آیات ولایت جلد 1

مشخصات کتاب

سرشناسه : مرتضوی، محمد

عنوان و نام پدیدآور : آیات ولایت/ محمد مرتضوی؛ [برای] مجمع جهانی شیعه شناسی.

مشخصات نشر : قم: آشیانه مهر،1390.

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره: 978-600-6164-25-0 ؛ 115000 ریال: ج.1 ٬ چاپ اول 978-600-6164-25-0 : ؛ 41000 ریال: ج.2، چاپ اول : 978-600-6164-09-0 ؛ 38000 ریال: ج.3،سلفون، گالینگور: 978-600-6164-25-0 ؛ 45000 ریال: ج.5 ، سلفون، گالینگور: 978-600-6164-12-0 ؛ 28000 ریال(ج.3، شومیز) ؛ 33500 ریال(ج.5، شومیز)

وضعیت فهرست نویسی : فاپا

یادداشت : فهرستنویسی بر اساس جلد سوم.

یادداشت : ج.1و ج.2(چاپ اول: 1390).

یادداشت : کتابنامه.

مندرجات : ج.2. همراه با پاسخگویی به شبهات آیه تبلیغ

.- ج.3.همراه با پاسخگویی به شبهات آیه اکمال.- ج.5. همراه با پاسخگویی به شبهات آیه اطاعت.-

موضوع : علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق -- اثبات خلافت

موضوع : ولایت -- جنبه های قرآنی

شناسه افزوده : مجمع جهانی شیعه شناسی

رده بندی کنگره : BP104 /و8 م45 1390

رده بندی دیویی : 297/159

شماره کتابشناسی ملی : 2645151

ص: 1

اشاره

{ إِنَّماوَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ}

(مائده/55)

«همانا ولی شما تنها خدا و رسولش و کسانی هستند که ایمان آورده اند، نماز بر پا می دارند و در رکوع زکات میدهند»

همراه با پاسخ گویی به شبهات آیة ولایت

مؤلف: حجت الاسلام و المسلمین دکتر سیدمحمد مرتضوی

عضو هیئت علمی مجمع جهانی شیعه شناسی

مجمع جهانی شیعه شناسی

قم-45 متری عمار یاسر-پلاک 90-ص پ 644-37158 تلفن: 7713773-7756092 / دورنگار: 7713774

ص: 2

نام کتاب: آیات ولایت (جلد اول:آیۀ ولایت)

مؤلف: دکتر سید محمد مرتضوی

ویراستاری علمی: سید علی سجادی بهسودی

صفحه آرایی: علی اکبر احسانی تیرگر

تنظیم و طرح روی جلد: قاسم نوراحمدی

ناشر: آشیانه مهر

نوبت چاپ: اول/1390

چاپ: گلها

شمارگان: 3000 جلد

قیمت: ............................ 11500 تومان

شابک (دوره): ............... 0-25-6164-600-978

شابک (جلد): ................ 3-08-6164-600-978

کلیه حقوق این اثر متعلق به مجمع جهانی شیعه شناسی است.

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

فهرست مطالب

مقدمه استاد انصاری بویراحمدی.. 27

پیشگفتار 23

ضرورت وحدت جهان اسلام. 23

1- وحدت امت از طریق دولتها، 25

2- وحدت امت بدون توجه به دولتها و علما: 25

3- وحدت از طریق علما: 25

الف - احساس مسئولیت در برابر امت اسلامی: 26

ب - شجاعت در بیان حقایق: 26

ج - جلوگیری از حرکت های اختلاف انگیز: 28

ر- طرد عناصر غیرخودی: 28

راه حل اختلافات 30

فصل اوّل

کلیات آیة ولایت

جایگاه قرآن 41

1- آیات متشابه: 44

2- کلی بودن آیات: 46

3- بیان نشدن جزئیات و فروعات احکام غیرمبتلابه: 47

4- از بین رفتن قرائن: 48

جایگاه سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله. 52

عصمت رسول خدا صلی الله علیه وآله

در گفتار. 53

عصمت رسول خدا صلی الله علیه وآله

در رفتار. 54

سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله. 56

گفتار رسول خدا صلی الله علیه وآله. 56

رفتار رسول خدا صلی الله علیه وآله. 58

تایید رسول خدا صلی الله علیه وآله. 59

تعریف حدیث.. 60

اهمیت حدیث در تبیین قرآن 60

ص: 7

اهمیت حدیث در تبیین الگوی رفتاری 61

اهمیت حدیث در بیان وظایف 63

اهمیت حدیث در حل اختلافات 64

نقش و اهمیت حدیث در یافتن حکم پدیده های نوظهور 66

علل طبیعی: 68

علل غیرطبیعی: 68

جایگاه اهل بیت علیه السّلام.. 69

حدیث ثقلین. 73

1- حجة الوداع، روز عرفه 74

2- غدیرخُم 74

3- مسجد مدینه 75

4- بستر بیماری 75

امام علی علیه السّلام

و قرآن. 92

امام علی ر داناترین فرد به قرآن 98

اعتراف صحابه به اعلم بودن امام علی علیه السّلام 104

امام علی علیه السّلام مصداق آیات 107

دلائل شبهه آفرینی در مورد آیات ولایت.. 111

چرا در آیات ولایت شبهه دارد شده است؟ 116

فصل دوم

تقریر استدلال شیعه به آیه ولایت

بیان استدلال شیعه. 126

1- بیان علامه حلی 126

مقدمه اول 126

مقدمه دوم 128

مقدمه سوم 129

2- نظر سیدمرتضی.. 130

3- نظر شیخ مفید. 132

شأن نزول آیه 134

اجماع شیعه. 139

1- امام علی علیه السّلام : 139

2- شیخ مفید (قدس سره): 140

3- علامه طبرسی(قدس سره) : 141

ص: 8

4- ابن شهر آشوب رحمه الله: 141

5- محقق اربلی (قدس سره) : 142

6- علامه حلّی رحمه الله: 142

7- محدث بحرانی رحمه الله: 143

اجماع علما اهل سنت.. 143

1- قوشچی: 143

2- عضدالدین ایجی: 144

3- تفتازانی: 145

تواتر روایت در مورد نزول آیه در شأن امام علی علیه السّلام 146

الف) علمای شیعه: 146

1- ابن طاووس رحمه الله : 146

2- بَحرانی رحمه الله: 147

3- ابن بطریق: 147

ب) علمای اهل سنت: 148

1- حسکانی: 148

2- حموینی: 148

3- ابن مغازلی 148

5- ابن عساکر: 149

6- زرندی حنفی: 149

الف- وجود دشمنان امام علی علیه السّلام 149

ب - جعل شأن نزول آیات برای امام علی علیه السّلام 151

ج- تحریف شأن نزول آیات 153

د- جریان های فکری مخالف 154

ه- - حذف شأن نزول آیه 157

شواهد شأن نزول 159

1- تطبیق رسول خدا صلی الله علیه وآله 160

2- تطبیق اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه وآله 164

3- فهم اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله 166

4- اعتراف صحابه 178

1 – حذیفة بن یمان 178

2- عمرو بن عاص 184

ص: 9

5- اعتراف مفسّران 190

1. نظام الدین نیشابوری: 190

2. دکتر عبدالله محمود: 191

3. دکتر وهبه زحیلی: 191

4- جلال الدین سیوطی: 192

6 - مخالفت و موافقت با کتاب خدا 192

7 - مخالفت و موافقت با سنّت قطعی 193

8- استناد فقها 198

فصل سوم

معنای ولایت

معنای ولایت 204

ولایت خداوند. 206

الف): ولایت تکوینی: 206

ب): ولایت تشریعی: 207

معنای مولی 209

کاربرد واژه «ولی» درباره امام علی علیه السّلام 212

کاربرد واژه «مولی» درباره امام علی علیه السّلام 215

صحت و دلالت این روایت از دانشمندان اهل سنت 217

الف): اشتراک معنوی واژه «ولی» 223

ب - اشتراک لفظی «ولیّ» 224

فصل چهارم

شبهات اسباب النزول

حذف نام علی علیه السّلام

از شأن نزول آیه. 229

تحریف شأن نزول آیه. 233

1- ابوبکر 233

نقد 234

2- عبادة بن صامت 234

نقد 235

3- عبدالله بن سلام 235

ص: 10

نقد 236

نقد 236

همه مؤمنان. 239

نقد 240

نقد سندی 241

نقد محتوایی 241

اجماع پیروان مکتب اهل بیت علیه السّلام درباره آیه 242

ادعای اجماع از اهل سنّت.. 243

فصل پنجم

شبهات سیاق

تعریف سیاق 250

سیاق آیات.. 253

نزول سوره مائده 255

هدف از سوره مائده 256

1- «ولیّ» به معنای ناصر 259

شأن نزول آیات.. 261

نقد 262

2. آیه در مورد ابوبکر نازل شده است 267

نقد 267

الف - شأن نزول آیه ارتداد 268

ب - معنای ارتداد 271

ج - معترضان به حکومت ابوبکر 272

د - مفاد آیات.. 274

3- تناقض آیات 276

نقد 277

اشکالها: 278

4- «ولیّ» به معنای یاور 285

نقد 286

فصل ششم

شبهات ادبی

نقد 291

پاسخهای مفسران اهل سنت.. 291

نقد 296

ص: 11

نقد 298

زکات از منظر لغت 298

زکات در قرآن 300

الف - درباره مشرکان 300

ب - بعضی از موارد زکات درباره پیامبران پیشین 302

ج - درباره امت های گذشته 303

مفهوم اصطلاحی زکات.. 304

اعتراف مفسران اهل سنت.. 306

عدم دلالت «انّما» بر حصر. 309

نقد 309

خلاف بودن اطلاق جمع بر مفرد. 311

نقد 311

اطلاق جمع بر مفرد در قرآن. 312

تبیین کاربرد لفظ جمع و تطبیق آن بر فرد 318

راز کاربرد قسم دوم 320

1- تشویق به انجام آن کار: 320

2- تهدید به انجام ندادن کار: 320

3- تعیین جایگاه فرد: 320

5- بیهوده بودن ذکر اللّه و رسوله 328

نقد 329

1- نقد خداوند نسبت به صحابه 329

1- منافقان شناخته شده 330

2- منافقان ناشناس 330

3- بیماردلان 331

4- همکاران و جاسوسان دشمن 331

5- معترضان به فساد 332

6- بدبینان در حال ارتداد 333

7- فاسقان 334

8 - تسلیم شدگان، نه مؤمنان 335

9- فراریان از جبهه جنگ 335

2-مقاومت صحابه دربرابررسول خداصلی الله علیه وآله336

ص: 12

فصل هفتم

شبهات فقهی

تعریف شبهه فقهی.. 343

شبهات 343

1 معصیت کردن: 343

نقد 347

2- عدم جواز پرداخت زکات در حال نماز. 351

نقد 351

فعل کثیر در مذاهب چهارگانه اهل سنت 351

الف - مالکیه: 351

ب - حنابله: 352

ج - شافعیه: 352

د - حنفیّه: 352

فعل کثیر در شیعه 353

3- سخن گفتن در نماز جایز نیست.. 354

نقد 355

4- عدم برتری پرداخت زکات در نماز. 358

نقد 359

5- چنین نمازی در شأن امام علی صلی الله علیه وآله نبود. 360

6- شنیدن سلام دیگران. 361

7- دیدن اشیاء در نماز. 364

8- انجام کار در حال نماز. 365

نقد 365

فصل هشتم

شبهات رجالی

1- راویان نزول آیه در شأن امام علی علیه السّلام 371

نقد 372

جایگاه راویان شیعی.. 380

راویان حدیث نزول آیه «انّما» در شأن امام علی علیه السّلام 388

الف - صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله 389

1 - امام علی علیه السّلام 390

2- عبدالله بن عباس 393

3- ابوذر غفاری 396

ص: 13

4- عمار بن یاسر 398

5- مقداد بن اسود 400

6- غالب بن عبدالله 401

7 - جابر بن عبدالله الانصاری 402

8- عبدالله بن سلام 403

9- اسلم ابو رافع 404

10- انس بن مالک 405

11- حسان بن ثابت 406

12- خزیمة بن ثابت 407

13 - عمرو بن عاص 409

ب - تابعین 410

1- سلمة بن کُهیل 410

تشیع سلمة بن کهیل 411

وثاقت سلمة بن کهیل 412

2- مجاهد بن جبیر 413

3- سدی (اسماعیل بن عبدالرحمن) 416

4- عتبة بن ابی حکیم 418

5- عطاء بن سائب 419

6- عبدالملک بن جُریج المکی 420

2- ساختگی بودن روایات 423

ابن تیمیه کیست؟ 424

نقد 434

فصل نهم

شبهات کلامی

شبهات کلامی آیة ولایت 439

1- اضافه شدن شرایط امامت.. 439

نقد 440

2- نفی امامت امامان 443

نقد 443

3- بلافصل نبودن جانشینی 446

ص: 14

نقد 447

الف - شأن نزول آیه 447

ب - دلالت واژه «انّما» 447

ج - دلالت ولی بر جانشینی بلافصل 448

4-پذیرش امامت امام علی علیه السّلام 449

نقد 449

5- رعایت سلسله مراتب 450

نقد 451

6- ولایت در دین، برترین ولایت 452

ابو عبیده کیست؟ 453

نقد 455

7- مالک و حاکم تنها خداست 457

نقد 457

8- مبلّغ اصلی تنها رسول خداست 460

نقد 460

9- عدم انحصار ولایت در امام 461

نقد 461

10- اثبات خلافت خلفا 462

نقد 463

11- استدلال نکردن امام علی علیه السّلام به آیه 465

الف –

استدلال امام علی علیه السّلام به آیه در منابع اهل سنت 471

1 - تفاخر قریش و انصار 471

2 - حدیث مناشده یوم الشوری 474

ب - استدلال امام علی علیه السّلام

به آیه «انما» در منابع شیعه 480

1- مناشده یوم الشوری 480

2- مناشده با ابوبکر 482

3- تفاخر قریش و انصار 483

4- مذاکره با مهاجرین و انصار 484

5- مناظره با ملحدان 486

6- پاسخ پرسشگران 489

ص: 15

فصل دهم

شبهات اصولی

ولایت نداشتن امام علی علیه السّلام در عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله 493

1 – استعمال مشتق در حال 493

نقد 494

دلائل ولایت داشتن امام علی علیه السّلام در عصر رسول اکرم صلی الله علیه وآله 495

2- عدم استعمال لفظ در بیش از یک معنی 507

نقد 507

فصل یازدهم

شبهات تاریخی

1- مؤمنان ولایت یهود و نصارا را نپذیرفته بودند 511

نقد 512

2- عدم تردید در رهبری 512

نقد 513

اهتمام به ولایت از نظر تاریخی.. 513

1- تعیین ولایت از آغاز بعثت 513

2 - امید مخالفان، نبوت بدون ولایت 520

3 - تلاش سیاستمداران برای تصاحب ولایت 521

اهتمام به ولایت از منظر روایات.. 524

الف - روایات اهل سنت 524

ب - روایات شیعه 525

اهتمام به ولایت از دیدگاه عقل. 528

3- عدم تردید در رهبری قبل از نزول آیه 530

نقد 531

فصل دوازدهم

شبهه اقتصادی

فقر امام علی علیه السّلام مانع نزول آیه 535

نقد 535

ص: 16

مقدمه استاد انصاری بویراحمدی

بسم الله الرحمن الرحیم

قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «أوصی من آمن وصدّقنی بولایة علیّ بن أبی طالب فمن تولاّه فقد تولاّنی ومن تولاّنی فقد تولّی الله عزّوجلّ»(1).

«کسی را که به من ایمان آورده و مرا تصدیق نموده است، او را به ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام سفارش و توصیه می کنم، پس کسی که ولایت او را پذیرا باشد به تحقیق ولایت مرا پذیرفته و کسی که ولایت مرا پذیرفته باشد، پس ولایت خدا را پذیرا شده است».

امامت در اسلام، از جایگاه ویژه و فوق العاده ای برخوردار است. آثار و برکات ارزشمندو رفیع امامت و ولایت، انکارناپذیر است و بر احدی پوشیده نیست.

امامت و ولایت حساس ترین و مترقیانه ترین اصول اعتقادی، سیاسی، اجتماعی و ارزشی مکتب انسان ساز اسلام است. امامت و ولایت مهم ترین و بالنده ترین اصلی است که مکتب تشیع، در راه پیاده نمودن آن در جامعه، مرارت ها، شکنجه ها، حماسه و شهادت های فراوانی را به جان خریده است.

ص: 17


1- علامه گنجی شافعی، کفایة الطالب، ص 74؛ علامه ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج 12، ص 160؛ شیخ الاسلام جوینی، فرائد السمطین، ج 1، ص 291، چاپ بیروت؛ علامه ابن مغازلی شافعی، مناقب، ص 230، چاپ بیروت؛ متقی هندی، کنز العمال، ج 6، ص 154، چاپ قدیم، وج 12، ص 209، چاپ بیروت؛ علامه هیثمی، مجمع الزوائد، ج 9، ص 108، چاپ بیروت؛ ابن عساکر، ترجمة الإمام علی علیه السّلام، ج 2، ص 92، چاپ بیروت؛ علی بن حسام الدین، منتخب کنز العمال، ج 5، ص 32، و ج 4، ص 643، چاپ بیروت؛ علامه بدخشی، مفتاح النجاة، ص 60؛ علامه ابن حسنویه، درّ بحر المناقب، ص 59؛ شیخ سلیمان حنفی، ینابیع المودة، ص 237، چاپ استامبول، و ج 2، ص 62، چاپ بیروت.

از دیدگاه و مبانی اعتقادی تشیع، که برگرفته از آیات قرآن و سیره و سنت رسول الله صلی الله علیه وآله و ائمۀ معصوم علیه السّلام است، به ویژه آیات ولایت در قرآن، در می یابیم که امامت از اصول دین اسلام است. اینکه گاهی گفته می شود، امامت از اصول مذهب است از باب مسامحه و مماشات با خصم است.

موضوع امامت و ولایت از چنان عظمتی برخوردار است که خداوند متعال حتی ابلاغ آن را، برابر با اصل رسالت پیامبرصلی الله علیه وآله

قرار داده است؛ آنجا که در قرآن کریم می فرماید:

{یَا أَیّهَا الرّسُولُ بَلّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِن رَبّکَ وَإِن لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلّغْتَ رِسَالَتَهُ}(1) ای رسول ما! آنچه را از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است به مردم برسان که اگر چنین نکنی، رسالت الاهی را انجام نداده ای.

آثار و برکات وجودی مقام عظمای امامت در رهبری سیاسی امت اسلام خلاصه نشده، بلکه امامت دنبالۀ نبوت و کامل کننده رسالت است. امام است که حافظ دین و حجّت خداوند بر بندگان است.

به وسیلۀ امام است که دین کامل، نعمت تمام و اسلام آیین رستگاری جاودان می گردد. به همین سبب خداوند متعال پس از ابلاغ امامت و ولایت در غدیر خم فرمود:

{الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلاَمَ دِیناً}(2) امروز، دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم.

علاوه بر آنچه بیان شد، همۀ دلایل فلسفۀ وجودی نبوّت و رسالت، بر ضرورت وجود امام در جامعه حکایت دارد.

بدون وجود امام، بلکه بدون شناخت و تمسّک به امام، در مسائل اسلامی و عقاید دینی گسست و انحراف به وجود می آید؛ چرا که از یک طرف انسان دست خوش لغزش و خطا و عصیان است و از طرف دیگر، ارسال سلسلۀ نبوت پایان یافته است. در این میان تنها رشته اتصال خالق و مخلوق و تنها راه هدایت از طریق امام امکان پذیر خواهد بود. در غیر این صورت، هدف و فلسفۀ وجودی آفرینش انبیا محقّق نشده و زمین برای بشر خالی از حجّت خواهد ماند.

ص: 18


1- مائده/ 67.
2- مائده/ 3.

در موضوع امامت و ولایت، عمدۀ مباحث پیرامون خلقت، علم، عصمت، ولایت، شفاعت، رجعت، سیره، توسل به امام و خصایص و ویژگی های منحصر به فرد آن است.

بنابراین با عنایت به ادلۀ عقلی فراوان، و دلایل مستند و مستدل برگرفته از سیره و سنت رسول الله صلی الله علیه وآله و آیات ولایت در قرآن به طور قطع ویقین، امامت از اصول دین اسلام است.(1)

برای شناخت امامت و ولایت، باید به تفسیر آن پرداخت و ویژگی های آن را بررسی کرد.

اصول و مبانی اعتقادی در مکتب تشیّع، به خصوص در مسئله محوری امامت و ولایت، که برگرفته از قرآن کریم، سیره و سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و اهل بیت عصمت و طهارت علیه السّلام است و با تمسک به ادلۀ عقلی و نقلی فراوان، امامت را از اصول دین شمرده مصادیق آن را منحصر در ائمه اطهارعلیه السّلام از امام علی علیه السّلام تا حضرت صاحب الزمان می داند.

{إِنَّماوَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ}(2). ولیّ و سرپرست شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند: همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند.

مراد از {الَّذینَ آمَنُوا} که ولایت بر مردم دارند قطعاً امام امیر المؤمنین علیه السّلام است؛(3)

ص: 19


1- به استثنای تعداد نادر و شذوذی (از معاصران) که از باب مسامحه و مماشات، امامت را از اصول مذهب دانسته اند، همۀ بزرگان مکتب تشیع اعم از قدما و متأخران و معاصران اعم از فقها و محدّثین، امامت را جزء اصول دین می دانند. جهت اطلاعات بیشتر رجوع شود به کتاب های پیام قرآن، ج9، دلایل الصدق مرحوم مظفر ج2، احقاق الحق ج2 و امام شناسی استاد حسین گنجی ج1 و... .
2- مائده/ 55.
3- علاوه بر مآخذ و کتاب های شیعه، مصادر و مراجع مهم و فراوان تفسیری و حدیثی و تاریخی و أدبی اهل تسنن جملگی برآنند که این آیه در شأن امیر المؤمنین علی علیه السّلام نازل شده است. الکشاف عن حقائق التنزیل وعیون الأقاویل، الزمخشری، ج 1، شرح ص 623 – 624؛ المعجم الأوسط، الطبرانی، ج 6، ص 218 ؛ المعجم الکبیر، الطبرانی، ج 1، ص 320 – 321 ح955 ؛ معرفة علوم الحدیث، الحاکم النیشابوری، ص 102 ؛ شرح نهج البلاغة، ابن أبی الحدید، ج 13، ص 277 ؛ نظم درر السمطین، الزرندی الحنفی، ص 23 – 24 و ص 85 – 88 ؛ تخریج الأحادیث والآثار، الزیلعی، ج 1، ص 409 – 410 ح420 و ج 2، ص 237 – 238 ؛ کنز العمال، المتقی الهندی، ج 13، ص 108 ح36354 و ج 15، ص 102 ح40266 ؛ زاد المسیر، ابن الجوزی، ج 2، ص 292 و ص 292 ؛ تفسیر الرازی، الرازی، ج 12، ص 26 (القول الثانی: أن المراد من هذه الآیة شخص معین، وعلی هذا ففیه أقوال) ؛ تفسیر القرطبی، القرطبی، ج 6، ص 221 (المسألة الثانیة)؛ تفسیر الجلالین، المحلی، السیوطی، شرح ص 337 – 338 ؛ الدر المنثور، جلال الدین السیوطی، ج 2، ص 293 – 294 ؛ لباب النقول، السیوطی، ص 93 (قوله تعالی * (إنما ولیکم الله)) و ص 81 (قوله تعالی: * (إنما ولیکم الله)) ؛ فتح القدیر، الشوکانی، ج 2، ص 53 (قال فی قوله (إنما ولیکم الله ورسوله)) ؛ تفسیر الآلوسی، الآلوسی، ج 6، ص 167 ؛ تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج 42، ص 356 – 357 و ج 45، ص 303 ؛ انساب الأشراف، البلاذری، ص 149 – 150 ؛ مناقب علی بن أبی طالب علیه السّلام وما نزل من القرآن فی علی علیه السّلام، أبی بکر أحمد بن موسی ابن مردویه الأصفهانی، ص 127 – 133 ح161 و ص 233 – 238؛ تفسیر البیضاوی، البیضاوی، ج 2، ص 338 – 340.

زیرا این آیه در زمانی نازل شده است که امام علی علیه السّلام در حال رکوع به فقیری که از مردم استمداد می کرد، انگشتر خود را صدقه داد.

بنابر تصریح بسیاری از علمای اهل تسنن، این آیه در بارۀ امیرالمؤمنین علیه السّلام نازل شده است.(1)

قاضی عضد الدین الإیجی، متوفای 756 در این باره می گوید:

ص: 20


1- تفسیر النسفی، النسفی، ج 1، ص 289 ؛ تفسیر البغوی، البغوی، ج 2، ص 47 ؛ شواهد التنزیل، الحاکم الحسکانی، ج 1، ص 209 – 249 ح 216 تا 243؛ تفسیر السمعانی، السمعانی، ج 2، ص 47 – 48؛ تفسیر الواحدی، الواحدی، ج 1، ص 325 ، 55؛ أسباب نزول الآیات، الواحدی النیسابوری، ص 133 – 134 قوله تعالی : {إنما ولیکم الله ورسوله والذین آمنوا}؛ تفسیر الثعلبی، الثعلبی، ج 4، ص 80 – 81 ؛ تفسیر ابن زمنین، أبی عبد الله محمد بن عبد الله بن أبی زمنین، ج 2، ص 33، 34 {إنما ولیکم الله ورسوله والذین آمنوا} ؛ تفسیر السمرقندی، أبو اللیث السمرقندی، ج 1، ص 423 – 424 سورة المائدة الآیات 55 - 56 ؛ أحکام القرآن، الجصاص، ج 2، ص 557 باب العمل الیسیر فی الصلاة؛ التسهیل لعلوم التنزیل، الغرناطی الکلبی، ج 1، ص 181 {إنما ولیکم الله}؛ المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ابن عطیة الأندلسی، ج 2، ص 208 – 209 سورة المائدة 55 56 57 الخطاب بقوله * {إنما ولیکم الله}؛ تفسیر ابن کثیر، ابن کثیر، ج 2، ص 73 – 74.

«تمامی مفسران اجماع دارند که این آیه در بارۀ امام علی علیه السّلام نازل شده است».(1)

سعد الدین تفتازانی نیز تصریح می کند:

نزلت باتّفاق المفسّرین فی علی بن أبی طالب، رضی الله عنه، حین أعطی خاتمه وهو راکع فی صلاته.

«[این آیه] به اتفاق نظر همه ی مفسران دربارۀ علی بن أبی طالب علیه السّلام نازل شده است هنگامی که در حال رکوع انگشترش را به فقیر نیازمند بخشید».(2)

دانشمندان و نخبگان علمی مکتب تشیع بر خود لازم می دانند، به اقتضای تکلیف الاهی، به صورت جامع، واقع بینانه، عمیق و دقیق، گسترده و فراگیر، اصل اصیل امامت و ولایت را مورد کاوش و پژوهش مستدل و منطقی قرار دهند و تحقیقات عالمانه ی خود را به همراه استدلال های مستند وقوی به مجامع علمی و جویندگان راه حق و حقیقت عرضه نمایند.

در این میان حضرت حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای دکتر حاج سید محمد مرتضوی کوشیده است تا این مهم را با عنایت به آیات ولایت در قرآن کریم طی یک دوره آثار ارزشمند و گران سنگ به جامعۀ اسلامی به خصوص محققان و اندیشمندان تقدیم نماید.

حضرت حجت الاسلام والمسلمین دکتر مرتضوی که خود از عالمان بنام و اساتید سطح عالی هیأت علمی مجمع جهانی شیعه شناسی است، چندین سال مجاهدانه کوشیده است تا تحقیقات خود را با سبک و اسلوبی خاص، ابتکاری، جامع و تخصصی به رشتۀ تحریر درآورد، که با نام «آیات ولایت در قرآن» تقدیم خوانندگان عزیز می گردد.

کثر الله امثالهم، جزاه الله عن الإسلام اجراً، ادام الله ظله ودامت افاضاته والسّلام علیکم وعلی جمیع اخواننا المؤمنین بولایة علیّ بن أبی طالب علیه السّلامفی اقطار العالم ورحمة الله وبرکاته

مسئول مجمع جهانی شیعه شناسی

انصاری بویراحمدی

ص: 21


1- وأجمع أئمّة التفسیر أنّ المراد علی علیه السّلام. المواقف فی علم الکلام، ص 405.
2- شرح المقاصد فی علم الکلام، ج 5، ص270.

ص: 22

پیشگفتار

ضرورت وحدت جهان اسلام

اشاره

در جهانی که ما در آن زندگی می کنیم به دلیل گسترش ارتباطات، تضاد منافع دولتها، محدود بودن منابع و مواد اولیه و... دولت های بزرگ، هر روز، برای گسترش سلطه خود بر منابع، مواد اولیه، بازارهای مصرف و... راه های گوناگونی را کشف و تجربه می کنند که جهانی شدن یکی از آن راههاست. قدرتمندان جهان با هدف وحدت جهانی برآنند تا فرهنگ، تمدن، آداب، عقاید و... کشورهای

جهان سومی را به رنگ خود درآورند تا در بستر زمان به کلی آن را نابود کرده، هیچ گونه مقاومتی در برابر تجاوز آنان صورت نگیرد.

از سوی دیگر مسلمانان، در جهان امروز، از امکانات، استعدادها، منابع و...، بالفعل و بالقوه ای برخوردارند که اگر بتوانند از این امکانات خدادادی به درستی

ص: 23

استفاده کنند، دارای برتری فوق العاده ای در جهان خواهند شد، ولی استعمار، که به این تواناییها واقف است و به نتیجه وحدت جهان اسلام توجه دارد، در طول تاریخ به شیوه های گوناگون سعی کرده است تا آتش اختلاف و کینه توزی را میان مسلمانان شعله ور نماید تا آنان همیشه درگیر مسائل داخلی باشند و فرصت اندیشیدن به مسائل جهانی و اطراف خود را نداشته باشند.

بنابراین با کمترین توجه به مسائل جهانی، ضرورت وحدت جهان اسلام نمودار می شود.

وحدت جهان اسلام آرزوی همه مسلمانان و مورد توجه همه اندیشمندان و علمای مستقل و خیرخواه اسلام و مسلمانان بوده است و همیشه تلاش کردهاند با به حداقل رساندن اختلافات از ضربه خوردن دنیای اسلام در برابر جهان کفر جلوگیری کنند، برخلاف عده ای که تصور می کنند وظیفه شرعی آنان تفرقه افکنی میان مسلمانان است و باید تا آنجا که می توانند مسلمانان را به هم بدبین کنند(1) و همواره در این زمینه کتاب می نویسند.

ما بر این باوریم که وحدت جهان اسلام یک ضرورت است و باید برای آن راهکارهایی عملی یافت.

ص: 24


1- مانند منشیان و وعاظ السلاطین متعصب وهابی که به اشاره استکبار، فتوا به قتل میلیونها شیعه دوستدار اهل بیت علیه السّلام در سراسر جهان داده اند.

برای تحقیق وحدت امت اسلامی راههای زیر قابل تصور است.

1- وحدت امت از طریق دولتها

این راه موانعی دارد که در شرایط کنونی برطرف شدنی نیست و وحدت از این راه در کوتاه مدت امکان ندارد.

2- وحدت امت بدون توجه به دولتها و علما:

این راه نیز دارای اشکالهای متعدد و حداقل بدون علما طی شدنی نیست.

3- وحدت از طریق علما:

اشاره

به نظر ما آسان ترین راه رسیدن به وحدت، وحدت علماست؛ زیرا در هر جامعه ای علمای شایسته و صالحی وجود دارند که مردم سخن آنان را سخن دین می دانند و اگر این گروه وارد میدان شوند، این اندیشه تحقق خواهد یافت. البته نباید انتظار داشت که اگر امروز عالمی سخن از وحدت دنیای اسلام زد، فردا این وحدت اتفاق بیفتد، بلکه برای تحقق یک اندیشه و تبدیل آن به فرهنگ برای ثمردهی، باید دست کم به اندازه عمر یک نسل کار مداوم انجام داد تا برای نسل دوم به ثمر بنشیند. باید توجه داشت که - گذشته از کار مستمر - تحقق وحدت نیاز به مراقبت مستمر و شدید در برابر تهاجم دشمنان نیز دارد؛ زیرا وحدت منافع آنان را تهدید می کند و مانع رسیدن به این کار خواهند شد.

ص: 25

وحدت از طریق علما نیز در صورتی تحقق خواهد یافت که علما نکات ذیل را رعایت کنند:

الف - احساس مسئولیت در برابر امت اسلامی:

گرچه علمای شایسته و صالح همیشه احساس مسئولیت شرعی داشته و دارند، ولی مقصود ما از این احساس مسئولیت در برابر امت این است که توجه بیشتری به تبلیغات خود داشته باشند و از گفتن سخنان تفرقه افکن، بپرهیزند و گمان نکنند که این سخن را در جمعی خصوصی گفته اند و کسی نمی شنود، بلکه همین سخنان تفرقه افکنانه در نشست های خصوصی آهسته آهسته به فرهنگ بدبینی نسبت به یکدیگر تبدیل می شود و دیگر نمی توان آن را به سادگی از میان برد. بلکه باید برای ایجاد وحدت تلاش کرده و به تحقق آن امیدوار باشند.

ب - شجاعت در بیان حقایق:

علمای دین باید توجه داشته باشند که مسئولیت سنگینی را بر عهده دارند و آن تبلیغ دین خداست. اگر خود به این مسئولیت توجه ندارند، مردم به عملکرد آنان از این زاویه می نگرند و رفتار و گفتار آنان را مبیّن دین خدا می دانند و عمل خود را بر اساس آن تنظیم می کنند و روز قیامت نیز مسئولیت گمراهی خود را به عهده آنان خواهند گذاشت.

ص: 26

بنابر این علما در این زمینه وظیفه سنگینی را بر عهده دارند و آن این است که دین خدا را بدون کم و کاست تبیین، حقایق و واقعیت های تاریخی را - آن قدر که خود فهمیدند - بیان کنند نه اینکه به خاطر خوشایند دیگران، به تحریف دین خدا رو آورند؛

{الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللّهِ وَیَخْشَوْنَهُ وَلا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاّ اللّهَ وَکَفی بِاللّهِ حَسِیبا}(1)

«آنان که پیامهای خدا را ابلاغ می کنند و از او می ترسند و جز خدا از کسی بیم ندارند. خدا برای حسابرسی (اعمالشان) کافی است(2)»

چه بسیار دانشمندان و عالمانی که برای گفتن حقایق مشکلاتی را تحمل کرده اند، ولی از دین و دیانت خود دست برنداشته و نان به نرخ روز نخورده اند؛ به عنوان نمونه احمد بن شعیب نسائی - مؤلف سنن نسایی یکی از صحاح سته اهل سنت - وقتی وارد شام شد و وقتی مردم فهمیدند که او دانشمند است، اطراف او را گرفتند تا شاید بتوانند ازطریق او برای معاویه سابقه مبارزاتی و دیانت درست کنند. نسائی در پاسخ به این سؤال که فضائل معاویه چیست، گفت:

ص: 27


1- احزاب/39.
2- خصائص امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب، ص 13.

«ما اعرف له فضیلة الاّ لا اشبع اللّه بطنه.»

«برای معاویه فضیلتی نمی شناسم مگر حدیثی که رسول خدا صلی الله علیه وآله به معاویه گفت: خداوند شکمت را سیر نکند!»

ج - جلوگیری از حرکتهای اختلاف انگیز:

متأسفانه در کشورهای اسلامی از طرف گروهها و فرقه های مختلف کارهای اختلاف انگیزی انجام می گیرد که گاهی به دست «عوام الناس» و با انگیزه دینی و ثواب صورت می پذیرد. گرچه آنان انگیزه دینی دارند، ولی به سود دشمن تمام شود. علما در این مرحله نقش بسیار حساسی دارند باید جلو بروز این گونه کارها را - از ناحیه هر کس و با هر انگیزه ای که باشد - بگیرند؛ زیرا هیچ فایده ای جز کدورت و دشمنی ندارد. این در صورتی است که برپا کنندگان این گونه حرکتها انسانهایی ساده باشند وگرنه بدون تردید دست دشمن پشت این حرکتها پنهان است و برای این گونه حرکتها پولهای زیادی هزینه می شود.

ر- طرد عناصر غیرخودی:

علمای صالح و شایسته اسلامی - در طول تاریخ و در همه جا و از همه فرقه ها - با زهد و قناعت زندگی کرده اند و به صاحبان زر و زور و تزویر وابستگی نداشته اند، ولی همیشه و همه جا عده ای هستند که یا به صاحبان زر و

ص: 28

زور و تزویر، یا به قدرت های خارجی وابسته هستند یا در پی تأمین هواهای نفسانی خود هستند و بهترین راه را نفوذ در

صنف علما دیده اند. البته از این گروه باید به دین به دنیافروشان تعبیر کرد، که خطر این گروه برای دین و جامعه اسلامی و امت مسلمان از خطر دشمن تا دندان مسلح کمتر نیست؛ اینان بیشترین اختلافات بین علما و فرقه ها را ایجاد می کنند تا خود به نوایی برسند.

دانشمندان مسلمان باید متوجه این مارهای خوش خط و خال باشند و آنان را از خود طرد کنند تا مردم آنها را بشناسند و نقش آنان در انحراف امت شناخته شود.

ما بر این باوریم که، اگر علما موفق شوند این عناصر را از خود طرد نمایند، دشمن نمی تواند به این آسانی به جامعه اسلامی ضربه بزند و بسیاری از اختلافات خود به خود حل خواهد شد.

بنابر این با توجه به نقش علما در جامعه اسلامی و حساسیت مردم نسبت به آنان، آسان ترین و کم هزینه ترین راه برای وحدت امت اسلامی وحدت علماست؛ زیرا اگر علما به وحدت برسند توده مردم نیز از آنان پیروی می کنند و آرام و مطمئن به سوی وحدت پیش خواهیم رفت.

ص: 29

راه حل اختلافات

براساس آنچه گفته شد، وحدت علما آثار بسیار مثبتی دارد، ولی سؤال این است که با توجه به این اختلاف برداشت ها، علما چگونه به وحدت برسند؟

قبل از بیان راه حل اختلافات توجه به این نکته ضروری است که هیچ گمراهی را با فحش و ناسزا و تحقیر و توهین نمی توان هدایت کرد و آنان که چنین می کنند نه انگیزه دینی دارند و نه با اخلاق و دستور دینی آشنا هستند. وقتی شما به مقدسات کسی توهین کردی او هم به مقدسات شما توهین می کند.

قرآن به ما دستور می دهد در برخورد با مشرکان و کافران به مقدسات آنها توهین نکنید؛ زیرا آنان نیز از سرنادانی به خدا توهین می کنند:

{وَلا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ فَیَسُبُّوا اللّهَ عَدْوَاً بِغَیْرِ عِلْمٍ}(1)

«به آنان که غیر خدا را می خوانند دشنام ندهید. مبادا آنان نیز از روی دشمنی و جهالت خدا را دشنام دهند».

ص: 30


1- انعام/108.

مگر اختلاف فرقه های اسلامی با هم بیشتر از اختلاف مسلمان و مشرک است. این دستور قرآن است که ما برای هدایت مشرک به مقدسات او توهین نکنیم. بر فرض که این گروه مشرک باشند مگر نه این است که شما می خواهید او را هدایت کنید. هدایت کردن با فحش و ناسزا ممکن است؟ مگر نه این است که مذهب خود را حق می دانی و مذهب او را باطل و دوست داری که او هم، هم سلک تو شود؛ پس باید او را هدایت کنی؟ و اگر از نظر آگاهی علمی در آن سطح نیستی که بتوانی به گفته خودت یک گمراه را هدایت کنی بهتر است که اصلاً دخالت ننمایی، و وضع را آشفته تر نکنی، بلکه دخالت کردن تو حرام و خلاف شرع است.

به نظر می رسد که راه حل این گونه اختلافات این است که علمای فرقه ها، فضایی آزاد و امن برای مباحث کلامی و... به وجود آورند وبا تشکیل کنفرانس ها و انجمن های علمی از اندیشمندان فرقه های مختلف دعوت کنند، موارد اختلاف را با نیت خالص و با دید علمی به نقد بگذارند و در این تلاش علمی نیز نباید هر کس سخن خود را بگوید، بلکه باید با توجه به باورهای طرف مقابل و منابع متقن و دستِ اول، گروهها برای اثبات سخنان خود استدلال کنند؛

ص: 31

به عنوان نمونه اگر یک گروه در دنیای اسلام، تنها خود را مسلمان بداند و هر کس را که اندیشه او را قبول نداشته باشند کافر بداند، این کار با هیچ معیار عقلی، عرفی و شرعی سازگار نیست. علمای مسلمان باید با تشکیل کنفرانس های متعدد معیارهای ایمان، کفر و شرک را از کتاب و سنت به بحث بگذارند و از همه فرقه های اسلامی، دعوت کنند تا در این نشست ها حضور یابند و در کمال آزادی، آرامش و امنیت عقاید خود را بیان کنند و با توجه به نتیجه نهایی این مباحث، معیارهای ایمان، کفر و شرک را معرفی کنند و سپس فرقه ها را با این معیارها بسنجند و برای هدایت آنان بکوشند.

در دنیای امروز مسائل جهانی و جدید فراوانی وجود دارد که می باید دین موضع خود را در برابر این پدیده ها روشن کند و برای پاسخ به این نوع پدیده ها راهی غیر از این وجود ندارد و گرنه هر گروهی خود را سخنگوی دین می داند و چه بسا بیان عقاید آن گروه در سطح جهان آثار بسیار منفی برای دین دربر داشته باشد.

نوشته حاضر در راستای تلاش برای ایجاد وحدت امت اسلامی فراهم آمده و در آن سعی شده است تا پاسخ شبهات براساس منابع روایی، تفسیری، کلامی، تاریخی اهل سنت داده شود و هرگز در پاسخ به شبهات حتی در بقیه مباحث

ص: 32

مانند نقل روایات نیز از منابع روایی شیعه بهره گرفته نشده و در همه مباحث نقل از منابع اهل سنت بوده است.

دلیل این کار این است که اگر دانشمندان اسلامی با توجه به منابع و متون دینی یکدیگر توجه بیشتری نمایند روشن خواهد شد که نقاط اشتراک میان گروهها بسیار است و اگر بتوانند تعصّبات، به خصوص اندیشه های ساخته دست استعمار، و عوامل تبلیغی آنان را در کشورهای اسلامی کنار بگذارند، رسیدن به وحدت امت اسلامی راهی دشوار و قله ای غیرقابل فتح نیست.

به نظر می رسد بهترین محور وحدت امت اسلامی حدیث ثقلین است که همه گروهها قبول دارند که رسول خدا صلی الله علیه وآله در این روایت، به پیروی از دو چیز دستور داده و اطاعت از آن دو را راه سعادت امت بیان کرده است و آن دو، کتاب خدا و اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه وآله می باشند که سرآمد اهل بیت علیه السّلام مامام علی علیه السّلام است و به طور قطع هر کس امام علی علیه السّلام را الگوی خود قرار دهد و از او پیروی کند، هدایت یافته است.

فخر رازی، در این باره می نویسد:

«و من اقتدی فی دینه بعلیّ بن ابی طالب فقد اهتدی و

ص: 33

الدلیل علیه قوله علیه السّلام اللهم ادر الحق مع علیّ حیث دار.»(1)

«هر کس در دینش به علی بن ابی طالب علیه السّلام اقتدا کند به تحقیق هدایت یافته است و دلیل بر این ادعا سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله است که فرمود: خدایا علی علیه السّلام را محور حق قرار ده که هر کجا علی علیه السّلام باشد، حق نیز آنجا باشد».

امام علی علیه السّلام که در زهد، شجاعت، عدالت، حق مداری، دفاع از اسلام، عبادت، اخلاص و... سرآمد همه انسانها بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله است، چنان که دوست و دشمن به آن اعتراف دارند و گردآوری این اعترافات خود موضوع کتاب جداگانه ای می تواند باشد، شایسته است که امام امت اسلامی در همه عصرها و نسلها باشد؛ چه اینکه پذیرش امامت امام علی علیه السّلامیعنی پیروی از مطمئن ترین راه وصول به حق و حقیقت.

فخررازی در این زمینه می نویسد:

«و من اتخذ علیّا اماما لدینه فقد استمسک بالعروة الدثقی فی دینه و نفسه»(2)؛

ص: 34


1- فخر رازی، التفسیر کبیر، ج 1، ص 205.
2- همان، ج 1، ص 207.

«کسی که علی علیه السّلام را به عنوان امام و پیشوای خود، در دین بپذیرد، بدون تردید به محکم ترین ریسمان در دین و زندگی شخصی خود چنگ زده است».

به امید روزی که امت اسلامی با پیروی از کتاب خدا و اهل بیت رسول خداصلی الله علیه وآله، آنان را اسوه، امام و محور دینداری خود قرار دهند. بمنّه و کرمه.

ص: 35

ص: 36

فصل اول: کلیات آیة ولایت

فصل دوم: تقریر استدلال شیعه به آیة ولایت

فصل سوم: معنای ولایت

فصل چهارم: شبهات اسباب النزول

فصل پنجم: شبهات سیاق

فصل ششم:شبهات ادبی

فصل هفتم: شبهات فقهی

فصل هشتم: شبهات رجالی

فصل نهم: شبهات کلامی

فصل دهم: شبهات اصولی

فصل یازدهم: شبهات تاریخی

فصل دوازدهم: شبهات اقتصادی

ص: 37

ص: 38

فصل اوّل :کلیات آیة ولایت

اشاره

ص: 39

ص: 40

جایگاه قرآن

اشاره

برای پی بردن به اهمیت وجود قرآن در جامعه اسلامی به کاوش و مطالعه منابع بی شمار نیاز نداریم، و تنها بررسی اجمالی جوامع حدیثی، که اندیشمندان مسلمان تدوین کرده اند، ما را از این کار بی نیاز می کند.

در جوامع حدیثی ابواب مختلفی را به قرآن اختصاص داده و سخنان رسولخدا صلی الله علیه وآله را درباره قرآن گردآوری کرده اند که با نگاهی اجمالی به این ابواب می توان به اهمیت کتاب خدا پی برد.

عده ای نیز کتاب خاصی را با عنوان کتاب فضائل القرآن یاد کرده اند.(1) و در آن، درباره مسائل مختلف کتاب خدا همانند: کیفیت نزول وحی، زبان قرآن، گردآوری قرآن، نویسندگان وحی، نقش جبرئیل در عرضه قرآن، قاریان عصر

ص: 41


1- صحیح بخاری، ج 3، ص 96.

رسول خدا صلی الله علیه وآله حافظان قرآن در عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله، سوره های قرآن و ثواب خواندن هر یک از سوره ها به بحث نشسته اند که از جایگاه مهم کتاب خدا نزد مسلمانان حکایت می کند.

برای پی بردن به جایگاه قرآن و اهمیت آن، سخن هیچ کس به اندازه سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله ارزش ندارد، چرا که او آورنده قرآن و آشناترین فرد به قرآن است.

در این زمینه نیز سخنان فراوانی از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل شده است که ما تنها به بیان یک روایت بسنده می کنیم:

امام علی علیه السّلام از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل می کند:

«الا انّها ستکون فتنة. قیل: ما المخرج منها یا رسول الله؟ قال: کتاب الله، فیه نبأ من قبلکم و خبر ما بعدکم و حکم ما بینکم، هو الفصل لیس بالهزل، من ترکه من جبار قصمه الله و من ابتغی الهدی من غیره اضلّه اللّه و هو جبل اللّه المتین و هو الذکر الحکیم و هو الصراط المستقیم و هو الذی لا تزیغ به الاهواء و لا تلتبس به الالسنة و لا تشبع منه العلماء و لا یخلق عن کثرة الرد و لا تنقضی عجائبه، هوالذی لم تنته الجنّ اذ سمعته حتی قالوا. «إِنَّا سَمِعْنَا

ص: 42

قُرْآنا عَجَبا یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ»من قال به صدق و من عمل به اجرو من حکم به عدل و من دعا الیه هدی الی صراط مستقیم.»(1) و لا تشبع منه العلماء و لا یخلق عن کثرة الرد و لا تنقضی عجائبه، هوالذی تننه الجنّ از سمعته حتی قالوا.

{انّا سمعنا قرآنا، عجبا یهدی الی الرشد فامنا به}:

من قال به صدق و من عمل به اجرو من حکم به عدل و من دعا الیه هدی الی صراط مستقیم.»

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: توجه داشته باشید بدون تردید در آینده با فتنههایی روبرو خواهید بود!

پرسیدند: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله راه رهایی از آنها چیست؟

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: کتاب خدا! کتابی که در آن گزارش های قبل از شما و اخبار بعد از شما و حکم اختلافات میان شما در آن هست؛ کتابی که سخن نهایی است، نه اینکه سخنی از روی شوخی باشد. هر ستمگری که آن را رها کند خداوند او را درهم می شکند و هر کس هدایت را از غیر قرآن بخواهد، خداوند او را گمراه خواهد کرد؛ کتابی که ریسمان استوار خداوند است، کتابی که یادآور خداوند حکیم است، کتابی که راه استوار خداوند است؛

ص: 43


1- کنزالعمال، ج 1، ص 197، حدیث 997.

کتابی که با پیروی از آن خواسته های نفسانی به انحراف کشیده نمی شوند، کتابی که با پیروی از آن گفتارهااشتباه نمی شود، کتابی که دانشمندان از آن سیر نمی شوند، کتابی که با گذشت زمان کهنه نمی شود؛ کتابی که عجائب آن پایان نمی پذیرد؛ کتابی که وقتی جنیان شنیدند، نتوانستند خود را کنترل کنند تا اینکه اعتراف کردند که قرآن عجیبی را شنیدیم که به سوی رشد و هدایت راهنمایی می کرد و به آن ایمان آوردیم، کتابی که هر کس سخن او را بگوید راست گفته است و به هر کس که به گفته های آن عمل کند پاداش داده می شود و هر کس که براساس آن حکم صادر کند به عدالت رفتار کرده است، کتابی که هر کس مردم را به سوی آن بخواند به صراط مستقیم خوانده است».

با همه اهمیتی که قرآن دارد توجه به چند نکته زیر آشکار می سازد که قرآن به تنهایی و بدون تفسیر و تبیین آیات آن توسط کسانی که علم الهی در اختیار آنان است، در همه موارد راهگشا نیست.

1- آیات متشابه:

بدون تردید خداوند آیات قرآن را به دو گونه محکم و متشابه تقسیم کرده است. گرچه آیات محکم را اساس کتاب نامیده است، ولی در همین آیات

ص: 44

تصریح می کند که آیات متشابه دستاویز عده ای قرار می گیرد که از روحی تربیت نشده و نا استوار برخوردارند. به این آیه توجه کنید:

{هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الکِتابِ وَأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الفِتْنَةِ وَابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاّ اللّهُ وَالرّاسِخُونَ فِی العِلْمِ یَقُولُونَ آمَنّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَما یَذَّکَّرُ إِلاّ أُولُوا الْأَ لْبابِ}(1)

«اوست که این کتاب را بر تو نازل کرد که بخشی از آن آیه هایی است محکم [صریح و روشن] که اساس کتابند و بخشی از آن متشابهاتند [که تأویل پذیرند]. آنان که درونشان میل به باطل دارد از متشابه پیروی می کنند و برایش تاویلی تراشند تا فتنه انگیزی کنند و حال آنکه جز خدا کسی تاویل آن را نمی داند و راسخان در علم می گویند که ما به آن ایمان داریم همه آن از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان یادآور نمی شوند».

ص: 45


1- آل عمران/7.

بر این اساس، قرآن، دست کم، در این بخش از آیات نیاز به مفسر و مبین دارد که با علم الهی بتواند مقصود واقعی خداوند را از این آیات بیان کند.

2- کلی بودن آیات:

یکی دیگر از مشکلاتی که در برداشت از قرآن وجود دارد، کلی گویی آیات قرآن به ویژه در بخش احکام است؛ بخشی که مرتبط با اعمال روزمره مسلمانان است.

به دلائل متعدد، آیات قرآن در بخش احکام بسیار کلی است و به جزئیات احکام نپرداخته است؛ به طوری که به دست آوردن احکام جزئی از قرآن ممکن نیست، بهترین گواه بر کلیگویی آیات در بخش احکام این است که فقه اسلامی به 52 کتاب تقسیم شده است(1) که با تحولات جهانی امروز، دست کم، باید چندین کتاب دیگر به آن افزوده شود، در حالی که شمار آیات الاحکام قرآن را - بنابر مشهور - حدود 500 آیه می دانند.(2)

تألیف 52 کتاب از 500 آیه بدون کمک روایات کاری ناشدنی است.

ص: 46


1- اللمعة الدمشقیه.
2- الاتقان، ج 2، ص 340.

بنابر این در این زمینه نیز قرآن به مفسری نیاز دارد که با برخورداری از علم الهی، احکام دینی را با استفاده از اشارات کلی قرآن، استنباط و برای مردم بیان کند

3- بیان نشدن جزئیات و فروعات احکام غیرمبتلابه:

زندگی بشر روز به روز در مسیر تغییر و تحول قرار دارد و هر تحولی که در جامعه بشری اتفاق می افتد به تغییر رفتار انسان با خود و دیگران می انجامد و در نتیجه احکام جدیدی را می طلبد. بسیاری از پدیده ها در عصر نزول قرآن وجود نداشته و در نتیجه احکام مربوط به آنها، حتّی به صورت کلی، هم در آیات بیان نشده است؛ به عنوان مثال پیوند اعضا در عصر نزول قرآن مطرح نبوده است و حتی کسی تصور هم نمی کرد که روزی بشر به چنین چیزی نیاز داشته باشد تا احکام آن را از رسول خدا بپرسند، ولی امروز این مسئله یکی از ضرورت های زندگی بشری است. با این حال در ظاهر آیات قرآن حتی اشاره ای بسیار اجمالی هم نسبت به آن نمی توان یافت.

براین اساس، برای بیان احکام این گونه مسائل هم به شخصی نیاز داریم که علم الهی را در اختیار داشته باشد.

ص: 47

4- از بین رفتن قرائن:

اشاره

هر متکلمی در تبیین مراد خود، با توجه به قرائن موجود حالی و مقالی، سخن می گوید و چون این قرائن در فهم مقصود کلام دخالت دارند، کلام خود را بر همین قرائن استوار می کند. به عبارت دیگر شرایط اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... مخاطب، در صادر شدن کلام، مقصود و محتوای آن دخالت دارد که از این نوع شرایط در آیات قرآن به «شأن نزول» تعبیر می کنند، به خصوص آیاتی که می بایست در تحولات اجتماعی، فرهنگی و... آن روز، موضع پیامبر و مسلمانان را مشخص کند، به ناچار بخشی از آیات، آمیخته به این شرایط است که با گذشت زمان این شرایط از بین رفته است و این امر فهم آن را مشکل می کند؛ به عنوان مثال وقتی منافقی در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله هدست به اقدامی می زد و خداوندمی خواست این اقدام را افشا کند، اسم آن شخص را به دلائل متعدد نمی آورد. آیه به صورت کلی بود، ولی مسلمانان عصر نزول قرآن مقصود آیه را می فهمیدند که این آیه درباره چه کسی است؟ یا اینکه خداوند می خواست از شخصی تجلیل کند باز آیه به صورت کلی گفته می شد که مؤمنان چنین هستند، ولی مسلمانان با توجه به کاری که انجام گرفته بود، می فهمیدند که مقصود چه کسی است؟ ولی با گذشت زمان و از میان رفتن قرائن در فهم بخشی از آیات دچار مشکل شده ایم.

ص: 48

براین اساس می بینیم کسانی که از دین استفاده ابزاری می کنند، شأن نزول آیات را تغییر داده و برای عده ای امتیازاتی قائل شده اند و امتیازات عده ای را از بین برده اند. به عنوان نمونه، یکی از شیوه های کاری مخالفان امام علی علیه السّلام تحریف شأن نزول آیات قرآن بود، به این صورت که آیاتی را که درباره منافقان نازل شده بود به امام علی علیه السّلام نسبت می دادند و آیاتی را که درباره امام علی علیه السّلام نازل شده بود، به دشمنان او نسبت میدادند.

به این دو آیه توجه کنید:

{ وَمِنَ النّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الحَیاةِ الدُّنْیا وَیُشْهِدُ اللّهَ عَلی ما فِی قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الخِصامِ * وَ إِذا تَوَلّی سَعی فِی الأَرضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَیُهْلِکَ الحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لا یُحِبُّ الفَسادَ}»(1)

«گفتار برخی از مردم درباره زندگی دنیا تو را به شگفت می آورد و خدا را بر آنچه در دل دارند گواه می گیرند، حال آنکه سرسخت ترین دشمنان است و چون از پیش تو برود مدام می کوشد تا بر زمین فساد کند و با کشتار نسل تباه سازد. خداوند فساد را دوست نمی دارد».

ص: 49


1- بقره/204.

قرطبی می نویسد:

«این آیه درباره اخنس بن شریق نازل شده است. او یکی از منافقان بود، خدمت رسول اکرم آمد و اظهار اسلام کرد و قسم خورد که راست می گویم و سپس از مدینه گریخت».

در مسیر خروج از مدینه به شترها و مزارع مسلمانان برخورد کرد؛ مزارع را آتش زد و شتری را پی کرد که این آیه نازل شد.(1)

{وَمِنَ النّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤوفٌ بِالعِبادِ}(2)

«بعضی از مردم در طلب خشنودی خدا جان خود را می فروشند و خدا نسبت به بندگانش مهربان است».

قرطبی می نویسد:

این آیه در شأن علی علیه السّلام نازل شده است. زمانی که رسول خداصلی الله علیه وآله در شب هجرت او را در بستر خود خوابانید تا امر بر کفار مشتبه شود.(3)

ص: 50


1- الجامع لاحکام القرآن، ج 3، ص 14.
2- بقره/207.
3- همان، ص 21.

با این وصف، معاویه برای اینکه بتواند علیه امام علی علیه السّلام موج تبلیغی بیافریند به «سمرة بن جندب» پیشنهاد کرد، 100 هزار درهم بگیر و حدیث جعل کن آیه اوّلی - که درباره منافقان نازل شده بود - درباره علی علیه السّلام نازل شده است و آیه دوّم - که بیانگر ایثار علی علیه السّلام است - درباره ابن ملجم مرادی!

نازل شده است. سمره این پیشنهاد را نپذیرفت. معاویه 200 هزار درهم پیشنهاد کرد، سمره نپذیرفت. معاویه 300 هزار درهم پیشنهاد کرد، سمره نپذیرفت تا اینکه معاویه 400 هزار درهم پیشنهاد کرد، آن گاه سمره پذیرفت و این کار را انجام داد.(1)

بنابر این برای بیان حقیقت در این موارد هم به علمی فراتر از دانش بشری نیاز داریم تا بتواند واقعیت آن روز تاریخ را برای ما آشکار سازد. از ابعاد دیگری نیز بخشی از آیات قرآن متشابه است که در فهم آنها به علم الهی نیاز داریم که اکنون جای بررسی آنها نیست.

براساس آنچه تاکنون گفته شد، برای برداشت کامل و همه جانبه از همه آیات قرآن نمی توان تنها به قرآن اکتفا کرده و برای به دست آوردن مقصود واقعی خداوند ازآیات قرآن به چیز دیگری نیاز داریم که اکنون به بررسی آن می پردازیم:

ص: 51


1- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 4، ص 73.
جایگاه سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله

رسول خدا صلی الله علیه وآله، با توجه به اینکه واسطه میان خدا و خلق خداست و با عنایت به اینکه قرآن معجزه جاودان اوست و با توجه به وظایفی که در برابر خدا و دین خدا و خلق خداوند دارد، باید از دانشی فراتر برای تفسیر قرآن برخوردار باشد تا بتواند ابعاد مبهم آن را بیان کند؛ چنان که قرآن که یکی از وظایف رسولخدا صلی الله علیه وآله را همین میداند.

به این آیه توجه کنید:

{وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ }»(1)

«ما قرآن را بر تو نازل کردیم تا آنچه را برای مردم فرو فرستاده ایم برای آنان بیان کنی؛ شاید بیندیشند»

با توجه به همین نیاز جامعه اسلامی به سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله برای بیان مفاهیم دینی و احکام الهی، سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله از حجیت و اعتبار برخوردار گردیده است و مسلمانان نیز موظفند آنچه را که رسول خدا صلی الله علیه وآله بیان می کند، بپذیرند. خداوند نیز برای اینکه اعتماد مسلمانان را نسبت به رسول خدا صلی الله علیه وآله

ص: 52


1- نحل/44.

جلب کند و حجیت سنت او را امضا کند، رسول خدا صلی الله علیه وآله را از هر خطا و سهو و نسیان در مقام گفتار و رفتار معصوم معرفی کرده است و در آیاتی نیز از عصمت رسول خدا صلی الله علیه وآله در گفتار و رفتار سخن گفته است که به عنوان نمونه برای هر یک از این دو مورد یک آیه را می آوریم:

عصمت رسول خدا صلی الله علیه وآله در گفتار

عقل دلالت می کند که خداوند برای رساندن انسانها به هدف آفرینش و برای اینکه نقض غرض در آفرینش انسان پیدا نشود، باید پیامبرانی را بفرستد تا راه و رسم رسیدن به هدف آفرینش را برای انسان بیان کنند. این انسانها ابتدا باید خود این راه را طی کرده باشند، تا بتوانند دیگران را به درستی راهنمایی کنند. بنابر این نباید برای پیامبر، در بیان سخن خداوند، هیچ نوع اشتباه، سهو، نسیان، خطا و... رخ دهد؛

زیرا در آن صورت اعتماد مردم از او سلب شده و نمی توانند سخنان او را بپذیرند. عصمت در این مرتبه و میزان تنها با امداد غیبی به وجود میآید و استمرار پیدا میکند. بر این اساس خداوند عصمت رسول خدا صلی الله علیه وآله را، در مقام گفتار، چنین تایید می کند:

ص: 53

{وَالنَّجْمِ إِذا هَوی * ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَما غَوی * وَما یَنْطِقُ عَنِ الهَوی * إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی * عَلَّمَهُ شَدِیدُ القُوی}(1)

«سوگند به آن ستاره چون فرود آید. یارتان گمراه نیست و بیراهه نرفته است و هرگز [براساس] هوای نفس سخن نمی گوید. این نیست جز آنچه به او وحی می شود. نیرودهنده عظیم او را تعلیم داده است».

عصمت رسول خدا صلی الله علیه وآله در رفتار

رسول خدا صلی الله علیه وآله نه تنها واسطه میان خدا و خلق خداست، بلکه الگوی رفتاری مسلمانان است. بنابر این او نه تنها در مقام گفتار، بلکه در رفتار خود نیز باید از هر گونه اشتباه، خطا، سهو، نسیان و... به دور باشد؛ چنان که در آیاتی به آن اشاره شده است. به این آیات توجه کنید:

{وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ وَ إِذاً لاَتَّخَذُوکَ خَلِیلاً * وَلَوْلا ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ

ص: 54


1- النجم/5-1.

إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلاً * إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الحَیاةِ وَضِعْفَ المَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً}»(1)«نزدیک بود از آنچه بر تو وحی کرده ایم تو را بگردانند تا جز آن را به ما نسبت دهی و آن گاه تو را دوست خود بگیرند. اگر تو را ثابت قدم نمی کردیم، نزدیک بود اندک گرایش به آنها بیابی. اگر چنین می شد، هم در زندگی و هم (پس از) مرگ عذاب دو برابر بر تو می چشاندیم و در برابر ما یاوری نمی یافتی»

این آیات درباره مذاکراتی است که عده ای از کفار با رسول خدا صلی الله علیه وآله داشتند و در ضمن مذاکرات پیشنهادهایی درباره همراهی خود با رسول خدا صلی الله علیه وآله ارائه کرده بودند. با اینکه رسول خدا صلی الله علیه وآله آن پیشنهادها را نپذیرفته بود و تنها در اندیشه و فکر اندک تمایلی پیدا کرده بود،(2) خداوندی که از سرّ و نهان آگاه

است، همین مقدار را هم برای رسول خود نپسندیده، و آن حضرت را از آن بازداشت.

ص: 55


1- اسراء/ 75 - 72.
2- الجامع لاحکام القرآن، ج 10، ص 299.

بر این اساس، سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز «لازم الاتباع» است و بر مسلمانان است که آن حضرت را اسوه و الگو قرار داده و به او تأسی کنند تا بتوانند سعادت دنیا و آخرت را به دست آوردند و مقام خلیفه اللهی خود را باز یابند.

سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله

واژه «سنت» در لغت و اصطلاح دارای معانی گوناگونی است. در اصطلاح علم حدیث، سنّت را چنین تعریف کرده اند:

«السنة تطلق علی ما اضیف الی النبی من قول او فعل او تقریر»(1)

«سنت بر چیزی اطلاق می گردد که به رسول خدا صلی الله علیه وآله نسبت داده می شود و گفتار، رفتار و تایید آن حضرت را در برمی گیرد».

گفتار رسول خدا صلی الله علیه وآله

گفتار منسوب به رسول خدا صلی الله علیه وآله با توجه به دو نکته زیر حجت خواهد بود:

ص: 56


1- اضواء علی السنة المحمدیّه، ص 42.

الف - رسول خدا صلی الله علیه وآله آن سخن را گفته باشد و به عبارت دیگر، این کلام از رسول خدا صلی الله علیه وآله صادر شده باشد؛

ب - دلالت سخن روشن باشد، به این معنی که اگر سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله بر مسئله ای دلالت داشت - به طوری که اجمال نداشته باشد - می توان به آن سخن استدلال کرد.

آنچه بیان شد، درباره استدلال به سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله است ولی در استدلال به سخن بقیه معصومان، گذشته از این دو نکته، باید به جهتِ صدور نیز توجه داشت؛ اینکه آیا امام درصدد بیان حکم واقعی بوده است یا نه؟ آیا این سخن را از روی تقیه گفته است یا نه؟ از این رو گاه می بینیم به عنوان مثال کلامی از امام صادق علیه السّلام صادر شده است، که دلالت آن نیز روشن است، ولی با بقیه سخنان آن حضرت سازگار نیست که این ناسازگاری در مواردی به خاطر شرایط خاص اجتماعی، سیاسی بوده است. بدین سان سخنی که از روی تقیه بوده، درصدد بیان حکم واقعی نیست و از این جهت ارزش شرعی ندارد. البته این سخن درباره رسول خدا صلی الله علیه وآله گفته نمی شود؛ زیرا آن حضرت بنیانگذار دین است و سخن او حکم پایه ریزی شالوده های دین را دارد و تقیه درباره رسولخداصلی الله علیه وآله روا نیست.

ص: 57

رفتار رسول خدا صلی الله علیه وآله

حجیت رفتار منسوب به رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز با توجه به دو نکته زیر کامل خواهد بود:

الف - این رفتار را رسول خدا صلی الله علیه وآله انجام داده باشد؛ یا به تعبیر دیگر، این رفتار از رسول خدا صلی الله علیه وآله سرزده باشد.

ب - دلالت رفتار بر مقصود روشن باشد.

چنان که در بحث گفتار بیان شد، با توجه به اینکه تقیه بر پیامبر جایز نیست، حجیت رفتار او با همین دو نکته تمام است، ولی درباره امامان، چون تقیه بر آنان جایز است و گاه رفتاری از سر تقیه از آنان صادر شده است، برای حجیت رفتار آنان باید جهت رفتار نیر روشن باشد.

نکته دیگری که توجه به آن لازم است این است که رفتار - چه رفتار پیامبر و چه رفتار امام - اطلاق ندارد و قابل سرایت به موارد مشابه نیست؛ چرا که رفتار با توجه به مجموعه شرایطی - که در آن زمان حاکم بوده - انجام گرفته است. اگر این رفتار از مقوله فعل و انجام دادن باشد، تنها جواز کار را می رساند، ولی دلالت بر وجوب ندارد، مگر اینکه وجوب از چیز دیگری استفاده شود. همچنین رفتار اگر از مقوله پرهیز باشد، تنها کراهت آن کار را می رساند، ولی بر حرمت آن دلالت نمی کند. مگر اینکه حرمت از چیز دیگری استفاده شود.

ص: 58

تایید رسول خدا صلی الله علیه وآله

مراد از تایید یا تقریر این است که کاری در حضور رسول خدا صلی الله علیه وآله انجام گرفته و حضرت از آن کار جلوگیری نکرده و آن را تایید کرده است.

در حجیت تقریر نیز همان دو نکته یاد شده لازم است؛

الف - چنین تاییدی از سوی رسول خدا صلی الله علیه وآله انجام گرفته باشد؛

ب - این تایید بر آن مطلب دلالت داشته باشد.

درباره تقریر امامان معصوم علیه السّلام - گذشته از این نکته - باید جهتِ صدور نیز روشن باشد؛ یعنی تقریر امام در صورتی حجت خواهد بود که امام توانایی جلوگیری از کاری را داشته باشد و در همان حال از انجام آن کار جلوگیری نکرده، بلکه آن را تایید کرده است که در این صورت تقریر امام حجت خواهد بود.

