ص: 2

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرحیم

الحمد لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِينَ وَ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَى أَعْدَائِهِمْ أَجْمَعِينَ

اللّٰهُمَّ كُنْ لِوَلِيِّكَ الحُجَّةِ بْنِ الحَسَنِ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَعَلَىٰ آبائِهِ فِي هٰذِهِ السَّاعَةِ وَفي كُلِّ ساعَةٍ وَلِيّاً وَحافِظاً وَقائِداً وَناصِراً وَدَلِيلاً وَعَيْناً حَتَّىٰ تُسْكِنَهُ أَرْضَكَ طَوْعاً وَتُمَتِّعَهُ فِيها طَوِيلاً.

ص: 3

بسم الله الرحمن الرحیم

این نسخه چهار جلدی رساله (توضیح المسائل جامع) مورد تایید است و عمل به آن إن شاء الله تعالی مجزی است.

27 شوال 1443

ص: 4

ص: 6

شرط اول: مسلمان باشد ...41

شرط دوم و سوم و چهارم: دیوانه یا مست یا بیهوش نباشد ...42

شرط پنجم: چنانچه روزه دار زن است، از حیض و نفاس پاک باشد ...42

شرط ششم: روزه گرفتن ضرر نداشته باشد ...42

شرط هفتم: مسافر نباشد ...43

شرط هشتم: نیت صحیح داشته باشد ...43

احکام نیت روزه ...43

احکام نیت روزه ماه مبارک رمضان ...45

وقت نیت روزه واجب معین غیر روزه ماه رمضان ...46

وقت نیت روزه واجب غیر معین مانند روزه قضا و کفاره ...47

احکام دیگر نیت روزه ...47

شرط نهم: مفطرات روزه را ترک نماید ...50

اموری که روزه را باطل می کند (مفطرات روزه) ...50

1. خوردن و آشامیدن ...51

2. جماع ...54

3. استمناء ...55

4. دروغ بستن به خداوند متعال و پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) و ائمه اطهار علیهم السلام بنابر احتياط ...56

5. رساندن غبار غلیظ به حلق بنابر احتیاط ...58

6. باقیماندن بر جنابت تا اذان صبح ...60

7. باقیماندن زن بر حیض و نفاس تا اذان صبح ...64

8. إماله کردن یا تنقيه ...68

9. قی کردن ...68

احکام مبطلات روزه ...70

مواردی که برای روزه دار مکروه شمرده شده است ...72

احکام روزه قضا ..73

بعضی از مواردی که قضای روزه، واجب نیست ...73

بعضی از مواردی که قضای روزه، واجب است ...74

احکام دیگر روزه قضا ...75

مواردی که قضا و کفاره روزه واجب است ...77

مواردی که فقط قضای روزه، واجب است ...79

كقاره های روزه ...83

ص: 8

اقسام کفاره های روزه ...83

دسته اول از اقسام كقاره: كفارة افطار عمدی در ماه مبارک رمضان ...83

دسته دوم از اقسام کفاره: فديه سالانه...87

دسته سوم از اقسام کفارہ: کفارۂ تأخير...89

دسته چهارم از اقسام كفاره: فدیه روزانه ...91

گروه اول از موارد فدیه روزانه ...91

گروه دوم از موارد فدیه روزانه ...92

گروه سوم از موارد فديه روزانه ...93

گروه چهارم از موارد فدیه روزانه ...93

احکام دیگر کفاره روزه ...94

احکام روزه قضای ماه رمضان پدر (که بنابر احتیاط لازم، بر پسر بزرگ تر واجب است) ... 95

احکام روزه مسافر...96

احکام ویژه روزه مستحبی ...99

اقسام روزه...103

روزه های مستحب ...104

روزه های حرام ...105

روزه های مكروه ...106

چند حکم متفرقه روزه (مستحب و مکروه) ...107

راه های ثابت شدن اول ماه ....108

چند مساله مستحدثه درباره وقت روزه...117

اعتکاف ...121

فضیلت اعتکاف...121

معنای اعتکاف و مقدار زمان آن ...122

شرایط صحیح بودن اعتکاف ...123

شرط اول تا چهارم: معتکف ، مسلمان و عاقل باشد، اعتکاف را به قصد قربت انجام دهد و حداقل سه روز باشد ...123

شرط پنجم: معتکف روزه باشد ...124

شرط ششم و هفتم: اعتکاف در مساجد چهارگانه یا در مسجد جامع بوده و در یک مسجد انجام شود ...124

ص: 9

شرط هشتم: اعتکاف با اجازه کسی که اجازه اش شرعا معتبر است، باشد ...125

شرط نهم: معتکف در مکان اعتکاف باقی بماند و از آن خارج نشود مگر در مواردی که خروج، شرعا جایز است ...125

شرط دهم: کارهایی که بر معتکف حرام است را ترک کند ...128

احکام قضای اعتکاف....130

كفاره باطل کردن اعتکاف...131

عدول از اعتکاف به اعتکاف دیگر ...131

حج ...133

فضیلت حج و اهمیت آن ...133

نشانه قبولی حج ...135

انجام حج با مال حلال ...135

وظایف دیگران نسبت به زائر خانه خداوند متعال ...136

مجازات ترک حج ...136

شرایط واجب شدن حج...138

شرایط محقق شدن استطاعت ...139

شرط اول: توانایی مالی ...139

شرط دوم: توانایی بدنی ...143

شرط سوم: باز بودن راه و ایمن بودن آن ...143

شرط چهارم: وسعت داشتن وقت...144

شرط پنجم: توانایی تأمین نفقات خانواده در مدت سفر حج... 145 شرط ششم: توانایی تأمین مخارج زندگی پس از بازگشت از حج .... 146

شرط هفتم: نداشتن بدهی ...147

طلبکاری و استطاعت ....149

بعضی از موارد استقرار حج برذمة مكلف ...150

استطاعت بذلى ...152

احکام دیگر حج ...155

احکام حج نیابتی ...157

احکام وصیت به حج ...162

ص: 10

امر به معروف و نهی از منکر...165

اهمیت امر به معروف و نهی از منکر ....165

عواقب ترک امربه معروف و نهی از منکر...167

اقسام مردم در رابطه با وظیفه الهی امر به معروف و نهی از منکر ... 168

معنای «معروف» و «منکر» ...169

شرایط واجب شدن امر به معروف و نهی از منکر...169

شرط اول: معروف از واجبات و منکر از محرمات باشد ...170

شرط دوم: معروف و منکر را - هرچند به طور اجمالی - بشناسد ...171

شرط سوم: احتمال تأثیر در شخص خلافکار بدهد ...171

شرط چهارم: شخص قصد ارتکاب منکر را داشته یا مشغول انجام آن باشد ...172

شرط پنجم: شخص در ارتکاب منکریا ترک واجب معذور نباشد ...172

شرط ششم: امر به معروف و نهی از منکر، حرج یا ضرر جانی یا آبرویی یا مالی به مقدار قابل توجه نداشته باشد ...173

مراتب امر به معروف و نهی از منکر ...174

احکام دیگر امر به معروف و نهی از منکر...175

توبه از گناهان...180

شناخت بعضی از گناهان ...181

شناخت تفصیلی احکام برخی از گناهان و منکرها و معروف ها ...187

غنا و موسیقی ...187

رقص ...193

مجسمه و نقاشی ...194

ریش تراشی ...195

شرط بندی و قمار ...197

شطرنج و سایر وسایل قمار ...201

بلیط های بخت آزمایی ...203

غیبت ...204

دروغ ...207

تهمت ...208

خلف وعده یا بدقولی ...209

جعل اسناد - تقلب در امتحانات ...210

ص: 11

بعضی دیگر از گناهان زبان و مانند آن ...211

سحر، کهانت، فال گیری، دعانویسی، شعبده بازی، هیپنوتیزم ...214

فضای مجازی، اینترنت، شبکه های اجتماعی و سایر ابزارهای مشترک ...216

زیورآلات طلا برای مردان ...217

مواد مخدر و سیگار و قلیان ...218

رشوه خواری و احکام مرتبط با آن ...220

صله رحم و قطع رحم ..222

اطاعت از والدین ...223

استخاره ...226

احکام مجالس مذهبی ...229

عید سعید غدیر...232

چند مسأله متفرقه در مورد بعضی از معروف ها و منکرهای دیگر ...233

رعایت و مخالفت قوانین و مقررات ...235

دسته اول ...235

دسته دوم ...236

دسته سوم ...237

چند مساله متفرقه در مورد رعایت قوانین ...237

خمس ...239

فضیلت خمس و اهمیت آن...239

موارد خمس به طور اجمالی ...241

خمس اموال نابالغ و مجنون وسفيه ...241

موارد خمس به طور مفصل ...242

1. درآمد کسبی و غیر کسبی ...242

سال خمسی و احکام مربوط به آن ...242

سال خمسی افراد شاغل ...242

ملاک شاغل بودن فرد ...243

فرد شاغلی که چند نوع کسب دارد ...243

افرادی که درآمد کسبی آنان در مواقع خاصی از سال است ...244

افرادی که اموالشان را به مضاربه یا اجاره و مانند آن داده اند ...244

درآمدهای اتفاقی افراد شاغل ...245

ص: 12

پایان سال خمسی (ساعت خمسی) ...245

سال خمسی غیرشاغلين ...246

فرد شاغلی که در بین سال بازنشسته شده یا شغل خویش را رها کرده ...247

سال قمری، شمسی یا میلادی قرار دادن خمسی ...247

تغییر سال خمسی ...247

شک در فرا رسیدن سال خمسی ...248

فرا رسیدن سال خمسی با فوت فرد ...249

پرداخت خمس هنگام حصول درآمد، قبل از فرا رسیدن سال خمسی ... 249

اموالی که هم متعلق خمس می شوند و هم زکات ... 249

درآمدهایی که خمس آنها واجب است ...251

برخی از موارد استثنا یا عدم استثنا از پرداخت خمس و احکام آن ...252

مهریه، عوض خلع: ديه ...252

درآمد حاصل از فروش خون یا اعضای بدن ...252

ارث ...252

وقف و نمائات آن ...255

مالی که فقیر بابت خمس یا زکات دریافت کرده ...255

مالی که فقیر بابت كفارات، رد مظالم، صدقات مستحبی دریافت کرده ...255

مؤونه ...255

مؤونه تحصیل درآمد (مؤونه کسب و کار) ...256

مؤونه سال (مؤونه زندگی شخصی و خانوادگی) ...257

مصرف مال در مسیر حرام یا بیشتر از شأن ...258

ملاک در تعیین شأن افراد و حکم موارد مشکوک ...258

شک در استفاده از مال و تحقق مؤونه ...259

خمس مقدار باقیمانده از کالاهای مصرفی ...259

محاسبه شدن خمس اموالی که با درآمد بین سال تهیه شده و مؤونه نشده، به قیمت فعلی» ...260

خمس اموالی که در معرض استفاده بوده، ولی استفاده نشده ...260

خمس مالی که به واسطه قناعت و مانند آن باقی مانده ...261

استفاده از مال یا بخشش آن به جهت فرار از خمس ...261

خمس اشیاء و لوازم دوره ای ...262

خمس اموالی که بدون تملیک برای استفاده در اختیار اطرافیان قرار گرفته ... 262

ص: 13

خمس اشیائی که هم مورد استفاده شخصی و هم کسبی است ... 262

خمس کفن ...263

خمس جهیزیه و پس انداز ازدواج ...263

خمس ساخت تدریجی مسکن و پس انداز مسکن ...264

خمس منزلی که به جهت تأمین قیمت خرید آن، اجاره یا رهن داده شده ...265

خمس منزلی که قبلا مؤونه بوده و اجاره داده شده و تهیه منزل دوم ...265

خمس منزلی که به صورت مسلوب المنافع صلح شده ... 266

خمس مالی که با فسخ صلح دوباره به ملکیت انسان در آمده ...267

خمس مال در صورت اقاله معامله ...267

خمس یارانه دولت ...268

خمس پولی که با انتقال اعتباری هدیه داده شده ...269

خمس کارت هدیه ...270

خمس بیمه ...270

خمس پاداش یا حقوق و مستمری بازنشستگی ...272

خمس درآمدی که در حج و زیارت هزینه می شود ...272

خمس پولی که بابت ثبت نام حج و عمره داده شده ...273

خمس گیاهان و حیواناتی که مورد استفاده شخصی و خانوادگی است ...274

خمس فروش مؤونه ...275

خمس مال در صورت برطرف شدن احتیاج به آن بدون فروش مال ...276

خمس کسی که دیگری مخارج زندگی او را میدهد ...277

صرف درآمد در مؤونه با وجود داشتن مال مخمس یا در حکم مخمس ...277

خمس تبدیل منزل و مانند آن به مغازه و تهیه منزل جدید یا غیر آن ...277

مخلوط شدن مال مخمس با درآمد و جدا کردن آنها با نیت ...278

سرمایه و ابزار کار و برخی مسائل مربوط به شاغلين...279

خمس سرمایه اساسی و سرمایه توسعه ای ...279

خمس مغازه، مکان تجاری و ابزار کسب و کار ...280

خمس سرقفلی مغازه و مکان تجاری ...281

خمس مربوط به پرورش دام و طیور و سایر حیوانات ...281

ترقی قیمت مال مخمس یا در حکم مخمس - ترقی و تنل قیمت ...282

ترقی قیمت مال التجاره ...282

ترقی قیمت غیر مال التجاره ...282

ص: 14

ترقی قیمت ناشی از تورم ...283

ترقی قیمت مال التجارهای که بابت آن بدهکار است ...284

تبدیل پول مخمس به طلا، ملک و مانند آن به جهت حفظ مالیت آن ...285

کاهش قیمت مال التجاره و غیر آن، پس از افزایش قبلی ...285

فروش مؤونه ای که هدیه بوده یا با پول هدیه تهیه شده با ترقی قیمت ...286

نکته ای در کیفیت محاسبه خمس ترقی قیمت مال مخمس ...287

ترقی قیمت در ساخت و ساز آپارتمان ...287

مغازه ای که ترقی قیمت پیدا کرده و با مغازه دیگر معاوضه شده ...288

خمس واحد آپارتمانی که با واگذاری منزل مؤونه به پیمانکار احداث شده ...288

خمس ترقی قیمت مغازه به جهت تعمیرات و مانند آن ...289

ترقی قیمت ملک به جهت دریافت مجوز تجاری برای آن ...289

خمس منزلی که زمین و مصالح آن با مال مخمس تهیه شده، ولی هزینه ساخت آن با درآمد بین سال بوده ...290

ترقی قیمت کفن به جهت نوشتن قرآن و اسمای متبرکه بر روی آن ...290

نماء و رشد مال مخمس یا در حکم مخمس ...290

خمس درختانی که به جهت استفاده تجاری از چوب آن کاشته می شود...291

خمس محصولاتی که قسمتی از ان به ثمر رسیده و قسمتی نرسیده است ... 292

خمس احداث باغ و بستان ...292

خمس زمین موات ...294

طلا و ارز قرار دادن معیار محاسبات خمسی ...295

الف. کسی که شغلش فروش طلایا ارز است ...295

ب. کسی که شغلش غیراز فروش طلا و ارز است ...297

کیفیت قیمت گذاری کالا جهت پرداخت خمس ...298

خمس اجیری که قسمتی از عمل را بعد از سال خمسی انجام میدهد ...299

محاسبه میزان درآمد هر سال در قراردادهای چند ساله (سال خمسی) ...300

خمس سرمایه گذاری بانکی و سود آن ...302

خمس سهام و سود آن ...303

قاعده جبر (جبران) ...306

جبران خسارت بر اموال یا تلف یا استهلاک وارد شده بر آنها ...306

جبران مال مخمس صرف شده در مؤونه ...308

جبران خسارت و مانند آن در یک رشته کسبی از رشته کسبی دیگر ...314

ص: 15

بدهکاری ها - قاعده کسر...315

سایر احکام بدهکاری ها ...322

مطالبات...324

خمس پول رهن منزل ...326

خمس مربوط به وام های جلسات فامیلی و مانند آن ...327

احکام مربوط به مصالحه یا دستگردان و قاعده ربع ... 327

احکام مربوط به مال خمس داده نشده ...333

تصرف در مال خمس نداده ...333

شرایط مربوط به جواز تأخیر در پرداخت خمس با اجازه حاکم شرع ...334

خرید کالا با عین پول خمس نداده ...335

خرید کالا بالذمه و پرداخت بدهی آن از مال خمس نداده ... 336

بخشش طلب قبل از گذشت سال و بعد از آن ...336

تصرف یا استفاده از اموال کسانی که خمس نمیدهند ...337

شراکت با کسی که خمس نمیدهد ...338

تصرف وکیل در مالی که به آن خمس تعلق گرفته است ...339

برخی از آثار تأخیر در پرداخت خمس ...339

خمس اموال مشکوک و افرادی که مدتی خمس نداده اند ...341

مشخص نمودن سال خمسی افرادی که مدتی خمس نداده اند ...341

تقسیم بندی اموال افرادی که مدتی خمس نداده اند جهت محاسبه خمس ...342

خمس اموال تلف یا هزینه شده در مؤونه کسب و کار یا مؤونه زندگی ...344

مصالحه خمس اموال مشکوک به نسبت احتمال و توضیح موارد آن ...345

2. مال حلال مخلوط به حرام ...351

صاحب مال حرام و مقدار آن معلوم نباشد ...351

مصرف خمس حلال مخلوط به حرام ...351

صاحب مال حرام معلوم نباشد، ولی مقدار حرام معلوم باشد ...352

صاحب مال حرام معلوم نباشد، ولی اجمالا بداند مقدار حرام کمتراز خمس است ..352

صاحب مال حرام معلوم نباشد، ولی اجمالا بداند مقدار حرام بیشتر از خمس است ...353

مقدار حرام و صاحب مال، هردو معلوم باشد ...353

مقدار حرام معلوم نباشد، ولی صاحب مال معلوم باشد ... 353

مقدار حرام معلوم باشد و صاحب مال به طور اجمالی معلوم باشد... 354

حکم موردی که بعد از پرداخت خمس، معلوم شود مقدار حرام بیشتر بوده است .... 354

ص: 16

حکم موردی که بعد از پرداخت خمس، معلوم شود مقدار حرام کمتر بوده است ... 354

پیدا شدن صاحب مال، بعد از پرداخت خمس حلال مخلوط به حرام یا صدقه ... 355

مال حلال مخلوط به حرام، که از بابت درآمد به آن خمس تعلق گرفته ... 355

موردی که مال حرام مخلوط شده با حلال، خمس یا زکات یا وقف باشد ... 355

مال حرام، در صورتی که به صورت دین در ذمه شخص باشد ... 356

3. معدن ...358

4. گنج ...360

5. جواهری که با فرو رفتن در دریا به دست می آید ...363

6. غنیمت ...366

7. زمینی که کافر ذمی از مسلمان بخرد ...367

مصرف خمس ...367

توضیحات کلی درباره مصرف خمس و کسب اجازه در پرداخت آن ... 367

حساب کردن طلب بابت سهم سادات ...368

حساب کردن طلب بابت سهم امام (علیه السلام) ...369

پرداخت سهم امام جهت ادای دین و بدهکاری ...369

قصد قربت در پرداخت خمس ...370

عدم لزوم اطلاع فقیر از «خمس بودن» مال پرداختی ...370

شرایط کسانی که مستحق سهم سادات اند ...370

شرط اول: سید بوده و سیادتش از طرف پدر باشد ...370

راه های اثبات سیادت ...371

شرط دوم: شیعه دوازده امامی باشد ...371

شرط سوم: از فقرا و مساکین یا ایتام فقیریا ابن سبيل باشد ...371

1. فقرا و مساکین ...371

تعریف فقیر و مسکین ...371

معیار بودن سال قمری در محاسبه مخارج سال ...372

داشتن منبع درآمدی که مخارج سال فرد را تأمین می کند ...372

داشتن منبع درآمدی که مخارج سال فرد را تأمین نمیکند ...372

داشتن مال اضافه از مقدار نیاز...372

داشتن طلب قابل وصول یا فروش ...373

داشتن مال اضافی غیر قابل فروش ...373

داشتن مال اضافه قابل فروش به کمتر از قیمت بازاری ...373

ص: 17

کمتر بودن درآمد کسبی فرد، نسبت به مخارج سال وی ...374

عدم لزوم فروش منزل مسکونی (در حد شأن) و مانند آن ...374

نداشتن خانه یا وسیله نقلیه یا لوازم مورد نیاز...375

ترک کسب و کار از روی تنبلی ...375

توانایی یادگیری حرفه یا هنردرآمد زا ...375

توانایی فعالیت شغلی منافی با شأن فرد ...376

ناتوانی از کسب درآمد، به جهت نداشتن ابزار شغلی مورد نیاز ... 376

استفاده از سهم فقرا برای کسی که مشغول تحصیل علم است ...376

توانایی قرض گرفتن برای مخارج سال ...377

ناتوانی از پرداخت بدهی، با وجود توانایی تأمین مخارج سال خود ...378

ناتوانی از پرداخت قرض و تأمین مخارج سال ...379

راه های اثبات فقر...379

مشکوک بودن فقر ...379

2. ایتام فقيراز بنی هاشم ...380

3. ابن سبيل ( مسافر در راه مانده) از بنی هاشم ....380

شرط چهارم: خمس را در مسیر حرام مصرف نکند و بنابر احتیاط واجب موجب کمک به گناه یا ترغیب وی بر کار زشت نشود ...381

شرط پنجم: بنابر احتیاط واجب، شرابخوار، بی نماز و متجاهر به فسق نباشد ...381

شرط ششم: بنابر احتیاط لازم، واجب التفقه خمس دهنده نباشد ... 382

جائز نبودن پرداخت نفقات واجب یا توسعه ای از خمس ...382

فردی که قادر بر تأمین نفقات از غیر خمس نیست ...383

پرداخت خمس به واجب النفقه جهت تأمین نفقات دیگران ...383

پرداخت خمس به سید فقیری که مسؤولیت تأمین نفقاتش بر عهده شخص دیگر است ...384

پرداخت خمس توسط زوجه به شوهرش که سید فقیر است ... 385

پرداخت خمس بابت نفقات زوجه سيده ای که حق نفقه ندارد ... 385

پرداخت خمس به سید فقیری که فرد، عهده دار سرپرستی او شده ...385

پرداخت خمس به واجب النفقه بعد از وفات ...386

شرط هفتم: بنابر احتیاط واجب بیشتر از کسری مخارج سال خمس داده نشود .. 386

احکام پرداخت خمس ...386

محسوب نشدن مالیات به عنوان خمس ...386

ص: 18

پرداخت خمس از خود مال یا اموال دیگر ... 387

پرداخت خمس از طریق چک، انتقال اعتباری، کارت به کارت کردن ...387

پرداخت خمس بخشی از اموال یا قسمتی از یک مال ...388

پرداخت خمس مالی که در شهر یا روستای دیگر قرار دارد...389

انتقال خمس به شهر یا روستای دیگر...389

اشتباه در محاسبه خمس و پرداخت مقدار اضافی ...389

حیله در پرداخت خمس جایز نیست ...390

پرداخت خمس دیگری به طور مجانی ...391

زکات مال ...393

فضیلت زکات مال و اهمیت آن ...393

حفظ اموال با پرداخت زکات مال ...395

سخاوتمندترین مردم و بخیل ترین آنان ...395

عقوبت و کیفر پرداخت نکردن زکات مال ...395

حکمت زکات مال ...396

موارد وجوب زکات مال ...397

سال زکاتی...398

شرایط واجب شدن زکات ...399

شرایط عمومی واجب شدن زکات ...399

شرط اول: شيء متعلق زکات، دارای مالک باشد ...399

شرط دوم: مالک آن، شخص

حقیقی باشد نه اعیان یا جهات با عناوین کلی ...399

شرط سوم: مالک آن، آزاد بوده و برده نباشد ...400

شرط چهارم: مال، عین شخصی باشد نه کلی در ذمه ... 400

شرط پنجم: مالک از تصرف در مال زکوی ، شرعا ممنوع نباشد ...401

زکات گندم، جو، خرما و انگور (کشمش) ...401

شرایط اختصاصی تعلق زکات به گندم، جو، خرما و انگور (کشمش) ...402

شرط اول: غلات مذکور، در زمان تعلق زکات، در ملكيت فرد باشد ...402

شرط دوم: غلات مذکور، به حد نصاب معین برسد ...402

زمان تعلق زکات به گندم، جو، خرما و انگور ...403

اقسام خرما...403

ص: 19

اقسام انگور...404

زمان وجوب پرداخت زکات غلات چهارگانه و احکام مربوط به آن ..404

مقدار زکات غلات چهارگانه ...406

زکات غلات چهارگانه که قبل از تعلق زکات یا بعد از آن مصرف شده ...408

مخارج و هزینه های محصول زکوی ...409

احکام دیگر مربوط به زکات غلات چهارگانه ...411

محصولات زکوی که در زمان های مختلف پدید می آید ...411

درختانی که در یک سال دو بار میوه می دهند ...411

زکات و دیون مربوط به اموال متوقی و ورثه وی ...411

زکات غلاتی که دارای جنس مرغوب و نامرغوب هستند ... 413

پرداخت زکات غلات از پول یا اجناس دیگر... 413

زکات نداشتن مجدد غلات چهارگانه ای که زکات آنها پرداخت شده است ...414

مواردی که در تعلق زکات به غلات چهارگانه شرط نیست ... 414

زکات طلا و نقره ...415

شرایط اختصاصی تعلق زکات به طلا و نقره ....415

شرط اول و دوم: مالک طلا و نقره، بالغ و نیز در تمام سال عاقل باشد ... 415

شرط سوم: طلا یا نقره به حد نصاب معین برسد ...415

شرط چهارم: طلا یا نقره ، مسکوک (سکه طلا یا نقره) بوده و معامله با آن رایج باشد ... 417

شرط پنجم: فرد یک سال زکاتی - با وجود سایر شرایط عمومی و اختصاصی - مالک سکه طلا یا نقره باشد ...418

شرط ششم: مالک سکه طلا و نقره بتواند عرفا در اموال مذکور تصرف نماید ... 419

زمان پرداخت زکات سکه طلا و نقره ...419

زکات شتر، گاو و گوسفند ...419

شرایط اختصاصی تعلق زکات به شتر، گاو و گوسفند ...419

شرط اول: مالک بتواند در اموال مذکور عرف تصرف داشته باشد... 419

شرط دوم: حيوانات مذکور در تمام سال از چراگاه های طبیعی واقع در دشت، بیابان و مانند آن، چرا نمایند ...420

شرط سوم: فرد یک سال زکاتی - با وجود سایر شرایط عمومی و اختصاصی - مالک حيوانات مذکور باشد ...421

شرط چهارم: تعداد حیوانات مذکور، به حد نصاب برسد ... 422

احکام دیگر مربوط به زکات شتر، گاو و گوسفند ...424

ص: 20

شراکت چند نفر در چهارپایان زکوی ...424

زمان پرداخت زکات شتر، گاو و گوسفند ...424

برخی از اوصاف شتر، گاو یا گوسفندی که به عنوان زکات پرداخت می شود ...425

پرداخت زکات شتر، گاو و گوسفند از غیر نصاب یا با پول ...426

زکات داشتن مجدد چهار پایانی که زکات آنها پرداخت شده است ...427

مواردی که در تعلق زکات به شتریا گاو یا گوسفند شرط نیست ...427

زکات مال التجاره ...428

شرایط اختصاصی تعلق زکات به مال التجاره ...428

شرط اول و دوم: مالک مال التجاره، بالغ و نیز در تمام سال عاقل باشد ...428

شرط سوم: فرد، مال التجاره را به عقد معاوضی مالک شده باشد ...429

شرط چهارم: مال التجاره به حد نصاب برسد ...429

شرط پنجم: یک سال زکاتی بر آن مال گذشته باشد ...429

شرط ششم: در تمام سال، قصد تجارت با مال التجاره باقی باشد ...429

شرط هفتم: مال التجاره در تمام سال، به اندازه قیمت اصل آن یا بیشتر، قابل فروش باشد ...430

شرط هشتم: مالک بتواند در مال التجاره عرفا تصرف داشته باشد ...430

مواردی که پرداخت زکات مستحب است ...430

موارد مصرف زکات ...431

مورد اول و دوم: فقرا و مساکین ...431

تعریف فقیر و مسکین و احکام مربوط به آنها ...431

حساب نمودن طلبکاری از فقیر بابت زکات مال ...431

زکات پرداخت شده به فردی که بعدا معلوم می شود فقیر نبوده ...432

پرداخت زکات قبل از تعلق زکات به مال به فقير...433

ضمان فقیر نسبت به زکات دریافتی در مواردی که زکات واجب نبوده ... 433

مورد سوم: عاملین و کارگزاران زکات ...433

مورد چهارم: کسانی که با دادن زکات به ایشان زمینه گرایش آنان به اسلام یا مذهب حق فراهم می شود (المؤلفة قلوبهم) ...434

مورد پنجم: خریداری بنده ها و آزاد کردن آنان ...434

مورد ششم: بدهکاران (غارمين) ...434

مورد هفتم: في سبيل الله ...436

مورد هشتم: ابن السبيل ( مسافر در راه مانده) ...437

ص: 21

پرداخت زکات به فقیه جامع الشرايط ... 438

شرایط کسانی که مستحق زکات اند ...438

شرط اول: زکات گیرنده باید شیعه دوازده امامی باشد ...438

شرط دوم: زکات گیرنده زکات را در مسیر حرام مصرف نکند ...439

شرط سوم: بنابر احتیاط واجب پرداخت زکات کمک به گناه یا تشویق بر کار قبيح و ناپسند برای گیرنده آن محسوب نشود ...439

شرط چهارم: بنابر احتیاط واجب شراب خوار و بی نماز نبوده و آشکارا معصیت نکند ... 439

شرط پنجم: زکات گیرنده، واجب التفقه زکات دهنده نباشد ...439

جایز نبودن پرداخت نفقات واجب یا توسعه ای از زکات (بنابر احتیاط واجب) ....439

فردی که قادر به تامین نفقات از غیر زکات نیست ...440

پرداخت زکات به واجب النفقه جهت تأمین نفقات دیگران ... 440

پرداخت زکات به فقیری که مسؤولیت تأمین نفقاتش بر عهده شخص دیگر است ... 441

پرداخت زکات زوجه به شوهر فقیر خویش ...442

پرداخت زکات بابت نفقات زوجه ای که حق نفقه ندارد ...442

پرداخت زکات به فرزند جهت ادای بدهی ...422

پرداخت زکات جهت هزینه ازدواج فرزند یا پدر...443

پرداخت زکات به واجب النفقه بعد از وفات ....443

شرط ششم: در صورتی که زکات دهنده عام و غیر سید است، زکات گیرنده، هاشمی و سید نباشد ...443

احکام دیگر پرداخت زکات ...444

نیت زکات واحکام مربوط به آن ...444

جدا کردن زکات مال زکوی و احکام مربوط به آن ...445

تأخیر در پرداخت زکات ....446

تلف شدن زکات و احکام مربوط به آن ...446

انتقال زکات از شهر یا روستا به شهر یا روستای دیگر و احکام مربوط به آن ...448

معامله با مالی که زکات آن پرداخت نشده ...449

معامله با مالی که به عنوان زکات عزل شده ...449

نمائات و منافع حاصل از مالی که به عنوان زکات عزل شده ...449

زکات عایدات و درآمد حاصل از وقف ...450

شراکت با کسی که زکات مالش را نمی دهد ...450

شک در پرداخت زکات اموال خویش ...451

ص: 22

جایز نبودن حیله در پرداخت زکات ...451

وکالت دادن به فقیر در پرداخت زکات ...451

تعلق زکات به مالی که فقیر بابت زکات دریافت کرده ...451

هنگام پرداخت زکات لازم نیست به فقیر بگوید که مال مذکور زکات است ...452 مستحبات و مکروهات مرتبط با پرداخت زکات ...452

زکات فطره (فطریه) ...453

فضیلت زکات فطره و اهمیت آن ...453

شرایط واجب شدن زکات فطره (فطريه) ...454

پرداخت زکات فطره برفقير واجب نیست ...455

حکم زکات فطره فرد غنی که نانخور شخص فقیر شده است ...455

وظیفه فردی که نان خور شخصی است که زکات فطره نمی پردازد ...455

در وجوب زکات فطره اسلام یا ایمان شرط نیست ...456

قصد قربت در زکات فطره ...456

احکام کسانی که پرداخت فطریه شان بر انسان واجب است ...456

زکات فطره مهمان ...457

زکات فطره کارگر واجير ...457

زکات فطره سربازان و زندانی ها ...458

زکات فطره بچه شیر خوار..458

زکات فطره حمل (جنين) ...458

زکات فطره همسر ...459

زکات فطره کسی که فوت شده است ...459

نانخور فرد دیگر شدن ...460

زکات فطره فردی که نان خور دو نفر است ...460

موارد مشکوک در صدق نان خور بودن ...460

وکیل گرفتن برای پرداخت زکات فطره ..460

پرداخت فطریه دیگری ...461

شرایط مالی که بابت زکات فطره داده می شود ...461

شرط اول: فطریه برای هر نفر یک صاع از خوراکی های معمول و رایج در شهریا روستایش باشد ...461

شرط دوم: مقدار صاع در نظر گرفته شده برای هر نفر از یک جنس باشد ...462

ص: 23

شرط سوم: فطريه معیوب نباشد (بنابر احتیاط واجب) ...462

شرط چهارم: مقدار صاع در نظر گرفته شده برای هر نفر با شیء دیگری مانند خاک مخلوط نباشد ...462

شرط پنجم: فطریه از مال حلال باشد ...462

زمان ادای زکات فطره یا کنار گذاشتن آن ...463

سایر احکام مربوط به کنار گذاشتن زکات فطره ...465

مصرف زکات فطره و شرایط مستحقین فطریه ...467

احکام دیگر مربوط به پرداخت زکات فطره ...469

تلف شدن زکات فطره و احکام مربوط به آن ...469

انتقال زكات فطره از شهر یا روستا به شهر یا روستای دیگر واحکام مربوط به آن ... 470

مستحبات زکات فطره ...471

كفارات ...473

1. کفاره های ترتیبی...473

2. کفاره های تخییری ...474

3. كفاره های مرکب از تخییری و ترتیبی ...475

4. كقاره های معینه ...476

کفاره های جمع ...476

چند مسأله در مورد کاره قتل ...477

كفارات متفرقه...479

سایر احکام کفاره ...480

نیت کفاره ...480

روزه دو ماه پی در پی ...480

ناتوانی از انجام تمام یا بعضی از موارد کفاره ...481

کیفیت اطعام فقرا جهت کفاره ...484

مسائل مربوط به اعطای لباس به فقرا بابت کفاره ...487

اعطای پول کفاره به فقرا و وكیل گرفتن برای آن ...488

شرایط مستحقین کفاره ..489

مسائل متفرقه كفارات ...490

ص: 24

احکام قسم ...493

اقسام قسم ...493

کیفیت محقق شدن قسم ...495

شرایط کسی که قسم می خورد ...496

شرایط کاری که برای آن قسم یاد می شود ...497

الف. قدرت عمل به قسم بدون مشقت زیاد و ضرر قابل توجه ...497

ب. رجحان داشتن مورد قسم ...497

ج. منع نکردن پدر یا شوهر از مورد قسم ...498

احکام وفای به قسم و تخلف از عمل به آن ...498

احکام نذر...503

تعریف نذر...503

کیفیت محقق شدن نذر...503

اقسام نذر...505

شرایط نذر کننده ...506

شرایط صحیح بودن نذر...506

الف. قدرت عمل به نذربدون مشقت زیاد و ضرر قابل توجه ...506

ب. رجحان داشتن مورد نذر...507

ج. اجازه شوهر در مورد نذرهمسر ...509

احکام وفای به نذر و تخلف از عمل به آن ...510

احکام شک در نذر...514

احکام عهد ...519

تذكيه حيوانات (ذبح و نحروصید حیوانات) ...521

معنای تذكيه حيوانات ...521

حیواناتی که قابل تذکیه هستند ...521

حيوانات حلال گوشت ...521

حيوانات حرام گوشت ...522

ص: 25

نشانه های تذکیه ...524

1. گرفتن از دست مسلمان ...525

2. تهیه کردن از بازار مسلمانان ...526

3. ساخت یا تولید در سرزمین اسلامی ...526

احکام ذبح حیوانات ...528

کیفیت ذبح ...528

شرایط ذبح ... 530

شرط اول: ذابح مسلمان باشد ... 530

شرط دوم: بریدن گلوبه قصد ذبح شرعی باشد ...531

شرط سوم: ذبح با آهن انجام شود ...531

شرط چهارم: در هنگام ذبح حیوان رو به قبله باشد...532

شرط پنج : نام خداوند متعال ذکر شود...533

شرط ششم: پس از ذبح خون به مقدار متعارف خارج شود ... 534

شرط هفتم: حیوان هنگام ذبح زنده باشد ...534

ذبح با دستگاه ...535

کیفیت نحر کردن شتر ...536

حکم بچه (جنين) حیوانات ذبح شده ...537

مستحبات ذبح حیوانات ...538

مکروهات ذبح حیوانات ...538

احكام قربانی مستحب ...539

احکام صيد حيوانات ...541

الف. صيد حيوانات وحشی ...541

شکار با سلاح ...542

شرایط شکار با سلاح ...542

شرط اول: سلاح شکار «نوک تیز» یا «برنده و پاره کننده» باشد ...542

شرط دوم: شکار کننده مسلمان باشد ...544

شرط سوم: شکار کننده هنگام صید نام خداوند متعال را ببرد ...544

شرط چهارم: بکار بردن سلاح به قصد شکار باشد ...544

شرط پنجم: فرصت کافی برای ذبح حیوان وجود نداشته باشد ..545

سایر مسائل شکار با اسلحه ...545

شکار با سگ شکاری ...546

ص: 26

شرایط شکار با سگ شکاری ...546

شرط اول: سگ تعلیم دیده باشد ...547

شرط دوم: سگ به دستور صاحبش به سمت شکار برود ...547

شرط سوم: حیوان به سبب گاز گرفتن سگ بمیرد ...548

شرط چهارم: کسی که سگ را به سمت شکار می فرستد مسلمان باشد ...548

شرط پنجم: کسی که سگ را برای شکار می فرستد، هنگام فرستادن سگ یا قبل از آنکه سگ به شکار برسد نام خداوند متعال را ببرد ...548

شرط ششم: فرصت کافی برای ذبح شرعی حیوان شکار شده نباشد ...548

سایر مسائل شکار با سگ شکاری ...548

ب. صید ماهی ها و میگو ...550

ج. صید ملخ ...552

خوردن و آشامیدن ...553

الف. خوراکی ها (حیوانات)...553

1. آبزیان ...553

آبزیان حلال و حرام ...553

شک در پولک دار بودن ماهی یا تذکیه آن ...556

اجزای حرام ماهی حلال گوشت ...559

خوردن ماهی یافت شده در شکم ماهی دیگر...559

خوردن ماهی زنده ...560

خاویار و تخم ماهی ...560

روغن ماهی ...560

2. حیوانات خشکزی ...560

حیوانات اهلی ...560

حیوانات وحشی ...561

حیوانات مسخ شده ...561

خرگوش ...562

حیواناتی که داخل زمین زندگی می کنند ...562

3. پرندگان ...562

پرندگان حرام گوشت ...562

پرندگان حلال گوشت ...563

ص: 27

راه های تشخیص پرندگان حلال گوشت از حرام گوشت ...565

تخم پرنده...566

پرندگان دریایی ...567

4. حشرات (غیر ملخ) و کرم ها ...567

برخی از احکام حیوانات ...567

اجزایی از حیوان حلال گوشت که خوردن آن حرام است ... 567

اجزایی از حیوان حلال گوشت که خوردن آن مکروه یا خلاف احتیاط مستحب است ...569

خوردن اجزاء یا فرآورده های حیوان حرام گوشت یا مردار...570

فروش یا عرضه گوشت خوک بر کسانی که آن را حلال میدانند ...571

شک در حلال یا حرام گوشت بودن حیوان تذکيه شده ...571

ژلاتین ...572

مواردی که حیوان حلال گوشت به سبب آنها حرام گوشت می شود ...574

1. عادت به خوردن مدفوع انسان...574

2. شیر خوردن از خوک توسط بزغاله (و بنابر احتیاط واجب به سایر حیوانات) ... 575

3. وطی انسان با چهارپایان ...575

حکم خوردن صید حرم مکه و آنچه ملحق به آن است ...577

ب. خوراکی ها (غیر حیوانات) ...578

1. خون ...579

2. شراب و چیزهای مست کننده و فقاع و آب انگور جوشیده ... 580

خوردن خوراکی ها، آشامیدنی ها و داروهای دارای اندکی الكل ... 583

خوردن مواد خوراکی یا آشامیدنی دارای عصاره مالت ...584

3. سایر اشیای نجس ...584

4. گل، خاک، شن، سنگ ریزه ....585

خوردن تربت امام حسین و سایر معصومین علیهم السلام ...585

5. اشیای مضر ...586

7. خباثات ...587

8. اموال دیگران ...587

خوردن و آشامیدن از منزل کسانی که در آیه مبارکه سوره نور ذکر شده ...588

حق الماره...589

مواردی که خوردن اشیای حرام، جایز می شود ...590

اکرام نان و پرهیز از اسراف و تضییع نان و سایر مواد غذایی ...591

ص: 28

اهمیت غذای حلال و پرهیز از حرام خواری ...592

آداب غذا خوردن ...594

مستحبات غذا خوردن ...594

مکروهات غذا خوردن ...597

آداب آب آشامیدن ...598

مستحبات آب آشامیدن ...599

مکروهات آب آشامیدن ...599

ص: 29

ص: 30

«ماه رمضان، ماهی است که قرآن در آن نازل شده برای هدایت بشر و برای راهنمایی و امتیاز حق از باطل، (1) پس هرکه دریابد ماه رمضان را باید آن را روزه بدارد و هر کس مریض یا در سفر باشد (به شماره آنچه روزه خورده است) از ماه های دیگر روزه دارد، که خداوند برای شما حکم را آسان خواسته و تکلیف را مشکل نگرفته و خواسته تا اینکه عدد روزه را تکمیل کرده و خدا را به عظمت یاد کنید که شما را هدایت فرمود، باشد که از این نعمت بزرگ) شکرگزار شوید».

در فضیلت و اهمیت روزه ، احادیث بسیاری از معصومین (علیهم السلام) صادر گردیده است که در ذیل بعضی از آنها ذکر می شود.

زراره از امام باقر (علیه السلام) روایت می کند که آن حضرت فرمودند: «دین اسلام بر پنج پایه استوار شده است: نماز، زکات، حج، روزه و ولایت اهل بیت (علیهم السلام) و رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند: روزه ، سپری در برابر آتش دوزخ است» (2)

روایت شده که حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند: «خواب روزه دار، عبادت و نفس کشیدن او، ثواب تسبيح دارد». (3)

از امام باقر (علیه السلام) روایت شده است که پیامبر خدا به جابر بن عبدالله فرمودند: «ای جابر این ماه، ماه مبارک رمضان است، در این ماه هرکس روز آن را روزه بدارد و جزئی از شبش را به عبادت بپردازد و شکم و شرمگاه خویش را پاک نگه دارد و زبانش را حفظ کند، همان طور که از این ماه خارج می شود، از گناهان خویش خارج می شود.

جابر عرض کرد: ای رسول خدا، چه زیباست این حدیث ، رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند: ای جابر و چه سخت است رعایت این شروط». (4)

از امام صادق علیه السلام از پدران گرامیشان علیهم السلام نقل شده که رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به اصحاب خود فرمودند: «آیا به شما خبر بدهم از اعمالی که اگر آنها را انجام دهید

ص: 32

شیطان به اندازه فاصله مشرق از مغرب از شما دور می شود؟ اصحاب در پاسخ گفتند: بفرمایید.

