و معاصر با شیخ علی کرکی و شیخ ابراهیم قطیفی و شریک درس با کرکی و قطیفی می باشد.(1)

و گاهی کلمۀ آملی به ملا شمس الدین محمد بن محمود فارسی گفته می شود. وی کتاب هایی دارد از جمله شرح کلیات قانون و نفائس الفنونکه به پارسی تألیف کرده است و علوم متداوله را در آن گردآورده است و به سبک کتاب درة التاج لغرة الدیباج تألیف نموده است. آملی این کتاب را به درخواست «ریاح» حاکم گیلان و مازندران تألیف کرده است و از قرائن پیدا است که وی از علمای سنی است.

دیگری سید حیدر بن علی بن حیدر بن حسن صوفی آملی است و کتاب الکشکول فیما جری علی آل الرسول از تألیفات اوست.

در تقویم البلدان به نقل از کتاب مشترک می نویسد: آملی به فتح همزه و میم مضمومه و با لام آخر از اقلیم چهارم و از شهرهای مازندران به شمار است.(2)

در کتاب قانون گوید: آمل، قصبۀ طبرستان و از قزوین بزرگتر است و عمارات آن در بم فرو رفته و از کلیۀ نواحی آن بزرگتر است. احمد کاتب گوید: آمل در کتاب دریای دیلم قرار گرفته است. دیلمی گوید از آمل تا چالوس بیست فرسخ است یاقوت در مشترک گوید ممکن است آمل بزرگتر از طبرستان باشد.

ص: 4

«اسکافی»، عنوان شیخ اقدم ابو علی محمد بن همام اسکافی کاتب است که در روزگار کلینی و امثال او بوده و ضمنا معاصر با اوهم می باشد.(1)اسکافی، ابو جعفر قرملی سنی تفضیلی است که کتاب النقض را به منظور رد بر «رسالۀ عثمانیه» جاحظ تألیف کرده است و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه مطالب فراوانی از آن نقل کرده است.(2) در آینده در باب قاف قسم ثانی به آن اشاره کرده ایم.

اسکافی، دانشوری است که ابن شهرآشوب در کتاب معالم العلماء در باب القاب از وی یاد کرده و می نویسد: اسکافی کتاب ویژه در امامت تألیف کرده است. اسکافی از علمای امامیه است و من از نام و نسب او اطلاعی ندارم و در عین حال این شخص غیر از ابو جعفر اسکافی معتزلی است. بعضی، اسکافی را علی بن جنید دانسته این احتمال هم درست نیست. چرا که اسم او در باب اسماء آمده است.

مشهور از مورّخان برآنند که «اسکاف» به معنای چارق دوز یا کفشگر است لیکن زمخشری در اساس البلاغه می نویسد وی یکی از اسکافان است و اسکاف همان هم به صنعت کلی گفته می شود.

قاموس گوید اسکاف به هرگونه صنعتگری اطلاق می شود به استثنای کفشگر چرا که کفشگر را، اسکف به فتح همزه گفته اند و اسکاف به معنای نجّار است و همچنین به صنعتگری می گویند که با آهن به کار خود اقدام بدهد. و فام دو موضع از پست و بلند نواحی نهروان است و دانشورانی بهاین دو محل نسبت داده می شوند و به کسی می گویند که در حرفۀ خود به مهارت رسیده باشد.(1)

تشیع او اعتراف دارند. از تألیفات او کتاب البشارات في شرح اشارات شیخ الرئیس در حکمت است و من این شرح را در شهر تبریز دیده ام. و از تألیفات او رسالۀ مختصری در عروض و قافیه است و من این رساله را در شهر رشت از سرزمین گیلان دیده ام.

برای چگونگی شرح احوال او به تذکرة الشعرا و تواریخ و امثال این ها مراجعه باید کرد.

ص: 12

بدیع الزمان، مبدع المقامه و نخستین ادیب دانشوری است که این بخش از کلام را تصنیف کرده و حریری پس از درگذشت او به ایجاد مقامه سازی پرداخته و دیگران هم به پیروی از او به مقامه سرائی پرداختند.(1)

برخی از ادبا اظهار داشته از این رو انشاگران هفتاد نوع است که به عنوان مقامه سازی به وجود آوردند. و از این بخش مقامات مهمترین آن ها مقامات حریری است. هَمَدان به فتح ها و میم از شهرهای عراق عجم است و همدان به فتح ها و سکون میم یکی از قبائل عرب است.

و گاهی شیخ عبدالواسع جبلی را به لقب بدیع الزمان ملقب می سازند چرا که عبدالواسع از ادبای عصر خود بوده است و از منشیان بشمار است و به طوری که از بخشی از منشئات او بر می آید، شیعه بوده است.

ممکن است عبدالواسع، شیعه زیدی باشد.

از تألیف مشهور او شرح پارسی است که بر صحیفۀ کامله سجادیه علی منشئها آلاف السلام نوشته است شرح مهم، ارزنده و متداول است.(1)

به خاطر دارم مترجم حاضر دائی ملا شاه اسحاق مدرس یزد و استاد علامه ما و فضلای دیگر است و او نیز فاضلی عالم، محقق و هوشمند بوده است. هرند از توابع یزد می باشد.

بُرقی

این لقب، حداکثر به شیخ اقدم احمد بن محمد بن خالد بُرقی اطلاق می شود. محاسن برقی کتاب معروف است.آن چه مشهور است «برقی»، منسوب به «برق رود» است که از روستاهای شهر مبارک قم است. ابن اثیر در جامع الاصول می نویسد: برقی به فتح باء و سکون راء و قاف منسوب به بلاد برقد است که از شهرهای مغرب زمین است و فاصلۀ میان آن و مصر مسیر یک شهر راه است و در جانب قیروان است. گروهی از دانشوران منسوب به آن شهرند از جمله ابوبکر احمد بن عبدالله برقی است.

