بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 11 : تاریخ پیامبران - 1

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

**[ترجمه]

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

**[ترجمه]

اشارة

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الحمد لله الذی اصطفی من عباده رسلا فبعثهم مبشرین و منذرین و اختار منهم خیرة من خلقه محمدا فجعله سید المرسلین و خاتم النبیین فصلوات الله علیه و علی أهل بیته المنتجبین و علی کل من ابتعثه لإقامة شرائع الدین.

أما بعد فهذا هو المجلد الخامس من کتاب بحار الأنوار تألیف الخاطئ الخاسر القاصر عن نیل المفاخر و المآثر محمد المدعو بباقر بن الشیخ العالم الزاهد البارع الرضی محمد الملقب بالتقی غفر الله لهما و حشرهما مع موالیهما.

**[ترجمه]بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الحمد لله الذی اصطفی من عباده رسلا فبعثهم مبشرین و منذرین و اختار منهم خیرة من خلقه محمدا فجعله سید المرسلین و خاتم النبیین فصلوات الله علیه و علی أهل بیته المنتجبین و علی کل من ابتعثه لإقامة شرائع الدین.

أما بعد فهذا هو المجلد الخامس من کتاب بحار الأنوار تألیف الخاطئ الخاسر القاصر عن نیل المفاخر و المآثر محمد المدعو بباقر بن الشیخ العالم الزاهد البارع الرضی محمد الملقب بالتقی غفر الله لهما و حشرهما مع موالیهما.

**[ترجمه]

أبواب النبوّة العامّة

باب 1 معنی النبوة و علة بعثة الأنبیاء و بیان عددهم و أصنافهم و جمل أحوالهم و جوامعها صلوات الله علیهم أجمعین

الآیات

البقرة: «وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصاری تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً (1)وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ* قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی وَ ما أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ *فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما هُمْ فِی شِقاقٍ (2)فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(135-137)

(و قال تعالی): «أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطَ

ص: 1


1- الملّة: اسم لما شرع اللّه تعالی علی لسان الأنبیاء، و الفرق بینها و بین الدین أنّها لا تضاف الا الی النبیّ الذی اتی بها، بخلاف الدین فانه یضاف للّه و للنبی و لآحاد الأمة، و الشریعة تضاف إلی اللّه و الی النبیّ و الأمة دون الآحاد. و الحنف: المیل عن الضلال الی الاستقامة، و عن الشرک الی التوحید، و الحنیف: المائل الی ذلک.
2- الشقاق: المخالفة و المعاداة و المباینة، و کونک فی شق غیر شق صاحبک، یعنی انهم صاروا فی غیر شق النبیّ و أولیائه.

کانُوا هُوداً أَوْ نَصاری قُلْ أَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»(140) (و قال تعالی): «کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلَّا الَّذِینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ فَهَدَی اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(213)

(و قال تعالی): «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ»(253)

آل عمران: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»(33-34)

(و قال تعالی): «قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ عَلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی وَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»(84) (1)(و قال تعالی): «ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ *وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ* وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی (2)قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ* فَمَنْ تَوَلَّی بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ»(79-82)

النساء: «إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَیْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ عِیسی وَ أَیُّوبَ وَ یُونُسَ وَ هارُونَ وَ سُلَیْمانَ

ص: 2


1- هکذا فی النسخ، و الآیة متأخرة فی المصحف الشریف عن الآیتین، فتقدیمها سهو منه قدس سره أو من النسّاخ.
2- الاصر: العهد المؤکد الذی یثبط ناقضه عن الثواب و الخیرات.

وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً *وَ رُسُلًا قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً* رُسُلًا مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً»(163-165)

الأنعام: «وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ کُلًّا هَدَیْنا وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ *وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی وَ إِلْیاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّالِحِینَ* وَ إِسْماعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ یُونُسَ وَ لُوطاً وَ کلًّا فَضَّلْنا عَلَی الْعالَمِینَ* وَ مِنْ آبائِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ إِخْوانِهِمْ وَ اجْتَبَیْناهُمْ وَ هَدَیْناهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ *ذلِکَ هُدَی اللَّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ لَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما کانُوا یَعْمَلُونَ* أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ* أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْری لِلْعالَمِینَ»(84-90)

التوبة: «أَ لَمْ یَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْراهِیمَ وَ أَصْحابِ مَدْیَنَ وَ الْمُؤْتَفِکاتِ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»(70)

یوسف: «حَتَّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جاءَهُمْ نَصْرُنا فَنُجِّیَ مَنْ نَشاءُ وَ لا یُرَدُّ بَأْسُنا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ»(110)

الرعد: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»(38)

إبراهیم: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(4) (و قال تعالی): «أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَؤُا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا یَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْواهِهِمْ وَ قالُوا إِنَّا کَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَ إِنَّا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا إِلَیْهِ مُرِیبٍ* قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی قالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا تُرِیدُونَ أَنْ تَصُدُّونا عَمَّا کانَ یَعْبُدُ آباؤُنا

ص: 3

فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبِینٍ *قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ ما کانَ لَنا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطانٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ* وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلی ما آذَیْتُمُونا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ* وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ أَرْضِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا فَأَوْحی إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ* وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذلِکَ لِمَنْ خافَ مَقامِی وَ خافَ وَعِیدِ* وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ»(9-15)

الحجر: «وَ ما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ إِلَّا وَ لَها کِتابٌ مَعْلُومٌ* ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما یَسْتَأْخِرُونَ»(4-5) (و قال تعالی): «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی شِیَعِ الْأَوَّلِینَ* وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ»(10-11)

النحل: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ* بِالْبَیِّناتِ وَ الزُّبُرِ»(43-44) (1)

الإسراء: «وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلی بَعْضٍ»(55)

الکهف: «وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ»(56)

مریم: «أُولئِکَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّیَّةِ إِبْراهِیمَ وَ إِسْرائِیلَ وَ مِمَّنْ هَدَیْنا وَ اجْتَبَیْنا إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکِیًّا* فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا»(58-59)

الأنبیاء: «ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ* وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ* وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا یَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ ما کانُوا خالِدِینَ* ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ فَأَنْجَیْناهُمْ وَ مَنْ نَشاءُ وَ أَهْلَکْنَا الْمُسْرِفِینَ»(6-9)

الحج: «وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ ثَمُودُ* وَ قَوْمُ إِبْراهِیمَ

ص: 4


1- جمع زبر و هو کتاب غلیظ الکتابة، و قیل: الزبور کل کتاب صعب الوقوف علیه من الکتب الإلهیّة، و قیل: اسم لکل کتاب لا یتضمن شیئا من الاحکام الشرعیة، و لذا سمی کتاب داود النبیّ به لانه لا یتضمن شیئا من الاحکام الشرعیة.

وَ قَوْمُ لُوطٍ* وَ أَصْحابُ مَدْیَنَ وَ کُذِّبَ مُوسی فَأَمْلَیْتُ لِلْکافِرِینَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ* فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَةٌ فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ»(42-45)

المؤمنین: «یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ *وَ إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ *فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ زُبُراً کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ»(51-53)

الفرقان: «وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ یَمْشُونَ فِی الْأَسْواقِ»(20) (و قال تعالی): «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ جَعَلْنا مَعَهُ أَخاهُ هارُونَ وَزِیراً* فَقُلْنَا اذْهَبا إِلَی الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَدَمَّرْناهُمْ تَدْمِیراً* وَ قَوْمَ نُوحٍ لَمَّا کَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْناهُمْ وَ جَعَلْناهُمْ لِلنَّاسِ آیَةً وَ أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِینَ عَذاباً أَلِیماً* وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ وَ قُرُوناً بَیْنَ ذلِکَ کَثِیراً* وَ کُلًّا ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ وَ کُلًّا تَبَّرْنا تَتْبِیراً *وَ لَقَدْ أَتَوْا عَلَی الْقَرْیَةِ الَّتِی أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ أَ فَلَمْ یَکُونُوا یَرَوْنَها بَلْ کانُوا لا یَرْجُونَ نُشُوراً»(35-40)

العنکبوت: «وَ إِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ»(18) (و قال تعالی): «وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ قَدْ تَبَیَّنَ لَکُمْ مِنْ مَساکِنِهِمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ* وَ قارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ما کانُوا سابِقِینَ* فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا وَ ما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»(38-40)

الروم: «أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ *ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّوای أَنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِؤُنَ»(9-10) (و قال تعالی): «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ رُسُلًا إِلی قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا وَ کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ»(47)

ص: 5

الأحزاب: «وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً»(7)

الفاطر: «وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ»(4) (و قال تعالی): «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ* وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ* ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ»(24-26)

یس: «یا حَسْرَةً عَلَی الْعِبادِ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ* أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ أَنَّهُمْ إِلَیْهِمْ لا یَرْجِعُونَ»(30-31)

الصافات: «وَ لَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ أَکْثَرُ الْأَوَّلِینَ *وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا فِیهِمْ مُنْذِرِینَ* فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ* إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ»(71-74) (و قال تعالی): «وَ لَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِینَ* إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ* وَ إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ»(171-173) (و قال تعالی): «وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ»(181)

ص: «کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ فَنادَوْا وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ»(3) (و قال تعالی): «کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتادِ* (1)وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوطٍ وَ أَصْحابُ الْأَیْکَةِ (2)

ص: 6


1- قیل فی معناه اقوال: أحدها: أنه کانت له ملاعب من أوتاد یلعب له علیها. ثانیها: أنه کان یعذب الناس بالاوتاد، و ذلک أنّه إذا غضب علی أحد وتد یدیه و رجلیه و رأسه علی الأرض. ثالثها: أن معناه ذو البنیان، و البنیان: الاوتاد. رابعها: ذو الجنود و الجموع الکثیرة، بمعنی أنهم یشدون ملکه و یقوون أمره کما یقوی الوتد الشی ء. خامسها: انه سمی بذلک لکثرة جیوشه فی الأرض و کثرة أوتاد خیامهم، فعبر بکثرة الاوتاد عن کثرة الاجناد. قاله الطبرسیّ فی مجمع البیان. و قال السیّد الرضیّ قدّس سرّه: هذا استعارة علی بعض الأقوال: و یکون معنی ذی الاوتاد ذا الملک الثابت و الامر الواطد و الأسباب التی بها السلطان کما یثبت الخباء بأوتاده و یقوم علی أعماده، و قد یجوز أن یکون معنی ذی الاوتاد ذا الابنیة المشیدة و القواعد الممهدة التی تشبه بالجبال فی ارتفاع الرءوس و رسوخ الأصول، لان الجبال قد تسمی أوتاد الأرض، قال اللّه سبحانه: «وَ الْجِبالَ أَوْتاداً»
2- الایکة: الغیضة و هی الاجمة. مجتمع الشجر فی مغیض الماء، نسبوا أصحاب شعیب إلیها لانهم کانوا یسکنون غیضة قرب مدین. و قیل: هی اسم بلد.

أُولئِکَ الْأَحْزابُ* إِنْ کُلٌّ إِلَّا کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقابِ»(12-14)

المؤمن: «کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ (1)فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقابِ»(5) (و قال تعالی): «أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ کانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ* ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَکَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقابِ»(21-22) (و قال تعالی): «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ»(51) (و قال تعالی): «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِیَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ»(78) (و قال تعالی): «أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ* فَلَمَّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ* فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ کَفَرْنا بِما کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ* فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِی عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ»(82-85)

حمعسق: «شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ»(13) (و قال عز و جل): «وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ»(51)

ق: «کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ أَصْحابُ الرَّسِّ (2)وَ ثَمُودُ وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ وَ

ص: 7


1- أی لیبطلوا به الحق.
2- الرس: البئر التی لم تبن بالحجارة، و أصحاب الرس هم أصحاب البئر التی رسوا نبیهم فیها.

إِخْوانُ لُوطٍ وَ أَصْحابُ الْأَیْکَةِ وَ قَوْمُ تُبَّعٍ (1)کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ»(12-14)

النجم: «وَ أَنَّهُ أَهْلَکَ عاداً الْأُولی* وَ ثَمُودَ فَما أَبْقی* وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَ أَطْغی* وَ الْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوی* فَغَشَّاها ما غَشَّی»(50-54)

الحدید: «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»(25) (و قال تعالی): «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهِیمَ وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ* ثُمَّ قَفَّیْنا عَلی آثارِهِمْ بِرُسُلِنا وَ قَفَّیْنا (2)بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ»(26-27)

المجادلة: «کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ»(21)

الحاقة: «وَ جاءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ وَ الْمُؤْتَفِکاتُ بِالْخاطِئَةِ *فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رابِیَةً»(9-10)

الجن: «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً* إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً* لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً»(26-28)

البروج: «هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْجُنُودِ* فِرْعَوْنَ وَ ثَمُودَ»(17-18)

الفجر: «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ* إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ* الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ* وَ ثَمُودَ الَّذِینَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ* وَ فِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتادِ* الَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلادِ* فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسادَ* فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذابٍ»(6-13)

lt;meta info="- قَالُواْ کُونُواْ هُودًا أَوْ نَصَارَی تَهْتَدُواْ قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ * قُولُواْ آمَنَّا بِاللّهِ وَمَآ أُنزِلَ إِلَیْنَا وَمَا أُنزِلَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَقَ وَیَعْقُوبَ وَالأسْبَاطِ وَمَا أُوتِیَ مُوسَی وَعِیسَی وَمَا أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِن رَّبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ * فَإِنْ آمَنُواْ بِمِثْلِ مَا آمَنتُم بِهِ فَقَدِ اهْتَدَواْ وَّإِن تَوَلَّوْاْ فَإِنَّمَا هُمْ فِی شِقَاقٍ فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللّهُ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ - . بقره / 135- 137[1] - .

{و [اهل کتاب] گفتند یهودی یا مسیحی باشید تا هدایت یابید بگو نه بلکه [بر] آیین ابراهیم حق گرا [هستم] و وی از مشرکان نبود * بگویید ما به خدا و به آنچه بر ما نازل شده و به آنچه بر ابراهیم و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل آمده و به آنچه به موسی و عیسی داده شده و به آنچه به همه پیامبران از سوی پروردگارشان داده شده ایمان آورده ایم میان هیچ یک از ایشان فرق نمی گذاریم و در برابر او تسلیم هستیم * پس اگر آنان [هم] به آنچه شما بدان ایمان آورده اید ایمان آوردند قطعا هدایت شده اند ولی اگر روی برتافتند جز این نیست که سر ستیز [و جدایی] دارند و به زودی خداوند [شر] آنان را از تو کفایت خواهد کرد که او شنوای داناست.}

أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَ-قَ وَیَعْقُوبَ وَالأسْبَاطَ کَانُواْ هُودًا أَوْ نَصَارَی قُلْ أَأَنتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللّهُ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن کَتَمَ شَهَادَةً عِندَهُ مِنَ اللّهِ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ. - بقره/ 140 -

{یا می گویید ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط

ص: 1

[دوازده گانه] یهودی یا نصرانی بوده اند بگو آیا شما بهتر می دانید یا خدا و کیست ستمکارتر از آن کس که شهادتی از خدا را در نزد خویش پوشیده دارد و خدا از آنچه می کنید غافل نیست}

- کَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُواْ فِیهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلاَّ الَّذِینَ أُوتُوهُ مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ فَهَدَی اللّهُ الَّذِینَ آمَنُواْ لِمَا اخْتَلَفُواْ فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللّهُ یَهْدِی مَن یَشَاء إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ. - . بقره/ 213 -

{مردم امتی یگانه بودند پس خداوند پیامبران را نویدآور و بیم دهنده برانگیخت و با آنان کتاب [خود] را بحق فرو فرستاد تا میان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند داوری کند و جز کسانی که [کتاب] به آنان داده شد پس از آنکه دلایل روشن برای آنان آمد به خاطر ستم [و حسدی] که میانشان بود [هیچ کس] در آن اختلاف نکرد پس خداوند آنان را که ایمان آورده بودند به توفیق خویش به حقیقت آنچه که در آن اختلاف داشتند هدایت کرد و خدا هر که را بخواهد به راه راست هدایت می کند}

- تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ مِّنْهُم مَّن کَلَّمَ اللّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَیْنَا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَأَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِن بَعْدِهِم مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَلَ-کِنِ اخْتَلَفُواْ فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ وَمِنْهُم مَّن کَفَرَ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلُواْ وَلَ-کِنَّ اللّهَ یَفْعَلُ مَا یُرِیدُ. - . بقره/ 253 -

{برخی از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم از آنان کسی بود که خدا با او سخن گفت و درجات بعضی از آنان را بالا برد و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم و او را به وسیله روح القدس تایید کردیم و اگر خدا می خواست کسانی که پس از آنان بودند بعد از آن [همه] دلایل روشن که برایشان آمد به کشتار یکدیگر نمی پرداختند ولی با هم اختلاف کردند پس بعضی از آنان کسانی بودند که ایمان آوردند و بعضی از آنان کسانی بودند که کفر ورزیدند و اگر خدا می خواست با یکدیگر جنگ نمی کردند ولی خداوند آنچه را می خواهد انجام می دهد}

- إِنَّ اللّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَالَمِینَ * ذُرِّیَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ. - . آل عمران/ 33-34 -

{به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است* فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند و خداوند شنوای داناست}

- قُلْ آمَنَّا بِاللّهِ وَمَا أُنزِلَ عَلَیْنَا وَمَا أُنزِلَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَقَ وَیَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِیَ مُوسَی وَعِیسَی وَالنَّبِیُّونَ مِن رَّبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ. - . آل عمران/ 84 -

{بگو به خدا و آنچه بر ما نازل شده و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل گردیده و آنچه به موسی و عیسی و انبیای [دیگر] از جانب پروردگارشان داده شده گرویدیم و میان هیچ یک از آنان فرق نمی گذاریم و ما او را فرمانبرداریم}

- مَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُؤْتِیَهُ اللّهُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُواْ عِبَادًا لِّی مِن دُونِ اللّهِ وَلَ-کِن کُونُواْ رَبَّانِیِّینَ بِمَا کُنتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتَابَ وَبِمَا کُنتُمْ تَدْرُسُونَ * وَلاَ یَأْمُرَکُمْ أَن تَتَّخِذُواْ الْمَلاَئِکَةَ وَالنِّبِیِّیْنَ أَرْبَابًا أَیَأْمُرُکُم بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ * وَإِذْ أَخَذَ اللّهُ مِیثَاقَ النَّبِیِّیْنَ لَمَا آتَیْتُکُم مِّن کِتَابٍ وَحِکْمَةٍ ثُمَّ جَاءکُمْ رَسُولٌ مُّصَدِّقٌ لِّمَا مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَی ذَلِکُمْ إِصْرِی قَالُواْ

أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُواْ وَأَنَاْ مَعَکُم مِّنَ الشَّاهِدِینَ * فَمَن تَوَلَّی بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ. - . آل عمران/ 79- 82 -

{هیچ بشری را نسزد که خدا به او کتاب و حکم و پیامبری بدهد سپس او به مردم بگوید به جای خدا بندگان من باشید بلکه [باید بگوید] به سبب آنکه کتاب [آسمانی] تعلیم می دادید و از آن رو که درس می خواندید علمای دین باشید* و [نیز] شما را فرمان نخواهد داد که فرشتگان و پیامبران را به خدایی بگیرید آیا پس از آنکه سر به فرمان [خدا] نهاده اید [باز] شما را به کفر وامی دارد* و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت که هر گاه به شما کتاب و حکمتی دادم سپس شما را فرستاده ای آمد که آنچه را با شماست تصدیق کرد البته به او ایمان بیاورید و حتما یاریش کنید آنگاه فرمود آیا اقرار کردید و در این باره پیمانم را پذیرفتید گفتند آری اقرار کردیم فرمود پس گواه باشید و من با شما از گواهانم* پس کسانی که بعد از این [پیمان] روی برتابند آنان خود نافرمانانند.}

- إِنَّا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ کَمَا أَوْحَیْنَا إِلَی نُوحٍ وَالنَّبِیِّینَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَیْنَا إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإْسْحَقَ وَیَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِیسَی وَأَیُّوبَ وَیُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَیْمَانَ وَآتَیْنَا دَاوُودَ زَبُورًا * وَرُسُلاً قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَیْکَ مِن قَبْلُ وَرُسُلاً لَّمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَکَلَّمَ اللّهُ مُوسَی تَکْلِیمًا * رُّسُلاً مُّبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَکَانَ اللّهُ عَزِیزًا حَکِیمًا. - . نساء/ 163- 165 -

{اسحاق و یعقوب و اسباط و عیسی و ایوب و یونس و هارون و سلیمان [نیز] وحی نمودیم

ص: 2

و به داوود زبور بخشیدیم* و پیامبرانی [را فرستادیم] که در حقیقت [ماجرای] آنان را قبلا بر تو حکایت نمودیم و پیامبرانی [را نیز برانگیخته ایم] که [سرگذشت] ایشان را بر تو بازگو نکرده ایم و خدا با موسی آشکارا سخن گفت * پیامبرانی که بشارتگر و هشداردهنده بودند تا برای مردم پس از [فرستادن] پیامبران در مقابل خدا [بهانه و] حجتی نباشد و خدا توانا و حکیم است}

- وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَقَ وَیَعْقُوبَ کُلاًّ هَدَیْنَا وَنُوحًا هَدَیْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَیْمَانَ وَأَیُّوبَ وَیُوسُفَ وَمُوسَی وَهَارُونَ وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * وَزَکَرِیَّا وَیَحْیَی وَعِیسَی وَإِلْیَاسَ کُلٌّ مِّنَ الصَّالِحِینَ * وَإِسْمَاعِیلَ وَالْیَسَعَ وَیُونُسَ وَلُوطًا وَکُلاًّ فضَّلْنَا عَلَی الْعَالَمِینَ * وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّیَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَیْنَاهُمْ وَهَدَیْنَاهُمْ إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ * ذَلِکَ هُدَی اللّهِ یَهْدِی بِهِ مَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَکُواْ لَحَبِطَ عَنْهُم مَّا کَانُواْ یَعْمَلُونَ * أُوْلَ-ئِکَ الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن یَکْفُرْ بِهَا هَ-ؤُلاء فَقَدْ وَکَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَّیْسُواْ بِهَا بِکَافِرِینَ * أُوْلَ-ئِکَ الَّذِینَ هَدَی اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَّ أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکْرَی لِلْعَالَمِینَ. - . انعام/ 84- 90 -

{نسل او داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را [هدایت کردیم] و این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم* و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس را که همه از شایستگان بودند* و اسماعیل و یسع و یونس و لوط که جملگی را بر جهانیان برتری دادیم* و از پدران و فرزندان و برادرانشان برخی را [بر جهانیان برتری دادیم] و آنان را برگزیدیم و به راه راست راهنمایی کردیم* این هدایت خداست که هر کس از بندگانش را بخواهد بدان هدایت می کند و اگر آنان شرک ورزیده بودند قطعا آن چه انجام می دادند از دستشان می رفت* آنان کسانی بودند که کتاب و داوری و نبوت بدیشان دادیم و اگر اینان [مشرکان] بدان کفر ورزند بی گمان گروهی [دیگر] را بر آن گماریم که بدان کافر نباشند* اینان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده است پس به هدایت آنان اقتدا کن بگو من از شما هیچ مزدی بر این [رسالت] نمی طلبم این [قرآن] جز تذکری برای جهانیان نیست}

- أَلَمْ یَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَقَوْمِ إِبْرَاهِیمَ وِأَصْحَابِ مَدْیَنَ وَالْمُؤْتَفِکَاتِ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانَ اللّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلَ-کِن کَانُواْ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ. - . توبه/ 70 -

{آیا گزارش [حال] کسانی که پیش از آنان بودند قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهیم و اصحاب م دی ن و شهرهای زیر و رو شده به ایشان نرسیده است

پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند خدا بر آن نبود که به آنان ستم کند ولی آنان بر خود ستم روا می داشتند}

- حَتَّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّواْ أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُواْ جَاءهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّیَ مَن نَّشَاء وَلاَ یُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ. - . یوسف/ 110 -

{تا هنگامی که فرستادگان [ما] نومید شدند و [مردم] پنداشتند که به آنان واقعا دروغ گفته شده یاری ما به آنان رسید پس کسانی را که میخواستیم نجات یافتند و[لی] عذاب ما از گروه مجرمان برگشت ندارد.}

- وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِکَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّیَّةً وَمَا کَانَ لِرَسُولٍ أَن یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ لِکُلِّ أَجَلٍ کِتَابٌ. - . رعد/ 38 -

{و قطعا پیش از تو [نیز] رسولانی فرستادیم و برای آنان زنان و فرزندانی قرار دادیم و هیچ پیامبری را نرسد که جز به اذن خدا معجزهای بیاورد برای هر زمانی کتابی است}

- وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللّهُ مَن یَشَاء وَیَهْدِی مَن یَشَاء وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ. - . ابراهیم/ 4 -

{و ما هیچ پیامبری را جز به زبان قومش نفرستادیم تا [حقایق را] برای آنان بیان کند پس خدا هر که را بخواهد بیراه میگذارد و هر که را بخواهد هدایت میکند و اوست ارجمند حکیم}

- أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِینَ مِن بَعْدِهِمْ لاَ یَعْلَمُهُمْ إِلاَّ اللّهُ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَرَدُّواْ أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْوَاهِهِمْ وَقَالُواْ إِنَّا کَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ وَإِنَّا لَفِی شَکٍّ مِّمَّا تَدْعُونَنَا إِلَیْهِ مُرِیبٍ * قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِی اللّهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُم مِّن ذُنُوبِکُمْ وَیُؤَخِّرَکُمْ إِلَی أَجَلٍ مُّسَ-مًّی قَالُواْ إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُنَا تُرِیدُونَ أَن تَصُدُّونَا عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَآؤُنَا

ص: 3

فَأْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُّبِینٍ *قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِن نَّحْنُ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ وَلَ-کِنَّ اللّهَ یَمُنُّ عَلَی مَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَمَاکَانَ لَنَا أَن نَّأْتِیَکُم بِسُلْطَانٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ وَعلَی اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ * وَمَا لَنَا أَلاَّ نَتَوَکَّلَ عَلَی اللّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَی مَا آذَیْتُمُونَا وَعَلَی اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ * وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّ-کُم مِّنْ أَرْضِنَآ أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنَا فَأَوْحَی إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ * وَلَنُسْکِنَنَّ-کُمُ الأَرْضَ مِن بَعْدِهِمْ ذَلِکَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِی وَخَافَ وَعِیدِ * وَاسْتَفْتَحُواْ وَخَابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ. - . ابراهیم/ 9- 15 -

{آیا خبر کسانی که پیش از شما بودند قوم نوح و عاد و ثمود و آنانکه بعد از ایشان بودند [و] کسی جز خدا از آنان آگاهی ندارد به شما نرسیده است فرستادگانشان دلایل آشکار برایشان آوردند ولی آنان دستهایشان را [به نشانه اعتراض] بر دهانهایشان نهادند و گفتند ما به آنچه شما بدان ماموریت دارید کافریم و از آنچه ما را بدان میخوانید سخت در شکیم* پیامبرانشان گفتند مگر در باره خدا پدید آورنده آسمانها و زمین تردیدی هست او شما را دعوت میکند تا پارهای از گناهانتان را بر شما ببخشاید و تا زمان معینی شما را مهلت دهد گفتند شما جز بشری مانند ما نیستید میخواهید ما را از آنچه پدرانمان میپرستیدند باز دارید پس برای ما حجتی آشکار بیاورید* پیامبرانشان به آنان گفتند ما جز بشری مثل شما نیستیم ولی خدا بر هر یک از بندگانش که بخواهد منت می­نهد و ما را نرسد که جز به اذن خدا برای شما حجتی بیاوریم و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند* و چرا بر خدا توکل نکنیم و حال آنکه ما را به راههایمان رهبری کرده است و البته ما بر آزاری که به ما رساندید شکیبایی خواهیم کرد و توکل کنندگان باید تنها بر خدا توکل کنند* و کسانی که کافر شدند به پیامبرانشان گفتند شما را از سرزمین خودمان بیرون خواهیم کرد مگر اینکه به کیش ما بازگردید پس پروردگارشان به آنان وحی کرد که حتما ستمگران را هلاک خواهیم کرد* و قطعا شما را پس از ایشان در آن سرزمین سکونت خواهیم داد این برای کسی است که از ایستادن [در محشر به هنگام حساب] در پیشگاه من بترسد و از تهدیدم بیم داشته باشد* و [پیامبران از خدا] گشایش خواستند و [سرانجام] هر زورگوی لجوجی نومید شد.}

- وَمَا أَهْلَکْنَا مِن قَرْیَةٍ إِلاَّ وَلَهَا کِتَابٌ مَّعْلُومٌ * مَّا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا یَسْتَأْخِرُونَ. - . حجر/ 4- 5 -

{و هیچ شهری را هلاک نکردیم مگر اینکه برای آن اجلی معین بود* هیچ امتی از اجل خویش نه پیش می افتد و نه پس می ماند}

- إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ * وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ فِی شِیَعِ الأَوَّلِینَ. - . حجر/ 9- 10 -

{بی تردید ما این قرآن را به تدریج نازل کرده ایم و قطعا نگهبان آن خواهیم بود* و به یقین پیش از تو [نیز] در گروه­های پیشینیان [پیامبرانی] فرستادیم}

- وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِی إِلَیْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ * بِالْبَیِّنَاتِ وَالزُّبُرِ. - . نحل/ 43- 44 -

{و پیش از تو [هم] جز مردانی که بدیشان وحی می­کردیم گسیل نداشتیم پس اگر نمیدانید از پژوهندگان کتاب­های آسمانی جویا شوید* [زیرا آنان را] با دلایل آشکار و نوشته ها [فرستادیم].}

- وَلَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلَی بَعْضٍ. - . اسرا/ 55 -

{و در حقیقت بعضی از انبیا را بر بعضی برتری بخشیدیم}

- وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ. - . کهف/ 56 -

{و پیامبران [خود] را جز بشارت دهنده و بیم رسان گسیل نمی داریم}

- أُوْلَئِکَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِم مِّنَ النَّبِیِّینَ مِن ذُرِّیَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِن ذُرِّیَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْرَائِیلَ وَمِمَّنْ هَدَیْنَا وَاجْتَبَیْنَا إِذَا تُتْلَی عَلَیْهِمْ آیَاتُ الرَّحْمَن خَرُّوا سُجَّداً وَبُکِیّاً * فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیّاً. - . مریم/ 58- 59 -

{آنان کسانی از پیامبران بودند که خداوند بر ایشان نعمت ارزانی داشت از فرزندان آدم بودند و از کسانی که همراه نوح [بر کشتی] سوار کردیم و از فرزندان ابراهیم و اسرائیل و از کسانی که [آنان را] هدایت نمودیم و برگزیدیم [و] هر گاه آیات [خدای] رحمان بر ایشان خوانده می­شد سجده­کنان و گریان به خاک می­افتادند* آنگاه پس از آنان جانشینانی به جای ماندند که نماز را تباه ساخته و از هوس­ها پیروی کردند و به زودی [سزای] گمراهی [خود] را خواهند دید}

- مَا آمَنَتْ قَبْلَهُم مِّن قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا أَفَهُمْ یُؤْمِنُونَ * وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِی إِلَیْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ * وَمَا جَعَلْنَاهُمْ جَسَدًا لَّا یَأْکُلُونَ الطَّعَامَ وَمَا کَانُوا خَالِدِینَ * ثُمَّ صَدَقْنَاهُمُ الْوَعْدَ فَأَنجَیْنَاهُمْ وَمَن نَّشَاء وَأَهْلَکْنَا الْمُسْرِفِینَ. - . انبیا/ 6- 9 -

{قبل از آنان [نیز مردم] هیچ شهری که آن را نابود کردیم [به آیات ما] ایمان نیاوردند پس آیا اینان [به معجزه] ایمان می آورند* و پیش از تو [نیز] جز مردانی را که به آنان وحی می کردیم گسیل نداشتیم اگر نمی دانید از پژوهندگان کتاب­های آسمانی بپرسید* و ایشان را جسدی که غذا نخورند قرار ندادیم و جاویدان [هم] نبودند* سپس وعده [خود] به آنان را راست گردانیدیم و آن­ها و هر که را خواستیم نجات دادیم و افراط­کاران را به هلاکت رسانیدیم.}

- وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَثَمُودُ * وَقَوْمُ إِبْرَاهِیمَ وَقَوْمُ لُوطٍ * وَأَصْحَابُ مَدْیَنَ وَکُذِّبَ مُوسَی فَأَمْلَیْتُ لِلْکَافِرِینَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ * فَکَأَیِّن مِّن قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا وَهِیَ ظَالِمَةٌ فَهِیَ خَاوِیَةٌ عَلَی عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُّعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَّشِیدٍ. - . حج/ 42- 45 -

{و اگر تو را تکذیب کنند قطعا پیش از آنان قوم نوح و عاد و ثمود [نیز] به تکذیب پرداختند* و [نیز] قوم ابراهیم

ص:4

و قوم لوط* و [همچنین] اهل مدین و موسی تکذیب شد پس کافران را مهلت دادم سپس [گریبان] آن­ها را گرفتم بنگر عذاب من چگونه بود* و چه بسیار شهرها را که ستمکار بودند هلاکشان کردیم و [اینک] آن

[شهرها] سقف­هایش فرو ریخته است و [چه بسیار] چاه­های متروک و کوشک­های افراشته را}

- یَا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ * وَإِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ * فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُم بَیْنَهُمْ زُبُرًا کُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ. - . مؤمنون/ 51- 53 -

{ای پیامبران از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته کنید که من به آنچه انجام می دهید دانایم* و در حقیقت این امت شماست که امتی یگانه است و من پروردگار شمایم پس از من پروا دارید* تا کار [دین]شان را میان خود قطعه قطعه کردند [و] دسته دسته شدند هر دسته ای به آنچه نزدشان بود دل خوش کردند}

- وَما أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعَامَ وَیَمْشُونَ فِی الْأَسْوَاقِ. - . فرقان/ 20 -

{و پیش از تو پیامبران [خود] را نفرستادیم جز اینکه آنان [نیز] غذا می خوردند و در بازارها راه می رفتند}

خداوند فرمود: وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ وَجَعَلْنَا مَعَهُ أَخَاهُ هَارُونَ وَزِیرًا * فَقُلْنَا اذْهَبَا إِلَی الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَدَمَّرْنَاهُمْ تَدْمِیرًا * وَقَوْمَ نُوحٍ لَّمَّا کَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ وَجَعَلْنَاهُمْ لِلنَّاسِ آیَةً وَأَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِینَ عَذَابًا أَلِیمًا * وَعَادًا وَثَمُودَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُونًا بَیْنَ ذَلِکَ کَثِیرًا * وَکُلًّا ضَرَبْنَا لَهُ الْأَمْثَالَ وَکُلًّا تَبَّرْنَا تَتْبِیرًا * وَلَقَدْ أَتَوْا عَلَی الْقَرْیَةِ الَّتِی أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ أَفَلَمْ یَکُونُوا یَرَوْنَهَا بَلْ کَانُوا لَا یَرْجُونَ نُشُورًا. - . فرقان/ 35- 40 -

{و به یقین [ما] به موسی کتاب [آسمانی] عطا کردیم و برادرش هارون را همراه او دستیار[ش] گردانیدیم* پس گفتیم هر دو به سوی قومی که نشانه های ما را به دروغ گرفتند بروید پس[ما] آنان را به سختی هلاک نمودیم* و قوم نوح را آنگاه که پیامبران [خدا] را تکذیب کردند غرقشان ساختیم و آنان را برای [همه] مردم عبرتی گردانیدیم و برای ستمکاران عذابی پر درد آماده کرده ایم* و [نیز] عادیان و ثمودیان و اصحاب ر س و نسل­های بسیاری میان این [جماعتها] را [هلاک کردیم]* و برای همه آنان مثل­ها زدیم و همه را زیر و ز ب ر کردیم* و قطعا بر شهری که باران بلا بر آن بارانده شد گذشته اند مگر آن را ندیده اند [چرا] ولی امید به زنده شدن ندارند}

- وَإِن تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِّن قَبْلِکُمْ وَمَا عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ. - . عنکبوت/ 18 -

{و اگر تکذیب کنید قطعا امت­های پیش از شما [هم] تکذیب کردند و بر پیامبر [خدا] جز ابلاغ آشکار [وظیفه ای] نیست}

خداوند فرمود: وَعَادًا وَثَمُودَ وَقَد تَّبَیَّنَ لَکُم مِّن مَّسَاکِنِهِمْ وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَکَانُوا مُسْتَبْصِرِینَ * وَقَارُونَ وَفِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَلَقَدْ جَاءهُم مُّوسَی بِالْبَیِّنَاتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ وَمَا کَانُوا سَابِقِینَ * فَکُلًّا أَخَذْنَا بِذَنبِهِ فَمِنْهُم مَّنْ أَرْسَلْنَا عَلَیْهِ حَاصِبًا وَمِنْهُم مَّنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَمِنْهُم مَّنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَمِنْهُم مَّنْ أَغْرَقْنَا وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلَکِن کَانُوا أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ. - . عنکبوت/ 38- 40 -

{و عاد و ثمود را [نیز هلاک نمودیم] قطعا [فرجام آنان] از سراهایشان بر شما آشکار گردیده است و شیطان کارهایشان را در نظرشان بیاراست و از راه بازشان داشت با آنکه [در کار دنیا] بینا بودند* و قارون و فرعون و هامان را [هم هلاک کردیم] و به راستی موسی برای آنان دلایل آشکار آورد و[لی آن­ها] در آن سرزمین سرکشی نمودند و [با این همه بر ما] پیشی نجستند* و هر یک [از ایشان] را به گناهش گرفتار [عذاب] کردیم از آنان کسانی بودند که بر [سر] ایشان بادی همراه با شن فرو فرستادیم و از آنان کسانی بودند که فریاد [مرگبار] آن­ها را فرو گرفت و برخی از آنان را در زمین فرو بردیم و بعضی را غرق کردیم و [این] خدا نبود که بر ایشان ستم کرد بلکه خودشان بر خود ستم می کردند.}

- أَوَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ کَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثَارُوا الْأَرْضَ وَعَمَرُوهَا أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانَ

اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلَکِن کَانُوا أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ * ثُمَّ کَانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاؤُوا السُّوأَی أَن کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَکَانُوا بِهَا یَسْتَهْزِؤُون. - . روم/ 9- 10 -

{آیا در زمین نگردیده اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنان بودند چگونه بوده است آن­ها بس نیرومندتر از ایشان بودند و زمین را زیر و رو کردند و بیش از آنچه آن­ها آبادش کردند آن را آباد ساختند و پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند بنابراین خدا بر آن نبود که بر ایشان ستم کند لیکن خودشان بر خود ستم می کردند* آنگاه فرجام کسانی که بدی کردند [بسی] بدتر بود [چرا] که آیات خدا را تکذیب کردند و آن­ها را به ریشخند می گرفتند}

- وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ رُسُلًا إِلَی قَوْمِهِمْ فَجَاؤُوهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَانتَقَمْنَا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا وَکَانَ حَقًّا عَلَیْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ. - . روم/ 47 -

{و در حقیقت پیش از تو فرستادگانی به سوی قومشان گسیل داشتیم پس دلایل آشکار برایشان آوردند و از کسانی که مرتکب جرم شدند انتقام گرفتیم و یاری کردن مؤمنان بر ما فرض است}

ص:5

- وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثَاقَهُمْ وَمِنکَ وَمِن نُّوحٍ وَإِبْرَاهِیمَ وَمُوسَی وَعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّیثَاقًا غَلِیظًا. - . احزاب/ 7 -

{و [یاد کن] هنگامی را که از پیامبران پیمان گرفتیم و از تو و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی پسر مریم و از [همه] آنان پیمانی استوار گرفتیم}

- وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِکَ وَإِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ. - . فاطر/ 4 -

{و اگر تو را تکذیب کنند قطعا پیش از تو [هم] فرستادگانی تکذیب شدند و [همه] کارها به سوی خدا بازگردانیده می شود}

خداوند فرمود: وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِیهَا نَذِیرٌ * وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْکِتَابِ الْمُنِیرِ * ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ. - . فاطر/ 24- 26 -

{و هیچ امتی نبوده مگر اینکه در آن هشداردهنده ای گذشته است* و اگر تو را تکذیب کنند قطعا کسانی که پیش از آن­ها بودند [نیز] به تکذیب پرداختند پیامبرانشان دلایل آشکار و نوشته ها و کتاب روشن برای آنان آوردند* آن­گاه کسانی را که کافر شده بودند فرو گرفتم پس چگونه بود کیفر من}

- یَا حَسْرَةً عَلَی الْعِبَادِ مَا یَأْتِیهِم مِّن رَّسُولٍ إِلاَّ کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُون * أَلَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنَا قَبْلَهُم مِّنْ الْقُرُونِ أَنَّهُمْ إِلَیْهِمْ لاَ یَرْجِعُونَ. - . یس/ 30- 31 -

{دریغا بر این بندگان هیچ فرستاده ای بر آنان نیامد مگر آنکه او را ریشخند می کردند* مگر ندیده اند که چه بسیار نسل­ها را پیش از آنان هلاک گردانیدیم که دیگر آن­ها به سویشان بازنمی گردند}

- وَلَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ أَکْثَرُ الْأَوَّلِینَ * وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا فِیهِم مُّنذِرِینَ * فَانظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُنذَرِینَ * إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ. - . صافات/ 71- 74 -

{و قطعا پیش از آن­ها بیشتر پیشینیان به گمراهی افتادند* و حال آنکه مسلما در میانشان هشداردهندگانی فرستادیم* پس ببین فرجام هشدارداده شدگان چگونه بود* به استثنای بندگان پاک­دل خدا}

- وَلَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنَا لِعِبَادِنَا الْمُرْسَلِینَ * إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنصُورُونَ * وَإِنَّ جُندَنَا لَهُمُ الْغَالِبُونَ. - . صافات/ 171- 173 -

{و قطعا فرمان ما در باره بندگان فرستاده ما از پیش [چنین] رفته است * که آنان [بر دشمنان خودشان] حتما پیروز خواهند شد * و سپاه ما هرآینه غالب آیندگانند}

- وَسَلَامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ. - . صافات/ 181 -

{و درود بر فرستادگان}

- کَمْ أَهْلَکْنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ فَنَادَوْا وَلَاتَ حِینَ مَنَاصٍ. - . ص/ 3 -

{چه بسیار نسل­ها که پیش از ایشان هلاک کردیم که [ما را] به فریاد خواندند و[لی] دیگر مجال گریز نبود}

- کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتَادِ * وَثَمُودُ وَقَوْمُ لُوطٍ وَأَصْحَابُ الأَیْکَةِ أُوْلَئِکَ الْأَحْزَابُ * إِن کُلٌّ إِلَّا کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقَابِ. - . ص/ 12- 14 -

{پیش از ایشان قوم نوح و عاد و فرعون صاحب [عمارت و] خرگاه­ها تکذیب کردند* و ثمود و قوم لوط و اصحاب ایکه [نیز به تکذیب پرداختند] آن­ها دسته های مخالف بودند* هیچ کدام نبودند که پیامبران [ما] را تکذیب نکنند پس عقوبت [من بر آنان] سزاوار آمد}

- کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَالْأَحْزَابُ مِن بَعْدِهِمْ وَهَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ وَجَادَلُوا بِالْبَاطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کَانَ عِقَابِ. - . مؤمن/ 5 -

{پیش از اینان قوم نوح و بعد از آنان دسته های مخالف [دیگر] به تکذیب پرداختند و هر امتی آهنگ فرستاده خود را کردند تا او را بگیرند و به[وسیله] باطل جدال نمودند تا حقیقت را با آن پایمال کنند

ص:6

پس آنان را فرو­گرفتم آیا چگونه بود کیفر من}

خداوند فرمود: أَوَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ کَانُوا مِن قَبْلِهِمْ کَانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَآثَارًا فِی الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَمَا کَانَ لَهُم

مِّنَ اللَّهِ مِن وَاقٍ * ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَانَت تَّأْتِیهِمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَکَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقَابِ. - . مؤمن/ 21- 22 -

{آیا در زمین نگردیده اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آن­ها [زیسته]اند چگونه بوده است آن­ها از ایشان نیرومندتر [بوده] و آثار [پایدارتری] در روی زمین [از خود باقی گذاشتند] با این همه خدا آنان را به کیفر گناهانشان گرفتار کرد و در برابر خدا حمایتگری نداشتند* این [کیفر] از آن روی بود که پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان می آوردند ولی [آن­ها] انکار می کردند پس خدا [گریبان] آن­ها را گرفت زیرا او نیرومند سخت کیفر است}

- إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهَادُ. - . مؤمن/ 51 -

{در حقیقت ما فرستادگان خود و کسانی را که گرویده اند در زندگی دنیا و روزی که گواهان برپای می ایستند قطعا یاری می کنیم}

- وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِّن قَبْلِکَ مِنْهُم مَّن قَصَصْنَا عَلَیْکَ وَمِنْهُم مَّن لَّمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ وَمَا کَانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذَا جَاء أَمْرُ اللَّهِ قُضِیَ بِالْحَقِّ وَخَسِرَ هُنَالِکَ الْمُبْطِلُونَ. - . مؤمن/ 78 -

{و مسلما پیش از تو فرستادگانی را روانه کردیم برخی از آنان را [ماجرایشان را] بر تو حکایت کرده ایم و برخی از ایشان را بر تو حکایت نکرده ایم و هیچ فرستاده ای را نرسد که بی اجازه خدا نشانه ای بیاورد پس چون فرمان خدا برسد به حق داوری می شود و آنجاست که باطل کاران زیان می کنند}

- أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ کَانُوا أَکْثَرَ مِنْهُمْ وَأَشَدَّ قُوَّةً وَآثَارًا فِی الْأَرْضِ فَمَا أَغْنَی عَنْهُم مَّا کَانُوا یَکْسِبُونَ * فَلَمَّا جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَرِحُوا بِمَا عِندَهُم مِّنَ الْعِلْمِ وَحَاقَ بِهِم مَّا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُون * فَلَمَّا

رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَکَفَرْنَا بِمَا کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ * فَلَمْ یَکُ یَنفَعُهُمْ إِیمَانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِی عِبَادِهِ وَخَسِرَ هُنَالِکَ الْکَافِرُونَ. - . مؤمن/ 82- 85 -

{آیا در زمین نگشته اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنان بودند چگونه بوده است [آن­ها به مراتب از حیث تعداد] بیشتر از آنان و [از حیث] نیرو و آثار در روی زمین استوارتر بودند و[لی] آنچه به دست می آوردند به حالشان سودی نبخشید* و چون پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند به آن چیز [مختصری] از دانش که نزدشان بود خرسند شدند و [سرانجام] آنچه به ریشخند می گرفتند آنان را فروگرفت* پس چون سختی [عذاب] ما را دیدند گفتند فقط به خدا ایمان آوردیم و بدان­چه با او شریک می گردانیدیم کافریم* [ولی] هنگامی که عذاب ما را مشاهده کردند دیگر ایمانشان برای آن­ها سودی نداد نت خداست که از [دیرباز] در باره بندگانش چنین جاری شده و آن­جاست که ناباوران زیان کرده اند.}

- شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ مَا وَصَّی بِهِ نُوحًا وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَی وَعِیسَی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ. - . حمعسق/ 13 -

{از [احکام] دین آنچه را که به نوح در باره آن سفارش کرد برای شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحی کردیم و آنچه را که در باره آن به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم که دین را برپا دارید و در آن تفرقه اندازی مکنید.}

- وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاء إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ. - . حمعسق/ 51 -

{و هیچ بشری را نرسد که خدا با او سخن گوید جز [از راه] وحی یا از فراسوی حجابی یا فرستاده ای بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحی نماید آری اوست بلندمرتبه سنجیده کار}

- کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ * وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ وَإِخْوَانُ لُوطٍ * وَأَصْحَابُ الْأَیْکَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ. - . ق/ 12- 14 -

{پیش از ایشان قوم نوح و اصحاب رس و ثمود* و عاد و فرعون

ص:7

و برادران لوط* و بیشه نشینان و قوم تبع به تکذیب پرداختند همگی فرستادگان [ما] را به دروغ گرفتند و [در نتیجه] تهدید [من] واجب آمد}

- وَأَنَّهُ أَهْلَکَ عَادًا الْأُولَی * وَثَمُودَ فَمَا أَبْقَی * وَقَوْمَ نُوحٍ مِّن قَبْلُ إِنَّهُمْ کَانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَأَطْغَی * وَالْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوَی * فَغَشَّاهَا مَا غَشَّی. - . نجم/ 50- 54 -

{و هم اوست که عادیان قدیم را هلاک کرد* و ثمود را [نیز هلاک کرد] و [کسی را] باقی نگذاشت* و پیشتر [از همه آن­ها] قوم نوح را زیرا که آنان ستمگرتر و سرکش تر بودند* و شهرها[ی س دوم و عاموره] را فرو افکند* پوشاند بر آن [دو شهر از باران گوگردی] آنچه را پوشاند.}

- لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ. - . حدید/ 25 -

{ به راستی [ما] پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آن­ها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند}

- وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَإِبْرَاهِیمَ وَجَعَلْنَا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَالْکِتَابَ فَمِنْهُم مُّهْتَدٍ وَکَثِیرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ* ثُمَّ قَفَّیْنَا عَلَی آثَارِهِم بِرُسُلِنَا وَقَفَّیْنَا بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ. - . حدید/ 26- 27 -

{و در حقیقت نوح و ابراهیم را فرستادیم و در میان فرزندان آن دو نبوت و کتاب را قرار دادیم از آن­ها [برخی] راه یاب [شدند] [ولی] بسیاری از آنان بدکار بودند* آنگاه به دنبال آنان پیامبران خود را پی درپی آوردیم و عیسی پسر مریم را در پی [آنان] آوردیم.}

- کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ. - . مجادله/ 21 -

{خدا مقرر کرده است که حتما من و فرستادگانم چیره خواهیم گردید آری خدا نیرومند شکست ناپذیر است.}

- وَجَاء فِرْعَوْنُ وَمَن قَبْلَهُ وَالْمُؤْتَفِکَاتُ بِالْخَاطِئَةِ * فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رَّابِیَةً. - . حاقه/ 9- 10 -

{و فرعون و کسانی که پیش از او بودند و [مردم] شهرهای سرنگون شده [سدوم و عاموره] مرتکب خطا شدند* و از امر فرستاده پروردگارشان سرپیچی کردند و [خدا هم] آنان را به گرفتنی سخت فرو گرفت.}

- عَالِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلَی غَیْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضَی مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا * لِیَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَیْهِمْ وَأَحْصَی کُلَّ شَیْءٍ عَدَدًا. - . جن/ 26- 28 -

{دانای نهان است و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند* جز پیامبری را که از او خشنود باشد که [در این صورت] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت* تا معلوم بدارد که پیام­های پروردگار خود را رسانیده اند و [خدا] بدانچه نزد ایشان است احاطه دارد و هر چیزی را به عدد شماره کرده است}

- هَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ الْجُنُودِ * فِرْعَوْنَ وَثَمُودَ. - . بروج/ 17- 18 -

{آیا حدیث [آن] سپاهیان* فرعون و ثمود بر تو آمد}

- أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعَادٍ * إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ * الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُهَا فِی الْبِلَادِ * وَثَمُودَ الَّذِینَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ * وَفِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتَادِ * الَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلَادِ * فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسَادَ * فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذَابٍ. - . فجر/ 6- 13 -

{مگر ندانسته ای که پروردگارت با عاد چه کرد* با عمارات ستون دار ارم* که مانندش در شهرها ساخته نشده بود* و با ثمود همانان که در دره تخته سنگ­ها را می بریدند* و با فرعون صاحب خرگاه ها [و بناهای بلند]* همانان که در شهرها سر به طغیان برداشتند* و در آن­ها بسیار تبهکاری کردند* [تا آنکه] پروردگارت بر سر آنان تازیانه عذاب را فرونواخت.}

**[ترجمه]

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أی قالت الیهود کونوا هودا و قالت النصاری کونوا نصاری بَلْ مِلَّةَ إِبْراهِیمَ أی بل نتبع دین إبراهیم وَ الْأَسْباطِ أی یوسف (3)و إخوته بنو یعقوب ولد کل واحد منهم أمة من

ص: 8


1- قال الطبرسیّ: التبایعة: اسم ملوک الیمن فتبع لقب له، کما یقال: خاقان لملک الترک و قیصر لملک الروم، و تبع الحمیری الذی سار بالجیوش حتّی حیر الحیرة ثمّ اتی سمرقند فهدمها ثمّ بناها، و اسمه اسعد أبو کرب. قلت: سیأتی ذکره فی محله.
2- من قفوت اثره: إذا اتبعته. أی أتبعنا و أرسلنا.
3- فی المصدر: قال قتادة: هم یوسف اه.

الناس فسموا بالأسباط و ذکروا أسماء الاثنی عشر یوسف و بنیامین و روبیل و یهودا و شمعون و لاوی و دون (1)و قهاب و یشجر و تفتالی و حاد (2)و أسر. (3)قال کثیر من المفسرین إنهم کانوا أنبیاء و الذی یقتضی (4)مذهبنا أنهم لم یکونوا أنبیاء بأجمعهم لعدم عصمتهم لما فعلوا بیوسف (5)و قوله وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ لا یدل علی أنهم کانوا أنبیاء لأن الإنزال یجوز أن یکون علی بعضهم و یحتمل أن یکون مثل قوله وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا و إن کان المنزل علی النبی صلی الله علیه و آله خاصة لکن المسلمین لما کانوا مأمورین بما فیه أضیف الإنزال إلیهم.

وَ قَدْ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَ وَ کَانَ وُلْدُ یَعْقُوبَ أَنْبِیَاءَ قَالَ لَا وَ لَکِنَّهُمْ کَانُوا أَسْبَاطاً أَوْلَادَ الْأَنْبِیَاءِ وَ لَمْ یَکُونُوا فَارَقُوا الدُّنْیَا إِلَّا سُعَدَاءَ تَابُوا وَ تَذَکَّرُوا مَا صَنَعُوا.

لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ أی بأن نؤمن ببعضهم و نکفر ببعض کما فعله الیهود و النصاری وَ نَحْنُ لَهُ أی لما تقدم ذکره أو لله مُسْلِمُونَ خاضعون بالطاعة مذعنون بالعبودیة فِی شِقاقٍ أی فی خلاف و قریب منه

ما رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی کُفْرٍ.

و قیل فی منازعة و محاربة فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وعد بالنصر و هو من معجزات نبینا صلی الله علیه و آله. (6)کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً أی ذوی أمة واحدة أی أهل ملة واحدة و اختلف فی أنهم علی أی دین کانوا فقیل إنهم کانوا علی الکفر فقال الحسن کانوا کفارا بین آدم و نوح و قیل بعد نوح إلی أن بعث الله إبراهیم و النبیین بعده و قیل قبل مبعث کل نبی و هذا غیر صحیح.

فإن قیل کیف یجوز أن یکون الناس کلهم کفارا و لا یجوز أن یخلو الأرض من حجة قلنا یجوز أن یکون الحق هناک فی واحد أو جماعة قلیلة لم یمکنهم إظهار

ص: 9


1- فی نسخة: دان.
2- فی نسخة: جاد.
3- فی نسخة: أشر. و فی المصدر هکذا: یوسف و بنیامین و زابالون و روبیل و یهوذا و شمعون و لاوی و قهاب و یشجر و نفتالی و جاد و اشر. م.
4- فی المصدر: و الذی یقتضیه. م.
5- منقول بالمعنی. م.
6- مجمع البیان 1: 216 و 217 و 218 و بعضها منقول بالمعنی. م.

الدین خوفا و تقیة فلم یعتد بهم و قال آخرون إنهم کانوا علی الحق فقال ابن عباس کانوا بین آدم و نوح علی شریعة من الحق فاختلفوا بعد ذلک و قیل هم أهل سفینة نوح علیه السلام فالتقدیر حینئذ کانوا أمة واحدة فاختلفوا و بعث الله النبیین و قال المجاهد المراد به آدم کان علی الحق إماما لذریته فبعث الله النبیین فی ولده

وَ رَوَی أَصْحَابُنَا عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّهُ کَانُوا قَبْلَ نُوحٍ أُمَّةً وَاحِدَةً عَلَی فِطْرَةِ اللَّهِ لَا مُهْتَدِینَ وَ لَا ضُلَّالًا فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ.

و علی هذا فالمعنی أنهم کانوا متعبدین بما فی عقولهم غیر مهتدین إلی نبوة و لا شریعة. (1)فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ بالشرائع لما علم أن مصالحهم فیها مُبَشِّرِینَ لمن أطاعهم بالجنة وَ مُنْذِرِینَ لمن عصاهم بالنار وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ أی مع بعضهم لِیَحْکُمَ أی الرب تعالی أو الکتاب إِلَّا الَّذِینَ أُوتُوهُ أی أعطوا العلم بالکتاب مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ أی الحجج الواضحة و قیل التوراة و الإنجیل و قیل معجزات محمد صلی الله علیه و آله بَغْیاً أی ظلما و حسدا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ أی للحق الذی اختلف فیه من اختلف بِإِذْنِهِ أی بعلمه أو بلطفه. (2)مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ و هو موسی علیه السلام أو موسی و محمد صلی الله علیه و آله وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ

ص: 10


1- و قیل: ان لفظة کان یحتمل أن تکون للثبوت دون المضی، و المراد الاخبار عن الناس انهم امة واحدة فی خلوهم عن الشرائع و جهلهم بالحقائق لو لا أن اللّه من علیهم بارسال الرسل و انزال الکتب تفضلا منه. و قیل: ان المراد من وحدة الأمة لیس وحدة العقیدة و العمل بل المراد أن اللّه خلق الإنسان بطبیعته و فطرته امة واحدة مدنیا بالطبع یرتبط بعضه ببعض فی المعاش، و یحتاج فی توفیة جمیع ما یحتاج إلیه الی مشارکة غیره و معاضدة افراد بنی نوعه، لا یستغنی بعضه عن بعض، و کانوا مع ذلک ینحون فی أعمالهم نحو المنافع التی یرونها لازمة لقوام معیشتهم، و لم یمنحوا من قوة الالهام ما یعرف کلا منهم وجه المصلحة فی حفظ حقّ غیره لیتوفر المنفعة بذلک لنفسه، فکان لا بد لهم من الاختلاف فی أمور معاشهم، فأرسل اللّه من رحمته بهم الرسل مبشرین و منذرین، یبشرونهم بالخیر و السعادة فی الدنیا و الآخرة إذا لزم کل واحد منهم ما حدد له و اکتفی بما له من الحق و لم یعتد علی غیره، و ینذرونهم بخیبة الامل و حبوط العمل و عذاب الآخرة إذا اتبعوا شهواتهم الحاضرة و لم ینظروا العاقبة.
2- مجمع البیان 2: 306 و 307 مع حذف و نقل بعضها بالمعنی. م.

قال مجاهد أراد به محمدا صلی الله علیه و آله فإنه فضله علی أنبیائه بأن بعثه إلی جمیع المکلفین من الجن و الإنس بأن أعطاه جمیع الآیات التی أعطاها من قبله من الأنبیاء و بأن خصه بالقرآن و هو المعجزة القائمة إلی یوم القیامة و بأن جعله خاتم النبیین الْبَیِّناتِ أی المعجزات وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ أی من بعد الرسل بأن کان یلجئهم إلی الإیمان لکنه ینافی التکلیف و قیل معناه لو شاء الله ما أمرهم بالقتال مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ من بعد وضوح الحجة فإن المقصود من بعثة الرسل قد حصل بإیمان من آمن قبل القتال وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا کرر تأکیدا و قیل الأول مشیة الإکراه و الثانی الأمر للمؤمنین بالکف عن قتالهم ما یُرِیدُ أی ما تقتضیه المصلحة. (1)إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی أی اختار و اجتبی آدَمَ وَ نُوحاً لنبوته وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ أی علی عالمی زمانهم بأن جعل الأنبیاء منهم و قیل اختار دینهم و قیل اختارهم بالتفضیل علی غیرهم بالنبوة و غیرها من الأمور الجلیلة لمصالح الخلق و قوله وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ قیل أراد نفسهما و قیل آل إبراهیم أولاده و فیهم من فیهم من الأنبیاء و فیهم نبینا صلی الله علیه و آله و قیل هم المتمسکون بدینه و أما آل عمران فقیل هم من آل إبراهیم أیضا فهم موسی و هارون ابنا عمران و هو عمران بن یصهر بن ماهث (2)بن لاوی بن یعقوب و قیل یعنی بآل عمران مریم و عیسی و هو عمران بن أشهم (3)بن أمون من ولد سلیمان علیه السلام و هو أبو مریم و فی قراءة أهل البیت علیهم السلام و آل محمد علی العالمین و قالوا أیضا إن آل إبراهیم هم آل محمد الذین هم أهله و یجب أن یکون الذین اصطفاهم الله مطهرین معصومین عن القبائح لأنه سبحانه لا یختار و لا یصطفی إلا من کان کذلک و یکون ظاهره مثل باطنه فی الطهارة و العصمة فعلی هذا یختص الاصطفاء بمن کان معصوما من آل إبراهیم و آل عمران سواء کان نبیا أو إماما و یقال الاصطفاء علی وجهین أحدهما أنه اصطفاه لنفسه أی جعله خالصا له یختص به و الثانی أنه پ

ص: 11


1- مجمع البیان 2: 359. م.
2- الصحیح کما فی المصدر و فی العرائس للثعلبی: یصهر بن قاهث.
3- فی المصدر: الهشم؛ و فی العرائس: عمران بن ساهم بن أمور بن میشا، و حکی فیه عن ابن عبّاس أنّه عمران بن ماثان، و بنو ماثان رءوس بنی إسرائیل و احبارهم و ملوکهم.

اصطفاه علی غیره أی اختصه بالتفضیل علی غیره و علی هذا الوجه معنی الآیة و فیها دلالة علی تفضیل الأنبیاء علی الملائکة ذُرِّیَّةً أی أولادا و أعقابا بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ أی فی التناصر فی الدین أو فی التناسل و التوالد و الأخیر هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام لأنه قال الذین اصطفاهم الله بعضهم من نسل بعض. (1)ما کانَ لِبَشَرٍ أی لا یجوز و لا یحل له أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ أی یعطیه الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ أی العلم و الرسالة إلی الخلق ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ أی اعبدونی من دونه و اعبدونی (2)معه رَبَّانِیِّینَ أی حکماء أتقیاء أو معلمین الناس من علمکم و قیل الربانی العالم (3)بالحلال و الحرام و الأمر و النهی و ما کان و ما یکون. (4)بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ قال البیضاوی أی بسبب کونکم معلمین الکتاب و بسبب کونکم دارسین له فإن فائدة التعلیم و التعلم معرفة الحق و الخیر للاعتقاد و العمل. (5)وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ قال الطبرسی روی عن أمیر المؤمنین و ابن عباس و قتادة أن الله تعالی أخذ المیثاق علی الأنبیاء قبل نبینا صلی الله علیه و آله أن یخبروا أممهم بمبعثه و نعته و یبشروهم به و یأمروهم بتصدیقه و قال طاوس أخذ الله المیثاق علی الأنبیاء علی الأول و الآخر فأخذ میثاق الأول لتؤمنن بما جاء به الآخر

و قال الصَّادق علیه السلام تقدیره و إذ أخذ الله میثاق أمم النبیین بتصدیق نبیها و العمل بما جاءهم به و أنهم خالفوه بعد ما جاءوا و ما وفوا به و ترکوا کثیرا من شریعته و حرفوا کثیرا منها.

وَ لَتَنْصُرُنَّهُ أی بالتصدیق و الحجة أو أن المیثاق أخذ علی الأنبیاء لیأخذوه علی

ص: 12


1- مجمع البیان 2: 433. م.
2- فی المصدر: او اعبدونی. م.
3- منسوب الی الرب بزیادة الالف و النون للمبالغة، و قیل: هو من الرب بمعنی التربیة یربی المتعلمین بصغائر العلوم قبل کبارها، و قیل: الربانی العالم الکامل الراسخ فی العلم و الدین المستدیم عملا بما علم، أو الذی یطلب بعلمه وجه اللّه، و قیل: هو المتأله العارف باللّه.
4- مجمع البیان 2: 466.
5- أنوار التنزیل 1: 79. م.

أممهم بتصدیق محمد إذا بعث و یأمرهم بنصره علی أعدائه إن أدرکوه و هو المروی عن علی علیه السلام.

أقول: سیأتی عن أئمتنا علیهم السلام أن النصرة فی الرجعة.

و قال فی قوله وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی أی قبلتم علی ذلک عهدی و قیل معناه و أخذتم العهد بذلک علی أممکم قالُوا أی قال أممهم (1)قالَ الله فَاشْهَدُوا بذلک علی أممکم وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ علیکم و علی أممکم عن علی علیه السلام و قیل فَاشْهَدُوا أی فاعلموا ذلک وَ أَنَا مَعَکُمْ أعلم و قیل معناه لیشهد بعضکم علی بعض و قیل قال الله للملائکة اشهدوا علیهم

وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَمْ یَبْعَثِ اللَّهُ نَبِیّاً آدَمَ وَ مَنْ بَعْدَهُ إِلَّا أَخَذَ عَلَیْهِ الْعَهْدَ عَلَی أَنْ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً وَ هُوَ حَیٌّ لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ وَ لَیَنْصُرَنَّهُ وَ أَمَرَهُ بِأَنْ یَأْخُذَ الْعَهْدَ بِذَلِکَ عَلَی قَوْمِهِ (2).

کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ قدم نوحا لأنه أبو البشر و قیل لأنه کان أطول الأنبیاء عمرا و کانت معجزته فی نفسه لبث فی قومه أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً لم یسقط له سن و لم تنقص قوته و لم یشب شعره و قیل لأنه لم یبالغ أحد منهم فی الدعوة مثل ما بالغ فیها و لم یقاس أحد من قومه ما قاساه و هو أول من عذبت أمته بسبب أن ردت دعوته. (3)وَ رُسُلًا أی قصصنا رسلا أو أرسلنا رسلا قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ بالوحی فی غیر القرآن أو فی القرآن وَ رُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ هذا یدل علی أن لله رسلا کثیرا لم یذکرهم فی القرآن.

حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ بأن یقولوا لو أرسلت إلینا رسولا آمنا بک وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً أی مقتدرا علی الانتقام ممن یعصیه حَکِیماً فیما أمر به عباده. (4)وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ قال البیضاوی الضمیر لإبراهیم و قیل لنوح لأنه أقرب و لأن یونس و لوطا لیسا من ذریة إبراهیم فلو کان لإبراهیم اختص البیان بالمعدودین فی تلک

ص: 13


1- فی المصدر: ای قال الأنبیاء و اممهم. م.
2- مجمع البیان 2: 468. م.
3- مجمع البیان 3: 140. م.
4- مجمع البیان 3: 141- 142. م.

الآیة و التی بعدها و المذکورون فی الآیة الثالثة عطف علی نُوحاً و من آبائهم عطف علی کلّا أو نوحا و من للتبعیض فإن منهم من لم یکن نبیا و لا مهدیا ذلِکَ هُدَی اللَّهِ إشارة إلی ما دانوا به وَ لَوْ أَشْرَکُوا أی هؤلاء الأنبیاء مع علو شأنهم فکیف غیرهم و الْحُکْمَ الحکمة أو فصل الأمر علی ما یقتضیه الحق فَإِنْ یَکْفُرْ بِها أی بهذه الثلاثة هؤُلاءِ یعنی قریشا فَقَدْ وَکَّلْنا بِها أی بمراعاتها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ و هم الأنبیاء المذکورون و متابعوهم و قیل هم الأنصار أو أصحاب النبی صلی الله علیه و آله أو کل من آمن به أو الفرس و قیل الملائکة فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ أی ما توافقوا علیه من التوحید و أصول الدین. (1)وَ الْمُؤْتَفِکاتِ قال الطبرسی أی المنقلبات و هی ثلاثة قری کان فیها قوم لوط بِالْبَیِّناتِ أی بالبراهین و المعجزات. (2)وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً أی نساء و أولادا أکثر من نسائک و أولادک و کان لسلیمان ثلاث مائة امرأة مهیرة و سبعمائة سریة و لداود مائة امرأة عن ابن عباس أی فلا ینبغی أن یستنکر منک أن تتزوج و یولد لک

وَ رُوِیَ أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ ثُمَّ أَوْمَأَ إِلَی صَدْرِهِ وَ قَالَ نَحْنُ وَ اللَّهِ ذُرِّیَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ أی دلالة إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ أی إلا بعد أن یأذن الله فی ذلک و یطلق له فیه. (3)إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ أی لم یرسل فیما مضی من الأزمان رسولا إلا بلغة قومه حتی إذا بین لهم فهموا عنه و لا یحتاجون إلی مترجم و قد أرسل الله نبینا صلی الله علیه و آله إلی الخلق کافة بلسان قومه قال الحسن امتن الله علی نبیه صلی الله علیه و آله أنه لم یبعث رسولا إلا إلی قومه و بعثه خاصة إلی جمیع الخلق و قیل إن معناه کما أرسلناک إلی العرب بلغتهم لتبین لهم الدین ثم إنهم یبینونه للناس کذلک أرسلنا کل رسول بلغة قومه لیظهر لهم الدین. (4)لا یَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ أی لا یعلم تفاصیل أحوالهم و عددهم و ما فعلوه و فعل بهم من

ص: 14


1- أنوار التنزیل 1: 150. م.
2- مجمع البیان 5: 49.
3- مجمع البیان 6: 297. م.
4- مجمع البیان 6: 303. م.

العقوبات إلا الله قال ابن الأنباری إن الله أهلک أمما من العرب و غیرها فانقطعت أخبارهم و عفت آثارهم فلیس یعرفهم أحد إلا الله و کان ابن مسعود إذا قرأ هذه الآیة قال کذب النسابون فعلی هذا یکون قوله وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا یَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ مبتدأ و خبرا فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْواهِهِمْ أی عضوا علی أصابعهم من شدة الغیظ أو جعلوا أیدیهم فی أفواه الأنبیاء تکذیبا لهم أی أشاروا بأیدیهم إلی أفواه الرسل تسکیتا لهم أو وضعوا أیدیهم علی أفواههم مومئین بذلک إلی رسل أن اسکتوا أو الضمیران کلاهما للرسل أی أخذوا أیدی الرسل فوضعوها علی أفواههم لیسکتوا فسکتوا عنهم لما یئسوا منهم هذا کله إذا حمل معنی الأیدی و الأفواه علی الحقیقة و من حملها علی المجاز فقیل المراد بالید ما نطقت به الرسل من الحجج أی فردوا حججهم فی حیث جاءت (1)لأنها تخرج من الأفواه أو مثله من الوجوه. (2)مُرِیبٍ أی یوقعنا فی الریب بکم أنکم تطلبون الرئاسة و تفترون الکذب مِنْ ذُنُوبِکُمْ أی بعضها لأنه لا یغفر الشرک و قیل وضع البعض موضع الجمیع توسعا

ص: 15


1- فی نسخة: من حیث جاءت.
2- أضاف السیّد الرضیّ فی تلخیص البیان: 95 علی هذه الوجوه وجهین آخرین: أحدهما ما نقل عن بعض أن المراد بذلک ضرب من الهزء یفعله المجان و السفهاء إذا أرادوا الاستهزاء ببعض الناس و قصدوا الوضع منه و الازراء علیه یجعلون أصابعهم فی أفواههم و یتبعون هذا الفعل بأصوات تشبه و تجانسه، یستدل بها علی قصد السخف و تعمد الفحش. ثم قال: و هذا القول عندی بعید من الصواب. ثانیهما: أن یکون المراد بذلک أن الکفّار کانوا إذا بدأ الرسل بکلامهم سددوا بأیدیهم أسماعهم دفعة و أفواههم دفعة، اظهارا منهم لقلة الرغبة فی سماع کلامهم و جواب مقالهم لیدلوهم بذلک الفعل علی أنهم لا یصغون لهم الی مقال و لا یجیبونهم عن سؤال، اذ قد أبهموا طریقی السماع و الجواب و هما الاذان و الافواه، و شاهد ذلک قوله سبحانه حاکیا عن نوح علیه السلام و یعنی قومه: «وَ إِنِّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْباراً» فیکون معنی ردّ أیدیهم فی أفواههم أن یمسکوا أفواههم بأکفهم کما یفعل المظهر للامتناع من الکلام، و یکون انما ذکر تعالی ردّ الأیدی هاهنا و هو یفید فعل الشی ء ثانیا بعد أن فعل أولا لانهم کانوا یکثرون هذا الفعل عند کلام الرسل علیهم السلام، فوصفوا فی هذه الآیة بما قد سبق لهم مثله و ألف منهم فعله اه. قلت: و یمکن أن یکون المراد أنهم عضوا علی أناملهم تعجبا أو اظهارا للتعجب ممّا یدعو إلیه الأنبیاء و الرسل.

إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی أی إلی الوقت الذی ضربه الله لکم أن یمیتکم فیه و لا یؤاخذکم بعاجل العقاب بِسُلْطانٍ مُبِینٍ أی بحجة واضحة و إنما قالوا ذلک لأنهم اعتقدوا أن ما جاءت به الرسل من المعجزات لیست بمعجزة و لا دلالة و قیل إنهم طلبوا معجزات مقترحات سوی ما ظهرت فیما بینهم.

وَ لکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ أی ینعم علیهم بالنبوة و المعجزات وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا أی عرفنا طریق التوکل أو هدانا إلی معرفته و توجیه العبادة إلیه ذلِکَ لِمَنْ خافَ أی ذلک الفوز لمن خاف وقوفه للحساب بین یدی وَ خافَ وَعِیدِ (1)أی عقابی و إنما قالوا أَوْ لَتَعُودُنَّ و هم لم یکونوا علی ملتهم قط إما لأنهم توهموا علی غیر حقیقة أنهم کانوا علی ملتهم و إما لأنهم ظنوا بالنشو بینهم أنهم کانوا علیها.

وَ اسْتَفْتَحُوا أی طلب الرسل الفتح و النصر من الله و قیل هو سؤالهم أن یحکم الله بینهم و بین أممهم لأن الفتح الحکم و قیل معناه و استفتح الکفار العذاب وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ أی خسر کل متکبر معاند مجانب للحق دافع له. (2)وَ ما أَهْلَکْنا أی لم نهلک أهل قریة فیما مضی علی وجه العقوبة إلا و کان لهم أجل معلوم مکتوب لا بد أن سیبلغونه فلا یغرن هؤلاء الکفار إمهالی إیاهم ما

ص: 16


1- قال السیّد الرضیّ قدّس سرّه فی تلخیص البیان: قوله: «ذلِکَ لِمَنْ خافَ مَقامِی» هذه استعارة، لان المقام لا یضاف الا الی من یجوز علیه القیام، و ذلک مستحیل علی اللّه سبحانه، فإذا المراد به یوم القیامة، لان الناس یقومون فیه للحساب و عرض الاعمال علی الثواب و العقاب، فقال سبحانه فی صفة ذلک الیوم: «یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ» و انما أضاف تعالی هذا المقام الی نفسه فی هذا الموضع و فی قوله: «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ» لان الحکم فی ذلک الیوم له خالصا لا یشارکه فیه حکم حاکم و لا یحاده أمر آمر، و قد یجوز أن یکون المقام هنا بمعنی آخر و هو أن العرب تسمی المجامع التی تجتمع فیها لتدارس مفاخرها و تذاکر مآثرها مقامات و مقاوم، فیجوز أن یکون المراد بالمقام هنا الموضع الذی یحصی اللّه تعالی فیه علی بریته محاسن أعمالهم و مقابح أفعالهم لاستحقاق ثوابه و عقابه و استیجاب رحمته و عذابه، و قد یقولون: هذا مقام فلان و مقامته علی هذا الوجه و ان لم یکن الإنسان المذکور فی ذلک المکان قائما، بل کان قاعدا أو مضطجعا.
2- مجمع البیان 6: 305- 308. م.

تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أی لم تکن أمة فیما مضی تسبق أجلها فتهلک قبل ذلک و لا تتأخر عن أجلها (1)فِی شِیَعِ الْأَوَّلِینَ الشیع الفرق و الأمم. (2)إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ و ذلک أن کفار قریش کانوا ینکرون أن یرسل إلیهم بشر مثلهم فبین سبحانه أنه لا یصلح أن یکون الرسل إلی الناس إلا من یشاهدونه و یخاطبونه و یفهمون عنه و أنه لا وجه لاقتراحهم إرسال الملک فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ أی أهل العلم بأخبار من مضی من الأمم أو أهل الکتاب أو أهل القرآن لأن الذکر القرآن (3)

وَ یَقْرُبُ مِنْهُ مَا رَوَاهُ جَابِرٌ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: نَحْنُ أَهْلُ الذِّکْرِ.

و قد سمی الله رسوله فی قوله ذِکْراً رَسُولًا علی أحد الوجهین و قوله بِالْبَیِّناتِ وَ الزُّبُرِ العامل فیه قوله أَرْسَلْنا و التقدیر و ما أرسلنا بالبینات (4)و الزبر أی البراهین و الکتب إلا رجالا و قیل فی الکلام إضمار و التقدیر أرسلناهم بالبینات.

