بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 7 : کتاب عدل و معاد - 3

**[ترجمه]«وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ»(96)

و از خدایی که نزد او محشور می شوید پروا دارید

**[ترجمه]

وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ»(53) (و قال تعالی): «هُوَ یُحیِی وَ یُمِیتُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»(56)

**[ترجمه]«إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا إِنَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ بِالْقِسْطِ»(4)

بازگشت همه شما به سوی اوست وعده خدا حق است هموست که آفرینش را آغاز می کند سپس آن را باز می گرداند تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند به عدالت پاداش دهد .

(و قال): «فَنَذَرُ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ»(11)

پس کسانی را که به دیدار ما امید ندارند در طغیانشان رها می کنیم تا سرگردان بمانند .

(و قال): «إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ»(15)

اگر پروردگارم را نافرمانی کنم از عذاب روزی بزرگ می ترسم.

(و قال): «ثُمَّ إِلَیْنا مَرْجِعُکُمْ فَنُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(23)

سپس بازگشت شما به سوی ما خواهد بود پس شما را از آنچه انجام می دادید باخبر خواهیم کرد

(و قال تعالی): «قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ قُلِ اللَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ»(34)

بگو آیا از شریکان شما کسی هست که آفرینش را آغاز کند و سپس آن را برگرداند بگو خداست که آفرینش را آغاز می کند و باز آن را برمی گرداند پس چگونه [از حق] بازگردانیده می شوید.

(و قال تعالی): «وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ کَأَنْ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنَ النَّهارِ یَتَعارَفُونَ بَیْنَهُمْ قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّهِ وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ (45)

و روزی که آنان را گرد می آورد گویی جز به اندازه ساعتی از روز درنگ نکرده اند با هم اظهار آشنایی می کنند قطعا کسانی که دیدار خدا را دروغ شمردند زیان کردند و [به حقیقت] راه نیافتند .

وَ إِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللَّهُ شَهِیدٌ عَلی ما یَفْعَلُونَ»(46)

و اگر پاره ای از آنچه را که به آنان وعده می دهیم به تو بنمایانیم یا تو را بمیرانیم [در هر دو صورت] بازگشتشان به سوی ماست سپس خدا بر آنچه می کنند گواه است .

(و قال): «وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (48)

و می گویند اگر راست می گویید این وعده چه وقت است .

قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَ لا نَفْعاً إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ»(49)

بگو برای خود زیان و سودی در اختیار ندارم مگر آنچه را که خدا بخواهد هر امتی را زمانی [محدود] است آنگاه که زمانشان به سر رسد پس نه ساعتی [از آن] تاخیر کنند و نه پیشی گیرند.

(و قال): «وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ أَ حَقٌّ هُوَ قُلْ إِی

ص: 2

وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ»(53)

و از تو خبر می گیرند آیا آن راست است بگو آری سوگند به پروردگارم که آن قطعا راست است و شما نمی توانید [خدا را] درمانده کنید .

(و قال تعالی): «هُوَ یُحیِی وَ یُمِیتُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»(56)

او زنده می کند و می میراند و به سوی او بازگردانیده می شوید.

**[ترجمه]

وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِهِ وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلی وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً* ذلِکَ جَزاؤُهُمْ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِآیاتِنا وَ قالُوا أَ إِذا کُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَدِیداً* أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ قادِرٌ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ وَ جَعَلَ لَهُمْ أَجَلًا لا رَیْبَ فِیهِ فَأَبَی الظَّالِمُونَ إِلَّا کُفُوراً»(97-99)

**[ترجمه]«وَ أَنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً»(10)

و برای آنان که به قیامت ایمان نمی آورند، عذابی دردناک آماده کرده ایم.

(و قال تعالی): «مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فِیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً (18)

هر کس [همواره] دنیای زودگذر را بخواهد [چنین نیست که هر چه بخواهد بیابد بلکه] هر چه را ما برای هر که بخواهیم، به سرعت در همین دنیا به او عطا می کنیم، آن گاه دوزخ را در حالی که نکوهیده و رانده شده از رحمت خدا وارد آن می شود، برای او قرار می دهیم.

وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعی لَها سَعْیَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ کانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً»(19)

و کسانی که آخرت را در حالی که مؤمن هستند بخواهند و با تلاشی کامل [و خالصانه] برای [به دست آوردن] آن تلاش کنند، پس تلاششان به نیکی مقبول افتد [و به آن پاداششان دهند.]

(و قال تعالی): «وَ لَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضِیلًا»(21)

همانا آخرت از نظر درجات برتر، و از جهت فزونی بیشتر است.

(و قال تعالی): «وَ قالُوا أَ إِذا کُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَدِیداً (49)

و گفتند؛ هنگامی که ما استخوان [هایی جدا از هم و ریز ریز] و پوسیده شدیم، آیا به طور قطع در آفرینشی جدید برانگیخته می شویم؟!

قُلْ کُونُوا حِجارَةً أَوْ حَدِیداً (50)

بگو: [اینکه سهل و آسان است] شما سنگ شوید یا آهن،

أَوْ خَلْقاً مِمَّا یَکْبُرُ فِی صُدُورِکُمْ فَسَیَقُولُونَ مَنْ یُعِیدُنا قُلِ الَّذِی فَطَرَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَسَیُنْغِضُونَ إِلَیْکَ رُؤُسَهُمْ وَ یَقُولُونَ مَتی هُوَ قُلْ عَسی أَنْ یَکُونَ قَرِیباً (51)

ا آفریده ای از آنچه در ذهنتان [حیات یافتنش] سخت و دشوار می آید [بدون تردید با آفرینشی جدید برانگیخته می شوید] بی درنگ خواهند گفت: چه کسی ما را بر می گرداند؟ بگو: همان کسی که اولین بار شما را آفرید. پس سرهای خود را [به عنوان ریشخند و استهزا] به سوی تو می جنبانند و می گویند: [این زنده شدن دوباره] چه زمانی خواهد بود؟ بگو: چه بسا نزدیک باشد.

یَوْمَ یَدْعُوکُمْ فَتَسْتَجِیبُونَ بِحَمْدِهِ وَ تَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا»(52)

روزی که شما را [از میان گورها برای ورود به عرصه قیامت] فرا می خواند، پس [فرا خواندنش را] در حالی که او را سپاس و ستایش می گویید، اجابت می کنید، وگمان می برید که [در دنیا یا در برزخ] جز اندکی درنگ نکرده اید.

(و قال تعالی):

ص: 3

وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِهِ وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلی وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً (97)

و آنان را که خدا [به کیفر لج بازی و عنادشان] گمراه سازد، هرگز در برابر خدا برای آنان یاورانی نخواهی یافت، و آنان را روز قیامت در حالی که به رو در افتاده اند، کور و لال و کر محشور می کنیم، جایگاهشان دوزخ است، هرگاه [شعله] آتشش فرو نشیند، شعله ای دیگر بر آنان می افزاییم.

ذلِکَ جَزاؤُهُمْ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِآیاتِنا وَ قالُوا أَ إِذا کُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَدِیداً (98)

این کیفر آنان است، به سبب اینکه به آیات ما کافر شدند و گفتند: آیا ما وقتی استخوان [جدا از هم و ریز ریز] و پوسیده شدیم، با آفرینش جدید برانگیخته خواهیم شد؟

أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ قادِرٌ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ وَ جَعَلَ لَهُمْ أَجَلًا لا رَیْبَ فِیهِ فَأَبَی الظَّالِمُونَ إِلَّا کُفُوراً» (99)

آیا ندانستند خدایی که آسمان ها و زمین را آفرید، می تواند مانند آنان را [پس از پوسیده شدن] بیافریند؟ برای آنان مدتی معین قرار داده که هیچ تردیدی در آن نیست، ولی [این] ستمکاران جز انکار [قیامت و تکذیب محشور شدن در آن] را نخواستند.

**[ترجمه]

(و قال تعالی): «وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ یَأْتِیَهُمْ عَذابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ *الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ* وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ»(55-57) (و قال): «اللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ»(69)

**[ترجمه]«یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَیِّنَ لَکُمْ وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّی وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ. (5)

ای مردم! اگر درباره برانگیخته شدن [پس از مرگ] در تردید هستید، پس [به این واقعیت توجه کنید که] ما شما را از خاک آفریدیم، سپس از نطفه، سپس از علقه، سپس از پاره گوشتی با آفرینشی کامل یا غیر کامل آفریدیم تا برای شما روشن کنیم [که ما به برانگیختن مردگان تواناییم]؛ و آنچه را می خواهیم تا مدتی معین در رحم ها مستقر می کنیم؛ آن گاه شما را به صورت کودک [از رحم مادر] بیرون می آوریم تا آنکه به قدرت فکری و نیرومندی جسمی خود برسید. و برخی از شما [پیش از فرتوتی] قبض روح می شود، و برخی از شما را به پست ترین دوره عمر [که ایام پیری است] برمی گردانند تا در نتیجه از دانشی که داشتند چیزی ندانند. و [از نشانه های دیگر قدرت ما اینکه] زمین را [در زمستان] خشک و افسرده می بینی، پس چون آب [باران] را بر آن نازل می کنیم، می جنبد و برمی آید و از هر نوع گیاه تر و تازه و بهجت انگیزی می رویاند.

ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّهُ یُحْیِ الْمَوْتی وَ أَنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ. (6)

[همه] این [امور] برای این است که [بدانید] خدا همان حق است، و اینکه او مردگان را زنده می کند، و اینکه او بر هر کاری تواناست.

وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ»(7)

و اینکه قیامت آمدنی است، هیچ شکی در آن نیست، و اینکه خدا کسانی را که در گورهایند، برمی انگیزد.

(و قال تعالی): «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ الصَّابِئِینَ وَ النَّصاری وَ الْمَجُوسَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا إِنَّ اللَّهَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ» (17)

همانا آنان که ایمان آوردند و آنان که یهودی اند و صابئان و نصاری و مجوس و کسانی که شرک ورزیده اند، حتماً خدا روز قیامت میانشان داوری می کند [تا گرویدگان به حق از آلودگان به باطل جدا شوند و حق پیشگان به بهشت و باطل گرایان به دوزخ درآیند]؛ بی تردید خدا بر همه چیز گواه است.

ص: 4

(و قال تعالی): «وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ یَأْتِیَهُمْ عَذابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ (55)

و کافران همواره نسبت به آیات خدا در تردیدی سخت قرار دارند تا آنکه ناگهان قیامت بر آنان در رسد، یا عذاب روزی که روز دیگری به دنبال ندارد [بلکه ابدی است] به سراغشان آید.

الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ (56)

آن روز، حاکمیّت و فرمانروایی ویژه خداست. میان آنان داوری می کند؛ پس کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، در بهشت های پر نعمت اند.

وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ»(57)

و کسانی که کافر شده و آیات ما را تکذیب کرده اند، پس عذابی خوارکننده برای آنان است.

(و قال): «اللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ»(69)

خدا روز قیامت درباره آنچه با یکدیگر در آن اختلاف می کردید، داوری خواهد کرد [تا مؤمنان با ورود به بهشت و ستیزه جویان با ورود به دوزخ از هم مشخص و جدا شوند.]

**[ترجمه]

و قال سبحانه: «أَ وَ لَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ* قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ* یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ یَرْحَمُ مَنْ یَشاءُ وَ إِلَیْهِ تُقْلَبُونَ»(19-21) (و قال تعالی): «وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ ارْجُوا الْیَوْمَ الْآخِرَ»(39) (و قال): «وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ»(64)

**[ترجمه]«مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(5)

هر که امید دیدار [پاداش و مقام قرب] خدا را دارد [باید در عرصه طاعت و عبادت بکوشد]؛ زیرا زمان معین شده [از سوی] خدا [که روز قیامت است] حتماً آمدنی است؛ و او شنوا و داناست.

ص: 5

و قال سبحانه: أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذَلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ ﴿19﴾

آیا ندانسته اند که چگونه خدا مخلوقات را می آفریند سپس آنان را [پس از مرگشان] باز خواهد گرداند، یقیناً این [کار] بر خدا آسان است.

قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴿20﴾

بگو: در زمین بگردید پس با تأمل بنگرید که چگونه مخلوقات را آفرید، سپس خدا جهان آخرت را ایجاد می کند؛ زیرا خدا بر هر کاری تواناست،

یُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَیَرْحَمُ مَنْ یَشَاءُ وَإِلَیْهِ تُقْلَبُونَ ﴿21﴾

هر کس را بخواهد عذاب می کند، و هر کس را بخواهد مورد رحمت قرار می دهد، و فقط به سوی او بازگردانده می شوید.

(و قال تعالی): «وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ ارْجُوا الْیَوْمَ الْآخِرَ»(36)

و نیز به سوی مدین برادرشان شعیب را فرستادیم؛ پس گفت: ای قوم من! خدا را بپرستید و روز قیامت را انتظار برید

(و قال): «وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ»(64)

و بی تردید سرای آخرت، همان زندگی [واقعی و ابدی] است؛ اگر اینان معرفت و دانش داشتند [دنیا را به قیمت از دست دادن آخرت برنمی گزیدند.]

**[ترجمه]

کَرِیمٌ* وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ»(3-5) (و قال عز و جل): «وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلی رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ *أَفْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِی الْعَذابِ وَ الضَّلالِ الْبَعِیدِ* أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ»(7-9) (و قال سبحانه): «قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنا رَبُّنا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ»(26) (و قال تعالی): «وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* قُلْ لَکُمْ مِیعادُ یَوْمٍ لا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ ساعَةً وَ لا تَسْتَقْدِمُونَ»(29-30)

**[ترجمه]وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَأْتِینَا السَّاعَةُ قُلْ بَلَی وَرَبِّی لَتَأْتِیَنَّکُمْ عَالِمِ الْغَیْبِ لَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِنْ ذَلِکَ وَلَا أَکْبَرُ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ ﴿3﴾

و کافران گفتند: قیامت بر ما نخواهد آمد. بگو: آری، سوگند به پروردگارم که دانای غیب است، حتماً بر شما خواهد آمد؛ در آسمان ها و زمین هم وزن ذرّه ای از او پوشیده نیست، و نه کوچک تر از آن و نه بزرگ تر از آن هست مگر اینکه در کتابی روشن [ثبت] است.

لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ

ص: 6

کَرِیمٌ ﴿4﴾

[آری، قیامت حتماً می آید] تا خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، پاداش دهد، اینانند که برای آنان آمرزشی و رزق نیکو و ارزشمندی خواهد بود.

وَالَّذِینَ سَعَوْا فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ ﴿5﴾

و کسانی که در [انکار و تکذیب] آیات ما کوشیدند، به گمان اینکه [می توانند] ما را عاجز کنند [تا از دسترس قدرت ما بیرون روند] برای آنان عذابی دردناک از سخت ترین عذاب هاست.

(و قال عز و جل): وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلَی رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذَا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ ﴿7﴾

و کافران گفتند: [ای مردم!] آیا شما را به مردی دلالت کنیم که به شما خبر [عجیبی] می دهد، هنگامی که [در خاک گور] به طور کامل متلاشی [و قطعه قطعه] شوید، در آفرینشی جدید و تازه خواهید آمد!

أَفْتَرَی عَلَی اللَّهِ کَذِبًا أَمْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِی الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَعِیدِ ﴿8﴾

آیا [به نظر شما این خبر دهنده] بر خدا دروغ بسته، یا دچار نوعی جنون است؟! [نه، چنین نیست که می پندارند] بلکه کسانی که به آخرت ایمان ندارند، در عذاب و گمراهی دوری هستند.

أَفَلَمْ یَرَوْا إِلَی مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفًا مِنَ السَّمَاءِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ ﴿9﴾

آیا به آنچه از آسمان و زمین پیش رو و پشت سر آنان است، ننگریستند [که همان خدایی که جهان هستی را آفرید بر زنده کردن مردگان تواناست؟] ما اگر بخواهیم آنان را در زمین فرو می بریم یا پاره هایی از آسمان را بر سرشان می افکنیم؛ بی تردید در این [آفرینش] برای هر بنده بازگشت کننده، نشانه ای [بر قدرت خدا] ست.

(و قال سبحانه): «قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنا رَبُّنا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ»(26)

بگو: پروردگارمان میان ما و شما را [روز قیامت] جمع می کند، سپس میان ما و شما به حق داوری خواهد کرد، و او داور دانایی است.

(و قال تعالی): «وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (29)

و [از روی مسخره] می گویند: اگر راستگویید این وعده [قیامت و عذاب] کی خواهد بود؟

قُلْ لَکُمْ مِیعادُ یَوْمٍ لا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ ساعَةً وَ لا تَسْتَقْدِمُونَ»(30)

بگو: وعده گاه شما روزی است که نه ساعتی از آن تأخیر می کنید و نه بر آن پیشی می گیرید.

**[ترجمه]

**[ترجمه]«وَ قالَ مُوسی إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ»(27)

و موسی گفت: من از هر متکبر سرکشی که به روز حساب ایمان ندارد به پروردگارم و پروردگار شما پناه می برم.

(و قال تعالی): «إِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دارُ الْقَرارِ»(39)

و بی تردید آخرت سرای همیشگی و پایدار است.

(و قال سبحانه): «لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ»(57)

(و قال تعالی): «إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ»(59)

همانا آفرینش آسمان ها و زمین از آفرینش انسان مهم تر است، ولی بیشتر مردم [به حقایق] معرفت و آگاهی ندارند.

ص: 7

**[ترجمه]

أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی بَلی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ»(33) (و قال): «وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ»(35)

**[ترجمه]«وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ کانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ کانُوا بِعِبادَتِهِمْ کافِرِینَ»(6)

و هنگامی که مردم را [در قیامت] گرد آورند [معبودانشان] با آنان دشمن باشند و پرستش آنان را انکار کنند،

(و قال تعالی): وَالَّذِی قَالَ لِوَالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُمَا أَتَعِدَانِنِی أَنْ أُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِی وَهُمَا یَسْتَغِیثَانِ اللَّهَ وَیْلَکَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَیَقُولُ مَا هَذَا إِلَّا أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ ﴿17﴾

و کسی که به پدر و مادرش گفت: اُف بر شما! [من از شما متنفر و دلتنگم]، آیا به من وعده می دهید که [پس از مرگ] زنده خواهم شد، در حالی که پیش از من اقوام بسیاری در گذشتند، [و هیچ کدام از آنان زنده نشدند]. و آن دو همواره [برای بازگشت فرزندشان] از خدا یاری می خواهند [و به فرزندشان می گویند:] وای بر تو ایمان بیاور، بی تردید وعده خدا [درباره سعادت و رستگاری مؤمنان در قیامت و شقاوت و بدبختی کافران] حق است. [ولی او در پاسخشان] می گوید: این [وعده ها] جز افسانه های گذشتگان نیست!!

أُولَئِکَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ إِنَّهُمْ کَانُوا خَاسِرِینَ ﴿18﴾

اینانند کسانی که [به خاطر انکار وعده های حق] فرمان عذاب درباره آنان در زمره گروه هایی از جن و انس که پیش از آنان در گذشتند، محقق و ثابت شده است؛ زیرا آنان زیانکار بودند.

وَلِکُلٍّ دَرَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَلِیُوَفِّیَهُمْ أَعْمَالَهُمْ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ ﴿19﴾

برای هر کدام [از گروه مؤمنان و کافران] بر پایه اعمالی که انجام داده اند درجاتی است [که در آن قرار می گیرند]، و تا خدا اعمالشان را به طور کامل به آنان بدهد؛ و آنان مورد ستم قرار نمی گیرند.

(و قال): «أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمْ یَعْیَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلی

ص: 8

أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی بَلی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ»(33)

آیا ندانسته اند خدایی که آسمان ها و زمین را آفرید و از آفرینش آنها درمانده و خسته نشد، قدرت دارد که مردگان را زنده کند؟ آری، او بر هر کاری تواناست؛

(و قال): «وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ»(35)

و برای آنان در [نزول عذاب] شتاب مکن، روزی که آنان آنچه را که وعده داده می شوند ببینند، گویی فقط ساعتی از یک روز [در دنیا] درنگ داشتند؛

**[ترجمه]

أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ* قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ لَمَجْمُوعُونَ إِلی مِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ»(47-50) (و قال): «وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولی فَلَوْ لا تَذَکَّرُونَ»(62)

**[ترجمه]وَکَانُوا یَقُولُونَ أَئِذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ ﴿47﴾

و پیوسته می گفتند: آیا هنگامی که مردیم و خاک و استخوان شدیم، آیا به راستی برانگیخته می شویم؟!

ص: 9

أَوَآبَاؤُنَا الْأَوَّلُونَ ﴿48﴾

و آیا پدران گذشته ما نیز برانگیخته می شوند؟!

قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِینَ وَالْآخِرِینَ ﴿49﴾

بگو: بی تردید همه پیشینیان وهمه پسینیان،

لَمَجْمُوعُونَ إِلَی مِیقَاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ ﴿50﴾

برای وعده گاه روزی معین گرد آورده خواهند شد.

(و قال): «وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولی فَلَوْ لا تَذَکَّرُونَ»(62)

و به راستی پیدایش نخستین را [که جهان فعلی است] شناختید، پس چرا متذکّر [پدید شدن جهان دیگر] نمی شوید؟!

**[ترجمه]

یَوْمَئِذٍ واجِفَةٌ* أَبْصارُها خاشِعَةٌ* یَقُولُونَ أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحافِرَةِ* أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَةً *قالُوا تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ *فَإِنَّما هِیَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ *فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ»(1-14)

**[ترجمه]وَالنَّازِعَاتِ غَرْقًا ﴿1﴾

سوگند به فرشتگانی که [روح بدکاران را به شدت از بدن هایشان] بر می کنند،

وَالنَّاشِطَاتِ نَشْطًا ﴿2﴾

و سوگند به فرشتگانی که [روح نیکوکاران را به نرمی و ملایمت از بدن هایشان] بیرون می آورند؛

وَالسَّابِحَاتِ سَبْحًا ﴿3﴾

و سوگند به فرشتگانی که [برای اجرای فرمان های حق] به سرعت نازل می شوند،

فَالسَّابِقَاتِ سَبْقًا ﴿4﴾

و سوگند به فرشتگانی که [در ایمان، عبادت، پرستش و اطاعت] بر یکدیگر [به صورتی ویژه] سبقت می گیرند،

فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا ﴿5﴾

و سوگند به فرشتگانی که [به اذن خدا امور آفرینش را] تدبیر می کنند؛

یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ ﴿6﴾

[که همه برای رسیدن به پاداش و کیفر برانگیخته می شوند در] روزی که لرزاننده همه چیز را به شدت بلرزاند؛

تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ ﴿7﴾

در حالی که لرزاننده دیگری از پی آن در آید.

قُلُوبٌ

ص: 10

یَوْمَئِذٍ وَاجِفَةٌ ﴿8﴾

دل هایی در آن روز مضطرب و هراسان اند

أَبْصَارُهَا خَاشِعَةٌ ﴿9﴾

دیدگانشان [از ترس و هول قیامت] فرو افتاده است.

یَقُولُونَ أَإِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحَافِرَةِ ﴿10﴾

می گویند: آیا ما [پس از مرگ] به همان حالت اول [که در دنیا بودیم] باز گردانده می شویم؟

أَإِذَا کُنَّا عِظَامًا نَخِرَةً ﴿11﴾

[شگفتا!] آیا زمانی که ما استخوان های پوسیده و ریز ریز شدیم [بازمی گردیم؟!]

قَالُوا تِلْکَ إِذًا کَرَّةٌ خَاسِرَةٌ ﴿12﴾

[و] گویند: [اگر قیامتی در کار باشد] بازگشت به حیات دوباره در آن زمان بازگشتی زیانبار است.

فَإِنَّمَا هِیَ زَجْرَةٌ وَاحِدَةٌ ﴿13﴾

جز این نیست آن بازگشت فقط با یک بانگ عظیم است [و بس]

فَإِذَا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ ﴿14﴾

که ناگاه همه بر یک زمین صاف و هموار حاضر شوند.

**[ترجمه]

و قال فی قوله تعالی وَ أَنْذِرْ أی عظ و خوف بِهِ أی بالقرآن و قیل بالله الَّذِینَ یَخافُونَ أَنْ یُحْشَرُوا إِلی رَبِّهِمْ یرید المؤمنین یخافون یوم القیامة و ما فیها من شدة الأهوال و قیل معناه یعلمون و قیل یخافون أن یحشروا علما بأنه سیکون عن الفراء قال و لذلک فسره المفسرون بیعلمون و إنما خص الذین یخافون الحشر لأن الحجة علیهم أوجب لاعترافهم بالمعاد

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام أُنْذِرَ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَرْجُونَ الْوُصُولَ إِلَی رَبِّهِمْ بِرَغْبَتِهِمْ فِیمَا عِنْدَهُ فَإِنَّ الْقُرْآنَ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ.

و قال فی قوله ثُمَّ رُدُّوا إِلَی اللَّهِ أی إلی الموضع الذی لا یملک الحکم فیه إلا هو مَوْلاهُمُ الْحَقِّ أی أمره کله حق لا یشوبه باطل و جد لا یجاوره هزل فیکون مصدرا وصف به و قیل الحق بمعنی المحق و قیل الثابت الباقی الذی لا فناء له و قیل معناه ذو الحق یرید أن أفعاله و أقواله حق و قال لَعَلَّهُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ معناه لکی یؤمنوا بجزاء ربهم فسمی الجزاء لقاء الله تفخیما لشأنه مع ما فیه من الإیجاز و الاختصار و قیل معنی اللقاء الرجوع إلی ملکه و سلطانه یوم لا یملک أحد سواه شیئا.

و قال فی قوله تعالی فِیها تَحْیَوْنَ أی فی الأرض تعیشون وَ مِنْها تُخْرَجُونَ عند البعث یوم القیامة قال الجبائی فی الآیة دلالة علی أن الله سبحانه یخرج العباد یوم القیامة من هذه الأرض التی حیوا فیها بعد موتهم و أنه یفنیها بعد أن یخرج العباد منها فی یوم الحشر فإذا أراد إفناءها زجرهم منها زجرة فیصیرون إلی أرض أخری یقال لها الساهرة و یفنی هذه کما قال فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ و قال فی قوله کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ أی لیس بعثکم بأشد من ابتدائکم أو کما بدأکم لا تملکون شیئا کذلک تبعثون یوم القیامة و یُرْوَی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: تُحْشَرُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عُرَاةً حُفَاةً عُزْلًا کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ و قیل معناه تبعثون علی ما متم علیه المؤمن علی إیمانه و الکافر علی کفره عن ابن عباس و جابر.

ص: 12

و قال فی قوله تعالی نشرا بقراءة النون أی منتشرة فی الأرض أو محییة للأرض و بقراءة الباء أی مبشرة بالغیث و رحمته هی المطر حَتَّی إِذا أَقَلَّتْ أی حملت قیل و رفعت سَحاباً ثِقالًا بالماء سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ أی إلی بلد و موت البلد بعفی مزارعه و دروس مشاربه فَأَنْزَلْنا بِهِ أی بالبلد أو بالسحاب الْماءَ فَأَخْرَجْنا بِهِ أی بهذا الماء أو بالبلد کَذلِکَ نُخْرِجُ الْمَوْتی أی کما أخرجنا الثمرات کذلک نخرج الموتی بأن نحییها بعد موتها لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ أی لکی تتذکروا و تتفکروا و تعتبروا بأن من قدر علی إنشاء الأشجار و الثمار فی البلد الذی لا ماء فیه و لا زرع بریح یرسلها فإنه یقدر علی إحیاء الأموات بأن یعیدها إلی ما کانت علیه و یخلق فیها الحیاة و القدرة.

و قال فی قوله تعالی فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ فکیف تصرفون عن الحق.

و قال فی قوله تعالی یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ أی یجمعهم من کل مکان إلی الموقف کَأَنْ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنَ النَّهارِ معناه أنهم استقلوا أیام الدنیا فإن المکث فی الدنیا و إن طال کان بمنزلة ساعة فی جنب الآخرة و قیل استقلوا أیام مقامهم فی الدنیا لقلة انتفاعهم بأعمارهم فیها فکأنهم لم یلبثوا إلا ساعة لقلة فائدتها و قیل استقلوا مدة لبثهم فی القبور یَتَعارَفُونَ بَیْنَهُمْ أی یعرف بعضهم بعضا ما کانوا علیه من الخطإ و الکفر قال الکلبی یتعارفون إذا خرجوا من قبورهم ثم تنقطع المعرفة إذا عاینوا العذاب و یتبرأ بعضهم من بعض بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أی العقوبة فی الدنیا قالوا و منها وقعة بدر أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ أی أو نمیتنک قبل أن ینزل ذلک بهم و ینزل ذلک بهم بعد موتک فَإِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ أی إلی حکمنا مصیرهم فی الآخرة فلا یفوتوننا.

و قال فی قوله تعالی وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ أی البعث و قیام الساعة و قیل العذاب.

و فی قوله تعالی أَ حَقٌّ هُوَ أی ما جئت به من القرآن و الشریعة أو ما تعدنا من البعث و القیامة و العذاب قالوا ذلک علی وجه الاستفهام أو الاستهزاء.

و فی قوله فَإِنِّی أَخافُ أی أعلم و فی قوله إِلَّا سِحْرٌ أی لیس هذا القول

ص: 13

إلا تمویها ظاهرا لا حقیقة له و فی قوله غاشِیَةٌ أی عقوبة تغشاهم و تعمهم و البغتة الفجأة قال ابن عباس تهجم الصیحة بالناس و هم فی أسواقهم و فی قوله تعالی وَ إِنْ تَعْجَبْ یا محمد من قول هؤلاء الکفار فی إنکارهم البعث مع إقرارهم بابتداء الخلق فقد وضعت التعجب موضعه لأن هذا قول عجب فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ أی فقولهم عجب أَ إِذا کُنَّا تُراباً أَ إِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ أی أ نبعث و نعاد بعد ما صرنا ترابا هذا مما لا یمکن و هذا منهم نهایة فی الأعجوبة فإن الماء إذا حصل فی الرحم استحال علقة ثم مضغة ثم لحما و إذا مات و دفن استحال ترابا فإذا جاز أن یتعلق الإنشاء بالاستحالة الأولی فلم لا یجوز تعلقه بالاستحالة الثانیة و سمی الله الإعادة خلقا جدیدا و اختلف المتکلمون فیما یصح علیه الإعادة فقال بعضهم کل ما یکون مقدورا للقدیم سبحانه خاصة و یصح علیه البقاء تصح علیه الإعادة و لا تصح الإعادة علی ما یقدر علی جنسه غیره تعالی (1)و هذا قول الجبائی و قال آخرون کل ما کان مقدورا له و هو مما یبقی تصح علیه الإعادة و هو قول أبی هاشم و من تابعه فعلی هذا تصح إعادة أجزاء الحیاة ثم اختلفوا فیما تجب إعادته من الحی فقال البلخی یعاد جمیع أجزاء الشخص و قال أبو هاشم تعاد الأجزاء التی بها یتمیز الحی من غیره و یعاد التألیف ثم رجع و قال تعاد الحیاة مع البنیة و قال القاضی أبو الحسن تعاد البنیة و ما عدا ذلک یجوز فیه التبدل و هذا هو الأصح. أُولئِکَ المنکرون للبعث الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أی جحدوا قدرة الله علی البعث وَ أُولئِکَ الْأَغْلالُ فِی أَعْناقِهِمْ فی الآخرة و قیل أراد به أغلال الکفر و فی قوله تعالی لا بَیْعٌ فِیهِ یعنی یوم القیامة و المراد بالمراد بالبیع إعطاء البدل لیتخلص به من النار وَ لا خِلالٌ أی مصادقة و فی قوله أَتی أَمْرُ اللَّهِ معناه قرب أمر الله بعقاب هؤلاء المشرکین المقیمین علی الکفر و التکذیب أو المراد بأمر الله أحکامه و فرائضه أو هو القیامة عن الجبائی و ابن عباس فیکون أتی بمعنی یأتی فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ خطاب للمشرکین المکذبین بیوم القیامة و بعذاب الله المستهزءین به و کانوا یستعجلونه و فی قوله تعالی هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أی لقبض أرواحهم

ص: 14

أَوْ یَأْتِیَ أَمْرُ رَبِّکَ أی القیامة أو العذاب و فی قوله تعالی یَصْلاها أی یصیر صلاها و یحترق بنارها مَذْمُوماً ملوما مَدْحُوراً مبعدا من رحمة الله و فی قوله تعالی وَ قالُوا أَ إِذا کُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أی غبارا و قیل ترابا قُلْ یا محمد لهم کُونُوا حِجارَةً أَوْ حَدِیداً أی اجهدوا فی أن لا تعادوا و کونوا إن استطعتم حجارة فی القوة أو حدیدا فی الشدة أَوْ خَلْقاً مِمَّا یَکْبُرُ فِی صُدُورِکُمْ أی خلقا هو أعظم من ذلک عندکم و أصعب فإنکم لا تفوتون الله و سیحییکم بعد الموت و ینشرکم و قیل یعنی بما یکبر فی صدورکم الموت أی لو کنتم الموت لأحیاکم الله و قیل یعنی به السماوات و الأرض و الجبال فَسَیُنْغِضُونَ إِلَیْکَ رُؤُسَهُمْ أی یحرکونها تحریک المستهزئ المستخف المستبطئ لما تنذرهم به وَ یَقُولُونَ مَتی هُوَ أی متی یکون البعث قُلْ عَسی أَنْ یَکُونَ قَرِیباً لأن ما هو آت قریب یَوْمَ یَدْعُوکُمْ أی من قبورکم إلی الموقف علی ألسنة الملائکة و ذلک عند النفخة الثانیة فیقول أیها العظام النخرة و الجلود البالیة عودی کما کنت فَتَسْتَجِیبُونَ مضطرین بِحَمْدِهِ أی حامدین لله علی نعمه و أنتم موحدون و قیل أی تستجیبون معترفین بأن الحمد لله علی نعمه لا تنکرونه لأن المعارف هناک ضروریة قال سعید بن جبیر یخرجون من قبورهم یقولون سبحانک و بحمدک و لا ینفعهم فی ذلک الیوم لأنهم حمدوا حین لم ینفعهم الحمد وَ تَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا أی تظنون أنکم لم تلبثوا فی الدنیا إلا قلیلا لسرعة انقلاب الدنیا إلی الآخرة و قال الحسن و قتادة استقصروا مدة لبثهم فی الدنیا لما یعلمون من طول لبثهم فی الآخرة و من المفسرین من یذهب إلی أن هذه الآیة خطاب للمؤمنین لأنهم الذین یستجیبون الله بحمده و یحمدونه علی إحسانه إلیهم و یستقلون مدة لبثهم فی البرزخ لکونهم فی قبورهم منعمین غیر معذبین و أیام السرور و الرخاء قصار و قال فی قوله تعالی عَلی وُجُوهِهِمْ أی یسحبون علی وجوههم إلی النار مبالغة فی إهانتهم.

وَ رَوَی أَنَسٌ أَنَّ رَجُلًا قَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ کَیْفَ یُحْشَرُ الْکَافِرُ عَلَی وَجْهِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَالَ إِنَّ الَّذِی أَمْشَاهُ عَلَی رِجْلَیْهِ فِی الدُّنْیَا قَادِرٌ عَلَی أَنْ یَحْشُرَهُ عَلَی وَجْهِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا قیل المعنی عمیا عما یسرهم بکما عن التکلم بما ینفعهم صما عما یمتعهم عن ابن عباس و قیل یحشرون علی هذه الصفة قال مقاتل ذلک

ص: 15

حین یقال لهم اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ و قیل یحشرون کذلک ثم یجعلون یبصرون و یسمعون و ینطقون عن الحسن مَأْواهُمْ أی مستقرهم جَهَنَّمُ کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً أی کلما سکن التهابها زدناهم اشتعالا.

قوله تعالی قادِرٌ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ قال لأن القادر علی الشی ء قادر علی أمثاله إذا کان له مثل أو أمثال فی الجنس و إذا کان قادرا علی خلق أمثالهم کان قادرا علی إعادتهم إذ الإعادة أهون من الإنشاء فی الشاهد و قیل أراد قادر علی أن یخلقهم ثانیا و أراد بمثلهم إیاهم و ذلک أن مثل الشی ء مساو له فی حالته فجاز أن یعبر به عن الشی ء نفسه یقال مثلک لا یفعل کذا بمعنی أنت لا تفعله و نحوه لیس کمثله شی ء.

أقول: قال الرازی فی تفسیر هذه الآیة فی قوله مِثْلَهُمْ قولان الأول المعنی قادر علی أن یخلقهم ثانیا فعبر عن خلقهم ثانیا بلفظ المثل کما یقوله المتکلمون إن الإعادة مثل الابتداء و الثانی أن المراد أنه قادر علی أن یخلق عبیدا آخرین یوحدونه و یقرون بکمال حکمته و قدرته و یترکون ذکر هذه الشبهات الفاسدة فهو کقوله تعالی وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ و قوله وَ یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ قال الواحدی و القول هو الأول لأنه أشبه بما قبله.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله وَ جَعَلَ لَهُمْ أَجَلًا لا رَیْبَ فِیهِ أی و جعل لإعادتهم وقتا لا شک فیه أنه کائن لا محالة و قیل معناه و ضرب لهم مدة لیتفکروا و یعلموا فیها أن من قدر علی الابتداء قدر علی الإعادة و قال فی قوله تعالی وَ کَذلِکَ أَعْثَرْنا عَلَیْهِمْ أی کما أمتنا أصحاب الکهف و بعثناهم أطلعنا علیهم أهل المدینة لِیَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ بالبعث و الثواب و العقاب حَقٌّ وَ أَنَّ السَّاعَةَ لا رَیْبَ فِیها لأن من قدر أن ینیم جماعة تلک المدة المدیدة أحیاء ثم یوقظهم قدر أیضا علی أن یمیتهم ثم یحییهم بعد ذلک و فی قوله تعالی وَ نَرِثُهُ ما یَقُولُ أی ما عنده من المال و الولد بإهلاکنا إیاه و إبطال ملکه وَ یَأْتِینا فَرْداً أی یأتی فی الآخرة وحیدا بلا مال و لا ولد و لا عدة و لا عدد و فی قوله وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ أی القیامة فقال سبحانه لَوْ یَعْلَمُ الَّذِینَ کَفَرُوا حِینَ لا یَکُفُّونَ أی لو علموا الوقت الذی لا یدفعون

ص: 16

فیه عذاب النار عَنْ وُجُوهِهِمُ النَّارَ وَ لا عَنْ ظُهُورِهِمْ یعنی أن النار تحیط بهم من جمیع جوانبهم وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ و جواب لو محذوف أی لعلموا صدق ما وعدوا به و لما استعجلوا و فی قوله فَتَبْهَتُهُمْ أی فتحیرهم فلا یقدرون علی دفعها و لا یؤخرون إلی وقت آخر و لا یمهلون لتوبة أو لمعذرة و فی قوله الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ أی فی حال الخلوة و الغیبة عن الناس و قیل فی سرائرهم من غیر ریاء و فی قوله تعالی إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ الریب أقبح الشک أی إن کنتم فی شک من النشور فإنا خلقنا أصلکم و هو آدم من تراب فمن قدر علی أن یصیر التراب بشرا سویا حیا فی الابتداء قدر أن یحیی العظام و یعید الأموات ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ أی ثم خلقنا نسله من نطفة ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ و هی القطعة من الدم الجامد ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ أی شبه قطعة من اللحم ممضوغة مُخَلَّقَةٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَةٍ أی تامة الخلق و غیر تامة و قیل مصورة و غیر مصورة و هو ما کان سقطا لا تخطیط فیه و لا تصویر لِنُبَیِّنَ لَکُمْ أی لندلکم علی مقدورنا بتصریفکم فی ضروب الخلق أو علی أن من قدر علی الابتداء قدر علی الإعادة وَ نُقِرُّ أی نبقی فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إلی وقت تمامه و الأشد حال اجتماع العقل و القوة وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّی أی یقبض روحه قبل بلوغ الأشد وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ أی أسوإ العمر و أخبثه عند أهله و هی حال الخرف لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً أی لکیلا یستفید علما و ینسی ما کان به عالما.

ثم ذکر سبحانه دلالة أخری علی البعث فقال وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً یعنی هالکة أو یابسة دارسة من أثر النبات فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ و هو المطر اهْتَزَّتْ أی تحرکت بالنبات و الاهتزاز شدة الحرکة فی الجهات وَ رَبَتْ أی زادت و أضعفت نباتها وَ أَنْبَتَتْ یعنی الأرض مِنْ کُلِّ زَوْجٍ أی من کل صنف بَهِیجٍ أی مونق للعین حسن الثورة و اللون ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ أی ذلک الذی سبق ذکره من تصریف الخلق علی هذه الأحوال و إخراج النبات بسبب أن الله هُوَ الْحَقُّ أی لتعلموا أن الله تحق له العبادة دون غیره و قیل هو الذی یستحق صفات التعظیم وَ أَنَّهُ یُحْیِ الْمَوْتی لأن من قدر علی الإنشاء قدر علی الإعادة.

ص: 17

و فی قوله یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ أی یبین المحق من المبطل بما یضطر إلی العلم بصحة الصحیح فیبیض وجه المحق و یسود وجه المبطل و فی قوله فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ أی فی شک من القرآن و فی قوله عَذابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ قیل إنه عذاب یوم بدر و سماه عقیما لأنه لا مثل له فی عظم أمره لقتال الملائکة فیه أو لأنه لم یکن للکفار فیه خیر فهو کالریح العقیم التی لا تأتی بخیر و قیل المراد به یوم القیامة و المعنی حتی تأتیهم علامات الساعة أو عذاب یوم القیامة و سماه عقیما لأنه لا لیلة له و فی قوله تعالی إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ أی و ما هذا إلا أکاذیب الأولین فقد سطروا ما لا حقیقة له.

ثم احتج تعالی علی هؤلاء المنکرین للبعث بأنه مع إقرارکم أنه تعالی خالق السماوات و الأرض و ما فیهما و أن بیده ملکوت کل شی ء لا یتجه منکم إنکار البعث استبعادا له مع کونه أهون و أیسر مما ذکر و فی قوله تعالی زَیَّنَّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ أی أعمالهم التی أمرناهم بها فهم یتحیرون بالذهاب عنها أو بأن خلقنا فیهم شهوة القبیح لیجتنبوا المشتهی فَهُمْ یَعْمَهُونَ عن هذا المعنی أو حرمناهم التوفیق عقوبة لهم علی کفرهم و زینت أعمالهم فی أعینهم.

و فی قوله تعالی وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ أی متی یحشرون یوم القیامة بَلِ ادَّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الْآخِرَةِ أی تتابع منهم العلم و تلاحق حتی کمل علمهم فی الآخرة بما أخبروا به فی الدنیا فهو علی لفظ الماضی و المراد به الاستقبال و قیل إن هذا علی وجه الاستفهام فحذف الألف و المراد به النفی أی لم یبلغ علمهم بالآخرة و قیل أی أدرک هذا العلم جمیع العقلاء لو نظروا و تفکروا لأن العقل یقتضی أن الإهمال قبیح فلا بد من تکلیف و التکلیف یقتضی الجزاء و إذا لم یکن ذلک فی الدنیا فلا بد من دار الجزاء و قیل إن الآیة إخبار عن ثلاث طوائف طائفة أقرت بالبعث و طائفة شکت فیه و طائفة نفته کما قال فَهُمْ فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ و قوله بَلْ هُمْ مِنْها عَمُونَ أی عن معرفتها و هو جمع عمی و هو الأعمی القلب لترکه التدبر و النظر.

و فی قوله تعالی مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ أی من کان یأمل لقاء ثواب الله أو من یخاف عقاب الله فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ أی الوقت الذی وقته الله للثواب و العقاب جاء

ص: 18

لا محالة و فی قوله لَهِیَ الْحَیَوانُ أی الحیاة علی الحقیقة لأنها الدائمة الباقیة التی لا زوال لها و لا موت فیها و تقدیره لهی دار الحیوان أو ذات الحیوان لأنه مصدر.

و فی قوله تعالی یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا أی یعلمون منافع الدنیا و مضارها و هم جهال بالآخرة

وَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا فَقَالَ مِنْهُ الزَّجْرُ وَ النُّجُومُ.

أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ أی فی حال الخلوة لأن فی تلک الحال یتمکن الإنسان من نفسه و یحضره ذهنه أو فی خلق الله أنفسهم و المعنی أ و لم یتفکروا فیعلموا ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ أی لإقامة الحق و معناه للدلالة علی الصانع و التعریض للثواب وَ أَجَلٍ مُسَمًّی أی لوقت معلوم توفی فیه کل نفس ما کسبت.

و فی قوله تعالی ثُمَّ إِذا دَعاکُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ أی من القبر عن ابن عباس یأمر الله عز و جل إسرافیل علیه السلام فینفخ فی الصور بعد ما یصور الصور فی القبور فیخرج الخلائق کلهم من قبورهم إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ من الأرض أحیاء و قیل إنه سبحانه جعل النفخة دعاء لأن إسرافیل یقول أجیبوا داعی الله فیدعو بأمر الله سبحانه و قیل معناه أخرجکم من قبورکم بعد أن کنتم أمواتا فیها فعبر عن ذلک بالدعاء إذ هو بمنزلة کن فیکون فی سرعة تأتی ذلک و امتناع التعذر. و قال فی قوله تعالی وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ أقوال أحدها أن معناه و هو هین علیه کقوله الله أکبر أی کبیر الثانی أنه إنما قال أهون لما تقرر فی العقول أن إعادة الشی ء أهون من ابتدائه و هم کانوا مقرین بالابتداء فکأنه قال لهم کیف تقرون بما هو أصعب عندکم و تنکرون ما هو أهون عندکم الثالث أن الهاء فی علیه یعود إلی الخلق أی و الإعادة علی المخلوق أهون من النشأة الأولی لأنه إنما یقال له فی الإعادة کُنْ فَیَکُونُ و فی النشأة الأولی کان نطفة ثم علقة ثم مضغة و هکذا فهذا علی المخلوق أصعب و الإنشاء یکون أهون علیه و مثله یروی عن ابن عباس و أما ما یروی عن مجاهد أنه قال الإنشاء أهون علیه من الابتداء فقول مرغوب عنه لأنه تعالی لا یکون شی ء أهون علیه من شی ء.

ص: 19

أقول: و قال شارح المقاصد فإن قیل ما معنی کون الإعادة أهون علی الله تعالی و قدرته قدیمة لا تتفاوت المقدورات بالنسبة إلیها قلنا کون الفعل أهون تارة یکون من جهة الفاعل بزیادة شرائط الفاعلیة و تارة من جهة القابل بزیادة استعداد القبول و هذا هو المراد هاهنا و أما من جهة قدرة الفاعل فالکل علی السواء.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ أی لا یرد یوم القیامة أحد من الله یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ أی یتفرقون فیه فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ و فی قوله إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ معناه أن فعلة الإنسان من خیر أو شر إن کانت مقدار حبة خردل فی الوزن فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أی فی حجرة عظیمة لأن الحبة فیها أخفی و أبعد من الاستخراج یَأْتِ بِهَا اللَّهُ أی یحضرها الله یوم القیامة و یجازی علیها أی یأتی بجزاء ما وازنها من خیر أو شر و قیل معناه یعلمها الله فیأتی بها إذا شاء کذلک قلیل العمل من خیر أو شر یعلمه الله فیجازی علیه.