آن حضرت (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند: روزه گرفتن شیطان را روسیاه (و ناامید) میکند و دادن صدقه در راه خدا، پشت او را می شکند و چنانچه مسلمانان همدیگر را برای خدا دوست داشته باشند و به یکدیگر در راه انجام کارهای نیک کمک کنند، این امور اصل و ریشه او را از بین می برد و توبه کردن و استغفار، رگ گردنش را قطع می کند و برای هر نعمتی که خداوند به انسان عنایت فرموده است، زکاتی هست و زکات بدن ها روزه گرفتن است» . (1)

1. خشنودی و خوشحالی در موقع افطار از اینکه به دستور الهی عمل نموده است)؛

2. خشنودی و خوشحالی در روز قیامت (موقع گرفتن پاداش الهی)». (1)

و در خطبه حضرت زهرا علیها السلام چنین ذکر شده است: «خداوند متعال... روزه را برای تثبیت اخلاص بندگان واجب کرد...». (1)

روایت شده است که امام رضا (علیه السلام) در مورد علت وجوب روزه فرمودند: «روزه برای آن است که مردم رنج گرسنگی و تشنگی را احساس کنند و به نیازمندی خود در آخرت پی ببرند و فرد روزه دار در اثر گرسنگی و تشنگی که به او می رسد، خاشع و ذلیل و فروتن، مأجور و طالب رضا و ثواب خدا و اهل معرفت و صابر می گردد و بدین سبب به ثواب الهی نائل می شود.

به علاوه آنکه روزه ، موجب خودداری و پرهیز از شهوات و پندگو و موعظه گر آنان در دنیا است و ایشان را در راه انجام تکالیف الهی رام و ورزیده کرده و راهنمای آنان (در رسیدن به اجر و پاداش) در آخرت می باشد و تا اینکه روزه داران ناراحتی فقرا و نیازمندان را که در مضيقه اقتصادی می باشند درک نمایند و حقوقی را که خداوند متعال در اموال و دارایی هایشان واجب فرموده است به ایشان بپردازند» . (2)

بلکه اگر آن ضرر موجب هلاکت و مرگ یا ضرر شديد (ضرر فوق العاده و مهم) - مثل نقص عضو شود، روزه گرفتن برای او حرام است و در واجب نبودن روزه فرقی نیست که روزه موجب پیدایش بیماری و ضرر قابل توجه گردد یا موجب شدیدتر شدن آن یا طولانی شدن دوره درمان آن گردد.

مسأله 10. دخترانی که تازه به سن بلوغ رسیده اند و نیز افراد دیگر، چنانچه روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان برای آنان ضرر قابل توجه دارد و موجب مریض شدن آنان می شود یا می ترسند مریض شوند، احکام مریض در مورد آنان جاری می شود؛

اما اگر روزه گرفتن برای آنان ضرر ندارد، ولی مثلا به علت طولانی بودن روز یا شدت گرما، تمام کردن روزه برای آنان سختی فوق العاده ای دارد که معمولا قابل تحمل نیست (حرج)، باید به قصد قربت مطلقه (1) روزه بگیرند و هنگامی که به علت ضعف شدید یا احساس تشنگی زیاد، ادامه روزه ماه مبارک رمضان بر آنان فوق العاده سخت شد (حرج)، می توانند آب بیاشامند یا غذا بخورند؛ ولی بنابر احتیاط واجب در خوردن و آشامیدن، تنها به مقدار ضرورت اکتفا نمایند و بنابر احتیاط واجب در بقیه روز از انجام کاری که روزه را باطل می کند پرهیز نمایند، (2) هرچند در هر صورت، با خوردن یا آشامیدن، روزه آنان باطل می شود.

البته اگر این افراد می توانند با استفاده از راه های معمول و متعارف برای تقویت، مثل سحری مقوی خوردن یا کاهش فعالیت بدنی در طی روز یا استراحت بیشتر بدون داشتن ضرر قابل توجه و سختی فوق العاده (حرج) روزه ماه مبارک رمضان را بگیرند، انجام این کار لازم است.

مسأله 11. کسی که می داند یا اطمینان دارد روزه برای او ضرر قابل توجهی ندارد، هرچند پزشک بگوید ضرر دارد، باید روزه بگیرد و کسی که یقین یا اطمینان یا

ص: 38

گمان دارد که روزه برایش ضرر قابل توجهی دارد (ضرری که معمولا تحمل نمی شود) یا احتمال عقلایی ضرر مذکور را می دهد طوری که چنین احتمالی موجب ترس ضرر برایش شود، (1) هرچند پزشک بگوید ضرر ندارد، واجب نیست روزه بگیرد و جایز است افطار نماید؛

بلکه اگر ضرر مورد احتمال یا مورد اطمینان در حد حرام باشد، واجب است روزه نگرفته و افطار نماید و در غیر صورت ضرر حرام، فرد می تواند رجاء روزه بگیرد و چنانچه بعد معلوم شود که روزه برای او ضرر قابل توجه نداشته ، روزه اش صحيح است.

مسأله 12. اگر فرد بیمار در بین روز ماه رمضان قبل از اذان ظهر، خوب شود و تا آن وقت، کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده باشد، بنابر احتیاط واجب باید نیت روزه کند و آن روز را روزه بگیرد و چنانچه بعد از اذان ظهر، خوب شود، روزه آن روز بر او واجب نیست و باید آن را قضا کند.

مسأله 13. ضررهای خفیف و مختصر، باعث نمی شود افطار روزه جایز گردد و با وجود این گونه ضررها روزه بر فرد واجب است.

بنابراین، اگرروزه باعث می شود مختصری تغییر در مزاج فرد ایجاد شود یا اندکی دمای بدنش افزایش یابد یا احساس ضعف و سستی در بدنش نماید یا باعث کاهش نور چشم به مقدار معمول گردد، به گونه ای که یکی دو ساعت بعد از افطار این موارد به کلی برطرف گردد و نیز سایر ضررهای خفیف مانند اینها، که افراد عاقل از آن پرهیز نمی کنند و عرف مردم معمولا آن را تحمل می نمایند، چنین مواردی عذر شرعی محسوب نشده و روزه بر این افراد واجب است.

می ترسد ضرر قابل توجهی به آبرویا مالش برسد (ضرری که معمولا تحمل نمی شود) و برای پیشگیری از آن، هیچ راه معقولی جز ترک روزه و افطار آن نداشته باشد، روزه بر او واجب نیست، ولی بعدا باید قضای آن را به جا آورد.

مسأله 15. اگر روزه گرفتن فرد، باعث از بین رفتن واجبی که از نظر اهمیت، مساوی با روزه یا مهم تر از آن باشد و برای پیشگیری از آن، راهی غیر از ترک روزه و افطار آن نباشد، روزه بر او واجب نیست؛

مثل آنکه بترسد با روزه گرفتن او، ضرر قابل توجهی بر جان یا آبرو یا مال فرد دیگری که حفظ جان یا آبرو یا مال آن فرد بروی شرعا واجب می باشد، برسد و برای پیشگیری از آن هیچ راهی جز ترک روزه و افطار آن نباشد، ولی بعدا باید قضای آن را به جا آورد.

معمولا تحمل نمی شود و عقلا از آن پرهیز می نمایند، صحیح نمی باشد، هرچند به حد ضرر حرام مثل مرگ، مرگ مغزی یا نقص عضو نرسد؛

البته، همان طور که قبلا ذکر شد، در مورد ضررهای غیر حرام، اگر فرد رجاء روزه بگیرد و بعد معلوم شود روزه برای وی ضرر قابل توجهی نداشته ، روزه اش صحيح است.

مسأله 25. اگر کسی که معتقد است روزه برای او ضرر ندارد، روزه بگیرد و بعد از مغرب بفهمد روزه برای او ضرر قابل توجهی داشته، بنابر احتیاط واجب، باید قضای آن را به جا آورد، هرچند ضرر به حد حرام هم نرسد.

مسأله 26. اگر فردی با اعتقاد یا گمان به ضرر، یا احتمال عقلایی ضرر - طوری که چنین احتمالی موجب ترس برایش شود - روزه بگیرد، روزه اش باطل است؛ مگر آنکه بعدا معلوم شود روزه برای وی ضرر نداشته و هنگام روزه قصد قربت از او

حاصل شده باشد، که در این صورت روزه اش صحیح است.

خویش اخلاص را رعایت کند. بنابراین، اگر فرد از روی ریا روزه بگیرد، روزه اش باطل است.

مسأله 29. انسان لازم نیست نیت روزه را از قلب خود بگذارند یا مثلا بگوید: «فردا را روزه می گیرم»؛ بلکه همین قدر قصد داشته باشد برای تذلل و اظهار بندگی در پیشگاه خدواند متعال از اذان صبح تا مغرب کاری که روزه را باطل می کند، انجام ندهد، کافی است.

مسأله 30. برای آنکه روزه دار یقین یا اطمینان کند تمام مدت اذان صبح تا مغرب را روزه بوده، باید (1) مقدار اندکی پیش از اذان صبح و بعد از مغرب از انجام کاری که روزه را باطل میکند، خودداری نماید.

شایان ذکر است، واجب بودن امساک لحظه ای قبل از اذان صبح، اختصاص به شخصی دارد که زمان دقیق اذان صبح و طلوع فجر را می داند و شامل شخصی که زمان اذان صبح را نمی داند و شک دارد که فجر صادق طلوع کرده یانه، نمی شود و بروی واجب نیست تا زمانی که یقین یا اطمینان نکرده یا به طريق شرعی ثابت نشده که روز (طلوع فجر) فرا رسیده است از ارتکاب مفطرات اجتناب نماید؛

مگر اینکه شخص بداند که اگر امساک مذکور را رعایت نکند، خوردن یا آشامیدن وی مثلا هرچند در بعضی از روزهایی که روزه بر او واجب است بعد از اذان صبح واقع می شود، که در این صورت رعایت احتیاط مذکور لازم است؛

اما کسی که شک دارد مغرب شده یا نه، در هر حال باید از ارتکاب مفطرات تا زمانی که یقین یا اطمینان نکرده یا به طریق شرعی ثابت نشده که شب فرا رسیده، اجتناب نماید.

مسأله 31. اگر فرد قبل از اذان صبح نیت روزه کند و بخوابد و بعد از مغرب بیدار شود، روزه اش صحیح است. بنابراین، خوابی که تمام وقت روزه را فرا گیرد در

داد

ص: 44

صورتی که فرد قبل از آن، نیت روزه داشته، اشکالی به روزه وارد نمی کند.

اگر بعد از اذان ظهر متوجه شود که ماه رمضان است و کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده باشد، بنابر احتیاط واجب ، رجاء نیت روزه کند و بعد از ماه رمضان هم آن را قضا نماید؛

اما اگر قبل از ظهر متوجه شود و کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده باشد، باید نیت روزه کند و روزه اش صحیح است.

مسأله 37. انسان لازم نیست در نیت خود معین کند کدام روز از ماه رمضان را روزه می گیرد و در صورتی که به نیت یک روز مشخص از ماه رمضان روزه بگیرد و بعد متوجه شود که آن روز، روز دیگری از ماه رمضان بوده است، روزه او صحيح می باشد؛ مثلا چنانچه فرد به نیت روز اول ماه روزه بگیرد، بعد بفهمد روز دوم یا سوم ماه بوده، روزه او صحیح است.

قصد قربت مطلقه ، امساک کند و روزه آن روز را نیز قضا نماید.

الف. قصد کند روزه نباشد یا مردد شود که روزه باشد یا نه؛ (1) در این مورد، اگر پس از چنین قصد یا تردیدی دوباره نیت روزه نکند، روزه اش باطل است و اگر پشیمان شده و قبل از انجام مفطرات (کارهایی که روزه را باطل می کند) ، دوباره نیت روزه کند، احتیاط واجب آن است که روزه آن روز را تمام کند و بعد قضای آن را هم به جا آورد.

ب. قصد کند روزه را با یکی از مفطرات - با اینکه متوجه مفطر بودن آن هست - باطل کند یا آنکه در باطل کردن آن مردد شود؛ (2) در این صورت، اگر پشیمان شده و مفطر روزه را انجام ندهد، احتیاط واجب آن است که روزه آن روز را تمام کند و بعد قضای آن را به جا آورد.

2. در روزه واجبی که وقت آن معین نیست، مثل روزه کفاره یا روزه قضای ماه مبارک رمضان، اگر فرد قبل از اذان ظهر قصد کند که روزه نباشد یا مردد شود که روزه باشد یا نباشد یا قصد کند یکی از مفطرات روزه را با اینکه متوجه مفطر بودن آن هست - به جا آورد یا مردد شود که به جا آورد یا نه، چنانچه پشیمان شده و قبل از انجام مفطرات، قبل از اذان ظهر دوباره نیت روزه کند، روزه او صحیح است. مسأله 44. روزی را که انسان شک دارد آخر ماه شعبان است یا اول ماه رمضان،

يوم الشک» می نامند و روزه گرفتن در آن روز، واجب نیست.

مسأله 45. اگر فرد بخواهد در «يوم الشک» روزه بگیرد، در مورد کیفیت روزه آن روز موارد ذیل جاری است :

الف. نمی تواند نیت روزه ماه رمضان نماید و اگرعمد نیت ماه رمضان کند، روزه اش باطل می باشد، هرچند بعد معلوم شود ماه رمضان بوده است.

ب. می تواند نیت روزه مستحبی ماه شعبان یا روزه قضا یا نذر یا روزه واجب دیگری نماید و بعدا اگر معلوم شد ماه رمضان بوده، روزه ماه رمضان محسوب می شود.

ص: 48

ج. چنانچه نیت کند اگر ماه رمضان است، روزه ماه رمضان واگر ماه رمضان

نیست ، روزه قضا یا مستحبی یا مانند آن باشد، روزه اش صحیح است.

د. اگر قصد کند آنچه را که فعلا خداوند متعال از او خواسته - اعم از روزه واجب یا مستحب - انجام دهد، یا به طور کلی قصد روزه کند (روزه خاصی را قصد نکند) و بعد معلوم شود ماه رمضان بوده کافی است و روزه ماه رمضان محسوب می شود. مسأله 46. فردی که يوم الشک را روزه گرفته، چنانچه در بین روزه - چه قبل از اذان ظهر و چه بعد از ظهر بفهمد ماه رمضان است ، باید فور نیت ماه رمضان نماید.

مسأله 47. اگر فرد در يوم الشک روزه نگیرد و بعد از اذان مغرب بفهمد ماه رمضان بوده، معصیت نکرده و بعد باید یک روز روزه قضای ماه رمضان را بگیرد.

مسأله 48. اگر فرد در يوم الشک روزه نگیرد و در بین روز بفهمد ماه مبارک رمضان است، سه حالت دارد:

الف. قبل از اینکه بفهمد ماه رمضان است، کاری که روزه را باطل می کند، انجام داده؛ در این صورت، نمی تواند آن روز را روزه بگیرد و بنابر احتیاط واجب، باید از کارهایی که روزه را باطل می کند در باقیمانده روز پرهیز نماید و باید بعد از ماه رمضان، آن روز را قضا کند.

ب. کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده و بعد از ظهر متوجه شود ماه رمضان است؛ در این صورت، بنابر احتیاط واجب، رجاء نیت روزه کند و بعد از ماه رمضان هم آن را قضا نماید.

ج. کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده و قبل از ظهر متوجه شود ماه

رمضان است؛ در این صورت، واجب است فور نیت ماه رمضان کند و روزه اش صحیح است .

ص: 49

مسأله 59. ریختن دارو در چشم و گوش، روزه را باطل نمی کند، هرچند مزه آن به گلو برسد؛ اما اگر فرد دارو را در بینی بریزد، چنانچه نداند به حلق می رسد یا نه و قصد رساندن آن به حلق را هم نداشته باشد، روزه را باطل نمی کند.

مسأله 60. اگر به جهت عارضه ای منفذ و سوراخی در بدن ایجاد نمایند که از طریق آن آب و غذا وارد معده و دستگاه گوارش شود و بر داخل شدن غذا از طریق

آن، عرف صدق خوردن و آشامیدن کند، روزه باطل می شود؛

همچنان که اگر فرد آب یا چیز دیگر را از طریق بینی وارد حلق و مری نماید،

آشامیدن صدق نموده و روزه را باطل می کند.

مسأله 61. وارد کردن دستگاه آندوسکوپی در معده برای عکسبرداری - بدون اینکه چیزی که مبطل روزه است همراه آن داخل مری یا معده شود - روزه را باطل نمی کند؛

اما اگر دستگاه به جهت تسهیل در وارد شدن به بدن یا مانند آن، به روغن یا مواد طبی آغشته شده که وارد مری یا معده می شود، موجب باطل شدن روزه می گردد. مسأله 62. اگر فرد در حال روزه خون دماغ گردد و نداند که - مثلا - بلند کردن سر و مانند آن موجب وارد شدن خون به حلقش می شود یا نه و اتفاقا و بدون قصد خون وارد حلق گردد، اشکال ندارد و روزه اش صحیح است؛

ولی اگر با اطلاع و توجه، اقدام به این کار کند، در صورتی که مقدار خون وارد شده به حلق طوری باشد که عرف صدق خوردن یا آشامیدن نماید . هرچند کم - روزه اش باطل می شود.

مسأله 63. فردی که مبتلا به بیماری خونریزی لثه است و می داند در حال خواب، خون لثه بی اختیار فرو می رود، اشکال ندارد و روزه اش صحیح است و بیدار ماندن برای پیشگیری از فرو رفتن خون بروی لازم نیست؛

ولی به محض بیدار شدن چنانچه دهان خونی باشد و خون مستهلک (از

ص: 52

بین رفته) محسوب نشود، باید مراقبت کرده خون را بیرون بریزد یا دهان را شستشو دهد و اگر آب دهان خود را که همراه با خون غیر مستهلک است - هرچند به جهت مشقت فوق العاده که معمولا تحمل نمی شود - عمدا فرو ببرد، روزه اش باطل می شود؛ ولی اگر خون بدون اختیار فرو رود یا فراموش کند که روزه است و آن را فرو دهد، روزه اش صحیح است.

مسأله 64. احساس تشنگی یا ضعف داشتن، به تنهایی، عذر شرعی برای افطار روزه نیست، ولی اگر تشنگی یا ضعف فرد به قدری زیاد است که در اثرآن به سختی زیادی بیفتد که معمولا نمی شود آن را تحمل کرد، خوردن روزه اشکال ندارد؛

ولی چنین شخصی در ماه مبارک رمضان بنابر احتیاط واجب باید به مقدار ضرورت و از بین رفتن آن ضعف یا تشنگی فوق العاده - با توضیحاتی که ذکر شد - اکتفا نموده و در بقیه روز از انجام کاری که روزه را باطل می کند، پرهیز نماید، هرچند در هر صورت، روزه، با خوردن یا آشامیدن وی باطل می شود.

البته کسی که مریض است و مثلا مبتلا به بیماری سنگ کلیه یا زخم معده می باشد و روزه برای وی ضرر قابل توجه دارد و لازم است جهت درمان یا پیشگیری از شدت مرض، در بین روز زیاد آب بیاشامد یا غذا بخورد، روزه بروی واجب نیست و آشامیدن آب یا خوردن غذا برایش جایز می باشد و واجب نیست در بقية روز از انجام کاری که روزه را باطل می کند، خودداری نماید.

مسأله 65. جویدن غذا برای بچه یا پرنده و چشیدن غذا و مانند اینها که فرد قصد فرو بردن آن را ندارد و معمولا نیز به حلق نمی رسد، هرچند اتفاق فرو برود، روزه را باطل نمی کند؛ ولی اگر انسان از اول بداند که به حلق می رسد و این کار را عمدا انجام دهد، روزه اش باطل شده و قضا و کفاره بر او واجب می شود .

مسأله 66. مضمضه زیاد برای روزه دار مکروه است و اگر بعد از مضمضه بخواهد آب دهان را فرو ببرد، باید آبی که از بیرون دهان در هنگام مضمضه، وارد دهان

ص: 53

شده - و آن قدر کم نیست که در آب دهان از بین رفته ( مستهلک) حساب شود - را بیرون بریزد و بهتر آن است که سه مرتبه آب دهان را بیرون بریزد، هرچند با یک بار هم آن آب ، از دهان خارج شده باشد.

مسأله 67. اگر انسان بداند به جهت مضمضه، بی اختیارا از روی فراموشی آب وارد گلویش می شود، نباید مضمضه کند و اگر در این صورت، در روزه ماه مبارک رمضان مضمضه کرد، ولی اتفاق آب فرو نرفت، صحیح بودن روزه اش محل اشکال است و بنابر احتیاط واجب روزه آن روز را تمام کند و بعد قضای آن را به جا آورد؛

بلکه اگر فرد روزه دار نداند به جهت مضمضه بی اختیار آب فرو می رود، چنانچه با توجه به اینکه روزه است برای «رفع عطش و تشنگی» مضمضه کند و بی اختیار آب فرو رود روزه اش باطل می شود و قضای آن واجب است و تفصیل این مطلب در مسأله «160» مورد نهم خواهد آمد.

باید فورا از حال جماع خارج شود و اگر خارج نشود روزه اش باطل است.

مسأله 79. اگر روزه دار بدون قصد بیرون آمدن منی مثلا با زن خود بازی و شوخی کند، چنانچه یقین یا اطمینان داشته باشد که منی از او خارج نمی شود - هرچند اتفاقا منی بیرون آید - روزه او صحیح است ، ولی اگر اطمینان ندارد، در صورتی که منی از او بیرون آید، روزه اش باطل است.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) و ائمه اطهار (علیهم السلام) نسبت ندهد، روزه اش صحیح است، وگرنه بنابر احتیاط واجب روزه اش به معنایی که در مسأله قبل ذکر شد، باطل است.

مسأله 82. اگر انسان چیزی را به اعتقاد اینکه راست است از قول خداوند متعال یا پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) یا ائمه اطهاري (علیهم السلام) نقل کند و بعد بفهمد دروغ بوده، روزه اش باطل نمی شود.

مسأله 83. اگر فرد چیزی را که میداند دروغ است، به خداوند متعال یا پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) یا ائمه اطهار(علیهم السلام) نسبت دهد و بعد بفهمد آنچه را که گفته راست بوده، اگر توجه داشته که این کار روزه را باطل می کند، بنابر احتیاط واجب، باید روزه را به قصد قربت مطلقه تمام کند و قضای آن را هم به جا آورد.

مسأله 84. اگر انسان دروغی را که دیگری ساخته، عمدا به خداوند متعال یا پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) یا ائمه اطهار (علیهم السلام) نسبت دهد، بنابر احتیاط لازم، روزه اش به معنایی که در مسأله «80» ذکر شد، باطل می شود؛ ولی اگر از قول کسی که آن دروغ را ساخته ، بدون تأیید گفته وی آن را نقل کند، روزه اش باطل نمی شود. (1)

مسأله 85. اگر از روزه دار بپرسند که آیا پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) چنین مطلبی فرموده اند؟ و او جایی که در جواب باید بگوید: «نه»، عمدا بگوید: «بلی»، یا جایی که باید بگوید: بلی»، عمدا بگوید: «نه»، روزه اش بنابر احتیاط واجب، به معنایی که در مسأله

«80» ذکر شد، باطل می شود و این حکم، در مورد خداوند متعال یا ائمه اطهار (علیهم السلام) نیز جاری است.

مسأله 86. اگر از قول خداوند متعال یا پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) و ائمه اطهار (علیهم السلام) حرف راستی را بگوید، بعد در هنگامی که روزه است، بگوید: «دروغ گفتم» یا به آنان

ص: 57

دروغی را نسبت بدهد و موقعی که روزه می باشد، بگوید: «آنچه قبلا گفته ام راست است، بنابر احتیاط لازم، روزه اش به معنایی که در مسأله «80» ذکر شد، باطل می شود، مگر آنکه منظورش، بیان حال خبرش باشد که در این صورت ، روزه اش باطل نمی شود. (1)

مسأله 87. فردی که قرآن کریم را غلط می خواند یا بعضی از کلمات آن را اشتباه تلفظ می کند، می تواند در حال روزه قرآن بخواند در صورتی که قصد حکایت از قرآنی که حقيقه از طرف خداوند متعال نازل شده است را نداشته باشد و در این صورت روزه اش، صحیح است.

مسأله 89. احتیاط واجب آن است که روزه دار دود سیگار و تنباکوو مانند اینها از سایر دخانیات را به حلق نرساند. همچنین، از رساندن سایر دودهای غلیظ به

حلق ، بنابر احتیاط واجب، پرهیز نماید.

بنابراین، اگر عمدا این کار را انجام دهد، بنابر احتیاط واجب باید روزه آن روز را

به قصد قربت مطلقه (1) تمام کرده و قضای آن را هم بگیرد.

مسأله 90. رساندن غبار غیر غلیظ به حلق ، روزه را باطل نمی کند.

مسأله 91. بخار آب روزه را باطل نمی کند، هرچند غلیظ باشد؛ البته اگر در فضای دهان تبدیل به قطرات آب شود و روزه دار عمدا آن را فرو دهد، که در این صورت روزه اش باطل می شود؛ مگر آن قدر اندک باشد که در آب دهان ، از بین رفته حساب شود.

مسأله 92. اگر به علت باد یا طوفان، غباری غلیظ پیدا شود و طوری باشد که معمولا چنین غباری، در صورت عدم مراقبت ، به حلق می رسد و انسان با اینکه متوجه است و می تواند مواظبت کند، مواظبت نکند و آن غبار به حلق برسد، بنابر احتیاط واجب روزه اش - با توضیحی که در مسأله «88» ذکر شد - باطل می شود؛ اما لازم نیست از گرد و غباری که در اثر وزش باد یا طوفان پدید می آید و پرهیز از آن معمولا دشوار و سخت است، پرهیز شود.

مسأله 93. اگر روزه دار مواظبت نکند و غبار یا دود و مانند اینها وارد حلق وی شود، چنانچه یقین یا اطمینان داشته که به حلق نمی رسد، روزه اش صحیح است. همچنین است حکم، اگر گمان می کرده که به حلق نمی رسد و بدین جهت مواظبت ننموده است، ولی احتیاط مستحب آن است که در این صورت،

قضای آن روزه را نیز به جا آورد.

مسأله 94. اگر فرد فراموش کند که روزه است و مواظبت نکند، یا بی اختیار غبار و مانند آن به حلق او برسد، روزه اش باطل نمی شود.

ص: 59

مسأله 95. «اسپری آسم» که برای تنگی نفس استعمال می شود، اگر دارو را فقط وارد ریه و شش ها می کند و دارو وارد مری نمی شود، روزه را باطل نمی کند.

غسل برایش ضرر قابل توجهی داشته یا آب غسل نجس بوده است، روزه او صحيح می باشد و قضا نیز ندارد، ولی اگر با آن حال نماز خوانده ، نمازش باطل است. مسأله 99. کسی که می خواهد قضای روزه ماه رمضان را بگیرد، هرگاه تا اذان صبح عمدة جنب بماند، نمی تواند آن روز را روزه بگیرد و اگر از روی عمد نباشد، می تواند در آن روز، روزه قضای ماه مبارک رمضان بگیرد، هرچند احتیاط مستحب است که آن روز را روزه قضا نگیرد.

مثلا فردی که می خواهد قضای روزه ماه رمضان را بگیرد، اگر بعد از اذان صبح از خواب بیدار شود و متوجه شود محتلم شده و بداند قبل از اذان محتلم شده است، می تواند آن روز را به قصد قضای ماه رمضان روزه بگیرد، هرچند احتیاط مستحب ترک این کار است.

مسأله 100. اگر فرد جنب در غیرروزه ماه رمضان و قضای آن - هرروزه واجب یا مستحب دیگر - عمدا تا اذان صبح برحال جنابت باقی بماند، اشکال ندارد و می تواند آن روز را روزه بگیرد.

مسأله 101. اگر جنب در ماه رمضان غسل را فراموش کند و بعد از یک روز یادش بیاید، باید روزه آن روز را قضا نماید و اگر بعد از چند روز یادش بیاید، روزه هرچند روزی را که می داند جنب بوده قضا نماید؛ مثلا اگر نمی داند سه روز جنب بوده یا چهار روز، باید روزه سه روز را قضا کند و اگر در همان روز یادش بیاید، باید روزه آن روز را تمام کند و احتیاط واجب آن است که در آن، قصد قربت مطلقه داشته باشد و علاوه بر آن، قضای روزه را نیز باید انجام دهد و منظور از قضا در این مسأله، به معنایی است که در مسأله «97» ذکر شد.

شایان ذکر است، این حکم اختصاص به روزه ماه مبارک رمضان دارد و شامل

سایر اقسام روزه نمی شود.

مسأله 102. کسی که می دانسته جنب است، ولی واجب بودن روزه فردا یا روزهای بعد در ماه رمضان را فراموش نموده، مثلا فراموش کرده که فردا اول ماه رمضان

ص: 61

است و بعد از اذان صبح ملتفت واجب بودن روزه آن روز می شود، حکمی که در مسأله «98» بیان شد در مورد آن جاری می شود. بنابراین، اگر مفطری انجام نداده و قبل از ظهر است باید آن روز را روزه بگیرد و روزه اش صحیح می باشد و قضابر عهده او ثابت نیست.

مسأله 103. کسی که در شب ماه رمضان برای هیچ کدام از غسل و تيمم وقت ندارد و به وقت نداشتن هم توجه دارد، اگر خود را جذب کند، حکم باقیماندن عمدی بر جنابت را دارد که در مسأله «97» ذکر شد.

مسأله 104. اگر فرد بداند وقت برای غسل ندارد و وقت او تنها به اندازه تیمم است و خود را جنب کند و در وقت باقیمانده تیمم نماید، روزه اش صحیح است.

شایان ذکر است، به لحاظ حکم تکلیفی، احتیاط واجب در ترک این کار است. (1)

مسأله 105. کسی که در شب ماه رمضان جنب است و وقت برای غسل دارد، چنانچه عمدا غسل نکند تا وقت تنگ شود، باید تیمم کند و روزه بگیرد و در این صورت روزه اش صحیح است، هرچند گناهکار می باشد.

مسأله 106. اگر روزه دار در روز محتلم شود، (2) واجب نیست فورا غسل کند.

مسأله 107. کسی که مس میت کرده ، یعنی جایی از بدن خود را به بدن میت رسانده، می تواند بدون غسل مس میت ، روزه بگیرد و اگر در حال روزه هم میت را مس نماید، روزه او باطل نمی شود.

مسأله 108. کسی که در شب ماه رمضان جنب است، چنانچه بداند یا احتمال عقلایی دهد که اگر بخوابد تا اذان صبح بیدار نمی شود، بنابر احتیاط واجب نباید غسل نکرده بخوابد و در این حکم ، فرقی بین مرتبه اول خوابیدن و دفعات بعد نیست.

ص: 62

مسأله 109. اگر فردی که جنب است در شب ماه رمضان برای بار اول»، عمدا بخوابد و تا اذان صبح بیدار نشود، حکم روزه او صورت های مختلفی دارد:

1. یقین یا اطمینان داشته باشد که اگر بخوابد قبل از اذان صبح بیدار می شود و

با تصمیم به اینکه بعد از بیدار شدن غسل کند، بخوابد؛ در این صورت، روزه وی صحیح است.

2. یقین یا اطمینان داشته باشد یا احتمال عقلایی دهد که اگر بخوابد قبل از اذان صبح بیدار می شود، ولی نسبت به اینکه بعد از بیدار شدن باید غسل کند، توجه نداشته و غافل باشد؛

در این صورت، باید روزه آن روز را تمام کند و بنابر احتیاط واجب ، آن را به قصد قربت مطلقه انجام دهد و قضای آن را نیز به معنایی که در مسأله «97» ذکر شد، به جا آورد.

3. اطمینان به بیدار شدن نداشته باشد، ولی احتمال معقول دهد که بیدار شود و با تصمیم بر غسل کردن بخوابد؛

در این صورت، باید روزه آن روز را تمام کند و بنابر احتیاط واجب آن را به قصد قربت مطلقه انجام دهد و بنابر احتیاط واجب قضای آن را نیز به معنایی که در مسأله «97» ذکر شد، به جا آورد.

4. بداند اگر بخوابد تا اذان صبح بیدار نمی شود؛

5. یقین یا اطمینان داشته باشد یا احتمال معقول دهد که قبل از اذان صبح بیدار شود، ولی نخواهد بعد از بیدار شدن غسل کند؛

در این دو صورت (4 و 5)، باید روزه آن روز را تمام کند و بنابر احتیاط واجب آن را به نیت قربت مطلقه انجام دهد و قضا - به معنایی که در مسأله «97» ذکر شد - و كفاره بر او واجب می شود.

6. يقین یا اطمینان داشته باشد یا احتمال معقول دهد که قبل از اذان صبح بیدار می شود، ولی تردید داشته باشد که بعد از بیدار شدن غسل کند یا نه؛

ص: 63

این صورت، بنابر احتیاط واجب حکم مورد قبل را دارد.

مسأله 110. اگر جنب در شب ماه رمضان بخوابد و بیدار شود و یقین یا اطمینان داشته باشد یا احتمال معقول دهد که اگر دوباره بخوابد، قبل از اذان صبح بیدار می شود و تصمیم هم داشته باشد که بعد از بیدار شدن غسل کند، چنانچه دوباره بخوابد و تا اذان بیدار نشود، باید آن روز را روزه بگیرد و بنابر احتیاط واجب، آن را به نیت قربت مطلقه انجام دهد. سپس باید روزه آن روز را به معنایی که در مسأله «97» ذکر شد، قضا کند؛

حکم مذکور برای کسی که از خواب دوم بیدار شده و با شرایطی که ذکر شد، برای مرتبه سوم بخوابد، نیز جاری است؛ البته در این صورت (خواب سوم) به طور کلی و در صورت اول (خواب دوم) اگر احتمال عقلایی بیدار شدن میداده، اما اطمینان به آن نداشته است، احتیاط مستحب است که کفاره هم بدهد.

مسأله 111. خوابی که در آن احتلام صورت گرفته است، «خواب اول» حساب می شود. بنابراین، اگر فرد پس از بیدار شدن از خواب احتلام، دوباره بخوابد و تا اذان صبح بیدار نشود، همچنان که در مسأله قبل ذكر شد، باید به معنایی که در مسأله «97» بیان شد، روزه آن روز را قضا کند.

مسأله 112. اگر فرد جنب در شب ماه مبارک رمضان، به دلیل تنگی وقت یا ضرر داشتن آب و مانند آن وظیفه اش تیمم باشد، واجب است تیمم نماید؛ ولی بعد از انجام تیمم لازم نیست تا اذان صبح بیدار بماند و می تواند بخوابد.

مسأله 114. اگرزن در شب ماه رمضان قبل از اذان صبح از حیض یا نفاس پاک شود و عمدا غسل نکند و اگر وظیفه اش تیمم است تیمم ننماید، روزه آن روز را باید تمام کند و بنابر احتیاط واجب آن را به نیت قربت مطلقه (1) انجام دهد، سپس باید در روز دیگری قضای آن را نیز بگیرد و چون معلوم نیست روزه آن روز دیگر، قضا است یا عقوبت است، آن روز را نیز به قصد قربت مطلقه روزه بگیرد.

مسأله 115. باقیماندن غیر عمدی بر حیض یا نفاس تا اذان صبح در ماه مبارک رمضان اشکال ندارد. بنابراین، هرگاه زن در شب ماه رمضان پیش از اذان صبح در واقع پاک شده باشد، ولی خودش با یقین یا اطمینان به اینکه هنوز پاک نشده، غسل ننماید و پس از اذان صبح، مثلا بين الطلوعین متوجه شود، باید روزه بگیرد و روزه اش صحیح است.

مسأله 116. در روزه قضای ماه رمضان اگرزن عمدا غسل و تيمم را ترک کند، بنابر احتیاط واجب نمی تواند آن روز را روزه قضا بگیرد و چنانچه غیرعمدی بوده، اشکال ندارد.

مسأله 117. در غیر روزه ماه رمضان و قضای آن، از اقسام روزه های واجب و مستحب، اگرزن عمدا غسل و تيمم را ترک کند و تا اذان صبح بر حیض یا نفاس باقی بماند اشکال ندارد و می تواند آن روز را روزه بگیرد.

مسأله 118. اگرزن قبل از اذان صبح در ماه رمضان از حیض یا نفاس پاک شود و برای غسل وقت نداشته باشد، باید قبل از اذان صبح تیمم نماید و در این صورت روزه اش صحیح است. همچنین، اگر وقت وسعت دارد ولی آب برای زن ضرر داشته باشد، وظیفه او تيمم است.

مسأله 119. زنی که در شب ماه رمضان از حیض یا نفاس پاک شده، اگرعمدة غسل نکند تا وقت تنگ شود، باید تیمم نماید و در این صورت روزه آن روزش صحیح است.

ص: 65

مسأله 120. اگرزن نزدیک اذان صبح در ماه مبارک رمضان از حیض یا نفاس پاک شود و برای هیچ کدام از غسل و تيمم وقت نداشته باشد، روزه اش صحیح است. مسأله 121. اگر زن در ماه مبارک رمضان غسل حیض یا نفاس را فراموش کند و بعد از یک یا چند روز یادش بیاید، روزه هایی که گرفته صحیح است. بنابراین، مسأله «101»، شامل غسل حیض یا نفاس نمی شود.

مسأله 122. اگرزن قبل از اذان صبح در ماه رمضان از حیض یا نفاس پاک شود، ولی بخوابد و در انجام غسل کوتاهی کرده و تا اذان غسل نکند و در تنگی وقت تیمم هم ننماید، باید روزه آن روز را تمام کند و بنابر احتیاط واجب، آن را به نیت قربت مطلقه انجام دهد. سپس روزه آن روز را به معنایی در مسأله «114» ذکر شد، قضا کند؛

ولی چنانچه کوتاهی نکند، هرچند سه مرتبه بخوابد و تا اذان غسل نکند و در تیمم کردن نیز کوتاهی نکند، روزه او صحیح است. بنابراین، احکام خاصی که برای خواب اول و دوم و بیشتر، برای فرد جنب بیان شد، در مورد فرد حائض و نفساء ، جاری نیست.

مسأله 123. اگرزن قبل از اذان صبح در ماه رمضان از حیض یا نفاس پاک شود و وظیفه اش به علت کمی وقت یا ضرر داشتن آب و مانند آن تیمم باشد، واجب است تیمم کند، ولی بعد از انجام تیمم لازم نیست تا اذان صبح بیدار بماند و می تواند بخوابد.

مسأله 124. زنی که در حال استحاضه كثيره است . هرچند غسلهای خود را با توضیحی که در فصل احکام استحاضه گفته شد به جا نیاورد - روزه او صحيح است؛ همچنان که در استحاضه متوسطه - هرچند غسل نکند - روزه اش صحيح است؛ البته احتیاط مستحب است که مستحاضه متوسطه یا کثیره غسل های روزانه خود را انجام دهد. (1)

ص: 66

مسأله 125. اگرزن روزه دار بعد از اذان مغرب متوجه شود که حیض شده و نداند آغاز حیض وی در بین روز واقع شده یا بعد از اذان مغرب بوده ، روزه آن روز وی صحیح است.

مسأله 126. اگر زنی که حائض بوده بعد از اذان صبح ماه رمضان از خواب بیدار شود و ملتفت شود از حیض پاک شده است و شک نماید قبل از اذان صبح از حيض پاک شده یا بعد از آن، روزه آن روز بروی واجب نیست و باید قضای آن را انجام دهد؛

اما اگر زن در بین روزی که روزه گرفته شک نکند و بعد از اذان مغرب شک نماید که قبل از اذان صبح از حیض پاک شده یا بعد از آن، روزه آن روز وی صحیح است. مسأله 127. اگرزن حائض قبل از اذان صبح ماه رمضان احتمال عقلایی دهد که از خون حیض پاک شده، باید در صورت امکان به کیفیتی که در جلد اول، مبحث

حیض»، مسأله «600» بیان شد استبراء نماید و نمی تواند در صورت شک، بدون استبراء بنا بر باقی بودن حیض بگذارد و غسل حیض یا تیمم بدل از غسل حیض که در فرض پاک شدن از حیض، برای ورود به صبح، واجب است را ترک نماید.

در صورت مذکور، چنانچه عمدا و بدون عذر استبراء را ترک نماید و بعد از اذان صبح خود را پاک ببیند و نداند پاکی از حيض بعد از اذان صبح حاصل شده یا قبل از آن، لازم است احتیاط نماید به اینکه آن روز را روزه بگیرد و قضای آن را نیز انجام دهد - با توضیحی که در مسأله «114» ذکر شد - و بنابر احتیاط واجب كفارة بقای عمدی بر حیض نیز بر عهده وی ثابت می شود.

شایان ذکر است، حکم مذکور در مورد زن نفساء نیز جاری می شود.

اما اگر چنین زنی توانایی استبراء نداشته یا اطمینان داشته که در باطن تا اذان صبح از حيض پاک نمی شود و بعد از اذان صبح خود را پاک ببیند و نداند پاکی از حيض بعد از اذان صبح حاصل شده یا قبل از آن، حکمی که در مسأله قبل بیان شد در مورد وی جاری می شود.

ص: 67

ببلعد یا بیرون آورد؛ در این صورت نباید آن را ببلعد؛ بلکه واجب است بیرون آورد، هرچند برای این کار مجبور به قی کردن شود؛ مگر در صورتی که قی کردن برای او ضرر قابل توجه، یا سختی زیادی - که معمولا قابل تحمل نیست - داشته باشد و در هر دو صورت (بلعیدن و قی کردن)، روزه اش باطل می شود.

مسأله 133. اگر انسان سهوا چیزی را فرو ببرد و پیش از رسیدن به معده یادش بیاید که روزه است، چنانچه از حلق گذشته و به قدری پایین رفته باشد که اگر آن را داخل معده کند به آن خوردن نگویند، لازم نیست آن را بیرون آورد و روزه او صحیح است.

مسأله 134. اگر روزه دار بداند به علت آروغ زدن، چیزی از گلوبیرون می آید، چنانچه طوری باشد که عرفا بر آن، قی کردن صدق کند، نباید عمدا آروغ بزند؛ ولی اگر نداند، اشکال ندارد.

مسأله 135. اگر فرد آروغ بزند و چیزی در فضای دهانش بیاید، باید آن را بیرون بریزد و اگر بی اختیار فرو رود، روزه اش صحیح است و چنانچه عمدا آن را فرو ببرد، بنابر احتیاط واجب روزه اش باطل می شود.

بنابراین، چنانچه مثلا در روزه ماه رمضان چنین کند، باید روزه آن روز را به قصد

قربت مطلقه (1) به پایان برده و قضای آن را هم به جا آورد و باید بنابر احتیاط واجب كقاره هم بدهد.

شایان ذکر است، اگر با آروغ زدن، شیئی در دهان فرد بیاید که خوردن آن حرام است - مثل خون یا غذایی که از صورت غذا بودن خارج شده، به گونه ای که عرفة از خبائث محسوب شده و عمدا آن را فرو برد، همین حکم در مورد آن جاری است، ولی احتیاط مستحب است در این صورت کفاره جمع بدهد.

ص: 69

الف. اگر در یادگیری مسأله کوتاهی کرده باشد (که در این صورت جاهل مقصر

محسوب می شود) روزه اش باطل می شود.