بزوفری اطلاق می شود و ابن عبدون و شیخ مفید و تلعکبری و دیگران از وی روایت کرده است.

باشد. مترجم حاضر از شاگردان سید مرتضی(ره) است و سید همگی تألیفات او را به وی اجازه داده است و تاریخ اجازه اش 417 ه-. است. مراتب علمی این شخص گذشته است.

مؤلف گوید: ملا بنائی در آغاز ظهور دولت صفویه زیست داشته است.

میرزا بیک منشی در تاریخ خود می نویسد: وی در قتل عام ماوراء النهرین به همراه پانزده هزار نفر دیگر از پای در آمد و حداکثر این جان از کف دادگان شیعه بودند و این اتفاق در روزگار سلطنت شاه اسماعیل صفوی به وقوع پیوست. در این سلطنت امیر نجم الدین ثانی گاهی که عازم به امرامیر ثانی برای احقاق پیشوایی بوده است و این بدان جهت بوده که می دانسته از سلطان بابر میرزا کمک کاری داشته است.

عرب و عجم بوده اند. مترجم حاضر سال 852 ه-. به بیماری طاعون مبتلا و از دنیا رفت و گاهی این لقب بر محمد بویهی اطلاق می شود.

و او قطب الدین ابو جعفر محمد بن محمد بویهی رازی است.

مشهورترین اعلام خاصه از مردم بیهق، علی بن زید بیهقی مؤلف شرح نهج البلاغه سید رضی(ره) است.(1) اینک باید برای بدست آوردن اسم و عصر و حال و مذهبش کوشش کرد.

گفتنی است که کتاب الانوار که آن را سر لوحۀ شرح حال او قرار دادیم غیر از کتاب انواری که در رابطۀ با مولد نبی صلی الله علیه و آله تألیف شده است و کتاب انوار دوم در بحار الانوار مورد توجه بوده است و کتاب انوار اول در ادعیه و الاذکار است.

شیخ اقدم اعلم ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال ثقفی مؤلف الغارات، وی عالمی فاضل و موثق و متدین است و ممکن است در عصر کلینی می زیسته.(1)

عمیر بن متوکل بن هارون ثقفی بلخی. مترجم حاضر، صحیفه سجادیه را از پدرش متوکل از یحی بن زید روایت کرده است و علی بن نعمان اغلم، صحیفه مبارکه را از وی روایت کرده است. گفتنی است در هیچ یک از کتاب ها از وی نام و نشانی وجود ندارد.

ثقفی به فتح ثاء مثلثه و قاف مفتوحه منسوب به ثقیف است بر وزن امیر. ثقیف، نام قبیله معروفی است در طائف. ابن سمعانی اظهار می دارد ثقفی منسوب به ثقیف است که ثقیف بن منبه بن بکر باشد. و مردم این قبیله حداکثر در طائف زندگی می کردند و از آن جا به قبیله های دیگر راه پیدا کرده اند.

نجاشی در رجال خود می نویسد: متوکل بن عمیر بن متوکل، صحیفه سجادیه را از یحیی بن زید روایت کرده است و ما هم صحیفه مبارکه را از حسین بن عبید الله (غضائری) از ابن اخی طاهر از محمد بن مطهر از پدرش مطهر ابن عمیر بن متوکل از پدرش متوکل روایت می کنیم.

پوشیده نیست از آغاز ظاهر کلامش به دست می آید متوکل بن عمیر صحیفه مبارکه را از یحیی بن زید روایت کرده است و نیز از سند صحیفه استفاده می شود متوکل بن عمیر جّد مترجم حاضر است و ممکن است جمع بین دو کلام را به نوعی عنایت برگزار نمود. باید گفت، هیچ یک از

ص: 32

مؤلفان رجال، متوکل یاد شده را توثیق نکرده اند تنها ابن داوود در رجالخود او را توثیق نموده است. آری نوادۀ متوکل در رجال خود، وی را در بخش موثّقان نام برده است، به طوری که برخی از علما اظهار می دارد یادآوری نوادۀ دلیل بر توثیق وی می باشد.

ابن شهرآشوب در معالم العلما ذیل نام برداری از متوکل بن عمیر می نویسد: متوکل صحیفه مبارکه را از یحیی بن زید روایت کرده است. صحیفه مبارکه ملقب به زبور آل محمد است.

برخورد می کنم که نه می توانم آن ها را از پا در آورم و اگر آن ها را به حال خود گذارم از سرکشی ایشان در امان نمی باشم اینک رأی شما در این رابطهچیست؟ ارسطو در پاسخ نوشت، هر یک از محال جاسب را در اختیار یکی از پادشاهان در آور. اسکندر به دستور وی رفتار کرد و در نتیجه آن، ملوک الطوائفی روی کار آمد. گاهی که اسکندر درگذشت در میان پادشاهان ملوک الطوائف اختلاف شد و در نتیجه این اختلاف اردشیر بابکان جدّ مشهور یاران ساسانی بر آن ها پیروز گردید و از آن جا که محال مزبور از هوای آزاد که آسوده از هرگونه سموم و آب نامناسب بودند یاران ساسانی آن جا را برای هوای آزادش که در تابستان از آن برخوردار بود اختیار کردند و ابو دلف عجلی در رابطه با آب و هوای آن محال گفته است.