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اتَّقُوا الْمُحَقَّرَاتِ مِنَ الذُّنُوبِ فَإِنَّ لَهَا طَالِباً لَا یَقُولَنَّ أَحَدُکُمْ أُذْنِبُ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ تَعَالَی إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ الْآیَةَ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ باستخراجها خَبِیرٌ بمستقرها.

و فی قوله تعالی ما خَلْقُکُمْ وَ لا بَعْثُکُمْ إِلَّا کَنَفْسٍ واحِدَةٍ أی کخلق نفس واحدة و بعث نفس واحدة فی قدرته فإنه لا یشق علیه ابتداء جمیع الخلق و لا إعادتهم بعد إفنائهم قال مقاتل إن کفار قریش قالوا إن الله خلقنا أطوارا نطفة علقة مضغة لحما فکیف یبعثنا خلقا جدیدا فی ساعة واحدة فنزلت الآیة.

و فی قوله أَ إِذا ضَلَلْنا فِی الْأَرْضِ أی غبنا فی الأرض فصرنا ترابا و کل شی ء غلب علیه غیره حتی یغیب فیه فقد ضل و قیل معنی ضَلَلْنا هلکنا و فی قوله تعالی وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أی و الذی عملوا بجهدهم و جدهم فی إبطال حججنا مقدرین إعجاز ربهم و ظانین أنهم یفوتونه أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أی سیئ العذاب.

و فی قوله هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلی رَجُلٍ یعنون محمدا صلی الله علیه و آله إِذا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ

ص: 20

أی فرقتم کل تفریق و قطعتم کل تقطیع و أکلتکم الأرض و السباع و الطیور و الجدید المستأنف المعاد أَفْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أی هل کذب علی الله متعمدا أَمْ بِهِ جِنَّةٌ أی جنون فهو یتکلم بما لا یعلم ثم رد سبحانه علیهم قولهم فقال بَلِ لیس الأمر علی ما قالوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ أی هؤلاء الذین لا یصدقون بالبعث و الجزاء فِی الْعَذابِ فی الآخرة وَ الضَّلالِ الْبَعِیدِ من الحق فی الدنیا ثم وعظهم سبحانه لیعتبروا فقال أَ فَلَمْ یَرَوْا أی أ فلم ینظر هؤلاء الکفار إِلی ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ کیف أحاطت بهم فلا یقدرون علی الخروج منها أو المعنی أ فلم یتفکروا فیها فیستدلوا بذلک علی قدرة الله تعالی ثم ذکر سبحانه قدرته علی إهلاکهم فقال إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ کما خسفنا بقارون أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً أی قطعة مِنَ السَّماءِ تغطیهم و تهلکهم إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً أی إن فیما یرون من السماء و الأرض لدلالة علی قدرة الله علی البعث و علی ما یشاء من الخسف بهم لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ أناب إلی الله و رجع إلی طاعته.

و فی قوله یَفْتَحُ بَیْنَنا أی یحکم بالحق و فی قوله مِیعادُ یَوْمٍ أی یوم القیامة و قیل یوم وفاتهم و فی قوله تعالی وَ آثارَهُمْ أی ما یکون له أثر أو أعمالهم التی صارت سنة بعدهم یقتدی فیها بهم حسنة کانت أم قبیحة و قیل أی نکتب خطاهم إلی المساجد و فی قوله وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا إن نافیة و لما بمعنی إلا و فی قوله الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً أی جعل لکم من الشجر الرطب المطفئ للنار نارا محرقة یعنی بذلک المرخ و العفار و هما شجرتان تتخذ الأعراب زنودها منهما فبین سبحانه أن من قدر علی أن یجعل فی الشجر الذی هو فی غایة الرطوبة نارا حامیة مع مضادة النار للرطوبة حتی إذا احتاج الإنسان حک بعضه ببعض فیخرج منه النار و ینقدح قدر أیضا علی الإعادة و تقول العرب فی کل شجر نار و استمجد المرخ و العفار. (1)و قال الکلبی کل شجر تنقدح منه النار إلا العناب و قال فی سبب نزول الآیات قیل إن أبی بن خلف أو العاص بن وائل جاء بعظم بال متفتت و قال یا

ص: 21

محمد أ تزعم أن الله یبعث هذا فقال نعم فنزلت و المروی عن الصادق علیه السلام أنه کان أبی بن خلف.

و قال الرازی فی تفسیر هذه الآیات أَ وَ لَمْ یَرَ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَةٍ و هو أتم نعمه فإن سائر النعم بعد وجوده و قوله مِنْ نُطْفَةٍ إشارة إلی وجه الدلالة و ذلک لأن خلقه لو کان من أشیاء مختلفة الصور کان یمکن أن یقال العظم خلق من جنس صلب و اللحم من جنس رخو و کذلک الحال فی کل عضو و لما کان خلقه من نطفة متشابهة الأجزاء و هو مختلف الصور دل علی الاختیار و القدرة و إلی هذا أشار بقوله تعالی یُسْقی بِماءٍ واحِدٍ و قوله فَإِذا هُوَ خَصِیمٌ مُبِینٌ فیه لطیفة غریبة و هی أنه تعالی قال اختلاف صور أعضائه مع تشابه أجزاء ما خلق منه آیة ظاهرة و مع هذا فهنالک ما هو أظهر و هو نطقه و فهمه و ذلک لأن النطفة جسم فهب أن جاهلا یقول إنه استحال و تکون جسما آخر لکن القوة الناطقة و القوة الفاهمة من أین تقتضیها النطفة فإبداع النطق و الفهم أعجب و أغرب من إبداع الخلق و الجسم و هو إلی إدراک القدرة و الاختیار منه أقرب فقوله خَصِیمٌ أی ناطق و إنما ذکر الخصیم مکان الناطق لأنه أعلی أحوال الناطق فإن الناطق مع نفسه لا یبین کلامه مثل ما یبینه و هو یتکلم مع غیره و المتکلم مع غیره إذا لم یکن خصیما لا یبین و لا یجتهد مثل ما یجتهد إذا کان کلامه مع خصمه و قوله مُبِینٌ إشارة إلی قوة عقله و اختیار الإبانة فإن العاقل عند الإفهام أعلی درجة منه عند عدمه لأن المبین بأن عنده الشی ء ثم أبانه فقوله تعالی مِنْ نُطْفَةٍ إشارة إلی أدنی ما کان علیه و قوله خَصِیمٌ مُبِینٌ إشارة إلی أعلی ما حصل علیه ثم قوله تعالی وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِیَ خَلْقَهُ إشارة إلی بیان الحشر و فی هذه الآیات إلی آخر السورة غرائب و عجائب نذکرها بقدر الإمکان إن شاء الله تعالی فنقول المنکرون للحشر منهم من لم یذکر فیه دلیلا و لا شبهة و اکتفی بالاستبعاد و ادعی الضرورة و هم الأکثرون و یدل علیه قوله تعالی حکایة عنهم فی کثیر من المواضع بلفظ الاستبعاد کما قال وَ قالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا فِی الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ

ص: 22

أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَدِینُونَ إلی غیر ذلک فکذا هاهنا قال مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ علی طریق الاستبعاد فبدأ أولا بإبطال استبعادهم بقوله نَسِیَ خَلْقَهُ أی أ نسی أنا خلقناه من تراب و من نطفة متشابهة الأجزاء ثم جعلنا لهم من النواصی إلی الأقدام أعضاء مختلفة الصور و القوام و ما اکتفینا بذلک حتی أودعناهم ما لیس من قبیل هذه الأجرام و هو النطق و العقل اللذین بهما استحقوا الإکرام فإن کانوا یقنعون بمجرد الاستبعاد فهلا یستبعدون إعادة النطق و العقل إلی محل کانا فیه ثم إن استبعادهم کان من جهة ما فی المعاد من التفتت و التفرق حیث قالوا مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ اختاروا العظم للذکر لأنه أبعد عن الحیاة لعدم الإحساس فیه و وصفوه بما یقوی جانب الاستبعاد من البلی و التفتت و الله تعالی دفع استبعادهم من جهة ما فی المعید من العلم و القدرة فقال ضَرَبَ لَنا مَثَلًا أی جعل قدرتنا کقدرتهم وَ نَسِیَ خَلْقَهُ العجیب و بدأه الغریب و منهم من ذکر شبهة و إن کان آخرها یعود إلی مجرد الاستبعاد و هی علی وجهین أحدهما أنه بعد العدم لم یبق شی ء فکیف یصح علی العدم الحکم بالوجود و أجاب عن هذه الشبهة بقوله تعالی الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ یعنی کما خلق الإنسان و لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً کذلک یعیده و إن لم یکن شیئا مذکورا. و ثانیهما أن من تفرق أجزاؤه فی مشارق الأرض و مغاربها و صار بعضه فی أبدان السباع و بعضه فی جدران الرباع کیف یجمع و أبعد من هذا هو أن إنسانا إذا أکل إنسانا و صار أجزاء المأکول فی أجزاء الآکل فإن أعید فأجزاء المأکول إما أن تعاد إلی بدن الآکل فلا یبقی للمأکول أجزاء یخلق منها أعضاء و إما أن یعاد إلی بدن المأکول منه فلا یبقی للآکل أجزاء فقال تعالی فی إبطال هذه الشبهة وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ و وجهه أن فی الآکل أجزاء أصلیة و أجزاء فضلیة و فی المأکول کذلک فإذا أکل إنسان إنسانا صار الأصلی من أجزاء المأکول فضلیا من أجزاء الآکل و الأجزاء الأصلیة للآکل هی ما کان له قبل الأکل وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ یعلم الأصلی من الفضلی فیجمع الأجزاء الأصیلة للآکل و ینفخ فیها روحه و یجمع الأجزاء الأصلیة للمأکول و

ص: 23

ینفخ فیها روحه و کذلک یجمع الأجزاء المتفرقة فی البقاع المتبددة فی الأصقاع بحکمته الشاملة و قدرته الکاملة ثم إنه تعالی عاد إلی تقریر ما تقدم من دفع استبعادهم و إبطال إنکارهم و عنادهم فقال الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً و وجهه هو أن الإنسان مشتمل علی جسم یحس به و حیاة ساریة فیه و هو الحرارة جاریة فیه فإن استبعدتم وجود حرارة و حیاة فیه فلا تستبعدوه فإن النار فی الشجر الأخضر الذی یقطر منه الماء أعجب و أغرب و أنتم تحضرون حیث منه توقدون و إن استبعدتم خلق جسمه فخلق السماوات و الأرض أکبر من خلق أنفسکم فلا تستبعدوه فإن الله خلق السماوات و الأرض فبان لطف قوله تعالی الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ و قوله أَ وَ لَیْسَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ و قد ذکر النار فی الشجر علی ذکر الخلق الأکبر لأن استبعادهم کان بالصریح واقعا علی الإحیاء حیث قالوا مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ و لم یقولوا من یجمعها و یؤلفها و النار فی الشجر مناسب الحیاة و قوله الْخَلَّاقُ إشارة إلی أنه فی القدرة کامل و قوله الْعَلِیمُ إشارة إلی أنه بعلمه شامل ثم أکد بیانه بقوله إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ هذا إظهار فساد تمثیلهم و تشبیههم و ضرب مثلهم حیث ضربوا لله مثلا و قالوا لا یقدر أحد علی مثل هذا قیاسا للغائب علی الشاهد فقال فی الشاهد الخلق یکون بالآلات البدنیة و الانتقالات المکانیة فلا تقع إلا فی الأزمنة الممتدة و الله یخلق بکن فیکون انتهی.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ أَنْتُمْ داخِرُونَ أی صاغرون أشد الصغار ثم ذکر أن بعثهم یقع بزجرة واحدة فقال فَإِنَّما هِیَ أی إنما قصة البعث زَجْرَةٌ واحِدَةٌ أی صیحة واحدة من إسرافیل یعنی نفخة البعث و الزجرة الصرفة عن الشی ء بالمخافة فکأنهم زجروا عن الحال التی هم فیها إلی المحشر فَإِذا هُمْ یَنْظُرُونَ إلی البعث الذی کذبوا به و قیل فإذا هم أحیاء ینتظرون ما ینزل بهم من العذاب وَ قالُوا أی و یقولون معترفین بالعصیان یا وَیْلَنا من العذاب و هو کلمة یقولها القائل عند الوقوع فی الهلکة هذا یَوْمُ الدِّینِ أی یوم الحساب أو یوم الجزاء

ص: 24

هذا یَوْمُ الْفَصْلِ بین الخلائق و الحکم و تمییز الحق من الباطل و هذا کلام بعضهم لبعض و قیل بل هو کلام الملائکة و فی قوله تعالی خاشِعَةً أی غبراء دارسة متهشمة أی کان حالها حال الخاضع المتواضع و قیل میتة یابسة لا نبات فیها و فی قوله وَ لَئِنْ رُجِعْتُ إِلی رَبِّی أی لست علی یقین من البعث فإن کان الأمر علی ذلک و رددت إلی ربی إِنَّ لِی عِنْدَهُ الحالة الحسنی أو المنزلة الحسنی و هی الجنة سیعطینی فی الآخرة مثل ما أعطانی فی الدنیا و فی قوله تعالی إِنَّ الَّذِینَ یُمارُونَ أی یدخلهم المریة و الشک فِی السَّاعَةِ فیخاصمون فی مجیئها علی وجه الإنکار لها.

و فی قوله نَمُوتُ وَ نَحْیا قال فیه أقوال أحدها أن تقدیره نحیا و نموت فقدم و أخر و الثانی أن معناه نموت و تحیا أولادنا و الثالث یموت بعضنا و یحیا بعضنا.

أقول: و قال البیضاوی أی نکون أمواتا نطفا و ما قبلها و نحیا بعد ذلک و یحتمل أنهم أرادوا به التناسخ فإنه عقیدة أکثر عبدة الأوثان وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ أی مرور الزمان.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی إِلَّا أَنْ قالُوا ائْتُوا بِآبائِنا و إنما لم یجبهم الله تعالی إلی ذلک لأنهم قالوا ذلک متعنتین مقترحین لا طالبین الرشد و فی قوله وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ أی إذا قامت القیامة صارت آلهتهم التی عبدوها أعداء لهم وَ کانُوا بِعِبادَتِهِمْ کافِرِینَ یعنی أن الأوثان ینطقهم الله حتی یجحدوا أن یکونوا دعوا إلی عبادتها و یکفروا بعبادة الکفار لهم و فی قوله وَ قَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِی أی مضت الأمم و ماتوا قبلی فما أخرجوا و لا أعیدوا و قیل معناه خلت القرون علی هذا المذهب ینکرون البعث وَ هُما یَسْتَغِیثانِ اللَّهَ أی یستصرخان الله و یطلبان منه الغوث لیلطف له بما یؤمن عنده و یقولان له وَیْلَکَ آمِنْ بالقیامة و بما یقوله محمد صلی الله علیه و آله إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ بالبعث و النشور و الثواب و العقاب حَقٌّ فَیَقُولُ فی جوابهما ما هذا القرآن و ما تدعوننی إلیه إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ أُولئِکَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ أی کلمة العذاب فِی أُمَمٍ أی مع أمم مضوا علی مثل حالهم و اعتقادهم وَ لِکُلٍّ من المؤمنین و الکافرین

ص: 25

دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا أی علی مراتبهم و مقادیر أعمالهم فدرجات الأبرار فی علیین و درجات الفجار درکات فی سجین و قیل معناه لکل مطیع درجات ثواب و إن تفاضلوا فی مقادیرها.

و فی قوله وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ أی العذاب لأنه کائن واقع بهم عن قریب کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ أی من العذاب فی الآخرة لَمْ یَلْبَثُوا فی الدنیا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ أی إذا عاینوا العذاب صار طول لبثهم فی الدنیا و البرزخ کأنه ساعة من النهار لأن ما مضی کأن لم یکن و إن کان طویلا.

و فی قوله ذلِکَ أی ذلک الرد الذی یقولون رَجْعٌ بَعِیدٌ أی رد بعید عن الأوهام و إعادة بعیدة عن الکون و المعنی أنه لا یکون ذلک لأنه غیر ممکن ثم قال سبحانه قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ أی ما تأکل الأرض من لحومهم و دمائهم و تبلیه من عظامهم فلا یتعذر علینا ردهم وَ عِنْدَنا کِتابٌ حَفِیظٌ أی حافظ لعدتهم و أسمائهم و هو اللوح المحفوظ لا یشذ عنه شی ء و قیل حفیظ أی محفوظ عن البلی و الدروس و هو کتاب الحفظة الذین یکتبون أعمالهم بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ و الحق هو القرآن و قیل هو الرسول فَهُمْ فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ أی مختلط فمرة قالوا مجنون و تارة قالوا ساحر و تارة قالوا شاعر فتحیروا فی أمره لجهلهم بحاله.

قوله مِنْ فُرُوجٍ أی شقوق و فتوق و قیل معناه لیس فیها تفاوت و اختلاف قوله تعالی مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ أی من کل صنف حسن المنظر و قوله وَ حَبَّ الْحَصِیدِ أی حب البر و الشعیر و کل ما یحصد وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ أی طویلات عالیات لَها طَلْعٌ نَضِیدٌ أی نضد بعضه علی بعض و فی قوله أَ فَعَیِینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ أی أ فعجزنا حین خلقناهم أولا و لم یکونوا شیئا فکیف نعجز عن بعثهم و إعادتهم بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ أی بل هم فی ضلال و شک من إعادة الخلق جدیدا.

و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً یعنی الریاح تذرو التراب أو غیره أو النساء الولودات فإنهن یذرین الأولاد أوالأسباب التی تذری الخلائق من الملائکة و غیرها فَالْحامِلاتِ وِقْراً فالسحب الحاملة للأمطار أو الریاح الحاملة

ص: 26

للسحاب أو النساء الحوامل و أسباب ذلک فَالْجارِیاتِ یُسْراً فالسفن الجاریة فی البحر سهلا أو الریاح الجاریة فی مهابها أو الکواکب التی تجری فی منازلها و یسرا صفة مصدر محذوف أی جریا ذا یسر فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً فالملائکة التی تقسم الأمور من الأمطار و الأرزاق و غیرها أو ما یعمهم و غیرها من أسباب القسمة أو الریاح تقسم الأمطار بتصریف السحاب إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ وَ إِنَّ الدِّینَ لَواقِعٌ جواب للقسم کأنه استدل باقتداره علی هذه الأشیاء العجیبة المخالفة لمقتضی الطبیعة علی اقتداره علی البعث الموعود و ما موصولة أو مصدریة و الدین الجزاء و الواقع الحاصل وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُکِ ذات الطرائق و المراد إما الطرائق المحسوسة التی هی مسیر الکواکب أو المعقولة التی یسلکها النظار و یتوصل بها إلی المعارف أو النجوم فإن لها طرائق أو أنها تزینها کما یزین الموشی طرائق الوشی إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ فی الرسول و هو قولهم تارة إنه شاعر و تارة إنه ساحر و تارة إنه مجنون أو فی القرآن أو القیامة أو أمر الدیانة یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ یصرف عن الرسول أو الإیمان أو القرآن من صرف إذ لا صرف أشد منه فکأنه لا صرف بالنسبة إلیه أو یصرف من صرف فی علم الله و قضائه و یجوز أن یکون الضمیر للقول علی معنی یصدر إفک من أفک عن القول المختلف و بسببه قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ الکذابون من أصحاب القول المختلف و أصله الدعاء بالقتل أجری مجری اللعن الَّذِینَ هُمْ فِی غَمْرَةٍ فی جهل یغمرهم ساهُونَ غافلون عما أمروا به یَسْئَلُونَ أَیَّانَ یَوْمُ الدِّینِ أی فیقولون متی یوم الجزاء أی وقوعه یَوْمَ هُمْ عَلَی النَّارِ یُفْتَنُونَ یحرقون فَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذَنُوباً أی للذین ظلموا رسول الله صلی الله علیه و آله بالتکذیب نصیبا من العذاب مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ مثل نصیب نظرائهم من الأمم السابقة و هو مأخوذ من مقاسمة السقاة الماء بالدلاء فإن الذنوب هو الدلو العظیم المملوء فَلا یَسْتَعْجِلُونِ جواب لقولهم مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ یَوْمِهِمُ الَّذِی یُوعَدُونَ أی من القیامة أو یوم بدر.

و قال فی قوله تعالی وَ الطُّورِ یرید طور سینین أو ما طار من أوج الإیجاد إلی حضیض المواد أو من عالم الغیب إلی عالم الشهادة وَ کِتابٍ مَسْطُورٍ مکتوب

ص: 27

و المراد به القرآن أو ما کتبه الله تعالی فی اللوح المحفوظ أو ألواح موسی علیه السلام أو فی قلوب أولیائه من المعارف و الحکم أو ما تکتبه الحفظة فِی رَقٍّ مَنْشُورٍ الرق الجلد الذی یکتب فیه استعیر لما کتب فیه الکتاب وَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ یعنی الکعبة و عمارتها بالحجاج و المجاورین أو الضراح و هو فی السماء الرابعة و عمرانه بکثرة غاشیته من الملائکة أو قلب المؤمن و عمارته بالمعرفة و الإخلاص وَ السَّقْفِ الْمَرْفُوعِ یعنی السماء وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ أی المملوء و هو المحیط أو الموقد روی أن الله تعالی یجعل یوم القیامة البحار نارا یسجر بها جهنم أو المختلط إِنَّ عَذابَ رَبِّکَ لَواقِعٌ لنازل ما لَهُ مِنْ دافِعٍ یدفعه و وجه دلالة هذه الأمور المقسم بها علی ذلک أنها أمور تدل علی کمال قدرة الله و حکمته و صدق اختیاره و ضبط أعمال العباد للمجازاة یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً أی تضطرب و المور تردد فی المجی ء و الذهاب و قیل تحرک فی تموج تَسِیرُ الْجِبالُ سَیْراً أی تسیر عن وجه الأرض فتصیر هباء فَوَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ أی إذا وقع ذلک فویل لهم الَّذِینَ هُمْ فِی خَوْضٍ یَلْعَبُونَ أی فی الخوض فی الباطل و فی قوله ثُمَّ یُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفی أی یجزی العبد سعیه بالجزاء الأوفر فنصب بنزع الخافض و یجوز أن یکون مصدرا و أن یکون الهاء للجزاء المدلول علیه بیجزی و الجزاء بدله.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ أی و ما أمرنا بمجی ء الساعة فی السرعة إلا کطرف البصر و المعنی إذا أردنا قیام الساعة أعدنا الخلق و جمیع الحیوانات فی قدر لمح البصر فی السرعة و قیل معناه و ما أمرنا إذا أردنا أن نکون شیئا إلا مرة واحدة لم نحتج فیه إلی ثانیة إنما نقول له کن فیکون کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ فی سرعته من غیر إبطاء و لا تأخیر.

و فی قوله تعالی سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ أی سنقصد لحسابکم أیها الجن و الإنس عن الزجاج قال و الفراغ فی اللغة علی ضربین أحدهما القصد للشی ء و الآخر الفراغ من شغل و الله لا یشغله شأن عن شأن و قیل معناه سنعمل عمل من

ص: 28

یفرغ للعمل فیجوده من غیر تضجیع فیه و قیل سنفرغ لکم من الوعید بتقضی أیامکم المتوعد فیها فشبه ذلک بمن فرغ من شی ء و أخذ فی آخر.

و قال البیضاوی إِلی مِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ أی إلی ما وقت به الدنیا و حد من یوم معین عند الله معلوم له و فی قوله قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ یعنی عامة الکفار أو الیهود قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ لکفرهم بها أو لعلمهم بأنه لا حظ لهم فیها لعنادهم الرسول المنعوت فی التوراة المؤید بالآیات کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ أن یبعثوا أو یثابوا أو ینالهم خیر منهم و علی الأول وضع الظاهر موضع المضمر للدلالة علی أن الکفر آیسهم.

و قال الطبرسی رحمه الله أی کما یئس الکفار الذین ماتوا و صاروا فی القبور من أن یکون لهم فی الآخرة حظ و قیل یرید بالکفار هاهنا الذین یدفنون الموتی أی کما یئس الذین دفنوا الموتی منهم.

و قال فی قوله لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ قیل إن لا زائدة و معناه أقسم و قیل إن لا رد علی الذین أنکروا البعث و النشور فکأنه قال لا کما تظنون ثم ابتدأ القسم و قیل أی لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ لظهورها بالدلائل العقلیة و السمعیة أو لا أقسم بها فإنکم لا تقرون بها.

و قال البیضاوی إدخال لاء النافیة علی فعل القسم للتأکید شائع فی کلامهم وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ أی بالنفس المتقیة التی تلوم النفوس المقصرة فی التقوی یوم القیامة علی تقصیرهن أو التی تلوم نفسها أبدا و إن اجتهدت فی الطاعة أو النفس المطمئنة اللائمة للنفس الأمارة أو بالجنس

لِمَا رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَیْسَ مِنْ نَفْسٍ بَرَّةٍ وَ لَا فَاجِرَةٍ إِلَّا وَ تَلُومُ نَفْسَهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنْ عَمِلَتْ خَیْراً کَیْفَ لَمْ أَزِدْ وَ إِنْ عَمِلَتْ شَرّاً قَالَتْ لَیْتَنِی کُنْتُ قَصَّرْتُ.

أو نفس آدم فإنها لم تزل تتلوم علی ما خرجت به من الجنة أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ یعنی الجنس و إسناد الفعل إلیه لأن فیهم من یحسب أو الذی نزل فیه و هو عدی بن ربیعة سأل رسول الله صلی الله علیه و آله عن أمر القیامة فأخبره به فقال لو عاینت ذلک الیوم لم أصدقک أو یجمع الله هذه العظام أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ

ص: 29

بعد تفرقها بَلی نجمعها قادِرِینَ عَلی أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ نجمع سلامیاته و نضم بعضها إلی بعض کما کانت مع صغرها و لطافتها فکیف بکبار العظام أو عَلی أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ الذی هو أطرافه فکیف بغیرها بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ لیدوم علی فجوره فیما یستقبله من الزمان یَسْئَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیامَةِ متی یکون استبعادا و استهزاء.

و فی قوله تعالی أَنْ یُتْرَکَ سُدیً أی مهملا لا یکلف و لا یجازی و فی قوله کانَ شَرُّهُ أی شدائده مُسْتَطِیراً فاشیا منتشرا غایة الانتشار من استطار الحریق و الفجر و فی قوله تعالی وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً قال أقسم بطوائف من الملائکة أرسلهن الله بأوامره متتابعة فعصفن عصف الریاح فی امتثال أمره و نشرن الشرائع فی الأرض أو نشرن النفوس الموتی بالجهل بما أوحین من العلم ففرقن بین الحق و الباطل فألقین إلی الأنبیاء ذِکْراً عُذْراً للمحقین و نُذْراً للمبطلین أو بآیات القرآن المرسلة بکل عرف إلی محمد صلی الله علیه و آله فعصفن سائر الکتب و الأدیان بالنسخ و نشرن آثار الهدی و الحکم فی الشرق و الغرب و فرقن بین الحق و الباطل فألقین ذکر الحق فیما بین العالمین أو بالنفوس الکاملة المرسلة إلی الأبدان لاستکمالها فعصفن ما سوی الحق و نشرن أثر ذلک فی جمیع الأجزاء ففرقن بین الحق بذاته و الباطل بنفسه فیرون کل شی ء هالکا إلا وجهه فألقین ذکرا بحیث لا یکون فی القلوب و الألسنة إلا ذکر الله أو بریاح عذاب أرسلن فعصفن و ریاح رحمة نشرن السحاب فی الجو ففرقن فألقین ذکرا أی تسببن له فإن العاقل إذا شاهد هبوبها و آثارها ذکر الله تعالی و یذکر کمال قدرته و عرفا إما نقیض النکر و انتصابه علی العلة أی أرسلن للإحسان و المعروف أو بمعنی المتتابعة من عرف الفرس و انتصابه علی الحال عُذْراً أَوْ نُذْراً مصدران لعذر إذا محا الإساءة و أنذر إذا خوف أو جمعان لعذیر بمعنی المعذرة و نذیر بمعنی الإنذار أو بمعنی العاذر و المنذر و نصبهما علی الأولین بالعلیة أی عذرا للمحقین و نذرا للمبطلین أو البدلیة من ذکرا علی أن المراد به الوحی أو ما یعم التوحید و الشرک و الإیمان و الکفر و علی الثالث بالحالیة إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ جواب القسم و معناه أن الذی توعدونه من مجی ء القیامة کائن لا محالة.

ص: 30

و فی قوله تعالی عَمَّ یَتَساءَلُونَ أصله عما فحذف الألف و معنی هذا الاستفهام تفخیم شأن ما یتساءلون عنه کأنه لفخامته خفی جنسه فیسأل عنه و الضمیر لأهل مکة کانوا یتساءلون عن البعث فیما بینهم أو یسألون الرسول صلی الله علیه و آله و المؤمنین عنه استهزاء عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ بیان للشأن المفخم أو صلة یتساءلون و عم متعلق بمضمر مفسر به الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ بجزم النفی و الشک فیه أو بالإقرار و الإنکار کَلَّا سَیَعْلَمُونَ ردع عن التساؤل و وعید علیه ثُمَّ کَلَّا سَیَعْلَمُونَ تکریر للمبالغة و ثم للإشعار بأن الوعید الثانی أشد و قیل الأول عند النزع و الثانی فی القیامة أو الأول للبعث و الثانی للجزاء.

و فی قوله تعالی وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً هذه صفات ملائکة الموت فإنهم ینزعون أرواح الکفار من أبدانهم غرقا أی إغراقا فی النزع فإنهم ینزعونها من أقاصی الأبدان أو نفوسا غرقة فی الأجساد و ینشطون أی یخرجون أرواح المؤمنین برفق من نشط الدلو من البئر إذا أخرجها و یسبحون فی إخراجها سبح الغواص الذی یخرج الشی ء من أعماق البحر فیسبقون بأرواح الکفار إلی النار و بأرواح المؤمنین إلی الجنة فیدبرون أمر عقابها و ثوابها بأن یهیئوها لإدراک ما أعد لها من الآلام و اللذات أو الأولیان لهم و الباقیات لطوائف من الملائکة یسبحون فی مضیها أی یسرعون فیه فیسبقون إلی ما أمروا به فیدبرون أمره أو صفات النجوم فإنها تنزع من المشرق إلی المغرب غرقا فی النزع بأن تقطع الفلک حتی تنحط فی أقصی المغرب و تنشط من برج إلی برج أی تخرج من نشط الثور إذا خرج من بلد إلی بلد و یسبحون فی الفلک فیسبق بعضها فی السیر لکونه أسرع حرکة فتدبر أمرا نیط بها کاختلاف الفصول و تقدیر الأزمنة و ظهور مواقیت العبادات و لما کانت حرکتها من المشرق إلی المغرب قسریة و حرکاتها من برج إلی برج ملائمة سمی الأولی نزعا و الثانیة نشطا أو صفات النفوس الفاضلة حال المفارقة فإنها تنزع عن الأبدان غرقا أی نزعا شدیدا من إغراق النازع فی القوس فتنشط إلی عالم الملکوت و تسبح فیها فتسبق إلی حظائر القدس فتصیر لشرفها و قوتها من المدبرات أو حال سلوکها فإنها تنزع عن الشهوات و تنشط إلی عالم القدس فتسبح

ص: 31

فی مراتب الارتقاء فتسبق إلی الکمالات حتی تصیر من المکملات أو صفات أنفس الغزاة أو أیدیهم تنزع القسی بإغراق السهام و ینشطون بالسهم للرمی و یسبحون فی البر و البحر فیسبقون إلی حرب العدو فیدبرون أمرها أو صفات خیلهم فإنها تنزع فی أعنتها نزعا تغرق فیه الأعنة لطول أعناقها و تخرج من دار الإسلام إلی دار الکفر و تسبح فی جریها فتسبق إلی العدو فتدبر أمر الظفر أقسم الله بها علی قیام الساعة و إنما حذف لدلالة ما بعده علیه یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ و هو منصوب به و المراد بالراجفة الأجرام الساکنة التی تشتد حرکتها حینئذ کالأرض و الجبال لقوله یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ أو الواقعة التی ترجف الأجرام عندها و هی النفخة الأولی تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ التابعة و هی السماء و الکواکب تنشق و تنتثر أو النفخة الثانیة و الجملة فی موقع الحال قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ واجِفَةٌ شدیدة الاضطراب من الوجیف و هی صفة لقلوب و الخبر أَبْصارُها خاشِعَةٌ أی أبصار أصحابها ذلیلة من الخوف و لذلک أضافها إلی القلوب یَقُولُونَ أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحافِرَةِ فی الحالة الأولی یعنون الحیاة بعد الموت من قولهم رجع فلان فی حافرته أی طریقه التی جاء فیها فحفرها أی أثر فیها بمشیه علی النسبة کقوله عِیشَةٍ راضِیَةٍ أَ إِذا کُنَّا عِظاماً ناخرة أی بالیة أو نَخِرَةً و هی أبلغ قالُوا تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ ذات خسران أو خاسر أصحابها و المعنی أنها إن صحت فنحن إذا خاسرون لتکذیبنا بها و هو استهزاء منهم فَإِنَّما هِیَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ متعلق بمحذوف أی لا یستصعبوها فما هی إلا صیحة واحدة یعنی النفخة الثانیة فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ فإذا هم أحیاء علی وجه الأرض بعد ما کانوا أمواتا فی بطنها و الساهرة الأرض البیضاء المستویة و قیل اسم جهنم.

و فی قوله تعالی یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ أی تتعرف و تمیز بین ما طاب من الضمائر و ما خفی من الأعمال و ما خبث منها فَما لَهُ للإنسان مِنْ قُوَّةٍ من منعه فی نفسه یمتنع بها وَ لا ناصِرٍ یمنعه. و فی قوله تعالی فَما یُکَذِّبُکَ أی فأی شی ء یکذبک یا محمد دلالة أو نطقا بَعْدُ بِالدِّینِ بالجزاء بعد ظهور هذه الدلائل و قیل ما بمعنی من و قیل الخطاب للإنسان علی الالتفات و المعنی فما الذی یحملک علی هذا التکذیب أَ لَیْسَ اللَّهُ

ص: 32

بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ تحقیق لما سبق و المعنی أ لیس الذی فعل ذلک من الخلق و الرد بأحکم الحاکمین صنعا و تدبیرا و من کان کذلک کان قادرا علی الإعادة و الجزاء و قال الرجعی مصدر کالبشری.

و فی قوله تعالی أَ فَلا یَعْلَمُ إِذا بُعْثِرَ أی بعث ما فِی الْقُبُورِ من الموتی وَ حُصِّلَ جمع محصلا فی الصحف أو میز ما فِی الصُّدُورِ من خیر أو شر و تخصیصه لأنه الأصل إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ یَوْمَئِذٍ یوم القیامة لَخَبِیرٌ عالم بما أعلنوا و ما أسروا فیجازیهم.

و فی قوله تعالی أَ رَأَیْتَ استفهام معناه التعجب الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ بالجزاء أو الإسلام.

**[ترجمه]«أَ رَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ»(1)

آیا کسی که همواره روز جزا را انکار می کند، دیدی؟

**[ترجمه]

تَعْبُدُونَ وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ ثُمَّ مَشَی أُبَیُّ بْنُ خَلَفٍ بِعَظْمٍ رَمِیمٍ فَفَتَّهُ فِی یَدِهِ ثُمَّ نَفَخَهُ وَ قَالَ أَ تَزْعُمُ أَنَّ رَبَّکَ یُحْیِی هَذَا بَعْدَ مَا تَرَی فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ.

**[ترجمه]امالی شیخ صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: چون خدای عز و جل بخواهد خلق را مبعوث کند چهل روز آسمان بر زمین ببارد تا رگ و پیها جمع شوند و گوشت بروید. - . امالی صدوق: 149 -

در کتاب حسین بن سعید و نوادر نیز مثل این روایت نقل شده است. - . الزهد: 163 -

**[ترجمه]

و قیل هی القریة التی خرج منها الألوف حذر الموت وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها أی خالیة و قیل خراب و قیل ساقطة علی أبنیتها و سقوفها کان السقوف سقطت و وقع البنیان علیها قالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها أی کیف یعمر الله هذه القریة بعد خرابها و قیل کیف یحیی الله أهلها بعد ما ماتوا و لم یقل ذلک إنکارا و لا تعجبا و لا ارتیابا و لکنه أحب أن یریه الله إحیاءها مشاهدة (1)فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ أی أحیاه قالَ کَمْ لَبِثْتَ فی التفسیر أنه سمع نداء من السماء کم لبثت یعنی فی مبیتک و منامک و قیل إن القائل نبی و قیل ملک و قیل بعض المعمرین ممن شاهده عند موته و إحیائه قالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ لأن الله تعالی أماته فی أول النهار و أحیاه بعد مائة سنة فی آخر النهار فقال یَوْماً ثم التفت فرأی بقیة من الشمس فقال أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ ثم قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ فَانْظُرْ إِلی طَعامِکَ وَ شَرابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ أی لم تغیره السنون و إنما قال لَمْ یَتَسَنَّهْ علی الواحد لأنه أراد جنس الطعام و الشراب و قیل أراد به الشراب لأنه أقرب و قیل أراد عصیرا و تینا و عنبا و هذه الثلاثة أسرع الأشیاء تغیرا و فسادا فوجد العصیر حلوا و التین و العنب کما جنیا لم یتغیر وَ انْظُرْ إِلی حِمارِکَ کیف تفرقت أجزاؤه و تبددت عظامه ثم انظر کیف یحییه الله و إنما قال ذلک له لیستدل بذلک علی طول مماته وَ لِنَجْعَلَکَ آیَةً لِلنَّاسِ فعلنا ذلک و قیل معناه فعلنا ذلک إجابة لک إلی ما أردت وَ لِنَجْعَلَکَ آیَةً أی حجة لِلنَّاسِ فی البعث وَ انْظُرْ إِلَی الْعِظامِ کَیْفَ نُنْشِزُها کیف نحییها و بالزای کیف نرفعها من الأرض فنردها إلی أماکنها من الجسد و نرکب بعضها إلی بعض ثُمَّ نَکْسُوها أی نلبسها لَحْماً و اختلف فیه فقیل أراد عظام حماره و قیل أراد عظامه قالوا أول ما أحیا الله منه عینه و هو مثل غرقئ البیض فجعل ینظر إلی العظام البالیة المتفرقة تجتمع إلیه و إلی اللحم الذی قد أکلته السباع تتألف إلی العظام من هاهنا و من هاهنا و تلتزم و تلتزق بها حتی قام و قام حماره فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أی ظهر و علم قالَ أَعْلَمُ أی أیقن أَنَّ اللَّهَ عَلی

ص: 35

کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ أی لم أقل ما قلت عن شک و ارتیاب و یحتمل أنه إنما قال ذلک لأنه ازداد لما عاین و شاهد یقینا و علما إذ کان قبل ذلک علمه علم استدلال فصار علمه ضرورة و معاینة انتهی.

أقول: سیأتی تفصیل هذه القصة و ما سیأتی من قصة إبراهیم علیه السلام فی کتاب النبوة مع سائر ما یتعلق بهما من الأخبار.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام در ذیل حدیثی طولانی که در آن جریان بخت نصّر را ذکر نمودند فرمودند: وقتی از بنی اسرائیل آنان که کشته شدند، کشته شدند، ارمیا سوار بر اُلاغش بیرون رفت، در حالیکه توشه ای از انجیر و مقداری شربت آبمیوه به همراه داشت، به درندگان خشکی و درندگان دریا و درندگان آسمان که لاشه ها را می خوردند نگاه کرد؛ ساعتی با خود فکر کرد، سپس گفت: «خدا چگونه اینان را زنده می کند »، در حالیکه درندگان آنها را خوردند، سپس خداوند او را در همان جا که بود میراند، و این مصداق همان سخن خداوند تبارک و تعالی می باشد که می فرماید: «أَوْ کالَّذِی مَرَّ عَلَی قَرْیةٍ وَهی خَاوِیةٌ عَلَی عُرُوشِها قَالَ أَنَّیَ یحْیی هذِه اللّه بَعْدَ مَوْتِها فَأَمَاتَه اللّه مِئَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَه.» { یعنی یا مانند کسی که از قریه ای گذشت در حالی که آن قریه بر سقف هایش فروریخته بود؛ گفت: خدا چگونه اینها را بعد ازمرگش زنده می سازد پس خدا او را صد سال میراند و سپس زنده گردانید}، یعنی او را زنده گردانید. هنگامی که خداوند به بنی اسرائیل رحم کرد و بخت نصر را نابود کرد، بنی اسرائیل را دوباره به دنیا بازگرداند؛ و هنگامی که خداوند بخت نصر را بر بنی اسرائیل چیره ساخته بود، عُزَیر گریخت و وارد چشمه ای شد و در آن ناپدید گشت، و ارمیا صد سال مرده بود، سپس خداوند متعال او را زنده گردانید و اولین چیزی که در او زنده گردانید چشمانش بود، همچون پوست تخم مرغ. پس نگریست و خداوند به او وحی کرد که چه مدت گذشته است؟ گفت: یک روز، سپس به خورشید نگاه کرد که بالا رفته بود، گفت: و پاسی از روز، باری تعالی فرمود: «بَل لَّبِثْتَ مِئَةَ عَامٍ فَانظُرْ إِلَی طَعَامِک وَشَرَابِک لَمْ یتَسَنَّه»، یعنی به غذا و نوشیدنی ات بنگر که تغییر نکرده است «وَانظُرْ

إِلَی حِمَارِک وَلِنَجْعَلَک آیةً لِّلنَّاسِ وَانظُرْ إِلَی العِظَامِ کیفَ نُنشِزُها ثُمَّ نَکسُوها لَحْمًا»، و به استخوان های پوسیده ی ترک خورده نگریست که چگونه به سوی او می آیند و چگونه گوشتی که درندگان خورده اند از اینجا و آنجا جمع می گردد و به استخوان می پیوند و به آن می چسبد تا اینکه برخاست و الاغش نیز ایستاد؛ گفت: «أَعْلَمُ أَنَّ اللّه عَلَی کلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ. - . بقره / 259 - ». یعنی می دانم که خدا بر هر چیزی تواناست. - . تفسیر قمی 1: 94 -

**[ترجمه]

لو أکل إنسان إنسانا و صار غذاء له جزءا من بدنه فالأجزاء المأکولة إما أن تعاد فی بدن الآکل أو فی بدن المأکول و أیا ما کان لا یکون أحدهما بعینه معادا بتمامه علی أنه لا أولویة لجعلها جزءا من أحدهما دون الآخر و لا سبیل إلی جعلها جزءا من کل منهما و أیضا إذا کان الآکل کافرا و المأکول مؤمنا یلزم تنعیم الأجزاء العاصیة أو تعذیب الأجزاء المطیعة.

و أجیب بأنا نعنی بالحشر إعادة الأجزاء الأصلیة الباقیة من أول العمر إلی آخره لا الحاصلة بالتغذیة فالمعاد من کل من الآکل و المأکول الأجزاء الأصلیة الحاصلة فی أول الفطرة من غیر لزوم فساد ثم أوردوا علی ذلک بأنه یجوز أن تصیر تلک الأجزاء الأصلیة فی المأکول الفضلیة فی الآکل نطفة و أجزاء أصلیة لبدن آخر و یعود المحذور.

و أجیب بأنه لعل الله یحفظها من أن تصیر جزءا لبدن آخر فضلا عن أن تصیر جزءا أصلیا و تلک الأخبار تدل علی أن ما فی الآیة الکریمة إشارة إلی هذا الکلام أی أنه تعالی یحفظ أجزاء المأکول فی بدن الآکل و یعود فی الحشر إلی بدن المأکول کما أخرج تلک الأجزاء المختلطة و الأعضاء الممتزجة من تلک الطیور و میز بینها ثم قوله تعالی فَصُرْهُنَّ قیل هو مأخوذ من صاره یصوره إذا أماله ففی الکلام تقدیر أی أملهن و ضمهن إلیک و قطعهن ثم اجعل و قال ابن عباس و ابن جبیر و الحسن و مجاهد صرهن إلیک معناه قطعهن یقال صار الشی ء یصوره صورا إذا قطعه و ظاهر قوله علیه السلام فقطعهن أنه تفسیر لقوله تعالی فَصُرْهُنَّ و یحتمل أن یکون بیانا لحاصل المعنی فلا ینافی الأول و أما سبب سؤال إبراهیم علیه السلام و سائر ما یتعلق بهذه القصة فسیأتی فی کتاب النبوة.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام، درباره آیه « وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ أَرِنی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبی قالَ فَخُذ.» فرمود: ابراهیم، لاشه ای را روی ساحل کنار دریا دید که درندگان خشکی و درندگان دریا آن را می خوردند، سپس درندگان بر یکدیگر حمله آوردند و یکدیگر را خوردند، ابراهیم تعجب کرد، و گفت: پروردگارا! به من نشان بده که چگونه مردگان را زنده می گردانی، خداوند متعال فرمود: «أَوَلَمْ تُؤْمِن» گفت: «بَلَی وَلَکن لِّیطْمَئِنَّ قَلْبِی»، فرمود: «فَخُذْ أَرْبَعَةً مِّنَ الطَّیرِ فَصُرْهنَّ إِلَیک ثُمَّ اجْعَلْ عَلَی کلِّ جَبَلٍ مِّنْهنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهنَّ یأْتِینَک سَعْیا وَاعْلَمْ أَنَّ اللّه عَزِیزٌ حَکیمٌ». بنابراین ابراهیم طاووس و خروس و کبوتر و کلاغ را برداشت، خداوند عز و جل فرمود: «فَصُرْهنَّ إِلَیک»، یعنی، آنها را تکه تکه کن سپس گوشت آنان را با یکدیگر مخلوط کن و بر ده کوه تقسیم کن، سپس منقارهای آنان را بردار و آنان را فراخوان، خواهی دید که به سرعت به سوی تو می آیند. ابراهیم آن را انجام داد و آنها را بر ده کوه تقسیم کرد، سپس آنان را فراخواند و گفت: به اذن خداوند پاسخ مرا بدهید. بنابراین تکه ها جمع می شدند و گوشت و استخوان هر یک به سرش می پیوست، و سپس به سوی ابراهیم پرواز کردند، در این هنگام ابراهیم گفت: به راستی که خداوند دانا و تواناست. - . تفسیر قمی 1 : 98 -

**[ترجمه]

قَالَ إِنَّ الرُّوحَ مُقِیمَةٌ فِی مَکَانِهَا رُوحُ الْمُحْسِنِینَ (1)فِی ضِیَاءٍ وَ فُسْحَةٍ وَ رُوحُ الْمُسِی ءِ فِی ضِیقٍ وَ ظُلْمَةٍ وَ الْبَدَنُ یَصِیرُ تُرَاباً مِنْهُ خُلِقَ (2)وَ مَا تَقْذِفُ بِهِ السِّبَاعُ وَ الْهَوَامُّ مِنْ أَجْوَافِهَا فَمَا أَکَلَتْهُ وَ مَزَّقَتْهُ کُلُّ ذَلِکَ فِی التُّرَابِ مَحْفُوظٌ عِنْدَ مَنْ لا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَ یَعْلَمُ عَدَدَ الْأَشْیَاءِ وَ وَزْنَهَا وَ إِنَّ تُرَابَ الرُّوحَانِیِّینَ بِمَنْزِلَةِ الذَّهَبِ فِی التُّرَابِ فَإِذَا کَانَ حِینُ الْبَعْثِ مَطَرَتِ الْأَرْضُ (3)فَتَرْبُو الْأَرْضُ ثُمَّ تَمْخَضُ مَخْضَ السِّقَاءِ فَیَصِیرُ تُرَابُ الْبَشَرِ کَمَصِیرِ الذَّهَبِ مِنَ التُّرَابِ إِذَا غُسِلَ بِالْمَاءِ وَ الزُّبْدِ مِنَ اللَّبَنِ إِذَا مُخِضَ (4)فَیَجْتَمِعُ تُرَابُ کُلِّ قَالَبٍ (5)فَیَنْقُلُ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی إِلَی حَیْثُ الرُّوحُ فَتَعُودُ الصُّوَرُ بِإِذْنِ الْمُصَوِّرِ کَهَیْئَتِهَا وَ تَلِجُ الرُّوحُ فِیهَا فَإِذَا قَدِ اسْتَوَی لَا یُنْکِرُ مِنْ نَفْسِهِ شَیْئاً الْخَبَرَ.

