه دیگر را بر آن گروه و اگر بخواهد همهشان را هلاک میکند. «وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ» یعنی در روزی که روم بر فارس غلبه میکند مومنان از اینکه رومیان پارسیان را از بیت المقدس بیرون کردهاند خوشحال میشوند، نه به این خاطر که رومیان بر بیت المقدس غلبه مییابند چون آنها کافرند، بلکه به سببی دیگر و آن اینکه مشرکان اندوهگین میشوند و خبر خداوند و رسولش صلّی الله علیه و آله تصدیق میشود و نیز بدین خاطر که مقدمهای برای پیروزی مسلمانان بر مشرکان میشود. «یَنْصُرُ مَنْ یَشاءُ» از میان بندگانش، «وَ هُوَ الْعَزِیزُ» در گرفتن انتقام از دشمنان خود «الرَّحِیمُ» در حق آفریدگانی که به سویش توبه کنند، «وَعْدَ اللَّهِ» یعنی خداوند این را وعده داده «لا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ» که رومیان بر پارسیان پیروز میشوند، «وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ» یعنی کافران مکه، «لا یَعْلَمُونَ» صحت خبری را که ما دادهایم چون خدا را نمیشناسند.
از زهری روایت شده که مشرکان با مسلمانان در مکه مجادله میکردند و میگفتند رومیان اهل کتاب هستند و پارسیان بر آنان غلبه یافتهاند، حال شما میپندارید به خاطر کتابی که بر پیامبرتان نازل شده غلبه مییابید؟ همچنانکه فارس بر روم غلبه یافته ما نیز بر شما غلبه مییابیم. آنگاه خداوند نازل فرمود: «الم * غُلِبَتِ الرُّومُ» تا آنجا که «فِی بِضْعِ سِنِینَ». وی گفته: عبیدالله بن عتبة بن مسعود مرا خبر داد که ابو بکر پیش از آنکه قمار حرام شده باشد، با یکی از مشرکان شرط بست که فارسیان هفت سال غلبه دارند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او فرمود: «بِضع» بر زیر عدد ده دلالت دارد، چرا چنین کردی؟ پس فارسیان نه سال بر رومیان غلبه داشتند و سپس خداوند در زمان حُدیبیه روم را بر فارس غلبه داد و مسلمانان از پیروزی اهل کتاب شادمان شدند. ابو عبدالله حافظ به اسنادی از ابن عباس روایت کرده که وی درباره کلام حق تعالی «الم * غُلِبَتِ الرُّومُ» گفت: این ماجرا میان پارسیان و رومیان گذشت. فارس بر روم غلبه کرد و سپس روم بر فارس غلبه یافت. پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله در زمانی با مشرکان عرب رویارو شد که روم و فارس نیز با هم رویارو شدند. خداوند پیامبر صلّی الله علیه و آله و مسلمانان همراه حضرت را بر مشرکان عرب یاری داد و اهل کتاب را بر مشرکین غیرعرب یاری داد. اینچنین مومنان از اینکه خداوند آنان را بر مشرکان و اهل کتاب را بر عجم یاری داده بود شادمان شدند. عطیه گفته:
ص: 198
از ابو سعید خدری در این باره سوال کردم و او گفت: ما به همراه رسول خدا صلّی الله علیه و آله با مشرکان عرب رویارو شدیم و روم با فارس رویارو شد. خداوند ما را بر مشرکان عرب، و اهل کتاب را بر مجوسیان یاری داد و اینچنین ما از اینکه خداوند ما را بر مشرکان عرب و اهل کتاب را بر مجوسیان یاری داد شادمان شدیم، این همان کلام حق تعالی است که فرمود: «وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ». سفیان ثوری گفته: شنیدم (مقصود از آیه این است که) آنان در جنگ بدر پیروز شدهاند. مقاتل گفته: چون مسلمانان در جنگ بدر بر کافران مکه غلبه یافتند و همچنین خداوند به رسولش صلّی الله علیه و آله خبر داد که روم بر فارس غلبه کرده، مومنان شادمان شدند. نیز روایت شده که آنان بیت المقدس را پس گرفتند. آنگاه پادشاه روم از روی شکر پیاده به سوی بیت المقدس رهسپار شد و مسیرش را چنان گلباران کردند که او بر گل راه میرفت. شعبی گفته: هنوز مدتی که ابوبکر با ابی بن خلف قرار گذاشته بود به سر نیامده بود که روم بر فارس غلبه کرد و رومیان اسبهایشان را در مدائن بستند و بنایی رومی ساختند. آنگاه ابوبکر اموال شرط را از ورثه ابی گرفت و نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آورد تا همه را صدقه دهد. نیز روایت شده که وقتی ابوبکر خواست هجرت کند، اُبَی نزد او رفت و پسرش عبدالله بن ابی بکر را به کفالت گرفت، وقتی اُبَی خواست به جنگ احد برود عبدالله بن ابی بکر نزدش رفت و پسرش را به کفالت گرفت. اُبَی در احد زخمی شد و به مکه برگشت و بر اثر زخمی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او زده بود جان داد.
در روایتی از پیامبر صلّی الله علیه و آله آمده که ایشان فرموده: فارس یک یا دو ضربه بیشتر نزند، سپس هرگز فارس ضربهای نخواهد داشت، اما روم شاخهایی دارد که تا ابد هر شاخی از آن کَنده شود شاخ دیگری به جایش میروید - . مجمع البیان 8: 294- 296 - .
کلام حق تعالی «وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» یعنی اهل تورات و انجیل و یا مطلق اهل علم.
طبرسی درباره کلام حق تعالی «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ» میگوید: قرآن زیباترین سخن است به سبب غایت فصاحت و اعجازش و نیز چون همه نیازهای مکلفین را دربردارد، نیازهایی چون آگاهسازی از ادله توحید و عدل و بیان احکام شرع و مسائل دیگر همچون اندرز و داستانهای انبیاء و انگیزش و ترساندن، «کِتاباً مُتَشابِهاً» برخی از آن مشابه برخی دیگر است و برخی از آن برخی دیگر را تصدیق میکند
ص: 199
و هیچ اختلافی و تناقضی در آن نیست. و یا مشابه کتب پیشین خداوند است گرچه عامتر و جامعتر و سودمندتر از آنهاست. نیز گفته شده یعنی در زیبایی نظم و روانیِ لفظ و کیفیت معانی همهاش شبیه یکدیگر است. «مَثانِیَ» مثانی نامیده شده چون متضمن داستانها و اخبار و نیز احکام و مواعظ در قالبهای گوناگون بیان میباشد و نیز بارها تلاوت میشود اما به سبب زیباییِ شنیداریاش خسته کننده نمیشود. «تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ» یعنی از ترس تهدیدهای قرآن دچار لرزه میشوند، «ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلی ذِکْرِ اللَّهِ» وقتی وعدههای ثواب و رحمتش را میشنوند - . مجمع البیان 8: 495 - .
بیضاوی درباره کلام حق تعالی «وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ» میگوید: یعنی بسیار سودمند و بی همتا و یا آنچنان دست نیافتنی که هیچ چیز سبب ابطال و تحریفش نشود. «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ» امر باطل نمیتواند از هیچ جهت و جانبی و یا پیرامون اخبارهای گذشته و امور آیندهاش متعرض شود. «وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیًّا» پاسخی است به اینکه گفتند چرا قرآن به زبان غیرعربی نازل نشده؟ «لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ» به زبانی بیان شده که ما نمیفهمیم، «ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌ» یعنی کلام غیرعربی برای مخاطب عربی؟! انکار به قصد تحضیض است - . أنوار التنزیل 2: 390 - .
کلام حق تعالی «فَارْتَقِبْ» یعنی آنان را در انتظار بگذار برای «یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ»، اکثر مفسران بر این نظرند که این سخن از قحطی و گرسنگی خبر میدهد که به سبب کردار بدشان گریبانگیرشان میشود و منظورش روز سختی و گرسنگی است، چون انسان گرسنه به خاطر ناتوانیِ بیناییاش فضای میان خود و آسمان را همچون دود میبیند، و یا چون هوا در سال قحطی به خاطر کمبود باران و کثرت غبار پیش مردم تیره میشود، یا چون عرب شرّ غالب و بلای چیره را دود مینامد. آنان چنان به قحطی دچار شدند که مردار و استخوانهای سگان را خوردند. نیز گفته شده این سخن اشارهایست به پیدایش دود که از شروط قیامت است همچنانکه در کتاب معاد گذشت. «یَغْشَی النَّاسَ» یعنی آنان را در میان میگیرد. «هذا عَذابٌ أَلِیمٌ» تا آنجا که «مُؤْمِنُونَ» مقدّر به قولی است که حال واقع شده یعنی «إِنَّا مُؤْمِنُونَ»، پس وعده داده که ایمان عذاب را از آنان برمیگیرد. «أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری» یعنی آنان چگونه و از کجا پند میگیرند وقتی که «وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ» که برایشان بیان می کند آنچه را که در پند گرفتن والاتر از آن (دخان) است که همان آیات و معجزات باشد ، «ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ» و یکی از آنان گفت این سخنان را یک اعجمی به او میآموزد که غلام یکی از اهل ثقیف است
ص: 200
و دیگران گفتند او دیوانه است. «إِنَّا کاشِفُوا الْعَذاب» با دعای پیامبر ص، آنگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله دعا کرد و قحطی از میان برداشته شد «قَلِیلًا» یعنی اندکی از میان برداشته شد و یا برای زمانی اندک که همان بقیه عمر آنان باشد، «إِنَّکُمْ عائِدُونَ» یعنی پس از برداشته شدن عذاب به کفر بازمیگردید. «یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری» روز قیامت و یا روز بدر را منظور دارد که ظرف زمان برای فعل است به قرینه «إِنَّا مُنْتَقِمُونَ» - . أنوار التنزیل 2: 416 - .
طبرسی میگوید: وقتی قوم رسول خدا صلّی الله علیه و آله ایشان را تکذیب کردند حضرت آنان را نفرین کرد و فرمود: خداوندا سالهایی خشک چون سالهای خشکسالی یوسف علیه السلام بر اینان فرود آور. آنگاه زمین خشکید و قریشیان به گرسنگی و قحطی دچار شدند آنچنان که از فرط گرسنگی میان خود و آسمان را همچون دود میدیدند و به خورد مردار و استخوان افتادند. سپس نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدند و عرض کردند: ای محمد! تو آمدی و ما را به صله رحم فرمان دادی اما اکنون که قوم خودت هلاک شدهاند! این شد که حضرت از خداوند متعال برای آنان درخواست سرسبزی و فراخی کرد و قحطی از آنان برداشته شد، اما دوباره سوی کفر بازگشتند. این خبر از ابن مسعود و ضحاک روایت شده است - . مجمع البیان 9: 62 - .
میگویم: کلام حق تعالی «سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ» از رویداد آینده خبر داده که به وقوع پیوست، و «یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ» از درون آنان خبر میدهد، و «سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ» از غزوه خیبر پیش از وقوعش خبر داده. این سخن را – همچنانکه شرحش خواهد آمد- آنان در غزوه حدیبیه و غزوه خیبر گفتند.
طبرسی درباره کلام حق تعالی «سَتُدْعَوْنَ إِلی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ» میگوید: منظورش هوازن و حنین است. نیز گفتهاند هوازن و ثقیف، و یا بنی حنیفه همراه با مسیلمه، و یا رومیان، و یا اهل صفین همان یاران معاویه. در «سَتُدْعَوْنَ» صحیح آن است که منظور از فراخواننده پیامبر صلّی الله علیه و آله است، زیرا از آن پس پیامبر صلّی الله علیه و آله آنها را به غزوههای بسیار و جنگ با اقوامی دلاور و سهمگین فراخواند همچون اهل خیبر و حنین و طائف و موته و تبوک و گروههای دیگر. بنابراین برداشت این مفهوم برای زمانِ پس از درگذشت حضرت معنایی ندارد - . مجمع البیان 9: 115 - .
وی درباره کلام حق تعالی «وَ أُخْری لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْها» میگوید: یعنی خداوند غنایم دیگری را به شما وعده داده
ص: 201
که هنوز بر آنها دست نیافتهاید و و یا آبادی دیگری را که خداوند برایتان آماده کرده است یعنی مکه را. همچنین گفتهاند منظورش همه پیروزیهاییست که خداوند از آن پس تا به امروز نصیب مسلمانان ساخته است، نیز گفتهاند منظورش سرزمینهای روم و فارس است. آوردهاند که پیامبر صلّی الله علیه و آله گنجینههای کسری و قیصر را به آنان وعده داد حال آنکه عرب توانایی نبرد با فارس و روم و فتح مدائن را نداشت و فرودستِ آنان بود تا اینکه به پشتوانه اسلام بر آنها توانایی یافت. «قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها» یعنی بر آنها توانایی دارد و علمش همه را در بر دارد - . مجمع البیان 9: 123 - .
میگویم: باز در کلام حق تعالی «لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِ» از غیب خبر داده شده همچنانکه تفسیرش خواهد آمد.
بیضاوی درباره کلام حق تعالی «أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ» میگوید: یعنی آن را از خودش ساخته است، «بَلْ لا یُؤْمِنُون» و به سبب کفر و ستیزهجوییشان سخن ناروا میگویند، «فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ» مانند قرآن، «إِنْ کانُوا صادِقِینَ» در آنچه می پندارند؛ زیرا در میان آنها کسان بسیاری بودند که از فصیحان بزرگ به شمار میرفتند، آیه با تحدّی و مبارزه طلبی به حرفهایشان پاسخ داده است - . أنوار التنزیل 2: 470 - .
میگویم: کلام حق تعالی «عَذاباً دُونَ ذلِکَ» بنا بر نظر کسانی که میگویند منظورش کشتار جنگ بدر و یا هفت سال قحطی است باز از غیب خبر داده و خبرش به وقوع پیوسته است. «سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ» نیز به غزوه بدر اشاره دارد که این هم معجزه است، همچنین «وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ» و یا «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ» و یا «وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً» که توضیحشان گذشت.
بیضاوی درباره کلام حق تعالی میگوید: «وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ» آنچنان که شما یک بار چنین میپندارید، «قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ» یعنی وقتی صداقت و راستی پیامبر صلّی الله علیه و آله بر شما آشکار میشود از فرط دشمنی تصدیقی اندک و بیمایه میکنید. «وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ» آنچنان که بار دیگر میپندارید، «قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ» بسیار کم پند میگیرید و از همین رو امر بر شما مشتبه میشود. همراه ایمان از نفی شاعر بودن سخن گفته و همراه پند گرفت از نفی کاهن بودن، زیرا عدم شباهت قرآن به شعر امری واضح است که تنها انسان ستیزهجو انکارش میکند، بر خلاف ناسازگاری و تباین قرآن با کهانت، از این رو بر یادآوری احوال
ص: 202
رسول خدا صلّی الله علیه و آله و معنای ناسازگار قرآن با شیوه و سخنان کاهنان درنگ میکند - . أنوار التنزیل 2: 546 - .
«فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ» یعنی پس از قرآن «یُؤْمِنُونَ» وقتی به قرآن ایمان نمیآوردند در حالی که در ذاتش معجزه است و دلایل روشنگر و معانی والا در بر دارد - . أنوار التنزیل 2: 577 - .
میگویم: در کلام حق تعالی «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ» کوثر در صیغه فَوعَل برای مبالغه در کثرت است و مقصود از آن کثرت در علوم و معارف و فضائل و اخلاق والا و آداب نیکو و خاندان پاک و اوصیاء و علما و پیروان و امت و درجات اخروی و شفاعت که آنچه در این میان مربوط به دنیاست آشکارا متحقق شده و این هم معجزه است.
کلام حق تعالی «إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ» بنا به روایتی از ابن عباس درباره عاص بن وائل سهمی نازل شده است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله داشت از مسجد بیرون میآمد که در کنار باب بنی سهم به او برخورد. آن دو ایستادند و با هم سخن گفتند. برخی از سران قریش که در مسجد نشسته بودند وقتی عاص وارد مسجد شد به او گفتند: با چه کسی صحبت میکردی؟ گفت: با آن مرد ابتر (بیتبار). چراکه پیشتر عبدالله پسر رسول خدا صلّی الله علیه و آله از خدیجه درگذشته بود و آنها به کسی که پسر نداشت «ابتر» میگفتند و از این رو وقتی پسر پیامبر صلّی الله علیه و آله درگذشت قریشیان حضرت را ابتر و صُنبور (بی کس و کار) نامیدند.
در این آیه نیز معجزهای هویدا هست و نیز در تمام سوره تبت که بر ایمان نیاوردن ابو لهب و همسرش دلالت داشت و خبری داد که درستیاش ثابت شد. این نیز از جمله معجزههاست.
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ أَیْ فِی شَکٍّ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ یَعْنِی الَّذِینَ عَبَدُوهُمْ وَ أَطَاعُوهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ (4).
**[ترجمه]تفسیرقمی: «وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ» یعنی در شک «وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ» یعنی همان کسانی را که به جای خدا میپرستیدند و فرمانبرشان بودند - . تفسیر قمی: 30 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ بَعْدَ بَدْرٍ لَمَّا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ بَدْرٍ أَتَی بَنِی قَیْنُقَاعَ وَ هُمْ بِنَادِیهِمْ (5) وَ کَانَ بِهَا سُوقٌ یُسَمَّی سُوقَ النَّبَطِ فَأَتَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْیَهُودِ قَدْ عَلِمْتُمْ مَا نَزَلَ بِقُرَیْشٍ وَ هُمْ أَکْثَرُ عَدَداً وَ سِلَاحاً وَ کُرَاعاً مِنْکُمْ فَادْخُلُوا فِی الْإِسْلَامِ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ إِنَّکَ تَحْسَبُ حَرْبَنَا مِثْلَ حَرْبِ
ص: 203
قَوْمِکَ وَ اللَّهِ لَوْ قَدْ لَقِیتَنَا لَلَقِیتَ رِجَالًا فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا الْآیَةَ (1).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ» این آیه پس از جنگ بدر نازل شد. وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله از جنگ بدر بازگشت به انجمن بنی قینقاع رفت که در بازاری به نام نَبَط بود. رسول خدا صلّی الله علیه و آله نزد آنان رفت و فرمود: ای جماعت یهود! حال که دیدید چه به سر قریشیان آمد، با اینکه آنها انبوهتر و مجهزتر و توانمندتر از شما بودند، پس به اسلام درآیید. گفتند: ای محمد! گمان میکنی جنگ با ما همانند جنگ
ص: 203
با قوم خودت است؟ به خدا سوگند اگر با ما روبرو شده بودی مردانی متفاوت میدیدی! آنگاه جبرئیل نازل شد و عرض کرد: ای محمد! «قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا» تا پایان آیه - . تفسیر قمی: 88 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی سَتَجِدُونَ آخَرِینَ الْآیَةُ نَزَلَتْ فِی عُیَیْنَةَ بْنِ حِصْنٍ (2) الْفَزَارِیِّ أَجْدَبَتْ بِلَادُهُمْ فَجَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَادَعَهُ عَلَی أَنْ یُقِیمَ بِبَطْنِ نَخْلٍ وَ لَا یَتَعَرَّضَ لَهُ وَ کَانَ مُنَافِقاً مَلْعُوناً وَ هُوَ الَّذِی سَمَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْأَحْمَقَ الْمُطَاعَ فِی قَوْمِهِ (3).
**[ترجمه]تفسیر قمی: آیه «سَتَجِدُونَ آخَرِینَ» درباره عُیَینَة بن حِصن فزاری نازل شد. وقتی دیار آنها به خشکسالی دچار شد، او نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و با ایشان صلح کرد که در وادی «بطن نخل» اقامت گزیند و هرگز متعرّض رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشود. او منافقی ملعون بود که رسول خدا صلّی الله علیه و آله او را چنین نامید: احمقی که قومش از او اطاعت میکنند! - . تفسیر قمی: 135 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیراً الْآیَةَ قَالَ یُبَیِّنُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا أَخْفَیْتُمُوهُ مِمَّا فِی التَّوْرَاةِ مِنْ أَخْبَارِهِ وَ یَدَعُ کَثِیراً لَا یُبَیِّنُهُ (4).
**[ترجمه]تفسیر قومی: کلام حق تعالی «یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیراً» یعنی پیامبر صلّی الله علیه و آله اخباری را که در تورات درباره ایشان هست اما آنها را پنهان میکنید، برایتان بیان میکند و اخبار بسیار دیگری را به جا میگذارد و بیان نمیکند - . تفسیر قمی: 152 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ أَیْ هَلَّا أُنْزِلَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ قَالَ لَا یَعْلَمُونَ أَنَّ الْآیَةَ إِذَا جَاءَتْ وَ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهَا یهلکوا (لَهَلَکُوا).
وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَةً وَ سَیُرِیکَ (5) فِی آخِرِ الزَّمَانِ آیَاتٍ مِنْهَا دَابَّةُ الْأَرْضِ وَ الدَّجَّالُ وَ نُزُولُ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام وَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا (6).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ» یعنی آیا نازل نشده است؟، «وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ» میگوید نمیدانند که اگر آن نشانه آمد و باز ایمان نیاوردند هلاک میشوند.
و در روایت ابی جارود از امام محمد باقر علیه السلام آمده که ایشان درباره کلام حق تعالی «إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَةً» فرمود: و در آخر الزمان نشانههایی به شما نشان خواهد داد از آن جمله جنبنده زمین (دابة الأرض) و دجّال و نزول عیسی بن مریم علیه السلام و طلوع خورشید از مغرب - . تفسیر قمی: 186 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ یَعْنِی التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ (7) قَوْلُهُ وَ لِیَقُولُوا دَرَسْتَ قَالَ کَانَتْ قُرَیْشٌ تَقُولُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ الَّذِی تُخْبِرُنَا بِهِ مِنَ الْأَخْبَارِ تَتَعَلَّمُهُ مِنْ عُلَمَاءِ الْیَهُودِ وَ تَدْرُسُهُ (8) قَوْلُهُ قُبُلًا أَیْ عِیَاناً (9)
ص: 204
قَوْلُهُ تَعَالَی سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ یَعْنِی أَصْرِفُ الْقُرْآنَ عَنِ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ (1) قَوْلُهُ مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذابِ قَالَ نَزَلَتْ فِی الْیَهُودِ لَا تَکُونُ لَهُمْ دَوْلَةٌ أَبَداً (2) قَوْلُهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ قَالَ الْعِیرُ أَوْ قُرَیْشٌ (3) قَوْلُهُ فَسَیُنْفِقُونَها قَالَ نَزَلَتْ فِی قُرَیْشٍ لَمَّا وَافَاهُمْ ضَمْضَمٌ وَ أَخْبَرَهُمْ بِخُرُوجِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی طَلَبِ الْعِیرِ فَأَخْرَجُوا أَمْوَالَهُمْ وَ حَمَلُوا وَ أَنْفَقُوا وَ خَرَجُوا إِلَی مُحَارَبَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِبَدْرٍ فَقُتِلُوا وَ صَارُوا إِلَی النَّارِ وَ کَانَ مَا أَنْفَقُوا حَسْرَةً عَلَیْهِمْ (4) قَوْلُهُ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا قَالَ نَزَلَتْ فِی الَّذِینَ تَحَالَفُوا فِی الْکَعْبَةِ أَنْ لَا یَرُدُّوا هَذَا الْأَمْرَ فِی بَنِی هَاشِمٍ فَهِیَ کَلِمَةُ الْکُفْرِ ثُمَّ قَعَدُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْعَقَبَةِ وَ هَمُّوا بِقَتْلِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا (5) قَوْلُهُ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ یَعْنِی الْمُنَافِقِینَ ثُمَّ انْصَرَفُوا أَیْ تَفَرَّقُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ عَنِ الْحَقِّ إِلَی الْبَاطِلِ بِاخْتِیَارِهِمُ الْبَاطِلَ عَلَی الْحَقِّ (6) قَوْلُهُ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا فَإِنَّ قُرَیْشاً قَالَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ائْتِنَا بِقُرْآنٍ غَیْرِ هَذَا فَإِنَّ هَذَا شَیْ ءٌ تَعَلَّمْتَهُ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَیْ قَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً قَبْلَ أَنْ أُوحِیَ إِلَیَّ لَمْ آتِکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنْهُ حَتَّی أُوحِیَ إِلَیَّ (7).
**[ترجمه]تفسیر قمی: کلام حق تعالی «مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ» تورات و انجیل و زبور را منظور دارد - . تفسیر قمی: 198 - . کلام حق تعالی «وَ لِیَقُولُوا دَرَسْتَ» - . انعام / 105 -
{تا مبادا بگویند تو درس خوانده ای.} از این قرار است که قریشیان به رسول خدا صلّی الله علیه و آله میگفتند اخباری را که برای ما میآوری از علمای یهود آموختهای و نزد آنان درس خواندهای - . تفسیر قمی: 200 - .
کلام حق تعالی «قُبُلًا» یعنی آشکارا - . تفسیر قمی: 201 - .
ص: 204
کلام حق تعالی «سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ» یعنی قرآن را رویگردان میسازم از «الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِ». - . تفسیر قمی: 223 - کلام حق تعالی «مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذابِ» درباره یهودیان نازل شد که تا ابد دولتی نخواهند داشت - . تفسیر قمی: 228 - .
کلام حق تعالی «إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ» یعنی یا کاروان و یا قریشیان - . تفسیر قمی: 236 - .
کلام حق تعالی «فَسَیُنْفِقُونَها» درباره قریشیان نازل شد. وقتی ضمضم نزدشان رسید و آنان را از خروج رسول خدا صلّی الله علیه و آله برای گرفتن آن کاروان خبر داد اموالشان را بیرون کشیدند و آوردند و هزینه کردند و به سوی جنگ با رسول خدا صلّی الله علیه و آله در بدر رهسپار شدند. سپس هلاک شدند و به جهنم رفتند و هزینهای که کرده بودند برایشان مایه افسوس شد - . تفسیر قمی: 254 - .
کلام حق تعالی «یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا» درباره کسانی نازل شد که در کعبه همپیمان شدند تا نگذارند امر به بنی هاشم بازگردد و این سخنی کفرآمیز بود. سپس در گردنه در کمین رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشستند و خواستند حضرت را به قتل برسانند، این همان کلام حق تعالی است که فرمود: «وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا». - . تفسیر قمی: 277 -
کلام حق تعالی «نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ» یعنی منافقان «ثُمَّ انْصَرَفُوا» یعنی پراکنده شدند «صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ» یعنی چون باطل را به جای حق برگزیدند خداوند دلهایشان را از حق به سوی باطل بازمیگرداند - . تفسیر قمی: 283 - . کلام حق تعالی «بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا» منظورش سخن قریشیان به رسول خدا صلّی الله علیه و آله است که گفتند قرآنی غیر از این برای ما بیاور زیرا این چیزی است که از یهودیان و نصارا آموختهای. «فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ» یعنی پیش از آنکه به من وحی شود من چهل سال نزدتان بودم و هیچ چیز برایتان نیاوردم تا آنگاه که به من وحی شد - . تفسیر قمی: 285 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ إِذا بَدَّلْنا آیَةً مَکانَ آیَةٍ قَالَ کَانَ إِذَا نُسِخَتْ آیَةٌ قَالُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْتَ مُفْتَرٍ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ قُلْ لَهُمْ یَا مُحَمَّدُ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِ
ص: 205
یَعْنِی جَبْرَئِیلَ علیه السلام.
وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ رُوحُ الْقُدُسِ قَالَ الرُّوحُ هُوَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ الْقُدُسُ الطَّاهِرُ (1) لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ قَوْلُهُ لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ هُوَ لِسَانُ أَبِی فُهَیْکَةَ (2) مَوْلَی ابْنِ الْحَضْرَمِیِّ کَانَ أَعْجَمِیَّ اللِّسَانِ وَ کَانَ قَدِ اتَّبَعَ نَبِیَّ اللَّهِ وَ آمَنَ بِهِ وَ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ فَقَالَتْ قُرَیْشٌ وَ اللَّهِ (3) یُعَلِّمُ مُحَمَّداً عِلْمَهُ بِلِسَانِهِ یَقُولُ اللَّهُ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ (4).
**[ترجمه]تفسیر قمی: کلام حق تعالی «وَ إِذا بَدَّلْنا آیَةً مَکانَ آیَةٍ» منظورش آنجاست که وقتی آیهای نسخ میشد به رسول خدا صلّی الله علیه و آله میگفتند «أَنْتَ مُفْتَرٍ». پس خداوند پاسخشان را داد و فرمود: «قُلْ» به آنها ای محمد! «نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِ»
ص: 205
یعنی جبرئیل.
و در روایت ابی جارود از امام محمد باقر صلّی الله علیه و آله آمده که ایشان درباره کلام حق تعالی «رُوحُ الْقُدُسِ» فرمود: منظور از روح جبرئیل است و قُدُس یعنی پاک، «لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا» یعنی خاندان حضرت محمد صلّی الله علیه و آله «لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌ» یعنی زبان ابی فُهَیکه بنده ابن حضرمی که زبانی اعجمی داشت و اهل کتاب بود اما پیرو پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله شد و به ایشان ایمان آورد. آنگاه قریشیان گفتند: به خدا سوگند او دانش خود را به زبان خودش به محمد میآموزد. اما خداوند میفرماید: «وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ». - . تفسیر قمی: 365- 366 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَیِّماً قَالَ هَذَا مُقَدَّمٌ وَ مُؤَخَّرٌ لِأَنَّ مَعْنَاهُ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَی عَبْدِهِ الْکِتَابَ قَیِّماً وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً فَقَدْ قَدَّمَ حَرْفاً عَلَی حَرْفٍ (5).
**[ترجمه]تفسیر قمی: در کلام حق تعالی «وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً * قَیِّماً» تقدیم و تأخیر صورت گرفته زیرا یعنی کسی که کتاب را راست و درست بر بندهاش نازل کرد و هیچ گونه کژی در آن ننهاد، پس کلمهای را بر کلمهای مقدم کرده است - . تفسیر قمی: 391 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَوْ نُزِّلَ الْقُرْآنُ عَلَی الْعَجَمِ مَا آمَنَتْ بِهِ الْعَرَبُ وَ قَدْ نُزِّلَ عَلَی الْعَرَبِ فَآمَنَتْ بِهِ الْعَجَمُ (6).
**[ترجمه]تفسیر قمی: امام جعفر صادق درباره کلام حق تعالی «وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ» فرمود: اگر قرآن بر غیر عرب نازل میشد، عرب به آن ایمان نمیآورد، حال آنکه بر عرب نازل شد و غیر عرب به آن ایمان آورد - . تفسیر قمی: 474 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ هُوَ مَعْطُوفٌ (7) عَلَی قَوْلِهِ فِی سُورَةِ الْفُرْقَانِ فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ کَیْفَ یَدَّعُونَ أَنَّ الَّذِی تَقْرَؤُهُ أَوْ تُخْبِرُ بِهِ تَکْتُبُهُ عَنْ غَیْرِکَ وَ أَنْتَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ أَیْ شَکُّوا (8).
**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم درباره کلام حق تعالی «وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ» میگوید: این سخن عطف است به آنجا که خداوند متعال در سوره فرقان فرموده: «فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا». خداوند به آنان پاسخ داد و فرمود: چگونه ادعا میکنند آنچه را قرائت میکنی و خبر میدهی از زبان کس دیگری می نویسی حال آنکه تو «ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ» یعنی شک میکردند - . تفسیر قمی: 497 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ الم غُلِبَتِ الرُّومُ فِی أَدْنَی الْأَرْضِ قَالَ یَا بَا عُبَیْدَةَ إِنَّ لِهَذَا تَأْوِیلًا لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا
ص: 206
هَاجَرَ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ قَدْ ظَهَرَ الْإِسْلَامُ کَتَبَ إِلَی مَلِکِ الرُّومِ کِتَاباً وَ بَعَثَ إِلَیْهِ رَسُولًا یَدْعُوهُ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ کَتَبَ إِلَی مَلِکِ فَارِسَ کِتَاباً وَ بَعَثَ إِلَیْهِ رَسُولًا یَدْعُوهُ إِلَی الْإِسْلَامِ فَأَمَّا مَلِکُ الرُّومِ فَإِنَّهُ عَظَّمَ کِتَابَ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَکْرَمَ رَسُولَهُ وَ أَمَّا مَلِکُ فَارِسَ فَإِنَّهُ مَزَّقَ کِتَابَهُ وَ اسْتَخَفَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ مَلِکُ فَارِسَ یَوْمَئِذٍ یُقَاتِلُ مَلِکَ الرُّومِ وَ کَانَ الْمُسْلِمُونَ یَهْوَوْنَ أَنْ یَغْلِبَ مَلِکُ الرُّومِ مَلِکَ فَارِسَ وَ کَانُوا لِنَاحِیَةِ مَلِکِ الرُّومِ أَرْجَی مِنْهُمْ لِمَلِکِ فَارِسَ فَلَمَّا غَلَبَ مَلِکُ فَارِسَ مَلِکَ الرُّومِ کَبَا (1) لِذَلِکَ الْمُسْلِمُونَ وَ اغْتَمُّوا فَأَنْزَلَ اللَّهُ الم غُلِبَتِ الرُّومُ فِی أَدْنَی الْأَرْضِ یَعْنِی غَلَبَتْهَا فَارِسُ فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَ هِیَ الشَّامَاتُ وَ مَا حَوْلَهَا ثُمَّ قَالَ وَ فَارِسُ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ الرُّومَ (2) سَیُغْلَبُونَ فِی بِضْعِ سِنِینَ قَوْلُهُ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ أَنْ یَأْمُرَ وَ مِنْ بَعْدُ أَنْ یَقْضِیَ بِمَا یَشَاءُ قَوْلُهُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ یَنْصُرُ مَنْ یَشاءُ قُلْتُ أَ لَیْسَ اللَّهُ یَقُولُ فِی بِضْعِ سِنِینَ وَ قَدْ مَضَی لِلْمُسْلِمِینَ سِنُونَ کَثِیرَةٌ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِی إِمَارَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ إِنَّمَا غلبت (غَلَبَ) الْمُؤْمِنُونَ فَارِسَ فِی إِمَارَةِ عُمَرَ قَالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکَ إِنَّ لِهَذَا تَأْوِیلًا وَ تَفْسِیراً وَ الْقُرْآنُ یَا بَا عُبَیْدَةَ نَاسِخٌ وَ مَنْسُوخٌ أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَهُ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ یَعْنِی إِلَیْهِ الْمَشِیَّةُ فِی الْقَوْلِ أَنْ (3) یُؤَخِّرَ مَا قَدَّمَ وَ یُقَدِّمَ (4) مَا أَخَّرَ إِلَی یَوْمٍ یَحْتِمُ الْقَضَاءَ بِنُزُولِ النَّصْرِ فِیهِ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ یَنْصُرُ مَنْ یَشاءُ (5).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ إِلَی قَوْلِهِ وَ هِیَ الشَّامَاتُ وَ مَا حَوْلَهَا یَعْنِی وَ فَارِسُ (6) مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ الرُّومَ سَیُغْلَبُونَ یَعْنِی یَغْلِبُهُمُ الْمُسْلِمُونَ فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ
ص: 207
وَ مِنْ بَعْدُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ یَنْصُرُ مَنْ یَشاءُ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا غَزَا الْمُسْلِمُونَ فَارِسَ وَ افْتَتَحُوهَا فَرِحَ الْمُسْلِمُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ قُلْتُ أَ لَیْسَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی بِضْعِ سِنِینَ وَ قَدْ مَضَی لِلْمُؤْمِنِینَ سِنُونَ کَثِیرَةٌ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِی إِمَارَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ إِنَّمَا غَلَبَ الْمُؤْمِنُونَ فَارِسَ فِی إِمَارَةِ عُمَرَ فَقَالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنَّ لِهَذَا تَأْوِیلًا وَ تَفْسِیراً وَ الْقُرْآنُ یَا بَا عُبَیْدَةَ نَاسِخٌ وَ مَنْسُوخٌ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ یَعْنِی إِلَیْهِ الْمَشِیَّةُ فِی الْقَوْلِ أَنْ یُؤَخِّرَ مَا قَدَّمَ وَ یُقَدِّمَ مَا أَخَّرَ فِی الْقَوْلِ إِلَی یَوْمٍ یَحْتِمُ الْقَضَاءَ بِنُزُولِ النَّصْرِ فِیهِ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ فَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ أَیْ یَوْمَ یَحْتِمُ الْقَضَاءَ بِالنَّصْرِ (1).
**[ترجمه]تفسیر قمی: از ابو عُبَیده روایت شده که وی گفت: از امام محمد باقر درباره کلام خداوند متعال «الم * غُلِبَتِ الرُّومُ * فِی أَدْنَی الْأَرْضِ» پرسیدم. ایشان فرمود: ای ابو عبیده! این سخن تأویلی دارد که آن را کسی نمیداند «إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» - . آل عمران / 7 - { جز خدا و ریشه داران در دانش} یعنی امامان علیه السلام ، وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله
ص: 206
به مدینه هجرت کرد و دیگر اسلام آشکار شده بود، به پادشاه روم نامهای نوشت و پیکی نزد او فرستاد و او را به اسلام فراخواند. حضرت به پادشاه فارس نیز نامهای نوشت و پیکی نزد او فرستاد و او را به اسلام فراخواند. پادشاه روم نامه رسول خدا صلّی الله علیه و آله را گرامی داشت و به پیک ایشان ارج نهاد، اما پادشاه فارس نامه رسول خدا صلّی الله علیه و آله را پاره کرد و پیک ایشان را تحقیر کرد. پادشاه فارس در آن زمان با پادشاه روم در جنگ بود و مسلمانان دوست داشتند پادشاه روم بر پادشاه فارس غلبه کند و بیشتر طرفدار پادشاه روم بودند تا پادشاه فارس. وقتی پادشاه فارس بر پادشاه روم غالب شد این بر مسلمانان تلخ آمد و اندوهگین شدند. آنگاه خداوند نازل فرمود: «الم * غُلِبَتِ الرُّومُ * فِی أَدْنَی الْأَرْضِ» یعنی پاشاه فارس در نزدیکترین سرزمین یعنی شامات و حوالیاش بر پادشاه روم غلبه یافت. و در ادامه فرمود: «مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ» یعنی فارس پس از غلبه بر روم در کمتر از ده سال مغلوب خواهد شد، «لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ» پیش از آنکه امر کند «وَ مِنْ بَعْدُ» پس از آنکه اراده خود را جاری سازد. برای مومنان سالهای بسیاری در کنار رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سپس در زمان امارت ابوبکر سپری شد تا اینکه در زمان امارت عمر مومنان بر سرزمین فارس غلبه یافتند. امام علیه السلام سپس فرمود: مگر به تو نگفتم این کلام یک تأویل دارد و یک تفسیر؟ -ای ابو عُبَیده- قرآن ناسخ و منسوخ دارد. مگر نشنیدهای که حق تعالی میفرماید: «لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ» یعنی تحقق قول او بستگی به مشیت او دارد و هرگونه که بخواهد، مقدّم و مؤخّر می دارد تا اینکه روزی حکم خداوند مبنی بر پیروزی مومنان تحقق یابد، و این همان سخن خداوند عزّ و جلّ است که: «وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ یَنْصُرُ مَنْ یَشاءُ». - . تفسیر قمی: 498- 499 -
کافی نیز همانند این حدیث را از ابو عُبَیده روایت کرده و بدانجا رسیده امام علیه السلام میفرماید: یعنی پاشاه فارس در نزدیکترین سرزمین یعنی شامات و حوالیاش بر پادشاه روم غلبه یافت.
ص: 207
و «مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ» یعنی فارس پس از غلبه بر روم مغلوب خواهد شد، یعنی مسلمانان بر آنان غلبه مییابند «فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ یَنْصُرُ مَنْ یَشاءُ» هر که را خداوند عزّ و جلّ بخواهد. اینچنین وقتی مسلمانان با پارسیان نبرد کردند و سرزمین فارس را فتح کردند، مسلمانان از یاری خداوند عزّ و جلّ شادمان شدند. ابوعُبَیده میگوید: عرض کردم مگر خداوند عزّ و جلّ نفرموده «فِی بِضْعِ سِنِینَ» حال آنکه برای مومنان سالهای بسیاری در کنار رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سپس در امارت ابوبکر سپری شد تا اینکه مومنان در زمان امارت عمر بر سرزمین فارس غلبه یافتند. امام علیه السلام فرمود: مگر به تو نگفتم این کلام یک تأویل و یک تفسیر دارد؟ و قرآن –ای ابو عُبَیده- ناسخ و منسوخ دارد. مگر نشنیدهای که حق تعالی میفرماید: «لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ» یعنی تحقق قول او بستگی به مشیت او دارد و هرگونه که بخواهد، مقدّم و مؤخّر می دارد، تا این که روزی با نزول پیروزی بر مومنان حکم خداوند تحقق می یابد، و این همان سخن خداوند عزّ و جلّ است که: «وَیَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ» یعنی روزی که حکم خداوند مبنی بر پیروزی تحقق می یابد - . تفسیر قمی: 498- 499 - .
**[ترجمه]
قال الفیروزآبادی الکبوة العثرة و الوقفة منک لرجل عند الشی ء تکرهه.
و قال البیضاوی و قرئ غَلَبَتِ بالفتح و سَیُغْلَبُونَ بالضم و معناه أن الروم غلبوا علی ریف الشام و المسلمون سیغلبونهم و فی السنة التاسعة من نزوله غزاهم المسلمون و فتحوا بعض بلادهم و علی هذا یکون إضافة الغلب إلی الفاعل انتهی. (2) قوله علیه السلام یعنی غلبتها فارس أقول یحتمل وجهین:
الأول أن یکون إضافة غلبتها فی کلامه علیه السلام إضافة إلی المفعول یعنی مغلوبیة الروم من فارس أو یقرأ علی صیغة الماضی المعلوم فیکون فی قراءتهم علیهم السلام غُلِبَتِ و سَیُغْلَبُونَ کلاهما علی المجهول فیکون مرکبا من القراءتین و لم ینقل عن أحد و لکنه لیس بمستبعد و مثله کثیر.
الثانی أن یکون إضافة غلبتها إلی الفاعل و یکون قراءتهم علیهم السلام موافقة لما نقلنا عن البیضاوی فیکون إشارة إلی ثلاث وقائع غلبة الروم علی فارس فی قوله غَلَبَتِ الرُّومُ و غلبة فارس علی الروم فی قوله وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ فضمیر هم راجع إلی فارس لظهوره بقرینة المقام و کذا ضمیر غلبهم و الإضافة فی غَلَبِهِمْ إضافة إلی الفاعل
ص: 208
و إلی غلبة المسلمین علی فارس بقوله سَیُغْلَبُونَ علی المجهول.
قوله أ لیس الله عز و جل یقول فِی بِضْعِ سِنِینَ أقول لما کان البضع بکسر الباء فی اللغة إنما یطلق علی ما بین الثلاث إلی التسع و کان تمام الغلبة علی فارس فی السابع عشر أو آخر السادس عشر من الهجرة فعلی المشهور بین المفسرین من نزول الآیة فی مکة قبل الهجرة لا بد من أن یکون بین نزول الآیة و بین الفتح ست عشرة سنة و علی ما هو الظاهر من الخبر من کون نزول الآیة بعد مراسلة قیصر و کسری و کانت علی الأشهر فی السنة السادسة فیزید علی البضع أیضا بقلیل اعترض السائل بذلک فأجاب علیه السلام بأن الآیة مشعرة باحتمال وقوع البداء فی المدة حیث قال لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ أی لله أن یقدم الأمر قبل البضع و یؤخره بعده کما هو الظاهر من تفسیره علیه السلام.
**[ترجمه]فیروزآبادی میگوید: «کَبوَة» یعنی لغزش و توقف گام هنگام برخورد به چیزی ناخوشایند.
بیضاوی میگوید: در این آیه «غَلَبَت» به فتح و «سَیُغلَبون» به ضم نیز قرائت شده و معنایش چنین میشود که روم بر حومه شام غلبه یافت و مسلمانان بر آنان غلبه خواهند یافت. نُه سال پس از نزول آیه مسلمانان با آنان جنگیدند و بخشی از سرزمینشان را فتح کردند. بر این اساس «غلب» به فاعل نسبت داده میشود - . أنوار التنزیل 2: 240 - .
میگویم: در سخن امام علیه السلام آمده که «غلبتها فارس» فارس بر روم غلبه یافت. در این باره دو احتمال هست:
اول اینکه اضافه «غلبتها» در کلام امام علیه السلام اضافه به مفعول باشد، یعنی مغلوب شدن روم به دست فارس، یا بر صیغه ماضی معلوم قرائت شود. پس در قرائت امام علیه السلام «غُلِبَت» و «سَیُغلَبون» هر دو مجهولاند و در این صورت مرکب از دو قرائت خواهد بود که این از کسی نقل نشده اما بعید نیست و نمونههای بسیار دارد.
دوم اینکه اضافه «غلبتها» به فاعل باشد و قرائت امام علیه السلام با آنچه از بیضاوی نقل کردیم هماهنگ باشد. اینچنین کلام امام علیه السلام به سه رویداد اشاره میکند: غلبه روم بر فارس در آنجا که امام علیه السلام فرموده «غَلَبَت الرومُ» و غلبه فارس بر روم آنجا که فرموده «وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ» که ضمیر «هُم» و همچنین ضمیر «غلبهم» به قرینه مقام به فارس برمیگردد و اضافه در «غَلَبِهِم» اضافه به فاعل میشود،
ص: 208
و غلبه مسلمانان بر فارس آنجا که فرموده: «سَیُغلَبون» بنا بر مجهول.
میگویم: در این سخن که (مگر خداوند عزّ و جلّ نفرموده «فِی بِضْعِ سِنِینَ») «بِضع» به کسر در لغت دلالت بر ما بین سه تا نه دارد و غلبه بر سرزمین فارس در قرن هفدهم یا آخر قرن شانزدهم هجری بوده است و بنا بر نظر مشهور میان مفسران این آیه پیش از هجرت در مکه نازل شده است. بنابراین میان نزول آیه و فتح سرزمین فارس باید شانزده سال فاصله باشد. نیز چنان که از خبر برمیآید نزول آیه پس از نامهنگاری با قیصر و کسری بوده که این بنا به نظر مشهور در سال ششم بوده و باز تفاضلش کمی بیشتر از مدلول «بِضع» میشود. آن شخص با این سوال اعتراض کرده و امام علیه السلام پاسخ داده که آیه احتمال وقوع بِداء در مدت زمان را میرساند زیرا فرموده «لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ» یعنی خداوند میتواند امر را پیش از «بِضع» مقدّم دارد و یا پس از آن مؤخّر دارد، چنان که از تفسیر امام علیه السلام برمیآید.
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ قَالَ لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِنْ قِبَلِ التَّوْرَاةِ وَ لَا مِنْ قِبَلِ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ أَمَّا مِنْ خَلْفِهِ (1) لَا یَأْتِیهِ مِنْ بَعْدِهِ کِتَابٌ یُبْطِلُهُ قَوْلُهُ ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ قَالَ لَوْ کَانَ هَذَا الْقُرْآنُ أَعْجَمِیّاً لَقَالُوا کَیْفَ نَتَعَلَّمُهُ وَ لِسَانُنَا عَرَبِیٌّ وَ أَتَیْتَنَا بِقُرآنٍ أَعْجَمِیٍّ فَأَحَبَّ أَنْ یُنَزَّلَ بِلِسَانِهِمْ وَ فِیهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ (2)
**[ترجمه]تفسیر قمی: «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ» باطل به سوی آن راهی ندارد نه از جانب تورات و نه از جانب انجیل و نه از جانب زبور، و «مِنْ خَلْفِهِ» یعنی پس از آن نیز هیچ کتابی نمیآید که آن را باطل کند. «ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌ» میگوید اگر این قرآن غیرعربی بود میگفتند چگونه آن را بیاموزیم وقتی زبان ما عربی است و تو قرآنی غیرعربی برایمان آوردهای؟! از این رو خواست تا به زبان آنان نازل شود. خداوند عزّ و جلّ در این باره فرموده: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ» - . ابراهیم / 4 - {و ما هیچ پیامبری را جز به زبان قومش نفرستادیم.} - . تفسیر قمی: 594 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی قَالَ قُرَیْشٌ قَدِ اجْتَمَعْنَا لِنَنْتَصِرَ وَ نَقْتُلَکَ یَا مُحَمَّدُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ أَمْ یَقُولُونَ یَا مُحَمَّدُ نَحْنُ جَمِیعٌ مُنْتَصِرٌ سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ یَعْنِی یَوْمَ بَدْرٍ حِینَ هَزَمُوا وَ أُسِرُوا وَ قُتِلُوا (3).
**[ترجمه]تفسیر قمی: قریشیان گفتند: ما گرد آمدهایم تا یکدیگر را یاری دهیم و تو را بکشیم ای محمد! آنگاه خداوند نازل فرمود: «أَمْ یَقُولُونَ» ای محمد! «نَحْنُ جَمِیعٌ مُنْتَصِرٌ سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ» یعنی روز بدر وقتی شکست خوردند و اسیر شدند و به هلاکت رسیدند - . تفسیر قمی: 657 - .
**[ترجمه]
بْنِ أَبِی الْعَاصِ فَقَالَ عَمْرٌو یَا بَا الْأَبْتَرِ وَ کَانَ الرَّجُلُ فِی الْجَاهِلِیَّةِ إِذَا لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ یُسَمَّی أَبْتَرَ ثُمَّ قَالَ عَمْرٌو إِنِّی لَأَشْنَأُ مُحَمَّداً أَیْ أُبْغِضُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ شانِئَکَ أَیْ مُبْغِضَکَ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ هُوَ الْأَبْتَرُ یَعْنِی لَا دِینَ لَهُ وَ لَا نَسَبَ (1).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ» کوثر رودی در بهشت است که خداوند آن را به رسول خدا صلّی الله علیه و آله در عوض پسرش ابراهیم داد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به عمرو بن عاص و حَکَم بن عاص رسید.
ص: 209
عمرو به حضرت گفت: ای ابا ابتر! چون در جاهلیت وقتی مرد پسری نداشت او را ابتر (بیتبار) مینامیدند. عمرو سپس گفت: «اِنّی لأشنأُ محمداً» یعنی من با محمد بسیار دشمنم. آنگاه خداوند بر رسولش صلّی الله علیه و آله نازل فرمود: «إِنَّ شانِئَکَ» یعنی دشمن تو عمرو بن عاص «هُوَ الْأَبْتَرُ» یعنی بدون دین و بدون نَسَب - . تفسیر قمی: 741 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّیَّارِیِّ عَنْ أَبِی یَعْقُوبَ الْبَغْدَادِیِّ قَالَ: قَالَ ابْنُ السِّکِّیتِ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام لِمَا ذَا بَعَثَ اللَّهُ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام بِالْعَصَا وَ یَدِهِ الْبَیْضَاءِ وَ آلَةِ السِّحْرِ وَ بَعَثَ عِیسَی علیه السلام بِآلَةِ الطِّبِّ وَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلَی جَمِیعِ الْأَنْبِیَاءِ بِالْکَلَامِ وَ الْخُطَبِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ لَمَّا بَعَثَ مُوسَی علیه السلام کَانَ الْغَالِبُ عَلَی أَهْلِ عَصْرِهِ السِّحْرَ فَأَتَاهُمْ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ بِمَا لَمْ یَکُنْ فِی وُسْعِهِمْ مِثْلُهُ وَ مَا أَبْطَلَ بِهِ سِحْرَهُمْ وَ أَثْبَتَ بِهِ الْحُجَّةَ عَلَیْهِمْ وَ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ عِیسَی علیه السلام فِی وَقْتٍ قَدْ ظَهَرَتْ فِیهِ الزَّمَانَاتُ وَ احْتَاجَ النَّاسُ إِلَی الطِّبِّ فَأَتَاهُمْ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ بِمَا لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُمْ مِثْلُهُ وَ بِمَا أَحْیَا لَهُمُ الْمَوْتَی وَ أَبْرَأَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أَثْبَتَ بِهِ الْحُجَّةَ عَلَیْهِمْ وَ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فِی وَقْتٍ کَانَ الْغَالِبُ عَلَی أَهْلِ عَصْرِهِ الْخُطَبَ وَ الْکَلَامَ وَ أَظُنُّهُ قَالَ الشِّعْرَ فَأَتَاهُمْ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مِنْ مَوَاعِظِهِ وَ أَحْکَامِهِ مَا أَبْطَلَ بِهِ قَوْلَهُمْ وَ أَثْبَتَ بِهِ الْحُجَّةَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ ابْنُ السِّکِّیتِ تَاللَّهِ مَا رَأَیْتُ مِثْلَکَ قَطُّ (2).
**[ترجمه]کافی: از ابن سکّیت روایت شده که وی گفت: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: چرا خداوند حضرت موسی علیه السلام را با عصا و دست سپید و کاری همچون سحر مبعوث داشت و حضرت عیسی علیه السلام را با کاری همچون طبابت مبعوث داشت و حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را در میان همه پیامبران با کلام مبعوث داشت؟ ایشان فرمود: وقتی خداوند حضرت موسی علیه السلام را مبعوث داشت کار غالب در میان اهل زمانهاش سحر بود، از این رو او از جانب خدا با چیزی آمد که همانندش در توانِ آنها نبود، چیزی که با آن سحرشان را باطل کرد و حجت خود را بر آنان آشکار ساخت. خداوند حضرت عیسی علیه السلام را هنگامی مبعوث داشت که بیماریهای مزمن پدید آمده بود و مردم به طبابت نیاز داشتند، از این رو او از جانب خدا با چیزی آمد که آنها همانندش را نداشتند، چیزی که با آن به اذن خدا مردگان را زنده کرد و کور مادرزاد و مبتلا به پیسی را شفا داد و حجت خود را بر آنان آشکار ساخت. اما خداوند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را هنگامی مبعوث داشت که کار غالب در میان اهل زمانهاش خطابه و کلام بود – گمان کنم امام علیه السلام فرمود: شعر- از این رو حضرت از جانب خدا چنان مواعظ و احکامی آورد که سخن آنان را باطل کرد و حجت خود را بر آنان آشکار ساخت. ابن سکّیت در آن دم عرض کرد: به خدا سوگند هرگز کسی را همانند شما ندیدهام - . اصول کافی 1: 24- 25 - .
**[ترجمه]
قوله و آلة السحر أی ما یشبهه أو یبطله و الأول أظهر بقرینة الثانی.
**[ترجمه]در سخن امام علیه السلام «آلة السحر» یعنی چیزی شبیه به آن و یا چیزی که آن را باطل میکند، که معنای نخست به قرینه «آلة» دوم رساتر است.
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصَّوْلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی الرَّازِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: ذَکَرَ الرِّضَا علیه السلام یَوْماً الْقُرْآنَ فَعَظَّمَ الْحُجَّةَ فِیهِ وَ الْآیَةَ (3) الْمُعْجِزَةَ فِی نَظْمِهِ فَقَالَ هُوَ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینُ وَ عُرْوَتُهُ الْوُثْقَی وَ طَرِیقَتُهُ الْمُثْلَی الْمُؤَدِّی إِلَی الْجَنَّةِ وَ الْمُنْجِی مِنَ
ص: 210
النَّارِ لَا یَخْلُقُ (1) مِنَ الْأَزْمِنَةِ وَ لَا یَغِثُّ عَلَی الْأَلْسِنَةِ لِأَنَّهُ لَمْ یُجْعَلْ لِزَمَانٍ دُونَ زَمَانٍ بَلْ جُعِلَ دَلِیلَ الْبُرْهَانِ وَ حُجَّةً عَلَی کُلِّ إِنْسَانٍ لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ (2)
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا علیه السلام : محمد بن موسی رازی از پدرش روایت کرده که وی گفت: روزی امام رضا علیه السلام از قرآن یاد کرد و از حجت و دلالت آن و از معجزه نظمش به والایی سخن گفت و فرمود: قرآن ریسمان محکم خداوند است و دستاویز استوار او و راه والایش که رو به سوی بهشت دارد و از دوزخ رهایی میبخشد،
ص: 210
در گذر روزگاران فرسوده نمیشود و بر سر زبانها تباه نمیگردد، چراکه از برای روزگاری جز روزگاری دگر نهاده نشده است بلکه بر همه آدمیان دلیل و برهان و حجت قرار داده شده «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ». - . عیون أخبار الرضا: 271 -
**[ترجمه]
قال الجوهری غث اللحم یغث و یغث إذا کان مهزولا و کذلک غث حدیث القوم و أغث أی ردؤ و فسد و فلان لا یغث علیه شی ء أی لا یقول فی شی ء إنه ردی ء فیترکه انتهی.
أقول: فی هذا الحدیث إشارة إلی وجه آخر من إعجاز القرآن و هو عدم تکرره بتکرر القراءة و الاستماع بل کلما أکثر الإنسان من تلاوته یصیر أشوق إلیه و لا یوجد هذا فی کلام غیره.
**[ترجمه]جوهری میگوید: میگویند «غثّ لحمه یغثّ» وقتی گوشت تن کسی لاغر شود، و میگویند «غثّ حدیث القوم و أغثّ» یعنی سخن قوم تباه و فاسد شد، و میگویند «فلان لایغثّ علیه شیء» یعنی نمیگوید چیزی نامرغوب است و رهایش کند.
میگویم: در این حدیث به وجه دیگری از اعجاز قرآن اشاره شده و آن اینکه نه تنها قرآن به واسطه تکرار خواندن و شنیدن تکراری نمیشود، بلکه هر چه انسان بیشتر قرائتش را بشنود بیشتر مشتاقش میشود و این خاصیّتی است که در کلامی جز آن نیست.
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَکُفُّ عَنْ عَیْبِ آلِهَةِ الْمُشْرِکِینَ وَ یَقْرَأُ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنَ فَیَقُولُونَ هَذَا شِعْرُ مُحَمَّدٍ وَ یَقُولُ بَعْضُهُمْ بَلْ هُوَ کِهَانَةٌ وَ یَقُولُ بَعْضُهُمْ بَلْ هُوَ خُطَبٌ وَ کَانَ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ شَیْخاً کَبِیراً وَ کَانَ مِنْ حُکَّامِ الْعَرَبِ یَتَحَاکَمُونَ إِلَیْهِ فِی الْأُمُورِ وَ یُنْشِدُونَهُ الْأَشْعَارَ فَمَا اخْتَارَهُ مِنَ الشِّعْرِ کَانَ مُخْتَاراً وَ کَانَ لَهُ بَنُونَ لَا یَبْرَحُونَ مِنْ مَکَّةَ وَ کَانَ لَهُ عَبِیدٌ عَشَرَةٌ عِنْدَ کُلِّ عَبْدٍ أَلْفُ دِینَارٍ یَتَّجِرُ بِهَا وَ مَلِکَ الْقِنْطَارَ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ وَ الْقِنْطَارُ جِلْدُ ثَوْرٍ مَمْلُوٌّ ذَهَباً وَ کَانَ مِنَ الْمُسْتَهْزِءِینَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ عَمَّ أَبِی جَهْلِ بْنِ هِشَامٍ فَقَالَ لَهُ یَا بَا عَبْدِ شَمْسٍ مَا هَذَا الَّذِی یَقُولُ مُحَمَّدٌ أَ سِحْرٌ أَمْ کِهَانَةٌ أَمْ خُطَبٌ فَقَالَ دَعُونِی أَسْمَعْ کَلَامَهُ فَدَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ جَالِسٌ فِی الْحِجْرِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَنْشِدْنِی مِنْ شِعْرِکَ قَالَ مَا هُوَ بِشِعْرٍ وَ لَکِنَّهُ کَلَامُ اللَّهِ الَّذِی بِهِ بَعَثَ أَنْبِیَاءَهُ وَ رُسُلَهُ فَقَالَ اتْلُ عَلَیَّ مِنْهُ فَقَرَأَ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَلَمَّا سَمِعَ الرَّحْمَنَ اسْتَهَزَأَ فَقَالَ تَدْعُو إِلَی رَجُلٍ بِالْیَمَامَةِ یُسَمَّی الرَّحْمَنَ قَالَ لَا وَ لَکِنِّی أَدْعُو إِلَی اللَّهِ وَ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ ثُمَّ افْتَتَحَ سُورَةَ حم السَّجْدَةِ فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی قَوْلِهِ فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ
ص: 211
ثَمُودَ (1) وَ سَمِعَهُ اقْشَعَرَّ جِلْدُهُ (2) وَ قَامَتْ کُلُّ شَعْرَةٍ فِی رَأْسِهِ وَ لِحْیَتِهِ ثُمَّ قَامَ وَ مَضَی إِلَی بَیْتِهِ وَ لَمْ یَرْجِعْ إِلَی قُرَیْشٍ فَقَالَتْ قُرَیْشٌ یَا أَبَا الْحَکَمِ صَبَا (3) أَبُو عَبْدِ شَمْسٍ إِلَی دِینِ مُحَمَّدٍ أَ مَا تَرَاهُ لَمْ یَرْجِعْ إِلَیْنَا وَ قَدْ قَبِلَ قَوْلَهُ وَ مَضَی إِلَی مَنْزِلِهِ فَاغْتَمَّتْ قُرَیْشٌ مِنْ ذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً وَ غَدَا عَلَیْهِ أَبُو جَهْلٍ فَقَالَ یَا عَمِّ نَکَّسْتَ بِرُءُوسِنَا وَ فَضَحْتَنَا قَالَ وَ مَا ذَاکَ یَا ابْنَ أَخِ قَالَ صَبَوْتَ إِلَی دِینِ مُحَمَّدٍ قَالَ مَا صَبَوْتُ وَ إِنِّی عَلَی دِینِ قَوْمِی وَ آبَائِی وَ لَکِنِّی سَمِعْتُ کَلَاماً صَعْباً تَقْشَعِرُّ مِنْهُ الْجُلُودُ قَالَ أَبُو جَهْلٍ أَ شِعْرٌ هُوَ قَالَ مَا هُوَ بِشِعْرٍ قَالَ فَخُطَبٌ هِیَ قَالَ لَا إِنَّ الْخُطَبَ کَلَامٌ مُتَّصِلٌ وَ هَذَا کَلَامٌ مَنْثُورٌ وَ لَا یُشْبِهُ بَعْضُهُ بَعْضاً لَهُ طُلَاوَةٌ قَالَ فَکِهَانَةٌ هِیَ قَالَ لَا قَالَ فَمَا هُوَ قَالَ دَعْنِی أُفَکِّرُ فِیهِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ قَالُوا یَا بَا عَبْدِ شَمْسٍ مَا تَقُولُ قَالَ قُولُوا هُوَ سِحْرٌ فَإِنَّهُ آخِذٌ بِقُلُوبِ النَّاسِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً وَ بَنِینَ شُهُوداً إِلَی قَوْلِهِ عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ (4).وَ فِی حَدِیثِ حَمَّادِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَیُّوبَ عَنْ عِکْرِمَةَ قَالَ: جَاءَ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ اقْرَأْ عَلَیَّ فَقَرَأَ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (5) فَقَالَ أَعِدْ فَأَعَادَ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنَّ لَهُ لَحَلَاوَةً وَ إِنَّ عَلَیْهِ لَطُلَاوَةً إِنَّ أَعْلَاهُ لَمُثْمِرٌ وَ إِنَّ أَسْفَلَهُ لَمُعْذِقٌ وَ مَا یَقُولُ هَذَا بَشَرٌ (6).
**[ترجمه]رسول خدا صلّی الله علیه و آله دست از نکوهش خدایان مشرکان نمیکشید و پیوسته بر مشرکان قرآن میخواند. میگفتند: این شعر محمد است، کسی میگفت: نه، سخن کاهنانه است و دیگری میگفت: نه، خطابه است. ولید بن مُغَیره پیرمردی کهنسال و از حاکمان عرب بود که مردم در امور خود او را داور میگذاشتند و نزدش شعر میخواندند و شعر برگزیده آنی بود که او برمیگزید. او پسرانی داشت که همواره در مکه بودند و ده بنده داشت که نزد هر یک هزار دینار برای تجارت بود. ولید در آن روزگار مالک «قنطار» بود و قنطار پوست گاوی بود آکنده از طلا. او از کسانی بود که رسول خدا صلّی الله علیه و آله را ریشخند میکردند. ابو جهل بن هشام که برادرزاده ولید بود، روزی به او گفت: ای ابو عبد شمس! این چیست که محمد میگوید؟ سحر است یا کهانت یا خطابه؟ گفت: بگذارید کلامش را بشنوم. نرد رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفت. حضرت در اتاق نشسته بود. عرض کرد: ای محمد! از شعر خود برایم بخوان. فرمود: این شعر نیست، بلکه کلام خداوندی است که پیامبران و رسولانش را با آن مبعوث میدارد.
عرض کرد: برایم تلاوت کن. رسول خدا صلّی الله علیه و آله برایش قرائت کرد: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ». همینکه شنید رحمان به مسخرگی گفت: سوی آن مردی فرامیخوانی که در یمامه نامش رحمان است؟ فرمود: نه، بلکه سوی خداوندی فرامیخوانم که رحمان و رحیم است. سپس قرائت سوره حم سجده را آغاز کرد و رسید به آنجا که میفرماید «فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ
ص: 211
ثَمُودَ» - . فصلت / 13 - {پس اگر روی برتافتند بگو شما را از آذرخشی چون آذرخش عاد و ثمود بر حذر داشتم.} ولید چون این سخن بشنید تنش به لرزه افتاد و تک تک موهای سر و صورتش سیخ شد. سپس برخاست و به خانهاش رفت و نزد قریشیان بازنگشت. قریشیان به ابوجهل گفتند: ای ابو حَکَم! ابو عبد شمس به دین محمد گراییده، مگر نمیبینی دیگر نزد ما برنگشت؟ او سخن محمد را پذیرفته و به خانهاش رفته است. قریشیان از این رویداد سخت غمگین شدند. ابوجهل نزد ولید رفت و به او گفت: ای عمو! تو که ما را سرشکسته و رسوا کردی! گفت: چطور ای برادرزاده؟! گفت: به دین محمد گراییدهای؟ گفت: من به دین او نگراییدهام و بر دین قوم و پدران خود هستم، اما کلامی هنگفت از او شنیدم که تنها از شنیدنش به لرزه میافتند. ابوجهل گفت: آیا کلامش شعر است؟ گفت: نه، شعر نیست. گفت: خطابه است؟ گفت: نه، خظابه کلامی پیوسته است اما این کلامی منثور است که گرچه قطعاتش شبیه هم نیست دلپذیر است. گفت: سخن کاهنانه است؟ گفت: نه. گفت: پس چیست؟ گفت: بگذار تا در آن بیاندیشم. چون فردا شد گفتند: ای ابو عبد شمس! چه میگویی؟ گفت: بگویید سحر است چراکه دل مردم را میرباید. آنگاه خداوند متعال درباره او نازل فرمود: «ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً * وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً * وَ بَنِینَ شُهُوداً» - . مدثر / 11- 13 -
{مرا با آن که [او را] تنها آفریدم واگذار. و دارایی بسیار به او بخشیدم. و پسرانی آماده [به خدمت، دادم]} تا آنجا که «عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ» - . مدثر / 30 - {]و] بر آن [دوزخ] نوزده [نگهبان] است.}
و در روایتی از ایوب بن عکرمه آمده: ولید بن مُغَیره نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و به ایشان عرض کرد: برایم قرائت کن. حضرت بر او چنین قرائت فرمود: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» - . نحل / 90 -
{در حقیقت خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان میدهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز میدارد به شما اندرز میدهد باشد که پند گیرید.} عرض کرد: دوباره بخوان. حضرت تکرار کرد. او گفت: به خدا که این سخن بس شیرین و بس دلپذیر است، بالایش بس پُربار و پایینش بس گرانبار است، این را آدمیزاد نمیگوید - . أعلام الوری: 27- 28 - .
**[ترجمه]
صبأ فلان إذا خرج من دین إلی دین غیره و قد یترک الهمز و الطلاوة بالکسر و الفتح الرونق و الحسن و أعذق الشجر أی صارت لها عذوق و شعب أو أزهر.
ص: 212
**[ترجمه]میگویند «صبأ فلان» وقتی کسی از دینی به سوی دین دیگر بیرون رود که البته همزهاش وانهاده میشود. «طَِلاوة» به کسر و فتح یعنی رونق و زیبایی. «أعذق الشجر» یعنی دارای میوه و شاخ و برگ شد.
ص: 212
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصَّوْلِیِّ عَنْ أَبِی ذَکْوَانَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا بَالُ الْقُرْآنِ لَا یَزْدَادُ عَلَی النَّشْرِ وَ الدَّرْسِ إِلَّا غَضَاضَةً (1) فَقَالَ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَجْعَلْهُ لِزَمَانٍ دُونَ زَمَانٍ وَ لَا لِنَاسٍ دُونَ نَاسٍ فَهُوَ فِی کُلِّ زَمَانٍ جَدِیدٌ وَ عِنْدَ کُلِّ قَوْمٍ غَضٌّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (2).
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا علیه السلام : امام رضا علیه السلام از پدر ارجمندش علیه السلام نقل کرد که ایشان فرمود: مردی از امام جعفر صادق علیه السلام پرسید: چگونه است که قرآن هر چه بیشتر انتشار مییابد و آموخته میشود تازهتر میگردد؟ فرمود: زیرا خداوند تبارک و تعالی آن را از برای روزگاری جز روزگاری دگر یا برای مردمانی جز مردمان دگر ننهاده است، اینچنین در هر روزگاری جدید است و تا به روز قیامت نزد هر قومی تازه و باطراوت است - . عیون أخبار الرضا: 239 - .
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ ابْنَ أَبِی الْعَوْجَاءِ وَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ مِنَ الدَّهْرِیَّةِ اتَّفَقُوا عَلَی أَنْ یُعَارِضَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ رُبُعَ الْقُرْآنِ وَ کَانُوا بِمَکَّةَ عَاهَدُوا عَلَی أَنْ یَجِیئُوا بِمُعَارَضَتِهِ فِی الْعَامِ الْقَابِلِ فَلَمَّا حَالَ الْحَوْلُ وَ اجْتَمَعُوا فِی مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ أَیْضاً قَالَ أَحَدُهُمْ إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُ قَوْلَهُ وَ قِیلَ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی وَ غِیضَ الْماءُ (3) کُفِفْتُ عَنِ الْمُعَارَضَةِ وَ قَالَ الْآخَرُ وَ کَذَا أَنَا لَمَّا وَجَدْتُ قَوْلَهُ فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا (4) أَیِسْتُ مِنَ الْمُعَارَضَةِ وَ کَانُوا یُسِرُّونَ بِذَلِکَ إِذْ مَرَّ عَلَیْهِمُ الصَّادِقُ علیه السلام فَالْتَفَتَ إِلَیْهِمْ وَ قَرَأَ عَلَیْهِمْ قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ (5) فَبُهِتُوا (6)
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که ابن ابی العوجاء همراه سه نفر از دهریون همرأی شدند تا هر یک از آنان با ربع قرآن هماوردی کند. آنان در مکه بودند و قرار گذاشتند سال آینده نتیجه هماوردیشان را بیاورند. چون سال بعد فرارسید هر سه باز در مقام گرد آمدند. یکیشان گفت: من وقتی دیدم میگوید «وَ قِیلَ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی وَ غِیضَ الْماءُ» - . هود / 44 -
{ای زمین آب خود را فرو بر و ای آسمان [از باران] خودداری کن و آب فرو کاست.} از هماوردی دست کشیدم. دیگری گفت: من نیز وقتی این سخن را یافتم که «فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا» - . یوسف / 80 -
{پس چون از او نومید شدند رازگویان کنار کشیدند.} از هماوردی ناامید شدم. آنها در حال این نجوا بودند که ناگاه امام جعفر صادق علیه السلام از آنجا گذر کرد و رو به قرائت فرمود: «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ». و هر سه مبهوت ماندند - . الخرائج: 242 - .
**[ترجمه]
ذکر الطبرسیّ الحدیث فی الاحتجاج: 205 مفصلا، و حیث أنه یشتمل علی زوائد نافعة أذکره بألفاظه، قال: عن هشام بن الحکم قال: اجتمع ابن أبی العوجاء و أبو شاکر الدیصانی الزندیق و عبد الملک البصری و ابن المقفع عند بیت اللّه الحرام یستهزءون بالحاجّ، و یطعنون بالقرآن، فقال ابن أبی العوجاء: تعالوا ننقض کل واحد منا ربع القرآن، و میعادنا من قابل فی هذا الموضع نجتمع فیه و قد نقضنا القرآن کله، فان فی نقض القرآن إبطال نبوة محمد، و فی إبطال نبوّته إبطال الإسلام، و إثبات ما نحن فیه، فاتفقوا علی ذلک و افترقوا، فلما کان من قابل اجتمعوا عند بیت اللّه الحرام فقال ابن أبی العوجاء: أما أنا فمفکر منذ افترقنا فی هذه الآیة: «فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا» فما أقدر أن أضم إلیها فی فصاحتها و جمیع معانیها شیئا فشغلتنی هذه الآیة عن التفکر فیما سواها، فقال عبد الملک: و أنا منذ فارقتکم مفکر فی هذه الآیة: «یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ» و لم أقدر.
ص: 213
**[ترجمه]ذکر الطبرسیّ الحدیث فی الاحتجاج: 205 مفصلا، و حیث أنه یشتمل علی زوائد نافعة أذکره بألفاظه، قال: عن هشام بن الحکم قال: اجتمع ابن أبی العوجاء و أبو شاکر الدیصانی الزندیق و عبد الملک البصری و ابن المقفع عند بیت اللّه الحرام یستهزءون بالحاجّ، و یطعنون بالقرآن، فقال ابن أبی العوجاء: تعالوا ننقض کل واحد منا ربع القرآن، و میعادنا من قابل فی هذا الموضع نجتمع فیه و قد نقضنا القرآن کله، فان فی نقض القرآن إبطال نبوة محمد، و فی إبطال نبوّته إبطال الإسلام، و إثبات ما نحن فیه، فاتفقوا علی ذلک و افترقوا، فلما کان من قابل اجتمعوا عند بیت اللّه الحرام فقال ابن أبی العوجاء: أما أنا فمفکر منذ افترقنا فی هذه الآیة: «فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا» فما أقدر أن أضم إلیها فی فصاحتها و جمیع معانیها شیئا فشغلتنی هذه الآیة عن التفکر فیما سواها، فقال عبد الملک: و أنا منذ فارقتکم مفکر فی هذه الآیة: «یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ» و لم أقدر.
ص: 213
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ قَالَ الْعَالِمُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَلَمَّا ضَرَبَ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلْکَافِرِینَ الْمُجَاهِرِینَ الدَّافِعِینَ لِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ النَّاصِبِینَ الْمُنَافِقِینَ لِرَسُولِ اللَّهِ الدَّافِعِینَ مَا قَالَهُ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فِی أَخِیهِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الدَّافِعِینَ أَنْ یَکُونَ مَا قَالَهُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هِیَ آیَاتُ مُحَمَّدٍ وَ مُعْجِزَاتِهِ مُضَافَةً إِلَی آیَاتِهِ الَّتِی بَیَّنَهَا لِعَلِیٍّ علیه السلام بِمَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ لَمْ یَزْدَادُوا إِلَّا عُتُوّاً وَ طُغْیَاناً قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِمَرَدَةِ أَهْلِ مَکَّةَ وَ عُتَاةِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا حَتَّی تَجْحَدُوا أَنْ یَکُونَ مُحَمَّدٌ رَسُولَ اللَّهِ وَ أَنْ یَکُونَ هَذَا الْمُنَزَّلُ عَلَیْهِ کَلَامِی مَعَ إِظْهَارِی عَلَیْهِ بِمَکَّةَ الْبَاهِرَاتِ مِنَ الْآیَاتِ کَالْغَمَامَةِ الَّتِی کَانَتْ تُظِلُّهُ فِی أَسْفَارِهِ وَ الْجَمَادَاتِ الَّتِی کَانَتْ تُسَلِّمُ عَلَیْهِ مِنَ الْجِبَالِ وَ الصُّخُورِ وَ الْأَحْجَارِ وَ الْأَشْجَارِ وَ کَدِفَاعِهِ قَاصِدِیهِ بِالْقَتْلِ عَنْهُ وَ قَتْلِهِ إِیَّاهُمْ وَ کَالشَّجَرَتَیْنِ الْمُتَبَاعِدَتَیْنِ اللَّتَیْنِ تَلَاصَقَتَا فَقَعَدَ خَلْفَهُمَا لِحَاجَتِهِ ثُمَّ تَرَاجَعَتَا (1) إِلَی أَمْکِنَتِهِمَا کَمَا کَانَتَا وَ کَدُعَائِهِ الشَّجَرَةَ فَجَاءَتْهُ مُجِیبَةً خَاضِعَةً ذَلِیلَةً ثُمَّ أَمْرِهِ لَهَا بِالرُّجُوعِ فَرَجَعَتْ سَامِعَةً مُطِیعَةً فَأْتُوا یَا مَعَاشِرَ قُرَیْشٍ وَ الْیَهُودِ وَ یَا مَعْشَرَ النَّوَاصِبِ الْمُنْتَحِلِینَ الْإِسْلَامَ (2) الَّذِینَ هُمْ مِنْهُ بُرَآءُ وَ یَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ الْفُصَحَاءَ الْبُلَغَاءَ ذَوِی الْأَلْسُنِ بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ مِنْ مِثْلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ مِثْلِ رَجُلٍ
ص: 214
مِنْکُمْ لَا یَقْرَأُ وَ لَا یَکْتُبُ وَ لَمْ یَدْرُسْ کِتَاباً وَ لَا اخْتَلَفَ إِلَی عَالِمٍ وَ لَا تَعَلَّمَ مِنْ أَحَدٍ وَ أَنْتُمْ تَعْرِفُونَهُ فِی أَسْفَارِهِ وَ حَضَرِهِ بَقِیَ کَذَلِکَ أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ أُوتِیَ جَوَامِعَ الْعِلْمِ حَتَّی عَلِمَ عِلْمَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فَإِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنْ هَذِهِ الْآیَاتِ فَأْتُوا مِنْ مِثْلِ هَذَا الرَّجُلِ بِمِثْلِ هَذَا الْکَلَامِ لِیُبَیَّنَ أَنَّهُ کَاذِبٌ کَمَا تَزْعُمُونَ لِأَنَّ کُلَّ مَا کَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ فَسَیُوجَدُ لَهُ نَظِیرٌ فِی سَائِرِ خَلْقِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُمْ مَعَاشِرَ قُرَّاءِ الْکُتُبِ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی فِی شَکٍّ مِمَّا جَاءَکُمْ بِهِ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ شَرَائِعِهِ وَ مِنْ نَصْبِهِ أَخَاهُ سَیِّدَّ الْوَصِیِّینَ وَصِیّاً بَعْدَ أَنْ أَظْهَرَ لَکُمْ مُعْجِزَاتِهِ الَّتِی مِنْهَا أَنْ کَلَّمَتْهُ الذِّرَاعُ الْمَسْمُومَةُ وَ نَاطَقَهُ ذِئْبٌ وَ حَنَّ إِلَیْهِ الْعُودُ وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ دَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ السَّمَّ الَّذِی دَسَّتْهُ الْیَهُودُ فِی طَعَامِهِمْ وَ قَلَبَ عَلَیْهِمُ الْبَلَاءَ وَ أَهْلَکَهُمْ بِهِ وَ کَثَّرَ الْقَلِیلَ مِنَ الطَّعَامِ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ یَعْنِی مِنْ مِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ الْکُتُبِ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ (1) فَإِنَّکُمْ لَا تَجِدُونَ فِی سَائِرِ کُتُبِ اللَّهِ سُورَةً کَسُورَةٍ مِنْ هَذَا الْقُرْآنِ وَ کَیْفَ یَکُونُ کَلَامُ مُحَمَّدٍ الْمُتَقَوِّلِ أَفْضَلَ مِنْ سَائِرِ کَلَامِ اللَّهِ وَ کُتُبِهِ یَا مَعْشَرَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی ثُمَّ قَالَ لِجَمَاعَتِهِمْ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ ادْعُوا أَصْنَامَکُمُ الَّتِی تَعْبُدُونَهَا أَیُّهَا الْمُشْرِکُونَ وَ ادْعُوا شَیَاطِینَکُمْ یَا أَیُّهَا الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی وَ ادْعُوا قُرَنَاءَکُمْ مِنَ الْمُلْحِدِینَ یَا مُنَافِقِی الْمُسْلِمِینَ مِنَ النُّصَّابِ لِآلِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ وَ سَائِرَ أَعْوَانِکُمْ عَلَی آرَائِکُمْ (2) إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ أَنَّ (3) مُحَمَّداً تَقَوَّلَ هَذَا الْقُرْآنَ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ لَمْ یُنْزِلُهُ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَنَّ مَا ذَکَرَهُ مِنْ فَضْلِ عَلِیٍّ عَلَی جَمِیعِ أُمَّتِهِ وَ قَلَّدَهُ سِیَاسَتَهُمْ لَیْسَ بِأَمْرِ أَحْکَمِ الْحَاکِمِینَ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا أَیْ لَمْ تَأْتُوا یَا أَیُّهَا الْمُقَرَّعُونَ بِحُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ لَنْ تَفْعَلُوا أَیْ وَ لَا یَکُونُ هَذَا مِنْکُمْ أَبَداً فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا حَطَبُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ تُوقَدُ تَکُونُ عَذَاباً عَلَی أَهْلِهَا أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ الْمُکَذِّبِینَ لِکَلَامِهِ وَ نَبِیِّهِ النَّاصِبِینَ الْعَدَاوَةَ لِوَلِیِّهِ وَ وَصِیِّهِ قَالَ فَاعْلَمُوا بِعَجْزِکُمْ عَنْ ذَلِکَ أَنَّهُ مِنْ قِبَلِ
ص: 215
اللَّهِ تَعَالَی وَ لَوْ کَانَ مِنْ قِبَلِ الْمَخْلُوقِینَ لَقَدَرْتُمْ عَلَی مُعَارَضَتِهِ (1) فَلَمَّا عَجَزُوا بَعْدَ التَّقْرِیعِ وَ التَّحَدِّی (2) قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً (3).
وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنْ کُنْتُمْ أَیُّهَا الْمُشْرِکُونَ وَ الْیَهُودُ وَ سَائِرَ النَّوَاصِبِ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ لِمُحَمَّدٍ فِی الْقُرْآنِ فِی تَفْضِیلِهِ (4) عَلِیّاً أَخَاهُ الْمُبَرِّزَ عَلَی الْفَاضِلِینَ الْفَاضِلَ عَلَی الْمُجَاهِدِینَ الَّذِی لَا نَظِیرَ لَهُ فِی نُصْرَةِ الْمُتَّقِینَ وَ قَمْعِ الْفَاسِقِینَ وَ إِهْلَاکِ الْکَافِرِینَ وَ بَثِّ دِینِ اللَّهِ فِی الْعَالَمِینَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فِی إِبْطَالِ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ فِی النَّهْیِ عَنْ مُوَالاةِ أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ مُعَادَاةِ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ فِی الْحَثِّ عَلَی الِانْقِیَادِ لِأَخِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اتِّخَاذِهِ إِمَاماً وَ اعْتِقَادِهِ فَاضِلًا رَاجِحاً لَا یَقْبَلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِیمَاناً وَ لَا طَاعَةً إِلَّا بِمُوَالاتِهِ وَ تَظُنُّونَ أَنَّ مُحَمَّداً تَقَوَّلَهُ (5) مِنْ عِنْدِهِ وَ نَسَبَهُ (6) إِلَی رَبِّهِ فَأْتُوا (7) بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ مِثْلِ (8) مُحَمَّدٍ أُمِّیٍّ لَمْ یَخْتَلِفْ قَطُّ إِلَی أَصْحَابِ کُتُبٍ وَ عِلْمٍ وَ لَا تَلْمَذَ لِأَحَدٍ وَ لَا تَعَلَّمَ مِنْهُ وَ هُوَ مَنْ قَدْ عَرَفْتُمُوهُ فِی حَضَرِهِ وَ سَفَرِهِ لَمْ یُفَارِقْکُمْ قَطُّ إِلَی بَلَدٍ لَیْسَ مَعَهُ مِنْکُمْ جَمَاعَةٌ یُرَاعُونَ أَحْوَالَهُ وَ یَعْرِفُونَ أَخْبَارَهُ ثُمَّ جَاءَکُمْ بَعْدُ بِهَذَا الْکِتَابِ الْمُشْتَمِلِ عَلَی هَذِهِ الْعَجَائِبِ فَإِنْ کَانَ مُتَقَوِّلًا کَمَا تَزْعُمُونَهُ (9) فَأَنْتُمُ الْفُصَحَاءُ وَ الْبُلْغَاءُ وَ الشُّعَرَاءُ وَ الْأُدَبَاءُ الَّذِینَ لَا نَظِیرَ لَکُمْ فِی سَائِرِ الْأَدْیَانِ وَ مِنْ سَائِرِ الْأُمَمِ فَإِنْ کَانَ کَاذِباً فَاللُّغَةُ لُغَتُکُمْ وَ جِنْسُهُ جِنْسُکُمْ وَ طَبْعُهُ طَبْعُکُمْ (10) وَ سَیَتَّفِقُ لِجَمَاعَتِکُمْ أَوْ
ص: 216
لِبَعْضِکُمْ مُعَارَضَةُ کَلَامِهِ هَذَا بِأَفْضَلَ مِنْهُ أَوْ مِثْلِهِ لِأَنَّ مَا کَانَ مِنْ قِبَلِ الْبَشَرِ لَا عَنِ اللَّهِ فَلَا یَجُوزُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ (1) فِی الْبَشَرِ مَنْ یَتَمَکَّنُ مِنْ مِثْلِهِ فَأْتُوا بِذَلِکَ لِتَعْرِفُوهُ وَ سَائِرُ النُّظَّارِ إِلَیْکُمْ فِی أَحْوَالِکُمْ أَنَّهُ مُبْطِلٌ مُکَذِّبٌ (2) عَلَی اللَّهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشْهَدُونَ بِزَعْمِکُمْ أَنَّکُمْ مُحِقُّونَ وَ أَنَّ مَا تَجِیئُونَ بِهِ نَظِیرٌ لِمَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ وَ شُهَدَاءَکُمُ الَّذِینَ تَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ شُهَدَاءُکُمْ عِنْدَ رَبِّ الْعَالَمِینَ لِعِبَادَتِکُمْ لَهَا وَ تَشْفَعُ لَکُمْ إِلَیْهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فِی قَوْلِکُمْ إِنَّ مُحَمَّداً تَقَوَّلَهُ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا هَذَا الَّذِی تَحَدَّیْتُکُمْ بِهِ وَ لَنْ تَفْعَلُوا أَیْ وَ لَا یَکُونُ ذَلِکَ مِنْکُمْ وَ لَا تَقْدِرُونَ عَلَیْهِ فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُبْطِلُونَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً الصَّادِقُ الْأَمِینُ الْمَخْصُوصُ بِرِسَالَةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ الْمُؤَیَّدُ بِالرُّوحِ الْأَمِینِ وَ بِأَخِیهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ فَصَدِّقُوهُ فِیمَا یُخْبِرُ بِهِ عَنِ اللَّهِ مِنْ أَوَامِرِهِ وَ نَوَاهِیهِ وَ فِیمَا یَذْکُرُهُ مِنْ فَضْلِ عَلِیٍّ وَصِیِّهِ وَ أَخِیهِ فَاتَّقُوا (3) بِذَلِکَ عَذَابَ النَّارِ الَّتِی وَقُودُهَا حَطَبُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ حِجَارَةُ الْکِبْرِیتِ أَشَدُّ الْأَشْیَاءِ حَرّاً أُعِدَّتْ تِلْکَ النَّارُ لِلْکافِرِینَ بِمُحَمَّدٍ وَ الشَّاکِّینَ فِی نُبُوَّتِهِ وَ الدَّافِعِینَ لِحَقِّ عَلِیٍّ أَخِیهِ وَ الْجَاحِدِینَ لِإِمَامَتِهِ (4).
**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام : آن عالم والا، امام موسی بن جعفر علیه السلام درباره کلام حق تعالی «وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا» تا آنجا که «أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ» فرمود: هنگامی که خداوند برای کفرپیشگانی که آشکارا پیامبری محمّد صلّی الله علیه و آله را انکار می کردند و نیز برای دشمنان منافق رسول خدا صلّی الله علیه و آله که کلام محمّد صلّی الله علیه و آله را درباره برادرش علی علیه السلام نمی پذیرفتند و باور نمی کردند که محمد صلّی الله علیه و آله از جانب خداوند سخن می گوید، نشانه ها و معجزات محمّد صلّی الله علیه و آله و نیز نشانه هایی را که درباره علی علیه السلام در مکه و مدینه آشکار کرد را مثال آورد، آنان سرکش تر شدند و بیشتر گردنکشی کردند، فرمود: «وَإِن کُنتُمْ فِی رَیْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَی عَبْدِنَا» تا جایی که انکار می کنید محمّد صلّی الله علیه و آله رسول خداست و آن چه بر او نازل شده کلام من است، حال آن که نشانه های شگفت انگیزی در اثبات امر او برایتان نمایان ساخته ام، نشانه هایی چون ابری که در سفرهایش بر او سایه می افکند یا اجسام بی جانی همچون کوه ها و صخره ها و سنگ ها و درختان که بر او درود می فرستادند یا مصون ماندن او از شر کسانی که قصد جانش را کرده بودند و قتل آنها به دست او، یا آن دو درخت دور از هم که به هم پیوستند تا او در پشتشان بنشیند و پس از آن که نیازش برآورده گشت همچون قبل، به مکان خود بازگشتند. یا آن درختی که او فرایش خواند، پس اجابت کرد و سر به زیر و رام به سوی او به راه افتاد و سپس به آن فرمان داد که بازگردد، پس گوش به حرف و فرمان بر به جای خود برگشت؛ «فَأْتُواْ» ای گروه قریش و یهود و ای گروه دشمنان که اسلام آورده اید اما از آن سرباز می زنید! و ای گروه فصیحان و بلیغان و سخنوران! «سُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ» مانند محمّد ص، مردی از میان شما که
ص: 214
خواندن و نوشتن نمی دانست و درسی نخواند و در جهان رفت و آمدی نکرد و نزد کسی دانشی نیاموخت و شما از او چه در وطن بود و چه در سفر با خبر بودید و چهل سال بدین سان بر او گذشت و سپس به ناگاه، صاحب کامل ترین دانش ها از دانش اولین انسان ها گرفته تا دانش آخرین آنها شد. حال اگر در این آیات شک دارید همچون این مرد، همانند این کلام را بیاورید تا ثابت شود که او چنان که می پندارید دروغ می گوید، چرا که اگر کسی جز خدا چیزی داشته باشد، در میان آفریدگان او کس دیگری نیز باشد که همانند آن چیز را داشته باشد، پس ای جماعت کتاب خوان یهودی و نصرانی اگر در قوانین دینی که محمّد صلّی الله علیه و آله برایتان آورده تردید دارید و در این که او سرور اوصیا برادرش علی بن ابی طالب علیه السلام را در مقام وصی خود منصوب کرده شک دارید، حال آن که او معجزات خود را برایتان آشکار کرد و دیدید که گوشت مسموم کتف گوسفند با او حرف زد، یا گرگ با او سخن گفت، یا چوب منبر از شوق او به صدا درآمد، یا خداوند خطر سمی را که یهودیان در غذایشان ریخته بودند از او دفع کرد و این بلا را به خودشان بازگرداند و با آن هلاکشان کرد، و یا غذای کم را بر ایشان زیاد کرد «فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ» یعنی از دیگر کتاب های آسمانی مثل قرآن از جمله تورات و انجیل و زبور و صحف ابراهیم و کتاب های چهارده گانه. اما شما در هیچ یک از دیگر کتاب های خداوند متعال سوره ای را همچون یک سوره از این قرآن نمی یابید؛ پس ای جماعت یهودی و مسیحی، چگونه کلام محمّد صلّی الله علیه و آله کلام خود اوست وقتی از دیگر سخنان و کتاب های خداوند برتر است؟
سپس به آن جماعت فرمود: «وَادْعُواْ شُهَدَاءکُم مِّن دُونِ اللّهِ» ای بت پرستان! بت هایی که می پرستید را فراخوانید و ای نصرانی ها و یهودیان شیطان های خود را فراخوانید و ای کسانی که در میان مسلمانانید و نفاق می ورزید رفیقان بی دین خود، همان دشمنان خاندان محمّد صلّی الله علیه و آله و دیگر یارانتان را فراخوانید، تا در آن چه می خواهید یاریتان کنند. «إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ» که محمّد صلّی الله علیه و آله این قرآن را از جانب خود و از زبان خود آورده و خدای عزّ و جلّ آن را بر او فرو نفرستاده و آن چه در برتری علی علیه السلام بر همه امّت خود بیان کرده و اداره امورشان را به او سپرده به فرمان خداوندی که بهترین داوران است، نمی باشد.
سپس خداوند عزّ و جلّ فرمود: «فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ» یعنی ای ستیزه جویان با حجت های پروردگار جهانیان، اگر نیاورید «وَلَن تَفْعَلُواْ» یعنی هرگز نخواهید توانست چنین کنید «فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ» هیزم آن انسان و سنگ باشد، شعله ور شود و دوزخیان را عذاب کند. «أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ» کسانی که کلام خدا و پیامبرش را دروغ می شمارند و با حضرت علی علیه السلام ولی او و وصی او آتش دشمنی می افروزند. پس بدانید که از آوردن چنین سوره ای ناتوانید؛ چراکه این کتاب از سوی
ص: 215
خدای متعال است و اگر از سوی آفریدگان او بود یارای ستیز با آن را داشتید. پس از آن که در مقابل سرزنش قرآن و مبارزطلبی آن ناتوان شدند، خداوند عزّ و جلّ فرمود: «قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَی أَن یَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ کَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیرًا» [بگو: اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد هر چند برخی از آنها پشتیبان برخی (دیگر) باشند]. - . التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام 4: 58- 59 -
امام سجاد علیه السلام درباره کلام حق تعالی فرمود: «وَإِن کُنتُمْ» ای بت پرستان و یهودیان و دیگر ستیزه جویانی که قرآن محمّد صلّی الله علیه و آله را انکار می کنید و نمی پذیرید که او برادرش علی علیه السلام را برتری داد، او را که برترین ارجمندان و ارجمندترین جهادگران است و در یاری پرهیزکاران و سرکوب گناهکاران و نابود کردن کفرپیشگان و گستراندن دین خدا در بین جهانیان هیچ همتایی ندارد. «وَإِن کُنتُمْ فِی رَیْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَی عَبْدِنَا» تا پرستش بت ها را به جای خدا براندازد و از دوستی دشمنان خدا و دشمنی دوستان او باز دارد و شما را بر آن دارد که از برادر رسول خدا پیروی کنید و او را امام گیرید و باور داشته باشید که او چنان ارجمند و برتر است که خدای عزّ و جلّ هیچ ایمانی را بدون او و هیچ طاعتی را بدون ولایت او نمی پذیرد؛ و می پندارید که محمّد آن کتاب را از خود درآورده و به خداوند نسبت می دهد، پس اگر چنین است که شما می پندارید «فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ»، یعنی همانند محمّد، او که بی سواد بود و هیچ گاه نزد با سوادان آمد و شد نداشت و نزد هیچ کس شاگردی نکرد و دانشی نیاموخت. کسی که از او چه در وطن بود و چه در سفر، باخبر بودید و هرگز شما را به سوی دیاری دگر ترک نگفت مگر این که گروهی از شما از حالش باخبر و از اخبارش آگاه بود. سپس این کتاب را با چنین شگفتی هایی برایتان آورد. اگر چنان که می پندارید این کتاب کلام خودش باشد، شما فصیحان و بلیغان و شاعران و ادیبانی هستید که در هیچ دین و امّت دیگری همانندی ندارید و اگر او دروغگو باشد، زبانش زبان شما و جنسش جنس شما و سرشتش، سرشت شماست. از این رو، نبرد با کلام او برایتان ممکن خواهد بود؛
ص: 216
زیرا گروهی چون شما میتوانید کلامی بهتر از آن و یا مثل آن بیاورید؛ چرا که اگر چیزی از سوی بشر و نه از سوی خداوند آمده باشد، به حتم انسانی دگر نیز خواهد توانست چیزی همانند آن بیاورد. پس همانند این کلام را بیاورید تا مرتبت آن را بشناسید و در احوالتان به دیگر همتایان خود بپیوندید، بدون شک ادعایتان ناروا و دروغی است که به خدای متعال می بندید. «وَادْعُواْ شُهَدَاءکُم مِّن دُونِ اللّهِ» کسانی که می پندارید بر حقانیت شما و همانندی کلامتان با کلام محمّد ص، گواهی می دهند و گواهان شما آنانند که می پندارید نزد پروردگار جهانیان به عبادت های شما گواهی می دهند و نزد او برای شما شفیع می گردند «إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ» در سخن خود که می گویید محمّد ص، آن کتاب را از خود درآورده است.
سپس خداوند عزّ و جلّ فرمود: «فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ» کاری که شما را در آن به مبارزه طلبیدم «وَلَن تَفْعَلُواْ» یعنی هرگز آن کار از شما بر نمی آید و توان آن را ندارید؛ پس بدانید که شما یاوه گویید و محمّد راستگوی امانت داری است که برای پیام آوری پروردگار جهانیان برگزیده شده و توسط «جبرئیل» روح الامین و برادر خویش، امیر مؤمنان و سرور اوصیا علی علیه السلام تأیید شده است. آن چه را که از امر و نهی خدای متعال، برایتان باز می گوید و آن چه را که در فضیلت علی علیه السلام وصی و برادر خود، نزدتان بیان می کند تأیید کنید «فَاتَّقُواْ» از آن عذاب «النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا- یعنی هیزم آن- النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ» سنگ زاج که داغ ترین چیزهاست «أُعِدَّتْ» آن آتش «لِلْکَافِرِینَ» به محمّد صلّی الله علیه و آله و گله مندان به پیامبری وی و آنان که علی علیه السلام را از رسیدن به حقش باز می دارند و از پذیرفتن امامت او سرباز می زنند - . التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام 4: 8 - .
**[ترجمه]
اعلم أن هذا الخبر یدل علی أن إرجاع الضمیر فی مثله إلی النبی و إلی القرآن کلیهما مراد الله تعالی بحسب بطون الآیة الکریمة.
**[ترجمه]بدان که این خبر نیز دال بر آن است که ضمیر در «مِثلِه» به پیامبر صلّی الله علیه و آله و قرآن برمیگردد و بر حسب بطون آیه شریفه منظور خداوند متعال هر دو میباشد.
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام الم ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام کَذَّبَتْ قُرَیْشٌ وَ الْیَهُودُ بِالْقُرْآنِ وَ قَالُوا سِحْرٌ مُبِینٌ تَقَوَّلَهُ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الم ذلِکَ الْکِتابُ أَیْ یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْکِتَابُ الَّذِی أَنْزَلْتُهُ عَلَیْکَ هُوَ (5) بِالْحُرُوفِ الْمُقَطَّعَةِ الَّتِی مِنْهَا أَلِفٌ لَامٌ مِیمٌ (6) وَ هُوَ بِلُغَتِکُمْ وَ حُرُوفِ هِجَائِکُمْ فَأْتُوْا بِمِثْلِهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ وَ اسْتَعِینُوا
ص: 217
عَلَی ذَلِکَ بِسَائِرِ شُهَدَائِکُمْ ثُمَّ بَیَّنَ أَنَّهُمْ لَا یَقْدِرُونَ عَلَیْهِ بِقَوْلِهِ قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً (1) ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی الم هُوَ الْقُرْآنُ الَّذِی افْتُتِحَ بِالم هُوَ ذلِکَ الْکِتابُ الَّذِی أَخْبَرْتُ بِهِ مُوسَی وَ مَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَخْبَرُوا بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنِّی سَأُنْزِلُهُ (2) عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ کِتَاباً عَرَبِیّاً عَزِیزاً لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ لا رَیْبَ فِیهِ لَا شَکَّ فِیهِ لِظُهُورِهِ عِنْدَهُمْ کَمَا أَخْبَرَهُمْ أَنْبِیَاؤُهُمْ أَنَّ مُحَمَّداً یُنْزَلُ عَلَیْهِ الْکِتَابُ لَا یَمْحُوهُ الْمَاءُ یَقْرَؤُهُ هُوَ وَ أُمَّتُهُ عَلَی سَائِرِ أَحْوَالِهِمْ هُدیً بَیَانٌ مِنَ الضَّلَالَةِ لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یَتَّقُونَ الْمُوبِقَاتِ وَ یَتَّقُونَ تَسْلِیطَ السَّفَهِ عَلَی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی إِذَا عَلِمُوا مَا یَجِبُ عَلَیْهِمْ عِلْمُهُ عَمِلُوا بِمَا یُوجِبُ لَهُمْ رِضَا رَبِّهِمْ.
قَالَ وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام ثُمَّ الْأَلِفُ حَرْفٌ مِنْ حُرُوفِ قَوْلِکَ اللَّهُ دُلَّ بِالْأَلِفِ عَلَی قَوْلِکَ اللَّهُ وَ دُلَّ بِاللَّامِ عَلَی قَوْلِکَ الْمَلِکُ الْعَظِیمُ الْقَاهِرُ لِلْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ دُلَّ بِالْمِیمِ عَلَی أَنَّهُ الْمَجِیدُ الْمَحْمُودُ فِی کُلِّ أَفْعَالِهِ وَ جُعِلَ هَذَا الْقَوْلُ حُجَّةً عَلَی الْیَهُودِ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ لَمَّا بَعَثَ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام ثُمَّ مَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ لَمْ یَکُنْ فِیهِمْ أَحَدٌ إِلَّا أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِیقَ لَیُؤْمِنُنَّ بِمُحَمَّدٍ الْعَرَبِیِّ الْأُمِّیِّ الْمَبْعُوثِ بِمَکَّةَ الَّذِی یُهَاجِرُ إِلَی الْمَدِینَةِ یَأْتِی بِکِتَابٍ بِالْحُرُوفِ الْمُقَطَّعَةِ افْتِتَاحَ بَعْضِ سُوَرِهِ یَحْفَظُهُ أُمَّتُهُ (3) فَیَقْرَءُونَهُ قِیَاماً وَ قُعُوداً وَ مُشَاةً (4) وَ عَلَی کُلِّ الْأَحْوَالِ یُسَهِّلُ اللَّهُ حِفْظَهُ عَلَیْهِمْ وَ یَقْرِنُ بِمُحَمَّدٍ أَخَاهُ وَ وَصِیَّهُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ الْآخِذَ عَنْهُ عُلُومَهُ الَّتِی عَلَّمَهَا وَ الْمُتَقَلِّدَ عَنْهُ الْأَمَانَةَ الَّتِی قَلَّدَهَا وَ مُذَلِّلَ کُلِّ مَنْ عَانَدَ مُحَمَّداً بِسَیْفِهِ الْبَاتِرِ وَ مُفْحِمَ کُلِّ مَنْ جَادَلَهُ وَ خَاصَمَهُ بِدَلِیلِهِ الْقَاهِرِ یُقَاتِلُ عِبَادَ اللَّهِ عَلَی تَنْزِیلِ کِتَابِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (5) حَتَّی یَقُودَهُمْ إِلَی قَبُولِهِ طَائِعِینَ وَ کَارِهِینَ (6)
ص: 218
ثُمَّ إِذَا صَارَ مُحَمَّدٌ إِلَی رِضْوَانِ اللَّهِ وَ ارْتَدَّ کَثِیرٌ مِمَّنْ کَانَ أَعْطَاهُ ظَاهِرَ الْإِیمَانِ وَ حَرَّفُوا تَأْوِیلَاتِهِ (1) وَ غَیَّرُوا مَعَانِیَهُ وَ وَضَعُوهَا عَلَی خِلَافِ وُجُوهِهَا قَاتَلَهُمْ بَعْدُ عَلِیٌّ عَلَی تَأْوِیلَاتِهِ حَتَّی یَکُونَ إِبْلِیسُ الْغَاوِی بِهِمْ هُوَ الْخَاسِئَ الذَّلِیلَ الْمَطْرُودَ الْمَغْلُولَ قَالَ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ أَظْهَرَهُ بِمَکَّةَ ثُمَّ سَیَّرَهُ مِنْهَا إِلَی الْمَدِینَةِ وَ أَظْهَرَهُ بِهَا ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الْکِتَابَ وَ جَعَلَ افْتِتَاحَ سُورَتِهِ الْکُبْرَی بِ الم یَعْنِی الم ذلِکَ الْکِتابُ وَ هُوَ ذَلِکَ الْکِتَابُ الَّذِی أَخْبَرْتُ أَنْبِیَائِیَ السَّالِفِینَ أَنِّی سَأُنْزِلُهُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ لا رَیْبَ فِیهِ فَقَدْ ظَهَرَ کَمَا أَخْبَرَهُمْ بِهِ أَنْبِیَاؤُهُمْ أَنَّ مُحَمَّداً یُنْزَلُ عَلَیْهِ کِتَابٌ مُبَارَکٌ لَا یَمْحُوهُ الْمَاءُ (2) یَقْرَؤُهُ هُوَ وَ أُمَّتُهُ عَلَی سَائِرِ أَحْوَالِهِمْ (3).
**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام : «الم * ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ» قریشیان و یهودیان قرآن را دروغ پنداشتند و گفتند: این سحری است آشکار که محمّد از خود ساخته است. خداوند متعال در پاسخشان فرمود: «الم، ذَلِکَ الْکِتَابُ»؛ یعنی ای محمّد! کتابی که بر تو نازل کرده ام پرداخته ی حروف جداگانه ای همچون الف و لام و میم و بر اساس زبان و الفبای خودتان است؛ پس به آنها بگو اگر راست می گویید از دیگر گواهان خود کمک گیرید
ص: 217
و کلامی همچون آن بیاورید. سپس با این آیه آشکار ساخت که آنان از این کار ناتوانند: «قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَی أَن یَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ کَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیرًا» سپس حق تعالی فرمود: «الم» این قرآنی که با الف و لام و میم آغاز شده کتابی است که موسی علیه السلام و دیگر پیامبران پس از او را از آمدنش خبر دادم و آنها نیز به قوم بنی اسرائیل خبر دادند که من این کتاب را همچون کتابی عزیز و عربی بر تو نازل خواهم کرد. «لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ»، «لاَ رَیْبَ فِیهِ» آنها در ظهور این کتاب هیچ تردیدی نداشتند؛ چرا که پیامبرانشان از نزول این کتاب بر محمّد، آنان را آگاه ساخته بودند. آب آن را محو نمیکند و محمّد و امّتش در همه حال آن را خواهند خواند. «هُدًی» آشکار در برابر گمراهی «لِّلْمُتَّقِینَ» کسانی که از کارهای نکوهیده پرهیز می کنند و آن چنان از چیرگی نابخردی بر جان های خود پروا دارند که هر چه آموختنش برایشان واجب باشد بیاموزند و هر چه را خشنودی پروردگارشان در آن باشد در پیش گیرند.
امام علیه السلام میفرماید: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: الف حرفی از حروف کلام خداوند متعال است. الف به الله و لام به ملک و فرمانروای توانمند چیره بر تمامی آفریدگان اشاره می کند و میم بر این دلالت دارد که او در همه کارها مجید و شکوهمند و محمود و ستوده شده است. او بر قوم یهود کلام خود را حجّت نهاد و با فرستادن موسی بن عمران علیه السلام و پیامبرانی دیگر پس از او به سوی بنی اسرائیل، با همه اقوام بنی اسرائیل عهد بست و از آنان پیمان گرفت که به محمّد عرب امّی ایمان آورند، پیامبری که در مکّه برانگیخته می شود و به مدینه مهاجرت می کند. او کتابی با خود می آورد که چند سوره اش با حروف مقطّعه آغاز می گردد. امت او آن کتاب را از بر کنند و به هنگام نشستن و راه رفتن و در همه حال آن را بخوانند و خداوند عزّ و جلّ حفظ کردنش را بر ایشان آسان می سازد. آنان علی بن ابی طالب علیه السلام برادر و وصی محمّد صلّی الله علیه و آله را هم پای او می شمارند؛ چرا که او همه دانش محمّد صلّی الله علیه و آله را از او فرا می گیرد و امامت را پس از او عهده دار می گردد و دشمنان محمّد صلّی الله علیه و آله را با شمشیر برّان خود خوار می کند و مجادله گران و ستیزه جویان را با دلایل استوارش به سکوت وا می دارد و برای ابلاغ کتاب خدا، با بندگانش به جنگ برمی خیزد و آنها را چه بخواهند و چه نخواهند به پذیرش کتاب خدا وا می دارد.
ص: 218
پس از این که محمد صلّی الله علیه و آله به سوی فردوس برین رخت بر می بندد، بسیاری از آنان که در ظاهر ایمان آوردند، از دین بر می گردند و تأویل آن را به کژی می کشانند و معانی آن را دگرگون می سازند و آن را به گونه ای نادرست جلوه می دهند. پس این بار علی علیه السلام در راه تفسیر قرآن به جنگ با آنان بر می خیزد و این گونه فرومایگی و پستی شیطانی که آنان را فریب داده، آشکار گردد و او رانده شود و شکست خورد.
حضرت علیه السلام فرمود: خداوند محمد صلّی الله علیه و آله را در مکه به پیامبری برانگیخت، سپس او را از مکه به سوی مدینه رهسپار نمود. خداوند قرآن را بر او نازل فرمود و بزرگترین سوره ی قرآن را با «الم» آغاز نمود. یعنی: «الم، ذَلِکَ الْکِتَابُ» که پیامبران پیشینم را از نزول آن بر تو ای محمّد آگاه ساختم. «لاَ رَیْبَ فِیهِ» خبری که پیامبران به مردمان روزگار خویش دادند تحقق یافت و کتابی مبارک که به دست باطل از میان نمی رود بر محمّد نازل شد. کتابی که محمّد صلّی الله علیه و آله و امتش در همه حال آن را تلاوت می کنند - . التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : 22- 23 - .
**[ترجمه]
لا یمحوه الماء لعله مخصوص بالقرآن الذی بخط أمیر المؤمنین علیه السلام أو المراد عدم محو جمیعها بالماء أو إذا محی بالماء لا یذهب لأنه آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ و فی بعض النسخ لا یمحوه الزمان و هو ظاهر.
**[ترجمه]چه بسا عبارت «آب آن را پاک نمیکند» ویژه قرآن باشد که به خط امیرمومنان علیه السلام است، و یا منظورش محو نشدن قرآن با آب است، و یا یعنی اگر با آب محو شود از بین نمیرود زیرا «آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» - . عنکبوت / 49 -
{بلکه [قرآن] آیاتی روشن در سینه های کسانی است که علم [الهی] یافته اند.} همچنین در برخی نسخهها آمده «زمان آن را محو نمیکند.» که معنایش آشکار است.
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ قَالَ الْإِمَامُ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَخْبَرَ عَنْ عِلْمِهِ فِیهِمْ وَ هُمُ الَّذِینَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (4).
**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام : خداوند در کلام خود «سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ امّ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ» از علمش درباره آنان خبر داده است، کسانی که خداوند میداند «أَنَّهُمْ لا یُؤْمِنُونَ». - . التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : 33 -
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام لَمَّا بَهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَؤُلَاءِ الْیَهُودَ بِمُعْجِزَتِهِ وَ قَطَعَ مَعَاذِیرَهُمْ بِوَاضِحِ دَلَالَتِهِ لَمْ یُمْکِنْهُمْ مُرَاجَعَتُهُ فِی حُجَّتِهِ وَ لَا إِدْخَالُ التَّلْبِیسِ عَلَیْهِ فِی مُعْجِزَتِهِ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ قَدْ آمَنَّا بِأَنَّکَ الرَّسُولُ الْهَادِی الْمَهْدِیُّ وَ أَنَّ عَلِیّاً أَخَاکَ (5) هُوَ الْوَصِیُّ وَ الْوَلِیُّ وَ کَانُوا إِذَا خَلَوْا بِالْیَهُودِ الْآخَرِینَ یَقُولُونَ لَهُمْ إِنَّ إِظْهَارَنَا لَهُ الْإِیمَانَ بِهِ أَمْکَنُ لَنَا مِنْ مَکْرُوهِهِ (6) وَ أَعْوَنُ لَنَا عَلَی اصْطِلَامِهِ (7) وَ اصْطِلَامِ أَصْحَابِهِ لِأَنَّهُمْ عِنْدَ اعْتِقَادِهِمْ أَنَّنَا
ص: 219
مَعَهُمْ یَقِفُونَنَا عَلَی أَسْرَارِهِمْ وَ لَا یَکْتُمُونَنَا شَیْئاً فَنُطْلِعُ عَلَیْهِمْ أَعْدَاءَهُمْ فَیَقْصِدُونَ أَذَاهُمْ بِمُعَاوَنَتِنَا وَ مُظَاهَرَتِنَا فِی أَوْقَاتِ اشْتِغَالِهِمْ وَ اضْطِرَابِهِمْ وَ أَحْوَالِ تَعَذُّرِ الْمُدَافَعَةِ وَ الِامْتِنَاعِ مِنَ الْأَعْدَاءِ عَلَیْهِمْ وَ کَانُوا مَعَ ذَلِکَ یُنْکِرُونَ عَلَی سَائِرِ الْیَهُودِ الْإِخْبَارَ لِلنَّاسِ عَمَّا کَانُوا یُشَاهِدُونَهُ مِنْ آیَاتِهِ وَ یُعَایِنُونَ (1) مِنْ مُعْجِزَاتِهِ فَأَظْهَرَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلَی سُوءِ اعْتِقَادِهِمْ وَ قُبْحِ دَخِیلَاتِهِمْ (2) وَ عَلَی إِنْکَارِهِمْ عَلَی مَنِ اعْتَرَفَ بِمَا شَاهَدَهُ مِنْ آیَاتِ مُحَمَّدٍ وَ وَاضِحَاتِ بَیِّنَاتِهِ وَ بَاهِرَاتِ مُعْجِزَاتِهِ (3).
**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام : هنگامی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله با معجزه خود آن یهودیان را خیره کرد و با دلایل گویای خود بهانه های آنها را برچید، آن چنان که در برابر نشانه آشکار او حرفی برای آنها باقی نماند و دیگر نتوانستند به خاطر معجزه اش تهمت فریب کاری به او زنند، عرض کردند: ای محمّد! ایمان آوردیم که تو رسول هدایتگر و هدایت یافته هستی، و علی برادر تو وصی و ولی توست. امّا وقتی با دیگر یهودیان تنها می شدند به آنها می گفتند: ما در ظاهر به او ایمان آوردیم تا بتوانیم شر او را از سر خود کم کنیم و فرصت یابیم تا او و یارانش را از پا درآوریم؛ چرا که وقتی باور کنند ما با آنها هستیم،
ص: 219
ما را از اسرار خود باخبر می سازند و چیزی را از ما پنهان نمی کنند، این گونه ما دشمنانشان را از آنها آگاه می سازیم تا وقتی آنها در گرفتاری و تشویش افتادند و نتوانستند از خود دفاع کنند و دشمن را عقب برانند، اینان بتوانند با یاری و پشتیبانی ما، به آنها ضربه بزنند. این جماعت، دیگر یهودیان را باز می داشتند تا مبادا مردم را از نشانه ها و معجزاتی که دیده اند باخبر کنند. در این هنگام خداوند متعال به محمّد رسول خود صلّی الله علیه و آله خبر داد که اینان باورشان کژ، و دل و جانشان آلوده است و چنانند که اگر کسی به زبان آورد نشانه های محمّد و دلایل آشکار و معجزات خیره ساز او را دیده است، اینان سخنش را حاشا می کنند - . التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : 117 - .
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ الْآیَاتِ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا وَبَّخَ هَؤُلَاءِ الْیَهُودَ عَلَی لِسَانِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَطَعَ مَعَاذِیرَهُمْ وَ أَقَامَ عَلَیْهِمُ الْحُجَجَ الْوَاضِحَةَ بِأَنَّ مُحَمَّداً سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ خَیْرُ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ وَ أَنَّ عَلِیّاً سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ خَیْرُ مَنْ یَخْلُفُهُ بَعْدَهُ فِی الْمُسْلِمِینَ وَ أَنَّ الطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِ هُمُ الْقُوَّامُ بِدِینِ اللَّهِ وَ الْأَئِمَّةُ لِعِبَادِ اللَّهِ وَ انْقَطَعَتْ مَعَاذِیرُهُمْ وَ هُمْ لَا یُمْکِنُهُمْ إِیرَادُ حُجَّةٍ وَ لَا شُبْهَةٍ فَلَجَئُوا إِلَی أَنْ کَابَرُوا فَقَالُوا لَا نَدْرِی مَا تَقُولُ وَ لَکِنَّا نَقُولُ إِنَّ الْجَنَّةَ خَالِصَةٌ لَنَا مِنْ دُونِکَ یَا مُحَمَّدُ وَ دُونِ عَلِیٍّ وَ دُونِ أَهْلِ دِینِکَ (4) وَ أُمَّتِکَ فَإِنَّا (5) بِکُمْ مُبْتَلَوْنَ مُمْتَحَنُونَ وَ نَحْنُ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ الْمُخْلَصُونَ وَ عِبَادُهُ الْخَیِّرُونَ وَ مُسْتَجَابٌ دُعَاؤُنَا غَیْرُ مَرْدُودٍ عَلَیْنَا شَیْ ءٌ مِنْ سُؤَالِنَا فَلَمَّا قَالُوا ذَلِکَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله قُلْ یَا مُحَمَّدُ لِهَؤُلَاءِ الْیَهُودِ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ الْجَنَّةُ وَ نَعِیمُهَا خالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الْأَئِمَّةِ وَ سَائِرِ الْأَصْحَابِ وَ مُؤْمِنِی الْأُمَّةِ وَ أَنَّکُمْ بِمُحَمَّدٍ وَ ذُرِّیَّتِهِ مُمْتَحَنُونَ وَ أَنَّ دُعَاءَکُمْ مُسْتَجَابٌ غَیْرُ مَرْدُودٍ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ لِلْکَاذِبِینَ
ص: 220
مِنْکُمْ وَ مِنْ مُخَالِفِیکُمْ فَإِنَّ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ ذَوِیهِمَا یَقُولُونَ إِنَّهُمْ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ دُونِ النَّاسِ الَّذِینَ یُخَالِفُونَهُمْ فِی دِینِهِمْ وَ هُمُ الْمُجَابُ دُعَاؤُهُمْ فَإِنْ کُنْتُمْ مَعَاشِرَ الْیَهُودِ کَمَا تَدَّعُونَ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ لِلْکَاذِبِ مِنْکُمْ وَ مِنْ مُخَالِفِیکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ أَنَّکُمْ أَنْتُمُ الْمُحِقُّونَ الْمُجَابُ دُعَاؤُکُمْ عَلَی مُخَالِفِیکُمْ فَقُولُوا اللَّهُمَّ أَمِتِ الْکَاذِبَ مِنَّا وَ مِنْ مُخَالِفِینَا لِیَسْتَرِیحَ مِنْهُ الصَّادِقُونَ (1) وَ لِیَزْدَادَ حُجَّتُکَ وُضُوحاً بَعْدَ أَنْ قَدْ صَحَّتْ وَ وَجَبَتْ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ مَا عَرَضَ هَذَا عَلَیْهِمْ لَا یَقُولُهَا أَحَدٌ مِنْکُمْ إِلَّا غَصَّ بِرِیقِهِ فَمَاتَ مَکَانَهُ وَ کَانَتِ الْیَهُودُ عَالِمِینَ (2) بِأَنَّهُمْ هُمُ الْکَاذِبُونَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ مُصَدِّقِیهِمَا هُمُ الصَّادِقُونَ فَلَمْ یَجْسُرُوا أَنْ یَدْعُوا بِذَلِکَ لِعِلْمِهِمْ بِأَنَّهُمْ إِنْ دَعَوْا فَهُمُ الْمَیِّتُونَ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ یَعْنِی الْیَهُودُ (3) لَنْ یَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ مِنَ الْکُفْرِ بِاللَّهِ وَ بِمُحَمَّدٍ رَسُولِهِ وَ نَبِیِّهِ وَ صَفِیِّهِ وَ بِعَلِیٍّ أَخِی نَبِیِّهِ وَ وَصِیِّهِ وَ بِالطَّاهِرِینَ مِنَ الْأَئِمَّةِ الْمُنْتَجَبِینَ فَقَالَ تَعَالَی وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ یَعْنِی الْیَهُودَ إِنَّهُمْ لَا یَجْسُرُونَ أَنْ یَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ لِلْکَاذِبِ لِعِلْمِهِمْ أَنَّهُمْ هُمُ الْکَاذِبُونَ وَ لِذَلِکَ أَمَرْتُکَ (4) أَنْ تَبْهَرَهُمْ (5) بِحُجَّتِکَ وَ تَأْمُرَهُمْ أَنْ یَدْعُوا عَلَی الْکَاذِبِ لِیَمْتَنِعُوا مِنَ الدُّعَاءِ وَ یَتَبَیَّنَ لِلضُّعَفَاءِ أَنَّهُمْ هُمُ الْکَاذِبُونَ (6).
**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام : «قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ» وقتی خداوند متعال از زبان رسول خود محمّد ص، آن یهودیان را سرزنش کرد و بهانه هایشان را برچید و نشانه های آشکار خود را بر آنها نمایان کرد تا بدانند محمّد سرور همه پیامبران و برگزیده تمامی بندگان است و علی سرور همه اوصیا و بهترین کسی است که پس از پیامبر به جای او می نشینند و پاکان خاندان او برپا کنندگان دین خدا، و امامان بندگان خداوند عزّ و جلّ می باشند و این گونه راه بهانه های یهودیان بسته شد و دیگر نتوانستند دلیلی بیاورند یا شبهه ای بیافرینند؛ بر جای نشستند تا این که تعدادشان زیاد شد. آن گاه گفتند: ما نمی دانیم «تو چه می گویی؟»؛ اما حرف ما این است: ای محمّد ص! ما بدون تو و علی علیه السلام و اهل دین و امّت تو به بهشت راه می یابیم و شما وسیله ابتلا و امتحان ما هستید و ما اولیای بی ریای خدا و بندگان نیک او هستیم و دعای ما به درگاه خداوند مستجاب می شود و پروردگارمان هیچ یک از خواسته های ما را رد نمی کند. وقتی چنین گفتند خداوند به پیامبرش صلّی الله علیه و آله فرمود: ای محمّد! به این یهودیان بگو: «إِن کَانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الآَخِرَةُ» بهشت و نیک بختی آن «خَالِصَةً مِّن دُونِ النَّاسِ» یعنی بدون محمّد و علی و امامان و یاران ایشان و مؤمنان این امّت و محمّد و خاندان او، وسیله امتحان شما هستند و دعایتان اجابت می گردد و رد نمی شود؛ «فَتَمَنَّوُاْ الْمَوْتَ» برای آنان که در این میان دروغ می گویند و ستیزه می جویند.
ص: 220
محمّد و علی و خاندان ایشان می گویند: آنان اولیا خدای عزّ و جلّ هستند و نه کسانی که در این دین با ایشان مخالفت می ورزند، و دعای ایشان است که مستجاب می شود؛ پس ای گروه یهودیان! اگر چنان هستید که ادّعا می کنید، برای آنان که در این میان دروغ می گویند و با شما مخالفت می کنند آرزوی مرگ کنید. «إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ» که این شمایید که راستگویید و دعایتان به درگاه خدا علیه دشمنانتان مستجاب می شود؛ پس بگویید: خداوندا! دروغگویان و ستیزه جویان ما را بمیران تا راستگویان از شرشان راحت شوند تا این گونه، حجّت شما پس از این که ثابت شد و استوار گشت بر همگان آشکار گردد.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله پس از این سخن به آنها فرمود: هر کس در میان شما چنین آرزویی کند، هر آینه نفسش بند می آید و در جا جان می دهد. یهودیان که خود می دانستند دروغ می گویند و این محمّد و علی و مؤمنان به ایشان هستند که راست می گویند، جرأت نکردند چنین دعایی کنند؛ چرا که خوب می دانستند اگر چنین کنند، می میرند. از این رو خداوند متعال فرمود: «وَلَن یَتَمَنَّوْهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ» یعنی یهودیان هرگز آرزوی مرگ نمی کنند؛ چون راه آنان راه کفر به خدا و کفر به محمد، رسول و پیامبر و برگزیده او و علی، برادر و وصی وی و امامان پاک والاتبار بوده است؛ خداوند متعال فرمود: «وَاللّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمینَ» که آن یهودیان جرأت نمی کنند تا برای دروغگو مرگ آرزو کنند؛ چرا که می دانند دروغگو خود آنهایند. از این رو تو را فرمان داد تا با دلایل آشکار خود چشمانشان را خیره سازی و به آنها امر کنی تا دروغگو را نفرین کنند تا در نفرین ناتوان شوند و این گونه برای بیچارگان روشن شود که آنها دروغ می گویند.
**[ترجمه]
قد مضی تمامه فی کتاب الاحتجاج و هو مشتمل علی معجزات غریبة ظهرت فی تلک الحال ترکناها حذرا من التکرار ثم اعلم أن الآیات المشتملة علی الإخبار بالغیوب و مکنونات الضمائر و الأسرار کثیرة و کذا الأخبار المتعلقة بتفسیرها و هی مبثوثة فی سائر أبواب هذا المجلد و سائر المجلدات و فیما أوردنا فی هذا الباب غنی و کفایة لمن جانب العناد و الله یهدی إلی سبیل الرشاد.
ص: 221
**[ترجمه]این خبر دربردارنده معجزات شگفتی است که در آن میان پدید آمده است. ما آن را به طور کامل در کتاب احتجاج آوردیم و اکنون برای پرهیز از تکرار وانهادیمش. افزون بر آن، بدان آیاتی که اخبار غیب و نهفتههای درون و اسرار در بر دارند بسیارند و اخبار مربوط به تفسیرشان نیز بسیار است که در سایر ابواب این مجلد و سایر مجلدات پراکنده شدهاند. آنچه که در این باب آوردهایم برای کسی که از ستیزهجویی و دشمنی بر کنار باشد بسنده است و خداوند به سوی راه راست ره مینماید.
ص: 221
**[ترجمه]
فیه مقاصد
**[ترجمه]و در آن چند مقصد است:
**[ترجمه]
فی حقیقة المعجزة و هی أمر تظهر بخلاف العادة من المدعی للنبوة أو الإمامة عند تحری (1) المنکرین علی وجه یدل علی صدقه و لا یمکنهم معارضته و لها سبعة شروط:
الأول أن یکون فعل الله أو ما یقوم مقامه من التروک کما إذا قال معجزتی أن أضع یدی علی رأسی و أنتم لا تقدرون علیه ففعل و عجزوا.
الثانی أن یکون خارقا للعادة.
الثالث أن یتعذر معارضته فیخرج السحر و الشعبدة.
الرابع أن یکون مقرونا بالتحدی و لا یشترط التصریح بالدعوی بل تکفی قرائن الأحوال.
الخامس أن یکون موافقا للدعوی فلو قال معجزتی کذا و فعل خارقا آخر لم یدل علی صدقه کما نقل من فعل مسیلمة و أنه تفل فی البئر لیزید ماؤه فنضب (2) و یبس.
السادس أن لا یکون ما أظهره مکذبا له کما لو أنطق الضب فقال إنه کاذب فلا یعلم صدقه بل یزداد اعتقاد کذبه بخلاف أن یحیی المیت فیکذبه فإن الصحیح أنه لا یخرج عن المعجزة لأن إحیاءه معجزة و هو غیر مکذب و إنما المکذب ذلک الشخص بکلامه و هو بعد الإحیاء مختار فی تصدیقه و تکذیبه فلا یقدح تکذیبه و منهم من قدح فیه مطلقا و منهم من فرق بین استمرار حیاته و بین ما إذا خر میتا فی الحال فقدح فی الثانی دون الأول و الأظهر ما ذکرنا.
السابع أن لا تکون المعجزة متقدما علی الدعوی بل مقارنا لها أو متأخرا عنها بزمان یسیر معتاد مثله و المشهور أن الخوارق المتقدمة علی دعوی النبوة کرامات و إرهاصات أی تأسیسات للنبوة.
**[ترجمه]درباره حقیقت معجزه است که عبارت است از وقوع امری بر خلاف عادت از جانب مدّعی نبوت یا امامت هنگام رویارویی با منکران به گونهای که بر راستگویی وی دلالت کند و آنان نتوانند با او هماوردی کنند با هفت شرط:
اول اینکه کارِ خدا و یا چیزی معادل آن باشد بدیت ترتیب که بگوید معجزه من این است که دستم را روی سرم میگذارم و شما نمیتوانید این کار را بکنید، سپس چنین کند و آنان نتوانند.
دوم اینکه خارق العاده باشد.
سوم اینکه هماوردناپذیر باشد که با این شرط، سحر و شعبده خارج میشود.
چهارم اینکه مقرون به مبارزه طلبی باشد، البته تصریح به ادعا شرط نیست بلکه قرائن احوال کافی است.
پنجم هماهنگ با ادعا باشد، پس اگر وی گفت معجزه من فلان است اما کار خارق العاده دیگری کرد این دلالت بر راستگوییاش نمیکند، همچنانکه درباره کار مسیلمه نقل شده که او آب دهانش را در چاه انداخت تا آب چاه زیاد شود اما آب به زمین فرورفت و چاه خشکید.
ششم چیزی که ارائه میکند خود او را تکذیب نکند، مثل اینکه حیوانی را به سخن درآورد و او بگوید این مرد دروغ میگوید. از این کار نه تنها راستگویی وی آشکار نمیشود بلکه اعتقاد به دروغگوییاش هم زیاد میشود، بر خلاف اینکه مردهای را زنده کند و او برخیزد و وی را تکذیب کند، زیرا صحیح آن است که این کار نیز معجزه است، چون همین که او را زنده کرده معجزه است و این معجزه وی را تکذیب نمیکند بلکه این خود شخص بوده که با سخنش او را تکذیب کرده، چون او پس از زنده شدن در تصدیق و تکذیب مختار است و بنابراین تکذیبش خللی در معجزه وارد نمیکند. اما برخی از آنان این را مطلقا اخلال در معجزه دانستهاند و برخی دیگر تفاوت قائل شدهاند میان اینکه او زنده بماند یا در دم دوباره بمیرد، اینها میگویند حالت دوم اخلال است اما حالت اول نه. با این حال آنچه ما گفتیم آشکارتر است.
هفتم اینکه معجزه پیش از ادعا نباشد بلکه همزمان با آن یا مدت زمانی معمولی پس از آن باشد. مشهور این است که کارهای خارق العاده پیش از ادعای نبوت، کرامت و إرهاص یعنی بسترسازی نبوت هستند.
**[ترجمه]
فی وجه دلالة المعجزة علی صدق النبی أو الإمام فذهبت المعتزلة و الإمامیة
ص: 222
إلی أن خلق المعجزة علی ید الکاذب مقدور لله تعالی لعموم قدرته لکنه ممتنع وقوعه فی حکمته لأن فیه إیهام صدقه و هو قبیح من الله فیمتنع صدوره عنه کسائر القبائح فعلی هذا یتوقف علی العلم بوجود الصانع و عموم علمه و قدرته و امتناع صدور القبیح منه و قالت الأشاعرة جرت عادة الله تعالی بخلق العلم بالصدق عقیب ظهور المعجزة فإن إظهار المعجز علی ید الکاذب و إن کان ممکنا عقلا فمعلوم انتفاؤه عادة فلا تکون دلالته عقلیة لتخلف الصدق عنه فی الکاذب بل عادیة کسائر العادیات لأن من قال أنا نبی ثم نتق الجبل (1) و أوقفه علی رءوسهم و قال إن کذبتمونی وقع علیکم و إن صدقتمونی انصرف عنکم فکلما هموا بتصدیقه بعد عنهم و إذا هموا بتکذیبه قرب منهم علم بالضرورة أنه صادق فی دعواه و العادة قاضیة بامتناع ذلک من الکاذب مع کونه ممکنا منه إمکانا عقلیا لشمول قدرته للممکنات بأسرها و قد ضربوا لذلک مثلا قالوا إذا ادعی الرجل بمشهد الجم الغفیر أنی رسول هذا الملک إلیکم ثم قال للملک إن کنت صادقا فخالف عادتک و قم من الموضع المعتاد من السریر و انتقل بمکان لا تعتاده ففعل کان ذلک نازلا منزلة التصدیق بصریح مقاله و لم یشک أحد فی صدقه بقرینة الحال و لیس هذا من باب قیاس الغائب علی الشاهد بل ندعی فی إفادته العلم بالضرورة العادیة و نذکر هذا المثال للتفهیم.
**[ترجمه]نحوه دلالت معجزه بر راستگویی پیامبر یا امام است. معتزله و امامیه بر این نظرند
ص: 222
که خلق معجزه به دست انسان دروغگو برای خداوند متعال مقدور است زیرا قدرت او عمومیت دارد، اما در حکمت خداوند این ممتنع الوقوع است، زیرا این اتفاق راستگویی دروغگو را به گمان میاندازد و چون این از جانب خداوند قبیح است، مانند دیگر امور قبیح صدروش از جانب او ممتنع است، این استدلال بر اساس علم به وجود خداوند و عمومیت علم و قدرت او همراه با امتناع صدور فعل قبیح از سوی او ثابت می شود . اما اشاعره میگویند عادت خداوند متعال بر این منوال است که به دنبال پدید آمدن معجزه، علم به راستگویی حاصل شود. پس پدید آوردن معجزه به دست انسان دروغگو گرچه عقلا ممکن است اما بدیهی است که عادتا منتفی است. پس دلالت آن عقلی نیست چون صدق از او در کاذب، تخلف دارد، بلکه همانند سایر عادیها عادی است؛ زیرا اگر کسی بگوید من پیامبر هستم سپس با اشارهای کوه را از جا درآورد و بالای سر آنها ایستاند و بگوید: اگر مرا تکذیب کنید کوه روی شما میافتد و اگر مرا تصدیق کنید میرود، آنگاه هر چه آنان اراده تصدیق کنند کوه از آنها دور شود و هر چه اراده تکذیب کنند به آنها نزدیک شود، ضرورتا معلوم میشود که او در ادعایش راستگوست و عادت به امتناع این رویداد از سوی دروغگو حکم میدهد با اینکه به سبب شمول قدرت خداوند در همه امور ممکن، وقوعش از جانب دروغگو عقلا ممکن است. در این باره مثالی آوردهاند و گفتهاند اگر مردی در حضور جمعیتی انبوه ادعا کند که من فرستاده این پادشاه به سوی شما هستم و سپس به آن پادشاه بگوید اگر من راست میگویم تو بر خلاف عادتت از روی تختت که همیشه رویش مینشینی برخیز و آنجایی بنشین که عادت نداری، آنگاه پادشاه چنین کند، این کار پادشاه به منزله تصدیق سخن صریح آن مرد است و به قرینه حال دیگر هیچ کس در راستگویی آن مرد شکی نمیکند و این از باب قیاس غایب بر حاضر نیست بلکه باور داریم بنا به ضرورتِ عادت افاده علم میکند و این مثال برای فهم مسئله آوردیم.
**[ترجمه]
فی بیان إعجاز القرآن و وجهه زائدا علی ما تقدم و هو أنه صلی الله علیه و آله تحدی بالقرآن و دعا إلی الإتیان بسورة مثله مصاقع (2) البلغاء و الفصحاء من العرب العرباء (3) مع کثرتهم کثرة رمال الدهناء (4) و حصی البطحاء و شهرتهم بغایة العصبیة و حمیة الجاهلیة و تهالکهم علی المباهاة و المباراة و الدفاع عن الأحساب و رکوب الشطط فی هذا الباب فعجزوا حتی آثروا المقارعة علی المعارضة و بذلوا المهج و الأرواح دون المدافعة فلو قدروا علی المعارضة لعارضوا و لو عارضوا لنقل إلینا لتوفر الدواعی و عدم الصارف و العلم
ص: 223
بجمیع ذلک قطعی کسائر العادیات لا یقدح فیه احتمال أنهم ترکوا المعارضة مع القدرة علیها أو عارضوا و لم ینقل إلینا لمانع کعدم المبالاة و قلة الالتفات و الاشتغال بالمهمات.
و أما وجه إعجازه فالجمهور من العامة و الخاصة و منهم الشیخ المفید قدس الله روحه علی أن إعجاز القرآن بکونه فی الطبقة العلیا من الفصاحة و الدرجة القصوی من البلاغة علی ما یعرفه فصحاء العرب بسلیقتهم و علماء الفرق بمهارتهم فی فن البیان و إحاطتهم بأسالیب الکلام هذا مع اشتماله علی الإخبار عن المغیبات الماضیة و الآتیة و علی دقائق العلوم الإلهیة و أحوال المبدإ و المعاد و مکارم الأخلاق و الإرشاد إلی فنون الحکمة العلمیة و العملیة و المصالح الدینیة و الدنیویة علی ما یظهر للمتدبرین و یتجلی للمتفکرین و قیل وجه إعجازه اشتماله علی النظم الغریب و الأسلوب العجیب المخالف لنظم العرب و نثرهم فی مطالعه و مقاطعه و فواصله فإنها وقعت فی القرآن علی وجه لم یعهد فی کلامهم و کانوا عاجزین عنه و علیه بعض المعتزلة و قال الباقلانی وجه الإعجاز مجموع الأمرین البلاغة و النظم الغریب و قیل هو اشتماله علی الإخبار بالغیب و قیل عدم اختلافه و تناقضه مع ما فیه من الطول و الامتداد و ذهب السید المرتضی منا و جماعة من العامة منهم النظام إلی الصرفة علی معنی أن العرب کانت قادرة علی کلام مثل القرآن قبل البعثة لکن الله صرفهم عن معارضته و اختلفوا فی کیفیته فقال النظام و أتباعه صرفهم الله تعالی عنها مع قدرتهم علیها و ذلک بصرف دعاویهم إلیها مع توفر الأسباب الداعیة فی حقهم کالتقریع بالعجز و الاستنزال عن الرئاسات و التکلیف بالانقیاد فهذا الصرف خارق للعادة فیکون معجزا و قال السید رحمه الله فیما نسب إلیه کان عندهم العلم بنظم القرآن و العلم بأنه کیف یؤلف کلام یساویه أو یدانیه و المعتاد أن من کان عنده هذان العلمان یتمکن من الإتیان بالمثل إلا أنهم کلما حاولوا ذلک أزال الله تعالی عن قلوبهم تلک العلوم و الحق هو الأول. (1)
ص: 224
**[ترجمه]درباره بیان اعجاز قرآن و وجه آن است افزون بر آنچه گذشت. پیامبر صلّی الله علیه و آله در برابر قرآن آنان را به مبارزه طلبید و بلیغان و فصیحان بزرگ از میان عربهای خالص را به ارائه یک سوره همانند قرآن فراخواند، و آنها با اینکه به اندازه شنهای فلات و ریگهای صحرا بودند و به غایت تعصب و غرور جاهلی مشهور بودند و برای فخرفروشی و رقابت و دفاع از ایل و تبار خود جان میدادند و در این راه بسیار افراط میکردند، در این هماوردی چنان درمانده شدند که به جنگ و سرکوب روی آوردند و نه هماوردی و از جانشان مایه گذاشتند، پس اگر توانسته بودند هماورد شوند بی شک شده بودند و اگر هماورد شده بودند، به سبب وجود انگیزه و نبود عوامل بازدارنده حتما برای ما نقل میشد
ص: 223
. علم به همه این تحلیل همانند بقیه امور عادی قطعی است و جای خردهگیری با این احتمال نیست که آنها علیرغم توانییشان این هماوردی را ترک کردهاند یا هماورد شدهاند ولی بنا به دلیلی برای ما نقل نشده مثلا به دلیل بی اهمیتی و بی توجهی و پرداختن به مسائل مهمتر.
و اما وجه اعجاز قرآن؛ جمهور عامّه و خاصّه از جمله شیخ مفید بر این نظرند که اعجاز قرآن در این است که بنا بر آنچه که فصیحان عرب با سلیقههای گوناگون و علمای همه گروهها با مهارتهای متنوع در فن بیان و احاطه بر اسلوبهای کلام اقرار میکنند، قرآن در بالاترین طبقه فصاحت و دورترین درجه بلاغت قرار دارد و افزون برآن، درباره رویدادهای گذشته و آینده و ریزهکاریهای علوم الهی و احوال مبدأ و معاد و مکارم اخلاق و ارشاد به فنون حکمت علمی و عملی و منافع دینی و دنیوی از غیب خبر میدهد و این نزد اندیشمندان آشکار و نزد متفکران هویداست. نیز گفته شده وجه اعجاز قرآن در این است که نظمی غریب و
اسلوبی شگفت بر خلاف نظم و نثر عرب در مطلعها و مقطعها و فاصلهها دارد و این نظم چنان در قرآن حاصل شده که در کلام آنها معهود نبوده و آنها در برابرش درمانده بودهاند؛ برخی از معتزله نیز بر همین نظرند و باقلانی گفته وجه اعجاز قرآن مجموع هر دو امر بلاغت و نظم غریب است، همچنین گفته شده اشتمالش بر خبر دادن از غیب است. نیز گفته شده نبود اختلاف و تناقض در عین طولانی و ممتد بودن است. سید مرتضی از ما و گروهی از عامه از جمله نظام بر این نظرند که عرب پیش از بعثت پیامبر صلّی الله علیه و آله بر ارائه کلامی همچون قرآن توانا بودهاند اما خداوند آنان را از هماوردی با قرآن بازداشته است؛ اما در چگونگی امر اختلاف کردهاند، نظام و پیروانش میگویند خداوند آنها را از این کار بازداشت گرچه بر آن توانا بودند بدین ترتیب که آنان را از هم آوردی منصرف کرد گرچه دلایل برانگیزاننده برایشان وجود داشت دلایلی مانند سرزنش شدن به خاطر ناتوانی و از دست دادن مقامها و منصبها و مکلّف شدن به فرمانبرداری، از آنجا که بازداشتن آنها از این کار امری خارق العاده بوده پس این یک معجزه است. سید مرتضی نیز در سخنی منسوب به وی میگوید آنها نظم قرآن را میشناختهاند و میدانستهاند چگونه کلامی برابر یا نزدیک به قرآن تألیف میشود و عادتا هر کس این دو علم را داشته میتوانسته کلامی همانند قرآن ارائه کند، اما آنها هرچه در این راه کوشیدند خداوند آن علوم را از دلهایشان برگرفت. با این همه سخن حق همان وجه نخست است.
ص: 224
**[ترجمه]
و للشیخ الراوندی قدس الله روحه هنا کلام طویل الذیل فی بیان إعجاز القرآن و دفع الشبهة الواردة علیه و الفرق بین الحیلة و المعجزة عسی أن نورده فی کتاب القرآن إن شاء الله تعالی.
**[ترجمه]شیخ راوندی در بیان اعجاز قرآن و دفع شبهات وارد بر آن و بیان تفاوت میان حیله و معجزه کلامی طولانی دارد که ان شاء الله آن را در کتاب قرآن خواهیم آورد.
**[ترجمه]
ب، قرب الإسناد الْحَسَنُ بْنُ ظَرِیفٍ عَنْ مَعْمَرٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ وَ أَنَا طِفْلٌ خُمَاسِیٌّ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ فَقَالُوا أَنْتَ ابْنُ مُحَمَّدٍ نَبِیِّ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ الْحُجَّةِ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ قَالَ لَهُمْ نَعَمْ قَالُوا إِنَّا نَجِدُ فِی التَّوْرَاةِ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی آتَی إِبْرَاهِیمَ وَ وُلْدَهُ الْکِتَابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ وَ جَعَلَ لَهُمُ الْمُلْکَ وَ الْإِمَامَةَ وَ هَکَذَا وَجَدْنَا ذُرِّیَّةَ الْأَنْبِیَاءِ لَا تَتَعَدَّاهُمُ النُّبُوَّةُ وَ الْخِلَافَةُ وَ الْوَصِیَّةُ فَمَا بَالُکُمْ قَدْ تَعَدَّاکُمْ ذَلِکَ وَ ثَبَتَ فِی غَیْرِکُمْ وَ نَلْقَاکُمْ مُسْتَضْعَفِینَ مَقْهُورِینَ لَا یُرْقَبُ فِیکُمْ ذِمَّةُ نَبِیِّکُمْ (1) فَدَمَعَتْ عَیْنَا أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ نَعَمْ لَمْ تَزَلْ أَنْبِیَاءُ اللَّهِ (2) مُضْطَهَدَةً (3) مَقْهُورَةً مَقْتُولَةً بِغَیْرِ حَقٍّ وَ الظَّلَمَةُ غَالِبَةً وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ الشَّکُورُ قَالُوا فَإِنَّ الْأَنْبِیَاءَ وَ أَوْلَادَهُمْ عَلِمُوا مِنْ غَیْرِ تَعْلِیمٍ وَ أُوتُوا الْعِلْمَ تَلْقِیناً (4) وَ کَذَلِکَ یَنْبَغِی لِأَئِمَّتِهِمْ وَ خُلَفَائِهِمْ وَ أَوْصِیَائِهِمْ فَهَلْ أُوتِیتُمُ ذَلِکَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ادْنُهْ یَا
ص: 225
مُوسَی فَدَنَوْتُ فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی صَدْرِی ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَیِّدْهُ بِنَصْرِکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ثُمَّ قَالَ سَلُوهُ عَمَّا بَدَا لَکُمْ قَالُوا وَ کَیْفَ نَسْأَلُ طِفْلًا لَا یَفْقَهُ قُلْتُ سَلُونِی تَفَقُّهاً وَ دَعُوا الْعَنَتَ (1) قَالُوا أَخْبِرْنَا عَنِ الْآیَاتِ التِّسْعِ الَّتِی أُوتِیَهَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ قُلْتُ الْعَصَا وَ إِخْرَاجُهُ یَدَهُ مِنْ جَیْبِهِ بَیْضَاءَ وَ الْجَرَادُ وَ الْقُمَّلُ وَ الضَّفَادِعُ وَ الدَّمُ وَ رَفْعُ الطُّورِ وَ الْمَنُّ وَ السَّلْوَی آیَةً وَاحِدَةً وَ فَلْقُ الْبَحْرِ قَالُوا صَدَقْتَ فَمَا أُعْطِیَ نَبِیُّکُمْ مِنَ الْآیَاتِ اللَّاتِی نَفَتِ الشَّکَّ عَنْ قُلُوبِ مَنْ أُرْسِلَ إِلَیْهِ قُلْتُ آیَاتٌ کَثِیرَةٌ أَعُدُّهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَاسْمَعُوا وَ عُوا وَ افْقَهُوا أَمَّا أَوَّلُ ذَلِکَ فَإِنْ أَنْتُمْ تُقِرُّونَ أَنَّ الْجِنَّ کَانُوا یَسْتَرِقُونَ السَّمْعَ قَبْلَ مَبْعَثِهِ فَمُنِعَتْ فِی أَوَانِ (2) رِسَالَتِهِ بِالرُّجُومِ وَ انْقِضَاضِ النُّجُومِ وَ بُطْلَانِ الْکَهَنَةِ وَ السَّحَرَةِ وَ مِنْ ذَلِکَ کَلَامُ الذِّئْبِ یُخْبِرُ بِنُبُوَّتِهِ وَ اجْتِمَاعُ الْعَدُوِّ وَ الْوَلِیِّ عَلَی صِدْقِ لَهْجَتِهِ وَ صِدْقِ أَمَانَتِهِ وَ عَدَمُ جَهْلِهِ أَیَّامَ طُفُولِیَّتِهِ وَ حِینَ أَیْفَعَ وَ فَتًی (3) وَ کَهْلًا لَا یُعْرَفُ لَهُ شَکْلٌ (4) وَ لَا یُوَازِیهِ مِثْلٌ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ سَیْفَ بْنَ ذِی یَزَنَ حِینَ ظَفِرَ بِالْحَبَشَةِ وَفَدَ عَلَیْهِ (5) قُرَیْشٌ فِیهِمْ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فَسَأَلَهُمْ عَنْهُ وَ وَصَفَ لَهُمْ صِفَتَهُ فَأَقَرُّوا جَمِیعاً بِأَنَّ هَذِهِ الصِّفَةَ فِی مُحَمَّدٍ فَقَالَ هَذَا أَوَانُ مَبْعَثِهِ وَ مُسْتَقَرُّهُ أَرْضُ یَثْرِبَ وَ مَوْتُهُ بِهَا وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ أَبْرَهَةَ بْنَ یَکْسُومَ (6) قَادَ الْفِیَلَةَ إِلَی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ لِیَهْدِمَهُ قَبْلَ مَبْعَثِهِ فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ إِنَّ لِهَذَا الْبَیْتِ رَبّاً یَمْنَعُهُ ثُمَّ جَمَعَ أَهْلَ مَکَّةَ فَدَعَا وَ هَذَا بَعْدَ مَا أَخْبَرَهُ سَیْفُ بْنُ ذِی یَزَنَ فَأَرْسَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ وَ دَفَعَهُمْ عَنْ مَکَّةَ وَ أَهْلِهَا
ص: 226
وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ أَبَا جَهْلٍ عَمْرَو بْنَ هِشَامٍ الْمَخْزُومِیَّ أَتَاهُ وَ هُوَ نَائِمٌ خَلْفَ جِدَارٍ وَ مَعَهُ حَجَرٌ یُرِیدُ أَنْ یَرْمِیَهُ بِهِ فَالْتَصَقَ بِکَفِّهِ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ أَعْرَابِیّاً بَاعَ ذَوْداً لَهُ مِنْ أَبِی جَهْلٍ فَمَطَلَهُ (1) بِحَقِّهِ فَأَتَی قُرَیْشاً فَقَالَ أَعْدُونِی عَلَی أَبِی الْحَکَمِ فَقَدْ لَوَی بِحَقِّی فَأَشَارُوا إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یُصَلِّی فِی الْکَعْبَةِ فَقَالُوا ائْتِ هَذَا الرَّجُلَ فاستعدیه (فَاسْتَعْدِ) بِهِ عَلَیْهِ وَ هُمْ یَهْزَءُونَ بِالْأَعْرَابِیِّ فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَعْدِنِی عَلَی عَمْرِو بْنِ هِشَامٍ فَقَدْ مَنَعَنِی حَقِّی قَالَ نَعَمْ فَانْطَلَقَ مَعَهُ فَدَقَّ عَلَی أَبِی جَهْلٍ بَابَهُ فَخَرَجَ إِلَیْهِ مُتَغَیِّراً فَقَالَ لَهُ مَا حَاجَتُکَ قَالَ أَعْطِ الْأَعْرَابِیَّ حَقَّهُ قَالَ نَعَمْ وَ جَاءَ الْأَعْرَابِیُّ إِلَی قُرَیْشٍ فَقَالَ جَزَاکُمُ اللَّهُ خَیْراً انْطَلَقَ مَعِیَ الرَّجُلُ الَّذِی دَلَلْتُمُونِی عَلَیْهِ فَأَخَذَ حَقِّی وَ جَاءَ أَبُو جَهْلٍ فَقَالُوا أَعْطَیْتَ الْأَعْرَابِیَّ حَقَّهُ قَالَ نَعَمْ قَالُوا إِنَّمَا أَرَدْنَا أَنْ نُغْرِیَکَ بِمُحَمَّدٍ (2) وَ نَهْزَأَ بِالْأَعْرَابِیِّ فَقَالَ مَا هُوَ إِلَّا دَقَّ (3) بَابِی فَخَرَجْتُ إِلَیْهِ فَقَالَ أَعْطِ الْأَعْرَابِیَّ حَقَّهُ وَ فَوْقَهُ مِثْلُ الْفَحْلِ فَاتِحاً فَاهُ کَأَنَّهُ یُرِیدُنِی فَقَالَ أَعْطِهِ حَقَّهُ فَلَوْ قُلْتُ لَا لَابْتَلَعَ رَأْسِی فَأَعْطَیْتُهُ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ قُرَیْشاً أَرْسَلَتِ النَّضْرَ بْنَ الْحَارِثِ وَ عَلْقَمَةَ بْنَ أَبِی مُعَیْطٍ بِیَثْرِبَ إِلَی الْیَهُودِ وَ قَالُوا لَهُمَا إِذَا قَدَّمْتُمَا عَلَیْهِمْ فَسَائِلُوهُمْ عَنْهُ وَ هُمَا قَدْ سَأَلُوهُمْ عَنْهُ فَقَالُوا صِفُوا لَنَا صِفَتَهُ فَوَصَفُوهُ وَ قَالُوا مَنْ تَبِعَهُ مِنْکُمْ قَالُوا سَفِلَتُنَا فَصَاحَ حِبْرٌ مِنْهُمْ فَقَالَ هَذَا النَّبِیُّ الَّذِی نَجِدُ نَعْتَهُ فِی التَّوْرَاةِ وَ نَجِدُ قَوْمَهُ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لَهُ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ قُرَیْشاً أَرْسَلَتْ سُرَاقَةَ بْنَ جُعْشُمٍ حَتَّی یَخْرُجَ إِلَی الْمَدِینَةِ فِی طَلَبِهِ فَلَحِقَ بِهِ فَقَالَ صَاحِبُهُ هَذَا سُرَاقَةُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ اکْفِنِیهِ فَسَاخَتْ قَوَائِمُ ظَهْرِهِ (4) فَنَادَاهُ یَا مُحَمَّدُ خَلِّ عَنِّی بِمَوْثِقٍ أُعْطِیکَهُ أَنْ لَا أُنَاصِحَ غَیْرَکَ وَ کُلَّ مَنْ عَادَاکَ لَا أُصَالِحَ
ص: 227
فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ صَادِقَ الْمَقَالِ فَأَطْلِقْ فَرَسَهُ فَأُطْلِقَ فَوَفَی وَ مَا انْثَنَی بَعْدُ (1) وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ عَامِرَ بْنَ الطُّفَیْلِ وَ أَزْیَدَ (2) بْنَ قَیْسٍ أَتَیَا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَامِرٌ لِأَزْیَدَ إِذَا أَتَیْنَاهُ فَأَنَا أُشَاغِلُهُ عَنْکَ فَاعْلُهُ بِالسَّیْفِ (3) فَلَمَّا دَخَلَا عَلَیْهِ قَالَ عَامِرٌ یَا مُحَمَّدُ حَالَ (4) قَالَ لَا حَتَّی تَقُولَ لَا إِلَهَ (5) إِلَّا اللَّهُ وَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ هُوَ یَنْظُرُ إِلَی أَزْیَدَ وَ أَزْیَدُ لَا یَخْبُرُ شَیْئاً فَلَمَّا طَالَ ذَلِکَ نَهَضَ وَ خَرَجَ وَ قَالَ لِأَزْیَدَ مَا کَانَ أَحَدٌ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَخْوَفَ مِنْکَ عَلَی نَفْسِهِ فَتْکاً مِنْکَ وَ لَعَمْرِی لَا أَخَافُکَ بَعْدَ الْیَوْمَ قَالَ (6) لَهُ أَزْیَدُ لَا تَعْجَلْ فَإِنِّی مَا هَمَمْتُ بِمَا أَمَرْتَنِی بِهِ إِلَّا دَخَلَتِ (7) الرِّجَالُ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ حَتَّی مَا أُبْصِرُ غَیْرَکَ فَأَضْرِبُکَ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ أَزْیَدَ بْنَ قَیْسٍ وَ النَّضْرَ بْنَ الْحَارِثِ اجْتَمَعَا عَلَی أَنْ یَسْأَلَاهُ عَنِ الْغُیُوبِ فَدَخَلَا عَلَیْهِ فَأَقْبَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلَی أَزْیَدَ فَقَالَ یَا أَزْیَدُ أَ تَذْکُرُ مَا جِئْتَ لَهُ یَوْمَ کَذَا (8) وَ مَعَکَ عَامِرُ بْنُ الطُّفَیْلِ وَ أَخْبَرَ بِمَا کَانَ مِنْهُمَا فَقَالَ أَزْیَدُ وَ اللَّهِ مَا حَضَرَنِی وَ عَامِراً أَحَدٌ وَ مَا أَخْبَرَکَ بِهَذَا إِلَّا مَلَکُ السَّمَاءِ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ نَفَراً مِنَ الْیَهُودِ أَتَوْهُ فَقَالُوا لِأَبِی الْحَسَنِ جَدِّی اسْتَأْذِنْ لَنَا عَلَی ابْنِ عَمِّکَ نَسْأَلُهُ فَدَخَلَ (9) عَلِیٌّ علیه السلام فَأَعْلَمَهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ مَا یُرِیدُونَ مِنِّی فَإِنِّی
ص: 228
عَبْدٌ مِنْ عَبِیدِ اللَّهِ لَا أَعْلَمُ إِلَّا مَا عَلَّمَنِی رَبِّی ثُمَّ قَالَ أَذِنَ لَهُمْ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ فَقَالَ أَ تَسْأَلُونِّی عَمَّا جِئْتُمْ لَهُ أَمْ أُنَبِّئُکُمْ قَالُوا نَبِّئْنَا قَالَ جِئْتُمْ تَسْأَلُونِّی عَنْ ذِی الْقَرْنَیْنِ قَالُوا نَعَمْ قَالَ کَانَ غُلَاماً مِنْ أَهْلِ الرُّومِ ثُمَّ مَلَکَ وَ أَتَی مَطْلَعَ الشَّمْسِ وَ مَغْرِبَهَا ثُمَّ بَنَی السَّدَّ فِیهَا قَالُوا نَشْهَدُ أَنَّ هَذَا کَذَا وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ وَابِصَةَ بْنَ مَعْبَدٍ الْأَسَدِیَّ أَتَاهُ فَقَالَ لَا أَدَعُ مِنَ الْبِرِّ وَ الْإِثْمِ شَیْئاً إِلَّا سَأَلْتُهُ عَنْهُ فَلَمَّا أَتَاهُ قَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ إِلَیْکَ یَا وَابِصَةُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ دَعْهُ ادْنُهْ یَا وَابِصَةُ فَدَنَوْتُ فَقَالَ أَ تَسْأَلُ عَمَّا جِئْتَ لَهُ أَوْ أُخْبِرُکَ قَالَ أَخْبِرْنِی قَالَ جِئْتَ تَسْأَلُ عَنِ الْبِرِّ وَ الْإِثْمِ قَالَ نَعَمْ فَضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ یَا وَابِصَةُ الْبِرُّ مَا اطْمَأَنَّتْ بِهِ النَّفْسُ وَ الْبِرُّ مَا اطْمَأَنَّ بِهِ الصَّدْرُ وَ الْإِثْمُ مَا تَرَدَّدَ فِی الصَّدْرِ وَ جَالَ فِی الْقَلْبِ وَ إِنْ أَفْتَاکَ النَّاسُ وَ أَفْتَوْکَ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ أَتَاهُ وَفْدُ عَبْدِ الْقَیْسِ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ فَلَمَّا أَدْرَکُوا حَاجَتَهُمْ عِنْدَهُ قَالَ ائْتُونِی بِتَمْرِ أَهْلِکُمْ مِمَّا مَعَکُمْ فَأَتَاهُ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ بِنَوْعٍ مِنْهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذَا یُسَمَّی کَذَا وَ هَذَا یُسَمَّی کَذَا فَقَالُوا أَنْتَ أَعْلَمُ بِتَمْرِ أَرْضِنَا فَوَصَفَ لَهُمْ أَرْضَهُمْ فَقَالُوا أَ دَخَلْتَهَا قَالَ لَا وَ لَکِنْ فُسِحَ لِی فَنَظَرْتُ إِلَیْهَا فَقَامَ رَجُلٌ مِنْهُمْ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا خَالِی وَ بِهِ خَبَلٌ (1) فَأَخَذَ بِرِدَائِهِ ثُمَّ قَالَ اخْرُجْ عَدُوَّ اللَّهِ ثَلَاثاً ثُمَّ أَرْسَلَهُ فَبَرَأَ وَ أَتَوْهُ بِشَاةٍ هَرِمَةٍ فَأَخَذَ أَحَدَ أُذُنَیْهَا بَیْنَ أَصَابِعِهِ فَصَارَ لَهَا مِیسَماً ثُمَّ قَالَ خُذُوهَا فَإِنَّ هَذِهِ السِّمَةَ فِی آذَانِ مَا تَلِدُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَهِیَ تَوَالَدُ وَ تِلْکَ فِی آذَانِهَا مَعْرُوفَةً غَیْرَ مَجْهُولَةٍ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ فِی سَفَرٍ فَمَرَّ عَلَی بَعِیرٍ قَدْ أَعْیَا (2) وَ قَامَ مُبَرِّکاً (3) عَلَی أَصْحَابِهِ فَدَعَا بِمَاءٍ فَتَمَضْمَضَ مِنْهُ فِی إِنَاءٍ وَ تَوَضَّأَ وَ قَالَ افْتَحْ فَاهُ فَصَبَّ فِی فِیهِ فَمَرَّ ذَلِکَ الْمَاءُ عَلَی رَأْسِهِ وَ حَارِکِهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ احْمِلْ خَلَّاداً وَ عَامِراً وَ رَفِیقَهُمَا (4) وَ هُمَا صَاحِبَا الْجَمَلِ
ص: 229
فَرَکِبُوهُ وَ إِنَّهُ لَیَهْتَزُّ بِهِمْ أَمَامَ الْخَیْلِ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ نَاقَةً لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ ضَلَّتْ فِی سَفَرٍ کَانَتْ فِیهِ فَقَالَ صَاحِبُهَا لَوْ کَانَ نَبِیّاً یَعْلَمُ أَمْرَ (1) النَّاقَةِ فَبَلَغَ ذَاکَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْغَیْبُ لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا اللَّهُ انْطَلِقْ یَا فُلَانُ فَإِنَّ نَاقَتَکَ بِمَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا قَدْ تَعَلَّقَ زِمَامُهَا بِشَجَرَةٍ فَوَجَدَهَا کَمَا قَالَ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ مَرَّ عَلَی بَعِیرٍ سَاقِطٍ فَتَبَصْبَصَ لَهُ فَقَالَ إِنَّهُ لَیَشْکُو شَرَّ وِلَایَةِ أَهْلِهِ لَهُ وَ سَأَلَهُ أَنْ یُخْرَجَ عَنْهُمْ فَسَأَلَ عَنْ صَاحِبِهِ فَأَتَاهُ فَقَالَ بِعْهُ وَ أَخْرِجْهُ عَنْکَ فَأَنَاخَ الْبَعِیرُ یَرْغُو ثُمَّ نَهَضَ وَ تَبِعَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَسْأَلُنِی أَنْ أَتَوَلَّی أَمْرَهُ فَبَاعَهُ مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمْ یَزَلْ عِنْدَهُ إِلَی أَیَّامِ صِفِّینَ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ فِی مَسْجِدِهِ إِذْ أَقْبَلَ جَمَلٌ نَادٌّ (2) حَتَّی وَضَعَ رَأْسَهُ فِی حِجْرِهِ ثُمَّ خَرْخَرَ (3) فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَزْعُمُ هَذَا أَنَّ صَاحِبَهُ یُرِیدُ أَنْ یَنْحَرَهُ فِی وَلِیمَةٍ عَلَی ابْنِهِ فَجَاءَ یَسْتَغِیثُ فَقَالَ رَجُلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا لِفُلَانٍ وَ قَدْ أَرَادَ بِهِ ذَلِکَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ وَ سَأَلَهُ أَنْ لَا یَنْحَرَهُ فَفَعَلَ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ دَعَا عَلَی مُضَرَ فَقَالَ اللَّهُمَّ اشْدُدْ وَطْأَتَکَ عَلَی مُضَرَ وَ اجْعَلْهَا عَلَیْهِمْ کَسِنِی یُوسُفَ فَأَصَابَهُمْ سِنُونَ فَأَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ فَوَ اللَّهِ مَا أَتَیْتُکَ حَتَّی لَا یَخْطِرَ لَنَا فَحْلٌ وَ لَا یَتَرَدَّدَ مِنَّا رَائِحٌ (4) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ دَعَوْتُکَ فَأَجَبْتَنِی وَ سَأَلْتُکَ فَأَعْطَیْتَنِی اللَّهُمَّ فَاسْقِنَا غَیْثاً مُغِیثاً مَرِیئاً سَرِیعاً (5) طَبَقاً سِجَالًا عَاجِلًا غَیْرَ رَائِثٍ (6) نَافِعاً غَیْرَ ضَارٍّ فَمَا قَامَ حَتَّی مَلَأَ کُلُّ شَیْ ءٍ وَ دَامَ عَلَیْهِمْ جُمْعَةً فَأَتَوْهُ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ انْقَطَعَتْ سُبُلُنَا وَ أَسْوَاقُنَا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَوَالَیْنَا وَ لَا عَلَیْنَا فَانْجَابَتِ السَّحَابَةُ عَنِ الْمَدِینَةِ وَ صَارَ فِیمَا حَوْلَهَا وَ أُمْطِرُوا أَشْهُراً (7)
ص: 230
وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ تَوَجَّهَ إِلَی الشَّامِ قَبْلَ مَبْعَثِهِ مَعَ نَفَرٍ مِنْ قُرَیْشٍ فَلَمَّا کَانَ بِحِیَالِ بَحِیرٍ (1) الرَّاهِبِ نَزَلُوا بِفِنَاءِ دَیْرِهِ وَ کَانَ عَالِماً بِالْکُتُبِ وَ قَدْ کَانَ قَرَأَ فِی التَّوْرَاةِ مُرُورَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِهِ وَ عَرَفَ أَوَانَ ذَلِکَ فَأَمَرَ فَدُعِیَ إِلَی طَعَامِهِ فَأَقْبَلَ یَطْلُبُ الصِّفَةَ فِی الْقَوْمِ فَلَمْ یَجِدْهَا فَقَالَ هَلْ بَقِیَ فِی رِحَالِکُمْ أَحَدٌ فَقَالُوا غُلَامٌ یَتِیمٌ فَقَامَ بَحِیرٌ الرَّاهِبُ فَأَطْلَعَ فَإِذَا هُوَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَائِمٌ وَ قَدْ أَظَلَّتْهُ سَحَابَةٌ فَقَالَ لِلْقَوْمِ ادْعُوا هَذَا الْیَتِیمَ فَفَعَلُوا وَ بَحِیرٌ مُشْرِفٌ عَلَیْهِ وَ هُوَ یَسِیرُ وَ السَّحَابَةُ قَدْ أَظَلَّتْهُ فَأَخْبَرَ الْقَوْمَ بِشَأْنِهِ وَ أَنَّهُ سَیُبْعَثُ فِیهِمْ رَسُولًا وَ مَا یَکُونُ مِنْ حَالِهِ وَ أَمْرِهِ فَکَانَ الْقَوْمُ بَعْدَ ذَلِکَ یَهَابُونَهُ وَ یُجِلُّونَهُ فَلَمَّا قَدِمُوا أَخْبَرُوا قُرَیْشاً بِذَلِکَ (2) وَ کَانَ مَعَهُمْ عَبْدُ خَدِیجَةَ بِنْتِ خُوَیْلِدٍ فَرَغِبَتْ فِی تَزْوِیجِهِ وَ هِیَ سَیِّدَةُ نِسَاءِ قُرَیْشٍ وَ قَدْ خَطَبَهَا کُلُّ صِنْدِیدٍ وَ رَئِیسٍ قَدْ أَبَتْهُمْ فَزَوَّجَتْهُ نَفْسَهَا بِالَّذِی بَلَغَهَا مِنْ خَبَرِ بَحِیرٍ (3) وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ بِمَکَّةَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ أَیَّامَ أَلَبَّتْ عَلَیْهِ قَوْمُهُ وَ عَشَائِرُهُ فَأَمَرَ عَلِیّاً أَنْ یَأْمُرَ خَدِیجَةَ أَنْ تَتَّخِذَ لَهُ طَعَاماً فَفَعَلَتْ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَدْعُوَ لَهُ أَقْرِبَاءَهُ مِنْ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَدَعَا أَرْبَعِینَ رَجُلًا فَقَالَ أَحْضِرْ لَهُمْ طَعَاماً یَا عَلِیُّ فَأَتَاهُ بِثَرِیدَةٍ وَ طَعَامٍ یَأْکُلُهُ الثَّلَاثَةُ وَ الْأَرْبَعَةُ فَقَدَّمَهُ إِلَیْهِمْ وَ قَالَ کُلُوا وَ سَمُّوا فَسَمَّی (4) وَ لَمْ یُسَمِّ الْقَوْمُ فَأَکَلُوا وَ صَدَرُوا شَبْعَی (5) فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ جَادَ مَا سَحَرَکُمْ مُحَمَّدٌ یُطْعِمُ مِنْ طَعَامِ ثَلَاثَةِ رِجَالٍ أَرْبَعِینَ رَجُلًا هَذَا وَ اللَّهِ السَّحَرُ (6) الَّذِی لَا بَعْدَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام ثُمَّ أَمَرَنِی بَعْدَ أَیَّامٍ فَاتَّخَذْتُ لَهُ مِثْلَهُ وَ دَعَوْتُهُمْ بِأَعْیَانِهِمْ فَطَعِمُوا وَ صَدَرُوا (7)
ص: 231
وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ دَخَلْتُ السُّوقَ فَابْتَعْتُ لَحْماً بِدِرْهَمٍ وَ ذُرَةً بِدِرْهَمٍ وَ أَتَیْتُ (1) فَاطِمَةَ علیها السلام حَتَّی إِذَا فَرَغَتْ مِنَ الْخَبْزِ وَ الطَّبْخِ قَالَتْ لَوْ دَعَوْتَ أَبِی فَأَتَیْتُهُ وَ هُوَ مُضْطَجِعٌ وَ هُوَ یَقُولُ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْجُوعِ ضَجِیعاً فَقُلْتُ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ عِنْدَنَا طَعَاماً فَقَامَ وَ اتَّکَأَ عَلَیَّ وَ مَضَیْنَا نَحْوَ فَاطِمَةَ علیها السلام فَلَمَّا دَخَلْنَا قَالَ هَلُمَّ طَعَامَکِ یَا فَاطِمَةُ فَقَدَّمَتْ إِلَیْهِ الْبُرْمَةَ وَ الْقُرْصَ فَغَطَّی الْقُرْصَ وَ قَالَ اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِی طَعَامِنَا ثُمَّ قَالَ اغْرُفِی لِعَائِشَةَ فَغَرَفَتْ ثُمَّ قَالَ اغْرُفِی لِأُمِّ سَلَمَةَ (2) فَمَا زَالَتْ تَغْرُفُ حَتَّی وَجَّهَتْ إِلَی نِسَائِهِ التِّسْعِ قُرْصَةً قُرْصَةً وَ مَرَقاً ثُمَّ قَالَ اغْرُفِی لِابْنَیْکِ وَ بَعْلِکِ ثُمَّ قَالَ اغْرُفِی وَ کُلِی وَ أَهْدِی لِجَارَاتِکِ فَفَعَلَتْ وَ بَقِیَ عِنْدَهُمْ أَیَّاماً یَأْکُلُونَ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ امْرَأَةَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْلِمٍ أَتَتْهُ بِشَاةٍ مَسْمُومَةٍ وَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِشْرُ بْنُ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ فَتَنَاوَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الذِّرَاعَ وَ تَنَاوَلَ بِشْرٌ الْکُرَاعَ فَأَمَّا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَلَاکَهَا وَ لَفَظَهَا وَ قَالَ إِنَّهَا لَتُخْبِرُنِی أَنَّهَا مَسْمُومَةٌ وَ أَمَّا بِشْرٌ فَلَاکَ الْمُضْغَةَ وَ ابْتَلَعَهَا فَمَاتَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهَا فَأَقَرَّتْ فَقَالَ مَا حَمَلَکِ عَلَی مَا فَعَلْتِ قَالَتْ قَتَلْتَ زَوْجِی وَ أَشْرَافَ قَوْمِی فَقُلْتُ إِنْ کَانَ مَلِکاً قَتَلْتُهُ وَ إِنْ کَانَ نَبِیّاً فَسَیُطْلِعُهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی ذَلِکَ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیَّ قَالَ رَأَیْتُ النَّاسَ یَوْمَ الْخَنْدَقِ یَحْفِرُونَ وَ هُمْ خِمَاصٌ (3) وَ رَأَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَحْفِرُ وَ بَطْنُهُ خَمِیصٌ فَأَتَیْتُ أَهْلِی فَأَخْبَرْتُهَا فَقَالَتْ مَا عِنْدَنَا إِلَّا هَذِهِ الشَّاةُ وَ مُحْرَزٌ مِنْ ذُرَةٍ قَالَ فَاخْبِزِی وَ ذَبَحَ الشَّاةَ وَ طَبَخُوا شِقَّهَا وَ شَوَوْا الْبَاقِیَ حَتَّی إِذَا أَدْرَکَ أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ اتَّخَذْتُ طَعَاماً فَأْتِنِی أَنْتَ وَ مَنْ أَحْبَبْتَ فَشَبَّکَ أَصَابِعَهُ فِی یَدِهِ ثُمَّ نَادَی أَلَا إِنَّ جَابِراً یَدْعُوکُمْ إِلَی طَعَامِهِ فَأَتَی أَهْلَهُ مَذْعُوراً خَجِلًا فَقَالَ لَهَا هِیَ الْفَضِیحَةُ قَدْ جَفَلَ (4) بها (بِهِمْ) أَجْمَعِینَ فَقَالَتْ أَنْتَ دَعَوْتَهُمْ أَمْ هُوَ قَالَ هُوَ قَالَتْ فَهُوَ أَعْلَمُ بِهِمْ فَلَمَّا رَآنَا أَمَرَ بِالْأَنْطَاعِ (5) فَبُسِطَتْ عَلَی الشَّوَارِعِ وَ أَمَرَهُ
ص: 232
أَنْ یَجْمَعَ (1) التَّوَارِیَ یَعْنِی قِصَاعاً کَانَتْ مِنْ خَشَبٍ وَ الْجِفَانَ ثُمَّ قَالَ مَا عِنْدَکُمْ مِنَ الطَّعَامِ فَأَعْلَمْتُهُ فَقَالَ غَطُّوا السِّدَانَةَ (2) وَ الْبُرْمَةَ وَ التَّنُّورَ وَ اغْرُفُوا وَ أَخْرِجُوا الْخُبْزَ وَ اللَّحْمَ وَ غَطُّوا فَمَا زَالُوا یَغْرُفُونَ وَ یَنْقُلُونَ وَ لَا یَرَوْنَهُ یَنْقُصُ شَیْئاً حَتَّی شَبِعَ الْقَوْمُ وَ هُمْ ثَلَاثَةُ آلَافٍ ثُمَّ أَکَلَ جَابِرٌ وَ أَهْلُهُ وَ أَهْدُوا وَ بَقِیَ عِنْدَهُمْ أَیَّاماً وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ سَعْدَ بْنَ عِبَادَةَ الْأَنْصَارِیَّ أَتَاهُ عَشِیَّةً وَ هُوَ صَائِمٌ فَدَعَاهُ إِلَی طَعَامِهِ وَ دَعَا مَعَهُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَلَمَّا أَکَلُوا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله نَبِیٌّ وَ وَصِیٌّ أَیَا سَعْدُ (3) أَکَلَ طَعَامَکَ الْأَبْرَارُ وَ أَفْطَرَ عِنْدَکَ الصَّائِمُونَ وَ صَلَّتْ عَلَیْکُمُ الْمَلَائِکَةُ فَحَمَلَهُ سَعْدٌ عَلَی حِمَارٍ قَطُوفٍ وَ أَلْقَی عَلَیْهِ قَطِیفَةً فَرَجَعَ الْحِمَارُ وَ إِنَّهُ لَهِمْلَاجٌ مَا یُسَایَرُ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ أَقْبَلَ مِنَ الْحُدَیْبِیَةِ وَ فِی الطَّرِیقِ مَاءٌ یَخْرُجُ مِنْ وَشَلٍ بِقَدْرِ مَا یُرْوِی الرَّاکِبَ وَ الرَّاکِبَیْنِ فَقَالَ مَنْ سَبَقَنَا إِلَی الْمَاءِ فَلَا یَسْتَقِیَنَّ مِنْهُ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَیْهِ دَعَا بِقَدَحٍ فَتَمَضْمَضَ فِیهِ ثُمَّ صَبَّهُ فِی الْمَاءِ فَفَاضَ الْمَاءُ فَشَرِبُوا وَ مَلَئُوا أَدَاوَاهُمْ وَ مَیَاضِیَهُمْ وَ تَوَضَّئُوا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَئِنْ بَقِیتُمْ وَ بَقِیَ (4) مِنْکُمْ لیسقین (5) (لَیَسْمَعَنَ) بِهَذَا الْوَادِی یَسْقِی مَا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنْ کَثْرَةِ مَائِهِ فَوَجَدُوا ذَلِکَ کَمَا قَالَ وَ مِنْ ذَلِکَ إِخْبَارُهُ عَنِ الْغُیُوبِ وَ مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ فَوَجَدُوا ذَلِکَ مُوَافِقاً لِمَا یَقُولُ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ أَخْبَرَ صَبِیحَةَ اللَّیْلَةِ الَّتِی أُسْرِیَ بِهِ بِمَا رَأَی فِی سَفَرِهِ فَأَنْکَرَ ذَلِکَ بَعْضٌ وَ صَدَّقَهُ بَعْضٌ فَأَخْبَرَهُمْ بِمَا رَأَی مِنَ الْمَارَّةِ وَ الْمُمْتَارَةِ وَ هَیْئَتِهِمْ وَ مَنَازِلِهِمْ وَ مَا مَعَهُمْ مِنَ الْأَمْتِعَةِ وَ أَنَّهُ رَأَی عِیراً أَمَامَهَا بَعِیرٌ أَوْرَقُ وَ أَنَّهُ یَطْلُعُ یَوْمَ کَذَا مِنَ الْعَقَبَةِ مَعَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَعَدَوْا یَطْلُبُونَ تَکْذِیبَهُ لِلْوَقْتِ الَّذِی وَقَّتَهُ لَهُمْ فَلَمَّا کَانُوا هُنَاکَ طَلَعَتِ الشَّمْسُ فَقَالَ بَعْضُهُمْ کَذَبَ السَّاحِرُ وَ بَصُرَ آخَرُونَ بِالْعِیرِ قَدْ أَقْبَلَتْ یَقْدُمُهَا الْأَوْرَقُ فَقَالُوا صَدَقَ هَذِهِ نِعَمٌ قَدْ أَقْبَلَتْ
ص: 233
وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ أَقْبَلَ مِنْ تَبُوکَ فَجَهَدُوا عَطَشاً وَ بَادَرَ النَّاسُ إِلَیْهِ یَقُولُونَ الْمَاءَ الْمَاءَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لِأَبِی هُرَیْرَةَ هَلْ مَعَکَ مِنَ الْمَاءِ شَیْ ءٌ قَالَ کَقَدْرِ قَدَحٍ فِی مِیضَاتِی قَالَ هَلُمَّ مِیضَاتَکَ فَصَبَّ مَا فِیهِ فِی قَدَحٍ وَ دَعَا وَ أَوْعَاهُ (1) وَ قَالَ نَادِ مَنْ أَرَادَ الْمَاءَ فَأَقْبَلُوا یَقُولُونَ الْمَاءَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا زَالَ یَسْکُبُ وَ أَبُو هُرَیْرَةَ یَسْقِی حَتَّی رَوِیَ الْقَوْمُ أَجْمَعُونَ وَ مَلَئُوا مَا مَعَهُمْ ثُمَّ قَالَ لِأَبِی هُرَیْرَةَ اشْرَبْ فَقَالَ بَلْ آخِرُکُمْ شُرْباً فَشَرِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ شَرِبَ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ أُخْتَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ رَوَاحَةَ الْأَنْصَارِیِّ مَرَّتْ بِهِ أَیَّامَ حَفْرِهِمُ الْخَنْدَقَ فَقَالَ لَهَا أَیْنَ تُرِیدِینَ (2) قَالَتْ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بِهَذِهِ التَّمَرَاتِ فَقَالَ هَاتِیهِنَّ فَنَثَرَتْ فِی کَفِّهِ ثُمَّ دَعَا بِالْأَنْطَاعِ وَ فَرَّقَهَا عَلَیْهَا وَ غَطَّاهَا بِالْأُزُرِ وَ قَامَ وَ صَلَّی فَفَاضَ التَّمْرُ عَلَی الْأَنْطَاعِ ثُمَّ نَادَی هَلُمُّوا وَ کُلُوا فَأَکَلُوا وَ شَبِعُوا وَ حَمَلُوا مَعَهُمْ وَ دَفَعَ مَا بَقِیَ إِلَیْهَا وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ فِی سَفَرٍ فَأَجْهَدُوا جُوعاً فَقَالَ مَنْ کَانَ مَعَهُ زَادٌ فَلْیَأْتِنَا بِهِ فَأَتَاهُ نَفَرٌ مِنْهُمْ بِمِقْدَارِ صَاعٍ فَدَعَا بِالْأُزُرِ وَ الْأَنْطَاعِ ثُمَّ صَبَّ (3) التَّمْرَ عَلَیْهَا (4) وَ دَعَا رَبَّهُ فَأَکْثَرَ اللَّهُ ذَلِکَ التَّمْرَ حَتَّی کَانَ أَزْوَادَهُمْ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ أَقْبَلَ مِنْ بَعْضِ أَسْفَارِهِ فَأَتَاهُ قَوْمٌ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لَنَا بِئْراً إِذَا کَانَ الْقَیْظُ (5) اجْتَمَعْنَا عَلَیْهَا وَ إِذَا کَانَ الشِّتَاءُ تَفَرَّقْنَا عَلَی مِیَاهٍ حَوْلَنَا وَ قَدْ صَارَ مَنْ حَوْلَنَا عَدُوّاً لَنَا فَادْعُ اللَّهَ فِی بِئْرِنَا فَتَفَلَ صلی الله علیه و آله فِی بِئْرِهِمْ فَفَاضَتِ الْمِیَاهُ الْمَغِیبَةُ وَ کَانُوا لَا یَقْدِرُونَ أَنْ یَنْظُرُوا إِلَی قَعْرِهَا بَعْدُ مِنْ کَثْرَةِ مَائِهَا فَبَلَغَ ذَلِکَ مُسَیْلَمَةَ الْکَذَّابَ فَحَاوَلَ مِثْلَهُ مِنْ قَلِیبٍ قَلِیلٍ مَاؤُهُ فَتَفَلَ الْأَنْکَدُ فِی الْقَلِیبِ فَغَارَ مَاؤُهُ وَ صَارَ کَالْجُبُوبِ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ سُرَاقَةَ بْنَ جُعْشُمٍ حِینَ وَجَّهَهُ قُرَیْشٌ فِی طَلَبِهِ نَاوَلَهُ نَبْلًا مِنْ کِنَانَتِهِ وَ قَالَ لَهُ سَتَمُرُّ بِرُعَاتِی فَإِذَا وَصَلْتَ إِلَیْهِمْ فَهَذَا عَلَامَتِی اطْعَمْ عِنْدَهُمْ وَ اشْرَبْ فَلَمَّا انْتَهَی
ص: 234
إِلَیْهِمْ أَتَوْهُ بِعَنْزٍ حَائِلٍ (1) فَمَسَحَ صلی الله علیه و آله ضَرْعَهَا فَصَارَتْ حَامِلًا وَ دَرَّتْ حَتَّی مَلَئُوا الْإِنَاءَ وَ ارْتَوَوْا وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ نَزَلَ بِأُمِّ شَرِیکٍ فَأَتَتْهُ بِعُکَّةٍ فِیهَا سَمْنٌ یَسِیرٌ فَأَکَلَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ ثُمَّ دَعَا لَهَا بِالْبَرَکَةِ فَلَمْ تَزَلِ الْعُکَّةُ تَصُبُّ سَمْناً أَیَّامَ حَیَاتِهَا وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ أَمَّ جَمِیلٍ امْرَأَةَ أَبِی لَهَبٍ أَتَتْهُ حِینَ نَزَلَتْ سُورَةُ تَبَّتْ وَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَبُو بَکْرِ بْنُ أَبِی قُحَافَةَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذِهِ أَمُّ جَمِیلٍ مُحْفَظَةً أَیْ مُغْضَبَةً تُرِیدُکَ وَ مَعَهَا حَجَرٌ تُرِیدُ أَنْ تَرْمِیَکَ بِهِ فَقَالَ إِنَّهَا لَا تَرَانِی فَقَالَتْ لِأَبِی بَکْرٍ أَیْنَ صَاحِبُکَ قَالَ حَیْثُ شَاءَ اللَّهُ قَالَتْ لَقَدْ جِئْتُهُ وَ لَوْ أَرَاهُ لَرَمَیْتُهُ فَإِنَّهُ هَجَانِی وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی إِنِّی لَشَاعِرَةٌ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَمْ تَرَکَ قَالَ لَا ضَرَبَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَهَا حِجَاباً وَ مِنْ ذَلِکَ کِتَابُهُ الْمُهَیْمِنُ الْبَاهِرُ لِعُقُولِ النَّاظِرِینَ مَعَ مَا أُعْطِیَ مِنَ الْخِلَالِ (2) الَّتِی إِنْ ذَکَرْنَاهَا لَطَالَتْ فَقَالَتِ الْیَهُودُ وَ کَیْفَ لَنَا بِأَنْ (3) نَعْلَمَ أَنَّ هَذَا کَمَا وَصَفْتَ فَقَالَ لَهُمْ مُوسَی علیه السلام وَ کَیْفَ لَنَا بِأَنْ (4) نَعْلَمَ أَنَّ مَا تَذْکُرُونَ مِنْ آیَاتِ مُوسَی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ عَلَی مَا تَصِفُونَ قَالُوا عَلِمْنَا ذَلِکَ بِنَقْلِ الْبَرَرَةِ الصَّادِقِینَ قَالَ لَهُمْ فَاعْلَمُوا صِدْقَ مَا أَتَیْنَاکُمْ (5) بِهِ بِخَبَرِ طِفْلٍ (6) لَقَّنَهُ اللَّهُ مِنْ غَیْرِ تَلْقِینٍ وَ لَا مَعْرِفَةٍ عَنِ النَّاقِلِینَ فَقَالُوا نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّکُمُ الْأَئِمَّةُ وَ الْقَادَةُ وَ الْحُجَجُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ فَوَثَبَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیَّ ثُمَّ قَالَ أَنْتَ الْقَائِمُ مِنْ بَعْدِی فَلِهَذَا قَالَتِ الْوَاقِفَةُ إِنَّهُ حَیٌّ وَ إِنَّهُ الْقَائِمُ ثُمَّ کَسَاهُمْ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ وَهَبَ لَهُمْ وَ انْصَرَفُوا مُسْلِمِینَ (7).