باید توجه داشت که تقریر نیز همانند فعل اطلاق ندارد، تا به موارد مشابه سرایت داده شود.

نکته دیگری که در حجیت سنت معصوم - چه رسول خدا صلی الله علیه وآله و چه امامان معصوم - باید مورد توجه قرار گیرد این است که حجیت سنت در عرض کتاب خدا نیست، بلکه در طول آن است، به این معنی که اگر در موردی سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله تعارض آشکار با کتاب خدا داشته باشد، ارزش و اعتبار نخواهد

ص: 59

داشت.(1) البته تعارض سنت و کتاب در صورتی امکان دارد که هر دو در بیان روشن و صریح باشند و گرنه تعارض نیست؛ مثل اینکه آیه ای حکمی را به صورت اجمال بیان کند و سنت آن را توضیح دهد.

تعریف حدیث

حدیث، در اصطلاح مشهور میان محدثان، مرادف با سنت است؛ یعنی عبارت است از بیان قول یا فعل یا تقریر نبی اکرم صلی الله علیه وآله (2) یا [امام] معصوم.

اهمیت حدیث در تبیین قرآن

پیشتر گفته شد که قرآن به دلیل وجود آیات متشابه در آن، بیان کلی احکام و... به توضیح و تفسیر نیاز دارد که بهترین شرح و تفسیر آن است که از رسولخدا صلی الله علیه وآله برسد. بنابر این، با توجه به معلوماتی که خداوند در اختیار رسولخداصلی الله علیه وآله گذاشته است، حدیث آن حضرت برای مسلمانان راه رهایی از گمراهی، بدفهمی و کج فهمی قرآن و بهترین شیوه برای تفسیر آن است.

با توجه به بحثی که درباره عصمت رسول خدا صلی الله علیه وآله مطرح کردیم، گذشته از اهمیت طبیعی که حدیث رسول خدا صلی الله علیه وآله در تبیین دین دارد و مسلمانان باید

ص: 60


1- الموافقات فی اصول الشریعه، ج 4، ص 5.
2- علوم الحدیث و مصطلحه، ص 113؛ قواعد فی علوم الحدیث، ص 24.

دین را از او بیاموزند، تضمین عصمت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله از سوی خدا اهمیت سخنان او را در بیان حقایق دین دو چندان می کند.

اهمیت حدیث در تبیین الگوی رفتاری

در مسئله تربیت انسان، در هر بعدی، مسائلی باید مورد توجه مربی قرار گیرد که غفلت از آنها موجب نرسیدن به تربیت مطلوب می گردد که داشتن الگوی رفتاری مناسب یکی از آنها است.

مربی، پس از بیان آراء و اندیشه ها و تعیین راه رسیدن به اهداف تربیتی، باید نمونه ای از تربیت شدگان را در معرض دید کسانی که در حال تربیت هستند، قرار دهد تا با ارائه یک نمونه عملی، از فردی که این مسیر را طی کرده است، هم امکان سلوک راه را اعلام کند و هم موجب تشویق سالکان گردد و هم سالکان بتوانند با توجه به الگو خطاهای رفتاری، گفتاری و فکری خود را اصلاح کنند. این شیوه تربیت کامل است. از این جهت است که می بینیم خداوند پیامبراکرم صلی الله علیه وآله را به عنوان الگو و اسوه کامل برای پیروی به مسلمانان معرفی می نماید. به این آیه توجه کنید:

ص: 61

{لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللّهَ وَالیَوْمَ الآخِرَ وَذَکَرَ اللّهَ کَثِیراً}(1)

«به یقین زندگی رسول خدا برای شما و آن کس که به خدا و روز قیامت امید دارد و خدا را بسیار یاد می کند، سرمشقی نیکوست».

الگو بودن رسول خدا صلی الله علیه وآله برای اصحاب خود امری طبیعی بود و مسلمانان آن عصر به آسانی می توانستند بفهمند که رسول خدا صلی الله علیه وآله چه رفتاری دارد، چه گفتاری را بیان می کند، چه موضعگیری دارد، چه گفتار و رفتاری را تایید می کند، یا چه گفتار و رفتاری را تأیید نمی کند، اما مسلمانانی که بعد از ارتحال آن حضرت به دنیا آمده اند یا به اسلام پیوسته اند، راهی جز سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله ندارند. سنت است که به ما می گوید؛ رسول خدا صلی الله علیه وآله در روابط فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، اعتقادی، اخلاقی و... چه رفتار و اندیشه ای داشته و چه افراد، گروهها و جریانهایی را حمایت یا رد کرده است؟

حدیث است که برای ما زندگی رسول خدا صلی الله علیه وآله را به تصویر می کشد تا بتوانیم از تصویری که در حدیث بیان شده است، الگوبرداری کنیم و اگر بخواهیم، در حد توان از آن حضرت پیروی کنیم.

ص: 62


1- احزاب/21.

اهمیت حدیث در بیان وظایف

براساس آموزه های دینی، خداوند انسان را برای هدفی آفریده و برای رسیدن او به آن اهداف وظایفی را برای او مشخص کرده است. به عبارت دیگر برای تربیت انسان بایدها و نبایدها، اولویتها و عدم اولویت هایی را مشخص کرده است که اگر انسان، به طور کامل، به این وظایف پایبند باشد و در تمام عمر این راه را طی کند به آن اهداف خواهد رسید، ولی قبل از عمل به این بایدها و نبایدها، شناخت این وظایف از اولویت خاصی برخوردار است.

همان طور که پیشتر گفته شد، منبع اصلی شناخت معارف دینی قرآن است، ولی قرآن به دلیل داشتن آیات متشابه، کلی گویی در بعضی از آیات و به سبب پیش نیامدن بعضی از حوادث زندگی بشری در عصر نزول قرآن و... پاسخگوی نیازهای معرفتی همه انسانها نیست؛ گرچه قرآن همه این نیازها را در بردارد، ولی به دست آوردن همه آنها از آیات قرآن بدون اتکا به دانش وحی امکان ندارد. از اینجاست که ما برای شناخت وظایف روزمره خود، چه بدون واسطه برای مجتهدان و چه با واسطه برای مقلدان، به حدیث نیاز داریم که دانشی است وحیانی که در اختیار رسول خدا صلی الله علیه وآله است. بنابر این ضرورت وجود حدیث برای فهم وظایف دینی نیز روشن می شود.

ص: 63

باید توجه داشت که در میان دلایل احکام آنچه بیشتر از همه در استنباط احکام کارایی دارد، حدیث است؛ زیرا کتاب خدا - همان طور که گفتیم - بسیار کلی است و کمتر به جزئیات پرداخته است و عقل نیز، به طورمستقیم، نمی تواند احکام را به دست آورد، مگر از طریق ملازمات عقلی که بسیار کم و اجماع نیز بسیار اندک است. بنابر این «حدیث» بیشترین نقش را در فهم و به دست آوردن احکام دارد.

اهمیت حدیث در حل اختلافات

اختلاف فکری انسانها درباره مسائل اجتماعی، سیاسی، فکری، عقیدتی و... امری طبیعی به نظر می رسد؛ چرا که انسانها تحت تأثیر عوامل مختلف تربیتی، دارای شخصیت های مختلف فرهنگی، عقیدتی، سیاسی و... هستند و اهداف و انگیزه های متفاوت دارند. اختلاف نظر نه تنها نکوهیده نیست، بلکه امری ضروری و موجب رشد و کمال انسان هاست. آنچه موجب ناکامی و فروپاشی جامعه می شود، تنازع و درگیری است که نیروهای بالفعل و بالقوه جامعه را از بین می برد.

جامعه اسلامی نیز نه تنها از این پدیده طبیعی مستثنا نیست، بلکه به دلیل تلاش دشمنان برای متلاشی کردن آن جامعه - که یکی از راههای آن ایجاد

ص: 64

اختلاف است - در چنین مواردی خداوند حکیم راه حلی را پیش روی مسلمانان قرار داده که در این آیه به آن اشاره شده است:

{«یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَأَطیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الأمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیءٍ فَرُدُّوهُ إِلی اللّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالیَوْمِ الآخِرِ ذ لِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلاً}»(1)

«ای مؤمنان! خدا و پیامبر را اطاعت کنید و از اولی الامر فرمان برید و چون در امری اختلاف کردید، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید، آن را به خدا و پیامبر ارجاع دهید که این برای شما بهتر و خوش فرجام تر است».

ارجاع مسئله مورد نزاع به خداوند همان رجوع به کتاب خدا برای یافتن حکم آن است، ولی - همان طور که پیشتر گفته شد - در همه موارد نمی توان پاسخ مسئله را از ظاهر قرآن به دست آورد. بر این اساس خداوند در کنار ارجاع مسئله به کتاب خدا، ارجاع آن به رسول خدا صلی الله علیه وآله را نیز مطرح کرده است.

رجوع به کتاب خدا امروز هم برای ما ممکن است، ولی رجوع به رسولخداصلی الله علیه وآله تنها برای مسلمانان صدر اسلام امکان داشت؛ چنان که در تاریخ

ص: 65


1- نساء/59.

فراوان اتفاق افتاده است که میان مسلمانان در مسائل گوناگون اختلاف نظر و حتی در مواردی درگیری پیش آمده و با رجوع به پیامبر و داوری آن حضرت، آن مسئله حل شده و نزاع پایان یافته است ولی امروز ما برای حل اختلاف راهی جز رجوع به کتاب خدا و حدیث رسول خدا صلی الله علیه وآله نداریم. بنابر این نقش سخنان رسول خدا صلی الله علیه وآله - چه در عصر خود و چه در عصرهای بعد از او - برای حل اختلاف مسلمانان تعیین کننده است.

نقش و اهمیت حدیث در یافتن حکم پدیده های نوظهور

اشاره

جامعه بشری همانند رودخانه ای در جریان است که هرگز متوقف نشده و نخواهد شد. برآیند تلاش و کوشش انسانها تحول و تغییر در جوامع بشری است و در هر تحول و اختراع و اکتشاف جدیدی که در دنیای صنعت و... اتفاق می افتد، مسائل فکری و عقیدتی و رفتار جدیدی در برابر اندیشه دینی رخ می نماید که دین شناسان باید برای این

مسائل پاسخ پیدا کنند؛ مسائلی که در گذشته وجود نداشته و به تازگی پیدا شده است و از آنها به مسائل «مستحدثه» یاد می کنند.

مجتهدان دین شناس برای پاسخگویی به این مسائل نیاز به ابزاری دارند - که مهم ترین آنها حدیث معصوم است - تا از طریق قواعد کلی و ضوابط شرعی که

ص: 66

در این احادیث وارد شده است، بتوانند حکم شرعی مسائل مستحدثه را پیدا کنند.

در این زمینه مکتب اهل بیت علیه السّلام از پویایی خاصی برخوردار است؛ زیرا اجتهاد پویا در عصر غیبت امام زمان رکن آن محسوب می شود.

براساس آنچه بیان شد، اهمیت حدیث و نقش آن در معارف دینی انکار ناپذیر است و اگر بخواهیم حدیث را از دین جدا کنیم، رکن مهم و کلیدی آن را از دین جدا کرده ایم، در آن صورت دین کارآیی لازم را نخواهد داشت.

نکته قابل توجه این است که همه فرقه های اسلامی با همه اختلافاتی که در عقاید و... دارند، به ضرورت حدیث و پایبندی به آن معتقد هستند؛ گرچه در راههای تشخیص حدیث صحیح از حدیث جعلی و... اختلاف نظر دارند. با همه اهمیتی که حدیث در فرهنگ دینی دارد، نکته ای که موجب تأسف است، این است که حدیث رسول خدا صلی الله علیه وآله در مواردی به درستی به ما نرسیده است که جامعه اسلامی از این جهت خسارتهای جبران ناپذیری را متحمل شده است.

علل اختلاف حدیث بسیار است - که جای بحث آنها اینجا نیست - ولی در یک تقسیم کلی می توان به این نتیجه رسید که علل اختلاف به شرح زیر است:

ص: 67

علل طبیعی:

مقصود از علل طبیعی، عللی هستند که بدون دخالت انگیزه های خاص وجود دارند؛ مثل تفاوت حافظه، سن، سطح دانش و... که موارد آن فراوان است.

علل غیرطبیعی:

مقصود از علل غیرطبیعی انگیزه های سیاسی، دینی، اجتماعی و... است که در جعل تحریف و گزارش نکردن حدیث... نقش دارند.

باید توجه داشت که مسئله جعل حدیث به عصر خود رسول خدا صلی الله علیه وآله برمی گردد که با توجه به موقعیت آن حضرت عده ای از این موقعیت استفاده ابزاری کرده و برای رسیدن به اهداف خاص خود سخنانی جعل کرده و به آن حضرت نسبت می دادند، تا جایی که آن حضرت را به عکس العمل واداشت.

امام علی علیه السّلام این عکس العمل را چنین گزارش می کند:

«و لقد کذب علی رسول اللّه صلی الله علیه وآله علی عهده حتی قام خطیبا فقال من کذب علیّ متعمّدا فلیبتوّأ مقعده من النار.»(1)

ص: 68


1- نهج البلاغه، خطبه 210.

«به تحقیق در عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله به او نسبت دروغ می دادند، تا اینکه در ضمن یک سخنرانی فرمود: هر کس به عمد نسبت دروغ به من دهد، باید جایگاه خودش را در آتش قرار دهد».

داستان جعل حدیث تراژدی غم انگیزی است که دامنگیر معارف اسلامی شده است و گذشته از آنکه تشخیص سره از ناسره را دشوار می کند - به دلیل عوامل متعدد در طول تاریخ - بیان همه احادیث برای حدیث شناسان نیز مشکل است.

با توجه به آنچه درباره نقش حدیث در تبیین دین، تفسیر قرآن، مسائل فرهنگی، احکام اسلامی و... گفته شد، سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله باید خلأ آن را پر می کرد، به این نتیجه می رسیم که حدیث رسول خدا صلی الله علیه وآله - با توجه به عوامل یاد شده - آن طور که باید و شاید نتوانسته یا به عبارت دیگر نگذاشته اند که نقش خود را ایفا کند.

جایگاه اهل بیت علیه السّلام

براساس آنچه پیشتر درباره حجیت سنّت رسول خدا صلی الله علیه وآله و نیز علل اختلاف سنت بیان کردیم، نمی توان به آنچه به عنوان سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله در دوره حیات آن حضرت رواج پیدا کرده است اطمینان کرد، تا چه رسد به عصر ما.و این عوامل که از دید رسول خدا صلی الله علیه وآله پنهان نبوده است.

ص: 69

از طرفی حرکت پیامبر یک حرکت مقطعی و کوتاه مدت نبوده است که بعد از گذشت چند سال به پایان برسد؛ چنان که حرکت رسول خداصلی الله علیه وآله تنها یک حرکت سیاسی، فرهنگی، عقیدتی، اجتماعی و... نبوده، بلکه حرکت همه جانبه ای بوده است که تا پایان جهان باید تداوم یابد.

بنابر این رسول خدا صلی الله علیه وآله باید برای خود جانشینانی در نظر بگیرد که آنان همان ویژگیهای آن حضرت بجز نبوت را داشته باشند؛ یعنی هم از علم خدادادی برخوردار باشند که فراتر از دانش بشری و مطمئن ترین راه برای دریافت دین باشد؛ دانشی که همانند وحی شک ناپذیر باشد، ولی نه آنکه با نزول جبرئیل و فرشته به دست آید تا به وسیله این دانش بتوانند مقصود خداوند از آیات متشابه، آیات کلی و... را بیان کنند و نیز وظایفی را که در آیات قرآن نیامده است و در عصرهای بعد از نزول قرآن مردم بدان نیاز خواهند داشت، تبیین کنند.

همچنین جانشین پیامبر باید از عصمت خدادادی برخوردار باشد، به گونه ای که در هیچ شرایطی، از فقر و غنا، شکست و پیروزی، صلح و جنگ، شادی و غم، سلامتی و بیماری و... در بیان احکام الهی تأثیر نپذیرد و تنها آنچه را که خداوند مشخص کرده است بیان کند. از چنین حالت روحی که در هیچ شرایطی جز خدا را نبیند و جز حرف خداوند سخن دیگری را نشنود و جز راهی را که خداوند مشخص کرده است نرود، تعبیر به «عصمت» می کنیم.

ص: 70

به طور قطع چنین آمادگی و تربیت و تایید الهی نمی تواند همه افراد جامعه را دربرگیرد، همان طور که پیامبری شامل همه افراد جامعه نمی شود.

همچنین این افراد باید همانند پیامبر از طرف خداوند نصب شوند، تنها تفاوت آنها این است که ویژگیهای پیامبر توسط پیامبر قبلی مشخص می شد و آیات و معجزاتی در اختیار او قرار می گرفت که دلیل بر صداقت او در ادعای پیامبری بوده است، ولی امام و جانشین رسول خدا صلی الله علیه وآله توسط پیامبر صلی الله علیه وآله مشخص و معرفی می شود و در صورت نیاز از قدرت اعجاز برای اثبات صداقت خود در ادعای امامت برخوردار است. براین اساس، نصب جانشینان رسولخداصلی الله علیه وآله نیز باید توسط خداوند انجام گیرد، چرا که ویژگی عصمت و آن آمادگی روحی چیزی نیست که توسط بشر قابل کشف باشد و تا آن ویژگی احراز نشود، فرد صلاحیت این را ندارد که آن علم وسیع را در اختیار بگیرد اما اینکه چرا این افراد انتخاب می شوند؟ سؤالی است که درباره پیامبران نیز وجود دارد که خداوند در پاسخ این سؤال می فرماید:

{الله اعلم حیث یجعل رسالته}(1)

«خداوند بهتر می داند که رسالت خویش را کجا قرار دهد».

ص: 71


1- انعام/124.

بدین سان جامعه اسلامی، بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله ، برای حرکت در مسیری که آن حضرت مشخص کرده است هم به کتاب خدا نیاز دارد؛ چرا که آن اصل و اساس معارف اسلامی و احکام دینی و... است و هم به جانشینانی برای رسولخدا صلی الله علیه وآله که زوایای پنهان کتاب و سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله و ناگفته های کتاب و احکام را برای خلق همانند رسول خدا صلی الله علیه وآله بیان کنند.

به نظر ما خداوند متعال این انتخاب و انتصاب را انجام داده و رسولخداصلی الله علیه وآله نیز آن را به جامعه اسلامی معرفی کرده است. به نظر می رسد جامع ترین حدیثی که این سه ویژگی را - یعنی نصب الهی، علم خدادادی و عصمت - به طور واضح و یکجا بیان می کند، حدیث ثقلین است.

این حدیث به عبارت های گوناگون نقل شده است که ما خلاصه یک نقل آن را می آوریم تا هر سه مسئله مورد اختلاف بین شیعه و اهل سنت را دربرداشته باشد:

«قال رسول اللّه صلی الله علیه وآله : انّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و اهل بیتی و انّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض و سئلت ربّی ذلک لهما، فاعطانی، فلا تقدمو

ص: 72

هما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فانّهم اعلم منکم.»(1)

«پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: دو چیز گرانبها را میان شما می گذارم؛ یکی کتاب خدا ودیگری اهل بیتم و بدون تردید این دو از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند و از پروردگارم خواسته ام که این دو از هم جدا نشوند و خداوند این دعای مرا اجابت کرد. پس از آنان پیشی نگیرید که هلاک می شوید و از آنان باز نمائید که هلاک می شوید و به آنان چیزی نیاموزید، بدون تردید آنان از شما داناترند».

حدیث ثقلین

اشاره

حدیث ثقلین را محدثان با عبارات گوناگون نقل کرده اند. یکی از نکات مهمی که در تمام نقل ها به آن اشاره شده، این است که رسول خدا صلی الله علیه وآله از ارتحال زود هنگام خود خبر می دهد و این مسئله بعد از مکلف شدن رسول خدا صلی الله علیه وآله به انجام حج - که به حجة الوداع شهرت یافت - است و از آن هنگام تا ارتحال رسول خدا صلی الله علیه وآله که سه ماه بیشتر طول نکشید، در این مدت،رسول خدا صلی الله علیه وآله تمام تلاش خود را برای معرفی اهل بیت صلی الله علیه وآله به عنوان جانشینان خود به کار گرفت و از آن هنگام تا ارتحال آن حضرت، حداقل چهار بار را ثبت کرده اند که

ص: 73


1- قندوزی حنفی، یبابیع المودة، ص 37، الباب الرابع.

رسول خدا صلی الله علیه وآله این حدیث را بیان کرده است و شاید هم در موارد بیشتری بیان کرده باشد، ولی چون خصوصیات زمانی و مکانی حدیث را بیشتر راویان ضبط نکرده اند، مشخص نیست که آیا بیش از این موارد هم بیان فرموده است یا نه؟ این موارد به شرح ذیل است:

1- حجة الوداع، روز عرفات

اولین جایی که رسول خدا صلی الله علیه وآله اهل بیت علیه السّلام را در کنار قرآن به عنوان دو امانت خود معرفی کرده، روز عرفات است. راوی این متن «جابر بن عبدالله انصاری» است.(1)

2- غدیرخُم

دومین موردی که رسول خدا صلی الله علیه وآله حدیث ثقلین را بیان فرمود، روز هیجدهم ذی الحجة در غدیرخم است. راوی این متن «زید بن ارقم» است.(2)

ص: 74


1- سنن، ترمذی، ج 5، ص 433، حدیث 3811؛ تاریخ، طبری، ج 2، ص 402؛ سیره، ابن هشام، ج 4، ص 248؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، ج 2، ص 709.
2- خصائص، نسائی، ص 119، حدیث 79؛ صحیح، مسلم، ج 4، ص 122؛ کفایة الطالب، ص 53؛ مستدرک، حاکم، ج 3، ص 161.

3- مسجد مدینه

سومین موردی که رسول خدا صلی الله علیه وآله حدیث ثقلین را بیان کرده در مسجد مدینه است.(1)

4- بستر بیماری

چهارمین موردی که براساس متون موجود، رسول خدا صلی الله علیه وآله حدیث ثقلین را بیان کرده، در آخرین روزهای زندگی خود در بستر بیماری است که راوی این متن ام سلمه همسر رسول خدا صلی الله علیه وآله است.(2)

همان طور که پیشتر بیان کردیم، حدیث ثقلین از طرف اصحاب با توجه به ویژگیهایی همچون دقت نظر، قوت حافظه، شرایط سنی و... با الفاظ مختلف نقل شده است ولی درباره آخرین موردی که رسول خدا صلی الله علیه وآله این حدیث را بیان کرده اند، ام سلمه چنین نقل می کند:

«عن ام سلمة قالت: قال رسول اللّه فی مرض موته و قد امتلأت الحجرة باصحابه: ایها الناس یوشک ان اقبض قبضا سریعا فینطلق بی و قد قدمت الیکم القول معذرة الیکم، الا

ص: 75


1- المحررالوجیز، ج 1، ص 34.
2- الصواعق المحرقه، ص 126؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 137؛ نورالابصار، ص 163؛ تاریخ الخلفاء، ص 173.

انّی مخلّف فیکم ثقلین کتاب اللّه عز و جل و عترتی، ثم اخذ بید علیّ فرفعها فقال: هذا علیّ مع القرآن و القرآن مع علی، لا یفترقان حتّی یردا علیّ الحوض، فاسألهما ما خلفت فیهما.»(1)

ام سلمه می گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله در بیماری که با آن از دنیا رفت، در حالی که حجره اش از اصحابش پر بود فرمود:

ای مردم انتظار می رود خیلی زود از این جهان بروم و این سخن را برای اتمام حجت می گویم. توجه داشته باشید من دو امانت میان شما می گذارم؛ یکی کتاب خدا و دیگری عترتم. سپس دست علی علیه السّلام را گرفت و بلند کرد و فرمود: این علی علیه السّلام با قرآن است و قرآن نیز با علی علیه السّلام است. این دو از هم جدا نمی شوند، تا اینکه در کنار حوض بر من وارد شوند و من نسبت به عملکرد شما درباره آنان سؤال کنم».

باید توجه داشت که معرفی اهل بیت علیه السّلام از طرف رسول خدا صلی الله علیه وآله به عنوان جانشینان خود به این روایت اختصاص ندارد. گذشته از آیات قرآن که بحث درباره دلالت بعضی از این آیات موضوع اصلی این رساله است روایات فراوانی نیز بر این مسئله دلالت می کنند.

ص: 76


1- همان.

در اینجا سؤالی مطرح می شود که اگر رسول خدا صلی الله علیه وآله می خواست امام علی علیه السّلام را به عنوان جانشین خود در جامعه اسلامی معرفی کند، چه واژه هایی را می بایست در کلام خود به کار می برد تا بتواند این مقصود را بیان کند؟

هر کس با زبان عربی کمترین آشنایی را داشته باشد، می تواند پاسخ دهد که آن حضرت باید در سخنان خود واژه های ذیل را درباره امام علی علیه السّلام به کار برده باشد:

1- علی علیه السّلام خلیفه من است؛

2- علی علیه السّلام وصی من است؛

3- علی علیه السّلام وارث من است؛

4- علی علیه السّلام امام مسلمانان است؛

5- علی علیه السّلام امام المتقین است؛

6- علی علیه السّلام سیدالمسلمین است؛

7- علی علیه السّلام امیرالمؤمنین است؛

8- علی علیه السّلام هادی امت من است؛

9- علی علیه السّلام معصوم است و اشتباه نمی کند؛

10- علی علیه السّلام با حق است و از حق جدا نمی شود؛

11- علی علیه السّلام با قرآن است و از قرآن جدا نمی شود؛

12- چند نفر بعد از من خلیفهاند و علی علیه السّلام اولین آنهاست؛

ص: 77

13- علی علیه السّلام بر امت من ولایت دارد؛

14- اطاعت از علی علیه السّلام هم مثل اطاعت از من واجب است؛

15- در یک مراسم رسمی نیز علی علیه السّلام را به عنوان جانشین معرفی کند؛

16- یک سند رسمی از خود به جا گذارد که علی علیه السّلام بعد از او جانشین اوست.

در اینجا آوردن روایاتی که بر هر یک از این عناوین دلالت می کند، بسیار طولانی است؛(1) از این رو ما به دلیل رعایت اختصار سعی می کنیم تنها منابع و کتب اهل سنت که این روایات را آورده اند، نام ببریم وجویندگان را به منابع یاد شده ارجاع می دهیم:

1- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام خلیفه رسول خدا علیه السّلام است؛.(2)

2- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام وصی رسول خدا صلی الله علیه وآله است؛(3)

ص: 78


1- مشروح این روایات، کیفیت دلالت و لزوم آنها و منابعی را که این روایات در آنها ذکر شده است، در کتابی با عنوان سیمای امام علی علیه السّلام در نگاه نبی صلی الله علیه وآله در 400 صفحه در سال 1379 منتشر کرده ایم.
2- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 12، ص 80؛ مستدرک، حاکم، ج 3، ص 177؛ الصواعق المحرقه، ص 120؛ الریاض النضرة، ج 2، ص 101؛ ذخائرالعقبی، ص 119؛ کنوز الحقائق، ج 2، ص 367؛ نور الابصار، ص 157؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 112؛ کفایة الطالب، ص 85؛ مناقب ابن مغازلی، ص 28؛ تاریخ الخلفاء، سیوطی، ص 170؛ اسد الغابة، ج 4، ص 99؛ الاستیعاب، ج 3، ص 201؛ صحیح، مسلم، ج 4، ص 120.
3- الریاض النضرة، ج 2، ص 119؛ ذخائرالعقبی، ص 131؛ مناقب، ابن مغازلی، ص 201.

3- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام وارث رسول خدا صلی الله علیه وآله است؛(1)

4- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام امام مسلمانان علیه السّلام است؛(2))

5- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام امام المتقین است؛(3)

6- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام سیدالمسلمین است؛(4)

7- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام امیرالمؤمنین است؛(5)

8- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام هادی امت است؛(6)

9- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام معصوم است؛(7)

ص: 79


1- کنزالعمال، ج 13، ص 143، حدیث 36447.
2- مسند، احمد بن حنبل، ج 1، ص 175؛ اسد الغابة، ج 4، ص 106؛ الاستیعاب، ج 3، ص212؛ تاریخ دمشق، ج 42، ص 421.
3- مناقب، ابن مغازلی، ص 64 و 104؛ کفایة الطالب، ص 190؛ مستدرک، حاکم، ج 3، ص137؛ حلیة الاولیاء، ج 1، ص 63.
4- مناقب، ابن مغازلی، ص 64، 104؛ کفایة الطالب، ص 190 و 212؛ مستدرک، حاکم، ج 3، ص 137؛ حلیة الاولیاء، ج 1، ص 63.
5- مناقب، ابن مغازلی، ص 66؛ کفایة الطالب، ص 190، 212 و 215؛ تاریخ دمشق، ج 42، ص 330.
6- کفایه الطالب، ص 162؛ مسند، احمد بن حنبل، ج 1، ص 175؛ مناقب الاسد الغالب، ص 33؛ تاریخ دمشق، ج 42، ص 359 و 421؛ مستدرک، حاکم، ج 3، ص 139 و 140؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 111؛ کنزالعمال، ج 11، ص 620، حدیث 33012.
7- مستدک، حاکم، ج 3، ص 134؛ نورالابصار، ص 163؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 137؛ الصواعق المحرقه، ص 124؛ تاریخ الخلفاء، ص 174؛ کنزالعمال، ج 11، حدیث 32911؛ تاریخ دمشق، ج 20، ص 361؛ اسدالغابة، ج 6، ص 265.

10- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام با حق است و از حق جدا نمی شود؛(1)

11- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام با قرآن است و از آن جدا نمی شود؛(2)

12- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام اولین خلیفه بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله است؛(3)

13- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام بر امت رسول خدا صلی الله علیه وآله ولایت دارد.(4)

ص: 80


1- مستدرک، حاکم، ج 3، ص 134؛ نورالابصار، ص 163؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 137؛ الصواعق المحرقه، ص 124؛ تاریخ الخلفاء، ص 174؛ کنزالعمال، ج 11، حدیث 32912.
2- مستدرک، حاکم، ج 3، ص 134؛ نورالابصار، ص 163؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 137؛ الصواعق المحرقة، ص 124 و 126؛ تاریخ الخلفاء، ص 174؛ کنزالعمال، ج 11، حدیث 32912.
3- ینابیع المودة، ص 446، باب 77 و ص 496، باب 94.
4- مسند، احمد بن حنبل، ج 5، ص 606، حدیث 19426؛ خصائص، نسائی، ص 144، حدیث 90، 89؛ مستدرک حاکم، ج 3، ص 118 و 119؛ الصواعق المحرقة، ص 122؛ الریاض النضرة، ج 2، 109؛ ذخائرالعقبی، ص 125؛ کنوزالحقائق، ج 1، ص 386؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 110 - 106؛ کفایة الطالب، ص 56، 60 - 58 و 62؛ مناقب، ابن مغازلی، ص 18؛ تاریخ الخلفاء، ص 171؛ مناقب الاسدالغالب، ص 12؛ الاستیعاب، ج 3، ص 203؛ مسند، احمد بن حنبل، ج 1، ص 135، 142، 189 و 246؛ کنزالعمال، ج 11، ص 602.

14- احادیثی که دلالت می کنند اطاعت از امام علی علیه السّلام مثل اطاعت از رسول خدا صلی الله علیه وآله واجب است؛(1)

15- احادیثی که دلالت می کنند رسول خدا صلی الله علیه وآله در آخرین لحظات زندگی می خواست سندی در این زمینه بنویسد، ولی خلیفه دوم نگذاشت؛(2)

16- احادیثی که دلالت می کنند رسول خدا صلی الله علیه وآله امام علی علیه السّلام را در یک مراسم رسمی در روز هیجدهم ذی الحجة به عنوان جانشین خود معرفی نموده است.(3)

باید توجه داشت منابعی که در میان شیعه به ذکر این روایات پرداخته اند بسیار فراوان است و ما بنا نداشتیم که در این مسئله تنها حتی یک روایت را از

ص: 81


1- مستدرک، حاکم، ج 3، ص 131؛ الریاض النضرة، ج 2، ص 106؛ ذخائرالعقبی، ص 123؛ کنوزالحقائق، ج 2، ص 161.
2- صحیح، البخاری، کتاب المرض، باب قول المریض قوموا عنی؛ صحیح، مسلم، باب ترک الوصیة، ص 76؛ مسند، احمد بن حنبلی، ج 1، ص 552 و ج 4، ص 308؛ تاریخ، طبری، ج 2، ص 436؛ کامل، ابن اثیر، ج 2، ص 320.
3- صحیح، مسلم، ج 4، ص 122؛ مناقب، ابن مغازلی، ص 17؛ کفایة الطالب، ص 52؛ الصواعق المحرقه، ص 126؛ مسند، احمد بن حنبل، ج 3، ص 394 و ج 6، ص 583؛ مستدرک حاکم، ج 3، ص 161؛ ذخائرالعقبی، ص 47؛ الدرّالمنثور، ج 2، ص 298، ذیل آیه 67 مائده؛ تاریخ دمشق، ج 42، ص 237؛ اسباب النزول، واحدی، ص 115؛ البدایة و النهایة، ج 5، ص 214 و ج 7، ص 349؛ تذکرة الخواص، ص 37؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 202 و 256؛ خصائص، نسائی، ص 119؛ کنزالعمال، ج 11، ص 332 و حدیث 41909؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 4، ص 74.

منابع شیعه ذکر کنیم و از اهل سنت نیز منابع محدود به آنچه نقل شده نیست، در میان دانشمندان اهل سنت نیز کم نیستند افرادی که درباره حادثه غدیرخم کتاب نوشته وروایات آن را نقل کرده اند. ما در اینجا تنها به نقل یک قضاوت می پردازیم:

ذهبی، مورخ مشهور، در جریان شرح حال محمد بن جریر طبری، می نویسد:

«جمع طرق حدیث غدیر خم فی اربعة اجزاء رایت شطره فبهرنی سعة روایاته و جزمت بوقوع ذلک.»(1)

محمد بن جریر طبری راویان حدیث غدیرخم را در چهار جلد گردآوری کرده است که من بخشی از آن را دیده ام که با دیدن این کتاب و گستردگی روایات غدیرخم مبهوت شدم و یقین پیدا کردم که چنین حادثه ای در تاریخ اسلام از طرف رسول خدا صلی الله علیه وآله اتفاق افتاده است!

باید توجه داشت که آنچه بیان شد؛ تنها درباره جانشینی امام علی علیه السّلام بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله بود وگرنه فضائل و امتیازات آن حضرت محدودبه این روایات نمی شود و حتی اگر بخواهیم آراء دانشمندان اهل سنت را درباره فضائل

ص: 82


1- سیر اعلام النبلاء، ج 14، ص 277.

امام علی علیه السّلام بیاوریم بسیار طولانی خواهد شد؛ از این رو برای اختصار تنها به اظهارنظر امام و پیشوای حنابله، احمد بن حنبل، بسنده می کنیم او گفته است:

«لم نرو فی فضائل احد من الصحابة بالاسانید الحسان ما روی فی فضل علی بن ابی طالب.»(1)

«به اندازه ای که درباره فضائل علی بن ابی طالب روایات خوب به ما رسیده درباره هیچ کس از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله نرسیده است».

با توجه به این همه روایت که از رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره امام علی علیه السّلام صادر شده بود می بایست روند انتشار فضائل امام علی علیه السّلام و موقعیت او در جهان اسلام به گونه دیگری باشد، ولی بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله در جامعه اسلامی حوادثی رخ داد که نه تنها جامعه به سوی اهل بیت علیه السّلام گرایش پیدا نکرد، بلکه عده ای تمام تلاش خود را برای حذف و نابودی خاندان رسول خدا صلی الله علیه وآله و طرفداران آنان بکار گرفتند که پرداختن به همه این عوامل بسیار طولانی و

ص: 83


1- مستدرک، حاکم، ج 3، ص 107 و 116؛ الصواعق المحرقة، ص 120؛ مناقب الاسد الغالب، ص 11؛نورالابصار، ص 167؛ الکشف و البیان، ج 4، ص 81؛ ترجمه الامام علی بن ابی طالب من تاریخ دمشق، ج 3، ص 83؛ الاصابة، ج 4، ص 269؛ تهذیب التهذیب، ج 4، ص 213؛ سیر اعلام النبلاء، سیرة خلفا الراشدین، ص 239؛ کفایة الطالب، ص 253؛ تاریخ، الخلفاء سیوطی، ص 168.

غم انگیز خواهد بود. در این میان بنی امیه نقشی برجسته داشتند. این نقش را یکی از دانشمندان مشهور اهل سنت، ابن ابی الحدید، چنین بیان میکند:

«مداینی در کتاب الاحداث نقل می کند: بعد از شهادت علی علیه السّلام معاویه نامه ای به تمام کارگزاران خود در سراسر دنیای اسلام، به این مضمون، نوشت: از کسانی که درباره علی و خاندان او فضیلتی نقل کنند، برائت می جویم!»

به دنبال این بخشنامه، سخنرانان در هر ناحیه و بر هر منبری علی علیه السّلام را لعن کردند و از او بیزاری جستند و هر چه زشتی بود به او و اهل بیت او نسبت دادند. بیشترین گرفتاری این دوران مربوط به مردم کوفه بود، چون پیروان علی علیه السّلام در آنجا زیاد بودند. بر همین اساس معاویه مسئولیت کوفه و بصره را به زیاد بن سمیه داد؛ زیرا او شیعیان را می شناخت و در دوران علی علیه السّلام از آنان بود.

زیاد بن سمیه نیز آنان را زیر هر سنگ و کلوخی یافت، کشت و آنان را ترساند، دستها و پاهای آنان را قطع کرد، چشمان آنان رانابینا ساخت و بر درخت خرما آنان را به دار کشید و آنان را از عراق آواره کرد، به طوری که در عراق شیعه معروفی باقی نماند.

معاویه در دستورالعمل بعدی به تمام کارگزاران خود نوشت که شهادت هیچ یک از شیعیان علی علیه السّلام و اهل بیت علیه السّلام او را در هیچ دادگاهی نپذیرید؟!

ص: 84

«معاویه در دستورالعمل بعدی به تمام کارگزاران خود نوشت که توجه کنید. پیروان عثمان و دوستان و اهل بیت او و کسانی را که فضائل عثمان را روایت و در بین مردم پخش می کنند احترام کنید، در مجالس حکومتی آنان را نزد خود بنشانید و نام تمامی افرادی که فضائل عثمان را نقل می کنند همراه با نام خانواده و اقوام او و همچنین فضائلی را که برای عثمان گزارش می کنند، برای من گزارش کنید!»

حاکمان نیز چنین کردند، به طوری که فضائل عثمان بسیار زیاد شد؛ به ویژه وقتی که هدایا و جوایز و... از طرف معاویه به عرب و عجم رسید. در هر شهری کار به جایی رسید که برای جعل فضائل به رقابت برخاستند و طوری شد که پست ترین فرد از مردم نزد یکی از حاکمان معاویه می آمد و روایتی جعلی در فضائل عثمان نقل می کرد؛ او نیز او را مقرب داشته، مشخصات کامل او را برای معاویه می نوشت و از امکانات حکومت برخوردار می شد.

مدتی به این شیوه گذشت. پس از آن، معاویه دستورالعملی به تمام کارگزاران خود نوشت که روایت و حدیث درباره عثمان در هر شهر و ناحیه بسیار زیاد شده است. به محض رسیدن این نامه دستور دهید که مردم درباره صحابه و خلفای اول و دوم روایت نقل کنند!

توجه داشته باشید هر روایتی که هر یک از مسلمانان درباره علی علیه السّلام نقل کند، باید شما مثل همان روایت را درباره صحابه نقل

ص: 85

کنید. چنین کاری آرزوی من و مایه چشم روشنی من و از بین برنده استدلال علی علیه السّلام و پیروان آنهاست. تأثیر چنین روایتی از روایاتی که در فضائل عثمان نقل شده است، بیشتر است!

به دنبال این دستورالعمل، روایات زیادی در فضائل صحابه جعل شد که واقعیت نداشت. مردم در این زمینه تلاش زیادی کردند، به طوری که بر منابر نیز این روایات خوانده می شد و به معلمان مکتبخانه ها نیز داده شد، تا همان طور که قرآن را آموزش می دهند، اینها را نیز آموزش دهند و چنین کردند و تا توانستند، به فرزندان، زنان و خدمتگزاران آموزش دادند.

پس از آن، معاویه دستورالعملی دیگر به تمام مناطق نوشت:

«توجه کنید! اگر ثابت شد کسی علی یا اهل بیت او را دوست دارد، نامش را از دفاتر حکومتی حذف کنید، حقوقش و امکاناتی را که از حکومت می گیرد، قطع کنید».

پس از آن، معاویه دستورالعمل دیگری به تمام مناطق نوشت:

«هر کس که در نظر شما متهم به دوستی با علی علیه السّلام و اهلبیت علیه السّلام اوست نسبت به او سختگیری نمایید و خانه اش را خراب کنید»؟!

به دنبال این دستورها عراق، بیش از تمام مناطق دنیای اسلام، دچار تنگنا شد؛ به ویژه در کوفه به طوری سختگیری بر شیعیان افزایش یافت که گاهی فردی مورد اعتماد به خانه یکی از شیعیان وارد می شد. با اینکه صاحب خانه او

ص: 86

را می شناخت و به او اعتماد داشت،ولی از ترس خادم و کنیز خود تا از او سوگندهای غلاظ و شداد نمی گرفت که به کسی نگوید که فلانی به خانه او آمده است، جرئت نمی کرد که با او صحبت کند.

در این دوران، احادیث ساختگی فراوانی منتشر گردید و تهمتها نسبت به علی علیه السّلام و آل علی علیه السّلام پخش شد. البته این تنها توده مردم نبودند که چنین می کردند، بلکه شیوه فقها، قضات و حاکمان نیز به همین گونه بود. در این میان بیشترین گرفتاری از طرف قاریان ریاکار و افراد مستضعف به وجود آمد که برای رسیدن به امکانات و پول، ظاهری عابدانه به خود می گرفتند و روایات را جعل می کردند تا به حاکمان نزدیک شوند و از این طریق زندگی خود را تأمین کنند ولی متأسفانه موضوع در همین جا پایان نمی یافت بلکه این روایات جعلی در اختیار متدینانی قرار گرفت که دروغ و تهمت را حرام می دانستند، ولی به تصور اینکه این روایات حق است آنها را پذیرفتند، به طوری که اگر به آنها هم گفته می شد این روایات جعلی است، این سخن را نمی پذیرفتند.((1)

ص: 87


1- (1)

وضع به همین گونه بود، تا اینکه حسن بن علی علیه السّلام به شهادت رسید. در آن سال، گرفتاری و بدبختی پیروان علی علیه السّلام بیشتر شد. هیچ کس از پیروان علی علیه السّلام نماند جز اینکه از جان خود می ترسید، یا اینکه از خانه خود آواره شده بود.

بعد از شهادت حسین بن علی علیه السّلام کار بسیار دشوار شد؛ زیرا عبدالملک بن مروان به قدرت رسید. او نیز حجاج بن یوسف را بر آنان گماشت. عابدان و افراد ظاهرالصلاح با شعار دشمنی با علی علیه السّلام ، و دوستی دشمنان علی علیه السّلام ودوستی کسانی که ادعا داشتند با علی علیه السّلام دشمن هستند. می کوشیدند تا به حجاج نزدیک شوند؛ از این رو روایات بسیاری در فضائل و سوابق دینداری دشمنان علی علیه السّلام جعل کردند و هر چه خواستند درباره علی علیه السّلام بدگویی نمودند، به طوری که کار به جایی رسید که فردی در برابر حجاج ایستاد. گفته اند؛ وی جد «اصمعی عبدالملک بن قریب» بوده است، و گفت: ای امیر! پدر و مادر من، مرا عاق کرده اند و نام مرا «علی» گذاشته اند و من فردی درمانده و بینوا هستم و به کمک شما نیازمندم!

حجاج خندید و گفت: «به احترام واسطه ای که آورده ای، دشمنی با علی علیه السّلام، مسئولیت فلان منطقه را به تو واگذار کردم!»(1)

در اینجا ابن ابی الحدید پس از نقل سخنان ابوالحسن مدائنی - مورخ مشهور - می نویسد:

ص: 88


1- مداینی، الاحداث

«ابن عرفه معروف به نفطویه نیز(1) - که خود از محدثان بزرگ و شخصیتهای علمی است - پس از نقل جریانی مشابه آنچه درباره حجاج بیان شد می گوید: بسیاری از احادیثی که درباره فضائل صحابه نقل شده در زمان بنی امیه جعل شده است و حقیقت ندارد.»(2)

باید توجه داشت که این مسئله نه به بنی امیه اختصاص داشت و نه به عصر بنی امیه ، بلکه در دوران بنی عباس نیز به گونه ای دیگر دنبال شد، به طوری که بعضی از کتب فضائلی که از طرف عالمان و دانشمندان آزاداندیش اهل سنت در دورانهای بعدی درباره امام علی علیه السّلام نوشته شده بود، برای مقابله با این جریان فرهنگی خطرناک ضد اهل بیت علیه السّلام بوده است. برای روشن شدن بحث به ارائه دو نمونه می پردازیم:

الف - احمد بن شعیب نسائی، صاحب کتاب سنن - که یکی از صحاح ستّه اهل سنت شمرده می شود - با اینکه در مصر سکونت داشت امّا برای مبارزه با

ص: 89


1- ابراهیم بن محمد بن عرفه، مشهور به «نفطویه»، در سال 224 ق در «واسط» به دنیا آمد و در سال 323 ق در بغداد از دنیا رفت. او در علم نحو امام و رهبر ادیبان بود که به نظرات او توجه می شد و سخن او فصل الخطاب بود. در فقه در مذهب داود یکی از رهبران به شمار می آمد. مورد اعتماد همه بود و در اطلاعات تاریخی دقت فراوانی داشت. ابن ندیم کتابهایی از جمله کتاب التاریخ و غریب القرآن و کتاب الوزراء و امثال القرآن را برای او نقل می کند. الاعلام، ج 1، ص 61.
2- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 11، ص 46-41.

این جریان فرهنگی ضد دینی به شام مسافرت کرد و کتاب خصائص امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام را تألیف کرد. پس از انتشار این کتاب بدو گفته شد:

«الا تصنّف کتابا فی فضائل الصحابة رضی اللّه عنهم؟ فقال: دخلت دمشق و المنحرف عن علی رضی اللّه عنه کثیر، فاردت ان یهدیهم اللّه تعالی بهذا الکتاب.»(1)

«آیا درباره فضائل صحابه کتابی تألیف نمی کنی؟

پاسخ داد: وارد دمشق شدم، در حالی که منحرفان از علی رضی اللّه عنه زیاد بودند؛ از این رو خواستم خداوند به وسیله این کتاب آنان را هدایت کند».

البته جریان فرهنگی مخالف امام در این مسئله نیز ساکت ننشست و نسائی را به این دلیل به قتل رساند.

مؤلف تحفة الاحوذی دراین باره می نویسد:

«و للنسائی رسالة طویلة الذیل فی مناقب علی کرّم اللّه وجهه و علیها نال الشهادة فی دمشق من ایدی نواصب الشام.»(2)

ص: 90


1- وفیات الاعیان، ج 1، ص 78.
2- تحفه الاحوذی، مقدمه، ص 111.

«نسائی رساله مفصلی درباره فضائل علی کرّم اللّه وجهه نوشت که به خاطر همان کتاب به دست ناصبیان شام به شهادت رسید».

ب - حافظ عبیدالله بن عبدالله معروف به حاکم حسکانی درباره انگیزه خود از تألیف کتاب شواهد التنزیل فی قواعد التفضیل می نویسد:

بعضی از افراد که امروز بر عوام ریاست می کنند و هوادارانی دارند و آنان را گمراه می کنند، جسارت را به جایی رسانده که در مجلسی گفته است:

«لم یقل احد من المفسّرین انّه نزل فی علیّ و اهل بیته سورة هل اتی علی الانسان و لا شی ء سواها من القرآن، فانکرت جرأته و اکبرت بهته و فریته و انتظرت الانکار علیه من العلماء و الاخذ علیه من الکبراء، فلم یظهر من ذلک الاّ ما کان من القاضی الامام عمادالاسلام ابی العلاء صاعد بن محمد «قدس روحه» من معاتبه بعض خواصّه الحاضرین ذلک المجلس باغضائه من النکیر مع ادعائه التشّمر فی الامر بالمعروف و انکار المناکیر، فرایت من الحسبة دفع هذه الشبهة عن الاصحاب و بادرت الی جمع هذاالکتاب.»(1)

ص: 91


1- حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج 1، ص 19.

«هیچ یک از مفسران نگفته است که سوره هل اتی در شأن علی علیه السّلام و خاندان او نازل شده است و غیر از آن هم چیزی در قرآن درباره علی علیه السّلام نازل نشده است. این جسارت او را سنگین شمردم و تهمت او را بزرگ دانستم و منتظر بودم که بزرگان و دانشمندان در برابر او عکس العمل نشان دهند، ولی چیزی ندیدم جز آنچه که صاعد بن محمد «قدس روحه»، که قاضی آن منطقه بود، بعضی از نزدیکان خود را، که در آن جلسه حاضر بودند، سرزنش کرده است. با اینکه این قاضی مدعی است که در امر به معروف و نهی از منکر مصمم است، ولی عکس العملی نشان نداد. دیدم از باب واجب کفایی باید به این شبهه پاسخ داد؛ از این رو به گردآوری این کتاب پرداختم.

امام علی علیه السّلام و قرآن

بدون تردید پیامبر به بحران نبود رهبری بعد از خود آگاهی داشته و می دانسته است که هرگاه در این جمع حضور نداشته باشد، این جامعه تازه تأسیس براساس وحی با مشکلات فراوان فکری و... روبرو خواهد شد که برای حل آنها و هدایت خلق به سوی خدا به اندیشه و علمی همانند علم خودش - که برگرفته از وحی باشد - نیازمند است. از این رو در موارد متعدد این واقعیت را برای مردم با عبارتهای مختلف بیان کرده است تا مردم بدانند برای حل

ص: 92

مشکلات فکری و استفاده از علم نبوی به چه کسی پناه ببرند و مرجعیت فکری امت اسلامی، بعد از او، به عهده چه کسی است؟

به چند نمونه از این روایات اشاره می کنیم:

1- روایاتی که دلالت دارند امام علی علیه السّلام درب علم نبی صلی الله علیه وآله است.

در توضیح این روایات باید گفت: استفاده از هر چیزی نیاز به بستر مخصوص به خود را دارد که اگر انسان از آن بستر حرکت نکند و وارد نشود به آن چیز دست نخواهد یافت.

وحی و آگاهی هایی که از طریق وحی در اختیار پیامبر صلی الله علیه وآله قرار گرفت از این واقعیت مستثنا نیست. از طرفی تا وقتی که رسول خدا صلی الله علیه وآله در میان امت حضور دارد، استفاده از وحی و آگاهیهای وحیانی با رسیدن به خدمت نبی صلی الله علیه وآله ممکن است ولی بعد از نبی صلی الله علیه وآله که دهها مشکل فکری، علمی، سیاسی، اجتماعی و... برای امت به وجود می آید و در این میان هر کس برای اینکه از این بحران بهره گرفته، برای خود موقعیتی کسب کند، مدعی می شود که ارتباط تنگاتنگی با رسول خدا صلی الله علیه وآله داشته است و از آن حضرت استفاده ابزاری خواهد کرد و نسلی که این دوران را درک نکرده و از نزدیک رسول خدا صلی الله علیه وآله و یاران واقعی او را ندیده است، فریب خواهد داد. در این دورانِ بحرانی تنها سخنان رسول خدا صلی الله علیه وآله آمی تواند راهگشا باشد و آشکار سازد که چه کسانی از علم او

ص: 93

به خوبی استفاده کرده و در این مکتب پرورش یافته اند و صلاحیت این را دارند که جانشین نبی صلی الله علیه وآله و بستر و طریق استفاده از معلومات وحیانی باشند.

از روایاتی که بیان میکند تنها علی علیه السّلام شایستگی رهبری مسلمانان را دارد، روایاتی است که در آنها رسول خدا صلی الله علیه وآله امام علی علیه السّلام رادرب علم خود دانسته و به مردم به روشنی گوشزد کرده است که اگر تصمیم دارند از این علم استفاده کنند، باید از این راه وارد شوند؛

قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «انا مدینة العلم و علیّ بابها، فمن اراد المدینة فلیأت الباب.» (1)

«رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: من شهر علم و علی درِ آن است، هر کس می خواهد از این شهر علم استفاده کند باید از این در وارد شود»

2- روایاتی که دلالت می کند امام علی علیه السّلام درِ حکمت نبی صلی الله علیه وآله است؛

قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «انا دار الحکمة و علیّ بابها.»(2)

«من خانه حکمتم و علی علیه السّلام درب آن است».

ص: 94


1- مستدرک، حاکم، ج 3، ص 137؛ الصواعق المحرقه، ص 122؛ ذخائرالعقبی، ص 142؛ الریاض النضرة، ج 2، ص 137؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 117؛ مناقب، ابن مغازلی، ص 80؛ کفایة الطالب، ص 220؛ مناقب، الاسد الغالب، ص 31؛ اسد الغابة، ج 4، ص 95؛ کنزالعمال، ج 11، ص 600، حدیث 32890.
2- صحیح، ترمذی، ج 5، حدیث 3744؛ کنزالعمال، ج 11، حدیث 32889؛ مناقب، ابن مغازلی، ص 86.

3- روایاتی که دلالت می کند امام علی علیه السّلام بعد از نبی بیانگر راه حل مشکلات فکری، علمی، اجتماعی، سیاسی و... امت اسلامی است؛

«قال رسول الله «یا علیّ انت تبیّن لامّتی ما اختلفوا فیه من بعدی.»(1)

«ای علی علیه السّلام اختلافات امت را بعد از من تو روشن می کنی».

4- روایاتی که دلالت می کند امام علی علیه السّلام بعد از نبی صلی الله علیه وآله داناترین فرد از امت اسلامی است؛

رسول خدا صلی الله علیه وآله خطاب به فاطمه علیهاالسّلام فرمود:

«زوّجتک خیر اهلی، اعلمهم علما و افضلهم حلما و اوّلهم سلما»(2)

«بهترین فرد خاندانم، داناترین فرد، بردبارترین و اولین مسلمان را به عنوان همسر تو برگزیدم».

5- روایاتی که دلالت می کند امام علی علیه السّلام داناترین فرد امت به سنت رسولخدا صلی الله علیه وآله است؛

قال رسول اللّه صلی الله علیه وآله : «اعلم امّتی بالسنّة و القضاء بعدی علی بن ابی طالب.»(3)

ص: 95


1- کنز العمال، ج 11، ص 605، حدیث 32926.
2- اسد الغابة، ج 4، ص 96.
3- کفایة الطالب، ص 332.

«آگاه ترین فرد امت به سنت من و قضاوت اسلامی، علی علیه السّلام است».

6 – روایاتی که دلالت می کند امام علی علیه السّلام محرم اسرار نبی صلی الله علیه وآله است؛

قال رسول اللّه صلی الله علیه وآله : «صاحب سرّی علی بن ابی طالب.»(1)

«محرم اسرار من علی بن ابی طالب علیه السّلام است».

در توضیح این روایت باید گفت، سرّ را چنین تعریف کردهاند؛ «هوالحدیث المکتم فی النفس.»(2) ؛ «سرّ سخن پنهان در درون است».

هر انسان عاقلی در زندگی خود مطالبی دارد که تلاش می کند آنها را از دیگران پنهان کند و از اینکه دیگران از این مطالب آگاه شوند، ناراحت می شود. البته بعضی از اسرار چیزهایی است که باید روزی دیگران نیز از آنها مطلع شوند ولی تا فرارسیدن زمان مناسب باید مخفی باشد. در این مورد باید مطمئن ترین فرد را برای نگهداری آن برگزید، تا آن را حفظ کند و در زمان مناسب، بدون کم و زیاد کردن و بدون ترس و واهمه آن را در اختیار مردم قرار دهد.

از طرفی با توجه به نقش اجتماعی، سیاسی و مذهبی پیامبر صلی الله علیه وآله اسرار او، در سرنوشت امت اسلامی و دین اسلام بسیار مهم و تعیین کننده است. این اسرار می تواند درباره عملکرد و موضعگیری افراد در برابر رسول خدا صلی الله علیه وآله و حرکت

ص: 96


1- ینابیع المودة، باب 56؛ ص 180؛ کنوزالحقائق، ج1، ص 344؛ مناقب، ابن مغازلی، ص 73
2- مفردات، راغب اصفهانی،.

اسلامی باشد، همچنین می تواند اسراری از رسالت الهی باشد که هنوز وقت گفتن و تبلیغ آنها برای همگان فراهم نشده است و باید زمانی سپری شود و نیز می تواند اسراری از عالم هستی باشد که دیگران تحمل و طاقت دانستن آن اسرار را ندارند، چنان که می تواند اسرار نبی صلی الله علیه وآله از اموری باشد که به عقل ما نمی گنجد.

با توجه به آنچه در تعریف «سرّ» گفته شد و آنچه درباره احتمالات اسرار نبی صلی الله علیه وآله یاد گردید، مشخص می شود که محرم اسرار نبی صلی الله علیه وآله بودن بسیار مهم است و باید شخص نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله به اندازه ای مورد اعتماد باشد که بتواند محرم اسرار او باشد.

باید توجه داشت که این گونه روایات و روایات مشابه، مانند: «علی علیه السّلام اعلم الناس»، «علی علیه السّلام فاروق بین حق و باطل» است(1) و... در مجموع از شخصیت بسیار برجسته علمی امام علی علیه السّلام حکایت می کنند؛ شخصیتی که، بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله، در میان امت اسلامی نظیر او را نمی توان یافت. بنابر این چنین فردی بایدبا قرآن رابطه ای مستحکم داشته باشد و آشناترین و داناترین فرد

ص: 97


1- روایات متعددی از رسول اعظم صلی الله علیه وآله نقل شده است که علی صدیق الاکبر و فاروق این امت است. در این باره رجوع کنید به محمد بن ابی القاسم الطبری، بشارة المصطفی شیعه المرتضی، قم، موسسة النشر الاسلامی، 1420 ه- ق صص 140 – 139.

امت به قرآن باشد و هم باید فردی باشد که در بیشترین آیات قرآن مورد توجه قرار گرفته است. این تنها تحلیل ما از روایات نیست، بلکه واقعیتی است که هم امام علی علیه السّلام آن را به صراحت اعلام کرده است و هم اصحاب رسول خدا و هم دانشمندان اسلامی آن را پذیرفته اند.

امام علی علیه السّلام داناترین فرد به قرآن

در روایات فراوانی بر این واقعیت از طرف امام علی علیه السّلام تأکید شده است که در قرآن هیچ آیه ای وجود ندارد مگر اینکه امام می داند که این آیه در کجا و درباره چه کسی نازل شده است و معنی و مفهوم آن چیست؛

«فوالذی نفسی بیده ما نزلت آیة الاّ و انا اعلم بها این نزلت و فیمن نزلت، فی سهل ام فی جبل او فی مسیر او فی مقام.»(1)

«امام علی علیه السّلام فرمود:

سوگند به آن که جانم در اختیار اوست، آیه ای از قرآن نازل نشده است مگر اینکه می دانم کجا نازل شده و درباره چه کسی نازل شده

ص: 98


1- شواهد التنزیل، ج 1، ص 40؛ ینابیع المودة، ص 211؛ ترجمة الامام علی بن ابی طالب، ج 3، ص 25 و 26؛ انساب الاشرف، ج 2، ص 99؛ حلیة الاولیاء، ج 1، ص 67؛ طبقات، ابن سعد، ج 2، ص 257، فی عنوان من یفتی بالمدینة علی عهد رسول اللّه صلی الله علیه وآله ؛ فرائدالسمطین، ج 1، ص 201، باب 40؛ النورالمشتعل، ص 21؛ الاصابة، ج 4، ص 27؛ تهذیب التهذیب، ج 4، ص 212؛ سیر اعلام النبلاء؛ سیرة خلفاء الراشدین، ص 238؛ ذخائرالعقبی، ص 137.

است؛ در بیابان نازل شد یا در کوه، بین راه نازل شده یا در حال سکون».

با توجه به جایگاهی که برای اهل بیت علیه السّلام بیان کردیم و برداشتی که از حدیث ثقلین داشتیم، آشکار شد که جانشینان رسول خدا صلی الله علیه وآله، گذشته از نصب الهی و عصمت، باید دارای دانشی فراتر از دانش بشری باشند تا بتوانند همه مشکلات جامعه اسلامی و چالش هایی را که در هر عصری در برابر دین بروز می کند، حل کنند. این دانش به آیات قرآن اختصاص ندارد، بلکه شامل همه مسائل عقیدتی، سیاسی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و... می شود. در روایات ما یکی از شرایط امامان برخورداری از این دانش است؛ بعد از آنکه امام علی علیه السّلام به خلافت ظاهری رسید، آشوب ها از هر طرف شروع شد؛ آن هم با رهبری کسانی همچون عایشه، همسر رسول خدا صلی الله علیه وآله، طلحه و زبیر، صحابه رسولخداصلی الله علیه وآله، با آن سابقه طولانی در اسلام و نیز در جریان صفین، حکمیت و خوارج، با حضور مردمی به شدت ظاهرالصلاح، اهل تلاوت قرآن و نماز شب، امر به معروف و نهی از منکر و... . با این وصف، به جزامام علی علیه السّلام چه کسی جرأت می کرد که این اقدام شجاعانه را انجام دهد و این مردم را خارج از دین معرفی کند و همانند دشمنان اسلام به روی آنان شمشیر بکشد و آنان را بکشد.

ص: 99

پس از جریان نهروان و سرکوبی خوارج(1) خطبه ای بیان فرمود که بخشی از آن چنین است:

«اما بعد؛ ایها الناس فانا فقأت عین الفتنة و لم یکن لیجرأ علیها احد غیری بعد ان ماج غیهبها و اشتدّ کلبها، فاسألونی قبل ان تفقدونی، فوالذی نفسی بیده لا تسألونی عن شی ء فیما بینکم و بین الساعة و لا عن فئة تهدی مائة و تضلّ مائة الاّ انبأتکم بناعقها و قائدها و سائقها و مناخ رکابها و محطّ رحالها و من یقتل من اهلها قتلاً و یموت منهم موتا.»(2)

«اما بعد؛ ای مردم! من چشم فتنه را کور کردم (و آن را فرو نشاندم) و بعد از آنکه موج گمراهی آن برخاست و همه جا را فرا گرفت کسی جز من جرأت این کار را نداشت. پس از من بپرسید، پیش از آنکه مرا از دست بدهید. سوگند به آن که جانم در اختیار اوست از چیزی که میان شما تا روز قیامت است نمی پرسید و از گروهی که صد تن را به راه راست هدایت کند یا از راه راست گمراه کند نمی پرسید، مگر اینکه به شما گزارش می دهم که چه کسی آنان را رهبری می کند، چه کسی آنان رامی راند و حمایت

ص: 100


1- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 7، ص 57.
2- نهج البلاغه، خطبه 93.

می کند، کجا فرود می آیند و کجا بار می گشایند و از آنان چه کسی کشته می شود و چه کسی می میرد».

گستردگی علم امام علی علیه السّلام و حدیث «سلونی قبل ان تفقدونی» به منابع شیعه اختصاص ندارد، بلکه در منابع اهل سنت نیز فراوان یافت می شود.(1)

ابن ابی الحدید پس از نقل جملاتی از همین خطبه، - که سید رضی آن را نیاورده است ودرباره سلطه بنی امیّه است - و ذکر چندین مورد از اخبار غیبی آن حضرت می نویسد:

«و کم له من الاخبار عن الغیوب الجاریة هذالمجری ممّا لو اردنا استقصاه لکسرنا له کرایس کثیرة و کتب السیر تشتمل علیها مشروحة.»(2)

«از این گونه اخبار غیبی از آن حضرت فراوان رسیده که تحقق یافته است و اگر بخواهیم این موارد را بیان کنیم باید کاغذ زیادی

ص: 101


1- الریاض النضرة، ج 2، ص 143؛ ذخائرالعقبی، ص 150؛ اسدالغابة 7 ج 4، ص 95؛ مناقب علی ابن ابی طالب ابن مرودیه ص 87، جواهرالطالب فی مناقب الامام علی علیه السّلام ج 1، ص 204؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 7، ص 50؛ ینابیع المودة، ص 211؛ ترجمة الامام علی بن ابی طالب، ج 3، ص 30؛ حیلة الاولیاء، ج 1، ص 68؛ طبقات ابن سعد، ج 2، ص 257؛ الاصابة، ج 4، ص 270؛ تهذیب التهذیب، ج 4، ص 212؛ مستدرک حاکم، ج 2، ص 466 و 506 در تفسیر الذاریات، صحیح جامع بیان العلم و فضله، ص 135؛ تاریخ الخلفاء، ص 171؛ الفتوحات الاسلامیة، ج 2، ص 453.
2- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 7، ص 50.

مصرف کنیم و کتابهای تاریخی مشروح این موارد را ذکر کرده اند».

حتی برخی از دانشمندان اهل سنت مواردی را ذکر کرده اند که عده ای از سر غرور این ادعا را کرده اند و در همان جلسه رسواشده اند که به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می کنیم:

1- «مقاتل بن سلیمان» روزی در جلسه درس گفت:

«سلونی عما تحت العرش الی اسفل من الثری. فقام الیه رجل من القوم فقال: ما نسألک عما تحت العرش و لا اسفل من الثری و لکن نسألک عما کان فی الارض و ذکره اللّه فی کتابه اخبرنی عن کلب اهل الکهف ما کان لونه؟ فافحمه.»(1)

«از من بپرسید از عرش تا زیرزمین! مردی از جمعیت برخاست و گفت: از عرش و زیرزمین از تو نمی پرسیم، بلکه از آنچه در زمین است و خداوند آن را در کتابش ذکر کرده است می پرسیم؟ به من بگو رنگ سگ اصحاب کهف چه بود؟ مقاتل درماند و خاموش شد».

ص: 102


1- العقد الفرید، ج 2، ص 86.

خطیب بغدادی جریان دیگری را برای مقاتل نقل می کند که مردی از او پرسید:

«حین حجّ آدم من حلق رأسه؟»(1)

«وقتی آدم علیه السّلام حج به جا آورد چه کسی سرش را تراشید»؟ مقاتل درماند.

2- قتادة بن دعامه - که شخصیتی برجسته در حدیث و... بود - روزی از روی غرور گفت:

«ما سمعت شیئا قطّ و لا حفظت شیئا قطّ فنسیته. ثم قال یا غلام هات نعلی، فقال: هما فی رجلیک، ففضحه الله.»(2)

«هرگز چیزی نشنیدم که آن را فراموش کرده باشم و همچنین هرگز چیزی حفظ نکردم که آن را فراموش کرده باشم، بعد از لحظاتی به غلامش گفت: کفشهایم را بیاور: غلام گفت: کفشهایت به پایت هستند به این وسیله خدا او را رسوا کرد».

ص: 103


1- تاریخ بغداد، ج 13، ص 163.
2- العقد الفرید، ج 2، ص 86؛ طبقات علماء الحدیث، ج 1، ص 197؛ تهذیب الکمال، ج 15، ص 231؛ سیر اعلام النبلاء، ج 5، ص 276.

3- ابراهیم بن هشام بن اسماعیل - که والی مکه از طرف هشام بن عبدالملک بود - در سال 107 امیرالحاج بود، در روز عید قربان در منی سخنرانی کرد و در ضمن سخنرانی گفت:

«سلونی... لا تسألوا احدا اعلم منی فقام الیه رجل من اهل العراق فسأله عن الاضحیحه اواجبة هی؟ فمادری ای شی ء یقول له فنزل عن المنبر(1).

«از من بپرسید، از من آگاه تر کسی را نخواهید یافت!! در این هنگام مردی عراقی برخاست و از قربانی پرسید که آیا واجب است؟ ابراهیم نمی دانست در پاسخش چه بگوید و از منبر پایین آمد.

اعتراف صحابه به اعلم بودن امام علی علیه السّلام

جامعیّت امام علی علیه السّلام در علوم اسلامی، به ویژه قرآن، مسئله ای نیست که از طرف فرد منصفی انکار شده باشد، به خصوص صحابه و معاصران آن حضرت که از نزدیک این واقعیت را درک می کردند و اگر بنا باشد سخنان شخصیت های علمی - چه صحابه، چه تابعین و چه تابعینِ تابعین - را گردآوری کنیم سخن به درازا میکشد. در اینجا به بیان اظهارنظر چند تن بسنده می کنیم:

ص: 104


1- تاریخ مدینة دمشق، ج 7، ص 261.

1- ابن عباس، که از او به عنوان «حبر امت»(1) و «ترجمان القرآن»(2) یاد می کنند، با همه عظمتی که دارد، درباره امام علی علیه السّلام می گوید:

«لقد اعطی علیّ تسعة اعشار العلم و ایم اللّه لقد شارکهم فی العشر العاشر.»(3)

109 علم تنها در اختیار علی علیه السّلام بود و به خدا سوگند در آن 101 علم دیگر هم با بقیه شریک بود».