**[ترجمه]از این خبر و سایر اخبار استفاده می شود که ابراهیم علیه السلام با این سوال خواست به مردم جواب شبهه ای را بدهد که ملحدان منکر معاد طرح کردند و گفتند:

ص: 36

اگر انسانی انسان دیگر را بخورد و غذای او جزئی از بدن شخص خورنده بشود، پس اجزای خورده شده یا در بدن آکل اعاده می شود یا در بدن مأکول و در هر کدام که زنده شود و برگردد هیچ یک دقیقا اعاده نشده است، بنا بر این که اولویتی نیست که آن اجزای خورده شده جزئی از یکی غیر از دیگری باشد و راهی هم نیست که آن اجزاء را جزء هر دو قرار بدهیم و همچنین اگر آکل کافر و مأکول مومن باشد، لازم می آید که اجزای گناهکار مورد تنعم خداوند قرار بگیرد یا اعضای فرد مطیع عذاب بشود.

از این شبهه پاسخ داده شده که مراد ما از حشر اعاده اجزای اصلی و باقی شخص از اول عمر تا آخر عمر اوست نه اجزایی که با تغذیه حاصل می شود. پس آنچه از هر یک از آکل و مأکول بر می گردد همان اجزای اصلی است که در اول خلقت وجود داشته بدون این که در ان فسادی لازم آمده باشد. سپس ملحدان بر این جواب اشکال کردند که ممکن است آن اجزای اصلی بدن مأکول که در بدن آکل به صورت اجزای فرعی درآمده نطفه شده باشد و اجزای اصلی بدن فرد دیگری شده باشد و محذور شما عود نماید.

و پاسخ داده شده به این که شاید خدا آن اجزای اصلی را از این که جزء بدن آکل شود حفظ نماید چه رسد به این که جزء اصلی بدن آکل بشود و آن اخبار دلالت دارد بر این که آنچه در آیه کریمه است، اشاره به این سخن دارد یعنی خداوند اجزای آکل را در بدن مأکول حفظ می کند و در حشر به بدن مأکول بر می گردد، همان طور که آن اجزای مختلطه و اعضای در هم آمیخته را از آن پرندگان بیرون اورد و بین آنان جدایی انداخت. سپس در خصوص آیه فَصُرهُنَّ گفته شده: ریشه آن از صاره یصوره است یعنی آن را خمیده کرد؛ پس در کلام تقدیر است یعنی آنان را خمیده کن و پیش خود ضمیمه هم کن و قطعه قطعه کن سپس قرار بده و ابن عباس و ابن جبیر و حسن و مجاهد گفته اند معنای صرهنّ الیک یعنی آنان را قطعه قطعه کن و گفته می شود صار الشیء یصوره صورا یعنی آنان را قطعه قطعه کرد و ظاهر فرمایش حضرت علیه السلام که فرمود فقطعهن تفسیر آیه فصُرهنّ است و ممکن است بیان برای حاصل معنا باشد که با احتمال نخست منافی ندارد و اما سبب سؤال ابراهیم علیه السلام و سایر متعلقات این قصه در کتاب نبوت خواهد آمد.

**[ترجمه]

**[ترجمه]عبارت فتربو الارض یعنی زمین رشد می کند و بالا می آید؛ عبارت ربا السویق یعنی آب بر آرد ریخته شد، پس باد کرد.

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: حفص بن غیاث می گوید: نزد سید جعفری مذهبان امام جعفر صادق علیه السلام بودم زمانی که منصور او را فرستاده بود که ابن ابی العوجاء آمد و او ملحد بود؛ به حضرت عرض کرد: درباره این آیه چه می فرمایی که فرمود: « کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها.» یعنی { هر چه پوستشان بریان گردد پوستهای دیگری بر جایش نهیم.} گیرم این پوست گناه کرد و عذاب شد، گناه پوست دیگر چیست؟ امام صادق علیه السلام فرمود: وای بر تو این پوست همان پوست است و به اعتباری آن پوست نیست؛ ابن ابی العوجا گفت: این سخن مرا میخکوب کرد. حضرت به او فرمود: آیا دیدی که کسی به خشتی تکیه کند و آن را بشکند، سپس بر آن آب بریزد و آن را دوباره بسازد و به هیأت نخستش بر گرداند، آیا این خشت همان خشت نیست در حالی که غیر از خشت اول است؟ گفت: بله خداوند تو را برخوردار گرداند. - . امالی طوسی: 581 -

**[ترجمه]

لَا یُؤْمِنُ عَبْدٌ حَتَّی یُؤْمِنَ بِأَرْبَعَةٍ حَتَّی یَشْهَدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ بَعَثَنِی بِالْحَقِّ وَ حَتَّی یُؤْمِنَ بِالْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ حَتَّی یُؤْمِنَ بِالْقَدَرِ.

**[ترجمه]قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به جبرئیل فرمود: ای جبرئیل! به من نشان ده که خدای تبارک و تعالی چگونه بندگانش را روز قیامت زنده می کند؟ جبرئیل عرض کرد: بله؛ پس به سمت قبرستان بنی ساعده رفت و به نزد قبری آمد و به آن گفت: به اذن خدا برخیز! پس مردی که سرش را از خاک می تکاند بیرون آمد در حالی که می گفت: وای بر من! و لهف به معنای هلاکت است. سپس جبرئیل گفت: داخل شو! مرد داخل قبرش شد؛ سپس با حضرت قصد رفتن به نزد قبر دیگری را کرد و فرمود: به اذن خدا خارج شو! پس جوانی که سرش را از خاک می تکاند بیرون آمد در حالی که می گفت: گواهی می دهم که معبودی جز خدای یگانه نیست و شریکی ندارد و گواهی می دهم که محمد صلی الله علیه و آله فرستاده اوست و گواهی می دهم که قیامت فرا می رسد و تردیدی در وقوع آن نیست و خدا کسانی را که در قبور هستند زنده می کند. سپس جبرئیل گفت: ای محمد! روز قیامت این گونه مبعوث می شوند. - . قرب الاسناد: 58 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]علل الشرایع: حضرت ابی عبد اللَّه علیه السّلام فرمودند: زمانی که حضرت ابراهیم علیه السّلام به ملکوت و باطن آسمانها و زمین توجّه کرد مردی را دید که زنا می کند، او را نفرین کرد و وی مرد، سپس دیگری را دید که به همان فعل شنیع مشغول است او را نیز نفرین کرد و وی مرد سپس سوّمی را در همین حال دید و او را نیز نفرین کرد و وی نیز مرد، خداوند متعال به او وحی فرمود:ای ابراهیم دعاء تو مستجاب است ولی در عین حال بندگان من را نفرین مکن، اگر من می خواستم بندگانم را به نفرین مبتلا کرده و نابودشان بکنم آنها را خلق نمی کردم، بندگانی که آفریده ام به سه گروه تقسیم می شوند: بندگانی که مرا پرستیده و شرک به من اصلا نمی آورند، ایشان را ثواب واجر می دهم. بندگانی که دیگری را می پرستند نه من را، ایشان هرگز از من نگذشته و تجاوز نمی کنند. بندگانی که دیگری را می پرستند، من از صلب ایشان کسانی را بیافرینم که من را بپرستند. حضرت ابراهیم سپس توجّه به جانب دیگر کرد، جیفه و مرداری را دید که در کنار ساحل دریا افتاده قسمتی از آن در آب و قسمت دیگرش در خشکی می باشد، درندگان دریایی می آیند از قسمتی که در آب هست می خورند سپس برمی گردند بعد بعضی بر برخی حمله کرده و یک دیگر را پاره پاره کرده و از هم می خورند و از طرفی درندگان خشکی آمده از قسمتی که در خشکی است می خورند و بعد برگشته و بعضی بر برخی حمله نموده و یک دیگر را پاره پاره کرده و از هم می خورند، ابراهیم علیه السّلام از مشاهده این صحنه تعجّب کرد و به درگاه الهی عرضه داشت پروردگارا، به من نشان بده چگونه مردگان را زنده می کنی، اینها گروهی هستند که بعضی برخی دیگر را می خورند و آنچه خورده شده اجزاء خورندگان می گردد، لذا می خواهم بدانم این اجزاء سباع که غذای خورندگان شده و اجزاء آنها گردیده چگونه زنده می شوند. خداوند فرمود: آیا ایمان و اعتقاد نداری که من بر احیاء آنها قادر هستم؟ ابراهیم علیه السّلام عرض کرد: چرا ولی برای این که اطمینان بیشتری پیدا کنم آنها را زنده کن تا آن را ببینم همان طوری که تمام اشیاء را می بینم. حق تعالی فرمود: چهار پرنده بگیر، پس آنها را پاره پاره کن و بعد پاره ها را با هم مخلوط کن همان طوری که این جیفه از اجزاء این سباع که برخی بعضی را خورده اند مخلوط گردیده است سپس بر سر هر کوهی یک جزئی از این مخلوط را قرار بده بعد یک، یک پرندگان را که گرفته ای بخوان، آنها به نزدت می آیند. ابراهیم چنین کرد و وقتی آنها را خواند، هر کدام جوابش را دادند. قابل توجّه است که کوهها ده تا بودند و پرندگانی را که گرفت و با شرحی که داده شد مخلوط نمود عبارت بودند از: خروس، کبوتر، طاوس، و کلاغ. - . علل الشرایع 2 : 309 -

در کافی ابی ایوب خزاز مثل این روایت را نقل کرده تا آنجا که فرمود: آن کوهها ده عدد بودند. - . کافی7: 40 -

**[ترجمه]

فَأَنْزَلَ اللَّهُ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: ابیّ بن خلف آمد و استخوانی پوسیده از دیواری گرفت و آن را ریز کرد و گفت: ای محمد! «أَ إِذا کُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ.» یعنی { آیا وقتی استخوان و خاک شدیم [باز] برانگیخته می شویم؟}

ص: 42

پس خداوند چنین نازل فرمود: «مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمیمٌ قُلْ یُحْییهَا الَّذی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلیمٌ.» یعنی { چه کسی این استخوانها را که چنین پوسیده است زندگی می بخشد؟ بگو: «همان کسی که نخستین بار آن را پدید آورد و اوست که به هر [گونه] آفرینشی داناست.}. - . تفسیر عیاشی 2 : 319 ، یس / 79 -

**[ترجمه]

ابْتِدَاءِ خَلْقِهِمْ وَ أَوَّلِ نَشْئِهِمْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ إِلَی قَوْلِهِ لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً فَأَقَامَ سُبْحَانَهُ عَلَی الْمُلْحِدِینَ الدَّلِیلَ عَلَیْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ قَالَ مُخْبِراً لَهُمْ وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً إِلَی قَوْلِهِ وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ اللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ إِلَی قَوْلِهِ کَذلِکَ النُّشُورُ فَهَذَا مِثَالٌ أَقَامَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ بِهِ الْحُجَّةَ فِی إِثْبَاتِ الْبَعْثِ وَ النُّشُورِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی الدَّهْرِیَّةِ الَّذِی یَزْعُمُونَ أَنَّ الدَّهْرَ لَمْ یَزَلْ أَبَداً عَلَی حَالٍ وَاحِدَةٍ وَ أَنَّهُ مَا مِنْ خَالِقٍ وَ لَا مُدَبِّرٍ وَ لَا صَانِعٍ وَ لَا بَعْثٍ وَ لَا نُشُورٍ قَالَ تَعَالَی حِکَایَةً لِقَوْلِهِمْ وَ قالُوا ما هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ وَ قالُوا أَ إِذا کُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَدِیداً إِلَی قَوْلِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ مِثْلُ هَذَا فِی الْقُرْآنِ کَثِیرٌ وَ ذَلِکَ عَلَی مَنْ کَانَ (1)فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ هَذِهِ الْمَقَالَةَ وَ مَنْ أَظْهَرَ (2)لَهُ الْإِیمَانَ وَ أَبْطَنَ الْکُفْرَ وَ الشِّرْکَ وَ بَقُوا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانُوا سَبَبَ هَلَاکِ الْأُمَّةِ فَرَدَّ اللَّهُ تَعَالَی بِقَوْلِهِ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ الْآیَةَ وَ قَوْلُهُ وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً الْآیَةَ وَ مَا جَرَی مَجْرَی ذَلِکَ فِی الْقُرْآنِ وَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ فِی سُورَةِ ق کَمَا مَرَّ فَهَذَا کُلُّهُ رَدٌّ عَلَی الدَّهْرِیَّةِ وَ الْمَلَاحِدَةِ مِمَّنْ أَنْکَرَ الْبَعْثَ وَ النُّشُورَ.

فس، تفسیر القمی و أما ما هو رد علی الدهریة و ذکر نحوا مما سبق.

**[ترجمه]تفسیر نعمانی: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: اما احتجاج خدا علیه ملحدان در دین و کتاب و رسولان اوست. زیرا ملحدان به مرگ اقرار کردند اما به خالق اقرار نکردند؛ پس اقرار کردند به این که نبودند و سپس هستی پیدا کردند. خداوند متعال فرمود: ق وَ القُرآنِ المَجید تا کلمه بَعیدٌ و مانند سخن خدای متعال که فرمود: « وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً» تا آیه «اَوَّلَ مَرَّةٍ» و مثل آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطانٍ مَریدٍ کُتِبَ عَلَیْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلاَّهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَ یَهْدیهِ إِلی عَذابِ السَّعیرِ.» {و برخی از مردم در باره خدا بدون هیچ علمی مجادله می کنند و از هر شیطان سرکشی پیروی می نمایند. بر [شیطان] مقرر شده است که هر کس او را به دوستی گیرد، قطعاً او وی را گمراه می سازد و به عذاب آتشش می کشاند. پس خدای تعالی آنچه دلالت بر صفت

ص: 43

ابتدای خلق و اول آفرینش آنان را دارد بر آنان ردّ نمود یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ تا جمله لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً پس خدای سبحان علیه ملحدین اقامه دلیل فرمود از خودشان سپس با حالت اخبار به آنان فرمود: وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً تا جمله وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ و فرمود: وَ اللَّهُ الَّذی أَرْسَلَ الرِّیاحَ تا جمله کَذلِکَ النُّشُور. پس این مثالی است که خدای عزوجل بر آن ملحدان دربارهاثبات رستاخیز و نشور بعد از مرگ اقامه حجت نمود؛ اما ردّ بر دهریان که می پندارند روزگار پیوسته بر حالت واحدی بوده و خالق و مدبر و صانع و رستاخیزی و نشوری در کار نیست، خداوند تعالی قولشان را حکایت می کند که گفتند: « وَ قالُوا ما هِیَ إِلاَّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلاَّ الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ.» - . جاثیه / 24 - و گفتند: « وَ قالُوا أَ إِذا کُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَدیداً.» تا آیه اولّ مَرَّةٍ و مثل این استدلال در قرآن زیاد است و این استدلال بر کسانی است که زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند که این جملات را می گفتند و نیز کسانی که نزد حضرت اظهار ایمان کردند و کفر و شرکشان را مخفی نمودند و بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله نیز بودند و سبب هلاکت امت شدندپس خداوند متعال با آیه یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ. - . حج / 5 - تا آخر آیه و با آیه « وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً.» تا آخر آیه و آنچه بر همین منوال است در قرآن و همچنین آیات سوره ق چنانچه گذشت، قولشان را ردّ نمود. پس تمام این آیات رد بر دهریه و ملحدینی است که رستاخیز و قیامت را منکر شدند.

در تفسیر قمی چنین آمده است: اما آنچه رد بر دهریین است و مانند آنچه گذشت را نقل می کند. - . تفسیر قمی 1 : 30 و 57 -

**[ترجمه]

هُوَ الْمَرْخُ وَ الْعَفَارُ (1)یَکُونُ فِی نَاحِیَةِ بِلَادِ الْعَرَبِ (2)فَإِذَا أَرَادُوا أَنْ یَسْتَوْقِدُوا أَخَذُوا مِنْ ذَلِکَ الشَّجَرِ ثُمَّ أَخَذُوا عُوداً فَحَرَّکُوهُ فِیهِ فَاسْتَوْقَدُوا مِنْهُ النَّارَ قَوْلُهُ داخِرُونَ أَیْ مَطْرُوحُونَ فِی النَّارِ قَوْلُهُ هذا یَوْمُ الدِّینِ یَعْنِی یَوْمَ الْحِسَابِ وَ الْمُجَازَاةِ قَوْلُهُ یُمارُونَ فِی السَّاعَةِ یُخَاصِمُونَ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: در مورد آیه « الَّذی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً.»

ص: 44

فرموده: درخت سبز یعنی مرخ و عفار ( مرخ درخت نازکی است که چرب است و با آن آتش درست می کنند و عفار درختی است که از آن آتشگیره می گیرند.) که در ناحیه ای از بلاد عرب هستند؛ پس وقتی عرب بخواهد آتش به پا کند، از آن درخت می گیرد، سپس چوبی را می گیرند و در آن تکان می دهند و از آن آتش به دست می آورند. - . تفسیر قمی 1 : 192 - 195 -

کلمه داخِرون یعنی در آتش افکنده می شوند و آیه هذا یَومُ الدّینِ یعنی روز حساب و مجازات و آیه یُمارونَ فی الساعةِ یعنی در مورد قیامت با هم جدل می کنند. - . تفسیر قمی 2 : 247 -

**[ترجمه]

فیها کما ورد أنهم یأتون کالریح العاصف کما أن المراد بما بعده أنه لبیان نشر الأموات فالناشرات الملائکة الموکلون بالنشر و الدابة المراد بها دابة الأرض یفرق بین المؤمن و الکافر و لعل المعنی أنها من الفارقات.

**[ترجمه]این که فرمود مراد از عصف قبر است شاید معنا این باشد که مراد از آن آیات قبر است و ترسهای آن و ملائکه ای که در قبر سؤال می نمایند

ص: 45

چنانچه روایت شده که ملائکه سؤال مثل باد تند حرکت می کنند، چنانچه مراد از ما بعد عصفاً آنست که برای بیان زنده شدن مردگان است. پس ناشرات ملائکه موکل به زنده کردن اموات هستند و مراد از دابه دابه زمین است که بین مؤمن و کافر جدایی می افکند شاید معنا این باشد که این دابه از فرق نهندگان است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]فیروزآبادی گفته: سبح بر وزن منع سبحانا و سبّح تسبیحا یعنی سبحان الله گفت.

ص: 46

**[ترجمه]

علی وجوه أربعة أحدها قول من قال إن المعاد لیس إلا للنفس و هذا مذهب الجمهور من الفلاسفة و ثانیها قول من قال المعاد لیس إلا لهذا البدن و هذا قول نفاه النفس الناطقة و هم أکثر أهل الإسلام و ثالثها قول من أثبت المعاد للأمرین و هم طائفة کثیرة من المسلمین مع أکثر النصاری و رابعها قول من نفی المعاد عن الأمرین و لا أعرف عاقلا ذهب إلیه بلی کان جالینوس من المتوقفین فی أمر المعاد و غرضنا إثبات المعاد البدنی و للناس فیه قولان أحدهما أن الله تعالی یعدم أجزاء الخلق ثم یعیدها و ثانیهما أنه تعالی یمیتهم و یفرق أجزاءهم ثم إنه تعالی یجمعها و یرد الحیاة إلیها ثم قال و الدلیل علی جواز الإعادة فی الجملة أنا قد دللنا فیما مضی أن الله تعالی قادر علی کل الممکنات عالم بکل المعلومات من الجزئیات و الکلیات و العلم بهذه الأصول لا یتوقف علی العلم بصحة المعاد البدنی و إذا کان کذلک أمکن الاستدلال بالسمع علی صحة المعاد لکنا نعلم باضطرار إجماع الأنبیاء صلوات الله علیهم من أولهم إلی آخرهم علی إثبات المعاد البدنی فوجب القطع بوجود هذا المعاد.

و قال العلامة رحمه الله فی شرح الیاقوت اتفق المسلمون علی إعادة الأجساد خلافا للفلاسفة و اعلم أن الإعادة تقال بمعنیین أحدهما جمع الأجزاء و تألیفها بعد تفرقها و انفصالها و الثانی إیجادها بعد إعدامها و أما الثانی فقد اختلف الناس فیه و اختار المصنف جوازه أیضا.

و قال العلامة الدوانی فی شرحه علی العقائد العضدیة و المعاد أی الجسمانی فإنه المتبادر عن إطلاق أهل الشرع إذ هو الذی یجب الاعتقاد به و یکفر من أنکره حق بإجماع أهل الملل الثلاثة و شهادة نصوص القرآن فی المواضع المتعددة بحیث لا یقبل التأویل کقوله تعالی أَ وَ لَمْ یَرَ الْإِنْسانُ إلی قوله بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ (1)قال المفسرون نزلت هذه الآیة فی أبی بن خلف خاصم رسول الله صلی الله علیه و آله و أتاه بعظم قد رم و بلی ففته بیده و قال یا محمد أ تری الله یحیی هذه بعد ما رم فقال صلی الله علیه و آله نعم و یبعثک و یدخلک النار و هذا مما یقلع عرق التأویل بالکلیة و لذلک قال الإمام الإنصاف

ص: 48

أنه لا یمکن الجمع بین الإیمان بما جاء به النبی صلی الله علیه و آله و بین إنکار الحشر الجسمانی قلت و لا الجمع بین القول بقدم العالم علی ما یقوله الفلاسفة و بین الحشر الجسمانی لأن النفوس الناطقة علی هذا التقدیر غیر متناهیة فیستدعی حشرها جمیعا أبدانا غیر متناهیة و أمکنة غیر متناهیة و قد ثبت تناهی الأبعاد بالبرهان و باعترافهم یحشر الأجساد و یعاد فیها الأرواح بإعادة البدن المعدوم بعینه عند المتکلمین بل أکثرهم و بأن تجمع أجزاؤه المتفرقة کما کانت أولا عند بعضهم و هم الذین ینکرون جواز إعادة المعدوم موافقة للفلاسفة و إذا استحال إعادة المعدوم تعین الوجه الثانی و هو أن یکون بجمع الأجزاء المتفرقة و تألیفها کما کانت أولا.

لا یقال لو ثبت استحالة إعادة المعدوم لزم بطلان الوجه الثانی أیضا لأن أجزاء بدن الشخص کبدن زید مثلا و إن لم یکن له جزء صوری لا یکون بدن زید إلا بشرط اجتماع خاص و شکل معین فإذا تفرقت أجزاؤه و انتفی الاجتماع و الشکل المعینان لم یبق بدن زید ثم إذا أعید فإما أن یعاد ذلک الاجتماع و الشکل بعینهما أو لا و علی الأول یلزم إعادة المعدوم و علی الثانی لا یکون المعاد بعینه هو البدن الأول بل مثله و حینئذ یکون تناسخا و من ثم قیل ما من مذهب إلا و للتناسخ فیه قدم راسخ.

لأنا نقول إنما یلزم التناسخ إذا لم یکن البدن المحشور مؤلفا من الأجزاء الأصلیة للبدن الأول أما إذا کان کذلک فلا یستحیل إعادة الروح إلیه و لیس ذلک من التناسخ و إن سمی ذلک تناسخا کان مجرد اصطلاح فإن الذی دل علی استحالته تعلق نفس زید ببدن آخر لا یکون مخلوقا من أجزاء بدنه و أما تعلقه بالبدن المؤلف من أجزائه الأصلیة بعینها مع تشکلها بشکل مثل الشکل السابق فهو الذی نعنیه بالحشر الجسمانی و کون الشکل و الاجتماع غیر السابق لا یقدح فی المقصود و هو حشر الأشخاص الإنسانیة بأعیانها فإن زیدا مثلا شخص واحد محفوظ وحدته الشخصیة من أول عمره إلی آخره بحسب العرف و الشرع و لذلک یؤاخذ شرعا و عرفا بعد التبدل بما لزمه قبل و کما لا یتوهم أن فی ذلک تناسخا لا ینبغی أن یتوهم فی هذه الصورة أیضا و إن کان الشکل مخالفا للشکل الأول

کَمَا وَرَدَ فِی

ص: 49

الْحَدِیثِ أَنَّهُ قَالَ: یُحْشَرُ الْمُتَکَبِّرُونَ کَأَمْثَالِ الذَّرِّ وَ أَنَّ ضِرْسَ الْکَافِرِ مِثْلُ أُحُدٍ وَ أَنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ جُرْدٌ مُرْدٌ مَکْحُولُونَ.

و الحاصل: أن المعاد الجسمانی عبارة عن عود النفس إلی بدن هو ذلک البدن بحسب الشرع و العرف و مثل هذه التبدلات و المغایرات التی لا تقدح فی الوحدة بحسب الشرع و العرف لا تقدح فی کون المحشور هو المبدأ فافهم. و اعلم أن المعاد الجسمانی مما یجب الاعتقاد به و یکفر منکره أما المعاد الروحانی أعنی التذاذ النفس بعد المفارقة و تألمها باللذات و الآلام العقلیة فلا یتعلق التکلیف باعتقاده و لا یکفر منکره و لا منع شرعا و لا عقلا من إثباته قال الإمام فی بعض تصانیفه أما القائلون بالمعاد الروحانی و الجسمانی معا فقد أرادوا أن یجمعوا بین الحکمة و الشریعة فقالوا دل العقل علی أن سعادة الأرواح بمعرفة الله تعالی و محبته و أن سعادة الأجساد فی إدراک المحسوسات و الجمع بین هاتین السعادتین فی هذه الحیاة غیر ممکن لأن الإنسان مع استغراقه فی تجلی أنوار عالم القدس لا یمکنه أن یلتفت إلی اللذات الجسمانیة و مع استغراقه فی استیفاء هذه اللذات لا یمکنه أن یلتفت إلی اللذات الروحانیة و إنما تعذر هذا الجمع لکون الأرواح البشریة ضعیفة فی هذا العالم فإذا فارقت بالموت و استمدت من عالم القدس و الطهارة قویت قادرة علی الجمع بین الأمرین و لا شبهة فی أن هذه الحالة هی الحالة القصوی من مراتب السعادات قلت سیاق هذا الکلام مشعر بأن إثبات الروحانی إنما هو من حیث الجمع بین الشریعة و الفلسفة و إثباتهما لیس من المسائل الکلامیة و هذا کما أن الرئیس أبا علی مع إنکاره للمعاد الجسمانی علی ما هو بسطه فی کتاب المعاد و بالغ فیه و أقام الدلیل بزعمه علی نفیه قال فی کتاب النجاة و الشفاء إنه یجب أن یعلم أن المعاد منه ما هو مقبول من الشرع و لا سبیل إلی إثباته إلا من طرق الشریعة و تصدیق خبر النبوة و هو الذی للبدن عند البعث و خیراته و شروره معلوم لا یحتاج إلی أن یعلم و قد بسطت الشریعة الحقة التی أتانا به سیدنا و مولانا محمد صلی الله علیه و آله حال السعادة و الشقاوة التی بحسب البدن و منه ما هو مدرک بالعقل و القیاس البرهانی و قد صدقه النبوة و هو السعادة و الشقاوة الثابتتان بالقیاس إلی نفس الأمر و إن کان الأوهام منا تقصر عن تصورهما الآن و سیاق

ص: 50

هذا الکلام مشعر بأن إثباته للمعاد الروحانی لیس من حیث الحکمة بل هو من حیث الشریعة فإن التمسک بالدلائل النقلیة لیس من وظائف الفلسفة فلا یتوهم أن إثباته من المسائل الحکمیة و هو أراد أن یجمع بین الفلسفة و الشریعة.

**[ترجمه]بدان که اعتقاد به معاد جسمانی مورد اتفاق همه اهل ادیان آسمانی است و از ضروریات دینی است و منکر آن از شمار مسلمین خارج است و آیات قرآن کریم در این خصوص نصّ است و تأویل آن معقول نیست و اخبار در این خصوص متواتر است و رد آن ممکن نیست و اشکال وارد ساختن به اخبار این باب نیز امکان ندارد و اکثر فلاسفه ملحد با تمسک به امتناع اعاده معدوم منکر آن هستند و دلیلی بر امتناع ذکر نکرده اند. بلکه گاهی به ادعای بداهت امتناع اعاده معدوم تمسک کرده و گاهی به شبهات واهیه ای چنگ زده اند که ضعف این شبهات بر کسی که به چشم بصیرت و یقین در آن نظر کند و ترک تقلید ملحدان از فلاسفه نماید، پوشیده نخواهد ماند. رازی در کتاب نهایة العقول می گوید: دانستی که برخی از مردم نفس ناطقه را اثبات می کنند. پس ناگزیر، اقوال مردم جهان در خصوص معاد مختلف می شود

ص: 47

و بر چهار قول است: اول قول کسانی است که گفته اند: معاد فقط روحانی است و این مذهب اکثر فلاسفه است و دوم قول کسانی است که معتقدند معاد فقط بدنی و جسمانی است و این قولی است که اثبات نفس ناطقه آن را نفی می کند و اکثر مسلمین بر این عقیده اند و سوم قول کسانی است که اثبات معاد برای هر دو امر یعنی معاد جسمانی و معاد روحانی می کند که قائل آن طوائف بسیاری از مسلمانان و اکثر نصاری هستند و چهارم قول کسانی است که نفی معاد از هر دو امر یعنی نفی معاد روحانی و معاد جسمانی می کنند و من عاقلی را نمی شناسم که معتقد به این قول باشد. بله جالینوس در امر معاد از متوقفین بود. غرض ما اثبات معاد جسمانی است و مردم در این خصوص دو نظر دارند: یکی آنکه خدای تعالی اجزای خلق را معدوم می کند و سپس آن را باز می گرداند و دوم آنکه خدای تعالی خلائق را می میراند و بین اجزایشان جدایی می افکند سپس آنان را جمع می کند و حیات را به آنا بر می گرداند. سپس رازی گفته: فی الجمله دلیل بر جواز اعاده خلق آنست که ما در گدشته استدلال کردیم که خدا بر همه ممکنات قادر است و عالم به همه معلومات است چه جزئی و چه کلی و علم به این اصول متوقف بر علم به صحت معاد جسمانی نیست و وقتی چنین باشد، می توان با دلیل نقلی بر صحت معاد جسمانی استدلال نمود، ولی ما یقین داریم به بداهت اجماع تمام انبیاء صلوات الله علیهم از اولین ایشان تا آخرینشان بر اثبات معاد جسمانی، پس یقین به وجود این معاد واجب می شود.

و عالمه حلّی رحمه الله در شرح یاقوت فرموده: مسلمانان بر معاد جسمانی اتفاق نظر دارند بر خلاف فلاسفه و بدان که معاد جسممانی دو معنا دارد: یکی حمع اجزای و گردآوری آن بعد از پراکندگی و جدایی و دوم ایجاد اجزا بعد از نابودی آن؛ اما قول دوم مورد اختلاف مردم است و مصنف جواز آن را نیز برگزیده است.

و علامه دوانی در شرحش بر عقائد عضدیه فرموده: و معاد به معنای جسمانی آن متبادر از اطلاق اهل شریعت است؛ زیرا این معاد است که اعتقاد به آن واجب است و کسی که منکر آن باشد تکفیر می شود. این معاد حق است به اجماع ادیان سه گانه اسلام و یهودیت و مسیحیت و مورد شهادت نصوص قرآنی در موارد متعددی است به گونه ای که تأویل نمی پذیرد مانند آیه أَ وَ لَمْ یَرَ الْإِنْسانُ تا بِکُلِّ خَلْقٍ عَلیمٌ. مفسران فرموده اند: این آیه درباره ابیّ بن خلف نازل شد که با رسول خدا(ص) به مجادله پرداخت و استخوانی پوسیده و نرم شده آورد، پس آن را با دستش ریز کرد و گفت: ای محمد! آیا معتقدی که خدا این استخوان را بعد از آنکه پوسیده شد، زنده می کند؟ حضرت فرمود: بله و خدا تو را بر می انگیزد و تو را داخل آتش می کند و این بیان از بیاناتی است که ریشه تأویل را به کلی از ریشه می کَند و به همین خاطر امام گفت: انصاف

ص: 48

آنست که جمع بین ایمان به آنچه پیامبر صلی الله علیه و آله آورده و بین انکار معاد جسمانی ممکن نیست. من می گویم: و نیز جمع بین قول به قِدم عالم طبق آنچه فلاسفه می گویند و بین معاد جسمانی ممکن نیست؛ زیرا نفوس ناطقه بر این فرض فلاسفه نامتناهی بوده، پس می طلبد که جمیع نفوس به صورت ابدانی نامتناهی و مکانهایی نامتناهی محشور شوند و به برهان ثابت شده که که ابعاد متناهی است و به اعتراف آنان اجساد محشور می شود و ارواح به آنها بر می گردد به اعاده بدنی که بعینه معدوم شده نزد متکلمان بلکه اکثر آنان و به این که اجزای متفرقه آن همان گونه که در اول بود نزد برخی از آنان جمع می شود و آنان همان کسانی هستند که جواز اعاده معدوم را از باب موافقت با فلاسفه انکار می کنند و وقتی اعاده معدوم محال دانسته شد، وجه دوم متعین می شود و آن وجه این است که معاد به جمع اجزای متفرق و تألیف آن به صورتی که در اول بود، می باشد.

کسی اشکال نکند که اگر استحاله اعاده معدوم ثابت باشد نیز بطلان وجه دوم لازم می آید؛ زیرا اجزای بدن شخص مانند بدن زید اگر چه که جزء صوری ندارد، اما بدن زید هم نمی باشد مگر به شرط اجتماعی خاص و شکلی معین؛ پس وقتی اجزایش متفرق شدند و اجتماع وشکل معین اجزا منتفی شد، در این فرض بدن زید اگر بازگردانده شود باقی نمی ماند؛ پس آن اجتماع و شکل یا دقیقاً اعاده می شوند و یا نمی شوند. پس اگر اعاده شوند، اعاده معدوم لازم می آید و اگر اعاده نمی شوند، آنچه دقیقاً برگردانده شده همان بدن اول نمی باشد؛ بلکه مثل آن بدن خواهد بود و در این صوررت تناسخ خواهد بود و از این باب است که گفته شده: هیچ مذهبی نیست مگر این که عقیده به تناسخ در آن جایگاه استواری دارد.

ما در جواب این اشکال می گوییم: تناسخ در فرضی لازم می آید که بدن محشور شده، تشکیل شده از اجزای اصلی بدن اول نباشد؛ اما اگر مؤلَّف از اجزای اصلی بدن اول باشد، اعاده روح به آن محال نخواهد بود و این تناسخ نیست و اگر نام آن تناسخ نهاده شود، این مجرد اصطلاح است؛ زیرا آنچه دلالت بر استحاله تناسخ می کندتعلق نفس زید به بدن شخص دیگر است که مخلوق از اجزای بدن زید نیست؛ اما تعلق به بدنی که دقیقاً تشکیل شده از اجزای اصلی آن باشد، به شکلی که مانند شکل سابق باشد، همان امری است که آن را حشر جسمانی می دانیم و این که شکل و اجتماع بدن جدید غیر از بدن سابق باشد، به مقصود ما ضرر نمی زند که عبارت است از حشر اشخاص انسان دقیقاً به عین خودشان. زیرا زید که شخص واحدی است، وحدت شخصیه اش از اول عمرش تا به آخر به حسب عرف و شرع محفوظ است، لذا شرعاً و عرفاً بعد از تبدل به آنچه قبلا بود، مورد مؤاخذه قرار می گیرد و همان طور که توهم نمی شود که در این فرض تناسخی صورت گرفته باشد، پس توهم نمی رود که در این صورت نیز تناسخی باشد اگر چه شکل آن مخالف شکل اول است، چنانچه در

ص: 49

روایت وارد شده که متکبران مانند مورچگان محشور می شوند و دندان کافر مثل کوه اُحُد است و اهل بهشت بی مو و بی ریش و سرمه کشیده محشور می شوند.

حاصل آن که معاد جسمانی عبارت است از بازگشت نفس به بدن که به حسب شرع و عرف همان بدن دنیوی است و مثل این تبدلات و تغییراتی که به حسب شرع و عرف به وحدت ضرری نمی زند، ضرری نمی زند که آنچه محشور شده همان جسم ابتدایی باشد؛ پس این مطلب را بفهم. و بدان که معاد جسمانی واجب است که به آن معتقد باشیم و منکر آن کافر دانسته می شود؛ اما معاد روحانی یعنی التذاذ نفس بعد از جدایی و تألّم آن به لذات و آلام عقلی، وجوبی به اعتقاد آن تعلق نمی گیرد و منکر آن کافر دانسته نمی شود و شرعا و عقلا نیز منعی از اثبات آن نیست. امام در برخی نوشته هایش می گوید: اما قائلان به معاد روحانی و جسمانی همراه هم می خواهند بین حکمت و شریعت جمع کنند. پس گفتند: عقل دلالت دارد بر این که سعادت ارواح به معرفت خدای متعال و محبت اوست و سعادت اجساد در ادراک محسوسات است و جمع بین این دو سعادت در این زندگی دنیوی غیر ممکن است؛ زیرا انسان با غرق شدن در تجلی انوار عالم قدس ممکن نیست که به لذات جسمانی متوجه باشد و با غرق شدن در کسب لذات جسمانی ممکن نیست که متوجه به لذات روحانی شود و این جمع غیر ممکن است زیرا که ارواح بشری در این عالم ضعیف است؛ پس وقتی با مرگ از جسم جدا شد و از عالم قدس و طهاررت استمداد نمود، قدرت پیدا نموده و قادر بر جمع بین هر دو امر می شود و شکی نیست که این حالت حالت نهایی تر از مراتب سعادت است؛ من می گویم: سیاق

ص: 50

این کلام اشعار دارد به این که اثبات معاد روحانی از حیث جمع بین شریعت و فلسفه است و اثبات هر دو معاد از مسائل کلامی نیست و به این صورت است که رئیس، ابوعلی سینا طبق آنچه در کتاب معادش بسط داده و منکر معاد جسمانی شده و در آن مبالغه نموده و به گمان خود اقامه دلیل بر نفی آن کرده در کتاب نجات و شفا گفته: واجب است که دانسته شود که معاد جسمانی از شرع مورد قبول است و راهی به اثبات آن جز از راه شریعت و تصدیق خبر نبوت نیست و آنچه هنگام رستاخیز و خیرات و شرور آن برای بدن روی می دهد معلوم بوده و محتاج به دانستن نیست و شریعت حقه ای که سید و مولای ما محمد صلی الله علیه و آله برای ما آورده، حال سعادت و شقاوتی را که به حسب بدن است شرح داده و از جمله آن، سعادتی است که با عقل و قیاس برهانی ادراک می شود و نبوت نیز آن را تصدیق کرده و آن سعادت و شقاوتی است که با قیاس به نفس الامر ثابت است؛ اگر چه اوهام ما اینک از تصور آن قاصر است و سیاق این کلام اشعار دارد که اثبات ابو علی سینا نسبت به معاد روحانی از حیث حکمت نیست بلکه از حیث شریعت است؛ زیرا تمسک به دلائل نقلیه از وظایف فلسفه نیست، پس توهم نشود که اثبات این معاد از مسائل فلسفی است و او اراده کرده که بین فلسفه و شریعت جمع نماید.

**[ترجمه]

واحد عرفا و شرعا و إن قیل بالهیولی و لا یبتنی الإطلاقات الشرعیة و العرفیة و اللغویة علی أمثال تلک الدقائق الحکمیة و الفلسفیة و قد أومأنا فی تفسیر بعض الآیات و شرح بعض الأخبار إلی ما یؤید ذلک کقوله تعالی عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ و قوله تعالی بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها قال شارح المقاصد اتفق المحققون من الفلاسفة و الملیین علی حقیقة المعاد و اختلفوا فی کیفیته فذهب جمهور الفلاسفة إلی أنه روحانی فقط لأن البدن ینعدم بصوره و أعراضه فلا یعاد و النفس جوهر مجرد باق لا سبیل إلیه للفناء فیعود إلی عالم المجردات بقطع التعلقات و ذهب کثیر من علماء الإسلام کالغزالی و الکعبی و الحلیمی و الراغب و القاضی أبو زید الدبوسی إلی القول بالمعاد الروحانی و الجسمانی جمیعا ذهابا إلی أن النفس جوهر مجرد یعود إلی البدن و هذا رأی کثیر من الصوفیة و الشیعة و الکرامیة و به یقول جمهور النصاری و التناسخیة قال الإمام الرازی إلا أن الفرق أن المسلمین یقولون بحدوث الأرواح و ردها إلی الأبدان لا فی هذا العالم بل فی الآخرة و التناسخیة بقدمها و ردها إلیها فی هذا العالم و ینکرون الآخرة و الجنة و النار و نبهنا علی هذا الفرق لأنه جبلت علی الطباع العامیة أن هذا المذهب یجب أن یکون کفرا و ضلالا لکونه مما ذهب إلیه التناسخیة و النصاری و لا یعلمون أن التناسخیة إنما یکفرون لإنکارهم القیامة و الجنة و النار و النصاری لقولهم بالتثلیث و أما القول بالنفوس المجردة فلا یرفع أصلا من أصول الدین بل ربما یؤیده و یبین الطریق إلی إثبات المعاد بحیث لا یقدح فیه شبه المنکرین کذا فی نهایة العقول.

و قد بالغ الإمام الغزالی فی تحقیق المعاد الروحانی و بیان أنواع الثواب و العقاب بالنسبة إلی الروح حتی سبق إلی کثیر من الأوهام و وقع فی ألسنة بعض العوام أنه ینکر حشر الأجساد افتراء علیه کیف و قد صرح به فی مواضع من کتاب الإحیاء و غیره و ذهب إلی أن إنکاره کفر و إنما لم یشرحه فی کتبه کثیر شرح لما قال إنه ظاهر لا یحتاج إلی زیادة بیان نعم ربما یمیل کلامه و کلام کثیر من القائلین بالمعادین إلی أن معنی ذلک أن یخلق الله تعالی من الأجزاء المتفرقة لذلک البدن بدنا فیعید

ص: 52

إلیه نفسه المجردة الباقیة بعد خراب البدن و لا یضرنا کونه غیر البدن الأول بحسب الشخص و لا امتناع إعادة المعدوم بعینه و ما شهد به النصوص من کون أهل الجنة جردا مردا و کون ضرس الکافر مثل جبل أحد یعضد ذلک و کذا قوله تعالی کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها (1)و لا یبعد أن یکون قوله تعالی أَ وَ لَیْسَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ (2)إشارة إلی هذا.

فإن قیل فعلی هذا یکون المثاب و المعاقب باللذات و الآلام الجسمانیة غیر من عمل الطاعة و ارتکب المعصیة قلنا العبرة فی ذلک بالإدراک و إنما هو للروح و لو بواسط الآلات و هو باق بعینه و کذا الأجزاء الأصلیة من البدن و لذا یقال للشخص من الصباء إلی الشیخوخة إنه هو بعینه و إن تبدلت الصور و الهیئات بل کثیر من الأعضاء و الآلات و لا یقال لمن جنی فی الشباب فعوقب فی المشیب أنها عقوبة لغیر الجانی انتهی.

أقول: الأحوط و الأولی التصدیق بما تواتر فی النصوص و علم ضرورة من ثبوت الحشر الجسمانی و سائر ما ورد فیها من خصوصیاته و عدم الخوض فی أمثال ذلک إذ لم نکلف بذلک و ربما أفضی التفکر فیها إلی القول بشی ء لم یطابق الواقع و لم نکن معذورین فی ذلک و الله الموفق للحق و السداد فی المبدإ و المعاد.