ص: 235
**[ترجمه]قرب الإسناد: امام رضا علیه السلام از پدر ارجمندش امام کاظم علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمود: وقتی کودکی پنج وجبی بودم روزی نزد پدرم امام صادق علیه السلام نشسته بودم که ناگاه گروهی از یهودیان بر ایشان وارد شدند و عرض کردند: آیا تو پسر محمد پیامبر این امت هستی و بر اهل زمین حجتی؟ فرمود: بله. عرض کردند: ما از تورات درمییابیم که خداوند تبارک و تعالی به ابراهیم و فرزندانش کتاب و حُکم و نبوت داد و مُلک و امامت را از برای آنان نهاد، همچنین درمییابیم که نبوت و خلافت و وصیت از فرزندان پیامبران درنمیگذرد، پس چرا از شما درگذشته و به کسانی جز شما رسیده و ما شما را مردانی ناتوان و مغلوب میبینیم که نمیتوانید پیمان پیامبرتان را پاس دارید؟ در آن دم اشک از چشمان امام صادق علیه السلام جاری شد و فرمود: بله، پیامبران همواره ستمدیده و مغلوب بودهاند و به ناحق کشته میشدهاند و این ظلم بوده که غالب بوده و تنها اندکی از بندگان خدا شاکر بودهاند. عرض کردند: پیامبران و فرزندانشان بدون هیچ آموزشی عالم بودهاند و با تلقین وحی صاحب علم بودهاند و این ویژگی برای امامان و خلفا و اوصیاء ایشان نیز بایسته است، آیا این به شما نیز داده شده؟ امام صادق علیه السلام فرمود:
ص: 225
ای موسی! بیا نزدیک. من جلو رفتم و حضرت دست بر سینهام کشید و فرمود: خداوندا به حق محمد و آل محمد او را با یاری خود تأیید فرما. سپس فرمود: هر چه میخواهید از او بپرسید. عرض کردند: چگونه از کودکی بپرسیم که نمیداند؟ من گفتم: به قصد آگاه شدن از من بپرسید و نه به قصد لجاجت. گفتند: ما را از آن نُه نشانهای آگاه ساز که موسی بن عمران علیه السلام آورد. گفتم:
عصا و دستی که سپید از گریبان درآورد و ملخ و شپش و قورباغه و خون و بلند کردن طور و منّ و سلوی که یکی حساب میشود و شکافتن دریا. گفتند: راست گفتی! اما از آن نشانهها که شک را از دلهای مردمان میزداید به پیامبر شما چه داده شده؟ گفتم: نشانههای بسیار، اگر خدا بخواهد برایتان میشمارم، گوش دهید و به خاطر بسپارید و فهم کنید. نخست اینکه همچنانکه میدانید پیش از مبعث پیامبر صلّی الله علیه و آله جنیان استراق سمع میکردند، اما به هنگام رسالت حضرت با پرتاب سنگ و فروریختن ستارگان رانده شدند و کهانت و سحر از کار افتاد، دیگر اینکه گرگ به سخن درآمد و از نبوت حضرت خبر داد، دوست و دشمن همه بر راستگویی و امانتداری ایشان همرأی بودند، چه در روزگار کودکی و چه در نوجوانی و چه در جوانی و چه در پیری نادان نبود و هیچ همتا و همانندی نداشت. دیگر اینکه وقتی سیف بن ذی یزن بر حبشه پیروز شد، هیئتی از قریشیان به همراهی عبدالمطلب نزد او رفتند. او درباره محمد صلّی الله علیه و آله از آنان پرسید و در وصف حضرت برایشان سخن گفت و آنان همه اقرار کردند که این وصف در محمد صلّی الله علیه و آله هست. او گفت اکنون نزدیک بعثت اوست و او در یثرب مستقر میشود و در همانجا درمیگذرد.
دیگر اینکه پیش از بعثت پیامبر صلّی الله علیه و آله ابرهة بن یکسوم ارتش فیل را سوی بیت الله الحرام به راه انداخت تا کعبه را ویران کند، عبدالمطلب گفت این خانه پروردگاری دارد که خودش از آن مراقبت میکند. سپس همه اهل مکه را جمع کرد و دعا کرد و این پس از شنیدن خبری بود که سیف بن ذی یزن به او داده بود. آنگاه خداوند تبارک و تعالی «أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْرًا أَبَابِیلَ» - . فیل / 3 - {بر سر آنها دسته دسته پرندگانی ابابیل فرستاد.}و آنها را از مکه و اهل مکه دفع کرد.
ص: 226
دیگر اینکه وقتی ابو جهل بن هشام مخزومی به سراغ حضرت که پشت دیواری خوابیده بود رفت و با خود سنگی برد تا بر سر ایشان بزند، آن سنگ به دست او چسبید.
دیگر اینکه مردی اعرابی چند شتر به ابوجهل فروخت و چون ابوجهل در پرداخت حق او امروز و فردا کرد او نزد قریشیان رفت و به آنها گفت مرا در کارم با ابو حَکَم یاری کنید، آنها به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله اشاره کردند که داشت در کعبه نماز میخواند و برای مسخره کردن آن اعرابی به او گفتند: نزد این مرد برو و در کارت با ابوجهل از او کمک بخواه. اعرابی نزد حضرت رفت و به ایشان عرض کرد: ای بنده خدا! مرا در کارم با عمرو بن هشام یاری کن چراکه حق مرا نمیدهد. حضرت پذیرفت و با او راهی شد و درِ خانه ابوجهل را زد. او در حالی که رنگ از رخسارش پریده بود بیرون آمد. عرض کرد: چه میخواهی؟ فرمود: حق این اعرابی را بده. او نیز پذیرفت و داد. آنگاه اعرابی نزد قریشیان آمد و به آنان گفت: خداوند خیرتان دهد! مردی که مرا به نزدش رهنمون شدید با من آمد و حقم را گرفت. وقتی ابوجهل آمد قریشیان به او گفتند: حق اعرابی را دادی؟ گفت: بله. گفتند: ما میخواستیم با فرستادن محمد تو را تحریک کنیم و آن اعرابی را دست بیاندازیم. گفت: او در خانهام را زد و وقتی بیرون آمدم گفت حق این اعرابی را بده. دیدم بالای سرش جانور مهیبی چون شتر نر دهانش را باز کرده و میگوید حقش را بده! اگر میگفتم نمیدهم بی شک سرم را میبلعید، من هم حقش را دادم. دیگر اینکه قریشیان نضر بن حارث و علقمة بن ابی مُعَیط را به یثرب نزد یهودیان فرستادند و به آن دو گفتند وقتی پیش یهودیان رسیدید درباره محمد از آنها بپرسید. آن دو رفتند و از آنها درباره حضرت محمد صلّی الله علیه و آله پرسیدند و گفتند: او را برای ما توصیف کنید. یهودیان او را وصف کردند و گفتند: از میان شما چه کسانی از او پیروی میکنند؟ گفتند: فرومایگان ما. ناگاه یکی از علمای یهود نعره کشید و گفت: این همان پیامبری است که ما وصفش را در تورات میبینیم و چنین دیدهایم که قومش بیش از همه مردم با او دشمنی میکنند.
دیگر اینکه قریشیان سُراقة بن جُعشُم را فرستادند در پی پیامبر صلّی الله علیه و آله سوی مدینه فرستادند. وقتی او نزد حضرت رسید همراه ایشان عرض کرد: این سُراقه است ای پیامبر خدا! حضرت فرمود: خداوندا مرا از شرّ او کفایت کن. ناگاه پاهای اسب او در گل فرو رفت و ندا سر داد: ای محمد! از من درگذر تا با تو عهد ببندم که خیرخواه تو باشم و با دشمنت همدست نشوم.
ص: 227
پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوندا اگر راست میگوید اسبش را رهایی بخش. ناگاه اسب او بیرون آمد و او به عهدش وفا کرد و از آن برنگشت. دیگر اینکه عامر بن طُفَیل و اَزیَد بن قَیس سوی پیامبر صلّی الله علیه و آله به راه افتادند و عامر به اَزیَد گفت وقتی نزدش رسیدیم من حواسش را پرت میکنم و تو با شمشیر بزنش. وقتی نزد حضرت رسیدند عامر گفت: ای محمد! با من دوست باش . فرمود: نه، تا وقتیکه بگویی هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و من رسول خدا هستم. عامر داشت به اَزیَد نگاه میکرد اما اَزیَد اصلا حواسش نبود. وقتی حال به درازا کشید او برخاست و بیرون رفت و به اَزیَد گفت: بر روی زمین هیچ کس بزدلتر از تو نیست و هیچ کس بیشتر از تو از قتل غافلگیرانه نمیترسد! به جان خودم از امروز به بعد هرگز از تو نمیترسم. اَزیَد به او گفت: عجله نکن! وقتی خواستم کاری که گفته بودی را بکنم ناگهان مردانی میان ما قرار گرفتند و دیگر کسی را جز تو ندیدم و ترسیدم تو را بزنم. دیگر اینکه اَزیَد بن قیس و نضر بن حارث همرأی شدند تا از پیامبر صلّی الله علیه و آله درباره غیب سوال کنند. نزد حضرت رفتند. ایشان به اَزیَد رو کرد و فرمود: ای اَزیَد! آیا به یاد داری که فلان روز با عامر بن طُفَیل برای چه کاری آمدی؟ و از قصدی که داشتند او را خبر داد. اَزیَد گفت: به خدا هیچ کس همراه من و عامر نبود و کسی جز فرشتگان آسمان این خبر را به تو ندادهاند، من شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، یکتاست و هیچ شریکی ندارد و تو رسول خدایی.
دیگر اینکه گروهی از یهودیان نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدند و به جدم امام علی علیه السلام عرض کردند: بشتاب و برای ما از پسر عمویت اجازه ورود بگیر از او سوالی داریم. حضرت علی علیه السلام داخل شد و حضرت را آگاه ساخت. ایشان فرمود: از من چه میخواهند؟ ص: 228
من بندهای از بندگان خدا هستم و جز آنچه پروردگارم به من آموخته هیچ چیز نمیدانم. سپس فرمود: بگو بیایند. آنها وارد شدند. فرمود: آیا سوالی را که برایش آمدهاید خودتان میپرسید یا من برایتان بگویم؟ عرض کردند: برایمان بگو. فرمود: آمدهاید درباره ذو القرنین بپرسید. عرض کردند: بله. فرمود: او پسری از اهالی روم بود که سپس پادشاه شد و به محل طلوع و غروب خورشید رفت. سپس در آنجا سدی بنا کرد. عرض کردند: شهادت میدهیم که همین گونه بوده است. دیگر اینکه وابصة بن معبد اسدی سوی پیامبر صلّی الله علیه و آله رهسپار شد و گفت درباره همه کارهای نیک و بد از ایشان خواهم پرسید. وقتی نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد یکی از اصحاب به او گفت: ای وابصه از رسول خدا فاصله بگیر! پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: رهایش کن! وبه او فرمود: نزدیک بیا ای وابصه! او به حضرت نزدیک شد. به او فرمود: آیا سوالی را که برایش آمدهای خودت میپرسی یا من برایت بگویم؟ عرض کرد: برایم بگویید. فرمود: آمدهای درباره کار نیک و کار بد بپرسی. عرض کرد: بله. حضرت دست بر سینه او زد و فرمود: ای وابصه! کار نیک کاری است که نفس از آن آرامش یابد، کار نیک کاری است که سینه از آن آرامش یابد و کار بد کاری است که در سینه میچرخد و در قلب بالا و پایین میشود هرچند مردم حکم انجامش را به تو داده باشند. دیگر اینکه گروهی از بنی عبد قیس نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدند و بر ایشان وارد شدند. وقتی از محضر حضرت به درخواست خود رسیدند، ایشان به آنها فرمود: خرمایی را که از کاشت اهل خود به همراه دارید به من بدهید. هر یک از آنان گونهای از خرما به حضرت دادند. ایشان فرمود: این فلان نامیده میشود و این فلان. عرض کردند: شما خرمای سرزمین ما را بهتر از ما میشناسید؟! آنگاه حضرت سرزمینشان را برایشان وصف کرد. عرض کردند: به آنجا آمدهاید؟ فرمود: نه.، اما پیش چشمم گشوده شد و آنجا را دیدم. یکی از آنان برخاست و عرض کرد: ای رسول خدا! این مرد دایی من است و جنون دارد. حضرت ردای او را گرفت و سه مرتبه فرمود: بیرون شو ای دشمن خدا! سپس او را راهی کرد و او شفا یافت. سپس گوسفندی پیر را نزد حضرت آوردند، ایشان یکی از گوشهای آن را میان انگشتان خود گرفت و جای انگشتان پیامبر صلّی الله علیه و آله روی گوش آن گوسفند ماند. سپس فرمود: ببریدش، این نشانه تا به روز قیامت در گوش هر چه بزاید وجود دارد. و این گونه شد که او میزاید و این نشانه در گوشهای نسل او آشکار و مشخص است.
دیگر اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله به سفری رفت و در راه به شتری برخورد که خسته شده بود و از راه مانده بود. حضرت بر صاحبانش فرود آمد و آب درخواست کرد. سپس آب را در دهان خود مزمزه کرد و در ظرف ریخت و با آن وضو گرفت و فرمود: دهانش را باز کن. آنگاه آب را در دهانش ریخت و آن آب بر سر و سینهاش جاری شد. سپس فرمود: خداوند خلاد و عامر – یعنی صاحبان شتر – و رفیقشان را به راه انداز.
ص: 229
آنها سوار شتر شدند و آن شتر در دم آنان را پیشاپیش کاروان به راه انداخت.
دیگر اینکه شتر یکی از اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله در سفر گم شد. صاحبش گفت اگر او پیامبر باشد از ماجرای شتر باخبر است. وقتی این سخن به گوش پیامبر صلّی الله علیه و آله رسید، ایشان فرمود: غیب را کسی جز خداوند نمیداند، ای فلانی! به راه بیافت که شترت در فلان جاست و افسارش به درختی گیر کرده است. او شتر را همانگونه که حضرت فرموده بود یافت. دیگر اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله بر شتری افتاده گذر کرد و آن شتر نگاهی غمگین به ایشان انداخت. حضرت فرمود: او دارد از بی مبالاتی صاحبانش در حق او شکوه میکند و میخواهد از نزد آنان برود. حضرت سراغ صاحبش را گرفت. وقتی آمد به او فرمود: آن را بفروش و از نزد خود بیرون فرست. آنگاه شتر زانو زد و نعرهای کشید و سپس برخاست و دنبال پیامبر صلّی الله علیه و آله افتاد. حضرت فرمود: از من میخواهد کارش را سامان دهم. آنگاه حضرت علی علیه السلام آن را خرید و تا به روز صفین نزد ایشان ماند. دیگر اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله در مسجد خود بود که ناگاه شتری رمیده آمد و سر بر دامان حضرت گذاشت و خرّه کشید. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: این شتر میپندارد صاحبش میخواهد او را در ولیمهای برای پسرش سر ببرد، آمده و کمک میخواهد. مردی عرض کرد: ای رسول خدا! این شتر مال فلان کس است و همین تصمیم را دارد. حضرت کسی را در پی آن مرد فرستاد و از او خواست آن شتر را قربانی نکند و او نیز اطاعت کرد. دیگر اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله قبیله مُضَر را نفرین کرد و فرمود: خداوندا بر مُضَر سخت بگیر و سالهایی خشک همچون سالهای یوسف علیه السلام بر آنان پدید آور. آن ها سالها دچار قحطی شدند تا اینکه یکی از آنان نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: به خدا اکنون که نزدتان آمدهام دیگر هیچ یک از اسبان ما دم نمیجنباند و هیچ کس از ما تکان نمیخورد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوندا به درگاهت دعا کردم و اجابتم کردی و از تو خواستم و برایم برآورده ساختی، خدایا بارانی فریادرس و گوارا و سریع و روان و شتابان و پاک و سودمند و بیدرنگ بر ما فرو فرست. آن مرد هنوز برنخاسته بود که باران همه جا را در بر گرفت و یک هفته بر آنان بارید. آنها نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمدند و عرض کردند: ای رسول خدا! راهها و بازارهای ما بند آمده است! پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: بر حوالی ما ببار و نه بر ما. آنگاه ابرها از مدینه روی گرداندند و رو سوی حوالی شهر گذاشتند و آنها ماهها باران داشتند.
ص: 230
دیگر اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله پیش از بعثت همراه با گروهی از قریشیان سوی شام رهسپار شد و چون نزدیکی دیر بحیرای راهب رسیدند در فضای روبروی دیر فرود آمدند. او عالم بود و کتب را خوانده بود و در تورات دیده بود که پیامبر صلّی الله علیه و آله بر وی گذر میکند و میدانست که هنگام این رویداد فرا رسیده است. او دستور داد تا قریشیان را به غذا دعوت کنند و رفت تا نشانههای پیامبر صلّی الله علیه و آله را در میان آن قوم جویا شود، اما ایشان را نیافت. گفت: آیا در قافله شما کسی به جا مانده؟ گفتند: پسری یتیم. بحیرای راهب برخاست و سر کشید. ناگهان رسول خدا صلّی الله علیه و آله را دید که خوابیده بود و ابری بر او سایه انداخته بود. بحیرا به آن قوم گفت: این یتیم را فراخوانید. آنان چنین کردند. بحیرا از بالا میدید که حضرت دارد میآید و سایه ابر نیز با ایشان میآید. آنگاه آن قوم را از مقام حضرت خبر داد و گفت در میان آنان رسولی برانگیخته میشود که حال و روزی چنین و چنان دارد. از آن پس آن قوم حضرت را گرامی میداشتند و ارج مینهادند و وقتی برگشتند قریشیان را از این ماجرا باخبر کردند. در میان آن قوم بنده خدیجه بنت خُوَیلد نیز بود و چون به خدیجه خبر داد او خواهان ازدواج با حضرت شد. خدیجه بانوی زنان قریش بود و همه بزرگان و مهتران قریش از او خواستگاری کرده بودند اما نپذیرفته بود. وقتی خبر بحیرا به گوشش رسید خود را به عقد حضرت درآورد.
دیگر اینکه پیش از هجرت روزهایی در سال بود که اقوام و عشایر مکه در مکه ساکن میشدند. در آن اوان پیامبر صلّی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام دستور داد تا وی به خدیجه امر کند غذایی برای ایشان بپزد. خدیجه غذا را پخت و سپس پیامبر صلّی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام امر کرد تا وی خویشاوندان حضرت یعنی پسران عبدالمطلب را دعوت کند. حضرت چهل نفر را دعوت کرد و فرمود: ای علی! غذایی برای آنان آماده کن. امام علیه السلام غذایی آورد که به اندازه سه یا چهار نفر بود. حضرت غذا را پیش روی آنان گذاشت و فرمود: بسم الله بگویید و بخورید. حضرت و امام بسم الله گفتند اما آن قوم نگفتند. سپس همه خوردند و سیر شدند و به خانه رفتند. ابوجهل گفت: محمد چه خوب سحر کرد! با غذای سه نفر چهل نفر را سیر کرد، به خدا این سحر همتا ندارد. حضرت علی علیه السلام فرمود: پس از چند روز باز پیامبر صلّی الله علیه و آله به من امر کرد و من مجلسی دیگر همچون بار قبل فراهم کردم و سران آنها را دعوت کردم و آنها آمدند و خوردند و بازگشتند.
ص: 231
دیگر اینکه حضرت علی علیه السلام فرمود: به بازار رفتم و یک درهم گوشت و یک درهم ذرت گرفتم و نزد فاطمه سلام الله علیها آوردم. وقتی فاطمه سلام الله علیها نان و غذا را پخت گفت کاش پدرم را نیز دعوت میکردی. من نزد حضرت رفتم و دیدم ایشان به پهلو خوابیده و درهمان حالت درازکش میفرماید پناه بر خدا از گرسنگی. عرض کردم: ای رسول خدا! ما غذایی آماده کردهایم. حضرت به من تکیه داد و با هم نزد فاطمه سلام الله علیها رفتیم. وقتی وارد شدیم فرمود: ای فاطمه! غذایت را بیار. فاطمه سلام الله علیها دیگ و نان را آورد. حضرت روی نان را پوشاند و فرمود: خداوندا به غذای ما برکت ده. سپس فرمود: تکهای برای عایشه بکِش. فاطمه سلام الله علیها کشید. سپس فرمود: تکهای برای امّ سلمه بکِش. و به همین ترتیب فاطمه سلام الله علیها کشید تا اینکه برای هر نُه زن پیامبر صلّی الله علیه و آله قرصی نان و غذا فرستاد. سپس فرمود: برای دو پسر و شوهرت نیز بکِش. سپس فرمود: بکِش و هم خودت بخور و هم برای همسایههایت ببر. فاطمه چنین کرد و باز به اندازه غذای چند روز برایشان باقی ماند و از آن خوردند. دیگر اینکه همسر عبدالله بن مُسلم برای پیامبر صلّی الله علیه و آله گوسفندی مسموم آورد. بِشر بن بَراء نیز نزد حضرت بود. پیامبر صلّی الله علیه و آله از سردست گوسفند در دهان خود گذاشت و بِشر از پایچهاش. پیامبر صلّی الله علیه و آله کمی جوید و سپس آن را از دهان خود بیرون ریخت و فرمود: به من میگوید مسموم است. اما بشر لقمه را جوید و آن را قورت داد و جان داد. حضرت کسی را به دنبال آن زن فرستاد و او اقرار کرد. به او فرمود: چرا این کار را کردی؟ عرض کرد: تو شوهر مرا و بزرگان قوم مرا کُشتی با خودم گفتم اگر او پادشاه باشد او را میکشم و اگر پیامبر باشد خداوند تبارک و تعالی آگاهش میکند. دیگر اینکه جابر بن عبدالله انصاری گفته: در روز حفر خندق دیدم مردم زمین را حفر میکنند و همه گرسنهاند. پیامبر صلّی الله علیه و آله را نیز دیدم که زمین را حفر میکرد و به شدت گرسنه بود. نزد عیالم رفتم و او را باخبر کردم. گفت: فقط این گوسفند و این مقدار کم ذرت را داریم. جابر گفت: همین را بپز. او گوسفند را ذبح کرد و شقهای از آن را پختند و بقیهاش را کباب کردند. وقتی آماده شد نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفت و عرض کرد: ای رسول خدا! غذایی آماده کردهام. با هر کس که دوست دارید تشریف بیاورید. حضرت دست در دست او داد و ندا سر داد: جابر شما را به غذا دعوت میکند. جابر هراسان و شرمسار نزد عیالش رفت و به او گفت: آبرویمان رفت، همه آنان را آورد. همسرش گفت: تو آنها را دعوت کردی یا پیامبر صلّی الله علیه و آله ؟ گفت: پیامبر صلّی الله علیه و آله . گفت: پس خودش بهتر میداند چه میکند. وقتی حضرت ما را دید امر کرد تا سفرهای بیاوریم. ایشان آن را در میان راه پهن کرد و دستور داد
ص: 232
تا کاسههای چوبی بزرگ جمع کنیم. سپس فرمود: چه غذایی دارید؟ ایشان را آگاه کردم. فرمود: در را ببندید و روی دیگ و تنور را بپوشانید و آنگاه ملاقه بزنید و نان و گوشت بیرون آورید. آنها روی غذا را پوشاندند و همچنان کشیدند و بردند و هیچ ندیدند که غذا کم شود. تا اینکه آن قوم که سه هزار تن بودند، همه سیر شدند و سپس جابر و عیالش نیز خوردند و به دیگران نیز دادند و برای چند روز دیگرشان هم ماند. دیگر اینکه سعد بن عِباده انصاری شامگاهی نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله رفت و چون دید حضرت روزه است، ایشان را به همراه حضرت علی علیه السلام به غذا دعوت کرد. وقتی غذا را خوردند پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: یک پیامبر و یک وصیّ، ای سعد! نیکوکاران غذایت را خوردند و روزهداران نزدت افطار کردند و فرشتگان بر شما درود فرستادند. سپس سعد حضرت را بر الاغی کندپا سوار کرد. حضرت رواندازی روی الاغ انداخت و وقتی الاغ برگشت چنان تندپا شده بود که همپایی نداشت. دیگر اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله از حدیبیه بازمیگشت. در راه ایشان آبی بود که به اندازه سیراب کردن یکی دو سوار از شکافی بیرون میآمد. حضرت فرمود هر کس زودتر از بقیه به آن آب رسید از آن نخورد. وقتی به آن آب رسید کاسهای گرفت و کمی از آن آب را در دهان خود مزمزه کرد و سپس به درون آب خالی کرد. ناگاه آب جوشید و آنان هم خوردند و هم مشکهایشان را پر کردند و هم وضو گرفتند. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: اگر باقی بمانید یا برخی از شما باقی بمانند خواهید شنید که این چشمه در این وادی از بس آب دارد اطراف خود را سیراب میکند. این گذشتند و آنان شنیدند که همین طور شده است. دیگر اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله از غیب خبر میداد و از رویدادهای گذشته و آینده سخن میگفت و سپس میدیدند همان شده که حضرت فرموده است. دیگر اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله پس از شب معراج، صبحگاه از آنچه در سفر خود دیده بود خبر داد، عدهای انکار کردند و عدهای تصدیق کردند. آنگاه حضرت آنان را از رهگذران و بارهای خواروباری که در راه خود دیده بود خبر داد و برایشان شکل و شمایل و منازل و کالاهای آنان را توصیف کرد و فرمود کاروانی را دیده که در جلوش الاغی خاکستری در حرکت بوده و فلان روز هنگام طلوع خورشید از فلان گردنه پدیدار میشود. آنان در انتظار زمانی که پیامبر صلّی الله علیه و آله تعیین کرده بود ماندند تا ایشان را تکذیب کنند. همه آنجا جمع شده بودند که خورشید طلوع کرد، عدهای گفتند آن ساحر دروغ گفته اما دیگران دیدند که کاروانی با الاغی خاکستری در جلوش از راه رسید و گفتند حضرت راست گفته و این نشانه راستگویی اوست که آمده است.
ص: 233
دیگر اینکه وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله از تبوک بازمیگشت مردم که سخت تشنه بودند نزد حضرت آمدند و آب خواستند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به ابوهریره فرمود: آیا آبی همراه داری؟ عرض کرد:
اندازه یک کاسه در مشک. فرمود: مشکت را بیاور. حضرت آن آب را درون کاسه ریخت و برای برکتش دعا کرد و فرمود: کسانی را که آب میخواهند صدا بزن. آنها آمدند و آب طلبیدند. حضرت همواره آب میریخت و ابوهریره به آنان آب میداد تا اینکه همه قوم سیراب شدند و مشکهایشان را نیز پُر کردند. سپس به ابو هریره فرمود: بنوش. عرض کرد: من بعد از شما مینوشم. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله نوشید و سپس ابوهریره نوشید. دیگر اینکه در روزهای حفر خندق، خواهر عبدالله بن رَواحه انصاری بر پیامبر صلّی الله علیه و آله گذر کرد. حضرت به او فرمود: کجا میروی؟ عرض کرد: این خرماها را برای عبدالله میبرم. فرمود: آنها را به من بده. حضرت خرماها را در کف دست خود ریخت و سفرهای گرفت و آنها را روی سفره پخش کرد و با پارچه رویشان را پوشانید. آنگاه برخاست و نماز خواند و ناگاه سفره پُر از خرما شد. سپس ندا سر داد: بیایید و بخورید. همه آمدند و هم خوردند و هم با خود بردند و پیامبر صلّی الله علیه و آله بقیهاش را به خواهر عبدالله داد. دیگر اینکه باری پیامبر صلّی الله علیه و آله در سفر بود. همراهان حضرت سخت گرسنه شدند. ایشان فرمود: هر که با خود توشهای دارد برایمان بیاورد. یکی از آنان به اندازه یک پیمانه خرما آورد. حضرت فرمود تا پارچه و سفره بیاورند. سپس خرما را روی سفره ریخت و به پیشگاه پروردگارش دعا کرد. خداوند آن خرما را چنان زیاد کرد که آنها تا مدینه توشه داشتند. دیگر اینکه باری پیامبر صلّی الله علیه و آله از سفری برمیگشت. قومی نزد ایشان آمدند و عرض کردند: ای رسول خدا! ما چاهی داریم که تابستانها بر سرش گرد میآییم، اما زمستانها سراغ چاههای اطراف میرویم، اکنون ساکنان اطراف با ما دشمن شدهاند، به درگاه خداوند برای چاه ما دعا فرما. پیامبر صلّی الله علیه و آله از آب دهان خود در آن چاه ریخت و ناگاه آبهای ناپیدا جوشش گرفتند و آب چاه آنقدر زیاد شد که آنها دیگر نمیتوانستند کف چاه را ببینند. وقتی این خبر به مُسَیلمه دروغگو رسید او خواست همانند این کار را در چاهی قدیمی و کمآب انجام دهد. آن مرد منحوس از آب دهانش در آن چاه ریخت اما ناگهان چاه خشکید و کفش همچون کلوخ شد. دیگر اینکه وقتی قریشیان سُراقة بن جُعشُم را در پی پیامبر صلّی الله علیه و آله فرستادند، سراقه تیری از تیردان خود به حضرت داد و به ایشان عرض کرد: شما بر چوپان های من گذر خواهی کرد، وقتی به آنان رسیدی با این تیر که نشانه من است، نزد آنان بخور و بیاشام. وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله
ص: 234
نزد آنان رسید آنان بُزی را که حامله نبود نزد حضرت آوردند. ایشان بر پستان بز دست کشید و آن بز باردار شد و آنقدر شیر داد که همه ظرفهایشان را پُر کردند و سیراب شدند. دیگر اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله در راه بر امّ شریک فرود آمد. امّ شریک ظرفی پیش حضرت گذاشت که روغن اندکی داشت. پیامبر صلّی الله علیه و آله و اصحاب ایشان همه از آن خوردند و سپس حضرت برای او از خداوند برکت طلبید و چنان شد که تا امّ شریک زنده بود از آن ظرف روغن بیرون میآمد. دیگر اینکه وقتی سوره تبّت نازل شد، امّ جمیل، همسر ابو لهب سوی پیامبر صلّی الله علیه و آله راهی شد. ابوبکر بن ابی قحافه که کنار حضرت حضور داشت عرض کرد: ای رسول خدا! این زن، امّ جمیل است، خشمناک در پی شما راه افتاده و با خود سنگی آورده تا آن را به شما بزند. حضرت فرمود: او مرا نمیبیند. امّ جمیل آمد و به ابوبکر گفت: رفیقت کجاست؟ ابوبکر گفت: هر جا خدا بخواهد. گفت: در پی او آمدهام، اگر میدیدمش با سنگ میزدمش، او مرا هجو کرده سوگند به لات وعزی من شاعری بزرگ هستم. او رفت و ابوبکر به پیامبر صلّی الله علیه و آله عرض کرد: او شما را ندید ای رسول خدا! فرمود: نه، خداوند میان من و او پردهای انداخت. و معجزه دیگر پیامبر صلّی الله علیه و آله همان کتاب والای اوست که عقلهای نگرندگان در آن را سرگشته میسازد و ویژگیهایی دارد که اگر بخواهم بگویم سخن به درازا میکشد.
یهودیان گفتند: ما از کجا بدانیم اینهایی که گفتی حقیقت دارد؟ امام کاظم علیه السلام به آنان فرمود: ما از کجا بدانیم سخنانی که شما درباره نشانههای موسی علیه السلام میگویید حقیقت دارد؟! گفتند: از آنجا که آنها را انسانهای پاک و درستکار نقل کردهاند. امام کاظم علیه السلام به آنان فرمود: پس درستیِ خبرهایی که به شما دادم را نیز از آنجا بدانید که یک کودک دارد خبر میدهد، کودکی که خداوند این دانش را به او تلقین کرده و آن را از راویان و نقل کنندگان نیاموخته است. یهودیان گفتند: شهادت میدهیم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد رسول خداست و شما امامان و پیشوایان و حجتهای خداوند بر آفریدگانش هستید. امام کاظم علیه السلام فرمود: در آن دم امام صادق علیه السلام جلو آمد و میان چشمان مرا بوسید و سپس فرمود: پس از من امام قائم تو هستی. از این روست که واقفیه گفتهاند امام کاظم علیه السلام زنده و قائم است. سپس امام جعفر صادق علیه السلام به آنان خلعت بخشید و هدیهها داد و آنها در حالی که مسلمان شده بودند رفتند - . قرب الإسناد: 132- 140 - .
ص: 235
**[ترجمه]
قال الفیروزآبادی غلام خماسی طوله خمسة أشبار و قال رقبه انتظره و الشی ء حرسه.
قوله ذمة نبیکم أی عهده أو حرمته و العنت محرکة الفساد و الإثم و الهلاک و دخول المشقة علی الإنسان.
قوله علیه السلام فمنعت فی أوان رسالته لعله محمول علی المنع الشدید أو المراد بأوان الرسالة ما تقدمها أیضا إلی الولادة لئلا ینافی ما سبق من أن ظهور ذلک کان عند ولادته صلی الله علیه و آله و أیفع الغلام أی ارتفع. (1) و قوله علیه السلام و هذا بعد ما أخبره سیف بن ذی یزن خلاف ما هو المشهور من أن قصة الفیل کانت فی سنة ولادته صلی الله علیه و آله أو قبله کما مر (2) و هذا أوثق لصحة الخبر و یمکن أن یتکلف بحمل هذا الخبر من سیف علی خبر آخر غیر ما سبق أو بحمل قوله بأن هذه الصفة فی محمد علی أن المراد الصفة من حیث الأب و الأم و الآثار بأن یکون قبل مولده و لا یخفی بعدهما و الذود من الإبل ما بین الثلاث إلی العشر.
قوله أعدونی أی انصرونی و لواه بحقه أی مطله.
قوله فساخت أی دخلت و غابت.
قوله و ما انثنی أی لم ینعطف و لم یرجع إلی النبی صلی الله علیه و آله أو عن ذلک العهد.
قوله حال کذا فی أکثر النسخ بالحاء المهملة و لعله أمر من حالی یحالی یقال حالیته أی طایبته و فی بعضها بالمعجمة و لعله بتشدید اللام من المخالة بمعنی المصادقة أی کن صدیقی و خلیلی.
قوله لا یخبر شیئا کذا فی أکثر النسخ بالخاء المعجمة و الباء الموحدة فیحتمل أن یکون بضم الباء أی لا یعلم شیئا و لا یبعد أن یکون فی الأصل لا یحیر بالحاء المهملة و الیاء المثناة من قولهم طحنت فما أحارت شیئا أی ما ردت شیئا من الدقیق ذکره
ص: 236
علی سبیل المثل أو بالجیم و الزاء المعجمة أی ما یجیز القتل أو بالجیم و السین المهملة أی لا یجترئ علیه و هو أظهر و الفتک أن یأتی الرجل صاحبه و هو غار (1) غافل حتی یشد علیه فیقتله.
قوله صلی الله علیه و آله فسح لی علی المجهول أی وسع لی و رفعت الحجب عنی.
قوله فصار لها میسما أی هذا الأخذ صار لها بمنزلة المیسم حیث أثر فیها.
قوله صلی الله علیه و آله الغیب لا یعلمه إلا الله أقول یحتمل وجوها:
الأول أن عدم إخباری أولا إنما کان لعدم علمی به و لم یخبرنی الله به و إنما أخبرنی فی هذا الوقت.
الثانی أن یکون المراد بیان أن ما أخبره صلی الله علیه و آله من قبل الله لیکون دلیلا علی نبوته.
الثالث التبری عن أن ینسبوه إلی أنه یعلم الغیب بنفسه و الأوسط أظهر.
و بصبص الکلب و تبصبص حرک ذنبه و التبصبص التملق و رغا البعیر صاح و الخرخرة صوت النمر و صوت السنور استعیر هنا لصوت البعیر.
قوله صلی الله علیه و آله اللهم اشدد وطأتک قال الجزری الوطأة فی الأصل الدوس بالقدم فسمی به الغزو و القتل لأن من یطأ الشی ء برجله فقد استقصی فی إهلاکه و إهانته و منه الحدیث اللهم اشدد وطأتک علی مضر أی خذهم أخذا شدیدا و قال السنة الجدب و قال فی حدیث الاستسقاء ما یخطر لنا جمل أی ما یحرک ذنبه هزالا لشدة القحط و الجدب یقال خطر البعیر بذنبه یخطر إذا رفعه و حطه انتهی قوله رائح أی حیوان یأتینا عند الرواح بالبرکة أو ماش من قولهم راح إذا مشی و ذهب قوله صلی الله علیه و آله مغیثا من الإغاثة بمعنی الإعانة عند الاضطرار أو یأتی بعده بغیث آخر أو معشبا فإن الغیث یطلق علی الکلاء ینبت بماء السماء و قال الجزری فی حدیث الاستسقاء اسقنا غیثا مریئا مریعا یقال مرئ الطعام و أمرأنی إذا لم یثقل علی المعدة و انحدر عنها طیبا و المریع المخصب الناجع و غیث طبق أی عام واسع و یقال سجلت الماء
ص: 237
سجلا إذا صببته صبا متصلا و قال غیر رائث أی غیر بطی ء متأخر من راث إذا أبطأ و قال فیه اللهم حوالینا و لا علینا یقال رأیت الناس حوله و حوالیه أی مطیفین به من جوانبه یرید اللهم أنزل الغیث فی مواضع النبات لا مواضع الأبنیة و فیه فانجاب السحاب عن المدینة أی انجمع و تقبض بعضه إلی بعض و انکشف عنها. انتهی.
قوله علیه السلام فأمر أی بطعام و الصندید بالکسر السید الشجاع و یقال ألب علی کذا إذا لم یفارقه أو هو من التألیب و هو التحریض و الإفساد قوله و صدروا أی رجعوا و البرمة بالضم قدر من حجارة و الکراع کغراب مستدق الساق قوله و هم خماص بالکسر أی جیاع.
قوله و محرز علی بناء المفعول أی شی ء قلیل أحرزته لعیالی و لعل فیه تصحیفا قوله جفل بهم أی أسرع و ذهب و یقال انجفل القوم أی انقلعوا فمضوا و فی بعض النسخ بالحاء المهملة.
قال الفیروزآبادی حفل الوادی بالسیل جاء بمل ء جنبیه و السماء اشتد مطرها و الدمع کثر و القوم اجتمعوا.
قوله غطوا السدانة لم نعرف له معنی مناسبا و لعله کان فی الأصل بالسدانة البرمة فصحف و السدان بالکسر الستر و یقال قطفت الدابة أی ضاق مشیها فهی قطوف و الهملاج بالکسر السریع السیر الواسع الخطو قوله ما یسایر أی لا تسیر معه دابة و لا یسابق لسرعة سیره.
قال الجزری فی الحدیث إن رجلا من الأنصار قال حملنا رسول الله صلی الله علیه و آله علی حمار لنا قطوف فنزل عنه فإذا هو فراغ لا یسایر.
أی سریع المشی واسع الخطو انتهی و الوشل بالتحریک الماء القلیل و وشل الماء وشلا أی قطر و الأداوی بفتح الواو جمع الأدوات (الإداوة) و المیاضی جمع المیضاة و هی المطهرة.
قوله صلی الله علیه و آله یسقی ما بین یدیه أی یسقی الأراضی التی عنده للزرع و الامتیار جلب المیرة و العیر بالکسر الإبل التی تحمل المیرة و الأورق من الإبل الذی فی لونه بیاض إلی سواد قوله إذا کان القیظ اجتمعنا علیها العادة تقتضی عکس ذلک فإن فی
ص: 238
القیظ تنقص المیاه و فی الشتاء تزید و لعل المراد أن فی الشتاء لنا میاه (میاها) أخر فلا نحتاج إلی الاجتماع علی هذا الماء و أما فی الصیف فییبس تلک المیاه فنجتمع علیها و هی لا تکفینا علی حال أو المراد بالقیظ الربیع و فی بعض النسخ بالضاد یقال بئر مقیضة أی کثیر (کثیرة) الماء و الظاهر أن النساخ بدلوا فجعلوا القیظ مکان الشتاء و بالعکس و الأنکد المشئوم و الجبوب الأرض أی غلیظها أو وجهها أو التراب و العکة بالضم آنیة السمن أصغر من القربة.
و قال الجزری فی حدیث حنین أردت أن أحفظ الناس و أن یقاتلوا عن أهلیهم و أموالهم أی أغضبهم من الحفیظة الغضب.
قوله فلهذا أقول هذا کلام الراوی أو الحمیری و المعنی أنه علیه السلام قال أنت القائم أی بأمر الإمامة بعدی فتمسکت به الواقفة لعنهم الله و حملوه علی أنه القائم صاحب الغیبة و آخر الأئمة فأنکروا إمامة من بعده.
**[ترجمه]فیروزآبادی میگوید: «غلام خماسی» یعنی پسری پنج وجبی. «رقبَه» یعنی در انتظارش ماند و «رقبَ الشیء» یعنی از آن پاسداری کرد. «ذمّة نبیّکم» یعنی پیمان او و یا حرمت او. «عنت» یعنی فساد، گناه، هلاکت و به سختی افتادن انسان . آنجا که فرموده «هنگام رسالت حضرت رانده شدند» شاید منظورش بیان شدت رانده شدن آنان باشد، و یا منظور از «هنگام رسالت حضرت» پیش از رسالت حضرت تا به هنگام ولادت را نیز در بر بگیرد، زیرا اینگونه معنایش با اخبار پیشین سازگار میشود، یعنی با اخباری که میگفتند این نشانه هنگام ولادت پیامبر صلّی الله علیه و آله پدید آمده است. «أیفع الغلام» یعنی پسربچه بزرگ شد. آنجا که فرموده «این پس از شنیدن خبری بود که سیف بن ذی یزن به او داده بود» خلاف نقل مشهور است که داستان اصحاب فیل در سال ولادت پیامبر صلّی الله علیه و آله یا پیش از آن بوده است، همچنانکه پیشتر نقل شد. لکن این نقل موثق تر است به جهت صحیح بودن روایت . همچنین می توان با تکلف این خبر از سیف بن ذی یزن را بر خبری غیر از خبری که پیشتر آمده حمل کرد، و یا در آنجا که فرموده «این وصف در محمد صلّی الله علیه و آله هست» بگوییم منظور از «وصف» وصف از طرف پدر و مادر و آثار آن حضرت است بنا بر این خبر دادن وی قبل ولادت آن حضرت بوده لکن بعید بودن این دو توجیه مخفی نیست. «ذود» یعنی سه تا ده شتر. «أعدونی» یعنی مرا یاری کنید. «لواه بحقّه» یعنی در پرداخت حق او درنگ کرد. «ساخَت قوائمه» یعنی پاهایش در زمین فرو رفت و ناپدید شد. «ما انثنی» یعنی انعطافی برای او حاصل نشدو دیگر نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله برنگشت یا از عهدی که بست برنگشت. کلمه «حال» در اکثر نسخهها با حاء مهمله آمده است، شاید امر از «حالَی یُحالِی» باشد، میگویند «حالیتُه» یعنی با او مطایبه و شوخ طبعی کردم. اما در بعضی نسخهها با معجمه آمده که شاید به تشدید لام و برگرفته از «مخالّة» به معنای دوستی کردن با یکدیگر باشد، یعنی دوست و خلیل من باش.
«لا یخبر شیئا» (اصلا حواسش نبود) در اکثر نسخهها با خاء معجمه و باء موحده آمده و محتمل است به ضمّ باء باشد یعنی «لا یعلم شیئا»، البته بعید هم نیست که در اصل «لا یحیر» با حاء مهمله و یاء مثناة باشد و از «طحنتُ فما أحارت شیئا» یعنی گندم را کوبیدم اما آردی نداد، برگرفته شده باشد،
ص: 236
در این صورت وی این سخن را به عنوان مثال آورده است، و یا در اصل با جیم و زاء معجمه باشد یعنی «لا یجیز القتل»، و یا با جیم و سین مهمله یعنی «لا یجترئ علیه» که این رساتر است. «فتک» یعنی کسی نزد دیگری برود و ببیند حواسش پرت و غافل است آنگاه بر او حمله کند و بکشدش.
سخن پیامبر صلّی الله علیه و آله «فُسح لی» بنا بر مجهول یعنی برایم گشوده شد و حجابها از پیش چشمم برگرفته شد. «صار لها میسما» یعنی وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله گوش گوسفند را گرفت، جای دست حضرت بر آن ماند و دست ایشان به منزله میسم (ابزار نشانه گذاشتن) شد.
درباره آنجا که فرموده «غیب را کسی جز خداوند نمیداند» وجوهی محتمل است:
اول اینکه یعنی اگر در آغاز خبر ندادم به این خاطر بود که نمیدانستم و خداوند مرا خبر نداده بود، اما اکنون به من خبر داد.
دوم اینکه یعنی اخباری که پیامبر صلّی الله علیه و آله میدهد از جانب خداوند است تا این دلیلی بر نبوت ایشان باشد.
سوم اینکه حضرت از این که به صورت مستقل نسبت علم غیب به وی داده شود تبرّی میجوید. البته وجه دوم رساتر است.
«بصبصَ الکلبُ و تبصبصَ» یعنی دُمش را تکان داد، «تبصبص» معنای چاپلوسی نیز میدهد. «رغا البعیرُ» یعنی نعره زد. «خرخره» صدای پلنگ و گربه است که در اینجا برای صدای شتر استعاره آورده شده.
جزری درباره سخن پیامبر صلّی الله علیه و آله «اللهم اشدد وطأتک علی مضر» گفته: «الوطأة» در اصل یعنی با پا لگد کردن، جنگ و کشتار را «وطأة» نامیدهاند زیرا وقتی کسی چیزی را با پا لگد میکند نهایت سعی خود را در از بین بردن و تحقیر آن چیز کرده است. از همین کلمه است حدیث «اللهم اشدد وطأتک علی مضر»، یعنی خداوندا بر مُضَر سخت بگیر. «السنة» یعنی خشکسالی. در حدیث طلب باران «ما یخطر لنا جمل» یعنی از شدت قحطی و خشکسالی شتر ما چنان ضعیف شده که دمش را نمیجنباند. میگویند «خظرَ البعیرُ بذنبِه» وقتی شتر دمش را بالا و پایین کند.
در «لَا یَتَرَدَّدَ مِنَّا رَائِحٌ» «رائح» یعنی حیوانی که به هنگام رواح (شامگاه) برایمان برکت میآورد، و یا یعنی رونده که از «راح فلان» یعنی راه رفت، برگرفته شده است. در دعای پیامبر صلّی الله علیه و آله وصف باران به «مغیث» یعنی فریادرس که از «إغاثة» یعنی یاری کردن به هنگام اضطرار برگفته شده و یا یعنی بارانی که پس از آن «غیث» (باران) دیگر بیاید، و یا یعنی بارانی که گیاه میرویاند زیرا «غیث» به گیاهی اطلاق میشود که با آب باران میروید.
جزری درباره حدیث طلب باران «اسقِنا غیثا مریئا مریعا» میگوید: «مرئ الطعامُ و أمرأنی» یعنی غذا گوارا شد و بر معده سنگینی نکرد و به خوبی از آن پایین رفت، و «مریع» یعنی مایه فراخی و سرسبزی، و بارانِ «طبق» یعنی فراگیر و وسیع. میگویند «سجلتُ الماءَ سجلا»
ص: 237
وقتی آب را پیوسته جاری کنند. «غیر رائث» یعنی بیدرنگ که از «راثَ» یعنی درنگ کرد برگرفته شده است. و اما آنجا که فرموده «اللهم حوالینا و لا علینا»؛ میگویند مردم را «حوالی» فلان چیز دیدم یعنی آنها گرداگرد فلان چیز را گرفته بودند، منظور حضرت این است که خداوندا باران را بر گیاهان فرو فرست نه بر بناها. «انجاب السحاب عن المدینة» یعنی فشرده شد و درهم جمع شد و از آنجا روی گرداند.
آنجا که فرموده «فأمرَ» یعنی دستور داد تا غذایی آماده شود. «صِندید» یعنی مهتر دلیر. میگویند « فلانٌ ألبَ علی کذا» یعنی آن را ترک نکرد، و یا از «تألیب» است به معنای تحریک کردن و منحرف کردن. «صدروا» یعنی برگشتند. «بُرمة» به ضمّ یعنی دیگ سنگی. «کراع» بر وزن «غراب» یعنی جای باریک ساق. «خِماص» به کسر یعنی گرسنگان.
آنجا که گفته «محرّز» بنا بر مفعول یعنی مقدار ناچیزی که برای خانوادهام اندوختهام، همچنین ممکن است در آن تصحیف رخ داده باشد. «جفل بهم» یعنی آنان را با شتاب آورد، میگویند «انجفل القوم» یعنی از جا برکنده شدند و به راه افتادند، البته در بعضی نسخهها با حاء مهمله آمده است.
فیروزآبادی میگوید: «حفلَ الوادی بالسیل» یعنی سیل لب تا لب دشت را فرا گرفت، «حفلَ السماءُ» یعنی آسمان سخت بارش گرفت، «حفلَ الدمعُ» یعنی اشک بسیار شد و «حفلَ القوم» یعنی قوم گرد آمدند.
برای «غطوا السدانة» معنای مناسبی سراغ نداریم، شاید در اصل « غطوا بالسدانة البرمةَ» بوده که تصحیف شده و «سِدان» به کسر یعنی پرده که در این صورت یعنی دیگ را با پردهای پوشاندند. میگویند «قطفت الدابّةُ» یعنی چهارپا به سختی راه رفت که صفتش میشود «قطوف» (کندپا). «هِملاج» به کسر یعنی تندپا و گشادهگام. «ما یسایرُ» یعنی هیچ چهارپایی همپای آن نمیشود و از بس سریع است با او مسابقه داده نمی شود .
جزری درباره روایت «إن رجلا من الأنصار قال حملنا رسول الله صلّی الله علیه و آله علی حمار لنا قطوف فنزل عنه فإذا هو فراغ لا یسایر» (یکی از انصار گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله را بر الاغمان که کندپا بود نشاندیم، وقتی حضرت از آن پیاده شد ناگاه چنان رهوار شد که هیچ همپایی نداشت.) میگوید: «فراغ لایسایر» یعنی تندپا و گشادهگام.
«وَشل» به تحریک یعنی آب اندک، «وشلَ الماء وشلاً» یعنی آب قطره قطره ریخت. «أداوَی» به فتح واو جمع «أدوات» است و «المیاضی» جمع «میضاة» یعنی ظرف شستشو(آفتابه).
«یسقی ما بین یدیه» (اطراف خود را سیراب میکند) یعنی زمینهای اطرافش را برای زراعت سیراب میکند. «إمتیار» یعنی آوردن «میرة» (خواروبار). «عِیر» به کسر یعنی شتری که خواروبار حمل میکند. «أورق» یعنی شتری که سفید مایل به سیاه است.
آنجا که آمده «إذا کان القیظ اجتمعنا علیها و إذا کان الشّتاء تفرَقنا» (تابستانها بر سرش گرد میآییم، اما زمستانها سراغ چاههای اطراف میرویم.) عادتا باید بر عکس باشد،
ص: 238
زیرا گرمای تابستان آب را میکاهد اما در زمستان آب زیاد میشود، شاید منظور این است که ما در زمستان چاههای دیگری داریم و نیاز نیست بر سر این چاه جمع شویم، اما در تابستان بقیه چاهها میخشکند و ما بر سر این چاه گرد میآییم و آن برایمان کافی نیست. شاید هم منظور از «قیظ» بهار باشد، البته در بعضی نسخهها با ضاد آمده، میگویند «بئر مقیضة» یعنی چاه پُرآب. ظاهرا نسخهنویسان جای «قیظ» و «شتاء» را عوض کردهاند. «أنکد» یعنی منحوس و شوم. «جبوب» یعنی زمین سخت و یا خاک. «عُکّة» به ضمّ یعنی ظرف روغن کوچکتر از خیک.
و اما «مُحفَظة» (خشمناک)؛ جزری درباره سخن حنین «أردت أن أحفظ الناس» گفته: یعنی خواستم مردم را خشمگین کنم، از «حفیظة» به معنای خشم برگرفته شده است.
میگویم: آنجا که آمده «از این روست که واقفیه گفتهاند امام کاظم علیه السلام زنده و قائم است.» این سخن از راوی و یا حمیری است، یعنی امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «پس از من قائم تو هستی.» یعنی پس از من قائم به امر امامت تو هستی. اما واقفیه، که خدایشان لعنت کند، به این سخن متمسک شدهاند و قائم را به معنای صاحب غبیت و آخرین امام برداشت کردهاند و اینگونه امامت را پس از امام کاظم علیه السلام منکر شدهاند.
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هَلْ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله آیَةٌ مِثْلُ آیَةِ مُوسَی علیه السلام فِی رَفْعِهِ الْجَبَلَ فَوْقَ رُءُوسِ الْمُمْتَنِعِینَ عَنْ قَبُولِ مَا أُمِرُوا بِهِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِی وَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا مِنْ آیَةٍ کَانَتْ لِأَحَدٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مِنْ لَدُنْ آدَمَ علیه السلام إِلَی أَنِ انْتَهَی إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إِلَّا وَ قَدْ کَانَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِثْلُهَا أَوْ أَفْضَلُ مِنْهَا وَ لَقَدْ کَانَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله نَظِیرُ هَذِهِ الْآیَةِ إِلَی آیَاتٍ أُخَرَ ظَهَرَتْ لَهُ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَظْهَرَ بِمَکَّةَ دَعْوَتَهُ وَ أَبَانَ عَنِ اللَّهِ مُرَادَهُ رَمَتْهُ الْعَرَبُ عَنْ قِسِیِّ عَدَاوَتِهَا بِضُرُوبِ إِمْکَانِهِمْ (1) وَ لَقَدْ قَصَدْتُهُ یَوْماً لِأَنِّی (2) کُنْتُ أَوَّلَ النَّاسِ إِسْلَاماً بُعِثَ (3) یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ صَلَّیْتُ مَعَهُ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ وَ بَقِیتُ مَعَهُ أُصَلِّی سَبْعَ سِنِینَ حَتَّی دَخَلَ نَفَرٌ فِی الْإِسْلَامِ وَ أَیَّدَ اللَّهُ تَعَالَی دِینَهُ مِنْ بَعْدُ فَجَاءَهُ قَوْمٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ تَزْعُمُ أَنَّکَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ ثُمَّ أَنَّکَ لَا تَرْضَی بِذَلِکَ حَتَّی تَزْعُمُ أَنَّکَ
ص: 239
سَیِّدُهُمْ وَ أَفْضَلُهُمْ فَإِنْ کُنْتَ نَبِیّاً فَأْتِنَا بِآیَةٍ کَمَا تَذْکُرُهُ عَنِ الْأَنْبِیَاءِ قَبْلَکَ مِثَالَ (1) نُوحٍ الَّذِی جَاءَ بِالْغَرَقِ وَ نَجَا فِی سَفِینَتِهِ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِبْرَاهِیمَ الَّذِی ذَکَرْتَ أَنَّ النَّارَ جُعِلَتْ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ مُوسَی الَّذِی زَعَمْتَ أَنَّ الْجَبَلَ رُفِعَ فَوْقَ رُءُوسِ أَصْحَابِهِ حَتَّی انْقَادُوا لِمَا دَعَاهُمْ إِلَیْهِ صَاغِرِینَ دَاخِرِینَ (2) وَ عِیسَی الَّذِی کَانَ یُنَبِّئُهُمْ بِمَا یَأْکُلُونَ وَ مَا یَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِهِمْ وَ صَارَ هَؤُلَاءِ الْمُشْرِکُونَ فِرَقاً أَرْبَعَ هَذِهِ تَقُولُ أَظْهِرْ لَنَا آیَةَ نُوحٍ وَ هَذِهِ تَقُولُ أَظْهِرْ لَنَا آیَةَ مُوسَی وَ هَذِهِ تَقُولُ أَظْهِرْ لَنَا آیَةَ إِبْرَاهِیمَ وَ هَذِهِ تَقُولُ أَظْهِرْ لَنَا آیَةَ عِیسَی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّما أَنَا (3) نَذِیرٌ مُبِینٌ آتَیْتُکُمْ بِآیَةٍ مُبَیِّنَةٍ هَذَا الْقُرْآنِ الَّذِی تَعْجِزُونَ أَنْتُمْ وَ الْأُمَمُ وَ سَائِرُ الْعَرَبِ عَنْ مُعَارَضَتِهِ وَ هُوَ بِلُغَتِکُمْ (4) فَهُوَ حَجَّةُ اللَّهِ وَ حَجَّةُ نَبِیِّهِ عَلَیْکُمْ (5) وَ مَا بَعْدَ ذَلِکَ فَلَیْسَ لِیَ الِاقْتِرَاحُ عَلَی رَبِّی وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ إِلَی الْمُقِرِّینَ بِحُجَّةِ صِدْقِهِ وَ آیَةِ حَقِّهِ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ أَنْ یَقْتَرِحَ (6) بَعْدَ قِیَامِ الْحُجَّةِ عَلَی رَبِّهِ مَا یَقْتَرِحُهُ عَلَیْهِ الْمُقْتَرِحُونَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ هَلِ الصَّلَاحُ أَوِ الْفَسَادُ فِیمَا یَقْتَرِحُونَ فَجَاءَ (7) جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ الْعَلِیَّ الْأَعْلَی یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ إِنِّی سَأُظْهِرُ لَهُمْ هَذِهِ الْآیَاتِ وَ إِنَّهُمْ یَکْفُرُونَ بِهَا إِلَّا مَنْ أَعْصِمُهُ مِنْهُمْ وَ لَکِنِّی أُرِیهِمْ (8) زِیَادَةً فِی الْإِعْذَارِ (9) وَ الْإِیضَاحِ لِحُجَجِکَ فَقُلْ لِهَؤُلَاءِ الْمُقْتَرِحِینَ لِآیَةِ نُوحٍ علیه السلام امْضُوا إِلَی جَبَلِ أَبِی قُبَیْسٍ فَإِذَا بَلَغْتُمْ سَفْحَهُ (10) فَسَتَرَوْنَ آیَةَ نُوحٍ علیه السلام فَإِذَا غَشِیَکُمُ الْهَلَاکُ فَاعْتَصِمُوا بِهَذَا وَ بِطِفْلَیْنِ یَکُونَانِ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ قُلْ لِلْفَرِیقِ الثَّانِی الْمُقْتَرِحِینَ لِآیَةِ إِبْرَاهِیمَ
ص: 240
علیه السلام امْضُوا إِلَی حَیْثُ تُرِیدُونَ مِنْ ظَاهِرِ مَکَّةَ فَسَتَرَوْنَ آیَةَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فِی النَّارِ فَإِذَا غَشِیَکُمُ الْبَلَاءُ (1) فَسَتَرَوْنَ فِی الْهَوَاءِ امْرَأَةً قَدْ أَرْسَلَتْ طَرَفَ (2) خِمَارِهَا فَتَعَلَّقُوا بِهِ لِتُنْجِیَکُمْ مِنَ الْهَلَکَةِ وَ تَرُدَّ عَنْکُمُ النَّارَ وَ قُلْ لِلْفَرِیقِ الثَّالِثِ الْمُقْتَرِحِینَ لِآیَةِ مُوسَی علیه السلام امْضُوا إِلَی ظِلِّ الْکَعْبَةِ فَأَنْتُمْ سَتَرَوْنَ آیَةَ مُوسَی علیه السلام وَ سَیُنْجِیکُمْ هُنَاکَ عَمِّی حَمْزَةُ وَ قُلْ لِلْفَرِیقِ الرَّابِعِ وَ رَئِیسُهُمْ أَبُو جَهْلٍ وَ أَنْتَ یَا أَبَا جَهْلٍ فَاثْبُتْ عِنْدِی لِیَتَّصِلَ بِکَ أَخْبَارُ هَؤُلَاءِ الْفِرَقِ الثَّلَاثَةِ فَإِنَّ الْآیَةَ الَّتِی اقْتَرَحْتَهَا أَنْتَ تَکُونُ بِحَضْرَتِی فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ لِلْفِرَقِ الثَّلَاثَةِ قُومُوا فَتَفَرَّقُوا لِیَتَبَیَّنَ (3) لَکُمْ بَاطِلُ قَوْلِ مُحَمَّدٍ فَذَهَبَتِ الْفِرْقَةُ الْأُولَی إِلَی جَبَلِ أَبِی قُبَیْسٍ فَلَمَّا صَارُوا (4) إِلَی جَانِبِ الْجَبَلِ نَبَعَ الْمَاءُ مِنْ تَحْتِهِمْ وَ نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ الْمَاءُ مِنْ فَوْقِهِمْ مِنْ غَیْرِ غَمَامَةٍ (5) وَ لَا سَحَابٍ وَ کَثُرَ حَتَّی بَلَغَ أَفْوَاهَهُمْ فَأَلْجَمَهَا وَ أَلْجَأَهُمْ إِلَی صُعُودِ الْجَبَلِ إِذْ لَمْ یَجِدُوا مَنْجًی سِوَاهُ فَجَعَلُوا یَصْعَدُونَ الْجَبَلَ وَ الْمَاءُ یَعْلُو مِنْ تَحْتِهِمْ إِلَی أَنْ بَلَغُوا ذِرْوَتَهُ (6) وَ ارْتَفَعَ الْمَاءُ حَتَّی أَلْجَمَهُمْ وَ هُمْ عَلَی قُلَّةِ الْجَبَلِ وَ أَیْقَنُوا بِالْغَرَقِ إِذْ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ مَفَرٌّ فَرَأَوْا عَلِیّاً علیه السلام وَاقِفاً عَلَی مَتْنِ الْمَاءِ فَوْقَ قُلَّةِ الْجَبَلِ وَ عَنْ یَمِینِهِ طِفْلٌ وَ عَنْ یَسَارِهِ طِفْلٌ فَنَادَاهُمْ عَلِیٌّ خُذُوا بِیَدِی أُنْجِکُمْ أَوْ بِیَدِ مَنْ شِئْتُمْ مِنْ هَذَیْنِ الطِّفْلَیْنِ فَلَمْ یَجِدُوا بُدّاً مِنْ ذَلِکَ فَبَعْضُهُمْ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ وَ بَعْضُهُمْ أَخَذَ بِیَدِ أَحَدِ الطِّفْلَیْنِ وَ بَعْضُهُمْ أَخَذَ بِیَدِ الطِّفْلِ الْآخَرِ وَ جَعَلُوا یَنْزِلُونَ بِهِمْ مِنَ الْجَبَلِ وَ الْمَاءُ یَنْزِلُ وَ یَنْحَطُّ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ حَتَّی أَوْصَلُوهُمْ إِلَی الْقَرَارِ وَ الْمَاءُ یَدْخُلُ بَعْضُهُ فِی الْأَرْضِ وَ یَرْتَفِعُ بَعْضُهُ إِلَی السَّمَاءِ حَتَّی عَادُوا کَهَیْئَتِهِمْ إِلَی قَرَارِ الْأَرْضِ فَجَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام بِهِمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُمْ یَبْکُونَ وَ یَقُولُونَ نَشْهَدُ أَنَّکَ سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَ خَیْرُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ رَأَیْنَا مِثْلَ طُوفَانِ نُوحٍ علیه السلام
ص: 241
وَ خَلَّصَنَا هَذَا وَ طِفْلَانِ کَانَا مَعَهُ لَسْنَا نَرَاهُمَا الْآنَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَا (1) إِنَّهُمَا سَیَکُونَانِ هُمَا (2) الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ سَیُولَدَانِ لِأَخِی هَذَا هُمَا سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَبُوهُمَا خَیْرٌ مِنْهُمَا اعْلَمُوا أَنَّ الدُّنْیَا بَحْرٌ عَمِیقٌ قَدْ غَرِقَ فِیهَا خَلْقٌ کَثِیرٌ وَ أَنَّ سَفِینَةَ نَجَاتِهَا آلُ مُحَمَّدٍ عَلِیٌّ هَذَا وَ وَلَدَاهُ اللَّذَانِ رَأَیْتُمُوهُمَا سَیَکُونَانِ وَ سَائِرُ أَفَاضِلِ أَهْلِی فَمَنْ رَکِبَ هَذِهِ السَّفِینَةَ نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَذَلِکَ (3) الْآخِرَةُ حَمِیمُهَا وَ نَارُهَا کَالْبَحْرِ (4) وَ هَؤُلَاءِ سُفُنُ أُمَّتِی یَعْبُرُونَ (5) بِمُحِبِّیهِمْ وَ أَوْلِیَائِهِمْ إِلَی الْجَنَّةِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مَا سَمِعْتَ هَذَا یَا بَا جَهْلٍ قَالَ بَلَی حَتَّی أَنْظُرَ إِلَی الْفِرْقَةِ الثَّانِیَةِ وَ الثَّالِثَةِ فَجَاءَتِ الْفِرْقَةُ الثَّانِیَةُ یَبْکُونَ وَ یَقُولُونَ نَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ سَیِّدُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ مَضَیْنَا إِلَی صَحْرَاءَ مَلْسَاءَ وَ نَحْنُ نَتَذَاکَرُ بَیْنَنَا قَوْلَکَ فَنَظَرْنَا السَّمَاءَ قَدْ تَشَقَّقَتْ بِجَمْرِ النِّیرَانِ تَتَنَاثَرُ عَنْهَا وَ رَأَیْنَا الْأَرْضَ قَدْ تَصَدَّعَتْ وَ لَهَبُ النِّیرَانِ یَخْرُجُ مِنْهَا فَمَا زَالَتْ کَذَلِکَ حَتَّی طَبَّقَتِ الْأَرْضَ وَ مَلَأَتْهَا وَ مَسَّنَا مِنْ شِدَّةِ حَرِّهَا حَتَّی سَمِعْنَا لِجُلُودِنَا نَشِیشاً مِنْ شِدَّةِ حَرِّهَا وَ أَیْقَنَّا بِالاشْتِوَاءِ وَ الِاحْتِرَاقِ بِتِلْکَ النِّیرَانِ فَبَیْنَمَا نَحْنُ کَذَلِکَ إِذْ رُفِعَ لَنَا فِی الْهَوَاءِ شَخْصُ (6) امْرَأَةٍ قَدْ أَرْخَتْ خِمَارَهَا فَتَدَلَّی طَرْفُهُ إِلَیْنَا بِحَیْثُ تَنَالُهُ أَیْدِینَا وَ إِذَا مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ یُنَادِینَا إِنْ أَرَدْتُمُ النَّجَاةَ فَتَمَسَّکُوا بِبَعْضِ أَهْدَابِ هَذَا الْخِمَارِ فَتَعَلَّقَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَّا بِهُدْبَةٍ مِنْ أَهْدَابِ ذَلِکَ الْخِمَارِ فَرُفِعْنَا فِی الْهَوَاءِ وَ نَحْنُ نَشُقُّ (7) جَمْرَ النِّیرَانِ وَ لَهَبَهَا لَا یَمَسُّنَا شَرَرُهَا وَ لَا یُؤْذِینَا حَرُّهَا (8) وَ لَا نَثْقُلُ عَلَی الْهُدْبَةِ الَّتِی تَعَلَّقْنَا بِهَا وَ لَا تَنْقَطِعُ الْأَهْدَابُ فِی أَیْدِینَا عَلَی دِقَّتِهَا فَمَا زَالَتْ کَذَلِکَ حَتَّی جَازَتْ بِنَا تِلْکَ النِّیرَانَ
ص: 242
ثُمَّ وُضِعَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَّا فِی صَحْنِ دَارِهِ سَالِماً مُعَافًی ثُمَّ خَرَجْنَا فَالْتَقَیْنَا فَجِئنَاکَ عَالِمِینَ بِأَنَّهُ لَا مَحِیصَ عَنْ دِینِکَ وَ لَا مَعْدِلَ عَنْکَ وَ أَنْتَ أَفْضَلُ مَنْ لُجِئَ إِلَیْهِ وَ اعْتُمِدَ بَعْدَ اللَّهِ إِلَیْهِ صَادِقٌ فِی أَقْوَالِکَ حَکِیمٌ فِی أَفْعَالِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَبِی جَهْلٍ هَذِهِ الْفِرْقَةُ الثَّانِیَةُ قَدْ أَرَاهُمُ اللَّهُ آیَةَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام (1) قَالَ أَبُو جَهْلٍ حَتَّی أَنْظُرَ الْفِرْقَةَ (2) الثَّالِثَةَ وَ أَسْمَعَ مَقَالَتَهَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِهَذِهِ الْفِرْقَةِ الثَّانِیَةِ لَمَّا آمَنُوا یَا عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ أَغَاثَکُمْ بِتِلْکَ الْمَرْأَةِ أَ تَدْرُونَ مَنْ هِیَ قَالُوا لَا قَالَ تِلْکَ تَکُونُ ابْنَتِی فَاطِمَةَ وَ هِیَ سَیِّدَةُ النِّسَاءِ (3) إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی إِذَا بَعَثَ الْخَلَائِقَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ نَادَی مُنَادِی رَبِّنَا مِنْ تَحْتِ عَرْشِهِ یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ لِتَجُوزَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ عَلَی الصِّرَاطِ فَتَغُضُّ الْخَلَائِقُ کُلُّهُمْ أَبْصَارَهُمْ فَتَجُوزُ فَاطِمَةُ عَلَی الصِّرَاطِ لَا یَبْقَی أَحَدٌ فِی الْقِیَامَةِ إِلَّا غَضَّ بَصَرَهُ عَنْهَا إِلَّا مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الطَّاهِرُونَ مِنْ أَوْلَادِهِمْ فَإِنَّهُمْ مَحَارِمُهَا فَإِذَا دَخَلَتِ الْجَنَّةَ بَقِیَ مِرْطُهَا مَمْدُوداً عَلَی الصِّرَاطِ طَرَفٌ مِنْهُ بِیَدِهَا وَ هِیَ فِی الْجَنَّةِ وَ طَرَفٌ فِی عَرَصَاتِ الْقِیَامَةِ فَیُنَادِی مُنَادِی رَبِّنَا یَا أَیُّهَا الْمُحِبُّونَ لِفَاطِمَةَ تَعَلَّقُوا بِأَهْدَابِ مِرْطِ فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ فَلَا یَبْقَی مُحِبٌّ لِفَاطِمَةَ إِلَّا تَعَلَّقَ بِهُدْبَةٍ مِنْ أَهْدَابِ مِرْطِهَا حَتَّی یَتَعَلَّقَ بِهَا أَکْثَرُ مِنْ أَلْفِ فِئَامٍ وَ أَلْفِ فِئَامٍ (4) قَالُوا وَ کَمْ فِئَامٌ وَاحِدٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَلْفُ أَلْفٍ وَ یُنْجَوْنَ بِهَا مِنَ النَّارِ (5) قَالَ ثُمَّ جَاءَتِ الْفِرْقَةُ الثَّالِثَةُ بَاکِینَ یَقُولُونَ نَشْهَدُ یَا مُحَمَّدُ أَنَّکَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ سَیِّدُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ أَنَّ عَلِیّاً أَفْضَلُ الْوَصِیِّینَ وَ أَنَّ آلَکَ أَفْضَلُ آلِ النَّبِیِّینَ وَ صَحَابَتَکَ خَیْرُ صَحَابَةِ الْمُرْسَلِینَ وَ أَنَّ أُمَّتَکَ خَیْرُ الْأُمَمِ أَجْمَعِینَ رَأَیْنَا مِنْ آیَاتِکَ مَا لَا مَحِیصَ لَنَا عَنْهَا وَ مِنْ مُعْجِزَاتِکَ مَا لَا مَذْهَبَ لَنَا سِوَاهَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا الَّذِی رَأَیْتُمْ قَالُوا کُنَّا قُعُوداً فِی ظِلِّ الْکَعْبَةِ نَتَذَاکَرُ أَمْرَکَ وَ نَهْزَأُ بِخَبَرِکَ وَ أَنَّکَ ذَکَرْتَ أَنَّ لَکَ مِثْلَ (6)
ص: 243
آیَةِ مُوسَی علیه السلام (1) فَبَیْنَا نَحْنُ کَذَلِکَ إِذَا ارْتَفَعَتِ الْکَعْبَةُ عَنْ مَوْضِعِهَا وَ صَارَتْ فَوْقَ رُءُوسِنَا فَرَکَزْنَا (2) فِی مَوَاضِعِنَا وَ لَمْ نَقْدِرْ أَنْ نَرِیمَهَا (3) فَجَاءَ عَمُّکَ حَمْزَةُ وَ قَالَ بِزُجِّ (4) رُمْحِهِ هَکَذَا تَحْتَهَا فَتَنَاوَلَهَا وَ احْتَبَسَهَا عَلَی عِظَمِهَا فَوْقَنَا فِی الْهَوَاءِ ثُمَّ قَالَ لَنَا اخْرُجُوا فَخَرَجْنَا مِنْ تَحْتِهَا فَقَالَ ابْعُدُوا فَبَعُدْنَا عَنْهَا ثُمَّ أَخْرَجَ سِنَانَ الرُّمْحِ مِنْ تَحْتِهَا فَنَزَلَتْ إِلَی مَوْضِعِهَا وَ اسْتَقَرَّتْ (5) فَجِئْنَاکَ بِذَلِکَ (6) مُسْلِمِینَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَبِی جَهْلٍ هَذِهِ الْفِرْقَةُ الثَّالِثَةُ قَدْ جَاءَتْکَ وَ أَخْبَرَتْکَ بِمَا شَاهَدَتْ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ لَا أَدْرِی أَ صَدَقَ (7) هَؤُلَاءِ أَمْ کَذَبُوا أَمْ حُقِّقَ (8) لَهُمْ أَمْ خُیِّلَ إِلَیْهِمْ فَإِنْ رَأَیْتُ مَا أَنَا (9) أَقْتَرِحُهُ عَلَیْکَ مِنْ نَحْوِ آیَاتِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام فَقَدْ لَزِمَنِی الْإِیمَانُ بِکَ وَ إِلَّا فَلَیْسَ یَلْزَمُنِی تَصْدِیقُ هَؤُلَاءِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا جَهْلٍ فَإِنْ کَانَ لَا یَلْزَمُکَ تَصْدِیقُ هَؤُلَاءِ عَلَی کَثْرَتِهِمْ وَ شِدَّةِ تَحْصِیلِهِمْ فَکَیْفَ تُصَدِّقُ بِمَآثِرِ آبَائِکَ وَ أَجْدَادِکَ وَ مَسَاوِی أَسْلَافِ أَعْدَائِکَ وَ کَیْفَ تُصَدِّقُ عَنِ الصِّینِ وَ الْعِرَاقِ وَ الشَّامِ إِذَا حُدِّثْتَ عَنْهَا هَلِ الْمُخْبِرُونَ عَنْ ذَلِکَ إِلَّا دُونَ هَؤُلَاءِ الْمُخْبِرِینَ لَکَ عَنْ هَذِهِ الْآیَاتِ مَعَ سَائِرِ مَنْ شَاهَدَهَا مِنْهُمْ مِنَ الْجَمْعِ الْکَثِیفِ (10) الَّذِینَ لَا یَجْتَمِعُونَ عَلَی بَاطِلٍ یَتَخَرَّصُونَهُ (11) إِلَّا کَانَ بِإِزَائِهِمْ مَنْ یُکَذِّبُهُمْ وَ یُخْبِرُ بِضِدِّ أَخْبَارِهِمْ أَلَا وَ کُلُّ فِرْقَةٍ مِنْ هَؤُلَاءِ مَحْجُوجُونَ (12) بِمَا
ص: 244
شَاهَدُوا وَ أَنْتَ یَا أَبَا جَهْلٍ مَحْجُوجٌ بِمَا سَمِعْتَ مِمَّنْ شَاهَدَ ثُمَّ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْفِرْقَةِ الثَّالِثَةِ فَقَالَ لَهُمْ هَذَا حَمْزَةُ عَمُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلَّغَهُ اللَّهُ تَعَالَی الْمَنَازِلَ الرَّفِیعَةَ وَ الدَّرَجَاتِ الْعَالِیَةَ وَ أَکْرَمَهُ (1) بِالْفَضَائِلِ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِمُحَمَّدٍ وَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمَا إِنَّ حَمْزَةَ عَمَّ مُحَمَّدٍ لَیُنَحِّی جَهَنَّمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَنْ مُحِبِّیهِ کَمَا نَحَّی عَنْکُمُ الْیَوْمَ الْکَعْبَةَ أَنْ تَقَعَ عَلَیْکُمْ قِیلَ (2) وَ کَیْفَ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ لَیُرَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَی جَانِبِ الصِّرَاطِ عَالَمٌ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ لَا یَعْرِفُ عَدَدَهُمْ إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی هُمْ کَانُوا مُحِبِّی حَمْزَةَ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ أَصْحَابُ الذُّنُوبِ وَ الْآثَامِ فَتَحُولُ (3) حِیطَانٌ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ سُلُوکِ الصِّرَاطِ وَ الْعُبُورِ إِلَی الْجَنَّةِ فَیَقُولُونَ یَا حَمْزَةُ قَدْ تَرَی مَا نَحْنُ فِیهِ فَیَقُولُ حَمْزَةُ لِرَسُولِ اللَّهِ وَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَدْ تَرَیَانِ أَوْلِیَائِی کَیْفَ یَسْتَغِیثُونَ بِی فَیَقُولُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ یَا عَلِیُّ أَعِنْ عَمَّکَ عَلَی إِغَاثَةِ أَوْلِیَائِهِ وَ اسْتِنْقَاذِهِمْ مِنَ النَّارِ فَیَأْتِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِالرُّمْحِ (4) الَّذِی کَانَ یُقَاتِلُ بِهِ حَمْزَةُ أَعْدَاءَ اللَّهِ تَعَالَی فِی الدُّنْیَا فَیُنَاوِلُهُ إِیَّاهُ وَ یَقُولُ یَا عَمَّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَمَّ (5) أَخِی رَسُولِ اللَّهِ ذُدِ الْجَحِیمَ عَنْ أَوْلِیَائِکَ بِرُمْحِکَ هَذَا کَمَا کُنْتَ تَذُودُ بِهِ عَنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ فِی الدُّنْیَا أَعْدَاءَ اللَّهِ فَیَتَنَاوَلُ حَمْزَةُ الرُّمْحَ بِیَدِهِ فَیَضَعُ زُجَّهُ فِی حِیطَانِ النَّارِ الْحَائِلَةِ بَیْنَ أَوْلِیَائِهِ وَ بَیْنَ الْعُبُورِ إِلَی الْجَنَّةِ عَلَی الصِّرَاطِ وَ یَدْفَعُهَا دَفْعَةً فَیُنَحِّیهَا مَسِیرَةَ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ ثُمَّ یَقُولُ لِأَوْلِیَائِهِ وَ الْمُحِبِّینَ الَّذِینَ کَانُوا لَهُ فِی الدُّنْیَا اعْبُرُوا فَیَعْبُرُونَ عَلَی الصِّرَاطِ آمِنِینَ سَالِمِینَ قَدِ انْزَاحَتْ (6) عَنْهُمُ النِّیرَانُ وَ بَعُدَتْ عَنْهُمُ الْأَهْوَالُ وَ یَرِدُونَ الْجَنَّةَ غَانِمِینَ ظَافِرِینَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَبِی جَهْلٍ یَا أَبَا جَهْلٍ هَذِهِ الْفِرْقَةُ الثَّالِثَةُ قَدْ شَاهَدَتْ آیَاتِ اللَّهِ وَ مُعْجِزَاتِ رَسُولِ اللَّهِ وَ بَقِیَ الَّذِی لَکَ فَأَیَّ آیَةٍ تُرِیدُ قَالَ أَبُو جَهْلٍ آیَةَ
ص: 245
عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام کَمَا زَعَمْتَ أَنَّهُ کَانَ یُخْبِرُهُمْ بِمَا یَأْکُلُونَ وَ مَا یَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِهِمْ فَأَخْبِرْنِی بِمَا أَکَلْتُ الْیَوْمَ وَ مَا ادَّخَرْتُهُ فِی بَیْتِی وَ زِدْنِی عَلَی ذَلِکَ أَنْ تُحَدِّثَنِی بِمَا صَنَعْتُهُ بَعْدَ أَکْلِی لَمَّا أَکَلْتُ کَمَا زَعَمْتَ أَنَّ اللَّهَ زَادَکَ (1) فِی الْمَرْتَبَةِ فَوْقَ عِیسَی علیه السلام فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّا مَا أَکَلْتَ وَ مَا ادَّخَرْتَ فَأُخْبِرُکَ بِهِ وَ أُخْبِرُکَ بِمَا فَعَلْتَهُ فِی خِلَالِ أَکْلِکَ وَ مَا فَعَلْتَهُ بَعْدَ أَکْلِکَ وَ هَذَا یَوْمٌ یَفْضَحُکَ اللَّهُ فِیهِ لِاقْتِرَاحِکَ (2) فَإِنْ آمَنْتَ بِاللَّهِ لَمْ تَضُرَّکَ هَذِهِ الْفَضِیحَةُ وَ إِنْ أَصْرَرْتَ عَلَی کُفْرِکَ أُضِیفَ لَکَ إِلَی فَضِیحَةِ الدُّنْیَا وَ خِزْیِهَا خِزْیُ الْآخِرَةِ الَّذِی لَا یَبِیدُ وَ لَا یَنْفَدُ وَ لَا یَتَنَاهَی قَالَ وَ مَا هُوَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَعَدْتَ یَا أَبَا جَهْلٍ تَتَنَاوَلُ مِنْ دَجَاجَةٍ مُسَمَّنَةٍ اسْتَطَبْتَهَا (3) فَلَمَّا وَضَعْتَ یَدَکَ عَلَیْهَا اسْتَأْذَنَ عَلَیْکَ أَخُوکَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ ابْنُ هِشَامٍ فَأَشْفَقْتَ (4) عَلَیْهِ أَنْ یَأْکُلَ مِنْهَا وَ بَخِلْتَ فَوَضَعْتَهَا تَحْتَ ذَیْلِکَ وَ أَرْخَیْتَ عَلَیْهَا ذَیْلَکَ حَتَّی انْصَرَفَ عَنْکَ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ کَذَبْتَ یَا مُحَمَّدُ مَا مِنْ هَذَا قَلِیلٌ وَ لَا کَثِیرٌ وَ لَا أَکَلْتُ مِنْ دَجَاجَةٍ وَ لَا ادَّخَرْتُ مِنْهَا شَیْئاً فَمَا الَّذِی فَعَلْتُهُ بَعْدَ أَکْلِیَ الَّذِی زَعَمْتَ (5) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ عِنْدَکَ (6) ثَلَاثُمِائَةِ دِینَارٍ لَکَ وَ عَشَرَةُ آلَافِ دِینَارٍ وَدَائِعُ النَّاسِ عِنْدَکَ الْمِائَةُ وَ الْمِائَتَانِ وَ الْخَمْسُمِائَةٍ وَ السَّبْعُمِائَةٍ وَ الْأَلْفُ وَ نَحْوُ ذَلِکَ إِلَی تَمَامِ عَشَرَةِ آلَافٍ مَالُ کُلِّ وَاحِدٍ فِی صُرَّةٍ وَ کُنْتَ قَدْ عَزَمْتَ عَلَی أَنْ تَخْتَانَهُمْ وَ قَدْ کُنْتَ جَحَدْتَهُمْ وَ مَنَعْتَهُمْ وَ الْیَوْمَ لَمَّا أَکَلْتَ مِنْ هَذِهِ الدَّجَاجَةِ أَکَلْتَ زَوْرَهَا (7) وَ ادَّخَرْتَ الْبَاقِیَ وَ دَفَنْتَ هَذَا الْمَالَ أَجْمَعَ مَسْرُوراً فَرِحاً بِاخْتِیَانِکَ عِبَادَ اللَّهِ وَ وَاثِقاً بِأَنَّهُ قَدْ حَصَلَ لَکَ وَ تَدْبِیرُ اللَّهِ فِی ذَلِکَ خِلَافُ تَدْبِیرِکَ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ وَ هَذَا أَیْضاً یَا مُحَمَّدُ فَمَا أَصَبْتَ مِنْهُ قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً وَ مَا دَفَنْتُ شَیْئاً وَ قَدْ سُرِقَتْ تِلْکَ
ص: 246
الْعَشَرَةُ آلَافٍ الْوَدَائِعُ الَّتِی کَانَتْ عِنْدِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا جَهْلٍ مَا هَذَا مِنْ تِلْقَائِی فَتُکَذِّبَنِی وَ إِنَّمَا هَذَا جَبْرَئِیلُ الرُّوحُ الْأَمِینُ یُخْبِرُنِی بِهِ عَنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ عَلَیْهِ تَصْحِیحُ شَهَادَتِهِ وَ تَحْقِیقُ مَقَالَتِهِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَلُمَّ یَا جَبْرَئِیلُ بِالدَّجَاجَةِ الَّتِی أَکَلَ مِنْهَا فَإِذَا الدَّجَاجَةُ (1) بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تَعْرِفُهَا یَا أَبَا جَهْلٍ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ مَا أَعْرِفُهَا وَ مَا أُخْبِرْتُ عَنْ شَیْ ءٍ وَ مِثْلُ هَذِهِ الدَّجَاجَةِ الْمَأْکُولِ بَعْضُهَا فِی الدُّنْیَا کَثِیرٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَیَّتُهَا الدَّجَاجَةُ إِنَّ أَبَا جَهْلٍ قَدْ کَذَّبَ مُحَمَّداً عَلَی جَبْرَئِیلَ وَ کَذَّبَ جَبْرَئِیلَ عَلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ فَاشْهَدِی لِمُحَمَّدٍ بِالتَّصْدِیقِ وَ عَلَی أَبِی جَهْلٍ بِالتَّکْذِیبِ فَنَطَقَتْ وَ قَالَتْ أَشْهَدُ یَا مُحَمَّدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ (2) وَ سَیِّدُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ أَنَّ أَبَا جَهْلٍ هَذَا عَدُوُّ اللَّهِ الْمُعَانِدُ الْجَاحِدُ لِلْحَقِّ الَّذِی یَعْلَمُهُ أَکَلَ مِنِّی هَذَا الْجَانِبَ وَ ادَّخَرَ الْبَاقِیَ وَ قَدْ أَخْبَرْتَهُ بِذَلِکَ وَ أَحْضَرْتَنِیهِ فَکَذَّبَ بِهِ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ لَعْنَةُ اللَّاعِنِینَ فَإِنَّهُ مَعَ کُفْرِهِ بِخَیْلٌ اسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ أَخُوهُ فَوَضَعَنِی تَحْتَ ذَیْلِهِ إِشْفَاقاً مِنْ أَنْ یُصِیبَ مِنِّی أَخُوهُ فَأَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَصْدَقُ الصَّادِقِینَ مِنَ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ أَبُو جَهْلٍ الْکَاذِبُ الْمُفْتَرِی اللَّعِینُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مَا کَفَاکَ مَا شَاهَدْتَ آمِنْ لِتَکُونَ آمِناً مِنْ عَذَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ أَبُو جَهْلٍ إِنِّی لَأَظُنُّ أَنَّ هَذَا تَخْیِیلٌ وَ إِیهَامٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهَلْ تَفْرُقُ بَیْنَ مُشَاهَدَتِکَ لِهَذَا وَ سَمَاعِکَ لِکَلَامِهَا وَ بَیْنَ مُشَاهَدَتِکَ لِنَفْسِکَ وَ لِسَائِرِ قُرَیْشٍ وَ الْعَرَبِ وَ سَمَاعِکَ لِکَلَامِهِمْ قَالَ أَبُو جَهْلٍ لَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَا یُدْرِیکَ أَنَّ جَمِیعَ مَا تُشَاهِدُ وَ تُحِسُّ بِحَوَاسِّکَ تَخْیِیلٌ قَالَ أَبُو جَهْلٍ مَا هُوَ بِتَخْیِیلٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا هَذَا بتَخْیِیلٍ وَ إِلَّا کَیْفَ تُصَحِّحُ (3) أَنَّکَ تَرَی فِی الْعَالَمِ شَیْئاً أَوْثَقَ مِنْهُ قَالَ ثُمَّ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ عَلَی الْمَوْضِعِ الْمَأْکُولِ مِنَ الدَّجَاجَةِ فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَیْهَا فَعَادَ اللَّحْمُ عَلَیْهِ أَوْفَرَ مَا کَانَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا بَا جَهْلٍ أَ رَأَیْتَ هَذِهِ الْآیَةَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ تَوَهَّمْتُ شَیْئاً وَ لَا أُوقِنُهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ
ص: 247
صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ فَأْتِنَا بِالْأَمْوَالِ الَّتِی دَفَنَهَا هَذَا الْمُعَانِدُ لِلْحَقِّ لَعَلَّهُ یُؤْمِنُ فَإِذَا هُوَ بِالصُّرَرِ بَیْنَ یَدَیْهِ کُلِّهَا مَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَهُ إِلَی تَمَامِ عَشَرَةِ آلَافٍ وَ ثَلَاثِمِائَةِ دِینَارٍ (1) فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَبُو جَهْلٍ یَنْظُرُ إِلَیْهِ صُرَّةً مِنْهَا فَقَالَ ائْتُونِی بِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ فَأُتِیَ بِهِ وَ هُوَ صَاحِبُهَا فَقَالَ هَاکَهَا یَا فُلَانُ مَا قَدِ اخْتَانَکَ فِیهِ أَبُو جَهْلٍ فَرَدَّ عَلَیْهِ مَالَهُ وَ دَعَا بِآخَرَ ثُمَّ بِآخَرَ حَتَّی رَدَّ الْعَشَرَةَ آلَافٍ کُلَّهَا عَلَی أَرْبَابِهَا وَ فُضِحَ عِنْدَهُمْ أَبُو جَهْلٍ وَ بَقِیَتِ الثَّلَاثُمِائَةِ الدِّینَارِ (2) بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْآنَ آمِنْ لِتَأْخُذَ الثَّلَاثَمِائَةِ دِینَارٍ (3) وَ یُبَارِکَ اللَّهُ لَکَ فِیهَا حَتَّی تَصِیرَ أَیْسَرَ (4) قُرَیْشٍ قَالَ لَا (أُومِنُ) آمن وَ لَکِنْ آخُذُهَا فَهِیَ مَالِی فَلَمَّا ذَهَبَ یَأْخُذُهَا صَاحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالدَّجَاجَةِ دُونَکِ (5) أَبَا جَهْلٍ وَ کُفِّیهِ عَنِ الدَّنَانِیرِ وَ خُذِیهِ فَوَثَبَتِ الدَّجَاجَةُ عَلَی أَبِی جَهْلٍ فَتَنَاوَلَتْهُ بِمَخَالِبِهَا وَ رَفَعَتْهُ فِی الْهَوَاءِ وَ طَارَتْ بِهِ إِلَی سَطْحِ بَیْتِهِ فَوَضَعَتْهُ عَلَیْهِ وَ دَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تِلْکَ الدَّنَانِیرَ إِلَی بَعْضِ فُقَرَاءِ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ لَهُمْ مَعَاشِرَ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ هَذِهِ آیَةٌ أَظْهَرَهَا رَبُّنَا عَزَّ وَ جَلَّ لِأَبِی جَهْلٍ فَعَانَدَ وَ هَذَا الطَّیْرُ الَّذِی حَیِیَ یَصِیرُ مِنْ طُیُورِ الْجَنَّةِ الطَّیَّارَةِ عَلَیْکُمْ فِیهَا فَإِنَّ فِیهَا طُیُوراً کَالْبَخَاتِی عَلَیْهَا مِنْ جَمِیعِ أَنْوَاعِ الْمَوَاشِی (6) تَطِیرُ بَیْنَ سَمَاءِ الْجَنَّةِ وَ أَرْضِهَا فَإِذَا تَمَنَّی مُؤْمِنٌ مُحِبٌّ لِلنَّبِیِّ وَ آلِهِ الْأَکْلَ مِنْ شَیْ ءٍ مِنْهَا وَقَعَ ذَلِکَ بِعَیْنِهِ بَیْنَ یَدَیْهِ فَتَنَاثَرَ رِیشُهُ وَ انْسَمَطَ وَ انْشَوَی وَ انْطَبَخَ فَأَکَلَ مِنْ جَانِبٍ مِنْهُ قَدِیداً وَ مِنْ جَانِبٍ مِنْهُ مَشْوِیّاً بِلَا نَارٍ فَإِذَا قَضَی شَهْوَتَهُ وَ نَهْمَتَهُ (7) وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ عَادَتْ کَمَا کَانَتْ فَطَارَتْ فِی الْهَوَاءِ وَ فَخَرَتْ عَلَی سَائِرِ طُیُورِ الْجَنَّةِ تَقُولُ مَنْ مِثْلِی وَ قَدْ أَکَلَ مِنِّی وَلِیُّ اللَّهِ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ (8).
ص: 248
ج، الإحتجاج مثله مع اختصار فی وسطه و فی آخره (1) بیان قال الجزری فیه یبلغ العرق منهم ما یلجمهم أی یصل إلی أفواههم فیصیر لهم بمنزلة اللجام یمنعهم عن الکلام انتهی.
و النشیش الغلیان و هدبة الثوب بالضم طرفه مما یلی طرته و المراد هنا الخیوط المتدلیة من طرفه و المرط بالکسر کساء من صوف أو خز و الفئام بالهمز و قد تقلب یاء الجماعة من الناس و المراد هنا هذا العدد کما فسر أمیر المؤمنین علیه السلام فی خبر الغدیر بمائة ألف.
قوله فرکزنا یقال رکزت الرمح أی غرزته فی الأرض و فی بعض النسخ بالدال المهملة من الرکود بمعنی السکون و الهدوء و یقال لا یریم من المکان أی لا یبرح و لا یزول و الزج بالضم الحدیدة التی فی أسفل الرمح و یقال تخرص أی کذب و الذود الطرد و الدفع و الزور أعلی الصدر و البخاتی جمع البختی و هو الإبل الخراسانی و الشیة کل لون یخالف معظم لون الفرس و غیره و الهاء عوض من الواو و یقال وشیت الثوب أشیه وشیا و وشیة و وشیته توشیة شدد للکثرة فهو موشی و موشی و الوشی (2) من اللون معروف ذکره الجوهری و قال سَمَطْتُ الجدی أَسْمِطُهُ و أَسْمُطُهُ (3) سَمْطاً إذا نظفته من الشعر بالماء الحار لتشویه.
**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام به اسناد به ایشان که فرمود: به امیرمومنان علیه السلام عرض شد: آیا حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز نشانهای همانند نشانه موسی علیه السلام دارد که کوه را بالای سر منکران دعوتش بُرد؟
امیرمومنان علیه السلام فرمود: بله، به خدایی که او را بر حق به پیامبری برانگیخت از آدم علیه السلام گرفته تا برسد به خود حضرت محمد صلّی الله علیه و آله هیچ پیامبری نشانهای نداشته جز اینکه حضرت محمد صلّی الله علیه و آله همانند آن نشانه یا برتر از آن را داشته است. حضرت محمد صلّی الله علیه و آله همانند این نشانه را داشت و نیز نشانههای دیگری که برای ایشان پدیدار شد. از این قرار که وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله دعوت خود را در مکه آشکار کرد و اندیشه خود درباره خداوند را علنی ساخت، قوم عرب با نهایت دشمنی و با همه امکانات خود به او حمله کردند. من از میان مردم نخستین کسی بودم که اسلام آوردم، حضرت روز دوشنبه مبعوث شد و من روز سه شنبه همراه ایشان نماز خواندم و تا هفت سال در کنار ایشان نماز گزاردم تا اینکه جماعتی به اسلام گرویدند و از آن پس خداوند متعال دین حضرت را پشتیبانی کرد. روزی گروهی از مشرکان نزد حضرت آمدند و به ایشان گفتند: ای محمد! گمان کردهای فرستاده پروردگار جهانیان هستی و باز راضی نشدهای و پنداشتهای
ص: 239
سرور آنان هستی و از همهشان والاتری؟ اگر تو پیامبری نشانهای برای ما بیاور همانند آنچه درباره پیامبران پیش از خودت ذکر میکنی، همچون نوح که آن سیل را آورد و همراه مومنان در کشتیاش نجات یافت یا ابراهیم که میگویی آتش بر او سرد و ایمن شد یا موسی که میپنداری کوه را بالای سر یارانش بُرد و اینگونه آنان خوار و ذلیل به دعوت او سر سپردند یا عیسی که به مردم خبر میداد چه میخورند و چه در خانههایشان میاندوزند. آن مشرکان چهار گروه شدند که یکی میگفت نشانه نوح را بر ما پدید آور و دیگری میگفت نشانه موسی را بر ما پدید آور و آن یکی میگفت نشانه ابراهیم را بر ما پدید آور و چهارمی میگفت نشانه عیسی را بر ما پدید آور. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: «إِنَّما أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ» - . ملک / 26 - {من صرفا هشدار دهنده ای آشکارم.} که برایتان این نشانه روشن را آوردهام، قرآن را که شما و همه امتها و همه قوم عرب از هماوردی با آن ناتوانید حال آنکه آن به زبان خودتان است، پس قرآن حجت خداوند و حجت پیامبرش بر شماست که بعد از آن من نمیتوانم به پروردگارم پیشنهادی بدهم و «ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ» - . نور / 54 -
{بر فرستاده [خدا] جز ابلاغ آشکار [ماموریتی] نیست.} یعنی ابلاغ به کسانی که به حجت راستگویی او و نشانه بر حق او اقرار میکنند، او پس از برپایی حجت نمیتواند پیشنهادهای کسانی را نزد خداوند مطرح کند که نمیدانند آیا آنچه میطلبند مایه صلاح است یا مایه فساد. در آن اوان جبرئیل نازل شد و عرض کرد: ای محمد! خداوند علیّ اعلی به تو سلام میرساند و میفرماید من این نشانهها را برایشان پدید خواهم آورد اما اینان همه را منکر میشوند به جز کسانی که من از میانشان محفوظ بدارم، اما من به آنها نشان خواهم داد تا هیچ گونه عذری برای آنان نباشد و حجت تو را روشن سازم، پس به کسانی که نشانه نوح علیه السلام را پیشنهاد میدهند بگو سوی کوه ابو قیس بروید تا وقتی به دامنهاش رسیدید نشانه نوح علیه السلام را ببینید، چون مرگ را پیش چشمتان دیدید به این مرد و دو کودکش پناه ببرید. و به گروه دوم که نشانه ابراهیم علیه السلام را پیشنهاد میدهند
ص: 240
بگو در دشت مکه به هر کجا خواستید بروید تا نشانه ابراهیم علیه السلام را ببینید، چون آتش را پیش چشمتان دیدید در میان آسمان زنی را خواهید دید که گوشه چادرش را برایتان پایین میآویزد، به آن چادر درآویزید تا از مرگ نجاتتان دهد و آتش را از شما براند. و به گروه سوم که نشانه موسی علیه السلام را پیشنهاد میدهند بگو به زیر سایه کعبه بروید تا نشانه موسی علیه السلام را ببینید که آنجا عموی من حمزه نجاتتان خواهد داد. و به گروه چهارم که رئیسشان ابوجهل است بگو ای اابوجهل تو نزد من بمان تا اخبار آن سه گروه به تو برسد زیرا نشانهای که تو پیشنهاد دادهای نزد من است. این گذشت و ابوجهل به آن سه گروه گفت از هم جدا شوید تا بطلان کلام محمد برایتان آشکار شود. گروه اول سوی کوه ابوقیس رفتند و چون به کنار کوه رسیدند ناگاه از زیر پایشان آب جوشش گرفت و از بالای سرشان از آسمان بدون هیچ ابری باران گرفت و چنان آب به راه افتاد که به دهانهایشان رسید و دهانشان را بست و به سوی بالای کوه فراریشان داد آنچنان که هیچ ناجی نیافتند، از کوه بالا میرفتند و آب به دنبالشان بالا میرفت، تا اینکه به بالای کوه رسیدند و آب تا به زیر دهانهایشان رسید، چون بر قله ایستادند و دانستند که غرق میشوند و هیچ گریزگاهی ندارند، ناگاه دیدند علی علیه السلام بر فراز قله کوه روی آب ایستاده و در سمت راست و چپش نیز دو کودک ایستادهاند. علی علیه السلام ندایشان داد که یا دست مرا بگیرید تا نجاتتان دهم و یا دست هر کدام از این دو را که خواستید. آنها چاره دیگری نیافتند و برخی دست علی علیه السلام را گرفتند و برخی دست یکی از آن دو کودک را و برخی دیگر دست کودک دیگر را گرفتند. آنها آن قوم را از کوه پایین آوردند و آب فرو نشست و پیش رویشان پایین نشست تا اینکه بر روی زمین رسیدند و مقداری از آن آب در زمین فرو رفت و مقداری دیگر سوی آسمان برخاست و آنها مثل قبل بر روی زمین قرار گرفتند. علی علیه السلام آنان را نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آورد. در حالی که میگریستند و میگفتند: شهادت میدهیم که تو سرور رسولانی و از همه آفریدگان برتری، ما طوفانی همچون طوفان نوح علیه السلام دیدیم ص: 241
و این مرد با دو کودکی که همراهش بودند ما را نجات دادند، اما اکنون آن دو را نمیبینیم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: بدانید که آن دو خواهند آمد، آن دو حسن و حسین هستند که از این برادرم به دنیا میآیند، آن دو سرور جوانان اهل بهشت هستند و پدرشان از ایشان برتر است، بدانید دنیا دریایی ژرف است که خلق بسیاری در آن غرق میشوند اما کشتی نجاتش آل محمد هستند، یعنی این علی و آن دو فرزندنش که دیدید و خواهند آمد و نیز دیگر بزرگان اهل بیت من، هر کس بر این کشتی سوار شود نجات مییابد و هر کس از آن بازماند غرق میشود. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: حرارت آخرت نیز همینگونه است، آتشش چون دریاست و اینان کشتیهای امت من هستند که دوستان و دوستداران خود را سوی بهشت عبور میدهند. سپس فرمود: شنیدی ابوجهل؟! گفت: باید تا گروه دوم و سوم را ببینم. در آن دم گروه دوم نیز آمدند و میگفتند شهادت میدهیم که تو فرستاده پروردگار جهانیان هستی و از همه آفریدگان برتری، ما به سوی دشتی پهناور رفتیم و داشتیم درباره سخنان تو گفتگو میکردیم که ناگاه دیدیم آسمان شکافت و گدازههایی آتش از آن بارید و دیدیم میان آسمان باز شد و شعلههای آتش از آن بیرون ریخت و پیوسته چنین شد تا اینکه زمین را فروپوشاند و در میان گرفت، چنان حرارت شدیدی حس کردیم که میشنیدیم پوستهایمان از شدت حرارت به صدا افتاده بود و یقین کردیم که کباب میشویم و از آن آتش میسوزیم، در همان حال ناگاه بالای سرمان در آسمان زنی فراز آمد و چادرش را آویخت و اطراف چادرش به پایین رسید چنانکه دست ما به آن میرسید. در آن دم ندادهندهای از آسمان ندا سر داد اگر میخواهید نجات یابید تکهای از این چادر را بگیرید. آنگاه هر یک از ما به رشته ای از آن چادر درآویخت و اینچنین سوی آسمان فراز شدیم و چنان از میان گدازهها و شعلههای آتش گذشتیم که نه شرارههایش به ما برخورد و نه حرارتش آزارمان داد، رشته هایی که در دست داشتیم بدون اینکه بر آنها سنگینی کنیم و یا در دستانمان پاره شوند، ما را از آن آتش عبور دادند
ص: 242
و سپس هر یک از ما سالم و تندرست در میان حیاط خانهاش فرود آمد. ما بیرون آمدیم و به یکدگر برخوردیم و همه نزد تو آمدیم حال آنکه میدانیم هیچ گریزی از دین تو و هیچ جای امنی جز تو نیست و تو بهترین پناهگاه و تکیهگاه پس از خداوند هستی و گفتارت راست و کردارت خردمندانه است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به ابوجهل فرمود: این هم گروه دوم، خداوند نشانه ابراهیم علیه السلام را نشانشان داد. ابوجهل گفت: باید گروه سوم را ببینم و سخن آنها را بشنوم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به این گروه دوم پس از آن که ایمان آوردند فرمود: ای بندگان خدا! خداوند با آن زن به یاریتان رسید، میدانید او کیست؟ عرض کردند: نه. فرمود: او دختر من فاطمه است که بانوی زنان دو جهان است، وقتی خداوند متعال همه آفریدگان را، از پیشینیان و پسینیان، برمیانگیزد منادی پروردگارمان از زیر عرش او ندا سر میدهد: ای جماعت آفریدگان! دیدههایتان را فرو گیرید که دختر محمد، بانوی زنان دو جهان از صراط گذر میکند، آنگاه همه آفریدگان دیدههایشان را فرومیگیرند و فاطمه از صراط میگذرد و در آن دم در عرصه قیامت هیچ کس نیست که در برابر او دیده فرونبسته باشد به جز محمد و علی و حسن و حسین و فرندان پاک ایشان که محارم او هستند، وقتی فاطمه وارد بهشت میشود دامانش بر صراط گسترده میماند که یک سرش در بهشت در دوست اوست و دنبالهاش در عرصات قیامت گسترده است، در آن هنگام منادی پروردگارمان ندا سر میدهد: ای دوستداران فاطمه! به اطراف دامان بانوی زنان دو جهان فاطمه درآویزید. آنگاه همه دوستداران فاطمه به رشته ای از دامان او درمیآویزند و چنان میشود که بیش از هزار فئام از مردم به دامان او میآویزند. عرض کردند: فئام چه مقدار است ای رسول خدا؟! فرمود: هزار هزار، آنها با توسل به فاطمه از آتش دوزخ رهایی مییابند. در آن اوان ناگاه گروه سوم با چشمان گریان از راه رسیدند و میگفتند: ای محمد! شهادت میدهیم که تو فرستاده پروردگار جهانیان هستی و سرور همه آفریدگانی و علی علیه السلام بهترینِ اوصیاء است و خاندان تو بهترین خاندان پیامبران هستند و یاران تو بهترین یاران رسولاناند و امت تو از همه امتها بهترند، ما از تو چنان نشانهای دیدیم که هیچ گریزی از آن نیست و از معجزات تو چنان دیدیم که راهی جز قبول آن نداریم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: چه دیدید؟ عرض کردند: ما به زیر سایه کعبه ایستاده بودیم و درباره امر تو گفتگو میکردیم و سخنت را مسخره میکردیم که گفته بودی نشانهای همانند
ص: 243
نشانه موسی علیه السلام داری که ناگهان کعبه از جایش برکنده شد و بالای سر ما فراز آمد، ما سر جای خود میخکوب شدیم و دیگر نتوانستیم تکان بخوریم، آنگاه عموی شما حمزه آمد و نیزهاش را اینگونه به زیر کعبه بالا برد و آن را حفظ کرد و با همه سنگینیاش بالای سر ما در آسمان نگاهش داشت و به ما گفت: بیرون آیید. ما از زیر کعبه بیرون آمدیم. گفت: دور شوید. ما از آنجا دور شدیم. سپس سرنیزهاش را از زیر کعبه بیرون آورد و کعبه به جای خود فرود آمد و قرار گرفت. ما نزد تو آمدهایم و از دیدن این نشانه اسلام آوردهایم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به ابوجهل فرمود: این هم گروه سوم، آمدند و از آنچه دیدهاند خبرت دادند. ابوجهل گفت: من نمیدانم آیا اینان راست میگویند یا دروغ میگویند، آیا این رخ داده یا به خیال آنان چنین درآمده، اگر من چیزی همانند نشانههای عیسی بن مریم را که از تو خواستم ببینم آنگاه بر عهده من است که به تو ایمان بیاورم وگرنه تصدیق اینان چیزی بر عهده من نمیگذارد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای ابوجهل! اگر تصدیق و تجربه اینان با این همه جمعیتشان چیزی بر عهده تو نمیگذارد چگونه تو آثار پدران و اجدادت را یا اخبار دشمنان پیشینت را تصدیق میکنی و چگونه وقتی کسانی از امور چین و عراق و شام برایت خبر میآورند باور میکنی؟ آنها که کمتر از این جمع انبوهاند که این نشانهها را دیدهاند و برایت خبر آوردهاند، اینها که بر سخن ناحق همصدا نمیشوند و همه با هم دروغ نمیبافند، مگر اینکه جماعتی برابر با ایشان حضور یابند و تکذیبشان کنند و خبری بر خلاف خبرشان بیاورند، بدان که آنچه این سه گروه دیدهاند بر ایشان حجت است
ص: 244
و آنچه که تو ای ابوجهل از آنها شنیدی بر تو حجت است. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله به گروه سوم رو کرد و فرمود: این مرد حمزه عموی رسول خداست که چون محمد و علی بن ابی طالب را بسیار دوست میدارد خداوند متعال او را به جایگاههای والا و درجات عالی رسانده و با فضایلی نیک گرامیاش داشته است، بدانید حمزه عموی محمد همچنانکه امروز کعبه را از بالای سرتان به دور داشت تا بر شما فرو نیافتد، در روز قیامت نیز دوستداران خود را از آتش دوزخ به دور میدارد. عرض کردند: چگونه ای رسول خدا؟! فرمود: در روز قیامت روبروی صراط جمع انبوهی از مردم حضور مییابند که شمارشان را کسی جز خداوند متعال نمیداند، آنها دوستداران حمزه هستند که بسیاری از ایشان گناهکارند، ناگهان دیواری از آتش پیش رویشان پدید میآید و نمیگذارد از صراط بگذرند و سوی بهشت راهی شوند، در آن دم میگویند: ای حمزه! اوضاع ما را میبینی؟ حمزه به رسول خدا و علی بن ابی طالب، که درود خدا بر ایشان باد، میگوید: میبینید دوستان من چگونه از من کمک میخواهند؟ آنگاه رسول خدا به علی، ولیّ خدا میگوید: ای علی! به عمویت کمک کن تا به فریاد دوستانش برسد و آنان را از دوزخ نجات دهد. علی بن ابی طالب با نیزهای که حمزه در جنگ با دشمنان خدا در دنیا در دست داشته میآید و نیزه را به حمزه میدهد و میگوید: ای عموی رسول خدا و ای عموی برادر من رسول خدا! همانطور که در دنیا با این نیزه از دوستان خدا در برابر دشمنان خدا دفاع میکردی اکنون نیز دوزخ را با نیزهات از دوستانت دور کن. حمزه نیزه را در دست میگیرد و نوک نیزه را در آن دیوار آتش فرو میبرد که پیش روی دوستانش حائل شده و نمیگذارد آنان از صراط به سوی بهشت عبور کنند. او به یک ضربه دیوار را به اندازه مسیر پانصد ساله دور میکند و سپس به هوادارن و دوستانی که در دنیا داشته میگوید: عبور کنید. آنها در حالیکه آتش از پیش رویشان برگرفته شده و ترس و هراس از ایشان دور شده، در امنیت و سلامت از صراط میگذرند و بهرهمند و پیروز به بهشت درمیآیند. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله به ابوجهل فرمود: ای ابوجهل! این هم گروه سوم که نشانههای خداوند و معجزات رسول خدا را دیدند، اکنون درخواست تو میماند، چه نشانهای میخواهی؟ ابوجهل گفت: نشانه ص: 245
عیسی بن مریم را به همان شکلی که به گمان تو مردمان را از آنچه میخوردهاند و آنچه در خانههایشان میاندوختهاند خبر میداده است، تو نیز مرا از آنچه امروز خوردهام و آنچه در خانهام اندوختهام خبر ده و حال که میپنداری خداوند مرتبهای ورای عیسی به تو داده، افزون بر آن بگو پس از غذا خوردن چه کردهام؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: من هم از آنچه که خوردهای خبرت میدهم و هم از آنچه که اندوختهای و هم از آنچه که در حین غذا خوردن انجام دادهای و هم از آنچه که پس از غذا خوردن کردهای، امروز روزیست که خداوند با پیشنهادی که دادی رسوایت میکند، اگر به خدا ایمان آوردی این رسوایی برایت زیانی نخواهد داشت اما اگر بر کفرورزیات پا فشردی برایت خواری آخرت نیز بر رسوایی و خواری دنیا افزوده میشود، ذلتی که از بین نمیرود و تمام نمیشود و پایانی ندارد. گفت: خبر ده. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای ابوجهل! میخواستی مرغی بریان شده با روغن را که دوست میداری بخوری اما همینکه دستت را بر آن گذاشتی برادرت ابوالبختری ابن هشام اجازه ورود خواست، ترسیدی بیاید و از آن مرغ بخورد، از روی بخل مرغ را زیر دامانت کشیدی و لباست را رویش کشیدی تا او برود. ابوجهل گفت: ای محمد! دروغ گفتی، هیچ یک از اینها نبوده و من نه مرغی خوردهام و نه چیزی از آن را اندوختهام، اما پس از غذایی که میپنداری خوردهام چه کردم؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: سیصد دینار از مال خودت داشتی و ده هزار دینار از امانات مردم یکی صد دینار و دیگری دویست و دیگری پانصد و دیگری هفتصد و دیگری هزار تا برسد به ده هزار دینار هر کدام را در در کیسهای نزدت داشتی، قصد کرده بودی در امانت آنان خیانت کنی و دارایی آنان نزد خود را انکار کنی و به آنها پس ندهی، از آن مرغ سینهاش را خوردی و بقیهاش را اندوختی و آن اموال را یکسره چال کردی و از اینکه به بندگان خدا خیانت کرده بودی و مطمئن شده بودی که کار به مرادت حاصل شده شاد و خوشحال بودی، اما تدبیر خداوند در این کار بر خلاف تدبیر توست. ابوجهل گفت: ای محمد! این نیز دروغ است، من هیچ یک از اینکارها را نکردهام و هیچ مالی را چال نکردهام، آن ده هزار دیناری که نزد من امانت بود از من دزدیده شده.
ص: 246
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای ابوجهل! من این خبر را از جانب خودم نمیدهم که بخواهی مرا تکذیب کنی، این جبرئیل روح الامین است که این خبر را از جانب پروردگار جهانیان به من میدهد و اثبات شهادت و راستیِ گفتارش به عهده خودش است. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای جبرئیل! آن مرغی را که او از آن خورده بیاور. ناگهان مرغ پیش روی پیامبر صلّی الله علیه و آله حاضر شد. حضرت فرمود: ای ابوجهل! آیا این را میشناسی؟ گفت: من این را نمیشناسم و از چیزی خبر ندارم، مثل این مرغ که تکهای از آن خورده شده باشد در دنیا زیاد است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای مرغ! این ابوجهل سخن محمد از قول جبرئیل را و سخن جبرئیل از قول پروردگار جهانیان را تکذیب میکند، تو شهادت ده که محمد راست میگوید و این ابوجهل است که دروغ میگوید. ناگاه مرغ به سخن درآمد و گفت: ای محمد! شهادت میدهم که تو رسول خدا و سرور همه آفریدگان هستی و ابوجهل دشمن خدا و ستیزهگرست و حقیقتی را که خودش میداند منکر شده است، او این گوشه از مرا خورد و بقیه را اندوخت، شما نیز همین خبر را به او دادی و مرا نزدش حاضر کردی اما او تکذیب کرد، پس لعنت خدا و لعنت همه لعنکنندگان بر او باد، او علاوه بر کافر بودن بخیل هم هست، برادرش از او اجازه ورود خواست و او از ترس اینکه برادرش از من بخورد مرا زیر دامانش گذاشت، ای رسول خدا! شما راستگوترینِ راستگویان در میان همه آفریدگان هستی و ابوجهل دروغگو و اهل بهتان و ملعون است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: آنچه دیدی برایت کافی نیست؟ ایمان بیاور تا از عذاب خداوند عزّ و جلّ امان یابی. ابوجهل گفت: من می دانم که اینها همه خیال و وهم است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: آیا میان اینچه که دیدی و سخنی که شنیدی با آنچه که از خودت و دیگر قریشیان و مردم عرب میبینی و سخنانی که از آنان میشنوی تفاوتی میگذاری؟ ابوجهل گفت: نه. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: آیا گمان میکنی همه آنچه که میبینی و با حواسّت درمییابی خیالات است؟ گفت: آنها خیالات نیست. حضرت فرمود: این نیز خیالات نیست، چگونه ممکن است تو در دنیا چیزی مطمئنتر از این ببینی؟ در آن هنگام رسول خدا صلّی الله علیه و آله دست خود را بر آن تکه خورده شده از مرغ گذاشت و بر آن دست کشید، ناگاه گوشت بهتر از قبل بر تن مرغ برگشت. سپس فرمود: این نشانه را دیدی؟ گفت: ای محمد! تو این را به وهم میاندازی و من باورش ندارم. حضرت فرمود:
ص: 247
ای جبرئیل! اموالی را که این حقستیز چال کرده بیاور تا شاید ایمان بیاورد. ناگهان همه آن کیسهها مطابق با آنچه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده بود، یعنی ده هزار و سیصد دینار پیش روی حضرت حاضر شد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله در حالی که ابوجهل داشت نگاه میکرد، یک کیسه از آنها را برداشت. کیسه گفت: مرا به فلان بن فلان بدهید. آن را به وی که صاحبش بود دادند و حضرت به او فرمود: ای فلانی! مالی را که ابوجهل در امانتش به تو خیانت کرده بود بگیر. و مالش را به او بازگرداند. به همین ترتیب حضرت همه آنها را یکی یکی صدا زد و همه ده هزار را به صاحبانش بازگرداند و اینگونه ابوجهل رسوا شد. وقتی سیصد دینار روبروی رسول خدا صلّی الله علیه و آله باقی ماند حضرت فرمود: اکنون ایمان بیاور تا سیصد دینارت را بگیری و خداوند چنان به آن برکت دهد که ثروتمندترین مرد قریش شوی. گفت: ایمان نمیآورم اما آن را میگیرم چراکه مال خودم است. همینکه ابوجهل رفت تا سیصد دینار را بردارد رسول خدا صلّی الله علیه و آله فریاد برآورد و به مرغ گفت جلوی ابوجهل را بگیر و او را از این دینارها بازدار و او را ببر. ناگهان مرغ سوی ابوجهل پرید و با چنگالهایش او را گرفت و به هوا بردش و پرواز کرد تا بالای خانه او رسید و او را آنجا گذاشت. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله دینارها را به برخی از مسلمانان تهیدست داد و سپس رو به یاران خود کرد و فرمود: ای جماعت یاران محمد! این نشانهای بود که پروردگارمان عزّ و جلّ برای ابوجهل پدید آورد اما او دشمنی کرد، این پرندهای که زنده شد از پرندگان بهشتی میشود و در آنجا بالای سر شما پرواز خواهد کرد، در بهشت پرندگانی همچون شتران بُختی وجود دارند و همه انواع پرندگان میان آسمان و زمینش در پروازند، هرگاه یکی از مومنانی که دوستدار پیامبر و خاندان اوست بخواهد یکی از آنها را بخورد، آن پیش روی وی میافتد و بالهایش میریزد و از پر پاک میشود و کباب و طبخ میشود، آنگاه بدون اینکه آتشی پدید آید او از یک طرف آن پرنده تکهای پخته شده میخورد و از طرف دیگرش تکهای کباب شده، وقتی اشتها و میلش فرونشست و گفت «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» - . حمد / 2 -
{ستایش خدایی را که پروردگار جهانیان است.}، آن پرنده به حالت قبل خود بازمیگردد و در آسمان پَر میکشد و بر دیگر پرندگان بهشتی فخر میکند و میگوید: چه کسی همچون من است که دوست خدا به امر خدا از من خورده است - . التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : 173- 178 - .
ص: 248
در الإحتجاج نیز همانند این روایت با اندکی اختصار در میان و پایانش نقل شده است - . الإحتجاج: 18- 20 - .
جزری گوید در حدیث آمده است : «یبلغ العرق منهم ما یلجمهم» یعنی به دهانهایشان میرسد و برایشان همچون «لجام» (دهانبند) میشود و نمیگذارد سخنی بگویند.
«نشیش» یعنی غلیان. «هُدبة الثوب» به ضمّ یعنی لبه لباس در انتهایش، در اینجا منظور از «هدبة» نخهای آویزان از دنباله لباس است. «مِرط» به کسر یعنی جامهای از پشم یا خز. «فَئام» به همزه و گاه با قلب به یاء یعنی گروهی از مردم، در اینجا یعنی به همان عدد، همانطور که امیرمومنان علیه السلام در خبر غدیر آن را به صد هزار تفسیر کرده است.
آنجا که آمده «رکزنا» (میخکوب شدیم)، میگویند «رکزتُ الرمحَ» یعنی آن را در زمین فرو کردم، در بعضی نسخهها با دال مهمله از ریشه «رکود» به معنای سکون و ثبات آمده است. میگویند: «لا یریم من المکان» یعنی پیوسته در آن مکان قرار دارد. «زُجّ» به ضم آهنی است که در بیخ نیزه قرار دارد. میگویند «تخرّصَ» یعنی دروغ بافت. «ذود» یعنی طرد کردن و راندن. «زور» یعنی بالای سینه. «بُخاتی» جمع «بُختی» یعنی شتر خراسانی. «شیة» یعنی رنگی که بر خلاف رنگ غالب حیواناتی همچون اسب بر بدنشان وجود دارد، هاء در این کلمه عوض از واو است، میگویند «وشیتُ الثوب أشیه وشیاً و وشیةً» و «وشّیتُه توشیةً» که برای کثرت تشدید میگیرد، و صفتش میشود «موشِی و موشَی» و «وَشی» رنگی معروف است، به نقل از جوهری. وی میگوید: «سمطتُ الجدی أسمِطُه و أسمُطُه سمطاً» یعنی بزغاله را برای کباب کردن با آب داغ از مو پاک کردم.
**[ترجمه]
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الْکُوفِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: إِنَّ أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانُوا جُلُوساً یَتَذَاکَرُونَ وَ فِیهِمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِذْ أَتَاهُمْ یَهُودِیٌّ فَقَالَ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ مَا تَرَکْتُمْ لِلْأَنْبِیَاءِ دَرَجَةً إِلَّا نَحَلْتُمُوهَا (4) لِنَبِیِّکُمْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنْ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ أَنَّ مُوسَی علیه السلام
ص: 249
کَلَّمَهُ رَبُّهُ عَلَی طُورِ سَیْنَاءَ فَإِنَّ اللَّهَ کَلَّمَ مُحَمَّداً فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ إِنْ زَعَمَتِ النَّصَارَی أَنَّ عِیسَی أَبْرَأَ الْأَکْمَهَ وَ أَحْیَا الْمَوْتَی فَإِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله سَأَلَتْهُ قُرَیْشٌ أَنْ یُحْیِیَ مَیِّتاً فَدَعَانِی وَ بَعَثَنِی مَعَهُمْ إِلَی الْمَقَابِرِ فَدَعَوْتُ اللَّهَ تَعَالَی عَزَّ وَ جَلَّ فَقَامُوا مِنْ قُبُورِهِمْ یَنْفُضُونَ التُّرَابَ عَنْ رُءُوسِهِمْ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّ أَبَا قَتَادَةَ بْنَ رِبْعِیٍّ الْأَنْصَارِیَّ شَهِدَ وَقْعَةَ أُحُدٍ فَأَصَابَتْهُ طَعْنَةٌ فِی عَیْنِهِ فَبَدَتْ (1) حَدَقَتُهُ فَأَخَذَهَا بِیَدِهِ ثُمَّ أَتَی بِهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ امْرَأَتِی الْآنَ تُبْغِضُنِی فَأَخَذَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ یَدِهِ ثُمَّ وَضَعَهَا مَکَانَهَا فَلَمْ یَکُ یُعْرَفُ إِلَّا بِفَضْلِ حُسْنِهَا وَ ضَوْئِهَا عَلَی الْعَیْنِ الْأُخْرَی وَ لَقَدْ بَارَزَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَتِیکٍ فَأُبِینَ یَدُهُ فَجَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْلًا وَ مَعَهُ الْیَدُ الْمَقْطُوعَةُ فَمَسَحَ عَلَیْهَا فَاسْتَوَتْ یَدُهُ (2).
**[ترجمه]قصص الأنبیاء علیهم السلام : از امام کاظم علیه السلام روایت شده که ایشان به نقل از پدران ارجمندش علیهم السلام فرمود: اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشسته بودند و با هم سخن میگفتند. امیرمومنان علیه السلام نیز در میانشان حضور داشت. ناگاه مردی یهودی نزدشان آمد و گفت: ای امت محمد! شما هیچ یک از درجات پیامبران را وانگذاشتهاید جز آنکه آن را برای پیامبرتان ادعا کردهاید! امیرمومنان علیه السلام فرمود: اگر شما میپندارید موسی علیه السلام بر طور سینا با پروردگارش سخن گفته،
ص: 249
خداوند با محمد صلّی الله علیه و آله در آسمان هفتم سخن گفته است، و اگر نصاری میپندارند عیسی علیه السلام کورمادرزاد را شفا داده و مردگان را زنده کرده، قریشیان از محمد صلّی الله علیه و آله خواستند که مردهای را زنده کند، حضرت مرا فراخواند و همراه آنان به گورستان فرستاد، من به درگاه خداوند عزّ و جلّ دعا کردم و ناگاه به اذن خدا آنان از درون قبرهایشان برخاستند و خاک را از سرهایشان تکاندند. ابو قتادة بن رِبعی نیز در جنگ اُحد ضربهای به چشمش خورد و چشمش از حدقه در آمد. او چشمش را برداشت و نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آورد و عرض کرد: دیگر زنم از من بدش میآید. رسول خدا صلّی الله علیه و آله چشم او را گرفت و سر جایش گذاشت و چشم او حتی از آن چشمش زیباتر و بیناتر شد. عبدالله بن عَتیک نیز در جنگ دستش بریده شد. با دست بریده شب هنگام نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد. حضرت رویش دست کشید و دست او سالم شد - . قصص الأنبیاء: نسخه خطی - .
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی کَمَا أَمَرَ آدَمَ علیه السلام أَنْ یَخْرُجَ مِنَ الْجَنَّةِ إِلَی الْأَرْضِ وَ أَنْ یُهَاجِرَ إِلَیْهَا أَمَرَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله أَنْ یَخْرُجَ مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ کَمَا ابْتَلَی آدَمَ علیه السلام بِقَتْلِ ابْنِهِ هَابِیلَ ابْتَلَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِقَتْلِ ابْنَیْهِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ کَانَ یَعْلَمُهُ لِإِعْلَامِ اللَّهِ إِیَّاهُ ذَلِکَ وَ کَمَا أَمَرَ اللَّهُ آدَمَ علیه السلام لَمَّا أَمَرَهُ بِوَضْعِ النَّوَی فِی الْأَرْضِ فَصَارَ فِی الْحَالِ نَخْلًا بَاسِقَةً عَلَیْهَا الرُّطَبُ أَکْرَمَ مُحَمَّداً بِمِثْلِهِ عِنْدَ إِسْلَامِ سَلْمَانَ وَ کَمَا قَالَ فِی وَصْفِ إِدْرِیسَ علیه السلام وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیًّا (3) قَالَ فِی وَصْفِ مُحَمَّدٍ وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ (4) یُذْکَرُ مَعَ ذِکْرِ اللَّهِ فِی الْأَذَانِ وَ الصَّلَاةِ وَ قَدْ رُفِعَ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَشَاهَدَ مَا لَمْ یُشَاهِدْهُ بَشَرٌ وَ إِنْ أَطْعَمَ إِدْرِیسَ علیه السلام بَعْدَ وَفَاتِهِ مِنَ الْجَنَّةِ فَقَدْ أَطْعَمَ مُحَمَّداً وَ آلَهُ مِرَاراً کَثِیرَةً فِی الدُّنْیَا (5) وَ قِیلَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إِنَّکَ تُوَاصِلُ (6) قَالَ إِنِّی لَسْتُ کَأَحَدِکُمْ إِنِّی یُطْعِمُنِی رَبِّی وَ یَسْقِینِی وَ إِنْ أُوتِیَ نُوحٌ علیه السلام إِجَابَةَ الدَّعْوَةِ بِمَا قَالَ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً (7) فَلَمْ یَبْقَ
ص: 250
مِنْهُمْ بَاقِیَةٌ إِلَّا الْمُؤْمِنِینَ فَقَدْ أُوتِیَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مِثْلَهُ حِینَ أَنْزَلَ اللَّهُ مَلَکَ الْجِبَالِ وَ أَمَرَ بِطَاعَتِهِ فِیمَا یَأْمُرُهُ بِهِ مِنْ إِهْلَاکِ قَوْمِهِ فَاخْتَارَ الصَّبْرَ عَلَی أَذَاهُمْ وَ الِابْتِهَالَ فِی الدُّعَاءِ لَهُمْ بِالْهِدَایَةِ ثُمَّ رَقَّ نُوحٌ علیه السلام عَلَی وَلَدِهِ فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی (1) رِقَّةَ الْقَرَابَةِ فَالْمُصْطَفَی لَمَّا أَمَرَهُ اللَّهُ بِالْقِتَالِ شَهَرَ عَلَی قَرَابَتِهِ سَیْفَ النَّقِمَةِ وَ لَمْ تُحَرِّکْهُ شَفَقَةُ الْقَرَابَةِ وَ أَخَذَ بِالْفَضْلِ مَعَهُمْ لَمَّا شَکَوُا احْتِبَاسَ الْمَطَرِ فَدَعَا فَمُطِرُوا مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ حَتَّی سَأَلُوهُ أَنْ یُقِلَّ وَ إِنْ قَالَ فِی نُوحٍ علیه السلام إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً (2) فَقَدْ قَالَ فِی مُحَمَّدٍ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ (3) وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ (4) وَ إِنْ خَصَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام بِالْخُلَّةِ فَفُضِّلَ بِهَا (5) فَقَالَ وَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهِیمَ خَلِیلًا (6) فَقَدْ جَمَعَ اللَّهُ الْخُلَّةَ وَ الْمَحَبَّةَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حَتَّی قَالَ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنْ صَاحِبُکُمْ خَلِیلُ اللَّهِ وَ حَبِیبُ اللَّهِ وَ فِی الْقُرْآنِ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ (7).
وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی الْحَمْسَاءِ قَالَ: کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ بَیْعٌ قَبْلَ أَنْ یُبْعَثَ فَبَقِیَتْ لِی بَقِیَّةٌ فَوَعَدْتُهُ أَنْ آتِیَهُ فِی مَکَانِهِ فَنَسِیتُ یَوْمِی وَ الْغَدَ فَأَتَیْتُهُ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ وَ کَانَ مُحَمَّدٌ فِی مَکَانِهِ یَنْتَظِرُنِی فَقُلْتُ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ أَنَا هَاهُنَا مُذْ وَعَدْتُکَ (8) أَنْتَظِرُکَ ضَاهَی جَدَّهُ إِسْمَاعِیلَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَإِنَّهُ وَعَدَ رَجُلًا فَبَقِیَ فِی مَکَانِهِ سَنَةً فَشَکَرَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ فَقَالَ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ (9) وَ کَانَ مُحَمَّدٌ فِی صَبَاهُ یَخْرُجُ بِغَنَمٍ لَهُمْ إِلَی الصَّحْرَاءِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ الرُّعَاةِ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی وَجَدْتُ فِی مَوْضِعِ کَذَا مَرْعًی خَصِیباً فَقَالَ نَخْرُجُ غَداً إِلَیْهِ فَبَکَّرَ (10) مِنْ بَیْتِهِ إِلَی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ وَ أَبْطَأَ الرَّجُلُ
ص: 251
فِی الْوُصُولِ فَرَأَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ مَنَعَ غَنَمَهُ أَنْ تَرْعَی فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ حَتَّی یَصِلَ (1) ذَلِکَ الرَّجُلُ فَرَعَیَا وَ لَا شَکَّ أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ کُلَّهُمْ وَ أُمَمَهُمْ تَحْتَ رَایَةِ (2) نَبِیِّنَا وَ إِنْ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسَی علیه السلام عَلَی طُورِ سَیْنَاءَ فَقَدْ کَلَّمَ مُحَمَّداً فَوْقَ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ وَ جَعَلَ اللَّهُ الْإِمَامَةَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی قَوْمِهِ عِنْدَ انْقِطَاعِ النُّبُوَّةِ حَتَّی یَأْتِیَ أَمْرُ اللَّهِ وَ یَنْزِلُ عِیسَی علیه السلام فَیُصَلِّی خَلْفَ رَجُلٍ مِنْهُمْ یُقَالُ لَهُ الْمَهْدِیُّ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ یَمْحُو کُلَّ جَوْرٍ کَمَا وَصَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ النَّبِیَّ لَمَّا وَصَفَ عَلِیّاً علیه السلام وَ شَبَّهَهُ بِعِیسَی علیه السلام قَالَ تَعَالَی وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ (3) وَ إِنْ أَخْرَجَ اللَّهُ لِصَالِحٍ علیه السلام نَاقَةً مِنَ الْجَبَلِ لَهَا شِرْبٌ وَ لِقَوْمِهِ شِرْبٌ فَقَدْ أَخْرَجَ تَعَالَی لِوَصِیِّ مُحَمَّدٍ خَمْسِینَ نَاقَةً أَوْ أَرْبَعِینَ مَرَّةً (4) وَ مِائَةَ نَاقَةٍ مَرَّةً مِنَ الْجَبَلِ قَضَی بِهَا دَیْنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ وَعْدَهُ وَ قَالَ تَعَالَی وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ (5) وَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَی مَا رَوَی الرُّوَاةُ فِی تَفْسِیرِهِمْ وَ أَنْطَقَ اللَّهُ لِمُحَمَّدٍ الْبَعِیرَ وَ إِنَّ بِئْرَ زَمْزَمَ (6) فِی صَدْرِ الْإِسْلَامِ بِمَکَّةَ کَانَ لِلْمُسْلِمِینَ یَوْماً وَ لِلْکَافِرِینَ یَوْماً فَکَانَ یُسْتَقَی لِلْمُسْلِمِینَ مِنْهُ مَا یَکُونُ لِیَوْمَیْنِ فِی یَوْمٍ وَ لِلْمُشْرِکِینَ عَلَی مَا کَانَ عَلَیْهِ یَوْماً فَیَوْماً وَ إِنْ أَعْطَی اللَّهُ یَعْقُوبَ علیه السلام الْأَسْبَاطَ مِنْ سُلَالَةِ صُلْبِهِ وَ مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ مِنْ بَنَاتِهِ فَقَالَ وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ (7) فَقَدْ أَعْطَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَاطِمَةَ علیها السلام مِنْ صُلْبِهِ وَ هِیَ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ جَعَلَ الْوَصِیَّةَ وَ الْإِمَامَةَ فِی أَخِیهِ وَ ابْنِ عَمِّهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام ثُمَّ فِی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ فِی أَوْلَادِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ کُلُّهُمْ وُلْدُ (8) رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ فَاطِمَةَ علیها السلام
ص: 252
کَمَا کَانَ عِیسَی علیه السلام مِنْ وُلْدِ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ اللَّهُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی (1) وَ أَعْطَی مُحَمَّداً الْکِتَابَ الْمَجِیدَ وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ وَ فَتَحَ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ بَابَ الْحِکْمَةِ وَ أَوْجَبَ الطَّاعَةَ لَهُمْ عَلَی الْإِطْلَاقِ بِقَوْلِهِ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (2) وَ إِنْ صَبَرَ یَعْقُوبُ علیه السلام عَلَی فِرَاقِ وَلَدِهِ حَتَّی کَادَ أَنْ یَکُونَ حَرَضاً (3) مِنَ الْحُزْنِ فَقَدْ فُجِعَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله بِابْنٍ کَانَ لَهُ وَحْدَهُ فَصَبَرَ وَ وَجْدُ یَعْقُوبَ علیه السلام وَجْدُ فِرَاقٍ وَ حُزْنُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَلَی قُرَّةِ عَیْنِهِ کَانَ بِوَفَاتِهِ وَ کَانَ یَعْقُوبُ علیه السلام فَقَدَ ابْناً وَاحِداً مِنْ بَنِیهِ وَ لَمْ یَتَیَقَّنْ وَفَاتَهُ وَ إِنْ أُوتِیَ یُوسُفُ شَطْرَ الْحُسْنِ فَقَدْ وُصِفَ جَمَالُ رَسُولِنَا فَقِیلَ إِذَا رَأَیْتَهُ رَأَیْتَهُ کَالشَّمْسِ الطَّالِعَةِ وَ إِنِ ابْتُلِیَ یُوسُفُ بِالْغُرْبَةِ وَ امْتُحِنَ بِالْفُرْقَةِ فَمُحَمَّدٌ فَارَقَ وَطَنَهُ مِنْ أَذَی الْمُشْرِکِینَ وَ وَقَفَ عَلَی الثَّنِیَّةِ (4) وَ حَوَّلَ وَجْهَهُ إِلَی مَکَّةَ فَقَالَ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّکِ أَحَبُّ الْبِقَاعِ إِلَی اللَّهِ وَ لَوْ لَا أَهْلُکِ أَخْرَجُونِی مَا خَرَجْتُ فَلَمَّا بَلَغَ الْجُحْفَةَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ (5) ثُمَّ آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله شُرِّدُوا فِی الْآفَاقِ وَ امْتُحِنُوا بِمَا لَمْ یُمْتَحَنْ بِهِ أَحَدٌ غَیْرُهُمْ وَ قَدْ أُعْلِمَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله جَمِیعَ ذَلِکَ وَ کَانَ یُخْبِرُ بِهِ وَ إِنْ بَشَّرَ اللَّهُ یُوسُفَ بِرُؤْیَا رَآهَا فَقَدْ بَشَّرَ مُحَمَّداً بِرُؤْیَا فِی قَوْلِهِ لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ (6) وَ إِنِ اخْتَارَ یُوسُفُ علیه السلام الْحَبْسَ تَوَقِّیاً مِنَ الْمَعْصِیَةِ فَقَدْ حُبِسَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الشِّعْبِ ثَلَاثَ سِنِینَ وَ نَیِّفاً حَتَّی (7) أَلْجَأَهُ أَقَارِبُهُ إِلَی أَضْیَقِ الضِّیقِ حَتَّی کَادَهُمُ اللَّهُ بِبَعْثِهِ أَضْعَفَ خَلْقِهِ فِی أَکْلِ عَهْدِهِمُ الَّذِی کَتَبُوهُ (8) فِی قَطِیعَةِ رَحِمِهِ (9) وَ لَئِنْ غَابَ یُوسُفُ علیه السلام
ص: 253
فَقَدْ غَابَ مَهْدِیُّ آلِ مُحَمَّدٍ وَ سَیَظْهَرُ أَمْرُهُ کَمَا ظَهَرَ أَمْرُهُ وَ أَکْثَرُ مَا ذَکَرْنَاهُ یَجْرِی مَجْرَی الْمُعْجِزَاتِ وَ فِیهَا مَا هُوَ مُعْجِزَةٌ وَ إِنْ قَلَّبَ اللَّهُ لِمُوسَی علیه السلام الْعَصَا حَیَّةً فَمُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله دَفَعَ إِلَی عُکَّاشَةَ بْنِ مِحْصَنٍ یَوْمَ بَدْرٍ لَمَّا انْقَطَعَ سَیْفُهُ قِطْعَةَ حَطَبٍ فَتَحَوَّلَ سَیْفاً فِی یَدِهِ (1) وَ دَعَا الشَّجَرَةَ فَأَقْبَلَتْ نَحْوَهُ تَخُدُّ الْأَرْضَ (2) وَ إِنْ کَانَ مُوسَی علیه السلام ضَرَبَ الْأَرْضَ بِعَصَاهُ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً فَمُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله کَانَ یَنْفَجِرُ الْمَاءُ مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِهِ وَ انْفِجَارُ الْمَاءِ مِنَ اللَّحْمِ وَ الدَّمِ أَعْجَبُ مِنْ خُرُوجِهِ مِنَ الْحَجَرِ لِأَنَّ ذَلِکَ مُعْتَادٌ (3) وَ قَدْ أَخْرَجَ أَوْصِیَاؤُهُ مِنَ الْجُبِّ الَّذِی لَا مَاءَ فِیهِ الْمَاءَ إِلَی رَأْسِهِ حَتَّی شَرِبَ النَّاسُ مِنْهُ (4) وَ قَالَ إِنَّ الْمَهْدِیَّ مِنْ وُلْدِهِ یَفْعَلُ مِثْلَ ذَلِکَ عِنْدَ خُرُوجِهِ مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْکُوفَةِ وَ إِنْ ضَرَبَ مُوسَی بِعَصَاهُ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَکَانَ آیَةُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَمَّا خَرَجَ إِلَی خَیْبَرَ إِذَا هُوَ بِوَادٍ یَشْخُبُ فَقَدَّرُوهُ أَرْبَعَ عَشْرَةَ قَامَةً وَ الْعَدُوُّ مِنْ وَرَائِهِمْ قَالَ النَّاسُ إِنَّا لَمُدْرَکُونَ قَالَ کَلَّا فَدَعَا فَعَبَرَتِ الْإِبِلُ وَ الْخَیْلُ عَلَی الْمَاءِ لَا تَنْدَی (5) حَوَافِرُهَا وَ أَخْفَافُهَا وَ لَمَّا عَبَرَ عَمْرُو بْنُ مَعْدِیکَرِبَ بِعَسْکَرِ الْإِسْلَامِ فِی الْبَحْرِ بِالْمَدَائِنِ کَانَ کَذَلِکَ وَ إِنْ مُوسَی علیه السلام قَدْ أَتَی فِرْعَوْنَ بِأَلْوَانِ الْعَذَابِ مِنَ الْجَرَادِ وَ الْقُمَّلِ وَ الضَّفَادِعِ وَ الدَّمِ فَرَسُولُنَا قَدْ أَتَی بِالدُّخَانِ عَلَی الْمُشْرِکِینَ وَ هُوَ مَا ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی قَوْلِهِ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ (6) وَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی الْفَرَاعِنَةِ یَوْمَ بَدْرٍ وَ مَا أَنْزَلَ عَلَی الْمُسْتَهْزِءِینَ بِعُقُوبَاتٍ تَسْتَأْصِلُ فِی یَوْمِ أُحُدٍ فَأَمَّا تَکْلِیمُ اللَّهِ لِمُوسَی علیه السلام فَإِنَّهُ کَانَ عَلَی الطُّورِ وَ رَسُولُنَا دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ
ص: 254
قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی وَ قَدْ کَلَّمَهُ اللَّهُ هُنَاکَ وَ أَمَّا الْمَنُّ وَ السَّلْوَی وَ الْغَمَامُ وَ اسْتَضَاءَةُ النَّاسِ بِنُورٍ سَطَعَ مِنْ یَدِهِ فَقَدْ أُوتِیَ رَسُولُنَا مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُ أُحِلَّتْ لَهُ الْغَنَائِمُ وَ لَمْ تُحَلَّ لِأَحَدٍ قَبْلَهُ وَ أَصَابَ أَصْحَابَهُ مَجَاعَةٌ فِی سُرِّیَّةٍ بِنَاحِیَةِ الْبَحْرِ (1) فَقَذَفَ الْبَحْرُ لَهُمْ حُوتاً فَأَکَلُوا مِنْهُ نِصْفَ شَهْرٍ وَ قَدَّمُوا بِوَدَکِهِ (2) وَ کَانَ الْجَیْشُ خَلْقاً کَثِیراً وَ کَانَ یُطْعِمُ الْأَنْفُسَ الْکَثِیرَةَ مِنْ طَعَامٍ قَلِیلٍ وَ یَسْقِی الْجَمَاعَةَ الْجُمَّةَ مِنْ شَرْبَةٍ مِنْ لَبَنٍ حَتَّی یَرْتَوُوا.
وَ رَوَی حَمْزَةُ بْنُ عُمَرَ الْأَسْلَمِیُّ قَالَ: نَفَرْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی لَیْلَةٍ ظَلْمَاءَ فَأَضَاءَتْ أَصَابِعُهُ لَنَا فَانْکَشَفَتِ الظُّلْمَةُ وَ هَذَا أَعْجَبُ مِمَّا کَانَ لِمُوسَی علیه السلام وَ أَمَّا الْیَدُ الْبَیْضَاءُ لِمُوسَی علیه السلام فَقَدْ أَعْطَی (3) مُحَمَّداً أَفْضَلَ مِنْ ذَلِکَ وَ هُوَ أَنَّ نُوراً کَانَ یُضِی ءُ لَهُ أَبَداً عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ یَسَارِهِ حَیْثُمَا جَلَسَ وَ قَامَ یَرَاهُ (4) النَّاسُ وَ قَدْ بَقِیَ ذَلِکَ النُّورُ إِلَی قِیَامِ السَّاعَةِ یَسْطَعُ مِنْ قَبْرِهِ وَ کَذَا کَانَ مَعَ وَصِیِّهِ وَ أَوْلَادِهِ الْمَعْصُومِینَ فِی حَیَاتِهِمْ وَ الْآنَ یَکُونُ یَسْطَعُ مِنْ قُبُورِهِمْ (5) وَ فِی کُلِّ بُقْعَةٍ مَرَّ بِهَا الْمَهْدِیُّ یُرَی نُورٌ سَاطِعٌ وَ إِنَّ مُوسَی علیه السلام أُرْسِلَ إِلَی فِرْعَوْنَ فَأَرَاهُ الْآیَةَ الْکُبْرَی وَ نَبِیَّنَا أُرْسِلَ إِلَی فَرَاعِنَةٍ شَتَّی کَأَبِی لَهَبٍ وَ أَبِی جَهْلٍ وَ شَیْبَةَ وَ عُتْبَةَ ابْنَیْ أَبِی رَبِیعَةَ وَ أُبَیِّ بْنِ خَلَفٍ وَ الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ الْعَاصِ بْنِ وَائِلٍ السَّهْمِیِّ وَ النَّضْرِ بْنِ الْحَارِثِ وَ غَیْرِهِمْ فَأَرَاهُمُ الْآیَاتِ فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ وَ لَمْ یُؤْمِنُوا وَ إِنْ کَانَ اللَّهُ انْتَقَمَ لِمُوسَی علیه السلام مِنْ فِرْعَوْنَ فَقَدِ انْتَقَمَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ فَقُتِلُوا بِأَجْمَعِهِمْ وَ أُلْقُوا فِی الْقَلِیبِ وَ انْتَقَمَ لَهُ مِنَ الْمُسْتَهْزِءِینَ فَأَخَذَهُمْ بِأَنْوَاعِ الْبَلَاءِ وَ إِنْ کَانَ مُوسَی علیه السلام صَارَ عَصَاهُ ثُعْبَاناً فَاسْتَغَاثَ فِرْعَوْنُ مِنْهُ رَهْبَةً فَقَدْ أَعْطَی مُحَمَّداً مِثْلَهُ لَمَّا جَاءَ إِلَی أَبِی جَهْلٍ شَفِیعاً لِصَاحِبِ الدَّیْنِ فَخَافَ أَبُو جَهْلٍ وَ قَضَی دَیْنَ الْغَرِیبِ (6) ثُمَّ إِنَّهُ عُتِبَ عَلَیْهِ (7) فَقَالَ رَأَیْتُ عَنْ یَمِینِ مُحَمَّدٍ
ص: 255
وَ یَسَارِهِ ثُعْبَانَیْنِ تَصْطَکُّ أَسْنَانُهُمَا وَ تَلْمَعُ النِّیرَانُ مِنْ أَبْصَارِهِمَا لَوِ امْتَنَعْتُ لَمْ آمَنْ أَنْ یَبْتَلِعَنِی الثُّعْبَانُ وَ قَالَ تَعَالَی لِمُوسَی علیه السلام وَ أَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی وَ قَالَ فِی وَصِیِّهِ وَ أَوْلَادِهِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا وَ إِنْ کَانَ دَاوُدُ علیه السلام سُخِّرَ لَهُ الْجِبَالُ وَ الطَّیْرُ یُسَبِّحْنَ لَهُ (1) وَ سَارَتْ بِأَمْرِهِ فَالْجَبَلُ نَطَقَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إِذْ جَادَلَهُ الْیَهُودُ وَ شَهِدَ لَهُ بِالنُّبُوَّةِ ثُمَّ سَأَلُوهُ أَنْ یَسِیرَ الْجَبَلُ (2) فَدَعَا فَسَارَ الْجَبَلُ إِلَی فَضَاءٍ کَمَا تَقَدَّمَ وَ سَبَّحَ (3) الْحَصَی فِی یَدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سُخِّرَتْ لَهُ الْحَیَوَانَاتُ کَمَا ذَکَرْنَا وَ إِنْ لَانَ الْحَدِیدُ لِدَاوُدَ علیه السلام فَقَدْ لَیَّنَ لِرَسُولِنَا الْحِجَارَةَ الَّتِی لَا تَلِینُ بِالنَّارِ وَ الْحَدِیدُ تَلِینُ بِالنَّارِ وَ قَدْ لَیَّنَ اللَّهُ الْعَمُودَ الَّذِی جَعَلَهُ وَصِیُّهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی عُنُقِ خَالِدِ بْنِ وَلِیدٍ فَلَمَّا اسْتَشْفَعَ إِلَیْهِ أَخَذَهُ مِنْ عُنُقِهِ وَ إِنَّ مُحَمَّداً لَمَّا اسْتَتَرَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ یَوْمَ أُحُدٍ مَالَ بِرَأْسِهِ نَحْوَ الْجَبَلِ حَتَّی خَرَقَهُ بِمِقْدَارِ رَأْسِهِ وَ هُوَ مَوْضِعٌ مَعْرُوفٌ مَقْصُودٌ فِی شِعْبٍ وَ أَثَّرَ سَاعِدَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی جَبَلٍ أَصَمَّ مِنْ جِبَالِ مَکَّةَ لَمَّا اسْتَرْوَحَ فِی صَلَاتِهِ فَلَانَ لَهُ الْحَجَرُ حَتَّی ظَهَرَ أَثَرُ ذِرَاعَیْهِ فِیهِ کَمَا أَثَّرَ قَدَمَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فِی الْمَقَامِ وَ لَانَتِ الصَّخْرَةُ تَحْتَ یَدِ (4) مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ حَتَّی صَارَ کَالْعَجِینِ وَ رُئِیَ ذَلِکَ مِنْ مَقَامِ دَابَّتِهِ وَ النَّاسُ یَلْمَسُونَهُ بِأَیْدِیهِمْ إِلَی یَوْمِنَا هَذَا (5) وَ إِنَّ الرِّضَا علیه السلام مِنْ وُلْدِهِ دَعَا فِی خُرَاسَانَ فَلَیَّنَ اللَّهُ لَهُ جَبَلًا یُؤْخَذُ مِنْهُ الْقُدُورُ وَ غَیْرُهَا وَ احْتَاجَ الرِّضَا علیه السلام هُنَاکَ إِلَی الطَّهُورِ فَمَسَّ بِیَدِهِ الْأَرْضَ فَنَبَعَ لَهُ عَیْنٌ وَ کِلَاهُمَا مَعْرُوفٌ (6) وَ آثَارُ وَصِیِّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی الْأَرْضِ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَی مِنْهَا بِئْرُ عَبَّادَانَ فَإِنَ
ص: 256
الْمُخَالِفَ وَ الْمُؤَالِفَ یَرْوِی أَنَّ مَنْ قَالَ عِنْدَهَا بِحَقِّ عَلِیٍّ یَفُورُ الْمَاءُ مِنْ قَعْرِهَا إِلَی رَأْسِهَا وَ لَا یَفُورُ بِذِکْرِ غَیْرِهِ وَ بِحَقِّ غَیْرِهِ وَ إِنَّ سُورَ حَلَبَ مِنْ أَصْلَبِ الْحِجَارَةِ فَضَرَبَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ بِسَیْفِهِ فَأَثَرُهُ مِنْ فَوْقِهِ إِلَی الْأَرْضِ ظَاهِرٌ وَ إِنَّهُ صلی الله علیه و آله لَمَّا خَرَجَ إِلَی صِفِّینَ فَکَانَ (1) بَیْنَهُ وَ بَیْنَ دِمَشْقَ مِائَةُ فَرْسَخٍ وَ أَکْثَرُ وَ قَدْ نَزَلَ بِبَرِّیَّةٍ فَکَانَ یُصَلِّی فِیهَا فَلَمَّا فَرَغَ وَ رَفَعَ رَأْسَهُ مِنْ سَجْدَةِ الشُّکْرِ قَالَ أَسْمَعُ صَوْتَ بُوقِ التَّبْرِیزِ لِمُعَاوِیَةَ مِنْ دِمَشْقَ فَکَتَبُوا التَّارِیخَ فَکَانَ کَمَا قَالَ وَ قَدْ بُنِیَ هُنَاکَ مَشْهَدٌ یُقَالُ لَهُ مَشْهَدُ الْبُوقِ وَ بَکَی دَاوُدُ علیه السلام عَلَی خَطِیئَتِهِ حَتَّی سَارَتِ الْجِبَالُ مَعَهُ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَامَ إِلَی الصَّلَاةِ فَسُمِعَ لِجَوْفِهِ أَزِیزٌ کَأَزِیزِ الْمِرْجَلِ عَلَی الْأَثَافِیِّ (2) مِنْ شِدَّةِ الْبُکَاءِ وَ قَدْ آمَنَهُ اللَّهُ مِنْ عِقَابِهِ فَأَرَادَ أَنْ یَتَخَشَّعَ وَ قَامَ عَلَی أَطْرَافِ أَصَابِعِ رِجْلَیْهِ عَشْرَ سِنِینَ حَتَّی تَوَرَّمَتْ قَدَمَاهُ وَ اصْفَرَّ وَجْهُهُ مِنْ قِیَامِ اللَّیْلِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی (3) وَ کَانَ یَبْکِی حَتَّی یُغْشَی عَلَیْهِ فَقِیلَ لَهُ أَ لَیْسَ قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ فَقَالَ أَ فَلَا أَکُونُ عَبْداً شَکُوراً وَ کَذَلِکَ کَانَتْ غَشَیَاتُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَصِیِّهِ فِی مَقَامَاتِهِ (4) وَ إِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام سَأَلَ اللَّهَ فَأُعْطِیَ مُلْکاً لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله عُرِضَتْ عَلَیْهِ مَفَاتِیحُ خَزَائِنِ کُنُوزِ الْأَرْضِ فَأَبَی اسْتِحْقَاراً لَهَا فَاخْتَارَ التَّقَلُّلَ وَ الْقُرْبَی (5) فَآتَاهُ اللَّهُ الشَّفَاعَةَ وَ الْکَوْثَرَ وَ هِیَ أَعْظَمُ مِنْ مُلْکِ الدُّنْیَا مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی آخِرِهَا سَبْعِینَ مَرَّةً فَوَعَدَ اللَّهُ لَهُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ الَّذِی یَغْبِطُهُ بِهِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ وَ سَارَ فِی لَیْلَةٍ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ مِنْهُ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی وَ سُخِّرَ لَهُ الرِّیحُ حَتَّی حَمَلَتْ بِسَاطَهُ بِأَصْحَابِهِ إِلَی غَارِ أَصْحَابِ الْکَهْفِ وَ إِنْ کَانَ لِسُلَیْمَانَ علیه السلام غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ فَکَذَلِکَ کَانَتْ لِأَوْصِیَاءِ مُحَمَّدٍ وَ سُخِّرَتْ لَهُ الْجِنُّ وَ آمَنَتْ بِهِ مُنْقَادَةً طَائِعَةً فِی قَوْلِهِ وَ إِذْ (6) صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ
ص: 257
الْجِنِّ (1) وَ قَبَضَ صلی الله علیه و آله عَلَی حَلْقِ جِنِّیٍّ فَخَنَقَهُ (2) وَ مُحَارَبَةُ وَصِیِّهِ مِنَ الْجِنِّ وَ قَتْلُهُ إِیَّاهُمْ مَعْرُوفَةٌ وَ کَذَلِکَ إِتْیَانُهُمْ إِلَیْهِ وَ إِلَی أَوْلَادِهِ الْمَعْصُومِینَ علیهم السلام لِأَخْذِ الْعِلْمِ مِنْهُمْ مَشْهُورٌ وَ إِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام سَخَّرَهُمْ لِلْأَبْنِیَةِ وَ الصَّنَائِعِ وَ اسْتِنْبَاطِ الْقَنَی (3) مَا عَجَزَ عَنْهُ جَمِیعُ النَّاسِ وَ مُحَمَّدٌ لَمْ یَحْتَجْ إِلَی هَذِهِ الْأَشْیَاءِ فَلَوْ أَرَادَ مِنْهُمْ ذَلِکَ لَفَعَلُوا عَلَی أَنَّ مُؤْمِنِی الْجِنِّ یَخْدُمُونَ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام وَ أَنَّهُمْ علیهم السلام کَانُوا یَبْعَثُونَهُمْ فِی أَمْرٍ یُرِیدُونَهُ عَلَی الْعَجَلَةِ وَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ الْمَلَائِکَةَ الْمُقَرَّبِینَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ ذُرِّیَّتِهِ الطَّاهِرِینَ علیهم السلام فَقَدْ کَانُوا یَنْصُرُونَ (4) مُحَمَّداً وَ یُقَاتِلُونَ بَیْنَ یَدَیْهِ کِفَاحاً وَ یَمْنَعُونَ مِنْهُ وَ یَدْفَعُونَ وَ کَذَلِکَ کَانُوا مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ یَکُونُونَ مَعَ بَقِیَّةِ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام عَلَی مَا رُوِیَ وَ إِنْ سُلَیْمَانُ علیه السلام کَانَ یَفْهَمُ کَلَامَ الطَّیْرِ وَ مَنْطِقَهَا فَکَذَلِکَ نَبِیُّنَا کَانَ یَفْهَمُ مَنْطِقَ الطَّیْرِ فَقَدْ کَانَ فِی بَرِّیَّةٍ وَ رَأَی طَیْراً أَعْمَی عَلَی شَجَرَةٍ فَقَالَ لِلنَّاسِ إِنَّهُ قَالَ یَا رَبِّی (5) إِنَّنِی جَائِعٌ لَا یُمْکِنُنِی أَنْ أَطْلُبَ الرِّزْقَ فَوَقَعَ جَرَادَةٌ عَلَی مِنْقَارِهِ فَأَکَلَهَا وَ کَذَا فَهِمَ مَنْطِقَهَا أَهْلُ بَیْتِهِ وَ إِنَّ عِیسَی علیه السلام مَرَّ بِکَرْبَلَاءَ فَرَأَی ظِبَاءً فَدَعَاهَا فَقَالَ هَاهُنَا لَا مَاءَ وَ لَا مَرْعَی فَلِمَ مَقَامُکُنَّ فِیهَا قَالَتْ یَا رُوحَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ أَلْهَمَنَا أَنَّ هَذِهِ الْبُقْعَةَ حَرَمُ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَأَوَیْنَا إِلَیْهَا فَدَعَا اللَّهَ عِیسَی علیه السلام أَنْ یَبْقَی أَثَرٌ (6) یَعْلَمُ بِهِ آلُ مُحَمَّدٍ أَنَّ عِیسَی کَانَ مُسَاعِداً لَهُمْ فِی مُصِیبَتِهِمْ فَلَمَّا مَرَّ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِهَا جَعَلَ یَقُولُ هَاهُنَا مُنَاخُ رِکَابِهِمْ وَ هَاهُنَا مُهَرَاقُ دِمَائِهِمْ فَسَأَلَهُ ابْنُ عَبَّاسٍ عَنْهُ فَأَخْبَرَهُ بِقَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فِیهَا وَ أَنَّ عِیسَی علیه السلام کَانَ (7) هَاهُنَا وَ دَعَا وَ مِنْ قِصَّتِهِ کَیْتَ وَ کَیْتَ فَاطْلُبْ بَعَرَاتِ تِلْکَ الظِّبَاءِ فَإِنَّهَا بَاقِیَةٌ فَوَجَدُوا کَثِیراً مِنَ الْبَعَرِ قَدْ صَارَ مِثْلَ الزَّعْفَرَانِ وَ إِنَّ الظِّبَاءَ نَطَقَتْ مَعَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عِتْرَتِهِ فِی مَوَاضِعَ شَتَّی
ص: 258
وَ إِنَّ یَحْیَی بْنَ زَکَرِیَّا أُوتِیَ الْحُکْمَ صَبِیّاً وَ کَانَ یَبْکِی مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ وَ یُوَاصِلُ الصَّوْمَ وَ لَمْ یَتَزَوَّجْ (1) وَ إِنَّمَا اخْتَارَ نَبِیُّنَا التَّزَوُّجَ لِأَنَّهُ کَانَ قُدْوَةً فِی فِعْلِهِ وَ قَوْلِهِ وَ النِّکَاحُ مِمَّا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ آدَمَ علیه السلام لِلتَّنَاسُلِ وَ کَانَ لِسُلَیْمَانَ علیه السلام مِنَ النِّسَاءِ وَ الْجَوَارِی مَا لَا یُحْصَی وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تَنَاکَحُوا تَکْثُرُوا فَإِنِّی أُبَاهِی بِکُمُ الْأُمَمَ وَ قَالَ مُبَاضَعَتُکَ أَهْلَکَ صَدَقَةٌ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ نَأْتِی شَهْوَتَنَا وَ نَفْرَحُ أَ فَنُؤْجَرُ فَقَالَ أَ رَأَیْتَ لَوْ جَعَلْتَهَا فِی بَاطِلٍ أَ فَکُنْتَ تَأْثَمُ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَ فَتُحَاسَبُونَ بِالشَّرِّ وَ لَا تُحَاسَبُونَ بِالْخَیْرِ وَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ أَنْ یَکُونُ لَهُ ذُرِّیَّةٌ طَیِّبَةٌ بَاقِیَةٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ قَدْ وَصَفَ اللَّهُ عِیسَی علیه السلام بِمَا لَمْ یَصِفْ بِهِ أَحَداً مِنْ أَنْبِیَائِهِ فَقَالَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلًا وَ مِنَ الصَّالِحِینَ (2) وَ رَسُولُنَا وَ أَهْلُ بَیْتِهِ وَ عِتْرَتُهُ وَسِیلَةُ آدَمَ علیه السلام وَ دَعْوَةُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ بُشْرَی عِیسَی علیه السلام وَ إِنْ قَدَّرَ عِیسَی علیه السلام مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَیَجْعَلُهَا (3) اللَّهُ طَیْراً فَإِنَّ اللَّهَ أَحْیَا الْمَوْتَی لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عِتْرَتِهِ علیهم السلام وَ إِنْ کَانَ یُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِ اللَّهِ فَکَذَا کَانَ مِنْهُمْ علیهم السلام وَ الْآنَ رُبَّمَا یَدْخُلُ الْعُمْیَانُ وَ مَنْ بِهِ بَرَصٌ مَشَاهِدَهُمْ فَیَهَبُ اللَّهُ لَهُمْ نُورَ أَعْیُنِهِمْ وَ یُذْهِبُ الْبَرَصَ عَنْهُمْ بِبَرَکَةِ تُرْبَتِهِمْ وَ هَذَا مَعْرُوفٌ مَا بَیْنَ خُرَاسَانَ إِلَی بَغْدَادَ إِلَی الْکُوفَةِ إِلَی الْحِجَازِ (4).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: بدان همانطور که خداوند متعال به حضرت آدم علیه السلام امر فرمود تا از بهشت سوی زمین خارج شود و به زمین هجرت کند به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز امر فرمود تا از مکه به سوی مدینه خارج شود، و همانگونه که حضرت آدم علیه السلام را با قتل پسرش هابیل آزمود حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را نیز با قتل دو پسرش حسن و حسین علیهما السلام آزمود و حضرت این را میدانست چون خداوند به ایشان خبر داده بود، و همانطور که خداوند به حضرت آدم علیه السلام امر فرمود تا هستهای را درون زمین بگذارد و آن هسته در دم به نخلی تناور با رطب تبدیل شد، وقتی سلمان اسلام آورد حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را نیز با چنین عطایی گرامی داشت. همانطور که در وصف حضرت ادریس علیه السلام فرمود: «وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیًّا» - . مریم / 57 -
{و [ما] او را به مقامی بلند ارتقا دادیم.} در وصف حضرت محمد صلّی الله علیه و آله فرمود: «وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ» - . شرح / 4 -
{و نامت را برای تو بلند گردانیدیم.} و نام تو در اذان و نماز همراه با نام خداوند ذکر میشود، همچنین حضرت سوی سدرة المنتهی فراز رفت و چیزی را دید که هیچ بشری ندیده است. اگر خداوند به حضرت ادریس علیه السلام پس از وفاتش از نعمتهای بهشت چشانید به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و خاندان ایشان علیهم السلام بارها در دنیا از نعمتهای بهشت چشانید. به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله عرض کردند شما روزههایتان را به هم وصل میکنید؟ فرمود: من مانند شما نیستم، پروردگارم به من میخوراند و میآشاماند. اگر به حضرت نوح علیه السلام اجابت دعا عطا شد و وقتی او گفت «لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً» - . نوح / 26 - {پروردگارا هیچ کس از کافران را بر روی زمین مگذار.} هیچ یک از کافران برجا نماندند
ص: 250
و فقط مومنان باقی ماندند، همانند این عطا به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز شد، چون خداوند فرشته کوهها را نازل کرد و به او امر فرمود تا از حضرت اطاعت کند و اگر دستور داد قوم ایشان را نابود کند، اما پیامبر صلّی الله علیه و آله چنین برگزید که بر آزار آنان صبر کند و برای هدایتشان به درگاه خداوند متعال دعا و زاری کند. نیز اگر حضرت نوح علیه السلام به خاطر خویشاوندی دلش به حال پسرش سوخت و گفت: «رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی» - . هود / 45 -
{پروردگارا پسرم از کسان من است.} وقتی خداوند به محمد مصطفی صلّی الله علیه و آله دستور جنگ داد حضرت شمشیر عذاب را بر خویشاوندان خود برکشید و دلسوزی خویشاوندی دل حضرت را نجنبانید، اما از سوی دیگر با فضل با آنان برخورد کرد و وقتی از نباریدن باران شکوه کردند برایشان دعا کرد و چنان شد که هفتهای باران بارید تا اینکه آمدند و از حضرت خواستند باران بند بیاید. اگر خداوند درباره حضرت نوح علیه السلام فرمود: «إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً» - . إسراء / 3 - {او بنده ای سپاسگزار بود.} درباره حضرت محمد صلّی الله علیه و آله فرمود: «بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ» - . توبه / 128 -
{نسبت به مؤمنان دلسوز مهربان است.} و نیز «ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ» - . انبیاء / 107 -
{تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم.} اگر حضرت ابراهیم علیه السلام را به خلیلی و دوستی خود ویژه گرداند و چنین فضیلتی را به او عطا کرد و فرمود: «وَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهِیمَ خَلِیلًا» - . نساء / 125 -
{و خدا ابراهیم را دوست گرفت.} برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله خلیل بودن و محبت را جمع آورد و حضرت درباره خود فرمود: رفیق شما خلیل خدا و حبیب خداست و در قرآن آمده: «فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ» - . آل عمران / 31 - {از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد.}
و از عبدالله بن ابی الحمساء روایت شده که وی گفت: پیش از بعثت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله من با ایشان معاملهای کردم و مبلغی برای من نزد حضرت باقی ماند. من با ایشان وعده گذاشتم که به همانجا بروم. اما آن روز فراموش کردم و فردا نیز یادم نبود تا اینکه روز سوم به آنجا رفتم و دیدم حضرت سر جای خود در انتظار من مانده. من به ایشان عرض کردم که فراموش کردم. حضرت فرمود: من از لحظهای که با تو وعده گذاشتم اینجا منتظرت هستم. اینگونه حضرت با جدّ خود حضرت اسماعیل فرند ابراهیم علیهما السلام برابری کرد که او نیز با مردی وعدهای گذاشت و یک سال سر جایش ماند، آنگاه خداوند به سپاس از او فرمود: «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ» - . مریم / 54 - {و در این کتاب از اسماعیل یاد کن، زیرا که او درست وعده بود.} همچنین حضرت محمد صلّی الله علیه و آله در نوجوانی گوسفندان قوم را به صحرا میبرد. روزی یکی از چوپانان به ایشان عرض کرد: ای محمد! من فلان جا چراگاهی سرسبز یافتهام. فرمود: فردا با هم به آنجا میرویم. حضرت صبح زود از خانه خارج شد و به آن جا رفت، اما آن مرد دیر کرد.