2- ابوسعید خدری می گفت: شنیدم هرگاه عمر در مسئله ای مشکل داشت و از امام علی علیه السّلام می پرسید و امام پاسخ او را می داد [و عمر] می گفت:

«اعوذ بالله ان اعیش فی قوم لست فیهم اباالحسن.»(4).

ص: 105


1- الاعلام، ج 4، ص 95.
2- همان.
3- اسد الغابة، ج 4، ص 96؛ جواهرالمطالب، ج 1، ص 194؛ ینابیع المودة، ص 210، ترجمة الامام علی بن ابی طالب، ج 3، ص 58، ذخائرالعقبی، ص 128؛ الفتوحات الاسلامیة، ج 2، ص 453.
4- الریاض النضرة، ج 2، ص 141؛ ذخائرالعقبی، ص 150؛ طبقات، ابن سعد، ج 2، ص 339؛ مناقب علی ابن ابی طالب، ابن مردویه، ص 88؛ جواهر المطالب، ج 1، ص 200، ینابیع المودة، ص 211؛ ترجمة الامام علی بن ابی طالب، ج 3، ص 50، انساب الاشراف، ج 2، ص 100؛ طبقات، ابن سعد، ج 2، ص 258؛ الاصابة، ج 4، ص 270؛ تهذیب التهذیب، ج 4، ص 212؛ سیر اعلام النبلاء، سیرة خلفاء الراشدین، ص 239؛ نورالابصار، ص 161؛ تاریخ الخلفاء، ص 171؛ الفتوحات الاسلامیة، ج 2، ص 453.

«ای اباالحسن! به خدا پناه می برم در میان مردمی زندگی کنم که تو در میان آنان نباشی»؟!

3- سعید بن مسیب می گوید:

«لم یکن احد من اصحاب رسول اللّه یقول سلونی الاّ علیّا.»(1)

«هیچ کس از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله به خود اجازه نمی داد بگوید هر چه می خواهید از من بپرسید، جز علی علیه السّلام ».

4- «عبدالله بن ابی سلمان» می گوید:

«قلت لعطا اکان فی اصحاب محمد اعلم من علیّ قال: لا و اللّه لا اعلمه.»(2)

«به عطا گفتم: آیا در میان یاران پیامبر صلی الله علیه وآله داناتر از علی علیه السّلام کسی بود؟

گفت: نه، به خدا سوگند! کسی را نمی شناسم که از او داناتر باشد».

5- ابوحازم می گوید:

ص: 106


1- الریاض النضرة، ج 2، ص 143؛ ذخائرالعقبی، ص 150؛ اسدالغابة، ج 4، ص 95؛ مناقب علی علیه السّلام ابن مردویه، ص 87؛ جواهر المطالب فی مناقب الامام علی علیه السّلام ، ج 1، ص 204؛ ینابیع المودة، ص 211؛ ترجمة الامام علی بن ابی طالب، ج 3، ص 38؛ سیر اعلام النبلاء، سیرة خلفاء الراشدین، ص 239؛ صحیح جامع بیان العلم و فضله، ص 137.
2- اسدالغابة، ج 4، ص 95؛ جواهرالمطالب، ج 1، ص 194؛ ترجمة الامام علی بن ابی طالب، ج 3، ص 68؛ ذخائرالعقبی، ص 128؛ الفتوحات الاسلامیة، ج 2، ص 453؛ مصنف، ابن ابی شیبه، ج 6، ص 376.

مردی نزد معاویه آمد و مسئله ای از او پرسید، معاویه گفت: برو از علی علیه السّلام بپرس. او داناترین امت است.

مرد گفت: جواب تو برایم ارزشمندتر است از جواب علی علیه السّلام .

معاویه گفت: بد سخنی می گویی، از پاسخ مردی طفره می روی که پیامبرصلی الله علیه وآله از او با علم فراوان یاد می کرد و درباره اش فرموده است: جایگاه تو نسبت به من همانند جایگاه هارون نسبت به موسی علیه السّلام است، جز اینکه بعد از من پیامبری نیست و عمر هرگاه مشکلی برایش مطرح می شد نزد او می رفت و از او بهره می گرفت.(1)

امام علی علیه السّلام مصداق آیات

با توجه به شخصیت امام علی علیه السّلام و جایگاه او نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله ، سابقه او در اسلام، تلاش و کوشش در راه گسترش و دفاع از اسلام و رسول خداصلی الله علیه وآله، ایثار به یادماندنی در تاریخ اسلام و... ایجاب می کرد که آیات زیادی در قرآن درباره امام علی علیه السّلام نازل شود.

ابن عباس درباره آیات نازل شده در شأن امام علی علیه السّلام می گوید:

«ما انزل اللّه آیة فی القرآن یا ایها الذین آمنوا الاّ کان علیّ

ص: 107


1- ذخائر العقبی، ص 149؛ الریاض النضرة، ج 2، ص 139؛ جواهرالمطالب، ج 1، ص 197.

امیرها و شریفها و لقد عاتب اللّه تعالی اصحاب محمد صلی الله علیه وآله فی غیر آیة، فما ذکر علیّا الاّ بخیر.»(1)

«خداوند در قرآن هیچ آیه ای را در وصف مؤمنان نازل نکرد مگر اینکه امام علی علیه السّلام در آن ویژگی، رهبر و برجسته ترین آنها بود. بدون تردید خداوند در آیات زیادی یاران پیامبر صلی الله علیه وآله را نکوهش کرده، ولی هر جا از علی علیه السّلام یاد کرده به خیر و نیکی بوده است».

در مناقب خوارزمی همین سخن را از ابن عباس از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل می کند که در قرآن آیه ای در وصف مؤمنان نازل نشد مگر اینکه علی علیه السّلام پیشوای آن ویژگی بوده است.(2)

«حذیفة بن یمان» درباره آیات نازل شده در شأن امام علی علیه السّلام می گوید:

«ما نزلت فی القرآن یا ایها الذین آمنوا الاّ کان لعلّی لبّها

ص: 108


1- الامالی الخمیسیه، ج 1، ص 174؛ نظم دررالسمطین، ص 89؛ حلیة الاولیاء، ج 1، ص 64؛ کفایة الطالب، ص 139؛ معجم کبیر، طبرانی، ج 11، ص 211؛ تذکرة الخواص، ص 23؛ ینابیع المودة، ص 213؛ مناقب امام علی علیه السّلام ابن مردویه، ص 219؛ النورالمشتعل، ص 26؛ ترجمة الامام علی بن ابی طالب من تاریخ دمشق، ج 2، ص 428؛ نورالابصار، ص 138، تاریخ الخلفاء، ص 171.
2- مناقب، خوارزمی، ص 266.

ولبابها»(1)

«هیچ آیه ای در قرآن در ستایش مؤمنان نازل نشد مگر اینکه مغز و روح آن امتیاز را علی علیه السّلام داشت».

نزول بخشی از آیات قرآن درباره امام علی علیه السّلام مسئله ای قطعی است که اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله با توجه به موقعیت، شخصیت علمی، حضور در محضر رسول خدا صلی الله علیه وآله و اطلاع از شأن نزول آیات آنها را بیان کرده اند و به دلائل یاد شده، در شمارش آیاتی که در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است، اختلاف نظر وجود دارد. بعضی از آنان شمارش این آیات را چنین بیان کرده اند:

ابن عباس گفته است:

«نزلت فی علیّ ثلاث مائة آیه.»(2)

«سیصد آیه قرآن در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است».

مجاهد بن جبر گفته است:

«نزلت فی علیّ سبعون آیه.»(3)

ص: 109


1- شواهد التنزیل، ج 1، ص 63؛ النورالمشتعل، ص 31.
2- ترجمة الامام علی من تاریخ دمشق، ج 2، ص 43؛ مناقب امام علی علیه السّلام ، ابن مردویه، ص 277؛ النورالمشتعل، ص 37؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 50؛ تاریخ بغداد، ج 6، ص 221؛ کفایة الطالب، ص 231؛ نورالابصار، ص 124؛ تاریخ الخلفاء، ص 272؛ الفتوحات الاسلامیه، ج 2، ص 459.
3- شواهد التنزیل، ج 1، ص 52؛ النورالمشتعل، ص 33.

«هفتاد آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است».

عبدالرحمن بن ابی لیلی گفته است:

«لقد نزلت فی علیّ ثمانون آیة صفوا فی کتاب اللّه ما یشرکه فیها احد من هذه الامّه.»(1)

«به تحقیق هشتاد آیه قرآن تنها در شأن علی علیه السّلام نازل شده است که هیچ یک از این امت با او شریک نیستند».

همچنین از زمانهای کهن، تألیف کتاب، شرح و تفسیر و بیان شأن نزول و روایاتی که در توضیح وارد شده است، مورد توجه دانشمندان اسلامی- چه شیعه و چه اهل سنت - قرار گرفته است که تنها مرحوم آقابزرگ طهرانی «قدس سره» در کتاب مهم خود(2) از 44 عنوان کتاب نام می برد که درباره این آیات تألیف شده است که کتاب شناسی توصیفی این نوع کتب در بین دانشمندان اسلامی خود می تواند موضوع رساله ای قرار گیرد.

ص: 110


1- شواهد التنزیل، ج 1، ص 55؛ النورالمشتعل، ص 34؛ مناقب امام علی علیه السّلام، ابن مردویه، ص 217.
2- الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 1، ص 49؛ ج 2، ص 304 و 341؛ ج 3، ص 306 و 314؛ ج 4، ص 446، 454 و 455؛ ج 5، ص 66؛ ج 6، ص 258؛ ج 7، ص 292؛ ج 8، ص 64 و 65 و 166؛ ج 9، ص 175؛ ج 10، ص 33 و 36؛ ج 11، ص 46، 75، 95 و 255؛ ج 12، ص 183؛ ج 15، ص 214 و 371؛ ج 19، ص 19 و 30 - 28؛ ج 21، ص 78.

در میان شیعه، این نوع آیات به «آیات الولایة» یا «آیات الائمة» شهرت یافته است و تعداد آنها نیز چند برابر آیاتی است که در منابع اهل سنت آمده و عده ای از دانشمندان شیعه با همین عنوان و یا عناوین دیگر کتابهایی تألیف کرده اند.(1)

دلائل شبهه آفرینی در مورد آیات ولایت

زندگی امام علی علیه السّلام عبرتها و مسائل تامل برانگیز فراوانی دارد که انسان را به شگفتی وامی دارد. یکی از این مسائل قدرت جاذبه و دافعه اوست. امام علی علیه السّلام در طول تاریخ دوستانی داشته است که حاضر شده اند همه هستی، حتی جان خود را، در راه عشق به او فدا کنند ولی کوچک ترین اهانتی به او را تحمل نکنند. همچنین دافعه او آن قدر قوی است که در طول تاریخ دشمنانی داشته است که

ص: 111


1- به عنوان نمونه می توان از این کتابها نام برد: آیات الولایة، تفسیر هزار و یک آیه، تألیف میرزا ابوالقاسم حسینی شریفی معروف به میرزا بابا در دو جلد رحلی، بیش از 900 صفحه، چاپ سنگی. آیات الولایة فی اثبات الخلافة علی علیه السّلام ، تألیف محمد رفعت شیرازی، 1316 ق. آیات النازلة فی شأن علی علیه السّلام سید عبدالحسین بن عبدالله دزفولی، 1319 ق. آیات الائمه، محمدرضا کوثر علیشا، 1247 ق، چاپ تهران. آیات الائمه، میرزا علی نقی، 1274 ق. آیات الائمه، میرمحمد علی بن مهدی، چاپ سنگی، تهران 1316 ق.

تمام تلاش خود را به کار گرفته اند، که حتی نام علی علیه السّلام برده نشود، این افراد در همه گروه ها، چه رجال سیاسی، چه رجال فرهنگی، علمی و... وجود دارند.

این افراد در هر گروهی تمام توان و ابزارهای موجود در آن گروه را به کار گرفته اند تا اگر امام علی علیه السّلام در یک زمینه فضیلت و امتیازی داشته است آن امتیاز را انکار یا مخفی کنند، تا دیگران از آن اطلاع پیدا نکنند.

امام علی علیه السّلام این واقعیت را این گونه بیان می کند:

«لو ضربت خیشوم المؤمن بسیفی هذا علی ان یبغضی ما ابغضنی و لو صببت الدنیا بجمّاتها علی المنافق ان یحبّنی ما احبّنی وذلک انّه قضی فانقضی علی لسان النبّی الامّی صلی اللّه علیه و آله انّه قال یا علیّ لا یبغضک مؤمن و لا یحبّک منافق.»(1)

«اگر با این شمشیر بر بینی مؤمن بزنم که با من دشمن شود، دشمن نمی شود و اگر همه جهان را به منافق بدهم تا مرا دوست داشته باشد، مرا دوست نخواهد داشت و این بدین سبب است که قضای الهی جاری گشت و به زبان نبی صلی الله علیه وآله گذشت که فرمود: ای علی! مؤمن تو را دشمن نگیرد و منافق دوستی تو نپذیرد».

ص: 112


1- نهج البلاغه، حکمت 45.

این حقیقت، که منافقان هرگز به امام علی علیه السّلام گرایش نمی یابند و مؤمنان نیز هرگزاز او کناره گیری نمی کنند، در روایات اهل سنت به فراوانی یافت می شود.(1)

این روایات در عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله به اندازه ای شهرت داشته است که صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله از آن یک قاعده کلی برای شناخت منافقان به دست آورده بودند؛ جابر بن عبدالله انصاری می گوید:

«ما کنّا نعرف المنافقین الاّببغضهم علیّا.»(2)

«ما راهی برای شناخت منافقان نداشتیم جز از طریق کینه توزی آنان نسبت به علی علیه السّلام.

ابوسعید خدری می گوید:

«کنّا نعرف المنافقین ببغضهم علیّا.»(3)

ص: 113


1- مستدرک، حاکم، ج 3، ص 138؛ مناقب، ابن مغازلی، ص 103 و 315؛ کنوزالحقائق، ج 2، ص 367؛ کفایة الطالب، ص 66؛ نورالابصار، ص 164؛ الریاض النضرة، ج 2، ص 162؛ ذخائرالعقبی، ص 122 و 164؛ تاریخ الخلفاء، ص 170 و 276؛ الصواعق المحرقه، ص 123؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 135، 180؛ مناقب الاسد الغالب، ص 21؛ مسند، احمد بن حنبل، ج 1، ص 136 و 153؛ کنزالعمال، ج 11، ص 598؛ ینابیع المودة، ص 213؛ انساب الاشراف، ج 2، ص 97؛ سیر اعلام النبلاء، سیره خلفاء الراشدین، ص 236؛ الکتاب المصنف، ابن ابی شیبه، ج 62، ص 368، الفتوحات الاسلامیة، ج 2، ص 454.
2- ذخائرالعقبی، ص 165؛ مجمع الزوائد، ج 9: ص 135؛ ینابیع المودة، ص 213؛ سیر اعلام النبلاء، سیرة خلفاء الراشدین، ص 236.
3- الصواعق المحرقة، ص 122، انساب الاشراف، ج 2، ص 96؛ سیر اعلام النبلاء، سیرة خلفاء الراشدین، ص 236؛ نورالابصار، ص 120؛ تاریخ الخلفاء، ص 170.

«ما منافقان را از راه کینه توزی آنان نسبت به علی علیه السّلام می شناختیم».

دشمنان امام علی علیه السّلام - که در همه جا همه توان خود را برای نابودی فضائل او به کار گرفته اند - در حوزه علوم اسلامی نیز بیکار ننشسته اند، به خصوص در تفسیر، که جای شرح و تفسیر آیاتی است که درباره او نازل شده، فضائل او را بیان می کند. آنان کار را به جایی رسانده اند که در برابر شهرتی که درباره نزول آیات در شأن امام علی علیه السّلام وجود دارد، منکر نزول، حتی یک آیة، درباره او شده اند!

پیشتر از قول حاکم حسکانی درباره انگیزه وی در نوشتن کتاب «شواهد التنزیل فی قواعد التفضیل» یاد کردیم، ولی این مسئله منحصر به او نیست. آنان در این میدان آن قدر تلاش کرده اند که به رغم تناقض در گفتار خود بدان توجه نکرده اند؛ به عنوان نمونه ابن کثیر در تفسیرش به پیروی از، استاد خود، «ابن تیمیه» تمام تلاش علمی خود را به کار گرفته است تا ثابت کند که آیه {انّما ولیکم اللّه و رسوله و الذین آمنوا} در شأن امام علی علیه السّلام نازل نشده است و در این راه، تمام روایاتی که این مسئله را نقل کرده اند یاد کرده و سپس همه آنها را

ص: 114

به گونه ای نقد کرده است، ولی از عهده نقد یکی از این روایات برنیامده، می گوید:

«و هذا اسناد لا یقدح به.»(1)؛

«این سند قابل نقد نیست».

همین انسان به اصطلاح دانشمند، مفسر، مورخ و...، که در تفسیر چنین قضاوت می کند، در کتاب تاریخ خود درباره این آیه و بقیّه آیات چنین قضاوت می کند:

«و هذا لا یصّح بوجه من الوجوه لضعف اسانیده و لم ینزل فی علیّ شی ء من القرآن بخصوصیة و کل ما یریدونه فی قوله تعالی انّما انت منذر و لکلّ قوم هادو قوله و یطعمون الطعام... و غیر ذلک من الآیات و الاحادیث الواردة فی انّها نزلت فی علی لا یصح شی ء منها.»(2)

«و این به هیچ وجه صحیح نیست؛ زیرا سندهای آن ضعیف است و در قرآن هیچ آیه ای تنها در شأن علی علیه السّلام نازل نشده است و آنچه (شیعه) از آیاتی مثل «انّما انت منذر و لکل قوم هاد و...» اراده

ص: 115


1- تفسیر، ابن کثیر، ج 2، ص 67.
2- البدایة و النهایة، ج 5، ص 473، حوادث سال 40 ق.

می کنند و احادیثی که می گوید: این آیات در شأن علی علیه السّلام نازل شده است، هیچ یک از آنها صحیح نیست».

به راستی گاهی انسان تعجب می کند که آیا عناد و دشمنی با انسانی که چندین قرن قبل می زیسته است و او را ندیده و آزاری از او به وی نرسیده است، این اندازه نیرومند است که انسان همه حقایق تاریخی، تفسیری، حدیثی و... را نادیده بگیرد؟ این نیست مگر مصداق سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله که فرمود: یا علی! مؤمن تو را دشمن نگیرد و منافق دوستی تو را نپذیرد.(1)

چرا در آیات ولایت شبهه وارد شده است؟

اشاره

شبهات بر آیات ولایت از طرف گروهها و افراد زیر مطرح شده است:

الف - گروهی از نویسندگان کم اطلاع اهل سنت که با متون کهن خود آشنا نیستند و تصور می کنند این گونه روایات تنها در متون شیعی یافت می شود و به خود زحمت مطالعه و تتبع آثار را نمیهند.

ب - گروهی که با متون تفسیری و کلامی اهل بیت و شیعیان آنها آشنا نیستند؛ در نتیجه با شیوه و میزان استدلال شیعه به این آیات آشنایی ندارند، به

ص: 116


1- نهج البلاغه، حکمت 45.

طوری که تصور کرده اند که اگر در آیه ای استدلال شیعه خدشه دار شود، اصل این مکتب زیر سؤال خواهد رفت.

ج - گروهی که چون اندیشه خود را در همه زمینه ها مطابق با واقع و حق پنداشته و این آیات را در تعارض با اندیشه خود دیده اند، سعی کرده اند استدلال شیعه را به این آیات ناقص مطرح کنند و بر آن اشکال کنند تا بدین وسیله حقانیت اندیشه خود را اثبات نمایند.

د - گروهی که بر اثر تبلیغات دشمنان اهل بیت علیه السّلام تصور درستی از شیعه و پیروان اهل بیت علیه السّلام ندارند و شیعه را یک گروه منحرف از دین می دانند و نابودی آنان را وظیفه خود میدانند! از این رو تلاش می کنند تا صدای آنان به گوش کسی نرسد و توان شنیدن حرف حق آنان را هم ندارند.

ه - گروهی که با شخص امام علی علیه السّلام عناد و کینه دارند و حاضر نیستند - به رغم همه فضائلی که آن حضرت دارد - حتی یک کلمه آن را کسی بشنود؛ از این رو دچار تناقض گویی شده اند و بی توجه به این مسئله همچنان به راه خود ادامه می دهند.

و - گروهی که مزدورند و به راستی برای ایجاد اختلاف میان امت اسلامی حقوق دریافت می کنند و از هیچ تلاشی در این راه فروگذار نمی کنند.

ص: 117

شواهد و قرائن و حمایتی که از آنان می شود و قهرمان سازی و شخصیت پروری از آنان، وابستگی آنان به حکومت های وابسته به استعمار و... حکایت از این موارد دارد که متأسفانه تمام آثار چاپ شده این افراد، در این دوران، در این راستا است.

این رخداد، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و طرح شعار وحدت مسلمانان از طرف امام خمینی «قدس سره» شدت یافته است.

این تلاشها متأسفانه از دو طریق انجام می گیرد:

الف - تلاش به ظاهر فردی:

مقصود از تلاش فردی این است که افرادی به ظاهر مستقل و به نام دفاع از اسلام تلاش میکنند. به عنوان نمونه، احسان الهی ظهیر یکی از متعصبان اهل سنت و از مردم پاکستان است که تمام تلاش خود را برای دروغ پراکنی علیه اهل بیت علیه السّلام و شیعیان آنها به کار گرفته است.

به چند نمونه از آثار او توجه کنید:

1- الشیعة و السنة

2- الشیعة و اهل البیت علیه السّلام؛

3- الشیعة و القرآن؛

4- الشیعة و التشیع؛

ص: 118

ب - تلاش حکومتی:

مقصود از تلاش حکومتی این است که در دنیای اسلام حکومت هایی هستند که بخش عمده ای از تلاش و بودجه فرهنگی خود را برای نابودی اندیشه شیعه به کار گرفته اند؛ به تنها در یک دانشگاه عربستان، از دهها دانشگاه و... در چند سال اخیر، چندین رساله دکتری با عناوین زیر، در ردّ شیعه اختصاص داده شده است.

1 - اصول مذهب الشیعة الامامیة الاثنی عشریة، ناصر بن عبدالله در 1380 صفحه.

2 - اثر التشیع علی الروایات التاریخیه فی القرن الاول الهجری در 480 صفحه.

مکتب اهل بیت علیه السّلام هرگز از ایجاد شبهه هراسی به خود راه نداده است، و اگرمتولیان تبلیغ و ترویج این مکتب - با توجه به غنای فرهنگی و میراث علمی آن - به وظیفه خود عمل کنند و درصدد آسیب شناسی و آسیب زدایی از این مکتب برآیند و شبهات را بررسی و نقد کنند، این شبهات موجب رشد و بالندگی بیشتر این مکتب خواهد شد؛ از این رو دانشمندان شیعه وظیفه ای حساس و ارزشمند به عهده دارند. این وظیفه را امام حسن عسکری علیه السّلام چنین بیان می فرماید:

«علماء شیعتنا مرابطون بالثغر الذی یلی ابلیس و عفاریته

ص: 119

یمنعونهم عن الخروج علی ضعفاء شیعتنا و عن ان یتسلّط علیهم ابلیس و شیعته النواصب الا فمن انتصب لذلک من شیعتنا کان افضل ممّن جاهد الروم و الترک و الخزر الف الف مرّة، لانّه یدفع عن ادیان محبّینا و ذلک یدفع عن ابدانهم.»(1)

«عالمان شیعه ما همیشه در کمینگاه ابلیس و پیروان خبیث او هستند و مانع هجوم آنان بر شیعیان ضعیف و مسلط شدن شیطان و پیروان ناصبی او بر شیعیان می شوند. توجه کنید هر یک از شیعیان ما که درصدد انجام این وظیفه برآیند، هزار هزار مرتبه از مجاهدانی که با روم، ترک و خزر می جنگند برتری دارند؛ زیرا چنین عالمی از دین دوستان ما دفاع می کند و آن مجاهد از بدن آنان».

براین اساس شبهه شناسی و شبهه زدایی وظیفه اساسی عالمان دینی است و به زمان خاصی نیز اختصاص ندارد؛ چرا که تلاش شیطان و پیروان ناصبی او زمان نمی شناسد.

بی شک کوتاهی در این زمینه در نظر عده ای به معنای پذیرش شبهه و بی پاسخ بودن آن است که زمینه جدی شدن دشمنان را در پی خواهد داشت.

ص: 120


1- بحارالانوار، ج 2، ص 5.

ص: 121

ص: 122

فصل دوم : تقریراستدلال شیعه به آیه ولایت

اشاره

از آیاتی که شیعه برای اثبات امامت بلافصل حضرت امیرالمومنین علیه السّلام به آن استدلال کرده است، آیه ولایت است.

قبل از ورود به شیوه استدلال، لازم است از نظر ادبی آیه را توضیح دهیم.

ادبا در شرح آیه گفته اند:

{انّما ولیّکم} مبتداست.

{الله} خبر اوست.

{و رسوله و الذین آمنوا} عطف بر خبر هستند

در اعراب جمله {الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزکوة} پنج وجه گفته اند:

1- این جمله محلاً مرفوع است؛ چون وصف {الذین آمنوا} است؛

2- این جمله محلاً مرفوع است؛ چون بدل از {الذین آمنوا} است؛

ص: 123

3- این جمله محلاً مرفوع است، چون خبر است برای مبتدای محذوف که «هم» باشد و تقدیر جمله چنین می شود: {هم الذین یقیمون الصلوة}؛

4- این جمله محلاً مرفوع است؛ چون عطف بیان است برای {الذین آمنوا} و هر جا که بدل جایز است عطف بیان نیز جایز است مگر مواردی که استثنا شده است؛(1)

5- این جمله محلاً منصوب است و حال برای «الذین آمنوا» است.

در اعراب جمله {و هم راکعون} دو وجه گفته اند:

1- این جمله عطف بر جمله ماقبل است. بنابر این اعراب ماقبل را خواهد داشت.

2- واو {و هم راکعون} عاطفه نیست، بلکه واو حالیه و جمله حال است از فاعل {یقیمون الصلوة و یؤتون الزکوة}؛ یعنی آنان که نمازرابه پامی دارندودرحال رکوع زکات می پردازند.(2)

ص: 124


1- نگاه کنید به: شرح قطرالندی، ص 422.
2- الدر المنثور، ج 4، ص 313؛ اللباب فی علوم الکتاب، ج 7، ص 397 و ... .

بیان استدلال شیعه

اشاره

تقریر استدلال شیعه به این آیه بر جانشینی بلافصل امیرالمؤمنین علیه السّلام بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله به چند شیوه بیان شده است:

1- نظر علامه حلی

اشاره

علامه حلی رحمه الله استدلال به این آیه را متوقف بر اثبات سه مقدمه زیر می داند:

مقدمه اول

کلمه «انّما» برای حصر است. این مقدمه را به دو شیوه اثبات می کند:

1- نقل: در این باب ادعای اجماع علمای ادبیات عرب را دارد که این کلمه برای حصر است.

2- عقل: در این باب می گوید: لفظ «انّ» برای اثبات است و «ما» قبل از ترکیب برای نفی است و این نفی و اثبات نمی شود که به یک چیز تعلق گیرد و نمی شود که نفی را به آنچه «انّما» بر سرش آمده نسبت داد و اثبات را به آنچه در کلام نیامده است، نسبت داد.

ص: 125

بنابر این تنها راه عقلی که می ماند - با توجه به ادعای اجماع بر دلالت «انّما» برحصر - این است که اثبات به آنچه در کلام آمده است نسبت داده شود و نفی به آنچه در کلام نیامده است، نسبت داده شود و معنای حصر نیز همین است.(1)

سکاکی - که خود متخصص در این علوم است - ضمن پذیرش ادعای اجماع بر افاده حصر کلمه «انّما» توجیه دیگری برای آن نقل می کند. به این کلام توجه کنید: می بینی که پیشگامان نحو می گویند: «انّما» برای اثبات چیزی که بعد از آن می آید و نفی غیر آن بیان می شود و برای این توجیه زیبایی می گویند که مستند به علی بن عیسی ربعی - از بزرگان نحو در بغداد - است و آن این است که «انّ» برای تأکید اثبات «مسند» برای «مسندالیه» و برخلاف آنچه عده ای که آگاهی کافی از علم

نحو ندارند، کلمه «ما» - که به آن چسبیده - برای تأکید است نه نفی.

بنابراین تأکید اثبات مسند برای مسندالیه دو چندان می شود. پس شایسته است که معنای حصر را در برداشته باشد، زیرا حصر صفت بر موصوف و بالعکس چیزی جز تأکید بر حکم بر تأکید نیست.

ص: 126


1- کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص 230.

در این که واژه «انّما» مفید حصر است شبهه ای نیست؛ گرچه در دلیل آن اختلاف نظر داشته باشند و استفاده حصر از واژه «انّما» معنای جدیدی نیست که ادیبان گفته باشند، بلکه ابن عباس و صحابه نیز از واژه «انّما»، که در کلام رسولخدا صلی الله علیه وآله در احادیث به کار رفته است، حصر را فهمیده اند که تلمِسانی چندین روایت را در فقه اهل سنت - که مبنای استنباط احکام قرار گرفته است -

نقل و احکام مترتب بر آنها را از «انّما» استخراج می کند.(1)

مقدمه دوم

کلمه «ولیّ» یعنی أولی به تصرف و دلیل بر این، نقل اهل لغت و کاربرد آن است، که گفته اند:

«السلطان ولیّ من لاولیّ له و ولیّ المیّت و ولیّ الدم و کقوله علیه السّلام :

«ایّما امرأة نکحت بغیر اذن ولیّها فنکاحها باطل.»(2)

ص: 127


1- شرح المعالم فی اصول الفقه، ص 224.
2- کنزالعمال، ج 16، ص 309.
مقدمه سوم

با توجه به اوصافی که در آیه آمده است، مراد از {الذین آمنوا} افراد ویژه ای هستند نه همه مؤمنان؛ زیرا در آن صورت لازم می آید که «ولیّ» و «مولیّ علیه» هر دو یکی باشند. بنابر این باید بعضی از افراد مقصود باشند و آن بعض امیرالمؤمنین علیه السّلام است؛ زیرا همه کسانی که گفته اند؛ مقصود از «الذین آمنوا» بعضی از افراد هستند، گفته اند آن بعض امام علی علیه السّلام است؛ زیرا همه مفسران اتفاق نظر دارند که امام علی علیه السّلام در حال رکوع انگشتری را به سائل داد. و در این مسأله خلافی نیست.(1)

با توجه به این مقدمات - که کلمه به کار رفته در اول آیه کلمه «حصر» است و مقصود از «ولیّ» نیز ولایت تصرف است - حاکمیت بر مسلمانان اختصاص پیدا میکند به خدا و رسولش و افراد خاصی که در این آیه آمده است که منظور امیرالمؤمنین علی علیه السّلام .

البته استواری استدلال نیاز به توضیح درباره بعضی از جملات به کار رفته دارد که برای جلوگیری از تکرار، ارائه این توضیحات را به هنگام بررسی شبهات واگذار می کنیم.

ص: 128


1- کشف المراد، ص 230.

2- نظر سیدمرتضی

سید مرتضی علم الهدی رحمه الله استدلال به این آیه را به شیوه زیر بیان می کند:

1-2- مقصود از «ولیّ» در آیه کسی است که تدبیر امور مؤمنان با اوست و اطاعت از او واجب است. دلیل بر این سخن که واژه ولیّ مفید این معنی است، رجوع به لغت و تأمل در کاربرد آن است؛ زیرا اهل لغت تصریح کرده اند که «هذا ولیّ المراة»، وقتی که تدبیر عقد و ازدواج او در اختیار آن شخص باشد، اولیاء دم را درباره کسانی به کار می برند که مطالبه قصاص یا عفو در اختیارآنان باشد و یا این که از سلطان به «ولیّ امر الرعیّة» تعبیر می کنند و از کسی که به عنوان جانشین سلطان مطرح می شود، به «ولیّ عهد المسلمین» تعبیر می کنند.

بنابر این در این که واژه «ولیّ» معنای تدبیر امور را می رساند، شبهه ای نیست به طوری که «مبرد» در کتابش گفته است که اصل تأویل ولیّ؛ یعنی «اولی» و «احق» و مثل آن است مولی.(1)

2-2- گرچه لفظ «ولیّ» به معنای سرپرستی و حاکمیت می آید؛ ولی برای اثبات این که در آیه یاد شده نیز مقصود همین معنی است، نیاز به دلیل داریم که با مشخص شدن مخاطب در «ولیّکم» روشن خواهد شد که مقصود از «ولی» در

ص: 129


1- الکامل فی اللغة و الادب، ص 699.

این آیه متولی امور است؛ زیرامخاطب در «ولیّکم» از چهار صورت زیر خارج نیست:

الف - مخاطب «ولیّکم» تمام مکلفان باشند؛ چه مؤمن و چه کافر، این فرض درست نیست؛ زیرا ولایت به این معنی از سوی مومنان نسبت به کفار وجود ندارد.

ب - مخاطب «ولیّکم» تنها کافران باشند. این فرض هم به همان دلیل پیشین درست نیست.

ج - مخاطب تمام مؤمنان باشند. این فرض درست نیست؛ زیرا در آن صورت وحدت «ولیّ» و «مولّی علیه» لازم می آید، در صورتی که در آیه این دو تفکیک شده اند، «ولیّ» در جمله {الله و رسوله و الذین آمنوا} بیان شده است و «مولّی علیه» در «ولیّکم» بیان شده است که این دو از هم جدا شده اند.

اگر این معنی روشن شد، مشخص می گردد که خداوند ولیّ را برای ما به گونه ای اثبات کرده است که شامل بعضی از افراد شود نه کل افراد، این مقتضای کاربرد واژه «انّما» است که در لغت عرب تخصیص را می رساند، در حالی که اگر مقصود تمام مؤمنان باشند، کاربرد «انّما» لغو خواهد بود.

ص: 130

بدین ترتیب نمی توان «ولایت» در آیه را به معنای ولایت در دین یا محبت معنی کرد؛ زیرا تمام مؤمنان در ولایت به این معنی شریک هستند و اختصاص به بعضی از آنان ندارد؛ چنان که خداوند فرمود:

{وَالمُؤْمِنُونَ وَالمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ المُنْکَرِ}(1)

«مردان و زنان با ایمان دوستان یکدیگرند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند».

اگر بر این معنی قابل حمل نبود، بناچار باید بر معنای تدبیر امور حمل کرد اما این که مقصود از آن بعض، امیرالمؤمنین علیه السّلام است، این است که تمام کسانی که ولایت در آیه را بر همین معنی گرفته اند بر این باورند که تنها مصداق آیه، امیرالمؤمنین علی علیه السّلام است؛ زیرا تنها او در حال رکوع انگشتری را به فقیر داده است.(2)

3- نظر شیخ مفید

اشاره

شیخ مفید رحمه الله در تقریر استدلال به آیه می نویسد:

ص: 131


1- توبه/71.
2- الذخیره، ص 442 - 438.

خداوند در این آیه «ولایت» را برای عده ای (الذین آمنوا) اثبات کرده و مشخصه آن عده را دادن زکات در حال رکوع قرار داده است؛ {و یؤتون الزکاة و هم راکعون}. وقتی ثابت شد که «ولایت» در این آیه برای کسی که در حال رکوع زکات داده واجب شده است، از این که هیچ کس به جز امیر المؤمنین علی علیه السّلام از مسلمانان ادعا نکرده است در حال رکوع زکات داده باشد، روشن می شود که مقصود از {الذین آمنوا} علی علیه السّلام است و هرگاه «ولایتی» که در آیه برای خدا و رسول خدا صلی الله علیه وآله ثابت است، برای علی علیه السّلام نیز به همان گونه ثابت شد، امامت آن حضرت واجب است؛ زیرا ولایت خدا و رسول خدا صلی الله علیه وآله بر خلق اطاعت کردن است وولایت برای حضرت امیر علیه السّلام نیز همین گونه خواهد بود.(1)

آنچه بیان شد، نمونه ای از روشهای استدلال به این آیه بود که به دلیل اختصار از نقل بیشتر آنها خودداری کردیم.

ص: 132


1- المسائل العکبریه، سلسلة مؤلفات الشیخ المفید، ج 6، ص 50.
شأن نزول آیه

یکی از مقدمات استدلال شیعه به این آیه بر امامت و ولایت امام امیرالمؤمنین علی علیه السّلام نزول آیه درشأن آن حضرت است که اکنون به بررسی این مسأله می پردازیم.

گرچه در شأن نزول آیه روایات مختلفی وارد شده است، ولی آنچه در منابع شیعه پذیرفته شده و مشروح تر از بقیه روایات نقل گردیده، روایت «عبایه ربعی» است:

ابن عباس کنار چاه زمزم نشسته بود و به مردم می گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود...:

در این بین مردی که سر و صورت خود را با عمامه و دستار خویش بسته و پوشانده بود، هرگاه که ابن عباس می گفت: قال رسول اللّه صلی الله علیه وآله ، آن مرد نیز همین سخن را تکرار می کرد.

ابن عباس به او رو کرد و گفت: تو را به خدا سوگند می دهم خود را معرفی کن.

آن مرد دستار از چهره کنار زد و گفت: هر کس مرا می شناسد که می شناسد و آن که مرا نمی شناسد بداند من جندب بن جناده بدری - ابوذر غفاری - هستم.

ص: 133

با این دو گوش خود از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم، اگر دروغ بگویم گوشهایم کر گردد و با این دو چشم خویش رسول خدا صلی الله علیه وآله را دیدم. اگر دروغ گویم دیدگانم نابینا شود، آری! شنیدم و دیدم که می فرمود:

«علی قائد البررة و قاتل الکفرة منصور من نصره مخذول من خذله.»(1)

«علی علیه السّلام رهبر نیکان و قاتل کافران است. آن که او را یاری کند، از یاری خداوند بهره مند می شود و آن که او را خوار سازد، خود را خوار ساخته است».

روزی نماز ظهر را با رسول خدا صلی الله علیه وآله به جا آوردم، مرد بینوایی در مسجد از مردم تقاضای کمک کرد. کسی چیزی به او نداد، مرد بینوا دستها را به سوی آسمان بلند کرد و گفت: خدایا! تو گواه باش که من در مسجد رسول خدا صلی الله علیه وآله از مردم درخواست کمک مالی نمودم، ولی کسی چیزی به من نداد.

علی علیه السّلام که در حال رکوع بود، با انگشت خنصر (خُرد یا میانه) دست راست خود به سائل اشاره کرد تا انگشتری را از انگشت او بیرون کشد، سائل

ص: 134


1- مناقب، ابن مغازلی، ص 80؛ کنزالعمال، ج 11، ص 602.

انگشتری را از دست آن حضرت بیرون کشید و رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز شاهد و ناظر این صحنه بود.

پس از پایان نماز، رسول خدا صلی الله علیه وآله سر به سوی آسمان برداشت و عرض کرد: خدایا! برادرم موسی علیه السّلام درخواستی با تو در میان گذاشت و گفت:

{رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی * وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی * وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی * یَفْقَهُوا قَوْلِی * وَاجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی * هرُونَ أَخِی * أُشْدُدْ بِهِ أَزْرِی * وَأَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی}(1)

«پروردگار! سینه ام را گشاده ساز و به من شرح صدر مرحمت فرما و کارم را سهل وهموار گردان و گره از زبانم بگشا و آن را گویا ساز، تا مردم گفتارم را درست دریابند. برایم وزیری از خاندانم فراهم آور، برادرم هارون را وزیرم قرار ده و به وسیله او پشتم را استوار دار، پشیبان من باشد و او را شریک کارم گردان تا در این کار مرا یاری کند».

رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کرد: خدایا! تو در قرآن فرمودی:

{سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَنَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما}»(2)

ص: 135


1- طه/25-32.
2- قصص/35.

«به زودی بازویت را به وسیله برادرت استوار خواهیم کرد و برای شما دو نفر آنچنان نیرویی مقرر خواهیم کرد تا به شما نرسند».

سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کرد:

«اللّهم فأنا محمّد نبیّک و صفیّک.

اللّهم فاشرح لی صدری و یسّرلی امری و اجعل لی وزیرا من اهلی علیّا أشدد به ازری»

«بار خدایا! من محمد پیامبر و برگزیده تو هستم. بار خدایا! پس به من شرح صدر مرحمت فرما. کارم را آسان گردان، و برای من وزیری از خاندانم، یعنی علی را فراهم کن و به وسیله او پشتم را استوار کن».

ابوذر گفت: سوگند به خدا هنوز سخن آن حضرت به پایان نرسیده بود که جبرئیل نازل شد و عرض کرد: ای محمد! بخوان!

فرمود: چه بخوانم؟

عرض کرد: بخوان.

{«إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ

الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ}(1)

ص: 136


1- مائده/55.

«ولیّ و سرپرست شما تنها خدا و رسول او و مؤمنانی هستند که نماز را به پا می دارند و در حال رکوع زکات خویش را می پردازند».(1)

این که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است، در بین علمای شیعه اجماعی است(2)و آنان ادعای اجماعی امامان شیعه را نیز دارند که آنچه از آنان نقل شده - چه در تفسیر و چه در مناظرات - مبیّن این مطلب است که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است.(3)

گذشته از اجماع شیعه، امت اسلامی نیز اتفاق نظر دارند که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است.

ص: 137


1- مجمع البیان، ج 3، ص 210؛ المیزان، ج 6، ص 21 و منابع دیگر.
2- المیزان، ج 6، ص 25.
3- همان.
اجماع شیعه
1- امام علی علیه السّلام :

آن حضرت ضمن پاسخگویی به سؤالات عده ای درباره آیات متشابه از جمله آیه {قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ}(1) می فرماید:

«فقال المنافقون هل بقی لربّک علینا بعدالذی فرضه شی ء آخر یفترضه فتذکره، لتسکن انفسنا الی انّه لم یبق غیره، فانزل اللّه فی ذلک قل انّما اعظکم بواحدة؛ یعنی الولایة و انزل: إِنَّماوَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ و لیس بین الامة خلاف انّه لم یؤت الزکاة یومئذ احد و هو راکع غیر رجل و لو ذکر اسمه فی الکتاب لاسقط»(2)

«منافقان به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کردند: آیا پروردگار تو بعد از این واجبات، واجب دیگری دارد که آن را هم بیان کنی و ما اطمینان پیدا کنیم که بعد از آن واجب دیگری نخواهد آمد که جبرئیل آیه {إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ } را آورد که یعنی ولایت و

ص: 138


1- سبأ/46.
2- امین اسلام طبرسی، احتجاج، ج 1، ص 379.

به دنبال آن، آیه انّما ... نازل شد و در بین امت اسلامی اختلافی در این مورد نیست که در آن روزگار جز یک نفر کسی در حال رکوع زکات پرداخت نکرده بود واگر اسم او را در کتاب می آورد، کتاب را از بین می بردند.

همان طور که ملاحظه می کنید، امام ادعای اجماع امت را دارد؛ یعنی در عصر آن حضرت همه اتفاق نظر داشتند که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است، که در مباحث آینده، این مسأله به خوبی روشن خواهد شد.

2- شیخ مفید(قدس سره):

از علمای قرن چهارم درباره نزول این آیه در شأن امام علی علیه السّلام چنین می نویسد:

«و لم یدع احد من اهل القبلة لاحد انّه اتی الزکاة فی حال رکوعه سوی امیرالمؤمنین علیه السّلام»(1)

«هیچ کس از مسلمانان درباره کسی ادعا نکرده اند که در حال رکوع زکات داده باشد، به جز درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام ».

ص: 139


1- المسائل العکبریة، سلسلة مؤلفات الشیخ المفید، ج 6، ص 49.
3- علامه طبرسی (قدس سره) :

وی از علمای قرن ششم هجری است. در شأن امام علی علیه السّلام می نویسد:

«انّ الامّة قد اجمعت علی توجهها الیه علیه السّلام»(1)

«بدون تردید امت اسلامی اتفاق نظر دارند که آیه متوجه علی علیه السّلام است.»

4- ابن شهر آشوب (رحمه الله):

وی از علمای قرن ششم هجری است. ضمن پذیرش ادعای اجماع امت بر نزول آیه در شأن امام علی علیه السّلام، مینویسد:

«اجتمعت الامّة علی انّ هذه الآیة نزلت فی امیرالمؤمنین علیه السّلام»(2)«امت اسلامی اجماع دارند که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است».

ص: 140


1- اعلام الوری، ج 1، ص 325.
2- مناقب، ابن شهرآشوب، ج 2، ص 3.
5- محقق اربلی (قدس سره) :

وی از علمای قرن هفتم هجری است. درباره نزول این آیه در شأن امام علی علیه السّلام چنین می نویسد:

«هذه الآیة نزلت باجماع فیه حین تصدّق بخاتمه فی صلاته.»(1)

«نزول این آیه درشأن امام علی علیه السّلام هنگامی که در نماز انگشتری خود را صدقه داد، اجماعی است».

6- علامه حلّی رحمه الله:

وی از علمای قرن هشتم هجری است که ادعای اجماع مفسران بر نزول آیه در شأن امام علی علیه السّلام را مطرح میکند و می نویسد:

«لانّ المفسرین اتفقوا علی انّ المراد بهذه الآیة علی علیه السّلام ، لانّه لمّا تصدّق بخاتمه حال رکوعه نزلت هذه الآیة فیه و لا خلاف فی ذلک.»(2)

«مفسران اتفاق نظر دارند که مقصود از این آیه علی علیه السّلام است، چون [تنها] اوست که در حال رکوع انگشتری را صدقه داد و این آیه نازل شد و در این مسأله خلافی نیست».

ص: 141


1- کشف الغّمه، ج 1، ص 81.
2- کشف المراد، ص 230.
7- محدث بحرانی رحمه الله:
اشاره

وی از علمای قرن دوازدهم است و نزول این آیه درشأن امام علی علیه السّلام را از 24 طریق نقل می کند و در این زمینه ادعای اجماع دارد.(1)

همان طور که درگذشته بیان شد، علمای شیعه نه تنها خود اجماع دارند که این آیه درشأن امام علی علیه السّلام نازل شده است، بلکه ادعای اجماع امت اسلامی را نیز دارند که به عنوان نمونه دیدگاه چند تن از علما نقل گردید.

باید توجه داشت که ادعای اجماع امت بر نزول این آیه در شأن امامعلی علیه السّلام اختصاص به علمای شیعه ندارد، بلکه بسیاری از علمای اهل سنت نیز چنین باوری دارند که به چند نمونه اشاره می کنیم:

اجماع علما اهل سنت
1- قوشچی:

در شرح تجریدالاعتقاد، می نویسد(2):

ص: 142


1- غایة المرام، ج 2، ص 15.
2- علاءالدین علی بن محمد مشهور به قوشچی متوفای 879 ق در جوانی در بیشتر علوم تسلط داشت و به همت او زیج الغ بیک کامل شد. او دارای تألیفات بیشماری است. (معجم المؤمنین، ج 2، ص 522؛ هدیة الاحباب، ص 241.)

«انّما نزلت باتفاق المفسّرین فی حقّ علی بن ابی طالب حین اعطی السائل خاتمه و هو راکع فی صلاته.»(1)

«بدون تردید به اتفاق نظر مفسران آیه درشأن علی بن ابی طالب علیه السّلام هنگامی که در حال رکوع در نماز انگشتری را به فقیر داد، نازل شده است».

2- عضدالدین ایجی:

2- عضدالدین ایجی(2):در شرح مواقف، می نویسد:

«و قد اجمع ائمة التفسیر علی انّ المراد بالذین یقیمون الصلاة الی قوله تعالی و هم راکعون علیّ، فانه کان فی الصلاة راکعا، فسأله سائل فاعطاه خاتمه، فنزلت الآیة.»(3)

«مفسران برجسته و سرآمد رهبران تفسیر اجماع دارند که مقصود از {الذین یقیمون الصلاة} تا {و هم راکعون} علی علیه السّلام است؛

ص: 143


1- قوشچی، شرح تجریدالاعتقاد، ص 368.
2- عبدالرحمان بن احمد بن عبدالغفار؛ متکلم، اصولی، ادیب، و ... شافعی مذهب که در مذهب خود تعصب داشت. وی در شیراز به دنیا آمد و در سال 756 ق در زندان دارفانی را وداع گفت. معجم المؤمنین، ج 2، ص 76؛ هدیة الاحباب، ص 218.
3- عضد الدین ایجی، شرح المواقف، ج 3، جزء8، ص 360.

زیرا او در رکوع نماز بود که فقیری تقاضای کمک کرد و او انگشتری خود را به او داد؛ پس این آیه [در شأن او] نازل شد».

3- تفتازانی

3- تفتازانی(1): در شرح المقاصد، می نویسد:

«نزلت باتفاق المفسّرین فی علی بن ابی طالب حین اعطی السائل خاتمه و هو راکع فی صلاته»(2)

«مفسران اتفاق نظر دارند که این آیه هنگامی نازل شد که علی بن ابی طالب علیه السّلام در رکوع نماز انگشتری خود را به سائل داد».

ص: 144


1- مسعود بن عمر بن عبدالله شافعی در تفتازان به دنیا آمد و در بسیاری از علوم صاحب نظر و دارای تألیفات زیادی است. در علوم بلاغت، صرف، نحو، کلام، تفسیر، منطق، اصول و ... آرای او مورد توجه است. وی در سال 792 ق در سرخس درگذشت. معجم المؤمنین، ج 3، ص 849؛ هدیة الاحباب، ص 127.
2- تفتازانی، شرح المقاصد، جزء 5، ص 270.

تواتر روایت در مورد نزول آیه در شأن امام علی علیه السّلام

اشاره

گذشته از اجماع علمای شیعه بر نزول آیه در شأن امام علی بن ابی طالب علیه السّلام و ادعای اجماع بسیاری از علمای اهل سنت - که به عنوان نمونه دیدگاه چند تن از آنان را آوردیم - این روایت از طرق فراوانی نقل شده است که روایت را متواتر می کند.

در این جا به نقل چند نظریه از علمای شیعه و اهل سنت در این باره می پردازیم:

الف) علمای شیعه:

1- ابن طاووس رحمه الله :

درباره طرق این روایت می نویسد:

«انّما ذکرت هذه الآیة الشریفة مع شهرتها انّها نزلت فی مولاناعلی علیه السّلام لانّی وجدت صاحب هذا الکتاب قدرواها بزیادات عمّا کنّا وقفنا علیه و هو انّه رواها من تسعین طریقا باسانید متصلة کلّها او جلّها من رجال المخالفین لأهل البیت.»(1)

«با این که این آیه شهرت دارد که درشأن امام علی علیه السّلام نازل شده است، من آن را آورده ام؛ زیرا دیدم صاحب این کتاب، محمد بن

ص: 145


1- سعد السعود، ص 95؛ تاویل ما نزل من القرآن الکریم فی النبی و آله، ص 99.

عباس بن علی بن مروان(1) اطلاعاتش درباره این آیه بیش از ماست، چون او این روایت را از 90 طریق متصل نقل می کند که تمام یا بیشتر این طرق از دانشمندان اهل سنت هستند».

2- بَحرانی رحمه الله:

نزول این آیه درشأن امام علی علیه السّلام را از طریق اهل سنت، از 24 طریق، و از طریق شیعه، از 19 طریق، نقل می کند.(2)

3- ابن بطریق:

وی نزول این آیه درشأن امام علی علیه السّلام را از 25 طریق نقل می کند(3) و در کتاب «العمده» آن را از 9 طریق نقل می کند.(4)

علمای اهل سنت نیز این روایت را که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است از طرق متعدد ذکر کرده اند که به عنوان نمونه به چند نظر اشاره می شود:

ص: 146


1- محمد بن عباس بن علی بن مروان از دانشمندان مورد اعتماد قرن سوم، صاحب تألیفات زیادی است؛ کتاب: تاویل ما نزل فی النبی و آله صلی الله علیه وآله، الفهرست، ص 149؛ رجال نجاشی، ص 379.
2- غایة المرام، ج 2، ص 15.
3- خصائص الوحی المبین، ص 52-35.
4- العمده، ص 172-167.

ب) علمای اهل سنت:

1- حسکانی:

صاحب کتاب شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، نزول این آیه را درشأن امامعلی علیه السّلام از 5 طریق نقل می کند.(1)

2- حموینی:

صاحب کتاب فرائد السمطین نزول این آیه را در شأن امام علی علیه السّلام را از 5 طریق نقل میکند.(2)

3- ابن مغازلی

وی نزول این آیه در شأن امام علی علیه السّلام را از 5 طریق نقل می کند.(3)

4- ابونعیم اصفهانی

وی نزول این آیه را در شأن امام علی علیه السّلام از 10 طریق نقل می کند.(4)

ص: 147


1- فرائدالسمطین، ج 1، ص 187.
2- همان.
3- مناقب، ابن مغازلی، ص 314-311.
4- النور المشتعل، ص 86-61.
5- ابن عساکر:

وی نزول این آیه در شأن امام علی علیه السّلام را از سه طریق نقل می کند.(1)

6- زرندی حنفی:
اشاره

وی نزول این آیه در شأن امام علی علیه السّلام را از دو طریق نقل می کند.(2)

در تقریر استدلال شیعه به این آیه، شأن نزول آن نیز نقش دارد. قبل از بررسی و نقد شأن نزول این آیه، ذکر چند نکته زیر ضروری است:

الف- وجود دشمنان امام علی علیه السّلام

آنان که با تاریخ اسلام و بخصوص دوران حضرت رسول صلی الله علیه وآله و عصر تابعین آشنا هستند، می دانند که حضرت امیر علیه السّلام دشمنان کینه توزی داشته است که به هیچ وجه حاضر نبودند نام علی علیه السّلام را بشنوند، تا چه رسد به این که تحمل وجود او را داشته باشند و یا این که فضائل او را بیان کنند.

به سخن ابن ابی الحدید معتزلی توجه کنید:

«فقد علمت انّه استولی بنو امیة علی سلطان الاسلام فی شرق الارض و غربها و اجتهدوا بکلّ حیلة فی اطفاء نوره، و التحریض علیه و وضع المعایب و المثالب له و لعنوه

ص: 148


1- تاریخ مدینة دمشق، ج 42، ص 357.
2- نظم درر السمطین، ص 86.

علی جمیع المنابر و توعّدوا مادحیه بل حبسوهم و قتلوهم و منعوا من روایة حدیث یتضمّن له فضیلة او یرفع له

ذکرا حتی حظروا ان یسمّی واحد باسمه»(1)

می دانی که بنی امیه بر (سرزمینهای) اسلام در شرق و غرب آن مسلط شدند و تمام روشها را برای خاموش کردن نور امام علی علیه السّلام و تحریک مردم علیه او به کار گرفتند. عیبها و زشتی هایی را به دروغ به او نسبت دادند، بر منبرها او را لعن کردند، ستایشگران او را تهدید بلکه زندانی کردند و کشتند و از نقل روایتی که متضمن بیان فضیلتی برای او باشد، جلوگیری کردند و حتی انتخاب نام علی علیه السّلام را ممنوع کردند.

باید توجه داشت که این دشمنی ها به خاطر مسائل عصر حکومت آن حضرت نیست، بلکه آغاز این دشمنیها به دلیل دفاع سرسختانه آن حضرت از اسلام، قرآن و رسول خدا صلی الله علیه وآله و درحضور او بود. آن حضرت در روایات بسیاری مردم را از دشمنی با امام علی علیه السّلام برحذر می داشت، به طوری که دوستی و دشمنی امام علی علیه السّلام را معیار تشخیص ایمان و نفاق می دانست. پیامبراکرم صلی الله علیه وآله فرمود:

«یا علی لا یحبّک الاّ مؤمن و لا یبغضک الاّ منافق.»(2)

ص: 149


1- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 1، ص 17.
2- کنوزالحقایق، ج 2، ص 367؛ مناقب، ابن مغازلی، ص 190.

«ای علی جز مؤمن کسی به تو عشق نمی ورزد و جز منافق کسی کینه تو را به دل نمی گیرد».

در روایات متعددی که از رسول خدا صلی الله علیه وآله رسیده است آن حضرت دشمنی با امام علی علیه السّلام را دشمنی با خود دانسته و مردم را از آن برحذر داشته است.(1)

باید توجه داشت که این دشمنی ها اختصاص به عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله نداشت، بلکه در دوران حاکمیت آن حضرت شدت یافت و به دلیل تحلیلی که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرموده است، همچنان ادامه دارد.

ب - جعل شأن نزول آیات برای امام علی علیه السّلام

دشمنان امام علی علیه السّلام - که در جامعه اسلامی زندگی می کردند از بی خبری معاصران خود از تاریخ صدر اسلام و تاریخ قرآن و شأن نزول آیات سوء استفاده کرده - عده ای مزدور را به کار گرفتند تا برای رسیدن به اهداف خود به هر جنایتی در تاریخ دست بزنند و آیاتی را که درباره دشمنان اسلام و رسول خداصلی الله علیه وآله نازل شده بود به آن حضرت نسبت داده اند؛

ص: 150


1- مستدرک حاکم، ج 3، ص 138؛ مناقب ابن مغازلی، ص 103؛ نورالابصار، ص 1645؛ الریاض النضره، ج 2، ص 162؛ ذخائر العقبی، ص 122؛ تاریخ الخلفاء، ص 276، ص 276؛ الصواعق المحرقه، ص 123؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 136؛ کفایة الطالب، ص 66؛ مناقب الاسدالغالب، ص 21، و دهها منبع دیگر.

{وَمِنَ النّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الحَیاةِ الدُّنْیا وَیُشْهِدُ اللّهَ عَلی مافِی قَلْبِهِوَهُوَ أَلَدُّ الخِصامِ * وَ إِذا تَوَلّی سَعی فِی الأَرضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَیُهْلِکَ الحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لا یُحِبُّ الفَسادَ}(1)

«گفتار برخی از مردم درباره زندگی دنیا تو را به شگفت می آورد و خدا را بر آنچه در دل دارند گواه می گیرند، حال آن که سرسخت ترین دشمنان است و چون از پیش تو برود مدام می کوشد تا در زمین فساد کند و کشت و نسل را تباه سازد. خداوند فساد را دوست نمی دارد».

قرطبی می نویسد: این آیه درباره «اخنس بن شریق» نازل شده است. او یکی از منافقان بود. خدمت رسول اکرم صلی الله علیه وآله آمد و اظهار اسلام کرد و سوگند خورد که راست می گویم و سپس ازمدینه گریخت و در مسیر خارج شدن از مدینه به شترها و مزارع مسلمانان برخورد کرد، مزارع را آتش زد و شترها را پی کرد که این آیه نازل شد.(2)

ص: 151


1- بقره/204.
2- الجامع لاحکام القرآن، ج 3، ص 14.
ج- تحریف شأن نزول آیات

دشمنان امیرالمؤمنین علیه السّلام به این مقدار اکتفا نکردند، بلکه همان گونه که اشاره شد، آیاتی را که در شأن امیرالمؤمنین علیه السّلام نازل شده بود، تحریف کرده به دشمنان آن حضرت نسبت دادند؛

{وَمِنَ النّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤوفٌ بِالعِبادِ}(1)

«بعضی از مردم در طلب خشنودی خدا جان خود را می فروشند و خدا نسبت به بندگانش مهربان است».

قرطبی می نویسد: رسول خدا صلی الله علیه وآله در شب هجرت او را در بستر خود خوابانید تا امر بر کفار مشتبه شود.(2)

با این وصف، معاویه برای این که بتواند موج تبلیغاتی علیه امام علی علیه السّلام ایجاد کند، به «سمرة بن جندب» پیشنهاد کرد 100 هزار درهم بگیر و تبلیغ کن آیه نخست - که درباره منافقان نازل شده است - درشأن علی علیه السّلام نازل شده است و آیه دوم - که بیانگر ایثار علی علیه السّلام است - درشأن ابن ملجم مرادی!

ص: 152


1- بقره/202.
2- الجامع لاحکام القرآن، ج 3، ص 21.

«سمرة» این پیشنهاد را نپذیرفت. معاویه 200 هزار درهم پیشنهاد کرد. «سمره»نپذیرفت. معاویه 300 هزار درهم پیشنهاد کرد باز هم «سمره» نپذیرفت، تا این که معاویه 400 هزار درهم پیشنهاد کرد. آن گاه «سمرة» پذیرفت و این کار را انجام داد.(1)

د- جریان های فکری مخالف

یکی از عوامل جعل و تحریف روایات جریانهای فکری مخالف هستند که برای تثبیت خود و تضعیف مخالفان خود به این گونه رفتارهای زشت رو می آوردند؛ به عنوان مثال در همین آیه مورد بحث عده ای از مخالفان شیعه تصور کرده اند که استواری و حقانیت مکتب شیعه تنها به شأن نزول این آیه استوار است و اگر با جعل و تحریف چنین وانمود کنند که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل نشده است مکتب شیعه را باطل و اندیشه خود را اثبات کرده اند! از این جهت به هر تلاشی دست زده اند؛ به عنوان نمونه در تفسیر موجود «هود بن محکم» اباضی (2) در شأن نزول آیه بعد از آن که نقل می کند درباره عبدالله بن سلام نازل شده است، می نویسد:

ص: 153


1- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه ج 4، ص 73.
2- اباضیه؛ یکی از گروه های انشعابی از خوارج هستند که در طول تاریخ اسلام موجودیت خود را حفظ کرده اند و اکنون نیز در بعضی از مناطق دنیای اسلام حضور دارند. در عمان بیشترین گرایش مردم اباضی است. برای توضیح بیشتر رجوع کنید به: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 2، ص 309.

«و اذّن بلال للصلاة و خرج رسول اللّه و الناس یصلّون بین قائم و راکع و ساجد.»(1)

«بلال برای نماز اذان گفت و رسول خدا صلی الله علیه وآله از منزل خارج شد و مردم نماز می خواندند؛ عده ای در حال قیام،عده ای در حال رکوع و عده ای در حال سجود بودند».

سپس چنین می نویسد:

«(جاء فی مخطوط ابن ابی زمنین) بعد هذا مایلی: و اذا هو مسکین یسأل، فدعاه رسول الله، فقال له: هل اعطاک احد شیئا؟ فقال ذلک الرجل القائم، فاذا هو علیّ. قال: علی ایّ حال اعطاکه؟ قال اعطانیه و هو راکع... قال: انّ رسول اللّه کبّر عند ذلک و لا شکّ انّ الشیخ هودا قد حذف هذاالخبر، قصدا لما فیه من التکلف الظاهر.»(2)

«در نسخه خطی ابن ابی زمنین بعد از این جمله آمده است: در این هنگام مسکینی در حال تقاضای کمک از مردم بود. رسول خدا صلی الله علیه وآله او را خواست و پرسید: آیا کسی به تو چیزی داده است؟

ص: 154


1- تفسیر کتاب اللّه العزیز، ج 1، ص 481.
2- همان.

آن مرد گفت: آن مرد که ایستاده است به من کمک کرد، آن مرد علی علیه السّلام بود.

پیامبر صلی الله علیه وآله پرسید: در چه حالی به تو داده است؟ مسکین پاسخ داد: درحال رکوع ......رسول خدا صلی الله علیه وآله در این هنگام تکبیر گفت:

بدون شک «شیخ هود بن محکم» عمدا این خبر را حذف کرده است؛ زیرا دشواری روشنی دارد.

در پاسخ این محقق باید گفت: خبر دشواری ندارد، بلکه چنان که شما می گویید او عمدا خبر را حذف کرده، چون اباضی است و ابن خبر فضیلتی برای امام علی علیه السّلام است.

یا به عنوان نمونه در تفسیر «خازن» این نظر را که آیه یاد شده درباره علی علیه السّلام نازل شده، آورده است،(1) ولی در مختصر تفسیر «خازن» تنها همین را حذف کرده است.(2)

همچنین «ابن کثیر» روایات بسیاری را نقل کرده، در بعضی از آنها خدشه می کند و درباره عده ای از طرق می نویسد:

ص: 155


1- تفسیر الخازن، ج 2، ص 56.
2- مختصر تفسیر الخازن، ج 1، ص 458.

«هذا اسناد لا یقدح به»؛(1) «این سند مشکلی ندارد». یعنی آنها را تأیید می کند و برخی متعصبان وهابیت در عربستان نسبت ناروا و دروغ به ابن کثیر می دهند و می گویند که وی تمام این روایات را رد کرده است؛

«ساق ابن کثیر هذه الآثار کلّها و ضعّفها کلّها.»(2)

«ابن کثیر تمام این روایات را آورده و همه آنها را تضعیف کرده است».

آنچه بیان شد، بخش ناچیزی از عوامل تأثیرگذار بر حذف شأن نزول آیاتی است که در آنها به گونه ای از امام علی علیه السّلام ستایش شده است، چنان که در آیات بعد، - که مورد نقد و بررسی قرار می گیرند، - نیز می توان نمونه هایی از آن را یافت.

ه- - حذف شأن نزول آیه
اشاره

در حالی که علمای اسلام در طول چهارده قرن شأن نزول آیه را در کتابهای خود نقل کرده اند جدیداً با این که به طور معمول شأن نزول آیات را عدهای از مفسران متعصب وهابی بیان می کنند، ولی درباره این آیه (مائده/55) از یک سو با

ص: 156


1- تفسیر، ابن کثیر، ج 2، ص 67.
2- الفتح السماوی، ج 2، ص 571؛ المقتطف من عیون التفاسیر، ج 2، ص 50؛ فتح الرحمن فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 773؛ تفسیر کتاب اللّه العزیز، ج 1، ص 481؛ حاشیه الشهاب علی تفسیر البیضاوی، ج 3، ص 498، و دهها منبع دیگر.

حقایق مسلّم روبروبودند و نمی توانستند این فضیلت امام علی علیه السّلام نادیده بگیرند و از سوی دیگر چون بیشتر تحت تأثیر اندیشه های ابن تیمیه و ابن عبدالوهاب بودند، اثبات این دلیل را برای مکتب برنمی تابیدند با این حال دریافتند که اگر در شأن نزول آیه نامی از امام علی علیه السّلام نیاورند، نمی توانند ترکیب آیه را به درستی بیان کنند، مصحلت فرقه خود را در این دیدند که به طور کلی شأن نزول آیه را حذف کنند و هیچ دیدگاهی را نیاورند(1)!

بعضی از این تفاسیر عبارتند از:

1- محمدعلی الصابونی؛ در صفوة التفاسیر، ج 1، ص 350.

2- عبدالکریم الخطیب؛ در التفسیر القرآنی للقرآن، ج 2، ص 123.

3- مصطفی الحصن المنصوری؛ در المقتطف منعیون التفاسیر، ج2، ص50.

4- جمعی از مفسران در تفسیر البشائر و تنویر البصائر، ج 1، ص 413.

5- رشید الخطیب الموصلی؛ در تفسیر القرآن العظیم المسمّی باولی ما قیل فی آیات التنزیل، ج3، ص 42.

6- محمد محمود الحجازی؛ در معرض الابریر من الکلام الوجیز عن القرآن العزیز، ج 1، ص 502.

ص: 157


1- این نوع تفسیر قرآن مصداق اتم تفسیر به رأی و دقیقاً مورد خطاب کلام نبوی است که «من فسر القرآن برأیه فلیتبوا مقعده علی النار».

نکته ای که ادعای ما را در ابتدای این بحث ثابت می کند، این است که آخرین تفسیر یاد شده به نایب بن عبد العزیز آل سعود هدیه شده و در این میان از نایب بسیار تجلیل شده است.

نکته های یاد شده حکایت از آن دارد که عده ای حقایق تاریخی را برای عده ای پنهان کرده اند، ولی حقیقت برای همیشه و بر همگان پنهان نخواهد ماند، بلکه راهی برای یافتن آن پیدا خواهد شد.

اکنون به بررسی این راه ها خواهیم پرداخت.

شواهد شأن نزول
اشاره

همه کسانی که با روایات - بخصوص روایات تفسیری - آشنایی دارند، بر این باورند که این روایات آمیخته به اسرائیلیات، مجعولات و ... هستند و برای تشخیص روایات درست از نادرست بیشتر به بررسی سند آنها پرداخته اند، ولی باید توجه داشت کسانی که جسارت جعل روایت و انتساب آن به رسول خداصلی الله علیه وآله را داشتند، از جسارت جعل سند قابل قبول در جامعه اسلامی و انتساب آن به راویان ثقه ومورد اعتماد نیز بهره مند بودند! گذشته از آن که علمای رجالی همه راویان را نمی شناختند و بر این اساس نام بسیاری از راویان در این علم مطرح نشده است و دلایل دیگر که جای بحث آنها نیست.