وانی

اِمرء کسروی الفعال

اصیف

الجبال واشتی العراق

من مرد کسروی رفتارم آن چنان که تابستان را در جبال و زمستان را در عراق به سر می برم. گویند در محال مذکور خرما و نارنج و لیمو و ترنج دوام نمی آورد و در ضمن آن فیل و گاومیش هم در آن جا زیست نمی نماید و هرگاه این دو حیوان کمتر از دو سال در آن جا زیست نماید خواهند مرد. حاکم نشین آن ها اصفهان و ری و همدان و قزوین است. مؤلف گوید: آن چه را در رابطه با فیل و گاومیش نوشته که آن ها در سرزمین جبال بیش از یکسال زیست نمی کنند اشتباه است، چرا که ما دیده ایم سال های زیادی در محال جبال زیست کرده اند و مطالب دیگر آن از همین قبیل است. در تقویم البلدان می نویسد: بلاد جبال از نظر عموم مردم به عراق عجم شهرت دارد عراق عجم از مغرب به آذربایجان و از جنوب به بلاد عراق و خوزستان و از جهت شرق به سرزمین های خراسان و فارس و از جهت شمال به بعضی از بلاد آذربایجان و بلاد دیلم و قزوین و ری. این

ص: 35

در وقت اخراج آن دو از جبل و گاهی آن دو را به دیلم منضم بسازند چرا که جبال دیلم آن ها را محفوظ به خود ساخته است و اصفهان در نهایتجبال از جهت جنوب و شهرهای جبال بزرگ همدان و دینور و اصفهان و قم و شهرهایی که در بزرگی کمتر از آن است از قبیل کاشان و نهاوند.

بن ابراهیم بن محمد بن علی بن عبدالله بن جعفر طیار ابو محمد طالبی معروف به سلیمان بن جعفر جعفری گاهی کلمه (جعفری) از نظر نسبت منسوب به حضرت جعفر بن محمد الصادق(علیه السلام)می باشد لیکن اغلب اوقات منسوب به کسانی است که از نسل غیر حضرت کاظم(علیه السلام)از فرزندان آن حضرت است و گاهی بطور اتفاقی از نسل آن حضرت که از فرزندان حضرت کاظم(علیه السلام) می باشند اطلاق می شود.و گاهی از نظر مذهب منسوب به جعفر است و این نسبت در کتاب های اخبار و اصطلاح آثار تا به حال هم رایج است. از جمله آن چه در خبر منقول در کتاب محاسن برقی به سند خود از معاذ بن کثیر روایت شده به عرض حضرت صادق(علیه السلام)تقدیم داشتم. همواره اوقات پرسشی که از شما دارم مورد احتیاج است از جمله فرزندانی دارم که به حد بلوغ رسیده اند می توانم آن ها را به بخشی از امور ولایت دعوت کنم؟ فرمود دعوت به مراتب ولایت کافی نیست چرا که انسان هرگاه علوی یا جعفری باشد باید موی جلو سر او را گرفت تا از ولایت برخوردار گردد. در یکی از مواضع آمده است نسبت «جعفری» ویژه اولاد علی بن جعفر(علیه السلام)است. گفتنی است گروه زیادی از اعلام منتسب به این نسب شریف است از جمله سید شریف ابوعلی حمزة بن محمد جعفری است که شاگرد و داماد شیخ مفید (ره) است.

بزرگ قبیله ای است از یمن و منسوب به آن جعفی است. ابن فارس در مجمل اللغة می نویسد: جعفی یکی از قبیله های عرب است و منسوب بدان جعفی است. و جعفا بر وزن حُبلا به ضم حاء بی نقطه و سکون باء و الف مقصوره در آخر، نام محلی است در کوفه و یا جائی است نزدیک به کوفه و این اظهاریه از جمله حواشی میرداماد (ره) در اختیار رجال کشّی است.نجاشی (ره) در ذیل ترجمۀ محمد بن حسین بن سعید صانع می نویسد: وی از مردم کوفه است و سال 269 ه-. درگذشته و جعفر محدث محمدی بر جنازۀ او نماز گزارده و در محل جُعفا مدفون گردیده است. برای چگونگی احوال او به قاموس و کتاب های دیگر مراجعه شود.

و متذکرند وی در آغاز کار زیدی مشرب بود و اخیراً از تزیّد اعراض کرده و به مرام اثنی عشری گراییده است. شیخ طوسی در باب «کُنی» از وی نام می برد و در فهرست با جملاتی نظیر رجال از وی یاد کرده است و ابن شهرآشوب هم در باب «کُنی» به نام و نشان او اشاره کرده و همان را یادداشت کرده که شیخ طوسی (ره) یاد کرده است. وی در فهرستگوید: ابوالفضل صابونی از اعلام است و کتاب فاخر و برخی از کتاب های دیگر از تألیفات او می باشد و کتاب های زیادی دارد. ابن داوود هم در رجال از وی نام برده و مطالبی را که نجاشی یادآوری کرده متعرض شده است. از فتاوای غریب او یکی آن که سلام (السلام علیک ایها النبی و رحمةالله و برکاته) در تشهد اخیر نماز واجب می داند. این فتوا را شهید اول در بیان و ذکری یادآوری کرده است و کتاب های دیگر هم تألیف کرده است.

یکی از شاگردان شیخ علی کوکی (ره) در رساله ای که ویژه اسامی مشایخ تألیف کرده است می نگارد شیخ ابوالفضل جعفی مؤلف کتاب الفاخر است که شیخ جمال الدین مطهر آن را تصحیح کرده است.

آری آن چه اشاره شد متعلّق به مردم معمولی است و امام(علیه السلام)بی زار از این گونه توهّمات و اتهامات است. اینک باید گفت خدا ما و دیگر از مؤمنان را در پناه خود محفوظ بدارد. در عین حال چگونه امام بزرگوار مرتکب چنین خطائی می شود با آن که خود این عالی مقام و نیاکان معصوم آن حضرت در چگونگی عشق و عشق ورزی فرموده اند: «قلوٌب خلَّت عن محبةالله فرماها بمحبة غیره» عشق ورزی کار دل هائی است که از دوستی خدا خالی گردیده و به محبت غیر خدا دچار گردیده است.