ص: 251
وقتی رسید دید رسول خدا صلّی الله علیه و آله گوسفندان خود را از چرا در آن منطقه بازداشته است. تا اینکه آن مرد هم رسید و با هم گوسفندان را چراندند. شکی نیست که همه پیامبران با امتهایشان به زیر لوای پیامبر ما صلّی الله علیه و آله هستند. اگر خداوند بر طور سینا با حضرت موسی علیه السلام سخن گفت با حضرت محمد صلّی الله علیه و آله بر فراز هفت آسمان سخن گفت. خداوند پس از حضرت محمد صلّی الله علیه و آله به هنگام انقطاع نبوت امامت را در میان قوم حضرت گذاشت تا آنگاه که امر خداوند فرابرسد و حضرت عیسی علیه السلام فرود آید و پشت سر یک تن از ایشان به نام مهدی عجّل الله تعالی فرجه نماز بگزارد، او همچنانکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله وصف کرده، خروج میکند و زمین را پُر از عدل میسازد و هر ستمی را از میان میبرد. وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله حضرت علی را وصف کرد و ایشان را به حضرت عیسی تشبیه کرد، حق تعالی فرمود: «وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ» - . زخرف / 57 -
{و هنگامی که [در مورد] پسر مریم مثالی آورده شد بناگاه قوم تو از آن [سخن] هلهله درانداختند [و اعراض کردند].} اگر خداوند برای حضرت صالح علیه السلام از دل کوه ناقهای بیرون آورد و برای هر یک از آن ناقه و قوم بهرهای از آب نهاد، خداوند برای وصیّ حضرت محمد صلّی الله علیه و آله یکبار پنجاه ناقه و یا چهل بار و یکبار صد ناقه از دل کوه بیرون آورد و امام علیه السلام با آنها قرض حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را پرداخت کرد. نیز خداوند متعال به پیامبر صلّی الله علیه و آله وعده داد و فرمود: «وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» - . تحریم / 4 -
{و اگر علیه او به یکدیگر کمک کنید در حقیقت خدا خود سرپرست اوست و جبرئیل و صالح مؤمنان [نیز یاور اویند].} که بنا بر آنچه راویان در تفسیر این آیه آوردهاند آیه حضرت علی علیه السلام را منظور دارد. همچنین خداوند برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله شتر را به سخن درآورد. نیز در صدر اسلام چاه زمزم در مکه یک روز برای مومنان بود و یک روز برای کافران، اما آبی که چاه در یک روز برای مسلمانان میداد به اندازه دو روز آبی بود که برای مشرکان میداد. اگر خداوند به حضرت یعقوب علیه السلام از سلاله صُلبش نوادگانی عطا کرد که حضرت مریم علیه السلام نیز از دخترانش بود، و فرمود: «وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ» - . عنکبوت / 27 -
{و اسحاق و یعقوب را به او عطا کردیم و در میان فرزندانش پیامبری و کتاب قرار دادیم.} به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از صلبش حضرت فاطمه سلام الله علیها را عطا فرمود که بانوی زنان دو جهان است، و وصیّت و امامت را نزد برادر و پسر عمویش یعنی علی بن ابی طالب علیه السلام نهاد و سپس نزد امام حسن و امام حسین علیهما السلام و نزد فرزندان امام حسین علیه السلام تا به روز قیامت که همه ایشان فرزندان رسول خدا صلّی الله علیه و آله از حضرت فاطمه سلام الله علیها هستند
ص: 252
همچنانکه حضرت عیسی علیه السلام از فرزندان پیامبران بود، خداوند متعال فرموده: «وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی» - . انعام / 84- 85 -
{و از نسل او داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را [هدایت کردیم] و این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم. و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس را.}
نیز به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله کتاب مجید و قرآن عظیم را عطا فرمود و باب حکمت را بر او و اهل بیتش گشود و اطاعت از ایشان را به اطلاق واجب ساخت و فرمود: «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» - . نساء / 59 -
{خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید.} اگر حضرت یعقوب علیه السلام آنقدر بر دوری فرزندش صبر کرد که نزدیک بود از اندوه جانش به لبش برسد، حضرت محمد صلّی الله علیه و آله به سوگ تنها پسرش دچار شد و صبر کرد حال آنکه بیقراریِ حضرت یعقوب علیه السلام به خاطر دوری فرزندش بود و او یکی از پسران خود را از دست داده بود و نمیپنداشت که او درگذشته باشد، اما اندوه حضرت محمد صلّی الله علیه و آله به خاطر مرگ نور دیدهاش بود. اگر به حضرت یوسف علیه السلام نیمی از زیبایی داده شده بود پیامبر ما صلّی الله علیه و آله را چنین وصف کردهاند که اگر ایشان را میدیدی خورشید تابناک را دیده بودی. اگر حضرت یوسف علیه السلام به غربت دچار گشت و به فراق آزموده شد، حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از آزار مشرکان وطنش را ترک کرد و بر ثنیه (=گردنه) ایستاد و چهره سوی مکه برگرداند و فرمود: من خوب میدانم که تو بهترین دیار نزد خداوند هستی، اگر اهالیات مرا بیرون نمیکردند من از تو خارج نمیشدم. وقتی حضرت به جُحفه رسید خداوند بر ایشان نازل فرمود: «إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ» - . قصص / 85 -
{در حقیقت همان کسی که این قرآن را بر تو فرض کرد یقینا تو را به سوی وعده گاه بازمی گرداند.} افزون بر آن، خاندان حضرت محمد صلّی الله علیه و آله در آفاق آواره شدند و به آزمونی مبتلا گشتند که هیچ کس جز ایشان بدان مبتلا نشده است، حضرت محمد صلّی الله علیه و آله به همه اینها آگاه شده بود و مکرر به آن خبر می داد. اگر خداوند در خوابی که حضرت یوسف علیه السلام دید به او مژده داد، به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله درباره خوابی که دید چنین مژده داد: «لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِ» - . قتح / 27 -
{حقا خدا رؤیای پیامبر خود را تحقق بخشید.}اگر حضرت یوسف برای پرهیز از گناه زندان را برگزید، رسول خدا صلّی الله علیه و آله به دست خویشان خود به سختترین تنگنا درافتاد و سه سال و اندی در شِعب حبس شد تا اینکه خداوند ناتوانترین آفریدهاش را فرستاد و او پیمانی را که آنان درباره بریدن از خویشیِ با پیامبر صلّی الله علیه و آله نوشته بودند جوید. اگر حضرت یوسف علیه السلام غایب شد ،
ص: 253
حضرت مهدی عجّل الله تعالی فرجه از خاندان حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز غایب شد و امر او روزی آشکار خواهد شد همچنانکه امر حضرت یوسف آشکار گشت. بیشترِ آنچه که ذکر کردیم همگون با معجزه است و برخی عین اعجاز است . اگر خداوند برای حضرت موسی علیه السلام عصا را به اژدها تبدیل ساخت، وقتی در جنگ بدر شمشیر عُکاشة بن محصن شکست رسول خدا صلّی الله علیه و آله تکهای چوب به او داد و ناگاه آن چوب در دست وی به شمشیر مبدّل شد. همچنین پیامبر صلّی الله علیه و آله درخت را صدا زد و ناگاه درخت در حالی که زمین را میشکافت رو سوی حضرت گذاشت. اگر حضرت موسی علیه السلام عصایش را بر زمین کوبید «فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً» - . بقره / 60 - {پس دوازده چشمه از آن جوشیدن گرفت.} از میان انگشتان حضرت محمد صلّی الله علیه و آله آب جوشیدن گرفت و جوشش آب از گوشت و خون شگفتتر از خروج آب از سنگ است چراکه این امری عادی است. همچنین اوصیاء حضرت علیهم السلام از چاهی که هیچ آبی نداشت آب بیرون آورند و چاه لبالب پُر از آب شد و مردم از آن نوشیدند. فرزند پیامبر صلّی الله علیه و آله حضرت مهدی عجّل الله تعالی فرجه نیز هنگام خروج از مکه به سوی کوفه چنین کاری را خواهد کرد. اگر حضرت موسی علیه السلام با عصای خود بر دریا زد و دریا «فَانفَلَقَ» - . بقره / 60 -
{از هم شکافت.} نشانه حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز این بود که وقتی سوی خیبر رهسپار شد به دشتی رسید که در آن سیل به راه افتاده بود. ارتفاع آب را چهارده قامت تخمین زدند. چون دشمن از پشت به دنبالشان بود مردم گفتند: گیر افتادیم. حضرت فرمود: هرگز! آنگاه دعا کرد و شترها و اسبها بر آب عبور کردند و حتی سمهایشان هم خیس نشد. همچنین وقتی عمرو بن معدی کرب در مدائن سپاه اسلام را از دریا عبور داد همینطور شد. اگر حضرت موسی علیه السلام برای فرعون گونه گونه عذاب را، از ملخ و شپش گرفته تا قورباغه و خون آورد، پیامبر ما صلّی الله علیه و آله دود را بر سر مشرکان پدید آورد و این همان سخن خداوند متعال است که فرمود: «یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ» - . دخان / 10 -
{پس در انتظار روزی باش که آسمان دودی نمایان برمی آورد.} و نیز عذابی که خداوند در جنگ بدر بر فرعونها فرود آورد و یا عذابهای ریشهکنی که در جنگ احد بر سر مسخرهکنندگان آورد. اگر خداوند با حضرت موسی علیه السلام بر طور سخن گفت، پیامبر ما صلّی الله علیه و آله «دَنا فَتَدَلَّی * فَکانَ قابَ
ص: 254
قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی» - . نجم / 8- 9 -
{نزدیک آمد و نزدیکتر شد. تا [فاصله اش] به قدر [طول] دو [انتهای] کمان یا نزدیکتر شد.} و خداوند در آنجا با ایشان سخن گفت. و اما منّ و سلوی و ابر و روشنایی گرفتن مردم از نوری که در دست او درخشید؛ به پیامبر ما صلّی الله علیه و آله عطایی برتر از اینها داده شد، برای حضرت غنیمت حلال شد حال آنکه پیش از ایشان برای هیچ کس حلال نشده بود، اصحاب حضرت در جنگی کنار دریا به گرسنگی دچار شدند و دریا برایشان آنقدر ماهی بیرون ریخت که نیمی از ماه را ماهی خوردند و روغنش را گرفتند حال آنکه سپاهی عظیم بودند. همچنین حضرت شمار زیادی از مردم را با غذایی اندک سیر میکرد و جماعتی انبوه را با جرعهای از شیر سیراب میساخت.
و حمزة بن عمر اسلمی روایت کرده: در شبی تاریک همراه با رسول خدا صلّی الله علیه و آله میگریختیم که ناگاه انگشتان دست حضرت برایمان نور تاباند و تاریکی را روشن ساخت و این از معجزه حضرت موسی علیه السلام شگفتتر بود. اگر حضرت موسی علیه السلام دست سپید داشت، خداوند به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن را عطا فرمود و آن نوری بود که همواره از سمت راست و چپ حضرت برای ایشان میتابید و هر کجا مینشست و برمیخاست مردم آن را میدیدند، آن نور تا به روز قیامت برجاست و از مزار حضرت میدرخشد. درباره وصیّ پیامبر صلّی الله علیه و آله و فرزندان معصوم ایشان نیز در روزگار حیاتشان همینگونه بوده و آن نور اکنون از مزارهایشان میدرخشد و حضرت مهدی عجّل الله تعالی فرجه بر هر بقعهای گذر کند نوری تابناک از آنجا به چشم میخورد. حضرت موسی علیه السلام سوی فرعون فرستاده شد و به او نشانهای بزرگ نمایاند، اما پیامبر ما صلّی الله علیه و آله سوی فرعونهای بسیاری فرستاده شد، کسانی همچون ابولهب و ابوجهل و شَیبه و عُتبه پسران ابی ربیعه و اُبَیّ بن خَلف و ولید بن مُغیره و عاص بن وائل سَهمی و نَضر بن حارث و دیگران، که به آنان نشانههایی نمایاند «فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُ» - . فصلت / 53 -
{در افقها[ی گوناگون] و در دلهایشان تا برایشان روشن گردد که او خود حق است.} اما ایمان نیاوردند.
اگر خداوند برای حضرت موسی علیه السلام از فرعون انتقام گرفت برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله در جنگ بدر از همه آنان انتقام گرفت و همهشان کشته شدند و در چاه انداخته شدند و همچنین از کسانی که حضرت را مسخره میکردند به شدت و با انواع بلا انتقام گرفت، اگر عصای حضرت موسی علیه السلام اژدها شد و فرعون از روی ترس از او کمک خواست، همانند این به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز عطا شد، حضرت نزد ابوجهل آمد تا برای یک طلبکار پادرمیانی کند، ابوجهل هم ترسید و طلب آن غریبه را داد، وقتی قریشیان بر این کار او را سرزنش کردند گفت در سمت راست و چپ محمد دو اژدها را دیدم
ص: 255
که دندان هایشان را به هم میساییدند و چشمانشان برق میزد، اگر نمیدادم آن اژدها مرا میبلعیدند. حق تعالی به حضرت موسی علیه السلام فرمود: «وَ أَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی» - . طه / 39 -
{و مِهری از خودم بر تو افکندم.} و درباره وصیّ حضرت و فرزندان ایشان فرمود: «سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا» - . مریم / 96 -
{به زودی [خدای] رحمان برای آنان محبتی [در دلها] قرار می دهد.} اگر برای حضرت داوود علیه السلام کوهها و پرندگان مسخّر شدند و همراه او تسبیح میگفتند و به امر او حرکت میکردند، وقتی یهودیان با حضرت محمد صلّی الله علیه و آله مجادله کردند کوه برای حضرت به سخن درآمد و به نبوت ایشان شهادت داد، سپس یهودیان از حضرت خواستند که کوه را به حرکت درآورد، ایشان دعا کرد و ناگاه کوه به سوی عرصهای فراخ به حرکت در آمد که داستانش پیشتر گذشت. قبلا گفتیم که سنگریزه در دست رسول خدا صلّی الله علیه و آله تسبیح گفتند و حیوانات نیز در تسخیر ایشان بودند.
اگر برای حضرت داوود آهن نرم شد، برای پیامبر ما صلّی الله علیه و آله سنگ نرم شد که با آتش هم نرم نمیشود حال آنکه آهن با آتش نرم میشود. همچنین خداوند میلهای را نرم کرد و وصیّ حضرت، علی بن ابی طالب علیه السلام آن را بر گردن خالد بن ولید انداخت و چون نتوانست آن را باز کند برگشت و به خود علی علیه السلام پناه آورد و امام آن را از گردنش درآورد. نیز وقتی حضرت محمد صلّی الله علیه و آله در جنگ احد از چشم مشرکان پنهان شد سرش را سوی کوه خم کرد و ناگاه کوه به اندازه سر حضرت جا باز کرد و آن فرورفتگی موضعی معروف در شِعب است. جای ساعدهای دست حضرت نیز بر کوه سختی در مکه باقی ماند، وقتی حضرت در نماز خود آرمید سنگ زیر دست ایشان چنان نرم شد که جای دستان حضرت در آن ماند همچنانکه جای گامهای حضرت ابراهیم علیه السلام در مقام مانده است. در بیت المقدس نیز صخره به زیر پای حضرت نرم شد و همچون خمیر گشت و همانند این نیز از جای سم مرکب حضرت نیز دیده شده و مردم تا به امروز آن را با دستان خود لمس میکنند.
همچنین فرزند پیامبر صلّی الله علیه و آله ، امام رضا علیه السلام در خراسان دعا کرد و خداوند کوهی را برای ایشان نرم گرداند که از آن دیگ و ظروف دیگر میسازند، در همانجا امام رضا علیه السلام به طهارت نیازمند شد، دست خود را بر زمین کشید و ناگاه چشمهای بیرون جوشید که این هر دو در آن دیار معروف است. آثار حضرت محمد صلّی الله علیه و آله در زمین بیشتر از آن است که شمرده شود، از آن جمله چاه عبّادان است
ص: 256
که مخالف و موافق همه روایت کردهاند هر کس بر سر آن چاه بگوید «به حقّ علی» آب از قعر چاه به لب چاه فوران میکند و با نام و ذکر هیچ کس دیگر چنین نمیشود. دیوارهای اطراف شهر حلب از سختترین سنگها ساخته شده بودند، وقتی امام علی علیه السلام با شمشیر خود ضربهای بر آن دیوار زد جایش از بالای دیوار تا پایین ماند که هنوز پیداست.
وقتی امام علیه السلام سوی صفین راهی شد میان ایشان و دمشق بیشتر از صد فرسخ فاصله بود، حضرت در دشتی فرود آمد که در آنجا نماز میخواند. وقتی نماز را به پایان رساند و سر از سجده شکر برآورد فرمود: صدای بوق و شیپور لشکرکشی معاویه از دمشق را میشنوم. آن تاریخ را ثبت کردند و بعدا دیدند همینطور بوده است، در آنجا بنایی به نام «مشهد البوق» ساخته شده است. حضرت داوود علیه السلام بر گناه خود چنان گریست که کوهها هم با او همراه شدند، و حضرت محمد صلّی الله علیه و آله به نماز برخاست و از بس گریه کرد از سینهاش صدایی همچون صدای جوشش دیگ بر روی اجاق به گوش رسید، و در حالی که خداوند ایشان را از عذاب در امان داشته بود، خواست که خاشع باشد و ده سال روی سرپنجههایش نماز میخواند و از این کار پاهای ایشان ورم کرده بود و از بس شبها را بیدار مانده بود رنگ به رخسارش نمانده بود، به همین خاطر خداوند نازل فرمود: «طه * ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی» - . طه / 1- 2 -
{طه. قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به رنج افتی.} ایشان آنقدر گریه میکرد که از هوش میرفت، عرض کردند: مگر خداوند «ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ» - . فتح / 2 -
{گناه گذشته وآینده تو را} نیامرزیده است؟ فرمود: آیا نباید بندهای سپاسگزار باشم؟ وصیّ ایشان علی بن ابی طالب نیز در مقامات خود چنین از هوش میرفت. حضرت سلیمان علیه السلام از خداوند درخواست کرد و چنان مُلکی به او عطا شد که پس از او شایسته هیچ کس نباشد، و بر حضرت محمد صلّی الله علیه و آله کلیدهای گنیجینههای زمین عرضه شد اما ایشان نپذیرفت و آنها را کوچک شمرد و نداری و نزدیکی را برگزید. آنگاه خداوند شفاعت و کوثر را به ایشان عطا کرد که هفتاد برابر از سرتاسر مُلک دنیا برتر است، خداوند به حضرت آن مقام محمود را وعده داد که همه پیشینیان و پسینیان غبطهاش را میخورند. ایشان شبانه سوی بیت المقدس راهی شد و از آنجا سوی سدرة المنتهی رفت، باد برای پیامبر صلّی الله علیه و آله مسخّر شد و زیرانداز حضرت را همراه با اصحاب ایشان به سوی غار اصحاب کهف برد. اگر باد برای حضرت سلیمان علیه السلام چنان مسخّر شد که «غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ» - . سبا / 12 - {که رفتن آن در بامداد یک ماه و آمدنش در بانگاه یک ماه [راه] بود.} برای اوصیاء حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز همینگونه بود. جنیان برای پیامبر صلّی الله علیه و آله مسخّر شدند و ایمان آوردند و فرمانپذیر و رام گشتند که این همان سخن حق تعالی است که فرمود: «وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِ» - . احقاف / 29 -
ص: 257
{و چون تنی چند از جن را به سوی تو روانه کردیم.} و حضرت گلوی یک جن را گرفت و فشرد و او را خفه کرد. ماجرای نبرد وصیّ ایشان با جنیان و کشتن آنان نیز معروف است همچنانکه آمدنشان به حضور حضرت و فرزندان معصوم ایشان علیهم السلام برای فراگیری علم مشهور است. حضرت سلیمان علیه السلام آنها را مسخّر کرده بود تا عمارات بنا کنند و ابزارهای جنگ بسازند و قناتها حفر کنند و کارهایی کنند که همه خلق در انجامش ناتوانند، اما حضرت محمد صلّی الله علیه و آله به این چیزها نیازی نداشت و اگر از آنها میخواست در دم انجام میدانند چراکه جنیان مومن به امامان علیهم السلام خدمت میکردند و ایشان آنها را در پی کارهایی میفرستادند که میخواستند فورا انجام شود. خداوند برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و اهل بیت و فرزندان پاک ایشان علیهم السلام فرشتگان مقرّب را مسخّر ساخته بود و آنان رسول خدا صلّی الله علیه و آله را یاری میدادند و کنار حضرت رو در روی دشمنان میجنگیدند و از ایشان حفاظت میکردند و برای علی بن ابی طالب علیه السلام نیز همینگونه بودند و همچنان که روایت شده برای برای بقیه خاندان حضرت علیهم السلام نیز چنین هستند. حضرت سلیمان علیه السلام زبان و سخن پرندگان را میفهمید و پیامبر ما صلّی الله علیه و آله نیز زبان آنها را میدانست. وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله در صحرایی بود و بر درختی پرندهای نابینا دید. به مردم فرمود: او میگوید پروردگارا من گرسنهام اما نمیتوانم به دنبال روزیام بروم. ناگاه ملخی روی منقارش افتاد و او آن را خورد. اهل بیت حضرت علیهم السلام نیز زبان پرندگان را میفهمیدند. حضرت عیسی علیه السلام از کربلا گذر کرد و آنجا آهویی را دید. صدایش کرد و به او فرمود: اینجا نه آبی هست و نه چراگاهی، چرا اینجا اقامت گزیدهاید؟ عرض کرد: ای روح الله! خداوند به ما الهام کرده که این سرزمین حرم حسین علیه السلام است و از این رو ما به اینجا پناه آوردهایم. آنگاه حضرت عیسی علیه السلام به درگاه خداوند دعا کرد که در آنجا نشانهای باقی بماند تا خاندان محمد علیهم السلام بدانند عیسی با آنان در مصیبتشان همدردی کرده است. روزی علی بن ابی طالب علیه السلام از آنجا میگذشت، شروع به سخن کرد و فرمود: اینجا خیمهگاه آنان است و اینجا خونشان ریخته میشود. ابن عباس جریان را از امام پرسید. ایشان به او خبر داد که حسین علیه السلام اینجا کشته میشود و عیسی علیه السلام نیز به اینجا آمد و دعا کرد و چنین و چنان گفت. امام علیه السلام سپس به او فرمود: به دنبال سرگینهای آن آهوان بگرد که هنوز باقی مانده است. آنان گشتند و مقدار زیادی سرگین یافتند که همچون زعفران شده بود. آهوان با حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و خانواده ایشان علیهم السلام نیز چندین جا سخن گفتهاند.
ص: 258
به حضرت یحیی بن زکریا علیه السلام در کودکی مقام حُکم داده شد. او بی هیچ گناه پیوسته میگریست و روزههایش را به هم متصل میساخت و ازدواج نکرد، اما پیامبر ما صلّی الله علیه و آله از آن رو همسر اختیار کرد که در کردار و گفتارش الگو بود و نکاح از جمله فرمانهای خداوند به حضرت آدم علیه السلام برای حفط نسل بود. حضرت سلیمان علیه السلام نیز همسران و کنیزان بیشماری داشت. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: ازدواج کنید و افزون شوید که من به خاطر شما بر امتهای دیگر مباهات میکنم. و فرمود: همبستری تو با همسرت کار نیک است. عرض شد: ای رسول خدا! ما هم به شهوت خود میرسیم و شاد میشویم و هم ثواب میکنیم؟ فرمود: به نظرت اگر شهوتت را در جای ناروا قرار دهی گناه نمیکنی؟ عرض کرد: چرا. فرمود: آیا میپنداری به خاطر کار بد حسابرسی میشوی اما به خاطر کار نیک حسابرسی نمیشوی؟ خداوند میدانست که پیامبر صلّی الله علیه و آله دارای خاندان پاکی میشود که تا به روز قیامت بر جا میماند. خداوند حضرت عیسی علیه السلام را چنان وصف کرد که در وصف هیچ یک از پیامبران آن را نگفت، فرمود: «وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ * وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلًا وَ مِنَ الصَّالِحِینَ» - . آل عمران / 45- 46 -
{[او] در دنیا و آخرت آبرومند و از مقربان [درگاه خدا] است. و در گهواره [به اعجاز] و در میانسالی [به وحی] با مردم سخن می گوید و از شایستگان است.} حال آنکه پیامبر ما صلّی الله علیه و آله و اهل بیت و عترت ایشان علیهم السلام وسیله توبه آدم علیه السلام و دعای ابراهیم علیه السلام و مژده عیسی علیه السلام بودهاند. اگر حضرت عیسی علیه السلام از گِل شمایل پرنده ساخت و خداوند آن را زنده کرد، خداوند برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و عترت ایشان علیهم السلام مردگان را زنده کرد، و اگر حضرت عیسی علیه السلام به اذن خدا کورمادرزاد و مبتلا به پیسی را شفا میداد، این کارها از سوی آنان نیز انجام میشد و هنوز هم چه بسا نابینایان و مبتلایان به پیسی وارد حرمهای معصومین علیه السلام میشوند و خداوند به برکت تربت ایشان به چشمان آنها نور میبخشد و پیسی را از آنان برمیگیرد که البته این از خراسان گرفته تا به بغداد و تا کوفه و حجاز مشهور است - . الخرائج: 259- 261 - .
**[ترجمه]
الشخب السیلان و الودک بالتحریک دسم اللحم و بوق التبریز أی البوق الذی ینفخ فیه لخروج العسکر إلی الغزو و الأزیز صوت غلیان القدر و المرجل بالکسر القدر من النحاس و یقال کافحوهم إذا استقبلوهم فی الحرب بوجوههم لیس دونها ترس و لا غیره و یقال فلان یکافح الأمور إذا باشرها بنفسه.
**[ترجمه]«شخب» یعنی سیل. «وَدَک» به تحریک یعنی چربی گوشت. «بوق التبریز» یعنی شیپوری که به هنگام خروج ارتش برای جنگ در آن میدمند. «أزیز»
صدای جوشش دیگ است. «مِرجل» به کسر یعنی دیگ سنگی. میگویند «کافَحوهم» یعنی بدون سپر و محافظ در جنگ با آنان رویارو شدند، وقتی کسی شخصا به امور میپردازد میگویند «فلانٌ یکافحُ الأمورَ».
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام مَا أَظْهَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیٍّ تَقَدَّمَ آیَةً إِلَّا وَ قَدْ جَعَلَ
ص: 259
لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ علیه السلام مِثْلَهَا وَ أَعْظَمَ مِنْهَا قِیلَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَأَیَّ شَیْ ءٍ جَعَلَ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ مَا یَعْدِلُ آیَاتِ عِیسَی إِحْیَاءَ (1) الْمَوْتَی وَ إِبْرَاءَ الْأَکْمَهِ وَ الْأَبْرَصِ وَ الْإِنْبَاءَ بِمَا یَأْکُلُونَ وَ مَا یَدَّخِرُونَ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَمْشِی بِمَکَّةَ وَ أَخُوهُ عَلِیٌّ علیه السلام یَمْشِی مَعَهُ وَ عَمُّهُ أَبُو لَهَبٍ خَلْفَهُ یَرْمِی عَقِبَهُ بِالْأَحْجَارِ وَ قَدْ أَدْمَاهُ یُنَادِی مَعَاشِرَ قُرَیْشٍ هَذَا سَاحِرٌ کَذَّابٌ فَاقْذِفُوهُ (2) وَ اهْجُرُوهُ وَ اجْتَنِبُوهُ وَ حَرَّشَ عَلَیْهِ أَوْبَاشَ قُرَیْشٍ فَتَبِعُوهُمَا یَرْمُونَهُمَا بِالْأَحْجَارِ فَمَا مِنْهَا (3) حَجَرٌ أَصَابَهُ إِلَّا أَصَابَ عَلِیّاً علیه السلام فَقَالَ بَعْضُهُمْ یَا عَلِیُّ أَ لَسْتَ الْمُتَعَصِّبَ لِمُحَمَّدٍ وَ الْمُقَاتِلَ عَنْهُ وَ الشُّجَاعَ (4) لَا نَظِیرَ لَکَ مَعَ حَدَاثَةِ سِنِّکَ وَ أَنَّکَ لَمْ تُشَاهِدِ الْحُرُوبَ مَا بَالُکَ لَا تَنْصُرُ مُحَمَّداً وَ لَا تَدْفَعُ عَنْهُ فَنَادَاهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام مَعَاشِرَ أَوْبَاشِ قُرَیْشٍ لَا أُطِیعُ مُحَمَّداً بِمَعْصِیَتِی لَهُ لَوْ أَمَرَنِی لَرَأَیْتُمُ الْعَجَبَ وَ مَا زَالُوا یَتَّبِعُونَهُ حَتَّی خَرَجَ مِنْ مَکَّةَ فَأَقْبَلَتِ الْأَحْجَارُ عَلَی حَالِهَا تَتَدَحْرَجُ فَقَالُوا الْآنَ تَشْدَخُ (5) هَذِهِ الْأَحْجَارُ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ نَتَخَلَّصُ مِنْهُمَا وَ تَنَحَّتْ قُرَیْشٌ عَنْهُ خَوْفاً عَلَی أَنْفُسِهِمْ مِنْ تِلْکَ الْأَحْجَارِ فَرَأَوْا تِلْکَ الْأَحْجَارَ قَدْ أَقْبَلَتْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ کُلُّ حَجَرٍ مِنْهَا یُنَادِی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ خَیْرَ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ وَ یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ سَمِعَهَا جَمَاعَاتُ قُرَیْشٍ فَوَجَمُوا فَقَالَ عَشَرَةٌ مِنْ مَرَدَتِهِمْ وَ عُتَاتِهِمْ مَا هَذِهِ الْأَحْجَارُ تُکَلِّمُهُمَا وَ لَکِنَّهُمْ رِجَالٌ فِی حُفْرَةٍ بِحَضْرَةِ الْأَحْجَارِ قَدْ خَبَأَهُمْ مُحَمَّدٌ تَحْتَ الْأَرْضِ فَهِیَ تُکَلِّمُهُمَا لِتَغُرَّنَا وَ تَخْدَعَنَا (6) فَأَقْبَلَتْ عِنْدَ ذَلِکَ أَحْجَارٌ عَشَرَةٌ مِنْ تِلْکَ الصُّخُورِ وَ تَحَلَّقَتْ وَ ارْتَفَعَتْ فَوْقَ الْعَشَرَةِ الْمُتَکَلِّمِینَ بِهَذَا الْکَلَامِ فَمَا زَالَتْ تَقَعُ بِهَامَاتِهِمْ (7) وَ تَرْتَفِعُ وَ تُرَضِّضُهَا (8) حَتَّی مَا بَقِیَ مِنَ الْعَشَرَةِ أَحَدٌ إِلَّا سَالَ دِمَاغُهُ وَ دِمَاؤُهُ
ص: 260
مِنْ مَنْخِرَیْهِ وَ قَدْ تَخَلْخَلَ رَأْسُهُ وَ هَامَتُهُ وَ یَافُوخُهُ فَجَاءَ أَهْلُوهُمْ وَ عَشَائِرُهُمْ یَبْکُونَ وَ یَضِجُّونَ یَقُولُونَ أَشَدُّ مِنْ مُصَابِنَا بِهَؤُلَاءِ تَبَجُّحُ مُحَمَّدٍ وَ تَبَذُّخُهُ بِأَنَّهُمْ قُتِلُوا بِهَذِهِ الْأَحْجَارِ آیَةً لَهُ وَ دَلَالَةً وَ مُعْجِزَةً فَأَنْطَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَنَائِزَهُمْ صَدَقَ مُحَمَّدٌ وَ مَا کَذَبَ وَ کَذَبْتُمْ (1) وَ مَا صَدَقْتُمْ وَ اضْطَرَبَتِ الْجَنَائِزُ وَ رَمَتْ مَنْ عَلَیْهَا وَ سَقَطُوا الْأَرْضَ وَ نَادَتْ (2) مَا کُنَّا لِنَنْقَادَ لِیُحْمَلَ عَلَیْنَا أَعْدَاءُ اللَّهِ إِلَی عَذَابِ اللَّهِ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ لَعَنَهُ اللَّهُ إِنَّمَا سَحَرَ مُحَمَّدٌ هَذِهِ الْجَنَائِزَ کَمَا سَحَرَ تِلْکَ الْأَحْجَارَ وَ الْجَلَامِیدَ وَ الصُّخُورَ حَتَّی وُجِدَ مِنْهَا مِنَ النُّطْقِ مَا وُجِدَ فَإِنْ کَانَتْ قَتْلُ (3) هَذِهِ الْأَحْجَارِ هَؤُلَاءِ لِمُحَمَّدٍ آیَةً لَهُ وَ تَصْدِیقاً لِقَوْلِهِ وَ تَبْیِیناً (4) لِأَمْرِهِ فَقُولُوا لَهُ یَسْأَلُ مَنْ خَلَقَهُمْ أَنْ یُحْیِیَهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا الْحَسَنِ قَدْ سَمِعْتَ اقْتِرَاحَ الْجَاهِلِینَ وَ هَؤُلَاءِ عَشَرَةُ قَتْلَی کَمْ جُرِحْتَ بِهَذِهِ الْأَحْجَارِ الَّتِی رَمَانَا بِهَا الْقَوْمُ یَا عَلِیُّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام جُرِحْتُ أَرْبَعَ جِرَاحَاتٍ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جُرِحْتُ أَنَا سِتَّ جِرَاحَاتٍ فَلْیَسْأَلْ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَّا رَبَّهُ أَنْ یُحْیِیَ مِنَ الْعَشَرَةِ بِقَدْرِ جِرَاحَاتِهِ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِسِتَّةٍ مِنْهُمْ فَنُشِرُوا وَ دَعَا عَلِیٌّ علیه السلام لِأَرْبَعَةٍ مِنْهُمْ فَنُشِرُوا ثُمَّ نَادَی الْمُحْیَوْنَ مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ إِنَّ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ شَأْناً عَظِیماً فِی الْمَمَالِکِ الَّتِی کُنَّا فِیهَا لَقَدْ رَأَیْنَا لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِثَالًا عَلَی سَرِیرٍ عِنْدَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ وَ عِنْدَ الْعَرْشِ وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام مِثَالًا عِنْدَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ وَ عِنْدَ الْکُرْسِیِّ وَ أَمْلَاکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْحُجُبِ وَ أَمْلَاکُ الْعَرْشِ یَحُفُّونَ بِهِمَا وَ یُعَظِّمُونَهُمَا وَ یُصَلُّونَ عَلَیْهِمَا وَ یَصْدُرُونَ عَنْ أَوَامِرِهِمَا وَ یُقْسِمُونَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِحَوَائِجِهِمْ إِذَا سَأَلُوهُ بِهِمَا فَآمَنَ مِنْهُمْ سَبْعَةُ نَفَرٍ وَ غَلَبَ الشَّقَاءُ عَلَی الْآخَرِینَ وَ أَمَّا تَأْیِیدُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِعِیسَی علیه السلام بِرُوحِ الْقُدُسِ فَإِنَّ جَبْرَئِیلَ هُوَ الَّذِی لَمَّا حَضَرَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ قَدِ اشْتَمَلَ بِعَبَاءَتِهِ الْقَطَوَانِیَّةِ (5) عَلَی نَفْسِهِ وَ عَلَی عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ
ص: 261
وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام وَ قَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِی أَنَا حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَهُمْ وَ سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَهُمْ مُحِبٌّ لِمَنْ أَحَبَّهُمْ وَ مُبْغِضٌ لِمَنْ أَبْغَضَهُمْ فَکُنْ لِمَنْ حَارَبَهُمْ حَرْباً وَ لِمَنْ سَالَمَهُمْ سِلْماً وَ لِمَنْ أَحَبَّهُمْ مُحِبّاً وَ لِمَنْ أَبْغَضَهُمْ مُبْغِضاً فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَقَدْ أَجَبْتُکَ إِلَی ذَلِکَ یَا مُحَمَّدُ فَرَفَعَتْ أَمُّ سَلَمَةَ جَانِبَ الْعَبَاءِ لِتَدْخُلَ فَجَذَبَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ لَسْتِ هُنَاکِ وَ إِنْ کُنْتِ فِی خَیْرٍ وَ إِلَی خَیْرٍ (1) وَ جَاءَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام مُدَّثِّراً (2) وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ اجْعَلْنِی مِنْکُمْ قَالَ أَنْتَ مِنَّا قَالَ فَأَرْفَعُ الْعَبَاءَ وَ أَدْخُلُ مَعَکُمْ قَالَ بَلَی فَدَخَلَ فِی الْعَبَاءِ ثُمَّ خَرَجَ وَ صَعِدَ إِلَی السَّمَاءِ إِلَی الْمَلَکُوتِ الْأَعْلَی وَ قَدْ تَضَاعَفَ حُسْنُهُ وَ بَهَاؤُهُ وَ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ قَدْ رَجَعْتَ بِجَمَالٍ خِلَافِ مَا ذَهَبْتَ بِهِ مِنْ عِنْدِنَا قَالَ فَکَیْفَ (3) لَا أَکُونُ کَذَلِکَ وَ قَدْ شُرِّفْتُ بِأَنْ جُعِلْتُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ قَالَتِ الْأَمْلَاکُ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ وَ الْحُجُبِ وَ الْکُرْسِیِّ وَ الْعَرْشِ حَقٌّ لَکَ هَذَا الشَّرَفُ أَنْ تَکُونَ کَمَا قُلْتَ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام مَعَهُ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِهِ فِی الْحُرُوبِ وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسَارِهِ وَ إِسْرَافِیلُ خَلْفَهُ وَ مَلَکُ الْمَوْتِ أَمَامَهُ وَ أَمَّا إِبْرَاءُ الْأَکْمَهِ وَ الْأَبْرَصِ وَ الْإِنْبَاءُ بِمَا یَأْکُلُونَ وَ مَا یَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِهِمْ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا کَانَ بِمَکَّةَ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ رَبُّنَا (4) هُبَلُ الَّذِی یَشْفِی مَرْضَانَا وَ یُنْقِذُ هَلْکَانَا وَ یُعَالِجُ جَرْحَانَا قَالَ صلی الله علیه و آله کَذَبْتُمْ مَا یَفْعَلُ هُبَلُ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً بَلِ اللَّهُ تَعَالَی یَفْعَلُ بِکُمْ مَا یَشَاءُ (5) مِنْ ذَلِکَ قَالَ علیه السلام فَکَبُرَ هَذَا عَلَی مَرَدَتِهِمْ فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ مَا أَخْوَفَنَا (6) عَلَیْکَ مِنْ هُبَلَ أَنْ یُضِرَّ بِکَ بِاللَّقْوَةِ وَ الْفَالِجِ وَ الْجُذَامِ وَ الْعَمَی وَ ضُرُوبِ الْعَاهَاتِ لِدُعَائِکَ إِلَی خِلَافِهِ قَالَ صلی الله علیه و آله لَا یَقْدِرُ (7) عَلَی شَیْ ءٍ مِمَّا ذَکَرْتُمُوهُ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ فَإِنْ کَانَ لَکَ رَبٌّ تَعْبُدُهُ وَ لَا رَبَّ سِوَاهُ فَاسْأَلْهُ أَنْ یُضِرَّ بِنَا بِهَذِهِ الْآفَاتِ الَّتِی ذَکَرْنَاهَا لَکَ
ص: 262
حَتَّی نَسْأَلَ نَحْنُ هُبَلَ أَنْ یُبْرِئَنَا مِنْهَا لِتَعْلَمَ أَنَّ هُبَلَ هُوَ شَرِیکُ رَبِّکَ الَّذِی إِلَیْهِ تُومِئُ وَ تُشِیرُ فَجَاءَ (1) جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ ادْعُ أَنْتَ عَلَی بَعْضِهِمْ وَ لْیَدْعُ عَلِیٌّ عَلَی بَعْضٍ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی عِشْرِینَ مِنْهُمْ وَ دَعَا عَلِیٌّ عَلَی عَشَرَةٍ فَلَمْ یَرِیمُوا (2) مَوَاضِعَهُمْ حَتَّی بَرِصُوا وَ جُذِمُوا وَ فَلِجُوا وَ لُقُوا وَ عَمُوا وَ انْفَصَلَتْ عَنْهُمُ الْأَیْدِی وَ الْأَرْجُلُ وَ لَمْ یَبْقَ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَبْدَانِهِمْ عُضْوٌ صَحِیحٌ إِلَّا أَلْسِنَتُهُمْ وَ آذَانُهُمْ فَلَمَّا أَصَابَهُمْ ذَلِکَ صِیرَ بِهِمْ إِلَی هُبَلَ وَ دَعَوْهُ لِیَشْفِیَهُمْ وَ قَالُوا (3) دَعَا عَلَی هَؤُلَاءِ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ فَفُعِلَ بِهِمْ مَا تَرَی فَاشْفِهِمْ فَنَادَاهُمْ هُبَلُ یَا أَعْدَاءَ اللَّهِ وَ أَیُّ قُدْرَةٍ لِی عَلَی شَیْ ءٍ مِنَ الْأَشْیَاءِ وَ الَّذِی بَعَثَهُ إِلَی الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ جَعَلَهُ أَفْضَلَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ لَوْ دَعَا عَلَیَّ لَتَهَافَتَتْ (4) أَعْضَائِی وَ تَفَاصَلَتْ أَجْزَائِی وَ احْتَمَلَتْنِی الرِّیَاحُ تَذْرُونِی حَتَّی لَا یُرَی لِشَیْ ءٍ مِنِّی عَیْنٌ وَ لَا أَثَرٌ یَفْعَلُ اللَّهُ ذَلِکَ بِی حَتَّی یَکُونَ أَکْبَرُ جُزْءٍ مِنِّی دُونَ عُشْرِ عَشِیرِ خَرْدَلَةٍ (5) فَلَمَّا سَمِعُوا ذَلِکَ مِنْ هُبَلَ ضَجُّوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا (6) انْقَطَعَ الرَّجَاءُ عَمَّنْ سِوَاکَ فَأَغِثْنَا وَ ادْعُ اللَّهَ لِأَصْحَابِنَا فَإِنَّهُمْ لَا یَعُودُونَ إِلَی أَذَاکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شِفَاؤُهُمْ یَأْتِیهِمْ مِنْ حَیْثُ أَتَاهُمْ (7) دَاؤُهُمْ عِشْرُونَ عَلَیَّ وَ عَشَرَةٌ عَلَی عَلِیٍّ فَجَاءُوا بِعِشْرِینَ أَقَامُوهُمْ (8) بَیْنَ یَدَیْهِ وَ بِعَشَرَةٍ أَقَامُوهُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْعِشْرِینَ غُضُّوا (9) أَعْیُنَکُمْ وَ قُولُوا اللَّهُمَّ بِجَاهِ مَنْ بِجَاهِهِ ابْتَلَیْتَنَا فَعَافِنَا بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِمَا وَ کَذَلِکَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِلْعَشَرَةِ الَّذِینَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالُوهَا فَقَامُوا کَأَنَّمَا (10) نَشِطُوا مِنْ عِقَالٍ مَا بِأَحَدٍ مِنْهُمْ نَکْبَةٌ
ص: 263
وَ هُوَ أَصَحُّ مِمَّا کَانَ قَبْلَ أَنْ أُصِیبَ بِمَا أُصِیبَ فَآمَنَ الثَّلَاثُونَ وَ بَعْضُ أَهْلِیهِمْ وَ غَلَبَ الشَّقَاءُ عَلَی أَکْثَرِ الْبَاقِینَ وَ أَمَّا الْإِنْبَاءُ بِمَا یَأْکُلُونَ (1) وَ مَا یَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِهِمْ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا بَرَءُوا قَالَ (2) لَهُمْ آمِنُوا فَقَالُوا آمَنَّا فَقَالَ أَ لَا أَزِیدُکُمْ بَصِیرَةً قَالُوا بَلَی قَالَ أُخْبِرُکُمْ بِمَا تَغَدَّی (3) بِهِ هَؤُلَاءِ وَ تَدَاوَوْا (4) تَغَدَّی فُلَانٌ بِکَذَا وَ تَدَاوَی فُلَانٌ بِکَذَا وَ بَقِیَ عِنْدَهُ کَذَا حَتَّی ذَکَرَهُمْ أَجْمَعِینَ ثُمَّ قَالَ یَا مَلَائِکَةَ رَبِّی أَحْضِرُونِی بَقَایَا غَدَائِهِمْ وَ دَوَائِهِمْ عَلَی أَطْبَاقِهِمْ وَ سُفَرِهِمْ (5) فَأَحْضَرَتِ الْمَلَائِکَةُ ذَلِکَ وَ أَنْزَلَتْ مِنَ السَّمَاءِ بَقَایَا طَعَامِ أُولَئِکَ وَ دَوَائِهِمْ فَقَالُوا هَذِهِ الْبَقَایَا مِنَ الْمَأْکُولِ کَذَا وَ الْمُدَاوَی بِهِ کَذَا ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا الطَّعَامُ أَخْبِرْنَا کَمْ أُکِلَ مِنْکَ فَقَالَ الطَّعَامُ أُکِلَ مِنِّی کَذَا وَ تُرِکَ مِنِّی کَذَا وَ هُوَ مَا تَرَوْنَ وَ قَالَ بَعْضُ ذَلِکَ الطَّعَامِ أَکَلَ صَاحِبِی هَذَا مِنِّی کَذَا وَ بَقِیَ مِنِّی کَذَا وَ جَاءَ بِهِ الْخَادِمُ فَأَکَلَ مِنِّی کَذَا وَ أَنَا الْبَاقِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَنْ أَنَا قَالَ الطَّعَامُ وَ الدَّوَاءُ أَنْتَ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ فَمَنْ هَذَا یُشِیرُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ الطَّعَامُ وَ الدَّوَاءُ هَذَا أَخُوکَ سَیِّدُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ وَزِیرُکَ أَفْضَلُ الْوُزَرَاءِ وَ خَلِیفَتُکَ سَیِّدُ الْخُلَفَاءِ (6).
**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام : خداوند عزّ و جلّ برای هیچ یک از پیامبران پیشین نشانهای پدید نیاورد جز آنکه همانندش را و چه بسا والاترش را از برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام قرار داده است.
ص: 259
عرض شد: ای پسر رسول خدا! خداوند کدامین نشانه را از برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام قرار داده که همپای نشانههای حضرت عیسی علیه السلام است؟ نشانههایی همچون زنده کردن مردگان و شفا دادن کورمادرزاد و مبتلا به پیسی و خبر دادن از آنچه مردم میخوردند یا میاندوختند. فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله به همراه برادر خود امام علی علیه السلام داشتند در مکه قدم میزدند. عموی پیامبر صلّی الله علیه و آله ابولهب به دنبال حضرت راه افتاده بود و از پشت ایشان را با سنگ میزد و زخمی میکرد و ندا سر میداد که ای جماعت قریش! این همان جادوگر دروغگو است، او را با سنگ بزنید و از خود برانید و از او بپرهیزید. او اینگونه اوباش قریش را علیه پیامبر صلّی الله علیه و آله میشورانید و آنها نیز به دنبال حضرت و امام راه میافتادند و ایشان را با سنگ میزدند و با هر سنگی که به پیامبر صلّی الله علیه و آله میخورد یک سنگ هم به حضرت علی علیه السلام میخورد. یکی از آنها گفت: ای علی! مگر تو نبودی که به خاطر محمد تعصب داشتی و برای او میجنگیدی و مگر تو آن دلیری نیستی که با همه کم سن و سالیات و با اینکه جنگی ندیده بودی در شجاعت نظیر نداشتی؟ پس چرا اکنون محمد را یاری نمیدهی و از او دفع شر نمیکنی؟ در آن دم حضرت علی علیه السلام ندا سر داد: ای جماعت اوباش قریش! من برای اطاعت از محمد از او نافرمانی نمیکنم، اگر به من اجازه میداد میدیدید چه میشد! آنها همچنان به دنبال حضرت میرفتند تا اینکه ایشان از مکه خارج شد. ناگاه دیدند سنگها خود به خود دارند میغلطند و میآیند. گفتند الان این سنگها بر محمد و علی فرود میآیند و ما از دستشان راحت میشویم قریشیان از ترس جانشان از آن سنگها فاصله گرفتند. اما دیدند سنگها نزد حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام آمدند و یک به یک ندا سر دادند: سلام بر تو ای محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف و سلام بر تو ای علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف! سلام بر تو ای فرستاده پروردگار جهانیان و ای بهترینِ همه آفریدگان و سلام بر تو ای سرور اوصیاء و ای جانشین رسول پروردگار جهانیان! وقتی آن جماعت قریشی این سخنان را شنیدند زبانشان بند آمد. ناگاه ده تن از سرکشان و یاغیان آنها گفتند: این سنگها نبودند که با آن دو سخن گفتند، بلکه این صدای مردانی بود که محمد آنان را در چالههای کنار این سنگها زیر زمین پنهان کرده تا با آنها سخن بگویند و اینچنین حیله کنند و ما را فریب دهند. در آن دم ده تکه سنگ از آن صخرهها به حرکت افتادند و سوی آسمان جهیدند و بالای سر آن ده نفری که اینها را گفتند رفتند و بیوقفه بر سرشان فرود میآمدند و باز بالا میرفتند و باز آنها را میکوبیدند تا اینکه تک تک آن ده نفر مغزشان با خونهایش از دماغشان جاری شد
ص: 260
و سر و گردن و سینهشان از هم پاشید. خویشان آنها زاری کنان آمدند و فریاد بر آوردند و گفتند بدتر از سوگواری ما در عزای اینان شادی و خوشحالی محمد از این است که اینها با این سنگها کشته شدهاند و این نشانه و دلیل و معجزهای برای او میشود. ناگاه خداوند عزّ و جلّ جنازههای آنان را به سخن درآورد و آنها گفتند: محمد راست میگوید و سخنش دروغ نیست، این شمایید که دروغ میگویید و سخنتان راست نیست. سپس جنازهها به لرزه افتادند و از حاضرانِ بالای سرشان رمیدند و بر زمین افتادند و ندا دادند: ما نمیخواهیم دشمنان خدا ما را سوی عذاب خدا به دوش بکشند. در آن هنگام ابوجهل که لعنت خدا بر او باد گفت: محمد این جنازهها را همچون آن سنگها و صخرهها جادو کرده تا از آنها این سخنان پدید آید، اگر کشته شدن اینان با آن سنگها نشانهای برای محمد و تصدیقی بر کلام او و دلالتی بر امر اوست، پس به او بگویید از آفریدگار اینان بخواهد تا زندهشان کند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای ابا حسن! پیشنهاد این جاهلان را شنیدی، اینان ده جنازه هستند، از سنگهایی که این قوم به ما زدند چند زخم خوردهای ای علی؟! امام علی علیه السلام فرمود: من چهار زخم خوردهام. رسول خدا فرمود: من نیز شش زخم خوردهام، پس هر یک از ما به تعداد زخمهایش از پروردگارش بخواهد تا این ده جنازه را زنده کند. این چنین رسول خدا صلّی الله علیه و آله برای شش تن از آنها و حضرت علی علیه السلام برای چهار تن از آنها دعا کرد و ناگاه آنها جان گرفتند و ندا سر دادند: ای جماعت مسلمانان! در عرصاتی که ما بودیم محمد و علی مقام والایی دارند، ما بر روی تختی در کنار بیت المعمور و نیز کنار عرش تمثالی از محمد دیدیم و بر روی تختی در کنار بیت المعمور و نیز کنار کرسی تمثالی از علی دیدیم، فرشتگان آسمانها و فرشتگان پردهها و فرشتگان عرش به دور آن دو حلقه زدهاند و به آنها ادای احترام میکنند و بر آنها درود میفرستند و از آنها فرمان میگیرند و چون درخواستی از خداوند عزّ و جلّ داشته باشند او را به حق آنها قسم میدهند. در آن دم هفت تن از آن قوم ایمان آوردند اما نگونبختی بر دیگران چیره شد.
و اما اینکه خداوند عزّ و جلّ حضرت عیسی علیه السلام را با روح القُدُس تایید کرد؛ روزی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله عبای قطوانیاش را بر سر خود و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام کشید و فرمود: ص: 261
خداوندا اینان اهل بیت مناند، من ستیزهجوی کسی هستم که با ایشان بستیزد و صلحجوی کسی هستم که با ایشان در صلح باشد و دوستدارِ دوستان ایشانم و دشمنِ دشمنانشان، پس تو نیز با ستیزهجویانِ ایشان بستیز و با صلحجویانِ ایشان در صلح باش و دوستانشان را دوست بدار و با دشمنانشان دشمن باش، و خداوند عزّ و جلّ فرمود: ای محمد! تو را بر این خواسته اجابت کردم، و امّ سلمه گوشه عبای حضرت را بالا زد تا وارد شود اما رسول خدا صلّی الله علیه و آله عبای خود را پس کشید و فرمود: تو در این میان جایی نداری گرچه در راهی نیک و به سوی راهی نیک روی داری. در آن هنگام جبرییل که خود را در جامهای پیچیده بود، آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! مرا نیز از خودتان برشمار. حضرت فرمود: تو از ما هستی. عرض کرد: یعنی عبا را بالا بزنم و داخل شوم؟ فرمود: بله. اینگونه جبرییل به زیر عبا وارد شد و سپس بیرون آمد و سوی آسمان فراز شد و به ملکوت اعلی رفت در حالی که زیبایی و تابندگیاش افزون گشته بود. فرشتگان گفتند: زیباتر از زمانی که از نزد ما رفتی بازگشتهای! گفت: چرا چنین نباشم وقتی ارج یافتم تا از خاندان محمد و اهل بیتش به شمار روم. فرشتگان در ملکوت آسمانها و پردهها و کرسی و عرش گفتند: به راستی که آنچه گفتی از برایت ارجی والاست. با حضرت علی علیه السلام نیز در جنگها جبرییل از سمت راست و میکاییل از سمت چپ و اسرافیل از پشت سر و فرشته مرگ از جلو همراه بودند.
و اما اینکه حضرت عیسی علیه السلام کوران را و مبتلایان به پیسی را شفا میداد و به مردم از آنچه خورده بودند و آنچه در خانههایشان اندوخته بودند خبر میداد؛ زمانی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در مکه بود به ایشان گفتند: ای محمد! پروردگار ما هُبَل است که بیمارانمان را شفا میدهد و گرفتارانمان را میرهاند و مجروحانمان را درمان میکند. حضرت فرمود: دورغ میگویید، هُبَل هیچ یک از اینها را انجام نمیدهد بلکه این خداوند متعال است که هر چه خود درباره این امور میخواهد برایتان انجام میدهد. سخن رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر سرکشانِ آنها گران آمد و به حضرت گفتند: ای محمد! بسیار برایت نگرانیم که مبادا هُبَل دهانت را کج کند و افلیجت گرداند و به جذام و کوری و دیگر آفات دچارت کند، چراکه تو سوی کسی جز او فرامیخوانی. حضرت فرمود: هیچ کس بر انجام آنچه گفتید توانا نیست جز خداوند عزوجل. گفتند: ای محمد! اگر تو پروردگاری داری که او را میپرستی و هیچ پروردگاری جز او نیست، از او بخواه ما را به این آفاتی که گفتیم دچار کند
ص: 262
تا ما نیز از هُبَل بخواهیم ما را شفا دهد تا بدانی هُبَل با پروردگار تو که به سویش فرامیخوانی شریک است. در آن دم جبرییل آمد و عرض کرد: تو چندی از اینان را نفرین کن و علی نیز چندی را. رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیست تن از آنها را نفرین کرد و حضرت علی علیه السلام نیز ده تن را. آنها هنوز از جایشان تکان نخورده بودند که ناگاه به پیسی و جذام و فلج و دهانکجی و کوری دچار شدند و دست و پاهایشان از جا در آمد و هیچ عضوی از اندامشان سالم نماند جز زبانها و گوشهایشان. وقتی چنین شدند آنها را نزد هُبَل بردند و نزد او دعا کردند تا شفایشان دهد. گفتند: محمد و علی اینان را نفرین کردند و این بر سرشان آمد که میبینی، پس شفایشان ده! ناگهان هُبَل ندایشان داد: ای دشمنان خدا! من توانِ چه کاری دارم حال آنکه به خدایی که این مرد را به سوی همه آفریدگان مبعوث داشته و او بر همه پیامبران برتری داده اگر او مرا نفرین کند اندامم از هم میپاشد و بند بندم از هم میگسلد و چنان بر باد میروم که دیگر هیچ چیز از من به چشم نمیآید و هیچ اثری از من به جا نمیماند و خداوند چنان با من میکند که بزرگترین جزئم کوچکتر از ذرهای از یک خردل میشود. وقتی آنها از هُبَل چنین سخنی شنیدند، سوی رسول خدا صلّی الله علیه و آله ضجّه زدند و گفتند: امیدمان به هر که جز تو ناامید شد، به فریادمان برس و برای دوستان ما به درگاه خداوند دعا کن که آنان دیگر هرگز به آزار دادن تو دست نمییازند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: شفای اینان از همانجایی میآید که بلایشان آمد، بیست تن به عهده من و ده تن به عهده علی. آنها را آوردند و بیست تن را روبروی حضرت ایستاندند و ده تن را روبروی حضرت علی علیه السلام . رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آن بیست نفر فرمود: دیدههایتان را فروبندید و بگویید: خداوندا به شکوه کسی که به خاطر شکوهش ما را گرفتار کردی، به حق محمد و علی و خاندان پاک آن دو به ما عافیت بخش. حضرت علی علیه السلام نیز به آن ده تنی که پیش روی ایشان بودند همین را فرمود. آنها این سخن بگفتند و ناگاه همچون شتری که از بند رسته باشد برخاستند و هیچ آفتی بر آنان نبود
ص: 263
و از قبل آن بلا نیز بهتر شدند. در آن هنگام آن سی نفر به همراه برخی از خویشانشان ایمان آوردند اما نگونبختی بر بیشتر باقیماندگان چیره شد.
و اما اینکه حضرت عیسی علیه السلام از آنچه مردم میخوردند و آنچه در خانههایشان میاندوختند خبر میداد؛ وقتی آنها شفا یافتند رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آنها فرمود: ایمان بیاورید. عرض کردند: ایمان آوردیم. فرمود: آیا میخواهید بر بصیرتتان بیافزایم؟ عرض کردند: بله. فرمود: اکنون شما را خبر میدهم که اینان چه خوردهاند و با چه خود را مداوا کردهاند، فلان کس فلان غذا را خورد و فلان کس با فلان دوا خود را مداوا کرد و فلان چیز نزدش باقی ماند. حضرت به همین ترتیب از همه آنان خبر داد و سپس فرمود: ای فرشتگان پروردگار من! باقیمانده غذا و دوای آنان را بر سینیها و سفرههایشان برای من حاضر کنید.
فرشتگان چنین کردند و باقیمانده غذا و دوای آنان را از آسمان فرود آوردند و گفتند: اینها باقیمانده فلان غذا و دوا هستند. حضرت فرمود: ای غذا! ما را خبر ده که چه مقدار از تو خورده شده. غذا گفت: از من فلان مقدار خورده شد و فلان مقدار به جا گذاشته شد که همین است که میبینید. غدایی دیگر گفت: صاحب من فلان مقدار از مرا خورد و فلان مقدار از من به جا ماند که خدمتگزار آورد و فلان مقدار را خورد و من باقیماندهاش هستم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: من کیستم؟ غذاها و دواها گفتند: تو فرستاده خدا هستی. حضرت به امام علی علیه السلام اشاره کرد و فرمود: این کیست؟ غذاها و دواها گفتند: او برادر توست که سرور همه پیشینیان و پسینیان است و وزیر توست که برترینِ وزراست و جانشین توست که سرور جانشینان است - . التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام 149- 150 - .
**[ترجمه]
التحریش الإغراء بین القوم و الأوباش من الناس الأخلاط و وجم أی أمسک و سکت و الیافوخ ملتقی عظم مقدم الرأس و مؤخره و التبجح بتقدیم الجیم علی الحاء إظهار الفرح و التبذخ التکبر و العلو و الجلامید جمع الجُلْمُود بالضم و هو الصخر و یقال فُلِجَ علی بناء المجهول أی أصابه الفالج فهو مفلوج و کذا لُقِیَ علی المجهول أصابه اللقوة.
ص: 264
**[ترجمه]«تحریش» یعنی تحریک و فریفتن مردم. «اوباش» یعنی توده فرومایه مردم. «وجمَ» یعنی دم فرو بست و سکوت کرد. «یافوخ» محل برخورد استخوانهای جلو و عقب سر است. «تبجّح» به تقدیم جیم بر حاء یعنی اظهار خوشحالی. «تبذّج» یعنی تکبر و بزرگی کردن. «جَلامید» جمع «جُلمود» به ضم یعنی صخرهها. میگویند «فُلج» بنا بر مجهول یعنی به فلج دچار شد که صفتش میشود «مفلوج» و «لُقی» بنا بر مجهول یعنی به «لقوه» (کج شدن دهان) دچار شد.
ص: 264
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ أَبُو یَعْقُوبَ قُلْتُ لِلْإِمَامِ علیه السلام هَلْ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام آیَاتٌ تُضَاهِی آیَاتِ مُوسَی علیه السلام فَقَالَ علیه السلام عَلِیٌّ نَفْسُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ آیَاتُ رَسُولِ اللَّهِ آیَاتُ عَلِیٍّ علیه السلام وَ آیَاتُ عَلِیٍّ آیَاتُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا آیَةٌ أَعْطَاهَا اللَّهُ مُوسَی علیه السلام وَ لَا غَیْرَهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ إِلَّا وَ قَدْ أَعْطَی اللَّهُ مُحَمَّداً مِثْلَهَا أَوْ أَعْظَمَ مِنْهَا أَمَّا الْعَصَا الَّتِی کَانَتْ لِمُوسَی علیه السلام فَانْقَلَبَتْ ثُعْبَاناً فَتَلَقَّفَتْ مَا أَلْقَتْهُ (1) السَّحَرَةُ مِنْ عِصِیِّهِمْ وَ حِبَالِهِمْ فَلَقَدْ کَانَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَفْضَلُ مِنْهَا وَ هُوَ أَنَّ قَوْماً مِنَ الْیَهُودِ أَتَوْا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَسَأَلُوهُ وَ جَادَلُوهُ فَمَا أَتَوْهُ بِشَیْ ءٍ إِلَّا أَتَاهُمْ فِی جَوَابِهِ بِمَا بَهَرَهُمْ فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنْ کُنْتَ نَبِیّاً فَأْتِنَا بِمِثْلِ عَصَا مُوسَی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ الَّذِی أَتَیْتُکُمْ بِهِ أَفْضَلُ (2) مِنْ عَصَا مُوسَی علیه السلام لِأَنَّهُ بَاقٍ بَعْدِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مُتَعَرِّضٌ (3) لِجَمِیعِ الْأَعْدَاءِ الْمُخَالِفِینَ (4) لَا یَقْدِرُ أَحَدٌ (5) عَلَی مُعَارَضَةِ سُورَةٍ مِنْهُ وَ إِنَّ عَصَا مُوسَی زَالَتْ وَ لَمْ تَبْقَ بَعْدَهُ فَتُمْتَحَنَ کَمَا یَبْقَی الْقُرْآنُ فَیُمْتَحَنُ ثُمَّ إِنِّی سَآتِیکُمْ بِمَا هُوَ أَعْظَمُ مِنْ عَصَا مُوسَی وَ أَعْجَبُ فَقَالُوا فَأْتِنَا فَقَالَ إِنَّ مُوسَی علیه السلام کَانَتْ عَصَاهُ بِیَدِهِ یُلْقِیهَا (6) وَ کَانَتِ الْقِبْطُ یَقُولُ کَافِرُهُمْ هَذَا یَحْتَالُ فِی الْعَصَا بِحِیلَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ سَوْفَ یُقَلِّبُ خَشَباً لِمُحَمَّدٍ ثَعَابِینَ بِحَیْثُ لَا یَمَسُّهَا یَدُ مُحَمَّدٍ وَ لَا یَحْضُرُهَا إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَی بُیُوتِکُمْ وَ اجْتَمَعْتُمْ اللَّیْلَةَ فِی مَجْمَعِکُمْ فِی ذَلِکَ الْبَیْتِ قَلَّبَ اللَّهُ جُذُوعَ سُقُوفِکُمْ کُلَّهَا أَفَاعِیَ وَ هِیَ أَکْثَرُ مِنْ مِائَةِ جِذْعٍ فَتَتَصَدَّعُ مَرَارَاتُ (7) أَرْبَعَةٍ مِنْکُمْ فَیَمُوتُونَ وَ یُغْشَی عَلَی الْبَاقِینَ مِنْکُمْ إِلَی غَدَاةِ غَدٍ فَیَأْتِیکُمْ یَهُودُ فَتُخْبِرُونَهُمْ بِمَا رَأَیْتُمْ فَلَا یُصَدِّقُونَکُمْ فَتَعُودُ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ یَمْلَأُ أَعْیُنَهُمْ ثَعَابِینُ کَمَا کَانَتْ فِی بَارِحَتِکُمْ فَیَمُوتُ مِنْهُمْ جَمَاعَةٌ وَ تُخْبَلُ جَمَاعَةٌ وَ
ص: 265
یَغُشَی عَلَی أَکْثَرِهِمْ قَالَ فَوَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَقَدْ ضَحِکَ الْقَوْمُ کُلُّهُمْ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَحْتَشِمُونَهُ وَ لَا یَهَابُونَهُ وَ یَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ انْظُرُوا مَا ادَّعَی وَ کَیْفَ عَدَا طَوْرَهُ (1) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنْ کُنْتُمْ الْآنَ تَضْحَکُونَ فَسَوْفَ تَبْکُونَ وَ تَتَحَیَّرُونَ إِذَا شَاهَدْتُمْ مَا عَنْهُ تُخْبَرُونَ أَلَا فَمَنْ هَالَهُ ذَلِکَ مِنْکُمْ وَ خَشِیَ عَلَی نَفْسِهِ أَنْ یَمُوتَ أَوْ یُخْبَلَ فَلْیَقُلْ اللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ الَّذِی اصْطَفَیْتَهُ وَ عَلِیٍّ الَّذِی ارْتَضَیْتَهُ وَ أَوْلِیَائِهِمَا الَّذِینَ مَنْ سَلَّمَ لَهُمْ أَمْرَهُمْ اجْتَبَیْتَهُ لَمَّا قَوَّیْتَنِی عَلَی مَا أَرَی وَ إِنْ کَانَ مَنْ یَمُوتُ هُنَاکَ مِمَّنْ یُحِبُّهُ (2) وَ یُرِیدُ حَیَاتَهُ فَلْیَدْعُ لَهُ بِهَذَا الدُّعَاءِ یَنْشُرُهُ اللَّهُ تَعَالَی وَ یُقَوِّیهِ قَالَ علیه السلام فَانْصَرَفُوا وَ اجْتَمَعُوا فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ وَ جَعَلُوا یَهْزَءُونَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ قَوْلِهِ إِنَّ تِلْکَ الْجُذُوعَ تَنْقَلِبُ أَفَاعِیَ فَسَمِعُوا حَرَکَةً مِنَ السَّقْفِ فَإِذَا بِتِلْکَ الْجُذُوعِ انْقَلَبَتْ (3) أَفَاعِیَ وَ قَدْ لَوَّتْ (4) رُءُوسَهَا عَنِ الْحَائِطِ وَ قَصَدَتْ نَحْوَهُمْ تَلْتَقِمُهُمْ (5) فَلَمَّا وَصَلَتْ إِلَیْهِمْ کَفَّتْ عَنْهُمْ وَ عَدَلَتْ إِلَی مَا فِی الدَّارِ مِنْ حُبَابٍ وَ جِرَارٍ وَ کِیزَانٍ (6) وَ صَلَایَاتٍ وَ کَرَاسِیَّ وَ خَشَبٍ وَ سَلَالِیمَ (7) وَ أَبْوَابٍ فَالْتَقَمَتْهَا وَ أَکَلَتْهَا فَأَصَابَهُمْ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ یُصِیبُهُمْ فَمَاتَ (8) مِنْهُمْ أَرْبَعَةٌ وَ خَبِلَ جَمَاعَةٌ وَ جَمَاعَةٌ خَافُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ فَدَعَوْا بِمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَوِیَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَانَتِ الْأَرْبَعَةُ أَتَی بَعْضُهُمْ فَدَعَا لَهُمْ بِهَذَا الدُّعَاءِ فَنُشِرُوا فَلَمَّا رَأَوْا ذَلِکَ قَالُوا إِنَّ هَذَا الدُّعَاءَ مُجَابٌ بِهِ وَ إِنَّ مُحَمَّداً صَادِقٌ وَ إِنْ کَانَ یَثْقُلُ عَلَیْنَا تَصْدِیقُهُ (9) أَ فَلَا نَدْعُو بِهِ لِتَلِینَ لِلْإِیمَانِ بِهِ وَ التَّصْدِیقِ لَهُ وَ الطَّاعَةِ لِأَوَامِرِهِ وَ زَوَاجِرِهِ قُلُوبُنَا فَدَعَوْا بِذَلِکَ الدُّعَاءِ فَحَبَّبَ اللَّهُ
ص: 266
تَعَالَی إِلَیْهِمُ الْإِیمَانَ وَ طَیَّبَهُ فِی قُلُوبِهِمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْهِمُ الْکُفْرَ فَآمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَلَمَّا أَصْبَحُوا مِنْ غَدٍ جَاءَتِ الْیَهُودُ وَ قَدْ عَادَتِ الْجُذُوعُ ثَعَابِینَ کَمَا کَانَتْ فَشَاهَدُوهَا وَ تَحَیَّرُوا وَ مَاتَ مِنْهُمْ جَمَاعَةٌ وَ غَلَبَ الشَّقَاءُ عَلَی الْآخَرِینَ (1) وَ قَالَ وَ أَمَّا الْیَدُ فَلَقَدْ کَانَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِثْلُهَا وَ أَفْضَلُ مِنْهَا وَ أَکْثَرُ مِنْهَا أَلْفَ مَرَّةٍ (2) کَانَ صلی الله علیه و آله یُحِبُّ أَنْ یَأْتِیَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام وَ کَانَا یَکُونَانِ عِنْدَ أَهْلِهِمَا (3) أَوْ مَوَالِیهِمَا أَوْ دَایَتِهِمَا (4) وَ کَانَ یَکُونُ فِی ظُلْمَةِ اللَّیْلِ فَیُنَادِیهِمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا بَا مُحَمَّدٍ یَا بَا عَبْدِ اللَّهِ هَلُمَّا إِلَیَّ فَیُقْبِلَانِ نَحْوَهُ مِنْ ذَلِکَ الْبُعْدِ قَدْ بَلَغَهُمَا (5) صَوْتُهُ فَیَقُولُ (6) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِسَبَّابَتِهِ هَکَذَا یُخْرِجُهَا مِنَ الْبَابِ فَتُضِی ءُ لَهُمَا أَحْسَنَ مِنْ ضَوْءِ الْقَمَرِ وَ الشَّمْسِ فَیَأْتِیَانِ فَتَعُودُ (7) الْإِصْبَعُ کَمَا کَانَتْ فَإِذَا قَضَی وَطَرَهُ (8) مِنْ لِقَائِهِمَا وَ حَدِیثِهِمَا قَالَ ارْجِعَا إِلَی مَوْضِعِکُمَا فَقَالَ (9) بَعْدُ بِسَبَّابَتِهِ هَکَذَا فَأَضَاءَتْ أَحْسَنَ مِنْ ضِیَاءِ الْقَمَرِ وَ الشَّمْسِ قَدْ أَحَاطَ بِهِمَا إِلَی أَنْ یَرْجِعَا إِلَی مَوْضِعِهِمَا ثُمَّ تَعُودُ إِصْبَعُهُ صلی الله علیه و آله کَمَا کَانَتْ مِنْ لَوْنِهَا فِی سَائِرِ الْأَوْقَاتِ وَ أَمَّا الطُّوفَانُ الَّذِی أَرْسَلَهُ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی الْقِبْطِ فَقَدْ أَرْسَلَ اللَّهُ مِثْلَهُ عَلَی قَوْمٍ مُشْرِکِینَ آیَةً لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنَّ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُقَالُ لَهُ ثَابِتُ بْنُ الْأَفْلَحِ (10) قَتَلَ رَجُلًا مِنَ الْمُشْرِکِینَ فِی بَعْضِ الْمَغَازِی فَنَذَرَتْ امْرَأَةُ ذَلِکَ الْمُشْرِکِ الْمَقْتُولِ لَتَشْرَبَنَّ فِی قِحْفِ رَأْسِ ذَلِکَ الْقَاتِلِ الْخَمْرَ فَلَمَّا وَقَعَ بِالْمُسْلِمِینَ یَوْمَ أُحُدٍ مَا وَقَعَ قُتِلَ ثَابِتٌ هَذَا عَلَی رَبْوَةٍ مِنَ الْأَرْضِ فَانْصَرَفَ الْمُشْرِکُونَ وَ اشْتَغَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابُهُ
ص: 267
بِدَفْنِ أَصْحَابِهِ فَجَاءَتِ الْمَرْأَةُ إِلَی أَبِی سُفْیَانَ تَسْأَلُهُ أَنْ یَبْعَثَ رَجُلًا مَعَ عَبْدٍ لَهَا إِلَی مَکَانِ ذَلِکَ الْمَقْتُولِ لِیَجْتَزَّ رَأْسَهُ فَیُؤْتَی بِهِ لِتَفِیَ بِنَذْرِهَا فَتَشْرَبَ فِی قِحْفِهِ خَمْراً وَ قَدْ کَانَتِ الْبِشَارَةُ أَتَتْهَا بِقَتْلِهِ أَتَاهَا بِهَا عَبْدٌ لَهَا فَأَعْتَقَتْهُ وَ أَعْطَتْهُ جَارِیَةً لَهَا ثُمَّ سَأَلَتْ أَبَا سُفْیَانَ فَبَعَثَ إِلَی ذَلِکَ الْمَقْتُولِ مِائَتَیْنِ مِنْ أَصْحَابِ (1) الْجَلْدِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ لِیَجْتَزُّوا رَأْسَهُ فَیَأْتُوهَا بِهِ فَذَهَبُوا فَجَاءَتْ رِیحٌ فَدَحْرَجَتِ الرَّجُلَ إِلَی حَدُورٍ (2) فَتَبِعُوهُ لِیَقْطَعُوا رَأْسَهُ فَجَاءَ مِنَ الْمَطَرِ وَابِلٌ عَظِیمٌ فَغَرَّقَ الْمِائَتَیْنِ وَ لَمْ یُوقَفْ لِذَلِکَ الْمَقْتُولِ وَ لَا لِوَاحِدٍ مِنَ الْمِائَتَیْنِ عَلَی عَیْنٍ وَ لَا أَثَرٍ وَ مَنَعَ اللَّهُ الْکَافِرَةَ مِمَّا أَرَادَتْ فَهَذَا أَعْظَمُ مِنَ الطُّوفَانِ آیَةً لَهُ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا الْجَرَادُ الْمُرْسَلُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَدْ فَعَلَ اللَّهُ أَعْظَمَ وَ أَعْجَبَ مِنْهُ بِأَعْدَاءِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَإِنَّهُ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ جَرَاداً أَکَلَهُمْ وَ لَمْ یَأْکُلْ جَرَادُ مُوسَی علیه السلام رِجَالَ الْقِبْطِ وَ لَکِنَّهُ أَکَلَ زُرُوعَهُمْ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ إِلَی الشَّامِ وَ قَدْ تَبِعَهُ مِائَتَانِ مِنْ یَهُودِهَا فِی خُرُوجِهِ عَنْهَا وَ إِقْبَالِهِ نَحْوَ مَکَّةَ یُرِیدُونَ قَتْلَهُ مَخَافَةَ أَنْ یُزِیلَ اللَّهُ دَوْلَةَ الْیَهُودِ عَلَی یَدِهِ فَرَامُوا قَتْلَهُ وَ کَانَ فِی الْقَافِلَةِ فَلَمْ یَجْسُرُوا عَلَیْهِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَرَادَ حَاجَةً أَبْعَدَ وَ اسْتَتَرَ بِأَشْجَارٍ تَکْنِفُهُ (3) أَوْ بَرِّیَّةٍ بَعِیدَةٍ فَخَرَجَ ذَاتَ یَوْمٍ لِحَاجَتِهِ فَأَبْعَدَ وَ تَبِعُوهُ وَ أَحَاطُوا بِهِ وَ سَلُّوا سُیُوفَهُمْ عَلَیْهِ فَأَثَارَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَلَا مِنْ تَحْتِ رِجْلِ مُحَمَّدٍ مِنْ ذَلِکَ الرَّمْلِ جَرَاداً (4) فَاحْتَوَشَتْهُمْ وَ جَعَلَتْ تَأْکُلُهُمْ فَاشْتَغَلُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْهُ فَلَمَّا فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ حَاجَتِهِ وَ هُمْ یَأْکُلُهُمُ الْجَرَادُ وَ رَجَعَ إِلَی أَهْلِ الْقَافِلَةِ فَقَالُوا لَهُ مَا بَالُ الْجَمَاعَةِ خَرَجُوا خَلْفَکَ لَمْ یَرْجِعْ مِنْهُمْ أَحَدٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَاءُوا یَقْتُلُونَنِی فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْجَرَادَ فَجَاءُوا وَ نَظَرُوا إِلَیْهِمْ فَبَعْضُهُمْ قَدْ مَاتَ وَ بَعْضُهُمْ قَدْ کَادَ یَمُوتُ وَ الْجَرَادُ یَأْکُلُهُمْ فَمَا زَالُوا یَنْظُرُونَ إِلَیْهِمْ حَتَّی أَتَی الْجَرَادُ عَلَی أَعْیَانِهِمْ فَلَمْ تُبْقِ مِنْهُمْ شَیْئاً وَ أَمَّا الْقَمْلُ فَأَظْهَرَ اللَّهُ قُدْرَتَهُ عَلَی أَعْدَاءِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالْقَمْلِ وَ قِصَّةُ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ
ص: 268
صلی الله علیه و آله لَمَّا ظَهَرَ بِالْمَدِینَةِ أَمْرُهُ وَ عَلَا بِهَا شَأْنُهُ حَدَّثَ یَوْماً أَصْحَابَهُ عَنِ امْتِحَانِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْأَنْبِیَاءِ وَ عَنْ صَبْرِهِمْ عَلَی الْأَذَی فِی طَاعَةِ اللَّهِ فَقَالَ فِی حَدِیثِهِ إِنَّ بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ قُبُورَ سَبْعِینَ نَبِیّاً مَا مَاتُوا إِلَّا بِضُرِّ الْجُوعِ وَ الْقَمْلِ (1) فَسَمِعَ بِذَلِکَ بَعْضُ الْمُنَافِقِینَ مِنَ الْیَهُودِ وَ بَعْضُ مَرَدَةِ (2) قُرَیْشٍ فَتَآمَرُوا (3) بَیْنَهُمْ لَیُلْحِقُنَّ مُحَمَّداً بِهِمْ فَیَقْتُلُوهُ (4) بِسُیُوفِهِمْ حَتَّی لَا یَکْذِبَ فَتَآمَرُوا بَیْنَهُمْ وَ هُمْ مِائَتَانِ عَلَی الْإِحَاطَةِ بِهِ یَوْماً یَجِدُونَهُ مِنَ الْمَدِینَةِ خَارِجاً (5) فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً خَالِیاً فَتَبِعَهُ الْقَوْمُ وَ نَظَرَ أَحَدُهُمْ إِلَی ثِیَابِ نَفْسِهِ وَ فِیهَا قَمْلٌ ثُمَّ جَعَلَ بَدَنَهُ وَ ظَهْرَهُ یَحُکُّهُ مِنَ الْقَمْلِ فَأَنِفَ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ اسْتَحْیَا فَانْسَلَّ عَنْهُمْ (6) وَ أَبْصَرَ آخَرُ ذَلِکَ مِنْ نَفْسِهِ وَ فِیهَا قَمْلٌ مِثْلُ ذَلِکَ فَانْسَلَّ فَمَا زَالَ کَذَلِکَ حَتَّی وَجَدَ ذَلِکَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْ نَفْسِهِ فَرَجَعُوا ثُمَّ زَادَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ حَتَّی اسْتَوْلَی عَلَیْهِمُ الْقَمْلُ وَ انْطَبَقَتْ حُلُوقُهُمْ (7) فَلَمْ یَدْخُلْ فِیهَا طَعَامٌ وَ لَا شَرَابٌ فَمَاتُوا کُلُّهُمْ فِی شَهْرَیْنِ مِنْهُمْ مَنْ مَاتَ فِی خَمْسَةِ أَیَّامٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ مَاتَ فِی عَشَرَةِ أَیَّامٍ وَ أَقَلَّ وَ أَکْثَرَ فَلَمْ یَزِدْ عَلَی شَهْرَیْنِ حَتَّی مَاتُوا بِأَجْمَعِهِمْ بِذَلِکَ الْقَمْلِ وَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ فَهَذَا الْقَمْلُ الَّذِی أَرْسَلَهُ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی أَعْدَاءِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله آیَةً لَهُ وَ أَمَّا الضَّفَادِعُ فَقَدْ أَرْسَلَ اللَّهُ مِثْلَهَا عَلَی أَعْدَاءِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حِینَ قَصَدُوا قَتْلَهُ فَأَهْلَکَهُمْ بِالْجُرَذِ (8) وَ ذَلِکَ أَنَّ مِائَتَیْنِ بَعْضُهُمْ کُفَّارُ الْعَرَبِ وَ بَعْضُهُمْ یَهُودُ وَ بَعْضُهُمْ أَخْلَاطٌ مِنَ النَّاسِ اجْتَمَعُوا بِمَکَّةَ فِی أَیَّامِ الْمَوْسِمِ وَ هَمُّوا فِیمَا بَیْنَهُمْ لَنَقْتُلَنَّ مُحَمَّداً فَخَرَجُوا نَحْوَ الْمَدِینَةِ فَبَلَغُوا بَعْضَ تِلْکَ الْمَنَازِلِ وَ إِذَا هُنَاکَ مَاءٌ فِی بِرْکَةٍ (9) أَطْیَبُ مِنْ مَائِهِمُ الَّذِی کَانَ مَعَهُمْ فَصَبُّوا مَا
ص: 269
کَانَ مَعَهُمْ مِنْهُ وَ مَلَئُوا رَوَایَاهُمْ وَ مَزَاوِدَهُمْ مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ وَ ارْتَحَلُوا (1) فَبَلَغُوا أَرْضاً ذَاتَ جُرَذٍ کَثِیرٍ (2) فَحَطُّوا رَوَاحِلَهُمْ عِنْدَهَا فَسُلِّطَتْ عَلَی مَزَاوِدِهِمْ وَ رَوَایَاهُمْ وَ سَطَائِحِهِمُ الْجُرَذُ (3) وَ خَرَقَتْهَا وَ نَقَبَتْهَا (4) وَ سَالَ مِیَاهُهَا فِی تِلْکَ الْحَرَّةِ (5) فَلَمْ یَشْعُرُوا إِلَّا وَ قَدْ عَطِشُوا وَ لَا مَاءَ مَعَهُمْ فَرَجَعُوا الْقَهْقَرَی إِلَی تِلْکَ الْبِرْکَةِ (6) الَّتِی کَانُوا تَزَوَّدُوا مِنْهَا تِلْکَ الْمِیَاهَ وَ إِذَا الْجُرَذُ (7) قَدْ سَبَقَهُمْ إِلَیْهَا فَنَقَبَتْ أَفْوَاهَهَا (8) وَ سَالَتْ (9) فِی الْحَرَّةِ مِیَاهُهَا فَوَقَفُوا آیِسِینَ مِنَ الْمَاءِ وَ تَمَاوَتُوا وَ لَمْ یُفْلِتْ مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا وَاحِدٌ کَانَ لَا یَزَالُ یَکْتُبُ عَلَی لِسَانِهِ مُحَمَّداً وَ عَلَی بَطْنِهِ مُحَمَّداً وَ یَقُولُ یَا رَبَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ قَدْ تُبْتُ مِنْ أَذَی مُحَمَّدٍ فَفَرِّجْ عَنِّی بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فَسَلِمَ وَ کَفَّ (10) عَنْهُ الْعَطَشُ فَوَرَدَتْ عَلَیْهِ قَافِلَةٌ فَسَقَوْهُ وَ حَمَلُوهُ وَ أَمْتِعَةَ الْقَوْمِ وَ جِمَالَهُمْ وَ کَانَتْ أَصْبَرَ عَلَی الْعَطَشِ مِنْ رِجَالِهَا فَآمَنَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تِلْکَ الْجِمَالَ وَ الْأَمْوَالَ لَهُ قَالَ وَ أَمَّا الدَّمُ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله احْتَجَمَ مَرَّةً فَدَفَعَ الدَّمَ الْخَارِجَ مِنْهُ إِلَی أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ وَ قَالَ لَهُ غَیِّبْهُ فَذَهَبَ فَشَرِبَهُ فَقَالَ لَهُ صلی الله علیه و آله مَا صَنَعْتَ (11) بِهِ قَالَ شَرِبْتُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَ وَ لَمْ أَقُلْ لَکَ غَیِّبْهُ فَقَالَ غَیَّبْتُهُ (12) فِی وِعَاءٍ حَرِیزٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِیَّاکَ وَ أَنْ تَعُودَ لِمِثْلِ هَذَا ثُمَّ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ حَرَّمَ عَلَی النَّارِ لَحْمَکَ وَ دَمَکَ لِمَا اخْتَلَطَ بِدَمِی وَ لَحْمِی فَجَعَلَ أَرْبَعُونَ مِنَ الْمُنَافِقِینَ یَهْزَءُونَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَقُولُونَ زَعَمَ أَنَّهُ قَدْ أَعْتَقَ
ص: 270
الْخُدْرِیَّ مِنَ النَّارِ لِاخْتِلَاطِ دَمِهِ بِدَمِهِ وَ مَا هُوَ إِلَّا کَذَّابٌ مُفْتَرٍ وَ أَمَّا نَحْنُ فَنَسْتَقْذِرُ دَمَهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَا إِنَّ اللَّهَ یُعَذِّبُهُمْ بِالدَّمِ وَ یُمِیتُهُمْ بِهِ وَ إِنْ کَانَ لَمْ یُمِتِ الْقِبْطَ فَلَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا یَسِیراً حَتَّی لَحِقَهُمُ الرُّعَافُ الدَّائِمُ وَ سَیَلَانُ الدِّمَاءِ مِنْ أَضْرَاسِهِمْ فَکَانَ طَعَامُهُمْ وَ شَرَابُهُمْ یَخْتَلِطُ بِالدَّمِ فَیَأْکُلُونَهُ فَبَقُوا کَذَلِکَ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً مُعَذَّبِینَ ثُمَّ هَلَکُوا وَ أَمَّا السِّنِینُ وَ نَقْصٌ مِنَ الثَّمَرَاتِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعَا عَلَی مُضَرَ فَقَالَ اللَّهُمَّ اشْدُدْ وَطْأَتَکَ عَلَی مُضَرَ وَ اجْعَلْهَا عَلَیْهِمْ سِنِینَ کَسِنِی یُوسُفَ فَابْتَلَاهُمُ اللَّهُ بِالْقَحْطِ وَ الْجُوعِ فَکَانَ الطَّعَامُ یُجْلَبُ إِلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ فَإِذَا اشْتَرَوْهُ وَ قَبَضُوهُ لَمْ یَصِلُوا بِهِ إِلَی بُیُوتِهِمْ حَتَّی یُسَوَّسَ (1) وَ یُنْتِنَ وَ یَفْسُدَ فَتَذْهَبُ أَمْوَالُهُمْ وَ لَا یَحْصُلُ لَهُمْ فِی الطَّعَامِ نَفْعٌ حَتَّی أَضَرَّ بِهِمُ الْأَزْمُ وَ الْجُوعُ الشَّدِیدُ الْعَظِیمُ حَتَّی أَکَلُوا الْکِلَابَ الْمَیْتَةَ وَ أَحْرَقُوا عِظَامَ الْمَوْتَی فَأَکَلُوهَا وَ حَتَّی نَبَشُوا عَنْ قُبُورِ الْمَوْتَی فَأَکَلُوهُمْ وَ حَتَّی رُبَّمَا أَکَلَتِ الْمَرْأَةُ طِفْلَهَا إِلَی أَنْ مَشَی جَمَاعَةٌ (2) مِنْ رُؤَسَاءِ قُرَیْشٍ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ هَبْکَ (3) عَادَیْتَ الرِّجَالَ فَمَا بَالُ النِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ وَ الْبَهَائِمِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْتُمْ بِهَذَا مُعَاقَبُونَ وَ أَطْفَالُکُمْ وَ حَیَوَانَاتُکُمْ بِهَذَا غَیْرُ مُعَاقَبَةٍ بَلْ هِیَ مُعَوَّضَةٌ لِجَمِیعِ الْمَنَافِعِ حَیْثُ (4) یَشَاءُ رَبُّنَا فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَسَوْفَ یُعَوِّضُهَا اللَّهُ تَعَالَی عَمَّا أَصَابَهَا (5) ثُمَّ عَفَا عَنْ مُضَرَ وَ قَالَ اللَّهُمَّ افرِجْ عَنْهُمْ فَعَادَ إِلَیْهِمُ الْخِصْبُ وَ الدَّعَةُ وَ الرَّفَاهِیَةُ فَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِمْ یُعَدِّدُ عَلَیْهِمْ نِعَمَهُ فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَیْتِ الَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ (6) قَالَ الْإِمَامُ (7) علیه السلام وَ أَمَّا الطَّمْسُ لِأَمْوَالِ قَوْمِ فِرْعَوْنَ فَقَدْ کَانَ مِثْلُهُ آیَةً لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ
ص: 271
عَلِیٍّ علیه السلام وَ ذَلِکَ أَنَّ شَیْخاً کَبِیراً جَاءَ بِابْنِهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الشَّیْخُ یَبْکِی وَ یَقُولُ یَا رَسُولَ اللَّهِ ابْنِی هَذَا غَذَوْتُهُ صَغِیراً وَ مُنْتُهُ (1) طِفْلًا عَزِیزاً وَ أَعَنْتُهُ (2) بِمَالِی کَثِیراً حَتَّی اشْتَدَّ أَزْرُهُ (3) وَ قَوِیَ ظَهْرُهُ وَ کَثُرَ مَالُهُ وَ فَنِیَتْ قُوَّتِی وَ ذَهَبَ مَالِی عَلَیْهِ وَ صِرْتُ مِنَ الضَّعْفِ إِلَی مَا تَرَی (4) فَلَا یُوَاسِینِی بِالْقُوتِ الْمُمْسِکِ لِرَمَقِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلشَّابِّ مَا ذَا تَقُولُ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَا فَضْلَ مَعِی عَنْ قُوتِی وَ قُوتِ عِیَالِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْوَالِدِ مَا تَقُولُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لَهُ أَنَابِیرَ (5) حِنْطَةٍ وَ شَعِیرٍ وَ تَمْرٍ وَ زَبِیبٍ وَ بِدَرَ (6) الدَّرَاهِمِ وَ الدَّنَانِیرِ وَ هُوَ غَنِیٌّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلِابْنِ مَا تَقُولُ قَالَ الِابْنُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِی شَیْ ءٌ مِمَّا قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اتَّقِ اللَّهَ یَا فَتَی وَ أَحْسِنْ إِلَی وَالِدِکَ الْمُحْسِنِ إِلَیْکَ یُحْسِنِ اللَّهُ إِلَیْکَ قَالَ لَا شَیْ ءَ لِی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَحْنُ نُعْطِیهِ عَنْکَ فِی هَذَا الشَّهْرِ فَأَعْطِهِ أَنْتَ فِیمَا بَعْدَهُ وَ قَالَ لِأُسَامَةَ أَعْطِ الشَّیْخَ مِائَةَ دِرْهَمٍ نَفَقَةً لِشَهْرِهِ لِنَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ فَفَعَلَ فَلَمَّا کَانَ رَأْسُ الشَّهْرِ جَاءَ الشَّیْخُ وَ الْغُلَامُ وَ قَالَ الْغُلَامُ لَا شَیْ ءَ لِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَکَ مَالٌ کَثِیرٌ وَ لَکِنَّکَ الْیَوْمَ تُمْسِی وَ أَنْتَ فَقِیرٌ وَقِیرٌ (7) أَفْقَرُ مِنْ أَبِیکَ هَذَا لَا شَیْ ءَ لَکَ فَانْصَرَفَ الشَّابُّ فَإِذَا جِیرَانُ أَنَابِیرِهِ قَدِ اجْتَمَعُوا عَلَیْهِ یَقُولُونَ حَوِّلْ هَذِهِ الْأَنَابِیرَ عَنَّا فَجَاءَ إِلَی أَنَابِیرَ وَ إِذَا الْحِنْطَةُ وَ الشَّعِیرُ وَ التَّمْرُ وَ الزَّبِیبُ قَدْ نَتُنَ جَمِیعُهُ وَ فَسَدَ وَ هَلَکَ وَ أَخَذُوهُ بِتَحْوِیلِ ذَلِکَ عَنْ جِوَارِهِمْ فَاکْتَرَی أُجَرَاءَ بِأَمْوَالٍ کَثِیرَةٍ فَحَوَّلُوهُ وَ أَخْرَجُوهُ بَعِیداً عَنِ الْمَدِینَةِ ثُمَّ ذَهَبَ یُخْرِجُ إِلَیْهِمُ الکری (الْکِرَاءَ) مِنْ أَکْیَاسِهِ الَّتِی فِیهَا دَرَاهِمُهُ وَ دَنَانِیرُهُ فَإِذَا هِیَ قَدْ طُمِسَتْ وَ مُسِخَتْ حِجَارَةً وَ أَخَذَهُ الْحَمَّالُونَ بِالْأُجْرَةِ فَبَاعَ مَا کَانَ لَهُ مِنْ کِسْوَةٍ وَ فُرُشٍ وَ
ص: 272
دَارٍ وَ أَعْطَاهُمْ فِی الْکِرَاءِ وَ خَرَجَ مِنْ ذَلِکَ کُلِّهِ صِفْراً ثُمَّ بَقِیَ فَقِیراً وَقِیراً لَا یَهْتَدِی إِلَی قُوتِ یَوْمِهِ فَسَقُمَ لِذَلِکَ جَسَدُهُ وَ ضَنِیَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَیُّهَا الْعَاقُّونَ لِلْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ اعْتَبِرُوا وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ کَمَا طُمِسَ فِی الدُّنْیَا عَلَی أَمْوَالِهِ فَکَذَلِکَ جُعِلَ بَدَلُ مَا کَانَ أُعِدَّ لَهُ فِی الْجَنَّةِ مِنَ الدَّرَجَاتِ مُعَدّاً لَهُ فِی النَّارِ مِنَ الدَّرَکَاتِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ ذَمَّ الْیَهُودَ بِعِبَادَةِ الْعِجْلِ مِنْ دُونِ اللَّهِ بَعْدَ رَؤْیَتِهِمْ لِتِلْکَ الْآیَاتِ فَإِیَّاکُمْ وَ أَنْ تُضَاهُوهُمْ فِی ذَلِکَ قَالُوا وَ کَیْفَ نُضَاهِیهِمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ بِأَنْ تُطِیعُوا مَخْلُوقاً فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ وَ تَتَوَکَّلُوا عَلَیْهِ مِنْ دُونِ اللَّهِ تَکُونُوا قَدْ ضَاهَیْتُمُوهُمْ (1).
**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام : ابو یعقوب میگوید: به امام حسن عسکری علیه السلام عرض کردم: آیا رسول خدا صلّی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام نشانههایی داشتند که با نشانههای حضرت موسی علیه السلام برابری کند؟ ایشان فرمود: علی علیه السلام نفس پیامبر صلی الله علیه و آله بود و نشانه های رسول خدا صلی الله علیه وآله نشانه های علی علیه السلام ونشانه های علی همان نشانه های رسول خداست. خداوند به حضرت موسی علیه السلام و نیز به پیامبران دیگر هیچ نشانهای عطا نکرد جز اینکه همانند آن یا برتر از آن را به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله عطا فرمود. و اما عصایی که از برای حضرت موسی علیه السلام بود و به اژدها تبدیل شد و جادوهایی را که ساحران با عصاها و طنابهایشان ساختند بلعید؛ حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نشانهای برتر از آن داشت. گروهی از یهودیان نزد حضرت آمدند و به پرسش و مجادله با ایشان پرداختند. هر چه گفتند پیامبر صلّی الله علیه و آله پاسخی به آنان داد که مبهوتشان کرد. گفتند: ای محمد! اگر تو پیامبر هستی، مانند عصای موسی را برای ما بیار. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: چیزی که من برایتان آوردهام برتر از عصای موسی علیه السلام است، زیرا آن پس از من تا به روز قیامت بر جا میماند و بر همه دشمنان و مخالفان عرضه میشود اما هیچ کس نمیتواند با یک سوره از آن هماوردی کند، حال آنکه عصای موسی علیه السلام از میان رفت و پس از او بر جا نماند تا آزموده شود و همچون قرآن باشد که بر جا میماند و آزموده میشود. با این حال من برایتان نشانهای خواهم آورد که از عصای موسی علیه السلام برتر و شگفتتر است. گفتند: بیاور. فرمود: موسی علیه السلام عصایش در دستش بود و او آن را میانداخت و قبطیان کافر میگفتند این مرد در عصای خود نیرنگی به کار بسته. اما خداوند برای محمد چوبهایی را به افعی تبدیل خواهد کرد که دست محمد به آنها نخورده و حضرتش در آنجا حضور نداشت. وقتی به خانهیتان بازگشتید و شبهنگام در مجلستان گرد آمدید خداوند همه چوبهای سقفهایتان را به افعی تبدیل میکند و در آنجا بیشتر از صد چوب وجود دارد، آنگاه زهره چهار تن از شما آب میشود و در دم میمیرند و بقیه تا صبح فردا از هوش میروند، در آن هنگام یهودیان نزدتان میآیند و شما آنان را از آنچه دیدهاید خبر میدهید، اما آنها باورتان نمیکنند، در آن دم آن رویداد همچون شبی که بر شما گذشته، پیش روی آنها تکرار میشود و جلوی چشمهایشان پُر از افعی میشود و گروهی از آنها میمیرند و گروهی دیوانه میشوند
ص: 265
و بیشترشان از هوش میروند.
به خدایی که محمد صلّی الله علیه و آله را بر حق به پیامبری برانگیخت آن قوم از رسول خدا صلّی الله علیه و آله شرم نکردند و حرمت ایشان را پاس نداشتند و همه با هم پیش روی حضرت خنده سر دادند و به یکدیگر گفتند: ببینید چه ادعا کرد و چگونه از حد خود گذشت! رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: اگر اکنون میخندید وقتی خبری را که به شما دادم با چشم خود دیدید خواهید گریست و سرگشته خواهید شد، هر کس از آن رویداد هراسان شد و ترسید که جان دهد یا دیوانه شود بگوید خداوندا به شکوه محمد که او را برگزیدی و به شکوه علی که از او خشنود شدی و به شکوه اولیاءشان که هر کس به امر آنان سر بسپارد او را گلچین میکنی، سوگندت میدهم که مرا بر آنچه پیش رویم رخ داده قوی گردان، و اگر در آنجا یکی از دوستان وی جان داد و او خواست دوستش زنده بماند با همین سخن برای او دعا کند تا خداوند متعال زندهاش گرداند و قدرتش بخشد. آنها رفتند و در آن جایگاه گرد آمدند و شروع کردند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را دست بیاندازند و سخنش را که فرموده بود آن چوبها به افعی تبدیل میشود مسخره کنند که ناگاه صدای جنبشی از سقف شنیدند و ناگهان همه آن چوبها به افعی تبدیل شدند و سرهایشان را از دیوار پایین کشاندند و سوی آن جمع به راه افتادند تا ببلعندشان، اما وقتی به آنها رسیدند از آنها رو گردادند و سوی اسباب خانه گراییدند و همه سبوها و خمرهها و کوزهها و هاونها و صندلیها و چوبها و پلهها و درها را بلعیدند و همه را خوردند و اینچنین به آنچه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده بود دچار شدند، چون این روی داد چهار تن جان دادند و گروهی دیوانه شدند، اما چند تنی بر جان خود ترسیدند و با سخنی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده بود دست به دعا بردند و اینگونه دلهایشان استوار گشت، سپس یکی از آنان سوی آن چهار جانباخته رفت و با آن سخن برایشان دعا کرد، ناگاه آنان جان یافتند و چون آن اوضاع را دیدند گفتند آن سخن دعایی مستجاب است و محمد راست میگوید، اگر تصدیق او بر ما دشوار است باید این دعا را بکنیم تا دلهایمان نرم شود و بتوانیم به او ایمان بیاوریم و تصدیقش کنیم و به امر و نهیاش سر بسپاریم. آنها این دعا را کردند و خداوند متعال ایمان را نزدشان محبوب گرداند
ص: 266
و آن را در دلهایشان گوارا نمود و کفر را برایشان منفور ساخت و آنها به خداوند و رسولش صلّی الله علیه و آله ایمان آوردند. چون صبح فردا فرا رسید یهودیان آمدند و آن چوبها باز همچون قبل به افعی تبدیل شدند و آنها نیز دیدند و حیران شدند و گروهی جان دادند و نگونبختی بر دیگرانشان چیره شد.
و اما دست سپید حضرت موسی علیه السلام ؛ حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نشانهای همانند آن بلکه هزار برابر برتر و بزرگتر از آن را داشت. پیامبر صلّی الله علیه و آله دوست میداشت که امام حسن و امام حسین علیهما السلام نزدش بیایند. آن دو امام علیهما السلام نزد خانواده یا دوستان یا دایه خود بودند و حضرت صلّی الله علیه و آله در تاریکی شب بود. رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن دو را ندا داد که ای ابا محمد و ای ابا عبد الله! نزد من بیایید. آن دو از دور سوی حضرت به راه افتادند. صدای رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آنها میرسید. حضرت انگشت سبابهاش را از در بیرون برد و به آنها اشاره کرد. ناگاه انگشت پیامبر صلّی الله علیه و آله پیش روی آنها نوری تابناکتر از نور ماه و خورشید تابانید تا اینکه آنها رسیدند و انگشت حضرت همچون قبل شد. وقتی خواستِ رسول خدا صلّی الله علیه و آله از دیدار و صحبت با آنها برآورده شد فرمود که به خانهشان بازگردند. سپس دوباره با انگشت سبابه خود اشاره کرد و نوری تابناکتر از نور ماه و خورشید از آن تابید و آن دو را در میان گرفت تا اینکه به خانهشان بازگشتند و انگشت حضرت به حالت همیشگیاش در آمد.
و اما طوفانی که خداوند متعال بر قبطیان فرستاد؛ خداوند همانند آن را به عنوان نشانهای برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله بر قوم مشرک حضرت نیز فرستاد. یکی از اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله به نام ثابت بن افلح در یکی از غزوات یکی از مشرکان را به هلاکت رساند. همسر آن مرد مشرک که کشته شده بود نذر کرد که در کاسه سر کسی که شوهرش را کشته شراب بنوشد. وقتی در جنگ بدر آن ماجرا بر مسلمانان رخ داد، ثابت بر روی تپهای کشته شد. مشرکان رفتند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و اصحاب نیز به دفن یاران خود مشغول شدند.
ص: 267
آن زن نزد ابوسفیان رفت و از او خواست کسی را همراه با بنده او به محل قتل ثابت بفرستد تا او سر وی را ببرد و برایش بیاورد و او به نذر خود وفا کند و در کاسه سر ثابت شراب بنوشد، زیرا یکی از بندههایش برای او مژده آورده بود که ثابت کشته شده و او نیز وی را آزاد کرده بود و یکی از کنیزان خود را به او داده بود. چون این درخواست را از ابوسفیان کرد، او دویست تن از یاران تنومند خود را در دل شب به سراغ پیکر ثابت فرستاد تا سر او را ببرند و برایش بیاورند. آنها رفتند و رسیدند. ناگاه بادی وزید و پیکر ثابت را به سراشیب تپه غلتاند. دنبالش کردند تا سرش را جدا کنند. ناگاه بارانی سیلآسا سر رسید و همه آن دویست نفر را غرق کرد و دیگر هیچ کس نه آن مقتول را دید و نه آن دویست نفر را و هیچ اثری از آنان نماند. اینچنین خداوند کافران را از خواستهشان بازداشت و این نشانه برای رسول خدا صلّی الله علیه و آله از آن طوفان برتر است.
و اما ملخی که بر بنی اسرائیل فرستاده شد؛ خداوند کاری بزرگتر و شگفتتر از آن با دشمنان حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم کرد. خداوند ملخی بر آنان فرستاد که آنان را خورد، حال آنکه ملخ حضرت موسی علیه السلام قبطیان را نخورد بلکه کاشتههای آنان را خورد. از این قرار که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در یکی از سفرهای خود به شام رفت. وقتی حضرت خواست از شام به سوی مکه بازگردد دویست تن از یهودیانِ آن دیار در پی پیامبر صلّی الله علیه و آله به راه افتادند و میخواستند حضرت را بکشند، زیرا میترسیدند که خداوند به دست ایشان دولت یهودیان را بر اندازد. پس تصمیم گرفتند حضرت را بکشند. اما چون ایشان با کاروان همراه بود، جرأت حمله نکردند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله هرگاه می خواست قضای حاجت کند به جایی دورتر میرفت و پشت انبوه درختان و یا در دشتی دور پنهان میشد. آن روز نیز برای قضای حاجت بیرون آمد و از کاروان دور شد. آنها پیامبر صلّی الله علیه و آله را تعقیب کردند و حضرت را در میان گرفتند و بر ایشان شمشیر کشیدند. ناگاه خداوند عزّ و جلّ از زیر پای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از زیر شنها ملخهایی بیرون آورد و آن ملخها به آنان هجوم بردند و شروع به جویدن آنها کردند و اینچنین آنها از حضرت بازماندند و به نجات خود مشغول شدند. چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله قضای حاجت کرد سوی کاروان برگشت حال آنکه ملخها هنوز مشغول خوردن آنان بودند. کاروانیان عرض کردند: چرا هیچ یک از آن جماعتی که پشت سر شما میآمدند برنگشتند؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: آمده بودند تا مرا بکشند، اما خداوند ملخهایی را بر آنان مسلط گرداند. کاروانیان آمدند و دیدند برخی از آنان جان دادهاند و برخی دیگر در آستانه مرگاند و ملخها سرگرم خوردن آنان هستند. کاروانیان همچنان به آنها نگریستند تا اینکه ملخها همهشان را خوردند و هیچ چیز از آنان باقی نگذاشتند.
و اما شپش؛ خداوند قدرت خود را بر دشمنان حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز با شپش آشکار ساخته است. از این قرار که وقتی امر رسول خدا صلّی الله علیه و آله
ص: 268
در مدینه آشکار شد و حضرت در آنجا مقامی والا یافت، روزی برای اصحاب خود درباره آزمونهای خداوند عزّ و جلّ از پیامبران و صبر ایشان بر آزارها در راه اطاعت از خدا سخن میگفت. حضرت در اثنای کلام فرمود: میان رکن و مقام هفتاد پیامبر دفن شدهاند که همگی بر اثر آزار گرسنگی و شپش درگذشتهاند. برخی از منافقان یهودی و بعضی از سرکشانِ قریش این سخن را شنیدند و همدست شدند تا حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را نزد خود بیاورند و ایشان را با شمشیرهای خود بکشند تا دیگر دروغ نگوید. آنها که شمارشان به دویست تن میرسید، همدست شدند تا یک روز حضرت را به هنگام خروج از مدینه محاصره کنند. روزی رسول خدا صلّی الله علیه و آله به تنهایی رهسپار شد و آن قوم در پی ایشان روانه شدند. در آن اوان یکی از آنان به لباس خود نگریست و شپشی در آن دید. سپس بدن و پشتش شروع به خارش کرد. عارش آمد و از یارانش شرم کرد و پنهانی از آنان دور شد. اما یکی دیگر از آنها نیز به خود نگاه کرد و همچون قبلی در لباسش شپش دید. او هم پنهانی جدا شد. به همین ترتیب همه آنان یک به یک چنین دیدند و بنابراین برگشتند. اما شپش آن قدر بر تنهایشان زیاد شد که همه جایشان را فراگرفت و حلقهایشان را چنان فروبست که دیگر نه غذایی از آن پایین میرفت و نه آبی. اینچنین همه شان در دو ماه مردند و برخی در مدت پنج روز و برخی در ده روز و یا کمتر یا بیشتر هلاک شدند و هنوز دو ماه نگذشته بود که همه آنان بر اثر شپش و گرسنگی و تشنگی جان باختند. این بود آن شپشی که خداوند متعال به عنوان نشانهای برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله بر دشمنان ایشان فرستاد.
و اما قورباغه ها؛ خدا همانند آن را بر دشمنان حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز فرستاد و آن هنگامی بود که آنها خواستند حضرت را بکشند و خداوند آن ها را با موش به هلاکت رساند. از این قرار که دویست نفر که برخی از کافران عرب و برخی یهودی و برخی از توده مردم بودند در موسم حج در مکه گرد آمدند و با خود گفتند محمد را خواهیم کشت. آنها سوی مدینه به راه افتادند و چون به یکی از منزلگاههای راه رسیدند ناگهان در برکهای آبی یافتند که از آب همراهشان گواراتر بود. از این رو آبی را که همراه داشتند بر زمین ریختند
ص: 269
و مشک هایشان را از آن آب پر کردند و به راه افتادند. به زمینی رسیدند که موش و قورباغه بسیاری داشت. وقتی بار و بنهشان را پایین گذاشتند، قورباغهها و موشها به جان توشهها و مشک هایشان افتادند و همه را سوراخ کردند و آبهایشان در آن سنگلاخ به هدر رفت. دمی نگذشت که احساس تشنگی کردند، چون دیگر آبی نداشتند به سوی همان برکهای که از آن آب برداشته بودند به عقب برگشتند اما دیدند پیش از آنها موشها و قورباغهها به آنجا رسیدهاند و دهانههای برکه را سوراخ کردهاند و همه آبها در سنگلاخ به هدر رفته است. با ناامیدی از آب بر جا ماندند و نشانههای مرگ بر آنان پدیدار شد و هیچ یک رهایی نیافتند جز یک تن که بر زبان و شمکش نام محمد صلی الله علیه وآله را می نوشت و میگفت: ای پروردگار محمد و خاندان محمد! من از آزار محمد توبه کردم، پس به شکوه محمد و خاندان محمد مرا برهان. او نجات یافت و تشنگی رهایش کرد. در آن دم کاروانی از راه رسید و او را آب نوشاندند. سپس او را با کالاها و شتران آن قوم که بر تشنگی صبورتر از صاحبانشان بودند، با خود بردند. آن مرد به رسول خدا صلّی الله علیه و آله ایمان آورد و حضرت آن شتران و اموال را به او بخشید.
و اما خون؛ باری رسول خدا صلّی الله علیه و آله حجامت کرد و خونی را که از ایشان خارج شده بود به ابوسعید خدری داد و به او فرمود: این را ناپدید کن. اما او آن خون را خورد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او فرمود: با آن چه کردی؟ عرض کرد: ای رسول خدا! آن را خوردم. فرمود: مگر به تو نگفتم ناپدیدش کن؟! عرض کرد: آن را در ظرفی مطمئن ناپدید کردم! رسول صلّی الله علیه و آله فرمود: مبادا که دیگر چنین کاری کنی، اما بدان که خداوند گوشت و خون تو را بر آتش حرام کرده چون با گوشت و خون من درآمیخته است. در آن اوان چهل نفر از منافقان زبان به ریشخند رسول خدا صلّی الله علیه و آله گشودند و می گفتند: میپندارد خدری را از آتش رهانده است
ص: 270
چون خونش با خون او در آمیخته است، او دروغگویی بیش نیست و البته ما خونش را کثیف می دانیم. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: به خدا سوگند که خداوند آنان را با خون شکنجه خواهد کرد و با خون هلاکشان خواهد کرد، گرچه قبطیان به عذاب خون نمردند. چیزی نگذشت که به خونریزی دائم از بینی دچار شدند و از دندانهایشان نیز خون به راه افتاد و اینچنین هر غذا و آبی میخوردند با خون درآمیخته بود. چهل روز در این عذاب بر جا ماندند و سرانجام هلاک شدند.
و اما سالهای قحطی و نابودیِ دسترنج؛ رسول خدا صلّی الله علیه و آله قبیله مُضَر را نفرین کرد و فرمود: خداوندا! بر مُضَر سخت بگیر و سالهایی خشک همچون سالهای یوسف علیه السلام بر آنان پدید آور. اینچنین خداوند آنان را به قحطی و گرسنگی دچار کرد. از هر گوشه و کنار برایشان غذا میرسید و آنها می خریدند اما هنوز به خانههایشان نمیرسیدند که همه بید میزد و میگندید و فاسد می شد و اموالشان از بین می رفت و بهرهای از غذا نمیبردند. قحطی و گرسنگی شدید و سخت چنان در آفتشان انداخت که به خوردن مردار سگ افتادند و استخوانهای مردگان را سوزاندند و خوردند و حتی قبرهای مردگان را شکافتند و آنان را خوردند و حتی زنان گاه گاه بچه های خودشان را خوردند. تا اینکه گروهی از سران قریش نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمدند و گفتند: ای محمد! گیریم تو با مردان دشمنی داری، گناه زنان و بچه ها و حیوانات چیست؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: از این عذاب شما مجازات شدهاید و هدف از عذاب، بچه ها و حیوانات شما نیستند و هرگاه خدا بخواهد، همه منافع آنان در دنیا و آخرت جبران خواهد شد و خداوند مصیبت آنان را جبران خواهد کرد. حضرت سپس از مُضَر درگذشت و فرمود: خداوندا! آنان را برهان. این شد که خرمی و آسایش و رفاه به آنان بازگشت و این همان سخن خداوند متعال درباره آنان است که نعمتهای خود بر آنان را میشمرد: «فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ * الَّذِی أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَآمَنَهُم مِّنْ خَوْفٍ» - . قریش / 3- 4 -
[باید خداوند این خانه را بپرستند همان (خدایی) که در گرسنگی غذایشان داد و از بیم (دشمن) آسوده خاطرشان کرد.]
و اما نابودیِ اموال قوم فرعون؛ حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و ص: 271
حضرت علی علیه السلام نیز نشانهای همانند آن داشتند. از این قرار که روزی پیرمردی کهنسال پسرش را نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آورد و گریهکنان عرض کرد: ای رسول خدا! پسرم را در کودکی غذا دادم و در ناز پروراندم و از داراییام بسیار برایش خرج کردم تا قدرت یافت و پشتش استوار شد و مال بسیار به هم رساند حال آنکه قوّت من رو به ضعف رفت و مالم برای او خرج شد و از ناتوانی چنان شدم که میبینی، اما او اکنون حتی با غذایی مختصر که مرا زنده نگه دارد، به من رسیدگی نمیکند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آن جوان فرمود: چه میگویی؟ عرض کرد: ای رسول خدا! از خرج خودم و خرج عیالم چیزی برایم باقی نمیماند. حضرت به پدرش فرمود: چه میگویی؟ عرض کرد: ای رسول خدا! او انبارهایی از گندم و جو و خرما و کشمش دارد و کیسه کیسه درهم و دینار دارد و ثروتمند است. حضرت به پسر فرمود: چه میگویی؟ عرض کرد: من هیچ یک از اینهایی را که میگوید ندارم. حضرت به پسر فرمود: ای جوان! از خدا بترس و به پدرت که به تو نیکی کرده نیکی کن تا خداوند به تو نیکی کند. پسر عرض کرد: ای رسول خدا! من چیزی ندارم. حضرت فرمود: پس ما این ماه از جانب تو به او میدهیم اما از آن پس خودت به او بده. سپس به اُسامه فرمود: به این پیرمرد صد درهم نفقه برای یک ماه خودش و عیالش بده. اُسامه داد. چون سر ماه شد باز آن پیرمرد با پسر آمد و پسر گفت من چیزی ندارم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: تو اموال بسیاری داری، اما امروز که شب شود تهیدست میشوی و از پدرت فقیرتر میگردی و هیچ چیز نخواهی داشت. آن جوان رفت و ناگهان دید همسایههای انبارهایش پیش رویش جمع شدهاند و میگویند: این انبارها را از کنار ما ببر. او به انبارها رفت و ناگاه دید گندمها و جوها و خرماها و کشمشها همه گندیده و فاسد شده و از بین رفته است. همسایهها بر او فشار آوردند که آنها را از کنارشان ببرد. او با هزینهای هنگفت کارگرانی را اجیر کرد و آنها دارایی او را برداشتند و در جایی دور از مدینه بیرون بردند. او رفت تا از کیسههای درهم و دینارش اجرت کارگران را بدهد اما ناگهان دید همه درهمها و دینارها از بین رفته و به سنگ تبدیل شده. کارگران برای اجرت به او فشار آوردند و او هرچه جامه و فرش و
ص: 272
خانه داشت فروخت و اجرت آنها را داد و وقتی برگشت دستش خالی بود. از آن پس فقیر و بیچیز شد و حتی به قوت و غذای روزش هم راهی نداشت. تنش رنجور شد و سخت بیمار شد. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای کسانی که پدر و مادر خود را آزار میدهید! پند بگیرید و بدانید همچنانکه اموال او در دنیا نابود شد، درجاتی که در بهشت برایش آماده شده بود همه به درکاتی در دوزخ تبدیل شده. سپس فرمود: خداوند یهودیان را نکوهید چون پس از آنکه آن نشانهها را دیدند به جای خدا گوساله را به پرستش گرفتند، مباداد شما کاری برابر با کار آنان بکنید. عرض کردند: چگونه ممکن است ما کاری برابر با کار آنان بکنیم ای رسول خدا؟! فرمود: اینگونه که با نافرمانی از خدا از مخلوقی اطاعت کنید و به جای خدا بر او تکیه کنید و اینچنین کاری برابر با کار آنان انجام دهید.
**[ترجمه]
خبل کفرح جن و لوی برأسه أمال و الصلایة مدق الطیب و القحف بالکسر العظم فوق الدماغ و الجَلَد بالتحریک القوة و الشدة و احتوش القوم الصید أنفره بعضهم علی بعض و علی فلان جعلوه وسطهم و السطیحة المزادة.
قوله علیه السلام یسوس أی یقع فیه السوس و هو دود یقع فی الطعام و قال الجوهری الأزمة الشدة و القحط یقال أصابتهم سنة أزمتهم أزما أی استأصلتهم و أزم علینا الدهر یأزم أزما أی اشتد و قل خیره و قال مانه یمونه مونا احتمل مونته (2) (مئونته) و قام بکفایته و قال فقیر وقیر (3) إتباع له و یقال معناه أنه قد أوقره الدَّیْنُ أی أثقله و ضَنِیَ بالکسر مرض و فی النهایة المضاهاة المشابهة و قد تهمز و قرئ بهما.
**[ترجمه]«خبلَ» بر وزن «فرحَ» یعنی دیوانه شد. «لوی برأسِه» یعنی سرش را خم کرد. «صلایة» یعنی ابزار ساییدن عطر. «قِحف» به کسر یعنی استخوان بالای مغز. «جَلَد» به تحریک یعنی قدرت و تنومندی. «احتوش القومُ الصیدَ» یعنی شکار را به سوی یکدیگر رماندند، «احتوش القوم علی فلانٍ» یعنی او را به میان گرفتند. «سطیحة» یعنی توشه.
«یسوس» یعنی «سوس» به آن میافتد یعنی کرمی که به غذا میافتد (بید). جوهری میگوید: «أزمة» یعنی سختی و قحطی، میگویند «أصابتهم سنةٌ أزمتهم أزماً» یعنی ریشهشان را برکند، و «أزم علینا الدهرُ یأزم أزماً» یعنی روزگار بر ما سخت و بیخیر شد. «مانَه یمونهُ موناً» یعنی «مونه» (بار وبندیل) او را به دوش گرفت و به یاریاش برخاست. «وقیر» تابع «فقیر» است و گفته می شود «أوقرَه الدّینُ» یعنی بدهی او را زمین گیر کرد. «ضَنِی» به کسر یعنی بیمار شد. در نهایه گوید: «مضاهاة» یعنی مشابهت که گاه مهموز میشود و به هر دو شکل خوانده شده است.
**[ترجمه]
ج، الإحتجاج رُوِیَ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام أَنَّ یَهُودِیّاً مِنْ یَهُودِ الشَّامِ وَ أَحْبَارِهِمْ کَانَ قَدْ قَرَأَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ وَ صُحُفَ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام وَ عَرَفَ دَلَائِلَهُمْ جَاءَ إِلَی مَجْلِسٍ فِیهِ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِیهِمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ أَبُو مَعْبَدٍ الْجُهَنِیُّ (4) فَقَالَ یَا أُمَّةَ
ص: 273
مُحَمَّدٍ مَا تَرَکْتُمْ لِنَبِیٍّ دَرَجَةً وَ لَا لِمُرْسَلٍ فَضِیلَةً إِلَّا نَحَلْتُمُوهَا نَبِیَّکُمْ فَهَلْ تُجِیبُونِی عَمَّا أَسْأَلُکُمْ عَنْهُ فَکَاعَ (1) الْقَوْمُ عَنْهُ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام نَعَمْ مَا أَعْطَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیّاً دَرَجَةً وَ لَا مُرْسَلًا فَضِیلَةً إِلَّا وَ قَدْ جَمَعَهَا لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ زَادَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلَی الْأَنْبِیَاءِ أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَهَلْ أَنْتَ مُجِیبِی قَالَ لَهُ نَعَمْ سَأَذْکُرُ لَکَ الْیَوْمَ مِنْ فَضَائِلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا یُقِرُّ اللَّهُ بِهِ أَعْیُنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ یَکُونُ فِیهِ إِزَالَةٌ لِشَکِّ الشَّاکِّینَ فِی فَضَائِلِهِ إِنَّهُ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا ذَکَرَ لِنَفْسِهِ فَضِیلَةً قَالَ وَ لَا فَخْرَ وَ أَنَا أَذْکُرُ لَکَ فَضَائِلَهُ غَیْرَ مُزْرٍ (2) بِالْأَنْبِیَاءِ وَ لَا مُتَنَقِّصٍ لَهُمْ وَ لَکِنْ شُکْراً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مَا أَعْطَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله مِثْلَ مَا أَعْطَاهُمْ وَ مَا زَادَهُ اللَّهُ وَ مَا فَضَّلَهُ عَلَیْهِمْ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ إِنِّی أَسْأَلُکَ فَأَعِدَّ لَهُ جَوَاباً قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام هَاتِ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ هَذَا آدَمُ علیه السلام أَسْجَدَ اللَّهُ لَهُ مَلَائِکَتَهُ فَهَلْ فَعَلَ بِمُحَمَّدٍ شَیْئاً مِنْ هَذَا فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ ذَلِکَ وَ لَئِنْ أَسْجَدَ اللَّهُ لآِدَمَ مَلَائِکَتَهُ فَإِنَّ سُجُودَهُمْ لَمْ یَکُنْ سُجُودَ طَاعَةٍ أَنَّهُمْ عَبَدُوا آدَمَ (3) مِنْ دُونِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَکِنِ اعْتِرَافاً لآِدَمَ بِالْفَضِیلَةِ وَ رَحْمَةً مِنَ اللَّهِ لَهُ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ أَفْضَلَ مِنْ هَذَا (4) إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ صَلَّی عَلَیْهِ فِی جَبَرُوتِهِ (5) وَ الْمَلَائِکَةَ بِأَجْمَعِهَا وَ تَعَبَّدَ الْمُؤْمِنِینَ بِالصَّلَاةِ عَلَیْهِ فَهَذِهِ زِیَادَةٌ لَهُ یَا یَهُودِیُّ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ آدَمَ علیه السلام تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْ بَعْدِ خَطِیئَتِهِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله نَزَلَ فِیهِ مَا هُوَ أَکْبَرُ مِنْ هَذَا مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ أَتَی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ (6) إِنَّ مُحَمَّداً غَیْرُ
ص: 274
مُوَافٍ الْقِیَامَةَ (1) بِوِزْرٍ وَ لَا مَطْلُوبٍ فِیهَا بِذَنْبٍ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا إِدْرِیسُ علیه السلام رَفَعَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَکَاناً عَلِیّاً وَ أَطْعَمَهُ مِنْ تُحَفِ الْجَنَّةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ قَالَ فِیهِ وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ (2) فَکَفَی بِهَذَا مِنَ اللَّهِ رِفْعَةً وَ لَئِنْ أُطْعِمَ إِدْرِیسُ مِنْ تُحَفِ الْجَنَّةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ فَإِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله أُطْعِمَ فِی الدُّنْیَا فِی حَیَاتِهِ بَیْنَمَا یَتَضَوَّرُ (3) جُوعاً فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِجَامٍ مِنَ الْجَنَّةِ فِیهِ تُحْفَةٌ فَهَلَّلَ الْجَامُ وَ هَلَّلَتِ التُّحْفَةُ فِی یَدِهِ وَ سَبَّحَا وَ کَبَّرَا وَ حَمَّدَا فَنَاوَلَهَا أَهْلَ بَیْتِهِ فَفَعَلَ الْجَامُ مِثْلَ ذَلِکَ فَهَمَّ أَنْ یُنَاوِلَهَا بَعْضُ أَصْحَابِهِ فَتَنَاوَلَهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ کُلْهَا فَإِنَّهَا تُحْفَةٌ مِنَ الْجَنَّةِ أَتْحَفَکَ اللَّهُ بِهَا وَ إِنَّهَا لَا تَصْلُحُ إِلَّا لِنَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ فَأَکَلَ صلی الله علیه و آله وَ أَکَلْنَا مَعَهُ وَ إِنِّی لَأَجِدُ حَلَاوَتَهَا سَاعَتِی هَذِهِ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَهَذَا نُوحٌ علیه السلام صَبَرَ فِی ذَاتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَعْذَرَ قَوْمَهُ إِذْ کُذِّبَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله صَبَرَ فِی ذَاتِ اللَّهِ وَ أَعْذَرَ قَوْمَهُ إِذْ کُذِّبَ وَ شُرِّدَ وَ حُصِبَ بِالْحَصَی وَ عَلَاهُ أَبُو لَهَبٍ بِسَلَا شَاةٍ (4) فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی جَابِیلَ (5) مَلَکِ الْجِبَالِ أَنْ شُقَّ الْجِبَالَ وَ انْتَهِ إِلَی أَمْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ إِنِّی قَدْ أُمِرْتُ لَکَ بِالطَّاعَةِ فَإِنْ أَمَرْتَ أَطْبَقْتُ (6) عَلَیْهِمُ الْجِبَالَ فَأَهْلَکْتُهُمْ بِهَا قَالَ صلی الله علیه و آله
ص: 275
إِنَّمَا بُعِثْتُ رَحْمَةً رَبِّ اهْدِ أُمَّتِی فَإِنَّهُمْ لَا یَعْلَمُونَ وَیْحَکَ یَا یَهُودِیُّ إِنَّ نُوحاً لَمَّا شَاهَدَ غَرَقَ قَوْمِهِ رَقَّ عَلَیْهِمْ رِقَّةَ الْقَرَابَةِ وَ أَظْهَرَ عَلَیْهِمْ شَفَقَةً فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی (1) فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ اسْمُهُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ (2) أَرَادَ جَلَّ ذِکْرُهُ أَنْ یُسَلِّیَهُ بِذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله لَمَّا عَلَنَتْ مِنْ قَوْمِهِ الْمُعَانَدَةُ (3) شَهَرَ عَلَیْهِمْ سَیْفَ النَّقِمَةِ وَ لَمْ تُدْرِکْهُ فِیهِمْ رِقَّةُ الْقَرَابَةِ وَ لَمْ یَنْظُرْ إِلَیْهِمْ بِعَیْنِ مَقْتٍ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ نُوحاً دَعَا رَبَّهُ فَهَطَلَتْ لَهُ السَّمَاءُ بِمَاءٍ مُنْهَمِرٍ (4) قَالَ لَهُ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ کَانَتْ دَعْوَتُهُ دَعْوَةَ غَضَبٍ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله هَطَلَتْ لَهُ السَّمَاءُ بِمَاءٍ مُنْهَمِرٍ رَحْمَةً إِنَّهُ صلی الله علیه و آله (5) لَمَّا هَاجَرَ إِلَی الْمَدِینَةِ أَتَاهُ أَهْلُهَا فِی یَوْمِ جُمُعَةٍ فَقَالُوا لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ احْتَبَسَ الْقَطْرُ وَ اصْفَرَّ الْعُودُ وَ تَهَافَتَ الْوَرَقُ (6) فَرَفَعَ یَدَهُ الْمُبَارَکَةَ حَتَّی رُئِیَ بَیَاضُ إِبْطَیْهِ وَ مَا تُرَی فِی السَّمَاءِ سَحَابَةٌ فَمَا بَرِحَ حَتَّی سَقَاهُمُ اللَّهُ حَتَّی إِنَّ الشَّابَّ الْمُعْجَبَ بِشَبَابِهِ لَتَهُمُّهُ نَفْسُهُ فِی الرُّجُوعِ إِلَی مَنْزِلِهِ فَمَا یَقْدِرُ مِنْ شِدَّةِ السَّیْلِ فَدَامَ أُسْبُوعاً فَأَتَوْهُ فِی الْجُمُعَةِ الثَّانِیَةِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ تَهَدَّمَتِ الْجُدُرُ وَ احْتَبَسَ الرَّکْبُ وَ السَّفْرُ فَضَحِکَ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ هَذِهِ سُرْعَةُ مَلَالَةِ ابْنِ آدَمَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ حَوَالَیْنَا وَ لَا عَلَیْنَا اللَّهُمَّ فِی أُصُولِ الشِّیحِ وَ مَرَاتِعِ الْبُقَعِ فَرُئِیَ حَوَالَیِ الْمَدِینَةِ الْمَطَرُ یَقْطُرُ قَطْراً وَ مَا یَقَعُ فِی الْمَدِینَةِ قَطْرَةٌ لِکَرَامَتِهِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا هُودٌ قَدِ انْتَصَرَ اللَّهُ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّیحِ فَهَلْ فَعَلَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله شَیْئاً مِنْ هَذَا قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ
ص: 276
مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ذِکْرُهُ انْتَصَرَ (1) لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّیحِ یَوْمَ الْخَنْدَقِ إِذْ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ رِیحاً تَذْرُو الْحَصَی وَ جُنُوداً لَمْ یَرَوْهَا فَزَادَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلَی هُودٍ بِثَمَانِیَةِ آلَافِ مَلَکٍ وَ فَضَّلَهُ عَلَی هُودٍ بِأَنَّ رِیحَ عَادٍ رِیحُ سَخَطٍ وَ رِیحَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله رِیحُ رَحْمَةٍ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها (2) قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا صَالِحاً أَخْرَجَ اللَّهُ لَهُ نَاقَةً جَعَلَهَا لِقَوْمِهِ عِبْرَةً قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ إِنَّ نَاقَةَ صَالِحٍ لَمْ تُکَلِّمْ صَالِحاً وَ لَمْ تُنَاطِقْهُ وَ لَمْ تَشْهَدْ لَهُ بِالنُّبُوَّةِ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله بَیْنَمَا نَحْنُ مَعَهُ فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ إِذَا هُوَ بِبَعِیرٍ قَدْ دَنَا ثُمَّ رَغَا (3) فَأَنْطَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ فُلَاناً اسْتَعْمَلَنِی حَتَّی کَبِرْتُ وَ یُرِیدُ نَحْرِی فَأَنَا أَسْتَعِیذُ بِکَ مِنْهُ فَأَرْسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی صَاحِبِهِ فَاسْتَوْهَبَهُ مِنْهُ فَوَهَبَهُ لَهُ وَ خَلَّاهُ وَ لَقَدْ کُنَّا مَعَهُ فَإِذَا نَحْنُ بِأَعْرَابِیٍّ مَعَهُ نَاقَةٌ لَهُ یَسُوقُهَا وَ قَدِ اسْتَسْلَمَ لِلْقَطْعِ لِمَا زُوِّرَ (4) عَلَیْهِ مِنَ الشُّهُودِ فَنَطَقَتْ لَهُ النَّاقَةُ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ فُلَاناً مِنِّی بَرِی ءٌ وَ إِنَّ الشُّهُودَ یَشْهَدُونَ عَلَیْهِ بِالزُّورِ وَ إِنَّ سَارِقِی فُلَانٌ الْیَهُودِیُّ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا إِبْرَاهِیمُ قَدْ تَیَقَّظَ بِالاعْتِبَارِ عَلَی مَعْرِفَةِ اللَّهِ تَعَالَی وَ أَحَاطَتْ دَلَالَتُهُ (5) بِعِلْمِ الْإِیمَانِ بِهِ قَالَ لَهُ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ أُعْطِیَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَفْضَلَ مِنْ ذَلِکَ قَدْ تَیَقَّظَ بِالاعْتِبَارِ عَلَی مَعْرِفَةِ اللَّهِ تَعَالَی وَ أَحَاطَتْ دَلَالَتُهُ (6) بِعِلْمِ الْإِیمَانِ بِهِ وَ تَیَقَّظَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام وَ هُوَ ابْنُ خَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله کَانَ ابْنَ سَبْعِ سِنِینَ قَدِمَ تُجَّارٌ مِنَ النَّصَارَی فَنَزَلُوا
ص: 277
بِتِجَارَتِهِمْ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ فَنَظَرَ إِلَیْهِ بَعْضُهُمْ فَعَرَفَهُ بِصِفَتِهِ وَ نَعْتِهِ وَ خَبَرِ مَبْعَثِهِ وَ آیَاتِهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا لَهُ یَا غُلَامُ مَا اسْمُکَ قَالَ مُحَمَّدٌ قَالُوا مَا اسْمُ أَبِیکَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ قَالُوا مَا اسْمُ هَذِهِ وَ أَشَارُوا بِأَیْدِیهِمْ إِلَی الْأَرْضِ قَالَ الْأَرْضُ قَالُوا فَمَا اسْمُ هَذِهِ وَ أَشَارُوا بِأَیْدِیهِمْ إِلَی السَّمَاءِ قَالَ السَّمَاءُ قَالُوا فَمَنْ رَبُّهُمَا قَالَ اللَّهُ ثُمَّ انْتَهَرَهُمْ وَ قَالَ أَ تُشَکِّکُونَنِی فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَیْحَکَ یَا یَهُودِیُّ لَقَدْ تَیَقَّظَ بِالاعْتِبَارِ عَلَی مَعْرِفَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَ کُفْرِ قَوْمِهِ إِذْ هُوَ بَیْنَهُمْ یَسْتَقْسِمُونَ بِالْأَزْلَامِ وَ یَعْبُدُونَ الْأَوْثَانَ وَ هُوَ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قَالَ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام حُجِبَ عَنْ نُمْرُودَ بِحُجُبٍ ثَلَاثَةٍ (1) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله حُجِبَ عَمَّنْ أَرَادَ قَتْلَهُ بِحُجُبٍ خَمْسَةٍ فَثَلَاثَةٌ بِثَلَاثَةٍ وَ اثْنَانِ فَضْلٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ یَصِفُ أَمْرَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا فَهَذَا الْحِجَابُ الْأَوَّلُ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَهَذَا الْحِجَابُ الثَّانِی فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (2) فَهَذَا الْحِجَابُ الثَّالِثُ ثُمَّ قَالَ وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً (3) فَهَذَا الْحِجَابُ الرَّابِعُ ثُمَّ قَالَ فَهِیَ إِلَی الْأَذْقانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ (4) فَهَذِهِ حُجُبٌ خَمْسَةٌ قَالَ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَدْ بَهَتَ الَّذِی کَفَرَ بِبُرْهَانِ نُبُوَّتِهِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَتَاهُ مُکَذِّبٌ بِالْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ هُوَ أُبَیُّ بْنُ خَلَفٍ الْجُمَحِیُّ مَعَهُ عَظْمٌ نَخِرٌ فَفَرَکَهُ (5) ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ فَأَنْطَقَ اللَّهُ مُحَمَّداً بِمُحْکَمِ آیَاتِهِ وَ بَهَتَهُ بِبُرْهَانِ نُبُوَّتِهِ فَقَالَ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ (6) فَانْصَرَفَ مَبْهُوتاً
ص: 278
قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا إِبْرَاهِیمُ (1) جَذَّ أَصْنَامَ قَوْمِهِ غَضَباً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَدْ نَکَسَ عَنِ الْکَعْبَةِ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ صَنَماً وَ نَفَاهَا مِنْ جَزِیرَةِ الْعَرَبِ وَ أَذَلَّ مَنْ عَبَدَهَا بِالسَّیْفِ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ إِبْرَاهِیمَ قَدْ أَضْجَعَ وَلَدَهُ وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ (2) فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ لَقَدْ أُعْطِیَ إِبْرَاهِیمُ بَعْدَ الْإِضْجَاعِ الْفِدَاءَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُصِیبَ بِأَفْجَعَ مِنْهُ فَجِیعَةً إِنَّهُ وَقَفَ صلی الله علیه و آله عَلَی عَمِّهِ حَمْزَةَ أَسَدِ اللَّهِ وَ أَسَدِ رَسُولِهِ وَ نَاصِرِ دِینِهِ وَ قَدْ فُرِّقَ بَیْنَ رُوحِهِ وَ جَسَدِهِ فَلَمْ یُبَیِّنْ عَلَیْهِ حُرْقَةً وَ لَمْ یُفِضْ عَلَیْهِ عِبْرَةً وَ لَمْ یَنْظُرْ إِلَی مَوْضِعِهِ مِنْ قَلْبِهِ وَ قُلُوبِ أَهْلِ بَیْتِهِ لِیُرْضِیَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِصَبْرِهِ وَ یَسْتَسْلِمَ لِأَمْرِهِ فِی جَمِیعِ الْفِعَالِ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله لَوْ لَا أَنْ تَحْزَنَ صَفِیَّةُ لَتَرَکْتُهُ حَتَّی یُحْشَرَ مِنْ بُطُونِ السِّبَاعِ وَ حَوَاصِلِ الطَّیْرِ وَ لَوْ لَا أَنْ یَکُونَ سُنَّةً بَعْدِی لَفَعَلْتُ ذَلِکَ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَدْ أَسْلَمَهُ قَوْمُهُ إِلَی الْحَرِیقِ فَصَبَرَ فَجَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّارَ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً فَهَلْ فَعَلَ بِمُحَمَّدٍ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ قَالَ لَهُ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله لَمَّا نَزَلَ بِخَیْبَرَ سَمَّتْهُ الْخَیْبَرِیَّةُ فَصَیَّرَ اللَّهُ السَّمَّ فِی جَوْفِهِ بَرْداً وَ سَلَاماً إِلَی مُنْتَهَی أَجَلِهِ فَالسَّمُّ یُحْرِقُ إِذَا اسْتَقَرَّ فِی الْجَوْفِ کَمَا أَنَّ النَّارَ تُحْرِقُ فَهَذَا مِنْ قُدْرَتِهِ لَا تُنْکِرْهُ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا یَعْقُوبُ علیه السلام أُعْظِمَ فِی الْخَیْرِ نَصِیبُهُ إِذْ جُعِلَ الْأَسْبَاطُ مِنْ سُلَالَةِ صُلْبِهِ وَ مَرْیَمُ ابْنَةُ عِمْرَانَ مِنْ بَنَاتِهِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَعْظَمُ فِی الْخَیْرِ نَصِیباً مِنْهُ إِذْ جُعِلَ فَاطِمَةُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مِنْ بَنَاتِهِ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ مِنْ حَفَدَتِهِ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ یَعْقُوبَ قَدْ صَبَرَ عَلَی فِرَاقِ وَلَدِهِ حَتَّی کَادَ یَحْرُضُ مِنَ (3) الْحُزْنِ
ص: 279
قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ کَانَ حُزْنُ یَعْقُوبَ علیه السلام حُزْناً بَعْدَهُ تَلَاقٍ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قُبِضَ وَلَدُهُ إِبْرَاهِیمُ قُرَّةُ عَیْنِهِ فِی حَیَاةٍ مِنْهُ وَ خَصَّهُ بِالاخْتِبَارِ لِیُعَظِّمَ لَهُ الِادِّخَارَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله تَحْزَنُ النَّفْسُ وَ یَجْزَعُ الْقَلْبُ وَ إِنَّا عَلَیْکَ یَا إِبْرَاهِیمُ لَمَحْزُونُونَ وَ لَا نَقُولُ مَا یُسْخِطُ الرَّبَّ فِی کُلِّ ذَلِکَ یُؤْثِرُ الرِّضَا عَنِ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ الِاسْتِسْلَامَ لَهُ فِی جَمِیعِ الْفِعَالِ فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا یُوسُفُ قَاسَی مَرَارَةَ الْفُرْقَةِ وَ حُبِسَ فِی السِّجْنِ تَوَقِّیاً لِلْمَعْصِیَةِ فَأُلْقِیَ فِی الْجُبِّ وَحِیداً قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَاسَی مَرَارَةَ الْغُرْبَةِ وَ فَارَقَ الْأَهْلَ (1) وَ الْأَوْلَادَ وَ الْمَالَ مُهَاجِراً مِنْ حَرَمِ اللَّهِ تَعَالَی وَ أَمْنِهِ فَلَمَّا رَأَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَآبَتَهُ وَ اسْتِشْعَارَهُ (2) الْحُزْنَ أَرَاهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اسْمُهُ رُؤْیَا تُوَازِی رُؤْیَا یُوسُفَ علیه السلام فِی تَأْوِیلِهَا وَ أَبَانَ لِلْعَالَمِینَ صِدْقَ تَحْقِیقِهَا فَقَالَ لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ (3) وَ لَئِنْ کَانَ یُوسُفُ علیه السلام حُبِسَ فِی السِّجْنِ فَلَقَدْ حَبَسَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَفْسَهُ فِی الشِّعْبِ ثَلَاثَ سِنِینَ وَ قَطَعَ مِنْهُ أَقَارِبُهُ وَ ذَوُو الرَّحِمِ وَ أَلْجَئُوهُ إِلَی أَضْیَقِ الْمَضِیقِ فَلَقَدْ کَادَهُمُ اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ لَهُ کَیْداً مُسْتَبِیناً (4) إِذْ بَعَثَ أَضْعَفَ خَلْقِهِ فَأَکَلَ عَهْدَهُمُ الَّذِی کَتَبُوهُ بَیْنَهُمْ فِی قَطِیعَةِ رَحِمِهِ وَ لَئِنْ کَانَ یُوسُفُ علیه السلام أُلْقِیَ فِی الْجُبِّ فَلَقَدْ حَبَسَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله نَفْسَهُ مَخَافَةَ عَدُوِّهِ فِی الْغَارِ حَتَّی قَالَ لِصَاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا (5) وَ مَدَحَهُ اللَّهُ بِذَلِکَ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَهَذَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام آتَاهُ اللَّهُ التَّوْرَاةَ الَّتِی فِیهَا حُکْمُهُ قَالَ لَهُ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُ أُعْطِیَ مُحَمَّدٌ
ص: 280
صلی الله علیه و آله سُورَةَ الْبَقَرَةِ وَ الْمَائِدَةِ بِالْإِنْجِیلِ وَ طَوَاسِینَ وَ طَهَ وَ نِصْفَ الْمُفَصَّلِ وَ الْحَوَامِیمَ بِالتَّوْرَاةِ وَ أُعْطِیَ نِصْفَ الْمُفَصَّلِ وَ التَّسَابِیحَ بِالزَّبُورِ وَ أُعْطِیَ سُورَةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ بَرَاءَةَ بِصُحُفِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ صُحُفِ مُوسَی علیه السلام وَ زَادَ اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله السَّبْعَ (1) الطِّوَالَ وَ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ هِیَ السَّبْعُ الْمَثَانِی وَ الْقُرْآنُ الْعَظِیمُ وَ أُعْطِیَ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ مُوسَی علیه السلام نَاجَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی طُورِ سَیْنَاءَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ لَقَدْ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَمَقَامُهُ فِی السَّمَاءِ مَحْمُودٌ وَ عِنْدَ مُنْتَهَی الْعَرْشِ مَذْکُورٌ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَلَقَدْ أَلْقَی اللَّهُ عَلَی مُوسَی علیه السلام مَحَبَّةً مِنْهُ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ لَقَدْ أَعْطَی اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُ لَقَدْ أَلْقَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ مَحَبَّةً مِنْهُ فَمَنْ هَذَا الَّذِی یَشْرَکُهُ فِی هَذَا الِاسْمِ إِذْ تَمَّ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ الشَّهَادَةُ فَلَا تَتِمُّ الشَّهَادَةُ إِلَّا أَنْ یُقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ یُنَادَی بِهِ عَلَی الْمَنَابِرِ فَلَا یُرْفَعُ صَوْتٌ بِذِکْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا رُفِعَ بِذِکْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَعَهُ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَلَقَدْ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی أُمِّ مُوسَی لِفَضْلِ مَنْزِلَةِ مُوسَی علیه السلام عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ لَقَدْ لَطَفَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ لِأُمِّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِأَنْ أَوْصَلَ إِلَیْهَا اسْمَهُ حَتَّی قَالَتْ أَشْهَدُ وَ الْعَالَمُونَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ مُنْتَظَرٌ
ص: 281
وَ شَهِدَ الْمَلَائِکَةُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ أَنَّهُمْ أَثْبَتُوهُ فِی الْأَسْفَارِ (1) وَ بِلُطْفٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَاقَهُ إِلَیْهَا وَ وَصَلَ (2) إِلَیْهَا اسْمَهُ لِفَضْلِ مَنْزِلَتِهِ عِنْدَهُ حَتَّی رَأَتْ فِی الْمَنَامِ أَنَّهُ قِیلَ لَهَا إِنَّ مَا فِی بَطْنِکِ سَیِّدٌ فَإِذَا وَلَدْتِهِ فَسَمِّیهِ مُحَمَّداً فَاشْتَقَّ اللَّهُ لَهُ اسْماً مِنْ أَسْمَائِهِ فَاللَّهُ مَحْمُودٌ (3) وَ هَذَا مُحَمَّدٌ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام قَدْ أَرْسَلَهُ اللَّهُ إِلَی فِرْعَوْنَ وَ أَرَاهُ الْآیَةَ الْکُبْرَی قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ أَرْسَلَهُ إِلَی فَرَاعِنَةٍ شَتَّی مِثْلَ أَبِی جَهْلِ بْنِ هِشَامٍ وَ عُتْبَةَ بْنِ رَبِیعَةَ وَ شَیْبَةَ وَ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ وَ النَّضْرِ بْنِ الْحَارِثِ وَ أُبَیِّ بْنِ خَلَفٍ وَ مُنَبِّهٍ وَ نُبَیْهٍ ابْنَیِ الْحَجَّاجِ وَ إِلَی الْخَمْسَةِ الْمُسْتَهْزِءِینَ الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ الْمَخْزُومِیِّ وَ الْعَاصِ بْنِ وَائِلٍ السَّهْمِیِّ وَ الْأَسْوَدِ بْنِ عَبْدِ یَغُوثَ الزُّهْرِیِّ وَ الْأَسْوَدِ بْنِ الْمُطَّلِبِ وَ الْحَارِثِ بْنِ الطَّلَاطِلَةِ (4) فَأَرَاهُمُ الْآیَاتِ فِی الْآفَاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی تَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ لَقَدِ انْتَقَمَ اللَّهُ لِمُوسَی علیه السلام مِنْ فِرْعَوْنَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ لَقَدِ انْتَقَمَ اللَّهُ جَلَّ اسْمُهُ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنَ الْفَرَاعِنَةِ فَأَمَّا الْمُسْتَهْزِءُونَ فَقَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ (5) فَقَتَلَ اللَّهُ خَمْسَتَهُمْ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِغَیْرِ قِتْلَةِ صَاحِبِهِ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ فَأَمَّا الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ فَمَرَّ بِنَبْلٍ لِرَجُلٍ مِنْ خُزَاعَةَ قَدْ رَاشَهُ وَ وَضَعَهُ فِی الطَّرِیقِ فَأَصَابَهُ شَظِیَّةٌ مِنْهُ فَانْقَطَعَ أَکْحَلُهُ حَتَّی أَدْمَاهُ فَمَاتَ وَ هُوَ یَقُولُ قَتَلَنِی رَبُّ مُحَمَّدٍ وَ أَمَّا الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ فَإِنَّهُ خَرَجَ فِی حَاجَةٍ لَهُ إِلَی مَوْضِعٍ فَتَدَهْدَهَ (6) تَحْتَهُ حَجَرٌ فَسَقَطَ فَتَقَطَّعَ قِطْعَةً قِطْعَةً فَمَاتَ وَ هُوَ یَقُولُ قَتَلَنِی رَبُّ مُحَمَّدٍ
ص: 282
وَ أَمَّا الْأَسْوَدُ بْنُ عَبْدِ یَغُوثَ فَإِنَّهُ خَرَجَ یَسْتَقْبِلُ ابْنَهُ زَمْعَةَ فَاسْتَظَلَّ بِشَجَرَةٍ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَأَخَذَ رَأْسَهُ فَنَطَحَ بِهِ الشَّجَرَةَ فَقَالَ لِغُلَامِهِ امْنَعْ عَنِّی هَذَا فَقَالَ مَا أَرَی أَحَداً یَصْنَعُ بِکَ شَیْئاً إِلَّا نَفْسَکَ فَقَتَلَهُ وَ هُوَ یَقُولُ قَتَلَنِی رَبُّ مُحَمَّدٍ وَ أَمَّا الْأَسْوَدُ بْنُ الْمُطَّلِبِ فَإِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله دَعَا عَلَیْهِ أَنْ یُعْمِیَ اللَّهُ بَصَرَهُ وَ أَنْ یُثْکِلَهُ وُلْدَهُ فَلَمَّا کَانَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ خَرَجَ حَتَّی صَارَ إِلَی مَوْضِعٍ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِوَرَقَةٍ خَضْرَاءَ فَضَرَبَ بِهَا وَجْهَهُ فَعَمِیَ وَ بَقِیَ حَتَّی أَثْکَلَهُ اللَّهُ وُلْدَهُ وَ أَمَّا الْحَارِثُ بْنُ الطَّلَاطِلَةِ فَإِنَّهُ خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ فِی السَّمُومِ (1) فَتَحَوَّلَ حَبَشِیّاً فَرَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ فَقَالَ أَنَا الْحَارِثُ فَغَضِبُوا عَلَیْهِ فَقَتَلُوهُ وَ هُوَ یَقُولُ قَتَلَنِی رَبُّ مُحَمَّدٍ وَ رُوِیَ أَنَّ الْأَسْوَدَ بْنَ الْحَارِثِ أَکَلَ حُوتاً مَالِحاً فَأَصَابَهُ الْعَطَشُ فَلَمْ یَزَلْ یَشْرَبُ الْمَاءَ حَتَّی انْشَقَّ بَطْنُهُ فَمَاتَ وَ هُوَ یَقُولُ قَتَلَنِی رَبُّ مُحَمَّدٍ کُلُّ ذَلِکَ فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ کَانُوا بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ نَنْتَظِرُ بِکَ إِلَی الظُّهْرِ فَإِنْ رَجَعْتَ عَنْ قَوْلِکَ وَ إِلَّا قَتَلْنَاکَ فَدَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْزِلَهُ فَأَغْلَقَ عَلَیْهِ بَابَهُ مُغْتَمّاً لِقَوْلِهِمْ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ عَنِ اللَّهِ سَاعَتَهُ (2) فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ هُوَ یَقُولُ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ (3) یَعْنِی أَظْهِرْ أَمْرَکَ لِأَهْلِ مَکَّةَ وَ ادْعُهُمْ إِلَی الْإِیمَانِ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ کَیْفَ أَصْنَعُ بِالْمُسْتَهْزِءِینَ وَ مَا أَوْعَدُونِی قَالَ لَهُ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ (4) قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ کَانُوا السَّاعَةَ بَیْنَ یَدَیَّ قَالَ قَدْ کُفِیتَهُمْ فَأَظْهَرَ أَمْرَهُ عِنْدَ ذَلِکَ وَ أَمَّا بَقِیَّتُهُمْ مِنَ الْفَرَاعِنَةِ (5) فَقُتِلُوا یَوْمَ بَدْرٍ بِالسَّیْفِ وَ هَزَمَ اللَّهُ الْجَمْعَ وَ وَلَّوُا الدُّبُرَ
ص: 283
قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام قَدْ أُعْطِیَ الْعَصَا فَکَانَتْ تَتَحَوَّلُ ثُعْبَاناً قَالَ لَهُ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ رَجُلًا کَانَ یُطَالِبُ أَبَا جَهْلِ بْنَ هِشَامٍ بِدَیْنِ ثَمَنِ جَزُورٍ قَدِ اشْتَرَاهُ فَاشْتَغَلَ عَنْهُ وَ جَلَسَ یَشْرَبُ فَطَلَبَهُ الرَّجُلُ فَلَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ الْمُسْتَهْزِءِینَ مَنْ تَطْلُبُ قَالَ عَمْرَو بْنَ هِشَامٍ یَعْنِی أَبَا جَهْلٍ لِی عَلَیْهِ دَیْنٌ قَالَ فَأَدُلُّکَ عَلَی مَنْ یَسْتَخْرِجُ الْحُقُوقَ قَالَ نَعَمْ فَدَلَّهُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ أَبُو جَهْلٍ یَقُولُ لَیْتَ لِمُحَمَّدٍ إِلَیَّ حَاجَةً فَأَسْخَرَ بِهِ وَ أَرُدَّهُ فَأَتَی الرَّجُلُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ بَلَغَنِی أَنَّ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَمْرِو بْنِ هِشَامٍ حَسَنٌ (1) وَ أَنَا أَسْتَشْفِعُ بِکَ إِلَیْهِ فَقَامَ مَعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَتَی بَابَهُ فَقَالَ لَهُ قُمْ یَا أَبَا جَهْلٍ فَأَدِّ إِلَی الرَّجُلِ حَقَّهُ وَ إِنَّمَا کَنَّاهُ أَبَا جَهْلٍ (2) ذَلِکَ الْیَوْمَ فَقَامَ مُسْرِعاً حَتَّی أَدَّی إِلَیْهِ حَقَّهُ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی مَجْلِسِهِ قَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ فَعَلْتَ ذَلِکَ فَرَقاً (3) مِنْ مُحَمَّدٍ قَالَ وَیْحَکُمْ أَعْذِرُونِی إِنَّهُ لَمَّا أَقْبَلَ رَأَیْتُ عَنْ یَمِینِهِ رِجَالًا بِأَیْدِیهِمْ حِرَابٌ تَتَلَأْلَأُ وَ عَنْ یَسَارِهِ ثُعْبَانَانِ (4) تَصْطَکُّ أَسْنَانُهُمَا وَ تَلْمَعُ النِّیرَانُ مِنْ أَبْصَارِهِمَا لَوِ امْتَنَعْتُ لَمْ آمَنْ أَنْ یَبْعَجُوا (5) بِالْحِرَابِ بَطْنِی وَ یَقْضَمَنِی الثُّعْبَانَانِ هَذَا أَکْبَرُ مِمَّا أُعْطِیَ مُوسَی علیه السلام ثُعْبَانٌ بِثُعْبَانِ مُوسَی علیه السلام وَ زَادَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله ثُعْبَاناً وَ ثَمَانِیَةَ أَمْلَاکٍ مَعَهُمُ الْحِرَابُ وَ لَقَدْ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُؤْذِی قُرَیْشاً بِالدُّعَاءِ فَقَامَ یَوْماً فَسَفَّهَ أَحْلَامَهُمْ (6) وَ عَابَ دِینَهُمْ وَ شَتَمَ أَصْنَامَهُمْ وَ ضَلَّلَ آبَاءَهُمْ فَاغْتَمُّوا مِنْ ذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ وَ اللَّهِ لَلْمَوْتُ خَیْرٌ لَنَا مِنَ الْحَیَاةِ فَلَیْسَ فِیکُمْ مَعَاشِرَ قُرَیْشٍ أَحَدٌ یَقْتُلُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَیُقْتَلَ بِهِ فَقَالُوا لَهُ لَا قَالَ فَأَنَا أَقْتُلُهُ فَإِنْ شَاءَتْ بَنُو عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَتَلُونِی بِهِ وَ إِلَّا تَرَکُونِی قَالُوا إِنَّکَ
ص: 284
إِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ اصْطَنَعْتَ إِلَی أَهْلِ الْوَادِی مَعْرُوفاً لَا تَزَالُ تُذْکَرُ بِهِ قَالَ إِنَّهُ کَثِیرُ السُّجُودِ حَوْلَ الْکَعْبَةِ فَإِذَا جَاءَ وَ سَجَدَ أَخَذْتُ حَجَراً فَشَدَخْتُهُ بِهِ فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَطَافَ بِالْبَیْتِ أُسْبُوعاً ثُمَّ صَلَّی وَ أَطَالَ السُّجُودَ فَأَخَذَ أَبُو جَهْلٍ حَجَراً فَأَتَاهُ مِنْ قِبَلِ رَأْسِهِ فَلَمَّا أَنْ قَرُبَ مِنْهُ أَقْبَلَ فَحْلٌ مِنْ قِبَلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاغِراً فَاهُ (1) نَحْوَهُ فَلَمَّا أَنْ رَآهُ أَبُو جَهْلٍ فَزِعَ مِنْهُ وَ ارْتَعَدَتْ یَدُهُ وَ طَرَحَ الْحَجَرَ فَشَدَخَ رِجْلَهُ فَرَجَعَ مُدْمًی مُتَغَیِّرَ اللَّوْنِ یُفِیضُ عَرَقاً فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ مَا رَأَیْنَا کَالْیَوْمِ (2) قَالَ وَیْحَکُمْ أَعْذِرُونِی فَإِنَّهُ أَقْبَلَ مِنْ عِنْدِهِ فَحْلٌ فَاغِراً فَاهُ فَکَادَ یَبْلَعُنِی (3) فَرَمَیْتُ بِالْحَجَرِ فَشَدَخْتُ رِجْلِی قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ مُوسَی علیه السلام قَدْ أُعْطِیَ الْیَدَ الْبَیْضَاءَ فَهَلْ فُعِلَ بِمُحَمَّدٍ شَیْ ءٌ مِنْ هَذَا قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ نُوراً کَانَ یُضِی ءُ عَنْ یَمِینِهِ حَیْثُمَا جَلَسَ وَ عَنْ یَسَارِهِ أَیْنَمَا جَلَسَ وَ کَانَ یَرَاهُ النَّاسُ کُلُّهُمْ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ مُوسَی علیه السلام قَدْ ضُرِبَ لَهُ فِی الْبَحْرِ طَرِیقٌ فَهَلْ فُعِلَ بِمُحَمَّدٍ شَیْ ءٌ مِنْ هَذَا فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا خَرَجْنَا مَعَهُ إِلَی حُنَیْنٍ فَإِذَا نَحْنُ بِوَادٍ یَشْخُبُ (4) فَقَدَّرْنَاهُ فَإِذَا هُوَ أَرْبَعَ عَشْرَةَ قَامَةً فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ الْعَدُوُّ مِنْ وَرَائِنَا وَ الْوَادِی أَمَامَنَا کَمَا قالَ أَصْحابُ مُوسی إِنَّا لَمُدْرَکُونَ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ جَعَلْتَ لِکُلِّ مُرْسَلٍ دَلَالَةً فَأَرِنِی قُدْرَتَکَ وَ رَکِبَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَعَبَرَتِ الْخَیْلُ لَا تَنْدَی (5) حَوَافِرُهَا وَ الْإِبِلُ لَا تَنْدَی أَخْفَافُهَا
ص: 285
فَرَجَعْنَا فَکَانَ فَتْحُنَا (1) قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ مُوسَی علیه السلام قَدْ أُعْطِیَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله لَمَّا نَزَلَ الْحُدَیْبِیَةَ وَ حَاصَرَهُ أَهْلُ مَکَّةَ قَدْ أُعْطِیَ أَفْضَلَ مِنْ (2) ذَلِکَ وَ ذَلِکَ أَنَّ أَصْحَابَهُ شَکَوْا إِلَیْهِ الظَّمَاءَ وَ أَصَابَهُمْ ذَلِکَ حَتَّی الْتَقَتْ خَوَاصِرُ الْخَیْلِ فَذَکَرُوا لَهُ ذَلِکَ فَدَعَا بِرَکْوَةٍ یَمَانِیَّةٍ ثُمَّ نَصَبَ یَدَهُ الْمُبَارَکَةَ فِیهَا فَتَفَرَّجَتْ مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِهِ عُیُونُ الْمَاءِ فَصَدَرْنَا (3) وَ صَدَرَتِ الْخَیْلُ رِوَاءً وَ مَلَأْنَا کُلَّ مَزَادَةٍ (4) وَ سِقَاءٍ وَ لَقَدْ کُنَّا مَعَهُ بِالْحُدَیْبِیَةِ وَ إِذَا ثَمَّ قَلِیبٌ (5) جَافَّةٌ فَأَخْرَجَ صلی الله علیه و آله سَهْماً مِنْ کِنَانَتِهِ فَنَاوَلَهُ الْبَرَاءَ بْنَ عَازِبٍ فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ بِهَذَا السَّهْمِ إِلَی تِلْکَ الْقَلِیبِ الْجَافَّةِ فَاغْرِسْهُ فِیهَا فَفَعَلَ ذَلِکَ فَتَفَجَّرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْناً مِنْ تَحْتِ السَّهْمِ وَ لَقَدْ کَانَ یَوْمُ الْمِیضَاةِ (6) عِبْرَةً وَ عَلَامَةً لِلْمُنْکِرِینَ لِنُبُوَّتِهِ کَحَجَرِ مُوسَی علیه السلام حَیْثُ دَعَا بِالْمِیضَاةِ فَنَصَبَ یَدَهُ فِیهَا فَفَاضَتْ بِالْمَاءِ وَ ارْتَفَعَ حَتَّی تَوَضَّأَ مِنْهُ ثَمَانِیَةُ آلَافِ رَجُلٍ وَ شَرِبُوا حَاجَتَهُمْ وَ سَقَوْا دَوَابَّهُمْ وَ حَمَلُوا مَا أَرَادُوا قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ مُوسَی علیه السلام قَدْ أُعْطِیَ الْمَنَّ وَ السَّلْوَی فَهَلْ فُعِلَ بِمُحَمَّدٍ نَظِیرُ هَذَا قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَلَّ لَهُ الْغَنَائِمَ وَ لِأُمَّتِهِ وَ لَمْ تَحِلَّ لِأَحَدٍ قَبْلَهُ فَهَذَا أَفْضَلُ مِنَ الْمَنِّ وَ السَّلْوَی ثُمَّ زَادَهُ أَنْ جَعَلَ النِّیَّةَ لَهُ وَ لِأُمَّتِهِ عَمَلًا صَالِحاً (7) وَ لَمْ یَجْعَلْ لِأَحَدٍ مِنَ الْأُمَمِ
ص: 286
ذَلِکَ قَبْلَهُ فَإِذَا هَمَّ أَحَدُهُمْ بِحَسَنَةٍ وَ لَمْ یَعْمَلْهَا کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَ إِنْ عَمِلَهَا کُتِبَتْ لَهُ عَشْرٌ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ مُوسَی علیه السلام قَدْ ظُلِّلَ عَلَیْهِ الْغَمَامُ قَالَ لَهُ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ قَدْ فُعِلَ ذَلِکَ لِمُوسَی علیه السلام فِی التِّیهِ وَ أُعْطِیَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَفْضَلَ مِنْ هَذَا إِنَّ الْغَمَامَةَ کَانَتْ تُظَلِّلُهُ مِنْ یَوْمَ وُلِدَ إِلَی یَوْمَ قُبِضَ فِی حَضَرِهِ وَ أَسْفَارِهِ فَهَذَا أَفْضَلُ مِمَّا أُعْطِیَ مُوسَی علیه السلام قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَهَذَا دَاوُدُ علیه السلام قَدْ أَلَانَ اللَّهُ (1) عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الْحَدِیدَ فَعَمِلَ مِنْهُ الدُّرُوعَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُ إِنَّهُ لَیَّنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الصُّمَّ الصُّخُورَ الصِّلَابَ وَ جَعَلَهَا (2) غَاراً وَ لَقَدْ غَارَتِ الصَّخْرَةُ تَحْتَ یَدِهِ بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ لِینَةً حَتَّی صَارَتْ کَهَیْئَةِ الْعَجِینِ قَدْ رَأَیْنَا ذَلِکَ وَ الْتَمَسْنَاهُ تَحْتَ رَایَتِهِ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا دَاوُدُ علیه السلام بَکَی عَلَی خَطِیئَتِهِ حَتَّی سَارَتِ الْجِبَالُ مَعَهُ لِخَوْفِهِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّهُ کَانَ إِذَا قَامَ إِلَی الصَّلَاةِ سُمِعَ لِصَدْرِهِ وَ جَوْفِهِ أَزِیزٌ کَأَزِیزِ الْمِرْجَلِ عَلَی الْأَثَافِیِّ مِنْ شِدَّةِ الْبُکَاءِ وَ قَدْ آمَنَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ عِقَابِهِ فَأَرَادَ أَنْ یَتَخَشَّعَ لِرَبِّهِ بِبُکَائِهِ وَ یَکُونَ إِمَاماً لِمَنِ اقْتَدَی بِهِ وَ لَقَدْ قَامَ صلی الله علیه و آله عَشْرَ سِنِینَ عَلَی أَطْرَافِ أَصَابِعِهِ حَتَّی تَوَرَّمَتْ قَدَمَاهُ وَ اصْفَرَّ وَجْهُهُ یَقُومُ اللَّیْلَ أَجْمَعَ حَتَّی عُوتِبَ فِی ذَلِکَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی (3) بَلْ لِتَسْعَدَ بِهِ وَ لَقَدْ کَانَ یَبْکِی حَتَّی یُغْشَی عَلَیْهِ فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَیْسَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ غَفَرَ لَکَ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ قَالَ بَلَی أَ فَلَا أَکُونُ عَبْداً شَکُوراً وَ لَئِنْ سَارَتِ الْجِبَالُ وَ سَبَّحَتْ مَعَهُ لَقَدْ عَمِلَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِذْ کُنَّا مَعَهُ عَلَی جَبَلِ
ص: 287
حِرَاءَ إِذْ تَحَرَّکَ الْجَبَلُ فَقَالَ لَهُ قِرَّ فَلَیْسَ عَلَیْکَ (1) إِلَّا نَبِیٌّ وَ صِدِّیقٌ شَهِیدٌ فَقَرَّ الْجَبَلُ مُجِیباً لِأَمْرِهِ وَ مُنْتَهِیاً إِلَی طَاعَتِهِ وَ لَقَدْ مَرَرْنَا مَعَهُ بِجَبَلٍ وَ إِذَا الدُّمُوعُ تَخْرُجُ مِنْ بَعْضِهِ فَقَالَ لَهُ (2) مَا یُبْکِیکَ یَا جَبَلُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَانَ الْمَسِیحُ مَرَّ بِی وَ هُوَ یُخَوِّفُ النَّاسَ بِنَارٍ (3) وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ فَأَنَا أَخَافُ أَنْ أَکُونَ مِنْ تِلْکَ الْحِجَارَةِ قَالَ لَهُ لَا تَخَفْ تِلْکَ حِجَارَةُ (4) الْکِبْرِیتِ فَقَرَّ الْجَبَلُ وَ سَکَنَ وَ هَدَأَ وَ أَجَابَ لِقَوْلِهِ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا سُلَیْمَانُ علیه السلام أُعْطِیَ مُلْکاً لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّهُ هَبَطَ إِلَیْهِ مَلَکٌ لَمْ یَهْبِطْ إِلَی الْأَرْضِ قَبْلَهُ وَ هُوَ مِیکَائِیلُ فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ عِشْ مَلِکاً مُنْعَماً وَ هَذِهِ مَفَاتِیحُ خَزَائِنِ الْأَرْضِ مَعَکَ وَ تَسِیرُ (5) مَعَکَ جِبَالُهَا ذَهَباً وَ فِضَّةً وَ لَا یَنْقُصُ لَکَ فِیمَا ادُّخِرَ (6) لَکَ فِی الْآخِرَةِ شَیْ ءٌ فَأَوْمَأَ إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام وَ کَانَ خَلِیلَهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَأَشَارَ إِلَیْهِ أَنْ تَوَاضَعْ فَقَالَ بَلْ أَعِیشُ نَبِیّاً عَبْداً آکُلُ یَوْماً وَ لَا آکُلُ یَوْمَیْنِ وَ أَلْحَقُ بِإِخْوَانِی مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مِنْ قَبْلِی فَزَادَهُ اللَّهُ تَعَالَی الْکَوْثَرَ وَ أَعْطَاهُ الشَّفَاعَةَ وَ ذَلِکَ أَعْظَمُ مِنْ مُلْکِ الدُّنْیَا مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی آخِرِهَا سَبْعِینَ مَرَّةً وَ وَعَدَهُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَقْعَدَهُ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی الْعَرْشِ فَهَذَا أَفْضَلُ مِمَّا أُعْطِیَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا سُلَیْمَانُ علیه السلام قَدْ سُخِّرَتْ لَهُ الرِّیَاحُ فَسَارَتْ بِهِ فِی بِلَادِهِ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّهُ أُسْرِیَ بِهِ مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی مَسِیرَةَ شَهْرٍ وَ عُرِجَ بِهِ فِی مَلَکُوتِ
ص: 288
السَّمَاوَاتِ مَسِیرَةَ خَمْسِینَ أَلْفَ عَامٍ فِی أَقَلَّ مِنْ ثُلُثِ لَیْلَةٍ حَتَّی انْتَهَی إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ فَ دَنا بِالْعِلْمِ فَتَدَلَّی فَدُلِّیَ لَهُ مِنَ الْجَنَّةِ رَفْرَفٌ أَخْضَرُ وَ غَشِیَ النُّورُ بَصَرَهُ فَرَأَی عَظَمَةَ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِفُؤَادِهِ وَ لَمْ یَرَهَا بِعَیْنِهِ فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ بَیْنَهَا وَ بَیْنَهُ أَوْ أَدْنی فَأَوْحی (1) إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی فَکَانَ فِیمَا أَوْحَی إِلَیْهِ الْآیَةُ الَّتِی فِی سُورَةِ الْبَقَرَةِ قَوْلُهُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ کَانَتِ الْآیَةُ قَدْ عُرِضَتْ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ مِنْ لَدُنْ آدَمَ علیه السلام إِلَی أَنْ بَعَثَ اللَّهُ تَبَارَکَ اسْمُهُ مُحَمَّداً وَ عُرِضَتْ عَلَی الْأُمَمِ فَأَبَوْا أَنْ یَقْبَلُوهَا مِنْ ثِقْلِهَا وَ قَبِلَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَرَضَهَا عَلَی أُمَّتِهِ فَقَبِلُوهَا فَلَمَّا رَأَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْهُمُ الْقَبُولَ عَلِمَ أَنَّهُمْ لَا یُطِیقُونَهَا فَلَمَّا أَنْ صَارَ إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ کَرَّرَ عَلَیْهِ الْکَلَامَ لِیُفْهِمَهُ فَقَالَ آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ فَأَجَابَ صلی الله علیه و آله مُجِیباً عَنْهُ وَ عَنْ أُمَّتِهِ فَقَالَ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ فَقَالَ جَلَّ ذِکْرُهُ لَهُمُ الْجَنَّةُ وَ الْمَغْفِرَةُ عَلَی أَنْ فَعَلُوا ذَلِکَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمَّا إِذْ فَعَلْتَ (2) بِنَا ذَلِکَ فَ غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ یَعْنِی الْمَرْجِعَ فِی الْآخِرَةِ قَالَ فَأَجَابَهُ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ قَدْ فَعَلْتُ ذَلِکَ بِکَ وَ بِأُمَّتِکَ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَّا إِذْ (3) قَبِلْتَ الْآیَةَ بِتَشْدِیدِهَا وَ عِظَمِ مَا فِیهَا وَ قَدْ عَرَضْتُهَا عَلَی الْأُمَمِ فَأَبَوْا أَنْ یَقْبَلُوهَا وَ قَبِلَتْهَا أُمَّتُکَ فَحَقَّ عَلَیَّ أَنْ أَرْفَعَهَا عَنْ أُمَّتِکَ فَقَالَ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ مِنْ خَیْرٍ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ مِنْ شَرٍّ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ أَمَّا إِذْ فَعَلْتَ ذَلِکَ بِی وَ بِأُمَّتِی فَزِدْنِی قَالَ سَلْ قَالَ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَسْتُ أُؤَاخِذُ أُمَّتَکَ بِالنِّسْیَانِ وَ الْخَطَإِ لِکَرَامَتِکَ عَلَیَّ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْتُ عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ الْعَذَابِ وَ قَدْ رَفَعْتُ ذَلِکَ عَنْ أُمَّتِکَ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا أَخْطَئُوا أُخِذُوا بِالْخَطَإِ وَ عُوقِبُوا عَلَیْهِ وَ قَدْ رَفَعْتُ ذَلِکَ عَنْ أُمَّتِکَ لِکَرَامَتِکَ عَلَیَ
ص: 289
فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ إِذْ أَعْطَیْتَنِی ذَلِکَ فَزِدْنِی فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ سَلْ قَالَ رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا یَعْنِی بِالْإِصْرِ الشَّدَائِدَ الَّتِی کَانَتْ عَلَی مَنْ کَانَ قَبْلَنَا فَأَجَابَهُ اللَّهُ إِلَی ذَلِکَ فَقَالَ تَبَارَکَ اسْمُهُ قَدْ رَفَعْتُ عَنْ أُمَّتِکَ الْآصَارَ الَّتِی کَانَتْ عَلَی الْأُمَمِ السَّالِفَةِ کُنْتُ لَا أَقْبَلُ صَلَاتَهُمْ إِلَّا فِی بِقَاعٍ مِنَ الْأَرْضِ مَعْلُومَةٍ (1) اخْتَرْتُهَا لَهُمْ وَ إِنْ بَعُدَتْ وَ قَدْ جَعَلْتُ الْأَرْضَ کُلَّهَا لِأُمَّتِکَ مَسْجِداً وَ طَهُوراً فَهَذِهِ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَی الْأُمَمِ قَبْلَکَ فَرَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا أَصَابَهُمْ أَذًی مِنْ نَجَاسَةٍ قَرَضُوهَا مِنْ أَجْسَادِهِمْ وَ قَدْ جَعَلْتُ الْمَاءَ لِأُمَّتِکَ طَهُوراً فَهَذِهِ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَرَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ تَحْمِلُ قَرَابِینَهَا عَلَی أَعْنَاقِهَا إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَمَنْ قَبِلْتُ ذَلِکَ مِنْهُ أَرْسَلْتُ عَلَیْهِ نَاراً فَأَکَلَتْهُ فَرَجَعَ مَسْرُوراً وَ مَنْ لَمْ أَقْبَلْ ذَلِکَ مِنْهُ رَجَعَ مَثْبُوراً (2) وَ قَدْ جَعَلْتُ قُرْبَانَ أُمَّتِکَ فِی بُطُونِ فُقَرَائِهَا وَ مَسَاکِینِهَا فَمَنْ قَبِلْتُ ذَلِکَ مِنْهُ أَضْعَفْتُ ذَلِکَ لَهُ أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً وَ مَنْ لَمْ أَقْبَلْ ذَلِکَ مِنْهُ رَفَعْتُ عَنْهُ عُقُوبَاتِ الدُّنْیَا وَ قَدْ رَفَعْتُ ذَلِکَ عَنْ أُمَّتِکَ وَ هِیَ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَی مَنْ کَانَ قَبْلَکَ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ صَلَوَاتُهَا مَفْرُوضَةٌ عَلَیْهَا فِی ظُلَمِ اللَّیْلِ وَ أَنْصَافِ النَّهَارِ وَ هِیَ مِنَ الشَّدَائِدِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَرَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ فَرَضْتُ عَلَیْهِمْ صَلَاتَهُمْ فِی أَطْرَافِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فِی (3) أَوْقَاتِ نَشَاطِهِمْ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ قَدْ فَرَضْتُ عَلَیْهِمْ خَمْسِینَ صَلَاةً فِی خَمْسِینَ وَقْتاً وَ هِیَ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَرَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ جَعَلْتُهَا خَمْساً فِی خَمْسَةِ أَوْقَاتٍ وَ هِیَ إِحْدَی وَ خَمْسُونَ رَکْعَةً وَ جَعَلْتُ لَهُمْ أَجْرَ خَمْسِینَ صَلَاةً وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ حَسَنَتُهُمْ بِحَسَنَةٍ وَ سَیِّئَتُهُمْ بِسَیِّئَةٍ وَ هِیَ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَرَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ جَعَلْتُ الْحَسَنَةَ بِعَشَرَةٍ وَ السَّیِّئَةَ بِوَاحِدَةٍ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا نَوَی أَحَدُهُمْ حَسَنَةً ثُمَّ لَمْ یَعْمَلْهَا لَمْ تُکْتَبْ لَهُ وَ إِنْ عَمِلَهَا کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَ إِنَّ أُمَّتَکَ إِذَا هَمَّ أَحَدُهُمْ بِحَسَنَةٍ ثُمَّ لَمْ یَعْمَلْهَا کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَ إِنْ عَمِلَهَا کُتِبَتْ لَهُ عَشْراً وَ هِیَ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَرَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ کَانَتِ
ص: 290
الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا هَمَّ أَحَدُهُمْ بِسَیِّئَةٍ ثُمَّ لَمْ یَعْمَلْهَا لَمْ تُکْتَبْ عَلَیْهِ وَ إِنْ عَمِلَهَا کُتِبَتْ عَلَیْهِ سَیِّئَةٌ وَ إِنَّ أُمَّتَکَ إِذَا هَمَّ أَحَدُهُمْ بِسَیِّئَةٍ ثُمَّ لَمْ یَعْمَلْهَا کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَ هَذِهِ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَرَفَعْتُ ذَلِکَ عَنْ أُمَّتِکَ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ إِذَا أَذْنَبُوا کَتَبْتُ ذُنُوبَهُمْ عَلَی أَبْوَابِهِمْ وَ جَعَلْتُ تَوْبَتَهُمْ مِنَ الذُّنُوبِ أَنْ حَرَّمْتُ عَلَیْهِمْ بَعْدَ التَّوْبَةِ أَحَبَّ الطَّعَامِ إِلَیْهِمْ وَ قَدْ رَفَعْتُ ذَلِکَ عَنْ أُمَّتِکَ وَ جَعَلْتُ ذُنُوبَهُمْ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ وَ جَعَلْتُ عَلَیْهِمْ سُتُوراً کَثِیفَةً وَ قَبِلْتُ تَوْبَتَهُمْ بِلَا عُقُوبَةٍ وَ لَا أُعَاقِبُهُمْ بِأَنْ أُحَرِّمَ عَلَیْهِمْ أَحَبَّ الطَّعَامِ إِلَیْهِمْ وَ کَانَتِ الْأُمَمُ السَّالِفَةُ یَتُوبُ أَحَدُهُمْ مِنَ الذَّنْبِ الْوَاحِدِ مِائَةَ سَنَةٍ أَوْ ثَمَانِینَ سَنَةً أَوْ خَمْسِینَ سَنَةً ثُمَّ لَا أَقْبَلُ تَوْبَتَهُ دُونَ أَنْ أُعَاقِبَهُ فِی الدُّنْیَا بِعُقُوبَةٍ وَ هِیَ مِنَ الْآصَارِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَرَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ وَ إِنَّ الرَّجُلَ مِنْ أُمَّتِکَ لَیُذْنِبُ عِشْرِینَ سَنَةً أَوْ ثَلَاثِینَ سَنَةً أَوْ أَرْبَعِینَ سَنَةً أَوْ مِائَةَ سَنَةٍ ثُمَّ یَتُوبُ وَ یَنْدَمُ طَرْفَةَ عَیْنٍ فَأَغْفِرُ لَهُ ذَلِکَ کُلَّهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ إِذْ أَعْطَیْتَنِی (1) ذَلِکَ کُلَّهُ فَزِدْنِی قَالَ سَلْ قَالَ رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ قَالَ تَبَارَکَ اسْمُهُ قَدْ فَعَلْتُ ذَلِکَ بِأُمَّتِکَ وَ قَدْ رَفَعْتُ عَنْهُمْ عِظَمَ (2) بَلَایَا الْأُمَمِ وَ ذَلِکَ حُکْمِی فِی جَمِیعِ الْأُمَمِ أَنْ لَا أُکَلِّفَ خَلْقاً فَوْقَ طَاقَتِهِمْ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ فَعَلْتُ ذَلِکَ بِتَائِبِی أُمَّتِکَ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ (3) قَالَ اللَّهُ عَزَّ اسْمُهُ إِنَّ أُمَّتَکَ فِی الْأَرْضِ کَالشَّامَةِ (4) الْبَیْضَاءِ فِی الثَّوْرِ الْأَسْوَدِ هُمُ الْقَادِرُونَ وَ هُمُ الْقَاهِرُونَ یَسْتَخْدِمُونَ وَ لَا یُسْتَخْدَمُونَ لِکَرَامَتِکَ عَلَیَّ وَ حَقٌّ عَلَیَّ أَنْ أُظْهِرَ دِینَکَ عَلَی الْأَدْیَانِ حَتَّی لَا یَبْقَی فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا دِینٌ إِلَّا دِینُکَ أَوْ یُؤَدُّونَ إِلَی أَهْلِ دِینِکَ الْجِزْیَةَ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا سُلَیْمَانُ علیه السلام سُخِّرَتْ لَهُ الشَّیَاطِینُ یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ
ص: 291
قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ لَقَدْ أُعْطِیَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَفْضَلَ مِنْ هَذَا إِنَّ الشَّیَاطِینَ سُخِّرَتْ لِسُلَیْمَانَ علیه السلام وَ هِیَ مُقِیمَةٌ عَلَی کُفْرِهَا وَ قَدْ سُخِّرَتْ لِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الشَّیَاطِینُ بِالْإِیمَانِ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ الْجِنُّ التِّسْعَةُ مِنْ أَشْرَافِهِمْ مِنْ جِنِّ نَصِیبِینَ وَ الْیَمَنِ مِنْ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَامِرٍ (1) مِنَ الْأَحِجَّةِ (2) مِنْهُمْ شضاه وَ مضاه (3) وَ الهملکان وَ الْمَرْزُبَانُ وَ المازمان وَ نضاه وَ هَاصِبٌ وَ هَاضِبٌ (4) وَ عَمْرٌو وَ هُمُ الَّذِینَ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ اسْمُهُ فِیهِمْ وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ وَ هُمُ التِّسْعَةُ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ (5) فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ الْجِنُّ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِبَطْنِ النَّخْلِ فَاعْتَذَرُوا بِ أَنَّهُمْ ظَنُّوا کَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً وَ لَقَدْ أَقْبَلَ إِلَیْهِ أَحَدٌ وَ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنْهُمْ فَبَایَعُوهُ عَلَی الصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ نُصْحِ الْمُسْلِمِینَ فَاعْتَذَرُوا بِأَنَّهُمْ قَالُوا عَلَی اللَّهِ شَطَطاً وَ هَذَا أَفْضَلُ مِمَّا أُعْطِیَ سُلَیْمَانُ علیه السلام سُبْحَانَ مَنْ سَخَّرَهَا لِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بَعْدَ أَنْ کَانَتْ تَتَمَرَّدُ وَ تَزْعُمُ أَنَّ لِلَّهِ وَلَداً فَلَقَدْ شَمِلَ مَبْعَثُهُ (6) مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ مَا لَا یُحْصَی قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَهَذَا یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا علیه السلام یُقَالُ إِنَّهُ أُوتِیَ الْحُکْمَ صَبِیّاً وَ الْحِلْمَ وَ الْفَهْمَ (7) وَ إِنَّهُ کَانَ یَبْکِی مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ وَ کَانَ یُوَاصِلُ الصَّوْمَ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ یَحْیَی بْنَ زَکَرِیَّا کَانَ فِی عَصْرٍ لَا أَوْثَانَ فِیهِ وَ لَا جَاهِلِیَّةَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُوتِیَ الْحُکْمَ وَ الْفَهْمَ صَبِیّاً بَیْنَ عَبَدَةِ الْأَوْثَانِ وَ حِزْبِ الشَّیْطَانِ وَ لَمْ یَرْغَبْ لَهُمْ فِی صَنَمٍ قَطُّ وَ لَمْ یَنْشَطْ لِأَعْیَادِهِمْ وَ لَمْ یُرَ مِنْهُ کَذِبٌ قَطُّ صلی الله علیه و آله
ص: 292
وَ کَانَ أَمِیناً صَدُوقاً حَلِیماً وَ کَانَ یُوَاصِلُ صَوْمَ الْأُسْبُوعِ وَ الْأَقَلِّ وَ الْأَکْثَرِ فَیُقَالُ لَهُ فِی ذَلِکَ فَیَقُولُ إِنِّی لَسْتُ کَأَحَدِکُمْ إِنِّی أَظَلُّ عِنْدَ رَبِّی فَیُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِی وَ کَانَ یَبْکِی صلی الله علیه و آله حَتَّی یَبْتَلَّ مُصَلَّاهُ خَشْیَةً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ غَیْرِ جُرْمٍ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ هَذَا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام یَزْعُمُونَ أَنَّهُ تَکَلَّمَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله سَقَطَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ وَاضِعاً یَدَهُ الْیُسْرَی عَلَی الْأَرْضِ وَ رَافِعاً یَدَهُ الْیُمْنَی إِلَی السَّمَاءِ یُحَرِّکُ شَفَتَیْهِ بِالتَّوْحِیدِ وَ بَدَا مِنْ فِیهِ نُورٌ رَأَی أَهْلُ مَکَّةَ مِنْهُ قُصُورَ بُصْرَی (1) مِنَ الشَّامِ وَ مَا یَلِیهَا وَ الْقُصُورَ الْحُمْرَ مِنْ أَرْضِ الْیَمَنِ وَ مَا یَلِیهَا وَ الْقُصُورَ الْبِیضَ مِنْ إِصْطَخْرَ وَ مَا یَلِیهَا وَ لَقَدْ أَضَاءَتِ الدُّنْیَا لَیْلَةَ وُلِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَتَّی فَزِعَتِ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ الشَّیَاطِینُ وَ قَالُوا حَدَثَ فِی الْأَرْضِ حَدَثٌ وَ لَقَدْ رُئِیَتِ الْمَلَائِکَةُ لَیْلَةَ وُلِدَ تَصْعَدُ وَ تَنْزِلُ وَ تُسَبِّحُ وَ تُقَدِّسُ وَ تَضْطَرِبُ النُّجُومُ وَ تَتَسَاقَطُ عَلَامَةً (2) لِمِیلَادِهِ وَ لَقَدْ هَمَّ إِبْلِیسُ بِالظَّعْنِ فِی السَّمَاءِ لِمَا رَأَی مِنَ الْأَعَاجِیبِ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ وَ کَانَ لَهُ مَقْعَدٌ فِی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ وَ الشَّیَاطِینُ یَسْتَرِقُونَ السَّمْعَ فَلَمَّا رَأَوُا الْأَعَاجِیبَ أَرَادُوا أَنْ یَسْتَرِقُوا السَّمْعَ فَإِذَا هُمْ قَدْ حُجِبُوا مِنَ السَّمَاوَاتِ کُلِّهَا وَ رُمُوا بِالشُّهُبِ دَلَالَةً لِنُبُوَّتِهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ عِیسَی یَزْعُمُونَ أَنَّهُ قَدْ أَبْرَأَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ (3) أَبْرَأَ ذَا الْعَاهَةِ مِنْ عَاهَتِهِ فَبَیْنَمَا هُوَ جَالِسٌ صلی الله علیه و آله إِذْ سَأَلَ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُ قَدْ صَارَ مِنَ الْبَلَاءِ کَهَیْئَةِ الْفَرْخِ لَا رِیشَ عَلَیْهِ (4) فَأَتَاهُ صلی الله علیه و آله فَإِذَا هُوَ کَهَیْئَةِ الْفَرْخِ مِنْ شِدَّةِ الْبَلَاءِ فَقَالَ قَدْ کُنْتَ تَدْعُو فِی صِحَّتِکَ دُعَاءً قَالَ نَعَمْ کُنْتُ أَقُولُ یَا رَبِّ أَیُّمَا عُقُوبَةٍ أَنْتَ مُعَاقِبِی
ص: 293
بِهَا فِی الْآخِرَةِ فَعَجِّلْهَا لِی فِی الدُّنْیَا فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَلَا قُلْتَ اللَّهُمَّ آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ فَقَالَهَا (1) فَکَأَنَّمَا نَشِطَ مِنْ عِقَالٍ وَ قَامَ صَحِیحاً وَ خَرَجَ مَعَنَا وَ لَقَدْ أَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ جُهَیْنَةَ أَجْذَمُ یَتَقَطَّعُ مِنَ الْجُذَامِ فَشَکَا إِلَیْهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَ قَدَحاً مِنْ مَاءٍ فَتَفَلَ فِیهِ ثُمَّ قَالَ امْسَحْ بِهِ جَسَدَکَ فَفَعَلَ فَبَرَأَ حَتَّی لَمْ یُوجَدْ فِیهِ شَیْ ءٌ وَ لَقَدْ أَتَی الْعَرَبِیُّ (2) أَبْرَصَ فَتَفَلَ مِنْ فِیهِ عَلَیْهِ فَمَا قَامَ مِنْ عِنْدِهِ إِلَّا صَحِیحاً وَ لَئِنْ زَعَمْتَ أَنَّ عِیسَی علیه السلام أَبْرَأَ ذَوِی الْعَاهَاتِ مِنْ عَاهَاتِهِمْ فَإِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بَیْنَمَا هُوَ فِی بَعْضِ أَصْحَابِهِ إِذَا هُوَ بِامْرَأَةٍ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ ابْنِی قَدْ أَشْرَفَ عَلَی حِیَاضِ الْمَوْتِ کُلَّمَا أَتَیْتُهُ بِطَعَامٍ وَقَعَ عَلَیْهِ التَّثَاؤُبُ فَقَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قُمْنَا مَعَهُ فَلَمَّا أَتَیْنَاهُ قَالَ لَهُ جَانِبْ (3) یَا عَدُوَّ اللَّهِ وَلِیَّ اللَّهِ فَأَنَا رَسُولُ اللَّهِ فَجَانَبَهُ الشَّیْطَانُ فَقَامَ صَحِیحاً وَ هُوَ مَعَنَا فِی عَسْکَرِنَا وَ لَئِنْ زَعَمْتَ أَنَّ عِیسَی علیه السلام أَبْرَأَ الْعُمْیَانَ فَإِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله قَدْ فَعَلَ مَا هُوَ أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ (4) إِنَّ قَتَادَةَ بْنَ رِبْعِیٍّ کَانَ رَجُلًا صَبِیحاً فَلَمَّا أَنْ کَانَ یَوْمُ أُحُدٍ أَصَابَتْهُ طَعْنَةٌ فِی عَیْنِهِ فَبَدَرَتْ (5) حَدَقَتُهُ فَأَخَذَهَا بِیَدِهِ ثُمَّ أَتَی بِهَا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ امْرَأَتِی الْآنَ تُبْغِضُنِی فَأَخَذَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ یَدِهِ ثُمَّ وَضَعَهَا مَکَانَهَا فَلَمْ تَکُنْ تُعْرَفُ إِلَّا بِفَضْلِ حُسْنِهَا وَ فَضْلِ ضَوْئِهَا عَلَی الْعَیْنِ الْأُخْرَی وَ لَقَدْ جُرِحَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَتِیکٍ وَ بَانَتْ یَدُهُ یَوْمَ ابْنِ أَبِی الْحُقَیْقِ فَجَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَیْلًا فَمَسَحَ عَلَیْهِ (6) یَدَهُ فَلَمْ تَکُنْ تُعْرَفُ مِنَ الْیَدِ الْأُخْرَی
ص: 294
وَ لَقَدْ أَصَابَ مُحَمَّدَ بْنَ مَسْلَمَةَ یَوْمَ کَعْبِ بْنِ الْأَشْرَفِ مِثْلُ ذَلِکَ فِی عَیْنِهِ وَ یَدِهِ فَمَسَحَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ تَسْتَبِینَا وَ لَقَدْ أَصَابَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ أُنَیْسٍ مِثْلُ ذَلِکَ فِی عَیْنِهِ فَمَسَحَهَا فَمَا عُرِفَتْ مِنَ الْأُخْرَی فَهَذِهِ کُلُّهَا دَلَالَةٌ لِنُبُوَّتِهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ عِیسَی یَزْعُمُونَ أَنَّهُ قَدْ أَحْیَا الْمَوْتَی بِإِذْنِ اللَّهِ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ ذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله سَبَّحَتْ فِی یَدِهِ تِسْعُ حَصَیَاتٍ تُسْمَعُ نَغَمَاتُهَا فِی جُمُودِهَا وَ لَا رُوحَ فِیهَا لِتَمَامِ حُجَّةِ نُبُوَّتِهِ وَ لَقَدْ کَلَّمَتْهُ الْمَوْتَی مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِمْ وَ اسْتَغَاثُوهُ مِمَّا خَافُوا مِنْ تَبِعَتِهِ (1) وَ لَقَدْ صَلَّی بِأَصْحَابِهِ ذَاتَ یَوْمٍ فَقَالَ مَا هَاهُنَا مِنْ بَنِی النَّجَّارِ أَحَدٌ وَ صَاحِبُهُمْ مُحْتَبَسٌ عَلَی بَابِ الْجَنَّةِ بِثَلَاثَةِ دَرَاهِمَ لِفُلَانٍ الْیَهُودِیِّ وَ کَانَ شَهِیداً وَ لَئِنْ زَعَمْتَ أَنَّ عِیسَی علیه السلام کَلَّمَ الْمَوْتَی فَلَقَدْ کَانَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَا هُوَ أَعْجَبُ مِنْ هَذَا إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا نَزَلَ بِالطَّائِفِ وَ حَاصَرَ أَهْلَهَا بَعَثُوا إِلَیْهِ بِشَاةٍ مَسْلُوخَةٍ مَطْلِیَّةٍ بِسَمٍّ (2) فَنَطَقَ الذِّرَاعُ مِنْهَا فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَا تَأْکُلْنِی فَإِنِّی مَسْمُومَةٌ فَلَوْ کَلَّمَتْهُ الْبَهِیمَةُ وَ هِیَ حَیَّةٌ لَکَانَتْ مِنْ أَعْظَمِ حُجَجِ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ عَلَی الْمُنْکِرِینَ لِنُبُوَّتِهِ فَکَیْفَ وَ قَدْ کَلَّمَتْهُ مِنْ بَعْدِ ذَبْحٍ وَ سَلْخٍ وَ شَیٍّ (3) وَ لَقَدْ کَانَ صلی الله علیه و آله یَدْعُو بِالشَّجَرَةِ فَتُجِیبُهُ وَ تُکَلِّمُهُ الْبَهِیمَةُ وَ تُکَلِّمُهُ السِّبَاعُ وَ تَشْهَدُ لَهُ بِالنُّبُوَّةِ وَ تُحَذِّرُهُمْ عِصْیَانَهُ فَهَذَا أَکْثَرُ مِمَّا أُعْطِیَ عِیسَی علیه السلام قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ إِنَّ عِیسَی یَزْعُمُونَ أَنَّهُ أَنْبَأَ قَوْمَهُ بِمَا یَأْکُلُونَ وَ مَا یَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِهِمْ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَعَلَ مَا هُوَ أَکْثَرُ مِنْ هَذَا (4) إِنَ
ص: 295
عِیسَی علیه السلام أَنْبَأَ قَوْمَهُ بِمَا کَانَ مِنْ وَرَاءِ حَائِطٍ وَ مُحَمَّدٌ أَنْبَأَ عَنْ مُؤْتَةَ (1) وَ هُوَ عَنْهَا غَائِبٌ وَ وَصَفَ حَرْبَهُمْ وَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنْهُمْ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ مَسِیرَةُ شَهْرٍ وَ کَانَ یَأْتِیهِ الرَّجُلُ یُرِیدُ أَنْ یَسْأَلَهُ عَنْ شَیْ ءٍ فَیَقُولُ صلی الله علیه و آله تَقُولُ أَوْ أَقُولُ فَیَقُولُ بَلْ قُلْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَیَقُولُ جِئْتَنِی فِی کَذَا وَ کَذَا حَتَّی یَفْرُغَ مِنْ حَاجَتِهِ وَ لَقَدْ کَانَ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُ أَهْلَ مَکَّةَ بِأَسْرَارِهِمْ بِمَکَّةَ حَتَّی لَا یَتْرُکَ مِنْ أَسْرَارِهِمْ (2) شَیْئاً مِنْهَا مَا کَانَ بَیْنَ صَفْوَانَ بْنِ أُمَیَّةَ وَ بَیْنَ عُمَیْرِ بْنِ وَهْبٍ إِذْ أَتَاهُ عُمَیْرٌ فَقَالَ جِئْتُ فِی فَکَاکِ ابْنِی فَقَالَ لَهُ کَذِبْتَ بَلْ قُلْتَ لِصَفْوَانَ وَ قَدِ اجْتَمَعْتُمْ فِی الْحَطِیمِ وَ ذَکَرْتُمْ قَتْلَی بَدْرٍ وَ اللَّهِ لَلْمَوْتُ خَیْرٌ لَنَا مِنَ الْبَقَاءِ (3) مَعَ مَا صَنَعَ مُحَمَّدٌ بِنَا وَ هَلْ حَیَاةٌ بَعْدَ أَهْلِ الْقَلِیبِ فَقُلْتَ أَنْتَ لَوْ لَا عِیَالِی وَ دَیْنٌ عَلَیَّ لَأَرَحْتُکَ مِنْ مُحَمَّدٍ فَقَالَ صَفْوَانُ عَلَیَّ أَنْ أَقْضِیَ دَیْنَکَ وَ أَنْ أَجْعَلَ بَنَاتِکَ مَعَ بَنَاتِی یُصِیبُهُنَّ مَا یُصِیبُهُنَّ مِنْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ فَقُلْتَ أَنْتَ فَاکْتُمْهَا عَلَیَّ وَ جَهِّزْنِی حَتَّی أَذْهَبَ فَأَقْتُلَهُ فَجِئْتَ لِتَقْتُلَنِی فَقَالَ صَدَقْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَشْبَاهُ هَذَا مِمَّا لَا یُحْصَی قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ عِیسَی یَزْعُمُونَ أَنَّهُ خُلِقَ (4) مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَیَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَدْ فَعَلَ مَا هُوَ شَبِیهٌ بِهَذَا إِذْ أَخَذَ (5) یَوْمَ حُنَیْنٍ حَجَراً فَسَمِعْنَا لِلْحَجَرِ تَسْبِیحاً وَ تَقْدِیساً ثُمَّ قَالَ لِلْحَجَرِ انْفَلِقْ فَانْفَلَقَ ثَلَاثَ فِلَقٍ نَسْمَعُ لِکُلِّ فِلْقَةٍ مِنْهَا تَسْبِیحاً لَا یُسْمَعُ لِلْأُخْرَی وَ لَقَدْ بَعَثَ إِلَی شَجَرَةٍ یَوْمَ الْبَطْحَاءِ فَأَجَابَتْهُ وَ لِکُلِّ غُصْنٍ مِنْهَا تَسْبِیحٌ وَ تَهْلِیلٌ وَ تَقْدِیسٌ
ص: 296
ثُمَّ قَالَ لَهَا انْشَقِّی فَانْشَقَّتْ نِصْفَیْنِ ثُمَّ قَالَ لَهَا الْتَزِقِی فَالْتَزَقَتْ ثُمَّ قَالَ لَهَا اشْهَدِی لِی بِالنُّبُوَّةِ فَشَهِدَتْ ثُمَّ قَالَ لَهَا ارْجِعِی إِلَی مَکَانِکِ بِالتَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ وَ التَّقْدِیسِ فَفَعَلَتْ وَ کَانَ مَوْضِعُهَا بِجَنْبِ (1) الْجَزَّارِینَ بِمَکَّةَ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ عِیسَی علیه السلام یَزْعُمُونَ أَنَّهُ کَانَ سَیَّاحاً قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله کَانَتْ سِیَاحَتُهُ فِی الْجِهَادِ وَ اسْتَنْفَرَ فِی عَشْرِ سِنِینَ مَا لَا یُحْصَی مِنْ حَاضِرٍ وَ بَادٍ وَ أَفْنَی فِئَاماً مِنَ الْعَرَبِ مِنْ مَنْعُوتٍ بِالسَّیْفِ لَا یُدَارِی بِالْکَلَامِ وَ لَا یَنَامُ إِلَّا عَنْ دَمٍ وَ لَا یُسَافِرُ إِلَّا وَ هُوَ مُتَجَهِّزٌ لِقِتَالِ عَدُوِّهِ وَ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ عِیسَی علیه السلام یَزْعُمُونَ أَنَّهُ کَانَ زَاهِداً قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَزْهَدُ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام کَانَ لَهُ ثَلَاثَ عَشْرَةَ زَوْجَةً سِوَی مَنْ یُطِیفُ بِهِ مِنَ الْإِمَاءِ مَا رُفِعَتْ لَهُ مَائِدَةٌ قَطُّ وَ عَلَیْهَا طَعَامٌ وَ مَا أَکَلَ خُبْزَ بُرٍّ قَطُّ وَ لَا شَبِعَ مِنْ خُبْزِ شَعِیرٍ ثَلَاثَ لَیَالٍ مُتَوَالِیَاتٍ قَطُّ تُوُفِّیَ صلی الله علیه و آله وَ دِرْعُهُ مَرْهُونَةٌ عِنْدَ یَهُودِیٍّ بِأَرْبَعَةِ دَرَاهِمَ مَا تَرَکَ صَفْرَاءَ وَ لَا بَیْضَاءَ مَعَ مَا وُطِّئَ لَهُ مِنَ الْبِلَادِ وَ مُکِّنَ لَهُ مِنْ غَنَائِمِ الْعِبَادِ وَ لَقَدْ کَانَ یَقْسِمُ فِی الْیَوْمِ الْوَاحِدِ ثَلَاثَمِائَةِ أَلْفٍ وَ أَرْبَعَمِائَةِ أَلْفٍ وَ یَأْتِیهِ السَّائِلُ بِالْعَشِیِّ فَیَقُولُ وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ مَا أَمْسَی فِی آلِ مُحَمَّدٍ صَاعٌ مِنْ شَعِیرٍ وَ لَا صَاعٌ مِنْ بُرٍّ وَ لَا دِرْهَمٌ وَ لَا دِینَارٌ وَ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَشْهَدُ أَنَّهُ مَا أَعْطَی نَبِیّاً دَرَجَةً وَ لَا مُرْسَلًا فَضِیلَةً إِلَّا وَ قَدْ جَمَعَهَا لِمُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ زَادَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلَی الْأَنْبِیَاءِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَضْعَافَ دَرَجَاتٍ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَشْهَدُ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَنَّکَ مِنَ الرَّاسِخِینَ فِی الْعِلْمِ فَقَالَ وَیْحَکَ وَ مَا لِی لَا أَقُولُ مَا قُلْتُ فِی نَفْسِ مَنِ اسْتَعْظَمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی عَظَمَتِهِ جَلَّتْ (2) فَقَالَ وَ إِنَّکَ (3) لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ (4).