ص: 158

براین اساس نمی توان برای پی بردن به صدور یک روایت از رسول خداصلی الله علیه وآله تنها به سند آن اکتفا کرد، به گونه ای که اگر در روایتی نتوانستیم سند آن را درست کنیم، آن را کنار بگذاریم، بلکه با بررسی متن روایت و یافتن شواهد قرآنی، حدیثی، تاریخی و ... نیز می توان به صحت آن پی برد. بدین سان گرچه روایاتی که درباره شأن نزول این آیه وارد شده متفاوت است امّا با بررسی شواهد زیر می توان ثابت کرد که کدام دسته از روایات درست و صحیح هستند

1-تطبیق رسول خداصلی الله علیه وآله

مسلمانان - با همه فرقه های گوناگون و اختلاف سلیقه ای که دارند - بر این باورند که قرآن بر قلب رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل شده است و او اولین فردی است که پیام خداوند را توسط فرشته وحی دریافت کرده و با امانت کامل، بدون هیچ گونه دخل و تصرفی، آن را به مردم رسانده است.

او گذشته از وظیفه ابلاغ وحی، وظیفه تفسیر و تبیین وحی را در موارد ابهام نیز برعهده داشته است. بنابر این سخن او مهمترین سند و بهترین دلیل برای فهم قرآن و تطبیق آیات آن است؛ یعنی اگر برای ما ثابت شود که این سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله است، آن سخن برای ما حجت و کافی است و تفسیر و یا توجیه دیگران در برابر سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله ارزشی ندارد.

ص: 159

براساس منابع شیعه، رسول خدا صلی الله علیه وآله شأن نزول این آیه را امیرالمؤمنین علیه السّلام می داند. خطبه رسول خدا صلی الله علیه وآله را در مراسم غدیر، شیعه و سنی، نقل کرده اند، ولی به دلایل متعدد هر مورخ، محدث و مفسری بخشی از آن را نقل کرده و از نقل تمام آن پرهیز کرده اند. در بعضی از منابع شیعه مشروح این خطبه آمده است.

همان طور که معقول و معمول است که هنگام معرفی فردی فضایل او را بیان می کنند، رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز که در آن مراسم می خواست امام علی علیه السّلام را به عنوان جانشین خود معرفی کند، بعضی از آیاتی را که در گذشته درشأن امام علی علیه السّلام نازل شده بود برای امت بیان فرمود.

رسول خدا صلی الله علیه وآله در این خطبه پس از بیان مقدماتی و این که مأمور شده است این وظیفه را ابلاغ کند، می فرماید:

«...لانّه قد اعلمنی انّی ان لم ابلّغ ما انزل الیّ فی حقّ علیّ فما بلّغت رسالته و قد ضمن لی العصمة من الناس و هو اللّه الکافی الکریم و اوحی الیّ بسم اللّه الرحمن الرحیم یا ایّها الرسول بلّغ ما انزل الیک من ربّک و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته و اللّه یعصمک من الناس.

معاشر الناس ما قصرت فی تبلیغ ما انزله الیّ و انا مبیّن

ص: 160

لکم سبب نزول هذه الآیة انّ جبرئیل هبط الیّ مرارا ثلاثا یأمرنی من السلام ربّی و هو السلام ان اقوم فی هذا المشهد فاعلم کل ابیض و اسود انّ علی بن ابی طالب اخی و وصیّی و خلیفتی و الامام من بعدی الذی محلّه منّی محلّ هارون من موسی الاّ انّه لا نبیّ بعدی و هو ولیّکم بعد اللّه و رسوله و قد انزل اللّه تبارک و تعالی علیّ بذلک آیة من کتابه: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ و علی بن ابی طالب اقام الصلاة و آتی الزکوة و هو راکع یرید اللّه عزوجل فی کلّ حال و سألت جبرئیل ان یستعفی لی عن تبلیغ ذلک الیکم...» (1)

زیرا خداوند مرا آگاه کرد که اگر آنچه را که درباره علی بر من نازل شده است تبلیغ نکنم، رسالت او را انجام نداده ام، در حالی که حفاظت مرا از مردم تضمین کرده است و او خدای کریم و کافی است، به من وحی کرده است؛ به نام خداوند بخشنده مهربان: ای

ص: 161


1- روضة الواعظین، ص 92؛ الیقین فی امرة امیرالمؤمنین، ص 117، باب 127؛ الاحتجاج، ج 1، ص 73؛ بحارالانوار، ج 37، ص 206؛ التحصین لاسرار مازاد من اخبار کتاب الیقین، ص 58.، باب 29.

پیامبر! آنچه از پروردگارت به تو رسیده است تبلیغ کن. اگر این کار را نکنی رسالت او را تبلیغ نکرده ای و خداوند نگهدار تو است.

ای گروه مردم! من در تبلیغ آنچه بر من نازل شده است کوتاهی نکرده ام. من سبب نزول این آیه را برایتان شرح می دهم: بدون تردید جبرئیل سه بار بر من نازل شده و از طرف پروردگارم، مرا مأمور کرد که در این نقطه توقف کنم و به همه - چه سیاه چه سفید - اعلام کنم که علی بن ابی طالب برادر من، وصی من، جانشین [بلافصل] من و امام و رهبر بعد از من است. جایگاه او نسبت به من همانند جایگاه هارون نسبت به موسی است، جز این که بعد از من پیامبری نخواهد آمد. بعد از خدا و رسول او، علی، ولی و سرپرست شماست و خداوند در کتابش در این زمینه آیه ای را بر من نازل کرده است که تنها سرپرست شما خدا و رسول او و کسانی هستند که نماز را به پا دارند و در حال رکوع زکات را پرداخت می کنند و علی بن ابی طالب کسی است که نماز را به پا داشته و در حال رکوع زکات پرداخت کرده است. علی همیشه برای خدا کار می کند و من از جبرئیل خواستم که مرا از تبلیغ این وظیفه شما معاف دارد که این آیه نازل شد: «یا ایها الرسول بلّغ...».

بدین سان رسول خدا صلی الله علیه وآله به روشنی بیان می فرماید که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است.

ص: 162

2- تطبیق اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه وآله

بدون تردید اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه وآله وارثان علم آن حضرت هستند و براساس حدیث ثقلین - مورد پذیرش اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان است - اهل بیت علیه السّلام رسول خدا صلی الله علیه وآله هم سنگ قرآن و یکی از دو امانت گرانبهای رسول خدا صلی الله علیه وآله در بین امت هستند. براین اساس سخنان آنان برای ما در صورت اثبات، همانند سخن رسول خداست. امامان شیعه که مصداق بارز و مسلّم اهل بیت علیه السّلام هستند، در تطبیق آیه مورد بحث بر امام علی علیه السّلام تردیدی به خود راه نمی دهند. امام باقر علیه السّلام می فرماید:

«امرالله عزّ و جلّ رسوله بولایة علیّ و انزل علیه إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ. و فرض ولایة اولی الامر فلم یدروا ما هی، فامرالله محمدا صلی اللّه علیه و آله و سلم ان یفسّر لهم الولایة کما فسّر لهم الصلاة و الزکاة و الصوم و الحجّ، فلمّا اتاه ذلک من اللّه ضاق بذلک صدر رسول اللّه صلّی علیه و آله و سلم و تخوّف ان یرتدّوا عن دینهم و ان یکذّبوه، فضاق صدره و راجع ربّه عزّ و جلّ فاوحی اللّه عزّ و جلّ الیه: یا ایّها الرسول بلّغ ما انزل الیک من ربّک و ان لم تفعل فما بلّغت

ص: 163

رسالته و اللّه یعصک من الناس فصدع بامرالله تعالی ذکره فقام بولایة علی علیه السّلام یوم غدیرخم، فنادی الصلاة جامعة و امرالناس ان یبلّغ الشاهد الغائب ... و کانت الفریضة تنزل بعد الفریضة الاخری و کانت الولایة آخر الفرائض فانزل اللّه عزّ و جلّ: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی.»(1)

«خداوند رسولش را مأمور کرد که ولایت علی علیه السّلام را اعلام کند و آیه: تنها سرپرست شما خدا و رسول او و کسانی هستند که نماز را به پا می دارند و زکات می دهند، نازل کرد و ولایت اولواالامر را واجب کرد، ولی مردم نمی دانستند ولایت چیست؟ براین اساس خداوند محمد را - که درود او بر او و خاندانش باد - مأمور کرد که ولایت را برای آنان تفسیر کند، همان طور که نماز، زکات، روزه و حج را تفسیرکرده است، با آمدن این دستور، رسول خداصلی الله علیه وآله احساس دلتنگی کرد و از این که مبادا مردم از دین برگردند و او را تکذیب کنند ترسید. به دنبال این احساس دلتنگی از خداوند تقاضا کرد (که او را معارف دارد) که خداوند به او وحی کرد! ای پیامبر! آنچه از پروردگارت به تو رسیده است تبلیغ

ص: 164


1- ترجمه اصول کافی ج 2، ص 48؛ وافی، ج 2، ص 276؛ العمده، ص 171. همین تطبیق از طرف امام باقر علیه السّلام در منابع اهل سنت به مناسبت دیگری بیان شده است، مثل مناقب ابن مغازلی، ص 314؛ ینابیع المودة، ص 102.

کن و اگر این کار را نکنی رسالت او را تبلیغ نکرده ای و خداوند تو را از مردم نگهدار است».

در پی آن رسول خدا صلی الله علیه وآله دستور خداوند را علنی اعلام کرد و در روز غدیرخم با اعلام نماز جماعت عمومی ولایت علی علیه السّلام را اعلام کرد و به مردم دستور داد که شاهدان به غائبان این مطلب را برسانند....واجبات الهی یکی پس از دیگری نازل می شد و ولایت آخرین واجبی بود که نازل شد و به دنبال آن خداوند این آیه را فرستاد که امروزدین شما را کامل کردم و نعمت خودم را بر شما تمام کردم».

3- فهم اصحاب رسول خداصلی الله علیه وآله

بدون شک اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله نزدیک ترین افراد برای تشخیص شأن نزول آیات بودند؛ زیرا آنان در آن جامعه زندگی می کردند و زمینه های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و ... را که سبب نزول آیات می شدند، از نزدیک می دیدند. فهم اصحاب در صورتی که با تایید رسول خدا صلی الله علیه وآله همراه باشد، مسأله را قطعی می کند؛ از جمله این اصحاب، حسان بن ثابت، شاعر رسول خداصلی الله علیه وآله ، است که حوادث عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله را در حضور آن حضرت به صورت شعر در آورده و آن را در تاریخ به ثبت رسانده است.

ص: 165

او اشعارش را در حضور رسول خدا صلی الله علیه وآله خواند که تأیید حضرت و اصحاب او را به دنبال داشت؛ از جمله مواردی که حسان بن ثابت درباره آن شعر سروده است جریان نزول آیه مورد بحث است. اکنون به اشعار حسان بن ثابت توجه کنید:

ابا حسن تفدیک نفسی و مهجتی و کل بطی ء فی الهدی و مسارع ایذهب مدحیک المحیّر ضایعا و ما المدح فی جنب الاله بضایع فانت الذی اعطیت اذ کنت راکعا زکوة فدتک النفس یا خیر راکع فانزل فیک اللّه خیر ولایة و ثبّتها مثنی کتاب الشرایع(1)

«ای ابوالحسن! (علی بن ابی طالب) جان و دلم و همه کندروها و تندروهای طریق هدایت فدای توباد.

آیا مدح و ستایش من از تو، که به نام تو آراسته است، از میان می رود؟ بدون تردید ستایش من از تو در کنار ستایش خدا از تو از بین رفتنی نیست.

ص: 166


1- خصائص الوحی المبین، ص 39؛ عقبات الحق، ص 8؛ فرائد السمطین، ج 1، ص 190؛ نظم درر السمطین، ص 88؛ حاشیة الشهاب علی تفسیر البیضاوی، ج 3، ص 499؛ تذکرة الخواص، ص 25؛ النورالمشتعل المقبتس من کتاب ما نزل، ص 7؛ کفایة الطالب، ص 229؛ مناقب، خوارزمی، ص 186؛ مجمع البیان لعلوم القرآن، ج 3، ص 211؛ بشاره المصطفی لشیعة المرتضی، ص 410؛ منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، ج 2، ص 350؛ المیزان، ج 6، ص 23؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 214؛ روح المعانی، ج 6، ص 167.

تو همان کسی هستی که در حال رکوع نماز، زکات را پرداختی، جانم فدای تو ای بهترین رکوع کننده.

به دنبال آن، خداوند بهترین ولایت و سرپرستی را درباره تو نازل کرده است و این حقیقت را در لابلای کتاب دستورات خود ثبت کرده است.

یکی از بهترین گواهان بر این که آیه یادشده در شأن امیرالمؤمنین علیه السّلام نازل شده همین شعر حسان است؛ زیرا حسان بن ثابت از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله است و در زمان نزول آیه حضور داشته و آن را به صورت بسیار روشن به شعر درآورده و در حضور رسول خدا صلی الله علیه وآله خوانده است.

کسانی که این اشعار را به حسان بن ثابت نسبت داده اند در مواردی یک بیت اضافه نیز دارند.(1)

اشعار «خزیمة بن ثابت»(2) نزول آیه «انّما ولیّکم...» در شأن امیرالمؤمنین علیه السّلام را چنین بیان می کند:

ص: 167


1- الغدیر، ج 2، ص 101.
2- دیوان خزیمة بن ثابت، ص 45. باید توجه داشت که خزیمة بن ثابت از نظر شخصیت مذهبی و تقوا و دیانت به مراتب برتر از حسان بن ثابت است. خزیمة بن ثابت شخصیتی است که رسول خدا صلی الله علیه وآله در دستگاه قضاوت اسلامی شهادت او را به جای دو شهادت پذیرفته است. از این جهت همه کسانی که شرح زندگانی او را نوشته اند، لقب ذوالشهادتین را به او داده اند. سیر اعلام النبلاء، ج 2، ص 486. او گذشته از جایگاه رفیعی که نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله داشت که او را ملقب به ذوالشهادتین کرده است. وی از یاران با وفای امیرالمؤمنین علیه السّلام بوده که حضرت بعد از شهادت خزیمة در جنگ صفین و ضعف و سستی که در یاران آن حضرت به وجود آمد، در کلامی حسرت انگیز آرزوی دیدار و داشتن خزیمة را داشت و چنین فرمود: «این اخوانی الذین رکبوا الطریق و مضوا علی الحق، این عمار؟ و این ابن التّیهان؟ و این ذوالشهادتین و این نظر اؤهم من اخوانهم الذین تعاقدوا علی المنیّة و ابرد بروؤسهم الی الفجرة؟ و این ذوالشهادتین و این نظر اؤهم من اخوانهم الذین تعاقدوا علی المنیّة و ابرد برؤوسهم الی الفجرة» (نهج البلاغه، خطبه 182) کجایند برادران من که راه حق را سپردند و با حق رخت به خانه آخرت بردند؟ کجاست عمّار؟ کجاست پسر تیهان؟ کجاست ذوالشهادتین؟ و کجایند همانندان ایشان از برادرانشان که با یکدیگر به مرگ پیمان بستند و سرهای آنان را به فاجران هدیه کردند.

فدیت علیّا امام الوری سراج البریّه مأوی التُقی

وصیّالرّسول وزوج البتول امام البریّة شمس الضحی

تصدق خاتمه راکعا فاحسن بفعل امام الوری

ففضّله اللّه ربّ العباد و انزل فی شأنه هل اتی(1)

«جانم فدای علی علیه السّلام پیشوای خلق که چراغ فروزان مردم است و پناه پرهیزکاران.

جانشین رسول خدا صلی الله علیه وآله است و همسر زهرا بتول علیه السّلام رهبر مردم است و خورشید تابان.

انگشتری خود را در حال رکوع صدقه داده است، نیکو بدان این کار پیشوای مردم را.

ص: 168


1- دیوان خزیمة بن ثابت، ص 64؛ شواهد التنزیل لمن خص بالتفضیل، ص 70.

خدایی که رب العالمین است او را بر دیگران برتری داده و در شأن او سوره «هل أتی» را نازل کرده است».

همان طور که پیشتر گفتیم، «حسان بن ثابت» یکی از اصحاب رسول خداصلی الله علیه وآله است که در عصر آن حضرت جریان نزول آیه یاد شده را در شأن امام علی علیه السّلام با سرودن شعر به ثبت رسانده است. وی که عمری طولانی داشت و و اسلام و جاهلیت را درک کرده بود. 60 سال از عمرش گذشته بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله به مدینه هجرت کرد تا حدود 60 سال بعد از هجرت رسول خدا صلی الله علیه وآله زنده بوده است. او به دلیل این که انسانی ترسو بود، در هیچ یک از جنگ های رسول خدا صلی الله علیه وآله شرکت نداشته ولی در شعر بسیار چیره دست و حاضر جواب بود و با زبان شعر از رسول خدا صلی الله علیه وآله دفاع می کرد. بارها رسول خدا صلی الله علیه وآله از او خواست به اشعار شاعرانی که علیه اسلام و پیامبر و مسلمانان می سرایند، پاسخ گوید او نیز پاسخ های بسیار تند و دندان شکن می داد که مورد تایید رسول خدا صلی الله علیه وآله قرار می گرفت. رسول خدا صلی الله علیه وآله به او فرمود: ای حسان! مادام که تو با زبانت از ما دفاع می کنی مورد تایید جبرئیل علیه السّلام هستی(1).

حسان این جریان را در ضمن این اشعار بیان می کند:

ص: 169


1- الاعلام، ج 2، ص 175؛ سیراعلام النبلاء، ج 2، ص 512؛ تهذیب التهذیب، ج 1، ص 471؛ الاصابة، ج 2، ص.8

علی امیرالمؤمنین اخو الهدی وافضل ذی نعل و من کان حافیا و اوّل من ادّی الزکاة بکفّه وافضل من صلّی ومن صام طاویا فلمّا اتاه سائل مدّ کفّه الیه و لم یبخل و لم یک جافیا فدّس الیه خاتما و هو راکع و ما زال اواها الی الخیر داعیا فبشّر جبریل النبی محمدا بذاک وجاء الوحی فی ذاک ضاحیا(1)

«علی علیه السّلام رهبر مؤمنان و برادر رسول خدا صلی الله علیه وآله است. او برترین پوشیدگان و پابرهنگان است.

او اولین کسی است که با دست خودش زکات داده است و نخستین کسی است که نماز خوانده و گرسنه روزه گرفته است.(2) همین که فقیر نزد او آمد دستش را به سوی فقیر دراز کرد و بخل نورزید و دستش خالی نبود.

در حالی که در رکوع نماز بود، انگشتری خود را در دست فقیر گذاشت.

او همیشه دعوت کننده به خیر و نیکی است.

جبرئیل علیه السّلام محمد رسول خدا صلی الله علیه وآله را در این باره بشارت داد و در این باره آیه روشنی آورده است».

ص: 170


1- ابن شهرآشوب، مناقب، ج 3، ص 6.
2- این بیت اشاره به جریان نذر حضرت امیر علیه السّلام و روزه گرفتن، سه روز متوالی، بدون غذا و نزول سوره «هل آتی» دارد.

این اشعار را «ابن شهرآشوب» به «حسان بن ثابت» نسبت می دهد(1) و مدعی است که این اشعار در دیوان «سید حمیری» است، ولی در دیوان «سید حمیری» هم تا آن جا که ما جست وجو کردیم، نیافتیم و این مسأله حکایت از تحریف و حذف فضائل اهل بیت علیه السّلام از کتب دارد که ظلمی آشکار است که به دست نااهلان انجام گرفته است.

مسأله تحریف و حذف فضائل اهل بیت علیه السّلام از کتب، داستان غم انگیزی دارد که بحثی بسیار گسترده را می طلبد؛ چنان که درباره شأن نزول آیه مورد بحث اشاره ای به آن کردیم و خدا را شاکریم که اگر نااهلان این فضائل رااز برخی کتب و منابع مخصوص حذف کرده اند، نتوانسته اند آن را از سایر منابع حذف کنند.

باید توجه داشت که «حسان بن ثابت» تنها در این اشعار به این جریان اشاره نکرده، بلکه در شعر دیگری نیز به آن پرداخته است.

ابن جوزی، از محدثان اهل سنت در قرن ششم، در این زمینه این اشعار را به حسان بن ثابت نسبت می دهد:

من ذا بخاتمه تصدّق راکعا و اسرّها فی نفسه اسرارا

ص: 171


1- ابن شهرآشوب، مناقب، ج 3، ص 6.

من کان بات علی فراش محمد و محمد اسری یوم الغارا

من کان فی القرآن سُمّی مؤمنا فی تسع آیات تلین غزارا(1)

«کیست آن که در حال رکوع انگشتری خود را صدقه داد و این را در درون خود نگه داشت و ابراز نکرد.

کسیت آن که در بستر محمد رسول خدا صلی الله علیه وآله خوابید و محمد شب هنگام به سوی غار حرکت کرد.

کیست آن که در نُه(2) مورد در قرآن مؤمن نامیده شده است و آیاتش بسیار خوانده می شود».

ص: 172


1- تذکرة الخواص، ص 25؛ مناقب، خوارزمی، ص 199.
2- آیاتی که درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام در قرآن نازل شده بسیار است، ولی مقصود «حسان بن ثابت» این است که در این آیات کلمه مؤمن به کار رفته و مقصود از آن، علی علیه السّلام است. با توجه به شهادت حسان بن ثابت و بنابر آنچه که در منابع اهل سنت آمده است، نزول آیات زیر در شأن امام علی علیه السّلام روشن و غیر قابل انکار است؛ الف- «افمن کان مؤمنا کمن کان فاسقا لا یستوون» سجده/18 ب- «هوالذی ایّدک بنصره و بالمؤمنین» (انفال/62) ج- «یا ایّها النبی حسبک اللّه و من اتبعک من المؤمنین» (انفال/64) د- «من المؤمنین رجال صدقوا ما عاهدوا اللّه علیه فمنهم من قضی نحبه و منهم من ینتظر و ما بدلّوا تبدیلاً»(احزاب/23) ه- «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ»(مائده/55) و- «اجعلتم سقایة الحاجّ و عمارة المسجد الحرام کمن آمن بالله و الیوم الآخر و جاهد فی سبیل اللّه لا یستوون عندالله»(توبه/19) ز- «انّ الذین آمنوا و عملوا الصالحات سیجعل لهم الرحمن ودّا» (مریم/96) ح- «ام حسب الذین اجترحوا السیّئات ان نجعلهم کالذین آمنوا و عملوا الصالحات...»(جاثیه/21) ط- «انّ الذین آمنوا و عملوا الصالحات اولئک هم خیر البریّه» (بیّنه/7)

حمیری، در قرن دوم(1)، بارها در اشعار خود به جریان نزول آیه یاد شده در شأن امام استشهاد کرده است که به بعضی از آن موارد اشاره می کنیم:

من ذا بخاتمه تصدّق راکعافاثابه به ذوالعرش عنه ولاء(2)

«علی علیه السّلام کسی است که در حال رکوع انگشتری خود را صدقه داده است و خداوند صاحب عرش، در عوض ولایت به او داده است».

نفسی الفداء لراکع متصدّق یوما بخاتمه فکان سعیدا(3)

«جانم فدای کسی که در حال رکوع انگشتری خود را صدقه داده است که او سعادتمند است».

من کان اوّل من تصدّق راکعا یوما بخاتمه و کان مشیرا

من ذاک قول اللّه انّ ولیّکم بعدالرسول لیعلم الجمهورا(4)

ص: 173


1- سید اسماعیل بن محمد بن یزید بن ربیعه حمیری (105 - 173 ق).
2- دیوان حمیری، ص 56؛ اعیان الشیعة، ج 3، ص 418؛ موسوعة الامام علی علیه السّلام ، ج 9، ص 19.
3- دیوان حمیری، ص 171.
4- همان، ص 212.

کسیت کسی که اولین بار در حال رکوع انگشتری خود را، در حالی که به فقیر اشاره می کرد، صدقه داده است.

شاهد آن، سخن خداوند است که بدون تردید ولی و سرپرست شما بعد از رسول است تا همه بدانند.

و اوّل مؤمن صلّی و زکّی بخاتمه علی رغم الکفور(1)

«به رغم همه کافران علی علیه السّلام نخستین مسلمانی است که نماز گزارده و انگشتری خود را به عنوان زکات پرداخت کرده است».

و صدّق ما له لمّا اتاه الفقیر بخاتم المتختمینا(2)

هنگامی که فقیر آمد انگشتری را، که در دست داشت، صدقه داد.

دعبل(3)، در قرن سوم، در قصیده ای به این جریان اشاره می کند:

اذ جاءه المسکین حال صلاته فامتد طوعا بالذراع و بالید

فتناول المسکین منه خاتما هبة الکریم الا جود بن الاجود

فاختصه الرحمن فی تنزیله من حاز مثل فخاره فلیعدد

انّ الا له ولیّکم و رسوله والمؤمنین فمن یشاء فلیجحد

ص: 174


1- همان، ص 240.
2- همان، ص 432.
3- ابوعلی دعبل بن علی بن رزین خزاعی، در سال 148 ق به دنیا آمد و در سال 246 ق مظلومانه به شهادت رسید.

یکن الا له خصیمه فیها غدا واللّه لیس بمخلف فی الموعد(1)

«هنگامی که مسکین آمد امام در حال نماز بود. امام از روی اختیار دستش را دراز کرد».

مسکین انگشتری را از دست امام گرفت. بخشش بزرگوار بخشنده فرزند بخشنده.خداوند در قرآن آیه ای را به او اختصاص داده است. هر کس مثل چنین افتخاری را کسب کرده برشمرد.

بدون تردید خداوند و رسول او و مؤمنان ولیّ شما هستند. هر کس می خواهد انکار کند.

خداوند در قیامت دشمن منکران ولایت خواهد بود و خداوند به وعده اش وفا خواهد کرد.

دعبل در کلامی دیگر این جریان را چنین بیان می کند:

ذاک الولّی الحاظی بما اعطی زکاة راکعا بصلاة(2)

«علی علیه السّلام ولی و سرپرست مسلمانان است که بهره مند است به زکاتی که در حال رکوع نماز پرداخته است».

صاحب بن عباد(3)، در قرن چهارم، در قصیده ای به این جریان اشاره می کند:

ص: 175


1- دیوان دعبل، موسوعة الامام علی علیه السّلام ، ج 9، ص 24؛ الغدیر، ج 2، ص 539؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 7.
2- دیوان دعبل، ص 245.
3- ابوالقاسم اسماعیل بن ابی الحسین عباد بن عباس طالقانی (326 - 385 ق).

قالت ففی منآتی فی هل اتیشرف فقلت ابذل اهل الارض للنفل قالت فمن راکع زکّی بخاتمه فقلت اطعنهم مذ کان بالاسل(1)

«گفت: در سوره هل اتی برای چه کسی شرافت ذکر شده است؟ گفتم: برای آن که بیشتر از همه مردم عطا و بخشش می کند.

گفت: آن که در حال رکوع انگشتری را زکات داده است کیست؟ گفتم: مطیع ترین آنان که همانند نیزه بود».

سریجی(2)، در قرن ششم، در قصیده ای به این جریان اشاره می کند:

ومن تص-دّق فی حال الرکوع ولم یسجد کما سجدت قوم لاوثان(3)

«علی علیه السّلام کسی است که در حال رکوع صدقه داده است و در برابر هیچ بتی سجده نکرده است، آن گونه که دیگران مدتی بت پرست بوده اند».

علاءالدین حلّی(4)، درقرن هشتم، در قصیده ای به این جریان اشاره می کند:

ام هل سواه فتی تصدّق راکعا لما اتاه السائل المسترفد(5)

ص: 176


1- دیوان صاحب بن عباد، ص 44.
2- سیدعبدالعزیز بن محمد بن حسن بن ابی نصر حسینی سریجی اوالی (750 ق).
3- الغدیر، ج 6، ص 34.
4- ابوالحسن علاءالدین علی بن حسین حلّی شهیقی معروف به ابن شهیقه، از علمای قرن هشتم.
5- الغدیر، ج 6، ص 508.

«آیا غیر از علی علیه السّلام جوانمردی هست که در حال رکوع صدقه داده باشد هنگامی که مسکین از او کمک خواست».

4- اعتراف صحابه
اشاره

همان طور که گفته شد، صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله از بهترین کسانی هستند که می توانند شأن نزول آیات را بیان کنند؛ در این جا به چند نمونه از سخنان اصحاب اشاره می کنیم:

1 – حذیفة بن یمان

حذیفة بن یمان از اصحاب برجسته رسول صلی الله علیه وآله خداست که در جنگ تبوک در شبی که منافقان

تصمیم گرفتند به حیات آن حضرت پایان دهند، همراه آن حضرت بود و آن منافقان را شناخت، ولی حضرت به او توصیه کرد نام آنان را افشا نکند. همچنین آن شب حضرت اسامی بعضی دیگر از منافقان را که به دلیل تاریکی شب نشناخته بود و نیز مطالب دیگری نسبت به آینده امت اسلامی به او فرمود. از این رو، وی به صاحب سرّ رسول خدا | شهرت یافته است.(1)

بعد از فتح مدائن عمر او را به سمت استاندار مدائن منصوب کرد.(2)

ص: 177


1- تهذیب التهذیب، ج 1، ص 454؛ سیر اعلام النبلاء، ج 2، ص 364؛ الاصابة، ج 1، ص 332؛ الاعلام، ج 2، ص 171.
2- الکامل فی التاریخ، ج 2، ص 519.

شخصیت حذیفة بن یمان در حدی بود که عمر هرگاه می خواست حاکمی را به شهری بفرستد در نامه ای خطاب به آن مردم می نوشت:

«انّی قد بعثت الیکم فلانا و امرته بکذا و کذا فاسمعوا له و اطیعوا، فلمّا بعث حذیفة الی المدائن کتب الیهم انّی قد بعثت الیکم فلانا فاطیعوه.»(1)

من فلانی را به سوی شما فرستادم و به او دستور داده ام که چنین و چنان کند؛ حرفش را بشنوید و اطاعت کنید، ولی هنگامی که حذیفه را به سوی مدائن فرستاد تنها نوشت: من فلانی را به سوی شما فرستادم؛ از او اطاعت کنید.

حذیفه تا پایان عمر خلیفه دوم در این سمت باقی ماند و پس از این که عثمان به قدرت رسید او را بر این سمت ابقا کرد و تا چهل روز بعداز مرگ عثمان نیز زنده بود.(2)

امیرالمؤمنین علیه السّلام بعد از آن که قدرت را در اختیار گرفت، نامه ای به حذیفه نوشت و ضمن ابقای او بر این سمت سیاست های خود را تشریح کرد و در پایان از او چنین خواست:

«و قد وجّهت الیک کتابا لتقرأه علی اهل مملکتک، لیعلموا

ص: 178


1- تاریخ بغداد، ج 1، ص 162.
2- الاصابة، ج 1، ص 332؛ تاریخ بغداد، ج 1، ص 163.

رأینا فیهم و فی جمیع المسلمین فاحضرهم و اقرأه علیهم و خذ لنا البیعة علی الصغیر و الکبیر منهم ان شاءالله.» (1)

«برایت نامه ای فرستادم تا برای مردم بخوانی تا با اندیشه ما درباره خودشان و همه مسلمانان آشنا شوند. براین اساس آنان را گردآور و نامه را برایشان بخوان و از کوچک و بزرگ آنان برایم بیعت بگیر؛ اگر خدا بخواهد».

در پی دریافت نامه امام، حذیفه مردم را جمع کرد و دستور داد نامه امام را برایشان خواندند، سپس خودش منبر رفت و پس از حمد و ستایش خداوند و درود فرستادن بر محمد و آل او چنین گفت:

«الحمدلله الذی احیی الحق و امات الباطل و جاء بالعدل و دحض الجور و کبت الظالمین. ایها الناس! انّما ولیّکم اللّه و رسوله و امیرالمؤمنین حقّا حقّا و خیر من نعلمه بعد نبیّنا رسول اللّه صلی الله علیه وآله و اولی الناس بالناس و احقّهم بالامر و اقربهم الی الصدق و ارشدهم الی العدل و اهداهم سبیلاً و ادناهم الی اللّه وسیلة واقربهم برسول اللّه صلی الله علیه وآله رحما انیبوا الی طاعة اوّل الناس

ص: 179


1- ارشاد القلوب، ص 321؛ موسوعة الامام علی علیه السّلام ، ج 12، ص 98.

سلما و اکثرهم علما و اصدقهم طریقة و اسبقهم ایمانا و احسنهم یقینا و اکثرهم معروفا و اقدمهم جهادا و اعزهم مقاما اخی رسول اللّه وابن عمّه و ابی الحسن و الحسین و زوج الزهراء البتول سیدة نساءالعالمین، فقوموا ایّها الناس! فبایعوا علی کتاب اللّه و سنّة نبیّه، فانّ لله فی ذلک رضی و لکم مقنع و صلاح و السلام.

فقام الناس باجمعم فبایعوا امیرالمؤمنین علیه السّلام با حسن بیعة و اجمعها.»

«ستایش مخصوص خداوندی است که حق را زنده کرد و باطل را میراند، عدالت را آورد وستم را دفن کرد و ستمگران را به خاک مذلت نشاند».

ای مردم! «انّما ولیّکم اللّه و رسوله و امیرالمؤمنین حقا حقا» متولی امور شما تنها خداوند و رسولش و امیرالمؤمنین است. بحق او امیرالمؤمنین است و بهترین کس بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله است و سزاوارترین مردم نسبت به مردم، اولی ترین مردم به رهبری است، نزدیک ترین مردم به صداقت، و راهنماترین آنان به عدالت و هدایت کننده ترین مردم به راه راست، و نزدیک ترین وسیله به خدا، نزدیک ترین خویشاوند رسول خدا صلی الله علیه وآله . به اطاعت کردن از کسی روآورید که اولین مسلمان، عالم ترین آنان، صادق ترین آنان در راه روشن، پیشین ترین آنان از نظر ایمان، بهترین آنان از نظر

ص: 180

یقین، بیشترین آنان در انجام کارهای خیر، با سابقه ترین آنان در مبارزه، عزیزترین آنان از نظر جایگاه، برادر رسول خدا صلی الله علیه وآله و پسر عموی او، پدر حسن و حسین، شوهر زهرای پاکدامن، برترین زنان عالم.

مردم برخیزید و براساس کتاب خدا و سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله بیعت کنید. بی تردید رضایت خداوند و صلاح شما در آن است.

مردم همه برخاستند و با امیرالمؤمنین علیه السّلام به بهترین وجه بیعت کردند».

«فلمّا استتمت البیعة قام الیه فتی - من ابناء العجم و ولاة الانصار، لمحمد بن عمارة بن التیهان اخی ابی الهیثم بن التیهان - یقال له: مسلم، متقلّدا سیفا فناداه من اقصی الناس: ایّها الامیر انّا سمعناک تقول فی اوّل کلامک: انّما ولیّکم اللّه و رسوله و امیرالمؤمنین حقّاحقّا، تعریضا ممّن کان قبله من الخلفاء انّهم لم یکونوا امراءالمؤمنین حقّا، فعرفّنا ایها الامیر رحمک الله! و لا تکتمنا فانّک ممّن شهد و غبنا و نحن مقلّدون ذلک فی اعناقکم و اللّه شاهد علیکم فیما تأتون به من النصیحة لامتکم و صدق الخبر عن نبیّکم صلی الله علیه وآله.

قال حذیفه، ایّها الرجل اما اذا سألت و فحصت هکذا،

ص: 181

فاسمع و افهم ما اخبرک به؛ امّا من تقدّم من الخلفاء قبل علی بن ابی طالب علیه السّلام ممّن تسمّی بامیرالمؤمنین، فانّهم تسمّوا بذلک و سمّاهم الناس به و امّا علی بن ابی طالب فانّ جبرئیل علیه السّلام اتاه، بهذا

الاسم عن اللّه تعالی و شهد له الرسول صلی الله علیه وآله عن سلام جبرئیل له بامرة المؤمنین و کان اصحاب رسول اللّه یدعونه فی حیاة رسول اللّه بامیرالمؤمنین.(1)

«پس از اتمام بیعت، جوانی از فرزندان عجم و هم پیمان انصار به نام مسلم برخاست و در حالی که شمشیرش را به گردنش آویخته بود، از انتهای جمعیت فریاد زد: ای امیر! در ابتدای سخنت شنیدیم که گفتی «انّما ولیّکم اللّه و رسوله و امیرالمؤمنین حقّا حقّا». ای امیر! این جمله تعریض به خلفای قبل است مگر آنان به حق امیرالمؤمنین نبودند؟ ای امیر! خدا تو را رحمت کند، بر ما حقایق را پنهان نکن. حقایق را به ما بگو؛

زیرا شما شاهد قضایا بودید و ما حضور نداشتیم و از شما تقلید می کنیم. مسؤولیت آن نیز به گردن شماست و خداوند در آنچه برای مردم خودتان خیرخواهی می کنید و سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله را صادقانه به مردم می گویید شاهد و گواه ست!

ص: 182


1- ارشاد القلوب، ص 322.

حذیفه گفت: ای مرد حال که درصدد جست وجو برآمدی و پرسیدی، بشنو و آنچه به تو گزارش می کنم دریاب. خلفای قبل از علی بن ابی طالب علیه السّلام آنان که به نام امیرالمؤمنین شهرت یافته اند، آنان خود این نام را بر خویش نهادند و مردم نیز از آنها پیروی کردند، اما علی بن ابی طالب علیه السّلام را خداوند «امیرالمؤمنین» نامید و جبرئیل این خبر را آورد و رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز بر این گزارش جبرئیل شهادت داد و اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله در زمان آن حضرت، به علی علیه السّلام امیرالمؤمنین خطاب می کردند.

با توجه به این که همه کسانی که شرح حال حذیفة بن یمان را نوشته اند، گفته اند که او صاحب سرّ رسول خدا صلی الله علیه وآله بوده است و با این که حذیفه منافقان را می شناخت، ولی رسول خدا صلی الله علیه وآله از افشای نام آنان او را بازداشته بود، حذیفه در این سخنرانی نه تنها خودش چندین بار به این مسأله اعتراف کرده است، بلکه در پایان ادعا می کند که در زمان حضور رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز اصحاب، نیز امام علی علیه السّلام را با این لقب یاد می کردند.

2- عمرو بن عاص
اشاره

همه کسانی که با تاریخ اسلام و درگیری های عصر امام علی علیه السّلام آشنا هستند، دشمنی عمروبن عاص و نقش او در حمایت از معاویه، در درگیری با امام علی علیه السّلام ، آگاهی دارند.

با این که عمروبن عاص برای رسیدن به دنیا در جریان

ص: 183

حکمیت امام علی علیه السّلام را از خلافت عزل کرد، ولی در عین حال قبل از پیوستن به معاویه در نامه ای به معاویه اعتراف می کند که حق حاکمیت از آنِ علی علیه السّلام است و آیه «انّما» در شأن او نازل شده است.

با توجه به اینکه عمروبن عاص در نامه اش به مطالب نامه معاویه پاسخ داده است، برای روشن شدن نامه وی ابتدا باید از محتوای نامه معاویه آگاهی یافت.

به این نامه توجه کنید:

نامه معاویه

«مِن معاویة بن ابی سفیان خلیفة عثمان بن عفّان امام المسلمین ذی النورین ختن المصطفی علی ابنته و صاحب جیش العسرة و بئر دومة المعدوم الناصر الکثیر

الخازل المحصور فی منزله المقتول عطشا و ظلما فی محرابه المعذّب باسیاف الفسقة الی عمرو بن العاص صاحب رسول الله صلی الله علیه وآله و ثقته و امیر عسکره بذات السلاسل المعظم رأیه المفخم تدبیره، امّا بعد، فلن یخفی علیک احتراق قلوب المؤمنین و ما اصیبوا به من الفجیعة بدم عثمان و ما ارتکب به جاره حسدا و بغیا بامتناعه من نصرته و خذلانه ایّاه واشیا به العامّه علیه حتی قتلوه فی محرابه، فیا لها من مصیبة عمّت جمیع المسلمین و فرضت علیهم طلب دمه من قتلته و انا ادعوک الی

ص: 184

الحظّ الاجزل من الثواب و النصیب الا و فر من حسن المآب بقتال من آوی قتلة عثمان.»(1)

«از معاویه پسر ابوسفیان نماینده عثمان پسر عفان، رهبر مسلمانان صاحب دو نور، داماد رسول خدا صلی الله علیه وآله و عضو جیش العسره و چاه دومه که کشته شده است و با این که یاران بسیاری داشت خوار شد و در خانه اش محاصره گشت و تشنه و بناحق در محرابش کشته شد؛ کسی که با شمشیر فاسقان شکنجه شد. به عمرو بن عاص، صحابی مورد اعتماد و فرمانده سپاه رسول خدا صلی الله علیه وآله در جنگ ذات سلاسل؛ کسی که اندیشه اش بزرگ و تدبیرش با ارزش است».

پس از سلام، بر تو پوشیده نیست که دل مسلمانان به خاطر جنایت کشتن عثمان و آنچه همسایگان او از حسادت مرتکب شدند و از روی ستم به او کمک نکردند، داغدار است؛ نه تنها او را یاری نکردند، بلکه تحقیر هم کردند و مردم را علیه او شوراندند، به طوری که او را در محرابش کشتند. چه مصیبت بزرگی که همه مسلمانان را فرا گرفته و خونخواهی او را بر آنان واجب کرده است. من تو را به بهره ای بزرگ از ثواب آخرت در جنگ با آنان - که به قاتلان عثمان پناه داده اند - فرا می خوانم.

ص: 185


1- مناقب، خوارزمی، ص 129.

در پاسخ این نامه جنگ افروزانه معاویه، عمروبن عاص چنین پاسخ داد:

«من عمرو بن العاص صاحب رسول اللّه الی معاویة بن ابی سفیان؛ اما بعد، فقد وصل الیّ کتابک فقرأته و فهمته، فاما ما دعوتنی من خلع ربقة الاسلام من عنقی و التهوّر فی الضلالة معک و اعانتی ایّاک علی الباطل و اختراط السیف فی وجه علّی و هو اخو رسول اللّه و وصیّه و وارثه و قاضی دینه و منجز وعده و زوج ابنته سیدة نساء اهل الجنّة و ابوالسبطین الحسن و الحسین سیّدی شباب اهل الجنّة فلن یکون.»

«از عمرو بن عاص، صحابی رسول خدا صلی الله علیه وآله ، به معاویة بن ابی سفیان؛ بعد از سلام، نامه ات به دستم رسید. آن را خواندم و مقصودت را فهمیدم اما آنچه از من خواسته ای که ریسمان اسلام را از گردنم بردارم و در گمراهی گام نهم و در راه باطل تو را یاری کنم و به روی علی شمشیر کشم، که برادر رسول خدا صلی الله علیه وآله و وصی او و پرداخت کننده دَین او و تحقق بخشنده وعده او و همسر دخترش، سرور زنان بهشت و پدردو فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله حسن و حسین دو سرور جوانان اهل بهشت هستند، این کار شدنی نیست!

«و اما ما قلت انّک خلیفة عثمان فقد صدقت، و لکن تبیّن الیوم عزلک عن خلافته و قد بویع لغیره، فزالت خلافتک.»

ص: 186

اما این که گفته ای کارگزار عثمان هستی راست می گویی، ولی امروز تو از جانشینی او برکنار شده ای؛ زیرا مردم با دیگری بیعت کرده اند. براین اساس جانشینی تو از عثمان از بین رفته است.

«و اما ما عظّمتنی به و نسبتنی الیه من صحبة رسول اللّه صلی الله علیه وآله و انّی صاحب جیشه فلا اغترّ بالتزکیه و لا امیل بها عن الله»؛

«اما این که مرا بزرگ شمردی به خاطر این که صحابی رسول خداصلی الله علیه وآله و همراه سپاه او بودم، با این ستایش تو مغرور نمی گردم و از خدا جدا نمی شوم».

«و اما نسبت ابا الحسن اخا رسول اللّه صلی الله علیه وآله و وصیّه الی البغی و الحسد علی عثمان و سمیّت الصحابة فسقة و زعمت انّه اشلاهم علی قتله، فهذا کذب و غوایة»؛

«و اما این که ابا الحسن (امیرالمؤمنین علیه السّلام برادر رسول خدا صلی الله علیه وآله و وصی او را متهم به تجاوز و حسادت نسبت به عثمان کرده و اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله را فاسق نامیده ای و تصور می کنی که امیرالمؤمنین علیه السّلام مردم را برای کشتن عثمان تحریک کرده است، این یک دروغ و گمراهی است».

سپس عمرو بن عاص به احادیث بسیاری که از رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره امام علی علیه السّلام رسیده است اشاره می کند و آنگاه آیاتی را که درباره آن حضرت نازل شده است، بیان می کند:

ص: 187

و قوله تعالی: {إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ}؛(1)

تنها خدا و رسولش و مؤمنانی که نماز را به پا می دارند و در رکوع زکات می دهند ولیّ و سرپرست شما هستند.

«و کتابک یا معاویة الذی هذا جوابه لیس مما ینخدع به من له عقل او دین و السلام»(2).

«ای معاویه! نامه ات، که جوابش این است، چیزی نیست که بتواند کسی را که دارای عقل یا دین باشد، بفریبد».(3)

همان طور که ملاحظه می کنید، عمرو بن عاص در این نامه - که نامه ای سیاسی است - اعتراف می کند که آیه {انّما ولیّکم الله...} در شأن علی علیه السّلام نازل شده است.

ص: 188


1- مائده/55.
2- مناقب خوارزمی، ص 129.
3- برای رسیدن به حکومت چند روزه مصر به کمک معاویه شتافت و با حیله گری های خود نقش عمدهای در شورش معاویه علیه امیر المومنین ایفا کرد.

5- اعتراف مفسّران
اشاره

یکی از راههای شناخت صحت متن روایات تفسیری، اعتراف مفسران است. مفسران برجسته پس از نقل روایات تفسیری به جمع بندی و اظهارنظر می پردازند.

همه مفسران اهل سنت نزول این آیه را در شأن امام علی علیه السّلام نقل کرده اند یا به انفرادو یا به اشتراک، ولی بعضی از آنان اعترافاتی دارند که نشان می دهد تنها نزول آیه در شأن امام علی علیه السّلام را پذیرفته اند:

1. نظام الدین نیشابوری:

صاحب تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، با این که تمام تلاش خود را در این بحث به کار گرفته تا استدلال شیعه بر این آیه را رد کند از این رو هر کس در این زمینه سخنی علیه شیعه گفته آن را گردآوری کرده است، ولی در نهایت چنین قضاوت می کند:

«والحقّ انّه ان صحّت الروایة فللآیه دلالة قویّة علی عظم شأن علیّ رضی عنه.»(1)

ص: 189


1- تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج 4، ص 284.

«حق این است که اگر درست باشد که این آیه در شأن علی رضی اللّه عنه نازل شده، دلالت قوی بر عظمت شأن علی علیه السّلام دارد».

2. دکتر عبدالله محمود:

وی در پاورقی تفسیر مقاتل بن سلیمان می نویسد:

«اورد السیوطی فی الدرّالمنثور روایات صحیحة عن عبدالرزاق و غیره تؤیّد انّ الآیة نزلت فی علی ابن ابی طالب.»(1)

«سیوطی در الدرّالمنثور روایات صحیحی از عبدالرزاق و غیر او را نقل کرده است که تایید می کنند که این آیه در شأن علی ابن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است.

3. دکتر وهبه زحیلی:

از دانشمندان برجسته معاصر، می نویسد:

«ذکر روایات یقوی بعضها بعضا انّها نزلت فی علی بن ابی طالب الذی سأله سائل و هو راکع فی تطوّع فتصدّق علیه بخاتمه.»(2)

«روایاتی را که ذکر کرده است، که بعضی از آنها برخی دیگر را تقویت می کند، که این آیه در حق علی بن ابی طالب نازل شده است

ص: 190


1- تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج 1، ص 485.
2- التفسیر المنیر، ج 6، ص 232.

که در حال رکوع در نماز مستحبی مسکینی از او تقاضای کمک کرد و او انگشتری خود را به او داد.

4- جلال الدین سیوطی:

وی از صاحبنظران در علوم قرآنی است. در اسباب النزول تنها روایاتی را که می گوید این آیه در شأن علی علیه السّلام نازل شده است، از چند طریق نقل می کند و می نویسد:

«فهذه شواهد یقویٰ بعضها بعضا»(1).

«اینها شواهدی است که بعضی از آنها برخی را تقویت می کند و می رساند که آیه در شأن علی علیه السّلام نازل شده است»

6 - مخالفت و موافقت با کتاب خدا

از شواهدی که می توان صحت یا عدم صحت صدور روایتی را ثابت کرد، موافقت یا مخالفت روایت با «کتاب اللّه» است؛ زیرا قرآن از جهت سند قطعی است و هیچ گونه تحریف و نقص و زیادی در آن راه نیافته است. بنابر این یکی از معیارهای بسیار قوی برای تشخیص روایات صحیح هم سو بودن آن روایات با آیات ولایت است.

ص: 191


1- لباب النقول فی اسباب النزول، ص 121؛ اسباب النزول، ص 147.
7 - مخالفت و موافقت با سنّت قطعی

در بین روایات رسول اکرم صلی الله علیه وآله بعضی از روایات قطعی الصدورند؛ مثل حدیث ثقلین و ... به طوری که تمامی گروه های اسلامی با همه اختلافات فکری که دارند، آن را نقل کرده اند. مخالفت یا موافقت متن حدیثی با مفاد این گونه روایات می تواند شاهدی بر صحت یا عدم صحت روایت مورد بحث باشد.

معیار صحت یا عدم صحت روایت در کلام امام صادق (علیه السّلام)

«قال سألت اباعبدالله علیه السّلام عن اختلاف الحدیث یرویه من نثق به و منهم من لا نثق به؟ قال: اذا ورد علیکم حدیث فوجدتم له شاهدا من کتاب اللّه و من قول رسول صلی الله علیه وآله و الاّ فالذی جائکم به اولی به.»(1)

«ابن ابی یعفور می گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره روایات مختلفی پرسیدم که راویان «ثقه» و «غیرثقه» نقل می کنند؟ حضرت فرمود: وقتی حدیثی به شما رسید که شاهدی از کتاب خدا یا از سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله آن را تأیید کرد،بپذیرید و گرنه آن که حدیث را آورده است شایسته تر است به آن.

ص: 192


1- کافی، ج 1، باب الاخذ بالسنّة و شواهد الکتاب، ص 88، ح 2.

رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز، در تعیین صحت روایات مختلفی که از آن حضرت می رسید، چنین می فرماید:

«عن ابی عبدالله علیه السّلام قال خطب النبی صلی الله علیه وآله بمنی فقال: ایّها الناس! ما جاءکم عنّی یوافق کتاب اللّه فانا قلته و ما جاءکم یخالف کتاب اللّه فلم اقله.»(1)

«امام صادق علیه السّلام می فرماید: رسول خدا صلی الله علیه وآله در منی سخنرانی کرد و ضمن آن فرمود: ای مردم! آنچه از من به شما می رسد که موافق کتاب خداست، من گفته ام و آنچه مخالف کتاب خداست، من نگفته ام».

امام هادی علیه السّلام در پاسخ به سؤالی درباره جبر و تفویض ضمن بیان دو معیار به شأن نزول آیه مورد بحث اشاره کرده است. به این کلام نغز توجه کنید:

«فاوّل خبر یعرف تحقیقه من الکتاب و تصدیقه و التماس شهادته علیه خبر ورد عن رسول الله صلی الله علیه وآله و وجد بموافقه الکتاب و تصدیقه بحیث لاتخالفه اقاویلهم حیث قال انّی مخلّف فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی اهل

ص: 193


1- همان، ص 89، ص 89، ح 5.

بیتی لن تضلّوا ما تمسّکتم بهما و انّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض،(1) فلمّا وجدنا شواهد

هذا الحدیث فی کتاب اللّه نصّا مثل قوله جلّ و عزّ: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ و من یتولّ اللّه و رسوله و الذین آمنوا فانّ حزب اللّه هم الغالبون»و روت العامّة فی ذلک اخبارا لامیرالمؤمنین علیه السّلام انّه تصدق بخاتمه و هو راکع، فشکرالله ذلک له و انزل الآیه فیه فوجدنا رسول الله صلی الله علیه وآله قد اتی بقوله من کنت مولاه فعلی مولاه،(2) و بقوله انت

منّی

ص: 194


1- مستدرک، حاکم، ج 3، ص 118؛ ذخائرالعقبی، ص 47؛ الصواعق المحرقه، ص 126؛ کفایة الطالب، ص 53؛ مناقب، ابن مغازلی، ص 17؛ سنن ترمذی، ج 5، ص 432، ح 3811؛ تاریخ، طبری، ج 2، ص 402؛ سیره، ابن هشام، ج 4، ص 248؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، ج 2، ص 709؛ خصائص، نسائی، ص 119، ح 79؛ صحیح، مسلم، ج 4، ص 122.
2- مستدرک، حاکم، ج 3، ص 118؛ الصواعق المحرقه، ص 122؛ الریاض النضره، ج 2، ص 109؛ ذخائرالعقبی، ص 125؛ کنوزالحقائق، ج 1، ص 386؛ ج 2، ص 208؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 106، 107، 109، 110؛ کفایة الطالب، ص 56، 58، 59، 60، 62؛ مناقب، ابن مغازلی، ص 18، با 13 سند؛ تاریخ الخلفاء، ص 171؛ مناقب الاسد الغالب، ص 12؛ الاستیعاب، ج 3، ص 203؛ مسند، احمد بن حنبل، ج 1، ص 135، 142، 189، 246؛ کنز العمّال، ج 11، ص 602.

بمنزلة هارون من موسی الاّ انّه لا نبیّ بعدی(1) و وجدناه یقول علیّ یقضی دینی و ینجز موعدی و هو خلیفتی علیکم من بعدی،(2) فالخبر الاول الذی استنبط منه هذه الاخبار خبر صحیح

مجمع علیه لااختلاف فیه عندهم و هو ایضا موافق للکتاب، فلمّا شهد الکتاب بتصدیق الخبر و هذه الشواهد الأخر لزم علی الامّة الاقرار بها ضرورة، اذ کانت هذه الاخبار شواهدها من القرآن ناطقة و وافقت القرآن و القرآن وافقها.»(3)

«نخست خبری که درستی آن از قرآن به دست آید و قرآن بدان گواه است؛ خبری است که موافق با قرآن و مورد تصدیق آن است و در آن اختلافی نیست که پیامبر صلی الله علیه وآله فرموده است: من در میان شما دو چیز گرانبها می گذارم؛ کتاب خدا و عترتم، خاندانم، تا شما به این دو تمسک جویید و هرگز گمراه نشوید، بدون تردید این دو از هم جدانشوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند.

چون شواهد این حدیث را در قرآن به صراحت یافتیم، همانند گفته

ص: 195


1- مستدرک، حاکم، ج 3، ص 177؛ الصواعق المحرقة، ص 120؛ الریاض النضرة، ج 2، ص 101؛ ذخائرالعقبی، ص 119؛ کنوزالحقائق، ج 2، ص 367؛ نورالابصار، ص 157؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 112؛ کفایة الطالب، ص 85؛ مناقب، ابن مغازلی، ص 28؛ تاریخ الخلفا، ص 170؛ اسدالغابة، ج 4، ص 99؛ الاستیعاب، ج 3، ص 201؛ صحیح، مسلم، ج 4، ص 120.
2- کنزالعمّال، ج 11، ص 604؛ خصائص، نسایی، ص 26، ح 9؛ مسند، احمد بن حنبل، ج 1، ص 178؛ الریاض النضرة، ج 2، ص 168؛ حلیة الاولیاء، ج 10، ص 211؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 113؛ کنوزالحقایق، ص 92.
3- تحف العقول مترجم، ص 482.

خداوند عزّوجلّ: همانا سرپرست شما، خدا و رسولش و مؤمنانی هستند که نماز را به پا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند. و هر کس که از خدا و رسول و مؤمنان پیروی کند به درستی که حزب خدا پیروز است.

اهل سنت، در این جا، اخباری را روایت کرده اند که امیرالمؤمنین علیه السّلام در حال رکوع انگشتری خود را صدقه داد و خدا از او قدردانی نمود و این آیه را درشأن او نازل کرد و ما دیدیم که رسول خدا صلی الله علیه وآله این سخن را گفته است که هر که من مولای اویم، این علی مولای اوست و دیدیم که رسول خدا صلی الله علیه وآله به علی علیه السّلام فرمود: جایگاه تو نسبت به من همانند جایگاه هارون نسبت به موسی علیه السّلام است. جز

این که بعد از من پیامبری نخواهد بود و دیدیم که رسول خدا صلی الله علیه وآله به علی علیه السّلام فرمود: علی است که دیون مرا می پردازد و به وعده ام عمل می کند و اوست جانشینم بعد از من در میان شما.

بنابر این آن خبر نخست - که این اخبار از آن به دست آمده - خبری درست و مورد اتفاق مسلمانان است و اختلافی در مورد صحت آن ندارند و موافق قرآن نیز هست و قرآن به درستی آن گواهی داده است و شواهد دیگری هم دارد. در این صورت بر امت لازم است که به ضرورت آن اعتراف کنند؛ زیرا اینها روایاتی است که شواهد قرآن بدانها گویاست و موافق قرآن هستند و قرآن (نیز) موافق آنهاست.

ص: 196

سپس امام درباره جانشینی بلافصل حضرت امیر علیه السّلام به همین سبک به آیات دیگری استدلال می کند و روایات دیگری را که اهل سنت درباره امام علی علیه السّلام نقل کرده اند نقل و با آیات تطبیق می نماید که برای طولانی نشدن از آوردن آنها خودداری می نماییم.

8- استناد فقها

در اسلام نسبت دادن سخنی به هر کس بدون دلیل و مدرک کذب و افتر است و در مواردی مثل روزه داری نسبت دادن سخنی به خدا و رسول صلی الله علیه وآله موجب بطلان روزه می شود.

خداوند در آیات متعددی از قرآن، کسانی که سخنی را بدون داشتن دلیل قابل قبولی به خداوند نسبت می دهند توبیخ نموده و تهدید به عذاب نموده است.

به این آیه توجه کنید:

{وَلا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الکَذِبَ هذا حَلالٌ وَهذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلی اللّهِ الکَذِبَ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلی اللّهِ الکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ * مَتاعٌ قَلِیلٌ}(1)

ص: 197


1- نحل/116 - 117.

«به صرف دروغی که زبانتان توصیف می کند، نگویید این حلال است و آن حرام، تا بر خدا دروغ نبسته باشید، آنها که به خدا دروغ می بندند رستگار نخواهند شد و در این دنیا بهره کمی نصیبشان می شود و عذاب دردناکی در انتظار آنان است».

بر این اساس، فقیه در فقه اسلامی با توجه به جایگاهی که فقیه در فقه اسلامی دارد و آثاری که بر سخنان او مترتب می شود، به این مسئله توجه بیشتری دارد و تا اطمینان پیدا نکند، نمی تواند سخنی را به خداوند نسبت دهد. با توجه به نکته یاد شده، یکی ازقرائنی که می تواند نزول آیه مورد بحث را درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام قطعی کند، استناد فقها به این آیه برای استنباط احکام اسلامی است.

بر اساس اینکه آیه ولایت دربارة بخشش انگشتری در حال رکوع از طرف امام علی نازل شده باشد مستند فقها قرار گرفته است؛

الف). ابوبکر الجزایری، از مفسران معاصر با اینکه از مبلغان اندیشه وهابی در عربستان است، در کتاب تفسیرش چنین می نویسد:

«فاستدلّ الفقهاء بهذا انّ العمل الیسیر لا یبطل الصلاة.»(1)

«مستند فقها در اینکه کار اندک در نماز مبطل نماز نیست، این آیه است.

ص: 198


1- ایسر التفاسیر، ج 1، ص 644.

ب). ابوبکر جصاص در این باره می نویسد:

«فدلالة الآیة ظاهرة فی اباحة الصدقة فی الصلاة.»(1)

«دلالت آیه بر اینکه صدقه دادن در حال نماز جایز است، روشن و آشکار است.

ج). قرطبی به نقل از گروهی می نویسد که این آیه دلیلی بر جواز عمل قلیل در نماز است؛

«و هذا یدلّ علی انّ العمل القلیل لا یبطل الصلاة، فانّ التصدّق بالخاتم فی الرکوع عمل جاء به فی الصلاة و لم تبطل الصلاة.»(2)

«این آیه دلالت می کند که کار اندک مبطل نماز نیست؛ زیرا بخشش انگشتری در حال رکوع کاری بوده که در حال نماز انجام گرفته و نماز را باطل نکرده است».

د). ابوالبرکات نسفی در این باره می نویسد:

«و الآیة تدلّ علی جواز الصدقة فی الصلاة و علی انّ العمل القلیل لا یفسد الصلاة.»(3)

ص: 199


1- احکام القرآن، جصاص، ج 40، ص 102.
2- الجامع لاحکام القرآن، ج 6، ص 221.
3- مدارک التنزیل و حقایق التاویل، ج 1، ص 456.

«آیه دلالت می کند که صدقه دادن در نماز جایز است و اینکه کار اندک نماز را باطل نمی کند».

ه-). بیضاوی در این باره می نویسد

«و علی هذا یکون دلیل علی ان الفعل القلیل فی الصلاة لا

یبطلها و انّ صدقة التطوّع تسمّی زکاة.»(1)

«بنابراین آیه دلیل بر این است که کار اندک در نماز مبطل نماز نیست و اینکه صدقه مستحبی نیز زکات نامیده می شود».

و). خازن در این باره می نویسد:

«فعلی هذا قال العلماء العمل القلیل فی الصلاة لا یفسدها.»(2)

«براساس اینکه آیه در شأن علی علیه السّلام نازل شده باشد، علما گفته اند که کار اندک در نماز، نماز را بر هم نمی زند».

آنچه نقل شد، نمونه ای از استناد فقها به این آیه برای اثبات حکم شرعی و گواهی برپذیرش این واقعیت است که آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است.

قبل از ورود به بحث شبهات آیه، لازم است بحثی دربارة ولایت، انواع آن، معنای ولیّ و مولی و کاربرد و مقصود از ولایت در آیه داشته باشیم.

ص: 200


1- انوار التنزیل و اسرار التاویل، ج 2، ص 338.
2- لباب التاویل فی معانی التنزیل، ج 2، ص 56.

فصل سوّم:معنای ولایت

اشاره

ص: 201

ص: 202

معنای ولایت

ابوهلال عسکری، لغت شناس معروف عرب، در بحث فرق میان «مولی و ولی»، ولی را چنین معنی می کند:

«واصل الولیّ جعل الثانی بعد الاول من غیر فصل من قولهم هذا یلی ذاک ولیا.»(1)

«اصل معنای «ولیّ» قرار دادن دوم به جای اول است بدون فاصله و این واژه از قول عرب گرفته شده است که این پشت سر آن می آید.

راغب اصفهانی همین معنی را با شرح بیشتری آورده و می نویسد:

«الوَلاء و التوالی ان یحصل شیئان فصاعدا حصولاً لیس بینهما ما لیس منهما و یستعار ذلک للقرب من حیث

ص: 203


1- الفروق اللغویه، ص 235.

المکان و من حیث النسبة و من حیث الدین و من حیث الصداقة و النصرة و الاعتقاد و والولایة النصرة و الولایة تولّی الامر و قیل الوِلایة و الوَلایة نحو الدِّلالة و الدَّلالة و حقیقته تولّی الامر و الولی و المولی یستعملان فی ذلک کل واحد منهما.»(1)

«ولایت این است که حداقل دو چیز طوری به هم نزدیک شوند که بیگانه ای میان آنها نباشد و این معنی در نزدیکی از نظر مکان، نسبت، آیین، دوستی، یاری واعتقاد کاربرد دارد. ولایت به معنای سرپرستی کار است. گفته شده ولایت و وَلایت مثل دِلالت و دَلالت است، ولی حقیقت آن سرپرستی در کار است و «ولی» و «مولی» هر دو در این معنی کاربرد دارند.

علامه طباطبایی رحمه الله در این باره می نویسد:

چون ولایت (به معنای) نزدیکی خاص است، هرگاه این «ولایت» در امور معنوی تصور شود، لازمه اش این است که ولی نسبت به آنچه ولایت دارد، دارای اختیاراتی باشد که دیگران این اختیارات را باید از طریق او کسب کنند. براین اساس هر نوع تصرفی که دیگری می تواند نسبت به آن چیز انجام دهد، تنها ولی قادر به انجام آن است؛ به عنوان مثال میت که می توانست نسبت به ترکه اش تصرف

ص: 204


1- المفردات، راغب اصفهانی، ص 533.

کند چون مالک بود، اکنون ولی او به دلیل وراثت در آن تصرف می کند. همچنین ولی صغیر در اموال او تصرف می کند؛ چون تدبیر امور صغیر بر عهده اوست. خداوند نیز ولی بندگان خود است؛ زیرا تدبیر امور آنان در دنیا و آخرت با اوست. همچنین خداوند ولی مؤمنان است؛ چون تدبیر امر دین آنان و دعوت به دین، توفیق آنان برای گرایش به دین و یاری دین بر عهده اوست. پیامبر نیز ولی مؤمنان است؛ چون او نسبت به قضاوت کردن میان آنان اختیار دارد. حاکم، ولی مردم است؛ چون متناسب با قدرتش در بین مردم حکم می کند.

خلاصه آنکه معنای ولایت در موارد کاربرد آن، نوعی نزدیکی است که سبب می شود ولی حق تصرف و تدبیر داشته باشد.(1)

ولایت خداوند

اشاره

خداوند در قرآن دو نوع ولایت را برای خود اثبات می کند:

الف): ولایت تکوینی:

چون خداوند خالق هستی است، شایسته است که هر نوع تصرفی و به هر اندازه و هرگونه که بخواهد، در عالم هستی انجام دهد.

ص: 205


1- طباطبایی، علامه سید محمد حسین، المیزان، ج 6، ص 12.

آیات فراوانی بیانگر این نوع از ولایت است؛

{أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ فَاللّهُ هُوَ الوَلِیُ وَهُوَ یُحْیِ المَوْتی وَهُوَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ}(1)

{اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمواتِ وَالأَرْضَ وَما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلی العَرْشِ ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا شَفِیعٍ أَفَلا تَتَذَکَّرُونَ}(2).

ب): ولایت تشریعی:

خداوند در اموری که به دین مؤمنان برمی گردد، اعم از اصل دین، هدایت مردم، توفیق دادن و مانند اینها نیز برای خود ولایت قائل است.

آیات ذیل نمونهای از بیان این ولایت است،

{اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلی النُّورِ...}(3)

{وَاللّهُ وَلِیُّ المُؤْمِنِینَ}(4)

{وَاللّهُ وَلِیُّ المُتَّقِینَ}»(5)

ص: 206


1- شوری/9.
2- سجده/4.
3- بقره/257.
4- آل عمران/68.
5- جاثیه/19.

خداوند در آیات قرآن، این ولایت تشریعی را برای پیامبر نیز قائل است، چنان که در آیات زیادی به این مهم پرداخته است؛

{إِنّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الکِتابَ بِالحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ بِما أَراکَ اللّهُ...}(1)

{النَّبِیُّ أَوْلی بِالمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ...}(2)

{...وَما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَلا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضی اللّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ...}(3)

مفاد این آیات این است که رسول خدا صلی الله علیه وآله در هدایت امت به سوی خدا و اجرای حدود و قضاوت میان مؤمنان و آنچه به ولایت تشریعی خداوند برمی گردد، ولایت دارد و بر امت است که از او اطاعت کنند؛ زیرا اطاعت از او

اطاعت از خداوند است. در این زمینه آخرین آیه ای که آوردیم، بسیار گویاست.

در آیه «انّما» همین ولایت تشریعی را - که برای خدا و رسول ثابت است - برای «الذین آمنوا»، یعنی امام علی علیه السّلام ، نیز اثبات می کند؛ زیرا ولایت را به خدا و رسول و «الذین آمنوا» یکسان نسبت داده و این دلیلِ بر این است که ولایت در

ص: 207


1- نساء/105.
2- احزاب/6.
3- احزاب/36.

هر سه مورد به یک معنی است و چنان که مفسران گفته اند؛ تفاوت در این است که این ولایت در خداوند «بالاصالة» است و در دیگر «بالتبّع».

باید توجه داشت که اگر ولایت در رسول و امام به گونه ای دیگر بود، خداوند میبایست عبارت را به شکلی بیاورد که اشتباه رخ ندهد، همان طور که در موارد مشابه این گونه است؛ به آیه توجه کنید

{قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَیُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ...}(1)

در این آیه، لفظ ایمان تکرار شده است، چون معنای آن درباره خداوند با معنای آن درباره مؤمنان یکسان نیست.

معنای مولی

همان طور که پیشتر از ابوهلال و دیگران نقل کردیم، «ولیّ» به معنای جانشین و «أولی به تصرف» است. با این حال از راه دیگری نیز می توان معنای آن را مشخص کرد.

به آیه زیر توجه کنید:

{...فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ وَلا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مأْواکُمُ النّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ وَبِئْسَ المَصِیرُ}(2)

ص: 208


1- توبه/61.
2- حدید/15.

در این آیه، مفسران و لغت شناسان مولی را به معنای «اولی» گرفته و به شعر «لبید بن ربیعه عامری» استدلال کرده اند که گفته است:

فغدت کلا الفرجین تحسب انّه مولی المخافة خلفها و امامها(1)

شعر در وصف یک گاو وحشی است که صدایی شنید، ولی نمی دانست که از کدام طرف است و گمان می کند که سزاوارتر این است که هم از پشت سر و هم از پیش رو بترسد.