أُولئِکَ أی الذین تقدم ذکرهم الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ بالنبوة و غیرها مِنَ النَّبِیِّینَ مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ إنما فرق سبحانه ذکر نسبهم مع أن کلهم کانوا من ذریة آدم لتبیان مراتبهم فی شرف النسب فکان لإدریس شرف القرب من آدم و کان إبراهیم من ذریة من حمل مع نوح و کان إسماعیل و إسحاق و یعقوب من ذریة إبراهیم لما تباعدوا من آدم حصل لهم شرف إبراهیم و کان موسی و هارون و زکریا و یحیی و عیسی من ذریة إسرائیل وَ مِمَّنْ هَدَیْنا قیل إنه تم الکلام عند قوله وَ إِسْرائِیلَ ثم ابتدأ و قال مِمَّنْ هَدَیْنا وَ اجْتَبَیْنا من الأمم قوم إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُ الرَّحْمنِ

و رُوِیَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: نَحْنُ عُنِینَا بِهَا.

و قیل بل المراد به الأنبیاء الذین تقدم ذکرهم خَرُّوا سُجَّداً لله وَ بُکِیًّا أی باکین فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ الخلف البدل السیئ

ص: 17


1- مجمع البیان 6: 329. م.
2- مجمع البیان 6: 331. م.
3- قد استعمل الذکر بهذا المعنی فی مواضع کثیرة من القرآن منها فی آل عمران آیة 58 و 63 و 69، و سورة الحجر آیة 5 و 9 و یس آیة 69 و فصلت آیة 40 و القمر آیة 25 و الطلاق آیة 10 و القلم آیة 51.
4- مجمع البیان 6: 361- 362. م.

أی بقی بعد النبیین المذکورین قوم سوء من الیهود و من تبعهم أَضاعُوا الصَّلاةَ أی ترکوها أو أخروها عن مواقیتها و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فیما حرم علیهم فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا أی مجازاة الغی و قیل أی شرا و خیبة. (1)ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ أی لم یؤمن قبل هؤلاء الکفار مِنْ أهل قَرْیَةٍ جاءتهم الآیات التی طلبوها فأهلکناهم مصرین علی الکفر أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ عند مجیئها هذا إخبار عن حالهم و أن سبیلهم سبیل من تقدم من الأمم طلبوا الآیات فلم یؤمنوا بها و أهلکوا فهؤلاء أیضا لو أتاهم ما اقترحوا لم یؤمنوا و استحقوا عذاب الاستیصال و قد حکم الله فی هذه الأمة أن لا یعذبهم عذاب الاستیصال (2)فلذلک لم یجبهم فی ذلک و قیل ما حکم الله سبحانه بهلاک قریة إلا و فی المعلوم أنهم لا یؤمنون فلذلک لم یأت هؤلاء بالآیات المقترحة.

وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً الجسد المجسد الذی فیه الروح و یأکل و یشرب و قیل ما لا یأکل و لا یشرب ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ أی أنجزنا ما وعدناهم به من النصر و النجاة و الظهور علی الأعداء و ما وعدناهم به من الثواب فَأَنْجَیْناهُمْ وَ مَنْ نَشاءُ أی من المؤمنین بهم وَ أَهْلَکْنَا الْمُسْرِفِینَ علی أنفسهم بتکذیبهم الأنبیاء. (3)فَأَمْلَیْتُ لِلْکافِرِینَ أی أخرت عقوبتهم و أمهلتهم ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ أی بالعذاب فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ استفهام للتقریر أی فکیف أنکرت علیهم ما فعلوا من التکذیب فأبدلتهم بالنعمة نقمة و بالحیاة هلاکا فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أی و کم من قری أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَةٌ أی و أهلها ظالمون بالتکذیب و الکفر فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها أی خالیة من أهلها ساقطة علی سقوفها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ أی و کم من بئر باد أهلها و غار ماؤها و تعطلت من دلائها وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ أی و کم من قصر رفیع مجصص تداعی للخراب بهلاک أهله

ص: 18


1- مجمع البیان 6: 519. م.
2- حکم اللّه بذلک فی قوله: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» الأنفال: 33.
3- مجمع البیان 7: 39- 40. م.

و أصحاب الآبار ملوک البدو و أصحاب القصور ملوک الحضر و فی تفسیر أهل البیت علیهم السلام کم من بئر معطلة أی عالم لا یرجع إلیه و لا ینتفع بعلمه (1).

کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ خطاب للرسل کلهم أمرهم أن یأکلوا من الحلال وَ إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً أی دینکم دین واحد و قیل هذه جماعتکم و جماعة من قبلکم واحدة کلکم عباد الله فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ زُبُراً أی تفرقوا فی دینهم و جعلوه کتبا دانوا بها و کفروا بما سواها کالیهود کفروا بالإنجیل و القرآن و النصاری بالقرآن و قیل أحدثوا کتبا یحتجون بها لمذاهبهم کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ أی کل فریق بما عندهم من الدین راضون یرون أنهم علی الحق. (2)وَزِیراً أی معینا علی تبلیغ الرسالة فَدَمَّرْناهُمْ تَدْمِیراً أی أهلکناهم إهلاکا بأمر فیه أعجوبة وَ کُلًّا ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ أی بینا لهم أن العذاب نازل بهم إن لم یؤمنوا و قیل بینا لهم الأحکام فی الدین و الدنیا وَ کُلًّا تَبَّرْنا تَتْبِیراً أی أهلکنا إهلاکا علی تکذیبهم وَ لَقَدْ أَتَوْا عَلَی الْقَرْیَةِ الَّتِی أُمْطِرَتْ یعنی قوم لوط أمطروا بالحجارة أَ فَلَمْ یَکُونُوا یَرَوْنَها فی أسفارهم إذا مروا بهم فیعتبروا بَلْ کانُوا لا یَرْجُونَ نُشُوراً أی بل رأوها و إنما لم یعتبروا لأنهم لا یخافون البعث (3)وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ أی کانوا عقلاء یمکنهم التمییز بین الحق و الباطل بالنظر أو یحسبون أنهم علی هدی.

وَ ما کانُوا سابِقِینَ أی فائتین الله کما یفوت السابق حاصِباً أی حجارة و قیل ریحا فیها حصباء و هم قوم لوط و قیل هم عاد وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ و هم قوم شعیب وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا و هم قوم قارون. (4)وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا قوم نوح و فرعون و قومه (5)وَ أَثارُوا الْأَرْضَ أی قلبوها و حرثوها لعمارتها ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا إلی نفوسهم بالکفر بالله و تکذیب رسله السُّوای أی الخلة التی تسوء صاحبها إذا أدرکها و هی عذاب النار أَنْ کَذَّبُوا

ص: 19


1- مجمع البیان 7: 88. م.
2- مجمع البیان 7: 109. م.
3- مجمع البیان 7: 170. م.
4- هکذا فی النسخ، و الصحیح کما فی المصدر: و هو قارون.
5- مجمع البیان 8: 283. م.

أی لتکذیبهم وَ کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ أی دفعنا السوء و العذاب عن المؤمنین و کان واجبا علینا نصرهم بإعلاء الحجة و دفع الأعداء عنهم. (1)وَ إِذْ أَخَذْنا أی و اذکر یا محمد حین أخذ الله المیثاق مِنَ النَّبِیِّینَ خصوصا بأن یصدق بعضهم بعضا و یتبع بعضهم بعضا و قیل أخذ میثاقهم علی أن یعبدوا الله و یدعوا إلی عبادة الله و أن یصدق بعضهم بعضا و أن ینصحوا لقومهم وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ خص هؤلاء بالذکر لأنهم أصحاب الشرائع وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً أی عهدا شدیدا علی الوفاء بما حملوا من إعباء الرسالة و قیل علی أن یعلنوا أن محمدا رسول الله صلی الله علیه و آله و یعلن محمد صلی الله علیه و آله أن لا نبی بعده. (2)وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ فیجازی من کذب رسله و ینصر من کذب من رسله. (3)وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ أی و ما من أمة من الأمم الماضیة إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ أی إلا مضی فیها مخوف یخوفهم و فی هذا دلالة علی أنه لا أحد من المکلفین إلا و قد بعث إلیه الرسول و أنه سبحانه أقام الحجة علی جمیع الأمم بالبینات (4)قال البیضاوی بالمعجزات الشاهدة علی نبوتهم وَ بِالزُّبُرِ کصحف إبراهیم وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ کالتوراة و الإنجیل علی إرادة التفصیل دون الجمع و یجوز أن یراد بهما واحد و العطف لتغایر الوصفین فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ أی إنکاری بالعقوبة. (5)یا حَسْرَةً قال الطبرسی أی یا ندامة عَلَی الْعِبادِ فی الآخرة باستهزائهم بالرسل فی الدنیا أَنَّهُمْ إِلَیْهِمْ لا یَرْجِعُونَ أی أ لم یروا أن القرون التی أهلکناهم لا یرجعون إلی الدنیا (6)وَ لَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنا أی سبق الوعد منا إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ فی الدنیا و الآخرة علی الأعداء بالقهر و الغلبة و بالحجة الظاهرة و قیل معناه سبقت کلمتنا لهم بالسعادة ثم ابتدأ فقال إِنَّهُمْ أی إن المرسلین لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ و قیل عنی بالکلمة قوله لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی (7)قال الحسن المراد بالآیة نصرتهم فی الحرب فإنه لم یقتل

ص: 20


1- مجمع البیان 8: 309. م.
2- مجمع البیان 8: 339. م.
3- مجمع البیان 8: 400. م.
4- مجمع البیان 8: 405. م.
5- أنوار التنزیل 2: 123.
6- مجمع البیان 8: 422 و 423. م.
7- المجادلة: 21.

نبی قط فی الحرب و إن مات نبی أو قتل قبل النصرة فقد أجری الله تعالی العادة بأن ینصر قومه من بعده فیکون فی نصرة قومه نصرة له و قال السدی المراد النصرة بالحجة وَ إِنَّ جُنْدَنا أی المؤمنین أو المرسلین لَهُمُ الْغالِبُونَ بالقهر أو بالحجة وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ أی سلام و أمان لهم من أن ینصر علیهم أعداءهم و قیل هو خبر و معناه أمر أی سلموا علیهم کلهم لا تفرقوا بینهم (1).

وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ قال البیضاوی أی لیس الحین حین مناص زیدت علیها تاء التأنیث للتأکید أُولئِکَ الْأَحْزابُ یعنی المتحزبین علی الرسل الذین جعل الجند المهزوم منهم فَحَقَّ عِقابِ أی فوجب علیهم عقابی. (2)وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ و الذین تحزبوا علی الرسل و ناصبوهم بعد قوم نوح وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ من هؤلاء لِیَأْخُذُوهُ لیتمکنوا من إصابته بما أرادوا من تعذیب و قتل من الأخذ بمعنی الأسر لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ لیزیلوه به فَکَیْفَ کانَ عِقابِ فإنکم تمرون علی دیارهم و هو تقریر فیه تعجیب. (3)وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ

قال الطبرسی رحمه الله روی عن علی علیه السلام أنه قال بعث الله نبیا أسود لم یقص علینا قصته.

و اختلف الأخبار فی عدد الأنبیاء فروی فی بعضها أن عددهم مائة ألف و أربعة و عشرون ألفا و فی بعضها أن عددهم ثمانیة آلاف نبی أربعة آلاف من بنی إسرائیل و أربعة آلاف من غیرهم بِآیَةٍ أی بمعجزة و دلالة (4).

فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قال البیضاوی أی بالعذاب فی الدنیا و الآخرة قُضِیَ بِالْحَقِّ بإنجاء المحق و تعذیب المبطل(5).

فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ و استحقروا علم الرسل و المراد بالعلم عقائدهم الزائغة و شبههم الداحضة أو علم الأنبیاء و فرحهم به ضحکهم منه و استهزاؤهم به و یؤیده وَ حاقَ بِهِمْ ما

ص: 21


1- مجمع البیان 8: 462. م.
2- أنوار التنزیل 2: 137 و 138. و لم نجد الجملة الأخیرة فیه. م.
3- أنوار التنزیل 2: 149. م.
4- مجمع البیان 8: 533. م.
5- أنوار التنزیل 2: 156. م.

کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ و قیل الفرح أیضا للرسل شکرا لله علی ما أوتوا من العلم بَأْسَنا أی شدة عذابنا فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ لامتناع قبوله حینئذ سُنَّتَ اللَّهِ أی سن الله ذلک سنة ماضیة فی العباد (1)شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی أی شرع لکم من الدین دین نوح و محمد صلی الله علیه و آله و من بینهما من أرباب الشرائع و هو الأصل المشترک فیما بینهما المفسر بقوله أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ و هو الإیمان بما یجب تصدیقه و الطاعة فی أحکام الله وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ و لا تختلفوا فی هذا الأصل أما فروع الشرائع فمختلفة وَ ما کانَ لِبَشَرٍ و ما صح له أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً کلاما خفیا یدرکه بسرعة لأنه تمثل (2)لیس فی ذاته مرکبا من حروف مقطعة تتوقف علی تموجات متعاقبة و هو ما یعم المشافهة به کما روی فی حدیث المعراج و المهتف به کما اتفق لموسی فی طوی و الطور لکن عطف قوله أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ علیه یخصه بالأول و قیل المراد به الإلهام و الإلقاء فی الروع و الوحی المنزل به إلی الرسل (3)فیکون المراد بقوله أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ أو یرسل إلیه نبیا فیبلغ إلیه وحیه کما أمره و علی الأول المراد بالرسول الملک الموحی إلی الرسول. (4)وَ إِخْوانُ لُوطٍ أی قومه لأنهم کانوا أصهاره (5)فَحَقَّ وَعِیدِ فوجب و حل علیه وعیدی (6)عاداً الْأُولی القدماء لأنهم أولی الأمم هلاکا بعد نوح و قیل عاد الأولی قوم هود و عاد الأخری إرم فَما أَبْقی الفریقین أَظْلَمَ وَ أَطْغی أی من الفریقین لأنهم کانوا یؤذونه و ینفرون عنه و یضربونه حتی لا یکون به حراک وَ الْمُؤْتَفِکَةَ قری قوم لوط (7)أَهْوی بعد أن رفعها فقلبها فَغَشَّاها ما غَشَّی فیه تهویل و تعمیم لما أصابهم (8)

ص: 22


1- أنوار التنزیل 2: 382. م.
2- کذا فی الکتاب، و فی المصدر: لانه تمثیل. م.
3- فی المصدر: أو الوحی المنزل به علی الرسل. م.
4- أنوار التنزیل 2: 402. م.
5- قال الطبرسیّ: سماهم إخوانه لکونهم من نسبه. م.
6- أنوار التنزیل 2: 465. م.
7- فی المصدر: و القری التی ائتفکت بأهلها ای انقلبت و هی قری قوم لوط. م.
8- أنوار التنزیل 2: 447. م.

لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا أی الملائکة إلی الأنبیاء أو الأنبیاء إلی الأمم بِالْبَیِّناتِ بالحجج و المعجزات وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ لیبین الحق و یمیز صواب العمل وَ الْمِیزانَ لیسوی به الحقوق و یقام به العدل کما قال لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ و إنزاله إنزال أسبابه و الأمر بإعداده و قیل أنزل المیزان إلی نوح و یجوز أن یراد به العدل لیقام به السیاسة و یدفع به الأعداء.

وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ بأن استنبأناهم و أوحینا إلیهم الکتاب و قیل المراد بالکتاب الخط فَمِنْهُمْ أی من الذریة أو من المرسل إلیهم (1).

کَتَبَ اللَّهُ (2)فی اللوح لَأَغْلِبَنَّ أی بالحجة (3).

بِالْخاطِئَةِ أی الخطاء أو بالفعلة أو الأفعال ذات الخطاء أَخْذَةً رابِیَةً (4)زائدة فی الشدة زیادة أعمالهم فی القبح. (5)فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً قال الطبرسی أی لا یطلع علی الغیب أحدا من عباده إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ یعنی الرسل فإنه یستدل علی نبوتهم بأن یخبروا بالغیب لیکون آیة معجزة لهم و معناه إلا من ارتضاه و اختاره للنبوة و الرسالة فإنه یطلعه علی ما شاء من غیبه فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً و الرصد الطریق أو جمع راصد بمعنی الحافظ أی یجعل له إلی علم من کان قبله من الأنبیاء و السلف و علم ما یکون بعده طریقا أو یحفظ الذی یطلع علیه الرسول فیجعل بین یدیه و خلفه رصدا من الملائکة یحفظون الوحی من أن تسترقه الشیطان فتلقیه إلی الکهنة و قیل رصدا من بین یدی الرسول و من خلفه و هم الحفظة من الملائکة یحرسونه عن شر الأعداء و کیدهم و قیل المراد به جبرئیل علیه السلام أی یجعل من بین یدیه و من خلفه رصدا کالحجاب تعظیما لما یتحمله

ص: 23


1- أنوار التنزیل 2: 212. م.
2- قال السیّد الرضیّ قدّس سرّه فی التلخیص: المراد بالکتابة هاهنا الحکم و القضاء و انما کنی تعالی عن ذلک بالکتابة مبالغة فی وصف ذلک الحکم بالثبات، و أن بقاءه کبقاء المکتوبات.
3- أنوار التنزیل 2: 215. م.
4- قال السیّد قدّس سرّه: المراد بالرابیة هاهنا الغالبة القاهرة من قولهم: ربا الشی ء: اذا زاد، و الرباء مأخوذ من هذا، فکأن تلک الآخذة کانت قاهرة لهم و غالبة علیهم.
5- أنوار التنزیل 2: 235. م.

من الرسالة کما جرت عادة الملوک بأن یضموا إلی الرسول جماعة من خواصهم تشریفا له و هذا کما

روی أن سورة الأنعام نزلت و معها سبعون ألف ملک.

لِیَعْلَمَ الرَّسُولُ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا یعنی الملائکة قال سعید بن جبیر ما نزل جبرئیل بشی ء من الوحی إلا و معه أربعة من الملائکة حفظة فیعلم الرسول أن قد أبلغ الرسالة علی الوجه الذی قد أمر به و قیل لیعلم من کذب الرسل أن الرسل قد أبلغوا رسالات الله و قیل لیعلم محمد أن الرسل قبله قد أبلغوا رسالات ربهم کما أبلغ هو إذ کانوا محروسین محفوظین بحفظ الله و قیل لیعلم الله أن قد أبلغوا و معناه لیظهر المعلوم علی ما کان سبحانه عالما به و قیل أراد لیبلغوا فجعل بدل ذلک قوله لیعلم إبلاغهم توسعا کما یقول الإنسان ما علم الله ذلک منی أی ما کان ذلک أصلا لأنه لو کان لعلم الله وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ أی أحاط الله علما بما لدی الأنبیاء و الخلائق وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً أی أحصی ما خلق الله و عرف عددهم لم یفته علم شی ء حتی مثاقیل الذر و الخردل. (1)هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْجُنُودِ أی هل بلغک أخبار الجنود الذین تجندوا علی أنبیاء الله و قیل أراد قد أتاک. (2)سَوْطَ عَذابٍ أی فجعل سوطه الذی ضربهم به العذاب أو قسط عذاب کالعذاب بالسوط الذی یعرف مقدار ما عذبوا به و قیل أجری علی العذاب اسم السوط مجازا شبه الله العذاب الذی أحله بهم بانصباب السوط و تواتره علی المضروب (3).

**[ترجمه]طبرسی رحمۀ الله علیه در خصوص آیه «و قالوا کونوا هوداً: و گفتند هود باشید» گفته است: یعنی یهود گفتند شما از هود باشید و نصاری گفتند نصاری باشید. «بل ملۀ ابراهیم: بلکه دین ابراهیم» یعنی بلکه از دین ابراهیم تبعیت می کنیم. «والاسباط» منظور یوسف و برادرانش از فرزندان یعقوب هستند که از هر یک از آن­ها جمعی از مردم متولد شده

ص:8

و اسباط نامیده می­شوند. نام این دوازده تن از فرزندان یعقوب این­گونه ذکر شده است: یوسف، ابن یامین، روبیل، یهودا، شمعون، لاوی، دون، قهاب، یشجر، تفتالی، حاد، أسر.

بسیاری از مفسران گفته اند: آن­ها پیامبر بودند. اما به اقتضای مذهب ما تمامی آن­ها پیامبر نبودند؛ چرا که به علت آنچه در مورد یوسف مرتکب شدند از عصمت برخوردار نیستند. و آیه «ما أنزل إلیهم: آنچه بر آنان نازل شد» نیز بر پیامبر بودن آنان دلالت نمی کند؛ چون این نازل کردن جایز است که بر برخی از آنان صورت گرفته باشد و ممکن است شبیه آیه «و ما أنزل إلینا: آنچه بر ما نازل شد» باشد که اگر چه بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شده است اما چون مسلمانان نیز در خصوص آن مأمور و مسؤول بودند انزال به آنان نیز نسبت داده شده است.

امام باقر علیه السلام می­فرماید: به ایشان گفتم: آیا فرزندان یعقوب پیامبر بودند؟ فرمود: خیر، ولی از فرزندان انبیا بوده و در سعادت، دنیا را ترک گفتند چرا که توبه کرده و آنچه انجام داده بودند را به یاد آوردند. «لا نفرق بین أحد منهم: بین هیچ یک از آنان تفاوت قائل نیستیم» یعنی به برخی ایمان آوریم و به برخی کفر بورزیم، درست مانند آنچه یهود و نصاری انجام دادند. «و نحن له: و ما برای او» یعنی برای آنچه که اکنون ذکر شد و یا برای خدا. «مسلمون» یعنی فرمانبرداران و

اطاعت کنندگان از بندگی خداوند. «فی شقاق» یعنی در اختلاف. نزدیک به همین مضمون حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرموده: در کفر؛ و همچنین گفته شده در مبارزه و نزاع. «فسیکفیکهم الله: پس خداوند ایشان را کفایت خواهد کرد» یعنی به پیروزی وعده داده است که این نیز از معجزات پیامبر ما صلی الله علیه و آله به شمار می آید. - . مجمع البیان 1 : 216 و 217 و 218 و برخی نقل به مضمون شده است. -

«مردم امت واحد بودند» یعنی دارای امت واحد، أهل ملت واحد، و در مورد اینکه آن ها به چه دینی بوده اند اختلاف نظر وجود دارد. گفته شده است: آن ها کافر بودند. حسن نیز گفته است: آن ها کافران مدت زمان بین آدم و نوح هستند. و برخی معتقدند کافران زمان بعد از نوح تا زمانی که خداوند ابراهیم و پیامبران بعد از او را بر انگیخت. در قولی دیگر آمده که قبل از بعثت پیامبران بوده که این قول صحیح نیست. اگر گفته شود: چگونه امکان دارد که تمام مردم کافر باشند در حالی که جایز نیست زمین خالی از حجت باشد؟ در جواب می گوییم: ممکن است که حق در آن­جا، نزد یک نفر یا گروه اندکی بوده که به

ص:9

علت ترس و تقیه از اظهار دین خود داری کرده­اند و به همین علت به شمار نیامده­اند. برخی دیگر گفته اند: آن­ها بر حق بوده اند. ابن عباس معتقد است که آنان در مدت زمان ما بین آدم و نوح بر شریعتی از حق بوده ولی پس از آن زمان دچار اختلاف شده اند. همچنین گفته شده است : آنان اهل کشتی نوح هستند که در این صورت تقدیر آیه این گونه است: کانوا أمۀ واحدۀ فاختلفوا و بعث الله النبیین (امت واحدی بودند وسپس پراکنده شدند و پس از آن خداوند پیامبران را مبعوث گردانید). مجاهد معتقد است : منظور از آن آدم است که بر حق بوده و پیشوای فرزندان خود بود. پس از او نیز خداوند پیامبران را از فرزندان و ذریه وی مبعوث گردانید. از امام باقر علیه السلام نیز روایت شده است که فرمود: قبل از نوح امتی واحد وجود داشت که بر فطرت خداوند قرار داشته و نه گمراه بودند و نه هدایت شده، سپس خداوند پیامبران را فرستاد. طبق این روایت مفهوم آیه این است که آن­ها از عقل خود تبعیت کرده و با نبوت یا شریعتی هدایت نشده بودند. - . گفته شده که ممکن است لفظ «کان» در آیه برای دلالت بر ماضی نیامده باشد و تنها منظور از آن ثبوت باشد که در این صورت منظور آیه، خبر دادن از این مسأله است که مردم در نداشتن شریعت و جهلشان نسبت به حقایق امتی واحد بوده و خداوند به فضل خود با ارسال پیامبران و نزول کتاب­های آسمانی بر آنان منت گذاشته است.

گفته شده است: منظور از وحدت امت، وحدت عقیده و عمل نیست بلکه یعنی خداوند انسان را مطابق با فطرت و طبیعت خود امتی واحد آفرید که ذاتا موجودی اجتماعی است و در امور معیشتی خود با دیگران در ارتباط است. این انسان در برآوردن تمام نیاز­های خود نیاز به مشارکت با دیگران و کمک گرفتن از هم نوعان خود دارد. هیچ یک از افراد بشر بی نیاز از دیگران نیست ولی با وجود این هر کدام در کار­های خود به دنبال منافعی رفته که برای امرار معاش ضروری است. به انسان­ها قدرت الهام داده نشده است تا هر یک از آنان طریقه حفظ حقوق دیگران در عین دستیابی به منفعت خود را بشناسد. لذا ناگزیر در امور معیشتی خود دچار اختلاف شده و خداوند به همین علت از رحمت خود برای آنان پیامبران را فرستاد تا به هر یک از آنان که به حدود معین شده برای وی پاینبند بوده و بدون تعرض به دیگران به مالی حق وی است اکتفا کند به خیر و خوبی و سعادت در دنیا و آخرت بشارت دهند. این پیامبران انسان ها را در صورتی که از شهوات آنی خود تبعیت کرده و عاقبت اندیشی نکنند به نا امیدی، باطل شدن اعمال و عذاب آخرت بیم می­دهند. - «سپس خداوند پیامبران را بر­انگیخت» یعنی خداوند پیامبران را با شریعت­ها مبعوث گرداند چون می دانست که منافع مردم در شریعت است. «بشارت دهندگان» بشارت دهنده به بهشت برای کسانی که از آنان اطاعت کنند. «بیم دهندگان» بیم دهنده از آتش برای کسانی که نافرمانی کنند. «و با آنان کتاب را نازل کرد» یعنی با برخی از آنان کتاب نازل کرد. «لیحکم: تا حکم کند» یعنی خداوند و یا کتاب. «جز کسانی که آن به آنان داده شده است» یعنی جز کسانی که علم کتاب به آنان اعطا شده است. «بعد از آنکه بینات برای آنان آمد» یعنی برهان­ها و دلایل روشن. و گفته شده است: منظور تورات و انجیل است. برخی نیز گفته اند: منظور معجزات محمد صلی الله علیه و آله و سلم است. «بغیا» یعنی از روی ظلم و حسد. «لما اختلفوا فیه:

در آن چه اختلاف پیدا کردند» یعنی برای حقی که در آن دچار اختلاف نظر شده اند. «با اذن او» یعنی به علم و لطف او. - . مجمع البیان 2 : 306 و 307 با برخی حذف­ها و نقل به مضمون در برخی از مطالب. م -

«کسی از میان آنان که با خداوند سخن گفت» یعنی موسی علیه السلام یا موسی و محمدصلی الله علیه و آله و سلم. در مورد «و مقام برخی را بالا برد»

ص:10

نیز مجاهد گفته است: منظور محمد صلی الله علیه و آله و سلم است که خداوند وی را بر تمام پیامبران خود برتری داد. خداوند محمد را برای تمام مکلفان از جن و انس مبعوث کرد و تمام آیاتی را که به پیامبران پیش از او داده بود به طور یک جا به وی داد. خداوند محمد صلی الله علیه و آله و سلم را با قرآن که معجزه وی تا روز قیامت به شمار می آید مختص گردانید و وی را خاتم پیامبران قرار داد. «بینات» یعنی معجزات. «اگر خدا می خواست کسانی که پس از آنان بودند به کشتار یکدیگر نمی پرداختند» یعنی بعد از پیامبران، به این صورت که آنان را به ایمان پناه دهد؛ اما این مفهوم با تکلیف منافات دارد. و گفته شده که معنا این گونه است : اگر خدا می خواست به آن ها فرمان جنگ نمی داد.«من بعد جاءتهم البینات» یعنی بعد از روشن شدن حجت و برهان. منظور از مبعوث کردن پیامبران نیز با ایمان کسانی که قبل از جنگ ایمان آورده اند حاصل می­شود.«اگر خدا می­خواست به کشتار یکدیگر نمی­پرداختند» نیز برای تأکید تکرار شده است. البته این گونه نیز گفته شده است که : اولی برای بیان اکراه آمده و دومین بار نیز برای امر کردن به مؤمنان جهت دست کشیدن از جنگ آورده شده است.«آنچه می­خواهد» یعنی آنچه مصلحت اقتضا کند. - . مجمع البیان 2 : 359، م -

« همانا خداوند برگزید» یعنی برگزید وانتخاب نمود. «آدم و نوح» یعنی برای نبوت خویش آنها را برگزید. «و آل ابراهیم و آل عمران را بر عالمیان» یعنی بر جهانیان زمان همین پیامبران تا اینکه از میان آنان این پیامبران انتخاب شوند. همچنین گفته شده است : دین آن­ها را برگزید. برخی نیز گفته اند: یعنی آن­ها را با برتری دادن نسبت به دیگران از طریق پیامبری و دیگر امور والامرتبه، در راستای منافع خلق برگزید. در آیه «و آل ابراهیم و آل عمران» نیز منظور خود این دو پیامبر هستند ولی برخی نیز گفته­اند که آل ابراهیم فرزندان وی و پیامبران برگزیده شده از میان آنان هستند که پیامبر ما صلی الله علیه و آله و سلم نیز از جمله آنان است. برخی بر این عقیده­اند که منظور کسانی هستند که به دین ابراهیم تمسک جسته اند. در مورد آل عمران نیز گفته شده که این ها نیز از آل ابراهیم بوده و منظور موسی و هارون دو فرزند عمران هستند. عمران نیز فرزند یصهر بن ماهث - . طبق منبع و همچنین کتاب عرائس متعلق به ثعلبی، یصهر بن قاهث صحیح است. -

ابن لاوی بن یعقوب است. همچنین گفته شده که منظور از آل عمران، مریم و عیسی هستند که در این صورت عمران نیز فرزند أشهم - . در منبع الهشم آمده و در عرائس نیز این­گونه آمده است: عمران بن ساهم بن امور بن میشا، و در این زمینه از ابن عباس روایت شده که منظور از وی عمران ماثان است. فرزندان ماثان همان سران، احبار و پادشاهان بنی اسرائیل هستند. -

بن أمون از فرزندان سلیمان علیه السلام است. این عمران پدر حضرت مریم است. در قراءت اهل بیت علیه السلام نیز آمده است: «و آل محمد بر جهانیان». همچنین گفته شده است که آل ابراهیم همان آل محمد یعنی اهل بیت پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم هستند. کسانی که خداوند آن­ها را برگزیده ناگزیر باید مطهر و معصوم از خطاها و زشتی­ها باشند چرا که خداوند جز کسانی را که چنین صفتی داشته باشند انتخاب نمی­کند. ظاهر این افراد نیز باید مانند باطنشان از طهارت و عصمت برخوردار بوده که در این صورت انتخاب و گزینش صرف نظر از پیامبر یا امام بودن، به معصومان آل ابراهیم و آل عمران اختصاص پیدا می کند. گفته شده است که : انتخاب به دو شکل است: یکی آنکه خداوند دیگری را برای خود انتخاب می­کند؛ یعنی او را برای خود مخلص قرار داده و مختص خود می­داند. و دوم اینکه

ص:11

شخصی را با برتری دادن بر دیگران بر­می­گزیند و مختص می­گرداند. در معنی آیه وجه دوم مورد نظر است چرا که در آیه نشانه­هایی از برتری دادن انبیا بر ملائکه به چشم می خورد. «ذریۀ» یعنی از نظر اولاد وعقبه. «با یکدیگر» یعنی در یاری رساندن به یکدیگر در دین یا در تولید نسل، که این نظراخیر از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمودند: کسانی که خداوند آن­ها را برگزیده است برخی از نسل برخی دیگرند. - . مجمع البیان 2 : 433، م -

«برای هیچ بشری نبود» یعنی برای او جایز و حلال نیست. «اینکه خدا به او بدهد» یعنی اینکه به وی اعطا کند. «کتاب و حکمت و نبوت» یعنی علم و رسالت به سوی خلق. «سپس به مردم می­گوید: به غیر از خدا بندگان من باشید» یعنی صرف نظر از خداوند از من اطاعت کرده و همراه با خدا از من پیروی کنید. «ربانیین» یعنی حکیمان پرهیزگار، یا تعلیم دهندگان مردم با علم خداوندی؛ همچنین گفته شده: ربانی یعنی عالم به حلال و حرام و امر و نهی و آنچه بوده و هست. - . مجمع البیان 2 : 466 -

«چون کتاب را آموزش می­دهید» قرضاوی گفته است: یعنی به این دلیل که آن­ها به آموزش کتاب می­پردازند. فایده تعلیم و تعلم شناخت حق و خیر برای دست­یابی به اعتقاد و عمل است. - . انوار التنزیل1 : 79 -

«و چون خدا از پیامبران تعهد گرفت» طبرسی گفته است : از امیر مؤمنان و ابن عباس و قتاده روایت شده است که خداوند تبارک و تعالی از پیامبران پیش از پیامبر ما تعهد گرفته است که امت خود را از بعثت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و صفات وی با خبر ساخته و ضمن بشارت دادن آنان به این پیامبر، امت خود را به تأیید وی امر کنند. طاووس گفته است: خداوند از تک تک پیامبران از اولین تا آخرینشان تعهد گرفته است که به آنچه پیامبر خاتم می­آورد ایمان داشته باشند. امام صادق علیه السلام نیز فرموده اند: تقدیر آیه چنین است: و إذ أخذ الله میثاق أمم النبیین بتصدیق نبیها (و هنگامی­که خداوند از امت­های پیامبران در خصوص تصدیق پیامبرانشان تعهد گرفت). یعنی از امت پیامبران در خصوص تصدیق پیامبر خاتم و عمل به آنچه او می­آورد تعهد گرفته است اما این مردم به مخالفت با او پرداخته، بسیاری از قوانین شریعت وی را ترک کرده و بسیاری دیگر را تحریف نمودند. «و لتنصرنه: باید وی را یاری دهند» یعنی با تصدیق و دلیل وبرهان، یا اینکه این تعهد از انبیا گرفته شده باشد

ص:12

و آن­ها نیز از امت خود تعهد بگیرند که زمان بعثت محمد صلی الله علیه و آله و سلم وی را تصدیق نمایند. آنان باید به امت خود دستور دهند که اگر دوران محمد صلی الله علیه و آله و سلم را درک نمودند وی را در مقابله با دشمنان یاری دهند. این قول از امام علی علیه السلام روایت شده است.

می­گویم: به زودی از ائمه اطهار علیهم السلام نقل می­کنیم که نصر و پیروزی در دوران رجعت اتفاق می­افتد.

«عهد مرا در مورد آن پذیرفتید» یعنی عهد من در این مورد را پذیرفتید. و گفته شده که یعنی شما از امت­های خود در این زمینه تعهد گرفتید. « گفتند» یعنی امت­های آنان گفتند.

«گفت» یعنی خدا گفت. «در خصوص آن شهادت بگیرید» یعنی از امت هایتان در این خصوص تعهد بگیرید. «من نیز با شما از شاهدان هستم» یعنی بر شما و بر امت هایتان. این قول از علی علیه السلام روایت شده است. همچنین روایت شده که «شهادت دهید» یعنی آن را بدانید و «و من با شما هستم» یعنی من می­دانم؛ در قولی دیگر نیز آمده است که این آیه یعنی : هر کدام از شما بر دیگری شاهد وگواه باشد. همچنین گفته شده است: خداوند به ملائکه فرمود: شما شاهد آنان باشید. از علی علیه السلام نیز روایت شده است که فرمود: خداوند از زمان حضرت آدم هیچ پیامبری را مبعوث نگردانید مگر اینکه از وی تعهد گرفت که اگر محمد صلی الله علیه و آله و سلم مبعوث شد و آن پیامبر هنوز در قید حیات است به محمد ایمان آورده و وی را یاری دهد. خداوند به تمام پیامبران فرمان داد که در این خصوص از امت خود نیز تعهد بگیرند. - . مجمع البیان 2 : 468، -

«همچنان که به نوح وحی کردیم» نوح را جلو تر آورده است چون او ابو البشر است. برخی نیز گفته­اند چون وی نسبت به سایر پیامبران عمر طولانی تری داشته و همین عمر طولانی از معجزات وی به شمار می­آمده است. نوح علیه السلام بدون آن­که کهنسالی بر وی چیره شود یا مویش سفید گردد و در اثر پیری قدرتش از بین رود 950 سال در میان قوم خود زیست. در قولی دیگر آمده است: چون هیچ پیامبری به اندازه وی در ابلاغ دعوت خود تلاش نکرد و هیچ یک از پیامبران به اندازه نوح مورد ظلم و قساوت قوم خود واقع نشدند. نوح اولین پیامبری بود که امتش به علت نپذیرفتن دعوت پیامبرشان مورد عذاب واقع شدند. - . مجمع البیان 3 : 140، م -

«و پیامبرانی» یعنی داستان پیامبرانی را بازگو کردیم یا اینکه پیامبرانی را فرستادیم. «از پیش داستانشان را برای تو گفتیم» با وحی یا در قرآن یا در غیر از قرآن. «و پیامبرانی که داستانشان را برای نگفتیم» این آیه نشان می دهد که خداوند پیامبران زیادی داشته که نام آن­ها را در قرآن نیاورده است.

«حجتی بعد از پیامبران» به اینکه می­گویند: اگر برای ما پیامبری بفرستی به تو ایمان می­آوریم. «خداوند قدرتمند است» یعنی قادر به انتقام گرفتن از کسانی است که از وی اطاعت نکرده­اند. «حکیما» یعنی در آنچه که به بندگان خود دستور داده است حکیم است. - . مجمع البیان 3: 141- 142 . -

«و از ذریه او» بیضاوی گفته است: منظور از ضمیر «ه» ابراهیم است و نیز گفته شده که به نوح باز می گردد چرا که نوح نزدیک­تر است و یونس و لوط نیز از ذریه ابراهیم نیستند. اگر منظور از این ضمیر ابراهیم باشد مفهوم آیه مختص کسانی است که

ص:13

در این آیه و آیه بعد ذکر شده­اند. و اسامی ذکر شده در آیه سوم نیز عطف بر «نوحاً» بوده و «من آبائهم: از پدرانشان» نیز عطف بر کلّاً و یا نوحاً است. «من: از» نیز تبعیضیه بوده و نشان می­دهد که برخی ازآنان پیامبر و هدایت شده نبوده­اند. «آن هدایت خداست» اشاره به چیزی است که به آن گردن نهادند. «واگر شرک ورزند» یعنی اگر این پیامبران با وجود چنین مقام و منزلتی اینگونه­اند دیگران چگونه خواهند بود؟ «و حکم» حکمت، یا فیصله دادن به امر آنگونه که حق اقتضا کند. «اگر به آن کفر ورزد» یعنی به این سه «اینان» یعنی قریش «به آن موظف کردیم» یعنی به مراعات آن. «قومی که نسبت به آن کافر نیستند» منظور از قوم یعنی پیامبرانی که نام آن­ها آورده شده و همچنین پیروان آن­ها. هچنین گفته شده منظور انصار یا اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یا هرکس که به وی ایمان آورده باشد و یا ایرانیان است. برخی نیز گفته اند منظور ملائکه هستند. «پس به هدایتشان اقتدا کن» یعنی توحید و اصول دینی که در مورد آن به اتفاق نظر رسیده اند. - . انوار التنزیل 1 : 150 -

«مؤتکفات» طبرسی گفته است: یعنی زیر و رو شده، و آن سه روستا است که قوم لوط در آن زندگی می کردند. «با بینات» یعنی با برهان­ها و معجزات. - . مجمع البیان 5 : 49 -

«و برایشان همسر­ها و ذریه قرار دادیم» یعنی زنان و فرزندانی بیشتر از زنان و فرزندان تو. سلیمان سیصد زن آزاد و هفتصد کنیز داشت. داوود نیز به نقل از ابن عباس صد زن داشته است. و شایسته نیست که تو ازدواج و صاحب فرزند شدن را ناپسند بدانی. روایت شده است که امام صادق علیه السلام این آیه را خواند و دستش را بر سینه گذاشت و فرمود: به خدا سوگند که ما ذریه رسول خدا هستیم. «و ما کان لرسول أن یأتی بآیۀ: هیچ پیامبری نبوده که آیه­ای آورده باشد» یعنی دلالتی «مگر به اذن خدا» یعنی مگر بعد از اینکه خداوند اجازه آن را بدهد و دست او را در آن باز بگذارد. - . مجمع البیان 6: 297 -

«مگر به زبان قومش» یعنی تمام پیامبران پیشین را هم­زبان با قوم خود فرستاد تا زبان او را بفهمند و نیازی به مترجم نداشته باشند. خداوند رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را با زبان قوم خود برای تمام جهانیان مبعوث گرداند. حسن گفته است: خداوند بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم منت نهاد چراکه او هر پیامبری را تنها برای قوم خود مبعوث گرداند اما پیامبر را به طور ویژه برای تمام خلایق، پیامبر قرارداد. همچنین گفته شده که معنی آیه این­گونه است: همان­طور که تو را برای عرب و با زبان آنان مبعوث گردانیدیم تا دین را برای آنان شرح دهی و آنان نیز برای دیگر مردم، تمام پیامبران را با زبان قوم خود فرستادیم تا دین را برای آنان شرح دهند. - . مجمع البیان 6 : 303 -

«فقط آنان را می­داند» یعنی جزئیات احوال، تعداد، کارهایی که انجام می­دهند

ص:14

و عقوبت­های آنان را تنها خدا می داند. ابن انباری گفته است: خداوند امت­هایی از عرب و دیگر امت­ها را هلاک ساخته و آثار آنان را از بین برد و کسی جز خدا آن­ها را نمی شناسد. ابن مسعود هنگام قراءت این آیه گفته است : نسّابون - شجره نویسان - دروغ گفته اند. طبق این گفته آیه «و کسانی که بعد از آنانند را فقط می­داند» متشکل از مبتدا و خبر است. «دستانشان را به دهانشان بردند» یعنی از شدت خشم انگشت به دهان گزیده و یا اینکه دستان خود را به نشانه تکذیب پیامبران بر دهان آن­ها گذاشته­اند. یعنی برای ساکت کردن پیامبران با انگشت به دهان آنان اشاره کرده­اند و یا اینکه دستان خود را بر دهان خود گذاشته و از این طریق به پیامبران اشاره می کنند که ساکت باشید. شاید هر دو ضمیر در آیه به پیامبران باز گردد و به این معنا باشد که دستان پیامبران را گرفته و بر دهان­هایشان گذاشتند که ساکت شوند. پیامبران نیز که از آنان ناامید شده­اند سکوت می­کنند. تمام این تفسیرات زمانی صحیح است که منظور از دستان و دهان­ها معنای حقیقی آن­ها باشد. اما در معنای مجازی گفته شده است که منظور از دست برهان­ها و دلایلی است که پیامبران به زبان می­آورند که با نپذیرفتن آن گویی آن را به مکان خروج آن باز­می­گردانند چون این استدلالات از دهان یا شبیه آن یعنی صورت خارج می شود.

«شک کننده» یعنی ما را در خصوص شما به شک می­اندازد که شما خواستار ریاست بوده و با دروغ به فریبکاری می­پردازید. «از گناهانتان» یعنی برخی از گناهانتان، چرا که خداوند شرک را نمی­آمرزد. و گفته شده: توسعا بعض را به جای همگی آورده است.

ص:15

«تا زمانی مشخص» یعنی تا زمانی که خداوند آن را برای شما در نظر گرفته و در آن زمان شما را می­میراند. خداوند شما بندگان را سریع عقوبت و مؤاخذه نمی­کند. «با سلطنتی آشکار» یعنی با دلیلی آشکار و معتقدان به این قول بر این باورند که معجزاتی که پیامبران آورده­اند معجزه و برهان نیست؛ برخی نیز گفته اند : عده­ای خواستار معجزات پیشنهادی خود و چیزی غیر از معجزه­ای بودند که برای آنان ظاهر می­شد.

«ولی خدا منت می­نهد» یعنی با نبوت و معجزات به آن­ها نعمت می دهد. «ما را به راه­هایمان هدایت کرد» یعنی راه توکل را به ما شناساند و یا اینکه ما را به سوی شناخت و عبادت خود هدایت نمود. «آن برای کسی است که بترسد» یعنی این پیروزی از آن کسی است از زمان ایستادن در مقابل من برای حساب ترسیده باشد. «و از تهدید بترسد» یعنی مجازات من؛ و آن­ها می­گویند: «أو لتعودن» و این در حالی است که هرگز از ملتشان نبودند؟ شاید به این علت بوده که آن­ها گمان کرده­اند که جزئی از امت آنان بوده و یا اینکه به علت نشو و نما در میان آن­ها تصور کرده­اند که از جمله آنان به شمار می­آیند.

«طلب فتح کردند» یعنی پیامبران از خداوند طلب فتح و پیروزی نمودند. و نیز گفته شده که یعنی از خداوند خواستند تا میان آنان و امتشان حکم کند؛ چرا که فتح همان حکم است. در قولی دیگر آمده : برای کفار درخواست عذاب نمودند. «هر جبار لجوجی ناامید شد» یعنی هر متکبر لجوجی که از حق دوری کرده و آن را نپذیرد زیان می کند. - . مجمع البیان 6 : 305-308 -

«هلاک نکردیم» یعنی تاکنون هیچ قریه و روستایی را به خاطر عقوبت هلاک نکرده­ایم مگر اینکه زمان معلوم و مشخصی برای آنان در نظر گرفته شده که ناگزیر باید بدان تن دهند. پس مهلت دادن من (خداوند) به این کفار نباید آنان را غرّه و فریفته سازد. «ما

ص:16

تسبق من أمۀ: امتی سبقت نمی­گیرد» یعنی هیچ امتی تاکنون پیش از أجلش به هلاکت نرسیده است و اجلش به تأخیر نیز نیفتاده است. - . مجمع البیان 6: 329 -

«فی شیع الأولین: در گروه­های اولیه» الشیع: فرقه­ها و امت­ها. - . مجع البیان 6: 331 -

«مگر مردانی که به آنان وحی می­کنیم» یعنی کفار قریش نمی­پذیرفتند که بشری مانند خودشان برای آنان به عنوان پیامبر فرستاده شود؛ لذا خداوند سبحان توضیح می­دهد که مصلحت آن است که برای مردم کسی فرستاده شود که وی را دیده، با اوصحبت کرده و سخنانش را بفهمند. خداوند همچنین می­فرماید که پیشنهاد آنان مبنی بر فرستادن فرشتگان وجهی ندارد.«پس از اهل ذکر سؤال کنید» یعنی عالمان به اخبار امت­های گذشته و یا اهل کتاب و یا اهل قرآن؛ چرا که منظور از ذکر، قرآن است. نزدیک به همین تفسیر را جابر و محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام نقل کرده­اند که ایشان فرمود: ما اهل ذکر هستیم. خداوند رسول خود را در آیه « ذکرا رسولا» ذکر نامیده است که مفهوم آن یکی از دو وجه ذکر شده است.

عامل جار و مجرور در «بالبینات و الزبر: با آیه­ها و کتاب­ها» فعل «أرسلنا: فرستادیم»

بوده و تقدیر آن این چنین است: ما أرسلنا بالبینات و الزبر إلا رجالا؛ یعنی تنها مردانی را همراه با دلایل و کتاب ها فرستادیم. برخی نیز معتقدند که یک ضمیر در آیه در تقدیر است و منظور ارسلناهم بالبینات بوده است؛ یعنی آن ها را با دلایل روشن فرستادیم. - . مجمع البیان 6: 361- 362 -

«آنان» یعنی همان کسانی که قبلا ذکر کردیم. «کسانی که خداوند به آنان نعمت داد» یعنی با نبوت یا چیز­های دیگر به آنان نعمت داد. «از پیامبرانی از ذریه آدم» هرچند تمام پیامبران از ذریه آدم بوده­اند اما خداوند نسب هر یک را برای روشن ساختن مراتب شرف و بزرگی نسبشان به طور جداگانه ذکر می­کند. شرافت ادریس به علت نزدیکی به آدم است و ابراهیم نیز از ذریه کسانی است که بر کشتی نوح سوار شدند. اسماعیل و اسحاق و یعقوب نیز از ذریه ابراهیم بودند که چون نسبت به آدم فاصله زمانی زیادی داشتند شرف ابراهیم برای آنان حاصل شده است. موسی و هارون و زکریا و یحیی و عیسی نیز از ذریه اسرائیل هستند. «و از کسانی که هدایت کردیم» در این مورد گفته شده که سخن قبل تا « اسرائیل» به پایان رسیده و سخنی جدید آغاز شده که می فرماید: «ممن هدینا و اجتبینا: از کسانی که هدایت کرده و برگزیدیم» از امت­ها؛ قومی که «إذا تتلی علیهم آیات الرحمن: هنگامی که آیات خداوند رحمان بر ایشان تلاوت شود». از علی بن حسین علیه السلام روایت شده است که فرمود: منظور از آیه ما هستیم. برخی نیز گفته اند که منظور انبیایی هستند که نامشان در قسمت­های قبلی آیه ذکر شده است. «خروا سجدا: به سجده افتادند» یعنی برای خدا سجده کردند. «و بکیّا» یعنی گریه کنان. «جانشین بد جایگزین ایشان شد» خلف: جانشین ناشایست و جایگزین بد؛

ص:17

یعنی بعد از پیامبران مذکور قومی نادرست از یهود و پیروان آنان به جا خواهند ماند.«نماز را ضایع کردند» به روایت از امام صادق علیه السلام یعنی نماز را ترک گفته و یا از زمان خود به تأخیر اندازند. «و از شهوت­ها پیروی کردند» تبعیت از چیز­هایی که برای آنان حرام شده است.«گمراه باقی خواهند ماند» یعنی مجازات گناه و برخی نیز گفته­اند یعنی شر و نا امیدی. - . ممجمع البیان 6: 519 -

«قبل از آنان ایمان نیاورد» یعنی قبل از این کفار، ایمان نیاورد. «از» اهل در تقدیر است. «قریۀ» آیاتی که می خواستند برای آنان آورده شد و در حالی که بر کفر خود مصر بودند آن­ها را به هلاکت رساندیم. «پس آیا آنان ایمان می­آورند» یعنی زمان آمدن آن. این جمله بیان حال آنان است و می­گوید که راه آنان نیز مانند راه امت­های پیشین است که آیاتی را طلب کرده ولی به آن ایمان نیاوردند و سپس هلاک شدند. این افراد نیز اگر آنچه در نظر دارند برایشان آورده شود باز ایمان نیاورده و مستحق عذاب نابودی می­شوند. خداوند در مورد این امت این­گونه حکم کرده است که با نابودی آن­ها را عذاب نکند، لذا این درخواست آنان را نیز (ارسال آیات مورد نظرشان) اجابت نکرد. در قول دیگری آمده است که خداوند برای اهل قریه­ای که معلوم است ایمان نخواند آورد به هلاکت حکم نکرده و به همین علت آیات مورد نظرشان را برای آنان نفرستاد.

«و ما آنان را جسد قرار ندادیم» جسد: شکل و هیأت مادی که روح داشته و می­خورد و می­آشامد. برخی نیز گفته­اند: چیزی که خورده و نوشیده نمی­شود.

«سپس به وعده­ای که به آنان داده بودیم عمل کردیم» یعنی به وعده ای که در مورد پیروزی، نجات، غلبه بر دشمنان و ثواب کارشان به آنان داده بودیم وفا نمودیم. «پس آنان را و هر کس را که بخواهیم نجات دادیم» یعنی کسانی که به آنان ایمان دارند. «و اسراف­کاران را هلاک کردیم» یعنی کسانی که با تکذیب انبیا بر نفس خود اسراف ورزیدند. - . مجمع البیان 7: 39-40 -

«پس به کافران مهلت دادم» یعنی به کافران مهلت داده و عقوبتشان را به تعویق انداختم. «سپس آنان را فرا­گرفتم» یعنی با عذاب. «پس چگونه بود انکار» استفهام در این آیه مفهوم تقریر دارد یعنی چگونه تکذیبی که انجام دادند را انکار کردم و نعمت آنان را به نقمت و حیات آنان را به هلاک تبدیل نمودم؟ «چه­ بسیار قریه­ای» قریه مفرد آورده شده ولی منظور جمع آن است و معنی آن «چه بسیار روستاها!» می باشد.«آن را هلاک کردیم در حالی­که ظالم بود» یعنی اهل آن قریه­ها به واسطه تکذیب و کفر ظالم بودند. «پس ستون­های آن ویران است» یعنی خالی از سکنه است و سقف خانه­های آن فرو ریخته است. «و بئر معطلة: و چاه بی­استفاده» یعنی چه بسیار چاه­های آبی که آب آن فرو نشسته و اهل آن نابود شده­اند؛ که در اثر آن نیز سطل­ها و دلو­های آب کشیدن معطل و بی استفاده مانده است. «و قصر محکم» یعنی چه بسیار قصر های بزرگ و گچ اندود شده­ای که پس از هلاکت اهل آن، ویران شده است.

ص:18

اهل چاه­های آب همان رؤسای بادیه نشین بوده و اهل قصر­ها نیز پادشاهان متمدن و شهر­نشین بوده­اند. در تفسیر اهل بیت علیهم السلام آمده است: منظور از (بئر معطلۀ: چاه بی­استفاده) عالمی است که کسی به وی مراجعه نکرده و از علمش به کسی نفعی نمی رسد. - . مجمع البیان7: 88 -

«از طیبات بخورید» خطاب به تمام پیامبران است که به آن­ها امر می­کند از چیز­های حلال بخورند. «و إن هذه أمتکم أمۀ واحدة: این امت شما امت واحدی است.» یعنی دین شما دینی واحد است و گفته شده: این گروه شماست و گروهی نیز قبل از شما بوده اند که همگی واحد و از بندگان خدا هستید. «کار [دین]شان را میان

خود قطعه قطعه کردند [و] دسته دسته شدند» یعنی در دینشان دچار تفرقه شده و کتاب­های ساختگی نوشته که به آن نزدیک شده و به غیر از آن کفر می­ورزیدند. نمونه این قوم یهود هستند که به انجیل و قرآن کفر ورزیدند. نصاری نیز قرآن را نپذیرفتند. در تفسیری دیگر آمده: کتاب­هایی از خود ساختند و در خصوص مذاهبشان به آن استناد می­کردند. «هر حزبی به آنچه دارد شاد است» یعنی هر گروهی به دینی که دارد راضی است و گمان می­کند که همان حق است. - . مجمع البیان 7: 109 -

«وزیر» یعنی یار و یاور در ابلاغ رسالت. «فدمرناهم تدمیرا: آنان را ویران کردیم» یعنی آن­ها را با فرمانی شگفت انگیز به هلاکت رساندیم. «و کلا ضربنا له الأمثال» یعنی برای آنان توضیح دادیم که اگر ایمان نیاورند بر آنان عذاب نازل خواهد شد. در نظر دیگری آمده است: یعنی احکام دین و دنیا را برای آنان بیان نمودیم. «همه را زیر و زبر کردیم» یعنی آن­ها را به خاطر تکذیبشان به هلاکت رساندیم. «و قطعا بر شهری که باران بلا بر آن بارانده شد گذشته اند» منظور قوم لوط است که از آسمان بر آنان بارانی از سنگ بارید. « مگر آن را ندیده اند» یعنی آیا در سفرهای خود به هنگام عبور از این قریه چنین حوادثی را ندیدند تا عبرت بگیرند؟ «ولی امید به زنده شدن ندارند» یعنی آن­ها دیدند اما عبرت نگرفتند چون از روز قیامت و برانگیخته شدن نمی­ترسند. - . مجمع البیان 7: 170 -

«و اهل بصیرت بودند» یعنی عاقل بوده و می­توانستند با تفکر بین حق و باطل را تشخیص دهند و یا به این معنا که گمان می­کردند هدایت شده­اند.

«مانند پیشینیان نبودند» یعنی مانند گذشتگان خدا را از دست داده باشند. «حاصب» یعنی سنگ و در قولی دیگر یعنی بادی که سنگ ریزه به همراه دارد و به طور کلی منظور قوم لوط است و برخی نیز معتقدند منظور قوم عاد است. «و برخی از آنان را فریاد فرا­گرفت» منظور قوم شعیب است و «برخی از آنان را در زمین فرو بردیم» منظور از آن ها قوم قارون است.

«برخی از آنان را غرق کردیم» قوم نوح، فرعون و قومش. - . مجمع البیان 8: 283 -

«زمین را زیر و رو کردند» یعنی زمین را زیر رو کرده و شخم زدند تا آن را آباد سازند. «آنگاه فرجام کسانی که بدی کردند» منظور این است که با کفر به خدا و تکذیب پیامبران به نفس خود بدی کردند. «السوأی» یعنی دوستی که چون به دوست خود برسد به وی بدی کند و منظور عذاب آتش است. «که تکذیب کردند»

ص:19

یعنی به علت تکذیبشان. «پیروزی مؤمنان بر ما حق بود» یعنی بدی و عذاب را از مؤمنان دور کردیم و یاری آنان با اقامه حجت و دلیل و همچنین دور ساختن دشمنان از آنان بر ما واجب است. - . مجمع البیان 8: 309 -

«و آن­گاه که گرفتیم» یعنی ای محمد به یاد آور زمانی را که خداوند به طور ویژه از تمام پیامبران تعهد گرفت که یگدیکر را تأیید نموده و از هم تبعیت نمایند. در قولی دیگر آمده است: از آنان تعهد گرفته شد تا خدا را عبادت کرده و مردم را به بندگی خداوند دعوت نمایند. یکدیگر را تصدیق و تأیید کرده و قوم خود را نصیحت و راهنمایی نمایند. «از تو و از نوح» نام این پیامبران را به طور جداگانه ذکر کرده است چرا که دارای کتاب و شریعت بودند. «از آنان تعهد محکمی گرفت» یعنی از آن­ها پیمانی سخت و محکم گرفت تا به باری که از رسالت بر دوش دارند وفادار باشند. و نیز گفته شده است: پیمان گرفته شد که اعلام کنند که محمد صلی الله علیه و آله و سلم، پیامبر خداست و پس از او پیامبری نخواهد بود. - . مجمع البیان 8: 339 -

«و همه امور به سوی خدا باز­می­گردد» یعنی هر کس پیامبران خدا را تکذیب کرده و تکذیب کنندگانشان را یاری دهد مجازات می شود. - . مجمع البیان 8: 400 -

«و امتی نیست» یعنی هیچ امتی از امت های پیش نیست. «مگر اینکه بیم­دهنده­ای در آن بوده است» یعنی مگر اینکه بیم­دهنده­ای در میان آنان بوده که آن­ها را بر حذر می­داشته است. این معنی بر این مسأله دلالت می­کند که برای تمام مکلفین، پیامبر فرستاده شده و خداوند سبحان با برهان و جحت­های روشن بر تمام امت­ها اقامه دلیل کرده است. - . مجمع البیان 8: 405 -

بیضاوی گفته است: منظور از نذیر معجزاتی است که شاهد بر نبوت پیامبران است. «و با زبر» مانند صحف ابراهیم. «و با کتاب منیر» مانند تورات و انجیل که ذکر جداگانه هریک به منظور تفصیل است و نه جمع است که البته می تواند منظور از هر دو یکی بوده و عطف آن­ها به یکدیگر نیز به علت تفاوت در اوصاف باشد. « پس انکار چگونه است» یعنی انکار من با عقوبت. - . انوار التنزیل 2: 123 -

«یا حسرۀ» طبرسی گفته است: ای ندامت و پشیمانی. «بر بندگان» یعنی وای بر بندگان در آخرت! که به علت استهزا و به سخره گرفتن پیامبران در دنیا حسرت خواهند خورد. «که آن­ها به سویشان باز­نمی­گردند» یعنی آیا ندیدند که قرن­ها و سده­هایی که به امر ما سپری شد دیگر به دنیا باز نمی­گردند. - . مجمع البیان 8: 422 و 423، م -

«و قطعا فرمان ما در باره بندگان فرستاده ما از پیش [چنین] رفته است» یعنی وعده ما پیش از این تحقق یافته است. «که آنان [بر دشمنان خودشان] حتما پیروز خواهند شد» یعنی آن­ها در دنیا و آخرت با چیرگی بر دشمنان و برهان­های روشن یاری می­شوند. و نیز گفته شده: یعنی پیش از این با سعادتمند کردن آن­ها کلام ما جاری شده و به پایان رسیده و سپس جمله­ای جدید را آغاز می­کند و می­گوید: «همانا آنان» یعنی مرسلین «که آنان [بر دشمنان خودشان] حتما پیروز خواهند شد» گفته شده که منظور از کلمه و فرمان این آیه است: «لأغلبن أنا و رسلی: حتما من و فرستادگانم چیره خواهیم گردید» - . مجادله/21 -

حسن گفته است: منظور از آیه یاری آنان در جنگ است چرا که

ص:20

هیچ پیامبری در جنگ کشته نشده است. اگر پیامبری نیز قبل از این یاری وپیروزی کشته شده و یا در گذشته باشد خداوند طبق همین منوال قوم وی را یاری می کند؛چرا­که پیروزی قوم رسول پیروزی خود اوست. سدّیّ گفته است: منظور از نصرت یا همان یاری وپیروزی، حجت و برهان است. «و هرآینه سپاه ما» یعنی مؤمنین یا مرسلین. «بر آنان چیره­اند» یا با غلبه و چیرگی و یا با حجت و برهان. «وسلام بر مرسلین» یعنی آن­ها در برابر اینکه دشمنانشان بر ایشان پیروز شوند از سلامت و امنیت برخوردار هستند. در نظری دیگر آمده است که سلام خبر است و مفهوم امر دارد؛ یعنی بر تمام آنان و بدون تفاوت قائل شدن میانشان درود و سلام بفرستید. - . مجمع البیان 8: 462 -

«ولات حین مناص: دیگر مجال گریز نبود » بیضاوی گفته است: یعنی اکنون زمان گریز نیست و تاء تأنیث برای تأکید به لا اضافه شده است. «آن احزاب» یعنی کسانی که علیه پیامبران تشکیل حزب و گروه داده و همان ارتش شکست خورده هستند. «پس عقاب محقق شد» یعنی عقوبت من بر آنان واجب است. - . انوار التنزیل 2: 137 و 138، اما جمله آخر در این منبع نیامده است. -

«و احزاب بعد از ایشان» یعنی کسانی که علیه پیامبران تشکیل حزب داده و پس از قوم نوح با این پیامبران به خصومت و دشمنی پرداختند. «و هر امتی تلاش کرد» یعنی هر امتی از این­ها. «تا آن را بگیرند» تا بتوانند هر آنچه از عذاب و قتل می­خواهند بر پیامبران وارد سازند؛ أخذ نیز به معنای اسارت است. «تا حق را با آن باطل کنند» تا از این طریق حق را از بین ببرند. «پس چگونه بود عقاب» پرسشی است که مفهوم تقریر و تعجب دارد؛ یعنی زمانی که بر دیار آنان گذر کردید عقاب آن­ها را چگونه دیدید؟ - . انوار التنزیل 2: 149 -

«و داستان برخی را برای تو ذکر نکردیم» طبرسی رحمۀ الله علیه گفته است: از امام علی علیه السلام روایت شده است که فرمود: خداوند پیامبری سیاه پوست مبعوث گردانیده که قصه وی را برای ما در قرآن حکایت نکرده است. در مورد تعداد پیامبران روایات مختلفی در دست است که برخی گفته اند تعداد آنان 124 هزار و برخی دیگر گفته اند 8000 نفر بوده اند که 4000 نفر از آنان پیامبران بنی اسرائیل و 4000 نفر دیگر از دیگر امت­ها بوده اند. «با آیه­ای» یعنی با معجزه و دلالت. - . مجمع البیان 8: 533 -

«و آن­گاه که آمد خداوند ویران کرد» بیضاوی گفته است: یعنی با عذاب در دنیا و آخرت. «برسد به حق داوری می شود» یعنی با نجات صاحب حق و عذاب اهل باطل. - . انوار التنزیل 2: 156 -

«به آنچه نزدشان بود خوشحال شدند» علم پیامبران را تحقیر کرده و منظور از علم نیز یا عقاید باطل و شبهه­های غیر منطقی آنان است و یا علم پیامبران. منظور از فرح و خوشحالی نیز به سخره گرفتن است. مؤید این قول نیز این آیه است: «و حاق بهم ما

ص:21

کانوا به یستهزءون: آنچه را که مسخره می کردند آنان را فرو خواهد گرفت». همچنین گفته شده که این فرح برای پیامبران همان تشکر از خداوند برای علمی است که به آنان داده است. « عذاب ما» یعنی شدت عذاب ما. «به آنان نفع نرساند» به علت نپذیرفتن آن در آن زمان. «سنت الله» یعنی خداوند آن را سنت قاطع در میان بندگان خود قرار داد. - . انوار التنزیل 2: 382 -

«از دین آنچه را که بدان توصیه کرده برای شما شرع قرار داد» یعنی در مورد دین خداوند شریعت نوح و محمد صلی الله علیه و آله و سلم و دیگر پیامبران صاحب شریعت ما بین آن دو را برای شما قرار داد و اصل مشترک میان این دو پیامبر نیز همان دین است. این گفته با آیه بعد نیز تفسیر می شود که می فرماید: «که دین را به­پا دارید» و دین همان اطاعت از احکام خدا و ایمان به چیزی است که تأیید آن واجب است. «در آن متفرق نشوید» یعنی در این اصل دچار اختلاف و تفرقه نشوید؛ ولی فروع شریعت­ها مختلف است. «برای بشری نبود» برای بشر صحیح نیست که «خدا جز با وحی با وی سخن گوید» وحی کلام پنهانی است که بشر آن را به سرعت درک می کند چرا که نوعی ظهور و جلوه است. وحی ذاتا مرکب از حروف جداگانه­ای که در پی هم بیایند و معنایی را القا کنند نیست بلکه کسی را که با او سخن گفته می­شود؛ مانند روایتی که در خصوص معراج وجود دارد، و کسی را که با فریاد مورد خطاب واقع می­شد؛ مانند خطاب موسی در طور و طوی، در بر­می­گیرد. در این جا عطف «یا از پشت حجاب» نوع وحی را مختص نوع اول یعنی صحبت با مخاطب می­سازد. برخی نیز معتقدند: منظور الهام و به وحشت انداختن است و وحی چیزی است که تنها به پیامبران نازل می­شود. منظور از آیه «یا پیامبری را فرستاده و با اذن خود هر آنچه بخواهد به وی وحی کند» این است که خداوند فرستاده­ای را به سوی پیامبر خود می­فرستد تا آن­چنان که به وی امر شده وحی خداوند را به پیامبر برساند. در این صورت منظور از رسول فرشته وحی است که بر رسول نازل می شود. - . انوار التنزیل2: 402، م -

«و برادران لوط» یعنی قوم لوط؛ و آن­ها را براداران لوط خوانده است چون داماد­ها و از اقوام لوط بودند. «پس تهدید حق است» پس بیم و هشدار من واجب شده و بر وی نازل شد. - . انوار التنزیل2: 465، م -

«عادیان قدیم» یعنی قدما؛ چرا که آنان پس از نوح از اولین امت­هایی هستند که به هلاکت رسیدند. برخی نیز گفته­اند: منظور از عاد اولی، قوم هود و منظور از عاد اخری(دیگر) ارم است. «چیزی که ماندگار­تر است» یعنی باقی تر از این دو گروه(عاد اولی و اخری). «ظلم و طغیان کرد» یعنی ظالم تر از این دو گروه؛ چرا که آن­ها از لوط نفرت داشته و وی را آزار می­دادند و گاهی نیز او را تا جایی مورد ضرب و شتم قرار می­دادند که دیگر توان حرکت نداشت. «و المؤتکفۀ: شهر­های سدوم و عاموره» روستا­های قوم لوط. « أهوی» پس از آنکه آن روستاها را زیر و رو و دگرگون ساخت. «فغشها ما غشی: پوشاند بر آن [دو شهر از باران گوگردی] آنچه را پوشاند» در سیاق این آیه نوعی تهویل و تعمیم در خصوص آنچه برای قوم لوط اتفاق افتاد وجود دارد. - . انوار التنزیل2: 447 -

ص:22

«همانا ما پیامبرانمان را فرستادیم» یعنی ملائکه را به سوی انبیا فرستادیم و یا اینکه انبیا را به سوی امت­ها فرستادیم. «با بینات» با حجت­ها و معجزات. «و با آنان کتاب را نازل کردیم» تا حق را روشن و آشکار نموده و کارهای نیکو و درست را از سایر کار­ها جدا سازد. «و میزان» تا به وسیله آن حقوق خلق داده شده و عدالت اجرا شود. نظیر آن، آیه«تا مردم قسط را به پا­دارند» است که وسیله برپایی قسط (یعنی میزان) را به جای خود آن آورده تا به فراهم ساختن اسباب اجرای عدالت فرمان دهد. وگفته شده: خداوند میزان را بر نوح نازل کرد و ممکن است منظور از آن عدل باشد که به وسیله آن نیز سیاست­ها اتخاذ شده و دشمنان رانده می­شوند.

«در ذریه آن دو نبوت و کتاب قرار دادیم» از آنها طلب نبوت کردیم و کتاب را بر آنان وحی نمودیم. و نیز گفته شده: منظور از کتاب خط است. «پس از میان آنان» یعنی از ذریه و یا از کسانی که پیامبر به سوی آنان فرستاده شده است. - . انوار التنزیل 2: 212 -

«خداوند نوشت» در لوح نوشته است. «یقینا چیره شدند» یعنی با حجت. - . انوار التنزیل 2: 215 -

«با خطا» یعنی خطا، یا با یک بار انجام دادن و یا کارهای خطا. « أخذة رابیة: و [خدا هم] آنان را به گرفتنی سخت فرو گرفت» رابیه یعنی زشتی و پلیدی اعمال آن­ها شدت گرفته است. - . انوار التنزیل 2: 235 -

«و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند» طبرسی گفته است: یعنی هیچ یک از بندگان خداوند از غیب آگاه نمی­شوند. «جز پیامبری را که از او خشنود باشد» یعنی پیامبران، خداوند از این طریق که پیامبران از غیب خبر دهند بر نبوت آنان استدلال کرده و خبر از غیب را معجزه آنان قرار می­دهد. معنی آیه نیز این است که : مگر کسی که خداوند از او راضی بوده و وی را برای نبوت و رسالت برگزیده باشد که در این صورت آن پیامبر را از هر چه از غیب بخواهد مطلع می­سازد. «[در این صورت] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت» رصد: راه یا جمع راصد و به معنی حافظ؛ یعنی برای وی راهی به روی علم انبیای پیشین و پیامبران پس از وی قرار می­دهد. یا به این معنی که از اطلاعاتی که به پیامبر داده می­شود محافظت می­کند و در پیش و پس او حافظانی از ملائکه قرار می­دهد که از وحی محافظت می­کنند تا شیاطین آن را سرقت نکرده و به پیشگویان انتقال ندهند. در قول دیگری آمده است که : حافظانی از ملائکه در پیش و پس پیامبر قرار می­دهد تا او را از شر و حیله دشمنان محافظت کنند. برخی نیز معتقدند که منظور جبرئیل است؛ یعنی برای تعظیم و احترام به وحیی که جبرئیل حامل آن است در پشت و مقابل پیامبر صفی از فرشتگان مانند حجاب قرار می­دهد.

ص:23

درست مثل عادت پادشاهان که گروهی از خواص را جهت احترام به فرستاده به او ملحق می­کنند. مشابه همین مسأله روایت شده است که سوره انعام نازل شد و با آن هفتاد هزار فرشته فرود آمدند.« تا پیامبر بداند که آنان ابلاغ کرده­اند» یعنی ملائکه.

سعید بن جبیر می­گوید: جبرئیل چیزی از وحی را نازل نکرد مگر اینکه چهار فرشته محافظ وی را همراهی می­کردند و پیامبر متوجه می­شد که جبرئیل رسالت خدا را همان­گونه که به وی امر شده به پیامبر ابلاغ نموده است. و برخی معتقدند که منظور این است که کسانی که پیامبران را تکذیب می­کردند بدانند که پیامبران رسالت خداوند را ابلاغ کرده­اند. در نظرات دیگر آمده است: تا محمد صلی الله علیه و آله و سلم بداند که پیامبران قبل از او نیز مانند وی رسالت خداوند را ابلاغ کرده­اند چرا که آن­ها نیز از سوی خدا مورد حفاظت و نظارت بوده­اند. و گفته شده: که خداوند بداند که آن­ها ابلاغ کرده­اند، و معنای آن این است: تا آنچه که خداوند نسبت به آن علم داشته است معلوم و آشکار شود. گفته شده: شاید هم منظور لیبلغوا بوده است یعنی تا اینکه ابلاغ کنند اما به جای آن توسعا گفته است تا از ابلاغشان آگاه باشد. درست مانند اینکه کسی بگوید خدا چنین چیزی از من ندیده است و منظور او این است که چنین چیزی اصلا وجود نداشته که خداوند نسبت به آن آگاه باشد. «و نسبت به آنچه نزدشان بود احاطه پیدا کرد» یعنی علم خداوند به تمام آنچه که نزد پیامبران و دیگر خلایق است احاطه دارد. «و تعداد هر چیز برشمرده است» یعنی هر آنچه را که خداوند آفریده است را شمرده و شمار آن را می­داند. علم نسبت به هیچ چیز حتی مثقالی از یک ذره و یک دانه خردل نیز از نظرش دور نمانده است. - . مجمع البیان 374:10 -

«­آیا داستان سپاهیان به تو رسیده است» یعنی آیا اخبار سربازانی را که علیه پیامبران خدا بسیج شدند شنیده­ای؟ گفته شده: منظور این است که قطعا رسیده است. - . مجمع البیان 469:10 -

«شلاق عذاب» یعنی عذاب را همان ضربه شلاقی قرار داد که به آن­ها نواخته می­شود یا قسط عذاب، مانند عذاب با ضربه تازیانه که مقدار آن نیز مشخص است. شاید هم برای عذاب مجازاً از واژه تازیانه استفاده کرده است و خداوند عذابی را که بر آنان نازل می­کند به نواختن تازیانه و ضربات مکرر آن بر فرد مضروب تشبیه کرده است. - . مجمع البیان 487:10 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً قَالَ قَبْلَ نُوحٍ عَلَی مَذْهَبٍ وَاحِدٍ فَاخْتَلَفُوا فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ (4)

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «مردم امت واحد بودند» یعنی قبل از نوح یک مذهب داشتند اما بعدها دچار اختلاف و تفرقه شدند «پس آنگاه خداوند پیامبران بشارت دهنده و بیم دهنده فرستاد» - . تفسیر علی بن ابراهیم : 61 -

**[ترجمه]

«2»

فس، تفسیر القمی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی الْآیَةَ لَفْظُ الْآیَةِ عَامٌّ وَ مَعْنَاهُ خَاصٌّ وَ إِنَّمَا فَضَّلَهُمْ عَلَی عَالَمِی زَمَانِهِمْ وَ قَالَ الْعَالِمُ علیه السلام نَزَلَ وَ آلَ إِبْرَاهِیمَ وَ آلَ عِمْرَانَ وَ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَی الْعَالَمِینَ (5)

ص: 24


1- مجمع البیان 10: 374. م.
2- مجمع البیان 10: 469. م.
3- مجمع البیان 10: 487. م.
4- تفسیر علیّ بن إبراهیم ص 61. م.
5- هذه الروایة و أمثالها ممّا ورد فی تحریف القرآن من الاخبار الشواذ التی لا تقاوم ما اجتمع علیه الشیعة الإمامیّة و غیرهم من عدم تحریف القرآن، و أن ما بأیدینا الیوم هو المنزل علی نبیّنا محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم، مع أن جلها مراسیل و ضعاف.

فَأَسْقَطُوا آلَ مُحَمَّدٍ مِنَ الْکِتَابِ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «و همانا خداوند برگزید» لفظ آیه عام است و معنای آن خاص. خداوند آن­ها را بر عالمان زمانشان ترجیح داده است و عالم - موسی بن جعفر - علیه السلام فرموده است که در اصل آیه این گونه نازل شد: و آل ابراهیم و آل عمران و آل محمد را بر جهانیان [ برگزید].

ص:24

سپس واژه آل محمد را از قرآن حذف کرده­اند. - . تفسیر علی بن ابراهیم: 90-91 -

**[ترجمه]

«3»

فس، تفسیر القمی ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی أَیْ إِنَّ عِیسَی علیه السلام لَمْ یَقُلْ لِلنَّاسِ إِنِّی خَلَقْتُکُمْ فَکُونُوا عِبَاداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ قَالَ لَهُمْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ أَیْ عُلَمَاءَ قَوْلُهُ وَ لا یَأْمُرَکُمْ قَالَ کَانَ قَوْمٌ یَعْبُدُونَ الْمَلَائِکَةَ وَ قَوْمٌ مِنَ النَّصَارَی زَعَمُوا أَنَّ عِیسَی رَبٌّ وَ الْیَهُودُ قَالُوا عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ: «لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً» (2)

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «سپس به مردم می­گوید که بندگان من باشید» یعنی اینکه عیسی علیه السلام به مردم نگفت که من شما را خلق کردم پس شما بنده من باشید«و خدا را نپرستید ولی» به آن­ها گفت که « از ربانی­ها باشید» یعنی از علما باشید. «و شما را امر نمی­کند» در مورد این قسمت از آیه گفته شده است که: قومی فرشتگان را می­پرستیدند و قومی از نصارا نیز گمان می­کردند که عیسی پروردگار است و یهود نیز معتقد بودند که عزیر فرزند خداوند است اما خداوند فرمود «به شما فرمان نداد که ملائکه و پیامبران را پروردگارهای خود بگیرید» - . تفسیر علی بن ابراهیم : 96. م -

**[ترجمه]

«4»

فس، تفسیر القمی وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ الْآیَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَخَذَ مِیثَاقَ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْأَنْبِیَاءِ أَنْ یُؤْمِنُوا بِهِ وَ یَنْصُرُوهُ وَ یُخْبِرُوا أُمَمَهُمْ بِخَبَرِهِ.

حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً مِنْ لَدُنْ آدَمَ فَهَلُمَّ جَرّاً إِلَّا وَ یَرْجِعُ إِلَی الدُّنْیَا وَ یَنْصُرُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ قَوْلُهُ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ یَعْنِی بِرَسُولِ اللَّهِ وَ لَتَنْصُرُنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ لَهُمْ فِی الذَّرِّ: «أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی أَیْ عَهْدِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ اللَّهُ لِلْمَلَائِکَةِ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ» وَ هَذِهِ مَعَ الْآیَةِ الَّتِی فِی سُورَةِ الْأَحْزَابِ فِی قَوْلِهِ وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ الْآیَةُ الَّتِی فِی سُورَةِ الْأَعْرَافِ قَوْلُهُ وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ قَدْ کُتِبَتْ هَذِهِ الثَّلَاثُ آیَاتٍ فِی ثَلَاثِ سُوَرٍ (3).

**[ترجمه]«و هرگاه خدا گرفت» آیه؛ یعنی خداوند در مورد پیامبر از دیگر انبیا تعهد گرفت که به وی ایمان بیاورند و یاریش کنند و حتی امت­های خود را از اخبار محمد صلی الله علیه و آله و سلم آگاه کنند.

در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است: هر آن تعداد از پیامبرانی را که خداوند از آدم تا خاتم مبعوث گردانیده است به دنیا باز می­گردند و امیرالمؤمنین علیه السلام را یاری می­دهند. این بخش از آیه «یقینا به او ایمان می­آورند» یعنی به رسول خدا ایمان آورند و بخش بعدی یعنی«یقینا یاری می­دهند» یعنی امیر المؤمنین را یاری می­دهند. و سپس در عالم ذر به تمام این پیامبران گفته شده است که«آیا اعتراف کردید و در این زمینه به پیمان من عمل می کنید» و واژه «اصری» یعنی پیمان من. «سپس گفتند اقرار می کنیم. گفت» خداوند به ملائکه «پس شهادت دهید و من نیز با شما یکی از شاهدان هستم» این آیه با آیه دیگری در سوره احزاب همراه است که می­فرماید: «و آن هنگام که از پیامبران پیمانشان را گرفتیم و از تو و از نوح» و همچنین این آیه از سوره انعام «و هنگامی که پروردگارت از ذریه بنی آدم پیمان گرفت» این سه آیه با یکدیگر همراه بوده اما در سه سوره جداگانه گنجانده شده است. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 96 -

**[ترجمه]

«5»

فس، تفسیر القمی وَ لَوْ أَشْرَکُوا یَعْنِی الْأَنْبِیَاءَ الَّذِینَ قَدْ تَقَدَّمَ ذِکْرُهُمْ- فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ یَعْنِی أَصْحَابَهُ وَ قُرَیْشاً وَ الَّذِینَ أَنْکَرُوا بَیْعَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام «فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً» (4)یَعْنِی شِیعَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (5).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم : «و اگر شرک بورزند» یعنی همان پیامبرانی که قبلا در مورد آن­ها صحبت شد. «و اگر این­ها به آن کفر بورزند» یعنی پیامبر و قریش و کسانی که بیعت با امیر المؤمنین علیه السلام را نپذیرفتند. «و با آن وکالت قومی را به عهده گرفتیم» منظور شیعه امیر المؤمنین علیه السلام است. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 197 -

**[ترجمه]

«6»

فس، تفسیر القمی فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْواهِهِمْ یَعْنِی فِی أَفْوَاهِ الْأَنْبِیَاءِ.

وَ حَدَّثَنِی أَبِی رَفَعَهُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ آذَی جَارَهُ طَمَعاً فِی مَسْکَنِهِ وَرَّثَهُ اللَّهُ دَارَهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ قالَ الَّذِینَ

ص: 25


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 90- 91. م.
2- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 96. م.
3- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 96. م.
4- فی المصدر: قوما لیسوا بها بکافرین.
5- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 197. م.

کَفَرُوا إِلَی قَوْلِهِ فَأَوْحی إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ قَوْلُهُ وَ اسْتَفْتَحُوا أَیْ دَعَوْا، «وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ» أَیْ خَسِرَ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْعَنِیدُ الْمُعْرِضُ عَنِ الْحَقِّ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «دست­هایشان را در دهان­هایشان قرار دادند» یعنی در دهان پیامبران. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس از روی طمع در مسکن و منزل همسایه­اش وی را بیازارد خداوند خانه خودش را برای آن همسایه به ارث می­گذارد. در آیه: «گفتند کسانی که»

ص:25

تا «زمین را پس از ایشان» به همین مطلب اشاره شده است. «استفتحوا: طلب فتح و گشایش کردند» یعنی فراخواندند و

خاب در آیه «و خاب کل جبار عنید» یعنی زیان کرد. و عنید نیز یعنی کسی که از حق روی بگرداند. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 344 -

**[ترجمه]

«7»

فس، تفسیر القمی إِلَّا وَ لَها کِتابٌ مَعْلُومٌ أَیْ أَجَلٌ مَکْتُوبٌ (2).

**[ترجمه]«مگر این که برای آن کتاب معلومی هست» یعنی اجل و زمان مرگی از پیش تعیین شده و ثبت شده. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 349 -

**[ترجمه]

«8»

فس، تفسیر القمی فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَ هُوَ الرَّدِی ءُ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ أَضاعُوا الصَّلاةَ (3)

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «و بعد از آنان جانشینی به جاگذاشت» و این جانشین انسانی فرومایه است و دلیل این مطلب این آیه است که می­فرماید: «نماز را فروگذاشتند» - . تفسیر علی بن ابراهیم : 412 -

**[ترجمه]

«9»

فس، تفسیر القمی أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ أَیْ کَیْفَ یُؤْمِنُونَ وَ لَمْ یُؤْمِنْ مَنْ کَانَ قَبْلَهُمْ بِالْآیَاتِ حَتَّی هَلَکُوا- فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ قَالَ آلَ مُحَمَّدٍ (4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «آیا آن­ها ایمان می­آورند» یعنی چگونه ایمان می­آورند در حالی­که پیشینیان آنان تا زمان هلاکتشان، به آیات ایمان نیاوردند؟ «پس از اهل ذکر سؤال کنید» اهل ذکر یعنی آل محمد. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 426 -

**[ترجمه]

«10»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ غِیَاثٍ (5)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ کُلًّا تَبَّرْنا تَتْبِیراً یَعْنِی کَسَّرْنَا تَکْسِیراً قَالَ هِیَ بِالْقِبْطِیَّةِ (6).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «و هر کدام را تکه تکه کردیم» در این آیه تبَّرنا یعنی شکستیم و برخی گفته­اند که این واژه قبطی است. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 466 -

**[ترجمه]

«11»

فس، تفسیر القمی فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً وَ هُمْ قَوْمُ لُوطٍ- وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَ هُمْ قَوْمُ شُعَیْبٍ وَ صَالِحٍ- وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ وَ هُمْ قَوْمُ هُودٍ- وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا فِرْعَوْنُ وَ أَصْحَابُهُ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ تَأْکِیداً وَ رَدّاً عَلَی الْمُجَبِّرَةِ- وَ ما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ (7)

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «و بر برخی از آنان طوفانی فرستادیم» و منظور قوم لوط است. «و بر خی از آنان را فریاد و صیحه ای در بر گرفت» منظور قوم شعیب و صالح است. «خداوند فرمود که زمین برخی از آنان را ببلعد» یعنی قوم هود.«برخی از آنان را غرق کردیم» یعنی فرعون و اصحابش. سپس خداوند متعال برای تأکید و در پاسخ به جباران زورگو فرمود:«خداوند به آنان ظلم نمی­کند بلکه آن­ها خود به خودشان ظلم می­کنند». - . تفسیر علی بن ابراهیم : 496 -

**[ترجمه]

«12»

فس، تفسیر القمی وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ قَالَ هَذِهِ الْوَاوُ زِیَادَةٌ فِی قَوْلِهِ وَ مِنْکَ وَ إِنَّمَا هُوَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ فَأَخَذَ اللَّهُ الْمِیثَاقَ لِنَفْسِهِ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ ثُمَّ أَخَذَ لِنَبِیِّهِ

ص: 26


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 344. م.
2- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 349. م.
3- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 412. م.
4- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 426. و فیه: آل محمّد هم أهل الذکر. م.
5- فی الهامش استظهر أن الصحیح حفص بن غیاث، و فی المصدر: جعفر بن غیاث.
6- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 466. و فی نسخة: هی بالنبطیة. م.
7- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 496. م.

عَلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام ثُمَّ أَخَذَ لِلْأَنْبِیَاءِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ ص(1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «و آن هنگام که از پیامبران میثاقشان را گرفتیم و از تو» گفته شده که واو در این آیه زائد است و معنی آن این­گونه است که آن از تو و از نوح است و خداوند ابتدا در مورد خودش از پیامبران تعهد گرفته و سپس برای پیامبرش

ص:26

از ائمه و انبیا تعهد گرفته و بعد از آن نیز از رسول خدا برای پیامبران دیگر پیمان گرفته است. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 516 -

**[ترجمه]

«13»

فس، تفسیر القمی وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ أَیْ لَیْسَ هُوَ وَقْتَ مَفَرٍّ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «و وقت گریز نیست» یعنی آن زمان، فرصتی برای فرار وجود ندارد. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 561 -

**[ترجمه]

«14»

فس، تفسیر القمی وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ هُمْ أَصْحَابُ الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ تَحَزَّبُوا- وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ یَعْنِی یَقْتُلُوهُ- وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ أَیْ خَاصَمُوا- لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ أَیْ یُبْطِلُوهُ وَ یَدْفَعُوهُ (3)قَوْلُهُ مِنْ واقٍ أَیْ مِنْ دَافِعٍ (4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «و حزب­هایی بعد از آنان» آن­ها اصحاب پیامبران هستند که حزب حزب و گروه گروه شده اند.«و هر امتی آهنگ فرستاده خود را کردند تا او را بگیرند » منظور از بگیرند یعنی تا پیامبر را بکشند. «به باطل به مجادله پرداختند» مجادله یعنی با یکدیگر دشمنی کردن. «تا حق را با آن از بین ببرند» یعنی حق را باطل کرده و کنار بگذارند. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 582 - « واقٍ» یعنی دفع کننده. - تفسیر علی بن ابراهیم : 342 -

**[ترجمه]

«15»

فس، تفسیر القمی إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُوَ فِی الرَّجْعَةِ إِذَا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ وَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام.

أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ قَالَ ذَاکَ وَ اللَّهِ فِی الرَّجْعَةِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَنْبِیَاءَ کَثِیرَةً (5)لَمْ یُنْصَرُوا فِی الدُّنْیَا وَ قُتِلُوا وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِمْ قُتِلُوا وَ لَمْ یُنْصَرُوا فِی الدُّنْیَا وَ ذَلِکَ فِی الرَّجْعَةِ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْأَشْهَادُ الْأَئِمَّةُ (6)قَوْلُهُ وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ یَقُولُ أَعْمَالًا فِی الْأَرْضِ (7).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «همانا ما پیامبرانمان و کسانی راکه در زندگی دنیا ایمان آوردند را یاری می دهیم» منظور دوران رجعت است که رسول خدا و ائمه علیهم السلام باز می­گردند.

احمد بن ادریس نقل می­کند که وقتی این آیه را خواندم امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا که منظور از آن زمان رجعت است. آیا ندیدید که پیامبران با وجود این همه کثرت هیچ یک در دنیا یاری نشده و همگی به قتل رسیدند و ائمه نیز پس از ایشان به قتل رسیده و کسی در دنیا آن­ها را یاری نداد؟ لذا منظور دوران رجعت است. «الأشهاد: شاهدان» یعنی ائمه. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 586 -

«آثاری در زمین» یعنی کار­ها و اعمالی در زمین. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 588 -

**[ترجمه]

«16»

فس، تفسیر القمی شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ مُخَاطَبَةٌ لِمُحَمَّدٍ ص- أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ أَیْ تَعَلَّمُوا الدِّینَ یَعْنِی التَّوْحِیدَ وَ إِقَامَ الصَّلَاةِ وَ إِیتَاءَ الزَّکَاةِ وَ صَوْمَ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ حِجَّ الْبَیْتِ وَ السُّنَنَ وَ الْأَحْکَامَ الَّتِی فِی الْکُتُبِ وَ الْإِقْرَارَ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ أَیْ لَا تَخْتَلِفُوا فِیهِ (8)قَوْلُهُ وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً قَالَ وَحْیَ مُشَافَهَةٍ وَ وَحْیَ إِلْهَامٍ وَ هُوَ الَّذِی یَقَعُ فِی الْقَلْبِ أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ کَمَا کَلَّمَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله وَ کَمَا کَلَّمَ اللَّهُ مُوسَی مِنَ النَّارِ

ص: 27


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 516. م.
2- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 561. م.
3- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 582. م.
4- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 342. م.
5- فی نسخة: اما علمت أن أنبیاء اللّه کثیرة؟.
6- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 586. م.
7- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 588. م.
8- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 600. م.

أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ قَالَ وَحْیَ مُشَافَهَةٍ (1)یَعْنِی إِلَی النَّاسِ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «قرار داد برای شما از دین» مخاطب این آیه حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است. «که دین را به­پا­دارید» یعنی دین را بیاموزید و منظور از دین، توحید، اقامه نماز، دادن زکات، روزه گرفتن ماه

رمضان،حج و سنت­ها واحکامی است که در کتاب­ها آمده وهمچنین اقرار به ولایت امیر المؤمنین علیه السلام. «و در آن متفرق نشوید» یعنی در زمینه دین با یکدیگر دچار اختلاف و درگیری نشوید. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 600 -

«هیچ بشری نیست که خداوند با او سخن گفته باشد مگر از طریق وحی» منظور هم وحی کلامی و شفاهی است و هم وحی الهامی است. الهام همان چیزی که بر قلب واقع می­شود. «یا از پشت حجاب» مانند سخن گفتن خدا با پیامبر و سخن گفتنش با موسی با متجلی شدن در آتش.

ص:27

«یا فرستاده ای را می­فرستد که به اذن خدا هر چه را که خداوند بخواهد بر دیگران وحی می­کند» این جا منظور وحی کلامی و شفاهی است و پیامبر از سوی خدا پیام پروردگار را به مردم می­رساند. - . تفسیر علی بن ابراهیم: 605 -

**[ترجمه]

بیان

یمکن إرجاع ما ذکره إلی بعض ما مر فی کلام المفسرین بأن یکون قوله و وحی إلهام عطف تفسیر لقوله وحی مشافهة و قوله آخرا وحی مشافهة المراد به وحی الملک فإن النبی یشافه الملک أو وحی الله إلی الملک فیکون المشافهة بالمعنی الأول أو المراد وحی النبی إلی الناس فإن سماع الناس الوحی إنما یکون مشافهة من النبی و یؤیده قوله یعنی إلی الناس فعلی هذا یحتمل أن یکون المراد بوحی المشافهة فی الأول وحی الملک مشافهة إلی النبی و لعل هذا أظهر المحتملات و إرجاع الضمیر المستتر فی قوله فَیُوحِیَ علی التقادیر غیر خفی علی المتأمل.

**[ترجمه]البته می­توان آنچه را ذکر شده به کلام برخی از مفسرین ارجاع داد و گفت که وحی الهام، عطف تفسیری به به وحی شفاهی است. در نظر دیگری آمده است که منظور از وحی کلامی، وحی به عالم مُلک است که پیامبر یا خود خدا با عالم ملک سخن می­گویند. در این صورت وحی کلامی به معنای اول است یا مشافهه به این معنا است که پیامبر وحی را به مردم ابلاغ می­کند و شنیدن وحی توسط مردم، مشافهه از سوی پیامبر است و این گفته او: «یعنی به مردم» این نظر را تأیید می­کند. بنابراین ممکن است منظور از وحی مشافهه در اول، وحی ملک به صورت شفاهی با پیامبر باشد و شاید این توضیح آسان­ترین احتمال ممکن برای تفسیر این مطلب است و در این صورت برای مرجع ضمیر مستتر در فعل یوحی نیازی به تقدیر گرفتن چیز های محذوف نیس که عیب آن بر تأمل کننده پوشیده نیست.

**[ترجمه]

«17»

فس، تفسیر القمی وَ الْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوی قَالَ الْمُؤْتَفِکَةُ الْبَصْرَةُ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا أَهْلَ الْبَصْرَةِ وَ یَا أَهْلَ الْمُؤْتَفِکَةِ إِلَی قَوْلِهِ علیه السلام ائْتَفَکَتْ (3)بِأَهْلِهَا مَرَّتَیْنِ وَ عَلَی اللَّهِ تَمَامُ الثَّالِثَةِ وَ تَمَامُ الثَّالِثَةِ فِی الرَّجْعَةِ (4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «و شهرهارا فرو افکند» می­گوید منظور بصره است و دلیل آن نیز این روایت از امیر مؤمنان علیه السلام است که می­فرماید: ای اهل بصره و ای اهل مؤتفکة –تا آن­جا که می­فرماید- : دو بار با ساکنانش زیر و رو شد و خدا باید بار سوم را به انجام برساند و سومین بار در رجعت خواهد بود. - . تفسیر علی بن ابراهیم: ص 655 -

**[ترجمه]

«18»

فس، تفسیر القمی وَ الْمِیزانَ قَالَ الْمِیزَانُ الْإِمَامُ (5).

عد، العقائد اعتقادنا فی عدد الأنبیاء أنهم مائة ألف نبی و أربعة و عشرون ألف نبی و مائة ألف وصی و أربعة و عشرون ألف وصی لکل نبی منهم وصی أوصی إلیه بأمر الله تعالی و نعتقد فیهم أنهم جاءوا بالحق من عند الحق و أن قولهم قول الله تعالی و أمرهم أمر الله تعالی و طاعتهم طاعة الله و معصیتهم معصیة الله و أنهم علیهم السلام لم ینطقوا إلا عن الله تعالی عن وحیه و أن سادة الأنبیاء خمسة الذین علیهم دارت الرحی و هم أصحاب الشرائع من أتی بشریعة مستأنفة نسخت شریعة من تقدمه و هم خمسة نوح و إبراهیم و موسی و عیسی و محمد و هم أولو العزم صلوات الله علیهم إن محمدا سیدهم و أفضلهم جاءَ بِالْحَقِّ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِینَ (6)

ص: 28


1- قوله: مشافهة یتعلق بیوحی، و الی الناس یتعلق بیرسل؛ و لعلّ المعنی: فیرسل رسولا الی الناس فیخبر مشافهة باذن اللّه ما یشاء.
2- تفسیر علیّ بن إبراهیم ص 605. م.
3- ائتفک البلد باهله: انقلب.
4- تفسیر علیّ بن إبراهیم ص 655. م.
5- تفسیر علیّ بن إبراهیم ص 666. م.
6- اعتقادات الصدوق ص 96- 97. م.

أقول: سیأتی الکلام فی تفضیلهم علی الملائکة فی کتاب السماء و العالم.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «و المیزان» منظور از میزان امام است. - . تفسیر علی بن ابراهیم: 666 -

العقائد: به نظر ما تعداد پیامبران صد و بیست و چهار هزار نفر بوده و و هر کدام از آنان یک وصی داشته­اند که به امر خداوند متعال وی را وصی خود قرار می­داده­اند لذا تعداد اوصیا نیز صد و بیست و چهار هزار نفر است. هر یک از این انبیا به حق و از جانب حق آمده است و کلامشان، کلام خدا؛ امرشان امر خدا؛ و طاعتشان طاعت خدا و معصیتشان معصیت خداوند است. این انبیا تنها وحی خداوند را به زبان آورده و پنج تن از آنان محور بوده­اند و بر دیگران سرورند که هر کدام با خود شریعت جدیدی آورده و شریعت پیامبران پیشین را نسخ کرده­ است. این پنج پیامبر اولو­العزم نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد صلی الله علیهم اجمعین هستند و حضرت محمد سرور آنان و برترین آنان است که «حق را آورد و پیامبران پیشین را تصدیق نمود». - . اعتقادات الصدوق: ص 96-97 -

ص:28

می­گویم: علت برتری این پیامبران نسبت به ملائکه در کتاب السماء و العالم ذکر خواهد شد.

**[ترجمه]

«19»

مع، معانی الأخبار ابْنُ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ فَضْلَانَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْمَرْوَزِیِّ عَنْ ثَابِتِ بْنِ أَبِی صَفِیَّةَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ أَعْرَابِیٌّ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِی ءَ اللَّهِ قَالَ لَسْتُ نَبِی ءَ اللَّهِ وَ لَکِنِّی نَبِیُّ اللَّهِ.

النبوة لفظ مأخوذ من النبوة و هو ما ارتفع من الأرض فمعنی النبوة الرفعة و معنی النبی الرفیع سمعت ذلک من أبی بشر اللغوی بمدینة السلام. (1)

**[ترجمه]ابن عباس می­گوید: یک اعرابی به پیامبر خدا گفت: سلام یا نبیء الله و پیامبر در جواب فرمود: من نبیء الله نیستم بلکه نبی الله هستم.

نبوت از لفظ نبوه گرفته شده که به معنی چیزی است که از زمین ارتفاع گرفته باشد لذا معنای نبوت برتری و بلند مرتبگی است و معنای نبی نیز فرد بلند مرتبه است. این نظر را از ابی بشر لغوی در مدینة السلام شنیدم. - . معانی الاخبار: ص 39 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری فیه أن رجلا قال له یا نبی ء الله فقال لا تنبر اسمی (2)فإنما أنا نبی الله النبی فعیل بمعنی فاعل للمبالغة من النبإ الخبر لأنه أنبأ عن الله أی أخبر و یجوز فیه تحقیق الهمزة و تخفیفه یقال نبأ و نبّأ و أنبأ قال سیبویه لیس أحد من العرب إلا و یقول تنبأ مسیلمة بالهمز غیر أنهم ترکوا الهمز فی النبی کما ترکوه فی الذریة و البریة و الخابیة إلا أهل مکة فإنهم یهمزون هذه الأحرف الثلاثة و لا یهمزون غیرها و یخالفون العرب فی ذلک.

قال الجوهری یقال نبأت علی القوم إذا طلعت علیهم و نبأت من أرض إلی أرض إذا خرجت من هذه إلی هذه قال و هذا المعنی أراد الأعرابی بقوله یا نبی ء الله لأنه خرج من مکة إلی المدینة فأنکر علیه الهمز لأنه لیس من لغة قریش و قیل إن النبی مشتق من النباوة و هی الشی ء المرتفع.

و قال الجزری فی النبر بالراء المهملة فیه قیل له یا نبی الله فقال إنا معشرَ قریش لا نَنْبِرُ و فی روایة لا تنبر باسمی النبر همز الحروف و لم تکن قریش تهمز فی کلامها.

**[ترجمه]جزری نیز نقل کرده است که: در آن آمده است: فردی به پیامبر گفت ای نبیء الله و پیامبر نیز فرمود: نام مرا مخفف نکن من نبی الله هستم. نبی بر وزن

فعیل و اسم مبالغه از واژه نبأ بمعنی خبر است. یعنی پیامبر از خدا خبر می­دهد. در این صورت می­توان همزه را مخفف کرد و با تبدیل آن به ی به جای نبیء گفت نبی. در کلمات نبأ، نبّأ و أنبأ نیز این همزه مخفف می­شود. سیبویه می­گوید: تمام عرب­ها تنبأ را با همزه و بدون تخفیف تلفظ می­کنند اما در واژه نبی و دیگر واژه­هایی چون ذریه، بریه و خابیه همزه را مخفف می­کنند جز اهل مکه که بر خلاف دیگر عرب­ها تنها در سه فعل مذکور همزه را مخفف و در بقیه جا­ها به طور اصلی تلفظ می­کنند.

جوهری می­گوید: گفته شده است: نبأت علی القوم یعنی بر آن قوم وارد شدم و نبأت من الارض إلی ارض یعنی از سرزمینی خارج شده و به سرزمین دیگری وارد شدم. منظور آن اعرابی از نبیء الله نیز همین معنا بوده است چرا که پیامبر از مکه به مدینه رفته بود. اما همزه را مخفف می­کند چون در لهجه قریش تلفظ همزه کمی ثقیل است. برخی نیز معتقدند که واژه نبی از نباوه مشتق شده و به معنای چیز مرتفع است.

جزری در مورد واژه نبر با سکون راء می­گوید: در خصوص آن آمده است: وقتی به پیامبر گفته شد یا نبیء الله فرمود: ما قریشی­ها نبر در کلام را جایز نمی­دانیم و نبر یعنی تبدیل حرفی به همزه و ظاهرا قریش حرفی را به صورت همزه تلفظ نمی­کردند.

**[ترجمه]

«20»

ید، التوحید الدَّقَّاقُ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْعَلَوِیِّ عَنِ الْبَرْمَکِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ الْقُمِّیِّ عَنِ الْفُقَیْمِیِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ قَالَ: سَأَلَ الزِّنْدِیقُ الَّذِی أَتَی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ مِنْ أَیْنَ أَثْبَتَّ أَنْبِیَاءَ وَ رُسُلًا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا لَمَّا أَثْبَتْنَا أَنَ

ص: 29


1- معانی الأخبار ص 39. م.
2- أی لا تهمز اسمی، من نبر الحرف: همزه.

لَنَا خَالِقاً صَانِعاً مُتَعَالِیاً عَنَّا وَ عَنْ جَمِیعِ مَا خَلَقَ وَ کَانَ ذَلِکَ الصَّانِعُ حَکِیماً لَمْ یَجُزْ أَنْ یُشَاهِدَهُ خَلْقُهُ وَ لَا یُلَامِسُوهُ وَ لَا یُبَاشِرَهُمْ وَ لَا یُبَاشِرُوهُ وَ یُحَاجَّهُمْ وَ یُحَاجُّوهُ فَثَبَتَ أَنَّ لَهُ سُفَرَاءَ فِی خَلْقِهِ (1)یَدُلُّونَهُمْ عَلَی مَصَالِحِهِمْ وَ مَنَافِعِهِمْ وَ مَا بِهِ بَقَاؤُهُمْ وَ فِی تَرْکِهِ فَنَاؤُهُمْ فَثَبَتَ الْآمِرُونَ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْحَکِیمِ الْعَلِیمِ فِی خَلْقِهِ وَ ثَبَتَ عِنْدَ ذَلِکَ أنه (أَنَ) لَهُ مُعَبِّرِینَ (2)وَ هُمُ الْأَنْبِیَاءُ وَ صَفْوَتُهُ مِنْ خَلْقِهِ حُکَمَاءَ مُؤَدَّبِینَ بِالْحِکْمَةِ مَبْعُوثِینَ بِهَا غَیْرَ مُشَارِکِینَ لِلنَّاسِ فِی أَحْوَالِهِمْ عَلَی مُشَارَکَتِهِمْ لَهُمْ فِی الْخَلْقِ وَ التَّرْکِیبِ مُؤَیَّدِینَ مِنْ عِنْدِ الْحَکِیمِ الْعَلِیمِ بِالْحِکْمَةِ- (3)وَ الدَّلَائِلِ وَ الْبَرَاهِینِ وَ الشَّوَاهِدِ مِنْ إِحْیَاءِ الْمَوْتَی وَ إِبْرَاءِ الْأَکْمَهِ وَ الْأَبْرَصِ فَلَا تَخْلُو أَرْضُ اللَّهِ مِنْ حُجَّةٍ یَکُونُ مَعَهُ عِلْمٌ یَدُلُّ عَلَی صِدْقِ مَقَالِ الرَّسُولِ وَ وُجُوبِ عَدَالَتِهِ (4).

ع، علل الشرائع حمزة بن محمد العلوی عن علی عن أبیه عن العباس بن عمر الفقیمی مثله (5).

ج، الإحتجاج مرسلا مثله (6).

**[ترجمه]التوحید: هشام بن حکم نقل می­کند که زندیقی نزد امام صادق علیه السلام آمد و گفت: چگونه انبیا و رسل را اثبات می­کنی؟ ایشان فرمود: اگر به ما ثابت شود که

ص:29

خالق و آفریننده­ای داریم که نسبت به ما و هر آن­چه آفریده است برتری دارد و آن خالق حکیمی است که مخلوقاتش نمی­توانند او را مشاهده و لمس کنند و هیچ کدام نمی­توانند با دیگری معاشرت داشته و با یکدیگر به مناظره بنشینند در این صورت ثابت می­شود که خداوند از میان خلق خود سفیرانی دارد که مردم را به مصالح و منافعشان راهنمایی می­کنند. اگر به گفته­هایشان عمل کنند ضامن بقای آنان خواهد بود و اگر راهنمایی­هایشان را ترک کنند نابود می­شوند. پس کسانی از میان بندگان هستند که در مورد خداوند حکیم به امر و نهی پرداخته و ثابت می­شود که این­­ها اوامر الهی را برای مردم آورده و در حقیقت همان انبیا و برگزیدگان خداوند از میان مردم هستند. حکیمانی که با حکمت پرورده شده و با آن مبعوث می­شوند. در ظاهر مانند دیگر مردم هستند اما در احوالات و اخلاق با آنان بسیار تفاوت دارند و حکمتشان از سوی خداوند حکیم علیم مورد تأیید است. - . این حدیث در العلل این­گونه آمده است: سپس در هر دوره و زمانی آنچه پیامبران و انبیا از دلایل و براهین آوردند آن را ثابت کرد تا زمین خدا از حجت خالی نباشد. حجتی که با آن علمی است که بر صدق گفته ­اش و جواز عدالتش صدق می­کند. - دلایل، براهین و شواهدی چون زنده کردن مردگان، شفای کور مادرزاد و بیماری پیسی نیز برای اثبات پیامبری آنان وجود دارد. زمین خدا هرگز خالی از این­گونه حجت­ها نیست و همیشه بر درستی گفته پیامبر و لزوم عدالت پیشه بودن وی دلالت می­کند. - . توحید الصدوق: 253 -

در علل الشرایع نیز این روایت عینا آمده است. - . علل الشرائع : 51 -

در الاحتجاج - . الاحتجاج: 183 - نیز این روایت عینا آمده است.

**[ترجمه]

«21»

ل، الخصال لی، الأمالی للصدوق بِالْإِسْنَادِ إِلَی دَارِمٍ (7)عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِائَةَ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ نَبِیٍّ أَنَا أَکْرَمُهُمْ عَلَی اللَّهِ وَ لَا فَخْرَ وَ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِائَةَ أَلْفِ وَصِیٍّ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ وَصِیٍّ فَعَلِیٌّ أَکْرَمُهُمْ عَلَی اللَّهِ وَ أَفْضَلُهُمْ.

قَالَ دَارِمٌ وَ حَدَّثَنِی بِذَلِکَ عَبْدُ اللَّهِ (8)بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ

ص: 30


1- فی العلل: فثبت أن له سفراء فی خلقه، یعبرون عنه الی خلقه و عباده، و یدلونهم.
2- فی المصدر: أن له معبرین.
3- الحدیث فی العلل هکذا: ثم ثبت ذلک فی کل دهر و زمان ما أتت به الرسل و الأنبیاء من الدلائل و البراهین لکیلا تخلو أرض اللّه من حجة یکون معه علم یدلّ علی صدق مقالته و جواز عدالته.
4- توحید الصدوق: 253. و قد تقدم الایعاز الی أن للحدیث قطعات اخری و بینا مواضعها فی کتاب الاحتجاجات.
5- علل الشرائع : ٥١. م
6- الاحتجاج: 183 مع اختلاف یسیر. م.
7- تقدم السند بتمامه فی مقدّمة الکتاب. راجع ج 1 ص 52.
8- فی المصدر: قال الشیخ: و حدّثنی بهذا الحدیث محمّد بن أحمد البغدادیّ الوراق قال: حدّثنا علیّ بن محمّد مولی الرشید قال: حدّثنی دارم بن قبیصة قال: حدّثنی عبد اللّه اه.

عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1).

**[ترجمه]الخصال، الأمالی: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: خداوند عز و جل صد و بیست و چهار هزار پیامبر آفرید که نزد خداوند گرامی ترین آن­ها هستم و البته فخری بر آن نیست. خداوند صد و بیست و چهار هزار وصی نیز آفرید که علی علیه السلام نزد وی گرامی ترین و بهترین آنان است. دارم

ص:30

گفت: این حدیث از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده است. - . الخصال 2: 172-173، امالی الصدوق: 142-143. در دو منبع آمده است: این روایت از امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است. -

**[ترجمه]

«22»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ بُسْرَانَ (2)(بُشْرَانَ) عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الدَّقَّاقِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَلَّامٍ السَّوَّاقِ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ عَدِیٍّ عَنْ مُسْلِمِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْکَدِرِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ سُلَیْمٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بُعِثْتُ عَلَی أَثَرِ ثَمَانِیَةِ آلَافِ نَبِیٍّ مِنْهُمْ أَرْبَعَةُ آلَافٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ (3).

**[ترجمه]الامالی: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: من پس از هشت هزار پیامبر مبعوث شدم که چهار هزار نفر از آنان از بنی اسرائیل هستند.

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد هنا عظماء الأنبیاء علیهم السلام لئلا ینافی الخبر السابق و اللاحق.

**[ترجمه]شاید منظور در این­جا بزرگان انبیا باشد که دراین صورت این قول با روایات قبل و بعد تناقضی نخواهد داشت.

**[ترجمه]

«23»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ- وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً واحِدَةً وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ قَالَ کَانُوا أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ لِیَتَّخِذَ عَلَیْهِمُ الْحُجَّةَ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: در مورد این آیه از امام صادق علیه السلام سؤال شد: «اگر پروردگارت بخواهد یقینا مردم را امت واحدی قرار می­دهد و آن­ها همچنان دچار اختلاف هستند مگر کسی که پروردگارت به او رحم کند» ایشان فرمود: امت واحدی بودند

و خداوند پیامبران را فرستاد تا حجت بر آنان تمام شود.

**[ترجمه]

بیان

ذکر المفسرون أن المراد بجعلهم أمة واحدة جبرهم علی الإسلام لیکونوا جمیعا مسلمین و قوله علیه السلام کانوا أمة واحدة لعله إشارة إلی قوله تعالی کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ الآیة و ظاهره أن المراد أنهم کانوا جمیعا علی الشرک و الضلالة و لو شاء لترکهم کذلک و لکن بعث الله النبیین لیتخذ علیهم الحجة فأسلم بعضهم فلذا صاروا مختلفین و إن احتمل أن یکون المراد أنهم کانوا فی زمن آدم علیه السلام فی بدو التکلیف کلهم مؤمنین

ع، علل الشرائع ابن الولید عن الصفار عن ابن عیسی عن الأهوازی عن النضر عن ابن سنان مثله (4)

ص: 31


1- الخصال ج 2: 172- 173؛ أمالی الصدوق: 142- 143 و فی المصدرین: عن أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام عن النبیّ صلی الله علیه و آله. م.
2- هکذا فی نسخ، و الصحیح: ابن بشران، و هو أبو الحسین علیّ بن محمّد بن عبد اللّه بن بشران المعدل، راجع ترجمة الطوسیّ: المقدّمة ص 56.
3- أمالی الطوسیّ: 253. م.
4- علل الشرائع: 51. م.

**[ترجمه]برخی از مفسرین معتقدند که امت واحد قرار دادن آن­ها برای مجبور کردنشان به اسلام است تا همه مسلمان باشند. و سخن امام مبنی بر این که «امت واحدی بوده­اند» اشاره به این آیه «مردم امت واحدی بودند و سپس خداوند پیامبران را آفرید» دارد و ظاهرا منظور این است که همگی آنان مشرک و گمراه بوده­اند و اگر خداوند می­خواست می­توانست آن­ها را در همان حال رها کند، اما پیامبران را فرستاد تا برایشان حجتی باشند. از این طریق برخی اسلام آورده و در نتیجه دارای دین و منشی متفاوت از دیگران شدند. علاوه بر این احتمال دارد منظور این باشد که همگی در زمان آدم علیه السلام و در ابتدای تکلیف، مؤمن بوده­اند.

در علل الشرائع نیز این روایت آورده شده است. - . علل الشرائع : 51 -

ص:31

**[ترجمه]

«24»

مع، معانی الأخبار ل، الخصال عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَسْوَارِیُّ (1)عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ حَفْصٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَسَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ الْبَصْرِیِّ عَنِ ابْنِ جَرِیحٍ عَنْ عَطَاءٍ عَنْ عُتْبَةَ اللَّیْثِیِّ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ: قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمِ النَّبِیُّونَ قَالَ مِائَةُ أَلْفٍ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ نَبِیٍّ قُلْتُ کَمِ الْمُرْسَلُونَ مِنْهُمْ قَالَ ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ جَمّاً غَفِیراً قُلْتُ مَنْ کَانَ أَوَّلَ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ آدَمُ قُلْتُ وَ کَانَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مُرْسَلًا قَالَ نَعَمْ خَلَقَهُ اللَّهُ بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا ذَرٍّ أَرْبَعَةٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ سُرْیَانِیُّونَ آدَمُ وَ شَیْثٌ وَ أَخْنُوخُ وَ هُوَ إِدْرِیسُ وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ خَطَّ بِالْقَلَمِ وَ نُوحٌ- وَ أَرْبَعَةٌ مِنَ الْعَرَبِ هُودٌ وَ صَالِحٌ وَ شُعَیْبٌ وَ نَبِیُّکَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ أَوَّلُ نَبِیٍّ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مُوسَی وَ آخِرُهُمْ عِیسَی وَ سِتُّمِائَةِ نَبِیٍّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ کِتَابٍ قَالَ مِائَةَ کِتَابٍ وَ أَرْبَعَةَ کُتُبٍ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی شَیْثٍ علیه السلام خَمْسِینَ صَحِیفَةً وَ عَلَی إِدْرِیسَ ثَلَاثِینَ صَحِیفَةً وَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ عِشْرِینَ صَحِیفَةً وَ أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ وَ الْفُرْقَانَ الْخَبَرَ (2).

**[ترجمه]معانی الاخبار، الخصال: از ابوذر رحمه الله نقل شده است: به پیامبر گفتم ای رسول خدا تعداد پیامبران چند نفر بوده است؟ فرمود: صد و بیست و چهار هزار پیامبر. پرسیدم: چند نفر از آنان از مرسلین بوده اند؟ فرمود: 313 نفر جمّا غفیرا. گفتم: و چه کسی اولین انبیا بود؟ فرمود: آدم. گفتم: از انبیای مرسل بود؟ فرمود: بله و خداوند وی را با دست خودش آفرید و از روح خود در آن دمید. سپس فرمود: ای ابوذر چهار نفر از پیامبران یعنی آدم، شیث، اخنوخ و ادریس سریانی بودند. ادریس و نوح اولین پیامبرانی بودند که با قلم می­نوشتند. چهار نفر از آنان نیز عرب هستند: هود، صالح، شعیب و پیامبرت محمد. موسی اولین پیامبر بنی اسرائیل و آخرینشان عیسی بود و 600 پیامبر دیگر. گفتم یا رسول الله خدا چند کتاب آسمانی نازل کرد؟ فرمود: 104 کتاب. بر شیث 50 صحیفه، بر ادریس 30 صحیفه ، بر ابراهیم 20 صحیفه ، و سپس تورات، انجیل، زبور و فرقان را نازل کرد. ادامه روایت. - . معانی الاخبار : 95. الخصال 2: 104 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری

فی حدیث أبی ذر قلت یا رسول الله کم الرسل قال ثلاث مائة و خمسة عشر و فی روایة ثلاثة عشر جم الغفیر.

هکذا جاءت الروایة قالوا و الصواب جما غفیرا و الجماء الغفیر و جماء غفیرا أی مجتمعین کثیرین ثم قال و أصل الکلمة من الجموم و الجمة و هو الاجتماع و الکثرة و الغفیر من الغفر و هو التغطیة و الستر فجعلت الکلمتان فی موضع الشمول و الإحاطة.

و قوله صلی الله علیه و آله و ستمائة نبی یحتمل أن یکون معطوفا علی عیسی أی ستمائة نبی بعد عیسی و یمکن أن یکون المراد أنه کان غیر موسی و عیسی من أنبیاء بنی إسرائیل ستمائة نبی فالمراد عظماؤهم لئلا ینافی الخبر السابق.

**[ترجمه]جزری گفت: در روایت ابوذر است که گفتم: ای رسول خدا! تعداد پیامبران چند نفر است؟ فرمود: 315 و در روایتی دیگر 313 نفر و در روایت بعد از عدد 313 واژه جمّ الغفیر آمده است که صحیح آن جماٌ غفیراٌ و الجماء الغفیر و جماء غفیرا و به معنای جمع کثیر است. اصل این کلمه از جموم و جمّة به معنی اجتماع و کثرت است. غفیر نیز از غفر به معنی پوشش و حجاب است که این دو واژه در موضع شمولیت و جامعیت قرار داده شده است.

آن جا که پیامبر فرمود (و 600 پیامبر) شاید منظور عطف این واژه به عیسی بوده تا بیان کند که این 600 نفر بعد از عیسی مبعوث شده اند. شاید منظور این بوده که به غیر از عیسی و موسی 600 پیامبر دیگر نیز از بنی اسرائیل بوده اند. برای اینکه این روایت با روایت سابق تناقض نداشته باشد ظاهرا باید به پیامبران برجسته این قوم اشاره داشته باشد.

**[ترجمه]

«25»

مل، کامل الزیارات أَبِی وَ جَمَاعَةُ مَشَایِخِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّیْتُونِیِّ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالا

ص: 32


1- بفتح الالف و یضم نسبة الی أسواریة: قریة من قری أصفهان خرج منها جماعة من العلماء.
2- معانی الأخبار: 95. الخصال ج 2: 104. م.

مَنْ أَحَبَّ أَنْ یُصَافِحَهُ مِائَةُ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ نَبِیٍّ فَلْیَزُرْ قَبْرَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَإِنَّ أَرْوَاحَ النَّبِیِّینَ علیهم السلام یَسْتَأْذِنُونَ اللَّهَ فِی زِیَارَتِهِ فَیُؤْذَنُ لَهُمْ مِنْهُمْ خَمْسَةٌ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ قُلْنَا مَنْ هُمْ قَالَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ قُلْنَا لَهُ مَا مَعْنَی أُولُو الْعَزْمِ قَالَ بُعِثُوا إِلَی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا جِنِّهَا وَ إِنْسِهَا (1).

**[ترجمه]کامل الزیارات: از علی بن حسین علیه السلام نقل شده است:

ص:32

هر کس می­خواهد با 124 هزار پیامبر دیدار داشته باشد، در نیمه شعبان قبر امام حسین علیه السلام را زیارت کند. در این روز ارواح پیامبران برای زیارت امام حسین علیه السلام از خداوند اجازه می­گیرند و خداوند به آن­ها اجازه می­دهد. «پنج پیامبر اولو­العزم» نیز در بین آن­ها هستند. پرسیدیم این پیامبران اولو­العزم چه کسانی هستند؟ فرمود: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد صلی الله علیهم. پرسیدیم: معنای اولو­العزم چیست؟ فرمود: برای جن و انس، از شرق تا غرب زمین مبعوث شده­اند. - . کامل الزیاره : 179-180 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی أن موسی و عیسی علیهما السلام کانا مبعوثین إلی کافة الخلق و ینافیه بعض الأخبار (2).

**[ترجمه]بر این دلالت دارد که موسی و عیسی علیهما السلام برای همه خلق به پیامبری مبعوث شده بودند و برخی روایات با آن منافات دارد. - . به این روایت ذیل شماره­های 28، 49، 55 مراجعه شود. -

**[ترجمه]

«26»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ خَمْسَةٌ- نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ (3).

**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبران اولو­العزم پنج نفرند: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد صلی الله علیهم اجمعین. - . الخصال 1 : 144 -

**[ترجمه]

«27»

الْبُرْسِیُّ فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَاصِمٍ الْکُوفِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام فَقَالَ لِی یَا عَلِیُّ انْظُرْ إِلَی مَا تَحْتَ قَدَمَیْکَ فَإِنَّکَ عَلَی بِسَاطٍ قَدْ جَلَسَ عَلَیْهِ کَثِیرٌ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ ثُمَّ قَالَ ادْنُ مِنِّی فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی وَجْهِی فَصِرْتُ بَصِیراً قَالَ فَرَأَیْتُ فِی الْبِسَاطِ أَقْدَاماً وَ صُوَراً فَقَالَ هَذَا أَثَرُ قَدَمِ آدَمَ علیه السلام وَ مَوْضِعُ جُلُوسِهِ وَ هَذَا أَثَرُ هَابِیلَ وَ هَذَا أَثَرُ شَیْثٍ وَ هَذَا أَثَرُ نُوحٍ وَ هَذَا أَثَرُ قَیْدَارَ (4)وَ هَذَا أَثَرُ مَهْلَائِیلَ (5)وَ هَذَا أَثَرُ یَارَةَ (6)وَ هَذَا أَثَرُ خَنُوخَ (7)وَ هَذَا أَثَرُ إِدْرِیسَ

ص: 33


1- کامل الزیارة: 179- 180. م.
2- راجع الخبر الآتی تحت رقم 28 و 49 و 55.
3- الخصال ج 1: 144. م.
4- لعل الصحیح قینان، و هو قینان بن أنوش بن شیث بن آدم، و فی اثبات الوصیة للمسعودیّ أن اسمه أیضا محوق. راجع تاریخ الیعقوبی 1: 4 و المحبر ص 3.
5- هو ابن قینان. و فی المحبر: مهلالیل، خلافا للیعقوبی فأثبته: مهلائیل.
6- هکذا فی النسخ: و فی تاریخ الیعقوبی 1: 3 و المحبر ص 4: «یرد» و هو یرد بن مهلائیل.
7- فی تاریخ الیعقوبی و اثبات الوصیة: اخنوخ، و فی المحبر احنوخ، و هو اخنوخ بن یرد. و یسمی إدریس أیضا، و فی اثبات الوصیة ان اسمه إدریس و هرمس أیضا. و سیأتی ذلک فی باب قصة إدریس.

وَ هَذَا أَثَرُ مُتَوَشْلِخُ (1)وَ هَذَا أَثَرُ سَامٍ (2)وَ هَذَا أَثَرُ أَرْفَخْشَدَ (3)وَ هَذَا أَثَرُ هُودٍ (4)وَ هَذَا أَثَرُ صَالِحٍ وَ هَذَا أَثَرُ لُقْمَانَ وَ هَذَا أَثَرُ إِبْرَاهِیمَ وَ هَذَا أَثَرُ لُوطٍ وَ هَذَا أَثَرُ إِسْمَاعِیلَ وَ هَذَا أَثَرُ إِلْیَاسَ وَ هَذَا أَثَرُ إِسْحَاقَ وَ هَذَا أَثَرُ یَعْقُوبَ وَ هَذَا أَثَرُ یُوسُفَ وَ هَذَا أَثَرُ شُعَیْبٍ وَ هَذَا أَثَرُ مُوسَی وَ هَذَا أَثَرُ یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَ هَذَا أَثَرُ طَالُوتَ وَ هَذَا أَثَرُ دَاوُدَ وَ هَذَا أَثَرُ سُلَیْمَانَ وَ هَذَا أَثَرُ الْخَضِرِ وَ هَذَا أَثَرُ دَانِیَالَ وَ هَذَا أَثَرُ الْیَسَعِ وَ هَذَا أَثَرُ ذِی الْقَرْنَیْنِ الْإِسْکَنْدَرِ (5)وَ هَذَا أَثَرُ شَابُورَ بْنِ أَرْدَشِیرَ (6)وَ هَذَا أَثَرُ لُوَیٍّ وَ هَذَا أَثَرُ کِلَابٍ وَ هَذَا أَثَرُ قُصَیٍّ وَ هَذَا أَثَرُ عَدْنَانَ (7)وَ هَذَا أَثَرُ عَبْدِ الْمَنَافِ وَ هَذَا أَثَرُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ هَذَا أَثَرُ عَبْدِ اللَّهِ (8)وَ هَذَا أَثَرُ سَیِّدِنَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (9)وَ هَذَا أَثَرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هَذَا أَثَرُ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ إِلَی الْمَهْدِیِّ علیه السلام لِأَنَّهُ قَدْ وَطِئَ وَ جَلَسَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ انْظُرْ إِلَی الْآثَارِ وَ اعْلَمْ أَنَّهَا آثَارُ دِیْنِ اللَّهِ وَ أَنَّ الشَّاکَّ فِیهِمْ کَالشَّاکِّ فِی اللَّهِ وَ مَنْ جَحَدَ فِیهِمْ کَمَنْ جَحَدَ اللَّهَ ثُمَّ قَالَ اخْفِضْ طَرْفَکَ یَا عَلِیُّ فَرَجَعْتُ مَحْجُوباً کَمَا کُنْتُ (10).

**[ترجمه]برسی در مشارق الانوار از علی بن عاصم کوفی نقل کرده است: بر امام حسن عسکری علیه السلام وارد شدم. فرمود: به زیر پا­هایت نگاه کن. تو به روی فرشی پا گذاشته­ای که بسیاری از پیامبران، مرسلین و ائمه بر آن نشسته­اند. سپس فرمود: نزدیک­­تر بیا. جلو­تر رفتم و او دستش را به روی صورتم کشید و من بصیرت پیدا کردم. در آن هنگام بر روی فرش آثار و تصاویری را دیدم. پیامبر فرمود: این جای پای آدم و مکان نشستن وی است و این­ها نیز آثار هابیل، شیث، نوح، قیدار - . شاید صحیح آن قینان باشد. و او قینان بن انوش بن شیث بن آدم است. در اثبات الوصیه مسعودی آمده است که اسم وی محوق نیز بوده است. مراجعه شود به تاریخ یعقوبی 1: 4 و المحبر: 3 - ، مهلالیل - . او فرزند قینان است. و در المحبر آمده است: مهلالیل، بر خلاف یعقوبی که مهلائیل ثبت کرده است. - ، یاره - . در نسخه­ها این­گونه آمده است: در تاریخ یعقوبی1: 3 و المحبر ص 4: «یرد» و او یرد بن مهلائیل است. - ، خنوخ - . در تاریخ یعقوبی و اثبات الوصیه : اخنوخ، و در المحبر احنوخ، و او اخنوخ فرزند یرد است. وی ادریس نیز نامیده شده است، و در اثبات الوصیه آمده که نام وی ادریس و هرمس نیز هست. این موضوع در باب داستان ادریس نیز خواهد آمد. - ، ادریس،

ص:33

متوشلخ - . در برخی نسخه­های کتاب و در المحبر و اثبات الوصیه این­گونه آمده است و در تاریخ یعقوبی: «متوشلح» با حاء آمده و او متوشبح فرزند اخنوخ است. - ، سام - . وی سام بن نوح است و شاید خود نوح دراین بین جا افتاده باشد. - ، ارفخشد - . او فرزند سام است. - ، هود - . در اثبات الوصیه: او هود بن شالخ بن ارفخشد است و نسب وی در باب مربوط خواهد آمد. - ، صالح، لقمان، ابراهیم، لوط، اسماعیل، الیاس، اسحاق، یعقوب، یوسف، شعیب، موسی، یوشع بن نون، طالوت، داوود، سلیمان، خضر، دانیال، یسع، اسکندر ذو­القرنین، شاپور بن اردشیر - . ذکر نام وی در شمار افراد مذکور بسیار عجیب بوده و احتمال می­رود راوی و یا کاتب آن را اضافه کرده باشند. - ، لوی، کلاب، قصی، عدنان، عبد مناف، عبد المطلب، عبد­الله، و این اثر سرور ما رسول­الله و این اثر امیر المؤمنین و این آثار دیگر اوصیای پس از ایشان تا مهدی علیه السلام است، زیرا او پا گذاشته و بر آن نشسته است. سپس فرمود: به این آثار نگاه کن و بدان که این­ها آثار دین خداست و کسی که در آن شک کند گویی در وجود الله تعالی شک کرده است و انکار آن به منزله انکار خداوند است. سپس فرمود: پلک­هایت را به روی هم بگذار ای علی! و پس از آن به حالت اول که حجابی در پیش چشمانم بود بازگشتم. - . مشارق الانوار: 128-130 -

**[ترجمه]

«28»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا سُمِّیَ أُولُو الْعَزْمِ أُوْلِی الْعَزْمِ لِأَنَّهُمْ کَانُوا أَصْحَابَ الْعَزَائِمِ وَ الشَّرَائِعِ وَ ذَلِکَ أَنَّ کُلَّ نَبِیٍّ کَانَ بَعْدَ نُوحٍ علیه السلام کَانَ عَلَی شَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ وَ تَابِعاً لِکِتَابِهِ إِلَی زَمَنِ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ وَ کُلَّ نَبِیٍّ کَانَ فِی أَیَّامِ إِبْرَاهِیمَ وَ بَعْدَهُ کَانَ عَلَی شَرِیعَةِ إِبْرَاهِیمَ وَ مِنْهَاجِهِ وَ

ص: 34


1- هکذا فی نسخ من الکتاب و المحبر و اثبات الوصیة، و فی تاریخ الیعقوبی: «متوشلح» بالحاء، و هو متوشلح بن اخنوخ.
2- هو سام بن نوح، و لعلّ نوح سقط عن البین.
3- هو ابن سام.
4- فی اثبات الوصیة: هو هود بن شالخ بن ارفخشد، و یأتی نسبه فی بابه.
5- یأتی ذکرهم فی أبوابهم.
6- ذکره فی عدادهم غریب جدا، و لعله من إضافة الراوی أو الناسخ.
7- هو عدنان بن ادد بن الهمیسع من ولد إبراهیم و الترتیب یقتضی ذکره قبلا.
8- سیأتی ذکرهم فی باب آباء النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم.
9- فی نسخة: سیدنا محمّد رسول اللّه صلی الله علیه و آله.
10- مشارق الأنوار: 128- 130. م.

تَابِعاً لِکِتَابِهِ إِلَی زَمَنِ مُوسَی وَ کُلَّ نَبِیٍّ کَانَ فِی زَمَنِ مُوسَی وَ بَعْدَهُ کَانَ عَلَی شَرِیعَةِ مُوسَی (1)وَ مِنْهَاجِهِ وَ تَابِعاً لِکِتَابِهِ إِلَی أَیَّامِ عِیسَی وَ کُلَّ نَبِیٍّ کَانَ فِی أَیَّامِ عِیسَی وَ بَعْدَهُ کَانَ عَلَی مِنْهَاجِ عِیسَی وَ شَرِیعَتِهِ وَ تَابِعاً لِکِتَابِهِ إِلَی زَمَنِ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَهَؤُلَاءِ الْخَمْسَةُ أُولُو الْعَزْمِ وَ هُمْ أَفْضَلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ علیه السلام وَ شَرِیعَةُ مُحَمَّدٍ لَا تُنْسَخُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَا نَبِیَّ بَعْدَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَمَنِ ادَّعَی بَعْدَهُ نُبُوَّةً أَوْ أَتَی بَعْدَ الْقُرْآنِ بِکِتَابٍ فَدَمُهُ مُبَاحٌ لِکُلِّ مَنْ سَمِعَ ذَلِکَ مِنْهُ (2).

**[ترجمه]عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام فرمود: پیامبران اولو­العزم را به این دلیل اولو­العزم نامیده­اند که دارای همت و عزم راسخ و شریعت هستند. هر پیامبری که بعد از نوح مبعوث شده است شریعت نوح را داشته و تابع کتاب و منش وی بوده است تا اینکه زمان ابراهیم خلیل الله فرا­رسیده است. پیامبران بعد از ابراهیم نیز تا

ص:34

زمان موسی از شریعت وی و سپس تا زمان عیسی از شریعت موسی و تا زمان ظهور پیامبر ما محمد صلی الله علیه و آله و سلم از شریعت عیسی و کتابش تبعیت کرده­اند. این پیامبران، اولو­العزم و برترین انبیای الهی هستند و شریعت محمد تا روز قیامت هرگز منسوخ نخواهد شد و هیچ پیامبری بعد از او نیست؛ اگر کسی پس از او ادعای پیامبری کند یا اینکه پس از قرآن کتاب دیگری بیاورد خونش برای کسانی که ادعای او را شنیده­اند مباح است. - . عیون الاخبار : 234-235 -

**[ترجمه]

«29»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام فِی رِوَایَةِ سَمَاعَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُهُ تَعَالَی- فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ قَالَ هُمْ أَصْحَابُ الْکُتُبِ إِنَّ نُوحاً جَاءَ بِشَرِیعَةٍ وَ ذَکَرَ مِثْلَ مَا مَرَّ (3).

**[ترجمه]قصص الانبیا: امام صادق علیه السلام در مورد آیه «صبر کنید مانند صبر کردن پیامبران اولو­العزم» فرمود: این پیامبران، صاحب کتاب بوده و نوح، شریعتی را آورده است. بقیه روایت نیز مانند روایت فوق ذکر شده است. - . قصص الانبیا، نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

کون هؤلاء الخمسة علیهم السلام أولی العزم هو المروی فی أخبارنا المستفیضة و

- روی المخالفون أیضا عن ابن عباس و قتادة و ذهب بعضهم إلی أنهم ستة نوح و إبراهیم و إسحاق و یعقوب و یوسف و أیوب و قیل هم الذین أمروا بالجهاد و القتال و أظهروا المکاشفة و جاهدوا فی الدین و قیل هم أربعة إبراهیم و نوح و هود و رابعهم محمد صلی الله علیه و آله و لا عبرة بأقوالهم بعد ورود النصوص المعتبرة عن أهل البیت علیهم السلام

**[ترجمه]اولو­العزم بودن این پنج پیامبر در روایات فراوانی آمده است. اما برخی از مخالفان نیز به نقل از ابن­عباس و قتاده آن­ها را شش نفر از جمله نوح، ابراهیم، اسحاق، سعقوب، یوسف و ایوب دانسته­اند و گفته­اند که این پیامبران همان کسانی هستند که به جهاد و مبارزه دعوت کرده و علاوه بر نشان دادن برخی مکاشفه­ها در راه دین بسیار تلاش کرده­اند. برخی نیز معتقدند که آن­ها چهار نفرند: ابراهیم، نوح، هود و چهارمین آنان محمد صلی الله علیه و آله است، اما با توجه به احادیث وارده از اهل بیت علیهم السلام اعتباری به گفته آنان نیست.

**[ترجمه]

«30»

فس، تفسیر القمی فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ هُمْ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیهم السلام وَ مَعْنَی أُولُو الْعَزْمِ أَنَّهُمْ سَبَقُوا الْأَنْبِیَاءَ إِلَی الْإِقْرَارِ بِاللَّهِ وَ أَقَرُّوا بِکُلِّ نَبِیٍّ کَانَ قَبْلَهُمْ وَ بَعْدَهُمْ وَ عَزَمُوا عَلَی الصَّبْرِ مَعَ التَّکْذِیبِ لَهُمْ وَ الْأَذَی (4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «صبر کن آن­چنان که پیامبران اولو­العزم صبر کردند» این پیامبران اولو­العزم نوح، ابراهیم، موسی و عیسی بن مریم علیهم السلام هستند. معنای اولو­العزم آن است که این پیامبران در اقرار به خداوند از همه پیشی گرفته و ضمن اقرار به پیامبران قبل و بعد از خود، در مقابل تکذیب و آزار و اذیتشان از سوی مردم صبر پیشه کردند. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 624 -

**[ترجمه]

«31»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً قَالَ عَهِدَ إِلَیْهِ فِی مُحَمَّدٍ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ فَتَرَکَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ عَزْمٌ فِیهِمْ أَنَّهُمْ هَکَذَا وَ إِنَّمَا سُمِّیَ أُولُو الْعَزْمِ لِأَنَّهُمْ عُهِدَ إِلَیْهِمْ فِی مُحَمَّدٍ وَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ وَ الْمَهْدِیِّ وَ سِیرَتِهِ فَأَجْمَعَ عَزْمُهُمْ أَنَّ ذَلِکَ کَذَلِکَ وَ الْإِقْرَارُ بِهِ (5)

ص: 35


1- فی نسخة: علی شریعته و منهاجه.
2- عیون الأخبار: 234- 235. م.
3- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
4- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 624. م.
5- علل الشرائع: 52. م.

فس، تفسیر القمی أبی عن ابن عیسی مثله (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: «قبلا از آدم پیمان گرفتیم اما فراموش کرد و نزد او عزمی نیافتیم» امام صادق علیه السلام در مورد این آیه فرمود: خداوند در مورد محمد و ائمه بعد از او از آدم عهد گرفت اما عزم آن را نداشت که آن­ها را آن طور که هستند بپذیرد. دیگر پیامبران، اولو­العزم نامیده شدند چرا­که در مورد محمد و اوصیای بعد از او تا مهدی علیهم السلام و سیرت او از آنان عهد گرفت، پس عزم آنان را جمع کرد که قبول کنند آن­ها همان­گونه هستند و به آن­ها اقرار کنند. - . علل الشرائع : 52 -

ص:35

در تفسیر علی بن ابراهیم نیز این روایت عینا آورده شده است. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 424 -

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد عدم الاهتمام و العزم التام الذی کان مندوبا إلیه فی مثل ذلک (2).

**[ترجمه]شاید منظور عدم اهتمام و عزم کاملی است که در چنین شرایطی از آنان خواسته شده بوده است.

**[ترجمه]

«32»

ل، الخصال ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع سَأَلَ الشَّامِیُّ (3)أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ خَمْسَةٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ تَکَلَّمُوا بِالْعَرَبِیَّةِ فَقَالَ هُودٌ وَ صَالِحٌ وَ شُعَیْبٌ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ مُحَمَّدٌ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ سَأَلَهُ مَنْ وُلِدَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مَخْتُوناً فَقَالَ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ مَخْتُوناً وَ وُلِدَ شَیْثٌ مَخْتُوناً وَ إِدْرِیسُ وَ نُوحٌ وَ سَامُ بْنُ نُوحٍ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ دَاوُدُ وَ سُلَیْمَانُ وَ لُوطٌ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ سَأَلَهُ عَنْ سِتَّةٍ لَمْ یُرْکَضُوا فِی رَحِمٍ فَقَالَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ کَبْشُ إِبْرَاهِیمَ وَ عَصَا مُوسَی وَ نَاقَةُ صَالِحٍ وَ الْخُفَّاشُ الَّذِی عَمِلَهُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ طَارَ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سَأَلَهُ عَنْ سِتَّةٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَهُمُ اسْمَانِ فَقَالَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ هُوَ ذُو الْکِفْلِ وَ یَعْقُوبُ وَ هُوَ إِسْرَائِیلُ وَ الْخَضِرُ وَ هُوَ تَالِیَا وَ یُونُسُ وَ هُوَ ذُو النُّونِ وَ عِیسَی وَ هُوَ الْمَسِیحُ وَ مُحَمَّدٌ وَ هُوَ أَحْمَدُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (4).

**[ترجمه]الخصال، عیون الاخبار، علل الشرائع: فردی شامی - . این حدیث طولانی است و سلسله راویان آن به طور کامل در کتاب احتجاجات در باب سؤال­های فرد شامی از امیر­المؤمنین علیه السلام آمده است. - از امیر المؤمنین درمورد پنج پیامبری که به عربی سخن می­گفته­اند سؤال کرد. ایشان پاسخ داد: هود، صالح، شعیب، اسماعیل، محمد صلوات الله علیهم. سپس در مورد پیامبرانی سؤال کرد که ختنه شده به دنیا آمدند. ایشان فرمود: خداوند آدم را این گونه خلق کرد و پیامبرانی چون: شیث، ادریس، نوح، سام بن نوح، ابراهیم، داوود، سلیمان، لوط، اسماعیل، موسی، عیسی و محمد صلوات الله علیهم ختنه شده به دنیا آمدند. سپس از شش تایی سؤال کرد که در رحم رشد نکردند. ایشان فرمود: آدم، حوا، گوسفند ابراهیم، عصای موسی، شتر صالح، خفاشی که عیسی بن مریم ساخت و به اذن خداوند عز و جل به پرواز در آمد. از شش پیامبری که دو اسم داشتند سؤال کرد و ایشان جواب داد: یوشع بن نون و نام دیگرش ذو الکفل، یعقوب و نام دیگرش اسرائیل، خضر و نام دیگرش تالیا، یونس و نام دیگرش ذو النون، عیسی و نام دیگرش مسیح، محمد و نام دیگرش احمد صلوات الله علیهم. - . الخصال ج 1: 154 و 156 اما در این کتاب نامی از پیامبرانی که ختنه شده اند نیامده است. عیون الاخبار : 135-136، علل الشرائع : 198 -

**[ترجمه]

بیان

کون ذی الکفل هو یوشع علیه السلام خلاف المشهور و لکنه أحد الأقوال فیه و سیأتی فی باب ذکر أحواله علیه السلام تحقیق ذلک قال الرازی فی تفسیره الکبیر قیل إن ذا الکفل زکریا و قیل یوشع و قیل إلیاس ثم قالوا خمسة من الأنبیاء علیهم السلام سماهم الله باسمین إسرائیل و یعقوب إلیاس و ذو الکفل عیسی و المسیح یونس و ذو النون محمد و أحمد صلی الله علیه و آله انتهی.

و قال بعض المؤرخین إنه حزقیل و قیل إنه وصی الیسع بن أخطوب.

**[ترجمه]اینکه ذو­الکفل یوشع باشد خلاف قول مشهور بوده ولی یکی از اقوال است که تحقیق در باره آن در باب احوال این پیامبر خواهد آمد. رازی در تفسیر کبیر خود آورده است که برخی ذو­الکفل را زکریا می­دانند و برخی یوشع و الیاس. سپس آورده است که خداوند برای پنج تن از پیامبران دو اسم انتخاب کرده است: اسرائیل و یعقوب، الیاس و ذو الکفل، عیسی و مسیح، یونس و ذو النون، محمد و احمد. پایان.

برخی از مورخین نیز معتقدند که ذو الکفل نام حزقیل بوده و برخی دیگر می­گویند این نام وصی یسع بن اخطوب است.

**[ترجمه]

«33»

ل، الخصال مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَشْکُرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ أَبِی لَیْلَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام

ص: 36


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 424 مع اختلاف یسیر. م.
2- مع ان فی الاسناد ضعفا بالمفضل بن صالح.
3- الحدیث طویل تقدم مسندا بتمامه فی کتاب الاحتجاجات فی باب أسئلة الشامیّ عن أمیر المؤمنین علیه السلام.
4- الخصال ج 1: 154 و 156 و لم نجد فیه خبر من ولد من الأنبیاء مختونا، عیون الاخبار: 135- 136، علل الشرائع: 198. م.

فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ (1)أَنَّ مَلِکَ الرُّومِ سَأَلَهُ عَنْ سَبْعَةِ أَشْیَاءَ خَلَقَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ تَخْرُجْ مِنْ رَحِمٍ فَقَالَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ کَبْشُ إِبْرَاهِیمَ وَ نَاقَةُ صَالِحٍ وَ حَیَّةُ الْجَنَّةِ وَ الْغُرَابُ الَّذِی بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَبْحَثُ فِی الْأَرْضِ وَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ (2).

فس، تفسیر القمی الحسین بن عبد الله السکینی عن أبی سعید البجلی عن عبد الملک بن هارون عن أبی عبد الله عن آبائه صلوات الله علیهم مثله (3).

**[ترجمه]الخصال: از حسن بن علی علیه السلام نقل شده است - . این حدیث طولانی در کتاب احتجاجات در باب مناظرات حسن و حسین علیهما السلام ذکر شده است. - :

ص:36

پادشاه روم از ایشان در مورد هفت چیزی سؤال کرد که خداوند آن­ها را خلق کرده اما از هیچ رحمی خارج نشده اند. ایشان فرمود: آدم، حوا، گوسفند ابراهیم، شتر صالح، مار بهشت، کلاغی که خداوند عز­و­جل آن را برای جست و جو در زمین فرستاد، و ابلیس لعنة الله علیه. - . الخصال 2 : 8 -

تفسیر علی بن ابراهیم نیز عین این روایت را آورده است. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 598 -

**[ترجمه]

«34»

مص، مصباح الشریعة قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَکَّنَ أَنْبِیَاءَهُ مِنْ خَزَائِنِ لُطْفِهِ وَ کَرَمِهِ وَ رَحْمَتِهِ وَ عَلَّمَهُمْ مِنْ مَخْزُونِ عِلْمِهِ وَ أَفْرَدَهُمْ مِنْ جَمِیعِ الْخَلَائِقِ لِنَفْسِهِ فَلَا یُشْبِهُ أَخْلَاقَهُمْ وَ أَحْوَالَهُمْ أَحَدٌ مِنَ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ إِذْ جَعَلَهُمْ وَسَائِلَ سَائِرِ الْخَلْقِ إِلَیْهِ وَ جَعَلَ حُبَّهُمْ وَ طَاعَتَهُمْ سَبَبَ رِضَاهُ وَ خِلَافَهُمْ وَ إِنْکَارَهُمْ سَبَبَ سَخَطِهِمْ وَ أَمَرَ کُلَّ قَوْمٍ بِاتِّبَاعِ مِلَّةِ رَسُولِهِمْ ثُمَّ أَبَی أَنْ یَقْبَلَ طَاعَةَ أَحَدٍ إِلَّا بِطَاعَتِهِمْ وَ مَعْرِفَةِ حَقِّهِمْ وَ حُرْمَتِهِمْ وَ وَقَارِهِمْ وَ تَعْظِیمِهِمْ وَ جَاهِهِمْ عِنْدَ اللَّهِ فَعَظِّمْ جَمِیعَ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ لَا تُنَزِّلْهُمْ بِمَنْزِلَةِ أَحَدٍ مِنْ دُونِهِمْ وَ لَا تَتَصَرَّفْ بِعَقْلِکَ فِی مَقَامَاتِهِمْ وَ أَحْوَالِهِمْ وَ أَخْلَاقِهِمْ إِلَّا بِبَیَانٍ مُحْکَمٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِجْمَاعِ أَهْلِ الْبَصَائِرِ بِدَلَائِلَ تَتَحَقَّقُ بِهَا فَضَائِلُهُمْ وَ مَرَاتِبُهُمْ وَ أَنَّی بِالْوُصُولِ إِلَی حَقِیقَةِ مَا لَهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنْ قَابَلْتَ أَقْوَالَهُمْ وَ أَفْعَالَهُمْ بِمَنْ دُونَهُمْ مِنَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ فَقَدْ أَسَأْتَ صُحْبَتَهُمْ وَ أَنْکَرْتَ مَعْرِفَتَهُمْ وَ جَهِلْتَ خُصُوصِیَّتَهُمْ بِاللَّهِ وَ سَقَطْتَ عَنْ دَرَجَةِ حَقِیقَةِ الْإِیمَانِ وَ الْمَعْرِفَةِ فَإِیَّاکَ ثُمَّ إِیَّاکَ (4).

**[ترجمه]مصباح الشریعه : امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عز و جل پیامبرانش را از خزائن لطف، کرم و رحمت خود بهره­مند ساخت و از مخزن علمش به آن­ها علم بخشید و از میان تمام خلائق آن­ها را برای خودش یگانه ساخت به گونه ای که احدی از خلائق در اخلاق و احوال با آنان شباهتی ندارد. آن­ها را وسیله ارتباط سایر خلایق با خودش قرار داد و دوست داشتن و اطاعت از آنان را موجب رضای خویش قرار داد. انکار آنان موجب خداوند شده و هر قومی را به تبعیت از سنن رسولش فرمان داده است. خداوند طاعت هیچ بنده ای را بدون اطاعت وی از پیامبران، شناخت حق، حرمت، وقار، عظمت و جایگاهشان نزد خداوند را نمی­پذیرد. پس تمام پیامبران را بزرگ بشمار و آن­ها را هم ردیف کسانی کمتر از ایشان قرار نده. مطابق با عقل خود با مقام، احوال و اخلاق آنان برخورد نکن. تنها به سخن قاطع خداوند در مورد ایشان و نظر اهل بصیرت در خصوص فضائل و مراتب آنان عمل کن چرا که هرگز نمی­توانی به جایگاه آنان در نزد خداوند برسی واگر گفتار و کردار ایشان را با سایر مردم مقایسه کنی یقینا در نوع معاشرت با این پیامبران به خطا رفته و ضمن انکار شناخت آن­ها خاص بودن آن­ها نزد خداوند را فراموش کرده­ای. در این صورت از درجه ایمان و معرفت حقیقی تو کاسته خواهد شد. پس بسیار بر حذر باش! - . مصباح الشریعه: نسخه خطی -

**[ترجمه]

«35»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ (5)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی کَلَامٍ لَهُ یَقُولُ فِیهِ

ص: 37


1- تقدم الحدیث بطوله فی کتاب الاحتجاجات فی باب مناظرات الحسن و الحسین علیهما السلام.
2- الخصال ج 2: 8. م.
3- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 598 مع اختلاف فی الألفاظ. م.
4- مصباح الشریعة مخطوط. م.
5- أخرجه الصدوق فی کتابه التوحید ص 31 أیضا ضمن خطبة لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم، و الاسناد هکذا: محمّد بن الحسن بن أحمد بن الولید، عن محمّد بن الحسن الصفار و سعد بن عبد اللّه، جمیعا عن أحمد بن محمّد بن عیسی، و الهیثم بن أبی مسروق النهدی، و محمّد بن الحسین بن أبی الخطاب، کلهم عن الحسن بن محبوب، عن عمرو بن أبی المقدام، عن إسحاق بن غالب.

الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُحْتَجِبِ بِالنُّورِ (1)دُونَ خَلْقِهِ فِی الْأُفُقِ الطَّامِحِ وَ الْعِزِّ الشَّامِخِ وَ الْمُلْکِ الْبَاذِخِ فَوْقَ کُلِّ شَیْ ءٍ عَلَا وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ دَنَا فَتَجَلَّی لِخَلْقِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ یُرَی وَ هُوَ یَرَی وَ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَی فَأَحَبَّ الِاخْتِصَاصَ بِالتَّوْحِیدِ إِذَا احْتَجَبَ بِنُورِهِ وَ سَمَا فِی عُلُوِّهِ وَ اسْتَتَرَ عَنْ خَلْقِهِ (2)لِتَکُونَ لَهُ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ وَ انْبَعَثَ (ابْتَعَثَ) فِیهِمُ (3)النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ- لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ لِیَعْقِلَ الْعِبَادُ عَنْ رَبِّهِمْ مَا جَهِلُوا وَ عَرَفُوهُ بِرُبُوبِیَّتِهِ بَعْدَ مَا أَنْکَرُوا وَ یُوَحِّدُوهُ بِالْإِلَهِیَّةِ بَعْدَ مَا أَضَدُّوهُ (4).

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود:

ص:37

سپاس خداوندی را که در پس حجاب نور است - . خداوند را به خورشید تشبیه کرده است که از شدت نورش نمی­توان به او نگاه کرد. - نسبت به خلق خود، در افق والا و عزت بلند و مُلک مرتفع؛ بر فراز هر چیزی قرار گرفته و به هر چیزی نزدیک است. بر خلقش متجلی می­شود بدون اینکه دیده شود. او از منظری والا - مخلوقات را- می­بیند. دوست دارد توحید مختص او دانسته شود چرا که با نورش در حجاب قرار گرفته و با علوش برتری یافته و از مخلوقاتش پنهان شده است تا حجت قوی از آن او باشد. پیامبر را بشارت دهنده و بیم دهنده در میان آنان برانگیخت تا هر کس را که هلاک می­شود از روی بیّنه - آگاهی - هلاک شود و هر کس حیات می­یابد از آگاهی حیات یابد. تا بندگان در آنچه در مورد پروردگارشان نمی­دانند تعقل کرده و او را پس از انکار با ربوبیتش بشناسند. و سپس از اینکه برایش شریک قائل شدند او را در الوهیت و خداوندی یگانه بدانند. - . علل الشرائع: 51 -

**[ترجمه]

بیان

المحتجب بالنور أی بکونه نورا أی مجردا لا تدرکه الحواس و العقول فلیس حجابه إلا تقدسه و کماله و الطامح و الشامخ المرتفع و الباذخ العالی و الفقرات الثلاث کنایات عن أنه تعالی أرفع من أن یدرک بالحواس و الأوهام و العقول.

فوق کل شی ء علا أی قدرة و شرفا و من کل شی ء دنا أی لطفا و جودا و رحمة و تربیة فتجلی أی ظهر لخلقه بإظهار جوده و قدرته و علمه فی کل شی ء و المنظر الموضع المرتفع الذی ینظر إلیه أی هو بمحل من الرفعة و العلو هو أعلی من أن یدرکه أبصار العقول فأحب و اقتضی حکمته البالغة أن یعرفه خلقه بالتوحید و یخصوه به و لم یکن ذلک ممکنا إلا بإرسال الرسل لما قد تمهد من کمال علوه و نهایة سموه و انحطاط درجة المکلفین و جهلهم و عجزهم فلذا جعل بینه و بین خلقه سفراء یفیض علیهم من جهة کمالهم و یفیضوا علی الخلق من جهة بشریتهم و مجانستهم لهم و قد أوردنا تحقیق ذلک علی وجه أبسط فی الفوائد الطریفة.