ص: 297
**[ترجمه]الاحتجاج: امام موسی بن جعفر به نقل از پدرانشان از امام حسین علیهم السلام فرمود: یکی از یهودیان اهل شام که از علمای یهود بود و تورات و انجیل و زبور و صحیفههای پیامبران را خوانده بود و نشانه های آنان را شناخته بود به مجلسی آمد که اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله به همراه علی بن ابی طالب علیه السلام و ابن عباس و ابومعبد جُهَنی در آنجا جمع بودند. گفت: ای امت
ص: 273
محمد! شما هیچ درجهای را برای هیچ پیامبری و هیچ فضیلتی را برای هیچ رسولی واننهادهاید جز اینکه آن را به پیامبر خودتان هم نسبت دادهاید، آیا به سوالهایی که من در این باره دارم کسی پاسخ میدهد؟ آنها همه از او حذر کردند اما علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: بله، خداوند عزّ و جلّ هیچ درجهای به هیچ پیامبری و هیچ فضیلتی به هیچ رسولی عطا نکرد جز آنکه همه را برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله گرد آورد و چندین برابر از فضیلت دیگر پیامبران بر حضرت محمد صلّی الله علیه و آله افزود. یهودی گفت: آیا تو پاسخ مرا میدهی؟ فرمود: بله، من امروز برایت از فضایل رسول خدا صلّی الله علیه و آله سخنهایی خواهم گفت که خداوند چشم مومنان را از آن روشن میگرداند و شک شکاکان درباره فضایل حضرت را از بین میبرد. پیامبر صلّی الله علیه و آله هرگاه درباره خود از فضیلتی سخن میگفت میفرمود: من فخر نمیفروشم. من نیز برایت فضایل حضرت را ذکر میکنم بدون اینکه بخواهم از حق دیگر پیامبران فروبگذارم یا از مقام ایشان بکاهم، من اینها را خواهم گفت تا شکری باشد به درگاه خداوند عزّ و جلّ که اگر چیزی به آنان عطا کرد همانندش را به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز عطا فرمود و بر حضرت افزود و ایشان را بر آنان برتری بخشید. یهودی گفت: پاسخهایت را آماده کن تا از تو بپرسم. فرمود: بپرس. گفت: خداوند فرشتگانش را برای آدم به سجده درآورد، آیا این کار را برای محمد کرد؟ فرمود: همین طور است، خداوند فرشتگانش را برای حضرت آدم علیه السلام به سجده درآورد، سجده فرشتگان از روی طاعت بود و بدین معنا نبود که آنان آدم علیه السلام را به جای خداوند عزّ و جلّ به پرستش گرفتند، بلکه این اعترافی بود به فضیلت و رحمتی که خداوند به او عطا کرده بود. اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از این برتر عطا شد. خداوند عزّ و جلّ در جبروت خود به همراه همه فرشتگان بر حضرت درود فرستاد و مومنان را به درود فرستادن بر ایشان متعبّد ساخت که این زیادتی از برای حضرت است ای یهودی! یهودی گفت: خداوند پس از گناه آدم توبه او را پذیرفت. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما درباره حضرت محمد صلّی الله علیه و آله مقامی بزرگتر از این نازل شد و بدون اینکه گناهی کرده باشد خداوند عزّ و جلّ فرمود: «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ» - . فتح / 2 - {تا خداوند از گناه گذشته و آینده تو درگذرد.} حضرت محمد صلّی الله علیه و آله
ص: 274
در روز قیامت هیچ باری بر دوش ندارد و از هیچ گناهی بازخواست نمیشود. یهودی گفت: خداوند عزّ و جلّ ادریس را به جایگاهی والا فراز داشت و پس از وفاتش به او از تحفههای بهشتی خوراند.
حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد، خداوند عزّ و جلّ درباره ایشان فرمود: «وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ» - . شرح / 4 -
{و نامت را برای تو بلند گردانیدیم.} و این سخن در والایی مقام نزد خداوند کافی است. نیز اگر حضرت ادریس علیه السلام پس از وفاتش از تحفههای بهشتی خورد، حضرت محمد صلّی الله علیه و آله در دنیا و در روزگار حیاتش با غذاهای بهشتی اِطعام شد. باری حضرت از گرسنگی به خود میپیچید که ناگاه جبرییل با کاسهای از تحفههای بهشتی نزد ایشان آمد و آن کاسه و آن تحفهها در دست حضرت تهلیل و تسبیح و تکبیر و تحمید گفتند. حضرت آنها را به اهل بیت خود علیهم السلام نیز داد و باز کاسه همان سخنها را گفت. حضرت خواست آن را به یکی از اصحاب نیز بدهد که جبرییل آن را گرفت و به ایشان عرض کرد: خودت بخور چون این تحفهای از بهشت است که خداوند برای تو فرستاده و شایسته هیچ کس نیست جز یک پیامبر یا وصیّ یک پیامبر. اینگونه پیامبر صلّی الله علیه و آله از آن خورد و ما نیز همراه ایشان خوردیم و من شیرینی آن طعام را تا همین الان حس میکنم. یهودی گفت: نوح در راه خداوند عزّ و جلّ صبر پیشه کرد و وقتی قومش او را دروغگو خواندند از آنها درگذشت. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز در راه خداوند صبر پیشه کرد و وقتی قوم حضرت ایشان را دروغگو خواندند و از خود راندند و با سنگ زدند، ایشان از همه آنها درگذشت. افزون بر آن، وقتی ابولهب شکمبه گوسفند را بر سر پیامبر صلّی الله علیه و آله فرود آورد، خداوند تبارک و تعالی جابیل، فرشته کوهها را نازل کرد و به او فرمود کوهها را از جا درآور و به فرمان محمد بسپار. جابیل نزد حضرت آمد و عرض کرد: من دستور دارم که از شما اطاعت کنم، اگر فرمان دهی کوهها را بر سر اینان فرود میآورم و همه را هلاک میکنم. اما حضرت فرمود:
ص: 275
من فقط به عنوان رحمت برانگیخته شدهام؛ پروردگارا امت مرا هدایت فرما چراکه آنها نمیدانند. وای بر تو ای یهودی! وقتی حضرت نوح علیه السلام دید قومش غرق خواهند شد به خاطر خویشاوندی دلش به حالشان سوخت و بر آنان مهر آورد و گفت: «رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی» - . هود / 45 - {پروردگارا پسرم از کسان من است.} و خداوند والامرتبه فرمود: «إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ» - . هود / 46 -
{او در حقیقت از کسان تو نیست او [دارای] کرداری ناشایسته است.} خداوند عزّ و جلّ میخواست با این سخن او را دلداری دهد. اما وقتی قوم حضرت محمد صلّی الله علیه و آله آشکارا ستیزه کردند حضرت بر آنان شمشیر عذاب را برکشید و به خاطر خویشاوندی نه دلسوزی در او راه یافت و نه به دیده نفرت در آنها نگریست. یهودی گفت: نوح به درگاه پروردگارش دعا کرد و آسمان آبی سیلآسا برای او سرازیر کرد.
حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، او از روی خشم دعا کرد اما برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله آسمان از روی رحمت آبی سیلآسا سرازیر کرد. وقتی حضرت به مدینه هجرت کرد یک روز جمعه اهل مدینه نزد ایشان آمدند و عرض کردند: ای رسول خدا! باران بند آمده و گیاهان زرد شدهاند و برگها همه ریختهاند. آنگاه حضرت دستان مبارکش را چنان بالا برد که سپیدیِ زیر بغل هایش پیدا شد و دعا کرد. هیچ ابری در آسمان دیده نمیشد اما ناگهان خداوند بر آنان باران فرستاد و چنان شد که جوان مغرور به جوانی برای بازگشت به خانه از خود بی خود شد و شتافت اما از شدت سیل نتوانست بازگردد. باران یک هفته بارید و چون هفته دوم فرا رسید عرض کردند: ای رسول خدا! دیوارها ویران شدند و مرکبها و مسافران به جا ماندند! حضرت خندید و فرمود: آدمیزاد به همین سرعت ملول میشود! سپس فرمود: خداوندا بر اطراف ما بباران و نه بر ما، خداوندا بر ریشه گیاهان و سبزهزارها بباران. آنگاه باران در اطراف مدینه قطره قطره بارش گرفت و هیچ قطرهای در مدینه نیامد و این به سبب ارجمندی پیامبر صلّی الله علیه و آله نزد خداوند عزّ و جلّ بود.
یهودی گفت: خداوند هود را با فرستادن بادی بر دشمنانش یاری داد، آیا این کار را برای محمد هم کرد؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، برتر از آن به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله عطا شد.
ص: 276
خداوند عزّ و جلّ در جنگ خندق با فرستادن باد حضرت را در برابر دشمنانش یاری داد و بر آنان بادی فرستاد که سنگریزهها را به سویشان راند و همچنین برای حضرت سپاهیانی فرستاد که آنها نمیدیدند. خداوند تبارک و تعالی فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها» - . احزاب / 9 -
{ای کسانی که ایمان آورده اید نعمت خدا را بر خود به یاد آرید آنگاه که لشکرهایی به سوی شما [در]آمدند پس بر سر آنان تندبادی و لشکرهایی که آنها را نمی دیدید فرستادیم.} یهودی گفت: خداوند برای صالح ناقهای بیرون آورد و آن را پندی از برای قوم او نهاد.
حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد. ناقه حضرت صالح علیه السلام با وی سخن نگفت و همزبانی نکرد و به نبوت او شهادت نداد. اما در یکی از غزوههای پیامبر صلّی الله علیه و آله ما همراه ایشان بودیم که ناگاه شتری نزدیک آمد و نعره کشید.
در آن دم خداوند عزّ و جلّ آن شتر را به سخن درآورد و او گفت: ای رسول خدا! فلان کس مرا به کار بست و اکنون که پیر شدهام میخواهد سرم را ببرد، من از دست او به شما پناه آوردهام. رسول خدا صلّی الله علیه و آله کسی را نزد صاحبش فرستاد و از او خواست که آن را به حضرت ببخشد و او این کار را کرد و شتر را رها کرد. بار دیگر با حضرت بودیم که ناگاه مردی اعرابی با یک ناقه آمد. او آن ناقه را آورد و چون شهود علیه او شهادت دروغ داده بودند، برای قطع دست تسلیم شد . ناقه به نفع او زبان گشود و گفت: ای رسول خدا! فلانی درباره من بی گناه است و شاهدان به دروغ علیهاش شهادت دادهاند، کسی که مرا دزدید فلان یهودی بود. یهودی گفت: ابراهیم با هشیاری و بیداری خودش با اعتبار(از پدیده های جهان هستی) به شناخت خدا رهنمون شد و با دلیل وبرهان به علم و ایمان به خداوند عالم رسید.
حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد، ایشان نیز با هشیاری و بیداری خودش با اعتبار (از پدیده های جهان هستی) به شناخت خدا رهنمون شد و با دلیل وبرهان به علم و ایمان به خداوند عالم رسید. حضرت ابراهیم علیه السلام در پانزده سالگی به چنین بیداری رسید اما حضرت محمد صلّی الله علیه و آله هفت ساله بود که گروهی از تاجران نصاری آمدند و
ص: 277
کالاهایشان را میان صفا و مروه فرود آوردند. یکی از آنان به حضرت نگریست و ایشان را از صفات و ویژگیها و نشانهها و خبر مبعثش شناخت. آنان به حضرت گفتند: ای پسر! نامت چیست؟ فرمود: محمد. گفتند: نام پدرت چیست؟ فرمود: عبدالله. به زمین اشاره کردند و گفتند: نام این چیست؟ فرمود: زمین. به آسمان اشاره کردند و گفتند: نام این چیست؟ فرمود: آسمان. گفتند: پروردگار این دو کیست؟ فرمود: الله. سپس آنان را ملامت کرد و فرمود: آیا میخواهید مرا درباره خداوند عزّ و جلّ به تردید اندازید؟ وای بر تو ای یهودی! رسول خدا صلّی الله علیه و آله خودش به معرفت خداوند رسید و حال آنکه قوم ایشان کافر بودند. حضرت در میان کسانی میزیست که به تیرهای قرعه استقسام می کردند (یعنی شتری را چند نفر خریداری کرده و به شکل قمار با تیرهایی که سهم های متفاوت برای هر کدام تعیین شده بود و برخی سهمی نداشت میان خود تقسیم می کردند و یا با تیرهای قرعه مشورت در امور سفر وازدواج می کردند که بر تیری نوشته بود انجام بده و بر تیر دیگر انجام نده وبه این شکل قرعه می زدند و بر اساس آن عمل می کردند و یا بر اساس قرعه با تیرها در اختلافاتشان داوری می کردند ) و بتها را میپرستیدند اما ایشان میفرمود: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست. یهودی گفت: ابراهیم با سه پرده از چشم نمرود پنهان شد. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از چشمان کسانی که میخواستند ایشان را بکشند، با پنج پرده پنهان شد که سه تای آنها در برابر آن سه باشد و دو تای دیگر فضیلتی افزون از برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله .خداوند عزّ و جلّ در وصف ماجرای حضرت فرمود: «وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا» {و [ما] فراروی آنها سدی فرو گسترده ایم،} این پرده اول «وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا» {و پشت سرشان سدی} این پرده دوم «فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ» - . یس / 9 -
{و پرده ای بر [چشمان] آنان در نتیجه نمی توانند ببینند.} و این پرده سوم؛ و همچنین فرمود: «وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً» - . إسراء / 45 - {و چون قرآن بخوانی میان تو و کسانی که به آخرت ایمان ندارند پرده ای پوشیده قرار می دهیم.} این از پرده چهارم؛ و همچنین فرمود: «فَهِیَ إِلَی الْأَذْقانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ» - . یس / 8 -
{به طوری که سرهایشان را بالا نگاه داشته و دیده فرو هشته اند.} و این هم پرده پنجم. یهودی گفت: ابراهیم کسی را که به برهان نبوتش کفر ورزیده بود مبهوت ساخت. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما یکی از کسانی که رستاخیزِ پس از مرگ را تکذیب میکرد نزد حضرت محمد صلّی الله علیه و آله آمد، او اُبَیّ بن خَلَف جُمحی بود، استخوانی پوسیده با خود آورد و آن را پودر کرد و گفت: ای محمد! «مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ» - . یس / 78 -
{چه کسی این استخوانها را که چنین پوسیده است زندگی می بخشد؟} آنگاه خداوند زبان حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را به آیات محکمش روان ساخت و آن کافر را با برهان نبوت ایشان مبهوت ساخت و فرمود: «یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ» - . یس / 79 -
{همان کسی که نخستین بار آن را پدید آورد و اوست که به هر [گونه] آفرینشی داناست.} و او مبهوت و سرگشته بازگشت.
ص: 278
یهودی گفت: ابراهیم از روی خشم به خاطر خداوند عزّ و جلّ بتهای قومش را از جا کَند. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، و حضرت محمد صلّی الله علیه و آله سیصد بت را از درون کعبه واژگون کرد و همه آنها را از جزیرة العرب بیرون کرد و پرستندگانشان را با شمشیر خوار کرد. یهودی گفت: ابراهیم پسرش را خواباند و او را بر پیشانی بیفکند. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، پس از آنکه حضرت ابراهیم علیه السلام پسرش را خواباند به او یک قربانی عطا شد. اما حضرت محمد صلّی الله علیه و آله به بلایی دردناکتر از آن دچار شد، حضرت بالای پیکر عموی خود حمزه، آن شیر خدا و رسولش و آن یاور دین ایستاد حال آنکه روح از تن وی جدا گشته بود، اما حضرت سوز و گدازی نکرد و حتی قطرهای اشک بر او نریخت و به جایگاهی که وی در قلبش و قلب اهل بیتش داشت ننگریست تا خداوند عزّ و جلّ را از صبر خود راضی کرده باشد و در همه کارها به امر او سر سپرده باشد و فرمود: اگر صفیه ناراحت نمیشد و اگر پس از من سنّت نمیشد بی شک او را رها میکردم تا از درون شکم درندگان و چینهدان پرندگان برانگیخته شود. یهودی گفت: ابراهیم به دست قومش به آتش سپرده شد اما صبر کرد و خداوند عزّ و جلّ آتش را از برایش سرد و ایمن گرداند، آیا برای محمد نیز این کار را کرد؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، و اما وقتی حضرت محمد صلّی الله علیه و آله در خیبر فرود آمد زنی خیبری ایشان را مسموم کرد، آنگاه خداوند سم را در شکم ایشان سرد و ایمن گرداند تا آنگاه که اجل حضرت سر رسید. سم نیز چون درون شکم قرار گیرد همچون آتش میسوزاند، پس این کار به قدرت خداوند بوده، انکار نکن. یهودی گفت: یعقوب علیه السلام سهمی والا از خیر و برکت برد، چراکه پیامبران از سلاله صلب او شدند و مریم دختر عمران نیز از دختران او بود. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما حضرت محمد صلّی الله علیه و آله سهمی والاتر از او از خیر و برکت برد، چراکه فاطمه، بانوی زنان دو جهان از دختران حضرت و حسن و حسین از نوادگان او شدند. یهودی گفت: یعقوب آنقدر بر دوری فرزندش صبر کرد که نزدیک بود از اندوه جانش به لبش برسد.
ص: 279
حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اندوه حضرت یعقوب علیه السلام اندوهی بود که دیدار را به دنبال داشت، اما ابراهیم، فرزند و نور دیده حضرت محمد صلّی الله علیه و آله در زمان حیات ایشان درگذشت و او را به این آزمایش اختصاص داد تا ذخیره ثواب وی را گرانسنگ کند. حضرت فرمود: جان در اندوه است و قلب در فغان و ما بر تو ای ابراهیم بسیار اندوهناکیم اما سخنی نمیرانیم که پروردگار را خشمگین کند. پیامبر صلّی الله علیه و آله در همه این موارد رضایت خداوند عزّ و جلّ را برگزید و در همه کارها به امر او سر سپرد. یهودی گفت: یوسف از تلخی دوری رنج برد و برای پرهیز از معصیت به زندان انداخته شد و تک و تنها به چاه انداخته شد. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از تلخی غربت رنج برد و از خاندان و فرزندان و دارایی خود جدا شد و از حرم امن خداوند متعال هجرت کرد، وقتی خداوند عزّ و جلّ غمزدگی و اندوهناکی ایشان را دید، رویایی در خواب به حضرت نشان داد که در تعبیر، همتای رویای حضرت یوسف علیه السلام بود و صدقِ تحقّقش را برای جهانیان آشکار ساخت و فرمود: «لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ» - . فتح / 27 -
{حقا خدا رؤیای پیامبر خود را تحقق بخشید [که دیده بود] شما بدون شک به خواست خدا در حالی که سر تراشیده و موی [و ناخن] کوتاه کرده اید با خاطری آسوده در مسجد الحرام درخواهید آمد.} اگر حضرت یوسف علیه السلام به زندان انداخته شد، رسول خدا صلّی الله علیه و آله خودش را سه سال در شِعب محبوس کرد و خویشان و خویشاوندانش از او بریدند و او را به سختترین تنگنا درانداختند.تا خداوند بلند مرتبه چاره ای نمود و ضعیف ترین مخلوق خود را (موریانه) فرستاد تا عهد نامه آنان را که برای قطع رحم آن حضرت نوشته بودند خورد. اگر حضرت یوسف علیه السلام در چاه انداخته شد، حضرت محمد صلّی الله علیه و آله خود را از ترس دشمن در غار حبس کرد و حتی به همراه خود فرمود: «لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا» - . توبه / 40 -
{اندوه مدار که خدا با ماست.} و خداوند بدین خاطر حضرت را در کتابش ستود. یهودی گفت: خداوند به موسی بن عمران تورات را داد که حُکم خداوند در آن بود. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما به حضرت محمد
ص: 280
صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد. به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله سوره بقره در برابر انجیل عطا شد و طواسین و طه و نصف مفصّل و حوامیم در برابر تورات عطا شد و نصف مفصّل و تسابیح در برابر زبور عطا شد و سوره بنی اسرائیل و برائت در برابر صُحُف ابراهیم و موسی علیهما السلام عطا شد و سپس خداوند عزّ و جلّ بر حضرت محمد صلّی الله علیه و آله افزود و هفت طوال و فاتحة الکتاب را یعنی همان سبع مثانی و قرآن عظیم را به ایشان عطا فرمود، و به حضرت کتاب و حکمت عطا شد. یهودی گفت: خداوند عزّ و جلّ بر طور سیناء با موسی نجوا کرد. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما خداوند عزّ و جلّ به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله در کنار سدرة المنتهی وحی فرمود، پس مقام حضرت در آسمان محمود و ستوده است و در انتهای عرش مذکور و یادشده است. یهودی گفت: خداوند از سوی خود بر موسی مِهری افکند. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما خداوند برتر از آن را به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله عطا فرمود، خداوند عزّ و جلّ از جانب خود بر ایشان نیز مِهری افکند، وقتی به خداوند عزّ و جلّ شهادت داده میشود از نام چه کسی همپای نام خداوند یاد میشود؟ شهادت فقط اینگونه صورت میپذیرد که گفته شود: شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و شهادت میدهم که محمد رسول خداست. بر منبرها این گونه ندا داده میشود و صدایی به ذکر خداوند عزّ و جلّ بالا نمیرود جز آنکه به همراهش از حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز یاد کند. یهودی گفت: خداوند عزّ و جلّ به خاطر جایگاه والای موسی در نظرش به مادر موسی وحی کرد.
حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، خداوند به مادر حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز چنین لطف کرد که نام حضرت را به او رسانید، چنان که مادر ایشان گفت:
من و جهانیان شهادت میدهیم که محمد رسول خداست که در انتظار بعثت است.
ص: 281
فرشتگان نیز برای پیامبران شهادت دادند که آنان ذکر حضرت را در کتب الهی ثبت کردهاند. پس لطف خداوند عزّ و جلّ به خاطر جایگاه والای حضرت نزد خداوند نام ایشان را به مادرش رسانید. او در خواب دید که به او گفته شد: تو سَروری را در شکمت داری، وقتی او را به دنیا آوردی نامش را محمد بگذار. اینگونه خداوند برای حضرت نامی از نامهای خود برگرفت، خداوند محمود است و ایشان محمد. یهودی گفت: خداوند موسی را به سوی فرعون فرستاد و به او آن نشانه بزرگ را نمایاند. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما خداوند حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را به سوی چندین فرعون فرستاد، کسانی همچون ابوجهل بن هشام و عُتبة بن ربیعه و شَیبه و ابوالبَختری و نَضر بن حارث و اُبَیّ بن خَلَف و مُنَبّه و نُبَیه پسران حَجّاج و نیز آن پنج ریشخندگر را: ولید بن مُغَیره مخزومی و عاص بن وائل سَهمی و اسود بن عبد یغوث زُهری و اسود بن مُطلّب و حارث بن طَلاطِله. و نشانههای خود را در آفاق و در دلهایشان به آنان نمایاند تا برایشان روشن گردد که او خودِ حق است. یهودی گفت: خداوند از فرعون انتقام گرفت. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما خداوند والامرتبه برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از فرعونها انتقام گرفت، و اما ریشخندگران؛ خداوند عزّ و جلّ دربارهشان فرمود: «إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ» - . حجر / 95 -
{ما [شر] ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد.} خداوند در یک روز هر پنج نفرشان را به شیوههایی متفاوت از یکدیگر به هلاکت رساند. و اما ولید بن مُغَیره؛ او از کنار مردی از قبیله خزاعه میگذشت، آن مرد تیر میتراشید و آنها را روی زمین میچید، ناگاه تراشهای از تیرها به ولید خورد و بر شاهرگش نشست و به خونریزی دچار شد و مُرد، وقتی جان میداد میگفت: پروردگار محمد مرا کُشت. و اما عاص بن وائل؛ او برای انجام کاری به جایی میرفت. ناگاه سنگی زیر پایش لغزید و او را پایین انداخت و بر زمین تکهتکه شد و مُرد. او نیز در آن دم میگفت پروردگار محمد مرا کشت.
ص: 282
و اما اسود بن عبد یغوث؛ او رفت تا پسرش زَمعَه را ببیند. رسید و به زیر سایه درختی نشست. ناگاه جبرئیل به سراغش آمد و سرش را گرفت و بر آن درخت کوبید. به پسرش گفت: مرا از این نجات بده. اما پسرش گفت: من کسی را نمیبینم که با تو کاری داشته باشد، خودت داری چنین میکنی! اینگونه جبرییل او را کشت و او نیز داشت میگفت: پروردگار محمد مرا کشت. و اما اسود بن مُطّلب؛ پیامبر صلّی الله علیه و آله نفرینش کرد که خدا کورش کند و داغ فرزندانش را بر دلش بگذارد. او همان روز سوی جایی رهسپار شد. ناگاه جبرییل با برگی سبز به سراغش آمد و آن برگ را بر صورتش کوبید و او کور شد. او زنده ماند تا اینکه خداوند داغ فرزندانش را بر دلش گذاشت. و اما حارث بن طَلاطله؛ روزی بادی بسیار سوزان وزیدن گرفت، او از خانهاش بیرون رفت و ناگاه پوستش همچون غلام حبشی سیاه شد. وقتی نزد خانوادهاش برگشت به آنان گفت: من حارثم! آنها بر او خشمگین شدند و کُشتندش، او نیز در آن هنگام میگفت: پروردگار محمد مرا کشت. درباره اسود بن حارث نیز روایت شده که ماهی شوری خورد و به تشنگی دچار شد و آنقدر آب نوشید که شکمش ترکید و درحالی که میگفت پروردگار محمد مرا کشت، مُرد. همه این اتفاقها همزمان رخ داد و آن هم بدین خاطر که آنها رو در روی رسول خدا صلّی الله علیه و آله ایستادند و به ایشان گفتند: ای محمد! ما تا ظهر برایت صبر میکنیم، اگر از حرفهایت برگشتی که هیچ، وگرنه تو را میکشیم. پیامبر صلّی الله علیه و آله به خانه رفت و اندوهناک در را به روی خود قفل کرد. در همان دم جبرییل از سوی خداوند نزد حضرت آمد و عرض کرد: ای محمد! خداوندِ سلام به تو سلام میرساند و میفرماید: «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ» - . حجر / 94 - {پس آنچه را بدان ماموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب.} یعنی امر خود را برای اهل مکه آشکار ساز و آنان را به ایمان آوردن فراخوان. فرمود: ای جبرییل! با این ریشخندگران و تهدیدشان چه کنم؟ عرض کرد: «إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ» - . حجر / 95 -
{ما [شر] ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد.} فرمود: ای جبرییل! آنها همین الان پیش من بودند. عرض کرد: شرشان از تو بر طرف شد. اینچنین رسول خدا صلّی الله علیه و آله امر خویش را آشکار ساخت. و اما بقیه فرعونها؛ آنها در جنگ بدر از دم شمشیر گذرانده شدند و خداوند همهشان را شکست داد و لشکرشان عقب نشست.
ص: 283
یهودی گفت: به موسی عصایی عطا شد که به اژدها تبدیل میشد. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد. مردی به ابوجهل بن هشام شترانی فروخت و بهایش را از او طلب کرد. ابوجهل از او روی گرداند و نشست و به نوشیدن مشغول شد. مرد از او طلبش را خواست اما نتوانست بگیرد. یکی از آن ریشخندگران به او گفت: از چه کسی طلب داری؟ گفت: از عمرو بن هشام، او به من بدهکار است. یعنی از ابوجهل. گفت: میخواهی کسی را به تو نشان دهم که حق مردم را میگیرد؟ گفت: آری. او وی را سوی حضرت محمد صلّی الله علیه و آله راهنمایی کرد حال آنکه ابوجهل همیشه میگفت ای کاش محمد با من کاری داشت تا به این بهانه او را مسخره میکردم و ردش میکردم. آن مرد نزد حضرت آمد و عرض کرد: ای محمد! شنیدهام که تو با عمرو بن هشام رابطه خوبی داری، من از تو در برابر او کمک میخواهم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله با او به راه افتاد و به در خانه ابوجهل رفت و به او فرمود: ای ابوجهل! برخیز و حق این مرد را بده. در همان روز بود که پیامبر صلّی الله علیه و آله کنیه ابوجهل را بر او نهاد. ابوجهل بیدرنگ حق آن مرد را داد. وقتی نزد دوستانش برگشت یکی از آنها به او گفت: از محمد ترسیدی که این کار را کردی؟ گفت: وای بر شما! مرا معذور دارید، وقتی محمد آمد دیدم در سمت راستش مردانی با گرزهایی برّاق ایستادهاند و در سمت چپش دو اژدها دندانهایشان را به هم میسایند و چشمانشان همچو آتش برق میزند، اگر نمیدادم آن مردان با گرز شکمم را میدریدند و آن دو اژدها مرا میبلعیدند. این از آنچه به حضرت موسی علیه السلام عطا شد بزرگتر است، یک اژدها در برابر یک اژدها و افزون بر آن یک اژدهای دیگر و هشت فرشته با گرز از سوی خداوند متعال برای حضرت. دعوت پیامبر صلّی الله علیه و آله قریشیان را آزار میداد. روزی حضرت رفت و خردمندان آنان را نادان خواند و دینشان را نکوهید و از بتهایشان بد گفت و پدرانشان را گمراه خواند. آنها از این کار بسیار ناراحت شدند. ابوجهل گفت: به خدا قسم مرگ برای ما بهتر از این زندگی است، ای جماعت قریش! آیا در میان شما کسی نیست که محمد را بکُشد و به خاطرش قصاص شود؟ گفتند: نه. گفت: پس خودم او را میکشم، اگر پسران عبدالمطلب خواستند، قصاصم کنند و اگر نخواستند رهایم کنند. گفتند:
ص: 284
اگر تو این کار را بکنی در حق مردم این دیار چنان کار نیکی کردهای که همواره با آن از تو یاد خواهند کرد. گفت: او در اطراف کعبه زیاد سجده میکند، وقتی آمد و به سجده رفت سنگی برمیدارم و بر سرش میزنم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و هفت بار کعبه را طواف کرد و سپس به نماز ایستاد و به سجدهای طولانی رفت. آنگاه ابوجهل سنگی برداشت و از روبروی حضرت آمد. همینکه به ایشان نزدیک شد ناگاه جانور مهیبی چون شتر نر از کنار پیامبر صلّی الله علیه و آله دهانش را به سوی ابوجهل باز کرد. وقتی ابوجهل آن را دید هراسید و دستش لرزید و سنگ از دستش افتاد و بر پایش فرود آمد. ابوجهل بازگشت در حالی که خون از او میرفت و رنگش پریده بود و عرق میریخت. یارانش گفتند: هیچ وقت تو را اینگونه ندیده بودیم! گفت: وای بر شما مرا معذور دارید! از کنار او جانوری مهیب چون شتر نر دهانش را باز کرد و نزدیک بود مرا ببلعد، من سنگ را انداختم و پای خودم را کوبیدم. یهودی گفت: به موسی دست سپید عطا شد، آیا به محمد نیز چنین چیزی داده شد؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد. حضرت در هر کجا که می نشست نوری از سمت راست وچپش روشنایی می داد و مردم همگان می دیدند.
یهودی گفت: برای موسی در دریا راهی باز شد آیا به محمد صلی الله علیه و آله نیز چنین چیزی داده شده بود؟
علی علیه السلام فرمود: آری همین طور است و به پیامبر صلی الله علیه و آله برتر از آن داده شده بود ما به همراه حضرت به سوی حنین رهسپار شدیم. ناگاه به دشتی رسیدیم که در آن سیل به راه افتاده بود. سیل را برآورد کردیم و آن را چهارده قامت یافتیم. مردم عرض کردند: ای رسول خدا! دشمن پشت سرمان است و این دشت روبرویمان! یعنی همانطور که «قالَ أَصْحابُ مُوسی إِنَّا لَمُدْرَکُونَ» - . شعراء / 61 - {یاران موسی گفتند ما قطعا گرفتار خواهیم شد.} آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشست و فرمود: خداوندا تو برای هر پیامبری نشانهای نهادی، قدرتت را به من بنما. سپس سوار شد و ناگاه همه اسبها و شترها عبور کردند و حتی سمهایشان هم خیس نشد.
ص: 285
اینچنین ما بازگشتیم و این گشایشی از برایمان شد. یهودی گفت: به موسی آن تخته سنگ عطا شد که «انْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً» - . اعراف / 160 - {از آن دوازده چشمه جوشید.}
حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد. وقتی حضرت در حیبیه فرود آمد و اهالی مکه ایشان را محاصره کردند اصحاب نزد ایشان از تشنگی شکوه کردند. آنها چنان دچار تشنگی شده بودند که حتی پهلوهای اسبانشان نیز به هم چسبیده بود. وقتی این را به حضرت گفتند، ایشان یک کوزه یمانی گرفت و دست مبارکش را در آن فرو برد. ناگاه از میان انگشتانش چشمههای آب جوشش گرفت و ما و اسبهایمان نوشیدیم و سیراب شدیم و حتی همه مشکها را پُر کردیم. ما در حدیبیه همراه پیامبر صلّی الله علیه و آله بودیم. به چاهی رسیدیم که خشک شده بود. حضرت از تیردان خود تیری درآورد و آن را به بَراء بن عازِب داد و به او فرمود: این تیر را با خود به قعر این چاه ببَر و آن را آنجا بکار. او این کار را کرد و ناگاه از زیر تیر دوازده چشمه جوشید.
و در روز میضاه نیز عبرتی است و علامتی است برای نبوت آن حضرت همانند تخته سنگ حضرت موسی علیه السلام اندرزی برای مشرکان و نشانهای بر نبوت پیامبر صلّی الله علیه و آله بود. حضرت آبریز را گرفت و دست خود را در آن فرو برد. ناگاه آب از آن تراوش کرد و آنقدر آب داد که هشت هزار تن با آن وضو گرفتند و به اندازه نیازشان از آن نوشیدند و به چهارپایانشان نوشاندند و بعد هر چقدر میخواستند برداشتند. یهودی گفت: به موسی منّ و سلوی عطا شد، آیا به محمد نیز چیزی همانند آن داده شد؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد. خداوند عزّ و جلّ برای حضرت و امت ایشان غنایم را حلال ساخت حال آنکه پیش از آن برای هیچ کس حلال نکرده بود، این از منّ و سلوی برتر است. افزون بر آن خداوند برای حضرت و امت ایشان نیّت را در زمره کار نیک برشمرد حال آنکه پیش از آن برای هیچ یک از امتها چنین نکرده بود،
ص: 286
پس اگر یک تن از امت حضرت قصد انجام کار نیکی را بکند و انجامش ندهد این برایش یک حسنه ثبت میشود و اگر انجامش دهد برایش ده حسنه نوشته میشود.
یهودی گفت: ابر بر سر موسی سایه میانداخت.
حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، برای حضرت موسی علیه السلام در بیابان این اتفاق افتاد، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد. از روزی که حضرت زاده شد تا روزی که درگذشت ابر چه در سفر و چه در وطن بر ایشان سایه میانداخت، این از آنچه به حضرت موسی علیه السلام عطا شد برتر است. یهودی گفت: خداوند برای داوود آهن را نرم گرداند و او از آهن زره ساخت.
حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد. خداوند عزّ و جلّ برای حضرت صخرههای سفت و سخت را نرم گرداند و آنها را فرو برد. در بیت المقدس صخره به زیر دست حضرت نرم شد و همچون خمیر گشت که ما آن را دیدیم و به زیر لوای حضرت آن را لمس کردیم. یهودی گفت: داوود چنان بر گناهی که کرده بود گریست که از شدت بیمناکیاش کوهها هم با او همراه شدند.
حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد. حضرت به نماز برخاست و از بس گریه کرد از سینه و شکمش صدایی همچون صدای جوشش دیگ بر روی اجاق به گوش رسید، حال آنکه خداوند ایشان را از عذاب خود در امان داشته بود، اما ایشان میخواست با گریستن به درگاه پروردگارش خشوع ورزد و برای پیروانش پیشوا باشد. حضرت ده سال بر روی سرانگشتان خود نماز خواند تا اینکه پاهایش ورم کرد و رنگ از رخسارش پرید، آنقدر سراسر شب را بیدار ماند که خداوند عزّ و جلّ ایشان را بدین خاطر سرزنش کرد و فرمود: «طه * ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی» - . طه / 1- 2 - {طه. قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به رنج افتی.} بلکه آن را نازل کردیم تا با آن سعادتمتد شوی. حضرت آنقدر گریه میکرد که از هوش میرفت، عرض کردند: مگر خداوند «ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ» - . فتح / 2 - {گناه گذشته وآینده تو را} نیامرزیده است؟ فرمود: بله، اما آیا نباید بندهای سپاسگزار باشم؟ نیز اگر کوهها با حضرت داوود علیه السلام همراه میشدند و با او تسبیح میگفتند، برتر از آن به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله عطا شد. بر کوه حراء با حضرت همراه بودیم
ص: 287
که ناگاه کوه به لرزه افتاد. ایشان به او فرمود: آرام بگیر! یک پیامبر و یک صدّیقِ شاهد بر روی توست. آنگاه کوه به اطاعت از امر حضرت و سرسپرده به فرمان ایشان آرام گرفت. بار دیگر همراه پیامبر صلّی الله علیه و آله بر کوهی گذر میکردیم که ناگاه دیدیم کوه میگرید. حضرت به او فرمود: چرا گریه میکنی ای کوه؟! کوه گفت: مسیح علیه السلام از کنار من گذر کرد و مردم را از آتشی میترساند که «وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ» - . بقره / 24 -
{سوختش مردمان و سنگها هستند}، میترسم من نیز از آن سنگها باشم. پیامبر صلّی الله علیه و آله به او فرمود: نترس، آنها سنگ گوگرد هستند. آنگاه کوه آرام گرفت و آرامش یافت و ساکت شد و به فرمان حضرت پاسخ داد. یهودی گفت: به سلیمان مُلکی عطا شد که برای هیچ کس پس از او شایسته نیست. حضرت علی علیه السلام به او فرمود: همین طور است، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد. فرشتهای بر حضرت فرود آمد که پیش از آن بر زمین فرود نیامده بود. او میکاییل بود. عرض کرد: ای محمد! همچون پادشاهی بهرهمند زندگی کن، این کلیدهای گنجینههای زمین است، آنها را نزد خود داشته باش و کوههای طلا و نقره زمین نیز از برای تو، بدون اینکه چیزی از مقامی که در آخرت برایت اندوخته شده کاسته شود. پیامبر صلّی الله علیه و آله به جبرییل که از میان فرشتگان دوستش بود اشاره کرد. جبرییل به اشاره گفت فروتنی کن. فرمود: نه، میخواهم همچون پیامبری بنده زندگی کنم، یک روز می خورم و دو روز نمی خورم و به پیامبرانِ پیش از خود میپیوندم. آنگاه خداوند متعال کوثر را از برای حضرت افزود و مقام شفاعت را به ایشان عطا کرد که از سرتاسر مُلک دنیا هفتاد برابر برتر است، و مقام محمود را به حضرت وعده داد که چون روز قیامت فرا رسد خداوند متعال ایشان را بر عرش مینشاند. پس این از آنچه به حضرت سلیمان علیه السلام عطا شد برتر است. یهودی گفت: بادها برای سلیمان مسخّر شدند و او را در قلمروش حرکت میدادند چنانکه «غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ» - . سبا / 12 -
{رفتن آن در بامداد یک ماه و آمدنش در شبانگاه یک ماه [راه] بود.} حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد. حضرت شب هنگام «مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی» - . اسراء / 1 - {از مسجد الحرام سوی مسجد الاقصی} سیر داده شد که مسیر یک ماه بود، و سوی ملکوت آسمانها عروج کرد
ص: 288
که مسیر پنجاه هزار سال بود و کمتر از ثلث شب گذشته بود که حضرت به ساق عرش رسید و «دَنا» {نزدیک آمد} با علم «فَتَدَلَّی» {و نزدیکتر شد.} آنگاه برای ایشان فرشی سبز از بهشت آویخته شد و نور چشمانش را پوشاند، و حضرت با قلب خود و نه با چشمش عظمت پروردگارش عزّ و جلّ را دید، «فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی» {تا [فاصله اش] به قدر [طول] دو [انتهای] کمان یا نزدیکتر شد.} میان ایشان و پروردگارش «فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی» - . نجم / 8- 10 -
{آنگاه به بنده اش آنچه را باید وحی کند وحی فرمود.} از جمله آنچه که به ایشان وحی کرد آیهایست در سوره بقره که میفرماید: «لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ» - . بقره / 284 -
{آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است از آنِ خداست. و اگر آنچه در دل های خود دارید، آشکار یا پنهان کنید خداوند شما را به آن محاسبه می کند؛ آنگاه هر که را بخواهد می بخشد، و هر که را بخواهد عذاب می کند، و خداوند بر هر چیزی تواناست.} این آیه از حضرت آدم علیه السلام گرفته تا آنگاه که خداوند والامقام حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را برانگیخت بر همه پیامبران و امتهایشان عرضه شد، اما آنها به خاطر سنگینیاش از پذیرفتنش سر باز زدند، سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن را پذیرفت و بر امت خویش عرضه داشت و آنان نیز پذیرفتند. وقتی خداوند تبارک و تعالی دید آنها پذیرفتند چون میدانست که طاقتش را ندارند هنگامی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به ساق عرش رسید، باز این آیه را برایش تکرار کرد تا به او بفهماند، فرمود: «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ» {پیامبر [خدا] بدان چه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است.} و پیامبر صلّی الله علیه و آله از جانب خود و امتش اجابت کرد. آنگاه فرمود: «وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ» {و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتاب ها و فرستادگانش ایمان آورده اند [و گفتند:] «میان هیچ یک از فرستادگانش فرق نمی گذاریم»} پس خداوند والامرتبه فرمود: چون این کار را کردند بهشت و مغفرت از برای آنان. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: حال که برای ما چنین کردی پس «غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ» {آمرزش تو را [خواستاریم] و فرجام به سوی تو است.} یعنی بازگشتگاه در آخرت. خداوند والامرتبه به حضرت پاسخ داد که این کار را برای تو وامتت کردم. سپس فرمود: حال که تو این آیه را با همه شدت و سنگینیاش پذیرفتی و با اینکه من آن را بر امتهای دیگر عرضه کردم اما از پذیرشش سر باز زدند، امت تو آن را پذیرفتند، پس بر عهده من است که آن را از دوش امت تو بردارم، و فرمود: «لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ» {خداوند هیچ کس را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کند. آنچه به دست آورده به سود او} از کار نیک «وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ» { و آنچه به دست آورده به زیان اوست.} از کار بد. وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله این را شنید فرمود: حال که این کار را برای من و امتم کردی، برایم بیافزای. خداوند فرمود: بخواه. حضرت فرمود: «رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا» {پروردگارا، اگر فراموش کردیم یا به خطا رفتیم بر ما مگیر.} خداوند عزّ و جلّ فرمود: به خاطر ارجمندی تو نزد من، امتت را به خاطر فراموشی و اشتباه مؤاخذه نمیکنم حال آنکه امتهای پیشین وقتی چیزی را که به آنان تذکر داده شده بود فراموش میکردند درهای عذاب را بر آنان میگشودم، اما این را از امت تو برداشتم، نیز امتهای پیشین وقتی اشتباه میکردند به خاطر اشتباه مؤاخذه و عذاب میشدند، اما به خاطر ارجمندی تو نزد من، این را نیز از امت تو برداشتم.
ص: 289
پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوندا حال که این را به من عطا کردی، برایم بیافزای. خداوند متعال فرمود: بخواه. فرمود: «رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا» {پروردگارا، هیچ بار گرانی بر دوش ما مگذار؛ همچنان که بر [دوش] کسانی که پیش از ما بودند نهادی.} یعنی بار دشواریهایی که بر عهده پیشینیان ما بوده است. خداوند در اجابت این درخواست فرمود: از امت تو بارهایی را که بر دوش امتهای پیشین بود برداشتم، من نماز را از آنها فقط در قطعههایی مشخص از زمین میپذیرفتم که خودم برایشان انتخاب کرده بودم گرچه از آنها دور بود، اما برای امت تو سرتاسر زمین را سجدهگاه و پاککننده ساختم، این از جمله بارهای سنگین بر دوش امتهای پیش از تو بود که از دوش امت تو برداشتم. امتهای پیشین اگر نجاستی تنشان را ناپاک میکرد آن قسمت را از تن خود میبُریدند، اما برای امت تو آب را پاککننده نهادم، این نیز از جمله بارهای سنگین بر دوش آنان بود که از دوش امت تو برداشتم. امتهای پیشین قربانیهایشان را بر دوش میگرفتند و تا بیت المقدس میبردند، آنگاه قربانیِ هر کس را میپذیرفتم آتشی بر آن میفرستادم و آتش آن را در کام میکشید و او شادمان برمیگشت، و قربانیِ هر کس را نمیپذیرفتم او ناامید برمیگشت، اما قربانیهای امت تو را در شکم فقرا و مستمندانشان جای دادم، آنگاه قربانیِ هر کس را بپذیرم آن را برایش چندین برابر میکنم و قربانیِ هر کس را نپذیرم مجازاتهای دنیا را از او بازمیدارم، این نیز از جمله بارهای سنگین بر دوش پیشینیان تو بود که از دوش امت تو برداشتم. بر امتهای پیشین نماز را در تاریکیهای شب و نیمههای ظهر واجب گرداندم که این نیز از دشواریهای بر دوش آنان بود، اما این را نی
ز از دوش امت تو برداشتم و نماز را بر آنان در ابتدای شب و روز یعنی به هنگام شادابیشان واجب ساختم. بر امتهای پیشین پنجاه نماز را در پنجاه وقت واجب ساختم که این نیز از جمله بارهای سنگین بر دوش آنان بود، اما آن را نیز از دوش امت تو برداشتم و برایشان پنج نماز در پنج وقت قرار دادم که پنجاه و یک رکعت است اما اجر پنجاه نماز را دارد. برای امتهای پیشین به ازای هر کار نیک یک حسنه بود و به ازای هر کار بد یک سیّئه که این نیز از جمله بارهای سنگین بر دوش آنان بود که از دوش امت تو برداشتم و برای آنان به ازای هر کار نیک ده حسنه و به ازای هر کار بد یک سیّئه گذاشتم. از میان امتهای پیشین اگر کسی کار نیکی را قصد میکرد و سپس انجامش نمیداد این برایش ثبت نمیشد و اگر انجامش میداد برایش یک حسنه نوشته میشد، اما از میان امت تو اگر کسی کار نیکی را قصد کند و سپس انجامش ندهد این برایش یک حسنه ثبت میشود و اگر انجامش دهد برایش ده حسنه نوشته میشود، پس این نیز از جمله بارهای سنگین بر دوش آنان بود که از دوش امت تو برداشتم.
ص: 290
از میان امتهای پیشین اگر کسی گناهی را قصد میکرد و سپس انجامش میداد بر او ثبت نمیشد و اگر انجامش میداد یک سیّئه بر او نوشته میشد. اما از میان امت تو اگر کسی گناهی را قصد کند سپس ا نجامش ندهد این برایش یک حسنه ثبت میشود. این نیز از بارهای سنگین بر دوش آنان بود که از دوش امت تو برداشتم. امتهای پیشین وقتی گناه میکردند گناهانشان بر در خانههایشان نگاشته میشد و توبهشان از گناه را چنین قرار داده بودم که پس از توبه محبوبترین غذایشان را بر آنها حرام میکردم که اینها را نیز از دوش امت تو برداشتم و گناهان آنان را فقط میان خودم و خودشان نگاه داشتم و پردههای ضخیمی بر گناهانشان نهادم، همچنین توبهشان را بی هیچ عقوبتی پذیرفتم و آنها را با حرام کردن محبوبترین غذایشان عقوبت نمیکنم. از میان امتهای پیشین کسی به خاطر یک گناه صد سال یا هشتاد سال یا پنجاه سال توبه میکرد و سپس باز توبهاش را نمیپذیرفتم مگر این که در دنیا به مجازاتی عقوبتش کنم، این نیز از بارهای سنگین بر دوش آنان بود که از دوش امت تو برداشتم، اگر از میان امت تو کسی یک گناه را بیست سال یا سی سال یا چهل سال یا صد سال مرتکب شود و سپس توبه کند و در یک آن پشیمان شود، همه آن گناه را بر او میآمرزم. در آن دم پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوندا حال که این همه را به من عطا کردی برایم بیافزای. خداوند فرمود: بخواه. فرمود: «رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ» {و آنچه تاب آن را نداریم بر ما تحمیل مکن.} خداوند والامرتبه فرمود: این را برای امتت انجام دادهام و از آنها بزرگترین بلایای امتها را بازداشتهام، چه این حُکم من درباره همه امتهاست که هیچ آفریدهای را فراتر از طاقتش تکلیف نمیدهم. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: «وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا» {و از ما درگذر و ما را ببخشای و بر ما رحمت آور که سرور ما تویی.} این را برای توبهکاران امتت انجام دادم. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: «فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ» - . بقره / 286 -
{پس ما را بر گروه کافران پیروز کن.} خداوند والامرتبه فرمود: امت تو بر روی زمین همچون خال سپید بر گاو سیاه هستند، آنان توانا و چیرهاند که به کار میگیرند و به کار گرفته نمیشوند و این همه به خاطر ارجمندی تو نزد من است. بر عهده من است که دین تو را بر همه ادیان پیروز گردانم تا آنگاه که در شرق و غرب زمین هیچ دینی جز دین تو بر جا نماند مگر اینکه پیروانش به اهل دین تو جزیه دهند.
یهودی گفت: برای سلیمان شیاطین مسخّر شده بودند و آنها «یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ» - . سبا / 13 - {برای او هر چه می خواست از نمازخانه ها و مجسمه ها می ساختند.}
ص: 291
حضرت علی علیه السلام به او فرمود: همین طور است، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد. شیاطین در حالی برای حضرت سلیمان علیه السلام مسخّر بودند که بر کفرشان باقی بودند اما شیاطین با داشتن ایمان به تسخیر حضرت محمد صلّی الله علیه و آله بودند. نُه تن از اشراف جنّیان از اهالی نصیبین و یمن و بنی عمرو بن عامر و اَحِجّه به نامهای شضاه و مضاه و هملکان و مرزبان و مازمان و نضاه و هاصب و هاضب و عمرو نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدند، یعنی همانهایی که خداوند والامرتبه دربارهشان فرمود: «وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِ» {و چون تنی چند از جن را به سوی تو روانه کردیم.» که آن نه تن «یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ» - . احقاف / 29 - قرآن میشنیدند. به علاوه پیامبر صلّی الله علیه و آله کنار درخت نخلی نشسته بود که جنیان نزد ایشان آمدند و پوزش طلبیدند که «أَنَّهُمْ ظَنُّوا کَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً» - . جن / 7 -
{آنها [نیز] آن گونه که [شما] پنداشته اید، گمان بردند که خدا هرگز کسی را زنده نخواهد گردانید.} همچنین هفتاد و یک هزار جن نزد حضرت آمدند و با ایشان بر روزه و نماز و حج و جهاد و خیرخواهیِ مسلمانان بیعت کردند و پوزش طلبیدند که «عَلَی اللَّهِ شَطَطاً» - . جن / 4 -
{در باره خدا سخنانی یاوه} گفته بودند. و این از آنچه به حضرت سلیمان علیه السلام عطا شده بود برتر است. منزه است آن که جنیان را پس از آنکه سرکشی میکردند و میپنداشتند خداوند فرزند دارد، از برای نبوت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله مسخّر ساخت، مبعث پیامبر صلّی الله علیه و آله از جن و انس انبوه بیشماری را در بر گرفت. یهودی گفت: میگویند به یحیی بن زکریا در کودکی حُکم و بردباری و فهم داده شد و او بدون هیچ گناهی پیوسته میگریسته و روزههایش را به هم وصل میکرده است. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد. حضرت یحیی بن زکریا علیه السلام در روزگاری میزیست که نه بتی بود و نه جاهلیتی، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله در میان بت پرستان و حزب شیطان حُکم و فهم داده شد و ایشان هرگز به هیچ بتی نگرایید و برای اعیاد آنان شادمان نشد و هیچگاه هیچ دروغی از حضرت شنیده نشد،
ص: 292
امین و راستگو و خردمند بود و یک هفته یا کمتر یا بیشتر روزههایش را به هم وصل میکرد. در این باره از حضرت پرسیدند و ایشان فرمود: من همانند شما نیستم، من نزد پروردگارم میمانم و او مرا سیر و سیراب میسازد. پیامبر صلّی الله علیه و آله از ترس خداوند عزّ و جلّ بدون هیچ جرم و گناهی چنان میگریست که محرابش خیس میشد. یهودی گفت: میپندارند عیسی بن مریم وقتی «فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا» - . مریم / 29 -
{در گهواره [و] کودک} بوده سخن میگفته.
حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور بوده، اما حضرت محمد صلّی الله علیه و آله وقتی از شکم مادر بیرون آمد دست چپش را بر زمین گذاشت و دست راستش را سوی آسمان بالا بُرد و لبانش را به ذکر توحید تکان داد و در آن دم از دهانش چنان نوری پدیدار شد که اهل مکه از روشناییاش کاخهای بُصرای شام و حوالیاش را و کاخهای سرخ سرزمین یمن و حوالیاش را و کاخهای سفید اصطخر و حوالیاش را دیدند و دنیا در شب ولادت پیامبر صلّی الله علیه و آله چنان روشن شد که جنیان و انسانها و شیاطین هراسیدند و گفتند در زمین اتفاقی افتاده است. در آن شب دیده شد که فرشتگان بالا میرفتند و پایین میآمدند و خداوند را تسبیح و تقدیس میگفتند و ستارگان به آشوب افتادند و به نشانه ولادت حضرت فروریختند و ابلیس وقتی آن همه شگفتی را در آن شب دید خواست به آسمان کوچ کند چراکه در آسمان سوم نشیمنگاهی داشت. شیاطینی که استراق سمع میکردند نیز وقتی آن شگفتیها را دیدند خواستند استراق سمع کنند که ناگاه سرتاسر آسمانها از آنان پوشانده شد و با شهابها رانده شدند و این نشانهای از برای نبوت حضرت بود. یهودی گفت: میپندارند عیسی به اذن خداوند عزّ و جلّ کور مادرزاد را و مبتلا به پیسی را شفا میداده است.
حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما به حضرت محمد صلّی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد و ایشان هر دردمندی را از بیماریاش میرهاند. روزی حضرت نشسته بود و از یکی از اصحاب خود سراغ گرفت. عرض کردند: ای رسول خدا! او از شدت بیماری همچون مرغی بی بال و پر شده است. حضرت نزد او رفت و دید او از شدت بیماری همچون مرغ شده است. به او فرمود: آیا درباره سلامتیات دعایی میکردهای؟ عرض کرد: بله، میگفتم پروردگارا هر عقوبتی برای مجازات من در آخرت گذاشتهای
ص: 293
آن را در دنیا برایم پیش آور. فرمود: نمیگفتی «آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ» - . بقره / 201 -
{پروردگارا در این دنیا به ما نیکی و در آخرت [نیز] نیکی عطا کن و ما را از عذاب آتش [دور] نگه دار.} او در دم این دعا را کرد و ناگاه همچون شتری که از بند رسته باشد تندرست برخاست و همراه با ما بیرون آمد. بار دیگر مردی از قبیله جُهَینه نزد حضرت آمد. او جذام داشت و از شدت جذام بدنش تکه پاره شده بود. آمد و نزد حضرت شکوه کرد. ایشان کاسهای آب برداشت و از آب دهان خود در آن ریخت و سپس به او فرمود: این آب را بر تنت بریز. او چنین کرد و شفا یافت و دیگر هیچ نشانی از بیماری بر او نماند. مردی اعرابی مبتلا به پیسی نیز نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد. ایشان از آب دهانش بر تن او ریخت و ناگاه او صحیح و سالم از کنار حضرت برخاست. اگر میپنداری حضرت عیسی علیه السلام دردمندان را از بیماریهایشان شفا میداده بدان که حضرت محمد صلّی الله علیه و آله در میان چندی از اصحاب خود نشسته بود که ناگاه زنی آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! پسرم به آستانه مرگ رسیده و هر غذایی نزد او حاضر می کنم خمیازه می کشد .
پیامبر صلّی الله علیه و آله برخاست و ما همراهش به راه افتادیم. وقتی نزد آن پسر رسیدیم به او فرمود: ای دشمن خدا! از دوست خدا دور شو من رسول خدا هستم. ناگاه شیطان از او دور شد و او صحیح و سالم برخاست و به لشکر ما پیوست. اگر میپنداری حضرت عیسی علیه السلام نابینایان را شفا میداده بدان که حضرت محمد صلّی الله علیه و آله بزرگتر از آن را انجام داده است. قَتادة بن رِبعی مردی خوبرو بود. در جنگ احد ضربهای به چشمش خورد و چشمش از حدقه بیرون آمد. او چشم خود را برداشت و آن را نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آورد و عرض کرد: ای رسول خدا! دیگر زنم از من بدش میآید. رسول خدا صلّی الله علیه و آله چشمش را از دستش گرفت و آن را سر جایش گذاشت و چشم او حتی از آن چشمش زیباتر و بیناتر شد. در روز ابن ابی الحُقَیق ، عبدالله بن عَتیک زخم خورد و دستش جدا شد. شبانه نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و حضرت رویش دست کشید و دستش مثل دست دیگرش شد.
ص: 294
در روز کعب بن اشرف ، محمد بن مَسلمه ضربهای خورد و همانند همان اتفاق برای چشم و دستش افتاد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر چشم و دست او دست کشید و هر دو به حالت اولیه برگشتند به گونه ای که معلوم نبود.
همین اتفاق برای چشم عبدالله بن اُنَیس نیز افتاد و حضرت بر چشمش دست کشید و مثل چشم دیگرش شد که همه اینها نشانههایی برای نبوت پیامبر صلّی الله علیه و آله است.
یهودی گفت: میپندارند عیسی به اذن خدا مردگان را زنده میکرده است. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما در دست حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نُه سنگریزه چنان تسبیح گفتند که آوایشان از درونشان به گوش میرسید و حال آنکه روحی نداشتند و این برای اتمام حجت نبوت حضرت بود. مردگان نیز پس از مرگشان با حضرت سخن گفتند و از ایشان از پیامدهای اعمالشان کمک خواستند. روزی پیامبر صلّی الله علیه و آله پیشاپیش اصحاب نماز خواند و فرمود: از بنی نجار کسی اینجا هست؟ رفیقشان به خاطر سه درهم بدهی به فلان یهودی بر در بهشت نگهداشته شده است و او به شهادت رسیده بود. اگر می پنداری حضرت عیسی علیه السلام با مردگان سخن گفته، بدان حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از این شگفتتر را داشته است. وقتی حضرت در طائف فرود آمد و اهلش را محاصره کرد برای ایشان گوسفندی سلاخی شده و آمیخته به سم فرستادند. ناگاه سردست گوسفند به سخن درآمد و گفت: ای رسول خدا! مرا نخور که مسموم هستم. اگر آن چهارپا در حالی که زنده بود با پیامبر صلّی الله علیه و آله سخن گفته بود این از بزرگترین حجتهای خداوند عزّ و جلّ بر منکرانِ نبوت حضرت میبود چه رسد به اینکه او پس از ذبح و سلاخی و کباب شدن با ایشان سخن گفت. حضرت درخت را صدا میزد و درخت ایشان را اجابت میکرد، چهارپایان و درندگان با ایشان سخن میگفتند و به نبوتش شهادت میدادند و مردم را از نافرمانی از ایشان هشدار میدادند. این از آنچه که به حضرت عیسی علیه السلام عطا شده بزرگتر است. یهودی گفت: میپندارند که عیسی به قومش از آنچه که میخوردهاند و آنچه در خانههایشان میاندوختهاند خبر میداده است. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما حضرت محمد صلّی الله علیه و آله بیشتر از این را انجام داده است. ص: 295
حضرت عیسی علیه السلام قوم خود را از آنچه پشت دیوار بود خبر میداد اما حضرت محمد صلّی الله علیه و آله درباره آبادی مُؤته خبر داد حال آنکه در آنجا نبود. ایشان در حالی از وصف جنگیدن آنان و شهدایشان سخن گفت که با آنان به اندازه مسیر یک ماه فاصله داشت. کسی نزد حضرت میآمد تا سوالی از ایشان بپرسد، میفرمود: خودت میگویی یا من بگویم؟ عرض میکرد: شما بگویید ای رسول خدا! میفرمود: آمدهای از فلان چیز و فلان چیز بپرسی و تا آخر خواسته های او را می فرمود.
حضرت بدون اینکه چیزی را از قلم بیاندازد اهل مکه را از اسرارشان در مکه خبر میداد، مثلا آنچه میان صفوان بن اُمیّه و عُمَیر بن وَهب گذشته بود. عُمَیر نزد ایشان آمد و عرض کرد: برای آزاد کردن پسرم آمدهام. فرمود: دروغ میگویی، وقتی در حطیم جمع شده بودید و از کشتگان بدر سخن میگفتید، تو به صفوان گفتی: به خدا قسم با کاری که محمد با ما کرد مرگ برایمان بهتر از زندگی است و دیگر پس از کسانی که در چاه افکنده شدند (در جنگ بدر) زندگی فایدهای ندارد. و گفتی: اگر عیال و بدهیام نبود تو را از دست محمد راحت میکردم. و صفوان گفت: بر عهده من که بدهیات را بپردازم و دخترانت را در سود و ضرر با دختران خودم شریک کنم. و تو گفتی: پس این را پوشیده دار و مرا مجهّز کن تا بروم و او را بکُشم. اکنون هم آمدهای تا مرا بکُشی. عرض کرد: راست میگویی ای رسول خدا! من شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو رسول خدا هستی. از این اتفاقها بیشمار افتاد. یهودی گفت: میپندارند عیسی از گِل چیزی شبیه پرنده میسازد و در آن میدمد «فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللَّهِ» - . آل عمران / 49 -
{پس به اذن خدا پرنده ای می شود.} حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز کاری همانند این را کرد. حضرت در جنگ حُنین سنگی را برداشت و ما از آن سنگ صدای تسبیح و تقدیس شنیدیم. سپس به آن فرمود: شکافته شو! ناگاه سنگ سه تکه شد و ما از هر تکهاش صدای تسبیح متفاوت از صدای تکه دیگر شنیدیم. در یوم البطحاء برای یک درخت پیغام فرستاد و درخت ایشان را اجابت کرد در حالی که شاخه به شاخهاش تسبیح و تهلیل و تقدیس میگفتند.
ص: 296
سپس به آن فرمود: شکافته شو! ناگاه درخت دو نیم شد. فرمود: بچسب! درخت چسبید. فرمود: برایم به نبوت من شهادت ده! و درخت شهادت داد. سپس فرمود: با ذکر تسبیح و تهلیل و تقدیس سر جایت برگرد! و او چنین کرد و سر جایش که در کنار شِعب جزّارین در مکه بود برگشت.
یهودی گفت: میپندارند عیسی جهانگرد بوده است. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، جهانگردیِ حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز در جهاد بود. ایشان در طی ده سال از میان ساکنان شهر و بیابان لشکری بیشمار ساخت و جماعاتی را از میان قوم عرب نابود کرد که به شمشیر معروف بودند و اهل سخن نبودند و تنها در خون میخوابیدند و هرگاه سفر میکردند برای جنگ با دشمنشان سلاح برگرفته بودند. یهودی گفت: میپندارند که عیسی زاهد بوده است. حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور است، اما حضرت محمد صلّی الله علیه و آله زاهدترینِ پیامبران بود. با اینکه ایشان جدای از کنیزان سیزده همسر داشت هیچگاه سفرهای با غذا برای حضرت پهن نشد و هیچگاه نان گندم نخورد و از نان جو نیز هیچگاه سه شب پی در پی سیر نشد . در حالی درگذشت که زرهاش در ازای چهار درهم نزد مردی یهودی گرو بود و هیچ سیم و زری از خود به جا نگذاشت در حالی که آن همه سرزمین برایش آماده بود و آن همه غنیمت در اختیارش بود و فقط در یک روز سیصد هزار و چهارصد هزار نقدینه را تقسیم میکرد. شب هنگام گدایی نزدش میآمد و ایشان میفرمود: به خدایی که محمد را بر حق برانگیخت از شبِ خاندان محمد نه پیمانهای جو باقی مانده و نه پیمانهای گندم و نه هیچ درهم و دیناری. در آن هنگام مرد یهودی گفت: من شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد رسول خداست، و شهادت میدهم که به هیچ پیامبری هیچ درجهای و به هیچ رسولی هیچ فضیلتی عطا نشده جز اینکه خداوند همه آنها را از برای حضرت محمد، رسول خدا صلّی الله علیه و آله گرد آورده و باز بر حضرت محمد صلّی الله علیه و آله چندین برابر نسبت به دیگر پیامبران افزوده است. آنگاه ابن عباس به علی بن ابی طالب علیه السلام عرض کرد: ای ابا حسن! شهادت میدهم که تو از ریشهدارانِ در دانش هستی. حضرت علی علیه السلام فرمود: وای بر تو! من این همه را درباره کسی گفتم که خداوند عزّ و جلّ او را در عظمت خود بزرگ داشت و فرمود: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ» - . قلم / 4 - {و راستی که تو را خویی والاست.} - . الإحتجاج: 111- 120 -
ص: 297
**[ترجمه]
أقول قد مضی الخبر بشرحه فی المجلد الرابع (1) و إنما أعدناه لکونه أنسب بهذا المجلد و الله المؤید.
**[ترجمه]این خبر همراه با شرح در جلد چهارم آمده که ما به دلیل مناسبتش با این جلد تکرارش کردهایم.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ جَارِیَةً یُقَالُ لَهَا زَائِدَةُ کَانَتْ تَأْتِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَثِیراً فَأَتَتْهُ لَیْلَةً وَ قَالَتْ عَجَنْتُ عَجِیناً لِأَهْلِی فَخَرَجْتُ أَحْتَطِبُ فَرَأَیْتُ فَارِساً لَمْ أَرَ أَحْسَنَ مِنْهُ فَقَالَ لِی کَیْفَ مُحَمَّدٌ قُلْتُ بِخَیْرٍ یُنْذِرُ النَّاسَ بِأَیَّامِ اللَّهِ (2) فَقَالَ إِذَا أَتَیْتِ مُحَمَّداً فَأَقْرِئِیهِ السَّلَامَ وَ قُولِی لَهُ رِضْوَانُ خَازِنُ الْجَنَّةِ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ قَسَمَ الْجَنَّةَ لِأُمَّتِکَ أَثْلَاثاً فَثُلُثٌ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ ... بِغَیْرِ حِسابٍ وَ ثُلُثٌ یُحَاسَبُونَ حِساباً یَسِیراً وَ ثُلُثٌ تَشْفَعُ لَهُمْ فَتُشَفَّعُ (3) فِیهِمْ قَالَتْ فَمَضَی (4) فَأَخَذْتُ الْحَطَبَ أَحْمِلُهُ فَثَقُلَ عَلَیَّ فَالْتَفَتَ وَ نَظَرَ إِلَیَّ وَ قَالَ ثَقُلَ عَلَیْکِ حَطَبُکِ فَقُلْتُ نَعَمْ فَأَخَذَ قَضِیباً أَحْمَرَ کَانَ فِی یَدِهِ فَغَمَزَ الْحَطَبَ ثُمَّ نَظَرَ (5) فَإِذَا هُوَ بِصَخْرَةٍ ثَابِتَةٍ (6) فَقَالَ أَیَّتُهَا الصَّخْرَةُ احْمِلِ الْحَطَبَ مَعَهَا فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ خَفَّ (7) عَنِّی وِقْرِی (8) فَإِنِّی (9) رَأَیْتُهَا تَذْکُرُکَ حَتَّی رَجَعْتُ فَأَلْقَتِ الْحَطَبَ وَ انْصَرَفَتْ (10).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که کنیزی به نام زائده بسیار نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله میآمد. شبی نزد حضرت آمد و عرض کرد: برای خانوادهام خمیری درست کردم و بیرون رفتم تا هیزم جمع کنم. ناگاه سواری را دیدم که نیکوتر از آن هرگز ندیده بودم. به من گفت: محمد چطور است؟ گفتم: خوب است، مردم را با آیات خداوند هشدار میدهد. گفت: وقتی نزدش رفتی به او سلام برسان و بگو رضوان، دربان بهشت میگوید خداوند بهشت را برای امت تو به سه ثلث تقسیم کرده است، ثلثی از آنان «یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیهَا بِغَیْرِ حِسَابٍ» - . غافر / 40 -
{داخل بهشت می شوند و در آنجا بی حساب روزی می یابند.} و ثلث دیگر با «حِساباً یَسِیراً» - . انشقاق / 8 -
{حسابی بس آسان} حسابرسی میشوند. و ثلث دیگر را تو برایشان شفاعت میکنی و شفاعتت پذیرفته میشود. سپس او رفت و من هیزمها را به دوش گرفتم و بر دوشم سنگینی کرد. او برگشت و نگاهی به من کرد و گفت: هیزمهایت بر دوشت سنگینی میکند؟ گفتم: بله. او با عصایی سرخ که در دستش بود به هیزمها اشاره کرد و سپس نگاه کرد. ناگاه صخرهای استوار پدید آمد. گفت: ای صخره! هیزمها را برایش ببر. ای رسول خدا! آن صخره بارم را از دوشم برداشت و من میدیدم که او ذکر شما را میگفت تا اینکه بازگشتم و او هیزمها را گذاشت و رفت - . الخرائج: 221 - .
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله انْتَهَی إِلَی رَجُلٍ قَدْ فَوَّقَ سَهْماً لِیَرْمِیَ بَعْضَ الْمُشْرِکِینَ فَوَضَعَ صلی الله علیه و آله یَدَهُ فَوْقَ السَّهْمِ (11) وَ قَالَ ارْمِهِ فَرَمَی ذَلِکَ الْمُشْرِکَ بِهِ فَهَرَبَ الْمُشْرِکُ مِنَ السَّهْمِ وَ جَعَلَ یَرُوغُ مِنَ السَّهْمِ یَمْنَةً وَ یَسْرَةً وَ السَّهْمُ یَتْبَعُهُ حَیْثُمَا رَاغَ حَتَّی
ص: 298
سَقَطَ السَّهْمُ فِی رَأْسِهِ فَسَقَطَ الْمُشْرِکُ مَیِّتاً فَأَنْزَلَ اللَّهُ فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی (1).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: رسول خدا صلّی الله علیه و آله به مردی رسید که تیری سوفار کرده بود تا یکی از مشرکان را با تیر بزند. حضرت دستش را بالای تیر گرفت و فرمود: بزن. او تیر را به سمت آن مشرک افکند و آن مشرک از تیر گریخت و شروع کرد به چپ و راست منحرف شود تا تیر خطا برود. اما به هر سو که میرفت تیر تعقیبش میکرد تا این
ص: 298
که بر سرش نشست و مشرک افتاد و جان داد. آنگاه خداوند نازل فرمود: «فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی» {شما آنان را نکشتید بلکه خدا آنان را کشت و چون افکندی تو نیفکندی بلکه خدا افکند.}
**[ترجمه]
یروغ أی یمیل و یحید.
**[ترجمه]«یروغُ» یعنی مایل شود و منحرف شود.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح کَانَ لِکُلِّ عُضْوٍ مِنْ أَعْضَاءِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مُعْجِزَةٌ فَمُعْجِزَةُ رَأْسِهِ أَنَّ الْغَمَامَةَ ظَلَّتْ (2) عَلَی رَأْسِهِ وَ مُعْجِزَةُ عَیْنَیْهِ أَنَّهُ کَانَ یَرَی مِنْ خَلْفِهِ کَمَا یَرَی مِنْ أَمَامِهِ وَ مُعْجِزَةُ أُذُنَیْهِ هِیَ أَنَّهُ کَانَ یَسْمَعُ الْأَصْوَاتَ فِی النَّوْمِ کَمَا یَسْمَعُ فِی الْیَقَظَةِ وَ مُعْجِزَةُ لِسَانِهِ أَنَّهُ قَالَ لِلظَّبْیِ مَنْ أَنَا قَالَ أَنْتَ رَسُولُ اللَّهِ وَ مُعْجِزَةُ یَدِهِ أَنَّهُ أَخْرَجَ مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِهِ الْمَاءَ وَ مُعْجِزَةُ رِجْلَیْهِ أَنَّهُ کَانَ لِجَابِرٍ بِئْرٌ مَاؤُهَا زُعَاقٌ (3) فَشَکَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَغَسَلَ رِجْلَیْهِ فِی طَشْتٍ وَ أَمَرَ بِإِهْرَاقِ ذَلِکَ الْمَاءِ فِیهَا فَصَارَ مَاؤُهَا عَذْباً وَ مُعْجِزَةُ عَوْرَتِهِ أَنَّهُ وُلِدَ مَخْتُوناً وَ مُعْجِزَةُ بَدَنِهِ أَنَّهُ لَمْ یَقَعْ ظِلُّهُ عَلَی الْأَرْضِ لِأَنَّهُ کَانَ نُوراً وَ لَا یَکُونُ مِنَ النُّورِ الظِّلُّ کَالسِّرَاجِ وَ مُعْجِزَةُ ظَهْرِهِ خَتْمُ النُّبُوَّةِ کَانَ عَلَی کَتِفِهِ مَکْتُوباً (4) لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ (5).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: هر عضو از اندام پیامبر صلّی الله علیه و آله معجزهای داشت. معجزه سرش این بود که ابر بر آن سایه میانداخت. معجزه چشمش این بود که حضرت پشت سرش را همچون روبرویش میدید. معجزه گوشش این بود که صداها را در خواب همچون بیداری میشنید. معجزه زبانش این بود که به آهو فرمود: من کیستم؟ گفت: تو رسول خدا هستی. معجزه دستش این بود که از میان انگشتانش آب بیرون آورد. معجزه پاهایش این بود که جابر چاهی داشت که آبش تلخ بود، نزد حضرت شکوه کرد و ایشان پاهای خود را در تشتی شست و فرمود تا آن آب را در چاه بریزند و اینگونه آب چاه گوارا شد. معجزه عورتش این بود که ایشان ختنه شده به دنیا آمد. معجزه بدنش این بود که سایهاش بر زمین نمیافتاد چراکه سراسر نور بود و نور مانند چراغ سایه ندارد. معجزه کمرش این بود که بر مهر نبوت بر کتف ایشان نگاشته شده بود: لا اله الا الله محمد رسول الله - . الخرائج: 183- 184؛ راوندی گفته: این از احادیث عامّه است. - .
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب مِنْ أَوْضَحِ الدَّلَالاتِ عَلَی نُبُوَّتِهِ صلی الله علیه و آله اسْتِیقَانُ کَافَّتِهِمْ بِحُدُودِهِ وَ تَمَکُّنُ مُوجِبَاتِهَا فِی غَوَامِضِ صُدُورِهِمْ حَتَّی إِنَّهُمْ یَشْتِمُونَ بِالْفُسُوقِ مَنْ خَرَجَ عَنْ حَدٍّ مِنْ حُدُودِهِ وَ بِالْجَهْلِ مَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ وَ بِالْکُفْرِ مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ وَ یُقِیمُونَ الْحُدُودَ وَ یَحْکُمُونَ بِالْقَتْلِ وَ الضَّرْبِ وَ الْأَسْرِ لِمَنْ خَرَجَ عَنْ شَرِیعَتِهِ وَ یَتَبَرَّأُ الْأَقَارِبُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ فِی مَحَبَّتِهِ وَ إِنَّهُ صلی الله علیه و آله بَقِیَ فِی نُبُوَّتَهُ نَیِّفاً وَ عِشْرِینَ سَنَةً بَیْنَ ظَهْرَانَیْ قَوْمٍ مَا یَمْلِکُ مِنَ الْأَرْضِ إِلَّا جَزِیرَةَ الْعَرَبِ فَاتَّسَقَتْ (6) دَعْوَتُهُ بَرّاً وَ بَحْراً مُنْذُ خَمْسِمِائَةٍ وَ سَبْعِینَ سَنَةً (7) مَقْرُوناً بِاسْمِ
ص: 299
رَبِّهِ یُنَادَی بِأَقْصَی الصِّینِ وَ الْهِنْدِ وَ التُّرْکِ وَ الْخَزَرِ وَ الصَّقَالِبَةِ وَ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ وَ الْجَنُوبِ وَ الشِّمَالِ فِی کُلِّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ بِالشَّهَادَتَیْنِ بِأَعْلَی صَوْتٍ بِلَا أُجْرَةٍ وَ خَضَعَتِ الْجَبَابِرَةُ لَهَا وَ لَا تَبْقَی لِمَلَکٍ نَوْبَتُهُ بَعْدَ مَوْتِهِ (1) وَ عَلَی ذَلِکَ فَسَّرَ الْحَسَنُ وَ مُجَاهِدٌ قَوْلَهُ تَعَالَی وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ (2) مَا یَقُولُ الْمُؤَذِّنُونَ عَلَی الْمَنَائِرِ وَ الْخُطَبَاءُ عَلَی الْمَنَابِرِ قَالَ الشَّاعِرُ
وَ ضَمَّ الْإِلَهُ اسْمَ النَّبِیِّ إِلَی اسْمِهِ إِذَا قَالَ فِی الْخَمْسِ الْمُؤَذِّنُ أَشْهَدُ
وَ مِنْ تَمَامِ قُوَّتِهِ أَنَّهَا تَجْذِبُ الْعَالَمَ مِنْ أَدْنَی الْأَرْضِ وَ أَقْصَی أَطْرَافِهَا فِی کُلِّ عَامٍ إِلَی الْحَجِّ حَتَّی تُخْرِجُ الْعَذْرَاءَ مِنْ خِدْرِهَا وَ الْعَجُوزَ فِی ضَعْفِهَا وَ مَنْ حَضَرَتْهُ وَفَاتُهُ یُوصِی بِأَدَائِهَا وَ قَدْ نَرَی الصَّائِمَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ یَتَلَهَّبُ عَطَشاً حَتَّی یَخُوضُ الْمَاءَ (3) إِلَی حَلْقِهِ وَ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَجْرَعَ مِنْهُ جُرْعَةً وَ کُلَّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ یَسْجُدُونَ خَوْفاً وَ تَضَرُّعاً وَ کَذَلِکَ أَکْثَرُ الشَّرَائِعِ وَ قَدْ تَحَزَّبَ النَّاسُ فِی مَحَبَّتِهِ حَتَّی یَقُولُ کُلُّ وَاحِدٍ أَنَا عَلَی الْحَقِّ وَ أَنْتَ لَسْتَ عَلَی دِینِهِ (4).
**[ترجمه]المناقب: از آشکارترین دلالات نبوت پیامبر صلّی الله علیه و آله این بود که آنان همگی به حدود حضرت یقین داشتند و فرمانهای حضرت در لابهلای سینههایشان جا گرفته بود؛ آن چنان که اگر کسی از یکی از حدود حضرت خارج میشد او را به فسق نسبت میدادند و اگر کسی حضرت را نمیشناخت او را به جهل نسبت میدادند و اگر کسی از حضرت رو میگرداند او را به کفر نسبت میدادند و حدود را اجرا میکردند و اگر کسی از شریعت حضرت خارج میشد برایش به مرگ و ضرب و اسارت حکم میدادند و در راه محبت حضرت خویشان از یکدیگر میبُریدند. پیامبر صلّی الله علیه و آله بر نبوت خود بیست سال و اندی در میان قومی بر جا ماند که از عرصه زمین به غیر از جزیرة العرب بهرهای نداشتند، اما دعوت حضرت پانصد و هفتاد سال است - . نسبت به روزگار مؤلف یعنی ابن شهر آشوب. -
که در برّ و بحر گسترده شده و آن حضرت مقرون
ص: 299
با نام پروردگارش است و در جای جای چین و هند و ترک و خزر و صقالبه و شرق و غرب و جنوب و شمال هر روز پنج بار با صدای بلند و بدون هیچ دستمزدی ندای شهادتین سر داده میشود و جبّاران در برابر دعوت حضرت کرنش کردند. حال آنکه دولت هیچ پادشاهی پس از مرگش بر جا نمیماند. بر همین اساس است که حسن و مجاهد کلام حق تعالی «وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ» - . شرح / 4 -
{و نامت را برای تو بلند گردانیدیم.} را به کلامی تفسیر کردهاند که مؤذنان بر منارهها و خطیبان بر منبرها سر میدهند. شاعر گفته:
وَ ضَمَّ الْإِلَهُ اسْمَ النَّبِیِّ إِلَی اسْمِهِ إِذَا قَالَ فِی الْخَمْسِ الْمُؤَذِّنُ أَشْهَدُ
«خداوند نام پیامبر را به نام خود پیوند داد چه مؤذن پنج وعده شهادتین میگوید.»
و از قدرتمندی بی کم و کاستِ دعوت حضرت است که هر سال جهانیان را از سرتاسر و جای جای زمین به سوی حج میکشاند و چنان میشود که پرده نشینان از پردههای خود بیرون میآیند و پیران از ضعف خود درمیآیند و اگر کسی در آستانه مرگ باشد وصیت میکند که برایش ادا کنند. و در ماه رمضان میبینیم که روزهدار از عطش برمیافروزد و حتی آب به نزدیک حلقش میرسد اما نمیتواند جرعهای از آن را بنوشد. و هر روز پنج مرتبه از ترس و تضرّع به سجده میافتند که بیشتر شریعتها همین گونهاند و مردم در محبت حضرت دسته دسته شدهاند و هر کس میگوید من بر حق هستم و تو بر دین او نیستی - . مناقب آل ابی طالب 1: 110 - .
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب صِیدَ سَمَکَةٌ فَوُجِدَ عَلَی إِحْدَی أُذُنَیْهَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ عَلَی الْأُخْرَی مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ.
کِتَابُ شَرَفِ الْمُصْطَفَی أَنَّهُ أُتِیَ بِسَخْلَةٍ مُنَقَّشَةٍ فَنَظَرْتُ إِلَی بَیَاضِ شَحْمَةِ أُذُنَیْهَا فَإِذَا فِی إِحْدَاهُمَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ قَالَ أَعْرَابِیٌّ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَا مُحَمَّدُ إِنَّنِی کُنْتُ وَ أَخٌ لِی خَلْفَ هَذَا الْجَبَلِ نَحْتَطِبُ حَطَباً فَرَأَیْنَا الْجُمُوعَ قَدْ زَحَفَ بَعْضُهَا إِلَی بَعْضٍ فَقُلْتُ لِأَخِی اقْعُدْ حَتَّی نَنْظُرَ لِمَنْ تَکُونُ الْغَلَبَةُ وَ عَلَی مَنْ تَدُورُ الدَّائِرَةُ (5) فَإِذَا قَدْ کَشَفَ اللَّهُ عَنْ أَبْصَارِنَا فَرَأَیْنَا خُیُولًا قَدْ نَزَلَتْ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ أَرْجُلُهَا فِی الْأَرْضِ وَ أَعْنَاقُهَا فِی السَّمَاءِ وَ عَلَیْهَا قَوْمٌ
ص: 300
جَبَّارُونَ وَ مَعَهُمْ أَلْوِیَةٌ قَدْ سَدَّتْ مَا بَیْنَ الْخَافِقَیْنِ (1) فَأَمَّا أَخِی فَإِنَّهُ انْشَقَّتْ مَرَارَتُهُ فَمَاتَ مِنْ وَقْتِهِ وَ سَاعَتِهِ وَ أَمَّا أَنَا فَقَدْ جِئْتُکَ ثُمَّ أَسْلَمَ وَ مِثْلُ الْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ ظَهَرُوا عَلَی الْخَیْلِ الْبُلْقِ بِالثِّیَابِ الْبِیضِ یَوْمَ بَدْرٍ تَقَدَّمَهُمْ جَبْرَئِیلُ عَلَی فَرَسٍ یُقَالُ لَهَا حَیْزُومُ.
أَنَسٌ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سَمِعَ صَوْتاً مِنْ قُلَّةِ جَبَلٍ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ الْأُمَّةِ الْمَرْحُومَةِ الْمَغْفُورَةِ فَأَتَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا بِشَیْخٍ أَشْیَبَ قَامَتُهُ ثَلَاثُمِائَةِ ذِرَاعٍ فَلَمَّا رَأَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَانَقَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّنِی آکُلُ فِی کُلِّ سَنَةٍ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ هَذَا أَوَانُهُ فَإِذَا هُوَ بِمَائِدَةٍ أُنْزِلَ مِنَ السَّمَاءِ فَأَکَلَا وَ کَانَ إِلْیَاسَ علیه السلام (2).
**[ترجمه]المناقب: یک ماهی صید شد که بر یک گوشش نگاشته شده بود لا اله الا الله و بر گوش دیگرش نگاشته شده بود محمد رسول الله.
کتاب شرف المصطفی: برهای رنگارنگ را آوردند. من به سفیدیِ نرمهِ گوشش نگریستم و ناگاه دیدم بر یکی از آنها نگاشته شده لا اله الا الله محمد رسول الله. مردی اعرابی به پیامبر صلّی الله علیه و آله عرض کرد: ای محمد من و برادرم پشت این کوه بودیم و داشتیم هیزم جمع میکردیم که ناگاه دیدیم جمعیتی به هم پیچیدند. به برادرم گفتم: بنشین تا ببینیم چه کسی غلبه مییابد و چه کسی مغلوب میشود. ناگهان خداوند پرده از چشمهایمان برگرفت و دیدیم اسبهایی از آسمان فرود آمدند که پاهایشان در زمین و گردنهایشان در آسمان بود ص: 300
و قومی تنومند روی خود داشتند و با بیرقهایی که شرق تا غرب را پوشانده بود. برادرم زهرهاش آب شد و در دم جان داد، اما من نزد شما آمدم. و او اسلام آورد. همانند فرشتگانی که سوار بر اسبان ابلق با جامههای سپید در جنگ بدر پدیدار شدند و جبرییل سوار بر اسبی به نام حَیزوم پیشاپیش آنان بود.
از اَنَس روایت شده: پیامبر صلّی الله علیه و آله از قله کوه صدایی شنید که میگفت: خداوندا مرا از زمره امتی قرار ده که مشمول رحمت و مغفرت هستند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفت و ناگاه پیرمردی سپیدمو را دید که قامتش سیصد ذراع بود. همین که او را دید در آغوشش گرفت. او گفت: من در سال یک بار غذا میخورم و اکنون زمانش فرارسیده است. ناگهان سفرهای گسترده شد که از آسمان نازل شده بود. و آن دو با هم خوردند. او حضرت الیاس علیه السلام بود - . مناقب آل ابی طالب 1: 117- 118 - .
**[ترجمه]
الأشیب المبیض الرأس.
**[ترجمه]«أشیب» یعنی سپیدمو.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب کَانَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنَ الْمُعْجِزَاتِ مَا لَمْ یَکُنْ لِغَیْرِهِ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ ذَکَرَ أَنَّ لَهُ أَرْبَعَةَ آلَافٍ وَ أَرْبَعَمِائَةٍ وَ أربعون (3) (أَرْبَعِینَ) مُعْجِزَةً ذُکِرَتْ مِنْهَا ثَلَاثَةُ آلَافٍ تَتَنَوَّعُ أَرْبَعَةَ أَنْوَاعٍ مَا کَانَ قَبْلَهُ وَ بَعْدَ مِیلَادِهِ وَ بَعْدَ بَعْثِهِ وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ أَقْوَاهَا وَ أَبْقَاهَا الْقُرْآنُ لِوُجُوهٍ أَحَدُهَا أَنَّ مُعْجِزَةَ کُلِّ رَسُولٍ مُوَافِقٌ لِلْأَغْلَبِ مِنْ أَحْوَالِ عَصْرِهِ کَمَا بَعَثَ اللَّهُ مُوسَی علیه السلام فِی عَصْرِ السَّحَرَةِ بِالْعَصَا فَإِذَا هِیَ تَلْقَفُ وَ فَلَقَ الْبَحْرَ یَبَساً وَ قَلَّبَ الْعَصَا حَیَّةً فَأَبْهَرَ کُلَّ سَاحِرٍ وَ أَذَلَّ کُلَّ کَافِرٍ وَ قَوْمُ عِیسَی علیه السلام أَطِبَّاءُ فَبَعَثَهُ اللَّهُ بِإِبْرَاءِ الزَّمْنَی وَ إِحْیَاءِ الْمَوْتَی بِمَا دَهَشَ کُلَّ طَبِیبٍ وَ أَذْهَلَ کُلَّ لَبِیبٍ وَ قَوْمُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فُصَحَاءُ فَبَعَثَهُ اللَّهُ بِالْقُرْآنِ فِی إِیجَازِهِ وَ إِعْجَازِهِ بِمَا عَجَزَ عَنْهُ الْفُصَحَاءُ وَ أَذْعَنَ لَهُ الْبُلَغَاءُ وَ تَبَلَّدَ فِیهِ الشُّعَرَاءُ لِیَکُونَ الْعَجْزُ عَنْهُ أَقْهَرَ وَ التَّقْصِیرُ فِیهِ أَظْهَرَ وَ الثَّانِی أَنَّ الْمُعْجِزَ فِی کُلِّ قَوْمٍ بِحَسَبِ أَفْهَامِهِمْ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ وَ أَذْهَانِهِمْ وَ کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ قَوْمِ مُوسَی علیه السلام وَ عِیسَی علیه السلام بَلَادَةٌ وَ غَبَاوَةٌ لِأَنَّهُ لَمْ یُنْقَلْ عَنْهُمْ مِنْ
ص: 301
کَلَامٍ جَزْلٍ أَوْ مَعْنًی بِکْرٍ وَ قَالُوا لِنَبِیِّهِمْ حِینَ مَرُّوا عَلی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلی أَصْنامٍ لَهُمْ ...
اجْعَلْ لَنا إِلهاً وَ الْعَرَبُ أَصَحُّ النَّاسِ أَفْهَاماً وَ أَحَدُّهُمْ أَذْهَاناً فَخُصُّوا بِالْقُرْآنِ بِمَا یُدْرِکُونَهُ بِالْفِطْنَةِ دُونَ الْبَدِیهَةِ لِتُخَصَّ کُلُّ أُمَّةٍ بِمَا یُشَاکِلُ طَبْعَهَا وَ الثَّالِثُ أَنَّ مُعْجِزَ الْقُرْآنِ أَبْقَی عَلَی الْأَعْصَارِ وَ أَنْشَرُ فِی الْأَقْطَارِ وَ مَا دَامَ إِعْجَازُهُ فَهُوَ أَحَجُّ وَ بِالاخْتِصَاصِ أَحَقُّ فَانْتَشَرَ ذَلِکَ بَعْدَهُ فِی أَقْطَارِ الْعَالَمِ شَرْقاً وَ غَرْباً قَرْناً بَعْدَ قَرْنٍ وَ عَصْراً بَعْدَ عَصْرٍ وَ قَدِ انْقَرَضَ الْقَوْمُ وَ هَذِهِ سَنَةُ سَبْعِینَ وَ خَمْسِمِائَةٍ مِنْ مَبْعَثِهِ فَلَمْ یَقْدِرْ أَحَدٌ عَلَی مُعَارَضَتِهِ (1).
**[ترجمه]المناقب: پیامبر صلّی الله علیه و آله معجزاتی داشت که هیچ یک از پیامبرانِ دیگر نداشتند. ایشان چهار هزار و چهار صد و چهل معجزه داشته که سه هزار از آن ذکر شده است در چهار دسته: پیش از ولادت حضرت، پس از ولادت، پس از بعثت و پس از وفات که نیرومندترین و ماندگارترینشان قرآن است بنا به وجوهی چند: اول اینکه معجزه هر رسولی هماهنگ با حالت چیره روزگارش بوده است، همچنان که خداوند حضرت موسی علیه السلام را در عصر ساحران با عصایی که می بلعید برانگیخت دریا را به خشکی شکافت و عصا را به مار تبدیل ساخت چنان که هر ساحری مبهوت ماند و هر کافری خوار شد. قوم حضرت عیسی علیه السلام نیز طبیب بودند و خداوند او را در این مقام برانگیخت که بیماریهای مزمن را شفا میداد و مردگان را زنده میکرد چنان که هر طبیبی مدهوش میشد و هر خردمندی سرگشته میماند. قوم ححضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز زبان آور و فصیح بودند و خداوند حضرت را با قرآن برانگیخت که در ایجاز و اعجاز چنان بود که همه فصیحان در برابرش درماندند و همه بلیغان به برتریاش اقرار کردند و شاعران در برابرش به نادانی اعتراف کردند تا اینچنین ناتوانسازیاش چیرهتر باشد و همطراز نبودن مردم با آن آشکارتر باشد. دوم اینکه معجزه در میان هر قوم به حسب فهمهای آنان و به اندازه خردها و ذهنهایشان بوده است، قوم حضرت موسی و حضرت عیسی علیهما السلام از بنی اسرائیل سفیه و نادان بودهاند چراکه هیچ کلام شیوا یا معنای تازهای از آنان نقل نشده
ص: 301
و یا وقتی «َأَتَوْاْ عَلَی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلَی أَصْنَامٍ لَّهُمْ» {به قومی رسیدند که بر [پرستش] بتهای خویش همت می گماشتند،} به پیامبرشان گفتند: «اجْعَل لَّنَا إِلَ-هًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ» - . اعراف / 138 -
{همان گونه که برای آنان خدایانی است برای ما [نیز] خدایی قرار ده.} اما قوم عرب از همه مردم فهیمتر و تیزهوشتر بودند و از این رو قرآن به آنان اختصاص یافت چون با هوشیاری و بدون ناآگاهی آن را درمییافتند. اینگونه به هر امتی چیزی متناسب با طبعشان اختصاص یافت. سوم اینکه معجزه قرآن در گذر روزگاران بر جاتر شده و در جای جای زمین گستردهتر گشته و چون اعجازش پایدار مانده حجتش رساتر است و به ویژه بودن شایستهتر است. قرآن از آن پس در همه جای شرق و غرب دنیا و قرن به قرن و دوره به دوره گسترش یافت حال آنکه آن قوم از میان رفتند، اکنون پانصد و هفتاد سال از بعثت حضرت گذشته و هنوز هیچ کس نتوانسته با قرآن هماوردی کند - . مناقب آل ابی طالب 1: 125 - .
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ علیهما السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ وَ ظَهَرَتْ آثَارُ صِدْقِهِ وَ آیَاتُ حَقِّهِ وَ بَیِّنَاتُ نُبُوَّتِهِ کَادَتْهُ الْیَهُودُ أَشَدَّ کَیْدٍ وَ قَصَدُوهُ أَقْبَحَ قَصْدٍ یَقْصِدُونَ أَنْوَارَهُ لِیَطْمِسُوهَا وَ حُجَجَهُ لِیُبْطِلُوهَا وَ کَانَ مِمَّنْ قَصَدَهُ لِلرَّدِّ عَلَیْهِ وَ تَکْذِیبِهِ مَالِکُ بْنُ الصَّیْفِ وَ کَعْبُ بْنُ الْأَشْرَفِ وَ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ وَ جُدَیُّ بْنُ أَخْطَبَ وَ أَبُو یَاسِرِ بْنُ أَخْطَبَ وَ أَبُو لُبَابَةَ بْنُ عَبْدِ الْمُنْذِرِ وَ شُعْبَةُ فَقَالَ مَالِکٌ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا مُحَمَّدُ تَزْعُمُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَلِکَ قَالَ اللَّهُ خَالِقُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ لَنْ نُؤْمِنَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ (2) حَتَّی یُؤْمِنَ لَکَ هَذَا الْبِسَاطُ الَّذِی تَحْتَنَا (3) وَ لَنْ نَشْهَدَ أَنَّکَ عَنِ اللَّهِ (4) جِئْتَنَا حَتَّی یَشْهَدَ لَکَ هَذَا الْبِسَاطُ وَ قَالَ أَبُو لُبَابَةَ بْنُ عَبْدِ الْمُنْذِرِ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ یَا مُحَمَّدُ أَنَّکَ رَسُولُهُ وَ لَا نَشْهَدُ لَکَ بِهِ حَتَّی یُؤْمِنَ (5) وَ یَشْهَدَ لَکَ هَذَا السَّوْطُ الَّذِی فِی یَدِی وَ قَالَ کَعْبُ بْنُ الْأَشْرَفِ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ لَنْ نُصَدِّقَکَ (6) حَتَّی یُؤْمِنَ لَکَ هَذَا الْحِمَارُ وَ أَشَارَ لِحِمَارِهِ الَّذِی کَانَ رَاکِبَهُ (7) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ لَیْسَ لِلْعِبَادِ
ص: 302
الِاقْتِرَاحُ عَلَی اللَّهِ بَلْ عَلَیْهِمُ التَّسْلِیمُ لِلَّهِ وَ الِانْقِیَادُ لِأَمْرِهِ وَ الِاکْتِفَاءُ بِمَا جَعَلَهُ کَافِیاً أَ مَا کَفَاکُمْ أَنْ أَنْطَقَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ وَ صُحُفَ إِبْرَاهِیمَ بِنُبُوَّتِی وَ دَلَّ عَلَی صِدْقِی وَ تَبَیَّنَ لَکُمْ فِیهَا (1) ذِکْرَ أَخِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ خَیْرِ مَنْ أَتْرُکُهُ عَلَی الْخَلَائِقِ بَعْدِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَأَنْزَلَ (2) عَلَیَّ هَذَا الْقُرْآنَ الْبَاهِرَ لِلْخَلْقِ أَجْمَعِینَ الْمُعْجِزَ لَهُمْ عَنْ أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِهِ وَ أَنْ یَتَکَلَّفُوا شِبْهَهُ فَأَمَّا (3) هَذَا الَّذِی اقْتَرَحْتُمُوهُ فَلَسْتُ أَقْتَرِحُهُ عَلَی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ بَلْ أَقُولُ إِنَّ مَا أَعْطَانِیهِ رَبِّی مِنْ دَلَالَةٍ هُوَ حَسْبِی وَ حَسْبُکُمْ فَإِنْ فَعَلَ عَزَّ وَ جَلَّ مَا اقْتَرَحْتُمُوهُ فَذَاکَ زَائِدٌ فِی تَطَوُّلِهِ (4) عَلَیْنَا وَ عَلَیْکُمْ وَ إِنْ مَنَعَنَا ذَلِکَ فَلِعِلْمِهِ بِأَنَّ الَّذِی فَعَلَهُ کَافٍ فِیمَا أَرَادَهُ مِنَّا فَلَمَّا فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ کَلَامِهِ هَذَا أَنْطَقَ اللَّهُ الْبِسَاطَ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ إِلَهاً وَاحِداً أَحَداً صَمَداً قَیُّوماً أَبَداً لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ لَمْ یُشْرِکْ فِی حُکْمِهِ أَحَداً وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ یَا مُحَمَّدُ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَکَ بِالْهُدَی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَکَ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ أَخُوکَ وَ وَصِیُّکَ وَ خَلِیفَتُکَ فِی أُمَّتِکَ وَ خَیْرُ مَنْ تَتْرُکُهُ عَلَی الْخَلَائِقِ بَعْدَکَ وَ أَنَّ مَنْ وَالاهُ فَقَدْ وَالاکَ وَ مَنْ عَادَاهُ فَقَدْ عَادَاکَ وَ مَنْ أَطَاعَهُ فَقَدْ أَطَاعَکَ وَ مَنْ عَصَاهُ فَقَدْ عَصَاکَ وَ أَنَّ مَنْ أَطَاعَکَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ اسْتَحَقَّ السَّعَادَةَ بِرِضْوَانِهِ وَ أَنَّ مَنْ عَصَاکَ فَقَدْ عَصَی اللَّهَ وَ اسْتَحَقَّ أَلِیمَ الْعَذَابِ بِنِیرَانِهِ قَالَ فَعَجِبَ الْقَوْمُ فَقَالَ (5) بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ مَا هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ فَاضْطَرَبَ (6) الْبِسَاطُ وَ ارْتَفَعَ وَ نَکَسَ مَالِکَ بْنَ الصَّیْفِ وَ أَصْحَابَهُ (7) حَتَّی وَقَعُوا عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ وُجُوهِهِمْ ثُمَّ أَنْطَقَ اللَّهُ تَعَالَی
ص: 303
الْبِسَاطَ ثَانِیاً فَقَالَ أَنَا بِسَاطٌ أَنْطَقَنِیَ اللَّهُ (1) وَ أَکْرَمَنِی بِالنُّطْقِ بِتَوْحِیدِهِ وَ تَمْجِیدِهِ وَ الشَّهَادَةِ لِمُحَمَّدٍ نَبِیِّهِ وَ أَنَّهُ سَیِّدُ الْأَنْبِیَاءِ (2) وَ رَسُولُهُ إِلَی خَلْقِهِ وَ الْقَائِمُ بَیْنَ عِبَادِ اللَّهِ بِحَقِّهِ وَ إِمَامَةِ أَخِیهِ وَ وَصِیِّهِ وَ وَزِیرِهِ وَ شَقِیقِهِ (3) وَ خَلِیلِهِ وَ قَاضِی دُیُونِهِ وَ مُنْجِزِ عِدَاتِهِ وَ نَاصِرِ أَوْلِیَائِهِ وَ قَامِعِ أَعْدَائِهِ وَ الِانْقِیَادِ لِمَنْ نَصَبَهُ إِمَاماً وَ وَلِیّاً وَ الْبَرَاءَةِ مِمَّنِ اتَّخَذَهُ مُنَابِذاً وَ عَدُوّاً فَمَا یَنْبَغِی لِکَافِرٍ أَنْ یَطَأَنِی وَ لَا یَجْلِسَ (4) عَلَیَّ إِنَّمَا (5) یَجْلِسُ عَلَیَّ الْمُؤْمِنُونَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِسَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادِ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ عَمَّارٍ قُومُوا فَاجْلِسُوا عَلَیْهِ فَإِنَّکُمْ بِجَمِیعِ مَا شَهِدَ بِهِ هَذَا الْبِسَاطُ لَمُؤْمِنُونَ (6) فَجَلَسُوا ثُمَّ أَنْطَقَ اللَّهُ سَوْطَ أَبِی لُبَابَةَ بْنِ عَبْدِ الْمُنْذِرِ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ خَالِقُ الْخَلْقِ وَ بَاسِطُ الرِّزْقِ وَ مُدَبِّرُ الْأُمُورِ (7) وَ الْقَادِرُ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ یَا مُحَمَّدُ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَفِیُّهُ وَ خَلِیلُهُ وَ حَبِیبُهُ وَ وَلِیُّهُ وَ نَجِیُّهُ (8) جَعَلَکَ السَّفِیرَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عِبَادِهِ لِیُنْجِیَ بِکَ السُّعَدَاءَ وَ یُهْلِکَ بِکَ الْأَشْقِیَاءَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ الْمَذْکُورُ فِی الْمَلَإِ الْأَعْلَی بِأَنَّهُ سَیِّدُ الْخَلْقِ بَعْدَکَ وَ أَنَّهُ الْمُقَاتِلُ عَلَی تَنْزِیلِ کِتَابِکَ لِیَسُوقَ مُخَالِفِیهِ إِلَی قَبُولِهِ طَائِعِینَ وَ کَارِهِینَ ثُمَّ الْمُقَاتِلُ بَعْدَهُ عَلَی تَأْوِیلِهِ الْمُنْحَرِفِینَ (9) الَّذِینَ غَلَبَتْ أَهْوَاؤُهُمْ عُقُولَهُمْ فَحَرَّفُوا تَأْوِیلَ کِتَابِ اللَّهِ وَ غَیَّرُوهُ وَ السَّابِقُ إِلَی رِضْوَانِ اللَّهِ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ بِفَضْلِ عَطِیَّتِهِ وَ الْقَاذِفُ فِی نِیرَانِ اللَّهِ أَعْدَاءَ اللَّهِ بِسَیْفِ نَقِمَتِهِ وَ الْمُؤْثِرِینَ لِمَعْصِیَتِهِ وَ مُخَالَفَتِهِ قَالَ ثُمَّ انْجَذَبَ السَّوْطُ مِنْ یَدِ (10) أَبِی لُبَابَةَ وَ جَذَبَ أَبَا لُبَابَةَ فَخَرَّ لِوَجْهِهِ (11) ثُمَّ قَامَ بَعْدُ فَجَذَبَهُ السَّوْطُ فَخَرَّ لِوَجْهِهِ
ص: 304
ثُمَّ لَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ مِرَاراً حَتَّی قَالَ أَبُو لُبَابَةَ وَیْلِی مَا لِی فَأَنْطَقَ (1) اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ السَّوْطَ فَقَالَ یَا بَا لُبَابَةَ إِنِّی سَوْطٌ قَدْ أَنْطَقَنِیَ اللَّهُ بِتَوْحِیدِهِ وَ أَکْرَمَنِی بِتَحْمِیدِهِ وَ شَرَّفَنِی بِتَصْدِیقِ نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ سَیِّدِ عَبِیدِهِ وَ جَعَلَنِی مِمَّنْ یُوَالِی خَیْرَ خَلْقِ اللَّهِ بَعْدَهُ وَ أَفْضَلَ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ مِنَ الْخَلْقِ حَاشَاهُ (2) وَ الْمَخْصُوصَ بِابْنَتِهِ سَیِّدَةِ النِّسْوَانِ الْمُشَرَّفَ (3) بِبِیْتُوتَتِهِ عَلَی فِرَاشِهِ أَفْضَلَ الْجِهَادِ وَ الْمُذِلَّ لِأَعْدَائِهِ بِسَیْفِ الِانْتِقَامِ وَ الْبَائِنَ فِی أُمَّتِهِ بِعُلُومِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ الشَّرَائِعِ وَ الْأَحْکَامِ لَا یَنْبَغِی (4) لِکَافِرٍ مُجَاهِرٍ بِالْخِلَافِ عَلَی مُحَمَّدٍ أَنْ یَبْتَذِلَنِی وَ یَسْتَعْمِلَنِی لَا أَزَالُ أَجْذِبُکَ حَتَّی أُثْخِنَکَ ثُمَّ أَقْتُلُکَ وَ أَزُولُ عَنْ یَدِکَ أَوْ تُظْهِرَ الْإِیمَانَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَبُو لُبَابَةَ (5) فَأَشْهَدُ بِجَمِیعِ مَا شَهِدْتَ بِهِ أَیُّهَا السَّوْطُ وَ أَعْتَقِدُهُ وَ أُومِنُ بِهِ فَنَطَقَ السَّوْطُ هَا لذا (6) (أَنَا ذَا) قَدْ تَقَرَّرْتُ فِی یَدِکَ لِإِظْهَارِکَ الْإِیمَانَ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِسَرِیرَتِکَ وَ هُوَ الْحَاکِمُ لَکَ أَوْ عَلَیْکَ فِی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ قَالَ علیه السلام وَ لَمْ یَحْسُنْ إِسْلَامُهُ وَ کَانَتْ (7) مِنْهُ هَنَاتٌ وَ هَنَاتٌ فَقَامَ الْقَوْمُ (8) مِنْ عِنْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَتِ (9) الْیَهُودُ یُسِرُّ بَعْضُهَا (10) إِلَی بَعْضٍ بِأَنَّ مُحَمَّداً لَمُؤْتَی لَهُ (11) وَ مَبْخُوتٌ فِی أَمْرِهِ وَ لَیْسَ بِنَبِیٍّ صَادِقٍ وَ جَاءَ کَعْبُ بْنُ الْأَشْرَفِ یَرْکَبُ حِمَارَهُ فَشَبَّ بِهِ
ص: 305
الْحِمَارُ وَ صَرَعَهُ عَلَی رَأْسِهِ فَأَوْجَعَهُ ثُمَّ عَادَ لِیَرْکَبَهُ (1) فَعَادَ إِلَیْهِ (2) الْحِمَارُ بِمِثْلِ صَنِیعِهِ ثُمَّ عَادَ لِیَرْکَبَهُ فَعَادَ عَلَیْهِ الْحِمَارُ بِمِثْلِ صَنِیعِهِ فَلَمَّا کَانَ فِی السَّابِعَةِ أَوْ الثَّامِنَةِ أَنْطَقَ اللَّهُ تَعَالَی الْحِمَارَ فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ بِئْسَ الْعَبْدُ أَنْتَ شَاهَدْتَ آیَاتِ اللَّهِ وَ کَفَرْتَ بِهَا أَنَا حِمَارٌ قَدْ أَکْرَمَنِیَ اللَّهُ بِتَوْحِیدِهِ فَأَنَا (3) أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ خَالِقُ الْأَنَامِ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ سَیِّدُ أَهْلِ دَارِ السَّلَامِ مَبْعُوثٌ لِإِسْعَادِ مَنْ سَبَقَ عِلْمُ (4) اللَّهِ لَهُ بِالسَّعَادَةِ وَ إِشْقَاءِ مَنْ سَبَقَ الْکِتَابُ عَلَیْهِ بِالشَّقَاوَةِ وَ أَشْهَدُ أَنَّ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَلِیِّهِ وَ وَصِیِّ رَسُولِهِ یُسْعِدُ اللَّهُ مَنْ یُسْعِدُ (5) إِذَا وَفَّقَهُ لِقَبُولِ مَوْعِظَتِهِ وَ التَّأَدُّبِ بِأَدَبِهِ وَ الِایتِمَارِ بِأَوَامِرِهِ وَ الِانْزِجَارِ بِزَوَاجِرِهِ وَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی بِسُیُوفِ سَطْوَتِهِ وَ صَوْلَاتِ نَقِمَتِهِ یَکْبِتُ وَ یُخْزِی أَعْدَاءَ مُحَمَّدٍ حَتَّی یَسُوقَهُمْ بِسَیْفِهِ الْبَاتِرِ وَ دَلِیلِهِ الْوَاضِحِ الْبَاهِرِ إِلَی الْإِیمَانِ بِهِ أَوْ یَقْذِفَهُ (6) فِی الْهَاوِیَةِ إِذَا أَبَی إِلَّا تَمَادِیاً فِی غَیِّهِ وَ امْتِدَاداً فِی طُغْیَانِهِ وَ عَمَهِهِ (7) مَا یَنْبَغِی لِکَافِرٍ أَنْ یَرْکَبَنِی بَلْ لَا یَرْکَبُنِی إِلَّا مُؤْمِنٌ بِاللَّهِ مُصَدِّقٌ بِمُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ فِی أَقْوَالِهِ (8) مُتَصَوِّبٌ (9) لَهُ فِی جَمِیعِ أَفْعَالِهِ وَ فِی فِعْلِ أَشْرَفِ الطَّاعَاتِ فِی نَصْبِهِ أَخَاهُ عَلِیّاً وَصِیّاً وَ وَلِیّاً وَ لِعِلْمِهِ وَارِثاً وَ بِدِینِهِ قَیِّماً وَ عَلَی أُمَّتِهِ مُهَیْمِناً (10) وَ لِدُیُونِهِ قَاضِیاً وَ لِعِدَاتِهِ مُنْجِزاً وَ لِأَوْلِیَائِهِ مُوَالِیاً وَ لِأَعْدَائِهِ مُعَادِیاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا
ص: 306
کَعْبَ بْنَ أشرف (الْأَشْرَفِ) (1) حِمَارُکَ أَعْقَلُ مِنْکَ (2) قَدْ أَبَی أَنْ تَرْکَبَهُ فَلَنْ تَرْکَبَهُ أَبَداً فَبِعْهُ مِنْ بَعْضِ إِخْوَانِنَا الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ کَعْبٌ فَلَا حَاجَةَ لِی فِیهِ بَعْدَ أَنْ ضُرِبَ (3) بِسِحْرِکَ فَنَادَاهُ حِمَارُهُ یَا عَدُوَّ اللَّهِ کُفَّ عَنْ تَجَهُّمِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ اللَّهِ لَوْ لَا کَرَاهِیَةُ مُخَالَفَتِهِ (4) لَقَتَلْتُکَ وَ وَطِیتُکَ بِحَوَافِرِی وَ لَقَطَعْتُ رَأْسَکَ بِأَسْنَانِی فَخَزِیَ وَ سَکَتَ وَ اشْتَدَّ جَزَعُهُ مِمَّا سَمِعَ مِنَ الْحِمَارِ وَ مَعَ ذَلِکَ غَلَبَ عَلَیْهِ الشَّقَاءُ وَ اشْتَرَی الْحِمَارَ مِنْهُ ثَابِتُ بْنُ قَیْسٍ بِمِائَةِ دِرْهَمٍ (5) وَ کَانَ یَرْکَبُهُ وَ یَجِی ءُ (6) إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ تَحْتَهُ هَیِّنٌ لَیِّنٌ ذَلِیلٌ کَرِیمٌ یَقِیهِ الْمَتَالِفَ وَ یَرْفُقُ بِهِ فِی الْمَسَالِکِ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَهُ یَا ثَابِتُ هَذَا لَکَ وَ أَنْتَ مُؤْمِنٌ مُرْتَفِقٌ بِمُرْتَفِقِینَ (7) فَلَمَّا انْصَرَفَ (8) الْقَوْمُ مِنْ عِنْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یُؤْمِنُوا أَنْزَلَ اللَّهُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ فِی الْعِظَةِ أَ أَنْذَرْتَهُمْ فَوَعَظْتَهُمْ وَ خَوَّفْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ لَا یُصَدِّقُونَ بِنُبُوَّتِکَ وَ هُمْ قَدْ شَاهَدُوا هَذِهِ الْآیَاتِ وَ کَفَرُوا فَکَیْفَ یُؤْمِنُونَ بِکَ عِنْدَ قَوْلِکَ وَ دُعَائِکَ (9).
**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام :
امام باقر علیه السلام فرمود: وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله به مدینه پای گذاشت و آثار راستی و آیات بر حق بودن و بیّنات نبوت ایشان آشکار شد، یهودیان در حقش سخت نیرنگ کردند و زشتترین تصمیمها را دربارهاش گرفتند و قصد کردند انوارش را فرو نشانند و حجتهایش را باطل کنند. از جمله کسانی که تصمیم گرفته بودند حضرت را رد کنند و دروغگویش شماردند مالک بن صَیف بود و کعب بن اشرف و حُیَی بن اخطب و جُدَی بن اخطب و ابویاسر بن اخطب و ابولبابة بن عبد مُنذِر و شُعبه. مالک به رسول خدا صلّی الله علیه و آله گفت: ای محمد! میپنداری رسول خدایی؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوندی که آفریننده همه آفریدگان است چنین گفته. گفت: ای محمد! ما ایمان نخواهیم آورد که تو رسول خدا هستی تا آنگاه که این فرشی که زیر پای ماست به تو ایمان بیاورد و شهادت نخواهیم داد که تو از جانب خدا سوی ما آمدهای تا آنگاه که این فرش برایت شهادت دهد. ابولبابة بن عبد نیز گفت: ای محمد! ما به تو ایمان نخواهیم آورد که رسول خدایی و این شهادت را برایت نخواهیم داد تا آنگاه که این تازیانهای که در دست من است به تو ایمان بیاورد و برایت شهادت دهد. کعب بن اشرف نیز گفت: ما ایمان نخواهیم آورد که تو رسول خدایی و تو را تصدیق نخواهیم کرد تا آنگاه که این الاغ به تو ایمان آورد، و به الاغی که سوارش بود اشاره کرد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: چنین نیست که بندگان
ص: 302
به خداوند پیشنهاد دهند، بلکه آنان باید به خداوند سربسپارند و از امر او فرمان ببرند و به هر آنچه کفایت کرده بسنده کنند، آیا برایتان کافی نیست که تورات و انجیل و زبور و صحیفههای ابراهیم از نبوت من سخن گفتهاند و بر راستیِ من دلالت کردهاند و آشکارا از برادر و وصیّ و جانشینم در میان امتم و بهترین کسی که پس از خودم برای آفریدگان به جا میگذارم، یعنی از علی بن ابی طالب یاد کردهاند؟ خداوند این قرآن را بر من نازل کرده که همه خلق را مبهوت ساخته و همهشان را درمانده کرده که بخواهند همانندش را بیاورند یا سخنی شبیه به آن بسازند، پس این پیشنهادهایی را که شما میدهید من به پروردگارم عزّ و جلّ نمیدهم، بلکه میگویم هر آن نشانهای که پروردگارم به من عطا کرده هم برای من و هم برای شما کافی است، اگر خداوند عزّ و جلّ پیشنهادهای شما را انجام دهد این منتی افزون بر ما و شماست و اگر ما را از آنها منع کند بدین خاطر است که دانسته همانهایی که انجام داده برای آنچه از ما خواسته کافی است. چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله این سخن را به پایان رساند ناگاه خداوند آن فرش را به سخن درآورد و آن گفت: شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، یکتاست و هیچ شریکی ندارد، خداوند یکتای بی نیاز برپای همیشگی که نه همسری گرفته و نه فرزندی دارد و هیچ کس در حُکم با او شریک نیست و شهادت میدهم که تو ای محمد بنده او و رسولش هستی که تو را با هدایت و دین حقّ فرستاده تا بر همه دینها پیروزت گرداند «وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ» - . توبه / 33 - {هر چند مشرکان خوش نداشته باشند.} و شهادت میدهم که علی بن ابی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبدمناف برادر و وصیّ و جانشین تو در میان امت توست و بهترین کسی است که پس از خود بر آفریدگان به جا میگذاری و همانا هر که او را به ولایت گیرد تو را به ولایت گرفته و هر که با او دشمنی کند با تو دشمنی کرده و هر که از او اطاعت کند از تو اطاعت کرده و هر که از او سرپیچی کند از تو سرپیچی کرده و به راستی هر که از تو اطاعت کند از خداوند اطاعت کرده و شایسته کامیابی در رضوان اوست و هر که از تو سرپیچی کند از خداوند سرپیچی کرده و سزاوار عذاب دردناک در دوزخ اوست. در آن هنگام آن جماعت به شگفت آمدند و به یکدیگر گفتند: بی شک این سحری آشکار است. ناگاه فرش به لرزه افتاد و از زیر پای مالک بن صیف و یارانش بیرون آمد و آنان را چنان واژگون کرد که با سر و صورت بر زمین افتادند. سپس خداوند متعال
ص: 303
دوباره فرش را به سخن درآورد و او گفت: من فرشی هستم که خداوند به سخنم درآورده و گرامیام داشته تا به توحید و تمجید او سخن گویم و برای پیامبرش محمد شهادت دهم، او سرور پیامبران و فرستاده خداوند به سوی آفریدگانش است که در میان بندگان خدا حقانیت خود را به پا داشته و برادر و وصیّ و وزیر و همتا و دوست خود را در میانشان به امامت نهاده است، همان کسی را که دیون او را میپردازد و وعدههایش را عملی میسازد و دوستانش را یاری میکند و دشمنانش را از پا در میآورد، محمد حکم داده تا از کسی که او به امامت و ولایت منصوب داشته پیروی کنند و از کسانی که با وی مخالفت و دشمنی میکنند برائت بجویند، پس هیچ کافری حق ندارد روی من گام بگذارد و بر من بنشیند، فقط مومنان میتوانند بر من بنشینند. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله به سلمان و مقداد و ابوذر و عمّار فرمود: برخیزید و بر روی این فرش بنشینید چراکه شما به همه آنچه این فرش شهادت داد مومن هستید. آنان برخاستند و روی فرش نشستند. سپس خداوند تازیانه ابولبابة بن عبد مُنذِر را به سخن درآورد و تازیانه گفت: شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، همه خلق را آفریده و رزق را گسترانده و امور را سامان داده و بر همه چیز تواناست، و شهادت میدهم که تو ای محمد بنده و رسول و برگزیده و خلیل و دوست و ولیّ و همنجوای او هستی که تو را میان خودش و بندگانش به سفیری نهاده تا خوشبختان با وجود تو نجات یابند و نگونبختان با وجود تو هلاک شوند، و شهادت میدهم علی بن ابی طالب که ذکرش در ملأ اعلی پیچیده پس از تو سرور آفریدگان است و در راه تنزیل کتاب تو میجنگد تا مخالفانش را چه با رضایت و چه با اجبار به قبول وادار کند و سپس در راه تأویل کتاب تو با منحرفانی میجنگد که هوسهایشان بر خردهایشان غلبه مییابد و تأویل کتاب خدا را تحریف میکنند و آن را تغییر میدهند، اوست که به فضل عطای الهی دوستان خدا را سوی رضوان خدا به پیش میبرد و با شمشیر خود دشمنان خدا را که نافرمانی و مخالفت با او را برگزیدهاند به دوزخ میافکند. سپس آن تازیانه به ناگاه از دست ابولبابه جهید و ابولبابه را با خود کشید و از صورت بر زمین کوبید. او دوباره برخاست اما باز تازیانه کشیدش و بر زمینش زد و
ص: 304
آن قدر این تکرار شد که دیگر ابولبابه گفت: وایِ من! بر سر من چه بلایی آمده؟! آنگاه خداوند عزّ و جلّ تازیانه را به سخن درآورد و او گفت: ای ابولبابه! من تازیانهای هستم که خداوند برای ذکر توحیدش به سخنم درآورده و گرامیام داشته تا او را حمد گویم و ارجمندم ساخته تا نبوت محمد، سرور بندگانش را تصدیق کنم و مرا در زمره کسانی نهاده که از بهترین خلق خدا پس از محمد فرمان میبرند، از کسی که پس از محمد برترین ولیّ خدا در میان آفریدگان است و ویژه گشته تا همسر دختر او بانوی همه زنان باشد و ارج یافته تا شب هنگام بر بستر او بخوابد، در جهاد دستی توانا دارد و دشمنان او را با شمشیر انتقام به خواری میکشد و برای امت او حلال و حرام و شرایع و احکام را بیان میکند، پس کافری که آشکارا با محمد مخالفت میکند حق ندارد مرا در دست بگیرد و از من بهره ببرد، پیوسته تو را با خودم میکِشم تا تارومارت کنم و هلاکت کنم و از دستت راحت شوم، یا اینکه به محمد ایمان بیار. ابولبابه گفت: ای تازیانه! به همه آنچه شهادت دادی من نیز شهادت میدهم و معتقد میشوم و ایمان میآورم. تازیانه گفت: این من و این تو، در دست تو قرار میگیرم چون در ظاهر ایمان آوردهای باطنت را خداوند میداند و اوست که در روز قیامت برایت حکم میکند. او به درستی اسلام نیاورد و نواقصی از او سر زد. وقتی آنها از نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله برخاستند آن یهودیان شروع کردند پنهانی به هم بگویند: محمد بخت دارد و خوش شانس است، او پیامبری راستگو نیست. سپس کعب بن اشرف خواست سوار الاغش شود که الاغ از او رمید و
ص: 305
از سر بر زمینش کوبید و مجروحش کرد. او برخاست تا دوباره سوار شود اما الاغ باز همان کار را با او کرد. این تکرار شد و چون بار هفتم یا هشتم شد خداوند متعال آن الاغ را به سخن درآورد و الاغ گفت: ای عبدالله! تو بد بندهای هستی، نشانههای خدا را میبینی و به آنها کفر میورزی؟ من الاغی هستم که خداوند به ذکر توحیدش به سخنم درآورده است، من شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، یکتاست و هیچ شریکی ندارد، آفریننده مردمان است و صاحب بزرگی و ارج، و شهادت میدهم که محمد بنده و رسول او سرور اهل دار السلام است که فرستاده شده تا هرکه در علم سابق خداوند سعادت برایش رقم خورده با وجود او خوشبخت شود و هر که شقاوت بر او رقم خورده با وجود او نگونبخت شود، و شهادت میدهم که علی بن ابی طالب ولیّ و وصیّ رسول خداست که خداوند توفیق پندگیری و ادبآموزی و انجام اوامر و ترک نواهیاش را به هر کس بدهد او سعادتمند است، خداوند با شمشیر اقتدار و با یورشهای انتقام او دشمنان محمد را سرکوب میکند و به خواری میکشد تا آنان را با شمشیر برّان و دلیل روشن و درخشان خود به ایمان وادار سازد و یا آنان را در دوزخ بیافکند، اما آنان ماندگاری در گمراهی و سرکشی و سرگشتگی خود را برگزیدند، هیچ کافری حق ندارد سوار من شود، فقط کسی میتواند سوار من شود که به خداوند مومن باشد و محمد رسول خدا را در همه گفتارش تصدیق کند و در همه کارهای او پیروش باشد به ویژه در کاری که ارجمندترین طاعت او بود آنگاه که برادرش علی را به وصایت و ولایت خود منصوب داشت تا او وارث علمش باشد و دینش را بر پا نگاه دارد و نگاهدارنده امتش باشد و دیونش را بپردازد و وعدههایش را عملی سازد و دوستدار دوستانش باشد و دشمن دشمنانش. در آن هنگام رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود:
ص: 306
ای کعب بن اشرف! الاغت از خودت عاقلتر است، نگذاشت سوارش شوی و دیگر هم نمیتوانی سوارش شوی، پس آن را به یکی از برادران مومن ما بفروش. کعب گفت: پس از اینکه مسحور تو شد من دیگر نیازی به آن ندارم. الاغش ندایش داد: ای دشمن خدا! از بدرفتاری با محمد رسول خدا دست بکش، به خدا قسم اگر مخالفت با او ناپسند نبود در دم تو را میکُشتم و زیر سمهایم لِهَت میکردم و سرت را با دندانهایم میکَندم. کعب سبُک شد و سکوت کرد و با شنیدن این سخنان از الاغ بیشتر هراسان شد اما با این همه نگونبختی بر او چیره شد و الاغ را ثابت بن قَیس به صد درهم از او خرید و از آن پس سوارش میشد و نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله میآمد و آن الاغ به زیر پایش نرم و رهوار و رام و مهربان بود و او را از خطرهای جاده محافظت میکرد و به خوبی از راهها گذرش میداد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او فرمود: ای ثابت! این الاغ برای توست که مومنی بهرهمند هستی. وقتی آن قوم از نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفتند و ایمان نیاوردند، خداوند نازل فرمود که ای محمد: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ» در پند دادن «أَ أَنْذَرْتَهُمْ» که پندشان دهی و بترسانیشان «أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ» نبوت تو را تصدیق نمیکنند، وقتی این همه نشانه را دیدهاند و کفر ورزیدهاند چگونه با شنیدن سخن و دعوت تو ایمان میآورند؟ - . التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : 33- 36 -
**[ترجمه]
یقال أثخنته الجراحة أی أوهنته قاله الجوهری و قال فی فلان هنات أی خصال شر و قال الشباب نشاط الفرس و رفع یدیه جمیعا تقول شب الفرس یشب و یشب شبابا و شبیبا إذا قمص (10) و لعب انتهی و تجهمه استقبله بوجه کریه.
**[ترجمه]جوهری میگوید: «أثخنتْه الجراحةُ» یعنی زخم از پا انداختش. «فی فلانٍ هناتٌ» یعنی فلانی خصلتهای بدی دارد. «شباب» یعنی نشاط اسب و بالا بردن دستهایش، میگویند «شبّ الفرسُ یشبُّ شباباً و شبیباً» وقتی دستانش را بالا بیاورد و بازی کند. پایان. «تجهّمَه» یعنی با چهرهای اخمو با او برخورد کرد.