ص: 53

**[ترجمه]چکیده سخن در این بحث آنست که مردم در متفرق شدن اجزای بدن و متصل شدن آن اقوالی دارند: قائلان به ماده اولی به منعدم شدن صورت جسمی و نوعی و بقای ماده اولی هنگام تفرق جسم قائلند و نفی کنندگان ماده اولی و جزئی که تجزیه نمی شود مانند محقق طوسی رحمه الله قائلند که هیچ جزئی از جسم هنگام تفرق منعدم نمی شود بلکه جسم چیزی جز صورت نیست و آن صورت باقی است در حال اتصال و انفصال و همچنین قائلان به جزء معتقدند که اجزا هنگام تفرق و اتصال باقی می مانند. اما بنا بر قول اول ناگزیریم از معتقد شدن به اثبات معاد به معنای عود شخص با تمام اجزایش نه این که به اعاده معدم معتقد شویم؛ اما قائلان به دو قول اخیر، پناشته اند که از این قول فرار نموده و می توانند قائل به حشر جسمانی شوند به این معنا و قائل به جواز اعاده معدوم نیز نشوند و در این سخن اشکال است؛ زیرا ظاهر آن اینست که وقتی جسد زید به آتش کشیده شود و بادها خاکستر او را پراکنده کنند، تشخص زید باقی نمی ماند گرچه صورت و اجزای او باقی بماند؛ بلکه برای عود شخص زید به عینه لازم است تشخص او بعد از منعدم شدنش نیز چنانچه به آن اشاره شد برگردد؛ بله برخی از متکلمین گفته اند که تشخص شخص فقط با قیام اجزای اصلی او که از منی خلق شده ممکن است و آن اجزای اصلی در طول حیات شخص و پس از مرگ و متفرق شدن اجزای او باقی است؛ پس تشخص منعدم نمی شود و گذشت آنچه اخبار به آن اشاره دارد و بنا بر این اگر برخی عوارض غیر مشخِّصه منعدم شود و غیر آن به جای آن برگردانده شود ضرری در این که شخص به عینه باقی باشد نمی رساند؛ حال که این مقدمه بیان شد، بدان که قول به معاد جسمانی بر فرض عدم قول به امتناع اعاده معدوم در جایی که دلیل بر آن تمام نباشد واضح و بی اشکال است، اما بنا بر قول به امتناع اعاده معدوم، می توان گفت: کافی است در معاد جسمانی همین که جسم به عینه از همان مواد گرفته شده باشد یا از آن اجزاء به عینه گرفته شده باشد، مخصوصا در جایی که شبیه به آن شخص باشد در صفات و عوارض به گونه ای که اگر او را ببینی بگویی او فلانی است؛ زیرا ملاک لذات و آلام روح است و لو به وساطت آلات و روح به عینه باقی است و نصوص فقط دلالت دارد بر اعاده آن شخص به این معنا که عرفاً بر او حکم می شود که او همان شخص است چنانچه بر آب واحد وقتی در دو ظرف ریخته می شود حکم می شود آن همان آبی است

ص: 51

که عرفاً و شرعاً در ظرف واحد نخست بود، اگر چه قائل به ماده اولی نیز بشویم و اطلاقات شرعی و عرفی و لغوی بر امثال این دقائق حِکمی و فلسفی مبتنی نیست و در تفسیر برخی آیات و شرح برخی اخبار به آنچه مؤید این مطلب است اشاره نمودیم مثل این آیه « عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ.» - . اسرا / 99 -

و آیه « بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها.» - . نساء / 56 - شارح مقاصد می گوید: محققین از فلاسفه و اهل ادیان بر حقیقت معاد اتفاق نظر دارند و اختلاف آنان در کیفیت آنست. پس اکثریت فلاسفه معتقد شده اند که معاد فقط روحانی است زیرا بدن با صورتها و اعراضش منعدم می شود، پس اعاده نمی گردد و نفس جوهری است مجرد و باقی که راهی به سوی فنا ندارد، پس با قطع تعلقات به عالم مجردات بر می گردد و بسیاری از علمای اسلام مانند غزالی و کعبی و حلیمی و راغب و قاضی ابو زید دبوسی همگی به معاد جسمانی و روحانی همراه هم معتقد شده اند زیرا معتقد شده اند که نفس جوهری مجرد است که به بدن بر می گردد و این قول بسیاری از صوفیه و شیعه و کرّامیه است و اکثریت نصاری و تناسخیه به آن قائل هستند؛ امام رازی می گوید: جز این که فرقشان آنست که مسلمانان قائل به حدوث ارواح و ردّ آن به ابدان نه در این عالم بلکه در آخرت هستند و تناسخیه قائل به قدم ارواح و رد آن به ابدان در این عالم هستند و منکر آخرت و بهشت و آتش هستند و ما بر این تفاوت هشدار دادیم؛ زیرا بر سرشتهای عامه فطری شده که این مذهب تناسخ باید کفر و ضلال باشد زیرا مذهب تناسخیه و نصاری است و عوام نمی دانند که تناسخیه به خاطر انکارشان نسبت به قیامت و بهشت و جهنم تکفیر می شوند و نصاری به خاطر قولشان به تثلیث تکفیر می شوند و اما اعتقاد به نفوس مجرد، اصلی از اصول دین را رفع نمی کند بل که چه بسا آن را تأیید می کند و راه اثبات معاد را تبیین می کند به گونه ای که شبهات منکران ضرری به آن نمی زند. این مطالب در نهایة العقول این چنین طرح شده است.

و امام غزالی در تحقیق معاد روحانی و بیان انواع ثواب و عقاب نسبت به روح تلاش زیادی به خرج داده تا جایی که به بسیاری از اوهام پیشی گرفته و در السنه عوام افتاده و بر او افترا زده اند که غزالی منکر حشر اجساد شده؛ چگونه می توان بر او افترا زد در حالی که در مواضعی از کتاب خود احیاء العلوم و غیر آن به حشر جسمانی تصریح نموده و قائل شده که منکر آن کافر است؛ فقط در کتب خود خیلی این بحث را شرح نکرده زیرا قائل شده که این مطلب واضح بوده و محتاج توضیح زیاد نیست. بله چه بسا کلام او و کلام بسیاری از قائلین به هر دو معاد جسمانی و روحانی میل به این دارد که معنای معاد اینست که خدای تعالی از اجزای متفرق آن بدن، برای آن بدن بدنی می آفریند

ص: 52

پس نفس مجرد باقی پس از فساد بدن او به آن بدن بر می گردد و ضرری برای ما ندارد که آن بدن به حسب شخص غیر از بدن اولی باشد و امتناع اعاده معدوم به عینه نیز برای ما ضرر ندارد و شواهد نصوص بر این که اهل بهشت بی موی و بی ریش اند و دندان کافر مث ل کوه أُحُد است این مطلب را تأیید می کند و همچنین آیه «کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها. - . نساء / 56 - » یعنی{ هر چه پوستشان بریان گردد، پوستهایِ دیگری بر جایش نهیم} نیز مؤید آنست و بعید نیست آیه « أَ وَ لَیْسَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ. - . یس / 81 - »

یعنی { یا کسی که آسمانها و زمین را آفریده توانا نیست که [باز] مانند آنها را بیافریند؟} اشاره به همین معنا باشد.

پس اگر گفته شود: بنا بر این مثاب و معاقَب به لذّات و آلام جسمانی غیر از کسی است که عمل به طاعت نموده و مرتکب معصیت شده! در جواب این اشکال می گوییم: آنچه در این امر معتبر است، ادراک است و ادراک برای روح است و لو به واسطه آلات باشد و روح به عینه باقی است و همچنین اجزای اصلی بدن نیز باقی هستند و به همین خاطر است که به شخص از دوران بچگی تا پیری گفته می شود این شخص عیناً همان شخص است، اکر چه صورتها و شکل ها بلکه بسیاری از اعضا و آلات عوض شود و به کسی که در جوانی جنایت کرده و در پیری مجازات می شود، گفته نمی شود که این مجازاتی در حق غیر شخص جانی است. پایان کلام ایشان.

علامه مجلسی می فرماید: احوط و اولی آنست که نصوص متواتره و آنچه به ضرورت دانسته شده که حشر جسمانی است، و سایر خصوصیات آن مورد تصدیق قرار گیرد و در امثال این قضیه خوض صورت نگیرد؛ زیرا ما به چنین خوضی تکلیف نشده ایم و چه بسا تفکر در آن منجر شود به قول به چیزی که مطابق واقع نباشد و ما در این امر معذور نخواهیم بود و خدا توفیق حق و درستی در مبدأ و معاد اعطا می فرماید.

ص: 53

**[ترجمه]

**[ترجمه]«وَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»(85)

و آگاهی [به همه شؤون] قیامت نزد اوست و به او بازگردانده می شوید.

ص: 54

**[ترجمه]

ثَقُلَتْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فیه وجوه أحدها ثقل علمها علی أهل السماوات و الأرض لأن من خفی علیه علم شی ء کان ثقیلا علیه.

و ثانیها أن معناه عظمت علی أهل السماوات و الأرض صفتها لما یکون فیها من انتثار النجوم و تسییر الجبال و غیر ذلک. (1)و ثالثها ثقل وقوعها علی أهل السماوات و الأرض لعظمها و شدتها. (2)و رابعها أن المراد نفس السماوات و الأرض لا تطیق حملها لشدتها أی لو کانت أحیاء لثقلت علیها تلک الأحوال لا تَأْتِیکُمْ إِلَّا بَغْتَةً أی فجأة لتکون أعظم و أهول یَسْئَلُونَکَ کَأَنَّکَ حَفِیٌّ عَنْها أی یسألونک عنها کأنک حفی بها أی عالم بها قد أکثرت المسألة عنها و أصله من أحفیت فی السؤال عن الشی ء حتی علمته و قیل تقدیره یسألونک عنها کأنک حفی بهم أی بار بهم فرح بسؤالهم و قیل معناه کأنک معنی بالسؤال عنها فسألت عنها حتی علمتها قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللَّهِ و إنما أعاد هذا القول لأنه وصله بقوله وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ و قیل أراد بالأول علم وقت قیامها و بالثانی علم کیفیتها و تفصیل ما فیها.

و فی قوله تعالی وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ أی یشهده الخلائق کلهم من الجن و الإنس و أهل السماء و أهل الأرض وَ ما نُؤَخِّرُهُ إِلَّا لِأَجَلٍ مَعْدُودٍ هو أجل قد أعده الله لعلمه بأن صلاح الخلق فی إدامة التکلیف علیهم إلی ذلک الوقت و فیه إشارة إلی قربه فإن ما یدخل تحت العد فإن قد نفد.

و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ ما أَمْرُ السَّاعَةِ أی أمر قیام الساعة فی سرعته و سهولته إِلَّا کَلَمْحِ الْبَصَرِ إلا کرجع الطرف من أعلی الحدقة إلی أسفلها أَوْ هُوَ أَقْرَبُ أو أمرها أقرب منه بأن یکون فی زمان نصف تلک الحرکة بل فی الآن التی یبتدأ فیه فإنه تعالی یحیی الخلائق دفعة و ما یوجد دفعة کان فی آن و أو للتخییر أو بمعنی بل و قیل معناه أن قیام الساعة و إن تراخی فهو عند الله کالشی ء الذی یقولون فیه هو کلمح البصر أو أقرب مبالغة فی استقرابه و فی قوله یَوْمَ التَّنادِ أی یوم

ص: 56

القیامة ینادی فیه بعضهم بعضا للاستغاثة أو یتصایحون بالویل و الثبور أو یتنادی أصحاب الجنة و أصحاب النار کما حکی فی الأعراف یَوْمَ تُوَلُّونَ عن الموقف مُدْبِرِینَ منصرفین عنه إلی النار و قیل فارین عنها ما لَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ یعصمکم من عذابه.

و فی قوله تعالی أَزِفَتِ الْآزِفَةُ (1)دنت الساعة الموصوفة بالدنو فی نحو قوله اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ لَیْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ کاشِفَةٌ لیس لها نفس قادرة علی کشفها إذا وقعت إلا الله لکنه لا یکشفها أو الآن بتأخیرها إلا الله أو لیس لها کاشفة لوقتها إلا الله إذ لا یطلع علیه سواه أو لیس لها من غیر الله کشف علی أنها مصدر کالعافیة.

و فی قوله تعالی اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ روی أن الکفار سألوا رسول الله صلی الله علیه و آله آیة فانشق القمر و قیل سینشق القمر یوم القیامة و یؤید الأول أنه قرئ و قد انشق القمر أی اقتربت الساعة و قد حصل من آیات اقترابها انشقاق القمر.

و فی قوله یَوْمَ یَجْمَعُکُمْ لِیَوْمِ الْجَمْعِ أی لأجل ما فیه من الحساب و الجزاء و الجمع جمع الملائکة و الثقلین ذلِکَ یَوْمُ التَّغابُنِ یغبن فیه بعضهم بعضا لنزول السعداء منازل الأشقیاء لو کانوا سعداء و بالعکس مستعار من تغابن التجار.

و فی قوله الْحَاقَّةُ أی الساعة أو الحالة التی تحق وقوعها أو التی تحق فیها الأمور أی تعرف حقیقتها أو تقع فیها حواق الأمور من الحساب و الجزاء علی الإسناد المجازی و هی مبتدأ خبرها مَا الْحَاقَّةُ و أصله ما هی أی أی شی ء هی علی التعظیم لشأنها و التهویل لها فوضع الظاهر موضع المضمر وَ ما أَدْراکَ مَا الْحَاقَّةُ أی أی شی ء أعلمک ما هی أی إنک لا تعلم کنهها فإنها أعظم من أن یبلغها درایة أحد کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَ عادٌ بِالْقارِعَةِ (2)بالحالة التی تقرع الناس بالإفزاع و الأجرام بالانفطار و الانتشار و إنما وضعت موضع ضمیر الحاقة زیادة فی وصف شدتها.

و فی قوله إِنْ أَدْرِی ما أدری أَ قَرِیبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً غایة تطول مدتها.

ص: 57

و فی قوله فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّةُ الداهیة التی تطم أی تعلو علی سائر الدواهی الْکُبْری التی هی أکبر الطامات و هی القیامة أو النفخة الثانیة أو الساعة التی یساق فیها أهل الجنة إلی الجنة و أهل النار إلی النار.

و فی قوله أَیَّانَ مُرْساها متی إرساؤها أی إقامتها و إثباتها أو منتهاها و مستقرها من مرسی السفینة و هو حیث تنتهی إلیه و تستقر فیه فِیمَ أَنْتَ مِنْ ذِکْراها فی أی شی ء أنت من أن تذکر وقتها لهم أی ما أنت من ذکرها لهم و تبیین وقتها فی شی ء فإن ذکرها لهم لا یزیدهم إلا غیا و وقتها مما استأثره الله بعلمه و قیل فِیمَ إنکار لسؤالهم و أَنْتَ مِنْ ذِکْراها مستأنف أی أنت ذکر من ذکرها و علامة من أشراطها فإن إرساله خاتما للأنبیاء أمارة من أماراتها و قیل إنه متصل بسؤالهم و الجواب إِلی رَبِّکَ مُنْتَهاها أی منتهی علمها إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرُ مَنْ یَخْشاها إنما بعثت لإنذار من یخاف هولها و هو لا یناسب تعیین الوقت کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَها لَمْ یَلْبَثُوا أی فی الدنیا أو فی القبور إِلَّا عَشِیَّةً أَوْ ضُحاها أی عشیة یوم أو ضحاه.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ أقوال أحدها أن الشاهد یوم الجمعة و المشهود یوم عرفة عن ابن عباس و أبی جعفر و أبی عبد الله علیه السلام و روی ذلک عن النبی صلی الله علیه و آله لأن الجمعة تشهد علی کل عامل بما عمل فیه و ثانیها أن الشاهد یوم النحر و المشهود یوم عرفة و ثالثها أن الشاهد محمد صلی الله علیه و آله و المشهود یوم القیامة و هو المروی عن الحسن بن علی علیهما السلام و رابعها أن الشاهد یوم عرفة و المشهود یوم الجمعة و خامسها أن الشاهد الملک و المشهود یوم القیامة و قیل الشاهد الذین یشهدون علی الناس و المشهود هم الذین یشهد علیهم و قیل الشاهد هذه الأمة و المشهود سائر الأمم و قیل الشاهد أعضاء بنی آدم و المشهود هم.

**[ترجمه]طبرسی رحمه الله فرموده: یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ یعنی از تو می پرسند درباره ساعتی که خلق در آن می میرند یا ساعت قیامت که قول اکثر مفسران است یا از وقت نابودی خلق می پرسند. أَیَّانَ مُرْساها یعنی وقت وقوع وتحقق آن چه زمانی است و ابن عباس گفته: منتهای زمان آن چه وقتی است و گفته شده: مرساها یعنی قیام آن. قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی یعنی وقت قیام آن و فرارسیدن آن نزد خداست و احدی از خلقش را بر آن مطلع نمی سازد و خداوند وقت آن را بر کسی از خلقش معلوم ننمود تا بندگان از آن بر حذر باشند تا در نتیجه این امر آنان را بیشتر به طاعت دعوت کند و بیشتر از معصیت باز بدارد. لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها إِلاَّ هُوَ یعنی آن را آشکار نمی کند و از علم آن پرده بر نمی دارد مگر خدا و احدی جز او قبل از تحققش نمی داند که چه زمانی روی می دهد و گفته شده: معنای این راز این است که فقط خدا آن را می آورد.

ص: 55

ثَقُلَتْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ در این فراز وجوهی است: اول آن که علم آن بر اهل آسمانها و زمین سنگین است زیرا کسی که علم چیزی از او مخفی است، آن چیز برایش سنگین است.

دوم آن که معنایش این است که وصف آن به خاطر اتفاقاتی که در آن روی می دهد مانند پراکندگی ستارگان و جاری کردن کوهها و غیر آن، بر اهل آسمانها و زمین عظیم است.

و سوم آن که واقع شدنش بر اهل اسمانها و زمین ثقیل است؛ به خاطر عظمت و شدت آن.

و چهارم آن که مراد اینست که نفس آسمانها و زمین تاب حمل آن را ندارد به خاطر شدت آن یعنی اگر آسمانها و زمین زنده بودند، آن اوضاع و احوال بر آنان سنگین بود؛ لا تَأْتیکُمْ إِلاَّ بَغْتَةً یعنی فرا نمی رسد مگر ناگهانی تا عظیم تر و ترسناک تر باشد. یَسْئَلُونَکَ کَأَنَّکَ حَفِیٌّ عَنْها یعنی درباره آن از تو می پرسند گویا تو عالم به آن هستی و زیاد درباره آن پرسیده ای و می دانی و اصل ان از احفیت فی السوال عن الشیء گرفته شده یعنی سؤال پیچش کرد تا دانست و گفته شده: در تقدیر آیه است که از تو درباره آن می پرسند گویا تو نسبت به آنان نیکوکار هستی و از سؤالشان مسروری و گفته شده: معنایش اینست که گویا تو با سؤال از آن مورد توجه قرار گرفته ای، پس از آن پرسیدی تا آن را بدانی. قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللَّهِ و این سخن را خداوند دوباره تکرار فرمود زیرا که آن را به آیه وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ وصل نمود و گفته شده: از قسمت اول اراده نموده علم وقت وقوع قیامت را و از قسمت دوم علم به کیفیت قیامت و تفاصیل آنچه در آن روی می دهد را اراده فرموده. - . مجمع البیان 4 : 404 -

و در مورد آیه وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ فرموده: یعنی آن روز را تمام خلائق اعم از جن و انس و اهل آسمانها و اهل زمین مشاهده خواهند نمود. وَ ما نُؤَخِّرُهُ إِلاَّ لِأَجَلٍ مَعْدُودٍ یعنی آن اجل و سررسیدی است که خدا آن را فراهم کرده زیرا علم دارد که صلاح خلق در ادامه تکلیف بر آنان تا آن وقت است و در آن اشاره ایست به نزدیکی آن زیرا آنچه تحت شمارش واقع می شود، گویا که تمام شده است. - . مجمع البیان 5 : 328 و 332 -

و بیضاوی در مورد آیه وَ ما أَمْرُ السَّاعَةِ گفته: یعنی امر برپایی قیامت از نظر سرعت و سهولتش إِلاَّ کَلَمْحِ الْبَصَرِ یعنی مانند برگشتن پلک چشم از بالای حدقه تا پایین آن است. أَوْ هُوَ أَقْرَبُ یا امر آن نزدیک تر است به این صورت که در زمان نصف چشم بر هم زدنی انجام می شود، بلکه در همان آنی که خداوند شروع می کند؛ زیرا خدای متعال خلائق را یک باره احیا می کند و آنچه دفعة انجام می پذیرد در آن و لحظه ای صورت می پذیرد و «او» برای تخییر است یا به معنای بل است و گفته شده معنای آیه اینست که برپایی قیامت اگر چه فوری نباشد، اما آن نزد خدا مانند چیزی است که درباره آن از باب مبالغه در نزدیکی آن می گویند مثل چشم بر هم زدنی یا نزدیک تر. - . تفسیر بیضاوی 2 : 416 -

و در مورد آیه یَومَ التّنادِ گفته: یعنی روز

ص: 56

قیامت برخی برخی دیگر را صدا می زنند برای فریاد رسی یا فریاد می زنند به وای و هلاکت سر می دهند یا اصحاب بهشتی اصحاب آتش را صدا می زنند چنانچه در سوره اعراف بازگو شده. یَوْمَ تُوَلُّونَ یعنی روی که زا موقف قیامت روی بر می گردانید. مُدْبِرینَ یعنی از موقف به سمت آتش منصرف می شوید و گفته شده: یعنی از آتش فرار می کنید. ما لَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ محافظی ندارید که شما را از عذاب خدا حفظ کند. - . تفسیر بیضاوی 4 : 57 -

و در مورد آیه أَزِفَتِ الآزِفَةُ گفته: یعنی آن ساعتی که موصوف به صفت نزدیکی است در مثل آیه اقتَرَبَتِ السّاعةُ، نزدیک شده است. لَیْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ کاشِفَةٌ یعنی نیست برای آن نفسی که وقتی که روی می دهد، قادر بر کشف آن باشد مگر خدا؛ لکن خداوند از آن پرده بر نمی دارد یا همینک نیز کسی جز خدا آن را آشکار نمی کند یا آشکار کننده ای برای وقت آن نیست مگر خدا؛ زیرا جز او کسی بر آن مطلع نیست یا برای آن از جانب غیر خدا آشکار شدنی نیست بنا بر این که کاشفه مانند عافیت مصدر باشد. - . تفسیر بیضاوی 4: 211 - 212 -

و در مورد آیه اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ گفته: روایت شده که کفار از رسول خدا صلی الله علیه و آله معجزه ای خواستند؛ پس ما شکافته شد. و گفته شده: این آیه یعنی ماه در روز قیامت شکافته خواهد شد و مؤید احتمال اول آنست

که به و قد انشق القمر نیز قرائت شده؛ یعنی قیامت نزدیک شد و از جمله آیات نزدیکی آن، شکافته شدن ماه محقق شد. - . تفسیر بیضاوی 4 : 211 - 212 -

و در مورد آیه یَوْمَ یَجْمَعُکُمْ لِیَوْمِ الْجَمْعِ گفته: یعنی برای آنچه در آن حساب و جزاء است شما را جمع می کند و جمع، جمع ملائکه و جن و انس است. ذلِکَ یَوْمُ التَّغابُنِ یعنی برخی برخی دیگر را در آن روز زیان دیده می سازند؛ زیرا سعادتمندان ظاهری در منازل اشقیاء فرود می آیند اگر سعادتمند ظاهری باشند و بالعکس و تغابن استعاره از زیان کاری تجار است. - . تفسیر بیضاوی 4 : 284 -

و در مورد آیه الْحَاقَّةُ گفته: یعنی آن ساعت یا حالتی که وقوع آن روی می دهد و آن ساعت یا حالتی که امور در آن واقعی می شود یعنی تو حقیقت امور را در آن می فهمی یا در آن امور واقع شدنی مثل حساب و جزا واقع می شود بنا بر این که اسناد مجازی باشد. و الحاقة مبتدایی است که خبر آن مَا الْحَاقَّةُ است و اصل آن اینست: چیست آن؟ یعنی چه چیزی است آن؟ که برای بزرگداشت شأن آن و ترساندن از آن گفته می شود که در نتیجه اسم ظاهر در جای ضمیر قرار داده شده است. وَ ما أَدْراکَ مَا الْحَاقَّةُ یعنی چه چیزی تو را عالم ساخت که آن چیست یعنی تو کنه آن را نمی دانی! زیرا آن واقعه بزرگ تر از آنست که درایت و فهم احدی به آن برسد. کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَ عادٌ بِالْقارِعَةِ یعنی ثمود و عاد به حالتی که مردم را با به ناله و فریاد افکندنشان و اجرام آسمانی را با شکافتن و پخش کردنشان می کوبد تکذیب کردند و قارعة برای مزید وصف شدت حاقة در جای ضمیر آن قرار داده شده است. - . تفسیر بیضاوی 4 : 313 -

و در مورد آیه إِنْ أَدْری گفته: یعنی نمی دانم! أَ قَریبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً یا پروردگارم غایتی برای آن قرار می دهد که مدت آن به طول می انجامد. - . تفسیر بیضاوی 4 : 335 -

ص: 57

و در مورد آیه فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّةُ گفته یعنی هنگامه مصیبت فرا رسد که بالاتر از سایر مصیبات است. الْکُبْری که بزرگ ترین مصیبات است و آن مصیبت قیامت است یا نفخه دوم است یا ساعتی است که در آن اهل بهشت به بهشت و اهل جهنم به جهنم سوق داده می شوند. - . تفسیر بیضاوی 4 : 379

-

و در مورد آیه: أَیَّانَ مُرْساها گفته: یعنی ارساء آن یعنی بر پا داشتن و اثبات آن یا منتها و مستقر آن چه زمانی است و از مرسای کشتی یعین جایی که به آن منتهی می شود و در آن مستقر می شود گرفته شده. فیمَ أَنْتَ مِنْ ذِکْراها. یعنی در چه چیزی هستی که وقت آن را به آنان متذکر شوی؟ یعنی چه کار داری که آن را برایشان ذکر کنی و وقت آن را در چیزی برایشان تبیین نمایی؛ زیرا ذکر آن برای ایشان جز بر گمراهی آنان نمی افزاید و وقت آن از اموری است که خدا با علمش آن را خاص خود قرار داده و گفته شده: فیمَ انکار سوال آنان است و أَنتَ مِن ذِکراها استیناف و از سرگیری کلام است یعنی تو ذکری از ذکر آن هستی و علامتی از شروط وقوع آن هستی؛ زیرا ارسال پیغمبر ما صلی الله علیه و آله به عنوان خاتم انبیای الهی نشانه ای از نشانه های آنست و گفته شده جمله سابق متصل به سؤال ایشان است و جوابشان إِلی رَبِّکَ مُنْتَهاها یعنی منتهای علم آن است. إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرُ مَنْ یَخْشاها یعنی همانا تو مبهوث شدی برای بیم دادن کسی که از ترسهای قیامت هراسان است و این انذار با تعیین وقت سازگاری ندارد. کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَها لَمْ یَلْبَثُوا در دنیا یا در قبور نمانده اند، إِلاَّ عَشِیَّةً أَوْ ضُحاها یعنی شب یک روز یا روز آن. - . تفسیر بیضاوی 4 : 380 -

و طبرسی در مورد آیه وَ شاهِدٍ وَ مَشهودٍ گفته: اینجا اقوالی است: یکی آن که شاهد روز جمعه و مشهود روز عرفه است که این تفسیر ابن عباس و ابی جعفر و ابی عبدالله علیهما السلام است و این از پیامبر صلی الله علیه و آله نیز روایت شده که: زیرا روز جمعه برای هر کس که در آن کار خیر یا شری بکند شهادت می دهد و دومین احتمال آنست که شاهد روز عید قربان و مشهود روز عرفه باشد و سوم این که شاهد محمد صلی الله علیه و آله و مشهود روز قیامت باشد و این احتمال از حسن بن علی علیهما السلام روایت شده و چهارم آنکه شاهد روز عرفه و مشهود روز جمعه باشد و پنجم آنکه شاهد ملک و مشهود روز قیامت باشد و گفته شده: شاهد کسانی هستند که بر مردم شهادت می دهند و مشهود کسانی هستند که بر آنان شهادت داده می شود و گفته شده: شاهد این امت هستند و مشهود سایر امتها هستند و گفته شده: شاهد اعضای بنی آدم و مشهود خود بنی آدم هستند. - . مجمع البیان 10 : 315 -

**[ترجمه]

بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَقِیلٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی لُبَابَةَ (1)بْنِ عَبْدِ الْمُنْذِرِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَ لَا سَمَاءٍ وَ لَا أَرْضٍ وَ لَا رِیَاحٍ وَ لَا جِبَالٍ وَ لَا بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ إِلَّا وَ هُنَّ یَشْفَقْنَ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ أَنْ تَقُومَ فِیهِ السَّاعَةُ الْخَبَرَ.

**[ترجمه]خصال:

ص: 58

پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ ملک مقرب و آسمان و زمین و بادها و کوهها و خشکی و دریایی نیستند مگر این که از روز جمعه هراس دارند که در آن قیامت برپا شود؛ تا آخر حدیث. - . خصال: 315 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام در مورد یَوْمَ التَّلاقِ فرمود: روزیست که اهل آسمان و اهل زمین با هم روبرو می شوند و در مورد یَومَ التَّناد فرمود: روزی است که اهل آتش اهل بهشت را صدا می زنند و در مورد « أَنْ أَفیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّه.» - . اعراف / 50 - و یَوْمُ التَّغابُنِ فرمود: روزی است که اهل بهشت اهل آتش را زیان دیده می کنند و در مورد یَومَ الحَسرَةِ فرمود: روزی است که مرگ آورده می شود و ذبح می شود. - . معانی الاخبار: 156 -

مثل این روایت در تفسیر قمی به صورت مرسل نقل شده است. - . تفسیر قمی 2 : 228 -

ص: 59

**[ترجمه]

فِیمَا سَیَأْتِی تَمَامُهُ فِی بَابِ مَوَاعِظِهِ علیه السلام حَیْثُ قَالَ: اعْلَمْ یَا ابْنَ آدَمَ أَنَّ مِنْ وَرَاءِ هَذَا أَعْظَمَ وَ أَفْظَعَ وَ أَوْجَعَ لِلْقُلُوبِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ یَجْمَعُ اللَّهُ فِیهِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ ذَلِکَ یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ وَ تُبَعْثَرُ فِیهِ الْقُبُورُ (1)وَ ذَلِکَ یَوْمَ الْآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ کاظِمِینَ وَ ذَلِکَ یَوْمٌ لَا تُقَالُ فِیهِ عَثْرَةٌ وَ لَا تُؤْخَذُ مِنْ أَحَدٍ فِدْیَةٌ وَ لَا تُقْبَلُ مِنْ أَحَدٍ مَعْذِرَةٌ وَ لَا لِأَحَدٍ فِیهِ مُسْتَقْبَلُ تَوْبَةٍ لَیْسَ إِلَّا الْجَزَاءَ بِالْحَسَنَاتِ وَ الْجَزَاءَ بِالسَّیِّئَاتِ فَمَنْ کَانَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ عَمِلَ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا مِثْقَالَ ذَرَّةٍ مِنْ خَیْرٍ وَجَدَهُ وَ مَنْ کَانَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ عَمِلَ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا مِثْقَالَ ذَرَّةٍ مِنْ شَرٍّ وَجَدَهُ الْخَبَرَ.

**[ترجمه]کافی: امام علی بن الحسین علیهما السلام

ص: 60

در ذیل مواعظش که تمام آن در باب مواعظ ایشان خواهد آمد فرمود: ای فرزند آدم! بدان که در ورای دنیا روزی است بزرگتر و ترسناک تر و برای دلها دردناک تر که روز قیامت است که آن [روز] روزی است که مردم را برای آن گرد می آورند، و آن [روز] روزی است که [جملگی در آن] حاضر می شوند. خدا در آن روز اولین و آخرین را جمع می کند؛ روزی است که در صور دمیده می شود و قبور در آن روز بیرون ریخته می شود و آن روز روز قیامت است که که جانها به گلوگاه می رسد در حالی که اندوه خود را فرو می خورند و آن روز روزی است که در آن گفته نمی شود: خطا کردم و از احدی فدیه گناهانش گرفته نمی شود و عذر احدی مقبول نیست و توبه ای در آینده برای احدی نیست و نیست مگر مجازات به سبب کرده هعای نیک و مجازات به سبب کرده های بد؛ پس هر کس از مومنان باشد که مثقال ذره ای کار نیک کرده باشد، آن را می یابد و هر کس از مومنان باشد که مثقال ذره ای کار شر کرده باشد، آن را می یابد؛ تا پایان حدیث. - . کافی8 : 73 -

**[ترجمه]

مَرْیَمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَتَی قِیَامُ السَّاعَةِ فَانْتَفَضَ جَبْرَئِیلُ انْتِفَاضَةً أُغْمِیَ عَلَیْهِ مِنْهَا فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ یَا رُوحَ اللَّهِ مَا الْمَسْئُولُ أَعْلَمَ بِهَا مِنَ السَّائِلِ وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا تَأْتِیکُمْ إِلَّا بَغْتَةً

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: عیسی بن

ص: 61

مریم صلوات الله علیه عرض کرد: قیام قیامت چه زمانی است؟ پس جبرئیل تکان سختی خورد که از آن عیسی بی هوش شد؛ وقتی به هوش آمد عرض کرد: ای روح خدا! من که مورد سؤال قرار گرفتم در خصوص آن از تو که پرسش گر هستی عالم تر نیستم! و برای خداست آنچه در آسمانها و زمین است؛ قیامت به نزد شما نمی آید مگر ناگهانی. - . قصص الانبیاء: 271 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]«یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ»(30)

روزی که هر کس آنچه را از کار نیک انجام داده و آنچه را از کار زشت مرتکب شده حاضر شده می یابد، و آرزو می کند که ای کاش میان او و کارهای زشتش زمان دور و درازی فاصله بود. و خدا شما را از [عذاب] خود برحذر می دارد؛ و خدا به بندگان مهربان است.

(و قال): «وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ ثُمَّ تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ»(161)

و هر که خیانت کند، روز قیامت با آنچه در آن خیانت کرده بیاید؛ سپس به هر کس آنچه را مرتکب شده به طور کامل می دهند، و آنان مورد ستم قرار نمی گیرند.

ص: 62

**[ترجمه]

تَرَوْنَها تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ کُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها وَ تَرَی النَّاسَ سُکاری وَ ما هُمْ بِسُکاری وَ لکِنَّ عَذابَ اللَّهِ شَدِیدٌ»(2-3)

**[ترجمه]«یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَیْ ءٌ عَظِیمٌ (2)

ای مردم! از پروردگارتان پروا کنید، بی تردید زلزله قیامت، واقعه ای بزرگ است.

یَوْمَ

ص: 63

تَرَوْنَها تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ کُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها وَ تَرَی النَّاسَ سُکاری وَ ما هُمْ بِسُکاری وَ لکِنَّ عَذابَ اللَّهِ شَدِیدٌ»(3)

روزی که آن را ببینید [مشاهده خواهید کرد که] هر مادر شیر دهنده ای از کودکی که شیرش می دهد، بی خبر می شود، و هر ماده بارداری بار خود را سقط می کند، و مردم را مست می بینی در حالی که مست نیستند، بلکه عذاب خدا بسیار سخت است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]إِذَا وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ ﴿1﴾

هنگامی که واقعه [بسیار عظیم قیامت] واقع شود،

لَیْسَ لِوَقْعَتِهَا کَاذِبَةٌ ﴿2﴾

که در واقع شدنش دروغی [در کار] نیست،

خَافِضَةٌ رَافِعَةٌ ﴿3﴾

پست کننده [کافران] و رفعت دهنده [مؤمنان] است.

إِذَا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا ﴿4﴾

هنگامی که زمین به شدت لرزانده شود،

وَبُسَّتِ الْجِبَالُ بَسًّا ﴿5﴾

و کوه ها درهم کوبیده وریز ریز شوند.

فَکَانَتْ هَبَاءً مُنْبَثًّا ﴿6﴾

در نتیجه غباری پراکنده گردد،

وَکُنْتُمْ أَزْوَاجًا ثَلَاثَةً ﴿7﴾

وشما سه گروه شوید:

فَأَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ ﴿8﴾

سعادتمندان، چه بلند مرتبه اند سعادتمندان!

وَأَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ ﴿9﴾

و شقاوتمندان، چه دون پایه اند شقاوتمندان!

وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ ﴿10

و پیشی گیرندگان [به اعمال نیک] که پیشی گیرندگان [به رحمت و آمرزش] اند،

أُولَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ ﴿11)

اینان مقربان اند،

ص: 64

**[ترجمه]

الْمُسْتَقَرُّ*یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ* بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ *وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ»(6-15)

**[ترجمه]یَسْأَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ ﴿6﴾

[با حالتی آمیخته با تردید] می پرسد: روز قیامت چه وقت است؟

فَإِذَا بَرِقَ الْبَصَرُ ﴿7﴾

پس هنگامی [است] که چشم [از سختی و هولناکی آن] خیره شود،

وَخَسَفَ الْقَمَرُ ﴿8﴾

و ماه تاریک و بی نور گردد،

وَجُمِعَ الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ ﴿9﴾

و خورشید و ماه به هم جمع شوند.

یَقُولُ الْإِنْسَانُ یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ ﴿10﴾

آن روز انسان گوید: گریزگاه کجاست؟

کَلَّا لَا وَزَرَ ﴿11﴾

این چنین نیست، هرگز پناهگاهی وجود ندارد.

إِلَی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ

ص: 65

الْمُسْتَقَرُّ ﴿12﴾

آن روزقرارگاه [نهایی] فقط به سوی پروردگار توست. (12)

یُنَبَّأُ الْإِنْسَانُ یَوْمَئِذٍ بِمَا قَدَّمَ وَأَخَّرَ ﴿13﴾

آن روز است که انسان را به اعمالی که از دیرباز یا پس از آن انجام داده، آگاه می کنند. (13)

بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ ﴿14﴾

بلکه انسان خود به وضع خویش بیناست. (14)

وَلَوْ أَلْقَی مَعَاذِیرَهُ ﴿15﴾

و هر چند [برای توجیه گناهانش] بهانه ها بتراشد (15)

**[ترجمه]

فُجِّرَتْ *وَ إِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ *عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ *یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ* الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ* فِی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ* کَلَّا بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ *وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ* کِراماً کاتِبِینَ *یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ *إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ *وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ *یَصْلَوْنَها یَوْمَ الدِّینِ *وَ ما هُمْ عَنْها بِغائِبِینَ *وَ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الدِّینِ* ثُمَّ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الدِّینِ* یَوْمَ لا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَیْئاً وَ الْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ»(2-20)

**[ترجمه]إِذَا السَّمَاءُ انْفَطَرَتْ ﴿1﴾

هنگامی که آسمان بشکافد

وَإِذَا الْکَوَاکِبُ انْتَثَرَتْ ﴿2﴾

و هنگامی که ستارگان پراکنده شوند

وَإِذَا الْبِحَارُ

ص: 66

فُجِّرَتْ ﴿3﴾

و هنگامی که دریاها شکافته شوند [و به هم بپیوندند]

وَإِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ ﴿4﴾

و هنگامی که قبرها زیر و رو شوند،

عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ ﴿5﴾

هرکسی آنچه را [از خیر و شر] پیش فرستاده و باز پس نهاده بداند.

یَا أَیُّهَا الْإِنْسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ ﴿6﴾

ای انسان! چه چیزی تو را به پروردگار بزرگوارت مغرور کرده است؟

الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ ﴿7﴾

همان کسی که تو را آفرید و اندامت را درست و نیکو ساخت و متعادل و متناسب قرار داد،

فِی أَیِّ صُورَةٍ مَا شَاءَ رَکَّبَکَ ﴿8﴾

و تو را در هر نقش و صورتی که خواست ترکیب کرد.

کَلَّا بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ ﴿9﴾

این چنین نیست [که سبب ارتکاب گناهانتان مغرور بودنتان به بزرگواری پروردگار باشد]، بلکه روز جزا را تکذیب می کنید [و با این تکذیب، راه گناه را به روی خود باز می نمایید،]

وَإِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ ﴿10﴾

و بی تردید بر شما نگهبانانی گماشته اند

کِرَامًا کَاتِبِینَ ﴿11﴾

بزرگوارانی نویسنده

یَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ ﴿12﴾

که آنچه را [از خیر و شر] انجام می دهید، می دانند [و ضبط می کنند.]

إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِی نَعِیمٍ ﴿13﴾

به یقین نیکان در نعمت فراوانی قرار دارند

وَإِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ ﴿14﴾

و مسلماً گناهکاران در دوزخ اند

یَصْلَوْنَهَا یَوْمَ الدِّینِ ﴿15﴾

[که] روز پاداش در آن درآیند،

وَمَا هُمْ عَنْهَا بِغَائِبِینَ ﴿16﴾

و آنان از دوزخ غایب نمی شوند

وَمَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ ﴿17﴾

و تو چه می دانی روز جزا چیست؟

ثُمَّ مَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ ﴿18﴾

باز چه می دانی روز جزا چیست؟

یَوْمَ لَا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَیْئًا وَالْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ ﴿19﴾

روزی که کسی از کسی چیزی از عذاب را دفع نمی کند، و در آن روز، فرمان و حکم ویژه خداست.

**[ترجمه]

لیکون أهول فإن الأهوال تشبه بظلل الغمام و قال الزجاج معناه یأتیهم الله بما وعدهم من الحساب و العذاب کما قال فَأَتاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا وَ الْمَلائِکَةُ أی یأتیهم الملائکة وَ قُضِیَ الْأَمْرُ أی فرغ من الأمر و هو المحاسبة و إنزال أهل الجنة الجنة و أهل النار النار وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ أی إلیه ترد الأمور فی سؤاله عنها و مجازاته علیها.

و فی قوله تعالی یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً اختلف فی کیفیة وجود العمل محضرا فقیل تجد صحائف الحسنات و السیئات و قیل تری جزاء عملها من الثواب و العقاب فأما أعمالهم فهی أعراض قد بطلت لا یجوز علیها الإعادة فتستحیل أن تری محضرة.

و فی قوله أَمَداً بَعِیداً أی غایة بعیدة أی تود أنها لم تکن فعلتها.

و فی قوله تعالی یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ معناه أنه یأتی به حاملا علی ظهره

کَمَا رُوِیَ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ أَلَا لَا یَغُلَّنَّ أَحَدٌ بَعِیراً فَیَأْتِی بِهِ عَلَی ظَهْرِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَهُ رُغَاءٌ (1)أَلَا لَا یَغُلَّنَّ أَحَدٌ فَرَساً فَیَأْتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِهِ عَلَی ظَهْرِهِ لَهُ حَمْحَمَةٌ (2)فَیَقُولُ یَا مُحَمَّدُ یَا مُحَمَّدُ فَأَقُولُ قَدْ بَلَّغْتُ قَدْ بَلَّغْتُ قَدْ بَلَّغْتُ فَلَا أَمْلِکُ لَکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً.

و قال البلخی یجوز أن یکون ما تضمنه الخبر علی وجه المثل کأن الله إذا فضحه یوم القیامة جری ذلک مجری أن یکون حاملا له و له صوت و الأولی أن یکون معناه و من یغلل یوافی بما غل یوم القیامة فیکون حمل غلوله علی عنقه أمارة یعرف بها و ذلک حکم الله فی کل من وافی یوم القیامة بمعصیة لم یتب منها و أراد الله سبحانه أن یعامله بالعدل أظهر علیه من معصیته علامة تلیق بمعصیته لیعلمه أهل القیامة بها و یعلموا سبب استحقاقه العقوبة و کذا کل من وافی القیامة بطاعة فإنه سبحانه یظهر من طاعته علامة یعرف بها.

و فی قوله تعالی وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا قیل هذا من کلام الله تعالی إما عند الموت أو البعث و قیل من کلام الملائکة یؤدونه عن الله تعالی إلی الذین یقبضون أرواحهم

ص: 68

فُرادی أی وحدانا لا مال لهم و لا خول (1)و لا ولد و لا حشم و قیل واحدا واحدا علی حدة و قیل کل واحد منهم منفرد من شریکه فی الغی کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أی فی بطون أمهاتکم فلا ناصر لکم و لا معین

وَ قِیلَ مَعْنَاهُ مَا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: یُحْشَرُونَ حُفَاةً عُرَاةً غُرْلًا (2)

و الغرل هم الغلف

وَ رُوِیَ أَنَّ عَائِشَةَ قَالَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ سَمِعَتْ ذَلِکَ وَا سَوْأَتَاهْ أَ یَنْظُرُ بَعْضُهُمْ إِلَی سَوْأَةِ بَعْضٍ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله: لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ وَ یَشْغَلُ بَعْضُهُمْ عَنْ بَعْضٍ.

و قال الزجاج معناه کما بدأناکم أول مرة أی یکون بعثکم کخلقکم وَ تَرَکْتُمْ ما خَوَّلْناکُمْ أی ملکناکم فی الدنیا وَراءَ ظُهُورِکُمْ أی خلف ظهورکم فی الدنیا وَ ما نَری مَعَکُمْ شُفَعاءَکُمُ أی لیس معکم من کنتم تزعمون أنهم یشفعون لکم عند الله یوم القیامة و هی الأصنام الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکاءُ معناه زعمتم أنهم شرکاؤنا فیکم و شفعاؤکم و هذا عام فی کل من عبد غیر الله تعالی أو اعتمد غیره یرجو خیره و یخاف ضیره فی مخالفة الله تعالی لَقَدْ تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ أی وصلکم و جمعکم و من قرأ بالنصب فمعناه لقد تقطع الأمر بینکم أو تقطع وصلکم بینکم (3)وَ ضَلَّ عَنْکُمْ ما کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ أی ضاع و تلاشی و لا تدرون أین ذهب من جعلتم شفعاءکم من آلهتکم و لم تنفعکم عبادتها و قیل ما تزعمون من عدم البعث و الجزاء.

و فی قوله تعالی إِنَّما یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصارُ أی إنما یؤخر مجازاتهم إلی یوم القیامة و هو الیوم الذی یکون فیه الأبصار شاخصة عن مواضعها لا تغمض لهول ما تری فی ذلک الیوم و لا تطرف و قیل تشخص أبصارهم إلی إجابة الداعی حین یدعوهم مُهْطِعِینَ أی مسرعین و قیل یرید دائمی النظر إلی ما یرون لا یطرفون مُقْنِعِی رُؤُسِهِمْ أی رافعی رءوسهم إلی السماء حتی لا یری الرجل مکان قدمه

ص: 69

من شدة رفع الرأس و ذلک من هول یوم القیامة و قال مورخ (1)معناه ناکسی رءوسهم بلغة قریش لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ أی لا ترجع إلیهم أعینهم و لا یطبقونها و لا یغمضونها و إنما هو نظر دائم وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ (2)أی قلوبهم خالیة من کل شی ء فزعا و خوفا و قیل خالیة من کل سرور و طمع فی الخیر لشدة ما یرون من الأهوال کالهواء الذی بین السماء و الأرض و قیل زائلة عن مواضعها قد ارتفعت إلی حلوقهم لا تخرج و لا تعود إلی أماکنها بمنزلة الشی ء الذاهب فی جهات مختلفة المتردد فی الهواء و قیل خالیة عن عقولهم وَ أَنْذِرِ النَّاسَ أی دم علی إنذارک یَوْمَ یَأْتِیهِمُ الْعَذابُ و هو یوم القیامة أو عذاب الاستیصال فی الدنیا و قیل هو یوم المعاینة عند الموت و الأول أظهر فَیَقُولُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أنفسهم بارتکاب المعاصی رَبَّنا أَخِّرْنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ نُجِبْ دَعْوَتَکَ أی ردنا إلی الدنیا و اجعل ذلک مدة قریبة نجب دعوتک فیها وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ أی نتبع رسلک فیما یدعوننا إلیه فیقول الله مخاطبا لهم أو تقول الملائکة بأمره أَ وَ لَمْ تَکُونُوا أَقْسَمْتُمْ أی حلفتم مِنْ قَبْلُ فی الدنیا ما لَکُمْ مِنْ زَوالٍ أی لیس لکم من انتقال من الدنیا إلی الآخرة أو من الراحة إلی العذاب و فی

ص: 70

هذا دلالة علی أن أهل الآخرة غیر مکلفین خلافا لما یقوله النجار و جماعة لأنهم لو کانوا مکلفین لما کان لقولهم أَخِّرْنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ وجه و لکان ینبغی لهم أن یؤمنوا فیتخلصوا من العقاب إذا کانوا مکلفین وَ سَکَنْتُمْ فِی مَساکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ وَ تَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنا بِهِمْ هذا توبیخ لهم و تعنیف أی و سکنتم دیار من کذب الرسل قبلکم فأهلکهم الله فعرفتم ما نزل بهم من البلاء و الهلاک و العذاب وَ ضَرَبْنا لَکُمُ الْأَمْثالَ و بینا لکم الأشباه و أخبرناکم بأحوال الماضین قبلکم لتعتبروا بها فلم تعتبروا و قیل الأمثال ما ذکر فی القرآن مما یدل علی أنه تعالی قادر علی الإعادة کما أنه قادر علی الإنشاء و قیل هی الأمثال المنبهة علی الطاعة الزاجرة عن المعصیة وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ أی بالأنبیاء قبلک و قیل عنی بهم کفار قریش الذین دبروا فی أمر النبی صلی الله علیه و آله و مکروا بالمؤمنین وَ عِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ أی جزاء مکرهم وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ أی إن مکرهم و إن بلغ کل مبلغ فلا یزیل دین الله فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ أی ما وعدهم به من النصر و الظفر إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ أی ممتنع بقدرته من أن ینال باهتضام ذُو انتِقامٍ یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ قیل فیه قولان أحدهما أن المعنی تبدل صورة الأرض و هیأتها عن ابن عباس فقد روی عنه أنه قال تبدل آکامها و آجامها و جبالها و أشجارها و الأرض علی حالتها و تبقی أرضا بیضاء کالفضة لم یسفک علیها دم و لم تعمل علیها خطیئة و تبدل السماوات فیذهب بشمسها و قمرها و نجومها و کان ینشد:

فما الناس بالناس الذین عهدتهم***و لا الدار بالدار التی کنت أعرف

وَ یَعْضُدُهُ مَا رَوَاهُ أَبُو هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یُبَدِّلُ اللَّهُ الْأَرْضَ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّمَاوَاتِ فَیَبْسُطُهَا وَ یَمُدُّهَا مَدَّ الْأَدِیمِ الْعُکَاظِیِّ لا تَری فِیها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً ثُمَّ یَزْجُرُ اللَّهُ الْخَلْقَ زَجْرَةً فَإِذَا هُمْ فِی هَذِهِ الْمُبَدَّلَةِ فِی مِثْلِ مَوَاضِعِهِمْ مِنَ الْأُولَی مَا کَانَ فِی بَطْنِهَا کَانَ فِی بَطْنِهَا وَ مَا کَانَ عَلَی ظَهْرِهَا عَلَی ظَهْرِهَا.