**[ترجمه]در پشت حجاب نور یعنی با نور بودن خداوند و مجرد بودن او، به گونه­ای که عقل و حواس آدمی قادر به شناخت او نیست؛ پس حجابش چیزی جز قداست و کمالش نیست. «طامح و شامخ» یعنی مرتفع؛ باذخ یعنی بلند؛ این سه بخش کنایه از آن است که خداوند والا­تر از آن است که با عقل، خیال و حواس درک شود. از هر چیز بلند برتر است یعنی از نظر قدرت و شرف برتر است و از هر چیزی پایین تر است یعنی از نظر لطف، سخاوت، رحمت و تربیت نسبت به هر چیزی برتری دارد. تجلی کرد یعنی با اظهار جود، قدرت و علمش نسبت به هرچیز خود را به خلقش نشان داد. منظر یعنی جایگاه مرتفعی که به آن چشم بدوزند و منظور این است که خداوند در جایگاهی از رفعت و برتری قرار دارد که بسیار فراتر از آن است تا چشم­ها و عقل­ها قادر به درک آن باشند. حکمت فراوان و برتر خداوندی اقتضا کرده است که خلقش وی را با توحید شناخته و خداوند را با توحید از دیگران متمایز بدانند. این مسأله نیز امکان پذیر نبود مگر از طریق ارسال پیامبران که به خاطر کمال برتری و نهایت رفعت و منزلت خود و نهایت انحطاط و پایین بودن منزلت مکلّفین و جهل و ناتوانی آنان، خداوند بین خود و بندگانش سفیرانی را قرار داد که از یک سو در کمال، صفات خداوند را داشته و در ظاهر به دیگر خلائق در جنس و بشر بودن شباهت دارند. ما تحقیق این مطلب را به گونه­ای ساده­تر در الفوائد الطریفة آوردیم.

**[ترجمه]

«36»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ مَا بَیْنَ نُوحٍ مِنَ الْأَتْقِیَاءِ

ص: 38


1- شبهه تعالی بالشمس حیث لا یکاد یری لشدة نوره.
2- الحدیث فی التوحید هکذا: و استتر عن خلقه، و بعث الیهم الرسل لیکون له الحجة البالغة علی خلقه، و یکون رسله الیهم شهداء علیهم، و انبعث فیهم النبیین. و فیه: فیعرفوه بربوبیته بعد ما أنکروا، و یوحدوه بالالهیة بعد ما عندوا.
3- فی نسخة: و ابتعث فیهم.
4- علل الشرائع: 51. و فیه: و یوحدوه بالالهیة بعد ما عضدوا. و فی نسخة من الکتاب: بعد ما أضدوا. م.

مُسْتَخْفِینَ وَ لِذَلِکَ خَفِیَ ذِکْرُهُمْ فِی الْقُرْآنِ فَلَمْ یُسَمَّوْا کَمَا سُمِّیَ مَنِ اسْتَعْلَنَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ رُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً یَعْنِی لَمْ أُسَمِّ الْمُسْتَخْفِینَ کَمَا سَمَّیْتُ الْمُسْتَعْلِنِینَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از امام صادق علیه السلام نقل شده است: در زمان نوح علیه السلام برخی از پیامبران بودند که به طور پنهانی به رسالت مشغول بودند

ص:38

لذا نام آنان در قرآن نیامده و مانند دیگر پیامبرانی که به طور علنی به رسالت مشغول بوده اند برای آنان نامی ذکر نشده است. این مطلب در آیه «و پیامبرانی که داستان آنان را برای تو حکایت نکردیم و خداوند با موسی سخن گفت» یعنی خداوند برای پیامبران در خفا نامی مانند دیگر پیامبران در نظر نگرفت. - . تفسیر عیاشی : نسخه خطی -

**[ترجمه]

«37»

ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنْ عَمِّهِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ سَأَلَهُ رَجُلٌ فَقَالَ لِأَیِّ شَیْ ءٍ بَعَثَ اللَّهُ الْأَنْبِیَاءَ وَ الرُّسُلَ إِلَی النَّاسِ فَقَالَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ مِنْ بَعْدِ الرُّسُلِ وَ لِئَلَّا یَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشِیرٍ وَ لا نَذِیرٍ وَ لِتَکُونَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَ لَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ حِکَایَةً عَنْ خَزَنَةِ جَهَنَّمَ وَ احْتِجَاجِهِمْ عَلَی أَهْلِ النَّارِ بِالْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ- أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ قالُوا بَلی قَدْ جاءَنا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنا وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِی ضَلالٍ کَبِیرٍ(2).

**[ترجمه]علل الشرائع: مردی از امام صادق علیه السلام سؤال کرد: خداوند برای چه پیامبران و انبیا را برای مردم فرستاد؟ ایشان پاسخ داد: تا بعد از آمدن پیامبران «مردم بهانه­ای بر خداوند نداشته باشند» و نیز نگویند «بشارت­دهنده و بیم­دهنده ای برای ما نیامد» و برای این که پیامبران، حجت خدا بر مردم باشند. آیا نشنیده­ای که خداوند عز­و­جل حکایتی از زبان نگهبانان جهنم و استدلال آنان برای جهنمیان در مورد پیامبران آورده و فرموده است: «آیا بیم دهنده ای برای شما فرستاده نشد گفتند آری بیم دهنده ای به سراغ ما آمد اما تکذیبش کردیم و گفتیم خداوند چیزی را نازل نکرده است و شما در گمراهی و جهلی بزرگ به سر می برید». - . علل الشرایع: 51 -

**[ترجمه]

«38»

یه، من لا یحضر الفقیه عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنِ ابْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اسْمَ النَّبِیِّ علیه السلام فِی صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ الْمَاحِی وَ فِی تَوْرَاةِ مُوسَی الْحَادُّ وَ فِی إِنْجِیلِ عِیسَی أَحْمَدُ وَ فِی الْفُرْقَانِ مُحَمَّدٌ قِیلَ فَمَا تَأْوِیلُ الْمَاحِی فَقَالَ الْمَاحِی صُورَةَ الْأَصْنَامِ وَ مَاحِی الْأَوْثَانِ وَ الْأَزْلَامِ وَ کُلِّ مَعْبُودٍ دُونَ الرَّحْمَنِ قِیلَ فَمَا تَأْوِیلُ الْحَادِّ قَالَ یُحَادُّ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ دِینَهُ قَرِیباً کَانَ أَوْ بَعِیداً قِیلَ فَمَا تَأْوِیلُ أَحْمَدَ قَالَ حَسُنَ ثَنَاءُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی الْکِتَابِ بِمَا حُمِدَ مِنْ أَفْعَالِهِ قِیلَ فَمَا تَأْوِیلُ مُحَمَّدٍ قَالَ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ وَ جَمِیعَ أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جَمِیعَ أُمَمِهِمْ یَحْمَدُونَهُ وَ یُصَلُّونَ عَلَیْهِ وَ إِنَّ اسْمَهُ الْمَکْتُوبَ عَلَی الْعَرْشِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ الْحَدِیثَ(3).

**[ترجمه]من لا یحضره الفقیه: امام صادق علیه السلام فرمود: اسم پیامبر در صحف ابراهیم ماحی، در تورات موسی الحادّ، در انجیل عیسی احمد و در فرقان محمد است. گفته شد: تأویل ماحی چیست؟ فرمود: از بین برنده تصویر صنم­ها، بت­ها، مجسمه­ها و هر معبود دیگر جز خداوند رحمان. گفته شد: تأویل حاد چیست؟ فرمود: حاد یعنی با هر کس که با خداوند و دینش دشمنی کند دیر یا زود در افتاده و با او مقابله می­کند. گفته شد: تأویل احمد چیست؟ فرمود: حسن ثنای خداوند بر او در کتابها به خاطر افعال پسندیده او. گفته شد: تأویل محمد چیست؟ فرمود: همانا خداوند، ملائکه، تمام پیامبران و همه امت­ها وی را حمد گفته و بر وی سلام و درود می­فرستند. همانا نام نوشته شده او بر عرش «محمد رسول الله» است. - . الفقیه: 2 : 264 -

**[ترجمه]

«39»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ نُعَیْمٍ الصَّحَّافِ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام- أَ یَکُونُ الرَّجُلُ مُؤْمِناً قَدْ ثَبَتَ لَهُ الْإِیمَانُ ثُمَ

ص: 39


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
2- علل الشرائع: 51. م.
3- الفقیه: ج 2 ص 246 باب الوصیة من لدن آدم و الحدیث طویل أخرجه المصنّف عنه و عن الأمالی فی المجلد السادس فی باب اسمه صلّی اللّه علیه و آله و سلم فی الکتب الأربعة.

یَنْقُلُهُ اللَّهُ بَعْدَ الْإِیمَانِ إِلَی الْکُفْرِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَدْلُ وَ إِنَّمَا بَعَثَ الرُّسُلَ لِیَدْعُوا النَّاسَ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ لَا یَدْعُوا أَحَداً إِلَی الْکُفْرِ قُلْتُ فَیَکُونُ الرَّجُلُ کَافِراً قَدْ ثَبَتَ لَهُ الْکُفْرُ عِنْدَ اللَّهِ فَیَنْقُلُهُ اللَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ مِنَ الْکُفْرِ إِلَی الْإِیمَانِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ النَّاسَ عَلَی الْفِطْرَةِ الَّتِی فَطَرَهُمُ اللَّهُ عَلَیْهَا لَا یَعْرِفُونَ إِیمَاناً بِشَرِیعَةٍ وَ لَا کُفْراً بِجُحُودٍ ثُمَّ ابْتَعَثَ اللَّهُ (1)الرُّسُلَ إِلَیْهِمْ یَدْعُونَهُمْ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ حُجَّةً لِلَّهِ عَلَیْهِمْ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَاهُ اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ یَهْدِهِ (2).

**[ترجمه]علل الشرائع: حسین بن نعیم صحاف نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: آیا می­شود که فردی مؤمن باشد و نور ایمان در قلب وی ثابت شده باشد

ص: 39

اما خداوند پس از ایمان او را به کفر بکشاند؟ ایشان فرمود: خداوند

عادل است و پیامبران را برانگیخته تا مردم را به ایمان به خدا دعوت کند اما هرگز کسی را به کفر دعوت نمی­کند. در این جا پرسید آیا می­شود که کسی کافر باشد و خداوند او را پس از کفر به ایمان هدایت کند؟ فرمودند: خداوند عز و جل مردم را از فطرتی که آنان را بر آن سرشته است خلق کرده و هیچ یک نه ایمان به شریعتی را می­شناختند و نه کفر و انکاری را. سپس خداوند برای آنان پیامبران را برایشان مبعوث ­کرد تا پیامبران مردم را به عنوان حجت خداوند بر ایشان، به ایمان به الله دعوت ­کنند. برخی از آنان را خدا هدایت می­کند و برخی دیگر را خیر. - . علل الشرایع: 51-51 -

**[ترجمه]

«40»

ع، (3)علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی عِلَلِ الْفَضْلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ عَلَیْهِمْ مَعْرِفَةُ الرُّسُلِ وَ الْإِقْرَارُ بِهِمْ وَ الْإِذْعَانُ لَهُمْ بِالطَّاعَةِ قِیلَ لِأَنَّهُ لَمَّا لَمْ یَکُنْ فِی خَلْقِهِمْ وَ قُوَاهُمْ مَا یکملوا (4)(یَکْمُلُونَ) لِمَصَالِحِهِمْ وَ کَانَ الصَّانِعُ مُتَعَالِیاً عَنْ أَنْ یُرَی وَ کَانَ ضَعْفُهُمْ وَ عَجْزُهُمْ عَنْ إِدْرَاکِهِ ظَاهِراً لَمْ یَکُنْ بُدٌّ (5)مِنْ رَسُولٍ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ مَعْصُومٍ یُؤَدِّی إِلَیْهِمْ أَمْرَهُ وَ نَهْیَهُ وَ أَدَبَهُ وَ یَقِفُهُمْ (6)عَلَی مَا یَکُونُ بِهِ إِحْرَازُ مَنَافِعِهِمْ (7)وَ دَفْعُ مَضَارِّهِمْ إِذْ لَمْ یَکُنْ فِی خَلْقِهِمْ مَا یَعْرِفُونَ بِهِ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ (مِنْ) مَنَافِعِهِمْ وَ مَضَارِّهِمْ فَلَوْ لَمْ یَجِبْ عَلَیْهِمْ مَعْرِفَتُهُ وَ طَاعَتُهُ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ فِی مَجِی ءِ الرَّسُولِ مَنْفَعَةٌ وَ لَا سَدُّ حَاجَةٍ وَ لَکَانَ إِتْیَانُهُ عَبَثاً لِغَیْرِ مَنْفَعَةٍ وَ لَا صَلَاحٍ وَ لَیْسَ هَذَا مِنْ صِفَةِ الْحَکِیمِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ (8)

ص: 40


1- فی نسخة: ثم بعث اللّه.
2- علل الشرائع: 51- 52. م.
3- الحدیث طویل جدا من ص 248 الی ص 264 من العیون لما سمع ابن قتیبة النیسابوریّ هذه العلل من الفضل بن شاذان سأل عنه: اخبرنی عن هذه العلل أ هی من الاستنباط و الاستخراج و من نتائج العقل او سمعتها و رویتها؟ قال: لا اعلل من ذات نفسی بل سمعتها من مولای ابی الحسن الرضا علیه السلام. م.
4- فی العلل: لما لم یکتف فی خلقهم و قواهم ما یثبتون به لمباشرة الصانع عزّ و جلّ حتّی یکلمهم و یشافههم. و کان الصانع اه. و فی الخصال: ما یکلمون به مصالحهم. م.
5- فی العلل: لم یکن بدلهم. و فی الخصال: لم یکن لهم بد. م.
6- فی نسخة: یوفقهم.
7- فی العلل: اجتلاب منافعهم.
8- علل الشرائع: 95. عیون الأخبار: 249. م.

**[ترجمه]علل الشرائع، عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام از مردم پرسید: چرا شناخت پیامبران و اقرار به آنان و اذعان به طاعت از آنان بر مردم واجب است؟ گفتند: از آنجا که در خلقت و ساختار مردم آنچه که منافع ایشان را به طور کامل تأمین کند وجود نداشت و خداوند متعاول برتر از آن بود که دیده شود و ضعف و عجز مردم از درک وی آشکار و ظاهر بود؛ لذا چاره­ای جز این نبود که پیامبری معصوم بین خداوند با آن­ها باشد که امر و نهی و دستورات خدا را به مردم رسانده و برای تحقق منافعشان و دفع ضرر از آنان در کنارشان باشد. زیرا در خلق مردمان چیزی نبود که مردم از طریق آن­ به نیازشان مبنی بر شناخت منافع و زیان­ها اطلاع پیدا ­کنند و اگر شناخت و اطاعت از پیامبر واجب نبود، آمدن پیامبر برای آن­ها نفعی نداشته و هیچ یک از نیاز­هایشان تأمین نمی­شد. در این صورت فرستادن پیامبران کاری عبث و بی­فایده بود و کار عبث از صفات خداوند حکیمی که «هر چیز را در نهایت کمال قرار داده است» نیست. - . علل الشرائع : 95. عیون الاخبار: 249 -

ص: 40

**[ترجمه]

«41»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا مَا الرَّسُولُ وَ مَا النَّبِیُّ قَالَ النَّبِیُّ الَّذِی یَرَی فِی مَنَامِهِ وَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یُعَایِنُ الْمَلَکَ وَ الرَّسُولُ الَّذِی یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ یَرَی الْمَنَامَ وَ یُعَایِنُ الْمَلَکَ قُلْتُ الْإِمَامُ مَا مَنْزِلَتُهُ قَالَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یَرَی وَ لَا یُعَایِنُ الْمَلَکَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ- وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ وَ لَا مُحَدَّثٍ (1).

**[ترجمه]کافی: از زراره نقل شده است: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه: «و رسول و نبی بود» پرسیدم که رسول و نبی به چه معنا است؟ ایشان فرمود: نبی کسی است که در خواب می بیند و صدا­ها را می­شنود اما فرشته را نمی­بیند. رسول کسی است که در خواب می­بیند و می­شنود و علاوه بر این فرشته مقرب الهی را نیز می­بیند. پرسیدم منزلت امام چیست؟ پاسخ دادند: صدا­ها را می شنود اما در خواب چیز­ها را نمی­بیند و با فرشته نیز دیدار ندارد. سپس این آیه را خواند: ما قبل از تو رسول، نبی و محدثی را نفرستادیم. - . اصول کافی: 1: 176. در برخی روایات آمده است که امام باقر و امام صادق علیهما السلام محدث را با فتحه و تشدید دال قرائت کرده اند. -

**[ترجمه]

«42»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَرَّارٍ قَالَ: کَتَبَ الْحَسَنُ بْنُ الْعَبَّاسِ الْمَعْرُوفِیُّ إِلَی الرِّضَا علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی مَا الْفَرْقُ بَیْنَ الرَّسُولِ وَ النَّبِیِّ وَ الْإِمَامِ قَالَ فَکَتَبَ أَوْ قَالَ الْفَرْقُ بَیْنَ الرَّسُولِ وَ النَّبِیِّ وَ الْإِمَامِ أَنَّ الرَّسُولَ الَّذِی یَنْزِلُ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ فَیَرَاهُ وَ یَسْمَعُ کَلَامَهُ (2)وَ یَنْزِلُ عَلَیْهِ الْوَحْیُ وَ رُبَّمَا رَأَی فِی مَنَامِهِ نَحْوَ رُؤْیَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ النَّبِیُّ رُبَّمَا یَسْمَعُ الْکَلَامَ وَ رُبَّمَا رَأَی الشَّخْصَ وَ لَمْ یَسْمَعْ وَ الْإِمَامُ هُوَ الَّذِی یَسْمَعُ الْکَلَامَ وَ لَا یَرَی الشَّخْصَ (3).

**[ترجمه]کافی: حسن بن عباس معروفی در نامه­ای به امام رضا علیه السلام می­نویسد: جانم فدای شما! به من بگویید که فرق بین رسول نبی و امام چیست؟ ایشان پاسخ دادند: فرق بین این سه آن است که رسول کسی است که جبرئیل بروی نازل می­شود و در حالی که وحی بر وی نازل می شود فرشته خدا را دیده و صدایش را می­شنود. البته این دیدار می­تواند در خواب اتفاق بیفتد؛ مانند رؤیای ابراهیم علیه السلام. نبی ممکن است فرشته را دیده و صدایش را بشنود و نیز احتمال دارد که گاهی نیز ندیده و نشنود اما امام کسی است که سخن فرشته وحی را می­شنود اما او را نمی­بیند. - . اصول کافی 1: 176 -

**[ترجمه]

«43»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ بُکَیْرٍ الْهَجَرِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَوَّلَ وَصِیٍّ کَانَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ هِبَةُ اللَّهِ بْنُ آدَمَ- وَ مَا مِنْ نَبِیٍّ مَضَی إِلَّا وَ لَهُ وَصِیٌّ کَانَ عَدَدُ جَمِیعِ الْأَنْبِیَاءِ مِائَةَ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ نَبِیٍّ خَمْسَةٌ مِنْهُمْ أُولُو الْعَزْمِ- نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ کَانَ هِبَةَ اللَّهِ لِمُحَمَّدٍ وَرِثَ عِلْمَ الْأَوْصِیَاءِ وَ عِلْمَ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ أَمَا إِنَّ مُحَمَّداً وَرِثَ عِلْمَ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل می­کند: اولین وصی خداوند بر روی زمین فرزند آدم بود. تمام پیامبران یک وصی داشته و تعداد پیامبران صد و بیست و چهار هزار نفر است که پنج نفر از آنان یعنی نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد اولو­العزم هستند. علی بن ابی طالب علیه السلام بخشش خدا برای محمد مصطفی بود که علم تمامی اوصیا و پیشینیان را به ارث برد همان­طور که محمد نیز علم تمام پیامبران و انبیای پیش از خود را به ارث برد. - . بصائر الدرجات: 33 -

**[ترجمه]

بیان

أی کان بمنزلة هبة الله بالنسبة إلی محمد صلی الله علیه و آله أو کان علیه السلام هبة و عطیة وهبه الله له.

ص: 41


1- أصول الکافی ج 1: 176. و روی فیه فی حدیث أن أبا جعفر و أبا عبد اللّه علیهما السلام قرءا «المحدث» بفتح الدال و تشدیده.
2- فی نسخة: و یسمع کلماته.
3- أصول الکافی: 1: 176.
4- بصائر الدرجات: 33. م.

**[ترجمه]علی علیه السلام به منزله هدیه خداوند برای محمد صلی الله علیه و آله بوده و عطایی بوده که خداوند به پیامبر بخشیده است.

ص: 41

**[ترجمه]

«44»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنِ الْعَلَاءِ عَنِ الْفُضَیْلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَمْ یَبْعَثِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْعَرَبِ إِلَّا خَمْسَةَ أَنْبِیَاءَ- هُوداً وَ صَالِحاً وَ إِسْمَاعِیلَ وَ شُعَیْباً وَ مُحَمَّداً خَاتَمَ النَّبِیِّینَ صلی الله علیه و آله (1).

**[ترجمه]قصص الانبیا: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند از میان عرب تنها پنج پیامبر: هود، صالح، اسماعیل، شعیب و محمد خاتم الانبیا را آفرید. - . قصص الانبیا: نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

هذا الخبر و خبر الشامی (2)یدلان علی کون إسماعیل من العرب و یظهر من خبر أبی ذر (3)أنه لیس منهم و هذان أقوی سندا منه لکون أکثر رجاله من العامة لکن سیأتی خبر آخر عن الفضیل علی وفق خبر أبی ذر و یمکن الجمع بینهما بأن یکون إسماعیل قد یتکلم بغیر العربیة أیضا أو یکون علم قومه العربیة و لم یکونوا قبل ذلک عارفین بها و الله تعالی یعلم.

**[ترجمه]این روایت به همراه روایت شامی - . و همچنین روایات شماره­های 47 و 48 - بر این دلالت دارند که اسماعیل علیه السلام از عرب بوده است اما از روایت ابوذر ظاهر می­شود که وی از عرب نبوده است - . در شماره 46 نیز آمده است. - . سند این دوروایت قوی­تر است چرا­که اکثر راویان آن از اهل تسنن هستند. اما روایت دیگری از فضیل خواهد آمد که مطابق روایت ابوذر است. البته می­توان هر دو قول را با یکدیگر جمع کرد و گفت اسماعیل علیه السلام گاهی به غیر عربی نیز سخن می­گفته یا به قومش عربی آموخته است که قبل از این عربی نمی­دانستند و خدا متعال به این امر آگاه است.

**[ترجمه]

«45»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَرِیرٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام یَا عَبْدَ الْحَمِیدِ إِنَّ لِلَّهِ رُسُلًا مُسْتَعْلِنِینَ وَ رُسُلًا مُسْتَخْفِینَ فَإِذَا سَأَلْتَهُ بِحَقِّ الْمُسْتَعْلِنِینَ فَسَلْهُ بِحَقِّ الْمُسْتَخْفِینَ (4).

ک، إکمال الدین أبی و ابن الولید معا عن سعد عن ابن عیسی و علی بن إسماعیل عن محمد بن عمرو بن سعید عن الجریری عن ابن أبی الدیلم مثله (5).

**[ترجمه]اکمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند هم پیامبرانی داشته که به طور علنی پیامبری کرده و شناخته شده بودند و هم پیامبرانی مخفی و ناشناخته. هر گاه به حق پیامبران علنی از خدا درخواست کردی به حق پیامبران مخفی نیز درخواست کن. - . اکمال الدین : 14 -

در اکمال الدین از ابن ابی دیلم نیز این روایت عینا نقل شده است. - . اکمال الدین : 197 -

**[ترجمه]

«46»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ جَمَاعَةٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنِ الْفَضْلِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَمْ یَبْعَثِ اللَّهُ مِنَ الْعَرَبِ إِلَّا أَرْبَعَةً- هُوداً وَ صَالِحاً وَ شُعَیْباً وَ مُحَمَّداً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (6).

**[ترجمه]قصص الانبیا: امام صادق علیه السلام می­فرماید: خداوند تنها چهار نفر از پیامبران یعنی هود، صالح، شعیب و محمد را از میان عرب مبعوث کرد. - . قصص الانبیا: نسخه خطی -

**[ترجمه]

«47»

وَ رُوِیَ أَنَّهُمْ خَمْسَةٌ وَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ مِنْهُمْ وَ قَالَ إِنَّ الْوَحْیَ یَنْزِلُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْعَرَبِیَّةِ فَإِذَا أَتَی نَبِیّاً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ أَتَاهُ بِلِسَانِ قَوْمِهِ (7).

ص: 42


1- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
2- و کذا ما یأتی تحت رقم 47 و 48.
3- و کذا ما یأتی تحت رقم 46.
4- کمال الدین: 14. و فیه: فاسأله. و کذا فی الحدیث الذی بعده. م.
5- کمال الدین: 197. م.
6- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
7- قصص الأنبیاء مخطوط. م.

**[ترجمه]همچنین روایت شده است که آن­ها پنج نفر بوده و اسماعیل را نیز شامل می­شود. در روایتی دیگر آمده است که خداوند وحی را به زبان عربی نازل می­کرد اما هر یک از پیامبران آن وحی را با زبان قوم خود به آن­ها انتقال می­دادند. - . قصص الانبیا: نسخه خطی -

ص: 42

**[ترجمه]

«48»

ختص، الإختصاص رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: أَوَّلُ الْمُرْسَلِینَ آدَمُ وَ آخِرُهُمْ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلَیْهِمْ (1)وَ کَانَتِ الْأَنْبِیَاءُ مِائَةَ أَلْفٍ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ نَبِیٍّ الرُّسُلُ مِنْهُمْ ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ خَمْسَةٌ مِنْهُمْ أُولُو الْعَزْمِ- نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ خَمْسَةٌ مِنَ الْعَرَبِ وَ هُودٌ وَ صَالِحٌ وَ شُعَیْبٌ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ خَمْسَةٌ سُرْیَانِیُّونَ آدَمُ وَ شَیْثٌ وَ إِدْرِیسُ وَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ علیهم السلام وَ أَوَّلُ أَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ مُوسَی وَ آخِرُهُمْ عِیسَی- وَ الْکُتُبُ الَّتِی أُنْزِلَتْ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام مِائَةُ کِتَابٍ وَ أَرْبَعَةُ کُتُبٍ مِنْهَا عَلَی آدَمَ خَمْسُونَ صَحِیفَةً وَ عَلَی إِدْرِیسَ ثَلَاثُونَ وَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ عِشْرُونَ وَ عَلَی مُوسَی التَّوْرَاةُ وَ عَلَی دَاوُدَ الزَّبُورُ وَ عَلَی عِیسَی الْإِنْجِیلُ وَ عَلَی مُحَمَّدٍ الْفُرْقَانُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ (2).

**[ترجمه]الاختصاص: از ابن عباس نقل شده است: حضرت آدم اولین پیامبران و محمد صلی الله علیه و آله و علیهم آخرینشان است. تعداد پیامبران در مجموع 124 هزار نبی است که 300 نفر از آنان رسول و پنج نفر از جمله نوح ، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد صلی الله علیه و آله اولو العزم هستند. پنج نفر از جمله هود، صالح، شعیب، اسماعیل و محمد عرب و پنج نفر نیز ازجمله : آدم، شیث، ادریس، نوح و ابراهیم سریانی هستند. موسی اولین پیامبر بنی اسرائیل و عیسی آخرینشان است. صد و چهار کتاب نیز بر پیامبران نازل شده که پنجاه تای آن بر آدم، سی تا بر ادریس، بیست تا بر ابراهیم، تورات بر موسی، زبور بر داوود، انجیل بر عیسی و فرقان بر محمد صلی الله علیه و آله نازل شد. - . الاختصاص: نسخه خطی -

**[ترجمه]

«49»

ک، (3)إکمال الدین الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمَدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَهِدَ إِلَی آدَمَ علیه السلام أَنْ لَا یَقْرَبَ الشَّجَرَةَ فَلَمَّا بَلَغَ الْوَقْتُ الَّذِی کَانَ فِی عِلْمِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ یَأْکُلَ مِنْهَا نَسِیَ فَأَکَلَ مِنْهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی- وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً فَلَمَّا أَکَلَ آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ أُهْبِطَ إِلَی الْأَرْضِ فَوُلِدَ لَهُ هَابِیلُ وَ أُخْتُهُ تَوْأَمٌ وَ وُلِدَ لَهُ قَابِیلُ وَ أُخْتُهُ تَوْأَمٌ ثُمَّ إِنَّ آدَمَ أَمَرَ هَابِیلَ وَ قَابِیلَ أَنْ یُقَرِّبَا قُرْبَاناً وَ کَانَ هَابِیلُ صَاحِبَ غَنَمٍ وَ کَانَ قَابِیلُ صَاحِبَ زَرْعٍ فَقَرَّبَ هَابِیلُ کَبْشاً وَ قَرَّبَ قَابِیلُ مِنْ زَرْعِهِ مَا لَمْ یُنَقَّ وَ کَانَ کَبْشُ هَابِیلَ مِنْ أَفْضَلِ غَنَمِهِ وَ کَانَ زَرْعُ قَابِیلَ غَیْرَ مُنَقًّی فَتُقُبِّلَ قُرْبَانُ هَابِیلَ وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ قُرْبَانُ قَابِیلَ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبا قُرْباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ الْآیَةَ وَ کَانَ الْقُرْبَانُ إِذَا قُبِلَ تَأْکُلُهُ النَّارُ فَعَمَدَ قَابِیلُ (4)فَبَنَی لَهَا بَیْتاً وَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ بَنَی لِلنَّارِ الْبُیُوتَ وَ قَالَ

ص: 43


1- هکذا فی نسخ من الکتاب، و لعلّ لفظة «و علیهم» زائدة.
2- الاختصاص مخطوط. م.
3- رواه الکلینی فی روضة الکافی بإسناده عن علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن الحسن بن محبوب، عن محمّد بن الفضیل، عن أبی حمزة، و ألفاظه تختلف، و نحن نشیر الی بعض الاختلافات حیث یحتاج فهم الحدیث إلیها.
4- فی الکافی و فی نسخة: فعمد قابیل الی النار.

لَأَعْبُدَنَّ هَذِهِ النَّارَ حَتَّی تُقُبِّلَ قُرْبَانِی ثُمَّ إِنَّ عَدُوَّ اللَّهِ إِبْلِیسَ قَالَ لِقَابِیلَ إِنَّهُ تُقُبِّلَ (1)قُرْبَانُ هَابِیلَ وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ قُرْبَانُکَ وَ إِنْ تَرَکْتَهُ یَکُونُ لَهُ عَقِبٌ یَفْتَخِرُونَ عَلَی عَقِبِکَ (2)فَقَتَلَهُ قَابِیلُ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی آدَمَ قَالَ لَهُ یَا قَابِیلُ أَیْنَ هَابِیلُ فَقَالَ مَا أَدْرِی وَ مَا بَعَثْتَنِی لَهُ رَاعِیاً فَانْطَلَقَ آدَمُ فَوَجَدَ هَابِیلَ مَقْتُولًا (3)فَقَالَ لُعِنْتِ مِنْ أَرْضٍ کَمَا قَبِلْتِ دَمَ هَابِیلَ فَبَکَی آدَمُ عَلَی هَابِیلَ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً ثُمَّ إِنَّ آدَمَ سَأَلَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَهَبَ لَهُ وَلَداً فَوُلِدَ لَهُ غُلَامٌ فَسَمَّاهُ هِبَةَ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَهَبَهُ لَهُ فَأَحَبَّهُ آدَمُ حُبّاً شَدِیداً فَلَمَّا انْقَضَتْ نُبُوَّةُ آدَمَ علیه السلام وَ اسْتَکْمَلَ أَیَّامَهُ أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنْ یَا آدَمُ إِنَّهُ قَدِ انْقَضَتْ نُبُوَّتُکَ وَ اسْتَکْمَلْتَ أَیَّامَکَ فَاجْعَلِ الْعِلْمَ الَّذِی عِنْدَکَ وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ النُّبُوَّةِ فِی الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ عِنْدَ ابْنِکَ هِبَةِ اللَّهِ فَإِنِّی لَنْ أَقْطَعَ الْعِلْمَ (4)وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ النُّبُوَّةِ مِنَ الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَنْ أَدَعَ الْأَرْضَ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ یُعْرَفُ بِهِ دِینِی وَ تُعْرَفُ بِهِ طَاعَتِی فَیَکُونُ نَجَاةً لِمَنْ یُولَدُ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ نُوحٍ وَ ذَکَرَ آدَمُ نُوحاً وَ قَالَ (5)إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَاعِثٌ نَبِیّاً اسْمُهُ نُوحٌ وَ إِنَّهُ یَدْعُو إِلَی اللَّهِ فَیُکَذِّبُونَهُ (6)فَیَقْتُلُهُمُ اللَّهُ بِالطُّوفَانِ وَ کَانَ بَیْنَ آدَمَ وَ نُوحٍ عَشَرَةُ آبَاءٍ کُلُّهُمْ أَنْبِیَاءُ اللَّهِ (7)وَ أَوْصَی آدَمُ إِلَی هِبَةِ اللَّهِ أَنَّ مَنْ أَدْرَکَهُ مِنْکُمْ فَلْیُؤْمِنْ بِهِ وَ لْیَتَّبِعْهُ وَ لْیُصَدِّقْ بِهِ فَإِنَّهُ یَنْجُو مِنَ الْغَرَقِ

ص: 44


1- فی الکافی: ثم ان إبلیس لعنه اللّه أتاه- و هو یجری من ابن آدم مجری الدم فی العروق- فقال له: یا قابیل قد تقبل.
2- فی الکافی: و انک ان ترکته یکون له عقب یفتخرون علی عقبک، و یقولون: نحن أبناء الذی تقبل قربانه، فاقتله کیلا یکون له عقب یفتخرون علی عقبک، فقتله.
3- فی الکافی: أین هابیل؟ فقال: اطلبه حیث قربنا القربان، فانطلق آدم فوجد هابیل قتیلا.
4- فی نسخة: فانی لم أقطع العلم.
5- فی الکافی: و بشر آدم بنوح فقال.
6- فی الکافی: فیکذبه قومه فیقتلهم اللّه.
7- فی الکافی: عشرة آباء أنبیاء و أوصیاء کلهم انبیاء اللّه.

ثُمَّ إِنَّ آدَمَ مَرِضَ (1)الْمَرْضَةَ الَّتِی قُبِضَ فِیهَا فَأَرْسَلَ إِلَی هِبَةِ اللَّهِ (2)فَقَالَ لَهُ إِنْ لَقِیتَ جَبْرَئِیلَ أَوْ مَنْ لَقِیتَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَأَقْرِئْهُ السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُ إِنَّ أَبِی یَسْتَهْدِیکَ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ فَفَعَلَ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ یَا هِبَةَ اللَّهِ إِنَّ أَبَاکَ قَدْ قُبِضَ وَ مَا نَزَلْتُ إِلَّا لِلصَّلَاةِ عَلَیْهِ فَارْجِعْ فَرَجَعَ فَوَجَدَ أَبَاهُ قَدْ قُبِضَ فَأَرَاهُ جَبْرَئِیلُ کَیْفَ یُغَسِّلُهُ فَغَسَّلَهُ حَتَّی إِذَا بَلَغَ الصَّلَاةَ عَلَیْهِ قَالَ هِبَةُ اللَّهِ یَا جَبْرَئِیلُ تَقَدَّمْ فَصَلِّ عَلَی آدَمَ- فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ یَا هِبَةَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمَرَنَا أَنْ نَسْجُدَ لِأَبِیکَ فِی الْجَنَّةِ وَ لَیْسَ لَنَا أَنْ نَؤُمَّ أَحَداً مِنْ وُلْدِهِ فَتَقَدَّمَ هِبَةُ اللَّهِ فَصَلَّی عَلَی آدَمَ- وَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام خَلْفَهُ وَ حِزْبٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ (3)وَ کَبَّرَ عَلَیْهِ ثَلَاثِینَ تَکْبِیرَةً فَأَمَرَ جَبْرَئِیلُ فَرُفِعَ مِنْ ذَلِکَ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ تَکْبِیرَةً (4)فَالسُّنَّةُ الْیَوْمَ فِینَا خَمْسُ تَکْبِیرَاتٍ وَ قَدْ کَانَ یُکَبَّرُ عَلَی أَهْلِ بَدْرٍ سَبْعٌ وَ تِسْعٌ (5)ثُمَّ إِنَّ هِبَةَ اللَّهِ لَمَّا دَفَنَ آدَمَ أَتَاهُ قَابِیلُ فَقَالَ لَهُ یَا هِبَةَ اللَّهِ إِنِّی قَدْ رَأَیْتُ آدَمَ أَبِی قَدْ خَصَّکَ مِنَ الْعِلْمِ بِمَا لَمْ أُخَصَّ بِهِ وَ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِی دَعَا بِهِ أَخُوکَ هَابِیلُ فَتُقُبِّلَ قُرْبَانُهُ وَ إِنَّمَا قَتَلْتُهُ لِکَیْلَا یَکُونَ لَهُ عَقِبٌ فَیَفْتَخِرُونَ عَلَی عَقِبِی فَیَقُولُونَ نَحْنُ أَبْنَاءُ الَّذِی تُقُبِّلَ قُرْبَانُهُ وَ أَنْتُمْ أَبْنَاءُ الَّذِی لَمْ یُتَقَبَّلْ قُرْبَانُهُ وَ إِنَّکَ إِنْ أَظْهَرْتَ مِنَ الْعِلْمِ الَّذِی اخْتَصَّکَ بِهِ أَبُوکَ شَیْئاً قَتَلْتُکَ کَمَا قَتَلْتُ أَخَاکَ هَابِیلَ فَلَبِثَ هِبَةُ اللَّهِ وَ الْعَقِبُ مِنْهُ مُسْتَخْفِینَ بِمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ الْإِیمَانِ وَ الِاسْمِ الْأَکْبَرِ وَ مِیرَاثِ الْعِلْمِ وَ آثَارِ عِلْمِ النُّبُوَّةِ حَتَّی بُعِثَ نُوحٌ علیه السلام وَ ظَهَرَتْ وَصِیَّةُ هِبَةِ اللَّهِ حِینَ نَظَرُوا فِی وَصِیَّةِ آدَمَ- فَوَجَدُوا نُوحاً قَدْ بَشَّرَ (6)بِهِ أَبُوهُمْ آدَمُ علیه السلام- فَآمَنُوا بِهِ وَ اتَّبَعُوهُ وَ صَدَّقُوهُ وَ قَدْ کَانَ آدَمُ أَوْصَی (7)هِبَةَ اللَّهِ أَنْ یَتَعَاهَدَ هَذِهِ الْوَصِیَّةَ عِنْدَ رَأْسِ کُلِّ سَنَةٍ فَیَکُونَ یَوْمَ عِیدٍ لَهُمْ فَیَتَعَاهَدُونَ بَعْثَ نُوحٍ فِی زَمَانِهِ الَّذِی بُعِثَ

ص: 45


1- فی المصدر: لما مرض. م.
2- فی الکافی: فارسل هبة اللّه.
3- فی الکافی: و جنود الملائکة.
4- هکذا فی نسخ من الکتاب، و فی المصدر: خمسة و عشرین، و فی الکافی: فرفع خمسة و عشرین تکبیرة.
5- هکذا فی نسخ، و فی المصدر: سبعا و تسعا، و فی الکافی: تسعا و سبعا.
6- فی الکافی: فوجدوا نوحا علیه السلام نبیّا قد بشر.
7- فی الکافی: وصی.

فِیهِ (1)وَ کَذَلِکَ جَرَی فِی وَصِیَّةِ کُلِّ نَبِیٍّ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ إِنَّمَا عَرَفُوا نُوحاً بِالْعِلْمِ الَّذِی عِنْدَهُمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلَی آخِرِ الْآیَةِ وَ کَانَ مَا بَیْنَ آدَمَ وَ نُوحٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مُسْتَخْفِینَ وَ مُسْتَعْلِنِینَ وَ لِذَلِکَ خَفِیَ ذِکْرُهُمْ فِی الْقُرْآنِ فَلَمْ یُسَمَّوْا کَمَا سُمِّیَ مَنِ اسْتَعْلَنَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی- وَ رُسُلًا قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ یَعْنِی مَنْ لَمْ یُسَمِّهِمْ مِنَ الْمُسْتَخْفِینَ کَمَا سَمَّی الْمُسْتَعْلِنِینَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (2)فَمَکَثَ نُوحٌ فِی قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً لَمْ یُشَارِکْهُ فِی نُبُوَّتِهِ أَحَدٌ وَ لَکِنَّهُ قَدِمَ عَلَی قَوْمٍ مُکَذِّبِینَ لِلْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ کَانُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ آدَمَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ کَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِینَ یَعْنِی مَنْ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ آدَمَ إِلَی أَنِ انْتَهَی إِلَی قَوْلِهِ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ ثُمَّ إِنَّ نُوحاً لَمَّا انْقَضَتْ نُبُوَّتُهُ وَ اسْتُکْمِلَتْ أَیَّامُهُ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا نُوحُ قَدِ انْقَضَتْ نُبُوَّتُکَ وَ اسْتَکْمَلْتَ أَیَّامَکَ فَاجْعَلِ الْعِلْمَ الَّذِی عِنْدَکَ وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ (3)فِی الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ عِنْدَ سَامٍ کَمَا لَمْ أَقْطَعْهَا مِنْ بُیُوتَاتِ الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ آدَمَ- (4)وَ لَنْ أَدَعَ الْأَرْضَ إِلَّا وَ عَلَیْهَا عَالِمٌ یُعْرَفُ بِهِ دِینِی وَ تُعْرَفُ بِهِ طَاعَتِی وَ یَکُونُ نَجَاةً لِمَنْ یُولَدُ فِیمَا بَیْنَ قَبْضِ النَّبِیِّ إِلَی خُرُوجِ النَّبِیِّ الْآخَرِ وَ لَیْسَ بَعْدَ سَامٍ إِلَّا هُودٌ فَکَانَ بَیْنَ نُوحٍ وَ هُودٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (5)مُسْتَخْفِینَ وَ مُسْتَعْلِنِینَ وَ قَالَ نُوحٌ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَاعِثٌ نَبِیّاً یُقَالُ لَهُ هُودٌ وَ إِنَّهُ یَدْعُو قَوْمَهُ إِلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَیُکَذِّبُونَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مُهْلِکُهُمْ فَمَنْ أَدْرَکَهُ مِنْکُمْ فَلْیُؤْمِنْ بِهِ وَ لْیَتَّبِعْهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ یُنْجِیهِ مِنْ عَذَابِ الرِّیحِ وَ أَمَرَ نُوحٌ ابْنَهُ سَاماً أَنْ

ص: 46


1- فی الکافی: فیتعاهدون نوحا و زمانه الذی یخرج فیه و کذلک جاء فی وصیة کلّ نبیّ.
2- فی الکافی: یعنی لم اسم المستخفین کما سمیت المستعلنین من الأنبیاء.
3- فی المصدر: و آثار النبوّة.
4- فی المصدر: فانی لم اقطعها من بیوتات الأنبیاء الذی بینک و بین آدم. و فی الکافی فانی لم اقطعها کما لم اقطعها من بیوتات الأنبیاء التی بینک و بین آدم.
5- فی الکافی: و بشر نوح ساما بهود علیه السلام، و کان اه. و هو یخلو عن قوله: مستخفین و مستعلنین.

یَتَعَاهَدَ هَذِهِ الْوَصِیَّةَ عِنْدَ رَأْسِ کُلِّ سَنَةٍ وَ یَکُونَ یَوْمَ عِیدٍ لَهُمْ فَیَتَعَاهَدُونَ فِیهِ بَعْثَ هُودٍ وَ زَمَانَهُ الَّذِی یَخْرُجُ فِیهِ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی هُوداً نَظَرُوا فِیمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ الْإِیمَانِ وَ مِیرَاثِ الْعِلْمِ وَ الِاسْمِ الْأَکْبَرِ وَ آثَارِ عِلْمِ النُّبُوَّةِ فَوَجَدُوا هُوداً نَبِیّاً قَدْ بَشَّرَهُمْ بِهِ أَبُوهُمْ- نُوحٌ- فَآمَنُوا بِهِ وَ صَدَّقُوهُ وَ اتَّبَعُوهُ فَنَجَوْا مِنْ عَذَابِ الرِّیحِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً وَ قَوْلُهُ کَذَّبَتْ عادٌ الْمُرْسَلِینَ إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَ لا تَتَّقُونَ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَصَّی بِها إِبْراهِیمُ بَنِیهِ وَ یَعْقُوبُ وَ قَوْلُهُ وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ کُلًّا هَدَیْنا لِنَجْعَلَهَا فِی أَهْلِ بَیْتِهِ- وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ لِنَجْعَلَهَا فِی أَهْلِ بَیْتِهِ فَآمَنَ الْعَقِبُ مِنْ ذُرِّیَّةِ الْأَنْبِیَاءِ مَنْ کَانَ قَبْلَ إِبْرَاهِیمَ لِإِبْرَاهِیمَ وَ کَانَ بَیْنَ هُودٍ وَ إِبْرَاهِیمَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ عَشَرَةُ أَنْبِیَاءَ (1)وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما قَوْمُ لُوطٍ مِنْکُمْ بِبَعِیدٍ وَ قَوْلُهُ فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَ قالَ إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی- وَ إِبْراهِیمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ فَجَرَی بَیْنَ کُلِّ نَبِیٍّ وَ نَبِیٍّ عَشَرَةُ آبَاءٍ (2)وَ تِسْعَةُ آبَاءٍ وَ ثَمَانِیَةُ آبَاءٍ کُلُّهُمْ أَنْبِیَاءُ وَ جَرَی لِکُلِّ نَبِیٍّ مَا جَرَی لِنُوحٍ وَ کَمَا جَرَی لآِدَمَ وَ هُودٍ وَ صَالِحٍ وَ شُعَیْبٍ وَ إِبْرَاهِیمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ حَتَّی انْتَهَی إِلَی یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ صَارَتْ بَعْدَ یُوسُفَ فِی الْأَسْبَاطِ إِخْوَتِهِ (3)حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ کَانَ بَیْنَ یُوسُفَ وَ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَشَرَةٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (4)فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- مُوسَی وَ هَارُونَ إِلَی فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ قَارُونَ ثُمَّ أَرْسَلَ اللَّهُ الرُّسُلَ تَتْرَی- کُلَّ ما جاءَ أُمَّةً رَسُولُها کَذَّبُوهُ فَأَتْبَعْنا بَعْضَهُمْ بَعْضاً وَ جَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ فَکَانَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ تَقْتُلُ فِی الْیَوْمِ نَبِیَّیْنِ وَ ثَلَاثَةً وَ أَرْبَعَةً حَتَّی إِنَّهُ کَانَ یُقْتَلُ فِی الْیَوْمِ الْوَاحِدِ سَبْعُونَ نَبِیّاً وَ یَقُومُ سُوقُ بَقْلِهِمْ فِی آخِرِ النَّهَارِ- (5)

ص: 47


1- الکافی یخلو عن قوله: عشرة.
2- فی الکافی: عشرة أنبیاء.
3- فی نسخة: فی أسباط اخوته.
4- الکافی یخلو عن قوله: عشرة.
5- أی کانوا یشتغلون بقتلهم و لا یبالون أن یقوم أسواقهم حتّی سوق بقلهم آخر النهار. و فی المصدر: و یقوم فی سوق من فی ح آخر النهار. م.

فَلَمَّا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ عَلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ تُبَشِّرُ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1)وَ کَانَ بَیْنَ یُوسُفَ وَ مُوسَی مِنَ الْأَنْبِیَاءِ عَشَرَةٌ (2)وَ کَانَ وَصِیُّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَ هُوَ فَتَاةٌ الَّذِی قَالَ فِیهِ عَزَّ وَ جَلَّ (3)فَلَمْ تَزَلِ الْأَنْبِیَاءُ تُبَشِّرُ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (4)وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ یَجِدُونَهُ یَعْنِی الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی یَعْنِی صِفَةَ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَهُ- مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی یَحْکِی عَنْ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ- وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ فَبَشَّرَ مُوسَی وَ عِیسَی بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ کَمَا بَشَّرَتِ الْأَنْبِیَاءُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً حَتَّی بَلَغَتْ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَلَمَّا قَضَی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله نُبُوَّتَهُ وَ اسْتَکْمَلَ أَیَّامَهُ أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنْ یَا مُحَمَّدُ قَدْ قَضَیْتَ نُبُوَّتَکَ وَ اسْتَکْمَلْتَ أَیَّامَکَ فَاجْعَلِ الْعِلْمَ الَّذِی عِنْدَکَ وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَإِنِّی لَنْ أَقْطَعَ الْعِلْمَ (5)وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةِ مِنَ الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ کَمَا لَمْ أَقْطَعْهَا مِنْ بُیُوتَاتِ الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ کَانُوا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ أَبِیکَ آدَمَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَجْعَلِ الْعِلْمَ جَهْلًا وَ لَمْ یَکِلْ أَمْرَهُ إِلَی مَلَکٍ مُقَرَّبٍ (6)وَ لَا إِلَی نَبِیٍّ مُرْسَلٍ وَ لَکِنَّهُ أَرْسَلَ رَسُولًا مِنْ مَلَائِکَتِهِ إِلَی نَبِیِّهِ فَقَالَ لَهُ کَذَا وَ کَذَا (7)فَأَمَرَهُ بِمَا یُحِبُّ وَ نَهَاهُ عَمَّا یُنْکِرُ فَقَصَّ عَلَیْهِ مَا قَبْلَهُ وَ مَا بَعْدَهُ بِعِلْمٍ

ص: 48


1- فی نسخة: بشر بمحمّد صلی الله علیه و آله.
2- المصدر و الکافی یخلو عن قوله: عشرة.
3- فی الکافی: و هو فتاة الذی ذکره اللّه عزّ و جلّ فی کتابه. قلت: فی قوله: «فَلَمَّا جاوَزا قالَ لِفَتاهُ آتِنا غَداءَنا لَقَدْ لَقِینا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَباً» الکهف: 62.
4- فی الکافی تبشر بمحمّد ص: حتی بعث اللّه تبارک و تعالی المسیح عیسی بن مریم فبشر بمحمّد صلی الله علیه و آله و ذلک قوله.
5- فی نسخة: فانی لم اقطع العلم.
6- فی الکافی: و لم یکل امره الی أحد من خلقه، لا الی ملک مقرب.
7- فی الکافی: فقال له: قل: کذا و کذا.

فَعَلَّمَ ذَلِکَ الْعِلْمَ (1)أَنْبِیَاءَهُ وَ أَصْفِیَاءَهُ مِنَ الْآبَاءِ وَ الْإِخْوَانِ بِالذُّرِّیَّةِ (2)الَّتِی بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ فَذَلِکَ قَوْلُهُ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً (3)فَأَمَّا الْکِتَابُ فَالنُّبُوَّةُ وَ أَمَّا الْحِکْمَةُ فَهُمُ الْحُکَمَاءُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَصْفِیَاءِ مِنَ الصَّفْوَةِ (4)وَ کُلُّ هَؤُلَاءِ مِنَ الذُّرِّیَّةِ الَّتِی بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ الَّذِینَ جَعَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِیهِمُ النُّبُوَّةَ- (5)وَ فِیهِمُ الْعَاقِبَةَ وَ حِفْظَ الْمِیثَاقِ حَتَّی یَنْقَضِیَ الدُّنْیَا فَهُمُ الْعُلَمَاءُ وُلَاةُ الْأَمْرِ (6)وَ اسْتِنْبَاطِ الْعِلْمِ وَ الْهُدَاةُ فَهَذَا بَیَانُ الْفَضْلِ فِی الرُّسُلِ وَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْحُکَمَاءِ وَ أَئِمَّةِ الْهُدَی وَ الْخُلَفَاءِ الَّذِینَ هُمْ وُلَاةُ أَمْرِ اللَّهِ وَ أَهْلُ اسْتِنْبَاطِ عِلْمِ اللَّهِ وَ أَهْلُ آثَارِ عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الذُّرِّیَّةِ الَّتِی بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ مِنَ الصَّفْوَةِ بَعْدَ الْأَنْبِیَاءِ مِنَ الْآلِ وَ الْإِخْوَانِ وَ الذُّرِّیَّةِ مِنْ بُیُوتَاتِ الْأَنْبِیَاءِ فَمَنْ عَمِلَ بِعِلْمِهِمْ انْتَهَی إِلَی إِبْرَاهِیمَ فَجَاءَ بِنَصْرِهِمْ (7)وَ مَنْ وَضَعَ وَلَایَةَ اللَّهِ (8)وَ أَهْلِ اسْتِنْبَاطِ عِلْمِهِ فِی غَیْرِ أَهْلِ الصَّفْوَةِ مِنْ بُیُوتَاتِ الْأَنْبِیَاءِ فَقَدْ خَالَفَ أَمْرَ اللَّهِ وَ جَعَلَ الْجُهَّالَ وُلَاةَ أَمْرِ اللَّهِ وَ الْمُتَکَلِّفِینَ بِغَیْرِ هُدًی (9)وَ زَعَمُوا أَنَّهُمْ أَهْلُ اسْتِنْبَاطِ عِلْمِ اللَّهِ فَقَدْ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وَ زَاغُوا عَنْ وَصِیَّةِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ (10)فَلَمْ یَضَعُوا فَضْلَ اللَّهِ حَیْثُ وَضَعَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَضَلُّوا وَ أَضَلُّوا أَتْبَاعَهُمْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حُجَّةٌ إِنَّمَا الْحُجَّةُ فِی آلِ إِبْرَاهِیمَ لِقَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی- فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً (11)

ص: 49


1- فی الکافی: عما یکره، لقص الیهم أمر خلقه بعلم فعلم ذلک العلم و علم انبیاؤه اه.
2- فی الکافی: و الذرّیة.
3- هکذا فی الکتاب و المصدر، و فی المصحف الشریف: «فَقَدْ آتَیْنا». و لعله سهو من النسّاخ.
4- فی الکافی زیادة و هی: و أمّا الملک العظیم فهم الأئمّة الهداة من الصفوة.
5- فی الکافی: و العلماء الذین جعل اللّه فیهم البقیة و فیهم العاقبة و حفظ المیثاق حتّی تنقضی الدنیا و العلماء.
6- فی المصدر: و ولاة الأمر. و فی الکافی: و لولاة الأمر استنباط العلم و للهداة، فهذا شأن الفضل من الصفوة و الرسل اه.
7- فی المصدر: و انتهی الی امرهم فجزا فجری خ ل فجاء خ ل بنصرهم. م.
8- فی الکافی: من الآباء و الاخوان و الذرّیة من الأنبیاء، فمن اعتصم بالفضل انتهی بعلمهم و نجا بنصرتهم، و من وضع ولاة أمر اللّه اه.
9- فی الکافی: و المتکلفین بغیر هدی من اللّه. قلت: أی جعل الذین یتکلفون فی أمور الناس بغیر هدی منسوبا من اللّه تعالی.
10- فی الکافی: و رغبوا عن وصیه و طاعته.
11- قد عرفت ان الآیة فی المصحف الشریف: «فَقَدْ آتَیْنا»

فَالْحُجَّةُ لِلْأَنْبِیَاءِ وَ أَهْلِ بُیُوتَاتِ الْأَنْبِیَاءِ حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ لِأَنَّ کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَنْطِقُ بِذَلِکَ وَ وَصِیَّةَ اللَّهِ خَبَّرَتْ بِذَلِکَ (1)فِی الْعَقِبِ مِنَ الْبُیُوتِ الَّتِی رَفَعَهَا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی النَّاسِ فَقَالَ فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ هِیَ بُیُوتُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ وَ الْحُکَمَاءِ وَ أَئِمَّةِ الْهُدَی فَهَذَا بَیَانُ عُرْوَةِ الْإِیمَانِ الَّتِی نَجَا بِهَا مَنْ نَجَا قَبْلَکُمْ وَ بِهَا یَنْجُو مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَی قَبْلَکُمْ (2)وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ (3)- وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی وَ إِلْیاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّالِحِینَ وَ إِسْماعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ یُونُسَ وَ لُوطاً وَ کلًّا فَضَّلْنا عَلَی الْعالَمِینَ وَ مِنْ آبائِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ إِخْوانِهِمْ وَ اجْتَبَیْناهُمْ وَ هَدَیْناهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ- أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ فَإِنَّهُ وَکَّلَ بِالْفُضَّلِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ- (4)وَ الْإِخْوَانِ وَ الذُّرِّیَّةِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ فَإِنْ یَکْفُرْ بِهَا أُمَّتُکَ (5)یَقُولُ فَقَدْ وَکَّلْنَا أَهْلَ بَیْتِکَ بِالْإِیمَانِ الَّذِی أَرْسَلْتُکَ بِهِ فَلَا یَکْفُرُونَ بِهَا أَبَداً وَ لَا أُضِیعُ الْإِیمَانَ الَّذِی أَرْسَلْتُکَ بِهِ وَ جَعَلْتُ أَهْلَ بَیْتِکَ بَعْدَکَ عَلَماً عَنْکَ وَ وُلَاةً مِنْ بَعْدِکَ (6)وَ أَهْلَ اسْتِنْبَاطِ عِلْمِیَ الَّذِی لَیْسَ فِیهِ کَذِبٌ وَ لَا إِثْمٌ وَ لَا وِزْرٌ (7)وَ لَا بَطَرٌ وَ لَا رِئَاءٌ هَذَا تِبْیَانُ (8)مَا بَیَّنَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَمْرِ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ نَبِیِّهَا إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی طَهَّرَ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّهِ وَ جَعَلَ لَهُمْ أَجْرَ الْمَوَدَّةِ وَ أَجْرَی لَهُمُ الْوَلَایَةَ وَ جَعَلَهُمْ أَوْصِیَاءَهُ وَ أَحِبَّاءَهُ وَ أَئِمَّتَهُ فِی

ص: 50


1- خبره الشی ء و بالشی ء: اعلمه إیّاه و انبأه به. و الظاهر أنّه مصحف جرت کما فی المصدر.
2- فی الکافی: و بها ینجو من یتبع الأئمّة.
3- فی المصدر: و بها ینجو من اتبع الأئمّة و قد ذکر اللّه تعالی فی کتابه اه. م.
4- الکافی خال عن قوله: الأنبیاء، و فی المصدر: الآباء.
5- تفسیر لقوله تعالی له قبل ذلک: «فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ»
6- فی نسخة: و ولاة الأمر من بعدک، و فی أخری: و جعلت أهل بیتک بعدک علم امتک و ولاة الامر خ من بعدک، و فی المصدر: و جعلت أهل بیتک بعدک علی امتک ولاة من بعدک.
7- فی المصدر و فی الکافی: و لا زور.
8- فی المصدر: فهذا تبیان. و فی الکافی: فهذا بیان ما ینتهی إلیه أمر هذه الأمة.

أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ (1)فَاعْتَبِرُوا أَیُّهَا النَّاسُ وَ تَفَکَّرُوا فِیمَا قُلْتُ حَیْثُ وَضَعَ اللَّهُ (2)عَزَّ وَ جَلَّ وَلَایَتَهُ وَ طَاعَتَهُ وَ مَوَدَّتَهُ وَ اسْتِنْبَاطَ عِلْمِهِ وَ حُجَّتَهُ فَإِیَّاهُ فَتَعَلَّمُوا (3)وَ بِهِ فَاسْتَمْسِکُوا تَنْجُوا وَ یَکُونُ لَکُمْ بِهِ حُجَّةٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ الْفَوْزُ فَإِنَّهُمْ صِلَةُ بَیْنِکُمْ وَ بَیْنِ رَبِّکُمْ وَ لَا تَصِلُ الْوَلَایَةُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا بِهِمْ فَمَنْ فَعَلَ (4)ذَلِکَ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُکْرِمَهُ وَ لَا یُعَذِّبَهُ وَ مَنْ یَأْتِ بِغَیْرِ مَا أَمَرَهُ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُذِلَّهُ وَ یُعَذِّبَهُ- (5)وَ إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ بُعِثُوا خَاصَّةً وَ عَامَّةً فَأَمَّا نُوحٌ فَإِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَی مَنْ فِی الْأَرْضِ بِنُبُوَّةٍ عَامَّةٍ وَ رِسَالَةٍ عَامَّةٍ وَ أَمَّا هُودٌ فَإِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَی عَادٍ بِنُبُوَّةٍ خَاصَّةٍ وَ أَمَّا صَالِحٌ فَإِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَی ثَمُودَ قَرْیَةٍ وَاحِدَةٍ وَ هِیَ لَا تَکْمُلُ أَرْبَعِینَ بَیْتاً عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ صَغِیرَةٍ وَ أَمَّا شُعَیْبٌ فَإِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَی مَدْیَنَ وَ هِیَ لَا تَکْمُلُ أَرْبَعِینَ بَیْتاً وَ أَمَّا إِبْرَاهِیمُ نُبُوَّتُهُ بکونی ویا (بِکُوثَی رَبَّی) وَ هِیَ (6)قَرْیَةٌ مِنْ قُرَی السَّوَادِ فِیهَا مَبْدَأُ أَوَّلِ أَمْرِهِ ثُمَّ هَاجَرَ مِنْهَا وَ لَیْسَتْ بِهِجْرَةِ قِتَالٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی- وَ قالَ إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی رَبِّی فَکَانَتْ هِجْرَةُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام بِغَیْرِ قِتَالٍ وَ أَمَّا إِسْحَاقُ فَکَانَتْ نُبُوَّتُهُ بَعْدَ إِبْرَاهِیمَ وَ أَمَّا یَعْقُوبُ فَکَانَتْ نُبُوَّتُهُ فِی أَرْضِ کَنْعَانَ- ثُمَّ هَبَطَ إِلَی أَرْضِ مِصْرَ فَتُوُفِّیَ فِیهَا ثُمَّ حُمِلَ بَعْدَ ذَلِکَ جَسَدُهُ حَتَّی دُفِنَ بِأَرْضِ کَنْعَانَ- وَ الرُّؤْیَا الَّتِی رَأَی یُوسُفُ الْأَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَهُ سَاجِدِینَ فَکَانَتْ نُبُوَّتُهُ فِی أَرْضِ مِصْرَ بَدْؤُهَا ثُمَّ کَانَتِ الْأَسْبَاطُ اثْنَیْ عَشَرَ بَعْدَ یُوسُفَ ثُمَّ مُوسَی وَ هَارُونَ إِلَی فِرْعَوْنَ وَ مَلَئِهِ إِلَی مِصْرَ وَحْدَهَا ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَرْسَلَ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَی نُبُوَّتُهُ بَدْؤُهَا (7)فِی الْبَرِّیَّةِ الَّتِی تَاهَ فِیهَا (8)بَنُو إِسْرَائِیلَ

ص: 51


1- فی المصدر: فاثبته بعده فی امته من بعده. م.
2- فی المصدر: فاعتبروا ایها الناس فیما قلت و تفکروا حیث وضع اللّه اه.
3- فی نسخة و فی الکافی: فایاه فتقبلوه.
4- فی نسخة: فمن یقل یفعل خ ذلک. م.
5- إلی هنا انتهی الحدیث فی الکافی.
6- لعله مصحف بکوثی ربی، و المصدر خلی عن قوله: «ویا» و هی بالضم فالسکون بلدة بسواد العراق فی أرض بابل، تسمی «کوثی ربی» بها مولد إبراهیم الخلیل علیه السلام و بها مشهده و بها طرح فی النار. راجع معجم البلدان 4: 487.
7- فی المصدر: فنبوّته بدؤها.
8- أی ضلوا و ذهبوا فیها متحیرا.

ثُمَّ کَانَتْ أَنْبِیَاءُ کَثِیرُونَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ یَقُصَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْسَلَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ خَاصَّةً فَکَانَتْ نُبُوَّتُهُ بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ کَانَ مِنْ بَعْدِهِ الْحَوَارِیُّونَ اثْنَیْ عَشَرَ فَلَمْ یَزَلِ الْإِیمَانُ یُسْتَسَرُّ فِی بَقِیَّةِ أَهْلِهِ (1)مُنْذُ رَفَعَ اللَّهُ عِیسَی علیه السلام وَ أَرْسَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله إِلَی الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ عَامَّةً وَ کَانَ خَاتَمَ الْأَنْبِیَاءِ وَ کَانَ مِنْ بَعْدِهِ الِاثْنَا عَشَرَ الْأَوْصِیَاءَ مِنْهُمْ مَنْ أَدْرَکْنَا وَ مِنْهُمْ مَنْ سَبَقَنَا وَ مِنْهُمْ مَنْ بَقِیَ فَهَذَا أَمْرُ النُّبُوَّةِ وَ الرِّسَالَةِ وَ کُلُّ نَبِیٍّ أُرْسِلَ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ خَاصٍّ أَوْ عَامٍّ لَهُ وَصِیٌّ جَرَتْ بِهِ السُّنَّةُ وَ کَانَ الْأَوْصِیَاءُ الَّذِینَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَلَی سُنَّةِ أَوْصِیَاءِ عِیسَی وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی سُنَّةِ الْمَسِیحِ- وَ هَذَا تِبْیَانُ السُّنَّةِ وَ أَمْثَالِ الْأَوْصِیَاءِ بَعْدَ الْأَنْبِیَاءِ (2).

شی، تفسیر العیاشی عن الثمالی بعض الخبر مع اختصار (3)و رواه فی الکافی (4)عن علی عن أبیه عن ابن محبوب عن محمد بن فضیل عن الثمالی.

**[ترجمه]اکمال الدین: امام باقر علیه السلام می­فرماید: خداوند عز­و­جل از آدم تعهد گرفت که به درخت نزدیک نشود. و هنگامی که وقت آن رسید تا مطابق با علم خداوند تبارک و تعالی آدم از میوه آن درخت بخورد آدم این عهد را از یاد برد و از میوه درخت خورد. خداوند در این زمینه فرموده است: «از پیش از آدم پیمان گرفتیم اما فراموش کرد و ما نزد او عزمی نیافتیم» وقتی آدم از میوه درخت خورد به زمین فرود آمد. هابیل و خواهرش که دو قلو بودند و قابیل و خواهرش که دو قلو بودند از او متولد شد. این جا بود که آدم به هابیل و قابیل دستور داد برای نزدیکی به خدا قربانی کنند. هابیل گوسفند داشت و قابیل نیز زمین کشاورزی. هابیل بهترین گوسفند و قابیل محصول نا­مرغوب مزرعه اش را قربانی کردند. قربانی هابیل پذیرفته شد اما قربانی قابیل مورد قبول خداوند واقع نشده و در این باب فرموده است: «و به حق خبر بنی آدم را بر ایشان تلاوت کن. آن هنگام که یک قربانی به پیشگاه خدا عرضه کرده و تنها از یکی از آنان پذیرفته و از دیگری پذیرفته نشد» در آن زمان اگر قربانی پذیرفته می­شد آتش آن را می­خورد. لذا قابیل دست به کار شد و جایگاهی را برای آتش ساخت و او اولین کسی بود که خانه را برای آتش بنا کرد. قابیل گفت

ص: 43

من این آتش را پرستش می­کنم تا قربانی من پذیرفته شود. سپس دشمن خداوند، ابلیس به قابیل گفت که خداوند قربانی هابیل را پذیرفته، اما قربانی تو را خیر. اگر او را وابگذاری نسلی خواهد داشت که بر نسل تو فخر فروشی می­کنند. به همین علت قابیل؛ هابیل را کشت و به سوی آدم بازگشت. آدم به او گفت: ای قابیل!هابیل کجاست؟ جواب داد: نمی­دانم تو مرا مسؤول حفاظت از او نکرده بودی. آدم خود به سراغ هابیل رفت و او را کشته شده و بی جان پیدا کرد و گفت: لعنت بر آن زمینی که خون هابیل را به خود پذیرفت. آدم چهل شب بر هابیل گریست.آدم سپس از خداوند خواست تا فرزند دیگری به وی بدهد. آدم صاحب یک فرزند پسر شد و او را هبة الله یعنی بخشش خدا نامید چرا­که این فرزند هدیه و عطیه­ای از جانب خداوند بود. آدم این فرزند را بسیار دوست داشت. زمانی که دوران پیامبری آدم به پایان رسید خداوند به او وحی کرد که ای آدم دوران نبوت تو به پایان رسیده است پس علم، ایمان، نام اصلی، میراث علم و آثار نبوت خود را به ذریه خود یعنی هبة الله ببخش. من علم، ایمان، اسم اکبر، میراث علم و آثار نبوت تو را تا روز قیامت از ذریه تو پاک نخواهم کرد. همیشه در زمین عالمی را قرار خواهم داد که به وسیله او دین و طاعت من شناخته می­شود. این عالم وسیله نجات بشر پس از تو و پس از نوح است. حضرت آدم نام نوح را ذکر کرده و فرموده است که خداوند پیامبر را بر می­انگیزد که نامش نوح است. وی مردم را به سوی خدا فرا می­خواند اما او را تکذیب می­کنند و به همین علت خداوند آن­ها را با طوفان به هلاکت می­رساند. از آدم تا نوح ده نسل بوده و همگی از پیامبران خدا بودند. آدم به هبة الله سفارش کرده بود که هر کدام از شما که نوح را دید باید به او ایمان آورده و پس از تصدیق دعوتش از وی تبعیت کند. این تبعیت شما را از هلاکت نجات می­دهد.

ص: 44

سپس آدم به سختی مریض شده و زمین­گیر شد. پیکی برای هبة الله فرستاد و به او پیغام داد که اگر جبرئیل یا یکی دیگر از فرشتگان را زیارت کردی به آن­ها سلام برسان و بگو که آدم برای پیدا کردن راه بهشت از شما کمک می­طلبد. جبرئیل هنگام عمل هبة الله به سفارش پدر، به او گفت: پدر تو وفات کرده و من تنها برای خواندن نماز بر وی فرود آمده­ام پس بازگرد. هبة الله بازگشت و دید که پدرش در گذشته است. جبرئیل به او یاد داد که چگونه جنازه پدر را غسل دهد. پس از غسل نوبت به نماز میت رسید. هبة الله از جبرئیل خواست تا بر جنازه آدم نماز بگزارد اما جبرئیل گفت: خداوند تبارک و تعالی به ما فرمان داده است که در بهشت بر پدرت سجده کنیم و دستور نداده که پیشوای نماز یکی از فرزندانش به جنازه وی باشیم. هبة الله

جلو آمد و خود بر جنازه پدر نماز خواند و جبرئیل و گروهی از ملائکه نیز در پشت سر وی به نماز ایستادند. در این نماز هبة الله سی بار تکبیر گفت و سپس به دستور جبرئیل بیست و پنج تکبیر نماز را حذف کرد. سنت امروز ما نیز این است که پنج بار تکبیر می­گوییم. اما در نماز بر پیکر شهدای بدر هفت و نه بار تکبیر گفته شد. وقتی هبة الله آدم را دفن کرد قابیل نزد او آمد و گفت: ای هبة الله من دیدم که آدم علم ویژه خود را به تو داد اما آن علم را به من نسپرد. آن علم همان علمی است که هابیل با آن دعا کرد و قربانیش پذیرفته شد. من به همین علت او را کشتم تا نسل­های بعد از او بر ذریه من فخر فروشی نکرده و نگویند که ما فرزندان همان کسی هستیم که قربانیش پذیرفته شد و شما فرزندان کسی هستید که قربانیش پذیرفته نشد. پس اگر تو نیز علمی را که پدرت به تو داده است را آشکار کنی تو را نیز مانند هابیل خواهم کشت. لذا هبة الله در اظهار آن درنگ کرد و ذریه او پیامبرانی نا­شناخته­اند. علم، ایمان، نام، میراث علم و حتی آثار علم نبوی در زمان آنان آشکار نشد تا اینکه نوح علیه السلام به پیامبری رسید. ذریه هبة الله وصیت وی را که همان وصیت آدم در مورد نوح بود را به یاد آورده و متوجه شدند که نوح همان کسی است که آدم علیه السلام پیش از این بشارت آمدنش را به فرزندان خود داده بود. لذا به وی ایمان آورده و علاوه بر تصدیقش از ما اطاعت کردند. آدم به هبة الله وصیت کرده بود که وصیت پیشین در مورد نوح را هر ساله یاد­آوری کند. لذا ذریه نوح هر ساله در زمانی که نوح به بعثت رسید جشن شادی و عید برگزاری می­کردند.

ص: 45

و همین­طور در وصیت همه پیامبران به همین شکل آمده است تا اینکه خداوند تبارک و تعالی محمد صلی الله علیه و آله را فرستاد و آن­ها نوح را با علمی که در نزدشان بود می­شناختند و آن علم این سخن خداوند متعال بود: «همانافرو­فرستایم نوح را» تا آخر آیه. و از زمان آدم تا نوح، هم پیامبرانی بودند که به طور مخفیانه فعالیت می­کردند و هم پیامبرانی بودند که به صورت آشکار فعالیت داشتند و به همین­ خاطر ذکر آن­­ها در قرآن پنهان شد و مانند پیامبرانی که به صورت آشکار فعالیت داشتند نام برده نشدند و سخن خداوند متعال در مورد آن­ها این است: «قبلا از پیامبرانی برایت حکایت کردیم و از پیامبرانی برایت سخن نگفتیم.» یعنی پیامبران پنهان­کار مانند پیامبرانی که به صورت آشکار فعالیت داشتند نام برده نشدند. نوح نهصد و پنجاه سال در میان قومش سکنی گزید و کسی در نبوت با وی مشارکت نکرد. نوح در قومی وارد شد که پیامبران ما بین خودش و حضرت آدم را تکذیب می­کردند. همان­طور که خداوند فرمود: «قوم نوح فرستاده شدگان را تکذیب کردند.» یعنی پیامبرانی که ما بین حضرت نوح و حضرت آدم بودند تا پایان سخن خداوند: «همانا پروردگار شکست ناپذیر و مهربان است.» پس هنگامی که نبوت نوح و دوران پیامبریش پایان یافت خداوند عزّوجل به او وحی کرد که: ای نوح نبوّت و دوران پیامبری تو پایان یافت پس علمی را که در نزد توست، ایمان، اسم اکبر، میراث علم و آثار علم نبوّت را به ذریه­ات از نسل سام قرار بده وآن را از منازل انبیایی که بین تو و آدم بودند قطع نکردم و همیشه در زمین عالمی قرار دادم که به وسیله او دین و طاعتم شناخته می­شود. آن عالم وسیله نجاتی است برای کسانی که از زمان مرگ یک پیامبر تا زمان آمدن پیامبری دیگر متولد می­شوند. بعد از سام فقط هود است اما بین نوح و هود هم پیامبران ناشناس بودند وهم پیامبران علنی. نوح گفت: همانا خداوند تبارک و تعالی پیامبری را مبعوث می­گرداند که هود نام دارد. او قومش را به سوی خداوند تبارک وتعالی دعوت می­کرد اما تکذیبش می­کردند وخداوند آن­ها را هلاک می­گرداند. پس هرکس از شما او را درک کرد باید به او ایمان­­ آورد و از او تبعیت کند که در این صورت خداوند او را از عذاب طوفان نجات می­دهد. نوح به فرزندش سام دستور داد که

ص: 46

در آغاز هر سال این وصیت را زنده کرده و یادآور شود. آن روز، روز عیدی برای آن­ها خواهد بود که در آن به مبعوث شدن هود و زمانی­که مبعوث می­شود اقرار می­کردند وقتی خداوند تبارک وتعالی هود را مبعوث گرداند با توجه به چیزهایی که در اختیارشان بود یعنی علم، ایمان، میراث علم، اسم اکبر وآثار علم نبوت، متوجه شدند که هود پیامبری است که پدرشان نوح بشارت وی را به آن­ها داده بود پس به او ایمان آورده وپس از تصدیقش از او تبعیت کردند و به همین علت از عذاب طوفان نجات یافتند. این مطلب در آیات زیر آمده است: «وبه سوی عاد برادرشان، هود را فرستاد.» «عاد پیامبران را تکذیب کردند آن­هنگام که برادرشان هود به آن­ها گفت هان تقوا پیشه کنید» «و ابراهیم فرزندانش و یعقوب را به آن وصیت کرد» «به او اسحاق و یعقوب را دادیم و همه را هدایت کردیم.» تا رسالت را در اهل بیتش قرار دهیم. «قبلا نوح را هدایت کردیم.» تا رسالت را در اهل بیتش قرار دهیم، ذریه انبیایی که قبل از ابراهیم بودند به ابراهیم ایمان آوردند. بین هود و ابراهیم ده پیامبر بودند و خداوند فرموده است: «قوم لوط از شما دور نبودند» «پس لوط به او ایمان آورد و گفت: همانا من به سوی پروردگارم خواهم رفت و او مرا هدایت خوهد کرد» و قول خدای متعال:« ابراهیم آنگاه که به قومش گفت: خدا را بپرستید و تقوای او را پیشه کنید که این برای شما بهتر است» پس بین هر دو پیامبر، ده پدر و نه پدر و هشت پدر بود که همگی انبیا بودند. برای هر پیامبری همان اتفاق افتاد که برای نوح اتفاق افتاده بود و همان طور که برای آدم، هود، صالح، شعیب و ­ابراهیم صلوات الله علیهم اتفاق افتاده بود تا اینکه به یوسف بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم رسید. سپس بعد از یوسف رسالت به برادرانش انتقال یافت و در نهایت به موسی به عمران رسید. بین یوسف و موسی بن عمران ده پیامبر بودند. خداوند عزّوجل موسی و هارون را به سوی فرعون، هامان و قارون فرستاد و پیامبران بعدی را پیاپی مبعوث گرداند. «هرگاه رسول امتی آمد او را تکذیب کردند.» بنی­اسرائیل در هر روز دو یا سه یا چهار پیامبر را می­کشتند و حتی در یک روز هفتاد پیامبر را می­کشتند و بازارهای سبزیجات خود آخر روز بر پا می­کردند.