ب. اگر در یادگیری مسأله کوتاهی نکرده و هنگام انجام مبطل، تردید هم نداشته است (که در این صورت جاهل قاصر می باشد) روزه اش صحیح می باشد. (1)

ج. چنانچه فرد، در هنگام انجام مفطر، برای ارتکاب آن، حجت شرعی داشته باشد که در این صورت هم جاهل قاصر محسوب می شود) روزه اش باطل نمی شود. مسأله 139. اگر روزه دار سهوا یکی از کارهایی که روزه را باطل می کند، انجام دهد و به اعتقاد اینکه روزه اش باطل شده، عمدا دوباره یکی از آنها را به جا آورد، حکم مسأله قبل درباره او جاری می شود.

مسأله 140. اگر چیزی به زور در گلوی روزه دار بریزند، روزه او باطل نمی شود، ولی اگر مجبورش کنند که روزه خود را به یکی از سه مورد «خوردن» یا «آشامیدن» یا «جماع» باطل کند (اکراه)، مثلا به او بگویند: «اگر غذا نخوری ضرر مالی یا جانی یا آبرویی به تو می زنیم» و خودش از روی ناچاری برای جلوگیری از ضرر چیزی بخورد، روزه او باطل می شود و در غیر آن سه مورد از سایر مفطرات نیز، بنابر احتیاط واجب، روزه اش باطل می شود و این حکم در مورد تقیه نیز که افطار برفرد واجب می شود، جاری است. (2)

مسأله 141. روزه دار نباید جایی برود که می داند چیزی درگلویش می ریزند یا

ص: 71

مجبورش می کنند که خودش روزه خود را باطل کند و اگر برود و از روی ناچاری خودش کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد، روزه او باطل می شود. همچنین است بنابر احتیاط لازم، چنانچه چیزی را در گلویش بریزند.

مسأله 142. تظاهر به روزه خواری که مصداق هتک حرمت ماه مبارک رمضان است حرام می باشد، هرچند فرد در روزه نگرفتن عذر شرعی داشته باشد؛

البته اگر معذور بودن وی در بین اهل عرف امر روشن و آشکاری باشد - مانند پیرمرد کهنسالی که به جهت مشقت زیادی که معمولا تحمل نمی شود روزه نمی گیرد یا مریضی که رزوه برایش ضرر دارد و بیماریش عیان و آشکار است - طوری که تظاهروی به روزه خواری عرفا مصداق هتک نباشد اشکال ندارد؛ اما برای بیماری که عذرش آشکار نیست، تظاهر به روزه خواری جایز نیست .

7. نشستن زن در آب.

8. استعمال شياف.

9. کشیدن دندان و هر کاری که به سبب آن از دهان خون بیاید.

10. مسواک کردن با چوب تر. (1)

11. بی جهت ، آب یا مایع دیگری در دهان کردن . (2)

12. اینکه انسان بدون قصد بیرون آمدن منی، کاری کند که شهوتش تحریک شود.

5. روزه هایی را که فرد مخالف، مطابق با مذهب خویش انجام داده است یا مطابق مذهب تشیع - در صورتی که قصد قربت از او حاصل شده - به جا آورده است، بعد از آنکه شیعه دوازده امامی گردید، لازم نیست قضا نماید.

6. اگر فرد به دلیل بیماری یا حیض یا نفاس، روزه ماه رمضان را نگیرد و قبل از گذشت زمانی که بتواند آن روزه هایی را که نگرفته قضا کند، بمیرد، آن روزهها قضا ندارند؛ مثلا پدری که در ماه مبارک رمضان به علت بیماری روزه نگرفته و در روز عید فطر همان سال از دنیا رفته است ، بر پسر بزرگ تر لازم نیست قضای روزه های او را بگیرد.

7. اگر فرد به اعتقاد اینکه روز عید فطر است روزه نگیرد و بعدا متوجه شود آن

روز، روز آخر ماه مبارک رمضان بوده، واجب است قضای آن روز را به جا آورد. مسأله 146. اگر انسان روزه ماه رمضان را عمدا نگیرد، احکام ذیل در مورد وی جاری می باشد:

الف. باید از روزه خواری خویش جدا به درگاه الهی توبه نماید.

ب. واجب است قضای آن را به جا آورد.

ج. با شرایطی که در مبحث کفاره روزه ذکر می شود، كقاره عمد ماه مبارک رمضان بر عهده او ثابت می شود و واجب است برای هر روز روزه خواری دو ماه روزه بگیرد، یا به شصت فقير طعام بدهد، یا یک بنده آزاد کند.

د. چنانچه تا ماه رمضان آینده قضای آن روزه را به جا نیاورد، بنابر احتیاط واجب ، برای هر روز یک بند طعام نیز بابت كفاره تأخیر بدهد.

داده و نسبت به سه روز دیگر شک دارد، باید سه روز دیگر روزه قضا بگیرد. (1)

مسأله 149. اگر انسان به جهت عذری چند روز روزه نگیرد و بعد شک کند که چه وقت عذر او برطرف شده، واجب نیست مقدار بیشتری را که احتمال می دهد روزه نگرفته قضا نماید؛

مثلا کسی که قبل از ماه رمضان مسافرت کرده و نمی داند عصر پنجم ماه رمضان از سفر برگشته یا عصر ششم و یا اینکه مثلا در اواخر ماه رمضان مسافرت کرده و بعد از ماه رمضان برگشته و نمی داند که شب بیست و پنجم ماه رمضان مسافرت کرده یا شب بیست و ششم، در هر دو صورت می تواند مقدار کمتریعنی پنج روز را (در مثال دوم، در صورت کامل بودن ماه) قضا کند، هرچند احتیاط مستحب آن است که مقدار بیشتریعنی شش روز را قضا نماید.

مسأله 150. اگر انسان از چند ماه رمضان روزه قضا داشته باشد، رعایت ترتیب در قضای آنها لازم نیست. بنابراین، قضای هر کدام را که اول بگیرد اشکال ندارد.؛

ولی اگر وقت قضای روزه ماه رمضان آخر نسبت به زمان فرا رسیدن ماه رمضان جدید کم باشد، مثلا پنج روز از ماه رمضان آخر قضا داشته باشد و پنج روز هم به ماه رمضان جدید مانده باشد، احتیاط مستحب آن است که اول قضای ماه رمضان آخر را بگیرد.

مسأله 151. اگر قضای روزه چند ماه رمضان بر انسان واجب باشد و درنیت، معین نکند روزه ای را که می گیرد قضای کدام ماه رمضان است، قضای آخرین سال حساب نمی شود. بنابراین، هرچند این کار با توضیحی که در مسأله قبل بیان شد - تکلیف جایز است، ولی کفارۂ تأخیر در موارد وجوب آن ساقط نمی شود.

مسأله 152. در روزه های قضا، رعایت موالات لازم نیست. بنابراین، اگر کسی یک هفته پشت سر هم روزه ماه مبارک رمضان را - چه با عذر و چه بدون عذر - نگرفته، در هنگام قضای آن، واجب نیست هفت روز روزه را پشت سر هم انجام دهد.

ص: 76

مسأله 153. روزه داری که قضای روزه ماه رمضان از خودش دارد و روزه قضا گرفته است، می تواند قبل از اذان ظهر، روزه خود را باطل نماید، ولی اگر وقت قضای روزه ماه رمضان آخر نسبت به زمان فرا رسیدن ماه رمضان جدید کم باشد، مثل اینکه فرد، یک هفته روزه قضا از ماه رمضان سال قبل دارد و فقط هفت روز هم به ماه رمضان سال جدید باقی مانده است، در این صورت، احتیاط مستحب آن است که روزه خویش را باطل ننماید. (1)

اما بعد از اذان ظهر، افطار عمدی روزه قضای ماه رمضان جایز نیست و کفاره

دارد، که توضیح آن در مسأله «155» ذکر می شود.

مسأله 154. اگر فردی قضای روزه میتی را گرفته باشد، احتیاط مستحب آن است که بعد از اذان ظهر روزه را باطل نکند. (2)

مسأله 155. کسی که قضای روزه ماه رمضان خودش را گرفته، اگر بعد از اذان ظهر عمدة با «خوردن» یا «آشامیدن» یا «جماع» یا «استمناء» روزه خویش را باطل کند، واجب است ده فقیر را سیر کند یا به هر کدام یک مد طعام بدهد و اگر نمی تواند سه روز روزه بگیرد؛

البته چنانچه افطار روزه قضا در بعد از ظهر با مبطلاتی که ذکر شد، به علت ندانستن مسأله و حکم شرعی باشد، در صورتی که جاهل قاصر باشد، کفاره بر او واجب نیست، ولی اگر جاهل مقصر باشد - حتی بنابر احتیاط واجب در موردی که هنگام ارتکاب مبطل، تردید نداشته - پرداخت کفاره لازم می باشد.

«استمناء» یا «باقی ماندن بر جنابت» باطل کند، (1) در صورتی که عمدی و با اختیار باشد و به علت ناچاری و اضطراريا اکراه نباشد، علاوه بر قضا، كفاره هم براو واجب می شود و بنابر احتیاط واجب «باقی ماندن بر حیض و نفاس» نیز حکم جنابت را دارد؛

ولی کسی که سایر مبطلات روزه را عمدی و با اختیار مرتکب شده مثل قي کردن، إماله کردن، دروغ بستن به خداوند متعال و پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) و امامان (علیهم السلام) ، پرداخت کفاره بر او واجب نیست، هرچند احتیاط مستحب آن است که علاوه بر قضا، كفاره هم بدهد.

مسأله 157. اگر کسی یکی از موارد شش گانه (2) را که در مسأله قبل ذکر شد، به علت ندانستن مسأله انجام دهد، یعنی نمی دانسته که این موارد، روزه را باطل می کند و آن را انجام دهد، چند صورت دارد

الف. در فراگیری مسأله کوتاهی کرده (جاهل مقصر محسوب شود) و در هنگام انجام مفطر تردید داشته و احتمال مفطر بودن آن را می داده؛ در این صورت، کفاره بر او بنابر احتیاط لازم، واجب می شود.

ب. در فراگیری مسأله، کوتاهی نکرده باشد (جاهل قاصر باشد) و یا حتی کوتاهی کرده باشد (جاهل مقصر باشد، اما در هر دو صورت، در هنگام انجام مفطر تردید نداشته باشد؛ در این فرض، كفاره بر او واجب نمی شود.

ج. برای انجام مفطر، در هنگام ارتکاب آن ، حجت شرعی داشته باشد (که در این مورد هم جاهل قاصر به حساب می آید)؛ در این صورت ، کفاره بر او واجب

نیست.

بنابراین، کسی که عقیده قطعی داشته که این مفطرات، روزه را باطل نمی کند،

ص: 78

هرچند در مقدمات چنین عقیده ای مقصر باشد، مثل اینکه در فراگیری مفطرات روزه ، کوتاهی کرده باشد، کفاره بر او واجب نیست.

این حکم در مورد کسی که نمی دانسته روزه بر او واجب است، مانند کودکانی که در اوائل سن بلوغ هستند و اعتقاد داشته اند که روزه بر آنان واجب نمی باشد، نیز جاری است.

مسأله 158. کسی که می دانسته موارد ششگانه ای که در مسأله «156» ذکر شد (1) روزه را باطل می کند، ولی نمی دانسته که با انجام آنها کفاره بر عهده او واجب می شود، کفاره از او ساقط نمی شود و باید کفاره بدهد.

مسأله 159. اگر کسی در حال روزه ماه مبارک رمضان کاری را انجام دهد که با صرف نظر از اینکه مفطر روزه است، به خودی خود، حرام می باشد - مثل استمناء - و این در حالی باشد که حرام بودن آن را می دانسته، ولی احتمال مفطر بودن آن را نمیداده و عقیده داشته که روزه را باطل نمی کند، در این صورت نیز کاره براو

واجب نمی شود.

قصد کند که روزه نباشد و نیز اگر قصد کند کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد، ولی آن را انجام ندهد، به توضیحی که قبلا در نیت روزه ذکر شد.

4. در ماه رمضان بدون اینکه تحقیق کند صبح شده یا نه، کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده است.

5. کسی بگوید: «صبح نشده» و انسان به گفته او کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده است. همچنین است حکم، اگر فرد با اعتماد به ساعت یا رادیو و مانند آن اطمینان نماید که صبح نشده و کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده است.

6. کسی بگوید: «صبح شده» و انسان به گفته او یقین یا اطمینان نکند، یا خیال کند شوخی می کند و خودش هم تحقیق نکند و کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده است.

7. به گفته فرد دیگری که حرف او شرعا برایش حجت است، یا انسان به اشتباه معتقد باشد که حرف او حجت است، افطار کند، بعد معلوم شود مغرب نبوده است.

8. یقین یا اطمینان کند که مغرب شده و افطار کند، بعد معلوم شود مغرب نبوده است، هرچند این امر به سبب وجود علتی در آسمان مانند هوای ابری باشد که در این صورت، قضا بنابر احتیاط واجب است. (1)

9. به علت «عطش و تشنگی» مضمضه کند، یعنی آب در دهان بگرداند و بی اختیار فرو رود؛

ولی اگر فراموش کند که روزه است و آب را فرو دهد، یا به جهتی غیر از عطش و تشنگی مثل مواردی که مضمضه در آن مستحب است مانند وضو، مضمضه کند و بی اختیار فرو رود ، قضا ندارد. همچنین، اگر روزہ دار غیر آب، چیز دیگری را در

ص: 80

دهان ببرد و بی اختیار فرو رود، یا آب داخل بینی کند و بی اختیار فرو رود، قضا براو واجب نیست.

10. بدون تماس و ملاعبه با زن، کاری انجام دهد که موجب تحریک شهوتش شود - مانند نگاه به همسر یا صحبت با وی - واین در حالی بوده که قصد بیرون آمدن منی نداشته و از عادتش نیز خارج شدن منی نبوده، ولی احتمال عقلایی می داده که این امر باعث شود منی بدون اختیار از وی بیرون آید و با انجام آن منی از او خارج شود.

شایان ذکر است، اگر این امر همراه با تماس با زن بوده - مانند لمس یا بوسیدن یا ملاعبه - قضا و کفاره هردو واجب است.

البته، در هر صورت اگر یقین یا اطمینان داشته که منی خارج نمی شود، ولی اتفاق بی اختیار منی بیرون آمده، روزه اش صحیح است و قضا و کفاره ندارد.

11. به جهت اکراه یا اضطراريا تقيه افطار کند و مورد اکراه، اضطرار و تقيه، «خوردن» یا «آشامیدن» یا «جماع» باشد؛ البته در غیر این مفطرات نیز، بنابر

احتیاط واجب این حکم (وجوب قضا) جاری است.

مسأله 161. در مسأله قبل در مورد اول» باید فرد آن روز را روزه بگیرد و بنابر احتیاط واجب ، آن را به نیت قربت مطلقه (1) انجام دهد، سپس باید قضای آن را هم به قصد ما في الذمه اعم از قضا و عقوبت به جا آورد.

در «مورد دوم» هم اگر در بین روز است باید فرد آن روز را روزه بگیرد و بنابر

احتیاط واجب ، آن را به نیت قربت مطلقه انجام دهد و در هر صورت، باید قضای آن را هم به قصد ما في الذمه اعم از قضا و عقوبت انجام دهد.

در «مورد سوم» در صورتی که روزه ریایی گرفته یا در تمام روز نت روزه نکرده یا قصد کرده روزه نباشد، روزه اش باطل است و باید قضای آن را انجام دهد و انجام

ص: 81

مفطرات بر او حرام می باشد و چنانچه افطار کند، دو معصیت کرده؛ یکی ترک روزه و دیگری افطار کردن و در مفطراتی که کاره دارد، کفاره هم بر او واجب می شود؛

اما اگر در بین روز ریا کرده یا قصد کرده روزه نباشد و بعد پشیمان شده یا قصد کرده کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد، ولی آن را انجام نداده و بعد پشیمان شده یا از ابتدای روز نت روزه نکرده و مفطری هم مرتکب نشده و در بین روز پشیمان شده ، بنابر احتیاط واجب، باید رجاء آن روز را روزه بگیرد و قضای آن را هم بنابر احتیاط واجب ، انجام دهد و ارتکاب مفطرات در هر صورت، بر او حرام است و در صورت انجام مفطری که کفاره دارد، كقاره هم لازم می شود.

مسأله 162. در موارد چهارم تا دهم» از مسأله «160» روزه باطل است و باید تا انتهای روز امساک کند و قضای آن را هم انجام دهد.

و در «مورد یازدهم» نسبت به «خوردن» یا «آشامیدن» یا «جماع» روزه باطل است و امساک بنابر احتیاط واجب ، در صورت امکان لازم است و باید قضای آن را هم انجام دهد و غیر موارد سه گانه از سایر مفطرات، بنابر احتیاط واجب در صورت امکان، باید به قصد قربت مطلقه آن روز را روزه بگیرد و قضای آن را هم بنابر احتیاط واجب ، انجام دهد.

مسأله 163. اگر انسان شک کند که صبح شده یا نه، قبل از تحقیق هم می تواند کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد؛ ولی اگر بعد معلوم شود که صبح بوده، باید قضای آن را به جا آورد، اما کفاره ندارد.

مسأله 164. اگر در ماه رمضان، بعد از تحقیق (نگاه کردن به افق برای مشاهده فجر صادق)، برای انسان معلوم نشود که صبح شده و کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده، روزه اش صحیح است و قضا لازم نیست.

شایان ذکر است ، که تحقیق به وسیله ساعت یا رادیو و مانند آن در مورد این حکم کافی نیست و حکم نگاه کردن به افق برای مشاهده فجر صادق را ندارد.

ص: 82

تدریجا كقارات را بپردازد، مثلا در طی چند سال آنها را ادا نماید، لازم است این کار را انجام دهد و در این صورت، نوبت به اینکه به هر تعداد فقیری که می تواند، یک ممد طعام بدهد نمی رسد.

شایان ذکر است، در فرضی که فرد برای همیشه ناتوان است و در آینده هم به تدریج نمی تواند کفارات را بپردازد، باید به هر تعداد فقیری که می تواند، یک مد طعام بدهد و لازم است مقدار طعامی را که تمکن از اعطای آن به فقرا دارد، بر تعداد روزهایی که افطار عمدی کرده، توزیع نماید با رعایت اینکه به هر فقیر کمتر از یک مند داده نشود و چنانچه طعام با توزیع به صورت مذکور برای تمام ایام کافی نباشد، برای مقداری که کافی نیست استغفار نماید؛ مثلا اگر فرد 60 کفارۂ عمد ماه مبارک رمضان برعهده دارد و فقط تا آخر عمر توانایی پرداخت 300 مد طعام را دارد، باید برای کفارۂ هر روز، پنج مد طعام لحاظ نماید و هر مد را به یک فقیر بپردازد.

مسأله 169. کسی که باید برای کاره یک روز، به شصت فقیر طعام بدهد، اگربه تمام شصت نفر دسترسی دارد، نمی تواند به جای آنکه به شصت فقیر، شصت طعام بدهد، به تعداد کمتری فقیر، طعام بیشتری بدهد که در مجموع همان شصت طعام بشود؛ مثلا جایز نیست به سی نفر هر کدام دود طعام بدهد و به آن اکتفا کند؛

ولی می تواند برای هر فرد از عیال و خانواده فقیر - هرچند نابالغ باشند- یک مد به آن فقیر بدهد و فقیر می تواند به وکالت از عائله و خانواده یا ولایت بر آنها - اگر نابالغ باشند - قبول نماید؛

البته اگر فرد نتواند شصت نفر فقیر را پیدا کند و مثلا فقط سی نفر را پیدا نماید، می تواند به هر کدام دو ممد طعام بدهد، ولی بنابر احتیاط واجب، هرگاه در آینده توانایی پیدا کرد، به سی نفر فقیر دیگر نیزیک مند طعام بدهد.

مسأله 170. اگر فرد روزه خود را با شیء حرام یا عمل حرام باطل کند، چه خود آن

ص: 84

شیء یا عمل، دراصل حرام باشد مثل شراب، زنا و استمناء، یا به جهتی حرام شده باشد، مانند خوردن غذای حلالی که برای انسان ضرر کلی و مهم دارد و نزدیکی کردن با همسر خود در حال حیض، یک کفاره که توضیح آن در مسأله «166 و 167» ذکر شد، کافی است؛

ولی احتیاط مستحب آن است که «كفارة جمع» بدهد؛ یعنی یک بنده آزاد کند (1) و دو ماه روزه بگیرد و شصت فقیر را سیر کند یا به هرکدام آنها یک مد گندم یا جویا نان و مانند اینها بدهد؛ توضیح بیشتر در مورد کفاره جمع در فصل «كفارات»، مسأله «1106» ذکر می شود.

مسأله 171. اگر روزه دار دروغی را به خداوند متعال و پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) عمدا نسبت دهد، کفاره ندارد، ولی احتیاط مستحب آن است که کفاره بدهد.

مسأله 172. اگر روزه دار در یک روز ماه رمضان مفطراتی که باعث کفاره می شود را بیش از یک بار انجام دهد، چه اینکه یکی از آنها را چند بار تکرار کند، یعنی چند مرتبه بخورد یا بیاشامد یا چند مرتبه جماع یا چند مرتبه استمناء نماید و چه اینکه چند مفطر مختلف را انجام دهد، مثلا آب خورد و بعد جماع یا استمناء نماید، یک کفاره برای همه آنها کافی است و لازم نیست کفاره های متعدد بدهد.

همین طور اگرفرد، روزه واجب ماه رمضان را عمدا نگیرد و نیت روزه نداشته باشد و در روز چند بار مفطرانجام دهد - هرچند جماع یا استمناء باشد - باز هم پرداخت یک کاره کافی است.

مسأله 173. اگر روزه دار در ماه رمضان با زن خود که روزه دار است جماع کند، چنانچه زن را اکراه کرده باشد، باید کفاره روزه خودش و بنابر احتیاط واجب، كقارة دیگری بابت اکراه زن بدهد و برزن کفاره واجب نیست، اما اگر زن به جماع راضی بوده، بر هر کدام یک کفاره واجب می شود.

ص: 85

مسأله 174. اگرزنی، شوهر روزه دار خود را بر جماع اکراه نماید، بابت افطار روزه خودش یک کاره بر او واجب می شود، ولی واجب نیست به علت اکراه مرد، کفاره دیگری بدهد و در این صورت (حالت اکراه)، بر شوهر او نیز کفاره واجب نیست.

مسأله 175. اگر روزه دار در ماه رمضان، زن خود را بر جماع اکراه کند و در بین جماع زن راضی شود، بر هر کدام یک کفاره واجب می شود، هرچند احتیاط مستحب آن است که مرد دو کفاره بدهد.

مسأله 176. اگر روزه دار در ماه مبارک رمضان با زن روزه دار خود که خواب است جماع نماید، یک کفاره بر او واجب می شود و روزه زن صحیح است و كفاره هم بر او واجب نیست.

مسأله 177. اگر مرد، زن خود را یا زن، شوهر خود را اکراه کند که غیر جماع کار دیگری که روزه را باطل می کند مثل خوردن و آشامیدن یا ملاعبه ای که موجب خارج شدن منی می شود، به جا آورد، بر هیچ یک از آنها از بابت اکراه طرف مقابل كقاره واجب نیست و چنانچه مفطری که مرتکب شده كقاره دارد، کافی است کفاره افطار عمدی مربوط به خود را بدهد.

مسأله 178. کسی که به علت مسافرت یا بیماری روزه نمی گیرد، نمی تواند زن روزه دار خود را اکراه بر جماع کند، ولی اگر او را اکراه نماید، کفاره بر مرد واجب نیست.

مسأله 179. کسی که عمد روزه خود را باطل کرده، اگر بعد از اذان ظهر مسافرت کند، یا قبل از ظهر برای فرار از کفاره سفرنماید، کفاره از او ساقط نمی شود؛ بلکه اگر قبل از اذان ظهر مسافرتی برای او پیش بیاید نیز، کفاره بر او واجب است.

مسأله 180. اگر فردی، عمدا روزه خود را باطل کند و بعد عذری مانند حیض یا نفاس یا مرض برای او پیدا شود، احتیاط مستحب آن است که کفاره بدهد، مخصوصا اگر به وسیله ای مانند دارو، حیض یا مرضی را به وجود بیاورد.

مسأله 181. اگر انسان شک کند مغرب شده یا نه، نمی تواند افطار کند و چنانچه

ص: 86

در ماه مبارک رمضان افطار نماید، علاوه بر اینکه باید قضای روزه را انجام دهد، با توضیحی که در مسأله «155» ذکر شد، کفاره هم بر او واجب می شود.

مسأله 182. اگر روزه دار به گفته کسی که می گوید: «مغرب شده» و گفته او شرعا معتبر نیست، افطار کند و بعد بفهمد مغرب نبوده یا شک کند که مغرب بوده است یا نه، قضا و کفاره بر او واجب می شود؛

اما اگر معتقد بوده گفته او حجت است یا آنکه به طریق عقلایی دیگری برای وی اطمینان حاصل شده، فقط قضا لازم می باشد و کفاره واجب نیست.

مسأله 183. اگر انسان یقین یا اطمینان کند که روز اول ماه رمضان است یا دو مرد عادل به عنوان بینه شهادت دهند که روز اول ماه رمضان است اما وی عمد، روزه خود را باطل کند، بعد معلوم شود که آخر ماه شعبان بوده، کفاره بر او واجب نیست. مسأله 184. اگر انسان شک کند آخر ماه رمضان است یا اول شوال (عید فطر) و عمدأ روزه خود را باطل کند، بعد معلوم شود اول شوال بوده، کفاره بر او واجب نیست.

نیست؛ (1) بلکه لازم است به مقداری صبر نماید تا زمان قضای روزه بگذرد.

مثلا کسی که سی روز کاره (فديه) از ماه رمضان قبل به عهده دارد، می تواند با اتمام روز پانزدهم ماه شعبان، كقاره پانزده روز را بپردازد، و نیز کسی که کفاره ده روز به عهده اوست، با اتمام روز بیست و پنجم ماه شعبان، می تواند کفاره پنج روز را بپردازد.

مسأله 187. برای پرداخت کفاره مورد مذکور در مسأله «186» (فديه سالانه) و همین طور موارد ذکر شده در مسائل بعدی، سیر کردن فقیر کافی نیست و لازم است یک مد طعام را به عنوان اینکه مال و ملک فقیر باشد به وی بپردازد.

مسأله 188. اگر فردی که بیماری مستمر دارد و روزه نمی گیرد، به جهت ندانستن مسأله، كفاره روزه اش را در سال های متعدد، بعد از ماه رمضان، قبل از فرا رسیدن زمان وجوب كفاره (فدیه) پرداخت می کرده، می تواند آنچه را هرسال بابت کفارۂ مریضی همان سال پرداخته ، برای سال یا سال های گذشته اش حساب نماید و اگر آنچه را تا کنون پرداخته به تعداد کفارات مریضی سال های گذشته بوده است، كفارات سال های گذشته ادا شده است و در این صورت، تنها لازم است كفارة سال اخیر را بعد از فرا رسیدن زمان آن، پرداخت نماید. (2)

مسأله 189. اگر بیماری انسان چند سال طول بکشد، بعد از آنکه در بین سال آخر خوب شد، باید قضای ماه رمضان سال آخر را بگیرد و قضای روزه سال های قبل که به علت بیماری، نگرفته بر او واجب نیست؛ ولی باید برای هر روز از سال های قبل یک متن طعام به فقیر بدهد. (3)

ص: 88

مسأله 190. اگر انسان به سبب بیماری ماه رمضان روزه نگیرد و بیماری او بعد از ماه رمضان نیز استمرار پیدا کند و در بین همان سال، قبل از فرا رسیدن زمان وجوب كفاره (فديه) (1) - مثلا بعد از گذشت شش ماه از ماه رمضان قبل - فوت نماید، روزه هایی که نگرفته قضا و کفاره ندارد؛

بلکه اگر زمان مذکور نیز سپری شده، مثلا بعد از فرا رسیدن ماه رمضان سال بعد فوت نماید، روزه هایی که نگرفته قضا ندارد و نسبت به کفاره روزه اش چنانچه وصیت به ادای آنها نموده، واجب است از ثلث مالش پرداخت شود و اگر وصیت نکرده بر ورثه وی چیزی واجب نیست. (2)

مسأله 191. اگر انسان به علت عذر دیگری غیر از بیماری روزه نگرفته باشد و عذر او تا ماه رمضان بعد باقی بماند، روزه هایی را که نگرفته باید قضا کند و احتیاط واجب آن است که برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد.

مسأله 192. اگر فرد به علت بیماری، روزه ماه رمضان را نگیرد و بعد از ماه رمضان، بیماری او برطرف شود ولی عذر دیگری پیدا کند که نتواند تا ماه رمضان بعد قضای روزه را بگیرد، باید روزه هایی را که نگرفته قضا نماید و بنابر احتیاط واجب، برای هر روز یک بند طعام نیز به فقیر بدهد؛

همین طور، اگر در ماه رمضان به جز بیماری، عذر دیگری داشته باشد و بعد از ماه رمضان آن عذر برطرف شود و تا ماه رمضان سال بعد به علت بیماری نتواند روزه بگیرد، باید روزه هایی را که نگرفته قضا نماید و بنابر احتیاط واجب، برای هر روز یک بند طعام نیز به فقیر بدهد.

رمضان، عذر او برطرف شود و تا ماه رمضان آینده عمد قضای روزه را نگیرد، باید روزه را قضا کند و برای هر روز یک بند (تقریبا 750 گرم) طعام، يعنی گندم یا جويا نان یا برنج و مانند اینها به فقیر بدهد؛ كفاره مذکور که بابت تأخیر در انجام روزه قضا است، «كفارة تأخیر» نامیده می شود. (1)

برای پرداخت کفاره مذکور در این مسأله (كفاره تأخير) و همین طور موارد ذکر شده در مسائل بعدی، سیر کردن فقیر کافی نیست و لازم است یک مد طعام را به عنوان اینکه مال و ملک فقیر باشد به وی بپردازد.

مسأله 194. اگر انسان در ماه رمضان بدون عذر روزه نگیرد و تا ماه رمضان آینده عمدة قضای روزه را هم به جا نیاورد، باید روزه را قضا کند و بنابر احتیاط واجب، برای هر روز یک بند طعام هم بابت کفاره تأخیر به فقیر بدهد.

شایان ذکر است، از آنجا که فرد عمدأ روزه ماه رمضان را نگرفته، باید در مواردی

که در مسأله «156» ذکر شد، کفاره افطار عمدی را نیز بپردازد.

مسأله 195. اگر انسان در ماه رمضان به علت عذری روزه نگیرد و بعد از ماه رمضان، عذر او برطرف شود و از روی عمد یا سهل انگاری، قضای روزه را نگیرد تا آنکه وقت قضای روزه ماه رمضان قبل نسبت به زمان فرا رسیدن ماه رمضان جديد کم باشد، مثلا اگر یک هفته روزه قضا از ماه رمضان سال قبل دارد یک هفته به ماه رمضان جدید باقی باشد و در این فاصله زمانی نیز عذر پیدا کند، باید قضا را بعد از برطرف شدن عذر بگیرد و برای هر روز یک بند طعام بابت كفاره تأخیر به فقیر بدهد.

مسأله 196. اگر انسان در ماه رمضان به علت عذری روزه نگیرد و بعد از ماه رمضان، عذر او برطرف شود و بعد از برطرف شدن آن عذر تصمیم داشته باشد که روزه های خود را قضا کند، ولی قبل از آنکه قضا نماید، در کمی وقت - به معنایی که در مسأله قبل بیان شد - عذر دیگری پیدا کند، باید قضا را بعد از برطرف شدن

ص: 90

عذر بگیرد و نیز لازم است - حتی بنابر احتیاط واجب اگر عذر عرفی برای تأخیر در انجام قضای روزه تا زمان پدید آمدن عذر جدید داشته باشد - برای هر روز یک مد طعام بابت كفارة تأخیر به فقیر بدهد.

مسأله 197. اگر فردی به سبب ندانستن حکم شرعی معتقد بوده که روزه ماه رمضان بر او واجب نیست و روزه نگرفته و قضای روزه ها را نیز تا سال بعد به جا نیاورده، لازم است قضای روزه را انجام دهد و در صورتی که نسبت به واجب بودن قضای روزه، جاهل قاصر بوده، پرداخت كفاره تأخير لازم نیست.

مسأله 198. اگر کسی می دانسته روزه قضا دارد، ولی نمی دانسته تأخیر در انجام روزه قضا تا ماه رمضان سال بعد، موجب ثابت شدن کفاره تأخیر می شود، كفارة تأخیر از وی ساقط نمی شود.

مسأله 200. برای پرداخت كقاره (فديه ) در مورد مسأله قبل و همین طور مواردی که در مسائل بعد ذکر می شود، سیر کردن فقیر کافی نیست و لازم است یک مد طعام را به عنوان اینکه مال و ملک فقیر باشد به او بدهد.

مسأله 201. کسی که به سبب پیری روزه نگرفته، چنانچه بعد از ماه رمضان بتواند روزه بگیرد، احتیاط مستحب آن است که قضای روزه هایی را که نگرفته، به جا آورد.

مسأله 202. پیرمرد یا پیرزنی که علاوه بر عذر پیری و کهولت سن، مبتلا به مریضی مستمر در طول سال می باشد و روزه برایش ضرر دارد، روزه بروی واجب نیست و لازم نیست آن را قضا نماید و چنانچه پیری وی طوری باشد که اگر مریض هم نبود، روزه گرفتن برای وی به جهت کهولت سن سختی فوق العاده ای که معمولا تحمل نمی شود داشت، پرداخت دیه روزانه جهت پیری کافی است و لازم نیست جهت مریضی فدیه دیگری بپردازد، بلکه در این صورت اگر از انجام روزه عاجزو ناتوان باشد، اصلا تکلیفی بابت فدیه ندارد.

اما این حکم شامل بیماران کلیوی (1) و مانند آنکه روزه برای آنان ضرر دارد نمی شود .

مثل شیر خشک، کمک بگیرد، بنابر احتیاط واجب روزه نگرفتن برای چنین زنی جایز نیست؛

البته اگر دایه دیگری غیر مادر نباشد و خوردن شیر خشک (و مانند آن) برای کودک هرچند در آینده موجب ضرر قابل توجه باشد، مانند نوزادی که در ماه های اول شیرخواریش باشد و خوردن شیر خشک سبب شود بعد از ماه رمضان از خوردن شیر مادر امتناع ورزد و این امر برای نوزاد ضرر قابل توجه داشته باشد، در این صورت همانند حالت اول روزه نگرفته و به جایش قضا و فدیه ثابت می شود.

مسأله 206. اگرزن حامله یا زن شیرده که در مسائل «204 و 205» ذکر شد، به جهت عذر حیض یا سفر به حد مسافت شرعی واجب نباشد روزه بگیرد، پرداخت فديه بروی لازم نیست و فقط قضای روزه بر او واجب است.

مسأله 210. اگر انسان نذر کند که روز معینی را روزه بگیرد، چنانچه در آن روز عمد روزه خود را باطل کند، باید کاره بدهد و كقارة آن در فصل «احکام نذر» و فصل «كفارات» خواهد آمد.

مکروه است؛ چه قبل از گذشتن بیست و سوم ماه رمضان و چه بعد از آن باشد؛ بلکه به طور کلی سفر در ماه رمضان کراهت دارد، مگر اینکه برای حج یا عمرہ یا به سبب ضرورتی باشد.

مسأله 217. اگر غیرروزه ماه رمضان، روز معین دیگری بر انسان واجب باشد، چنانچه با اجاره یا مانند آن واجب شده باشد یا روز سوم از روزهای اعتکاف باشد، نمی تواند در آن روز مسافرت کند و اگر در سفر باشد، چنانچه ممکن است باید قصد کند که ده روز در جایی بماند و آن روز را روزه بگیرد و حکم روزه مستحبی که با نذر بر فرد واجب شده، در مبحث «احکام روزه مستحبی» ذکر می شود.

مسأله 218. کسی که به سبب ندانستن مسأله، در سفر روزه گرفته (روزه واجب یا مستحب) و در بین روز مسأله را فهمیده، روزه اش باطل است و اگر بعد از مغرب مسأله را بفهمد، روزهای که گرفته صحیح است و فرقی ندارد که اصل مسأله شرعی نبودن روزه مسافر را نداند یا اینکه اصل آن مسأله را می دانسته، ولی به علت ندانستن بعضی از خصوصیات احکام مسافر، در سفر روزه گرفته است. (1)

مسأله 219. فردی که می داند روزه در سفر، شرعی نیست، اگر به جهت اشتباه در مطابقت دادن حکم مسأله با وضعیت خویش، خود را مسافر نداند و روزه بگیرد و بعد از مغرب متوجه اشتباه خویش گردد، (2) روزه اش صحیح است؛ مثل فردی که معتقد بوده سفر او تا مقصد معین کمتر از هشت فرسخ است و روزه گرفته است و بعد از مغرب متوجه شود که آن فاصله، هشت فرسخ یا بیشتر بوده است؛ اما چنانچه در بین روز متوجه گردد، روزه اش باطل است.

مسأله 220. اگر فرد فراموش کند مسافر است یا فراموش کند روزه گرفتن برای مسافر باطل می باشد و در سفر روزه بگیرد - حتی بنابر احتیاط واجب در صورتی که بعد از مغرب متوجه شود - روزه او باطل می باشد.

ص: 97

مسأله 221. اگر روزه دار بعد از اذان ظهر مسافرت نماید، بنابر احتیاط واجب ، باید روزه خود را تمام کند، خصوصا اگر از شب نیت سفر نداشته باشد و در صورتی که به این احتیاط واجب عمل کرده و روزه را تمام کند، قضای آن لازم نیست.

مسأله 222. اگر روزه دار قبل از اذان ظهر مسافرت کند، بنابر احتیاط واجب نمی تواند آن روز را روزه بگیرد، خصوصا اگر از شب نیت سفر داشته باشد؛

البته نباید پیش از رسیدن به حد ترخص، عمدا عملی که روزه را باطل می کند انجام دهد، وگرنه با توضیحی که در مسأله «156» ذکر شد، كقاره بر او واجب می شود.

مسأله 223. اگر فردی که روزه ماه رمضان گرفته، قبل از اذان ظهر از وطن خود به مسافرت برود، ولی پیش از رسیدن به چهار فرسخ از قصد خود منصرف شده و قبل از اذان ظهر به وطنش برگردد، (1) چنانچه کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده ، باید نیت روزه نماید؛

اما اگر کاری که روزه را باطل می کند انجام داده، احتیاط واجب آن است که در

بقیه روز از انجام دادن مفطرات خودداری نماید و قضای روزه آن روز بروی واجب است.

مسأله 224. اگر مسافر در ماه رمضان قبل از اذان ظهر به وطنش برسد، یا به جایی برسد که می خواهد ده روز در آنجا بماند، چنانچه کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده ، بنابر احتیاط واجب، باید آن روز را روزه بگیرد و در این صورت قضا ندارد؛

اما اگر کاری که روزه را باطل می کند انجام داده، روزه آن روز بر او واجب نیست

و باید آن را قضا کند.

مسأله 225. اگر مسافر در ماه رمضان بعد از اذان ظهر به وطنش برسد، یا به جایی برسد که می خواهد ده روز در آنجا بماند، در صورتی که در سفر یکی از مفطرات را

ص: 98

انجام داده، نمی تواند روزه بگیرد و باید آن روز را قضا کند؛

اگر مفطرانجام نداده است، واجب نیست آن روز را روزه بگیرد و کافی است بعدا قضای آن را انجام دهد؛ بلکه اگر روزه بگیرد، بنابر احتیاط واجب روزه اش باطل است و نمی تواند به آن اکتفا نماید.

مسأله 226. ملاک در شروع سفر قبل از اذان ظهريا بعد از اذان ظهر، «خارج شدن از خود شهر است ، نه حد ترخص آن».

بنابراین، کسی که قبل از اذان ظهر از وطن خویش خارج شده ، ولی بعد از اذان ظهر از حد ترځض وطن خارج می شود، در مورد روزه حکم مسافری را دارد که قبل از ظهر مسافرت رفته است.

همچنین، در برگشت به وطن نیز، ملاک، رسیدن به «خود شهر» است. بنابراین، اگر فرد، قبل از اذان ظهر به نزدیکی وطنش برسد به گونه ای که خانه های آخر شهر دیده شود، ولی بعد از اذان ظهر وارد شهرش گردد، در مورد روزه حکم مسافری را دارد که بعد از اذان ظهر به وطن رسیده است.

مسأله 229. اگر کسی روزه مستحبی بگیرد، واجب نیست آن را به آخر برساند، بلکه اگر برادر مؤمنش او را به غذا دعوت کند مستحب است دعوت او را قبول کند و در بین روز، هرچند بعد از ظهر باشد، افطار نماید؛

این حکم مستحبی شامل هر موردی که اجابت درخواست برادر مؤمن جهت خوردن یا آشامیدن موجب سرور و خوشحالی وی می گردد نیز می شود؛ مانند اینکه فرد برادر دینیش را زیارت کند و او به جهت تکریم و مهمان نوازی، شربت یا شیرینی به وی تعارف نماید، در این حال مستحب است افطار کند تا موجب خوشحالی او گردد و بهتر است روزه دار بودن خویش را به وی اطلاع ندهد.

شایان ذکر است، حکم مذکور اختصاص به روزه مستحبی دارد و شامل روزه

قضا یا کفاره نمی شود و نیز شامل مورد نیابت - مانند روزه نیابتی قضایا مستحبی برای متوقی - نمی گردد.

مسأله 230. مسافرنمی تواند در سفر روزه مستحبی بگیرد، مگر در «مدینۂ طیبه» که می تواند برای حاجت خواستن، در آنجا سه روز روزه مستحبی بگیرد و احتیاط واجب است که آن سه روز، روزهای چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه باشد. (1)

مسأله 231. اگر فرد نذر کند روزی را - چه معين و چه غیر معین - روزه مستحبی بگیرد، نمی تواند آن را در سفری که نماز در آن شکسته است به جا آورد، مگر آنکه نذر روزه معین باشد و در نت نذر، لحاظ کرده باشد که روزه را در سفر انجام دهد یا آنکه چه مسافر باشد چه مسافر نباشد، روزه بگیرد. (2)

مسأله 232. اگر فرد نذر کند روز غیر معینی را در سفری که نماز در آن شکسته است روزه مستحبی بگیرد یا نذر کند روز غیر معینی را روزه مستحبی بگیرد، اعم از

ص: 100

اینکه در وطن باشد یا در سفری که نماز در آن شکسته است، نذر او صحيح نیست و نمی تواند در سفر روزه مستحبی بگیرد.

اما چنانچه فرد نذر کند که روز غیر معینی را در سفری که نماز در آن تمام است (1) روزه مستحبی بگیرد یا نذر کند روز غیر معینی را روزه مستحبی بگیرد، اعم از اینکه در وطن باشد یا در سفری که نماز در آن تمام است، نذر او صحيح می باشد و در هر دو صورت، باید طبق نذر مذکور عمل نماید.

مسأله 233. در کلیه مواردی که نذر روزه مستحبی در سفری که نماز در آن شکسته است جایز می باشد، لازم نیست انسان قبل از رفتن به مسافرت نذر کند، بلکه می تواند در حال سفر نیز نذر کند که در همان سفر روزه مستحبی بگیرد؛

ولی اگر در بین روز بخواهد روزه همان روز را در سفر نذر کند، صحت آن محل

اشکال است.

مسأله 234. اگر فرد نذر کند روز معینی را در وطن یا جایی که قصد اقامت ده روز نموده، روزه مستحبی بگیرد یا نذرش، شامل روزه در حال سفر نشود، می تواند در آن روز با اختیار خود، به حد مسافت شرعی مسافرت کند و روزه مستحبی که با نذر بر خود واجب کرده است را نگیرد و چنانچه در سفر باشد لازم نیست قصد اقامت ده روز کرده و روزه بگیرد، هرچند احتیاط مستحب آن است که تا ناچارنشود مسافرت نکند و چنانچه در سفر است قصد اقامت نماید.