. و الآخر أن المعنی تبدل الأرض و تنشأ أرض غیرها و السماوات کذلک تبدل بغیرها و تفنی هذه عن الجبائی و جماعة من المفسرین وَ فِی تَفْسِیرِ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام

ص: 71

بِالْإِسْنَادِ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالا تُبَدَّلُ الْأَرْضُ خُبْزَةً نَقِیَّةً یَأْکُلُ النَّاسُ مِنْهَا حَتَّی یَفْرُغَ مِنَ الْحِسَابِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا یَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ هُوَ قَوْلُ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ.

-وَ رَوَی سَهْلُ بْنُ سَعِیدٍ السَّاعِدِیُّ (1)عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: تُحْشَرُ النَّاسُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی أَرْضٍ بَیْضَاءَ عَفْرَاءَ (2)کَقُرْصَةِ النَّقِیِّ لَیْسَ فِیهَا مَعْلَمٌ لِأَحَدٍ.

: (3)

وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ أَنَّهُ قَالَ: تُبَدَّلُ الْأَرْضُ بِنَارٍ فَتَصِیرُ الْأَرْضُ کُلُّهَا نَاراً یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ الْجَنَّةُ مِنْ وَرَائِهَا تَرَی کَوَاعِبَهَا (4)وَ أَکْوَابَهَا (5)وَ یُلْجَمُ النَّاسُ الْعَرَقَ وَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحِسَابَ بَعْدُ.

و قال کعب تصیر السماوات جنانا و تصیر مکان البحر النار و تبدل الأرض غیرها.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: أَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِبْرٌ مِنَ الْیَهُودِ فَقَالَ أَ رَأَیْتَ إِذْ یَقُولُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ فَأَیْنَ الْخَلْقُ عِنْدَ ذَلِکَ فَقَالَ أَضْیَافُ اللَّهِ فَلَنْ یُعْجِزَهُمْ مَا لَدَیْهِ.

و قیل تبدل الأرض لقوم بأرض

ص: 72

الجنة و لقوم بأرض النار و قال الحسن یحشرون علی الأرض الساهرة و هی أرض غیر هذه و هی أرض الآخرة و فیها تکون جهنم و تقدیر الکلام و تبدل السماوات غیر السماوات إلا أنه حذف لدلالة الظاهر علیه.

وَ بَرَزُوا لِلَّهِ أی یظهرون من قبورهم للمحاسبة لا یسترهم شی ء و جعل ذلک بروزا لله تعالی لأن حسابهم معه و إن کانت الأشیاء کلها بارزة له الْواحِدِ الذی لا شبیه له و لا نظیر الْقَهَّارِ المالک الذی لا یضام یقهر عباده بالموت الزوام وَ تَرَی الْمُجْرِمِینَ یعنی الکفار یَوْمَئِذٍ أی یوم القیامة مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ أی مجموعین فی الأغلال قربت أیدیهم بها إلی أعناقهم و قیل یقرن بعضهم إلی بعض و قیل مشدودین فی قرن أی حبل من الأصفاد و القیود و قیل یقرن کل کافر مع شیطان کان یضله فی غل من حدید سَرابِیلُهُمْ أی قمیصهم مِنْ قَطِرانٍ (1)و هو ما یطلی به الإبل شی ء أسود لزج منتن یطلون به فیصیر کالقمیص علیهم ثم یرسل النار فیهم لیکون أسرع إلیهم و أبلغ فی الاشتعال و أشد فی العذاب و قرأ زید عن یعقوب من قطر آن علی کلمتین منونتین و هو قراءة أبی هریرة و ابن عباس و سعید بن جبیر و الکلبی و قتادة و عیسی الهمدانی و الربیع قال ابن جنی القطر الصفر و النحاس و الآن الذی بلغ غایة الحر و جوز الجبائی علی القراءتین أن یسربلوا بسربالین أحدهما من القطران و الآخر من القطر الآنی وَ تَغْشی وُجُوهَهُمُ النَّارُ أی تصیب وجوههم النار لا قطران علیها.

و فی قوله عز و جل تُجادِلُ عَنْ نَفْسِها أی تخاصمه الملائکة عن نفسها و تحتج بما لیس فیه حجة فیقول وَ اللَّهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ و یقول أتباعهم رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ و یحتمل أن یکون المراد أنها تحتج عن نفسها بما تقدر به إزالة العقاب عنها.

و فی قوله تعالی وَ إِنَّا لَجاعِلُونَ ما عَلَیْها صَعِیداً جُرُزاً معناه و إنا مخربون

ص: 73

الأرض بعد عمارتها و جاعلون ما علیها مستویا من الأرض یابسا لا نبات علیه و قیل بلاقع.

و فی قوله تعالی وَ یَسْئَلُونَکَ أی و یسألک منکرو البعث عند ذکر القیامة عَنِ الْجِبالِ ما حالها فَقُلْ یا محمد یَنْسِفُها رَبِّی نَسْفاً أی یجعلها ربی بمنزلة الرمل یرسل علیها الریاح فتذریها کتذریة الطعام من القشور و التراب فلا یبقی علی وجه الأرض منها شی ء و قیل یصیرها کالهباء

وَ قِیلَ إِنَّ رَجُلًا مِنْ ثَقِیفٍ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَیْفَ تَکُونُ الْجِبَالُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَعَ عِظَمِهَا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ یَسُوقُهَا بِأَنْ یَجْعَلَهَا کَالرِّمَالِ.

ثم یرسل علیها الریاح فتفرقها فَیَذَرُها أی فیدع أماکنها من الأرض إذا نسفتها قاعاً أی أرضا ملسا و قیل منکشفة صَفْصَفاً أی أرضا مستویة لیس للجبل فیها أثر و قیل القاع و الصفصف بمعنی واحد و هو المستوی من الأرض الذی لا نبات فیه عن ابن عباس و مجاهد لا تَری فِیها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً أی لیس فیها مرتفع و لا منخفض قال الحسن العوج ما انخفض من الأرض و الأمت ما ارتفع من الروابی یَوْمَئِذٍ یَتَّبِعُونَ الدَّاعِیَ أی یوم القیامة یتبعون صوت داعی الله الذی ینفخ فی الصور لا عِوَجَ لَهُ أی لدعاء الداعی و لا یعدل عن أحد بل یحشرهم جمیعا و قیل معناه لا عوج لهم عن دعائه و لا یعدلون عن ندائه بل یتبعونه سراعا وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ أی خضعت الأصوات بالسکوت لعظمة الرحمن فَلا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْساً و هو صوت الأقدام أی لا تسمع من صوت أقدامهم إلا صوتا خفیا کما یسمع من وطء الإبل و قیل الهمس إخفاء الکلام و قیل معناه أن الأصوات العالیة بالأمر و النهی فی الدنیا تنخفض و تذل أصحابها فلا تسمع منهم إلا الهمس.

یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ أی لا تنفع ذلک الیوم شفاعة أحد فی غیره إلا شفاعة من أذن الله له فی أن یشفع و رضی قوله فیها من الأنبیاء و الأولیاء و الصالحین و الصدیقین و الشهداء یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ و الضمیر راجع إلی الذین یتبعون الداعی أی یعلم سبحانه منهم جمیع أقوالهم و أفعالهم قبل أن یخلفهم و بعد أن خلقهم و ما کان فی حیاتهم و بعد مماتهم لا یخفی علیه شی ء من أمورهم تقدم أو تأخر و قیل یعلم

ص: 74

ما بین أیدیهم من أحوال الآخرة و ما خلفهم من أحوال الدنیا وَ لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً أی لا یحیطون هم بالله علما أی بمقدوراته و معلوماته أو بکنه عظمته فی ذاته و أفعاله وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَیِّ الْقَیُّومِ أی خضعت و ذلت خضوع الأسیر فی ید من قهره و المراد أرباب الوجوه و قیل المراد بالوجوه الرؤساء و القادة و الملوک وَ قَدْ خابَ عن ثواب الله مَنْ حَمَلَ ظُلْماً أی شرکا وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ أی شیئا من الطاعات وَ هُوَ مُؤْمِنٌ مصدق بما یجب التصدیق به فَلا یَخافُ ظُلْماً بأن یزاد فی سیئاته وَ لا هَضْماً بأن ینقص من حسناته و الهضم النقص.

و فی قوله عز و جل یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ (1)المراد بالطی هاهنا هو الطی المعروف فإن الله سبحانه یطوی السماء بقدرته و قیل إن طی السماء ذهابها کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ السجل صحیفة فیها الکتب عن ابن عباس و غیره و قیل إن السجل ملک یکتب أعمال العباد عن أبی عمرو و السدی و قیل هو ملک یطوی کتب بنی آدم إذا رفعت إلیه عن عطاء و قیل هو اسم کاتب کان للنبی صلی الله علیه و آله کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ أی حفاة عراة غرلا و قیل معناه نهلک کل شی ء کما کان أول مرة.

و فی قوله تعالی سبحانه یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ أی عذابه إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ (2)أی زلزلة الأرض یوم القیامة و المعنی أنها تقارن قیام الساعة و تکون معها

ص: 75

و قیل إن هذه الزلزلة قبل قیام الساعة و إنما أضافها إلیها لأنها من أشراطها شَیْ ءٌ عَظِیمٌ أی أمر هائل لا یطاق و قیل إن معناه أن شدة یوم القیامة أمر صعب یَوْمَ تَرَوْنَها أی الزلزلة أو الساعة تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ أی تشغل عن ولدها و تنساه و قیل تسلو عن ولدها (1)وَ تَضَعُ کُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها أی تضع الحبالی ما فی بطونهن و فی هذا دلالة علی أن الزلزلة فی الدنیا قال الحسن تذهل المرضعة عن ولدها بغیر فطام و تضع الحامل ما فی بطنها بغیر تمام و من قال المراد به القیامة قال إنه تهویل لأمر القیامة و شدائدها أی لو کان ثم مرضعة لذهلت أو حامل لوضعت وَ تَرَی النَّاسَ سُکاری من شدة الفزع وَ ما هُمْ بِسُکاری من الشراب وَ لکِنَّ عَذابَ اللَّهِ شَدِیدٌ فمن شدته یصیبهم ما یصیبهم.

و فی قوله تعالی یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ أراد یوم القیامة تتقلب فیه أحوال القلوب و الأبصار و تنتقل من حال إلی حال فتلفحها النار (2)ثم تنضجها ثم تحرقها و قیل تتقلب فیه القلوب و الأبصار بین الطمع فی النجاة و الخوف من الهلاک و تتقلب الأبصار یمنة و یسرة من أین تؤتی کتبهم و من أین یؤخذ بهم أ من قبل الیمین أم من قبل الشمال و قیل تتقلب القلوب ببلوغها الحناجر و الأبصار بالعمی بعد البصر و قیل معناه تنتقل القلوب من الشک إلی الیقین و الإیمان و الأبصار عما کانت تراه غیا فتراه رشدا فمن کان شاکا فی دنیاه أبصر فی آخرته و من کان عالما ازداد بصیرة و علما.

و فی قوله تعالی یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ أی یحلف المشرکون ما لَبِثُوا فی القبور غَیْرَ ساعَةٍ واحدة عن الکلبی و مقاتل و قیل یحلفون ما مکثوا فی الدنیا غیر ساعة لاستقلالهم مدة الدنیا و قیل یحلفون ما لبثوا بعد انقطاع عذاب القبر غیر ساعة عن الجبائی و متی قیل کیف یحلفون کاذبین مع أن معارفهم فی الآخرة ضروریة قیل فیه أقوال أحدها أنهم حلفوا علی الظن و لم یعلموا لبثهم فی القبور فکأنهم قالوا

ص: 76

ما لبثنا غیر ساعة فی ظنوننا و ثانیها أنهم استقلوا الدنیا لما عاینوا من أمر الآخرة فکأنهم قالوا ما الدنیا فی الآخرة إلا ساعة و ثالثها أن ذلک یجوز أن یقع منهم قبل إکمال عقولهم کَذلِکَ کانُوا یُؤْفَکُونَ فی دار الدنیا أی یکذبون و قیل یصرفون صرفهم جهلهم عن الحق فی الدارین و من استدل بهذه الآیة علی نفی عذاب القبر فقد أبعد لما بینا أنه یجوز أن یریدوا أنهم لم یلبثوا بعد عذاب الله إلا ساعة وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ أی مکثتم فِی کِتابِ اللَّهِ معناه أن لبثکم ثابت فی کتاب الله أثبته الله فیه و هو قوله وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ و هذا کما یقال إن کل ما یکون فهو فی اللوح المحفوظ أی هو مثبت فیه و المراد لقد لبثتم فی قبورکم إِلی یَوْمِ الْبَعْثِ و قیل إن الذین أوتوا العلم و الإیمان هم الملائکة و قیل هم الأنبیاء و قیل المؤمنون و قیل إن هذا علی التقدیم و تقدیره و قال الذین أوتوا العلم فی کتاب الله و هم الذین یعلمون کتاب الله و الإیمان لقد لبثتم إلی یوم البعث فَهذا یَوْمُ الْبَعْثِ الذی کنتم تنکرونه فی الدنیا وَ لکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ وقوعه فی الدنیا فلا ینفعکم العلم به الآن و یدل علی هذا المعنی قوله فَیَوْمَئِذٍ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أنفسهم بالکفر مَعْذِرَتُهُمْ فلا یمکنون من الاعتذار و لو اعتذروا لم یقبل عذرهم وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ أی لا یطلب منهم الإعتاب و الرجوع إلی الحق.

و فی قوله سبحانه لِیُنْذِرَ أی النبی بما أوحی إلیه یَوْمَ التَّلاقِ یلتقی فی ذلک الیوم أهل السماء و أهل الأرض و قیل یلتقی فیه الأولون و الآخرون و الخصم و المخصوم و الظالم و المظلوم و قیل یلتقی الخلق و الخالق یعنی أنه یحکم بینهم و قیل یلتقی المرء و عمله و الکل مراد یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ من قبورهم و قیل یبرز بعضهم لبعض فلا یخفی علی أحد حال غیره لأنه ینکشف له ما یکون مستورا لا یَخْفی عَلَی اللَّهِ مِنْهُمْ شَیْ ءٌ أی من أعمالهم و أحوالهم و یقول الله فی ذلک الیوم لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ فیقر المؤمنون و الکافرین بأنه لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ و قیل إنه سبحانه هو القائل لذلک و هو المجیب لنفسه و یکون فی الأخبار بذلک مصلحة للمکلفین قال محمد بن کعب

ص: 77

القرطی (1)یقول الله تعالی ذلک بین النفختین حین یفنی الخلائق کلها ثم یجیب نفسه لأنه بقی وحده و الأول أصح لأنه بین أنه یقول ذلک یوم التلاق یوم یبرز العباد من قبورهم و إنما خص ذلک الیوم بأن له الملک فیه لأنه قد ملک العباد بعض الأمور فی الدنیا و لا یملک أحد شیئا ذلک الیوم.

فإن قیل أ لیس یملک الأنبیاء و المؤمنون فی الآخرة الملک العظیم فالجواب أن أحدا لا یستحق إطلاق الصفة بالملک إلا الله تعالی لأنه یملک جمیع الأمور من غیر تملیک مملک و قیل إن المراد به یوم القیامة قبل تملیک أهل الجنة ما یملکهم الْیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ یجزی المحسن بإحسانه و المسی ء بإساءته و فی الحدیث أن الله تعالی یقول أنا الملک أنا الدیان لا ینبغی لأحد من أهل الجنة أن یدخل الجنة و لا لأحد من أهل النار أن یدخل النار و عنده مظلمة حتی أقصه منه ثم تلا هذه الآیة لا ظُلْمَ الْیَوْمَ أی لا ظلم لأحد علی أحد و لا ینقص من ثواب أحد و لا یزاد فی عقاب أحد إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ لا یشغله محاسبة واحد عن محاسبة غیره وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْآزِفَةِ أی الدانیة و هو یوم القیامة لأن کل ما هو آت دان قریب و قیل یوم دنو المجازاة إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ و ذلک أنها تزول عن مواضعها من الخوف حتی تصیر إلی الحنجرة کاظِمِینَ أی مغمومین مکروبین ممتلین غما قد أطبقوا أفواههم علی ما فی قلوبهم من شدة الخوف ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ یرید ما للمشرکین و المنافقین من قریب ینفعهم وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ فیهم فتقبل شفاعته یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ أی خیانتها و هی مسارقة النظر إلی ما لا یحل النظر إلیه وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ و یعلم

ص: 78

ما تضمره الصدور وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ أی یفصل بین الخلائق بالحق وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ من الأصنام لا یَقْضُونَ بِشَیْ ءٍ لأنها جماد.

و فی قوله تعالی یَوْمَ یَدْعُ الدَّاعِ إِلی شَیْ ءٍ نُکُرٍ أی منکر غیر معتاد و لا معروف بل أمر فظیع لم یروا مثله فینکرونه استعظاما و اختلف فی الداعی فقیل هو إسرافیل یدعو الناس إلی الحشر قائما علی صخرة بیت المقدس و قیل بل الداعی یدعوهم إلی النار و یوم ظرف لیخرجون و یجوز أن یکون التقدیر فی هذا الیوم یقول الکافرون خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ أی ذلیلة خاضعة عند رؤیة العذاب و إنما وصف الأبصار بالخشوع لأن ذلة الذلیل و عزة العزیز تتبین فی نظره و تظهر فی عینه یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ أی من القبور کَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ و المعنی أنهم یخرجون فزعین یدخل بعضهم فی بعض و یختلط بعضهم ببعض لا جهة لأحد منهم فیقصدها کما أن الجراد لا جهة لها فتکون أبدا متفرقة فی کل جهة و قیل إنما شبههم بالجراد فی کثرتهم و فی هذه الآیة دلالة علی أن البعث إنما یکون لهذه البنیة لأنها الکائنة فی الأجداث خلافا لمن زعم أن البعث یکون للأرواح مُهْطِعِینَ إِلَی الدَّاعِ أی مقبلین إلی صوت الداعی و قیل مسرعین إلی إجابة الداعی و قیل ناظرین قبل الداعی قائلین هذا یَوْمٌ عَسِرٌ أی صعب شدید. و فی قوله تعالی یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا أی تخرجوا هاربین من الموت یقال نفذ الشی ء من الشی ء إذا خلص منه کالسهم ینفذ من الرمیة مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أی جوانبهما و نواحیهما فَانْفُذُوا أی فأخرجوا لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ أی حیث توجهتم فثم ملکی و لا تخرجون من سلطانی فأنا آخذکم بالموت و قیل لا تنفذون إلا بقدرة من الله و قوة یعطیکموها بأن یخلق لکم مکانا آخر سوی السماوات و الأرض و یجعل لکم قوة تخرجون بها إلیه و قیل المعنی إن استطعتم أن تعلموا ما فی السماوات و الأرض فاعلموا أنه لا یمکنکم ذلک لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ أی لا تعلمون إلا بحجة و بیان و قیل لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ معناه حیث ما نظرتم شاهدتم حجة الله و سلطانه الذی یدل علی توحیده

ص: 79

یُرْسَلُ عَلَیْکُما شُواظٌ مِنْ نارٍ هو اللهب الأخضر المنقطع من النار وَ نُحاسٌ هو الصفر المذاب للعذاب و قیل النحاس الدخان و قیل المهل و المعنی لا تنفذون و لو جاز أن تنفذوا و قدرتم علیه لأرسل علیکم العذاب من النار المحرقة و قیل معناه أنه یقال لهم ذلک یوم القیامة یُرْسَلُ عَلَیْکُما أی علی من أشرک منکما و قد جاء فی الخبر یحاط علی الخلق بالملائکة و بلسان من نار ثم ینادون یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إلی قوله شُواظٌ مِنْ نارٍ و

رَوَی مَسْعَدَةُ بْنُ صَدَقَةَ عَنْ کُلَیْبٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَنْشَأَ یُحَدِّثُنَا فَقَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ الْعِبَادَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ یُوحِی إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا أَنِ اهْبِطِی بِمَنْ فِیکِ فَیَهْبِطُ أَهْلُ السَّمَاءِ الدُّنْیَا بِمِثْلَیْ مَنْ فِی الْأَرْضِ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الْمَلَائِکَةِ ثُمَّ یَهْبِطُ أَهْلُ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ بِمِثْلِ الْجَمِیعِ مَرَّتَیْنِ فَلَا یَزَالُونَ کَذَلِکَ حَتَّی یَهْبِطَ أَهْلُ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ فَیَصِیرُ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ فِی سَبْعِ سُرَادِقَاتٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ ثُمَّ یُنَادِی مُنَادٍ یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ الْآیَةَ فَیَنْظُرُونَ فَإِذَا قَدْ أَحَاطَ بِهِمْ سَبْعَ أَطْوَاقٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ.

و قوله فَلا تَنْتَصِرانِ أی فلا تقدران علی دفع ذلک عنکما و عن غیرکما فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ یعنی یوم القیامة إذا انصدعت السماء و انفک بعضها من بعض فَکانَتْ وَرْدَةً أی فصارت حمراء کلون الفرس الورد و هو الأبیض الذی یضرب إلی الحمرة أو الصفرة فیکون فی الشتاء أحمر و فی الربیع أصفر و فی اشتداد البرد أغبر سبحانه خالقها و المصرف لها کیف یشاء و الوردة واحدة الورد فشبه السماء یوم القیامة فی اختلاف ألوانها بذلک و قیل أراد به وردة النبات و هی حمراء و قد تختلف ألوانها و لکن الأغلب فی ألوانها الحمرة لتصیر السماء کالوردة فی الاحمرار ثم تجری کَالدِّهانِ و هو جمع الدهن عند انقضاء الأمر و تناهی المدة قال الحسن هی کالدهان التی تصب بعضها بألوان مختلفة قال الفراء شبه تلون السماء بتلون الوردة من الخیل و شبه الوردة فی اختلافه بالدهن و اختلاف ألوانه و قیل الدهان الأدیم (1)الأحمر و قیل هو عکر الزیت (2)یتلون ألوانا فَیَوْمَئِذٍ یعنی

ص: 80

یوم القیامة لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ أی لا یسأل المجرم عن جرمه فی ذلک الموطن لما یلحقه من الذهول الذی تحار له العقول و إن وقعت المسألة فی غیر ذلک الوقت بدلالة قوله وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ و قیل المعنی لا یسألان سؤال الاستفهام لیعرف ذلک بالمسألة من جهته لأن الله تعالی قد أحصی الأعمال و حفظها علی العباد و إنما یسألون سؤال تقریع و توبیخ للمحاسبة و قیل إن أهل الجنة حسان الوجوه و أهل النار سود الوجوه فلا یسألون من أی الحزبین هم و لکن یسألون سؤال تقریع.

وَ رُوِیَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فَیَوْمَئِذٍ لَا یُسْئَلُ مِنْکُمْ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لَا جَانٌّ وَ الْمَعْنَی أَنَّ مَنِ اعْتَقَدَ الْحَقَّ ثُمَّ أَذْنَبَ وَ لَمْ یَتُبْ فِی الدُّنْیَا عُذِّبَ عَلَیْهِ فِی الْبَرْزَخِ وَ یَخْرُجُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَیْسَ لَهُ ذَنْبٌ یُسْأَلُ عَنْهُ.

یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ أی بعلامتهم و هی سواد الوجوه و زرقة العیون و قیل بأمارات الخزی فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ فتأخذهم الزبانیة فتجمع بین نواصیهم و أقدامهم بالغل ثم یسحبون إلی النار و یقذفون فیها.

و فی قوله تعالی إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ أی إذا قامت القیامة سمیت بها لکثرة ما یقع فیها من الشدة أو لشدة وقعتها لَیْسَ لِوَقْعَتِها کاذِبَةٌ (1)أی لیس لمجیئها و ظهورها کذب و قیل أی لیس لوقعتها قضیة کاذبة أی ثبت وقوعها بالسمع و العقل خافِضَةٌ رافِعَةٌ أی تخفض ناسا و ترفع آخرین و قیل تخفض أقواما إلی النار و ترفع أقواما إلی الجنة إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا أی حرکت حرکة شدیدة و زلزلت زلزالا شدیدا و قیل معناه رجت بما فیها کما یرج الغربال بما فیه فتخرج من فی بطنها من الموتی وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا أی فتت فتا و قیل أی کسرت کسرا و قیل قلعت من أصلها و قیل سیرت من وجه الأرض تسییرا و قیل بسطت بسطا کالرمل و التراب و قیل جعلت کَثِیباً مَهِیلًا بعد أن کانت شامخة طویلة فَکانَتْ هَباءً مُنْبَثًّا

ص: 81

أی غبارا متفرقا کالذی یری فی شعاع الشمس إذا دخل من الکوة (1)وَ کُنْتُمْ أَزْواجاً أی أصنافا ثَلاثَةً فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ یعنی الیمین و هم الذین یعطون کتبهم بأیمانهم و قیل الذین یؤخذ بهم ذات الیمین إلی الجنة و قیل هم أصحاب الیمن و البرکة ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ أی أی شی ء هم کما یقال هم ما هم وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ هم الذین یعطون کتبهم بشمالهم أو یؤخذ بهم ذات الشمال إلی النار و قیل هم المشائم علی أنفسهم وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أی و السابقون إلی اتباع الأنبیاء الذین صاروا أئمة الهدی هم السابقون إلی جزیل الثواب عند الله و قیل السابقون إلی طاعة الله هم السابقون إلی رحمته فالسابقون الثانی خبر الأول و یحتمل أن یکون تأکیدا للأول و الخبر أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ و فی قوله تعالی فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَةٌ واحِدَةٌ و هی النفخة الأولی و قیل الثانیة وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ أی رفعت من أماکنها فَدُکَّتا دَکَّةً واحِدَةً أی کسرتا کسرة واحدة لا تثنی حتی یستوی ما علیها من شی ء مثل الأدیم الممدود و قیل ضرب بعضها ببعض حتی تفتتت الجبال و نسفتها الریاح و بقیت الأرض شیئا واحدا لا جبل فیها و لا رابیة (2)بل تکون قطعة مستویة و إنما قال دکتا لأنه جعل الأرض جملة واحدة و الجبال جملة واحدة فَیَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْواقِعَةُ أی قامت القیامة وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ أی انفرج بعضها من بعض فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَةٌ أی شدیدة الضعف بانتقاض أبنیتها و قیل هو أن السماء تنشق بعد صلابتها فتصیر بمنزلة الصوف فی الوهن و الضعف وَ الْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها أی علی أطرافها و نواحیها و الملک اسم یقع علی الواحد و الجمع و السماء مکان الملائکة فإذا وهت صارت فی نواحیها و قیل إن الملائکة یومئذ علی جوانب السماء تنتظر ما یؤمر به فی أهل النار و أهل الجنة وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یعنی فوق الخلائق یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ من الملائکة.

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُمُ الْیَوْمَ أَرْبَعَةٌ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَیَّدَهُمْ بِأَرْبَعَةٍ

ص: 82

أُخْرَی فَیَکُونُونَ ثَمَانِیَةً.

و قیل ثمانیة صفوف لا یعلم عددهم إلا الله تعالی عن ابن عباس یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ یعنی یوم القیامة یتعرضون معاشر المکلفین لا تَخْفی مِنْکُمْ خافِیَةٌ أی نفس خافیة أو فعلة خافیة و قیل الخافیة مصدر أی خافیة أحد و روی فی الخبر عن ابن مسعود و قتادة أن الخلق یعرضون ثلاث عرضات ثنتان فیهما معاذیر و جدال و الثالثة تطیر الصحف من الأیدی فآخذ بیمینه و آخذ بشماله و لیس یعرض الله الخلق لیعلم من حالهم ما لم یعلمه و لکن لیظهر ذلک لخلقه فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ لأهل القیامة هاؤُمُ أی تعالوا اقْرَؤُا کِتابِیَهْ إنما یقوله سرورا بهم لعلمه بأنه لیس فیه إلا الطاعات فلا یستحیی أن ینظر فیه غیره إِنِّی ظَنَنْتُ أی علمت و أیقنت فی الدنیا أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ و الهاء لنظم رءوس الآی و هی هاء الاستراحة و المعنی أنی کنت مستیقنا فی دار الدنیا بأنی ألقی حسابی یوم القیامة فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ أی حالة من العیش ذات رضی بمعنی مرضیة فِی جَنَّةٍ عالِیَةٍ أی رفیعة القدر و المکان قُطُوفُها دانِیَةٌ أی ثمارها قریبة ممن یتناولها قال البراء بن عازب یتناول الرجل من الثمرة و هو نائم.

وَ رُوِیَ عَنْ سَلْمَانَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ أَحَدٌ إِلَّا بِجَوَازِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا کِتَابٌ مِنَ اللَّهِ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ أَدْخِلُوهُ جَنَّةً عَالِیَةً قُطُوفُها دانِیَةٌ

و قیل معناه لا یرد أیدیهم عن ثمرها بعد و لا شوک یقال لهم کُلُوا وَ اشْرَبُوا فی الجنة هَنِیئاً بِما أَسْلَفْتُمْ أی قدمتم من أعمالکم الصالحة فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَةِ أی الماضیة فی الدنیا و یعنی بقوله هَنِیئاً أنه لیس فیه ما یؤذی فلا یحتاج فیه إلی إخراج فضل بغائط أو بول وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ أی صحیفة أعماله بِشِمالِهِ فَیَقُولُ یا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتابِیَهْ لما یری فیه من قبائح أعماله وَ لَمْ أَدْرِ ما حِسابِیَهْ أی و لم أدر أی شی ء حسابی یا لَیْتَها کانَتِ الْقاضِیَةَ الهاء فی لیتها کنایة عن الحال التی هم فیها و قیل کنایة عن الموتة الأولی و القاضیة القاطعة للحیاة أی لیت الموتة الأولی لم نحی بعدها أو تمنی یومئذ الموت و لم یکن فی الدنیا شی ء أکره عنده من الموت ما أَغْنی عَنِّی مالِیَهْ أی ما دفع عنی مالی من عذاب الله شیئا هَلَکَ عَنِّی سُلْطانِیَهْ أی ضل عنی ما کنت أعتقده

ص: 83

حجة أو هلک عنی تسلطی و أمری و نهیی فی دار الدنیا علی ما کنت مسلطا علیه.

ثم أخبر سبحانه أنه یقول للملائکة خُذُوهُ فَغُلُّوهُ أی أوثقوه بالغل و هو أن تشد إحدی یدیه أو رجلیه إلی عنقه بجامعة (1)ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ أی ثم أدخلوا النار العظیمة و ألزموه إیاها ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها أی طولها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ أی اجعلوه فیها لأنه یؤخذ عنقه فیها ثم یجر بها قال الضحاک إنما تدخل فی فیه و تخرج من دبره فعلی هذا یکون المعنی ثم اسلکوا السلسلة فیه فقلب و قال نوف البکالی (2)کل زراع سبعون باعا الباع أبعد مما بینک و بین مکة و کان فی رحبة الکوفة و قال الحسن الله أعلم بأی ذراع هو و قال سوید بن نجیح إن جمیع أهل النار کانوا فی تلک السلسلة و لو أن حلقة منها وضعت علی جبل لذاب من حرها إِنَّهُ کانَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ أی لم یکن یوحد الله و لا یصدق به وَ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ أی کان یمنع الزکاة و الحقوق الواجبة فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هاهُنا حَمِیمٌ أی صدیق ینفعه وَ لا طَعامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِینٍ و هو صدید (3)أهل النار و ما یجری منهم و قیل إن أهل النار طبقات فمنهم من طعامه غسلین و منهم من طعامه الزقوم (4)و منهم من طعامه الضریع لأنه قال فی موضع آخر لَیْسَ لَهُمْ طَعامٌ إِلَّا مِنْ ضَرِیعٍ (5)و قیل یجوز أن یکون الضریع هو الغسلین لا یَأْکُلُهُ أی هذا الغسلین إِلَّا الْخاطِؤُنَ و هم

ص: 84

الجائزون عن طریق الحق عامدین و الفرق بین الخاطئ و المخطئ أن المخطئ قد یکون من غیر تعمد و الخاطئ المذنب المتعمد الجائز عن الصراط المستقیم.

و فی قوله سبحانه یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ أی کدردی الزیت و قیل کعکر القطران و قیل مثل الفضة إذا أذیبت و قیل مثل الصفر المذاب وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ أی کالصوف المصبوغ و قیل کالصوف المنفوش و قیل کالصوف الأحمر بمعنی أنها تلین بعد الشدة و تتفرق بعد الاجتماع و قال الحسن إنها أولا تصیر کَثِیباً مَهِیلًا ثم تصیر عهنا منفوشا ثم هَباءً مَنْثُوراً وَ لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً لشغل کل إنسان بنفسه عن غیره و قیل لا یسأله عن یتحمل من أوزاره لیأسه من ذلک فی الآخرة و قیل معناه أنه لا یحتاج إلی سؤاله لأنه یکون لکل علامة یعرف بها فعلامة الکافرین سواد الوجوه و زرقة العیون و علامة المؤمنین نضارة اللون و بیاض الوجوه یُبَصَّرُونَهُمْ أی تعرف الکفار بعضهم بعضا ساعة ثم لا یتعارفون و یفر بعضهم من بعض و قیل یعرفهم المؤمنون فیشمتون بهم و یسرون بعذابهم و قیل یعرف أتباع الضلالة رؤساءهم و قیل إن الضمیر یعود إلی الملائکة أی یعرفهم الملائکة و یجعلون بصراء بهم فیسوقون فریقا إلی الجنة و فریقا إلی النار یَوَدُّ الْمُجْرِمُ أی یتمنی العاصی لَوْ یَفْتَدِی مِنْ عَذابِ یَوْمِئِذٍ بِبَنِیهِ أی یتمنی سلامته من العذاب النازل به بإسلام کل کریم علیه من أولاده الذین هم أعز الناس علیه وَ صاحِبَتِهِ أی زوجته التی کانت سکنا له و ربما آثرها علی أبویه وَ أَخِیهِ الذی کان ناصرا له و معینا وَ فَصِیلَتِهِ أی و عشیرته الَّتِی تُؤْوِیهِ فی الشدائد و تضمه و یأوی إلیها فی النسب وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً أی بجمیع الخلائق ثُمَّ یُنْجِیهِ ذلک الفداء کَلَّا لا ینجیه ذلک إِنَّها لَظی یعنی أن نار جهنم لظی أو القصة لظی نَزَّاعَةً لِلشَّوی و سمیت لظی لأنها تتلظی أی تشتعل و تتلهب علی أهلها و قیل لظی اسم من أسماء جهنم و قیل هی الدرکة الثانیة منها و هی نزاعة للشوی تنزع الأطراف فلا تترک لحما و لا جلدا إلا أحرقته و قیل تنزع الجلد و أم الرأس و قیل تنزع الجلد و اللحم عن العظم و قال الکلبی یعنی تأکل الدماغ کله ثم یعود کما کان و قال أبو صالح الشوی لحم الساق و قال

ص: 85

سعید بن جبیر العصب و العقب و قال أبو العالیة محاسن الوجه تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی یعنی النار تدعو إلی نفسها من أدبر عن الإیمان و تولی عن طاعة الله و طاعة رسوله أی لا یفوتها کافر فکأنها تدعوه فیجیئها کرها و قیل إن الله تعالی ینطق النار حتی تدعوهم إلیها و قیل معناه تدعو زبانیة النار و قیل تدعو أی تعذب رواه المبرد عن الخلیل قال یقال دعاک الله أی عذبک.

و فی قوله کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ یُوفِضُونَ أی کأنهم یسعون فیسرعون إلی علم نصب لهم و قیل کأنهم إلی أوثانهم یسعون للتقرب إلیها تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ أی تغشاهم.

و فی قوله سبحانه یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ أی تتحرک باضطراب شدید وَ کانَتِ الْجِبالُ کَثِیباً مَهِیلًا أی رملا سائلا متناثرا عن ابن عباس و قیل المهیل الذی إذا وطئته القدم زل من تحتها و إذا أخذت أسفله انهار أعلاه و المعنی أن الجبال تنقلع من أصولها فتصیر بعد صلابتها کالرمل السائل.

و فی قوله یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِیباً هو جمع أشیب و هذا وصف لذلک الیوم و شدته کما یقال هذا أمر یشیب منه الولید و تشیب منه النواصی إذا کان عظیما شدیدا و المعنی بأی شی ء تتحصنون من عذاب ذلک الیوم إن کفرتم و کیف تدفعون عنکم ذلک السَّماءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ الهاء یعود إلی الیوم و المعنی أن السماء تنفطر و تنشق فی ذلک الیوم من هوله و قیل بسبب ذلک الیوم و هوله و شدته کانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا أی کائنا لا خلف فیه و لا تبدیل.

و فی قوله تعالی فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ أی شخص البصر عند معاینة ملک الموت فلا یطرف من شدة الفزع و قیل إذا فزع و تحیر لما یری من أهوال القیامة و أحوالها وَ خَسَفَ الْقَمَرُ أی ذهب نوره و ضوؤه وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ أی جمع بینهما فی ذهاب ضوئهما بالخسوف لیتکامل ظلام الأرض علی أهلها حتی یراهما کل أحد بغیر نور و ضیاء و قیل فی طلوعهما من المغرب کالبعیرین القرینین یَقُولُ الْإِنْسانُ المکذب بالقیامة یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ أین الفرار و یجوز أن یکون معناه أین موضع الفرار کَلَّا لا وَزَرَ أی لا مهرب و لا ملجأ لهم یلجئون إلیه و الوزر ما یتحصن به من جبل أو

ص: 86

غیره إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ أی المنتهی أی ینتهی الخلق یومئذ إلی حکمه و أمره فلا حکم و لا أمر لأحد غیره و قیل المستقر المکان الذی یستقر فیه المؤمن و الکافر و ذلک إلی الله لا إلی العباد و قیل المستقر المصیر و المرجع یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ أی یخبر الإنسان یوم القیامة بأول عمله و آخره فیجازی به و قیل معناه بما قدم من العمل فی حیاته و ما سنه فعمل به بعد موته من خیر أو شر و قیل بما قدم من المعاصی و أخر من الطاعات و قیل بما أخذ و ترک و قیل بما قدم من طاعة الله و أخر من حق الله و ضیعه و قیل بما قدم من ماله لنفسه و ما خلفه لورثته بعده بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ أی إن جوارحه تشهد علیه بما عمل قال القتیبی أقام جوارحه مقام نفسه و لذلک أنث (1)و قیل معناه أن الإنسان بصیر بنفسه و عمله

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا یَصْنَعُ أَحَدُکُمْ أَنْ یُظْهِرَ حَسَناً وَ یُسِرَّ سَیِّئاً أَ لَیْسَ إِذَا رَجَعَ إِلَی نَفْسِهِ یَعْلَمُ أَنَّهُ لَیْسَ کَذَلِکَ وَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ یَقُولُ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ إِنَّ السَّرِیرَةَ إِذَا صَلَحَتْ قَوِیَتِ الْعَلَانِیَةُ.

وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ أی و لو اعتذر و جادل عن نفسه لم ینفعه ذلک و قیل معناه و لو أرخی الستور و أغلق الأبواب قال الزجاج معناه و لو أدلی بکل حجة عنده (2)و جاء فی التفسیر المعاذیر الستور واحدها معذار و قال المبرد هی لغة طائیة و المعنی علی هذا القول و إن أسبل الستور لیخفی ما یعمل فإن نفسه شاهد علیه.

ص: 87

و فی قوله سبحانه إِنَّ هؤُلاءِ یُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ أی یؤثرون اللذات و المنافع العاجلة فی دار الدنیا وَ یَذَرُونَ وَراءَهُمْ أی و یترکون أمامهم یَوْماً ثَقِیلًا أی عسیرا شدیدا و المعنی أنهم لا یؤمنون به و لا یعملون له و قیل معنی وراءهم خلف ظهورهم.

و فی قوله تعالی فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ أی محیت آثارها و أذهب نورها (1)وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ أی شقت و صدعت فصار فیها فروج وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ أی قلعت من مکانها و قیل أی أذهبت بسرعة حتی لا یبقی لها أثر فی الأرض وَ إِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ أی جمعت لوقتها و هو یوم القیامة لتشهد علی الأمم و هو قوله لِأَیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ أی أخرت و ضرب لهم الأجل لجمعهم تعجب العباد من ذلک الیوم و قیل أُقِّتَتْ معناه عرفت وقت الحساب و الجزاء لأنهم فی الدنیا لا یعرفون متی تکون الساعة و قیل عرفت ثوابها فی ذلک الیوم

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام أُقِّتَتْ أَیْ بُعِثَتْ فِی أَوْقَاتٍ مُخْتَلِفَةٍ.

ثم بین سبحانه ذلک الیوم فقال لِیَوْمِ الْفَصْلِ أی یوم یفصل الرحمن بین الخلائق ثم عظم ذلک الیوم فقال وَ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الْفَصْلِ ثم أخبر سبحانه عن حال من کذب به فقال وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ و فی قوله تعالی هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ فیه قولان أحدهما أنهم لا ینطقون بنطق ینتفعون به فکأنهم لم ینطقوا و الثانی أن فی القیامة مواقف ففی بعضها یختصمون و یتکلمون و فی بعضها یختم علی أفواههم فلا یتکلمون و عن قتادة قال جاء رجل إلی عکرمة فقال أ رأیت قول الله تعالی هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ و قوله ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ قال إنها مواقف فأما موقف منها فتکلموا و اختصموا ثم ختم علی أفواههم فتکلمت أیدیهم و أرجلهم فحینئذ لا ینطقون.

ص: 88

و فی قوله تعالی إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ مِیقاتاً أی لما وعد الله من الجزاء و الحساب و الثواب و العقاب یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً أی جماعة جماعة إلی أن تتکاملوا فی القیامة و قیل زمرا زمرا من کل مکان للحساب و کل فریق یأتی مع شکله و قیل إن کل أمة تأتی مع نبیها وَ فُتِحَتِ السَّماءُ أی شقت لتزول الملائکة فَکانَتْ أَبْواباً أی ذات أبواب و قیل صار فیها طرق و لم یکن کذلک من قبل وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ أی أزیلت عن أماکنها و ذهب بها فَکانَتْ سَراباً أی کالسراب یظن أنها جبال و لیست إیاها

وَ فِی الْحَدِیثِ عَنِ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ قَالَ: کَانَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ جَالِساً قَرِیباً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَنْزِلِ أَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ فَقَالَ مُعَاذٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ رَأَیْتَ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَی یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً الْآیَاتِ فَقَالَ یَا مُعَاذُ سَأَلْتَ عَنْ عَظِیمٍ مِنَ الْأَمْرِ ثُمَّ أَرْسَلَ عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَالَ تُحْشَرُ عَشَرَةُ أَصْنَافٍ مِنْ أُمَّتِی أَشْتَاتاً قَدْ مَیَّزَهُمُ اللَّهُ تَعَالَی مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ بَدَّلَ صُوَرَهُمْ فَبَعْضُهُمْ عَلَی صُورَةِ الْقِرَدَةِ وَ بَعْضُهُمْ عَلَی صُورَةِ الْخَنَازِیرِ وَ بَعْضُهُمْ مُنَکَّسُونَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ فَوْقُ وَ وُجُوهُهُمْ مِنْ تَحْتُ ثُمَّ یُسْحَبُونَ عَلَیْهَا وَ بَعْضُهُمْ عُمْیٌ یَتَرَدَّدُونَ وَ بَعْضُهُمْ بُکْمٌ لَا یَعْقِلُونَ وَ بَعْضُهُمْ یَمْضَغُونَ أَلْسِنَتَهُمْ یَسِیلُ الْقَیْحُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ لُعَاباً یَتَقَذَّرُهُمْ أَهْلُ الْجَمْعِ وَ بَعْضُهُمْ مُقَطَّعَةٌ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ وَ بَعْضُهُمْ مُصَلَّبُونَ عَلَی جُذُوعٍ مِنْ نَارٍ وَ بَعْضُهُمْ أَشَدُّ نَتْناً مِنَ الْجِیَفِ وَ بَعْضُهُمْ یَلْبَسُونَ جِبَاباً سَابِغَةً مِنْ قَطِرَانٍ لَازِقَةٍ بِجُلُودِهِمْ فَأَمَّا الَّذِینَ عَلَی صُورَةِ الْقِرَدَةِ فَالْقَتَّاتُ مِنَ النَّاسِ وَ أَمَّا الَّذِینَ عَلَی صُورَةِ الْخَنَازِیرِ فَأَهْلُ السُّحْتِ وَ أَمَّا الْمُنَکَّسُونَ عَلَی رُءُوسِهِمْ فَأَکَلَةُ الرِّبَا وَ الْعُمْیُ الْجَائِرُونَ فِی الْحُکْمِ وَ الصُّمُّ الْبُکْمُ الْمُعْجَبُونَ بِأَعْمَالِهِمْ وَ الَّذِینَ یَمْضَغُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ فَالْعُلَمَاءُ وَ الْقُضَاةُ الَّذِینَ خَالَفَتْ أَعْمَالُهُمْ أَقْوَالَهُمْ وَ الْمُقَطَّعَةُ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ الَّذِینَ یُؤْذُونَ الْجِیرَانَ وَ الْمُصَلَّبُونَ عَلَی جُذُوعٍ مِنْ نَارٍ فَالسُّعَاةُ بِالنَّاسِ إِلَی السُّلْطَانِ وَ الَّذِینَ هُمْ أَشَدُّ نَتْناً مِنَ الْجِیَفِ فَالَّذِینَ یَتَمَتَّعُونَ بِالشَّهَوَاتِ وَ اللَّذَّاتِ وَ یَمْنَعُونَ حَقَّ اللَّهِ فِی أَمْوَالِهِمْ وَ الَّذِینَ یَلْبَسُونَ الْجِبَابَ فَأَهْلُ التَّجَبُّرِ وَ الْخُیَلَاءِ.