ص: 47

وقتی تورات بر موسی بن عمران نازل شد بشارت محمد صلی الله علیه و آله را داد. بین یوسف و موسی ده پیامبر مبعوث شد. وصی موسی بن عمران، یوشع بن نون بود. و این همان جوانی است که خدوند در قرآن به وی اشاره کرده است. و به همین ترتیب تمام پیامبران بشارت محمد را می­دادند. ومعنی آیه «او را می­یابند» همین است. یعنی یهود و نصاری محمد را درک خواهند کردند و او را می­یابند یعنی اوصاف و نام محمد را. «در تورات و انجیل ثبت و نوشته شده می­یابند و آمده است که آن­ها را امر به معروف و نهی از منکر می­کند» خداوند از قول عیسی بن مریم فرموده است: «وبشارت می­دهم شما را به پیامبری که بعد از من می­آید و نامش احمد است» موسی و عیسی نیز به محمد بشارت دادند و دیگر پیامبران نیز بشارت مبعوث شدن پیامبر خدا را به یکدیگر می­دادند­ تا این­که حضرت محمد به پیامبری رسید. زمانی­که نبوت محمد به پایان رسید خداوند به او وحی کرد که ای محمد دوران نبوت تو به پایان رسیده است لذا علم، ایمان، اسم اکبر، میراث علم و آثار علم نبوتی را که در نزد توست به علی بن ابی طالب بسپار. من این­ها را از ذریه پس از تو قطع نخواهم کرد. همان­طور که قبلا نیز این­ها را از انبیایی که قبل از تو از زمان آدم تا زمان تو بودند را قطع نکردم. این مطلب در این آیه آمده است: «همانا خداوند آدم ونوح و آل ابراهیم و آل عمران را از میان تمام جهانیان برگزید* برخی از آنان ذریه برخی دیگرند و خداوند شنوا و داناست». خداوند تبارک و تعالی هرگز علم را به جهل تبدیل نکرده و این امرش را نه به ملک مقرب و نه به هیچ نبی مرسلی واگذار نکرده است؛ بلکه یکی از فرشتگانش را به سوی پیامبرش فرستاده و به این واسطه امرش را ابلاغ کرده است. پیامبر را به آن­چه خود دوست دارد امر کرده و به آن­چه که ناپسند می­دارد نهی کرده است. هم­چنین علم پیشینیان و پسینیان را برای آن پیامبر حکایت کرده است.

ص: 48

خداوند آن علم را به انبیا و اولیای خود که همگی برادر یا از ذریه یکدیگرند آموخت. این مطلب در این آیه آمده است: «و ما به آل ابراهیم کتاب و حکمت عطا کردیم و به سوی آنان فرشته­ای ارجمند فرستادیم» منظور از کتاب ، نبوت است و منظور از حکمت یعنی انبیا و اصفیا از برگزیدگان. تمام این پیامبران ذریه یکدیگر هستند که خداوند تبارک و تعالی نبوت، عاقبت و حفظ میثاق را تا پایان دنیا درمیان آنان قرار داده است. آنان عالمان و اولیاء امر و استنباط علم و هدایتند. این توصیف برتری پیامبران، انبیا، حکیمان، ائمه هدی و خلفایی است که ولی امر خداوند هستند. آن­ها اهل استنباط علم خداوند عزوجل و اهل آثار علم وی بوده که همگی از ذریه برگزیدگان خداوند هستند وپس از انبیایی آمده­اند که پیامبری به خانواده و برادران و ذریه آنان انتقال یافته است. هر کس به علم این برگزیدگان عمل کند به ابراهیم علیه السلام متصل شده و پیروز می­شود و هر کس ولایت امر خدا و اهل استنباط علمش را در غیر اهل بیت برگزیده انبیا قرار دهد خلاف امر خداوند عمل کرده و انسان­های جاهل و کسانی که به تکلف به راه غیر هدایت می­روند را والیان امر خدا قرار داده و و گمان کرده­اند که شایسته استنباط علم خدا هستند؛ آنان خداوند را تکذیب کرده و به از وصیت و طاعت خداوند منحرف شده­اند. فضل خداوند را در جایی که خودش قرار داده بود قرار ندادند لذا گمراه شده و پیروانشان را گمراه کردند. آنان در روز قیامت حجتی ندارند. طبق فرموده خداوند تبارک و تعالی در آیه «و همانا کتاب و حکمت را به آل ابراهیم دادیم و به آنان ملک عظیم اعطا کردیم»

ص: 49

حجت تنها در میان آل ابراهیم است. سپس حجت تا روز قیامت مختص انبیا و اهل بیت آنان است چراکه کتاب خدا به این مطلب اشاره کرده و وصیت خداوند به آن خبر داده است، در نسل خانه­هایی که خداوند آنتها را بر مردمان رفعت داد. خداوند می­فرماید: «در خانه هایی که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت] آن­ها رفعت یابد و نامش در آن­ها یاد شود» و آن اهل بیت انبیا، رسولان، حکما و ائمه هدی است. پس این توضیح ریسمان ایمانی است که هر کس پیش از شما نجات یافته تنها به واسطه آن نجات یافته و به وسیل هآن هر کس که پیش از شما از هدایت تبعیت کرده است، نجات می­یابد. خداوند تبارک و تعالی در کتابش فرموده است: «و نوح را از پیش راه نمودیم و از نسل او داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را [هدایت کردیم] و این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم* و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس را که همه از شایستگان بودند* و اسماعیل و یسع و یونس و لوط که جملگی را بر جهانیان برتری دادیم* و از پدران و فرزندان و برادرانشان برخی را [بر جهانیان برتری دادیم] و آنان را برگزیدیم و به راه راست راهنمایی کردیم* این هدایت خداست که هر کس از بندگانش را بخواهد بدان هدایت می کند و اگر آنان شرک ورزیده بودند قطعا آن چه انجام می دادند از دستشان می رفت» خداوند با فضل خود کتاب، حکمت، نبوت را به اهل بیتش از انبیا و برادران و ذریه آن­ها سپرده است و به همین دلیل فرموده است که امت تو به آن کفر نمی ورزند - . تفسیر آیه­ای است که قبلا ذکر شد: «و اگر آنان شرک ورزیده بودند قطعا آن چه انجام می دادند از دستشان می رفت» - و می فرماید ما همان ایمانی را به اهل بیتت عطا کردیم که تو را با آن ایمان مبعوث گردانیم و این اهل بیت هرگز به آن کفر نمی ورزند و من ایمانی را که تو با آن مبعوث گردانیدم ضایع نمی کنم. من اهل بیتت را پس از تو ولی امر و عالم به علم تو قرار دادم. آنها اهل استنباط علم من هستند و در این علم کذب، گناه، سنگینی، سرکشی و ریا راه ندارد. مطالب ذکرشده توضیحی برای آیاتی بود که خداوند در خصوص امت پیامبر بعد از او آورده است. خداوند تبارک و تعالی اهل بیت پیامبرش را مطهر گردانیده و برای آنها اجر مودت را قرار داده است. ولایت به آنها سپرده شده و خداوند آنها را اوصیا، دوستان و ائمه خود

ص: 50

در بین مردم قرار داده است. پس ای مردم عبرت گرفته و در مسائلی که گفتم به تفکر بپردازید و چرا که خداوند عزوجل ولایت، طاعت، مودت، استنباط علم و حجتش را کجا قرار داده است. ای مردم باید با یاد گرفتن این مطالب به آن تمسک جویید تا نجات یابید و در روز قیامت حجتی در اختیار داشته و پیروز شوید. این­ها حلقه وصل بین شما و پروردگار هستند و ولایت تنها به واسطه آن­ها به خداوند عزوجل می رسد هر کس به این دستورات عمل کند یقیناً خداوند وی را اکرام کرده و عذاب نمی دهد و هر کس خلاف امر خدا عمل کند خدا حق دارد که او را خوار کرده و عذاب دهد. - . در الکافی این حدیث در همین­جا به پایان می­رسد. - پیامبران به صورت خاص و عام برانگیخته شدند، نوح با نبوت عامه و رسالت عام به سوی زمینیان فرستاده شد و هود با نبوتی خاص به سوی قوم عاد فرستاده شده و صالح به یک روستا از قوم ثمود فرستاده شد که آن روستا کمتر از 40 خانه کوچک در کنار ساحل دریا را شامل می شد و شعیب به مدین فرستاده شد که به 40 خانه نمی رسید. نبوت ابراهیم در کونی ویا - . شاید این کلمه خطای املایی و در اصل کوثی ربی باشد. در مرجع کلمه «ویا» نیامده است و کوثی با ضمه حرف اول و سکون حرف دوم شهری در حومه عراق در سرزمین بابل است...... این مکان محل تولد و ........ ابراهیم خلیل علیه السلام است و در همین مکان به آتش انداخته شد. مراجعه شود به معجم البلدان4: 487 - بود.

کونی ویا یکی از روستاهای سواد بود که آغاز نبوت ابراهیم در آنجا بود. سپس از آنجا مهاجرت کرد. و این مهاجرت برای جنگ نبود. این مطلب در این آیه آمده است. «و گفت: من به سوی خدا هجرت کننده ام و او مرا حتماً هدایت خواهد کرد.» پس هجرت ابراهیم علیه السلام برای غیر جنگ بود.

اما اسحاق، نبوت وی بعد از ابراهیم بود. نبوت یعقوب در سرزمین کنعان بود و بعد به سرزمین مصر فرود آمد و در آنجا وفات یافت. سپس جسد او حمل شد تا در سرزمین کنعان به خاک سپرده شود.

و خوابی که یوسف در آن یازده ستاره و ماه و خورشید را دید که برای او سجده می کنند آغاز نبوت او در مصر بود و سپس دوازده نوه یعقوب بعد از یوسف که به پیامبری رسیدند. پس هارون و موسی برای هدایت فرعون و مردم مصر برانگیخته شدند و پیامبری آن­ها محدود به مصر بود. پس خداوند متعال بعد از موسی، یوشع بن نون را به سوی بنی اسرائیل فرستاد. آغاز نبوت وی در صحرایی بود که بنی اسرائیل در آن حیران بودند

ص: 51

و بعد از آن پیامبران زیادی بودند که حکایت برخی از آن­ها را خداوند برای محمدصلی الله علیه و آله و سلم ذکر کرد و حکایت برخی را برای او ذکر نکرد.

سپس خداوند عزوجل عیسی بن مریم را به طور خاص به سوی بنی اسرائیل فرستاد که نبوت وی در بیت المقدس بود و بعد از او حواریون دوازده نفر بودند و از زمانی که خداوند عیسی علیه السلام را به آسمان برد ایمان در دیگر افراد اهل بیت او پنهانی باقی می­ماند؛ و خداوند تبارک و تعالی محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به سوی جن و انس به طور خاص فرستاد. محمد آخرین پیامبران بود و بعد از وی دوازده نفر از اوصیا بودند که برخی از آن­ها در زمان ما و برخی پیش از ما و پس از ما بودند. مسأله نبوت و رسالت همین­گونه است هر پیامبری که به طور عام یا خاص به سوی بنی اسرائیل فرستاده شد یک وصی داشت که سنت الهی توسط او به اجرا در می آمد. اوصیایی که پس از محمد صلی الله علیه و آله بودند همان سنت اوصیای عیسی را داشته و بدان عمل می کردند. امیرالمؤمنین علیه السلام بر سنت مسیح بود؛ و این بیان سنت و نظایر اوصیا بعد از انبیا است. - . اکمال الدین: 122-127 -

عیاشی: این روایت با اختصار از ثمالی نقل شده است. - . تفسیر عیاشی: نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

قوله و الاسم الأکبر أی الاسم الأعظم أو کتب الأنبیاء و علومهم کما فسر به فی خبر أورده فی الکافی قوله علیه السلام و هو قوله عز و جل وَ ما قَوْمُ لُوطٍ لعل المراد الإشارة إلی الآیات الدالة علی بعثة إبراهیم علیه السلام و من آمن به من الأنبیاء لأن لوطا علیه السلام کان بعثته بعد بعثة إبراهیم علیه السلام و کان معاصرا له لا متقدما علیه قوله علیه السلام و جری لکل نبی ما جری لنوح أی الوصیة و الأمر بتعاهدها و کتمانها.

قوله علیه السلام تتری أی متواترین واحدا بعد واحد من الوتر و هو الفرد و التاء بدل من الواو و الألف للتأنیث لأن الرسل جماعة فأتبعنا بعضهم بعضا أی فی الإهلاک وَ جَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ أی لم یبق منهم إلا حکایات یسمر بها.

ص: 52


1- فی المصدر: یستتر فی بقیة أهله. م.
2- کمال الدین: 122- 127. م.
3- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط. م.
4- أشرنا إلی موضعه قبلا.

قوله علیه السلام و یقوم سوق بقلهم أی کانوا لا یبالون بذلک بحیث کان یقوم بعد قتل سبعین نبیا جمیع أسواقهم حتی سوق بقلهم إلی آخر النهار قوله علیه السلام حتی بلغت أی سلسلة الأنبیاء أو النبوة أو البشارة.

قوله علیه السلام قد قضیت علی بناء الخطاب المعلوم أو الغیبة المجهول قوله علیه السلام و ذلک قوله تعالی أی آل إبراهیم هم آل محمد علیهم السلام و هم الذریة التی بعضها من بعض قوله علیه السلام لم یجعل العلم جهلا أی لم یجعل العلم مبنیا علی الجهل بأن یکون أمر الحجة مجهولا أو لم یجعل العلم مخلوطا بالجهل بل لا بد أن یکون العالم عالما بجمیع ما یحتاج إلیه الخلق.

قوله علیه السلام و فیهم العاقبة إشارة إلی قوله تعالی وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ قوله علیه السلام فهذا بیان الفضل و فی الکافی شأن الفضل فیمکن أن یقرأ بضم الفاء و تشدید الضاد المفتوحة جمع فاضل.

قوله علیه السلام و المتکلفین عطف علی الجهال قوله علیه السلام و زاغوا أی مالوا و انحرفوا قوله علیه السلام فإنه وکل بالفضل یمکن أن یقرأ وکل بالتخفیف و یکون الباء بمعنی إلی و الفضل علی صیغة الجمع أی وکل الإیمان و العلم إلی الأفاضل من أهل بیته و بالتشدید علی سبیل القلب أو بتخفیف الفضل فیکون قوله من أهل بیته مفعولا لقوله وکل أی وکل جماعة عن أهل بیته بالفضل و هو العلم و الإیمان قوله علیه السلام علی سنة المسیح أی بسبب افتراق الأمة فیه ثلاث فرق.

**[ترجمه]در توضیح کلام امام باید گفت منظور از (اسم اکبر) اسم اعظم یا کتاب­های انبیا و علم آن­ها است چنان که در روایتی که در کتاب کافی آمده است تفسیر شده است. گفته ایشان: که همان آیه (و قوم لوط نیست) است، شاید منظور اشاره به آیاتی باشد که به بعثت ابراهیم و انبیایی که به او ایمان آوردند دلالت می کند چرا که بعثت لوط بعد از بعثت ابراهیم و هم زمان با او بوده و مقدم بر آن نبوده است. گفته­ایشان: (و برای هر پیامبری همان چیزی واقع شد که برای نوح واقع شد) منظور وصیت خدا و امر به تعاهد بدان و کتمان آن است. در گفته ایشان (تتری: پی در پی آمدن) یعنی یکی پس از دیگری به طور متواتر آمدن. این واژه از کلمه وتر به معنای فرد و تک است و تاء بدل از واو می باشد. الف نیز برای تأنیث است چون که پیامبران جماعت بودند و جماعت مؤنث است. (برخی را تابع برخی دیگر قرار دادیم) یعنی در هلاک کردن. (آن­ها را احادیث قرار دادیم) یعنی از آن­ها چیزی جز حکایت هایی که بر سر زبان ها می چرخید باقی نماند.

ص: 52

در گفته وی علیه السلام: (و بازار سبزیجاتشان برپا بود) یعنی بدان توجه نمی کردند به گونه ای که بعد از قتل هفتاد پیامبر تمام بازارهای آن­ها حتی بازار سبزیجاتشان به پا می­شد تا آخر روز. (تا اینکه رسید) یعنی سلسله انبیا یا نبوت یا بشارت.

(قد قضیت) این فعل می تواند مخاطب معلوم باشد یا فعل غائب مجهول. (و آن قول خداوند متعال) یعنی آل ابراهیم همان آل محمد هستند آن­ها از ذریه و نوادگان یکدیگر بودند. (علم را جهل قرار نداد) یعنی مبنای علم را بر مبنای جهل قرار نداد تا امر حجت مجهول باقی نماند و یا اینکه علم را با جهل مخلوط نکرده است چرا که عالم ناگزیر باید نسبت به تمام چیزهایی که مردم به آن احتیاج دارند آگاه باشد.(و عاقبت را در آنان قرار داد) اشاره به این آیه دارد: «و العاقبة للمتقین» (این توضیح فضل است): در کافی آمده است: شأن فضل. واژه فضل را می توان با ضم فاء و تشدید ضاد مفتوح خواند که در این صورت جمع فاضل است.

(متکلفین) در جمله عطف به جهال است. در سخن ایشان (زاغوا) یعنی روی برگردانده و منحرف شدند. در جمله (فإنه وکل بالفضل) می توان وکل را بدون تشدید خواند در این صورت به معنی إلی(: به سوی) می باشد و فضل نیز جمع است. پس معنا این می شود که ایمان و علم را به افراد فاضل اهل بیت پیامبر سپرد؛ یا با تشدید بنابر قلب، یا با تخفیف فضل و در این صورت، «من اهل بیته» مفعول فعل (وکل) باشد که در این­صورت معنی جمله این است که: به هر جماعتی از اهل بیت، فضیلت داد و منظور از فضیلت علم و ایمان است. (علی سنة المسیح) یعنی به دلیل سه فرقه شدن امت به خاطر او.

**[ترجمه]

«50»

یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْأَنْبِیَاءُ عَلَی خَمْسَةِ (1)أَنْوَاعٍ مِنْهُمْ مَنْ یَسْمَعُ الصَّوْتَ مِثْلَ صَوْتِ السِّلْسِلَةِ فَیَعْلَمُ مَا عُنِیَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یُنَبَّأُ فِی مَنَامِهِ مِثْلُ یُوسُفَ وَ إِبْرَاهِیمَ علیهما السلام وَ مِنْهُمْ مَنْ یُعَایِنُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یُنْکَتُ فِی قَلْبِهِ وَ یُوقَرُ (2)فِی أُذُنِهِ (3).

ص: 53


1- استظهر فی الهامش أنّه أربعة.
2- هکذا فی الکتاب و المصدر، و لعله مصحف: ینقر، و استظهره: فی هامش الکتاب.
3- بصائر الدرجات: 107. م.

شی، تفسیر العیاشی عن زرارة مثله (1).

**[ترجمه]بصائرالدرجات: از امام باقر علیه السلام نقل شده است: پیامبران پنج گروه بودند، بعضی از آن­ها صداها را مانند صدای زنجیر می شنیده و مفهوم آن را می فهمیدند. برخی مانند یوسف و ابراهیم در خواب به آن­ها خبر داده می شد. برخی چشم مشاهده داشتند و برخی دیگر به قلبشان الهام می شد و به گوششان کوبیده می­شد. - . بصائر الدرجات: 107 -

ص: 53

عیاشی: از زراره نظیر این روایت نقل شده است. - . تفسیر عیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

لعله کان مکان خمسة أربعة أو النقر فی الأذن هو الخامس.

**[ترجمه]ممکن است به جای پنج، چهار باشد و یا اینکه «نقر الاذن» - کوبیدن در گوش - پنجمین گروه باشد.

**[ترجمه]

«51»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْأَحْوَلِ قَالَ: سَمِعْتُ زُرَارَةَ یَسْأَلُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ الرَّسُولِ وَ النَّبِیِّ وَ الْمُحَدَّثِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام الرَّسُولُ الَّذِی یَأْتِیهِ جَبْرَئِیلُ قُبُلًا فَیَرَاهُ وَ یُکَلِّمُهُ فَهَذَا الرَّسُولُ وَ أَمَّا النَّبِیُّ فَإِنَّهُ یَرَی فِی مَنَامِهِ (2)عَلَی نَحْوِ مَا رَأَی إِبْرَاهِیمُ- وَ نَحْوِ مَا کَانَ رَأَی رَسُولُ اللَّهِ مِنْ أَسْبَابِ النُّبُوَّةِ قَبْلَ الْوَحْیِ حَتَّی أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ بِالرِّسَالَةِ وَ کَانَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله حِینَ جُمِعَ لَهُ النُّبُوَّةُ وَ جَاءَتْهُ الرِّسَالَةُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ یَجِیئُهُ بِهَا جَبْرَئِیلُ وَ یُکَلِّمُهُ بِهَا قُبُلًا (3)وَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مَنْ جُمِعَ لَهُ النُّبُوَّةُ وَ یَرَی فِی مَنَامِهِ یَأْتِیهِ الرُّوحُ فَیُکَلِّمُهُ وَ یُحَدِّثُهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ رَآهُ فِی الْیَقَظَةِ وَ أَمَّا الْمُحَدَّثُ فَهُوَ الَّذِی یُحَدَّثُ فَیَسْمَعُ وَ لَا یُعَایِنُ وَ لَا یَرَی فِی مَنَامِهِ (4).

**[ترجمه]بصائرالدرجات: احول گوید: شنیدم زراره از امام باقر علیه السلام می­پرسید: مرا از مفهوم رسول، نبی و محدّث آگاه کن. ایشان فرمود: رسول کسی است که جبرئیل رویاروی نزد او می­آید و او را می بیند و با او سخن می گوید، اما نبی کسی است که خواب می­بیند مانند ابراهیم که در خواب دید و همان طور که رسول الله قبل از وحی در مورد اسباب و علائم نبوتش خواب دید تا این که جبرئیل از جانب خدا بر وی نازل شد و رسالت را برای او آورد. لذا محمد صلی الله علیه و آله هم از نبوت برخوردار شد و هم جبرئیل رسالت را برای او آورد و رویاروی با او سخن می­گفت - هم رسول و هم نبی بود -. برخی از انبیا نبوت برایشان جمع شده و در خواب می­بینند، روح بر آنان وارد شده و با آن ها سخن می گوید اما آن را در بیداری نمی بینند. اما محدث کسی است که با او سخن گفته می­شود پس می شنود ولی مشاهده نمی­کند و در خواب نمی بیند. - . بصائر الدرجات: 107-108 کلینی نیز این روایت را در الکافی در باب تفاوت میان رسول، نبی و محدث با اختلاف در سلسله راویان آورده است. -

**[ترجمه]

بیان

اعلم أن العلماء اختلفوا فی الفرق بین الرسول و النبی فمنهم من قال لا فرق بینهما و أما من قال بالفرق فمنهم من قال إن الرسول من جمع إلی المعجزة الکتاب المنزل علیه و النبی غیر الرسول من لم ینزل علیه کتاب و إنما یدعو إلی کتاب من قبله و منهم من قال إن من کان صاحب المعجز و صاحب الکتاب و نسخ شرع من قبله فهو الرسول و من لم یکن مستجمعا لهذه الخصال فهو النبی غیر الرسول و منهم من قال إن من جاءه الملک ظاهرا و أمره بدعوة الخلق فهو الرسول و من لم یکن کذلک بل رأی فی النوم فهو النبی کذا ذکره الرازی و غیره و قد ظهر لک من الأخبار فساد ما سوی القول الأخیر لما قد ورد من عدد المرسلین و الکتب و کون من نسخ شرعه لیس إلا خمسة

ص: 54


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. م.
2- فی نسخة: فانه یؤتی فی منامه.
3- أی عیانا و مقابلة.
4- بصائر الدرجات: 107- 108 و رواه الکلینی أیضا فی الکافی فی باب الفرق بین الرسول و النبیّ و المحدث بإسناده عن محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد، عن الحسن بن محبوب، عن الاحول قال: سألت أبا جعفر علیه السلام.

فالمعول علی هذا الخبر المؤید بأخبار کثیرة مذکورة فی الکافی (1).

**[ترجمه]علما در مورد فرق بین رسول و نبی اختلاف نظر دارند برخی معتقدند این دو تفاوتی ندارند و برخی دیگر که مابین آن دو فرقی قائلند می گویند: رسول کسی است که علاوه بر معجزه کتاب نیز دارد اما نبی کتابی بر وی نازل نشده و مردم را به کتاب پیامبران قبل از خود فرا می خواند. برخی می­گویند: رسول کسی است که معجزه و کتاب داشته باشد و شریعت پیامبر قبلی را نسخ کند و اگر هر سه را با هم نداشته باشد دیگر رسول نیست، بلکه نبی است. نظری دیگری می گوید: کسی که فرشته وحی در ظاهر - رویاروی - بر او وارد شده و او را به دعوت مردم امر کند رسول است و اگر در خواب ببیند نبی می باشد. رازی و دیگران نیز این قول اخیر را روایت کرده اند. بر اساس روایات بر تو معلوم شد که تمام نظرات به جز قول اخیر نادرست است به دلیل روایتی که در باره تعداد مرسلین و کتابها وارد شد و این که کسانی که شریعت آنان نسخ شد پنج نفر بیشتر نبودند.

ص: 54

پس باید به این روایت تکیه کرد که با روایات زیادی که در الکافی ذکر شده است تأیید می­شود.

**[ترجمه]

«52»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ (2)عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ دُرُسْتَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ الْوَاسِطِیِّ عَنْهُمَا علیهم السلام قَالا الْأَنْبِیَاءُ وَ الْمُرْسَلُونَ عَلَی أَرْبَعِ طَبَقَاتٍ فَنَبِیٌّ مُنَبَّأٌ فِی نَفْسِهِ لَا یَعْدُو غَیْرَهَا وَ نَبِیٌّ یَرَی فِی النَّوْمِ وَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یُعَایِنُ فِی الْیَقَظَةِ وَ لَمْ یُبْعَثْ إِلَی أَحَدٍ وَ عَلَیْهِ إِمَامٌ مِثْلُ مَا کَانَ إِبْرَاهِیمُ عَلَی لُوطٍ وَ نَبِیٌّ یَرَی فِی مَنَامِهِ وَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ یُعَایِنُ الْمَلَکَ وَ قَدْ أُرْسِلَ إِلَی طَائِفَةٍ قَلُّوا أَوْ کَثُرُوا کَمَا قَالَ اللَّهُ (3)وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ قَالَ یَزِیدُونَ ثَلَاثِینَ أَلْفاً (4)وَ نَبِیٌّ یَرَی فِی نَوْمِهِ وَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ یُعَایِنُ فِی الْیَقَظَةِ وَ هُوَ إِمَامٌ مِثْلُ أُولِی الْعَزْمِ وَ قَدْ کَانَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام نَبِیّاً وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ حَتَّی قَالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِأَنَّهُ یَکُونُ فِی وُلْدِهِ کُلِّهِمْ- قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ أَیْ مَنْ عَبَدَ صَنَماً أَوْ وَثَناً (5).

lt;meta info=". بصائرالدرجات: از امام صادق و امام باقر علیهما السلام نقل شده است: انبیا و فرستاده شدگان چهار طبقه هستند: پیامبری که خبر غیبی به قلب او القا می­شود و مسئولیت تبلیغ به دیگران را ندارد؛ و پیامبری که در خواب می بیند و صدا را می شنود و در بیداری - فرشته را- نمی بیند و به سوی کسی فرستاده نشده و تحت نظر امامی - مفترض الطاعة - است، مثل امامت ابراهیم بر لوط؛ و پیامبری که در خواب می بیند و صدا را می شنود و در فرشته را مشاهده می­کند و به سوی یک قومی فرستاده شده است، خواه آن قوم کم و یا زیاد باشند، همان­گونه که خداوند متعال فرمود: «پس او را بر صد هزار نفر یا بیشتر فرو فرستادیم» و گفت: بیشتر یعنی30 هزار نفر؛ و پیامبری که در خوابش می بیند، صدا را می شنود، در عالم بیداری فرشته را می بیند و او پیشوا (امام) است مثل پیامبران اولوالعزم. ابراهیم علیه السلام نبی بود نه امام و خداوند در مورد وی فرموده: «و همانا من، تو را امام بر مردم قرار دادم* و ابراهیم گفت: از ذریه من» به اینکه رسالت در میان تمام فرزندان او باشد. «و گفت پیمان من به ستمکاران نمی رسد» یعنی کسی که بت بپرستد یا مشرک باشد. - . بصائر الدرجات: 108-109 -

**[ترجمه]

بیان

لعل التشبیه بلوط علیه السلام فی محض کون الإمام علیه فإنه علیه السلام قد عاین الملک و بعث إلی قومه قوله علیه السلام فی ولده کلهم أی فی کل صنف و قبیلة منهم و یحتمل کون من فی الآیة ابتدائیة.

**[ترجمه]شاید دلیل مثال آوردن لوط علیه السلام امام بودن محض وی باشد و لوط علیه السلام درعالم واقع فرشتگان را می دید و به سوی قومش فرستاده شد و این سخن امام: (در میان تمام فرزندانش) یعنی در هر دسته و قبیله ای از آن­ها و احتمال می رود که (مَن: هر کس) در آیه ی مذکور مبتدا باشد.

**[ترجمه]

«53»

یر، بصائر الدرجات الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ یَحْیَی بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ تَنَامُ عُیُونُنَا وَ لَا تَنَامُ قُلُوبُنَا وَ نَرَی مِنْ خَلْفِنَا کَمَا نَرَی مِنْ بَیْنِ أَیْدِینَا (6).

**[ترجمه]بصائرالدرجات: رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ما گروه انبیا چشمهایمان می خوابد و قلب هایمان به خواب فرو نمی رود، و پشت سرمان را می بینیم همان گونه که جلویمان را می نگریم. - . بصائر الدرجات: 124 -

ص: 55

**[ترجمه]

«54»

سن، المحاسن مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی الْیَقْطِینِیُّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ

ص: 55


1- راجع اصول کافی بابطبقاتالانبیاوباب الفرق بین الرسول والنبی والمحدث
2- أخرجه الکلینی فی الأصول من الکافی فی باب طبقات الأنبیاء بإسناده عن محمّد بن یحیی عن أحمد بن محمّد، عن أبی یحیی الواسطی.
3- فی الکافی قلوا أو کثروا کیونس، قال اللّه لیونس اه.
4- زاد فی الکافی: و علیه امام.
5- بصائر الدرجات: 108- 109. و فی الکافی: من عبد صنما أو وثنا لا یکون اماما.
6- بصائر الدرجات: 124. م.

إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً قَطُّ إِلَّا عَاقِلًا وَ بَعْضُ النَّبِیِّینَ أَرْجَحُ مِنْ بَعْضٍ وَ مَا اسْتَخْلَفَ دَاوُدُ سُلَیْمَانَ حَتَّی اخْتَبَرَ عَقْلَهُ وَ اسْتَخْلَفَ دَاوُدُ سُلَیْمَانَ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ مَکَثَ فِی مُلْکِهِ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ مَلِکَ ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ هُوَ ابْنُ اثْنَیْ عَشَرَ وَ مَکَثَ فِی مُلْکِهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً (1).

**[ترجمه]خداوند هرگز پیامبری را نفرستاد مگر اینکه عاقل بود. و بعضی از پیامبران برتر از دیگر پیامبران هستند. داوود را جانشین سلیمان قرار نداد مگر زمانی که عقل وی را آزمایش کرد و داوود را در حالی که پسری سیزده ساله بود جانشین سلیمان قرار داد و خلافت وی چهل سال به طول انجامید. ذوالقرنین در حالیکه پسری دوازده ساله بود به پادشاهی رسید و دوران پادشاهی او سی سال بود. - . المحاسن: 193 -

**[ترجمه]

«55»

سن، المحاسن عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ فَقَالَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی جَمِیعِ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ قُلْتُ کَیْفَ صَارُوا أُولِی الْعَزْمِ قَالَ لِأَنَّ نُوحاً بُعِثَ بِکِتَابٍ وَ شَرِیعَةٍ فَکُلُّ مَنْ جَاءَ بَعْدَ نُوحٍ أَخَذَ بِکِتَابِ نُوحٍ وَ شَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ حَتَّی جَاءَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام بِالصُّحُفِ وَ بِعَزِیمَةِ تَرْکِ کِتَابِ نُوحٍ لَا کُفْراً بِهِ فَکُلُّ نَبِیٍّ جَاءَ بَعْدَ إِبْرَاهِیمَ جَاءَ بِشَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ وَ بِالصُّحُفِ حَتَّی جَاءَ مُوسَی بِالتَّوْرَاةِ وَ بِعَزِیمَةِ تَرْکِ الصُّحُفِ- فَکُلُّ نَبِیٍّ جَاءَ بَعْدَ مُوسَی أَخَذَ بِالتَّوْرَاةِ وَ شَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ حَتَّی جَاءَ الْمَسِیحُ بِالْإِنْجِیلِ وَ بِعَزِیمَةِ تَرْکِ شَرِیعَةِ مُوسَی وَ مِنْهَاجِهِ (2)فَکُلُّ نَبِیٍّ جَاءَ بَعْدَ الْمَسِیحِ أَخَذَ بِشَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ حَتَّی جَاءَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَجَاءَ بِالْقُرْآنِ وَ شَرِیعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ فَحَلَالُهُ حَلَالٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ حَرَامُهُ حَرَامٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَهَؤُلَاءِ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ (3)

**[ترجمه]محاسن: از امام صادق علیه السلام در مورد این سخن خداوند سؤال شده: «پس صبر کن همان­گونه که پیامبران اولوالعزم صبر کردند» جواب داد: منظور از پیامبران اولوالعزم نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد هستند که صلوات

خداوند بر آن­ها و بر همه انبیا و پیامبران خدا باد. گفت: چگونه اولوالعزم شدند؟ جواب داد: زیرا نوح با کتاب و شریعت برانگیخته شد و تمام کسانی که بعد از نوح آمدند کتاب و شریعت و طریقه او را پیشه خود ساختند تا اینکه حضرت ابراهیم صحف و عزیمتی را آورد و کتاب نوح را ترک گفت و نه اینکه به آن کتاب کفر بورزد. هر پیامبری که بعد از ابراهیم آمد شریعت و طریقه و صحف وی را آورد تا اینکه موسی تورات و عزیمت را آورد و آن صحف را ترک کرد. و هر پیامبری که بعد از موسی آ مد تورات و شریعت و مسلک موسی را پیش گرفت تا اینکه مسیح انجیل و عزیمتی جدید را آورد و شریعت موسی و مسلک او را ترک گفت، پس هر پیامبری بعد از مسیح آمد شریعت و طریقه وی را برگزید تا اینکه محمد صلی الله علیه و آله و سلم قرآن و شریعت و طریقه خویش را آورد. پس حلال شریعت محمد تا روز قیامت حلال است و حرامش تا روز قیامت حرام است. پس این­ها همگی پیامبران الوالعزم هستند. - . المحاسن: 269-270 -

**[ترجمه]

«56»

سن، المحاسن أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ کَیْفَ عَلِمَتِ الرُّسُلُ أَنَّهَا رُسُلٌ قَالَ کُشِفَ عَنْهَا الْغِطَاءُ الْخَبَرَ.

lt;meta info=". محاسن: به امام صادق علیه السلام گفتند: چگونه رسولان دانستند که رسول هستند ؟ فرمود: پرده از مقابل آنان برداشته شد؛ ادامه حدیث.

**[ترجمه]

«57»

ختص، الإختصاص مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْمُؤَدِّبُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ بَعْضِهِمْ قَالَ: کَانَ خَمْسَةٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ سُرْیَانِیُّونَ- آدَمُ وَ شَیْثٌ وَ إِدْرِیسُ وَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ کَانَ لِسَانُ آدَمَ الْعَرَبِیَّةَ وَ هُوَ لِسَانُ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَلَمَّا عَصَی رَبَّهُ أَبْدَلَهُ بِالْجَنَّةِ وَ نَعِیمِهَا الْأَرْضَ وَ الْحَرْثَ وَ بِلِسَانِ الْعَرَبِیَّةِ السُّرْیَانِیَّةَ قَالَ وَ کَانَ خَمْسَةٌ عِبْرَانِیُّونَ إِسْحَاقُ وَ یَعْقُوبُ وَ مُوسَی وَ دَاوُدُ وَ عِیسَی وَ خَمْسَةٌ مِنَ الْعَرَبِ- هُودٌ وَ صَالِحٌ وَ شُعَیْبٌ وَ إِسْمَاعِیلُ

ص: 56


1- المحاسن: 193.
2- أی ترک بعض الفروع من شریعته، لان المسیح علیه السلام کان تابعا لموسی علیه السلام فی الفروع.
3- المحاسن: 269- 270. م.

وَ مُحَمَّدٌ علیهم السلام وَ خَمْسَةٌ بُعِثُوا فِی زَمَنٍ وَاحِدٍ- إِبْرَاهِیمُ وَ إِسْحَاقُ وَ یَعْقُوبُ وَ لُوطٌ- (1)بَعَثَ اللَّهُ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ إِلَی الْأَرْضِ الْمُقَدَّسَةِ وَ بَعَثَ یَعْقُوبَ إِلَی أَرْضِ مِصْرَ وَ إِسْمَاعِیلَ إِلَی أَرْضِ جُرْهُمَ وَ کَانَتْ جُرْهُمُ حَوْلَ الْکَعْبَةِ سَکَنَتْ بَعْدَ عَمَالِیقَ وَ سُمُّوا عَمَالِیقَ لِأَنَّ أَبَاهُمْ کَانَ عِمْلَاقَ بْنَ لَوْدِ بْنِ (2)سَامِ بْنِ نُوحٍ علیه السلام وَ بُعِثَ لُوطٌ إِلَی أَرْبَعِ مَدَائِنَ- سَدُومَ وَ عَامُورَ وَ صَنْعَا وَ دَارُومَا وَ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مُلُوکٌ- یُوسُفُ وَ دَاوُدُ وَ سُلَیْمَانُ وَ مَلِکَ الدُّنْیَا مُؤْمِنَانِ وَ کَافِرَانِ فَالْمُؤْمِنَانِ ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ سُلَیْمَانُ علیه السلام وَ أَمَّا الْکَافِرَانِ فَنُمْرُودُ بْنُ کُوشِ بْنِ کَنْعَانَ (3)وَ بُخْتُ نَصَّرَ (4).

lt;meta info=". کتاب الاختصاص: از یکی از ائمه علیهم السلام: پنج تن از پیامبران سریانی بودند: آدم، شیث، ادریس، نوح و ابراهیم. زبان حضرت آ دم عربی بود و عربی زبان اهل بهشت است. پس هنگامی که از پروردگارش نافرمانی کرد زمین و زراعت را جایگزین بهشت و نعمت های آن کرد و زبان سریانی را جایگزین زبان عربی کرد. و گفت: پنج نفر از آن­ها عبری بودند: اسحاق، یعقوب، موسی، داود و عیسی. و پنج تن عرب بودند. هود، صالح، شعیب، اسماعیل

ص: 56

و محمد علیهم السلام و پنج تن در یک زمان مبعوث شدند: ابراهیم، اسحاق، یعقوب و لوط. - . در نسخه­ها این­گونه آمده است. مصنف این­گونه نشان می­دهد که صحیح چهار نفر است، ظاهرا پنجمین نفر اسماعیل است. - خداوند ابراهیم و اسحاق را بر سرزمین مقدس فرو فرستاد. و یعقوب را بر سرزمین مصر، اسماعیل را بر جرهم فرو فرستاد جرهم در حوالی کعبه و بعد از عمالیق بود. و آن را عمالیق نامیدند چون پدرشان عملاق بن لود بن سام بن نوح علیه السلام بود. لوط به چهار شهر: سدوم، عامور، صنعا و داروما فرستاده شد و سه تن از پیامبران پادشاه بودند: یوسف، داود و سلیمان؛ دو مؤمن و دو کافر بر دنیا پادشاهی کردند: مؤمنان ذوالقرنین و سلیمان علیه السلام و کافران نمرود بن کوش بن کنعان و بخت نصر بودند. - . الاختصاص نسخه خطی -

**[ترجمه]

«58»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی دَاوُدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبَانٍ قَالَ: دَخَلْنَا عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَأَلَنَا أَ فِیکُمْ أَحَدٌ عِنْدَهُ عِلْمُ عَمِّی زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ أَنَا عِنْدِی عِلْمٌ مِنْ عِلْمِ عَمِّکَ کُنَّا عِنْدَهُ ذَاتَ لَیْلَةٍ فِی دَارِ مُعَاوِیَةَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَنْصَارِیِّ إِذْ قَالَ انْطَلِقُوا بِنَا نُصَلِّی فِی مَسْجِدِ السَّهْلَةِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ فَعَلَ فَقَالَ لَا جَاءَهُ أَمْرٌ فَشَغَلَهُ عَنِ الذَّهَابِ فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوِ أعاذ (اسْتَعَاذَ) اللَّهَ (5)بِهِ (لَهُ خ ل) حَوْلًا لَأَعَاذَهُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ مَوْضِعُ بَیْتِ إِدْرِیسَ النَّبِیِّ الَّذِی کَانَ یَخِیطُ فِیهِ وَ مِنْهُ سَارَ إِبْرَاهِیمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی الْیَمَنِ بِالْعَمَالِقَةِ وَ مِنْهُ سَارَ دَاوُدُ إِلَی جَالُوتَ وَ إِنَّ فِیهِ لَصَخْرَةً خَضْرَاءَ فِیهَا مِثَالُ کُلِّ نَبِیٍّ وَ مِنْ تَحْتِ تِلْکَ الصَّخْرَةِ أُخِذَتْ طِینَةُ کُلِّ نَبِیٍّ وَ إِنَّهُ لَمُنَاخُ الرَّاکِبِ قِیلَ مَنِ الرَّاکِبُ قَالَ الْخَضِرُ علیه السلام (6).

lt;meta info=". کافی: عبد الله بن ابان نقل می­کند: بر امام صادق علیه السلام وارد شدیم. ایشان از ما پرسید: آیا کسی از شما از عمویم زید بن علی خبری دارد. پس مردی از قوم گفت: من از علم عمویت آگاهی دارم شبی در خانه معاویه بن اسحاق انصاری نزد عمویت بودم. ناگهان گفت: برویم تا در مسجد سهلة نماز بخوانیم. پس ابوعبدالله علیه السلام پرسید: آیا رفت؟ جواب داد: نه، کاری برایش پیش آمد و مانع از رفتن او شد. فرمود: آگاه باشید به خدا سوگند که اگر از خدا می­خواست یکسال - در این مسجد- به او پناه دهد خداوند به او پناه می­داد؛ آیا ندانستی که آن مسجد، جایگاه خانه ادریس پیامبر است که در آن خیاطی می کرد و از آنجا ابراهیم علیه السلام به سوی عمالقه در یمن رفت و از آنجا داود به سوی جالوت رفت و در آنجا صخره ای سبز است که بر آن تصویر هر پیامبری است و سرشت هر پیامبری از زیر آن صخره گرفته شده است. و آن منزل­گاه مسافر است؟ پرسیده شد: مسافر چه کسی است؟ جواب داد: خضرعلیه السلام. - . فروع الکافی1: 139 -

ص: 57

**[ترجمه]

«59»

یب، تهذیب الأحکام أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الْکَاهِلِیِ

ص: 57


1- هکذا فی النسخ، و استظهر المصنّف أن الصحیح أربعة. قلت: و الظاهر أن الخامسة هو إسماعیل.
2- الصحیح: عملاق بن لاود بن سام. و یقال لعملاق: عملیق ایضا.
3- فی تاریخ الطبریّ: نمرود بن کوش بن کنعان بن حام بن نوح. و فی العرائس: نمرود بن کنعان بن سنجاریب بن کوش بن حام بن نوح. روی الثعلبی فی العرائس ذیل الحدیث فقال: و فی الحدیث: ملل الأرض الأربعة اه.
4- الاختصاص مخطوط. م.
5- فی المصدر لو استعاذ اللّه. م.
6- فروع الکافی ج 1: 139. م.

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَسْجِدُ الْکُوفَةِ صَلَّی فِیهِ سَبْعُونَ نَبِیّاً وَ سَبْعُونَ وَصِیّاً أَنَا أَحَدُهُمْ (1).

**[ترجمه]التهذیب: امام صادق علیه السلام از امیر المؤمنین علیه السلام نقل می­کند: در مسجد کوفه هفتاد پیامبر و هفتاد وصی نماز خوانده و من یکی از آن­ها هستم.

**[ترجمه]

«60»

یب، تهذیب الأحکام عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَسْجِدُ کُوفَانَ صَلَّی فِیهِ أَلْفُ نَبِیٍّ وَ سَبْعُونَ نَبِیّاً وَ فِیهِ عَصَا مُوسَی وَ شَجَرَةُ یَقْطِینٍ وَ خَاتَمُ سُلَیْمَانَ وَ مِنْهُ فارَ التَّنُّورُ وَ نُجِرَتِ السَّفِینَةُ (2)وَ هِیَ سُرَّةُ بَابِلَ وَ مَجْمَعُ الْأَنْبِیَاءِ (3).

**[ترجمه]التهذیب: امام صادق علیه السلام می­فرماید: در مسجد کوفان هزار و هفتاد نبی نماز خواندند. در آن عصای موسی و درخت یقطین و انگشتر سلیمان در آن است و از آنجا تنور شعله­ور شد و کشتی ساخته شد. آنجا مرکز بابل و مجمع انبیا است. - . التهذیب1: 193 -

**[ترجمه]

«61»

قل، إقبال الأعمال بِالْإِسْنَادِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ الْقُمِّیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یُصَافِحَهُ مِائَةُ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ نَبِیٍّ فَلْیَزُرِ الْحُسَیْنَ علیه السلام لَیْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَإِنَّ أَرْوَاحَ النَّبِیِّینَ (4)یَسْتَأْذِنُونَ اللَّهَ فِی زِیَارَتِهِ فَیَأْذَنُ لَهُمْ فَطُوبَی لِمَنْ صَافَحَهُمْ وَ صَافَحُوهُ مِنْهُمْ خَمْسَةٌ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الْمُرْسَلِینَ- نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ قُلْتُ وَ لِمَ سُمُّوا أُولِی الْعَزْمِ قَالَ لِأَنَّهُمْ بُعِثُوا إِلَی شَرْقِهَا وَ غَرْبِهَا وَ جِنِّهَا وَ إِنْسِهَا (5).

**[ترجمه]اقبال الاعمال: علی بن حسین علیه السلام می فرماید: هر کس دوست دارد صد و بیست و چهار هزار پیامبر با او دست دهند در شب نیمه شعبان به زیارت حسین علیه السلام برود. در این زمان ارواح پیامبران برای زیارت وی از خداوند اجازه می­خواهند و خداوند به آنان اجازه می­دهد. پس خوشا به حال کسی که با آنان مصافحه کرده و آنان با وی دست می­دهند. از جمله این پیامبران، پنج نفر اولو­العزم هستند: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد صلی الله علیه و علیهم اجمعین. پنج تن از آن­ها پیامبران اولوالعزم هستند. نوح: ابراهیم، موسی، عیسی و محمد صلی الله علیه و علیهم أجمعین. پرسیدم: چرا اولوالعزم نامیده شدند: گفت: زیرا آن­ها بر شرق و غرب زمین و جن و انس آن فرو فرستاده شدند. - . اقبال الاعمال: 710 -

**[ترجمه]

«62»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی مَرْیَمَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَانَ بْنَ تَغْلِبَ قَالَ: سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی- یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ قَالَ الرِّزْقُ الْحَلَالُ (6).

**[ترجمه]تفسیر فرات بن ابراهیم: أبان بن تغلب می­گوید: از جعفر بن محمد علیه السلام در مورد این قول خداوند متعال پرسیدم: «ای رسولان از پاکیزه ها بخورید» جواب داد: منظور از طیبات، رزق و روزی حلال است. - . تفسیر فرات: 101 -

**[ترجمه]

«63»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ عُبْدُونٍ عَنِ ابْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْمَرٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ جُعْفِیٍّ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ رَجُلٌ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ رِزْقاً طَیِّباً قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ هَذَا قُوتُ الْأَنْبِیَاءِ

ص: 58


1- التهذیب ج 1: 193. م.
2- فی نسخة: جرت السفینة. قلت: نجرت السفینة أی نحتت و صنعت.
3- التهذیب ج 1: 193. م.
4- فی المصدر: فان الملائکة و ارواح النبیین. م.
5- اقبال الاعمال: 710. م.
6- تفسیر فرات: 101. م.

وَ لَکِنْ سَلْ رَبَّکَ رِزْقاً لَا یُعَذِّبُکَ عَلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ هَیْهَاتَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً (1).

**[ترجمه]امالی الطوسی: علی بن معمر نقل می­کند: نزد امام صادق علیه السلام بودیم که مردی گفت: خداوندا از تو رزق طیب می طلبم. سپس امام صادق علیه السلام فرمود: هیهات هیهات رزق طیب قوت انبیا است

ص: 58

و لکن از پروردگارت رزقی را بخواه که در روز قیامت به خاطر آن تو را عذاب ندهد. هیهات، خداوند می فرماید: «ای پیامبران از طیبات بخورید و عمل صالح انجام دهید.» - . امالی ابن الشیخ: 67 -

**[ترجمه]

«64»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَزَلَتِ التَّوْرَاةُ فِی سِتٍّ مَضَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ نَزَلَ الْإِنْجِیلُ فِی اثْنَتَیْ عَشْرَةَ لَیْلَةً مَضَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ نَزَلَ الزَّبُورُ فِی لَیْلَةِ ثَمَانِیَ عَشْرَةَ مَضَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ نَزَلَ الْقُرْآنُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ (2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام می­فرماید: تورات در شش روز گذشته از ماه رمضان و انجیل در دوازده شب گذشته از ماه رمضان و زبور در هجده شب گذشته از رمضان نازل شدند و قرآن در شب لیلة القدر نازل شد. - . فروع الکافی 1: 206 -

**[ترجمه]

«65»

أَقُولُ فِی الْمِصْبَاحِ وَ الْإِقْبَالِ فِی دُعَاءِ أُمِّ دَاوُدَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی هَابِیلَ وَ شَیْثٍ وَ إِدْرِیسَ وَ نُوحٍ وَ هُودٍ وَ صَالِحٍ وَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ یُوسُفَ وَ الْأَسْبَاطِ وَ لُوطٍ وَ شُعَیْبٍ وَ أَیُّوبَ وَ مُوسَی وَ هَارُونَ وَ یُوشَعَ وَ مِیشَا وَ الْخَضِرِ وَ ذِی الْقَرْنَیْنِ وَ یُونُسَ وَ إِلْیَاسَ وَ الْیَسَعِ وَ ذِی الْکِفْلِ وَ طَالُوتَ وَ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ وَ زَکَرِیَّا وَ شَعْیَا وَ یَحْیَی وَ تُورَخَ وَ مَتَّی وَ أَرْمِیَا وَ حَیْقُوقَ وَ دَانِیَالَ وَ عُزَیْرٍ وَ عِیسَی وَ شَمْعُونَ وَ جِرْجِیسَ وَ الْحَوَارِیِّینَ وَ الْأَتْبَاعِ وَ خَالِدٍ وَ حَنْظَلَةَ وَ لُقْمَانَ (3).

**[ترجمه]می­گویم: در کتاب المصباح و الامثال در دعای ام داود آمده است. خداوندا بر هابیل و شیث و ادریس، نوح، هود، صالح، ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، یعقوب، یوسف و اسباط - نوادگان -، لوط، شعیب، ایوب، موسی، هارون، یوشع، میشا، خضر، ذوالقرنین، یونس، الیاس، یسع، ذو الکفل، طالوت، داوود، سلیمان، زکریا، شعیا، یحیی، تورخ و متی، ارمیا، حیقوق، دانیال، عزیر، عیسی، شمعون، جرجیس، حواریون، اتباع، خالد، حنظله و لقمان درود فرست. - . مصباح المتهجد: 563، الاقبال: 660 -

**[ترجمه]

«66»

ختص، الإختصاص مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ وَ أَوْلَادَ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَتْبَاعَ الْأَنْبِیَاءِ خُصُّوا بِثَلَاثِ خِصَالٍ السُّقْمِ فِی الْأَبْدَانِ وَ خَوْفِ السُّلْطَانِ وَ الْفَقْرِ (4).

**[ترجمه]کتاب الاختصاص: ابوالحسن موسی علیه السلام می­فرماید: انبیا و فرزندان انبیا با سه ویژگی متمایز می شدند: لاغری اندام، ترس از خدا و فقر. - . الاختصاص نسخه خطی -

**[ترجمه]

«67»

ختص، الإختصاص جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمُؤَدِّبِ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی یَا صَفْوَانَ هَلْ تَدْرِی کَمْ بَعَثَ اللَّهُ مِنْ نَبِیٍّ قَالَ قُلْتُ مَا أَدْرِی قَالَ بَعَثَ اللَّهُ مِائَةَ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَةً وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ نَبِیٍّ وَ مِثْلَهُمْ أَوْصِیَاءَ بِصِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ

ص: 59


1- أمالی ابن الشیخ: 67. م.
2- فروع الکافی ج 1: 206. م.
3- مصباح المتهجد: 563، الاقبال: 660.
4- الاختصاص مخطوط. م.

الْأَمَانَةِ وَ الزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا وَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً خَیْراً مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَا وَصِیّاً خَیْراً مِنْ وَصِیِّهِ (1).

**[ترجمه]

کتاب الاختصاص: صفوان جمال از امام صادق علیه السلام نقل می­کند: ایشان از من پرسید: ای صفوان آیا می دانی خداوند چند نبی را فرستاد؟ گفتم: نمی دانم او گفت: خداوند صد و چهل و چهار هزار نبی را برانگیخت و همانند آنان اوصیا را برانگیخت با صداقت در گفتار و ادای

ص: 59

امانت و زهد در دنیا؛ و خداوند هیچ پیامبری را نفرستاد که برتر از محمد صلی الله علیه و آله باشد و هیچ وصی را نفرستاد که بهتر از این وصی او باشد. - . الاختصاص نسخه خطی -

**[ترجمه]

«68»

ختص، الإختصاص أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُطَهَّرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَبُو ذَرٍّ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمْ بَعَثَ اللَّهُ مِنْ نَبِیٍّ فَقَالَ ثَلَاثَ مِائَةِ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ نَبِیٍّ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَمِ الْمُرْسَلُونَ فَقَالَ ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ بِضْعَةَ عَشَرَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کِتَابٍ فَقَالَ مِائَةَ کِتَابٍ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ کِتَاباً أَنْزَلَ عَلَی إِدْرِیسَ خَمْسِینَ صَحِیفَةً وَ هُوَ أَخْنُوخُ وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ خَطَّ بِالْقَلَمِ وَ أَنْزَلَ عَلَی نُوحٍ (2)وَ أَنْزَلَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ عَشْراً وَ أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلَی مُوسَی وَ الزَّبُورَ عَلَی دَاوُدَ وَ الْإِنْجِیلَ عَلَی عِیسَی وَ الْقُرْآنَ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله(3).

**[ترجمه]کتاب الاختصاص: امام صادق علیه السلام فرمود: ابوذر از پیامبر پرسید: ای رسول خدا، خداوند چند پیامبر را برانگیخت؟ ایشان فرمودند. سیصد و بیست هزار پیامبر و باز پرسید: ای رسول خدا مُرسَلین چند تن هستند؟ فرمودند: سیصد و چند نفر. پرسید، ای رسول خدا، خداوند چند کتاب فرو فرستاد؟ فرمودند: صد وبیست و چهار کتاب: بر ادریس پنجاه صحیفه فرو فرستاد. او همان اخنوخ است که اولین کسی است که با قلم نوشت. بر نوح و ابراهیم ده کتاب و تورات را بر موسی و زبور را بر داود و انجیل را بر عیسی و قرآن را بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم نازل کرد. - . الاختصاص نسخه خطی -

**[ترجمه]

«69»

ختص، الإختصاص ابْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی حَفْصٍ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ یَا عَلِیُّ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا وَ قَدْ دَعَاهُ إِلَی وَلَایَتِکَ طَائِعاً أَوْ کَارِهاً (4).

**[ترجمه]کتاب الاختصاص: ابی سعید خدری می­گوید: رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را دیدم و شنیدم که می فرمود: ای علی خداوند هیچ نبی را مبعوث نکرد مگر اینکه او را به ولایت تو دعوت کرد، خواه از روی میل یا از روی اجبار. - . الاختصاص نسخه خطی -

**[ترجمه]

«70»

نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی خُطْبَةٍ طَوِیلَةٍ یَذْکُرُ فِیهَا آدَمَ علیه السلام فَأَهْبَطَهُ إِلَی دَارِ الْبَلِیَّةِ وَ تَنَاسُلِ الذُّرِّیَّةِ وَ اصْطَفَی سُبْحَانَهُ مِنْ وُلْدِهِ أَنْبِیَاءَ أَخَذَ عَلَی الْوَحْیِ مِیثَاقَهُمْ وَ عَلَی تَبْلِیغِ الرِّسَالَةِ أَمَانَتَهُمْ (5)لَمَّا بَدَّلَ أَکْثَرُ خَلْقِهِ عَهْدَ اللَّهِ إِلَیْهِمْ فَجَهِلُوا حَقَّهُ وَ اتَّخَذُوا الْأَنْدَادَ مَعَهُ وَ اجْتَالَتْهُمُ (6)الشَّیَاطِینُ عَنْ مَعْرِفَتِهِ وَ اقْتَطَعَتْهُمْ عَنْ عِبَادَتِهِ فَبَعَثَ فِیهِمْ رُسُلَهُ وَ وَاتَرَ إِلَیْهِمْ أَنْبِیَاءَهُ لِیَسْتَأْدُوهُمْ مِیثَاقَ فِطْرَتِهِ (7)وَ یُذَکِّرُوهُمْ مَنْسِیَّ نِعْمَتِهِ وَ یَحْتَجُّوا عَلَیْهِمْ بِالتَّبْلِیغِ وَ یُثِیرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُولِ وَ یُرُوهُمْ آیَاتِ الْمَقْدِرَةِ مِنْ سَقْفٍ فَوْقَهُمْ مَرْفُوعٍ

ص: 60


1- الاختصاص مخطوط. م.
2- کذا فی النسخ، و تقدم عن ابن عبّاس ان اللّه انزل علی آدم و إدریس و إبراهیم و موسی و داود و عیسی و محمّد علیه السلام و علیهم مائة کتاب و أربعة کتب، و علیه فیکون لنوح عشرون کتابا.
3- الاختصاص مخطوط. م.
4- الاختصاص مخطوط. م.
5- بأن لا یشرعوا للناس الا ما یوحی الیهم.
6- بالجیم أی حولهم عن قصدهم و عن مقتضی فطرتهم و هو الإقرار بربوبیته و وحدانیته، و أصله من الدوران کان الصارف یصرفک تارة هکذا؛ و اخری هکذا؛ و فی بعض النسخ بالحاء.
7- أی لیطالبوهم أداء میثاق فطرته، أی ما تقتضی فطرته أن یصرف ما آتاه اللّه فیما خلق له، و یشکره فیما أنعم به علیه.

وَ مِهَادٍ تَحْتَهُمْ مَوْضُوعٍ وَ مَعَایِشَ تُحْیِیهِمْ وَ آجَالٍ تُفْنِیهِمْ وَ أَوْصَابٍ تُهْرِمُهُمْ وَ أَحْدَاثٍ تَتَتَابَعُ عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یُخْلِ اللَّهُ سُبْحَانَهُ خَلْقَهُ مِنْ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ أَوْ کِتَابٍ مُنْزَلٍ أَوْ حُجَّةٍ لَازِمَةٍ أَوْ مَحَجَّةٍ قَائِمَةٍ رُسُلٌ لَا یُقَصِّرُ بِهِمْ قِلَّةُ عَدَدِهِمْ وَ لَا کَثْرَةُ الْمُکَذِّبِینَ لَهُمْ مِنْ سَابِقٍ سُمِّیَ لَهُ مَنْ بَعْدَهُ أَوْ غَابِرٍ عَرَّفَهُ مَنْ قَبْلَهُ عَلَی ذَلِکَ نَسَلَتِ الْقُرُونُ (1)وَ مَضَتِ الدُّهُورُ وَ سَلَفَتِ الْآبَاءُ وَ خَلَفَتِ الْأَبْنَاءُ إِلَی أَنْ بَعَثَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مُحَمَّداً لِإِنْجَازِ عِدَتِهِ وَ تَمَامِ نُبُوَّتِهِ إِلَی آخِرِ الْخُطْبَةِ (2).

**[ترجمه]نهج البلاغة: امیر المؤمنین علیه السلام در خطبه­ای طولانی که در آن از حضرت آدم علیه السلام یاد می­کند می­فرماید: آنگاه آدم را به زمین، خانه آزمایشها و مشکلات، فرود آورد، تا ازدواج کند و فرزندانی پدید آورد، و خدای سبحان از فرزندان او پیامبرانی برگزید و خدا پیمان وحی را از پیامبران گرفت تا امانت رسالت را به مردم برسانند، آنگاه که در عصر جاهلیتها بیشتر مردم، پیمان خدا را نادیده انگاشتند و حق پروردگار را نشناختند و برابر او به خدایان دروغین روی آوردند، و شیطان مردم را از معرفت خدا بازداشت و از پرستش او جدا کرد، خداوند پیامبران خود را مبعوث فرمود، و هر چندگاه، متناسب با خواسته­های انسانها، رسوان خود را پی در پی اعزام کرد تا وفاداری به پیمان فطرت را از آنان باز جویند و نعمتهای فراموش شده را به یاد آورند و با ابلاغ احکام الهی، حجّت خدا را بر آنها تمام نمایند و توانمندی­های پنهان شده عقلها را آشکار سازند و نشانه­های قدرت خدا را معرّفی کنند، مانند: سقف بلند پایه آسمانها بر فراز انسانها،

ص: 60

گاهواره گسترده زمین در زیر پای آنها، و وسائل و عوامل حیات و زندگی، و راههای مرگ و مردن، و مشکلات و رنجهای پیر کننده، و حوادث پی در پی، که همواره بر سر راه آدمیان است. خداوند هرگز انسانها را بدون پیامبر، یا کتابی آسمانی، یا برهانی قاطع، یا راهی استوار، رها نساخته است، پیامبرانی که با اندک بودن یاران، و فراوانی انکار کنندگان، هرگز در انجام وظیفه خود کوتاهی نکردند. بعضی از پیامبران، بشارت ظهور پیامبر آینده را دادند و برخی دیگر را پیامبران گذشته معرّفی کردند. بدین گونه قرنها پدید آمد، و روزگاران سپری شد، پدران رفتند و فرزندان جای آنها را گرفتند تا این که خدای سبحان، برای وفای به وعده خود، و کامل گردانیدن دوران نبوّت،

حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم را مبعوث کرد... تا آخر خطبه - . نهج البلاغه بخش اول خطبه اول[1] - .

**[ترجمه]

بیان

علی الوحی أی علی أدائه و اجتالتهم أی أدارتهم تارة هکذا و تارة هکذا و واتر إلیهم أی أرسلهم وترا بعد وتر و الإضافة فی دفائن العقول بتقدیر فی أی العلوم الکامنة فی العقول أو بیانیة أی العقول المغمورة فی الجهالات و الأوصاب الأمراض و الأحداث المصائب علی ذلک نسلت أی درجت و مضت.

ص: 61


1- أی مضت متتابعة.
2- نهج البلاغة: القسم الأوّل الخطبة الأولی، و هی طویلة یأتی قطعة منها فی باب مبعث الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلم، و تمامه فی باب الخطب.

**[ترجمه]بر وحی یعنی بر ادای آن. (اجتالتهم: آن­ها را سرگردان کرد) یعنی یک بار به این سو و بار دیگر به سوی دیگر کشاند. (واتر إلیهم)یعنی پیامبران را یکی پس از دیگری برایشان فرستاد. اضافه در دفائن العقول به تقدیر فی است، یعنی علم نهان در عقل­هاست، یا اینکه اضافه بیانیه است یعنی عقل­های غرق شده در جهالت. (اوصاب) امراض. (احداث) مصیبت­ها. ( علی ذلک نسلت) یعنی به این ترتیب آمد و رفت.

ص: 61

**[ترجمه]

باب 2 نقش خواتیمهم و أشغالهم و أمزجتهم و أحوالهم فی حیاتهم و بعد موتهم صلوات الله علیهم

الأخبار

«1»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْعُقْبَةِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ الصَّیْرَفِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام الرَّجُلُ یَسْتَنْجِی وَ خَاتَمُهُ فِی إِصْبَعِهِ وَ نَقْشُهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقَالَ أَکْرَهُ ذَلِکَ لَهُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ وَ لَیْسَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْ آبَائِکَ علیهم السلام یَفْعَلُ ذَلِکَ وَ خَاتَمُهُ فِی إِصْبَعِهِ قَالَ بَلَی وَ لَکِنْ أُولَئِکَ کَانُوا (1)یَتَخَتَّمُونَ فِی الْیَدِ الْیُمْنَی فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ انْظُرُوا لِأَنْفُسِکُمْ قُلْتُ مَا کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام- فَقَالَ وَ لِمَ لَا تَسْأَلُنِی عَمَّنْ کَانَ قَبْلَهُ قُلْتُ فَإِنِّی أَسْأَلُکَ قَالَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ آدَمَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ هَبَطَ بِهِ مَعَهُ وَ إِنَّ نُوحاً لَمَّا رَکِبَ السَّفِینَةَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا نُوحُ إِنْ خِفْتَ الْغَرَقَ فَهَلِّلْنِی أَلْفاً ثُمَّ سَلْنِی النَّجَاةَ أُنَجِّکَ مِنَ الْغَرَقِ وَ مَنْ آمَنَ مَعَکَ قَالَ فَلَمَّا اسْتَوَی نُوحٌ وَ مَنْ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ وَ رَفَعَ الْقَلْسَ عَصَفَتِ الرِّیحُ عَلَیْهِمْ فَلَمْ یَأْمَنْ نُوحٌ الْغَرَقَ فَأَعْجَلَتْهُ الرِّیحُ فَلَمْ یُدْرِکْ أَنْ یُهَلِّلَ أَلْفَ مَرَّةٍ فَقَالَ بِالسُّرْیَانِیَّةِ هلولیا أَلْفاً أَلْفاً یَا ماریا أتقن- (2)قَالَ فَاسْتَوَی الْقَلْسُ وَ اسْتَمَرَّتِ السَّفِینَةُ (3)فَقَالَ نُوحٌ علیه السلام إِنَّ کَلَاماً نَجَّانِیَ اللَّهُ بِهِ مِنَ الْغَرَقِ لَحَقِیقٌ أَنْ لَا یُفَارِقَنِی قَالَ فَنَقَشَ فِی خَاتَمِهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَلْفَ مَرَّةٍ یَا رَبِّ أَصْلِحْنِی

ص: 62


1- فی العیون: و لکن کانوا. م.
2- فی العیون: یا ماریا یا ماریا اتقن. م.
3- فی نسخة و فی العیون: فاستقرت السفینة. م.

قَالَ وَ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام لَمَّا وُضِعَ فِی کِفَّةِ الْمَنْجَنِیقِ غَضِبَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام- فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ مَا یُغْضِبُکَ یَا جَبْرَئِیلُ قَالَ یَا رَبِّ خَلِیلُکَ لَیْسَ مَنْ یَعْبُدُکَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ غَیْرُهُ سَلَّطْتَ عَلَیْهِ عَدُوَّکَ وَ عَدُوَّهُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ عَزَّ وَ جَلَّ اسْکُتْ إِنَّمَا یَعْجَلُ الْعَبْدُ الَّذِی یَخَافُ الْفَوْتَ مِثْلَکَ فَأَمَّا أَنَا فَإِنَّهُ عَبْدِی آخُذُهُ إِذَا شِئْتُ قَالَ فَطَابَتْ نَفْسُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَالْتَفَتَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَقَالَ هَلْ لَکَ مِنْ حَاجَةٍ فَقَالَ أَمَّا إِلَیْکَ فَلَا فَأَهْبَطَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَهَا خَاتَماً (1)فِیهِ سِتَّةُ أَحْرُفٍ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَوَّضْتُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ أَسْنَدْتُ ظَهْرِی إِلَی اللَّهِ حَسْبِیَ اللَّهُ فَأَوْحَی اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِلَیْهِ أَنْ تَخَتَّمْ بِهَذَا الْخَاتَمِ فَإِنِّی أَجْعَلُ النَّارَ عَلَیْکَ بَرْداً وَ سَلَاماً قَالَ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ مُوسَی علیه السلام حَرْفَیْنِ اشْتَقَّهُمَا مِنَ التَّوْرَاةِ اصْبِرْ تُؤْجَرْ اصْدُقْ تَنْجُ قَالَ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ سُلَیْمَانَ علیه السلام سُبْحَانَ مَنْ أَلْجَمَ الْجِنَّ بِکَلِمَاتِهِ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ عِیسَی علیه السلام حَرْفَیْنِ اشْتَقَّهُمَا مِنَ الْإِنْجِیلِ- طُوبَی لِعَبْدٍ ذُکِرَ اللَّهُ مِنْ أَجْلِهِ وَ وَیْلٌ لِعَبْدٍ نُسِیَ اللَّهُ مِنْ أَجْلِهِ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْمُلْکُ لِلَّهِ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ الْحَسَنِ علیه السلام الْعِزَّةُ لِلَّهِ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَتَخَتَّمُ بِخَاتَمِ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام یَتَخَتَّمُ بِخَاتَمِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام اللَّهُ وَلِیِّی (2)وَ عِصْمَتِی مِنْ خَلْقِهِ وَ کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام حَسْبِیَ اللَّهُ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ خَالِدٍ وَ بَسَطَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ کَفَّهُ وَ خَاتَمُ أَبِیهِ علیه السلام فِی إِصْبَعِهِ حَتَّی أَرَانِیَ النَّقْشَ (3).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام، امالی الصدوق: حسین بن خالد صیرفی می­گوید: به ابی الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام گفتم: مرد استنجا می کند و انگشترش در انگشتش است و نقش آن «لا اله الا الله» می باشد. حضرت فرمود: آن را برایش ناپسند می دانم. من گفتم: جانم به فدایت آیا رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و هر کدام از پدرانت علیه السلام استنجا نمی کرد در حالی که انگشترش در انگشتش بود؟ جواب دادند: بله، ولی آن­ها انگشتر را در دست راست می کردند. پس تقوای خدا را پیشه کنید و به خودتان بنگرید. پرسیدیم: نقش انگشتری امیرالمؤمنین علیه السلام چه بود؟ فرمود: برای چه از من در مورد کسانی که قبل از امیرالمؤمنین بودند نمی پرسی؟ گفتم: در مورد آن­ها سؤال می کنم. فرمود: نقش انگشتر آدم (لا اله الا الله، محمد رسول الله) بود که با آن بر زمین فرود آورده شد.

هنگامی که نوح سوار کشتی شد خداوند عز و جل به او وحی کرد که ای نوح اگر ازغرق شدن ترسیدی هزار بار لا اله الا الله بگو هم از من نجات را بخواه من تو و هر کس که با تو ایمان آورده را از غرق شدن نجات می دهم. پس هنگامی که نوح و همراهیانش در کشتی نشستند و بادبان ها را بالا برد. بادی بر آنها وزید. پس نوح از غرق شدن در امان نبود و بادها به شدت می وزید و فرصت نبود که نوح هزار بار تحلیل بگوید لذا به سریانی گفت: «هلولیا الفاً الفاً یا ماریّا اتقن» در این هنگام بادبان ها آرام ایستاد و کشتی بی حرکت ماند. نوح علیه السلام می فرماید: کلامی که

خداوند به واسطه آن مرا از غرق شدن نجات داد هرگز از زبانم نمی افتد. و از من جدا نمی شود روایت شده است که نوح بر روی انگشترش این نقش را زده بود: لا اله الا الله، هزار بار، خداوندا مرا صالح گردان.

ص: 62

علی بن موسی الرضا علیه السلام می فرماید: هنگامی که ابراهیم در منجنیق قرار داده شد جبرئیل خشمگین شد و خداوند به او فرمود چه چیز تو را خشمگین کرده است ای جبرئیل. گفت: پروردگارا بر روی زمین کسی جز ابراهیم خلیل الله تو را عبادت نمی کند و هم اکنون دشمن تو و او بر وی مسلط شده است. خداوند به جرئیل وحی کرد: ساکت باش. کسی که مثل تو از فوت وقت بترسد عجله می­کند اما در مورد من، او بنده من است و هر وقت بخواهم او را نجات خواهم داد. جبرئیل آرام گرفت و خوشحال شد رو به ابراهیم کرد و گفت: آیا حاجتی داری؟ ابراهیم پاسخ داد از تو خیر. در آن هنگام خداوند عز وجل انگشتری بر ابراهیم نازل کرد که بر روی آن شش جمله نوشته شده بود «لا اله الا الله، محمد رسول الله، لا حول و لاقوة الا بالله فوّضت امری الی الله اسندت ظهری الی الله، حسبی الله» خداوند به ابراهیم وحی کرد که این انگشتری را در دست کن و آن­گاه من آتش را بر تو سرد و ایمن می گردانم.

علی بن موسی علیه السلام در مورد نقش انگشتری موسی می فرماید: نقش آن دو جمله برگرفته شده از تورات بود «اصبر توجر اصدق تنج: صبر کن پاداش داده می­شوی، راست بگو نجات پیدا می­کنی» ایشان می فرماید: نقش انگشتری سلیمان «سبحان الله من ألجم الجن بکلماته: پاک و منزه است خدا؛ کسی که جن را با کلماتش رام کرد.» نقش انگشتری عیسی علیه السلام نیز دو جمله از انجیل بود: خوشا به حال بنده ای که خداوند را به خاطر خودش یاد کند و وای بر بنده ای که به خاطر نفس خود خداوند را فراموش کند. نقش انگشتری محمد (لا اله الله، محمد رسول الله) بود. نقش انگشتری امیرالمؤمنین (الملک لله) ، نقش انگشتری حسن علیه السلام (العزة لله)، حسین علیه السلام (إن الله بالغ أمره: همانا خداوند امرش را محقق می­کند)، علی بن حسین علیه السلام و محمد بن علی علیه السلام همان نقش انگشتری حسین علیه السلام بود. نقش انگشتری جعفر بن محمد علیه السلام (الله ولیی و عصمتی من خلقه: خداوند ولی و محافظ من در برابر خلقش است است) و ابو الحسن موسی­بن جعفر علیه السلام (حسبی الله: خداوند مرا کفایت می­کند) بود. حسین بن خالد می­گوید: ابوالحسن رضا علیه السلام دستش را در حالی که انگشتری پدرش در انگشتش بود باز کرد تا نقش آن انگشتری را به من نشان دهد. - . عیون الاخبار: 217-218، امالی الصدوق: 273-274 -

**[ترجمه]

«2»

ل، الخصال أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام مَا کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ آدَمَ علیه السلام فَقَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَبَطَ بِهِ آدَمُ مَعَهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ بَرْداً وَ سَلَاماً (4).

ص: 63


1- فی العیون: عنده خاتما. م.
2- فی العیون: انه ولیی. م.
3- عیون الأخبار: 217- 218، أمالی الصدوق: 273- 274. م.
4- الخصال ج 1: 162- 163 مع اختلاف یسیر. م.

**[ترجمه]الخصال: از موسی بن جعفرعلیه السلام در مورد نقش انگشتری آدم سؤال شد. ایشان فرمود: (لا اله الا الله محمد رسول الله). آدم با این انگشتری وارد بهشت شد. این حدیث تا جایی که گفته شد آتش بر ابراهیم سرد می شود مانند روایت قبلی آمده است. - . الخصال 1: 162-163 -

ص: 63

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی القلس حبل ضخم من لیک أو خوص أو غیرهما من قلوس سفن البحر و ما خرج من الحلق مل ء الفم أو دونه و غیثان النفس و قذف الکأس و البحر امتلاء انتهی.

أقول: الظاهر أن المراد هنا الأول أی تسویة شراع السفینة و إن احتمل الأخیر علی بعد و ضمیر من أجله فی الموضعین راجع إلی العبد و یحتمل إرجاعه فی الأول إلی الله إن قرئ علی بناء المعلوم و لا یخفی بعده.

**[ترجمه]فرهنگ فیروزآبادی. قلس: ریسمان کلفتی از لیک یا برگ درخت خرما یا غیره است از طنابهای کشتی­ها و نیز به معنای آن چیزی است که از حلق خارج شود و به اندازه دهان یا کمتر از آن باشد و نیز غیثان. قذف الکأس و البحر یعنی آن را پر کرد. پایان. می­گویم: ظاهراً در اینجا معنای اول موردنظر است یعنی صاف نگه داشتن بادبان کشتی. اگر چه معنای آخر نیز با وجود بعید بودنش احتمال دارد. ضمیر در «من أجله» در هر دو جا به بنده باز می گردد. البته می توان در جمله اول به خدا باز گرداند اگر فعل معلوم خوانده شود، و بعید بودن آن پوشیده نیست.

**[ترجمه]

«3»

فس، تفسیر القمی یَاسِرٌ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا صَاحِبَ مِرَّةٍ سَوْدَاءَ صَافِیَةٍ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: ابی الحسن علیه السلام می فرماید: خداوند پیامبری را نفرستاد مگر این که دارای خلط سیاه شفاف بود. - . تفسیر علی بن ابراهیم: 651 -

**[ترجمه]

بیان

لما کان صاحب هذه المرة فی غایة الحذق و الفطانة و الحفظ لکن قد یجامعها الخیالات الفاسدة و الجبن و الغضب و الطیش فلذا وصفها علیه السلام بالصافیة أی صافیة عن هذه الأمور التی تکون فی غالب من استولی علیه هذه المرة من الأخلاق الردیئة.

**[ترجمه]چون صاحب این خلط در نهایت هوش و زیرکی و مهارت بود ممکن است تصورات فاسد، ترس، غضب و خیره سری نیز در او جمع شده باشد لذا آن را به صافیة توصیف کرد یعنی از این اخلاق ناپسند و اموری که در اغلب اوقات بر ایشان مستولی می شود به دور است.

**[ترجمه]

«4»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: رُؤْیَا الْأَنْبِیَاءِ وَحْیٌ (2).

**[ترجمه]الأمالی: علی علیه السلام می فرماید: رویای انبیا وحی است. - . امالی الطوسی: 215 -

**[ترجمه]

«5»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کُلًّا تَبَّرْنا تَتْبِیراً قَالَ یَعْنِی کَسَّرْنَا تَکْسِیراً قَالَ وَ هِیَ بِالنَّبَطِیَّةِ (3).