بیش از پنجاه نفر از مفسران اهل سنت در آیه یاد شده «مولی» را به معنای اولی گرفته اند(2) که مادر اینجا به چند نمونه از آن اشاره می کنیم:

«زجاج» گفته است: «مولاکم ای اولی بکم.»(3) و سپس به شعر لبید استشهاد کرده است.

«بخاری» گفته است: «مولاکم ای اولی بکم.»(4)

«نیشابوری» گفته است: «مولاکم ای أولی بکم.»(5)

ص: 209


1- شرح المعلقات السبع، ص 126.
2- النهج السوّی فی معنی المولی و الولی، ص 40.
3- معانی القرآن و اعرابه، ج 5، ص 125.
4- معجم غریب القرآن مستخرجا من صحیح البخاری، ص 230.
5- ایجاز البیان عن معانی القرآن، ج 2، ص 804.

«کلبی» گفته است: «هی مولاکم ای أولی بکم و حقیقة المولی الولی.»(1)

«فراء» گفته است: «مولاکم: هی أولی بکم.»(2)

با اینکه ابوعبیده نه تنها گرایشی به امیرالمؤمنین علیه السّلام ندارد، بلکه از خوارج است، چنین میگوید: «هی مولاکم، أولی بکم». وی به شعر لبید استشهاد کرده است.(3)

«ابوالعباس مبرد» گفته است: «هی مولاکم؛ أولی بکم.»(4)

«اخطل» - شاعر مسیحی و لغت شناس عرب - «مولی» را در شعرش به معنای «أولی» به کار برده است. وی خطاب به عبدالملک بن مروان می گوید:

فاصبحت مولاها من الناس کلّهم واحری قریش ان تهاب و تحمدا(5)

اخطل در این شعر مولا را درباره خلیفه تام الاختیار و متصرف در همه امور مسلمانان به کار برده است.

کاربرد «مولی» به معنای «أولی» در ادبیات عرب - چه شعر و چه نثر - مسئله ای بسیار روشن است که نیازی به استشهاد بیشتر نیست و با تتبع در آیاتی

ص: 210


1- التسهیل لعلوم التنزیل، ج 2، ص 412.
2- معانی القرآن، ج 3، ص 134.
3- مجازالقرآن، ج 2، ص 254.
4- کامل، مبرد، ص 699.
5- العمدة عیون صحاح الاخبار، ص 158.

که در آنها واژه «مولی» به کار رفته است، می توان به آرای مفسران در این زمینه دست یافت که برای پرهیز از طولانی شدن بحث، از بررسی این آیات خودداری می کنیم.

گذشته از اینکه در همین آیه مورد بحث {إِنَّما

وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا...} عبدالله بن مسعود چنین قرائت کرده است: «انّما مولاکم اللّه و رسوله.»(1)

ما در آیه یاد شده هر یک از این دو قرائت را که بپذیریم، این دو واژه از طرف رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره امام علی علیه السّلام به کار رفته است.

کاربرد واژه «ولی» درباره امام علی علیه السّلام

رسول خدا صلی الله علیه وآله در روایات متعددی واژه «ولیّ» را درباره امام علی علیه السّلام به کار برده است؛

«عن عبدالله عن ابیه بریدة قال بعث رسول اللّه صلی الله علیه وآله بعثین الی الیمن احدهما علی بن ابی طالب و علی الآخر خالد بن ولید، فقال: اذا لقیتم فعلیّ علی الناس

ص: 211


1- تفسیر، ثعالبی، ج 2، ص 396؛ البحرالمحیط، ج 3، ص 525؛ الدرالمصون، ج 4، ص 313؛ اللباب فی علوم الکتاب، ج 7، ص 397.

و ان افترقتما فکلّ واحد منکما علی جنده، قال: فلقینا بنی زید من اهل الیمن فاقتتلنا فظهر المسملون علی المشرکین، فقتلنا المقاتله و سبینا الذریة فاصطفی علیّ امراة من السبی لنفسه. قال بریدة فکتب معی خالد بن ولید الی رسول اللّه یخبره بذلک فلما اتیت النبی صلی الله علیه وآله دفعت الکتاب فقری ء علیه فرایت الغضب فی وجه رسول اللّه فقلت یا رسول اللّه صلی الله علیه وآله هذا مکان العائذ، بعثتنی مع رجل و امرتنی ان اطیعه فعلت ما ارسلت به. فقال رسول الله: لا تقع فی علی، فانّه منّی و انا منه و هو ولیّکم بعدی.»(1)

بریده می گوید:

رسول خدا صلی الله علیه وآله دو نفر را به سوی یمن اعزام کرد، فرمانده یک لشکر علی بن ابی طالب علیه السّلام و فرمانده لشکر دیگر خالد بن ولید بود.

پیامبر فرمود: اگر با هم بودید فرمانده همه نیروها علی بن ابی طالب علیه السّلام است و اگر از هم جدا حرکت کردید، هریک فرمانده سپاه خود باشد. بریده می گوید: حرکت کردیم و با قبیله بنی زید

ص: 212


1- مسند، احمد بن حنبل، ج 6، ص 489، حدیث 22503؛ خصائص، نسایی، ص 144، حدیث 90؛ مستدرک، حاکم، ج 3، ص 119 و 130؛ کنوزالحقائق، ج 1، ص 386؛ کفایة الطالب، ص 274؛ ینابیع المودة، ص 53.

برخورد کردیم و جنگ درگرفت و مسلمانان پیروز شدند و رزمندگان آنان را کشتیم و زنان آنان را به اسارت گرفتیم.

علی علیه السّلام یکی از زنان اسیر را برای خودش انتخاب کرد. خالد بن ولید نامه ای به رسول خدا صلی الله علیه وآله نوشت و به من داد تا به رسول خداصلی الله علیه وآله برسانم و گزارش این عملیات و عملکرد علی علیه السّلام را به پیامبر باز گویم. پس از آنکه خدمت رسول خدا صلی الله علیه وآله رسیدم و نامه را خدمت آن حضرت دادم، نامه را برایش خواندند، دیدم آثار غضب در چهره رسول خدا صلی الله علیه وآله ظاهر شد.

عرض کردم: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله ! اینجا پناهگاه ماست. شما مرا تحت فرماندهی مردی فرستادی و به من دستور داده ای که از او اطاعت کنم و حالا هم من وظیفه ام را انجام داده ام؟!

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: از علی علیه السّلام بدگویی نکن. بدون تردید علی علیه السّلام از من است و من از علی علیه السّلام هستم. علی علیه السّلام بعد از من ولی شماست.

به راستی در این روایت، شرایط زمانی، مکانی، عملکرد علی علیه السّلام و شکایت از او از یمن به مدینه و گزارش حامل نامه، برخورد سرد رسول خدا صلی الله علیه وآله ، اعتراض حامل نامه و پاسخ نهایی رسول خدا صلی الله علیه وآله در خور تأمل است، به ویژه اینکه با کلمه «بعدی» توام است.

آیا می توان گفت «ولی» در این روایت معنایی جز امام، رهبر و پیشوا دارد؟

ص: 213

کاربرد واژه «مولی» درباره امام علی علیه السّلام

رسول خدا صلی الله علیه وآله در روایات متعددی واژه مولی را درباره امام علی علیه السّلام به کار برده است؛ از جمله در واقعه غدیرخم، که مراسم رسمی معرفی کردن امامعلی علیه السّلام به عنوان جانشین پیامبر است که در بسیاری از منابع اهل سنت آمده است.(1) ما این حدیث را از منابع شیعه نیاوردیم و تنها به بعضی از منابع اهل سنت بسنده کردیم.

درباره اسناد و محتوای آن نیز به اظهار نظر چند محدث مشهور اهل سنت اکتفا می کنیم.

درباره طرق این روایت، سلیمان بن ابراهیم قندوزی حنفی، صاحب کتاب ینابیع المودة، پس از نقل طرقی از آن می نویسد:

«اخرج محمد بن جریرالطبری صاحب التاریخ خبر غدیر خم من خمسة و سبعین طریقا و افرد له کتابا سمّاه کتاب

ص: 214


1- مستدرک، حاکم، ج 3، ص 118، 119؛ الصواعق المحرقه، ص 122؛ الریاض النضرة، ج 2، ص 109 که از دوازده طریق نقل می کند؛ ذخائرالعقبی، ص 125؛ کنوزالحقائق، ج 1، ص 386؛ کنوزالحقائق، ج 2، ص 208؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 110 - 106؛ کفایة الطالب، ص 56، 58، 59، 60، 62؛ مناقب، ابن مغازلی، ص 18 که از سیزده طریق نقل می کند؛ تاریخ الخلفاء، ص 171؛ مناقب الاسد الغالب، ص 12؛ الاستیعاب، ج 3، ص 203؛ کنزالعمّال، ج 11، ص 602؛ مسند، احمد بن حنبل، ج 11، ص 135، 142، 189، 246؛ ینابیع المودة، ص 53؛ مناقب، خوارزمی، ص 313؛ فرائدالسمطین، ج 1، ص 312؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 4، ص 74.

الولایه.»(1)

«محمد بن جریر طبری، صاحب کتاب تاریخ طبری، حدیث غدیرخم را از 75 طریق ذکر کرده و آن را در کتاب مستقلی به نام «کتاب ولایت» گردآوری کرده است».

وی در ادامه می نویسد:

«اخرج خبر غدیرخم ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید بن عقده و افرد له کتابا و سمّاه الموالات و طرقه من مائه و خمسة طریق.»(2)

«ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید بن عقده خبر غدیر خم را از 105 طریق ذکر کرده و آن را در کتاب مستقلی به نام کتاب موالات گردآوری کرده است».

سپس می نویسد:

«حکی العلامة علی بن موسی بن علی بن محمد ابی المعالی الجوینی الملقّب بامام الحرمین استاذ ابی حامد الغزالی رحمهما اللّه یتعجب و یقول رایت مجلدا فی

بغداد فی ید صحاف فیه روایات خبر غدیرخم مکتوبا علیه

المجلدة الثامنة و العشرون من طرق قوله

ص: 215


1- ینابیع المودة، ص 36.
2- همان.

صلی اللّه علیه و سلم من کنت مولاه فعلیّ مولاه و یتلوه المجلدة التاسعة و العشرون.»(1)

«ابوالمعالی جوینی امام الحرمین استاد غزالی نقل می کند و با تعجب می گوید: در بغداد در دست کتابفروشی کتابی دیدم که روایات خبر غدیر خم را گردآوری کرده و بر آن نوشته شده بود: جلد بیست و هشتم از طرق سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله : «من کنت مولاه فعلیّ مولاه.» و بعد از این جلد بیست و نهم آن خواهد آمد».

صحت و دلالت این روایت از دانشمندان اهل سنت

اشاره

حاکم نیشابوری درباره صحت و دلالت این روایت پس از نقل روایت می نویسد:

«هذا حدیث صحیح علی شرط الشیخین و لم یخرجاه بطوله.»(2)

«این حدیث براساس شرایط مسلم و بخاری صحیح است؛ گرچه آنها این روایت را با تفصیل نقل نکرده اند».

گنجی شافعی، صاحب کتاب کفایة الطالب، پس از نقل حدیثی درباره فضائل امام علی علیه السّلام می نویسد:

ص: 216


1- همان.
2- مستدرک، حاکم، ج 3، ص 126.

«هذا الحدیث و ان دلّ علی عدم الاستخلاف، و لکن حدیث غدیرخم دلیل علی التولیة و هی الاستخلاف و هذا

الحدیث اعنی حدیث غدیرخم ناسخ، لانّه کان فی آخر عمره.»(1)

«این حدیث، دلیل بر جانشینی علی علیه السّلام پس از رسول خدا صلی الله علیه وآله نیست، ولی حدیث غدیر خم دلیل بر ولایت است و ولایت همان جانشینی است و حدیث غدیرخم ناسخ بقیه احادیث است؛ زیرا حدیث غدیر در پایان عمر آن حضرت بوده است».

واسطی شافعی، صاحب کتاب مناقب نیز پس از نقل حدیث غدیر با سیزده سند ، صحت آن را به نقل از بعضی از محدثان اهل سنت یاد می کند و می نویسد:

«و قد روی حدیث غدیرخم عن رسول اللّه نحو من مائة نفس منهم العشرة و هو حدیث ثابت لا اعرف له علّة تفرد علی بهذه الفضیلة لیس یشرکه فیها احد.»(2)

«حدیث غدیر را یکصد تن از صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل کرده اند که «عشره مبشره» از راویان آن هستند. این حدیث ثابتی است که من نسبت به آن نقصی نمی شناسم. این امتیاز، تنها از آن علی علیه السّلام است و کسی با او در این امتیاز شریک نیست».

ص: 217


1- کفایه الطالب، ص 167.
2- مناقب، ابن مغازلی، ص 27.

براین اساس، ما چه قرائت عبدالله بن مسعود را در آیه بپذیریم و چه قرائت مشهور را هر دو واژه را رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره امام علی علیه السّلام به کار برده است و هر دو واژه بر تصرف و سرپرستی امور دلالت دارد.

با توجه به نکاتی که در آینده درباره زمان نزول این سوره و بعضی از آیات آن نقل می کنیم، ولایت باید از تکالیفی باشد که در اواخر عمر رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل شده و با کمال تعجب این مسئله هم در روایات شیعه مطرح شده است و هم در منابع اهل سنت.

با توجه به منابع شیعه این نکته بسیار روشن است که این مسئله حدود 80 روز قبل از ارتحال رسول خدا صلی الله علیه وآله در «حجة الوداع» در غدیرخم به طور رسمی اعلام شده است. امام باقر علیه السّلام می فرماید:

«امرالله عزّ و جلّ رسوله بولایة علیّ و انزل علیه إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِ-یمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ . و فرض ولایة اولی الامر فلم یدروا ما هی، فامرالله محمدا صلی الله علیه وآله ان یفسّر لهم الولایة کما فسّر لهم الصلاة و الزکاة و الصوم و الحجّ، فلمّا اتاه ذلک من اللّه ضاق بذلک صدر رسول اللّه صلّی علیه و آله و سلم و تخوّف ان یرتدّوا عن دینهم و ان یکذّبوه، فضاق صدره و راجع ربّه عزّ و جلّ، فاوحی اللّه عزّ و جلّ الیه: یا أَیُّها الرَّسُولُ بَلِّغْ ما

ص: 218

أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَاللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ ، فصدع بامرالله تعالی ذکره فقام بولایة علی علیه السّلام یوم غدیر خم، فنادی الصلاة جامعة و امرالناس ان یبلّغ الشاهد الغائب... و کانت الفریضة تنزل بعد الفریضة الاخری و کانت الولایة آخر الفرائض، فانزل اللّه عزّ و جلّ: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی قال ابوجعفرعلیه السّلام: یقول اللّه لا انزل علیکم بعد هذه فریضة، قد اکملت لکم الفرائض.»(1)

«خداوند رسولش را مأمور کرد تا ولایت علی علیه السّلام را اعلام کند و آیه: تنها سرپرست شما خدا و رسول او و کسانی هستند که نماز را به پا می دارند و زکات می دهند، و ولایت اولی الامر را واجب کرد، ولی مردم نمی دانستند ولایت چیست؟ براین اساس خداوند محمد را - که درود خداوند بر او و خاندانش باد - مأمور کرد تاولایت را برای آنان تفسیر کند، همان طور که نماز، زکات، روزه و حج را تفسیر کرده است. با آمدن این دستور، رسول خدا صلی الله علیه وآله احساس دلتنگی کرد و ترسید که مبادا مردم از دین برگردند و او را تکذیب کنند. به دنبال این احساس دلتنگی از خداوند تقاضا کرد

ص: 219


1- اصول کافی، مترجم ج 2، ص 48؛ الوافی، ج 2، ص 276؛ العمده، ص 171.

که او را معاف دارد که خداوند به او وحی کرد: ای پیامبر! آنچه از پروردگارت به تو رسیده است، ابلاغ کن و اگر این کار را نکنی رسالت او را تبلیغ نکرده ای و خداوند تو را از مردم نگهدار است».

در پی آن رسول خدا صلی الله علیه وآله دستور خداوند را علنی اعلام کرد و در روز غدیر خم با ، ولایت [امامت] علی علیه السّلام را اعلام کرد و به مردم دستور داد که شاهدان این مطلب را به غائبان برسانند.

سپس امام باقر علیه السّلام ادامه داد: واجبات الهی یکی پس از دیگری نازل می شد و ولایت آخرین واجبی بود که نازل شد. به دنبال آن خداوند این آیه را فرستاد تا امروز دین شما را کامل گردانیدم و نعمت خودم را بر شما تمام کردم.

امام باقر علیه السّلام می فرماید: خداوند می فرماید: بعد از این واجب، واجبی رابر شما نازل نخواهم کرد؛ زیرا واجبات شما را تکمیل کردم».

بر اساس آنچه که در منابع شیعه آمده است، آخرین واجب الهی ولایت امام علی علیه السّلام است که ابلاغ شده است، این نکات روشن می شود که این آیه جدا نازل شده است و ارتباطی با آیات قبل و بعد ندارد و این آیه سیاق ندارد؛ در نتیجه، هم با آخرین سوره ها بودن سازگار است و هم با حصر.

باید توجه داشت که واجب بودن ولایت تنها در منابع شیعه مطرح نشده است بلکه در منابع اهل سنت نیز آمده است؛

«عن ابی هارون العبدی قال: کنت اری رأی الخوارج لا رأی

ص: 220

لی غیره حتی جلست الی ابی سعید الخدری فسمعته یقول امر الناس. بخمس، فعملوا باربع و ترکوا واحدة.

فقال له رجل: یا ابا سعید ما هذه الاربع التی عملوا بها، قال: الصلاة و الزکاة و الحجّ و الصوم، صوم شهر رمضان. قال: فما الواحدة التی ترکوها؟ قال: ولایة علی بن ابی طالب. قال: و انّها مفترضة معهنّ؟ قال: نعم. قال: فقد کفر الناس. قال: فما دنبی.»(1)

«هارون عبدی می گوید: پیرو اندیشه خوارج بودم و جز آن را قبول نداشتم، تا اینکه با «ابوسعید خدری» همنشین شدم. از او شنیدم که می گفت: مردم پنج وظیفه داشتند؛ چهار وظیفه را انجام دادند و یکی را واگذاشتند. شخصی از او پرسید: آن چهار وظیفه ای که عمل کرده اند چیست؟ ابوسعید گفت:

نماز، زکات، حج و روزه ماه رمضان. آن شخص پرسید: آن یکی که رها کردند، چیست؟ ابوسعید گفت: ولایت علی ابن ابی طالب. شخص پرسید: مگر این وظیفه هم مثل آن چهار تا واجب بوده است؟ ابوسعید: بله. شخص گفت: پس مردم کافر شدند؟ ابوسعید گفت: گناه من چیست؟

براساس آنچه تاکنون از لغت شناسان نقل کردیم و شواهدی که از کاربرد واژه ولی در روایات رسول خدا صلی الله علیه وآله آوردیم، مقصود از «ولیّ» احق و اولی است

ص: 221


1- شواهد التنزیل، ج 1، ص 257.

و چنان چه کسی اصرار داشته باشد که «ولی» معانی متعددی دارد، این نظریه از دو فرض زیر خارج نیست:

الف): اشتراک معنوی واژه «ولی»

مقصود از اشتراک معنوی این است که لفظ برای یک معنای جامع وضع شده، در تمام مصادیق آن به تناسب همان معنای جامع کاربرد دارد و با قرائن یکی از معانی مشخص می شود.

بنابر این معنای جامع «ولی» عبارت است از کسی که کار دیگری را به عهده می گیرد و نوعی سلطه بر آن دارد؛ یعنی مصادیقی مثل صدیق، محبّ، ناصر، حلیف و جار، این معنای جامع را دارند.

«صدیق» و «مُحب» نوعی سلطه بر صدیق و دوست خود دارد. کارهای او را به عهده می گیرد. ناصر نیز دارای نوعی سلطه بر منصور است و کار کمک به او را عهده دار می شود. هم پیمان نیز نسبت به هم پیمان نوعی سلطه دارد و انجام کارهای او را به عهده می گیرد. همسایه نیز نسبت به همسایه خود دارای نوعی سلطه است و انجام کارهای او را عهده دار می شود. بنابر این بر فرض پذیرش اشتراک معنوی معنای آیه چنین می شود:

تنها کسی که به کارهای شما قیام می کند، خدا ورسول او وامیرالمؤمنین علیه السّلام است.

ص: 222

علاوه بر آن ولایت خداوند عام است و مقدمات حکمت هم در آیه اقتضا می کند که عام باشد. بنابر این باید ولایت پیامبر صلی الله علیه وآله و وصی او نیز چنین باشد. نتیجه این می شود که امام علی علیه السّلام متولی امور مؤمنان و امام آنان است و بر آنان سلطه دارد، همان طور که رسول خدا این گونه بود.(1)

ب - اشتراک لفظی «ولیّ»

مقصود از اشتراک لفظی آن است که برای هر یک از معانی، لفظ جداگانه ای وضع شده است. بنابر این فرض در آیه مورد بحث، با توجه به شأن نزول آن - که درباره امام علی علیه السّلام است - و با عنایت به حصر، معانی یاد شده مناسب این است که همان متولی امور مقصود باشد، و گرنه کدام انسان اندیشمندی تصور می کند که خداوند با آن سرعت در پی صدقه دادن علی علیه السّلام آیه نازل کند و این اقدام را با اوصافی یاد کند که جز برای بیان یک مسئله ضروری به کار نمی برند و آن گاه گفته شود مقصود این است که علی علیه السّلام یاور مؤمنان است!

بر فرض که اصرار داشته باشند که مقصود از ولی همان ناصر است، با توجه به شأن نزول، کاربرد ادات حصر، منحصر کردن یاور مؤمنان در اللّه و رسول اللّه و امیرالمؤمنین علیه السّلام با دو فرض قابل تصور است:

ص: 223


1- دلائل الصدق، ج 2، ص 74.

1- اینکه گفته شود نصرت خدا و رسول و وصی شامل سرپرستی امور آنان نیز می شود که در این صورت، دیدگاه مورد نظر ثابت می شود.

2- اینکه گفته شود یاری و کمک دیگران به مؤمنان، هرگز قابل سنجش با یاری خدا و رسول و وصی نیست. در این صورت نیز مطلوب حاصل است؛ زیرا از لوازم امامت و رهبری مؤمنان این است که از آنان به صورت کامل حمایت کند، به خصوص که این یاری با یاری خدا و رسول او قرین است.

بدین ترتیب، ولایت در آیه مورد بحث، به هر معنایی که تفسیر شود، بر انحصار ولایت نسبت به خدا و رسول و وصی و اینکه این سه ولایت از یک سنخ هستند،دلالت دارد. بنابر این امام علی علیه السّلام نسبت به بقیه مردم امتیازی دارد که دیگران از آن محرومند و این جز با امامت بر آنان محقق نمی شود.(1)

ص: 224


1- دلائل الصدق، ج 2، ص 75.

ص: 225

ص: 226

فصل چهارم :شبهات اسباب النزول

اشاره

با توجه به آنچه که درباره شأن نزول آیه و شواهد تایید کننده آن نقل کردیم، تردیدی باقی نمی ماند که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است، ولی نظر به آن که در تفاسیر اهل سنت نام اشخاص دیگری نیز یاد شده است، اکنون به بررسی این آراء می پردازیم.

نخست تذکر این نکته ضروری است که برای دانشمندان اهل سنت - به خصوص اشاعره که ذهنیت خاصی نسبت به صحابه دارند و همه آنان را عادل می دانند(1) و از طرفی خلافت خلفا را نیز خلافتی شرعی و صحیح می شمارند - دشوار است که بپذیرند این آیه، با این محتوا که خلافت را برساند، در شأن

ص: 227


1- الاصابة، ج 1، ص 6.

امام علی علیه السّلام نازل شده باشد؛ زیرا با پذیرش این نکته بسیاری از شالوده های فکری آنان درباره صحابه و عملکرد آنان در تاریخ اسلام متزلزل خواهد شد. از این رو تلاش فراوانی کرده اند که یا به کلی منکر نزول این آیه در شأن امام علی علیه السّلام شوند، یا دیگران را نیز در این فضیلت شریک کنند، یا مفردات آیه را به گونه ای تفسیر کنند که به کلی از معنای خلافت و امامت بیگانه باشد. در عین حال این گروه ها که نتوانستند امام علی علیه السّلام را از این

جریان حذف کنند، به سه گروه مهم تقسیم شده اند:

حذف نام علی علیه السّلام از شأن نزول آیه

الف): افراد زیر بر این باورند که آیه تنها در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است؛ گرچه مفردات آیه را به گونه ای تفسیر کرده اند که به معنای خلافت نباشد؛

1- مقاتل در تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج 1، ص 458.

2- ابوبکر احمد ابن علی رازی جصاص در احکام القرآن، ج 4، ص 102.

3- ثعالبی در تفسیر ثعالبی، ج 2، ص 396.

4- سمعانی در تفسیر القرآن، ج 2، ص 47.

5- سمین حلبی در تفسیر الدرالمصون، ج 4، ص 313.

6- برهان الدین بقاعی در تفسیر نظم الدرر، ج 6، ص 193.

ص: 228

7- سیوطی در لباب النقول فی اسباب النزول، ص 121 و در اسباب النزول، ص 147.

8- قنوجی، در تفسیر فتح البیان فی مقاصد القرآن، ج 3، ص 453.

9- ابوبکر جزائری در ایسرالتفاسیر لکلام العلی الکبیر، ج 1، ص 644.

ب): افراد زیر ابتدای آیه را به گونه ای تفسیر کرده اند که موافق با اندیشه شیعه نشود، ولی چون از نظر ادبی نتوانسته اند بخش دوم آیه یعنی {الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزکوة و هم راکعون} را حال نگیرند، به ناچار بر این باور شده اند که این بخش از آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است:

1- ابن ابی حاتم در تفسیر القرآن العظیم، ج 4، ص 1162.

2- زمخشری در الکشاف، ج 2، ص 258.

3- نسفی در مدارک التنزیل و حقایق التاویل، ج 1، ص 456.

4- ابوالسعود در ارشاد العقل السلیم الی مزایا الکتاب الکریم، ج 2، ص 58.

ج): گروهی مفردات آیه همانند رکوع، زکات، ولایت و... را از معنای حقیقی آن خارج کرده و برای آنها معانی مجازی در نظر گرفته و بر این اساس قائل به تعمیم آیه شده اند. به عبارت دیگر نزول آیه درباره شخص خاصی را منکر شده اند. البته از سبک بحث و استدلال این گونه افراد روشن می شود که شیوه این

ص: 229

افراد تنها یک بحث قرآنی و علمی نیست، بلکه تحت تأثیر انگیزه های اعتقادی قرار دارند؛ زیرا توأم با فحش و ناسزا و توهین به شیعه است.

این عبارات توجه کنید:

«و امّا استدلال الروافض بهذه الآیة علی انّ الامام بعد رسول اللّه هو علی بن ابی طالب و انّ ابابکر و عمر و عثمان کانوا خاطئین لمخالفتهم مدلول هذه الآیه و بانتزاعهم الامامة من علی مع التشنیع علیهم بفاحش القول و مهین الشتائم فذلک محض فسق و افتراء و ایغال شنیع فی الجهالة بل انّه بهتان من القول.»(1)

به خاطر رعایت اخلاق اسلامی از ترجمه این جملات پرهیز می کنیم، ولی همان طور که ملاحظه می کنید این سخنان قبل از آن که یک بحث علمی باشد، تصفیه حساب عقیدتی است. به هر حال اعضاء این گروه عبارتند از:

1- ماوردی در النکت و العیون، ج ، ص 48.

2- سمرقندی در بحرالعلوم، ج 1، ص 444.

3- واحدی نیشابوری در الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، ج 2، ص 201.

4- البغوی در تفسیر البغوی، ج 3، ص 72.

5- جوزی در زادالمسیر فی علم التفسیر، ج 2، ص 292.

ص: 230


1- التفسیر الشامل، ح 2، ص 977.

6- السلیمی الدمشقی، در تفسیر القرآن، ج 1، ص 393

7- جزی کلبی در کتاب التسهیل لعلوم التنزیل،، ج 1، ص 181.

8- قمی نیشابوری در تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج 2، ص 284.

9- علاءالدین بغدادی مشهور به خازن در تفسیر الخازن، ج 2، ص 56.

10- ابوحیان در البحر المحیط فی التفسیر، ج 3، ص 525.

11- بیضاوی در انوارالتنزیل و اسرار التاویل، ج 2، ص 338.

12- عمر بن علی بن عادل دمشقی در اللباب فی علوم الکتاب، ج 7، ص 397.

13- شهاب الدین خفاجی در حاشیه علی تفسیر البیضاوی، ج 3، ص 498.

14- عجیلی در الفتوحات الالهیه، ج 2، ص 241.

15- احمد بن محمد بن عجیبه، در البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، ج 2، ص 52.

16- صاوی در حاشیة الصاوی علی تفسیر الجلالین، ج 2، ص 126.

17- فیصل بن عبدالعزیز در تفسیر توفیق الرحمن فی دروس القرآن، ج 2، ص 78.

ص: 231

18- الدّره در تفسیر القرآن الکریم، ج 3، ص 311 (معاصر).

19- سعید حویّ در الاساس فی التفسیر، ج 3، ص 1430.

20- جوهری در تفسیر الجواهر، ج 3، ص 194.

21- طنطاوی در التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، ج 1، ص 200.

22- قره داغی در مواهب الرحمن فی تفسیرالقرآن، ج 3، ص 167.

23- امیر عبدالعزیز در التفسیر الشامل للقرآن الکریم، ج 2، ص 977.

از این تقسیم بندی که بگذریم، اقوالی که درباره شأن نزول این آیه مطرح شده بدین شرح است:

تحریف شأن نزول آیه

1- ابوبکر

اشاره

در بیش از 80 تفسیر، از کتب تفسیری و علوم قرآنی اهل سنت - که ما در این بحث مورد بررسی قرار داده ایم - تنها «عکرمه» مدعی است که این آیه در شأن ابوبکر نازل شده است.

ص: 232

نقد

1- این قول از طرف مفسران مورد بی توجهی قرار گرفته است، به طوری که از این تعداد کتب تفسیری و علوم قرآنی تنها یکی دو اثر این قول را نقل کرده اند، آن هم به دلیل آن که قائل به وحدت سیاق بوده اند، که در آینده مورد بحث قرار می گیرد.

2- از عکرمه در آیه تطهیر نیز مشابه این قول نقل شده است که برای طولانی نشدن بحث، آن را در همان جا مطرح خواهیم کرد.

2- عبادة بن صامت

اشاره

یکی از مفسران متعصب سنی و بعدها وهابیان این چنین وانمود می کنند که این آیه تنها درباره عبادة بن صامت نازل شده است. این قول از نظر تاریخی تا پیش از ابن کثیر قائل ندارد و پس از این که او تحت تأثیر سخنان استادش ابن تیمیه انبوه روایات درباره شأن نزول آیه در خصوص امیرالمومینن علیه السّلام را جعلی می داند، به ناچار برای جایگزینی قائل شده است که این آیه با توجه به

سیاق آن درباره عبادة بن صامت نازل شده است.

بعدها مفسران وهابی و سعودی با خشنودی از قول او استقبال کرده و در تفاسیر خود آن را آورده اند که به برخی از آنها اشاره می شود:

ص: 233

1- ابن کثیر در تفسیر القرآن العظیم، ج 2، ص 67.

2- عبدالمنعم در فتح الرحمن فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 773 (معاصر).

3- عبدالله آل الشیخ در لباب التفسیر من ابن کثیر، ج 1، ص 342 (معاصر).

4- شیخ عبدالغنی در مختصر تفسیر الخازن، ج 1، ص 458 (معاصر).

5- عبدالفتاح قاضی در اسباب النزول من الصحابة و المفسرین، ص 93 (معاصر).

نقد

1- پیش از ابن کثیر کسی قائل به این قول نشده است.

2- پس از ابن کثیر نیز تا این تاریخ کسی چنین دیدگاهی نداشته است، ولی اکنون به دلیل تلاش گسترده وهابیون نقل این نظریه در تفاسیر و کتب علوم قرآنی متعصبات سنی و وهابی رو به افزایش است.

3- عبدالله بن سلام

اشاره

عده ای معتقدند که این آیه تنها در شأن عبدالله بن سلام نازل شده است. این عده عبارتند از:

1- هود بن محکم در تفسیر کتاب اللّه العزیز، ج 1، ص 481.

ص: 234

2- خالد عبدالرحمان العک در تسهیل الوصول الی معرفة اسباب النزول، ص 123 (معاصر).

3- عبدالله اسماعیل در المصنف الحدیث فی اسباب النزول، ص 143 (معاصر).

4- دکتر غازی عنایه در اسباب النزول القرآنی، ص 191.

نقد

1- درباره «هود بن محکم» در بحث تحریف شأن نزول آیات سخنانی یاد شد که تکرار نمی کنیم.

2- نسبت به سه نفر بعد نیز - که از معاصران هستند - چنان که در بحث عبادة بن صامت گفتیم، رد پای وهابیت و تلاش آنان برای محو مناقب امیرالمومنین علیه السّلام مشهود است.

نقد

با توجه به شواهدی که در بحث تایید متن ارائه گردید، برای هیچ انسان منصفی جای شبهه ای باقی نمی ماند که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است و گذشته از نقدی که بر هر یک از اقوال وارد بود، نقد جامعی که بر همه آنها وارد است، روایات رسول اکرم صلی الله علیه وآله است که آن را تقطیع کرده اند؛ در نتیجه

ص: 235

بخشی از روایت را که جریان آمدن «عبدالله بن سلام» خدمت رسول خداصلی الله علیه وآله را نقل کرده و همین جا به آن پایان داده و پشت سر آن گفته شده است که فنزل الآیه.

در بعضی از متون دیگر جریان کلی اسلام آوردن «عبدالله بن سلام» را آورده است و سپس می گوید: فنزل الآیه.

در برخی از متون همین جریان تا هنگامی که «بلال حبشی» اذان می گوید آمده است و سپس می گوید: فنزل الآیه.

در بعضی از متون دیگر جریان را نقل کرده و آمدن رسول خدا صلی الله علیه وآله به مسجد و دیدن مسکین و

پرسش و پاسخ آن دو را آورده و سپس می گوید: فنزل الآیه.

در برخی از متون تقاضای رسول خدا صلی الله علیه وآله از خداوند را - که در روایت ابوذر وجود دارد - حذف کرده اند.

نقل این گونه حادثه، حکایت از آن دارد که آنان جریان را به طور کامل نیاورده اند، بلکه تا آن جا که متناسب ذوق و موافق با عقاید آنان بوده است نقل کرده اند؛

ص: 236

1- بسیاری از متون تفسیری روایت ابوذر - که شیعه به محتوای آن باور دارد - را به طور کامل نقل می کنند و در کنار آن بقیه اقوال را نقل می کنند.(1)

2- شماری از متون تفسیری ابتدا جریان عبدالله بن سلام را آورده، سپس محتوای روایت ابوذر را، بدون تقاضای رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل می کنند.(2)

3- تعدادی از متون تفسیری ابتدا به جریان عبدالله بن سلام اشاره نموده، سپس محتوای روایت ابوذر را به طور کامل می آورند و سپس این سخن را از عبدالله بن سلام نقل می کنند:

«ان عبدالله بن سلام قال لمّا نزلت هذه الآیه قلت یا رسول انا رایت علیّا تصدّق بخاتمه علی محتاج و هو راکع فنحن نتولاّه.»(3)

«عبدالله بن سلام گفت: وقتی این آیه نازل شد، به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کردم: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله من دیدم که علی در حال رکوع انگشتری خود را به نیازمندی صدقه داد؛ پس ما او را به عنوان ولی برمی گزینیم».

ص: 237


1- التفسیر الحدیث، ج 11، ص 133 و ... .
2- تفسیر، سمرقندی، ج 1، ص 444؛ زاد المسیر فی علم التفسیر، ج 2، ص 292.
3- غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج 4، ص 284.

از این جمله پایانی - که در تفاسیر کهن وجود دارد - چند نکته زیر را می توان به دست آورد:

1- مفسران همه جریان را نقل نکرده اند، بلکه - همان طور که گفته شد - بخشی از آن را انتخاب و بقیه را حذف کرده اند.

2- به تصریح خود «عبدالله بن سلام» آیه درباره او نازل نشده است، بلکه آیه در شأن علی علیه السّلام نازل شده است.

3- میان نزول آیه و آمدن «عبدالله بن سلام» به خدمت رسول خدا صلی الله علیه وآله فاصله زمانی وجود دارد که این خود حکایت از آن دارد که آیه در شأن او نازل نشده است.

همه مؤمنان

اشاره

یکی از شبهاتی که بر استدلال شیعه به این آیه وارد کرده اند، این است که گفته اند: امامان شیعه نیز بر این باور بودند که این آیه تنها در شأن علی علیه السّلام نازل نشده، بلکه در حق همه مؤمنان نازل شده است. در این زمینه روایتی را به شرح زیر نقل می کنند:

«عن عبدالملک عن ابی جعفر قال سألته عن هذه الآیة {إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا... } قلنا: مَن الذین آمنوا؟

ص: 238

قال: الذین آمنوا. قلنا: بلغنا انّها نزلت فی علی بن ابی طالب. قال: علی من الذین آمنوا.»

«عبدالملک می گوید: از امام باقر علیه السّلام پرسیدم: مقصود از «الذین آمنوا» چه کسانی هستند؟ فرمود: مؤمنان. گفتم: به ما گفته اند که مقصود از «الذین آمنوا» علی بن ابی طالب علیه السّلام است. فرمود: علی بن ابی طالب علیه السّلام نیز از مؤمنان است».

این شبهه در منابع گوناگون ذکر شده است.(1)

نقد

این روایت را از طبری نقل کرده اند. طبری این روایت را از دو طریق نقل می کند، که هر دو طریق به عبدالملک ختم می شود، ولی ثعلبی سند را روشن تر نقل می کند؛

عن محمد بن عبدالله عن احمد بن محمد بن اسحاق

البستی عن حامد بن

ص: 239


1- جامع البیان، ج 4، ص 288؛ اللباب فی علوم الکتاب، ج 7، ص 397؛ تفسیر خازن، ج 2، ص 56؛ تفسیر، ابن ابی حاتم، ج 4، ص 116؛ تفسیر توفیق الرحمن فی دروس القرآن، ج 2، ص 78؛ تفسیر، ابن کثیر، ج 2، ص 67؛ لباب التفسیر من ابن کثیر، ج 1، ص 342؛ تفسیر القرآن سمعانی، ج 2، ص 47؛ تفسیر بغوی، ج 13، ص 72؛ التفسیر الحدیث، ج 11، ص 133؛ البحرالمحیط، ج 3، ص 525؛ مختصر تفسیر الخازن، ج 1، ص 458؛ الوسیط فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 201؛ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 168؛ تیسیر العلی القدیر لاختصار تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 61؛ روح المعانی، ج 6، ص 168؛ الجامع لاحکام القرآن، ج 6، ص 221؛ الکشف و البیان، ج 4، ص 81.

شعیب، عن سریج بن یونس عن هشیم عن عبدالملک قال سألت ابا جعفر عن قوله.(1)

نقد سندی

1- با توجه به اینکه راوی عبدالملک، هشیم است، ابن معین درباره او گفته است: مخلط. (2)

با توجه به این نوع قضاوت درباره او از طرف رهبران تراجم و حدیث اهل سنت، روایت او اعتباری ندارد.

نقد محتوایی

الف): پیشتر مفصل بررسی کردیم که آیه نمی تواند در شأن غیر از امام علی علیه السّلام نازل شده باشد و یکی از این طرق ادعای اجماع امت بود که از شیعه و اهل سنت نقل کردیم.

ص: 240


1- الکشف و البیان، ج 4، ص 81.
2- همان.

اجماع پیروان مکتب اهل بیت علیه السّلام درباره آیه

در رأس همه امام علی علیه السّلام خود ادعای اجماع را دارد که آیه تنها درباره او نازل شده است.(1)

شیخ مفید رحمه الله، از علمای قرن چهارم(2)، ابن شهرآشوب(3) و طبرسی(4) از علمای قرن ششم،محقق اربلی رحمه الله(5)، از علمای قرن هفتم، علامه حلی رحمه الله(6)، از علمای قرن هشتم، و محدث بحرانی(7)، از علمای قرن دوازدهم نیز ادعای اجماع امت را بر نزول آیه در شأن امام علی علیه السّلام دارند.

آنچه از دانشمندان شیعه نقل شده به عنوان نمونه بود و گرنه علمای شیعه در این مسئله اتفاق نظر دارند.

ص: 241


1- احتجاج، طبرسی، ج 1، ص 379.
2- المسائل العکبریه، سلسلة مؤلفات الشیخ المفید، ج 6، ص 49.
3- مناقب، ابن شهرآشوب، ج 2، ص 3.
4- اعلام الوری، ج 1، ص 325.
5- کشف الغمّه، ج 1، ص 81.
6- کشف المراد، ص 230.
7- غایة المرام، ج 2، ص 15.

ادعای اجماع از اهل سنّت

ادعای اجماع اختصاص به دانشمندان شیعه ندارد بلکه در میان اهل سنت نیز چنین دیدگاهی دارند. افرادی همانند مفسران ادعا کردهاند که این آیه در شأن امامعلی علیه السّلام نازل شده است.

پیشتر ما از هشت طریق ثابت کردیم که آیه یاد شده در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است که یکی از آنها اجماع بود و از یادکرد دوباره آنها چشم می پوشیم.

در اندیشه شیعه آیه درشأن امام علی علیه السّلام نازل شده است ولی بقیه امامان را هم دربرمی گیرد؛ به این روایت توجه کنید:

«عن الفضیل عن ابی جعفر علیه السّلام فی قوله { اِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا} قال: «هم الائمّة»(1).

«فضیل از امام باقر علیه السّلام نقل می کند که مقصود از «الذین آمنوا» در آیه «انّما ولیکم الله و رسوله» همه امامان هستند».

«عن الحسین بن ابی علاء قال: ذکرت لابی عبدالله قولنا فی الاوصیاء انّ طاعتهم مفروضة قال فقال: نعم، هم الذین

ص: 242


1- البرهان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 429؛ تفسیر العیاشی، ج 2، ص 58؛ بحارالانوار، ج 3، ص 118، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، ص 298، ص 358.

قال اللّه تعالی {یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَأَطیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الأمْرِ مِنْکُمْ} و هم الذین قال اللّه عزوجل: {«إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا}»(1)

«حسین بن ابی علاء می گوید: عقیدهام درباره جانشینان رسول خداصلی الله علیه وآله ررا به امام صادق علیه السّلام عرض کردم و پرسیدم آیااطاعت از آنان واجب است؟ امام صادق علیه السّلام فرمود: بلی اوصیاء کسانی هستند که خداوند درباره آنان فرموده است: از خدا و رسول و اولی الامر اطاعت کنید و آنان کسانی هستند که خداوند درباره آنان فرموده است: «تنها ولی و سرپرست شما خدا و رسول و کسانی هستند که ایمان آورده اند».

بر فرض صدور روایت عبدالملک - با توجه به نکته ای که پیشتر بیان شد - آیه همه امامان را دربرمی گیرد. باز هم مقصود امام، بر فرض صدور، شامل همه مؤمنان نیست، بلکه مقصود امام از «الذین آمنوا» همه امامان هستند.

گذشته از آنکه موضوع «تقیه» در دوران امامان شیعه، بحثی جدی است که در بیان مصادیق و جانشینان رسول خدا صلی الله علیه وآله برای همه و در همه جا پرهیز می کردند، به خصوص که حاکمان «بنی امیه» و «بنی عباس» درصدد بودند تا

ص: 243


1- البرهان، ج 3، ص 419؛ الکافی، ج 1، ص 143؛ الاختصاص، 277.

بهانه ای به دست آورند و آل علی علیه السّلام را سرکوب کنند و به زندگی آنان خاتمه دهند که نمونه های فراوانی از این نوع روایات در این زمینه داریم.

به این روایت توجه کنید:

«عن ابن ابی یعفور قال: قلت لابی عبدالله اعرض علیک دینی الذی ادین اللّه به. قال: هاته. قلت: اشهد ان لا اله الاّالله و اشهد انّ محمدا رسول اللّه و اقر بما جاء به من عندالله قال: ثم وصفت له الائمة حتی انتهیت الی ابی جعفر علیه السّلام . قلت: و اقول فیک ما اقول فیهم، فقال: انهاک ان تذهب باسمی فی الناس. قال ابان: قال ابن ابی یعفور قلت له مع الکلام الاول وأزعم انّهم الذین قال اللّه فی القرآن؛ {اطیعوا اللّه و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم}، فقال ابوعبدالله و الآیه الآخر فاقرأه قال: قلت له جعلت فداک ای آیة؟ قال: {انّما ولیّکم اللّه و رسوله و الذین آمنوا...}(1)

«ابن ابی یعفور می گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: می خواهم دینم را برایتان شرح دهم. فرمود: بگو. عرض کردم: شهادت می دهم که معبودی جز اللّه وجود ندارد و شهادت می دهم

ص: 244


1- البرهان، ج 3، ص 427؛ تفسیر العیاشی، ج 2، ص 56؛ بحارالانوار، ج 35، ص 187.

که محمد صلی الله علیه وآله رسول خداست و به آنچه که او از سوی خداوند آورده است، اعتراف می کنم و پس از آن، جانشینان رسول خداصلی الله علیه وآله را بیان کردم تا به امام باقر علیه السّلام رسیدم.

آن گاه گفتم: درباره شما نیز همان اعتقادی را دارم که درباره بقیه جانشینان دارم. امام صادق علیه السّلام فرمود: تو را نهی می کنم که اسم مرا در بین مردم ببری! ابان می گوید: ابن ابی یعفور ادامه داد که به دنبال سخن گذشته به امام صادق علیه السّلام عرض کردم معتقدم که مقصود خداوند از «اولی الامر»، جانشینان رسول خدا صلی الله علیه وآله هستند. امام صادق علیه السّلام فرمود: آیه دیگر را هم بخوان. عرض کردم: فدایت شوم کدام آیه؟ امام صادق علیه السّلام فرمود: «انّما ولیکم اللّه و رسوله و الذین آمنوا.»

همان طور که ملاحظه می کنید، در این روایت، با اینکه امام صادق علیه السّلام تصریح می فرماید که آیه {إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا} شامل همه امامان می شود، و به دلیل جو حاکم و تقیه دستور می دهد که

مبادا در میان مردم روی این مسئله تبلیغ کنند.

ص: 245

ص: 246

ص: 247

ص: 248

فصل پنجم :شبهات سیاق

اشاره

بعضی از شبهاتی که بر استدلال شیعه به این آیه بر خلافت بلافصل حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام وارد کرده اند، بر مسئله سیاق آیات است.

با توجه به اینکه استدلال به سیاق در بسیاری از آیات مطرح می شود، بحث سیاق را مشروح تر بیان می کنم.

تعریف سیاق

در تعریف سیاق گفته اند:

«کل ما یکشف اللفظ الذی نرید فهمه من دوالّ اخری سواء کانت لفظیه کالکلمات التی تشکل مع اللفظ الذی نرید فهمه کلاما واحدا مترابطا او حالیه کالظروف و الملابسات

ص: 249

التی تحیط بالکلام و تکون ذات دلالة فی الموضوع».(1)

«آنچه غیر از لفظ مورد نظر، که بتواند معنای لفظ مورد نظر را روشن کند، چه لفظی همانند کلماتی که همراه با آن لفظ یک کلام را تشکیل می دهند و چه غیرلفظی همانند شرایط و احوالی که آمیخته به کلام است که در فهم موضوع دخالت دارد».

عده ای از مفسران برای فهم آیات بیشتر به سیاق آیات توجه می کردند.(2)

در این زمینه هیچ شبهه ای وجود ندارد که سیاق کلمات یا به عبارت دیگر چینش کلمات در آیات قرآن از طرف خداوند حکیم به گونه ای انجام گرفته است که ارتباط و پیوستگی علمی قرآن را بیان می کند و حقایق را به گونه ای اعجاب انگیز بهم ارتباط می دهد و متناسب با این ترکیب و محتوای آیه، صفات گوناگون خداوند را به کار می برد که حیرت انسان را برمی انگیزد؛ به این آیه توجه کنید:

{فَاعْلَمْنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ اللّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالمُؤْمِناتِ وَاللّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَمَثْواکُمْ}(3)

ص: 250


1- دروس فی علم الاصول، ص 130.
2- تفسیر التابعین، ج 2، ص 617.
3- محمد/19.

«بنابر این بدان که معبودی جز اللّه نیست و برای گناه خود و مردان و زنان با ایمان طلب آمرزش کن که خداوند محل حرکت و قرارگاه شما را می داند».

همان طور که ملاحظه می کنید، خداوند در این آیه چند واقعیت زیر را با هم ذکر کرده است که از ترکیب کلمات، ارتباط واقعی میان آنها روشن می شود:

الف) جهان هستی دارای معبودی است که جز او کسی شایسته عبودیت نیست و او «اللّه» است؛

ب) همه مؤمنان - با توجه به شناختی که از خداوند دارند - در برابر دستورات او نوعی قصور و کوتاهی دارند؛

ج) بنده با توجه به بندگی خود و ربوبیت «اللّه» باید از او آمرزش بخواهد، چرا که اگر این گناهان آمرزیده نشود در جهان ابدی برای او مشکل ایجاد می کند؛

د) برخی از قصور و گناه انسان آشکار و برخی پنهانی انجام می گیرد؛

ه-) علم الهی به همه چیز و بر همه جا احاطه دارد.

حال ارتباط علمی میان این واقعیت ها را چنین بیان می کند که استغفار و یکتاشناسی خداوند رابطه ای واقعی با یکدیگر دارند؛ زیرا معتقد بودن به یگانگی خداوند مستلزم معتقد بودن به عبودیت فرد است و طبیعی است که بنده باید در

ص: 251

برابر رب خاضع و خاشع باشد و از قصورها و تقصیرهای خود عذرخواهی کند و با توجه به مخفی بودن بعضی از گناهان در پایان آیه از صفت علم مطلق خداوند استفاده کرده است.

سیاق آیات

همان طور که بیان کردیم، سیاق کلمات در آیات امری مسلم است، ولی آیا در ترتیب آیات نیز چنین پیوستگی و ارتباطی وجود دارد؟

در اینکه چینش آیات در سوره ها به دستور رسول خدا صلی الله علیه وآله انجام گرفته هیچ شبهه ای نیست و در باور ما چینش آیات توقیفی است و در این زمینه تقریبا عالمان و مفسران اتفاق نظر دارند و جز تعداد اندکی از مفسران کسی مخالف نیست. (1) ولی آیا واقع شدن آیاتی در یک سوره مستلزم این است که همه این آیات به هم پیوسته و مرتبط باشند؟

از نظر عقلی چنین التزامی وجود ندارد و هیچ یک از انواع دلالت ها هم چنین اقتضایی ندارد که تنها به دلیل در کنار هم قرار گرفتن آیات باید میان آنها ارتباط علمی و پیوستگی ناگسستنی باشد.

این سخن مورد قبول اهل سنت نیز هست؛ صبحی صالح می نویسد:

ص: 252


1- مباحث فی علوم القرآن، ص 70.

«کما ان ترتیب الآیات التوقیفی لا یقتضی عقلاً ارتباط احداها بالآخری اذا وقعت کل منها علی اسباب مختلفه.»(1)

«توقیفی بودن ترتیب آیات از نظر عقلی چنین اقتضایی ندارد که هر یک از آیات با دیگری ارتباط داشته باشد؛ زیرا آیات اسباب نزول مختلفی دارد».

باید توجه داشت که این سخن با بحث تناسب آیات و سوره ها منافاتی ندارد؛ زیرا بحث تناسب آیات در جایی مطرح است که چند آیه با هم نازل شده باشد. این تنها سخن ما نیست، بلکه اهل سنت نیز بر این باورند؛

خضری در این باره می نویسد:

«المناسبة علم حسن و لکن یشترط فی حسن ارتباط الکلام ان یقع فی امر متحد مرتبط اوّله بآخره. فان وقع علی اسباب مختلفه لم یشترط فیه ارتباط احدهما بالآخری.»(2)

بحث تناسب آیات، علم خوبی است، ولی در جایی کلام تناسب نیکو خواهد داشت که مجموعه آیات در موضوعی وارد شود که اول و آخر آن با هم ارتباط داشته باشد، ولی اگر نزول آیات اسباب مختلفی داشته باشد تناسب آیات و ارتباط آنها شرط نیست.

ص: 253


1- همان، ص 152.
2- تفسیر التابعین، ج 2، ص 1135.

همچنین باید یادآور شویم که این سخن با بحث وحدت موضوعی سوره ها سازگاری دارد؛ زیرا وحدت موضوعی سوره ها به این معنی است که موضوعی کلی را تعقیب کند که در آیات آن سوره جلوه بارزی داشته باشد، نه اینکه همه آیات باید با موضوع سوره در ارتباط باشد. در این خصوص اهل سنت نیز همین سخن را می گویند؛ صبحی صالح در این باره می نویسد:

«و انّما یغلب فی السورة الواحدة ان تکون ذات موضوع بارز کلی.»(1)

«غالب در سوره این است که یک موضوع بارز و روشن کلی داشته باشد».

نزول سوره مائده

با توجه به اینکه سه آیه از آیات ولایت مورد بحث در سوره مائده واقع شده است، پرداختن به این سوره و هدف از نزول آن ضروری است.

در اینکه سوره مائده در سالهای پایانی عمر رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل شده است، شبهه ای نیست ولی درباره زمان آغاز نزول آیات این سوره عده ای بر این باورند که آیات این سوره درچهار سال پایانی زندگانی رسول خدا صلی الله علیه وآله و در مدینه نازل شده است.

ص: 254


1- مباحث فی علوم القرآن، ص 70.

آغاز نزول این سوره در سال هفتم هجری روی داد، ولی ادامه آن تا روزهای پایانی عمر رسول خدا صلی الله علیه وآله ادامه داشت؛ زیرا در همین سوره آیه «اکمال» در «حجة الوداع» در سال دهم هجری - هشتاد روز قبل از وفات آن حضرت - نازل گردید.(1)

هدف از سوره مائده

اشاره

مفسران اسلامی با تلاشی که در فهم محتوای هر سوره انجام داده اند، به ویژه در عصر اخیر، به این نتیجه رسیده اند که هر سوره هدف یا هدف های خاصی را دنبال می کند که جامع میان آیات هر سوره است و امروزه به نام «وحدت موضوعی» در هر سوره خوانده می شود.(2)

دانشمندان اسلامی تأکید دارند که هر سوره دارای جامعیت واحدی است که در انسجام و به هم پیوستگی آیات آن نقش دارد. اولین وظیفه مفسّر - پیش از ورود به تفسیر آیات - به دست آوردن آن وحدت جامع حاکم بر سوره است تا به خوبی بتواند به مقاصد سوره دست یابد.(3)

ص: 255


1- درآمدی بر تحقیق و اهداف و مقاصد سوره های قرآن، ص 109.
2- علوم قرآنی، ص 405.
3- همان، ص 408.

با توجه به نکته یاد شده، مفسران اسلامی هدف از نزول سوره مائده را وفای به عهدها و پیمانها و حفظ آنها می دانند.(1)

بر همین اساس سوره با جمله {یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالعُقُودِ...}(2)

«ای مؤمنان به پیمانها وفادار باشید»، آغاز می شود.

در توضیح این هدف باید گفت: با توجه به تصریح آیه {الیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ} سوره مائده در زمانی نازل شده است که دوران سیادت مشرکان به سر آمده بود و مسلمانان به اقتدار و مقام والایی در شبه جزیره عربستان دست یافته بودند. در چنین دوره ای مسلمانان به تکمیل قوانینی نیاز داشتند که شئون مختلف زندگانی آنان را به گونه ای سامان دهد.

گذشته از آن در این دوره اهل کتاب یعنی یهود و نصارا تحت حمایت و پیمان مسلمانان در شبه جزیره عربستان زندگی می کردند. ازاین جهت مسلمانان نیازمند قوانینی بودند که در دوبخش زیر وظایف آنان را مشخص کند:

الف - قانونگذاری برای تنظیم روابط مسلمانان با یکدیگر، به ویژه با توجه به روند رو به گسترش اسلام و پایان حیات رسول خدا صلی الله علیه وآله و انقطاع وحی؛

ص: 256


1- المیزان، ج 5، ص 157.
2- مائده/1.

ب - قانونگذاری برای تنظیم روابط مسلمانان با ملل دیگر، به خصوص اهل کتاب که تحت حمایت حکومت اسلامی رسول خدا صلی الله علیه وآله زندگی می کردند.

با توجه به این دو انگیزه، سوره مائده احکام کلی فراوانی را دربردارد. عده ای از مفسران احکام کلی را که در سوره مائده آمده شمارش کرده اند که تعداد آنها به30 حکم کلی رسیده است(1) که از این جمله شانزده پیام آن اختصاص به مسلمانان دارد.(2)

با توجه به نکات یاد شده باید گفت: سیاق آیات به دو شرط زیر قرینه ای برای فهم آیات دیگر است:

1- از نظر تاریخی و شأن نزول ثابت شود که این آیات با هم و یکجا نازل شده است.

2- در این آیات دلیلی برخلاف سیاق وجود نداشته باشد که در آن صورت با وجود دلیل برخلاف سیاق نمی توان به قرینه بودن سیاق اعتماد کرد.

شبهاتی که به استناد سیاق بیان کرده اند، به شرح ذیل است:

ص: 257


1- تفسیر المنار، ج 7، ص 276؛ درآمدی به تحقیق و اهداف و مقاصد سوره ها، ص 112.
2- همان، ج 7، ص 278؛ درآمدی به تحقیق و اهداف و مقاصد سوره ها، ص 119.

1- «ولیّ» به معنای ناصر

اشاره

گفته اند؛ در آیات قبل و بعد از این آیه نیز این واژه به کار رفته است و چون در آنها ولیّ به معنای ناصر و محب است، ولایت در این آیه نیز باید چنین باشد.

به این شبهه توجه کنید:

«بل المراد به الناصر و المحبّ، لانّ الولایة المنهیّ عنها فیما قبل هذه الآیة و فیما بعدها هی بهذا المعنی، فکذا الولایة المامور بها.»(1)

«مقصود از ولیّ، ناصر و محبّ است؛ زیرا ولایتی که در قبل و بعد از این آیه ممنوع شده است به همین معنی است.

بنابر این ولایتی که در این آیه به آن دستور داده شده است نیز باید به همین معنی باشد.

اکنون به بررسی آیات قبل و بعد می پردازیم تا مشخص شود که ولایت در این آیات به معنای ناصر است یا خیر؟

مدعیان سیاق بر این باورند که آیات 51 تا 67 سوره مائده با هم نازل شده است؛

طبری پس از نقل جریان شأن نزول می نویسد:

ص: 258


1- تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج 4، ص 284؛ التفسیر الحدیث، ج 11، ص 133؛ تفسیر کبیر، ج 12، ص 27.

«فانزل اللّه تعالی ذکره: یا ایها الذین آمنوا لا تتخذوا الیهود، الی قوله ویعصمک من الناس.»(1)

عده ای نیز بر این باورند که آیات 51 تا 56 این سوره با هم نازل شده است:

{یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ

أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظّالِمینَ}.

{فَتَرَی الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یُسارِعُونَ فیهِمْ یَقُولُونَ نَخْشی أَنْ تُصیبَنا دائِرَةٌ فَعَسَی اللّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فَیُصْبِحُوا عَلی ما أَسَرُّوا فی أَنْفُسِهِمْ نادِمینَ}.

{وَ یَقُولُ الَّذینَ آمَنُواهؤلاءِ الَّذینَ أَقْسَمُوا بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَأَصْبَحُوا خاسِرینَ}.

{ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤمِنینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرینَ یُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤتیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلیمٌ}

ص: 259


1- تفسیر طبری، ج 4، ص 615.

{إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ}.

{وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ}.

شأن نزول آیات

مدعیان سیاق بر این باورند که مجموع این آیات یکجا نازل شده است، ولی درباره زمان نزول آن نظریه های زیر مطرح شده است:

1- بعد از جنگ بدر مسلمانانی که با یهودیان پیمان داشتند به یهودیان هم پیمان خود گفتند قبل از اینکه حادثه ای مثل بدر بر سر شما نازل شود، ایمان بیاورید. مالک بن صیف یهودی گفت: پیروزی بدر شما را مغرور کرده است، در حالی که قریش با جنگ آشنا نبودند. بگذارید بین ما و شما جنگی پیش آید، آن روز خواهید فهمید که جنگ چیست و جنگجو کیست؟

در این حال عبادة بن صامت به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کرد: من از هم پیمانان یهودی خود برائت می جویم و عبدالله بن ابیّ گفت: من این کار را نمی کنم. پس این آیات نازل شد.(1)

ص: 260


1- تفسیر طبری، ج 4، ص 615.

2- بعد از جنگ «بنی قینقاع» با رسول خدا صلی الله علیه وآله عبدالله بن ابیّ به حمایت از آنان برخاست و عبادة بن صامت نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آمد و آن سخنان را گفت.(1)

3- بعد از جنگ احد عده ای از مسلمانان وحشت کردند که مبادا دوباره کفار مسلط شوند.

یکی از مسلمانان به رفیقش گفت: من به فلان یهودی پیوسته، یهودی می شوم و از او امان می گیرم. رفیقش گفت: من هم به فلان نصرانی در شام می پیوندم و نصرانی می شوم و امان می گیرم.(2)

4- عکرمه مدعی است مقصود «ابولبابه» است که وقتی پیامبر او را به سوی بنی قریظه فرستاد و آنان حاضر شدند که تسلیم دستور رسول خدا صلی الله علیه وآله شوند، «ابولبابه» خیانت کرد و با دستش اشاره کرد که در آن صورت کشته خواهید شد.(3)

نقد

1- طبری بعد از نقل این آراء، درباره شأن نزول آیات یاد شده می نویسد:

ص: 261


1- همان، ص 616.
2- همان.
3- همان.

«و لم یصحّ بواحد من هذه الاقوال الثلاثة خبر تثبت بمثله حجّة»(1)

«هیچ یک از این آراء سند درستی ندارد که بتوان با آن مطلبی را ثابت کرد».

براین اساس هیچ یک از این شأن نزول هایی که نسبت داده اند، سندی ندارد تا بتوان گفت که آیه «انّما» نیز در همین ارتباط نازل شده است و یا اینکه این آیات با هم نازل شده اند؛ تا آیات سیاق پیدا کند و برای فهم آیه باید سیاق را مورد توجه قرار داد.

2- این شأن نزول ها با تاریخ قطعی نیز سازگاری ندارد؛ زیرا همه مفسران بر این باورند که این سوره از آخرین سوره هایی است که بر رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل شده است و - همان طور که پیشتر نقل کردیم - دست کم سال هفتم هجری را گفته اند آن هم به این دلیل که در آیات یاد شده است کلمه {فَعَسَی اللّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ} آمده است و مقصود از فتح هم فتح مکه است. پس باید دست کم سال هفتم باشد، در حالی که این قول هیچ تاییدی ندارد که مقصود از فتح در این آیه فتح مکه باشد؟

حتی اگر این نظریه را هم بپذیریم که این سوره در سال هفتم هجری نازل شده است، باز هم شأن نزول های گفته شده با تاریخ قطعی سازگاری ندارد؛ زیرا

ص: 262


1- همان، ص 617.

اگر بگوییم این جریان بعد از جنگ بدر بوده است، جنگ بدر در سال دوم هجری اتفاق افتاده است، در حالی که این آیات سال هفتم به بعد نازل شده است و اگر بپذیریم که این جریان بعد از جنگ «بنی قینقاع» با رسول خدا صلی الله علیه وآله اتفاق افتاده است، عده ای وقوع جنگ بنی قینقاع را در سال دوم هجری(1) و عده ای در سال سوم(2) می دانند.

بنابر این باز هم با زمان نزول این سوره سازگاری ندارد و اگر این شأن نزول را بپذیریم که بعد از جنگ احد بوده است، جنگ احد نیز در سال سوم اتفاق افتاده است و با نزول این آیات و سوره سازگاری ندارد؟

اگر این شأن نزول را بپذیریم که مربوط به ابولبابه و جریان جنگ بنی قریظه است، در آن صورت نیز با نزول سوره سازگاری ندارد؛ زیرا جنگ بنی قریظه بالاتفاق بعد از

جنگ احزاب و در سال پنجم هجری روی داده است.(3)

ص: 263


1- تاریخ، طبری، ج 2، ص 172؛ مغازی، واقدی، ج 1، ص 176؛ کامل، ابن اثیر، ج 2، ص 137؛ سیره، ابن هشام، ج 3، ص 51.
2- البدایة و النهایه، ج 3، ص 126؛ السیرة النبویه، ذهبی، ج 1، ص 376.
3- تاریخ، طبری، ج 2، ص 245؛ مغازی، واقدی، ج 2، ص 496؛ کامل، ابن اثیر، ج 2، ص 185؛ البدایة و النهایه، ج 3، ص 286؛ السیرة النبویه، ذهبی، ج 1، ص 506؛ سیرة، ابن هشام، ج 3، ص 244.

3- پیشتر بیان شد که سیاق در صورتی ثابت می شود که آیات مورد بحث یکجا نازل شده و همچنین قرینه ای برخلاف سیاق وجود نداشته باشد. تنها با کنار هم قرار دادن این آیات، نمی توان حکم کرد که این آیات با هم نازل شده اند.

4- شأن نزول ها با خطاب آیات نیز سازگار نیست؛ زیرا اگر این شأن نزول ها صحت داشته باشد، نباید یهود و نصارا با هم ذکر شوند؛ چه اینکه اگر مقصود از ولایت، ولایت به معنای نصرت است، بر فرض این که بپذیریم که بین مسلمانان و یهودیان پیمانهایی وجودداشته که براساس آن پیمانها یکدیگر را یاری می کردند، در دوران یاد شده در مدینه مسلمانان با نصارا معاشرتی نداشته اند و معاهده ای نیز میان آنان وجود نداشته است. معاشرت با نصارا بعد از جریان مباهله و در سال نهم هجری آغاز می شود.

5- وحدتِ سیاق، با هدف آیات قبل و بعد از آیه «انّما» سازگار نیست؛ زیرا هدف در آیات قبل، نهی از انتخاب یهود و نصارا به عنوان «ولیّ» و سرزنش منافقان و بیماردلان از گرایش به یهود و نصارا و حمایت از آنان است، بدون اینکه یهود و نصارا مخاطب باشند، در حالی که در آیات بعد، یهود و نصارا مورد خطاب هستند و آنان را مورد سرزنش قرار داده، محکوم به نفاق و فسق می نماید و با دوگانه بودن هدف در آیات، چگونه می توان قائل به وحدت سیاق شد؟

ص: 264

6- اگر ولایت در آیات قبل به معنای نصرت باشد به دلایل زیر با خود آیات و ویژگی هایی که در آیات به کار رفته است، سازگار نیست؛

الف - در آیه می فرماید: {بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ}؛ این ولایت، ولایت نصرت نیست؛ زیرا آنچه پیروان هر دینی را اعم از یهود و نصارا و ... به هم پیوند می دهد، ولایت محبت و دوستی در سایه دین است نه اینکه آنها با هم پیمان همکاری بسته باشند.

ب - در آیه می فرماید: {وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ}؛ این ولایت نیز نمی تواند ولایت نصرت باشد؛ زیرا تنها قرارداد و پیمان همکاری میان دو گروه موجب نزدیکی روحی آنها نمی شود چه بسا دو گروه که دشمن سرسخت هم هستند، بنا به ضرورتی با هم پیمان همکاری منعقد می کنند. همانند پیمانی که بعد از ورود رسول خدا صلی الله علیه وآله به مدینه میان آن حضرت و یهود بسته شد؛ طایفه ای که مسلمانان هرگز با آنها احساس همبستگی نکردند، تا چه رسد به اینکه {وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ} شود. آنچه موجب می شود که شخصی از یک گروه به حساب آید، ولایت محبت و دوستی است که گرایش روحی و همفکری و ... را در پی دارد.

7- مدعیان سیاق بر این باورند که آیه 54 درباره ابوبکر و یاران او نازل شده است و بر این اساس باید با آیات قبل و بعد بیگانه باشد. در عین حال می گویند: تمام این آیات درباره «عبادة بن صامت» و «عبدالله بن ابیّ» نازل شده است.؟!

ص: 265

همان طوری که قبلاً اشاره شد یکی از عجیبترین نظریه ها این است که آیه ولایت حتی آیه قبل از آن هر دو درباره ابیبکر ابی ضحائم نازل شده است!

2. آیه در مورد ابوبکر نازل شده است

اشاره

یکی دیگر از شبهات سیاق این است که گفته اند با توجه به اینکه آیه قبل درباره ابوبکر نازل شده است، مناسب این است که این آیه نیز درباره ابوبکر نازل شده باشد. به این شبهه توجه کنید.