پیش از این تحقیق شد که عشق معمولی عشق بنده و اطلاق عشق به طریقی که صوفیه بلکه حکما گفته اند عشق نیست.

عشق هائی کز پی رنگی بود عشق نبود عاقبت ننگی بود

باید دانست جُعفی به ضم جیم و سکون عین و در آخر فا بر گروه دیگر گفته می شود. این کلمه با ضبع منسوب است به جعفی بن قیس بن سعد که بزرگ قبیله در یمن است و نسبت به ایشان می رسد. آنچه نوشته شد بنا به بخشی از مطالبی است که شیخ فخر الدین رماحی در کتاب جامع المقال ایراد کرده است.

ابن داوود در رجالش می نویسد: «جَلود» به فتح جیم و لام مضموم، واو ساکن و دال بی نقطه ضبط شده است و بعضی از اصحاب ما اشتباه کرده چنان که جلودی را به فتح جیم و سکون ضبط کرده است. بنابراین قول اول از حقیقت برخوردار می باشد، در هر حال جلود قریه ای است در کنار دریا و بعضی گفته اند جلود نام قبیله ای است از ازد لیکن این معنی در نزد نسّابان به صحت نه پیوسته است.

ابن طاووس در مهج الدعوات و کفعمی در مصباح، کتاب صفین را به جلودی نسبت داده است و تصریح کرده وی از اصحاب ما (شیعه) می باشد و بر او و کتابش اتّکا نموده است. جَلود بر وزن تَبول، قریه ای است در اندلس و حفص بن عاصم از آن سرزمین است. جُلود بر وزن قُعود نام زاد به مسلم است. بعضی از علما اظهار می دارند: جوهری گفته در این که جُلود به ضم جیم باشد، اشتباه است. حال آن که نظریه جوهری اشتباه است.

شیخ فخر الدین رماحی در جامع المقال گفته است جَلودی منسوب به جَلود است به فتح جیم و لام ساکن و دال بعد از واو مفتوح نام قریه ای است در کنار دریا.

در صحاح آمده است جُلودی به ضم جیم است. فراء گفته جلودی به فتح جیم از قرای افریقا می باشد و جَلود به فتح جیم به ضم جلود مورد استعمال قرار می گرفته است.

کلمۀ جلود را به ضم جیم و ذال نقطه دار به کار می برند و همچنین کلمۀ یاد شده را با حاء بی نقطه و ذال نقطه دار به کار می برند و گاهی کلمۀ مزبور با جیم و دال بی نقطه است و قرینه دلالت دارد بر تصحیف دو بخش اول. سید جمال الدین به جمعی از اعلام اطلاق می شود. از جمله:

ص: 44

کتاب را در استرآباد و تبریز دیده ام. شارح در اواسط ربیع الآخر سال 929 ه-. از شرح آن آسوده خاطر گردیده است.به گمان من جمال الدین از شاگردان شیخ علی کرکی است برای چگونگی آن به تواریخ صفوی رجوع کنید. شرح تهذیب الاصول مترجم حاضر در کمال خوبی تألیف یافته و مشتمل بر فوائد بی شماری است و من نسخه ای از این شرح را استرآباد دیده ام و کتاب آن در سالی اتفاق افتاده است که شرح آن در آن سال به اهتمام رسیده است. این شرح جزء کتب کتابخانه ملا محمد حسین است و حواشی ارزنده ای بر این نسخه تدوین گردیده است.

سید هبة الله بن ابی محمد حسن موسوی در کتاب المجموع الرائق من ازهار الحدائق اظهار داشته پاره ای از آنچه از مجموع جمال الدین بن ابوحاتم فقیه شامی نقل کرده ایم نظر ما به کتاب اربعین عن الاربعین فی فضائل امیر المؤمنین(علیه السلام) فقیه شامی بوده است. ممکن است جمال الدین شامی همان شیخ مترجم باشد و نسبت به جد رعایت شده است.

می توان گفت کتاب اربعین همان کتاب اربعینی باشد که شیخ منتجب الدین مؤلف فهرست از آن در کتاب الاربعین عن الاربعین من الاربعین باشد و در این صورت جمال الدین از قدمای اصحاب و مقدم بر شیخ منتجب الدین باشد.

با توجه به آن چه نوشته شد هرگاه عبارت مؤلف مجموع رائق را حمل کنیم که اربعین مذکور از تألیفات غیر شیخ جمال الدین مذکور باشد و در مجموع هم نام او اشاره شده حمل بعیدی است با آن که استاد و شیخ معاصر به او و تألیفش اشاره کرده اند.

شاه صفوی به اتفاق گروهی از خواص خدمۀ سلطان به دارالارشاد (اردبیل) رفت و شاه صفوی را در کنار قبر نیاکانش دفن کرد.

سید صدر از اجلّاء شاگردان ملا جلال دوانی است.

مترجم حاضر همان امیر جلال الدین استرآبادی صدر کبیری است که در اوائل دولت شاه طهماسب صفوی می زیسته و غیر از ملا جلال الدین محمد استرآبادی مؤلف حواشی بر حاشیۀ قدیمه جلالیه معروف است.