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: «و کلاً تبرنا تتبیرا: و همه را تکه تکه کردیم» می فرماید: یعنی شکستیم شکستنی! و این واژه نبطی است. - . معانی الاخبار: 66 -

**[ترجمه]

«6»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَطِیَّةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّ لِأَنْبِیَائِهِ علیهم السلام مِنَ الْأَعْمَالِ الْحَرْثَ وَ الرَّعْیَ لِئَلَّا یَکْرَهُوا شَیْئاً مِنْ قَطْرِ السَّمَاءِ (4).

**[ترجمه]علل الشرایع: امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند در میان کارها کشاورزی و دامداری را برای انبیایش می پسندد تا آن­ها هیچ چیز از قطره­های آسمان را ناپسند ندانند. - . علل الشرائع: 23 -

ص: 64

**[ترجمه]

«7»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی

ص: 64


1- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 651. م.
2- أمالی الطوسیّ: 215. م.
3- معانی الأخبار: 66. م.
4- علل الشرائع: 23. م.

عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً قَطُّ حَتَّی یَسْتَرْعِیَهُ الْغَنَمَ یُعَلِّمُهُ بِذَلِکَ رِعْیَةَ النَّاسِ (1).

**[ترجمه]علل الشرایع: امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند چراندن گوسفندان را به تک تک انبیا آموخت تا از این طریق سرپرستی مردم را به آنان بیاموزد. - . علل الشرائع: 23 -

**[ترجمه]

«8»

ع، علل الشرائع بِالْإِسْنَادِ إِلَی وَهْبٍ فِی قِصَّةِ زَکَرِیَّا علیه السلام ثُمَّ بَعَثَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ فَغَسَّلُوا زَکَرِیَّا وَ صَلَّوْا عَلَیْهِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُدْفَنَ وَ کَذَلِکَ الْأَنْبِیَاءُ لَا یَتَغَیَّرُونَ وَ لَا یَأْکُلُهُمُ التُّرَابُ وَ یُصَلَّی عَلَیْهِمْ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ یُدْفَنُونَ (2).

**[ترجمه]علل الشرایع: در روایت وهب در خصوص داستان ذکریا آمده است: خداوند فرشتگان را فرستاد تا ذکریا را غسل داده و سه روز قبل از دفن کردن وی، بر او نماز بگذارند. امر الهی در خصوص دیگر پیامبران نیز به همین شکل است که قبل از به خاک سپرده شدن سه روز بر آن­ها نماز خوانده می شود و پس از دفن شدن، جسد آنان تغییر نکرده و خاک آن را تجزیه نمی کند . - . علل الشرائع: 38 -

**[ترجمه]

«9»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ جاؤُ بِالْبَیِّناتِ الْآیَاتِ وَ الزُّبُرِ هُوَ کُتُبُ الْأَنْبِیَاءِ بِالنُّبُوَّةِ- وَ الْکِتابِ الْمُنِیرِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السلام می فرماید: در آیه «پس اگر تو را تکذیب کردند بدان که پیامبرانی [هم] که پیش از تو دلایل روشن آورده بودند تکذیب شدند» تا آخر آیات. «زبر» کتاب­های نبوت انبیا است «الکتاب المنیر» حلال و حرام است. - . تفسیر علی بن ابراهیم: 116 -

**[ترجمه]

«10»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ التَّمِیمِیِّ (4)عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ: عَاشَ آدَمُ أَبُو الْبَشَرِ تِسْعَمِائَةٍ (5)وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ عَاشَ نُوحٌ أَلْفَیْ سَنَةٍ وَ أَرْبَعَ مِائَةِ سَنَةٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ عَاشَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام مِائَةً وَ خَمْساً وَ سَبْعِینَ سَنَةً وَ عَاشَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِائَةً وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ عَاشَ إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام مِائَةً وَ ثَمَانِینَ سَنَةً وَ عَاشَ یَعْقُوبُ مِائَةَ سَنَةٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ عَاشَ یُوسُفُ مِائَةً وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ عَاشَ مُوسَی علیه السلام مِائَةً وَ ست (سِتّاً) وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ عَاشَ هَارُونُ مِائَةً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ عَاشَ دَاوُدُ علیه السلام مِائَةَ سَنَةٍ مِنْهَا أَرْبَعُونَ سَنَةً مَلِکاً وَ عَاشَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ سَبْعَمِائَةِ سَنَةٍ وَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَنَةً (6)

**[ترجمه]اکمال الدین: پیامبر می فرماید: آدم ابوالبشر 930 سال، نوح 2450 سال، ابراهیم 175 سال، اسماعیل بن ابراهیم 120، اسحاق بن ابراهیم 180، یعقوب 120، یوسف 120، موسی 126، هارون 130، داوود 100 سال که 40 سال آن پادشاه بود سلیمان بن داوود 712 سال عمر کردند. - . اکمال الدین: 289 -

**[ترجمه]

«11»

جا، المجالس للمفید مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ طَاهِرٍ الْمُوسَوِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الْقُمِّیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنْ کَانَ النَّبِیُ

ص: 65


1- علل الشرائع: 23. م.
2- علل الشرائع: 38. م.
3- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 116. م.
4- لم نظفر بترجمته.
5- فی المصدر: سبعمائة و ثلاثین سنة و هو مصحف، قال الیعقوبی: و کانت حیاة آدم تسعمائة سنة و ثلاثین سنة اتفاقا. و أرخه ابی حبیب فی المحبر أیضا بذلک، و فی العرائس: ان اللّه تعالی اکمل لآدم الف سنة.
6- کمال الدین: 289. و سیأتی ذکر الخلاف فی مدة اعمارهم فی باب أحوالهم علیهم السلام.

مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَیُبْتَلَی بِالْجُوعِ حَتَّی یَمُوتَ جُوعاً وَ إِنْ کَانَ النَّبِیُّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَیُبْتَلَی بِالْعَطَشِ حَتَّی یَمُوتَ عَطَشاً وَ إِنْ کَانَ النَّبِیُّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَیُبْتَلَی بِالْعَرَاءِ حَتَّی یَمُوتَ عُرْیَاناً وَ إِنْ کَانَ النَّبِیُّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَیُبْتَلَی بِالسُّقْمِ وَ الْأَمْرَاضِ حَتَّی تُتْلِفَهُ وَ إِنْ کَانَ النَّبِیُّ لَیَأْتِی قَوْمَهُ فَیَقُومُ فِیهِمْ یَأْمُرُهُمْ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی تَوْحِیدِ اللَّهِ وَ مَا مَعَهُ مَبِیتُ لَیْلَةٍ فَمَا یَتْرُکُونَهُ یَفْرَغُ مِنْ کَلَامِهِ وَ لَا یَسْتَمِعُونَ إِلَیْهِ حَتَّی یَقْتُلُوهُ وَ إِنَّمَا یَبْتَلِی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عِبَادَهُ عَلَی قَدْرِ مَنَازِلِهِمْ عِنْدَهُ (1).

**[ترجمه]مجالس المفید: امام صادق علیه السلام می فرماید: اگر پیامبری با

ص: 65

گرسنگی آزمایش شود با گرسنگی می میرد، اگر با تشنگی آزمایش شود تشنه می میرد، اگر با برهنگی آزمایش شود برهنه می میرد و اگر یکی از پیامبران با بیماری آزمایش شود از بیماری تلف می شود. اگر پیامبری به سوی قومی فرستاده شود که باید آنها را به اطاعت خدا امر کرده و به توحید فرا خواند حتی یک شب نیز او را راحت نمی گذارند و اجازه نمی­دهند سخنش را تمام کند و به کلامش گوش نمی دهند تا این که او را می کشند. خداوند تبارک و تعالی بندگانش را بر حسب قدر و منزلتشان در نزد خود آزمایش می کند. - . مجالس المفید: 24 -

**[ترجمه]

«12»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ الصَّیْقَلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیّاً إِلَّا حَسَنَ الصَّوْتِ (2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند تمام انبیا را با صدایی نیکو مبعوث گرداند. - . اصول کافی 2: 616 -

**[ترجمه]

«13»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِیهِ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِیَاءِ التَّنَظُّفُ وَ التَّطَیُّبُ وَ حَلْقُ الشَّعْرِ وَ کَثْرَةُ الطَّرُوقَةِ (3).

**[ترجمه]کافی: ابوالحسن علیه السلام می فرماید: نظافت، عطر زدن، شانه کردن مو، زیادی همسران از اخلاق انبیاست. - . فروع کافی 1: 78 -

**[ترجمه]

«14»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَشَاءُ الْأَنْبِیَاءِ بَعْدَ الْعَتَمَةِ (4).

**[ترجمه]کافی: امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: شام انبیا پس از تاریکی هواست. - . فروع کافی 2: 162 -

**[ترجمه]

«15»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا وَ قَدْ دَعَا لِأَکْلِ الشَّعِیرِ وَ بَارَکَ عَلَیْهِ وَ مَا دَخَلَ جَوْفاً إِلَّا وَ أَخْرَجَ کُلَّ دَاءٍ فِیهِ وَ هُوَ قُوتُ الْأَنْبِیَاءِ وَ طَعَامُ الْأَبْرَارِ أَبَی اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یَجْعَلَ قُوتَ أَنْبِیَائِهِ إِلَّا شَعِیراً (5).

ص: 66


1- مجالس المفید: 24. م.
2- أصول الکافی: ج 2: 616. م.
3- فروع الکافی ج 1: 78. م.
4- فروع الکافی ج 2: 162. م.
5- فروع الکافی ج 2: 166. م.

**[ترجمه]کافی: ابوالحسن امام رضا علیه السلام می فرماید: هیچ پیامبری نیست مگر این که مردم را به خوردن جو دعوت کرده و آن را پربرکت نموده است. به محض ورود جو به معده تمام بیماری­ها را از بدن دفع می کند. جو قوت پیامبران و غذای صالحان است و خداوند تبارک و تعالی امتناع کرد از این که چیزی جز جو را غذای پیامبرانش قرار دهد. - . فروع کافی 2: 166 -

ص: 66

**[ترجمه]

«16»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ خَالِدِ بْنِ نَجِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: السَّوِیقُ طَعَامُ الْمُرْسَلِینَ أَوْ قَالَ النَّبِیِّینَ (1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام می فرماید: سویق (غذایی از جو و خرما) غذای مرسلین است یا فرمود: غذای انبیا. - . فروع کافی 2: 166 -

**[ترجمه]

«17»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اللَّحْمُ بِاللَّبَنِ مَرَقُ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام (2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام می فرماید: گوشت با شیر غذای انبیا است. - . فروع کافی 2: 169 -

**[ترجمه]

«18»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَحَبَّ الْأَصْبَاغِ (3)إِلَی رَسُولِ اللَّهِ الْخَلُّ وَ الزَّیْتُ وَ قَالَ هُوَ طَعَامُ الْأَنْبِیَاءِ (4).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام می فرماید: محبوب ترین خورشت­ها نزد پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم سرکه و روغن بود. و فرمود: این غذای پیامبران است. - . فروع کافی 2: 172 -

**[ترجمه]

«19»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا افْتَقَرَ أَهْلُ بَیْتٍ یَأْتَدِمُونَ بِالْخَلِّ وَ الزَّیْتِ وَ ذَلِکَ أُدْمُ الْأَنْبِیَاءِ (5).

**[ترجمه]امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: اهل خانه­ای که خورشتشان سرکه و روغن باشد فقیر نمی­شوند و غذای پیامبران نیز همین بود. - . فروع کافی 2: 172 -

**[ترجمه]

«20»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ جَمِیعاً عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: السِّوَاکُ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلِینَ(6).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام می فرماید: مسواک کردن از سنت­های پیامبران است. - . فروع کافی 2: 218 -

**[ترجمه]

«21»

کا، الکافی مُحَمَّدٌ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً إِلَّا بِصِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَی الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ (7).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند تمام پیامبران را با راستگویی در گفتار و ادای امانت به انسان های خوب یا بد مبعوث گرداند. - . اصول کافی 2: 104 -

**[ترجمه]

«22»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ زِیَادِ بْنِ أَبِی الْحَلَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ نَبِیٍّ وَ لَا وَصِیِّ نَبِیٍّ یَبْقَی فِی الْأَرْضِ أَکْثَرَ مِنْ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ حَتَّی یُرْفَعَ رُوحُهُ وَ عَظْمُهُ وَ لَحْمُهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ إِنَّمَا یُؤْتَی مَوَاضِعُ آثَارِهِمْ وَ یُبَلِّغُونَهُمْ مِنْ بَعِیدٍ السَّلَامَ وَ یُسْمِعُونَهُمْ فِی مَوَاضِعِ آثَارِهِمْ مِنْ قَرِیبٍ(8)

ص: 67


1- فروع الکافی: ج 2: 166.
2- فروع الکافی ج 2: 169.
3- جمع الصبغ بالکسر: الادام، و هو بالفارسیة: خورش.
4- فروع الکافی ج 2: 172. م.
5- فروع الکافی ج 2: 172. م.
6- فروع الکافی ج 2: 218. م.
7- أصول الکافی ج 2: 104. م.
8- فروع الکافی ج 1: 320. م.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام می فرماید: تمام پیامبران و اوصیای آن­ها در کم­تر از سه روز پس از مرگشان روح، استخوان و گوشتشان به آسمان می رود مردم به سراغ جایگاه دفن و قبر آن­ها رفته و از دور به آن­ها سلام می کنند و آن­ها صدای مردم را در مرقدهایشان از نزدیک می شنوند. - . فروع کافی 1: 320 -

ص: 67

**[ترجمه]

«23»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُعَمَّرٍ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: نَظَرَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِلَی رَجُلٍ وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلَالِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام سَأَلْتَ قُوتَ النَّبِیِّینَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ رِزْقاً وَاسِعاً طَیِّباً مِنْ رِزْقِکَ (1).

**[ترجمه]کافی: امام موسی کاظم علیه السلام می فرماید: امام باقر علیه السلام به مردی رسید که دعا می کرد: خدایا من از تو رزق حلال می خواهم. امام باقر به او فرمود: تو قوت انبیا را طلب کردی. از این پس بگو پروردگارا از تو رزقی وسیع و پاک و نیکو می طلبم. - . اصول کافی 2: 552 -

**[ترجمه]

«24»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ أَرْزَاقَ أَنْبِیَائِهِ فِی الزَّرْعِ وَ الضَّرْعِ لِئَلَّا یَکْرَهُوا شَیْئاً مِنْ قَطْرِ السَّمَاءِ (2).

**[ترجمه]کافی: ابوالحسن علیه السلام می فرماید: خداوند رزق پیامبرانش را در کشاورزی و کشت و کار قرار داد تا چیزی از قطره آسمان - باران - را ناپسند ندانند. - . اصول کافی 1: 403 -

**[ترجمه]

«25»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ اسْمَهُ الْأَعْظَمَ عَلَی ثَلَاثَةٍ وَ سَبْعِینَ حَرْفاً فَأَعْطَی آدَمَ مِنْهَا خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ حَرْفاً وَ أَعْطَی نُوحاً مِنْهَا خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ حَرْفاً وَ أَعْطَی مِنْهَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام ثَمَانِیَةَ أَحْرُفٍ (3)وَ أَعْطَی مُوسَی مِنْهَا أَرْبَعَةَ أَحْرُفٍ وَ أَعْطَی عِیسَی مِنْهَا حَرْفَیْنِ وَ کَانَ یُحْیِی بِهِمَا الْمَوْتَی وَ یُبْرِئُ بِهِمَا الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أَعْطَی مُحَمَّداً اثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ حَرْفاً وَ احْتَجَبَ حَرْفاً لِئَلَّا یُعْلَمَ مَا فِی نَفْسِهِ وَ یَعْلَمَ مَا فِی نَفْسِ الْعِبَادِ (4).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند اسم اعظم خود را بر هفتاد و سه حرف قرار داده است، به آدم بیست و پنج حرف، به نوح بیست و پنج حرف، به ابراهیم هشت حرف، به موسی چهار حرف، به عیسی دو حرف داد که با آن مردگان را زنده و کور و فرد پیس را شفا می داد. به محمد صلی الله علیه و آله هفتاد و دو حرف اعطا کرد و یک حرف را مخفی نگه داشت تا از آنچه در جان مردم می گذرد آگاه باشد اما دیگران از آنچه در وجود او می گذرد اطلاع نداشته باشند. - . بصائر الدرجات: 56 -

**[ترجمه]

«26»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ مَعَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ حَرْفَانِ یَعْمَلُ بِهِمَا وَ کَانَ مَعَ

ص: 68


1- أصول الکافی ج 2: 552. م.
2- فروع الکافی ج 1: 403.
3- قال المحدث الجزائریّ رحمه اللّه: أما آدم أعطی من الاسم الأعظم أزید من إبراهیم، و کذلک أعطی نوح علیه السلام فلا یلزم منه فضلهما و شرفهما علی إبراهیم علیه السلام، لان الأفضلیّة لا یلزم أن یکون بکل فرد فرد و شخص شخص من أنواع التکامل فی التفاضل بین أولی العزم الأربعة و الذی یظهر من إشارات الاخبار انه الخلیل لأمور سیأتی التنبیه علیها فی مواضعها. قلت: کما ان أسماء اللّه الحسنی مظاهر و مجال لنعوت کمالیة و صفات جمالیة له تعالی فکذلک هذه الحروف و کما ان بعض تلک الأسماء أعظم من غیره لجامعیته و شدة اقتضائه و منشئیته للآثار فکذلک حال هذه الحروف، فالتفاضل لا یکون بحسب وجدان کثرة افراد الحروف و قلتها، بل یکون بحسب وجدان ما هو الأجمع و الأبسط و الأقوی للاقتضاء و التأثیر، فلعل ما أعطاه اللّه إبراهیم علیه السلام کان من هذه الحروف الجامعة، أو کان إعطاء الازید غیره لأمور خارجة من خصیصة زمانیة او مکانیة اوجبت ذلک.
4- بصائر الدرجات: 56. م.

مُوسَی علیه السلام أَرْبَعَةُ أَحْرُفٍ وَ کَانَ مَعَ إِبْرَاهِیمَ سِتَّةُ أَحْرُفٍ وَ کَانَ مَعَ آدَمَ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ حَرْفاً وَ کَانَ مَعَ نُوحٍ ثَمَانِیَةٌ وَ جُمِعَ ذَلِکَ کُلُّهُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اسْمَ اللَّهِ ثَلَاثَةٌ وَ سَبْعُونَ حَرْفاً وَ حُجِبَ عَنْهُ وَاحِدٌ (1).

**[ترجمه]بصائرالدرجات: امام صادق علیه السلام می فرماید: عیسی بن مریم دو حرف داشت که با آن کار می کرد.

ص: 68

موسی چهار حرف، ابراهیم شش حرف، آدم بیست و پنج حرف، نوح هشت حرف داشت و تمام اینها برای رسول خدا صلی الله علیه و آله جمع شده بود. نام خدا هفتاد و سه حرف است که یک حرف آن از پیامبر مخفی ماند. - . بصائر الدرجات: 56 -

**[ترجمه]

«27»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَشْرَفَ نُوحٌ عَلَی الْغَرَقِ دَعَا اللَّهَ بِحَقِّنَا فَدَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ الْغَرَقَ وَ لَمَّا رُمِیَ إِبْرَاهِیمُ فِی النَّارِ دَعَا اللَّهَ بِحَقِّنَا فَجَعَلَ اللَّهُ النَّارَ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ إِنَّ مُوسَی علیه السلام لَمَّا ضَرَبَ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ دَعَا اللَّهَ بِحَقِّنَا فَجَعَلَهُ یَبَساً وَ إِنَّ عِیسَی علیه السلام لَمَّا أَرَادَ الْیَهُودُ قَتْلَهُ دَعَا اللَّهَ بِحَقِّنَا فَنَجَّاهُ مِنَ الْقَتْلِ وَ رَفَعَهُ إِلَیْهِ (2).

**[ترجمه]قصص الانبیا: امام رضا علیه السلام می فرماید: وقتی نوح در آستانه غرق شدن بود خدا را به حق ما قسم داد و خدا او را نجات داد. ابراهیم نیز در آتش خدا را به حق ما فراخواند و خدا آتش را بر او سرد و گلستان کرد. موسی وقتی در راهش به دریا رسید خدا را به حق ما فراخواند و خدا آن دریا را خشک کرده و عیسی نیز وقتی یهودیان قصد قتل او را داشتند خدا را به حق ما قسم داد و خدا او را نجات داد و او را به سوی خود بالا برد. - . قصص الانبیا: نسخه خطی -

**[ترجمه]

«28»

نی، الغیبة للنعمانی عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ (3)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی وَصْفِ الْقَائِمِ علیه السلام قَالَ فَإِذَا نَشَرَ رَایَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَبَطَ لَهَا تِسْعَةُ آلَافِ مَلَکٍ وَ ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ مَلَکاً وَ هُمُ الَّذِینَ کَانُوا مَعَ نُوحٍ فِی السَّفِینَةِ وَ الَّذِینَ کَانُوا مَعَ إِبْرَاهِیمَ حِینَ أُلْقِیَ فِی النَّارِ وَ هُمُ الَّذِینَ کَانُوا مَعَ مُوسَی لَمَّا فَلَقَ الْبَحْرَ وَ الَّذِینَ کَانُوا مَعَ عِیسَی لَمَّا رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ الْخَبَرَ(4).

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ وَ فِیهِ ثَلَاثَةَ عَشَرَ أَلْفاً وَ ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ مَلَکاً (5).

**[ترجمه]غیبة النعمانی: امام صادق علیه السلام در توصیف حضرت مهدی علیه السلام می فرماید: وقتی وی پرچم رسول الله را در دست بگیرد 9313 فرشته از آسمان فرود می آیند. این فرشتگان همان هایی هستند که در کشتی با نوح بوده و وقتی ابراهیم در آتش انداخته شد او را همراهی می کردند و هنگام شکاف دریا با موسی و هنگام نجات یافتن عیسی از دست یهود با عیسی همراه بودند. حدیث. - . غیبة النعمانی: 169 -

در روایت دیگری آمده است تعداد این فرشتگان 13313 فرشته بوده است. - . غیبة النعمانی: 169 -

**[ترجمه]

«29»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْقَزْوِینِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ بَلَاءً الْأَنْبِیَاءُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ ثُمَّ الَّذِینَ یَلُونَهُمْ ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ (6).

ص: 69


1- بصائر الدرجات: 56.
2- قصص الأنبیاء: مخطوط.
3- رواه النعمانیّ بإسناده عن أحمد بن محمّد بن سعید، عن علیّ بن الحسین التیمی، عن الحسن و محمّد ابنی علیّ بن یوسف، عن سعدان بن مسلم، عن أبان بن تغلب.
4- غیبة النعمانیّ: 169، و یأتی تمام الحدیث فی أحوال القائم علیه السلام.
5- غیبة النعمانیّ: 169، و قد رواه النعمانیّ بإسناده عن عبد الواحد بن عبد اللّه بن یونس، عن محمّد بن جعفر القرشیّ، عن ابی جعفر الهمدانیّ، عن موسی بن سعدان، عن عبد اللّه بن القاسم الحضرمی، عن عمر بن ابان الکلبی، عن أبان بن تغلب.
6- أمالی ابن الشیخ: 58. م.

**[ترجمه]الأمالی: امام صادق علیه السلام می فرماید: انبیا علیهم السلام بیشترین بلا و مصیبت را کشیده­اند و سپس کسانی که طریق آنان را پیش گرفتند، سپس بهترین­ها و بهترین­ها. - . امالی ابن الشیخ: 58 -

ص: 69

**[ترجمه]

باب 3 علة المعجزة و أنه لم خص الله کل نبی بمعجزة خاصة

الأخبار

«1»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ السَّیَّارِیِّ (1)عَنْ أَبِی یَعْقُوبَ الْبَغْدَادِیِّ (2)قَالَ: قَالَ ابْنُ السِّکِّیتِ (3)لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام لِمَا ذَا بَعَثَ اللَّهُ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ بِیَدِهِ الْبَیْضَاءِ وَ الْعَصَا وَ آلَةِ السِّحْرِ وَ بَعَثَ عِیسَی بِالطِّبِّ وَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالْکَلَامِ وَ الْخُطَبِ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا بَعَثَ مُوسَی علیه السلام کَانَ الْأَغْلَبُ عَلَی أَهْلِ عَصْرِهِ السِّحْرَ فَأَتَاهُمْ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا لَمْ یَکُنْ فِی وُسْعِ الْقَوْمِ مِثْلُهُ- (4)وَ بِمَا أَبْطَلَ بِهِ سِحْرَهُمْ وَ أَثْبَتَ بِهِ الْحُجَّةَ عَلَیْهِمْ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ عِیسَی فِی وَقْتٍ ظَهَرَتْ فِیهِ الزَّمَانَاتُ وَ احْتَاجَ النَّاسُ إِلَی الطِّبِّ فَأَتَاهُمْ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُمْ مِثْلُهُ وَ بِمَا أَحْیَا لَهُمُ الْمَوْتَی وَ أَبْرَأَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أَثْبَتَ بِهِ الْحُجَّةَ عَلَیْهِمْ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ مُحَمَّداً فِی وَقْتٍ کَانَ الْأَغْلَبُ عَلَی أَهْلِ عَصْرِهِ الْخُطَبَ وَ الْکَلَامَ وَ أَظُنُّهُ قَالَ وَ الشِّعْرَ فَأَتَاهُمْ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَوَاعِظِهِ وَ أَحْکَامِهِ مَا أَبْطَلَ (5)بِهِ قَوْلَهُمْ وَ أَثْبَتَ الْحُجَّةَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ ابْنُ السِّکِّیتِ تَاللَّهِ مَا رَأَیْتُ مِثْلَ الْیَوْمِ قَطُّ- (6)فَمَا

ص: 70


1- هو أحمد بن محمّد بن سیار أبو عبد اللّه الکاتب البصری، تقدم ترجمته فی ج 1: 162.
2- هو یزید بن حماد الأنباری السلمی تقدم ترجمته فی ج 1 ص 105.
3- هو یعقوب بن إسحاق السکیت أبو یوسف الامامی الثقة الثبت، کان وجیها فی علم العربیة و اللغة، ثقة مصدق لا یطعن علیه، و کان مقدما عند ابی جعفر الثانی و ابی الحسن علیهما السلام له کتب کثیرة فی اللغة و الأدب و غیرهما، قتل رحمه اللّه فی سادس شهر رجب سنة 244، قتله المتوکل لاجل تشیعه و قصته مشهور.
4- فی العیون: بما لم یکن عند القوم و فی وسعتهم. م.
5- فی نسخة: بما ابطل به، و فی الاحتجاج: فاتاهم من عند اللّه من مواعظه و احکامه ما ابطل. م.
6- فی العیون: مثلک الیوم قط. م.

الْحُجَّةُ عَلَی الْخَلْقِ الْیَوْمَ فَقَالَ علیه السلام الْعَقْلُ تَعْرِفُ بِهِ الصَّادِقَ عَلَی اللَّهِ فَتُصَدِّقُهُ وَ الْکَاذِبَ عَلَی اللَّهِ فَتُکَذِّبُهُ فَقَالَ ابْنُ السِّکِّیتِ هَذَا وَ اللَّهِ الْجَوَابُ (1).

ج، الإحتجاج مرسلا مثله (2).

**[ترجمه]علل الشرایع، عیون الاخبار: ابن سکیت از امام رضا علیه السلام پرسید: چرا خداوند موسی بن عمران را با ید بیضاء و عصا و ابزار سحر مبعوث گرداند وعیسی را با طب و محمد صلی الله علیه و آله را با کلام و خطبه ها؟

امام رضا علیه السلام فرمود: هنگامی که خداوند موسی علیه السلام را برانگیخت سحر برای هم عصرانش بسیار مهم و غالب بود و خداوند چیزی را آورد که آوردن نظیر آن در توان آن قوم نبود. با آن معجزه، سحر آنان را باطل کرد و حجت خویش را بر آنان ثابت نمود. خداوند عیسی را در زمانی به پیامبری مبعوث کرد که بیماری­ها شایع شده بود و مردم به پزشکی احتیاج داشتند و عیسی از جانب خداوند چیزی را آورد که مردم مانند آن را نداشته و به اذن خدا با آن مردگان را زنده کرد و کور مادرزاد و فرد پیس را شفا داد و از این طریق حجت خویش را بر آنان ثابت نمود. محمد صلی الله علیه و آله نیز زمانی مبعوث شد که خطابه گویی و سخن - گمان کنم فرمود: شعر - در میان مردم رواج داشت پس کتاب خداوند متعال را با مواعظ و احکامش برایشان آورد تا با باطل کردن سخنان آنان حجت خویش را بر آنان ثابت کند. ابن سکیت گفت: به خدا قسم که هرگز مثل امروز را ندیده بودم

ص: 70

امروز حجت بر خلق چیست؟ ایشان فرمود: عقل؛ با عقل، کسی را که بر خدا صادق باشد می­شناسی و او را تصدیق می کنی و هر کس را که کاذب بر خدا باشد تکذیب می کنی. ابن سکیت گفت: به خدا که جواب همین بود. - . علل الشرائع: 52. عیون الاخبار: 234 -

احتجاج: این روایت عیناً آمده است. - . الاحتجاج: 237 -

**[ترجمه]

«2»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَنْ عَمِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأَیِّ عِلَّةٍ أَعْطَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْبِیَاءَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَعْطَاکُمُ الْمُعْجِزَةَ فَقَالَ لِیَکُونَ دَلِیلًا عَلَی صِدْقِ مَنْ أَتَی بِهِ وَ الْمُعْجِزَةُ عَلَامَةٌ لِلَّهِ لَا یُعْطِیهَا إِلَّا أَنْبِیَاءَهُ وَ رُسُلَهُ وَ حُجَجَهُ لِیُعْرَفَ بِهِ صِدْقُ الصَّادِقِ مِنْ کَذِبِ الْکَاذِبِ (3).

ص: 71


1- علل الشرائع: 52. عیون الأخبار: 234. م.
2- الاحتجاج: 237 مع اختلاف. و قال الطبرسیّ فی آخر الحدیث: قد ضمن الرضا علیه السلام فی کلامه هذا ان العالم لا یخلو فی زمان التکلیف من صادق من قبل اللّه یلتجئ إلیه المکلف فیما اشتبه علیه من امر الشریعة صاحب دلالة تدلّ علی صدقه علیه تعالی یتوصل المکلف الی معرفته بالعقل، و لولاه لما عرف الصادق من الکاذب فهو حجة اللّه علی الخلق اولا. قلت: قد اخرج الحدیث الکلینی أیضا فی الکافی فی کتاب العقل و الجهل.
3- علل الشرائع: 52. م.

**[ترجمه]علل الشرایع: از امام صادق علیه السلام سؤال شد که چرا خداوند به انبیا و پیامبرانش و به شما معجزه عطا کرده است. ایشان فرمود: تا دلیلی بر صدق گفته کسی باشد که آن را می­آورد و معجزه، علامتی مختص خداوند است که آن را جز به انبیا و پیامبران و حجت­های خود بر روی زمین عطا نمی کند تا از این طریق درستی سخن راستگو و دروغ بودن سخن دروغگو مشخص باشد. - . علل الشرائع: 52 -

ص: 71

**[ترجمه]

باب 4 عصمة الأنبیاء علیهم السلام و تأویل ما یوهم خطأهم و سهوهم

اشاره

عد، العقائد اعتقادنا فی الأنبیاء و الرسل و الأئمة و الملائکة صلوات الله علیهم أنهم معصومون مطهرون من کل دنس و أنهم لا یذنبون ذنبا صغیرا و لا کبیرا و لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ و من نفی عنهم العصمة فی شی ء من أحوالهم فقد جهلهم و اعتقادنا فیهم أنهم موصوفون بالکمال و التمام و العلم من أوائل أمورهم إلی أواخرها لا یوصفون فی شی ء من أحوالهم بنقص و لا جهل (1).

**[ترجمه]العقاید: اعتقاد ما در مورد انبیا و پیامبران صلی الله علیه و آله و سلم و ملائکه این است که آن­ها معصوم و پاک از هر گونه گناهی هستند و آن­ها هیچ گناه کوچک و بزرگی را مرتکب نمی شوند و از امر خداوند سرپیچی نمی کنند و آنچه بدان فرمان داده شوند را انجام می دهند و هر کس آنان را از عصمت عاری بداند آنان را نشناخته و ما معتقدیم که آن ها متصف به کمال و تمام و آگاهی هستند از ابتدای امرشان تا انتهای آن، و متصف به صفات نقص و جهل نیستند. - . اعتقادات صدوق: 99 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

لی، الأمالی للصدوق الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: لَمَّا جَمَعَ الْمَأْمُونُ لِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام أَهْلَ الْمَقَالاتِ مِنْ أَهْلِ الْإِسْلَامِ وَ الدِّیَانَاتِ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ وَ الصَّابِئِینَ وَ سَائِرِ أَهْلِ الْمَقَالاتِ فَلَمْ یَقُمْ أَحَدٌ إِلَّا وَ قَدْ أُلْزِمَ حُجَّتَهُ کَأَنَّهُ قَدْ أُلْقِمَ حَجَراً فَقَامَ إِلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ تَقُولُ بِعِصْمَةِ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ بَلَی قَالَ فَمَا تَعْمَلُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی وَ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ وَ قَوْلِهِ فِی یُوسُفَ وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها وَ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی دَاوُدَ وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ وَ قَوْلِهِ فِی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ تُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَ تَخْشَی النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ فَقَالَ مَوْلَانَا الرِّضَا علیه السلام وَیْحَکَ یَا عَلِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تَنْسُبْ إِلَی أَنْبِیَاءِ اللَّهِ الْفَوَاحِشَ وَ لَا تَتَأَوَّلْ کِتَابَ اللَّهِ بِرَأْیِکَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی آدَمَ علیه السلام وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ آدَمَ حُجَّةً فِی أَرْضِهِ وَ خَلِیفَتَهُ فِی بِلَادِهِ لَمْ یَخْلُقْهُ لِلْجَنَّةِ وَ کَانَتِ الْمَعْصِیَةُ مِنْ آدَمَ فِی الْجَنَّةِ لَا فِی الْأَرْضِ لِتَتِمَّ مَقَادِیرُ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا أُهْبِطَ إِلَی الْأَرْضِ وَ جُعِلَ حُجَّةً وَ خَلِیفَةً عُصِمَ بِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ

ص: 72


1- اعتقادات الصدوق: 99.

وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ إِنَّمَا ظَنَّ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُضَیِّقُ عَلَیْهِ رِزْقَهُ أَ لَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ أَیْ ضَیَّقَ عَلَیْهِ وَ لَوْ ظَنَّ أَنَّ اللَّهَ لَا یَقْدِرُ عَلَیْهِ لَکَانَ قَدْ کَفَرَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی یُوسُفَ- وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها فَإِنَّهَا هَمَّتْ بِالْمَعْصِیَةِ وَ هَمَّ یُوسُفُ بِقَتْلِهَا إِنْ أَجْبَرَتْهُ لِعِظَمِ مَا دَاخَلَهُ فَصَرَفَ اللَّهُ عَنْهُ قَتْلَهَا وَ الْفَاحِشَةَ وَ هُوَ قَوْلُهُ کَذلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ یَعْنِی الْقَتْلَ- وَ الْفَحْشاءَ یَعْنِی الزِّنَا وَ أَمَّا دَاوُدُ فَمَا یَقُولُ مَنْ قِبَلَکُمْ فِیهِ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْجَهْمِ یَقُولُونَ إِنَّ دَاوُدَ کَانَ فِی مِحْرَابِهِ یُصَلِّی إِذْ تَصَوَّرَ لَهُ إِبْلِیسُ عَلَی صُورَةِ طَیْرٍ أَحْسَنَ مَا یَکُونُ مِنَ الطُّیُورِ فَقَطَعَ صَلَاتَهُ وَ قَامَ لِیَأْخُذَ الطَّیْرَ فَخَرَجَ إِلَی الدَّارِ فَخَرَجَ فِی أَثَرِهِ فَطَارَ الطَّیْرُ إِلَی السَّطْحِ فَصَعِدَ فِی طَلَبِهِ فَسَقَطَ الطَّیْرُ فِی دَارِ أُورِیَا بْنِ حَنَانٍ فَأَطْلَعَ دَاوُدُ فِی أَثَرِ الطَّیْرِ فَإِذَا بِامْرَأَةِ أُورِیَا تَغْتَسِلُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهَا هَوَاهَا وَ کَانَ أُورِیَا قَدْ أَخْرَجَهُ فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ فَکَتَبَ إِلَی صَاحِبِهِ أَنْ قَدِّمْ أُورِیَا أَمَامَ الْحَرْبِ فَقَدَّمَ فَظَفِرَ أُورِیَا بِالْمُشْرِکِینَ فَصَعُبَ ذَلِکَ عَلَی دَاوُدَ فَکَتَبَ الثَّانِیَةَ أَنْ قَدِّمْهُ أَمَامَ التَّابُوتِ فَقُتِلَ أُورِیَا رَحِمَهُ اللَّهُ وَ تَزَوَّجَ دَاوُدُ بِامْرَأَتِهِ فَضَرَبَ الرِّضَا علیه السلام بِیَدِهِ عَلَی جَبْهَتِهِ وَ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ لَقَدْ نَسَبْتُمْ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ إِلَی التَّهَاوُنِ بِصَلَاتِهِ حَتَّی خَرَجَ فِی أَثَرِ الطَّیْرِ ثُمَّ بِالْفَاحِشَةِ ثُمَّ بِالْقَتْلِ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا کَانَتْ خَطِیئَتُهُ فَقَالَ وَیْحَکَ إِنَّ دَاوُدَ إِنَّمَا ظَنَّ أَنْ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقاً هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ الْمَلَکَیْنِ فَتَسَوَّرَا الْمِحْرَابَ فَقَالا خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلی سَواءِ الصِّراطِ إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَکْفِلْنِیها وَ عَزَّنِی فِی الْخِطابِ فَعَجَّلَ دَاوُدُ علیه السلام عَلَی الْمُدَّعَی عَلَیْهِ فَقَالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلی نِعاجِهِ فَلَمْ یَسْأَلِ الْمُدَّعِیَ الْبَیِّنَةَ عَلَی ذَلِکَ وَ لَمْ یُقْبِلْ عَلَی الْمُدَّعَی عَلَیْهِ فَیَقُولَ مَا تَقُولُ فَکَانَ هَذَا خَطِیئَةَ حُکْمِهِ لَا مَا ذَهَبْتُمْ إِلَیْهِ أَ لَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةًفِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا قِصَّتُهُ مَعَ أُورِیَا فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ الْمَرْأَةَ

ص: 73

فِی أَیَّامِ دَاوُدَ کَانَتْ إِذَا مَاتَ بَعْلُهَا أَوْ قُتِلَ لَا تَتَزَوَّجُ بَعْدَهُ أَبَداً وَ أَوَّلُ مَنْ أَبَاحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ أَنْ یَتَزَوَّجَ بِامْرَأَةٍ قُتِلَ بَعْلُهَا دَاوُدُ فَذَلِکَ الَّذِی شَقَّ عَلَی أُورِیَا وَ أَمَّا مُحَمَّدٌ نَبِیُّهُ صلی الله علیه و آله وَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ وَ تُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَ تَخْشَی النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَرَّفَ نَبِیَّهُ أَسْمَاءَ أَزْوَاجِهِ فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ أَسْمَاءَ أَزْوَاجِهِ فِی الْآخِرَةِ وَ أَنَّهُنَّ أُمَّهَاتُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَحَدُ مَنْ سَمَّی لَهُ زَیْنَبُ بِنْتُ جَحْشٍ وَ هِیَ یَوْمَئِذٍ تَحْتَ زَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ فَأَخْفَی صلی الله علیه و آله اسْمَهَا فِی نَفْسِهِ وَ لَمْ یُبْدِ لَهُ لِکَیْلَا یَقُولَ أَحَدٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ إِنَّهُ قَالَ فِی امْرَأَةٍ فِی بَیْتِ رَجُلٍ إِنَّهَا أَحَدُ أَزْوَاجِهِ مِنْ أُمَّهَاتِ الْمُؤْمِنِینَ وَ خَشِیَ قَوْلَ الْمُنَافِقِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ فِی نَفْسِکَ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَا تَوَلَّی تَزْوِیجَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ إِلَّا تَزْوِیجَ حَوَّاءَ مِنْ آدَمَ وَ زَیْنَبَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فَاطِمَةَ مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ فَبَکَی عَلِیُّ بْنُ الْجَهْمِ وَ قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَنَا تَائِبٌ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَنْطِقَ فِی أَنْبِیَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بَعْدَ یَوْمِی هَذَا إِلَّا بِمَا ذَکَرْتَهُ (1).

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الهمدانی و المکتب و الوراق جمیعا عن علی بن إبراهیم إلی آخر الخبر (2).

**[ترجمه]الامالی: از ابی صلت روایت شده است: هنگامی­که مأمون دانشمندان اهل اسلام و دیگر ادیان مانند یهود، نصاری، مجوس، صائبین و دیگر اهل علم را برای بحث با امام رضا علیه السلام جمع کرد هیچ­یک نتوانستند حجتی برای امام رضا بیاورند بلکه استدلال های آن­ حضرت مانند سنگی بود که در گلوی آنان بماند - مانع استدلال آنان شد-. علی بن محمد جهم به امام علیه السلام گفت: یابن رسول الله آیا تو به عصمت انبیا معتقدی؟ فرمود: بله.گفت: پس این آیات را چه می­کنی؟ «آدم پروردگارش را عصیان کرد و گمراه شد»، «و ذوالنون را [یاد کن] آنگاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او قدرتی نداریم»، «[آن زن] آهنگ وی کرد و [یوسف نیز] آهنگ او ­کرد»، «داوود دانست که ما او را آزمایش کرده ایم»، در خطاب به

پیامبر«و آنچه را که خدا آشکارکننده آن بود در دل خود نهان می کردی و از مردم می ترسیدی با آنکه خدا سزاوارتر بود که از او بترسی». امام رضا علیه السلام فرمود: وای بر تو ای علی! تقوای خدا پیشه کن و این سخنان ناپسند را به انبیا نسبت نده و کتبا خدا را طبق نظر خود تفسیر نکن و خداوند می فرماید: «تفسیر آن را جز خدا و راسخان در علم نمی دانند» در مورد آیه ای که در مورد حضرت آدم است باید گفت که خداوند آدم را به عنوان حجت و خلیفه خود در زمین خلق کرد نه برای بهشت. اشتباه آدم در بهشت اتفاق افتاد نه در زمین. و هنگامی به زمین فرود آمد و حجت و جانشین خدا بر روی زمین قرار داده شد خداوند در مورد عصمت او فرمود: «همانا خداوند آدم، نوح، آل، ابراهیم و آل عمران را بر تمام جهانیان برگزید و برتری داد.»

ص: 72

در مورد آیه «و ذوالنون را [یاد کن] آنگاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او قدرتی نداریم» باید گفت که آدم گمان می کرد که خدا هرگز رزق او را تنگ نمی گرداند. آیا این آیه را نشنیده ای که خداوند فرموده است: «و آنگاه که او را آزمایش کرد رزقش را بر او تنگ گردانید» اگر آدم گمان می کرد که خداوند بر او تسلط ندارد یقینا کفر ورزیده بود - معنای «قدّر علیه» در آیه «ضمن علیه» است یعنی تنگ کردن روزی.- اما آیه «[آن زن] آهنگ وی کرد و [یوسف نیز] آهنگ او ­کرد» که در مورد یوسف است یعنی آن زن بر معصیت اصرار کرد. یوسف تصمیم داشت اگر او را مجبور به آن کار کند تصمیم به قتل وی بگیرد به خاطر خشمی که بر او گرفت، اما خداوند قتل آن زن و این هرزگی را از یوسف دور کرد. این معنا در آیه «کذلک لنصرف عنه السوء: و این­گونه بدی را از او دور می­کنیم» آمده است. سوء در اینجا یعنی قتل و «الفحشاء» یعنی زنا. و اما در مورد داود؛ پیشینیان شما در مورد او چه می گویند؟ علی بن جهم گفت: می گویند: داود در محراب نماز می خواند که ناگهان ابلیس در شکل زیباترین پرنده بر وی ظاهر شد. او نمازش را شکست و رفت که پرنده را بگیرد. پرنده از خانه خارج شد. داود نیز به دنبال پرنده رفت. پرنده بر روی پشت بام نشست. داود نیز به دنبال آن به روی پشت بام رفت. پرنده وارد خانه اوریا بن حنان شد. داود به

دنبال پرنده وارد خانه شد. زن اوریا را در حال حمام کردن دید. وقتی نگاهش به او افتاد عاشق آن زن شد. داوود اوریا را در آن زمان به جنگ فرستاه بود. پس در نامه ای به دوستش - فرمانده - نوشت که اوریا با به میدان جنگ بفرستد. وی اوریا را به میدان فرستاد و اوریا بر مشرکین پیروز شد. این مسأله بر داوود گران آمد و دوباره به فرمانده نوشت که اوریا را جلوی تابوت قرار دهد. پس اوریا رحمه الله کشته شد و داود با زن اوریا ازدواج کرد. امام رضا با دست بر پیشانی زد و گفت: «إنا لله وإنا إلیه راجعون» شما به پیامبری از انبیای خدا بی توجهی از نماز را نسبت می دهید؟ یعنی او نماز را به خاطر پرنده رها کرده و سپس هرزگی کرده و سپس مرتکب قتل شده است! آن شخص گفت: ای رسول خدا پس خطای او چه بوده است؟ وای بر تو! داود گمان می کرد که خداوند خلقی را نیافریده که از او آگاه­تر باشد؛ لذا خداوند دو ملک را به سوی او فرستاد که در محراب نماز در مقابل او مجسم شدند و به داود گفتند: «[ما] دو مدعی [هستیم] که یکی از ما بر دیگری تجاوز کرده پس میان ما به حق داوری کن و از حق دور مشو و ما را به راه راست راهبر باش* این [شخص] برادر من است او را نود و نه میش و مرا یک میش است و می گوید آن را به من بسپار و در سخنوری بر من غالب آمده است» داود به سرعت خطاب به کسی که از او شکایت کرده بود گفت: «[ داوود] گفت قطعا او در مطالبه میش تو [اضافه] بر میش های خودش بر تو ستم کرده» و از مدعی شاهدی برای این مطلب نخواست و به مدعا علیه روی نکرد که بگوید: تو چه می­گویی؟ لذا خطای او در شیوه حکم کردن بود نه چیزی که شما به آن معتقد هستید. آیا این آیه را نشنیده ای که خداوند می فرماید: «ای داوود ما تو را بر روی زمین خلیفه قرار دادیم پس بین مردم به حق داوری کن» تا آخر آیه. سپس پرسیدم: ای رسول خدا جریان او با اوریا چیست؟ امام علیه السلام فرمود: در زمان داود اگر زنی

ص: 73

شوهرش می مرد یا کشته می شد هرگز پس از او ازدواج نمی کرد. خداوند برای اولین بار به داود اجازه داد که با زنی که شوهرش کشته شده ازدواج کند و آن بود که بر اوریا گران بود.

اما در مورد این آیه که در خصوص محمد صلی الله علیه و آله و سلم است. خداوند می فرماید: «و آنچه را که خدا آشکارکننده آن بود در دل خود نهان می کردی و از مردم می ترسیدی با آنکه خدا سزاوارتر بود که از او بترسی» باید بگویم که خداوند عزوجل نام همسران پیامبر در دنیا و آخرت را به او گفته بود و تمام آن­ها امهات المؤمنین بودند یعنی از زنان نیکو و پاکدامن. یکی از آن­ها زینب دختر جحش بود. در آن زمان این دختر در خانه زیدبن حارثه بود. لذا پیامبر نام او را مخفی کرده و فاش نکرد تا یکی از منافقین بر او خرده نگیرد که نام زنی را که در خانه مرد دیگری است به عنوان یکی از همسران خود به زبان می آورد. پیامبر از گفته منافقان ترسید و لذا خداوند فرمود: «خدا سزاوارتر بود که از او بترسی» یعنی خداوند شایسته تر است از اینکه نسبت به آنچه در دل توست بترسد. خداوند تنها در ازدواج آدم و حوا و زینب و رسول الله و فاطمه و علی دستور ازدواج را خودش صادر کرده است. علی بن جهم شروع به گریستن کرد و گفت: یا رسول الله من توبه می کنم که از این پس در مورد انبیای خدا چیزی جز آنچه که شما فرمودید بر زبان نیاورم. - . امالی الصدوق: 55-57 -

عیون الاخبار: این حدیث به طور کامل در کتاب عیون الاخبار از علی بن ابراهیم نقل شده است. - . عیون الاخبار: 107-108 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام و کانت المعصیة من آدم فی الجنة ظاهره یوهم تجویز الخطیئة علیه علی بعض الجهات إما لأنها کانت فی الجنة و إنما تجب عصمتهم فی الدنیا أو لأنها کانت قبل البعثة و إنما تجب عصمتهم بعد النبوة و کلاهما خلاف ما أجمعت علیه الإمامیة رضوان الله علیهم من وجوب عصمتهم علی جمیع الأحوال و دلت علیه الأخبار المستفیضة علی ما سیأتی فی هذا الکتاب و کتاب الإمامة و غیرهما فیمکن أن یحمل کلامه علیه السلام علی أن المراد بالخطیئة ارتکاب المکروه و یکونون بعد البعثة معصومین عن مثلها أیضا و یکون ذکر الجنة لبیان کون النهی تنزیهیا و إرشادیا إذ لم تکن دار تکلیف حتی یتصور فیها النهی التحریمی.

و یحتمل أن یکون إیراد الکلام علی هذا النحو لنوع من التقیة مماشاة مع العامة لموافقة بعض أقوالهم کما سنشیر إلیه أو علی سبیل التنزل و الاستظهار ردا علی من جوز

ص: 74


1- أمالی الصدوق: 55- 57. م.
2- عیون الأخبار: 107- 108. و بینهما اختلافات یسیرة. م.

الذنب مطلقا علیهم صلوات الله علیهم و فی تنزیه یونس علیه السلام فی العیون زیادة و هی قوله إنما ظن بمعنی استیقن أن الله لن یضیق علیه رزقه ففی تفسیر الظن بالیقین فائدتان إحداهما أنه لو لم یستیقن ذلک لما خرج من بین القوم و إن کان مغاضبا لهم الثانیة أن لا یتوهم فیه نسبة خطاء و منقصة علی هذا التفسیر أیضا بأنه لم یستیقن رزاقیته تعالی لا سیما بالنسبة إلی أولیائه و أما ظن داود علیه السلام فیحتمل أن یکون علیه السلام ظن أنه أعلم أهل زمانه و هذا و إن کان صادقا إلا أنه لما کان مصادفا لنوع من العجب نبهه الله تعالی بإرسال الملکین و علی تقدیر أن یکون المراد ظن أنه أعلم من السابقین أیضا فیحتمل أن یکون المراد التجویز و الاحتمال بأن یقال لم یکن ظهر علیه بعد أعلمیتهم بالنسبة إلیه أو یخص بعلم المحاکمة أو یکون ذلک الظن کنایة عن نهایة الإعجاب بعلمه و أما تعجیله علیه السلام فی حال الترافع فلیس المراد أنه حکم بظلم المدعی علیه قبل البینة إذ المراد بقوله لَقَدْ ظَلَمَکَ أنه لو کان کما تقول فقد ظلمک بل کان الأصوب و الأولی أن لا یقول ذلک أیضا إلا بعد وضوح الحکم.

**[ترجمه]آنجا که امام می فرماید: (خطای حضرت آدم در بهشت بوده است) این­گونه گمان می شود که خطای این پیامبر در برخی جاها جایز بوده است یا به این دلیل که چون عصمت آن­ها مربوط به دنیاست در بهشت این خطا جایز است یا اینکه عصمت آن­ها مربوط به بعد از نبوت است و قبل از مبعوث شدن احتمال خطا وجود دارد. اما هر دوی این نظرات با نظر امامیه که عصمت را در تمام حالات واجب می دانند اختلاف دارد. تمام روایاتی که در این کتاب و دیگر کتاب­های حدیثی و کتاب الامامه آمده است نیز خلاف این را می گوید. لذا می توان گفت که شاید منظور امام از خطا و گناه، انجام عمل مکروه باشد. چرا که پیامبران بعد ازبعثت حتی از انجام عمل مکروه نیز معصومند و در اینجا واژه جنت ذکر شده است تا بیان کند نهی، تنزیهی و ارشادی است یعنی اینکه بهشت دار تکلیف و وظیفه نیست تا نهی تحریمی در آن تصور شود.

ممکن است این نوع شیوه بیان برای رعایت تقیه و همراهی با عامه باشد تا در برخی از جاها با سخنان آنان همراه باشد که بعدا به این مسأله اشاره خواهیم کرد، یا می توان گفت که منظور تنها منصرف کردن مخاطب از اعتقاد قاطعش است که می گوید

ص: 74

ارتکاب گناه توسط پیامبران به طور مطلق امکان پذیر است. در مورد منزه دانستن حضرت یونس در کتاب عیون الاخبار این مطلب اضافه­ آمده است که: (ظن به معنای اطمینان حاصل کردن است یعنی حضرت یونس یقین داشت که خدا رزق او را تنگ نمی کند) تفسیر واژه ی ظن به معنای یقین اشاره به دو چیز دارد: یکی اینکه اگر یونس یقین پیدا نمی کرد هر چند که بسیار عصبانی بود اما از میان قوم خود خارج نمی شد. دوم اینکه مخاطب گمان نکند که پیامبر خدا در مورد رزاق بودن پروردگار به ویژه در زمینه اولیایش یقین نداشته و در این خصوص دچار خطا و اشتباه شده است. اما در مورد ظن داود می توان گفت که این ظن واقعا معنای گمان کردن دارد و داود واقعا گمان می کرده است که نسبت به تمام اهل زمان خود داناتر است. این موضوع هرچند هم درست بوده باشد اما چون با نوعی تکبر همراه بود خداوند با ارسال آن دو فرشته او را آگاه ساخت. با فرض این که منظور، گمان او بر این باشد که از پیشینیان خود داناتر است احتمال می­رود که مراد، تجویز و احتمال این باشد که گفته شود: اعلمیت او نسبت به ایشان هنوز بر او ثابت نشده بود یا اختصاص به علم محاکمه دارد یا آن گمان کنایه از نهایت شیفتگی به علم خویش است. اما در باره تعجیل وی علیه السلام در حال مرافعه باید گفت منظور این نیست که وی قبل از بیّنه و دلیل، به ظلم مدعی علیه حکم داده است، زیرا منظور از «لقد ظلمتک» این است که اگر چنان باشد که تو می­گویی به تو ظلم کرده است، بلکه بهتر و درست­تر این بود که تا وضوح حکم، چنین چیزی را نمی­گفت.

**[ترجمه]

«2»

ل، الخصال أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثٌ لَمْ یَعْرَ مِنْهَا نَبِیٌّ فَمَنْ دُونَهُ الطِّیَرَةُ وَ الْحَسَدُ وَ التَّفَکُّرُ فِی الْوَسْوَسَةِ فِی الْخَلْقِ.

قال الصدوق رحمه الله معنی الطیرة فی هذا الموضع هو أن یتطیر منهم قومهم فأما هم علیه السلام فلا یتطیرون و ذلک کما قال عز و جل عن قوم صالح قالُوا اطَّیَّرْنا بِکَ وَ بِمَنْ مَعَکَ قالَ طائِرُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ (1)و کما قال آخرون لأنبیائهم إِنَّا تَطَیَّرْنا بِکُمْ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّکُمْ (2)الآیة و أما الحسد فی هذا الموضع هو أن یحسدوا لا أنهم یحسدون غیرهم و ذلک کما قال الله عز و جل أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً (3)و أما التفکر فی الوسوسة فی الخلق فهو بلواهم علیهم السلام بأهل الوسوسة لا غیر ذلک و ذلک کما حکی الله عن

ص: 75


1- النمل: 47.
2- یس: 18.
3- النساء: 54.

الولید بن المغیرة المخزومی إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ (1)یعنی قال للقرآن إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ (2)

**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السلام می­فرماید: سه چیز است که هیچ پیامبری و کسانی که پایین­تر از نبی هستند از آن خالی نشده­اند: فال بد، حسد و وسوسه در آفرینش.

شیخ صدوق می گوید: معنای به فال بد گرفتن در اینجا این است که قومشان آن ها را به فال بد می گرفتند. اما آن­ها مرتکب چنین خطایی نمی شدند همانگونه که خداوند عزوجل در مورد قوم صالح فرمود: «گفتند: ما تو و همرانیانت را به فال بد گرفتیم گفت: فال نیک و بد شما در نزد خداست» - . نمل/47 -

دیگر اقوام نیز به پیامبرانشان گفتند: «ما شما را به فال بد می گیریم. اگر به دعوتتان پایان ندهید شما را سنگسار می کنیم.» - . یس/18 - و حسد در اینجا یعنی اینکه به آن­ها حسد می­شد نه این که آنان به غیر خود حسد می ورزیدند. خداوند می فرماید: «آیا حسد می ورزند (یهود) با مردم (یعنی با مسلمین) چون آن­ها را خدا از فضل خود برخوردار نمود. البته ما برای آل ابراهیم کتاب و حکمت فرستادیم و به آن­ها ملک و سلطنتی بزرگ عطا کردیم». - . نساء/54 - اما تفکر در وسوسه خلق: خداوند پیامبران علیهم السلام را به وسیله اهل وسوسه آزمایش کرده است و چیزی جز این نیست. این همان چیزی است که خداوند در مورد

ص: 75

ولید بن مغیره مخزومی گفته است: « آن [دشمن حقّ] اندیشید و سنجید* کُشته بادا، چگونه[او] سنجید.» - . مدثر/18 و 19 -

یعنی در مورد قرآن گفت: «این [قرآن] جز سحری که [به برخی] آموخته اند نیست* این غیر از سخن بشر نیست». - . الخصال 1: 44 -

**[ترجمه]

بیان

ما ذکره رحمه الله توجیه وجیه لکن فی الکافی و غیره ورد فیه تتمة تأبی عنه و هی لَکِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یَظْهَرُ الْحَسَدَ و یمکن أن یکون المراد بالحسد أعم من الغبطة أو یقال القلیل منه مع عدم إظهاره لیس بمعصیة و الطیرة هی التشؤم بالشی ء و انفعال النفس بما یراه أو یسمعه مما یتشأم به و لا دلیل علی أنه لا یجوز ذلک علی الأنبیاء و المراد بالتفکر فی الوسوسة فی الخلق التفکر فیما یحصل فی نفس الإنسان من الوساوس فی خالق الأشیاء و کیفیة خلقها و خلق أعمال العباد و التفکر فی الحکمة فی خلق بعض الشرور فی العالم من غیر استقرار فی النفس و حصول شک بسببها و یحتمل أن یکون المراد بالخلق المخلوقات و بالتفکر فی الوساوس التفکر و حدیث النفس بعیوبهم و تفتیش أحوالهم و یؤید کلّا من الوجهین بعض الأخبار کما سیأتی فی أبواب المکارم و بعض أفراد هذا الأخیر أیضا علی الوجهین لا یستبعد عروضها لهم علیهم السلام.

**[ترجمه]آنچه شیخ صدوق رحمه الله گفته است توجیه پسندیده­ای است ولی در کافی و دیگر کتاب­ها تتمه­ای ذکر شده که این توجیه صدوق را دور می­کند و آن تتمه به این قرار است: ولی مؤمن حسد را ظاهر نمی­کند. و ممکن است منظور از حسد اعم از غبطه باشد یا اینکه گفته ­شود: اندکی از آن با عدم اظهار آن معصیت نیست. فال بد: یعنی بد­بینی نسبت به چیزی، و انفعال و تأثیرپذیری نفس به چیزی که می­بیند و می­شنود که موجب بدبینی نسبت به آن می­شود، و هیچ دلیلی وجود ندارد که چنین چیزی برای پیامبران جایز نباشد. منظور از تفکر در وسوسه خلق، تفکر به چیزی است که در جان و نفس انسان به شکل وسواس­هایی در مورد خالق اشیا، کیفیت خلقت آن­ها و خلق اعمال بندگان ایجاد می­شود. همچنین تفکر در حکمت خلق برخی شرارت­ها در جهان بدون استقرار این افکار در جان آدمی و ایجاد شک در خصوص سبب این خلقت. احتمال دارد منظور از خلق، مخلوقات بوده و منظور از تفکر در وسوسه­ها نیز اقرار نفس آدمی به عیوب آنان و تفتیش احوال آنان باشد. برخی روایات وجود دارد که هر دو وجه را تأیید می­کند و در ابواب مکارم به آن اشاره خواهد شد، و برخی از مصادیق این وجه اخیر بر دو وجه است که بعید نیست برای انبیا علیهم السلام پیش بیاید.

**[ترجمه]

«3»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام (3)

فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ مِنْ دِیْنِ الْإِمَامِیَّةِ لَا یَفْرِضُ اللَّهُ طَاعَةَ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّهُ یُضِلُّهُمْ وَ یُغْوِیهِمْ وَ لَا یَخْتَارُ لِرِسَالَتِهِ وَ لَا یَصْطَفِی مِنْ عِبَادِهِ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّهُ یَکْفُرُ بِهِ وَ بِعِبَادَتِهِ وَ یَعْبُدُ الشَّیْطَانَ دُونَهُ (4).

**[ترجمه]عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام - . این حدیث به طور کامل در کتاب الاحتجاجات در ابواب احتجاج امام رضا علیه السلام آمده است. -

خطاب به مأمون می نویسد: در دین و اعتقاد امامیه، خداوند اطاعت از کسی را که می داند مردم را گمراه کرده و فریب می دهد واجب نمی کند و چنین فردی را برای رسالت خود انتخاب نکرده و برای بندگانش برنمی گزیند؛ چرا که می داند این فرد به او کفر ورزیده و از عبادت خدا روی برمی گرداند و به جای او شیطان را می پرستد. - . عیون الاخبار: 267-268 -

**[ترجمه]

«4»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قِصَّةِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام- قالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ قَالَ مَا فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ وَ مَا کَذَبَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام فَقُلْتُ وَ کَیْفَ ذَاکَ؟ قَالَ: إِنَّمَا قَالَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ إِنْ نَطَقُوا فَکَبِیرُهُمْ فَعَلَ وَ إِنْ لَمْ یَنْطِقُوا فَلَمْ یَفْعَلْ کَبِیرُهُمْ شَیْئاً فَمَا نَطَقُوا وَ مَا کَذَبَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام فَقُلْتُ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی یُوسُفَ- أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ

ص: 76


1- المدّثّر: 18 و 19.
2- الخصال ج 1: 44. م.
3- تقدم الحدیث بتمامه فی کتاب الاحتجاجات فی أبواب احتجاج الرضا علیه السلام.
4- عیون الأخبار: 267- 268. م.

قَالَ إِنَّهُمْ سَرَقُوا یُوسُفَ مِنْ أَبِیهِ أَ لَا تَرَی أَنَّهُ قَالَ لَهُمْ حِینَ قَالَ- (1)ما ذا تَفْقِدُونَ قالُوا نَفْقِدُ صُواعَ الْمَلِکِ وَ لَمْ یَقُلْ سَرَقْتُمْ صُوَاعَ الْمَلِکِ إِنَّمَا عَنَی سَرَقْتُمْ یُوسُفَ مِنْ أَبِیهِ فَقُلْتُ قَوْلُهُ إِنِّی سَقِیمٌ قَالَ مَا کَانَ إِبْرَاهِیمُ سَقِیماً وَ مَا کَذَبَ إِنَّمَا عَنَی سَقِیماً فِی دِینِهِ (2)مُرْتَاداً وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّهُ عَنَی بِقَوْلِهِ إِنِّی سَقِیمٌ أَیْ سَأَسْقُمُ وَ کُلُّ مَیِّتٍ سَقِیمٌ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّکَ مَیِّتٌ أَیْ سَتَمُوتُ- (3)وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّهُ عَنَی أَنِّی سَقِیمٌ بِمَا یُفْعَلُ بِالْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام (4).

ج، الإحتجاج مرسلا مثله إلی قوله مرتادا (5).

**[ترجمه]معانی الاخبار: صالح­بن سعید می­گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه «گفت بلکه بزرگ­ترین آن­ها (بت ها) این را انجام داد پس از آن­ها بپرس اگر سخن بگویند.» سؤال کردم. ایشان فرمود: بت بزرگ این کار را انجام نداده بود و ابراهیم علیه السلام دروغ نگفته است. پرسیدم: چگونه؟ ایشان فرمود: ابراهیم علیه السلام فقط می فرماید: «از خودشان بپرسید اگر سخن بگویند» یعنی اگر سخن بگویند پس بت بزرگ این کار را کرده است و اگر سخن نگویند بت بزرگ کاری نکرده است. چون بت ها سخن نمی گویند پس ابراهیم هم دروغ نگفته است. سپس

در مورد آیه: «ای کاروان شما دزد هستید»

ص: 76

که در مورد یوسف است سؤال کردم. امام جواب داد: آن­ها یوسف را از پدرشان دزدیدند. آیا ندیدی که زمانی این جمله را به آنان گفت: «به دنبال چه می گردید گفتند به دنبال جام پادشاه می­گردیم» نگفت: جام پادشاه را دزدیدید، بلکه بلکه منظور این بود که شما یوسف را از پدرش دزدیدید. در مورد آیه «همانا من بیمارم» نیز امام فرمود: ابراهیم بیمار نبود و وقتی گفت من سقیم (بیمار) هستم نیز دروغ نگفت چرا که منظور او این بود که در دینش شک کرده است.

در روایت دیگری گفته شده که منظور این است که من بیمار خواهم شد و هر مرده­ای بیمار است. همان­طور که خداوند به پیامبرش فرمود : «تو مرده هستی» یعنی خواهی مرد. و در روایت دیگری آمده است که منظور ابراهیم ناراحتی و نگرانی از حوادثی است که برای حسین بن علی علیه السلام اتفاق خواهد افتاد. - . معانی الاخبار: 63-64 -

احتجاج: عین روایت تا اینگفته وی: «شک کرده است» ذکر شده است. - . الاحتجاج: 194 -

**[ترجمه]

بیان

قوله و کل میت سقیم لعل المراد أنه عند الإشراف علی الموت یعرض السقم لا محالة بوجه إما بمرض أو بجرح.

**[ترجمه]گفته وی: «هر مرده­ای بیماراست» شاید منظور این باشد که هنگام قرار گرفتن در آستانه مرگ، ناگزیر مرگ بر اثر بیماری یا زخم و جراحت اتفاق می افتد.

**[ترجمه]

«5»

فس، تفسیر القمی سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ إِبْرَاهِیمَ هذا رَبِّی لِغَیْرِ اللَّهِ هَلْ أَشْرَکَ فِی قَوْلِهِ هذا رَبِّی (6)فَقَالَ مَنْ قَالَ هَذَا الْیَوْمَ فَهُوَ مُشْرِکٌ وَ لَمْ یَکُنْ مِنْ إِبْرَاهِیمَ شِرْکٌ وَ إِنَّمَا کَانَ فِی طَلَبِ رَبِّهِ وَ هُوَ مِنْ غَیْرِهِ شِرْکٌ (7).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: از امام صادق علیه السلام سؤال شد که وقتی ابراهیم به چیزهایی غیر از خدا می گفت: «هذا ربی: این پروردگار من است» آیا شرک نورزیده است. ایشان فرمود: اگر کسی امروز چنین حرفی بزند مشرک است، اما ابراهیم مشرک نبود چون او به دنبال پروردگارش می گشت و این سخن از غیر او شرک است. - . تفسیر علی­بن ابراهیم: 195 -

**[ترجمه]

«6»

فس، تفسیر القمی وَ ما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِیَّاهُ قَالَ إِبْرَاهِیمُ لِأَبِیهِ إِنْ لَمْ تَعْبُدِ الْأَصْنَامَ اسْتَغْفَرْتُ لَکَ فَلَمَّا لَمْ یَدَعِ الْأَصْنَامَ تَبَرَّأَ مِنْهُ (8).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «و طلب آمرزش ابراهیم برای پدرش جز برای وعده ای که به او داده بود نبود» ابراهیم به پدرش گفت: اگر بت­ها را پرستش نمی­کردی برایت استغفار می­کردم. و هنگامی­که بت­ها را رها نکرد از او تبری جست. - . تفسیر علی­بن ابراهیم: 282 -

**[ترجمه]

«7»

فس، تفسیر القمی فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ فَقالَ إِنِّی سَقِیمٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا کَانَ سَقِیماً وَ مَا کَذَبَ وَ إِنَّمَا عَنَی سَقِیماً فِی دِینِهِ مُرْتَاداً (9).

ص: 77


1- الظاهر أنّه مصحف «قالوا».
2- أی سقیما فی دین یظنون انه علیه و هو دینهم، طالبا للحق و دینه.
3- فی نسخة: إنک ستموت.
4- معانی الأخبار: 63- 64. م.
5- الاحتجاج: 194 مع اختلاف فی الألفاظ. م.
6- یأتی توجیه لذلک عن الرضا علیه السلام فی الخبر الآتی تحت رقم 10.
7- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 195. و فیه: فقال: لا بل من قال هذا الیوم اه. م.
8- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 282. م.
9- تفسیر علیّ بن إبراهیم: 557. م.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «پس نگاهی به ستاره ها انداخت و گفت: همانا من بیمار هستم.» امام صادق علیه السلام می فرماید: سوگند به خدا که ابراهیم بیمار نبود و دروغ نگفت و منظور او از بیمار کسی است که در دینش شک کرده است. - . تفسیر علی­بن ابراهیم: 557 -

ص: 77

**[ترجمه]

«8»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ وَ عِنْدَهُ الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ لَیْسَ مِنْ قَوْلِکَ أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ مَعْصُومُونَ قَالَ بَلَی قَالَ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی فَقَالَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ لآِدَمَ- اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَ کُلا مِنْها رَغَداً حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ وَ أَشَارَ لَهُمَا إِلَی شَجَرَةِ الْحِنْطَةِ- فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ وَ لَمْ یَقُلْ لَهُمَا لَا تَأْکُلَا مِنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ وَ لَا مِمَّا کَانَ مِنْ جِنْسِهَا فَلَمْ یَقْرَبَا تِلْکَ الشَّجَرَةَ وَ إِنَّمَا أَکَلَا مِنْ غَیْرِهَا لَمَّا أَنْ وَسْوَسَ الشَّیْطَانُ إِلَیْهِمَا وَ قالَ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ وَ إِنَّمَا نَهَاکُمَا أَنْ تَقْرَبَا غَیْرَهَا وَ لَمْ یَنْهَکُمَا عَنِ الْأَکْلِ مِنْهَا- إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ وَ لَمْ یَکُنْ آدَمُ وَ حَوَّاءُ شَاهَدَا قَبْلَ ذَلِکَ مَنْ یَحْلِفُ بِاللَّهِ کَاذِباً- فَدَلَّاهُما بِغُرُورٍ فَأَکَلَا مِنْهَا ثِقَةً بِیَمِینِهِ بِاللَّهِ وَ کَانَ ذَلِکَ مِنْ آدَمَ قَبْلَ النُّبُوَّةِ وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ بِذَنْبٍ کَبِیرٍ اسْتَحَقَّ بِهِ دُخُولَ النَّارِ وَ إِنَّمَا کَانَ مِنَ الصَّغَائِرِ الْمَوْهُوبَةِ الَّتِی تَجُوزُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ قَبْلَ نُزُولِ الْوَحْیِ عَلَیْهِمْ (1)فَلَمَّا اجْتَبَاهُ اللَّهُ وَ جَعَلَهُ نَبِیّاً کَانَ مَعْصُوماً لَا یُذْنِبُ صَغِیرَةً وَ لَا کَبِیرَةً قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَ هَدی وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فَلَمَّا آتاهُما صالِحاً جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ فِیما آتاهُما فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ حَوَّاءَ وَلَدَتْ لآِدَمَ خَمْسَمِائَةِ بَطْنٍ فِی کُلِّ بَطْنٍ ذَکَراً وَ أُنْثَی وَ إِنَّ آدَمَ وَ حَوَّاءَ عَاهَدَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ دَعَوَاهُ وَ قَالا لَئِنْ آتَیْتَنا صالِحاً لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ فَلَمَّا آتَاهُمَا صَالِحاً مِنَ النَّسْلِ خَلْقاً سَوِیّاً بَرِیئاً مِنَ الزَّمَانَةِ وَ الْعَاهَةِ کَانَ مَا آتَاهُمَا صِنْفَیْنِ صِنْفاً ذُکْرَاناً وَ صِنْفاً إِنَاثاً فَجَعَلَ الصِّنْفَانِ لِلَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ شُرَکَاءَ فِیمَا آتَاهُمَا وَ لَمْ یَشْکُرَاهُ کَشُکْرِ أَبَوَیْهِمَا لَهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ (2)فَقَالَ الْمَأْمُونُ أَشْهَدُ أَنَّکَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ حَقّاً فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی

ص: 78


1- راجع بیان المصنّف بعد الخبر الأوّل.
2- و لو کان الضمیر راجعا إلی آدم و حواء لقال: تعالی اللّه عما یشرکان.

اِبْرَاهِیمَ علیه السلام- فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأی کَوْکَباً قالَ هذا رَبِّی فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَقَعَ إِلَی ثَلَاثَةِ أَصْنَافٍ صِنْفٍ یَعْبُدُ الزُّهَرَةَ وَ صِنْفٍ یَعْبُدُ الْقَمَرَ وَ صِنْفٍ یَعْبُدُ الشَّمْسَ وَ ذَلِکَ حِینَ خَرَجَ مِنَ السَّرَبِ (1)الَّذِی أُخْفِیَ فِیهِ فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ فَرَأَی الزُّهَرَةَ فَقَالَ هَذَا رَبِّی عَلَی الْإِنْکَارِ وَ الِاسْتِخْبَارِ- فَلَمَّا أَفَلَ الْکَوْکَبُ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلِینَ لِأَنَّ الْأُفُولَ مِنْ صِفَاتِ الْحَدَثِ لَا مِنْ صِفَاتِ الْقِدَمِ (2)- فَلَمَّا رَأَی الْقَمَرَ بازِغاً قالَ هذا رَبِّی عَلَی الْإِنْکَارِ وَ الِاسْتِخْبَارِ- فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لَئِنْ لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ یَقُولُ لَوْ لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَکُنْتُ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ- فَلَمَّا أَصْبَحَ وَ رَأَی الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبِّی هذا أَکْبَرُ مِنَ الزُّهَرَةِ وَ الْقَمَرِ عَلَی الْإِنْکَارِ وَ الِاسْتِخْبَارِ لَا عَلَی الْإِخْبَارِ وَ الْإِقْرَارِ- فَلَمَّا أَفَلَتْ قالَ لِلْأَصْنَافِ الثَّلَاثَةِ مِنْ عَبَدَةِ الزُّهَرَةِ وَ الْقَمَرِ وَ الشَّمْسِ- یا قَوْمِ إِنِّی بَرِی ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ إِنَّمَا أَرَادَ إِبْرَاهِیمُ بِمَا قَالَ أَنْ یُبَیِّنَ لَهُمْ بُطْلَانَ دِینِهِمْ وَ یُثْبِتَ عِنْدَهُمْ أَنَّ الْعِبَادَةَ لَا تَحِقُّ لِمَا کَانَ بِصِفَةِ الزُّهَرَةِ وَ الْقَمَرِ وَ الشَّمْسِ وَ إِنَّمَا تَحِقُّ الْعِبَادَةُ لِخَالِقِهَا وَ خَالِقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ کَانَ مَا احْتَجَّ بِهِ عَلَی قَوْمِهِ بِمَا أَلْهَمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتَاهُ کَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ تِلْکَ حُجَّتُنا آتَیْناها إِبْراهِیمَ عَلی قَوْمِهِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ إِبْرَاهِیمَ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی قَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَانَ أَوْحَی إِلَی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَنِّی مُتَّخِذٌ مِنْ عِبَادِی خَلِیلًا إِنْ سَأَلَنِی إِحْیَاءَ الْمَوْتَی أَجَبْتُهُ فَوَقَعَ فِی نَفْسِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَنَّهُ ذَلِکَ الْخَلِیلُ فَقَالَ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی عَلَی الْخُلَّةِ- قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلی کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیاً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ فَأَخَذَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام نَسْراً وَ بَطّاً وَ طَاوُساً وَ دِیکاً فَقَطَّعَهُنَّ وَ خَلَطَهُنَ ثُمَّ جَعَلَ عَلَی کُلِّ جَبَلٍ مِنَ الْجِبَالِ الَّتِی حَوْلَهُ وَ کَانَتْ عَشَرَةً مِنْهُنَّ جُزْءاً وَ جَعَلَ

ص: 79


1- السرب بفتح السین و الراء: الحفیر تحت الأرض.
2- فی نسخة: من صفات الحدیث لا من صفات القدیم، و فی المصدر: من صفات المحدث لا من صفات القدیم.