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ الْإِمَامُ الْحَسَنُ علیه السلام قُلْتُ لِأَبِی عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام کَیْفَ کَانَتِ
ص: 307
الْأَخْبَارُ (1) فِی هَذِهِ الْآیَاتِ الَّتِی ظَهَرَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ فَقَالَ یَا بُنَیَّ اسْتَأْنِفْ لَهَا النَّهَارَ فَلَمَّا کَانَ مِنْ غَدٍ (2) قَالَ یَا بُنَیَّ أَمَّا الْغَمَامَةُ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُسَافِرُ إِلَی الشَّامِ مُضَارِباً لِخَدِیجَةَ بِنْتِ خُوَیْلِدٍ وَ کَانَ مِنْ مَکَّةَ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ مَسِیرَةَ شَهْرٍ فَکَانُوا (3) فِی حَمَارَّةِ الْقَیْظِ یُصِیبُهُمْ حَرُّ تِلْکَ الْبَوَادِی وَ رُبَّمَا عَصَفَتْ عَلَیْهِمْ فِیهَا الرِّیَاحُ وَ سَفَتْ (4) عَلَیْهِمُ الرِّمَالَ وَ التُّرَابَ وَ کَانَ اللَّهُ تَعَالَی فِی تِلْکَ الْأَحْوَالِ یَبْعَثُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَمَامَةً تُظِلُّهُ فَوْقَ رَأْسِهِ تَقِفُ بِوُقُوفِهِ وَ تَزُولُ بِزَوَالِهِ إِنْ تَقَدَّمَ تَقَدَّمَتْ وَ إِنْ تَأَخَّرَ تَأَخَّرَتْ وَ إِنْ تَیَامَنَ تَیَامَنَتْ وَ إِنْ تَیَاسَرَ تَیَاسَرَتْ فَکَانَتْ تَکُفُّ عَنْهُ حَرَّ الشَّمْسِ مِنْ فَوْقِهِ وَ کَانَتْ تِلْکَ الرِّیَاحُ الْمُثِیرَةُ لِتِلْکَ الرِّمَالِ وَ التُّرَابِ تَسْفِیهَا فِی وُجُوهِ قُرَیْشٍ وَ رَوَاحِلِهَا (5) حَتَّی إِذَا دَنَتْ مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله هَدَأَتْ وَ سَکَنَتْ وَ لَمْ تَحْمِلْ شَیْئاً مِنْ رَمْلٍ وَ لَا تُرَابٍ وَ هَبَّتْ عَلَیْهِ رِیحٌ بَارِدَةٌ لَیِّنَةٌ حَتَّی کَانَتْ قَوَافِلُ قُرَیْشٍ یَقُولُ قَائِلُهَا جِوَارُ مُحَمَّدٍ أَفْضَلُ مِنْ خَیْمَةٍ فَکَانُوا یَلُوذُونَ بِهِ وَ یَتَقَرَّبُونَ إِلَیْهِ فَکَانَ الرَّوْحُ یُصِیبُهُمْ بِقُرْبِهِ وَ إِنْ کَانَتِ الْغَمَامَةُ مَقْصُورَةً عَلَیْهِ وَ کَانَ إِذَا اخْتَلَطَ بِتِلْکَ الْقَوَافِلِ غُرَبَاءُ فَإِذَا الْغَمَامَةُ تَسِیرُ بَعِیداً مِنْهُمْ (6) قَالُوا إِلَی مَنْ قُرِنَتْ هَذِهِ الْغَمَامَةُ فَقَدْ شُرِّفَ وَ کُرِّمَ فَتُخَاطِبُهُمْ أَهْلُ الْقَافِلَةِ انْظُرُوا إِلَی الْغَمَامَةِ تَجِدُوا عَلَیْهَا اسْمَ صَاحِبِهَا وَ اسْمَ صَاحِبِهِ (7) وَ صَفِیِّهِ وَ شَقِیقِهِ فَیَنْظُرُونَ فَیَجِدُونَ مَکْتُوباً عَلَیْهَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَیَّدْتُهُ بِعَلِیٍّ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ وَ شَرَّفْتُهُ بِآلِهِ (8) الْمُوَالِینَ لَهُ وَ لِعَلِیٍّ وَ أَوْلِیَائِهِمَا وَ الْمُعَادِینَ لِأَعْدَائِهِمَا فَیَقْرَأُ ذَلِکَ وَ یَفْهَمُهُ مَنْ یُحْسِنُ أَنْ یَکْتُبَ وَ یَقْرَأَ مَنْ لَا یُحْسِنُ ذَلِکَ
ص: 308
قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ أَمَّا تَسْلِیمُ الْجِبَالِ وَ الصُّخُورِ وَ الْأَحْجَارِ عَلَیْهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا تَرَکَ التِّجَارَةَ إِلَی الشَّامِ وَ تَصَدَّقَ بِکُلِّ مَا رَزَقَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ تِلْکَ التِّجَارَاتِ کَانَ یَغْدُو کُلَّ یَوْمٍ إِلَی حرا (حِرَاءَ) (1) یَصْعَدُهُ وَ یَنْظُرُ مِنْ قُلَلِهِ إِلَی آثَارِ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ أَنْوَاعِ (2) عَجَائِبِ رَحْمَتِهِ وَ بَدَائِعِ حِکْمَتِهِ وَ یَنْظُرُ إِلَی أَکْنَافِ السَّمَاءِ وَ أَقْطَارِ الْأَرْضِ وَ الْبِحَارِ (3) وَ الْمَفَاوِزِ وَ الْفَیَافِی فَیَعْتَبِرُ بِتِلْکَ الْآثَارِ وَ یَتَذَکَّرُ بِتِلْکَ الْآیَاتِ وَ یَعْبُدُ اللَّهَ حَقَّ عِبَادَتِهِ فَلَمَّا اسْتَکْمَلَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ نَظَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی قَلْبِهِ فَوَجَدَهُ أَفْضَلَ الْقُلُوبِ وَ أَجَلَّهَا وَ أَطْوَعَهَا وَ أَخْشَعَهَا وَ أَخْضَعَهَا أَذِنَ لِأَبْوَابِ السَّمَاءِ فَفُتِحَتْ وَ مُحَمَّدٌ یَنْظُرُ إِلَیْهَا وَ أَذِنَ لِلْمَلَائِکَةِ فَنَزَلُوا وَ مُحَمَّدٌ یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ وَ أَمَرَ بِالرَّحْمَةِ فَأُنْزِلَتْ عَلَیْهِ مِنْ لَدُنْ سَاقِ الْعَرْشِ إِلَی رَأْسِ مُحَمَّدٍ وَ غَمَرَتْهُ وَ نَظَرَ إِلَی جَبْرَئِیلَ الرُّوحِ الْأَمِینِ الْمُطَوَّقِ بِالنُّورِ طَاوُسِ الْمَلَائِکَةِ هَبَطَ إِلَیْهِ وَ أَخَذَ بِضَبْعِهِ وَ هَزَّهُ (4) وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ اقْرَأْ قَالَ وَ مَا أَقْرَأُ قَالَ یَا مُحَمَّدُ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ (5) ثُمَّ أَوْحَی إِلَیْهِ مَا أَوْحَی إِلَیْهِ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ صَعِدَ إِلَی عُلْوٍ وَ نَزَلَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مِنَ الْجَبَلِ وَ قَدْ غَشِیَهُ مِنْ تَعْظِیمِ جَلَالِ اللَّهِ وَ وَرَدَ عَلَیْهِ مِنْ کَبِیرِ (6) شَأْنِهِ مَا رَکِبَهُ الْحُمَّی (7) وَ النَّافِضُ وَ قَدِ اشْتَدَّ عَلَیْهِ مَا یَخَافُهُ مِنْ تَکْذِیبِ قُرَیْشٍ فِی خَبَرِهِ وَ نَسَبِهِمْ إِیَّاهُ إِلَی الْجُنُونِ وَ أَنَّهُ یَعْتَرِیهِ شَیَاطِینُ وَ کَانَ مِنْ أَوَّلِ أَمْرِهِ أَعْقَلَ خَلْقِ اللَّهِ (8) وَ أَکْرَمَ بَرَایَاهُ وَ أَبْغَضُ الْأَشْیَاءِ إِلَیْهِ الشَّیْطَانَ وَ أَفْعَالَ الْمَجَانِینِ وَ أَقْوَالَهُمْ فَأَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَشْرَحَ
ص: 309
صَدْرَهُ وَ یُشَجِّعَ قَلْبَهُ فَأَنْطَقَ (1) الْجِبَالَ وَ الصُّخُورَ وَ الْمَدَرَ وَ کُلَّمَا وَصَلَ إِلَی شَیْ ءٍ مِنْهَا نَادَاهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَبْشِرْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ فَضَّلَکَ وَ جَمَّلَکَ وَ زَیَّنَکَ وَ أَکْرَمَکَ فَوْقَ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ لَا یَحْزُنْکَ أَنْ تَقُولَ (2) قُرَیْشٌ إِنَّکَ مَجْنُونٌ وَ عَنِ الدِّینِ مَفْتُونٌ فَإِنَّ الْفَاضِلَ مَنْ فَضَّلَهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ وَ الْکَرِیمَ مَنْ کَرَّمَهُ خَالِقُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ فَلَا یَضِیقَنَّ صَدْرُکَ مِنْ تَکْذِیبِ قُرَیْشٍ وَ عُتَاةِ الْعَرَبِ لَکَ فَسَوْفَ یُبَلِّغُکَ رَبُّکَ أَقْصَی مُنْتَهَی الْکَرَامَاتِ وَ یَرْفَعُکَ إِلَی أَرْفَعِ الدَّرَجَاتِ وَ سَوْفَ یُنَعِّمُ وَ یُفَرِّحُ أَوْلِیَاءَکَ بِوَصِیِّکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ سَوْفَ یَبُثُّ عُلُومَکَ فِی الْعِبَادِ وَ الْبِلَادِ بِمِفْتَاحِکَ (3) وَ بَابِ مَدِینَةِ حِکْمَتِکَ (4) عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ سَوْفَ یُقِرُّ عَیْنَکَ بِبِنْتِکَ فَاطِمَةَ وَ سَوْفَ یُخْرِجُ مِنْهَا وَ مِنْ عَلِیٍّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ سَوْفَ یَنْشُرُ فِی الْبِلَادِ دِینَکَ وَ سَوْفَ یُعَظِّمُ أَجْوَدَ الْمُحِبِّینَ لَکَ وَ لِأَخِیکَ وَ سَوْفَ یَضَعُ (5) فِی یَدِکَ لِوَاءَ الْحَمْدِ فَتَضَعُهُ فِی یَدِ أَخِیکَ عَلِیٍّ فَیَکُونُ تَحْتَهُ کُلُّ نَبِیٍّ وَ صِدِّیقٍ وَ شَهِیدٍ یَکُونُ قَائِدَهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ فَقُلْتُ فِی سِرِّی یَا رَبِّ مَنْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الَّذِی وَعَدْتَنِی بِهِ وَ ذَلِکَ بَعْدَ مَا وُلِدَ عَلِیٌّ وَ هُوَ طِفْلٌ أَ وَ هُوَ وَلَدُ عَمِّی وَ قَالَ بَعْدَ ذَلِکَ لَمَّا تَحَرَّکَ عَلِیٌّ قَلِیلًا (6) وَ هُوَ مَعَهُ أَ هُوَ هَذَا فَفِی کُلِّ مَرَّةٍ مِنْ ذَلِکَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ مِیزَانُ الْجَلَالِ فَجُعِلَ مُحَمَّدٌ فِی کَفَّةٍ مِنْهُ وَ مُثِّلَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ سَائِرُ الْخَلْقِ مِنْ أُمَّتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فِی کَفَّةٍ فَوُزِنَ بِهِمْ فَرَجَحَ ثُمَّ أُخْرِجَ مُحَمَّدٌ مِنَ الْکَفَّةِ وَ تُرِکَ عَلِیٌّ فِی کَفَّةِ مُحَمَّدٍ الَّتِی کَانَ فِیهَا فَوُزِنَ بِسَائِرِ أُمَّتِهِ فَرَجَحَ بِهِمْ فَعَرَفَهُ (7) رَسُولُ اللَّهِ بِعَیْنِهِ وَ صِفَتِهِ وَ نُودِیَ فِی سِرِّهِ یَا مُحَمَّدُ هَذَا عَلِیُ
ص: 310
بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَفِیِّیَ الَّذِی أُؤَیِّدُ بِهِ هَذَا الدِّینَ یَرْجَحُ عَلَی جَمِیعِ أُمَّتِکَ بَعْدَکَ فَذَلِکَ حِینَ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرِی بِأَدَاءِ الرِّسَالَةِ وَ خَفَّفَ عَنِّی (1) مُکَافَحَةَ الْأُمَّةِ وَ سَهَّلَ عَلَیَّ مُبَارَزَةَ الْعُتَاةِ وَ الْجَبَابِرَةِ مِنْ قُرَیْشٍ قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ أَمَّا دِفَاعُ اللَّهِ الْقَاصِدِینَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إِلَی قَتْلِهِ وَ إِهْلَاکِهِ إِیَّاهُمْ کَرَامَةً لِنَبِیِّهِ وَ تَصْدِیقُهُ إِیَّاهُ فِیهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ وَ هُوَ ابْنُ سَبْعِ سِنِینَ (2) بِمَکَّةَ قَدْ نَشَأَ فِی الْخَیْرِ نَشْواً لَا نَظِیرَ لَهُ فِی سَائِرِ صِبْیَانِ قُرَیْشٍ حَتَّی وَرَدَ مَکَّةَ قَوْمٌ مِنْ یَهُودِ الشَّامِ فَنَظَرُوا إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ شَاهَدُوا نَعْتَهُ وَ صِفَتَهُ فَأَسَرَّ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ هَذَا وَ اللَّهِ مُحَمَّدٌ الْخَارِجُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ الْمُدَالُ (3) عَلَی الْیَهُودِ وَ سَائِرِ أَهْلِ الْأَدْیَانِ یُزِیلُ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ دَوْلَةَ الْیَهُودِ وَ یُذِلُّهُمْ وَ یَقْمَعُهُمْ (4) وَ قَدْ کَانُوا وَجَدُوهُ فِی کُتُبِهِمُ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الْفَاضِلَ الصَّادِقَ فَحَمَلَهُمُ الْحَسَدُ عَلَی أَنْ کَتَمُوا ذَلِکَ وَ تَفَاوَضُوا (5) فِی أَنَّهُ مُلْکٌ یُزَالُ ثُمَّ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ تَعَالَوْا نحتال (6) (نَحْتَلْ) عَلَیْهِ فَنَقْتُلْهُ فَإِنَّ اللَّهَ یَمْحُو مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ لَعَلَّنَا نُصَادِفُهُ مِمَّنْ یَمْحُو فَهَمُّوا بِذَلِکَ ثُمَّ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ لَا تَعْجَلُوا حَتَّی نَمْتَحِنَهُ وَ نُجَرِّبَهُ بِأَفْعَالِهِ فَإِنَّ الْحِلْیَةَ قَدْ تُوَافِقُ الْحِلْیَةَ وَ الصُّورَةَ قَدْ تُشَاکِلُ الصُّورَةَ إِنَّ مَا وَجَدْنَاهُ فِی کُتُبِنَا أَنَّ مُحَمَّداً یُجَنِّبُهُ رَبُّهُ مِنَ الْحَرَامِ وَ الشُّبُهَاتِ فَصَادِفُوهُ وَ الْقَوْهُ وَ ادْعُوهُ إِلَی دَعْوَةٍ وَ قَدِّمُوا إِلَیْهِ الْحَرَامَ وَ الشُّبْهَةَ فَإِنِ انْبَسَطَ فِیهِمَا أَوْ فِی أَحَدِهِمَا فَأَکَلَهُ فَاعْلَمُوا أَنَّهُ غَیْرُ مَنْ تَظُنُّونَ وَ إِنَّمَا الْحِلْیَةُ وَافَقَتِ الْحِلْیَةَ وَ الصُّورَةُ سَاوَتِ الصُّورَةَ وَ إِنْ لَمْ یَکُنِ الْأَمْرُ کَذَلِکَ وَ لَمْ یَأْکُلْ مِنْهُمَا فَاعْلَمُوا أَنَّهُ هُوَ فَاحْتَالُوا لَهُ فِی تَطْهِیرِ الْأَرْضِ مِنْهُ لِتَسْلَمَ لِلْیَهُودِ دَوْلَتُهُمْ
ص: 311
قَالَ فَجَاءُوا إِلَی أَبِی طَالِبٍ فَصَادَفُوهُ وَ دَعَوْهُ إِلَی دَعْوَةٍ لَهُمْ فَلَمَّا حَضَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدَّمُوا إِلَیْهِ وَ إِلَی أَبِی طَالِبٍ وَ الْمَلَإِ (1) مِنْ قُرَیْشٍ دَجَاجَةً مُسَمَّنَةً کَانُوا قَدْ وَقَذُوهَا (2) وَ شَوَوْهَا فَجَعَلَ أَبُو طَالِبٍ وَ سَائِرُ قُرَیْشٍ یَأْکُلُونَ مِنْهَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَمُدُّ یَدَهُ نَحْوَهَا فَیُعْدَلُ بِهَا یَمْنَةً ثُمَّ (3) یَسْرَةً ثُمَّ أَمَاماً ثُمَّ خَلْفاً ثُمَّ فَوْقاً ثُمَّ تَحْتاً لَا تُصِیبُهَا یَدُهُ فَقَالُوا مَا لَکَ یَا مُحَمَّدُ لَا تَأْکُلُ مِنْهَا فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْیَهُودِ قَدْ جَهَدْتُ أَنْ أَتَنَاوَلَ مِنْهَا وَ هَذِهِ یَدِی یُعْدَلُ (4) بِهَا عَنْهَا وَ مَا أَرَاهَا إِلَّا حَرَاماً یَصُونُنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهَا (5) فَقَالُوا مَا هِیَ إِلَّا حَلَالٌ فَدَعْنَا نُلْقِمْکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَافْعَلُوا إِنْ قَدَرْتُمْ فَذَهَبُوا لِیَأْخُذُوا مِنْهَا وَ یُطْعِمُوهُ فَکَانَتْ أَیْدِیهِمْ یُعْدَلُ بِهَا إِلَی الْجِهَاتِ کَمَا کَانَتْ یَدُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَعْدِلُ عَنْهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهَذِهِ قَدْ مُنِعْتُ مِنْهَا فَأْتُونِی بِغَیْرِهَا إِنْ کَانَتْ لَکُمْ فَجَاءُوهُ بِدَجَاجَةٍ أُخْرَی مُسَمَّنَةٍ مَشْوِیَّةٍ قَدْ أَخَذُوهَا لِجَارٍ لَهُمْ غَائِبٍ لَمْ یَکُونُوا اشْتَرَوْهَا وَ عَمِلُوهَا (6) عَلَی أَنْ یَرُدُّوا عَلَیْهِ ثَمَنَهَا إِذَا حَضَرَ فَتَنَاوَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لُقْمَةً فَلَمَّا ذَهَبَ (7) یَرْفَعُهَا ثَقُلَتْ عَلَیْهِ وَ نَصَلَتْ (8) حَتَّی سَقَطَتْ مِنْ یَدِهِ وَ کُلَّمَا ذَهَبَ یَرْفَعُ مَا قَدْ تَنَاوَلَهُ بَعْدَهَا ثَقُلَتْ وَ سَقَطَتْ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ فَمَا بَالُ هَذِهِ لَا تَأْکُلُ مِنْهَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هَذِهِ أَیْضاً قَدْ مُنِعْتُ مِنْهَا وَ مَا أَرَاهَا إِلَّا مِنْ شُبْهَةٍ یَصُونُنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهَا قَالُوا مَا هِیَ شُبْهَةً فَدَعْنَا نُلْقِمْکَ مِنْهَا فَقَالَ افْعَلُوا (9) إِنْ قَدَرْتُمْ عَلَیْهِ فَکُلَّمَا (10) تَنَاوَلُوا لُقْمَةً لِیُلْقِمُوهُ ثَقُلَتْ کَذَلِکَ فِی أَیْدِیهِمْ ثُمَ
ص: 312
سَقَطَتْ وَ لَمْ یَقْدِرُوا أَنْ یُلْقِمُوهَا (1) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ مَا قُلْتُ لَکُمْ شُبْهَةٌ (2) یَصُونُنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهَا فَتَعَجَّبَتْ قُرَیْشٌ مِنْ ذَلِکَ وَ کَانَ ذَلِکَ مِمَّا یُقِیمُهُمْ عَلَی اعْتِقَادِ عَدَاوَتِهِ إِلَی أَنْ أَظْهَرُوهَا (3) لَمَّا أَنْ أَظْهَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِالنُّبُوَّةِ وَ أَغَرَّتْهُمُ الْیَهُودُ أَیْضاً فَقَالَتْ لَهُمُ الْیَهُودُ أَیُّ شَیْ ءٍ یُرَدُّ عَلَیْکُمْ مِنْ هَذَا الطِّفْلِ مَا نَرَاهُ إِلَّا یُسَالِبُکُمْ (4) نِعَمَکُمْ وَ أَرْوَاحَکُمْ (5) سَوْفَ یَکُونُ لِهَذَا شَأْنٌ عَظِیمٌ وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَتَوَاطَأَتِ الْیَهُودُ عَلَی قَتْلِهِ فِی طَرِیقِهِ عَلَی جَبَلِ حرا (حِرَاءَ) وَ هُمْ سَبْعُونَ (6) فَعَمَدُوا إِلَی سُیُوفِهِمْ فَسَمُّوهَا ثُمَّ قَعَدُوا لَهُ ذَاتَ غَلَسٍ فِی طَرِیقِهِ عَلَی جَبَلِ حرا (حِرَاءَ) فَلَمَّا صَعِدَهُ صَعِدُوا إِلَیْهِ وَ سَلُّوا سُیُوفَهُمْ وَ هُمْ سَبْعُونَ رَجُلًا مِنْ أَشَدِّ الْیَهُودِ وَ أَجْلَدِهِمْ وَ ذَوِی النَّجْدَةِ مِنْهُمْ فَلَمَّا أَهْوَوْا بِهَا إِلَیْهِ لِیَضْرِبُوهُ بِهَا الْتَقَی طَرَفَا الْجَبَلِ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهُ فَانْضَمَّا (7) وَ صَارَ ذَلِکَ حَائِلًا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ انْقَطَعَ طَمَعُهُمْ عَنِ الْوُصُولِ إِلَیْهِ بِسُیُوفِهِمْ فَغَمَدُوهَا فَانْفَرَجَ الطَّرَفَانِ بَعْدَ مَا کَانَا انْضَمَّا فَسَلُّوا بَعْدُ سُیُوفَهُمْ وَ قَصَدُوهُ فَلَمَّا (8) هَمُّوا بِإِرْسَالِهَا عَلَیْهِ انْضَمَّ طَرَفَا الْجَبَلِ وَ حِیلَ (9) بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهُ فَیَغْمِدُونَهَا ثُمَّ یَنْفَرِجَانِ فَیَسُلُّونَهَا إِلَی أَنْ بَلَغَ ذِرْوَةَ (10) الْجَبَلِ فَکَانَ (11) ذَلِکَ سَبْعاً وَ أَرْبَعِینَ مَرَّةً فَصَعِدُوا الْجَبَلَ وَ دَارُوا خَلْفَهُ (12) لِیَقْصِدُوهُ بِالْقَتْلِ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الطَّرِیقُ وَ مَدَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ
ص: 313
الْجَبَلَ فَأَبْطَئُوا عَنْهُ حَتَّی فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ ذِکْرِهِ وَ ثَنَائِهِ عَلَی رَبِّهِ وَ اعْتِبَارِهِ بِعِبَرِهِ ثُمَّ انْحَدَرَ عَنِ الْجَبَلِ فَانْحَدَرُوا خَلْفَهُ وَ لَحِقُوهُ وَ سَلُّوا سُیُوفَهُمْ عَلَیْهِ لِیَضْرِبُوهُ بِهَا فَانْضَمَّ طَرَفَا الْجَبَلِ وَ حَالَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهُ فَغَمَدُوهَا ثُمَّ انْفَرَجَ فَسَلُّوهَا ثُمَّ انْضَمَّ فَغَمَدُوهَا وَ کَانَ ذَلِکَ سَبْعاً وَ أَرْبَعِینَ مَرَّةً کُلَّمَا انْفَرَجَ سَلُّوهَا فَإِذَا انْضَمَّ غَمَدُوهَا فَلَمَّا کَانَ فِی آخِرِ مَرَّةٍ وَ قَدْ قَارَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْقَرَارَ سَلُّوا (1) سُیُوفَهُمْ عَلَیْهِ فَانْضَمَّ طَرَفَا الْجَبَلِ وَ ضَغَطَهُمُ الْجَبَلُ وَ رَضَّضَهُمْ (2) وَ مَا زَالَ یَضْغَطُهُمْ حَتَّی مَاتُوا أَجْمَعِینَ ثُمَّ نُودِیَ یَا مُحَمَّدُ انْظُرْ خَلْفَکَ إِلَی بُغَاتِکَ السَّوْءِ (3) مَا ذَا صَنَعَ بِهِمْ رَبُّهُمْ فَنَظَرَ فَإِذَا طَرَفَا الْجَبَلِ مِمَّا یَلِیهِ مُنْضَمَّانِ فَلَمَّا نَظَرَ انْفَرَجَ الطَّرَفَانِ وَ سَقَطَ أُولَئِکَ الْقَوْمُ وَ سُیُوفُهُمْ بِأَیْدِیهِمْ وَ قَدْ هُشِمَتْ (4) وُجُوهُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ أَفْخَاذُهُمْ وَ سُوقُهُمْ وَ أَرْجُلُهُمْ وَ خَرُّوا مَوْتَی تَشْخُبُ أَوْدَاجُهُمْ دَماً وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ ذَلِکَ (5) الْمَوْضِعِ سَالِماً مَکْفِیّاً مَصُوناً مَحْفُوظاً تُنَادِیهِ الْجِبَالُ وَ مَا عَلَیْهَا مِنَ الْأَحْجَارِ (6) هَنِیئاً لَکَ یَا مُحَمَّدُ نُصْرَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَکَ عَلَی أَعْدَائِکَ بِنَا وَ سَیَنْصُرُکَ (7) إِذَا ظَهَرَ أَمْرُکَ عَلَی جَبَابِرَةِ أُمَّتِکَ وَ عُتَاتِهِمْ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ یَشُدُّ یَدَهُ (8) لِإِظْهَارِ دِینِکَ وَ إِعْزَازِهِ وَ إِکْرَامِ أَوْلِیَائِکَ وَ قَمْعِ أَعْدَائِکَ وَ سَیَجْعَلُهُ تَالِیَکَ وَ ثَانِیَکَ وَ نَفْسَکَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْکَ وَ سَمْعَکَ الَّذِی بِهِ تَسْمَعُ وَ بَصَرَکَ الَّذِی بِهِ تُبْصِرُ وَ یَدَکَ الَّتِی بِهَا تَبْطِشُ وَ رِجْلَکَ الَّتِی عَلَیْهَا تَعْتَمِدُ وَ سَیَقْضِی عَنْکَ دُیُونَکَ وَ یَفِی عَنْکَ بِعِدَاتِکَ وَ سَیَکُونُ جَمَالَ أُمَّتِکَ وَ زَیْنَ أَهْلِ مِلَّتِکَ وَ سَیُسْعِدُ رَبُّکَ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مُحِبِّیهِ وَ یُهْلِکُ بِهِ شَانِئِیهِ قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ أَمَّا الشَّجَرَتَانِ اللَّتَانِ تَلَاصَقَتَا فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله
ص: 314
کَانَ ذَاتَ یَوْمٍ فِی طَرِیقٍ لَهُ بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ فِی عَسْکَرِهِ مُنَافِقُونَ مِنَ الْمَدِینَةِ وَ کَافِرُونَ مِنْ مَکَّةَ وَ مُنَافِقُونَ لَهَا (1) وَ کَانُوا یَتَحَدَّثُونَ فِیمَا بَیْنَهُمْ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (2) وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ أَصْحَابِهِ الْخَیِّرِینَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ یَأْکُلُ کَمَا نَأْکُلُ وَ یَنْفُضُ کَرِشَهُ مِنَ الْغَائِطِ وَ الْبَوْلِ کَمَا نَنْفُضُ وَ یَدَّعِی أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ بَعْضُ مَرَدَةِ الْمُنَافِقِینَ هَذِهِ صَحْرَاءُ مَلْسَاءُ لَأَتَعَمَّدَنَّ النَّظَرَ إِلَی اسْتِهِ إِذَا قَعَدَ لِحَاجَتِهِ حَتَّی أَنْظُرَ هَلِ الَّذِی یَخْرُجُ مِنْهُ کَمَا یَخْرُجُ مِنَّا أَمْ لَا فَقَالَ آخَرُ (3) لَکِنَّکَ إِنْ ذَهَبْتَ تَنْظُرُ مَعَهُ مَنَعَهُ مِنْ أَنْ یَقْعُدَ لِأَنَّهُ (4) أَشَدُّ حَیَاءً مِنَ الْجَارِیَةِ الْعَذْرَاءِ الْمُحْرِمَةِ (5) قَالَ فَعَرَّفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ (6) نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِزَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ اذْهَبْ إِلَی تَیْنِکَ الشَّجَرَتَیْنِ الْمُتَبَاعِدَتَیْنِ یُومِئُ إِلَی شَجَرَتَیْنِ بَعِیدَتَیْنِ قَدْ أَوْغَلَتَا (7) فِی الْمَفَازَةِ وَ بَعُدَتَا عَنِ الطَّرِیقِ قَدْرَ مِیلٍ فَقِفْ بَیْنَهُمَا وَ نَادِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْمُرُکُمَا أَنْ تَلْتَصِقَا وَ تَنْضَمَّا لِیَقْضِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَلْفَکُمَا حَاجَتَهُ فَفَعَلَ ذَلِکَ زَیْدٌ وَ قَالَهُ (8) فَوَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ الشَّجَرَتَیْنِ انْقَلَعَتَا بِأُصُولِهِمَا مِنْ مَوَاضِعِهِمَا وَ سَعَتْ کُلُّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا إِلَی الْأُخْرَی سَعْیَ الْمُتَحَابَّیْنِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا إِلَی الْآخَرِ الْتَقَیَا بَعْدَ طُولِ غَیْبَةٍ وَ شِدَّةِ اشْتِیَاقٍ ثُمَّ تَلَاصَقَتَا وَ انْضَمَّتَا انْضِمَامَ مُتَحَابَّیْنِ فِی فِرَاشٍ فِی صَمِیمِ (9) الشِّتَاءِ وَ قَعَدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَلْفَهُمَا فَقَالَ أُولَئِکَ الْمُنَافِقُونَ قَدِ اسْتَتَرَ عَنَّا فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ فَدُورُوا خَلْفَهُ لِتَنْظُرُوا إِلَیْهِ فَذَهَبُوا یَدُورُونَ خَلْفَهُ فَدَارَتِ الشَّجَرَتَانِ کُلَّمَا دَارُوا وَ مَنَعَتَاهُمْ مِنَ النَّظَرِ إِلَی عَوْرَتِهِ فَقَالُوا تَعَالَوْا نَتَحَلَّقْ حَوْلَهُ لِتَرَاهُ طَائِفَةٌ مِنَّا فَلَمَّا ذَهَبُوا
ص: 315
یَتَحَلَّقُونَ تَحَلَّقَتِ الشَّجَرَتَانِ فَأَحَاطَتَا بِهِ کَالْأُنْبُوبَةِ حَتَّی فَرَغَ وَ تَوَضَّأَ وَ خَرَجَ مِنْ هُنَاکَ وَ عَادَ إِلَی الْعَسْکَرِ وَ قَالَ لِزَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ عُدْ إِلَی الشَّجَرَتَیْنِ وَ قُلْ لَهُمَا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْمُرُکُمَا أَنْ تَعُودَا إِلَی أَمَاکِنِکُمَا فَقَالَ لَهُمَا وَ سَعَتْ (1) کُلُّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا إِلَی مَوْضِعِهِمَا وَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ نَبِیّاً سَعْیَ الْهَارِبِ النَّاجِی بِنَفْسِهِ مِنْ رَاکِضٍ شَاهِرٍ سَیْفَهُ خَلْفَهُ حَتَّی عَادَتْ کُلُّ شَجَرَةٍ إِلَی مَوْضِعِهَا فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ قَدِ امْتَنَعَ مُحَمَّدٌ مِنْ أَنْ یُبْدِیَ لَنَا عَوْرَتَهُ وَ أَنْ نَنْظُرَ إِلَی اسْتِهِ فَتَعَالَوُا نَنْظُرْ إِلَی مَا خَرَجَ مِنْهُ لِنَعْلَمَ (2) أَنَّهُ وَ نَحْنُ سِیَّانِ فَجَاءُوا إِلَی الْمَوْضِعِ فَلَمْ یَرَوْا شَیْئاً الْبَتَّةَ لَا عَیْناً وَ لَا أَثَراً قَالَ وَ عَجِبَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ ذَلِکَ فَنُودُوا مِنَ السَّمَاءِ أَ وَ عَجِبْتُمْ لِسَعْیِ الشَّجَرَتَیْنِ إِحْدَاهُمَا إِلَی الْأُخْرَی إِنَّ سَعْیَ الْمَلَائِکَةِ بِکَرَامَاتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُحِبِّی مُحَمَّدٍ وَ مُحِبِّی عَلِیٍّ أَشَدُّ مِنْ سَعْیِ هَاتَیْنِ الشَّجَرَتَیْنِ إِحْدَاهُمَا إِلَی الْأُخْرَی وَ إِنَّ تَنَکُّبَ نَفَحَاتِ النَّارِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَنْ مُحِبِّی عَلِیٍّ (3) وَ الْمُتَبَرِّءِینَ مِنْ أَعْدَائِهِ أَشَدُّ مِنْ تَنَکُّبِ هَاتَیْنِ الشَّجَرَتَیْنِ إِحْدَاهُمَا عَنِ الْأُخْرَی قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ أَمَّا دُعَاؤُهُ صلی الله علیه و آله الشَّجَرَةَ فَإِنَّ رَجُلًا مِنْ ثَقِیفٍ کَانَ أَطَبَّ النَّاسِ یُقَالُ لَهُ الْحَارِثُ بْنُ کَلَدَةَ الثَّقَفِیُّ جَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ جِئْتُ أُدَاوِیکَ مِنْ جُنُونِکَ فَقَدْ دَاوَیْتُ مَجَانِینَ کَثِیرَةً فَشُفُوا عَلَی یَدِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (4) صلی الله علیه و آله أَنْتَ تَفْعَلُ أَفْعَالَ الْمَجَانِینِ وَ تَنْسُبُنِی إِلَی الْجُنُونِ قَالَ الْحَارِثُ وَ مَا ذَا فَعَلْتُهُ مِنْ أَفْعَالِ الْمَجَانِینِ قَالَ نِسْبَتُکَ إِیَّایَ إِلَی الْجُنُونِ مِنْ غَیْرِ مِحْنَةٍ (5) مِنْکَ وَ لَا تَجْرِبَةٍ وَ لَا نَظَرٍ فِی صِدْقِی أَوْ کَذِبِی فَقَالَ الْحَارِثُ أَ وَ لَیْسَ قَدْ عَرَفْتُ کَذِبَکَ وَ جُنُونَکَ بِدَعْوَاکَ النُّبُوَّةَ الَّتِی لَا تَقْدِرُ لَهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَوْلُکَ لَا تَقْدِرُ لَهَا فِعْلُ الْمَجَانِینِ (6) لِأَنَّکَ لَمْ
ص: 316
تَقُلْ لِمَ قُلْتَ کَذَا وَ لَا طَالَبْتَنِی بِحُجَّةٍ فَعَجَزْتُ عَنْهَا فَقَالَ الْحَارِثُ صَدَقْتَ أَنَا أَمْتَحِنُ أَمْرَکَ بِآیَةٍ أُطَالِبُکَ بِهَا إِنْ کُنْتَ نَبِیّاً فَادْعُ تِلْکَ الشَّجَرَةَ یُشِیرُ بِشَجَرَةٍ عَظِیمَةٍ بَعِیدٍ عُمْقُهَا فَإِنْ أَتَتْکَ عَلِمْتُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ شَهِدْتُ لَکَ بِذَلِکَ وَ إِلَّا فَأَنْتَ ذَلِکَ الْمَجْنُونُ الَّذِی قِیلَ لِی فَرَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ یَدَهُ إِلَی تِلْکَ الشَّجَرَةِ وَ أَشَارَ إِلَیْهَا أَنْ تَعَالَیْ فَانْقَلَعَتْ تِلْکَ الشَّجَرَةُ بِأُصُولِهَا وَ عُرُوقِهَا وَ جَعَلَتْ تَخُدُّ فِی الْأَرْضِ أُخْدُوداً (1) عَظِیماً کَالنَّهْرِ حَتَّی دَنَتْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَقَفَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ نَادَتْ بِصَوْتٍ فَصِیحٍ هَا (2) أَنَا ذَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا تَأْمُرُنِی فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعَوْتُکِ لِتَشْهَدَ لِی بِالنُّبُوَّةِ بَعْدَ شَهَادَتِکِ لِلَّهِ بِالتَّوْحِیدِ ثُمَّ تَشْهَدِی بَعْدَ شَهَادَتِکِ لِی لِعَلِیٍّ هَذَا بِالْإِمَامَةِ وَ أَنَّهُ سَنَدِی وَ ظَهْرِی وَ عَضُدِی وَ فَخْرِی وَ عِزِّی (3) وَ لَوْلَاهُ مَا خَلَقَ اللَّهُ (4) عَزَّ وَ جَلَّ شَیْئاً مِمَّا خَلَقَ فَنَادَتْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ یَا مُحَمَّدُ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً وَ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً ابْنَ عَمِّکَ هُوَ أَخُوکَ فِی دِینِکَ أَوْفَرُ خَلْقِ اللَّهِ مِنَ الدِّینِ حَظّاً وَ أَجْزَلُهُمْ مِنَ الْإِسْلَامِ نَصِیباً وَ أَنَّهُ سَنَدُکَ وَ ظَهْرُکَ قَامِعُ أَعْدَائِکَ نَاصِرُ (5) أَوْلِیَائِکَ بَابُ عُلُومِکَ فِی أُمَّتِکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ أَوْلِیَاءَکَ الَّذِینَ یُوَالُونَهُ وَ یُعَادُونَ أَعْدَاءَهُ حَشْوُ الْجَنَّةِ وَ أَنَّ أَعْدَاءَهُ الَّذِینَ یُوَالُونَ أَعْدَاءَهُ وَ یُعَادُونَ أَوْلِیَاءَهُ (6) حَشْوُ النَّارِ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْحَارِثِ بْنِ کَلَدَةَ فَقَالَ یَا حَارِثُ أَ وَ مَجْنُوناً یُعَدُّ مَنْ هَذِهِ آیَاتُهُ فَقَالَ الْحَارِثُ بْنُ کَلَدَةَ لَا وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لَکِنِّی أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ (7) رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ سَیِّدُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ وَ أَمَّا کَلَامُ الذِّرَاعِ الْمَسْمُومَةِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا رَجَعَ مِنْ خَیْبَرَ إِلَی الْمَدِینَةِ
ص: 317
وَ قَدْ فَتَحَ اللَّهُ لَهُ جَاءَتْهُ امْرَأَةٌ مِنَ الْیَهُودِ قَدْ أَظْهَرَتِ (1) الْإِیمَانَ وَ مَعَهَا ذِرَاعٌ مَسْمُومَةٌ مَشْوِیَّةٌ وَضَعَتْهَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذِهِ قَالَتْ لَهُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ هَمَّنِی أَمْرُکَ فِی خُرُوجِکَ إِلَی خَیْبَرَ فَإِنِّی عَلِمْتُهُمْ رِجَالًا جَلْداً وَ هَذَا حَمَلٌ کَانَ لِی ربیبة (رَبَّیْتُهُ) أَعُدُّهُ کَالْوَلَدِ لِی وَ عَلِمْتُ أَنَّ أَحَبَّ الطَّعَامِ إِلَیْکَ الشِّوَاءُ وَ أَحَبَّ الشِّوَاءِ إِلَیْکَ الذِّرَاعُ وَ نَذَرْتُ لِلَّهِ لَئِنْ سَلَّمَکَ اللَّهُ مِنْهُمْ لَأَذْبَحَنَّهُ وَ لَأُطْعِمَنَّکَ مِنْ شِوَاءَةِ ذِرَاعَیْهِ وَ الْآنَ فَقَدْ سَلَّمَکَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ أَظْفَرَکَ عَلَیْهِمْ (2) وَ قَدْ جِئْتُکَ بِنَذْرِی (3) وَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ایتُونِی (4) بِالْخُبْزِ فَأُتِیَ بِهِ فَمَدَّ الْبَرَاءُ بْنُ الْمَعْرُورِ یَدَهُ وَ أَخَذَ مِنْهُ لُقْمَةً فَوَضَعَهَا فِی فِیهِ فَقَالَ (5) عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَا بَرَاءُ لَا تَتَقَدَّمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْبَرَاءُ وَ کَانَ أَعْرَابِیّاً یَا عَلِیُّ کَأَنَّکَ تُبَخِّلُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا أُبَخِّلُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنِّی أُبَجِّلُهُ وَ أُوَقِّرُهُ لَیْسَ لِی وَ لَا لَکَ وَ لَا لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ أَنْ یَتَقَدَّمَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقَوْلٍ وَ لَا فِعْلٍ وَ لَا أَکْلٍ وَ لَا شُرْبٍ فَقَالَ الْبَرَاءُ مَا أُبَخِّلُ (6) رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا لِذَلِکَ قُلْتُ وَ لَکِنْ هَذَا جَاءَتْ بِهِ هَذِهِ وَ کَانَتْ یَهُودِیَّةً وَ لَسْنَا نَعْرِفُ حَالَهَا فَإِذَا أَکَلْتَهُ بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهُوَ الضَّامِنُ لِسَلَامَتِکَ مِنْهُ وَ إِذَا أَکَلْتَهُ بِغَیْرِ إِذْنِهِ وُکِلْتَ (7) إِلَی نَفْسِکَ یَقُولُ عَلِیٌّ هَذَا وَ الْبَرَاءُ یَلُوکُ (8) اللُّقْمَةَ إِذْ (9) أَنْطَقَ اللَّهُ الذِّرَاعَ فَقَالَتْ (10) یَا رَسُولَ اللَّهِ
ص: 318
لَا تَأْکُلْنِی فَإِنِّی مَسْمُومَةٌ وَ سَقَطَ الْبَرَاءُ فِی سَکَرَاتِ الْمَوْتِ وَ لَمْ یُرْفَعْ إِلَّا مَیِّتاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ایتُونِی بِالْمَرْأَةِ فَأُتِیَ بِهَا فَقَالَ مَا حَمَلَکِ عَلَی مَا صَنَعْتِ فَقَالَتْ وَتَرْتَنِی وَتْراً عَظِیماً (1) قَتَلْتَ أَبِی وَ عَمِّی وَ زَوْجِی وَ أَخِی وَ ابْنِی فَفَعَلْتُ هَذَا وَ قُلْتُ إِنْ کَانَ مَلِکاً فَسَأَنْتَقِمُ مِنْهُ وَ إِنْ کَانَ نَبِیّاً کَمَا یَقُولُ وَ قَدْ وُعِدَ فَتْحَ مَکَّةَ وَ النَّصْرَ وَ الظَّفَرَ فَیَمْنَعُهُ اللَّهُ (2) مِنْهُ وَ یَحْفَظُهُ وَ لَنْ یَضُرَّهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیَّتُهَا الْمَرْأَةُ لَقَدْ صَدَقْتِ ثُمَّ قَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَغُرَّکِ مَوْتُ الْبَرَاءِ فَإِنَّمَا امْتَحَنَهُ اللَّهُ لِتَقَدُّمِهِ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَوْ کَانَ بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ أَکَلَ مِنْهُ لَکُفِیَ شَرَّهُ وَ سَمَّهُ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ادْعُ لِی فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ ذَکَرَ قَوْماً مِنْ خِیَارِ أَصْحَابِهِ فِیهِمْ سَلْمَانُ وَ الْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ عَمَّارٌ وَ صُهَیْبٌ وَ بِلَالٌ وَ قَوْمٌ مِنْ سَائِرِ الصَّحَابَةِ تَمَامُ عَشَرَةٍ وَ عَلِیٌّ علیه السلام حَاضِرٌ مَعَهُمْ فَقَالَ اقْعُدُوا وَ تَحَلَّقُوا عَلَیْهِ وَ وَضَعَ (3) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ عَلَی الذِّرَاعِ الْمَسْمُومَةِ وَ نَفَثَ عَلَیْهِ وَ قَالَ (4) بِسْمِ اللَّهِ الشَّافِی بِسْمِ اللَّهِ الْکَافِی بِسْمِ اللَّهِ الْمُعَافِی بِسْمِ اللَّهِ الَّذِی لَا یَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ شَیْ ءٌ وَ لَا دَاءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ثُمَّ قَالَ کُلُوا عَلَی اسْمِ اللَّهِ فَأَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَکَلُوا حَتَّی شَبِعُوا ثُمَّ شَرِبُوا عَلَیْهِ الْمَاءَ ثُمَّ أَمَرَ بِهَا فَحُبِسَتْ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّانِی جَاءَ بِهَا (5) فَقَالَ أَ لَیْسَ هَؤُلَاءِ أَکَلُوا ذَلِکِ السَّمَّ بِحَضْرَتِکِ فَکَیْفَ رَأَیْتِ دَفْعَ اللَّهِ عَنْ نَبِیِّهِ وَ صَحَابَتِهِ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ کُنْتُ إِلَی الْآنَ فِی نُبُوَّتِکَ شَاکَّةً وَ الْآنَ قَدْ (6) أَیْقَنْتُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ حَقّاً فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهَا.
فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله
ص: 319
لَمَّا حُمِلَتْ إِلَیْهِ جِنَازَةُ الْبَرَاءِ بْنِ مَعْرُورٍ لِیُصَلِّیَ عَلَیْهِ قَالَ أَیْنَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُ ذَهَبَ فِی حَاجَةِ رَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ إِلَی قُبَاءَ فَجَلَسَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یُصَلِّ عَلَیْهِ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لَکَ لَا تُصَلِّی عَلَیْهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَنِی أَنْ أُؤَخِّرَ الصَّلَاةَ عَلَیْهِ إِلَی أَنْ یَحْضُرَهُ عَلِیٌّ (1) فَیَجْعَلَهُ فِی حِلٍّ مِمَّا کَلَّمَهُ بِهِ بِحَضْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیَجْعَلَ اللَّهُ مَوْتَهُ بِهَذَا السَّمِّ کَفَّارَةً لَهُ فَقَالَ بَعْضُ (2) مَنْ حَضَرَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ شَاهَدَ الْکَلَامَ الَّذِی تَکَلَّمَ بِهِ الْبَرَاءُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّمَا کَانَ مَزْحاً مَازَحَ بِهِ عَلِیّاً لَمْ یَکُنْ مِنْهُ جِدّاً فَیُؤَاخِذَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ کَانَ ذَلِکَ مِنْهُ جِدّاً لَأَحْبَطَ اللَّهُ تَعَالَی أَعْمَالَهُ کُلَّهَا وَ لَوْ کَانَ تَصَدَّقَ بِمِثْلِ (3) مَا بَیْنَ الثَّرَی إِلَی الْعَرْشِ ذَهَباً وَ فِضَّةً وَ لَکِنَّهُ کَانَ مَزْحاً وَ هُوَ فِی حِلٍّ مِنْ ذَلِکَ إِلَّا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرِیدُ أَنْ لَا یَعْتَقِدَ أَحَدٌ مِنْکُمْ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام وَاجِدٌ (4) عَلَیْهِ فَیُجَدِّدَ بِحَضْرَتِکُمْ إِحْلَالًا (5) وَ یَسْتَغْفِرَ لَهُ لِیَزِیدَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ قُرْبَةً وَ رِفْعَةً فِی جِنَانِهِ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ حَضَرَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَوَقَفَ قُبَالَةَ الْجِنَازَةِ وَ قَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ یَا بَرَاءُ فَلَقَدْ کُنْتَ صَوَّاماً قَوَّاماً وَ لَقَدْ مِتَّ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَوْ کَانَ أَحَدٌ مِنَ الْمَوْتَی یَسْتَغْنِی عَنْ صَلَاةِ رَسُولِ اللَّهِ لَاسْتَغْنَی صَاحِبُکُمْ هَذَا بِدُعَاءِ عَلِیٍّ علیهما السلام لَهُ ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی عَلَیْهِ وَ دُفِنَ فَلَمَّا انْصَرَفَ وَ قَعَدَ فِی الْعَزَاءِ (6) قَالَ أَنْتُمْ یَا أَوْلِیَاءَ الْبَرَاءِ بِالتَّهْنِیَةِ أَوْلَی مِنْکُمْ بِالتَّعْزِیَةِ لِأَنَّ صَاحِبَکُمْ عُقِدَ لَهُ فِی الْحُجُبِ قِبَابٌ مِنَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ بِالْحُجُبِ کُلِّهَا إِلَی الْکُرْسِیِّ إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ
ص: 320
لِرُوحِهِ الَّتِی عُرِجَ بِهَا فِیهَا ثُمَّ ذُهِبَ بِهَا إِلَی رَبَضِ الْجِنَانِ (1) وَ تَلَقَّاهَا کُلُّ مَنْ کَانَ فِیهَا مِنْ خُزَّانِهَا (2) وَ اطَّلَعَ إِلَیْهِ کُلُّ مَنْ کَانَ فِیهَا مِنْ حُورِ حِسَانِهَا (3) فَقَالُوا بِأَجْمَعِهِمْ لَهُ (4) طُوبَاکَ طُوبَاکَ یَا رُوحَ الْبَرَاءِ انْتَظَرَ عَلَیْکَ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِمَا وَ آلِهِمَا الْکِرَامِ حَتَّی تَرَحَّمَ عَلَیْکَ عَلِیٌّ وَ اسْتَغْفَرَ لَکَ أَمَا إِنَّ حَمَلَةَ عَرْشِ رَبِّنَا حَدَّثُونَا عَنْ رَبِّنَا أَنَّهُ قَالَ یَا عَبْدِیَ الْمَیِّتَ فِی سَبِیلِی لَوْ کَانَ (5) عَلَیْکَ مِنَ الذُّنُوبِ بِعَدَدِ الْحَصَی وَ الثَّرَی وَ قَطْرِ الْمَطَرِ وَ وَرَقِ الشَّجَرِ وَ عَدَدِ شُعُورِ الْحَیَوَانَاتِ وَ لَحَظَاتِهِمْ وَ أَنْفَاسِهِمْ وَ حَرَکَاتِهِمْ وَ سَکَنَاتِهِمْ لَکَانَتْ مَغْفُورَةً بِدُعَاءِ عَلِیٍّ علیهما السلام لَکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَعَرَّضُوا عِبَادَ اللَّهِ (6) لِدُعَاءِ عَلِیٍّ لَکُمْ وَ لَا تَتَعَرَّضُوا لِدُعَاءِ عَلِیٍّ عَلَیْکُمْ فَإِنَّ مَنْ دَعَا عَلَیْهِ أَهْلَکَهُ اللَّهُ وَ لَوْ کَانَتْ حَسَنَاتُهُ عَدَدَ مَا خَلَقَ اللَّهُ کَمَا أَنَّ مَنْ دَعَا لَهُ أَسْعَدَهُ اللَّهُ وَ لَوْ کَانَتْ سَیِّئَاتُهُ بِعَدَدِ مَا خَلَقَ اللَّهُ وَ أَمَّا کَلَامُ الذِّئْبِ لَهُ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ جَالِساً ذَاتَ یَوْمٍ إِذْ جَاءَهُ رَاعٍ تَرْتَعِدُ فَرَائِصُهُ قَدِ اسْتَفْزَعَهُ (7) الْعَجَبُ فَلَمَّا رَآهُ (8) مِنْ بَعِیدٍ قَالَ لِأَصْحَابِهِ إِنَّ لِصَاحِبِکُمْ هَذَا شَأْناً عَجِیباً فَلَمَّا وَقَفَ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَدِّثْنَا بِمَا أَزْعَجَکَ قَالَ الرَّاعِی یَا رَسُولَ اللَّهِ أَمْرٌ (9) عَجِیبٌ کُنْتُ فِی غَنَمِی إِذْ جَاءَ ذِئْبٌ فَحَمَلَ حَمَلًا فَرَمَیْتُهُ بِمِقْلَاعَتِی (10) فَانْتَزَعْتُهُ مِنْهُ ثُمَّ جَاءَ إِلَی الْجَانِبِ الْأَیْمَنِ فَتَنَاوَلَ (11) حَمَلًا فَرَمَیْتُهُ بِمِقْلَاعَتِی فَانْتَزَعْتُهُ
ص: 321
مِنْهُ ثُمَّ جَاءَ إِلَی الْجَانِبِ الْأَیْسَرِ فَتَنَاوَلَ حَمَلًا فَرَمَیْتُهُ بِمِقْلَاعَتِی فَانْتَزَعْتُهُ ثُمَّ جَاءَ إِلَی الْجَانِبِ الْآخَرِ فَتَنَاوَلَ حَمَلًا فَرَمَیْتُهُ بِمِقْلَاعَتِی فَانْتَزَعْتُهُ مِنْهُ ثُمَّ جَاءَ الْخَامِسَةَ هُوَ وَ أُنْثَاهُ یُرِیدُ أَنْ یَتَنَاوَلَ (1) حَمَلًا فَأَرَدْتُ أَنْ أَرْمِیَهُ فَأَقْعَی (2) عَلَی ذَنَبِهِ وَ قَالَ أَ مَا تَسْتَحْیِی تَحُولُ (3) بَیْنِی وَ بَیْنَ رِزْقٍ قَدْ قَسَمَهُ اللَّهُ لِی أَ فَمَا أَحْتَاجُ أَنَا إِلَی غَدَاءٍ أَتَغَدَّی بِهِ فَقُلْتُ مَا أَعْجَبَ هَذَا ذِئْبٌ أَعْجَمُ یُکَلِّمُنِی کَلَامَ الْآدَمِیِّینَ فَقَالَ لِیَ الذِّئْبُ أَ لَا أُنَبِّئُکَ بِمَا هُوَ أَعْجَبُ مِنْ کَلَامِی لَکَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ بَیْنَ الْحَرَّتَیْنِ یُحَدِّثُ النَّاسَ بِأَنْبَاءِ مَا قَدْ سَبَقَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ مَا لَمْ یَأْتِ مِنَ الْآخِرِینَ ثُمَّ الْیَهُودُ مَعَ عِلْمِهِمْ بِصِدْقِهِ وَ وُجُودِهِمْ (4) لَهُ فِی کُتُبِ رَبِّ الْعَالَمِینَ بِأَنَّهُ أَصْدَقُ الصَّادِقِینَ وَ أَفْضَلُ الْفَاضِلِینَ یُکَذِّبُونَهُ وَ یَجْحَدُونَهُ وَ هُوَ بَیْنَ الْحَرَّتَیْنِ وَ هُوَ الشِّفَاءُ النَّافِعُ وَیْحَکَ یَا رَاعِی آمِنْ بِهِ تَأْمَنْ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ وَ أَسْلِمْ لَهُ تَسْلَمْ مِنْ سُوءِ الْعَذَابِ الْأَلِیمِ فَقُلْتُ لَهُ وَ اللَّهِ لَقَدْ عَجِبْتُ مِنْ کَلَامِکَ وَ اسْتَحْیَیْتُ مِنْ مَنْعِی لَکَ مَا تَعَاطَیْتَ أَکْلَهُ فَدُونَکَ غَنَمِی فَکُلْ مِنْهَا مَا شِئْتَ لَا أُدَافِعُکَ وَ لَا أُمَانِعُکَ فَقَالَ لِیَ الذِّئْبُ یَا عَبْدَ اللَّهِ احْمَدِ اللَّهَ (5) إِذْ کُنْتَ مِمَّنْ یَعْتَبِرُ بِآیَاتِ اللَّهِ وَ یَنْقَادُ لِأَمْرِهِ لَکِنَّ (6) الشَّقِیَّ کُلَّ الشَّقِیِّ مَنْ یُشَاهِدُ آیَاتِ مُحَمَّدٍ فِی أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ مَا یُؤَدِّیهِ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ فَضَائِلِهِ وَ مَا یَرَاهُ مِنْ وُفُورِ حَظِّهِ مِنَ الْعِلْمِ (7) الَّذِی لَا نَظِیرَ لَهُ فِیهِ وَ الزُّهْدِ الَّذِی لَا یُحَاذِیهِ أَحَدٌ فِیهِ وَ الشَّجَاعَةِ الَّتِی لَا عِدْلَ لَهُ فِیهَا وَ نُصْرَتِهِ لِلْإِسْلَامِ الَّتِی لَا حَظَّ لِأَحَدٍ فِیهَا مِثْلَ حَظِّهِ ثُمَّ یَرَی مَعَ ذَلِکَ کُلِّهِ رَسُولَ اللَّهِ یَأْمُرُ بِمُوَالاتِهِ وَ مُوَالاةِ أَوْلِیَائِهِ وَ التَّبَرِّی مِنْ أَعْدَائِهِ وَ یُخْبِرُ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَا یَقْبَلُ مِنْ أَحَدٍ عَمَلًا وَ إِنْ جَلَّ وَ عَظُمَ مِمَّنْ یُخَالِفُهُ (8) ثُمَّ هُوَ مَعَ
ص: 322
ذَلِکَ یُخَالِفُهُ وَ یَدْفَعُهُ عَنْ حَقِّهِ وَ یَظْلِمُهُ وَ یُوَالِی أَعْدَاءَهُ وَ یُعَادِی أَوْلِیَاءَهُ إِنَّ هَذَا لَأَعْجَبُ مِنْ مَنْعِکَ إِیَّایَ قَالَ الرَّاعِی فَقُلْتُ أَیُّهَا الذِّئْبُ أَ وَ کَائِنٌ هَذَا قَالَ بَلَی وَ مَا هُوَ أَعْظَمُ مِنْهُ سَوْفَ یَقْتُلُونَهُ بَاطِلًا وَ یَقْتُلُونَ وُلْدَهُ وَ یَسْبُونَ حَرِیمَهُمْ (1) وَ هُمْ مَعَ ذَلِکَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ مُسْلِمُونَ فَدَعْوَاهُمْ أَنَّهُمْ عَلَی دِینِ الْإِسْلَامِ مَعَ صَنِیعِهِمْ هَذَا بِسَادَةِ أَهْلِ الْإِسْلَامِ أَعْجَبُ مِنْ مَنْعِکَ لِی لَا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَنَا مَعَاشِرَ الذِّئَابِ أَنَا وَ نُظَرَائِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ نَمْزِقُهُمْ فِی النِّیرَانِ یَوْمَ فَصْلِ الْقَضَاءِ وَ جَعَلَ فِی تَعْذِیبِهِمْ شَهَوَاتِنَا وَ فِی شَدَائِدِ آلَامِهِمْ لَذَّاتِنَا قَالَ الرَّاعِی فَقُلْتُ وَ اللَّهِ لَوْ لَا هَذِهِ الْغَنَمُ بَعْضُهَا لِی وَ بَعْضُهَا أَمَانَةٌ فِی رَقَبَتِی لَقَصَدْتُ مُحَمَّداً حَتَّی أَرَاهُ فَقَالَ لِیَ الذِّئْبُ یَا عَبْدَ اللَّهِ فَامْضِ إِلَی مُحَمَّدٍ وَ اتْرُکْ عَلَیَّ غَنَمَکَ لِأَرْعَاهَا لَکَ فَقُلْتُ کَیْفَ أَثِقُ بِأَمَانَتِکَ فَقَالَ لِی یَا عَبْدَ اللَّهِ إِنَّ الَّذِی أَنْطَقَنِی بِمَا سَمِعْتَ هُوَ الَّذِی یَجْعَلُنِی قَوِیّاً أَمِیناً عَلَیْهَا أَ وَ لَسْتُ مُؤْمِناً بِمُحَمَّدٍ مُسَلِّماً لَهُ مَا أَخْبَرَ بِهِ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی فِی أَخِیهِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَامْضِ لِشَأْنِکَ فَإِنِّی رَاعِیکَ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ مَلَائِکَتُهُ الْمُقَرَّبُونَ رُعَاةٌ لِی إِذْ کُنْتُ خَادِماً لِوَلِیِّ (2) عَلِیٍّ فَتَرَکْتُ غَنَمِی عَلَی الذِّئْبِ وَ الذِّئْبَةِ وَ جِئْتُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی وُجُوهِ الْقَوْمِ وَ فِیهَا مَا یَتَهَلَّلُ سُرُوراً بِهِ وَ تَصْدِیقاً وَ فِیهَا مَنْ یَعْبِسُ (3) شَکّاً فِیهِ وَ تَکْذِیباً وَ یُسِرُّ مُنَافِقُونَ إِلَی أَمْثَالِهِمْ هَذَا قَدْ وَاطَأَهُ مُحَمَّدٌ عَلَی هَذَا الْحَدِیثِ لِیَخْتَدِعَ (4) بِهِ الضُّعَفَاءَ الْجُهَّالَ فَتَبَسَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ لَئِنْ شَکَکْتُمْ أَنْتُمْ فِیهِ فَقَدْ تَیَقَّنْتُهُ أَنَا وَ صَاحِبِیَ الْکَائِنُ مَعِی فِی أَشْرَفِ الْمَحَالِّ مِنْ عَرْشِ الْمَلِکِ الْجَبَّارِ وَ الْمَطُوفُ بِهِ مَعِی فِی أَنْهَارِ الْحَیَوَانِ مِنْ دَارِ الْقَرَارِ وَ الَّذِی هُوَ تَلْوِی (5) فِی قِیَادَةِ الْأَخْیَارِ وَ الْمُتَرَدِّدُ مَعِی فِی الْأَصْلَابِ الزَّاکِیَاتِ الْمُتَقَلِّبُ مَعِی فِی الْأَرْحَامِ الطَّاهِرَاتِ الرَّاکِضُ مَعِی فِی مَسَالِکِ الْفَضْلِ وَ الَّذِی کُسِیَ مَا کُسِیتُهُ مِنَ الْعِلْمِ وَ الْحِلْمِ وَ الْعَقْلِ وَ شَقِیقِیَ الَّذِی انْفَصَلَ مِنِّی عِنْدَ الْخُرُوجِ إِلَی صُلْبِ عَبْدِ اللَّهِ
ص: 323
وَ صُلْبِ أَبِی طَالِبٍ وَ عَدِیلِی فِی اقْتِنَاءِ الْمَحَامِدِ وَ الْمَنَاقِبِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ آمَنْتُ بِهِ أَنَا وَ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ سَاقِی أَوْلِیَائِی مِنْ نَهَرِ الْکَوْثَرِ آمَنْتُ بِهِ أَنَا وَ الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ وَ نَاصِرُ أَوْلِیَائِی السَّیِّدُ الْأَکْرَمُ آمَنْتُ بِهِ أَنَا وَ مَنْ جَعَلَهُ اللَّهُ مِحْنَةً لِأَوْلَادِ الْغَیِّ وَ الرِّشْدَةِ (1) وَ جَعَلَهُ لِلْمُوَالِینَ لَهُ أَفْضَلَ الْعُدَّةِ آمَنْتُ بِهِ أَنَا وَ مَنْ جَعَلَهُ اللَّهُ لِدِینِی قِوَاماً وَ لِعُلُومِی عَلَّاماً وَ فِی الْحُرُوبِ مِقْدَاماً وَ عَلَی أَعْدَائِی ضِرْغَاماً أَسَداً قَمْقَاماً (2) آمَنْتُ بِهِ أَنَا وَ مَنْ سَبَقَ النَّاسَ إِلَی الْإِیمَانِ فَتَقَدَّمَهُمْ إِلَی رِضَا الرَّحْمَنِ وَ تَفَرَّدَ دُونَهُمْ بِقَمْعِ أَهْلِ الطُّغْیَانِ وَ قَطَعَ بِحُجَجِهِ وَ وَاضِحِ بَیَانِهِ (3) مَعَاذِیرَ أَهْلِ الْبُهْتَانِ آمَنْتُ بِهِ أَنَا وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لِی سَمْعاً وَ بَصَراً وَ یَداً وَ مُؤَیِّداً وَ سَنَداً وَ عَضُداً لَا أُبَالِی مَنْ (4) خَالَفَنِی إِذَا وَافَقَنِی وَ لَا أَحْفِلُ بِمَنْ خَذَلَنِی إِذَا وَازَرَنِی وَ لَا أَکْتَرِثُ (5) بِمَنِ ازْوَرَّ عَنِّی إِذَا سَاعَدَنِی آمَنْتُ بِهِ أَنَا وَ مَنْ زَیَّنَ اللَّهُ بِهِ الْجِنَانَ وَ بِمُحِبِیهِ وَ مَلَأَ طَبَقَاتِ النِّیرَانِ بِشَانِئِیهِ (6) وَ لَمْ یَجْعَلْ أَحَداً مِنْ أُمَّتِی یُکَافِیهِ وَ لَا یُدَانِیهِ لَمْ یَضُرَّنِی عُبُوسُ الْمُعَبِّسِ (7) مِنْکُمْ إِذَا تَهَلَّلَ وَجْهُهُ وَ لَا إِعْرَاضُ الْمُعْرِضِ (8) مِنْکُمْ إِذَا خَلَصَ لِی وُدُّهُ ذَاکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الَّذِی لَوْ کَفَرَ الْخَلْقُ کُلُّهُمْ مِنْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ (9) لَنَصَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ وَحْدَهُ هَذَا الدِّینَ وَ الَّذِی لَوْ عَادَاهُ الْخَلْقُ کُلُّهُمْ لَبَرَزَ إِلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ بَاذِلًا رُوحَهُ فِی نُصْرَةِ کَلِمَةِ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ تَسْفِیلِ کَلِمَاتِ إِبْلِیسَ اللَّعِینِ قَالَ صلی الله علیه و آله هَذَا الرَّاعِی (10) لَمْ یَبْعُدْ شَاهِدُهُ فَهَلُمُّوا بِنَا إِلَی قَطِیعِهِ نَنْظُرْ إِلَی الذِّئْبَینِ
ص: 324
فَإِنْ کَلَّمَانَا (1) وَ وَجَدْنَاهُمَا یَرْعَیَانِ غَنَمَهُ وَ إِلَّا کُنَّا عَلَی رَأْسِ أَمْرِنَا فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ جَمَاعَةٌ کَثِیرَةٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَلَمَّا رَأَوُا الْقَطِیعَ مِنْ بَعِیدٍ قَالَ الرَّاعِی ذَاکَ قَطِیعِی فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ فَأَیْنَ الذِّئْبَانِ فَلَمَّا قَرُبُوا رَأَوُا الذِّئْبَیْنِ یَطُوفَانِ حَوْلَ الْغَنَمِ یَرُدَّانِ عَنْهَا کُلَّ شَیْ ءٍ یُفْسِدُهَا فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تُحِبُّونَ أَنْ تَعْلَمُوا أَنَّ الذِّئْبَ مَا عَنَی غَیْرِی بِکَلَامِهِ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَحِیطُوا بِی حَتَّی لَا یَرَانِیَ الذِّئْبَانِ فَأَحَاطُوا بِهِ فَقَالَ لِلرَّاعِی یَا رَاعِی قُلْ لِلذِّئْبِ مَنْ مُحَمَّدٌ الَّذِی ذَکَرْتَهُ مِنْ بَیْنِ (2) هَؤُلَاءِ قَالَ فَجَاءَ الذِّئْبُ إِلَی وَاحِدٍ مِنْهُمْ وَ تَنَحَّی عَنْهُ ثُمَّ جَاءَ إِلَی آخَرَ (3) وَ تَنَحَّی عَنْهُ فَمَا زَالَ (4) حَتَّی دَخَلَ وَسْطَهُمْ فَوَصَلَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ وَ أُنْثَاهُ وَ قَالا السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (5) وَ سَیِّدَ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ وَضَعَا خُدُودَهُمَا عَلَی التُّرَابِ وَ مَرَّغَاهَا (6) بَیْنَ یَدَیْهِ وَ قَالا نَحْنُ کُنَّا دُعَاةً إِلَیْکَ بَعَثْنَا إِلَیْکَ هَذَا الرَّاعِیَ وَ أَخْبَرْنَاهُ بِخَبَرِکَ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمُنَافِقِینَ مَعَهُ فَقَالَ مَا لِلْکَافِرِینَ عَنْ هَذَا مَحِیصٌ وَ لَا لِلْمُنَافِقِینَ عَنْ هَذَا (7) مَوْئِلٌ وَ لَا مَعْدِلٌ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذِهِ وَاحِدَةٌ قَدْ عَلِمْتُمْ صِدْقَ الرَّاعِی فِیهَا أَ فَتُحِبُّونَ أَنْ تَعْلَمُوا صِدْقَهُ فِی الثَّانِیَةِ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَحِیطُوا بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَفَعَلُوا ثُمَّ نَادَی رَسُولُ اللَّهِ أَیُّهَا (8) الذِّئْبَانِ إِنَّ هَذَا مُحَمَّدٌ قَدْ أَشَرْتُمَا لِلْقَوْمِ إِلَیْهِ وَ عَیَّنْتُمَا عَلَیْهِ فَأَشِیرَا وَ عَیِّنَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ الَّذِی ذَکَرْتُمَاهُ بِمَا ذَکَرْتُمَاهُ قَالَ فَجَاءَ (9) الذِّئْبَانِ وَ تَخَلَّلَا الْقَوْمَ وَ جَعَلَا یَتَأَمَّلَانِ الْوُجُوهَ وَ الْأَقْدَامَ وَ کُلُّ مَنْ تَأَمَّلَاهُ أَعْرَضَا عَنْهُ حَتَّی بَلَغَا عَلِیّاً فَلَمَّا تَأَمَّلَاهُ مَرَّغَا فِی
ص: 325
التُّرَابِ أَبْدَانَهُمَا وَ وَضَعَا عَلَی الْأَرْضِ بَیْنَ یَدَیْهِ خُدُودَهُمَا وَ قَالا السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَلِیفَ النَّدَی وَ مَعْدِنَ النُّهَی وَ مَحَلَّ الْحِجَی وَ عَالِماً بِمَا فِی الصُّحُفِ الْأُولَی وَ وَصِیَّ الْمُصْطَفَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ أَسْعَدَ اللَّهُ بِهِ مُحِبِّیهِ وَ أَشْقَی بِعَدَاوَتِهِ شَانِئِیهِ وَ جَعَلَهُ (1) سَیِّدَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ذَوِیهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ لَوْ أَحَبَّهُ أَهْلُ الْأَرْضِ کَمَا یُحِبُّهُ أَهْلُ السَّمَاءِ لَصَارُوا خِیَارَ الْأَصْفِیَاءِ وَ یَا مَنْ لَوْ أَحَسَّ بِأَقَلِّ قَلِیلٍ مِنْ بُغْضِهِ مَنْ أَنْفَقَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ مَا بَیْنَ الْعَرْشِ إِلَی الثَّرَی لَانْقَلَبَ بِأَعْظَمِ الْخِزْیِ وَ الْمَقْتِ مِنَ الْعَلِیِّ الْأَعْلَی قَالَ فَعَجِبَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ الَّذِینَ کَانُوا مَعَهُ وَ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا ظَنَنَّا أَنَّ لِعَلِیٍّ هَذَا الْمَحَلَّ مِنَ السِّبَاعِ مَعَ مَحَلِّهِ مِنْکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَیْفَ لَوْ رَأَیْتُمْ مَحَلَّهُ مِنْ سَائِرِ الْحَیَوَانَاتِ الْمَبْثُوثَاتِ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْحُجُبِ وَ الْعَرْشِ وَ الْکُرْسِیِّ وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ مِنْ تَوَاضُعِ أَمْلَاکِ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی لِمِثَالِ عَلِیٍّ الْمَنْصُوبِ بِحَضْرَتِهِمْ لِیَشْبَعُوا بِالنَّظَرِ إِلَیْهِ بَدَلًا مِنَ النَّظَرِ إِلَی عَلِیٍّ کُلَّمَا اشْتَاقُوا إِلَیْهِ مَا یَصْغَرُ فِی جَنْبِهِ تَوَاضُعُ هَذَیْنِ الذِّئْبَیْنِ وَ کَیْفَ لَا یَتَوَاضَعُ الْأَمْلَاکُ وَ غَیْرُهُمْ مِنَ الْعُقَلَاءِ لِعَلِیٍّ وَ هَذَا رَبُّ الْعِزَّةِ قَدْ آلَی عَلَی نَفْسِهِ قَسَماً (2) لَا یَتَوَاضَعُ أَحَدٌ لِعَلِیٍّ قِیسَ (3) شَعْرَةٍ إِلَّا رَفَعَهُ اللَّهُ فِی عُلْوِ الْجِنَانِ مَسِیرَةَ مِائَةِ أَلْفِ سَنَةٍ وَ إِنَّ التَّوَاضُعَ الَّذِی تُشَاهِدُونَهُ یَسِیرٌ قَلِیلٌ فِی جَنْبِ هَذِهِ الْجَلَالَةِ وَ الرِّفْعَةِ اللَّتَیْنِ عَنْهُمَا تُخْبِرُونَ وَ أَمَّا حَنِینُ الْعُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَخْطُبُ بِالْمَدِینَةِ إِلَی جِذْعِ (4) نَخْلَةٍ فِی صَحْنِ مَسْجِدِهَا فَقَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ (5) یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ النَّاسَ قَدْ کَثُرُوا وَ إِنَّهُمْ یُحِبُّونَ النَّظَرَ إِلَیْکَ إِذَا خَطَبْتَ فَلَوْ أَذِنْتَ أَنْ نَعْمَلَ لَکَ مِنْبَراً لَهُ مَرَاقِی (6) تَرْقَاهَا فَیَرَاکَ النَّاسُ إِذَا خَطَبْتَ فَأَذِنَ فِی ذَلِکَ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ مَرَّ بِالْجِذْعِ فَتَجَاوَزَهُ إِلَی الْمِنْبَرِ فَصَعِدَهُ فَلَمَّا اسْتَوَی عَلَیْهِ حَنَّ ذَلِکَ الْجِذْعُ حَنِیْنَ الثَّکْلَی وَ أَنَّ أَنِینَ الْحُبْلَی
ص: 326
فَارْتَفَعَ بُکَاءُ النَّاسِ وَ حَنِینُهُمْ وَ أَنِینُهُمْ وَ ارْتَفَعَ حَنِینُ الْجِذْعِ وَ أَنِینُهُ فِی حَنِینِ النَّاسِ وَ أَنِینِهِمْ ارْتِفَاعاً بَیِّناً فَلَمَّا رَأَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ وَ أَتَی الْجِذْعَ فَاحْتَضَنَهُ وَ مَسَحَ عَلَیْهِ یَدَهُ وَ قَالَ اسْکُنْ فَمَا تَجَاوَزَکَ رَسُولُ اللَّهِ تَهَاوُناً بِکَ وَ لَا اسْتِخْفَافاً بِحُرْمَتِکَ وَ لَکِنْ لِیَتِمَّ لِعِبَادِ اللَّهِ مَصْلَحَتُهُمْ وَ لَکَ جَلَالُکَ وَ فَضْلُکَ إِذْ کُنْتَ مُسْتَنَدَ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ فَهَدَأَ حَنِینُهُ وَ أَنِینُهُ وَ عَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی مِنْبَرِهِ ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ هَذَا الْجِذْعُ یَحِنُّ إِلَی رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ یَحْزَنُ لِبُعْدِهِ عَنْهُ فَفِی (1) عِبَادِ اللَّهِ الظَّالِمِینَ أَنْفُسَهُمْ مَنْ لَا یُبَالِی قَرُبَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ أَمْ بَعُدَ وَ لَوْ لَا (2) أَنِّی احْتَضَنْتُ هَذَا الْجِذْعَ وَ مَسَحْتُ یَدِی (3) عَلَیْهِ مَا هَدَأَ حَنِینُهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ وَ إِمَائِهِ لَمَنْ یَحِنُّ إِلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ إِلَی عَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ کَحَنِینِ هَذَا الْجِذْعِ وَ حَسْبُ الْمُؤْمِنِ أَنْ یَکُونَ قَلْبُهُ عَلَی مُوَالاةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ مُنْطَوِیاً أَ رَأَیْتُمْ شِدَّةَ حَنِینِ هَذَا الْجِذْعِ إِلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ کَیْفَ هَدَأَ لَمَّا احْتَضَنَهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ مَسَحَ یَدَهُ (4) عَلَیْهِ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ حَنِینَ خُزَّانِ جِنَانٍ وَ حُورِ عِینِهَا وَ سَائِرِ قُصُورِهَا وَ مَنَازِلِهَا إِلَی مَنْ یُوَالِی (5) مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ آلَهُمَا الطَّیِّبِینَ وَ یَبْرَأُ (6) مِنْ أَعْدَائِهِمَا لَأَشَدُّ مِنْ حَنِینِ هَذَا الْجِذْعِ الَّذِی رَأَیْتُمُوهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ الَّذِی یُسَکِّنُ حَنِینَهُمْ وَ أَنِینَهُمْ مَا یَرِدُ عَلَیْهِمْ مِنْ صَلَاةِ أَحَدِکُمْ مَعَاشِرَ شِیعَتِنَا عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ أَوْ صَلَاةِ (7) نَافِلَةٍ أَوْ صَوْمٍ أَوْ صَدَقَةٍ وَ إِنَّ مِنْ عَظِیمِ مَا یُسَکِّنُ حَنِینَهُمْ إِلَی شِیعَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ مَا یَتَّصِلُ بِهِمْ مِنْ إِحْسَانِهِمْ إِلَی إِخْوَانِهِمُ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَعُونَتِهِمْ لَهُمْ عَلَی دَهْرِهِمْ یَقُولُ أَهْلُ الْجِنَانِ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ لَا تَسْتَعْجِلُوا
ص: 327
صَاحِبَکُمْ فَمَا یُبْطِئُ عَنْکُمْ إِلَّا لِلزِّیَادَةِ فِی الدَّرَجَاتِ الْعَالِیَاتِ فِی هَذِهِ الْجِنَانِ بِإِسْدَاءِ (1) الْمَعْرُوفِ إِلَی إِخْوَانِهِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ مِمَّا یُسَکِّنُ حَنِیْنَ سُکَّانِ الْجِنَانِ وَ حُورِهَا إِلَی شِیعَتِنَا مَا یُعَرِّفُهُمُ اللَّهُ مِنْ صَبْرِ شِیعَتِنَا عَلَی التَّقِیَّةِ وَ اسْتِعْمَالِهِمُ التَّوْرِیَةَ لِیَسْلَمُوا (2) مِنْ کَفَرَةِ عِبَادِ اللَّهِ وَ فَسَقَتِهِمْ فَحِینَئِذٍ تَقُولُ خُزَّانُ الْجِنَانِ وَ حُورُهَا لَنَصْبِرَنَّ عَلَی شَوْقِنَا إِلَیْهِمْ (3) کَمَا یَصْبِرُونَ عَلَی سَمَاعِ الْمَکْرُوهِ فِی سَادَاتِهِمْ وَ أَئِمَّتِهِمْ وَ کَمَا یَتَجَرَّعُونَ الْغَیْظَ وَ یَسْکُتُونَ عَنْ إِظْهَارِ الْحَقِّ لِمَا یُشَاهِدُونَ مِنْ ظُلْمِ مَنْ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی دَفْعِ مَضَرَّتِهِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یُنَادِیهِمْ رَبُّنَا عَزَّ وَ جَلَّ یَا سُکَّانَ جَنَّاتِی وَ یَا خُزَّانَ رَحْمَتِی مَا لِبُخْلٍ أَخَّرْتُ عَنْکُمْ أَزْوَاجَکُمْ وَ سَادَاتِکُمْ وَ لَکِنْ لِیَسْتَکْمِلُوا (4) نَصِیبَهُمْ مِنْ کَرَامَتِی بِمُوَاسَاتِهِمْ إِخْوَانَهُمُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَخْذِ بِأَیْدِی الْمَلْهُوفِینَ وَ التَّنْفِیسِ عَنِ الْمَکْرُوبِینَ وَ بِالصَّبْرِ عَلَی التَّقِیَّةِ مِنَ الْفَاسِقِینَ الْکَافِرِینَ حَتَّی إِذَا اسْتَکْمَلُوا أَجْزَلَ کَرَامَاتِی نَقَلْتُهُمْ إِلَیْکُمْ عَلَی أَسَرِّ الْأَحْوَالِ وَ أَغْیَظِهَا فَأَبْشِرُوا فَعِنْدَ ذَلِکَ یَسْکُنُ حَنِینُهُمْ وَ أَنِینُهُمْ وَ أَمَّا قَلْبُ اللَّهِ السَّمَّ عَلَی الْیَهُودِ الَّذِینَ قَصَدُوهُ بِهِ وَ أَهْلَکَهُمْ (5) بِهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا ظَهَرَ بِالْمَدِینَةِ اشْتَدَّ حَسَدُ ابْنِ أُبَیٍّ لَهُ فَدَبَّرَ عَلَیْهِ أَنْ یَحْفِرَ لَهُ حَفِیرَةً فِی مَجْلِسٍ مِنْ مَجَالِسِ دَارِهِ وَ یَبْسُطَ فَوْقَهَا بِسَاطاً وَ یَنْصِبَ فِی أَسْفَلِ الْحَفِیرَةِ أَسِنَّةَ رِمَاحٍ وَ نَصَبَ (6) سَکَاکِینَ مَسْمُومَةً وَ شَدَّ أَحَدَ جَوَانِبِ الْبِسَاطِ وَ الْفِرَاشِ إِلَی الْحَائِطِ لِیَدْخُلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَوَاصُّهُ مَعَ عَلِیٍّ علیهما السلام فَإِذَا وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رِجْلَهُ عَلَی الْبِسَاطِ وَقَعَ فِی الْحَفِیرَةِ وَ کَانَ قَدْ نَصَبَ فِی دَارِهِ وَ خَبَأَ رِجَالًا بِسُیُوفٍ مَشْهُورَةٍ یَخْرُجُونَ عَلَی عَلِیٍّ علیهما السلام وَ مَنْ مَعَهُ عِنْدَ وُقُوعِ مُحَمَّدٍ فِی الْحَفِیرَةِ فَیَقْتُلُونَهُمْ بِهَا وَ دَبَّرَ أَنَّهُ إِنْ لَمْ یَنْشَطْ لِلْقُعُودِ عَلَی ذَلِکَ
ص: 328
الْبِسَاطِ أَنْ یُطْعِمُوهُ مِنْ طَعَامِهِمُ الْمَسْمُومِ لِیَمُوتَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ مَعَهُ جَمِیعاً فَجَاءَهُ جَبْرَئِیلُ علیهما السلام وَ أَخْبَرَهُ (1) بِذَلِکَ وَ قَالَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَقْعُدَ حَیْثُ یُقْعِدُکَ وَ تَأْکُلَ مِمَّا یُطْعِمُکَ فَإِنَّهُ مُظْهِرٌ عَلَیْکَ آیَاتِهِ وَ مُهْلِکٌ أَکْثَرَ مَنْ تَوَاطَأَ عَلَی ذَلِکَ فِیکَ فَدَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَعَدَ عَلَی الْبِسَاطِ وَ قَعَدُوا عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ وَ حَوَالَیْهِ وَ لَمْ یَقَعْ فِی الْحَفِیرَةِ فَتَعَجَّبَ ابْنُ أُبَیٍّ وَ نَظَرَ (2) وَ إِذَا قَدْ صَارَ مَا تَحْتَ الْبِسَاطِ أَرْضاً مُلْتَئِمَةً فَأَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیّاً علیهما السلام وَ صَحْبَهُمَا بِالطَّعَامِ الْمَسْمُومِ فَلَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَضْعَ یَدِهِ فِی الطَّعَامِ قَالَ یَا عَلِیُّ ارْقِ (3) هَذَا الطَّعَامَ بِالرُّقْیَةِ النَّافِعَةِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیهما السلام بِسْمِ اللَّهِ الشَّافِی بِسْمِ اللَّهِ الْکَافِی بِسْمِ اللَّهِ الْمُعَافِی بِسْمِ اللَّهِ الَّذِی لَا یَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ شَیْ ءٌ (4) فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ثُمَّ أَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیهما السلام وَ مَنْ مَعَهُمَا حَتَّی شَبِعُوا ثُمَّ جَاءَ أَصْحَابُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ وَ خَوَاصُّهُ فَأَکَلُوا فَضَلَاتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ صَحْبِهِ ظَنُّوا أَنَّهُ (5) قَدْ غَلِطَ وَ لَمْ یَجْعَلْ فِیهِ سُمُوماً لَمَّا رَأَوْا مُحَمَّداً وَ صَحْبَهُ لَمْ یُصِبْهُمْ مَکْرُوهٌ وَ جَاءَتْ بِنْتُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ إِلَی ذَلِکَ الْمَجْلِسِ الْمَحْفُورِ تَحْتَهُ الْمَنْصُوبِ فِیهِ (6) مَا نُصِبَ وَ هِیَ کَانَتْ دَبَّرَتْ ذَلِکَ وَ نَظَرَتْ فَإِذَا (7) مَا تَحْتَ الْبِسَاطِ أَرْضٌ مُلْتَئِمَةٌ فَجَلَسَتْ عَلَی الْبِسَاطِ وَاثِقَةً فَأَعَادَ اللَّهُ الْحَفِیرَةَ بِمَا فِیهَا فَسَقَطَتْ فِیهَا وَ هَلَکَتْ فَوَقَعَتِ الصَّیْحَةُ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ إِیَّاکُمْ وَ أَنْ تَقُولُوا إِنَّهَا سَقَطَتْ فِی الْحَفِیرَةِ فَیَعْلَمَ مُحَمَّدٌ مَا کُنَّا قَدْ دَبَّرْنَا عَلَیْهِ فَبَکَوْا وَ قَالُوا مَاتَتِ الْعَرُوسُ وَ بِعِلَّةِ عُرْسِهَا کَانُوا دَعَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَاتَ الْقَوْمُ الَّذِینَ أَکَلُوا فَضْلَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَ رَسُولُ اللَّهِ عَنْ سَبَبِ مَوْتِ الِابْنَةِ وَ الْقَوْمِ فَقَالَ ابْنُ أُبَیٍّ سَقَطَتْ مِنَ السَّطْحِ وَ لَحِقَ الْقَوْمَ
ص: 329
تُخَمَةٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا ذَا مَاتُوا وَ تَغَافَلَ عَنْهُمْ وَ أَمَّا تَکْثِیرُ اللَّهِ الْقَلِیلَ مِنَ الطَّعَامِ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ ذَاتَ یَوْمٍ (1) جَالِساً هُوَ وَ أَصْحَابُهُ بِحَضْرَةِ جَمْعٍ مِنْ خِیَارِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِذْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ شِدْقِی یَتَحَلَّبُ وَ أَجِدُنِی أَشْتَهِی حَرِیرَةً مَدُوسَةً مُلَبَّقَةً بِسَمْنٍ وَ عَسَلٍ فَقَالَ عَلِیٌّ علیهما السلام وَ أَنَا أَشْتَهِی مَا یَشْتَهِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَبِی الْفَصِیلِ مَا (2) تَشْتَهِی أَنْتَ فَقَالَ خَاصِرَةَ حَمَلٍ مَشْوِیٍّ وَ قَالَ لِأَبِی الشُّرُورِ وَ أَبِی الدَّوَاهِی مَا (3) تَشْتَهِیَانِ أَنْتُمَا قَالا صَدْرَ حَمَلٍ مَشْوِیٍّ قَالَ (4) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ یُضِیفُ الْیَوْمَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ صَحْبَهُ وَ یُطْعِمُهُمْ شَهَوَاتِهِمْ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ (5) هَذَا وَ اللَّهِ الْیَوْمُ الَّذِی نَکِیدُ (6) فِیهِ مُحَمَّداً وَ صَحْبَهُ وَ نَقْتُلُهُ وَ نُخَلِّصُ الْعِبَادَ مِنْهُ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا أُضِیفُکُمْ عِنْدِی شَیْ ءٌ مِنْ بُرٍّ وَ سَمْنٍ وَ عَسَلٍ وَ عِنْدِی حَمَلٌ أَشْوِیهِ (7) لَکُمْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَافْعَلْ فَذَهَبَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ وَ أَکْثَرَ السَّمَّ فِی ذَلِکَ الْبُرِّ الْمُلَبَّقِ بِالسَّمْنِ وَ الْعَسَلِ وَ فِی ذَلِکَ الْحَمَلِ الْمَشْوِیِّ ثُمَّ عَادَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ هَلُمُّوا إِلَی مَا اشْتَهَیْتُمْ قَالَ (8) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ هَؤُلَاءِ قَالَ ابْنُ أُبَیٍّ أَنْتَ وَ عَلِیٌّ وَ سَلْمَانُ وَ الْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ عَمَّارٌ فَأَشَارَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی أَبِی الشُّرُورِ وَ أَبِی الدَّوَاهِی وَ أَبِی الْمَلَاهِی وَ أَبِی النَّکْثِ وَ قَالَ یَا ابْنَ أُبَیٍّ دُونَ هَؤُلَاءِ فَقَالَ ابْنُ أُبَیٍّ نَعَمْ دُونَ هَؤُلَاءِ وَ کَرِهَ أَنْ یَکُونُوا مَعَهُ (9) لِأَنَّهُمْ کَانُوا مُوَاطِئِینَ لِابْنِ أُبَیٍّ عَلَی النِّفَاقِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا حَاجَةَ لِی فِی شَیْ ءٍ أَسْتَبِدُّ بِهِ دُونَ هَؤُلَاءِ الْمُهَاجِرِینَ (10) وَ الْأَنْصَارِ الْحَاضِرِینَ لِی فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ الشَّیْ ءَ قَلِیلٌ
ص: 330
لَا یُشْبِعُ (1) أَکْثَرَ مِنْ عَشَرَةٍ إِلَی خَمْسَةٍ (2) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3) إِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مَائِدَةً عَلَی عِیسَی علیهما السلام وَ بَارَکَ لَهُ فِی أَرْغِفَةٍ (4) وَ سُمَیْکَاتٍ حَتَّی أَکَلَ وَ شَبِعَ مِنْهَا أَرْبَعَةُ آلَافٍ وَ سَبْعُمِائَةٍ فَقَالَ شَأْنَکَ ثُمَّ نَادَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ هَلُمُّوا إِلَی مَائِدَةِ (5) عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ فَجَاءُوا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ وَ هُمْ سَبْعَةُ (6) آلَافٍ وَ ثَمَانُمِائَةٍ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ لِأَصْحَابٍ لَهُ کَیْفَ نَصْنَعُ هَذَا مُحَمَّدٌ وَ صَحْبُهُ وَ إِنَّمَا نُرِیدُ أَنْ نَقْتُلَ مُحَمَّداً وَ نَفَراً مِنْ أَصْحَابِهِ (7) وَ لَکِنْ إِذَا مَاتَ مُحَمَّدٌ وَقَعَ بَأْسُ هَؤُلَاءِ بَیْنَهُمْ فَلَا یَلْتَقِی اثْنَانِ مِنْهُمْ فِی طَرِیقٍ وَ بَعَثَ ابْنُ أُبَیٍّ إِلَی أَصْحَابِهِ وَ الْمُتَعَصِّبِینَ لَهُ لِیَتَسَلَّحُوا وَ یَتَجَمَّعُوا قَالَ وَ مَا (8) هُوَ إِلَّا أَنْ یَمُوتَ مُحَمَّدٌ حَتَّی یَلْقَانَا أَصْحَابُهُ (9) وَ یَتَهَالَکُوا فَلَمَّا دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَارَهُ أَوْمَأَ عَبْدُ اللَّهِ إِلَی بَیْتٍ لَهُ صَغِیرٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنْتَ وَ هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةُ یَعْنِی عَلِیّاً وَ سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادَ وَ عَمَّاراً فِی هَذَا الْبَیْتِ وَ الْبَاقُونَ فِی الدَّارِ وَ الْحُجْرَةِ وَ الْبُسْتَانِ وَ یَقِفُ مِنْهُمْ قَوْمٌ عَلَی الْبَابِ حَتَّی یَفْرُغَ أَقْوَامٌ وَ یَخْرُجُونَ ثُمَّ یَدْخُلَ بَعْدَهُمْ أَقْوَامٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ الَّذِی یُبَارِکُ فِی هَذَا الطَّعَامِ الْقَلِیلِ لَیُبَارِکُ فِی هَذَا الْبَیْتِ الصَّغِیرِ الضَّیِّقِ ادْخُلْ یَا عَلِیُّ وَ یَا سَلْمَانُ (10) وَ یَا مِقْدَادُ وَ یَا عَمَّارُ ادْخُلُوا (11) مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَدَخَلُوا أَجْمَعِینَ وَ قَعَدُوا حَلْقَةً وَاحِدَةً کَمَا یَسْتَدِیرُونَ حَوْلَ تَرَابِیعِ الْکَعْبَةِ وَ إِذَا الْبَیْتُ قَدْ وَسِعَهُمْ أَجْمَعِینَ حَتَّی إِنَّ بَیْنَ کُلِّ رَجُلَیْنِ مِنْهُمْ مَوْضِعَ رَجُلٍ فَدَخَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ فَرَأَی عَجَباً عَجِیباً
ص: 331
مِنْ سَعَةِ الْبَیْتِ الَّذِی کَانَ ضَیِّقاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ایتِنَا بِمَا عَمِلْتَهُ فَجَاءَهُ بِالْحَرِیرَةِ الْمُلَبَّقَةِ بِالسَّمْنِ وَ الْعَسَلِ وَ بِالْحَمَلِ الْمَشْوِیِّ فَقَالَ ابْنُ أُبَیٍّ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلْ أَنْتَ أَوَّلًا قَبْلَهُمْ ثُمَّ لْیَأْکُلْ صَحْبُکَ هَؤُلَاءِ عَلِیٌّ وَ مَنْ مَعَهُ ثُمَّ یَطْعَمُ هَؤُلَاءِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَلِکَ أَفْعَلُ فَوَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ عَلَی الطَّعَامِ وَ وَضَعَ عَلِیٌّ علیهما السلام یَدَهُ مَعَهُ فَقَالَ ابْنُ أُبَیٍّ أَ لَمْ یَکُنِ الْأَمْرُ عَلَی أَنْ یَأْکُلَ عَلِیٌّ مَعَ أَصْحَابِکَ (1) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَبْدَ اللَّهِ إِنَّ عَلِیّاً أَعْلَمُ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ مِنْکَ إِنَّ اللَّهَ مَا فَرَّقَ فِیمَا مَضَی بَیْنَ مُحَمَّدٍ وَ بَیْنَ عَلِیٍّ وَ لَا یُفَرِّقُ فِیمَا یَأْتِی أَیْضاً بَیْنَهُمَا إِنَّ عَلِیّاً کَانَ وَ أَنَا مَعَهُ نُوراً وَاحِداً عَرَضَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی أَهْلِ سَمَاوَاتِهِ وَ أَرَضِیهِ وَ سَائِرِ حُجُبِهِ وَ جِنَانِهِ وَ هَوَائِهِ (2) وَ أَخَذَ لَنَا عَلَیْهِمُ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِیقَ لِیَکُونَنَّ لَنَا وَ لِأَوْلِیَائِنَا مُوَالِینَ وَ لِأَعْدَائِنَا مُعَانِدِینَ وَ لِمَنْ نُحِبُّهُ مُحِبِّینَ وَ لِمَنْ نُبْغِضُهُ مُبْغِضِینَ (3) مَا زَالَتْ إِرَادَتُنَا وَاحِدَةً وَ لَا تَزَالُ لَا أُرِیدُ إِلَّا مَا یُرِیدُ وَ لَا یُرِیدُ إِلَّا مَا أُرِیدُ یَسُرُّنِی مَا یَسُرُّهُ وَ یُؤْلِمُنِی مَا یُؤْلِمُهُ فَدَعْ یَا ابْنَ أُبَیٍّ عَلِیّاً فَإِنَّهُ أَعْلَمُ بِنَفْسِهِ وَ بِی مِنْکَ قَالَ ابْنُ أُبَیٍّ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَفْضَی إِلَی جَدٍّ وَ مُعَتِّبٍ (4) فَقَالَ أَرَدْنَا وَاحِداً فَصَارَا اثْنَیْنِ الْآنَ یَمُوتَانِ جَمِیعاً وَ نُکْفَاهُمَا جَمِیعاً وَ هَذَا لِحَیْنُهُمَا (5) وَ سَعَادَتُنَا فَلَوْ بَقِیَ عَلِیٌّ بَعْدَهُ لَعَلَّهُ کَانَ یُجَالِدُ أَصْحَابَنَا هَؤُلَاءِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ قَدْ جَمَعَ أَصْحَابَهُ وَ مُتَعَصِّبِیهِ حَوْلَ دَارِهِ لِیَضَعُوا السَّیْفَ عَلَی (6) أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا مَاتَ بِالسَّمِّ ثُمَّ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیهما السلام یَدَهُمَا (7) فِی الْحَرِیرَةِ الْمُلَبَّقَةِ بِالسَّمْنِ وَ الْعَسَلِ فَأَکَلَا حَتَّی شَبِعَا ثُمَّ وَضَعَ مَنِ اشْتَهَی خَاصِرَةَ الْحَمَلِ وَ مَنِ اشْتَهَی صَدْرَهُ مِنْهُمْ فَأَکَلَا (8) حَتَّی شَبِعَا وَ عَبْدُ اللَّهِ یَنْظُرُ وَ یَظُنُّ أَنْ لَا یُلْبِثُهُمُ (9) السَّمُّ فَإِذَا هُمْ لَا
ص: 332
یَزْدَادُونَ إِلَّا نَشَاطاً ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَاتِ الْحَمَلَ فَلَمَّا أَتَی بِهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا الْحَسَنِ ضَعِ الْحَمَلَ فِی وَسَطِ الْبَیْتِ فَوَضَعَهُ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ تَنَالُهُ أَیْدِیهِمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنَّ الَّذِی وَسَّعَ هَذَا الْبَیْتَ وَ عَظَّمَهُ حَتَّی وَسِعَ جَمَاعَتَهُمْ وَ فَضَلَ عَنْهُمْ هُوَ الَّذِی یُطِیلُ أَیْدِیَهُمْ حَتَّی تَنَالَ هَذَا الْحَمَلَ قَالَ فَأَطَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَیْدِیَهُمْ حَتَّی نَالَتْ ذَلِکَ فَتَنَاوَلُوا مِنْهُ وَ بَارَکَ (1) فِی ذَلِکَ الْحَمَلِ حَتَّی وَسِعَهُمْ وَ أَشْبَعَهُمْ وَ کَفَاهُمْ فَإِذَا هُوَ بَعْدَ أَکْلِهِمْ لَمْ یَبْقَ مِنْهُ إِلَّا عِظَامُهُ فَلَمَّا فَرَغُوا مِنْهُ طَرَحَ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْدِیلًا لَهُ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ اطْرَحْ عَلَیْهِ الْحَرِیرَةَ الْمُلَبَّقَةَ (2) بِالسَّمْنِ وَ الْعَسَلِ فَفَعَلَ فَأَکَلُوا مِنْهُ حَتَّی شَبِعُوا کُلُّهُمْ وَ أَنْفَدُوهُ ثُمَّ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ نَحْتَاجُ إِلَی لَبَنٍ أَوْ شَرَابٍ نَشْرَبُهُ عَلَیْهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ صَاحِبَکُمْ أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِنْ عِیسَی علیهما السلام أَحْیَا اللَّهُ تَعَالَی لَهُ الْمَوْتَی وَ سَیَفْعَلُ ذَلِکَ لِمُحَمَّدٍ ثُمَّ بَسَطَ مِنْدِیلَهُ وَ مَسَحَ یَدَهُ عَلَیْهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ کَمَا بَارَکْتَ فِیهَا فَأَطْعَمْتَنَا مِنْ لَحْمِهَا فَبَارِکْ فِیهَا وَ اسْقِنَا مِنْ لَبَنِهَا قَالَ فَتَحَرَّکَتْ وَ بَرَکَتْ وَ قَامَتْ وَ امْتَلَأَ ضَرْعُهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ایتُونِی بِأَزْقَاقٍ وَ ظُرُوفٍ وَ أَوْعِیَةٍ وَ مَزَادَاتٍ فَجَاءُوا بِهَا (3) فَمَلَأَهَا فَسَقَاهُمْ حَتَّی شَرِبُوا (4) وَ رَوُوا ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ لَا أَنِّی أَخَافُ أَنْ یُفْتَتَنَ بِهَا أُمَّتِی کَمَا افْتُتِنَ بَنُو إِسْرَائِیلَ بِالْعِجْلِ فَاتَّخَذُوهُ رَبّاً مِنْ دُونِ اللَّهِ لَتَرَکْتُهَا تَسْعَی فِی أَرْضِ اللَّهِ وَ تَأْکُلُ مِنْ حَشَائِشِهَا وَ لَکِنَّ اللَّهُمَّ أَعِدْهَا عِظَاماً کَمَا أَنْشَأْتَهَا فَعَادَتْ عِظَاماً مَأْکُولًا مَا عَلَیْهَا مِنَ اللَّحْمِ شَیْ ءٌ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ قَالَ فَجَعَلَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَذَاکَرُونَ بَعْدَ ذَلِکَ تَوْسِعَةَ اللَّهِ الْبَیْتَ وَ تَکْثِیرَهُ الطَّعَامَ وَ دَفْعَهُ غَائِلَةَ السَّمِّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی إِذَا تَذَکَّرْتُ ذَلِکَ الْبَیْتَ کَیْفَ وَسَّعَهُ اللَّهُ بَعْدَ ضِیقِهِ وَ فِی تَکْثِیرِ ذَلِکَ الطَّعَامِ بَعْدَ قِلَّتِهِ وَ فِی ذَلِکَ السَّمِّ کَیْفَ أَزَالَ اللَّهُ تَعَالَی غَائِلَتَهُ عَنْ
ص: 333
مُحَمَّدٍ وَ عَنْ ذَوِیهِ (1) وَ کَیْفَ وَسَّعَهُ وَ کَثَّرَهُ أَذْکُرُ مَا یَزِیدُهُ (2) اللَّهُ تَعَالَی فِی مَنَازِلِ شِیعَتِنَا وَ خَیْرَاتِهِمْ فِی جَنَّاتِ (3) عَدْنٍ وَ فِی الْفِرْدَوْسِ إِنَّ فِی شِیعَتِنَا (4) لَمَنْ یَهَبُ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ فِی الْجِنَانِ مِنَ الدَّرَجَاتِ وَ الْمَنَازِلِ وَ الْخَیْرَاتِ مَا لَا یَکُونُ الدُّنْیَا وَ خَیْرَاتُهَا فِی جَنْبِهَا إِلَّا کَالرَّمْلَةِ فِی الْبَادِیَةِ الْفَضْفَاضَةِ (5) فَمَا هُوَ إِلَّا أَنْ یَرَی أَخاً لَهُ مُؤْمِناً فَقِیراً فَیَتَوَاضَعَ لَهُ وَ یُکْرِمَهُ وَ یُعِینَهُ وَ یَمُونَهُ وَ یَصُونَهُ عَنْ بَذْلِ وَجْهِهِ لَهُ حَتَّی یَرَی الْمَلَائِکَةَ الْمُوَکَّلِینَ بِتِلْکَ الْمَنَازِلِ وَ الْقُصُورِ وَ قَدْ تَضَاعَفَتْ حَتَّی صَارَتْ فِی الزِّیَادَةِ کَمَا کَانَ هَذَا الزَّائِدُ فِی هَذَا الْبَیْتِ الصَّغِیرِ الَّذِی رَأَیْتُمُوهُ فِیمَا صَارَ إِلَیْهِ مِنْ کِبَرِهِ وَ عِظَمِهِ وَ سَعَتِهِ فَیَقُولُ الْمَلَائِکَةُ یَا رَبَّنَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِالْخِدْمَةِ فِی هَذِهِ الْمَنَازِلِ فَامْدُدْنَا بِمَلَائِکَةٍ (6) یُعَاوِنُونَنَا فَیَقُولُ اللَّهُ مَا کُنْتُ لِأَحْمِلَکُمْ مَا لَا تُطِیقُونَ فَکَمْ تُرِیدُونَ مَدَداً فَیَقُولُونَ أَلْفَ ضِعْفِنَا وَ فِیهِمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ مَنْ یَقُولُ الْمَلَائِکَةُ (7) نَسْتَزِیدُ مَدَداً أَلْفَ أَلْفِ ضِعْفِنَا (8) وَ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ عَلَی قَدْرِ قُوَّةِ إِیمَانِ صَاحِبِهِمْ وَ زِیَادَةِ إِحْسَانِهِ إِلَی أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ فَیُمِدُّهُمُ اللَّهُ تَعَالَی بِتِلْکَ الْأَمْلَاکِ وَ کُلَّمَا لَقِیَ هَذَا الْمُؤْمِنُ أَخاً (9) فَبَرَّهُ زَادَ اللَّهُ فِی مَمَالِکِهِ وَ فِی خَدَمِهِ فِی الْجَنَّةِ کَذَلِکَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِذَا تَفَکَّرْتُ فِی الطَّعَامِ المَسْمُومِ الَّذِی صَبَرْنَا عَلَیْهِ کَیْفَ أَزَالَ اللَّهُ عَنَّا غَائِلَتَهُ وَ کَثَّرَهُ وَ وَسَّعَهُ ذَکَرْتُ صَبْرَ شِیعَتِنَا عَلَی التَّقِیَّةِ وَ عِنْدَ ذَلِکَ یُؤَدِّیهِمُ اللَّهُ بِذَلِکَ الصَّبْرِ إِلَی أَشْرَفِ الْعَاقِبَةِ وَ أَکْمَلِ السَّعَادَةِ طَالَمَا یَغْتَبِطُونَ فِی تِلْکَ الْجِنَانِ بِتِلْکَ الطَّیِّبَاتِ فَیُقَالُ لَهُمْ کُلُوا هَنِیئاً بِتَقِیَّتِکُمْ (10) لِأَعْدَائِکُمْ وَ صَبْرِکُمْ عَلَی أَذَاهُمْ (11).
ص: 334
**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام : به پدرم امام نقی علیه السلام عرض کردم:
ص: 307
ماجرای این نشانههایی که در مکه و مدینه بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله پدیدار شد چه بوده؟ ایشان فرمود: پسرم! فردا جویا شو. چون فردا شد فرمود: ای پسرم! و اما ابر؛ رسول خدا صلّی الله علیه و آله در مضاربه با خدیجه بنت خُوَیلد به شام سفر میکرد و از مکه تا بیت المقدس یک ماه راه بود. هوا در اوج گرما بود و گرمای سوزان آن دشتها آزارشان میداد و چه بسا باد هم بر آنان میوزید و از شن و خاک میپوشاندشان. در آن اوضاع خداوند متعال برای رسول خدا صلّی الله علیه و آله ابری را میفرستاد تا بالای سر حضرت سایه بیاندازد و با ایستادنش بایستد و با حرکتش حرکت کند و اگر جلو رفت جلو رود و اگر عقب ماند عقب بماند و اگر به راست رفت به راست رود و اگر به چپ رفت به چپ رود و حرارت خورشید را از سرش باز دارد. آن بادهایی که شن و خاک میآوردند نیز بر قریشیان و مرکبهایشان میوزیدند و وقتی به حضرت میرسیدند آرام میشدند و فرو مینشستند و هیچ شن و خاکی نمیآوردند و بر حضرت بادی خُنک و نرم میوزید، آنچنان که کاروانیان قریش به یکدیگر میگفتند مجاورت با محمد از هر خیمهای بهتر است و به حضرت پناه میبردند و خود را به ایشان نزدیک میکردند و گرچه آن ابر فقط بالای سر حضرت بود آنان با نزدیکی به ایشان آسایش مییافتند. وقتی غریبهایی به آن کاروانها درمیآمیختند ابر به دور از آنان حرکت میکرد و آنها میگفتند این ابر با هر کس همراه است او راستی ارجمند و گرامی است. آنگاه اهل کاروان به آنها میگفتند به ابر بنگرید نام صاحبش را و نام رفیق و دوست و برادرش را بر آن میبینید. آنها مینگریستند و میدیدند بر آن ابر نگاشته شده: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، محمد رسول خداست، او را با وجود علی، سرور اوصیاء تأیید کردهام و با وجود یارانش گرامیاش داشتهام تا دوستدار او و علی و دوستانشان باشند و با دشمنانشان دشمن باشند. این نگاشته را هر کس سواد داشت میخواند و به بیسوادان میفهماند.
ص: 308
امام نقی علیه السلام فرمود: و اما سرسپردگیِ کوهها و صخرهها و سنگها به ایشان؛ وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله تجارت به شام را وانهاد و همه آنچه را که خداوند متعال از آن تجارات نصیبش ساخته بود صدقه داد، هر روز رو به سوی کوه حراء میگذاشت و از آن بالا میرفت و از فراز قلههایش به آثار رحمت خدا و انواع شگفتیهای رحمت او و تازههای حکمتش مینگریست و به جای جای آسمان و گوشه و کنار زمین و دریاها و بیایانها و دشتها نظر میکرد و از این همه آثار پند میگرفت و از آن همه نشانه هوشیار میشد و خداوند را آنچنان که شایسته اوست میپرستید. وقتی چهل سال گذشت و خداوند عزّ و جلّ به قلب حضرت نگریست و آن را بهترین و زیباترین و مطیعترین و فروتنترین و خاکسارترین قلب یافت، به درهای آسمان فرمان داد و آسمانها پیش چشم حضرت محمد صلّی الله علیه و آله گشوده شدند، و به فرشتگان فرمان داد و آنها پیش چشم حضرت فرود آمدند، و فرمان رحمت خود را صادر کرد و رحمت الهی از ساق عرش به سوی حضرت فرود آمد و ایشان را در بر گرفت. سپس به جبرییل روح الامین اشاره کرد و او که طوقی از نور به گردن داشت و طاووس فرشتگان بود سوی حضرت فرود آمد و بازوی ایشان را گرفت و تکان داد و گفت: بخوان ای محمد! فرمود: چه چیز را بخوانم؟! گفت: ای محمد «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ * الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ» - . علق / 1- 5 -
{بخوان به نام پروردگارت که آفرید. انسان را از عَلَق آفرید. بخوان، و پروردگار تو کریمترین [کریمان] است. همان کس که به وسیله قلم آموخت. آنچه را که انسان نمی دانست [بتدریج به او] آموخت.} جبرییل وحی پروردگار عزّ و جلّ را به حضرت رسانید و سپس سوی آسمان فراز شد و حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نیز از کوه پایین آمد در حالی که از دیدار بزرگیِ جلال خداوند و والاییِ امر او به حالتی چون تب و لرز افتاده بود و سخت میترسید که قریشیان خبرش را تکذیب کنند و او را به دیوانگی و ارتباط با شیاطین نسبت دهند حال آنکه حضرت از آغاز امرش عاقلترین مخلوق خداوند و ارجمندترین آفریده او بود و ناپسندترین چیزها در نظرش شیطان و کردار و گفتار دیوانگان بود. آنگاه چون خداوند خواست تا سینهاش را بگشاید
ص: 309
و قلبش را استوار دارد، کوهها و صخرهها و کلوخها را به سخن درآورد و حضرت بر هر یک از آنها میگذشت ندایش میدادند که سلام بر تو ای محمد، سلام بر تو ای ولیّ خدا، سلام بر تو ای رسول خدا، بشارت ده که خداوند عزّ و جلّ تو را برتری داده و زیبا و آراستهات ساخته و برتر از همه آفریدگان از پیشینیان تا پسینیان گرامیات داشته است، از اینکه قریشیان بگویند او دیوانه است و از دین گمراه شده غمگین مباش، چون برتری با کسی است که پروردگار جهانیان برتریاش داد و گرامی کسی است که آفریننده همه آفرینندگان گرامیاش داشته است، پس نباید سینهات از تکذیب قریشیان و سرکشان عرب به تنگ آید، پروردگارت تو را به والاترین مراتب ارجمندی خواهد رساند و بر بالاترین درجات فرازت خواهد داشت و دوستانت را با وجود وصیّات علی بن ابی طالب بهرهمند و شادمان خواهد گرداند و با وجود کلید و باب شهر حکمت تو علی بن ابی طالب دانشهای تو را در میان بندگان و دیارها خواهد گستراند و چشمت را به وجود دخترت فاطمه روشن خواهد ساخت و از وجود او و علی حسن و حسین آن دو سرور جوانان اهل بهشت را بیرون خواهد آورد و دین تو را در این سرزمین نشر خواهد داد و برای تو و برادرت برترین دوستداران را گرامی خواهد داشت و لوای حمد را در دست تو خواهد نهاد و تو آن را در دست برادرت علی میگذاری و آنگاه همه پیامبران و صدّیقان و شهدا به زیر آن لوا در میآیند و او تا بهشت برین همه ایشان را پیشوایی میکند. پیامبر صلّی الله علیه و آله در دلش گفت: پروردگارا این علی بن ابی طالب که وعدهاش را به من دادهای کیست؟ - در آن هنگام حضرت علی علیه السلام زاده شده بود و کودک بود. - آیا او همان پسر عمویم است؟ - بعد از آن، وقتی حضرت علی علیه السلام تازه پا گرفته بود و با حضرت همراه بود - گفت: آیا اوست؟ در اوانِ این گفتگو، ترازوی جلال بر حضرت محمد صلّی الله علیه و آله فرود آمد و حضرت در یک کفهاش قرار داده شد، سپس حضرت علی علیه السلام و همه امت پیامبر تا به روز قیامت برای ایشان نمایان شدند و در کفه دیگر قرار گرفتند، آنگاه سنجیده شدند و پیامبر بر آنان سنگینی کرد. سپس حضرت از آن کفه بیرون آورده شد و علی علیه السلام در آن نهاده شد و سنجیده شدند و علی علیه السلام بر همه امت سنگینی کرد. اینچنین رسول خدا صلّی الله علیه و آله او را به طور مشخص و با همه صفاتش شناخت. پنهانی ندا رسید که ای محمد! این همان علی بن ابی طالب
ص: 310
سبرگزیده من است که این دین را با وجود او حمایت میکنم، او پس از تو بر همه امت تو سنگینی میکند. پیامبر صلّی الله علیه و آله میفرماید: این همان هنگامی بود که خداوند سینه مرا با ادای رسالت گشود و رویارویی با امت را بر من آسان ساخت و مبارزه با سرکشان و گردنکشان قریش را برایم سهل گرداند.
امام نقی علیه السلام فرمود: و اما اینکه خداوند از پیامبر صلّی الله علیه و آله در برابر کسانی که میخواستند ایشان را بکشند دفاع کرد و آنان را به هلاکت رساند تا این کرامت و تصدیقی از برای پیامبرش باشد؛ رسول خدا صلّی الله علیه و آله در مکه هفت ساله بود و چنان به نیکی پرورش یافته بود که در میان همه کودکان قریش هیچ نظیری نداشت. تا اینکه قومی از یهودیان شام به مکه آمدند و به حضرت نگریستند و ویژگیها و صفاتش را دیدند. پنهانی به یکدیگر گفتند: به خدا قسم این همان محمد است که در آخر الزمان ظهور میکند و یهودیان و اهل دیگر ادیان را مغلوب میکند، خداوند متعال با وجود او دولت یهودیان را از بین میبرد و آنان را به خواری میکِشد و نابودشان میکند. آنها از کتابهایشان دریافته بودند که او همان پیامبر اُمّی و خردمند و راستگوست، اما حسادت آنان را بر آن داشت که این حقیقت را پنهان کنند و با یکدیگر بگویند که سلطه او ماندنی نیست. سپس به هم گفتند: بیایید تا علیع او حیلهای بسازیم و او را بکُشیم زیرا خداوند هر که را بخواهد از بین میبرد و هر که را بخواهد بر جا میگذارد، شاید او به دست ما از بین برود. اینچنین آنها چنین تصمیمی گرفتند. آنگاه یکی از آنها گفت: عجله نکنید تا او را در کارهایش بیازماییم و بسنجیم، زیرا آراستگیها گاه متشابه و شکلها گاه همسان میشوند، آنچه ما در کتابهایمان یافتهایم این است که پروردگار محمد او را از امور حرام و شبههناک به دور میدارد، پس به سراغش بروید و او را دیدار کنید و به مجلسی دعوتش کنید، آنگاه غذایی حرام و غذایی شبههناک برایش بیاورید، اگر به آنها یا به یکی از آنها دست زد و از آن خورد بدانید او کسی که میپندارید نیست و فقط آراستگیها متشابه و شکلها همسان شدهاند، اما اگر چنین نشد و او از آنها نخورد بدانید که خودش است و آنگاه حیلهای بسازید تا زمین را از او پاک کنیم تا دولت یهودیان برایشان به سلامتی بر جا بماند.
ص: 311
آنها سوی ابوطالب به راه افتادند و به او برخوردند و به مجلسی دعوتش کردند. وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد جلوی حضرت و ابوطالب و گروهی از قریشیان مرغی چاق گذاشتند که آن را با لگد کشته بودند و سپس بریانش کرده بودند. ابوطالب و بقیه قریشیان شروع کردند از آن بخورند، رسول خدا صلّی الله علیه و آله به سویش دست دراز کرد اما دستش به راست و چپ و جلو و عقب و بالا و پایین کشانده شد و دستش به آن نرسید. گفتند: ای محمد! چه شده چرا نمیخوری؟ فرمود: ای جماعت قریش! کوشیدم که از آن بخورم اما دستم از آن پس زده میشود، این مرغ بی شک حرام است که پروردگارم عزّ و جلّ مرا از آن دور میدارد. گفتند: این بدون شک حلال است، بگذار ما برایت لقمه بگیریم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: اگر میتوانید چنین کنید. آنها آمدند تا از مرغ تکهای بگیرند و به حضرت بخورانند اما دستهایشان به این سو و آن سو منحرف میشد همان طور که دست رسول خدا صلّی الله علیه و آله شده بود. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: من از این مرغ باز داشته شدهام اگر دارید یکی دیگر برای من بیاورید. برای حضرت مرغ چاق و بریان دیگری آوردند که آن را از مال یکی از همسایگانشان که حضور نداشت برداشته بودند و بهایش را نداده بودند و میخواستند بعدا به او بپردازند. وقتی آماده شد رسول خدا صلّی الله علیه و آله لقمهای از آن را برداشت، خواست سوی دهانش ببرد که بر دستش سنگینی کرد و جدا شد و افتاد. هر چه خواست آن را دوباره بردارد سنگینی کرد و افتاد. گفتند: ای محمد! این یکی را چرا نمیخوری؟ فرمود: من از این یکی هم بازداشته شدهام و شبههای در آن میبینم که پروردگارم عزّ و جلّ مرا از آن به دور میدارد. گفتند: شبههای در کار نیست، بگذار ما لقمهای برایت بگیریم. فرمود: اگر میتوانید چنین کنید. هر چه خواستند لقمهای بگیرند تا به حضرت بخورانند باز در دستان آنها نیز سنگینی کرد و
ص: 312
افتاد و نتوانستند لقمه بردارند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: همان است که به شما گفتم، شبههای در کار است که پروردگارم عزّ و جلّ مرا از آن به دور میدارد. قریشیان از این رویداد شگفت زده شدند و این نیز از جمله اموری شد که آنان را به اعتقاد دشمنی با حضرت واداشت تا اینکه سرانجام وقتی خداوند عزّ و جلّ نبوت ایشان را آشکار ساخت آنها این اعتقاد را آشکار کردند و یهودیان نیز آنان را تحریک کردند و گفتند: از این کودک چه نصیبتان میشود؟ این طور که میبینیم داراییهایتان را و آسایشتان را بر باد میدهد و به مقامی والا دست مییابد. امیرمومنان علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: اینچنین یهودیان توطئه کردند تا حضرت را در مسیر کوه حراء بکشند. آنها هفتاد نفری بودند، رفتند و شمشیرهایشان را به سم آغشته کردند و سپس در کمینی بر سر راه حضرت رو به کوه حراء نشستند. وقتی ایشان بالا رفت آنها نیز به سویش بالا رفتند و شمشیرهایشان را کشیدند. آنها هفتاد تن از قویترین و نیرومندترین و تنومندترین مردان یهود بودند. همینکه شمشیرهایشان را فرود آوردند تا حضرت را بزنند ناگاه دو سوی کوه میان آنها و حضرت مانع شد و دو طرف کوه به هم پیوست و حائلی میان آنان و پیامبر صلّی الله علیه و آله شد. پس امیدشان به رسیدن شمشیرهایشان به حضرت ناامید شد و تیغها را در نیام کردند. ناگاه دو سوی به هم پیوسته کوه از هم جدا شد. دوباره شمشیرهایشان را کشیدند و حضرت را قصد کردند اما همینکه خواستند شمشیرها را به سویش فرود آورند باز دو سوی کوه به هم چسبید و میانشان حائل شد. آنها تیغها را در نیام میکردند و دوباره روبرویشان باز میشد و دوباره شمشیر میکشیدند تا اینکه چهل و هفت مرتبه شد و حضرت به قله کوه رسید. آنها نیز از کوه بالا رفتند تا حلقه بزنند و به سمت حضرت یورش ببرند و بکشندش اما راه بر آنان طولانی شد و خداوند عزّ و جلّ کوهها را دراز کرد
ص: 313
و آنها در راه ماندند تا اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله ذکر و ثنای پروردگارش را به پایان رساند و از اندرزهای او پند گرفت و سپس از کوه سرازیر شد. آنها نیز پشت سرش سرازیر شدند و به او نزدیک شدند و شمشیرهایشان را کشیدند تا بزنندش. ناگاه دو سوی کوه به هم پیوست و میانشان حائل شد. غلاف کردند باز گشوده شد، برآهیختند باز به هم پیوست. این چهل و هفت بار تکرار شد، هر چه باز میشد برمیکشیدند و هر چه بسته میشد غلاف میکردند. چون بار آخر شد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله به زمین نزدیک شد باز شمشیر کشیدند، این بار دو سوی کوه به هم پیوست و کوه آنها را در میان گرفت و به هم فشرد و آنقدر فشارشان داد تا همگی جان دادند. آنگاه ندا رسید که ای محمد! به پشت سرت بنگر و ببین پرورردگارت با بدخواهانت چه کرد. حضرت نگریست و دید دو طرف کوه پشت سرش به هم پیوسته است، همین طور که نگاه میکرد دو سوی کوه باز شد و آن قوم فرو ریختند در حالی که شمشیرهایشان در دستانشان بود و سرها و کمرها و پهلوها و رانها و ساقها و پاهایشان همه خُرد شده بود، جسدهایشان فرو ریخت و از رگهایشان جوی خون راه افتاد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله از آن محل سالم و تندرست و مصون و محفوظ بیرون آمد. آنگاه کوهها و سنگهای رویشان ندا دادند: ای محمد! گوارایت باد که خداوند عزّ و جلّ تو را با ما بر دشمنانت یاری داد و به زودی وقتی امرت را آشکار ساخت تو را با علی بن ابی طالب بر گردنکشان و سرکشان امتت یاری خواهد داد و دستان او را قوّت میبخشد تا دین تو را آشکار کند و استوارش سازد و دوستانت را گرامی دارد و دشمنانت را از پا در آورد، خداوند به زودی او را همراه و یاورت خواهد گرداند تا جانِ درون سینهات باشد و گوش شنوا و چشم بینا و دست توانا و پای تکیهگاهت گردد، او دیونت را خواهد پرداخت و از جانب تو دشمنانت را بسنده خواهد شد و جمال امتت و زیور اهل آیینت خواهد شد و پروردگارت عزّ و جلّ به خاطر او دوستدارانش را خوشبخت خواهد ساخت و بدگویانش را هلاک خواهد کرد.
امام نقی علیه السلام فرمود: و اما آن دو درختی که به هم پیوستند؛ روزی رسول خدا صلّی الله علیه و آله
ص: 314
در راهی میان مکه و مدینه میرفت و در سپاهش چندی از منافقان مدینه و کافران مکه نیز حضور داشتند. منافقان داشتند در میان خود درباره حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و خاندان پاک و یاران نیک ایشان سخن میگفتند. یکی از آنها گفت: او همانند ما غذا میخورد و قضای حاجت میکند و ادعا میکند رسول خداست. یکی دیگر از منافقان سرکش گفت: اینجا صحرایی صاف است، وقتی او برای قضای حاجت رفت من به پشتش چشم میدوزم تا ببینم آیا چیزی که از او خارج میشود مانند چیزی است که از ما بیرون میآید یا نه. دیگری گفت: ولی اگر تو همراهش بروی تا ببینی این باعث میشود او از نشست خودداری کند، زیرا او از یک دختر پردهنشین و رو گرفته باحیاتر است. آنگاه خداوند عزّ و جلّ پیامبرش صلّی الله علیه و آله را از این گفتگو باخبر کرد. حضرت به زید بن ثابت فرمود: نزد آن دو درخت برو – و به دو درختی اشاره کرد که از هم فاصله داشتند و در میان دشت با شاخههایی انبوه و به اندازه یک میل به دور از جاده قرار داشتند. – و میان آن دو بایست و ندا سر ده که رسول خدا به شما دستور میدهد تا به هم بچسبید و به هم بپیوندید تا رسول خدا پشت شما قضای حاجت کند. زید این کار را کرد و این سخن را گفت. به خدایی که محمد را بر حق به پیامبری برانگیخت ناگاه آن دو درخت از ریشه کَنده شدند و از جا در آمدند و همچون دو دلدار که پس از فراقی طولانی با شدت دلتنگی به یکدیگر رسیده باشند، هر یک سوی دیگری شتافتند و همچون دو دلدار که در قلب زمستان بر بستری باشند، به هم پیوستند و به هم چسبیدند. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفت و پشتشان نشست. آن منافقان گفتند: از چشممان پنهان شد. یکیشان گفت: به پشتش بچرخید تا او را ببینید. آنها رفتند و به سمت پشت حضرت چرخیدند، اما هر چه میچرخیدند آن دو درخت هم میچرخیدند و نمیگذاشتند آنها به عورت حضرت نگاه کنند. با هم گفتند: بیایید دورش حلقه بزنیم تا گروهی از ما بتوانند ببینندش. وقتی رفتند
ص: 315
تا حلقه بزنند آن دو درخت نیز حلقه زدند و حضرت را مانند گیاهی در میان گرفتند تا اینکه کارش را به پایان رساند و وضو گرفت و از آنجا بیرون آمد و نزد لشکر بازگشت. سپس به زید بن ثابت فرمود: نزد آن دو درخت بازگرد و به آنها بگو رسول خدا صلّی الله علیه و آله به شما دستور میدهد که سر جایتان برگردید. او به آنها گفت و به خدایی که محمد را بر حق به پیامبری برانگیخت، همچون گریزپایی که خود را از دوندهای که پشت سرش شمشیر کشیده میرهاند، هر یک سر جای خود شتافتند و در جای خود قرار گرفتند. منافقان گفتند: محمد نگذاشت عورتش پیش ما پیدا شود و ما به پشتش بنگریم، بیایید چیزی را که از او خارج شده ببینیم تا بفهمیم او با ما یکسان است. آنها به آن محل رفتند و هرگز نه چیزی دیدند و نه اثری از چیزی. اصحاب رسول خدا از آن رویداد شگفت زده شدند که ناگاه از آسمان ندا رسید: آیا از شتافتن آن دو درخت به سوی یگدیگر تعجب کردهاید حال آنکه شتاب فرشتگان برای رساندن کرامات خداوند عزّ و جلّ به دوستداران محمد و علی تندتر از شتاب این دو درخت به سوی هم است و رویگردانیِ شعلههای آتش در روز قیامت از دوستداران علی و برائتجویانِ از دشمنان او تندتر از رویگردانی این دو درخت از یکدیگر است.
امام نقی علیه السلام فرمود: و اما اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله درخت را فراخواند؛ مردی از اهالی ثقیف به نام حارث بن کَلَده ثقفی حاذقترین طبیب در میان مردم بود. او نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و گفت: ای محمد! آمدهام تا تو را از دیوانگیات درمان کنم! من دیوانگانِ بسیاری را درمان کردهام و به دست من شفا یافتهاند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: تو خودت کار دیوانگان را میکنی و مرا به دیوانگی نسبت میدهی؟ حارث گفت: من کجا کار دیوانگان را کردهام؟ فرمود: همین که مرا به دیوانگی نسبت میدهی بدون اینکه مرا آزموده باشی و سنجیده باشی و در راستگویی و دروغگوییام اندیشیده باشی. حارث گفت: مگر جز این است که دروغگویی و دیوانگیات را در این دانستهام که ادعای نبوت کردهای بدون اینکه تواناییاش را داشته باشی؟ فرمود: همینکه میگویی تواناییاش را نداری کار دیوانگان است، زیرا نگفتهای
ص: 316
چرا اینگونه میپنداری بدون اینکه از من حجتی خواسته باشی و سپس دیده باشی که نمیتوانم. حارث گفت: راست میگویی، من تو را با درخواست یک نشانه میآزمایم، اگر پیامبر هستی این درخت را فرابخوان. - و به درختی بزرگ و ریشهدار اشاره کرد.- اگر نزدت آمد میفهمم که تو رسول خدا هستی و برایت شهادت میدهم، وگرنه تو همان دیوانهای هستی که به من گفته شده. در آن دم رسول خدا صلّی الله علیه و آله دستش را سوی آن درخت بالا برد و به آن اشاره کرد که بیا. ناگاه درخت با تنه و ریشه از جا در آمد و شروع کرد زمین را بشکافد و شکافی بزرگ همچون رود بر زمین انداخت و آمد و به حضرت نزدیک شد و روبروی ایشان ایستاد و با صدایی رسا ندا سر داد: این منم ای رسول خدا! چه دستور میدهی؟ فرمود: صدایت زدم تا پس از شهادت به توحید خداوند برایم به نبوت من شهادت دهی و سپس بعد از شهادتت برای من برای این علی به امامت شهادت دهی و بگویی که او پشتوانه و پشتیبان و بازو و افتخار و عزت من است و اگر او نبود خداوند عزّ و جلّ هیچ یک از آفریدگان را نمیآفرید. آنگاه درخت ندا سر داد: شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، یکتاست و هیچ شریکی ندارد، و شهادت میدهم که تو ای محمد بنده و رسول او هستی که تو را به حق فرستاده تا «بَشِیراً وَ نَذِیراً» - . بقره / 119 -
{ بشارتگر و بیم دهنده} و «داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً» - . احزاب / 46 -
{و دعوت کننده به سوی خدا به فرمان او و چراغی تابناک} باشی، و شهادت میدهم که پسر عمویت علی برادر تو در دین توست که بیش از همه خلق خدا از دین بهره دارد و بیش از همه از اسلام سرشار است و او پشتوانه و پشتیبان توست که دشمنانت را از پا در میآورد و دوستانت را یاری میکند و باب دانشهای تو در میان امت توست، و شهادت میدهم دوستان تو که از او پیروی میکنند و با دشمنان او دشمنی میورزند در میان بهشت جای دارند و دشمنانش که با دشمنان او دوستی میکنند و با دوستان او دشمنی میورزند در میان دوزخ جای دارند. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله به حارث نگاه کرد و فرمود: ای حارث! آیا کسی که چنین نشانههایی دارد دیوانه است؟ حارث بن کَلَده گفت: نه به خدا ای رسول خدا! من شهادت میدهم که تو رسول پروردگار جهانیان هستی و سرور همه آفریدگانی. اینچنین حارث به نیکی اسلام آورد.
و اما سخن گفتن گوشت مسموم؛ وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله از خیبر به مدینه برگشت
ص: 317
و خداوند پیروزی را نصیبش گرداند، زنی یهودی که در ظاهر ایمان آورده بود نزد حضرت آمد و کبابی از سردست مسموم گوسفند آورد و پیش روی حضرت گذاشت. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: این چیست؟ گفت: پدر و مادرم به فدایتان ای رسول خدا! ماجرای خروج شما به سوی خیبر مرا نگران کرد چون میدانستم آنها مردانی تنومند و قوی هستند، این گوسفندی است که پرورده خودم است، مثل فرزندم بزرگش کرده بودم، دانستم که شما کباب را بیش از همه غذاها دوست دارید و از کباب سردست را بیشتر دوست دارید، از برای خدا نذر کردم که اگر خداوند شما را سالم نگاه داشت آن را ذبح کنم و خوراکی از کباب سردستش برای شما بیاورم، الان که خداوند شما را از دست آنان سالم نگاه داشته و بر آنان پیروزتان کرده من نذرم را خدمتتان آوردهام. با رسول خدا صلّی الله علیه و آله بَراء بن معرور و علی بن ابی طالب علیه السلام همراه بودند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: برایم نان بیاورید. آوردند. آنگاه براء بن معرور دست دراز کرد و لقمهای از آن را دهانش گذاشت. حضرت علی علیه السلام فرمود: ای براء! بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله پیش دستی نکن. براء که مردی اعرابی بود گفت: ای علی! انگار رسول خدا صلّی الله علیه و آله را بخیل میپنداری! فرمود: من رسول خدا صلّی الله علیه و آله را بخیل نمیپندارم بلکه ایشان را احترام و تکریم میکنم، نه من و نه تو و نه هیچ یک از خلق خدا در هیچ سخن و کار و غذا و آبی نباید بر ایشان پیش دستی کنیم. گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله بخیل نیست. فرمود: به این خاطر نگفتیم، بلکه این را این زن آورده که یهودی است و ما از حالش بیخبریم، اگر به امر رسول خدا صلّی الله علیه و آله بخوری این ضامن سلامتی تو از آن است، اما اگر بدون اجازه ایشان بخوری به خودت واگذارده میشوی. حضرت علی علیه السلام داشت این را میگفت و براء لقمه را میجوید که ناگاه خداوند آن سردست را به سخن درآورد و او گفت: ای رسول خدا!
ص: 318
مرا نخور چراکه مسموم شدهام. آنگاه براء در آستانه مرگ افتاد و جان داد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: آن زن را نزد من بیاورید. او را آوردند. به او فرمود: چرا این کار را کردی؟ گفت: مرا سخت تنها کردی و پدرم را و عمو و همسر و برادر و پسرم را کُشتی، من این کار را کردم و گفتم اگر او پادشاه باشد انتقامم را از او خواهم گرفت و اگر آن چنان که میگوید پیامبر باشد و وعده فتح مکه و یاری و پیروزی به او داده شده باشد، خداوند او را از خوردن آن سردست بازمیدارد و حفظش میکند و هیچ آسیبی به او نمیرسد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: راست گفتی ای زن! سپس فرمود: مرگ براء برایت دردسری ندارد، او را خداوند آزمود چون در حضور رسول خدا پیش دستی کرد، اگر به امر رسول خدا از آن خورده بود شرّ و سمّ آن گوشت از او دفع میشد. سپس فرمود: فلانی و فلانی را برایم فراخوانید. و نام گروهی از بهترین یاران خود را بُرد از جمله سلمان و مقداد و ابوذر و عمار و صُهَیب و بلال و چندی دیگر از یارانش تا به ده نفر. حضرت علی علیه السلام نیز با آنها حضور داشت. فرمود: بنشینید و بر این گوشت حلقه بزنید. آنگاه دست خود را بر آن سردست مسموم گذاشت و در آن دمید و فرمود: به نام خداوند شفابخش، به نام خداوند بسنده، به نام خداوند درمانگر، به نام خداوندی که با نام او هیچ چیز و هیچ دردی چه در زمین و چه در آسمان زیانی نخواهد داشت و «هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . بقره / 137 - {او شنوای داناست.} سپس فرمود: با نام خداوند بخورید. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله خورد و آنان نیز همه خوردند تا سیر شدند و رویش آب نوشیدند. سپس دستور داد تا آن زن را حبس کنند. روز بعد نزد او رفت و فرمود: مگر آن جماعت پیش چشمت آن سم را نخوردند؟ کار خدا را در دفع شرّش از پیامبر و یارانش چگونه دیدی؟ گفت: ای رسول خدا! من تا اکنون به نبوت شما شک داشتم اما اکنون یقین کردم که شما رسول خدا هستی، شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، یکتاست و هیچ شریکی ندارد و تو بنده و رسول او هستی. اینچنین آن زن به نیکی اسلام آورد.
امام سجاد علیه السلام فرمود: پدرم از جدّم علیهما السلام برایم تعریف کرد ص: 319
که وقتی جنازه براء بن معرور را نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آوردند تا حضرت بر آن نماز بخواند، ایشان فرمود: علی بن ابی طالب کجاست؟ عرض کردند: او به قُباء رفته تا کاری برای مسلمانی انجام دهد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشست و بر جنازه او نماز نخواند. عرض کردند: ای رسول خدا! چرا بر او نماز نمیخوانی؟ فرمود: خداوند عزّ و جلّ به من دستور داده تا نماز بر پیکر او را به تأخیر اندازم تا علی نزدش حاضر شود و او را به خاطر سخنانی که در حضور رسول خدا گفت حلال کند تا خداوند مرگ او از این سم را کفاره او قرار دهد. یکی از حاضران که سخنان براء را شنیده بود عرض کرد: ای رسول خدا! او با علی شوخی کرد و این سخن را جدّی نگفت که خداوند عزّ و جلّ به خاطرش او را مؤاخذه کند. حضرت فرمود: اگر جدی گفته بود که خداوند متعال همه اعمالش را باطل میکرد و اگر به اندازه فاصله خاک تا عرش طلا و نقره هم صدقه میداد باز فایده نداشت، اما او شوخی کرد و علی هم او را حلال کرد، اما رسول خدا میخواهد هیچ کس گمان نکند علی از او خشمگین است، بنابراین او باز در حضور شما او را حلال میکند و برایش آمرزش میطلبد تا اینگونه خداوند عزّ و جلّ بر قربت و رفعت او در بهشت خود بیافزاید. چیزی نگذشت که حضرت علی علیه السلام حاضر شد و روبروی جنازه او ایستاد و فرمود: خدا رحمتت کند ای براء! تو بسیار روزه میگرفتی و نماز میخواندی و در راه رسول خدا صلّی الله علیه و آله جان دادی. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: اگر مردهای از نماز رسول خدا بی نیاز میشد بی شک این رفیق شما به خاطر دعای علی بی نیاز میشد. سپس برخاست و بر او نماز خواند و او را به خاک سپردند. وقتی حضرت بازگشت و به سوگ او نشست فرمود: ای دوستان براء! شایستهتر است برای براء شادباش گویید و عزادار نباشید، زیرا در حجاب الهی برای رفیقتان از آسمان دنیا تا به آسمان هفتم قبّه زدهاند و تا به کرسی و تا ساق عرش در سرتاسر حجاب الهی برای روحش قبّه بر پا داشتهاند،
ص: 320
روح او به آنجا عروج کرده و سپس آن را به باغهای بهشت بردهاند و همه دربانهای بهشت به استقبالش رفتهاند و همه پریان زیباروی بهشت به دیدارش رفتند و همگی به او گفتهاند خوشا به حالت، خوشا به حالت ای روح براء، رسول خدا برایت منتظر علی ماند که درود و سلام خداوند بر آن دو و خاندان ارجمندشان باد، آنگاه علی برایت طلب رحمت نمود و برایت آمرزش طلبید، بدان حاملانِ عرش پروردگارمان از جانب پروردگارمان برایمان گفتند که او فرموده: ای بنده من که در راه من جان دادهای! اگر گناهانت به اندازه ریگها و خاکها و قطرههای باران و برگ درختان و موها و نگاهها و نفسها و حرکات و سکنات جانداران بود بی شک همه به خاطر دعای علی برای تو آمرزیده میشد. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: پس ای بندگان خدا خود را سزاوار دعای علی کنید و سزاوار نفرین او نشوید که هر کس را او نفرین کند خداوند هلاکش میکند هر چند حسناتش به تعداد آفریدگان خدا باشد، همچنان که او برای هر کس دعا کند خداوند کامیابش میسازد هر چند گناهانش به تعداد آفریدگان خدا باشد.
و اما سخن گفتن گرگ با پیامبر صلّی الله علیه و آله ؛ روزی رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشسته بود که ناگاه چوپانی سوی ایشان آمد. او از ترس به لرزه افتاده بود و از امری شگفت هراسیده بود. چون حضرت از دور او را دید به اصحاب فرمود: برای این رفیقتان اتفاقی شگفت افتاده است. وقتی او رسید حضرت به او فرمود: تعریف کن از چه پریشان شدهای؟ چوپان عرض کرد: از چیزی شگفت ای رسول خدا! در میان گوسفندانم بودم که ناگهان گرگی آمد و گوسفندی را به نیش گرفت. من او را با کمانم راندم و گوسفند را از او پس گرفتم. او دوباره به سمت راست رفت و گوسفندی دیگر برداشت، باز با کمانم او را راندم و آن را از او پس گرفتم،
ص: 321
به سمت چپ رفت و گوسفندی دیگر برداشت، باز با کمانم او را راندم و آن را از او پس گرفتم، او به سمتی دیگر رفت و گوسفندی دیگر برداشت و باز با کمانم او را راندم و آن را از او پس گرفتم. به همین ترتیب او برای پنجمین بار با مادهاش آمد و میخواست گوسفندی ببرد. خواستم او را بزنم که ناگاه روی دُمش نشست و گفت: خجالت نمیکشی که مرا از رزقی که خداوند قسمتم ساخته بازمیداری؟ مگر من به غذایی نیاز ندارم تا بخورم؟ گفتم: شگفتا از این گرگ بی زبان که به زبان آدمیزاد با من سخن میگوید! گرگ به من گفت: میخواهی تو را از چیزی شگفتتر از سخن گفتن من با تو خبر دهم؟ محمد فرستاده پروردگار جهانیان در مکه برای مردم از اخبار گذشته پیشینیان و اخبار آینده پسینیان سخن میگوید اما یهودیان با اینکه میدانند راست میگوید و با این که در کتابهای پروردگار جهانیان خواندهاند که او راستگوترینِ راستگویان و فاضلترین فُضلاست باز او را تکذیب و انکار میکنند، او در مکه است و شفای سودبخش است، ای چوپان! به او ایمان بیاور تا از عذاب خدا امان یابی و تسلیم او شو تا از تلخیِ عذاب دردناک سالم بمانی. من به او گفتم: به خدا من از سخن گفتن تو شگفت زده شدم و از اینکه نگذاشتم غذایت را به دست آوری خجالت کشیدم، این تو و این گوسفندان من، هر چه میخواهی از آنها بخور من جلویت را نمیگیرم و مانعت نمیشوم. گرگ به من گفت: ای بنده خدا! خدا را سپاس گوی که از جمله کسانی هستی که از نشانههای خداوند پند میگیرند و به امر او سر میسپارند، چون نگونبختترین انسان کسی است که نشانههای محمد را درباره برادر او علی بن ابی طالب تماشا میکند و فضایلی را که خداوند عزّ و جلّ به او داده میبیند و مینگرد که او از علم چنان بهره سرشاری برده که هیچ نطیری ندارد و چنان زهدی دارد که هیچ کس همتایش نیست و چنان شجاعتی دارد که هیچ رقیبی ندارد و چنان اسلام را یاری میکند که هیچ کس بهره او را در این راه ندارد و افزون بر این همه میبیند رسول خدا به دوستی با او و دوستی با دوستان او و بیزاری از دشمنانش فرمان میدهد و خبر میدهد که خداوند متعال از هیچ یک از دشمنان او هیچ عملی را هرچند بزرگ و والا نمیپذیرد اما باز با این همه
ص: 322
با او مخالفت میکند و او را از حقّش بازمیدارد و به او ستم میکند و دشمنانش را به دوستی میگیرد و با دوستانش دشمنی میورزد، این کار شگفتتر از جلوگیری تو از من است. چوپان گفت: گفتم: ای گرگ! آیا چنین کسی وجود دارد؟ گفت: بله، از آن بدتر اینکه او را به ناحق میکُشند و فرزندانش را نیز به قتل میرسانند و ناموسش را به اسارت میبرند و با این همه میپندارند مسلمان هستند و با این کارهایی که در حق سروران اهل اسلام میکنند ادعا میکنند آنان بر دین اسلام هستند، این ادعا شگفتتر از جلوگیری تو از من است، لا جرم خداوند ما جماعت گرگان را، یعنی من و همنوعانم را در زمره مومنان نهاده تا در روز قیامت آنان را در آتش دوزخ بدریم و شهوت ما را در عذاب کردن آنان و درد کشیدن آنها نهاده است. به او گفتم: به خدا سوگند اگر این گوسفندها نبودند که برخی مال خودم و برخی امانت مردم هستند هر آینه در پی محمد به راه میافتادم تا او را ببینم. گرگ به من گفت: ای بنده خدا! به سوی محمد برو و گوسفندانت را به عهده من بگذار تا از آنها برایت مراقبت کنم. به او گفتم: چطور به امانتداری تو اعتماد کنم؟ گفت: ای بنده خدا! همان کسی که مرا به سخن درآورد تا آنچه را شنیدی بگویم مرا بر این کار توانا و امانتدار میگرداند، من به محمد ایمان دارم و در برابر خبری که از جانب خداوند متعال درباره برادرش علی آورده تسلیم او هستم، پس به دنبال کارت برو که من محافظت خواهم بود و خداوند عزّ و جلّ و فرشتگان مقرّب درگاه او محافظ من خواهند بود چرا که من خدمتگزار یکی از دوستان علی هستم. این شد که من گوسفندانم را نزد آن گرگ نر و مادهاش رها کردم و نزد شما آمدم ای رسول خدا! حضرت به چهرههای آن جمع نگریست حال آنکه چهره برخی از شادمانی و به نشانه تأیید میدرخشید و چهره برخی از تردید و به نشانه تکذیب در اخم فرو رفته بود، منافقان با یکدیگر پنهانی نجوا میکردند و میگفتند محمد با این مرد بر این سخنان همدست شده تا اینگونه بیچارگان و جاهلان را بفریبد. در آن دم رسول خدا صلّی الله علیه و آله لبخندی زد و فرمود: اگر شما در این ماجرا شکی دارید هم من به آن یقین دارم و هم این رفیقم که در ارجمندترین جایگاههای عرش پادشاه توانمند با من همراه بوده و فرشتگان در رودهای زندگی در آن سرای پایدار او را نیز همراه من طواف کردهاند و در پیشواییِ نیکان در پسِ من بوده، همراه با من در صُلبهای پاک جا به جا شده و همراه من در رحِمهای پاکیزه انتقال یافته، با من در جادههای فضیلت تاخته و جامهای که از علم و حِلم و عقل بر تن من نشسته بر قامت او نیز پوشانده شده، او برادر من است که هنگام خروج به سوی صُلب عبدالله
ص: 323
و صُلب ابوطالب از من جدا گشته و در کسب صفات ستوده و ویژگیهای والا با من همطراز بوده، او علی بن ابی طالب است، هم من به این رویداد ایمان آوردم و هم این صدّیق اکبر که نزد رود کوثر ساقی دوستان من است، هم من به آن ایمان دارم و هم این فاروق اعظم که سَرور ارجمند و یاور دوستان من است، هم من به آن ایمان دارم و هم کسی که خداوند او را آزمونی برای تشخیص فرزندان غیر حلال و حلال قرار داده و او را از برای پیروانش برترین سازوبرگ قرار داده است، هم من به آن ایمان دارم و هم کسی که خداوند از او برای دین من بنیان و برای علوم من دانشور و برای جنگها پیشتاز و برای دشمنان من شیر دلاور بخشنده ساخته است، هم من به آن ایمان دارم و هم کسی که به سوی ایمان بر مردمان پیشی گرفت و سوی رضای خداوند رحمان بر آنان پیش تاخت و به هنگام نابود کردن اهل طغیان در میان آنان یگانه شد و با حجتها و گفتار روشنگرش همه بهانههای اهل بهتان را از میان برد، هم من به آن ایمان دارم و هم علی بن ابی طالب که خداوند او را گوش و چشم و دست و حامی و پشتیبان و بازوی من نهاد، چون او همراه من است باکی ندارم که چه کسی با من مخالفت میکند و چون او پشتیبان من است برایم مهم نیست که چه کسی مرا وامینهد و چون او یاور من است غمی نیست که چه کسی مرا تنها میگذارد، هم من به آن ایمان دارم و هم کسی که خداوند بهشت خود را با وجود او و دوستدارانش آراسته و همه طبقات دوزخ را از بدخواهان او انباشته، خداوند در میان امت من هیچ کس را همتای او نساخته و هیچ کس حتی به او نزدیک هم نمیشود، وقتی چهره او بدرخشد اخم هیچ عبوسی برایم زیانی ندارد و وقتی محبت او به من بی ریاست رویگردانیِ هیچ مخالفی برایم ضرری ندارد، او علی بن ابی طالب است که اگر آفریدگان در سرتاسر آسمانها و زمینها کفر بورزند خداوند عزّ و جلّ تنها با وجود او این دین را یاری میدهد و اگر همه آفریدگان با دین خدا دشمنی کنند او جان بر کف در برابر همه آنان میایستد تا کلام خداوند و پروردگار جهانیان را یاری کند و سخنان ابلیس ملعون را به زیر بکِشد. شاهد این چوپان دور نیست، بیایید با هم نزد گلهاش برویم و آن دو گرگ را ببینیم،
ص: 324
اگر با ما سخن گفتند و دیدیم دارند از گوسفندان او مراقبت میکنند که هیچ وگرنه به سر خط برمیگردیم. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله برخاست و جمع انبوهی از مهاجرین و انصار با ایشان همراه شدند. وقتی از دور آن گله را دیدند چوپان گفت: این گله من است. منافقان گفتند: پس گرگ کو؟! همین که نزدیکتر شدند آن دو گرگ را دیدند که داشتند دور گوسفندان میچرخیدند و هر چیزی را که مایه آزارشان میشد از آنها دور میکردند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آنان فرمود: میخواهید بدانید که گرگ در سخنانش کسی جز مرا منظور نداشته؟ عرض کردند: بله ای رسول خدا! فرمود: مرا در میان گیرید تا گرگها مرا نبینند. آنها حضرت را در میان گرفتند. به چوپان فرمود: ای چوپان! به آن گرگ بگو محمدی که میگفتی کدام یک از این جمع است؟ او پرسید و گرگ آمد و یکایک آنها را دید و از یکی سوی دیگری روی گرداند و همچنان همه را دید تا اینکه همراه با مادهاش به میانشان رفت و به رسول خدا صلّی الله علیه و آله رسید. ناگاه هر دو گفتند: سلام بر تو ای رسول خداوند پروردگار جهانیان و ای سرور همه آفریدگان. سپس گونههایشان را بر خاک گذاشتند و پیش پای حضرت چهره بر خاک ساییدند و باز گفتند: ما به سوی تو دعوت کردیم و این چوپان را سوی تو فرستادیم و او را از خبری که آوردهای باخبر کردیم. در آن دم رسول خدا صلّی الله علیه و آله به منافقانی که همراه ایشان بودند نگریست و فرمود: از این صحنه نه کافران گریزی دارند و نه منافقان بهانه و دستاویزی. سپس فرمود: این نشانهای بر راستگویی چوپان در یک مورد، آیا می خواهید راستگوییاش را در مورد دوم نیز ببینید؟ عرض کردند: بله ای رسول خدا! فرمود: علی بن ابی طالب را در میان گیرید. در میانش گرفتند. سپس ندا سر داد: ای گرگها! این محمد بود که نزد قوم به او اشاره کردید و نشانش دادید، حال به علی بن ابی طالب که آن سخنان را دربارهاش زدهاید اشاره کنید و او را نشان دهید. آن دو گرگ آمدند و از میان جمع عبور کردند و شروع کردند به چهرهها و پاها بنگرند، به هر کس مینگریستند از او رو بر میگرفتند تا اینکه به علی رسیدند. همین که او را دیدند بدن بر خاک ساییدند
ص: 325
و پیش پایش گونههایشان را بر زمین نهادند و گفتند: سلام بر تو ای همپیمان آزادمنشی و ای سرچشمه خردمندی و ای جایگاه هوشمندی و ای دانای صحیفههای پیشین و ای وصیّ مصطفی، سلام بر تو ای کسی که خداوند به خاطرش دوستانش را خوشبخت ساخت و بدخواهانش را به خاطر دشمنی با او نگونبخت کرد و او را سرور خاندان و فرزندان محمد گرداند، سلام بر تو ای کسی که اگر زمینیان نیز همچون آسمانیان دوستش میداشتند بی شک همه از برترین برگزیدگان میشدند و سلام بر تو ای آن که اگر کسی به اندازه فاصله خاک تا به عرش صدقه دهد اما نسبت به او در دلش کمترین کینهای باشد آن همه برایش به بدترین خواری و زاری از سوی خداوند علیّ اعلی تبدیل میشود. در آن هنگام اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله که همراه ایشان بودند شگفت زده شدند و عرض کردند: ای رسول خدا! گمان نمیکردیم علی با جایگاهی که نزد شما دارد چنین جایگاهی نزد درندگان نیز داشته باشد. حضرت فرمود: پس چه میشود اگر جایگاه او را نزد دیگر جاندارانی ببینید که در خشکی و دریا و آسمانها و زمین و پردهها و عرش و کرسی پراکنده شدهاند. به خدا سوگند من دیدم تمثال علی پیش روی فرشتگان ساکن سدرة المنتهی نصب شده بود تا هرگاه دلتنگ علی شدند به جای او به آن بنگرند و آنها در برابر آن تمثال چنان فروتنی میکردند که فروتنی این دو گرگ در قیاس با آن هیچ به نظر میرسد، چرا فرشتگان و دیگر عقلا نزد علی فروتنی نکنند وقتی پروردگار شکوهمند به بزرگی خود قسم یاد کرده که اگر کسی به اندازه سر مویی در برابر علی فروتنی کند، او را به اندازه مسیر صد هزار سال بر فراز بهشت بالا میبرد، پس این فروتنی که شما دیدید در برابر آن شکوه و عظمتی که شنیدید بسی اندک و ناچیز است.
و اما ناله چوب برای پیامبر صلّی الله علیه و آله ؛ رسول خدا صلّی الله علیه و آله در مدینه بر روی تنه نخلی در صحن مسجد خطبه میخواند. یکی از اصحاب عرض کرد: ای رسول خدا! حضور مردم انبوه شده است و همه دوست دارند شما را هنگام خطبه خواندن ببینند، اگر اجازه دهید منبری برایتان بسازیم که پله داشته باشد و شما از آن بالا روید تا مردم بتوانند شما را هنگام خطبه خواندن ببینند. ایشان اجازه داد. چون روز جمعه فرا رسید حضرت سوی آن تنه نخل رفت و آن را به سوی منبر پشت سر گذاشت و از منبر بالا رفت. وقتی نشست ناگاه آن تنه همچون مادری داغ دیده ناله برآورد و همچون زنی باردار آه کشید.
ص: 326
در آن دم صدای گریه و آه و ناله مردم نیز برخاست و باز آه و ناله تنه نخل آشکارا بر آه و ناله مردم بالا گرفت. وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله این صحنه را دید از منبر پایین آمد و نزد آن تنه نخل رفت و آن را در آغوش گرفت و بر آن دست کشید و فرمود: آرام باش! اگر رسول خدا از تو گذر کرد این به خاطر خوار کردن تو و شکست حرمتت نبود بلکه میخواست منفعت بندگان خدا بهتر برآورده شود، بزرگی و فضیلت تو سر جای خود است چراکه تو تکیهگاه محمد رسول خدا بودهای. آنگاه آه و ناله تنه فرو نشست و رسول خدا صلّی الله علیه و آله سوی منبرش بازگشت و سپس فرمود: ای جماعت مسلمانان! این تنه درخت برای رسول پروردگار جهانیان نالید و از دوری او غمگین شد، اما در میان بندگان خدا که در حق خود ستم میکنند کسانی هستند که برایشان فرقی ندارد به رسول خدا نزدیک باشند یا دور، اگر من این تنه را در آغوش نمیگرفتم و به رویش دست نمیکشیدم نالهاش تا به روز قیامت فرو نمینشست، و اما در میان مردان و زنان بنده خدا هستند کسانی که برای محمد رسول خدا و برای علی ولیّ خدا همچون این تنه نخل مینالند و همین برای مومن بس که قلبش بر دوستی محمد و علی و خاندان پاک آن دو در هم تنیده باشد، دیدید این تنه چه سوزناک برای محمد رسول خدا نالید و چطور وقتی محمد رسول خدا در آغوشش کشید آرام گرفت؟ عرض کردند: بله ای رسول خدا! فرمود: به خدایی که مرا بر حق به پیامبری برانگیخت ناله دربانان بهشت و پریان سیه چشم و کاخها و منازل بهشتی برای دوستداران محمد و علی و خاندان پاکشان و بیزارانِ از دشمنان ایشان بسیار سوزناکتر از ناله این تنه نخل است که دیدید برای رسول خدا نالید، و چیزی که آه و ناله آنان را آرام میکند درود و صلواتی است که تنی از شما شیعیان بر محمد و خاندان پاکش میفرستید و یا یک نماز نافله یا روزه یا صدقهای که به جا میآورید. همچنین از بزرگترین چیزهایی که ناله آنان برای شیعیان محمد و علی را آرام میکند احسان و نیکوکاری شیعیان در حق برادران مومن خود و یاری رساندن به آنان به هنگام سختیهای روزگار است، بهشتیان به یکدیگر میگویند: برای دیدار رفیقتان شتاب نکنید،
ص: 327
زیرا اگر در پیوستن به شما درنگ میکنند با نیکی کردن به برادران مومن خود بر درجات والایشان در این باغهای بهشتی افزوده میشود. اما بزرگتر از این در شمار آنچه که ناله بهشتیان و پریان بهشتی برای شیعیان ما را آرام میکند خبری است که خداوند به آنها میدهد و میگوید شیعیان ما بر تقیّه صبر میورزند و از ایهام (توریه) بهره میگیرند تا از شر بندگان کافر و بدکار خداوند در امان باشند، در آن هنگام دربانان بهشت و پریان بهشتی میگویند: ما با همه شوقی که به دیدار آنها داریم صبر میکنیم همانطور که آنان بر شنیدن سخنان ناگوار درباره سروران و امامانشان صبر میکنند و خشم خود را فرو میبرند و از اظهار سخن حق دم فرو میبندند چون از کسانی ستم میبینند که نمیتوانند شرّشان را دفع کنند. آنگاه پروردگارمان عزّ و جلّ ندایشان میدهد: ای ساکنان بهشت من و ای دربانان رحمت من! از روی بُخل نیست که ورود همسران و سرورانتان را به تأخیر انداختهام بلکه بدین خاطر است که آنها با یاری کردن برادران مومن خود و دستگیری از داغداران و تسکین غمداران و صبر بر تقیه در برابر فاسقان کافر بهره خود از کرامات مرا کامل گردانند تا وقتی نیکترین کرامات مرا برای خود تمام ساختند آنها را با شادترین احوال نزد شما منتقل کنم، پس مژده باد شما را در آن هنگام آه و نالههایشان فرو مینشیند.
و اما اینکه خداوند سم را به خود یهودیانی که قصد جان حضرت را داشتند بازگرداند و هلاکشان کرد؛ وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله در مدینه فرود آمد، ابن اُبَیّ سخت بر ایشان حسادت کرد. او چنین نقشه کشید که در جایی از نشیمنگاههای خانهاش چالهای حفر کند و رویش فرشی بگستراند و کف آن چاله را از سرنیزه و تیغهای مسموم پُر کند و یک سر فرش را به سوی دیوار محکم ببندد تا وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله به همراه یاران ویژهاش و نیز حضرت علی علیه السلام آمد، پایش را روی آن فرش بگذارد و در چاله بیافتد. او در خانهاش مردانی را با شمشیرهای برآهیخته نیز پنهان کرد تا وقتی حضرت در چاله افتاد، آنها بر سر علی علیه السلام و همراهان ایشان بریزند و همه را بکشند. همچنین نقشه کشید که اگر حضرت نخواست روی آن فرش بنشیند
ص: 328
غذایی مسموم برایش بیاورند تا هم حضرت و هم همراهان ایشان بخورند و همه بمیرند. در آن اوان جبرئیل آمد و حضرت را باخبر ساخت و عرض کرد: خداوند دستور میدهد که هرجا گفتند بنشین و از هر چه برایت آوردند بخور چون او نشانههایش را برایت آشکار میسازد و بیشترِ همدستان بر این توطئه را هلاک میکند. اینچنین رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر آنان وارد شد و روی آن فرش نشست و همراهان حضرت نیز در راست و چپ و اطراف ایشان نشستند اما حضرت در چاله نیافتاد. ابن اُبَیّ تعجب کرد و دید زیر آن فرش زمینی هموار شده است. از این رو برای رسول خدا صلّی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام و همراهان ایشان غذایی مسموم آورد. وقتی حضرت خواست دست بر آن غذا بگذارد فرمود: ای علی! دعایی سودبخش برای تعویذ این غذا بخوان. حضرت علی علیه السلام فرمود: به نام خداوند شفابخش، به نام خداوند بسنده، به نام خداوند درمانگر، به نام خداوندی که با نام او هیچ چیز چه در زمین و چه در آسمان زیانی نخواهد داشت و «هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . بقره / 137 -
{او شنوای داناست.} آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله خورد و حضرت علی علیه السلام و همراهان ایشان نیز خوردند تا سیر شدند. سپس یاران و دوستان عبدالله بن اُبَیّ آمدند و وقتی دیدند بلایی بر سر حضرت و یارانش نیامد، باقیمانده غذای ایشان را خوردند و پنداشتند عبدالله اشتباه کرده و سمی در آن غذا نریخته. این گذشت و دختر عبدالله آمد و سوی همان نشمینگاهی رفت که زیرش را حفر کرده بودند و تیغ کاشته بودند. او که خود این نقشه را طرح کرده بود دید زمین زیر فرش هموار شده است. پس با خیالی راحت به روی فرش نشست، اما ناگاه خداوند چاله را به حالت خود بازگرداند و او در چاله فرو افتاد و هلاک شد و فریاد به پا خواست. عبدالله بن اُبَیّ گفت: مبادا بگویید دخترم در چاله افتاده که محمد میفهمد برایش نقشه کشیده بودهایم. اینچنین گریه و زاری به راه انداختند و گفتند عروس در ولیمه عروسیاش که رسول خدا صلّی الله علیه و آله
به آن دعوت شده بود به خاطر مرضی مرده و جماعتی که از باقیمانده غذای حضرت خوردهاند نیز مردهاند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله از علت مرگ آن دختر و آن جماعت پرسید. ابن اُبَیّ گفت: دخترم از بلندی افتاد و آن جماعت نیز به دلدرد مبتلا شدند.
ص: 329
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خدا بهتر میداند آنها چرا مردهاند. و از آنان چشم پوشید.
و اما اینکه خداوند برای حضرت محمد صلّی الله علیه و آله غذای اندک را زیاد میکرد؛ روزی رسول خدا صلّی الله علیه و آله در میان جمعی از اصحاب خود از نیکان مهاجرین و انصار نشسته بود. به ناگاه فرمود: دهانم آب افتاده و دلم حریره ساییده شده آمیخته با روغن و عسل میخواهد. حضرت علی علیه السلام نیز فرمود: من هم دلم خوراکی را میخواهد که رسول خدا صلّی الله علیه و آله دوست دارد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به ابی فَصیل فرمود: تو دلت چه میخواهد؟ عرض کرد: گوشت بریان شده خاصره (ران) گوسفند. به ابو شُرور و ابو دواهی فرمود: شما دلتان چه میخواهد؟ عرض کردند: سینه بریان شده گوسفند. حضرت فرمود: کدام بنده مومنی امروز رسول خدا و یارانش را دعوت میکند و غذای دلخواهشان را به آنان میدهد؟ عبدالله بن اُبَیّ با خود گفت: به خدا امروز روزی است که باید برای محمد و یارانش حیلهای بسازیم و او را بکشیم و همه را از دستش راحت کنیم. گفت: ای رسول خدا! من دعوتتان میکنم، مقداری گندم و روغن و عسل با یک گوسفند دارم که برایتان کبابش میکنم. حضرت فرمود: این کار را بکن. عبدالله بن اُبَیّ رفت و در آن گندم آمیخته با روغن و عسل و نیز در گوسفند بریان شده سمّ زیادی ریخت و سپس نزد حضرت برگشت و گفت: بیایید برای صرف آنچه دوست دارید. حضرت فرمود: من همراه با چه کسانی؟ عرض کرد: شما و علی و سلمان و مقداد و ابوذر و عمار. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به ابو شُرور و ابو دواهی و ابو ملاهی و ابو نَکث اشاره کرد و فرمود: بدون اینها ای ابن اُبَیّ؟! عرض کرد: بله، بدون اینها. ابن اُبَیّ نمیخواست آنها بیایند چون با او بر نفاق همدست بودند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: من چیزی را به تنهایی و بدون مهاجرین و انصاری که حضور دارند نمیخواهم. عبدالله گفت: ای رسول خدا! غذای اندکی است
ص: 330
و بیشتر از چهار پنج نفری را سیر نمیکند. حضرت فرمود: خداوند سفرهای بر عیسی علیه السلام نازل فرمود و برای او به چند قرص نان و چند ماهی چنان برکت داد که چهار هزار و هفتصد نفر از آن خوردند و سیر شدند. گفت: هر طور میدانید. حضرت ندا سر داد: ای جماعت مهاجرین و انصار! سوی ضیافت عبد الله بن اُبَیّ بشتابید. اینچنین آنها که هفت هزار و هشتصد نفر بودند با رسول خدا به راه افتادند. عبدالله به چندی از یارانش گفت: چه کار کنیم؟! محمد با اصحابش آمده و ما فقط میخواهیم خودش را با چند تن از اصحابش بکُشیم، اما اگر محمد بمیرد آنان بین خودشان درگیر می شوند و دو نفرشان با هم همراه نمی شوند . او کسی را دنبال یاران و هوادارانش فرستاد تا مسلّح شوند و گرد آیند. گفت: به محض اینکه محمد بمیرد اصحابش با ما رو در رو میشوند و از بین می روند وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله وارد خانه او شد عبدالله به اتاق کوچکی که داشت اشاره کرد و گفت: ای رسول خدا! تو و این چهار تن یعنی علی و سلمان و مقداد و عمار در این اتاق باشید و بقیه در سرا و حجره و حیاط بنشینند و عدهای نیز پشت در بمانند تا گروهی بخورند و خارج شوند سپس گروه دیگری بیایند. حضرت فرمود: همان کسی که به این غذای اندک برکت میدهد حتما به این اتاق کوچک و تنگ نیز برکت میبخشد، داخل شوید ای علی و ای سلمان و ای مقداد و ای عمار! داخل شوید ای جماعت مهاجرین و انصار! آنها همه داخل شدند و همچون وقتی در چهارگوشههای کعبه حلقه میزدند، به دور یک حلقه نشستند و ناگاه خانه چنان همهشان را در بر گرفت که میان هر دو نفر برای یک نفر دیگر جا بود. عبدالله وارد شد و از گنجایش خانهای که تنگ بود سخت متعجب شد.
ص: 331
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: آنچه پختهای را بیاور. او حریره آمیخته به روغن و عسل را با گوسفند کباب شده نزد حضرت آورد و گفت: ای رسول خدا! ابتدا تو پیش از آنها بخور سپس علی و همراهانش بخورند و سپس بقیه. حضرت فرمود: همین کار را میکنیم. ایشان دست بر آن غذا بُرد و حضرت علی نیز با حضرت دست بُرد. ابن اُبَیّ گفت: مگر قرار نبود علی با اصحاب بخورد؟ حضرت فرمود: ای عبدالله! علی بهتر از تو خدا و رسولش را میشناسد، خداوند در آنچه میان محمد و علی گذشته تفاوتی میان آنها نگذاشته و در آنچه خواهد گذشت نیز تفاوتی نمیگذارد، من و علی نوری واحد بودیم که خداوند عزّ و جلّ بر اهل آسمانها و زمینها و پردهنشینان و بهشتیان و افلاکیان عرضهمان کرد و برای ما از آنان عهد و پیمان گرفت که مُطیع ما و دوستانمان باشند و با دشمنانمان دشمن باشند و کسانی را که ما دوستشان داریم دوست بدارند و از کسانی که ما از آنها بیزاریم بیزار باشند، همواره خواست ما یکی بوده و پیوسته من آنچه را میخواهم که او بخواهد و او چیزی را میخواهد که من بخواهم، هر چیز او را خوشحال کند مرا نیز خوشحال میکند و هر چیز او را آزار دهد مرا نیز آزار میدهد، پس ای ابن اُبَیّ! علی را به حال خود بگذار که او نسبت به خودش و من از تو آگاهتر است. عبدالله گفت: بله ای رسول خدا! و به جدّ و مُعتّب اشاره کرد و گفت: یکی را نشانه گرفتیم دو تا شد، اکنون هر دو میمیرند و از دست هر دو راحت میشویم، این مایه مرگ آنها و سعادت ماست، چون اگر پس از او علی باقی میماند شاید روبروی یاران ما پایداری میکرد. او یاران و هوادارنش را اطراف خانهاش جمع کرده بود تا وقتی حضرت از سمّ جان سپرد آنها با شمشیر بر سر اصحاب بریزند. در آن دم رسول خدا صلّی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام دست در حریره آمیخته با روغن و عسل بردند و خوردند تا سیر شدند. سپس آنکه گوشت خاصره - ران - بره را میخواست و کسانی که سینهاش را میخواستند خوردند و سیر شدند. عبدالله داشت به آنها مینگریست و گمان میکرد سمّ مجالشان نمیدهد، اما هر چه میگذشت شادابتر میشدند.
ص: 332
سپس حضرت فرمود: آن گوسفند را بیاور. وقتی آوردند فرمود: ای ابا حسن! گوسفند را در میان خانه بگذار. ایشان چنین کرد. عبدالله گفت: ای رسول خدا! چگونه دستشان به این میرسد؟ فرمود: همان کسی که این خانه را گستراند و چنان بزرگش کرد که همه آنان را در بر گرفت و باز جا زیاد آمد، همو دستهایشان را دراز میدارد تا به این گوسفند برسد. آنگاه خداوند متعال دستهای آنان را دراز کرد و دستانشان به گوسفند رسید و از آن خوردند و خداوند چنان برکتی به آن داد که به همه رسید و سیرشان کرد و برایشان بس شد و همه خوردند و فقط استخوانهایش باقی ماند. وقتی از گوسفند دست کشیدند حضرت دستمال خود را پهن کرد و فرمود: ای علی! این دستمال را بر روی حریره آمیخته با روغن و عسل بکش. ایشان چنین کرد و همه از آن خوردند و سیر شدند و تمامش کردند. سپس عرض کردند: ای رسول خدا! شیر یا شربتی میخواهیم تا روی غذا بیاشامیم. حضرت فرمود: رفیق شما نزد خداوند ارجمندتر از عیسی است، خداوند برای او مردگان را زنده کرده و این کار را برای محمد نیز انجام خواهد داد. سپس دستمالش را پهن کرد و رویش دست کشید و فرمود: خداوندا همچنان که به آن برکت دادی و ما را از گوشتش خوراندی، باز به آن برکت بده و از شیرش به ما بنوشان. ناگاه گوسفند جنبید و روی زانو بلند شد و با پستانهایی پُر از شیر برخاست . حضرت فرمود: کاسهها و ظرفها و جامها و مشکها را بیاورید. آوردند و حضرت همه را پُر کرد و به آنان نوشاند و آنها نوشیدند و سیراب شدند. سپس فرمود: اگر نمیترسیدم که امتم همچون قوم بنی اسرائیل شیفته این گوسفند شوند و آن را به جای خدا به پرستش بگیرند آن را وامیگذاشتم تا در زمین خدا راه برود و از گیاهانش بخورد؛ خداوندا آن را به استخوان بازگردان همچنانکه زندهاش ساختی. ناگاه گوسفند پیش چشم آنها دوباره به اسکلتی خورده شده بدون هیچ گوشتی تبدیل شد. در آن هنگام اصحاب رسول خدا شروع کردند با هم درباره کار خداوند در گستراندن خانه و زیاد کردن غذا و دفع شرّ سم صحبت کنند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: من هرگاه به یاد بیاورم که خداوند چگونه این خانه تنگ را گستراند و چگونه این غذای اندک را زیاد ساخت و چگونه شرّ این سم را از محمد و یارانش بازداشت
ص: 333
منازلی را به یاد خواهم آورد که خداوند متعال برای شیعیان ما زیاد میگرداند و بهرههایی را به یاد خواهم آورد که او در بهشت برین و فردوس برای آنان افزون میسازد، در میان شیعیان ما هستند کسانی که خداوند متعال در بهشت چنان درجات و منازل و بهرههایی به ایشان عطا میکند که سرتاسر دنیا و بهرههایش در کنار آن همچون دانه شنی در بیابانی پهناور است، آنان وقتی برادر مومن و فقیر خود را میبینند در برابرش فروتنی میکنند و گرامیاش میدارند و یاریاش میدهند و تأمینش میکنند و نمیگذارند آبرویش برود، اینچنین فرشتگانی که بر آن منزلها و کاخها گماشته شدهاند به ناگاه میبینند آن سراها چند برابر شدهاند و فزونی یافتهاند همچون این خانه کوچک که دیدید چگونه به خانهای بزرگ و فراخ و جادار تبدیل شد. آنگاه فرشتگان میگویند: پروردگارا ما یارای خدمتگزاری در این منازل را نداریم، ما را با فرشتگانی دیگر یاری ده تا کمکمان کنند. و خداوند میفرماید: من نخواستهام کاری را بر عهده شما بگذارم که توانش را ندارید، چقدر کمک میخواهید؟ میگویند: هزار برابر تعداد ما. و در میان آنان مومنانی هستند که میگویند فرشتگان به هزار هزار برابرِ تعدادشان نیاز دارند و چه بسا بیشتر از آن به اندازه قوّت ایمان صاحبانشان و افزونیِ نیکوکاری آنان در حق برادر مومنشان. و خداوند متعال با فرشتگان خود آنان را یاری میدهد. هرگاه آن مومن یکی از برادران خود را میبیند و به او نیکی میکند خداوند باز بر دارایی و خدمتگزاران او در بهشت میافزاید. رسول خدا صلّی الله علیه و آله سپس فرمود: همچنین هرگاه غذای مسمومی را به یاد بیاورم که بر آن صبر کردیم و خداوند شرّش را از ما بازداشت و زیادش کرد و برکتش بخشید، صبر شیعیانمان بر تقیه را به یاد میآورم که در آن اوان خداوند به خاطر آن صبر آنها را به ارجمندترین سرانجام و کاملترین سعادت میرساند آن چنان که در باغهای بهشت از آن عطایای نیک شادمانی میکنند و به آنان گفته میشود: بخورید و نوش جان کنید چراکه نزد دشمنانتان تقیه کردید و بر آزارشان صبر نمودید - . التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام 4: 59- 79 - .
ص: 334
**[ترجمه]
قال الجوهری حمارَّة القیظ بتشدید الراء شدة حره و قال الضبع العضد.
قوله و نصلت أی خرجت.
قوله أی شی ء یُرَدُّ علیکم علی بناء المجهول أی لا یَرُدُّ علیکم شیئا ذهب عنکم أو علی بناء المعلوم أی لا ینفعکم یقال هذا أردُّ أی أنفع و لا رادَّةَ فیه أی لا فائدة فیه و الکرش للحیوان بمنزلة المعدة للإنسان و نفضه کنایة عن استخراج ما فیه من البول و الغائط و الإیغال الإمعان فی السیر و ربض الدار بالتحریک ما حولها و القمقام السید و یقال لا یحفل بکذا بالکسر أی لا یبالی و الازورار العدول و الانحراف.
قوله صلی الله علیه و آله و إلا کنا علی رأس أمرنا إن لم نشاهد ذلک لا یبطل أمرنا بل نکون علی ما کنا علیه من الدلائل و المعجزات و الموئل الملجأ قوله حلیف الندی أی ملازم الجود لا یفارقه کما لا یفارق الحلیف صاحبه و قِیسُ کذا بالکسر قدره قال الفیروزآبادی تحلب عینه و فوه سالا قوله مدوسة الدوس الوطء بالرجل و إخراج الحب من السنبل و لعل المراد هنا المبالغة فی التقیة أو الدق أو الخلط و یقال لبقها أی خلطها خلطا شدیدا ذکره الجزری.
و قال الجوهری الثرید الملبق الشدید التثرید الملین بالدسم.
و أبو الفصیل أبو بکر و کان یکنی به لموافقة البکر و الفصیل فی المعنی و أبو الشرور عمر و أبو الدواهی عثمان و فی الأخیر یحتمل أن یکون المراد بأبی الشرور أبا بکر علی الترتیب إلی معاویة أو عمر علی الترتیب إلی معاویة ثم علی هذا أبو النکث إما أبو بکر أو طلحة بترک ذکر أبی بکر و الحَیْن بالفتح الهلاک.
**[ترجمه]جوهری میگوید: «حمّارة القیظ» به تشدید راء یعنی شدت گرما. «ضَبع» یعنی بازو. «نصلتْ» یعنی بیرون آمد. «أیّ شیء یُرَدُّ علیکم» بنا بر مجهول یعنی چیزی که از دست دادهاید دیگر به شما بازنمیگردد، اما بنا بر معلوم یعنی
سودی به شما نمیرساند؛ میگویند «هذا أردُّ» یعنی سودمندتر، و «لا رادّةَ فیه» یعنی فایدهای در آن نیست. «کَرِش» برای حیوان به منزله معده برای انسان است و «ینفضُ کَرِشه» کنایه است از دفع بول و غائطی که در آن است. «إیغال» یعنی سرعت در حرکت. «رَبَض الدّار» به تحریک یعنی پیرامون خانه. «قمقام» یعنی سَرور. میگویند «لا یحفِل بکذا» به کسر یعنی فلان چیز برایش مهم نیست. «إزورار» یعنی کنار کشیدن و دور شدن.
آنجا که فرموده «والا کنا علی رأس امرنا» یعنی اگر آن صحنه را ندیدیم امر ما باطل نمیشود بلکه به همان نشانهها و معجزات قبلی بازمیگردیم. «موئل» یعنی گریزگاه و پناهگاه. «حلیف النّدی» یعنی کسی که با جود و بخشش ملازم و همراه است و از آن جدا نمیشود همچنان که همپیمان از دوست خود جدا نمیشود. «قِیسُ کذا» به کسر یعنی به اندازه فلان.
فیروز آبادی میگوید: «تحلّبَ عینُه أو فوه» یعنی آب از چشم یا دهانش به راه افتاد. «مدوسة» از «دوس» به معنای کوبیدن خوشه با پا برای بیرون آوردن دانههایش گرفته شده است، چه بسا در اینجا منظورش مبالغه در پاکسازی دانه ها یا کوبیدن یا آمیختن باشد. میگویند «لبّقَها» یعنی آن را به شدت هم زد، به نقل از جزری.
جوهری میگوید: «الثَرید الملبَّق» یعنی بسیار ترید شده و نرم شده با روغن.
«ابو الفصیل» همان ابو بکر است که به دلیل مناسبت «بکر» (کره شتر) و «فصیل» (کره شتر جدا شده از مادر) در معنا این کنیه را گرفته بوده و «ابو شُرور» همان عمر است و «ابو دواهی» همان عثمان است. و در جمله اخیر احتمال دارد منظور از «ابو شُرور» ابو بکر باشد و در ادامه به ترتیب تا معاویه، و یا عمر باشد و در ادامه به ترتیب تا معاویه که در این صورت «ابو نکث» یا ابوبکر است و یا طلحه بنا به ترک نام ابوبکر. «حَین» به فتح یعنی هلاکت.