«ایضا الآیة المتقدّمة نزلت فی ابی بکر کما مرّ من انّه هوالذی حارب المرتدین، فالمناسب ان تکون هذه ایضا فیه.»

این شبهه در برخی منابع آمده است

نقد
اشاره

در این شبهه نیز مقدمه های زیر مسلّم فرض شده و سپس این نتیجه گرفته شده است که باید مقصود از آیه «انّما» هم ابوبکر باشد.

1- آیه قبل درباره ابوبکر نازل شده است؛

2- ارتداد در آیه به معنای اصطلاحی آن به کار رفته است؛

3- مقصود از مرتدین، معترضان به حکومت ابوبکر هستند.

ص: 266

الف - شأن نزول آیه ارتداد

درباره آنکه آیه قبل، یعنی آیه ارتداد، درباره چه کسی یا کسانی نازل شده است، نظریه های زیر مطرح شده است:

الف - افرادی مثل واحدی نیشابوری و سیوطی در لباب النقول فی اسباب النزول به شأن نزول آیه نپرداخته اند و از دیدگاه آنان آیه درصدد بیان حکم کلی است.

ب – مفسران اهل سنت - که شأن نزول آیه را مطرح کرده اند - آن را قول منحصر نمی دانند، بلکه یکی از اقوال این است که آیه قبل درباره ابوبکر نازل شده است.

البته محققان این قول را نیز نپذیرفته اند؛ طبری پس از نقل اقوال می نویسد:

«و اولی الاقوال فی ذلک عندنا بالصواب ما روی به الخبر عن رسول اللّه انّهم اهل الیمن قوم ابی موسی الاشعری.»(1)

«ما معتقدیم که از میان نظریه های مطرح شده واقع بینانه ترین آنها این است که مقصود از آیه قبل اهل یمن، از خویشان ابو موسی اشعری هستند؛ چنان که از رسول خدا صلی الله علیه وآله این گونه روایت شده است».

ص: 267


1- تفسیر، طبری، ج 4، ص 626.

ج – مفسران شیعه - که این شأن نزول را برای آیه ذکر کرده اند - دو گروه هستند:

1- گروهی بر این باورند که این آیه درشأن امیرالمؤمنین علیه السّلام و یاران او نازل شده است.(1) مؤید این قول نیز این است که اوصافی که در این آیه به کار رفته، رسول خدا صلی الله علیه وآله آنها را درباره امام علی علیه السّلام در روایات دیگر به کار برده است. شایان ذکر است که این اوصاف در روایات اهل سنت نیز فراوان است؛ رسول خدا صلی الله علیه وآله وصف «یحب اللّه و یحبّه الله» را درباره امام علی علیه السّلام در جنگ خیبر به کار برده است(2) و اینکه آن حضرت درباره امام علی علیه السّلام فرموده است که اوست که بعد از من با ناکثین، قاسطین و مارقین جهاد می کند.(3)

ص: 268


1- مجمع البیان، ج 3، ص 208.
2- الصواعق المحرقه، ص 121؛ الریاض النضرة، ج 2، ص 126، 129؛ ذخائر العقبی، ص 133؛ نورالابصار، ص 164؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 126؛ کفایة الطالب، ص 98؛ مناقب، ابن مغازلی با 11 سند، ص 176؛ تاریخ الخلفاء، سیوطی، ص 169 - 171؛ مناقب الاسد الغالب، ص 26؛ اسدالغابه، ج 4، ص 94؛ الاستیعاب، ج 3، ص 203؛ مسند احمد بن حنبل، ج 1، ص 160؛ صحیح مسلم، ج 4، ص 120 و دهها منبع دیگر.
3- مستدرک، حاکم، ج 3، ص 132؛ الریاض النضره، ج 2، ص 135؛ کفایة الطالب، ص 169؛ ذخائر العقبی، ص 139؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 136؛ الصواعق المحرقه، ص 123؛ مناقب، ابن مغازلی، ص 298؛ اسد الغابه، ج 4، ص 108 و منابع دیگر.

2- گروهی بر این باورند که این آیه درشأن امام زمان علیه السّلام و یاران او نازل شده است. مؤید این قول نیز جمله «فسوف یاتی الله» است که برای استقبال به کار می رود(1)

بنابر این اصل شأن نزول آیه قبل درباره ابوبکر نه تنها مورد تردید و شک است، بلکه به طور قطع نیز نمی تواند مقصود ابوبکر باشد؛ زیرا خداوند در این آیه جمله «فسوف یاتی اللّه بقوم» را به کار برده است که بنابرقواعد مسلم ادبیات عرب هرگاه سوف بر سر فعل مضارع درآید، فعل مضارع اختصاص به آینده پیدا می کند. این آیه از کسانی سخن می گوید که در عصر نزول آیه هنوز وجود خارجی ندارند، در حالی که ابوبکر و یاران او سالها قبل از نزول آیه وجود داشتند!

3- در بسیاری از تفاسیر معتبر عامه آمده است که مراد از این آیه سلمان فارسی و قوم او هستند وقتی این آیه نازل شد اصحاب پرسیدند: منظور از این آیه چیست؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله دست بر شانه سلمان فارسی نهادند و فرمودند:

«هذا وذووه ثم قال لوکان الدین معلقاً بالثریا لناله رجال من

ص: 269


1- تفسیر علی بن ابراهیم، ج 1، ص 170؛تفسیر مجمع البیان، ج 3، ص 209؛ منهاج البراعة، ج 2، ص 362.

ابناء الفارس»(1)

ب - معنای ارتداد

در آینده به طور مشروح بیان می کنیم که واژه هایی که در قرآن به کار رفته است، نمی تواند به معنای اصطلاحاتی باشد که این واژه ها در قرون بعدی بین مسلمانان به خود گرفته اند، بلکه باید به همان معنای لغوی آن باشد، یا دست کم متناسب با آن معنی به کار رفته باشد.

در معنای لغوی ارتداد گفته شده است.

«الارتداد و الردّة، الرجوع فی الطریق الذی جاء منه، لکن الردّه تختص بالکفر و الارتداد یستعمل فیه و فی غیره.»(2)

«ارتداد و رده به معنای بازگشت از راهی که آمده است می باشد، ولی رده اختصاص به بازگشت به کفر دارد، اما ارتداد در این مورد و موارد دیگر به کار می رود».

بنابراین ارتداد به کار رفته در آیه به معنای اصطلاحی نیست تا قرینه ای باشد بر اینکه آیه درباره ابوبکر نازل شده است.

ص: 270


1- تفسیر ابی السعود الی السعود، ج 3، ص 51؛ تفسیر الرازی، رازی، ج 12، ص 19- 20 تفسیر النسفی – النسفی، ج 1، ص 288؛ تفسیر الثعلبی، الثعلبی، ج 4 ص 78- 79.
2- مفردات، راغب، ص 192.
ج - معترضان به حکومت ابوبکر

اینکه گفته شده چون ابوبکر با مرتدان جنگیده است پس آیه درباره او نازل شده است پذیرفته نیست؛ چرا که هواداران ابی بکر سعی کردهاند حتی مخالفان شخص ابوبکر را نیز مرتد بخوانند در حالی که آن زمان عدهای واقعاً مرتد شده و گرد پیامبران دروغین را گرفته بودند ولی عدهای از مسلمانان راستین و اصحاب پیامبر بودند که بر عهد غدیم خم باقی مانده و ولایت و جانشینی را حق امیرالمومنین علیه السّلام میدانستند. قرائن حاکی از آن است که مخالفان ابوبکرتنها وی را قبول نداشتند، نه اینکه مرتد شده باشند؛ به عنوان نمونه طبری، مورخ اهل سنت، پس از نقل حوادث سال یازدهم شعری از شاعران همین گروه را میآورد که نشان می دهد آنان شخص ابوبکر را قبول نداشتند. به دو بیت از این قصیده توجه کنید:

اطعنا رسول اللّه ما کان بیننا فیال عبادالله مالا بی بکر

ایورثنا بکرا اذا مات بعده وتلک لعمرالله قاصمة الظهر(1)

«تا پیامبر صلی الله علیه وآله در بین ما بود از او اطاعت کردیم، خدایا ابوبکر چه می گوید، آیا بعد از مرگ ابوبکر باید پسرش رهبر ما باشد. به خدا سوگند این مسئله کمرشکن است».

ص: 271


1- تاریخ طبری، ج 2، ص 477.

یکی از قبائلی که به بهانه ارتداد مورد هجوم قرار گرفت قبیله «مالک بن نویره» بود.

«مالک بن نویره»؛ رئیس قبیله ای بود که در زمان جاهلیت او را هم ردیف شاهان می دانستند. بعد از مسلمان شدن، رسول خدا صلی الله علیه وآله مسؤولیت صدقات قبیله اش را به او واگذار کرد. بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه وآله «خالد بن ولید» به بهانه ارتداد از طرف ابوبکر مأمور سرکوبی قبیله «مالک بن نویره» شد. ولی در اولین برخورد با این قبیله چشم خالد به زن مالک، که زنی زیبا بود افتاد، دلباخته او شد. با اینکه اینان مسلمان بودند و نماز می خواندند و مالک نماینده رسول خداصلی الله علیه وآله بود، خالد با مکر و حیله آنان را خلع سلاح کرد و مردان آنان از جمله مالک بن نویره را کشت و برخلاف همه دستورات دینی همان شب زن مالک را به عنوان همسر در اختیار گرفت و با او هم بستر شد. گزارش این جنایت به مدینه رسید. ابوبکر خالد را احضار کرد. هنگام ورود به مسجد تیرهایی را در عمامه اش گذاشته بود، تا چشم عمر به او افتاد، برخاست و تیرها را در آورد و آنها را شکست و گفت:

«قتلت امرءً مسلما، ثم نزوت علی امرأته و اللّه لارجمنّک باجمارک»؟

ص: 272

«مسلمانی را کشته ای و با زنش همبستر شده ای. به خدا سوگند تو را سنگسار خواهم کرد؟ ولی ابوبکر او را بخشود»!(1)

از دیگر قرائن، شهادت عمر در همین جمله است که «مالک بن نویره» مسلمان بوده است.

به راستی جای تعجب نیست که «مالک بن نویره» نماینده رسول خدا صلی الله علیه وآله، مرتد باشد،ولی خالد بن ولید و دیگران با چنان عملکردی مسلمان باشند؟

انسان از تناقض گویی این گروه تعجب می کند؛ از یک سو می گویند: این آیه درباره ابوبکر نازل شده است پس باید آیه بعد هم درباره او نازل شده باشد. این جمله به این معنی است که این سه آیه به طور مستقل و ارتباطی با آیات قبل و بعد ندارد. از سوی دیگر می گویند: مجموع این آیات از 51 تا 57 و به قولی تا 67 یکجا همه در شأن عبادة بن صامت» است.

د - مفاد آیات

بر اساس نظر ما این آیه نه درباره ابوبکر نازل شده و نه مستقل است، بلکه این چهار آیه با هم نازل شده است و این آیه به منزله نتیجه سه آیه قبل است؛

ص: 273


1- همان، ج 2، ص 504؛ کامل، ابن اثیر، ج 2، ص 359؛ الاصابة فی تمییز الصحابه، ج 6، ص 36.

زیرا وقتی عده ای از مسلمان نماها یهود و نصاری را به عنوان «ولیّ» برگزیدند و به آنان گرایش روحی پیدا کردند.

زمینههای این گرایش روحی و ولایت پذیری آنان به شرح زیر است:

1- گرایش روحی و قلبی به دشمنان خدا و رسول خدا صلی الله علیه وآله است. قلبی که جای محبت دشمنان خدا و رسول شد، دیگر جای محبت خدا و رسول و مؤمنان نمی شود؛ چنان که خداوند فرمود:

{ما جَعَلَ اللّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فی جَوْفِهِ }(1)

2- اظهار ذلت این گونه مسلمان نماها در برابر کفار و اظهار عزّت در برابر مسلمانان!؛

3- سستی در جهاد با یهود و نصارا و تحمل نکردن مشکلات این مبارزه و محرومیت های قطع روابط با آنان؛

4- هراس از هر سرزنشی در راه خدا؛ از این رو حاضر نیستند در راه خدا قدم بردارند و مبارزه کنند.

با توجه به نکات یاد شده - چنان که گفتیم - این آیه در حکم نتیجه آیات قبل و درصدد بیان این نکته است که اگر عده ای از دین خدا برگردند به خدا زیان نمی رسانند و خداوند قادر است گروهی را بیاورد که از دین خدا دفاع کنند،

ص: 274


1- احزاب/4.

به خدا عشق بورزند و خداوند نیز آنان را دوست داشته باشد و بدون هیچ مسامحه ای با دشمنان خدا و رسول مبارزه کنند، در برابر مؤمنان ذلیل باشند و در برابر کفار عزیز و سرزنش هیچ سرزنش گری هم آنان را متزلزل نکند. ویژگی های این قوم و شرایط زمانی پیدایش

این گروه در روایات آخرالزمان به خصوص در تفاسیر روایی ذیل آیه:{فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ السّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها فَأَنّی لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِکْراهُمْ}(1) آمده است که برای طولانی نشدن از ذکر این روایات پرهیز می کنیم.

3- تناقض آیات

اشاره

از شبهاتی که با توجه به سیاق آیات مطرح شده تناقض آیات است. به این بیان که آیه ارتداد قوی ترین دلیل بر امامت ابوبکر است و اگر آیه بعد - که آیه «انّما» ست - دلیل بر امامت علی علیه السّلام باشد، تناقض پیش می آید و چون تناقض آیات باطل است، دلالت این آیه نیز بر امامت امام باطل است.

به این شبهه توجه کنید:

«انّا قد بیّنا بالبرهان البیّن ان الآیة المتقدّمة و هی قوله یا ایها الذین آمنوا من یرتد منکم عن دینه الی آخر الآیة من اقوی الدلائل علی صحّة امامة ابی بکر، فلودلّت هذه الآیة

علی صحّة امامة علیّ بعد الرسول، لزم التناقض بین

ص: 275


1- محمد/18.

الآیتین و ذلک باطل، فوجب القطع بان هذه الآیة لا دلالة فیها علی ان علیّا هو الامام بعدالرسول.» این شبهه در برخی از منابع آمده است.(1)

نقد

فخر رازی در این استدلال چند مسأله را قطعی فرض نموده و به نتایج زیر دست یافته است:

1- این آیه درباره ابوبکر و اصحاب او نازل شده است؛

2- ارتداد در این آیه به معنای ارتداد اصطلاحی است و مقصود از مرتدان، معترضان به حکومت ابوبکر هستند؛

3- دلالت این آیه بر امامت ابوبکر قطعی است.

در حالی که هیچ یک از این مقدمات نه تنها مسلم نیست، بلکه قابل اثبات هم نیست؛ اما چرا مقدمه اول قابل اثبات نیست؟ پیشتر بیان کردیم که در بین شیعه هیچ کس قائل نیست که آیه درباره ابوبکر نازل شده باشد. همة اهل سنت نیز این نظریه را قبول ندارند. گذشته از آنکه بیان شد، ترکیب این آیه حکایت از آن دارد که قوم مورد بحث در عصر نزول آیه وجود خارجی نداشتند.

ص:276


1- التفسیر الکبیر، ج 12، ص 28.

مقدمه دوم نیز نه تنها قطعی نیست، بلکه قابل اثبات هم نیست؛ زیرا پیشتر روشن شد که نه ارتداد در این آیه به معنای اصطلاحی آن است و نه مخالفان ابوبکر مرتد شده بودند، بلکه غیر از هواداران پیامبران دروغین دیگران مسلمانانی بودند که ابوبکر را به عنوان جانشین رسول خدا صلی الله علیه وآله قبول نداشتند.

مقدمه سوم نیز همین گونه است؛ زیرا تنها جمله ای که فخر رازی به آن استدلال می کند عبارت {فسوف یاتی اللّه بقوم یحبّهم و یحبّونه} است که گذشته از آنکه مصداق آن مشکوک است، معنای آن نیز دلالت روشنی ندارد؛ زیرا استدلال فخر رازی این است که چون این قوم محبوب خدا هستند، پس باید امام مسلمانان باشند!

اشکالها:

1- این جمله با هیچ توجیه ادبی، عقلی و نقلی بر لزوم امامت دلالت نمی کند.

2- بر فرض که این جمله دلالت کند که مصداق این آیه باید امام باشد مصداق آیه « یک قوم» است نه «افراد» و کسی نمی تواند ادعا کند که آن قوم همه امامند.

ص: 277

3- بر فرض که افراد مقصود باشند، باید دلالت بر امامت «خالد بن ولید» - که اوصاف خالد را پیشتر بیان کردیم - کند! زیرا همه اتفاق نظر دارند که در این حوادث ابوبکر از مدینه خارج نشده و خالد بن ولید بوده است که آن عملیات را رهبری می کرده است

گذشته از اینها، اشکال های زیر نیز بر اصل استدلال فخر رازی وارد است:

1- اگر جمله «یحبّهم و یحبّونه» دلالت بر امامت می کند، چرا فخر رازی به کاربرد همین جمله از طرف رسول خدا صلی الله علیه وآله در جنگ خیبر درباره امام علی علیه السّلام استدلال نمی کند. به این جریان توجه کنید.

«حاصرنا خیبر فاخذ ابوبکر فانصرف و لم یفتح له، ثمّ اخذه عمر من الغد فخرج و رجع و لم یفتح له، و اصاب الناس شدة فقال رسول الله: انّی دافع اللواء الی رجل یحبّه اللهُ و رسولُه و یحبّ اللهَ و رسولَه لا یرجع حتی یفتح علیه.»(1)

ص: 278


1- صحیح، مسلم، ج 4، ص 120؛ مسند، احمد بن حنبل، ج 1، ص 160؛ الاستیعاب، ج 3، ص 203؛ اسدالغابه، ج 4، ص 94؛ تاریخ الخلفاء، ص 169؛ مناقب الاسد الغالب، ص 26؛ مناقب، ابن مغازلی، ص 176 با 11 سند؛ کفایة الطالب، ص 98؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 126؛ نورالابصار، ص 163؛ ذخائرالعقبی، ص 133؛ الریاض النضره، ج 2، ص 129؛ الصواعق المحرقه، ص 121،ینابیع المودة، ص 49؛ الفتوحات الاسلامیّة، ج 2، ص 456 و دهها منبع دیگر.

«خیبر را محاصره کردیم، فرماندهی به ابوبکر واگذار شد، ولی کاری از پیش نبرد و بازگشت. روز بعد فرماندهی به عمر واگذار شد. او نیز کاری از پیش نبرد و بازگشت و مردم با مشکلات زیادی روبرو شده بودند. در چنین شرایطی پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: بدون تردید فردا پرچم را به دست مردی خواهم داد که خدا و رسول او را دوست دارند و او نیز خدا و رسول را دوست می دارد. او تا پیروزی را به دست نیاورد، باز نخواهد گشت».

اگر جمله «یحبّهم» و «یحبّونه» دلالت بر امامت می کند؛ چرا در اینجا دلالت نمی کند، با این تفاوت که مصداق «یحبّهم و یحبّونه» در آیه معلوم نیست، ولی اینجا، مصداق آن ، امام علی علیه السّلام است ؛ زیرا نه تنها مسلمانان

بلکه خلیفه دوم، هم آرزو می کرد ای کاش این جمله دربارة او بیان شده بود.(1)

این حدیث که به حدیث الرایه معروف شده در بین اهل سنت از چنان شهرتی برخوردار است که عده ای از محدثان آنان درباره آن کتاب مستقل نوشته اند؛ حافظ ابوعبدالله محمد بن عبدالله ابن البیع حاکم نیشابوری (متوفای 405) کتابی به نام طرق حدیث الرایه دارد.(2)

ص: 279


1- مستدرک، حاکم، ج 3، ص 135؛ ینابیع المودة، ص 49؛ الریاض النضره، ج 2، ص 130؛ صحیح، مسلم، ج 4، ص 120
2- اهل البیت فی المکتبة العربیه، ص 293.

2- نزول آیه «انّما» درشأن امام علی علیه السّلام قطعی است؛ زیرا همه به اتفاق این شأن نزول را گفته اند، حال یا به صورت اشتراک و یا به صورت انفراد. از طرفی دلالت آیه بر مسئله رهبری نیز بسیار روشن است؛ زیراواژه ولایت در آن به کار رفته و با کلمه «انّما» - که از ادات حصر است - نیز بیان شده است.

بنابراین اگر سخن فخر رازی را بپذیریم برای رفع تعارض باید از دلالت آن آیه بر امامت ابوبکر دست برداشت؛ زیرا نزول آن آیه درباره او مشکوک است و به هیچ وجه بر امامت او دلالت ندارد.

3- فخر رازی مدعی است که این آیه از قوی ترین دلائل امامت ابوبکر است ولی ابوبکر و طرفدرانش در عصر رسالت که حضور داشتند و شأن نزول آیات را دیده بودند، اگر این آیه درباره او نازل شده بود و چنین دلالتی داشت. قطعا در «سقیفه» برای اثبات مشروعیت خود به آن استدلال می کرد در حالی که در مدارک سقیفه چنین چیزی را نمیبینیم.

4- ابوبکر هرگز مدعی نشد که این آیه درباره او نازل شده است و هیچ یک از معاصران او هم چنین ادعایی نکرده اند و این قول تنها از عکرمه نقل شده است که پانزده سال بعد از ارتحال رسول خدا صلی الله علیه وآله به دنیا آمده است،(1) در حالی که

ص: 280


1- الاعلام، ج 4، ص 244.

امام علی علیه السّلام - همان طور که پیشتر بیان شد - نه تنها مدعی است که این آیه درباره او نازل شده است بلکه ادعای اجماع امت را نیز دارد و به آن استدلال نیز کرده است که مشروح آن در آینده بیان خواهد شد.

5- در اندیشه اهل سنت اکثر قریب به اتفاق بر این باورند که نصّی بر امامت هیچ کس وجود ندارد. حتی عده ای از آنان در کتب خود بابی را به این مسئله اختصاص

داده اند، به عنوان مثال «ابن کثیر» باب مستقلی را با نام «باب ان رسول لم یستخلف» ذکر می کند(1) و به پیروی از او، سیوطی نیز بابی را با همین عنوان در کتاب خود آورده است(2) و آنان که تلاش زیادی کرده اند که مشروعیت حکومت ابوبکر را از راه نصّ درست کنند و در کتب خود بابی را با عنوان «باب استخلاف ابی بکر» آورده اند، هر چه کوشیده اند در طول 23 سال رسالت رسولخدا صلی الله علیه وآله تنها نماز خواندن ابوبکر را به عنوان دلیل آورده اند که تمام این باب را دو روایت تشکیل می دهد(3) که آن هم در واقع یک روایت است و تفاوت آن دو در تعبیر ابن زمعه است که در روایت دوم، تخطئه عمر شدیدتر است.

ص: 281


1- البدایة و النهایة، ج 5، ص 250.
2- تاریخ الخلفاء، ص 7.
3- سنن، ابی داود، ج 4، ص 222.

برای روشن شدن مسئله به این روایت توجه کنید:

«عن عبدالله بن زمعة قال: لمّا استعز برسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و انا عنده فی نفر من المسلمین دعاه بلال الی الصلاة، فقال مروا من یصلّی للناس، فخرج عبدالله بن زمعة، فاذا عمر فی الناس و کان ابوبکر غائبا فقلت یا عمر، قم فصلّ بالناس، فتقدّم فکبّر، فلمّا سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم صوته - و کان عمر رجلاً مجهرا - قال: فاین ابوبکر؟ یأبی اللّه ذلک و المسلمون یابی اللّه ذلک و المسلمون، فبعث الی ابی بکر، فجاء بعدان صلّی عمرتلک الصلاة، فصلّی بالناس.»(1)

«عبدالله بن زمعه می گوید: وقتی بیماری رسول خدا صلی الله علیه وآله شدت یافت من و عده ای از مسلمانان نزد او بودیم. بلال از رسولخداصلی الله علیه وآله تقاضا کرد که برای نماز خواندن به مسجد تشریف بیاورند. پیامبر فرمود به یک نفر بگویید با مردم نماز بخواند».

عبدالله بن زمعه می گوید: وقتی به مسجد آمدم به عمر گفتم برخیز و با مردم نماز بخوان. او نیز برخاست و تکبیر گفت و چون رسولخدا صلی الله علیه وآله صدای عمر را شنید، چون صدای عمر بلند بود، فرمود: ابوبکر کجاست؟. خدا و مسلمانان این کار را نمی پسندند.

ص: 282


1- سنن، ابی داوود، ج 4، ص 222.

سپس به دنبال ابوبکر فرستادند و او نیز آمد و بعد از آنکه عمر آن نماز را

خوانده بود، ابوبکر با مردم نماز خواند».

برای روشن شدن اینکه محدثان نتوانسته اند در این زمینه حدیثی بیابند - و گرنه به هر قیمتی که بود آن را ثبت می کردند - به موارد ذیل اشاره می کنیم:

الف – طرفداران حکومت ابوبکر پس از تلاش بسیار تنها همین روایت نماز خواندن ابوبکر با مردم را آورده اند و سعی کرده اند تا بدین وسیله صلاحیت ابوبکر را برای امامت ثابت کنند که گذشته از مشکل سند و متن، این کار از نظر اهل سنت ارزش ندارد؛ زیرا آنان امامت هر مسلمانی را در نماز جایز می دانند؛ هر چند آن مسلمان فاسق باشد!

ب - به علاوه این روایت تنها درباره ابوبکر است و عمر را نیز تخطئه می کند، ولی در مورد عمر و عثمان، هیچ روایت یا آیه ای که بر امامت آنان دلالت کند، وجود ندارد.

ج - محقق کتاب سنن ابی داوود درباره این روایت که تنها روایت در این مورد است، می نویسد:

«انفرد به ابو داوود عن الکتب الستّه.»(1)

«در میان کتب سته، تنها ابو داوود این روایت را نقل کرده است».

ص: 283


1- همان.

4- «ولیّ» به معنای یاور

اشاره

گفته اند با توجه به اینکه آیات پیش از آیه ولایت درباره تقویت دلهای مؤمنان و از بین بردن ترس آنان از مرتدان است، باید مقصود از «ولیّ» در این آیه نیز ناصر باشد.

به این شبهه توجه کنید:

«انّا لا نسلّم انّ المراد بالولیّ المتولیّ للامور المتصرّف فیها تصرّفا عاما، بل المراد بها الناصر، لانّ الکلام فی تقویة قلوب المؤمنین و ازالة الخوف عنها عن المرتدّین.»

«ما نمی پذیریم که مقصود از «ولیّ» در آیه متولی امور باشد، به گونه ای که اختیاراتی فراگیر داشته باشد، بلکه مقصود از «ولایت» یاری کردن است؛ زیرا سخن در تقویت دلهای مؤمنان و از میان برد ترس آنان از مرتدان است».

این شبهه نیز در منابع گوناگون آمده است.(1)

ص: 284


1- نک: مواهب الرحمن فی دروس القرآن، ج 3، ص 167؛ روح المعانی، ج 6،ص 168؛ التفسیر الکبیر، ج 12، ص 28.
نقد

گویندگان این سخن نیز خواسته اند بر شمار شبهات بیفزایند، با این پندار که کثرت شبهات دلیل بر اعتبار علمی گوینده یا ضعف مکتب تشیع است وگرنه این شبهه نیز ناقص طرح شده است؛ زیرا این شبهه در صورتی وارد است که مسائل زیر از نظر تاریخی اثبات شود:

1- این آیه و آیه، قبل با هم نازل شده باشند؛

2- ارتداد در آیه به معنای ارتداد اصطلاحی باشد؛

3- آیه قبل درباره ابوبکر نازل شده باشد؛

4- مقصود از مرتدان در آیه قبل، مخالفان ابوبکر باشند؛

5- مخالفان سیاسی ابوبکر - که به مشروعیت خلافت او اعتراض داشتند - به راستی مرتد شده باشند، در حالی که هیچ یک از این مسائل از نظر تاریخی و علوم قرآنی قابل اثبات نیست.

ص: 285

ص: 286

ص: 287

ص: 288

فصل ششم :شبهات ادبی

اشاره

بعضی از شبهاتی که به استناد ادبیات عرب بیان کرده اند عبارتند از:

1 - لغو بودن ذکر رکوع بعد از صلات؛

گفته اند، اگر مقصود از رکوع، رکوع اصطلاحی باشد، با توجه به اینکه قبل از این جمله، عبارت {یقیمون الصلوة} آمده است و صلات شامل رکوع هم می شود، ذکر {و هم راکعون} لغو خواهد بود.

به این شبهه توجه کنید:

«و الرکوع هنا ظاهره الخضوع لا الهیئة التی فی الصلاة، لانّه یلزم فی هذا القول تکریر الرکوع لقوله یقیمون الصلاة.»

این شبهه در منابع گوناگون آمده است.(1)

ص: 289


1- البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، ج 2، ص 52؛ البحر المحیط، ج 3، ص 525؛ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 167؛ تفسیر القرآن العظیم المسمّی باولی ما قیل فی آیات التنزیل، ج 3، ص 42.

نقد

در پاسخ به این شبهه ابتدا باید جایگاه جمله «و هم راکعون» را از نظر ادبی مشخص کرد.

درباره این جمله دو احتمال زیر داده شده است:

1 - اینکه «واو» عاطفه و جمله عطف بر جملات قبل باشد که عده ای بر این باورند.

در این جمله دو وجه جایز است که روشن ترین آن این است که جمله عطف بر جمله های گذشته است پس معنای آیه چنین می شود: «ولی و سرپرست شما تنها کسانی هستند که نماز می خوانند و زکات می دهند و رکوع می کنند».(1)

براساس این نظریه این اشکال مطرح می شود که ذکر «راکعون» تکرار و لغو است؛ زیرا قبل از آن جمله {یقیمون الصلوة} آمده است.

پاسخهای مفسران اهل سنت

الف - چون رکوع بارزترین رکن نماز است و به دلیل اهمیت – آن – بر خلاف جملات قبل – این جمله را اسمیه آورده و نگفته است؛ «یرکعون» (2)

ص: 290


1- اللباب فی علوم الکتاب، ج 7، ص 399؛ البحر المحیط، ج 3، ص 525 و ... .
2- اللباب فی علوم الکتاب، ج 7، ص 399.

این پاسخ - همان طور که ملاحظه می کنید - ادعایی بیش نیست و دلیلی بر اظهر بودن رکوع نسبت به بقیه ارکان نداریم و ایشان هم نتوانسته برای اثبات آن دلیلی ارائه کند، بلکه اگر بحث مقایسه بین ارکان نماز مطرح شود، آشکارترین ارکان نماز تکبیرة الاحرام است؛ زیرا با گفتن آن نماز آغاز و کارهای منافی نماز با گفتن این تکبیر حرام می شود.

ب - ممکن است تکرار برای تأکید باشد، چون نماز در میان تکالیف الهی از شرافت و عظمت زیادی برخوردار است.(1)

چنان که ملاحظه می کنید، این پاسخ نیز ربطی به موضوع ندارد؛ زیرا اشکال این بود که تکرار ذکر رکوع پیش می آید، نه تکرار نماز و پاسخ یاد شده مبتنی بر تکرار نماز

است، در حالی که در آیه نماز تکرار نشده است.

ج - ذکر رکوع بعد از نماز بدین خاطر است که شریف ترین اعمال نماز رکوع است.(2)

این پاسخ نیز که شریف ترین اعمال نماز رکوع است؛ ادعایی بیش نیست، زیرا در روایات آمده است که نزدیک ترین حالت انسان به خدا در حال سجده است؛ به این روایت توجه کنید:

ص: 291


1- البحر المحیط، ج 3، ص 525.
2- کتاب التسهیل لعلوم التنزیل، ج 1، ص 181.

«قال النبی صلی الله علیه وآله : اقرب ما یکون العبد من ربّه و هو ساجد.»(1)

نزدیک ترین حال قرب بنده به پروردگارش هنگام سجده است.

بدین سان اشکال تکرار رکوع و لغو بودن آن در صورتی وارد می شود که «واو» را عاطفه بدانیم. در این صورت، هیچ یک از پاسخ هایی که ارائه کرده اند قانع کننده نیست.

اشکال اساسی که بر عاطفه گرفتن «واو» وارد می شود؛ این است که با توجه به اینکه «انّما» برای حصر است و خداوند در مقام تعیین ولی و سرپرست مسلمانان بعد از رسول خداست، اگر واو را عاطفه بدانیم، این هدف تأمین نمی شود؛ زیرا معنای آیه این می شود که ولی و سرپرست شما خدا و رسول خدا و کسانی هستند که نماز می خوانند و زکات می دهند و رکوع می کنند.

این اوصاف در همه مسلمانان وجود دارد و از طرفی همه نمی توانند «ولیّ» باشند پس حصری اثبات نمی شود.

2- بیشتر مفسران عامه و تمام مفسران خاصه این نظریه را پذیرفته اند که «واو» حالیه و صاحب حال نیز فاعل {یقیمون و یؤتون} است.

توجیه های زیر از سوی مفسران اهل سنت ارائه شده است:

الف - رکوع به معنای اصطلاحی نیست، بلکه به معنای خضوع است؛

ص: 292


1- سنن، ابن ماجه، ج 1، ص 480.

چون عدهای از صحابه در هنگام نزول این آیات در حال نماز و عده ای در حال پرداخت زکات بوده اند و این دو کار را با حالت خضوع انجام می دادند، این آیه نازل شد.(1)

گرچه رکوع در لغت به معنای خضوع آمده است ولی در بکارگیری لغتی که چند معنی دارد در یک معنای معین، نیاز به قرائتی است که مؤید معنای یاد شده باشد، در حالی که در اینجا رکوع را به معنای خضوع گرفتن نه تنها قرینه مؤید ندارد، بلکه بر خلاف تاریخ و کتاب و عقل است.

1- در این پاسخ ادعا شده است که صحابه هنگام نزول آیه در حال نماز و پرداخت زکات بوده اند، در حالی که نزول آیه چند دقیقه هم طول نمی کشد. اگر پرداخت زکات از طرف امیرالمؤمنین علیه السّلام را نادیده بگیریم و انکار کنیم - که این گروه درصدد چنین کاری هستند - از نظر تاریخی چه دلیلی هست که در آن لحظه اصحاب در حال پرداخت زکات بودند؟ انسان با اندک تأمل در می یابد که این سخن بی مدرک است.

ص: 293


1- البحر المحیط فی التفسیر، ج 3، ص 525 و بیشتر تفاسیر اهل سنت در اینجا مورد بررسی قرار گرفته اند.

از طرفی اگر پرداخت زکات از سوی صحابه در آن لحظه اثبات نشود، براساس این نظریه، جمله {یؤتون الزکاة} را نمی توان معنی کرد و جمله ای خلاف واقع خواهد بود؛

2- اگر رکوع به معنای خضوع باشد، اشکال تکرار به گونه ای دیگر وارد می شود؛ زیرا نماز و زکات هر دو کار عبادی هستند وعبادت باید با اخلاص و خضوع انجام شود. در این صورت جمله {و هم راکعون} به معنای و «هم خاشعون» است که با قرآن تناسب ندارد؛

3- اگر رکوع به معنای خضوع باشد، گذشته از دو اشکال پیشین، اشکال دیگری نیز خواهد داشت، بدین معنی که هدف آیه که تعیین ولی بعد از نبی صلی الله علیه وآله است تأمین نمی شود؛ زیرا خضوع در نماز و زکات در این صورت، میان همه مسلمانان مشترک است، نه آنکه به عده ای ویژه اختصاص داشته باشد تا با حصر «انّما» متناسب باشد.

ب - «واو» عاطفه نیست، ولی رکوع هم به معنای اصطلاحی نیست.

اگر «واو استینافی» باشد جایز است که مقصود از رکوع، مبالغه در مواظبت بر نافله ها باشد.(1)

ص: 294


1- تفسیر القرآن العظیم المسمی اولی ما قیل فی آیات التنزیل، ج 3، ص 42.

نقد

1- هیچ کس در هیچ لغتی رکوع را به معنای مواظبت بر نافله معنی نکرده است؛

2- در شرع نیز لفظ رکوع بر مواظبت بر نافله اطلاق نشده است؛

3- در میان دانشمندان نیز رکوع اصطلاحی به معنای مواظبت بر نافله نیست.

4- براساس این نظریه، آیه شأن نزول نخواهد داشت؛ زیرا معنای آیه این می شود: ولیّ شما خدا و رسول و کسانی هستند که نمازمی گزارند، زکات می دهند و بر نافله ها مواظبت می کنند؛

این ویژگی همه مسلمانان را در برمی گیرد؛ چنان که طرفداران نظریه «تعمیم» می گویند.

5- هدف آیه نیز - همان طور که در اشکال پیشین بیان شد - تأمین نخواهد شد.

ج – دانشمندان شیعه بر این باورند که «واو» حالیه است، و رکوع نیز به معنای اصطلاحی آن به کار رفته است در این صورت هم حصر «انّما» درست است و هم هدف آیه تأمین می شود؛ زیرا در این صورت مصداق منحصر در امام علی علیه السّلام است و اشکال تکرار نیز وارد نیست؛ چه اینکه اشکال تکرار براساس عاطفه بودن «واو» مطرح می شد و براساس حالیه بودن «واو» تکرار پیش نمی آید

ص: 295

و این اشکال را بر شیعه وارد کرده اند؛ زیرا براساس عاطفه بودن، «واو» معنای آیه چنین می شد: ولیّ شماتنها خدا و رسول او و کسانی هستند که نماز می گزارند و زکات می دهند و رکوع می کنند، ولی براساس حالیه بودن «واو» معنای آن این گونه می شود: ولیّ شما تنها خدا و رسول و کسانی هستند که نماز می گزارند و در حال رکوع زکات می دهند که بیان حالت پرداخت زکات است، نه بیان کاری که در نماز انجام می شود، تا در جمله قبل تکرار شده باشد.

2 - عدم اطلاق زکات بر صدقه مستحبی

گفته اند؛ زکات هر کجا به کار رود به زکات واجب اختصاص دارد و بر صدقه مستحبی اطلاق نمی شود. به این شبهه توجه کنید:

«انّ الزکاة لا تاتی الاّ بلفظها الخاص بها و هو الزکاة المفروضة، فهی اسم للواجب لا للمندوب.»

بنابر این مقصود از رکوع، رکوع نماز نیست، تا بگوییم آیه در شأن علی علیه السّلام نازل شده است.

این شبهه در بعضی از منابع ذکر شده است.(1)

ص: 296


1- تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج 4، ص 284؛ التفسیر الشامل، ج 2، ص 977؛ تفسیر کبیر، ج 12، ص 30؛ تفسیر، قرطبی، ج 6، ص 222.

نقد

زکات از منظر لغت

بدون تردید، زکات واژه ای عربی است و قبل از اینکه پیامبر اسلام به رسالت برانگیخته شود و قرآن نازل گردد، عرب زبانان واژه زکات را در گفتگوهای خود به کار می برده اند.

بنابر این باید دید در لغت عرب زکات به چه معنی است؟

ابن منظور از لغت شناسان عرب زبان در این باره می نویسد:

«قال ابوعلی: الزکاة صفوة الشی ء و زکّاه اذا اخذ زکاته وتزکّی ای تصدّق.»(1)

«زکات، برگزیده چیز است و زکّاه؛ یعنی برگزیده اش را گرفت و تزکّی؛ یعنی انفاق کرد».

«قال الفراء: زکاة صلاحا.»(2)

«قال ابو زید النحوی: واصل الزکاة فی اللغة الطهارة و النماء و البرکة و المدح و کلّه قد استعمل فی القرآن و الحدیث.»(3)

ص: 297


1- لسان العرب، ج 14، ص 358.
2- همان.
3- همان.

اصل زکات در لغت به معنای طهارت، رشد، برکت و ستایش است و همه این موارد در قرآن و حدیث به کار رفته است.

میر شریف می نویسد:

«الزکاة فی اللغة الزیادة.»(1)؛ «زکات در لغت به معنای زیادی است».

راغب می نویسد:

«اصل الزکاة النموّ الحاصل عن برکة اللّه تعالی و یعتبر ذلک بالامور الدنیویة و الاخرویة و منه الزکاة مما یخرج الانسان من حق اللّه تعالی الی الفقراء و تسمیته بذلک لما یکون فیها من رجاء البرکة او لتزکیة النفس، ای تنمتیها بالخیرات و البرکات.»(2)

«اصل زکات، رشدی است که از برکت خداوند حاصل می شود و این مسئله هم در امور دنیوی و هم در امور اخروی کاربرد دارد. از همین مقوله است زکاتی که انسان به عنوان حق خداوند به فقرا می دهد و اینکه به چنین مالی زکات می گویند یا به امید برکت در مال است، یا بدین سبب است که باعث تکامل نفس می شود».

ص: 298


1- التعریفات، ص 50.
2- مفردات، ص 213.

زکات در قرآن

اشاره

قرآن کتاب عربیِ مبین است(1) و برای انذار اعراب و دیگران نازل شده است.(2)

بنابر این باید واژه هایی که در آن به کار می رود یا به همان معنایی باشد که در لغت عرب کاربرد دارد، یا دست کم مناسبتی با معنای لغوی داشته باشد.

واژه زکات در قرآن 32 بار به کار رفته است که برخی از مصادیق آن بدین شرح است:

الف - درباره مشرکان

{قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَاسْتَقیمُوا إِلَیْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکینَ * الَّذینَ لا یُؤتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِاْلآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ}(3)

«بگو من فقط یک انسان مانند شما هستم به من وحی شده است که تنها معبود شما خدای یگانه است، به او رو آورید و از او طلب

ص: 299


1- شعراء/195.
2- شوری/7.
3- فصلت/7.

آمرزش کنید. وای بر مشرکان؛ آنان که زکات نمی دهند و به آخرت ایمان ندارند.

با توجه به نکات زیر، مقصود از این زکات زکات واجب نیست:

1- این سوره مکی است و حال آن که زکات در مدینه واجب شده است؛(1)

2- شأن نزول آیه را چنین گفته اند که مشرکان قریش، که حجاج را سقایت و اطعام می کردند، اعلام نمودند این امکانات را در اختیار کسانی که به پیامبر ایمان آورده اند قرار نمی دهند. این آیه درباره آنان نازل شده است؛(2)

3- مشرکان مکه اعتقادی به پیامبر و قرآن نداشتند، تا چه رسد به زکات، تا آنان بر عدم انجام این کار سرزنش شوند.

بنابراین مقصود از زکات، در این آیه، مطلق انفاق ها و خدماتی است که مشرکان در عصر جاهلیت به زائران «بیت اللّه» ارائه می کردند، نه زکات تشریع شده در اسلام.

ب - بعضی از موارد زکات درباره پیامبران پیشین

درباره انبیاء بنی اسرائیل چنین می فرماید:

ص: 300


1- الجامع لاحکام القرآن، ج 6، ص 30.
2- همان، ج 15، ص 341؛ الکشاف، ج 3، ص 443.

{وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدینَ}(1)

«و آنان را رهبرانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند و انجام کارهای نیک و بر پاداشتن نماز و ادای زکات را به آنان وحی کردیم و آنان فقط مرا عبادت می کردند».

درباره حضرت عیسی علیه السّلام نیز می فرماید:

{قالَ إِنّی عَبْدُ اللّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنی نَبِیًّا * وَ جَعَلَنی مُبارَکًا أَیْنَ ما کُنْتُ وَ أَوْصانی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا}(2)

«گفت: من بنده خدایم که به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است و هر کجا باشم مرا وجودی فرخنده ساخته و تا زنده ام مرا به نماز و زکات سفارش کرده است».

درباره حضرت اسماعیل علیه السّلام می فرماید:

{وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولاً نَبِیًّا * وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ وَ کانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا}(3)

ص: 301


1- انبیاء/ 73.
2- مریم/31 - 30.
3- مریم/55.

«و در این کتاب اسماعیل را یاد کن که در وعده هایش صادق بود و پیامبری بزرگ بود. او همواره خاندان خود را به نماز و زکات دعوت می کرد و همواره پروردگارش از او راضی بود.

درباره یحیی علیه السّلام می فرماید:

{یا یَحْیی خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا * وَ حَنانًا مِنْ لَدُنّا وَ زَکاةً وَ کانَ تَقِیًّا}(1)

«ای یحیی! این کتاب را به جدّ بگیر و در طفولیت او را فرزانگی دادیم و شفقت و پاکیزگی به او عطا کردیم. او پرهیزگار بود».

ج - درباره امت های گذشته

درباره بنی اسرائیل چنین می فرماید:

{وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَ بَنی إِسْرائیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانًا وَ ذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ

ص: 302


1- مریم/14-13.

قُولُوا لِلنّاسِ حُسْنًا وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاّ قَلیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ}(1)

«هنگامی که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر، نزدیکان، یتیمان و بینوایان نیکی کنید و با مردم نیک سخن بگویید، نماز را بر پادارید و زکات بدهید، ولی جز عده اندکی از شما همگی سرپیچی کردید و روی گرداندید».

بنابر این زکات، در این آیات، زکات واجب اسلامی نیست.

مفهوم اصطلاحی زکات

براساس آنچه بیان شد، نه در لغت، لفظ زکات برای زکات واجب وضع شده و نه در قرآن.

هرجا این واژه به کار رفته است، مقصود زکات واجب است، بلکه در قرآن و حدیث، به همان معانی چهارگانه لغوی آن به کار رفته است؛ چنان که پیشتر از «ابو زید نحوی» نقل کردیم.

بعد از آنکه آیات قرآن، زکات را به همان معنای انفاق مال در راه خدا بیان داشت، رسول خدا صلی الله علیه وآله موارد و مقدار آن را در سخنان خود تبیین فرمود. و در

ص: 303


1- بقره/82.

نسلهای بعدی که «عرف متشرعه» شکل گرفت، این واژه بر زکات واجب در شرع اسلام نیز اطلاق شد، نه اینکه منحصر در آن باشد، به طوری که هرجا لفظ زکات در آیات به کار رود، منظور از آن زکات واجب است.

این مسئله به لفظ زکات اختصاص ندارد، بلکه لفظ «صلات» و «صوم» و به طور کلی مطلق عبادات چنین است.

قرینه های این برداشت:

1- در آیاتی که پیشتر درباره انبیاء و امم گذشته نقل کردیم، لفظ «زکات» و «صلات» به کار رفته بود، در حالی که به طور قطع امت های گذشته زکات و نمازی با شرایط و ... که در شریعت اسلامی وجود دارد، نداشته اند.

2- خداوند درباره روزه چنین دستور می دهد:

{یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی

الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ }(1)

«ای مؤمنان، روزه بر شما واجب شد، همان گونه که بر پیشینیانتان واجب شده بود؛ باشد که پرهیزگار شوید».

این در حالی است که به طور قطع روزه ای که در امت های گذشته وجود داشته، با روزه ای که در امت اسلامی وجود دارد، متفاوت بوده است.

ص: 304


1- بقره/183.

3- اسامی عبادات، چه زکات، چه صلات و چه صوم، هم برای واجب و هم برای مستحب وضع شده است و شاهد آن این است که در کتب فقهی، اصولی، اخلاقی و ... عبادات مستحب را نیز با همین الفاظ بیان می کنند و چنین نیست که نماز واجب را با لفظ صلات بیان کنند و برای نماز مستحب لفظ مخصوصی باشد ویا صوم واجب را با لفظ صوم بیان کنند و برای صوم مستحب لفظ دیگری به کار برند.

اعتراف مفسران اهل سنت

مفسران درباره کاربرد لفظ زکات در این آیه، با توجه به شأن نزول آن، بر این عقیده اند که صدقه مستحبی نیز زکات نامیده می شود؛

الف - ابوبکر جصّاص می نویسد:

«و قوله تعالی {...یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ...} «یدلّ علی انّ صدقة التطوّع تسمّی زکاة، لانّ علیّا تصدّق بخاتمه تطوّعا».(1)

این جمله بیانگر آن است که صدقه مستحبی نیز زکات نامیده می شود؛ زیراعلی علیه السّلام انگشتری خود را به عنوان صدقه مستحبی داده است.

ب - ابوالسعود می گوید:

ص: 305


1- الجامع لاحکام القرآن، ج 4، ص 102.

«و فیه دلالة علی انّ صدقة التطوّع تسمّی زکاة.»(1)

«این جمله دلالت می کند که به صدقه مستحبی هم زکات گفته می شود».

ج - بیضاوی می نویسد:

«و علی هذا یکون دلیل علی انّ الفعل القلیل فی الصلاة لا یبطلها و انّ صدقة التطوّع تسمّی زکاة.»(2)

«این آیه دلیل بر این است که کار اندک مبطل نماز نیست و صدقه مستحبی زکات نامیده می شود».

د - نسفی می نویسد:

«و الآیة تدلّ علی جواز الصدقه فی الصلاة.»(3)

«آیه دلالت می کند که در نماز می توان صدقه داد».

ه - عجیلی می نویسد:

«و فیه دلالة علی انّ صدقة التطوّع تسمّی زکاة.»(4)

«این جمله دلالت می کند که به صدقه مستحبی زکات گفته می شود».

ص: 306


1- تفسیر ابی السعود، ج 2، ص 58.
2- تفسیر البیضاوی، ج 2، ص 338.
3- مدارک التنزیل و حقایق التاویل، ج 1، ص 456.
4- الفتوحات الالهیه، ج 2، ص 241.

محقق تفسیر بیضاوی در آیه یاد شده با پذیرش اینکه آیه در شأن حضرت علی علیه السّلام نازل شده است، احتمال کاربرد واژه زکات را در این آیه در زکات واجب مطرح کرده است.

به کلام او توجه کنید:

«یحتمل ان یکون طرح الخاتم لاداء صدقة الفرض، بان یکون خاتم فضة یؤدیّ به زکاة الفضیّه.»(1)

«احتمال دارد که بخشش انگشتری برای پرداخت زکات واجب باشد، به این گونه که آن انگشتری نقره بوده است که به عنوان زکات نقره پرداخت شده است».

باید توجه داشت که این احتمال، هیچ دلیل روشنی از آیات، روایات و ... ندارد.

عدم دلالت «انّما» بر حصر

گفته اند؛ کلمه «انّما» دلالت بر حصر نمی کند تا بگوییم مصداق این آیه در عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله امام علی علیه السّلام بوده است. به این شبهه توجه کنید:

«و لا نسلّم ان کلمة انّما للحصر.»

ص: 307


1- تفسیر البیضاوی، ج 2، ص 338.

فخر رازی نیز به این شبهه اشاره کرده است.(1)

نقد

1- به نظر می رسد که این شبهه تنها از شخصیت فکری فخر رازی سرچشمه گرفته است که با توجه به شاکله فلسفی او چنان که خود وی گفته است، بنا دارد در برابر هر چیزی علامت سؤال بگذارد،(2) نه اینکه اعتقادی به شبهه یاد شده داشته باشد.

2- درباره این قضاوت و شبهه فخر رازی به کلام ابوحیان، ادیب و مفسر معروف، بسنده می کنیم. وی گفت: گرچه فخررازی در بعضی از علوم ید طولانی دارد، ولی در ادبیات عرب تخصصی ندارد.(3)

3- شاهد بر اینکه فخر رازی در ادبیات عرب تخصص نداشته این است که هیچ کس چنین سخنی را نگفته است.

4- در ابتدای بحث دیدگاه لغت شناسان را نقل کردیم که «انّما» برای «حصر» است و حتی در توجیه و علت حصر آن که دو نظریه مطرح بود، آنها را نقل کردیم که در اینجا تکرار نمی کنیم.

ص: 308


1- فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج 12، ص 30.
2- همان، ج 1، ص 9.
3- البحرالمحیط، ج 1، ص 261.

5- فخر رازی نیز به این سخن اعتقادی ندارد؛ زیرا در آیه: {قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ}(1) وی «انما» را به معنای حصر آورده و می نویسد:

«فانی بشر مثلکم و لا امتیاز بینی و بینکم، الاّ بمجرد انّ اللّه عز و جل اوحی الیّ.»(2)

«من بشری هستم مانند شما و هیچ امتیازی میان من و شما وجود ندارد جز اینکه خداوند تبارک و تعالی به من وحی کرده است».

6- تعجب از فخر رازی است که در این جا میگوید: «انما» بر حصر دلالت نمیکند در حالی که در اصول اصرار دارد «انّما» بر حصر دلالت دارد!

خلاف بودن اطلاق جمع بر مفرد

گفته اند؛ عبارت «الذین آمنوا» و اوصاف پس از آن جمع است و اگر مقصود از این جمع علی علیه السّلام باشد، لازم می آید که لفظ جمع بر مفرد اطلاق شود و این خلاف قواعد ادبیات عرب است.

به این شبهه توجه کنید:

«و یرد علی الشیعة انّ حمل الجمع علی الواحد خلاف الظاهر.»

ص: 309


1- کهف /110.
2- التفسیر الکبیر، ج 27، ص 98.

«بر شیعه اشکال می شود که حمل جمع بر مفرد خلاف ظاهر است».

این شبهه در برخی از منابع ذکر شده است.(1)

نقد

پاسخ این شبهه را از چند جهت زیر می توان بررسی کرد:

اطلاق جمع بر مفرد در قرآن

سؤالی که در این بحث به ذهن می رسد این است که آیا در قرآن تنها در همین مورد کلمه جمع به کار رفته است و مصداق خارجی آن یکی است، یا اینکه موارد دیگری هم وجود دارد؟ و اگر وجود دارد در بقیه موارد، علمای اهل سنت چه پاسخی می دهند؟

در پاسخ این سؤال باید گفت: به طور قطع این تنها موردی نیست که در قرآن با لفظ جمع آمده باشد، و مصداق خارجی آن یکی باشد.

برای اثبات این مسئله چند مورد را از منابع اهل سنت نقل می کنیم:

ص: 310


1- تفسیر البیضاوی، ج 2، ص 338؛ تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج 4، ص 2840؛ تفسیر القرآن، ج 3، ص 311؛ البحر المحیط، ج 3، ص 525؛ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 167؛ الکشاف، ج 3، ص 258؛ حاشیة الشهاب علی تفسیر البیضاوی، ج 3، ص 498؛ تفسیر الکبیر، ج 12، ص 28؛ الجامع لاحکام القرآن، ج 6، ص 221.

1- {الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللّهَ فَقیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ}(1)

این کلمه جمع است، با اینکه گوینده سخن حیّ بن اخطب است و او یک نفر است.(2)

2- {وَ مِنْهُمُ الَّذینَ یُؤذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ}(3)

این کلمه جمع است، با اینکه گوینده آن یکی از منافقان است و مفسران اختلاف نظر دارند که آن شخص «جلاس بن سویه» یا «نبتل بن الحارث» و یا «عتّاب بن قشیر» است.(4)

3- {وَ الَّذینَ یَبْتَغُونَ الْکِتابَ مِمّا مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فیهِمْ خَیْراً}(5)

این کلمه جمع است، با اینکه گوینده آن «صبیح، مولی حویطب بن عبدالعزی»، است.(6)

ص: 311


1- آل عمران/181.
2- الجامع لاحکام القرآن، ج 4، ص 294؛ تفسیر ابن کثیر، ج 1، ص 434؛ تفسیر الخازن، ج 1، ص 322.
3- توبه/61.
4- همان، ج 8، ص 192؛ تفسیر الخازن، ج 2، ص 253؛ الاصابة، ج 6، ص 230.
5- نور/33.
6- همان، ج 12، ص 244؛ اسدالغابة، ج 3، ص 11؛ الاصابة، ج 3، ص 235.

4- {إِنَّ الَّذینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْمًا إِنَّما یَأْکُلُونَ فی بُطُونِهِمْ نارًا}(1)

این کلمه جمع است، با اینکه این آیه درباره مرثد بن زید الغطفانی نازل شده است.(2)

5- {لا یَنْهاکُمُ اللّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ}(3)

این کلمه جمع است، با اینکه درباره اسماء دختر ابوبکر نازل شده است.(4)

6- {یا أَیُّهَا الرَّسُولُ لا یَحْزُنْکَ الَّذینَ یُسارِعُونَ فِی الْکُفْرِ مِنَ الَّذینَ قالُوا آمَنّا بِأَفْواهِهِمْ}(5)

این کلمه جمع است، با اینکه می گویند این آیه درباره عبدالله بن صوریا نازل شده است.(6)

ص: 312


1- نساء/10.
2- همان، ج 5، ص 53؛ الاصابة، ج 6، ص 77.
3- ممتحنه/8.
4- همان، ج 18، ص 59؛ تفسیر ابن کثیر، ج 4، ص 349؛ تفسیر الخازن، ج 4، ص 272؛ صحیح البخاری، ج 2، ص 924، حدیث 2477؛ صحیح، مسلم، ج 2، ص 391، حدیث 50، کتاب الزکاة؛ مسند، احمد بن حنبل، ج 7، ص 483، حدیث 26375؛ جامع البیان، ج 28، ص 66.
5- مائده/41.
6- همان، ج 6، ص 177؛ الاصابة، ج 4، ص 86.

7- {وَ قالَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ لَوْ لا یُکَلِّمُنَا اللّهُ أَوْ تَأْتینا آیَةٌ}(1)

این کلمه جمع است، با اینکه گوینده این سخن رافع بن حریمله است.(2)

8- {وَ الَّذینَ هاجَرُوا فِی اللّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً}(3)

این کلمه جمع است، با اینکه درباره ابو جندل بن سهیل العامری نازل شده است.(4)

9-{«إِنَّ الَّذینَ یَتْلُونَ کِتابَ اللّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ }(5)

این کلمه جمع است، با اینکه درباره حصین بن الحارث بن المطلب بن عبدمناف نازل شده است.(6)

ص: 313


1- بقره/118.
2- تفسیر، ابن کثیر، ج 1، ص 161.
3- نحل/41.
4- تاریخ مدینه دمشق، ج 8، ص 668؛ الجامع لاحکام القرآن، ج 10، ص 107.
5- فاطر/29.
6- الاصابة، ج 2، ص 32.

10- {ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاسًا یَغْشی طائِفَةً مِنْکُمْ وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ یَظُنُّونَ بِاللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ یَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ اْلأَمْرِ مِنْ شَیْءٍ قُلْ إِنَّ اْلأَمْرَ کُلَّهُ لِلّهِ یُخْفُونَ فی أَنْفُسِهِمْ ما لا یُبْدُونَ لَکَ یَقُولُونَ لَوْ کانَ لَنا مِنَ اْلأَمْرِ شَیْءٌ ما قُتِلْنا ههنا}(1)

این کلمه جمع است، ولی مفسران می گویند یا درباره «عبدالله بن ابی بن سلول»، رهبر منافقان، و یا «معتب بن قشیر»، یکی از منافقان، نازل شده است.(2)

11- {یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْر}(3)

این کلمه جمع است، با اینکه درباره «عمرو بن الجموح» نازل شده است وی پیرمردی پولدار بود و به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کرد: چه چیزی صدقه بدهیم و به چه کسی بدهیم؟ که این آیه نازل شد.(4)

12- {وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحًا وَ آخَرَ سَیِّئًا}(5)

ص: 314


1- آل عمران/154.
2- الجامع لاحکام القرآن، ج 4، ص 242؛ تفسیر ابن کثیر، ج 1، ص 418؛ تفسیر الخازن، ج 1، ص 306.
3- بقره/215.
4- الجامع لاحکام القرآن، ج 3، ص 36؛ تفسیر خازن، ج 1، ص 148.
5- توبه/102.

این کلمه جمع است، با اینکه درباره ابولبابه انصاری نازل شده است.(1)

13- {یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ} (ممتحنه/1)

این کلمه جمع است، ولی درباره «حاطب بن ابی بلتعه» نازل شده است.(2)

14- {یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدینَةِ لَیُخْرِجَنَّ اْلأَعَزُّ مِنْهَا اْلأَذَلَّ}(3)

این کلمه جمع است، ولی درباره «عبدالله بن ابی بن سلول» نازل شده است.(4)

15- {الَّذینَ یُظاهِرُونَ مِنْکُمْ مِنْ نِسائِهِمْ ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ }(5)

با اینکه این کلمه جمع است، ولی درباره «اوس بن صامت» نازل شده است.(6)

ص: 315


1- الجامع لاحکام القرآن، ج 8، ص 242؛ الروض الانف، ج 2، ص 196.
2- همان، ج 18، ص 50.
3- منافقون/8.
4- همان، ج 18، ص 121.
5- مجادله/2.
6- همان، ج 17، ص 269.

آنچه نقل کردیم بخش اندکی از آیات قرآن بود که لفظ به کار رفته در آنها جمع، ولی مصداق خارجی آنها اعم از گوینده یا کسی که آیه درباره او نازل شده است، یک نفر بود.

بنابر این هر چه برادران اهل سنّت ما درباره این آیات می گویند، ما درباره آیه «انّما» می گوییم؛ اگر می گویند این خلاف قواعد است، در همان حال در قرآن کاربرد آن رایج است، درباره این آیه نیز ما همین را می گوییم و اگر می گویند طبق قاعده است، این مورد هم چنین است.

آنچه بیان شد جواب نقضی از اشکال بود و اکنون به پاسخ حلّی آن می پردازیم.

تبیین کاربرد لفظ جمع و تطبیق آن بر فرد

کاربرد جمع و تطبیق آن بر مفرد دو گونه است:

الف - گاهی لفظ جمع را به کار می بریم، ولی اراده واحد می کنیم و استعمال در واحد می شود.

این کاربرد مورد خدشه است.

ب - گاهی لفظ جمع را درباره چیزی به کار می بریم که می تواند از طرف عده زیادی انجام گیرد ولی در خارج جز بر یک نفر تطبیق نشده است.

ص: 317

در چنین موردی نه تنها کاربرد جمع نادرست نیست، بلکه در همه لغت ها و گفت وگوها معمول است؛ به عنوان مثال عمل «ظهار» در آیه {الَّذینَ یُظاهِرُونَ مِنْکُمْ مِنْ نِسائِهِمْ}(1) می تواند از افراد فراوانی سر بزند، ولی هنگام نزول آیه تنها بر یک نفر تطبیق شده است و یا در آیه {یَقُولُونَ

لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدینَة}(2) این گفتار می تواند از افراد زیادی سر بزند، ولی در حال نزول آیه یک نفر آن را گفته بود.

در آیه مورد بحث نیز چنین است. {الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ} می تواند افراد بسیاری را دربرگیرد، ولی هنگام نزول آیه تنها از یک تن سرزده است.

در اوامر حکومتی نیز همین گونه است که مثلاً دولتمردان در اطلاعیه ها می گویند: ما چنین کردیم و چنان می کنیم که می تواند این کار از افراد زیادی سر بزند ولی در خارج هنگام سخن گفتن تنها از این حاکم سرزده است.

در گفتگوهای روزمره نیز چنین است که شما به طرف مقابل می گویید شما چنین کردید و شما چنین می کنید، شما چنین گفتید که این کار می تواند از افراد زیادی سر بزند ولی هنگام سخن گفتن تنها از یک نفر سرزده است.

ص: 317


1- مجادله/2.
2- منافقون/8.

بنابر این قسم دوم از کاربرد لفظ جمع و تطبیق آن بر فرد، کاربردی معمول و شایع است، نه اینکه خلاف قواعد باشد و آیه مورد بحث از این گونه است نه از گونه اول.

راز کاربرد قسم دوم

اشاره

گرچه این نوع کاربرد در لغت عرب رایج است، ولی راز این کاربرد در نکات زیر نهفته است:

1- تشویق به انجام آن کار:

گاه گوینده می خواهد دیگران نیز همانند این کار را انجام دهند. در این مورد کار انجام شده توسط یک نفر را با صیغه جمع بیان می کند که می رساند دیگران نیز باید چنین باشند.

2- تهدید به انجام ندادن کار:

گاه گوینده نمی خواهد دیگران این کار را انجام دهند. در این مورد ضمن توبیخ و سرزنش فاعل کار انجام شده آن را با صیغه جمع بیان می کند تا دیگران چنین کاری را انجام ندهند.

ص: 318

3- تعیین جایگاه فرد:

گاه گوینده می خواهد نقش مهم و تعیین کننده شخص را بیان کند؛ به عنوان مثال خداوند وقتی می خواهد جایگاه حضرت ابراهیم علیه السّلام و نقش تعیین کننده او را در نشر توحید بیان کند، می فرماید:

{إِنَّ إِبْراهیمَ کانَ أُمَّةً قانِتًا لِلّهِ حَنیفًا وَ لَمْ یَکُنْ مِنَ الْمُشْرِکینَ}(1)

«به راستی ابراهیم امتی بود فرمانبردار و حنیف و از مشرکان نبود».

خداوند در این آیه نقش تعیین کننده حضرت ابراهیم علیه السّلام را در نشر توحید بیان کرده است.

حضرت رسول صلی الله علیه وآله نیز در سخنان خود نقش تعیین کننده امام علی علیه السّلام را در نشر اسلام و پیروزی بر مشرک چنین بیان فرموده است:

«لمبارزة علیّ بن ابی طالب لعمرو بن عبدود یوم الخندق افضل من عمل امّتی الی یوم القیامة.»(2)

ص: 319


1- نحل/120.
2- تاریخ بغداد، ج 13، ص 19؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 19، ص 61؛ المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 34؛ شواهد التنزیل، ج 2، ص 14؛ مناقب، خوارزمی، ص 107؛ میزان الاعتدال، ج 2، ص 17.

«مبارزه علی بن ابی طالب علیه السّلام با عمرو بن عبدود در روز خندق برتر از عمل تمام امت من تا روز قیامت است».

حاکم نیشابوری پس از نقل روایات نبرد خندق می نویسد:

آنچه از روایات در این باب به من رسیده بود بیان کردم تا نزد عالمان منصف مسلّم شود که عمرو بن عبدود را کسی جز امیرالمؤمنین علیه السّلام نکشته است و انگیزه ام از این کار این بود که نظر عده ای از خوارج که محمد بن مسلمه را نیز شریک دانسته اند، نفی کنم.

سپس می گوید:

«والله ما بلغنا هذا من احد من الصحابة و التابعین.»(1)

«به خدا سوگند! از هیچ یک از صحابه و تابعین چیزی به ما نرسیده است که در کشتن عمروبن عبدود، شریک باشند».

ابن ابی الحدید درباره مبارزه امام علی علیه السّلام در روز خندق می نویسد:

«فانّها اجلّ من ان یقال جلیلة و اعظم من ان یقال عظیمة و ما هی الاکما قال شیخنا ابوالهذیل و قد سأله سائل: ایّما اعظم منزلة عندالله علیّ ام ابوبکر؟ فقال: یا ابن اخی

و اللّه لمبارزة علیّ عمروٱ یوم الخندق تعدل اعمال

ص: 320


1- مستدرک، ج 3، ص 36.

المهاجرین و الانصار و طاعاتهم و تربی علیها فضلاً عن ابی بکر وحده.»(1)

«مبارزه علی علیه السّلام در روز خندق برتر از آن است که بگوییم کار برتری است و بزرگتر از آن است که بگوییم کار بزرگی است»، مبارزه علی علیه السّلام را پیشوای ما «ابوهذیل» به درستی وصف کرده است هنگامی که از او پرسیدند که نزد خداوند ارزش علی علیه السّلام بیشتر است یا ابوبکر؟ پاسخ داد: پسر برادرم به خدا سوگند! تنها مبارزه علی علیه السّلام با عمرو در روز خندق با همه کارهای مهاجران و انصار و عبادات آنها برابری می کند، بلکه فزون تر نیز هست، تا چه رسد به ابوبکر تنها!»

ابن ابی الحدید می نویسد:

از حذیفة بن یمان، - صاحب سرّ رسول خدا صلی الله علیه وآله ، - نیز روایتی رسیده است که مناسب این سخن است؛ ربیعة بن مالک می گوید: نزد حذیفه رفتم و به او گفتم: مردم فضائلی برای علی بن ابی طالب علیه السّلام نقل می کنند، ولی مردم بصره می گویند درباره علی علیه السّلام افراط می کنید! آیا تو حدیثی داری که برایم بگویی تا برای مردم نقل کنم؟

ص: 321


1- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 19، ص 60.

حذیفه گفت: ای ربیعه! درباره علی علیه السّلام از من چه می پرسی؟ و درباره او به تو چه بگویم؟ سوگند به آن که جان حذیفه در اختیار اوست:

«لو وضع جمیع اعمال امّة محمد صلی اللّه علیه و آله فی کفّة المیزان منذ بعث اللّه تعالی محمّدا الی یوم الناس هذا و وضع عمل واحد من اعمال علیّ فی الکفّة الاخری لرجح علی اعمالهم کلّها»

«اگر تمام کارهای امت محمد صلی الله علیه وآله از روزی که مبعوث شده است تا امروز را در کفه ای بگذارند و یک کار علی علیه السّلام را در کفه دیگر بگذارند، یک کار علی علیه السّلام بر همه آنها برتری دارد».

ربیعه گفت: این ستایش نه قابل اندازه گیری است و نه قابل تحمل. تصور می کنم زیاده روی است ای حذیفه؟!

حذیفه گفت: ای بدبخت! چگونه قابل تحمل نیست؟ مسلمانان کجا بودند در روز خندق هنگامی که عمروبن عبدود با همراهانش از خندق عبور کردند و مبارز می طلبیدند و هیچ کس جرئت نمی کرد به او پاسخ بگوید تا اینکه علی علیه السّلام به میدان رفت و او را کشت؛

«والذی نفس حذیفة بیده لعمله ذلک الیوم اعظم اجرا من اعمال امّة محمّد صلی اللّه علیه و آله الی هذا الیوم و الی ان تقوم القیامة.»