مَنَاقِیرَهُنَّ بَیْنَ أَصَابِعِهِ ثُمَّ دَعَاهُنَّ بِأَسْمَائِهِنَّ وَ وَضَعَ عِنْدَهُ حَبّاً وَ مَاءً فَتَطَایَرَتْ تِلْکَ الْأَجْزَاءُ بَعْضُهَا إِلَی بَعْضٍ حَتَّی اسْتَوَتِ الْأَبْدَانُ وَ جَاءَ کُلُّ بَدَنٍ حَتَّی انْضَمَّ إِلَی رَقَبَتِهِ وَ رَأْسِهِ فَخَلَّی إِبْرَاهِیمُ علیه السلام عَنْ مَنَاقِیرِهِنَّ فَطِرْنَ ثُمَّ وَقَعْنَ فَشَرِبْنَ مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ وَ الْتَقَطْنَ مِنْ ذَلِکَ الْحَبِّ وَ قُلْنَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَحْیَیْتَنَا أَحْیَاکَ اللَّهُ فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام بَلِ اللَّهُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ قَالَ الْمَأْمُونُ بَارَکَ اللَّهُ فِیکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ قَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ مُوسَی علیه السلام دَخَلَ مَدِینَةً مِنْ مَدَائِنِ فِرْعَوْنَ عَلَی حِینِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِهَا وَ ذَلِکَ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ فَوَجَدَ فِیها رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِیعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ فَقَضَی مُوسَی علیه السلام عَلَی الْعَدُوِّ بِحُکْمِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ- فَوَکَزَهُ فَمَاتَ- قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ یَعْنِی الِاقْتِتَالَ الَّذِی کَانَ وَقَعَ بَیْنَ الرَّجُلَیْنِ لَا مَا فَعَلَهُ مُوسَی علیه السلام مِنْ قَتْلِهِ- إِنَّهُ یَعْنِی الشَّیْطَانَ عَدُوٌّ مُضِلٌّ قَالَ الْمَأْمُونُ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ مُوسَی- رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی قَالَ یَقُولُ إِنِّی وَضَعْتُ نَفْسِی غَیْرَ مَوْضِعِهَا بِدُخُولِی هَذِهِ الْمَدِینَةَ فَاغْفِرْ لِی أَیِ اسْتُرْنِی مِنْ أَعْدَائِکَ لِئَلَّا یَظْفَرُوا بِی فَقَتَلُونِی- فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ قالَ مُوسَی رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ مِنَ الْقُوَّةِ حَتَّی قَتَلْتُ رَجُلًا بِوَکْزَةٍ- فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ بَلْ أُجَاهِدُ فِی سَبِیلِکَ بِهَذِهِ الْقُوَّةِ حَتَّی تَرْضَی- فَأَصْبَحَ مُوسَی فِی الْمَدِینَةِ خائِفاً یَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِی اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ عَلَی آخَرَ- قالَ لَهُ مُوسی إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ قَاتَلْتَ رَجُلًا بِالْأَمْسِ وَ تُقَاتِلُ هَذَا الْیَوْمَ لَأُؤَدِّبَنَّکَ- (1) وَ أَرَادَ أَنْ یَبْطِشَ بِهِ- فَلَمَّا أَنْ أَرادَ أَنْ یَبْطِشَ بِالَّذِی هُوَ عَدُوٌّ لَهُما وَ هُوَ مِنْ شِیعَتِهِ- قالَ یا مُوسی أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ إِنْ تُرِیدُ إِلَّا أَنْ تَکُونَ جَبَّاراً فِی الْأَرْضِ وَ ما تُرِیدُ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْمُصْلِحِینَ قَالَ الْمَأْمُونُ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً یَا أَبَا الْحَسَنِ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ مُوسَی لِفِرْعَوْنَ- فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ فِرْعَوْنَ قَالَ لِمُوسَی لَمَّا أَتَاهُ- وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ

ص: 80


1- فی المصدر: لاوذینک لاؤدبنک خ ل. م.

الَّتِی فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ لِی- قالَ مُوسَی فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ عَنِ الطَّرِیقِ بِوُقُوعِی إِلَی مَدِینَةٍ مِنْ مَدَائِنِکَ- فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْماً وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ ص- أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی یَقُولُ أَ لَمْ یَجِدْکَ وَحِیداً فَآوَی إِلَیْکَ النَّاسَ- وَ وَجَدَکَ ضَالًّا یَعْنِی عِنْدَ قَوْمِکَ- فَهَدی أَیْ هَدَاهُمْ إِلَی مَعْرِفَتِکَ- وَ وَجَدَکَ عائِلًا فَأَغْنی یَقُولُ أَغْنَاکَ بِأَنْ جَعَلَ دُعَاءَکَ مُسْتَجَاباً قَالَ الْمَأْمُونُ بَارَکَ اللَّهُ فِیکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَمَّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی الْآیَةَ کَیْفَ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ کَلِیمُ اللَّهِ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ لَا یَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ لَا تَجُوزُ عَلَیْهِ الرُّؤْیَةُ حَتَّی یَسْأَلَهُ هَذَا السُّؤَالَ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ کَلِیمَ اللَّهِ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَعَزُّ (1)مِنْ أَنْ یُرَی بِالْأَبْصَارِ وَ لَکِنَّهُ لَمَّا کَلَّمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَرَّبَهُ نَجِیّاً رَجَعَ إِلَی قَوْمِهِ فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَلَّمَهُ وَ قَرَّبَهُ وَ نَاجَاهُ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَسْمَعَ کَلَامَهُ کَمَا سَمِعْتَ وَ کَانَ الْقَوْمُ سَبْعَمِائَةِ أَلْفِ رَجُلٍ فَاخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعِینَ أَلْفاً ثُمَّ اخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعَةَ آلَافٍ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعَمِائَةٍ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقَاتِ رَبِّهِ فَخَرَجَ بِهِمْ إِلَی طُورِ سَیْنَاءَ فَأَقَامَهُمْ فِی سَفْحِ الْجَبَلِ (2)وَ صَعِدَ مُوسَی علیه السلام إِلَی الطُّورِ وَ سَأَلَ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ یُکَلِّمَهُ وَ یُسْمِعَهُمْ کَلَامَهُ فَکَلَّمَهُ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ وَ سَمِعُوا کَلَامَهُ مِنْ فَوْقُ وَ أَسْفَلُ وَ یَمِینُ وَ شِمَالُ وَ وَرَاءُ وَ أَمَامُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحْدَثَهُ فِی الشَّجَرَةِ وَ جَعَلَهُ مُنْبَعِثاً مِنْهَا حَتَّی سَمِعُوهُ مِنْ جَمِیعِ الْوُجُوهِ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ بِأَنَّ هَذَا الَّذِی سَمِعْنَاهُ کَلَامُ اللَّهِ- حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَلَمَّا قَالُوا هَذَا الْقَوْلَ الْعَظِیمَ وَ اسْتَکْبَرُوا وَ عَتَوْا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ صَاعِقَةً فَأَخَذَتْهُمْ بِظُلْمِهِمْ فَمَاتُوا فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ مَا أَقُولُ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِذَا رَجَعْتُ إِلَیْهِمْ وَ قَالُوا إِنَّکَ ذَهَبْتَ بِهِمْ فَقَتَلْتَهُمْ لِأَنَّکَ لَمْ تَکُنْ صَادِقاً فِیمَا ادَّعَیْتَ مِنْ مُنَاجَاةِ اللَّهِ إِیَّاکَ فَأَحْیَاهُمُ اللَّهُ وَ بَعَثَهُمْ مَعَهُ فَقَالُوا إِنَّکَ لَوْ سَأَلْتَ اللَّهَ أَنْ یُرِیَکَ تَنْظُرُ إِلَیْهِ لَأَجَابَکَ وَ کُنْتَ تُخْبِرُنَا کَیْفَ هُوَ نَعْرِفُهُ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ فَقَالَ مُوسَی علیه السلام یَا قَوْمِ إِنَّ اللَّهَ لَا یُرَی بِالْأَبْصَارِ

ص: 81


1- فی المصدر: منزه اعز خ ل عن ان یری. م.
2- سفح الجبل: اصله و أسفله. عرضه و مضجعه الذی یسفح ای ینصب فیه الماء.

وَ لَا کَیْفِیَّةَ لَهُ وَ إِنَّمَا یُعْرَفُ بِآیَاتِهِ وَ یُعْلَمُ بِأَعْلَامِهِ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَسْأَلَهُ فَقَالَ مُوسَی علیه السلام یَا رَبِّ إِنَّکَ قَدْ سَمِعْتَ مَقَالَةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ- وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِصَلَاحِهِمْ فَأَوْحَی اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِلَیْهِ یَا مُوسَی سَلْنِی مَا سَأَلُوکَ فَلَنْ أُؤَاخِذَکَ بِجَهْلِهِمْ فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ مُوسَی- رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی وَ لکِنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ وَ هُوَ یَهْوِی فَسَوْفَ تَرانِی فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ بِآیَةٍ مِنْ آیَاتِهِ- جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ یَقُولُ رَجَعْتُ إِلَی مَعْرِفَتِی بِکَ عَنْ جَهْلِ قَوْمِی- وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُمْ بِأَنَّکَ لَا تُرَی فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأی بُرْهانَ رَبِّهِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ لَوْ لَا أَنْ رَأَی بُرْهَانَ رَبِّهِ لَهَمَّ بِهَا کَمَا هَمَّتْ لَکِنَّهُ کَانَ مَعْصُوماً (1)وَ الْمَعْصُومُ لَا یَهُمُّ بِذَنْبٍ وَ لَا یَأْتِیهِ وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ هَمَّتْ بِأَنْ تَفْعَلَ وَ هَمَّ بِأَنْ لَا یَفْعَلَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ قَالَ الرِّضَا علیه السلام ذَاکَ یُونُسُ بْنُ مَتَّی ع- ذَهَبَ مُغاضِباً لِقَوْمِهِ فَظَنَّ بِمَعْنَی اسْتَیْقَنَ- أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ أَنْ لَنْ نُضَیِّقَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ وَ مِنْهُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ أَیْ ضَیَّقَ وَ قَتَرَ- فَنادی فِی الظُّلُماتِ ظُلْمَةِ اللَّیْلِ وَ ظُلْمَةِ الْبَحْرِ وَ ظُلْمَةِ بَطْنِ الْحُوتِ- أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ بِتَرْکِی مِثْلَ هَذِهِ الْعِبَادَةِ الَّتِی قَدْ فَرَّغْتَنِی لَهَا فِی بَطْنِ الْحُوتِ فَاسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- حَتَّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جاءَهُمْ نَصْرُنا قَالَ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ مِنْ قَوْمِهِمْ وَ ظَنَّ قَوْمُهُمْ أَنَّ الرُّسُلَ قَدْ کُذِبُوا جَاءَ الرُّسُلَ نَصْرُنَا

ص: 82


1- تقدم فی الخبر الأوّل عنه علیه السلام: انها همت بالمعصیة، و هم یوسف علیه السلام بالقتل إن اجبرته لعظم ما داخله.

فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ عِنْدَ مُشْرِکِی أَهْلِ مَکَّةَ أَعْظَمَ ذَنْباً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَنَّهُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ صَنَماً فَلَمَّا جَاءَهُمْ صلی الله علیه و آله بِالدَّعْوَةِ إِلَی کَلِمَةِ الْإِخْلَاصِ کَبُرَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ عَظُمَ وَ قَالُوا أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ عُجابٌ وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ یُرادُ ما سَمِعْنا بِهذا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ فَلَمَّا فَتَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی نَبِیِّهِ مَکَّةَ قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ- إِنَّا فَتَحْنا لَکَ مَکَّةَ فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ عِنْدَ مُشْرِکِی أَهْلِ مَکَّةَ بِدُعَائِکَ إِلَی تَوْحِیدِ اللَّهِ فِیمَا تَقَدَّمَ وَ مَا تَأَخَّرَ لِأَنَّ مُشْرِکِی مَکَّةَ أَسْلَمَ بَعْضُهُمْ وَ خَرَجَ بَعْضُهُمْ عَنْ مَکَّةَ وَ مَنْ بَقِیَ مِنْهُمْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی إِنْکَارِ التَّوْحِیدِ عَلَیْهِ إِذَا دَعَا النَّاسَ إِلَیْهِ فَصَارَ ذَنْبُهُ عِنْدَهُمْ فِی ذَلِکَ مَغْفُوراً بِظُهُورِهِ عَلَیْهِمْ فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ قَالَ الرِّضَا علیه السلام هَذَا مِمَّا نَزَلَ بِإِیَّاکِ أَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَةِ خَاطَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله وَ أَرَادَ بِهِ أُمَّتَهُ فَکَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا قَالَ صَدَقْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَ اتَّقِ اللَّهَ وَ تُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَ تَخْشَی النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ قَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ- صلی الله علیه و آله قَصَدَ دَارَ زَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ بْنِ شَرَاجِیلَ الْکَلْبِیِّ فِی أَمْرٍ أَرَادَهُ فَرَأَی امْرَأَتَهُ تَغْتَسِلُ فَقَالَ لَهَا سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَکِ وَ إِنَّمَا أَرَادَ بِذَلِکَ تَنْزِیهَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَنْ قَوْلِ مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْمَلَائِکَةَ بَنَاتُ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- أَ فَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَةِ إِناثاً إِنَّکُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلًا عَظِیماً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا رَآهَا تَغْتَسِلُ سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَکِ أَنْ یَتَّخِذْ وَلَداً یَحْتَاجُ إِلَی هَذَا التَّطْهِیرِ وَ الِاغْتِسَالِ فَلَمَّا عَادَ زَیْدٌ إِلَی مَنْزِلِهِ أَخْبَرَتْهُ امْرَأَتُهُ بِمَجِی ءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَوْلِهِ لَهَا سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَکِ فَلَمْ یَعْلَمْ زَیْدٌ مَا أَرَادَ بِذَلِکَ وَ ظَنَ

ص: 83

أَنَّهُ قَالَ ذَلِکَ لِمَا أَعْجَبَهُ مِنْ حُسْنِهَا فَجَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ امْرَأَتِی فِی خُلُقِهَا سُوءٌ وَ إِنِّی أُرِیدُ طَلَاقَهَا فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَ اتَّقِ اللَّهَ وَ قَدْ کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَرَّفَهُ عَدَدَ أَزْوَاجِهِ وَ أَنَّ تِلْکَ الْمَرْأَةَ مِنْهُنَّ فَأَخْفَی ذَلِکَ فِی نَفْسِهِ وَ لَمْ یُبْدِهِ لِزَیْدٍ وَ خَشِیَ النَّاسَ أَنْ یَقُولُوا إِنَّ مُحَمَّداً یَقُولُ لِمَوْلَاهُ إِنَّ امْرَأَتَکَ سَتَکُونُ لِی زَوْجَةً فَیَعِیبُونَهُ بِذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَعْنِی بِالْإِسْلَامِ- وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ یَعْنِی بِالْعِتْقِ- أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَ اتَّقِ اللَّهَ وَ تُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَ تَخْشَی النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ ثُمَّ إِنَّ زَیْدَ بْنَ حَارِثَةَ طَلَّقَهَا وَ اعْتَدَّتْ مِنْهُ فَزَوَّجَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَنْزَلَ بِذَلِکَ قُرْآناً فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا قَضی زَیْدٌ مِنْها وَطَراً زَوَّجْناکَها لِکَیْ لا یَکُونَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ حَرَجٌ فِی أَزْواجِ أَدْعِیائِهِمْ إِذا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا ثُمَّ عَلِمَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ الْمُنَافِقِینَ سَیَعِیبُونَهُ بِتَزْوِیجِهَا فَأَنْزَلَ ما کانَ عَلَی النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فِیما فَرَضَ اللَّهُ لَهُ فَقَالَ الْمَأْمُونُ لَقَدْ شَفَیْتَ صَدْرِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَوْضَحْتَ لِی مَا کَانَ مُلْتَبِساً عَلَیَّ فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنْ أَنْبِیَائِهِ وَ عَنِ الْإِسْلَامِ خَیْراً قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ فَقَامَ الْمَأْمُونُ إِلَی الصَّلَاةِ وَ أَخَذَ بِیَدِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ کَانَ حَاضِرَ الْمَجْلِسِ وَ تَبِعْتُهُمَا فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ کَیْفَ رَأَیْتَ ابْنَ أَخِیکَ فَقَالَ عَالِمٌ وَ لَمْ نَرَهُ یَخْتَلِفُ إِلَی أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ إِنَّ ابْنَ أَخِیکَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ النَّبِیِّ الَّذِینَ قَالَ صلی الله علیه و آله فِیهِمْ أَلَا إِنَّ أَبْرَارَ عِتْرَتِی وَ أَطَایِبَ أَرُومَتِی (1)أَحْلَمُ النَّاسِ صِغَاراً وَ أَعْلَمُ النَّاسِ کِبَاراً لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ لَا یُخْرِجُونَکُمْ مِنْ بَابِ هُدًی وَ لَا یُدْخِلُونَکُمْ فِی بَابِ ضَلَالٍ وَ انْصَرَفَ الرِّضَا علیه السلام إِلَی مَنْزِلِهِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ غَدَوْتُ عَلَیْهِ وَ أَعْلَمْتُهُ مَا کَانَ مِنْ قَوْلِ الْمَأْمُونِ وَ جَوَابِ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ لَهُ فَضَحِکَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ الْجَهْمِ لَا یَغُرَّنَّکَ مَا سَمِعْتَهُ مِنْهُ فَإِنَّهُ سَیَغْتَالُنِی (2)وَ اللَّهُ یَنْتَقِمُ لِی مِنْهُ.

ص: 84


1- فی المصدر: اطائب ذرّیتی و اطهار ارومتی. م.
2- فی المصدر: سیقتلنی سیفتالنی خ ل و فی الاحتجاج: سیغتالنی. م.

قال الصدوق رحمه الله هذا الحدیث عجیب من طریق علی بن محمد بن الجهم مع نصبه و بغضه و عداوته لأهل البیت علیهم السلام (1)- ج، الإحتجاج مرسلا مثله (2)

**[ترجمه]عیون الاخبار: علی­بن محمد­بن جهم می­گوید:در مجلس مأمون حاضر شدم. امام رضا علی­بن موسی علیه السلام نزد وی بود. مأمون به علی بن موسی الرضا علیه السلام گفت: ای فرزند رسول خدا آیا تو نمی گویی که انبیا معصوم هستند؟ فرمود: بله. گفت: پس معنی این آیه که خدا فرمود: «آدم پروردگارش را عصیان کرد و گمراه شد» چیست؟ فرمود: خدا به آدم گفت: «تو و همسرت در بهشت ساکن شوید و هر آنچه خواستید از نعمت آن بخورید ولی به این درخت نزدیک نشوید» و به بوته گندم اشاره کرد «در این صورت از ظالمین خواهید بود». خدا به آنان نگفت که از این درخت و از درختی که از جنس آن است نخورید. آنان به آن درخت نزدیک نشدند. آن دو از میوه های دیگر درختان می خوردند تا اینکه شیطان آن­ها را وسوسه کرد و گفت: «پروردگارتان شما را از این درخت نهی نکرد» و فقط شما را از نزدیک شدن به آن نهی کرد نه از خوردن از آن. «جز [برای] آنکه [مبادا] دو فرشته گردید یا از [زمره] جاودانان شوید* و برای آن دو سوگند یاد کرد که من قطعا از خیرخواهان شما هستم» آدم و حوا تا قبل از آن کسی را ندیده بودند که به خدا قسم بخورد ولی دروغ بگوید «پس آن­ها را با نیرنگ فریب داد.» آن دو با اعتماد به قسم خوردن شیطان به خدا، از میوه درخت خوردند. این اتفاق قبل از نبوت آدم رخ داد و گناه بزرگی نبود که به موجب آن مستحق دخول در آتش باشد بلکه از خطاهای کوچکی بود که تا قبل نزول وحی برای پیامبران جائز است. اما پس از آنکه خداوند او را برگزید و پیامبر قرار داد معصوم بود و هیچ گناه کوچک و

بزرگی مرتکب نشد. خداوند می فرماید: «آدم نسبت به پروردگارش عصیان کرد و گمراه شد سپس پروردگارش او را برگزید پس او توبه کرد و هدایت شد.» خداوند فرمود: «خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر تمام جهانیان برگزید» مأمون پرسید پس معنی آیه «و چون به آن دو [فرزندی] شایسته داد در آنچه [خدا] به ایشان داده بود برای او شریکانی قرار دادند» چیست؟ امام فرمود: حوا پانصد شکم برای آدم زائید و هر شکم یک دختر و یک پسر. آدم و حوا با خدا عهد بستند و او را خواندند و گفتند: «اگر به ما نسل صالحی عطا کنی از شاکران خواهیم بود» و وقتی نسلی صالح با ظاهری نیکو و مبرا از هر گونه نقص و بیماری به آنان عطا شد این نسل متشکل از دو گروه مذکر و مؤنث بود هر دو گروه جنس مذکر را در نسل به وجود آمده شریک خدا می دانستند و مانند آدم و حوا خدا را شکر نمی کردند. لذا خداوند فرمود: «خداوند از آنچه شرک می ورزید بالاتر و مبرا است». مأمون گفت: شهادت می دهم که تو حقیقتاً فرزند رسول خدا هستی. در مورد آیه

ص: 78

«و چون صبح شد ستاره ای را دید و گفت: این پروردگار من است» برای من توضیح بده [که چرا ابراهیم به ستاره گفت: «هذا ربی»]. امام فرمود: در زمان ابراهیم سه گروه بودند. گروهی ستاره، گروهی ماه و گروهی خورشید را می پرستیدند. ابراهیم وقتی از سردابی که در آن مخفی شده بود بیرون آمد شب شده بود و ستاره را دید. برای انکار و آگاه کردن مردم گفت این پروردگار من است «و وقتی افول کرد» یعنی: ستاره، «گفت: افول­کنندگان را دوست ندارم» چرا که افول و زوال از ویژگی های محدث است نه قدیم. «و هنگامی که ماه را درخشان دید گفت این پروردگار من است.» این قول نیز برای انکار و آگاهی دادن بود و «وقتی ماه افول کرد گفت: اگر پروردگارم مرا هدایت نکند من از قوم گمراهان خواهم بود» این آیه می­گوید: اگر پروردگارم مرا هدایت نمی­کرد یقینا من از زمره گمراهان بودم. «وقتی» صبح شد و «خورشید را درخشان دید گفت: این پروردگار من است این بزرگتر است» از ستاره و ماه. معنای این جملات انکار و استخبار است نه خبر دادن و اقرار کردن. «وقتی خورشید افول کرد» به کسانی که ماه و خورشید و ستاره می پرستیدند گفت: «ای قوم من از چیزهایی که شما به آن شرک می ورزید مبرا هستم من رویم را به سوی کسی می کنم که یکتاست و آسمان ها و زمین را خلق کرده است و من از مشرکان نیستم» منظور ابراهیم از گفته های قبل اثبات باطل بودن دین و اعتقاد آن مردم بود و به آن­ها ثابت کرد که چیزهایی مانند خورشید و ماه وستاره شایستگی پرستیدن را ندارند و عبادت مستحق خالق ماه و خورشید و ستاره و آسمان ها و زمین است. استدلالی که او برای قومش آورد چیزی بود که خدا به او الهام کرده بود و خدا خود می فرماید: «و آن حجت ما بود که به ابراهیم در مقابل قومش اعطا کردیم».

مأمون گفت: شگفتا از تو یابن رسول الله! در مورد این گفته ابراهیم نیز برایم توضیح بده: «پروردگارا به من نشان بده که چگونه مردگان را زنده می کنی گفت: آیا ایمان نداری؟ گفت: ایمان دارم ولی می­خواهم قلبم مطمئن گردد» امام رضا علیه السلام فرمود: خدا به ابراهیم وحی کرد: من از میان بندگانم فردی را به عنوان دوست و خلیل خود برمی گزینم اگر از من زنده شدن مردگان را بخواهی تو را اجابت می کنم. لذا به ابراهیم تلقین شد که او خلیل خداست و سپس گفت «پروردگارا به من نشان بده چگونه مردگان را زنده می­کنی. گفت: آیا ایمان نداری؟ گفت: ایمان دارم ولی می­خواهم قلبم مطمئن گردد» یعنی بر دوستی تو مطمئن گردد. «خدا فرمود چهار پرنده را بگیر، آن­ها را بکوب. سپس هر قسمت از آن­ها را بر کوهی قرار بده. بعد از آن آنان را فرا­بخوان تا به سوی تو بشتابند. و بدان که خدا شکست ناپذیر و حکیم است.» ابراهیم یک عقاب و مرغابی و طاووس و خروس گرفت. آنان را قطعه قطعه و با یکدیگر مخلوط کرد. سپس بخشی از آن مخلوط را بر روی تک تک کوه­های اطرافش که تعدادشان ده کوه بود قرار داد.

ص: 79

و منقارهایشان را بین انگشتانش گرفت. بعد آن­ها را با اسم­هایشان فرا­خواند و در مقابل آن­ها آب و دانه گذاشت. اجزاء به یکدیگر پیوسته و بدن پرندگان دوباره شکل گرفت و هر بدن به سمت گردن و سر پرنده مربوط حرکت کرد و به آن وصل شد. ابراهیم منقارهای آن­ها را رها کرد منقارها نیز به سمت بدن ها رفته پس از آن پرندگان از آب و دانه خوردند و به ابراهیم گفتند ای پیامبر خدا تو ما را زنده کردی خداوند تو را زنده بدارد. ابراهیم فرمود: خیر، بلکه خداوند زنده می کند و می میراند و او بر هر چیزی قادر و تواناست.

مأمون گفت: آفرین بر تو ای اباالحسن! در مورد این آیه مرا آگاه ساز: «موسی به او مشت زد و او را کشت. گفت این از کارهای شیطان است» امام رضا علیه السلام فرمود: موسی علیه السلام بین مغرب و عشاء به طور ناشناس وارد شهری از شهرهای تحت تسلط فرعون شد. «در آن شهر چهار مرد را دید که با یکدیگر می جنگیدند. یکی از پیروان موسی و دیگری از دشمنان او بود. کسی که شیعه موسی بود از وی در مقابل دشمن موسی کمک خواست» موسی به حکم خدا آن دشمن را محکوم کرد «پس به او مشت زد» آن دشمن مرد. سپس گفت: «این از کارهای شیطان است» یعنی جنگ و جدالی که بین آن دو مرد بود کار شیطان است نه کاری که موسی کرد. و منظور از «همانا او دشمن گمراه کننده است» نیز شیطان است. مأمون پرسید سپس چرا موسی گفت: «پروردگارا همانا من به خودم ظلم کردم پس مرا ببخش» امام فرمود: موسی در واقع می گوید من با وارد شدن به این شهر خودم را در جایی قرار داده ام که نباید قرار می دادم «پس غفران کن» یعنی مرا از چشم دشمنانت مخفی بدار تا به من دست نیافته و با من وارد جنگ نشوند «و خداوند او را بخشید چرا که او غفور و رحیم است. موسی گفت: پروردگارا با آنچه به من نعمت دادی» یعنی قدرتی که تنها با یک مشت مردی را به قتل رساندم «هرگز پشتیبان مجرمان نخواهم بود» بلکه با این قدرت در راه تو جهاد می کنم تا تو راضی باشی. موسی «در شهر ترسان و مضطرب بود که ناگهان متوجه شد کسی که دیروز از او یاری خواسته بود او را فرا می خواند» تا در مقابل فرد دیگری یاریش کند.«موسی به او گفت که تو انسان واقعاً نادانی هستی» دیروز با مردی جنگیدی و امروز نیز در حال جنگ هستی تو را ادب خواهم کرد. موسی خواست که به سمت مرد حمله ور شود. «هنگامی که خواست به سمت کسی که دشمن هر دوی آن­ها بود حمله­ور شود» آن فرد که از پیروان موسی بود «گفت ای موسی آیا می خواهی مرا بکشی چنانکه دیروز شخصی را کشتی تو می خواهی در این سرزمین فقط زورگو باشی و نمی خواهی از اصلاحگران باشی».

مأمون گفت: یا ابا الحسن خداوند خیرت دهد. منظور موسی از اینکه به فرعون گفت: «بنابراین آن را انجام دادم و من از گمراهان هستم» چیست؟ امام رضا علیه السلام فرمود: وقتی موسی نزد فرعون رفت فرعون به او گفت: «آن کاری که انجام دادی، انجام دادی!

ص: 80

و تو از کافران هستی» یعنی نسبت به من کافر هستی و موسی در جواب گفت: «بنابراین چنین کرده ام. و من از گم­گشتگان بودم» که راه را گم کرده و به شهری از شهرهای تو وارد شدم «لذا از شما فرار کردم چون از شما ترسیدم پروردگارم به من حکمی عطا کرد و مرا از مرسلین قرار داد» خداوند به پیامبرش محمد صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «آیا تو را یتیمی نیافت. و پس از آن به تو مأوی داد.» منظور این است که آیا تو را تنها نیافت و سپس مردم را با تو مأنوس گرداند. «و تو را گمراه یافت» یعنی گم­گشته در میان قومت «پس هدایت کرد» یعنی مردم را به سوی شناخت تو هدایت کرد «تو را عائله­مند یافت پس تو را بی نیاز کرد» می­گوید: تو را با مستجاب کردن دعایت غنی ساخت. مأمون گفت: یابن رسول الله تبارک الله! معنی این آیه چیست: «وقتی موسی به دیدار ما آمد پروردگارش با او سخن گفت. موسی گفت: پروردگارا خود را به من نشان بده تا به تو نگاه کنم خدا گفت هرگز مرا نخواهی دید» ادامه آیه. چگونه می شود که موسی بن عمران نداند که دیدار خدا برای او جائز نیست. اگر می دانست این سؤال را نمی پرسید. امام رضا علیه السلام فرمود: موسی بن عمران می دانست که خداوند فراتر از آن است که با چشم دیده شود اما وقتی خداوند با موسی سخن گفت او را به خود نزدیک گرداند موسی به سوی قومش بازگشت و به آن­ها گفت که خداوند پس از سخن گفتن با او وی را نجات داده و او را مقرب درگاه خویش قرار داده است آن­ها گفتند: هرگز به تو ایمان نمی آوریم جز اینکه کلام خدا را همان­گونه که تو شنیدی بشنویم. و قوم موسی 700 هزار نفر بودند. از میانشان 70 هزار نفر را برگزید و از آن­ها 7 هزار نفر بعد از این تعداد 70 نفر و پس از 70 نفر 7 مرد را برای ملاقات با پروردگارش انتخاب کرد. با آن­ها به طور­سیناء رفت. آنان را در دامنه کوه مستقر کرد. موسی از طور بالا رفت و از خدا خواست که با وی سخن بگوید و آنان سخن او را بشنوند. سپس خداوند متعال با او سخن گفت و آنان صدای او را از بالا و پایین و راست و چپ و پشت و جلو شنیدند. چرا که خداوند عزوجل آن صوت را در یک درخت ایجاد و از آنجا منتشر کرد تا آن را از همه جهات بشوند. آن­ها گفتند: «هرگز به [سخن] تو ایمان نمی آوریم» که چیزی که شنیدیم سخن خدا بود «تا زمانی­که خدا را آشکارا ببینیم.» وقتی این سخن درشت را گفته و تکبر ورزیدند و سرکشی کردند خداوند عزوجل صاعقه ای بر آن­ها فرو فرستاد و آن­ها به خاطر ستمشان مردند. سپس موسی گفت: ای پروردگار هنگامی که بازگشتم به بنی اسرائیل چه بگویم؟ هنگامی که بگویند: تو آن­ها را بردی و به قتل رساندی زیرا در ادعایت مبنی بر مناجات تو با خدا صادق نبودی. پس خداوند آن­ها را زنده کرد. سپس موسی علیه السلام گفت: ای قوم خدا با چشم­ها دیده نمی شود

ص: 81

و کم و کیف ندارد. او فقط با آیات و نشانه هایش شناخته می شود. آن­ها گفتند: تا از او درخواست نکنی به تو ایمان نخواهیم آورد. موسی علیه السلام گفت: ای پروردگار تو سخن بنی اسرائیل را شنیدی و تو از مصلحت آنان آگاهی. خداوند جل جلاله به او وحی کرد که: ای موسی آنچه از تو خواستند را بخواه من تو را به خاطر جهل آنان مؤاخذه نخواهم کرد. در آن زمان موسی گفت: «ای پروردگار خود را به من نشان بده تا به تو بنگرم گفت مرا نخواهی دید ولی به کوه بنگر که در جای خویش مستقر است» و سقوط می­کند «پس مرا خواهی دید هنگامی که پروردگار بر کوه نمایان می گردد» با آیه­ای از آیاتش «آن را ریز ریز ساخت و موسی بیهوش بر زمین افتاد و چون به خود آمد گفت تو منزهی به درگاهت توبه کردم» می گوید: از جهل قوم خود به شناخت تو بازگشتم «و من نخستین مؤمنانم» از میان قومم به اینکه تو دیده نمی شوی.

مأمون گفت: ای اباالحسن شگفتا از تو. مرا از فرموده خداوند متعال آگاه کن: «و در حقیقت [آن زن] آهنگ وی کرد و [یوسف نیز] اگر برهان پروردگارش را ندیده بود آهنگ او می­کرد» پس امام رضا علیه السلام فرمود: آن زن آهنگ یوسف کرد و اگر یوسف برهان پروردگارش بر ایشان را نمی­دید آهنگ آن زن را می­کرد همان­طور که او آهنگ یوسف را کرده بود. ولی یوسف معصوم بود و معصوم به گناه توجهی نکرده و مرتکب آن نمی­شود. پدرم از پدرش امام صادق علیه السلام برایم

نقل فرمود که ایشان فرموده است: آن زن قصد کرد که انجام دهد و یوسف قصد کرد که انجام ندهد.

مأمون گفت: ای اباالحسن شگفتا از تو. مرا از فرموده خداوند متعال آگاه کن: «و ذوالنون را [یاد کن] آنگاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او قدرتی نداریم» امام رضا علیه السلام فرمود: آن یونس بن متی علیه السلام است. «خشمگین رفت» به خاطر قومش «پس گمان کرد» به معنی یقین حاصل کرد. «که هرگز بر او قادر نیستیم» که هرگز رزقش را بر او تنگ نمی­کنیم. از آن جمله است فرموده خداوند: «و اما هنگامی که او را مبتلا ساخت پس رزقش را برای او مقدر ساخت» یعنی رزقش را تنگ و کم کرد. «پس در تاریکی­ها ندا داد» تاریکی شب و تاریک دریا و تاریکی درون شکم ماهی. «اینکه خدایی جز تو نیست. تو پاک و منزهی و همانا من از ظالمان بودم» به علت ترک کردن مثل چنین عبادتی که اوقات فراغت لازم برای انجام آن را در شکم ماهی برایم فراهم ساختی. پس خداوند او را اجابت کرد. خداوند عزوجل فرمود: « و اگر او از زمره تسبیح کنندگان نبود قطعا تا روزی که برانگیخته می شوند در شکم آن [ماهی] می ماند».

مأمون گفت: ای اباالحسن شگفتا از تو. مرا از فرموده خداوند متعال آگاه کن: « تا هنگامی که فرستادگان [ما] نومید شدند و [مردم] پنداشتند که به آنان واقعا دروغ گفته شده یاری ما به آنان رسید» امام رضا علیه السلام فرمود: خداوند عزوجل می­گوید تا زمانی که پیامبران از قومشان ناامید شده و قومشان گمان کردند که پیامبران دروغ گفته­اند، در این هنگام یاری ما به پیامبران رسید.

ص: 82

مأمون گفت: ای اباالحسن شگفتا از تو. مرا از فرموده خداوند متعال آگاه کن «تا خداوند از گناهان گذشته و آینده تو بگذرد». امام رضا علیه السلام فرمود: نزد مشرکان مکه کسی گناه­کارتر از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نبوده. زیرا آنان 360 بت غیر از خدا را می­پرستیدند. زمانی که پیامبر صلی الله علیه آله و سلم با دعوت به اخلاص بر آنان وارد شد، این امر بر آنان سنگین آمد و گفتند «آیا خدایان متعدد را خدای واحدی قرار داده. این واقعا چیز عجیبی است* و بزرگانشان روان شدند و گفتند بروید و بر خدایان خود ایستادگی نمایید که این امر قطعا هدف ماست* از طرفی این مطلب را در آیین عیسوی هم نشنیده ایم. این ادعا جز دروغ بافی نیست.» پس زمانی که خداوند متعال مکه را بر پیامبر گشود فرمود: ای محمد «ما برای تو گشودیم» مکه را «گشودنی درخشان* تا خداوند از گناه گذشته و آینده تو» نزد مشرکان مکه با دعوت گذشته و آینده تو به یکتا پرستی خداوند «درگذرد» زیرا عده­ای از مشرکان مکه اسلام آوردند و عده­ای از مکه خارج شدند و وقتی پیامبر مردم را به یکتاپرستی دعوت می کرد دیگر کسانی که مانده بودند نمی­توانستند یکتاپرستی را انکار کنند. پس گناه او نزد ایشان در این زمینه، با ظهور پیامبر بر ایشان آمرزیده شد.

پس مأمون گفت آفرین اباالحسن! پس مرا از این فرموده ایزد متعال آگاه کن: «خدایت ببخشاید چرا به آنان اجازه دادی» امام رضا علیه السلام فرمود: این بر مبنای «ای در به تو می­گویم دیوار تو بشنو» نازل شده است. خداوند متعال با این آیه پیامبر خود را مورد خطاب قرار داد و امت او را اراده فرمود. در این سخن پروردگار عز و جل نیز چنین است «اگر شرک بورزی حتما کردارت تباه و مسلما از زیان­کاران خواهی شد» و همچنین این فرموده باری تعالی «و اگر تو را استوار نمی­داشتیم قطعا نزدیک بود کمی به سوی آنان متمایل شوی» [مأمون] گفت: ای پسر رسول خدا درست می­گویی. پس مرا از این سخن باری تعالی آگاه کن «و آن­گاه که به کسی که خدا بر او نعمت ارزانی داشته بود و تو تیز به او نعمت داده بودی می گفتی همسرت را پیش خود نگاه دار و از خدا پروا دار و آنچه را که خدا آشکار کننده آن بود در دل خود نهان می­کردی و از مردم می­ترسیدی با آن­که خدا سزاوارتر بود که از او بترسی». امام رضا علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می­خواست برای کاری به خانه زید بن حارثة بن شراجیل کلبی برود. همسر زید را در حال شستشو دید. به آن زن فرمودند: پاک و منزه است کسی که تو را آفرید. و منظور پیامبر منزه دانستن خداوند تبارک و تعالی از گفته کسانی بود که ملائکه را دختران خداوند می­پندارند. پس خداوند متعال فرمود: «آیا پنداشتید که پروردگارتان شما را به داشتن پسران اختصاص داده و خود از فرشتگان دخترانی برگرفته است. حقا که شما سخنی بس بزرگ می گویید» پس پیامبر زمانی که همسر زید را در حال شستن دید فرمود کسی که تو را آفرید منزه از این است که فرزندی اختیار کند که به این طهارت و شستشو نیاز داشته باشد. پس وقتی زید به خانه برگشت همسرش به زید گفت پیامبر آمده و فرمود منزه است کسی که تو را آفرید. زید منظور پیامبر را نفهمید و فکر کرد

ص: 83

پیامبر از زیبایی همسرش خوشش آمده. پس پیش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رفت و گفت: ای رسول خدا همسرم بد اخلاق است. می­خواهم طلاقش دهم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «همسرت را نگه دار و از خدا پروا دار». خداوند تعداد همسرانش را به او خبر داده بود و این زن یکی از آن­ها بود. این موضوع را در دل خود پنهان داشت و به زید نگفت. ترسید که مردم بگویند محمد صلی الله علیه و آله و سلم به غلامش گفته همسر تو، همسر من خواهد بود و این را بر پیامبر عیب می­گیرند. پس خداوند عزوجل این آیه را نازل نمود «و اذ تقول للذی انعم الله علیه: و آنگاه که به کسی که خدا بر او نعمت ارزانی داشته بود» یعنی با اسلام «و انعمت علیه: و تو [نیز] به او نعمت داده بودی» یعنی با آزاد کردن غلام «همسرت را پیش خود نگاه دار و از خدا پروا بدار و آنچه را که خدا آشکارکننده آن بود در دل خود نهان می کردی و از مردم می ترسیدی با آنکه خدا سزاوارتر بود که از او بترسی» سپس زید بن حارثه همسرش را طلاق داد و همسرش عده را به جا­آورد. پس خداوند متعال او را به همسری محمد صلی الله علیه و آله و سلم درآورد و به این خاطر این آیه را نازل نمود: «پس چون زید از آن زن کام برگرفت و او را ترک گفت وی را به نکاح تو در آوردیم تا در آینده در مورد ازدواج مؤمنان با زنان پسرخواندگانشان چون آنان را طلاق گفتند گناهی نباشد و فرمان خدا صورت پذیرد» و چون خداوند متعال می­دانست منافقین ازدواج پیامبر را بر او عیب خواهند شمرد فرمود: «بر پیامبر در آنچه خدا بر او فرض گردانیده گناهی نیست».

مأمون گفت: ای پسر رسول خدا سینه­ام را شفا دادی و آنچه را که بر من مشتبه بود واضح ساختی. پس خداوند تو را از پیامبرانش و از اسلام جزای خیر دهد.

علی­بن محمد­بن جهم می­گوید: مأمون به نماز ایستاد و دست محمد بن جعفر بن محمد که حاضر در مجلس بود را گرفت و من پشت سر او رفتم. مأمون به او گفت برادرزاده­ات را چگونه دیدی؟ گفت او عالم است در حالی که ندیده­ایم با کسی از اهل علم نشست و برخاست ­کند.

مأمون گفت: برادرزاده ات از اهل بیت پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم است که پیامبر در مورد آنان فرموده: «آگاه باشید همانا نیکان عترت من و پاکان ذریه من در کودکی صبورترین و در بزرگی داناترین مردم هستند. آنان را آموزش ندهید. آنان از شما داناترند و شما را از راه هدایت خارج نمی­کنند و شما را به گمراهی وارد نمی­سازند.» امام رضا علیه السلام به سمت خانه رفتند. فردا صبح بر ایشان وارد شدم و ایشان را از سخن مأمون و پاسخ عمویش محمدبن جعفر آگاه کردم. ایشان خندید و فرمود: ای ابن جهم سخن او تو را مغرور نکند. او مرا خواهد کشت و خداوند انتقام مرا از او می گیرد.

ص: 84

صدوق رحمت الله علیه گفت: این حدیث با اسناد علی بن محمد جهم به خاطر ناصبی بودن و کینه و دشمنی­اش با اهل بیت علیهم السلام عجیب است. - . عیون الاخبار: 108-114 -

الاحتجاج: عین این روایت را آورده است. - . الاحتجاج: 233-237 -

**[ترجمه]

بیان

أقول ما ذکره فی خطیئة آدم علیه السلام قریب مما ذکره بعض العامة من أنه تعالی أشار لهما حین نهاهما إلی شجرة واحدة و کان المراد نوع تلک الشجرة فوسوس إلیهما الشیطان أن المراد کان ذلک الشخص من الشجرة فقبلا ذلک منه و هذا مثل ما ورد فی الخبر السابق فی مخالفة الأصول و التوجیه مشترک و لعل ذکر هذا الوجه لبیان علة ارتکاب ترک الأولی لا أن یکون جوابا مستقلا و الضمیر فی قوله عن الأکل منها راجع إلی غیرها و یحتمل أن یکون راجعا إلی هذه الشجرة بأن یکون الاستثناء منقطعا أی لیست هذه الشجرة منهیة بل هی سبب لکونکما ملکین أو خالدین إذا أکلتما منها و قال الجوهری یقال فی المدح لله دره أی عمله و قال الشیخ الرضی رضی الله عنه الدر فی الأصل ما یدر أی ینزل من الضرع من اللبن و من الغیم من المطر و هو هاهنا کنایة عن فعل الممدوح الصادر عنه و إنما نسب فعله إلیه تعالی قصدا للتعجب و إن الله منشئ العجائب فکل شی ء عظیم یریدون التعجب منه ینسبونه إلیه تعالی نحو قولهم لله أنت و لله أبوک فمعنی لله دره ما عجب فعله.

قوله تعالی وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا قال الشیخ أمین الدین الطبرسی قرأ أهل الکوفة و أبو جعفر کُذِبُوا بالتخفیف و هی قراءة علی و زین العابدین و محمد بن علی و جعفر بن محمد علیهم السلام و زید بن علی و ابن عباس و ابن مسعود و سعید بن جبیر و عکرمة و الضحاک و الأعمش و قرأ الباقون کذبوا بالتشدید و هی قراءة عائشة و الحسن و عطاء و الزهری و قتادة ثم قال و المعنی أنا أخرنا العقاب عن الأمم السالفة المکذبة لرسلنا کما أخرناه عن أمتک یا محمد حتی إذا بلغوا إلی حالة یأس الرسل عن إیمانهم و تحقق یأسهم بإخبار الله تعالی إیاهم و ظنوا أنهم قد کذبوا أی تیقن الرسل أن

ص: 85


1- عیون الأخبار: 108- 114. م.
2- الاحتجاج: 233- 237 مع اختلاف بینهما. م.

قومهم قد کذبوهم تکذیبا عاما حتی أنه لا یصلح واحد منهم عن عائشة و الحسن و قتادة و أبی علی الجبائی و من خفف فمعناه ظن الأمم أن الرسل کذبوهم فیما أخبروهم به من نصر الله تعالی إیاهم و إهلاک أعدائهم عن ابن عباس و ابن مسعود و ابن جبیر و مجاهد و ابن زید و الضحاک و أبی مسلم و قیل یجوز أن یکون الضمیر فی ظنوا راجعا إلی الرسل أیضا و یکون معناه و علم الرسل أن الذین وعدوهم الإیمان من قومهم أخلفوهم أو کذبوا فیما أظهروه من الإیمان و روی أن سعید بن جبیر و الضحاک اجتمعا فی دعوة فسئل سعید بن جبیر عن هذه الآیة کیف تقرؤها فقال وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا بالتخفیف بمعنی و ظن المرسل إلیهم أن الرسل کذبوهم فقال الضحاک ما رأیت کالیوم قط لو رحلت فی هذه إلی الیمن کان قلیلا.

و روی ابن أبی ملیکة عن ابن عباس قال کانوا بشرا فضعفوا و یئسوا و ظنوا أنهم أخلفوا ثم أخلفوا ثم تلا قوله تعالی حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتی نَصْرُ اللَّهِ الآیة و هذا باطل لا یجوز أن ینسب مثله إلی الأنبیاء انتهی.

أقول: ما ذکره علیه السلام غیر تلک الوجوه و توجیهه واضح و یمکن إرجاعه إلی أول وجهی التخفیف کما روی عن ابن عباس بأن یقرأ کذبوا علی المعلوم فیکون بیانا لحاصل المعنی لکنه بعید.

و أما ما ذکره علیه السلام فی قوله تعالی لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ فالظاهر أن الغفر فیه بمعنی الستر کما هو معناه فی أصل اللغة و سیأتی الکلام فیه و فی غیره فی مواضعها مفصلا إن شاء الله تعالی و سیجی ء بعض أخبار هذا الباب فی ذکر أحوال الأنبیاء علیهم السلام و سیجی ء خبر آدم و أنه وهب عمره لداود فی خبر الثمالی و یدل علی جواز السهو علی بعض الأنبیاء علیهم السلام و سنتکلم علیه.

**[ترجمه]می گویم آنچه در اشتباه حضرت آدم علیه السلام ذکر کرد به آنچه بعضی از اهل تسنن می­گویند نزدیک است. بعضی از اهل تسنن می­گویند: خداوند متعال هنگامی که آدم و حوا را نهی کرد خطاب به آن دو به یک درخت اشاره کرد و منظور نوع آن درخت بود. شیطان آن دو را وسوسه کرد که منظور آن درخت مشخص است. پس از او پذیرفتند - به آن درخت نزدیک شدند - و این روایت از نظر مخالفت اصول مثل روایت قبلی است و توجیه مشترک است. شاید ذکر این وجه، برای بیان علت ارتکاب گناه، ترک اولی است نه اینکه جواب مستقلی باشد. و ضمیر در (عن الأکل منها: از خوردن از آن) به غیر آن درخت برمی­گردد، و احتمال دارد مرجع ضمیر این درخت باشد و استثناء منقطع باشد یعنی این درخت نهی شده نیست، بلکه سببی است برای این که اگر از آن بخورید فرشته یا جاوید می­شوید. جوهری می­گوید در مدح گفته می شود: لله دره یعنی عملش. شیخ رضی می گوید: «دَرّ» در اصل یعنی آنچه از شیر از پستان جاری می­شود یعنی می­آید و یا باران از ابر و اینجا کنایه از کار مورد ستایشی است که او انجام داده و کارش به خاطر تعجب به خداوند متعال نسبت داده شده است؛ و این همانا خداوند ایجاد کننده چیزهای شگفت است پس هر چیزی که بزرگ است و بخواهند تعجب را از آن قصد کنند به خدا نسبت می­دهند مانند این سخن عرب که می­گویند: لله انت و لله ابوک. پس لله درّه یعنی چقدر کارش تعجب برانگیز است.

سخن خداوند «و گمان کردند آنان دروغ گفته اند» شیخ امین الدین طبرسی می­گوید: اهل کوفه و ابوجعفر فعل کذبوا را با تخفیف (بدون تشدید) خوانده­اند و این قراءت علی، زین العابدین، محمد بن علی، جعفر­بن محمد علیهم السلام و زید بن علی، ابن مسعود، سعید بن جبیر، عکرمه و ضحاک و اعمش است. و دیگران یعنی عایشه، حسن، عطا، زهری و قتاده «کذبوا» را با تشدید خوانده­اند. سپس گفت: یعنی: ما عقاب (مجازات) را از امت­های پیشین که رسولانمان را تکذیب می­کردند عقب انداختیم. همچنان که از امت تو عقب انداختیم ای محمد. پیامبران از ایمان آوردن امتشان و تحقق خبرهای خداوند تعالی در مورد آنان مأیوس شده و «گمان کردند که آنان دروغ می گویند» یعنی پیامبران به این باور رسیدند که

ص: 85

قومشان به طور کلی آنان را تکذیب کرده و حتی یکی از مردم امتشان هم اصلاح نمی­شود. از عایشه و حسن و قتاده و ابن علی الجبایی. و کسانی که بدون تشدید می خوانند معنی آن چنین می شود: امت ها وعده پیامبرانشان که خداوند آنان را یاری و دشمنانشان را نابود می سازد دروغ می پنداشتند. از ابن عباس و ابن مسعود و ابن جبیر و مجاهد و ابن زید و ضحاک و ابی مسلم. و گفته شده جایز است ضمیر در «ظنوا» به رسل برگردد و معنی آن می­شود: پیامبران فهمیدند قومشان در مورد وعده به ایمان، خلف وعده کردند یا ایمانی که آن را آشکار کرده­اند دروغ بوده است. و روایت شده سعید­بن جبیر و ضحاک در دعوتی جمع شده بودند. از سعید بن جبیر پرسیدند چگونه این آیه را تلاوت می­کنی؟ گفت: « وظنوا انهم قد کذبوا: گمان کردند

که آنان دروغ می­گویند» کذبوا بدون تشدید به این معنی که: کسانی که پیامبر به سوی آنان فرستاده شده گمان کردند پیامبران به آنان دروغ گفته­اند. پس ضحاک گفت هرگز مانند امروز ندیده­ام. اگر تنها به خاطر این به یمن بروم کم است.

ابن ابی ملیکه از ابن عباس نقل کرده است: بشر بودند و ضعیف و ناامید شدند و گمان کردند که آنان خلف وعده می کنند سپس خلف وعده کردند. سپس این آیه را تلاوت نمود: «تا جایی که پیامبر خدا و کسانی که با وی ایمان آورده بودند گفتند یاری خدا کی خواهد بود» آیه. و این باطل است. صحیح نیست که مانند این به انبیا نسبت داده شود. پایان.

می­گویم: آنچه که ایشان علیه السلام ذکر کرد غیر از آن وجوه است. و توجیه آن واضح است و ممکن است به اولین آن دو وجه تخفیف رجوع داد همچنان که از ابن عباس روایت شده است که کذبوا به صورت فعل معلوم خوانده شود. و این بیانی برای حاصل معنی می باشد، اما دور است.

اما آنچه که امام علیه السلام در مورد سخن خداوند متعال ذکر کرده «لیغفر لک الله: تا خداوند تو ببخشد» واضح است که در غفر (بخشش) معنای ستر و پوشش نهفته است. همچنان که در اصل لغت نیزچنین است. و دراین مورد و دیگر موارد آن در جای خود به طور مفصل سخن خواهد آمد. ان شاءالله تعالی. و بعضی روایات این باب در ذکر احوال انبیا علیهم السلام خواهد آمد. و خبر آدم و اینکه عمرش را طبق روایت ثمالی به داوود بخشیده خواهد آمد، و این دلیلی است بر جایز بودن سهو بر بعضی از پیامبران و از آن سخن خواهیم گفت.

**[ترجمه]

«9»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ حَتَّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جاءَهُمْ نَصْرُنا- فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: وَکَلَهُمْ اللَّهُ إِلَی أَنْفُسِهِمْ فَظَنُّوا أَنَّ الشَّیْطَانَ قَدْ تَمَثَّلَ لَهُمْ فِی صُورَةِ الْمَلَائِکَةِ (1).

ص: 86


1- تفسیر القمّیّ: 335. و فیه: ان الشیاطین قد تمثلت. م.

**[ترجمه]تفسیر علی­بن ابراهیم: سخن خداوند «تا هنگامی که فرستادگان ما ناامید شدند و مردم پنداشتند که به آنان واقعا دروغ گفته شده یاری ما به آنان رسید» امام صادق علیه السلام می­فرماید: خداوند آنان را به خود واگذار کرد. پس پنداشتند که شیطان برای آنان به صورت فرشتگان نمایان­گر شده است. - . تفسیر القمی : 335 -

ص: 86

**[ترجمه]

بیان

لعل هذا الخبر محمول علی التقیة کما عرفت أو المراد بالظن محض خطور البال أو المراد أن النصر تأخر عنهم حتی کان مظنة أن یتوهموا ذلک و إرجاع الضمیر المنصوب فی وکلهم و المرفوع فی فظنوا إلی الأمم بعید جدا (1).

**[ترجمه]شاید این روایت همچنان که فهمیدی حمل بر تقیه شود. یا منظور از ظن و گمان محض خطور کردن افکار است، یا منظور این است که دیر یاری داده شده­اند. تا اینکه به چنین توهمی افتادند. و ارجاع دادن ضمیر نصب در «وکلهم» و رفع در «فظنوا» به امم، بسیار بعید است.

**[ترجمه]

«10»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ فِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام إِذْ رَأَی کَوْکَباً قَالَ إِنَّمَا کَانَ طَالِباً لِرَبِّهِ وَ لَمْ یَبْلُغْ کُفْراً وَ إِنَّهُ مَنْ فَکَّرَ مِنَ النَّاسِ فِی مِثْلِ ذَلِکَ فَإِنَّهُ بِمَنْزِلَتِهِ(2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از محمد بن مسلم از یکی از آن دو امام علیهما السلام نقل شده است که درباره ابراهیم علیه السلام هنگامی که ستاره­ای دید فرمود: ابراهیم جوینده پروردگارش بود و به کفر نرسید و هر کس [از مردم] چنین فکر کند به منزله اوست. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«11»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْهُمْ أَنَّهُ کَانَ مِنْ حَدِیثِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَنَّهُ وُلِدَ وَلَدٌ فِی زَمَانِ نُمْرُودَ بْنِ کَنْعَانَ وَ کَانَ قَدْ مَلَکَ الْأَرْضَ أَرْبَعَةٌ مُؤْمِنَانِ وَ کَافِرَانِ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ وَ ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ نُمْرُودُ بْنُ کَنْعَانَ وَ بُخْتُ نَصَّرَ وَ أَنَّهُ قِیلَ لِنُمْرُودَ إِنَّهُ یُولَدُ الْعَامَ غُلَامٌ یَکُونُ هَلَاکُکَ وَ هَلَاکُ دِینِکَ وَ هَلَاکُ أَصْنَامِکَ عَلَی یَدَیْهِ وَ أَنَّهُ وَضَعَ الْقَوَابِلَ عَلَی النِّسَاءِ وَ أَمَرَ أَنْ لَا یُولَدَ هَذِهِ السَّنَّةَ ذَکَرٌ إِلَّا قَتَلُوهُ وَ أَنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام حَمَلَتْهُ أُمُّهُ فِی ظَهْرِهَا وَ لَمْ تَحْمِلْهُ فِی بَطْنِهَا وَ أَنَّهُ لَمَّا وَضَعَتْهُ أَدْخَلَتْهُ سَرَباً وَ وَضَعَتْ عَلَیْهِ غِطَاءً إِنَّهُ کَانَ یَشِبُّ شَبّاً لَا یُشْبِهُ الصِّبْیَانَ وَ کَانَتْ تُعَاهِدُهُ فَخَرَجَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام مِنَ السَّرَبِ فَرَأَی الزُّهَرَةَ فَلَمْ یَرَ کَوْکَباً أَحْسَنَ مِنْهَا فَقَالَ هذا رَبِّی فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ طَلَعَ الْقَمَرُ فَلَمَّا رَآهُ قَالَ هَذَا أَعْظَمُ هذا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلِینَ فَلَمَّا رَأَی النَّهَارَ وَ طَلَعَتِ الشَّمْسُ- قالَ هذا رَبِّی هذا أَکْبَرُ مِمَّا رَأَیْتُ- فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لَئِنْ لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ- إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً مُسْلِماً- وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ (3)

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابان بن عثمان می­گوید: در قصه ابراهیم علیه السلام آمده است که در زمان نمرود بن کنعان پسری به دنیا آمد و آن زمان چهار نفر بر زمین پادشاهی می­کردند. دو نفر مؤمن و دو نفر کافر. سلیمان بن داود و ذوالقرنین و نمرود بن کنعان و بخت نصر. و اینکه به نمرود گفته شده بود امسال پسری به دنیا می­آید که نابودی تو و دین و بت هایت به دست اوست. او برای زنان قابله­هایی گذاشت و به آنان دستور داد هر پسری را که امسال متولد شد، بکشید. مادر ابراهیم علیه السلام فرزندش را در پشتش حامله شد نه در شکمش. وقتی وضع حمل نمود کودک خود را در سرداب گذاشت و رویش پوششی قرار داد. ابراهیم بزرگ و جوان شد و به کودکان شباهت نداشت و مادرش از او سر می­زد. ابراهیم علیه السلام از سرداب خارج شد، زهره را دید و ستاره­ای زیباتر از آن ندیده بود. گفت «هذا ربی: این پروردگار من است». طولی نکشید ماه طلوع کرد. ماه را دید و گفت این بزرگ تر است. «هذا ربی فلما افل قال لا احب الآفلین این پروردگار من است. وقتی غروب کرد، گفت غروب کنندگان را دوست ندارم» وقتی روز و طلوع خورشید را دید گفت «قال هذا ربی هذا اکبر: این پروردگار من است. این بزرگتر است» از هر چیزی که دیده ام. «زمانی که خورشید نیز غروب کرد گفت اگر پروردگارم مرا هدایت نکند، از گمراهان خواهم بود من از روی اخلاص پاکدلانه روی خود را به سوی کسی گردانیدم که آسمان ها و زمین را پدید آورده است و من از مشرکان نیستم» - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«12»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ حُجْرٍ قَالَ: أَرْسَلَ الْعَلَاءُ بْنُ سَیَابَةَ یَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام هذا رَبِّی وَ قَالَ إِنَّهُ مَنْ قَالَ هَذَا الْیَوْمَ فَهُوَ عِنْدَنَا مُشْرِکٌ قَالَ علیه السلام لَمْ یَکُنْ مِنْ إِبْرَاهِیمَ شِرْکٌ إِنَّمَا کَانَ فِی طَلَبِ رَبِّهِ وَ هُوَ مِنْ غَیْرِهِ شِرْکٌ(4).

ص: 87


1- هکذا فی المطبوع، و فی النسخة المخطوطة: و یمکن أن یکون ضمیر المنصوب فی وکلهم و المرفوع فی ظنوا راجعا إلی الأمة، و المعنی ان اللّه وکل الأمة إلی انفسهم فظنوا ان إخبار الرسل بمجی ء الفتح و النصرة لیس من اللّه باعلام الملائکة بل من الشیطان.
2- مخطوط. م.
3- مخطوط. م.
4- مخطوط. م.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حجر می­گوید: علاء بن سیابه از امام صادق علیه السلام در مورد سخن ابراهیم علیه السلام «هذا ربی» پرسید و ایشان فرمود: کسی که امروز این را بگوید، نزد ما مشرک است. امام علیه السلام فرمود: این سخن از ابراهیم، شرک نبوده، بلکه او تنها در جستجوی پروردگارش بود ولی این سخن از دیگران شرک به شمار می­آید. - . نسخه خطی -

ص: 87

**[ترجمه]

«13»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فِیمَا أَخْبَرَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ- هذا رَبِّی قَالَ لَمْ یَبْلُغْ بِهِ شَیْئاً أَرَادَ غَیْرَ الَّذِی قَالَ(1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: محمد بن عمران می­گوید از امام صادق علیه السلام در مورد آیه­ای که خداوند در داستان ابراهیم فرموده «هذا ربی» پرسیدم. فرمود: این سخن او را به چیزی نرسانده، بلکه غیر از آنچه گفته است را اراده کرده است - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

لم یبلغ به شیئا أی لا کفرا و لا فسقا بل أراد غیر الذی کان ظاهر کلامه إما بأنه کان فی مقام النظر و التفکر و إنما قال ذلک علی سبیل الفرض لیتفکر فی أنه هل یصلح لذلک أم لا أو قال ذلک علی سبیل الإنکار أو علی سبیل الاستفهام (2)و سیأتی تمام القول فیه.

lt;meta info="(لم یبلغ به شیئا: چیزی به او نرسانده) یعنی نه کفر و نه فسق. بلکه چیزی غیر از ظاهر کلامش را اراده کرده است، یا به این دلیل که در مقام دیدن و تفکر است و این را فرضا گفته تا بیندیشد آیا درست است یا نه، یا آن را برای انکار کردن یا به صورت پرسشی گفته است و تفسیر کامل آن خواهد آمد.

**[ترجمه]

«14»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا یَقُولُ النَّاسُ فِی قَوْلِ اللَّهِ- وَ ما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِیَّاهُ قُلْتُ یَقُولُونَ إِبْرَاهِیمُ وَعَدَ أَبَاهُ لِیَسْتَغْفِرَ لَهُ قَالَ لَیْسَ هُوَ هَکَذَا وَ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ وَعَدَهُ أَنْ یُسْلِمَ فَاسْتَغْفَرَ لَهُ- فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ (3)

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابراهیم بن أبی بلاد نقل کرده که امام صادق علیه السلام فرمود: مردم در مورد سخن خداوند چه می­گویند «و طلب آمرزش ابراهیم برای پدرش تنها برای وعده­ای بود که به او داده بود» گفتم می­گویند ابراهیم پدرش را وعده داده که برایش استغفار کند. فرمود: این­چنین نیست بلکه ابراهیم به پدرش وعده داده که اگر اسلام آورد (تسلیم امر خدا شود) برایش طلب آمرزش کند و هنگامی که برایش روشن شد که او دشمن خداست، از او بیزاری جست. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«15»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْهَمَذَانِیِّ عَنْ رَجُلٍ قَالَ: صَلَّی رَجُلٌ إِلَی جَنْبِی فَاسْتَغْفَرَ لِأَبَوَیْهِ وَ کَانَا مَاتَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَقُلْتُ تَسْتَغْفِرُ لِأَبَوَیْکَ وَ قَدْ مَاتَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَقَالَ قَدِ اسْتَغْفَرَ إِبْرَاهِیمُ لِأَبِیهِ فَلَمْ أَدْرِ مَا أَرُدُّ عَلَیْهِ فَذَکَرْتُ ذَلِکَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ ما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِیَّاهُ فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ قَالَ لَمَّا مَاتَ تَبَیَّنَ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ فَلَمْ یَسْتَغْفِرْ لَهُ (4).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابو اسحاق همدانی می­گوید: مردی در کنارم به نماز ایستاده بود و برای پدر و مادرش طلب آمرزش می کرد. آن دو در جاهلیت مرده

بودند. پرسیدم برای پدر و مادرت آمرزش می­طلبی در حالی­که آنان در جاهلیت مرده­اند ؟ گفت ابراهیم برای پدرش استغفار کرد. نمی­دانستم چه جوابی به او بدهم، پس آن را برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به یاد آوردم که خداوند نازل کرد: «و طلب آمرزش ابراهیم برای پدرش تنها برای وعده­ای بود که به او داده بود و هنگامی که برایش روشن شد که او دشمن خداست، از او بیزاری جست» گفت: وقتی که مُرد معلوم شد دشمن خداست، پس برایش استغفار نکرد. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

قال الشیخ الطبرسی رضی الله عنه أی لم یکن استغفاره له إلا صادرا عن موعدة وعدها إیاه و اختلف فی صاحب هذه الموعدة هل هو إبراهیم أو أبوه فقیل إن الموعدة کانت من الأب وعد إبراهیم أنه یؤمن إن یستغفر له فاستغفر له لذلک فلما تبین له أنه عدو الله و لا یفی بما وعد تبرأ منه و ترک الدعاء له و هو المروی عن ابن عباس و مجاهد و قتادة إلا أنهم قالوا إنما تبین عداوته لما مات علی کفره و قیل إن الموعدة کانت من إبراهیم قال لأبیه إنی لأستغفر لک ما دمت حیا و کان یستغفر له مقیدا

ص: 88


1- مخطوط.
2- او علی سبیل المناظرة و الاحتجاج علی الخصم بأن یوافق معهم اولا و یسلم ما یسلمون، ثمّ یرد علیهم بما فیه إبطال ما کان مسلما عندهم.
3- مخطوط. م.
4- مخطوط. م.

بشرط الإیمان فلما أیس من إیمانه تبرأ منه و هذا یوافق قراءة الحسن إلا عن موعدة وعدها أباه بالباء و یقویه قوله إِلَّا قَوْلَ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ(1)

**[ترجمه]شیخ طبرسی رضی الله عنه می گوید: یعنی استغفار او تنها به دلیل وعده­ای است که به او داده بود. در مورد وعده­دهنده اختلاف نظر است که آیا ابراهیم است یا پدرش. گفته شده این وعده از طرف پدرش بوده که به ابراهیم وعده داد که اگر ابراهیم برایش آمرزش بخواهد ایمان می­آورد. ابراهیم نیز برای پدرش آمرزش خواسته است. اما زمانی که برایش روشن شده پدرش دشمن خداست و به وعده­اش عمل نمی­کند از او بیزازی جسته واز دعا کردنش دست شست. و این قول از ابن عباس، مجاهد و قتاده نقل شده است. اما آنها گفتند: دشمنی­اش بعد از اینکه کافر مُرد آشکار شده است. و گفته شده این وعده از سوی ابراهیم بوده که به

ص: 88

پدرش گفته تا زنده­ام برایت طلب آمرزش می­کنم و در این کار به شرط ایمان آوردن پدرش ملزم و مقید بوده است. زمانی که از ایمان آوردن پدرش ناامید گشت، از او بیزاری جست. این مطابق با قرائت حسن است. «جز برای وعده ای که به پدرش داده بود» با باء، و آیه «جز [در] سخن ابراهیم [که] به [نا]پدر[ی] خود [گفت] حتما برای تو آمرزش خواهم خواست» نظر حسن را قوت می بخشد. - . مجمع البیان 4: 77 -

**[ترجمه]

«16»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَلْمَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الطَّلْحِیِّ (2)قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا حَالُ بَنِی یَعْقُوبَ فَهَلْ خَرَجُوا مِنَ الْإِیمَانِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ لَهُ فَمَا تَقُولُ فِی آدَمَ قَالَ دَعْ آدَمَ (3)

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: سلمان بن عبد الله طلحی می­گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: سرگذشت فرزندان یعقوب چه شد. آیا از ایمان خارج شدند؟ فرمود بله. به ایشان عرض کردم در مورد آدم چه می­فرمایید. فرمود آدم را رها کن. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

أقول لما أوردنا بعض الأخبار الدالة علی عصمة الأنبیاء المتضمنة لتأویل ما یوهم صدور الذنب و الخطاء عنهم فلنتکلم علیها جملة إذ تفصیل القول فی ذلک یوجب الإطناب و یکثر حجم الکتاب.

اعلم أن الاختلاف الواقع فی هذا الباب بین علماء الفریقین یرجع إلی أقسام أربعة أحدها ما یقع فی باب العقائد و ثانیها ما یقع فی التبلیغ و ثالثها ما یقع فی الأحکام و الفتیا و رابعها فی أفعالهم و سیرهم علیهم السلام و أما الکفر و الضلال فی الاعتقاد فقد أجمعت الأمة علی عصمتهم عنهما قبل النبوة و بعدها غیر أن الأزارقة (4)من الخوارج جوزوا علیهم الذنب و کل ذنب عندهم کفر فلزمهم تجویز الکفر علیهم بل یحکی عنهم أنهم قالوا یجوز أن یبعث الله نبیا علم أنه یکفر بعد نبوته.

و أما النوع الثانی و هو ما یتعلق بالتبلیغ فقد اتفقت الأمة بل جمیع أرباب الملل و الشرائع علی وجوب عصمتهم عن الکذب و التحریف فیما یتعلق بالتبلیغ عمدا و سهوا إلا القاضی أبو بکر (5)فإنه جوز ما کان من ذلک علی سبیل النسیان و فلتات

ص: 89


1- مجمع البیان ج 4: 77.
2- الصحیح سلیمان مکبرا، عده الشیخ فی رجاله من أصحاب الصادق علیه السلام، و لکنه مجهول الحال.
3- مخطوط. م.
4- الازارقة أصحاب ابی راشد نافع بن الأزرق الحروریّ من رءوس الخوارج، خرج هو و أصحابه من البصرة إلی الأهواز فغلبوا علیها و علی کورها و ما ورائها من بلدان فارس و کرمان فی أیّام عبد اللّه بن زبیر و قتلوا عماله بهذه النواحی، له مقالات رائقة أوردها الشهرستانی فی الملل و النحل 1: 179.
5- هو القاضی أبو بکر محمّد بن الطیب الباقلانیّ البصری المتکلم علی مذهب الأشعریّ سکن بغداد، و له تصانیف مشهورة، و توفی فی 403، یحکی انه ناظر الشیخ المفید قدس اللّه روحه فغلبه المفید، فقال للشیخ: أ لک فی کل قدر معرفة؟ فقال الشیخ: نعم ما تمثلت بأدوات ابیک.

اللسان و أما النوع الثالث و هو ما یتعلق بالفتیا فأجمعوا علی أنه لا یجوز خطاؤهم فیه عمدا و سهوا إلا شرذمة قلیلة من العامة و أما النوع الرابع و هو الذی یقع فی أفعالهم فقد اختلفوا فیه علی خمسة أقوال.

الأول مذهب أصحابنا الإمامیة و هو أنه لا یصدر عنهم الذنب لا صغیرة و لا کبیرة و لا عمدا و لا نسیانا و لا لخطاء فی التأویل و لا للإسهاء من الله سبحانه و لم یخالف فیه إلا الصدوق (1)و شیخه محمد بن الحسن بن الولید رحمهما الله فإنهما جوزا الإسهاء لا السهو الذی یکون من الشیطان و کذا القول فی الأئمة الطاهرین علیهم السلام.

الثانی أنه لا یجوز علیهم الکبائر و یجوز علیهم الصغائر إلا الصغائر الخسیسة المنفرة کسرقة حبة أو لقمة و کل ما ینسب فاعله إلی الدناءة و الضعة و هذا قول أکثر المعتزلة.

الثالث أنه لا یجوز أن یأتوا بصغیرة و لا کبیرة علی جهة العمد لکن یجوز علی جهة التأویل أو السهو و هو قول أبی علی الجبائی.

الرابع أنه لا یقع منهم الذنب إلا علی جهة السهو و الخطاء لکنهم مأخوذون بما یقع منهم سهوا و إن کان موضوعا عن أممهم لقوة معرفتهم و علو رتبتهم و کثرة دلائلهم و أنهم یقدرون من التحفظ علی ما لا یقدر علیه غیرهم و هو قول النظام و جعفر بن مبشر و من تبعهما.

الخامس أنه یجوز علیهم الکبائر و الصغائر عمدا و سهوا و خطأ و هو قول الحشویة و کثیر من أصحاب الحدیث من العامة.

ثم اختلفوا فی وقت العصمة علی ثلاثة أقوال.

الأول أنه من وقت ولادتهم إلی أن یلقوا الله سبحانه و هو مذهب أصحابنا الإمامیة.

ص: 90


1- قال شیخنا الصدوق قدس اللّه روحه فی کتاب من لا یحضره الفقیه: و لیس سهو النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم کسهونا لان سهوه من اللّه عزّ و جلّ، و انما هو إسهاء لیعلم انه بشر مخلوق فلا یتخذ ربا و معبودا دونه، و لیعلم الناس بسهوه حکم السهو متی یسهوا، و سهونا عن الشیطان، و لیس للشیطان علی النبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و الأئمّة صلوات اللّه علیهم سلطان، انما سلطانه علی الذین یتولونه و الذین هم به مشرکون و علی من تبعه من الغاوین.

الثانی أنه من حین بلوغهم و لا یجوز علیهم الکفر و الکبیرة قبل النبوة و هو مذهب کثیر من المعتزلة.

الثالث أنه وقت النبوة و أما قبله فیجوز صدور المعصیة عنهم و هو قول أکثر الأشاعرة و منهم الفخر الرازی و به قال أبو هذیل و أبو علی الجبائی من المعتزلة.

إذا عرفت هذا فاعلم أن العمدة فیما اختاره أصحابنا من تنزیه الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام من کل ذنب و دناءة و منقصة قبل النبوة و بعدها قول أئمتنا سلام الله علیهم بذلک المعلوم لنا قطعا بإجماع أصحابنا رضوان الله علیهم مع تأیده بالنصوص المتظافرة حتی صار ذلک من قبیل الضروریات فی مذهب الإمامیة.

و قد استدل علیه أصحابنا بالدلائل العقلیة و قد أوردنا بعضها فی شرح کتاب الحجة و من أراد تفصیل القول فی ذلک فلیراجع إلی کتاب الشافی و تنزیه الأنبیاء و غیرهما من کتب أصحابنا و الجواب مجملا عما استدل به المخطئون من إطلاق لفظ العصیان و الذنب فیما صدر عن آدم علیه السلام هو أنه لما قام الدلیل علی عصمتهم نحمل هذه الألفاظ علی ترک المستحب و الأولی أو فعل المکروه مجازا و النکتة فیه کون ترک الأولی و مخالفة الأمر الندبی و ارتکاب النهی التنزیهی منهم مما یعظم موقعه لعلو درجتهم و ارتفاع شأنهم و لنذکر بعض ما احتج به المنزهون من الفریقین علی سبیل الإجمال و لهم فی ذلک مسالک.

الأول ما أورده السید المرتضی قدس الله سره فی کتاب تنزیه الأنبیاء حیث قال اعلم أن جمیع ما ننزه الأنبیاء علیهم السلام عنه و نمنع من وقوعه منهم یستند إلی دلالة العلم المعجز إما بنفسه أو بواسطة و تفسیر هذه الجملة أن العلم المعجز إذا کان واقعا موقع التصدیق لمدعی النبوة و الرسالة و جاریا مجری قوله تعالی له صدقت فی أنک رسولی و مؤد عنی فلا بد من أن یکون هذا المعجز مانعا من کذبه علی الله تعالی فیما یؤدیه لأنه تعالی لا یجوز أن یصدق الکذاب لأن تصدیق الکذاب قبیح کما أن الکذب قبیح فأما الکذب فی غیر ما یؤدیه و سائر الکبائر فإنما دل المعجز علی نفیها من حیث کان دالا

ص: 91

علی وجوب اتباع الرسول و تصدیقه فیما یؤدیه و قبوله منه لأن الغرض فی بعثة الأنبیاء علیهم السلام و تصدیقهم بالأعلام المعجزة هو أن یمتثل بما یأتون به فما قدح فی الامتثال و القبول و أثر فیهما یجب أن یمنع المعجز منه فلهذا قلنا إنه یدل علی نفی الکذب و الکبائر عنهم فی غیر ما یؤدونه بواسطة و فی الأول یدل بنفسه.

فإن قیل لم یبق إلا أن یدلوا (1)علی أن تجویز الکبائر یقدح فیما هو الغرض بالبعثة من القبول و الامتثال قلنا لا شبهة فی أن من نجوز علیه کبائر المعاصی و لا نأمن منه الإقدام علی الذنوب لا تکون أنفسنا ساکنة إلی قبول قوله و استماع وعظه سکونها إلی من نجوز علیه شیئا من ذلک و هذا هو معنی قولنا إن وقوع الکبائر ینفر عن القبول و المرجع فیما ینفر و لا ینفر إلی العادات و اعتبار ما یقتضیه و لیس ذلک مما یستخرج بالأدلة و المقاییس و من رجع إلی العادة علم ما ذکرناه و أنه من أقوی ما ینفر عن قبول القول و أن حظ الکبائر فی هذا الباب إن لم یزد عن حظ السخف و المجون و الخلاعة (2)لم ینقص منه.

فإن قیل أ لیس قد جوز کثیر من الناس علی الأنبیاء علیهم السلام الکبائر مع أنهم لم ینفروا عن قبول أقوالهم و العمل بما شرعوه من الشرائع و هذا ینقض قولکم إن الکبائر منفرة قلنا هذا سؤال من لم یفهم ما أوردنا لأنا لم نرد بالتنفیر ارتفاع التصدیق و أن لا یقع امتثال الأمر جملة و إنما أردنا ما فسرناه من أن سکون النفس إلی قبول قول من یجوز ذلک علیه لا یکون علی حد سکونها إلی من لا نجوز ذلک علیه و إنا مع تجویز الکبائر نکون أبعد من قبول القول کما أنا مع الأمان من الکبائر نکون أقرب إلی القبول و قد یقرب من الشی ء ما لا یحصل الشی ء عنده کما یبعد عنه ما لا یرتفع عنده. أ لا تری أن عبوس الداعی للناس إلی طعامه و تضجره و تبرمه (3)منفر فی العادة

ص: 92


1- فی المصدر: تدلوا. م.
2- السخف: رقة العقل و نقصانه. مجن مجونا: مزح و قل حیاؤه کانه صلب وجهه، فهو ماجن. خلع خلاعة: انقاد لهواه و تهتک. استخف.
3- التبرم: التضجر و السأمة.