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً فِی حَقِّ الْیَهُودِ وَ النَّوَاصِبِ قَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ زَعَمْتَ أَنَّهُ مَا فِی قُلُوبِنَا شَیْ ءٌ مِنْ مُوَاسَاةِ الْفُقَرَاءِ وَ مُعَاوَنَةِ الضُّعَفَاءِ وَ النَّفَقَةِ فِی إِبْطَالِ الْبَاطِلِ وَ إِحْقَاقِ الْحَقِّ وَ أَنَّ الْأَحْجَارَ أَلْیَنُ مِنْ قُلُوبِنَا وَ أَطْوَعُ لِلَّهِ مِنَّا وَ هَذِهِ الْجِبَالُ بِحَضْرَتِنَا فَهَلُمَّ بِنَا إِلَی بَعْضِهَا فَاسْتَشْهِدْهُ عَلَی
ص: 335
تَصْدِیقِکَ وَ تَکْذِیبِنَا فَإِنْ نَطَقَ بِتَصْدِیقِکَ فَأَنْتَ الْمُحِقُّ یَلْزَمُنَا اتِّبَاعُکَ وَ إِنْ نَطَقَ بِتَکْذِیبِکَ أَوْ صَمَتَ فَلَمْ یَرُدَّ جَوَابَکَ فَاعْلَمْ أَنَّکَ الْمُبْطِلُ فِی دَعْوَاکَ الْمُعَانِدُ لِهَوَاکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَعَمْ هَلُمُّوا بِنَا إِلَی أَیِّهَا شِئْتُمْ فَأَسْتَشْهِدَهُ لِیَشْهَدَ لِی عَلَیْکُمْ فَخَرَجُوا إِلَی أَوْعَرِ جَبَلٍ رَأَوْهُ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْجَبَلُ فَاسْتَشْهِدْهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْجَبَلِ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الَّذِینَ بِذِکْرِ أَسْمَائِهِمْ خَفَّفَ اللَّهُ الْعَرْشَ عَلَی کَوَاهِلِ ثَمَانِیَةٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ بَعْدَ أَنْ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَی تَحْرِیکِهِ وَ هُمْ خَلْقٌ کَثِیرٌ لَا یَعْرِفُ عَدَدَهُمْ إِلَّا اللَّهُ (1) عَزَّ وَ جَلَّ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الَّذِینَ بِذِکْرِ أَسْمَائِهِمْ تَابَ اللَّهُ عَلَی آدَمَ علیهما السلام وَ غَفَرَ خَطِیئَتَهُ وَ أَعَادَهُ إِلَی مَرْتَبَتِهِ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الَّذِینَ بِذِکْرِ أَسْمَائِهِمْ وَ سُؤَالِ اللَّهِ بِهِمْ رَفَعَ إِدْرِیسَ علیهما السلام فِی الْجَنَّةِ مَکَاناً عَلِیّاً لَمَّا شَهِدْتَ لِمُحَمَّدٍ بِمَا أَوْدَعَکَ اللَّهُ بِتَصْدِیقِهِ عَلَی هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ فِی ذِکْرِ قَسَاوَةِ قُلُوبِهِمْ وَ تَکْذِیبِهِمْ فِی جَحْدِهِمْ (2) لِقَوْلِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ فَتَحَرَّکَ الْجَبَلُ وَ تَزَلْزَلَ وَ فَاضَ عَنْهُ الْمَاءُ وَ نَادَی یَا مُحَمَّدُ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ سَیِّدُ الْخَلَائِقِ (3) أَجْمَعِینَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ قُلُوبَ هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ کَمَا وَصَفْتَ أَقْسَی مِنَ الْحِجَارَةِ لَا یَخْرُجُ مِنْهَا خَیْرٌ کَمَا قَدْ یَخْرُجُ مِنَ الْحِجَارَةِ الْمَاءُ سَیْلًا أَوْ تَفَجُّراً (4) وَ أَشْهَدُ أَنَّ هَؤُلَاءِ کَاذِبُونَ عَلَیْکَ فِیمَا بِهِ یَقْذِفُونَکَ (5) مِنَ الْفِرْیَةِ عَلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَسْأَلُکَ أَیُّهَا الْجَبَلُ أَ أَمَرَکَ اللَّهُ تَعَالَی بِطَاعَتِی فِیمَا أَلْتَمِسُهُ مِنْکَ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الَّذِینَ بِهِمْ نَجَّی اللَّهُ تَعَالَی نُوحاً علیهما السلام مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ وَ بَرَّدَ اللَّهُ النَّارَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ علیهما السلام وَ جَعَلَهَا عَلَیْهِ سَلَاماً (6) وَ مَکَّنَهُ فِی جَوْفِ النَّارِ عَلَی سَرِیرٍ وَ فِرَاشٍ وَثِیرٍ لَمْ یَرَ ذَلِکَ الطَّاغِیَةُ مِثْلَهُ لِأَحَدٍ مِنْ مُلُوکِ الْأَرْضِ أَجْمَعِینَ فَأَنْبَتَتْ حَوَالَیْهِ (7) مِنَ
ص: 336
الْأَشْجَارِ الْخَضِرَةِ النَّضِرَةِ النَّزِهَةِ وَ غَمَرَ (1) مَا حَوْلَهُ مِنْ أَنْوَاعِ النُّورِ (2) بِمَا لَا یُوجَدُ إِلَّا فِی فُصُولٍ أَرْبَعَةٍ مِنَ السَّنَةِ (3) قَالَ الْجَبَلُ بَلَی (4) أَشْهَدُ لَکَ یَا مُحَمَّدُ بِذَلِکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ لَوِ اقْتَرَحْتَ عَلَی رَبِّکَ أَنْ یَجْعَلَ رِجَالَ الدُّنْیَا قِرَداً وَ خَنَازِیرَ لَفَعَلَ أَوْ یَجْعَلَهُمْ مَلَائِکَةً لَفَعَلَ وَ أَنْ یُقَلِّبَ النِّیرَانَ جَلِیداً (5) وَ الْجَلِیدَ نِیرَاناً لَفَعَلَ أَوْ یُهْبِطَ السَّمَاءَ إِلَی الْأَرْضِ أَوْ یَرْفَعَ الْأَرْضَ إِلَی السَّمَاءِ لَفَعَلَ أَوْ یُصَیِّرَ أَطْرَافَ الْمَشَارِقِ وَ الْمَغَارِبِ وَ الْوِهَادِ (6) کُلِّهَا صُرَّةً کَصُرَّةِ الْکِیسِ لَفَعَلَ وَ أَنَّهُ قَدْ جَعَلَ الْأَرْضَ وَ السَّمَاءَ طَوْعَکَ وَ الْجِبَالَ وَ الْبِحَارَ تَنْصَرِفُ بِأَمْرِکَ وَ سَائِرَ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الرِّیَاحِ وَ الصَّوَاعِقِ وَ جَوَارِحِ الْإِنْسَانِ وَ أَعْضَاءِ الْحَیَوَانِ لَکَ مُطِیعَةً وَ مَا أَمَرْتَهَا بِهِ مِنْ شَیْ ءٍ ائْتَمَرَتْ فَقَالَتِ الْیَهُودُ یَا مُحَمَّدُ أَ عَلَیْنَا تُشَبِّهُ وَ تُلَبِّسُ (7) قَدْ أَجْلَسْتَ مَرَدَةً مِنْ أَصْحَابِکَ خَلْفَ صُخُورِ هَذَا (8) الْجَبَلِ فَهُمْ یَنْطِقُونَ بِهَذَا الْکَلَامِ وَ نَحْنُ لَا نَدْرِی أَ نَسْمَعُ مِنَ الرِّجَالِ أَمْ مِنَ الْجِبَالِ لَا یَغْتَرُّ بِمِثْلِ هَذَا إِلَّا ضُعَفَاؤُکَ الَّذِینَ تَبَحْبَحُ (9) فِی عُقُولِهِمْ فَإِنْ کُنْتَ صَادِقاً فَتَنَحَّ مِنْ مَوْضِعِکَ هَذَا إِلَی ذَلِکَ الْقَرَارِ وَ أْمُرْ هَذَا الْجَبَلَ أَنْ یَنْقَلِعَ مِنْ أَصْلِهِ فَیَسِیرَ إِلَیْکَ إِلَی هُنَاکَ فَإِذَا حَضَرَکَ وَ نَحْنُ نُشَاهِدُهُ فَأْمُرْهُ أَنْ یَنْقَطِعَ نِصْفَیْنِ مِنِ ارْتِفَاعِ سَمْکِهِ ثُمَّ تَرْتَفِعَ السُّفْلَی مِنْ قِطْعَتِهِ فَوْقَ الْعُلْیَا وَ تَنْخَفِضَ الْعُلْیَا تَحْتَ السُّفْلَی فَإِذَا أَصْلُ الْجَبَلِ قُلَّتُهُ (10) وَ قُلَّتُهُ أَصْلُهُ لِنَعْلَمَ (11) أَنَّهُ مِنَ اللَّهِ لَا یَتَّفِقُ بِمُوَاطَأَةٍ وَ لَا بِمُعَاوَنَةِ مُمَوِّهِینَ مُتَمَرِّدِینَ
ص: 337
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَشَارَ إِلَی حَجَرٍ فِیهِ قَدْرِ خَمْسَةِ أَرْطَالٍ (1) یَا أَیُّهَا الْحَجَرُ تَدَحْرَجْ فَتَدَحْرَجَ فَقَالَ (2) لِمُخَاطِبِهِ خُذْهُ وَ قَرِّبْهُ مِنْ أُذُنِکَ فَسَیُعِیدُ عَلَیْکَ مَا سَمِعْتَ فَإِنَّ هَذَا جُزْءٌ مِنْ ذَلِکَ الْجَبَلِ فَأَخَذَهُ الرَّجُلُ فَأَدْنَاهُ إِلَی أُذُنِهِ فَنَطَقَ الْحَجَرُ بِمِثْلِ مَا نَطَقَ بِهِ الْجَبَلُ أَوَّلًا مِنْ تَصْدِیقِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِیمَا (3) ذَکَرَهُ عَنْ قُلُوبِ الْیَهُودِ فِیمَا (4) أَخْبَرَ بِهِ مِنْ أَنَّ نَفَقَاتِهِمْ فِی دَفْعِ أَمْرِ مُحَمَّدٍ بَاطِلٌ وَ وَبَالٌ عَلَیْهِمْ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ سَمِعْتَ هَذَا أَ خَلْفَ هَذَا الْحَجَرِ أَحَدٌ یُکَلِّمُکَ یُوهِمُکَ (5) أَنَّهُ الْحَجَرُ یُکَلِّمُکَ قَالَ لَا فَأْتِنِی بِمَا اقْتَرَحْتُ فِی الْجَبَلِ فَتَبَاعَدَ رَسُولُ اللَّهِ إِلَی فَضَاءٍ وَاسِعٍ ثُمَّ نَادَی الْجَبَلَ یَا أَیُّهَا الْجَبَلُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الَّذِینَ بِجَاهِهِمْ وَ مَسْأَلَةِ عِبَادِ اللَّهِ بِهِمْ أَرْسَلَ اللَّهُ عَلَی قَوْمِ عَادٍ رِیحاً صَرْصَراً عَاتِیَةً تَنْزِعُ النَّاسَ کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَةٍ وَ أَمَرَ جَبْرَئِیلَ أَنْ یَصِیحَ صَیْحَةً فِی قَوْمِ صَالِحٍ علیهما السلام حَتَّی صَارُوا کَهَشِیمِ الْمُحْتَظِرِ لَمَّا انْقَلَعْتَ مِنْ مَکَانِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ جِئْتَ إِلَی حَضْرَتِی هَذِهِ وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی الْأَرْضِ بَیْنَ یَدَیْهِ فَتَزَلْزَلَ الْجَبَلُ وَ سَارَ کَالْقَارِحِ الْهِمْلَاجِ (6) حَتَّی دَنَا مِنْ إِصْبَعِهِ أَصْلُهُ فَلَزِقَ (7) بِهَا وَ وَقَفَ وَ نَادَی هَا أَنَا ذَا سَامِعٌ لَکَ مُطِیعٌ یَا رَسُولَ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ إِنْ رَغِمَتْ أُنُوفُ هَؤُلَاءِ الْمُعَانِدِینَ فَأْمُرْنِی آتَمِرْ بِأَمْرِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَؤُلَاءِ اقْتَرَحُوا عَلَیَّ أَنْ آمُرَکَ أَنْ تَنْقَلِعَ مِنْ أَصْلِکَ فَتَصِیرَ نِصْفَیْنِ ثُمَّ یَنْحَطَّ أَعْلَاکَ وَ یَرْتَفِعَ أَسْفَلُکَ فَتَصِیرَ ذِرْوَتُکَ (8) أَصْلَکَ وَ أَصْلُکَ ذِرْوَتَکَ فَقَالَ الْجَبَلُ أَ فَتَأْمُرُنِی بِذَلِکَ یَا رَسُولَ رَبِّ الْعَالَمِینَ قَالَ بَلَی فَانْقَطَعَ نِصْفَیْنِ وَ انْحَطَّ أَعْلَاهُ إِلَی الْأَرْضِ وَ ارْتَفَعَ أَسْفَلُهُ فَوْقَ أَعْلَاهُ فَصَارَ فَرْعُهُ أَصْلَهُ وَ أَصْلُهُ فَرْعَهُ ثُمَّ نَادَی الْجَبَلُ مَعَاشِرَ الْیَهُودِ
ص: 338
هَذَا الَّذِی تَرَوْنَ دُونَ مُعْجِزَاتِ مُوسَی الَّذِی تَزْعُمُونَ أَنَّکُمْ بِهِ تُؤْمِنُونَ فَنَظَرَ الْیَهُودُ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ فَقَالَ بَعْضٌ (1) مَا عَنْ هَذَا مَحِیصٌ وَ قَالَ آخَرُونَ مِنْهُمْ هَذَا رَجُلٌ مَبْخُوتٌ مُؤْتَی لَهُ وَ الْمَبْخُوتُ تُؤْتَی (2) لَهُ الْعَجَائِبُ وَ لَا یَغُرَّنَّکُمْ مَا تُشَاهِدُونَ فَنَادَاهُمُ الْجَبَلُ یَا أَعْدَاءَ اللَّهِ قَدْ أَبْطَلْتُمْ بِمَا تَقُولُونَ نُبُوَّةَ مُوسَی علیهما السلام هَلَّا قُلْتُمْ لِمُوسَی إِنَّ قَلْبَ الْعَصَا ثُعْبَاناً وَ انْفِلَاقَ الْبَحْرِ طُرُقاً وَ وُقُوفَ الْجَبَلِ کَالظُّلَّةِ فَوْقَکُمْ (3) إِنَّمَا تأتی (تُؤْتَی) لَکَ لِأَنَّکَ مُؤَاتًی لَکَ یَأْتِیکَ جَدُّکَ بِالْعَجَائِبِ فَلَا یَغُرُّنَا مَا نُشَاهِدُهُ فَأَلْقَمَتْهُمُ الْجِبَالُ بِمَقَالَتِهَا الصُّخُورَ وَ لَزِمَتْهُمْ (4) حُجَّةُ رَبِّ الْعَالَمِینَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ أَ وَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ (5) قَالَ الْإِمَامُ علیهما السلام فَلَمَّا بَهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَؤُلَاءِ الْیَهُودَ بِمُعْجِزَتِهِ وَ قَطَعَ مَعَاذِیرَهُمْ بِوَاضِحِ دَلَالَتِهِ لَمْ یُمْکِنْهُمْ مُرَاجَعَتُهُمْ فِی حُجَّتِهِ وَ لَا إِدْخَالُ التَّلْبِیسِ عَلَیْهِ مِنْ مُعْجِزَتِهِ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ قَدْ آمَنَّا بِأَنَّکَ الرَّسُولُ الْهَادِی الْمَهْدِیُّ وَ أَنَّ عَلِیّاً أَخُوکَ هُوَ الْوَلِیُّ وَ الْوَصِیُّ وَ کَانُوا إِذَا خَلَوْا بِالْیَهُودِ الْآخَرِینَ یَقُولُونَ لَهُمْ إِنَّ إِظْهَارَنَا لَهُ الْإِیمَانَ بِهِ أَمْکَنُ لَنَا مِنْ مَکْرُوهِهِ وَ أَعْوَنُ لَنَا عَلَی اصْطِلَامِهِ وَ اصْطِلَامِ أَصْحَابِهِ لِأَنَّهُمْ عِنْدَ اعْتِقَادِهِمْ أَنَّنَا مِنْهُمْ (6) یَقِفُونَنَا عَلَی أَسْرَارِهِمْ وَ لَا یَکْتُمُونَنَا شَیْئاً فَنُطْلِعُ عَلَیْهِمْ (7) أَعْدَاءَهُمْ فَیَقْصِدُونَ أَذَاهُمْ بِمُعَاوَنَتِنَا وَ مُظَاهَرَتِنَا فِی أَوْقَاتِ اشْتِغَالِهِمْ وَ اضْطِرَابِهِمْ وَ فِی أَحْوَالِ تَعَذُّرِ الْمُدَافَعَةِ وَ الِامْتِنَاعِ مِنَ الْأَعْدَاءِ
ص: 339
عَلَیْهِمْ وَ کَانُوا مَعَ ذَلِکَ یُنْکِرُونَ عَلَی سَائِرِ الْیَهُودِ الْإِخْبَارَ لِلنَّاسِ عَمَّا کَانُوا یُشَاهِدُونَهُ مِنْ آیَاتِهِ وَ یُعَایِنُونَهُ مِنْ مُعْجِزَاتِهِ فَأَظْهَرَ اللَّهُ تَعَالَی مُحَمَّداً رَسُولَهُ عَلَی سُوءِ اعْتِقَادَاتِهِمْ وَ قُبْحِ دَخِیلَاتِهِمْ (1) وَ عَلَی إِنْکَارِهِمْ عَلَی مَنِ اعْتَرَفَ بِمَا شَاهَدَهُ مِنْ آیَاتِ مُحَمَّدٍ وَ وَاضِحَاتِ (2) بَیِّنَاتِهِ وَ بَاهِرَاتِ مُعْجِزَاتِهِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ مِنْ عَلِیٍّ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ هَؤُلَاءِ الْیَهُودُ الَّذِینَ هُمْ بِحُجَجِ اللَّهِ قَدْ بَهَرْتُمُوهُمْ وَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَ دَلَائِلِهِ الْوَاضِحَةِ قَدْ قَهَرْتُمُوهُمْ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ یُصَدِّقُوکُمْ (3) بِقُلُوبِهِمْ وَ یُبْدُوا فِی الْخَلَوَاتِ لِشَیَاطِینِهِمْ شَرَائِفَ (4) أَحْوَالِکُمْ وَ قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَعْنِی مِنْ هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ فِی أَصْلِ جَبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ وَ أَوَامِرَهُ وَ نَوَاهِیَهُ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ عَمَّا سَمِعُوهُ إِذَا أَدَّوْهُ إِلَی مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ سَائِرِ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ عَلِمُوا أَنَّهُمْ فِیمَا یَقُولُونَهُ کَاذِبُونَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ فِی قَلْبِهِمْ (5) کَاذِبُونَ وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ لَمَّا سَارُوا مَعَ مُوسَی علیهما السلام إِلَی الْجَبَلِ فَسَمِعُوا کَلَامَ اللَّهِ وَ وَقَفُوا عَلَی أَوَامِرِهِ وَ نَوَاهِیهِ رَجَعُوا فَأَدَّوْهُ إِلَی مَنْ بَعْدَهُمْ فَشَقَّ عَلَیْهِمْ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُونَ مِنْهُمْ فَثَبَتُوا عَلَی إِیمَانِهِمْ وَ صَدَقُوا فِی نِیَّاتِهِمْ وَ أَمَّا أَسْلَافُ هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ الَّذِینَ نَافَقُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی هَذِهِ الْقِصَّةِ فَإِنَّهُمْ قَالُوا لِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَالَ لَنَا هَذَا وَ أَمَرَنَا بِمَا ذَکَرْنَاهُ لَکُمْ وَ نَهَانَا وَ أَتْبَعَ (6) ذَلِکَ بِأَنَّکُمْ إِنْ صَعُبَ عَلَیْکُمْ مَا أَمَرْتُکُمْ بِهِ فَلَا عَلَیْکُمْ أَنْ لَا تَفْعَلُوهُ وَ إِنْ صَعُبَ (7) مَا عَنْهُ نَهَیْتُکُمْ فَلَا عَلَیْکُمْ أَنْ تَرْتَکِبُوهُ (8) وَ تُوَاقِعُوهُ هَذَا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ بِقَوْلِهِمْ هَذَا کَاذِبُونَ
ص: 340
ثُمَّ أَظْهَرَ اللَّهُ نِفَاقَهُمْ عَلَی الْآخَرِینَ (1) مَعَ جَهْلِهِمْ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا کَانُوا إِذَا لَقُوا سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادَ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ عَمَّاراً قَالُوا آمَنَّا کَإِیْمَانِکُمْ إِیمَاناً بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ مَقْرُوناً بِالْإِیمَانِ بِإِمَامَةِ أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ بِأَنَّهُ أَخُوهُ الْهَادِی وَ وَزِیرُهُ الْمُوَافِی وَ خَلِیفَتُهُ عَلَی أُمَّتِهِ وَ مُنْجِزُ عِدَتِهِ (2) وَ الْوَافِی بِذِمَّتِهِ وَ النَّاهِضُ بِأَعْبَاءِ (3) سِیَاسَتِهِ وَ قَیِّمُ الْخَلْقِ الذَّائِدُ (4) لَهُمْ عَنْ سَخَطِ الرَّحْمَنِ الْمُوجِبُ لَهُمْ إِنْ أَطَاعُوهُ رِضَی الرَّحْمَنِ وَ أَنَّ خَلَفَاءَهُ مِنْ بَعْدِهِ هُمُ النُّجُومُ الزَّاهِرَةُ وَ الْأَقْمَارُ الْمُنِیرَةُ (5) وَ الشَّمُوسُ الْمُضِیئَةُ الْبَاهِرَةُ وَ أَنَّ أَوْلِیَاءَهُمْ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ وَ أَنَّ أَعْدَاءَهُمْ أَعْدَاءُ اللَّهِ وَ یَقُولُ بَعْضُهُمْ نَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً صَاحِبُ الْمُعْجِزَاتِ وَ مُقِیمُ الدَّلَالاتِ الْوَاضِحَاتِ هُوَ الَّذِی لَمَّا تَوَاطَأَتْ قُرَیْشٌ عَلَی قَتْلِهِ وَ طَلَبُوهُ فَقْداً (6) لِرُوحِهِ أَیْبَسَ اللَّهُ أَیْدِیَهُمْ فَلَمْ تَعْمَلْ وَ أَرْجُلَهُمْ فَلَمْ تَنْهَضْ حَتَّی رَجَعُوا عَنْهُ خَائِبِینَ مَغْلُوبِینَ لَوْ شَاءَ مُحَمَّدٌ وَحْدَهُ قَتَلَهُمْ أَجْمَعِینَ وَ هُوَ الَّذِی لَمَّا جَاءَتْهُ قُرَیْشٌ وَ أَشْخَصَتْهُ إِلَی هُبَلَ لِیَحْکُمَ عَلَیْهِ بِصِدْقِهِمْ وَ کِذْبِهِ خَرَّ هُبَلُ لِوَجْهِهِ وَ شَهِدَ لَهُ بِنُبُوَّتِهِ وَ لِعَلِیٍّ (7) أَخِیهِ بِإِمَامَتِهِ وَ لِأَوْلِیَائِهِ مِنْ بَعْدِهِ بِوِرَاثَتِهِ وَ الْقِیَامِ بِسِیَاسَتِهِ وَ إِمَامَتِهِ وَ هُوَ الَّذِی لَمَّا أَلْجَأَتْهُ قُرَیْشٌ إِلَی الشِّعْبِ وَ وَکَّلُوا بِبَابِهِ مَنْ یَمْنَعُ مِنْ إِیصَالِ قُوتٍ وَ مِنْ خُرُوجِ أَحَدٍ عَنْهُ خَوْفاً أَنْ یَطْلُبَ لَهُمْ قُوتاً غَذَّی هُنَاکَ کَافِرَهُمْ وَ مُؤْمِنَهُمْ أَفْضَلَ مِنَ الْمَنِّ وَ السَّلْوَی کُلَّمَا اشْتَهَی کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مِنْ أَنْوَاعِ الْأَطْعِمَةِ الطَّیِّبَاتِ وَ مِنْ أَصْنَافِ الْحَلَاوَاتِ وَ کَسَاهُمْ أَحْسَنَ الْکِسْوَاتِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ إِذَا رَآهُمْ (8) وَ قَدْ ضَاقَ لِضِیقِ فَجِّهِمْ صُدُورُهُمْ قَالَ (9) بِیَدِهِ هَکَذَا بِیُمْنَاهُ إِلَی الْجِبَالِ وَ هَکَذَا بِیُسْرَاهُ إِلَی الْجِبَالِ وَ قَالَ لَهَا انْدَفِعِی فَتَنْدَفِعُ وَ تَتَأَخَّرُ حَتَّی یَصِیرُوا بِذَلِکَ
ص: 341
فِی صَحْرَاءَ لَا یُرَی طَرَفَاهَا ثُمَّ یَقُولُ بِیَدِهِ هَکَذَا (1) وَ یَقُولُ أَطْلِعِی یَا أَیَّتُهَا الْمُودَعَاتُ لِمُحَمَّدٍ وَ أَنْصَارِهِ مَا أَوْدَعَکِهَا اللَّهُ مِنَ الْأَشْجَارِ وَ الْأَثْمَارِ (2) وَ أَنْوَاعِ الزَّهْرِ وَ النَّبَاتِ فَتَطْلُعُ مِنَ الْأَشْجَارِ الْبَاسِقَةِ وَ الرَّیَاحِینِ الْمُونِقَةِ وَ الْخَضِرَاتِ النَّزِهَةِ مَا یَتَمَتَّعُ بِهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصَارُ وَ یَتَجَلَّی (3) بِهِ الْهُمُومُ وَ الْأَفْکَارُ وَ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ لَیْسَ لِأَحَدٍ مِنْ مُلُوکِ الْأَرْضِ مِثْلُ صَحْرَائِهِمْ عَلَی مَا تَشْتَمِلُ عَلَیْهِ مِنْ عَجَائِبِ أَشْجَارِهَا وَ تَهَدُّلِ أَثْمَارِهَا (4) وَ اطِّرَادِ أَنْهَارِهَا وَ غَضَارَةِ رَیَاحِینِهَا وَ حُسْنِ نَبَاتِهَا وَ مُحَمَّدٌ هُوَ الَّذِی لَمَّا جَاءَهُ رَسُولُ أَبِی جَهْلٍ یَتَهَدَّدُهُ وَ یَقُولُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ الْخُیُوطَ الَّتِی فِی رَأْسِکَ هِیَ الَّتِی ضَیَّقَتْ عَلَیْکَ مَکَّةَ وَ رَمَتْ بِکَ إِلَی یَثْرِبَ وَ إِنَّهَا لَا تَزَالُ بِکَ حَتَّی تُنْفِرَکَ (5) وَ تَحُثَّکَ عَلَی مَا یُفْسِدُکَ وَ یُتْلِفُکَ (6) إِلَی أَنْ تُفْسِدَهَا عَلَی أَهْلِهَا وَ تَصْلِیَهُمْ حَرَّ نَارِ (7) تَعَدِّیکَ طَوْرَکَ وَ مَا أَرَی ذَلِکَ إِلَّا وَ سَیَئُولُ إِلَی أَنْ تَثُورَ عَلَیْکَ قُرَیْشٌ ثَوْرَةَ رَجُلٍ وَاحِدٍ لِقَصْدِ آثَارِکَ (8) وَ دَفْعِ ضَرَرِکَ وَ بَلَائِکَ فَتَلْقَاهُمْ بِسُفَهَائِکَ الْمُغْتَرِّینَ بِکَ وَ یُسَاعِدُ (9) عَلَی ذَلِکَ مَنْ هُوَ کَافِرٌ بِکَ مُبْغِضٌ لَکَ فَیُلْجِئُهُ إِلَی مُسَاعَدَتِکَ وَ مُظَاهَرَتِکَ خَوْفُهُ لِأَنْ یَهْلِکَ بِهَلَاکِکَ وَ یَعْطَبَ عِیَالُهُ بِعَطَبِکَ وَ یَفْتَقِرَ هُوَ وَ مَنْ یَلِیهِ بِفَقْرِکَ وَ بِفَقْرِ مُتَّبِعِیکَ (10) إِذْ یَعْتَقِدُونَ أَنَّ أَعْدَاءَکَ إِذَا قَهَرُوکَ وَ دَخَلُوا دِیَارَهُمْ عَنْوَةً لَمْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ مَنْ وَالاکَ وَ عَادَاکَ وَ اصْطَلَمُوهُمْ بِاصْطِلَامِهِمْ لَکَ وَ أَتَوْا عَلَی عِیَالِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ بِالسَّبْیِ وَ النَّهْبِ کَمَا یَأْتُونَ عَلَی عِیَالِکَ وَ أَمْوَالِکَ وَ قَدْ أَعْذَرَ مَنْ أَنْذَرَ (11) وَ بَالَغَ مَنْ أَوْضَحَ أُدِّیَتْ هَذِهِ الرِّسَالَةُ إِلَی مُحَمَّدٍ وَ هُوَ بِظَاهِرِ
ص: 342
الْمَدِینَةِ بِحَضْرَةِ کَافَّةِ أَصْحَابِهِ وَ عَامَّةِ الْکُفَّارِ بِهِ مِنْ یَهُودِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ هَکَذَا أُمِرَ الرَّسُولُ لِیُجَبِّنَ (1) الْمُؤْمِنِینَ وَ یُغْرِیَ (2) بِالْوُثُوبِ عَلَیْهِ سَائِرَ مَنْ هُنَاکَ مِنَ الْکَافِرِینَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلرَّسُولِ قَدْ أَطْرَیْتَ (3) مَقَالَتَکَ وَ اسْتَکْمَلْتَ رِسَالَتَکَ قَالَ بَلَی قَالَ فَاسْمَعِ الْجَوَابَ إِنَّ أَبَا جَهْلٍ بِالْمَکَارِهِ وَ الْعَطَبِ یَتَهَدَّدُنِی وَ رَبَّ الْعَالَمِینَ بِالنَّصْرِ وَ الظَّفَرِ یَعِدُنِی وَ خَبَرُ اللَّهِ أَصْدَقُ وَ الْقَبُولُ مِنَ اللَّهِ أَحَقُّ لَنْ یَضُرَّ مُحَمَّداً مَنْ یَخْذُلُهُ أَوْ یَغْضَبُ عَلَیْهِ بَعْدَ أَنْ یَنْصُرَهُ اللَّهُ وَ یَتَفَضَّلَ بِجُودِهِ وَ کَرَمِهِ عَلَیْهِ قُلْ لَهُ یَا أَبَا جَهْلٍ إِنَّکَ رَاسَلْتَنِی (4) بِمَا أَلْقَاهُ فِی خَلَدِکَ (5) الشَّیْطَانُ وَ أَنَا أُجِیبُکَ بِمَا أَلْقَاهُ فِی خَاطِرِی (6) الرَّحْمَنُ إِنَّ الْحَرْبَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکَ کَائِنَةٌ إِلَی تِسْعَةٍ وَ عِشْرِینَ یَوْماً وَ إِنَّ اللَّهَ سَیَقْتُلُکَ فِیهَا بِأَضْعَفِ أَصْحَابِی وَ سَتُلْقَی أَنْتَ وَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ وَ الْوَلِیدُ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ ذَکَرَ عَدَداً مِنْ قُرَیْشٍ فِی قَلِیبِ بَدْرٍ مُقَتَّلِینَ (7) أَقْتُلُ مِنْکُمْ سَبْعِینَ وَ آسَرُ مِنْکُمْ سَبْعِینَ أَحْمِلُهُمْ عَلَی الْفِدَاءِ (8) الْعَظِیمِ الثَّقِیلِ ثُمَّ نَادَی جَمَاعَةَ مَنْ بِحَضْرَتِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْیَهُودِ (9) وَ سَائِرِ الْأَخْلَاطِ أَ لَا تُحِبُّونَ أَنْ أُرِیَکُمْ مَصْرَعَ کُلٍّ مِنْ هَؤُلَاءِ هَلُمُّوا إِلَی بَدْرٍ فَإِنَّ هُنَاکَ الْمُلْتَقَی وَ الْمَحْشَرَ وَ هُنَاکَ الْبَلَاءَ الْأَکْبَرَ لِأَضَعَ قَدَمِی عَلَی مَوَاضِعِ مَصَارِعِهِمْ ثُمَّ سَتَجِدُونَهَا لَا تَزِیدُ وَ لَا تَنْقُصُ وَ لَا تَتَغَیَّرُ وَ لَا تَتَقَدَّمُ وَ لَا تَتَأَخَّرُ لَحْظَةً وَ لَا قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً فَلَمْ یَخْفَ ذَلِکَ عَلَی أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ لَمْ یُجِبْهُ (10) إِلَّا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَحْدَهُ وَ قَالَ نَعَمْ بِسْمِ اللَّهِ وَ قَالَ الْبَاقُونَ نَحْنُ نَحْتَاجُ إِلَی مَرْکُوبٍ وَ آلَاتٍ وَ نَفَقَاتٍ فَلَا یُمْکِنُنَا الْخُرُوجُ إِلَی هُنَاکَ وَ هُوَ مَسِیرَةُ أَیَّامٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِسَائِرِ
ص: 343
الْیَهُودِ فَأَنْتُمْ مَا ذَا تَقُولُونَ قَالُوا نَحْنُ نُرِیدُ أَنْ نَسْتَقِرَّ فِی بُیُوتِنَا وَ لَا حَاجَةَ لَنَا فِی مُشَاهَدَةِ مَا أَنْتَ فِی ادِّعَائِهِ مُحِیلٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا نَصَبَ عَلَیْکُمْ فِی الْمَسِیرِ إِلَی هُنَاکَ اخْطُوا خُطْوَةً وَاحِدَةً فَإِنَّ اللَّهَ یَطْوِی الْأَرْضَ لَکُمْ وَ یُوصِلُکُمْ فِی الْخُطْوَةِ الثَّانِیَةِ إِلَی هُنَاکَ فَقَالَ الْمُؤْمِنُونَ صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلْنَتَشَرَّفْ بِهَذِهِ الْآیَةِ وَ قَالَ الْکَافِرُونَ وَ الْمُنَافِقُونَ سَوْفَ نَمْتَحِنُ هَذَا الْکَذِبَ لِیُقْطَعَ (1) عُذْرُ مُحَمَّدٍ وَ یَصِیرَ دَعْوَاهُ حُجَّةً عَلَیْهِ وَ فَاضِحَةً لَهُ فِی کَذِبِهِ قَالَ فَخَطَا الْقَوْمُ خُطْوَةً ثُمَّ الثَّانِیَةَ فَإِذَا هُمْ عِنْدَ بِئْرِ بَدْرٍ فَعَجِبُوا فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ اجْعَلُوا (2) الْبِئْرَ الْعَلَامَةَ وَ اذْرَعُوا مِنْ عِنْدِهَا کَذَا ذِرَاعاً فَذَرَعُوا فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی آخِرِهَا قَالَ هَذَا مَصْرَعُ أَبِی جَهْلٍ یَجْرَحُهُ فُلَانٌ الْأَنْصَارِیُّ وَ یُجَهِّزُ (3) عَلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ أَضْعَفُ أَصْحَابِی ثُمَّ قَالَ اذْرَعُوا مِنَ الْبِئْرِ مِنْ جَانِبٍ آخَرَ ثُمَّ مِنْ جَانِبٍ آخَرَ (4) کَذَا وَ کَذَا ذِرَاعاً وَ ذِرَاعاً وَ ذَکَرَ أَعْدَادَ الْأَذْرُعِ مُخْتَلِفَةً فَلَمَّا انْتَهَی کُلُّ عَدَدٍ إِلَی آخِرِهِ قَالَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله هَذَا مَصْرَعُ عُتْبَةَ وَ ذَلِکَ مَصْرَعُ شَیْبَةَ وَ ذَلِکَ مَصْرَعُ الْوَلِیدِ وَ سَیُقْتَلُ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ إِلَی أَنْ سَمَّی تَمَامَ سَبْعِینَ مِنْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ وَ سَیُؤْسَرُ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ إِلَی أَنْ ذَکَرَ سَبْعِینَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ صِفَاتِهِمْ وَ نَسَبَ الْمَنْسُوبِینَ إِلَی الْآبَاءِ مِنْهُمْ وَ نَسَبَ الْمَوَالِیَ مِنْهُمْ إِلَی مَوَالِیهِمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ وَقَفْتُمْ عَلَی مَا أَخْبَرْتُکُمْ بِهِ قَالُوا بَلَی قَالَ إِنَّ ذَلِکَ لَحَقٌّ کَائِنٌ إِلَی ثَمَانِیَةٍ (5) وَ عِشْرِینَ یَوْماً مِنَ الْیَوْمِ فِی الْیَوْمِ التَّاسِعِ (6) وَ الْعِشْرِینَ وَعْداً مِنَ اللَّهِ مَفْعُولًا وَ قَضَاءً حَتْماً لَازِماً ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْیَهُودِ اکْتُبُوا بِمَا سَمِعْتُمْ فَقَالُوا یَا
ص: 344
رَسُولَ اللَّهِ قَدْ سَمِعْنَا وَ وَعَیْنَا وَ لَا نَنْسَی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْکِتَابَةُ أَذْکَرُ لَکُمْ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَیْنَ الدَّوَاةُ وَ الْکَتِفُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ لِلْمَلَائِکَةِ (1) ثُمَّ قَالَ یَا مَلَائِکَةَ رَبِّی اکْتُبُوا مَا سَمِعْتُمْ مِنْ هَذِهِ الْقِصَّةِ فِی أَکْتَافٍ وَ اجْعَلُوا فِی کُمِّ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ کَتِفاً مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ تَأَمَّلُوا أَکْمَامَکُمْ وَ مَا فِیهَا وَ أَخْرِجُوهُ وَ اقْرَءُوهُ فَتَأَمَّلُوهَا فَإِذَا فِی کُمِّ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ صَحِیفَةٌ قَرَأَهَا وَ إِذَا فِیهَا ذِکْرُ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی ذَلِکَ سَوَاءً لَا یَزِیدُ وَ لَا یَنْقُصُ وَ لَا یَتَقَدَّمُ وَ لَا یَتَأَخَّرُ فَقَالَ أَعِیدُوهَا فِی أَکْمَامِکُمْ تَکُنْ (2) حُجَّةً عَلَیْکُمْ وَ شَرَفاً لِلْمُؤْمِنِینَ مِنْکُمْ وَ حُجَّةً عَلَی أَعْدَائِکُمْ فَکَانَتْ مَعَهُمْ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ بَدْرٍ جَرَتِ الْأُمُورُ کُلُّهَا بِبَدْرٍ وَ وَجَدُوهَا کَمَا قَالَ (3) صلی الله علیه و آله لَا یَزِیدُ وَ لَا یَنْقُصُ قَابَلُوا بِهَا مَا فِی کُتُبِهِمْ فَوَجَدُوهَا کَمَا کَتَبَتْهُ الْمَلَائِکَةُ فِیهَا لَا یَزِیدُ وَ لَا یَنْقُصُ وَ لَا یَتَقَدَّمُ وَ لَا یَتَأَخَّرُ فَقَبِلَ الْمُسْلِمُونَ ظَاهِرَهُمْ (4) وَ وَکَلُوا بَاطِنَهُمْ إِلَی خَالِقِهِمْ فَلَمَّا أَفْضَی بَعْضُ هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ إِلَی بَعْضٍ قَالُوا أَیَّ شَیْ ءٍ صَنَعْتُمْ أَخْبَرْتُمُوهُمْ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ مِنَ الدَّلَالاتِ عَلَی صِدْقِ نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ وَ إِمَامَةِ أَخِیهِ عَلِیٍّ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ بِأَنَّکُمْ کُنْتُمْ قَدْ عَلِمْتُمْ هَذَا وَ شَاهَدْتُمُوهُ فَلَمْ تُؤْمِنُوا بِهِ وَ لَمْ تُطِیعُوهُ وَ قَدَرُوا بِجَهْلِهِمْ أَنَّهُمْ إِنْ لَمْ یُخْبِرُوهُمْ بِتِلْکَ الْآیَاتِ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ (5) عَلَیْهِمْ حُجَّةٌ فِی غَیْرِهَا ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أَ فَلا تَعْقِلُونَ أَنَّ هَذَا الَّذِی تُخْبِرُونَهُمْ بِهِ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ مِنْ دَلَائِلِ نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ حُجَّةٌ عَلَیْکُمْ عِنْدَ رَبِّکُمْ قَالَ (6) اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَ وَ لا یَعْلَمُونَ یَعْنِی أَ وَ لَا یَعْلَمُ هَؤُلَاءِ الْقَائِلُونَ لِإِخْوَانِهِمْ أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ مِنْ عَدَاوَةِ مُحَمَّدٍ وَ یُضْمِرُونَهُ مِنْ أَنَّ إِظْهَارَهُمُ الْإِیمَانَ بِهِ أَمْکَنُ لَهُمْ مِنِ اصْطِلَامِهِ وَ إِبَارَةِ (7) أَصْحَابِهِ وَ ما یُعْلِنُونَ مِنَ الْإِیمَانِ ظَاهِراً لِیُؤْنِسُوهُمْ وَ یَقِفُوا بِهِ عَلَی
ص: 345
أَسْرَارِهِمْ فَیُذِیعُونَهَا بِحَضْرَةِ مَنْ یَضُرُّهُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَمَّا عَلِمَ ذَلِکَ دَبَّرَ لِمُحَمَّدٍ تَمَامَ أَمْرِهِ وَ بُلُوغَ غَایَةِ مَا أَرَادَ اللَّهُ (1) بِبَعْثِهِ وَ أَنَّهُ یُتِمُّ أَمْرَهُ وَ أَنَّ نِفَاقَهُمْ وَ کِیَادَهُمْ (2) لَا یَضُرُّهُ (3).
**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام : وقتی آیه «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً» - . بقره / 74 -
{سپس دلهای شما بعد از این [واقعه] سخت گردید همانند سنگ یا سخت تر از آن.} در حق یهودیان و ناصبیها نازل شد آنها آمدند و عرض کردند: ای محمّد! پنداشته ای که در دل های ما خبری از دلجویی نیازمندان و یاری ناتوانان و گشاده دستی برای باطل ستیزی و حق طلبی نیست، و سنگ ها از دل های ما نرمترند و بیشتر از ما به فرمان خداوند متعال گردن می نهند؟ اکنون این کوه ها در اینجا حاضرند، بیا تا بسویشان برویم و از آنها گواهی بگیر که تو راست می گویی
ص: 335
و ما دروغ. اگر زبان به تأیید راستی تو گشودند، حق با توست و پیروی از تو بر ما واجب می شود، امّا اگر سخن از نادرستی تو گفتند یا خاموش ماندند و پاسخت را ندادند، بدان که ادعایت نارواست و به خاطر هوس هایت خیرهسری می کنی. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: بسیار خوب، بیایید نزد هر کدام که می خواهید برویم تا از آن بخواهم برای من در مقابل شما گواهی دهد. آنگاه به سوی ناهموارترین کوهی که می دیدند رهسپار شدند و گفتند: ای محمّد! از این کوه گواهی بگیر. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به کوه فرمود: به شکوه محمّد صلّی الله علیه و آله و خاندان پاکش که خداوند به خاطر ذکر نام ایشان، عرش خود را بر دوش هشت فرشته، سبک کرد در آن هنگام که جمع انبوهی از آنها که تنها خدا شمارشان را می داند نتوانستند آن را حرکت دهند. و به حقّ محمّد و خاندان پاکش که خداوند به خاطر ذکر نام ایشان توبه آدم را پذیرفت و گناهش را بخشید، و او را به مقام پیشین خود بازگرداند و به حقّ محمّد و خاندان پاکش که خداوند به خاطر ذکر نام ایشان و توسّل به ایشان ادریس را در بهشت به جایگاهی والا برآورد، از تو می خواهم همچنان که خداوند بر عهدهات گذاشته، در برابر این یهودیان برای محمّد درباره سنگ دلی آنها گواهی دهی و آنان را در انکارشان سخن پیامبر را تکذیب نمایی. ناگاه کوه به حرکت درآمد و بر خود لرزید و آبی از آن جاری شد و ندا داد: ای محمّد! گواهی می دهم که تو رسول پروردگار جهانیان و سرور همه آفریدگان هستی، و گواهی می دهم که دل های این یهودیان همانطور که وصف کردی، سخت تر از سنگ است و هیچ خیری از آن سر نمی زند حال آنکه از سنگ آبی سیلآسا و خروشان بیرون می زند، نیز گواهی می دهم اینان در تهمتی که به پروردگار جهانیان می زنند تا تو را بدنام کنند، دروغگویانی بیش نیستند.
سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای کوه! آیا خداوند به تو فرمان نداده که هر گاه چیزی را به حقّ شکوه محمّد صلّی الله علیه و آله و خاندان پاکش از تو خواستم از من فرمان ببری؟ همان کسانی که خداوند به اسم ایشان نوح را از آن «الْکَرْبِ الْعَظِیمِ» - . انبیاء / 76 -
{بلای بزرگ} رهایی بخشید و آتش را بر ابراهیم، سرد و بی آسیب گرداند و او را در میان آتش، بر تخت و بالینی نرم جای داد چنان که آن نمرود سرکش این جایگاه را نزد هیچ یک از پادشاهان زمین ندیده بود، و در کنارش درختانی سبز و شکوفا و خرّم رویاند
ص: 336
و پیرامونش را آکنده از انواع گلهای چهار فصل سال نمود. کوه گفت: بله، ای محمّد! گواهی می دهم که چنین است و گواهی می دهم که اگر تو از پروردگارت بخواهی که همه مردان دنیا را بوزینه و خوک گرداند یا همه را به فرشته تبدیل کند یا آتش را به یخ و یخ را به آتش دگرگون کند یا آسمان را بر زمین فرود آورد یا زمین را به آسمان فراز کند یا سرتاسر شرق و غرب و دره ها را به کیسه ای تبدیل سازد، هر آینه او چنین می کند. همانا خداوند زمین و آسمان را به فرمان تو درآورده و کوه ها و دریاها به فرمان تو در کارند، و دیگر آفریده های خداوند از باد و تندر گرفته تا اندام انسان ها و اعضای حیوان ها همه گوش به فرمان تو هستند و هر آن چه تو فرمان دهی آنها اطاعت می کنند.
یهودیان گفتند: ای محمّد! ما را در وهم انداختهای و چندی از یاران سرکشت را پشت صخره های این کوه نشانده ای و آنانند که این سخنان را می گویند، ما نمی دانیم آیا کلام آنهاست که می شنویم یا کلام این کوه، این فریب ها فقط نزد یاران ناتوانت که بر عقل هایشان چیره گشته ای کارساز می افتد. اگر راست می گویی از این جا برخیز و آنجا بایست و به این کوه فرمان بده که از بیخ کنده شود و به آنجا نزد تو آید، وقتی پیش چشم ما نزد تو آمد به او فرمان بده از بلندای ستبر خود دو نیمه شود، و تکه ی پایینی اش بر بالایی سوار شود و تکّه ی بالایی اش به زیر پایینی درآید. هر گاه بیخ کوه قلّه ی آن شد و قلّه اش بیخ آن گردید، خواهیم دانست که این کار از سوی خداوند است و ساخته دسیسه پردازی و همدستی تو با آن دغلبازان سرکش نیست.
ص: 337
رسول خدا صلّی الله علیه و آله با اشاره به سنگی به وزن پنج رطل فرمود: ای سنگ چرخ بخور، سنگ چرخید. سپس به مخاطب خویش فرمود: این سنگ تکّه ای از آن کوه است، آن را بردار و به گوشَت نزدیک کن تا آنچه را شنیدی برایت تکرار کند. مرد آن را برداشت و نزدیک گوشش بُرد، سنگ زبان گشود و سخن کوه را در باره تأیید راستگویی رسول خدا صلّی الله علیه و آله در وصف دل های یهودیان تکرار کرد و گفت دورویی آنها برای انکار امر محمّد صلّی الله علیه و آله نارواست و پیامدی ناگوار برایشان به همراه دارد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او فرمود: آیا شنیدی چه گفت؟ آیا کسی از پشت این سنگ با تو سخن گفت و تو را در این وهم انداخت که سنگ با تو سخن گفته؟ عرض کرد: نه، ولی آنچه را درباره کوه خواستم انجام بده.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله به سوی زمین پهناوری دور شد و کوه را ندا داد: ای کوه! به حقّ محمّد و خاندان پاکش که خداوند به خاطر شکوه ایشان و توسل جویی بندگانش به ایشان بر قوم عاد «رِیحاً صَرْصَراً» - . فصلت / 16 -
{تندبادی توفنده} و ویرانگر فرستاد که «تَنْزِعُ النَّاسَ کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَةٍ» - . قمر / 20 -
{[که] مردم را از جا می کند گویی تنه های نخلی بودند که ریشه کن شده بودند.} و به جبرئیل امر فرمود که بر سر قوم صالح نعره ای مهیب سر دهد، و آنها «کَهَشِیمِ الْمُحْتَظِرِ» - . قمر / 31 -
{چون گیاه خشکیده ریز ریز} شدند، از تو می خواهم به اذن خدا از جایت کنده شوی و به اینجا کنار من بیایی. و حضرت دستش را پیش پای خود بر زمین گذاشت. ناگاه کوه به لرزه افتاد و همچون شتری جوان و تندرو به راه افتاد تا این که نزد حضرت رسید و دامنه خود را به انگشتان حضرت چسباند و ایستاد و گفت: من گوش به فرمان تو هستم ای رسول پروردگار جهانیان، هر چند بینی آنان به خاک مالیده شود، پس دستور ده تا دستورت را اجرا نمایم ، رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: این خیرهسران از من خواسته اند تا به تو فرمان دهم که از بیخ کنده شوی و دو نیم گردی و سپس بالایت فرود آید و پایینت فراز شود تا قلّه ات بیخ تو باشد و بیخت قلّه تو. کوه عرض کرد: آیا شما مرا به این کار فرمان می دهید ای رسول خدا؟ فرمود: بله. کوه دو نیم شد و بالایش بر زمین فرود آمد و بیخش بر بالایش قرار گرفت و پایین و بالایش جا به جا شد و ندا داد: ای جماعت یهودی!
ص: 338
این که می بینید کمتر از معجزه های موسی علیه السلام است، همان پیامبری که می پندارید به او ایمان دارید. یهودیان به یکدیگر نگاه کردند و برخی گفتند: درباره این نشانه استوار چه می توان گفت؟ برخی دیگر گفتند: این مردی خوش اقبال است که شانس می آورد و کسی که خوش اقبال است کارهای شگفت برایش صورت می پذیرد، بنابراین فریب آن چه را می بینید نخورید. کوه ندا سر داد: ای دشمنان خدا! با این سخن پیامبری موسی را باطل نمودید چرا به او نگفتید افعی شدن عصا و راه باز شدن در میان دریا و سایبانیِ کوه بالای سر ما از خوش شانسی توست و این بخت توست که چنین شگفتی هایی را برایت رقم می زند، ما فریب آنچه را می بینیم نمی خوریم؟ پس اینگونه شد و صخره های کوه ها زبان گشودند و دهان آنها را بستند و پذیرش حجت پروردگار عالیمان بر آنان لازم گشت .
امام حسن عسکری علیه السلام درباره کلام حق تعالی «أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ * وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ * أَ وَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ» - . بقره / 75- 77 -
{آیا طمع دارید که [اینان] به شما ایمان بیاورند با آنکه گروهی از آنان سخنان خدا را می شنیدند سپس آن را بعد از فهمیدنش تحریف می کردند و خودشان هم می دانستند. [همین یهودیان] چون با کسانی که ایمان آورده اند برخورد کنند می گویند ما ایمان آورده ایم و وقتی با همدیگر خلوت می کنند می گویند چرا از آنچه خداوند بر شما گشوده است برای آنان حکایت می کنید تا آنان به [استناد] آن پیش پروردگارتان بر ضد شما استدلال کنند آیا فکر نمی کنید. آیا نمی دانند که خداوند آنچه را پوشیده می دارند و آنچه را آشکار می کنند می داند.} فرمود: هنگامی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله با معجزه خود آن یهودیان را خیره کرد و با دلایل گویای خود بهانه هایشان را برچید، آنچنان که در برابر نشانه آشکار او دیگر حرفی برایشان باقی نماند و دیگر نتوانستند به خاطر معجزه اش تهمت فریب کاری به او بزنند، عرض کردند: ای محمّد! ایمان آوردیم که تو رسول هدایتگر و هدایت یافته هستی، و علی برادر تو وصیّ و ولیّ توست. امّا وقتی با دیگر یهودیان تنها می شدند به آنها می گفتند: ما در ظاهر به او ایمان آوردیم تا بتوانیم شرّ او را از سر خود کم کنیم و فرصت یابیم تا او و یارانش را از پا درآوریم، چرا که وقتی باور کنند ما با آنها هستیم ما را از اسرار خود باخبر می سازند و چیزی را از ما پنهان نمی کنند، اینگونه ما دشمنانشان را از آنها آگاه می سازیم تا وقتی آنها در گرفتاری و تشویش افتادند و نتوانستند از خود دفاع کنند و دشمن را عقب برانند، اینان بتوانند با یاری و پشتیبانی ما به آنها ضربه بزنند.
ص: 339
این جماعت، دیگر یهودیان را باز می داشتند تا مبادا مردم را از نشانه ها و معجزاتی که دیده بودند باخبر کنند. در این هنگام خداوند متعال به محمّد رسول خود صلّی الله علیه و آله خبر داد که اینان باورشان کژ، و دل و جانشان آلوده است و چنانند که اگر کسی به نشانه های محمّد و دلایل آشکار و معجزات خیره ساز او اعتراف نماید ، اینان بر او انکار می کنند. پس خداوند عزّ و جلّ فرمود: ای محمّد! «أَفَتَطْمَعُونَ» تو و یارانت یعنی علی و خاندان پاکش، «أَن یُؤْمِنُواْ لَکُمْ» آن یهودیانی که با حجت های خدا چشمانشان را خیره ساختید و با نشانه ها و دلیل های آشکارش ناتوانشان کردید «أَن یُؤْمِنُواْ لَکُمْ» با دل هایشان شما را تأیید کنند و در خلوت خود با شیطانهای همکیش خود از ارجمندی شما سخن بگویند. «وَقَدْ کَانَ فَرِیقٌ مِّنْهُمْ» یعنی از آن یهودیان بنی اسرائیل «یَسْمَعُونَ کَلاَمَ اللّهِ» بر دامنه کوه طور سینا اوامر و نواهی او را «ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ» از آنگونه ای که شنیده بودند، وقتی برای دیگر یهودیان که آنجا حاضر نبودند آن را تعریف کردند، «مِن بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ» و خود دانستند که گفته هایشان دروغی بیش نیست «وَهُمْ یَعْلَمُونَ» که در باطنشان دروغگویند، و جهت این مطلب آن است که آنان پس از آنکه
با حضرت موسی علیه السلام به کوه رفتند و کلام خدا را شنیدند و از امر و نهی های او باخبر شدند و کلام خدا را به گوش دیگر کسان رساندند بر آنان گران آمد، و دو دسته شدند؛ در میان آنها مؤمنان بر ایمان خود استوار ماندند و در نیت های خود راستی پیشه کردند، امّا پیشینیانِ آن یهودیانی که در این ماجرا در حق رسول خدا صلّی الله علیه و آله دورویی کردند، به بنی اسرائیل گفتند: خداوند متعال اینگونه به ما گفت و امر و نهی او همین سخنانی است که برایتان گفتیم و در ادامه گفت: اگر فرمان من برایتان دشوار بود، اشکالی ندارد که آنرا انجام ندهید و اگر حرام من برایتان سخت بود، اشکالی ندارد که آنرا انجام دهید «وَهُمْ یَعْلَمُونَ» که دروغ می گویند،
ص: 340
سپس خداوند عزّ و جلّ نفاق جاهلانه آنها را در جایی دگر آشکار ساخت و فرمود: «وَإِذَا لَقُواْ الَّذِینَ آمَنُواْ قَالُواْ آمَنَّا» آنها به هنگام دیدار سلمان و مقداد و ابوذر و عمار می گفتند: ما نیز همچون شما به پیامبری محمّد صلّی الله علیه و آله و نیز به امامت برادرش علی بن ابی طالب علیه السلام ایمان آورده ایم و ایمان داریم که علی برادر هدایتگر، وزیر فرمانبر و جانشین او در میان امّت اوست که وعده هایش را تحقّق می بخشد و حقّ پیمانش را به جا می آورد و در انجام مسئولیت های حکومتش نیک می کوشد و بندگان خدا را سرپرستی می کند و خشم خدا را از ایشان به دور می دارد و چون از او پیروی کنند سببساز خشنودی خداوند از ایشان می شود، و به درستی که جانشینان او پس از وی ستارگان درخشان و ماه های تابناک و خورشید شکوهمند فروزان هستند و دوستدارانشان دوستان خدا و ستیزه جویانشان دشمنان خدا هستند و برخی دگر می گفتند: گواهی می دهیم که محمّد آورنده معجزات و برپا کننده ی نشانه های آشکار الهی است، همان کسی که چون قریشیان دسیسه قتلش را چیدند و در پی او برآمدند تا از پا درش آورند، خداوند دست و پایشان را خشکاند و این چنین دست هایشان از کار افتاد و پاهایشان بر جای ماند تا این که ناامید و درهم شکسته بازگشتند و البته اگر محمّد صلّی الله علیه و آله خواسته بود، به تنهایی همه آنها را از پا درآورده بود. او همان کسی است که وقتی قریشیان به نزدش آمدند و او را به سوی هُبَل فرستادند تا آن به راستگویی آنها و دروغگویی او حکم دهد، هُبَل به پایش افتاد و بر پیامبری او و امامت برادرش علی و جانشینی اولیاء وی پس از او در به دست گرفتن حکومت و امامت او گواهی داد؛ و او همان کسی است که چون قریشیان او و بنی هاشم را به شعب کوچاندند و بر آنجا نگهبانی گماردند تا نگذارد به آنها غذا برسد یا کسی از آنجا خارج شود تا مبادا به دنبال غذایی برای آنها برود، او برای همه آنها، چه کافر و چه مؤمنشان، غذایی بهتر از منّ و سلوی فراهم آورد و برای هر یک هر آنچه که دوست داشت از گونه گونه های گواراترین غذاها و انواع شیرینی ها حاضر نمود و نیک ترین جامه ها را به آنها پوشاند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله که در میان آنها بود چون دید دل های آنها از تنگنای آن درّه به تنگ آمده است، با دست راست و چپ خود به کوه ها اشاره کرد و به آنها فرمود دور شوید. و آنها دور شدند و از هم فاصله گرفتند
ص: 341
و آن چنان صحرایی پدید آمد که آغاز و پایانش دیده نمی شد. سپس با دست خود اشاره کرد و فرمود: ای امانتداران محمّد و پیروان او! برویانید درختان و میوه ها و رودها و شکوفه ها و گیاهانی را که خداوند در دلتان به امانت نهاده است. ناگهان درختان قد برافراشتند و ریحان های دلپذیر و سرسبزی های چشم نواز سر برون آوردند آنچنان که دل ها و دیده ها فرخنده شدند و غم ها و غصه ها از میان رخت بربستند و اندیشه ها آرام یافتند، و آنها می دانستند که هیچ یک از پادشاهان جهان چنین صحرایی ندارد که اینچنین درختانی شگفت انگیز و میوه هایی سر فرود آورده و رودهایی به هم پیوسته و ریحان هایی شاداب و گیاهانی زیبا در برگرفته باشد. و محمّد همان کسی است که فرستاده ابوجهل نزدش آمد و تهدیدکنان گفت: ای محمّد! جنونی که در سر داری مکّه را بر تو تنگ کرد و تو را به راه یثرب درافکند و همچنان با توست تا تو را از خود بی خود کند و به کاری وادارد که به هلاکت و نابودیت می انجامد. تو شهر را بر مردم تباه می کنی و آنها را در آتشی می افکنی که خودت را می سوزاند، پایانی برای کارهای تو نمی بینم جز اینکه قریشیان یکپارچه بر تو می شورند تا اثری از تو برجا نگذارند و ضرر و زیانت را از میان بردارند، تو با یاران بی خردت که فریفته تو گشته اند، با آنها رویارو می شوی و در این کارزار کسانی به دادت می رسند که تو را باور ندارند و از تو کینه به دل دارند، امّا از روی ترس به یاری و پشتیبانی از تو می شتابند، چراکه می ترسند با هلاکت تو آنها نیز هلاک شوند و با نابودی تو زن و فرزند آنها نیز نابود شوند و با بیچاره شدن تو و یارانت آنها و اطرافیانشان نیز بیچاره شوند، آنها می پندارند وقتی دشمنانت تو را شکست دهند و بی رحمانه به سرزمین آنها وارد شوند، بین دوست و دشمن تو فرقی نمی گذارند و همه را با هم نابود می کنند و همان طور که بر زن و فرزند و مال تو دست می یابند، بر زن و فرزند و مال آنها نیز دست می یازند و آنها را به اسارت و چپاول می برند، آن که هشدار داد معذور شد و آن که توضیح داد تمام تلاشش را به کار گرفت، من در میان مدینه و در حضور تمامی یاران محمّد و همه یهودیان بنی اسرائیل که او را باور ندارند این پیغام را به او رساندم.
ص: 342
آن کفرپیشگان به آن پیک دستور داده بودند تا مؤمنان را از کنار پیامبر صلّی الله علیه و آله دور کند و دیگر کافران حاضر در آنجا را برای شورش علیه ایشان فریب دهد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آن پیک فرمود: آیا سخنت را پیوسته بیان کردی و پیغامت را به تمام رساندی؟ عرض کرد: بله. فرمود: پس پاسخت را بشنو، همانا ابوجهل مرا به ناخوشی و نابودی تهدید می کند و پروردگار جهانیان مرا به یاری و پیروزی وعده می دهد حال آنکه خبر خداوند راست تر و حرف شنوی از او سزاوارتر است. پس از این که خداوند محمّد را یاری کرد و با سخاوت و بزرگواری خود به او لطف کرد هر کس او را خوار میپندارد و بر او خشم دارد هیچ آسیبی نمی تواند به او برساند، از جانب من به ابوجهل بگو تو پیغامی را که شیطان در دلت انداخته به من رساندی و من پاسخی را که خداوند مهربان در خاطرم نشانده به تو دادم. بیست و نه روز بین ما جنگ در میگیرد و خداوند به دست ضعیف ترین یاران من تو را هلاک خواهد کرد و تو و عَتبه و شَیبه و ولید و فلان کس و فلان کس - و چندی از قریش را نام برد - را، در حالیکه جان باخته اید در چاه بدر خواهد انداخت. من هفتاد تن از شما را به قتل می رسانم و هفتاد تن را به اسارت می گیرم و با غل و زنجیرهای درشت و سنگین می برم. سپس حضرت گروهی از مؤمنان و یهودیان و نصرانی ها و دیگر توده حاضر را ندا داد و فرمود: آیا می خواهید قتلگاه یکایک آنها را به شما نشان دهم؟ با من به سرزمین بدر بیایید، آنجا میعادگاهی است که جمعیتی انبوه را در بزرگترین امتحان گرد هم می آورد، بیایید تا پایم را بر قتلگاه تک تک آنها بگذارم و شما خواهید دید که هیچ کم و زیاد نخواهد شد و تغییر نخواهد کرد و لحظه ای دیر یا زود نخواهد شد و هیچ یک از آنها را آسوده نخواهد گذاشت. در آن میان تنها علی بن ابی طالب علیه السلام پاسخ داد: بله، بسم الله. دیگران گفتند: ما به چهارپا و ابزار و توشه نیازمندیم و نمی توانیم به سوی آنجا رهسپار شویم چراکه تا آنجا چند روز راه است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به دیگر یهودیان فرمود:
ص: 343
شما چه می گویید؟ عرض کردند: ما می خواهیم در خانه هایمان بمانیم و نیازی به دیدن ادّعای محال تو نداریم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: در راه آنجا هیچ رنجی نخواهید برد، یک گام که بردارید خداوند زمین را برایتان در می نوردد و شما را در گام دوم به آن جا می رساند. مؤمنان گفتند: رسول خدا صلّی الله علیه و آله راست می گوید، ما به این نشانه مفتخر می شویم. کافران و منافقان گفتند: این دروغ را خواهیم آزمود تا بهانه محمّد برچیده شود و ادعایش دلیلی علیه خودش گردد و دروغگویی اش رسوا شود. آن قوم یک گام و سپس گام دوم را برداشتند، ناگهان خود را کنار چاه بدر یافتند و از این امر به شگفت آمدند. رسول خدا آمد و فرمود: این چاه را نشانه بگذارید و از آن به اندازه ی یک ذراع فاصله بگیرید. آنها اندازه گرفتند و چون یک ذراع شد حضرت فرمود: این قتلگاه ابوجهل است، فلان کس از انصار بر او زخم می زند و ضربه خلاص را عبدالله بن مسعود، ضعیف ترین یار من بر او فرود می آورد، سپس فرمود: از طرف دیگرِ چاه به سویی دیگر چنین و چنان اندازه بگیرید و اندازه های مختلف را ذراع به ذراع بیان فرمود، و چون هر اندازه ای گرفته می شد حضرت می فرمود: این قتلگاه عتبه است، و آن قتلگاه شیبه و آن قتلگاه ولید، و فلان کس و فلان کس کشته خواهند شد تا این که همه آن هفتاد تن را اسم برد و فلان کس و فلان کس اسیر خواهند شد تا اینکه از اسمهای همه آن هفتاد تن و نیز اسم پدرانشان و صفت هایشان یاد کرد و کسانی که به پدرانشان منسوب بودند با نام پدرانشان و کسانی که برده بودند به مولاهایشان منسوب نمود. سپس فرمود: از خبری که به شما دادم آگاه شدید؟ عرض کردند: بله. فرمود: و این حقیقتی است که پس از بیست و هشت روز در روز بیست و نهم به وقوع می پیوندد و وعده ای از سوی خداست که انجام شدنی است و قضای حتمی اوست که تحقّق آن واجب است. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای گروه مسلمانان و یهودیان! آن چه را شنیدید بنویسید. عرض کردند:
ص: 344
ای رسول خدا! شنیدیم و دریافتیم و فراموش نمی کنیم، رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: نوشتن بهتر و برای یادآوری ماندگارتر است. عرض کردند: ای رسول خدا! حال، دوات و کتف (از کتف گوسفند به جای کاغذ استفاده می شده) از کجا بیاوریم؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: این با فرشتگان. سپس فرمود: ای فرشتگان پروردگار من! آنچه را از این ماجرا شنیدید روی کتف ها بنویسید و کتف هر کس را در آستین او بگذارید. سپس فرمود: ای گروه مسلمانان و یهودیان! به آستین های خود بنگرید و آنچه را در آن است بیرون آورید و بخوانید. آنها به آستین هایشان نگریستند، ناگاه هر یک در آستین خود نوشته ای یافتند و آن را خواندند و آنچه را رسول خدا صلّی الله علیه و آله بیان فرموده بود در آن دیدند بدون اینکه کم و زیاد یا پیش و پس شده باشد. حضرت فرمود: آنها را به آستین هایتان بازگردانید که برای شما نشانه و برای مؤمنانتان مایه افتخار و بر دشمنانتان حجت است. آنها نوشته ها را با خود نگه داشتند تا اینکه روز بدر فرا رسید و همه اتفاقات آن پایان یافت و آنها همه را بدون کم و زیاد یا پیش و پس، همچون فرمایش رسول خدا صلّی الله علیه و آله یافتند و نوشته های خود را با آن مطابقت دادند و همه را بدون کم و زیاد یا پیش و پس، همچون آنچه فرشتگان نوشته بودند دیدند. مسلمانان ظاهر آن یهودیها را پذیرفتند و باطنشان را به خدا واگذاردند.
وقتی آن یهودیان به یکدیگر رسیدند گفتند: چه کردید؟ به آن مسلمانها خبر دادید «بِمَا فَتَحَ اللّهُ عَلَیْکُمْ» از دلایل راستی پیامبری محمّد صلّی الله علیه و آله و امامت برادرش علی علیه السلام «لِیُحَآجُّوکُم بِهِ عِندَ رَبِّکُمْ» که شما این را دانستید و به چشم خود دیدید امّا به او ایمان نیاوردید و از او فرمان نبردید. آنها از روی نادانی گمان می کردند اگر به ایشان از درستی آن نشانه ها خبر نداده بودند دیگر محمّد صلّی الله علیه و آله حجّت دیگری بر آنها نداشت. سپس خداوند عزّ و جلّ فرمود: «أَفَلاَ تَعْقِلُونَ» که آنچه خداوند از دلایل پیامبری محمّد صلّی الله علیه و آله برایتان آشکار کرد و شما به ایشان از درستی آنها خبر دادید، نزد پروردگارتان حجّتی بر شماست. خداوند متعال فرمود: «أَوَلاَ یَعْلَمُونَ» یعنی آیا نمی دانند آنها که به برادران خود گفتند: «أَتُحَدِّثُونَهُم بِمَا فَتَحَ اللّهُ عَلَیْکُمْ» «لِیُحَآجُّوکُم بِهِ عِندَ رَبِّکُمْ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ * أَوَلاَ یَعْلَمُونَ»- «أَنَّ اللّهَ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ» درباره دشمنی کردن با محمّد، و نیز آنچه را که در دل های خود پنهان کردند و در ظاهر، به محمّد ایمان آوردند تا از این راه بتوانند او را نابود کنند و یارانش را از پا درآورند «وَمَا یُعْلِنُونَ» ایمانی که در ظاهر آوردند تا همدم آنها شوند و اینگونه از اسرار آنها باخبر گردند
ص: 345
و آن را به گوش کسانی که در پی آسیب رساندن به ایشان هستند برسانند، امّا چون خداوند نهان و عیانشان را می دانست نهایت خواست خود و اوج هدفی را که از برانگیختن محمّد صلّی الله علیه و آله در نظر داشت برای او تدارک دید و امر او تحقّق یافت و این چنین دورویی و نیرنگ بازی آنها هیچ آسیبی به محمّد صلّی الله علیه و آله نرساند - . التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام 4: 115- 120 - .
**[ترجمه]
الوثیر اللین الموافق قوله تبحبح فی عقولهم فی بعض النسخ بالباء الموحدة التحتانیة فی الموضعین و الحاءین المهملتین أی تتمکن و تستقر فی عقولهم من قولهم بحبح فی المکان أی تمکن فیه و فی بعضها بالنونین و الجیمین من قولهم تنجنج إذا تحرک و تجبر و القارح من الخیل هو الذی دخل فی السنة الخامسة و المؤاتی بالهمز و قد یقلب واوا من المؤاتاة و هی حسن المطاوعة و الموافقة و الفج الطریق الواسع بین الجبلین.
**[ترجمه]«وَثیر» یعنی نرم و راحت. این سخن که «تبحبحُ فی عقولِهم» در برخی نسخهها به همبن شکل با دو باء موحده تحتانی و دو حاء مهمله روایت شده که یعنی در عقلهایشان جای گرفت و مستقر شد برگرفته از «بحبحَ فی المکانِ» یعنی در آن مکان جای گرفت، اما در برخی نسخهها با دو نون و دو جیم روایت شده برگرفته از «تنجنجَ» یعنی جنبید. «قارح» یعنی اسبی که پنج ساله شده باشد. «مؤاتی» با همزه و گاه با قلب به واو برگرفته از «مؤاتاة» است به معنای به خوبی اطاعت و موافقت کردن. «فجّ» یعنی مسیر گشاده میان دو کوه.
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرُهُ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ شَبَابٍ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ مَالِکِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ النَّهْدِیِّ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ حَارِثٍ عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی حَفْصَةَ الْعِجْلِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: کَانَ فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَةٌ لَمْ تَکُنْ فِی أَحَدٍ غَیْرِهِ لَمْ یَکُنْ لَهُ فَیْ ءٌ وَ کَانَ لَا یَمُرُّ فِی طَرِیقٍ فَیُمَرَّ فِیهِ بَعْدَ یَوْمَیْنِ أَوْ ثَلَاثَةٍ إِلَّا عُرِفَ أَنَّهُ قَدْ مَرَّ فِیهِ لِطِیبِ عَرْفِهِ وَ کَانَ لَا یَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا شَجَرٍ إِلَّا سَجَدَ لَهُ (4).
**[ترجمه]کافی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: در رسول خدا صلّی الله علیه و آله سه ویژگی بود که در کسی جز ایشان نبود؛ سایه نداشت، وقتی از راهی گذر میکرد اگر دو یا سه روز بعد کسی از آنجا میگذشت از بوی خوش تن حضرت درمییافت که ایشان از آنجا گذر کرده است، بر هر کلوخ و درختی میگذشت به او سجده میکردند - . أصول کافی 1: 442 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ عَمَّارٍ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَضَعَ حَجَراً عَلَی الطَّرِیقِ یَرُدُّ الْمَاءَ عَنْ أَرْضِهِ فَوَ اللَّهِ مَا نَکَبَ بَعِیراً وَ لَا إِنْسَاناً حَتَّی السَّاعَةِ (5).
ص: 346
**[ترجمه]کافی: امام جعفر صادق علیه السلام به نقل از پدر ارجمندش علیه السلام فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله سنگی را بر راه نهاد تا آب را از زمین او بازگرداند، به خدا سوگند آن سنگ تا به الان نه به شتری آسیب رساند و نه به انسانی - . فروع کافی 1: 348 - .
ص: 346
**[ترجمه]
من انشقاق القمر و رد الشمس و حبسها و إظلال الغمامة و ظهور الشهب و نزول الموائد و النعم من السماء و ما یشاکل ذلک زائدا علی ما مضی فی باب جوامع المعجزات
**[ترجمه]از آن جمله شکافته شدن ماه و بازگشتن خورشید و بر جا ماندن خورشید و سایه انداختن ابر و پیدایش شهابها و فرود آمدن سفره و نعمت از آسمان و نمونههایی از این دست افزون بر آنچه در باب جوامع معجزات حضرت گذشت
**[ترجمه]
القمر: «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ* وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ»(1-2)
**[ترجمه]اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ * وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ - . قمر / 1- 2 -
{نزدیک شد قیامت و از هم شکافت ماه. و هر گاه نشانه ای ببینند روی بگردانند و گویند سحری دایم است.}
**[ترجمه]
قال الطبرسی رحمه الله: اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ أی قربت الساعة التی تموت فیها الخلائق و تکون القیامة و المراد فاستعدوا لها قبل هجومها وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ قال
ابْنُ عَبَّاسٍ اجْتَمَعَ الْمُشْرِکُونَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا إِنْ کُنْتَ صَادِقاً فَشُقَّ لَنَا الْقَمَرَ فِلْقَتَیْنِ (1) فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنْ فَعَلْتُ تُؤْمِنُونَ قَالُوا نَعَمْ وَ کَانَتْ لَیْلَةُ بَدْرٍ فَسَأَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَبَّهُ أَنْ یُعْطِیَهُ مَا قَالُوا فَانْشَقَّ الْقَمَرُ فِلْقَتَیْنِ (2) وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُنَادِی یَا فُلَانُ یَا فُلَانُ اشْهَدُوا..
وَ قَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ انْشَقَّ الْقَمَرُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شِقَّتَیْنِ فَقَالَ لَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اشْهَدُوا اشْهَدُوا.
وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ أَنَّهُ قَالَ: وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَقَدْ رَأَیْتُ الْحَرَاءَ (3) بَیْنَ فِلْقَیِ الْقَمَرِ.
وَ عَنْ جُبَیْرِ بْنِ مُطْعِمٍ قَالَ: انْشَقَّ الْقَمَرُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی صَارَ فِرْقَتَیْنِ
ص: 347
عَلَی هَذَا الْجَبَلِ فَقَالَ أُنَاسٌ سَحَرَنَا مُحَمَّدٌ فَقَالَ رَجُلٌ إِنْ کَانَ سَحَرَکُمْ فَلَمْ یَسْحَرِ النَّاسَ کُلَّهُمْ.
و قد روی حدیث انشقاق القمر جماعة کثیرة من الصحابة منهم عبد الله بن مسعود و أنس بن مالک و حذیفة بن الیمان و ابن عمر و ابن عباس و جبیر بن مطعم و عبد الله بن عمر و علیه جماعة من المفسرین إلا ما روی عن عثمان بن عطاء عن أبیه أنه قال معناه و سینشق القمر و روی ذلک عن الحسن و أنکره أیضا البلخی و هذا لا یصح لأن المسلمین أجمعوا علی ذلک فلا یعتد بخلاف من خالف فیه و لأن اشتهاره بین الصحابة یمنع من القول بخلافه و من طعن فی ذلک بأنه لو وقع لما کان یخفی علی أحد من أهل الأقطار فقوله باطل لأنه یجوز أن یکون الله تعالی قد حجبه عن أکثرهم بغیم و ما یجری مجراه و لأنه قد وقع ذلک لیلا فیجوز أن یکون الناس کانوا نیاما فلم یعلموا بذلک علی أن الناس لیس کلهم یتأملون ما یحدث فی السماء و فی الجو من آیة و علامة فیکون مثل انقضاض الکواکب و غیره مما یغفل الناس عنه و إنما ذکر سبحانه اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ مع انْشَقَّ الْقَمَرُ (1) لأن انشقاقه من علامة نبوة نبینا صلی الله علیه و آله و نبوته و زمانه من أشراط الساعة (2) وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا هذا إخبار من الله تعالی عن عناد کفار قریش و أنهم إذا رأوا آیة معجزة أعرضوا عن تأملها و الانقیاد لصحتها عنادا و حسدا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ أی قوی شدید یعلو علی کل سحر و هو من إمرار الحبل و هو شدة فتله و استمر الشی ء إذا قوی و استحکم و قیل معناه ذاهب (3) مضمحل لا یبقی.
و قال المفسرون لما انشق القمر قال مشرکو قریش سحرنا محمد فقال الله سبحانه وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا عن التصدیق و الإیمان بها قال الزجاج و فی هذا دلالة علی أن ذلک قد کان و وقع.
و أقول و لأنه تعالی قد بین أنه یکون آیة علی وجه الإعجاز و إنما یحتاج
ص: 348
إلی الآیة المعجزة فی الدنیا لیستدل الناس بها علی صحة النبوة و یعرفوا صدق الصادق لا فی حال انقطاع التکلیف و الوقت الذی یکون الناس فیه ملجئین إلی المعرفة و لأنه سبحانه قال وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ و فی وقت الإلجاء لا یقولون للمعجز إنه سحر. (1) و قال الرازی المفسرون بأسرهم علی أن المراد أن القمر حصل فیه الانشقاق و دلت الأخبار علی حدوث الانشقاق و فی الصحاح خبر مشهور
رواه جمع من الصحابة قالوا سئل رسول الله صلی الله علیه و آله انشقاق القمر معجزة فسأل ربه فشقه.
و قول بعض المفسرین المراد سینشق بعید و لا معنی له لأن من منع ذلک و هو الطبیعی یمنعه فی الماضی و المستقبل و من جوزه لا حاجة إلی التأویل و إنما ذهب إلیه ذلک الذاهب لأن الانشقاق أمر هائل فلو وقع لعم وجه الأرض فکان ینبغی أن یبلغ حد التواتر فنقول إن النبی صلی الله علیه و آله لما کان یتحدی بالقرآن و کانوا یقولون إنا نأتی بأفصح ما یکون من الکلام و عجزوا عنه و کان القرآن معجزة باقیة إلی قیام الساعة لا یتمسک بمعجزة أخری فلم ینقله العلماء بحیث یبلغ حد التواتر و أما المؤرخون ترکوه لأن التواریخ فی أکثر الأمر یستعملها المنجمون و هم لما وقع الأمر قالوا بأنه مثل خسوف القمر و ظهور شی ء فی الجو علی شکل نصف القمر فی موضع آخر فلذا ترکوا حکایته فی تواریخهم و القرآن أدل دلیل و أقوی مثبت له و إمکانه لا یشک فیه و قد أخبر عنه الصادق فیجب اعتقاد وقوعه و حدیث امتناع الخرق و الالتیام حدیث اللئام و قد ثبت جواز الخرق و التخریب علی السماوات ثم قال و أما کون الانشقاق آیة للساعة فلأن منکر خراب العالم ینکر انشقاق السماء و انفطارها و کذلک قوله فی کل جسم سماوی من الکواکب فإذا انشق بعضها ثبت خلاف ما یقول به من عدم جواز خراب العالم انتهی. (2)
و قال القاضی فی الشفاء أجمع المفسرون و أهل السنة علی وقوع الانشقاق و روی البخاری بإسناده عن أبی معمر عن ابن مسعود قال انشق القمر علی عهد رسول الله
ص: 349
صلی الله علیه و آله فرقتین فرقة فوق الجبل و فرقة دونه فقال رسول الله صلی الله علیه و آله اشهدوا.
و فی روایة مجاهد و نحن مع النبی صلی الله علیه و آله و فی بعض طرق الأعمش بمنی و رواه أیضا عن ابن مسعود الأسود و قال حتی رأیت الجبل بین فرجتی القمر و رواه عنه مسروق أنه کان بمکة و زاد فقال کفار قریش سحرکم ابن أبی کبشة فقال رجل منهم إن محمدا إن کان سحر القمر فإنه لا یبلغ من سحره أن یسحر الأرض کلها فاسألوا من یأتیکم من بلد آخر هل رأوا هذا فأتوا فسألوا (1) فأخبروهم أنهم رأوا مثل ذلک و حکی السمرقندی عن الضحاک نحوه و قال فقال أبو جهل هذا سحر فابعثوا إلی أهل الآفاق حتی ینظروا أ رأوا ذلک أم لا فأخبر أهل الآفاق أنهم رأوه منشقا فقالوا یعنی الکفار هذا سحر مستمر و رواه أیضا عن ابن مسعود علقمة فهؤلاء أربعة عن عبد الله.
و قد رواه غیر ابن مسعود منهم أنس و ابن عباس و ابن عمر و حذیفة و جبیر بن مطعم و علی
فقال علی علیهما السلام من روایة أبی حذیفة الأرحبی (2) انشق القمر و نحن مع النبی صلی الله علیه و آله.
و عن أنس سأل أهل مکة النبی صلی الله علیه و آله أن یریهم آیة فأراهم انشقاق القمر فرقتین حتی رأوا حراء بینهما.
رواه عن أنس قتادة و فی روایة معمر و غیره عن قتادة عنه أراهم القمر مرتین (3) انشقاقه فنزلت اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ و رواه عن جبیر بن مطعم ابنه محمد
ص: 350
و ابن ابنه جبیر بن محمد و رواه عن ابن عباس عبید الله بن عبد الله بن عتبة و رواه عن ابن عمر مجاهد و رواه عن حذیفة أبو عبد الرحمن السلمی و مسلم بن أبی عمران الأزدی و أکثر طرق هذه الأحادیث صحیحة و الآیة مصرحة فلا یلتفت إلی اعتراض مخذول بأنه لو کان هذا لم یخف علی أهل الأرض إذ لم ینقل عن أهل الأرض أنهم رصدوه فی تلک اللیلة و لم یروه و لو نقل إلینا من لا یجوز تمالؤهم (1) لکثرتهم علی الکذب لما کانت علینا به حجة إذ لیس القمر فی حد واحد لجمیع الأرض فقد یطلع علی قوم قبل أن یطلع علی آخرین و قد یکون من قوم بضد ما هو من مقابلهم من أقطار الأرض أو یحول بین قوم و بینه سحابة أو جبال و لهذا نجد الکسوفات فی بعض البلاد دون بعض و فی بعضها جزئیة و فی بعضها کلیة و فی بعضها لا یعرفها إلا المدعون لعلمها و آیة القمر کانت لیلا و العادة من الناس باللیل الهدوء و السکون و إیجاف الأبواب (2) و قطع التصرف و لا یکاد یعرف من أمور السماء شیئا إلا من رصد ذلک و لذلک ما یکون الکسوف القمری کثیرا فی البلاد و أکثرهم لا یعلم به حتی یخبر و کثیرا ما یحدث الثقات بعجائب یشاهدونها من أنوار و نجوم طوالع عظام یظهر بالأحیان باللیل فی السماء و لا علم عند أحد منها انتهی (3).
**[ترجمه]طبرسی میگوید: «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ» یعنی ساعتی که همه آفریدگان در آن میمیرند نزدیک شد که همان قیامت است، منظورش این است که پیش از آن که سر برسد برایش آماده شوید. «وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ» از ابن عباس روایت شده که مشرکان نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله جمع شدند و عرض کردند: اگر رست میگویی ماه را برای ما به دو نیم بشکاف. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آنها فرمود: اگر این کار را کردم ایمان میآورید؟ عرض کردند: بله. شب بدر بود. رسول خدا صلّی الله علیه و آله از پروردگارش خواست که آنچه را خواسته بودند به حضرت عطا کند. ناگاه ماه به دو نیم شکافته شد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله ندا سر داد که ای فلانی و ای فلانی شهادت دهید.
و ابن مسعود گفته: ماه در روزگار رسول خدا صلّی الله علیه و آله به دو نیم شکافته شد و حضرت به ما فرمود: شهادت دهید! شهادت دهید!
همچنین از وی روایت شده: به خدایی که جانم در دست اوست سوگند من حراء را از میان دو نیمه ماه دیدم.
و از جُیَیر بن مُطعِم روایت شده: در روزگار رسول خدا صلّی الله علیه و آله ماه شکافته شد و دو پاره شد
ص: 347
بر این کوه و بر این کوه. مردم گفتند محمد ما را سِحر کرده است. آنگاه کسی گفت: اگر شما را سِحر کرده، همه مردم را که سِحر نکرده است!
ماجرای شکافته شدن ماه را شمار زیادی از صحابه از جمله عبدالله بن مسعود و انس بن مالک و حذیفة بن یمان و ابن عمر و ابن عباس و جبیر بن مطعم و عبدالله بن عمر روایت کردهاند و جمعی از مفسران به آن معتقدند جز آنچه از عثمان بن عطاء به نقل از پدرش روایت شده که وی گفته: آیه یعنی ماه شکافته خواهد شد. این را از حسن نیز روایت کردهاند و بلخی نیز آن را انکار کرده است. اما این صحیح نیست، زیرا اولا مسلمانان بر این رویداد اجماع کردهاند و به مخالفت مخالفان اعتنایی نشده است و ثانیا شهرت این رویداد میان صحابه مانع از مخالفت با آن میشود. کسانی که به این ماجرا ایراد گرفتهاند و گفتهاند اگر این اتفاق افتاده بود همه دیده بودند، سخنشان باطل است زیرا ممکن است خداوند متعال این رویداد را با ابرها یا به گونهای دیگر از بیشتر مردم پوشانده باشد، همچنین این اتفاق در شب افتاده و ممکن است مردم خواب بوده باشند و از این رویداد مطلع نشده باشند، چون همه مردم در نشانهها و علاماتی که در آسمان و جوّ روی میدهد تأمل نمیکنند، پس این ماجرا نیز همچون فرو ریختن ستارگان و رویدادهایی از این دست بوده که مردم از آن غافلاند. خداوند سبحان نیز «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ» را همراه با «وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ» ذکر کرده زیرا شکافته شدن ماه علامت نبوت پیامبر ما صلّی الله علیه و آله است و نبوت ایشان و دوره آن از علامات نزدیک شدن قیامت است. خداوند متعال در «وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا» از خیرهسری کافران قریش خبر داده و میگوید آنها هرگاه نشانه و معجزهای را دیدند به خاطر خیرهسری و حسادت از اندیشیدن در آن و پذیرفتن صحّتش روی گرداندند «وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ» یعنی سحری قوی و شدید که سرآمد همه سحرهاست. «مُسْتَمِرٌّ» از «إمرار الحبل» به معنای محکم تافتن طناب آمده است و «إستمرّ الشیء» یعنی قوی و مستحکم شد، نیز گفتهاند یعنی رفتنی و ناپایدار است و بر جا نمیماند.
مفسران گفتهاند وقتی ماه شکافته شد مشرکان قریش گفتند محمد ما را سِحر کرده است. آنگاه خداوند سبحان فرمود: «وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا» یعنی از تصدیق کردن و ایمان آوردن به آن روی میگردانند. زجاج گفته: این سخن دلالت دارد که آن اتفاق افتاده بوده است.
به نظر من دلیل دیگر (بر وقوع آن در زمان پیامبر) این است که خداوند متعال گفته این رویداد آیت و نشانهای بر وجه اعجاز است و معجزه در دنیا مورد نیاز است
ص: 348
که مردم آن را دلیلی بر صحّت نبوت بدانند و با آن صداقت انسان راستگو را دریابند، ونه در حالت انقطاع تکلیف (و نزدیک به قیامت) در زمانی که مردم به صورت قهری معرفت و شناخت پیدا می کنند . همچنین به این دلیل که خداوند سبحان فرموده: «وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ» در حالی که در زمان معرفت قهری (نسبت یه نبوت پیامبر) مردم نمیگویند معجزه سِحر است - . مجمع البیان 9: 186 - .
رازی میگوید: همه مفسران گفتهاند منظور این است که انشقاق در ماه رخ داده است و اخبار بر رخداد انشقاق دلالت دارند. در صحاح خبر مشهوری هست که
جمعی از صحابه روایت کردهاند: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله خواستند تا به عنوان معجزه، ماه شکافته شود، حضرت از پروردگارش خواست و او ماه را شکافت.
سخن برخی مفسران که گفتهاند منظور آیه این است که ماه شکافته خواهد شد، سخنی بعید و بی معناست، زیرا کسی که وقوع این امر طبیعی را ممتنع دانسته آن را چه در گذشته و چه در آینده ممتنع میبیند و کسی که آن را ممکن دانسته نیازی به تأویل ندارد. دلیل این مفسرین این است که میگویند شکافته شدن ماه اتفاقی هولناک است و اگر چنین اتفاقی افتاده بود همه سطح زمین را در بر میگرفت و میبایست به حدّ تواتر میرسید. پاسخ این است که پیامبر صلّی الله علیه و آله بر سر قرآن تحدّی و مبارزه طلبی کرد، آنها میگفتند ما فصیحترین کلام را خواهیم آورد اما از این کار درماندند و چون قرآن معجزهای پایدار تا به روز قیامت بوده نیاز به استناد به معجزه دیگری نبوده و بدین خاطر علماء آن رویداد را آنچنان که به حدّ تواتر برسد، نقل نکردهاند. از سوی دیگر مورخان نیز آن را وانهادهاند زیرا نوشتههای تاریخی در بیشتر موارد نگاشته منجّمان بوده و وقتی آن اتفاق افتاده آنها گفتهاند این رویداد همچون خسوف ماه و پیدایش چیزی شبیه نیمه ماه در جایی دیگر از جوّ بوده است و بدین سبب آن را در نوشتههای تاریخی خود وانهادهاند. با این همه قرآن برای این رویداد استوارترین دلیل و قویترین اثباتگر است و در ممکن بودنش نیز شکی نیست و راستگویان نیز از آن خبر دادهاند، پس بایست به وقوعش باور داشت. به علاوه سخن از امتناعِ گسست و پیوست در آسمان سخنی سخیف است زیرا امکان شکاف و تخریب در آسمان ثابت شده است. و اما انشقاق نشانهای از برای قیامت دانسته شده چون کسی که خراب شدن دنیا را انکار میکند، وقوع انشقاق و گسستگی در آسمان و یا در دیگر اجسام آسمانی همچون سیارات را نیز نمیپذیرد، بنابراین وقتی بخشی از آسمان شکافته شود ثابت میشود که اعتقاد به عدم امکان خراب شدن دنیا مخالف با حقیقت است - . مفاتیح الغیب ج 7 ، با اندکی تفاوت. - .
قاضی در الشفاء میگوید: مفسران و اهل سنت همه بر وقوع انشقاق اجماع کردهاند و بخاری به اسنادش از ابی معمر از ابن مسعود روایت کرده که وی گفته:
ماه در روزگار رسول خدا صلّی الله علیه و آله به دو نیم شکافته شد،
ص: 349
نیمی بالای کوه و نیمی پایین آن، آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: شاهد باشید.
در روایت مجاهد نیز آمده: ما نزد پیامبر بودیم و در برخی نقل های اعمش آمده در منا نزد پیامبر بودیم. اسود از ابن مسعود نیز روایت کرده که وی گفته: آنچنان که من کوه را میان دو پاره ماه دیدم. مسروق نیز از او روایت کرده که وی گفته: این اتفاق در مکه رخ داد. و افزوده است کفار قریش گفتند ابن ابی کَبشه سِحرتان کرده است. کسی گفت: اگر محمد ماه را سِحر کرده باشد سِحر او نمیتواند سرتاسر زمین را در بر بگیرد، بنابراین از کسانی که از دیاری دیگر میآیند بپرسید آیا این را دیدهاند؟ مسافرانی آمدند و از آنها پرسیدند و آنها خبر دادند که دیدهاند. سمرقندی نیز از ضحاک همانند این سخن را روایت کرده و گفته: ابوجهل گفت: این سِحر است، کسی را نزد مردم دیگر سرزمینها بفرستید تا ببیند آیا آنها نیز این را دیدهاند یا نه. سپس مردم دیگر دیارها نیز گفتند دیدهاند که ماه شکافته شده است. آنگاه کفار گفتند: این سِحری مستمرّ است. علقمه نیز این را از ابن مسعود روایت کرده اینان چهار تن بودند که از عبدالله (بن مسعود) روایت کرده اند .
کسانی جز ابن مسعود نیز این رویداد را روایت کردهاند از جمله ابن عباس و ابن عمر و حُذَیفه و جُبَیر بن مُطعم و حضرت علی ع.
در روایت ابی حذیفه اَرحَبی حضرت علی علیه السلام فرموده: ماه شکافته شد و ما همراه پیامبر صلّی الله علیه و آله بودیم.
و از انس روایت شده: اهل مکه از پیامبر صلّی الله علیه و آله خواستند که نشانهای به آنان نشان دهد. حضرت دو نیم شدن ماه را به آنان نشان داد و آنها حراء را از میان دو نیمه دیدند.
قتاده نیز این را از انس روایت کرده است، در روایت معمر و دیگران از قتاده از وی آمده: حضرت دو پاره شدن ماه را به آنان نشان داد، آنگاه نازل شد «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ».
از جُبیر بن مطعم، پسرش محمد
ص: 350
و نوهاش جُبیر بن محمد روایت کردهاند و از ابن عباس، عبیدالله بن عبدالله بن عتبه روایت کرده و از ابن عمر، مجاهد روایت کرده و از حُذیفه، ابو عبدالرحمان سلمی و مسلم بن ابی عمران ازدی روایت کردهاند که اکثر طُرُق این احادیث صحیح است و آیه نیز تصریح میکند. لذا جایی برای اعتنا به این اعتراض سخیف نیست که اگر چنین شده بود همه اهل زمین دیده بودند حال آن که نقل نشده که اهل زمین در آن شب این اتفاق را رصد کرده و ندیده اند و اگر هم چنین نقلی شده باشد از جانب کسانی که به سبب زیاد بودنشان ممکن نیست بگوییم بر کذب همدست شدهاند باز هم برای ما حجت نبود زیرا ماه در سرتاسر زمین به یک شکل نیست و گاه بر قومی زودتر از قوم دیگر طلوع میکند و گاه برای قومی متفاوت از قوم دیگر طلوع میکند و گاه ابری یا کوهی آن را از چشم قومی پنهان میکند، از همین روست که کسوفها در برخی جاها و نه همه جا روی میدهند و در مواردی به صورت جزئی و در مواردی به صورت کلّی رخ میدهند و در مواردی نیز تنها مدعیّان علم نجوم متوجه آن میشوند. همچنین نشانه ماه در شب پدیدار شده و مردم عادتا در شب آرام گرفتهاند و بر جا شدهاند و درها را بستهاند و رفت و آمد نمیکنند و فقط کسانی متوجه رویدادهای آسمانی میشوند که آسمان را رصد کنند، بنابراین ماه گرفتگی در همه جا رخ نمیدهد و همه متوجه آن نمیشوند تا از آن خبر دهند و بسیار میشود که افراد مورد اطمینان از از اتفاقهای شگفتی سخن می گویند که در آسمان شب رخ داده همچون نورها و ستارگان بزرگی که برخی اوقات آشکار می شوند و کسی از آنها خبر ندارد - . شرح الشفاء 1: 584- 589 - .
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ قَالَ قَرُبَتِ الْقِیَامَةُ فَلَا یَکُونُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا الْقِیَامَةُ وَ قَدِ انْقَضَتِ النُّبُوَّةُ وَ الرِّسَالَةُ قَوْلُهُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ فَإِنَّ قُرَیْشاً سَأَلَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُرِیَهُمْ آیَةً فَدَعَا اللَّهَ فَانْشَقَّ الْقَمَرُ بِنِصْفَیْنِ (4) حَتَّی نَظَرُوا إِلَیْهِ ثُمَّ الْتَأَمَ فَقَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ أَیْ صَحِیحٌ وَ رُوِیَ أَیْضاً فِی قَوْلِهِ اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ قَالَ خُرُوجُ الْقَائِمِ علیه السلام.
حَدَّثَنَا حَبِیبُ بْنُ الْحَسَنِ (5) بْنِ أَبَانٍ الْآجُرِّیُّ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ هِشَامٍ عَنْ
ص: 351
مُحَمَّدٍ (1) قَالَ حَدَّثَنِی یُونُسُ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام اجْتَمَعُوا أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلًا أَصْحَابُ الْعَقَبَةِ لَیْلَةَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ فَقَالُوا لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا وَ لَهُ آیَةٌ فَمَا آیَتُکَ فِی لَیْلَتِکَ هَذِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا الَّذِی تُرِیدُونَ فَقَالُوا إِنْ یَکُنْ لَکَ عِنْدَ رَبِّکَ قَدْرٌ فَأْمُرِ الْقَمَرَ (2) أَنْ یَنْقَطِعَ قِطْعَتَیْنِ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیهما السلام فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ اللَّهُ (3) یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ إِنِّی قَدْ أَمَرْتُ کُلَّ شَیْ ءٍ بِطَاعَتِکَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ فَأَمَرَ الْقَمَرَ (4) أَنْ یَنْقَطِعَ قِطْعَتَیْنِ فَانْقَطَعَ قِطْعَتَیْنِ فَسَجَدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله شُکْراً لِلَّهِ وَ سَجَدَ شِیعَتُنَا ثُمَّ رَفَعَ النَّبِیُّ رَأْسَهُ وَ رَفَعُوا رُءُوسَهُمْ فَقَالُوا (5) یَعُودُ کَمَا کَانَ فَعَادَ کَمَا کَانَ ثُمَّ قَالُوا یَنْشَقُّ رَأْسُهُ فَأَمَرَهُ فَانْشَقَّ فَسَجَدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله شُکْراً لِلَّهِ وَ سَجَدَ (6) شِیعَتُنَا فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ حِینَ تَقَدَّمَ سُفَّارُنَا (7) مِنَ الشَّامِ وَ الْیَمَنِ نَسْأَلُهُمْ (8) مَا رَأَوْا فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَإِنْ یَکُونُوا رَأَوْا مِثْلَ مَا رَأَیْنَا عَلِمْنَا أَنَّهُ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ یَرَوْا مِثْلَ مَا رَأَیْنَا عَلِمْنَا أَنَّهُ سِحْرٌ سَحَرْتَنَا بِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ (9).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ» قیامت نزدیک شده و پس از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نبوت و رسالت پایان یافته و پس از حضرت قیامت میشود. «وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ» قریشیان از رسول خدا صلّی الله علیه و آله خواستند نشانهای به آنان نشان دهد. حضرت از خداوند خواست و او ماه را به دو نیم شکافت تا آنها دیدند و سپس به هم چسبید. گفتند: این سِحری مستمرّ است یعنی جادویی کامل است. نیز روایت شده که حضرت درباره «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ» فرمود: یعنی خروج حضرت قائم عجّل الله تعالی فرجه .
ص: 351
از یونس روایت شده که وی گفت: امام جعفر صادق علیه السلام به من فرمود: چهارده تن از اصحاب عقبه در شب چهاردهم ذی الحجّه جمع شدند و به پیامبر صلّی الله علیه و آله عرض کردند: هر پیامبری حتما نشانهای دارد، امشب نشانه تو چیست؟ حضرت فرمود: چه میخواهید؟ عرض کردند: اگر تو نزد پروردگارت مقامی داری به ماه فرمان بده که دو نیم شود. در آن دم جبرییل فرود آمد و عرض کرد: ای محمد! خداوند به تو سلام میرساند و میفرماید من به همه چیز دستور دادهام که به فرمان تو باشند. آنگاه حضرت سرش را بالا برد و به ماه دستور داد که دو نیم شود. ناگاه ماه دو نیم شد. پیامبر صلّی الله علیه و آله سجده شکر گذاشت و شیعیان ما نیز به سجده افتادند. سپس حضرت سر بلند کرد و آنان نیز سر برداشتند. گفتند: مثل قبل شود. ماه مثل قبل شد. گفتند: سرش جدا شود. سرش جدا شد و پیامبر صلّی الله علیه و آله سجده شکر گذاشت و شیعیان ما نیز به سجده افتادند. عرض کردند: ای محمد! وقتی مسافران ما از شام و یمن بازگشتند از آنها میپرسیم در چنین شبی چه دیدهاند، اگر همین چیزی را که ما دیدیم آنها نیز دیده باشند میفهمیم که این اتفاق از جانب پروردگارت بوده، اما اگر ندیده باشند میفهمیم که این اتفاق سِحر بوده و تو با آن ما را سِحر کردهای. آنگاه خداوند نازل فرمود: «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ» تا پایان سوره - . تفسیر قمی: 656- 657 - .
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام ج، الإحتجاج بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیهما السلام فِی احْتِجَاجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَلَی قُرَیْشٍ إِنَّ اللَّهَ یَا أَبَا جَهْلٍ إِنَّمَا دَفَعَ عَنْکَ الْعَذَابَ لِعِلْمِهِ بِأَنَّهُ سَیَخْرُجُ مِنْ صُلْبِکَ ذُرِّیَّةٌ طَیِّبَةٌ عِکْرِمَةُ ابْنُکَ وَ سَیَلِی مِنْ أُمُورِ الْمُسْلِمِینَ مَا إِنْ أَطَاعَ اللَّهَ فِیهِ کَانَ عِنْدَ اللَّهِ خَلِیلًا وَ إِلَّا فَالْعَذَابُ نَازِلٌ عَلَیْکَ وَ کَذَلِکَ سَائِرُ قُرَیْشٍ السَّائِلِینَ لَمَّا سَأَلُوا مِنْ هَذَا إِنَّمَا أُمْهِلُوا لِأَنَّ اللَّهَ عَلِمَ أَنَّ بَعْضَهُمْ سَیُؤْمِنُ بِمُحَمَّدٍ وَ یَنَالُ بِهِ السَّعَادَةَ فَهُوَ لَا یَقْطَعُهُ عَنْ تِلْکَ السَّعَادَةِ
ص: 352
وَ لَا یَبْخَلُ بِهَا عَلَیْهِ أَوْ مَنْ یُولَدُ مِنْهُ مُؤْمِنٌ فَهُوَ یُنْظِرُ (1) أَبَاهُ لِإِیصَالِ ابْنِهِ إِلَی السَّعَادَةِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَنَزَلَ الْعَذَابُ بِکَافَّتِکُمْ فَانْظُرْ نَحْوَ السَّمَاءِ فَنَظَرَ أَکْنَافَهَا فَإِذَا أَبْوَابُهَا مُفَتَّحَةٌ وَ إِذَا النِّیرَانُ نَازِلَةٌ مِنْهَا مُسَامِتَةٌ لِرُءُوسِ الْقَوْمِ حَتَّی تَدْنُوَ مِنْهُمْ حَتَّی وَجَدُوا حَرَّهَا بَیْنَ أَکْتَافِهِمْ فَارْتَعَدَتْ فَرَائِصُ (2) أَبِی جَهْلٍ وَ الْجَمَاعَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَرُوعَنَّکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یُهْلِکُکُمْ بِهَا وَ إِنَّمَا أَظْهَرَهَا عِبْرَةً ثُمَّ نَظَرُوا وَ إِذَا قَدْ خَرَجَ مِنْ ظُهُورِ الْجَمَاعَةِ أَنْوَارٌ قَابَلَتْهَا وَ دَفَعَتْهَا حَتَّی أَعَادَتْهَا فِی السَّمَاءِ کَمَا جَاءَتْ مِنْهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْضُ هَذِهِ الْأَنْوَارِ أَنْوَارُ مَنْ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّهُ سَیُسْعِدُهُ بِالْإِیمَانِ فِی کُلٍّ مِنْکُمْ مِنْ بَعْدُ (3) وَ بَعْضُهَا أَنْوَارٌ طَیِّبَةٌ سَیَخْرُجُ عَنْ بَعْضِکُمْ مِمَّنْ لَا یُؤْمِنُ وَ هُمْ مُؤْمِنُونَ (4).
**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام و الإحتجاج به روایت از امام حسن عسکری علیه السلام : از جمله حجتهای پیامبر صلّی الله علیه و آله بر قریشیان این بود که فرمود: ای ابوجهل! خداوند تنها بدان خاطر عذاب را از تو بازداشته که میدانسته از صُلب تو فرزندی پاک یعنی پسرت عکرمه بیرون خواهد آمد او مسئولیتی از امور مسلمانان را به عهده خواهد گرفت که اگر در باره آن از خداوند اطاعت کند دوست خداوند خواهد بود،اگر چنین نبود عذاب هم بر تو نارل میشد و هم بر دیگر قریشیانی که در این باره میپرسند. به آنها تنها بدین خاطر مهلت داده شده که خداوند میدانسته برخی از آنها به محمد ایمان میآورند و با او سعادتمند میشوند، بنابرین خداوند چنین سعادتی را از آنان بازنداشته
ص: 352
و دریغ نکرده است، نیز میدانسته فرزندی مومن از آنان زاده میشود، از این رو به پدرش مهلت داده تا پسرش را به سعادت برساند، اگر چنین نبود بر همه آنها عذاب نازل میشد، آسمان را ببین! ابوجهل به آسمان نگریست و ناگاه دید درهای آسمان گشوده شده و از آسمان شعلههای آتش به سوی سرهای آن قوم فرود میآید و آنقدر نزدیکشان میشود که حراراتش را میان شانههایشان احساس میکنند. ابوجهل و آن جماعت از ترس به لرزه افتادند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: نترسید! خداوند با آن شما را هلاک نمیکند، فقط نشانتان داد تا پند بگیرید. سپس ناگاه از پشت آن جماعت انواری درخشید و فرونشست و همچنان که از آسمان بوده بود به آسمان بازگشت. حضرت فرمود: برخی از این نورها نور کسانی است که خداوند میداند در میان شما در آینده آنها را با ایمان سعادتمند میسازد و برخی دیگر نورهای پاکی است که از افراد بی ایمان شما بیرون میآیند و مومن هستند - . التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : 212؛ الإحتجاج: 18 - .
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: انْشَقَّ الْقَمَرُ بِمَکَّةَ فِلْقَتَیْنِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اشْهَدُوا اشْهَدُوا (5).
**[ترجمه]الأمالی: از امام رضا علیه السلام به نقل از پدران ارجمندش علیهم السلام به نقل از امام علی علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: ماه در مکه به دو نیم شکافته شد. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: شاهد باشید !شاهد باشید!
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ نَصْرِ بْنِ الْقَاسِمِ وَ عُمَرَ بْنِ أَبِی حَسَّانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ أَبِی إِسْرَائِیلَ عَنْ دَیْلَمِ بْنِ غَزْوَانَ الْعَبْدِیِّ وَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی سَارَةَ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ ثَابِتٍ الْبُنَانِیِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ رَجُلًا إِلَی فِرْعَوْنٍ مِنْ فَرَاعِنَةِ الْعَرَبِ یَدْعُوهُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لِرَسُولِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَخْبِرْنِی عَنْ هَذَا الَّذِی یَدْعُونِی (6) إِلَیْهِ أَ مِنْ فِضَّةٍ هُوَ أَمْ مِنْ ذَهَبٍ أَمْ مِنْ حَدِیدٍ فَرَجَعَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ بِقَوْلِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ارْجِعْ إِلَیْهِ فَادْعُهُ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَّهُ أَعْتَی (7) مِنْ ذَلِکَ قَالَ ارْجِعْ إِلَیْهِ
ص: 353
فَقَالَ (1) کَقَوْلِهِ فَبَیْنَا هُوَ یُکَلِّمُهُ إِذْ رَعَدَتْ سَحَابَةٌ رَعْدَةً فَأَلْقَتْ عَلَی رَأْسِهِ صَاعِقَةً ذَهَبَتْ بِقِحْفِ (2) رَأْسِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ یُرْسِلُ (3) الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ (4).
**[ترجمه]الأمالی: از اَنَس بن مالک روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله مردی را نزد یکی از فرعونها عرب فرستاد تا او را به سوی خداوند عزّ و جلّ دعوت کند. او به فرستاده پیامبر صلّی الله علیه و آله گفت: به من بگو این کسی که مرا به سویش فرامیخوانی از نقره است یا از طلا یا از آهن؟! آن مرد نزد حضرت بازگشت و ایشان را از سخن وی آگاه کرد. پیامبر صلّی الله علیه و آله
فرمود: نزدش بازگرد و او را دعوت کن. عرض کرد: ای پیامبر خدا! او سرکشتر از اینهاست. فرمود: نزدش بازگرد
ص: 353
و او را دعوت کن. مرد به نزدش بازگشت و او داشت همان حرفها را میزد که ناگاه ابری خروشید و صاعقهای بر سر آن مرد فرود آورد و کاسه سرش را درربود. آنگاه خداوند عزّ و جلّ نازل فرمود: «وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ» - . رعد / 13 -
{و صاعقهها را فرو میفرستند و با آنها هر که را بخواهد مورد اصابت قرار میدهد در حالی که آنان درباره خدا مجادله میکنند و او سختکیفر است.} - . أمالی ابن الشیخ: 309 -
**[ترجمه]
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ (5) قَالَ انْشَقَّ الْقَمَرُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی صَارَ بِنِصْفَیْنِ وَ نَظَرَ إِلَیْهِ النَّاسُ وَ أَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی جَلَّ ذِکْرُهُ وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ (6) فَقَالَ الْمُشْرِکُونَ سَحَرَ الْقَمَرَ سَحَرَ الْقَمَرَ (7).
**[ترجمه]قصص الأنبیاء: از ابن عباس درباره کلام حق تعالی «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ» پرسیدند، وی گفت: ماه در روزگار رسول خدا صلّی الله علیه و آله شکافته شد و دو نیم شد. مردم آن را دیدند اما بیشترشان روی برگرداندند، آنگاه خداوند متعال نازل فرمود: «وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ» مشرکان گفتند: ماه را سحِر کرد! ماه را سِحر کرد! - . قصص الأنبیاء: نسخه خطی -
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَهْلَ الْمَدِینَةِ مُطِرُوا مَطَراً عَظِیماً فَخَافُوا الْغَرَقَ فَشَکَوْا إِلَیْهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ حَوَالَیْنَا وَ لَا عَلَیْنَا فَانْجَابَتِ السَّحَابُ عَنِ الْمَدِینَةِ عَلَی هَیْئَةِ الْإِکْلِیلِ لَا تَمْطُرُ فِی الْمَدِینَةِ وَ تَمْطُرُ حَوَالَیْهَا فَعَایَنَ مُؤْمِنُهُمْ وَ کَافِرُهُمْ أَمْراً لَمْ یُعَایِنُوا مِثْلَهُ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: بارانی عظیم بر اهل مدینه بارش گرفت چنان که ترسیدند غرق شوند. نزد حضرت شکوه کردند و ایشان فرمود: خداوندا بر حوالی ما ببار و نه بر ما. آنگاه ابرها به شکل تاج از مدینه روی گرداندند و دیگر بر مدینه نباریدند و بر حوالیاش باریدند. اینچنین مردمان مومن و کافر همه چیزی را دیدند که هرگز همانندش را ندیده بودند.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ فِی سَفَرَیْنِ مِنْ أَسْفَارِهِ قَبْلَ الْبِعْثَةِ مَعْرُوفَیْنِ مَذْکُورَیْنِ عِنْدَ عَشِیرَتِهِ وَ غَیْرِهِمْ لَا یَدْفَعُونَ حَدْیثَهُمَا (8) فَکَانَتْ سَحَابَةٌ أَظَلَّتْ عَلَیْهِ حِینَ یَمْشِی تَدُورُ مَعَهُ حَیْثُمَا دَارَ وَ تَزُولُ حَیْثُ زَالَ یَرَاهَا رُفَقَاؤُهُ وَ مُعَاشِرُوهُ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: پیامبر صلّی الله علیه و آله در میان سفرهایی که پیش از بعثت داشت به دو سفر رفت که نزد عشیره حضرت و دیگران معروف و زبانزد هستند و کسی منکر ماجرای آن دو نیست. ابری آمده بود و بر حضرت سایه انداخته بود و هر کجا میرفت با ایشان همراه میشد و هر کجا میایستاد همراه با ایشان میایستاد چنان که همه همراهان و معاشران حضرت آن را میدیدند.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ الْقَمَرَ انْشَقَّ وَ هُوَ بِمَکَّةَ أَوَّلَ مَبْعَثِهِ یَرَاهُ أَهْلُ الْأَرْضِ طُرّاً فَتَلَا بِهِ عَلَیْهِمْ قُرْآناً فَمَا أَنْکَرُوا ذَلِکَ عَلَیْهِ وَ کَانَ مَا أَخْبَرَهُمْ بِهِ مِنَ الْأَمْرِ الَّذِی لَا یَخْفَی أَثَرُهُ وَ لَا یَنْدَرِسُ ذِکْرُهُ وَ قَوْلُ بَعْضِ النَّاسِ إِنَّهُ لَمْ یَرَهُ إِلَّا وَاحِدٌ خَطَأٌ بَلْ شُهْرَتُهُ أَغْنَتْ
ص: 354
عَنْ نَقْلِهِ عَلَی أَنَّهُ إِنْ لَمْ یَرَهُ إِلَّا وَاحِدٌ کَانَ أَعْجَبَ- وَ رَوَی ذَلِکَ خَمْسَةُ نَفَرٍ ابْنُ مَسْعُودٍ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ ابْنُ جُبَیْرٍ وَ ابْنُ مُطْعِمٍ عَنْ أَبِیهِ وَ حُذَیْفَةُ وَ غَیْرُهُمْ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: در اوایل بعثت پیامبر صلّی الله علیه و آله ماه در مکه شکافته شد و همه اهل زمین آن را دیدند. حضرت آیهای در این باره برایشان تلاوت کرد و آنها انکارش نکردند و نشانهای که حضرت برایشان آورد چیزی بود که اثرش پنهان نمیشود و یادش از بین نمیرود. سخن برخی از مردم که میگویند فقط یک نفر آن را دیده خطاست، زیرا آن قدر مشهور بوده که نیازی به نقل نداشته،
ص: 354
به علاوه اگر فقط یک نفر آن را دیده باشد که شگفتتر است! . این رویداد را پنج نفر روایت کردهاند: ابن مسعود و ابن عباس و ابن جُبیر و ابن مُطعِم از پدرش و حُذَیفه و دیگران.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ أَبَا طَالِبٍ سَافَرَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ کُلَّمَا کُنَّا نَسِیرُ فِی الشَّمْسِ تَسِیرُ الْغَمَامَةُ بِسَیْرِنَا وَ تَقِفُ بِوُقُوفِنَا فَنَزَلْنَا یَوْماً عَلَی رَاهِبٍ بِأَطْرَافِ الشَّامِ فِی صَوْمَعَةٍ فَلَمَّا قَرُبْنَا مِنْهُ نَظَرَ إِلَی الْغَمَامَةِ تَسِیرُ بِسَیْرِنَا قَالَ فِی هَذِهِ الْقَافِلَةِ شَیْ ءٌ فَنَزَلَ فَأَضَافَنَا وَ کَشَفَ (1) عَنْ کَتِفَیْهِ فَنَظَرَ إِلَی الشَّامَةِ بَیْنَ کَتِفَیْهِ فَبَکَی وَ قَالَ یَا أَبَا طَالِبٍ لَمْ تَجِبْ (2) أَنْ تُخْرِجَهُ مِنْ مَکَّةَ وَ بَعْدَ إِذْ أَخْرَجْتَهُ فَاحْتَفِظْ بِهِ وَ احْذَرْ عَلَیْهِ الْیَهُودَ فَلَهُ شَأْنٌ عَظِیمٌ وَ لَیْتَنِی أُدْرِکُهُ فَأَکُونَ أَوَّلَ مُجِیبٍ لِدَعْوَتِهِ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از معجزههای پیامبر صلّی الله علیه و آله این بود که ابوطالب حضرت را به سفر برد و سپس گفت: هرگاه ما به زیر خورشید حرکت میکردیم ابری با ما حرکت میکرد و هرگاه میایستادیم آن هم میایستاد. روزی در اطراف شام بر راهبی فرود آمدیم که در صومعهای بود. وقتی به او نزدیک شدیم او دید که آن ابر با حرکت ما حرکت میکند و گفته بود در این کاروان خبری هست. پایین آمد و به ما پیوست و جامه از کتفهای محمد برگرفت و خالی را که میان کتفهایش بود دید. ناگاه گریست و گفت: ای ابوطالب! نباید او را از مکه بیرون بیاوری و اگر بیرونش آوردی مراقبش باش و بر او از یهودیان حذر کن که او مقامی والا دارد، ای کاش من او را دریابم و نخستین کسی باشم که دعوتش را اجابت میکند.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ کَانَ لَیْلَةً جَالِساً فِی الْحِجْرِ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ فِی مَجَالِسِهَا یَتَسَامَرُونَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ قَدْ أَعْیَانَا أَمْرُ مُحَمَّدٍ فَمَا نَدْرِی مَا نَقُولُ فِیهِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ قُومُوا بِنَا جَمِیعاً إِلَیْهِ نَسْأَلْهُ أَنْ یُرِیَنَا آیَةً مِنَ السَّمَاءِ فَإِنَّ السِّحْرَ قَدْ یَکُونُ فِی الْأَرْضِ وَ لَا یَکُونُ فِی السَّمَاءِ فَصَارُوا إِلَیْهِ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ إِنْ لَمْ یَکُنْ هَذَا الَّذِی نَرَی مِنْکَ سِحْراً فَأَرِنَا آیَةً فِی السَّمَاءِ فَإِنَّا نَعْلَمُ أَنَّ السِّحْرَ لَا یَسْتَمِرُّ فِی السَّمَاءِ کَمَا یَسْتَمِرُّ فِی الْأَرْضِ فَقَالَ لَهُمْ أَ لَسْتُمْ تَرَوْنَ هَذَا الْقَمَرَ فِی تَمَامِهِ لِأَرْبَعَ عَشْرَةَ فَقَالُوا بَلَی قَالَ فَتُحِبُّونَ (3) أَنْ تَکُونَ الْآیَةُ مِنْ قِبَلِهِ وَ جِهَتِهِ قَالُوا قَدْ أَحْبَبْنَا ذَلِکَ فَأَشَارَ إِلَیْهِ بِإِصْبَعِهِ فَانْشَقَّ بِنِصْفَیْنِ فَوَقَعَ نِصْفُهُ عَلَی ظَهْرِ الْکَعْبَةِ وَ نِصْفُهُ الْآخَرُ عَلَی جَبَلِ أَبِی قُبَیْسٍ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ فَرُدَّهُ إِلَی مَکَانِهِ فَأَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی النِّصْفِ الَّذِی کَانَ عَلَی جَبَلِ أَبِی قُبَیْسٍ فَطَارَا جَمِیعاً فَالْتَقَیَا فِی الْهَوَاءِ فَصَارَا وَاحِداً وَ اسْتَقَرَّ الْقَمَرُ فِی مَکَانِهِ عَلَی مَا کَانَ فَقَالُوا قُومُوا فَقَدِ اسْتَمَرَّ سِحْرُ مُحَمَّدٍ فِی السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَ
ص: 355
الْقَمَرُ وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ (1).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از معجزههای پیامبر صلّی الله علیه و آله این بود که شبی در حجر(اسماعیل) نشسته بود. قریشیان نیز در مجالس خود بودند و با یکدیگر گفتگوهای شبانه می کردند. یکی از آنها گفت: در کار محمد ماندهایم و نمیدانیم دربارهاش چه بگوییم. دیگری گفت: برخیزید تا همه نزدش برویم و از او بخواهیم برایمان نشانهای از آسمان پدید بیاورد زیرا سِحر گاهی در زمین رخ میدهد و در آسمان پدید نمیآید. آنها نزد حضرت رفتند و عرض کردند: ای محمد! اگر چیزی که از تو میبینیم سِحر نیست برای ما در آسمان نشانهای پدید آور، چون ما میدانیم سِحر بر خلاف زمین در آسمان مستمرّ نمیماند. فرمود: آیا این ماه را میبینید که در چهاردهمین شب خود کامل گشته؟ عرض کردند: بله. فرمود: دوست دارید آن نشانه از جانب این ماه باشد؟ عرض کردند: دوست داریم. آنگاه حضرت با انگشت خود به ماه اشاره کرد و ناگاه ماه به دو نیم شکافته شد و نیمی از آن بر پشت کعبه افتاد و نیم دیگرش بر کوه ابو قیس، سپس هر دو پرواز کردند و در آسمان به هم پیوستند و یکی شدند و ماه همچون قبل در جای خود قرار گرفت. آنها گفتند: برخیزید که سِحر محمد هم در آسمان مستمرّ گسته و هم در زمین! آنگاه خداوند نازل فرمود: «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَ
ص: 355
الْقَمَرُ وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ» - . این حدیث و ما قبل و ما بعدش را در نسخه چاپی الخرائج نیافتیم. پیشتر اشاره کردیم نسخهای که نزد مصنّف بوده اضافاتی داشته که در نسخه چاپیاش نیست. علامه رازی در الذریعه گفته نسخهای از این کتاب در کتابخانه سلطان العلماء در تهران هست که با نسخه چاپی تفاوت دارد. -
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب أَجْمَعَ الْمُفَسِّرُونَ وَ الْمُحَدِّثُونَ سِوَی عَطَاءٍ وَ الْحُسَیْنِ وَ الْبَلْخِیِّ فِی قَوْلِهِ اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ أَنَّهُ اجْتَمَعَ الْمُشْرِکُونَ لَیْلَةَ بَدْرٍ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا إِنْ کُنْتَ صَادِقاً فَشُقَّ لَنَا الْقَمَرَ فِرْقَتَیْنِ قَالَ صلی الله علیه و آله إِنْ فَعَلْتُ تُؤْمِنُونَ قَالُوا نَعَمْ فَأَشَارَ إِلَیْهِ بِإِصْبَعِهِ فَانْشَقَّ شِقَّتَیْنِ رُئِیَ حَرَی (2) بَیْنَ فَلْقَیْهِ.
وَ فِی رِوَایَةٍ نِصْفاً عَلَی أَبِی قُبَیْسٍ وَ نِصْفاً عَلَی قیقعان (قُعَیْقِعَانَ) (3).
وَ فِی رِوَایَةٍ نِصْفٌ عَلَی الصَّفَا وَ نِصْفٌ عَلَی الْمَرْوَةِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله اشْهَدُوا اشْهَدُوا فَقَالَ نَاسٌ سَحَرَنَا مُحَمَّدٌ فَقَالَ رَجُلٌ إِنْ کَانَ سَحَرَکُمْ فَلَمْ یَسْحَرِ النَّاسَ کُلَّهُمْ وَ کَانَ ذَلِکَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ وَ بَقِیَ قَدْرَ مَا بَیْنَ الْعَصْرِ إِلَی اللَّیْلِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ وَ یَقُولُونَ هَذَا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ فَنَزَلَ وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا الْآیَاتِ.
وَ فِی رِوَایَةٍ أَنَّهُ قَدِمَ السُّفَّارُ مِنْ کُلِّ وَجْهٍ فَمَا مِنْ أَحَدٍ قَدِمَ إِلَّا أَخْبَرَهُمْ أَنَّهُمْ رَأَوْا مِثْلَ مَا رَأَوْا (4).
**[ترجمه]المناقب: همه مفسران و محدّثان به جز عطاء و حسین و بلخی به اجماع درباره کلام حق تعالی «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَ الْقَمَرُ» گفتهاند مشرکان در شب بدر نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله جمع شدند و عرض کردند: اگر راست میگویی ماه را برای ما به دو نیم بشکاف. فرمود: اگر این کار را کردم ایمان میآورید؟ عرض کردند: بله. حضرت با انگشت خود به ماه اشاره کرد و ناگاه ماه به دو نیم شکافته شد و از میان دو نیمهاش حراء دیده شد.
و در روایتی دیگر: نیمی از آن بر کوه ابو قیس قرار گرفت و نیم دیگرش بر کوه قیقعان.
و در روایتی دیگر: نیمی از آن بر صفا قرار گرفت و نیم دیگرس بر مروه. آنگاه حضرت فرمود: شاهد باشید! شاهد باشید! اما مردم گفتند محمد ما را سِحر کرده است. مردی گفت: اگر شما را سِحر کرده همه مردم را که سِحر نکرده است. و ماه به مقدار ما بین عصر تا شب به همان حالت باقی ماند. آنها به ماه مینگریستند و میگفتند: این سِحری مستمرّ است. آنگاه نازل شد: «وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا» تا پایان.
و در روایتی دیگر: هر مسافری از هر گوشه و کنار میآمد خبر میداد همانند چیزی را که آنان دیده بودند آنها نیز دیدهاند - . مناقب آل ابی طالب 1: 106، نسخه چاپ نجف - .
**[ترجمه]
معجزات نبینا صلی الله علیه و آله لأنه لم یر قبل زمانه و الدلیل علیه أن الشعراء کانوا یمثلون فی السرعة بالبرق و السیل و لم یوجد فی أشعارها بیت واحد فیه ذکر الکواکب المنقضة فلما حدثت بعد مولده استعملت قال ذو الرمة
کأنه کوکب فی إثر عفریة مسوم فی سواد اللیل منقضب
الضحاک (1) فی قوله فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ الآیات کان الرجل لما به من الجوع یری بینه و بین السماء کالدخان و أکلوا المیتة و العظام (2) ثم جاءوا إلی النبی صلی الله علیه و آله و قالوا یا محمد جئت تأمر بصلة الرحم و قومک قد هلکوا فسأل الله تعالی لهم الخصب و السعة فکشف الله عنهم ثم عادوا إلی الکفر. (3)
**[ترجمه]المناقب: ابو رَجاء عُطاردی گفته: نخستین چیزی که هنگام بعثت پیامبر صلّی الله علیه و آله برای ما عجیب و ناشناخته بود فروریختن ستارگان بود.
زجاج درباره کلام حق تعالی «إِلاَّ مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ» - . حجر / 18 - {مگر آن کس که دزدیده گوش فرا دهد} فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ» - . صافات / 10 - {که شهابی شکافنده از پی او می تازد.} میگوید: شهاب از
ص: 356
معجزههای پیامبر ما صلّی الله علیه و آله بوده، زیرا پیش از روزگار ایشان دیده نشده بوده است، به این دلیل که شاعران برای بیان سرعت به برق و سیل تمثیل میزدهاند و در هیچ بیتی از اشعارشان ذکر ستارگان فروریخته نیامده است، اما وقتی پس از ولادت حضرت پیدا شد در شعر به کار رفت، ذوالرمه گفته:
کأنه کوکب فی إثر عفریة مسوم فی سواد اللیل منقضب
گویی آن (گاو وحشی) ستارهای است در پیِ دیوی که در سیاهی شب ردّی به جا میگذارد و از سویی به سوی دیگر میرود.
ضحاک درباره کلام حق تعالی «یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ» - . دخان / 10 - {پس در انتظار روزی باش که آسمان دودی نمایان برمی آورد.} گفته: وقتی آنها به قحطی دچار شدند میان خود و آسمان را همچون دود میدیدند و به خوردن مردار و استخوان افتادند. سپس نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدند و عرض کردند: ای محمد! تو آمدی و ما را به صله رحم فرمان دادی اما اکنون که قوم خودت هلاک شدهاند! این شد که حضرت از خداوند متعال برای آنان درخواست سرسبزی و فراخی کرد و قحطی از آنان برداشته شد، اما دوباره سوی کفر بازگشتند - . مناقب آل ابی طالب 1: 92- 93، نسخه چاپ نجف - .
**[ترجمه]
قال الجزری العفارة الخبث و الشیطنة و منه
الحدیث إِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ الْعِفْرِیَةَ النِّفْرِیَةَ.
هو الداعی الخبیث الشریر انتهی.
قوله مسوم أی مرسل و قال الجوهری انقضب الشی ء انقطع و تقول انقضب الکوکب من مکانه ثم ذکر هذا الشعر مستشهدا به.
**[ترجمه]جزری میگوید: «عفارة» یعنی خبیثی و شیطان صفتی که حدیثی در همین معنا هست: «إِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ الْعِفْرِیَةَ النِّفْرِیَةَ» یعنی خداوند از شیطانصفتِ سرکش بدش میآید. «عفریّة» یعنی مکار و خبیث و شرور.
«مسوم» یعنی «فرستاده شده». جوهری میگوید: «انقضبَ الشیءُ» یعنی بریده شد، و «انقضبَ الکوکبُ من مکانِه» یعنی ستاره از جایش کنده شد. وی در ادامه به این شعر استناد میجوید.
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الْقَمَرَ انْشَقَّ لَهُ بِنِصْفَیْنِ بِمَکَّةَ فِی أَوَّلِ مَبْعَثِهِ وَ قَدْ نَطَقَ بِهِ الْقُرْآنُ (4) وَ قَدْ صَحَّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ أَنَّهُ قَالَ انْشَقَّ الْقَمَرُ حَتَّی صَارَ
ص: 357
فِرْقَتَیْنِ فَقَالَ کُفَّارُ أَهْلِ مَکَّةَ هَذَا سِحْرٌ سَحَرَکُمْ بِهِ ابْنُ أَبِی کَبْشَةَ انْظُرُوا السُّفَّارَ فَإِنْ کَانُوا رَأَوْا مَا رَأَیْتُمْ فَقَدْ صَدَقَ وَ إِنْ کَانُوا لَمْ یَرَوْا مَا رَأَیْتُمْ فَهُوَ سِحْرٌ سَحَرَکُمْ بِهِ قَالَ فَسُئِلَ السُّفَّارُ وَ قَدْ قَدِمُوا مِنْ کُلِّ وَجْهٍ فَقَالُوا رَأَیْنَاهُ.
اسْتَشْهَدَ الْبُخَارِیُّ فِی الصَّحِیحِ بِهَذَا الْخَبَرِ فِی أَنَّ ذَلِکَ کَانَ بِمَکَّةَ (1)
أقول: قد مرت الأخبار المستفیضة فی إظلال السحاب علیه صلی الله علیه و آله فی باب منشئه صلی الله علیه و آله و باب احتجاج أمیر المؤمنین علیهما السلام علی الیهود و سائر الأبواب لا سیما أبواب هذا المجلد و سیأتی رد الشمس بدعائه صلی الله علیه و آله لأمیر المؤمنین علیهما السلام فی أبواب معجزات أمیر المؤمنین علیهما السلام و کذا إجابة السحاب له صلی الله علیه و آله فی أبواب فضائل أمیر المؤمنین علیهما السلام و کذا تطوق السحاب و بعده عن المدینة بإشارته صلی الله علیه و آله قد مر فی باب المتقدم و سیأتی فی باب استجابة دعائه صلی الله علیه و آله.
وَ قَالَ الْقَاضِی فِی الشِّفَاءِ خَرَجَ الطَّحَاوِیُّ (2) فِی مُشْکِلِ الْحَدِیثِ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ مِنْ طَرِیقَیْنِ (3) أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یُوحَی إِلَیْهِ وَ رَأْسُهُ فِی حِجْرِ عَلِیٍّ فَلَمْ یُصَلِّ الْعَصْرَ حَتَّی غَرَبَتِ الشَّمْسُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ صَلَّیْتَ یَا عَلِیُّ قَالَ لَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ إِنَّهُ کَانَ فِی طَاعَتِکَ وَ فِی طَاعَةِ رَسُولِکَ فَارْدُدْ عَلَیْهِ الشَّمْسَ قَالَ أَسْمَاءُ فَرَأَیْتُهَا غَرَبَتْ ثُمَّ رَأَیْتُهَا طَلَعَتْ بَعْدَ مَا غَرَبَتْ وَ وَقَعَتْ (4) عَلَی الْأَرْضِ وَ ذَلِکَ بِالصَّهْبَاءِ فِی خَیْبَرَ.
ص: 358
قال و هذان الحدیثان ثابتان و رواتهما ثقات و حکی الطحاوی أن أحمد بن (1) صالح کان یقول لا ینبغی لمن سبیله العلم التخلف عن حفظ حدیث الأسماء (2) لأنه من علامات النبوة.
وَ رَوَی یُونُسُ بْنُ بُکَیْرٍ (3) فِی زِیَادَةِ الْمَغَازِی رِوَایَتَهُ عَنِ ابْنِ إِسْحَاقَ لَمَّا أُسْرِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَخْبَرَ قَوْمَهُ بِالرِّفْقَةِ وَ الْعَلَامَةِ الَّتِی فِی الْعِیرِ قَالُوا مَتَی تَجِی ءُ قَالَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ فَلَمَّا کَانَ ذَلِکَ الْیَوْمُ أَشْرَفَتْ قُرَیْشٌ یَنْظُرُونَ وَ قَدْ وَلَّی النَّهَارُ وَ لَمْ تَجِئْ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَزِیدَ لَهُ فِی النَّهَارِ سَاعَةٌ وَ حُبِسَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ (4)
**[ترجمه]إعلام الوری: از معجزههای پیامبر صلّی الله علیه و آله این بوده که در اوایل بعثت ماه برای حضرت در مکه به دو نیم شکافته شده که قرآن نیز از آن سخن گفته است. و در حدیثی صحیح از عبدالله بن مسعود آمده: ماه شکافته شد آنچنان که دو پاره شد.
ص: 357
کافران اهل مکه گفتند: این سِحری است که ابن ابی کَبشه شما را با آن جادو کرده است، منتظر مسافران باشید اگر چیزی را که دیده اید آنها نیز دیده باشند راست میگوید اما اگر ندیده باشند این سِحر است و شما را با آن جادو کرده است. مسافران از هر سو آمدند و گفتند ما آن را دیدیم.
بخاری در الصحیح به این خبر استناد جسته که این رویداد در مکه رخ داده است - . إعلام الوری: 19 - .
میگویم: درباره سایه انداختن ابر بر حضرت پیشتر در باب خاستگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله و باب احتجاج امیرمومنان علیه السلام بر یهودیان و بابهای دیگر به ویژه در ابواب این مجلد اخبار بسیاری آمد. درباره بازگشتن خورشید با دعای پیامبر صلّی الله علیه و آله برای امیرمومنان علیه السلام در ابواب معجزات امیرمومنان علیه السلام و همچنین درباره اجابت ابر برای پیامبر صلّی الله علیه و آله در ابواب فضائل امیرمومنان علیه السلام اخبار مربوط خواهد آمد. همچنین درباره رویگردان شدن ابر و دور شدنش از مدینه با اشاره پیامبر صلّی الله علیه و آله که ذکرش در باب پیشین گذشت، اخباری در باب استجابت دعای حضرت خواهد آمد.
قاضی در الشفاء میگوید: طحاوی در مشکل الحدیث از اسماء بن عُمَیس به دو طریق روایت کرده: پیامبر صلّی الله علیه و آله در حال دریافت وحی بود و سرش در دامان حضرت علی علیه السلام بود، این شد که ایشان نماز عصر را به جا نیاورد تا اینکه خورشید غروب کرد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: نماز خواندی ای علی؟! عرض کرد: نه. حضرت فرمود: خداوندا او در اطاعت از تو و اطاعت از رسولت بود، خورشید را برایش بازگردان. اسماء میگوید: من دیدم که خورشید غروب کرد و دیدم که پس از غروب کردنش باز طلوع کرد و بر زمین تابید، این اتفاق در صهباء خیبر رخ داد.
ص: 358
وی میگوید: این دو حدیث ثابت هستند و راویانشان ثقه میباشند و طحاوی حکایت کرده که احمد بن صالح میگفته: کسی که شیوه بر علم دارد نباید حفظ حدیث اسماء را واگذارد زیرا آن از علامات نبوت است.
یونس بن بُکَیر در زیادة المغازی از ابن اسحاق روایت کرده: وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله به معراج رفت و سپس مردم را از آن جماعت و نشانههای آن کاروان خبر داد، عرض کردند: چه وقت میآیند؟ فرمود: روز چهارشنبه. وقتی چهارشنبه شد قریشیان سر کشیدند و منتظر ماندند. روز در حال سپری شدن بود اما آنها نیامدند. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله دعا کرد و برای ایشان ساعتی بر ظهر افزوده شد و خورشید بر جا ماند - . شرح الشفاء 1: 589- 591 - .
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ قَالَتْ إِنَّ عَلِیّاً بَعَثَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَاجَةٍ فِی غَزْوَةِ حُنَیْنٍ وَ قَدْ صَلَّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْعَصْرَ وَ لَمْ یُصَلِّهَا عَلِیٌّ فَلَمَّا رَجَعَ وَضَعَ رَأْسَهُ فِی حِجْرِ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ قَدْ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ فَجَلَّلَهُ بِثَوْبِهِ فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی کَادَتِ الشَّمْسُ تَغِیبُ ثُمَّ إِنَّهُ سُرِّیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَ صَلَّیْتَ یَا عَلِیُّ قَالَ لَا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ رُدَّ عَلَی عَلِیٍّ الشَّمْسَ فَرَجَعَتْ حَتَّی بَلَغَتْ نِصْفَ الْمَسْجِدِ قَالَتْ أَسْمَاءُ وَ ذَلِکَ بِالصَّهْبَاءِ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از اسماء بنت عُمَیس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله در غزوه حُنَین حضرت علی علیه السلام را به دنبال کاری فرستاد. پیامبر صلّی الله علیه و آله نماز عصر را خواند حال آنکه حضرت علی علیه السلام نخوانده بود. وقتی ایشان برگشت پیامبر صلّی الله علیه و آله سرش را بر دامان وی گذاشت و خداوند بر حضرت وحی کرد. حضرت علی علیه السلام جامه خود را بر پیامبر صلّی الله علیه و آله کشید و تکان نخورد تا اینکه دیگر نزدیک بود خورشید پنهان شود. وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله به حالت طبیعی بازگشت فرمود: نماز خواندی ای علی؟! عرض کرد: نه. حضرت فرمود: خداوندا خورشید را برایر علی بازگردان. آنگاه خورشید بازگشت تا اینکه به میانه مسجد رسید. اسماء گفته این در صهباء رخ داد.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ أَنَّ فَاطِمَةَ علیهما السلام جَاءَتْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حَامِلَةً حَسَناً وَ حُسَیْناً وَ فَخَّاراً فِیهِ حَرِیرَةٌ فَقَالَ ادْعِی ابْنَ عَمِّکِ وَ أَجْلَسَ أَحَدَهُمَا عَلَی فَخِذِهِ الْیُمْنَی وَ الْآخَرَ عَلَی فَخِذِهِ الْیُسْرَی وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ أَحَدَهُمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَ الْآخَرَ خَلْفَهُ
ص: 359
فَقَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ أَنَا عِنْدَ عَتَبَةِ الْبَابِ فَقُلْتُ وَ أَنَا مِنْهُمْ فَقَالَ أَنْتِ إِلَی خَیْرٍ وَ مَا فِی الْبَیْتِ غَیْرُ هَؤُلَاءِ وَ جَبْرَئِیلُ ثُمَّ أَغْدَفَ عَلَیْهِمْ کِسَاءً خَیْبَرِیّاً فَجَلَّلَهُمْ بِهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ ثُمَّ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ بِطَبَقٍ فِیهِ رُمَّانٌ وَ عِنَبٌ فَأَکَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَسَبَّحَ الْعِنَبُ وَ الرُّمَّانُ ثُمَّ أَکَلَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ فَتَنَاوَلَا فَسَبَّحَ الْعِنَبُ وَ الرُّمَّانُ فِی أَیْدِیهِمَا ثُمَّ دَخَلَ عَلِیٌّ فَتَنَاوَلَ مِنْهُ فَسَبَّحَ أَیْضاً ثُمَّ دَخَلَ رَجُلٌ مِنَ الصَّحَابَةِ وَ أَرَادَ أَنْ یَتَنَاوَلَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ إِنَّمَا یَأْکُلُ مِنْ هَذَا نَبِیٌّ أَوْ وَلَدُ نَبِیٍّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از امّ سلمه روایت شده: روزی حضرت فاطمه سلام الله علیها در حالی که حسن و حسین علیهما السلام را به دوش داشت با ظرفی از حریره نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد. حضرت فرمود: پسر عمویت را صدا بزن. سپس یکی از حسنین را بر ران راستش و دیگری را بر ران چپش نشاند و حضرت علی علیه السلام و حضرت فاطمه سلام الله علیها را نیز یکی را روبروی خود و دیگری را پشت خود نشاند.
ص: 359
سپس فرمود: خداوندا اینان اهل بیت من هستند، پس آلودگی را از ایشان بزدای و پاک و پاکیزهشان گردان. و این سخن را سه مرتبه تکرار کرد. من در آستانه در نشسته بودم. گفتم: من نیز از ایشان هستم؟ فرمود: تو به سوی راهی نیک روی داری. کسی جز آنها و جبرییل در خانه نبود. حضرت ردای خیبری خود را بر سر آنان کشیده بود و آنان را با آن پوشانده بود و خود نیز به کنارشان رفته بود. سپس جبرییل با طبقی از انار و انگور نزد حضرت آمد. پیامبر صلّی الله علیه و آله خورد و انگور و انار تسبیح گفتند. سپس حسن و حسین علیهما السلام خوردند و انگور و انار در دستان ایشان تسبیح گفتند. سپس حضرت علی علیه السلام آمد و خورد و باز آنها تسبیح گفتند. سپس یکی از صحابه آمد و او نیز خواست بخورد. اما جبرییل گفت: از این ظرف فقط پیامبر یا فرزند پیامبر یا وصیّ پیامبر میخورد.
**[ترجمه]
فی النهایة فیه إنه أغدف علی علی سترا أی أرسله.
**[ترجمه]در النهایة آمده: «أغدفَ علی علیّ ستراً» یعنی بر حضرت علی علیه السلام پوششی انداخت.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رَوَتْ عَائِشَةُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ عَلِیّاً یَوْماً فِی حَاجَةٍ فَانْصَرَفَ عَلِیٌّ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ فِی حُجْرَتِی فَلَمَّا دَخَلَ عَلِیٌّ مِنْ بَابِ الْحُجْرَةِ اسْتَقْبَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْفَضَاءِ بَیْنَ الْحُجَرِ (1) فَعَانَقَهُ وَ أَظَلَّتْهُمَا غَمَامَةٌ سَتَرَتْهُمَا عَنِّی ثُمَّ زَالَتْ عَنْهُمَا الْغَمَامَةُ فَرَأَیْتُ فِی یَدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عُنْقُودَ عِنَبٍ أَبْیَضَ وَ هُوَ یَأْکُلُ وَ یُطْعِمُ عَلِیّاً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ تَأْکُلُ وَ تُطْعِمُ عَلِیّاً وَ لَا تُطْعِمُنِی قَالَ هَذَا مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ لَا یَأْکُلُهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ فِی الدُّنْیَا.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: عایشه روایت کرده: روزی رسول خدا صلّی الله علیه و آله علی را دنبال کاری فرستاد. علی نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله بازگشت. ایشان در اتاق من بود. وقتی علی از در وارد شد رسول خدا صلّی الله علیه و آله در محوطه میان اتاقها به استقبال او رفت و در آغوشش کشید. ناگاه ابری بر آن دو سایه انداخت و از چشم من پنهانشان کرد. سپس ابر از آنها به کنار رفت و من دیدم رسول خدا صلّی الله علیه و آله خوشهای انگور سفید در دست دارد و هم خود از آن میخورد و هم به علی میدهد. عرض کردم: ای رسول خدا! هم خود می خوری و هم به علی میدهی اما به من نمیدهی؟! فرمود: این از میوههای بهشت است کسی جز پیامبر یا فرزند پیامبر یا وصیّ پیامبر در دنیا از آن نمیخورد.
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْفَحَّامُ عَنْ عَمِّهِ عُمَرَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ عَاصِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَبْدِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْأُمَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ عَنْ عَبْدِ الْجَبَّارِ بْنِ الْعَلَاءِ عَنْ یُوسُفَ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ ثَابِتٍ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: أَمَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ أُسْرِجَ بَغْلَتَهُ الدُّلْدُلَ وَ حِمَارَهُ الْیَعْفُورَ فَفَعَلْتُ مَا أَمَرَنِی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاسْتَوَی عَلَی بَغْلَتِهِ وَ اسْتَوَی عَلِیٌّ عَلَی حِمَارِهِ وَ سَارَا وَ سِرْتُ مَعَهُمَا فَأَتَیْنَا سَفْحَ (2) جَبَلٍ فَنَزَلَا وَ صَعِدَا حَتَّی صَارَا عَلَی ذِرْوَةِ الْجَبَلِ ثُمَّ رَأَیْتُ غَمَامَةً بَیْضَاءَ کَدَارَةِ الْکُرْسِیِّ (3) وَ قَدْ أَظَلَّتْهُمَا وَ رَأَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ مَدَّ یَدَهُ إِلَی شَیْ ءٍ یَأْکُلُ وَ أَطْعَمَ عَلِیّاً حَتَّی تَوَهَّمْتُ أَنَّهُمَا قَدْ شَبِعَا
ص: 360
ثُمَّ رَأَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ مَدَّ یَدَهُ إِلَی شَیْ ءٍ وَ قَدْ شَرِبَ وَ سَقَی عَلِیّاً حَتَّی قَدَّرْتُ أَنَّهُمَا قَدْ شَرِبَا رَیَّهُمَا ثُمَّ رَأَیْتُ الْغَمَامَةَ وَ قَدِ ارْتَفَعَتْ وَ نَزَلَا فَرَکِبَا وَ سَارَا وَ سِرْتُ مَعَهُمَا وَ الْتَفَتَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَرَأَی فِی وَجْهِی تَغَیُّراً فَقَالَ مَا لِی أَرَی وَجْهَکَ مُتَغَیِّراً فَقُلْتُ ذَهَلْتُ (1) مِمَّا رَأَیْتُ فَقَالَ فَرَأَیْتَ مَا کَانَ فَقُلْتُ نَعَمْ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ یَا أَنَسُ وَ الَّذِی خَلَقَ مَا یَشَاءُ لَقَدْ أَکَلَ مِنْ تِلْکَ الْغَمَامَةِ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ نَبِیّاً وَ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ وَصِیّاً مَا فِیهِمْ نَبِیٌّ أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِنِّی وَ لَا فِیهِمْ وَصِیٌّ أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِنْ عَلِیٍّ (2).
**[ترجمه]الأمالی: از اَنَس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله به من امر فرمود تا استر ایشان دُلدُل و الاغ ایشان یَعفور را زین کنم. من فرمان حضرت را انجام دادم. ایشان خود بر استرش سوار شد و علی علیه السلام نیز بر الاغ ایشان سوار شد. آنها به راه افتادند و من نیز به همراهشان راهی شدم. به دامنه کوهی رسیدیم. آنها پیاده شدند و از کوه بالا رفتند تا اینکه به قله کوه رسیدند. دیدم ابری سفید همچون گرداگرد یک کرسی بر آنها سایه انداخت و پیامبر صلّی الله علیه و آله دستش رابه سوی چیزی دراز کرد و شروع کرد بخورد و به علی علیه السلام نیز بدهد و چنین گذشت تا اینکه پنداشتم سیر شده باشند.
ص: 360
سپس دیدم پیامبر صلّی الله علیه و آله دستش را سوی چیزی دراز کرد و خود نوشید و به علی علیه السلام نیز نوشاند و چنین گذشت تا اینکه برآورد کردم سیراب شده باشند. سپس دیدم آن ابر بالا رفت و آنها پایین آمدند و سوار شدند و به راه افتادند و من نیز همراهشان راهی شدم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله نگاهی به من کرد و در چهرهام تغیّری دید. فرمود: چرا چهرهات را دگرگون میبینم؟ عرض کردم: از آنچه دیدم سرگشته شدم. فرمود: دیدی چه شد؟ عرض کردم: بله، پدر و مادرم به فدایت ای رسول خدا! فرمود: ای اَنَس! به خدایی که هر چه خواست آفرید سیصد و سیزده پیامبر و سیصد و سیزده وصیّ از آن ابر غذا خوردهاند که در میان آنان نزد خداوند هیچ پیامبری از من و هیچ وصیّای از علی ارجمندتر نبوده است - . أمالی ابن الشیخ: 177- 178 - .
**[ترجمه]
الدارة ما أحاط بالشی ء قوله ذهلت أی غفلت عن کل شی ء لدهشة ما رأیت و فی بعض النسخ وهلت أی فزعت و هو أظهر.
**[ترجمه]«دارة» چیزی است که چیز دیگر را در میان میگیرد. «ذهلتُ» یعنی از شگفتیِ آنچه که دیدم همه چیز را از یاد بردم، در برخی نسخهها «وهلتُ» آمده یعنی ترسیدم که همان رساتر است.
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ حَشِیشٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُطَاعٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَسَنٍ الْقَوَّاسِ (3) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَلَمَةَ الْوَاسِطِیِّ عَنْ یَزِیدَ بْنِ هَارُونَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ ثَابِتٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: رَکِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ بَغْلَتَهُ فَانْطَلَقَ إِلَی جَبَلِ آلِ فُلَانٍ وَ قَالَ یَا أَنَسُ خُذِ الْبَغْلَةَ وَ انْطَلِقْ إِلَی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا تَجِدْ عَلِیّاً جَالِساً یُسَبِّحُ بِالْحَصَی فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ وَ احْمِلْهُ عَلَی الْبَغْلَةِ وَ أْتِ بِهِ إِلَیَّ قَالَ أَنَسٌ فَذَهَبْتُ فَوَجَدْتُ عَلِیّاً علیهما السلام کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَمَلْتُهُ عَلَی الْبَغْلَةِ فَأَتَیْتُ بِهِ إِلَیْهِ فَلَمَّا أَنْ بَصُرَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَبَا الْحَسَنِ اجْلِسْ فَإِنَّ هَذَا مَوْضِعٌ قَدْ جَلَسَ فِیهِ سَبْعُونَ نَبِیّاً مُرْسَلًا مَا جَلَسَ فِیهِ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ أَحَدٌ إِلَّا وَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ وَ قَدْ جَلَسَ فِی مَوْضِعِ کُلِّ نَبِیٍّ أَخٌ لَهُ مَا جَلَسَ مِنَ الْإِخْوَةِ أَحَدٌ إِلَّا وَ أَنْتَ خَیْرٌ مِنْهُ قَالَ أَنَسٌ فَنَظَرْتُ إِلَی سَحَابَةٍ قَدْ أَظَلَّتْهُمَا وَ دَنَتْ مِنْ رُءُوسِهِمَا فَمَدَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَدَهُ إِلَی السَّحَابَةِ فَتَنَاوَلَ عُنْقُودَ عِنَبٍ فَجَعَلَهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَلِیٍّ وَ قَالَ کُلْ یَا أَخِی فَهَذِهِ هَدِیَّةٌ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیْکَ قَالَ أَنَسٌ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ عَلِیٌ
ص: 361
أَخُوکَ قَالَ نَعَمْ عَلِیٌّ أَخِی قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صِفْ لِی کَیْفَ عَلِیٌّ أَخُوکَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ مَاءً تَحْتَ الْعَرْشِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ بِثَلَاثَةِ آلَافِ عَامٍ وَ أَسْکَنَهُ فِی لُؤْلُؤَةٍ خَضْرَاءَ فِی غَامِضِ عِلْمِهِ إِلَی أَنْ خَلَقَ آدَمَ فَلَمَّا أَنْ خَلَقَ آدَمَ نَقَلَ ذَلِکَ الْمَاءَ مِنَ اللُّؤْلُؤَةِ فَأَجْرَاهُ فِی صُلْبِ آدَمَ إِلَی أَنْ قَبَضَهُ اللَّهُ ثُمَّ نَقَلَهُ فِی صُلْبِ شَیْثٍ (1) فَلَمْ یَزَلْ ذَلِکَ الْمَاءُ یَنْتَقِلُ مِنْ ظَهْرٍ إِلَی ظَهْرٍ حَتَّی صَارَ فِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ (2) ثُمَّ شَقَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نِصْفَیْنِ فَصَارَ نِصْفُهُ فِی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ نِصْفٌ فِی أَبِی طَالِبٍ فَأَنَا مِنْ نِصْفِ الْمَاءِ وَ عَلِیٌّ مِنَ النِّصْفِ الْآخَرِ فَعَلِیٌّ أَخِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ ثُمَّ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ الَّذِی (3) خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ کانَ رَبُّکَ قَدِیراً (4).
**[ترجمه]الأمالی: از اَنَس بن مالک روایت شده که وی گفت: روزی رسول خد صلّی الله علیه و آله سوار بر استرش شد و به سوی کوه آل فلان رهسپار شد و به من فرمود: ای اَنَس! استر را بردار و به فلان جا برو، علی علیه السلام را میبینی که نشسته و با ریگها تسبیح میگوید، سلام مرا به او برسان و او را سوار استر کن و نزد من بیار. من رفتم و علی علیه السلام را در همان حال که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده بود یافتم. او را بر استر سوار کردم و نزد حضرت بردم. وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله را دید عرض کرد: سلام بر تو ای رسول خدا! فرمود: سلام بر تو ای ابا حسن! بنشین که در اینجا هفتاد پیغمبر رسول نشستهاند و من از همه آن پیامبران بهتر هستم، و در کنار هر پیامبری برادر وی نشسته که تو از همه آن برادران بهتر هستی. اَنَس میگوید: ناگاه دیدم ابری بر آن دو سایه انداخت و به سرهایشان نزدیک شد. پیامبر صلّی الله علیه و آله دستش را سوی ابر دراز کرد و خوشهای انگور گرفت و آن را میان خود و علی علیه السلام گذاشت و فرمود: بردارم! بخور که این هدیهای از جانب خداوند متعال برای من و سپس برای توست. من عرض کردم: ای رسول خدا! علی
ص: 361
برادر شماست؟ فرمود: بله، علی برادر من است. عرض کردم: ای رسول خدا! برایم تعریف کنید که چطور علی برادر شماست؟ حضرت فرمود: خداوند عزّ و جلّ سه هزار سال پیش از آفرینش آدم آبی را به زیر عرش آفرید و آن را در میان مرواریدی سبز در علم پوشیده خود نهاد. این گذشت تا اینکه آدم را آفرید. وقتی آدم را آفرید آن آب را از آن مروارید بیرون آورد و آن را در صُلب آدم قرار داد. این گذشت تا اینکه خداوند جان آدم را گرفت. سپس آن آب را به صُلب شیث منتقل کرد و به همین ترتیب آن آب از پشتی به پشت دیگر منتقل شد تا اینکه به عبدالمطّلب رسید. سپس خداوند عزّ و جلّ آن را دو نیم کرد و نیمی از آن را در پدر من عبدالله بن عبدالمّلب نهاد و نیم دیگرش را در ابوطالب، پس من از نیمی آن آب هستم و علی از نیم دیگرش، اینچنین علی در دنیا و آخرت برادر من است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله سپس قرائت فرمود: «وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ کانَ رَبُّکَ قَدِیراً» - . انفال / 54 -
{و اوست کسی که از آب بشری آفرید و او را [دارای خویشاوندی] نسبی و دامادی قرار داد و پروردگار تو همواره تواناست.} - . أمالی ابن الشیخ: 197- 198 -
**[ترجمه]
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بِسْطَامِ بْنِ مُرَّةَ الْفَارِسِیِّ (5) قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ یَزِیدَ الْفَارِسِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَلَیْکُمْ بِالْهَرِیسَةِ فَإِنَّهَا تُنَشِّطُ لِلْعِبَادَةِ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ هِیَ مِنَ الْمَائِدَةِ الَّتِی أُنْزِلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (6).
أقول: سیأتی فی باب فضائل أصحاب الکساء و أبواب فضائل أمیر المؤمنین علیهما السلام و أبواب فضائل فاطمة علیهما السلام نزول المائدة بطرق عدیدة و إیرادها هنا موجب للتکرار.
ص: 362
**[ترجمه]کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: امیرمومنان علیه السلام فرمود: حلیم بخورید که حلیم برای چهل روز عبادت توان میبخشد و از غذاهای سفرهایست که بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرود آمد - . فروع کافی 2: 170 - .
میگویم: اخبار نزول سفره به طُرُق متعددی در باب فضایل اصحاب کسا و ابواب فضایل امیرمومنان علیه السلام و ابواب فضایل حضرت فاطمه سلام الله علیها خواهد آمد که ذکرشان در اینجا موجب تکرار است.
ص: 362
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدٍ أَنَّهُ لَمَّا ظَهَرَتْ أَمَارَةُ وَفَاةِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَالَ لِأَوْلَادِهِ مَنْ یَکْفُلُ مُحَمَّداً قَالُوا هُوَ أَکْیَسُ مِنَّا فَقُلْ لَهُ یَخْتَارُ لِنَفْسِهِ فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ یَا مُحَمَّدُ جَدُّکَ عَلَی جَنَاحِ السَّفَرِ إِلَی الْقِیَامَةِ أَیَّ عُمُومَتِکَ وَ عَمَّاتِکَ تُرِیدُ أَنْ یَکْفُلَکَ فَنَظَرَ فِی وُجُوهِهِمْ ثُمَّ زَحَفَ إِلَی عِنْدِ أَبِی طَالِبٍ (1) فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ یَا أَبَا طَالِبٍ إِنِّی قَدْ عَرَفْتُ دِیَانَتَکَ وَ أَمَانَتَکَ فَکُنْ لَهُ کَمَا کُنْتُ لَهُ قَالَتْ فَلَمَّا تُوُفِّیَ أَخَذَهُ أَبُو طَالِبٍ وَ کُنْتُ أَخْدُمُهُ وَ کَانَ یَدْعُونِی الْأُمَّ قَالَتْ (2) وَ کَانَ فِی بُسْتَانِ دَارِنَا نَخَلَاتٌ وَ کَانَ أَوَّلُ إِدْرَاکِ الرُّطَبِ وَ کَانَ أَرْبَعُونَ صَبِیّاً مِنْ أَتْرَابِ (3) مُحَمَّدٍ یَدْخُلُونَ عَلَیْنَا کُلَّ یَوْمٍ فِی الْبُسْتَانِ وَ یَلْتَقِطُونَ مَا یَسْقُطُ فَمَا رَأَیْتُ قَطُّ مُحَمَّداً یَأْخُذُ رُطَبَةً مِنْ یَدِ صَبِیٍّ سَبَقَ إِلَیْهَا وَ الْآخَرُونَ یَخْتَلِسُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ وَ کُنْتُ کُلَّ یَوْمٍ أَلْتَقِطُ لِمُحَمَّدٍ حَفْنَةً (4) فَمَا فَوْقَهَا وَ کَذَلِکَ جَارِیَتِی فَاتَّفَقَ یَوْماً أَنْ نَسِیتُ أَنْ أَلْتَقِطَ لَهُ شَیْئاً وَ نَسِیَتْ جَارِیَتِی وَ کَانَ مُحَمَّدٌ نَائِماً وَ دَخَلَ الصِّبْیَانُ وَ أَخَذُوا کُلَّ مَا سَقَطَ مِنَ الرُّطَبِ وَ انْصَرَفُوا فَنِمْتُ فَوَضَعْتُ الْکُمَّ عَلَی وَجْهِی حَیَاءً مِنْ مُحَمَّدٍ إِذَا انْتَبَهَ قَالَتْ فَانْتَبَهَ مُحَمَّدٌ وَ دَخَلَ الْبُسْتَانَ فَلَمْ یَرَ رُطَبَةً عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَانْصَرَفَ فَقَالَتْ لَهُ الْجَارِیَةُ إِنَّا نَسِینَا أَنْ نَلْتَقِطَ شَیْئاً وَ الصِّبْیَانُ دَخَلُوا وَ أَکَلُوا جَمِیعَ مَا کَانَ قَدْ سَقَطَ قَالَتْ فَانْصَرَفَ مُحَمَّدٌ إِلَی الْبُسْتَانِ وَ أَشَارَ إِلَی نَخْلَةٍ وَ قَالَ أَیَّتُهَا الشَّجَرَةُ أَنَا جَائِعٌ قَالَتْ
ص: 363
فَرَأَیْتُ الشَّجَرَةَ (1) قَدْ وَضَعَتْ أَغْصَانَهَا الَّتِی عَلَیْهَا الرُّطَبُ حَتَّی أَکَلَ مِنْهَا مُحَمَّدٌ مَا أَرَادَ ثُمَّ ارْتَفَعَتْ إِلَی مَوْضِعِهَا قَالَتْ فَاطِمَةُ فَتَعَجَّبْتُ وَ کَانَ أَبُو طَالِبٍ قَدْ خَرَجَ مِنَ الدَّارِ وَ کُلَّ یَوْمٍ إِذَا رَجَعَ وَ قَرَعَ الْبَابَ کُنْتُ أَقُولُ لِلْجَارِیَةِ حَتَّی تَفْتَحَ الْبَابَ فَقَرَعَ أَبُو طَالِبٍ (2) فَعَدَوْتُ حَافِیَةً إِلَیْهِ وَ فَتَحْتُ الْبَابَ وَ حَکَیْتُ لَهُ مَا رَأَیْتُ فَقَالَ هُوَ إِنَّمَا یَکُونُ نَبِیّاً وَ أَنْتِ تَلِدِینَ لَهُ وَزِیراً بَعْدَ ثَلَاثِینَ (3) فَوَلَدْتُ عَلِیّاً کَمَا قَالَ (4).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از فاطمه بنت اسد روایت شده: وقتی نشانههای درگذشت عبدالمطّلب پدیدار شد، به فرزندانش گفت: چه کسی کفالت محمد را به عهده میگیرد؟ گفتند: او از ما باهوشتر است، به او بگو خودش انتخاب کند. عبدالمطّلب عرض کرد: ای محمد! پدربزرگت بر بال سفر به قیامت است، کدام یک از عموها و عمههایت را میخواهی که کفیلت شود؟ محمد در چهره آنها نگریست و سپس نزد ابوطالب خزید. عبدالمطّلب به او گفت: ای ابوطالب! من دینداری و امانتداری تو را شناختهام، در حق او چنان باش که بودهای. فاطمه میگوید: چون عبدالمطّلب درگذشت ابوطالب محمد را گرفت. من به او خدمت میکردم و به من میگفت مادر. در باغ خانه ما چند نخل بود و اول رسیدن رطب بود. چهل کودک از همسالهای محمد هر روز به باغ ما میآمدند و رطبهایی را که میریخت برمیداشتند. من هیچگاه ندیدم محمد رطبی را که کودکی قبل از او برداشته بود از دستش بگیرد حال آنکه بقیه بچهها از هم میربودند. من هر روز برای محمد یک مشت یا بیشتر از آنها را برمیداشتم، کنیزم نیز این کار را میکرد. روزی هم من فراموش کردم برایش بردارم و هم کنیزم. محمد خواب بود. کودکان آمدند و همه رطبهایی را که ریخته بود برچیدند و رفتند. من خوابیدم و از خجالتِ محمد که بیدار میشد آستینم را روی صورتم گذاشتم. محمد بیدار شد و به باغ رفت و هیچ رطبی بر زمین نیافت. برگشت. کنیز به او گفت: ما فراموش کرردیم چیزی برداریم و کودکان آمدند و همه آنچه را که ریخته بود خوردند. محمد به باغ رفت و به یک نخل اشاره کرد و گفت: ای درخت! من گرسنهام.
ص: 363
من دیدم درخت آن شاخههایش را که رطب داشت پایین آورد و محمد هر چقدر خواست از آن خورد. سپس شاخهها به جای خود بالا رفتند. من شگفت زده شدم. ابوطالب از خانه بیرون رفته بود و هر روز وقتی بازمیگشت و در میزد من به کنیز میگفتم در را باز کند. آن روز ابوطالب در زد و من پابرهنه به سویش دویدم و در را باز کردم و آنچه را دیده بودم برایش تعریف کردم. گفت: او بی شک پیامبر است و تو پس از سی سال برایش وزیری به دنیا میآوری. و من همانطور که او گفته بود علی را به دنیا آوردم - . الخرائج: 186 - .
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: کُنْتُ إِذَا مَشَیْتُ فِی شِعَابِ مَکَّةَ مَعَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَمْ یَکُنْ یَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا شَجَرٍ إِلَّا قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از جابر روایت شده که وی گفت: هرگاه با حضرت محمد صلّی الله علیه و آله در درههای مکه راه میرفتم حضرت بر هر سنگ و درختی گذر میکرد میگفتند: سلام بر تو ای رسول خدا!
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ أَنَّهُ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ قَالَ فَنَزَلْنَا یَوْماً فِی بَعْضِ الصَّحَارِی الْقَلِیلَةِ الشَّجَرِ فَنَظَرَ إِلَی شَجَرَتَیْنِ صَغِیرَتَیْنِ فَقَالَ لِی یَا عَمَّارُ صِرْ إِلَی الشَّجَرَتَیْنِ فَقُلْ لَهُمَا یَأْمُرُکُمَا رَسُولُ اللَّهِ أَنْ تَلْتَقِیَا حَتَّی یَقْعُدَ تَحْتَکُمَا فَأَقْبَلَتْ کُلُّ وَاحِدَةٍ إِلَی الْأُخْرَی حَتَّی الْتَقَتَا فَصَارَتَا کَالشَّجَرَةِ الْوَاحِدَةِ وَ مَضَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَلْفَهُمَا فَقَضَی حَاجَتَهُ فَلَمَّا أَرَادَ الْخُرُوجَ قَالَ لِتَرْجِعْ کُلُّ وَاحِدَةٍ إِلَی مَکَانِهَا فَرَجَعَتَا کَذَلِکَ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که عمار بن یاسر در بعضی از سفرهای پیامبر صلّی الله علیه و آله با ایشان همراه بوده است. وی میگوید: روزی در صحرایی فرود آمدیم که درختان کمی داشت. حضرت به دو درخت کوچک نگریست و به من فرمود: ای عمار! سوی این دو درخت برو و به آنها بگو رسول خدا به شما فرمان میدهد به هم بپیوندید تا او به زیرتان بنشیند. آنگاه هر یک سوی دیگری شتافت تا اینکه به هم پیوستند و همچون یک درخت شدند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به پشت آنها رفت و قضای حاجت کرد. وقتی خواست بیرون بیاید فرمود تا هر یک به جای خود بازگردند. آنگاه آن دو بازگشتند.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب یج، الخرائج و الجرائح عَنْ یَعْلَی بْنِ سَیَابَةَ مِثْلَهُ (5).
**[ترجمه]در المناقب و الخرائج و الجرائح نیز از یَعلی بن سَیابه همانند این ماجرا روایت شده است - . مناقب آل ابی طالب 1: 117، نسخه چاپ نجف - .
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا غَزَا بِتَبُوکَ کَانَ مَعَهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفاً سِوَی خَدَمِهِمْ فَمَرَّ صلی الله علیه و آله فِی مَسِیرِهِ بِجَبَلٍ یَرْشَحُ الْمَاءُ مِنْ أَعْلَاهُ إِلَی أَسْفَلِهِ مِنْ غَیْرِ سَیَلَانٍ فَقَالُوا مَا أَعْجَبَ رَشْحَ هَذَا الْجَبَلِ فَقَالَ إِنَّهُ یَبْکِی قَالُوا وَ الْجَبَلُ یَبْکِی قَالَ أَ تُحِبُّونَ أَنْ تَعْلَمُوا ذَلِکَ قَالُوا نَعَمْ قَالَ أَیُّهَا الْجَبَلُ مِمَّ بُکَاؤُکَ فَأَجَابَهُ الْجَبَلُ وَ قَدْ سَمِعَهُ الْجَمَاعَةُ بِلِسَانٍ فَصِیحٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَرَّ بِی عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ هُوَ یَتْلُو ناراً وَقُودُهَا
ص: 364
النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ (1) فَأَنَا أَبْکِی مُنْذُ ذَلِکَ الْیَوْمِ خَوْفاً مِنْ أَنْ أَکُونَ مِنْ تِلْکَ الْحِجَارَةِ (2) فَقَالَ اسْکُنْ مَکَانَکَ فَلَسْتَ مِنْهَا إِنَّمَا تِلْکَ حِجَارَةُ الْکِبْرِیتِ فَجَفَّ ذَلِکَ الرَّشْحُ مِنَ الْجَبَلِ فِی الْوَقْتِ حَتَّی لَمْ یُرَ شَیْ ءٌ مِنْ ذَلِکَ الرَّشْحِ وَ مِنْ تِلْکَ الرُّطُوبَةِ الَّتِی کَانَتْ (3).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از معجزههای پیامبر صلّی الله علیه و آله این بود که وقتی به غزوه تبوک رفت بیست و پنج هزار تن از مسلمانان - به جز خادمان آنها - با حضرت همراه بودند. ایشان در مسیر خود بر کوهی گذر کرد که آب با سرعتی اندک از بالایش به پایین میتراوید. مسلمانان گفتند: چه شگفتآور آب از این کوه بیرون میتراود! حضرت فرمود: او میگرید. عرض کردند: کوه میگرید؟! فرمود: دوست دارید بدانید؟ عرض کردند: بله. فرمود: ای کوه چرا گریه میکنی؟ ناگاه کوه به حضرت و پاسخ داد و در حالی که آن جماعت همه میشنیدند به زبانی فصیح گفت: ای رسول خدا! عیسی بن مریم از کنار من عبور می کرد و تلاوت میکرد: «ناراً وَقُودُهَا
ص: 364
النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ» {آتشی که سوخت آن مردم و سنگهاست.} من از آن روز از ترس اینکه از آن سنگها باشم میگریم. حضرت به او فرمود: آرام باش، تو از آن سنگها نیستی، آنها فقط سنک گوگرد هستند. ناگاه تراوش کوه در دم خشکید و از آن تراوش و رطوبتی که داشت دیگر هیچ اثری بر جا نماند - . الخرائج: 189 - .