شایان ذکر است، ملحق بودن عهد یا قسم در حکم مذکور به نذر، محل اشکال است و در صورت عهديا قسم شرعی در این مورد، بنابر احتیاط واجب فرد نمی تواند در آن روز مسافرت برود و اگر در سفر باشد، بنابر احتیاط واجب باید قصد اقامت ده روز کند و آن روز را روزه بگیرد.

ص: 101

مسأله 235. در مواردی که فرد به صورت صحیح نذر کرده روز معینی را روزه مستحبی بگیرد، باید همان روز را روزه بگیرد و در صورتی که عمدا آن روز را روزه نگیرد، گناهکار است و باید قضای آن روز را بعدا به جا آورد و علاوه بر آن واجب است کفاره شکستن نذر - که در مسأله «1101» ذکر می شود - را بپردازد.

اما چنانچه به سبب عذر شرعی مثل مسافرت به حد مسافت شرعی یا بیماری یا حیض یا نفاس روزه نذر شده را نگیرد، لازم است قضای آن را بعدا انجام دهد؛ ولی کفاره ندارد.

مسأله 236. اگر فرد با رعایت شرایط صحت عهد یا قسم، با خداوند متعال عهد کند یا قسم به خداوند متعال بخورد که روز معینی را روزه مستحبی بگیرد و با این عمل، روزه مستحبی را بر خود واجب نماید، باید همان روز را روزه بگیرد و در صورتی که عمدأ روزه نگیرد، گناهکار است و واجب است کفارۂ شکستن عهد - که در مسائل «1099 و 1235» ذکر می شود - یا کفارۂ شکستن قسم - که در مسائل 11010 و 1176» ذکر می شود - را بپردازد، ولی واجب نیست قضای آن روزه را انجام دهد. مسأله 237. کسی که روزه قضای ماه رمضان از خودش دارد، نمی تواند روزه مستحبی بگیرد (1) و چنانچه فراموش کند و روزه مستحبی بگیرد، در صورتی که بین روز یادش بیاید روزه مستحبی او به هم می خورد و چنانچه قبل از اذان ظهر است، می تواند نیت روزه قضا بنماید و اگر بعد از اذان ظهر متوجه شود، بنابر احتیاط واجب نمی تواند نیت روزه قضا نماید، اما اگر بعد از مغرب یادش بیاید، روزه مستحبی اش صحیح می باشد.

مسأله 238. کسی که نمی دانسته روزه قضا دارد (جهل به موضوع) چنانچه روزه مستحبی گرفته، حکم صورت فراموشی - که در مسأله قبل بیان شد - در مورد وی

ص: 102

جاری می شود؛ اما کسی که نمی دانسته با داشتن روزه قضا از خودش نمی تواند روزه مستحبی بگیرد (جهل به حکم) و بین روز یا بعد از مغرب مسأله را یاد گرفته، روزه مستحبی اش باطل است. (1)

مسأله 239. کسی که روزه قضای دیگری غیر از قضای ماه مبارک رمضان - مثل قضای روزه نذر معین - بر عهده دارد، می تواند روزه مستحبی بگیرد.

مسأله 240. کسی که روزه کفاره دارد، می تواند روزه مستحبی بگیرد. همچنین، کسی که برای به جا آوردن روزه واجب میٹی اجیرشده، چنانچه روزه مستحبی بگیرد اشکال ندارد و نیز کسی که روزه قضایا روزه كقاره از خودش دارد، می تواند روزه قضای استیجاری یا مجانی برای میت انجام دهد.

مسأله 241. فردی که روزه قضای ماه رمضان برعهده دارد و می خواهد نذر روزه مستحبی کند، در صورتی که روز آن را معین نکند، یا آنکه آن را معین کند در حالی که فرصت کافی و امکان انجام روزه قضا، قبل از روزه نذر، وجود داشته باشد، نذرش صحیح است؛ ولی در هر دو صورت جایز نیست روزه نذر را قبل از روزه قضا انجام دهد؛

اما اگر نذر روزه معین کند و فرصت و امکان برای انجام روزه قضا قبل از انجام

روزه نذر وجود نداشته باشد، نذرش باطل است.

2. روزه قضا؛

3. روزه كفاره؛

4. روزهای که به سبب نذريا عهد یا قسم واجب شده است؛

5. روزهای که به سبب اجیر شدن یا شرط ضمن عقد واجب شده است؛

6. روزه در عوض قربانی حج تمتع که توضیح آن در مسأله «24» ذکر شد؛

7. روزه روز سوم ایام اعتکاف.

8. روز عید سعید غدیر (18 ذی حجه).

9. روز مباهله (24 ذی حجه).

10. روز اول و سوم و هفتم محرم.

11. روز میلاد مسعود پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) (17 ربيع الأول).

12. روز پانزدهم جمادى الأولى.

13. روز مبعث حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) (27 رجب).

جاری است و احتیاط مستحب آن است که زن مطلق بدون اجازه شوهر، روزه مستحبی یا واجب غیر معین نگیرد.

5. روزه مستحبی فرزند، (1) در صورتی که موجب اذیت پدر یا مادر شود و این اذیت ، از روی دلسوزی باشد و اگر فرزند بدون اجازه پدر یا مادر، روزه مستحبی بگیرد و در بین روز، پدر یا مادر مطلع شده و او را نهی کند، چنانچه مخالفت نمودن فرزند موجب اذیت آنان شود و این اذیت، از روی دلسوزی باشد، مخالفت با آنان حرام است و باید افطار نماید.

6. روزه ای که برای فرد ضرر دارد و آن ضرر به گونه ای است که موجب مرگ یا

ضرر شديد همچون مرگ مغزی، قطع یا نقص اعضایا از بین رفتن برخی از حواس مانند نابینایی شود. (2)

غیر از روزه هایی که گفته شد، روزه های حرام دیگری هم هست که در سایر

کتب به طور مفصل ذکر شده است.

4. روزه مستحبی فرزند بدون اذن پدر، بلکه احتیاط مستحب ترک آن است.

شایان ذکر است، این حکم در مورد روزه مستحبی نوه نسبت به اذن از پدر بزرگش نیز جاری است و بهتر است فرزند برای روزه مستحبی از مادرش نیز اجازه بگیرد. (1)

5. روزه مستحبی یا روزه واجب غیر معین مهمان بدون اجازه میزبان؛ بلکه احتیاط مستحب در ترک آن است، خصوصا در صورتی که میزبان از روزه گرفتن نهی کرده باشد.

مسأله 248. مستحب است روزه دار نماز مغرب را قبل از افطار کردن بخواند؛ ولی اگر کسی منتظر اوست یا میل زیادی به غذا دارد که نمی تواند با حضور قلب نماز بخواند، بهتر است اول افطار کند؛ البته تا حد امکان نماز را در وقت فضیلت آن به جا آورد.

ص: 109

بدیهی است استفاده از دوربین یا تلسکوپ یا وسایل و ابزار بزرگ نمایی مانند آن، برای پیدا نمودن و رصد موقعیت مکانی هلال ماه در آسمان ، اشکال ندارد؛ ولی باید دیدن ماه به گونه ای باشد که اگر دوربین یا تلسکوپ کنار رود، بازهم هلال ماه قابل مشاهده با چشم معمولی (غیر مسلح) باشد. (1)

ص: 110

البته، اگر مانعی مثل ابريا غبار زیاد در آسمان باشد، چنانچه طوری است که اگر آن مانع (عارضی) در آسمان وجود نداشت مطمئنا ماه با چشم معمولی قابل دیدن بود، اول ماه ثابت می شود.

دوم: عده ای که از گفته آنان یقین یا اطمینان پیدا می شود، بگویند ماه را با چشم غیر مسلح در همان شهر یا شهرهایی که با آن شهر اتحاد افق دارند دیده ایم. همچنین است هر چیزی که به وسیله آن یقین پیدا شود و نیز هر راه معقولی که از آن راه اطمینان پیدا شود.

سوم: دو مرد عادل بگویند: «ماه را با چشم غیر مسلح دیده ایم»؛ ولی اگر ویژگی

ماه را برخلاف یکدیگر بگویند، اول ماه ثابت نمی شود؛

همچنین است اگر انسان، یقین یا اطمینان به اشتباه آنها داشته باشد یا شهادت دارای معارض یا چیزی در حکم معارض باشد؛

مثلا اگر گروه زیادی از مردم شهر به دنبال دیدن ماه باشند (استهلال نمایند) ولی بیش از دو نفر عادل، کسی دیگر ادعای دیدن ماه را نکند، یا آنکه گروهی به دنبال دیدن ماه باشند (استهلال نمایند) و دو نفر عادل از میان آنان ادعای دیدن ماه کنند و دیگران نبینند، درحالی که دو نفر عادل دیگر در میان آنها باشد که در دانستن جای هلال و در تیزبینی، مانند آن دو عادل اول باشند و آسمان صاف باشد و مانع احتمالی از دیدن آن دو نباشد، در این چنین مواردی، اول ماه به شهادت دو عادل ثابت نمی شود.

چهارم: سی روز از اول هر ماه بگذرد که در این صورت، ماه بعد ثابت می شود؛

مثلا وقتی سی روز از اول ماه شعبان بگذرد، اول ماه رمضان ثابت می شود و یا وقتی سی روز از اول ماه رمضان بگذرد، اول ماه شوال ثابت می شود.

مسأله 250. تحقیق و تفحص از ثابت شدن ماه ، نسبت به روزی که اول ماه بودن آن معلوم نیست، لازم نمی باشد و انسان در صورتی که با یکی از راه های ذکر شده در مسأله قبل، اول ماه برایش ثابت نشده – خواه تحقیق کرده باشد یانه - روز مشکوک را جزء همان ماهی که در آن قرار داشته به حساب می آورد.

ص: 111

بنابراین، کسی که نمیداند مثلا فردا روز سی ام ماه شعبان است یا اول ماه رمضان، می تواند بدون اینکه سؤال و جستجو نماید آن روز را از ماه شعبان به حساب آورده و روزه نگیرد. همین طور، اگر نمی داند روز بعد، سیام ماه رمضان است یا اول شوال (عید فطر)، می تواند سؤال و تحقیق ننموده و در این صورت باید آن روز را روزه بگیرد و در هر یک از دو صورت ، چنانچه بعد معلوم شود آن روز، اول ماه بوده، فرد مرتکب گناهی نشده است.

مسأله 251. اول ماه به حکم حاکم شرع ثابت نمی شود؛ مگر اینکه از حکم حاکم شرع یا ثابت شدن ماه نزد او، اطمینان یا یقین به دیده شدن ماه با چشم غیر مسلح (چشم معمولی) در همان شهر یا شهرهایی که با آن شهر اتحاد افق دارند، حاصل شود. مسأله 252. اول ماه با پیشگویی منجمین ثابت نمی شود، مگر اینکه از گفته آنان برای فرد یقین یا اطمینان به دیده شدن ماه با چشم غیر مسلح (چشم معمولی) در همان شهر یا شهرهایی که با آن شهر اتحاد افق دارند حاصل شود. (1)

مسأله 253. بلند بودن ماه یا دیر غروب کردن آن، و همین طور نازک نبودن ماه، دلیل نمی شود که شب قبل، شب اول ماه بوده است. (2)

ص: 112

همچنین، اگر ماه «طوق» داشته باشد (1) دلیل نمی شود که شب دوم باشد و نیز کامل بودن ماه دلیل بر این نمی شود که آن شب، شب چهاردهم ماه باشد.

مسأله 254. رؤیت هلال بعد از زوال (اذان ظهر) و قبل از غروب با چشم غیر مسلح دلیل است بر اینکه شبی که در پیش است، شب اول ماه می باشد؛

اما چنانچه هلال ماه با چشم غیر مسلح قابل مشاهده نباشد، دیده شدن آن با تلسکوپ کافی نیست. (2)

مسأله 255. اگر در شهری اول ماه ثابت شود، در شهرهای دیگر که در افق با آن شهر متحد می باشند (اتحاد افق داشته باشند)، نیز اول ماه ثابت می شود و منظور از «اتحاد افق» در اینجا آن است که اگر در شهر اول ماه دیده شود، در شهر دوم اگر مانعی مانند ابر یا گرد و غبار نباشد، دیده می شود.

به عبارت دیگر، چنانچه دیده شدن ماه در یک شهر «ملازمه داشته باشد با رؤیت در شهر دیگر (یعنی طوری است که اگر ماه در شهر «الف» دیده شود، مطمئنا در شهر «ب» هم دیده می شود)، دیده شدن ماه در شهر الف، اول ماه را در شهر «ب» نیز ثابت می کند؛ برای روشن شدن این امر، توجه به چند نکته مفید است:

1. ملازمه داشتن در مورد رؤیت هلال دو منطقه، به وقت اذان آن دو منطقه و یا

زمان طلوع و غروب خورشید در آن دو، مربوط نیست؛

پس ممکن است در دو شهری که از نظر طلوع و غروب خورشید و وقت اذان، هم افق یا قريب الافق هستند، هلال ماه در یکی به راحتی دیده شود و در دیگری دیده نشود؛ بلکه گاه امکان رؤیت در دیگری وجود نداشته باشد.

بنابراین، هم افق بودن در رؤیت هلال غير از هم افق بودن در طلوع و غروب

خورشید و وقت اذان است.

ص: 113

2. ملازمه داشتن رؤیت هلال در یک شهر نسبت به شهر دیگر، بستگی دارد به موقعیت ماه در دو منطقه و سایر اموری که در رؤیت هلال مؤثر است. (1)

3. از نظر علمی برای آنکه بدون نیاز به محاسبات ریاضی و استفاده از نرم افزار بتوان به امر فوق (وجود ملازمه بين رؤیت هلال در یک شهر نسبت به دیگری) پی برد، یک قاعده کلی و عمومی وجود دارد به این شرح:

«اگر شهری که در آن ماه دیده شده، در شرق شهری باشد که ماه در آن دیده نشده، چنانچه آن دو شهر روی یک خط عرض جغرافیایی باشند، اول ماه برای آن شهر غربی ثابت می شود»، هرچند در بسیاری از موارد با یکی دو درجه اختلاف در عرض جغرفیایی نیز رؤیت هلال در شهر شرقی، اول ماه را برای شهر غربی ثابت می کند.

شایان ذکر است، در شهرهایی که بسیار به هم نزدیکند، غالبا رؤیت در یک شهر، اول ماه در دیگری را نیز ثابت می کند هر چند شهری که ماه در آن دیده شده

ص: 114

در غرب شهر دیگر قرار داشته باشد؛ البته چنانچه شهرغربی که ماه در آن دیده شده ویژگی های بسیار ضعیفی داشته و هلال ماه در آن شهر در مرز دیده شدن و دیده نشدن قرار داشته باشد، رؤیت هلال در شهر غربی، اول ماه را برای شهر شرقی ثابت نمی کند، هرچند به آن نزدیک باشد.

بنابراین، رؤیت هلال در مشهد در اکثر قریب به اتفاق موارد، اول ماه را در

نیشابور، فریمان، قوچان، سبزوار، شاهرود، دامغان، تهران، قزوین، سقز، سردشت و... ثابت می کند؛

اما در سایر موارد، مانند وقتی که در شهر مورد نظر اختلاف زیاد در عرض جغرافیایی داشته باشند یا اینکه شهر رؤیت در غرب شهر دیگر واقع شده باشد (1) ثابت شدن اول ماه بستگی به خصوصیات رؤیت پذیری هلال دارد.

4. از توضیحات مذکور در نکته قبل معلوم شد ملازمه داشتن در رؤیت هلال دو شهر، (هم افق بودن در مسأله رؤيت هلال) در بسیاری از موارد، یک طرفه است و به این معنا نیست که اگر در هریک از دو شهر ماه دیده شود، در دیگری نیز دیده می شود؛ مثلا ملازمه داشتن رؤیت هلال در مشهد برای ثابت شدن اول ماه در تهران، به این معنا نیست که رؤیت در تهران هم اول ماه در مشهد را ثابت کند. (2)

ص: 115

مسأله 256. فردی که در سال های گذشته یقین به اثبات هلال ماه شوال پیدا می کرده و افطار می نموده و اکنون متوجه اختلاف مبانی در رؤیت هلال شده و در مورد یقین های گذشته خود شک و تردید پیدا کرده و احتمال می دهد روزهایی که افطار کرده عید نبوده، لازم نیست قضای آن روزها را بگیرد؛

ولی اگر کسی به اشتباه بودن یقین خود، اطمینان پیدا کند، باید قضای آن روزها را بگیرد، اما پرداخت کاره عمد لازم نیست.

مسأله 257. اگر اول ماه رمضان برای کسی ثابت نشود و روزه نگیرد، چنانچه بعد ثابت شود که شب قبل، اول ماه بوده، باید روزه آن روز را قضا نماید ولی کاره ندارد؛ البته اگر در بین روز ثابت شود که همان روز اول ماه می باشد، حکم آن در مسأله «36» ذکر شد.

مسأله 258. روزی را که انسان نمی داند آخر ماه رمضان است یا اول شوال، باید روزه بگیرد، ولی اگر در بین روز بفهمد که اول شوال است، باید افطار کند.

مسأله 259. اگر فردی به اعتقاد اینکه عید فطر اعلام شده و وظیفه اش روزه نگرفتن است افطار کند، مثلا در بین روز غذا خورده یا آب بیاشامد و بعد متوجه شود، عید فطر نبوده و روز آخر ماه رمضان بوده است، باید یک روز روزه قضا بگیرد، ولی کفاره عمد بر او واجب نمی شود و چنانچه در بین روز پس از ارتکاب مفطر متوجه این موضوع شود، بنابر احتیاط واجب باید تا مغرب از خوردن و آشامیدن و سایر مفطرات پرهیز نماید.

مسأله 260. فردی که ماه های سال بروی مشتبه شده و نمی تواند ماه رمضان را از میان سایر ماه ها تشخیص دهد - مانند شخص زندانی که تشخیص ماه ها برایش ممکن نیست و نمی تواند به ماه رمضان یقین یا اطمینان کند - باید به گمان خویش عمل نماید و بنابر احتیاط لازم، باید سعی و کوشش تمام را در به دست آوردن قوی ترین گمان داشته باشد؛

اما چنانچه هیچ راهی برای رسیدن به گمان قوی تر نباشد، در صورتی که

ص: 116

استفاده از قرعه موجب دستیابی به گمان قوی تر می شود، از آن به عنوان آخرین راه استفاده کند و در صورتی که دستیابی به گمان ممکن نباشد و احتمالات در نزد فرد مساوی باشد، باید یکی از ماه هایی را که احتمال می دهد ماه رمضان است روزه بگیرد، ولی لازم است آن ماه را در نظر داشته باشد، پس چنانچه بعدا براو معلوم شود که آن ماهی که روزه گرفته است، ماه رمضان بوده، روزه هایش صحیح است و اگر ثابت شود آن ماهی که روزه گرفته است، بعد از ماه رمضان بوده است، مثلا در ماه شوال وذی قعده روزه گرفته است، تکلیفی براو نیست و روزه های مذکور روزه قضای ماه رمضان محسوب می شود؛

ولی اگر معلوم شود آن ماهی که روزه گرفته، قبل از ماه رمضان بوده مثلا در ماه

رجب وشعبان روزه گرفته است، روزه های مذکور کافی نیست و در این فرض چنانچه ماه رمضان سپری شده، باید روزه های ماه رمضان را قضا نماید و اگر ماه رمضان هنوز فرا نرسیده است، باید ماه رمضان را روزه بگیرد.

طلوع فجر آنجا، مفطرات روزه مثل خوردن و آشامیدن را انجام دهد.

مسأله 264. اگر کسی که وظیفه اش روزه گرفتن در سفر است - مانند کثیرالسفر - از شهر خودش که هلال ماه مبارک رمضان در آن دیده شده، به شهری سفر کند که به دلیل اختلاف افق، هنوز هلال در آن دیده نشده است، روزه آن روز بر او واجب نیست؛

اما اگر در شهری که هلال ماه شوال در آن دیده شده، عید کند، سپس به شهری سفر کند که به دلیل اختلاف افق، هنوز هلال در آن دیده نشده است . بنابر احتیاط واجب - باید بقيه آن روز را امساک کند و قضای روزه آن روز را نیز احتیاطا به جا آورد. مسأله 265. اگر مکلف در جایی ساکن باشد که مثلا روز آن شش ماه و شب آن شش ماه است، در مورد روزه، واجب است یا در ماه مبارک رمضان به شهر دیگری برود که بتواند در آنجا روزه بگیرد، یا آنکه بعد از ماه مبارک رمضان به شهر دیگری برود که بتواند در آنجا قضای روزه ها را انجام دهد و اگر از هر دو مورد ناتوان باشد، به جای روزه، باید «فدیه» بدهد و منظور از « فديه» آن است که یک مد طعام مثل گندم، جو، نان را ( به ازای هر روز که روزه نگرفته) به ملکيت فقیر در آورد. مسأله 266. اگر مکلف در شهری ساکن باشد که در هر بیست و چهار ساعت، شبانه روزی دارد، هرچند روزش بیست و سه ساعت و شبش یک ساعت و یا بر عکس باشد، در صورت تمگن و توانایی بر او واجب است روزه ماه رمضان را بگیرد؛

البته چنانچه به جهت طولانی بودن روز و احساس شدید گرسنگی یا تشنگی روزه گرفتن برایش مشقت فوق العاده ای داشته باشد که معمولا قابل تحمل نیست (كرج)، بنابر احتیاط واجب به قصد قربت مطلقه (1) روزه بگیرد و هنگامی که به

ص: 118

علت ضعف شدید یا احساس تشنگی زیاد، ادامه روزه ماه مبارک رمضان براو فوق العاده سخت (حرجی) شد، می تواند آب بیاشامد یا غذا بخورد؛ ولی بنابر احتیاط واجب در خوردن و آشامیدن، تنها به مقدار ضرورت اکتفا نماید و نیز بنابر احتیاط واجب در بقیه روز از انجام کاری که روزه را باطل می کند پرهیز نماید، هرچند در هر صورت، با خوردن یا آشامیدن ، روزه وی باطل می شود؛

اما اگر روزه گرفتن برای وی ضرر قابل توجه داشته (ضرری که معمولا تحمل نمی شود و موجب مریضیش می شود یا با روزه گرفتن ترس ابتلا به بیماری داشته باشد، حکم فرد مریض را دارد که روزه آن روز بروی واجب نمی باشد و لازم نیست در بین روز از مفطرات اجتناب نماید و چنین شخصی اگر بتواند قضای روزه را به جا آورد، قضای آن بر او واجب است و چنانچه از انجام قضای آن هم در بین سال ناتوان باشد، باید «فدیه» بپردازد؛ منظور از «فديه » ، تملیک یک مد طعام مثل گندم، جویا نان (به ازای هر روز که روزه نگرفته) به فقیر می باشد.(1)

ص: 119

ص: 120

از ادیان الهی گذشته نیز مطرح بوده است، هرچند در جزئیات و کیفیت آن تفاوت هایی وجود دارد و این خود نشانه دهنده اهمیت این عبادت است. قرآن کریم در این باره می فرماید: «... وَ عَهِدْنا إِلى إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ الطائفين والعاکفين والرکع السُّجُودِ». (1)

ما ابراهیم و اسماعیل را فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و راكعان و ساجدان پاکیزه داريد». .

انسان در گریز از هوای نفس و فرار از اشتغالات دنیوی در طريق انس با معبود،

نیازمند خلوتی است تا خود را از زنگار گناهان بشوید، توبه نماید و به تزکیه نفس بپردازد. اعتکاف زمینه چنین فرصتی را فراهم می کند، معتکف با پناه آوردن به مسجد و روزه گرفتن و دوری گزیدن از امور دنیوی راه تکامل معنوی را به روی خود می گشاید و موجبات قبولی توبه اش و نیل به پاداش الهی را فراهم می سازد.

شایان ذکر است، اعتکاف حداکثر معنی ندارد؛ البته اگر فرد، پنج روز کامل معتکف شد، باید روز ششم معتکف بماند؛ بلکه بنابر احتیاط واجب هرگاه فرد دو روز به اعتكافش اضافه کرد، احتیاط واجب آن است که روز بعد را هم معتکف بماند. بنابراین، اگر هشت روز معتکف ماند، احتیاط واجب آن است که روز نهم را هم معتکف بماند و همین طور در مورد روز دوازدهم و پانزدهم و...

مسأله 270. ابتدای محاسبه سه روز که حداقل زمان اعتکاف است ، اذان صبح روز اول و انتهای آن بنابر احتیاط واجب ، اذان مغرب روز سوم است. (1)

در محقق شدن اعتکاف، سه روز تلفیقی کافی نیست؛ یعنی فرد نمی تواند بعد از اذان صبح روز اول معتکف شود، هرچند کمبود روز اول را از روز چهارم جبران نماید، مثل اینکه از اذان ظهر روز اول تا اذان ظهر روز چهارم در مسجد بماند.

مسأله 275. اگر اعتکاف کننده برفرش غصبی در مسجد بنشیند و از غصبی بودن فرش آگاه باشد، معصیت کرده، ولی اعتكافش باطل نمی شود و اگر کسی به مکانی در مسجد سبقت گرفته و جا گرفته باشد و اعتکاف کننده، آن مکان را از او بدون رضایتش بگیرد هرچند گناهکار است، ولی اعتكافش صحیح است .

2. غسل جنابت. (1)

3. غسل استحاضه. (2)

4. وضو برای نماز واجب ادا (3) یا غسل واجب غیر جنابت در صورتی که انجام

غسل یا وضو در مسجد مانع داشته (4) یا امکان نداشته باشد. (5)

5 تا 8. تشییع جنازه، تجهیز میت، عیادت مریض، نماز جمعه . (6)

. هر آنچه ضرورت عرفی به حساب می آید. (7)

در غیر موارد ذکر شده، خارج شدن از مسجد اگر برای کاری باشد که انجام دادن آن بهتر از انجام ندادنش باشد، مثل غسل یا وضوی مستحبی، محل اشکال و احتیاط می باشد.

مسأله 279. خروج معتکف از مسجد برای آوردن وسایل مورد احتیاجش در فرضی که می تواند فرد غير معتکفی را برای آوردن آن وسایل مأمور نماید، جایز نیست. مسأله 280. اگر معتکف برای موارد مذکور در مسأله «278» از مسجد خارج شود،

ص: 126

ولی مدت خروجش طولانی گردد، به گونه ای که صورت اعتکاف از بین برود، اعتكافش باطل است، هرچند خروجش از روی إكراه، اجبار، فراموشی، ضرورت یا اضطرار باشد.

مسأله 281. اگر معتکف، عمدا و با اختیار در غير موارد مجاز، از محل اعتكاف خارج شود، اعتكافش باطل می شود، هرچند مدت خروجش کوتاه باشد طوری که صورت اعتکاف از بین نرود. همچنین است حکم، اگر خروج مذکور به علت ندانستن حکم شرعی (جهل به حکم) یا از روی فراموشی باشد؛

اما اگر به اکراه یا اجبار یا اضطرار خارج شود، اعتکاف وی باطل نمی شود؛ مگر

در موردی که در مسأله «280» ذکر شد.

مسأله 282. اگر خارج شدن از مسجد بر معتکف واجب باشد، ولی خارج نشود، گناهکار است، اما اعتكافش باطل نمی شود؛ مانند ادای بدهی که طلبکار شرعا

حق مطالبه آن را دارد و پرداخت آن متوقف بر خروج از محل اعتکاف باشد. (1)

مسأله 283. در مواردی که خارج شدن از مسجد مجاز است، معتکف نباید بیش از مقدار نیاز بیرون مسجد بماند و در خارج از مسجد، در صورت امکان، نباید در روز، زیر سایه بنشیند؛ (2)

ولی اگر انجام آن کار، جز با نشستن معتکف زیر سایه انجام نمی شود، اشکال ندارد و بنابر احتیاط واجب بعد از انجام آن کار و رفع نیاز نباید بنشیند؛ مگر آنکه ضرورتی پیش آید؛

البته معتکف می تواند در مواردی که خارج شدن از مسجد مجاز است ، زیر

سایه راه برود، هرچند احتیاط مستحب ترک آن است.

مسأله 284. در هنگام خارج شدن از مسجد در موارد مجاز، بنابر احتیاط واجب، لازم

ص: 127

است کوتاه ترین مسیر در رفت و برگشت انتخاب شود؛ مگر آنکه انتخاب مسیر دورتر، باعث شود مدت کمتری خارج از مسجد باشد، که در این صورت باید از آن راه برود.

مسأله 285. انسان می تواند از آغاز، هنگام نیت اعتکاف ، در غیر اعتکاف واجب معین، شرط کند که اگر مشکلی پیش آمد، اعتکاف را رها کند.

بنابراین، وی می تواند با قرار دادن این شرط ، در وقت پیش آمدن مشکل و مانع، اعتکاف را - حتی در روز سوم - رها کند و اشکالی هم ندارد؛ اما اگر معتکف شرط کند بدون پیش آمدن هیچ علتی بتواند اعتکاف را قطع نماید، بنابر احتیاط واجب چنین شرطی صحیح به حساب نمی آید.

شایان ذکر است، قرار دادن این شرط (شرط رها کردن اعتکاف در بین آن در صورت بروز مانع) بعد از شروع اعتکاف یا قبل از شروع آن صحیح نیست؛ بلکه باید همزمان و مقارن با نیت اعتکاف باشد.

مسأله 287. برای معتکف بوییدن «عطريات» - چه از بوییدنش لذت ببرد و چه لذت نبرد - جایز نیست و بوییدن گیاهان خوشبو» در صورتی که از بوییدن آن لذت می برد، جایز نیست و اگر از بوییدن آن لذت نمی برد اشکال ندارد.

همچنین، معتکف می تواند از مواد شوینده معطر و خوشبو از جمله صابون مایع یا جامد، شامپو، خمیردندان خوشبو استفاده نماید و در مساجدی که معمولا غیر معتکفین عطر می زنند، استشمام بوی عطر آنان جایز نیست؛ ولی احساس بوی عطر، ظاهرأ مانعی ندارد و لازم نیست بینی خود را بگیرد.

مسأله 288. در حال اعتکاف جدال بر سر مسائل دنیوی یا دینی، در صورتی که به قصد غلبه بر طرف مقابل واظهار فضیلت و برتری باشد، حرام است؛ اما اگر به قصد اظهار حق و روشن شدن حقیقت و برطرف کردن خطا و اشتباه طرف مقابل باشد، حرام نیست. بنابراین، ملاک، قصد و نیت معتکف است.

مسأله 289. در حال اعتکاف، خرید و فروش و بنابر احتیاط واجب، هرنوع داد و سندی مانند اجاره ، مضاربه ، معاوضه و... حرام است، هرچند معامله انجام شده، صحیح می باشد؛

البته اگر معتکف برای تهیه مواد خوراکی یا سایر احتياجات اعتکاف ، ناچار به خرید و فروش شود و راه دیگری برای تهیه آن نداشته باشد، (1) خرید و فروش اشکال ندارد.

مسأله 290. اگر معتکف « محرمات اعتکاف» را عمد و با وجود اطلاع از حکم شرعی انجام دهد، یا آنکه به علت ندانستن مسأله مرتکب شود، اما در ندانستن و جهل معذور نبوده و جاهل مقصر باشد، اعتكافش باطل می شود؛

ولی اگر از روی فراموشی یا سهو باشد یا آنکه به علت ندانستن مسأله مرتکب آن شده و در ندانستن آن جاهل قاصر بوده، اعتكافش صحیح می باشد.

ص: 129

ص: 132

آخرت اند، کسی که پیوسته به حج و عمره می رود در ضمانت خداست و خداوند اگر او را باقی نگهدارد، به خانواده اش می رساند و اگر او را بمیراند، وارد بهشتش می کند». (1)

حج، ضیافت خداوند متعال است و حاجیان مهمانان خدای رحمان اند، در روایت نقل شده است که امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «مهمان خداوند کسی است که حج و عمره به جا می آورد، چنین شخصی تابه منزلش برمی گردد مهمان خداست...». (2)

روایت شده است که حضرت صادق (علیه السلام) فرمودند: «حج گزار و عمره گزار، وارد شوندگان به پیشگاه خداوند متعال هستند، اگر چیزی از او بخواهند به آنان عطا می کند، اگر دعا کنند خداوند متعال اجابت می نماید و اگر شفاعت نمایند خداوند متعال شفاعت آنان را می پذیرد و اگر سکوت کنند و چیزی هم نخواهند) خداوند متعال خود ابتدا به احسان می کند و در ازای هر درهمی (که در این مسیر هزینه کرده اند)، هزار هزار درهم عوض داده می شوند». (3)

از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که امام سجاد (علیه السلام) فرمودند: «حج و عمره بروید تا بدن هایتان سالم بماند و رزق و روزی تان وسعت یابد و مخارج خانواده تان تأمین و کفایت شود، حاجی آمرزیده است و بهشت بر او واجب است و اعمالش از نو آغاز می گردد و خانواده و مالش محفوظ می ماند». (4)

در حدیث منقول است که امیر المؤمنین (علیه السلام) فرمودند: « ... همانا به جا آوردن حج و عمره، فقر و تنگدستی را از بین می برد و گناهان و معاصی را محو می کند و موجب رفتن به بهشت می شود...» . (5)

ص: 134

روایت شده که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند: «به حج خانه خدا بروید، زیرا حج، گناهان را می شوید همچنان که آب، چرک را می شوید». (1)

نیز نقل شده که پیامبر اکرم صلى الله عليه وسلم فرمودند: « پیوسته حج و عمره به جا آورید، چراکه این دو فقر و گناهان را از بین می برند آن گونه که کوره آهنگری زنگار آهن را از بین می برد». (2)

فریضه الهی مسامحه می کنند، بر حذر داشته و یادآور عواقب تلخ و خطرناک آن شده اند.

در روایت نقل شده است که امام باقر فرمودند: «امیرالمؤمنین ع در وصیتشان چنین فرمودند: حج خانه پروردگارتان را ترک نکنید که هلاک خواهید شد...» . (1)

نیز نقل شده است که امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «... همانا خداوند به سبب شیعیانی از ما که حج میگزارند، عذاب را از آنان که حج نمی کنند دفع می کند و اگر همه بر ترک حج هم دستی کنند، همه هلاک می شوند». (2)

روایت شده که امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «کسی که از دنیا می رود و با وجود اینکه

مانعی - از قبیل نیازی که اگر مالش را صرف حج نماید اجحاف در حق وی محسوب شود یا بیماری ای که با وجود آن توانایی انجام حج را نداشته باشد یا جلوگیری سلطان ظالم که مانع از انجام حج شود - ندارد (3) حج خانه خدا را به جا نیاورد، در هنگام مرگ در زمره یهود یا نصاری از دنیا می رود». (4)

محمد بن فضیل می گوید: از امام کاظم (علیه السلام) در مورد تفسیر آیه « وَ مَنْ كانَ فِي هذِهِ أُعْمِي وَفِيُّ الْآخِرَةِ أُعْمِي وَ أَضَلُّ سَبِيلاً » (5) پرسیدم. حضرت (علیه السلام) فرمودند: منظور کسی است که با داشتن امکانات مالی برای انجام حج (و فراهم بودن شرایط استطاعت)، حجة الاسلام را به تأخیر می اندازد و هر سال) می گوید: امسال حج می روم (و نمی رود) تا آنکه قبل از ادای فریضه حج، مرگ او فرا می رسد». (6)

و در حدیث دیگر منقول است که امام کاظم (علیه السلام) در مورد تفسیر آیه «قل هل

ص: 137

ینبئکم بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالاً » (1) فرمودند: «آنان کسانی هستند که حجة الاسلام را به تأخیر می اندازند و امروز و فردا می کنند (تا از دست برود)». (2)

1. توانایی مالی.

2. توانایی بدنی.

3. باز بودن راه و ایمن بودن آن .

4. وسعت داشتن وقت.

5. توانایی تأمین نفقات خانواده در مدت سفر حج.

6. توانایی تأمین مخارج زندگی پس از بازگشت از حج.

7. نداشتن بدهی.

تفصیل موارد آن در مسائل آینده خواهد آمد.

مسأله 299. کسی که مستطیع نمی باشد، چنانچه حج برای خود انجام دهد، آن حج، کفایت از حجة الاسلام نمی کند؛ پس در صورتی که بعدا مستطیع شود، باید حج را به جا آورد.

همچنین، کسی که خودش ناتوان از انجام حج است و وظیفه اش گرفتن نایب است، اگر شخصی را برای نیابت از حج اجیرنماید یا شخص مذکور حاضر شود به طور مجانی این کار را انجام دهد، آن حج، برای کسی که به نیابت او حج به جا آورده است، کافی می باشد، ولی برای خود شخص نایب، کفایت از حجة الاسلام نمی کند.

مکان اقامت و سایر ضروریات سفر حج و نیز مرکب سواری (در صورت احتیاج به آن را دارا باشد.

مسأله 301. شخصی که توانایی مالی ندارد و مستطیع محسوب نمی شود، واجب نیست برای فراهم شدن استطاعت مالی اقدام نموده و به کسب و کار بپردازد.

مسأله 302. هرگاه انسان مالی داشته باشد و نداند برای مخارج حج کافی است یا نه ، بنابر احتیاط، لازم است فحص و تحقیق کند.

مسأله 303. انسان لازم نیست برای رفتن به حج، اموال ضروری زندگی و نیز اموال غیر ضروری که به آنها عرفا نیاز دارد و از نظر مقدار و کیفیت، مناسب شأن اوست - نه بیشتر از شأنش - بفروشد.

بنابراين، فروش خانه مسکونی، ماشین، اثاث منزل، کتاب های مورد استفاده در تحصیل، ابزار کار، لباس هایی که برای زینت استفاده می کند، چنانچه بیش از اندازه نیاز و شأنش نباشد، لازم نیست؛

اما اگر بیش از نیاز و شأنش باشد، طوری که مقدار اضافه بر نیاز و شأن، برای مصارف حج کافی باشد، یا آنکه مال دیگری داشته باشد که با ضمیمه کردن آن کافی می شود، فرد، مستطیع محسوب می شود.

همچنین، فردی که مثلا منزل یا وسیله نقلیه ای دارد که بیشتر از اندازه نیاز و شأن اوست و می تواند آن را به منزل یا وسیله نقلیه کم ارزش تری که کسر شأن وی هم نیست، تبدیل کند و با مقدار زائد - به تنهایی یا به ضمیمه مال دیگری که دارد - به حج برود، مستطیع محسوب می شود.

همین طور است اگر قبلا به مالی احتیاج داشته، ولی اکنون از آن بی نیاز شده، مثل خانمی که به علت پیری یا غیر آن، زیورآلات وی مورد نیازش نمی باشد.

مسأله 304. هرگاه انسان مقداری پول داشته باشد که کفاف هزینه حج را می دهد، ولی برای تأمین معاش و نفقات خود و خانواده اش به آن نیاز دارد، یا برای هزینه ازدواج، جهیزیه، خرید منزل یا اثاث منزل و امثال آن بدان احتیاج داشته

ص: 140

باشد، طوری که خوف داشته باشد با صرف پول در راه حج، فقیر و تنگدست شود یا میداند صرف آن پول در مسیر حج موجب می شود در زندگی به سختی و مشقت زیاد که معمولا قابل تحمل نیست (حرج) مبتلا شود، حج بر چنین فردی واجب نیست و در غیر این صورت حج بر او واجب است.

بنابراین، مثلا اگر فرد بدون داشتن منزل ملکی یا وسیله نقلیه، به سختی فوق العاده که معمولا غير قابل تحمل است می افتد، زمانی مستطیع محسوب می شود که علاوه بر داشتن پول منزل یا وسیله نقلیه، پول رفتن به حج را هم داشته باشد.

مسأله 305. هرگاه انسان منزل قابل فروش داشته باشد که قیمت آن - هرچند به ضميمه مال دیگری که دارد - کافی برای مخارج حج باشد و نیز منزل دیگری نیز در اختیارش باشد که بتواند در آن زندگی نماید، مانند منزل وقفی که متولی موقوفه آن را جهت سکونت در اختیارش قرارداده، چنانچه زندگی در آن کسر شأن محسوب نشده و موجب مشقت زیاد (حرج) برای او نباشد و در معرض زوال نباشد، (1) در این صورت مستطیع محسوب شده و حج بر او واجب است و این حكم، نسبت به سایر وسایل زندگی نیز جاری می باشد.

مسأله 306. اگر انسان، ملک یا وسیله ای دارد که با توجه به مسائل گذشته، واجب است آن را برای رفتن به حج بفروشد، چنانچه خریداری که آن را به قیمت معمول بازاری آن بخرد، وجود نداشته باشد، در صورتی که فروش آن به کمتر از قیمت معمول اجحاف (2) برحال فرد نباشد، باید آن را بفروشد و به حج برود و اگر اجحاف باشد، فروش آن واجب نیست.

مسأله 307. اگر فرد مقدار مالی دارد که برای هزینه حج کافی است - مانند اینکه

ص: 141

به اوارث رسیده یا هدیه داده شده - و مخارج خود و خانواده اش از راه مشروع دیگری (غیر از آن مال) بر حسب معمول بدون مشقت تأمین می باشد، - مثل اینکه شغلی دارد که کفاف مخارجش را می دهد یا شخص دیگری مخارجش را به صورت مستمر تأمین می کند یا از وجوهات شرعيه ( مانند خمس و زکات ) در حالی که شرعا استحقاق آن را دارد استفاده می کند - و نیز کسی که اگر آنچه دارد را در راه حج صرف کند، زندگی بعد از حجش با قبل آن تفاوتی نکند و مال مذکور به اندازه هزینه حج باشد، مستطیع بوده و حج بر او واجب است.

مسأله 308. فردی که مقداری مال دارد و مال مذکور برای تمام هزینه های تشرف به حج از طریق ثبت نام سازمان حج و زیارت کافی می باشد و می تواند با ثبت نام در نوبت قرار گرفته و بعد از چند سال به حج مشرف گردد، چنانچه وی به شیوه دیگری توانایی تشرف به حج را ندارد و انتظار پیش آمدن مانع دیگری از ادای حج، در سالی که نوبت تشرف او فرا می رسد نداشته باشد، در این صورت بنابر احتیاط واجب، لازم است ثبت نام نماید تا در نوبت تشرف به حج قرار گیرد.

البته، چنانچه فرد مذکور پس از ثبت نام به فروش فیش حج خود برای تأمین هزینه های ضروری و لازم زندگیش نیاز پیدا کند و مال دیگری نیز برای تأمین هزینه های مذکور نداشته باشد، طوری که اگر آن را صرف هزینه هایش نکند به مشقت و سختی زیادی که معمولا قابل تحمل نیست (تخرج) مبتلا می شود، در این صورت می تواند اقدام به واگذاری فیش حج خود و صرف مبلغ آن در زندگیش نماید و حج بر ذمه اش مستقر نمی شود.

مسأله 309. استطاعتی که در واجب شدن حج، شرط می باشد، استطاعت از مکانی است که در آن است، نه از شهر و وطنش.

بنابراین، اگر مکلف در شهر خودش مستطیع نباشد و برای تجارت یا غیرآن به شهر دیگری مثلا جده برود و در آنجا مالی به دست آورد که بتواند با آن از آنجا به مگه رود و اعمال حج را انجام دهد و سایر شرایط استطاعت را نیز دارا باشد،

ص: 142

مستطیع محسوب می شود و باید حج را به جا آورد و در صورتی که حج نماید، هرچند بعدا مالی پیدا کند که بتواند از وطن خود به مگه رود، حج بر او واجب نیست.

قابل توجه یا حرج - از راه دیگری برود، هرچند دورتر باشد، باید از آن راه برود؛ مگر آنکه آن راه آن قدر دور و غیر معمولی باشد که عرفا بگویند: «راه حج، بسته است».