حسن بیک روملو در احسن التواریخ می نویسد: امیر جمال الدین استرآبادی مترجم حاضر نخست از شاگردان علامه دوّانی بود سپس به هرات، عزیمت کرده است و در خدمت مولانا شیخ حسن محتسب به سر می برد و در این هنگامه به شرح اللوامع پرداخته، چندی نگذشته از سوی شاه اسماعیل صفوی به مقام صدر اعظمی نایل آمده است. طولی نکشید، منازعه ای میان مترجم له و وزیر میرزا شاه حسین وزیر شاه اسماعیل اتفاق افتاد در نتیجه اختلاف شاه اسماعیل صفوی وزیر امیر غیاث الدین منصور را از شیراز به لشکرگاه سلطان طلب کرد تا در امور صدارت با صدر کبیر مشارکت نماید. بر خلاف انتظار از اندیشه خود طرفی نه بست و امیر غیاث الدین سرافکنده گردیده به شیراز بازگشت و ماجرای آن واقعه در ذیل شرح حال غیاث الدین منصور یادآوری گردیده است.

حسن بیک روملو گوید: مکرر در مکرر میان سید امیر جمال الدین و امیر غیاث الدین منصور گفتگو اتفاق افتاده. لیکن هرگاه هزل و مطایبه بر مزاج امیر جمال الدین پیشی می گرفت مباحثه به صورت هزل و مطایبه ظهور می کرده و گفتگو پایان می پذیرفته است.

حسن بیک گوید: برای اولین بار که شیخ علی کرکی از عراق عرب، به حضور شاه اسماعیل رسید و همان هنگام امیر جمال الدین هم منصب

ص: 49

صدارت را عهده دار می شد میان صدر کبیر و امیر جلال الدین، مودّت ظاهری به وجود آمد و مقرّر شد شیخ علی مراتب کلام را از غیاث الدین فرا بگیرد و غیاث الدین مراتب فقه را در شیخ علی بیاموزد. در این رابطه بنا شد شیخ علی مراتب کلام را از شرح جدید تجرید علامه قوشجی استفاده کند و میر جمال غیاث الدین قواعد علامه را از شیخ علی بیاموزد. امیر غیاث الدین که قرارداد فیما بین را بر خلاف انتظار خود دید در صدد پوزش از شیخ علی بر آمده اظهار داشت در این هفته فلان ساعت از آن برای استفاده علم کلام پسندیده است و در هفتۀ آینده در فلان ساعت استفاده علم فقه متناسب است و بالاخره طبق نظریه امیر غیاث الدین شیخ علی برای فراگیری علم کلام به درس امیر غیاث الدین حاضر شد و دو درس از بحث امور عامه شرح تجرید را نزد وی قرائت کرد و دو درس از آن را در هفتۀ اول نزد وی به اتمام رسانید. و گاهی که هفتۀ دوم فرا رسید و زمانی رسید که باید امیر غیاث به خواندن قواعد علامه بپردازد، تمارض کرد و آخر الامر مطلبی از امور فقهی را نزد شیخ علی نخواند و با حیله گری از شاگردی شیخ علی فرار کرد (حیله گر با حیله بربایند خویش). این بود مطالبی را که مؤلف احسن التواریخ در رابطه با ترجمه امیر غیاث الدین ایراد کرده است لیکن پیش از این یادآوری شده است که پیش آمد مزبور در میان شیخ علی و امیر غیاث الدین منصور یاد شده اتفاق افتاده است.

پیش از این در ترجمۀ حال امیر غیاث الدین منصور به نقل از تاریخ عالم آراء چنین آمده است در آغاز سلطنت شاه طهماسب صفوی فرزند شاه اسماعیل امیر قوام الدین حسین به مقام صدارت نایل گردید و این مقام را به مشارکت امیر جلال الدین استرآبادی عهده دار گردید. پس از وفات امیر جلال الدین، مقام صدارت میان قوام الدین حسین مذکور و امیر

ص: 50

نعمة الله حلّی به طور اشتراک اداره می شد و پس از وفات امیر قوام الدین باز هم مقام صدارت به نحو اشتراک میان امیر نعمة الله مذکور و امیر غیاث الدین منصور پیش یاد شده اداره می شد. پس از این نزاعی میان شیخ علی و سید نعمةالله به خاطر پشتیبانی سید از شیخ ابراهیم قطیفی اتفاق افتاد و در این رابطه سید نعمه الله معزول گردید. بار دیگر نزاعی میان شیخ علی و امیر غیاث الدین منصور به وجود آمد که سرانجام آن به عزل امیر غیاث الدین و نصب امیر معز الدین محمد اصفهانی و اشاره شیخ علی پایان پذیرفت.

از تاریخ حسن بیک بدست می آید که امیر جمال الدین صدر سال 931 ه-.. و در اوائل دولت شاه طهماسب وفات یافته است. بنابراین سید امیر جمال الدین صدر همان امیر جلال الدین مذکور است.

علما است و در این رابطه است که او را به لقب (جمال الدین) یاد کرده است.

جناب را در مجلد مجزائی تدوین کنم و از حضرت پروردگار آرزومندم، توفیق کرم فرماید احادیث این اربعین را به لغت پارسی برگردانم و در ضمن آن به ایراد اخبار و حکایت ها و آثار و ابیات و اشعار مناسب را اعم از تازی و پارسی متذکر گردم تا فائده اش عام و عائده اش کامل و تمام باشد انشاء الله تعالی».

مؤلف گوید: به طوری که محدث حسینی در اواخر اربعین متذکر است برای تألیف چنان شرحی موفق گردیده است و از تذکری که داده آشکار می شود که کتاب در فضائل علی(علیه السلام)است و ممکن است مترجم حاضر شارح تهذیب الاصول علامه حلی باشد و به گمان من در این کتاب به عنوان دیگر از آن یاد شده است.

در این رابطه در بخشی از رساله های خود از وی بزرگداشت به عمل آورده است.