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ نَبِیَّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا بَنَی مَسْجِدَهُ کَانَ فِیهِ جِذْعُ نَخْلٍ إِلَی جَانِبِ الْمِحْرَابِ یَابِسٌ عَتِیقٌ إِذَا خَطَبَ یَسْتَنِدُ عَلَیْهِ فَلَمَّا اتُّخِذَ لَهُ الْمِنْبَرُ وَ صَعِدَ حَنَّ ذَلِکَ الْجِذْعُ کَحَنِینِ النَّاقَةِ إِلَی فَصِیلِهَا فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاحْتَضَنَهُ فَسَکَنَ مِنَ الْحَنِینِ ثُمَّ رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یُسَمَّی الحَنَّانَةَ إِلَی أَنْ هَدَمَ بَنُو أُمَیَّةَ الْمَسْجِدَ وَ جَدَّدُوا بِنَاءَهُ فَقَلَعُوا (4) الْجِذْعَ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که وقتی پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله مسجدش را بنا کرد، در آنجا تنه نخلی خشکیده و کهن به سمت محراب بود که هرگاه حضرت خطبه میخواند به آن تکیه میداد. وقتی برای ایشان منبری ساختند و از آن منبر بالا رفت ناگاه آن تنه نالهای سر داد همچون ناله ناقهای که کرهاش را از او جدا کرده باشند. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله پایین آمد و آن تنه را در آغوش کشید و نالهاش فرونشست. سپس حضرت بازگشت. آن تنه را حنّانه (نالان) مینامیدند و تا زمانی که بنی امیه مسجد را خراب کردند بر جا بود. وقتی بنایش را تازه کردند آن را از جا درآوردند.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ لِیَهُودِیٍّ حَقٌّ عَلَی مُسْلِمٍ وَ قَدْ عَقَدَ عَلَی أَنْ یَغْرِسَ الْمُسْلِمُ لَهُ عِدَّةَ خَطٍّ مِنَ النَّخِیلِ وَ یُرَبِّیَهَا إِلَی أَنْ تُرْطِبَ أَلْوَاناً کَثِیرَةً فَإِنَّهُ صلی الله علیه و آله أَمَرَ عَلِیّاً أَنْ یَأْخُذَ النَّوَی عَلَی عَدَدِ تِلْکَ الْأَشْجَارِ الَّتِی ضَمِنَهَا الْمُسْلِمُ لِلْیَهُودِیِّ فَصَارَ یَضَعُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النَّوَی فِی فِیهِ ثُمَّ یُعْطِیهِ عَلِیّاً فَیَدْفِنُهُ فِی الْأَرْضِ فَإِذَا اشْتَغَلَ بِالثَّانِی نَبَتَ الْأَوَّلُ حَتَّی تَمَّتْ أَشْجَارُ النَّخْلِ عَلَی الْأَلْوَانِ الْمُخْتَلِفَةِ مِنَ الصُّفْرَةِ وَ الْحُمْرَةِ وَ الْبَیَاضِ وَ السَّوَادِ وَ غَیْرِهَا وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَمْشِی یَوْماً بَیْنَ نَخَلَاتٍ وَ مَعَهُ عَلِیٌّ علیهما السلام فَنَادَتْ نَخْلَةٌ إِلَی نَخْلَةٍ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هَذَا وَصِیُّهُ فَسُمِّیَتِ الصَّیْحَانِیَّةَ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که مردی یهودی طلبی از مسلمانی داشت و قرار گذاشته بود آن مسلمانان برایش چند خط نخل بکارد و آنها را چنان پرورش دهد که در گونههای بسیار رطب دهد. پیامبر صلّی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام امر کرد تا ایشان به تعداد درختهایی که مسلمان برای یهودی ضمانت کرده بود هسته بیاورد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله شروع کرد هستهها را در دهانش بگذارد و سپس به حضرت علی علیه السلام بدهد تا ایشان آنها در زمین بکارد. وقتی حضرت علی علیه السلام مشغول هسته دوم بود اولی رویید و به همین ترتیب همه نخلها در گونههای مختلف از زرد و سرخ و سفید و سیاه و انواع دیگر کامل گشتند. روزی رسول خدا صلّی الله علیه و آله در میان آن نخلها با حضرت علی علیه السلام قدم میزد. ناگاه نخلی به نخل دیگر ندا داد: این رسول خداست و این هم وصیّ اوست. اینچنین آن نوع را «صیحانیّ» نامیدند.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیهما السلام قَالَ: لَمَّا غَزَوْنَا خَیْبَرَ وَ مَعَنَا مِنْ یَهُودِ فَدَکٍ جَمَاعَةٌ فَلَمَّا أَشْرَفْنَا عَلَی الْقَاعِ إِذَا نَحْنُ بِالْوَادِی وَ الْمَاءُ یَقْلَعُ الشَّجَرَ وَ یُدَهْدِهُ الْجِبَالَ قَالَ فَقَدَّرْنَا الْمَاءَ فَإِذَا هُوَ أَرْبَعَ عَشْرَةَ قَامَةً فَقَالَ بَعْضُ النَّاسِ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْعَدُوُّ مِنْ وَرَائِنَا وَ الْوَادِی قُدَّامَنَا فَنَزَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَسَجَدَ وَ دَعَا ثُمَّ قَالَ سِیرُوا عَلَی اسْمِ اللَّهِ قَالَ فَعَبَرَتِ الْخَیْلُ وَ الْإِبِلُ وَ الرُّجَّالُ (5).
ص: 365
**[ترجمه]المناقب: امیرمومنان علیه السلام فرمود: وقتی از غزوه خیبر برمیگشتیم جماعتی از یهودیان فدک با ما بودند. وقتی به دشت رسیدیم ناگهان درهای را دیدیم که سیل در آن درختها را برمیکَند و کوهها را در هم میشکست. ما آب را تخمین زدیم و دیدیم چهارده قامت است. برخی از مردم گفتند: ای رسول خدا! دشمن پشت سر ماست و این دره جلویمان. آنگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله پیاده شد و به سجده رفت و دعا کرد. سپس فرمود: با نام خدا حرکت کنید. در آن دم اسبها و شترها و مردان همه عبور کردند - . مناقب آل ابی طالب 1: 114 - .
ص: 365
**[ترجمه]
جَابِرٌ، خَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمُسْلِمِینَ وَ قَالَ جُدُّوا فِی الْحَفْرِ فَجَدُّوا وَ اجْتَهَدُوا وَ لَمْ یَزَالُوا یَحْفِرُونَ حَتَّی فُرِغَ مِنَ الْحَفْرِ وَ التُّرَابُ حَوْلَ الْخَنْدَقِ تَلٌّ عَالٍ فَأَخْبَرْتُهُ بِذَلِکَ فَقَالَ لَا تَفْزَعْ یَا جَابِرُ فَسَوْفَ تَرَی عَجَباً مِنَ التُّرَابِ قَالَ وَ أَقْبَلَ اللَّیْلُ وَ وَجَدْتُ عِنْدَ التُّرَابِ جَلَبَةً وَ ضَجَّةً عَظِیمَةً وَ قَائِلٌ یَقُولُ:
انْتَسِفُوا التُّرَابَ وَ الصَّعِیدَا*** وَ اسْتَوْدِعُوهُ بَلَداً بَعِیداً
وَ عَاوِنُوا مُحَمَّدَ الرَّشِیدَا*** قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ عَمِیدَا
أَخَاهُ وَ ابْنَ عَمِّهِ الصِّنْدِیدَا
فَلَمَّا أَصْبَحْتُ لَمْ أَجِدْ مِنَ التُّرَابِ کَفّاً وَاحِداً (1).
**[ترجمه]جابر میگوید: پیامبر صلّی الله علیه و آله نزد مسلمانان رفت و فرمود برای حفر خندق بشتابید. آنان شتافتند و سخت کوشیدند و همچنان حفر کردند تا اینکه کار حفر به پایان رسید و تپهای بلند از خاک اطراف خندق را فراگرفت. من به حضرت خبر دادم و ایشان فرمود: ای جابر! نترس که از این خاک امری شگفت خواهی دید. وقتی شب شد در اطراف آن خاکها همهمه و سر و صدای زیادی شنیدم و کسی میگفت:
انْتَسِفُوا التُّرَابَ وَ الصَّعِیدَا وَ اسْتَوْدِعُوهُ بَلَداً بَعِیداً
وَ عَاوِنُوا مُحَمَّدَ الرَّشِیدَا قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ عَمِیدَا
اَخَاهُ وَ ابْنَ عَمِّهِ الصِّنْدِیدَا
«خاکها را از روی زمین برگیرید و در جایی دور به امانت بگذارید،
و محمدِ رهیافته را یاری دهید که خداوند برایش پشتیبانی نهاده،
پشتیبان او همان برادر و پسر عمویش، آن مهتر دلاور است.»
چون صبح شد حتی یک مشت از آن خاکها را هم نیافتم - . مناقب آل ابی طالب 1: 115 - .
**[ترجمه]
الصندید السید الشجاع.
**[ترجمه]«صِندید» یعنی مهتر دلاور.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب اسْتَنَدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلَی شَجَرَةٍ یَابِسَةٍ فَأَوْرَقَتْ وَ أَثْمَرَتْ (2).
**[ترجمه]المناقب: پیامبر صلّی الله علیه و آله بر درختی خشک تکیه داد، ناگاه درخت برگ درآورد و میوه داد - . مناقب آل ابی طالب 1: 117 - .
**[ترجمه]
وَ نَزَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِالْجُحْفَةِ تَحْتَ شَجَرَةٍ قَلِیلَةِ الظِّلِّ وَ نَزَلَ أَصْحَابُهُ حَوْلَهُ فَتَدَاخَلَهُ شَیْ ءٌ مِنْ ذَلِکَ فَأَذِنَ اللَّهُ تَعَالَی لِتِلْکَ الشَّجَرَةِ الصَّغِیرَةِ حَتَّی ارْتَفَعَتْ وَ ظَلَّلَتِ الْجَمِیعَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ أَ لَمْ تَرَ إِلی (3) رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً (4).
**[ترجمه]المناقب: پیامبر صلّی الله علیه و آله در جُحفه به زیر درختی که سایهای اندک داشت فرود آمد و اصحاب نیز پیرامون حضرت فرود آمدند. از این بابت چیزی در دل حضرت گذشت. آنگاه خداوند متعال به آن درخت کوچک رخصت داد و درخت بالا رفت و سایهاش همه را در بر گرفت. خداوند متعال در ذکر این رویداد نازل فرمود: «أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً» - . فرقان / 45 - {آیا ندیده ای که پروردگارت چگونه سایه را گسترده است و اگر می خواست آن را ساکن قرار می داد.} - . مناقب آل ابی طالب 1: 117 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِسْمَاعِیلَ رَفَعَهُ إِلَی سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ قَالَ: کَانَ عَلَی الْکَعْبَةِ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ سِتُّونَ صَنَماً لِکُلِّ حَیٍّ مِنْ أَحْیَاءِ الْعَرَبِ الْوَاحِدُ وَ الِاثْنَانِ فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ إِلَی قَوْلِهِ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (5) خَرَّتْ فِی الْکَعْبَةِ سُجَّداً (6).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از سعید بن جُبَیر روایت شده که وی گفت: در کعبه سیصد و شصت بت قرار داشت که هر طایفهای از طوایف عرب یکی دو تا از آنها را داشت. وقتی نازل شد «شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَ-هَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِکَةُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَآئِمَاً بِالْقِسْطِ لاَ إِلَ-هَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» - . فرقان / 18 -
{خدا که همواره به عدل قیام دارد گواهی می دهد که جز او هیچ معبودی نیست و فرشتگان [او] و دانشوران [نیز گواهی می دهند که] جز او که توانا و حکیم است هیچ معبودی نیست.} همه بتها در کعبه به سجده افتادند - . تفسیر عیاشی: نسخه خطی - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُؤْمِنُ بِالْکَلَامِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَا یُؤْمِنُ إِلَّا بِالنَّظَرِ إِنَّ رَجُلًا أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ أَرِنِی آیَةً فَقَالَ
ص: 366
رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِشَجَرَتَیْنِ اجْتَمِعَا فَاجْتَمَعَتَا ثُمَّ قَالَ تَفَرَّقَا فَافْتَرَقَتَا وَ رَجَعَتْ کُلُّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا إِلَی مَکَانِهِمَا قَالَ فَآمَنَ الرَّجُلُ (1).
یر، بصائر الدرجات إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی عِمْرَانَ عَنْ یُونُسَ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْهُ علیهما السلام مِثْلَهُ (2)- یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ حَمَّادٍ مِثْلَهُ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: حماد بن عثمان از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که ایشان فرمود: عدهای از مردم با کلام ایمان میآورند اما عدهای فقط با نگاه ایمان میآورند. مردی نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله رفت و عرض کرد: نشانهای به من بنما.
ص: 366
رسول خدا صلّی الله علیه و آله به دو درخت فرمود به هم بچسبید. آن دو به هم چسبیدند. سپس فرمود: از هم جدا شوید. از هم جدا شدند و هر یک به جای خود بازگشتند. آنگاه آن مرد ایمان آورد - . بصائر الدرجات: 71 - .
در بصائر الدرجات همانند این حدیث با دو سند دیگر نیز روایت شده است - . بصائر الدرجات: 71 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ قَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ هَارُونَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیهما السلام لِأَبِی بَکْرٍ أَ هَلْ أَجْمَعُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ الْحَدِیثُ طَوِیلٌ فَأَخْبَرَ أَبُو بَکْرٍ عُمَرَ فَقَالَ لَهُ أَ مَا تَذْکُرُ یَوْماً کُنَّا مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِلشَّجَرَتَیْنِ الْتَقِیَا فَالْتَقَتَا فَقَضَی حَاجَتَهُ خَلْفَهُمَا ثُمَّ أَمَرَهُمَا فَتَفَرَّقَتَا (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: امیرمومنان علیه السلام به ابوبکر فرمود: آیا تو را با رسول الله گردآورم؟. – این حدیثی طولانی است تا به آنجا که – ابوبکر به عمر خبر داد و به او گفت: آیا به یاد داری روزی همراه پیامبر صلّی الله علیه و آله بودیم و ایشان به دو درخت فرمود به هم بچسبید و آن دو به هم چسبیدند و حضرت پشت آنها قضای حاجت کرد و سپس به آنها امر فرمود و از هم جدا شدند؟ - . بصائر الدرجات: 70 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یُونُسَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِی مَکَانٍ وَ مَعَهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ أَرَادَ قَضَاءَ حَاجَةٍ فَقَالَ ائْتِ الْأَشَاءَتَیْنِ یَعْنِی النَّخْلَتَیْنِ فَقُلْ لَهُمَا اجْتَمِعَا فَاسْتَتَرَ (5) بِهِمَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَضَی حَاجَتَهُ ثُمَّ قَامَ فَجَاءَ الرَّجُلُ فَلَمْ یَرَ شَیْئاً (6).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: پیامبر صلّی الله علیه و آله به همراه یکی از اصحاب در جایی بود و خواست قضای حاجت کند. به آن مرد فرمود: نزد آن دو نخل کوچک برو و به آنها بگو به هم بپیوندید. آنها به هم پیوستند و پیامبر صلّی الله علیه و آله پشتشان پنهان شد و قضای حاجت کرد و سپس برخاست. آن مرد آمد اما هیچ چیز ندید - . بصائر الدرجات: 71 - .
**[ترجمه]
قال الفیروزآبادی أشاء النخل صغاره أو عامته الواحدة أشاءة (7).
**[ترجمه]فیروزآبادی میگوید: «أشی النخل» درخت کوچک خرماست و یا هر خرمایی که مفردش «أشاة» میباشد.
**[ترجمه]
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکُوفِیِّ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: لَمَّا انْتَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الرُّکْنِ الْغَرْبِیِّ فَجَازَهُ فَقَالَ لَهُ الرُّکْنُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَسْتُ قَعِیداً مِنْ قَوَاعِدِ بَیْتِ رَبِّکَ فَمَا بَالِی
ص: 367
لَا أُسْتَلَمُ فَدَنَا مِنْهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ اسْکُنْ عَلَیْکَ السَّلَامُ (1) غَیْرَ مَهْجُورٍ وَ دَخَلَ حَائِطاً فَنَادَتْهُ الْعَرَاجِینُ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهَا یَقُولُ خُذْ مِنِّی فَأَکَلَ وَ دَنَا مِنَ الْعَجْوَةِ فَسَجَدَتْ فَقَالَ اللَّهُمَّ بَارِکْ عَلَیْهَا وَ انْفَعْ بِهَا فَمِنْ ثَمَّ رُوِیَ أَنَّ الْعَجْوَةَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله إِنِّی لَأَعْرِفُ حَجَراً بِمَکَّةَ کَانَ یُسَلِّمُ عَلَیَّ قَبْلَ أَنْ أُبْعَثَ إِنِّی لَأَعْرِفُهُ الْآنَ وَ لَمْ یَکُنْ صلی الله علیه و آله یَمُرُّ فِی طَرِیقٍ یَتْبَعُهُ أَحَدٌ إِلَّا عَرَفَ أَنَّهُ سَلَکَهُ مِنْ طِیبِ عَرْفِهِ وَ لَمْ یَکُنْ یَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا شَجَرٍ إِلَّا سَجَدَ لَهُ (2).
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ إِلَی قَوْلِهِ غَیْرَ مَهْجُورٍ (3).
**[ترجمه]قصص الأنبیاء: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله به رکن غربی رسید و از آن گذشت، رکن به حضرت عرض کرد: ای رسول خدا! مگر من نیز یکی از ستونهای خانه پروردگارت نیستم؟ چرا بر من دست کشیده نمیشود؟!
ص: 367
رسول خدا صلّی الله علیه و آله نزدیکش شد و فرمود: آرام باش، سلام بر تو، مهجور نیستی! نیز حضرت به باغی وارد شد و خوشههای خرما از هر سو ایشان را ندا دادند: سلام بر تو ای رسول خدا! و هر یک میگفتند: از من بخور! ایشان به خرمای عجوه نزدیک شد و آن خوشه سجده کرد. آنگاه حضرت فرمود: خداوندا به آن برکت بده و آن را سودمند گردان. از این رو روایت شده که خرمای عجوه از بهشت است. همچنین پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: من در مکه سنگی را میشناسم که پیش از آنکه مبعوث شوم به من سلام میکرد و من اکنون آن را میشناسم. پیامبر صلّی الله علیه و آله وقتی از راهی گذر میکرد اگر کسی در عقب ایشان میآمد از بوی خوش حضرت میفهمید که ایشان از آنجا گذر کرده است. پیامبر صلّی الله علیه و آله بر هر سنگ و درختی میگذشت به ایشان سلام میکردند - . قصص الأنبیاء: نسخه خطی - .
در بصائر الدرجات نیز این حدیث تا « مهجور نیستی» روایت شده است - . بصائر الدرجات: 148 - .
**[ترجمه]
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَامِدٍ عَنْ حَامِدِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ شَرِیکٍ عَنْ سِمَاکٍ عَنْ أَبِی ظَبْیَانَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: جَاءَ أَعْرَابِیٌّ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ بِمَ أَعْرِفُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ أَ رَأَیْتَ إِنْ دَعَوْتُ هَذَا الْعِذْقَ مِنْ هَذِهِ النَّخْلَةِ فَأَتَانِی أَ تَشْهَدُ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَدَعَا الْعِذْقَ فَجَعَلَ الْعِذْقُ یَنْزِلُ مِنَ النَّخْلِ حَتَّی سَقَطَ عَلَی الْأَرْضِ فَجَعَلَ یَبْقُرُ حَتَّی أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ ارْجِعْ فَرَجَعَ حَتَّی عَادَ إِلَی مَکَانِهِ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَ آمَنَ فَخَرَجَ الْعَامِرِیُّ یَقُولُ یَا آلَ عَامِرِ بْنِ صَعْصَعَةَ وَ اللَّهِ لَا أُکَذِّبُهُ بِشَیْ ءٍ أَبَداً وَ کَانَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ یُقَالُ لَهُ رُکَانَةُ وَ کَانَ کَافِراً مِنْ أَفْتَکِ النَّاسِ یَرْعَی غَنَماً لَهُ بِوَادٍ یُقَالُ لَهُ وَادِی إِضَمٍ (4) فَخَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی ذَلِکَ الْوَادِی فَلَقِیَهُ رُکَانَةُ فَقَالَ لَوْ لَا رَحِمٌ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ مَا کَلَّمْتُکَ حَتَّی قَتَلْتُکَ أَنْتَ الَّذِی تَشْتِمُ آلِهَتَنَا ادْعُ إِلَهَکَ ینجیک (یُنْجِکَ) مِنِّی ثُمَّ قَالَ صَارِعْنِی فَإِنْ أَنْتَ صَرَعْتَنِی فَلَکَ عَشَرَةٌ مِنْ غَنَمِی فَأَخَذَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ صَرَعَهُ وَ جَلَسَ عَلَی صَدْرِهِ فَقَالَ رُکَانَةُ فَلَسْتَ بِی فَعَلْتَ هَذَا إِنَّمَا فَعَلَهُ إِلَهُکَ
ص: 368
ثُمَّ قَالَ رُکَانَةُ عُدْ فَإِنْ أَنْتَ صَرَعْتَنِی فَلَکَ عَشَرَةٌ أُخْرَی تَخْتَارُهَا فَصَرَعَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الثَّانِیَةَ فَقَالَ إِنَّمَا فَعَلَهُ إِلَهُکَ عُدْ فَإِنْ أَنْتَ صَرَعْتَنِی فَلَکَ عَشَرَةٌ أُخْرَی فَصَرَعَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الثَّالِثَةَ فَقَالَ رُکَانَةُ خَذَلْتَ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی فَدُونَکَ ثَلَاثِینَ شَاةً فَاخْتَرْهَا فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا أُرِیدُ ذَلِکَ وَ لَکِنِّی أَدْعُوکَ إِلَی الْإِسْلَامِ یَا رُکَانَةُ وَا نَفْسَ رُکَانَةَ یَصِیرُ إِلَی النَّارِ إِنَّکَ إِنْ تُسْلِمْ تَسْلَمْ فَقَالَ رُکَانَةُ لَا إِلَّا أَنْ تُرِیَنِی آیَةً فَقَالَ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُ شَهِیدٌ عَلَیْکَ الْآنَ إِنْ دَعَوْتُ رَبِّی فَأَرَیْتُکَ آیَةً لَتُجِیبُنِی إِلَی مَا أَدْعُوکَ قَالَ نَعَمْ وَ قَرُبَتْ مِنْهُ شَجَرَةٌ ثمرة (1) (مُثْمِرَةٌ) قَالَ أَقْبِلِی بِإِذْنِ اللَّهِ فَانْشَقَّتْ بِاثْنَیْنِ وَ أَقْبَلَتْ عَلَی نِصْفِهَا بِسَاقِهَا حَتَّی کَانَتْ بَیْنَ یَدَیْ نَبِیِّ اللَّهِ فَقَالَ رُکَانَةُ أَرَیْتَنِی شَیْئاً عَظِیماً فَمُرْهَا فَلْتَرْجِعْ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُ شَهِیدٌ إِنْ أَنَا دَعَوْتُ رَبِّی یَأْمُرُهَا فَرَجَعَتْ لَتُجِیبُنِی إِلَی مَا أَدْعُوکَ إِلَیْهِ قَالَ نَعَمْ فَأَمَرَهَا فَرَجَعَتْ حَتَّی الْتَأَمَتْ بِشِقِّهَا فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تُسْلِمُ فَقَالَ رُکَانَةُ أَکْرَهُ أَنْ تَتَحَدَّثَ نِسَاءُ مَدِینَةَ أَنِّی إِنَّمَا أَجَبْتُکَ لِرُعْبٍ دَخَلَ فِی قَلْبِی مِنْکَ وَ لَکِنْ فَاخْتَرْ غَنَمَکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَیْسَ لِی حَاجَةٌ إِلَی غَنَمِکَ إِذَا أَبَیْتَ أَنْ تُسْلِمَ (2).
**[ترجمه]قصص الأنبیاء: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: مردی اعرابی نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: از کجا بدانم تو رسول خدایی؟ فرمود: اگر ببینی من این شاخه از این نخل را صدا زدم و آن نزد من آمد شهادت میدهی که من رسول خدا هستم؟ عرض کرد: بله. حضرت شاخه را صدا زد و آن شاخه از نخل پایین آمد تا اینکه بر زمین افتاد و دامنکشان جلو آمد تا نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله رسید. سپس حضرت فرمود: برگرد. شاخه برگشت و به جایش بازگشت. اعرابی گفت: شهادت میدهم که تو رسول خدا هستی. و ایمان آورد. عامری بیرون آمد و میگفت: ای آل عامر بن صَعصَعه! به خدا سوگند من هرگز در هیچ چیز او را تکذیب نمیکنم. مردی از بنی هاشم به نام رُکانَه که از درندهخوترینِ کافران بود، گوسفندانش را در دشتی به نام إضَم میچراند. پیامبر صلّی الله علیه و آله به آن دشت رفت و رُکانَه ایشان را دید. او گفت: اگر میان ما خویشاوندی نبود کلامی با تو نمیگفتم و میکشتمت، تو همان کسی هستی که از خدایان ما بد میگویی، الان خدایت را صدا بزن تا تو را از دست من نجات دهد. سپس گفت: با من کشتی بگیر، اگر مرا زمین زدی ده عدد از گوسفندانم برای تو. پیامبر صلّی الله علیه و آله او را گرفت و زمین زد و بر سینهاش نشست. رُکانه گفت: تو این کار را با من نکردی، این خدایت بود که این کار را کرد. ص: 368
سپس گفت: دوباره! اگر مرا زمین زدی ده تای دیگر به انتخاب خودت از برای تو. پیامبر صلّی الله علیه و آله درباره او را بر زمین زد. گفت: این خدایت بود که این کار را کرد. دوباره! اگر مرا زمین زدی ده تای دیگر از برای تو. پیامبر برای بار سوم او را بر زمین زد. رُکانه گفت: تو لات و عُزّی را خوار کردی، سی گوسفند از برای تو، انتخاب کن. حضرت فرمود: من این را نمیخواهم، من تو را به اسلام دعوت میکنم ای رُکانه! وای بر جان تو که به دوزخ میرود اما اگر اسلام بیاوری سلامت میماند. گفت: نه، مگر اینکه نشانهای به من بنمایی. پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: الان خدا شاهد توست اگر از پروردگارم درخواست کردم و نشانهای به تو نمودم دعوت مرا اجابت میکنی؟ گفت: آری. در آن کنار درختی پُربار بود. حضرت به آن فرمود: به اذن خدا نزد من بیا. ناگاه درخت دو نیم شد و با یک نیمه بر ساقش آمد و روبروی پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله ایستاد. رُکانه گفت: امری شگفت به من نشان دادی، حال دستور بده برگردد. حضرت فرمود: اگر از پروردگارم درخواست کردم که به او امر کند و او برگشت دعوت مرا اجابت میکنی؟ گفت: آری. فرمانش داد و بازگشت و به نیمه دیگرش چسبید. حضرت فرمود: اسلام میآوری؟ رُکانه گفت: دوست ندارم زنان مدینه بگویند من تو را اجابت کردهام چون از تو ترسیدهام، گوسفندهایت را انتخاب کن! حضرت فرمود: من نیازی به گوسفندهای تو ندارم وقتی نمیپذیری که اسلام بیاوری - . قصص الأنبیاء: نسخه خطی؛ شیخ حرّ عاملی این روایت را به طور مختصر و نیز قصههای قبلی را در اثبات الهداة 2: 130 آورده است. - .
**[ترجمه]
بقره کمنعه شقه و یبقر (3) مشی کالمتکبر وا نفس رکانة وا کلمة نداء للندبة و نفس مضاف إلی رکانة و یمکن أن یقرأ أنفس علی صیغة المتکلم علی الحذف و الإیصال من قولهم نفس به کفرح أی ضن- یج، الخرائج و الجرائح مُرْسَلًا مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ أَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ
**[ترجمه]«بقرَه» بر وزن «منعَه» یعنی آن را شکافت. «بیقرَ» یعنی متکبرانه گام برداشت. در «وا نفسَ رُکانة» «وا» حرف نداء برای ندبه و «نفس» مضاف به رُکانه است، همچنین میتوان آن را «أنفسُ» بر صیغه متکلم بنا بر حذف و ایصال خواند برگرفته از «نفسَ به» بر وزن «فرحَ» یعنی بخل ورزید.
در الخرائج و الجرائح همانند این روایت به طور مرسل تا آنجا که «شهادت میدهم که تو رسول خدا هستی» آمده است.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ مِثْلَهُ قَالَ وَ فِی رِوَایَةٍ فَدَعَا الْعِذْقَ فَلَمْ یَزَلْ یَأْتِی وَ یَسْجُدُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَتَکَلَّمُ (4)
**[ترجمه]در المناقب نیز همانندش از ابن عباس روایت شده که در آنجا آمده: حضرت شاخه را صدا زد و آن شاخه همچنان سجدهکنان آمد تا به پیامبر صلّی الله علیه و آله رسید و به سخن در آمد - . مناقب آل ابی طالب 1: 112 - .
ص: 369
**[ترجمه]
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَامِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَنْصُورٍ
ص: 369
عَنْ عَمْرِو بْنِ یُونُسَ عَنْ عِکْرِمَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُومُ فَیُسْنِدُ ظَهْرَهُ إِلَی جِذْعٍ مَنْصُوبٍ فِی الْمَسْجِدِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَیَخْطُبُ بِالنَّاسِ فَجَاءَهُ رُومِیٌّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَصْنَعُ لَکَ شَیْئاً تَقْعُدُ عَلَیْهِ فَصَنَعَ لَهُ مِنْبَراً لَهُ دَرَجَتَانِ وَ یَقْعُدُ عَلَی الثَّالِثَةِ فَلَمَّا صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَارَ الْجِذْعُ کَخُوَارِ الثَّوْرِ فَنَزَلَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَکَتَ (1) فَقَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ لَمْ أَلْتَزِمْهُ لَمَا زَالَ کَذَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ أَمَرَ بِهَا فَاقْتُلِعَتْ (2) فَدُفِنَتْ تَحْتَ مِنْبَرِهِ (3).
**[ترجمه]قصص الأنبیاء: از اَنَس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله روز جمعه برمیخاست و پشتش را به تنهای که در مسجد نصب شده بود تکیه میداد و برای مردم خطبه میخواند. مردی رومی نزد ایشان آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! چیزی برایت میسازم که رویش بنشینی. او برای حضرت منبری ساخت که دو پله داشت و حضرت بر سطح سومش مینشست. وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله از منبر بالا رفت آن تنه درخت بانگی چون بانگ گاو برآورد. حضرت به سوی آن تنه پایین آمد و تنه آرام گرفت. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: به خدایی که جانم در دست اوست اگر کنارش نمیآمدم تا به روز قیامت اینچنین میماند. سپس دستور داد تا آن را از جا در آوردند و زیر منبر حضرت دفن کردند - . قصص الأنبیاء: نسخه خطی؛ نیز اثبات الهداة 2: 131 - .
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب لَمَّا سَارَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی قِتَالِ الْمُقَفَّعِ بْنِ الْهَمَیْسَعِ الْبَنْهَانِیِّ (4) کَانَ فِی طَرِیقِ الْمُسْلِمِینَ جَبَلٌ عَظِیمٌ هَائِلٌ تَتْعَبُ فِیهِ الْمَطَایَا وَ تَقِفُ فِیهِ الْخَیْلُ فَلَمَّا وَصَلَ الْمُسْلِمُونَ شَکَوْا أَمْرَهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا یَلْقَوْنَ فِیهِ مِنَ التَّعَبِ وَ النَّصَبِ فَدَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِدَعَوَاتٍ فَسَاخَ الْجَبَلُ فِی الْأَرْضِ وَ تَقَطَّعَ قِطَعاً (5).
**[ترجمه]المناقب: وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله برای نبرد با مُقَفَّع بن هَمَیسَع بَنهانی رهسپار شد، بر سر راه مسلمانان کوهی بزرگ و هولناک بود که چهارپایان را خسته میکرد و اسبها را باز میایستاند. وقتی مسلمانان به آن کوه رسیدند نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله از خستگی و آزاری که در راهش بود شکوه کردند. پیامبر صلّی الله علیه و آله چند دعا کرد و ناگاه کوه در زمین فرو رفت و چند تکه شد - . مناقب آل ابی طالب 1: 69 - .
**[ترجمه]
لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَبْدِیِّ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قَالَ أَبُو طَالِبٍ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا ابْنَ أَخِ اللَّهُ أَرْسَلَکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَرِنِی آیَةً قَالَ ادْعُ لِی تِلْکَ الشَّجَرَةَ فَدَعَاهَا فَأَقْبَلَتْ حَتَّی سَجَدَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ انْصَرَفَتْ فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ أَشْهَدُ أَنَّکَ صَادِقٌ یَا عَلِیُّ صِلْ جَنَاحَ ابْنِ عَمِّکَ (6).
**[ترجمه]الأمالی: عبدالله بن عباس از پدرش روایت کرده که وی گفت: ابوطالب به رسول خدا صلّی الله علیه و آله عرض کرد: ای برادرزاده خدا تو را فرستاده؟! فرمود: بله. عرض کرد: پس نشانهای به من بنما. فرمود: آن درخت را برای من صدا بزن. او آن را صدا زد و ناگاه درخت آمد و روبروی حضرت سجده کرد و سپس برگشت.
ابوطالب گفت: شهادت میدهم که تو راست میگویی، ای علی! به پسر عمویت بپیوند - . الأمالی: 365 - .
**[ترجمه]
ج، الإحتجاج بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ:
ص: 370
إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَتَاهُ ثَقَفِیٌّ کَانَ أَطَبَّ الْعَرَبِ فَقَالَ لَهُ إِنْ کَانَ بِکَ جُنُونٌ دَاوَیْتُکَ فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَ تُحِبُّ أَنْ أَرَاکَ آیَةً تَعْلَمُ بِهَا غِنَایَ عَنْ طِبِّکَ وَ حَاجَتَکَ إِلَی طِبِّی فَقَالَ نَعَمْ قَالَ أَیَّ آیَةٍ تُرِیدُ قَالَ تَدْعُو ذَلِکَ الْعَذْقَ وَ أَشَارَ إِلَی نَخْلَةٍ سَحُوقٍ (1) فَدَعَاهَا فَانْقَلَعَ أُصُولُهَا (2) مِنَ الْأَرْضِ وَ هِیَ تَخُدُّ الْأَرْضَ خَدّاً حَتَّی وَقَفَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ لَهُ أَ کَفَاکَ قَالَ لَا قَالَ فَتُرِیدُ مَا ذَا قَالَ تَأْمُرُهَا أَنْ تَرْجِعَ إِلَی حَیْثُ جَاءَتْ مِنْهُ وَ لِتَسْتَقِرَّ (3) فِی مَقَرِّهَا الَّذِی انْقَلَعَتْ مِنْهُ فَأَمَرَهَا فَرَجَعَتْ وَ اسْتَقَرَّتْ فِی مَقَرِّهَا (4).
**[ترجمه]الإحتجاج: امام حسن عسکری از پدران ارجمندش از امام علی علیهم السلام نقل کرده که ایشان فرمود:
ص: 370
مردی ثقفی که در میان عرب به طبابت شهره بود، نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و گفت: اگر به جنون مبتلا شدهای من درمانت میکنم. حضرت به او فرمود: دوست داری نشانهای به تو نشان دهم تا بدانی من از طبّ تو بی نیازم و تو به طبّ من نیاز داری؟! گفت: آری. فرمود: چه نشانهای میخواهی؟ گفت: آن درخت را صدا بزن. و به یک نخل دراز اشاره کرد. حضرت صدایش زد. ناگاه ریشههای درخت از جا در آمد و زمین را شکافت و آمد و روبروی حضرت ایستاد. حضرت به او فرمود: برایت کافی بود؟ گفت: نه. فرمود: چه میخواهی؟ گفت: به او دستور بده به همان جایی بازگردد که از آن آمده و در همان جایی قرار گیرد که از آن کَنده شده. حضرت فرمانش داد و آن بازگشت و در جایش قرار گرفت - . الإحتجاج: 123 - .
**[ترجمه]
سحقت النخلة ککرم طالت و فی بعض النسخ سموق بمعناه.
**[ترجمه]«سحقتْ النخلةُ» بر وزن «کرمَ» یعنی نخل قد کشید، در بعضی نسخهها «سموق» به همین معنا آمده است.
**[ترجمه]
لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَمَّادٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ بِشْرِ بْنِ غِیَاثٍ الْمَرِیسِیِّ عَنْ أَبِی یُوسُفَ یَعْقُوبَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی حَنِیفَةَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ السَّلْمَانِیِّ عَنْ جَیْشِ (5) بْنِ الْمُعْتَمِرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: دَعَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَجَّهَنِی إِلَی الْیَمَنِ لِأُصْلِحَ بَیْنَهُمْ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُمْ قَوْمٌ کَثِیرٌ وَ لَهُمْ سِنٌّ وَ أَنَا شَابٌّ حَدَثٌ فَقَالَ یَا عَلِیُّ إِذَا صِرْتَ بِأَعْلَی عَقَبَةِ أَفِیقٍ فَنَادِ بِأَعْلَی صَوْتِکَ یَا شَجَرُ یَا مَدَرُ یَا ثَرَی مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ یُقْرِئُکُمُ السَّلَامَ قَالَ فَذَهَبْتُ فَلَمَّا صِرْتُ بِأَعْلَی الْعَقَبَةِ أَشْرَفْتُ عَلَی أَهْلِ الْیَمَنِ فَإِذَا هُمْ بِأَسْرِهِمْ مُقْبِلُونَ نَحْوِی مُشْرِعُونَ رِمَاحَهُمْ مُسَوِّرُونَ أَسِنَّتَهُمْ مُتَنَکِّبُونَ قِسِیَّهُمْ شَاهِرُونَ سِلَاحَهُمْ فَنَادَیْتُ بِأَعْلَی صَوْتِی یَا شَجَرُ یَا مَدَرُ (6) یَا ثَرَی مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ یُقْرِئُکُمُ السَّلَامَ قَالَ فَلَمْ یَبْقَ (7) شَجَرَةٌ وَ لَا مَدَرَةٌ وَ لَا ثَرَی إِلَّا ارْتَجَّ بِصَوْتٍ وَاحِدٍ وَ عَلَی
ص: 371
مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ فَاضْطَرَبَتْ قَوَائِمُ الْقَوْمِ وَ ارْتَعَدَتْ رُکَبُهُمْ (1) وَ وَقَعَ السِّلَاحُ مِنْ أَیْدِیهِمْ وَ أَقْبَلُوا إِلَیَّ مُسْرِعِینَ فَأَصْلَحْتُ بَیْنَهُمْ وَ انْصَرَفْتُ (2)».
**[ترجمه]الأمالی: از امام علی علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله مرا فراخواند و به یمن فرستاد تا میان اهالیاش صلح بر پا کنم. عرض کردم: ای رسول خدا! آنها قومی پُرشمار هستند و بزرگانی دارند حال آن که من جوانی کمسال هستم. فرمود: ای علی! وقتی به بلندای گردنه افیق رسیدی با صدای بلند ندا سر داده و بگو: ای درخت و ای کلوخ و ای خاک! محمد رسول خدا به شما سلام میرساند. من رفتم و وقتی به بلندای گردنه رسیدم بر اهل یمن پدیدار شدم. ناگهان دیدم آنها نیزههایشان را برافراشتهاند و سپرهایشان را به دست گرفتهاند و کمانهایشان را بر دوش نهادهاند و سلاحانشان را برکشیدهاند و همگی سوی من میآیند. با صدای بلند ندا سر دادم که ای درخت و ای کلوخ و ای خاک! محمد رسول خدا به شما سلام می رساند . ناگاه همه درختان و کلوخها و خاکها به جنبش افتادند و یک صدا گفتند:
ص: 371
بر محمد رسول خدا و بر تو سلام. ناگاه پاهای آن قوم به رعشه افتاد و چهارپایانشان به لرزه افتادند و سلاح از دستانشان افتاد و شتابان سوی من آمدند. من میانشان صلح بر پا کردم و بازگشتم - . الأمالی: 134- 135 - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ مَوْلَی حَرِیزِ بْنِ زَیَّاتٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَیْرٍ الْجُرْجَانِیِّ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ بَشِیرٍ (3) الْمَرِیسِیِّ عَنْ أَبِی یُوسُفَ عَنْ أَبِی حَنِیفَةَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عِیسَی (4) عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهما السلام مِثْلَهُ (5)- یر، بصائر الدرجات أحمد بن موسی عن أحمد بن محمد المعروف بغزال عن محمد بن عمر الجرجانی یرفعه إلی عبد الرحمن بن أحمد السلمانی عنه صلوات الله علیه مثله- یج، الخرائج و الجرائح مرسلا مثله (6)
**[ترجمه]همانند این روایت در بصائر الدرجات با دو سندو نیز در الخرائج و الجرائح آمده است - . بصائر الدرجات: 147- 148 - .
**[ترجمه]
انتکب قوسه و تنکب ألقاه علی منکبه.
**[ترجمه]«انتکبَ قوسَه و تنکّبَ» یعنی کمانش را بر دوش گرفت.
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی لَمَّا أَتَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِصْنَ بَنِی قُرَیْظَةَ کَانَ حَوْلَ الْحِصْنِ نَخْلٌ کَثِیرٌ فَأَشَارَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَبَاعَدَ عَنْهُ وَ تَفَرَّقَ فِی الْمَفَازَةِ (7).
**[ترجمه]تفسیر قمی: وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله به قلعه بنی قُرَیظه رسید گرداگرد قلعه پر از نخل بود. حضرت به نخلها اشاره کرد و آنها از قلعه فاصله گرفتند و در صحرا پراکنده شدند - . تفسیر القمی: 528 - .
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهما السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنِّی لَأَعْرِفُ حَجَراً کَانَ یُسَلِّمُ عَلَیَّ بِمَکَّةَ قَبْلَ أَنْ أُبْعَثَ إِنِّی لَأَعْرِفُهُ الْآنَ (8).
یج، الخرائج و الجرائح مرسلا مثله.
**[ترجمه]الأمالی: امام رضا علیه السلام از پدران ارجمندش علیهم السلام از پیامبر صلّی الله علیه و آله نقل کرده که ایشان فرمود: من سنگی را میشناسم که پیش از بعثتم به من سلام میکرد، من الان آن را میشناسم - . أمالی ابن الشیخ: 217- 218 - .
در الخرائج و الجرائح نیز همانند این حدیث آمده است.
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْفَحَّامُ عَنْ عَمِّهِ عُمَرَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ عَاصِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ
ص: 372
مُحَمَّدٍ الْعَبْدِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْأُمَوِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ الْأُمَوِیِّ عَنْ عَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ ظَرِیفٍ (1) عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ عَنْ سَلْمَانَ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِذْ أَقْبَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَنَاوَلَهُ (2) حَصَاةً فَمَا اسْتَقَرَّتِ الْحَصَاةُ فِی کَفِّ عَلِیٍّ علیهما السلام حَتَّی نَطَقَتْ وَ هِیَ تَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَضِیتُ بِاللَّهِ رَبّاً وَ بِمُحَمَّدٍ نَبِیّاً وَ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَلِیّاً ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ أَصْبَحَ مِنْکُمْ رَاضِیاً بِاللَّهِ (3) وَ بِوِلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَدْ أَمِنَ خَوْفَ اللَّهِ وَ عِقَابَهُ (4).
**[ترجمه]الأمالی:
ص: 372
از سلمان روایت شده که وی گفت: نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله نشسته بودیم که ناگاه علی بن ابی طالب علیه السلام آمد. پیامبر صلّی الله علیه و آله سنگریزه ای به علی علیه السلام داد. همین که آن سنگریزه در دست علی علیه السلام قرار گرفت به سخن درآمد و گفت: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد رسول خداست، از پروردگاری خدا و نبوت محمد و ولایت علی بن ابی طالب خرسندیم. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: هر کس از شما به خداوند و پیامبر او و ولایت علی بن ابی طالب خرسند باشد از ترس و عذاب خداوند در امان است - . أمالی ابن الشیخ: 178 - .
**[ترجمه]
ید، التوحید أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ عَلِیٍّ الْیَعْقُوبِیِّ (5) عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی مَوْلَی آلِ سَامٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: أَتَی رَسُولَ اللَّهِ یَهُودِیٌّ یُقَالُ لَهُ سجت (6) (سُبَّخْتُ) فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ جِئْتُ أَسْأَلُکَ عَنْ رَبِّکَ فَإِنْ أَجَبْتَنِی عَمَّا أَسْأَلُکَ عَنْهُ (7) وَ إِلَّا رَجَعْتُ فَقَالَ لَهُ سَلْ عَمَّا شِئْتَ فَقَالَ أَیْنَ رَبُّکَ فَقَالَ هُوَ فِی کُلِّ مَکَانٍ وَ لَیْسَ هُوَ فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْمَکَانِ مَحْدُودٍ (8) قَالَ فَکَیْفَ هُوَ فَقَالَ وَ کَیْفَ أَصِفُ رَبِّی بِالْکَیْفِ وَ الْکَیْفُ مَخْلُوقٌ وَ اللَّهُ لَا یُوصَفُ بِخَلْقِهِ قَالَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّکَ نَبِیٌّ (9) قَالَ فَمَا بَقِیَ حَوْلَهُ حَجَرٌ وَ لَا مَدَرٌ وَ لَا غَیْرُ ذَلِکَ إِلَّا تَکَلَّمَ بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ یَا شَیْخُ (10) إِنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ سجت (11) (سُبَّخْتُ) بِاللَّهِ مَا رَأَیْتُ کَالْیَوْمِ أَبْیَنَ ثُمَّ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ
ص: 373
لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ (1).
یر، بصائر الدرجات ابن هاشم عن الحسن بن علی مثله (2)- 29- ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ الطَّالَقَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ رُمَیْحٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْخُزَاعِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ مِثْلَهُ مَعَ زِیَادَةٍ وَ قَدْ أَوْرَدْنَاهُ فِی بَابِ النَّصِّ عَلَی عَلِیٍّ علیهما السلام (3).
**[ترجمه]التوحید: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: مردی یهودی به نام سجت نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: ای محمد! آمدهام درباره پروردگارت از تو بپرسم، اگر به سوالهای من پاسخ دادی از تو پیروی میکنم وگرنه برمیگردم. فرمود: هر چه میخواهی بپرس. عرض کرد: پروردگارت کجاست؟ فرمود: او در همه جا هست و در هیچچ مکانی محدود نیست. عرض کرد: او چگونه است؟ فرمود: من چگونه پروردگارم را به چگونگی توصیف کنم حال آن که چگونگی آفریده شده است و خداوند با آفریده خود توصیف نمیشود. عرض کرد: چه کسی میداند که تو پیامبری؟ ناگاه هر چه سنگ و کلوخ و چیزهای دیگر کنار او بود به سخن در آمد و با زبان فصیح گفت: ای شیخ! او رسول خداست. سجت گفت: به خدا هرگز روزی آشکارتر از امروز ندیده بودم. سپس گفت: شهادت میدهم
ص: 373
که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو رسول خدا هستی - . توحید: 326 - .
همانند این روایت در بصائر الدرجات - . بصائر الدرجات: 147 -
نیز آمده و همچنین در قصص الأنبیاء با اندکی زیاده که آن را در باب نص بر حضرت علی علیه السلام آوردیم - . قصص الأنبیاء: نسخه خطی - .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ کُلَیْبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِسْمَعٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْأَکْرَمِ الْأَنْصَارِیِّ ثُمَّ النَّجَّارِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ دَخَلَ هُوَ وَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ وَ خَالِدُ بْنُ أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ حَائِطاً مِنْ حِیطَانِ بَنِی النَّجَّارِ لَمَّا دَخَلَ نَادَاهُ حَجَرٌ عَلَی رَأْسِ بِئْرٍ لَهُمْ عَلَیْهَا السَّوَانِی (4) یَصِیحُ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا مُحَمَّدُ اشْفَعْ إِلَی رَبِّکَ أَنْ لَا یَجْعَلَنِی مِنْ حِجَارَةِ جَهَنَّمَ الَّتِی یُعَذِّبُ بِهَا الْکَفَرَةَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ رَفَعَ یَدَیْهِ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْ هَذَا الْحَجَرَ مِنْ أَحْجَارِ جَهَنَّمَ ثُمَّ نَادَاهُ الرَّمْلُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ ادْعُ اللَّهَ رَبَّکَ أَنْ لَا یَجْعَلَنِی مِنْ کِبْرِیتِ جَهَنَّمَ فَرَفَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَدَیْهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْ هَذَا الرَّمْلَ مِنْ کِبْرِیتِ جَهَنَّمَ قَالَ فَلَمَّا دَنَا رَسُولُ اللَّهِ إِلَی النَّخْلِ تَدَلَّتِ الْعَرَاجِینُ فَأَخَذَ مِنْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَکَلَ وَ أَطْعَمَ ثُمَّ دَنَا مِنَ الْعَجْوَةِ فَلَمَّا أَحَسَّتْهُ سَجَدَتْ فَبَارَکَ عَلَیْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُمَّ بَارِکْ عَلَیْهَا وَ انْفَعْ بِهَا.
فمن ثم روت العامة أن الکمأة من المن و ماؤها شفاء للعین و العجوة من الجنة (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از ابراهیم بن عبد الاکرم انصاری روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله به همراه سهل بن حُنَیف و خالد بن ایوب انصاری به یکی از باغهای بنی نجار وارد شد. همین که داخل شد سنگی که بر روی چاهی با دولاب بود با صدای بلند ندا سر داد: سلام بر تو ای محمد! نزد پروردگارت شفاعت کن که مرا از آن سنگهای جهنمی قرار ندهد که با آنها کافران را عذاب میدهد. پیامبر صلّی الله علیه و آله دستانش را بالا برد و فرمود: خداوندا این سنگ را از سنگهای جهنم قرار نده. سپس شنها ندا دادند: سلام و رحمت و برکت خدا بر تو ای محمد! از پروردگارت بخواه که ما را از سوخت جهنم قرار ندهد. پیامبر صلّی الله علیه و آله دستانش را بالا برد و فرمود: خداوندا این شن را از سوخت جهنم قرار نده. وقتی رسول خدا به نخل رسید آن درخت خوشههایش را آویخت و رسول خدا صلّی الله علیه و آله از آن رطب برداشت و هم خودش خورد و هم به همراهانش داد. سپس نزد درخت خرمای عَجوه رفت. وقتی درخت حضرت را احساس کرد سجده کرد. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله برایش برکت طلبید و فرمود: خداوندا به آن برکت بده و آن را سودمند گردان.
از این روست که عامه روایت کردهاند قارچ از من (من و سلوی که بر بنی اسرائیل نازل می شده) است و آبش شفای چشم است و عجوه از بهشت است - . بصائر الدرجات: 148 - .
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله مَرَّ بِسَمُرَةٍ غَلِیظَةِ الشَّوْکِ مُتْقَنَةِ الْفُرُوعِ ثَابِتَةِ الْأَصْلِ
ص: 374
فَدَعَاهَا فَأَقْبَلَتْ تَخُدُّ الْأَرْضَ إِلَیْهِ طَوْعاً ثُمَّ أَذِنَ لَهَا فَرَجَعَتْ إِلَی مَکَانِهَا فَأَیَّةُ آیَةٍ أَبْیَنُ وَ أَوْضَحُ مِنْ مَوَاتٍ یَقْبَلُ مُطِیعاً لِأَمْرِهِ مُقْبِلًا وَ مُدْبِراً.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله بر یک درخت سَمُره با خارهای درشت و شاخههای محکم و ریشه استوار گذر کرد و
ص: 374
آن را صدا زد. ناگاه درخت اطاعت کرد و زمین را شکافت و سوی ایشان آمد. حضرت سپس دستور داد و آن به جای خود بازگشت. کدام نشانه گویاتر و آشکارتر از اینکه چیزهایی ایستا در اطاعت از حضرت میآیند و میروند؟
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله فِی غَزْوَةِ الطَّائِفِ مَرَّ فِی کَثِیرٍ مِنْ طَلْحٍ (1) فَمَشَی وَ هُوَ وَسِنٌ (2) فَاعْتَرَضَتْهُ سِدْرَةٌ فَانْفَرَجَتِ السِّدْرَةُ لَهُ نِصْفَیْنِ فَمَرَّ بَیْنَ نِصْفَیْهَا وَ بَقِیَتِ السِّدْرَةُ مُنْفَرِدَةً عَلَی سَاقَیْنِ إِلَی زَمَانِنَا هَذَا وَ هِیَ مَعْرُوفَةٌ بِذَلِکَ الْبَلَدِ مَشْهُورَةٌ یُعَظِّمُهَا أَهْلُهُ وَ غَیْرُهُمْ مِمَّنْ عَرَفَ شَأْنَهَا لِأَجْلِهِ وَ تُسَمَّی سِدْرَةَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (3) وَ إِذَا انْتَجَعَ الْأَعْرَابُ الْغَیْثَ عَضَدُوا (4) مِنْهُ مَا أَمْکَنَهُمْ وَ عَلَّقُوهُ عَلَی إِبِلِهِمْ وَ أَغْنَامِهِمْ وَ یَقْلَعُونَ شَجَرَ هَذَا الْوَادِی وَ لَا یَنَالُونَ هَذِهِ السِّدْرَةَ بِقَطْعٍ وَ لَا شَیْ ءٍ مِنَ الْمَکْرُوهِ مَعْرِفَةً بِحَالِهَا وَ تَعْظِیماً لِشَأْنِهَا فَصَارَتْ لَهُ آیَةً بَیِّنَةً وَ حُجَّةً بَاقِیَةً هُنَاکَ (5).
عم، إعلام الوری أورده الشیخ أبو سعید الواعظ فی کتاب شرف النبی صلی الله علیه و آله (6)
**[ترجمه]المناقب، الخرائج و الجرائح: روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله در غزوه طائف بر انبوهی از درختان طلح گذر میکرد و خواب آلود بود. یک درخت سدر که جلوی راه حضرت را بند آورده بود تاگاه دو نیم شد و ایشان از میانش گذشت. آن درخت سدر تا روزگار ما بر دو ساقش به تنهایی ایستاده است و در آن دیار معروف و مشهور است و اهالی آنجا و کسان دیگری که آن را میشناسند، به خاطر پیامبر صلّی الله علیه و آله به آن احترام میگذارند و آن را سدر پیامبر مینامند. وقتی اعراب به دنبال گیاه میگردند هر چقدر برایشان امکان داشته باشد از گیاهان آن درخت برمیگیرند و آنها را بر شتران و گوسفندان خود میآویزند. آنها درختان آن دشت را قطع میکنند اما این کار را با آن سدر نمیکنند و هیچ آسیبی به آن نمیرسانند چراکه احوالش را میدانند و مقامش را والا میدارند. اینگونه آن سدر در آنجا نشانهای گویا و حجّتی پایدار برای حضرت شد - . مناقب آل ابی طالب 1: 171، نسخه چاپ نجف - .
در إعلام الوری نیز شیخ ابو سعید واعظ این روایت را در کتاب شرف النبی آورده است - . إعلام الوری: 20 و 40، چاپ جدید - .
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله کَانَ فِی مَسْجِدِهِ جِذْعٌ کَانَ إِذَا خَطَبَ فَتَعِبَ أَسْنَدَ إِلَیْهِ ظَهْرَهُ فَلَمَّا اتُّخِذَ لَهُ مِنْبَرٌ حَنَّ الْجِذْعُ فَدَعَاهُ فَأَقْبَلَ یَخُدُّ الْأَرْضَ وَ النَّاسُ حَوْلَهُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ فَالْتَزَمَهُ وَ کَلَّمَهُ فَسَکَنَ ثُمَّ قَالَ لَهُ عُدْ إِلَی مَکَانِکَ وَ هُمْ یَسْمَعُونَ فَمَرَّ حَتَّی صَارَ فِی مَکَانِهِ فَازْدَادَ الْمُؤْمِنُونَ یَقِیناً.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که در مسجد پیامبر صلّی الله علیه و آله تنه درختی بود که وقتی حضرت خطبه میخواند و خسته میشد، به آن تکیه میداد. وقتی برای ایشان منبری ساختند آن تنه درخت نالید. حضرت صدایش زد و ناگاه تنه درخت پیش چشم مردم زمین را شکافت. آنگاه حضرت به کنارش رفت و با آن سخن گفت تا اینکه آرام شد. سپس به آن فرمود: سر جایت بازگرد. و همه داشتند میشنیدند. آن تنه بازگشت و سر جای خود قرار گرفت و بر یقین مومنان افزوده شد.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله انْتَهَی إِلَی نَخْلَتَیْنِ بَیْنَهُمَا فَجْوَةٌ مِنَ الْأَرْضِ فَقَالَ انْضَمَّا وَ أَصْحَابُهُ حُضُورٌ فَأَقْبَلَتَا تَخُدَّانِ الْأَرْضَ حَتَّی انْضَمَّتَا.
ص: 375
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله به دو نخل رسید که میانشان زمین واسعی بود. حضرت در حضور اصحاب فرمود: به هم بپیوندید! آن دو نخل به راه افتادند و زمین را شکافتند و به هم پیوستند.
ص: 375
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ قَوْماً مِنَ الْعَرَبِ اجْتَمَعُوا عِنْدَ صَنَمٍ لَهُمْ فَفَاجَأَهُمْ صَوْتٌ مِنْ جَوْفِهِ یُنَادِیهِمْ بِکَلَامٍ فَصِیحٍ أَتَاکُمْ مُحَمَّدٌ یَدْعُوکُمْ إِلَی الْحَقِّ فَانْجَفَلُوا فَزِعِینَ (1) وَ ذَلِکَ حِینَ بُعِثَ صلی الله علیه و آله فَأَسْلَمَ أَکْثَرُ مَنْ حَضَرَ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که جمعی از قوم عرب کنار یکی از بتهای خود جمع شدند. ناگهان صدایی از میان بت برآمد و به زبانی فصیح به آنان گفت: محمد نزد شما آمده و شما را به سوی حقیقت فرامیخواند. آنها از ترس پا به فرار گذاشتند. این در هنگام بعثت حضرت بود و بیشتر حاضران اسلام آوردند.
**[ترجمه]
انجفل القوم أی انقلعوا کلهم و مضوا.
**[ترجمه]«انجفلَ القومُ» یعنی همگی از جا کَنده شدند و رفتند.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ عَلَی جَبَلِ حِرَاءَ فَتَحَرَّکَ الْجَبَلُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اسْکُنْ فَمَا عَلَیْکَ إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیٌّ وَ کَانَ مَعَهُ عَلِیٌّ علیهما السلام فَسَکَنَ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله بر کوه حراء بود. ناگاه کوه به لرزه افتاد. حضرت فرمود: آرام باش! کسی جز یک پیامبر و یک وصیّ بر روی تو نیست. و حضرت علی علیه السلام همراه ایشان بود. آنگاه کوه آرام گرفت.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ انْصَرَفَ لَیْلَةً مِنَ الْعِشَاءِ فَأَضَاءَتْ لَهُ بَرْقَةٌ فَنَظَرَ إِلَی قَتَادَةَ بْنِ النُّعْمَانِ فَعَرَفَهُ وَ کَانَتْ لَیْلَةً مَطِیرَةً فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَحْبَبْتُ أَنْ أُصَلِّیَ مَعَکَ فَأَعْطَاهُ عُرْجُوناً وَ قَالَ خُذْ هَذَا فَإِنَّهُ سَیُضِی ءُ لَکَ أَمَامَکَ عَشْراً فَإِذَا أَتَیْتَ بَیْتَکَ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ قَدْ خَلَفَکَ فَانْظُرْ إِلَی الزَّاوِیَةِ عَلَی یَسَارِکَ حِینَ تَدْخُلُ فَاعْلُهُ بِسَیْفِکَ فَدَخَلْتُ فَنَظَرْتُ حَیْثُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا أَنَا بِسَوَادٍ فَعَلَوْتُهُ بِسَیْفِی فَقَالَ أَهْلِی مَا ذَا تَمْنَعُ (2) وَ فِیهِ مُعْجِزَتَانِ إِحْدَاهُمَا إِضَاءَةُ الْعُرْجُونِ بِلَا نَارٍ جُعِلَتْ فِی رَأْسِهِ وَ الثَّانِیَةُ خَبَرُهُ عَنِ الْجِنِّیِّ عَلَی مَا کَانَ.
**[ترجمه]الخزائج و الجرائح: روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله شبی نماز عشاء را به پایان رساند. ناگاه برقی درخشید. حضرت به قَتادة بن نُعمان نگریست و او را شناخت. شبی بارانی بود. او آمد و عرض کرد: ای پیامبر خدا! دوست دارم همراه شما نماز بخوانم. حضرت خوشهای خرما به او داد و فرمود: این را بگیر، جلویت را تا ده گام روشن میکند، وقتی به خانهات رسیدی شیطان پشت سرت آمده است، وقتی داخل شدی به گوشه چپت نگاه کن و با شمشیرت او را بزن. قتاده میگوید: من به خانه رفتم و به جایی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده بود نگریستم و ناگاه یک سیاهی دیدم و شمشیرم را بر او فرود آوردم. خانوادهام گفتند: چه کار میکنی؟! در این ماجرا دو معجزه بود، یکی خوشه نخل که بدون هیچ آتشی نور داد و دیگری خبری که حضرت از آن جنّ داد و همین طور بود.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَاهُ فَرَآهُ حَزِیناً فَقَالَ مَا لَکَ قَالَ فَعَلَ بِیَ الْکُفَّارُ کَذَا وَ کَذَا قَالَ جَبْرَئِیلُ فَتُحِبُّ أَنْ أُرِیَکَ آیَةً قَالَ نَعَمْ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی شَجَرَةٍ مِنْ وَرَاءِ الْوَادِی قَالَ ادْعُ تِلْکَ الشَّجَرَةَ فَدَعَاهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَجَاءَتْ حَتَّی قَامَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ مُرْهَا فَلْتَرْجِعْ فَأَمَرَهَا فَرَجَعَتْ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَسْبِی.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که جبرییل نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و ایشان را غمگین دید. عرض کرد: چه شده؟ فرمود: کافران با من چنین و چنان کردهاند. عرض کرد: دوست داری نشانهای به تو بنمایم؟ فرمود: بله. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله به درختی در ورای دشت نگریست. عرض کرد: این درخت را صدا بزن. حضرت صدایش زد. ناگاه درخت آمد و روبروی ایشان ایستاد. عرض کرد: فرمان بده بازگردد. حضرت فرمانش داد و درخت بازگشت. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: برایم بس است.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله کَانَ فِی سَفَرٍ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ أَعْرَابِیٌّ فَقَالَ صلی الله علیه و آله هَلْ أَدُلُّکَ إِلَی خَیْرٍ فَقَالَ مَا هُوَ قَالَ تَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ هَلْ مِنْ شَاهِدٍ قَالَ هَذِهِ الشَّجَرَةُ فَدَعَاهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَتْ تَخُدُّ الْأَرْضَ فَقَامَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ فَاسْتَشْهَدَهَا فَشَهِدَتْ کَمَا قَالَ وَ أَمَرَهَا فَرَجَعَتْ إِلَی مَنْبِتِهَا وَ رَجَعَ الْأَعْرَابِیُّ إِلَی قَوْمِهِ وَ قَدْ أَسْلَمَ فَقَالَ إِنْ یَتَّبِعُونِی أَتَیْتُکَ بِهِمْ وَ إِلَّا رَجَعْتُ إِلَیْکَ وَ کُنْتُ مَعَکَ.
ص: 376
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله در سفری بود. مردی اعرابی نزد ایشان آمد. حضرت به او فرمود: تو را به راه نیک رهنمون بشوم؟ عرض کرد: چه راهی؟ فرمود: شهادت بده که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد رسول خداست. اعرابی گفت: این کلام شاهدی هم دارد؟ فرمود: این درخت. پیامبر صلّی الله علیه و آله درخت را صدا زد. درخت زمین را شکافت و آمد و روبروی ایشان ایستاد. حضرت از درخت شهادت خواست و او شهادت داد. سپس به او فرمان داد و او به جایی که روییده بود بازگشت. مرد اعرابی اسلام آورد و به سوی قومش راهی شد و عرض کرد: اگر از من پیروی کردند آنها را با خود نزد تو میآورم وگرنه خودم نزدت بازمیگردم و با تو همراه میشوم.
ص: 376
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَعْرَابِیّاً جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَلْ مِنْ آیَةٍ فِیمَا تَدْعُو إِلَیْهِ فَقَالَ نَعَمْ ائْتِ تِلْکَ الشَّجَرَةَ فَقُلْ لَهَا یَدْعُوکَ رَسُولُ اللَّهِ فَمَالَتْ عَنْ یَمِینِهَا وَ شِمَالِهَا وَ بَیْنَ یَدَیْهَا فَقَطَعَتْ عُرُوقَهَا ثُمَّ جَاءَتْ تَخُدُّ الْأَرْضَ حَتَّی وَقَفَتْ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَمُرْهَا فَلْتَرْجِعْ إِلَی مَنْزِلِهَا فَأَمَرَهَا فَرَجَعَتْ إِلَی مَنْبِتِهَا فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ ائْذَنْ لِی أَسْجُدْ لَکَ فَقَالَ لَوْ أَمَرْتُ أَحَداً أَنْ یَسْجُدَ لِأَحَدٍ لَأَمَرْتُ الْمَرْأَةَ أَنْ تَسْجُدَ لِزَوْجِهَا قَالَ فَأْذَنْ لِی أَنْ أُقَبِّلَ یَدَیْکَ (1) فَأَذِنَ لَهُ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: مردی اعرابی نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: آیا دعوتی که میکنی نشانهای هم دارد؟ فرمود: بله، نزد آن درخت برو و به او بگو رسول خدا تو را فرامیخواند. ناگاه آن درخت از سمت راست و چپ و روبرویش سمت حضرت گرایید و از ریشه در آمد و زمین را شکافت و آمد و روبروی رسول خدا صلّی الله علیه و آله ایستاد. اعرابی عرض کرد: به او امر کن تا سر جایش برگردد. حضرت فرمانش داد و درخت به جایی که روییده بود بازگشت. اعرابی عرض کرد: بگذار برایت سجده کنم. حضرت فرمود: اگر بنا بود فرمان دهم کسی به کسی سجده کند به زن فرمان میدادم به شوهرش سجده کند. عرض کرد: پس بگذار دستانت را ببوسم. حضرت به او اجازه داد.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: لَمْ یَمُرَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی طَرِیقٍ فَیَتْبَعُهُ أَحَدٌ إِلَّا عَرَفَ أَنَّهُ قَدْ سَلَکَهُ مِنْ طِیبِ عَرْفِهِ وَ لَمْ یَمُرَّ بِحَجَرٍ وَ لَا شَجَرٍ إِلَّا سَجَدَ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از جابر روایت شده که وی گفت: وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله از راهی گذر میکرد اگر کسی در عقب ایشان میآمد از بوی خوش حضرت میفهمید که ایشان از آنجا گذر کرده است. پیامبر صلّی الله علیه و آله بر هر سنگ و درختی میگذشت به ایشان سجده میکردند.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أَنَسٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَخَذَ کَفّاً مِنَ الْحَصَی فَسَبَّحْنَ فِی یَدِهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ صَبَّهُنَّ فِی یَدِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَسَبَّحْنَ فِی یَدِهِ حَتَّی سَمِعْنَا التَّسْبِیحَ فِی أَیْدِیهِمَا ثُمَّ صَبَّهُنَّ فِی أَیْدِینَا فَمَا سَبَّحَتْ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از اَنَس روایت شده که وی گفت: پیامبر صلّی الله علیه و آله مشتی سنگریزه برداشت و سنگریزهها در دست حضرت تسبیح گفتند. سپس آنها را در دست علی علیه السلام ریخت و در دست او نیز تسبیح گفتند. ما شنیدیم که آن سنگریزهها در دستان آن دو تسبیح گفتند. سپس آنها را در دستان ما ریخت اما دیگر تسبیح نگفتند.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رَوَی أَبُو أُسَیْدٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِلْعَبَّاسِ یَا أَبَا الْفَضْلِ الْزَمْ مَنْزِلَکَ غَداً أَنْتَ وَ بَنُوکَ فَإِنَّ لِی فِیکُمْ حَاجَةً فَصَبَّحَهُمْ وَ قَالَ تَقَارَبُوا فَزَحَفَ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ حَتَّی إِذَا أَمْکَنُوا اشْتَمَلَ عَلَیْهِمْ بِمَلَاءَةٍ (2) وَ قَالَ یَا رَبِّ هَذَا عَمِّی صِنْوُ (3) أَبِی وَ هَؤُلَاءِ بَنُو عَمِّی فَاسْتُرْهُمْ مِنَ النَّارِ کَسَتْرِی إِیَّاهُمْ فَأَمَّنَتْ أُسْکُفَّةُ (4) الْبَابِ وَ حَوَائِطُ الْبَیْتِ آمِینَ آمِینَ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: ابو اُسَید روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به ابن عباس فرمود: ای ابا الفضل! فردا همراه با پسرانت در خانه بمان من با شما کاری دارم. چون صبح شد حضرت نزد آنان رفت و فرمود: به هم نزدیگ شوید. آنها به کنار هم خزیدند. وقتی بر جا شدند حضرت جامهای بر آنان کشید و فرمود: پروردگارا این عموی من و برادر صمیمی پدرم است و اینان پسر عموهای من هستند، همچنان که من آنها را پوشاندم آنها را از آتش دوزخ بپوشان. ناگاه آستانه در و دیوارهای خانه گفتند: آمین آمین!
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: مِنَ النَّاسِ مَنْ لَا یُؤْمِنُ إِلَّا بِالْمُعَایَنَةِ وَ مِنْهُمْ مِنْ یُؤْمِنُ بِغَیْرِهَا إِنَّ رَجُلًا أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَرِنِی آیَةً فَقَالَ بِیَدِهِ إِلَی النَّخْلِ فَذَهَبَتْ یَمْنَةً ثُمَّ قَالَ هَکَذَا فَذَهَبَتْ یَسْرَةً فَآمَنَ الرَّجُلُ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: برخی از مردم فقط با دیدن ایمان میآورند و برخی دیگر با غیر از آن. مردی نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: نشانهای به من بنما. حضرت با دست به یک نخل اشاره کرد. درخت به سمت راست رفت . بار دیگر اشاره کرد و درخت به سمت چپ رفت. آنگاه آن مرد ایمان آورد.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ رَجُلًا مَاتَ وَ إِذَا الْحَفَّارُونَ لَمْ یَحْفِرُوا شَیْئاً فَشَکَوْا إِلَی
ص: 377
رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالُوا حَدِیدُنَا لَا یَعْمَلُ فِی الْأَرْضِ کَمَا نَضْرِبُ فِی الصَّفَا قَالَ وَ لِمَ إِنْ کَانَ صَاحِبُکُمْ لَحَسَنَ الْخُلُقِ ائْتُونِی بِقَدَحٍ مِنْ مَاءٍ فَأَدْخَلَ یَدَهُ فِیهِ ثُمَّ رَشَّهُ عَلَی الْأَرْضِ رَشّاً فَحَفَرَ الْحَفَّارُونَ فَکَأَنَّمَا رَمْلٌ یَتَهَایَلُ عَلَیْهِمْ (1).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: مردی درگذشت و قبرکنها نتوانستند برایش قبری حفر کنند. نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله شکوه کردند
ص: 377
و گفتند: ابزار ما در زمین فرو نمیرود، انگار آنها را بر سنگی سخت وصاف می زنیم. فرمود: چرا چنین است وقتی رفیقتان خوش خُلق بوده است؟ کاسهای آب برای من بیاورید. حضرت دست خود را در آن کاسه کرد و روی زمین آب پاشید. قبرکنها زمین را حفر کردند و گویی زمین انباشته از شن شده بود.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ فِی غَزَاةٍ فَلَمَّا انْصَرَفَ رَاجِعاً نَزَلَ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ فَبَیْنَمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَطْعَمُ وَ النَّاسُ مَعَهُ إِذْ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ قُمْ فَارْکَبْ فَقَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَرَکِبَ وَ جَبْرَئِیلُ مَعَهُ فَطُوِیَتْ لَهُ الْأَرْضُ کَطَیِّ الثَّوْبِ حَتَّی انْتَهَی إِلَی فَدَکَ فَلَمَّا سَمِعَ أَهْلُ فَدَکَ وَقْعَ الْخَیْلِ ظَنُّوا أَنَّ عَدُوَّهُمْ قَدْ جَاءَهُمْ فَغَلَّقُوا أَبْوَابَ الْمَدِینَةِ وَ دَفَعُوا الْمَفَاتِیحَ إِلَی عَجُوزٍ لَهُمْ فِی بَیْتٍ لَهُمْ خَارِجٍ مِنَ الْمَدِینَةِ وَ لَحِقُوا بِرُءُوسِ الْجِبَالِ فَأَتَی جَبْرَئِیلُ الْعَجُوزَ حَتَّی أَخَذَ الْمَفَاتِیحَ (2) ثُمَّ فَتَحَ أَبْوَابَ الْمَدِینَةِ وَ دَارَ النَّبِیُّ فِی بُیُوتِهَا وَ قُرَاهَا فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ هَذَا مَا خَصَّکَ اللَّهُ بِهِ (3) أَعْطَاکَهُ دُونَ النَّاسِ وَ هُوَ قَوْلُهُ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی (4) وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ وَ لکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ (5) وَ لَمْ یَعْرِفِ الْمُسْلِمُونَ وَ لَمْ یَطَئُوهَا وَ لَکِنَّ اللَّهَ أَفَاءَهَا عَلَی رَسُولِهِ وَ طَوَّفَ بِهِ جَبْرَئِیلُ فِی دُورِهَا وَ حِیطَانِهَا وَ غَلَّقَ الْبَابَ وَ دَفَعَ الْمَفَاتِیحَ إِلَیْهِ فَجَعَلَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غِلَافِ سَیْفِهِ وَ هُوَ مُعَلَّقٌ بِالرَّحْلِ ثُمَّ رَکِبَ وَ طُوِیَتْ لَهُ الْأَرْضُ کَطَیِّ الثَّوْبِ ثُمَّ أَتَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُمْ عَلَی مَجَالِسِهِمْ وَ لَمْ یَتَفَرَّقُوا وَ لَمْ یَبْرَحُوا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدِ انْتَهَیْتُ إِلَی فَدَکَ وَ إِنِّی قَدْ أَفَاءَهَا اللَّهُ عَلَیَّ فَغَمَزَ الْمُنَافِقُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذِهِ مَفَاتِیحُ فَدَکَ ثُمَّ أَخْرَجَهَا مِنْ غِلَافِ سَیْفِهِ ثُمَّ رَکِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ رَکِبَ مَعَهُ النَّاسُ فَلَمَّا دَخَلَ الْمَدِینَةَ دَخَلَ عَلَی فَاطِمَةَ فَقَالَ یَا بُنَیَّةِ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَفَاءَ عَلَی أَبِیکِ بِفَدَکَ وَ اخْتَصَّهُ بِهَا فَهِیَ لَهُ خَاصَّةً دُونَ الْمُسْلِمِینَ أَفْعَلُ بِهَا مَا أَشَاءُ وَ إِنَّهُ قَدْ کَانَ لِأُمِّکِ خَدِیجَةَ عَلَی أَبِیکِ مَهْرٌ وَ إِنَّ أَبَاکِ قَدْ جَعَلَهَا لَکِ بِذَلِکِ وَ أَنْحَلْتُکِهَا (6)
ص: 378
تَکُونُ لَکِ وَ لِوُلْدِکِ بَعْدَکِ قَالَ فَدَعَا بِأَدِیمٍ (1) وَ دَعَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ اکْتُبْ لِفَاطِمَةَ بِفَدَکَ نِحْلَةً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ فَشَهِدَ عَلَی ذَلِکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ مَوْلًی لِرَسُولِ اللَّهِ وَ أُمُّ أَیْمَنَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنَّ أُمَّ أَیْمَنَ امْرَأَةٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ جَاءَ أَهْلُ فَدَکَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَاطَعَهُمْ عَلَی أَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ دِینَارٍ فِی کُلِّ سَنَةٍ (2).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله به غزوهای رفت. در راه بازگشت در راهی فرود آمد. حضرت همراه مردم داشت غذا میخورد که جبرییل آمد و عرض کرد: ای محمد! برخیز و سوار شو. پیامبر صلّی الله علیه و آله برخاست و همراه جبرییل سوار شد. ناگاه زمین برای حضرت همچون جامهای درنوردیده شد و ایشان به فدک رسید. وقتی اهل فدک صدای پای اسب را شنیدند پنداشتند دشمنشان از راه رسیده است. درهای شهر را بستند و کلیدها را به پیرزنی سپردند که بیرون از شهر خانهای داشت و خودشان به قلههای کوهها رفتند. جبرییل نزد آن پیرزن رفت و کلیدها را برداشت و آمد و درهای شهر را باز کرد و پیامبر صلّی الله علیه و آله وارد خانهها و آبادیهای آنجا شد. جبرییل عرض کرد: ای محمد! خداوند اینجا را ویژه تو گردانده و در میان مردم فقط به تو عطایش کرده است، این همان سخن حق تعالی است که فرموده: «ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی» - . حشر / 7 -
{آنچه خدا از [دارایی] ساکنان آن قریه ها عاید پیامبرش گردانید از آن خدا و از آن پیامبر [او] و متعلق به خویشاوندان نزدیک [وی] است.} و نیز «فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ وَ لکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ» - . حشر / 6 -
{[شما برای تصاحب آن] اسب یا شتری بر آن نتاختید ولی خدا فرستادگانش را بر هر که بخواهد چیره می گرداند و خدا بر هر کاری تواناست.} مسلمانان آنجا را بلد نبودند و در آنجا پا نگذاشتند اما خداوند آنجا را عاید رسول خود گرداند. جبرییل حضرت را گرداگرد سراها و دیوارهای آنجا چرخاند و سپس در را قفل کرد و کلیدها را به ایشان سپرد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله کلیدها را در غلاف شمشیرش که بر زین آویخته بود گذاشت و سپس سوار شد. زمین برای حضرت همچون جامهای درنوردیده شد و ایشان نزد مردم رسید. آنها سر جایشان نشسته بودند و پخش نشده بودند و هنوز همانجا بودند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: من به فدک رفتم و خداوند آنجا را عاید من کرد. در آن دم منافقان با چشمهایشان به هم اشاره کردند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: اینها کلیدهای فدک است. و کلیدها را از غلاف شمشیرش بیرون آورد. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله سوار شد و مردم نیز همراه ایشان سوار شدند و به راه افتادند. وقتی وارد مدینه شدند پیامبر صلّی الله علیه و آله نزد حضرت فاطمه رفت و فرمود: ای دخترم! خداوند فدک را عاید پدرت کرد و آنجا را به من اختصاص داد، پس آنجا فقط برای من و نه برای هیچ یک از دیگر مسلمانان است. هر کاری بخواهم با آن میکنم. مادرت خدیجه مهریهای بر پدرت داشت، پدرت اکنون آنجا را به ازای آن مهریه برای تو قرار میدهد، من آن را به نام تو میکنم،
ص: 378
آنجا برای تو و پس از تو برای فرزندان توست. آنگاه حضرت پوستی درخواست کرد و علی بن ابی طالب علیه السلام را فراخواند و فرمود: بنویس که فدک عطیهای از جانب رسول خدا برای فاطمه است. بر این واقعه علی بن ابی طالب علیه السلام و غلام رسول خدا و اُمّ اَیمن شاهد بودند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: اُمّ اَیمن زنی از اهل بهشت است. پس از آن اهالی فدک نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدند و حضرت بر پرداخت بیست و چهار هزار دینار در هر سال با آنان قرار گذاشت - . الخرائج: 185 - .
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیهما السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَقْبَلَ إِلَی الْجِعْرَانَةِ فَقَسَمَ فِیهَا الْأَمْوَالَ وَ جَعَلَ النَّاسُ یَسْأَلُونَهُ فَیُعْطِیهِمْ حَتَّی أَلْجَئُوهُ إِلَی شَجَرَةٍ فَأَخَذَتْ بُرْدَهُ وَ خَدَشَتْ ظَهْرَهُ حَتَّی جَلَّوْهُ عَنْهَا وَ هُمْ یَسْأَلُونَهُ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ رُدُّوا عَلَیَّ بُرْدِی وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ عِنْدِی عَدَدُ شَجَرِ تِهَامَةَ نَعَماً لَقَسَمْتُهُ بَیْنَکُمْ ثُمَّ مَا أَلْفَیْتُمُونِی جَبَاناً وَ لَا بَخِیلًا ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْجِعْرَانَةِ فِی ذِی الْقَعْدَةِ قَالَ فَمَا رَأَیْتُ تِلْکَ الشَّجَرَةَ إِلَّا خَضْرَاءَ کَأَنَّمَا یُرَشُّ عَلَیْهِ الْمَاءُ.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی حَتَّی انْتَزَعَتِ الشَّجَرَةُ رِدَاهُ وَ خَدَشَتْ ظَهْرَهُ (3).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله به جعرانه رفت و در آنجا اموال را تقسیم کرد. مردم شروع کردند از حضرت درخواست کنند و ایشان به آنها عطا میکرد. کار چنان شد که پیامبر صلّی الله علیه و آله را به سوی درختی راندند و ردای حضرت به درختی گیر کرد و پشت ایشان خراشیده شد و از آن درخت نیز حضرت را دورتر راندند و هنوز درخواست میکردند. فرمود: ای مردم! ردای مرا پس دهید، به خدا سوگند اگر به تعداد درختان تهامه مال نزد من باشد همه را میانتان تقسیم میکنم بدون اینکه مرا ترسو یا بخیل ببینید. حضرت در ذی القعده از جعرانه خارج شد و فرمود: هرگاه آن درخت را دیدم سرسبز بود و انگار آب بر آن پاشیده میشد.
و در روایتی دیگر: آنچنان که درخت ردای حضرت را برگرفت و پشت ایشان را خراشید.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ أَخَذَ الْحَصَی فِی کَفِّهِ فَقَالَتْ کُلُّ وَاحِدَةٍ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از معجزههای پیامبر صلّی الله علیه و آله این بود که مشتی سنگریزه برداشت و هر یک از آن سنگها گفتند: سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب عَلْقَمَةُ وَ ابْنُ مَسْعُودٍ کُنَّا نَجْلِسُ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ نَسْمَعُ الطَّعَامَ یُسَبِّحُ وَ رَسُولُ اللَّهِ یَأْکُلُ وَ أَتَاهُ مُکْرَزٌ الْعَامِرِیُّ وَ سَأَلَهُ آیَةً فَدَعَا بِتِسْعِ حَصَیَاتٍ فَسَبَّحْنَ فِی یَدِهِ.
وَ فِی حَدِیثِ أَبِی ذَرٍّ فَوَضَعَهُنَّ عَلَی الْأَرْضِ فَلَمْ یُسَبِّحْنَ وَ سَکَتْنَ ثُمَّ عَادَ وَ أَخَذَهُنَّ فَسَبَّحْنَ (4).
ابْنُ عَبَّاسٍ قَالَ: قَدِمَ مُلُوکُ حَضْرَمَوْتَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا کَیْفَ نَعْلَمُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ فَأَخَذَ کَفّاً مِنْ حَصًی فَقَالَ هَذَا یَشْهَدُ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَسَبَّحَ الْحَصَی فِی یَدِهِ وَ شَهِدَ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ
ص: 379
النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنِّی لَأَعْرِفُ حَجَراً بِمَکَّةَ مَا مَرَرْتُ عَلَیْهِ إِلَّا سَلَّمَ عَلَیَّ.
أَبُو هُرَیْرَةَ وَ جَابِرٌ الْأَنْصَارِیُّ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ وَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیهما السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَخْطُبُ بِالْمَدِینَةِ إِلَی بَعْضِ الْأَجْذَاعِ فَلَمَّا کَثُرَ النَّاسُ وَ اتَّخَذُوا لَهُ مِنْبَراً وَ تَحَوَّلَ إِلَیْهِ حَنَّ کَمَا تَحِنُّ النَّاقَةُ فَلَمَّا جَاءَ إِلَیْهِ وَ الْتَزَمَهُ کَانَ یَئِنُّ أَنِینَ الصَّبِیِّ الَّذِی یَسْکُتُ.
وَ فِی رِوَایَةٍ فَاحْتَضَنَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَوْ لَمْ أَحْتَضِنْهُ لَحَنَّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
وَ فِی رِوَایَةٍ فَدَعَاهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَ یَخُدُّ الْأَرْضَ وَ الْتَزَمَهُ وَ قَالَ عُدْ إِلَی مَکَانِکَ فَمَرَّ کَأَحَدِ الْخَیْلِ.
وَ فِی مُسْنَدِ الْأَنْصَارِ عَنْ أَحْمَدَ قَالَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اسْکُنْ اسْکُنْ إِنْ تَشَأْ غَرَسْتُکَ فِی الْجَنَّةِ فَیَأْکُلُ مِنْکَ الصَّالِحُونَ وَ إِنْ تَشَأْ أعیدک (أُعِدْکَ) کَمَا کُنْتَ رَطْباً فَاخْتَارَ الْآخِرَةَ عَلَی الدُّنْیَا.
وَ فِی سُنَنِ ابْنِ مَاجَةَ أَنَّهُ لَمَّا هُدِمَ الْمَسْجِدُ أَخَذَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ الْجِذْعَ الحَنَّانَةَ وَ کَانَ عِنْدَهُ فِی بَیْتِهِ حَتَّی بَلِیَ فَأَکَلَتْهُ الْأَرَضَةُ وَ عَادَ رُفَاتاً (1).
**[ترجمه]المناقب: از علقمه و ابن مسعود روایت شده: ما با پیامبر صلّی الله علیه و آله همنشین بودیم و وقتی حضرت غذا میخورد میشنیدیم که غذا تسبیح میگفت، روزی مُکرَز عامری نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و نشانهای از ایشان خواست. حضرت نُه سنگریزه برداشت و آنها در دست ایشان تسبیح گفتند.
و در حدیث ابوذر: آنگاه آنها را روی زمین گذاشت، دیگر تسبیح نگفتند و خاموش شدند. سپس دوباره آنها را برداشت و باز تسبیح گفتند.
ابن عباس گفته: پادشاهان حَضرموت نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدند و عرض کردند: از کجا بدانیم که تو رسول خدایی؟ حضرت مشتی سنگریزه برداشت و فرمود: اینها شهادت میدهند که من رسول خدا هستم. ناگاه سنگریزهها در دست حضرت تسبیح گفتند و شهادت دادند که او رسول خداست.
ص: 379
حضرت فرمود: من در مکه سنگی را میشناسم که هرگاه از کنارش گذر کردهام به من سلام کرده است.
از ابو هریره و جابر انصاری و ابن عباس و نیز از امام سجاد علیه السلام روایت شده: پیامبر صلّی الله علیه و آله در مدینه با تکیه به یک تنه درخت خطبه میخواند. وقتی تعداد مردم زیاد شد، منبری برای حضرت ساختند و ایشان سوی آن منبر تغییر مکان داد. آنگاه آن تنه نالهای همچون ناله ناقه سر داد. وقتی حضرت به سویش بازگشت و به کنارش آمد، آهی کشید همچون آه کودکی که ساکت میشود.
و در روایتی دیگر: آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن را در آغوش کشید و فرمود: اگر در آغوشش نمیکشیدم تا به روز قیامت ناله میکرد.
و در روایتی دیگر: آنگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله صدایش زد و ناگاه تنه درخت زمین را شکافت و نزد حضرت آمد. سپس به او فرمود: به جایت بازگرد. آن تنه مانند یک اسب سر جایش بازگشت.
و در مُسند الأنصار روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: آرام باش! آرام باش! اگر میخواهی تو را در بهشت بکارم تا نیکوکاران از تو بخورند و اگر میخواهی دوباره تازه و شادابت کنم. و آن تنه آخرت را بر دنیا برگزید.
و در سُنَن ابن ماجه آمده: وقتی مسجد را ویران کردند اُبَیّ بن کعب تنه حنّانه (نالان) را برداشت و به خانهاش برد و آنجا ماند تا اینکه پوسید و موریانه آن را خورد و ریزه ریزه شد - . مناقب آل ابی طالب 1: 80- 81، نسخه چاپ نجف - .
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب تَکْمِلَةُ اللَّطَائِفِ، أَنَّهُ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَبْنِی مَسْجِداً فِی الْمَدِینَةِ فَدَعَا شَجَرَةً مِنْ مَکَّةَ فَخَدَّتِ الْأَرْضَ حَتَّی وَقَفَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ نَطَقَتْ بِالشَّهَادَةِ عَلَی نُبُوَّتِهِ (2) أَبُو هُرَیْرَةَ قَالَ انْصَرَفَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَیْلَةً مِنَ الْعِشَاءِ فَأَضَاءَتْ لَهُ بَرْقَةٌ فَنَظَرَ إِلَی قَتَادَةَ بْنِ النُّعْمَانِ فَعَرَفَهُ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ کَانَتْ لَیْلَةً مَطِیرَةً فَأَحْبَبْتُ أَنْ أُصَلِّیَ مَعَکَ فَأَعْطَاهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عُرْجُوناً وَ قَالَ خُذْ هَذَا تَسْتَضِئُ بِهِ لَیْلَتَکَ الْخَبَرَ وَ أَعْطَی صلی الله علیه و آله عَبْدَ اللَّهِ (3) بْنَ الطُّفَیْلِ الْأَزْدِیَّ نُوراً فِی جَبِینِهِ لِیَدْعُوَ بِهِ قَوْمَهُ فَقَالَ
ص: 380
یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذِهِ مُثْلَةٌ (1) فَجَعَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ فِی سَوْطِهِ وَ اهْتَدَی بِهِ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ رَوَی أَبُو هُرَیْرَةَ أَنَّ الطُّفَیْلَ بْنَ عَمْرٍو نَهَتْهُ قُرَیْشٌ عَنْ قُرْبِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ فَحَشَا (2) أُذُنَیْهِ بِکُرْسُفٍ لِکَیْلَا یَسْمَعَ صَوْتَهُ فَکَانَ یَسْمَعُ فَأَسْلَمَ وَ قَالَ:
یُحَذِّرُنِی مُحَمَّدَهَا قُرَیْشٌ ***وَ مَا أَنَا بِالْهَیُوبِ (3) لَدَی الْخِصَامِ
فَقَامَ إِلَی الْمَقَامِ وَ قُمْتُ مِنْهُ*** بَعِیداً حَیْثُ أَنْجُو مِنْ مَلَامٍ
وَ أُسْمِعْتُ الْهُدَی وَ سَمِعْتُ قَوْلًا*** کَرِیماً لَیْسَ مِنْ سَجْعِ الْأَنَامِ
وَ صَدَّقْتُ الرَّسُولَ وَ هَانَ قَوْمٌ ***عَلَیَّ رَمَوْهُ بِالْبُهْتِ الْعِظَامِ
ثُمَّ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی امْرُؤٌ مُطَاعٌ فِی قَوْمِی فَادْعُ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَ لِی آیَةً تَکُونُ لِی عَوْناً عَلَی مَا أَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ اجْعَلْ لَهُ آیَةً فَانْصَرَفَ إِلَی قَوْمِهِ إِذْ رَأَی نُوراً فِی طَرَفِ سَوْطِهِ کَالْقِنْدِیلِ فَأَنْشَأَ قَصِیدَةً مِنْهَا:
أَ لَا أُبَلِّغُ لَدَیْکَ بَنِی لُوَیٍّ ***عَلَی الشَّنَآنِ وَ الْغَضَبِ الْمَرَدِّ
بِأَنَّ اللَّهَ رَبَّ النَّاسِ فَرْدٌ ***تَعَالَی جَدُّهُ (4) عَنْ کُلِّ جَدٍّ
وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدٌ رَسُولٌ*** دَلِیلُ هُدًی وَ مُوضِحُ کُلِّ رُشْدٍ
رَأَیْتُ لَهُ دَلَائِلَ أَنْبَأَتْنِی*** بِأَنَّ سَبِیلَهُ یَهْدِی لِقَصْدٍ (5)
أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ قَالَ خَطَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَامَ الْأَحْزَابِ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً بَیْنَ کُلِّ عَشْرَةٍ فَکَانَ سَلْمَانُ وَ حُذَیْفَةُ یَقْطَعُونَ نَصِیبَهُمْ فَبَلَغُوا کُدْیاً عَجَزُوا عَنْهُ فَذَکَرَ سَلْمَانُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ فَهَبَطَ صلی الله علیه و آله وَ أَخَذَ مِعْوَلَةً وَ ضَرَبَ ثَلَاثَ ضَرَبَاتٍ فِی کُلِّ ضَرْبَةٍ لُمْعَةٌ وَ هُوَ یُکَبِّرُ وَ یُکَبِّرُ النَّاسُ مَعَهُ فَقَالَ یَا أَصْحَابِی هَذَا مَا یُبَلِّغُ اللَّهُ شَرِیعَتِی الْأُفُقَ
ص: 381
وَ فِی خَبَرٍ بِالْأُولَی الْیَمَنَ وَ بِالثَّانِیَةِ الشَّامَ وَ الْمَغْرِبَ وَ بِالثَّالِثَةِ الْمَشْرِقَ فَنَزَلَ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ الْآیَةَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ اشْتَدَّ عَلَیْنَا فِی حَفْرِ الْخَنْدَقِ کُدْیَةٌ فَشَکَوْا (1) إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَدَعَا بِإِنَاءٍ مِنْ مَاءٍ فَتَفَلَ فِیهِ ثُمَّ دَعَا بِمَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَدْعُوَ ثُمَّ نَضَحَ الْمَاءَ عَلَی تِلْکَ الْکُدْیَةِ فَعَادَتْ کَالْکُنْدُرِ وَ رُوِیَ أَنَّ عُکَّاشَةَ انْقَطَعَ سَیْفُهُ یَوْمَ بَدْرٍ فَنَاوَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَشَبَةً وَ قَالَ قَاتِلْ بِهَا الْکُفَّارَ فَصَارَتْ سَیْفاً قَاطِعاً یُقَاتِلُ بِهِ حَتَّی قَتَلَ بِهِ طُلَیْحَةَ فِی الرِّدَّةِ وَ أَعْطَی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَحْشٍ یَوْمَ أُحُدٍ عَسِیباً (2) مِنْ نَخْلٍ فَرَجَعَ فِی یَدِهِ سَیْفاً وَ رُوِیَ فِی ذِی الْفَقَارِ مِثْلُهُ رِوَایَةً وَ أَعْطَی صلی الله علیه و آله یَوْمَ أُحُدٍ لِأَبِی دُجَانَةَ سَعَفَةَ نَخْلٍ فَصَارَتْ سَیْفاً فَأَنْشَأَ أَبُو دُجَانَةَ:
نَصَرْنَا النَّبِیَّ بِسَعَفِ النَّخِیلِ*** فَصَارَ الْجَرِیدُ حُسَاماً صَقِیلًا
وَ ذَا عَجَبٌ مِنْ أُمُورِ الْإِلَهِ*** وَ مِنْ عَجَبِ اللَّهِ ثُمَّ الرَّسُولَا
غَیْرُهُ: (3)
وَ مَنْ هَزَّ الْجَرِیدَةَ فَاسْتَحَالَتْ*** رَهِیفَ الْحَدِّ (4) لَمْ یَلْقَ الْفُتُونَا (5)
وَ رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ أَعْطِنِی یَا عَلِیُّ کَفّاً مِنَ الْحَصَی فَرَمَاهَا وَ هُوَ یَقُولُ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ قَالَ الْکَلْبِیُّ فَجَعَلَ الصَّنَمُ یَنْکَبُّ لِوَجْهِهِ إِذَا قَالَ ذَلِکَ وَ أَهْلُ مَکَّةَ یَقُولُونَ مَا رَأَیْنَا رَجُلًا أَسْحَرَ مِنْ مُحَمَّدٍ أَبُو هُرَیْرَةَ إِنَّ رَجُلًا أَهْدَی إِلَیْهِ قَوْساً عَلَیْهِ تِمْثَالُ عُقَابٍ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَیْهِ فَأَذْهَبَهُ اللَّهُ
ص: 382
وَ کَانَ خَبَّابُ بْنُ الْأَرَتِّ (1) فِی سَفَرٍ فَأَتَتْ بُنَیَّتُهُ إِلَی الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ شَکَتْ نَفَادَ النَّفَقَةِ فَقَالَ ایتِینِی بِشُوَیَّةٍ لَکُمْ فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی ضَرْعِهَا فَکَانَتْ تَدِرُّ إِلَی انْصِرَافِ خَبَّابٍ (2).
**[ترجمه]المناقب: پیامبر صلّی الله علیه و آله در مدینه مسجدی میساخت. یکی از درختان مکه را صدا زد و آن درخت زمین را شکافت و آمد و روبروی حضرت ایستاد و به شهادت بر نبوت ایشان زبان گشود.
ابوهُرَیره میگوید: شبی پیامبر صلّی الله علیه و آله نماز عشاء را به پایان رساند. ناگاه برقی درخشید. حضرت به قَتادة بن نُعمان نگریست و او را شناخت. او آمد و عرض کرد: ای پیامبر خدا! شبی بارانی بود دوست داشتم همراه شما نماز بخوانم. حضرت خوشهای خرما به او داد و فرمود: این را بگیر، و شبت را از آن نور بگیر.
پیامبر صلّی الله علیه و آله نوری در پیشانی عبدالله بن طُفَیل اَزدی نهاد تا با آن قومش را دعوت کند. عبدالله عرض کرد:
ص: 380
ای رسول خدا! این همچون آسیب است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله نور را در تازیانه وی نهاد و به وسیله آن هدایت می کرد (قومش را). ابوهُرَیره روایت کرده: قریشیان طُفَیل بن عمرو را از نزدیک شدن به پیامبر صلّی الله علیه و آله نهی کردند. او وارد مسجد شد در حالی که گوشهایش را از پنبه پُر کرده بود تا صدای حضرت را نشنود، و او میشنید و ایمان آورد. او گفت:
یُحَذِّرُنِی مُحَمَّدَهَا قُرَیْشٌ وَ مَا أَنَا بِالْهَیُوبِ لَدَی الْخِصَامِ
فَقَامَ إِلَی الْمَقَامِ وَ قُمْتُ مِنْهُ بَعِیداً حَیْثُ أَنْجُو مِنْ مَلَامٍ
وَ أُسْمِعْتُ الْهُدَی وَ سَمِعْتُ قَوْلًا کَرِیماً لَیْسَ مِنْ سَجْعِ الْأَنَامِ
وَ صَدَّقْتُ الرَّسُولَ وَ هَانَ قَوْمٌ عَلَیَّ رَمَوْهُ بِالْبُهْتِ الْعِظَامِ
«قریشیان مرا از محمد بر حذر میدارند حال آنکه من به هنگام مجادله بزدل نیستم،
او سوی مقام ایستاده بود و من دور از او ایستادم تا از سرزنش نجات یابم،
اما صدای هدایت به گوشم رسید و کلامی ارجمند شنیدم که از جنس سجع مردم نبود،
من رسول خدا صلّی الله علیه و آله را تصدیق کردم و قومی که به او بهتانی بزرگ میزدند مرا نکوهیدند.»
سپس عرض کرد: ای رسول خدا! من مردی هستم که در میان قومم از من اطاعت میشود، از خداوند بخواه نشانهای برای من قرار دهد تا وقتی آنها را به اسلام دعوت میکنم یاور من باشد. حضرت فرمود: خداوندا برای او نشانهای قرار ده. او داشت سوی قومش بازگشت که ناگهان بر سر تازیانهاش نوری همچون چراغ دید. در آن دم قصیدهای سرود که این ابیات از آن است:
أَ لَا أُبَلِّغُ لَدَیْکَ بَنِی لُوَیٍ عَلَی الشَّنَآنِ وَ الْغَضَبِ الْمَرَدِّ
بِأَنَّ اللَّهَ رَبَّ النَّاسِ فَرْدٌ تَعَالَی جَدُّهُ - ( 4) أی جلاله و عظمته. - عَنْ کُلِّ جَدٍّ
وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدٌ رَسُولٌ دَلِیلُ هُدًی وَ مُوضِحُ کُلِّ رُشْدٍ
رَأَیْتُ لَهُ دَلَائِلَ أَنْبَأَتْنِی بِأَنَّ سَبِیلَهُ یَهْدِی لِقَصْدٍ
«ای قبیله بنی لُوَی! بدانید علیرغم نفرت و خشم و تکذیب من برایتان پیغام آوردهام
که خداوند پروردگار مردم و یکتاست که عظمتی فراتر از هر عظمتی دارد،
و محمد بنده و رسول او راهنمای هدایت و روشنگر راه راست است،
من از او نشانههایی دیدم که خبر میداد راه او به مقصد هدایت میکند.»
ابوعبدالله حافظ گفته: در اوان جنگ احزاب پیامبر صلّی الله علیه و آله برای هر ده نفر چهل زراع از زمین را برای حفر کردن مشخص نمود. سلمان و حُذَیفه داشتند قسمتشان را حفر میکردند که به صخرهای سخت رسیدند و از آن درماندند. سلمان به پیامبر صلّی الله علیه و آله گفت و حضرت پایین آمد و کلنگ را گرفت و سه ضربه زد که هر ضربهای درخششی داشت و حضرت تکبیر میگفت و مردم نیز با ایشان تکبیر میگفتند. سپس فرمود: ای یاران من! خداوند شریعت مرا به همه آفاق میرساند.
ص: 381
و در خبری آمده: اول به یمن و دوم به شام و مغرب و سوم به مشرق. آنگاه این آیه نازل شد: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ» - . توبه / 32- 33 -
{تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند.} جابر بن عبدالله گفته: صخرهای سخت در حفر خندق کار را بر ما دشوار کرد. نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله شکوه کردند. ایشان ظرفی آب گرفت و از آب دهانش در آن ریخت و سپس دعایی را که خدا میخواست خواند. آنگاه آب را بر آن صخره سخت پاشید و ناگاه صخره همچون کندر نرم شد.
روایت شده که در جنگ بدر شمشیر عُکّاشه شکست. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله تکه چوبی به او داد و فرمود: با این با کافران بجنگ. ناگاه چوب به شمشیری بّران تبدیل شد. او همواره با آن شمشیر میجنگید تا اینکه با این شمشیر، طُلَیحه را در جنگ ردّه کشت.
در جنگ اُحد نیز حضرت به عبدالله بن جَحش تکهای از پوست نخل داد و ناگاه آن در دست او به شمشیر تبدیل شد. درباره ذوالفقار نیز روایتی به همین شکل هست.
حضرت در جنگ اُحد به ابودُجانه نیز شاخه خشکی از نخل داد و آن شاخه به شمشیر تبدیل شد.، آنگاه ابودُجانه سرود:
نَصَرْنَا النَّبِیَّ بِسَعَفِ النَّخِیلِ فَصَارَ الْجَرِیدُ حُسَاماً صَقِیلًا
وَ ذَا عَجَبٌ مِنْ أُمُورِ الْإِلَهِ وَ مِنْ عَجَبِ اللَّهِ ثُمَّ الرَّسُولَا
«پیامبر ما را با شاخهای خشک از درخت نخل یاری داد و آن شاخه به شمشیری برنده تبدیل شد،
این امری شگفت از جانب خداوند و سپس از جانب رسول او صلّی الله علیه و آله بود.»
و دیگری گفته:
وَ مَنْ هَزَّ الْجَرِیدَةَ فَاسْتَحَالَتْ رَهِیفَ الْحَدِّ - ( 4) أی رقیق الحد، یقال: سیف مرهف أی محدد مرقق الحد. - لَمْ یَلْقَ الْفُتُونَا
«او شاخهای خشک را جنباند و آن شاخه به شمشیری تیز تبدیل شد که هرگز شکننده نبود.»
و روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: ای علی! مشتی سنگریزه به من بده. آنگاه حضرت آنها را پرتاب کرد و فرمود: «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ» - . إسراء / 81 -
{حق آمد و باطل نابود شد.} کَلبی میگوید: وقتی حضرت این را گفت ناگاه بتها واژگون شدند و اهل مکه گفتند: مردی ساحرتر از محمد ندیدهایم. ابوهُرَیره میگوید: مردی به پیامبر صلّی الله علیه و آله کمانی هدیه داد که تمثال یک عقاب بر رویش بود. حضرت بر رویش دست کشید و خداوند آن را پاک کرد.
ص: 382
خَبّاب بن اَرت به سفری رفته بود. دخترش نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و از اتمام نفقه شکوه کرد. حضرت به او فرمود: گوسفندتان را نزد من بیار. حضرت بر سینه گوسفند دست کشید و آن گوسفند تا وقتی خَبّاب بازگشت شیر میداد - . مناقب آل ابی طالب 1: 103- 104 - .
**[ترجمه]
الکدیة بالضم الأرض الصلبة.
**[ترجمه]«کُدیة» به ضم یعنی زمین سخت.
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ إِنِّی قَصَدْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَوْماً وَ أَنَا فِیهِ شَاکٌّ فَقُلْتُ یَا مُحَمَّدُ لَا سَبِیلَ إِلَی التَّصْدِیقِ بِکَ مَعَ اسْتِیلَاءِ الشَّکِّ فِیکَ عَلَی قَلْبِی فَهَلْ مِنْ دَلَالَةٍ قَالَ بَلَی قُلْتُ مَا هِیَ قَالَ إِذَا رَجَعْتَ إِلَی مَنْزِلِکَ فَسَلْ عَنِّی مَا لَقِیتَ مِنَ الْأَحْجَارِ وَ الْأَشْجَارِ تُصَدِّقُنِی بِرِسَالَتِی وَ تَشْهَدُ عِنْدَکَ بِنُبُوَّتِی فَرَجَعْتُ فَمَا مِنْ حَجَرٍ لَقِیتُهُ وَ لَا شَجَرٍ رَأَیْتُهُ إِلَّا سَأَلْتُهُ (3) یَا أَیُّهَا الْحَجَرُ وَ یَا أَیُّهَا الشَّجَرُ إِنَّ مُحَمَّداً یَدَّعِی شَهَادَتَکَ بِنُبُوَّتِهِ وَ تَصْدِیقَکَ لَهُ بِرِسَالَتِهِ فَبِمَا ذَا تَشْهَدُ لَهُ فَنَطَقَ (4) الْحَجَرُ وَ الشَّجَرُ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ رَبِّنَا (5).
**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام : عمار بن یاسر گفت: روزی نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفتم حال آنکه به ایشان شک داشتم. عرض کردم: ای محمد! وقتی در قلب من شکِ به تو چیره باشد راهی به سوی تصدیقت ندارم، آیا نشانهای داری؟ فرمود: بله. عرض کردم: چیست؟ فرمود: وقتی به سوی خانهات بازگشتی در راه از هر سنگ و درختی دیدی درباره من سوال کن، آنها رسالت مرا تصدیق میکنند و برایت به نبوت من شهادت میدهند. من بازگشتم و از هر سنگ و هر درختی که در راه دیدم پرسیدم و گفتم: ای سنگ و ای درخت! محمد ادعا میکند تو به نبوتش شهادت میدهی و رسالتش را تصدیق میکنی، درباره او چه شهادتی میدهی؟ سنگ و درخت به سخن درآمدند و هر یک گفتند: شهادت میدهم که محمد رسول پروردگارمان است - . التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : 253 - .
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام جَاءَ رَجُلٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ کَیْفَ تَجِدُ قَلْبَکَ لِإِخْوَانِکَ الْمُؤْمِنِینَ الْمُوَافِقِینَ لَکَ فِی مَحَبَّةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ عَدَاوَةِ أَعْدَائِهِمَا قَالَ فَإِنِّی أَرَاهُمْ کَنَفْسِی یُؤْلِمُنِی مَا یُؤْلِمُهُمْ وَ یَسُرُّنِی مَا یَسُرُّهُمْ وَ یُهِمُّنِی مَا یُهِمُّهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنْتَ إِذاً وَلِیُّ اللَّهِ لَا تُبَالِ فَإِنَّکَ قَدْ یُوَفَّرُ عَلَیْکَ مَا ذَکَرْتَ مَا أَعْلَمُ أَحَداً مِنْ خَلْقِ اللَّهِ لَهُ رِبْحٌ کَرِبْحِکَ إِلَّا مَنْ کَانَ عَلَی مِثْلِ حَالِکَ فَلْیَکُنْ لَکَ مَا أَنْتَ عَلَیْهِ بَدَلًا مِنَ الْأَمْوَالِ فَافْرَحْ بِهِ وَ بَدَلًا مِنَ الْوَلَدِ وَ الْعِیَالِ (6) فَأَبْشِرْ بِهِ فَإِنَّکَ مِنْ أَغْنَی الْأَغْنِیَاءِ وَ أَحْیِ أَوْقَاتِکَ بِالصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ فَفَرِحَ الرَّجُلُ وَ جَعَلَ یَقُولُهَا فَقَالَ ابْنُ أَبِی هَقَاقِمَ وَ قَدْ رَآهُ یَا فُلَانُ قَدْ زَوَّدَکَ مُحَمَّدٌ الْجُوعَ وَ الْعَطَشَ وَ قَالَ لَهُ أَبُو الشُّرُورِ قَدْ زَوَّدَکَ مُحَمَّدٌ الْأَمَانِیَ الْبَاطِلَةَ مَا أَکْثَرَ مَا یَقُولُهَا وَ لَا یَحْلَی بِطَائِلٍ وَ قَدْ حَضَرَ الرَّجُلُ السُّوقَ فِی غَدٍ وَ قَدْ
ص: 383
حَضَرَاهُ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِلْآخَرِ هَلُمَّ نَطْنِزُ بِهَذَا الْمَغْرُورِ (1) بِمُحَمَّدٍ فَقَالَ لَهُ أَبُو الشُّرُورِ یَا عَبْدَ اللَّهِ قَدِ اتَّجَرَ النَّاسُ الْیَوْمَ وَ رَبِحُوا فَمَا ذَا کَانَتْ تِجَارَتُکَ قَالَ الرَّجُلُ کُنْتُ مِنَ النَّظَّارَةِ وَ لَمْ یَکُنْ لِی مَا أَشْتَرِی وَ لَا مَا أَبِیعُ وَ لَکِنِّی کُنْتُ أُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ فَقَالَ لَهُ أَبُو الشُّرُورِ قَدْ رَبِحْتَ الْخَیْبَةَ وَ اکْتَسَبْتَ الْحِرْمَانَ وَ سَبَقَکَ (2) إِلَی مَنْزِلِکَ مَائِدَةُ الْجُوعِ عَلَیْهَا طَعَامٌ مِنَ الْمُنَی وَ إِدَامٌ وَ أَلْوَانٌ مِنْ أَطْعِمَةِ الْخَیْبَةِ (3) الَّتِی تَتَّخِذُهَا لَکَ الْمَلَائِکَةُ الَّذِینَ یَنْزِلُونَ عَلَی أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ بِالْخَیْبَةِ وَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ وَ الْعُرْیِ وَ الذِّلَّةِ فَقَالَ الرَّجُلُ کَلَّا وَ اللَّهِ إِنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ إِنَّ مَنْ آمَنَ بِهِ فَمِنَ الْمُحِقِّینَ السَّعِیدِینَ سَیُوَفِّرُ (4) اللَّهُ مَنْ آمَنَ بِهِ بِمَا یَشَاءُ مِنْ سَعَةٍ یَکُونُ بِهَا مُتَفَضِّلًا وَ مِنْ ضِیقٍ (5) یَکُونُ بِهِ عَادِلًا وَ مُحْسِناً لِلنَّظَرِ لَهُ وَ أَفْضَلُهُمْ عِنْدَهُ أَحْسَنُهُمْ تَسْلِیماً لِحُکْمِهِ فَلَمْ یَلْبَثِ الرَّجُلُ أَنْ مَرَّ بِهِمْ رَجُلٌ بِیَدِهِ سَمَکَةٌ قَدْ أَرَاحَتْ (6) فَقَالَ أَبُو الشُّرُورِ وَ هُوَ یَطْنِزُ بِعْ هَذِهِ السَّمَکَةَ مِنْ صَاحِبِنَا هَذَا یَعْنِی صَاحِبَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ الرَّجُلُ اشْتَرِهَا مِنِّی فَقَدْ بَارَتْ (7) عَلَیَّ فَقَالَ لَا شَیْ ءَ مَعِی فَقَالَ أَبُو الشُّرُورِ اشْتَرِهَا (8) لَیُؤَدِّی ثَمَنَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَطْنِزُ أَ لَسْتَ تَثِقُ بِرَسُولِ اللَّهِ أَ فَلَا تَنْبَسِطُ إِلَیْهِ فِی هَذَا الْقَدْرِ فَقَالَ نَعَمْ بِعْنِیهَا قَالَ الرَّجُلُ قَدْ بِعْتُکَهَا بِدَانِقَیْنِ فَاشْتَرَاهَا بِدَانِقَیْنِ عَلَی أَنْ یَجْعَلَهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (9) فَبَعَثَ بِهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ أُسَامَةَ أَنْ یُعْطِیَهُ دِرْهَماً فَجَاءَ الرَّجُلُ فَرِحاً مَسْرُوراً بِالدِّرْهَمِ وَ قَالَ إِنَّهُ أَضْعَافُ قِیمَةِ سَمَکَتِی فَشَقَّهَا الرَّجُلُ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ (10) فَوَجَدَ فِیهَا جَوْهَرَتَیْنِ نَفِیسَتَیْنِ قُوِّمَتَا مِائَتَیْ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَعَظُمَ ذَلِکَ
ص: 384
عَلَی أَبِی الشُّرُورِ وَ ابْنِ أَبِی هَقَاقِمَ فَتَبِعَا الرَّجُلَ صَاحِبَ السَّمَکَةِ فَقَالا أَ لَمْ تَرَ الْجَوْهَرَتَیْنِ إِنَّمَا بِعْتَهُ السَّمَکَةَ لَا مَا فِی جَوْفِهَا فَخُذْهُمَا مِنْهُ فَتَنَاوَلَهُمَا الرَّجُلُ مِنَ الْمُشْتَرِی فَأَخَذَ إِحْدَاهَا بِیَمِینِهِ وَ الْأُخْرَی بِشِمَالِهِ فَحَوَّلَهُمَا اللَّهُ عَقْرَبَتَیْنِ (1) لَدَغَتَاهُ فَتَأَوَّهَ وَ صَاحَ وَ رَمَی بِهِمَا مِنْ یَدِهِ فَقَالا مَا أَعْجَبَ سِحْرَ مُحَمَّدٍ (2) ثُمَّ أَعَادَ الرَّجُلُ نَظَرَهُ إِلَی بَطْنِ السَّمَکَةِ فَإِذَا جَوْهَرَتَانِ أُخْرَیَانِ فَأَخَذَهُمَا فَقَالَ لِصَاحِبِ السَّمَکَةِ خُذْهُمَا فَهُمَا لَکَ أَیْضاً فَذَهَبَ یَأْخُذُهُمَا فَتَحَوَّلَتَا حَیَّتَیْنِ وَ وَثَبَتَا عَلَیْهِ وَ لَسَعَتَاهُ فَصَاحَ وَ تَأَوَّهَ وَ صَرَخَ وَ قَالَ لِلرَّجُلِ خُذْهُمَا عَنِّی فَقَالَ الرَّجُلُ هُمَا لَکَ عَلَی مَا زَعَمْتَ وَ أَنْتَ أَوْلَی بِهِمَا فَقَالَ الرَّجُلُ خُذْ وَ اللَّهِ جَعَلْتُهُمَا لَکَ فَتَنَاوَلَهُمَا الرَّجُلُ عَنْهُ (3) وَ خَلَّصَهُ مِنْهُمَا وَ إِذَا هُمَا (4) قَدْ عَادَتَا جَوْهَرَتَیْنِ وَ تَنَاوَلَ الْعَقْرَبَتَیْنِ (5) فَعَادَتَا جَوْهَرَتَیْنِ فَقَالَ أَبُو الشُّرُورِ لِأَبِی الدَّوَاهِی أَ مَا تَرَی سِحْرَ مُحَمَّدٍ وَ مَهَارَتَهُ فِیهِ وَ حَذْقَهُ بِهِ فَقَالَ الرَّجُلُ الْمُسْلِمُ یَا عَدُوَّ اللَّهِ أَ وَ سِحْراً تَرَی هَذَا لَئِنْ کَانَ هَذَا سِحْراً فَالْجَنَّةُ وَ النَّارُ أَیْضاً یَکُونَانِ (6) بِالسِّحْرِ فَالْوَیْلُ لَکُمَا فِی مَقَامِکُمَا عَلَی تَکْذِیبِ مَنْ یَسْحَرُ بِمِثْلِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَانْصَرَفَ الرَّجُلُ صَاحِبُ السَّمَکَةِ وَ تَرَکَ الْجَوَاهِرَ الْأَرْبَعَةَ عَلَی الرَّجُلِ فَقَالَ الرَّجُلُ لِأَبِی الشُّرُورِ وَ أَبِی الدَّوَاهِی یَا وَیْلَکُمَا آمِنَا بِمَنْ آثَارُ (7) نِعَمِ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَلَی مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ أَ مَا رَأَیْتُمَا الْعَجَبَ (8) ثُمَّ جَاءَ بِالْجَوَاهِرِ الْأَرْبَعَةِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَاءَهُ تُجَّارٌ غُرَبَاءُ یَتَّجِرُونَ فَاشْتَرَوْهَا مِنْهُ بِأَرْبَعِمِائَةِ أَلْفٍ (9) فَقَالَ الرَّجُلُ مَا کَانَ أَعْظَمَ بَرَکَةَ الْیَوْمِ (10) یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا بِتَوْقِیرِکَ مُحَمَّداً رَسُولَ اللَّهِ وَ تَعْظِیمِکَ
ص: 385
عَلِیّاً أَخَا رَسُولِ اللَّهِ وَ وَصِیَّهُ وَ هُوَ جَاعِلُ (1) (عَاجِلُ) ثَوَابِ اللَّهِ لَکَ وَ رِبْحُ عَمَلِکَ الَّذِی عَمِلْتَهُ أَ فَتُحِبُّ أَنِّی أَدُلُّکَ عَلَی تِجَارَةٍ تَشْغَلُ (2) هَذِهِ الْأَمْوَالَ بِهَا قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله اجْعَلْهَا بُذُورَ أَشْجَارِ الْجِنَانِ قَالَ کَیْفَ أَجْعَلُهَا قَالَ وَاسِ مِنْهَا إِخْوَانَکَ (3) الْمُؤْمِنِینَ الْمُقَصِّرِینَ عَنْکَ فِی رُتَبِ مَحَبَّتِنَا وَ سَاوِ فِیهَا إِخْوَانَکَ الْمُؤْمِنِینَ الْمُسَاوِینَ لَکَ فِی مُوَالاتِنَا وَ مُوَالاةِ أَوْلِیَائِنَا وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِنَا وَ آثِرْ بِهَا إِخْوَانَکَ الْمُؤْمِنِینَ الْفَاضِلِینَ عَلَیْکَ فِی الْمَعْرِفَةِ بِحَقِّنَا وَ التَّوْقِیرِ لِشَأْنِنَا وَ التَّعْظِیمِ لِأَمْرِنَا وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِنَا لِیَکُونَ ذَلِکَ بَذْرَ شَجَرِ الْجِنَانِ أَ مَا إِنَّ کُلَّ حَبَّةٍ تُنْفِقُهَا عَلَی إِخْوَانِکَ الَّذِینَ ذَکَرْتُهُمْ لَتُرَبَّی لَکَ حَتَّی تُجْعَلَ کَأَلْفِ ضِعْفِ أَبِی قُبَیْسٍ وَ أَلْفِ ضِعْفِ أُحُدٍ وَ ثَوْرٍ وَ ثَبِیرٍ (4) فَتُبْنَی لَکَ بِهَا قُصُورٌ- (5) فِی الْجَنَّةِ شُرَفُهَا الْیَاقُوتُ وَ قُصُورُ الذَّهَبِ (6) شُرَفُهَا الزَّبَرْجَدُ فَقَامَ رَجُلٌ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِنِّی فَقِیرٌ وَ لَمْ أَجِدْ مِثْلَ مَا وَجَدَ هَذَا فَمَا لِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَکَ مِنَّا الْحُبُّ الْخَالِصُ وَ الشَّفَاعَةُ النَّافِعَةُ الْمُبَلِّغَةُ أَرْفَعَ الدَّرَجَاتِ الْعُلَی بِمُوَالاتِکَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ مُعَادَاتِکَ لِأَعْدَائِنَا (7).
**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام : یکی از مومنان نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد. حضرت به او فرمود: نسبت به برادران مومنت که در دوستی با محمد و علی و دشمنی با دشمنان آنها با تو موافق هستند، در قلبت چه میگذرد؟ عرض کرد: من آنان را همچون جان خود میبینم، هر چه آزارشان دهد مرا آزار میدهد و هر چه خوشحالشان کند مرا خوشحال میکند و هر چه نگرانشان سازد مرا نگران میسازد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: در این صورت تو دوست خدا هستی، غم نداشته باش، آنچه گفتی چنان سودی برایت حاصل میکند که هیچ یک از آفریدگان خدا را سراغ ندارم که سودی به مانندش داشته باشد مگر کسی که حالی همچون حال تو داشته باشد، عقیدهای که تو داری برایت بدلی از مال و منال است پس به خاطرش خوشحال باش، و برایت بدلی از فرزند و عیال است پس بشارت باد بر تو که تو از همه توانگران غنیتر هستی، به لحظههایت با صلوات بر محمد و علی و خاندان پاک آن دو جان ببخش. آن مرد شادمان شد و شروع کرد صلوات بفرستد. ابن ابی هَقاقِم او را دید و به او گفت: ای فلانی! محمد گرسنگی و تشنگی را نصیبت کرده است. و ابوشُرور به او گفت: محمد آرزوهای باطل را نصیب تو کرده و بسیار از این حرفها میزند اما فایدهای ندارد. روز بعد آن مرد به بازار رفت.
ص: 383
آن دو نزدش آمدند و با هم گفتند: بیا این شیفته محمد را دست بیاندازیم. ابوشُرور به او گفت: ای بنده خدا! امروز مردم تجارت کردند و سود بردند، تو چه تجارت کردی؟ مرد گفت: من تماشا میکردم و هیچ چیز نخریدم و نفروختم، اما داشتم بر محمد و علی و خاندان پاک ایشان صلوات میفرستادم. ابوشُرور به او گفت: پس ناامیدی سود کردهای و ناکامی به دست آوردهای، پیش از خودت سفره گرسنگی به خانهات رسیده که غذایی از آرزو و خورش و خوراکیهایی از ناامیدی بر آن است، آن سفره را همان فرشتگانی برایت آماده کردهاند که بر یاران محمد ناکامی و گرسنگی و تشنگی و عریانی و ذلت نازل میکنند. آن مرد گفت: هرگز! به خدا سوگند محمد رسول خداست و هر کس به او ایمان بیاورد از سزاواران و کامیابان است، خداوند برای کسی که به او ایمان بیاورد هر آنقدر خود بخواهد گشایش و رفاه حاصل میکند و در این کار بخشنده است و هر آنقدر خود بخواهد تنگنا و نداری حاصل میکند و در این کار دادگر است و نگاهی نیک به وی دارد، بهترین انسانها نزد او کسانی هستند که هر چه بهتر به حُکم او سر میسپارند. چیزی نگذشت که از کنار آنها مردی با یک ماهی گذشت و بوی ماهی پیچید. ابوشُرور ریشخندکنان به او گفت: این ماهی را به این دوست ما – یعنی دوست رسول خدا صلّی الله علیه و آله - بفروش. مرد گفت: آن را از من بخر چرا که بر دستم مانده است. آن مرد گفت: من چیزی ندارم. ابوشُرور ریشخندکنان گفت: آن را بخر تا رسول خدا بهایش را بپردازد، مگر به رسول خدا ایمان نداری؟ آیا این اندازه رویش حساب نمیکنی؟ مرد گفت: البته، آن را به من بفروش. فروشنده گفت: آن را به دو دانق (یک ششم درهم) به تو فروختم. اینگونه آن مرد به حساب رسول خدا صلّی الله علیه و آله ماهی را به دو دانق خرید و او را نزد حضرت فرستاد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به اُسامه فرمود تا یک درهم به او بدهد. او درهم را گرفت و شاد و خوشحال بازگشت و گفت: این چند برابر بهای ماهی من است. آن مرد روبروی آنها ماهی را شکافت و در دلش دو گوهر نفیس یافت که تا دویست هزار درهم میارزیدند.
ص: 384
این اتفاق بر ابوشُرور و ابن ابی هَقاقِم گران آمد و به دنبال صاحب ماهی رفتند و به او گفتند: مگر آن دو جوهر را ندیده بودی؟ تو فقط ماهی را به او فروختی نه چیزی را که در دلش بود، پس آنها را از او پس بگیر. آن فروشنده رفت و آن دو گوهر را از آن مرد پس گرفت و یکی را در دست راستش گذاشت و دیگری را در دست چپش. ناگاه خداوند آن دو گوهر را به دو عقرب تبدیل کرد و عقربها او را گزیدند. او ناله برآورد و فریاد کشید و آنها را زمین انداخت. آن دو کافر گفتند: چه شگفت است سِحر محمد! آن مرد دوباره به شکم ماهی نگاهی انداخت و دید دو گوهر دیگر درونش هست. آنها را برداشت و به صاحب ماهی گفت: اینها نیز مال توست، بگیرشان. او خواست آنها را بگیرد که ناگاه به دو مار تبدیل شدند و به سویش جستند و نیشش زدند. او فریاد کشید و ناله برآورد و جیغ کشید و به آن مرد گفت: اینها را از من بگیر. آن مرد گفت: همانطور که خودت گفتی اینها مال توست و تو سزاورشان هستی. او گفت: بگیرشان، به خدا سوگند من آنها را برای تو نهادم. آن مرد آنها را گرفت و او را نجات داد. ناگهان آن دو مار دوباره به دو گوهر تبدیل شدند. سپس دو عقرب را نیز برداشت و آنها نیز دوباره به گوهر تبدیل شدند. ابوشُرور به ابو دَواهی گفت: سِحر محمد و مهارت و حذاقت او در این کار را میبینی؟ مرد مسلمان گفت: ای دشمن خدا! آیا این را سِحر میبینی؟ اگر این سحر باشد پس بهشت و دوزخ نیز سِحر هستند، پس وای بر شما چون کسی را که سحری همچون بهشت و دوزخ دارد تکذیب میکنید. صاحب ماهی رفت و آن چهار گوهر را نزد آن مرد وانهاد. مرد به ابو شُرور و ابو دَواهی گفت: وای بر شما! به کسی که آثار نعمتهای خداوند نزد او و نزد مومنان به اوست ایمان بیاورید، مگر این واقعه شگفت را ندیدید؟ او سپس آن چهار گوهر را نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آورد. چند تاجر غریبه نزد حضرت آمدند و آنها را چهارصد هزار دینار از آن مرد خریدند. او گفت: امروز چه پُربرکت بود ای رسول خدا! حضرت فرمود: این بدان خاطر است که به محمد رسول خدا احترام میگذاری و
ص: 385
برادر و وصیّ رسول خدا، علی را بزرگ میداری، این نتیجه پاداش خداوند و سود کاری بود که کردی، دوست داری تو را به تجارتی رهنمون شوم که این اموال را در آن به کار گیری؟ عرض کرد: بله ای رسول خدا! فرمود: از آنها بذرهای درختان بهشتی بساز. عرض کرد: چگونه این کار را بکنم؟ فرمود: از آنها به آن برادران مومنت ببخش که در مراتب دوستی با ما از تو پایینترند، و در آنها آن برادران مومنت را شریک ساز که در مقام دوستی با ما و دوستان ما و دشمنی با دشمنان ما با تو شریک هستند، و بر آنها آن برادران مومنت را ترجیح بده که در شناخت حق ما و احترام مقام ما و بزرگداشت امر ما و دشمنی با دشمنان ما از تو برتر هستند، اینگونه آنها بذر درختهای بهشت میشوند، بدان هر دانهای از آنها را به برادرانی که گفتم انفاق کنی چنان برایت زیاد میشود که همچون هزار برابر کوه ابو قُبَیس و هزار برابر کوههای اُحُد و ثور و ثبیر میگردد و در ازایش برایت در بهشت کاخهایی از نقره با کنگرههایی از یاقوت و کاخهایی از طلا با کنگرههایی از زبرجد بنا میشود. آن مرد برخاست و عرض کرد: ای رسول خدا! من مردی فقیر هستم و چنین چیزهایی نداشتهام، چگونه چنین میشود؟! حضرت فرمود: تو به خاطر دوستیات با ما اهل بیت و دشمنیات با دشمنان ما از جانب ما محبت ناب و شفاعتی سودبخش داری که تو را به بالاترین درجات بزرگی میرساند - . التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : 254- 256 - .
**[ترجمه]
لعل المراد بابن أبی الهقاقم و أبی الدواهی کلیهما عمر و یحتمل أن یکون المراد بابن أبی الهقاقم عثمان (8) یقال هَقِمَ کفرح اشتد جوعه فهو هَقِمٌ ککتف و الهِقَّمُ بکسر الهاء و فتح القاف المشددة الکثیر الأکل و قال الجوهری قولهم لم
ص: 386
یَحْلَ منه بطائل أی لم یستفد منه کبیر فائدة و لا یتکلم به إلا مع الجحد.
**[ترجمه]درباره ابن ابی هقاقم و ابو دواهی چه بسا منظور از هر دو عمر باشد، نیز محتمل است منظور از ابن ابی هقاقم عثمان باشد. میگویند «هقمَ» بر وزن «فرحَ» یعنی بسیار گرسنه شد که صفتش میشود «هقمٌ» بر وزن «کتفٌ» و «هِقَّم» به کسر هاء و فتح قاف مشدّد یعنی پُرخور. جوهری میگوید:
ص: 386
«لم یَحْلَ منه بطائل» یعنی سود خاصّی از آن به دست نیاورد. این سخن را فقط به جحد میگویند.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح عم، إعلام الوری مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله خَبَرُ سُرَاقَةَ بْنِ جُعْشُمٍ الَّذِی اشْتَهَرَ فِی الْعَرَبِ یَتَقَاوَلُونَ فِیهِ الْأَشْعَارَ وَ یَتَفَاوَضُونَهُ فِی الدِّیَارِ أَنَّهُ تَبِعَهُ وَ هُوَ مُتَوَجِّهٌ إِلَی الْمَدِینَةِ طَالِباً لِغِرَّتِهِ لِیَحْظَی (1) بِذَلِکَ عِنْدَ قُرَیْشٍ حَتَّی إِذَا أَمْکَنَتْهُ الْفُرْصَةُ فِی نَفْسِهِ وَ أَیْقَنَ أَنَّ قَدْ ظَفِرَ بِبُغْیَتِهِ سَاخَتْ قَوَائِمُ فَرَسِهِ حَتَّی تَغَیَّبَتْ بِأَجْمَعِهَا فِی الْأَرْضِ وَ هُوَ بِمَوْضِعٍ جَدْبٍ وَ قَاعٍ صَفْصَفٍ (2) فَعَلِمَ أَنَّ الَّذِی أَصَابَهُ أَمْرٌ سَمَاوِیٌّ فَنَادَی یَا مُحَمَّدُ ادْعُ رَبَّکَ یُطْلِقْ لِی فَرَسِی وَ ذِمَّةُ اللَّهِ عَلَیَّ أَنْ لَا أَدُلَّ عَلَیْکَ أَحَداً فَدَعَا لَهُ فَوَثَبَ جَوَادُهُ کَأَنَّهُ أَفْلَتَ مِنْ أُنْشُوطَةٍ (3) وَ کَانَ رَجُلًا دَاهِیَةً وَ عَلِمَ بِمَا رَأَی أَنَّهُ سَیَکُونُ لَهُ نَبَأٌ فَقَالَ اکْتُبْ لِی أَمَاناً فَکَتَبَ لَهُ فَانْصَرَفَ (4).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح، إعلام الوری: از معجزههای پیامبر صلّی الله علیه و آله ماجرای سُراقة بن جُعشُم است که در میان عرب مشهور است و شعرها دربارهاش گفته اند و در شهرها دهان به دهان نقل می شد . او به دنبال پیامبر صلّی الله علیه و آله رو به سوی مدینه گذاشت تا حضرت را غافلگیر کند و اینگونه نزد قریشیان منزلتی به دست آورد. وقتی گمان کرد این فرصت برایش دست داده و مطمئن شد که به خواستهاش رسیده ناگاه پاهای اسبش در زمین فرو رفت و کاملا در زمین ناپدید شد حال آنکه آنجا زمینی خشک و دشتی هموار بود. چون دانست گرفتار حادثهای آسمانی شده ندا سر داد: ای محمد! از پروردگارت بخواه اسب مرا آزاد کند، من با خدا عهد میبندم که جایت را به کسی نشان ندهم. حضرت برایش دعا کرد و اسبش انگار که از بند رسته باشد بیرون جهید. او که مردی زیرک بود از آنچه دید دانست برای حضرت خبری در راه است و به ایشان عرض کرد: برای من امان نامهای بنویس. حضرت برایش نوشت و او رفت - . إعلام الوری: 16 ط 1 و 33- 34 ط 2 - .
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ إِنَّ أَبَا جَهْلٍ قَالَ فِی أَمْرِ سُرَاقَةَ أَبْیَاتاً فَأَجَابَهُ سُرَاقَةُ:
أَبَا حَکَمٍ وَ اللَّاتِ لَوْ کُنْتَ شَاهِداً*** لِأَمْرِ جَوَادِی أَنْ تَسِیخَ قَوَائِمُهُ
عَجِبْتَ وَ لَمْ تَشُکَّ بِأَنَّ مُحَمَّداً*** نَبِیٌّ وَ بُرْهَانٌ (5) فَمَنْ ذَا یُکَاتِمُهُ
عَلَیْکَ فَکُفَّ النَّاسَ عَنْهُ فَإِنَّنِی*** أَرَی أَمْرَهُ یَوْماً سَتَبْدُو مَعَالِمُهُ (6)
**[ترجمه]إعلام الوری: محمد بن اسحاق گفت: ابوجهل درباره ماجرای سُراقه ابیاتی سرود و سُراقه در پاسخش گفت:
أَبَا حَکَمٍ وَ اللَّاتِ لَوْ کُنْتَ شَاهِداً لِأَمْرِ جَوَادِی أَنْ تَسِیخَ قَوَائِمُهُ
عَجِبْتَ وَ لَمْ تَشُکَّ بِأَنَّ مُحَمَّداً نَبِیٌّ وَ بُرْهَانٌ فَمَنْ ذَا یُکَاتِمُهُ
عَلَیْکَ فَکُفَّ النَّاسَ عَنْهُ فَإِنَّنِی أَرَی أَمْرَهُ یَوْماً سَتَبْدُو مَعَالِمُهُ
«ای ابا حَکَم! به لات سوگند اگر شاهد ماجرای اسبم بودی که پاهایش در زمین فرو رفت،
شگفت زده میشدی و شک نمیکردی که محمد پیامبر و دارای برهان است، چه کسی میتواند این را بر تو پنهان کند؟
پس مردم را از آزار او بازدار که من در کار او روزی را میبینم که نشانههایش آشکار میشود.»
**[ترجمه]
أَبِی نُورٍ (1) عَنِ السُّدِّیِّ (2) عَنْ عَبَّادِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: کُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَکَّةَ فَخَرَجَ فِی بَعْضِ نَوَاحِیهَا فَمَا اسْتَقْبَلَهُ شَجَرٌ وَ لَا جَبَلٌ إِلَّا قَالَ لَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ.
قَالَ وَ أَخْبَرَنَا أَبُو الْحُسَیْنِ بْنُ بُشْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَلَاءِ عَنْ یُونُسَ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ (3) عَنْ عَبَّادٍ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیهما السلام یَقُولُ لَقَدْ رَأَیْتُنِی أَدْخُلُ مَعَهُ یَعْنِی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله الْوَادِیَ فَلَا یَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا شَجَرٍ إِلَّا قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَنَا أَسْمَعُهُ (4).
یج عنه علیهما السلام مثله.
**[ترجمه]إعلام الوری:
ص: 387
از امام علی علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: در مکه همراه رسول خدا صلّی الله علیه و آله بودیم. حضرت سوی یکی از نواحی مکه خارج شد و در راه هر درخت و هر کوهی ایشان را میدید میگفت: سلام بر تو ای رسول خدا!
نیز در همانجا از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: من همراه با پیامبر صلّی الله علیه و آله وارد دشت شدم و دیدم حضرت بر هر سنگ و درختی گذر میکرد میگفتند: سلام بر تو ای رسول خدا! و من میشنیدم - . إعلام الوری: 25 ط 1 و 48 ط 2 - .
در الخرائج نیز همانند این حدیث آمده است.
**[ترجمه]
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ التَّفْلِیسِیِّ عَنِ السَّمَنْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَمَصُّ النَّوَی بِفِیهِ وَ یَغْرِسُهُ فَیَطْلُعُ مِنْ سَاعَتِهِ (5).
**[ترجمه]کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هستهای را در دهانش میمکید و سپس آن را میکاشت، هسته در همان دم بیرون میزد - . فروع کافی 1: 348 - .
**[ترجمه]
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: ذَکَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام یَوْماً حُسْنَ الْخُلُقِ فَقَالَ مَاتَ مَوْلًی لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَمَرَ أَنْ یَحْفِرُوا لَهُ فَانْطَلَقُوا فَحَفَرُوا فَعَرَضَتْ لَهُمْ صَخْرَةٌ فِی الْقَبْرِ فَلَمْ یَسْتَطِیعُوا أَنْ یَحْفِرُوا فَأَتَوُا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا حَفَرْنَا لِفُلَانٍ فَعَرَضَتْ لَنَا صَخْرَةٌ فَجَعَلْنَا نَضْرِبُ حَتَّی تَثَلَّمَتْ مَعَاوِلُنَا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ کَیْفَ وَ قَدْ کَانَ حَسَنَ الْخُلُقِ ارْجِعُوا فَاحْفِرُوا فَرَجَعُوا فَحَفَرُوا فَسَهَّلَ اللَّهُ حَتَّی أَمْکَنَهُمْ دَفْنُهُ (6).
ص: 388
**[ترجمه]کتاب حسین بن سعید و النوادر: از سَماعه روایت شده که وی گفت: روزی امام جعفر صادق علیه السلام درباره خوش خُلقی سخن میگفت. فرمود: غلام رسول خدا صلّی الله علیه و آله درگذشت. دستور داد تا قبری برایش حفر کنند. رفتند و حفر کردند تا اینکه ناگاه صخرهای در قبر پیش رویشان پدیدار شد و نتوانستند آن را حفر کنند. نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدند و عرض کردند: ای رسول خدا! داشتیم برای فلانی قبر حفر میکردیم که ناگاه صخرهای پیش رویمان پدیدار شد و هر چه بر آن زدیم کلنگهایمان را شکست. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: چگونه چنین است وقتی او خوش خُلق بوده است؟ بازگردید و حفر کنید. آنها برگشتند و حفر کردند و خداوند کار را آسان کرد تا اینکه توانستند او را به خاک بسپارند - . نسخه خطی - .
ص: 388
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ قَالَ إِنَّکُمْ تَعُدُّونَ الْآیَاتِ عَذَاباً وَ إِنَّا کُنَّا نَعُدُّهَا بَرَکَةً عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَقَدْ کُنَّا نَأْکُلُ مَعَ النَّبِیِّ وَ نَحْنُ نَسْمَعُ التَّسْبِیحَ مِنَ الطَّعَامِ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از عبدالله روایت شده که وی گفت: شما نشانهها را عذاب تلقّی میکنید اما ما آنها را برکتهایی در روزگار پیامبر صلّی الله علیه و آله تلقّی میکردیم، ما همراه پیامبر صلّی الله علیه و آله غذا میخوردیم و از غذا صدای تسبیح گفتن میشنیدیم.
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیهما السلام فِی خُطْبَتِهِ الْقَاصِعَةِ وَ لَقَدْ کُنْتُ مَعَهُ لَمَّا أَتَاهُ الْمَلَأُ مِنْ قُرَیْشٍ فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّکَ قَدِ ادَّعَیْتَ عَظِیماً لَمْ یَدَّعِهِ آبَاؤُکَ وَ لَا أَحَدٌ مِنْ بَیْتِکَ وَ نَحْنُ نَسْأَلُکَ أَمْراً إِنْ أَجَبْتَنَا إِلَیْهِ وَ أَرَیْتَنَاهُ عَلِمْنَا أَنَّکَ نَبِیٌّ وَ رَسُولٌ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ عَلِمْنَا أَنَّکَ سَاحِرٌ کَذَّابٌ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَهُمْ وَ مَا تَسْأَلُونَ قَالُوا تَدْعُو لَنَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ حَتَّی تَنْقَلِعَ بِعُرُوقِهَا وَ تَقِفَ بَیْنَ یَدَیْکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ فَإِنْ فَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ لَکُمْ أَ تُؤْمِنُونَ وَ تَشْهَدُونَ بِالْحَقِّ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَإِنِّی سَأُرِیکُمْ مَا تَطْلُبُونَ وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّکُمْ لَا تَفِیئُونَ إِلَی خَیْرٍ (1) وَ أَنَّ فِیکُمْ مَنْ یُطْرَحُ فِی الْقَلِیبِ (2) وَ مَنْ یُحَزِّبُ الْأَحْزَابَ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله یَا أَیَّتُهَا الشَّجَرَةُ إِنْ کُنْتِ تُؤْمِنِینَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ تَعْلَمِینَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَانْقَلِعِی بِعُرُوقِکِ حَتَّی تَقِفِی بَیْنَ یَدَیَّ بِإِذْنِ اللَّهِ فَوَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَانْقَلَعَتْ بِعُرُوقِهَا وَ جَاءَتْ وَ لَهَا دَوِیٌّ شَدِیدٌ وَ قَصْفٌ کَقَصْفِ (3) أَجْنِحَةِ الطَّیْرِ حَتَّی وَقَفَتْ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُرَفْرِفَةً وَ أَلْقَتْ بِغُصْنِهَا الْأَعْلَی عَلَی رَأْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بِبَعْضِ أَغْصَانِهَا عَلَی مَنْکِبِی وَ کُنْتُ عَنْ یَمِینِهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا نَظَرَ الْقَوْمُ إِلَی ذَلِکَ قَالُوا عُلُوّاً وَ اسْتِکْبَاراً فَمُرْهَا فَلْیَأْتِکَ نِصْفُهَا وَ یَبْقَی نِصْفُهَا فَأَمَرَهَا بِذَلِکَ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ نِصْفُهَا کَأَعْجَبِ (4) إِقْبَالٍ وَ أَشَدِّهِ دَوِیّاً فَکَادَتْ تَلْتَفُّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا کُفْراً وَ عُتُوّاً فَمُرْ هَذَا النِّصْفَ فَلْیَرْجِعْ إِلَی نِصْفِهِ کَمَا کَانَ فَأَمَرَهُ صلی الله علیه و آله فَرَجَعَ فَقُلْتُ أَنَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِنِّی أَوَّلُ مُؤْمِنٍ بِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَوَّلُ مَنْ أَقَرَّ بِأَنَّ الشَّجَرَةَ فَعَلَتْ مَا فَعَلَتْ بِأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی تَصْدِیقاً لِنُبُوَّتِکَ (5) وَ إِجْلَالًا لِکَلِمَتِکَ فَقَالَ الْقَوْمُ کُلُّهُمْ بَلْ سَاحِرٌ کَذَّابٌ
ص: 389
عَجِیبُ السِّحْرِ خَفِیفٌ فِیهِ وَ هَلْ یُصَدِّقُکَ فِی أَمْرِکَ إِلَّا مِثْلُ هَذَا یَعْنُونَنِی (1).
قب، المناقب لابن شهرآشوب مرسلا مثله مع اختصار (2)
**[ترجمه]إعلام الوری، نهج البلاغه: امیرمومنان علیه السلام در خطبه قاصعه فرمود:
من با پیامبر صلّی الله علیه و آله بودم که سران قریش نزد ایشان آمدند و عرض کردند: ای محمد! تو چنان ادعای بزرگی کردهای که هیچ یک از پدران و خاندانت نکردهاند، ما از تو درخواستی داریم، اگر اجابت کردی و آن را به ما نشان دادی، میفهمیم که تو پیامبر و رسول خدا هستی، اما اگر انجام ندادی خواهیم دانست که ساحر و دروغگویی. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: چه می خواهید؟ عرض کردند: این درخت را صدا بزن تا از ریشه کَنده شود و روبروی تو بایستد. حضرت فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ» - . بقره / 20 - {خدا بر همه چیز تواناست.} اگر خداوند این کار را کرد ایمان می آورید و به حق شهادت می دهید؟ عرض کردند: آری. فرمود: من آنچه را که میخواهید نشانتان خواهم داد اما خوب می دانم که شما به راه خیر باز نمیگردید و در میانتان کسی هست که در چاه بدر انداخته خواهد شد، و کسی هست که جنگ احزاب را به راه خواهد انداخت. سپس فرمود: ای درخت! اگر به خدا و روز قیامت ایمان داری و می دانی که من رسول خدا هستم، از ریشه در بیا و روبروی من بایست. سوگند به خدایی که او را بر حق به پیامبری برانگیخت، درخت با ریشه هایش از زمین کَنده شده و با طنینی بلند همچون صدای بال زدن پرندگان جلو آمد و روبروی پیامبر صلّی الله علیه و آله ایستاد و برگهایش را تکان داد و آنگاه شاخه های بلندش را بر سر پیامبر صلّی الله علیه و آله و چندی از شاخههایش را بر دوش من انداخت. من سمت راست پیامبر صلّی الله علیه و آله ایستاده بودم. وقتی آن قوم این صحنه را دیدند، با تکبر و نخوت گفتند: به او دستور بده تا نیمی از آن جلوتر بیاید و نیم دیگرش در جای خود بماند. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمان داد. ناگاه نیمی از درخت به طوری شگفت انگیز و با طنینی بلند سوی پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و نزدیک بود دور حضرت بپیچد. آنها باز از روی کفر و سرکشی گفتند: دستور بده این نیمه باز گردد و مثل قبل به نیم دیگرش بپیوندد. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمان داد و چنان شد. من عرض کردم: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، ای رسول خدا! من نخستین کسی هستم که به تو ایمان میآوردم و نخستین فردی هستم که اقرار میکنم درخت به امر خداوند برای تصدیق نبوّت و بزرگداشت رسالت تو آنچه را خواستی انجام داد. امّا آن قوم همگی گفتند: او ساحری دروغگوست
ص: 389
که سحری شگفت دارد و در این کار دستی سبُک دارد.» و خطاب به حضرت عرض کردند: آیا کار تو را کسی جز امثال این مرد باور می کند؟ و منظورشان من بودم - . نهج البلاغة 1: 417- 418، إعلام الوری: 15 ط 1 و 32 ط 2 - .
در المناقب نیز همانند این حدیث با اندکی اختصار آمده است - . مناقب آل ابی طالب 1: 112 - .
**[ترجمه]
الدوی صوت لیس بالعالی کصوت النحل و نحوه و قصف الرعد و غیره قصیفا اشتد صوته و رفرف الطائر بجناحیه إذا بسطهما عند السقوط علی شی ء یحوم علیه لیقع فوقه و العتو التکبر و التجبر.
**[ترجمه]«دویّ» صدایی است نه چندان بلند همچون صدای زنبور و همانند آن. «قصفَ الرعدُ قصیفاً» یعنی صدایی شدید کرد. «رفرفَ الطائرُ بجناحیه» یعنی پرنده هنگام فرود آمدن بر چیزی بالهایش را باز کرد تا بر فراز آن چیز بنشیند. «عتو» یعنی تکبر و نخوت.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ مَرَّتِ امْرَأَةٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ شَدِیدَةُ الْقَوْلِ فِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهَا صَبِیٌّ لَهَا ابْنُ شَهْرَیْنِ فَقَالَ الصَّبِیُّ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ فَأَنْکَرَتِ الْأُمُّ ذَلِکَ مِنِ ابْنِهَا فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا غُلَامُ مِنْ أَیْنَ تَعْلَمُ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنِّی مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ أَعْلَمَنِی رَبِّی رَبُّ الْعَالَمِینَ وَ الرُّوحُ الْأَمِینُ فَقَالَ النَّبِیُّ مَنِ الرُّوحُ الْأَمِینُ قَالَ جَبْرَئِیلُ وَ هَا هُوَ قَائِمٌ عَلَی رَأْسِکَ یَنْظُرُ إِلَیْکَ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا اسْمُکَ یَا غُلَامُ فَقَالَ عَبْدُ الْعُزَّی وَ أَنَا کَافِرٌ بِهِ فَسَمِّنِی مَا شِئْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَنْتَ عَبْدُ اللَّهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَنِی مِنْ خَدَمِکَ فِی الْجَنَّةِ فَدَعَا لَهُ فَقَالَ سَعِدَ مَنْ آمَنَ بِکَ وَ شَقِیَ مَنْ کَفَرَ بِکَ ثُمَّ شَهَقَ شَهْقَةً فَمَاتَ.
شِمْرُ بْنُ عَطِیَّةَ أَنَّهُ أُتِیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِصَبِیٍّ قَدْ شَبَّ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ قَطُّ فَقَالَ ادْنُ (3) فَدَنَا فَقَالَ مَنْ أَنَا قَالَ أَنْتَ رَسُولُ اللَّهِ.
ص: 390
الْوَاقِدِیُّ عَنِ الْمُطَّلِبِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: بَیْنَمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِسٌ بِالْمَدِینَةِ فِی أَصْحَابِهِ إِذْ أَقْبَلَ ذِئْبٌ فَوَقَفَ بَیْنَ یَدَیِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَعْوِی فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذَا وَافِدُ السِّبَاعِ إِلَیْکُمْ فَإِنْ أَحْبَبْتُمْ أَنْ تُفْرِضُوا لَهُ شَیْئاً لَا یَعْدُوهُ إِلَی غَیْرِهِ وَ إِنْ أَحْبَبْتُمْ تَرَکْتُمُوهُ وَ أَحْرَزْتُمْ مِنْهُ فَمَا أَخَذَ فَهُوَ رِزْقُهُ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا تَطِیبُ أَنْفُسُنَا لَهُ بِشَیْ ءٍ فَأَوْمَأَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِأَصَابِعِهِ الثَّلَاثَةِ أَیْ خَالِسْهُمْ (1) فَوَلَّی وَ لَهُ عَسَلَانٌ.
وَ فِی حِکَایَةِ عَمْرِو بْنِ الْمُنْتَشِرِ أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَنْ یَدْفَعَ الْحَیَّةَ عَنِ الْوَادِی وَ یَرُدَّ النَّخْلَةَ (2) مِنْ سَاعَتِهِ فَخَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَإِذَا الْحَیَّةُ تُجَرْجِرُ وَ تُکَشْکِشُ کَالْبَعِیرِ الْهَائِجِ وَ تُخُورُ کَمَا یَخُورُ الثَّوْرُ فَلَمَّا نَظَرَتْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَامَتْ وَ سَلَّمَتْ عَلَیْهِ ثُمَّ وَقَفَ عَلَی النَّخْلَةِ وَ أَمَرَّ یَدَهُ عَلَیْهَا وَ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدَی وَ أَمَاتَ وَ أَحْیَا فَصَارَتْ بِطُولِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَثْمَرَتْ وَ نَبَعَ الْمَاءُ مِنْ أَصْلِهَا (3) وَ أَکَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَوْماً رُطَباً کَانَ فِی یَمِینِهِ وَ کَانَ یَحْفَظُ النَّوَی فِی یَسَارِهِ فَمَرَّتْ شَاةٌ فَأَشَارَ إِلَیْهَا بِالنَّوَی فَجَعَلَتْ تَأْکُلُ فِی کَفِّهِ الْیُسْرَی وَ هُوَ یَأْکُلُ بِیَمِینِهِ حَتَّی فَرَغَ وَ انْصَرَفَ الشَّاةُ (4).
مُعْرِضُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: أُتِیَ بِصَبِیٍّ فِی خِرْقَةٍ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ فَوَضَعَهُ فِی کَفِّهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ مَنْ أَنَا یَا صَبِیُّ فَقَالَ أَنْتَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُبَارَکُ فَکُنَّا نُسَمِّیهِ مُبَارَکَ الْیَمَامَةِ.
ابْنُ عَبَّاسٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله خَلَعَ خُفَّیْهِ وَقْتَ الْمَسْحِ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَلْبَسَهُمَا تَصَوَّبَ عُقَابٌ مِنَ الْهَوَاءِ وَ سَلَبَهُ وَ حَلَّقَ (5) فِی الْهَوَاءِ ثُمَّ أَرْسَلَهُ فَوَقَعَتْ مِنْ بَیْنِهِ حَیَّةٌ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ مَنْ یَمْشِی (6) عَلی بَطْنِهِ وَ مِنْ شَرِّ مَنْ یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ
ص: 391
ثُمَّ نَهَی أَنْ یُلْبَسَ إِلَّا أَنْ یُسْتَبْرَأَ (1).
**[ترجمه]المناقب: از محمد بن اسحاق روایت شده: زنی مشرک و بدزبان به همراه کودک دوماههاش از کنار پیامبر صلّی الله علیه و آله گذر کرد. کودک گفت: سلام بر تو ای رسول خدا، ای محمد بن عبدالله! مادرش این سخن را از پسرش ننگ شمرد. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: ای پسر! از کجا میدانی من رسول خدا و من محمد بن عبدالله هستم؟ عرض کرد: پروردگارم که پروردگار جهانیان است و روح الامین مرا آگاه کردند. حضرت فرمود: روح الامین کیست؟ عرض کرد: جبرییل است که همین الان بالای سرت ایستاده و به تو نگاه میکند. فرمود: اسمت چیست ای پسر؟! عرض کرد: عبد العُزّی، اما من به او ایمان ندارم، شما هر اسمی میخواهید بر من بگذارید. فرمود: تو عبد الله هستی. عرض کرد: ای رسول خدا! از خدا بخواه مرا از خدمتگزاران تو در بهشت قرار دهد. حضرت برایش دعا کرد. او عرض کرد: هر که به تو ایمان آورد خوشبخت شد و هر که به تو کفر ورزید نگونبخت شد. سپس بانگی برآورد و جان داد.
شمر بن عطیّه گفته: نوجوانی را نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آوردند که از کودکی هیچ سخن نگفته بود. حضرت به او فرمود: نزدیک بیا. نزدیک شد. فرمود: من کیستم؟ عرض کرد: تو رسول خدا هستی.
ص: 390
از مطّلب بن عبدالله روایت شده: رسول خدا صلّی الله علیه و آله در مدینه میان اصحاب نشسته بود که ناگاه گرگی آمد و روبروی حضرت ایستاد و زوزه کشید. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: این گرگ فرستاده درندگان به سوی شماست، اگر دلتان خواست چیزی به او بدهید تا سراغ چیز دیگری نرود و اگر دلتان خواست رهایش کنید و از او دوری کنید آنگاه هر چه برداشت رزقش خواهد بود. عرض کردند: ای رسول خدا! چیزی به او دهیم خیالمان راحت میشود. آنگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله با سه انگشت به گرگ اشاره کرد یعنی آنها را بردار. گرگ برگشت و به سرعت رفت.
و در حکایت عمرو بن مُنتَشر آمده: وی از پیامبر صلّی الله علیه و آله درخواست کرد تا ماری را که به دشت آمده بود دور کند و نخلی را که کاشته بود در دم سبز کند. پیامبر با او رفت و ماری را دید که جیغ میکشید و همچون شتری که رم کرده باشد سروصدا میکرد و مثل گاو بانگ برمیآورد. وقتی مار نگاهش به رسول خدا صلّی الله علیه و آله افتاد برخاست و به حضرت سلام کرد. پیامبر صلّی الله علیه و آله سپس سوی آن نهال نخل رفت و بر آن دست کشید و فرمود: به نام خداوندی که اندازه گرفت و راه نمود و میراند و جان داد. ناگاه آن نهال همقد پیامبر صلّی الله علیه و آله شد و میوه داد و از کنار ریشهاش آب بیرون جوشید - . مناقب آل ابی طالب 1: 88 - .
روزی پیامبر صلّی الله علیه و آله مقداری رطب را در دست راستش گرفته بود و آنها را میخورد و هستههایش را در دست چپش نگاه میداشت. در آن دم گوسفندی از کنار حضرت گذر کرد، ایشان با هستهها به گوسفند اشاره کرد. گوسفند آمد و شروع کرد از کف دست چپ حضرت هسته بخورد حال آنکه ایشان خود از دست راست رطب میخورد. تا اینکه تمام شد و گوسفند رفت - . مناقب آل ابی طالب 1: 104 - .
مُعرِض بن عبدالله از پدرش از جدّش روایت کرده: در حجّة الوداع کودکی را که در پارچه ای پیچیده بودند نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آوردند. حضرت کودک را در کف دستش نهاد و به او فرمود: من کیستم ای کودک؟! کودک عرض کرد: تو محمد رسول خدا هستی. حضرت فرمود: راست گفتی ای کودک مبارک! و از آن پس ما آن کودک را «مبارک الیمامه» نامیدیم.
از ابن عباس روایت شده: باری پیامبر صلّی الله علیه و آله برای کشیدن مسح کفشهایش را درآورد. وقتی خواست آنها را بپوشد عقابی از آسمان آمد و کفش را ربود و در آسمان چرخید و سپس آن را پایین انداخت. ناگاه از دل کفش ماری بیرون آمد. حضرت فرمود: به خدا پناه میبرم از شرّ آنچه «یَمْشِی عَلی بَطْنِهِ» {بر روی شکم راه می رود} و از شرّ آنچه «یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ» - . نور / 45 -
ص: 391
{بر روی دو پا راه میرود.}آن گاه پیامبر نهی نمود از این که کفش قبل از وارسی پوشیده شود - . مناقب آل ابی طالب 1: 104 - .
**[ترجمه]
العسلان بالتحریک ضرب من العدو یقال عسل الذئب یعسل عسلا و عسلانا إذا أعنق و أسرع و الجرجرة صوت یردده البعیر فی حنجرته کشیش الأفعی صوتها من جلدها یقال کشت و کشکشت و التصوب المجی ء من العلو.
**[ترجمه]«عَسَلان» به تحریک یعنی نوعی دویدن، میگویند «عسلَ الذئبُ یعسلُ عسلاً و عسلاناً» وقتی گرگ رو برگرداند و به سرعت برود. «جرجرة» صدایی است که شتر از حنجرهاش درمیآورد. «کشیشُ الأفعی» صدایی است که از پوست مار بیرون میآید، میگویند «کشّتْ و کشکشتْ». «تصوّب» یعنی فرود آمدن.
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله حَدِیثُ الْغَارِ وَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله لَمَّا آوَی إِلَی غَارٍ بِقُرْبِ مَکَّةَ یَعْتَوِرُهُ النُّزَّالُ وَ یَأْوِی إِلَیْهِ الرِّعَاءُ مُتَوَجِّهَةً (2) إِلَی الْهِجْرَةِ فَخَرَجَ الْقَوْمُ فِی طَلَبِهِ فَعَمَّی اللَّهُ أَثَرَهُ (3) وَ هُوَ نُصْبَ أَعْیُنِهِمْ وَ صَدَّهُمْ عَنْهُ وَ أَخَذَ بِأَبْصَارِهِمْ دُونَهُ وَ هُمْ دُهَاةُ الْعَرَبِ وَ بَعَثَ سُبْحَانَهُ الْعَنْکَبُوتَ فَنَسَجَتْ فِی وَجْهِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَتَرَتْهُ وَ آیَسَهُمْ ذَلِکَ مِنَ الطَّلَبِ فِیهِ وَ فِی ذَلِکَ یَقُولُ السَّیِّدُ الْحِمْیَرِیُّ فِی قَصِیدَتِهِ الْمَعْرُوفَةِ بِالْمُذَهَّبَةِ:
حَتَّی إِذَا قَصَدُوا لُبَابَ مَغَارِهِ*** أَلْفَوْا عَلَیْهِ نَسْجَ (4) غَزْلِ الْعَنْکَبِ
صَنْعَ الْإِلَهِ لَهُ فَقَالَ فَرِیقُهُمْ*** مَا فِی الْمَغَارِ لِطَالِبٍ مِنْ مَطْلَبٍ
مِیلُوا وَ صَدَّهُمُ الْمَلِیکُ وَ مَنْ یُرِدْ*** عَنْهُ الدِّفَاعَ مَلِیکُهُ لَا یُعْطِبُ (لَمْ) یُعْطِبْ (5)
وَ بَعَثَ اللَّهُ حَمَامَتَیْنِ وَحْشِیَّتَیْنِ فَوَقَعَتَا بِفَمِ الْغَارِ فَأَقْبَلَ فِتْیَانُ قُرَیْشٍ مِنْ کُلِّ بَطْنٍ رَجُلٌ بِعِصِیِّهِمْ وَ هَرَاوَاهُمْ (6) وَ سُیُوفِهِمْ حَتَّی إِذَا کَانُوا مِنَ النَّبِیِّ بِقَدْرِ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً تَعَجَّلَ (7) رَجُلٌ مِنْهُمْ لِیَنْظُرَ مَنْ فِی الْغَارِ فَرَجَعَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالُوا لَهُ مَا لَکَ لَا تَنْظُرُ فِی الْغَارِ فَقَالَ رَأَیْتُ حَمَامَتَیْنِ بِفَمِ الْغَارِ فَعَلِمْتُ أَنْ لَیْسَ فِیهِ أَحَدٌ وَ سَمِعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا قَالَ فَدَعَا لَهُنَّ (8)
ص: 392
النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ فَرَضَ جَزَاءَهُنَّ فَانْحَدَرْنَ فِی الْحَرَمِ (1).
**[ترجمه]إعلام الوری: از معجزههای پیامبر صلّی الله علیه و آله ماجرای غار است. وقتی حضرت در مسیر هجرت خود در نزدیکی مکه به درون غاری پناه برد که منزلگاه مسافران و پناهگاه چوپانها بود، گروهی در تعقیب ایشان بودند. خداوند ردّ حضرت را که پیش چشم آنها بود پنهان کرد و نگذاشت حضرت را بیابند و چشم آنان را که زیرکان عرب بودند از دیدن ردّ حضرت پوشاند. سپس خداوند سبحان عنکبوتی فرستاد و آن عنکبوت روبروی پیامبر صلّی الله علیه و آله تار تنید و ایشان را پنهان کرد و آنها را از ورود به غار در پی حضرت ناامید کرد. سید حمیری در قصیدهای که به «مذهّبه» معروف است در این باره گفته:
حَتَّی إِذَا قَصَدُوا لُبَابَ مَغَارِهِ أَلْفَوْا عَلَیْهِ نَسْجَ غَزْلِ الْعَنْکَبِ
صَنْعَ الْإِلَهِ لَهُ فَقَالَ فَرِیقُهُمْ مَا فِی الْمَغَارِ لِطَالِبٍ مِنْ مَطْلَبٍ
مِیلُوا وَ صَدَّهُمُ الْمَلِیکُ وَ مَنْ یُرِدْ عَنْهُ الدِّفَاعَ مَلِیکُهُ لَا یُعْطِبُ
«وقتی به دهانه غاری که حضرت در آن بود رسیدند دیدند آنجا تار عنکبوتی تنیده شده،
که این ساخته خداوند برای حضرت بود، آن گروه گفتند خواسته هیچ جویندهای در این غار نیست،
از آنجا گذشتند و خداوند جلویشان را گرفت، خداوند از هر که دفاع کند هیچ آسیبی به او نمیرسد.»
خداوند دو کبوتر را فرستاد و آنها در دهانه غار لانه کردند. از همه طوایف جوانان قریشی جمع شدند و با چوب و گرز و شمشیر به راه افتادند. وقتی به فاصله چهل ذراعی پیامبر صلّی الله علیه و آله رسیدند یکی از آنها پیش تاخت تا ببیند چه کسی در غار است، اما نزد یارانش بازگشت. به او گفتند: چرا درون غار را نمیبینی؟ گفت: بر دهانه غار دو کبرتر را دیدم و دانستم کسی در آن نیست.
ص: 392
پیامبر صلّی الله علیه و آله که صدای آنها را میشنید برای آن کبوترها دعا کرد و پاداششان را واجب ساخت و آن کبوترها راهیِ حرم شدند - . إعلام الوری: 16- 17 ط 1 و 34 ط 2 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: سَمَّتِ الْیَهُودِیَّةُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِی ذِرَاعٍ وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُحِبُّ الذِّرَاعَ وَ الْکَتِفَ وَ یَکْرَهُ الْوَرِکَ لِقُرْبِهَا مِنَ الْمَبَالِ (2).
**[ترجمه]کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: آن زن یهودی با سردست گوسفند پیامبر صلّی الله علیه و آله را مسموم کرد، حضرت سردست و کتف را دوست میداشت و ران را به خاطر نزدیکی به مبال دوست نمیداشت - . فروع کافی 1: 169 - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ مِنْ وَرَاءِ الْیَمَنِ وَادِیاً یُقَالُ لَهُ وَادِی بَرَهُوتَ وَ لَا یُجَاوِرُ ذَلِکَ الْوَادِیَ إِلَّا الْحَیَّاتُ السُّودُ وَ الْبُومُ مِنَ الطَّیْرِ فِی ذَلِکَ الْوَادِی بِئْرٌ یُقَالُ لَهَا بَلَهُوتُ یُغْدَی وَ یُرَاحُ إِلَیْهَا بِأَرْوَاحِ الْمُشْرِکِینَ یُسْقَوْنَ مِنْ مَاءِ الصَّدِیدِ خَلْفَ ذَلِکَ الْوَادِی قَوْمٌ یُقَالُ لَهُمُ الذَّرِیحُ لَمَّا أَنْ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله صَاحَ عِجْلٌ لَهُمْ فِیهِمْ وَ ضَرَبَ بِذَنَبِهِ فَنَادَی فِیهِمْ یَا آلَ الذَّرِیحِ بِصَوْتٍ فَصِیحٍ أَتَی رَجُلٌ بِتِهَامَةَ یَدْعُو إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قَالُوا لِأَمْرٍ مَا أَنْطَقَ اللَّهُ هَذَا الْعِجْلَ قَالَ فَنَادَی فِیهِمْ ثَانِیَةً فَعَزَمُوا عَلَی أَنْ یَبْنُوا سَفِینَةً فَبَنَوْهَا وَ نَزَلَ فِیهَا سَبْعَةٌ مِنْهُمْ وَ حَمَلُوا مِنَ الزَّادِ مَا قَذَفَ اللَّهُ فِی قُلُوبِهِمْ ثُمَّ رَفَعُوا شِرَاعاً (3) وَ سَیَّبُوهَا فِی الْبَحْرِ فَمَا زَالَتْ تَسِیرُ بِهِمْ حَتَّی رَمَتْ بِهِمْ بِجُدَّةَ فَأَتَوُا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْتُمْ أَهْلُ الذَّرِیحِ نَادَی فِیکُمُ الْعِجْلُ قَالُوا نَعَمْ قَالُوا اعْرِضْ عَلَیْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ الدِّینَ وَ الْکِتَابَ فَعَرَضَ عَلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الدِّینَ وَ الْکِتَابَ وَ السُّنَنَ وَ الْفَرَائِضَ وَ الشَّرَائِعَ کَمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ وَلَّی عَلَیْهِمْ رَجُلًا مِنْ بَنِی هَاشِمٍ سَیَّرَهُ مَعَهُمْ فَمَا بَیْنَهُمُ اخْتِلَافٌ حَتَّی السَّاعَةِ (4).
**[ترجمه]کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: در ورای یمن دشتی هست به نام دشت بَرَهوت که از آن دشت فقط ماههای سیاه و از پرندگان فقط جغد گذر میکنند. در آن دشت چاهی هست به نام بَلَهوت که ارواح مشرکین را صبح و شب بر سرش میبرند و از آب صدید (چرک زخم) مینوشانند. پشت آن دشت قومی زندگی میکنند به نام ذَریح. وقتی خداوند عزّ و جلّ حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را مبعوث کرد گوساله ای در میان آنها نعره کشید و دُم کوبید و با صدایی فصیح ندا سر داد: ای آل ذریح! در تهامه مردی آمده که به شهادت دادن به لا اله الا الله دعوت میکند. آنها گفتند: خداوند این گوساله را به خاطر امری مهم به سخن درآورده است. چون گوساله دوباره آن ندا را سر داد تصمیم گرفتند یک کشتی بسازند. کشتی را ساختند و هفت تن از آنها سوار شدند و به مقداری که خداوند به دلشان انداخت توشه برداشتند. سپس بادبانها را برافراشتند و کشتی را در آب انداختند. پیوسته حرکت کردند تا اینکه در جدّه فرود آمدند و نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله رفتند. حضرت به آنها فرمود: شما همان اهالی ذریح هستید که گوساله در میانتان ندا سر داد؟ عرض کردند: بله، اکنون دین و کتاب را بر ما عرضه کن ای رسول خدا! رسول خدا صلّی الله علیه و آله دین و کتاب و سنن و فرائض و شرائع را همچنان که از جانب خداوند عزّ و جلّ آمده بود، بر آنان عرضه داشت و مردی از بنی هاشم را به ولایت بر آنان گماشت و آنها او را با خود بردند و تا کنون هیچ اختلافی میانشان پدید نیامده است - . روضة کافی: 261- 262 - .
**[ترجمه]
کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، رُوِیَ أَنَّ ذِئْباً شَدَّ عَلَی غَنَمٍ لِأُهْبَانَ بْنِ أَنَسٍ فَأَخَذَ مِنْهَا شَاةً فَصَاحَ بِهِ فَخَلَّاهَا ثُمَّ نَطَقَ الذِّئْبُ فَقَالَ أَخَذْتَ مِنِّی رِزْقاً رَزَقَنِیهِ اللَّهُ فَقَالَ أُهْبَانُ سُبْحَانَ اللَّهِ ذِئْبٌ یَتَکَلَّمُ فَقَالَ الذِّئْبُ أَعْجَبُ مِنْ کَلَامِی أَنَّ مُحَمَّداً یَدْعُو النَّاسَ إِلَی التَّوْحِیدِ
ص: 393
بِیَثْرِبَ وَ لَا یُجَابُ فَسَاقَ أُهْبَانُ غَنَمَهُ وَ أَتَی إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَخْبَرَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَا رَآهُ فَقَالَ هَذِهِ غَنَمِی طُعْمَةً لِأَصْحَابِکَ فَقَالَ أَمْسِکْ عَلَیْکَ غَنَمَکَ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَسْرَحُهَا (1) أَبَداً بَعْدَ یَوْمِی هَذَا فَقَالَ اللَّهُمَّ بَارِکْ عَلَیْهِ وَ بَارِکْ لَهُ طُعْمَتَهُ فَأَخَذَهَا أَهْلُ الْمَدِینَةِ فَلَمْ یَبْقَ فِی الْمَدِینَةِ بَیْتٌ إِلَّا نَالَهُ مِنْهَا (2).
**[ترجمه]کنز الکَراجُکی: روایت شده گرگی به گوسفندان اُهبان بن اَنَس حمله کرد و یکی از آنها را گرفت. اُهبان بر سرش فریاد کشید و گوسفند را از او گرفت. ناگاه گرگ زبان گشود و گفت: رزقی را که خداوند نصیب من کرده از من گرفتی؟! اُهبان گفت: سبحان الله گرگ سخن میگوید؟! گرگ گفت: شگفتتر از سخن گفتن من این است که محمد در یثرب مردم را به توحید فرامیخواند
ص: 393
اما او را اجابت نمیکنند. اُهبان گوسفندانش را به راه انداخت و به مدینه آمد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله را از آنچه دیده بود خبر داد و عرض کرد: اینها گوسفندان من هستند، همه غذایی برای اصحاب تو باشند. حضرت فرمود: گوسفندانت را نزد خود نگهدار. عرض کرد: نه، به خدا قسم از امروز به بعد هرگز آنها را نمیچرانم. حضرت فرمود: خداوندا به او و به غذای او برکت بده. آنگاه اهل مدینه آنها را از او گرفتند و هیچ خانهای در مدینه نماند جز اینکه سهمی از آنها برده بود - . کنز الکراجکی: 92 - .
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَالِکٍ النَّحْوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ الزَّاهِدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ یُونُسَ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ بَهْرَامَ عَنْ شَهْرِ بْنِ حَوْشَبٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّهُ قَالَ بَیْنَمَا رَجُلٌ مِنْ أَسْلَمَ (3) فِی غُنَیْمَةٍ لَهُ یَهُشُّ عَلَیْهَا بِبَیْدَاءَ ذِی الْحُلَیْفَةِ إِذْ عَدَا عَلَیْهِ الذِّئْبُ فَانْتَزَعَ شَاةً مِنْ غَنَمِهِ فَهَجْهَجَ بِهِ الرَّجُلُ وَ رَمَاهُ بِالْحِجَارَةِ حَتَّی اسْتَنْقَذَ مِنْهُ شَاتَهُ قَالَ فَأَقْبَلَ الذِّئْبُ حَتَّی أَقْعَی مُسْتَثْفِراً بِذَنَبِهِ مُقَابِلًا لِلرَّجُلِ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَ مَا اتَّقَیْتَ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ حُلْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَ شَاةٍ رَزَقَنِیهَا اللَّهُ فَقَالَ الرَّجُلُ تَاللَّهِ مَا سَمِعْتُ کَالْیَوْمِ قَطُّ فَقَالَ الذِّئْبُ مِمَّ تَعْجَبُ فَقَالَ أَعْجَبُ مِنْ مُخَاطَبَتِکَ إِیَّایَ فَقَالَ الذِّئْبُ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ بَیْنَ الْحَرَّتَیْنِ فِی النَّخَلَاتِ یُحَدِّثُ النَّاسَ بِمَا خَلَا وَ یُحَدِّثُهُمْ بِمَا هُوَ آتٍ وَ أَنْتَ هَاهُنَا تَتْبَعُ غَنَمَکَ فَلَمَّا سَمِعَ الرَّجُلُ قَوْلَ الذِّئْبِ سَاقَ غَنَمَهُ یَحُوزُهَا حَتَّی إِذَا أَحَلَّهَا فِنَاءَ قَرْیَةِ الْأَنْصَارِ سَأَلَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَادَفَهُ فِی بَیْتِ أَبِی أَیُّوبَ فَأَخْبَرَهُ خَبَرَ الذِّئْبِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَدَقْتَ احْضُرِ الْعَشِیَّةَ فَإِذَا رَأَیْتَ النَّاسَ قَدِ اجْتَمَعُوا فَأَخْبِرْهُمْ ذَلِکَ فَلَمَّا صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الظُّهْرَ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ إِلَیْهِ أَخْبَرَهُمُ الْأَسْلَمِیُّ خَبَرَ الذِّئْبِ فَقَالَ (4) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَدَقَ صَدَقَ صَدَقَ تِلْکَ الْأَعَاجِیبُ بَیْنَ یَدَیِ السَّاعَةِ أَمَا وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَیُوشِکُ الرَّجُلُ أَنْ یَغِیبَ عَنْ أَهْلِهِ الرَّوْحَةَ أَوِ الْغَدْوَةَ فَیُخْبِرَهُ سَوْطُهُ أَوْ عَصَاهُ أَوْ نَعْلُهُ بِمَا أَحْدَثَ أَهْلُهُ مِنْ بَعْدِهِ (5).