مسأله 312. اگر ظالمی راه را مسدود نموده یا موجب ناامنی راه شده باشد و دفع او، جز به دادن مالی به او ممکن نباشد و فرد بتواند با اعطای مالی به وی، راه را باز نماید و به سفر حج برود، این کار لازم است، هرچند مقدار مال قابل توجه باشد؛ مگر آنکه پرداخت چنین مالی نسبت به حال فرد عرف إجحاف محسوب شود (1) که در این صورت، پرداخت آن، واجب نیست و وجوب حج از او ساقط می شود.

مسأله 313. در واجب بودن حج برزن، در صورتی که نسبت به آسیب ها و حوادث احتمالی بر خودش ایمن باشد، همراه داشتن محرم شرط نیست؛

اما اگر ایمن نباشد، لازم است کسی به همراه خود داشته باشد که با بودن او بر خود ایمن باشد، هرچند برای این کار فردی را اجیر نماید؛ البته این در صورتی است که توانایی پرداخت اجرت اجیر را داشته باشد، وگرنه در چنین صورتی، حج بر او واجب نخواهد بود.

ولی اگر یقین یا اطمینان داشته باشد که در سال یا سال های بعد، سایر شروط استطاعت را دارا خواهد بود و می تواند به حج مشرف گردد، واجب است استطاعت مالی خویش را برای انجام حج در سال یا سال های آینده حفظ کند و در این صورت لازم است از هر نوع تصرفی در مال که وی را از استطاعت مالی خارج می کند و فرد، دیگر توانایی جبران آن را ندارد اجتناب نماید؛ (1)

اما اگر چنین یقین یا اطمینانی ندارد، لازم نیست استطاعت مالی خود را برای سال آینده حفظ نماید و می تواند مال را مصرف کند.

مسأله 315. اگر انسان در سال اولی که مستطیع شده به مگه برود و در وقت معینی که دستور داده اند به عرفات و مشعر الحرام نرسد، چنانچه حرکت به سمت مگه را با یقین یا اطمینان به اینکه به مناسک خواهد رسید، به تأخیر انداخته باشد و اتفاقا نرسیده ، حج براو مستقر نمی شود و چنانچه در سال های بعد هم مستطيع نباشد، حج بر او واجب نیست؛

اما اگر با وجود عدم اطمینان به رسیدن به مناسک حج، حرکت به سمت مکه را به تأخیر انداخته و به سبب این تأخير، مناسک حج را درک نکرده، در صورتی که عذری نداشته و می توانسته زودتر برود و برسد، حج براو مستقر می شود و باید بعد به هر ترتیبی که شده حج را به جا آورد.

همچنین، اگر فرد مذکور در سال های قبل مستطیع بوده و می توانسته حج برود و مناسک را انجام دهد و نرفته، در هر حال حج بر ذمه او مستقر می باشد و باید در آینده - هرچند به زحمت باشد - حج را به جا آورد.

تأمین نفقات خانواده اش در مدت سفر حج را داشته باشد؛

بنابراین، اگر انجام حج موجب شود فرد نتواند مخارج کسانی که خرجی آنان بر او شرعا واجب است - مثل زوجة دائمی و فرزندان (1) را در مدت سفر حج تأمین نماید، در این صورت، فرد مستطيع نبوده و حج بر او واجب نمی باشد.

همچنین، اگر سفر حج موجب شود فرد نتواند مخارج کسانی که نفقات آنان بر وی شرعأ واجب نیست، ولی عرفا بر عهده او بوده را بپردازد، طوری که پرداخت نکردن نفقه آنان کسر شأن او محسوب شود یا برای وی سختی فوق العاده که معمولا قابل تحمل نیست (حرج) داشته باشد، در این صورت نیز فرد مستطيع نبوده و حج بر او واجب نمی باشد.

مثلا فردی که وقت کسب درآمدش، در ایام حج است، طوری که اگر به حج برود، دیگر پس از بازگشت درآمدی نداشته باشد یا درآمدش اندک باشد به گونه ای که نتواند هزینه زندگی اش را در بقيه روزهای سال یا بعضی از ایام سال تأمين نماید، حج بر او واجب نیست.

همین طور، اگر فرد مقداری پول دارد که برای مصارف حجش کافی است ، ولی پول مذکور، وسیله کسب وإمرار معاش خود و خانواده اش است و قدرت إمرار معاش از راه دیگری که مناسب شأنش باشد را هم ندارد، در این صورت مستطيع نبوده و حج بر او واجب نمی باشد.

مسأله 318. زنی که می تواند مگه برود، اگر بعد از برگشتن، از خودش اموالی نداشته باشد و شوهرش هم مثلا فقیر باشد و نفقه و خرجی او را ندهد و بداند انجام حج موجب می گردد در زندگی به حرج (مشقت فوق العاده زیاد که معمولا غيرقابل تحمل است) مبتلا شود یا ترس داشته باشد که فقیر و تنگدست گردد، مستطيع نمی باشد و حج بر او واجب نیست.

همچنین، فرقی نیست بین اینکه اول قرض گرفته و بعد آن مال را به دست آورد یا اول آن مال را به دست آورده و بعد قرض گرفته باشد، در صورتی که تقصیری از او دربدهکار شدنش بعد از به دست آوردن آن مال سر نزده باشد.

مسأله 320. اگر فرد بدهکار که به سبب بدهی مستطیع محسوب نمی شود به حج رفته و به میقات برسد و در موضع میقات ، انجام حج یا ترک آن یکسان باشد، به جهت اینکه نتواند مبالغی را که برای حج پرداخته پس بگیرد و نیز نتواند حقش را به شخص دیگری در ازای دریافت مالی واگذار نماید و انجام فریضہ حج هزینه اضافه ای - مانند پرداخت بهای قربانی (1) - نسبت به بازگشت به وطن برای او نداشته باشد، در این صورت فرد مديون، مستطیع محسوب شده و داشتن بدهی مانع از استطاعت نمی باشد و حج مذکور کفایت از حجة الاسلام می کند.

مسأله 321. هرگاه کسی که توانایی مالی حج ندارد، مالی را قرض کند که کافی به مخارج سفر حج باشد، حج بر او واجب نخواهد شد - هرچند بداند که توانایی پرداخت بدهی اش را در آینده داراست - مگر آنکه سررسید زمان پرداخت قرض بسیار دور باشد که اصلا عقلا به وجود چنین قرض و بدهی ای توجه نکنند مانند پنجاه سال، که در این صورت، فرد مستطیع محسوب شده و حج براو واجب

خواهد شد.

مسأله 322. فردی که توانایی مالی دارد، مثلا دارای سرمایه غير مورد احتیاج، املاک و زمین های اضافی و مانند آن باشد که قابل فروش بوده و قیمت فروش آنها کافی برای هزینه تشرف به حج باشد و در نتیجه مستطیع محسوب گردد، چنانچه آنها را نفروخته و برای هزینه سفر حج خویش قرض کند و بخواهد با مال قرض گرفته شده به حج مشرف شود، حجش صحیح می باشد و کفایت از حجة الاسلام میکند.

مسأله 323. کسی که قبلا حج بر عهده او ثابت و مستقر شده و هم اکنون خمس

ص: 148

یا زکات نیز بدهکار می باشد، لازم است آنها را بپردازد و تأخیر در پرداخت آنها به علت سفر حج جایز نیست؛

البته، اگر مالی برای او فراهم شده که برای ادای هردو (حج و خمس یا زکات) کافی نیست، به حاکم شرع یا نماینده او مراجعه نموده و از او برای تأخیر در پرداخت حق شرعی، کسب اجازه می کند و حاکم شرع یا نماینده او حال وی را بررسی نموده و در موردی که فرد، قصد جدی در ادای حق شرعی در اولین فرصت ممکن پس از بازگشت از سفر حج را داشته باشد، به او اجازه میدهد تا ادای خمس و زکات را به تأخیر انداخته و بعدا بدون سهل انگاری بپردازد و در این صورت، فرد باید انجام حجی که بر ذمه اش مستقر شده را بر پرداخت حق شرعی مقدم نماید.

که معمولا تحمل نمی شود) ممکن نباشد، در صورتی که فروختن مقدار طلب به کمتر از آن ممکن باشد - بدون اینکه نسبت به حال فرد إجحاف (وارد آمدن ضرر زیاد) محسوب شود - و مبلغ حاصل از فروش طلب، کافی برای تأمین هزینه های تشرف به حج باشد، فرد طلبکار، مستطیع محسوب شده و حج بر او واجب است .

مسأله 326. اگر طلب مدت دار بوده و سررسید وصول آن نرسیده (1) و بدهکار نیز قبل از رسیدن موعد مقرر آن را پرداخت نمی کند، چنانچه فروش طلب به مقدار کمتر - بدون اینکه اجحاف (وارد آمدن ضرر زیاد) بر طلبکار باشد - برای وی امکان داشته باشد و مبلغ فروش برای تأمین هزینه های حج کافی باشد، فرد طلبکار مستطیع محسوب می شود و حج بر او واجب است.

مسأله 327. زنی که شوهرش تمکن مالی داشته و وی (زن) تمام یا بخشی از مهریه خویش را که به مقدار هزینه تشرف به حج است از او گرفته یا شوهرش حاضر باشد مهر مذکور را بپردازد و صرف آن در مسیر حج موجب نمی شود زن در مشقت فوق العاده ای که معمولا قابل تحمل نیست (كرج) واقع شود، مستطیع محسوب شده و حج بر او واجب است.

مسأله 329. اگر انسان مالک مالی شود که کفاف هزینه حج را بنماید، ولی عمدا در آن مال تصرفی کند که از استطاعت مالی خارج شود و نتواند آن را تدارک کند، چنانچه برای او مشخص باشد که سایر شرایط استطاعت را دارا بوده و توانایی رفتن به حج را با آن مال داشته ، یعنی اگر مال را مصرف نمی کرد و نگه می داشت، موفق به انجام حج می شد، (1) حج در ذمه او مستقر شده و واجب است آن را به جا آورد، هرچند با سختی و مشقت همراه باشد و اما در غیر این صورت حج درذمه او مستقر نمی شود.

شایان ذکر است، در هر حال، تصرفی که در مال انجام داده، مانند آنکه آن را به کمتر از قیمت واقعی فروخته یا اینکه آن را بدون عوض بخشیده، صحیح است، هرچند در فرض نخست (مستقر بودن حج)، چنانچه انجام فریضه حج وابسته به آن مال بوده و به گونه دیگر موفق به انجام آن نشود، به علت از بین بردن استطاعت خود، گناهکار محسوب می شود.

مسأله 330. اگر انسان مالی داشته باشد که به مقدار مصارف و مخارج حج باشد، ولی اطلاع از آن نداشته یا نسبت به وجود آن غافل بوده یا آنکه از وجود مال مذکور اطلاع داشته و غافل نبوده، ولی نمی دانسته یا فراموش کرده که با وجود چنین مالی حج بر او واجب است یا اینکه نسبت به اصل حکم وجوب حج، غافل و بی اطلاع بوده و بعد از اینکه مال تلف شد یا هزینه شد و استطاعت مالی اش از بین رفت، متوجه گردید، در تمام این موارد اگر در مورد جهل و غفلتی که ذکر شد مقصر نبوده و شرعا معذور باشد، حج براو مستقر نمی شود؛

اما اگر شرعا معذور نبوده و مقصر باشد و در هنگام داشتن آن مال، معلوم است که بقیه شرایط واجب شدن حج را داشته و می توانسته به حج برود، حج برذمه وی

ص: 151

مستقر می گردد، و واجب است آن را به جا آورد، هرچند با سختی و مشقت همراه باشد.

حج، قدرت تأمین آن را نداشته باشد یا اینکه خانواده اش شرعا واجب التفقه براو نباشند و در این صورت، چنانچه عرفا تأمین مخارج آنان با وی باشد، به علت تأمین نکردن نفقه و مخارج آنان، در مشقت زیادی که معمولا تحمل نمی شود (حرج) قرار نگیرد.

مسأله 334. اگر شخصی مالی به انسان ببخشد که با آن به حج برود، واجب است آن را قبول کند؛ (1) اما اگر بخشنده، اختیار انتخاب را به انسان واگذار نماید و بگوید: «می خواهی با این مال به حج برو و می خواهی به حج نرو» ، یا بخشنده مالی را ببخشد و در بخشش نامی از حج، نه به صورت معین و نه به صورت مخير بودن نبرد، در هیچ یک از این دو صورت، قبول چنین هدیه ای واجب نیست.

مسأله 335. فردی که توانایی انجام حج را به خاطر بیماری یا پیری ندارد و امید هم ندارد که در آینده حج را خودش انجام دهد، چنانچه مبلغی به عنوان حج به وی بذل شود، واجب نیست آن را قبول کند تا با مبلغ مذکور برای خویش نایب بگیرد؛ ولی اگر قبول کرد، نایب گرفتن بروی واجب می شود.

مسأله 336. در استطاعت بذلی، بدهکار بودن، مانع از مستطیع شدن فرد نیست. بنابراین، اگر مخارج حج فردی را تأمین کنند، هرچند آن فرد بدهکار باشد، حج بر او واجب می شود.

البته، چنانچه رفتن به حج مانع از پرداخت بدهی در وقت آن باشد، (2) فرد، مستطیع نبوده و حج بروی واجب نمی شود، چه بدهی حال و بدون مدت باشد و چه مدت دار باشد، چه وقت پرداخت آن فرا رسیده باشد یا هنوز فرا نرسیده باشد.

مسأله 337. توانایی تأمین مخارج زندگی پس از بازگشت از حج، به معنایی که در شرط ششم از شرایط استطاعت بیان شد، در استطاعت بذلی شرط نیست.

ص: 153

بنابراین، اگر مخارج رفت و برگشت و مصارف خانواده کسی را در مدتی که مه می رود و بر می گردد، به او ببخشند برای اینکه حج کند، حج بر او واجب می شود، هرچند در موقع برگشتن هم مالی که بتواند با آن زندگی کند نداشته باشد؛

البته، اگر درآمد فرد تنها در ایام حج باشد و با آن درآمد مخارج زندگی اش در بقیه روزهای سال یا قسمتی از سال تأمین می شود، طوری که اگر به حج برود نتواند هزینه زندگی اش در بقیه سال یا بعضی از روزهای سال را تأمین نماید، در این صورت ، حج بر او واجب نخواهد بود؛ مگر اینکه فرد بخشنده، کسری مخارج زندگی اش در بقیه روزهای سال را هم بدهد، که در این صورت مستطیع محسوب شده و حج بر او واجب خواهد بود.

مسأله 338. اگر انسان مالی داشته باشد که مقداری از هزینه سفر حج را تأمین می کند و کافی برای هزینه کل سفر حج نباشد و باقیمانده اش را کسی به او بدل کند و ببخشد، در صورتی که وی توانایی تأمین مخارج زندگی پس از بازگشت از حج، به معنایی که در شرط ششم از شرایط استطاعت ذکر شد را داشته باشد، مستطیع محسوب شده و حج بر او واجب می شود و اگر نداشته باشد، حج بروی واجب نمی شود.

مسأله 339. اگر مقداری مال که برای حج کافی است به کسی بدهند و با او شرط کنند که در مسیر سفر حج به شخصی که مال را داده خدمت بنماید، هرچند آن خدمت لايق به حالش باشد، استطاعت بذلی به آن ایجاد نمی شود و قبول کردن آن مال برای تشرف به حج بر او واجب نمی باشد؛

ولی اگر قبول کند و خدمت ، منافات با انجام مناسک حج نداشته باشد و بتواند در ضمن خدمت، حج خود را به جا آورد و سایر شرایط استطاعت را دارا باشد . از جمله شرط ششم و هفتم - مستطیع محسوب شده و حج بر او واجب می شود.

مسأله 340. هرگاه به کسی از سهم سبيل الله، زکات داده شود که در راه حج

ص: 154

صرف نماید و در این امر مصلحت عامه باشد و حاکم شرع نیز بنابر احتیاط واجب ، اجازه آن را بدهد، مستطیع محسوب شده و حج بر او واجب می شود؛

ولی اگر به او از سهم سادات، خمس یا از سهم فقرا، زکات داده شود و با وی شرط شود که آن را در راه حج صرف نماید، چنین شرطی صحیح نیست و استطاعت بذلی به آن حاصل نمی شود.

مسأله 341. فردی که از نظر مالی مستطیع نیست، ولی می خواهد به حج مشرف گردد، چنانچه مالی را که برای تمام هزینه های حج کافی است قرض نماید و آن را به شخصی - مث همسرش - هبه کند یا به طور مجانی مصالحه نماید، مشروط به آنکه همسرش همان مال یا معادل آن را به وی برای تشرف به حج بذل نماید و همسرش نیز اقدام به بذل مجانی نماید، در صورتی که آنچه در مسائل «333 و 336 و 337» در مورد استطاعت بذلی گفته شد نیز محقق باشد، مستطيع محسوب شده و حجش از حجة الاسلام کفایت میکند.

همچنین، فردی که مالی به اندازه تمام هزینه های حج از خودش دارد، ولی به جهت بدهکاری به دیگران مستطیع نیست، چنانچه لازم نباشد مال مذکور را صرف ادای بدهیش نماید، (1) می تواند آن را به شخصی - مثلا همسرش - هبه يا مصالحه مشروط به بذل نماید و همسرش نیز اقدام به بذل مجانی نماید، در صورتی که آنچه در مسائل «333 و 336 و 337» در مورد استطاعت بذلی گفته شد نیز محقق باشد، مستطیع محسوب شده و حجش از حجة الاسلام کفایت میکند.

مهم تر است ، ترک نماید یا کار حرامی را که اجتناب از آن، از حج مهم تر است، انجام دهد، لازم است حج نرود تا مجبور به ترک واجب یا انجام حرام نشود؛

ولی در هر دو صورت، اگر در این حال به حج برود و این امر باعث شود واجب مهم ترترک، یا حرام مهم تر، انجام شود، هرچند گناهکار است ، اما حجش صحیح می باشد و در صورت دارا بودن سایر شرایط ، کافی از حجة الاسلام خواهد بود. مسأله 343. وجوب حج پس از محقق شدن شرایطش «فورى» است؛ پس فرد مستطیع باید در سال اول استطاعت، آن را انجام دهد و اگر کسی آن را در سال اول انجام نداد باید در سال دوم انجام دهد و حکم، نسبت به سال های بعد همین طور است؛

البته از آنجا که «فوریت در تشرف به حج برای فرد مستطيع، به جهت وجوب عقلی است نه وجوب شرعی»، (تا مبادا تأخیر آن منجر به ترک واجب بدون عذر شود)، چنانچه فرد مستطيع بداند یا اطمینان داشته باشد که در سال های آینده مانعی پیش نیامده و فریضۂ حج را انجام خواهد داد، تأخیر آن جایز است، هرچند احتیاط مستحب است در صورت یقین یا اطمینان نیز انجام حج را به تأخیر نیندازد و در همان سال اول استطاعت انجام دهد. (1)

مسأله 344. هرگاه زن شوهردار بخواهد حج مستحبی به جا آورد، باید با اذن شوهرش باشد. همچنین است، حکم زنی که در عده طلاق رجعی است؛

ولی زنی که از شوهر خود طلاق بائن گرفته و در عده است ، اذن شوهر در مورد حج او شرط نیست و زنی که شوهرش وفات نموده نیز جایز است در عده وفات

حج نماید.

مسأله 345. اگر فردی که حج انجام داده، «طواف نساء» را درست به جا نیاورد یا

ص: 156

فراموش کند، هرگاه متوجه شود باید از همسرش اجتناب نموده (1) و طواف نساء را به جا آورد؛ ولی چنانچه برگشتن برای انجام طواف نساء برایش ممکن نباشد یا مشقت داشته باشد، می تواند نایب بگیرد. این حکم، در موردی که فرد طواف نساء را عمدا یا به سبب ندانستن حکم انجام نداده باشد نیز جاری است.

شایان ذکر است، طواف نساء اختصاص به مردان ندارد و شامل بانوان نیز می شود و تفصيل احکام آن در کتاب «مناسک حج» ذکر شده است.

مسأله 346. کسی که از طرف دیگری برای حج اجیرشده، باید «طواف نساء» را نیز از طرف او (منوب عنه) به جا آورد و اگر طواف نساء انجام ندهد، اجیر باید از همسرش اجتناب نماید. (2)

همین طور، اگر اجير طواف نساء را از طرف خودش انجام دهد، نه از طرف فردی که نیابت از او را عهده دار شده، چنين طواف نسائی کافی نیست و باید دوباره آن را انجام دهد، مگر آنکه از باب اشتباه در تطبیق باشد.

مسأله 347. مستحب است انسان کسی را که استطاعت حج رفتن ندارد به حج بفرستد و نیز مستحب است فردی که اطمینان دارد بعدا می تواند قرض خود را ادا کند، برای رفتن به حج، قرض کند. (3) همچنین، زیاد حج رفتن مستحب می باشد.

پس حج بچه نابالغ به نیابت از دیگری در مورد حج واجب (1) کفایت نمی کند و این حکم در مورد بچه ممیز نابالغ، بنابر احتیاط واجب می باشد؛ ولی نیابت بچه ممیز در حج مستحبی با اذن وليش صحیح می باشد.

دوم: عاقل باشد و در صورتی که مجنون ادواری (گاه به گاه) باشد، نیابت وی در وقت جنون صحیح نیست.

سوم: شیعه دوازده امامی باشد. (2)

چهارم: در عمل قصد نیابت داشته باشد.

پنجم: هنگام انجام عمل، منوب عنه را - هرچند اجمالا - معین نماید.

ششم: نایب گیرنده اطمینان به انجام اصل عمل توسط نایب داشته باشد.

هفتم: عمل را به طور صحیح انجام دهد.

شایان ذکر است، توضیحات مربوط به «شرایط چهارم تا هفتم» همانند آنچه در جلد اول، فصل نیابت برای شرایط اکتفا به نیابت در نماز قضا، مسائل «2144» تا 2154» ذکر شده، می باشد.

هشتم: بنابر احتیاط واجب، از آغاز معلوم نباشد که نایب از انجام بعضی از اعمال اختیاری حج ناتوان است؛ بلکه حتی اگر چنین شخصی به طور مجانی و بدون اجرت به نیابت دیگری حج نماید، اکتفا نمودن به حجش محل اشکال است. (3)

ص: 158

البته، اگر نایب بعضی از واجبات حج را ترک نماید که ترک آنها - هرچند به صورت عمدی - به صحیح بودن اصل حج ضرر نمی رساند - مانند طواف نساء و ماندن در منا در شب های یازدهم و دوازدهم - نیابتش صحیح است.

همچنین، اجیرگرفتن نایبی که از قبل معلوم است محرمات برفرد محرم - مانند زیر سایه رفتن - را مرتکب می شود اشکال ندارد، خواه در این امر معذور باشد و خواه نباشد. (1)

مسأله 349. اگر اتفاقا در بین اعمال حج، ناتوانی برنایب عارض شود، طوری که توانایی انجام بعضی از مناسک حج را به طور کلی یا به گونه ای که شارع مقدس معین نموده نداشته باشد، حکم نایب در این حال مانند کسی است که از طرف خود حج به جا می آورد. بنابراین، در بعضی از موارد، حج نایب ، صحيح و برای منوب عنه کافی خواهد بود و در بعضی دیگر، حج وی باطل می باشد، که تفصیل آن در کتاب «مناسک حج» ذکر شده است.

مثلا اگر نایب ، اتفاقا قدرت بروقوف اختیاری عرفه یا مزدلفه پیدا نکرد، می تواند به وقوف اضطراری در آنها اکتفا نماید و حجش صحیح است و ذمه منوب عنه فارغ می شود و اما اگر قدرت بر هیچ کدام از دو وقوف در عرفه و مزدلفه - هرچند وقوف اضطراری در آنها پیدا نکند، حجش باطل می شود و واجب است با همان احرام حج، عمره مفرده انجام دهد.

مسأله 350. نایب در سال نیابت، نباید مشغول الذقه به حج واجب برای خودش باشد (2) و این امر، شرط صحت عقد اجاره است نه صحیح بودن حج نایب.

بنابراین، چنانچه نایبی که حج بر خودش واجب است از طرف دیگری به حج

ص: 159

برود، ذمه کسی که حج به نیابت او انجام شده (منوب عنه) فارغ و پاک می شود، ولی نایب مستحق اجرتی که در قرارداد معین شده نمی شود، بلکه مستحق اجرت المثل خواهد بود؛

البته، چنانچه اجرت المثل بیشتر از اجرت ذکر شده در قرارداد باشد و اجیر نیز هنگام انعقاد قرارداد اجاره از این مطلب مطلع بوده است یا احتمال عقلایی آن را می داده و با این حال اقدام به انعقاد قرارداد اجاره کرده، در این صورت اجير حق دریافت اجرتی بیشتر از اجرت ذکر شده در قرارداد را ندارد.

مسأله 351. فرد مستطیع در صورتی که خود ، توانایی انجام حجة الاسلام را داشته باشد، باید شخصا به حج برود و حج شخص دیگری از طرف او به طور مجانی یا با اجرت کافی نیست.

مسأله 352. در چند مورد نایب گرفتن در حج، واجب است:

الف. اگر کسی که مستطیع شده، حج بر او « مستقر شود و ناامید باشد از اینکه بعد خودش بتواند بدون مشقت فوق العاده ای که معمولا تحمل نمی شود (حرج) حج به جا آورد، باید دیگری را از طرف خود به عنوان نایب بفرستد؛

مثل اینکه فردی با وجود استطاعت و فراهم بودن سایر شرایط، در ادای فریضه حج کوتاهی نموده و حج واجب را به جا نیاورد و بعد، به دلیل پیری یا بیماری و ناتوانی و مانند آن، نتواند حج نماید یا انجام حج، كرجی باشد و ناامید باشد از اینکه بعدا خودش بتواند بدون خرج، حج به جا آورد، در این صورت، لازم است دیگری را از طرف خود به عنوان نایب بفرستد.

ب. اگر در سال اولی که به اندازه رفتن حج مال پیدا کرده و سایر شرایط نیز فراهم است، به دلیل پیری یا بیماری یا ناتوانی یا مانند آن نتواند حج کند یا انجام حج بروی مشقت زیادی دارد که معمولا تحمل نمی شود (حرج) و ناامید باشد از اینکه بعدا خودش بتواند بدون خرج حج به جا آورد، در این صورت باید دیگری را از طرف خود به عنوان نایب بفرستد؛

ص: 160

بلکه در این صورت، چنانچه مال وی تنها به اندازه هزینه حج میقاتی باشد - نه بلدى - بازهم نایب گرفتن بروی واجب می شود.

ج. فردی که مستطیع بوده، ولی حج را به جا نیاورده و حج برذمه او « مستقر شده سپس فوت نموده است، باید از ما ترک او، کسی را برای انجام حج نیابتی اجیر نمایند و فرق ندارد که آن شخص خودش توانایی انجام حج را داشته و باید شخص حج را انجام می داده و انجام نداده است یا آنکه وظیفه داشته نایب بفرستد، ولی به وظیفه خویش رفتار نکرده است.

مسأله 353. اگر نایب از طرف شخصی که خودش توانایی رفتن به حج نداشته و ناامید از انجام آن در آینده بوده ، حج به جا آورد، در صورتی که شخص مذکور در حالی که عذرش باقی است فوت کند، حج انجام شده توسط نایب کفایت می کند، هرچند حج بر ذمه آن شخص در زمان حیات مستقر شده باشد؛

اما اگر اتفاقأ قبل از فوت، عذر وی برطرف شود و قدرت پیدا کند تا خودش بدون خرج حج را انجام دهد، احتیاط واجب آن است که شخصا در زمان توانایی حج نماید و چنانچه بعد از محرم شدن نایب، عذرش برطرف شود، بر شخصی که نیابت از طرف او انجام شده ( منوب عنه) واجب است شخص حج نماید، هرچند نایب نیز بنابر احتیاط واجب، باید عمل حج را تمام کند.

مسأله 354. در موارد جواز نیابت، نایب گرفتن از میقات کافی است و انسان لازم نیست از شهر خود نایب انتخاب نماید.

مسأله 355. زن می تواند از طرف مرد و مرد می تواند از طرف زن نیابت کند و هرکدام باید وظیفه خودشان را در چنین حجی رعایت کنند. بنابراین، اگرزن است، وظایف زنان را به جا آورد و اگر مرد است ، مطابق وظایف مردان رفتار نماید.

مسأله 356. کسی که هنوز حج نرفته است را «صرورة » می نامند، نایب گرفتن فرد صروره ، برای صروره و غیر صروره مانعی ندارد، خواه نایب یا منوب عنه مرد باشد یا زن باشد و در دو مورد، نایب گرفتن فرد صروره بهتر است:

ص: 161

الف. فردی که عاجز باشد و نتواند حجة الاسلام را خودش به جا آورد، ولی توانایی مالی داشته باشد؛

ب. فردی که حج بر ذمه او مستقر شده و فوت شده است .

مسأله 357. اگر کسی خود را برای حج نیابتی اجیر کند و با پول نیابت مستطيع شود، در صورتی که حج نیابتی مقید به همان سال باشد، باید حج نیابتی را مقدم نماید و چنانچه استطاعتش تا سال بعد باقی بماند، حج بر او واجب است و اگر باقی نماند، واجب نیست.

اما اگر حج نیابتی مقید به همان سال نباشد و مطمئن باشد که در سال های بعد توانایی انجام حج واجب بر خودش را دارد، مخیر است که اول حج نیابتی را به جا آورد یا حج واجب بر عهده خویش را انجام دهد، ولی اگر مطمئن نباشد، باید انجام حج خویش را مقدم دارد.

کافی به آن نباشد، باید کمبود را از اصل دارایی وی تکمیل نمایند.

مسأله 360. اگر فردی بمیرد و حجة الاسلام بر ذمه وی باشد، برای فارغ شدن ذمه او، نایب گرفتن از میقات کافی است، هرچند از نزدیک ترین میقات ها به مگه باشد و واجب نیست از وطن نایب بگیرند؛ مگر در این خصوص، وصیتی داشته باشد که حکم آن در مسأله بعد می آید.

مسأله 361. اگر فردی بمیرد و حجة الاسلام بر ذمه وی باشد و وصیت کرده باشد که از وطنش نایب بگیرند، واجب است از وطن نایب بگیرند، ولی مازاد بر اجرت حج میقاتی، از ثلث مال پرداخت می شود.

همچنین، اگر فرد مذكور فقط وصیت به حج نموده و چیزی معین نکرده که از کجا نایب گرفته شود، نایب گرفتن از میقات کافی است؛ مگر در صورتی که نشانه و قرینه ای باشد که مراد وی نایب گرفتن از وطن است؛ مثل اینکه مقداری از مال را برای اجیر گرفتن معین کرده که مناسب حج از وطن است.

مسأله 362. کسی که بمیرد و حجة الاسلام بر ذمه وی باشد و ماترک وی به مقدار هزینه حج - هرچند حج میقاتی - نباشد، بر ورثه واجب نیست کمبود هزینه حج را از مال خود تکمیل نمایند تا به وسیله آن حج متوفی را انجام دهند، ولی اگر بعضی از ورثه با رضایت خویش یا فرد نیکوکاری مقدار کاستی را از مال خود بپردازد، (1) واجب است برای حج متوقی نایب بگیرند؛

در غیر این صورت، چنانچه فرد متوفی بدهی یا خمس یا زکات و مانند آن یا وصیتی داشته باشد، مبلغ مذكور مطابق موازین شرعی در آن موارد صرف شود و اگر نداشته باشد تمام ماترک برای ورثه است.

مسأله 363. کسی که بمیرد و حجة الاسلام برذمه وی باشد و تركه او کافی به هزینه حج باشد، احتیاط واجب آن است که در همان سال اول وفات برای فارغ شدن ذمه او اقدام نمایند، هرچند با اجیر گرفتن از ماترکش باشد؛

ص: 163

اما اگر در همان سال اول ، نایب گرفتن از میقات ممکن نباشد، احتیاط واجب این است که از وطنش نایب بگیرند و انجام حج را تا سال آینده به تأخیر نیندازند هرچند بدانند که نایب گرفتن از میقات در سال بعد ممکن است و در صورت نایب گرفتن از وطن، اجرت اضافه برحج میقاتی، نباید از سهم وارث محجور مانند نابالغ یا مجنون یا سفیه کسر شود.

مسأله 364. کسی که بمیرد و حجة الاسلام بر ذمه وی باشد، چنانچه شخصی بدون اجرت و به طور مجانی به جای او حج نماید کافی است و دیگر واجب نیست از ماترکش برای او نایب بگیرند.

همچنین، اگر متوفی وصیت به حج از ثلث مال خویش کرده باشد و شخصی حج را به نیابت وی بدون اجرت به جا آورد، در این صورت هم واجب نیست از ثلث برایش نایب بگیرند، ولی معادل هزینه حج از ثلث ، حق ورثه نخواهد بود؛ بلکه باید در امور خیری مصرف شود که به نظر ميت نزدیک تر باشد.

مسأله 365. اگر استقرار حج بر ذمه میت معلوم باشد، ولی ورثه شک نمایند که متوفی حج مذکور را انجام داده یا نه، واجب است از طرف او حج به جا آورده شود و هزینه آن از اصل ماترک خارج می گردد.

مسأله 366. اگر متوفی وصیت به حج کرده است، چنانچه معلوم باشد که منظور وی «حجة الاسلام» بوده که بر ذمه اش مستقر شده ، هزینه آن از اصل دارایی متوفی خارج می شود و اگر معلوم است که منظورش غیر آن بوده یا در این مورد شک باشد، هزینه حج از ثلث مال وی خارج می شود . (1)

ص: 164

« کنتم خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ المنکر وتومنون بِاللَّهِ ...» (1)

«شما (مسلمانان حقیقی) بهترین امتی هستید (یا بوده اید) که برای مردم ظاهر شده اند، به وظیفه امربه معروف و نهی از منکر عمل می کنید و ایمان به خداوند متعال دارید...».

در حدیث نقل شده که امام باقر (علیه السلام) فرمودند: «... همانا امربه معروف و نهی از منکر، راه پیامبران و روش صالحان و شیوه نیکوکاران است. این فریضه، فريضه بزرگی است که واجبات دیگر تنها در سایه آن برپا می گردند. تنها این فریضه است که به واسطه آن، راه ها امن می شود (2) و در پرتوی آن، درآمدها حلال می شود و حقوق و اموال به زور گرفته شده به صاحبانش برگردانده می شود و زمین آباد می شود و از دشمنان اسلام انتقام گرفته می شود و تمام کارها (براساس عدل) سامان می پذیرد...». (3)

روایت شده که امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند: «قوام شریعت به امر به معروف و نهی

از منکر و برپا داشتن حدود الهی است». (4)

در حدیث نقل شده است که امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند: «... هرکس سه خصلت داشته باشد، دنیا و آخرتش سالم بماند: امربه معروف نماید و خود به آن عمل کند و نهی از منکر کند و خود از آن باز ایستد و بر حدود الهی پاسداری و محافظت نماید...». (5)

ص: 166

نباشند؛ اما اگر عده ای خاص آشکارا گناه کنند و عموم مردم درصدد تغییر آن بر نیایند، در این صورت، هردو دسته سزاوار عقوبت و کیفر خداوند متعال هستند» (1).

میکاهد و از همه اینها برتر، سخن حق در پیش روی حاکم ستمکار است». (1)

آری، امر به معروف و نهی از منکر فریضه ای است که اگر با توجه به شرایط آن، صحیح انجام شود، نسخه شفابخش و داروی دردهای فردی و اجتماعی است؛ اما اگر به شرایط آن توجه نشود، گاه به جای هدایت و سازندگی، تخریب و گمراهی به بار می آورد.

هدف از امر به معروف و نهی از منکر، تصحیح مسیر فرد و جامعه در راه رسیدن به کمال و مسیربندگی پروردگار متعال است. کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند، چون سوزن بانی است که با تصحیح مسير، قطار را در رسیدن به مقصد هدایت می کند، بدون شک سوزن بان باید مسیرها را بشناسد و مقصدها را بداند تا هر قطاری را به مسیر صحیح هدایت کند. فردی هم که می خواهد امر به معروف و نهی از منکر کند، باید با احکام و شرایط این فریضه الهی آشنا باشد.

2. کسی که امر به معروف یا نهی از منکر می کند، معروف و منکر را - هرچند به طور اجمالی - بشناسد.

3. کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند، احتمال تأثیر در شخص خلافکار بدهد.

4. شخص خلافکار، قصد انجام منکر را داشته باشد یا مشغول به انجام آن باشد.

5. شخص خلافکار در ارتکاب منکریا ترک واجب ، معذور نباشد.

6. امربه معروف و نهی از منکر برای کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند، سختی فوق العاده ای که معمولا تحمل نمی شود (مخرج) یا ضرر جانی یا آبرویی یا مالی به مقدار قابل توجه نداشته باشد.

توضیح شرایط مذکور، در مسائل بعد ذکر می شود .

مؤثر باشد، بر آنان واجب است که امر به معروف و نهی از منکر نمایند.

اینکه آن شخص در موضوع اشتباه نموده یا نظر فقهی مرجع تقلید او چنین باشد؛

البته اگر منکر از کارهایی باشد که شارع مقدس هرگز به وقوع آن راضی نیست،

مثل کشتن فردی که جانش محترم است، جلوگیری از آن واجب می باشد، هرچند انجام دهنده معذور باشد و یا حتی مکلف هم نباشد.

مسأله 377. اگر فرد احتمال بدهد شخصی که منکر را مرتکب می شود یا واجب را ترک می کند، در مورد آن، شرعا معذور می باشد، چنانچه ظاهر حال بر عذر نداشتن وی، در انجام منکریا ترک واجب باشد، امر به معروف و نهی از منکر، با وجود سایر شرایط آن، واجب است؛

اما اگر ظاهر حالی وجود نداشته باشد یا ظاهر حال بر عذر داشتن وی در انجام منکر یا ترک واجب باشد، امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست. (1)

درصد احتمال و اهمیت مورد آن، مقایسه و بررسی می گردد و گاهی در صورت ضرر هم، وظیفه امر به معروف و نهی از منکر ساقط نمی شود.

مختلف از نظر شدت و ضعف می باشد و لازم است در هریک از مراتب سه گانه، ترتيب بين درجات آن مرتبه مراعات گردد و فرد باید ابتدا در هر مرتبه، درجه ای را انتخاب کند که اذیت و توهین آن کمتر و تأثیر آن بیشتر است و اگر نتیجه نگرفت، به درجات سخت تر و شدیدتر اقدام نماید.

بنابراین، چنانچه می توان به گونه ای امر به معروف و نهی از منکر نمود که موجب اذیت یا بی احترامی به فرد نگردد و مؤثرهم واقع شود، نباید از درجه ای استفاده نمود که موجب اذیت یا بی احترامی به فرد می شود.

مسأله 382. همان طور که در مسأله «379» ذکر شد، برای امر به معروف و نهی از منکر و پیشگیری از وقوع جرم یا منکر، جایز نیست عملی شود که موجب سرخی یا کبودی یا سیاهی بدن یا جراحت یا شکستگی یا قطع یا نقص عضويا قتل و مانند آن گردد، هرچند برای جلوگیری از آن منکر، راه دیگری نباشد؛ (1)

اما چنانچه فردی اقدام به موارد فوق نماید ضامن است و اگر این اقدام عمدی بوده، احکام جنایت عمدی بر آن جاری می شود و اگر از روی خطاوسهو بوده است، احکام جنایت خطایی بر آن جاری می شود؛

مگر آنکه بر جرم و منکری که فرد مرتکب آن می شود مفسدهای مهم تر از سرخی و سیاهی بدن و بقیه موارد ذکر شده وجود داشته باشد که در این صورت ، برای فرد یا افرادی که از امام (علیه السلام) یا نایب ایشان (2) اجازه دارند، جایز است اقدام به این موارد نمایند و در این حال، فرد به میزان اجازه ای که دارد ضامن محسوب نمی شود.

بودن شرایط آن، واجب کفایی است و اگر بعضی از افراد به این وظیفه عمل کنند و مؤثر واقع گردد، از دیگران ساقط می شود و چنانچه همه افرادی که شرایط را دارا می باشند امر به معروف و نهی از منکر را ترک نمایند، همه آنان گناهکار و مستحق عقاب خواهند بود؛

البته، بر همه افراد جامعه لازم است که اگر با کار حرام یا ترک واجبی مواجه شدند، بی تفاوت نباشند و انزجار و ناراحتی خود را با گفتاریا کردار و مانند آن، ابراز نمایند و این مقدار بر همه مكلفين، واجب عینی است، هرچند در مواردی که فرد احتمال تأثیر در امر به معروف و نهی از منکر نمی دهد، اظهار ناراحتی و ابراز انزجار قلبی از ترک واجب یا ارتکاب حرام، بنابر احتیاط واجب می باشد.

مسأله 384. انجام علنی گناه - مانند پخش موسیقی حرام در ماشین و مغازه با صدای بلند، بدحجابی در انظار مردم، برپایی مجالس لهو و لعب و عروسی که شؤون اسلامی در آنها رعایت نمی شود - که موجب اشاعه منکر و فساد در اجتماع یا شکسته شدن حریم شرع مقدس و عادی شدن معصیت گردیده یا جنبه بد آموزی دارد، باعث می شود حرمت گناه تأكید و قبح بیشتری پیدا کند؛

در این گونه موارد، امربه معروف و نهی از منکر با وجود شرایط آن تأکید بیشتری

دارد.

مسأله 385. در امر به معروف و نهی از منکر، قصد قربت لازم نیست؛ بلکه هدف، به پا داشتن واجب و جلوگیری از حرام می باشد؛ البته قصد قربت، موجب رسیدن به ثواب الهی و پاداش اخروی است.

مسأله 386. واجب بودن امر به معروف و نهی از منکر به صنف خاصی از مردم اختصاص ندارد؛ بلکه با فراهم بودن شرایط آن، بر علما و غیر آنان، افراد عادل یا فاسق، ثروتمند یا فقیر، مسؤولین حکومتی و مردم واجب می باشد.

مسأله 387. واجب بودن امربه معروف و نهی از منکر، برهر مکلف نسبت به خانواده و نزدیکان وی دارای اهمیت بیشتری است.

ص: 176

بنابراین، اگر شخصی در خانواده و نزدیکان فرد می باشد که نسبت به واجبات دینی، از قبیل نماز، روزه، خمس، حجاب و... بی توجه است و آنها را سبک می شمارد یا نسبت به ارتکاب حرام ها از قبیل ربا، غیبت، دروغ، گوش دادن به غنا و موسیقی لهوی و... بی مبالات و بیباک می باشد، باید با اهمیت بیشتری - با مراعات مراتب سه گانه امر به معروف و نهی از منکر - جلوی کارهای حرام وی را بگیرد و او را به انجام کارهای واجب و ترک حرام دعوت نماید.

مسأله 388. اگر پدر یا مادر فردی مرتکب حرام یا ترک واجبی می شوند، جایز بودن امر به معروف و نهی از منکر نسبت به آنان توسط فرزند، به غیر گفتار یا رفتار نرم و ملایم، محل اشکال است و مراعات مقتضای احتیاط در مورد آن رعایت گردد.

براین اساس، احتیاط واجب آن است که فرزند با ملایمت و نرمی، والدین خویش را امر به معروف و نهی از منکر کند و هیچ وقت با خشونت و گفتار تند با آنان رفتار ننماید. (1)

مسأله 389. کتک زدن بچه نابالغ جایز نیست؛ مگر در صورتی که تمام شرایط زیر مراعات شود:

1. بچه، کار حرامی را انجام داده باشد یا سبب اذیت دیگران یا ضرر رساندن به

آنان شده باشد.