جای آن دارد که گفته شود حافظ در اصطلاح علمای حدیث به کسی می گویند که صد هزار حدیث با متن و سند محفوظ داشته باشد هر چند هم به طرق متعدده باشد.حافظ کسی است که نسبت به احادیث صحیح معرفت داشته باشد و ضمناً اصطلاحات علم رجال را بداند و در اصطلاح تذکره نویسان، کلمۀ حافظ به خواجه حافظ شیرازی سراینده معروف گفته می شود(1) و اطلاق کلمۀ حافظ از باب تخلّص و لقب مربوط به سراینده است و ارتباطی با اصطلاح حدیثی که مربوط به حافظ حدیث باشد ندارد.(2) و قصّۀ زمخشری در رابطه با عدم یادآوری وی در کشّاف مشهور است.

حاکم در اصطلاح محّدثان به کسی گفته می شود که به تمام احادیث روایت شده در متن و سند و جرح و تاریخ احاطه داشته باشد.

وی از شیوخ پیشین و مؤلف شواهد التزیل و کتب دیگر است. حسکائی را بعضی با نون ضبط کرده اند چنان که این گونه ضبط را به خط قطب الدین کیدری دیده ام. در عین حال مشهور آن است که آخرش را با همزه ضبط می نمایند.(1)

طوری که ابن اثیر در کامل اظهار می دارد در طَنزَه متولد شد و سال 553 وفات یافته است.

حصکفی منسوب به حص کیفا است که قریۀ معروفی است در دیاربکر و گاهی حصکفی را با تخفیف و ترخیم ایراد می نمایند.

از اشعار حکیم سنائی که دلیل بر تشیع او می باشد، ابیاتی است که آن ها را ملا حسین کاشفی در اواسط روضة الشهدا ایراد کرده است به شرح زیر:

دوستی

علی به حق خدای

بهر او گفته مصطفی بالله

بغض او موجب زیان کاری است

دست

گیرد تو را به هر دو سرای

کای خداوند، وال من ولاه

سبب خواری و گرفتاری است

خوبی و به پارسی می سروده و حداکثر اشعار او در رابطه با هجو ملیح است و در پایان عمر از سرودن این گونه سرایش توبه کرده است. شفائی ملک الشعرای دربار شاه عباس کبیر صفوی است. و از تألیفات او کتاب قرابادین است که به پارسی تألیف گردیده و این کتاب منسوب به شفائی است و علاوه بر این کتاب، کتاب های دیگری تدوین نموده است. شفائی سال 1037 ه-. در اصفهان درگذشت و در همین سال هم شاه عباس وفات یافت.

حلبی، منسوب به حلب به فتح و لام می باشد. نام شهری معروف است که در راه شام از طرف قزوین واقع شده و از اقلیم چهارم است.(1)

در تقویم البلدان می نویسد: حلب شهری است بزرگ و قدیمی و قلعۀ مرتفعی دارد که حصن آن جا است در این شهر مقام ابراهیم(علیه السلام)موجود می باشد. در این شهر باغ ها و نهرها جاری است نهر لؤلؤ، در این شهر جاری می گردد و از طریق عراق به ثغور و مجاری شامات می رسد. فاصلۀ میان قنسرین و حلب دوازده میل است. در کتاب عزیزی آمده است حَلَب شهری زیبا و معمور است و منازل خوبی در آن جا بنیان گردیده است. در اطراف آن باروئی از سنگ بنیان آمده و در میان آن قلعه ای است که بر فرازمحلی واقع شده و فاصلۀ میان حلب و معرّه سی و شش میل است و میان آن و شهر بالس پانزده میل است.

مؤلف گوید: در حال حاضر در مقام ابراهیم(علیه السلام)مسجد بزرگ و بسیاری قلعه است و بنای آن را به روزگار خلفای عباسی نسبت می دهند. عموم مردم به این باورند که محل مزبور مقام ابراهیم، مدفن آن حضرت(علیه السلام)است و آن جا را زیارت کرده ایم.

ص: 64

مراد شهید از حلّی ها قاطبۀ علمای حلّه است و یا مرادش همان چهار تن حلی و شیخ یحی است. در عین حال، حق آن است که یحیی بن سعید در ردیف ابن ادریس و محقق و علامه نباشد.

از ایضاح الاشتباه علامه حلی ذیل ترجمۀ محمد بن بشر حمدونی و همچنین ذیل ابوالحسین سوسجردی می نویسد: حمدونی به ضم حاء و سکون میم و دال مضموم و نون و یاء در آخر آمده است. حمدانی منسوب به قبیلۀ حمدان است که طائفه ای از تازیان است.

و گاهی حمدانی را به وزیر ناصر الدوله ابو علی حسین بن حمدان مصری نسبت می دهند. ناصر الدوله سال 465 ه-. در روزگار مستنصر خلیفۀ علوی در مصر کشته شد. وی از نوادگان ناصر الدوله بن حمدان است که در مصر ساکن بوده است و او ابو محمد حسین بن حسن بن حمدان امیر دمشق بوده و ملقب به ناصر الدوله می باشد.

اوست به وی نسبت داده است و گاهی کتاب مزبور را به پدرش عبدالله نسبت داده اند.

حمیری علاوه بر کتاب مزبور کتاب دیگری بنام الدلائل تألیف کرده است.

این کتاب را سید حسین مجتهد در کتاب دفع المناواة به وی نسبت داده و از آن نقل کرده است. گاهی لقب حمیری را به شخصی اطلاق می کنند که من در حال حاضر اطلاعی از نام او ندارم.

ابن شهرآشوب در معالم می نویسد، کتاب ما نزل من القرآن فی اهل البیت(علیهم السلام)تألیف اوست.