ص: 322

«سوگند به آن که جان حذیفه در اختیار اوست کار علی علیه السّلام در آن روز برتر است از کارهای امت محمد صلی الله علیه وآله تا امروز و تا روزی که قیامت بر پا شود».

سپس ابن ابی الحدید از ابوبکر بن عیاش نقل می کند که گفته است:

«لقد ضرب علیّ بن ابی طالب علیه السّلام ضربة ما کان فی الاسلام ایمن منها ضربته عمروا یوم الخندق.»

«علی بن ابی طالب در روز خندق ضربه ای به عمرو بن عبدود زد که در اسلام هیچ ضربه ای مبارک و میمون تر از آن نبوده است».

ابن ابی الحدید می نویسد:

«انّ رسول اللّه صلی الله علیه وآله قال ذلک الیوم حین برزالیه، برز الایمان کلّه الی الشرک کلّه.»(1)

«بدون تردید رسول خدا صلی الله علیه وآله در روز خندق، هنگامی که علی علیه السّلام در برابر عمرو قرار گرفت، فرمود: تمام ایمان در برابر تمام شرک قرار گرفته است».

دانشمندان اسلامی تعبیر به جمع در آیه مورد بحث را چنین بیان کرده اند:

1- زمخشری می نویسد:

ص: 323


1- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 19، ص 61.

«فان قلت کیف صحّ ان یکون لعلّی رضی اللّه عنه و اللفظ لفظ جماعة؟ قلت! جی ء به علی لفظ الجمع - و ان کان السبب فیه رجلاً واحدا - لیرغب الناس فی مثل فعله فینالوا مثل ثوابه و لینبّه علی انّ سجّیة المؤمنین تجب ان یکون علی هذه الغایة من الحرص علی البرّ والاحسان و تفقّد الفقراء حتی ان لزمهم امر لا یقبل التاخیر و هم فی الصلاة لم یؤخّروه الی الفراغ منها.»(1)

«اگر بپرسند با اینکه لفظ به کار رفته در این آیه جمع است پس چرا میگویند که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است؟

دلیل پاسخ با اینکه شأن نزول یک نفر است، اما به دو دلیل زیر لفظ جمع به کار رفته است:

الف - برای تشویق مردم، تا اینکه همانند این کار را انجام دهند و از ثوابی مثل آن برخوردار شوند.

ب - برای توجه بیشتر مؤمنان به اینکه بر انجام کار خیر و رسیدگی به فقرا آن قدر حریص باشند که اگر کاری پیش آمد که نمی شدآن را به تأخیر انداخت اگر در نماز هم بودند، آن را تا پایان نماز به تأخیر نیندازند.

ص: 324


1- الکشاف، ج 2، ص 258؛ تفسیر البیضاوی، ج 2، ص 338؛ تفسیر غرائب القرآن، ج 4، ص 284.

زمخشری که در نکته سنجی ادبی آیات بسیار ماهر و دقیق است، برای اولین بار این توجیه ادبی را بیان کرده است و بعد از او بقیه نیز از او پیروی کرده و آن را نقل نموده اند.

2- قاضی شهاب الدین در این باره می نویسد:

«و ذکروا فی التعبیر عن الواحد بالجمع انّه یکون لفائدتین: تعظیم الفاعل و انّ من اتی بذلک الفعل عظیم الشأن بمنزلة جماعة، کقوله تعالی: {إِنَّ إِبْراهیمَ کانَ أُمَّةً}(1)

«لیرغب الناس بمثل فعله، و تعظیم الفعل ایضا حتی انّ فعله سجیّة لکلّ مؤمن»(2)

«برای تعبیر از واحد به جمع دو ویژگی گفته اند: یکی تجلیل از فاعل و اینکه آن کس که این کار را انجام داده است، جایگاه رفیعی دارد و گویا به منزله جماعتی است، همان طور که خداوند درباره ابراهیم علیه السّلام فرموده است: بدون تردید ابراهیم امتی بود. تجلیل از فاعل برای این است که دیگران نیز تشویق شوند و مثل آن کار انجام دهند و دیگر تجلیل از کار است. گویا این کار به اندازه ای ارزشمند است که شایسته است هر مؤمنی به آن عادت نماید».

دانشمندان شیعه نیز ضمن نقل این نکات ادبی توجیه های زیر را بیان کرده اند:

1- مرحوم مظفر در این باره چنین می نویسد:

ص: 325


1- نحل/120.
2- حاشیة الشهاب علی تفسیر البیضاوی، ج 3، ص 500.

«والاشارة الی انّه بمنزلة جمیع المؤمنین المصلّین المزکّین، لانّه عمیدهم و من اقوی الاسباب فی ایمانهم و مبراتهم، کما اشار الی ذلک رسولاللّه صلی الله علیه وآله بقوله یوم الخندق برز الایمان کله الی الشرک کلّه.»(1)

«این تعبیر اشاره به این است که امام علی علیه السّلام به منزله همه مؤمنان نمازگزار و زکات دهنده است، چون او رهبر آنان و از قوی ترین اسباب ایمان و کارهای خیر آنان است، همان طور که رسول خدا صلی الله علیه وآله در جریان خندق به این مسئله اشاره کرده است آنجا که فرمود: تمام ایمان در برابر تمام کفر قرار گرفته است».

2- مرحوم شرف الدین در این باره می نویسد:

«نکته دقیق تر و ظریف تر از سخن زمخشری این است که اگر بنا بود با لفظ مفرد این مسئله را بیان کند، مخالفان علی علیه السّلام و بنی هاشم تحمل شنیدن مفرد را نداشتند،چون در آن صورت زمینه گمراه کردن مردم از دستشان گرفته می شد و علیه اسلام شورش می کردند و اسلام را در معرض خطر قرار می دادند. خداوند برای رفع خطر آنان در این آیات مسئله ولایت را به صورت جمع بیان کرد و در عبارت های بعدی رفته رفته و آرام آرام این مسئله را ترویج کرد تا دین کامل گردید و نعمت تمام شد، همان طور که حکمت در هر مسئله تبلیغی اقتضا می کند که تدریجی باشد».(2)

ص: 326


1- دلائل الصدق، ج 2، ص 82.
2- المراجعات، ص 164.

4- بیهوده بودن ذکر اللّه و رسوله

اشاره

گفته اند؛ اگر مقصود از «ولیّ» حاکم و متصرف در امور باشد، ذکر «الله و رسوله» در آیه بیهوده است؛ زیرا مسلمانان یقین داشتند که خدا و رسول صلی الله علیه وآله حق تصرف در امور آنان را دارند؛ پس نیازی به ذکر آنان نیست. به این شبهه توجه کنید:

«و ایضا انّهم کانوا قاطعین بانّ المتصرف فیهم هو اللّه و رسوله، فلا حاجة بهم الی ذکر ذلک.»

این شبهه دست کم در منبعی ذکر شده است.(1)

نقد
اشاره

الف - این قضاوت درباره مسلمانان صدر اسلام یا به تعبیر دیگر، صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله -که آنان به تصرف خدا و رسول او در امور آنان یقین داشتند و در برابر خدا و رسول تسلیم بودند - قضاوتی بسیار خوش بینانه و برخلاف قرآن، سنت و تاریخ و عقل بوده که بحث مشروح جایگاه صحابه در کتاب و سنت و تاریخ و عملکرد آنان خارج از این نوشتار است، ولی برای روشن شدن مبنای این اشکال،تنها در دو محور زیر مسئله را بررسی می کنیم:

1- صحابه در قرآن

ص: 327


1- تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج 4، ص 284.

2- مقاومت صحابه در برابر رسول خدا صلی الله علیه وآله

1- سیمای صحابه در آینة قرآن
اشاره

خداوند در قرآن در مواردی از بعضی از صحابه تجلیل نموده، اخلاص و تلاش آنان را مورد تایید قرار داده است؛ از این رو تلاش آنان در حمایت از رسول خدا صلی الله علیه وآله و گسترش اسلام قابل انکار نیست، ولی این بدین معنی نیست که هر کس عنوان صحابه بر او صدق می کند، عملکرد او مورد تایید خدا و رسول باشد. خداوند در قرآن گروه های متعددی از صحابه را تخطئه کرده اندیشه و عمل آنان را مورد نقد قرار داده است که برای پرهیز از طولانی شدن تنها به ذکر عنوان و آوردن آیه ای بدون شرح آن اکتفا می کنیم:

1- منافقان شناخته شده

بدون شک در میان اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله عده ای بودند که هیچ اعتقادی به خدا و رسول خدا صلی الله علیه وآله نداشتند، ولی به ظاهر مسلمان بودند و مسلمانان نیز به عنوان صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله به آنان می نگریستند. عملکرد این گروه به حدی خطرناک بود که خداوند در نقد اندیشه و عمل آنان یک سوره نازل کرده است که با این آیه شروع می شود:

ص: 328

{إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّهِ وَ اللّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَ اللّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقینَ لَکاذِبُون}(1)

2- منافقان ناشناس

گروه دیگر از اصحاب، کسانی بودند که در زمره منافقان بودند، ولی هیچ کس حتی رسول خدا صلی الله علیه وآله هم آنان را به نفاق نمی شناخت؛ چنان که قرآن تصریح می کند شما آنان را نمی شناسید، ولی ما می شناسیم:

{وَ مِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ اْلأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ یُرَدُّونَ إِلی عَذابٍ عَظیمٍ}(2)

3- بیماردلان

گروه دیگری از اصحاب کسانی بودند که انحراف روحی داشتند و از اعتقادات درستی نسبت به خدا و رسول برخوردار نبودند، تاآنجا که بر این باور بودند که خدا و رسول به آنان وعده خلاف داده اند.

به این آیه توجه کنید:

ص: 329


1- منافقون/1.
2- توبه/101.

{وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللّهُ وَ رَسُولُهُ إِلاّ غُرُورًا }(1)

4- همکاران و جاسوسان دشمن

گروه دیگری از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله کسانی بودند که نه تنها از اعتقاد درستی برخوردار نبودند و برای گسترش اسلام تلاش نمی کردند، بلکه برای ضربه زدن به رسول خدا | و اسلام با دشمنان رسول خدا صلی الله علیه وآله همکاری می کردند و در برابر آنان بیشتر تسلیم بودند تا در برابر رسول خدا صلی الله علیه وآله.

به این آیه توجه کنید:

{لَوْ خَرَجُوا فیکُمْ ما زادُوکُمْ إِلاّ خَبالاً وَ َلأَوْضَعُوا خِلالَکُمْ یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَةَ وَ فیکُمْ سَمّاعُونَ لَهُمْ وَ اللّهُ عَلیمٌ بِالظّالِمینَ}(2)

«اگر این مردم منافق با شما مؤمنان برای جهاد بیرون می آمدند جز خیانت و مکر در سپاه شما چیزی نمی افزودند و در کار شما اخلال می کردند در جستجوی فتنه بر می آمدند و هم در میان لشکر شما جاسوس هایی وجود دارد و خدا به احوال ظالمان داناست».

ص: 330


1- احزاب/12.
2- توبه/47.
5- معترفان به فساد

گروه دیگری از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله کسانی بودند که خود نیز قبول داشتند که عملکرد آنان مورد رضایت خدا و رسول خدا صلی الله علیه وآله نیست.

به این آیه توجه کنید:

{وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحًا وَ آخَرَ سَیِّئًا}(1)؛

«و بعضی دیگر آنان به گناه نفاق خود اعتراف کردند که عمل صالح و فعل قبیح هر دو را به جای آوردند امید که خدا توبه آنان را بپذیرد».

6- بدبینان در حال ارتداد

گروه دیگری از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله کسانی بودند که در رویارویی با مشکلات به قدری از خود ضعف نشان می دادند که نسبت به خدا ووعده های او بدبین می شدند و در آستانه ارتداد از اسلام قرار می گرفتند؛ گرچه این مسائل را هرگز اظهار نمی کردند. به این آیه توجه کنید:

{وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ یَظُنُّونَ بِاللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ یَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ اْلأَمْرِ مِنْ شَیْءٍ قُلْ إِنَّ اْلأَمْرَ

ص: 331


1- توبه/102.

کُلَّهُ لِلّهِ یُخْفُونَ فی أَنْفُسِهِمْ ما لا یُبْدُونَ لَکَ یَقُولُونَ لَوْ کانَ لَنا مِنَ اْلأَمْرِ شَیْءٌ ما قُتِلْنا ههنا}(1)

«و گروهی که وعده نصرت خدا را - از روی جهل و نادانی - راست نمی پنداشت هنوز در غم جان خود بودند و از روی انکار می گفتند: آیا ممکن است ما را قدرت وفرمانی به دست آید بگو (ای پیامبر!) هر چه هست همه به فرمان خداست خیالات باطل خود را به تو اظهار نمی دارند با خود می گویند اگر کار ما به وحی و آیین حق بود در این جا کشته نمی شدیم».

7- فاسقان

گروه دیگری از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله کسانی بودند که انحراف و فسق آشکار داشتند.

به این آیه توجه کنید:

{یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصیبُوا قَوْمًا بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلی ما فَعَلْتُمْ نادِمینَ}(2)

ص: 332


1- آل عمران/154.
2- حجرات/6.

«ای مؤمنان! هر گاه فاسقی خبری برای شما آورد تحقیق کنید مبادا به سخن چینی فاسقی از نادانی به قومی رنجی رسانید و سخت پشیمان گردید».

8 - تسلیم شدگان، نه مؤمنان

گروه دیگری از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله کسانی بودند که چون قدرت مقابله با اسلام را نداشتند و تسلیم شده بودند، نه آنکه اعتقاد و ایمان در روح آنان تأثیر گذاشته باشد. به این آیه توجه کنید:

{قالَتِ اْلأَعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤمِنُوا وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمّا یَدْخُلِ اْلإیمانُ فی قُلُوبِکُمْ}(1)

«اعراب گفتند ما ایمان آوردیم به آنها بگو هنوز ایمان به قلبهایتان وارد نشده است ولی بگویید ما اسلام آوردیم».

9- فراریان از جبهه جنگ

گروه دیگری از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله کسانی بودند که هرگاه در برابر دشمن قرار می گرفتند، با اینکه فرار از جنگ حرام و حمایت از رسول خدا صلی الله علیه وآله

ص: 333


1- الحجرات/14.

واجب بود، با این حال از صحنه نبرد می گریختند و به تقاضای کمک رسول خداصلی الله علیه وآله نیز توجهی نمی کردند.

به این آیه - که فرار اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله از جنگ «احد» و تقاضای کمک رسول خدا صلی الله علیه وآله از آنان را به تصویر می کشد - توجه کنید:

{إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلی أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ فی أُخْراکُمْ فَأَثابَکُمْ غَمًّا بِغَمِّ لِکَیْلا تَحْزَنُوا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا ما أَصابَکُمْ وَ اللّهُ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ}(1)

«بیاد آرید هنگامی که رو به فرار گذاشته و می گریختید و توجه به احدی نداشتید تا آنجا که به پیامبر - که شما را به یاری دیگران می خواند - توجه نکردید تا غمی بر غم شما افزود تا از این پس برای از دست رفتن یا به دست آوردن چیزی اندوهناک نشوید و خدا به هر چه انجام دهید، آگاه است».

2- مقاومت صحابه در برابر رسول خدا صلی الله علیه وآله

عملکرد اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله در تاریخ بسیار تیره تر و تأسف بار بوده که گوشه هایی از آن در قرآن ذکر شده است. بعضی از آنان به گونه ای عمل

ص: 334


1- آل عمران/153.

می کردند که نه تنها اعتقادی به حاکمیت رسول خدا صلی الله علیه وآله در امور خویش نداشتند، بلکه در مواردی نیز به رسول خدا صلی الله علیه وآله اعتراض می کردند و تسلیم نمی شدند.

این نوع مقاومت ها در تاریخ اسلام فراوان است که تنها به ذکر چند نمونه از آن بسنده می کنیم:

1- بعد از آن که پیمان صلح حدیبیه با همه مشکلات و مسائل آن میان رسول خدا صلی الله علیه وآله و سهیل بن عمرو به عنوان نماینده قریش بسته شد، رسولخداصلی الله علیه وآله فرمود:

«قوموا فانحروا و احلقوا، فلم یجبه منهم رجل الی ذلک فقالها رسول اللّه صلی علیه و سلّم ثلاث مراّت کل ذلک، یأمرهم فلم یفعل واحد منهم ذلک، فانصرف رسول اللّه صلی الله علیه و سلّم، حتی دخل علی امّ سلمة زوجته مغضبا شدید الغضب و کانت معه فی سفره ذلک، فاضطجع فقالت: مالک یا رسول الله؟ مرارا لا تجیبی ثم قال: عجبا یا ام سلمه! انّی قلت للناس انحروا و احلقوا و حلّوا مرارا، فلم

ص: 335

یجبنی احد من الناس الی ذلک و هم یسمعون کلامی و ینظرون فی وجهی!»(1)

«برخیزید! قربانیها را بکشید و سرهایتان را بتراشید، ولی با اینکه رسول خدا صلی الله علیه وآله این دستور را سه بار تکرار کرد، حتی یک نفر هم اطاعت نکرد. پیامبر صلی الله علیه وآله با عصبانیت زیاد نزد ام سلمه - که در سفر همراهش بود - برگشت و در خیمه دراز کشید. ام سلمه گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله چه شده است؟ چندین بار «ام سلمه» این جمله را تکرار کرد، ولی رسول خدا صلی الله علیه وآله به او پاسخی نداد، تا اینکه فرمود:

ام سلمه! شگفت آور است من چندین بار به مردم گفتم: قربانی کنید و سرهایتان را بتراشید. با اینکه سخن مرا می شنیدند و به من نگاه می کردند، هیچ کس به سخنم گوش نداد»!

2- در جریان فتح مکه مسلمانان روزه دار بودند. پیامبر دستور داد که آنان افطار کنند، ولی عده ای نپذیرفتند! به این جریان توجه کنید:

«عن جابر بن عبدالله قال: کنّا بالکدیر بین الظهر و العصر، اخذ رسول اللّه صلی الله علیه و سلّم اناء من ماء فی یده حتی رآه المسلمون ثم افطر تلک الساعة و بلغ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم

ص: 336


1- مغازی، واقدی، ج 2، ص 613.

انّ قوما صاموا، فقال اولئک العصاة.»(1)

«جابر بن عبدالله می گوید: در جریان فتح مکه میان نماز ظهر و عصر در منطقه کدیر بودیم. رسول خدا صلی الله علیه وآله ظرف آبی را در دست گرفت، به طوری که همه مسلمانان او را دیدند و آن گاه روزه اش را افطار کردند. بعد از آن به رسول خدا صلی الله علیه وآله گزارش رسید که عده ای از اصحاب روزه دارند. حضرت فرمود: آنان معصیت کارند»!

3- میان زبیر و مرد انصاری - که در مزرعه، همسایه بودند - بر سر استفاده از آب اختلاف بروز کرد، برای حل مشکل نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله رفتند. رسولخداصلی الله علیه وآله به زبیر فرمود:

«اسق ثم ارسل الی جارک، فغضب الانصاری و قال یا رسول اللّه آن کان ابن عمتک فتلون وجه رسول اللّه صلی

اللّه علیه و سلم فنزل(2): «فلا و ربک لا یؤمنون حتی یحکّموک فیما شجر بینهم ثم لا یجدوا فی انفسهم حرجا ممّا قضیت و یسلّموا تسلیما»(3)

«از آب استفاده کن و سپس برای همسایه ات رها کن که مرد

ص: 337


1- همان، ج 2، ص 802.
2- الجامع لاحکام القرآن، ج 266؛ مجمع البیان، ج 3، ص 69.
3- نساء/65.

انصاری ناراحت شد و عرض کرد: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله چون زبیر پسر عمه ات بود به نفع او و بر ضرر من حکم کردی؟! با شنیدن این سخن رنگ چهره رسول خدا صلی الله علیه وآله تغییر کرد و در پی این جریان آیه زیر نازل شد:

«چنین نیست، به پروردگارت سوگند که آنها ایمان نمی آورند مگر آنکه در اختلافات خود تو را به داوری بخوانند

و از قضاوت تو دلگیر نشوند و کاملاً تسلیم باشند.»

الف - آیا با وجود چنین نمونه هایی در تاریخ می توان پذیرفت که همه مسلمانان بر این باور بودند که رسول خدا صلی الله علیه وآله سرپرست و متصرف در امور آنان است، تا ذکر آن در آیه لغو باشد؟ پس ساده اندیشی است که ادعا شود همه مسلمانان یقین داشتند که خدا و رسول خدا صلی الله علیه وآله متصرف در امور آنان هستند.

ب - آیه درصدد بیان حاکمیت و ولایت «الذین آمنوا» است که با توجه به شأن نزول و زمان نزول، مسئله رهبری بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله را مشخص می کند.

ج - همان طور که پیشتر بیان کردیم، آیه درصدد بیان این نکته نیز هست که {و رسوله و الذین آمنوا} در طول هم هستند نه در عرض هم؛ یعنی ولایت «اصالة» و «بالذات» ازآنِ خداوند و سپس به رسول خدا صلی الله علیه وآله و پس از او به {الذین آمنوا} می رسد. بنابر این نه تنها ذکر {اللّه و رسوله} لغو نیست، بلکه ضرورت ذکر آن نیز بیش از پیش روشن است.

ص: 338

فصل هفتم :شبهات فقهی

اشاره

ص: 339

ص: 340

تعریف شبهه فقهی

مقصود از شبهات فقهی؛ شبهاتی است که براساس مبانی فقهی نمی توان پذیرفت که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده باشد. البته قبل از آن باید به این مطلب اشاره نمود که برخی مطالبی که به عنوان شبهه آیات ولایت مطرح شده حکایت از عناد برخی نویسندگان عام نسبت به اهل بیت پاک پیامبر صلی الله علیه وآله و صحابه بزرگوار او نظیر حضرت علی علیه السّلام دارد و از نظر علمی بسیار سخیف و بی ارزش است و ما تنها به آنها اشاره می کنیم:

شبهات

1 معصیت کردن:

اشاره

گفته اند؛ اگر آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده باشد، لازمه اش این است که امام پرداخت زکات را از اول وقت وجوب آن به تأخیر انداخته باشد و این گناه است و مناسب شأن امام علی علیه السّلام نیست.

ص: 341

به این شبهه توجه کنید:

«فلو انّه ادّی الزکاة الواجبة فی حال کونه فی الرکوع لکان قد اخّر اداء الزکاة الواجب من اول اوقات الوجوب و ذلک عند اکثر العلماء معصیة و انّه لا یجوز اسناده الی علی علیه السّلام .»(1)

«اگر امام علی علیه السّلام زکات واجب را در حال رکوع پرداخت کرده باشد، پرداخت زکات واجب را از اول هنگام واجب شدن آن به تأخیر انداخته است و چنین کاری نزد بیشتر علما گناه شمرده می شود که نسبت آن به امام علی علیه السّلام جایز نیست».

قبل از بررسی و نقد این شبهه - که تا چه حد منطقی و با مبانی فقهی سازگار است - تذکر این نکته ضروری است که با بررسی هایی که ما انجام داده ایم، بیشتر شبهاتی که بر آیات ولایت به معنای عام آن وارد شده است از سوی دو تن از شخصیت های علمی اهل سنت است که دیگر مفسران نیز به نقل آنها پرداخته اند؛ یکی از این دو شخصیت، ابو عبدالله محمد بن عمر بن حسین مشهور به فخررازی است که شهرت او بیشتر در کلام وفلسفه است ، ولی در پایان عمر به تفسیر رو آورده است.

ص: 342


1- التفسیر الکبیر، ج 12، ص 30.

خود او درباره این تحول فکری چنین می نویسد:

«لقد اختبرت الطرق الکلامیة و المناهج الفلسفیة فلم أجدها تروی غلیلاً و لا تشفی علیلاً و رأیت أصحّ الطرق طریقة القرآن.»(1)

«من تمام راه های کلامی و روش های فلسفی را آزموده ام، ولی در بین آنها چیزی نیافتم که تشنه ای را سیراب یا بیماری را درمان کند و بهترین راهها را راه قرآن یافتم».

گرچه فخر رازی با این انگیزه وارد تفسیر قرآن شده، ولی تفسیر او مورد نقدهای اساسی قرار گرفته است.

ابو الولید بن الشحنه الحنفی درباره او می نویسد:

«انّ الرازی کانت له الید الطولی فی العلوم خلا العربیّه.»(2)؛

رازی در علوم تسلط داشت بجز در ادبیات عرب.

ابوحیان درباره تفسیر او می نویسد:

«ان تفسیره خارج عن مناحی کلام العرب و مقاصدها و هو فی اکثره شبیهه بکلام الذین یسمون انفسهم حکماء».(3)

«تفسیر فخر خارج از کلام عرب و مقاصد آن است و در بیشتر موارد شبیه به کلام کسانی است که خود را فیلسوف می شمارند».

ص: 343


1- همان، ج 1، ص 15.
2- روض المناظر، ج 2، ص 199.
3- البحر المحیط، ج 4، ص 149.

شوکانی درباره اشکالهای تفسیری فخر رازی می نویسد:

«و للرازی فی هذا الموضع اشکالات باردة جدا لا تستحق ان تذکر فی تفسیر کلام الله.»(1)

«رازی در اینجا شبهاتی دارد که به راستی خنک و بی مورد است به حدی که شایسته نیست در تفسیر کلام خداوند ذکر شود. تا آنجا که درباره تفسیر او گفته شده است: « فیه کل شی إلاّ التفسیر»؛(2) در این کتاب همه چیز وجود دارد جز تفسیر قرآن».

با توجه به نکته ای که درباره شخصیت علمی فخر رازی بیان شد، به دلیل ضعف هایی که در ادبیات، حدیث و تاریخ داشته است و نتوانسته از حدیث و تاریخ برای بیان شأن نزول ها استفاده کند، به تناقض گویی گرفتار شده است که خود فخر رازی به این ضعف توجه داشته و در وصیت نامه خود درباره این اشتباهات خود چنین می نویسد:

«اما الکتب العلمیة التی صنّفتها او استکثرت من ایراد السؤالات علی المتقدّمین فیها فمن نظر فی شی ء منها

ص: 344


1- فتح القدیر، ج 4، ص 168.
2- التفسیر و المفسرون، ج1، ص 296؛ البحر المحیط، ج 1، ص 261، الامام فخرالدین الرازی، حیاته و آثاره، ص 115.

فان طابت له تلک السؤالات فلیذکرنی فی صالح دعائه علی سبیل التفضل و الانعام و الاّ فلیحذف القول السیّئ، فانّی ما اردت الاّ تکثیر البحث و تشحیذ الخاطر.»(1)

«اما کتابهای علمی که تصنیف کرده ام، یا شبهاتی که برگذشتگان وارد کردم، پس مطالعه کننده ای که آن مطالب وی را خوشایند آمده، بود از سرفضل مرا از دعای خیر فراموش نکند؛ در غیر این صورت از بدگویی من بپرهیزد؛ زیرا من قصدی جز گسترش مباحث و قدرت نقد نداشتم».

براین اساس فخر رازی به شبهاتی که وارد کرده اعتقادی نداشته است، بلکه تنها منشأ آن ساختار شخصیت فلسفی اوست که در برابر هر چیزی علامت سؤال بگذارد.

نقد
شرایط صحت این شُبهه:

الف - واژه زکات تنها در مورد زکات واجب به کار رود و کاربرد آن در صدقات مستحبی نادرست است، در حالی که این مقدمه ناتمام است و کاربرد این واژه در صدقه متداول است و چون مشروح این بحث در شبهات قبلی مطرح شده است از طرح دوباره آن پرهیز می کنیم.

ص: 345


1- التفسیر الکبیر، ج 1، ص 18.

ب - با داخل شدن در وقت نماز، زکات نیز بر حضرت امیر علیه السّلام واجب شده باشد، که این مطلب نه قابل اثبات است و نه فخر رازی دلیلی بر اثبات آن ارائه کرده است.

ج – اولاً: آنچه حضرت پرداخت کرده عین «زکوی» بوده است که زکات به اصل مال تعلق گرفته باشد و آن حضرت بخشی از آن را بخشیده است، که اثبات این نیز محال است؛ زیرا آنچه آن حضرت بخشش کرده انگشتری خود او بوده است.

ثانیاً: اثبات اینکه آن انگشتری را به عنوان زکاتِ واجب پرداخت کرده نیز محال است، چون کسی جز خداوند از انگیزه و نیّت حضرت امیر علیه السّلام اطلاعی ندارد.

د - اثبات اینکه تأخیر واجب موسّع از اول وقتِ وجوب آن گناه باشد، این مقدمه نیز خود از دو مقدمه تشکیل شده است:

1- اول وقت وجوب زکات، با وجوب نماز همراه بوده است که گفتیم این سخن قابل اثبات نیست.

2- اینکه تأخیر واجب موسّع از اول وقت آن گناه باشد که فخر رازی ادعا می کند بیشتر علما چنین نظریه ای دارند. این ادعای فخر رازی نیز خلاف واقع

ص: 346

است؛ زیرا وجوب زکات، واجب موسع بوده و در واجب موسّع اتفاقی است که تأخیر آن از اول وقت جایز است؛

شاطبی در این باره چنین می نویسد:

«ما حدّله الشارع وقتا محدودا من الواجبات او المندوبات فایقاعه فی وقته لا تقصیر فیه شرعا و لا عتب و لا ذمّ و انّما العتب و الذم فی اخراجه عن وقته سواء علینا اکان وقته مضیّقا او موسّعا لامرین.»(1)

«بجاآوردن آنچه شارع بر آن وقت معین کرده است، در وقت خودش، چه واجب و چه مستحب، از نظر شرع نه کوتاهی است و نه قابل سرزنش و مذمت. سرزنش و مذمت هنگامی است که آن وظیفه خارج از وقت آن آورده شود و فرقی نمی کند که آن وقت تنگ باشد یا وسیع».

سپس شاطبی وارد ادلّه این سخن می شود. گذشته از آنکه اگر تأخیر واجب موسّع از اول زمان وجوب گناه باشد، چگونه می توان تصوّر کرد که این واجب موسع است؛ زیرا واجب موسع واجبی است که زمان انجام آن بیش از زمان مورد نیاز برای انجام تکلیف است.

ص: 347


1- الموافقات فی اصول الشریعه، ج 1، ص 108.

چنین به نظر می رسد که فخر رازی بین انجام تکلیف زمان دار در زمان خودش و سبقت در کار خیر خلط کرده است. گذشته از آنکه سبقت در کار خیر نیز مستحب است، نه آنکه عدم آن گناه باشد.

بر فرض اینکه نمازی که آن حضرت مشغول انجام آن بوده نماز واجب بوده است - با اینکه براساس روایات نماز حضرت نماز مستحبی بوده است - و آنچه آن حضرت پرداخت کرده است، زکات واجب باشد که چنین نبوده است و زکات نیز همزمان با دخول وقت نماز بر آن حضرت واجب شده باشد، باز هم آن حضرت ترک واجب نکرده است؛ زیرا در تزاحم دو واجب مثل نماز و زکات باید نماز مقدم شود، چه اینکه وقت آن نسبت به زکات محدودتر است.

روایات بسیاری در فضیلت نماز اول وقت داریم؛

«سئل النبی ایّ الاعمال افضل؟ قال: الصلاة لاوّل وقتها.»(1)

«از رسول خدا صلی الله علیه وآله پرسیدند: برترین کارها چیست؟ فرمود: نماز در اول وقت».

بنابر این، براساس همه مقدماتی که فخر رازی فرض نموده - که قابل اثبات هم نیست - نه تنها معصیتی انجام نگرفته، بلکه سبقت در بهترین کار خیر، که نماز باشد، نیز انجام گرفته است.

ص: 348


1- سنن، ترمذی، ج 1، ص 216، حدیث 170.

2- عدم جواز پرداخت زکات در حال نماز

اشاره

در تقریر استدلال گفته شد، که آن حضرت در حال رکوع این بخشش را انجام داده است، شبهه ای که بر این کلام وارد کرده اند این است که اگر مقصود از رکوع، رکوع نماز باشد، پرداخت زکات در این حال جایز نیست، چون فعل کثیر است.

به این شبهه توجه کنید:

«و قیل المراد بالرکوع علی المعنی الثانی رکوع الصلاة و یدفعه عدم جواز اخراج الزکاة فی تلک الحال.»

این شبهه در برخی از تفاسیر آمده است.(1)

نقد

برای پاسخگویی به این شبهه باید فعل کثیر را در فقه اسلامی مشخص کرد:

فعل کثیر در مذاهب چهارگانه اهل سنت

الف - مالکیه: در فقه مالکی فعل کثیر چنین تعریف شده است:

ص: 349


1- فتح البیان فی مقاصد القرآن، ج 3، ص 453؛ تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج 4، ص 284؛ تفسیر خازن، ج 2، ص 56؛ تفسیر نسفی، ج 1، ص 456؛ تفسیر ابی السعود، ج 2، ص 58؛ تفسیر الکشاف، ج2، ص 258؛ حاشیة الشهاب علی تفسیر البیضاوی، ج 3، ص 498؛ تفسیر ثعالبی، ج 2، ص 396؛ التفسیر الکبیر، ج 12، ص 31.

«و هو ما یخیل الناظر الیه انّ فاعله لیس فی الصلاة و هذا حدالعمل الکثیر المبطل.»(1)

«فعل کثیر؛ کاری است که بیننده تصور کند فاعل آن کار نماز نمی خواند و این تعریف فعل کثیری است که مبطل نماز شمرده میشود».

ب - حنابله: در فقه حنبلی نیز از فعل کثیر همین تعریف ارائه شده است:

«و هو ما یخیل الناظر الیه انّ فاعله لیس فی الصلاة و هذا حد الفعل الکثیر المبطل.»(2)

ج - شافعیه: در فقه شافعی فعل کثیر چنین تعریف شده است:

«حدّوا العمل الکثیر بنحو ثلاث خطوات متوالیات یقینا و ما فی معنی هذا و معنی توالیها ان لا نعدّ احداها منقطعة عن الاخری.»(3)

«عمل کثیر را چنین تعریف کرده اند که به طور یقینی سه قدم پشت سر هم بردارد و معنای پشت سر هم بودن آنها نیز این است که بین قدمها فاصله نشود، یا در حد این کار.

د - حنفیّه: در فقه حنفی فعل کثیر چنین تعریف شده است:

ص: 350


1- الفقه علی المذاهب الاربعة، ج 1، ص 430، مبطلات نماز.
2- همان.
3- همان.

«العمل الکثیر ما لا یشکّ الناظر الیه انّ فاعله لیس فی الصلاة، فان اشتبه الناظر فهو قلیل علی الاصّح.»(1)

«فعل کثیر کاری است که بیننده شک نمی کند که فاعل آن کار نماز نمی خواند و اگر بیننده شک کند که آیا این شخص در حال نماز است یا نه، این کار عمل قلیل است بنابر تعریف درست تر».

آنچه بیان شد، تعریف فعل کثیر در مذاهب چهارگانه اهل سنت بود و اکنون به بررسی تعریف فعل کثیر در فقه شیعه می پردازیم.

فعل کثیر در شیعه

در فقه شیعه به طور عموم دو تعریف زیر از آن ارائه شده است:

1- «البناء علی العادة فما یسمّی فی العادة کثیرا، فهو کثیر و الاّ فلا.»(2)

«معیار تشخیص فعل کثیر عرف است بنابر این آنچه در عادت به آن فعل کثیرمی گویند؛ فعل کثیر است و اگر عرف و عادت به آن فعل کثیر نگفتند، فعل کثیر نیست».

2- «والکثیر ما یخرج به فاعله عن کونه مصلّیا.»(3)

ص: 351


1- همان.
2- تذکرة الفقهاء، ج 3، ص 289؛ المبسوط، ج 1،ص 118؛ کشف اللثام، ج 4، ص 172؛ جامع المقاصد، ج 2، ص 350؛ مسالک الافهام، ج 1، ص 228؛ مفتاح الکرامه، ج 8، ص 81.
3- ذکری الشیعه، ج 4، ص 6؛ مجمع الفائدة و البرهان، ج 3، ص 69؛ روض الجنان، ج 2، ص 888.

«فعل کثیر کاری است که کننده کار را از حالت نمازگزار بودن خارج کند».

در فقه شیعه بیشتر به همین دو تعریف یا مشابه آن اکتفا کرده اند. از طرفی براساس روایاتی که از منابع اهل سنت در مسئله شأن نزول نقل کردیم، آنچه حضرت امیر علیه السّلام انجام داده، تنها یک اشاره به سائل است، حتی انگشتری را نیز از انگشت خود بیرون نیاورده، بلکه سائل آن را بیرون آورده است و این مقدار کار در هیچ یک از مذاهب اسلامی فعل کثیر نیست، تا مبطل نماز باشد.

پیشتر بیان کردیم که مفسران و فقیهان اهل سنت برای جواز عمل قلیل در نماز به همین سیره امام استدلال کرده اند و آن را عمل قلیل دانسته اند.

3- سخن گفتن در نماز جایز نیست

اشاره

گفته اند؛ اگر مقصود از رکوع، رکوعِ نماز باشد و اینکه امام علیه السّلام انگشتری را به فقیر داده باشد، مستلزم این است که حضرت با فقیر سخن گفته باشد، در حالی که سخن گفتن در نماز جایز نیست.(1)

ص: 352


1- حاشیة الشهاب علی تفسیر البیضاوی، ج 3، ص 498.
نقد

1- این شبهه و شبهه «فعل کثیر» - که پیشتر به طور مشروح بیان شد - متفرع بر احراز چگونگی اعطاء بوده و در هر دو شبهه مسئله ای مفروغ عنه فرض شده و براساس آن اشکال شده است، در حالی که هیچ یک از دو شبهه یاد شده درست نبوده، و با هیچ کدام از منابع روایی و حدیثی اهل سنت نیز سازگاری ندارد.

2- در این شبهه، سخن گفتن امام با سائل «مفروغ عنه» فرض شده است، در حالی که چنین نیست و در هیچ یک از منابع فریقین چنین نکته ای نیامده است.

اکنون به بررسی منابع تفسیری اهل سنت می پردازیم:

منابع تفسیری و روایی اهل سنت، که نزول آیه را در شأن امام علی علیه السّلام آورده اند، آن را به چند گونه نقل کرده اند که اکنون به بررسی آنها می پردازیم:

الف - گروهی که کیفیت بخشش را مبهم بیان کرده و تنها به این جمله اکتفا کرده اند که «فانّ علیّا تصدّق بخاتمة فی الرکوع»؛ بدون تردید علی علیه السّلام در حال رکوع انگشتری خود را بخشید. این نوع گزارش در بخشی از منابع آمده است.(1)

ص: 353


1- فتح البیان فی مقاصد القرآن، ج 3، ص 453؛ تفسیر القرآن، ج 1، ص 393؛ اللباب فی علوم الکتاب، ج 7، ص 397؛ تاج التراجم فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 598؛ فتح القدیر، ج 2، ص 67؛ زاد المسیر فی علم التفسیر، ج 2، ص 292؛ الفتوحات الالهیه، ج 2، ص 242؛ النکت و العیون، ج 2، ص 48؛ تهذیب التفسیر و تجرید التأویل، ج 4، ص 200؛ التفسیر المنیر، ج 6، ص 232؛ الاساس فی التفسیر، ج 3، ص 1430؛ البحر المحیط فی التفسیر، ج 3، ص 525؛ الدرالمصون، ج 4، ص 313؛ تفسیر الخازن، ج 2، ص 56؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج 4، ص 1162؛ تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 67؛ تفسیر البغوی، ج 3، ص 71.

ب - گروهی که کیفیت بخشش را روشن تر بیان کرده اند:

«نزلت الآیة فی حقّ علی بن ابی طالب رضی اللّه عنه حین سأله سائل و هوراکع فی صلاته، فطرح له خاتمه، کانّه کان واسعا.»(1)

«آیه در حق علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است؛ هنگامی که حضرت در رکوع نماز بود و فقیری از او تقاضا کرد. علی علیه السّلام انگشتری خود را به سوی او انداخت؛ گویا آن انگشتری در انگشتش گشاد بود».

ج - گروهی که کیفیت بخشش را چنین بیان کرده اند:

«و کان علیّ فی الصلاة فی الرکوع و فی یمینه خاتم، فاشار الی السائل حتی اخذه.»(2)

ص: 354


1- ایسر التفاسیر، ج 1، ص 644؛ الفتح السماوی، ج 2، ص 571؛ کتاب التسهیل لعلوم التنزیل، ج 1، ص 181؛ الکشاف، ج 2، ص 258؛ حاشیه الصاوی علی تفسیر الجلالین، ج 2، ص 126؛ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 167؛ التفسیر الشامل، ج 1، ص 481؛ تفسیر النسفی، ج 1، ص 456؛ نظم الدرر، ج 6، ص 193؛ تفسیر البیضاوی، ج 2، ص 338؛ تفسیر ابی السعود، ج 2، ص 58، تفسیر القرآن، ج 2، ص 47؛ تفسیر القرآن الکریم، ج 3، ص 311.
2- الجامع لاحکام القرآن، ج 6، ص 221؛ تفسیر السمرقندی، ج 1، ص 444؛ حاشیة الشهاب علی تفسیر البیضاوی، ج 3، ص 498؛ التفسیر الحدیث، ج 11، ص 133؛ تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج 4، ص 287.

«علی علیه السّلام در رکوع نماز بود و در دست راستش انگشتری بود به فقیر اشاره کرد و فقیر آن را گرفت».

همان طور که ملاحظه می کنید، در هیچ یک از روایات تفسیری، حتی در منابع اهل سنت، نیز نیامده است که امام علیه السّلام با سائل سخن گفته باشد. گذشته از آن، محقق روایات تفسیر «کشاف» در کتاب «تخریج الاحادیث و الآثار الواقعة فی تفسیر الکشاف» در نقد کلام زمخشری که گفته است آن حضرت انگشتری را در آورد، به بررسی روایات می پردازد و پس از نقل همه آنها می نویسد:

«و لیس فی لفظ احد منهم انّه خلعه و هو فی الصلاة کما فی لفظ المصنف.»(1)

«در کلام هیچ یک از راویان این جمله نیامده است که آن حضرت در نماز انگشتری را در آورد، به گونه ای که زمخشری ادعا می کند».

3- بر فرض اگر آن حضرت هنگام دادن انگشتری سخن گفته باشد، عده ای از مفسران اهل سنت بر این باورند که:

«انّه کان قبل تحریم الکلام فی الصلاة، فانّه کان جایزا ثم نسخ»؛(2) «سخن گفتن آن حضرت قبل از تحریم سخن در نماز بوده است؛ زیرا سخن گفتن در نماز جایز بوده و سپس نسخ شده است».

ص: 355


1- تخریج الاحادیث و الآثار، ج 1، ص 409.
2- حاشیة الشهاب علی تفسیر البیضاوی، ج 3، ص 500.

به روایات زیر توجه کنید:

«عن زید بن ارقم قال: کنّا نتکلّم خلف رسول اللّه صلی الله علیه وآله فی الصلاة یکلّم الرجل منّا صاحبه الی جنبه، حتی نزلت {و قوموا لله قانتین}(1)

«فامرنا بالسکوت و نهینا عن الکلام.»(2)

«زید بن ارقم می گوید: هنگامی که پشت سر رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز می خواندیم بعضی از ما با کسی که در کنار او بود صحبت می کرد، تا اینکه این آیه نازل شد: «خاشعانه برای خدا بپاخیزید» که مأمور به سکوت گشتیم و از سخن گفتن نهی شدیم».

4- عدم برتری پرداخت زکات در نماز

اشاره

گفته اند، اگر مقصود از رکوع، رکوع نماز باشد باید پرداخت زکات در حال نماز برتر باشد.

به این شبهه توجه کنید:

«لو کان هذا کذلک لکان دفع الزکاة فی حال الرکوع افضل من غیره، لانّه ممدوح و لیس الامر کذلک عند احد من العلماء ممّن نعلمه من ائمة الفتوی.»

ص: 356


1- بقره/238.
2- سنن، ترمذی، ج 1، ص 414، حدیث 405.

«اگر مقصود از رکوع، رکوع نماز باشد باید پرداخت زکات در حال رکوع افضل از غیر آن باشد؛ چرا که از پرداخت زکات در حال رکوع ستایش شده است در حالی که چنین نیست و ما از رهبران فتوا کسی را نمی شناسیم که به این مسئله فتوا داده باشد».

این شبهه نیز در بخشی از منابع آمده است.(1)

نقد

قرطبی، از مفسران اهل سنت، درباره این شبهه دو پاسخ ارائه می کند:

الف - «و یؤتون الزکاة و هم راکعون» تضمّنت جواز العمل الیسیر فی الصلاة و ذلک انّ هذا خرج مخرج المدح و اقلّ ما فی باب المدح ان یکون مباحا و قد روی انّ علی بن ابی طالب رضی اللّه عنه اعطی السائل شیئا و هو فی الصلاة.»(2)

«این بخش از آیه در بردارنده جواز کار اندک در نماز است؛ زیرا این جمله به عنوان ستایش صادر شده است و کمترین حد ستایش این است که جایز باشد و به تحقیق روایت شده است که علی بن ابی طالب «رضی اللّه عنه» در حال نماز چیزی به سائل داده است».

ص: 357


1- تفسیر، ابن کثیر، ج 2، ص 67؛ لباب التفسیر، ج 1، ص 342؛ الاساس فی التفسیر، ج 3، ص 1430؛ التفسیر الشامل، ج 2، ص 977؛ تیسیر العلی القدیر لاختصار تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 61.
2- الجامع لاحکام القرآن، ج 6، ص 222.

ب - «و یحتمل ان یکون المدح متوجّها علی اجتماع حالتین.»(1)

«احتمال دارد که ستایش به خاطر تقارن دو حالت صادر شده باشد».

یعنی ستایش از پرداخت زکات در حال نماز صورت گرفته است و این ویژگی منحصر به فرد است و جز از امام علی علیه السّلام از کسی دیگر سرنزده است.

5- چنین نمازی در شأن امام علی علیه السّلام نبود

گفته اند؛ بر فرض که امام در نماز انگشتری به سائل داده و آیه در شأن اونازل شده باشد، شایسته امام علی علیه السّلام این بود که در نماز با عنایت محض به خداوند سبحان نسبت به سخن سائل و دادن انگشتری به او بی توجه باشد.

به این شبهه توجه کنید:

«و لو سلّم فاللائق بحاله ان یکون فی الصلاة مستغرب القلب بالله، فلا یتفرغ لاستماع کلام السائل و لا الی دفع الخاتم الیه.»

این شبهه در برخی از منابع آمده است.(2)

قبل از بررسی و نقد شبهه یاد شده تذکر این نکته ضروری است که براساس آیات قرآن ما بر این باوریم که رسول خدا صلی الله علیه وآله امام و اسوه تمام انسانهاست و

ص: 358


1- همان مدرک.
2- تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج 4، ص 284؛ روح المعانی، ج 6، ص 186؛ التفسیر الکبیر، ج 12، ص 30.

اهل بیت علیه السّلام به خصوص امام علی علیه السّلام ، افتخارشان این است که درافکار، رفتار و گفتار به پیامبر اقتدا کنند و بر این باوریم که هیچ انسانی در عبادت و کمال روحی به مقامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله دست یافته، نرسیده است و نمی تواند برسد.

اکنون این سؤال مطرح است که آیا شنیدن صدای دیگران با توجه داشتن به خدا منافات دارد یا نه؟ و آیا این عمل از رسول خدا صلی الله علیه وآله سر زده است یا نه؟

6- شنیدن سلام دیگران

در بسیاری از منابع اهل سنت آمده است؛

هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله در نماز بود و مسلمانان به او سلام می کردند، با اینکه تمام توجه آن حضرت در نماز به خدا بود، سلام دیگران را می شنید و به گونه ای پاسخ می داد؛

«عن عبدالله بن عمر قال اتی رسول اللّه صلی الله علیه وآله مسجد قباء یصلّی فیه، فجاءت رجال من الانصار یسلّمون علیه، فسألت صهیبا و کان معه، کیف کان رسول اللّه صلی الله علیه وآله یرد علیهم؟

ص: 359

قال کان یشیر بیده.»(1)

«عبدالله بن عمر می گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله به مسجد قبا آمد و نماز خواند. عده ای از مردان انصار وارد شدند و بر آن حضرت سلام کردند. من از «صهیب» که همراه رسول خدا صلی الله علیه وآله بود، پرسیدم رسول خدا صلی الله علیه وآله چگونه سلام آنان را پاسخ می داد؟ صهیب گفت: با دستش اشاره می کرد».

همان طور که ملاحظه می کنید، با اینکه رسول خدا صلی الله علیه وآله در نماز بوده، ولی سلام دیگران را شنیده و در برابر این سلام عکس العمل نشان داده است.

نمونه دیگر:

امام علی علیه السّلام درباره جایگاه خود نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله و اینکه هر روز رسول خدا صلی الله علیه وآله ساعتی را برای آموزش او اختصاص داده بود، می فرماید:

«کان لی من رسول اللّه صلی الله علیه وآله ساعة آتیه فیها فاذا اتیته استاذنت، ان وجدته یصلّی فتنحنح دخلت و ان وجدته فارغا اذن لی.»(2)

ص: 360


1- سنن، ابی ماجه، ج 1، ص 536، حدیث 1017؛ سنن، ابی داود، ج 1، ص 35، حدیث 925؛ سنن، نسایی، ج 3، ص 6، حدیث 1182.
2- سنن نسایی، ج 3، ص 13، حدیث 1207.

«ساعتی را رسول خدا صلی الله علیه وآله به من اختصاص داده بود که خدمت او می رسیدم. هنگامی که خدمتش می رسیدم و اجازه می گرفتم، اگر در حال نماز بود «تنحنح» می کرد و من وارد می شدم واگر مشغول کاری نبود، به من اجازه ورود می داد.

بنابر آنچه در این روایت آمده است: رسول خدا صلی الله علیه وآله با اینکه در نماز بود، صدای امام علی علیه السّلام را می شنید و عکس العمل نشان می داد.

نمونه دیگر:

عایشه می گوید: من بیرون خانه بودم و رسول خدا صلی الله علیه وآله در داخل خانه و در بسته بود؛

«واستفتحت الباب و رسول اللّه صلی الله علیه وآله یصلّی تطوّعا و الباب علی القبلة، فمشی عن یمینه او عن یساره ففتح الباب ثم رجع الی مصلاه.»(1)

«در زدم و رسول خدا صلی الله علیه وآله در حال نماز مستحبی بود و در رو به قبله بود.

رسول خدا صلی الله علیه وآله پیش آمد و در را باز کرد و سپس به جایگاه نماز خود بازگشت».

ص: 361


1- همان، حدیث 1202.

در این روایت نیز همان طور که ملاحظه می کنید، رسول خدا صلی الله علیه وآله با اینکه در نماز بود، صدای در را شنید و عکس العمل نشان داد.

7- دیدن اشیاء در نماز

در بسیاری از منابع اهل سنت آمده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله در نماز - با اینکه توجه اش به خدا بود - اشیاء و حیوانات را می دید و عکس العمل نشان می داد؛

«عن سهل بن الحنظلیه قال ثوّب بالصلاة؛ یعنی صلاة الصبح، فجعل رسول الله صلی الله علیه وآله یصلّی و هو یلتفت الی الشعب. قال ابو داود: و کان ارسل فارسا الی الشعب من اللیل یحرس.»(1)

«سهل می گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله بعد از نماز صبح مشغول نماز نافله شد در حالی که به دره نگاه می کرد».

ابو داود می گوید: علت نگاه رسول خدا صلی الله علیه وآله به دره این بود که شب هنگام اسب سواری را برای نگهبانی به آن دره فرستاده بود.

ص: 362


1- سنن، ابی داود، ج 1، ص 347، حدیث 916.

8- انجام کار در حال نماز

اشاره

در بسیاری از منابع اهل سنت آمده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله هنگام ورود به مسجد، امامه - دختر ابوالعاص نوه آن حضرت - روی شانه رسول خدا صلی الله علیه وآله سوار بود و با آن حال، حضرت شروع به نماز کرد. هنگامی که به سجده می رفت، امامه را بر می داشت و به زمین می گذاشت و چون برمی خاست، او را روی شانه خود سوار می کرد؛

«عن ابی قتادة انّ رسول اللّه صلی الله علیه وآله کان یصلّی و هو حامل امامة بنت زینب بنت رسول الله صلی الله علیه وآله لابی العاص بن الربیع، فاذا قام حملها و اذا سجد وضعها.»(1)

نقد

1- آنچه نقل شد، نمونه ای از کارهایی بود که به نظر اینان صدور آنها در نماز، با توجه به خدا منافات ندارد، گرچه منحصر به این تعداد نیست. در باب «فعل کثیر» - در نماز، نیز - نمونه های دیگری در منابع حدیثی و فقهی اهل

ص: 363


1- صحیح مسلم، ج 2، ص 73، باب جواز حمل الصبیان فی الصلاة؛ صحیح البخاری، ج 1، ص 131، باب اذا حمل جاریة صغیرة علی عنقه فی الصلاة؛ سنن ابی داود، ج 1، ص 348، حدیث 918، 917؛ سنن نسایی، ج 3، ص 11، حدیث 1200؛ المؤطا، ص 118، حدیث 410.

سنت وجود دارد. حال آنچه آنان درباره این افعال می گویند، ما نیز راجع به دادن انگشتری به سائل در نماز از طرف امام علی علیه السّلام می گوییم.

2- میان «سماع» و «استماع» فرق است. سماع کاری، اختیاری نیست و نمی تواند مورد تکلیف قرار گیرد؛ گرچه بعد از شنیدن متناسب با آن سخن ممکن است تکلیفی متوجه شنونده شود، همانند مورد آیه که اصل شنیدن که کاری غیراختیاری است. امام علی علیه السّلام نیز همانند بقیه مسلمانان تقاضای سائل را شنیده است، ولی بعد از شنیدن او به خاطر خدا احساس تکلیف می کند، ولی دیگران چنین تکلیفی را احساس نمی کنند، در حالی که استماع، کاری اختیاری است و نفس استماع مورد تکلیف است؛ مثل استماع غنا، استماع غیبت و... .

3- نمازگزار باید توجه به خدا داشته باشد و به امور غیرخدایی بی اعتنا باشد.

این مسئله با نیت نمازگزار مشخص می شود نه با ظاهر کار. به عنوان نمونه، گریه کردن در نماز یک کار بیشتر نیست؛ حال اگر این گریه به خاطر دنیا و دیگران باشد، مبطل نماز است ولی اگر همین گریه کردن با انگیزه ترس از عذاب الهی باشد، نه تنها مبطل نماز نیست بلکه مطلوب نیز هست. شیعه و اهل سنت در مورد این مسأله اتفاق نظر دارند.(1)

ص: 364


1- در منابع اهل سنت بنگرید به: الفقه علی المذاهب الاربعة، ج 1، ص 300؛ الفقه الاسلامی و ادلته، ج 2، ص 11؛ مغنی المحتاج، ج 1، ص 195؛ حاشیة البجیری، ج 1، ص 320؛ المغنی ابن قدامه، ج 1، ص 706؛ بدائع الصنایع، ج 1، ص 348، ج 2، ص 129؛ در منابع شیعه بنگرید: نهایة الاحکام، ج 1، ص 516؛ الوسیلة فی التروک، ص 97؛ المعتبر، کتاب الصلاة، ج 2، ص 255، شرایع الاسلام، ج 1، ص 91؛ المختصر النافع، ص 34، تحریر الاحکام، فی التروک، ج 1، ص 43؛ ارشاد الاذهان، ج 1، ص 268؛ منتهی المطلب، ج 1، ص 310؛ ذکری الشیعه، ج 4، ص 11؛ البیان، فی منافیات الصلاة، ص 99؛ الالفیه، فی منافیات الصلاة، ص 66، المقاصد العلیّه فی المنافیات الصلاة، ص 312، کشف اللثام، ج 4، ص 177؛ کفایة الاحکام، ص 24؛ مفاتیح الشرایع، ج 1، ص 173؛ مدارک الاحکام، ج 3، ص 466؛ ذخیرة العباد، ص 357؛ المبسوط، ج 1، ص 118؛ الدروس الشرعیه، ج 1، ص 185؛ الرسائل العشر، ص 85؛ رسائل المحقق الکرکی، ج 1، ص 115 و منابع دیگر.

در اینجا نیز توجه به فقرا و رسیدگی به آنان دستور خداوند است که اگر در نماز پیش آمد، انجام دادن آن برای خدا، منافاتی با توجه به خدا ندارد.

4- بعد از پذیرش اینکه آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است و از طرفی ما راهی برای اثبات انگیزه کار نداریم، تجلیل خداوند از این کار که با صیغه جمع به کار برده است - چنان که پیشتر از زمخشری نقل کردیم - حکایت از آن دارد که خداوند می خواهد این کار برای همه اسوه باشد، همچنین این تجلیل می رساند که این کار برای خدا انجام گرفته است و گرنه خداوند هرگز از آن تجلیل نمی کرد.

ص: 365

ص: 366

فصل هشتم :شبهات رجالی

اشاره

ص: 367

ص: 368

1- راویان نزول آیه در شأن امام علی علیه السّلام

اشاره

گفته اند؛ روایاتی که دلالت می کنند این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است، راویان آنها تنها شیعه هستند و آنان نیز بر اساس هوی و هوس این روایات را ساخته اند؛ چرا که از آیات قبل و بعد این آیه روشن است که درشأن امام علی علیه السّلام نازل نشده است. به این شبهه توجه کنید:

«و روایاتهم هی من مرویاتهم العجیبة التی یبرز علیها الهوی والتعسف برغم ما هو ظاهر من بعدها عن فحوی الآیات و سیاقها.»

این شبهه در برخی از منابع آمده است.(1)

ص: 369


1- التفسیر الحدیث، ج 11، ص 133، التفسیر الوسیط، ج 4، ص 200.

نقد

در این کلام سه شبهه زیر مطرح است

1- شبهه سیاق، که پیشتر به طور مشروح پاسخ گفتیم.

2- شبهه جعل، که بعد از این خواهد آمد.

3- شبهه شیعه بودن راویان که اکنون درصدد نقد آن هستیم.

گرچه در این نوشتار سعی کرده ایم که نقدها براساس مبانی یا مدارک اهل سنت باشد و اگر در موردی براساس اندیشه شیعه شبهه ای را پاسخ گفته ایم، ابتدا شواهد آن نقد را از نظر تاریخی یا روایی از منابع اهل سنت

آورده ایم و سپس به نقد آن براساس اندیشه خود پرداخته ایم، ولی در این شبهه به دلیل اینکه اساس آن تنها مذهب راوی است، بنا داریم پاسخ آن را تنها براساس اندیشه اهل سنت ارائه کنیم؛ گرچه مورد قبول ما نباشد.

نقد شبهه:

1- ابتدا باید مشخص کرد که ملاک پذیرش روایت چیست؟ در پاسخ این سؤال باید گفت گرچه این بحث نظری است و ممکن است هر دانشمندی متناسب با اندیشه و عقاید خود شرطی را اضافه یا کم کند، ولی در میان اهل سنت شرایط مورد اتفاقی وجود دارد که باید براساس آن این شبهه را بررسی کرد.

ص: 370

تهانوی، از دانشمندان رشته حدیث در کتاب خود قواعد فی علوم الحدیث می نویسد:

«اجمع الجماهیر من ائمة الحدیث و الفقه علی انّه یشترط فی الراوی ان یکون عدلاً ضابطا لما یروی بان یکون مسلما بالغا عاقلاً سلیما من اسباب الفسق و خوارم المروءة متیقّظا غیر مغفل حافظا ان حدّث عن حفظه ضابطا لکتابه من التبدیل و التغییر ان حدّث عنه عالما بما یحیل المعنی ان روی به.»(1)

«پیشوایان حدیث و فقه اتفاق نظر دارند که راوی نسبت به آنچه روایت می کند باید عادل و ضابط باشد به اینکه مسلمان، بالغ و عاقل و به دور از اسباب فسق و از بین برنده مروت باشد، متوجه گفتارش باشد و از آن غافل نباشد، اگر از حفظ نقل می کند حافظه قوی داشته باشد و اگر از روی نوشته نقل می کند نوشته اش را از هر نوع تغییر و تبدیل نگه دارد و اگر نقل به معنی می کند به آنچه موجب تغییر معنی می شود آشنا باشد.

او درباره اسباب فسق نیز می نویسد:

«ان لا یکون مرتکبا لکبیرة مصرّا علی الصغیرة.»(2)

ص: 371


1- قواعد فی علوم الحدیث، ص 197.
2- همان، ص 198.

«مقصود از اسباب فسق این است که گناه کبیره انجام ندهد و اصرار بر انجام گناه صغیره نداشته باشد».

صبحی صالح درباره شرایط راوی می نویسد:

«العقل و الضبط و العدالة و الاسلام شروط لابد منها لقبول الروایة، فلو فقدها الراوی او فقد بعضها ردّت روایته و ترک حدیثه و الی هذه الشروط الاربعة تؤول اقوال نقاد الحدیث من قدامی و متأخرین.»(1)

«عقل و ضبط و عدالت و اسلام شرایطی است که برای پذیرش روایت لازم است و اگر راوی این شرایط یا یکی از آنها را نداشته باشد، روایت او را کنار گذاشته و قبول نمی کنند و آنچه نقادان حدیث - چه پیشگامان و چه متأخران - در پذیرش روایت شرط کرده اند، به همین شرایط برمی گردد».

گرچه عده ای چیزی به نام بدعت را مانع پذیرش روایت شمرده اند و آن را نیز به دو قسم صغرا و کبرا تقسیم کرده و تشیع را از قسم بدعت صغرا شمرده اند، اکنون باید دید آیا عدم چنین چیزی شرط است و آیا وجود چنین چیزی مانع پذیرش میشود یا نه؟

ص: 372


1- علوم الحدیث و مصطلحه، ص 126.

در اندیشه دینی، با اختلاف فرقه ها و مکاتب و حتی در بین هر مکتبی با اختلاف آراء فقهی و کلامی، اگر بنا باشد که انسان هر کسی را که مخالف اندیشه اوست مبدع و اندیشه او را بدعت بشمارد، لازمه اش تکفیر جمیع امت و نبودن حتی یک مسلمان است!

در این زمینه به سخن ابن حجر عسقلانی - که از دانشمندان بزرگ اهل سنت است - توجه کنید:

«و التحقیق انّه لا یردّ کلّ مکفَّر ببدعة، لان کلّ طائفة تدّعی ان مخالفیها مبتدعة و قد تبالغ فتکفر مخالفیها، فلو اخذ ذلک علی الاطلاق لاستلزم تکفیر جمیع الطوائف، فالمعتمد ان الذی تردّ روایته من انکر امرا متواترا من الشرع معلوما من الدین بالضرورة و کذا من اعتقد عکسه، فاما من لم یکن بهذه الصفة و انضم الی ذلک ضبطه لما یروی مع ورعه و تقواه فلا مانع من قبوله.»(1)

«کسانی که به بهانه بدعت تکفیر شده اند، روایتشان رد نمی شود؛ زیرا هر گروهی ادعا می کند که مخالفان او بدعت گذار هستند، چه اینکه در اندیشه خود زیاده روی می کنند و در نتیجه مخالفان خود را کافر می پندارند و اگر بنا باشد که هر کس را که متهم به بدعت شده کافر بدانیم، لازم می آید که تمام گروههای اسلامی کافر

ص: 373


1- شرح، شرح نخبة الفکر، ص 522.

باشند. بنابر این معیار در ردّ روایت این است که کسی که راوی است امری را انکار کند که به تواتر ثابت شده باشد که آن ضروری دین است یا عکس آن را معتقد باشد و اگر راوی این ویژگی را نداشته باشد و از طرفی ضابط و عادل باشد، مانعی از پذیرش روایت او نداریم».

بر این اساس بسیاری از کسانی که متهم به بدعت شده اند، افرادی مورد اعتماد بوده اند و روایت آنان پذیرفته شده است. در این زمینه به سخن تهانوی توجه کنید:

«و العبرة فی الروایة بصدق الراوی و امانته و الثقة بدینه و خلقه و التّتبع لاحوال الرواة یری کثیرا من اهل البدع موضعا للثقة و الاطمینان و ان رووا ما یوافق رأیهم و یری کثیرا منهم لا یوثق بایّ شی ء یرویه و لذلک قال الحافظ الذهبی فی المیزان(1) فی ترجمة ابان بن تغلب، شیعی جلد، لکنّه صدوق فلنا صدقه و علیه بدعته.»(2)

«ملاک در پذیرش روایت، صداقت و امانتداری و اطمینان به دیانت و اخلاق راوی است و اگر کسی زندگی راویان را بررسی کند، می بیند که بسیاری از کسانی که متهم به بدعت شده اند، انسانهایی مورد

ص: 374


1- میزان الاعتدال، ج 1، ص 118.
2- قواعد فی علوم الحدیث، ص 228.

اعتماد و اطمینان بوده اند؛ گرچه بعضی از روایات آنها مطابق با اندیشه آنهاست و بسیاری از راویان را نیز نمی توان در آنچه روایت می کنند به آنان اعتماد کرد. بر همین اساس ذهبی، که در این زمینه کارشناس است، در شرح حال ابان بن تغلب گفته است او شیعه ای قوی و متعصب است، ولی انسانی صادق است، ما به صداقت او اعتماد می کنیم و بدعتش از آنِ خودش!»

بر این اساس، محدثان برجسته، در پذیرش روایت، هرگز به مذهب راوی توجه نداشته اند.

در این زمینه به سخن قاسمی، - که خود کارشناس حدیث است - توجه کنید:

«قال السخاوی و سبقه ابن دقیق العید الذی تقرر عندنا انّه لا نعتبر المذاهب فی الروایة، اذ لا نکفر احدا من اهل القلبه الاّ بانکار قطعی من الشریعة، فاذا اعتبرنا ذلک و انضم الیه الورع و التقوی، فقد حصل معتمد الروایة.»(1)

«سخاوی و پیش از او ابن دقیق گفته اند آنچه نزد ما ثابت شده است؛ این است که مذهب راوی در پذیرش روایت او اعتبارندارد؛ زیرا ما هیچ یک از مسلمانان را کافر نمی دانیم، مگر آنکه منکر امری

ص: 375


1- قواعد التحدیث، ص 194.

شود که به طور قطع ثابت شده باشد که آن جزء دین است. بنابر این وقتی ملاک پذیرش روایت این باشد و اضافه بر آن راوی ورع و تقوا هم داشته باشد، برای پذیرش روایت کافی است».

اگر بنا باشد در پذیرش روایت مذهب راوی را معتبر بدانیم، باید بیشتر محدثان اسلامی را کنار گذاشت و روایات آنها را نپذیرفت.

در این زمینه به سخن تهانوی - که کارشناس حدیث است - که از کارشناس دیگری نقل می کند توجه کنید:

«و قال ابن جریر لو کان کلّ من ادعی علیه مذهب من المذاهب الردئیة ثبت علیه ما ادعی به و سقطعت عدالته و بطلت شهادته بذلک للزم ترک اکثر محدّثی الامصار، لانّه

ما منهم و الاّ و قد نسبه قوم الی ما یرغب عنه.»(1)

«طبری گفته است اگر بنا باشد به صرف نسبت دادن مذهبی از مذاهب فاسد به یک راوی، او را اهل آن مذهب بدانیم و بدین وسیله عدالتش را ساقط و شهادتش را باطل کنیم، نتیجه اش این است که بیشتر محدثان بلاد اسلامی را کنار بگذاریم؛ زیرا هیچ محدثی را نمی توان یافت مگر اینکه عده ای او را متهم به اندیشه ای کرده اند که موجب تنفر از وی می شود».

ص: 376


1- قواعد فی علوم الحدیث، ص 177.

براین اساس کارشناسان حدیث دقت بیشتری از خود نشان داده اند و به نقد نقادانی که راویان حدیث را تنها به خاطر اختلاف در اندیشه مورد نقد قرار داده اند، توجه نکرده و آن را بی اعتبار دانسته و اعلام کرده اندکه نقد نقاد اگر ریشه اش اختلاف مذهبی باشد، پذیرفته نیست.

ابن حجر عسقلانی در این زمینه می نویسد:

«و ممّن ینبغی ان یتوقف فی قبول قوله فی الحرج من کان بینه و بین من جرحه عداوة سببها الاختلاف فی الاعتقاد، فان الحاذق اذا تأمّل ثلب (عاب) ابی اسحاق الجوزجانی لاهل الکوفه رای العجب وذلک لشدة انحرافه فی النصب و شهرة اهلها بالتشیع فتراه لا یتوقف فی جرح من ذکره منهم بلسان ذلقة و عبارة طلقه.»(1)

«شایسته است از پذیرش نقد کسانی که میان آنها و نقد شونده اختلاف عقیدتی وجود دارد، خودداری شود؛ زیرا انسان حدیث شناس هرگاه در نقدهای جوزجانی(2) درباره اهل کوفه دقت می کند، از نوع نقد شگفت زده می شود و علت این کار نیز انحراف شدید جوزجانی

ص: 377


1- لسان المیزان، ج 1، ص 16.
2- ابواسحاق ابراهیم بن یعقوب اسعدی جوزجانی ساکن دمشق بود و در سال 259 ه- در همان جا درگذشته است. او در جرح و تعدیل کتابی دارد و همچنین درباره ضعفاء. او نسبت به مذهب اهل دمشق - که ناصبی بودن و دشمنی با امام علی علیه السّلام است - گرایش شدید دارد و قضاوت منفی او درباره رجال شیعه از این زاویه است. میزان الاعتدال، ج 1، ص 205.