و فی قوله تعالی لا یَمْلِکُونَ مِنْهُ خِطاباً أی لا یملکون أن یسألوا إلا فیما أذن لهم فیه قال مقاتل لا یقدر الخلق علی أن یکلموا الرب إلا بإذنه یَوْمَ یَقُومُ

ص: 89

الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا اختلف فی الروح فقیل خلق الله علی صورة بنی آدم و لیسوا بناس و لا بملائکة یقومون صفا و الملائکة صفا و قیل ملک من الملائکة ما خلق الله مخلوقا أعظم منه فإذا کان یوم القیامة قام هو وحده صفا و قامت الملائکة کلهم صفا واحدا فیکون عظم خلقه مثل صفهم عن ابن عباس و قیل إنها أرواح الناس تقوم مع الملائکة فیما بین النفختین قبل أن ترد الأرواح إلی الأجساد عن ابن عباس أیضا و قیل إنه جبرئیل علیه السلام و قال وهب إن جبرئیل واقف بین یدی الله عز و جل ترعد فرائصه یخلق الله عز و جل من کل رعدة منه مائة ألف ملک فالملائکة صفوف بین یدی الله عز و جل منکسو رءوسهم فإذا أذن الله لهم فی الکلام قالوا لا إله إلا الله وَ قالَ صَواباً أی لا إله إلا الله

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ.

و قیل إن الروح بنو آدم.

و قوله صفا معناه مصطفین لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ و هم المؤمنون و الملائکة وَ قالَ فی الدنیا صَواباً أی شهد بالتوحید و قال لا إله إلا الله و قیل إن الکلام هاهنا الشفاعة ذلِکَ الْیَوْمُ الْحَقُّ الذی لا شک فیه یعنی القیامة فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ مَآباً أی مرجعا بالطاعة إِنَّا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَرِیباً یعنی العذاب فی الآخرة یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ أی ینتظر جزاء ما قدمه من طاعة و معصیة و قیل معناه أن کل أحد ینظر إلی عمله فی ذلک الیوم من خیر و شر مثبتا علیه فی صحیفته فیرجو ثواب الله علی صالح عمله و یخاف العقاب علی سوء عمله وَ یَقُولُ الْکافِرُ فی ذلک الیوم یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً أی یتمنی أن لو کان ترابا لا یعود و لا یحاسب لیتخلص من عقاب ذلک الیوم و قال عبد الله بن عمر إذا کان یوم القیامة مدت الأرض مد الأدیم و حشر الدواب و البهائم و الوحوش ثم یجعل القصاص بین الدواب حتی یقتص للشاة الجماء (1)من الشاة القرناء التی نطحتها و قال مجاهد یقاد یوم القیامة للمنطوحة من الناطحة و قال المقاتل إن الله یجمع الوحوش و الهوام و الطیر و کل شی ء غیر الثقلین فیقول من ربکم فیقولون الرحمن الرحیم فیقول لهم الرب بعد

ص: 90

ما یقضی بینهم حتی یقتص للجماء من القرناء إنا خلقناکم و سخرناکم لبنی آدم و کنتم مطیعین أیام حیاتکم فارجعوا إلی الذی کنتم کونوا ترابا فتکون ترابا فإذا التفت الکافر إلی شی ء صار ترابا یتمنی فیقول یا لیتنی کنت فی الدنیا علی صورة خنزیر رزقی کرزقه و کنت الیوم أی فی الآخرة ترابا و قیل إن المراد بالکافر هنا إبلیس عاب آدم بأن خلق من تراب و افتخر بالنار فیوم القیامة إذا رأی کرامة آدم و ولده المؤمنین قال یا لیتنی کنت ترابا.

و فی قوله تعالی فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّةُ الْکُبْری هی القیامة لأنها تطم علی کل داهیة هائلة أی تعلو و تغلب و قال الحسن هی النفخة الثانیة و قیل هی الغاشیة الغلیظة المجللة التی تدفق الشی ء بالغلظ و قیل إن ذلک حین یساق أهل الجنة إلی الجنة و أهل النار إلی النار یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعی أی تجی ء الطامة فی یوم یتذکر الإنسان ما عمله من خیر أو شر وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ أی أظهرت النار لِمَنْ یَری فیراها الخلق مکشوفا عنها الغطاء و یبصرونها مشاهدة.

و فی قوله تعالی فَإِذا جاءَتِ الصَّاخَّةُ یعنی صیحة القیامة عن ابن عباس سمیت بذلک لأنها تصخ الآذان أی تبالغ فی إسماعها حتی تکاد تصمها و قیل لأنها یصخ لها الخلق أی یستمع یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ وَ صاحِبَتِهِ أی زوجته وَ بَنِیهِ أی لا یلتفت إلی واحد من هؤلاء لعظم ما هو فیه و شغله بنفسه و إن کان فی الدنیا یعتنی بشأنهم و قیل یفر منهم حذرا من مطالبتهم إیاه بما بینه و بینهم من التبعات و المظالم و قیل لعلمه بأنهم لا یشفعون له و لا یغنون عنه شیئا و یجوز أن یکون مؤمنا و أقرباؤه من أهل النار فیعادیهم و لا یلتفت إلیهم أو یفر منهم لئلا یری ما نزل بهم من الهوان لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ أی لکل إنسان منهم أمر عظیم یشغله عن الأقرباء و یصرفه عنهم وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ أی مشرقة مضیئة ضاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ من سرورها و فرحها بما أعد لها من الثواب و أراد بالوجوه أصحابها وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ أی سواد و کآبة للهم تَرْهَقُها أی تعلوها و تغشاها قَتَرَةٌ

ص: 91

أی سواد و کسوف عند معاینة النار و قیل الغبرة ما انحطت من السماء إلی الأرض و القترة ما ارتفعت من الأرض إلی السماء.

و فی قوله سبحانه إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ أی إذا ذهب ضوؤها فأظلمت و اضمحلت و قیل ألقیت و رمی بها و قیل جمع ضوؤها و لفت کما تلف العمامة و المعنی أن الشمس تکور بأن تجمع نورها حتی تصیر کالکارة الملقاة و یذهب ضوؤها و یحدث الله تعالی للعباد ضیاء غیرها وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ أی تساقطت و تناثرت یقال انکدر الطائر من الهواء إذا انقض و قیل تغیرت من الکدورة و الأول أولی لقوله وَ إِذَا الْکَواکِبُ انْتَثَرَتْ إلا أن یقال یذهب ضوؤها ثم تتناثر وَ إِذَا الْجِبالُ سُیِّرَتْ عن وجه الأرض فصارت هباء منبثا و سرابا وَ إِذَا الْعِشارُ و هی النوق الحوامل أتت علیها عشرة أشهر و بعد الوضع تسمی عشارا أیضا و هی أنفس مال عند العرب عُطِّلَتْ أی ترکت هملا بلا راع و قیل العشار السحاب یعطل فلا یمطر وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ أی جمعت حتی یقتص بعضها من بعض فیقتص للجماء من القرناء و یحشر الله سبحانه الوحوش لیوصل إلیها ما تستحقه من الأعواض علی الآلام التی نالتها فی الدنیا و ینتصف لبعضها من بعض فإذا وصل إلیها ما استحقته من الأعواض فمن قال إن العوض دائم قال تبقی منعمة إلی الأبد و من قال باستحقاقها العوض منقطعا فقال بعضهم یدیمه الله لها تفضلا لئلا یدخل علی المعوض غم بانقطاعه و قال بعضهم إذا فعل الله بها ما استحقته من الأعواض جعلها ترابا وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ أی أرسل عذبها علی مالحها و مالحها علی عذبها حتی امتلأت و قیل إن المعنی فجر بعضها فی بعض فصارت البحور کلها بحرا واحدا و یرتفع البرزخ و قیل أی أوقدت فصارت نارا تصطرم عن ابن عباس و قیل یبست و ذهبت ماؤها فلم یبق فیها قطرة و قیل ملئت من القیح و الصدید الذی یسیل من أبدان أهل النار فی النار و أراد بحار جهنم لأن بحور الدنیا قد فنیت عن الجبائی وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ أی قرن کل واحد منها إلی شکله و ضم إلیها من أهل النار و أهل الجنة و قیل أی ردت الأرواح إلی الأجساد و قیل یقرن الغاوی بمن أغواه

ص: 92

من إنسان أو شیطان و قیل أی قرنت نفوس الصالحین بالحور العین و نفوس الکافرین بالشیاطین وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ یعنی الجاریة المدفونة حیا و کانت المرأة إذا حان وقت ولادتها حفرت حفرة و قعدت علی رأسها فإن ولد بنتا رمت بها فی الحفرة و إن ولدت غلاما حبسته بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ أی یقال لها بأی ذنب قتلت و معنی سؤالها توبیخ قاتلها لأنها تقول قتلت بغیر ذنب و قیل إن معنی سئلت طولب قاتلها بالحجة فی قتلها فکأنه قیل سئل قاتلها بأی ذنب قتلت هذه و نظیر قوله إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلًا أی مسئولا عنه وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ یعنی صحف الأعمال التی کتبت الملائکة فیها أعمال أهلها من خیر و شر تنشر لیقرأها أصحابها و لتظهر الأعمال فیجازوا بحسبها وَ إِذَا السَّماءُ کُشِطَتْ أی أزیلت عن موضعها کالجلد یزال عن الجزور ثم یطویها الله و قیل معناه قلعت کما یقلع السقف و قیل کشفت عمن فیها و معنی الکشط رفعک شیئا عن شی ء قد غطاه کما یکشط الجلد عن السنام وَ إِذَا الْجَحِیمُ سُعِّرَتْ أوقدت و أضرمت حتی ازدادت شدة علی شدة و قیل سعرها غضب الله و خطایا بنی آدم وَ إِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ أی قربت من أهلها بدخول و قیل قربت بما فیها من النعیم فیزداد المؤمن سرورا و یزداد أهل النار حسرة عَلِمَتْ نَفْسٌ ما أَحْضَرَتْ أی إذا کانت هذه الأشیاء التی تکون فی القیامة علمت فی ذلک الوقت کل نفس ما وجدت حاضرا من عمله کما قالوا أحمدته وجدته محمودا و قیل علمت ما أحضرته من خیر و شر و إحضار الأعمال مجاز لأنها لا تبقی و المعنی أنه لا یشذ عنها شی ء فکان کلها حاضرة و قیل إن المراد صحائف الأعمال.

و فی قوله سبحانه إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ أی انشقت و تقطعت وَ إِذَا الْکَواکِبُ انْتَثَرَتْ أی تساقطت و تهافتت قال ابن عباس سقطت سودا لا ضوء لها وَ إِذَا الْبِحارُ فُجِّرَتْ أی فتح بعضها فی بعض عذبها فی ملحها و ملحها فی عذبها فصارت بحرا واحدا و قیل معناه ذهب ماؤها وَ إِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ أی قلبت ترابها و بعثت الموتی التی فیها و قیل معناه بحثت عن الموتی فأخرجوا منها یرید عند البعث عن ابن عباس عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ عن ابن مسعود قال ما قدمت من خیر أو شر و ما

ص: 93

أخرت من سنة حسنة استن بها بعده فله أجر من اتبعه من غیر أن ینقص من أجورهم شی ء أو سنة سیئة عمل بها بعده فعلیه وزر من عمل بها من غیر أن ینقص من أوزارهم شی ء. یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ أی أی شی ء غرک بخالقک و خدعک و سول لک الباطل حتی عصیته و خالفته

وَ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ قَالَ غَرَّهُ جَهْلُهُ.

و قیل للفضیل بن عیاض لو أقامک الله یوم القیامة بین یدیه فقال ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ ما ذا کنت تقول قال أقول غرنی ستورک المرخاة و قال یحیی بن معاذ لو أقامنی الله بین یدیه فقال ما غرک بی قلت غرنی بک برک بی سالفا و آنفا و عن بعضهم قال غرنی حلمک و عن أبی بکر الوراق غرنی کرم الکریم و إنما قال سبحانه الْکَرِیمِ دون سائر أسمائه و صفاته لأنه کان لقنه الإجابة حتی یقول غرنی کرم الکریم و قال عبد الله بن مسعود ما منکم من أحد إلا سیخلو الله به یوم القیامة فیقول یا ابن آدم ما غرک بی یا ابن آدم ما ذا عملت فیما عملت یا ابن آدم ما ذا أجبت المرسلین الَّذِی خَلَقَکَ من نطفة و لم تک شیئا فَسَوَّاکَ إنسانا تسمع و تبصر فَعَدَلَکَ أی جعلک معتدلا فِی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ أی فی أی شبه من أب أو أم أو خال أو عم.

وَ رُوِیَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ لِرَجُلٍ مَا وُلِدَ لَکَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا عَسَی أَنْ یُولَدَ لِی إِمَّا غُلَاماً وَ إِمَّا جَارِیَةً قَالَ فَمَنْ یُشْبِهُ قَالَ یُشْبِهُ أُمَّهُ أَوْ أَبَاهُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَا تَقُلْ هَکَذَا إِنَّ النُّطْفَةَ إِذَا اسْتَقَرَّتْ فِی الرَّحِمِ أَحْضَرَهَا اللَّهُ کُلَّ نَسَبٍ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ آدَمَ أَ مَا قَرَأْتَ هَذِهِ الْآیَةَ فِی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ أَیْ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ آدَمَ.

و قیل فِی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ من صور الخلق رَکَّبَکَ إن شاء فی صورة إنسان و إن شاء فی صورة حمار و إن شاء فی صورة قرد.

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَوْ شَاءَ رَکَّبَکَ عَلَی غَیْرِ هَذِهِ الصُّوَرِ.

و قیل فی أی صورة شاء من ذکر أو أنثی جسیم أو نحیف حسن أو ذمیم طویل أو قصیر کَلَّا أی لیس الأمر علی ما تزعمون أنه لا بعث و لا حساب بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ أی الجزاء أو بالدین الذی جاء به محمد صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ من الملائکة یحفظون علیکم

ص: 94

ما تعملونه کِراماً علی ربهم کاتِبِینَ یکتبون أعمال بنی آدم یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ من خیر و شر إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ و هو الجنة و الأبرار أولیاء الله المطیعون فی الدنیا وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ و هو العظیم من النار یَصْلَوْنَها یَوْمَ الدِّینِ أی یلزمونها بکونهم فیها وَ ما هُمْ عَنْها بِغائِبِینَ أی لا یکونون غائبین عنها بل یکونون مؤبدین فیها و قد دل الدلیل علی أن أهل الکبیرة من المسلمین لا یخلدون فی النار فالمراد بالفجار الکفار وَ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الدِّینِ قاله تعظیما لشدته ثم کرر تأکیدا لذلک و قیل أراد و ما أدراک ما فی یوم الدین من النعیم لأهل الجنة ثم ما أدراک ما فی یوم الدین من العذاب لأهل النار یَوْمَ لا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَیْئاً أی لا یملک أحد الدفاع عن غیره ممن یستحق العقاب وَ الْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ وحده أی الحکم له فی الجزاء و الثواب و العفو و الانتقام

وَ رَوَی عُمَرُ بْنُ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الْأَمْرَ یَوْمَئِذٍ وَ الْیَوْمَ (1)کُلَّهُ لِلَّهِ یَا جَابِرُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ بَادَتِ الْحُکَّامُ فَلَمْ یَبْقَ حَاکِمٌ إِلَّا اللَّهُ.

و فی قوله تعالی إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ أی تصدعت و انفرجت و انشقاقها من علامات القیامة و ذکر ذلک فی مواضع من القرآن وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها أی سمعت و أطاعت فی الانشقاق و هذا توسع أی کأنها سمعت و انقادت لتدبیر الله وَ حُقَّتْ أی و حق لها أن تأذن بالانقیاد لأمر ربها الذی خلقها و تطیع له وَ إِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ أی بسطت باندکاک جبالها و آکامها حتی تصیر کالصحیفة الملساء و قیل إنها تمد مد الأدیم العکاظی و تزاد فی سعتها عن ابن عباس و قیل سویت فلا بناء و لا جبل إلا دخل فیها وَ أَلْقَتْ ما فِیها من الموتی و الکنوز وَ تَخَلَّتْ أی خلت فلم یبق فی بطنها شی ء و قیل معناه ألقت ما فی بطنها من کنوزها و معادنها و تخلت مما علی ظهرها من جبالها و بحارها وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها وَ حُقَّتْ لیس هذا بتکرار لأن الأول فی صفة السماء و الثانی فی صفة الأرض و هذا کله من أشراط الساعة و جلائل الأمور التی تکون فیها و التقدیر إذا کانت هذه الأشیاء رأی الإنسان ما قدم من خیر و شر و یدل علی هذا المحذوف قوله یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحاً أی ساع إلیه فی عملک و هو

ص: 95

خطاب لجمیع المکلفین یقول الله سبحانه لهم و لکل واحد منهم یا أیها الإنسان إنک عامل عملا فی مشقة لتحمله إلی الله و توصله إلیه فَمُلاقِیهِ أی ملاق جزاءه و قیل أی ملاق ربک فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ الذی ثبتت فیه أعماله بِیَمِینِهِ فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِساباً یَسِیراً أی لا یناقش فی الحساب و لا یواقف علی ما عمل من الحسنات و ما له علیه من الثواب و ما حط عنه من الأوزار إما بالتوبة أو بالعفو و قیل الحساب الیسیر التجاوز عن السیئات و الإثابة علی الحسنات و من نوقش الحساب عذب فی خبر مرفوع.

و فی روایة أخری یعرف عمله ثم یتجاوز عنه

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ حَاسَبَهُ اللَّهُ حِسَاباً یَسِیراً وَ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِهِ قَالُوا وَ مَا هِیَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ تُعْطِی مَنْ حَرَمَکَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَکَ.

وَ یَنْقَلِبُ بعد الفراغ من الحساب إِلی أَهْلِهِ مَسْرُوراً بما أوتی من الخیر و الکرامة و المراد بالأهل الحور العین و قیل أزواجه و أولاده و عشائره و قد سبقوه إلی الجنة وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ لأن یمینه مغلولة إلی عنقه و تکون یده الیسری خلف ظهره و قیل تخلع یده الیسری خلف ظهره و الوجه فی ذلک أن یکون إعطاء الکتاب بالیمین أمارة للملائکة و المؤمنین لکون صاحبه من أهل الجنة و لطفا للخلق فی الإخبار به و کنایة عن قبول أعماله و إعطاؤه علی الوجه الآخر أمارة لهم علی أن صاحبه من أهل النار و علامته لمناقشة الحساب و سوء المآب فَسَوْفَ یَدْعُوا ثُبُوراً أی هلاکا إذا قرأ کتابه و هو أن یقول وا ثبوراه وا هلاکاه وَ یَصْلی سَعِیراً أی یدخل النار و یعذب بها إِنَّهُ کانَ فِی أَهْلِهِ مَسْرُوراً فی الدنیا ناعما لا یهمه أمر الآخرة و لا یتحمل مشقة العبادة فأبدله الله بسروره غما باقیا لا ینقطع و قیل کان مسرورا بمعاصی الله لا یندم علیها إِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَنْ یَحُورَ أی ظن فی دار التکلیف أنه لن یرجع إلی الحیاة فی الآخرة فارتکب المأثم بَلی لیحورن و لیبعثن إِنَّ رَبَّهُ کانَ بِهِ بَصِیراً من یوم خلقه إلی أن یبعثه.

و فی قوله تعالی إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها أی إذا حرکت الأرض تحریکا شدیدا لقیام الساعة زلزالها الذی کتب علیها و یمکن أن یکون إنما أضافها إلی

ص: 96

الأرض لأنها تعم جمیع الأرض وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها أی موتاها المدفونة فیها أو کنوزها و معادنها فتلقاها علی ظهرها لیراها أهل الموقف و تکون الفائدة فی ذلک أن یتحسر العصاة إذا نظروا إلیها لأنهم عصوا الله فیها ثم ترکوها لا تغنی عنهم شیئا و أیضا فإنه تکوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها أی و یقول الإنسان متعجبا ما للأرض تتزلزل و قیل إن المراد بالإنسان الکافر لأن المؤمن معترف بها لا یسأل عنها یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها أی تخبر بما عمل علیها

وَ جَاءَ فِی الْحَدِیثِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَ تَدْرُونَ مَا أَخْبَارُهَا قَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ أَخْبَارُهَا أَنْ تَشْهَدَ عَلَی کُلِّ عَبْدٍ وَ أَمَةٍ بِمَا عَمِلَ عَلَی ظَهْرِهَا تَقُولُ عَمِلَ کَذَا وَ کَذَا یَوْمَ کَذَا وَ کَذَا فَهَذَا أَخْبَارُهَا.

و علی هذا فیجوز أن یکون الله تعالی یحدث الکلام فیها و إنما نسبه إلیها توسعا و مجازا و یجوز أن یقلبها حیوانا یقدر علی النطق و یجوز أن یظهر فیها ما یقوم مقام الکلام فعبر عنه بالکلام کما یقال عیناک تشهدان بسهرک و قوله بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحی لَها معناه أن الأرض تحدث فتقول إن ربک یا محمد أوحی لها أی ألهمها و عرفها بأن تحدث أخبارها و قیل بأن تلقی الکنوز و الأموات علی ظهرها یقال أوحی له و إلیه أی ألقی إلیه من جهة تخفی قال الفراء تحدث أخبارها بوحی الله و إذنه لها و قال ابن عباس أذن لها بأن تخبر بما عمل علیها

وَ رَوَی الْوَاحِدِیُّ بِإِسْنَادِهِ مَرْفُوعاً إِلَی رَبِیعَةَ الْحَرَشِیِّ (1)قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَافِظُوا عَلَی الْوُضُوءِ وَ خَیْرُ أَعْمَالِکُمُ الصَّلَاةُ وَ تَحَفَّظُوا مِنَ الْأَرْضِ فَإِنَّهَا أُمُّکُمْ وَ لَیْسَ فِیهَا أَحَدٌ یَعْمَلُ خَیْراً أَوْ شَرّاً إِلَّا وَ هِیَ مُخْبِرَةٌ بِهِ.

یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتاتاً أی یرجع الناس عن موقف الحساب بعد العرض متفرقین أهل الإیمان علی حدة و أهل کل دین علی حدة لِیُرَوْا أَعْمالَهُمْ أی جزاء أعمالهم و المعنی أنهم یرجعون عن الوقف فرقا لینزلوا منازلهم من الجنة و النار و قیل معنی الرؤیة هاهنا المعرفة بالأعمال عند تلک الحال و هی رؤیة القلب

ص: 97

و یجوز أن یکون التأویل علی رؤیة العین بمعنی لیروا صحائف أعمالهم فیقرءون ما فیها لا یُغادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً إِلَّا أَحْصاها فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ أی و من یعمل وزن ذرة من الخیر یر ثوابه و جزاءه وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ أی یر ما یستحق علیه من العقاب.

و فی قوله عز و جل الْقارِعَةُ اسم من أسماء القیامة لأنها تقرع القلوب بالفزع و تقرع أعداء الله بالعذاب مَا الْقارِعَةُ هذا تعظیم لشأنها و تهویل لأمرها و معناه و أی شی ء القارعة ثم عجب نبیه صلی الله علیه و آله فقال وَ ما أَدْراکَ مَا الْقارِعَةُ یقول إنک یا محمد لا تعلم حقیقة أمرها و کنه وصفها علی التفصیل ثم بین سبحانه أنها متی تکون فقال یَوْمَ یَکُونُ النَّاسُ کَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ شبه الناس عند البعث بما یتهافت فی النار قال قتادة هذا هو الطائر الذی یتساقط فی النار و السراج و قال أبو عبیدة هو طیر یتفرش لیس بذباب و لا بعوض لأنهم إذا بعثوا ماج بعضهم فی بعض فالفراش إذا سار لم یتجه لجهة واحدة فدل ذلک علی أنهم یقرعون عند البعث فیختلفون فی المقاصد علی جهات مختلفة و هذا مثل قوله کَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ و هو الصوف المصبوغ المندوف و المعنی أن الجبال تزول عن أماکنها و تصیر خفیفة السیر.

**[ترجمه]طبرسی رحمه الله در مورد آیه هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ فی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ فرمود: یعنی آیا این تکذیب کنندگان آیات خدا منتظرند مگر آن که امر خدا و آنچه بر معصیت خود آنان را به آن وعده داده در پوششی از ابر نزدشان بیاید و گفته شده منظور تکه ای از ابر است و این مانند آن است که گفته می شود: امیر فلانی را کشت و او را زد و یا به او چیزی داد، اگر چه خود آن امیر متولی چیزی از این کارها نشود، بلکه به امر او انجام پذیرد و گفته شده: معنای این آیه آنست که نمی بینند مگر آیات بزرگ خدا نزدشان بیاید، فقط خداوند خود را از باب بزرگداشت شأنش نسبت به آیاتش ذکر فرمود، کما این که گفته می شود: امیر وارد شهر شد و مرادشان آنست که سپاهیانش وارد شدند و خداوند ابرها

ص: 67

را ذکر فرمود تا هولناک تر باشد؛ زیرا ترسها شبیه سایه بانی از ابر هستند و زجاج گفته: معنای این آیه آنست: خدا آن حساب و عذابی را که بر آنان وعده کرده برایشان می آورد چنانچه فرموده: فَأَتاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا یعنی خدا از جانبی که نمی پنداشتن به نزد آنان می آید و المَلائکةُ یعنی ملائکه به زندشان بیایند؛ و قُضِیَ الامرُ یعنی از امر که عبارت است از محاسبه و داخل شدن اهل بهشت در بهشت و اهل جهنم در جهنم، فراغت حاصل می شود و وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ یعنی اموری که خدا سؤالاتی آن می پرسد و بر آن مجازات می کند، آن امور به او برگردانده می شود. - . مجمع البیان 2 : 60 -

و در مورد آیه یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً فرمود: در مورد کیفیت این که عمل را به صورت حاضر شده می بایند اختلاف شده است. پس گفته شده: نفس نوشته های حسنات و سیئات را می یابد و گفته شده: جزای عمل خود را که عبارت از ثواب و عقاب است می بیند؛ اما اعمالشان که اعراضی هستند که نابود شده و اعاده آن ممکن نیست، پس محال است که به صورت حاضر دیده شود. و در مورد آیه أَمَداً بَعیداً فرموده: یعنی غایتی دور و یعنی نفس دوست داشت که ای کاش آن عمل را انجام نداده بود. - . مجمع البیان 2 : 277 -

و در مورد آیه یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَة فرموده: یعنی عملش را می آورد در حالی که آن را بر پشت خود حمل می کند.

چنانچه در حدیث بلندی روایت شده: هشیار باشید! هیچ کس نباید نسبت به شتری خیانت کند که روز قیامت او را بر پشت خود می آورد در حالی که آن شتر ناله و ضجه ای دارد؛ هشیار باشید! هیچ کس نباید نسبت به اسبی خیانت کند که روز قیامت او را بر پشت خود می آورد در حالی که آن اسب صدایی در طلب مونسی دارد؛ اگر کسی چنین کند می گوید: ای محمد! ای محمد! ( به دادم برس) پس من می گویم: من که این مطلب را به شما رساندم؛ به شما رساندم. من چیزی برای تو در برابر خدا ندارم( و کاری نتوانم برایت انجام دهم).

و بلخی گفته: ممکن است مضمون این حدیث بر وجه مثال باشد؛ گویی خدا وقتی او را روز قیامت رسوا می کند مانند آنست که حامل آن حیوان است و آن حیوان صدایی دارد و بهتر آنست که چنین معنا شود: کسی که خیانت کند، روز قیامت کاملا سزای خیانتش به او داده می شود؛ پس حمل کردن خیانتش بر پشتش نشانه ایست که با آن شناخته می شود و این حکم خداست در مورد هر کسی که روز قیامت معصیتی از او سر زده و توبه نکرده و خدای سبحان خواسته با او به عدالت رفتار نماید، لذا از معصیت او برایش نشانه ای آشکار کرده که در خور معصیت اوست تا اهل قیامت او را به آن معصیت بشناسند و سبب استحقاق عقوبت او را بدانند و همچنین هر کس که روز قیامت سزای اطاعتی به او داده می شود، خدای سبحان از اطاعت او علامتی آشکار می کند که به آن علامت شناخته می شود. - . مجمع البیان 2 : 433 -

و در مورد آیه وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادی فرموده: گفته شده: این کلام از خدای تعالی است یا هنگام مرگ یا هنگام رستاخیز و گفته شده: از کلام فرشتگان است که از جانب خدای تعالی آن را به کسانی که قبض روحشان می کنند

ص: 68

می گویند. فُرادی یعنی تنها که نه مالی دارند و نه اطرافیانی مثل عبد و کنیز و نه فرزند و خدمه و گفته شده: یعنی تک تک و جدا جدا و گفته شده: هر یک در گمراهی خود از شریکش جداست.

کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ یعنی چنانچه در شکمهای مادرانتان تنها و بدون ناصر و یاری گر بودیدو گفته شده: معنایش روایت نبوی صلی الله علیه و آله است که فرمود: روز قیامت پابرهنه و عریان و دهان بسته محشور می شوند.

و غرل به معنای بسته و غلاف است.

و روایت شده که عایشه وقتی این روایت را شنید به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: وای چه شرم آور! آیا برخی از اهل محشر به عورت برخی از مردان و زنان نظر می کنند؟ حضرت فرمود: در آن روز، هر کسی از آنان را کاری است که او را به خود مشغول می دارد. و برخی از برخی دیگر صرف نظر می کنند.

و زجاج گفته معنای آیه اینست که شما تنها، همان گونه که بار نخست خلق کردیم به نزد ما می آیید؛ یعنی رستاخیزتان مانند خلقت اولتان است. وَ تَرَکْتُمْ ما خَوَّلْناکُمْ یعنی آنچه ما در دنیا به ملکیت شما در آوردیم و شما را مالک آن نمودیم ترک می کنید. وَراءَ ظُهُورِکُمْ یعنی پشت سرتان در دنیا. وَ ما نَری مَعَکُمْ شُفَعاءَکُمُ یعنی همراه شما نیستند کسانی که خیال می کردید آنان روز قیامت نزد خداوند

شفاعتتان می کنند و آن چیزها بتان هستند. الَّذینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فیکُمْ شُرَکاءُ معنا اینست که شما می پنداشتید که آنان شریکان ما در مورد شما هستند و شفیعان شمایند و این آیه عمومیت دارد در خصوص هر کسی که جز خدا را پرستیده یا اعتماد به غیر خدا کرده در حالی که امید خیر از او داشته و از گزند او در مخالفت با خدای متعال می ترسیده. لَقَدْ تَقَطَّعَ بَیْنُکُمْ یعنی او پیوند و جمع شما راگسست و کسی که نون را به نصب خوانده معنا این می شود که امر بین شما منقطع شده یا اتصال بین شما بریده شده. وَ ضَلَّ عَنْکُمْ ما کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ یعنی ضایع و متلاشی شده و نمی دانید که کجا رفتند معبودانی که آنان را شفیعان خود قرار دادید و عبادت آن به شما نفعی نرساند و گفته شده: آنچه می پنداشتید یعنی عدم رستاخیز و حساب رسی ضایع شد. - . مجمع البیان 4 : 115 -

و در مورد آیه إِنَّما یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فیهِ الْأَبْصارُ گفته: یعنی مجازاتشان تا روز قیامت به تأخیر می افتد و آن روز روزی است که دیدگان از مواضع خود باز ایستاده و

به خاطر ترس از آنچه در آن روز دیده می شود، پلک نمی زند و گفته شده: چشمهایشان به اجابت داعی خدا هنگامی که آنان را فرا یم خواند خیره می شود. مُهْطِعینَ یعنی به سرعت می روند و گفته شده: یعنی دائماً نظر می کنند به آنچه می بینند و پلک نمی زنند. مُقْنِعی رُؤُسِهِمْ یعنی سر خود را به آسمان بلند می کنند تا جایی که شخص از شدت بلند کردن سر خود، جای پای خود را نمی بیند

ص: 69

و این از ترس روز قیامت است و مورج گفته: به لغت قریش سرهایشان در حالت واژگونی است. لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ یعنی چشمانشان به سوی خودشان بر نمی گردد و آن را بر هم نمی نهند و غمض عین نمی کنند و این به معنای نگاه دائمی است. وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ یعنی دلهایشان از هر چیزی از حیث ترس و بیم خالی است و گفته شده: خالی از هر سرور و طمع در نیکی است به خاطر سختی ترسهایی که می بینند مثل هوایی که بین آسمانها و زمین است و گفته شده: یعنی دلهایشان از جایش کَنده می شود و به سمت حلقشان بالا می آید و خارج نمی شود و به جایش نیز بر نمی گردد درست مثل آنچه در جهات مختلف در فضا تردد می کند و گفته شده: دلهایشان خالی از خردهایشان است. وَ أَنْذِرِ النَّاسَ یعنی بر بیم دادنت مداومت کن. یَوْمَ یَأْتیهِمُ الْعَذابُ یعنی آن روز روز قیامت است یا عذاب بیچارگی در دنیاست و گفته شده: آن روز روز دیدن است هنگام مرگ و احتمال نخست اظهر است. فَیَقُولُ الَّذینَ ظَلَمُوا کسانی که با ارتکاب معاصی بر خویشتن ستم روا داشتند. رَبَّنا أَخِّرْنا إِلی أَجَلٍ قَریبٍ نُجِبْ دَعْوَتَکَ یعنی ما را به دنیا برگردان و آن را مدتی کوتاه قرار بده تا در آن دعوت تو را اجابت نماییم؛ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ یعنی تبعیت از رسولان تو کنیم در آن اموری که ما را به آن دعوت می نمودند. پس خدا آنان را مورد خطاب قرار می دهد یا ملائکه به امر خدا به آنان می گویند: أَ وَ لَمْ تَکُونُوا أَقْسَمْتُمْ یعنی آیا سوگند یاد نمی کردید؛ مِنْ قَبْلُ یعنی در دنیا؛ ما لَکُمْ مِنْ زَوالٍ یعنی نمی توانید از دنیا به آخرت یا از راحتی به عذاب منتقل شوید.

ص: 70

در این کلام دلالتی است بر این که اهل آخرت مکلف به تکالیف نیستند، بر خلاف آنچه نجار و جماعتی قائلند؛ زیرا اگر اهل آخرت مکلف بودند، این سخنشان که ما را برای مدتی کوتاه مهلت بده وجهی نداشت و سزاوار بود که اگر مکلف بودند ایمان بیاورند و از عذاب خلاص شوند. وَ سَکَنْتُمْ فی مَساکِنِ الَّذینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ وَ تَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنا بِهِمْ این توبیخ و نوعی سخت گیری بر آنان است یعنی و ساکن شدید در خانه های کسانی که قبل از شما تکذیب رسل کردند، پس خدا آنان را هلاک فرمود؛ پس شما دانستید بلا و هلاکت و عذابی را که بر آنان فرود آمد. وَ ضَرَبْنا لَکُمُ الْأَمْثالَ یعنی ما برای شما اموری شبیه این را تبیین نمودیم و شما را از احوال پیشینیانتان مطلع ساختیم تا از ان عبرت بگیرید که نگرفتید و گفته شده: امثال عبارت است از آنچه در قرآن ذکر شده از اموری که دلالت دارد بر این که خدای متعال قادر بر معاد است، چنانچه بر ایجاد و خلقت نیز قدرت دارد؛ و گفته شده: امثال یعنی مثلهایی که هشدار می دهد بر اطاعتی که بازدارنده از معصیت است. وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ یعنی با انبیای قبل از تو مکر خود را به کار بردند و گفته شده: مراد خدا از آنان کفار قریش است که در مورد امر پیامبر صلی الله علیه و آله اندیشیدند و برای مؤمنان نیرنگ به کار بردند. وَ عِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ یعنی سزای مکرشان نزد خداست. وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ یعنی مکرشان به هر چه برسد، دین خدا از بین نمی رود.

فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ یعنی وعده یاری و پیروزی. إِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ یعنی خدا با قدرتش مانع می شود که مورد شکست و نابودی آنان قرار گیرد. ذُو انتِقامٍ یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ گفته شده: در این آیه دو قول است: یکی این که معنا اینست که صورت و شکل زمین متغیر می شود که این تفسیر از ابن عباس است که از او روایت شده که گفته: تپه ها و نیزارها و کوهها و درختان متبدل می شوند ولی زمین به حال خود باقی است و به صورت زمینی سفید مثل نقره باقی می ماند که خونی بر روی آن روی زمین رخته نمی شود و خطایی در آن صورت نمی گیرد و آسمانها متغیر می شوند؛ پس خورشید و ماه و ستارگانش می روند و ابن عباس چنین می سرود:

پس مردم در آن عرصه مردمی که در ذهن داری نیستند و خانه نیز خانه ای نیست که می شناختی!

و مؤید این تفسیر روایتی است که ابو هریره از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود: خدا آسمان و زمین را به چیزی غیر از این زمین و آسمان مبدل می سازد؛ پس زمین را بسط می دهد و آن را می کِشد مانند کشیدن سفره چرمین عکاظی (عکاظ منطقه ای نزدیک مکه است) که نه در آن کژی می بینی و نه ناهمواری سپس خدا با فریادی خلائق را فرا می خواند؛ ناگهان آنان در این زمین تغییر یافته در مثل جایگاههایشان در زمین اولی دنیا حاضر می شوند ؛ آنچه در شکم زمین است در شکم زمین دوم است و آنچه بر پشت زمین است بر پشت زمین حاضر می شود.

قول دیگر آنست که معنای آیه اینست که زمین متغیر می شود و زمینی غیر از آن خلق می شود و آسمانها نیز به همین صورت متغیر می شوند و این آسمان و زمین فانی می شوند؛ این تفسیر از جبایی و گروهی از مفسرین است و در تفسیر اهل البیت علیهم السلام

ص: 71

از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل شده که فرمودند: این زمین تبدیل به نان پاکیزه ای می شود که مردم از آن می خورند تا از حساب و کتاب فارغ شوند و خدای تعالی فرموده: و ایشان را جسدی که غذا نخورند قرار ندادیم و این قول سعید بن جبیر و محمد بن کعب است. و سهل ساعدی از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده که فرمود: مردم در روز قیامت روی زمینی سفیدی به رنگ زمین مانند قرص نانی پاکیزه که ردّ پا و نشانه احدی روی ان نیست محشور می شوند.

و از ابن مسعود روایت شده که گفته: زمین تبدیل به آتشی می شود، پس تمام زمین روز قیامت مبدل به آتش می شود و بهشت بالای آنست و زنان بهشتی که سینه هایشان آشکار است و جامهای آن دیده می شود و بر مردم لجام عرق زده می شود( از شدت گرما تعریق می کنند و آب عرقشان تا دهانشان بالا می آید) و بعد از آن حسابی را نمی رسند.

و کعب گفته: آسمانها مبدل به بهشت می شود و جای دریا مبدل به آتش می شود و زمین به غیر خود مبدل می شود.

و از ابو ایوب انصاری روایت شده که گفت: دانشمندی از یهود به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: چنانچه می دانی خدا در کتابش می فرماید: روزی که زمین به غیر این زمین، و آسمانها [به غیر این آسمانها] مبدل گردد؛ پس مخلوقات در این هنگامه کجا هستند؟ حضرت فرمود: مهمانان خدا هستند و آنچه نزد آنان است ایشان را ناتوان نمی سازد.

و گفته شده: زمین برای قومی به زمین

ص: 72

بهشت و برای قومی به زمین آتش مبدل می شود و حسن گفته: مردم بر زمین ساهره که زمینی غیر از این زمین است و زمین آخرت است محشور می شوند و جهنم در آن زمین است و تقدیر کلام اینست که آسمانها نیز تبدیل به غیر این آسمانها می شوند، فقط این تقدیر به خاطر دلالت اسم ظاهر سماوات بر آن حذف شده است.

وَ بَرَزُوا لِلَّهِ یعنی از قبورشان برای محاسبه بیرون می آیند در حالی که آنان را چیزی نپوشانده و این معنا به عنوان بروز در برابر خدا قرار داده شده زیرا حساب مردمان با خداست، اگر چه تمام اشیا برای خدا آشکار است. الْواحِدِ یعنی کسی که شبیه و نظیر ندارد. الْقَهَّارِ یعنی مالکی که ستم نمی کند و به سبب مرگ جمع کننده بر

بندگانش غلبه دارد. وَ تَرَی الْمُجْرِمینَ یعنی کفار را می بینی. یَوْمَئِذٍ یعنی روز قیامت. مُقَرَّنینَ فِی الْأَصْفادِ یعنی در غل و زنجیرها جمع شده اند و دستانشان با زنجیر به گردنهایشان نزدیک شده و گفته شده: برخی را کنار برخی دیگر قرار می دهند و گفته شده: در قرن یعنی ریسمانی از بند و زنجیر بسته می شوند و گفته شده: هر کافری کنار شیطانی که او را گمراه می کرد، در زنجیری از آهن قرار داده می شود. سَرابیلُهُمْ یعنی پیراهنشان. مِنْ قَطِرانٍ یعنی چیزی که با آن شتر را روغن مالی می کنند؛ ماده سیاه چسبنده بدبو که بر بدن آنان می مالند که مثل پیراهنی بر بدن کفار می شود، سپس آتش بر آنان فرستاده می شود تا این ماده نسبت به آنان شتابان تر و در شعله ور شدن رساتر و از نظر عذاب سخت تر باشد و زید به نقل از یعقوب چنین قرائت کرده: من قطر آن که هر دو کلمه تنوین دارند و این قرائت ابی هریره و ابن عباس و سعید بن جبیر و کلبی و قتاده و عیسی همدانی و ربیع است؛ ابن جنی گفته: قطر ، مس است و آن چیزی است که به نهایت حرارت رسیده باشد و جبائی بنا بر هر دو قرائت جایز دانسته که دو پیرهن بپوشند: یکی از قطران و دیگری از قطر آنی. وَ تَغْشی وُجُوهَهُمُ النَّارُ یعنی بر چهره هایشان آتشی بدون قطران می رسد. - . مجمع البیان 6 : 88 - 96 -

و در مورد آیه تُجادِلُ عَنْ نَفْسِها گفته: یعنی ملائکه او را از دفاع از خود باز می دارند و او احتجاج به اموری می کند که در ان حجیتی نیست؛ پس می گوید: به خدا، پروردگارمان سوگند که ما مشرک نبودیم و پیروان آنان می گویند: پروردگارا، اینان ما را گمراه کردند، پس دو برابر عذاب آتش به آنان بده و ممکن است مراد این باشد که که او از خود دفاع می کند و احتجاج می کند به آنچه بتوان به کمک آن عقاب را از خود باز دارد. - . مجمع البیان 6 : 206 -

و در مورد آیه وَ إِنَّا لَجاعِلُونَ ما عَلَیْها صَعیداً جُرُزاً گفته: معنا اینست که ما زمین را

ص: 73

بعد از آباد ساختن آن خراب می کنیم و آنچه بر روی زمین است را هم سطح زمین قرار می دهیم در حالی که خشک بوده و گیاهی بر آن نباشد و گفته شده: آن را بیابان قرار می دهیم. - . مجمع البیان 6 : 311 -

و درباره آیه یَسئلونک فرموده: یعنی منکران رستاخیز هنگام ذکر قیامت، درباره کوهها و حال آن از تو می پرسند؛ پس ای محمد! بگو: ینسفها ربی نسفا یعنی خدا کوهها را مثل رمل قرار می دهد و بر آن باد می فرستد و آن رملها را می پراکند مانند جدا کردن غذا از پوستها و خاک، پس بر روی زمین چیزی از کوهها باقی نمی ماند و گفته شده: یعنی کوهها را مثل ذرات غبار می کند.

و گفته شده: مردی از قبیله ثقیف از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید: کوهها با این عظمتی که دارند در روز قیامت چگونه خواهند بود؟ فرمود: خدا آن را به جلو می راند تا آن را مثل رمل کند.