پیدا است که مراد از حمیری مؤلف قرب الاسناد نمی باشد چرا که مؤلف مزبور معروف است حال آن را در القاب غیر معروفان ایراد کرده است با آن که ابن شهرآشوب وی را در ضمن رجال خویش ایراد کرده مؤلف قرب الاسناد علیحده نام برده است و به ذکر نام او نپرداخته است.

مترجم حاضر غیر از حمیری سرایندۀ چکامه هایی در ستایش ائمه طاهرین می باشد که معاصر با ایشان بوده است. برخی از چکامه های او راسید مرتضی و دیگری شرح کرده است. اختلاف میان حمیری و سید حمیری آن است که نام سید حمیری، سید اسماعیل بن محمد است. و در اخبار ائمه(علیهم السلام)برای وی طلب رحمت شده و از وی مدحت سرائی نموده

ص: 68

است با آن که وی باده گسار بوده است. چکامه هایی که در مدح اهل بیت گفته است جبران گناهان او خواهد شد.(1)

خشّاب یا به عنوان اختصار از وی یاد شده است و یا اشتباهی از نسخه بردار به وجود آمده است. و این الخشاب کتاب (تاریخی) دارد.(1)

آورده اند و بیشترین او را از پیمبران بر شمرده اند. گویند خضر تنها در آخر الزمان ظهور می کند تا قرآن از میان مردم مرتفع گردد.

خلیفه سلطان بر اکثر کتاب ها حواشی داشته است. خلیفه سلطان در روزگار شاه عباس کبیر صفوی به مقام وزارت نایل گردیده و خواهر سلطانصفوی را به همسری خویش در آورده است. خلیفه سلطان به جهاتی که پیش آمد در عصر شاه صفی صفوی از وزارت عزل گردیده است. پس از چندی در اوائل سلطنت شاه عباس صفوی دوم به مقام وزارت نایل آمد و در این مقام تا آخرین هنگام پایدار بود تا سرانجام از دیار نیستی به روضه هستی نایل آمد.

اسماعیل صفوی تألیف شده است و به همین مناسبت آن را حبیب السیر نامیده است.

و از تألیف های او کتاب خلاصة الاحباب معروف به خلاصة التواریخ است. این کتاب به پارسی تألیف شده است و نسخه ای از آن در دست ماموجود است و آن را خواند میر بنا به درخواست میر علی شیر نوائی تألیف کرده است. خلاصه آن چه در رابطه با خواند می توان گفت این است که خواند میر، خواهرزادۀ محمد بن خاوند شاه بن محمود معروف به خواند میر بلخی مؤلف روضة الصفا است. این کتاب به پارسی و در ضمن چند مجلد بنا به درخواست میر علی شیر نوائی وزیر تألیف شده است. میر خواند غیر از صاحب روضة الصفا است. از تاریخ مزبور استفاده می شده که خواند میر از مورّخان شیعه است.

خواند میر مورّخی فاضل و دانشوری سراینده و کاتبی شهیر است. خواند میر سر آغاز روزگار سلاطین صفوی را ادراک نموده است. خطا کرده کسی که خلاصة التواریخ را تألیف میر خواند بداند. این دو تن از سوی وزیر میر علی شیر به لقب خواند میر و میر خواند ملقب گردیده اند و این بدان سبب بوده که ایشان منسوب به امیر مزبور می باشند و ممکن است آن چه را ابراز داشتیم از باب سهو القلم بوده چرا که مؤلف روضة الصفا میر خواند است و مؤلف تاریخ حبیب السیر خواند میر است.

قابل توجه است که میرزا بیک منشی از تاریخش می نویسد: افضل متأخران خواند میر از بازماندگان افضل متقدمان و متأخران میر خواند مؤلف روضة الصفا است؛ تاریخ حبیب السیر را هم به اسم «دورمیش خان» حاکم هرات تألیف کرده است. در تألیف حبیب السیر از اول سلطنت شاه اسماعیل تا اواسط روزگار او بوده است. «دورمیش خان» در رابطه با تاریخ

ص: 76

مزبور جایزه های زیادی به مؤلف آن داده است. این از مطاوی این کتاب بدست می آید.

روزگار درویش بر آن اطلاعی ندارم. همین اندازه می دانم درویش برهان پیش از سنۀ (هزار) در حیدرآباد هند می زیسته است.

دیگری پدرش شیخ جعفر بن ابو جعفر محمد.

دیگری جدش ابو جعفر محمد بن موسی.

دیگری شیخ ابو عبدالله جعفر بن محمد بن احمد بن عباس بن فاخر دوریستی.شیخ ابو عبدالله شاگرد شیخ مفید و معاصر با شیخ طوسی(ره) که ممکن است از سلسلۀ دوریستی(1) باشد بلکه ممکن است از اجداد دوریستی اول باشد چندان که تغییری در نسب او اتفاق افتاده است.

دوریستی: شیخ حسن بن حسین بن علی دوریستی. این شخص در کاشان می زیسته و از پدر شیخ منتجب الدین مؤلف فهرست روایت کرده است.

نوادگان او بیشترند. از جمله فرزندان او علی است که در روزگار ابی السرایا در بصره بوده که علیه زیدیان قیام کرد.

نسبت داده اند. سپس از آن تفسیر و روایت بی سابقه را به زبان پارسی به این شرح نقل کرده است.

در تفسیر دیلمی مسطور است که وقتی حضرت اسرافیل بشرف فیض مجالست حضرت رسالت9مستفیض گشته بود از اسرافیل سئوال کرد آیاوقتی از اوقات که کلام حضرت ملک علّام مسموع مقرّبان درگاه صمدیت شده باشد از آن جمله کلام فارسی بوده باشد؟ فرمود که: وقتی این کلام رجا انجامد، امید اختتام بگوش هوش مقربان درگاه صمدیت و احدیت رسیده است که: «چون کنم با این مشت نالۀ ستمکاران جز آن که بیامرزم».