2. ولی شرعی بچه نابالغ یا کسی که از او اجازه دارد، این کار را انجام دهد.

3. زدن به قصد ادب کردن و تربیت باشد، نه برای تشفی خاطر(خنک شدن دل).

ص: 177

4. او را بیش از سه ضربه نزند.

5. زدن، به گونه ای نباشد که بدن طفل سرخ شود؛ بلکه آهسته و خفیف باشد.

6. تنها راه ادب کردن و تربیت، زدن باشد.

بنابراین، مادر، برادر، خواهر، آموزگار به نابالغ، حق زدن او را ندارند؛ مگر اینکه با وجود شروط فوق، از ولی شرعی او (پدر یا پدربزرگ پدری) کسب اجازه کرده باشند.

همچنین، اگر کتک زدن باعث سرخ شدن یا کبود شدن یا سیاه شدن بدن به نابالغ گردد، دیه دارد و مقدار دیه آن، در جلد چهارم فصل احکام دیات بیان خواهد شد. مسأله 390. ارشاد جاهل در موضوعات محضه لازم نمی باشد و واجب نیست کسی که نسبت به موضوع، اطلاع ندارد را ارشاد نمود؛ (1) مگر در موارد خاص که ارشاد جاهل لازم می باشد، از جمله آنها موارد ذیل می باشد:

الف. موردی که معلوم باشد شارع مقدس به وقوع آن کار - هرچند نسبت به جاهل به موضوع - رضایت ندارد؛ مثل اشتباه کسی که قتل او حرام است با کسی که قتل او جایز است.

ب. موردی که مندرج در قاعده تسبیب در حرام باشد؛ مثل اینکه فرد آب نجس یا غذای نجس را برای آشامیدن یا خوردن در اختیار فرد جاهل به موضوع قرار دهد، در حالی که وی در معرض خوردن یا آشامیدن شی ء نجس باشد.

توضیح بیشتر در این خصوص، در جلد اول، مبحث «احکام دیگر نجاسات» مسائل «150» تا «156» ذکر شد.

ص: 178

مسأله 391. اگر فرد مکلف در موردی اطلاع از حکم شرعی نداشته باشد، مثل آنکه فردی نداند استفاده از انگشتر طلا بر مرد حرام است یا گوش دادن به موسیقی الهوى وغنا حرام است یا پوشش قدم پای زن در مقابل نامحرم واجب است و به علت جهل به حکم شرعی و ندانستن مسائل محل ابتلایش، این موارد را رعایت نمی کند، با شرایط ذیل، یاد دادن حکم شرعی و ارشاد وی واجب است:

1. آن حکم، از احکام الزاميه (واجب یا حرام) باشد.

2. حکم مذکور محل ابتلای فرد جاهل باشد، مانند بسیاری از مسائل نماز و روزه.

3. آن حکم از موارد اختلافی در فقه نباشد که احتمال عقلایی داده شود وی از مجتهد جامع الشرایطی تقلید می نماید که آن مورد را از احکام الزامیه (واجب یا حرام نمی داند.

4. فردی که می خواهد ارشاد نماید، اطلاع از حكم الزامی داشته باشد. (1)

5. احتمال عقلایی تأثیر در فرد جاهل وجود داشته باشد.

6. یاد دادن به وی موجب سختی فوق العاده ای که معمولا تحمل نمی شود (حرج) نباشد؛ البته احتمال حرج کافی نیست و برای رفع تکلیف یقین یا اطمینان به حرج لازم است.

7. یاد دادن به وی موجب ضرر قابل توجه نباشد؛ البته اطمینان به ضرر لازم نیست، بلکه برای رفع تکلیف، خوف ضرر کافی است. (2)

ص: 179

شایان ذکر است، در مواردی که فرد جاهل درصدد یادگیری و تعلم حكم مسأله است ارشاد وی - با تحقق شرایط فوق - لازم می باشد و همین طور است اگر با وجود التفات به ندانستن حکم مسأله، درصدد یادگیری آن نباشد، (1) بلکه اگر فرد به علت غفلتی که نسبت به آن مسأله دارد، احتمال ثبوت حكم الزامی در آن مورد را نمی دهد و به این علت درصدد یادگیری آن نیست، باز هم بنابر احتیاط لازم، یاد دادن مسأله به او واجب است.

مسأله 392. جهل نسبت به موضوعات مستنبطة محل ابتلای مكلف، حکم جهل به احکام شرعی را دارد که توضیح آن در مسأله قبل بیان شد. (2)

ب. آنچه را فاسد نموده ، در صورت امکان مطابق با دستور شرع اصلاح نماید؛ مثلا اگر نماز یا روزه را ترک کرده، باید قضای آنها را به جا آورد یا اگر بدهکار است و توانایی پرداخت بدهیش را دارد و طلبکار مطالبه می کند، باید بدهیش را بپردازد. (1)

شایان ذکر است، اگر فرد بعد از توبه، به سوی گناه برگردد، نباید از رحمت خداوند متعال ناامید شود، بلکه باید دوباره توبه نماید.

8. مانع شدن از ذکر خداوند متعال در مساجد و سعی در خراب کردن آنها.

9. فرار از جنگ مسلمین با كفار.

10.گمراه کردن مردم از راه خداوند متعال.

11. خودکشی یا وارد کردن ضرر کلی به بدن، مثل نقص عضويا زوال عقل.

12. کشتن مسلمان و کسی که خون او محترم است - هرچند کودک یا مجنون باشد و نیز کمک و اعانت بر این امر، هرچند به گفتن کلمه ای باشد که موجب وقوع قتل گردد.

13. تجاوز به ناحق ، با زدن ، مجروح کردن و مانند آن نسبت به مسلمان و کسی

که خون او محترم است.

14. سقط جنین

15. دروغ.

16. قسم دروغ به خداوند متعال .

17. گفتار بدون علم و دلیل معتبر.

18. ترک عمدی نماز و روزه و حج و حجاب و پوشش و عفاف اسلامی و سایر

واجبات الهی.

19. پرداخت نکردن زکات و خمس واجب یا تأخیر در پرداخت آن (بدون مجوز

شرعی).

20. پرداخت نکردن بدهی طلبکار یا تأخیر در ادای آن با وجود مطالبه طلبکار و توانایی مالی بدهکار در ادای دین، با توضیحاتی که در فصل «دین» ذکر می شود .

21. ریا در طاعات و عبادات.

22. عقوق والدين و اذیت و بدرفتاری با پدر و مادر و ترک احسان لازم به آنان. 23. عدم رعایت وظایف شرعی واجب در قبال فرزندان.

24. عدم رعایت وظایف شرعی واجب زوجین نسبت به یکدیگر.

25. قطع رحم.

ص: 182

26. مشغول شدن به لهو حرام مانند غنا و موسیقی لهوى.

27. قمار بازی.

28. کمک و همکاری با ظالم در ظلمش یا امور حرام دیگرو نیز قبول پست از جانب آنان؛ مگر آنکه اصل عمل شرعی باشد و پذیرش آن پست به مصلحت مسلمین باشد یا به قصد احسان به مؤمنین ودفع ضرر از آنان باشد یا آنکه فرد در قبول چنین منصبی مجبور (اکراه) شده باشد.

29. شکستن عهد و نذر و قسم شرعی.

30. خیانت و پیمان شکنی و نقض معاهده حتی با غیر مسلمانان.

31. هتک مقدسات (مانند قرآن و اسامی متبرکه).

32. تبذیر (بیهوده خرج کردن مال و صرف آن در آنچه شایسته نیست).

33. اسراف (صرف مال زیادتر از آنچه شایسته است).

34. شرب خمر و آب جو(فقاع) و سایر مست کننده ها و مشروبات الکلی

35. سحر.

36. کهانت.

37. لواط.

38. زنا.

39. نسبت دادن زنا یا مانند آن به کسی بدون بينه شرعی.

40. قیادت (جمع کردن بین مرد و زن به زنا، یا دو مرد به لواط).

41. استمناء و خود ارضایی و سایر استمتاعات جنسی با توضیحی که در مسأله «544» ذکر می شود.

42. دوستی و مرتبط شدن با نامحرم در موارد غیر مشروع.

43. نگاه به نامحرم یا لمس بدن نامحرم؛ که توضیح آن در جلد چهارم فصل احکام روابط زن و مرد و مسائل اجتماعی آنان» ذکر می شود .

44. ربا در قرض یا معامله و دریافت دیرکرد در ازای تأخیر در پرداخت دین،

ص: 183

همچنین اجرا یا ثبت یا گواهی بر عقود، معاملات و وام های ربوی.

45. خوردن شخت (خوردن و ارتزاق از مال حرام) مانند بهای خمرو مسکرات

واجرت زن زناکار، اجرت فرد آوازخوان که آواز غنایی می خواند.

46. رشوه ای که قاضی برای صدور حکم می گیرد.

47. دزدی و سرقت.

48. تصرف در مال یتیم به ظلم و ناحق و نیز غصب و تصرف در مال مسلمان

بدون رضایت او.

49. تصرف به ناحق در اموال بیت المال.

50. عمل نکردن به وصیت شرعی متوفى.

51. غش در معاملات

52. کم فروشی.

53. خوردن گوشت خوک و حیوانات حرام گوشت و مردار

54. شایع کردن فحشاء و گناه بین مؤمنین.

55. نمامی و سخن چینی کردن که موجب تفرقه بین مؤمنین گردد.

56. قهر کردن با مسلمان بیش از سه روز، بنابر احتیاط واجب. (1)

57. خلف وعده، بنابر احتیاط واجب.

58. حسد همراه با اظهار اثر آن با گفتاريا عمل؛

«حسد» بدون اظهار اثر آن، حرام نیست، هرچند از رذایل اخلاقی و صفات ناپسند محسوب می شود.

59. تکبر؛

«کبر» حالت نفسانی است که فرد براثر خود پسندی، خودش را بزرگ تر و برتراز

دیگران ببیند، بدون داشتن مزیتی که مستحق آن باشد؛

ص: 184

چنانچه انسان، کبر را با گفتار یا رفتارش اظهار و ابراز نماید حرام است (1) و بدون اظهار اثر آن حرام نیست، هرچند از رذائل اخلاقی و صفات ناپسند به حساب می آید.

60. فحش و ناسزا گفتن به مؤمن و لعن وی.

61. اهانت به مؤمن و ذلیل کردن او

62. افشای اسرار مؤمن.

63. تجسس برای اطلاع از گناهان غیر علنی و پنهان مؤمن.

64. ضرر وارد کردن به جان یا مال یا عرض مسلمان .

65. پایمال کردن حقوق شرعی همسایگان.

66. تهمت زدن.

67. غیبت .

68. فتوى دادن در امور دینی برای کسی که مجتهد نیست .

69. قضاوت به ناحق و نیز قضاوت کردن برای کسی که اهلیت و شرایط شرعی

آن را ندارد.

70. تعرب پس از هجرت؛

منظور از آن در این زمان آن است که انسان سرزمین اسلامی یا کشور یا شهری که می تواند معارف دینی و احکام شرعی را در آن بیاموزد و واجبات الهی را انجام دهد و از حرام های الهی اجتناب نماید را ترک کرده و به سرزمین یا کشور یا شهری منتقل شود و در آن اقامت گزیند که دین و ایمانش کاستی پذیرد، به گونه ای که ایمان و اعتقادش به عقاید حق، سست و ضعیف و کم رنگ گردد یا نتواند همه یا بعضی از واجباتی را که در شریعت اسلام به آنها امر شده انجام دهد و گناهانی را که نهی شده ترک نماید.

بنابراین، مسلمانی که به کشور غیر اسلامی رفته است، اگر بداند که ماندن او

ص: 185

در آن کشور (یا سایر کشورهای غیر اسلامی) به کاستی دین و ایمان او و خانواده یا فرزندانش، کشیده می شود، ولی سکونتش در میهن اسلامی خود یا در سایر کشورهای اسلامی باعث حفظ دین و ایمان او و خانواده اش می گردد، باید به میهن اسلامی خود یا سایر کشورهای اسلامی هجرت نماید؛ مگر آنکه رفتن به آنجا، وی را در خطر مرگ یا حرج و زحمت فوق العاده ای که قابل تحمل نیست بیندازد یا ضرورتی پیش آید که باعث رفع تکلیف شود، همانند ضرورتی که موجب جایز شدن خوردن مردار برای حفظ جان از خطر مرگ و امثال آن می شود و در این فرض هم، باید به حد لازم و ضرورت اکتفا کند و بیشتر از آن جایز نیست.

71. شهادت دادن به ناحق.

72. کتمان شهادت در جایی که اظهار آن لازم است، که توضیح آن در ضمن مسأله بعد خواهد آمد.

مسأله 395. اگر از فرد مكلفی که اهلیت شاهد واقع شدن دارد، درخواست شود که شاهد بر عقد (1) یا ایقاع (2) یا اقرار یا مانند آن از حقوق الناس باشد، احتیاط واجب آن است که قبول نماید؛

مگر آنکه تحمل شهادت مذکور بروی ضرر قابل توجه داشته باشد یا همراه با مشقت فوق العاده که معمولا قابل تحمل نیست (حرج) باشد یا مستلزم امر حرامی باشد، (3) یا در وقت احتیاج قادر برادای شهادت نباشد یا ادای شهادت برایش خرجی یا ضرری باشد. (4)

همچنین، اگر فرد مکلف بر عقد یا ایقاع یا غیر آن شاهد گرفته شود، سپس از او خواسته شود که ادای شهادت نماید، قبول بروی لازم است؛ اما اگر بر عقد یا ایقاع

ص: 186

یا امر دیگری شاهد باشد بدون آنکه شاهد گرفته شود، قبول واجب نیست، مگر آنکه ظالم و مظلوم از طرفین نزاع را بشناسد که در این صورت، امتناع از ادای شهادت در یاری مظلوم جایز نیست.

شایان ذکر است، این واجب در هر دو مورد، (1) واجب کفایی است و اگر مکلف بداند که شخص دیگری که اهلیت دارد اقدام به این امر می نماید، بر او قبول واجب نیست.

چه نثر- که با سبک ها و لحن ها و آوازهای مرسوم و معمول نزد اهل لهو خوانده می شود و فرقی بین غنای شاد و غنای غم انگیز و محزون نمی باشد و همین طور فرقی بین آواز غنایی زن و مرد، بین تک خوانی و جمع خوانی، خواندن با استفاده از دستگاه صوت و غیر آن نیست.

شایان ذکر است، معیار تشخیص این موضوع (کدام آواز عرفا مناسب با مجالس لهواست و کدام آواز مناسب نیست یا کدام سبک خواندن عرفا در نزد اهل لهو مرسوم است و کدام سبک مرسوم نیست)، به عهده شخص مکلف می باشد و مکلف می تواند با مراجعه به عرف مردم، بسیاری از موارد آن را تشخیص دهد.

مسأله 397. صداهایی که محتوا و متن غير لهوی دارد، ولی سبک خواندن آن مناسب با مجالس لهواست، در صورت دارد

الف. آن محتوا قرآن، دعا و ذکر باشد؛ خواندن آن با لحن غنایی، حرام است.

ص: 188

ب. سایر سخنان (غیر قرآن، دعا و ذکر) باشد که با سبک لهوى ولحن غنایی خوانده می شود، چه شعرباشد و چه نثر مثل قصیده ، غزل اسلامی، مدیحه و مرثیه، کلمات حکمت آمیز و مانند آن؛ چنین خواندنی بنابر احتیاط واجب، جایز نیست.

بنابراین، صدایی که محتوا و متن باطلی ندارد و سبک خواندن آن هم لهوى نیست ، اشکال ندارد.

مسأله 398. گوش دادن به غنا، حرام است و اجرت گرفتن برای آن نیز حرام می باشد و گیرنده، مالک اجرت نمی شود. همین طور، یاد گرفتن و یاد دادن آن نیز

جایز نیست.

مسأله 399. «موسیقی»، فتی از فنون انسانی می باشد و آن، صداها و آهنگ هایی است که از نواختن ابزار مخصوص موزیک ایجاد می شود. موسیقی از نظر حکم شرعی، دو نوع است:

الف. موسیقی حلال؛ آن است که مناسب مجالس لهونباشد؛ مثل موسیقی ارتش (مارش نظامی و طبل و سنج عزاداری که در عرف، مناسب با مجالس لهو محسوب نمی شود.

ب. موسیقی حرام؛ آن است که مناسب مجالس لهو باشد؛ یعنی شنونده موسیقی (خصوصا زمانی که از این امور، مطلع باشد) تشخیص می دهد که این آهنگ در مجالس لهو به کار می رود. (1)

شایان ذکر است، تشخیص این موضوع (آیا موسیقی عرف مناسب با مجالس اهل لهوهست یانه)، به عهده شخص مکلف می باشد و مکلف می تواند با مراجعه به عرف مردم بسیاری از موارد آن را تشخیص دهد و در این حکم، فرقی بین موسیقی ایرانی و غیرایرانی و موسیقی سنتی و غیر سنتی، کلاسیک و غیر کلاسیک و مانند آن نیست.

ص: 189

مسأله 400. گوش دادن به موسیقی حرام، حرام می باشد، چه اینکه شنونده در مجلس نواختن موسیقی حضور داشته باشد یا نه، موسیقی به صورت زنده و مستقیم پخش شود یا قبلا ضبط شده و از شبکه های تلویزیونی داخلی یا خارجی یا سایر دستگاه های پخش یا موبایل و مانند آن، پخش شود.

مسأله 401. منظور از مجلس لهو، مجلسی است که برای هوسرانی، عیاشی و خوشگذرانی تشکیل شده است، هرچند خوشگذرانی آن با ارتکاب امور حرام مثل شرب خمر، اختلاط نامشروع زن و مرد همراه نباشد. بنابراین، نواختن و گوش دادن به موسیقی مناسب با این نوع مجالس، حرام است، هرچند در مجلس عادی نواخته شده یا به صورت فردی گوش داده شود.

مسأله 402. به طور کلی برای آنکه گوش دادن به صدایی جایز باشد - همان طور که از مسائل قبل استفاده شد - رعایت چند نکته لازم است:

الف. آواز خوانده شده، غنایی نباشد.

ب. موسیقی و آهنگ آن، مناسب با مجالس لهونباشد.

ج. محتوای خواندن خواننده ، مطالب منفی و خلاف شرع، مثل دعوت به کفر و بی دینی، فحشاء وابتذال نباشد.

د. برای مردان ، آوازخوانی زن که با نازک و لطيف کردن صدا همراه است نباشد.

مسأله 403. همان طور که نواختن موسیقی لهوی و گوش دادن به آن جایز نیست، اجرت گرفتن برنواختن موسیقی حرام، نیز حرام می باشد و گیرنده، مالک آن نمی شود و تعلیم و تعلم آن نیز حرام است.

مسأله 404. اگر فرد در موردی، شک کند که آواز غنا است یا نه، یا موسیقی لهوى است یا غيرلهری، برای کسی که تعریف غنا ولهوو موسیقی لهوی را می داند، شنیدن آن حرام نیست؛ ولى خلاف احتیاط می باشد.

مسأله 05 4. معیار حرام بودن موسیقی، همان طور که در مسائل قبل ذکرشد، تناسب آن با مجالس لهو می باشد.

ص: 190

بنابراین، اگر کسی بگوید: «این نوع موسیقی حالت خاصی را در من ایجاد نمی کند» یا آنکه بگوید: «در من اثر ندارد»، این حرف او معیار حرام یا حلال بودن موسیقی نیست؛ البته گاه، ایجاد حالتی خاص در شخص، نشان میدهد که موسیقی با مجلس لهوتناسب دارد؛ ولی همیشه این طور نیست.

مسأله 406. همان طور که در مسائل قبل ذکر شد، گوش دادن به غنا و موسیقی مناسب با مجالس لهو حرام است؛ (1)

اما اگر فرد به موسیقی حرام یا غنا گوش ندهد، ولی آن صدا به گوشش بخورد، مرتکب حرام نشده است. بنابراین، به گوش خوردن صدای موسیقی حرام یا غنا، به خودی خود حرام نیست و چنانچه برای آنکه بخواهد خود را از گوش فرا دادن به آن صدا باز دارد، لازم باشد مشغول امر دیگری مثل کتاب خواندن یا گفتن ذکرو مانند آن باشد، باید این کار را انجام دهد و وظیفه امر به معروف و نهی از منکر نیز با تحقق شرایط آن واجب است.

مسأله 407. در اتوبوس ها، پارک ها، بازارها و سالن فرودگاه یا راه آهن، رستوران ها و یا سایر مراکز عمومی که ممکن است موسیقی مناسب با مجالس لهو پخش شود، رفت و آمد جایز است؛ ولی انسان باید از گوش دادن عمدی به آن خودداری نماید و اگر آهنگ موسیقی بدون قصد و اختیار به گوش انسان بخورد، اشکال ندارد.

مسأله 408. شرکت در مجالس عروسی یا جشن هایی که در آن برنامه های موسیقی لهوی اجرا می گردد یا شامل امور حرام دیگری است، چنانچه فرد بداند یا بترسد که خودش به حرام خواهد افتاد، جایز نیست و واجب است فرد در صورت اطلاع یا حضور در چنین مجالسی، به وظیفه امربه معروف و نهی از منکر حسب شرایط آن عمل کند و گاه ممکن است ترک مجلس یا حاضر نشدن در آن، از مصادیق نهی از منکر باشد.

ص: 191

همچنین، در صورتی که احتمال اثر نمی دهد و مطمئن است که نهی از منکر بی تأثیر است، بنابر احتیاط واجب، لازم است کراهت و ناراحتی خود از گناه را به گونه ای اظهار نماید، (1) بلکه اگر توانایی نهی از منکر ندارد و حضور او عرف موجب تأیید یا تشویق آنان بر گناه و امضای کار آنان محسوب می شود، حضور جایز نیست، هرچند صدای غنا و موسیقی لهوی را گوش نکند.

مسأله 409. یاد دادن و یاد گرفتن موسیقی لهوى و تشویق و تجلیل از کسانی که موسیقی لهوی می نوازند و همین طور، دعوت از گروه های مطرب و ارکستر در مجالس عروسی یا جشن و غیر آن در صورتی که به نواختن موسیقی لهوى می پردازند، جایز نیست و ترویج باطل محسوب می شود.

مسأله 410. پخش آهنگ و موسیقی از رادیوها و تلویزیون های کشورهای اسلامی، نشانه شرعی بر حلال بودن آن نیست و معیار، تشخیص فرد مکلف است.

بنابراین، اگر فرد موسیقی پخش شده را عرفا مناسب با مجالس لهومی داند، گوش دادن به آن جایز نیست. همچنین، کسب مجوز از نهادهای قانونی موجب حلال شدن موسیقی حرام نمی شود.

مسأله 411. خرید، فروش، توزیع و تکثیر سی دی موسیقی لهوی یا آواز غنایی و همین طور ارسال آن از طریق فضای مجازی و غیر آن، که نوعی ترویج و اشاعه حرام (گوش دادن به صدای حرام) یا سبب ارتکاب آن یا ایجاد انگیزه برای ارتکاب این گناه توسط دیگران می شود، جایز نیست.

مسأله 412. خرید و فروش ابزار مخصوص موسیقی حرام، حرام است و معیار در آلات مخصوص موسیقی حرام، نظر عرف مردم است.

بنابراین، وسیله ای که کیفیت ساخت آن به گونه ای است که معمولا در نزد مردم ارزش و علت نگهداری آن، استفاده در موسیقی حرام است، از آلات

ص: 192

مخصوص موسیقی لهوی محسوب می شود، هرچند فرد آن را برای نواختن موسیقی حرام تهیه نکرده باشد.

مسأله 413. دایره (دف) از آلات لهواست و دایره زدن - چه زنگ دار، چه بی زنگ - در مجالس عروسی و غیر آن جایز نیست؛

اما زدن به وسایلی از قبیل سینی، قابلمه، تشت و... که از آلات لهونیستند در مجالس عروسی و غیر آن، اگر به طور معمولی باشد به خودی خود جایز است؛ ولی اگر کیفیت زدن به نحو خاصی (ریتم دار) باشد که مناسب مجالس لهواست، اشکال دارد و احتیاط واجب در ترک آن است.

مسأله 414. آلات موسیقی که برای بازی بچه ها و آرام کردن آنها فراهم شده، در صورتی که موسیقی حاصل از آنها همان موسیقی مناسب با مجالس لهو باشد، داد و ستد آنها جایز نیست و افراد بالغ و مکلف نمی توانند از آنها برای نواختن موسیقی الهوی استفاده کنند یا به موسیقی لهوی آن گوش فرا دهند.

همین طور، بنابر احتیاط واجب برکسی که سرپرستی و تربیت بچه نابالغ بر عهده اوست، لازم است او را از نواختن و گوش دادن به غنا و موسیقی لهوی باز دارد.

امر حرام دیگری نباشد، جایز است؛ اما رقص شوهر برای زن بنابر احتیاط واجب جایز نیست.

مسأله 417. آموزش رقاصی بنابر احتیاط واجب، مطلقا جایز نیست.

مسأله 420. در مواردی که ساخت مجسمه بنابر احتیاط واجب حرام است (مورد «ج» از مسأله «418»)، خرید و فروش آنها - به خودی خود و با صرف نظر از عنوان های دیگر - اشکال ندارد؛ نگهداشتن آنها در منزل نیز جایز است، هرچند مكروه می باشد.

مسأله 421. ساختن عروسک های اسباب بازی با عروسک های نمایشی برای کودکان، گچبری اشکال حیوانات، مانکن هایی که برای نمایش لباس به کار می روند، مات انسان، پایه های تلفن یا تلویزیون یا سایر اشیاء به شکل های حيوانات، حکم مجسمه را دارند.

مسأله 422. تکه دوزی و گلدوزی اشکال موجودات روح دار مثل انسان و حیوانات بر روی پارچه و مانند آن، که مقداری برجستگی دارد، اگر برجستگی قابل توجه نداشته باشد اشکال ندارد و در غیر این صورت، حکم مجسمه را دارد و مروارید دوزی اشکال موجودات روح دار نیز در حکم ساختن مجسمه آنها است.

مسأله 423. در صورتی که سر مجسمه را فرد یا کارخانه ای ساخته و فرد یا کارخانه دیگر، بدنش را بسازد و افرادی سر را به بدن متصل کنند یا آنکه همان فرد یا کارخانه دومی که بدن را می سازد، سر را به بدن وصل کند، ساخت بدن مجسمه - که تصویر ناقص از موجود روح دار برآن صادق است . بنابر احتیاط لازم، حرام می باشد و ملحق کردن سر به بدن هم بنابر احتیاط لازم، جایز نیست؛ ولی ساخت سرتنها، اشکال ندارد.

مسأله 424. کشیدن کاریکاتور اشخاص اگر مصداق هتک حرمت مؤمن و اهانت به او باشد جایز نیست، هرچند خود شخص راضی به این کار باشد؛ ولی اگر در عرف امروز، هتک و توهین به حساب نیاید، اشکال ندارد.

مسأله 426. اگر فرد موی قسمت چانه را نگه دارد و بقیه ریش و محاسنش را بتراشد باز هم این کار، بنابر احتیاط واجب جایز نیست؛

ولی تراشیدن مویی که روی گونه ها روییده، مانعی ندارد؛ به شرط آنکه به مقدار تقریبأ طول یک بند انگشت به طور پیوسته و متصل به هم، از موهایی که در قسمت چانه و پایین گونه ها بر روی استخوان لحيه (فک پایین) در دو طرف آن روییده، از چانه تا موازات گوش (انتهای استخوان لحيه) را نتراشد و باقی بگذارد طوری که عرف صدق کند آن فرد دارای لحیه و ریش است.

مسأله 427. ملاک حرام بودن در ریش تراشی، آن است که دیگرانی که شخص را در مجلس تخاطب و گفتگو می بینند بگویند: «ریش ندارد».

مسأله 428. تراشیدن ریش به هر وسیله ای که باشد فرقی ندارد؛ چه با ماشین برقی باشد یا دستی، تیغ، خمیر ریش یا مواد شیمیایی دیگر و در هر صورت، بنابر احتیاط واجب جایز نیست.

مسأله 429. آرایشگر، بنابر احتیاط واجب، اجرت تراشیدن ریش را مالک نمی شود.

مسأله 430. تراشیدن ریش در مواردی که فرد را مجبور به تراشیدن ریش کرده اند و راهی برای رهایی از آن نیست یا هنگام اضطرار شرعی که فرد برای درمان لازم و مانند آن مضطروناچار به تراشیدن ریش باشد، یا ترک تراشیدن ریش موجب ضرر قابل توجه یا مشقت فوق العاده ای باشد که معمولا قابل تحمل نیست (حرج)، جایز است.

البته اگر اضطرار یا ضرر یا حرج با تراشیدن بخشی از ریش به گونه ای که در

مسأله «426» ذکر شد رفع می شود بنابر احتیاط واجب ، نباید تمام آن را بتراشد. مسأله 431. کوتاه کردن موی بالای لب (سبيل) یا تراشیدن آن اشکال ندارد و بلند کردن آن به گونه ای که روی لب بالا بیافتد، حرام نیست؛ ولی به خودی خود مکروه است. همچنین، تراشیدن موی پشت گردن و پشت گوش ها مانعی ندارد.

ص: 196

مسأله 432. اگر تراشیدن ریش بدون مجوز شرعی باشد، عدالت صاحبش شرعا محرز نیست. بنابراین، آثار شرعی عدالت در مورد او جاری نمی شود؛ مثلا نمی توان در نماز جماعت به او اقتدا کرد یا نمی توان به عنوان شاهد در دادگاه در مورد قتل، زنا، طلاق و... شهادت او را قبول نمود.

صیغه نذر بخوانند، نذر مذکور عرفانذر کردن عملی به صورت شرط بندی محسوب می شود و چنین نذری به سبب اینکه رجحان شرعی ندارد، منعقد نمی شود و حرام بودن شرط بندی نیز به حال خود باقی می ماند.

مسأله 437. در حرام بودن شرط بندی، فرقی بین افراد نیست. بنابراین، شرط بندی بین زن و شوهر، پدر و فرزند، برادر و خواهر، خویشاوندان نیز جایز نیست.

مسأله 438. در حرام بودن شرط بندی ، بین انواع مختلف مسابقات فرقی نیست و شامل مسابقاتی مثل شنا، فوتبال، والیبال، بسکتبال، تنیس، تنیس روی میز، کشتی، دو، پرش، قایقرانی، وزنه برداری ، دوچرخه سواری، کوهنوردی و... می شود و تنها در مسابقه به نام «بق» و «رمایه» استثنا می شود.

مسأله 439. «سبق»، مسابقه اسب دوانی یا شترسواری و مسابقه با حیواناتی مانند آن است و شامل مسابقه با انواع ماشین هایی که در جنگ کاربرد دارد، هواپیماهای جنگی، تانک ها و مانند اینها نیز می شود؛

«رمایه»، مسابقه تیراندازی است که شامل تیراندازی با انواع مختلف اسلحه و أدوات جنگی معمول و متداول در جنگ و نیز پرتاب نیزه و سرنیزه و شمشیربازی می شود.

شرط بندی دو طرفه در این دو مسابقه، برای خود سوارکاریا تیرانداز و شخصی که مسابقه می دهد، با رعایت شرایط و احکام شرعی ویژه آن - که در مسائل بعد ذکر می شود - جایز است و پول یا چیزی که برآن شرط بسته شده حلال می باشد.

مسأله 440. «سبق» یا «رمایه»، همانند سایر عقود نیاز به ایجاب و قبول دارد و لازم نیست این ایجاب و قبول با گفتار باشد، بلکه انجام عملی که این معنا را برساند کافی است.

مسأله 441. در مسابقه سبق یا رمایه، باید جهاتی که ندانستن آن موجب ابهام و زمینه ساز بروز اختلاف می شود، مشخص گردد.

ص: 198

بنابراین، در سبق باید مسافت مسابقه (ابتدا و پایان آن) و نوع وسیله یا حیوان و عوضی که برای مسابقه قرار داده می شود معین گردد و در تیراندازی هم باید مقدار مسافت، هدف، تعداد پرتاب تیر، تعداد اصابت تیر به هدف ، کیفیت اصابت آن به هدف، عوضی که برای مسابقه قرار داده می شود مشخص شود.

شایان ذکر است، نسبت به عوضی که در مسابقه سبق یا رمایه معین می شود، فرق ندارد عین باشد یا دین در ذمه باشد، این عوض را بازنده به فرد برنده بدهد یا شخص دیگری عوض را به به وی بپردازد.

مسأله 442. اگر فرد یا تشگلی، مسابقات ورزشی را به این صورت برگزار کند که از مسابقه دهندگان، مبلغی گرفته و در انتها به تیم یا نفر برنده جایزه دهد، چنانچه فرد یا افرادی که پول می دهند آن را در مقابل جایزه احتمالی بدهند، این کار جایز نیست؛

اما اگر مبلغ را مجانی بدهند یا در مقابل امکانات مشخصی که ارائه می شود، بدهند - نه جايزه احتمالی - اشکال ندارد و فرقی ندارد که جایزه دهنده، جایزه را از پول آنها تهیه کند یا از مال دیگر.

مسأله 443. شرط بندی تماشاگران بر روی برد و باخت بازیکنان با تیم ها در مسابقات ورزشی - حتی در سبق و رمایه - حرام می باشد. (1)

مسأله 444. در برخی از اماکن تفریحی، دستگاه هایی قرار داده می شود که افراد با پرداخت مبلغی می توانند از دستگاه استفاده کرده و شانس خود را امتحان کنند و برنده جایزه ای شوند که ارزش آن جایزه ممکن است کمتر یا بیشتر یا برابر با مبلغ پرداختی باشد؛ در این گونه موارد، چنانچه پرداخت مبلغ به عنوان امتحان شانس و برنده شدن جایزه باشد، حکم برد و باخت مالی را دارد و جایز نیست.

ص: 199

شایان ذکر است، اگر دستگاه طوری طراحی شده که پوچ هم داشته باشد، همین حکم در مورد آن جاری است.

مسأله 445. برخی از مؤسسات و نهادها از افراد دعوت می کنند با ارسال پیام یا مانند آن (همراه با پاسخ سؤال یا پیش بینی نتیجه برخی مسابقات یا بدون آن)، در قرعه کشی شرکت کرده و احتمالا به جایزه ای دست یابند؛

این گونه موارد، چنانچه برای شرکت در قرعه کشی، مبلغی - غیر از هزینه متعارف ارسال پیام (1) - دریافت نشود، به خودی خود اشکال ندارد؛

اما اگر با ارسال پیامک به سامانه آن نهاد مثلا، مبلغی از طریق قبض یا کسر از شارژ یا مانند آن از حساب فرد کسرو به حساب آن نهاد واریز می شود و قصد فرد در پرداخت هزینه مذکور به آن نهاد، مشارکت در قرعه کشی و دستیابی به جایزه احتمالی باشد، فعالیت مذکور نوعی برد و باخت مالی و قمار محسوب می شود و

جایز نیست.

مسأله 446. برخی از فروشگاه ها با برگزاری قرعه کشی به تعدادی از خریداران محصولات خویش، جوایزی اهدا می کنند؛ این گونه موارد که به شیوه های مختلفی انجام می گردد، چنانچه در آن برای شرکت در قرعه کشی مبلغی دریافت نشود و مشتری تمام مبلغ را فقط در ازای خرید کالا بپردازد، (2) به خودی خود اشکال ندارد.

مسأله 447. خرید و فروش بسته های شانسی که حاوی کالای نامشخص می باشد، چنانچه تمام مبلغ در ازای شیء مشخص ( مانند خود بسته (3) یا شیء معینی همچون خوراکی مشخصی که مطمئنا در بسته موجود است) پرداخت و دریافت شود، چنین معامله ای صحیح است؛

ص: 200

اما اگر مبلغ یا بخشی از آن در ازای کالای نامشخص قرار می گیرد، چنین خرید و فروشی باطل است؛ البته چنانچه طرفین به جای خرید و فروش از قرارداد مصالحه استفاده کنند، یعنی بسته مذکور با محتویات نامشخص آن را در ازای مبلغی مصالحه کنند، اشکال ندارد.

شایان ذکر است، در این گونه موارد در صورتی که پرداخت و دریافت مبلغ به قصد معامله نبوده، بلکه در قبال جایزه احتمالی قرار گیرد، قمار محسوب شده و جایز نیست.

مسأله 448. بازی های آنلاینی که دارای مراحل متعدد است و بازی در یک نوبت به پایان نمی رسد و نیاز به استمرار دارد، چنانچه امتیاز (اکانت) آنها در عرف في الجمله مورد معامله قرار می گیرد، هرچند فرد قصد خرید و فروش آن را نداشته باشد - و نیز صحیح بودن معاملات آن مورد توقف است، (1) در غیر این صورت، اگر حاوی امر حرامی نباشد اشکال ندارد.

مسأله 449. اگر محتوای بازی - چه آنلاین و چه آفلاین - دارای تصاویر محرک و مهیج جنسی بوده یا موجب سستی در اعتقادات یا ترک واجبات شرعی کاربر گردد یا بازی با آن عرفا مصداق ترویج باطل یا هتک مقدسات محسوب گردد، انجام این گونه بازی ها جایز نیست و تشخیص موارد آن با مکلف می باشد.

با شرط بندی، حرام است و بدون شرط بندی، بنابر احتیاط لازم، جایز نیست. (1)

مسأله 452. بازی با وسایلی غیر از شطرنج و تخته نرد و سایر وسایل قمار، در صورتی که با شرط بندی بازی کنند، حرام است و بدون شرط بندی ، به خودی خود اشکال ندارد.

مسأله 453. تجارت و خرید و فروش وسایل قمار و نیز ساخت و مزد ساخت آنها حرام است.

همین طور، اجاره دادن مکان به عنوان بازی با وسایل قمار، حرام و باطل است؛ بلکه اگر نهی از منکر و جلوگیری از بازی با قمار، راهی جز از بین بردن وسیله قمار - هرچند با تغییر دادن شکل و هیأتش - نداشته باشد، از بین بردن آن واجب می باشد؛ البته اگر وسیله قمار ملک دیگری باشد، بنابر احتیاط واجب برای از بین بردن آن، باید از حاکم شرع اجازه گرفته شود .

مسأله 454. بازی با شطرنج و تخته نرد و بازی با سایر وسایل قمار با کامپیوتر بدون شرط بندی ، چنانچه در مقابل، طرف دیگری هست که با او بازی کند، مثل بازی با خود آن وسایل می باشد و اگر طرف مقابل، خود دستگاه است، بنابر احتیاط لازم، جایز نیست.

مسأله 455. بازی با وسیله ای که فرد نمی داند در حال حاضر وسیله قمار هست یا نه و قبلا هم وسیله قمار نبوده، بدون شرط بندی به خودی خود اشکال ندارد و اگر قبلا وسیله قمار بوده و شک داشته باشد که در بین مردم از « وسیله قمار بودن» خارج شده یا نه، بازی با آن با توضیحاتی که در مسائل قبل ذکرشد، جایز نیست. (2)

ص: 202

جایزه نیازی به اجازه حاکم شرع یا نماینده وی و مراجعه به او ندارد.

سوم: مقصود از دادن پول، قرض دادن به شرکت یا مؤسسه باشد، به این صورت که خریدار مبلغی را مثلا برای شش ماه به شرکت یا مؤسسه قرض می دهد و با شرکت یا مؤسسه شرط میکند علاوه بر باز پرداخت اصل مبلغ مذکور، با انجام قرعه کشی، مبلغی را به عنوان جایزه، چنانچه قرعه به نام فرد اصابت کند بپردازد؛

در این صورت، چنین معامله ای حرام است و نوعی قرض ربوی به شمار می رود، مگر آنکه از موارد استثنای جواز ربا باشد که در فصل آن بیان خواهد شد. (1)

گفتارش و یا اینکه در امور دینی باشد یا دنیوی و فرقی در حرام بودن غیبت ، بین کنایه و تصریح نیست.

همین طور، فرقی نمی کند یاد کردن عیب، با گفتار باشد یا نوشتاریا با عملی که آن عیب را بفهماند؛ مثل اشاره باسر، حرکات دست یا چشم یا ارائه آن به دیگری از طریق نمایش یا ارسال پیام یا صوت یا فیلم و مانند آن. بنابراین، غیبت تنها یک گناه زبانی نیست و دامنه وسیعی دارد.

مسأله 460. راضی بودن شخصی که از او غیبت می شود، باعث مجاز شدن غیبت وی نمی گردد.

بنابراین، اگر شخص غیبت کننده در هنگام غیبت بداند که شخص غیبت شونده از اینکه عیب پنهان او به دیگری گفته شود، رضایت دارد و ناراحت نمی شود، باز هم گفتن عیب پنهان او غیبت و حرام است.

مسأله 461. در غیبت، فرد غیبت شده باید « معین و معلوم» باشد، پس اگر انسان بگوید: یکی از اهل شهر، ترسو است یا یکی از فرزندان حسین، ترسو می باشد و معلوم نباشد منظور چه کسی است ، غیبت محسوب نمی گردد؛

ولی گاهی ممکن است از جهت و عنوان دیگری مثل اهانت و توهین، سرزنش و تحقیر، اذیت مؤمن و استهزای مؤمن حرام باشد.

مسأله 462. اگر گفتن عیب توسط گوینده، هیچ اثری (از جهت پایین آمدن شخصیت شخص غیبت شده یا عدم آن) در نظر شنونده نداشته باشد، این امر موجب از بین رفتن حرمت غیبت نمی شود.

همین طور، بکار بردن توجيهات بی اساسی نظیر «من این حرف را نزد خودش هم می گویم» یا «این غیبت نیست، بلکه صفت اوست یا حقیقت است» یا «غیبت نباشد، فلانی آدم بخیلی است» و... باعث مجاز شدن غیبت فرد نمی شود. بنابراین، در تمام موارد مذکور در این مسأله غیبت شخص حرام می باشد.

ص: 205

مسأله 463. از آنجا که نهی از منکر واجب است، نهی از غیبت هم با وجود شرایط نهی از منکر، واجب می باشد (1) و احتیاط مستحب است برشنونده غیبت که به یاری فرد غیبت شده برخیزد و از او دفاع نماید و آن غیبت را از او دفع کند، به شرط آنکه این کار مفسده نداشته باشد.

مسأله 464. اگر انسان از شیعه دوازده امامی غیبت کند، باید از گناه غیبت توبه نماید و احتیاط مستحب است چنانچه حلالیت طلبیدن از شخص غیبت شده پیامدهای بدی ندارد، این کار را انجام دهد یا برایش استغفار نماید؛

بلکه در مواردی که غیبت ، توهین و هتک حرمتی را نسبت به غیبت شونده در

برداشته، اگر حلالیت خواستن از او، عرفا جبران هتک حرمت و توهین به وی محسوب گردد، بنابر احتیاط، لازم است در صورتی که مفسده ای نداشته باشد، از وی حلالیت بطلبد.

مسأله 465. در چند مورد، پشت سر دیگری صحبت کردن اشکال ندارد، هرچند غیبت محسوب شود، بعضی از موارد آن عبارت است از

1. کسی که آشکارا گناه انجام می دهد و از آن توبه ننموده است ، پشت سراو می توان برای دیگری گناه علنی او را نقل کرد؛ اما بیان عیب های پنهان وی جایز نیست.

2. کسی که به دیگری ظلم و ستم می کند، برای فرد ستم دیده و مظلوم، غیبت او جایز است؛ ولی احتیاط واجب آن است که فرد مظلوم تنها به موردی اکتفا کند که غیبت، به قصد درخواست کمک از دیگری می باشد.