سپس بادها را بر آن می وزد، پس باد آنها را می پراکند. فَیَذَرُها یعنی وقتی آنها را ریز ریز کرد، جاهای آن کوهها در زمین را رها می سازد. قاعاً یعنی زمینی هموار و گفته شده: یعنی زمینی بدون پوشش. صَفْصَفاً یعنی زمینی صاف که اثری از کوه در آن نیست و گفته شده: قاع و صفصف هر دو به یک معنا هستند و معنایشان زمین صاف است که گیاهی ندارد که این تفسیر از ابن عباس و مجاهد است. لا تَری فیها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً یعنی در آن بلندی و پستی نیست؛ حسن گفته: عوج زمین پست و فرو رفته است و أمت تپه های بلند است. یَوْمَئِذٍ یَتَّبِعُونَ الدَّاعِیَ یعنی در روز قیامت صدای فراخواننده خدا را که در صور می دمد، دنبال می کنند. لا عِوَجَ لَهُ یعنی کژی در فراخوان دعوت کننده نیست و از احدی روی برگردانده نمی شود، بلکه همگی آنان را محشور می کند و گفته شده: معنا اینست که آنان کژی از دعوت او ندارند و از ندای او روی گردان نمی شوند، بلکه به سرعت آن را دنبال می کنند. وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ یعنی صداها با سکوت به خاطر عظمت خدای رحمان پایین می آید. فَلا تَسْمَعُ إِلاَّ هَمْساً همس صدای پاست؛ یعنی از صدای پای آنان جز صدای اندکی نمی شنوی، همان طور که از صدای گام برداشتن شتر صدای کمی بلند می شود و گفته شده: همس مخفی کردن کلام است و گفته شده: معنایش این است که اصواتی که در دنیا به امر و نهی بلند شده پایین می آید و صاحبان این صداهای بلند ذلیل می شوند و جز صدای آهسته ای از آنان شنیده نمی شود. یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ یعنی در آن روز شفاعت کسی درباره غیرش نفع ندارد مگر شفاعت کسی که خدا به او اذن دهد که شفاعت کند و سخن او در باب شفاعت پسند آید از قبیل انبیا و اولیا و صالحین و صدیقین و شهدا. یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ. ضمیر راجع به کسانی است که فراخوان را دنبال می کنند؛ یعنی خدای سبحان تمام اقوال و افعالشان را قبل از آنکه آنان را بیافریند و بعد از آن و آنچه در زمان حیاتشان روی داده و پس از مرگشان رخ داده می داند و چیزی از امورشان چه مقدم باشد و چه مؤخر بر او مخفی نیست و گفته شده: یعنی

ص: 74

آنچه پیش روی آنان است از احوال آخرت و آنچه پشت سر آنهاست از احوال دنیایشان را می داند. وَ لا یُحیطُونَ بِهِ عِلْماً یعنی آنان از حیث علم به خدا احاطه ای ندارند یعنی به مقدورات و معلومات و کنه عظمت او درر ذات و افعالش علم ندارند. وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَیِّ الْقَیُّومِ یعنی صورتها برای حیّ قیّوم خاضع شده و ذلیل گشته مثل خضوع اسیر در چنگ کسی که بر او چیره گشته و مراد از وجوه صاحبان صورتهاست و گفته شده: منظور از وجوه رئیسان و رهبران و شاهان هستند. وَ قَدْ خابَ یعنی از ثواب خدا نومید شده. مَنْ حَمَلَ ظُلْماً یعنی کسی که شرک بورزد. وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ یعنی چیزی از اعمال نیکو را. وَ هُوَ مُؤْمِنٌ یعنی تصدیق گر است نسبت به آنچه تصدیقش واجب است. فَلا یَخافُ ظُلْماً به این صورت که گناهانش افزوده شود. وَ لا هَضْماً یعنی به این که از حسناتش کاسته شود و هضم به معنای نقص است. - . مجمع البیان 7 : 56 - 60 -

و در مورد آیه یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ فرموده: مراد از طیّ در اینجا همان پیچیدن معروف است؛ زیرا خدای سبحان با قدرتش آسمانها را در هم می پیچد و گفته شده: طیّ آسمان از بین رفتن آن است. کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ سجلّ به معنای اوراقی است که در آن نوشته هایی می باشد، این تفسیر از ابن عباس و غیر اوست و گفته شده:

سجل فرشته ایست که اعمال بندگان را می نویسد که این تفسیر از ابی عمرو و سدی است و گفته شده: فرشته ایست که کتاب اعمال بنی آدم را وقتی به سوی او بالا می رود، می پیچد. این تفسیر از عطا است و گفته شده: سجل اسم نویسنده ایست که کاتب پیامبر صلی الله علیه و آله بود. کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعیدُهُ یعنی سربرهنه و پای برهنه و دست بسته و گفته شده: یعنی همه چیز را همان طور که بار نخست بود، نابود می کنیم. - . مجمع البیان 7 : 119 -

و در مورد آیه یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ یعنی از عذاب پروردگارتان بترسید؛ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ یعنی زلزله زمین در روز قیامت و معنا اینست که این زلزله مقارن برپایی قیامت و همراه با آن است

ص: 75

و گفته شده: این زلزله قبل از برپایی قیامت است و به این جهت زلزله را به ساعة اضافه فرموده که این زلزله از شروط برپایی قیامت است. شَیْ ءٌ عَظیمٌ یعنی امری ترسناک است که قابل تحمل نیست و گفته شده: معنا اینست که شدت روز قیامت امری دشوار است. یَوْمَ تَرَوْنَها یعنی روزی که زلزله یا قیامت را خوایهد دید. تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ یعنی هر زن شیردهی فرزندش را رها نموده و او را فراموش می کند و گفته شده یعنی از او خاطر جمع می شود. وَ تَضَعُ کُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها یعنی زنان آبستن آنچه در شکم دارند را سقط می کنند و این دلالت می کند بر این که آن زلزله در دنیا روی می دهد. حسن گفته: زن شیرده از فرزندش غفلت می کند بدون این که او را از شیر گرفته باشد و زن آبستن آنچه در شکم دارد را بدون این که مدت حمل تمام شده باشد، به زمین می نهد و هر کس معتقد است که مراد از آن قیامت است گفته: این آیه ترساندنی است برای امر قیامت و سختی های آن؛ یعنی اگر آنجا زن شیردهی در کار باشد، غفلت می کند و اگر آبستنی در کار باشد، وضع حمل می کند. وَ تَرَی النَّاسَ سُکاری یعنی مردم را از شدت ترس مست می بینی وَ ما هُمْ بِسُکاری ولی آنان مست از شراب نیستند. وَ لکِنَّ عَذابَ اللَّهِ شَدیدٌ یعنی از شدت عذاب خداست که به آنان می رسد مصیباتی که به آنان می رسد. - . مجمع البیان 7 : 127 -

و در مورد آیه یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ گفته: مراد روز قیامت است که در آن احوال قلوب و دیدگان دگرگون است و از حالی به حال دیگر منتقل می شود، پس آتش آن را می سوزاند و سپس آن را می پزد و سپس آن را محترق می سازد و گفته شده: دلها و دیدگان در آن بین طمع به نجات و خوف از هلاک دگرگون هستند و دیدگان به چپ و راست می روند که نامه اعمالشان بیاید و نگرانند که از کجا نامه اعمالشان گرفته می شود: آیا از سمت راست یا از سمت چپ و گفته شده: دلها با رسیدن به حنجره ها دگرگون می شودو دیدگان با کوری پس از بینایی و گفته شده: معنایش اینست که دلها از شک به یقین و ایمان و دیدگان از آنچه آن را گمراهی می دید به آنچه آن را رشد می بیند، دگرگون می شود؛ پس کسی که در دنیا اهل تردید بوده در آخرتش بینا می شود و کسی که عالم بوده بر بصیرت و علمش افزوده می شود. - . مجمع البیان 7 : 254 -

و در مورد آیه یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ گفته: یعنی مشرکان قسم می خورند. ما لَبِثُوا یعنی نماندند در قبور. غَیْرَ ساعَةٍ جز یک ساعت؛ این تفسیر از کلبی و مقاتل است و گفته شده: قسم می خورن که در دنیا جز یک ساعت نبوده اند زیرا مدت دنیا را کم می شمرند و گفته شده: قسم می خورند که بعد از پایان عذاب قبر، جز یک ساعت درنگ نکرده اند که این تفسیر از جبائی است وقتی گفته شود چگونه قسم به دروغ می خورند در حالی که معرفتشان در آخرت ضروری و یقینی خواهد شد، در جواب گفته می شود: اقوالی است: یکی آنکه آنان قسم بر گمان خود یاد می کنند و یقین به مدت ماندنشان در قبر ندارند؛ پس گویی می گویند:

ص: 76

ما به حساب گمان خود جز یک ساعت درنگ نکرده ایم و دوم آنکه آنان دنیا را کم می شمرند وقتی امر آخرت را می بینند؛ پس گویی می گویند: دنیا در برابر آخرت نیست مگر یک ساعت و سوم آنکه قبل از اکمال عقولشان این حرف دروغ از آنان جایز است که واقع شود. کَذلِکَ کانُوا یُؤْفَکُونَ یعنی این گونه در دنیا نیز کذب می گفتند و گفته شده: در دو سرا به طور شدیدی روی برمی گردانند به خاطر جهالتی که نسبت به حق دارند و کسی که با این آیه استدلال بر نفی عذاب قبر کرده، سخن بعیدی گفته زیرا ما تبیین کردیم که جایز است که منظور آنان این باشد که بعد از عذاب خدا جز ساعتی درنگ ننموده اند. وَ قالَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ یعنی ماندید.

فی کِتابِ اللَّهِ معنایش اینست که ماندن شما در کتاب خدا ثابت است که خدا آن را در کتابش ثبت نموده و معنای آن آیه ایست که می فرماید: و پشاپیش آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته خواهند شد. و این مانند اینست که گفته می شود: هر چه هست در لوح محفوظ هست یعنی در آن ثبت است و مراد آنست که شما در قبورتان ماندید. إِلی یَوْمِ الْبَعْثِ و گفته شده: کسانی که علم و ایمان به آنان داده شده فرشتگان هستند و گفته شده: آنان انبیا هستند و گفته شده: مؤمنان هستند و گفته شده: این بنا بر مقدم داشتن است و تقدیر کلام آنست که و گفتند کسانی که در کتاب خدا به آنان علم داده شده و آنان همان کسانی هستند که کتاب خدا و ایمان را می شناسند که تا روز رستاخیز ماندید. فَهذا یَوْمُ الْبَعْثِ این همان روز رستاخیزی است که در دنیا آن را انکار می کردید. وَ لکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ولی وقوع آن را در دنیا نمی دانستید، پس علم به آن اکنون برای شما سودی ندارد و بر این معنا دلالت دارد آیه فَیَوْمَئِذٍ لا یَنْفَعُ الَّذینَ ظَلَمُوا بر خود با کفر ستم نمودند. مَعْذِرَتُهُمْ پس تمکن از عذرخواهی ندارند و اگر عذرخواهی کنند عذرشان قبول نمی شود. وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ یعنی از آنان طلب رضایت و رجوع به حق نمی شود. - . مجمع البیان 8 : 71 و 72 -

و در مورد آیه لِیُنْذِرَ فرموده یعنی پیامبر با آنچه بر او وحی شده بیم دهد. یَوْمَ التَّلاقِ یعنی روزی که در آن روز اهل آسمانها و اهل زمین ملاقات می کنند و گفته شده: در آن روز اولین و آخرین و دشمن و مورد دشمنی و ظالم و مظلوم با هم ملاقات می کنند و گفته شده: خلق و خالق با هم دیدار می کنند یعنی خالق بینشان حکم می کند و گفته شده: شخص و عملش با هم روبرو می شوند و همگی مراد خداوند است. یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ روزی که از قبورشان بیرون می آیند و گفته شده: برخی برای برخی دیگر آشکار می شوند، پس برای احدی حال غیر خود مخفی نمی ماند زیرا آنچه پوشیده بود برای او آشکار می شود. لا یَخْفی عَلَی اللَّهِ مِنْهُمْ شَیْ ءٌ یعنی چیزی از اعمال و احوالشان بر خدا پوشیده نیست و خدا در آن روز می فرماید: لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ؟ پس مؤمنان و کافران اقرار می کنند که لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ. و گفته شده: خود خدای سبحان قائل لمن الملک است و خود اوست که به خویش پاسخ می دهد و در این اخبار دادن برای مکلفان مصلحتی وجود دارد. محمد بن کعب

ص: 77

قرطی می گوید: خدای تعالی این سخن را بین دو نفخه صور هنگامی که تمام خلائق را نابود می کند می گوید، سپس خودش پاسخ خود را می دهد؛ زیرا او به تنهایی مانده و قول نخست صحیح تر است؛ زیرا خداوند تبیین کرد که این سخن را در روز تلاقی می گوید، روزی که بندگان از قبورشان آشکار شده اند و آن روز را فقط اختصاص داد به این ملک در آن روز از آن اوست زیرا او بندگانش را در دنیا بر برخی امور مالک ساخته ولی در آن روز جز خود او احدی چیزی ندارد.

پس اگر گفته شود: آیا انبیا و مؤمنان در آخرت پادشاهی عظیم ندارند؟ جواب آنست که احدی استحقاق متصف شدن به وصف ملک را جز خداوند تعالی ندارد زیرا اوست که بدون تملیک تملیک کننده ای مالک جمیع امور است و گفته شده: مراد از این سخن در روز قیامت و قبل از دادن مایملک اهل بهشت به آنان است. الْیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ یعنی محسن جزای احسانش و مسیء به سبب بدکردنش جزا داده می شوند و در حدیث است که خدای تعالی می فرماید: من پادشاهم من داورم؛ سزاوار نیست که احدی از اهل بهشت داخل بهشت شود و احدی از اهل جهنم داخل جهنم شود، در حالی که ظلمی بر عهده اش باشد تا من به او رسیدگی کنم؛ سپس حضرت این آیه را خواند: لا ظُلْمَ الْیَوْمَ یعنی امروز احدی بر احدی ستمی روا ندارد و از ثواب احدی کاسته نمی شود و بر عقاب احدی نیز افزوده نمی شود. إِنَّ اللَّهَ سَریعُ الْحِسابِ خداوند را محاسبه یکی از محاسبه دیگری مشغول نمی دارد. وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْآزِفَةِ یعنی روزی که نزدیک است و آن روز قیامت است؛ زیرا هر چه که خواهد آمد نزدیک و قریب الوقوع است و گفته شده: مراد روز نزدیکی مجازات است. إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ هنگامی که جانها به گلوگاه می رسد و علت آنست که از ترس، از مواضع خود جدا می شود تا به حنجره می رسد. کاظِمینَ یعنی غمگین و سختی زده و آکنده از اندوه اند و از شدت ترس و به خاطر آنچه در دل دارند، دهانهایشان بسته شده. ما لِلظَّالِمینَ مِنْ حَمیمٍ یعنی مشرکان و منافقان آشنایی ندارند که نفعی به حالشان داشته باشد. وَ لا شَفیعٍ یُطاعُ و شفیعی ندارند که اطاعت شود و شفاعتش در مورد آنان مورد قبول افتد. یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ یعنی خیانت چشم ها را می داند و خیانت چشم عبارت است از نگاه دزدانه به آنچه نگاه به آن روا نیست. وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ یعنی

ص: 78

آنچه دلها آن را مخفی می کند می داند. وَ اللَّهُ یَقْضی بِالْحَقِّ یعنی خدا بین خلائق به حق قضاوت می کند. وَ الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ یعنی بتان. لا یَقْضُونَ بِشَیْ ءٍ قضاوت به چیزی نمی کنند چون جمادند. - . مجمع البیان 8 : 431 - 434 -

و در مورد آیه یَوْمَ یَدْعُ الدَّاعِ إِلی شَیْ ءٍ نُکُرٍ فرموده: یعنی روزی که دعوت کننده، به چیزی غیر مورد عادت و غیر معروف دعوت می کند؛ بلکه امر بزرگی است که مثل آن را ندیده اند و از باب بزرگ شمردن آن، منکرش می شوند و در مورد داعی اختلاف نظر وجود دارد: پس گفته شده: او اسرافیل است که مردم را به محشر می خواند در حالی که بر صخره بیت المقدس ایستاده و گفته شده: بلکه داعی آنان را به آتش فرا می خواند و یومَ ظرف است برای لیخرجون و جایز است که تقدیر چنین باشد که در این روز کافران چنین می گویند. خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ یعنی دیدگانشان هنگام رؤیت عذاب ذلیل و خاضع است و ابصار را به خشوع وصف کرده زیرا که ذلت ذلیل و عزت عزیز در نظرش واضح می شود و در چشمش آشکار می گردد. یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ یعنی از قبور. کَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ یعنی آنان با جزع و فزع خارج می شوند در حالی که برخی داخل برخی دیگر شده و برخی با برخی دیگر آمیخته می شوند و احدی از آنان جهت معینی ندارند که قصد آن را کنند،

جنانچه ملخ نیز جهت معینی ندارد، پس تا ابد متفرق در هر جهتی می شوند و گفته شده: آنان را تشبیه به ملخ کرد به دلیل کثرتشان و این آیه دلالت دارد بر این که رستاخیز برای همین جسم و بنیه است که در قبور قرار دارد، بر خلاف کسی که می پندارد رستاخیز مختص ارواح است. مُهْطِعینَ إِلَی الدَّاعِ یعنی به سمت صدای دعوت کننده روی می آورند و گفته شده: یعنی به سمت اجابت دعوت دعوت کننده می شتابند و گفته شده: یعنی به سمت دعوت کننده نظر می کنند در حالی که می گویند: هذا یَوْمٌ عَسِرٌ امروز روز سخت و دشواری است. - . مجمع البیان 9 : 311 - و در مورد آیه یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا فرموده: یعنی خارج شوید در حالی که از مرگ می گریزید. گفته می شود: نفذ الشیء من الشیء یعنی چیزی از چیزی خلاص شد مثل تیر که از کمان رها می شود. مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یعنی از جوانب و نواحی آسمانها و زمین. فَانْفُذُوا یعنی پس خارج شوید! لا تَنْفُذُونَ إِلاَّ بِسُلْطانٍ یعنی به سمتی توجه کنید آنجا ملک من خداست و شما از سلطنت من خارج نمی شوید پس من با مرگ شما را می گیرم و گفته شده: جز به قدرتی از خدا و توانی که به شما می دهد خارج نمی شوید به این که برای شما مکان دیگری غیر از آسمانها و زمین می آفریند و برای شما توانی قرار می دهد که به سمت آن با آن توان خارج شوید و گفته شده: یعنی اگر می توانید بفهمید آنچه را در آسمانها و زمین است پس بدانید که برای شما ممکن نیست. لا تَنْفُذُونَ إِلاَّ بِسُلْطانٍ یعنی علم پیدا نمی کنید مگر با حجت و بیان و گفته شده: لا تَنْفُذُونَ إِلاَّ بِسُلْطانٍ یعنی هر جا بنگرید حجت خدا و سلطنت او را مشاهده می کنید که دلالت بر توحید او می کند.

ص: 79

یُرْسَلُ عَلَیْکُما شُواظٌ مِنْ نارٍ شواظ شعله سبزی است که از آتش جدا می شود وَ نُحاسٌ مس مذابی است برای عذاب و گفته شده: نحاس دود است و گفته شده: مس گداخته است و معنی این است که نمی توانید خارج شوید و اگر ممکن باشد که خارج شوید و بر آن توان داشته باشید، عذاب از آتش سوزنده را بر شما می فرستد و گفته شده: معنا آنست که این کلام در روز قیامت به آنان گفته می شود. یُرْسَلُ عَلَیْکُما یعنی بر کسی از شما جن و انس که شرک ورزیده باشد و در خبر آمده که مخلوقات به وسیله ملائکه و با زبانه ای از آتش احاطه می شوند سپس ندا سر می دهند: یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ تا شُواظٌ مِن نار و روایت شده که کلیب می گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودیم که حضرت شروع کرد و برای ما سخن گفت؛ پس فرمود: وقتی روز قیامت برسد، خدا بندگان را در زمین واحدی جمع می کند به این کیفیت که به آسمان دنیا وحی می کند که هر که را در توست، به بالا ببر، پس اهل آسمان دنیا به اندازه دو برابر کسانی که در زمین هستند از جن و انس و ملائکه، به آسمان هبوط می کنند؛ سپس اهل آسمان دوم به اندازه دو برابر همگی آنان هبوط می کنند و پیوسته جنین است تا اهل هفت آسمان همگی هبوط می کنند، پس جن و انس درر هفت سراپرده از ملائکه قرار می گیرند؛ سپس منادی ندا می دهد: ای گروه جن و انس اگر می توانید تا آخر آیه؛ پس نگاه می کنند ناگهان می بینند هفت دسته از ملائکه آنان را احاطه کرده اند. و آیه فَلا تَنتَصِرانِ یعنی نمی توانید آن را از خود و غیر خود دفع کنید. فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ یعنی در روز قیامت وقتی آسمان دو نیم شد و بخشی از آن از بخشی دیگر جدا شد، فَکانَتْ وَرْدَةً قرمز رنگ شد مانند رنگ اسب گلی رنگ و آن سفیدی است که به قرمزی یا زردی می زند؛ پس در زمستان قرمز و در بهار زرد و در شدت سرما به رنگ غبار می شود. منزه است خالق آن و آن کسی که آن را هر طور که بخواهد می گرداند و وردة مفرد ورد است، پس آسمان در روز قیامت در اختلاف رنگش به آن تشبیه شده و گفته شده مراد از ورده گل روییدنی است که قرمز است و رنگ های آن مختلف می شود ولی اغلب رنگ آن قرمز است تا آسمان در سرخی مانند ورده بشود و سپس جاری شود. کَالدِّهانِ جمع دهن است هنگام پایان کار و انتهای مدت؛ حسن گفته: آسمان مثل چرمی می شود که بخشی از آن به رنگهای مختلف رنگ آمیزی شده. فراء گفته رنگ آسمان به رنگ اسبان سرخ تشبیه شده و سرخی در اختلاف و انواعش به دهن تشبیه شده و گفته شده: دهان پوست سرخ است و گفته شده روغن ناصاف است که رنگهای مختلفی می پذیرد. فَیَوْمَئِذٍ یعنی

ص: 80

در روز قیامت. لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ یعنی مجرم از جرمش در آن موطن بازخواست نمی شود به خاطر اینکه غفلتی که عقول را حیرت زده می سازد به او می رسد گرچه بازخواست در غیر از آن وقت واقع می شود به خاطر دلالت آیه و بازداشتشان نمایید که آنها مسئولند و گفته شده: معنا این می شود سوالی که از آنان می شود برای فهم نیست تا با پرسیدن از آن دانسته شود؛ زیرا خدای تعالی اعمال را احصا کرده و آن را بر بندگان حفظ نموده. بلکه پرسیده می شوند تا کوبیده شوند و برای محاسبه اعمالشان توبیخ شوند و گفته شده: اهل بهشت نکورویانند و اهل آتش سیه رویان؛ پس پرسیده نمی شوند که آنان از چه حزبی هستند ولی از باب این که کوبیده شوند از آنان سوال می شود.

و از امام رضا علیه السلام روایت شده فرمود: در آن روز، هیچ انس و جنّی از گناهش پرسیده نشود و معنا اینست که کسی که به حق معتقد شده و سپس گناه کرده و در دنیا توبه نکرده در برزخ بر آن گناه عذاب می شود و روز قیامت بیرون می آید در حالی که گناهی ندارد که از آن بازخواست شود.

یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسیماهُمْ یعنی مجرمان با علامتشان شناخته می شوند که سیاهی چهره هاست و آبی بودن چشم ها و گفته شده: یعنی با نشانه های خواری. فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصی وَ الْأَقْدامِ پس آتشبانان آنان را می گیرند پس بین پیشانی ها و پاهاشان با زنجیر جمع می کنند، سپس به سمت آتش کشیده می شوند و در آن پرتاب می شوند. - . مجمع البیان 9 : 343 -

و در مورد آیه إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ فرموده: یعنی وقتی قیامت بر پا شود این روز، واقعه نامیده شد به خاطر کثرت آنچه در آن واقع می شود از شدت یا به خاطر سختی واقع شدنش واقعه نامیده شد. لَیْسَ لِوَقْعَتِها کاذِبَةٌ یعنی برای آمدن و آشکار شدن آن دروغی در کار نیست و گفته شده: یعنی برای واقع شدن آن حکم دروغی وجود ندارد یعنی وقوع آن با نقل و عقل ثابت است. خافِضَةٌ رافِعَةٌ یعنی گروهی از مردم را پایین و گروهی را بالا می برد و گفته شده: اقوامی را به سمت آتش پایین می برد و اقوامی را به سمت بهشت بالا می برد. إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا یعنی وقتی زمین تکان شدیدی می خورد و زلزله دشواری در آن روی می دهد و گفته شده:

معنا اینست که آنچه در درون دارد می لرزاند همان طور که غربال آنچه در درون دارد می لرزاند پس مردگانی که در شکم دارد بیرون می آیند. وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا یعنی کوهها ریز ریز می شوند و گفته شده: شکسته می شوند و گفته شده: از ریشه کنده می شوند و گفته شده: روی زمین به خوبی روان و جاری می شوند و گفته شده: مثل رمل و خاک روی زمین پخش می شوند و گفته شده: مثل ریگ روان می شوند بعد از آنکه برافراشته و بلند بودند. فَکانَتْ هَباءً مُنْبَثًّا

ص: 81

یعنی مثل غبار متفرق می شوند مانند گرد و غباری که در نور خورشید دیده می شود وقتی شعاع به شکاف دیوار می تابد. وَ کُنْتُمْ أَزْواجاً یعنی اصنافی ثَلاثَةً فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ یعنی اصحاب یمین که همان کسانی هستن که نامه عملشان به دست راستشان داده می شود و گفته شده: کسانی که از سمت راست به بهشت برده می شوند و گفته شده: آنان اصحاب یمن و برکت هستند. ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ یعنی این اصحاب چه هستند چنانچه گفته می شود: آنان چه اشخاصی هستند! وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ همان کسانی هستند که نامه عملشان به دست چپشان داده می شود یا از طرف چپ به سمت آتش برده می شوند و گفته شده: آنان کسانی هستند که بر خود شوم بودند. وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ یعنی و سبقت گیرندگان به پیروان انبیایی که امامان هدایت شدند، همان سبقت گیرندگان به ثواب بزرگ نزد خدا هستند و گفته شده:سبقت گیرندگان به طاعت خدا، سبقت گیرندگان به رحمت او هستند، پس سابقون دوم خبر سابقون اول است و ممکن است دومی تاکید اول باشد و خبر آن أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ باشد. - . مجمع البیان 9 : 357 - و در مورد آیه فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَةٌ واحِدَةٌ فرموده: این نفخه نخست است و گفته شده: نفخه دوم است. وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ یعنی از جایش بلند می شود. فَدُکَّتا دَکَّةً واحِدَةً یعنی شکسته می شود شکسته شدن واحدی و دو تا نمی شود تا چیزهایی که بر روی آن است صاف شود، مثل سفره گسترده شده و گفته شده: بخشی از آن به بخش دیگر زده می شود تا کوهها ریز ریز شود و بادها آنها را بپراکند و زمین به صورت یک چیز که کوه و تپه ای ندارد بلکه به صوررت قطعه ای صاف است و علت این که تعبیر به دکتا فرمود اینست که خداوند زمین را یک پارچه و کوهها را یک پارچه قرار می دهد. فَیَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْواقِعَةُ یعنی قیامت برپا می شود وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ یعنی بخشی از آن از بخش دیگر شکافته و جدا می شود. فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَةٌ یعنی به شدت سست است با فرو ریختن بناهای آن و گفته شده: آسمان بعد از صلابتش شکافته می شود و در سستی و ضعف به منزله پشم می شود. وَ الْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها یعنی بر اطراف و نواحی آن هستند و ملک اسمی است که بر مفرد و جمع واقع می شود و آسمان مکان فرشتگان است پس وقتی آسمان سست شود ملائکه در نواحی آن حرکت می کنند و گفته شده: ملائکه در آن روز بر اطراف آسمان هستند و منتظرند که در خصوص اهل جهنم و بهشت چه به آنها امر شود. وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یعنی بالای خلائق. یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ هشت تا از فرشتگان.

و از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: آن فرشتگان امروز چهار تا هستند، پس وقتی روز قیامت می شود، آنان را با چهار فرشته

ص: 82

دیگر تأیید می کند که هشت عدد می شوند و گفته شده: هشت صف از فرشتگان هستند که تعدادشان را جز خدای متعال نمی داند؛ این تفسیر از ابن عباس است. یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ یعنی در روز قیامت متعرض به شما می شوند ای گروههای مکلفین! لا تَخْفی مِنْکُمْ خافِیَةٌ یعنی از شما هیچ کس پنهان نمی ماند یا افعالی مخفی نمی ماند و گفته شده: خافیه مصدر است یعنی پنهان شدن کسی و در روایت از ابن مسعود و قتاده نقل شده که خلائق سه بار عرضه می شوند: دو بار از آن در آن معذرت و جدال وجود دارد و بار سوم نامه های اعمال بر فراز دستان به پرواز در می آید، پس یکی با دست راست می گیرد و یکی با دست چپ و خدا متعرض خلائق نمی شود که آنچه از احوالشان نمی داند را بفهمد بلکه می خواهد امر بر خود مخلوقات آشکار شود. فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمینِهِ فَیَقُولُ به اهل قیامت می گوید: هاؤُمُ یعنی بیایید. اقْرَؤُا کِتابِیَهْ این جمله را از سر شعف به آنان می گوید زیرا علم دارد که در آن جز طاعات خدا نیست پس شرم نمی کند که غیر او در آن نظر کند. إِنِّی ظَنَنْتُ یعنی من دانستم و در دنیا یقین کردم. أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ و هاء برای منظم شدن فواصل آیات است و آن برای استراحت است و معنا این می شود من در دار دنیا یقین داشتم که در روز قیامت با حساب اعمالم ملاقات می کنم. فَهُوَ فی عیشَةٍ راضِیَةٍ یعنی در حالتی از عیش است که دارای خشنودی است و راضیه به معنای مرضیه است. فی جَنَّةٍ عالِیَةٍ در بهشتی که منزلت و مکان آن بلند است. قُطُوفُها دانِیَةٌ یعنی میوه های آن نزدیک کسی است که از آن تناول می کند؛ براء بن عازب گفته: مرد از میوه درخت در حالت خواب می خورد.

و از سلمان روایت شده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: احدی وارد بهشت نمی شود مگر با جواز « بسم الله الرحمن الرحیم این نامه ایست از جانب خدا برای فلان بن فلان او را دربهشت بلندی که میوه هایش نزدیک است داخل کنید»

و گفته شده: معنایش اینست که پس از آن دیگر دستشان از میوه های بهشتی کوتاه نمی شود و خاری بر درختان نیست. به آنان گفته می شود: کُلُوا وَ اشْرَبُوا در بهشت هَنیئاً بِما أَسْلَفْتُمْ یعنی پیش فرستادید از اعمال صالحتان فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَةِ یعنی روزهای گذشته در دنیا و منظور خداوند با کلمه هنیئا یعنی در آن میوه ها آنچه اذیت کند نیست پس در بهشت نیاز به اخراج فضولات از بول یا غائط نیست. وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ یعنی صحیفه اعمالش. بِشِمالِهِ فَیَقُولُ یا لَیْتَنی لَمْ أُوتَ کِتابِیَهْ به خاطر آنچه از اعمال زشتش در آن می بیند. وَ لَمْ أَدْرِ ما حِسابِیَهْ یعنی و نمی دانستم حساب من چگونه است. یا لَیْتَها کانَتِ الْقاضِیَةَ هاء در یالیتها کنایه از حالتی است که آنان در آن هستند و گفته شده: کنایه از مرگ نخستین است و قاضیه یعنی آنچه حیات را قطع می کند یعنی ای کاش پس از مرگ نخستین زنده نمی شدیم یا آن روز تمنای مرگ می کند در حالی که در دنیا چیزی برایش ناپسند تر از مرگ نبود. ما أَغْنی عَنِّی مالِیَهْ یعنی دارایی من برایم چیزی از عذاب خدا را دفع نکرد. هَلَکَ عَنِّی سُلْطانِیَهْ یعنی آنچه از حیث حجت معتقدش بودم از من گم شد

ص: 83

یا تسلط و امر و نهیم در دار دنیا بر آنچه بر آن مسلط بودم از دستم رفت.

سپس خدای سبحان خبر می دهد که ملائکه می گویند: خُذُوهُ فَغُلُّوهُ یعنی او را با غل و زنجیر ببندید و بستن به این است که یکی از دو دستش یا یکی از دو پایش را با زنجیر به گردنش می بندند. ثُمَّ الْجَحیمَ صَلُّوهُ یعنی سپس داخل آتش عظیمش کنید و او را در آن آتش نگاه دارید. ثُمَّ فی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها یعنی طول آن. سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ یعنی قرارش دهید در آن زیرا گردنش در زنجیر گیرر می افتد سپس با همان زنجیر کشیده می شود. ضحاک می گوید: زنجیر در دهانش داخل می شود و از مقعدش خارج می شود؛ پس بنا بر این معنا این می شود سپس زنجیر را در او بکشید و در این فرض در کلام قلب صورت گرفته و نوف بکالی می گوید: هر ذراع هفتاد باع( اندازه کشیدن دو دست) است و باع درازتر است از مسافت تو تا مکه و نوف در رحبه کوفه بوده و حسن گفته: خدا دانا تر است به این که آن چه ذراعی است و سوید بن نجیح گفته: جمیع اهل آتش در آن زنجیر هستند و اگر یک حلقه از آن بر کوهی قرار داده شود از حرارت آن ذوب می شود، إِنَّهُ کانَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظیمِ یعنی او خدا را به توحید نمی شناخت و به وحدانیتش تصدیق نمی کرد.وَ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکینِ یعنی از پرداخت زکات و حقوق واجبه مالی امتناع می کرد. فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هاهُنا حَمیمٌ یعنی امروز دوستی ندارد که به او نفع دهد. وَ لا طَعامٌ إِلاَّ مِنْ غِسْلینٍ غسلین چرک و خون اهل جهنم و چیزی است که از بدن آنها جریان می یابد و گفته شده: اهل آتش طبقاتی هستند گروهی طعامشان غسلین و گروهی غذایشان طقوم و گروهی غذایشان ضریع است زیرا درر جای دیگر فرمود: خوراکی جز خارِ خشک ندارند؛ و گفته شده: جایز است که ضریع همان غسلین باشد. لا یَأْکُلُهُ نمی خورد این غسلین را إِلاَّ الْخاطِؤُنَ و خطاکاران کسانی هستند

ص: 84

که از سر تعمد از راه حق تعدی کردند و فرق بین خاطی و مخطی آنست که مخطی گاهی بدون تعمد خطا می کند و خاطی گنهکار عامدی است که از راه مستقیم تعدی نموده است. - . مجمع البیان 10 : 108 - 111 -

و در مورد آیه یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ فرموده: یعنی مثل دردی روغن و گفته شده مانند تیرگی مس مذاب و گفته شده مثل نقره وقتی ذوب شود و گفته شده مثل مس ذوب شده. وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ مثل پشم رنگ شده و گفته شده: مثل پشم زده شده رنگین شده و گفته شده: مثل چشم سرخ به این معنا که کوهها بعد از استواری نرم می شوند و بعد از اجتماع پراکنده می شوند و حسن گفته: کوهها اول مثل ریگ روان می شوند بعد مثل پشم زده شده رنگین شده می شوند سپس مثل گردی پراکنده می شوند. وَ لا یَسْئَلُ حَمیمٌ حَمیماً یعنی و هیچ دوستی در مورد دوستش نمی پرسد زیرا هر انسانی مشغول امور خویش است نه دیگران و گفته شده: در آخرت از دوستش نمی خواهد که بار گناهان او را تحمل کند زیرا در آخرت از این امر نومید است و گفته شده: معنا آنست که محتاج به درخواست از دوستش نیست زیرا هر کس نشانه ای دارد که با آن شناخته می شود: پس نشانه کافران سیاهی چهره ها و آبی بودن چشم هاست و نشانه مؤمنان شادابی رنگ و سفیدی صورتهایشان است. یُبَصَّرُونَهُمْ یعنی برخی کفار ساعتی دیگران را می شناسند و سپس دیگر نمی شناسند و برخی از برخی دیگر فرار می کنند و گفته شده: مؤمنان آنان را می شناسند پس آنان را شماتت می کنند و از عذابشان مسرور می شوند و گفته شده: تابعان ضلالت رئیسانشان را می شناسند و گفته شده: ضمیر به ملائکه بر می گردد یعنی ملائکه آنان را می شناسند و نسبت به آنان بینا می شوند، پس گروهی را به بهشت و گروهی را به جهنم سوق می دهند. یَوَدُّ الْمُجْرِمُ یعنی گنهکار آرزو می کند. لَوْ یَفْتَدی مِنْ عَذابِ یَوْمِئِذٍ بِبَنیهِ یعنی آرزو می کند به سبب اسلام هر فرزندی از اولادش که عزیز ترین مردم نسبت به او هستند از عذابی که بر او فرود آمده سالم بماند. وَ صاحِبَتِهِ یعنی همسرش که مایه آرامش او بود و چه بسا آن زن را بر والدینش نیز ترجیح می داد. وَ أَخیهِ برادرش که ناصر و معین او بود. وَ فَصیلَتِهِ یعنی عشیره اش. الَّتی تُؤْویهِ که در سختی ها پناهش می داد و او را ضمیمه خود می کرد و در تبار به آن پناهنده می شد. وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمیعاً یعنی به سبب تمامی خلائق. ثُمَّ یُنْجیهِ آن فدیه او را نجات می داد. کَلاَّ نه آن فدیه او را هرگز نجات نمی دهد. إِنَّها لَظی یعنی آتش دوزخ زبانه می کشد یا قصه از این قرار است که زبانه آتش است. نَزَّاعَةً لِلشَّوی و لظی نامیده شد زیرا زبانه و شعله می کشد و بر اهلش لهیب می زند و گفته شده: لظی نامی از نامهای جهنم است و گفته شده: طبقه دوم آنست و آن کَننده پوست سر و اندام است و اعضا را چنان می کَند که گوشتی باقی نمی گذارد و پوستی باقی نمی گذارد مگر آن که آن پوست را می سوزاند و گفته شده: پوست و مخ را می کَند و گفته شده: پوست و گوشت را از استخوان می کَند و کعبی گفته: یعنی تمام مغز را می خورد سپس مغز به حال سابق بر می گردد و ابو صالح گفته: شوی یعنی گوشت ساق پا و ص: 85

سعید بن جبیر گفته: مراد عصب و پاشنه است و ابوالعالیه گفته: مراد محاسن صورت است. تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی یعنی آتش به سوی خود می خواند آن که را از ایمان آوردن پشت کرده و از طاعت خدا و رسولش روی گردانده و یعنی کافری را آتش از دست نمی دهد پس گویی او را می خواند و او از سر کراهت به نزدش می آید و گفته شده: خدای تعالی آتش را به سخن می آورد تا آنان را به سویش بخواند و گفته شده: معنا اینست که شعله آتش فرا می خواند و گفته شده: تدعو یعنی عذاب می کند که مبرد از خلیل نقل کرده که گفته: گفته می شود: دعاک الله یعنی خدا تو را عذابت کند. - . مجمع البیان 10 : 120 - 129 -

و در مورد آیه کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ یُوفِضُونَ فرموده: یعنی گویی آنان روان می شوند و به سوی نشانه ای که برایشان نصب شده می شتابند و گفته شده: گویی به سمت بتان خود حرکت می کنند تا به آنان تقرب بجویند. تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ یعنی ذلتی آنان را فرا می گیرد. - . مجمع البیان 10 : 120 - 129 -

و در مورد آیه یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ فرموده: یعنی روزی که زمین و کوهها با اضطراب شدیدی تکا می خورند. وَ کانَتِ الْجِبالُ کَثیباً مَهیلاً یعنی رمل و ریگی روان و پراکنده می شوند. این تفسیر از ابن عباس است. و گفته شده: مهیل یعنی وقتی قدم روی آن گذاشته می شود، از زیر قدم می لغزد و وقتی پایین آن گرفته می شود بالای آن فرو می افتد و معنا این می شود که کوهها از بیخ کَنده می شوند و پس از صلابتشان مثل رمل روان می گردند.

و در مورد آیه:یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شیباً فرموده: شیب جمع اشیب است و این وصف آن روز و شدت آن است، چنانچه گفته می شود: این امری است که فرزند از آن پیر می شود و موی جلوی سر از آن سفید می شود اگر امر عظیم و شدیدی باشد و معنا اینست که اگر کفر می ورزید، از عذاب آن روز به چه چیزی پناه می برید و چگونه آن را از خودتان دفع می کنید؟ السَّماءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ هاء به یوم بر می گردد و معنا اینست که آسمان از ترسش در آن روز باز و شکافته می شود و گفته شده: یعنی به سبب آن روز و ترس و دشواری آن. کانَ وَعْدُهُ مَفْعُولاً یعنی وعده خدا محقق شدنی است و خلاف و تبدیلی در آن نیست. - . مجمع البیان 10 : 166 -

و در مورد آیه فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ فرموده: یعنی چشم هنگام دیدن ملک الموت خیره می گردد پس از شدت ترس پلک نمی زند و گفته شده: چشم خیره می شود وقتی می ترسد و متحیر می شود به خاطر آنچه از ترسها و اوضاع قیامت می بیند. وَ خَسَفَ الْقَمَرُ یعنی نور و روشنی آن می رود. وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ یعنی بین ماه و خورشید جمع می شود به این ترتیب که با خسوف نورشان می رود تا تاریکی زمین بر اهلش کامل شود تا جایی که هر کس ماه و خورشید را بدون نور و روشنی ببیند و گفته شده: خورشید و ماه جمع می شود به این صورت که هر دو از مغرب طلوع می کنند مثل دو شتر در کنار هم. یَقُولُ الْإِنْسانُ انسان تکذیب کننده قیامت می گوید: یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ کجاست فرار و جایز است که معنا این باشد که موضع گریختن کجاست؟ کَلاَّ لا وَزَرَ یعنی گریزگاه و پناهگاهی برایشان نیست که به آن پناهنده شوند و وزر کوه یا غیر آن است که با آن محافظت صورت می گیرد.

ص: 86

إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ مستقر به معنای منتهی است و معنی این است که خلق در آن روز به حکم و امر خدا منتهی می شوند پس حکم و امر برای احدی جز او نیست و گفته شده: مستقر همان مکانی است که مؤمن و کافر در آن مستقر می شوند و این امر مربوط به خداست نه بندگان و گفته شده: مستقر جایگاه و محل برگشت است. یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ یعنی انسان در روز قیامت به اولین و آخرین عملش خبر داده می شود و به سبب آن مجازات می شود و گفته شده: معنایش اینست که خبر داده می شود به آنچه از نظر عمل در حیات خود انجام داده و آنچه که سنّت ساخته و پس از مرگش به آن عمل شده از کار خیر و شر و گفته شده: به آن معاصی که مقدم داشته و طاعاتی که انجام آن را به تأخیر انداخته و گفته شده: خبر داده می شود به آنچه گرفته و ترک کرده و گفته شده: خبر داده می شود به آن مالی که برای خود پیش فرستاده و مالی که بعد از خود برای ورثه باقی گذاشته است. بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصیرَةٌ یعنی جوارح انسان علیه او گواهی می دهند به آنچه کردهغ قتیبی می گوید: جوارح خود را قائم مقام خود نموده و به همین خاطر بصیرة مؤنث آورده شده و گفته شده: معنایش آنست که انسان به خود و عملش آگاه است.

و عیاشی به اسناد خود از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:

چه می کند یکی از شما وقتی کار نیکی را آشکار می کند و کار بدی را مخفیانه انجام می دهد؟ آیا وقتی به خود رجوع کردنمی داند که او آن گونه که نشان داده نیست و خدای سبحان می فرماید: بلکه انسان خود بر نفس خویشتن بیناست، باطن وقتی صالح باشدف ظاهر نیز نیرومند می شود.

وَ لَوْ أَلْقی مَعاذیرَهُ یعنی و لو عذر بتراشد و از خود دفاع کند این کار برایش سودی ندارد و گفته شده: معنایش اینست که و لو پرده بیفکند و دربها را ببندد؛ زجاج گفته: معنایش اینست که و لو هر حجت و دلیلی نزد او حاضر سازد و در تفسیر آمده که معاذیر همان پرده ها هستندو مفرد آن معذار است و مبرد گفته: معاذیر لغتی از قبیله طی است و معنا طبق این قول اینست که اگر چه پرده بیاویزد تا آنچه عمل کرده را پنهان سازد؛ زیرا نفسش شاهد بر اوست. - . مجمع البیان 10 : 194 -

ص: 87

و در مورد آیه إِنَّ هؤُلاءِ یُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ فرموده: یعنی اینان لذات و منافع زودرس در دار دنیا را ترجیح می دهند. وَ یَذَرُونَ وَراءَهُمْ یعنی در مقابل خود ترک می کنند. یَوْماً ثَقیلاً یعنی روزی سخت و دشوار و معنا این می شود: آنان به آن روز ایمان نمی آورند و برای آن کار نمی کنند و گفته شده: معنای ورائهم یعنی پشت سرشان. - . مجمع البیان 10 : 226 -

و در مورد آیه فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ فرموده: یعنی آثار آن محو می شود و نور آن می رود. وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ یعنی هنگامی که آسمان می شکافد و سوراخ می شود و در آن شکافهایی ایجاد می شود.

وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ یعنی کوهها از جایش کَنده می شود و گفته شده: یعنی به سرعت از بین می رود تا جایی که اثری از آن در زمین نمی ماند وَ إِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ یعنی فرستادگان برای وقت آن که روز قیامت است جمع می شوند تا بر امت ها گواهی دهند که معنای همان آیه لِأَیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ می باشد یعنی به تأخیر می افتد و برای جمع شدن آنان سررسیدی معین می شود و بندگان از آن روز متعجب می شوند و گفته شده: أُقِّتَت یعنی وقت حساب و جزا را می فهمد زیرا آنان در دنیا نمی دانند قیامت چه زمانی خواهد بود و گفته شده: ثواب خود را در آن روز می شناسد.

و امام صادق علیه السلام فرمود: أُقِّتَت یعنی در اوقات مختلفی برانگیخته می شود.

سپس خدای سبحان آن روز را تبیین کرد و فرمود: لِیَوْمِ الْفَصْلِ یعنی روزی که خدا بین خلائق جدایی می افکند؛ سپس آن روز را بزرگ شمرد و فرمود: وَ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الْفَصْلِ؟ سپس خدای سبحان از حال کسی که آن روز را دروغ بداند خبر داد و فرمود: وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ. - . مجمع البیان 10 : 229 -

و در مورد آیه هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ فرمود: درباره این آیه دو قول وجود دارد: اول آنکه آنان در قیامت سخنی نمی گویند که از آن منتفع شوند؛ پس گویی اصلا سخن نمی گویند و دوم آنکه در قیامت مواقفی است؛ پس در برخی مواقف مجادله می کنند و تکلم می کنند و در برخی از آنها بر دهانهایشان مهر زده می شود، پس سخن نمی گویند و قتاده می گوید: مردی به نزد عکرمه آمد و گفت: آیا آیه هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ. - . مجمع البیان 10 : 235 -

و آیه ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ را دیده ای؟ عکرمه گفت: آنجا مواقفی وجود دارد اما در موقفی از آنجا سخن می گویند و مجادله می کنند سپس بر دهانهایشان مهر زده می شود و دستها و پاهایشان سخن می گوید که در این هنگام خودشان تکلم نمی کنند.

ص: 88

و در مورد آیه إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ میقاتاً فرموده: یعنی میقاتی است برای آنچه خدا وعده داده از جزاء و حساب و ثواب و عقاب. یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً یعنی دسته دسته می آیید تا این که در قیامت کانل شوید و گفته شده: گروه گروه از هر مکانی برای حساب می آیند و هر فرقه ای با شکل خودش می آید و گفته شده: هر امتی با پیامبرش می آید. وَ فُتِحَتِ السَّماءُ یعنی آسمان برای نزول ملائکه شکافته می شود. فَکانَتْ أَبْواباً یعنی دارای دربهایی می شود و گفته شده: راههایی در آن ایجاد می وشد که قبلا این چنین نبود. وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ یعنی کوهها از جاهای خود برداشته می شود و برده می شود. فَکانَتْ سَراباً یعنی مثل سراب است که پنداشته می شود کوه است ولی کوه نیست.