از امام علی علیه السّلام و شهرت اهل کوفه در تشیع است. براین اساس می بینی که تمام اهل کوفه را با عبارتی تند و زننده نقد می کند».

نقدهای جوزجانی دربارة اهل کوفه و به تبع آن، دربارة شیعه ریشه کارشناسی نداشته بلکه انگیزه عقیدتی داشته است.

لکنوی هندی درباره اش گفته است:

«و قد استقر قول اهل النقد فیه علی انّه لا یقبل له قول فی اهل الکوفه.»(1)

«نقادان حدیث به این نتیجه رسیده اند که نقد جوزجانی نسبت به اهل کوفه را نپذیرند».

جایگاه راویان شیعی

در پاسخ اول به این شبهه این نکته روشن شد که حتی از دیدگاه حدیث شناسان اهل سنت، پیروی راوی از یک مذهب خاص در پذیرش روایت وی تأثیرگذار نیست و اگر بخواهیم پیروی از هر یک از مذاهب فقهی و یا کلامی رایج میان مسلمانان را، در پذیرش روایت، معتبر بدانیم، اکثر روایات را باید کنار گذاشت.

ص: 378


1- الرفع و التکمیل فی الجرح و التعدیل، ص 308.

همان طور که پیشتر گفتیم، ما در پاسخگویی به این شبهه به هیچ وجه از اندیشه اختصاصی شیعه بهره نمی گیریم، بلکه تنها آراء دانشمندان اهل سنت را مطرح می کنیم.

بنابر این از دیدگاه دانشمندان حدیث اهل سنت، شیعه به کسی گفته می شود که امام علی علیه السّلام را افضل از صحابه بداند(1).

«امّا نحن فنذهب الی ما یذهب الیه شیوخنا البغدادیون من تفضیله علیه السّلام و قد ذکرنا فی کتبنا الکلامیه ما معنی الافضل و هل المراد به الاکثر ثوابا اوالاجمع لمزایا الفضل و الخلال الحمیده و بیّنا انّه علیه السّلام افضل علی التفسیرین معا.»(2)

«نظر ما، نظر بزرگان و اندیشمندان بغدادی معتزله است که امام علی علیه السّلام از خلفا برتر است و در کتاب های کلامی خود «افضل» را شرح داده ایم که به دو معنی است؛ یا اینکه شخص بیشترین ثواب را دارد و یا اینکه دارای بیشترین امتیازات و صفات پسندیده است و توضیح داده ایم که هر یک از دو معنی را در نظر بگیریم باز هم امام علی علیه السّلام برتر از دیگران است.»

ص: 379


1- قواعد فی علوم الحدیث، ص 232.
2- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 1، ص 9.

مقصود از غالی در تشیّع - در اصطلاح حدیث اهل سنت - کسی است که دیگران را به تشیع دعوت کند، یا امام علی علیه السّلام را برتر از خلفای پیشین بداند.(1)

چه شیعه و چه غالیان در تشیّع، اصطلاح و پدیده جدیدی نیستند که آنها را بدعت بدانیم. بسیاری از اندیشمندان بر این باورند که تشیع و غلُوّ در تشیع در تابعین وتابعین تابعین امری رایج بوده است و بسیاری از آنان این اندیشه را داشته اند؛ به عنوان نمونه تهانوی- حدیث شناس معروف - از حدیث شناس دیگری به نام احمد شاکر چنین نقل می کند:

«فبدعة الصغری کغلو التشیع اوالتشیع بلاغلو فهذا کثیر فی التابعین و تابعیهم.(2)

«بدعت کوچک همانند شیعه غالی و یا شیعه بدون غلو، این مسئله در میان تابعین و تابعین تابعین بسیار بوده است».

گسترش تشیع و اندیشه شیعه اختصاص به عصر تابعین و بعد از آن نداشته است، بلکه قرنها بعد نیز این اندیشه در کشورهای مهم اسلامی رواج داشته است؛ ابن حجر در مقدمه کتاب «الصواعق المحرقة»، در تبیین علت تدوین و نشر آن می نویسد:

ص: 380


1- قواعد فی علوم الحدیث، ص 232 - 229.
2- همان، ص 228.

«ثم سئلت قدیما فی اقرائه فی رمضان خمسین و تسعمائة بالمسجد الحرام لکثرة الشیعة و الرافضة و نحوها الآن بمکّةَ المشرّفة اشرف بلاد الاسلام.»(1)

«در گذشته از من خواسته شد، در رمضان سال 950 این کتاب را در مسجدالحرام برای دیگران بخوانم؛ زیرا در این دوران در مکه - که شریف ترین سرزمینهای اسلامی است - شمار شیعه و رافضی و مانند آنان بسیار زیاد است».

راویان شیعی اساتید محدثان اهل سنت بوده اند و اگر این راویان را از حدیث اهل سنت حذف کنند، بخش عمده ای از روایات آنان از بین خواهد رفت.

به اظهارنظر چند تن از کارشناسان حدیث اهل سنت توجه کنید:

خطیب بغدادی - با اینکه نسبت به شیعه عناد خاصی دارد - در بحث پذیرش یا عدم پذیرش روایت گروههای منحرف (از دیدگاه آنان) درباره بعضی از راویان چنین می نویسد:

«و عبیدالله بن موسی و خالدبن مخلد و عبدالرزاق ابن همام و کانوا یذهبون الی التشیّع فی خلق کثیر یتسع

ذکرهم دوّن اهل العلم قدیما و حدیثا روایاتهم و احتجّوا

ص: 381


1- الصواعق المحرقه، ص 9.

باخبارهم، فصار ذلک کالاجماع منهم و هو اکبر الحجج فی هذا الباب وبه یقوی الظن فی مقاربة الصواب.»(1)

«عبیدالله بن موسی و خالدبن مخلد و عبدالرزاق، که شیعه بودند و جمعیت زیادی که آوردن نام آنان به درازا می کشد، دانشمندان گذشته و حال روایات این شیعیان را در کتب خود تدوین کرده و به روایات آنان استدلال کرده اند. نحوه برخورد دانشمندان اهل سنت با راویان شیعه همانند اجماعی از طرف دانشمندان اهل سنت در پذیرش روایات آنان است و اجماع در این زمینه بزرگترین دلیل است و با این اجماع، گمان به اینکه این نظر نزدیک به واقع است، تقویت می شود».

نمونه دیگر:

«محمد بن نعیم الضبی قال سمعت ابا عبدالله محمد بن یعقوب و سئل عن الفضل بن محمد الشعرانی فقال:

صدوق فی الروایة، الاّ انه کان من الغالین فی التشیع. قیل له: فقد حدّثت عنه فی الصحیح؟ فقال: لانّ کتاب استاذی ملآن من حدیث الشیعة؛ یعنی مسلم بن الحجاج.»(2)

«محمد بن نعیم می گوید: در حضور محمد بن یعقوب بودم که از او درباره فضل بن محمد شعرانی پرسیدند، او پاسخ داد: در نقل حدیث

ص: 382


1- الکفایة فی علم الروایة، ص 125.
2- همان، ص 131.

راستگوست، ولی از غالیان شیعه است. کسی پرسید: ولی شما در کتابت از او حدیث نقل کرده ای؟! او پاسخ داد: چون کتاب استادم مسلم بن حجاج از حدیث شیعه پر است.

اگر نویسندگان معاصر اهل سنت از راویان حدیث خود بی اطلاع و با مبانی حدیث شناسی مکتب خود نا آشنا هستند و تنها به دلیل اینکه راوی این حدیث شیعه است آن را درکتب خود نمی آورند و جعلی می پندارند، این مشکل آنان است وگرنه دانشمندان بزرگ حدیث شناس اهل سنت روایاتی را که راویان آن شیعیان راستگو بودند می پذیرفتند و در کتب حدیثی خود نقل می کردند.

به عنوان نمونه به چند اظهار نظر را یاد می کنیم:

«قال الحسین بن ادریس و سألته یعنی محمد بن عبدالله بن حماد الموصلی عن علی بن غراب فقال: کان صاحب حدیث بصیرا به. قلت: الیس هو ضعیف؟ قال: انّه کان یتشیع و لست انا بتارک الروایة عن رجل صاحب حدیث یبصر الحدیث بعد ان لا یکون کذوبا للتشیع.»(1)

«حسین بن ادریس می گوید: از ابن حماد درباره علی بن غراب پرسیدم، گفت: اوصاحب حدیث و حدیث شناس است. گفتم: مگر ضعیف نیست؟ گفت: او شیعه بود و من روایت کردن از عالم

ص: 383


1- الکفایة فی علم الروایة، ص 130.

حدیث شناس را - که صادق و راستگوست - تنها به جرم اینکه شیعه است، کنار نمی گذارم».

نمونه دیگر:

از یحیی بن معین - که از محدثان بزرگ اهل سنت است - درباره پذیرش حدیث «عبیدالله موسی» پرسیدند، گفت:

«کان و اللّه الذی لا اله الاّ هو عبدالرزاق اغلی فی ذلک منه مائة ضعف و لقد سمعت من عبدالرزاق اضعاف اضعاف ما سمعت من عبیدالله.»(1)

«سوگند به خدایی که جز او معبودی نیست، عبدالرزاق در تشیع صد برابر غالیتر از عبیدالله بن موسی بود، در

حالی که من از او چندین برابر بیشتر از آن چه از عبیدالله حدیث شنیدم، از او حدیث شنیده ام.

باید توجه داشت که اگر روایات را تنها به این دلیل که راویان آنها شیعه هستند کنار بگذاریم، گذشته از آنکه در این صورت بخش عمده ای از منابع حدیثی اهل سنت از بین خواهد رفت. در واقع، بخش عمده ای از حدیث نبوی را کنار گذاشته ایم و این خطر بزرگی است.

در این زمینه به اظهارنظر دو حدیث شناس اهل سنت توجه کنید:

ص: 384


1- الکفایة فی علم الروایة، ص 130.

تهانوی، در کتاب خود قواعد فی علوم الحدیث، از احمد شاکر چنین نقل می کند:

«فبدعة الصغری کغلو التشیع او التشیع بلاغلو فهذا کثیر فی التابعین و تابعیهم مع الدین و الورع و الصدق فلوردّ حدیث هؤلاءلذهبت جملة من الآثار النبویة و هذه مفسدة بیّنة.»(1)

«بدعت کوچک همانند شیعه غالی و یا شیعه بدون غلو است؛ این مسئله یعنی تشیع در میان تابعین و تابعین آنان بسیار رواج داشته است با اینکه اینان اهل دین و تقوا و صداقت بودند و اگر ما احادیث این گروه را کنار بگذاریم، بخش عمده ای از آثار نبوی از میان خواهد رفت و این مفسده ای روشن است».

نمونه دیگر:

خطیب بغدادی نیز از قول علی بن المدینی نقل می کند:

«لو ترکت اهل الکوفه لذلک الرأی یعنی للتشیع خربت الکتب قوله خربت الکتب یعنی لذهب الحدیث.»(2)

«اگر حدیث اهل کوفه را تنها به خاطر اندیشه تشیع کنار بگذارم کتابها را از بین برده ام. مقصودش از این جمله، از میان رفتن حدیث است».

ص: 385


1- قواعد فی علوم الحدیث، ص 229.
2- الکفایه فی علم الروایة، ص 129.

بنابر این با توجه به آنچه تاکنون مطرح شد، از دیدگاه حدیث شناسان آگاه و منصف، در پذیرش حدیث راوی، مذهب او دخالت ندارد تا بگوییم چون راویان این حدیث شیعه هستند، آن را باید کنار بگذاریم و نه اهل سنت می توانند حدیث راویان شیعه را کنار بگذارند و آنان که چنین اظهار نظری کرده اند آشنا به احوال رجال نیستند و راویان حدیث را نمی شناسند وگرنه چنین سخنی را بیان نمی کردند. اکنون باید دید راویان حدیث نزول آیه {إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا} درشأن امام علی علیه السّلام چه کسانی هستند.

راویان حدیث نزول آیه «انّما» در شأن امام علی علیه السّلام

اشاره

در یک تقسیم کلی، راویان حدیث نزول آیه {إِنَّما

وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا...} درشأن امام علی علیه السّلام به دو گروه تقسیم می شوند:

الف - صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله
اشاره

قبل از نقل روایت، از طریق اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله ، لازم است درباره اعتماد به سخن صحابه بحث کوتاهی را از دیدگاه اهل سنت مطرح کنیم:

1- ابن حجر درباره صحابه چنین می نویسد:

ص: 386

«اتفق اهل السنّة علی انّ الجمیع عدول و لم یخالف فی ذلک الاّ شذوذ من المبتدعة.»(1)

«اهل سنت اتفاق نظر دارند که همه صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله عادلند و جز عده کمی از بدعت گذاران کسی با این نظر مخالف نیست».

2- آمدی در این باره مینویسد:

«اتفق الجمهور من الائمّة علی عدالة الصحابه.»(2)؛

«اکثریت رهبران امت اسلامی بر عدالت صحابه اتفاق نظر دارند».

3- خطیب بغدادی، پس از آوردن آیاتی از قرآن که به نظر او بر عدالت صحابه دلالت می کند، می نویسد: با وجود این آیات نیازی به روایات نیست، ولی در همان حال چند روایت را نقل کرده، سپس چنین اظهارنظر می کند:

«والاخبار فی هذا المعنی تتسع و کلّها مطابقة لماورد فی نص القرآن و جمیع ذلک یقتضی طهارة الصحابة و القطع علی تعدیلهم و نزاهتهم فلا تحتاج احد منهم مع تعدیل اللّه تعالی لهم المطلع علی بواطنهم الی تعدیل احد من الخلق له و .... و هذا مذهب کافّة العلماء و من یعتّد بقوله من الفقهاء.»(3)

ص: 387


1- الاصابة فی تمییز الصحابه، ج 1، ص 6.
2- الاحکام فی اصول الاحکام، ج 2، ص 102.
3- الکفایة فی علم الروایة، ص 49-48.

« روایات در این زمینه بسیار است و همه آنها با نصّ قرآن مطابق است و آیات و روایات دلالت بر پاکی صحابه می کند و یقین به عدالت و وارستگی می آورد و پس عادل دانست خداوندی که از باطن انسانها آگاه است، صحابه نیازی به تایید هیچ کس از خلق ندارند.... و این نظر تمام علما و

فقهایی است که به نظر آنان توجه می شود».

با توجه به این دیدگاه، درباره صحابه، اگر یک نفر از آنان نزول این آیه را درباره امام علی علیه السّلام نقل کند، کافی است تا چه رسد به اینکه چندین نفر نقل کنند.

اکنون این روایت را از قول اصحابی که ما به آن دست یافته ایم، نقل می کنیم:

1 - امام علی علیه السّلام

از نظر تقدم در اسلام و فضیلت در علم، تقوا، جهاد و... در میان صحابه، امام علی علیه السّلام برجسته است و اگر ما بخواهیم اعتقاد خود را درباره ارزش و اعتماد به کلام مولی امام علی علیه السّلام بیان کنیم، بسیار طولانی خواهد شد(1)

از این جهت از

ص: 388


1- سیمای امام علی علیه السّلام در نگاه نبی صلی الله علیه وآله ، از همین نگارنده در 400 صفحه و به مناسبت بزرگداشت سال امام علی علیه السّلام انتشار یافت.

طرح دیدگاه خود درباره کلام امام علی علیه السّلام می گذریم و تنها به نقل قول یکی از علمای مشهور اهل سنت، یعنی ابن ابی الحدید، اکتفا می کنیم.

او در این زمینه می نویسد:

«فاما علی علیه السّلام فانّه عندنا بمنزلة الرسول صلی اللّه علیه و آله فی تصویب قوله و الاحتجاج بفعله و وجوب طاعته و متی صحّ عنه انّه قد بری ء من احد من الناس برئنا منه کائنا من کان.»(1)

«نظر ما درباره امام علی علیه السّلام این است: همان طور که سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله را حق می دانیم سخن امام علی علیه السّلام را نیز حق می دانیم و همان گونه که به رفتار رسول خدا صلی الله علیه وآله استدلال می کنیم، به رفتارامام علی علیه السّلام نیز استدلال می کنیم و همچنان که اطاعت از رسول خدا صلی الله علیه وآله را واجب می دانیم اطاعت از امام علی علیه السّلام را نیز واجب می دانیم و هرگاه نزد ما ثابت شود که امام علی علیه السّلام از کسی بیزاری جسته است ما نیز از او بیزاری می جوییم؛ آن شخص هر که می خواهد باشد».

چنان که پیشتر بیان کردیم، ما در این مسئله تنها به طرح دیدگاه های علمای اهل سنت می پردازیم نه دیدگاه علمای شیعه. بنابر این نقل، روایت نزول آیه در

ص: 389


1- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 20، ص 35.

شأن امام علی علیه السّلام را نیز تنها از طریق اهل سنت بیان می کنیم نه از طریق راویان شیعه. علمای اهل سنت که نزول این آیه درشأن امام علی علیه السّلام را از قول امام علی علیه السّلام نقل کرده اند، دو گروه هستند:

الف - گروهی که بدون ذکر سند روایت، آن را از امام علی علیه السّلام نقل کرده اند.(1)

ب - گروهی که با ذکر سلسله سند تا امام، روایت را از قول امام نقل کرده اند.(2)

ص: 390


1- البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، ج 2، ص 52؛ تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم، ج 2، ص 598؛ ایسر التفاسیر لکلام العلی الکبیر، ج 1، ص 644؛ کتاب التسهیل لعلوم التنزیل، جزء 1، ص 181؛ حاشیة الصاوی علی تفسیر الجلالین، ج 2، ص 126؛ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 167؛ التفسیر المنیر، ج 6، ص 232؛ الاساس فی التفسیر، ج 3، ص 1430؛ التفسیر الحدیث، ج 11، ص 133؛ تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج 1، ص 485؛ تفسیر الخازن، ج 2، ص 56؛ تفسیر النسفی: ج 1، ص 456؛ نظم الدر فی تناسب الآیات و السور، ج 6، ص 193؛ تفسیر البیضاوی، ج 2، ص 338؛ تفسیر ابی السعود، ج 2، ص 58؛ تفسیر القرآن الکریم، ج 3، ص 311؛ حاشیه محیی الدین علی تفسیر الیضاوی، ج 3، ص 543؛ تیسیر العلی القدیرلاختصار تفسیر ابن اکثیر، ج 2، ص 61؛ لباب التفسیر من ابن کثیر، ج 1، ص 342؛ تفسیر ابن عاشور، ج 5، ص 139؛ حاشیة القونوی علی تفسیر البیضاوی، ج 7، ص 496.
2- فتح البیان فی مقاصد القرآن، ج 3، ص 453؛ تفسیر القرآن لسلطان العلماء، ج 1، ص 393؛ تخریج الاحادیث و الآثار الواقعه فی تفسیر الکشاف، ج 1، ص 409؛ فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة و الدرایة من علم التفسیر، ج 2، ص 67؛ الفتوحات الالهیة بتوضیح تفسیر الجلالین، ج 2، ص 241؛ الفتح السماوی بتخریج احادیث القاضی البیضاوی، ج 2، ص 571؛ الکشاف، المحقق ج 2، ص 258؛ الدرالمصون فی علوم الکتاب المکنون، ج 4، ص 313؛ تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 67؛ معرفة علوم الحدیث، ص 102؛ الامالی الخمیسیة، ج 1، ص 180؛ مناقب خوارزمی، ص 266، حدیث 248؛ اسباب النزول سیوطی، ص 148؛ لباب النزول فی اسباب النزول، ص 121؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 226؛ الدرالمنثور، ج 3، ص 99؛ مناقب ابن مغازلی، ص 312.
2- عبدالله بن عباس

یکی از راویان حدیث نزول آیه در شأن امام علی علیه السّلام عبدالله بن عباس است. گرچه شأن ابن عباس برتر از آن است که درباره او سخن بگوییم، ولی از باب نمونه درباره وی گفته اند:

«کان یسمی البحر لسعة علمه ویسمّی حبر الامّة.»(1)

«به سبب وسعت معلوماتش به او دریا می گفتند و به او حبر امت هم گفته می شد».

ابوالحسن مدائنی از ابی بکر نقل می کند:

«قدم علینا ابن عباس البصرة و ما فی العرب مثله حشما و علما و ثیابا و جمالاً و کمالاً.»(2)

«ابن عباس در بصره بر ما وارد شد، در حالی که از نظر هیبت، دانش، پوشش ظاهری، زیبایی و کمالات نفسانی همانندی در عرب نداشت».

ص: 391


1- اسدالغابه، ج 3، ص 291.
2- الاصابه، ج 4، ص 90.

این مسئله مورد اتفاق است که رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره او دعا کرده است و به برکت دعای آن حضرت او به چنان مقام علمی رسیده است که از وی به «حبر امت» و «ترجمان القرآن» یاد می کنند.(1)

عبدالله بن عمر به او می گفت:

«انّی رأیت رسول اللّه صلی الله علیه وآله دعاک فمسح رأسک و تفل فی فیک و قال اللهم فقّهه فی الدین و علّمه التأویل.»(2)

«من خود دیدم که رسول خدا صلی الله علیه وآله دست مبارکش را به سر تو کشید و از آب دهان مبارکش در دهان تو گذاشت و عرض کرد: خدایا! او را دین شناس نما و دانش تاویل قرآن را به او عطا فرما».

شخصیت ابن عباس بی نیاز از بحث است و این چند نظر را نیز برای نمونه ارائه کردیم.

بنابر این چه دیدگاه مشهور اهل سنت درباره صحابه را بپذیریم و چه صحابه را مثل بقیه افراد قابل جرح و تعدیل بدانیم، و ثاقت ابن عباس مورد اتفاق همه است.

ص: 392


1- الاعلام، ج 4، ص 95.
2- الاصابه، ج 4، ص 90.

نزول آیه {إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا...} در شأن امام علی علیه السّلام به نقل از ابن عباس در شماری از منابع و مصادر مهم آمده است.(1)

3- ابوذر غفاری

یکی از صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله ابوذر غفاری (رضوان اللّه علیه) است. دانشمندان اهل سنت او را ستوده اند؛ ابن اثیر درباره او می نویسد:

«اسلم و النبی بمکة اول الاسلام فکان رابع اربعة و قیل خامس خمسة... و کان یعبدالله تعالی قبل مبعث النبی صلی الله علیه وآله بثلاث سنین و

ص: 393


1- بنگرید به: فتح البیان فی مقاصد القرآن، ج 3، ص 453؛ تفسیر القرآن لسلطان العلماء، ج 1، ص 393؛ اللباب فی علوم الکتاب، ج 7، ص 397؛ تخریج الاحادیث و الآثار الواقعه فی تفسیر الکشاف، ج 1، ص 409؛ فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة و الدرایة فی علم التفسیر، ج 2، ص 67؛ زادالمسیر فی علم التفسیر، ج 2، ص 292؛ تفسیر السمرقندی، ج 1، ص 444؛ الکشاف المحقق، ج 2، ص 258؛ حاشیة الشهاب علی تفسیر البیضاوی، ج 3، ص 498؛ البحر المحیط فی التفسیر، ج 3، ص 525؛ التفسیر الشامل للقرآن الکریم، ج 2، ص 977، تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 67؛ تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج 4، ص 284؛ الامالی الخمیسیه، ج 1، ص 180؛ نظم دررالسمطین، ص 87؛ کفایة الطالب، ص 250؛ مناقب خوارزمی، ص 264، حدیث 246؛ اسباب النزول واحدی، ص 168؛ اسباب النزول سیوطی، ص 148؛ لباب النقول فی اسباب النزول، ص 121؛ شواهدالتنزیل، ج 1،ص 232؛ الدّر المنثور، ج 3، ص 98؛ التفسیر الکبیر، ج 4، ص 383؛ جامع الاحکام، قرطبی، ج 6، ص 221؛ روح المعانی، ج 6، ص 167؛ مناقب، ابن مغازلی، ص 311؛ تیسیر العلی القدیر لاختصار تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 61؛ لباب التفسیر من ابن کثیر، ج 1، ص 342؛ فرائد السمطین، ج 1، ص 189.

بایع النبی صلی الله علیه وآله علی ان لا تاخذه فی اللّه لومة لائم و علی ان یقول الحقّ و ان کان مرّا.»(1)

در اوائل اسلام - زمانی که رسول خدا صلی الله علیه وآله در مکه بود - ابوذر اسلام آورد. او چهارمین نفری است که اسلام آورده است و گفته اند پنجمین نفر بود.... او سه سال قبل از بعثت رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز موحّد بود و با رسول خدا صلی الله علیه وآله بر این اساس بیعت کرد که سرزنش هیچ سرزنش گری در راه خدا مانع او نشود و همیشه حق را بگوید، گرچه تلخ باشد.

ابن حجر او را چنین توصیف می کند:

«الزاهد المشهور الصادق اللهجه.»(2)

«ابوذر زاهدی مشهور و راست گفتار است».

صداقت ابوذر، ورع و تقوا، شهامت در حق گویی، مقاومت در برابر انحرافات حاکمان و... زبانزد خاص و عام است. بهترین شخصی که ابوذر را وصف کرده، رسول خدا صلی الله علیه وآله است.

آن حضرت در روایات بسیاری از ابوذر تجلیل کرده است که ما تنها به ذکر روایتی، متناسب با این بحث، اکتفا می کنیم:

ص: 394


1- اسد الغابة، ج 1، ص 563.
2- الاصابة، ج 7، ص 60.

عن عبدالله بن عمر سمعت رسول اللّه صلی الله علیه وآله یقول:

«ما اقلّت الغبراء ولا اظلّت الخضراء اصدق لهجة من ابی ذرّ»(1)

«عبدالله بن عمر می گوید: از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: زمین نرویده و آسمان سایه نیفکنده بر راستگوتر از ابوذر».

با توجه به ویژگی هایی که از ابوذر - در روایات و کتب - یاد شده است، اگر نزول آیه یاد شده را در شأن امام علی علیه السّلام جز ابوذر راوی دیگری نقل نمی کرد، لازم بود که آن را بپذیریم، تا چه رسد به اینکه چندین صحابی همانند او نقل کرده اند. نزول آیه به نقل از ابوذر در بسیاری از منابع آمده است.(2)

4- عمار بن یاسر

یکی از اصحاب جلیل القدر رسول خدا صلی الله علیه وآله عمار بن یاسر است.

ابن اثیر او را چنین توصیف می کند:

ص: 395


1- همان، ج 7، 62.
2- بنگرید به: تفسیر القرآن لسلطان العلماء، ج 1، ص 393؛ تخریج الاحادیث و الآثار الواقعه فی تفسیر الکشاف، ج 1، ص 409؛ الفتح السماوی بتخریج احادیث تفسیر القاضی البیضاوی، ج 2، ص 571؛ الکشاف المحقق، ج 2، ص 258؛ تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج 4، ص 284؛ نظم دررالسمطین، ص 87؛ نورالابصار، ص 118؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 229؛ التفسیر الکبیر، ج 4، ص 383؛ تذکرة الخواص، ص 24؛ الکشف و البیان، ج 4، ص 81.

«هو من السابقین الی الاسلام و امّه سمیّة اوّل من استشهد فی سبیل اللّه عزّ و جلّ»(1)

«عمار از پیشگامان اسلام و مادرش سمیّه اولین شهید در راه خداست».

ابن حجر در وصف وی می نویسد:

«کان من السابقین الاوّلین هو و ابوه و کانوا ممّن یعذّب فی اللّه فکان النبی صلی الله علیه وآله یمّر علیهم فیقول: صبرا آل یاسر موعدکم الجنّه.»(2)

«عمار از پیشکسوتان در اسلام است. عمار و پدرش از کسانی هستند که در راه خدا شکنجه شده اند. در حالی که آنان شکنجه می شدند، رسول خدا صلی الله علیه وآله که آنان را می دید، می فرمود: آل یاسر صبر کنید؛ وعده گاه شما بهشت است».

از رسول خدا صلی الله علیه وآله روایات بسیاری درباره شخصیت عمار رسیده است که ما تنها به نقل یک روایت - که متناسب با این بحث است - اکتفا می کنیم:

رسول خدا صلی الله علیه وآله در این روایت عمار را محور تشخیص حق و باطل قرار داه است و همه این روایت را نقل کرده اند:

ص: 396


1- اسدالغابه، ج 4، ص 122.
2- الاصابه،7 ج 4، ص 273.

«و تواترت الاحادیث عن النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم انّ عمارا تقتله الفئة الباغیة و اجمعوا علی انّه قتل مع علیّ بصفین.»(1)

«روایات متواتری از رسول خدا صلی الله علیه وآله رسیده است که آن حضرت درباره عمار فرمود: بدون تردید عمار به دست یک گروه سرکش کشته خواهد شد و همه اتفاق نظر دارند که عمار همراه امام علی علیه السّلام در صفین به شهادت رسیده است».

یکی از راویان حدیث نزول آیه «انّما»، در شأن امام علی علیه السّلام، عمار بن یاسر است که در منابع بسیاری این حدیث به نقل از وی آمده است.(2)

5- مقداد بن اسود

یکی از اصحاب بزرگوار رسول خدا صلی الله علیه وآله مقداد است.

ابن اثیر او را چنین وصف می کند:

ص: 397


1- همان، ج 4، ص 274.
2- بنگرید به: تفسیر القرآن، لسلطان العلماء، ج 1، ص 393؛ تخریج الاحادیث و الآثار الواقعه فی تفسیر الکشاف، ج 1،ص 409؛ فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة و الدرایة من علم التفسیر، ج 2، ص 67؛ الفتح السماوی بتخریج احادیث تفسیر القاضی البیضاوی، ج 2، ص 571؛ الکشاف المحقق، ج 2، 258؛ تفسیر، ابن کثیر، ج 2، ص 67؛ نظم دررالسمطین، ص 86؛ اسباب النزول سیوطی، ص 148؛ لباب النقول فی اسباب النزول، ص 121؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 223؛ الدّرالمنثور، ج 3، ص 98؛ تیسیر العلی القدیر لاختصار تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 61؛ لباب التفسیر من ابن کثیر، ج 1، ص 342؛ معارج الوصول الی معرفة فضل آل الرسول، ص 25.

«المقداد بن عمرو المعروف بالمقداد بن الاسود و هو قدیم الاسلام من السابقین و هاجر الی ارض الحبشة ثم عاد الی مکّة... و شهد احدا و المشاهد کلّها مع رسول الله و مناقبه کثیرة.»(1)

«مقداد، پسر عمرو معروف به مقداد پسر اسود، از پیشگامان در اسلام است. وی به حبشه مهاجرت کرد و سپس به مکه بازگشت... و در جنگ احد و دیگر جنگ های رسول خدا صلی الله علیه وآله شرکت داشت. او صاحب فضائل بسیاری است».

ابن حجر در وصف او می نویسد:

«... و هاجر الهجرتین و شهد بدرا و المشاهد بعدها و کان فارسا یوم بدر حتی انّه لم یثبت انه کان فیها علی فرس غیره.»(2)

«مقداد دو بار هجرت کرد، در جنگ بدر و بقیه جنگ ها حضور داشت. تنها کسی که در جنگ بدر بر اسب سوار بود و می جنگید، او بود».

از رسول خدا صلی الله علیه وآله روایات فراوانی درباره شخصیت مقداد رسیده است؛ از آن جمله رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره مقداد فرموده است:

«انّ اللّه عزّ و جلّ امرنی بحبّ اربعة و اخبرنی بانّه یحبّهم: علیّ و المقداد و ابوذرّ و سلمان.»(3)

ص: 398


1- اسد الغابة، ج 5، ص 242.
2- الاصابة، ج 6، ص 133.
3- همان، ج 6، ص 134.

«خداوند عزیز و جلیل به من دستور داده است که چهار تن را دوست داشته باشم و به من خبر داده است که او نیز آنان را دوست دارد. آن چهار تن عبارتند از: علی، مقداد، ابوذر و سلمان».

یکی از راویان حدیث نزول آیه {إِنَّماوَلِیُّکُمُ اللّهُ...»} در شأن امام علی علیه السّلام ، مقداد است که به نقل از وی در دو منبع آمده است.(1)

6-غالب بن عبدالله

یکی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله غالب بن عبدالله است.

ابن اثیر در وصف وی می نویسد:

«بعثه رسول اللّه عام الفتح لیسهّل لهم الطریق و سیّره رسول اللّه فی سریّه ستین راکبا.»(2)

«هنگام فتح مکه رسول خدا صلی الله علیه وآله او را با شصت سوار برای آماده کردن راه سپاه فرستاد».

یکی از راویان حدیث نزول این آیه در شأن امام علی علیه السّلامغالب بن عبدالله است. مؤلف «تذکرة الخواص» به نقل از وی نزول آیه یاد شده در شأن امام علی علیه السّلام را آورده است.(3)

ص: 399


1- بنگرید به: تفسیر القرآن لسلطان العلماء، ج 1، 393؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 228.
2- اسدالغابه، ج 4، ص 321.
3- تذکرة الخواص، ص 24.
7 - جابر بن عبدالله الانصاری

یکی از اصحاب جلیل القدر رسول خدا صلی الله علیه وآله جابر بن عبدالله انصاری است.

ابن اثیر او را چنین وصف می کند:

«شهد العقبة الثانیة مع ابیه و هو صبیّ و شهد مع النبیّ ثمان عشرة غزوة و شهد صفّین مع علیّ بن ابی طالب و عمی فی آخر عمره... و کان من المکثرین فی الحدیث الحافظین للسنن.»(1)

«هنگام کودکی همراه پدرش در پیمان عقبه دوم، بیعت مردم مدینه با رسول خدا صلی الله علیه وآله حضور داشت و در هجده جنگ همراه رسول خداصلی الله علیه وآله بود و در جنگ صفین همراه امام علی علیه السّلام بود و در پایان عمر نابینا شد. او از کسانی است که روایت بسیاری دارند و برای حفظ سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله کوشا بود».

ابن حجر از هشام بن عروة نقل می کند:

«کان لجابر بن عبدالله حلقة فی المسجد، یعنی النبوی، یؤخذ عنه العلم.»(2)

«جابر بن عبدالله در مسجد رسول خدا صلی الله علیه وآله کلاس درس داشت و مردم از او علم می آموختند».

ص: 400


1- اسدالغابة، ج 1، ص 493.
2- الاصابة، ج 1، ص 223.

یکی از راویان حدیث نزول این آیه در شأن امام علی علیه السّلام، جابر بن عبدالله است، چنان که برخی از منابع روایت یاد شده را به نقل از وی آورده اند.(1)

8- عبدالله بن سلام

یکی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله عبدالله بن سلام است. ابن اثیر در وصف وی می نویسد:

«کان اسمه فی الجاهلیة الحصین، فسمّاه رسول اللّه صلی الله علیه وآله حین اسلم عبدالله و کان اسلامه لما قدم النبی صلی الله علیه وآله المدینه مهاجرا.»(2)

نام عبدالله قبل از اسلام حصین بود و هنگامی که مسلمان شد رسول خدا صلی الله علیه وآله نام او را به عبدالله تغییر داد و عبدالله هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله به مدینه مهاجرت کرد، اسلام آورد.

یکی از راویان حدیث نزول آیه در شأن امام علی علیه السّلام عبدالله بن سلام است، که در شماری

از منابع روایت یاد شده به نقل از وی آمده است.(3)

ص: 401


1- بنگرید به: تفسیر القرآن، لسلطان العلماء، ج1، ص 393؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 224.
2- اسدالغابه، ج 3، ص 265.
3- بنگرید به: ذخائر العقبی، ص 147؛ التفسیر الکبیر، ج 4، ص 383؛ تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج 4، ص 284.
9- اسلم ابو رافع

یکی از اصحاب رسول اللّه صلی الله علیه وآله ابو رافع است. ابن اثیر او را چنین وصف می کند:

«اسلم ابو رافع مولی رسول اللّه صلی الله علیه وآله و هو قبطی کان للعباس، فوهبه للنبی صلی الله علیه وآله فاعتقه، فکان ابو رافع یقول انا مولی رسولاللّه صلی الله علیه وآله و زوّجه رسول اللّه صلی الله علیه وآله مولاته سلمی... و شهد ابو رافع احدا و الخندق و ما بعدها من المشاهد و لم یشهد بدرا، لانّه کان بمکّه.»(1)

«نام ابو رافع، اسلم است که «قبطی» است و غلام عباس عموی رسول خدا صلی الله علیه وآله بود. عباس

او را به رسول خدا صلی الله علیه وآله بخشید و رسول خدا صلی الله علیه وآله او را آزاد کرد. ابو رافع افتخار می کرد و می گفت: من آزاد شده رسول خدا صلی الله علیه وآله هستم. رسول خدا صلی الله علیه وآله سلمی را که آزاد شده خود او بود، به همسری ابو رافع درآورد.

ابو رافع در جنگهای احد، خندق و دیگر جنگ ها شرکت داشت، ولی در جنگ بدر شرکت نداشت، چون در زمان جنگ بدر در مکه بود.

ص: 402


1- اسدالغابة، ج 1، ص 215.

یکی از راویان حدیث نزول این آیه در شأن امام علی علیه السّلام ابو رافع است. در شماری از منابع، روایت یاد شده به نقل از ابو رافع آمده است.(1)

10- انس بن مالک

یکی دیگر از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله انس بن مالک است. ابن اثیر در وصف وی می نویسد:

«خادم رسول اللّه صلی الله علیه وآله و کان یتسمّی به و یفتخر بذلک.... خدم النبیّ عشر سنین... و هو من المکثّرین فی الروایة عن رسول الله.»(2)

«خادم رسول خدا صلی الله علیه وآله است و به این نام نامیده می شد و بدان افتخار می کرد... ده سال خدمتگزار رسول خدا صلی الله علیه وآله بود. وی از کسانی است که از رسول خدا صلی الله علیه وآله بسیار روایت کرده است».

ابن حجر او را چنین وصف کرده است:

«و مناقب انس و فضائله کثیرة جدا.»(3)

«ویژگیها و امتیازات انس به راستی فراوان است».

ص: 403


1- بنگرید به: الامالی الخمیسیه، ج 1، ص 180؛ الدّر المنثور، ج 3،ص 99؛ تفسیر، ابن کثیر، ج 2، ص 67؛ تیسیرالعلی القدیر لاختصار تفسیر ابن اکثیر، ج 2، ص 61؛ لباب التفسیر من ابن کثیر، ج 1، ص 342.
2- اسدالغابة، ج 1، ص 294.
3- الاصابة، ج 1، ص 73.

یکی از راویان حدیث نزول آیه «انّما» در شأن امام علی علیه السّلام انس بن مالک است، چنان که در دو منبع به نقل از وی، روایت یاد شده آمده است.(1)

11- حسان بن ثابت

یکی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله «حسان بن ثابت» است. همه کسانی که با تاریخ اسلام آشنا هستند، می دانند که حسان بن ثابت گذشته از آنکه از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله است، شاعر نیز هست. او اشعارش را در حضور رسولخداصلی الله علیه وآله می خواند و تایید حضرت و اصحاب ایشان را به دنبال داشت.

یکی از راویان حدیث نزول آیه «انّما» درشأن امام علی علیه السّلام حسان است که به زبان شعر این مسئله را بیان کرده است:

ابا حسن تفدیک نفسی و مهجتی و کل بطی ء فی الهدی و مسارع

ایذهب مدحیک المحیّر ضایعا و ماالمدح فی جنب الإله بضائع فانت الذی اعطیت اذ کنت راکعا زکوة فدتک النفس یا خیر راکع فانزل فیک اللّه خیر ولایة و ثبّتها مثنی کتاب الشرائع(2)

ص: 404


1- بنگرید به: کفایة الطالب، ص 229؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 213.
2- حاشیة الشهاب علی تفسیر البیضاوی، ج 3، ص 499؛ تفسیر روح المعانی، ج 6، ص 167؛ فرائد السمطین، ج 1، ص 190؛ نظم درالسمطین، ص 88؛ تذکرة الخواص، ص 28؛ کفایة الطالب، ص 229؛ مناقب، خوارزمی، ص 186؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 214؛ الامالی الخمیسیه، ج 1، ص 182.

«ای أباالحسن! (علی بن ابی طالب)! جان و دلم و همه کندروها و تندروهای راه هدایت، فدای تو باد.

آیا مدح و ستایش من از تو - که به نام تو آراسته است - از میان می رود؟ بدون تردید ستایش من از تو در کنار ستایش خدا از تو، از میان رفتنی نیست.

تو همان کسی هستی که در حال رکوع نماز، زکات را پرداختی. جانم فدای تو ای بهترین رکوع کننده.

در پی آن، خداوند بهترین ولایت و سرپرستی را درباره تو نازل کرده و این حقیقت را در لابلای کتاب دستورات خود ثبت کرده است».

درباره اینکه حسان بن ثابت نسبت به این جریان شعر سروده است، تردیدی وجود ندارد؛ گرچه نسبت به کمیت آنها در قبل نقدی داشتیم که تکرار نمی کنیم.

12- خزیمة بن ثابت

یکی از اصحاب بزرگوار رسول خدا صلی الله علیه وآله «خزیمة بن ثابت» است. او شخصیتی است که رسول خدا صلی الله علیه وآله در دستگاه قضاوت اسلامی شهادت او را به

ص: 405

جای دو شهادت پذیرفته است. از این رو همه

کسانی که شرح زندگانی او را نوشته اند، لقب «ذوالشهادتین» را به وی داده اند.(1)

یکی از راویان حدیث نزول آیه «انّما» در شأن امام علی علیه السّلام خزیمة بن ثابت است که آن را با زبان شعر در تاریخ به ثبت رسانده است.

او در چندین شعر این مسئله را بیان کرده است؛

فدیت علیّا امام الوری سراج البریّه مأوی التقی

وصیّ الرسول و زوج البتول امام البریّة شمس الضح-ی

تصدّق خاتمه راکعا فاحسن بفعل امام الوری(2)

«جانم فدای علی علیه السّلام پیشوای خلق باد که چراغ فروزان مردم است و پناه پرهیزکاران.

جانشین رسول خدا صلی الله علیه وآله است و همسر زهرای بتول (س)، رهبر مردم است و خورشید تابان.

انگشتری خود را در حال رکوع صدقه داده است. نیکو بدان این کار پیشوای مردم را».

ص: 406


1- سیر اعلام النبلاء، ج 2، ص 486.
2- شواهد التنزیل لمن خصّ بالتفضیل، ج1، ص 70؛ دیوان خزیمة بن ثابت، ص 64.
13 - عمرو بن عاص

یکی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله عمرو بن عاص است. همه کسانی که با تاریخ اسلام و درگیری های عصر امام علی علیه السّلام آشنا هستند، دشمنی «عمرو بن عاص» و نقش او را در حمایت از معاویه و در درگیری با امام علی علیه السّلام می دانند. با اینکه عمرو بن عاص برای رسیدن به دنیا در جریان حکمیت امام علی علیه السّلام را از خلافت عزل کرد، ولی قبل از پیوستن به

معاویه در نامه ای به وی اعتراف می کند که جانشینی رسول خدا صلی الله علیه وآله و حق حاکمیت از آنِ علی علیه السّلام است و آیه «انّما» در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است.

بر این اساس یکی از راویان حدیث نزول آیه «انّما» در شأن امام علی علیه السّلام عمرو بن عاص است.(1)

آنچه بیان شد، بعضی از راویان حدیث از صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله در منابع اهل سنت است، ولی شمار راویان حدیث از صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله در منابع شیعه چندین برابر است که پیشتر در بحث تعدد طرق روایت نقل کردیم که تکرار نمی کنیم.

ص: 407


1- مناقب، خوارزمی، ص 129.
ب - تابعین
اشاره

گروه دیگر - که از راویان حدیث نزول آیه «انّما» در شأن امام علی علیه السّلام به شمار می روند - تابعین هستند. درباره این گروه نیز تنها از دیدگاه اهل سنت و ابتدا وثاقت آنان را مطرح می کنیم و سپس محدثانی که از قول این گروه این روایت را نقل کرده اند، نام می بریم؛

1- سلمة بن کُهیل
اشاره

ذهبی درباره تاریخ تولد و وفات سلمة بن کهیل از قول فرزندش - که یکی از محدثان است - چنین مینویسد:

«قال یحیی بن سلمة وَلد ابی فی سنة سبع و اربعین و مات یوم عاشوراء سنة احدی و عشرین و مائة و کذلک قال جماعة فی تاریخ وفاته.»(1)

«پدرم در سال 47 هجری به دنیا آمد و در روز عاشورای سال 121 هجری از دنیا رفت».

سپس ذهبی اضافه می کند که عده ای تاریخ وفات او را چنین گفته اند.

با توجه به اینکه «سلمة بن کهیل» در سال 47 به دنیا آمده بسیاری از صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله را درک کرده است و از آنان روایت می کند.(2)

ص: 408


1- سیر اعلام النبلاء، ج 5، ص 299.
2- همان، ج 5، ص 298.
تشیع سلمة بن کهیل

عجلی درباره شیعه بودن سلمة بن کهیل گفته است:

«تابعی ثقة ثبت فی الحدیث و فیه تشیع قلیل.»((1)

«سلمة بن کهیل تابعی راستگو و استوار در حدیث است. کمی تشیع در اوست».

جریر بن عبدالحمید می نویسد:

«لما قدم شعبة البصرة قالوا حدّثنا عن ثقات اصحابک، فقال: ان حدّثتکم عن ثقات اصحابی، فانّما احدّثکم عن نفر یسیر من هذه الشیعه، الحکم، سلمة بن کهیل و حبیب ابن ابی ثابت و منصور.»(2)

«هنگامی که شعبه به بصره آمد، مردم از او خواستند که از اصحاب ثقه اش برای آنان روایت کند. شعبه پاسخ داد: اگر بخواهم از اصحاب ثقه ام برایتان روایت کنم، تنها از عده ای از شیعیان همانند حکم، سلمة بن کهیل، حبیب بن ابی ثابت و منصور حدیث نقل می کنم».

ص: 409


1- همان، ج 5، ص 299.
2- همان.
وثاقت سلمة بن کهیل

ذهبی گفته است:

«الامام الثبت الحافظ.»(1)«سلمة بن کهیل پیشوای ثابت و حافظ است.

احمد بن حنبل گفته است:

«کان متقنا للحدیث.»(2)؛ «حدیث را به درستی نقل می کرد».

عجلی و نسائی گفته اند:

«ثقة ثبت»(3)؛ «راستگوی استواری است».

یحیی بن معین و عسقلانی با تعبیر «ثقه»(4)، وی را مورد اعتماد خوانده اند».

ابو زرعه گفته است:

«کوفی، ثقة، مامون، ذکی»(5)

«سلمة بن کهیل کوفی، (و شخصی) راستگو، مورد اعتماد و زیرک است».

سفیان بن ثوری نیز گفته است:

ص: 410


1- سیر اعلام النبلاء، ج 5، ص 298، شماره 142.
2- همان، ج 5، ص 299.
3- همان؛ تهذیب الکمال، ج 11، ص 316.
4- الجرح و التعدیل، ج 4، ص 163، شماره 742؛ تقریب التهذیب، ج 1، ص 308، شماره 2763.
5- همان.

«کان رکنا من الارکان»(1) «رکنی از ارکان بود».

ابن سعد گفته است:

«کان سلمة کثیر الحدیث.»(2) «سلمه صاحب احادیث بسیاری بود».

آیا با این تجلیل و عظمتی که محدثان از این شخص یاد می کنند، جایی برای شبهه کذب او باقی می ماند؟ و آیا با این وصف، شیعه بودن او مانع پذیرش حدیث او خواهد شد؟ یکی از راویان حدیث نزول آیه «انّما»، در شأن امام علی علیه السّلام ، «سلمة بن کهیل» است. برخی از منابع، این حدیث را از او نقل کرده اند.(3)

2- مجاهد بن جبیر

درباره تاریخ تولد و وفات او گفته اند:

«کان مولده سنة احدی و عشرین فی خلافة عمر و قال

ص: 411


1- همان؛ سیر اعلام النبلاء، ج 5، ص 299.
2- الطبقات، ج 6، ص 314، شماره 2415.
3- تخریج الاحادیث و الآثار الواقعه فی تفسیر الکشاف، ج 1، ص 409؛ الفتح السماوی بتخریج احادیث تفسیر القاضی البیضاوی، ج 2، ص 571؛ الکشاف المحقق، ج 2، ص 258؛تفسیر القرآن العظیم، ابن ابی حاتم، ج 4، ص 1162؛ تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 67؛ اسباب النزول سیوطی، ص 148؛ لباب النقول فی اسباب النزول، ص 122؛ الدّر المنثور، ج 3، ص 99؛ تیسیر العلی القدیر لاختصار تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 61؛ لباب التفسیر من ابن کثیر، ج 1، ص 342.

یحیی القطان مات سنة اربع و مائه.»(1)

«وی در سال 21 هجری در دوران حکومت عمر به دنیا آمد. و سال وفات او را سال 104 گفته اند.

بر این اساس، وی از صحابه حدیث نقل می کند.(2)

درباره توثیق وی ابن سعد گفته است:

«کان فقیها عالما ثقةً کثیرالحدیث.»(3)

«مجاهد فقیهی عالم، راستگو و صاحب احادیث بسیار بود».

ذهبی گفته است:

«الامام، شیخ القرّٰاء و المفسّرین.»(4)؛ «پیشوای قاریان و مفسران بوده است».

ابن حبان گفته است:

«کان فقیها ورعا عابدا متقنا.»(5)؛ «فقیهی وارسته و عابد و درست کار بود».

عجلی گفته است:

ص: 412


1- تهذیب التهذیب، ج 5، ص 374.
2- همان.
3- طبقات ابن سعد، ج 6، ص 20.
4- سیر اعلام النبلاء، ج 4، ص 449.
5- تهذیب التهذیب، ج 5، ص 374.

«مکی تابعی ثقة.»(1)؛ «اهل مکه و از تابعان و راستگوست».

طبری گفته است:

«کان قارئا عالما»(2) ؛«مجاهد، قاری دانشوری بود».

یحیی بن معین نیز با تعبیر «ثقة»(3) وی را ستوده است.

فضل بن میمون می نویسد:

«سمعت مجاهدا یقول عرضت القرآن علی ابن عباس ثلاثین مرّة.»(4)

«از مجاهد شنیدم که می گفت: سی بار قرآن را بر ابن عباس عرضه کردم».

ذهبی درباره او گفته است:

«اجمعت الامّة علی امامة مجاهد و الاحتجاج به»(5)

«امت اسلامی بر پیشوایی مجاهد (در تفسیر) و استدلال به نظر او وحدت نظر دارند».

حال با این تجلیل و توصیف، دیگر جایی برای شبهه کذب او باقی خواهد ماند؟

یکی از راویان حدیث نزول آیه «انّما»، در شأن امام علی علیه السّلام ، مجاهد است.

ص: 413


1- همان.
2- همان.
3- سیر اعلام النبلاء، ج 5، ص 451.
4- همان، ج 5، ص 450.
5- تهذیب التهذیب، ج 5، ص 375؛ الکاشف، ج 2، ص 241.

در منابع فراوانی این حدیث به نقل از او آمده است.(1)

3- سدی (اسماعیل بن عبدالرحمن)

درباره تاریخ درگذشت او گفته اند؛ وی در سال 127 هجری از دنیا رفته است.(2) با توجه به این سن، وی از صحابه حدیث نقل کرده است.((3)

ابن حجر درباره شیعه بودن او گفته است:

«رمی بالتّشیع.»(4))؛ «سدی متهم به تشیع است».

ذهبی نیز گفته است:

«و رمی السدی بالتشیع.»(5)؛ «سدی متهم به تشیع است».

درباره وثاقت او نیز تعابیر گوناگونی یاد شده است؛ ذهبی گفته است:

ص: 414


1- بنگرید به: تفسیر القرآن، لسلطان العلماء، ج 1، ص 393؛ زادالمسیر فی علم التفسیر، ج 2، ص 292؛ النکت و العیون، تفسیر الماوردی، ج 2، ص 48؛ تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 67؛ تفسیر القرآن سمعانی، ج 2، ص 47؛ احکام القرآن جصاص، ج 4، ص 102؛ اسباب النزول، سیوطی، ص 148؛ لباب النقول فی اسباب النزول، ص 122؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 209؛ جامع البیان، عن تاویل ای القرآن، ج 4، ص 289؛ الدّرالمنثور، ج 3، ص 99؛ جامع الاحکام، قرطبی، ج 6، ص 221؛ اللباب فی علوم الکتاب، ج 7، ص 397؛ تیسیر العلی القدیر لاختصار تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 61؛ لباب التفسیر من ابن کثیر، ج 1، ص 342.
2- سیر اعلام النبلاء، ج 5، ص 264.
3- همان.
4- تقریب التهذیب، ج 1، ص 83، شماره 531.
5- میزان الاعتدال، ج 1، ص 396، شماره 908.

«اسماعیل بن عبدالرحمن الامام المفسر.»(1)؛ «سدی پیشوای تفسیر است».

احمد بن حنبل گفته است:

«سدی ثقة»(2) «سدی ثقه است».

ذهبی گفته است:

«حسن الحدیث»(3)؛ «حدیث او نیکوست».

نسایی گفته است:

«صالح الحدیث.»(4)؛ «سدی صلاحیت [نقل] حدیث را دارد».

ابن عدی گفته است:

«هو عندی صدوق»(5)؛ «سدی نزد من راستگوست».

یکی از راویان حدیث نزول آیه «انّما» در شأن امام علی علیه السّلام اسماعیل بن عبدالرحمن معروف به «سدی» است و در منابع بسیاری روایت یاد شده را از او نقل کرده اند.(6)

ص: 415


1- سیر اعلام النبلاء، ج 5، ص 264.
2- تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج 3، ص 134.
3- الکاشف، ج 1، ص 247، شماره 391.
4- سیر اعلام النبلاء، ج 5، ص 265.
5- همان.
6- بنگرید به: تفسیر القرآن، لسلطان العلماء، ج 1، ص 393؛ اللباب فی علوم الکتاب، ج 7، ص 397؛ تفسیر الخازن، ج 2، ص 56؛ تفسیر القرآن، سمعانی، ج 2، ص 47؛ احکام القرآن جصاص، ج 4، ص 103؛ جامع البیان عن تاویل آی القرآن، ج 4، ص 288؛ الدّرالمنثور، ج 3، ص 99؛ جامع الاحکام قرطبی، ج 6، ص 221؛ معالم التنزیل فی التفسیر و التاویل، ج 2، ص 272؛ الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 438؛ تیسیر العلی القدیر لاختصارتفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 61؛ لباب التفسیر من ابن کثیر، ج 1، ص 342؛ تذکرة الخواص، ص 24؛ الکشف و البیان، ج 4، ص 80.

4- عتبة بن ابی حکیم

درباره تاریخ وفات او گفته اند: در سال 147 هجری از دنیا رفته است.(1)

درباره وثاقت او تعبیرات چندی گفته اند؛ از جمله: ابن حجر وی را «صَدوق»؛ راستگو خوانده است.(2)

ابوحاتم نیز با عبارت «صالح الحدیث» وی را ستوده است.(3)

طاطری، ابو زُرعه و ابن حبان نیز وی را «ثقه» و «راستگو» شمرده اند.(4)

یکی از راویان حدیث نزول آیه «انّما»، در شأن امام علی علیه السّلام، «عتبة بن ابی حکیم» است که برخی از منابع این روایت را از او نقل کرده اند.(5)

ص: 416


1- تهذیب التهذیب، ج 4، ص 63.
2- همان، ج 2، ص 6، شماره 4985.
3- الکاشف، ج 1، ص 694، شماره 3661.
4- تهذیب التهذیب، ج 4، ص 63.
5- بنگرید به: تفسیر القرآن العظیم، مسندا عن رسول اللّه صلی الله علیه وآله والصحابة والتابعین، ج 4، ص 1162؛ تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 67؛ احکام القرآن جصاص، ج 4، ص 102؛ جامع البیان عن تاویل آی القرآن، ج 4، ص 288؛ تیسیر العلی القدیر لاختصار تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 61؛ لباب التفسیر من ابن کثیر، ج 1، ص 342؛ تذکرة الخواص، ص 24؛ الکشف و البیان، ج 4، ص 80.
5- عطاء بن سائب

درباره تاریخ وفات او گفته اند؛ در سال 136 هجری از دنیا رفته است.(1)

درباره وثاقت او نظریههایی گوناگونی نقل شده است:

ذهبی گفته است: «ثقهٌ»(2)؛ «عطاء بن سائب راستگوست».

ذهبی گفته است:

«الامام الحافظ محدّث الکوفه و کان من کبار العلماء، لکنّه ساء حفظه قلیلاً فی اواخر عمره.»(3)

«پیشوای حافظ، محدّث کوفه و از دانشمندان بزرگ است، ولی در اواخر عمر کمی حافظه اش را از دست داده بود».

احمد بن حنبل گفته است:

«ثقة ثقة رجل صالح.»(4)

«راستگوی راستگو و مردی درستکار است».

یحیی بن سعید گفته است:

«ما سمعت احدا من الناس یقول فی حدیثه القدیم شیئا.»(5)

ص: 417


1- الطبقات الکبری، ج 6، ص 328، شماره 2510.
2- همان.
3- سیر اعلام النبلاء، ج 6، ص 110، شماره 30.
4- موسوعة اقوال الامام احمد بن حنبل، ج 2، ص 450.
5- تهذیب التهذیب، ج 4، ص 131.

«از کسی نشنیدم که درباره احادیث گذشته او سخنی گفته باشد».

عجلی گفته است:

«کان شیخا ثقة قدیما»(1)؛ «در گذشته استادی مورد اعتماد بود».

یکی از راویان حدیث نزول آیه «انّما»، در شأن امام علی علیه السّلام ، «عطاء بن سائب» است.

مؤلف شواهد التنزیل این حدیث را از او نقل کرده است.(2)

6- عبدالملک بن جُریج المکی

درباره وفات او گفته اند؛ در سال 150 هجری از دنیا رفته است.(3)

درباره وثاقت او تعبیرهای گوناگونی گفته اند؛

ذهبی گفته است:

«الامام، العلاّمة، شیخ الحرم، صاحب التصانیف و اوّل من دوّن العلم بمکة.»(4)

«پیشوای بسیار دانا، استاد حرم (مکه)، صاحب کتابهای زیاد و اولین کسی که در مکه به تدوین علوم پرداخته است».

یحیی بن معین گفته است:

ص: 418


1- همان.
2- شواهد التنزیل، ج 1، ص 218.
3- سیر اعلام النبلاء، ج 6، ص 334.
4- همان، ج 6، ص 326.

«ثقة فی کلّ ماروی عنه من الکتاب.»(1)

«در آنچه از روی نوشته از او نقل شده است، راستگوست».

یحیی بن سعید گفته است:

«کان ابن جریج صدوقا.»(2))؛ «ابن جریج بسیار راستگوست».

مخلد بن حسین گفته است:

«ما رایت خلقا من خلق اللّه اصدق لهجة من ابن جریج.»(3)

«کسی را راستگوتر از ابن جریج نیافتم».

از این گونه تجلیل ها از او بسیار شده است.

یکی از راویان حدیث نزول آیه «انّما»، در شأن امام علی علیه السّلام است.

برخی از منابع، این حدیث را از وی راویت کرده اند.(4)

آنچه بیان شد، بخشی از راویان حدیث نزول آیه «انّما»، در شأن امام علی علیه السّلام، بود که تنها در منابع اهل سنت وجود داشت. تا آنجا که ما یافتیم - چه آنان که متهم به تشیع شده اند و چه آنان که متهم به تشیع نبودند و اگر بنا بود راویان این حدیث در منابع شیعه هم بدان افزوده شود - شمار آنان دو چندان می شد.

ص: 419


1- همان، ج 6، ص 329.
2- همان، ج 6، ص 33.
3- همان.
4- شواهد التنزیل، ج 1، ص 219؛ تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج 4، ص 284.

همان طور که ملاحظه می کنید، در میان راویان این حدیث عده ای از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله هستند که باید قول آنان را پذیرفت؛ چه براساس نظریه مشهور اهل سنت که همه صحابه عادلند و چه براساس نظریه شیعه که آنان نیز همانند بقیه افراد قابل نقد هستند؛ زیرا در میان آنان افرادی وجود دارند مثل ابوذر، مقداد، عمّار یاسر، خذیمة بن ثابت «ذوالشهادتین» و... که وثاقت و راستگویی آنان نزد همه فرقه های اسلامی مورد اتفاق است؛ به گونه ای که نقل روایتی از هر یک از آنان برای پذیرش کفایت می کند، تا چه رسد به مجموع آنان که مسئله را متواتر می کند و اگر این گروه شیعه باشند - که هستند - و به جرم تشیع، حدیث آنان کنار گذاشته شود، دیگران باید در حقانیت خود شک کنند.

از صحابه که بگذریم در میان تابعین نیز افرادی آن را روایت کرده اند که نزد تمام محدثان اهل سنت و اصحاب جرح و تعدیل مورد اعتماد هستند؛ چه آنان که متهم به تشیع شده اند و چه آنان که متهم به تشیع نشده اند.

بنابر این نه تنها به این دلیل که راویان این حدیث شیعه اند و نه به جرم شیعه بودن راوی آن می توان حدیثی را کنار گذاشت.

ص: 420

2- ساختگی بودن روایات

اشاره

یکی از شبهاتی که بر استدلال شیعه به آیه ولایت وارد کرده اند، این است که گفته اند روایاتی که دلالت دارد این آیه در شأن علی علیه السّلام نازل شده است، ساختگی است.

«{إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا...}. هو علی و یذکرون الحدیث الموضوع باجماع اهل العلم و هو تصدّقة بخاتمه فی الصلاة.»(1)

«می گویند: آیه انّما ولیّکم اللّه ... درباره علی علیه السّلام نازل شده است و در این باره حدیثی نقل می کنند که او در نماز انگشتری خودرا صدقه داده است، در حالی که این حدیث به اجماع اهل علم جعلی است!».

اولین کسی که بر خلاف نظر صحابه پاک پیامبر و تابعین و علمای قبل از خود این فضیلت را درباره صحابی بزرگ پیامبر صلی الله علیه وآله حضرت علی علیه السّلام نفی کرده و این سخن ناصواب را گفته، ابن تیمیه است و پس از او این سخن نادرست به منابع دیگر راه یافته. و مورد سوء استفاده وهابیان قرار گرفته است(2)

ص: 421


1- مقدمة فی اصول التفسیر، ص 88.
2- تفسیر القرآن، ج 1، ص 394؛ تفسیر البیضاوی، محقق، ج 2، ص 338 که محقق این سخن را آورده است؛ تفسیر، ابن کثیر، ج 2، ص 67؛ لباب التفسیر، ج 1، ص 342؛ تهذیب التفسیر و تجریدالتاویل، ج 4، ص 200؛ الفتح السماوی، ج2، ص 571؛ التفسیر الوسیط، ج 4، ص 200؛ حاشیة الشهاب علی تفسیر البیضاوی، ج 3، ص 498؛ پاورقی النکت و العیون، ج 2، ص 49؛ زاد المسیر فی علم التفسیر، ج 2، ص 292؛ اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، ج 1، ص 109؛ تیسیر العلی القدیر لاختصار تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 61.

ابن تیمیه کیست؟

در نقد و بررسی شبهات، روی سخن با شبهه و استدلال اوست و با گوینده کاری نداریم؛ گرچه بر این باوریم که شاکله و شخصیت فرهنگی و علمی افراد در کلمات آنان بروز می کند. انسانها هر چه شخصیت خود را از دید دیگران پنهان کنند، ولی چه بسا ناخودآگاه به ابراز اندیشه های درونی خود می پردازند.

امام علی علیه السّلام در این زمینه می فرماید:

«ما اضمر احد شیئا الاّ ظهر فی فلتات لسانه و صفحات وجهه.»(1)

«هیچ کس چیزی را در دل پنهان نکرد مگر اینکه در سخنانی اندیشه اش آشکار گشت و در صفحه رخسارش پدیدار شد».

سخن ابن تیمیه برخلاف باور همه فرقه های اسلامی است و دستاویز عده ای از خدا بی خبر -که تلاش برای تفرقه بین امت اسلامی را وجهه همت خود قرار

ص: 422


1- نهج البلاغه، حکمت 26.

داده اند شده است. شایسته است نگاهی به عقاید ابن تیمیه و شخصیت او از دیدگاه اهل سنت داشته باشیم.

وی، احمد بن عبدالحلیم بن عبدالسلام بن عبدالله ابوالعباس مشهور به ابن تیمیّه (661 - 728 ق) در سال 661 در حران و در خانواده ای از سنّیان شامی به دنیا آمد. لازم به توضیح است که اکثر شامیان از دیر زمان تحت تأثیر تبلیغات امویان از اسلام ناب اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله اطلاعات اندکی داشته اند. پدرش در حران خطیب و شیخ و ... بود تا اینکه در سال 667 ق به دلیل مشکلات سیاسی امنیتی، که برای منطقه حران به وجود آمد، به طرف دمشق حرکت کرد. در دمشق علما از پدرش استقبال کردند. و در این شهر سمت خطیب داشت تا اینکه در سال 682 ق پدرش از دنیا رفت.

مردم و علما به خاطر دلجویی از این پسر و تقدیر از زحمات پدر کرسی خطابه پدرش را در مسجد جامع دمشق در اختیار او گذاشتند. با اینکه جوانی بیست و سه ساله بود، این پست مهم دینی را در اختیار او گذاشتند. از این زمان شهرت او آغاز شد و به دلیل اینکه تا پایان عمر ازدواج نکرده بود و به دلیل مشکلات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی حاکم بر منطقه حران و دمشق و ... شخصیت فرهنگی خاصی یافته بود که با بسیاری از عقاید و رفتار مسلمانان مخالفت می کرد و فتواهایی برخلاف مذاهب چهارگانه اهل سنت می داد و موجب درگیری بین پیروان مذاهب چهارگانه اهل سنت می شد؛ به ویژه

ص: 423

درباره بقیّه فرقه های مسلمانان که هم عقیده او نبودند عقایدی بسیار افراطی داشت و آنان را کافر، مهدُورالدّم و مال آنان را مباح می دانست.

عده ای از محققان فتواهایی را که وی برخلاف همه مذاهب اسلامی صادر کرده است، گردآوری و بیش از 60 مورد نوشتهاند. به دلیل این فتواها، - که خارج از مذاهب اسلامی بود و موجب فتنه و آشوب می شد و عقایدی که برخلاف اکثر فرقه های اسلامی از او صادر می شد و دیگران را متهم به کفر می کرد - علمای اسلامی در برابر او ایستادند و به خاطر همین فتواها و عقاید چندین بار زندانی شد البته در مواردی هم حاکمان دمشق و مصر به کمک او می آمدند که این حمایت ها موجب جسارت بیشتر او شده بود.(1)

تا اینکه رهبران مذاهب چهارگانه اهل سنت معاصر وی، او را از فتوا دادن بازداشتند(2)

و چون این اقدام سودی نبخشید او را زندانی کردند(3) و سرانجام در پی حکم به کفر ابن تیمیه از طرف رهبران مذاهب چهارگانه معاصر وی، حکومت وقت بخشنامه ای صادر و به صورت اعلامیه ای برای همه خواندند:

ص: 424


1- عبدالحمید، صائب، ابن تیمیه، حیاته، عقائده، ص 17؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 3، ص 171.
2- المقالات السنّیه، ص 16.
3- رفع الشبهة عن الرسول و الرسالة، ص 98 - 97؛ السیف الصیقل، ص 187.

«من کان علی عقیدة ابن تیمیه حلّ ماله و دمه.»(1)

«هر کس اندیشه و عقیده ابن تیمیه را داشته باشد، خونش مباح و مالش حلال است».

وی در زندان درگذشت.

گذشته از این مسائل، دانشمندان اهل سنت بعد از عصر او نیز اظهارنظرهای او را بی اساس و او را منافق و ناصبی شمرده اند.

ابن حجر عسقلانی صاحب کتاب الاصابة و فتح الباری و ... درباره ابن تیمیه می نویسد:

«و منهم من ینسبه الی النفاق لقوله فی علی ... فانه شنع فی ذلک فالزموه بالنفاق لقوله صلی الله علیه وآله و لا یبغضک الاّ منافق.»(2)

«به دلیل آنچه ابن تیمیه درباره علی علیه السّلام گفته است، (او سپس چندین اظهارنظر ابن تیمیه را درباره امام می آورد که از آوردن آنها شرم داریم) ابن تیمیه به علی علیه السّلام فحش و ناسزا گفته است؛ از این جهت او را محک