ص: 206

3. اگر شخصی در مورد امری مثل ازدواج مشورت بخواهد، نصیحت و راهنمایی او جایز است، هرچند این امر موجب آشکار شدن عیب آن فرد گردد؛ ولی لازم است به مقدار ضرورت اکتفا کند؛

اما اگر انسان بخواهد فردی را ابتداء و بدون درخواست مشاوره ، نصیحت و راهنمایی نماید، در صورتی غیبت دیگری برای او جایز است که بداند اگر او را راهنمایی و ارشاد نکند، مفسده بزرگی به وجود خواهد آمد.

4. اگر مقصود انسان از غیبت این باشد که شخص غیبت شده را از گناه و معصیت باز دارد، غیبت او مجاز می باشد؛ به شرط آنکه منع کردن او از منکر به سایر روش های مشروع ممکن نباشد.

5. اگر عمل فردی به گونه ای باشد که ترس ضرر رساندن به دین در آن وجود داشته باشد، در این صورت، غیبت او جایز است تا ضرر دینی مترتب نشود؛ اما لازم است تنها به مقدار رفع ضرر دینی اکتفا شود.

6. اگر غیبت به جهت ایراد وارد کردن به عدالت شاهدان و رد گواهی آنان در مقام قضاوت و صدور حکم باشد اشکال ندارد.

7. اگر مقصود از غیبت، حفظ شخص غیبت شده از ضرری باشد که حفظ او از واقع شدن در آن ضرر واجب است، اشکال ندارد.

مسأله 468. اگر فرد خبری خلاف واقع دهد و مقصودش از آن خبر این باشد که افراد را بخنداند (دروغ به شوخی) (1)، چنانچه از قرائن و شواهد مانند نوع کلام یا رفتار یا حالت فرد، شوخی بودن آن معلوم نباشد، حرام است؛

بلکه اگر معلوم هم باشد به گونه ای که طرف مقابل، متوجه شود که گوینده ، قصد جدی و حقیقی ندارد، بنابر احتیاط واجب جایز نمی باشد.

مسأله 469. اگر فرد کلامی را بدون اینکه قصد خبردادن از واقعه ای داشته باشد بیان کند یا بنویسد - مثل اینکه برای تمرین خاطی جمله ای بنویسديا دانش آموزی برای تمرین تقویت قواعد دستور زبان با کلمات پراکنده جمله ای بسازد - این گونه موارد که در آنها فرد قصد ندارد از واقع شدن مفهوم و محتوای جمله خبر دهد، دروغ به حساب نمی آید.

مسأله 471. فردی که مرتکب تهمت شده، باید از گناه خود توبه نماید و احتیاط مستحب است چنانچه حلالیت طلبیدن از شخص مورد اتهام پیامدهای بدی ندارد، این کار را انجام دهد؛

بلکه در مواردی که تهمت، توهین و هتک حرمتی را نسبت به آن شخص در برداشته، اگر حلالیت خواستن از او عرفا جبران هتک حرمت و توهین به وی محسوب گردد، بنابر احتیاط، لازم است در صورتی که مفسده ای نداشته باشد، از وی حلالیت بطلبد.

لازم، فرقی بین وعده دادن به دیگران یا به خانواده، همسر و فرزندان نیست.

مسأله 474. حكم خلف وعده که در مسائل قبل ذکر شد در جایی است که اصل وعده، عمل مباح یا حلالی باشد؛

اما اگر اصل آنچه وعده داده شده حرام باشد، مثل وعده بر پرداخت قرض ربوی، قمار بازی، تهیه ابزار و امکانات ضبط یا پخش غنایا موسیقی حرام، برگزاری مجلس مختلط حرام، شرب خمرو مسکرات و سقط جنین و مانند آن، عمل بر طبق چنین وعده ای حرام است، بلکه مخالفت با آن شرعأ واجب است.

مسأله 475. اگر خلف وعده منطبق بر عناوین حرام دیگری گردد، بنابر فتوی جایز نیست؛ مثل اینکه خلف وعده موجب ایذاء مؤمن گردد، یا قصد تمسخر و استهزاء مؤمنی را داشته، یا هتک حیثیت مؤمنی شود، یا سبب تضييع حق شرعی دیگری شود (1) یا خلاف شرط ضمن عقد باشد.

همچنین، اگر وعده منطبق بر یکی از احکام الزامی شرعی باشد، رعایت آن بنابر فتوى لازم است؛ مانند موارد ذیل:

1. عقد ضمانت ادای دین، مانند اینکه فرد بگوید: «اگر فلانی دین شما را نداد، من می پردازم» و طلبكارهم قبول کند.

2. فرد دیگری را به پرداخت مثلا ده هزارتومان صدقه به فقیرامر نماید و بگوید: «بعدا مبلغ آن را به شما می پردازم» و وی نیز مبلغ را به فقیر بپردازد.

3. فرد با خداوند متعال عهد شرعی نماید که نماز شب بخواند یا غیبت را ترک

نماید.

اسکناس های رایج داخلی یا خارجی، اوراق بهادار، گواهینامه، گواهی پزشکی، وصیت نامه و مانند آن جایز نیست.

همین طور، ارائه آن به عنوان مدارک و اسناد حقیقی، نوعی دروغ عملی محسوب شده و حرام است و نیز کسب درآمد از این طریق نامشروع می باشد.

مسأله 477. تقلب در امتحانات مدارس، دانشگاه ها و سایر مراکز، جایز نیست؛ (1) همچنان که همکاری و همیاری با فرد متقلب در رساندن تقلب به وی - چه در ازای دریافت پول و چه به صورت مجانی - جایز نمی باشد.

مسأله 478. اگر کسی که در برخی از امتحانات خود تقلب کرده و براساس آن به مدرکی قانونی مانند لیسانس، فوق لیسانس و دکترا دست پیدا کرده، بخواهد به عنوان دارنده آن مدرک استخدام شود، در صورت دارد

الف. برای استخدام کننده فقط داشتن مدرک ملاک بوده و تخصص و عدم تخصص فرد نقشی در استخدام وی نداشته باشد، در این صورت حقوق دریافتی فرد برایش حلال است.

ب. استخدام کننده مدرک را به عنوان نشانه ای برای دارا بودن میزان خاص از تخصص و مهارت مطالبه کند، طوری که استخدام وی مقید به داشتن چنین مهارتی باشد، در این صورت چنانچه فرد تخصص و مهارت مورد نظر را دارد، حقوق دریافتی برایش حلال است، وگرنه حرام می باشد.

ولی اگر قصد فرد جدی نباشد و مثلا به عنوان شوخی آن را بگوید ممکن است به عنوان دیگری مانند توهین و غیرآن، حرام باشد و در حرام بودن آن، فرقی بین حاضر بودن و غایب بودن فردی که به او دشنام داده می شود نیست؛

ملاک تشخیص آن، عرفی است و هر آنچه که عرفا دشنام برآن صادق است حرام می باشد و موارد مشکوک ، حرام نیست.

مسأله 480. در حرام بودن دشنام و ناسزاگویی، فرقی بین انواع مختلف زبان ها نیست؛ حتی اگر اهل زبانی را به زبان دیگر دشنام دهند که فرد دشنام داده شده معنای آن را نمی فهمد، باز هم حرام است.

همچنین، فرقی در حرام بودن آن بین افراد نیست؛ مگر نسبت به فرد بدعت گذار که به مخالفت شرع پرداخته، به گونه ای که شرع رعایت احترامش را لازم نداند.

همین طور، در حرام بودن آن فرقی بین دشنام دادن به بالغ و نابالغ نیست و فرقی بین والدین و فرزند، زن و شوهر، برادر و خواهر، استاد و دانش آموز، کارفرما و کارگرو مانند آن نمی باشد.

مسأله 481. وجاء مؤمن، حرام است و منظور از آن، بیان معایب او و بدگویی و مذمت اوست، چه به صورت نثر باشد و چه به صورت شعر؛ البته به طور کلی بدگویی و مذمت غیر مؤمن نیز کار نیکویی نیست.

شایان ذکر است ، اگر مصلحت عمومی این امر را اقتضا نماید اشکال ندارد و گاهی در این هنگام، بدگویی و مذمت واجب می شود؛ مانند بدگویی و مذمت از فرد فاسق بدعت گذار تا مردم به بدعتش گرایش پیدا نکنند.

مسأله 482. لعن مؤمن، حرام است و این حکم بنابر احتیاط واجب، شامل مؤمنی که برخی از معاصی را مرتکب شده یا بعضی از واجبات را ترک می نماید نیز می شود.

مسأله 483. مؤمن نباید خود را در برابر اشخاص دیگر اعم از مسلمان یا کافر -

ص: 212

خوار و ذلیل سازد. بنابراین، اشتغال به اموری که موجب ذلت و خواری فرد مؤمن می شود جایز نیست.

مسأله 484. ریختن آبروی مؤمن، اهانت و هتک حیثیت او، ذلیل کردن وی حرام است، همچنان که استخفاف مؤمن و کوچک شمردن او - خصوصا اگر فقیر باشد - حرام می باشد.

مسأله 485. ترساندن مؤمن به ناحق و ایجاد رعب و وحشت در او حرام است؛ مانند اینکه فردی به ناحق مؤمنی را تهدید نماید که ضرر جانی یا مالی یا آبرویی به او یا خانواده اش می رساند و این امر موجب خوف و هراس وی گردد.

مسأله 486. گفتن کلام رکیک، حرام است هرچند فرد قصد ناسزاگویی و فحاشی نداشته باشد و منظور از آن کلامی است که عرفا تصریح به آن نسبت به هرفردی یا نسبت به غیر همسر، زشت و قبیح محسوب می شود؛

نوع اول آن، نسبت به هرکسی - مسلمان یا غیر مسلمان - حرام است و نوع دوم آن، نسبت به غیر همسر جایز نیست و نسبت به همسر جایز می باشد؛ البته اگر آن را در ناسزاگویی و دشنام به همسرش استفاده کند از جهت دشنام، حرام می باشد.

مسأله 487. اگر کسی بگوید: «مردم فلان شهر آدم های بدی هستند یا آنکه کسبه فلان شهر مردم را اذیت میکنند و منظورش عموم اهل شهريا کسبه آن باشد در حالی که بعضی چنین نیستند، گفتار مذکور بهتان و تهمت محسوب می شود؛

اما چنانچه منظورش بعضی از آنان باشد اشکال ندارد؛ مگر طوری بگوید که در عرف اهانت به مردم آن شهر یا افراد آن صنف حساب شود، که در این صورت جایز نیست.

مسأله 488. لطیفه هایی که در آن عملی مضحک به فردی از اهالی شهريا قوم خاصی که مسلمان اند نسبت داده می شود، چنانچه عرفا اهانت به مردم آن شهريا افراد آن قوم محسوب شود، جایز نیست؛ چه اینکه افراد آن طایفه یا شهر وقتی آن لطیفه را بشنوند، ناراحت شوند یا نه.

ص: 213

مسأله 489. مخاطب قرار دادن مؤمن به لقبی که عیب محسوب می شود و به آن معروف شده، در صورتی که عرفا اهانت به وی شمرده شود جایز نیست، چه فرد مذکور بدان راضی باشد یا نه و در صورت صدق توهین، فرقی بین زنده و مرده نمی باشد.

مسأله 490. افشای اسرار مؤمن و پرده دری نسبت به رازهایی که از برملا شدنش نزد دیگران راضی نیست، جایز نمی باشد (1) و فرقی در حرام بودن افشای اسرار مؤمن بین ارائه آن به دیگران با گفتار، نوشتار، اشاره، ارسال پیام (متن، صوت ، تصویر) و مانند آن نیست.

مسأله 491. ضبط مکالمات تلفنی افراد در هنگام گفتگو، به خودی خود اشکال ندارد و لازم نیست از طرف مقابل اجازه گرفته شود، ولی پخش یا انتشار آنها و به اطلاع دیگران رساندن، اگر اهانت به مؤمن یا افشای اسرار یا غیبت او با عنوان حرام دیگری محسوب شود، جایز نیست.

اما اگر خبردادن از امور پنهان، براساس نشانه ها و قرائن و شواهد عقلایی باشد که معمولا بر دیگران مخفی است، در صورت یقین یا اطمینان به صحیح بودن آن جایز است. در غیر این صورت، خبردادن از آن به صورت جزمی ویقینی، از مصادیق قول بدون علم یا حجت بوده و جایز نمی باشد.

مسأله 494. «فالگیری» از قبیل فال فنجان، فال قهوه ، کف بینی، آینه بینی و امثال آنها اعتبار شرعی ندارد و خبردادن به صورت جزمی و يقينی از طریق این شیوه ها، از مصادیق قول بدون علم یا حجت بوده و جایز نیست.

همین طور، ترتیب اثر دادن به خبرهایی که از این طریق حاصل می شود، در مواردی که اثبات آن نیازمند حجت شرعی یا عقلی است، جایز نمی باشد، علاوه بر اینکه مراجعه به این افراد معمولا موجب تضييع وقت و هدر دادن مال میگردد و گاهی نیز، نوعی ترویج باطل محسوب می شود.

مسأله 495. نوشتن دعاهایی که از ائمه معصومین (علیهم السلام) نقل شده و در کتب معتبر موجود است، اشکال ندارد.

همین طور، استفاده از حرزهایی که در کتب روایی ذکر شده ، به امید ترتب آثار و فوائدی که برای آن بیان شده اشکال ندارد؛ ولی استفاده از طلسم های مشتمل بر سحرو مانند آن جایز نیست.

مسأله 496. «شعبده بازی» در صورتی حرام است که عنوان حرامی بر آن منطبق گردد، مانند اینکه موجب ضرر رساندن یا هتک حرمت مؤمن یا آزار و اذیت وی یا تصرف در اموال افراد بدون رضایت آنان گردد؛ در غیر این صورت، حرام نیست.

شعبده (تردستی یا چشم بندی) عبارت است از اینکه تردست ، امور غیر واقعی را با استفاده از مهارت های این حرفه از قبیل سرعت عمل و انجام حرکات سریع یا پنهان، مخفی سازی اشیاء و استفاده از خطای دید بیننده، به صورت امر واقعی ارائه می دهد.

مسأله 497. هیپنوتیزم و برقراری ارتباط با ضمیر ناخود آگاه افراد از این طریق،

ص: 215

چنانچه عنوان حرامی بر آن منطبق گردد - مانند اینکه موجب ضرر رساندن به فردی گردد که ضرر رساندن به وی حرام است - جایز نیست؛ در غیر این صورت، اشکال ندارد.

اگر فرد ابزارهای فوق (1) را در اختیار خانواده خویش قرار می دهد، نگهداری آن در خانه در صورتی جایز است که شرط مذکور در مورد خانواده وی هم وجود داشته باشد.

مسأله 499. در مورد مسأله قبل با توجه به تاثیر فضای مجازی بر روح و جسم افراد، وظیفه کسی که تربیت و سرپرستی فرزند به عهده اوست ، از جهت در اختیار قرار ندادن امکانات مربوط به این فضا یا محدود کردن و مدیریت آن در سنین و شرایطی که ترس ابتلا به گناه یا سستی در عقیده و اخلاق آنان وجود دارد، بسیار مهم و حساس و نقش آفرین است؛

بدیهی است قابلیت و ظرفیت این فضا برای استفاده های آموزشی و تحصیلی و توصیه معلمین و مدارس برآن، نباید والدین را از این وظیفه مهم غافل کند؛ علاوه بر اینکه معلمان و مربیان نیز، نباید زمینه ابتلای دانشجویان و دانش آموزان به گناه را فراهم کنند.

جلوی خویش را از طلا قرار دهد - که این کار عرفا زینت به حساب می آید اما اگر

دندان های عقب را از طلا قرار دهد که عرفا زینت محسوب نمی شود، اشکال ندارد؛ البته در هر صورت نماز با آن صحیح می باشد.

مسأله 502. در حرام بودن استعمال طلا برای مردان که توضیح آن در مسائل قبل ذکر شد، فرقی بین اقسام آن نیست، خواه طلای زرد باشد یا طلای سرخ یا طلای سفید.

شایان ذکر است، پلاتین، طلا نبوده، بلکه فلژدیگری غیر از طلا است و استفاده از آن برای مردان اشکال ندارد. (1)

مسأله 503. خرید و فروش حلقه یا انگشتر طلا در صورتی که هیأت و شکل آن به گونه ای است که مشترک بین زن و مرد نیست و عرفا مختص مردان شمرده می شود، حرام و باطل است.

مسأله 504. اگر مرد در هنگام خرید حلقه یا انگشتر طلا برای زنی - مثلا همسريا مادرش - برای اندازه گیری و امتحان، آن را لحظه یا لحظاتی اندک در دست نماید، طوری که عرفا صدق پوشش و استعمال طلا و تزین به آن نکند، اشکال ندارد.

مهمی باشد، حرام است؛ چه اینکه ضرر به دلیل اعتیاد دائم حاصل شود یا غیر آن، بلکه احتیاط واجب آن است که مطلقا - حتی در صورتی که ضرر مهتی ندارد - از آن پرهیز شود.

در حکم فوق ، فرقی بین مواد مخدر سنتی مانند تریاک، هروئین، حشیش، ماری جوانا و مواد مخدر صنعتی مانند شیشه، کریستال، کراک، اکستازی نیست.

مسأله 506. کشیدن سیگار یا قلیان یا چپق یا پیپ برای فردی که تازه به آن رو آورده، اگر موجب ضرر و زیان فوق العاده و مهمی مثل نقص عضو- هرچند در آینده - باشد، حرام است؛

أعم از اینکه آن ضرر برای فرد، معلوم و يقينی یا مورد اطمینان باشد یا گمان به ضرر داشته باشد یا احتمال عقلایی ضرر بدهد، طوری که چنین احتمالی موجب ترس برایش شود.

اما اگر ایمن از ضرر و زیان شدید باشد، هرچند بدین جهت که کمتر می کشد،

حرام نیست، ولی بهتر ترک آن است.

مسأله 507 . کسی که به سیگار کشیدن (یا کشیدن قلیان یا چپق یا پیپ) عادت نموده، اگر ادامه دادن براستعمال آن، موجب ضرر فوق العاده و مهمی همچون نقص یا از کار افتادن عضو باشد، باید از آن دست بردارد و سیگار کشیدن و مانند آن را ترک نماید؛

مگر آنکه ترک سیگار یا قلیان و مانند آن، موجب ضرر دیگری شود - همانند ضرر حاصل از سیگار کشیدن یا شدیدتر از آن - یا آنکه ترک سیگار برای او بسیار سخت و دشوار باشد، به حدی که معمولا قابل تحمل نیست (حرج).

مسأله 508. سیگار یا قلیان کشیدن در اماکن عمومی و اجتماعات مانند مساجد و حسینیه ها یا وسائل نقلیه عمومی در صورتی که ضرر قابل توجه برای دیگران داشته باشد جایز نیست و در ملک شخصی دیگری نیز، بدون رضایت وی جایز نمی باشد.

ص: 219

اما اگر آنها را نمی شناسد باید فحص و جستجو نماید و در صورتی که از پیدا نمودن صاحب مال و ورثه او هرچند در آینده مأیوس و ناامید باشد، باید مال مذکور را از طرف مالک حقیقی آن به عنوان رد مظالم به فقیر دارای شرایط استحقاق صدقه دهد و بنابر احتیاط واجب، برای صدقه دادن از حاکم شرع اجازه بگیرد.

مسأله 513. اموری که در عرف، در غیرباب حکم و قضاوت، رشوه یا باج محسوب می شود، اگر پرداخت آن به کارمند و مانند آن برای انجام کار خلاف و نامشروعی - مانند تضییع حقوق دیگران و ظلم به آنان - باشد، جایز نیست و برای هر دو طرف، پرداخت کننده و گیرنده، نامشروع است. (1)

مسأله 514. کارمند و مانند آن حق ندارد در ساعات کار اداری خود، برای ارائه کاری که وظیفه اوست مبلغی از ارباب رجوع بگیرد. (2)

اما اگر آن کارمند از وظیفه اداری خویش که راه اندازی کار ارباب رجوع حسب مقررات است سرباز زند، چنانچه راه اندازی کار منحصر به دادن رشوه باشد و کار درخواستی حلال و مباح باشد، بدون آنکه حقی، باطل و باطلی، حق یا نوبتی که رعایت آن لازم است ضایع گردد یا مرتکب امری که خلاف قانون است شود، دادن رشوه برای پرداخت کننده اشکال ندارد، هرچند دریافت آن برای رشوه گیرنده جایز نیست.

مسأله 515. اگر کارمندی در خارج وقت اداری، کار مباح و حلالی را انجام دهد که موظف به انجام آن به طور رایگان و مجانی نیست، گرفتن مبلغی در ازای آن، با رضایت طرفین اشکال ندارد؛

مگر آنکه با او در ضمن عقد اجاره و مانند آن شرط شده باشد که چنین کاری را

نکند، که در این فرض، رعایت آن شرط بروی لازم است.

ص: 221

انسان محسوب نمی شوند. همچنین، کسانی که تنها به واسطه شیر خوردن و رضاع نسبت به انسان پیدا می کنند، رحم انسان به حساب نمی آیند.

عرفا ناسپاسی نسبت به رفتارهای خوب پدر و مادر با او به حساب می آید (1) و این احسان با توجه به مختلف بودن حال پدر و مادر از نظر وضعیت مالی و جسمی، فقیر بودن یا فقیر نبودن، قوت و ضعف بدنی و مانند آن فرق می کند. (2)

2. برخورد نیک با آنان و بی ادبی نکردن نسبت به آنها؛ چه از نظر گفتار و چه از جهت رفتار، هرچند والدین به او ظلم کرده باشند، همچنان که در روایت نقل شده است: «اگر تو را زدند، آنها را مران، بلکه بگو خداوند متعال شما را بیامرزد». (3)

شایان ذکر است، نیکی و احسان به والدین و معاشرت نیک با آنان بیشتر از مقدار واجب، مستحب مؤكد است و به آن - خصوصا در حال ضعف و پیری - تأكيد فراوان شده و خصوصا نسبت به مادر بیشتر سفارش شده است.

مسأله 520. وظیفه فرزند در مقابل پدر و مادر نسبت به کارهایی که مربوط به خود فرزند می شود ( مثل وقتی که والدين فرد یا یکی از آنان از او می خواهند فلان جا نرود یا فلان کار را انجام ندهد یا کاری را انجام دهد) و طوری است که چنانچه فرزند مخالفت کند، پدر و مادر یا یکی از آنان اذیت می شوند، در صورت دارد:

الف. اذیت شدن آنان از روی دلسوزی و شفقت به حال فرزندشان باشد؛

در این صورت، بر فرزند حرام است چنین مخالفتی را با خواسته آنان انجام دهد؛ چه اینکه پدر یا مادر او را از آن عمل نهی کرده باشند یا وی را به انجام عملی امر کرده باشند یا آنکه فقط از مخالفت او با خواسته خود اذیت می شوند.

بنابراین، اگر فرزند با دوستانی معاشرت داشته باشد که والدین از این ارتباط فرزندشان با او رنج می برند و قلب آزرده خاطر می شوند، بر فرزند ترک این رفاقت

ص: 224

واجب است، هرچند والدین او را از این معاشرت نهی نکرده باشند. (1)

ب. اذیت شدن آنان از روی دلسوزی و شفقت به حال فرزندشان نباشد، بلکه در امر و نهی نسبت به فرزند، تنها مصلحت خود یا نفع شخصی شان را در نظر داشته باشند؛

در این صورت، مخالفت با آنان به خودی خود جایز است؛ البته باید دقت نمود این مخالفت و نافرمانی نباید به گونه ای باشد که خلاف وظيفه معاشرت به معروف و برخورد نیک با آنان محسوب گردد که توضیح آن در مسأله قبل بیان شد.

مسأله 521. اگر والدین به علت صفات بد و خصلت های نکوهیده و رذایل اخلاقی، از عمل به معروف نهی نموده و به منکر امر نمایند، اطاعت آنان واجب نیست.

همین طور، در تمام مواردی که پدر یا مادر خواسته حرامی را از او می خواهند، فرزند نباید آن را انجام دهد و مخالفت با آنان وقتی امر به ترک واجب الهی یا امربه ارتکاب حرام الهی می نمایند، واجب است.

بنابراین، اگر پدر و مادر به فرزند خود امرکنند که نماز نخواند یا روزه نگیرد یا حجاب را در مقابل نامحرمان رعایت نکند و یا با یادگیری مسائل شرعی لازم فرزندشان مخالف باشند، فرزند نباید خواسته آنان را اطاعت کند و چنانچه والدین از این بابت اذیت شوند، چنین اذیت شدنی اثری برای فرزند ندارد. (2)

دراین مورد، از امیرالمؤمنین علی نقل شده است که آن حضرت فرمودند:

« لَا طَاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فِي مَعْصِيَةِ الْخَالِقِ » ؛ « أَطاعت أز مخلوقٍ در معصیت خالقِ روا نیست ». (3)

ص: 225

مسأله 522. اگر مادر نسبت به انجام کاری به فرزند امر نماید و پدر نسبت به همان کارنهی کند یا بالعکس، چنانچه امريانهی فقط یکی از آن دو، از روی شفقت و دلسوزی به حال فرزند باشد نه دیگری، رعایت خواسته کسی که امریا نهیش از روی دلسوزی به حال فرزند است مقدم می باشد؛

اما اگر امر و نهی هردو از روی شفقت و دلسوزی به حال فرزند باشد، طوری که مخالفت با آنان موجب رنجش دل و اذیت هر دو گردد، چنانچه فرزند بتواند بدون ابتلا به سختی فوق العاده ای که معمولا قابل تحمل نیست (حرج) به گونه ای رضایت هردو را جلب نماید تا هیچ کدام اذیت نشوند، لازم است این کار را انجام دهد؛

ولی چنانچه جلب رضایت هردو ممکن نبوده یا حرجی باشد، (1) بعید نیست «حق مادر» بر «حق پدر» مقدم باشد و بر فرزند لازم است از اذيت مادر اجتناب نماید.

البته، در صورت امکان لازم است فرزند نسبت به اطاعت از خواسته مادر طوری عمل نماید که علاوه بر اذیت نشدن مادر، نسبت به ایذاء پدر به حداقل مقدار ممکن اکتفا شود.

این نوع استخاره در هر عمل مشروعی که انسان تصمیم بر انجام آن دارد، مستحب است و اختصاص به مورد تحیر و تردید ندارد. (1)

مسأله 524. استخاره برای رفع تردید (با قرآن و تسبیح و غیر آن)، عملی است که فرد در « موارد تحیر و تردید» با قرآن یا تسبیح یا قعه و مانند آن انجام می دهد و از خداوند متعال طلب خیر می نماید.

این نوع استخاره ، مخصوص موارد حیرت و دو دلی است که راهی برای تعیین مورد صلاح و خیر وجود ندارد و به قصد رجاء انجام می شود، تا از این طریق، فرد از سرگردانی و دو دلی در تصمیم گیری و انتخاب رهایی یاید.

مسأله 525. استخاره نوع «ب» (برای رفع تردید در چند مورد جایگاه ندارد و صحیح نیست:

1. مواردی که خلاف شرع است، مانند سقط جنين، قطع رحم، ارتباط نامشروع، دریافت وام ربوی ، خروج زن از منزل بدون اذن از شوهر.

2. برای تفأل و پیشگویی و اطلاع از غیب؛ مثل اینکه آیا در امتحانات قبول می شود یا خیر؟ آیا در آینده کسب و کارش رونق پیدا کرده و خوب می شود یا خیر؟ آیا فلانی او را دوست دارد یا نه؟ آیا در آینده صاحب اولاد خواهد شد یا نه ؟ یا در پیدا کردن دزد و قاتل و مانند آن، مثل موردی که وسیله ای از او سرقت شده و به فردی مشکوک است و استخاره می کند که دزد همین فرد است یا نه؟

3. بعد از تحقیق و مشورت و اثبات خوبی یا بدی عمل؛

همچنین، شایسته است انسان در اموری که می خواهد درباره آن تصمیم بگیرد، ابتدا تأمل و دقت کند و با افراد با تجربه و مورد اطمینان مشورت نماید و از راه های عقلایی که برای تشخیص مصلحت وجود دارد بهره برد و در صورتی که با این کارها تحير او برطرف نشد، چنانچه خواست استخاره نماید.

ص: 227

مسأله 526. وسواس در امر استخاره صحیح نیست، اینکه انسان برای کوچک و بزرگ، ریز و درشت امور زندگی با وجود آنکه وظیفه اش عقلا و شرعا و عرفا روشن است یا با اندکی تأمل یا مشورت معلوم می شود، رو به استخاره غیر دعایی آورد و بدون انجام استخاره حاضر به انجام آن نباشد صحیح نیست؛ گاه این امر موجب اتلاف عمر خویش یا ایذاء اطرافیان یا اشخاصی که برای او استخاره می گیرند می شود.

مسأله 527. شایسته است انسان رجاء، موارد ذیل را در هنگام استخاره مراعات نماید:

1. با وضو و طهارت باشد، بلکه غسل کردن برای خواندن نماز استخاره مستحب است و از وضو کفایت می کند؛

2. رو به قبله باشد؛

3. در استخاره با قرآن ، رعایت احترام قرآن را بنماید؛ (1)

4. حال توجه و دعا و اقبال الى الله داشته باشد؛

5. دعاهای نقل شده از اهل بیت (علیهم السلام) جهت استخاره را بخواند؛

6. در استخاره با قرآن ، با مفاد آیات و تفسیر آن آشنایی داشته باشد؛

7. از خداوند متعال، طلب خیر همراه با عافیت نماید.

مسأله 528. فردی که برای دیگران استخاره (2) میکند، لازم است از گفتاری که مصداق «قول بدون علم یا حجت» محسوب می شود بپرهیزد.

مسأله 529. عمل بر طبق استخاره (3) واجب نیست، ولی مخالفت با استخاره - که با رعایت شرایط آن صورت گرفته - گاهی موجب ندامت و پشیمانی می شود.

شایان ذکر است، از آنجا که استخاره برای رفع حیرت و تردید است، بعد از

ص: 228

برطرف شدن حیرت و تردید با اولین استخاره، تکرار آن معنا ندارد، مگر آنکه موضوع یا شرایط آن تغییر کند، هرچند به این صورت باشد که فرد مقداری صدقه بدهد.

اهل بیت (علیهم السلام) محزون می شوند و در شادی آنان شاد می گردند.

مسأله 532. در مورد قمه زنی در مراسم عزاداری ، نفيا وإثباتا اظهار نظر نمی کنیم، مؤمنین می توانند در این مسأله از مرجع تقلید جامع الشرایط دیگری با رعایت الأعلم فالأعلم تقلید نمایند.

مسأله 533. برهنه شدن مردان در عزاداری ها برای سینه زنی یا زنجیر زنی به خودی خود (1) اشکال ندارد؛ ولی نگاه کردن زنان به اندام برهنه مردان یا به تصاویر مربوط به آن، بنابر احتیاط واجب جایز نیست.

مسأله 534. نکاتی که در مورد مداحی و مرثیه خوانی باید مورد توجه قرار گیرد، از قرار ذیل است:

1. به صورت غنایی نباشد (بنا بر احتیاط واجب) که توضیح آن در مسأله «397» بیان شد.

2. محتوای آن مشتمل بر دروغ، قول به غیر علم یا حجت ، اشعار یا مطالب غلو

آمیز (2) نباشد.

3. محتوا و همین طور کیفیت مداحی یا مرثیه خوانی و حواشی آن، موجب هتک و وهن نسبت به مجالس اهل بیت عالی و مقام شامخ آن بزرگواران نباشد.

4. مداحی یا مرثیه خوانی بانوان، چنانچه با تلطیف و ترقیق صدا یا مانند آن همراه است طوری که عاده موجب تهييج شنونده می شود، لازم است از رساندن صدا به نامحرم پرهیز گردد.

شایسته است در مدح و مرثیه معصومین (علیهم السلام) ، از بهترین و رساترین مدایح و مراثی که شامل محتوای صحیح و اقتباس از آیات قرآن و احادیث است استفاده شود و دیگران را نیز بر رعایت این امر تشویق و ترغیب نمایند.

ص: 230

مسأله 535. اگر سخن یا واقعه ای به معصوم (علیه السلام) نسبت داده می شود، باید مستند به منبع صحیحی باشد.

بنابراین، در مواردی که صدور آن از معصوم (علیه السلام) مشکوک است و به دلیل معتبر ثابت نشده، ولی کذب بودن آن نیز معلوم نیست، چنانچه از دیگری نقل شود، اشکال ندارد، مانند اینکه انسان آن را به کتاب یا شخصی که از او شنیده، نسبت دهد یا به طور احتمال و اینکه نقل شده یا گفته اند آن را بیان کند.

به طور کلی، شایسته است سعی شود با مراجعه به کتب معتبر و مقاتل مورد قبول علما، از نوحه ها و مداحی های متقن و صحیح استفاده شود.

مسأله 536. زبان حال به صورت شعریا نثر، چنانچه منافی با شأن ومقام معصوم (علیه السلام) نبوده و متناسب با اقتضای حال آن معصوم (علیه السلام) باشد (1) و زبان حال بودن آن - هرچند با قرائن و شواهد - معلوم باشد، اشکال ندارد.

مسأله 537. ریا در عزاداری و اقامه مجالس حسینی و مانند آن جایز نیست و شؤون مرتبط با حضرت ابا عبدالله الحسین (علیه السلام) نسبت به سایر شؤون، سزاوارتر به رعایت قصد قربت است؛

ولی تظاهر به حزن و عزا ( مثل حالت تباکی) به قصد قربت، ریا محسوب نمی شود، بلکه رجحان دارد و مطلوب است.

مسأله 538. استعمال نی و مانند آن در مجالس سوگواری و عزاداری اگر به صورت لهوی باشد جایز نیست و در مواردی که کیفیت نواختن غیر لهوی است، در صورتی که با شأن و منزلت عزاداری و سوگواری اهل بیت (علیهم السلام) ناسازگار باشد و هتک عزاداری محسوب شود، باید از آن اجتناب شود.

شایسته است مؤمنین و شیعیان مخلص اهل ولاء در ترویج شعائر حسینی و برگزاری مراسم عزاداری، طوری که معهود و معروف بين طائفة برحق شيعه اماميه

ص: 231

است عمل نمایند و از سیره ای که از سلف صالح در مورد عزاداری اهل بیت (علیهم السلام) رسیده، پیروی نمایند.

مسأله 539. كف زدن به صورتی که معمولا جهت تشویق و تأیید و مانند اینها انجام می گیرد مانعی ندارد و اما کف زنی به خودی خود، به صورتی که دارای نظم خاص و مناسب مجالس لهو و لعب است، شایسته اماکن مقدسه مثل مسجد و حسینیه و نیز مجالس اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) نمی باشد؛ بلکه اگر موجب وهن و بی احترامی باشد، جایز نیست. (1)

مسأله 541. بزرگداشت عید غدیر در سیره معصومین (علیهم السلام) جایگاه خاصی داشته و آن بزرگواران تأکید زیادی نسبت به برپایی باشکوه این عید داشته اند و سزاوار است مؤمنین، علاوه بر بازگویی و انتقال معارف غدير و ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) در این ایام، در تعظیم و تکریم آن با برگزاری مراسم و رعایت سایر آدابی که برای روز غدیر سفارش شده ، اهتمام ورزند.

برخی از آدابی که برای عید غدیر در روایات نقل شده، عبارتند از:

«حمد و شکر خداوند متعال برنعمت ولایت»، «روزه»، «غسل»، «نماز» ، «زیارت امیر المؤمنین (علیه السلام)»، «دعا و درخواست حاجت»، «ذكر فضائل و مناقب حضرت امیر المؤمنین (علیه السلام)»، «صلوات فراوان بر محمد و آل محمد (صلی الله علیه وآله وسلم) »، «بیزاری از دشمنان اهل بیت (علیهم السلام)»، «تبریک و تهنیت گفتن»، «پوشیدن پاکیزه ترین و فاخرترین لباس)، عطر زدن» ، « سرور و شادمانی و تبشم و لبخند به روی مؤمنین»، «دید و بازدید»، هدیه دادن»، «برپایی جشن»، «انفاق»، «اطعام»، «افطاری دادن به روزه داران»، توسعه زندگی بر خانواده و برادران دینی»، «نیکی و احسان»، «انفاق و کمک به نیازمندان»، «براوردن حوائج مؤمنین».

لذت های جنسی دیگر. هرچند به حد انزال منی نرسد - که از طریق اموری همچون نگاه به نامحرم یا تصاویر مهیج شهوت حاصل می شود، حرام می باشد. البته استمتاعات بین زن و شوهر نسبت به یکدیگر جایز است، هرچند موجب انزال منی گردد.

مسأله 545. استفاده از علامت سیادت برای کسی که سید نیست یا تنها مادرش سیده است ، محل اشکال می باشد و احتیاط لازم در ترک آن است؛ بلکه اگر فرد مذکور امر را بر دیگران مشتبه نماید و بدین سبب خود را بر خلاف واقع، سید یا سید از ناحیه پدر معرفی نماید، جایز نیست.

مسأله 546. اگر فردی ادعای ارتباط خاص با حضرت حجت (عج) در زمان غیبت آن بزرگوار نماید، دیگران موظف اند او را تصدیق نکرده و بر آن ترتیب آثار ندهند. همچنین، تعیین وقت خاص برای ظهور امام زمان (عج) به هیچ وجه صحيح نیست.

همین طور، تطبيق وقایعی که در روایات به عنوان علایم ظهور نقل شده بر

شخص خاص یا مورد معين، غالبا مبنی بر حدس و گمان است و حجت شرعی ندارد و گاه از قبیل گفتار بدون علم یا حجت می باشد که از جمله محرمات و گناهان می باشد.

مسأله 547. ذکر نام مبارک حضرت ولي الله الأعظم صاحب الزمان (عج) به اسم خاص آن حضرت «محمد» یا «محمد بن الحسن العسکری» در محافل، مجالس و مجامع عمومی اشکال ندارد، و روایاتی که از این امر نهی نموده ، شامل زمان معاصر نمی شود .

مسأله 548. از زمان بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) و عصر ائمه هدی (علیهم السلام) تا زمان معاصر، همواره مسجد پایگاه اقامه نماز و شعائر دینی و تبلیغ معارف اسلامی بوده است و به حضور در آن ترغیب و تشویق شده است و خانقاه در نزد معصومین (علیهم السلام)، اساس و جایگاهی نداشته است.

ص: 234

بنابراین، باید از حضور در اماکنی که موجب گمراهی و انحراف فرد از عقاید حقه شیعه شده یا موجب سستی او در عمل به واجبات الهی و ترک محرمات می شود اجتناب شود.

مسأله 549. رفاقت و معاشرت با اشخاص مسلمان یا کافریا فرقه های ضاله مانند بهائیت که موجب گمراهی انسان از عقاید حقه شیعه شده یا زمینه انحراف وی را در اصول و فروع دین و مذهب به وجود می آورند جایز نیست و شرکت در جلساتی که موجب می شود انسان در معرض ابتلا به حرام قرار گیرد جایز نیست و اگر اجتناب از ابتلا به حرام، متوقف بر قطع ارتباط با جلسات مذکور باشد، این کار لازم است. مسأله 550. ورزش های رزمی، بکس ( مشت زنی)، شمشیرزنی و مانند آن، چنانچه موجب خطر جانی یا ضرر شديد (ضرر فوق العاده و مهم مانند نقص اعضا نباشد، اشکال ندارد، وگرنه جایز نیست.

مسأله 551. پول رایج که به صورت اسکناس در دست عموم مردم در گردش است، از جهتی نوعی سرمایه ملی است؛ لذا مناسب است در حفظ و نگهداری آن دقت شود و از نقاشی کردن و نوشتن روی اسکناس ها، پاره کردن، سوراخ کردن، مچاله کردن آنها و مانند آن پرهیز شود تا دیرتر دچار استهلاک و کهنگی گردد؛ علاوه بر آن، رعایت این امر موجب کاهش هزینه های چاپ اسکناس می گردد. (1)

جهت یا جهات دیگری اشکال دارد، لازم بوده و مخالفت با آن جایز نیست؛ برخی از این موارد عبارتند از

- آنچه باعث تصرف به ناحق در اموال دولتی (1) می شود؛ همچون اموری که باعث سرقت ، کلاه برداری و اختلاس، پول شویی، تضييع اموال دولتی، اتلاف و خسارت وارد کردن به آنها، استفاده غیر مجاز از امکانات مذکور، خیانت در امانت و مانند آن می شود. همین طور، مواردی مانند دریافت دستمزد کامل در جایی که کارمند، در تمام وقت در محل کار حاضر نشده است.

- آنچه موجب اختلال در نظام جامعه می گردد.

- آنچه موجب می شود مفسده مهمی - که شرع به واقع شدن آن راضی نیست

- پیش آید؛ مثل آنکه باعث هتک اسلام یا مسلمانان یا مذهب شیعه و یا شیعیان گردد.

- آنچه موجب زیان رسیدن به افرادی شود که جان یا مالشان محترم است؛ مانند برخی از قوانین راهنمایی و رانندگی که رعایت نکردن آن خطر جانی حرام داشته یا این ترس وجود داشته باشد که با رعایت نکردن آن، ضرر مالی حرامی ایجاد شود.

- مواردی که لزوم رعایت مقررات، محتوای یک قرارداد صحیح شرعی یا شرط شرعی ضمن قرارداد باشد؛ مثل اینکه در ضمن یک قرارداد صلح یا خرید و فروش، با طرف مقابل شرط شود مقررات معینی را رعایت کند.

و چه اینکه قانون توسط کسی که ولایت شرعی دارد، امضا و تنفيذ نشده باشد حق شرعی و مستقلی برای چاپ یا تأليف ثابت نیست.

البته، همچنان که از مسأله «552» فهمیده می شود، اگر مثلا در ضمن فروش کتاب ، عدم تکثیریا استفاده های دیگر شرط شده باشد، عمل به شرط لازم است.

حکم مذکور در این مسأله، شامل مواردی از قبیل حقوق مربوط به پدید آورندگان نرم افزار و تولیدات صوتی و تصویری، نسبت به کپی، دانلود، تصویر گرفتن و... نیز می شود. (1)

مسأله 556. ارائه گزارش های غیر واقعی و خلاف مقررات ادارات و نهادهای دولتی، بابت اضافه کاری و دریافت پول در برابر ساعات ثبت شده اضافه که کاری در آنها انجام نشده، برای کارمندان این ادارات و نهادها جایز نیست و پول های اضافه ای که کارمند شرع مستحق دریافت آنها نبوده، باید باز گردانده شود.

مسأله 557. اگر فردی به طور غیر قانونی و بدون نصب کنتور، لوله کشی آب نماید، چنانچه برای لوله کشی و استفاده از آب، راه قانونی وجود داشته و فرد امکانات پرداخت مبلغ مربوط به آن را نیز داشته باشد، تصرف و استفاده او از آب جایز نیست؛ (2) این حکم در مورد استفاده از برق یا گاز و مانند آن نیز جاری است.

شایان ذکر است، نصب غیر قانونی پمپ آب ، محل اشکال می باشد.

مسأله 558 . کسی که به کشور غیر مسلمانی مهاجرت نموده، اگر هنگام صدور ویزا و مانند آن، به رعایت قوانین آن کشور تعهد داده، هرچند این تعهد صریح نبوده و ضمنی باشد، باید به تعهد خویش عمل کند؛ مگر در مورد قوانینی که خلاف شرع باشد.