عن حضور دعوته و تناول طعامه و قد یقع مع ما ذکرناه الحضور و التناول و لا یخرجه من أن یکون منفرا و کذلک طلاقة وجهه و استبشاره و تبسمه یقرب من حضور دعوته و تناول طعامه و قد یرتفع الحضور مع ما ذکرناه و لا یخرجه من أن یکون مقربا فدل علی أن المعتبر فی باب المنفر و المقرب ما ذکرناه دون وقوع الفعل المنفر عنه أو ارتفاعه.

فإن قیل فهذا یقتضی أن الکبائر لا تقع منهم فی حال النبوة فمن أین أنها لا تقع منهم قبل النبوة و قد زال حکمها بالنبوة المسقطة للعقاب و الذم و لم یبق وجه یقتضی التنفیر قلنا الطریقة فی الأمرین واحدة لأنا نعلم أن من نجوز علیه الکفر و الکبائر فی حال من الأحوال و إن تاب منه و خرج من استحقاق العقاب به لا نسکن إلی قبول قوله مثل سکوننا إلی من لا نجوز ذلک علیه فی حال من الأحوال و لا علی وجه من الوجوه و لهذا لا یکون حال الواعظ لنا الداعی إلی الله تعالی و نحن نعرفه مقارفا للکبائر مرتکبا لعظیم الذنوب و إن کان قد فارق جمیع ذلک و تاب منه عندنا و فی نفوسنا کحال من لم یعهد منه إلا النزاهة و الطهارة و معلوم ضرورة الفرق بین هذین الرجلین فیما یقتضی السکون و النفور و لهذا کثیرا ما یعیر الناس من یعهدون منه القبائح المتقدمة بها و إن وقعت التوبة منها و یجعلون ذلک عیبا و نقصا و قادحا و مؤثرا و لیس إذا کان تجویز الکبائر قبل النبوة منخفضا عن تجویزها فی حال النبوة و ناقصا عن رتبته فی باب التنفیر وجب أن لا یکون فیه شی ء من التنفیر لأن الشیئین قد یشترکان فی التنفیر و إن کان أحدهما أقوی من صاحبه أ لا تری أن کثیر السخف و المجون و الاستمرار علیه و الانهماک فیه منفر لا محالة و أن القلیل من السخف الذی لا یقع إلا فی الأحیان و الأوقات المتباعدة منفر أیضا و إن فارق الأول فی قوة التنفیر و لم یخرجه نقصانه فی هذا الباب عن الأول من أن یکون منفرا فی نفسه.

فإن قیل فمن أین أن الصغائر لا تجوز علی الأنبیاء علیهم السلام فی حال النبوة و قبلها قلنا الطریقة فی نفی الصغائر فی الحالین هی الطریقة فی نفی الکبائر فی الحالین عند التأمل لأنا کما نعلم أن من نجوز کونه فاعلا لکبیرة متقدمة قد تاب منها و أقلع عنها و لم یبق معه شی ء من استحقاق عقابها و ذمها لا یکون سکوننا إلیه سکوننا (1)إلی من لا نجوز ذلک

ص: 93


1- فی المصدر: کسکوننا إلی من لا یجوز علیه ذلک، کذلک نعلم ان من یجوز علیه اه. م.

علیه فکذلک أن من نجوز علیه من الأنبیاء علیهم السلام أن یکون مقدما علی القبائح مرتکبا للمعاصی فی حال نبوته أو قبلها و إن وقعت مکفرة لا یکون سکوننا إلیه سکوننا (1)إلی من نأمن منه کل القبائح و لا نجوز علیه فعل شی ء منها انتهی ما أردنا إیراده من کلامه قدس الله روحه. (2)أقول لا یخفی علیک أن من جوز صدور الصغائر عن الأنبیاء و لو نفی صدور الخسیسة منها یلزمه تجویز أکثر الذنوب و عظائمها علیهم بل لا فرق کثیرا بینه و بین من یجوّز جمیعها إذ الکبائر علی ما رووه عن النبی صلی الله علیه و آله سبع و رووا عن ابن عمر أنه زاد فیها اثنتین و عن ابن مسعود أنه زاد علی قول ابن عمر ثلاثة و لا شک أن کثیرا من عظائم الذنوب التی سوی ما ذکروه لیست من الصغائر الخسیسة کسرقة درهم و التطفیف بحبة فیلزمهم تجویز ما لم یکن من الصنفین المذکورین کالاشتغال بأنواع المعازف و الملاهی و ترک الصلاة و أصناف المعاصی التی تقارفها ملوک الجور علی رءوس الأشهاد و فی الخلوات فهؤلاء أیضا مخطئون للأنبیاء و لکن فی لباس التنزیه و لا یرتاب عاقل فی أن من هذا شأنه لا یصلح لرئاسة الدین و الدنیا و أن النفوس تتنفر عنه بل لا یجوز أحد أن یکون مثله صالحا لأن یکون واعظا و هادیا للخلق فی أدنی قریة فکیف یجوز أن یکون ممن قال تعالی فیهم اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ (3)و إذا ثبت بطلان هذا النوع من التنزیه أمکن التمسک فی إثبات ما ذهب إلیه أصحابنا من تنزههم صلوات الله علیهم عن کل منقصة و لو علی سبیل السهو و النسیان من حین الولادة إلی الوفاة بالإجماع المرکب و لا یضر خروج شاذ من المعروفین من أصحابنا بعد تحقیق الإجماع.

الثانی أنه لو صدر عن النبی ذنب لزم اجتماع الضدین و هما وجوب متابعته و مخالفته أما الأول فللإجماع و لقوله تعالی قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ (4)و إذا ثبت فی حق نبینا صلی الله علیه و آله ثبت فی حق باقی الأنبیاء لعدم

ص: 94


1- فی المصدر: کسکوننا. م.
2- تنزیه الأنبیاء: 4- 6. م.
3- الحجّ: 75.
4- آل عمران: 31.

القائل بالفرق و أما الثانی فلأن متابعة المذنب حرام الثالث أنه لو صدر عنه ذنب لوجب منعه و زجره و الإنکار علیه لعموم أدلة الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و لکنه حرام لاستلزام إیذائه المحرم بالإجماع و لقوله تعالی إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ (1)الرابع أنه لو أقدم علی الفسق لزم أن یکون مردود الشهادة لقوله تعالی إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا (2)و للإجماع علی عدم قبول شهادة الفاسق فیلزم أن یکون أدون حالا من آحاد الأمة مع أن شهادته تقبل فی الدین القویم و هو شاهد علی الکل یوم القیامة قال الله تعالی لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً (3)الخامس أنه یلزم أن یکونوا أقل درجة من عصاة الأمة فإن درجاتهم فی غایة الرفعة و الجلالة و نعم الله سبحانه بالاصطفاء علی الناس و جعلهم أمناء علی وحیه و خلفاء فی عباده و بلاده و غیر ذلک علیهم أتم و أبلغ فارتکابهم المعاصی و الإعراض عن أوامر ربهم و نواهیه للذة فانیة أفحش و أشنع من عصیان هؤلاء و لا یلتزمه عاقل.

السادس أنه یلزم استحقاقه العذاب و اللعن و استیجابه التوبیخ و اللوم لعموم قوله تعالی وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ (4)و قوله تعالی أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ (5)و هو باطل بالضرورة و الإجماع.

السابع أنهم کانوا یأمرون الناس بطاعة الله فهم لو لم یطیعوا لدخلوا تحت قوله تعالی أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (6)و اللازم باطل بالإجماع و لکونه من أعظم المنفرات فإن کل واعظ لم یعمل بما یعظ الناس به لا یرغب الناس فی الاستماع منه و حضور مجلسه و لا یعبئون بقوله.

الثامن أنه تعالی حکی عن إبلیس قوله فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا

ص: 95


1- الأحزاب: 57.
2- الحجرات: 6.
3- البقرة: 143.
4- النساء: 14.
5- هود: 18.
6- البقرة: 44.

عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ (1)فلو عصی نبی لکان ممن أغواه الشیطان و لم یکن من المخلصین مع أن الأنبیاء من المخلصین للإجماع و لأنه تعالی قال وَ اذْکُرْ عِبادَنا إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ أُولِی الْأَیْدِی وَ الْأَبْصارِ إِنَّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِکْرَی الدَّارِ وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیارِ (2)و إذا ثبت وجوب العصمة فی البعض ثبت فی الکل لعدم القائل بالفرق.

التاسع أنه یلزم أن یکون من حزب الشیطان و قال الله تعالی أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ (3)و لا یقول به إلا الخاسرون.

العاشر أن الرسول أفضل من الملک لقوله تعالی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ (4)و أفضلیة البعض یدل علی أفضلیة الکل للإجماع المرکب و لو صدرت المعصیة عنه لامتنع کونه أفضل لقوله تعالی أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ (5)الحادی عشر النبی لو کان غاصبا لکان من الظالمین و قد قال الله تعالی لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ (6)قال الرازی فی تفسیره المراد بهذا العهد إما عهد النبوة أو عهد الإمامة فإن کان المراد عهد النبوة ثبت المطلوب و إن کان المراد عهد الإمامة فکذلک لأن کل نبی لا بد أن یکون إماما یؤتم به و یقتدی به فالآیة علی جمیع التقدیرات تدل علی أن النبی لا یکون مذنبا.

الثانی عشر أنه تعالی قال وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (7)و الأنبیاء من ذلک الفریق بالاتفاق و قد ذکروا وجوها أخر و فیما ذکرناه کفایة لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ و أما الجواب عن حجج المخطئة فسنذکر فی کل باب ما یناسبه إن شاء الله تعالی.

ص: 96


1- ص: 82 و 83.
2- ص: 45- 47.
3- المجادلة: 19.
4- آل عمران: 33.
5- ص: 28.
6- البقرة: 124.
7- سبا: 20.

**[ترجمه]می­گویم: وقتی در مورد بعضی از روایاتی سخن گفته­ایم که بر عصمت انبیاء دلالت کرده و شامل تأویل چیز­هایی است که این وهم را ایجاد می­کند که پیامبران مرتکب گناه و خطا شده­اند، باید به صورت کلی به آن بپردازیم. زیرا بیان جزئیات اطناب است و حجم کتاب را زیاد می کند.

بدان که اختلاف موجود در این باب بین علمای دو فرقه به 4 قسم است: یکی از آن­ها چیزی است در باب عقاید است و دومی آنچه در تبلیغ واقع می شود. سومی آنچه در احکام و فتواها مطرح است. و چهارمی در مورد افعال و سیره پیامبران علیهم السلام است. اما کفر و گمراهی: امت - به جز ازارقه از گروه خوارج - بر عصمت پیامبران از کفر و گمراهی، قبل و بعد از نبوت اتفاق نظر دارند. اما ازارقه ارتکاب گناه را جایز می­دانند و از آنجا که به عقیده آنان هر گناهی کفر است لازم می­نمود کفر را نیز بر انبیا جایز بدانند. از آنان حکایت می­شود که گفته­اند جایز است خداوند پیامبری را مبعوث کند با آنکه می­داند بعد از پیامبری کفر پیشه می کند.

و اما نوع دوم که مربوط به تبلیغ است. امت و همه بزرگان آیین و شریعت­ها به جز قاضی ابوبکر بر وجوب عصمت آنان از دروغ و تحریف در باب تبلیغ معتقدند عمدی باشد یا سهوی، اما قاضی ابوبکر آن را اگر از روی فراموشی

ص: 89

یا لغزش زبان باشد جایز می­داند. نوع سوم که به فتواها مربوط می­شود همه به جز گروه کمی از اهل تسنن بر جواز عمدی و سهوی خطاهایشان اجماع دارند و نوع چهارم در بیان مواردی است که در کارهایشان صورت می­پذیرد. و در این زمینه پنج قول وجود دارد:

اول: مذهب اصحاب امامیه است که معتقدند هیچ گناهی صغیره باشد یا کبیره، عمدی باشد یا از روی فراموشی یا به دلیل اشتباه در تأویل یا اسهاء - به سهو افکندن - از سوی خدا از آنان سرنمی­زند. تنها صدوق - . شیخ ما، صدوق قدس الله روحه در کتاب «من لا یحضره الفقیه» می­گوید: سهو نبی صلی الله علیه و آله و سلم مانند سهو ما نیست چرا که سهو وی از جانب خداوند عزوجل است که به آن اسهاء (مورد فراموشی قرار دادن) گفته می­شود و برای آن است تا پیامبر بداند که بشری مخلوق است و نباید پروردگار و معبودی جز خدا داشته باشد. و برای اینکه مردم با سهو او بدانند که هر وقت چیزی را فراموش کنند حکم سهو چیست. سهو ما از شیطان است و شیطان بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه صلوات الله علیهم چیرگی ندارد. شیطان بر کسانی غلبه دارد که از او پیروی کرده و به خداوند شرک می­ورزند. شیطان بر گمراهانی چیرگی دارد که از او تبعیت می­کنند. - و استادش محمد بن حسن بن ولید رحمهما الله اسهاء را جایز می دانند نه سهو را. زیرا سهو از سوی شیطان است - و اسهاء از رحمان -. در مورد ائمه مطهر علیهم السلام نیز همین نظر را دارند.

دوم: بنا بر قول بیشتر معتزله بر پیامبران جایز نیست گناهان کبیره انجام دهند، اما گناهان صغیره را می­توانند مرتکب شوند به شرطی که آن گناه مانند دزدیدن دانه یا لقمه پست و مشمئز­کننده نباشد و مرتکب شونده­اش به پستی و ضعف نسبت داده نشود.

سوم: بنا به قول ابو علی جبائی جایزنیستند عمدا گناه صغیره یا کبیره­ای انجام دهند. اما از روی تأویل - خطا در تأویل - یا سهوا اشکال ندارد مرتکب شوند.

چهارم: ایشان تنها از روی سهو یا اشتباه گناه می­کنند، اما به دلیل گناهان سهوی به خاطر قوّت شناخت و جایگاه والا و کثرت دلایلی که دارند مؤاخذه می­شوند. هر چند امتشان به خاطر گناهان سهوی مؤاخذه نمی­شوند. این نظر نظام، جعفر بن مبشر و پیروان ایشان است.

پنجم: بر آنان جایز است عمدی و سهوی یا از روی خطا گناهان کبیره یا صغیره­ای مرتکب شوند و این قول حشویه و بسیاری از اصحاب حدیث از عامه است.

سپس در مورد زمان عصمت انبیا بر سه قول اختلاف نظر کرده­اند:

اول: اینکه عصمتشان از زمان تولدشان است تا زمانی که با خداوند سبحان دیدار کنند، و این نظر اصحاب ما از امامیه است.

ص: 90

دوم: بسیاری از معتزلیان معتقدند از زمان بلوغ معصومند و قبل از نبوت جایز نیست کافر باشند یا گناه کبیره­ای انجام دهند.

سوم: در زمان پیامبری معصومند. اما قبل از آن صدور معصیت از آنان جایز است، و این قول بیشتر اشعریان از جمله فخر رازی است. از معتزلیان نیز ابوهذیل و ابوعلی جبایی چنین نظری دارند.

اگر این را فهمیدی، بدان نظر کلی اصحاب ما منزه دانستن پیامبران و ائمه علیهم السلام از هر گناه، پستی و نقص، قبل و بعد از زمان پیامبری است و قول ائمه ما سلام الله علیهم بر این نظر به اجماع اصحاب ما رضوان الله علیهم کاملا بر ما معلوم است و این نظر با روایات متعدد و هماهنگ، مؤید است، تا جایی که در مذهب امامیه از ضروریات است.

اصحاب ما با دلایل عقلی آن را ثابت کرده اند و بعضی از آن ها را در شرح کتاب الحجة آورده ایم. علاقه مندان به تفصیل و جزئیات این مطلب می توانند به کتاب الشافی و تنزیه الانبیاء و دیگر کتاب های اصحاب ما مراجعه کنند و جواب کوتاه و مختصر در خصوص استدلال کسانی که را خطا رفته­اند و لفظ عصیان (نافرمانی) و گناه را بر کار آدم علیه السلام اطلاق کرده­اند آن است که: زمانی که برای عصمت آنان دلیل آورده شد، این الفاظ را بر ترک مستحب و ترک اولی یا انجام کار مکروه مجازاً حمل می­کنیم. نکته اصلی در این نظر آن است که مطرح بودن مسأله ترک اولی و مخالفت با کار مستحبی و مرتکب شدن نهی تنزیهی از پیامبران، از جمله مواردی است که در مورد آنان بزرگ و گران است زیرا جایگاه آنان را رفیع و مقامشان بلند است. در اینجا بعضی از دلایل تنزیه کنندگان از دو گروه را به طور مختصر ذکر کنیم. آنان در این زمینه چند مسلک دارند:

اول: چیزی است که سید مرتضی قدس الله سره در کتاب تنزیه الأنبیاء روایت کرده است. او گفته است: بدان همه چیزهایی که پیامبران علیهم السلام را از آن منزه می دانیم و انجامش را بر آنان ممنوع می دانیم، بر پایه علم معجز است به طور بی­واسطه و یا با­واسطه. تفسیر این جمله چنین می شود: اگر علم معجز مورد تصدیق مدعی نبوت و رسالت واقع شود و جاری مجرای جایی باشد این سخن خدای متعال قرار گیرد: (راست گفتی که پیامبر و تأییدکننده من هستی) پس ناگزیر باید این معجزه مانع از دروغ گفتن او بر خداوند متعال در چیزی که مأمور به انجام آن است باشد. زیرا جایز نیست که خداوند متعال دروغگو را تصدیق کند زیرا همان طور که دروغ زشت است، تصدیق دروغگو نیز زشت است. اما در باره دروغ در غیر از وظیفه ابلاغ پیامبری و دیگر گناهان کبیره - باید گفت - معجزه بر نفی چنین اموری دلالت دارد زیرا معجزه بر این دلالت دارد

ص: 91

که باید از رسول تبعیت و او را در آنچه آورده است تصدیق کرد و از او پذیرفت، زیرا هدف از بعثت انبیا و تصدیق ایشان با اعلام معجزه، آن است که به آنچه ایشا می­آورند عمل - امتثال امر - کند، پس آنچه را که به این امتثال و پذیرش آسیب می­رساند و در آن دو اثر می­گذارد، باید معجزه از او منع شود؛ و به این دلیل گفتیم اعجاز دلیلی است بر نفی دروغ و گناهان کبیره از آنان در غیر آنچه به واسطه انجام می دهند و در اول، بر خودش دلالت می­کند.

پس اگر گفته شود: تنها راهی که باقی می­ماند این است که استدلال کنند: تجویز ارتکاب به گناهان کبیره به هدف بعثت یعنی پذیرش و فرمانبری خلل وارد می کند، می گوییم شبهه ای نیست بر اینکه کسی که مجوز ارتکاب به گناهان کبیره به او بدهیم و از ارتکابش به گناه آسوده و مطمئن نباشیم، نفس ما برای پذیرش سخنان و گوش دادن به موعظه های او آسوده نیست مثل آرامش در برابر کسی که چیزی از آن را بر او تجویز می­کنیم، و این همان معنای سخن ماست که: وقوع گناهان کبیره باعث اجتناب از پذیرش سخنان او می شود و برای تشخیص کراهت داشتن و نداشتن آن باید به عادت ها و اعتبار آنچه اقتضا می­کند رجوع کرد و این با دلایل و معیارها استخراج نمی شود و کسی که به عادت رجوع کند، منظور ما را می فهمد و این مورد از مواردی است که باعث اجتناب از پذیرش قول می­شود و سهم ارتکاب گناهان کبیره در این باب اگر از سهم سبک مغزی و فسق و فجور بیشتر نباشد از آن کمتر نیست.

و اگر گفته شود: آیا این­گونه نیست که بسیاری از مردم ارتکاب گناهان کبیره را برای انبیا جایز می­دانند و در عین حال از پذیرش سخنانشان و عمل به شرایع آن ها اجتناب نمی کنند؟ و این با سخن شما که گناهان کبیره دوری و کراهت ایجاد می کند متناقض است. در پاسخ می گوییم این سؤال برای کسی مطرح می شود که منظور ما را نفهمیده باشد زیرا منظور ما از کراهت یا اجتناب، رد تصدیق و این که امتثال امر در همه امور صورت نگیرد نیست بلکه فقط قصدمان از این تفسیر این بود که آرامش خاطر نفس در برابر کسی که اجازه ارتکاب داشته باشد به اندازه کسی که ارتکاب را برای او جایز نمی­دانیم نیست. و ما با تجویز ارتکاب گناهان کبیره دورتر از قبول قول هستیم همچنان که با امان از ارتکاب گناهان کبیره، به پذیرفتن نزدیک تر هستیم می پذیریم، و گاهی به چیز نزدیک می­شود آنچه که آن چیز نزد آن حاصل نمی­شود، همچنان که آنچه که از آن چیز برکنار نمی­شود از آن دور می­شود. آیا ندیدی کسی که با ترش­رویی و اخم مردم را به غذای خود دعوت کند معمولا کسی

ص: 92

در دعوتش حضور نیافته و غذایش را نمی­خورد و ممکن است با وجود آنچه که گفتیم بر سفره اش حاضر شود و از غذایش بخورد، اما از کراهت او نمی کاهد. همچنین گشاده رویی و شادی و لبخند، پذیرش دعوت (مهمانی) او و خوردن غذایش را راحت تر و نزدیک تر می کند و ممکن با آنچه ذکر کردیم حضوری در کار نباشد و این موضوع، او را از مقرّب بودن خارج نمی­کند. بنابراین ملاک در باب کراهت (اجتناب) و نیز مقرّب بودن، چیزی است که ذکر کردیم نه واقع شدن عمل مورد کراهت یا واقع نشدن آن. و اگر این طور گفته شود: این مسأله اقتضا می­کند که در حالت نبوت، گناه کبیره از آنان سر نزند. پس از کجا معلوم که قبل از پیامبری مرتکب نشونددر حالی که حکم آن با نبوتی که ساقط کننده مجازات و نکوهش است زائل شده و وجهی که کراهت را ایجاب کند باقی نمانده است؟ می­گوییم: شیوه در هر دو، یکی است، زیرا می دانیم که اگر کسی در هر صورت، کفر و گناهان کبیره را برای او تجویز کنیم هر چند توبه کند و مستوجب عقاب آن نباشد، به قبول سخن او، به اندازه کسی که در هیچ صورت و به هیچ وجه من الوجوه اجازه ارتکاب به او داده نشده، راضی نمی­شویم. و به همیین دلیل حال واعظ و دعوت کننده به خدای تعالی -در حالی که ما می دانیم او مرتکب گناهان بزرگی شده هرچند که از آن ها دست شسته و توبه کرده باشد- با وضعیت موعظه گری که تنها پاکی و طهارت از او دیده ایم یکسان نیست. و ضرورت اختلاف بین این دو فرد به خاطر حالت آرامش و انزجاری که اقتضا می­کند، واضح است. لذا می­بینیم بسیاری از مردم بر کسی که سوء پیشینه داشته باشد

هرچند توبه کند، عیب و نقص می گیرند و آن را عیب و نقص و مُخلّ و مؤثر می دانند و این گونه نیست که اگر تجویز گناهان کبیره قبل از نبوت کمتر از تجویز آن در حال نبوت باشد و از مقدار کراهت و اجتناب آن بکاهد واجب باشد که چیزی از کراهت در آن نباشد، زیرا این دو در تنفیر و ایجاد کراهت مشترکند، اگرچه یکی از آنها از دیگری قوی­تر است. مگر نمی­بینی که فردی که فسق و فجور زیادی انجام می­دهد و بر آن استمرار دارد و در آن غرق شده است ناگزیر مورد کراهت قرار می­گیرد و همانا مقدار اندکی از سبک­سری (گناه) که بعضی وقتها و با فاصله­ زیاد انجام می­گیرد نیز ایجاد کراهت می­کند و فرق آندو در مقدار و شدت ایجاد کراهت است و اندک بودن کراهت در وجه دوم، او را از وجه اول در این زمینه جدا نمی­کند و باعث نمی­شود به خودی خود مورد کراهت نباشد.

اگر گفته شود: از کجا معلوم که گناهان صغیره در زمان نبوت و پیش از آن بر انبیا جایز نباشد؟ می­گوییم: وقتی تأمل کنیم درمی­یابیم که شیوه در نفی گناهان صغیره در این دو حالت، همان شیوه در نفی گناهان کبیره در این دو حالت است، زیرا چنان که می­دانیم آرامش ما نسبت به کسی که تجویز می­کنیم انجام دهنده گناه کبیره­ای در گذشته باشد که از آن توبه کرده و از آن دست کشیده است و چیزی از استحقاق مجازات و نکوهش به خاطر آن برای او باقی نمانده است مانند آرامش ما نسبت به کسی که این تجویز را برای او نمی­کنیم نیست.

ص: 93

همچنان که پیامبری که پیشینه انجام زشتی ها و ارتکاب گناهان را در زمان نبوت یا قبل از آن داشته باشد، هرچند توبه کند آرامش و اطمینان ما به او در مقایسه با کسی که او را از همه زشتی ها مصون بدانیم و انجام هیچ خطایی را برای او تجویز نمی­کنیم یکسان نیست. سخن شیخ قدس الله روحه تا آنجا که قصد داشتیم آن را ذکر کنیم به پایان رسید. - . تنزیه الأنبیاء : 4-6 -

می گویم: بر تو پوشیده نماند که کسی که صدور گناه صغیره را برای انبیا تجویز می­کند هرچند صدور مقدار اندکی از آن را نفی کند باید بیشتر گناهان و گناهان کبیره را برای آنان تجویز کند و فرق زیادی بین او و کسی که ارتکاب همه

گناهان را تجویز می­کند نیست. زیرا طبق آنچه از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است گناهان کبیره هفت تاست و از ابن عمر روایت شده که دو تا را اضافه کرد، و از ابن مسعود روایت شده سه تای دیگر به قول ابن عمر اضافه کرد.

و هیچ شکی نیست که بسیاری از گناهان کبیره غیر از آنچه آنان ذکر کرده­اند از گناهان صغیره کوچکی مانند دزدیدن درهم یا کم فروشی یک دانه نیست. پس باید آنچه که از این دو قسم مذکور نباشد را تجویز کنند مثل مشغول بودن به انواع ساز و آلات لهو و لعب و ترک نماز و انواع گناهانی که پادشاهان ظالم علنی و در خلوت مرتکب می شوند. پس اینها باید بر انبیا عیب بگیرند اما در لباس تنزیه؛ و در این صورت هیچ عاقلی شک ندارد که چنین فردی برای ریاست دین و دنیا صالح نیست و مردم از او دوری می کنند و کراهت دارند و هیچ کس تجویز نمی­کند که چنین شخصی نصیحت گر و هدایت کننده مردم در کوچکترین ده باشد پس چگونه ممکن است جزء کسانی باشد که خداوند تعالی درباره آن ها گفته «خداوند از فرشتگان و از مردم فرستادگانی را برمی­گزیند» - . حج / 75 - اگر بطلان این گونه تنزیه ثابت شود، در اثبات گفته اصحاب ما در مورد منزه دانستن انبیاء صلوات الله علیهم از هر نقصی از روی سهو یا فراموشی، از زمان تولد تا مرگ، امکان تمسک به اجماع مرکب وجود دارد و خارج شدن تعداد کمی از اصحاب معروف ما از این قاعده بعد از تحقق اجماع، خلل و ضرری نمی رساند.

دوم: اگر از پیامبری گناهی سر بزند، مستلزم اجتماع ضدین است. و آن دو ضد، وجوب پیروی از او و مخالفت با اوست. اما اولی بنابر نظر اجماع و برای سخن خداوند تعالی «بگو اگر خدا را دوست دارید پس از من اطاعت کنید که در این صورت خدا شما را دوست خواهد داشت» - . آل عمران/ 31 -

و اگر در مورد پیامبر ما صلی الله علیه و آله و سلم ثابت شود، در مورد دیگر انبیاء نیز اثبات می شود زیرا

ص: 94

کسی بین آن­ها تفاوتی قائل نشده است. و اما دومی به دلیل اینکه پیروی از گناه­کار حرام است.

سوم: این که اگر گناهی از او سر بزند، با توجه به عموم ادله امر به معروف و نهی از منکر واجب است که او منع شود و جلوی اوگرفته شود، و مورد انکار قرار گیرد، اما این کار حرام است، زیرا مستلزم آزار رساندن به انبیاست طبق نظر اجماع و این آیه قرآن «بی گمان کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده و برایشان عذابی خفت آور آماده ساخته است» حرام است. - . احزاب / 57 -

چهارم: اگر مرتکب فسق شد، لازم می نماید که شهادت او مردود باشد. زیرا خداوند می فرماید: «اگر فاسقی برایتان خبری آورد نیک وارسی کنید» - . حجرات / 6 - و نیز برای اجماع بر عدم قبول شهادت فاسق. پس لازم می­آید از آحاد امت پایین­تر باشد با اینکه شهادت او در دین استوار پذیرفته می­شود و او روز قیامت بر همه، شاهد و گواه است. خداوند تعالی می فرماید: «تا بر مردم گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد». - . بقره / 143 -

پنجم: لازم است درجه­ای کمتری از درجه نافرمایان امت را داشته باشند. اما آنان دارای عالی ترین درجه و مرتبه از بزرگی و شکوه هستند و خداوند سبحان با گزینش آن ها بر مردم و قرار دادن آنان به عنوان امین وحی خود و جانشینانش بر بندگان و سرزمینش و غیره قرار داد، نعمت را بر ایشان تمام کرد و به نهایت رساند، پس ارتکاب گناهان توسط ایشان و دوری و نافرمانی آنان از اوامر و نواهی پروردگارشان برای رسیدن به لذت فانی، زشت­تر و شنیع­تر از عصیان و نافرمانی اینان است و عاقل چنین چیزی را نمی پذیرد.

ششم: مستلزم این است که ایشان مستحق عذاب، نفرین، توبیخ و سرزنش باشند به خاطر عموم این فرموده خدای تعالی: «و هر کس از خدا و پیامبر او نافرمانی کند و از حدود مقرر او تجاوز نماید وی را در آتشی درآورد که همواره درآن خواهد بود و برای او عذابی خفت آور است». - . نساء / 14 -

و فرموده خداوند: «هان لعنت خدا بر ستمگران باد» - . هود / 18 - زیر سؤال می رود و این بنا به ضرورت و اجماع، باطل است.

هفتم: آنان مردم را به فرمان خداوند فرا می خوانند و اگر خودشان از آن نافرمانی کنند، مشمول این آیه می شوند «آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید با اینکه شما کتاب [خدا] را می خوانید آیا [هیچ] نمی اندیشید» - . بقره / 44 -

و آنچه لازم می­آید به اجماع، باطل است، چرا که این مسأله از بزرگ­ترین امور ناپسند است و اینکه واعظی که خود به آنچه مردم را به آن پند و اندرز می دهد عمل نکند، مردم نیز به گوش دادن سخنان او و حضور در جلسات او بی میل می شوند و به سخنانش اهمیت نمی دهند.

هشتم: خداوند متعال از زبان ابلیس می گوید: «[شیطان] گفت پس به عزت تو سوگند که همگی را جدا از راه به در می برم* مگر

ص: 95

آن بندگان پاکدل تو را» - . ص / 82 و 83 - پس اگر پیامبری نافرمانی کند، از جمله کسانی خواهد بود که شیطان او را فریب داده و از مخلصان نخواهد بود. با اینکه پیامبران بنابر اتفاق اجماع و سخن خداوند تعالی «و بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب را که نیرومند و دیده ور بودند به یادآور* ما آنان را با موهبت ویژه ای که یادآوری آن سرای بود خالص گردانیدیم* و آنان در پیشگاه ما جدا از برگزیدگان نیکانند» - . ص / 45-47 -

از مخلصان هستند و اگر وجوب عصمت برای برخی ثابت شود، برای همه ثابت می شود، زیرا کسی به تفاوت قائل نیست.

نهم: اینکه باید از گروه و دسته شیطان باشد و خداوند متعال فرمود: «آگاه باش که حزب شیطان همان زیان­کارانند» - . مجادله / 19 -

و فقط زیان کاران این را می گویند.

دهم: اینکه پیامبران از فرشتگان برترند. به دلیل قول خداوند که می فرماید: «به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان

برتری داده است» - . آل عمران / 33 -

و برتر بودن برخی، بنابر اجماع مرکب، بر برتر بودن همه دلالت می کند و اگر معصیتی از او سر بزند، برتر بودن از او سلب می شود. خداوند می فرماید: «یا پرهیزگاران را چون پلیدکاران قرار می دهیم». - . ص / 28 -

یازدهم: اگر پیامبر غاصب باشد از ظالمین است و خداوند متعال فرموده است: «پیمان من به بیدادگران نمی رسد». - . بقره / 124 -

رازی در تفسیر خود می گوید: مراد از عهد، یا عهد و پیمان نبوت یا امامت است. اگر منظور عهد نبوت باشد، مراد، محقق می شود و اگر منظور عهد امامت باشد نیز چنین است. زیرا هر پیامبری باید امام باشد که امام قرار داده شود و به او اقتدا شود. پس آیه با همه فرض ها نشانه این است که پیامبر گناهکار نمی­شود.

دوازدهم: خداوند می فرماید: «و قطعا شیطان گمان خود را در مورد آن­ها راست یافت و جز گروهی از مؤمنان [بقیه] از او پیروی کردند» - . سبا / 20 - و ابنیاء همگی به اتفاق جزو این دسته هستند. و وجوه دیگری ذکر کرده­اند ولی آنچه آورده ایم برای کسی که قلبی داشته باشد و یا گوش فرادهد کافی است و او آگاه است. اما پاسخ همه دلایل اشتباه را ان­شاء­الله تعالی در هر بابی که به آن مربوط است خواهیم آورد.

ص: 96

**[ترجمه]

أبواب قصص آدم و حواء و أولادهما صلوات الله علیهما

باب 1 فضل آدم و حواء و علل تسمیتهما و بعض أحوالهما و بدء خلقهما و سؤال الملائکة فی ذلک

الآیات

البقرة: «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ* وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلائِکَةِ فَقالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ* قالَ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ»(30-33)

النساء: «یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا کَثِیراً وَ نِساءً»(1)

الرحمن: «خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ کَالْفَخَّارِ»(14)

lt;meta info="- وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِیهَا مَن یُفْسِدُ فِیهَا وَیَسْفِکُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ * وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلاَئِکَةِ فَقَالَ أَنبِئُونِی بِأَسْمَاء هَ-ؤُلاء إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ * قَالُواْ سُبْحَانَکَ لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّکَ أَنتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ (32) قَالَ یَا آدَمُ أَنبِئْهُم بِأَسْمَآئِهِمْ فَلَمَّا أَنبَأَهُمْ بِأَسْمَآئِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا کُنتُمْ تَکْتُمُونَ. - . بقره/ 30-33 -

{و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت من در زمین جانشینی خواهم گماشت [فرشتگان] گفتند آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد و خونها بریزد و حال آنکه ما با ستایش تو [تو را] تنزیه می کنیم و به تقدیست می پردازیم فرمود من چیزی می دانم که شما نمی دانید* و [خدا] همه [معانی] نام­ها را به آدم آموخت سپس آن­ها را بر فرشتگان عرضه نمود و فرمود اگر راست می گویید از اسامی اینها به من خبر دهید* گفتند منزهی تو ما را جز آنچه [خود] به ما آموخته ای هیچ دانشی نیست تویی دانای حکیم* فرمود ای آدم ایشان را از اسامی آنان خبر ده و چون [آدم] ایشان را از اسماءشان خبر داد فرمود آیا به شما نگفتم که

من نهفته آسمان­ها و زمین را می دانم و آنچه را آشکار می کنید و آنچه را پنهان می داشتید می دانم}

- یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً کَثِیرًا وَنِسَاء. - . نساء/ 1 -

{ ای مردم از پروردگارتان که شما را از نفس واحدی آفرید و جفتش را [نیز ] از او آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد پروا دارید}

- خَلَقَ الْإِنسَانَ مِن صَلْصَالٍ کَالْفَخَّارِ. - . الرحمن/ 14 -

{انسان را از گل خشکیده ای سفال مانند آفرید}

**[ترجمه]

تفسیر

إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قال البیضاوی الخلیفة من یخلف غیره و ینوب منابه و التاء للمبالغة قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها تعجب من أن یستخلف لعمارة الأرض و إصلاحها مَنْ یُفْسِدُ فِیها أو یستخلف مکان أهل الطاعة أهل المعصیة و استکشاف عما خفی علیهم من الحکمة التی بهرت تلک المفاسد (1)و استخبار عما یرشدهم و یزیح شبهتهم (2)و لیس باعتراض علی الله و لا طعن فی بنی آدم علی وجه الغیبة فإنهم أعلی من أن یظن بهم ذلک و إنما عرفوا ذلک بإخبار من الله أو تلق من اللوح المحفوظ أو استنباط عما رکز فی عقولهم أن العصمة من خواصهم أو قیاس لأحد الثقلین علی الآخر (3)وَ نَحْنُ

ص: 97


1- أی غلبت تلک المفاسد.
2- أی یزیل شبهتهم.
3- او لما عرفوا من حال من کان قبلهم من نوع الإنسان علی احتمال.

نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ حال مقررة لجهة الإشکال و کأنهم علموا أن المجعول خلیفة ذو ثلاث قوی علیها مدار أمره شهویة و غضبیة تؤدیان به إلی الفساد و سفک الدماء و عقلیة تدعوه إلی المعرفة و الطاعة و نظروا إلیها مفردة و قالوا ما الحکمة فی استخلافه و هو باعتبار تینک القوتین لا تقتضی الحکمة إیجاده فضلا عن استخلافه و أما باعتبار القوة العقلیة فنحن نقیم بما یتوقع منها سلیما عن معارضة تلک المفاسد و غفلوا عن فضیلة کل واحدة من القوتین إذا صارت مهذبة مطواعة للعقل متمرنة علی الخیر کالعفة و الشجاعة و مجاهدة الهوی و الإنصاف و لم یعلموا أن الترکیب یفید ما یقصر عنه الآحاد کالإحاطة بالجزئیات و استنباط الصناعات و استخراج منافع الکائنات من القوة إلی الفعل الذی هو المقصود من الاستخلاف و إلیه أشار تعالی إجمالا بقوله قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ و التسبیح تبعید الله عن السوء و کذلک التقدیس و بِحَمْدِکَ فی موضع الحال أی متلبسین بحمدک علی ما ألهمتنا معرفتک و وفقتنا لتسبیحک وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها إما بخلق علم ضروری بها فیه أو إلقاء فی روحه و لا یفتقر إلی سابقة اصطلاح لیتسلسل و الاسم ما یکون علامة للشی ء و دلیلا یرفعه إلی الذهن من الألفاظ و الصفات و الأفعال و استعماله عرفا فی اللفظ الموضوع لمعنی سواء کان مرکبا أو مفردا مخبرا عنه أو خبرا أو رابطة بینهما و اصطلاحا فی المعنی المعروف و المراد فی الآیة إما الأول أو الثانی و هو یستلزم الأول لأن العلم بالألفاظ من حیث الدلالة متوقف علی العلم بالمعانی و المعنی أنه تعالی خلقه من أجزاء مختلفة و قوی متباینة مستعدا لإدراک أنواع المدرکات من المعقولات و المحسوسات و المتخیلات و الموهومات و ألهمه معرفة ذوات الأشیاء و خواصها و أسمائها و أصول العلم و قوانین الصناعات و کیفیة آلاتها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلائِکَةِ الضمیر للمسمیات المدلول علیها ضمنا فَقالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ تبکیت لهم (1)و تنبیه علی عجزهم عن أمر الخلافة فإن التصرف و التدبیر و إقامة المعدلة قبل تحقق المعرفة و الوقوف علی مراتب الاستعدادات و قدر الحقوق محال و لیس بتکلیف لیکون من باب التکلیف بالمحال إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فی زعمکم أنکم أحقاء بالخلافة لعصمتکم أو أن خلقهم و استخلافهم و هذه صفتهم لا یلیق

ص: 98


1- التبکیت: الغلبة بالحجة. التعنیف و التقریع.

بالحکیم قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا اعتراف بالعجز و القصور و إشعار بأن سؤالهم کان استفسارا قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ استحضار لقوله أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ لکنه جاء به علی وجه أبسط لیکون کالحجة علیه فإنه تعالی لما علم ما خفی علیهم من أمور السماوات و الأرض و ما ظهر لهم من الأحوال الظاهرة و الباطنة علم ما لا یعلمون و فیه تعریض بمعاتبتهم علی ترک الأولی و هو أن یتوقفوا مترصدین لأن یبین لهم و قیل ما تُبْدُونَ قولهم أَ تَجْعَلُ فِیها و ما تکتمون استیطانهم أحقاء بالخلافة و إنه تعالی لا یخلق خلقا أفضل منهم و قیل ما أظهروا من الطاعة و أسر منهم إبلیس من المعصیة (1). أقول سیأتی تمام الکلام فی تفسیر تلک الآیات و سائر الآیات الواردة فی ذلک و دفع الشبه الواردة علیها فی کتاب السماء و العالم.

قوله مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ قال الطبرسی رحمه الله المراد بالنفس هنا آدم وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها ذهب أکثر المفسرین إلی أنها خلقت من ضلع من أضلاع آدم

وَ رَوَوْا عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: خُلِقَتِ الْمَرْأَةُ مِنْ ضِلْعٍ إِنْ أَقَمْتَهَا کَسَرْتَهَا وَ إِنْ تَرَکْتَهَا وَ فِیهَا عِوَجٌ اسْتَمْتَعْتَ بِهَا.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیهما السلام أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ حَوَّاءَ مِنْ فَضْلِ الطِّینَةِ الَّتِی خَلَقَ مِنْهَا آدَمَ.

و

فی تفسیر علی بن إبراهیم أنها خلقت من أسفل أضلاعه (2).

خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ قال البیضاوی الصلصال الطین الیابس الذی له صلصلة و الفخار الخزف و قد خلق الله آدم من تراب جعله طینا ثم حمأ مسنونا (3)ثم صلصالا (4)فلا یخالف ذلک قوله خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ و نحوه(5).

**[ترجمه]«من در زمین جانشینی خواهم گماشت» بیضاوی می گوید: خلیفه کسی است که جانشین دیگری است و به جای او می نشیند و تاء آن برای مبالغه است. «گفتند آیا قرار می­دهی در آن» تعجب از این که - به جای آن که - کسی بر زمین بنشیند که آن را اصلاح کند «کسی که در زمین فساد کند» یا اهل گناه به جای مردم فرمانبردار بنشینند و آشکارساختن حکمتی که بر آن مفاسد غلبه داشته و بر آنان مخفی و پوشیده است و کسب اطلاع از آنچه آنان را ارشاد کرده و شبهاتشان را از بین ببرد، و این، اعتراض به خداوند یا اعتراض به بنی آدم به صورت غائب نیست بلکه آنان برتر از آنند که چنین گمانی به آن ها شود. آن ها این مطلب را یا از طریق خبر دادن خداوند به آنان و یا با دریافت از لوح محفوظ فهمیده­اند. شاید هم استنباط آنان برگرفته از چیزی است که در ذهنشان حک شده بود؛ مبنی بر اینکه عصمت تنها مختص به خودشان است یا قیاس یکی از ثقلین بر دیگری است. «و حال آنکه

ص: 97

ما با ستایش تو [تو را] تنزیه می کنیم و به تقدیست می پردازیم» جمله حالیه­ای است که دلیل اشکال وارد کردن را تقریر می­کند. گویا آن ها دانسته اند کسی که خلیفه قرار داده می­شود دارای سه نوع قوه است که محور کار او قرار می­گیرد. از جمله قوه شهویه و غضبیه است که به فساد و خونریزی منجر می شود و قوه عقلیه که او را به شناخت و اطاعت دعوت می کند.

آنان تنها به این قوه نگاه کرده وگفتند: حکمت جانشین شدن او چیست؟ در حالی که با اتکا به این دو قوه، حکمت اقتضا نمی­کند که خلق شود چه رسد به این که به جانشینی برگزیده شود. اما به اعتبار قوه عقلیه: پس ما آن­طور که انتظار می رود و بدون معارضه آن مفاسد، به آن می پردازیم. آنان از فضیلت هر یک از آن دو قوه زمانی که تهذیب یافته و پیرو عقل و مزین به خوبی­هایی چون عفت، شجاعت، مبارزه با هوا و هوس، انصاف شوند غفلت کرده اند و نفهمیده اند که ترکیب، مزیتی دارد که تک تک، آن ارزش را ندارد مانند احاطه به جزئیات و استنباط صناعات و از قوه به فعل درآوردن منافع کائنات که هدف و مقصود از جانشین کردن و استخلاف است. و خداوند متعال در این آیه به اجمال اشاره ای به آن فرموده است: «گفت من می­دانم چیزی را که شما نمی­دانید» و تسبیح یعنی بعید دانستند خداوند از زشتی. تقدیس نیز چنین است و «با ستایش تو» حال واقع شده است و یعنی در حالی­که لباس حمد تو را بر تن کرده­ایم با آنچه که از شناخت خود به ما الهام کردی و ما را به تنزیه و تسبیح خویش موفق ساختی. «و [خدا] همه [معانی] نام­ها را به آدم آموخت» یا با آفرینش علم ضروری به آن در او یا القاء کردن در روحش. و به پیشینه اصطلاحی که تسلسلش را بیان کند نیاز ندارد. و اما اسم: آنچه که علامت چیزی است و راهنمایی است که الفاظ، صفات و افعال را به ذهن می رساند، و کاربرد عرفی آن، در لفظی است که برای معنایی وضع شده است. چه مرکب باشد یا مفردی که از آن خبر می­دهد یا خبر یا رابط بین آن دو. و کاربرد اصطلاحی آن در معنای شناخته شده است. مقصود از آن در آیه یا اولی است یا دومی که البته آن هم مستلزم اولی است، زیرا از نظر دلالت، علم به الفاظ بسته به علم معانی است. و خداوند متعال معنا را از اجزای گوناگون و نیروهای مختلفی آفریده است که آمادگی ادراک انواع مدرکات، از معقولات گرفته تا محسوسات، متخیلات و موهومات را دارا می باشد و به او شناخت ذات اشیا، خواص و اسماء آن، اصول علم و قوانین صناعات و چگونگی لوازم آن را الهام نموده است. «سپس آن ها را بر فرشتگان عرضه کرد» ضمیر به آن اسمایی برمی­گردد که ضمنا بر آنان دلالت دارد. سپس فرموده« و فرمود از اسامی این ها (این معانی) به من خبر دهید» واین برای غلبه

ص: 131

نمودن بر آن ها(فرشتگان) همراه با برهان و آگاه نمودن آنان از ناتوانی در امر جانشینی (خداوند) است. زیرا تصرف و تدبیر و برپایی عدالت قبل از شناخت و آشنایی با میزان توانایی و اندازه حقوق، محال است. «اگر صادق بودید» در پندار خویش که به دلیل عصمتتان، شایستگی جانشینی را دارید. یا اینکه منظور آفرینش و جانشینی آنان باشد. این صفت آنان است و شایسته

ص: 98

خداوند حکیم نیست. «گفتند تو منزهی. ما را جز آنچه (خود) به ما آموخته­ای هیچ دانشی نیست» اعتراف به عجز و ناتوانی و اشاره به اینکه سؤالشان برای پی بردن به تفسیر و حقیقت مسأله است. «فرمود آیا به شما نگفتم» مقدمه­چینی برای این آیه است: «من چیزی می دانم که شما نمی دانید» اما آن را ساده تر آورده تا مانند دلیل و برهانی بر آن باشد. چرا که خداوند متعال امور آسمان­ها و زمین را که بر آن­ها پوشیده بود و آنچه از ظاهر و باطن بر آنان آشکار بود را می­داند و در آن تعریضی - گوشه و کنایه - است به به سرزنش ایشان به خاطر ترک اولی، و آن این که آن­ها منتظر و مترصد بمانند تا پروردگار برایشان روشن سازد و گفته شده: «آنچه آشکار می کنید». سخن آنان: «آیا در آن کسی را می گماری» و «آنچه پنهان می­کنید» پنهان می­کنند که خود را شایسته جانشینی می­دانند و معتقدند خداوند متعال آفرینشی بهتر از آن­ها ندارد. گفته شده: طاعتی که آنان اظهار کردند و نافرمانی که از میان آنان، ابلیس پنهان کرد. - . انوار التنزیل 1: 18، 19، 20 -

می­گویم: تفسیر کامل آن آیه­ها و سایر آیاتی که در این­باره آمده و دفع شبهه وارده بر آن در کتاب السماء و العالم به طور کامل خواهد آمد.

فرموده خداوند: «از نفسی واحد» طبرسی رضی الله عنه می­گوید: اینجا مقصود از نفس آدم است. «و جفتش را نیز از آن آفرید» بیشتر مفسرین بر این باورند که همسرش از دنده آدم آفریده شده است. از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم

روایت شده است: «زن از دنده­ای آفریده شده که اگر راستش کنی، آن را می­شکنی و اگر با کجی­اش رهایش کنی از آن بهره می­بری» امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند حوا را از بهترین بخش خاکی که آدم را از آن آفرید خلق کرد. و در تفسیر علی بن ابراهیم آمده: حوا از پایین­ترین بخش دنده آدم آفریده شد. - . مجمع البیان2: 204 -

« انسان را از گل خشکیده آفرید» بیضاوی می­گوید: صلصال گِل خشکی است که طنین دارد و فخار گِل سفالی است. خداوند آدم را از خاک آفرید. آن را گل و سپس لجن بدبو و بعد گل خشکیده قرار داد. پس با این بخش از سخن خداوند در تضاد نیست «او را از خاک آفرید» و مانند آن. - . انوار التنزیل 2: 204 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی فَقَالَ اللَّهُ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَأَقْبَلَ آدَمُ یُخْبِرُهُمْ فَقَالَ اللَّهُ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ الْآیَةَ فَجَعَلَ آدَمَ حُجَّةً عَلَیْهِمْ (6).

ص: 99


1- أنوار التنزیل ج 1: 18 و 19 و 20. م.
2- مجمع البیان 2: 204. م.
3- أی طین اسود متغیر منتن.
4- الصلصال: طین یابس سمّی بذلک لأنّه یصل ای یسمع له صلصلة إذا نقربه.
5- أنوار التنزیل ج 2: 204. م.
6- تفسیر القمّیّ: 38. م.

**[ترجمه]تفسیر قمی: خداوند می­فرماید: « ای آدم آنان را از نام­هایشان آگاه گردان» پس آدم آمد تا به آن­ها بگوید. خداوند فرمود: «آیا به شما نگفتم» آیه. پس آدم را حجتی برایشان قرار داد. - . تفسیر قمی: 38 -

ص: 99

**[ترجمه]

«2»

فس، تفسیر القمی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ یَعْنِی آدَمَ- وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها یَعْنِی حَوَّاءَ بَرَأَهَا (1)مِنْ أَسْفَلِ أَضْلَاعِهِ(2)

**[ترجمه]تفسیر قمی:«شما را از نفسی واحد آفرید» یعنی آدم « و از همسرش را خلق کرد» یعنی حوا و او را از پایین دنده­های آدم آفرید. - . تفسیر قمی: 118 -

**[ترجمه]

«3»

ج، الإحتجاج عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلَ طَاوُسٌ الْیَمَانِیُّ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام لِمَ سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ قَالَ لِأَنَّهُ رُفِعَتْ طِینَتُهُ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ السُّفْلَی قَالَ فَلِمَ سُمِّیَتْ حَوَّاءُ حَوَّاءَ قَالَ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِنْ ضِلْعِ حَیٍّ یَعْنِی ضِلْعَ آدَمَ (3).

**[ترجمه]الاحتجاج: ابی بصیر می­گوید: طاوس یمانی از امام باقر علیه السلام پرسید: چرا آدم ، آدم نامیده شد؟ امام فرمود: چون خاکش از پوسته زیرین زمین برگرفته شده است. گفت: چرا حوا، حوا نامیده شد. فرمود چون از دنده زنده­ای یعنی آدم آفریده شده است. - . الاحتجاج: 179 -

**[ترجمه]

«4»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ لِأَنَّهُ خُلِقَ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ.

قال الصدوق رحمه الله اسم الأرض الرابعة أدیم و خلق آدم منها فلذلک قیل خلق من أدیم الأرض (4)

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: آدم آدم نامیده شد چون از پوست زمین آفریده شده است.

صدوق رحمه الله می­گوید: اسم زمین چهارم ادیم است. و آدم از آن آفریده شده به همین دلیل گفته شده که از ادیم - پوسته - زمین خلق شده است. - . علل الشرائع: 16 -

**[ترجمه]

«5»

ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُمِّیَتْ حَوَّاءُ حَوَّاءَ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِنْ حَیٍّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها (5)

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: حوا حوا نامیده شد چون از زنده آفریده شد. خداوند عزوجل فرمود: «شما را از نفس واحد آفرید و از آن همسرش را خلق کرد». - . علل الشرائع: 17 -

**[ترجمه]

بیان

اختلف فی اشتقاق اسم آدم فقیل اسم أعجمی لا اشتقاق له کآذر و قیل اشتق من الأدمة بمعنی السمرة لأنه علیه السلام کان أسمر اللون و قیل من الأدمة بالفتح بمعنی الأسوة و قیل من أدیم الأرض أی وجهها و قد روی هذا فی أخبار العامة أیضا و قیل من الإدام بمعنی ما یؤتدم به و قیل من الأدم بمعنی الألفة و الاتفاق و ما ورد فی الخبر هو المتبع (6)و أما ما ذکره الصدوق رحمه الله من کون الأدیم اسما للأرض الرابعة فلم نجد له أثرا فی کتب اللغة و لعله وصل إلیه بذلک خبر.

و أما اشتقاق حواء من الحی أو الحیوان لکون الأولی (7)واویا و الأخریان من الیائی یخالف القیاس و یمکن أن یکون مبنیا علی قیاس لغة آدم علیه السلام أو یکون مشتقا من لفظ

ص: 100


1- أی خلقها.
2- تفسیر القمّیّ: 118. م.
3- الاحتجاج: 179. م.
4- علل الشرائع: 16. م.
5- علل الشرائع: 17. م.
6- قال الجزریّ فی النهایة: ادمة الأرض: هو لونها و به سمی آدم علیه السلام.
7- فی النسخة المخطوطة: أن یکون الأولی واویا.

یکون فی لغتهم بمعنی الحیاة مع أنه کثیرا ما یرد الاشتقاق فی لغة العرب علی خلاف قیاسهم فیسمونه سماعیا و شاذا فلیکن هذا منها.

**[ترجمه]در مورد اشتقاق اسم آدم اختلاف نظر است. گفته شده اسم اعجمی است و اشتقاقی ندارد مانند آذر. و گفته شده از ادمه به معنی گندمگون است. چون آدم علیه السلام گندمگون بود و گفته شده ادمه با فتحه به معنای اسوه و الگو است. و گفته شده از ادیم الارض یعنی پوسته زمین گرفته شده است. این موضوع در روایات اهل تسنن نیز روایت شده و گفته شده از اِدام به معنای «ما یؤتدم به» است و گفته شده از أدم به معنی الفت و اتفاق نظر است. آنچه در روایت آمده مورد تبعیت است. - . جزری در کتاب النهایة می­گوید: ادمة الارض: یعنی رنگ زمین و اسم آدم علیه السلام از این واژه مشتق شده است. - در کتب لغت هیچ اثری از نظر صدوق رحمة الله علیه که آدم را از ادیم اسم چهارم زمین ذکر کرده ندیدیم. شاید در این­باره روایتی به دست او رسیده باشد. و اما اشتقاق حوا از حی یا حیوان مخالف قاعده است. چون در ریشه حوا واو است و اما در ریشه این دو واژه یاء وجود دارد. و ممکن است مبنی باشد از قیاس لغت آدم علیه السلام، یا مشتق از لفظی

ص: 100

باشد که در لغت آن­ها به معنای حیات و زندگی است. البته باید توجه داشت که در زبان عرب بسیار اتفاق می افتد که لفظی برخلاف قیاس مشتق شود که در این صورت به آن سماعی و شاذ می گویند، باید این کلمه نیز از آن جمله باشد.

**[ترجمه]

«6»

ع، علل الشرائع فِی خَبَرِ ابْنِ سَلَّامٍ (1)أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنْ آدَمَ لِمَ سُمِّیَ آدَمَ قَالَ لِأَنَّهُ خُلِقَ مِنْ طِینِ الْأَرْضِ وَ أَدِیمِهَا قَالَ فَآدَمُ خُلِقَ مِنَ الطِّینِ کُلِّهِ أَوْ مِنْ طِینٍ وَاحِدٍ قَالَ بَلْ مِنَ الطِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ خُلِقَ مِنْ طِینٍ وَاحِدٍ لَمَا عَرَفَ النَّاسُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ کَانُوا عَلَی صُورَةٍ وَاحِدَةٍ قَالَ فَلَهُمْ فِی الدُّنْیَا مَثَلٌ قَالَ التُّرَابُ فِیهِ أَبْیَضُ وَ فِیهِ أَخْضَرُ وَ فِیهِ أَشْقَرُ وَ فِیهِ أَغْبَرُ وَ فِیهِ أَحْمَرُ وَ فِیهِ أَزْرَقُ وَ فِیهِ عَذْبٌ وَ فِیهِ مِلْحٌ وَ فِیهِ خَشِنٌ وَ فِیهِ لَیِّنٌ وَ فِیهِ أَصْهَبُ فَلِذَلِکَ صَارَ النَّاسُ فِیهِمْ لَیِّنٌ وَ فِیهِمْ خَشِنٌ وَ فِیهِمْ أَبْیَضُ وَ فِیهِمْ أَصْفَرُ وَ أَحْمَرُ وَ أَصْهَبُ وَ أَسْوَدُ عَلَی أَلْوَانِ التُّرَابِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ آدَمَ خُلِقَ مِنْ حَوَّاءَ أَوْ خُلِقَتْ حَوَّاءُ مِنْ آدَمَ (2)قَالَ بَلْ حَوَّاءُ خُلِقَتْ مِنْ آدَمَ وَ لَوْ کَانَ آدَمُ خُلِقَ مِنْ حَوَّاءَ لَکَانَ الطَّلَاقُ بِیَدِ النِّسَاءِ وَ لَمْ یَکُنْ بِیَدِ الرِّجَالِ قَالَ فَمِنْ کُلِّهِ خُلِقَتْ أَمْ مِنْ بَعْضِهِ قَالَ بَلْ مِنْ بَعْضِهِ وَ لَوْ خُلِقَتْ مِنْ کُلِّهِ لَجَازَ الْقِصَاصُ فِی النِّسَاءِ کَمَا یَجُوزُ فِی الرِّجَالِ قَالَ فَمِنْ ظَاهِرِهِ أَوْ بَاطِنِهِ قَالَ بَلْ مِنْ بَاطِنِهِ وَ لَوْ خُلِقَتْ مِنْ ظَاهِرِهِ لَانْکَشَفْنَ النِّسَاءُ کَمَا یَنْکَشِفُ الرِّجَالُ فَلِذَلِکَ صَارَ النِّسَاءُ مُسْتَتِرَاتٍ قَالَ فَمِنْ یَمِینِهِ أَوْ مِنْ شِمَالِهِ قَالَ بَلْ مِنْ شِمَالِهِ وَ لَوْ خُلِقَتْ مِنْ یَمِینِهِ لَکَانَ لِلْأُنْثَی کَحَظِّ الذَّکَرِ مِنَ الْمِیرَاثِ فَلِذَلِکَ صَارَ لِلْأُنْثَی سَهْمٌ وَ لِلذَّکَرِ سَهْمَانِ وَ شَهَادَةُ امْرَأَتَیْنِ مِثْلَ شَهَادَةِ رَجُلٍ وَاحِدٍ قَالَ فَمِنْ أَیْنَ خُلِقَتْ قَالَ مِنَ الطِّینَةِ الَّتِی فَضَلَتْ مِنْ ضِلْعِهِ الْأَیْسَرِ (3)

lt;meta info=". علل الشرائع: در روایت ابن سلام آمده است که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سؤال کرد چرا آدم، آدم نامیده شده است؟ گفت: چرا که او از خاک زمین وپوسته آن آفریده شده است. گفت: پس آیا آدم از تمام گل زمین آفریده شده یا از یک نوع گل؟ گفت: بله از تمام گل زمین و اگر از گل خاصی خلق می شد مردم یکدیگر را نمی شناختند و تنها به یک صورت بودند. گفت: آیا آنان در دنیا شبیه و مانندی دارند؟ گفت: خاک، سفید، سبز، زرد، غبارآلود، قرمز و آبی است و برخی

خاک ها شیرین و برخی شور هستند، برخی خشن و برخی نرم و برخی سرخ گون هستند. به همین دلیل مردم نیز در میانشان نرم خو و خشن دیده می شود و مانند رنگ های خاک، به رنگهای سفید، زرد، قرمز، گل گون و سیاه هستند.

گفت: پس مرا در مورد آدم آگاه ساز که آیا او از حوا آفریده شد یا حوا از آدم؟ گفت: بلکه حوا از آدم خلق شد، و اگر آدم از حوا خلق می شد طلاق به دست زنان بود و در دست مردان نبود.

گفت: پس از کل آدم خلق شد یا از بخشی از وی؟ گفت: بلکه از بخشی از او، و اگر از کل او خلق می شد جایز بود قصاص در مورد زنان مانند مردان اجرا شود.

گفت: از ظاهر او خلق شد یا از باطنش؟ گفت: بلکه از باطنش. اگر از ظاهر او خلق می شد زنان مکشوف می­شدند چنان که مردان مکشوفند. پس به همین دلیل زنان پوشیده و در حجاب شدند.

گفت: پس از راستش خلق شد یا از چپش؟ گفت: از چپش. و اگر از راستش خلق می شد زنان در ارث مانند مردان بودند. به همین علت برای مؤنث یک سهم و برای مذکر دو سهم است و شهادت دو زن مانند شهادت یک مرد است.

گفت: حوا از کجا خلق شد؟ گفت: از گل باقی مانده دنده چپ آدم - . علل الشرائع: 161 - .

**[ترجمه]

بیان

الأشقر الشدیدة الحمرة و قال الفیروزآبادی الصهب محرکة حمرة أو شقرة فی الشعر کالصهبة و الأصهب بعیر لیس بشدید البیاض و الصیهب کصیقل الصخرة الصلبة و الموضع الشدید و الأرض المستویة و الحجارة.

ص: 101


1- و الخبر طویل أخرجه مسندا فی کتاب الاحتجاجات فی باب احتجاج النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علی الیهود فی مسائل شتّی.
2- فی نسخة: ام خلقت حواء من آدم؟.
3- علل الشرائع: 161. م.

**[ترجمه]اشقر: بسیار قرمز، قرمز تند. فیروزآبادی می گوید: الصَهَب با حرکت هر سه حرف: قرمزی یا زردی در مو مانند صُحبه. اصهب: شتری که خیلی سفید نباشد. صهیب بر وزن صیقل: صخره سخت و مکان محکم، زمین صاف و سنگ.

ص: 101

**[ترجمه]

«7»

ع، (1)علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلَّانَ رَفَعَهُ قَالَ: أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَهُودِیٌّ فَقَالَ لِمَ سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ وَ حَوَّاءُ حَوَّاءَ قَالَ إِنَّمَا سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ لِأَنَّهُ خُلِقَ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام وَ أَمَرَهُ أَنْ یَأْتِیَهُ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ بِأَرْبَعِ طِینَاتٍ طِینَةٍ بَیْضَاءَ وَ طِینَةٍ حَمْرَاءَ وَ طِینَةٍ غَبْرَاءَ وَ طِینَةٍ سَوْدَاءَ وَ ذَلِکَ مِنْ سَهْلِهَا وَ حَزْنِهَا ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَأْتِیَهُ بِأَرْبَعِ مِیَاهٍ مَاءٍ عَذْبٍ وَ مَاءٍ مِلْحٍ وَ مَاءٍ مُرٍّ وَ مَاءٍ مُنْتِنٍ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یُفْرِغَ الْمَاءَ فِی الطِّینِ وَ أَدَمَهُ اللَّهُ بِیَدِهِ فَلَمْ یَفْضُلْ شَیْ ءٌ مِنَ الطِّینِ یَحْتَاجُ إِلَی الْمَاءِ وَ لَا مِنَ الْمَاءِ شَیْ ءٌ یَحْتَاجُ إِلَی الطِّینِ فَجَعَلَ الْمَاءَ الْعَذْبَ فِی حَلْقِهِ وَ جَعَلَ الْمَاءَ الْمَالِحَ فِی عَیْنَیْهِ وَ جَعَلَ الْمَاءَ الْمُرَّ فِی أُذُنَیْهِ وَ جَعَلَ الْمَاءَ الْمُنْتِنَ فِی أَنْفِهِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ حَوَّاءُ حَوَّاءَ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِنَ الْحَیَوَانِ الْخَبَرَ (2).

**[ترجمه]علل الشرائع: یک فرد یهودی نزد امیرالمؤمنین آمد و گفت: چرا آدم، آدم نامیده شد و حوا، حوا؟ فرمود: آدم، آدم نامیده شد چون او از پوسته زمین (ادیم الارض) آفریده شد. ماجرا این است که خداوند تبارک وتعالی جبرئیل را فرستاد تا از پوسته زمین چهار نوع گل بیاورد: گل سفید، قرمز، غبارآلود و سیاه که این خاکها از قسمت نرم و سخت زمین بود. سپس به او فرمان داد تا چهار نوع آب بیاورد آب شیرین، شور، تلخ و بدبو. سپس به او فرمان داد که آب را بر روی خاک خالی کند و خداوند با دستش آن را سرشت به طوری که هیچ قسمتی از خاک باقی نماند که آب به آن نرسیده باشد و هیچ قسمتی از آب نیز نبود که به خاک احتیاج داشته باشد. پس آب شیرین را در حلقش قرار داد و آب شور را در چشمش و آب تلخ را در گوش و آب بدبو را در بینی او قرار داد. حوا نیز حوا نامیده شد چون از حیوان یعنی جان دار خلق شد. حدیث - . علل الشرائع : 12 - .

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری الأدم الألفة و الاتفاق یقال آدم الله بینهما أی أصلح و ألف و کذلک أدم الله بینهما فعل و أفعل بمعنی انتهی و الید هنا بمعنی القدرة.

**[ترجمه]جوهری می گوید: الأدم: الفت و هماهنگی، گفته می شود: آدم الله بینهما، یعنی بین آن دو الفت و دوستی برقرار کرد و آن دو را آشتی داد. همچنین أدم الله بینهما نیز به همین معنی است یعنی وزن فعل و أفعل آن یک معنا دارد؛ پایان. دست در اینجا یعنی قدرت.

**[ترجمه]

«8»

ختص، الإختصاص الْمُعَلَّی بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ مَنْ قَاسَ إِبْلِیسُ فَقَالَ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ وَ لَوْ عَلِمَ إِبْلِیسُ مَا جَعَلَ اللَّهُ فِی آدَمَ لَمْ یَفْتَخِرْ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْمَلَائِکَةَ مِنْ نُورٍ وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنَ النَّارِ وَ خَلَقَ الْجِنَّ صِنْفاً مِنَ الْجَانِّ مِنَ الرِّیحِ وَ خَلَقَ الْجِنَّ صِنْفاً مِنَ الْجِنِّ (3)مِنَ الْمَاءِ وَ خَلَقَ آدَمَ مِنْ صَفْحَةِ الطِّینِ (4)ثُمَّ أَجْرَی فِی آدَمَ النُّورَ وَ النَّارَ وَ الرِّیحَ وَ الْمَاءَ فَبِالنُّورِ أَبْصَرَ وَ عَقَلَ وَ فَهِمَ وَ بِالنَّارِ أَکَلَ وَ شَرِبَ وَ لَوْ لَا أَنَّ النَّارَ فِی الْمَعِدَةِ لَمْ یَطْحَنْ الْمَعِدَةُ الطَّعَامَ وَ لَوْ لَا أَنَّ الرِّیحَ فِی جَوْفِ ابْنِ آدَمَ تُلَهِّبُ النَّارَ الْمَعِدَةُ لَمْ تَلْتَهِبْ وَ لَوْ لَا أَنَّ الْمَاءَ فِی جَوْفِ ابْنِ آدَمَ یُطْفِئُ حَرَّ نَارِ الْمَعِدَةِ لَأَحْرَقَتِ النَّارُ جَوْفَ ابْنِ آدَمَ فَجَمَعَ اللَّهُ ذَلِکَ فِی آدَمَ الْخَمْسَ خِصَالٍ وَ کَانَتْ فِی إِبْلِیسَ خَصْلَةٌ فَافْتَخَرَ بِهَا (5).

ص: 102


1- تقدم الخبر بطوله فی کتاب الاحتجاجات فی باب احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی الیهود.
2- علل الشرائع: 12. م.
3- استظهر فی الهامش ان الصحیح: الجان.
4- الصفحة من الشی ء: جانبه و وجهه، و هو یؤید ما تقدم فی معانی آدم انه اشتق من ادیم الأرض بمعنی وجهها.
5- مخطوط. م.

lt;meta info=". الاختصاص: امام صادق علیه السلام می فرماید: اولین کسی که مقایسه کرد ابلیس است و گفت: «مرا از آتش خلق کردی و او را از خاک» اگر شیطان می دانست خدا در درون آدم چه قرار داده است بر او فخر فروشی نمی کرد. سپس گفت: خداوند عزوجل ملائکه را از نور خلق کرد وپری را از آتش، و جن را نوعی از پویانی خلق کرد که نوعی از آنان از باد آفریده شده و نوعی از آب. آدم از صفحه - . صفحه هر چیز: طرف و روی آن، این مطلب نیز گفته های قبلی را در خصوص معانی آدم و اینکه از پوسته زمین خلق شده و به معنای ظاهر آن است تأیید می کند. - خاک آفریده شده سپس در آدم، نور، آتش، باد و آب را جاری کرد. پس با نور بینا و عاقل شد و فهمید. با آتش خورد و نوشید و اگر آتش در معده نبود غذا را هضم نمی کرد. اگر باد در شکم بنی آدم نبود که آتش معده را شعله ور کند. آتش معده نمی سوخت. اگر آب در جوف بنی آدم نبود تا حرارت آتش معده را فرو نشاند، یقیناً آتش، درون بنی آدم را می سوزاند. پس خداوند به این طریق پنج خصلت را در آدم قرارداد درحالی که در ابلیس تنها یک خصلت بود و به آن می نازید - . نسخه خطی - .

ص: 102

**[ترجمه]

«9»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْقَبْضَةَ الَّتِی قَبَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الطِّینِ الَّذِی خَلَقَ مِنْهُ آدَمَ علیه السلام أَرْسَلَ إِلَیْهَا جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَنْ یَقْبِضَهَا فَقَالَتِ الْأَرْضُ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ تَأْخُذَ مِنِّی شَیْئاً فَرَجَعَ إِلَی رَبِّهِ فَقَالَ یَا رَبِّ تَعَوَّذَتْ بِکَ مِنِّی فَأَرْسِلْ إِلَیْهَا إِسْرَافِیلَ فَقَالَتْ مِثْلَ ذَلِکَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهَا مِیکَائِیلَ فَقَالَتْ مِثْلَ ذَلِکَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهَا مَلَکَ الْمَوْتِ فَتَعَوَّذَتْ بِاللَّهِ أَنْ یَأْخُذَ مِنْهَا شَیْئاً (1)فَقَالَ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ أَنَا أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَرْجِعَ إِلَیْهِ حَتَّی أَقْبِضَ مِنْکِ قَالَ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ لِأَنَّهُ خُلِقَ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ (2).

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام می فرماید: مشتی که خداوند از گل برداشت و آدم را از آن خلق کرد مشت گلی بود که جبرئیل را فرستاده بود تا آن را بیاورد. پس زمین گفت: پناه می­برم به خدا از اینکه تو از من چیزی برگیری. پس جبرئیل به سوی پروردگارش بازگشت. پس گفت: پروردگارا زمین از من به تو پناه آورد. پس اسرافیل را به زمین فرستاد. پس زمین همان را گفت. پس میکائیل را فرستاد و زمین باز همان را گفت. پس خداوند ملک الموت را به سوی زمین فرستاد و زمین از اینکه از او چیزی برگیرد به خدا پناه برد. ملک الموت گفت: و من پناه می برم به خدا از اینکه نزد وی بازگردم مگر اینکه از تو مشتی خاک برگیرم. گفت: همانا آدم، آدم نامیده شد چرا که او از پوسته زمین خلق شده است - . علل الشرائع، 193 - .

**[ترجمه]

«10»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ ثَابِتٍ الْحَذَّاءِ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ (3)خَلْقاً بِیَدِهِ وَ ذَلِکَ بَعْدَ مَا مَضَی مِنَ الْجِنِّ وَ النَّسْنَاسِ فِی الْأَرْضِ سَبْعَةُ آلَافِ سَنَةٍ وَ کَانَ مِنْ شَأْنِهِ خَلْقُ آدَمَ کَشَطَ (4)عَنْ أَطْبَاقِ السَّمَاوَاتِ وَ قَالَ لِلْمَلَائِکَةِ انْظُرُوا إِلَی أَهْلِ الْأَرْضِ مِنْ خَلْقِی مِنَ الْجِنِّ وَ النَّسْنَاسِ فَلَمَّا رَأَوْا مَا یَعْمَلُونَ مِنَ الْمَعَاصِی وَ سَفْکِ الدِّمَاءِ وَ الْفَسَادِ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ عَظُمَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ غَضِبُوا لِلَّهِ وَ تَأَسَّفُوا عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ وَ لَمْ یَمْلِکُوا غَضَبَهُمْ فَقَالُوا رَبَّنَا (5)أَنْتَ الْعَزِیزُ الْقَادِرُ الْجَبَّارُ الْقَاهِرُ الْعَظِیمُ الشَّأْنِ وَ هَذَا خَلْقُکَ الضَّعِیفُ الذَّلِیلُ یَتَقَلَّبُونَ فِی قَبْضَتِکَ وَ یَعِیشُونَ بِرِزْقِکَ وَ یَسْتَمْتِعُونَ بِعَافِیَتِکَ وَ هُمْ یَعْصُونَکَ بِمِثْلِ هَذِهِ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ لَا تَأْسَفْ عَلَیْهِمْ (6)وَ لَا تَغْضَبْ وَ لَا تَنْتَقِمْ لِنَفْسِکَ لِمَا تَسْمَعُ مِنْهُمْ وَ تَرَی وَ قَدْ عَظُمَ ذَلِکَ عَلَیْنَا وَ أَکْبَرْنَاهُ

فِیکَ قَالَ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ قَالَ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً یَکُونُ حُجَّةً فِی أَرْضِی

ص: 103


1- فی المصدر: فتعوذت باللّه منه ان یستثنی یأخذ خ ل منها اه. م.
2- علل الشرائع: 193. م.
3- فی العلل: احب ان یخلق. م.
4- فی العلل: و لما کان من شأن اللّه ان یخلق آدم علیه السلام للذی أراد من التدبیر و التقدیر لما هو مکنونه فی السماوات و الأرض و علمه لما أراد من ذلک کله کشط اه. و کشط الشی ء: نزعه و کشف عنه. م.
5- فی العلل. و لم یملکوا غضبهم ان قالوا: یا ربّ اه. م.
6- فی نسخة: و لا تأسف علیهم. ای فلا تحزن و لا تلهف.

عَلَی خَلْقِی فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ سُبْحَانَکَ- أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها کَمَا أَفْسَدَ بَنُو الْجَانِّ (1)وَ یَسْفِکُونَ الدِّمَاءَ کَمَا سَفَکَتْ بَنُو الْجَانِّ وَ یَتَحَاسَدُونَ وَ یَتَبَاغَضُونَ فَاجْعَلْ ذَلِکَ الْخَلِیفَةَ مِنَّا فَإِنَّا لَا نَتَحَاسَدُ وَ لَا نَتَبَاغَضُ وَ لَا نَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ فَقَالَ جَلَّ وَ عَزَّ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَخْلُقَ خَلْقاً بِیَدِی وَ أَجْعَلَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ أَنْبِیَاءَ وَ مُرْسَلِینَ وَ عِبَاداً صَالِحِینَ وَ أَئِمَّةً مُهْتَدِینَ أَجْعَلُهُمْ خُلَفَاءَ عَلَی خَلْقِی فِی أَرْضِی یَنْهَوْنَهُمْ عَنْ مَعْصِیَتِی وَ یُنْذِرُونَهُنَّ مِنْ عَذَابِی وَ یَهْدُونَهُمْ إِلَی طَاعَتِی وَ یَسْلُکُونَ بِهِمْ سَبِیلِی (2)وَ أَجْعَلُهُمْ لِی حُجَّةً عَلَیْهِمْ وَ عُذْراً وَ نُذْراً وَ أُبِینُ النَّسْنَاسَ عَنْ أَرْضِی (3)وَ أُطَهِّرُهَا مِنْهُمْ وَ أَنْقُلُ مَرَدَةَ الْجِنِّ الْعُصَاةَ عَنْ بَرِیَّتِی وَ خَلْقِی وَ خِیَرَتِی وَ أُسْکِنُهُمْ فِی الْهَوَاءِ وَ فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ فَلَا یُجَاوِرُونَ نَسْلَ خَلْقِی وَ أَجْعَلُ بَیْنَ الْجِنِّ وَ بَیْنَ خَلْقِی حِجَاباً فَلَا یَرَی نَسْلُ خَلْقِیَ الْجِنَّ وَ لَا یُجَالِسُونَهُمْ وَ لَا یُخَالِطُونَهُمْ فَمَنْ عَصَانِی مِنْ نَسْلِ خَلْقِیَ الَّذِینَ اصْطَفَیْتُهُمْ أُسْکِنُهُمْ مَسَاکِنَ الْعُصَاةِ وَ أَوْرَدْتُهُمْ مَوَارِدَهُمْ وَ لَا أُبَالِی قَالَ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ یَا رَبَّنَا افْعَلْ مَا شِئْتَ- لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ قَالَ فَبَاعَدَهُمُ اللَّهُ مِنَ الْعَرْشِ مَسِیرَةَ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ قَالَ فَلَاذ