و در حدیثی از براء بن عازب نقل شده که گفت: معاذ بن جبل نزدیک رسول خدا صلی الله علیه و آله در منزل ابی ایوب انصاری نشسته بود؛ پس معاذ عرضه داشت: یا رسول الله! آیا آیه روزی که در صور دمیده می شود و شما دسته دسته می آیید تا آخر را دیده اید؟ حضرت فرمود: ای معاذ! از امر بزرگی پرسیدی و سپس چشمانش را باز نمود و سپس فرمود: ده صنف از امت من به صورت پراکنده محشور می شوند که خدا آنان را از مسلمانان جدا کرده و صورتهای آنان را تغییر داده؛ پس برخی به صورت بوزینه و برخی به صورت خوک و برخی از آنان از پاهایشان از بالا وارونه شده و صورتهایشان زیر است و به صورت روی زمین کشیده می شوند و برخی کورند و تردد می کنند و برخی لال بوده و سخن نمی گویند و و برخی زبانهایشان را می جوند و چرک از از دهانهایشان به صورت لعاب جاری می شود که اهل محشر آنان را نجس و پلید تلقی می کنند و برخی دست و پایشان بریده شده و برخی بر تنه هایی از آتش به دار آویخته شده اند و برخی بدبو تر از مردار و برخی پوستینهایی که از قطران ( ماده روغنی) بر آن ریخته شده بر تن دارند که به پوستهایشان چسبیده است؛ اما آنان که به صورت بوزینه هستند، سخن چینان اند و آنان که به صورت خوک هستند، حرام خواران اند و آنان که بر سر خود وارونه شده اند، خورندگان ربا هستند و کوران ظالمان در حکم کردن اند و کر و لالان کسانی هستند که به اعمال خود افتخار می کردند و کسانی که زبان خود را می جوند، علما و قضاتی هستند که اعمالشان با اقوالشان مخالفت دارد و دست و پا بریدگانشان کسانی هستند که همسایه را می آزرند و کسانی که بر تنه هایی از آتش به دار آویخته می شوند، سخن چینان مردم به سمت سلطان هستند و کسانی که از مردار بدبوترند کسانی هستند که به شهوات و لذات متمتع می شوند و از حق خدا در اموالشان منع می کنند و کسانی که پوستین های از قطران می پوشند، اهل زورگویی و خود پسندی هستند. - . مجمع البیان 10 : 242 -

و در مورد آیه لا یَمْلِکُونَ مِنْهُ خِطاباً فرموده: یعنی نمی توانند سؤال کنند مگر درباره آنچه به آنان در خصوصش اذن داده شود. مقاتل گفته: خلائق قدرت بر سخن گفتن با پروردگار ندارند مگر به اذن او. یَوْمَ یَقُومُ

ص: 89

الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا در خصوص روح اختلاف شده: پس گفته شده: خلق خدا هستند که بر صورت بنی آدم بوده و مردم و ملائکه نیستند؛ آنان در صفی می ایستند و ملائکه در صف دیگری و گفته شده: ملکی از ملائکه است که خدا مخلوقی بزرگ تر از او ندارد؛ پس وقتی قیامت می شود او به تنهایی در صفی می ایستد و تمام ملائکه در صف واحدی می ایستند؛ پس بزرگی خلق این ملک مثل صف تمام ملائکه است. این تفسیر از ابن عباس است و گفته: اینان ارواح مردمان هستند که که با ملائکه بین دو نفخه قبل از آن که ارواح به اجساد برگردد بر پا می ایستند. این تفسیر نیز از ابن عباس نقل شده و گفته شده: روح جبرئیل است و وهب گفته: جبرئیل مقابل خدای عزوجل ایستاده در حالی که بند بند اعضایش می لرزد و خدای عزوجل از هر رعشه او صد هزار ملک خلق می کند؛ پس ملائکه مقابل خدای عزوجل صف کشیده و سر خود را پایین انداخته اند؛ پس وقتی خدا به آنان اذن در کلام دهد لا اله الا الله می گویند. وَ قالَ صَواباً یعنی لا اله الا الله می گویند.

و امام صادق نقل شده که فرمود: که روح ملکی است که از جبرئیل و میکائیل عظیم تر است.

و گفته شده: روح بنی آدم هستند. و این که فرمود: صفّاً یعنی برگزیده اند. لا یَتَکَلَّمُونَ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ که همان مؤمنان و ملائکه هستند وَ قالَ یعنی در دنیا. صَواباً یعنی شهادت به توحید بدهد و بگوید لا اله الا الله و گفته شده: کلام در اینجا شفاعت است. ذلِکَ الْیَوْمُ الْحَقُّ یعنی آن روز حق است که در آن شک نیست. فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ مَآباً مآب یعنی مرجعی برای اطاعت.

إِنَّا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَریباً یعنی عذاب در آخرت. یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ یعنی منتظر جزای آنچه عمل کرده از طاعت و معصیت می باشد و گفته شده: معنایش اینست که هر کس در آن روز به عملش بنگرد از خوب و بد که در صحیفه اعمالش ثبت شده، پس امید به ثواب الهی بر عمل نیکش دارد و از عقاب بر سوء عملش می ترسد. وَ یَقُولُ الْکافِرُ و کافر در آن روز می گوید: یا لَیْتَنی کُنْتُ تُراباً یعنی آروز می کند که ای کاش خاک بود که برگردانده نمی شد و مورد حساب رسی قرار نمی گرفت تا از عقاب آن روز خلاص شود و عبدالله بن عمر گفته: وقتی روز قیامت برسد زمین مثل سفره گسترده می شود و جنبندگان و چارپایان و وحوش محشور می شوند، سپس قصاص بین چارپایان قرار داده می شود تا گوسفند بدون شاخ از گوسفند شاخ دار که آن را شاخ زده قصاص کند و مجاهد گفته: روز قیامت از گوسفند شاخ زده برای گوسفند شاخ خورده قصاص می شود و مقاتل گفته: خداوند وحوش و حشرات و پرندگان و همه چیز غیر از جن و انس را جمع می کند و می فرماید: پروردگار شما کیست؟ پس می گویند: خدای رحمان رحیم پس خدا

ص: 90

بعد از آنکه بینشان حکم فرمود، تا جایی که از گوسفند شاخ دار برای گوسفند بی شاخ قصاص کرد به آنان می فرماید: ما شما را آفریدیم و مسخر بنی آدم قرار دادیم و شما در ایام حیاتتان مطیع بودید پس برگردید به سمتی که بودید؛ خاک باشید؛ پس همه خاک می شوند؛ پس وقتی کافر متوجه چیزی می شود که خاک شده آروز می کند و می گوید: کاش در دنیا به شکل خوک بودم و روزی من مثل روزی او بود و امروز یعنی در آخرت خاک بودم و گفته شده: مراد از کافر اینجا ابلیس است که آدم را از این که از خاک آفریده شده سرزنش کرد و به آتش افتخار نمود؛ پس روز قیامت وقتی کرامت آدم و فرزندان مؤمن او را می بیند می گوید: ای کاش خاک بودم. - . مجمع البیان 10 : 247 -

و در مورد آیه فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّةُ الْکُبْری فرموده: آن حادثه بزرگ قیامت است زیرا برتر است و غلبه می کند بر هر مصیبت ترس آوری و حسن گفته طامه همان نفخه دوم است و گفته شده: همان غاشیه سخت گیر و با شکوهی است که از شدت سخت گیری شیء را به شدت می ریزد و گفته شده: طامه کبری زمانی است که اهل بهشت به بهشت و اهل آتش به اتش می افتند. یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعی یعنی طامه در روزی می آید که انسان یادآور اعمال خوب و بدش می شود. وَ بُرِّزَتِ الْجَحیمُ یعنی آتش آشکار می شود. لِمَنْ یَری پس خلق آتش را می بینند در حالی که از آن پرده برداشته شده و آن را با مشاهده می بینند. - . مجمع البیان 10 : 261 -

و در مورد آیه فَإِذا جاءَتِ الصَّاخَّةُ فرموده یعنی زمانی که صیحه قیامت می آید که این تفسیر از ابن عباس است و صاخه نامیده شده زیرا گوشها را کر می کند یعنی در شنواندن آن شدت به خرج داده می شود تا جایی که نزدیک است گوشها کر شوند و گفته شده: برای این صاخه نامیده شده که خلق آن را می شنوند. یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبیهِ وَ صاحِبَتِهِ یعنی همسرش وَ بَنیهِ یعنی التفات پیدا نمی کند به یکی از اینان به خاطر بزرگی واقعه ای که او در آنست و مشغول نفس خویش است، گرچه در دنیا اعتنا به شأن اینان داشت و گفته شده: از ترس مطالبه کردنشان نسبت به آنچه بین انسان و آنهاست از قبیل تبعان اعمال و مظالم، از آنان فرار می کند و گفته شده: بخ این خاطر از آنان می گریزد که علم دارد آنان شفاعتش نمی کنند و چیزی را از او بی نیاز نمی کنند و ممکن است آن مرد مؤمن باشد و اقربایش از اهل آتش باشند، پس با آنان دشمنی می کند و به آنان التفات پیدا نمی کند یا از آنان می گریزد تا خواری و خفتی که دامن گیر آنان می شود را نبیند. لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنیهِ یعنی برای هر انسانی از آنان امر بزرگی است که او را مشغول داشته از نزدیکانش و او را از آنان منصرف داشته است. وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ یعنی نورانی و نور بخش. ضاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ خندان است از سرور آن و شادی آن به سبب ثوابهایی که برای او مهیا شده و خداوند از وجوه صاحبان وجوه را اراده فرمود. وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ یعنی سیاهی و غمی در اثر غصه ها. تَرْهَقُها یعنی از آن بالا می رود و فرایش می گیرد. قَتَرَةٌ

ص: 91

یعنی تیرگی و گرفتگی هنگام دیدن مرگ و گفته شده: غبره آنست که از آسمان به زمین می افتد و قتره آن چیزی است که از زمین به آسمان بلند می شود. - . مجمع البیان 10 : 270 -

و در مورد آیه إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ فرموده: یعنی هنگامی که نور خورشید می رود و تاریک می شود و از بین می رود و گفته شده: انداخته می شود و پرتاب می گردد و گفته شده: نور آن جمع می شود و همانند عمامه که پیچیده می شود، پیچیده می گردد و معنی اینست که خورشید تیره می شود به این صورت که نور آن جمع می شود تا مثل قرقره نخ باز شده می گردد و نور آن از بین می رود و خدا برای بندگانش نوری غیر آن ایجاد می کند. وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ یعنی ستارگان سقوط می کنند و پراکنده می شوند. گفته می شود که انکدر الطائر من الهواء یعنی پرنده از آسمان فرود آمد و گفته شده: از تیرگی تغییر پیدا می کنند و احتمال اول بهتر است به خاطر آیه و آن زمان که ستارگان پراکنده شوند و فرو ریزند، مگر این که گفته شود: نور آن می رود و بعد پراکنده می شود. وَ إِذَا الْجِبالُ سُیِّرَتْ یعنی وقتی کوهها از روی زمین سیر می کنند و گرد و غبار پراکنده می شوند و سراب می گردند. وَ إِذَا الْعِشارُ عشار ناقه های آبستن هستند که ده ماه بر آنان گذشته و پس از وضع حمل نیز عشار نامیده می شوند و نفیس ترین مال نزد عرب عشار است. عُطِّلَتْ یعنی رها می شود به صورت فروگزارده شده و بدون چوپان و گفته شده: عشار ابری است که معطل مانده و نمی بارد. وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ یعنی وحوش جمع می شود تا از برای برخی نسبت به برخی دیگر قصاص شود، پس برای گوسفند بی شاخ از گوسفند شاخ دار قصاص گرفته می شود و خدای سبحان وحوش را محشور می کند تا عوضی را که مستحق آنست در عوض دردهایی که در دنیا به آنان رسیده به آنان بدهد و برای برخی نسبت به برخی دیگر انصاف خواهی کندپس وقتی عوض های مورد استحقاقش به آن رسید، پس کسی که قائل است که عوض دائمی است، معتقد است که تا ابد متنعم باقی می ماند و کسانی که قائل است وحوش به صورت مقطعی مستحق عوض هستند، پس برخی از آنان می گویند: خدا از باب تفضل عوض را برای آنان ادامه می دهد تا بر حیوانی که عوض داده شده در اثر انقطاع عوض غم و اندوه عارض نشود؛ و برخی از این دسته گفته اند: وقتی خدا عوض مورد استحقاق آن حیوان را به او داد آن حیوان را به خاک مبدل می سازد. وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ یعنی آب شیرین آن به آب شور آن ریخته می شود و آب شور آن بر آب شیرین آن ریخته می شود تا پر شود و گفته شده: معنا آنست که آب برخی دریاها به سمت دریاهای دیگر باز می شود تا همگی دریاها تبدیل به یک دریا شوند و فاصله از میانشان برداشته می شود و گفته شده: دریاها آتش می گیرد و تبدیل به آتشی می شود که تیره است این تفسیر از ابن عباس است و گفته شده: خشک می شود و آب آن می رود و در آن قطره آبی نمی ماند و گفته شده: پر از چرک و خونی می شود که از بدنهای اهل آتش در آتش جاری می شود و مراد خداوند دریاهای جهنم است زیرا دریاهای دنیا که نابود گشته اند این تفسیر از جبائی است. وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ یعنی هر کدام از نفسها به هم شکل خود قرین می شود و به آن اهل آتش و اهل بهشت ضمیمه می شود و گفته شده: ارواح به اجساد برگردانده می شود و گفته شده: گمراه شده در کنار گمراه کننده خود

ص: 92

از انسان و شیطان قرار می گیرد و گفته شده:نفوس صالحان قرین حور العین و نفوس کافران قرین شیاطین می گردد. وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ یعنی دختر زنده به گور شده مورد پرسش قرار می گیرد. و این گونه بود که وقتی زمان زاییدن زن فرا می رسید، حفره ای کَنده می شد، و بالای سر آن زن نشسته می شد؛ پس اگر دختر می زایید آن را در حفره می انداخت و اگر پسری می زاید آن را نگه می داشت. بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ یعنی به او گفه می شود تو به چه گناهی کشته شدی و معنای سؤال از آن توبیخ قاتل اوست زیرا آن دختر زنده به گور شده می گوید: بدون گناه کشته شدم و گفته شده: معنای سُئلت یعنی قاتل او مورد مطالبه قرار می گیرد که حجت بیاورد در کشتن آن دختر؛ پس گویی گفته شده: از قاتلش پرسیده می شود به چه گناهی این را کشتی و مانند قول خداوند که ان العهد کان مسئولا یعنی از عهد پرسیده می شود. وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ یعنی نامه اعمال که ملائکه در آن اعمال اهل آن را از خیر و شر نوشته اند باز می شود تا صاحبان آن بخوانند و اعمال آشکار شود و به حسب آن مجازات شوند. وَ إِذَا السَّماءُ کُشِطَتْ یعنی وقتی آسمان از جای خود برداشته می شود مثل پوست گوسفند که از آن کَنده می شود و سپس خدا آسمان را می پیچد و گفته شده: معنایش اینست که آسمان از جا کنده می شود همان طور که سقف از جا کنده می شود و گفته شده: پرده از کسانی که درون آنند برداشته می شود و معنا کشط آنست که چیزی را از روی چیز دیگر برداری که آن را پوشانده، چنانچه پوست از کوهان برداشته می شود. وَ إِذَا الْجَحیمُ سُعِّرَتْ یعنی وقتی جهنم روشن و شعله ور می شود تا شعله هایش شدیدتر می شود و گفته شده: حرارت غضب خداست و خطایای فرزندان آدم. وَ إِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ یعنی بهشت به وارد شدن اهلش نزدیک می شود و گفته شده: یعنی با نعمت هایی که دارد نزدیک می شود، پس مؤمن سرورش ازدیاد پیدا می کند و اهل آتش حسرتشان بیشتر می شود. عَلِمَتْ نَفْسٌ ما أَحْضَرَتْ یعنی وقتی این چیزهایی که در قیامت روی می دهد محقق شد، هر کس آنچه آورده را در آن وقت حاضر می بیند چنانچه گفته شده: احمدته یعنی او را ستوده یافتم و گفته شده: خیر و شری را که حاضر کرده می داند و حاضر کردن اعمال مجاز است زیرا اعمال باقی نمی ماند و معنا اینست که چیزی از آن کم نمی شود، پس همه آن حاضر است و گفته شده: مراد صحیفه های اعمال است. - . مجمع البیان 10 : 276 -

و در مورد آیه إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ گفته یعنی زمانی که آسمان منشق می شود و بریده می گردد. وَ إِذَا الْکَواکِبُ انْتَثَرَتْ یعنی ستارگان سقوط می کنند و پراکنده می شوند؛ ابن عباس گفته: به صورت سیاه و بی نور ساقط می شوند. وَ إِذَا الْبِحارُ فُجِّرَتْ یعنی درِ برخی دریاها به روی برخی دیگر گشوده می شود و آب شیرین در آب شور و آب شور در آب شیرین ریخته می شود تا همگی یک دریا می شود و گفته شده: یعنی آب دریاها از بین می رود. وَ إِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ یعنی خاک آن دگرگون می شود و مردگانی که در آنها هستند برانگیخته می شوند و گفته شده: معنایش اینست که از مردگان جستجو می شود، پس از آن خارج می شوند و مراد خداوند هنگام رستاخیز است. این تفسیر از ابن عباس است. عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ از ابن مسعود نقل شده که می داند عمل خیر یا شری را که مقدم داشته

ص: 93

و سنت حسنه ای را که به آن عمل شود بعد از خود به جای گذاشته؛ پس اجر کسی که از سنت حسنه اش تبعیت کند بدون این که از اجور عاملین به آن سنت کم شود به او تعلق می گیرد یا سنت بدی را باقی گذاشته که بعد از او عمل می شود؛ پس بار گناه کسی که به آن عمل کند بر عهده اوست بدون آنکه از بار گناه خود عمل کنندگان چیزی کم گردد. یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَریمِ یعنی چه چیز تو را به خالقت فرفت و نیرنگ زدهه ساخت و باطل برایت زیبا جلوه داد تا معصیت و مخالفت او را نمودی؟

و روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله وقتی این آیه را تلاوت کرد، فرمود:» نادانی اش او را فرفته ساخت.

و به فضیل بن عیاض گفته شد: اگر خدا روز قیامت تو را مقابل خود برخیزاند و بگوید: چه چیزی تو را به پروردگار کریمت فریفته ساخت چه خواهی گفت؟ فضیل گفت: می گویم: پرده های آویزان شده تو مرا فریفت و یحیی بن معاذ گفته: اگر خدا روز قیامت مرا مقابل خود برخیزاند و بگوید: چه چیزی تو را به من فریفته ساخت؟ می گویم: نیکی تو در گذشته و آینده نسبت به من مرا به تو فرفته ساخته و از برخی از آنان نقل شده که گفته اند: بردباری تو مرا فریفته و ابی بکر وراق گفته کرم کریم مرا فریفته و خدای سبحان صفت کریم را برگزید نه سایر اسما و صفاتش را زیرا جواب را با سؤال به انسان تلقین کرد تا بگوید: کرم کریم مرا فریفته و عبدالله بن مسعود گفته: احدی از شما نیست مگر آنکه خدا روز قیامت با او

خلوت نموده و می گوید: ای فرزند آدم! چه چیز تو را به من فریفته ساخت؟ ای پسر آدم در اعمالی که انجام دادی چه کردی؟ به رسولان چه جواب دادی؟ الَّذی خَلَقَکَ تو را آفرید از نطفه ای و تو چیزی نبودی. فَسَوَّاکَ تو را به صورت انسانی که می شنوی و می بینی در آورد. فَعَدَلَکَ یعنی تو را معتدل قرار داد. فی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ یعنی در هر شباهتی که خواست از شباهت به پدر یا مادر یا دایی یا عمو تو را ترکیب قیافه داد.

و از امام رضا از قول پدرانش علیهم السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده که حضرت به مردی فرمود: برای تو چه چیزی متولد شده؟ گفت: یا رسول الله! قطعا برای من یا پسر یا دختر متولد شده است. حضرت فرمود: به چه کسی شبیه است؟ گفت: یا به مادرش و یا به پدرش شبیه است؛ حضرت فرمود: چنین مگو! نطفه وقتی در رحم زن مستقر می شود خدا آن نطفه را برای هر انسان خویشاوندی که بین این نطفه و آدم باشد،حاضر می سازد. آیا این آیه را نخواندی که در هر صورتی که خواست شکل تو را ترکیب کرد؟ این یعنی بین تو و بین آدم هر صورتی که خواست فرزند را شبیه او کرد.

و گفته شده: فی ای صورة ما شاء یعنی در هر صورتی از صور خلق که خواست؛ رَکَّبَک یعنی اگر خواست به صورت انسان و اگر خواست به صورت حمار و اگر خواست به صوررت میمون.

و امام صادق علیه السلام فرمود: اگر می خواست تو را بر غیر این چهره ها ترکیب می کرد.

و گفته شده: یعنی در هر صورتی که خواست از مرد و زن، چاق یا لاغر، نیکو یا زشت، بلند یا کوتاه تو را ترکیب کرد.کَلاَّ یعنی امر این گونه که شما می پندارید نیست که رستاخیز و حسابی نیست.بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ دین یعنی جزاء یا دینی که محمد صلی الله علیه و آله آن را آورده. وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظینَ ملائکه ای هستند که که اعمال شما را بر شما حفظ می کنند.

ص: 94

کِراماً آنان بر پروردگارشان کرامت دارند. کاتِبینَ اعمال بنی آدم را می نویسند. یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ آنچه از خیر یا شر انجام می دهید. إِنَّ الْأَبْرارَ لَفی نَعیمٍ نعیم بهشت است و ابرار اولیای خدا هستند که در

دنیا مطیع هستند. وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفی جَحیمٍ جحیم آتش بزرگ است. یَصْلَوْنَها یَوْمَ الدِّینِ یعنی مجبور می شوند که در آن آتش باشند. وَ ما هُمْ عَنْها بِغائِبینَ یعنی از آن غایب نیستند بلکه تا ابد در آتش هستند و دلیل دلالت کرده بر این که مسلمانی که اهل کبیره باشد در آتش جاودان نخواهد بود، پس مراد از فجار همان کفار است. وَ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الدِّینِ خداوند این سخن را از باب بزرگداشت شدت آن فرمود؛ سپس از باب تأکید همین سخن را تکرار کرد و گفته شده: مراد خداوند اینست که چه چیزی تورا آگاه کرد که در روز جزا از نظر نعمت برای اهل بهشت چه روی می دهد؛ سپس چه چیزی تورا آگاه کرد که در روز جزا از نظر عذاب برای اهل آتش چه روی می دهد یَوْمَ لا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَیْئاً یعنی احدی نمی تواند دفاع کند از غیر خود از کسانی که مستحق عقاب هستند. وَ الْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ فقط برای خدای یگانه است؛ یعنی حکم در جزا و ثواب و عفو و انتقام برای اوست.

و از امام باقر علیه السلام نقل شده که به جابر فرمود: امر و حکم در آن روز همگی برای خداست؛ ای جابر! وقتی روز قیامت شود، حاکمان از بین می روند، پس حاکمی جز خدا نمی ماند. - . مجمع البیان 10 : 285 -

و در مورد آیه إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ فرموده: یعنی دو نیم می شود و شکافته می شود و شکافته شدن آن از علامات قیامت است و این امر در چند جای قرآن ذکر شده است. وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها یعنی در شکافته شدن می شنود و اطاعت می کند و این مجازگویی در کلام است یعنی گویی آسمان می شنود و مطیع تدبیر خداست. وَ حُقَّتْ یعنی حق است برای او که برای پروردگارش که او را آفریده انقیاد و اطاعت داشته باشد و از پروردگارش اطاعت کند. وَ إِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ یعنی وقتی که زمین با کوبیده شدن کوهه و تپه هایش مسطح می شود تا جایی که مثل کاغذ نرم می شود و گفته شده: زمین مانند کشیده شدن چرم عکاظی کشیده می شود و وسعت آن بیشتر می شود. این تفسیر از ابن عباس است و گفته شده: زمین مسطح می شود و هیچ بنا و کوهی نیست مگر آنکه داخل در زمین می شود. وَ أَلْقَتْ ما فیها از مردگان و گنجها وَ تَخَلَّتْ یعنی خالی می شود یعنی درشکمش چیزی باقی نمی ماند و گفته شده: معنایش اینست که آنچه در شکم دارد از گنج و معادنش را بیرون می ریزد و از آنچه بر پشت آنست از کوهها و دریاهایش خالی می شود. وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها وَ حُقَّتْ. این آیه تکرار نیست زیرا آیه اول در وصف آسمان است و این آیه دوم در وصف زمین و تمام اینها از شروط تحقق قیامت و امور بزرگی است که در قیامت روی می دهد و تقدیر این می شود: وقتی این امور روی داد، انسان کار خیر و شری را که مقدم داشته می بیند و دلالت بر این محذوف در کلام وجود دارد. آیه یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحاً یعنی ای انسان! تو در عمل خود به سوی پروردگارت در تلاشی

ص: 95

و این خطاب به همه مکلفین است. خدای سبحان به آنان و به هر یک از انسانها می فرماید: ای انسان! تو عملی را انجام می دهی در سختی تا آن را به نزد خدا ببری و به او برسانی. فَمُلاقیهِ یعنی جزای آن را می بینی و گفته شده: یعنی ملاقی پروردگارت هستی. فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ کتابی که اعمالش در آن ثبت شده. بِیَمینِهِ فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِساباً یَسیراً یعنی در محاسبه مورد سخت گیری قرار نمی گیرد و بر اعمال حسنه و ثواب های آن و بار گناهانی که او را پست کرده یا با توبه و یا با عفو متوقفش نمی سازند و گفته شده: حساب یسیر همان بخشیدن گناهان است و ثواب دادن بر حسنات و در روایت مرفوعه ای آمده که کسی که درر حساب مورد مناقشه قرار گیرد، در قبر عذاب می شود.

و در روایت دیگری نقل شده که عملش را می شناسد و سپس بخشیده می شود.

و در روایت دیگری آمده: سه چیز است که در هر کس باشد، خدا او را به آسانی حسابرسی می کند و خدا او را با رحمتش داخل بهشت می کند؛ گفتند: یا رسول الله آن سه چیز چیست؟ فرمود: به کسی که تو را محروم کرده عطا کنی و با کسی که با تو قطع رحم کرده صله رحم کنی و از کسی که تو بر تو ظلم کرده بگذری؛

وَ یَنْقَلِبُ بعد از فراغ از حساب، إِلی أَهْلِهِ مَسْرُوراً به نزد اهلش بر می گردد در حالی که مسرور است به آن خیرات و کرامتی که به او داده شده و مراد از اهل در این آیه حور العین است و گفته شده: همسران و اولاد و بستگان اویند که به بهشت سبقت گرفته اند. وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ زیرا دست راستش بر گردنش زنجیر شده و دست چپش پشت کمر اوست و گفته شده: دست چپش پشت کمرش کشیده می شود و علت این امر آنست که دادن نامه عمل به دست راست نشانه ای برای ملائکه و مؤمنان است که صاحب این نامه اهل بهشت است و لطفی در حق خلائق است که با این نشانه خبر دار می شوند و کنایه از قبولی اعمال اوست و دادن نامه عمل به گونه دیگر نشانه ای برای انان است که صاحب این نامه اهل آتش است و نشانه او برای سخت گیری در حساب و جایگاه بد اوست. فَسَوْفَ یَدْعُوا ثُبُوراً یعنی هلاکت را می خواند وقتی نامه عملش را خواند و فریاد می زند واثبوراه و وا هلاکاه. وَ یَصْلی سَعیراً یعنی داخل آتش می شود و در آن عذاب می شود. إِنَّهُ کانَ فی أَهْلِهِ مَسْرُوراً یعنی در دنیا متنعم بود و امر آخرت او را غمگین نمی ساخت و مشقت عبادت را تحمل نمی کرد؛ پس خدا در عوض سرور دنیوی او هم و غمی باقی به او داد که منقطع نمی شود و گفه شده: به معاصی خدا مسرور بود و بر آن پشیمان نمی شد. إِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَنْ یَحُورَ در سرای تکلیف می پنداشت هرگز به حیات در آخرت بر نمی گردد، پس گناه می کرد. بَلی آنان برگردانده و برانگیخته می شوند. إِنَّ رَبَّهُ کانَ بِهِ بَصیراً از روز خلق تا روز برانگیخته شدنش خدا به او بینا بوده است. - . مجمع البیان 10 : 304 -

و در مورد آیه إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها فرموده: یعنی وقتی زمین به شدت تکان می خورد برای برپایی قیامت؛ تکانهای شدیدی که بر آن نوشته شده و ممکن است این که خداوند آن را

ص: 96

به زمین نسبت داده به این خاطر باشد که این زلزله تمام زمین را فرا می گیرد. وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها اثقال ارض یعنی مردگانی که در زمین مدفون هستند یا گنجها و معادن زمین؛ پس آن را بر پشت خود می آورد تا اهل موقف قیامت آن را ببینند و فائده در این کار آنست که عاصیان حسرت بخورند وقتی به آن نظر می کنند؛ زیرا آنان خدا را در آنجا معصیت کردند، سپس آنجا را ترک کردند و زمین چیزی را از آنان بی نیاز نمی کند و همچنین با آن آتش صورتها و پهلوها و پشتهایشان را داغ می کنند. وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها یعنی انسان با تعجب می گوید: زمین را چه شده که متزلزل است و گفته شده: مراد از انسان، فرد کافر است زیرا مؤمن معترف است به قیامت و از آن نمی پرسد. یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها یعنی زمین خبر می دهد که بر پشتش چه عملی صورت گرفته؛

و در حدیث آمده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آیا می دانید اخبار زمین چیست؟ گفتند: خدا و رسولش داناتر است؛ فرمود: اخبار زمین آنست که گواهی می دهد بر هر عبد و کنیزی به آنچه بر پشت آن انجام داده. زمین می گوید: چنین و چنان کرد در فلان و فلان روز! پس این اخبار زمین است.

و بنا بر این جایز است که خدا کلام را در زمین ایجاد نموده باشد و کلام را به زمین نسبت داد از باب توسع و مجازگویی و جایز است که خدا زمین را به شکل حیوانی نماید که قدرت بر نطق دارد و جایز است در زمین چیزی را که جانشین کلام است در زمین ظاهر سازد؛ پس از آن تعبیر به کلام نمود چنانچه گفته می شود: چشمان تو گواهی می دهند به بیداری شب تو و آیه بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحی لَها معنایش آنست که زمین سخن گفته و می گوید: ای محمد! پروردگارت به زمین وحی فرستاد یعنی به آن الهام کرد و به آن فهماند که باید اخبارش را بگوید و گفته شده: یعنی گنجها و اموات را بر پشت خود می افکند و اوحی له و الیه یعنی از جهتی مخفی به او مطلبی را القا کرد. فراء گفته: اخبار خود را در مورد وحی خدا و با اذن خدا به زمین، می گوید و ابن عباس گفته: خدا به زمین اذن می دهد که به آنچه بر پشت او انجام می شود خبر دهد.

و پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: بر وضوء محافظت کنید و بهترین کار شما نماز است و از زمین حفاظت شوید زیرا مادر شماست و احدی بر روی آن کار خوب و بدی نمی کند مگر آنکه زمین از آن خبر می دهد.

یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتاتاً یعنی مردم از موقف حساب بعد از عرض اعمال بر می گردنددر حالی که متفرق می شوند؛ اهل ایمان به تنهایی و اهل هر دینی به تنهایی بر می گردند. لِیُرَوْا أَعْمالَهُمْ یعنی جزای اعمالشان را ببینند و معنا آنست که آنان از باز ایستادن بر می گردند به صورت فرقه فرقه تا در منازلشان در بهشت و آتش وارد شوند و گفته شده: معنای رویت اعمال در اینجا معرفت به اعمال در آن حال است که رؤیت قلبی است

ص: 97

و ممکن است تأویل آن به رؤیت چشم باشد به این معنا که آنان نامه های اعمالشان را ببینند، پس آنچه در آنست را ببینند که از گناه صغیره و کبیره ای فرونگذاشته مگر آن که آن را شمرده است. فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ یعنی و کسی که به قدر وزن ذره ای کار خیر انجام دهد، ثواب و جزای آن را می بیند. وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ یعنی می بیند آن عقابی را که استحقاق آن را دارد. - . مجمع البیان 10 : 418 -

و در مورد آیه الْقارِعَةُ فرموده: قارعه اسمی از اسمای قیامت است زیرا که دلها را با ترس و دشمنان خدا را با عذاب می کوبد. مَا الْقارِعَةُ این بزرگداشت شأن قارعه و ترساندن از امر آن است و معنایش اینست که قارعه چیست؟ سپس پیامبرش صلی الله علیه و آله را به تعجب وا داشت و فرمود: وَ ما أَدْراکَ مَا الْقارِعَةُ یعنی ای محمد! تو حقیقت امر و کنه وصف آن را به تفصیل نمی دانی. سپس خدای سبحان تبیین فرمود که آن حادثه کوبنده چه زمانی واقع می شود؛ فرمود: یَوْمَ یَکُونُ النَّاسُ کَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ مردم را در هنگامه رستاخیز تشبیه کرده به آنچه در آتش افکنده می شود. قتاده می گوید: فراش پرنده ایست که در آتش و چراغ می افتد و ابو عبیده گفته: پرنده ایست که بالهایش را می گستراند و مگس و پشه نیست زیرا مردم وقتی زنده می شوند، برخی در برخی دیگر موج می زنند؛ پس پروانه وقتی حرکت می کند، در جهت واحدی سیر نمی کند؛ پس این تشبیه دلالت دارد بر این که مردم هنگام رستاخیز کوبیده می شوند پس در مقصد حرکت خود، به جهات مختلفی سیر می کنند و این مانند آیه چون ملخهای پراکنده اند است وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ عهن پشم رنگ شده و زده شده است و معنا این می شود که کوهها از جاهای خود کنده می شوند و در سیر کُند می شوند. - . مجمع البیان 10 : 428 -

**[ترجمه]

الْقَاضِی عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی خُطْبَةٍ طَوِیلَةٍ قَالَ: اسْمَعْ یَا ذَا الْغَفْلَةِ وَ التَّصْرِیفِ مِنْ ذِی الْوَعْظِ وَ التَّعْرِیفِ جُعِلَ یَوْمُ الْحَشْرِ یَوْمَ الْعَرْضِ وَ السُّؤَالِ وَ الْحِبَاءِ وَ النَّکَالِ یَوْمَ تُقَلَّبُ إِلَیْهِ أَعْمَالُ الْأَنَامِ وَ تُحْصَی فِیهِ جَمِیعُ الْآثَامِ یَوْمَ تَذُوبُ مِنَ النُّفُوسِ أَحْدَاقُ عُیُونِهَا وَ تَضَعُ الْحَوَامِلُ مَا فِی بُطُونِهَا وَ تَفَرَّقُ مِنْ کُلِّ نَفْسٍ وَجِیبُهَا (1)وَ یَحَارُ فِی تِلْکَ الْأَهْوَالِ عَقْلُ لَبِیبِهَا إِذْ نَکِرَتِ الْأَرْضُ بَعْدَ حُسْنِ عِمَارَتِهَا وَ تَبَدَّلَتْ بِالْخَلْقِ بَعْدَ أَنِیقِ زَهْرَتِهَا أَخْرَجَتْ مِنْ مَعَادِنِ الْغَیْبِ أَثْقَالَهَا وَ نَفَضَتْ إِلَی اللَّهِ أَحْمَالَهَا یَوْمَ لَا یَنْفَعُ الْحَذَرُ إِذْ عَایَنُوا الْهَوْلَ الشَّدِیدَ فَاسْتَکَانُوا وَ عُرِفَ الْمُجْرِمُونَ بِسِیمَاهُمْ فَاسْتَبَانُوا فَانْشَقَّتِ الْقُبُورُ بَعْدَ طُولِ انْطِبَاقِهَا وَ اسْتَسْلَمَتِ النُّفُوسُ إِلَی اللَّهِ بِأَسْبَابِهَا کُشِفَ عَنِ الْآخِرَةِ غِطَاؤُهَا فَظَهَرَ لِلْخَلْقِ أَنْبَاؤُهَا فَدُکَّتِ الْأَرْضُ دَکّاً دَکّاً وَ مُدَّتْ لِأَمْرٍ یُرَادُ بِهَا مَدّاً مَدّاً وَ اشْتَدَّ الْمُبَادِرُونَ (2)إِلَی اللَّهِ شَدّاً شَدّاً وَ تَزَاحَفَتِ الْخَلَائِقُ إِلَی الْمَحْشَرِ زَحْفاً زَحْفاً (3)وَ رُدَّ الْمُجْرِمُونَ عَلَی الْأَعْقَابِ رَدّاً رَدّاً وَ جَدَّ الْأَمْرُ وَیْحَکَ یَا إِنْسَانُ جِدّاً جِدّاً وَ قُرِّبُوا لِلْحِسَابِ فَرْداً فَرْداً وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا یَسْأَلُهُمْ عَمَّا عَمِلُوا حَرْفاً حَرْفاً وَ جِی ءَ بِهِمْ عُرَاةَ الْأَبْدَانِ خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ أَمَامَهُمُ الْحِسَابُ وَ مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ یَسْمَعُونَ زَفِیرَهَا وَ یَرَوْنَ سَعِیرَهَا فَلَمْ یَجِدُوا نَاصِراً وَ لَا وَلِیّاً یُجِیرُهُمْ مِنَ الذُّلِّ فَهُمْ یَعْدُونَ سِرَاعاً إِلَی مَوَاقِفِ الْحَشْرِ یُسَاقُونَ سَوْقاً فَالسَّمَاوَاتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ وَ الْعِبَادُ عَلَی الصِّرَاطِ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ لَا یُسْلِمُونَ وَ لا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَتَکَلَّمُونَ وَ لَا یُقْبَلُ مِنْهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ قَدْ خُتِمَ عَلَی أَفْوَاهِهِمْ وَ اسْتُنْطِقَتْ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ یَا لَهَا مِنْ سَاعَةٍ مَا أَشْجَی مَوَاقِعَهَا مِنَ الْقُلُوبِ حِینَ مُیِّزَ بَیْنَ الْفَرِیقَیْنِ فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ مِنْ مِثْلِ هَذَا فَلْیَهْرُبِ الْهَارِبُونَ إِذَا کَانَتِ الدَّارُ الْآخِرَةُ لَهَا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ

ص: 99

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی:

ص: 98

امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبه ای طولانی فرمود: ای غافل و صاحب دگرگونی دل از صاحب موعظه و شناخت حرف بشنو! روز محشر روز عرض اعمال و سؤال و بخشش و عذاب است؛ روزی است که در آن اعمال مردم به سمت آن دگرگون می شود و تمام گناهان در آن مورد احصا واقع می شود؛ روزی که از نفسها حدقه چشمان ذوب می شود و زنان باردار حمل در شکمشان را وضع می کنند و بین نفس و حبیب آن جدایی افکنده می شود و عقل خردمند در آن هراسها سرگردان می شود؛ زمانی که زمین پس از آبادی نیکویش زشت می گردد و بعد از زیبایی شکفتنش مبدل به خلاف آن می شود، از معادن غیب چیزهای سنگینش خارج می شود و حمل های خود را به سمت خدا ساقط می کند؛ روزی که احتیاط نفعی ندارد وقتی ترس شدید را می بینند و بیچاره می شوند و مؤمنان از چهره باز شناخته می شوند و آشکار می شوند؛ پرده آخرت از آن برداشته می شود و اخبار آن برای خلق آشکار می شود و زمین به شدت ویران می شود و برای امری که زمین برای آن خواسته شده به شدت کشیده می شود و روندگان به سمت خدا دچار سختی شدیدی می شوند و خلائق به سمت محشر روان می شوند و مجرمان بر پاشنه هایشان بر می گردند و امر جدی می شود و ای انسان! وای بر تو به طور کاملا جدی و انسانها تک تک برای حساب نزدیک آورده می شوند و امر پروردگار تو و فرشتگان صف به صف می آیند و حرف حرف از آنچه کردند از آنان می پرسند و آنان را عریان بدن می آورند در حالی که دیدگانشان را با خضوع پایین افکنده اند و حساب مقابل آنان است و پشت سرشان جهنم است که ناله آن را می شنوند و شعله آن را می بینند و ناصر و دوستی نمی یابند که آنان را از خواری پناه دهد؛ پس آنان به سرعت به مواقف محشر می دوند و سوق داده می شوند، پس آسمانها در دست او پیچیده شده است مانند پیچاندن صفحه نامه ها و بندگان بر صراط ایستاده اند و دلهایشان هراسان است و می پندارند که سالم نمی مانند و به آنان اذن داده نمی شود که سخن بگویند و از آنان پذیرفته نمی شود که عذر بیاورند؛ بر دهانهایشان مهر زده شده و دستان و پاهایشان به آنچه کردند به نطق وادار می شوند؛ وه که چه ساعتی که جایگاههای آن در دلها هنگامی که بین دو گروه که گروهی در بهشت و گروهی در آتش هستند، بیم ناک است؛ از مثل این روز باید گریزانان، بگریزند، وقتی که سرای آخرت برای این است، پس عمل کنندگان باید عمل نمایند. - . امالی طوسی: 652 -

ص: 99

**[ترجمه]

مَا شَغَلَهُمْ أَلِیمُ عَذَابِ النَّارِ عَنْ أَنْ دُعُوا بِالطَّعَامِ (1)فَأُطْعِمُوا الزَّقُّومَ وَ دُعُوا بِالشَّرَابِ فَسُقُوا الْحَمِیمَ فَقَالَ صَدَقْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ الْخَبَرَ.

-ج، الإحتجاج مرسلا مثله

-کا، الکافی العدة عن البرقی عن ابن محبوب مثله(2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: نافع غلام عمر از امام باقر(ع) درباره آیه « یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ.» - . ابراهیم / 48 -

یعنی روزی که زمین به غیر این زمین و آسمانها به غیر این آسمانها مبدل می شوند، پرسید: زمین به چه متبدل می شود؟ فرمود: به نانی سفید و مردم از آن می خورند تا خداوند از حسابرسی خلائق فراغت حاصل می کند؛ نافع گفت: آیا آنان از خوردن باز داشته نمی شوند؟ حضرت باقر علیه السلام فرمود: آیا آنان در آن موقع مشغول ترند یا زمانی که در آتش هستند؟ نافع گفت: زمانی که در آتش هستند! فرمود: خدای تعالی فرمود: « وَ نادی أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّه.»

ص: 100

و اصحاب آتش اصحاب بهشت را ندا می دهند که از آب یا آنچه خدا روزی شما کرده به ما نیز مرحمت کنید؛ - . اعراف / 50 -

عذاب دردناک آنان را از این که طلب غذا کنند بازشان نداشته؛ پس به آنان زقوم خورانده می شود و طلب شراب می کنند و آب جوشان نوشانده می شوند، پس نافع گفت: ای پسر رسول خدا! راست گفتی؛ تا آخر خبر. - . تفسیر قمی 1 : 236 -

در کتاب احتجاج - . احتجاج: 325 -

و کافی - . کافی 8 : 122 -

مثل این حدیث نقل شده است.

**[ترجمه]

فَیَتَقَدَّمُ أَمَامَ النَّاسِ فَیَقِفُ مَعَهُ ثُمَّ یُؤْذَنُ لِلنَّاسِ فَیَمُرُّونَ فَبَیْنَ وَارِدِ الْحَوْضِ یَوْمَئِذٍ وَ بَیْنَ مَصْرُوفٍ عَنْهُ فَإِذْ رَأَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ یُصْرَفُ عَنْهُ مِنْ مُحِبِّینَا یَبْکِی فَیَقُولُ یَا رَبِّ شِیعَةُ عَلِیٍّ قَالَ فَیَبْعَثُ اللَّهُ إِلَیْهِ مَلَکاً فَیَقُولُ مَا یُبْکِیکَ یَا مُحَمَّدُ فَیَقُولُ أَبْکِی لِأُنَاسٍ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ أَرَاهُمْ قَدْ صُرِفُوا تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ وَ مُنِعُوا وُرُودَ الْحَوْضِ قَالَ فَیَقُولُ لَهُ الْمَلَکُ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ قَدْ وَهَبْتُهُمْ (1)لَکَ یَا مُحَمَّدُ وَ صَفَحْتُ لَهُمْ عَنْ ذُنُوبِهِمْ وَ أَلْحَقْتُهُمْ بِکَ وَ بِمَنْ کَانُوا یَقُولُونَ بِهِ وَ جَعَلْنَاهُمْ فِی زُمْرَتِکَ فَأَوْرِدْهُمْ حَوْضَکَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَکَمْ مِنْ بَاکٍ یَوْمَئِذٍ وَ بَاکِیَةٍ یُنَادُونَ یَا مُحَمَّدَاهْ إِذَا رَأَوْا ذَلِکَ وَ لَا یَبْقَی أَحَدٌ یَوْمَئِذٍ یَتَوَلَّانَا وَ یُحِبُّنَا وَ یَتَبَرَّأُ مِنْ عَدُوِّنَا وَ یُبْغِضُهُمْ إِلَّا کَانُوا فِی حِزْبِنَا وَ مَعَنَا وَ یَرِدُ حَوْضَنَا.

**[ترجمه]تفسیرر قمی: امام باقر علیه السلام فرمود: وقتی روز قیامت فرا می رسد، خداوند مردم را در یک زمین جمع می کند؛ پس آنان پابرهنه و عریانند، پس در محشر متوقف می شوند تا عرق شدیدی می کنند و نفسهایشان تنگ می شود؛ پس در آن به مقدار پنجاه سال مکث می کنند و اینست معنای آیه که فرمود: « وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلا تَسْمَعُ إِلاَّ هَمْساً.» - . طه / 108 - یعنی و صداها برای خدای رحمان خاضع می شود و جز صدای اندکی شنیده نمی شود. حضرت فرمود: سپس منادی از سمت عرش ندا می دهد: پیامبر امی کجاست؟ مردم می گویند: حرفت را شنواندی! نامش را بر زبان بیاور! پس منادی ندا می دهد: پیامبر رحمت محمد بن عبدالله امی صلی الله علیه و آله کجاست؟ پس رسول خدا صلی الله علیه و آله جلوی همه مردم می آید تا این که به حوضی می رسد که طول آن به اندازه مسافت بین أیله تا صنعاست و بر آن حوض می ایستد؛ سپس صاحب شما را صدا می زند

ص: 101

و ایشان نیز جلوی مردم می آید و همراه او می ایستد. سپس به مردم اذن می دهد و مردم یا در آن روز وارد حوض می شوند یا از آن روی بر می گردانند؛ ناگهان رسول خدا صلی الله علیه و آله یکی از محبان ما را می بیند که از حوض روی بر می گرداند. حضرت در حال گریستن می گوید: پروردگارا! شیعیان علی! پس خدا فرشته ای را به سمت او بر می انگیزد که به حضرت عرض می کند: ای محمد! چه چیزی تو را به گریه وا می دارد؟ می فرماید: گریه می کنم برای مردمی از شیعیان علی که می بینم به سمت اهل آتش روی گردان می شوند و از ورود در حوض منع می شوند؛ پس فرشته به او می گوید: خداوند می فرماید: ای محمد! آنان را به تو بخشیدم و از گناهانشان گذشتم و آنان را به تو و به کسی که به او معتقد بودند ملحق ساختم و آنان را در زمره تو قرار دادم و وارد حوض تو نمودم. پس امام باقر علیه السلام فرمود: پس چه بسیار مرد و زن گریه کنی که در آن روز می گویند: یا محمداه! وقتی آن روز را می بینند و در آن روز احدی باقی نمی ماند که ولایت ما را دارد و ما را دوست می دارد و از دشمن ما تبرّی دارد و کینه اش را به دل دارد، مگر این که در حزب ماست و با ماست و وارد حوض ما می شود. - . تفسیر قمی 2 : 37 -

**[ترجمه]