ص: 238

عمران بن موسی گوید که آيه خمس را برامام کاظم مال خواندم، حضرت فرمودند: آنچه برای خداست، مخصوص رسول اوست و آنچه برای رسول اوست، مخصوص ماست. سپس فرمودند: به خدا قسم، خدا بر مؤمنان رزقشان را آسان کرده است که از هر پنج درهم، یک درهم را برای پروردگارشان قرار دهند و چهار درهم را خود استفاده کنند و حلالشان باشد. (1) سپس فرمودند: این از سخنان صعب و مستصعب ماست که عمل به آن و صبر برآن نمی کند، مگر کسی که قلب او برای ایمان، امتحان شده باشد. (2)

نقل شده است که یکی از تجار فارس که از موالیان امام رضا (علیه السلام) بود به آن حضرت (علیه السلام) نامه ای نوشت و درباره خمس اجازه خواست (تا در آن تصرف نماید)، امام رضا (علیه السلام) به او در جواب نامه نوشتند:

«بسم الله الرحمن الرحيم، همانا خداوند واسع و کریم است، خداوند ضمانت کرده بر کار خوب ثواب دهد و در مورد مخالفت مجازات و عقاب قرار داده است؛ مال، زمانی حلال است که از راهی که خداوند متعال فرموده به دست انسان برسد.

خمسی که شما به ما می دهید، ابزار مهمی جهت تقویت دین و آیین و کمک به خانواده ها و دوستان ما (فقرا و نیازمندان است و با آن آبروی خودمان را در برابر آنانی که از قدرتشان بیم داریم (دشمنان حفظ می کنیم، پس خمس را از ما دریغ ندارید و به اندازه ای که توانایی دارید پرداخت کنید و خویشتن را از دعای خیر ما محروم نسازید.

همانا پرداخت خمس، کلید رزق و باعث افزایش روزی شما است و موجب پاک شدن گناهانتان می گردد و ذخیره ای برای روز نیاز و تنگدستی تان (آخرت) است.

ص: 240

مسلمان، کسی است که به عهدی که با خداوند متعال دارد عمل نماید و مسلمان، کسی نیست که با زبان بگوید: مسلمانم و با قلبش مخالفت کند؛ و السلام». (1)

بعد از هوشیاری و سلامت ، واجب است که خود، خمس آن را بدهد.

شایان ذکر است، حکم مذکور شامل سایر موارد تعلق خمس - مانند خمس حلال مخلوط به حرام، معدن، گنج - نیز می شود؛

بنابراین، اگر فرد نابالغ معدنی را استخراج نماید یا گنجی پیدا کند یا با فرو رفتن در دریا جواهر بیرون آورد، باید ولی شرعی او خمس آن را بدهد و چنانچه ندهد، باید خود او بعد از بلوغ، خمسش را بدهد. همچنین، اگر مال حلال مخلوط به حرام داشته باشد، ولی شرعی او باید به احکامی که درباره مال حلال مخلوط به حرام گفته می شود عمل نماید.

مسأله 561. اگر به نابالغ ممیز از مجتهدی تقلید کند که معتقد است مال بچه نابالغ خمس ندارد، ولی او حق پرداخت خمس مال او را از اموال وی ندارد.

مسأله 562. اگر به اموال فردی که «سفیه» محسوب می شود و شرعا محجور است خمس تعلق بگیرد، برولی شرعی او واجب است خمس آنها را بپردازد؛

البته، اگر فرد سفیه از مجتهدی تقلید کند که معتقد است مال وی خمس ندارد، ولی او حق پرداخت خمس مال سفیه را از اموال وی ندارد.

کارگر، پس از گذشت یک سال از شروع به کسب و کار»، سال خمسی وی فرا می رسد و باید خمس آنچه را که از مخارج سالش زیاد می آید بپردازد، هرچند درآمد روز گذشته باشد؛ به این معنا که سرسال ، باید خمس هر مالی را که موجود بوده و در مؤونه (هزینه ها و مخارج) صرف نشده - با توضیحاتی که در مسائل این فصل ذکر می شود - بپردازد.

بنابراین، ابتدای سال خمسی برای شاغلين، اولین روز شروع کسب و کار است و افراد شاغل نمی توانند برای هر منفعت وسود کسبشان ، سال جداگانه ای در نظر بگیرند؛ البته کسانی که چند شغل دارند، حکم مربوط به آنان در مسأله «565» ذکر می شود.

درآمد وی از رشته تجارت با کشاورزی اندک باشد، نمی تواند برای درآمد حاصل از تجارت با کشاورزی سال جداگانه قرار دهد و درآمد حاصل از آن، با همان سال خمسی رشته کارمندی لحاظ می شود.

مسأله 566. حکم مسأله قبل مربوط به کسانی است که رشته های مختلف کسبی داشته باشند.

بنابراین، فردی که مشغول به نوعی فعالیت تجاری است، مثلا مغازه پارچه فروشی دارد و از این راه درآمد قابل توجهی دارد، چنانچه علاوه بر آن مشغول فعالیت تجاری دیگری نیز شود، مثلا مغازه کفش فروشی افتتاح نماید، نمی تواند برای کفش فروشی سال خمسی جداگانه قرار دهد و باید همان سال خمسی سابقش که مربوط به پارچه فروشی است را برای هر دو فعالیت تجاری لحاظ نماید.

این حکم در مورد کشاورزی که اقدام به فعالیت زراعی در محصولات متنوع مثلا گندم، برنج و حبوبات می نماید و امثال آن نیز جاری است.

است و از این راه کسب درآمد می کند، چنانچه درآمد حاصل از آن قابل توجه باشد که توضیح آن در مسأله قبل بیان شد - شاغل محسوب می شود و باید احکام خمسی شاغلین را رعایت نماید.

تا آن لحظه را محاسبه و اقدام به پرداخت آن نماید، زمان پرداخت خمس، ساعت خمسی او محسوب می شود و با سپری شدن یک سال، در همان ساعت ، سال خمسی وی به پایان می رسد.

مسأله 575. فرد غیر شاغل در صورتی که درآمدی به دست آورد، وقتی از زمان مالكيت آن یک سال بگذرد، سال خمسی همان درآمد به پایان رسیده و نمی تواند در آن درآمد تصرف کند یا آن را صرف در مؤونه نماید، هرچند یک ساعت گذشته باشد.

دی ماه تغییر دهد، باید اول دی ماه یعنی سه ماه زودتر خمس مجموع درآمدهایش را بپردازد تا سالش عوض شود.

شایان ذکر است، برای تقدیم یا تأخیر سال خمسی نیت تنها کافی نیست. بنابراین، اگر فرد قصد دارد سالش را مثلا زودتر قرار دهد، باید درآمدهایی داشته باشد و خمس آن را بپردازد، در این صورت سال خمسی وی تغییر پیدا می نماید.

مسأله 579. کسی که سال خمسی او قمری است، قبل از فرا رسیدن سال قمری، تغییر آن به سال شمسی جایز است.

اما اگر سال خمسی قمری وی به پایان رسیده، به درآمدهای مازادش خمس تعلق گرفته و تأخیر آن تا فرا رسیدن سال شمسی جایز نیست؛ ولی می تواند سال خمسی جدیدش را سال شمسی قرار دهد.

تحقق درآمدهایش را نمی داند، احتیاط واجب است که با حاکم شرع به نسبت احتمال مصالحه نماید. (1)

شاغلين، پس از سپری شدن یک سال است و فرد می تواند مال را قبل از زمان مذکور صرف در مؤونه نماید؛

براین اساس، نسبت به اموالی که متعلق خمس و زکات هردو می شوند، زمان تعلق خمس بر زمان تعلق زکات مقدم است، هرچند گاهی زمان استقرار زکات مقدم بر زمان استقرار خمس می باشد.

مثلا اگر به فرد غیرشاغلی «60» گوسفند هدیه شود، پس از سپری شدن 11 ماه از زمان مالکیت آنها با ورود به ماه دوازدهم، به «40» گوسفند از گوسفندان مذکور - با تحقق شرایط وجوب زکات - زکات تعلق می گیرد و باید یک گوسفند را بابت زکات بپردازد و بعد از گذشت دوازده ماه از زمان مالكيت ، باید فرد خمس باقیمانده گوسفندان (پنجاه و نه گوسفند) را در صورتی که مؤونه محسوب نشوند بپردازد؛ (1)

اما چنانچه در مثال فوق، تعداد گوسفندان مذکور «40» عدد باشد، با ورود به ماه دوازدهم زکات به آنها تعلق نمی گیرد؛ زیرا یک پنجم مشاع گوسفندان ، خمس محسوب می شود. بنابراین، تعداد گوسفندانی که وی شرعا مالک است به حد نصاب اول زکات گوسفند نمی رسد، ولی وی باید بعد از گذشت 12 ماه از زمان مالکیت، خمس چهل گوسفند را که مؤونه محسوب نمی شود، بپردازد.

همچنین، اگر فرد شاغل مثلا 6 ماه به انتهای سال خمسیش مانده، «60» گوسفند را مالک شود، در صورتی که گوسفندان مذکور باقی مانده و مؤونه محسوب نشوند، باید خمس آنها را در سر سال خمسی بپردازد و با ورود به ماه دوازدهم از زمان مالکیت گوسفندان - با تحقق شرایط وجوب زکات - باید زکات «40» گوسفند از گوسفندان باقیمانده را بپردازد؛ اما چنانچه در مثال فوق، تعداد گوسفندان «40» عدد باشد و در انتهای سال خمسی (10) گوسفند بابت خمس

ص: 250

داده شود، باقیمانده گوسفندان کمتر از حد نصاب اول زکات گوسفند بوده، بنابراین زکات ندارند.

تعصيب (1) به او به ارث برسد، آن مال از فوائد محسوب می شود و چنانچه تاسر سال خمسی باقی بماند و صرف در مؤونه نگردد، باید خمس آن را بدهد.

ب. فرد توقع ارث بردن داشته باشد و چنانچه ارثی به او برسد که توقع آن را نداشته و از غیر پدر و فرزند باشد، احتیاط واجب آن است که اگر از مخارج سالش زیاد بیاید، خمس آن ارث را بدهد.

ج. به مالی که به ارث رسیده، در زمان زنده بودن فرد، خمس تعلق نگرفته باشد. (2)

د. میت، خمس بدهکار نباشد. (3)

مسأله 589. اگر مالی به انسان به ارث برسد و بداند آن مال خمس داشته و کسی که این مال از او به ارث رسیده (میت)، خمس آن را نداده، وارث مذکور باید خمس آن مال را بدهد. همین طور، اگر در خود آن مال خمس نباشد و وارث بداند کسی که آن مال از او به ارث رسیده، خمس بدهکار است، باید خمس را از مال او بدهد؛

ولی در هر دو صورت ، اگر کسی که مال از او به ارث رسیده (میت) به دادن خمس عقیده نداشته یا عقیده داشته، ولی عمدا یا از روی کوتاهی و سهل انگاری

ص: 253

خمس نمیداده، (1) وارث لازم نیست (2) خمس واجب بر او را بپردازد؛ (3)

البته اگر میت وصیتی به پرداخت خمسی که برعهده اش واجب بوده، داشته باشد، لازم است به وصیت او عمل شود و در این صورت، باید تمام خمس وصیت شده را از اصل مال پرداخت نمایند، هرچند مقدار خمسی که باید پرداخت شود از ثلث مالش (یک سوم) بیشتر باشد.

مسأله 590. اگر مالی به انسان به ارث برسد و بداند به آن مال خمس تعلق گرفته، اما شک کند کسی که این مال از او به ارث رسیده (میت)، خمس آن را داده یا نه، بنابر احتیاط واجب، لازم است خمس آن را بدهد، مگر استثنایی باشد که در مسألة قبل بیان شد.

مسأله 591. اگر انسان نداند مالی که به ارث رسیده از مواردی است که خمس به آن تعلق می گیرد یا از مواردی است که خمس ندارد - مثل مهریه - ویا اینکه نمی داند به مالی که در زمان زنده بودن فرد در امور شخصی و خانوادگی مصرف می شده، خمس تعلق گرفته یا نه - مثل اینکه نمی داند آن مال با عین درآمد سالگشت شده (درآمدی

ص: 254

که خمس به آن تعلق گرفته، ولی خمسش پرداخت نشده است خریداری شده یا با مال مخمس - در این موارد، پرداخت خمس بر وارث لازم نیست.

واجب می شود. بنابراين، فرد می تواند درآمد بین سال خود را صرف در مؤونه نموده، سپس خمس آنچه که باقی می ماند را پرداخت نماید. مؤونه دو نوع می باشد: الف. مؤونه تحصیل درآمد؛ ب. مؤونه سال (مخارج زندگی شخصی و خانوادگی). توضیح این دو نوع، در مسائل بعد ذکر می شود .

چنانچه 7 میلیون تومان درآمدی که از اجاره دادن ماشین به دست آمده تا انتهای سال خمسی باقی بماند، تنها پرداخت خمس 2 میلیون تومان از اجاره بها واجب است و 5 میلیون تومان دیگر، جزء مؤونه تحصیل درآمد محسوب می شود.

کلیه مواردی که در این سه بند ذکر شد، با مراعات پنج شرط، خمس ندارد و فرد از پرداخت خمس آن معاف می باشد:

اول. با درآمد و منافع بین سال تهیه شده باشد، نه درآمدی که سال برآن گذشته و خمس آن واجب شده و آن را نداده است.

دوم. در حد معمول و شأن فرد و خانواده اش باشد.

سوم. از موارد اسراف و تبذیر وسائر مصارف حرام نباشد.

چهارم. در مورد «الف و ب» ، کالا مورد نیاز عرفی فرد در بین سال باشد.

پنجم. در مورد «الف» مثل آذوقه منزل، لازم است تا آخر سال مصرف شده باشند و در مورد «ب» مثل لباس و لوازم منزل، تا آخر سال مورد استفاده قرار گرفته باشد (1) و در مورد «ج» ، تا آخرسال آن هزینه انجام شده باشد.

فرد، سطح تحصیلات، نوع شغل، مجرد یا متأهل بودن، موقعیت خانوادگی همسر فرد، تعداد فرزندان ، مقدار دخل و خرج، موقعیت و منزلت اجتماعی، محل سکونت ، زمان و مکان.

شایان ذکر است، هرچند تعیین شأن افراد موکول به عرف شده، ولی از نظر شرعی این ضابط مشروط به آن است که هزینه های مذکور به حد اسراف و تبذير نرسد و از سایر عناوین حرام نیز نباشد.

تشخیص موضوع در موارد فوق ، با شخص مکلف است.

مسأله 601. شأن عرفی افراد که توضیح آن در مسأله قبل ذکرشد، وسعت داشته و بین مقدار حداقل شأن و حداکثرآن، دارای مصادیق متعددی است و چنانچه فرد شک نماید به صورت شبهه موضوعیه که - مثلا - کالایی که خریده، به لحاظ شأنیت مؤونه وی محسوب می شود یا نه، باید خمس آن (خمس مقدار مشکوک) را بپردازد؛ (1)

البته اگر طوری است که قبلا در شأنش بوده و شک داشته باشد که از شأنش خارج شده یا نه، حکم کالایی را دارد که در شأن وی می باشد.

لوازم شوینده و بهداشتی، دفتر و دفترچه - مقداری اضافه مانده باشد، چنانچه مقدار باقیمانده اصلا قیمت و ارزش مالی نداشته باشد، خمس ندارد؛

اما اگر قیمت و ارزشی داشته باشد - هرچند اندک - دو صورت دارد:

الف. فرد نمی توانسته کمتر از آن مقدار را تهیه نماید و به تعبیری آنچه خریداری شده از نظر مقدار، کم ترین اندازه ای است که در بازار فروخته می شود؛ مثلا کوچک ترین عطر موجود در بازار را که مورد استفاده اش بوده خریده؛ در این صورت، مقدار باقیمانده خمس ندارد.

ب. فرد بیشتر از مقدار مذکور در قسمت «الف» را تهیه کرده و مقداری اضافی آمده؛ در این صورت، مقدار باقیمانده خمس دارد.

حکم مذکور در این مسأله، در مورد اشیایی که به فرد هدیه شده نیز جاری است.

سال مورد استفاده قرار نگرفته، هرچند مورد نیاز عرفی و در معرض استفاده بوده ، باید پرداخت شود؛ (1) مگر در دو مورد:

الف. تهیه آن شیء قبل از وقت نیاز به آن، حسب شأن عرفی فرد، امری متعارف باشد، طوری که تهیه نکردن آن کسر شأن محسوب شود. (2)

ب. تهیه آن شیء در آینده در وقت نیاز عرفی به آن، غیرممکن یا دشوار و موجب سختی فوق العاده که معمولا تحمل نمی شود (حرج) باشد. (3)

سپری شدن سال خمسی، آن شخص آنها را مجددا به وی ببخشد، این عمل موجب ساقط شدن خمس نمی شود.

البته، اگر ماشین در مثال فوق عرفا وسیله مربوط به کسب فرد به حساب آید، به گونه ای که معمولا افراد چنین ماشینی را برای غیر کسب و کار خویش تهیه نمی کنند، باید خمس مقدار ما به التفاوت قیمت این ماشین و ماشینی که برای استفاده فرد در امور شخصی و خانوادگی عرفا مؤونه محسوب می شود را بپردازد.

این حکم، در مورد غیر ماشین نیز جاری است.

شایان ذکر است، اگراشیای مذکور عرفا مازاد بر مؤونه زندگی به حساب آید، مثل اینکه مقدار استفاده شخصی اندک و ناچیز باشد، باید خمس تمام آن پرداخت گردد.

شأن فرد منافات داشته باشد (1) . هرچند از جهت اینکه نتواند آن را در وقتش تهیه کند . اگر در بین سال از منافع آن سال مقداری از جهیزیه مورد احتیاج را بخرد که از شأنش زیاد نباشد و عرفا تهيه آن مقدار جهیزیه در یک سال، جزء مصارف سالیانه متعارف او شمرده شود، لازم نیست خمس آن را بدهد.

اما اگر از درآمد آن سال، بعد از گذشت سال خمسی جهیزیه تهیه نماید، از پرداخت خمس معاف نمی شود. (2)

همچنین، فردی که توانایی مالی داشته و می تواند جهیزیه دخترش را یک دفعه در همان سال نیاز فراهم کند و تهیه نکردن تدریجی جهاز، کسر شأن او نیست، اگر

جهاز دخترش را به تدریج تهیه نماید و سال برآن بگذرد باید خمس آن را بدهد.

حكم تهیه لوازم مورد احتیاج زندگی آینده برای پسر نیز، همانند تهیه جهیزیه دختر است.

شایان ذکر است، پول و درآمدی که برای تهیه جهاز یا لوازم زندگی آینده با تأمین هزینه های مراسم ازدواج، کنار گذاشته و پس انداز می شود، حتی اگر شرایط فوق را داشته باشد، باید خمسش در انتهای سال خمسی محاسبه شود.

مسأله 613. اگر فرد بنا به جهتی همچون قدیمی شدن جهیزیه و مانند آن، از جهاز قرار دادن جهیزیه ای که از پرداخت خمس آن - با لحاظ شرایط مسأله قبل - معاف بوده، منصرف شود و آن را در احتياجات دیگرش که مؤونه محسوب می شود استفاده نماید، لازم نیست خمس آن را بپردازد و چنانچه آن را بفروشد، حکم فروش مؤونه - که در مسائل «632 و 633» خواهد آمد - در مورد آن جاری می گردد.

مورد نیاز را تهیه می نماید و در سال های بعد به تدریج بنا را می سازد، باید در انتهای هر سال، خمس اموال باقیمانده در آن سال را پرداخت نماید؛

البته اگر تنها راه خانه دار شدن، فراهم کردن تدریجی آن باشد و تهیه تدریجی اش برای امثال آن فرد معمول باشد، طوری که فراهم نکردن مقدمات خانه دار شدن، عرفا کسر شأن و عیب برای فرد و کوتاهی در حق خانواده اش و سهل انگاری نسبت به آینده آنان محسوب شود، در این صورت پرداخت خمس آن لازم نیست.

ولی کنار گذاشتن پول و پس انداز آن برای تهیه مسکن در آینده، حتی اگر شرایط فوق را داشته باشد، خمس دارد.

دهد و از درآمد بین سال، منزل وسیع تر دیگری با قیمت بیشتر برای زندگی خویش تهیه کرده و در آن ساکن شود، منزل اول خمس ندارد. (1)

اما حكم خمس منزل دوم، صورت های مختلفی دارد، که حکم سه صورت آن در ذیل ذکر می شود:

الف. منزل اول به حسب شأن عرفی فرد کافی بوده؛ در این صورت، باید خمس منزل دوم پرداخت شود.

ب. منزل اول به سبب ضيق و کوچک بودن مناسب شأن عرفی فرد نباشد؛ در این صورت، در انتهای سال خمسی به مقدار قیمت فعلی منزل اول، از منزل دوم خمس لازم می شود و بقیه منزل دوم خمس ندارد.

ج. تبدیل منزل، فقط به جهت کوچکی مکان نبوده، بلکه عوامل دیگری مانند موقعیت بد و نامناسب آن منزل به لحاظ محیط و همسایه ها یا دوری راه آن از محل کار، مؤثر در تبدیل بوده است، در این صورت، منزل جديد ( منزل دوم) عرفا مؤونه محسوب شده و خمس ندارد.

شایان ذکر است، حکم مذکور در این مسأله در سایر اشیاء نیز جاری است.

شود و بعد از سپری شدن مدتی، وی ثمن معامله را حاضر کرده و تقاضای اقاله معامله را نماید، در این صورت، چنانچه سال خمسی خریدار فرا نرسیده و عرفا از شأن وی قبولی اقاله مذکور باشد - همچنان که شاید در بسیاری از موارد بیع خیاری چنین باشد . لازم نیست خمس سودی را که نصیب خریدار شده بپردازد؛ اما اگر سال خمسی خریدار فرا رسیده و خمس به مال مذکور تعلق گرفته (مستقر شده) باشد، (1) با انجام اقاله خمس ساقط نمی شود. (2)

سرمایه گذاری وکالتی) (1) واریز می نماید، چنانچه فرد وکالت شرعی به بانک جهت فعالیت اقتصادی مطابق عقود اسلامی داده و احتمال معقول صحت قراردادها را نیز می دهد (2) و براساس آن، بانک در اثنای همان سال در وجوه واریزی تصرف نموده و اقدام به معاملات و سرمایه گذاری از طرف موکل نموده است، مال سرمایه گذاری شده یا بدل آن، درآمد سال محسوب می شود.

بنابراین، چنانچه تا پایان سال باقی بماند و صرف در مؤونه نگردد، حکم سرمایه کسب و تجارت را دارد و مشمول خمس خواهد بود، با توضیحی که در مسأله «640» ذکر می شود؛

اما اگر فرد وکالتی به بانک نداده باشد، حکم مسأله قبل در مورد آن جاری می شود.

شایان ذکر است، حکم خمس سود بانکی این نوع حساب ها در مسائل «677 و «678» بیان می گردد.

اما نسبت به هدیه دهنده، تا زمانی که وجه اعتباری هدیه شده، توسط هدیه گیرنده یا وکیل وی به صورت مبلغ نقدی از حساب برداشت و تملک نشده، هدیه گیرنده مالک آن نبوده و مال مذکور جزء اموال هدیه دهنده محسوب می شود (1) و چنانچه هديه مذکور از درآمد بین سال خمسی و در حد شأن صورت گرفته و در انتهای سال خمسی هدیه دهنده ، استرداد آن ممکن نبوده یا عرفا كسر شأن وی باشد، لازم نیست خمس آن را بپردازد.

همچنین، اگر بخشش در حد شأن بوده و هدیه گیرنده (2) بدون برداشت مبلغ از حساب ، آن را قبل از فرا رسیدن سال خمسی هدیه دهنده مصرف کرده باشد، مثلا با آن کالایی خریداری کرده باشد، پرداخت خمس آن برهدیه دهنده لازم نیست.

اقساط ماهانه، فصلی، سالانه یا به طور دیگری به شرکت بیمه (بیمه گر) بپردازد و در مقابل آن، شرکت بیمه متعهد می شود مبالغی مشخص به صورت یکجایا مستمری ، در صورت تحقق یکی از اموری که در قرارداد به آن تصریح شده - مانند بیماری ، فوت ، بازنشستگی، وقوع حادثه خاص، ضرر مالی یا غیر مالی معین به بیمه گذار یا شخص ثالثی که در قرارداد بیمه معین شده بپردازد، چنانچه این نوع بیمه شدن امری متعارف و معمول بوده و عرفا از شأن فرد محسوب شود، مبالغ پرداختی از درآمد بین سال به شرکت بیمه خمس ندارد؛

اما مبالغی که بعدا شرکت بیمه حسب مفاد قرارداد به شخص بیمه گذار می پردازد، چنانچه وجوه مذکور به صورت انتقال اعتباری از طریق شبکه شتاب بانکی به حساب شخص واریز می گردد، (1) حکم آن مانند یارانه است که در مسائل «620 و 621» بیان شد.

شایان ذکر است، مبالغی که شرکت بیمه به کسانی که بیمه گذار برای بعد از وفات خویش معین کرده می پردازد، ارث محسوب نمی شود، بلکه مربوط به شخص یا اشخاصی است که حسب مقررات بیمه و توافق بین بیمه گذار و بیمه گر به آنان داده می شود و چنانچه وجوه مذکور به صورت انتقال اعتباری پول از طریق شبکه شتاب بانکی به حساب شخص واریز می گردد، (2) حکم آن مانند یارانه است که در مسائل «620 و 621» بیان شد.

مسأله 625. اگر فرد اقدام به انعقاد قرارداد شرعی سرمایه گذاری با شرکت بیمه نماید، مثلا شرکت بیمه را وکیل کند که طبق عقود اسلامی با سرمایه وی فعالیت اقتصادی نماید، در این صورت، حکم سرمایه گذاری بانکی را دارد که در مسائل

676 و 677» حکم آن ذکر می شود.

شایان ذکر است، اگر فرد بیمه گذار در بین مدت قرارداد بیمه سرمایه گذاری فوت

ص: 271

کند، اصل سرمایه مذکور و سود حاصل از آن تا زمان فوت، جزء ماترک متوفی است که بعد از ادای بدهی متوفى و عمل به وصیت شرعی (در صورت وجود دین و وصیت) مقدار باقیمانده، حکم ارث را دارد و حسب سهام شرعی ارث ، بين وتراث تقسیم می شود.

تشرف به حج یا عمره در زمان معین نماید و سازمان یا شرکت مذکور فیشی بابت آن در اختیار وی قرار دهد، ولی حسب نوبت، زمان تشرف پس از گذشت سال خمسی فرد در بین سال یا سالهای بعد واقع می شود، در این صورت باید وی خمس مالیت طلب خویش (1) را بپردازد؛ مگر مورد استثنایی باشد که در ابتدای مسأله قبل ذکر شده، که در این صورت پرداخت خمس طلب مذکور لازم نیست.

مسأله 630. کسی که برای حج یا عمره از درآمد بین سال، مثلا مبلغ یک میلیون تومان با افتتاح حساب پس انذار قرض الحسنه یا سرمایه گذاری وکالتی در بانک به نام خودش ثبت نام کرده و به لحاظ قانونی در نوبت سازمان حج و زیارت برای تشرف قرار گرفته است، (2) چنانچه بعد از گذشت چند سال متوجه شود که لازم بوده خمس موجودی بانکیش را می داده ، با فرض اینکه هم اکنون امتیاز فیش حج یا عمرہ وی به استثنای مبلغ موجود در حساب بانکیش مثلا 20 میلیون تومان ارزش گذاری می گردد، در این صورت کافی است خمس موجودی فعلی بانکی خود را که سال بر آن گذشته بپردازد؛

البته، اگر فرد امتیاز قانونی فیش حج یا عمره اش را در ازای دریافت مبلغ مثلا 20 میلیون تومان - بدون لحاظ موجودی بانکی خود - به شخص دیگری به صورت شرعی در ازای دریافت مبلغی انتقال دهد، مبلغ مذکور درآمد بین سال انتقال محسوب می شود که اگر صرف در مؤونه نشود خمس دارد.

الف. خود آنها؛

اگر حیوانات یا گیاهان، مخمس یا در حکم مخمس نباشد و با درآمد بین سال تهیه شده باشد، چنانچه برای استفاده شخصی از شیر یا تخم مرغ یا پشم حیوان یا استفاده شخصی از میوه، سایه ، زیبایی یا تصفیه هوای درختان و گیاهان و يا مواردی از این قبیل نگهداری می شود، در صورتی که این حیوانات یا گیاهان عرفا مؤونه فرد به حساب می آید خمس ندارد، وگرنه پرداخت خمس آنها لازم است. (1)

ب. محصول و رشد آنها؛

محصولی که از خود مال جدا می شود، مانند بچه حیوانات، شیر، پشم، میوه، تخم مرغ، یا آماده جداسازی می باشد، مثل شاخه های خشک آماده جدا شدن و مانند آن، لازم است خمس آن مقدار از محصول یا رشد که سر سال خمسی در مؤونه صرف نشده ، پرداخت گردد؛

اما رشدی که متصل به خود مال است، مانند چاق شدن حیوان یا بزرگ شدن نهال، اگر آن حیوان یا گیاه برای استفاده شخصی از شیر، تخم مرغ، میوه، سایه و امثال آن نگهداری می شود و عرفا مؤونه فرد به حساب می آید، خمس ندارد، هرچند قیمت آن افزایش یابد. (2)

آن، چنانچه، آن شیء از طریق غیرمعاوضه - مانند هدیه - به او رسیده خمس ندارد؛

ولی اگر آن را از درآمد بین سال و از طریق معاوضه - مثل خرید و فروش - تهیه کرده، این ترقی قیمت، (1) درآمد سال فروش محسوب می شود که اگر تا آخر آن سال در مؤونه صرف نشود، باید خمسش پرداخت گردد.

مسأله 633. اگر چیزی را که انسان در مؤونه زندگیش استفاده می کند، مانند خانه مسکونی یا لوازم زندگی در همان سال اول استفاده - یعنی قبل از گذشت سال خمسی برای شاغلین یا اگر شاغل نیست ، قبل از گذشت یک سال از به دست آوردنش - بفروشد و قیمت فروش آن تا انتهای سال باقی بماند و صرف در مؤونة سال نشود، اصل قیمت جنس بنابر احتیاط واجب خمس دارد.

همین طور، ترقی قیمت آن، اگر آن شیء را از درآمد بین سال و از طریق معاوضه تهیه نموده، بنابر فتوی و اگر آن را از طریق غیر معاوضه به دست آورده، بنابر احتیاط واجب خمس دارد.

البته، چنانچه آن مال از چیزهایی است که مثلا در بعضی از فصل های سال مورد استفاده قرار می گیرد، مثل لباس های زمستانی و تابستانی که برای زمستان و تابستان سال بعد کنار گذاشته می شود، پرداخت خمس، به علت کنار گذاشتن موقت آن، لازم نیست.

شخصی با درآمد بین سال خریداری کرده و تا انتهای سال خمسی مؤونه وی محسوب می شده، بعد از سپری شدن سال خمسی یا چندین سال بعد به همان قیمت یا کمتر بفروشد و با پول فروش آن، مغازه تجاری برای کسب و کار خویش بخرد، مغازه مذکور خمس ندارد (1) و مجددا می تواند از درآمد بین سال، منزل مسکونی یا وسیله نقلیه در حد شأن که در بین سال مورد احتیاجش بوده و مؤونة زندگیش محسوب می شود، تهیه نماید.

مخمس حساب شود، باید هریک از دو طرف (طلبکار و بدهکار) قصد کنند که آنچه به طلبکار بابت ادای دین داده می شود سهم مخمس طلب وی باشد.

همین طور، اگر طلبکار بخواهد آنچه می گیرد درآمد حساب شود باید هریک از دو طرف (طلبکار و بدهکار قصد کنند که آنچه به طلبکار بابت ادای دین داده می شود سهم درآمد طلب وی باشد. (1)

شایان ذکر است، اگر فرد بخواهد بخشی از دین را از بانک (یا مؤسسه یا بخش) دولتی یا نیمه دولتی بگیرد تنها نیت گیرنده (صاحب حساب کافی است تا آنچه برداشت می کند، سهم مخمس یا سهم درآمد طلب وی باشد؛ (2)

اما اگر هر دو با یکی از آن دو چنین نیتی نکنند، طلبکار مال دریافتی را بالنسبه از مخمس و درآمد حساب نماید. (3)

که با کمتر از آن مقدار، اداره امور زندگی مناسب با شأن خود و خانواده اش، غیر ممکن یا همراه با سختی طاقت فرسا که معمولا تحمل نمی شود می باشد و یا مجبور می شود به کسبی که شایسته شأن او نیست مشغول شود.

سرمایه اساسی» در صورتی که از درآمد بین سال تهیه شده باشد - نه از مال مخمس یا در حکم مخمس - مؤونه محسوب نشده و لازم است خمس آن پرداخته شود؛

مگر آنکه فرد هم اکنون یا در آینده نه چندان دور نتواند خمس سرمایه اساسی را بپردازد؛ به این معنا که اگر خمس آن را هرچند با دستگردان و پرداخت به صورت اقساط در طی چند سال بپردازد، اداره امور زندگی مناسب با شأن و به صورت معمول، غیر ممکن یا همراه با سختی طاقت فرسا که معمولا تحمل نمی شود بوده یا آنکه مجبور می شود به کسبی که شایسته شأن او نیست مشغول شود.

در این صورت، پرداخت خمس سرمایه لازم نیست؛ البته اگر می تواند خمس قسمتی از سرمایه را به صورت نقديا اقساط بدهد، پرداخت همان مقدار لازم می باشد.

ب. سرمایه توسعه ای» که آن اضافه بر سرمایه اساسی بوده و برای توسعه و

گسترش فعالیت های اقتصادی به کار گرفته می شود.

پرداخت خمس سرمایه توسعه ای ، اگر از درآمد بین سال تهیه شده ، واجب می باشد.

ابزار کسب و کار محسوب می شوند و با لحاظ توضیحی که قبلا بیان شد، مشمول خمس می باشند.

اما اگر تعدادی که عرفا برای استفاده شخصی و خانوادگی مورد احتیاج قرار می گیرد، مثلا دو رأس از بین ده رأس گوسفند باشد و آن دو رأس، معین نباشد، در این صورت از بین ده رأس گوسفند، دو گوسفند را استثنا نموده و باید - با لحاظ توضیحی که قبلا بیان شد - خمس بقیه را بپردازد و بنابر احتياط، لازم است دو رأس گوسفندی که استثنا می نماید، قیمت کمتری نسبت به سایر گوسفندان داشته باشد.

ترقی قیمت آن حتی پس از فروش خمس ندارد، هرچند سال خمسی برآن بگذرد.

مثلا اگر وارثی باغی که از پدرش ارث برده 100 میلیون تومان ارزش داشته و آن را به قصد تجارت نگهداری نکرده باشد و اکنون این باغ 200 میلیون تومان ارزش داشته باشد، پرداخت خمس 100 میلیون ترقی آن حتی پس از فروش باغ لازم نیست.

ب. مال از طريق «معاوضه مثل خريد و فروش»، به فرد منتقل شده؛

در اين صورت، مال تا وقتي فروخته نشده ، ترقي قيمت آن خمس ندارد و هرگاه فروخته شد، قيمت خريد آن خمس ندارد و افزايش قيمت آن جزء درآمد سال فروش است که اگر تا سرسال در مؤونه آن سال صرف نشود، بايد خمسش پرداخت شود.

شايان ذکر است، اگر فرد مالي را از طريق غير معاوضه به دست آورده - مانند آنکه مال به او بخشيده شده باشد - ومال التجاره محسوب نشود و مؤونه وي نيز نباشد، در صورتي که خمس آن را از خود مال پرداخته (با پرداخت خمس از خود آن، آن را مخمس نموده باشد)، ترقي قيمت آن، حتي پس از فروش خمس ندارد، و اگر از مال ديگري خمس آن را پرداخت کرده، «چهار پنجم» آن حکم اشياي غير معاوضي و «يک پنجم» آن حکم اموال معاوضي را دارد.

موردي است که افزايش قيمت جنس به مقداري باشد که با در نظر گرفتن نزول قيمت نقد رايج کشور و پايين آمدن قدرت خريد با آن، ربح و سود بودنش از نظر عرف محرز نباشد.

به عنوان مثال، اگر تاجري مال التجاره مخمس وي 10 عدد يخچال به قيمت 100 ميليون تومان باشد، ولي در اثر تورم سه برابري ناشي از کاهش ارزش پول کشور، در انتهاي سال خمسي جديدش، قيمت يخچال ها سه برابريعني 300 ميليون تومان شده باشد، ثبوت خمس نسبت به ترقي قيمت مال التجاره اش (يخچال ها) محل اشکال است و در صورتي که مجتهد جامع الشرايط ديگر با رعايت الأعلم فالأعلم قائل باشد که تورم خمس ندارد، مي تواند در اين مورد از وي تقليد نمايد و براين اساس لازم نيست خمس افزايش قيمت يخچال ها را بپردازد.

اما اگر در مثال مذکور با وجود تورم سه برابري ، قيمت سرمايه و مال التجاره اش )يخچال ها)، 350 ميليون تومان شده باشد، 50 ميليون تومان از ترقي مذکور، با توضيحي که در مسأله «645» ذکر شد، ربح محسوب شده و در انتهاي سال خمس

خمس دارد و همان طور که ذکر شد، ثبوت خمس در 200 ميليون تومان ديگر ترقي، محل اشکال است.

حکم مذکور در اين مسأله، شامل ساير مواردي که افزايش قيمت کالا باعث تعلق خمس مي شود نيز مي گردد. (1)

همين سال محسوب مي گردد و خمس دارد، هرچند اصل قيمت خريد کالا به علت اينکه فرد بدهي خود را تا انتهاي سال پرداخت نکرده است، خمس ندارد؛

البته، اگر ترقي قيمت مذکور ناشي از تورم و کاهش ارزش پول باشد، ثبوت خمس در آن محل اشکال است که توضيح آن در مسأله قبل بيان شد؛

اما اگر فرد کالاي مذکور را با درآمد و ارباح بين سال خريده باشد، چنانچه در انتهاي سال خمسي قيمت آن - هرچند براثر تورم افزايش يافته باشد، بايد خمس آن را به قيمت فعلي بپردازد.

آن بالا برود، ولي آن را نفروشد و در بين همان سال، قيمتش پايين آيد، پرداخت خمس مقداري که بالا رفته بر او واجب نيست و اين حکم، در غيرمال التجاره نيز جاري است.

مسأله 651. اگرجنسي که انسان براي تجارت (مال التجاره) خريداري نموده، سر سال خمسي افزايش قيمت پيدا کند و امکان معامله و گرفتن قيمت آن وجود داشته باشد، اما به اميد آنکه قيمتش بالاتر رود آن را نفروشد و قيمتش در سال بعد پايين بيايد، بنابر احتياط واجب بايد خمس افزايش قيمت سرسال قبل را پرداخت کند؛

ولي اگر اين شرايط براي مالي که فرد آن را جهت غير تجارت تهيه کرده و در مؤونه سال صرف نشده پيش آيد، مثلا مالي را که خريده و ذخيره کرده تا در سال يا سال هاي بعد از آن استفاده نمايد، سر سال خمسي افزايش قيمت پيدا کند، ولي فرد خمس آن را نپردازد و قيمتش در سال بعد پايين بيايد، خمس افزايش قيمت سر سال قبل بر او واجب نيست و پرداخت خمس، به قيمت فعلي کافي است. (1)

آن خمس ندارد، هرچند سال خمسي برآن بگذرد، ولي ترقي قيمت آن درآمد سال فروش محسوب مي شود، که حکم آن در مسائل «646 و 647» بيان شد.

از آن خودش استفاده نمايد يا آن را اجاره دهد، در صورتي که در زمان توافق ارزش نصف زمين با دو واحد آپارتمان مذکور برابر باشد، آن آپارتمانها خمس ندارد .

تجاري هزينه نمايد و بدين سبب، قيمت مغازه افزايش يابد، لازم است خمس ترقي قيمت مذکور را در انتهاي سال خمسي بپردازد.

سال تهيه نموده، خمس آن را پرداخته باشد، چنانچه اين اموال داراي نماء و رشد عيني منفصل ياشبه منفصل مانند ميوه، بچه حيوانات، شير، پشم، شاخه هاي خشک آماده جدا شدن و مانند آنها شوند، پرداخت خمس نماء مذکور در سر سال خمسي، واجب است.

همچنين، اگر اين اموال داراي نماء و رشد عيني متصل باشند و اين رشد عرفا مصداق زيادي مال محسوب شود – مانند گوسفندان يا مرغ هايي که به جهت فروش گوشتشان نگهداري مي شود - پرداخت خمس آن در سرسال خمسي، واجب مي باشد. (1)

مسأله 662. بنابر آنچه که در مسأله قبل بيان شد، کساني که حيواناتي مانند گوسفند، بز، گاو، شتر، مرغ نگهداري مي کنند واجب است سرسال خمسي، خمس نمائات اين حيوانات مثل فرآورده هاي لبني، پشم، بچه هاي متولد شده آنها که از مؤونه سالشان اضافه آمده را بپردازند.

همچنين، اضافه وزن اين حيوانات در صورتي که عرفا مصداق زيادي مال باشد، سر سال خمسي، خمس دارد (2) و نيز اگر اين نمائات، فروخته شده و درآمد حاصل از آن تا انتهاي سال، صرف در مؤونه نشود، بايد خمس آن پرداخت شود. (3)

نهال ها و نمو و رشد آن سال را بپردازد و در سال هاي بعد، بايد هرسال، خمس نمو و رشد سالانه اين درختان را بدهد.

همچنين، اگرمثلا از شاخه هاي درخت که معمولا هرسال مي برند، استفاده اي ببرد و به تنهايي يا با منفعت هاي ديگر کسبش از مخارج سال او زياد بيايد، در آخر هر سال بايد خمس آنها را بپردازد.

معامله خريد آن و همين طور ثمن آنچه را کاشته و ثمن ساير موارد، به صورت کلي در ذمه (1) بوده، پرداخت خمس قيمت خريد کافي است. (2)

ج. باغ را با درآمد بين سال احداث کرده است؛ در اين صورت، بايد سرسال خمسي، خمس زمين و آنچه کاشته يا در آن احداث نموده را پس از کسر مخارج - به قيمت فعلي بپردازد. (3)

البته، درهرسه صورت، فرد بايد درسرهرسال خمسي، خمس نماء و محصولي که از درختان و گياهان جدا مي شوند مثل ميوه و يا آماده جدا شدن است، مثل شاخه هاي خشک آماده جدا شدن و نيز رشد متصل به آنها اگر عرفة مصداق زيادي مال محسوب شود را بپردازد.

همين طور، هر چه بعد وارد باغ مي شود مثل درختي که در سال دوم کاشته

مي شود - هرچند اصل آن درخت ، از درخت مخمس باشد - و گياهان خودرويي که قصد حيازت آنها را داشته و داراي ارزش مالي است، لازم است پس از کسر مخارج خمسش پرداخت شود.

شايان ذکر است، اگر خمس باغي را که با درآمد بين سال خريداري شده است، بپردازد يا آنکه باغ را با مال مخمس يا در حکم مخمس خريده باشد و بعد از آن، باغ ترقي قيمت پيدا کند، پرداخت خمس ترقي قيمت آن واجب نمي باشد، مگر آنکه باغ را به بيش از قيمت مخمس آن بفروشد، که در اين صورت تفاوت قيمت مخمس و قيمت فروش، جزء درآمد سال فروش است و اگر تا انتهاي سال خمسي در مؤونه صرف نشود خمسش واجب است . (4)

ص: 293

مسأله 666. اگر انسان باغي را احداث کند و هدف وي تجارت با خود باغ باشد و بخواهد آن را بفروشد، در اين صورت، چنين باغي، مال التجاره محسوب مي شود و فرد بايد علاوه بر پرداخت خمس اصل آن (1) و خمس رشد و محصول جدا و متصل - با توضيحاتي که در مسأله قبل گذشت - خمس ترقي و زيادي قيمت باغ را در صورتي که امکان معامله و دريافت قيمت آن وجود داشته باشد در انتهاي هر سال خمسي بدهد، (2) هرچند آن را نفروخته باشد. (3)