ص: 394
یج، الخرائج و الجرائح عن أبی سعد مثله
**[ترجمه]الأمالی: از ابو سعید خُدری روایت شده که وی گفت: مردی از قبیله اَسلَم در میان گوسفندانش بود و آنها را در صحرای ذی الحُلَیفه میچراند. ناگاه گرگی به گله او حمله کرد و یکی از گوسفندانش را به دندان گرفت. مرد بانگی مهیب برآورد و آن گرگ را با سنگ زد و گوسفندش را از چنگ او رهانید. گرگ جلو آمد و دُمش را میان پاهایش گذاشت و روبروی مرد نشست و به او گفت: از خدای عزّ و جلّ پروا نداری که بین من و گوسفندی که خدا رزق من کرده مانع میشوی؟ مرد گفت: به خدا قسم هرگز کلامی چون امروز نشنیده بودم! گرگ گفت: از چه شگفت زده شدهای؟ مرد گفت: از سخن گفتن تو با من! گرگ گفت: شگفتتر از آن این است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در میان حرّتین در نخلستانها برای مردم از رویدادهای گذشته و رخدادهای آیندهشان سخن میگوید اما تو اینجا ایستادهای و گوسفندانت را دنبال میکنی. مرد چون سخن گرگ را شنید گوسفندانی که داشت را به راه انداخت و راهی شد و گلهاش را در آستانه روستای انصار ایستاند. سراغ رسول خدا صلّی الله علیه و آله را گرفت. در خانه ابو ایّوب حضرت را یافت و ایشان را از ماجرای گرگ خبر داد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: راست گفتی، هنگام شامگاه بیا و وقتی دیدی مردم جمع شدند آنها را از این ماجرا باخبر کن. وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله نماز ظهر را به جا آورد و مردم نزد ایشان جمع شدند مرد اَسلَمی ماجرای گرگ را برایشان گفت. حضرت فرمود: راست میگوید، راست میگوید، راست میگوید! این از عجایبی است که به هنگام قیامت روی میدهد، به خدایی که جان محمد در دست اوست زمانی میرسد که مرد صبحگاه یا شامگاه از نزد خانوادهاش میرود و تازیانه یا عصا یا کفش وی به او خبر میدهد که خانوادهاش بعد از رفتن او چه کردهاند.
ص: 394
در الخرائج و الجرائح نیز همانند این روایت آمده است.
**[ترجمه]
هش الورق یَهُشُّهُ و یَهِشُّهُ ضربه بعصا لتسقط و هجهج بالسبع صاح و الاستثفار إدخال الکلب ذنبه بین فخذیه حتی یلزقه ببطنه قوله بما خلا أی مضی.
**[ترجمه]«هشَّ الورقَ یهُشُّه و یهِشُّه» یعنی برگها را با عصا زد تا بریزند. «هجهج» یعنی بانگ بر آورد. «استفثار» این است که سگ دُمش را میان رانهایش بگذارد چنان که به شکمش بچسبد. «ما خلا» یعنی آنچه گذشته است.
**[ترجمه]
لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ سَعْدِ بْنِ ظَرِیفٍ (1) عَنِ الْأَصْبَغِ عَنْ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ الْیَهُودَ أَتَتِ امْرَأَةً مِنْهُمْ یُقَالُ لَهَا عَبْدَةُ فَقَالُوا یَا عَبْدَةُ قَدْ عَلِمْتِ أَنَّ مُحَمَّداً قَدْ هَدَّ رُکْنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ هَدَمَ الْیَهُودِیَّةَ وَ قَدْ غَالَی (2) الْمَلَأُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ بِهَذَا السَّمِّ لَهُ وَ هُمْ جَاعِلُونَ لَکِ جُعْلًا (3) عَلَی أَنْ تَسُمِّیهِ فِی هَذِهِ الشَّاةِ فَعَمَدَتْ عَبْدَةُ إِلَی الشَّاةِ فَشَوَتْهَا ثُمَّ جَمَعَتِ الرُّؤَسَاءَ فِی بَیْتِهَا وَ أَتَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ یَا مُحَمَّدُ قَدْ عَلِمْتَ مَا تُوجِبُ لِی مِنْ حَقِّ الْجِوَارِ وَ قَدْ حَضَرَنِی رُؤَسَاءُ الْیَهُودِ فَزَیِّنِّی بِأَصْحَابِکَ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ عَلِیٌّ علیهما السلام وَ أَبُو دُجَانَةَ وَ أَبُو أَیُّوبَ وَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ وَ جَمَاعَةٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ فَلَمَّا دَخَلُوا وَ أَخْرَجَتِ الشَّاةَ سَدَّتِ الْیَهُودُ آنَافَهَا بِالصُّوفِ وَ قَامُوا عَلَی أَرْجُلِهِمْ وَ تَوَکَّئُوا عَلَی عِصِیِّهِمْ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اقْعُدُوا فَقَالُوا إِنَّا إِذَا زَارَنَا نَبِیٌّ لَمْ یَقْعُدْ مِنَّا أَحَدٌ وَ کَرِهْنَا أَنْ یَصِلَ إِلَیْهِ مِنْ أَنْفَاسِنَا مَا یَتَأَذَّی بِهِ وَ کَذَبَتِ الْیَهُودُ عَلَیْهَا لَعْنَةُ اللَّهِ إِنَّمَا فَعَلَتْ ذَلِکَ مَخَافَةَ سَوْرَةِ (4) السَّمِّ وَ دُخَانِهِ فَلَمَّا وُضِعَتِ الشَّاةُ بَیْنَ یَدَیْهِ تَکَلَّمَ کَتِفُهَا فَقَالَتْ مَهْ یَا مُحَمَّدُ لَا تَأْکُلْنِی فَإِنِّی مَسْمُومَةٌ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَبْدَةَ فَقَالَ لَهَا مَا حَمَلَکِ عَلَی مَا صَنَعْتِ فَقَالَتْ قُلْتُ إِنْ کَانَ نَبِیّاً لَمْ یَضُرَّهُ وَ إِنْ کَانَ کَاذِباً أَوْ سَاحِراً أَرَحْتُ قَوْمِی مِنْهُ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیهما السلام فَقَالَ السَّلَامُ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ قُلْ بِسْمِ اللَّهِ الَّذِی یُسَمِّیهِ بِهِ کُلُّ مُؤْمِنٍ وَ بِهِ عِزُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ بِنُورِهِ الَّذِی أَضَاءَتْ بِهِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ بِقُدْرَتِهِ الَّتِی خَضَعَ لَهَا کُلُ
ص: 395
جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ انْتَکَسَ کُلُّ شَیْطَانٍ مَرِیدٍ مِنْ شَرِّ السَّمِّ وَ السِّحْرِ وَ اللَّمَمِ بِسْمِ الْعَلِیِّ (1) الْمَلِکِ الْفَرْدِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ وَ أَمَرَ أَصْحَابَهُ فَتَکَلَّمُوا بِهِ ثُمَّ قَالَ کُلُوا (2) ثُمَّ أَمَرَهُمْ أَنْ یَحْتَجِمُوا (3).
**[ترجمه]الأمالی: از امام علی علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: یهودیان نزد یکی از زنان هم کیش خود به نام عبده رفتند و به او گفتند: ای عبده! تو میدانی که محمد پشت بنی اسرائیل را شکسته و یهودیت را ویران کرده است. جمعی از بنی اسرائیل این سمّ را به قیمتی گزاف برای او خریدهاند و در ازای اینکه تو او را با این گوسفند مسموم کنی به تو مزد خوبی خواهند داد. عبده گوسفند را گرفت و آن را بریان کرد و سپس سران بنی اسرائیل را در خانهاش جمع کرد و نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفت و عرض کرد: ای محمد! میدانی که حق همسایگی بر عهده من است، من سران یهود را به خانهام دعوت کردم، پس تو نیز با یارانت مرا سرافراز کن. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به همراه علی و ابو دُجانه و ابو ایوب و سهل بن حُنَیف و جمعی از مهاجرین به خانه او رفتند. وقتی وارد شدند زن گوسفند را آورد. یهودیان که بینیهای خود را با پنبه بسته بودند و به پا ایستاده بودند و به عصاهایشان تکیه زده بودند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: بنشینید! گفتند: وقتی پیغمبری به دیدن ما بیاید ما نمینشینیم و بد میدانیم که نفسهایمان به او برسد و باعث آزارش شود. حال آنکه آنها دروغ میگفتند که لعنت خدا بر آنها باد، آنها فقط از ترس اثر و بخار سم این کار را کرده بودند. وقتی گوسفند را روبروی حضرت گذاشتند کتف گوسفند به سخن در آمد و گفت: دست نگه دار ای محمد و مرا نخور که من مسموم هستم! رسول خدا صلّی الله علیه و آله عبده را فرا خواند و به او فرمود: چرا این کار را کردی؟ عرض کرد: با خود گفتم اگر او پیامبر باشد به او آسیبی نمیرسد و اگر دروغگو یا ساحر باشد قومم را از دستش راحت میکنم. در آن هنگام جبرئیل فرود آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! خداوندِ سلام به تو سلام میرساند و می فرماید: بگو به نام خدایی که هر مومنی کار را با نام او آغاز میکند و نامش مایه عزت مومنان است و با مدد از نور او که آسمانها و زمین از آن روشناند و با مدد از قدرت او که همه
ص: 395
زورمندانِ سرکش را به خاک میکشد و همه شیاطین گردنگش را واژگون میکند، از شرّ سمّ و سحر و جنون به او پناه میبرم، به نام خداوند والای پادشاهِ یگانه که هیچ خدایی جز او نیست «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً» - . إسراء / 81 - {و ما آنچه را برای مؤمنان مایه درمان و رحمت است از قرآن نازل می کنیم و[لی] ستمگران را جز زیان نمی افزاید.}. پیامبر صلّی الله علیه و آله این را گفت و به اصحاب نیز امر کرد و آنان نیز گفتند و سپس فرمود: بخورید. و بعد به آنان دستور داد حجامت کنند - . الأمالی: 135 - .
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهما السلام مِثْلَهُ وَ زَادَ بَعْدَ قَوْلِهِ وَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ
وَ فِی خَبَرٍ وَ سَلْمَانُ وَ الْمِقْدَادُ وَ عَمَّارٌ وَ صُهَیْبٌ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ بِلَالٌ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ.
ثُمَّ قَالَ بَعْدَ تَمَامِ الْخَبَرِ وَ فِی خَبَرٍ أَنَّ الْبَرَاءَ بْنَ مَعْرُورٍ أَخَذَ مِنْهُ لُقْمَةً أَوَّلَ الْقَوْمِ فَوَضَعَهَا فِی فِیهِ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیهما السلام لَا تَتَقَدَّمْ رَسُولَ اللَّهِ فِی کَلَامٍ (4) لَهُ جَاءَتْ بِهِ هَذِهِ وَ کَانَتْ یَهُودِیَّةً وَ لَسْنَا نَعْرِفُ حَالَهَا فَإِنْ أَکَلْتَهُ بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ فَهُوَ الضَّامِنُ لِسَلَامَتِکَ مِنْهُ وَ إِذَا أَکَلْتَهُ بِغَیْرِ إِذْنِهِ وَکَلَکَ إِلَی نَفْسِکَ فَنَطَقَ الذِّرَاعُ وَ سَقَطَ الْبَرَاءُ وَ مَاتَ.
وَ رُوِیَ أَنَّهَا کَانَتْ زَیْنَبَ بِنْتَ الْحَارِثِ زَوْجَةَ سَلَّامِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ الْآکِلُ کَانَ بِشْرَ بْنَ الْبَرَاءِ بْنِ مَعْرُورٍ وَ أَنَّهُ دَخَلَتْ أُمُّهُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عِنْدَ وَفَاتِهِ فَقَالَ یَا أُمَّ بِشْرٍ مَا زَالَتْ أُکْلَةُ خَیْبَرَ الَّتِی أَکَلْتُ مَعَ ابْنِکِ تُعَاوِدُنِی فَهَذَا أَوَانُ قَطَعَتْ أَبْهَرِی.
وَ لِذَلِکَ یُقَالُ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَاتَ شَهِیداً
وَ عَنْ عُرْوَةَ بْنِ الزُّبَیْرِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بَقِیَ بَعْدَ ذَلِکَ ثَلَاثَ سِنِینَ حَتَّی کَانَ وَجَعُهُ الَّذِی مَاتَ فِیهِ:
وَ فِی رِوَایَةٍ أَرْبَعَ سِنِینَ.
وَ هُوَ الصَّحِیحُ (5)
**[ترجمه]در المناقب نیز همانند این حدیث از امیرمومنان علیه السلام روایت شده که در آن جا پس از «و سهل بن حُنَیف» افزوده شده:
و در خبری دیگر: و سلمان و مقداد و عمار و صُهَیب و ابوذر و بلال و بَراء بن مَعرور.
سپس در پایان خبر آورده: و در خبری دیگر:
بَراء بن مَعرور پیش از همه لقمهای از آن را برداشت و در دهانش گذاشت. امیرمومنان علیه السلام به او فرمود: بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله پیش دستی نکن، این را این زن آورده که یهودی است و ما از حالش بیخبریم، اگر به امر رسول خدا صلّی الله علیه و آله بخوری این ضامن سلامتی تو از آن است، اما اگر بدون اجازه ایشان بخوری به خودت واگذارده میشوی. آنگاه سردست گوسفند به سخن درآمد و بَراء افتاد و جان داد.
و روایت شده: آن زن، زینب بنت حارث، همسر سلّام بن مُسلم بوده و کسی که از آن گوسفند خورده بِشر بن بَراء بن مَعرور بوده که مادرش به هنگام وفات پیامبر صلّی الله علیه و آله نزد ایشان رفته و حضرت به او فرموده: ای اُمّ بِشر! غذایی که پس از خیبر با پسرت خوردم پیوسته به سراغم میآمد تا سرانجام اکنون رگ قلبم را پاره کرد.
از همین روست که گفتهاند پیامبر صلّی الله علیه و آله شهید شده است.
و از عُروة بن زُبَیر روایت شده: پس از آن پیامبر صلّی الله علیه و آله سه سال زنده ماند تا اینکه همان غذا باعث دردی شد که حضرت بر اثرش درگذشت.
و در روایتی دیگر: چهار سال زنده ماند.
که همین صحیح است - . مناقب آل ابی طالب 1: 80- 81 - .
**[ترجمه]
قوله قد غالی الیهود أی أخذوه بالثمن الغالی و بالغوا فیه و اللمم
ص: 396
بالتحریک طرف من الجنون و مس الجن و صغائر الذنوب و الأبهر عرق إذا انقطع مات صاحبه و هما أبهران یخرجان من القلب ثم ینشعب منهما سائر الشرایین.
**[ترجمه]«قد غالی الیهود» یعنی یهودیان آن را به قیمتی گزاف خریدهاند و برای به دست آوردنش زحمت کشیدهاند.
ص: 396
«لَمَم» به تحریک یعنی نوعی از جنون و جن زدگی و نیز گناهان کوچک. «أبهَر» یعنی رگی که اگر پاره شود صاحبش میمیرد، «أبهَران» دو رگی هستند که از قلب بیرون میآیند و سپس بقیه رگها از آن دو منشعب میشوند.
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عُمَرَ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّیْرَفِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الضَّبِّیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَبِیبٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَاطِبِ بْنِ أَبِی بَلْتَعَةَ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ إِسْمَاعِیلَ الزَّیْدِیِّ مِنْ وُلْدِ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمِّهِ سَلْمَانَ بْنِ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ قَالَ: خَرَجْنَا جَمَاعَةً مِنَ الصَّحَابَةِ فِی غَزَاةٍ مِنَ الْغَزَوَاتِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی وَقَفْنَا فِی مَجْمَعِ طُرُقٍ فَطَلَعَ أَعْرَابِیٌّ بِخِطَامِ بَعِیرٍ حَتَّی وَقَفَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ قَالَ کَیْفَ أَصْبَحْتَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَهُ أَحْمَدُ اللَّهَ إِلَیْکَ کَیْفَ أَصْبَحْتَ قَالَ کَانَ وَرَاءَ الْبَعِیرِ الَّذِی یَقُودُهُ الْأَعْرَابِیُّ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ هَذَا الْأَعْرَابِیَّ سَرَقَ الْبَعِیرَ فَرَغَا الْبَعِیرُ (1) سَاعَةً وَ أَنْصَتَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْتَمِعُ رُغَاءَهُ قَالَ ثُمَّ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ عَلَی الرَّجُلِ فَقَالَ انْصَرِفْ عَنْهُ فَإِنَّ الْبَعِیرَ یَشْهَدُ عَلَیْکَ أَنَّکَ کَاذِبٌ قَالَ فَانْصَرَفَ الرَّجُلُ وَ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْأَعْرَابِیِّ فَقَالَ أَیَّ شَیْ ءٍ قُلْتَ حِینَ جِئْتَنِی قَالَ قُلْتُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ حَتَّی لَا تَبْقَی صَلَاةٌ اللَّهُمَّ بَارِکْ عَلَی مُحَمَّدٍ حَتَّی لَا تَبْقَی بَرَکَةٌ اللَّهُمَّ سَلِّمْ عَلَی مُحَمَّدٍ حَتَّی لَا یَبْقَی سَلَامٌ اللَّهُمَّ ارْحَمْ مُحَمَّداً حَتَّی لَا تَبْقَی رَحْمَةٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی أَقُولُ مَا لِی أَرَی الْبَعِیرَ یَنْطِقُ بِعُذْرِهِ وَ أَرَی الْمَلَائِکَةَ قَدْ سَدُّوا الْأُفُقَ (2).
**[ترجمه]الأمالی: از زید بن ثابت روایت شده که وی گفت: با جمعی از صحابه به همراه رسول خدا صلّی الله علیه و آله در راه غزوهای بودیم و در محلی که راهها به هم میپیوست توقف کردیم. ناگاه مردی اعرابی که افسار شتری را در دست داشت از راه رسید و نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله ایستاد و عرض کرد: سلام و رحمت و برکت خدا بر تو ای رسول خدا! حضرت فرمود: سلام بر تو. عرض کرد: حالت چطور است پدر و مادرم به فدایت ای رسول خدا! فرمود: خدا را شکر، تو چطوری؟
در پس آن شتری که افسارش در دست اعرابی بود مردی آمد. او عرض کرد: ای رسول خدا! این اعرابی این شتر را دزدیده است. ناگاه شتر برای چند لحظهای بانگ بر آورد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله برایش سکوت کرد و به بانگش گوش فرا داد. سپس به آن مرد رو کرد و فرمود: او را رها کن، این شتر شهادت میدهد که تو دروغ میگویی. آن مرد بازگشت و رسول خدا صلّی الله علیه و آله به اعرابی فرمود: وقتی نزد من آمدی چه گفتی؟ عرض کرد: گفتم خداوندا بر محمد درود فرست آن چنانکه هیچ درودی جا نمانَد، خداوند به محمد برکت بده آن چنانکه هیچ برکتی جا نماند، خداوندا بر محمد سلام فرست آن چنانکه هیچ سلامی جا نماند، خداوندا بر محمد رحمت فرست آن چنانکه هیچ رحمتی جا نماند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: من با خود گفتم چه شده که این شتر خود از عذرش سخن میگوید و فرشتگان آفاق را پُر کردهاند! - . الأمالی: 79- 80 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمَّارٍ الثَّقَفِیِّ الْکَاتِبِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَارِثِ الدُّهْنِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ عَبَّادٍ الْمِنْقَرِیِّ (3)
ص: 397
عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِظَبْیَةٍ مَرْبُوطَةٍ بِطُنُبِ فُسْطَاطٍ فَلَمَّا رَأَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَطْلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهَا مِنْ لِسَانِهَا (1) فَکَلَّمَتْهُ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أُمُّ خِشْفَیْنِ عَطْشَانَیْنِ وَ هَذَا ضَرْعِی قَدِ امْتَلَأَ لَبَناً فَخَلِّنِی حَتَّی أَنْطَلِقَ فَأُرْضِعَهُمَا ثُمَّ أَعُودَ فَتَرْبُطَنِی کَمَا کُنْتُ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَیْفَ وَ أَنْتَ رَبِیطَةُ قَوْمٍ وَ صَیْدُهُمْ قَالَتْ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا أَجِی ءُ فَتَرْبُطُنِی کَمَا کُنْتُ أَنْتَ بِیَدِکَ (2) فَأَخَذَ عَلَیْهَا مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ لَتَعُودَنَّ وَ خَلَّی سَبِیلَهَا فَلَمْ تَلْبَثْ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی رَجَعَتْ قَدْ فَرَغَتْ (3) مَا فِی ضَرْعِهَا فَرَبَطَهَا نَبِیُّ اللَّهِ کَمَا کَانَتْ ثُمَّ سَأَلَ لِمَنْ هَذَا الصَّیْدُ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذِهِ لِبَنِی فُلَانٍ (4) فَأَتَاهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ الَّذِی اقْتَنَصَهَا مِنْهُمْ مُنَافِقاً فَرَجَعَ عَنْ نِفَاقِهِ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ فَکَلَّمَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِیَشْتَرِیَهَا مِنْهُ قَالَ بَلَی (5) أُخَلِّی سَبِیلَهَا فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ أَنَّ الْبَهَائِمَ یَعْلَمُونَ مِنَ الْمَوْتِ مَا تَعْلَمُونَ أَنْتُمْ مَا أَکَلْتُمْ مِنْهَا سَمِیناً (6).
**[ترجمه]الأمالی:
ص: 397
امام جعفر صادق از پدران ارجمندش از امام علی علیهم السلام نقل کرده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر ماده آهویی گذر کرد که به طنابهای یک چادر بسته شده بود. وقتی آهو حضرت را دید خداوند زبانش را گشود و او با ایشان سخن گفت و عرض کرد: ای رسول خدا! من مادر دو بچه آهو هستم که هم اکنون تشنه هستند و این هم پستان من است که پر از شیر شده، مرا آزاد کن تا بروم و دو بچه خود را شیر دهم سپس بازمیگردم و باز مرا همین گونه که بسته شده ام ببند. حضرت به او فرمود: چگونه تو را رها سازم وقتی گروهی تو را شکار کرده اند و بسته اند؟! عرض کرد: ولی ای رسول خدا من باز می گردم و شما با دستان خود مرا همانگونه که آنها بسته اند ببند. حضرت از او سوگند به خداوند گرفت که بازگردد و او را آزاد کرد. چندی نگذشت که آهو با پستانهای خالی از شیر بازگشت و رسول خدا صلّی الله علیه و آله او را مثل قبل بست. سپس پرسید: این شکار برای کیست؟ عرض کردند: ای رسول خدا! برای بنی فلان است. حضرت نزد آنان رفت و از اتفاق، کسی که آن را شکار کرده بود منافق بود که در آن دم از نفاق دست کشید و به نیکی اسلام آورد. رسول خدا صلّی الله علیه و آله با او صحبت کرد تا آهو را از او بخرد. او عرض کرد: من او را آزاد میکنم پدر و مادرم به فدایت ای پیامبر خدا! حضرت فرمود: اگر حیوانها آنچه را که شما درباره مرگ می دانید می دانستند شما حیوانهای پروار را نمیخوردید - . الأمالی: 289 - .
**[ترجمه]
الطنب بضمتین حبل الخباء و الخشف مثلثة ولد الظبی أول ما یولد أو أول مشیه و اقتنصه اصطاده.
**[ترجمه]«طُنُب» به ضمّتین یعنی طنابهای چادر. «خِشف» یعنی بچه آهویی که تازه زاییده شده یا تازه راه افتاده. «اقتنصَه» یعنی شکارش کرد.
**[ترجمه]
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی الْخَشَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ قَاعِداً إِذْ مَرَّ بِهِ بَعِیرٌ فَبَرَکَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ رَغَا فَقَالَ عُمَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ یَسْجُدُ لَکَ هَذَا الْجَمَلُ فَإِنْ سَجَدَ لَکَ فَنَحْنُ أَحَقُّ أَنْ نَفْعَلَ فَقَالَ لَا بَلِ اسْجُدُوا لِلَّهِ إِنَّ هَذَا الْجَمَلَ یَشْکُو أَرْبَابَهُ وَ یَزْعُمُ أَنَّهُمْ أَنْتَجُوهُ صَغِیراً وَ اعْتَمَلُوهُ فَلَمَّا کَبِرَ وَ صَارَ أَعْوَنَ (7)
ص: 398
کَبِیراً ضَعِیفاً أَرَادُوا نَحْرَهُ وَ لَوْ أَمَرْتُ أَحَداً أَنْ یَسْجُدَ لِأَحَدٍ لَأَمَرْتُ الْمَرْأَةَ أَنْ تَسْجُدَ لِزَوْجِهَا ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْبَهَائِمِ أَنْطَقَهَا اللَّهُ تَعَالَی عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْجَمَلُ وَ کَلَامُهُ الَّذِی سَمِعْتَ وَ الذِّئْبُ فَجَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَشَکَا إِلَیْهِ الْجُوعَ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصْحَابَ الْغَنَمِ فَقَالَ افْرُضُوا لِلذِّئْبِ شَیْئاً فَشَحُّوا فَذَهَبَ ثُمَّ عَادَ إِلَیْهِ الثَّانِیَةَ فَشَکَا الْجُوعَ فَدَعَاهُمْ فَشَحُّوا ثُمَّ جَاءَ الثَّالِثَةَ فَشَکَا الْجُوعَ فَدَعَاهُمْ فَشَحُّوا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اخْتَلِسْ وَ لَوْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَضَ لِلذِّئْبِ شَیْئاً مَا زَادَ الذِّئْبُ عَلَیْهِ شَیْئاً حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ وَ أَمَّا الْبَقَرَةُ فَإِنَّهَا آذَنَتْ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ دَلَّتْ عَلَیْهِ وَ کَانَتْ فِی نَخْلٍ لِبَنِی سَالِمٍ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَتْ یَا آلَ ذَرِیحٍ عَمَلٌ نَجِیحٌ صَائِحٌ یَصِیحُ بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ فَصِیحٍ بِأَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ وَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ عَلِیٌّ وَصِیُّهُ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ (1).
ختص، الإختصاص الخشاب مثله (2)
**[ترجمه]قصص الأنبیاء: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: روزی رسول خدا صلّی الله علیه و آله در جایی ایستاده بود که ناگاه شتری نزد حضرت آمد و روبروی ایشان زانو زد و نالید. عمر عرض کرد: ای رسول خدا! آیا این شتر به شما سجده میکند؟ اگر او به شما سجده کند ما به این کار سزاوارتریم! حضرت فرمود: خیر، شما باید برای خداوند سجده کنید، این شتر از اربابش شکایت می کند و می گوید آنها او را از کودکی گرفتهاند و از او کار کشیدهاند
ص: 398
و چون پیر و سالخورده و ناتوان شده و از کار افتاده می خواهند سرش را ببرند. ای عمر! اگر بنا بود فرمان دهم کسی به کسی سجده کند به زن فرمان میدادم که به شوهرش سجده کند.
امام جعفر صادق علیه السلام سپس فرمود: خداوند سه گونه حیوان را در روزگار رسول خدا صلّی الله علیه و آله به سخن درآورد، یکی شتر که ماجرایش را شنیدی. دیگری گرگ که نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و نزد ایشان از گرسنگی شکوه کرد. حضرت گوسفندداران را فراخواند و به آنها فرمود: برای این گرگ سهمی مقرّر کنید. ولی آنها بُخل ورزیدند. پس گرگ رفت و پس از چندی باز برگشت و از گرسنگی شکوه کرد. حضرت باز آنها را فراخواند آنها دوباره بُخل ورزیدند. آن گرگ برای بار سوم آمد و از گرسنگی شکوه کرد و حضرت آنها را فراخواند و آنها باز بُخل ورزیدند. آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله به گرگ فرمود: خودت بردار. اگر پیامبر صلّی الله علیه و آله برای گرگ سهمی مقرّر میکرد گرگ تا روز قیامت چیزی بر آن نمیافزود. دیگری گاو بود که در نخلستان بنی سالم انصاری میزیست و از ظهور پیامبر صلّی الله علیه و آله خبر داد و مردم را سوی ایشان ره نمود و گفت: ای آل ذریح! شما را به کاری پسندیده ره بنمایم؟ کسی به زبان فصیح فریاد می زند و میگوید: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست که پروردگار جهانیان است و محمد رسول خدا و سرور پیامبران است و علی وصیّ او و سرور اوصیاء است - . قصص الأنبیاء: نسخه خطی - .
در الإختصاص نیز همانند این حدیث آمده است - . الإختصاص: نسخه خطی - .
**[ترجمه]
قوله أعون لعله مأخوذ من العوان و هو النصف (3) من کل حیوان و من البقر و الخیل التی نتجت بعد بطنها البکر و المتعاونة المرأة الطاعنة فی السن و فی بعض النسخ بالواو و الراء و هو الذی ذهب حس إحدی عینیه و الضعیف الجبان و ذریح أبو حی قولها عمل نجیح خبر مبتدإ محذوف أی ما أدلکم علیه عمل یوجب النجح و الظفر بالمطلوب و النجیح الصواب من الرأی و نجح أمره تیسر و سهل- قب، المناقب لابن شهرآشوب یج، الخرائج و الجرائح عَنِ الصَّادِقِ علیهما السلام إِلَی قَوْلِهِ أَنْ تَسْجُدَ لِزَوْجِهَا (4).
**[ترجمه]«أعون» شاید برگرفته از «عوان» باشد به معنای حیوانی که در نیمه عمرش باشد و یا گاو و اسبی که شکم دوم بزاید، «مُتعاونه» یعنی زن پُرسال و تنومند. البته در برخی نسخهها با واو و راء «أعور» آمده که یعنی مرد یک چشم. «ضعیف» یعنی ترسو «ذریح» پدر یک طایفه است. «عملٌ نجیحٌ» خبر برای مبتدای محذوف است یعنی شما را به کاری پسندیده ره بنمایم که موجب پیروزی و به مراد رسیدن است. «نَجیح» یعنی اندیشه درست و «نجحَ أمرُه» یعنی کارش آسان و ساده شد.
در المناقب و نیز در الخرائج و الجرائح همانند این حدیث تا آنجا که «به شوهرش سجده کند» آمده است - . مناقب آل ابی طالب 1: 85 - .
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ الذِّئَابَ جَاءَتْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله تَطْلُبُ أَرْزَاقَهَا فَقَالَ لِأَصْحَابِ الْغَنَمِ إِنْ شِئْتُمْ صَالَحْتُهَا عَلَی شَیْ ءٍ تُخْرِجُوهُ إِلَیْهَا وَ لَا یَرْزَأُ (5) مِنْ أَمْوَالِکُمْ شَیْئاً
ص: 399
وَ إِنْ شِئْتُمْ تَرَکْتُمُوهَا تعدوا (تَعْدُو) وَ عَلَیْکُمْ حِفْظُ أَمْوَالِکُمْ قَالُوا بَلْ نَتْرُکُهَا کَمَا هِیَ تُصِیبُ مِنَّا مَا أَصَابَتْ وَ نَمْنَعُهَا مَا اسْتَطَعْنَا (1).
**[ترجمه]الإختصاص، بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: گرگها نزد
گرگها نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدند و از ایشان روزی خود را خواستند. حضرت به گوسفندداران فرمود: اگر میخواهید سهمی برای او مقرّر کنید تا بر سرش با او مصالحه کنم و دیگر چیزی از اموالتان نبرد،
ص: 399
اگر هم میخواهید او را واگذارید تا حمله کند و شما نیز اموالتان را حفظ کنید. عرض کردند: ما او را به حال خود وامیگذاریم، هر چه توانست از ما به چنگ آورَد و ما هم هر چه توانستیم جلویش را میگیریم - . الإختصاص: نسخه خطی، بصائر الدرجات: 101 - .
**[ترجمه]
قال الفیروزآبادی رزأه ماله کجعله و عمله رزأ بالضم أصاب منه شیئا.
**[ترجمه]فیروز آبادی میگوید: «رزأ مالُه رزءاً» همچون «جعلَه» و «عملَه» به ضمّ یعنی از مالش کم شد.
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ نَاضِحاً (2) کَانَ لِرَجُلٍ مِنَ النَّاسِ فَلَمَّا أَسَنَّ قَالَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ لَوْ نَحَرْتُمُوهُ فَجَاءَ الْبَعِیرُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یَرْغُو فَأَرْسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی صَاحِبِهِ فَلَمَّا جَاءَ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَذَا یَزْعُمُ أَنَّهُ کَانَ لَکُمْ شَابّاً حَتَّی هَرِمَ وَ أَنَّهُ قَدْ نَفَعَکُمْ وَ أَنَّکُمْ أَرَدْتُمْ نَحْرَهُ قَالَ فَقَالَ صَدَقَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَنْحَرُوهُ وَ دَعُوهُ قَالَ فَتَرَکُوهُ (3).
**[ترجمه]اختصاص: امام صادق علیه السّلام فرمود: مردی از انصار شتر آبکشی داشت، چون سالخورده شد، یکی از اهل خانواده اش گفت: کاش آن را قربانی میکردید. پس آن شتر نزد رسول خدا آمد و صدا و ضجه کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله به دنبال صاحبش فرستادند. وقتی که آمد، حضرت به او فرمود: این شتر میپندارد اکنون میخواهید او را بکشید، در حالی که از جوانی تا پیری در خدمت شما بوده و به شما منفعت رسانده. مرد گفت: راست گفته حضرت فرمود: او را نکشید و رهایش کنید. - . اختصاص: 294 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات الْحَجَّالُ عَنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ عَدِیِّ بْنِ ثَابِتٍ (4) عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: بَیْنَا نَحْنُ قُعُودٌ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ أَقْبَلَ بَعِیرٌ حَتَّی بَرَکَ وَ رَغَا وَ تَسَافَلَتْ (5) دُمُوعُهُ عَلَی عَیْنَیْهِ (6) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِمَنْ هَذَا الْبَعِیرُ فَقِیلَ لِفُلَانٍ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ عَلَیَّ بِهِ قَالَ فَأُتِیَ بِهِ فَقَالَ لَهُ بَعِیرُکَ هَذَا یَشْکُوکَ قَالَ وَ یَقُولُ مَا ذَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ یَزْعُمُ أَنَّکَ تَسْتَکِدُّهُ وَ تُجَوِّعُهُ قَالَ صَدَقَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْسَ لَنَا نَاضِحٌ غَیْرُهُ وَ أَنَا رَجُلٌ مُعِیلٌ قَالَ فَهُوَ یَقُولُ لَکَ اسْتَکِدَّنِی وَ أَشْبِعْنِی فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ نُخَفِّفُ عَنْهُ وَ نُشْبِعُهُ قَالَ فَقَامَ الْبَعِیرُ فَانْصَرَفَ (7).
ص: 400
**[ترجمه]الإختصاص، بصائر الدرجات: ازجابر بن عبد الله انصاری روایت شده که ایشان فرمود: کنار رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشسته بودیم که شتری نزد حضرت آمد و روبروی ایشان زانو زد و اشک از چشمانش به راه افتاد. حضرت فرمود: این شتر برای کیست؟ عرض کردند: برای فلان مرد انصاری است. فرمود: او را نزد من بیاورید. صاحب شتر را آوردند و حضرت به او فرمود: شترت از تو شکایت دارد. مرد عرض کرد: چه می گوید ای رسول خدا؟! فرمود: می گوید از او به سختی کار می کشی و او را گرسنه نگه می داری. عرض کرد: ای رسول خدا راست می گوید، ولی من جز این شتر حیوان آب کش دیگری ندارم و بسیار عیالوار هستم. حضرت فرمود: این شتر به تو می گوید مرا به کار بگیر اما غذایم بده. مرد عرض کرد: ای رسول خدا! کار او را سبک میکنیم و سیرش خواهیم کرد. آنگاه شتر برخاست و رفت - . الإختصاص: نسخه خطی، بصائر الدرجات: 101 - .
ص: 400
**[ترجمه]
استکده أی طلب منه الکد و الشدة و الإلحاح فی العمل.
**[ترجمه]«استکدَّه» یعنی او را به رنج و سختی و پُرکاری انداخت.
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: بَیْنَا نَحْنُ یَوْماً مِنَ الْأَیَّامِ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُعُودٌ إِذْ أَقْبَلَ بَعِیرٌ حَتَّی بَرَکَ وَ رَغَا وَ تَسِیلُ دُمُوعُهُ قَالَ صلی الله علیه و آله لِمَنْ هَذَا الْبَعِیرُ قَالُوا لِفُلَانٍ قَالَ عَلَیَّ بِهِ فَقَالَ لَهُ بَعِیرُکَ هَذَا یَزْعُمُ أَنَّهُ رَبَّی صَغِیرَکُمْ وَ کَدَّ عَلَی کَبِیرِکُمْ ثُمَّ أَرَدْتُمْ أَنْ تَنْحَرُوهُ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَنَا وَلِیمَةٌ فَأَرَدْنَا أَنْ نَنْحَرَهُ قَالَ فَدَعُوهُ لِی قَالَ فَتَرَکُوهُ فَأَعْتَقَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانَ یَأْتِی دُورَ الْأَنْصَارِ مِثْلَ السَّائِلِ یُشْرِفُ عَلَی الْحُجَرِ فَکَانَ الْعَوَاتِقُ یَجْبِینَ لَهُ حَتَّی یَجِی ءَ (1) فَیَقُلْنَ هَذَا عَتِیقُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَمِنَ حَتَّی تَضَایَقَ بِهِ جِلْدُهُ.
**[ترجمه]الإختصاص، بصائر الدرجات: از جابر روایت شده که وی گفت:
روزی از روزها نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشسته بودیم. ناگاه شتری نزد ایشان آمد و زانو زد و نالید و اشک از چشمانش به را افتاد. حضرت فرمود: این شتر برای کیست؟ عرض کردند: برای فلانی است. فرمود: او را نزد من بیاورید. به او فرمود: این شتر می گوید که او کودکانتان را پرورانده و برای بزرگانتان کار کرده اما اکنون شما می خواهید سرش را ببرید. عرض کردند: ای رسول خدا! ما می خواهیم ولیمهای بدهیم و بدین خاطر خواستیم سرش را ببریم. حضرت فرمود: آن را به من بدهید. آنها شتر را برای رسول خدا صلّی الله علیه و آله وانهادند و ایشان آن را آزاد کرد. آن شتر همچون حاجتمندی که بر حجر الاسود فراز آید همواره به دور انصار میگشت و دختران نوجوان برایش آب میآورند تا نزدشان برود و می گفتند: این شتر آزاد شده رسول خدا صلّی الله علیه و آله است. آن شتر آنقدر فربه شد که در پوستش نمیگنجید.
**[ترجمه]
العاتق الجاریة أول ما أدرکت.
**[ترجمه]«عاتق» یعنی دختر نوجوان.
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنَ سَالِمٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: قَالَتِ النَّاقَةُ لَیْلَةَ نَفَّرُوا بِالنَّبِیِّ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا وَ اللَّهِ لَا أَزَلْتُ خُفّاً عَنْ خُفٍّ وَ لَوْ قُطِّعْتُ إِرْباً إِرْباً (2).
**[ترجمه]الإختصاص، بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: شبی که (منافقان در عقبه) شتر پیامبر صلّی الله علیه و آله را رم دادند شتر به حضرت گفت: نه، به خدا سوگند حتی اگر تکه تکهام کنند پا از جای پا برنمیدارم - . الإختصاص: نسخه خطی، بصائر الدرجات: 101 - .
**[ترجمه]
الإرب بالکسر العضو.
**[ترجمه]«إرب» به کسر یعنی عضو بدن.
**[ترجمه]
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: جَاءَ أَعْرَابِیٌّ مِنْ بَنِی سُلَیْمٍ وَ مَعَهُ ضَبٌّ اصْطَادَهُ فِی الْبَرِّیَّةِ فِی کُمِّهِ فَقَالَ لَا أُومِنُ بِکَ حَتَّی یَنْطِقَ هَذَا الضَّبُّ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا ضَبُّ مَنْ أَنَا فَقَالَ أَنْتَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ اصْطَفَاکَ اللَّهُ حَبِیباً فَأَسْلَمَ السُّلَمِیُّ (3).
یج، الخرائج و الجرائح مثله.
**[ترجمه]قصص الأنبیاء: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: مردی اعرابی از قبیله بنی سُلَیم نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد. او در بیابان سوسماری شکار کرده بود و آن را در آستینش گذاشته بود. به حضرت عرض کرد: من به تو ایمان نمیآورم مگر اینکه این سوسمار زبان به سخن گشاید. ایشان فرمود: ای سوسمار! من کیستم؟ سوسمار گفت: تو محمد بن عبدالله هستی که خداوند تو را به دوستی برگزیده است. آنگاه آن مرد اسلام آورد - . قصص الأنبیاء: نسخه خطی - .
در الخرائج و الجرائح نیز همانند این حدیث آمده است.
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات السِّنْدِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ صُهْبَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: لَمَّا أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ غَزْوَةِ ذَاتِ الرِّقَاعِ وَ هِیَ غَزْوَةُ بَنِی ثَعْلَبَةَ مِنْ غَطَفَانَ حَتَّی إِذَا کَانَ قَرِیباً مِنَ الْمَدِینَةِ إِذَا بَعِیرٌ حَلَّ یُرْقِلُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَضَعَ جِرَانَهُ عَلَی الْأَرْضِ ثُمَّ خَرْخَرَ (4) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ
ص: 401
صلی الله علیه و آله هَلْ تَدْرُونَ مَا یَقُولُ هَذَا الْبَعِیرُ قَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ إِنَّهُ أَخْبَرَنِی أَنَّ صَاحِبَهُ عَمِلَ عَلَیْهِ حَتَّی إِذَا أَکْبَرَهُ وَ أَدْبَرَهُ وَ أَهْزَلَهُ أَرَادَ أَنْ یَنْحَرَهُ وَ یَبِیعَ لَحْمَهُ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَابِرُ اذْهَبْ بِهِ إِلَی صَاحِبِهِ فَأْتِنِی بِهِ فَقُلْتُ لاَ أَعْرِفُ صَاحِبَهُ قَالَ هُوَ یَدُلُّکَ قَالَ فَخَرَجْتُ مَعَهُ حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی بَنِی وَاقِفٍ فَدَخَلَ فِی زُقَاقٍ فَإِذَا بِمَجْلِسٍ فَقَالُوا یَا جَابِرُ کَیْفَ تَرَکْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَیْفَ تَرَکْتَ الْمُسْلِمِینَ قُلْتُ صَالِحُونَ وَ لَکِنْ أَیُّکُمْ صَاحِبُ هَذَا الْبَعِیرِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ أَنَا فَقُلْتُ أَجِبْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَا لِی قُلْتُ اسْتَعْدَی عَلَیْکَ بَعِیرُکَ قَالَ فَجِئْتُ أَنَا وَ هُوَ وَ الْبَعِیرُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنَّ بَعِیرَکَ أَخْبَرَنِی أَنَّکَ عَمِلْتَ عَلَیْهِ حَتَّی إِذَا أَکْبَرْتَهُ وَ أَدْبَرْتَهُ وَ أَهْزَلْتَهُ أَرَدْتَ نَحْرَهُ وَ بَیْعَ لَحْمِهِ قَالَ الرَّجُلُ قَدْ کَانَ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ بِعْهُ مِنِّی قَالَ بَلْ هُوَ لَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ بَلْ بِعْهُ مِنِّی فَاشْتَرَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ ضَرَبَ عَلَی صَفْحَتِهِ فَتَرَکَهُ یَرْعَی فِی ضَوَاحِی اَلْمَدِینَةِ فَکَانَ الرَّجُلُ مِنَّا إِذَا أَرَادَ الرَّوْحَةَ وَ الْغَدْوَةَ مَنَحَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ جَابِرٌ رَأَیْتُهُ وَ قَدْ ذَهَبَ عَنْهُ دُبُرُهُ وَ صَلَحَ (1) .
**[ترجمه]الإختصاص، بصائر الدرجات: از جابر بن عبدالله روایت شده که وی گفت: وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله از غزوه ذات الرقاع یعنی، نبرد با طایفه بنی ثعلبه از قبیله غَطَفان، بازمیگشت در نزدیکی مدینه بود که ناگاه شتری شتابان سر رسید و چون به رسول خدا صلّی الله علیه و آله رسید گردنش را روی زمین گذاشت و خِرخِر کرد. حضرت فرمود: ص: 401
آیا میدانید این شتر چه میگوید؟ عرض کردند: خدا و رسولش بهتر میدانند. فرمود: به من میگوید صاحبش از او کار کشیده و اکنون که او را پیر و زخمی و ناتوان کرده میخواهد سرش را ببرد و گوشتش را بفروشد. سپس فرمود: ای جابر! با او برو و صاحبش را نزد من بیار. عرض کردم: من صاحبش را نمیشناسم. فرمود: خودش نشانت میدهد. من با آن شتر رفتم و چون به قبیله بنی واقف رسیدیم، او به کوچهای رفت و به مجلسی رسید. اهالی آنجا گفتند: ای جابر! حال رسول خدا صلّی الله علیه و آله و مسلمانان چطور است؟ گفتم: خوب هستند، صاحب این شتر کدام یک از شماست؟ یکی از آنها گفت: من هستم. گفتم: نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله برو. گفت: چه شده؟ گفتم: شترت از دست تو نزد ایشان کمک خواسته. آنگاه همراه با او و شترش نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفتیم. حضرت به او فرمود: شترت به من خبر داده که از او کار کشیدهای و اکنون که پیر و زخمی و ناتوانش کردهای میخواهی سرش را ببری و گوشتش را بفروشی. مرد عرض کرد: همینطور است ای رسول خدا! فرمود: آن را به من بفروش. عرض کرد: چرا بفروشم؟! برای شما باشد. فرمود: نه، به من بفروشش. حضرت آن را از او خرید و سپس بر پشتش زد و او را رها کرد تا در اطراف مدینه بچرد و هرگاه یکی از ما میخواست برود و بیاید حضرت آن را به وی میداد. من دیدم که آن شتر زخمِ پشتش خوب شده بود و حالش خوب بود - . الإختصاص: نسخه خطی، بصائر الدرجات: 102 - .
**[ترجمه]
أرقل أسرع و جِرَانُ البعیر بالکسر مقدم عنقه و الضواحی النواحی و دبر و أدبر صار ذا دبر بالتحریک و هو قرحة الدابة.
**[ترجمه]«أرقلَ» یعنی شتافت. «جِران البعیر» به کسر یعنی جلوی گردن شتر. «ضواحی» یعنی اطراف. «دبرَ و أدبرَ» یعنی به «دَبَر» دچار شد که آن زخمی بر پشت چهارپاست.
**[ترجمه]
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَامِدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ نَصْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ حَسَّانَ بْنِ أَغْلَبَ بْنِ تَمِیمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ حَسَّانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ظَبْیَةِ بْنِ مِحْصَنٍ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَمْشِی فِی الصَّحْرَاءِ فَنَادَاهُ مُنَادٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَرَّتَیْنِ فَالْتَفَتَ فَلَمْ یَرَ أَحَداً ثُمَّ نَادَاهُ فَالْتَفَتَ فَإِذَا هُوَ بِظَبْیَةٍ مُوثَقَةٍ (2) فَقَالَتْ إِنَّ هَذَا الْأَعْرَابِیَّ صَادَنِی وَ لِی خِشْفَانِ فِی ذَلِکَ الْجَبَلِ أَطْلِقْنِی حَتَّی أَذْهَبَ وَ أُرْضِعَهُمَا وَ أَرْجِعَ فَقَالَ وَ تَفْعَلِینَ قَالَتْ نَعَمْ إِنْ لَمْ أَفْعَلْ عَذَّبَنِیَ اللَّهُ عَذَابَ الْعَشَّارِ فَأَطْلَقَهَا فَذَهَبَتْ فَأَرْضَعَتْ خِشْفَیْهَا ثُمَّ رَجَعَتْ فَأَوْثَقَهَا فَأَتَاهُ الْأَعْرَابِیُ
ص: 402
فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَطْلِقْهَا فَأَطْلَقَهَا (1) فَخَرَجَتْ تَعْدُو وَ تَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ (2).
یج، الخرائج و الجرائح عن أم سلمة مثله (3).
**[ترجمه]قصص الأنبیاء: از اُمّ سلمه روایت شده که وی گفت: پیامبر صلّی الله علیه و آله در صحرا قدم میزد که ناگاه کسی دو مرتبه ندا سر داد: ای رسول خدا! حضرت برگشت اما کسی را ندید. بار دیگر آن ندا آمد. حضرت برگشت و دید صدا از آهویی است که بسته شده است. آهو گفت: این اعرابی مرا شکار کرده و من در آن کوه دو بچه دارم، مرا باز کنید تا بروم و به آن دو شیر بدهم و برگردم. حضرت فرمود: همین کار را میکنی؟ گفت: بله، اگر نکردم خداوند مرا سخت عذاب کند. حضرت آهو را باز کرد و او رفت و بچههایش را شیر داد و سپس بازگشت و حضرت بستش. در آن دم اعرابی سر رسید
ص: 402
و عرض کرد: ای رسول خدا! بازش کنید. ایشان آن را باز کرد. آهو بیرون جست و در حالی که میدوید گفت: شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو رسول خدا هستی - . قصص الأنبیاء: نسخه خطی - .
در الخرائج و الجرائح نیز همانند این روایت از اُمّ سلمه آمده است - . الخرائج: 184 - .
**[ترجمه]
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِی حَامِدٍ (4) عَنِ ابْنِ سَعْدَانَ عَنْ أَبِی الْخَیْرِ بْنِ بُنْدَارَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ دُرُسْتَوَیْهِ عَنِ الْیَمَانِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ مَعْمَرٍ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ سَالِمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ دَخَلَ أَعْرَابِیٌّ عَلَی نَاقَةٍ حَمْرَاءَ فَسَلَّمَ ثُمَّ قَعَدَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ (5) إِنَّ النَّاقَةَ الَّتِی تَحْتَ الْأَعْرَابِیِّ سَرَقَهَا قَالَ أَقِمْ بَیِّنَةً فَقَالَتِ (6) النَّاقَةُ الَّتِی تَحْتَ الْأَعْرَابِیِّ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْکَرَامَةِ (7) یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ هَذَا مَا سَرَقَنِی وَ لَا مَلَکَنِی أَحَدٌ سِوَاهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَعْرَابِیُّ مَا الَّذِی قُلْتَ حَتَّی أَنْطَقَهَا اللَّهُ بِعُذْرِکَ قَالَ قُلْتُ اللَّهُمَّ إِنَّکَ لَسْتَ بِرَبٍّ (8) اسْتَحْدَثْنَاکَ وَ لَا مَعَکَ إِلَهٌ أَعَانَکَ عَلَی خَلْقِنَا وَ لَا مَعَکَ رَبٌّ فَیَشْرَکَکَ فِی رُبُوبِیَّتِکَ أَنْتَ رَبُّنَا کَمَا تَقُولُ وَ فَوْقَ مَا یَقُولُ الْقَائِلُونَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُبَرِّئَنِی بِبَرَاءَتِی فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْکَرَامَةِ (9) یَا
ص: 403
أَعْرَابِیُّ لَقَدْ رَأَیْتُ الْمَلَائِکَةَ (1) یَکْتُبُونَ مَقَالَتَکَ أَلَا وَ مَنْ نَزَلَ بِهِ مِثْلُ مَا نَزَلَ بِکَ فَلْیَقُلْ مِثْلَ مَقَالَتِکَ وَ لْیُکْثِرِ الصَّلَاةَ عَلَیَّ (2).
یج، الخرائج و الجرائح مرسلا مثله (3).
**[ترجمه]قصص الأنبیاء: از ابن عمر روایت شده که وی گفت: نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشسته بودیم که مردی اعرابی سوار بر ناقهای سرخ آمد و سلام کرد و نشست. کسی گفت: این اعرابی ناقهای را که به زیر پا دارد دزدیده است. حضرت فرمود: دلیلی بیار. ناگاه ناقه گفت: ای رسول خدا! به خدایی که تو را به ارجمندی برانگیخته این مرد مرا ندزدیده و هیچ کس جز او صاحب من نیست. حضرت فرمود: ای اعرابی! چه گفتی که خداوند ناقه را برای بیان عذرت به سخن درآورد؟ عرض کرد: گفتم خداوندا تو پروردگاری نیستی که ما به تازگی یافته باشیم و هیچ خدای دیگری در خلق ما تو را یاری نداده و هیچ پروردگار دیگری جز تو وجود ندارد که در پروردگاریات با تو شریک باشد، تو پروردگار ما هستی آنچنان که خودت میگویی و فراتر از آنچه دیگران میگویند، از تو میخواهم که بر محمد و خاندان محمد درود فرستی و بی گناهی مرا ثابت کنی. آنگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود:
ص: 403
ای اعرابی! به خدایی که مرا به ارجمندی برانگیخت دیدم فرشتگان سخن تو را مینوشتند، بدان هر کس به وضعی همچون وضع تو درافتاد باید سخنی همچون سخن تو بگوید و بسیار بر من درود بفرستد - . قصص الأنبیاء: نسخه خطی - .
در الخرائج و الجرائح نیز همانند این روایت آمده است - . الخرائج: 184 - .
**[ترجمه]
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَامِدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَمْدَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُؤَیَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی حُذَیْفَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ الْهُذَلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ السُّلَمِیِّ عَنْ أَبِی مَنْصُورٍ قَالَ: لَمَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ خَیْبَرَ أَصَابَهُ حِمَارٌ أَسْوَدُ فَکَلَّمَ النَّبِیُّ الْحِمَارَ فَکَلَّمَهُ وَ قَالَ أَخْرَجَ اللَّهُ مِنْ نَسْلِ جَدِّی سِتِّینَ حِمَاراً لَمْ یَرْکَبْهَا إِلَّا نَبِیٌّ وَ لَمْ یَبْقَ مِنْ نَسْلِ جَدِّی غَیْرِی وَ لَا مِنَ الْأَنْبِیَاءِ غَیْرُکَ وَ قَدْ کُنْتُ أَتَوَقَّعُکَ کُنْتُ قَبْلَکَ لِیَهُودِیٍّ أَعْثِرُ بِهِ عَمْداً فَکَانَ یَضْرِبُ بَطْنِی وَ یَضْرِبُ ظَهْرِی فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَمَّیْتُکَ یعفور (یَعْفُوراً) ثُمَّ قَالَ تَشْتَهِی الْإِنَاثَ یَا یَعْفُورُ قَالَ لَا وَ کُلَّمَا قِیلَ أَجِبْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ إِلَیْهِ فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَاءَ إِلَی بِئْرٍ فَتَرَدَّی فِیهَا فَصَارَتْ قَبْرَهُ جَزَعاً (4).
**[ترجمه]قصص الأنبیاء: از ابو منصور روایت شده که وی گفت: وقتی خداوند خیبر را بر پیامبرش صلّی الله علیه و آله فتح کرد، الاغی سیاه نزد حضرت آمد و ایشان با او سخن گفت. الاغ زبان گشود و گفت: خداوند از نسل جدّ من شصت الاغ به دنیا آورده که فقط پیامبر بر آنها سوار شده است، اکنون نه از نسل جدّ من الاغی به جز من باقی مانده و نه از پیامبران پیامبری جز شما، من منتظر شما بودهام، پیش از شما در دست مردی یهودی بودم و عمدا او را بر زمین میزدم و او نیز بر شکم و کمر من میکوفت. پیامبر صلّی الله علیه و آله به او فرمود: تو را یَعفور مینامم. سپس فرمود: ای یعفور! آیا به مادینه تمایلی داری؟ گفت: نه. از آن پس هرگاه به او میگفتند رسول خدا صلّی الله علیه و آله را دریاب نزد حضرت میرفت و وقتی حضرت درگذشت بر سر چاهی رفت و خودش را در آن انداخت و همان چاه قبر او شد - . قصص الأنبیاء: نسخه خطی - .
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ شَبَابٍ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام وَ ذَکَرَ وَصِیَّةَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَا أَعْطَاهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ الْحِمَارُ عُفَیْرٌ فَقَالَ اقْبِضْهَا فِی حَیَاتِی فَذَکَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیهما السلام أَنَّ أَوَّلَ شَیْ ءٍ مِنَ الدَّوَابِّ تُوُفِّیَ عُفَیْرٌ سَاعَةَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَطَعَ خِطَامَهُ ثُمَّ مَرَّ یَرْکُضُ حَتَّی أَتَی بِئْرَ بَنِی حَطْمَةَ (5) بِقُبَا فَرَمَی بِنَفْسِهِ فِیهَا فَکَانَتْ قَبْرَهُ (6).
ص: 404
**[ترجمه]کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان درباره وصیت پیامبر صلّی الله علیه و آله و آنچه به امیرمومنان علیه السلام عطا کرد سخن گفت و به آنجا رسید که فرمود: و الاغی که عُفَیر نام داشت، پیامبر صلّی الله علیه و آله به امام علی علیه السلام فرمود: آن را در زمان حیات من نزد خود نگه دار.
امیرمومنان علیه السلام فرمود هنگامی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله درگذشت، نخستین حیوانی که جان داد عُفَیر بود، او افسارش را گسیخت و دوید و رفت تا بر سر چاه قبیله بنی حَطَمه در قُبا رسید و خودش را در آن چاه انداخت و چاه قبرش شد - . أصول کافی 1: 236- 237 - .
ص: 404
**[ترجمه]
وَ رُوِیَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیهما السلام قَالَ إِنَّ ذَلِکَ الْحِمَارَ کَلَّمَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی إِنَّ أَبِی حَدَّثَنِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ أَنَّهُ کَانَ مَعَ نُوحٍ فِی السَّفِینَةِ فَقَامَ إِلَیْهِ (1) فَمَسَحَ عَلَی کَفَلِهِ ثُمَّ قَالَ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ هَذَا الْحِمَارِ حِمَارٌ یَرْکَبُهُ سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ خَاتَمُهُمْ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنِی ذَلِکَ الْحِمَارَ (2).
**[ترجمه]نیز روایت شده: امیرمومنان علیه السلام فرمود: آن الاغ با رسول خدا صلّی الله علیه و آله سخن گفت و عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت ای رسول خدا! پدرم به نقل از پدرش از جدّش از پدرش برایم تعریف کرد که او در کشتی همراه نوح بوده و نوح کنارش رفته و بر کفلش دست کشیده و گفته از صُلب این الاغ الاغی بیرون میآید که سرور و خاتَم پیامبران سوارش میشود. حمد و سپاس خدایی را که مرا آن الاغ قرار داد - . أصول کافی 1: 236- 237؛ این حدیث مُرسل است و غرابتی در آن هست. - .
**[ترجمه]
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ نَجِیحٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ مُصْعَبٍ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَرَادَ حَاجَةً أَبْعَدَ فِی الْمَشْیِ فَأَتَی یَوْماً وَادِیاً لِحَاجَةٍ فَنَزَعَ خُفَّهُ وَ قَضَی حَاجَتَهُ ثُمَّ تَوَضَّأَ وَ أَرَادَ لُبْسَ خُفِّهِ فَجَاءَ طَائِرٌ أَخْضَرُ فَحَمَلَ الْخُفَّ فَارْتَفَعَ بِهِ ثُمَّ طَرَحَهُ فَخَرَجَ مِنْهُ أَسْوَدُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذِهِ کَرَامَةٌ أَکْرَمَنِیَ اللَّهُ بِهَا اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ مَنْ یَمْشِی عَلی بَطْنِهِ وَ مِنْ شَرِّ مَنْ یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ وَ مِنْ شَرِّ مَنْ یَمْشِی عَلی أَرْبَعٍ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ ذِی شَرٍّ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ دَابَّةٍ أَنْتَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (3).
**[ترجمه]قصص الأنبیاء: از ابن عباس روایت شده که وی گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هرگاه میخواست قضای حاجت کند قدم زنان دور میشد. روزی به دشتی رفت و کفشش را درآورد و قضای حاجت کرد و سپس وضو گرفت. وقتی خواست کفشش را بپوشد ناگهان پرندهای سبزرنگ آمد و کفش را برداشت و بالا برد و سپس پایین انداخت. ناگاه ماری سیاه از کفش بیرون آمد. حضرت فرمود: این کرامتی است که خداوند مرا با آن ارج نهاد، خداوندا به تو پناه میبرم از شرّ آنچه «یَمْشِی عَلی بَطْنِهِ» {بر روی شکم راه می رود} و از شرّ آنچه «یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ» {بر روی دو پا راه میرود.} و از شرّ آنچه «مَنْ یَمْشِی عَلی أَرْبَعٍ» - . نور / 45 -
{بر روی چهار [پا] راه می رود.} و از شرّ هر شروری و از شرّ هر چهارپایی که تو «آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» - . هود / 56 - {مهار هستی اش را در دست داری، به راستی پروردگار من بر راه راست است.} - . قصص الأنبیاء: نسخه خطی -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: سُمَّ رَسُولُ اللَّهِ یَوْمَ خَیْبَرَ فَتَکَلَّمَ اللَّحْمُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی مَسْمُومٌ قَالَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عِنْدَ مَوْتِهِ الْیَوْمَ قَطَعَتْ مَطَایَایَ (4) الْأُکْلَةُ الَّتِی أَکَلْتُ بِخَیْبَرَ وَ مَا مِنْ نَبِیٍّ وَ لَا وَصِیٍّ إِلَّا شَهِیدٌ (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله را در روز خیبر مسموم کردند. در آن روز گوشت مسموم به سخن درآمد و گفت: ای رسول خدا من مسموم هستم. حضرت هنگام وفات فرمود: امروز آن لقمهای که در خیبر خوردم اندامم را از هم گسست، هیچ پیامبر و هیچ وصیّای نبوده جز اینکه شهید شده است - . بصائر الدرجات: 146 - .
**[ترجمه]
المطایا جمع المطیة و هی الدابة و لعلها استعیرت هنا لما یعتمد علیه الإنسان من الأعضاء و القوی و یحتمل أن یکون فی الأصل (6) مطای أی ظهری فصحف.
**[ترجمه]«مطایا» جمع «مطیّة» به معنای چهارپاست، شاید در اینجا استعارهایست از اعضا و اندامی که انسان بر آن تکیه دارد، نیز محتمل است در اصل «مطای» یعنی کمرم باشد که تصحیف شده است.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ
ص: 405
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: سَمَّتِ الْیَهُودِیَّةُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِی ذِرَاعٍ قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُحِبُّ الذِّرَاعَ وَ الْکَتِفَ وَ یَکْرَهُ الْوَرِکَ لِقُرْبِهَا مِنَ الْمَبَالِ قَالَ لَمَّا أُوتِیَ بِالشِّوَاءِ أَکَلَ مِنَ الذِّرَاعِ وَ کَانَ یُحِبُّهَا فَأَکَلَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ الذِّرَاعُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی مَسْمُومٌ فَتَرَکَهُ وَ مَا زَالَ یَنْتَفِضُ (1) بِهِ سَمُّهُ حَتَّی مَاتَ صلی الله علیه و آله (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات:
ص: 405
از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که ایشان فرمود: آن زن یهودی با سردست گوسفند پیامبر صلّی الله علیه و آله را مسموم کرد، حضرت سردست و کتف را دوست میداشت و ران را به خاطر نزدیکی به مبال دوست نمیداشت. وقتی آن کباب را آوردند حضرت از سردستش که دوست میداشت هر آنچه خدا میخواست خورد. سپس سردست گفت ای رسول خدا من مسموم هستم و حضرت آن را وانهاد. آن سم از آن پس همواره عود میکرد تا سرانجام ایشان درگذشت - . بصائر الدرجات: 146 - .
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ رَجُلًا کَانَ فِی غَنَمِهِ یَرْعَاهَا فَأَغْفَلَهَا سُوَیْعَةً مِنْ نَهَارِهِ فَأَخَذَ الذِّئْبُ مِنْهَا شَاةً فَجَعَلَ یَتَلَهَّفُ وَ یَتَعَجَّبُ فَطَرَحَ الذِّئْبُ الشَّاةَ ثُمَّ کَلَّمَهُ بِکَلَامٍ فَصِیحٍ أَنْتُمْ أَعْجَبُ هَذَا مُحَمَّدٌ یَدْعُو إِلَی الْحَقِّ بِبَطْنِ مَکَّةَ (3) وَ أَنْتُمْ عَنْهُ لَاهُونَ فَأَبْصَرَ الرَّجُلُ رُشْدَهُ فَأَقْبَلَ حَتَّی أَسْلَمَ وَ حَدَّثَ الْقَوْمُ بِقِصَّتِهِ وَ أَوْلَادُهُ یَفْتَخِرُونَ عَلَی الْعَرَبِ بِذَلِکَ فَیَقُولُ أَحَدُهُمْ أَنَا ابْنُ (4) مُکَلَّمِ الذِّئْبِ (5).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده مردی در میان گوسفندانش بود و داشت آنها را میچراند. لحظهای از روز خود غافل شد و گرگ آمد و یکی از گوسفندان او را گرفت. مرد آه کشید و در شگفتی فرو رفت. ناگاه گرگ گوسفند را انداخت و به سخن درآمد و به زبانی فصیح گفت: شما که شگفتتر هستید! محمد در میان مکه شما را به سوی حقیقت فرامیخواند و شما از او رو بر میگیرید. مرد به خود آمد و به راه افتاد و اسلام آورد و ماجرای خود را برای مردم گفت. از آن پس فرزندانش با این ماجرا بر مردمان عرب فخر میورزیدند و هر یک میگفتند: من پسر کسی هستم که گرگ با او سخن گفت - . الخرائج: 183 - .
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله أُتِیَ بِشَاةٍ مَسْمُومَةٍ أَهْدَتْهَا لَهُ امْرَأَةٌ یَهُودِیَّةٌ وَ مَعَهُ أَصْحَابُهُ فَرَفَعَ یَدَهُ ثُمَّ قَالَ ارْفَعُوا أَیْدِیَکُمْ فَإِنَّهَا لَتُخْبِرُنِی أَنَّهَا مَسْمُومَةٌ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که برای پیامبر صلّی الله علیه و آله گوسفندی مسموم آورند که زنی یهودی آن را برای ایشان هدیه فرستاده بود. اصحاب نیز همراه حضرت بودند. ایشان دست کشید و سپس فرمود: دست بکشید چون به من خبر میدهد که مسموم است.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ قَوْماً مِنْ عَبْدِ الْقَیْسِ أَتَوْهُ بِغَنَمٍ لَهُمْ فَسَأَلُوهُ أَنْ یَجْعَلَ لَهُمْ عَلَامَةً یَعْرِفُونَهَا بِهَا فَغَمَزَ بِإِصْبَعِهِ فِی أُصُولِ آذَانِهَا فَابْیَضَّتْ فَهِیَ إِلَی الْیَوْمِ مَعْرُوفَةُ النَّسْلِ (6).
**[ترجمه]المناقب، الخرائج و الجرائح: روایت شده که جماعتی از قبیله عبد القیس گوسفندی را نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آوردند و از ایشان خواستند برای آنها علامتی روی آن بگذارد تا با آن علامت آن را بشناسند. حضرت بن گوشهایش را فشرد و آنجا سفید شد. نسل آن گوسفند تا به امروز معروف است - . مناقب آل ابی طالب: 104 - .
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ فِی أَصْحَابِهِ إِذْ جَاءَهُ أَعْرَابِیٌّ مَعَهُ ضَبٌّ قَدْ صَادَهُ وَ جَعَلَهُ فِی کُمِّهِ قَالَ مَنْ هَذَا قَالُوا هَذَا النَّبِیُّ (7) قَالَ وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی مَا أَحَدٌ أَبْغَضَ إِلَیَّ مِنْکَ وَ لَوْ لَا أَنْ تُسَمِّیَنِی قَوْمِی عَجُولًا لَعَجَّلْتُ عَلَیْکَ فَقَتَلْتُکَ فَقَالَ مَا
ص: 406
حَمَلَکَ عَلَی مَا قُلْتَ آمِنْ بِاللَّهِ قَالَ لَا آمَنْتُ أَوْ یُؤْمِنَ بِکَ هَذَا الضَّبُّ وَ طَرَحَهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا ضَبُّ فَأَجَابَهُ الضَّبُّ بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ یَسْمَعُهُ الْقَوْمُ لَبَّیْکَ وَ سَعْدَیْکَ یَا زَیْنَ مَنْ وَافَی الْقِیَامَةَ قَالَ مَنْ تَعْبُدُ قَالَ الَّذِی فِی السَّمَاءِ عَرْشُهُ وَ فِی الْأَرْضِ سُلْطَانُهُ وَ فِی الْبَحْرِ سَبِیلُهُ وَ فِی الْجَنَّةِ رَحْمَتُهُ وَ فِی النَّارِ عِقَابُهُ قَالَ فَمَنْ أَنَا یَا ضَبُّ قَالَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ صَدَّقَکَ وَ خَابَ مَنْ کَذَّبَکَ قَالَ الْأَعْرَابِیُّ لَا أَتَّبِعُ أَثَراً بَعْدَ عَیْنٍ لَقَدْ جِئْتُکَ وَ مَا عَلَی ظَهْرِ الْأَرْضِ (1) أَحَدٌ أَبْغَضَ إِلَیَّ مِنْکَ وَ إِنَّکَ الْآنَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ نَفْسِی وَ وَالِدَیَّ (2) أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَرَجَعَ إِلَی قَوْمِهِ وَ کَانَ مِنْ بَنِی سُلَیْمٍ فَأَخْبَرَهُمْ بِالْقِصَّةِ فَآمَنَ أَلْفُ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ (3).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده پیامبر صلّی الله علیه و آله در میان اصحابش بود که ناگاه مردی اعرابی نزد ایشان آمد. او سوسماری به همراه داشت که شکارش کرده بود و در آستینش گذاشته بود. گفت: این مرد کیست؟ گفتند: پیامبر است. گفت: به لات و عُزّی سوگند هیچ کس نزد من منفورتر از تو نیست، اگر قومم مرا شتابزده نمینامیدند بر تو میشتافتم و میکُشتمت. حضرت به او فرمود:
ص: 406
چه چیز تو را به کاری که گفتی وامیدارد؟ به خدا ایمان بیار. گفت: من ایمان نمیآورم مگر اینکه این سوسمار به تو ایمان بیاورد. و آن را روی زمین انداخت. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: ای سوسمار! او زبان گشود و در حالی که آن جمع میشنیدند گفت: گوش به فرمان و خدمتگزارم ای زیورِ حاضران در قیامت! فرمود: چه کسی را میپرستی؟ گفت: کسی را که عرشش در آسمان است و سلطنتش در زمین و راهش در دریا و رحمتش در بهشت و عذابش در دوزخ. فرمود: من کیستم ای سوسمار؟! گفت: رسول پروردگار جهانیان و خاتَم پیامبران که هر کس تصدیقت کند رستگار میشود و هر که تکذیبت کند ناکام میگردد. در آن دم اعرابی گفت: حال که مقصد را دیدم دیگر به دنبال هیچ راهی نمیگردم، وقتی نزد تو آمدم هیچ کس بر زمین نزد من منفورتر از تو نبود اما اکنون تو را بیش از خودم و پدر و مادرم دوست میدارم، شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو محمد رسول خدا هستی. آن مرد که از قبیله بنی سُلَیم بود نزد قومش بازگشت و ماجرا را برای آنان بازگفت و هزار تن از آنها ایمان آوردند - . الخرائج: 183 - .
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بَعَثَ بِرَجُلٍ یُقَالُ لَهُ سَفِینَةُ بِکِتَابٍ إِلَی مُعَاذٍ وَ هُوَ بِالْیَمَنِ فَلَمَّا صَارَ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ إِذَا هُوَ بِأَسَدٍ رَابِضٍ (4) فِی الطَّرِیقِ فَخَافَ أَنْ یَجُوزَ فَقَالَ أَیُّهَا الْأَسَدُ إِنِّی رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی مُعَاذٍ وَ هَذَا کِتَابُهُ إِلَیْهِ فَهَرْوَلَ الْأَسَدُ قُدَّامَهُ غَلْوَةً (5) ثُمَّ هَمْهَمَ ثُمَّ خَرَجَ ثُمَّ تَنَحَّی عَنِ الطَّرِیقِ فَلَمَّا رَجَعَ بِجَوَابِ الْکِتَابِ فَإِذَا بِالسَّبُعِ فِی الطَّرِیقِ فَفَعَلَ مِثْلَ ذَلِکَ فَلَمَّا قَدِمَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَقَالَ إِنَّهُ قَالَ فِی الْمَرَّةِ الْأُولَی کَیْفَ رَسُولُ اللَّهِ وَ قَالَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ أَقْرِئْ رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامَ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله مردی به نام سفینه را با نامهای سوی مُعاذ در یمن فرستاد. او در مسیر به شیری برخورد که در راه بر زمین نشسته بود. ترسید از آنجا عبور کند. گفت: ای شیر! من فرستاده رسول خدا به سوی مُعاذ هستم و این نامه حضرت برای اوست. ناگاه شیر از جا پرید و آوایی آرام برآورد و روی گرداند و از میان راه کنار رفت. سفینه وقتی با پاسخ نامه برمیگشت باز در راه به آن درنده برخورد و دوباره همین کار را کرد. چون نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله رسید ماجرا را برای حضرت بازگفت و عرض کرد: او بار نخست گفت: رسول خدا چطور است؟ و بار دوم گفت: سلام مرا به رسول خدا برسان.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ فِی سَفَرٍ إِذْ جَاءَ بَعِیرٌ فَضَرَبَ الْأَرْضَ بِجِرَانِهِ وَ بَکَی حَتَّی ابْتَلَّ مَا حَوْلَهُ مِنَ الدُّمُوعِ فَقَالَ هَلْ تَدْرُونَ مَا یَقُولُ إِنَّهُ یَزْعُمُ أَنَّ صَاحِبَهُ یُرِیدُ نَحْرَهُ غَداً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِصَاحِبِهِ تَبِیعُهُ فَقَالَ مَا لِی مَالٌ أَحَبَّ (6) إِلَیَّ مِنْهُ فَاسْتَوْصَی بِهِ خَیْراً (7).
ص: 407
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده پیامبر صلّی الله علیه و آله در سفری بود که ناگاه شتری آمد و گردن بر زمین نهاد و آنقدر گریست که پیرامونش از اشک تر شد. حضرت فرمود: میدانید چه میگوید؟ میگوید صاحبش میخواهد فردا سرش را ببرد. پیامبر صلّی الله علیه و آله به صاحبش فرمود: آن را میفروشی؟ او چون این صحنه را دید عرض کرد: من دیگر مالی محبوبتر از این شتر ندارم. آنگاه حضرت به او سفارش کرد که با آن به نیکی رفتار کند.
ص: 407
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ ثَوْراً أُخِذَ لِیُذْبَحَ فَتَکَلَّمَ فَقَالَ رَجُلٌ یَصِیحُ لِأَمْرٍ نَجِیحٍ بِلِسَانٍ فَصِیحٍ بِأَعْلَی مَکَّةَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَخُلِّیَ عَنْهُ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که گاوی را گرفتند تا سرش را ببرند. گاو به سخن درآمد و گفت: مردی برای امری نیک و با زبان فصیح بر فراز مکه فریاد میزند که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست. آنگاه از او دست کشیدند.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله دَخَلَ حَائِطاً لِلْأَنْصَارِ وَ فِیهِ غَنَمٌ (1) فَسَجَدَتْ لَهُ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ نَحْنُ أَحَقُّ لَکَ بِالسُّجُودِ مِنْ هَذَا الْغَنَمِ (2) فَقَالَ إِنَّهُ لَا یَنْبَغِی أَنْ یَسْجُدَ أَحَدٌ لِأَحَدٍ وَ لَوْ جَازَ ذَلِکَ لَأَمَرْتُ الْمَرْأَةَ أَنْ تَسْجُدَ لِزَوْجِهَا (3).
**[ترجمه]المناقب، الخرائج و الجرائح: از اَنَس روایت شده که وی گفت: پیامبر صلّی الله علیه و آله به باغ یکی از انصار رفت. گوسفندی در آنجا بود و به حضرت سجده کرد. ابوبکر عرض کرد: ما برای سجده کردن به شما از این گوسفند سزاوارتریم! حضرت فرمود: کسی نباید به کسی سجده کند، اگر این روا بود فرمان میدادم زن به شوهرش سجده کند - . مناقب آل ابی طالب 1: 86 - .
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ أَبِی أَوْفَی قَالَ بَیْنَمَا نَحْنُ قُعُودٌ عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِذَا أَتَاهُ آتٍ فَقَالَ نَاضِحُ آلِ فُلَانٍ قَدْ نَدَّ (4) عَلَیْهِمْ فَنَهَضَ وَ نَهَضْنَا مَعَهُ فَقُلْنَا (5) لَا تَقْرَبْهُ فَإِنَّا نَخَافُهُ عَلَیْکَ فَدَنَا مِنَ الْبَعِیرِ فَلَمَّا رَآهُ سَجَدَ لَهُ ثُمَّ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ الْبَعِیرِ فَقَالَ هَاتِ الشِّکَالَ (6) فَوَضَعَهُ فِی رَأْسِهِ وَ أَوْصَاهُمْ بِهِ خَیْراً.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از عبدالله بن ابی اوفی روایت شده که وی گفت: نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله نشسته بودیم که کسی از راه رسید و عرض کرد: شتری که برای فلان طایفه آب میآورد رم کرده است. حضرت برخاست و به راه افتاد. ما نیز با ایشان همراه شدیم و عرض کردیم: نزدیکش نروید، میترسیم بلایی به سرتان بیاورد! اما حضرت به نزدیکش رفت. شتر همینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله را دید به ایشان سجده کرد. حضرت دست بر سرش کشید و فرمود: افسارش را بیاورید. سپس افسارش کرد و به آنها سفارش کرد تا با او به نیکی رفتار کنند.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله مَرَّ عَلَی بَعِیرٍ سَاقِطٍ فَبَصْبَصَ لَهُ فَقَالَ إِنَّهُ یَشْکُو وِلَایَةَ أَهْلِهِ وَ سَأَلَهُ أَنْ یُخْرَجَ عَنْهُمْ فَسَأَلَ عَنْ أَصْحَابِهِ فَأَتَاهُ صَاحِبُهُ فَقَالَ بِعْهُ وَ أَخْرِجْهُ عَنْکَ وَ الْبَعِیرُ یَرْغُو ثُمَّ نَهَضَ وَ تَبِعَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَسْأَلُنِی أَنْ أَتَوَلَّی أَمْرَهُ فَبَاعَهُ مِنْ عَلِیٍّ علیهما السلام فَلَمْ یَزَلْ عِنْدَهُ إِلَی أَیَّامِ صِفِّینَ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده پیامبر صلّی الله علیه و آله بر شتری گذر کرد که بر زمین افتاده بود. ناگاه برخاست و سوی حضرت شتافت. ایشان فرمود: این شتر از بدرفتاری صاحبانش شکوه دارد. شتر از پیامبر صلّی الله علیه و آله خواست تا او را از میان آنها بیرون آورد. حضرت سراغ صاحبانش را گرفت. صاحبش آمد. به او فرمود: آن را بفروش و از نزد خود بیرون بفرست. شتر نالهای کرد و سپس برخاست و دنبال پیامبر صلّی الله علیه و آله راه افتاد. حضرت فرمود: از من میخواهد سرپرستیاش را به عهده بگیرم. آنگاه آن را برای حضرت علی علیه السلام خرید و آن تا روزگار صفین نزد ایشان بود.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ امْرَأَةَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِشْکَمٍ أَتَتْهُ بِشَاةٍ مَسْمُومَةٍ وَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِشْرُ بْنُ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ فَتَنَاوَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الذِّرَاعَ فَتَنَاوَلَ بِشْرٌ الْکُرَاعَ فَأَمَّا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَلَاکَهَا وَ لَفَظَهَا وَ قَالَ إِنَّهَا لَتُخْبِرُنِی أَنَّهَا مَسْمُومَةٌ وَ أَمَّا بِشْرٌ فَلَاکَ الْمُضْغَةَ وَ ابْتَلَعَهَا فَمَاتَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهَا فَأَقَرَّتْ فَقَالَ مَا حَمَلَکِ عَلَی مَا فَعَلْتِ قَالَتْ قَتَلْتَ زَوْجِی وَ أَشْرَافَ قَوْمِی فَقُلْتُ إِنْ کَانَ مَلِکاً قَتَلْتُهُ وَ إِنْ کَانَ نَبِیّاً فَسَیُطْلِعُهُ اللَّهُ.
ص: 408
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که همسر عبدالله بن مِشکَم گوسفندی مسموم برای پیامبر صلّی الله علیه و آله آورد. بِشر بن بَراء نیز همراه حضرت بود. پیامبر صلّی الله علیه و آله از سردست برداشت و بِشر از پایچه. حضرت آن را جوید و بیرون ریخت و فرمود: به من خبر میدهد که مسموم است. اما بِشر لقمه را جوید و پایین داد و جان داد. حضرت کسی را در پی آن زن فرستاد و او اقرار کرد. به او فرمود: چرا این کار را کردی؟ گفت: تو همسر و بزرگان قوم مرا کشتی، گفتم اگر پادشاه باشد او را میکشم و اگر پیامبر باشد خدا آگاهش میکند.
ص: 408
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ أَتَاهُ عَشِیَّةً وَ هُوَ صَائِمٌ فَدَعَاهُ إِلَی طَعَامِهِ وَ دَعَا مَعَهُ عَلِیّاً علیهما السلام فَلَمَّا أَکَلُوا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله نَبِیٌّ وَ وَصِیٌّ أَفْطَرَا عِنْدَکَ وَ أَکَلَ طَعَامَکَ الْأَبْرَارُ وَ أَفْطَرَ عِنْدَکَ الصَّائِمُونَ وَ صَلَّتْ عَلَیْکَ الْمَلَائِکَةُ فَحَمَلَهُ سَعْدٌ عَلَی حِمَارٍ قَطُوفٍ وَ أَلْقَی عَلَیْهِ قَطِیفَةً وَ إِنَّهُ لَهِمْلَاجٌ لَا یُسَایَرُ (1).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که سعد بن عَباده شامگاهی نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد. حضرت روزه بود. وی ایشان و حضرت علی علیه السلام را به غذا دعوت کرد. وقتی غذا را خوردند پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: یک پیامبر و یک وصیّ نزدت افطار کردند و نیکوکاران از غذایت خوردند و روزهداران نزدت افطار کردند و فرشتگان بر تو درود فرستادند. سپس سَعد حضرت را بر الاغی کُندرو سوار کرد. حضرت رواندازی روی الاغ انداخت و الاغ چنان تندپا شد که همپایی نداشت.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنِ ابْنِ الْأَعْرَابِیِّ أَنَّ سَفِینَةَ مَوْلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ خَرَجْتُ غَازِیاً فَکُسِرَ بِی فَغَرِقَ الْمَرْکَبُ وَ مَا فِیهِ وَ أَقْبَلْتُ (2) وَ مَا عَلَیَّ إِلَّا خِرْقَةٌ قَدِ اتَّزَرْتُ بِهَا وَ کُنْتُ (3) عَلَی لَوْحٍ وَ أَقْبَلَ اللَّوْحُ یَرْمِی (4) بِی عَلَی جَبَلٍ فِی الْبَحْرِ فَإِذَا صَعِدْتُ وَ ظَنَنْتُ أَنِّی نَجَوْتُ جَاءَتْنِی مَوْجَةٌ فَانْتَسَفَتْنِی (5) فَفَعَلَتْ بِی مِرَاراً ثُمَّ إِنِّی خَرَجْتُ أَسْتَنِدُ (6) عَلَی شَاطِئِ الْبَحْرِ فَلَمْ یَلْحَقْنِی (7) فَحَمِدْتُ اللَّهَ عَلَی سَلَامَتِی فَبَیْنَمَا أَنَا أَمْشِی إِذْ بَصُرَ بِی أَسَدٌ فَأَقْبَلَ نَحْوِی یُرِیدُ أَنْ یَفْتَرِسَنِی (8) فَرَفَعْتُ یَدِی إِلَی السَّمَاءِ فَقُلْتُ اللَّهُمَّ إِنِّی عَبْدُکَ وَ مَوْلَی نَبِیِّکَ نَجَّیْتَنِی مِنَ الْغَرَقِ أَ فَتُسَلِّطُ عَلَیَّ سَبُعَکَ فَأُلْهِمْتُ أَنْ قُلْتُ أَیُّهَا السَّبُعُ أَنَا سَفِینَةُ مَوْلَی رَسُولِ اللَّهِ احْفَظْ رَسُولَ اللَّهِ فِی مَوْلَاهُ فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ لَتَرَکَ الزَّئِیرَ (9) وَ أَقْبَلَ کَالسِّنَّوْرِ یَمْسَحُ خَدَّهُ بِهَذِهِ السَّاقِ مَرَّةً وَ بِهَذِهِ السَّاقِ أُخْرَی وَ هُوَ یَنْظُرُ فِی وَجْهِی مَلِیّاً ثُمَّ طَأْطَأَ ظَهْرَهُ وَ أَوْمَأَ إِلَیَّ أَنِ ارْکَبْ فَرَکِبْتُ ظَهْرَهُ فَخَرَجَ یَخُبُّ بِی فَمَا کَانَ بِأَسْرَعَ
ص: 409
مِنْ أَنْ هَبَطَ (1) جَزِیرَةً وَ إِذَا فِیهَا مِنَ الشَّجَرِ وَ الثِّمَارِ وَ عَیْنٍ عَذْبَةٍ (2) مِنْ مَاءٍ فَدَهِشْتُ فَوَقَفَ وَ أَوْمَأَ إِلَیَّ أَنِ انْزِلْ فَنَزَلْتُ فَبَقِیَ وَاقِفاً حِذَایَ یَنْظُرُ فَأَخَذْتُ مِنْ تِلْکَ الثِّمَارِ وَ أَکَلْتُ وَ شَرِبْتُ مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ فَرَوِیتُ فَعَمَدْتُ إِلَی وَرَقَةٍ فَجَعَلْتُهَا لِی مِئْزَراً وَ اتَّزَرْتُ بِهَا وَ تَلَحَّفْتُ بِأُخْرَی وَ جَعَلْتُ وَرَقَةً شَبِیهاً بِالْمِزْوَدِ فَمَلَأْتُهَا مِنْ تِلْکَ الثِّمَارِ وَ بَلَلْتُ الْخِرْقَةَ الَّتِی کَانَتْ مَعِی لِأَعْصِرَهَا إِذَا احْتَجْتُ إِلَی الْمَاءِ فَأَشْرَبَهُ فَلَمَّا فَرَغْتُ مِمَّا أَرَدْتُ أَقْبَلَ إِلَیَّ فَطَأْطَأَ ظَهْرَهُ ثُمَّ أَوْمَأَ إِلَیَّ أَنِ ارْکَبْ فَلَمَّا رَکِبْتُ أَقْبَلَ بِی نَحْوَ الْبَحْرِ فِی غَیْرِ الطَّرِیقِ الَّذِی أَقْبَلْتُ مِنْهُ فَلَمَّا جُزْتُ عَلَی الْبَحْرِ (3) إِذَا مَرْکَبٌ سَائِرٌ فِی الْبَحْرِ فَلَوَّحْتُ لَهُمْ فَاجْتَمَعَ أَهْلُ الْمَرْکَبِ یُسَبِّحُونَ وَ یُهَلِّلُونَ وَ یَرَوْنَ رَجُلًا رَاکِباً أَسَداً فَصَاحُوا یَا فَتَی مَنْ أَنْتَ أَ جِنِّیٌّ أَمْ إِنْسِیٌّ قُلْتُ أَنَا سَفِینَةُ مَوْلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَعَی الْأَسَدُ فِیَّ حَقَّ (4) رَسُولِ اللَّهِ فَفَعَلَ مَا تَرَوْنَ فَلَمَّا سَمِعُوا ذِکْرَ رَسُولِ اللَّهِ حَطُّوا الشِّرَاعَ وَ حَمَلُوا رَجُلَیْنِ فِی قَارِبٍ صَغِیرٍ وَ دَفَعُوا إِلَیْهِمَا ثِیَاباً فَجَاءَا إِلَیَّ وَ نَزَلْتُ مِنَ الْأَسَدِ وَ وَقَفَ نَاحِیَةً مُطْرِقاً یَنْظُرُ مَا أَصْنَعُ فَرَمَیَا إِلَیَّ بِالثِّیَابِ وَ قَالا الْبَسْهَا فَلَبِسْتُهَا فَقَالَ أَحَدُهُمَا ارْکَبْ ظَهْرِی حَتَّی أَحْمِلَکَ إِلَی الْقَارِبِ (5) أَ یَکُونُ السَّبُعُ أَرْعَی لِحَقِّ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ أُمَّتِهِ فَأَقْبَلْتُ عَلَی الْأَسَدِ فَقُلْتُ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً عَنْ رَسُولِ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ لَنَظَرْتُ إِلَی دُمُوعِهِ تَسِیلُ عَلَی خَدِّهِ مَا یَتَحَرَّکُ حَتَّی دَخَلْتُ الْقَارِبَ وَ أَقْبَلَ یَلْتَفِتُ (6) إِلَیَّ سَاعَةً (7) حَتَّی غِبْنَا عَنْهُ (8).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از ابن اعرابی روایت شده که وی گفت: غلام رسول خدا صلّی الله علیه و آله سفینه گفت: با کشتیام راهیِ جنگ شدم. در راه کشتی شکست و با همه آنچه در آن بود غرق شد. من نجات یافتم اما هیچ چیز برایم نماند جز جامهای پاره که تنم را پوشانده بود. سوار بر تکه چوبی روی آب بودم و تکه چوب حرکت کرد و مرا به صخرهای در میان دریا رساند. از آن بالا رفتم و با خود گفتم نجات یافتم. اما موجی آمد و مرا از روی صخره انداخت و چندین بار بالا و پایینم کرد تا اینکه خود را به ساحل رساندم و دیگر امواج به من نرسیدند. از این که سالم مانده بودم خدا را حمد گفتم و به راه افتادم که ناگاه چشمم به یک شیر افتاد. شیر به طرفم آمد و میخواست پارهام کند. دستانم را سوی آسمان فراز بردم و گفتم: خداوندا من بنده تو و غلام پیامبرت هستم، مرا از غرق شدن نجات دادی، اکنون درندگانت را به سراغم میفرستی؟! در آن دم به من الهام شد و گفتم: ای درنده! من سفینه غلام رسول خدا هستم، رسول خدا را در برابر غلامش به حرمت نگهدار. به خدا سوگند آن شیر از غرّش واماند و همچون گربهای جلو آمد و باری سر به این پا سایید و باری سر به آن پا سایید و چندی به صورتم خیره شد. سپس بر زمین خوابید و به من اشاره کرد که سوار شو. من بر پشتش سوار شدم و او به راه افتاد و نرم نرم مرا برد. هنوز شتاب نگرفته بود
ص: 409
که در جزیرهای فرود آمد با درختان و میوههای بسیار و چشمهای با آب گوارا. من در بهت فرو رفته بودم که ایستاد و به من اشاره کرد پیاده شو. پایین آمدم و او روبرویم به نظاره ایستاد. از آن میوهها چیدم و خوردم و از آن آب نوشیدم و سیراب شدم. بعد برگ درختان را کَندم و با چندی از آنها تن پوشی ساختم و خودم را پوشاندم و با چندی دیگر رواندازی ساختم و بر خود کشیدم و با چندی دیگر چیزی شبیه کیسه ساختم و آن را از آن میوهها پُر کردم و جامه پارهای را که به همراه داشتم نیز در آب فرو بردم تا هرگاه به آب نیازمند شدم آن را فشار دهم و از آبش بنوشم. وقتی کارهایی را که میخواستم را انجام دادم آن شیر دوباره نزدم آمد و دراز کشید و اشاره کرد که سوار شو. سوارش شدم و به راه افتاد. مرا از راهی جز آن راهی که آمده بودیم به سوی دریا برد. چون به دریا رسیدیم ناگاه دیدم یک کشتی در آب میرود. برایشان دست تکان دادم. اهالی کشتی جمع شدند و چون دیدند انسانی بر یک شیر سوار شده شروع کردند خدا را تسبیح و تهلیل گفتند و داد زدند: ای جوان! تو کیستی؟ جن هستی یا آدمیزاد؟! گفتم: من سفینه غلام رسول خدا صلّی الله علیه و آله هستم و این شیر حرمت رسول خدا را پاس داشت و کاری را که میبینید برایم کرد. همینکه نام رسول خدا صلّی الله علیه و آله را شنیدند بادبانها را پایین کشیدند و دو نفرشان را در قایقی کوچک نشاندند و لباسهایی به آن دو دادند و آنها سوی من راهی شدند. من از شیر پیاده شدم و شیر گوشهای ایستاد و سر به زیر انداخت مینگریست که من چه میکنم. آن دو مرد لباسها را به من دادند و گفتند: اینها را بپوش. پوشیدم. یکیشان آمد گفت: بر دوش من بنشین تا تو را به قایق ببرم، مگر درندگان بیش از امت رسول خدا صلّی الله علیه و آله حرمت حضرت را پاس میدارند؟ من نزد آن شیر رفتم و گفتم: خداوند از جانب رسول خدا پاداشی نیک به تو عطا کند. به خدا سوگند دیدم از چشمانش اشک بر گونههایش به راه افتاد و از جا تکان نخورد تا من وارد قایق شدم و سپس ایستاد و آنقدر مرا نگریست تا اینکه از جلوی چشمانش ناپدید شدیم - . الخرائج: 187- 188؛چندی از روایت پیشین و پسین را در الخرائج نیافتیم، پیشتر گفتیم که نسخه مصنّف با نسخه چاپی کتاب تفاوت دارد و گویا نسخه چاپی مختصری از نسخه مصنّف است. - .
ص: 410
**[ترجمه]
انتسفه قلعه و الزئیر صوت الأسد من صدره و الخبب بالتحریک
ص: 410
ضرب من العدو و لَوَّحَ بالشی ء أشار به و القارِب السفینة الصغیرة.
**[ترجمه]«انتسفَه» یعنی آن را از جا کَند. «زئیر» غرّش شیر از سینه است. «خَبَب» به تحریک نوعی دویدن است. «لوّحَ بالشیء» یعنی به آن چیز اشاره کرد. «قارب» کشتی کوچک است.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ أَنَّهُ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ قَالَ فَلَمَّا خَرَجْنَا مِنَ الْمَدِینَةِ تَأَخَّرَ عَنَّا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أَقْبَلَ خَلْفَنَا فَانْتَهَی (1) إِلَیَّ وَ قَدْ قَامَ (2) جَمَلِی وَ بَرَکَ فِی الطَّرِیقِ وَ تَخَلَّفْتُ عَنِ النَّاسِ بِسَبَبِ ذَلِکَ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ رَاحِلَتِهِ فَأَخَذَ مِنَ الْإِدَاوَةِ (3) مَاءً فِی فَمِهِ ثُمَّ رَشَّهُ عَلَی الْجَمَلِ وَ صَاحَ بِهِ فَنَهَضَ کَأَنَّهُ ظَبْیٌ فَقَالَ لِی ارْکَبْهُ وَ سِرْ (4) فَرَکِبْتُهُ وَ سِرْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَ اللَّهِ مَا کَانَتْ نَاقَةُ رَسُولِ اللَّهِ الْعَضْبَاءُ تَفُوتُهُ (5) فَقَالَ لِی مَا تَبِیعُنِی الْجَمَلَ قُلْتُ هُوَ لَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَا إِلَّا بِثَمَنٍ قُلْتُ تُعْطِی مِنَ الثَّمَنِ مَا شِئْتَ قَالَ مِائَةَ دِرْهَمٍ قُلْتُ قَدْ بِعْتُکَ قَالَ وَ لَکَ ظَهْرُهُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَلَمَّا رَجَعْنَا وَ نَزَلْنَا الْمَدِینَةَ حَطَطْتُ عَنْهُ رَحْلِی وَ أَخَذْتُ بِزِمَامِهِ فَقَدِمْتُ (6) إِلَی بَابِ دَارِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ وَفَیْتَ یَا عَمَّارُ فَقُلْتُ الْوَاجِبُ هَذَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ یَا أَنَسُ ادْفَعْ إِلَی عَمَّارٍ مِائَةَ دِرْهَمٍ لِثَمَنِ الْجَمَلِ وَ رُدَّ عَلَیْهِ الْجَمَلَ هَدِیَّةً مِنَّا إِلَیْهِ لِیَنْتَفِعَ بِهِ قَالَ جَابِرٌ وَ کُنَّا یَوْماً جُلُوساً حَوْلَهُ صلی الله علیه و آله فِی مَسْجِدِهِ فَأَخَذَ کَفّاً مِنْ حَصَی الْمَسْجِدِ فَنَطَقَتِ الْحَصَیَاتُ کُلُّهَا فِی یَدِهِ بِالتَّسْبِیحِ ثُمَّ قَذَفَ بِهَا إِلَی مَوْضِعِهَا فِی الْمَسْجِدِ (7).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: جابر از عمار بن یاسر روایت کرده که وی گفت: با رسول خدا صلّی الله علیه و آله سوی غزوهای به راه افتادیم. ما از مدینه خارج شدیم و حضرت عقبتر از ما میآمد. ایشان از پس ما آمد و به من رسید. شتر من از راه ماند و بر زمین زانو زد و بدین خاطر من از مردم جا ماندم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله از شترش پیاده شد و مقداری از آب مشکش را در دهانش ریخت و سپس آن را روی شتر من ریخت و صدایش کرد. ناگاه شتر همچون آهو برخاست. حضرت به من فرمود: سوارش شو و به راه بیافت. سوار شدم و با رسول خدا صلّی الله علیه و آله به راه افتادم. شترم چنان میرفت که به خدا سوگند شتر رسول خدا صلّی الله علیه و آله عضباء از آن جلو نمیزد. حضرت فرمود: شترت را به من میفروشی؟ عرض کردم: متعلق به شماست ای رسول خدا! فرمود: نه، بهایش را بگیر. عرض کردم: هر چه میخواهید بدهید. فرمود: صد درهم. عرض کردم: فروختم. فرمود: پس تا بازگشت به مدینه زیر پایت باشد. وقتی بازگشتیم و در مدینه فرود آمدیم من جهازم را از روی شتر برداشتم و افسارش را گرفتم و بر در خانه رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفتم. فرمود: به قولت وفا کردی ای عمار؟! عرض کردم: این واجب است ای رسول خدا! فرمود: ای اَنَس! صد درهم به بهای این شتر به عمار بده و آن را نیز به خودش پس بده تا هدیهای از ما به او باشد و بهرهمند شود. جابر میگوید: روزی در گرد پیامبر صلّی الله علیه و آله در مسجد ایشان نشسته بودیم. حضرت مشتی سنگریزه از کف مسجد برداشت و ناگاه همه سنگریزهها در دست ایشان زبان به تسبیح گشودند. سپس آنها را بر سر جایشان در مسجد ریخت.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ قَوْماً أَتَوُا النَّبِیَّ شَکَوْا بَعِیراً لَهُمْ جُنَّ وَ قَدْ خَرَّبَ بُسْتَاناً لَهُمْ فَمَشَی صلی الله علیه و آله إِلَی بُسْتَانِهِمْ فَلَمَّا فَتَحُوا الْبَابَ صُدِمَ الْبَعِیرُ فَلَمَّا رَأَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَقَعَ فِی التُّرَابِ وَ جَعَلَ یَصِیحُ بِحَنِینٍ فَقَالَ النَّبِیُّ إِنَّهُ یَشْکُوکُمْ وَ یَقُولُ عَمِلْتُ سِنِینَ وَ أَتْعَبْتُمُونِی فِی حَوَائِجِکُمْ فَلَمَّا أَنْ کَبِرْتُ أَرَدْتُمْ أَنْ تَنْحَرُونِی قَالُوا قَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ قَدْ
ص: 411
وَهَبْنَاهُ لَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله بَلْ بِیعُونِیهِ فَابْتَاعَهُ وَ أَعْتَقَهُ فَکَانَ یَطُوفُ فِی الْمَدِینَةِ وَ یَعْلِفُهُ أَهْلُهَا وَ یَقُولُونَ عَتِیقُ رَسُولِ اللَّهِ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده جمعی نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدند و از شترشان شکوه کردند و گفتند دیوانه شده و یکی از باغهایشان را تباه کرده است. حضرت به باغشان رفت. وقتی در را گشودند دیدند تن شتر کوفته شده. همینکه شتر پیامبر صلّی الله علیه و آله را دید بر خاک افتاد و نالید و بانگ برآورد.
حضرت فرمود: او از شما شکایت میکند و میگوید سالها برایتان کار کردهام و مرا برای نیازهایتان فرسودهاید اما اکنون که پیر شدهام میخواهید سرم را ببرید. عرض کردند: همینطور بوده،
ص: 411
ما آن را به شما میبخشیم ای رسول خدا! حضرت فرمود: نه، آن را به من بفروشید. آنها شتر را به حضرت فروختند و ایشان آزادش کرد. آن شتر در مدینه میچرخید و اهالی مدینه علفش میدادند و میگفتند این آزاد شده رسول خداست.
**[ترجمه]
الصدم الدفع.
**[ترجمه]«صدم» یعنی کوفتن.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ الْوَلِیدَ بْنَ (1) عُبَادَةَ بْنِ الصَّامِتِ قَالَ بَیْنَمَا جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ یُصَلِّی فِی الْمَسْجِدِ إِذْ قَامَ إِلَیْهِ أَعْرَابِیٌّ فَقَالَ أَخْبِرْنِی هَلْ تَکَلَّمَ بَهِیمَةٌ (2) عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ نَعَمْ دَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلَی عُتْبَةَ بْنِ أَبِی لَهَبٍ فَقَالَ أَکَلَکَ (3) کَلْبُ اللَّهِ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً فِی صَحْبٍ لَهُ حَتَّی إِذَا نَزَلْنَا عَلَی مَبْقَلَةٍ بِمَکَّةَ خَرَجَ عُتْبَةُ مُسْتَخْفِیاً فَنَزَلَ فِی أَقَاصِی أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ النَّاسُ لَا یَعْلَمُونَ لِیَقْتُلَ مُحَمَّداً (4) فَلَمَّا هَجَمَ اللَّیْلُ إِذَا أَسَدٌ قَبَضَ عَلَی عُتْبَةَ ثُمَّ أَخْرَجَهُ خَارِجَ الرَّکْبِ ثُمَّ زَأَرَ زَئِیراً لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنَ الرَّکْبِ إِلَّا أَنْصَتَ لَهُ ثُمَّ نَطَقَ بِلِسَانٍ طَلْقٍ (5) وَ هُوَ یَقُولُ هَذَا عُتْبَةُ بْنُ أَبِی لَهَبٍ خَرَجَ مِنْ مَکَّةَ مُسْتَخْفِیاً یَزْعُمُ أَنَّهُ یَقْتُلُ مُحَمَّداً ثُمَّ مَزَّقَهُ (6) قِطَعاً قِطَعاً فَلَمْ یَأْکُلْ مِنْهُ ثُمَّ قَالَ جَابِرٌ وَ قَدْ تَثَمَّلَ (7) قَوْمٌ مِنْ آلِ ذَرِیحٍ وَ فَتَیَاتٌ (8) لَهُمْ لَیْلَةً فَبَیْنَمَا هُمْ فِی لَهْوِهِمْ وَ لَعِبِهِمْ إِذْ صَعِدَ عِجْلٌ عَلَی رَابِیَةٍ وَ قَالَ لَهُمْ بِلِسَانٍ ذَلِقٍ (9) یَا آلَ ذَرِیحٍ أَمْرٌ نَجِیحٌ صَائِحٌ یَصِیحُ بِلِسَانٍ فَصِیحٍ بِبَطْنِ مَکَّةَ یَدْعُوهُمْ إِلَی قَوْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَأَجِیبُوهُ فَتَرَکَ الْقَوْمُ لَهْوَهُمْ وَ لَعِبَهُمْ وَ أَقْبَلُوا إِلَی مَکَّةَ فَدَخَلُوا فِی الْإِسْلَامِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ جَابِرٌ لَقَدْ تَکَلَّمَ ذِئْبٌ أَتَی غَنَماً لِیُصِیبَ مِنْهَا فَجَعَلَ الرَّاعِی یَصُدُّهُ وَ یَمْنَعُهُ
ص: 412
فَلَمْ یَنْتَهِ فَقَالَ عَجَباً لِهَذَا الذِّئْبِ فَقَالَ یَا هَذَا أَعْجَبُ (1) مِنِّی مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْقُرَشِیُّ یَدْعُوکُمْ بِبَطْنِ مَکَّةَ إِلَی قَوْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ یَضْمَنُ لَکُمْ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ تَأْبَوْنَ عَلَیْهِ فَقَالَ الرَّاعِی یَا لَکَ مِنْ طَامَّةٍ مَنْ یَرْعَی الْغَنَمَ حَتَّی آتِیَهُ فَأُؤْمِنَ بِهِ قَالَ الذِّئْبُ أَنَا أَرْعَی الْغَنَمَ فَخَرَجَ وَ دَخَلَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ فِی الْإِسْلَامِ ثُمَّ قَالَ جَابِرٌ وَ لَقَدْ تَکَلَّمَ بَعِیرٌ کَانَ لِآلِ النَّجَّارِ شَرَدَ عَنْهُمْ (2) وَ مَنَعَهُمْ ظَهْرَهُ فَاحْتَالُوا لَهُ بِکُلِّ حِیلَةٍ فَلَمْ یَجِدُوا إِلَی أَخْذِهِ مِنْ سَبِیلٍ فَأَخْبَرُوا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ إِلَیْهِ فَلَمَّا بَصُرَ بِهِ الْبَعِیرُ بَرَکَ خَاضِعاً بَاکِیاً فَالْتَفَتَ النَّبِیُّ إِلَی بَنِی النَّجَّارِ فَقَالَ أَلَا إِنَّهُ یَشْکُوکُمْ أَنَّکُمْ قَلَلْتُمْ عَلَفَهُ وَ أَثْقَلْتُمْ ظَهْرَهُ فَقَالُوا إِنَّهُ ذُو مَنْعَةٍ لَا یَتَمَکَّنُ مِنْهُ (3) فَقَالَ انْطَلِقْ مَعَ أَهْلِکَ فَانْطَلَقَ ذَلِیلًا ثُمَّ قَالَ جَابِرٌ لَقَدْ تَکَلَّمَ ظَبْیَةٌ اصْطَادَهَا قَوْمٌ مِنَ الصَّحَابَةِ فَشَدُّوهَا إِلَی جَانِبِ رَحْلِهِمْ فَمَرَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَنَادَتْهُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَیَّتُهَا النَّجْدَاءُ مَا شَأْنُکِ قَالَتْ إِنِّی حَافِلٌ وَ لِی خِشْفَانِ فَخَلِّنِی حَتَّی أُرْضِعَهُمَا وَ أَعُودَ (4) فَأَطْلَقَهَا ثُمَّ مَضَی فَلَمَّا رَجَعَ إِذَا الظَّبْیَةُ قَائِمَةٌ فَجَعَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُوثِقُهَا فَحَسَّ أَهْلُ الرَّحْلِ بِهِ فَحَدَّثَهُمْ بِحَدِیثِهَا قَالُوا وَ هِیَ لَکَ فَأَطْلَقَهَا فَتَکَلَّمَتْ بِالشَّهَادَتَیْنِ (5).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: روایت شده که ولید بن عُبادة بن صامت گفت: جابر بن عبدالله داشت در مسجد نماز میخواند. ناگاه مردی اعرابی نزدش آمد و گفت: مرا خبر ده که آیا در روزگار رسول خدا صلّی الله علیه و آله چهارپایان سخن گفتهاند؟ گفت: بله، پیامبر صلّی الله علیه و آله عُتبة بن ابی لهب را نفرین کرد و فرمود: یکی از سگهای خدا تو را بخورد. این گذشت و روزی حضرت در میان اصحاب رهسپار شد و با ایشان رفتیم تا به سبزهزاری در مکه رسیدیم. عُتبه نیز که مخفیانه آمده بود، در عقب اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله و بدون اینکه آنها بفهمند فرود آمد تا حضرت را بکُشد. چون تاریکی شب سر رسید ناگاه شیری بر عُتبه پرید و او را گرفت و از میان کاروان بیرون آورد و غرّشی سهمگین کرد. همه کاروانیان از غرّش او دم فرو بستند. شیر به سخن درآمد و زبانی رسا گفت: این عُتبة بن ابی لهب است، مخفیانه از مکه خارج شده و میخواهد محمد را بکُشد. سپس او را تکه تکه کرد اما از تکههایش هیچ نخورد. باری دیگر جمعی از آل ذَریح به همراه زنانشان شب هنگام در جایی فرود آمدند. وقتی مشغول لهو و لعب شدند ناگاه گوساله ای بر بلندایی رفت و به زبانی شیوا گفت: ای آل ذریح! شما را به کاری پسندیده ره بنمایم؟ در میان مکه کسی به زبان فصیح فریاد میزند و مردم را فرامیخواند که بگویند هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، او را اجابت کنید. در آن دم آن جماعت لهو و لعب را واگذاشتند و سوی مکه به راه افتادند و در کنار رسول خدا صلّی الله علیه و آله به اسلام گرویدند. بار دیگر گرگ به سخن درآمد. او به سراغ گله گوسفندی رفت تا چیزی برباید. چوپان جلوی او ایستاد و مانعش شد.
ص: 412
اما گرگ دست نکشید. چوپان گفت: شگفتا از این گرگ! ناگاه گرگ گفت: ای فلانی! شگفتتر از من محمد بن عبدالله قریشی است که در میان مکه شما را فرامیخواند که بگویید هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست تا با این سخن بهشت را برایتان تضمین کند اما شما از او روی میگردانید. چوپان به او گفت: وای از تو بلای سهمگین! چه کسی گوسفندان مرا میپاید تا من نزد او بروم و به او ایمان بیاورم؟ گرگ گفت: من گوسفندانت را میپایم. او به راه افتاد و در کنار رسول خدا صلّی الله علیه و آله به اسلام گروید. بار دیگر شتر آل نجّار به سخن درآمد. او بر آنها رم کرده بود و نمیگذاشت سوارش شوند. هر حیلهای در کارش کردند نتوانستند او را بگیرند. آمدند و به پیامبر صلّی الله علیه و آله خبر دادند. حضرت نزد آن شتر رفت. وقتی شتر ایشان را دید فروتنانه زانو زد و گریست. پیامبر صلّی الله علیه و آله رو به بنی نجّار کرد و فرمود: بدانید که او از شما شکایت دارد و میگوید شما از علوفهاش کاستهاید و بر بارش افزودهاید. عرض کردند: او سرکش است و زور ما به او نمیرسد. حضرت به شتر فرمود همراه صاحبانت برو و او رام شد و به راه افتاد. بار دیگر ماده آهویی به سخن درآمد. چندی از اصحاب او را شکار کرده بودند و در کنار اثاثیه خود بسته بودند. پیامبر صلّی الله علیه و آله از آنجا میگذشت که ناگاه آهو ندا سر داد: ای پیامبر خدا! ای رسول خدا! حضرت فرمود: چه میگویی ای دردمند؟! گفت: من شیرده هستم و دو بچه دارم، مرا رها کن تا بروم و آنها را شیر دهم و برگردم. حضرت او را باز کرد و رفت. وقتی برمیگشت دید آن ماده آهو بر جا ایستاده است. پیامبر صلّی الله علیه و آله شروع کرد او را ببندد که صاحبان اثاثیه متوجه شدند. حضرت ماجرا را برایشان گفت. آنها عرض کردند: این آهو برای شما باشد. حضرت او را آزاد کرد و او زبان به شهادتین گشود - . الخرائج: 222 - .
**[ترجمه]
المبقلة موضع البقل و یقال کل نبات اخضرت له الأرض فهو بقل و الثمل محرکة السکر و تثمل ما فی الإناء تحساه و الرابیة ما ارتفع من الأرض قوله یا لک من طامة النداء للتعجب نحو یا للماء و من للبیان و الطامة الأمر العظیم و الداهیة الکبری و النجد ما أشرف من الأرض و الدلیل الماهر و الشجاع الماضی فیما یعجز غیره و الکرب و الغم و النجود من الإبل و الأتن الطویلة العنق
ص: 413
و الناقة الماضیة و المتقدمة و النجدة الشجاعة و الشدة و الهول و الفزع و الحافل الممتلئ ضرعها لبنا.
**[ترجمه]«مبقلة» یعنی محل رویش «بقل» که به هر گیاهی که زمین را سرسبز کند «بقل» میگویند. «ثَمِلَ» یعنی مست شد و «تمثّلَ» یعنی ته ظرف را سر کشید. «رابیة» یعنی بلندای زمین. «یا لک مِن طامةٍ» ندا برای اظهار تعجب است، مثل «یا للماء» و «من» ببیانیه است اما «طامة» یعنی امر شگفت و بلای هنگفت. «نَجد» یعنی زمین بلند، راهنمای ماهر، دلیر کاردان در آنچه دیگران از آن درمیمانند، غم و اندوه؛ «نَجود» در وصف شتر یعنی ماده شتر درازگردن
ص: 413
و ماده شتر تندرو و پیشتاز؛ «نَجدة» یعنی شجاعت، قوّت وسختی، ترس و بیم. «حافل» یعنی حیوانی با پستان پُرشیر
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ سَلْمَانَ قَالَ: کُنْتُ قَاعِداً عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِذْ أَقْبَلَ أَعْرَابِیٌّ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَخْبِرْنِی بِمَا فِی بَطْنِ نَاقَتِی حَتَّی أَعْلَمَ أَنَّ الَّذِی جِئْتَ بِهِ حَقٌّ وَ أُومِنَ بِإِلَهِکَ وَ أَتَّبِعَکَ فَالْتَفَتَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ حَبِیبِی عَلِیٌّ یَدُلُّکَ (1) فَأَخَذَ علیهما السلام بِخِطَامِ النَّاقَةِ ثُمَّ مَسَحَ یَدَهُ عَلَی نَحْرِهَا ثُمَّ رَفَعَ طَرْفَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ وَ بِأَسْمَائِکَ الْحُسْنَی وَ بِکَلِمَاتِکَ التَّامَّاتِ لَمَّا أَنْطَقْتَ هَذِهِ النَّاقَةَ حَتَّی تُخْبِرَ بِمَا فِی بَطْنِهَا فَإِذَا النَّاقَةُ قَدِ الْتَفَتَ إِلَی عَلِیٍّ علیهما السلام وَ هُوَ یَقُولُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّهُ رَکِبَنِی یَوْماً وَ هُوَ یُرِیدُ زِیَارَةَ ابْنِ عَمٍّ لَهُ فَلَمَّا انْتَهَی بِی إِلَی وَادٍ یُقَالُ لَهُ وَادِی الْحَسَکِ نَزَلَ عَنِّی وَ أَبْرَکَنِی فِی الْوَادِی وَ وَاقَعَنِی فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ وَیْحَکُمْ أَیُّکُمُ النَّبِیُّ هَذَا أَوْ هَذَا قِیلَ هَذَا النَّبِیُّ وَ هَذَا أَخُوهُ وَ وَصِیُّهُ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَنْ یَسْأَلَ اللَّهَ لِیَکْفِیَهُ مَا فِی بَطْنِ نَاقَتِهِ فَکَفَاهُ وَ أَسْلَمَ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ.
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از سلمان روایت شده که وی گفت: نرد پیامبر صلّی الله علیه و آله نشسته بودم که مردی اعرابی آمد و عرض کرد: ای محمد! به من خبر ده درون شکم ناقهام چیست تا بدانم خبری که آوردهای حق است و به خدای تو ایمان بیاورم و از تو پیروی کنم. حضرت به علی علیه السلام رو کرد و فرمود: دوستم علی برایت میگوید. علی علیه السلام افسار ناقه را گرفت و دستی بر گردنش کشید و سپس دیده سوی آسمان فراز کرد و فرمود: خداوندا به حق محمد و اهل بیت محمد و به حق نامهای نیکت و سخنان جامعت از تو میخواهم که این ناقه را به سخن درآوری تا از آنچه در شکم دارد خبر دهد. ناگاه ناقه رو به علی علیه السلام کرد و گفت: ای امیرمومنان! روزی او بر من سوار شد و میخواست به دیدار پسر عمویش برود. وقتی به دشتی به نام دشت حَسَک رسیدیم از من پیاده شد و مرا در آن دشت فروخوابانید و با من درآمیخت. در آن دم اعرابی گفت: وای بر شما! کدامتان پیامبرید؟! او یا این؟ به او گفتند: ایشان پیامبر است و ایشان برادر و وصیّ اوست. اعرابی گفت: شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و تو رسول خدا هستی. آنگاه از پیامبر صلّی الله علیه و آله خواست تا ایشان از خدا بخواهد که او را از آنچه در شکم ناقهاش است رهایی بخشد. خداوند او را رهایی بخشید و اسلام آورد و به نیکی مسلمان شد.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ (2) عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَوْماً فَقَالَ مَا فَعَلَتْ غُنَیْمَاتُکَ قُلْتُ إِنَّ لَهَا قِصَّةً عَجِیبَةً بَیْنَمَا أَنَا فِی صَلَاتِی إِذْ عَدَا (3) الذِّئْبُ عَلَی غَنَمِی فَقُلْتُ فِی نَفْسِی لَا أَقْطَعُ الصَّلَاةَ فَأَخَذَ حَمَلًا فَذَهَبَ بِهِ وَ أَنَا أَحُسُّ بِهِ إِذْ أَقْبَلَ عَلَی الذِّئْبِ أَسَدٌ فَاسْتَنْقَذَ الْحَمَلَ (4) وَ رَدَّهُ فِی الْقَطِیعِ ثُمَّ نَادَانِی یَا أَبَا ذَرٍّ أَقْبِلْ عَلَی صَلَاتِکَ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ وَکَّلَنِی بِغَنَمِکَ (5) فَلَمَّا فَرَغْتُ قَالَ لِیَ الْأَسَدُ امْضِ إِلَی مُحَمَّدٍ
ص: 414
فَأَخْبِرْهُ (1) أَنَّ اللَّهَ أَکْرَمَ صَاحِبَکَ الْحَافِظَ لِشَرِیعَتِکَ وَ وَکَّلَ أَسَداً بِغَنَمِهِ فَعَجِبَ (2) مَنْ حَوْلَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (3).
**[ترجمه]المناقب، الخرائج و الجرائح: از ابوذر روایت شده که وی گفت: روزی نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله رفتم. حضرت فرمود: گوسفندانت چه کردهاند؟ عرض کردم: ماجرایی شگفت برایشان رخ داده است. داشتم نماز میخواندم که ناگاه گرگی به گوسفندانم حمله کرد. با خود گفتم نمازم را قطع نمیکنم. گرگ گوسفندی برداشت و با خود برد و من احساسش میکردم. به ناگاه شیری سوی آن گرگ آمد و گوسفند
را از چنگ او رهانید و به گله بازگرداند. سپس ندا سر داد: ای ابوذر! به نمازت بپرداز، خداوند گوسفندانت را به من سپرده. وقتی نمازم را به پایان رساندم شیر به من گفت: نزد محمد برو
ص: 414
و به او بگو خداوند رفیق تو را که حافظ شریعت توست گرامی داشت و گوسفندانش را به یک شیر سپرد. در آن دم همه اطرافیان پیامبر صلّی الله علیه و آله شگفت زده شدند - . مناقب آل ابی طالب 1: 87، الخرائج: 222 - .
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب أَبُو هُرَیْرَةَ وَ عَائِشَةُ جَاءَ أَعْرَابِیٌّ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ فِی یَدِهِ ضَبٌّ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ لَا أُسْلِمُ حَتَّی تُسْلِمَ هَذِهِ الْحَیَّةُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله (4) مَنْ رَبُّکَ فَقَالَ الَّذِی فِی السَّمَاءِ مُلْکُهُ وَ فِی الْأَرْضِ سُلْطَانُهُ وَ فِی الْبَحْرِ عَجَائِبُهُ وَ فِی الْبَرِّ بَدَائِعُهُ وَ فِی الْأَرْحَامِ عِلْمُهُ ثُمَّ قَالَ یَا ضَبُّ مَنْ أَنَا قَالَ أَنْتَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ زَیْنُ الْخَلْقِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَجْمَعِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ آمَنَ بِکَ وَ أَسْعَدَ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ ثُمَّ ضَحِکَ وَ قَالَ دَخَلْتُ عَلَیْکَ وَ کُنْتَ أَبْغَضَ الْخَلْقِ إِلَیَّ وَ أَخْرُجُ وَ أَنْتَ أَحَبُّهُمْ إِلَیَّ فَلَمَّا بَلَغَ الْأَعْرَابِیُّ مَنْزِلَهُ اسْتَجْمَعَ أَصْحَابَهُ (5) وَ أَخْبَرَهُمْ بِمَا رَأَی فَقَصَدُوا نَحْوَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِأَجْمَعِهِمْ فَاسْتَقْبَلَهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَأَنْشَأَ الْأَعْرَابِیُ:
أَلَا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ صَادِقٌ ***فَبُورِکْتَ مَهْدِیّاً وَ بُورِکْتَ هَادِیاً
شَرَعْتَ لَنَا دِینَ الْحَنِیفِیِّ بَعْدَ مَا*** عَنِدْنَا کَأَمْثَالِ الْحَمِیرِ الطَّوَاغِیَا
فَیَا خَیْرَ مَدْعُوٍّ وَ یَا خَیْرَ مُرْسَلٍ ***إِلَی الْإِنْسِ ثُمَّ الْجِنِّ لَبَّیْکَ دَاعِیاً
أَتَیْتَ بِبُرْهَانٍ مِنَ اللَّهِ وَاضِحٍ*** فَأَصْبَحْتَ فِینَا صَادِقَ الْقَوْلِ رَاضِیاً
فَبُورِکْتَ فِی الْأَقْوَامِ حَیّاً وَ مَیِّتاً*** وَ بُورِکْتَ مَوْلُوداً وَ بُورِکْتَ نَاشِیاً
وَ رُوِیَ أَنَّ اسْمَ الْأَعْرَابِیِّ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ السُّلَمِیُّ فَسَرَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِإِسْلَامِهِمْ وَ أَمَّرَ الْأَعْرَابِیَّ عَلَیْهِمْ.
زَیْدُ بْنُ أَرْقَمَ وَ أَنَسٌ وَ أُمُّ سَلَمَةَ وَ الصَّادِقُ علیهما السلام أَنَّهُ مَرَّ بِظَبْیَةٍ مَرْبُوطَةٍ بِطُنُبِ خَیْمَةِ یَهُودِیٍّ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أُمُّ خِشْفَیْنِ عَطْشَانَیْنِ وَ هَذَا ضَرْعِی قَدِ امْتَلَأَ لَبَناً فَخَلِّنِی
ص: 415
حَتَّی أُرْضِعَهَا ثُمَّ أَعُودَ فَتَرْبِطَنِی فَقَالَ أَخَافُ أَنْ لَا تَعُودِی قَالَتْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیَّ عَذَابَ الْعَشَّارِینَ إِنْ لَمْ أَعُدْ فَخَلَّی سَبِیلَهَا فَخَرَجَتْ وَ حَکَتْ لِخِشْفَیْهَا مَا جَرَی فَقَالا لَا نَشْرَبُ اللَّبَنَ وَ ضَامِنُکِ رَسُولُ اللَّهِ فِی أَذًی مِنْکِ فَخَرَجَتْ مَعَ خِشْفَیْهَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَثْنَتْ عَلَیْهِ وَ جَعَلَا یَمْسَحَانِ رُءُوسَهُمَا بِرَسُولِ اللَّهِ فَبَکَی الْیَهُودِیُّ وَ أَسْلَمَ وَ قَالَ قَدْ أَطْلَقْتُهَا وَ اتَّخَذَ هُنَاکَ مَسْجِداً فَخَنَقَ (1) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَعْنَاقِهَا بِسِلْسِلَةٍ وَ قَالَ حَرَّمْتُ لُحُومَکُمْ عَلَی الصَّیَّادِینَ ثُمَّ قَالَ لَوْ أَنَّ الْبَهَائِمَ یَعْلَمُونَ مِنَ الْمَوْتِ الْخَبَرَ.
وَ فِی رِوَایَةِ زَیْدٍ فَأَنَا وَ اللَّهِ رَأَیْتُهَا تُسَبِّحُ فِی الْبَرِّیَّةِ وَ هِیَ تَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ.
وَ رُوِیَ أَنَّ الرَّجُلَ اسْمُهُ أُهَیْبُ بْنُ سَمَاعٍ (2).
عُرْوَةُ بْنُ الزُّبَیْرِ أَنَّهُ لَمَّا فُتِحَ خَیْبَرُ کَانَ فِی سَهْمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَةُ أَزْوَاجٍ ثِقَالًا وَ أَرْبَعَةُ أَزْوَاجٍ خِفَافاً وَ عَشْرَةُ أَوَاقِیَّ ذَهَباً وَ فِضَّةً وَ حِمَارٌ أَقْمَرُ (3) فَلَمَّا رَکِبَهُ رَسُولُ اللَّهِ نَطَقَ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا عُفَیْرٌ مَلَکَنِی مَلِکُ الْیَهُودِ وَ کُنْتُ عَضُوضاً جَمُوحاً (4) غَیْرَ طَائِعٍ فَقَالَ لَهُ هَلْ لَکَ مِنْ أَبٍ (5) قَالَ لَا لِأَنَّهُ کَانَ مِنَّا سَبْعُونَ مَرْکَباً لِلْأَنْبِیَاءِ وَ الْآنَ نَسْلُنَا مُنْقَطِعٌ لَمْ یَبْقَ غَیْرِی وَ لَمْ یَبْقَ غَیْرُکَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ بَشَّرَنَا بِذَلِکَ زَکَرِیَّا علیهما السلام فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَبْعَثُهُ إِلَی بَابِ الرَّجُلِ فَیَأْتِی الْبَابَ فَیَقْرَعُهُ بِرَأْسِهِ فَإِذَا خَرَجَ إِلَیْهِ صَاحِبُ الدَّارِ أَوْمَأَ إِلَیْهِ أَنْ أَجِبْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَتْلَفَ نَفْسَهُ فِی بِئْرٍ لِأَبِی (6) الْهَیْثَمِ بْنِ التَّیِّهَانِ فَصَارَ قَبْرَهُ.
وَ رَوَی أَبُو جَعْفَرٍ نَحْواً مِنْهُ فِی عِلَلِ الشَّرَائِعِ.
ص: 416
عَبْدُ الرَّحْمَنِ الْعَنْبَرِیُّ خَطَبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَوْمَ عَرَفَةَ وَ حَثَّ عَلَی الصَّدَقَةِ فَقَالَ رَجُلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ إِبِلِی هَذِهِ لِلْفُقَرَاءِ فَنَظَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَیْهَا فَقَالَ اشْتَرُوهَا لِی فَاشْتُرِیَتْ فَأَتَتْ لَیْلَةً إِلَی حُجْرَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (1) فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَارَکَ اللَّهُ فِیکِ قَالَتْ کُنْتُ حَامِیاً فَاسْتُعِرْتُ مِنْ صَاحِبِی فَشَرَدْتُ مِنْهُمْ وَ کُنْتُ أَرْعَی فَکَانَ النَّبَاتُ یَدْعُونِی وَ السِّبَاعُ تَصِیحُ عَلَیَّ إِنَّهُ لِمُحَمَّدٍ فَسَأَلَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنِ اسْمِ مَوْلَاهَا فَقَالَتْ عَضْبَا فَسَمَّاهَا عَضْبَا (2) قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَلَمَّا حَضَرَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله الْوَفَاةُ قَالَتْ لِمَنْ تُوصِی بِی بَعْدَکَ قَالَ یَا عَضْبَا بَارَکَ اللَّهُ فِیکِ أَنْتِ لِابْنَتِی فَاطِمَةَ تَرْکَبُکِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَلَمَّا قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَتَتْ إِلَی فَاطِمَةَ علیهما السلام لَیْلًا فَقَالَتْ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ حَانَ فِرَاقِیَ الدُّنْیَا وَ اللَّهِ مَا تَهَنَّأْتُ بِعَلَفٍ وَ لَا شَرَابٍ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَاتَتْ بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ (3).
**[ترجمه]المناقب: از ابو هریره و عایشه روایت شده که آنها گفتند: مردی اعرابی نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و سوسماری در دست داشت. عرض کرد: ای محمد! من اسلام نمیآورم تا آنگاه که این خزنده اسلام بیاورد. حضرت به سوسمار فرمود: پروردگارت کیست؟ گفت: کسی که مُلکش در آسمان است و سلطنتش در زمین و عجایبش در دریا و ساختههایش در خشکی و دانشش در رحِمها. حضرت فرمود: ای سوسمار! من کیستم؟ گفت: تو رسول پروردگار جهانیان هستی و زیور همه آفریدگان در روز قیامت و پیشوای روسپیدان که هر کس به تو ایمان بیاورد رستگار و کامیاب میشود. در آن دم اعرابی گفت: شهادت میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و شهادت میدهم که محمد رسول خداست. سپس خندید و گفت: وقتی نزدت آمد از همه خلق نزد من منفورتر بودی، اکنون که از نزدت میروم از همه خلق نزدم محبوبتر هستی. وقتی به خانهاش رسید یارانش را جمع کرد و آنچه را دیده بود برایشان بازگفت. آنها همگی سوی پیامبر صلّی الله علیه و آله رهسپار شدند و حضرت نیز به استقبالشان رفت. آنگاه اعرابی سرود:
أَلَا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ صَادِقٌ فَبُورِکْتَ مَهْدِیّاً وَ بُورِکْتَ هَادِیاً
شَرَعْتَ لَنَا دِینَ الْحَنِیفِیِّ بَعْدَ مَا عَنِدْنَا کَأَمْثَالِ الْحَمِیرِ الطَّوَاغِیَا
فَیَا خَیْرَ مَدْعُوٍّ وَ یَا خَیْرَ مُرْسَلٍ إِلَی الْإِنْسِ ثُمَّ الْجِنِّ لَبَّیْکَ دَاعِیاً
أَتَیْتَ بِبُرْهَانٍ مِنَ اللَّهِ وَاضِحٍ فَأَصْبَحْتَ فِینَا صَادِقَ الْقَوْلِ رَاضِیاً
فَبُورِکْتَ فِی الْأَقْوَامِ حَیّاً وَ مَیِّتاً وَ بُورِکْتَ مَوْلُوداً وَ بُورِکْتَ نَاشِیاً
«ای رسول خدا به راستی که تو راستگویی و در رهیابی و رهنمونی خجسته گشتهای،
برایمان دین حنیف را مقرّر ساختی پس از آنکه سرکشانی چون الاغ بر ما مسلّط بودند،
پس ای بهترین کسی که فراخوانده شدهای و ای بهترین کسی که سوی انس و جن فرستاده شدهای، گوش به فرمان دعوت تو هستیم،
از جانب خداوند برهانی آشکار آوردهای و در میان ما راستگو و خشنود گشتهای،
تو در میان همه اقوام چه زنده و چه مرده و به هنگام میلاد و به هنگام پا گرفتن خجسته گشتهای.»
و روایت شده: نام آن اعرابی سَعد بن مُعاذ سُلَمی بود. پیامبر صلّی الله علیه و آله از اینکه آنها اسلام آوردند شادمان شد و همان اعرابی را بر امارت بر آنان نهاد.
از زید بن اَرقَم و اَنَس و اُمّ سلمه و نیز از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده: پیامبر صلّی الله علیه و آله بر آهویی گذر کرد که به طنابهای خیمه مردی یهودی بسته شده بود. آهو گفت: ای رسول خدا! من مادر دو بچه آهو هستم که تشنهاند و این سینه من است که پُر از شیر شده، مرا برهان تا بروم و آنها را شیر بدهم،
ص: 415
سپس برمیگردم و باز مرا ببند. حضرت فرمود: میترسم برنگردی. گفت: اگر برنگشتم خداوند عذابی سخت بر من قرار دهد. حضرت او را رهانید و او رفت و برای دو بچهاش ماجرا را گفت. بچههایش گفتند: ما شیر نمینوشیم چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله برای ضمانت تو به زحمت افتاده است. آهو با دو بچهاش سوی رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفت و حضرت را ستود و بچههایش شروع کردند سرهایشان را به رسول خدا صلّی الله علیه و آله بسایند. در آن دم آن یهودی به گریه افتاد و اسلام آورد و گفت: من این آهو را آزاد کردم. سپس همانجا به سجده افتاد. حضرت زنجیری بر گردن آن آهو انداخت و فرمود: گوشت تو را بر شکارچیان حرام کردم. سپس فرمود: ای کاش حیوانها از مرگ آگاه بودند.
و در روایت زید آمده: به خدا سوگند من آن آهو را دیدم که در دشت خدا را میستود و میگفت: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد رسول خداست.
و روایت شده: نام آن مرد اُهَیب بن سَماع بود.
از عُروة بن زبیر روایت شده: هنگامیکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله خیبر را فتح کرد چهار کنیز چاق و چهار کنیز لاغر و ده پیمانه طلا و نقره و الاغی سفید مایل به سبز سهم ایشان شد. آن الاغ وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله سوارش شد زبان گشود و گفت: ای رسول خدا! من عُفَیر هستم، پادشاه یهودیان مالک من بود و من چموش بودم و گاز میگرفتم و فرمان نمیبردم. حضرت به او فرمود: آیا پدر داری؟ گفت: نه، زیرا از نسل ما هفتاد الاغ مرکب پیامبران بودند و الان نسل ما قطع شده، از نسل ما الاغی جز من باقی نمانده و از پیامبران نیز پیامبری جز شما باقی نمانده که زکریا علیه السلام این بشارت را به ما داده بود. رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن الاغ را بر در خانه افراد میفرستاد و او بر در خانه میرفت و با سرش در میزد، وقتی صاحب خانه بیرون میآمد به او اشاره میکرد که نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله برو. وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله درگذشت او خودش را در چاه ابی هَیثم بن تَیِّهان انداخت و همان چاه قبرش شد.
گونه دیگری از این روایت در علل الشرائع از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده است.
ص: 416
از عبدالرحمن عنبری روایت شده: پیامبر صلّی الله علیه و آله در روز عرفه خطبه خواند و مردم را به صدقه دادن برانگیخت. مردی عرض کرد: ای رسول خدا! این شتر من برای فقیران باشد. پیامبر صلّی الله علیه و آله به آن شتر نگاهی انداخت و فرمود: آن را برای من بخرید. آن را برای ایشان خریدند. آن شتر شبی دم اتاق پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد. حضرت فرمود: خداوند به تو برکت دهد. شتر گفت: من ده شکم را آبستن کردم و دیگر مرا آزاد گذاشتند. کسی مرا از صاحبم قرض گرفت. من از آنها رمیدم و میچریدم. گیاهان مرا صدا میزدند و درندگان بر من بانگ میزدند که این شتر برای محمد است. پیامبر صلّی الله علیه و آله نام صاحبش را پرسید. گفت: عضبا. حضرت او را عضباء نامید. عمر بن خطاب گفت: وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله به آستانه مرگ درآمد، آن شتر به ایشان گفت: پس از خود مرا به چه کسی میسپاری؟ فرمود: ای عضباء! خداوند به تو برکت دهد، تو را به دخترم فاطمه میدهم و او در دنیا و آخرت سوارت میشود. وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله درگذشت عضباء شبانه نزد فاطمه آمد و گفت: سلام بر تو ای دختر رسول خدا! هنگام جدایی من از دنیا فرا رسیده، به خدا سوگند پس از رسول خدا صلّی الله علیه و آله هیچ علف و هیچ آبی برایم گورا نبوده . عضباء سه روز پس از درگذشت پیامبر صلّی الله علیه و آله جان داد - . مناقب آل ابی طالب 1: 85- 86 - .
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب جَابِرٌ الْأَنْصَارِیُّ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ قَالا کَانَ فِی حَائِطِ بَنِی النَّجَّارِ جَمَلٌ قَطِمٌ (4) لَا یَدْخُلُ الْحَائِطَ أَحَدٌ إِلَّا شَدَّ عَلَیْهِ فَدَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْحَائِطَ وَ دَعَاهُ فَجَاءَهُ وَ وَضَعَ مِشْفَرَهُ عَلَی الْأَرْضِ وَ نَزَلَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَخَطَمَهُ وَ دَفَعَهُ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقِیلَ الْبَهَائِمُ یَعْرِفُونَ نُبُوَّتَکَ فَقَالَ مَا مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا وَ هُوَ عَارِفٌ بِنُبُوَّتِی سِوَی أَبِی جَهْلٍ وَ قُرَیْشٍ فَقَالُوا نَحْنُ أَحْرَی بِالسُّجُودِ لَکَ مِنَ الْبَهَائِمِ قَالَ إِنِّی أَمُوتُ فَاسْجُدُوا لِلْحَیِّ الَّذِی لَا یَمُوتُ وَ جَاءَ جَمَلٌ آخَرُ یُحَرِّکُ شَفَتَیْهِ ثُمَّ أَصْغَی إِلَی الْجَمَلِ وَ ضَحِکَ ثُمَّ قَالَ هَذَا یَشْکُو قِلَّةَ الْعَلَفِ وَ ثِقَلَ الْحِمْلِ یَا جَابِرُ اذْهَبْ مَعَهُ إِلَی صَاحِبِهِ فَأْتِنِی بِهِ قُلْتُ وَ اللَّهِ مَا أَعْرِفُ صَاحِبَهُ قَالَ هُوَ یَدُلُّکَ قَالَ فَخَرَجْتُ مَعَهُ إِلَی بَعْضِ بَنِی حَنْظَلَةَ وَ أَتَیْتُ بِهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ بَعِیرُکَ هَذَا یُخْبِرُنِی بِکَذَا وَ کَذَا قَالَ إِنَّمَا کَانَ ذَلِکَ لِعِصْیَانِهِ
ص: 417
فَفَعَلْنَا بِهِ ذَلِکَ لَیْلَتَیْنِ فَوَاجَهَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ انْطَلِقْ مَعَ أَهْلِکَ فَکَانَ یَتَقَدَّمُهُمْ مُتَذَلِّلًا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَعْتَقْنَاهُ لِحُرْمَتِکَ فَکَانَ یَدُورُ فِی الْأَسْوَاقِ وَ النَّاسُ یَقُولُونَ هَذَا عَتِیقُ رَسُولِ اللَّهِ (1).
**[ترجمه]المناقب: جابر انصاری و عُبادة بن صامت گفتند: در باغ بنی نجّار شتری چموش بود که به هر کس وارد آن باغ میشد حمله میکرد. پیامبر صلّی الله علیه و آله وارد باغ شد و صدایش کرد. شتر آمد و لبش را بر زمین گذاشت و روبروی حضرت نشست. حضرت افسارش کرد و آن را به صاحبش سپرد. عرض کردند: چهارپایان نبوت شما را میفهمند؟ فرمود: هیچ چیز نیست که نبوت مرا نفهمد به جز ابوجهل و قریشیان! عرض کردند: پس ما برای سجده کردن به شما از چهارپایان سزاوارتریم. فرمود: من میمیرم، به آن زندهای سجده کنید که نمیمیرد. شتر دیگری نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد و لبانش را تکان داد. حضرت به او گوش داد و خندید. سپس فرمود: از کمبود علوفه و سنگینی بارش شکایت میکند ای جابر! با او نزد صاحبش برو و او را نزد من بیار. عرض کردم: من صاحبش را نمیشناسم. حضرت فرمود: خودش نشانت میدهد. من با آن شتر به راه افتادم و نزد یکی از اهالی قبیله بنی حَنظَله رفتم و او را نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آوردم. حضرت به او فرمود: این شتر تو به من چنین و چنان میگوید! عرض کرد: این به خاطر چموشیاش بود،
ص: 417
ما دو شب این کار را با او کردیم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله به شتر رو کرد و فرمود: همراه صاحبانت برو. شتر سر به زیر افکند و جلوی آنها رفت. آنها عرض کردند: ای رسول خدا! ما او را به حرمت شما آزاد کردیم.
آن شتر در بازارها میچرخید و مردم میگفتند: این شتر آزاد شده رسول خدا صلّی الله علیه و آله است - . الخرائج: 84 - .
**[ترجمه]
قطمه یقطمه عضه و کفرح اشتهی الضراب و النکاح و اللحم أو غیره فهو قطم ککتف و القطیم کإردب الفحل الصئول.
**[ترجمه]«قطَمَه یقطمُه» یعنی او را گاز گرفت و بر وزن «فرِحَ» یعنی خواهان آمیزش شد و یا خواهان گوشت یا چیزهای دیگر شد، صفتش «قَطِم» بر وزن «کتف» میشود و نیز «قِطیَم» بر وزن «إردَب» به معنای شتر نر چموش.
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَمْ تُرِیدُونَ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ کَما سُئِلَ مُوسی مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ (2) قَالَ الْإِمَامُ علیهما السلام قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَمْ تُرِیدُونَ بَلْ تُرِیدُونَ یَا کُفَّارَ قُرَیْشٍ وَ الْیَهُودَ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ مَا تَقْتَرِحُونَهُ مِنَ الْآیَاتِ الَّتِی لَا تَعْلَمُونَ هَلْ فِیهِ صَلَاحُکُمْ أَوْ فَسَادُکُمْ کَما سُئِلَ مُوسی مِنْ قَبْلُ وَ اقْتُرِحَ عَلَیْهِ لَمَّا قِیلَ لَهُ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ (3) وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمانِ (4) بِأَنْ لَا یُؤْمِنَ عِنْدَ مُشَاهَدَةِ مَا یَقْتَرِحُ مِنَ الْآیَاتِ أَوْ لَا یُؤْمِنَ إِذَا عَرَفَ أَنَّهُ لَیْسَ لَهُ أَنْ یَقْتَرِحَ وَ أَنَّهُ یَجِبُ عَلَیْهِ أَنْ یَکْتَفِیَ بِمَا قَدْ أَقَامَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنَ الدَّلَالاتِ وَ أَوْضَحَهُ مِنَ الْآیَاتِ الْبَیِّنَاتِ فَیَتَبَدَّلَ الْکُفْرَ بِالْإِیمَانِ بِأَنْ یُعَانِدَ وَ لَا یَلْتَزِمَ الْحُجَّةَ الْقَائِمَةَ (5) فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ أَخْطَأَ طَرِیقَ الْقَصْدِ الْمُؤَدِّیَةِ إِلَی الْجِنَانِ وَ أَخَذَ فِی الطَّرِیقِ الْمُؤَدِّیَةِ إِلَی النِّیرَانِ (6) قَالَ علیهما السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَا أَیُّهَا الْیَهُودُ أَمْ تُرِیدُونَ بَلْ تُرِیدُونَ مِنْ بَعْدِ مَا آتَیْنَاکُمْ
ص: 418
أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ وَ ذَلِکَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَصَدَهُ عَشَرَةٌ مِنَ الْیَهُودِ یُرِیدُونَ أَنْ یَتَعَنَّتُوهُ (1) وَ یَسْأَلُوهُ عَنْ أَشْیَاءَ یُرِیدُونَ أَنْ یُعَانِتُوهُ بِهَا فَبَیْنَمَا هُمْ کَذَلِکَ إِذْ جَاءَ أَعْرَابِیٌّ کَأَنَّهُ یُدْفَعُ فِی قَفَاهُ قَدْ عَلَّقَ عَلَی عَصًا عَلَی عَاتِقِهِ جِرَاباً مَشْدُودَ الرَّأْسِ فِیهِ شَیْ ءٌ قَدْ مَلَأَهُ لَا یَدْرُونَ مَا هُوَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَجِبْنِی عَمَّا أَسْأَلُکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَخَا الْعَرَبِ قَدْ سَبَقَکَ الْیَهُودُ (2) أَ فَتَأْذَنُ لَهُمْ حَتَّی أَبْدَأَ بِهِمْ قَالَ الْأَعْرَابِیُّ لَا فَإِنِّی غَرِیبٌ مُجْتَازٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ فَأَنْتَ إِذاً أَحَقُّ مِنْهُمْ لِغُرْبَتِکَ وَ اجْتِیَازِکَ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ وَ لَفْظَةٌ أُخْرَی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هِیَ قَالَ إِنَّ هَؤُلَاءِ أَهْلَ الْکِتَابِ یَدَّعُونَهُ بِزَعْمِهِمْ (3) حَقّاً وَ لَسْتُ آمَنُ أَنْ تَقُولَ شَیْئاً یُوَاطِئُونَکَ عَلَیْهِ وَ یُصَدِّقُونَکَ لِیَفْتِنُوا (4) النَّاسَ عَنْ دِینِهِمْ وَ أَنَا لَا أَقْنَعُ بِمِثْلِ هَذَا لَا أَقْنَعُ إِلَّا بِأَمْرٍ بَیِّنٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیْنَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَدُعِیَ بِعَلِیٍّ علیهما السلام فَجَاءَ حَتَّی قَرُبَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ یَا مُحَمَّدُ وَ مَا تَصْنَعُ بِهَذَا فِی مُحَاوَرَتِی وَ إِیَّاکَ (5) قَالَ یَا أَعْرَابِیٌّ سَأَلْتَ الْبَیَانَ وَ هَذَا الْبَیَانُ الشَّافِی وَ صَاحِبُ الْعِلْمِ الْکَافِی أَنَا مَدِینَةُ الْحِکْمَةِ وَ هَذَا بَابُهَا فَمَنْ أَرَادَ الْحِکْمَةَ وَ الْعِلْمَ فَلْیَأْتِ الْبَابَ فَلَمَّا مَثُلَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ رَسُولُ اللَّهِ بِأَعْلَی صَوْتِهِ یَا عِبَادَ اللَّهِ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی آدَمَ فِی جَلَالَتِهِ وَ إِلَی شَیْثٍ فِی حِکْمَتِهِ وَ إِلَی إِدْرِیسَ فِی نَبَاهَتِهِ وَ مَهَابَتِهِ وَ إِلَی نُوحٍ فِی شُکْرِهِ لِرَبِّهِ وَ عِبَادَتِهِ وَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ فِی وَفَائِهِ وَ خُلَّتِهِ وَ إِلَی مُوسَی فِی بُغْضِ کُلِّ عَدُوٍّ لِلَّهِ وَ مُنَابَذَتِهِ وَ إِلَی عِیسَی فِی حُبِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُعَاشَرَتِهِ (6) فَلْیَنْظُرْ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ هَذَا فَأَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَازْدَادُوا بِذَلِکَ إِیمَاناً وَ أَمَّا الْمُنَافِقُونَ فَازْدَادَ نِفَاقُهُمْ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ یَا مُحَمَّدُ هَکَذَا مَدْحُکَ لِابْنِ عَمِّکَ إِنَّ شَرَفَهُ شَرَفُکَ وَ عِزَّهُ عِزُّکَ وَ لَسْتُ أَقْبَلُ مِنْ هَذَا شَیْئاً إِلَّا بِشَهَادَةِ مَنْ لَا یَحْتَمِلُ شَهَادَتُهُ بُطْلَاناً وَ لَا فَسَاداً بِشَهَادَةِ هَذَا
ص: 419
الضَّبِّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَخَا الْعَرَبِ فَأَخْرِجْهُ مِنْ جِرَابِکَ أَسْتَشْهِدْهُ (1) فَیَشْهَدَ لِی بِالنُّبُوَّةِ وَ لِأَخِی هَذَا بِالْفَضِیلَةِ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ لَقَدْ تَعِبْتُ فِی اصْطِیَادِهِ وَ أَنَا خَائِفٌ أَنْ یَطْفِرَ (2) وَ یَهْرُبَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ لَا تَخَفْ فَإِنَّهُ لَا یَطْفِرُ وَ لَا یَهْرُبُ بَلْ یَقِفُ وَ یَشْهَدُ لَنَا بِتَصْدِیقِنَا وَ تَفْضِیلِنَا فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ أَخَافُ أَنْ یَطْفِرَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنْ طَفَرَ فَقَدْ کَفَاکَ بِهِ تَکْذِیباً لَنَا وَ احْتِجَاجاً عَلَیْنَا وَ لَنْ یَطْفِرَ وَ لَکِنَّهُ سَیَشْهَدُ لَنَا بِشَهَادَةِ الْحَقِّ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ فَخَلِّ سَبِیلَهُ فَإِنَّ مُحَمَّداً یُعَوِّضُکَ عَنْهُ مَا هُوَ خَیْرٌ لَکَ مِنْهُ فَأَخْرَجَهُ الْأَعْرَابِیُّ مِنَ الْجِرَابِ وَ وَضَعَهُ عَلَی الْأَرْضِ فَوَقَفَ وَ اسْتَقْبَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَرَّغَ خَدَّیْهِ فِی التُّرَابِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ أَنْطَقَهُ اللَّهُ تَعَالَی فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَفِیُّهُ وَ سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَ أَفْضَلُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ أَخَاکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَی الْوَصْفِ الَّذِی وَصَفْتَهُ وَ بِالْفَضْلِ الَّذِی ذَکَرْتَهُ وَ أَنَّ أَوْلِیَاءَهُ فِی الْجِنَانِ مُکْرَمُونَ وَ أَنَّ أَعْدَاءَهُ فِی النَّارِ خَالِدُونَ (3) فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ وَ هُوَ یَبْکِی یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَنَا أَشْهَدُ بِمَا شَهِدَ بِهِ هَذَا الضَّبُّ فَقَدْ رَأَیْتُ وَ شَاهَدْتُ وَ سَمِعْتُ مَا لَیْسَ لِی عَنْهُ مَعْدِلٌ وَ لَا مَحِیصٌ ثُمَّ أَقْبَلَ الْأَعْرَابِیُّ عَلَی الْیَهُودِ فَقَالَ وَیْلَکُمْ أَیَّ آیَةٍ بَعْدَ هَذِهِ تُرِیدُونَ وَ مُعْجِزَةٍ بَعْدَ هَذِهِ تَقْتَرِحُونَ لَیْسَ إِلَّا أَنْ تُؤْمِنُوا أَوْ تَهْلِکُوا أَجْمَعِینَ فَآمَنَ أُولَئِکَ الْیَهُودُ کُلُّهُمْ وَ قَالُوا عَظُمَتْ بَرَکَةُ ضَبِّکَ عَلَیْنَا یَا أَخَا الْعَرَبِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَخَا الْعَرَبِ خَلِّ الضَّبَّ عَلَی أَنْ یُعَوِّضَکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ مَا هُوَ خَیْرٌ مِنْهُ فَإِنَّهُ ضَبٌّ مُؤْمِنٌ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ بِأَخِی رَسُولِهِ شَاهِدٌ بِالْحَقِّ مَا یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ مَصِیداً وَ لَا أَسِیراً وَ لَکِنَّهُ یَکُونُ مُخَلًّی سَرْبُهُ تَکُونُ لَهُ مَزِیَّةٌ (4) عَلَی سَائِرِ الضِّبَابِ بِمَا فَضَّلَهُ اللَّهُ أَمِیراً فَنَادَاهُ الضَّبُّ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَخَلِّنِی وَ وَلِّنِی تَعْوِیضَهُ لِأُعَوِّضَهُ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ وَ مَا عَسَاکَ تُعَوِّضُنِی قَالَ تَذْهَبُ بِی إِلَی الْجُحْرِ الَّذِی أَخَذْتَنِی مِنْهُ فَفِیهِ عَشْرَةُ آلَافِ دِینَارٍ
ص: 420
خُسْرَوَانِیَّةٍ وَ ثَلَاثُمِائَةِ (1) أَلْفِ دِرْهَمٍ فَخُذْهَا فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ کَیْفَ أَصْنَعُ قَدْ سَمِعَ هَذَا مِنَ الضَّبِّ جَمَاعَاتُ الْحَاضِرِینَ هَاهُنَا وَ أَنَا تَعِبٌ فَإِنَّ مَنْ هُوَ مُسْتَرِیحٌ یَذْهَبُ إِلَی هُنَاکَ فَیَأْخُذُهُ فَقَالَ الضَّبُّ یَا أَخَا الْعَرَبِ إِنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَهُ عِوَضاً مِنِّی فَمَا کَانَ لِیَتْرُکَ أَحَداً یَسْبِقُکَ إِلَیْهِ وَ لَا یَرُومُ أَحَدٌ أَخْذَهُ إِلَّا أَهْلَکَهُ اللَّهُ وَ کَانَ الْأَعْرَابِیُّ تَعِباً فَمَشَی قَلِیلًا وَ سَبَقَهُ إِلَی الْجُحْرِ جَمَاعَةٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ کَانُوا بِحَضْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ فَأَدْخَلُوا أَیْدِیَهُمْ إِلَی الْجُحْرِ لِیَتَنَاوَلُوا مِنْهُ مَا سَمِعُوا فَخَرَجَتْ عَلَیْهِمْ أَفْعًی عَظِیمَةٌ فَلَسَعَتْهُمْ وَ قَتَلَتْهُمْ وَ وَقَفَتْ حَتَّی حَضَرَ الْأَعْرَابِیُّ فَنَادَتْهُ یَا أَخَا الْعَرَبِ انْظُرْ إِلَی هَؤُلَاءِ کَیْفَ أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِقَتْلِهِمْ دُونَ مَالِکَ الَّذِی هُوَ عِوَضُکَ (2) مِنْ ضَبِّکَ وَ جَعَلَنِی هُوَ حَافِظَهُ (3) فَتَنَاوَلَهُ فَاسْتَخْرَجَ الْأَعْرَابِیُّ الدَّرَاهِمَ وَ الدَّنَانِیرَ فَلَمْ یُطِقِ احْتِمَالَهَا فَنَادَتْهُ الْأَفْعَی خُذِ الْحَبْلَ الَّذِی فِی وَسَطِکَ وَ شُدَّهُ بِالْکِیسِ (4) ثُمَّ شُدَّ الْحَبْلَ فِی ذَنَبِی فَإِنِّی سَأَجُرُّهُ (5) لَکَ إِلَی مَنْزِلِکَ وَ أَنَا فِیهِ خَادِمُکَ (6) وَ حَارِسُ مَالِکَ هَذَا فَجَاءَتِ الْأَفْعَی فَمَا زَالَتْ تَحْرُسُهُ وَ الْمَالَ إِلَی أَنْ فَرَّقَهُ الْأَعْرَابِیُّ فِی ضِیَاعٍ وَ عَقَارٍ وَ بَسَاتِینَ اشْتَرَاهَا ثُمَّ انْصَرَفَتِ الْأَفْعَی (7).
**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام : امام حسن عسکری علیه السلام درباره کلام خداوند عزّ و جلّ «أَمْ تُرِیدُونَ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ کَما سُئِلَ مُوسی مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ» - . بقره / 108 -
{آیا می خواهید از پیامبر خود همان را بخواهید که قبلا از موسی خواسته شد و هر کس کفر را با ایمان عوض کند مسلما از راه درست گمراه شده است.} به نقل از امام هادی علیه السلام فرمود: «أَمْ تُرِیدُونَ» یعنی ای کفار قریش و ای یهودیان آیا می خواهید
ص: 418
«أَن تَسْأَلُواْ رَسُولَکُمْ» یعنی نشانههایی را به او پیشنهاد میکنید که نمی دانید صلاح شما در آن است یا تباهیتان «کَمَا سُئِلَ مُوسَی مِن قَبْلُ» به موسی علیه السلام نیز پیشنهاد دادند و گفتند «لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ» - . بقره / 55 -
{تا خدا را آشکارا نبینیم هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد پس در حالی که می نگریستید صاعقه شما را فرو گرفت.} «وَمَن یتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالإِیمَانِ» اینگونه که وقتی نشانههایی را که پیشنهاد میکند دید باز ایمان نمیآورد، و یا اینگونه که وقتی دانست در شأن او نیست که به خدا پیشنهاد دهد و باید به دلایلی که خداوند عرضه داشته و نشانههای آشکاری که پدید آورده بسنده کند با عناد ورزیدن و عدم پایبندی به حجت و دلیلی که برایش آورده شده، باز ایمان نمیآورد و کفر را به جای ایمان میپذیرد، «فَقَدْ ضَلَّ سَوَاء السَّبِیلِ» یعنی از راه معتدل که به بهشت منتهی می شود منحرف گشته و در مسیری که پایانش جهنم است قدم گذاشته است.
حضرت فرمود: خداوند عزّ و جلّ فرموده: ای یهودیان! «أَمْ تُرِیدُونَ» یعنی آیا می خواهید پس از آنچه برایتان آوردیم «أَن تَسْأَلُواْ رَسُولَکُمْ»؟ ماجرا از این قرار بود که ده تن از یهودیان نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدند و می خواستند حضرت را بیازارند و با پرسش درباره اموری ایشان را آزرده خاطر کنند. در آن اوان مردی اعرابی که گویی کسی او را از پشت هل می داد نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد. او عصایی بر گردنش داشت که کیسه ای سربسته بر آن آویخته بود و در آن کیسه چیزی نهاده بود که کیسه را پر کرده بود و کسی نمیدانست درونش چیست. او گفت: ای محمد! به سوالی که از تو می پرسم پاسخ بده فرمود: ای برادر عرب! این یهودیان پیشتر از تو آمدهاند، آیا اجازه می دهی با آنها آغاز کنم؟ گفت: خیر، چون من غریبم و رهگذرم. حضرت فرمود: بنابراین تو به خاطر غریب بودنت و این که رهگذری بر آنها مقدّم هستی. گفت: سخنی دیگر. حضرت فرمود: چه؟ گفت: اینان کتابی دارند که میپندارند حق است، من قبول ندارم تو چیزی بگویی که آنها در آن با تو توافق کنند و تأییدت کنند تا مردم را از دینشان برگردانند. من با چنین چیزهایی قانع نمی شوم و فقط با دلیلی آشکار قانع میشوم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: علی بن ابی طالب کجاست؟ حضرت علی علیه السلام را فرا خواندند. ایشان راهی شد و وقتی به نزدیکی رسول خدا صلّی الله علیه و آله رسید اعرابی گفت: ای محمد! در گفتگوی میان من و تو با این مرد چه کار داری؟ حضرت فرمود: تو از من دلیل روشن خواستی، این مرد همان دلیل گره گشا و صاحب دانش کافی است، من شهر حکمت هستم و این مرد باب آن است، هر که خواهان حکمت باشد باید از درش وارد شود. وقتی حضرت علی علیه السلام در برابر حضرت حاضر شد رسول خدا صلّی الله علیه و آله با صدای بلند فرمود: ای بندگان خدا! هر که میخواهد عظمت آدم و حکمت شیث و شرافتمندی و ابهت ادریس و شکرگزاری و عبادت نوح برای پروردگارش را ببیند و به وفاداری و دوستی ابراهیم با خدا و دشمنی و ناسازگاری موسی با دشمنان خدا و دوستی و حسن معاشرت عیسی با مؤمنان بنگرد، باید به این علی بن ابی طالب بنگرد، چراکه با وجود او بر ایمان مومنان و بر نفاق منافقان افزوده میشود. اعرابی گفت: ای محمد! اینطور که تو عموزادهات را مدح کردی گویی شرف او شرف تو و عزت او عزت توست، من چیزی را از این مرد نمیپذیرم مگر کسی برایش شهادت دهد که در شهادتش هیچ بطلان و فسادی راه ندارد، یعنی اگر این سوسمار برایش شهادت دهد.
ص: 419
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای برادر عرب! پس آن را از کیسهات در آور و از او شهادت بخواه تا برایت به نبوت من و فضیلت این برادرم شهادت دهد. اعرابی گفت: من برای شکار این سوسمار زحمت کشیدهام و میترسم بپرد و بگریزد. حضرت فرمود: نترس، نمیپرد و نمیگریزد، بلکه می ایستد و به تصدیق و برتری ما شهادت می دهد. اعرابی گفت: میترسم بپرد. حضرت فرمود: اگر پرید همین برایت حجتی علیه ما باشد تا ما را دروغگو بشماری، اما او نخواهد جهید و برای ما شهادتی بر حق خواهد داد، اگر این کار را کرد رهایش کن زیرا محمد به جایش چیزی به تو می دهد که برایت بهتر است. آنگاه اعرابی سوسمار را از کیسه در آورد و روی زمین گذاشت. سوسمار ایستاد و رو به رسول خدا صلّی الله علیه و آله کرد و گونه هایش را بر خاک مالید. سپس سرش را بلند کرد و خداوند متعال به سخنش آورد و او گفت: شهادت می دهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و هیچ شریکی ندارد، و گواهی می دهم که محمد بنده او و رسول او و برگزیده او و سرور همه پیامبران و برتر از همه آفریدگان و خاتَم پیامبران و پیشوای سپید رویان است، و گواهی می دهم که برادر تو علی بن ابی طالب دارای همان صفاتی است که خود فرمودی و داری همان فضیلتی است که خود برشمردی و دوستان او در بهشت گرامیاند و دشمنانش در جهنم جاویدند. ناگاه اشک از چشمان اعرابی به راه افتاد و گفت: ای رسول خدا! من نیز به آنچه این سوسمار شهادت داد شهادت می دهم، من چیزی دیدم و تماشا کردم و شنیدم که هیچ گریز و هیچ راه فراری از آن نیست. سپس رو به یهودیان کرد و گفت: وای بر شما! پس از این دیگر چه نشانهای می خواهید و چه معجزه ای پیشنهاد میدهید؟ هیچ راهی جز اینکه ایمان بیاورید ندارید وگرنه همهتان هلاک خواهید شد. در آن هنگام همه آن یهودیان ایمان آوردند و گفتند: ای برادر عرب! سوسمار تو برای ما بسی پُربرکت بود. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای برادر عرب! سوسمار را رها کن تا خداوند عزّ و جلّ به جایش چیزی به تو بدهد که برایت بهتر است، چه آن سوسماری است که به خدا و رسولش و به برادر رسولش ایمان دارد و به حقیقت شهادت می دهد و سزاوار نیست شکار شود یا اسیر باشد، و باید رها باشد تا مزیتی باشد برای او بر بقیه سوسماران ، چون خداوند او را به امیری برگزیده است. در آن دم سوسمار پیامبر را خطاب کرد و گفت: ای رسول خدا! به من اجازه بدهید تا خودم به او عوض بدهم. اعرابی گفت: تو چه عوضی می توانی به من بدهی؟ سوسمار گفت: مرا به همان سوراخی ببر که مرا از آن گرفتی، در آنجا ده هزار دینار خسروانی
ص: 420
و هشتصد هزار درهم هست، آنها را بردار. اعرابی گفت: چگونه این کار را بکنم وقتی همه حاضرین سخن سوسمار را شنیدهاند و من بسیار خستهام؟ چون هر که تازه نفس است به آنجا می رود و آنها را برمی دارد. سوسمار گفت: ای برادر عرب! خداوند آن مال را عوضی برای تو در ازای من قرار داده است، پس اجازه نمیدهد کسی به سوی آن از تو پیشی بگیرد و هر که بخواهد آنها را بردارد خداوند هلاکش میکند. مرد اعرابی که بسیار خسته بود آهسته به راه افتاد و جماعتی از منافقین که نزد رسول صلّی الله علیه و آله بودند به سوی آن سوراخ از او پیشی گرفتند و رفتند و دست در آن سوراخ کردند تا آنچه را شنیده بودند بردارند، ناگاه افعی بزرگی از آن سوراخ بیرون آمد آنها را نیش زد و کُشت و همانجا ایستاد. وقتی مرد اعرابی سر رسید افعی او را ندا داد و گفت: ای برادر عرب! به اینان بنگر که چگونه خداوند مرا مأمور قتلشان کرد تا به مال تو که در عوض آن سوسمار نصیبت شده دست نیابند! او مرا محافظ آن قرار داده، اینک آن را بردار. اینچنین مرد اعرابی درهم ها و دینارها را از سوراخ بیرون آورد و نتوانست آنها را با خود ببرد. افعی ندایش داد و گفت: ریسمانی را که بر کمر داری بردار و با آن این دو کیسه را ببند، سپس آن ریسمان را به دُم من گره بزن تا آن را برایت تا خانهات بکِشم، چون من در این کار خادم تو و نگهبان مال تو هستم آنگاه افعی آمد و همچنان از آن اعرابی و مالش محافظت کرد تا اینکه او آن مال را در خرید زمین و ملک و باغ صرف کرد. سپس افعی بازگشت - . التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : 203 - .
**[ترجمه]
عنته تعنیتا شدد علیه و ألزمه ما یصعب علیه أداؤه و یقال جاءه متعنتا أی طالبا زلته و النَّبَاهَةُ الشرف.
**[ترجمه]«عنّتَه تعنیتاً» یعنی بر او سخت گرفت و او را به کاری واداشت که برایش سخت است، میگویند «جاءهُ متعنّتاً» یعنی آمد و خواست او را به لغزش بیاندازد. «نباهة» یعنی شرافتمندی.
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
**[ترجمه]
ص 91 ، ص 17 : مذهب القرب کذا فی النسخ کلّها و هو تصحیف
و الصحیح: «مذهب العرب»
ص: 421
تصویر
صورة فتوغرافیة من نسخة المؤلف (قدس سره) و هی الصحیفة التی یبتدء بهذا الجزء.
ص: 422
**[ترجمه]ص: 421
ص: 422
**[ترجمه]
بسم اللّه الرحمن الرحیم و الصلاة علی سیّدنا و آله الطاهرین
اما بعد: فقد وفّقنا اللّه تعالی- و له الشکر و المنّة- لتصحیح الکتاب و تنمیقه و تحقیق نصوصه و أسانیده و مراجعة مصادره و مآخذه، مزداناً بتعالیق مختصرة لا غنی عنها فی فهم غرائب ألفاظه و مشکلاته و کان مرجعنا فی المقابلة و التصحیح مضافاً إلی أصول الکتاب و النسخة المطبوعة المشهورة بطبعة أمین الضرب، الطبعة الحروفیّة عدة نسخ مخطوطة جیّدة فی غایة الدقّة و الإتقان:
منها النسخة الثمینة الأصلیّة التی هی بخطّ المؤلّف رضوان اللّه علیه تفضّل بها العالم العامل حجّة الإسلام الحاجّ السیّد مهدیّ الصدر العاملیّ الأصبهانیّ صاحب الوعظ و إمام الجماعة فی عاصمة طهران و هی ممّا ورثه من أبیه الفقید السعید الخطیب المشهور الحاجّ السیّد (صدر الدین العاملیّ) رحمة اللّه علیه.
و النسخة مخطوطة بخطّ جیّد فی غایة الدقّة و الإتقان معلّمة بخطوط أفقیّة بالحمرة کتب المصنّف قدسّ سرّه بخطّه الشریف عناوین أبوابها و رموز مصادرها و تفسیر الآیات و شروح ألفاظ الحدیث کلّها و أمّا متون الأحادیث فهی بخطّ غیره (و کان علیها اعتمادی فی التصحیح) یری القاری ء صحیفة من صورتها الفتوغرافیّة فی الصفحة الآتیة.
و منها: نسخة مخطوطة بخط نعمة اللّه بن محمّد مهدیّ الإصطهباناتیّ استکتبها عام 1278 ه.
ومنها: نسخة مخطوطة أخری مصحّحة بتصحیح محمّد محسن ابن أبی تراب مؤرّخة بعام 1226 تفضّل بهما الفاضل البارع الأستاذ المعظّم السیّد جلال الدین الأرمویّ الشهیر بالمحدّث و یأتی مزید توضیح بالنسبة إلی هاتین النسختین مع صورهما الفتوغرافیّة فی الجزء الذی یتمّ به تاریخ نبیّنا الأکرم صّلی الّله علیه و آله إنشاء اللّه تعالی.
و کان مرجعنا فی تخریج أحادیثه و تعالیقه کتباً أوعزنا إلی بعضها فی المجلّدات السابقة و نذکر هنا بعضاً آخر:
«1» إثبات الهداة للحرّ العاملیّ طبع بقم فی سنة 1378. ق
«2» الاحتجاج للطبرسیّ طبع بالنجف فی سنة: 1350
«3» أسرار الصلاة للشهید الثانیّ طبع بإیران فی 1313
ص: 423
«4» إعلام الوری للطبرسیّ طبع بإیران فی سنة 1312
«5» إعلام الوری ط 2 للطبرسیّ طبع بطهران فی سنة 1338
«6» الأمالی للشیخ و ولده طبع إیران فی سنة: 1313
«7» الأمالی للشریف المرتضی طبع بمصر فی سنة: 1325
«8» التجرید للمحقّق الطوسیّ و شرحه للعلّامة طبع بهند فی سنة 1310
«9» التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکریّ علیه السلام طبع بإیران فی سنة: 1315
«10» التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکریّ علیه السلام مخطوطة بخزانة کتبی المخصوصة کتب فی 1132
«11» التفسیر لعلیّ بن إبراهیم القمیّ طبع بإیران فی سنة: 1313
«12» التفسیر لعلیّ بن إبراهیم القمیّ مخطوطة بخزانة کتبی المخصوصة کتب فی 1063
«13» التفسیر لعلیّ بن إبراهیم القمیّ مخطوطة بخزانة کتبی المخصوصة کتب دون تاریخ
«14» شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید طبع بمصر.
«15» الشفاء للقاضی عیاض و شرحه لعلیّ القاری ء طبع باسلامبول فی سنة 1308
«16» قرب الإسناد للحمیریّ طبع بطهران فی سنة: 1370
«17» کشف الیقین لابن طاوس طبع بالنجف فی سنة 1369
«18» کنز جامع الفوائد نسخة مخطوطة أرسلها إلینا الأستاذ المرتضی المدرّسیّ.
«19» مناقب آل أبی طالب لابن شهر آشوب طبع بالنجف فی سنة 1376
«20» النوادر للراوندیّ طبع بالنجف.
و الختام لاننسی الثناء علی عدّة من الأفاضل الکرام و نخبة من العلماء العظام الذین ساعدونی فی مشروعی هذا؛ و هم: فضیلة الشیخ محمّد علیّ الذاکریّ الشیرازیّ ساعدنی فی مقابلة الکتاب و فضیلة الشیخ حسین الدارابیّ المشتهر بالکرمانیّ و الشیخ حسین المؤمن الشیرازیّ ساعدنی فی مقابلة الکتاب علی الخطّیّة و فی مقابلته علی المصادر و المآخذ کما أنّا لا ننسی الثناء علی العالم الفاضل الشیخ محمّد مهدیّ العمید الیزدیّ حیث ساعدنی فی مقابلة المجلّدات الأولی و نسأل اللّه تعالی أن یوفّقنا و إخواننا لمرضاته و لخدمة الدین و أهله.
لجنة التحقیق و التصحیح لدار الکتب الإسلامیّة عبد الرحیم الربانیّ الشیرازی.
ص: 424
**[ترجمه]ص: 423
ص: 424
**[ترجمه]
الموضوع/ الصفحه
باب 13 وجوب طاعته و حبّه و التفویض إلیه صّلی الّله علیه و آله؛ و فیه 29 حدیثاً. 1- 14
باب 14 آداب العشرة معه و تفخیمه و توقیره فی حیاته و بعد وفاته صّلی الّله علیه و آله؛ و فیه 16 حدیثاً. 15- 33
باب 15 عصمته و تأویل بعض ما یوهم خلاف ذلک؛ و فیه 21 حدیثاً. 34- 97
باب 16 سهوه و نومه صّلی الّله علیه و آله عن الصلاة؛ و فیه 17 حدیثاً. 97- 129
باب 17 علمه صّلی الّله علیه و آله و ما دفع إلیه من الکتب و الوصایا و آثار الأنبیاء علیهم السلام و من دفعه إلیه و عرض الأعمال علیه و عرض أمّته علیه و أنّه یقدّر علی معجزات الأنبیاء؛ و فیه 62 حدیثاً. 130- 155
باب 18 فصاحته و بلاغته صّلی الّله علیه و آله و فیه حدیثان 156- 158
أبواب معجزاته صّلی الّله علیه و آله
باب 1 إعجاز أمّ المعجزات: القرآن الکریم و فیه بیان حقیقة الإعجاز و بعض النوادر؛ و فیه 24 حدیثاً. 159- 225
باب 2 جوامع معجزاته صلی الله علیه و آله و نوادرها؛ و فیه 18 حدیثاً. 225- 346
باب 3 ما ظهر له صّلی الّله علیه و آله شاهداً علی حقّیّته من المعجزات السماویّة و الغرائب العلویّة من انشقاق القمر و ردّ الشمس و حبسها و إظلال الغمامة و ظهور الشهب و نزول الموائد و النعم من السماء و ما یشاکل ذلک زائداً علی ما مضی فی باب جوامع المعجزات؛ و فیه 19 حدیثاً. 347- 362
باب 4 معجزاته صّلی الّله علیه و آله فی إطاعة الأرضیات من الجمادات و النباتات له و تکلّمها معه صّلی الّله علیه و آله؛ و فیه 59 حدیثاً. 363- 390
باب 5 ما ظهر من إعجازه صّلی الّله علیه و آله فی الحیوانات بأنواعها و إخبارها بحقّیّته و فیه کلام الشاة المسمومة زائداً علی ما مرّ فی باب جوامع المعجزات؛ و فیه 47 حدیثاً. 390- 421
ص: 425
ص: 426
**[ترجمه]ص: 425
ص: 426
**[ترجمه]