مؤلف گوید: دیلمی تنها دانشوری است که ابن جعفر منفرد را یاد کرده است و در کتاب دیگری از چنین خبری نام و نشان وجود ندارد.

ص: 83

که آنان وزیر جد من بودند. این بود که او را به حال خود گذاردند و «رفضوه» و او را رافضی گفتند.امام فخر الدین رازی در کتاب تراجیح مذهب الشافعی گوید شیعه را بدان جهت رافضی گفته اند که آن چه را امت اسلام بر آن ها اجماع کرده اند، ترک گفته اند.

مؤلف گوید: نزدیک به این معنی است گفتۀ کسی که ابراز داشته است آنان را رافضی گفته اند بدان جهت که حق را رفض کردند و باطل را اخذ نمودند.

وی استاد شیخ منتجب الدین مؤلف فهرست و شاگرد ابو علی طوسی فرزند شیخ طوسی (ره) می باشد.

از بعضی از تعلیقات و دروس بر می آید که وی معاصر با ابن سلیمان بوده است. به گمان من رازانی مترجم حاضر همان شیخ اسماعیل رازانی شاگرد شهید اول است.

و بعد فقد قرء علیَ هذه الاحادیث من اولها و آخرها الاخ فی الله و المحبوب لِوجَه الله الشیخ رشید الدین بن الشیخ ابراهیم الاصفهانی احسن الله توفیقه و سهل الی بلوغ المعانی طریقه قرائه مهذبة مصححة و قد اجزت له اَدام الله رشده و اجرله دفه و کتب عدوه و ضبدها روایتها عنّی بطریقی المذکور فی اولها المتصل بالائمة المعصوم صلوات الله علیهم اجمعین و کذلک اجزت له روایه غیره من کتب الحدیث خصوصاً کتابیِ الکافی و التهذیب بطرقی المتصلة المفصلة فی محلها فَلیرو ذلک بشرائط الروایة مراعیاً جوانب الاحتیاط لی وله وفقه الله لِکل خیر و وقاه من کل خیرو قالبذلک بلسانه و رقمه ببنانه حامیع الاحتیاط الاحادیث الفقیر الی ربه الغنی حسین عبدالصمد الحارثی و کان ذلک فی یوم الاربعاء تایع عشر جمادی الاولی سنه احدی و سبعین و تسعمأه بالمشهد الرضوی علی مشرفه السلام».

مؤلف گوید: بتألیفی از کتاب رشید الدین دست پیدا نکرده ام.

رکن الدین از شاگردان خواجه نصیر الدین طوسی است. ظاهر آن است که رکن الدین از علمای خاصه باشد، در عین حال ما نام و نشان او را در بخش اول و دوم این کتاب یاد کرده ایم و مرقد او تا حال حاضر در تبریز معروف و مزار عام و خاص است.

گاهی از یکی از مواضع استفاده می شود، ابوالمحاسن از مشایخ شیخ مفید است حال آن که این نظریه بیرون از اشکال نمی باشد و ما مطالبی که در این رابطه بوده در ذیل شرح حالش ایراد کرده ایم.

ص: 93

تفسیر حضرت عسکری(علیه السلام)روایت می کند و گاهی دست از مرام شیعه کشید و مذهب عامه را مرام خود قرار می دهد. تفسیر عربی زواره در ضمن چند مجلد تدوین شده و ما مجلد اخیر آن تفسیر را داشته ایم. از قرینه پیدا است وی در حوالی ظهور دولت صفویه بلکه بعد از ظهور ایشان بوده است. در هر حال مترجم حاضر مردی بد رویه و انسان خطا پیشه ای بوده است. و ممکن است این رویه را به عنوان صلح کل برای خود اختیار کرده است. چنان که رویه را از آن جهت انتخاب کرده که رویۀ سران صوفیه است. ممکن است زواری منسوب به زوار باشد که قریه ای است واقع میان اصفهان و یزد و من آن قریه را دیده ام و ممکن است زواره منتسب به بلاد دیگر باشد چرا که زواره نام چند موضع دیگر است. نام قریه ای است در قم و نام قریه ای است در مراغه و نام قریه ای است میان اصفهان و یزد در سه منزلی اصفهان.

مؤلف گوید: دو کتاب مذکور یا یک کتاب است و یا دو کتاب. در هر حال مؤلف در کتاب مزبور زهری که پیش از این به نام او اشاره کردیم نبوده است چرا که نامبرده مشهور است و جهتی ندارد از او در باب القابنام ببرد و ضمناً نسبت کتاب مذکور به او ظاهر است. ممکن است زهری دوم از نوادگان زهری اول یا از قبیلۀ او باشد.

اتمام نماید یعنی شش شوط به جای آورد و شوط اول را به اتمام رساند سپس شش شوط دیگر را در هنگام شوط هفتم به جای آورد و باطل خواهد شد چنان که طواف را فراموش کرده باشد. بنابراین لازم متعلق بهنیّت است یعنی نیّت برای اتمام است. بدیهی است نام استرآبادی را در این ترجمه ذکر نکردیم. و لقب تنها بسنده کردیم ممکن است در طی مطالب این کتاب به نام او دسترسی پیدا کنیم. ظاهر آن است که مترجم حاضر همان زین الدین علی بن محمد استرآبادی باشد که سید جعفر بن محمد احوس (یا ملحوس) حسینی مؤلف تکملة الدروس بی واسطه و یا با واسطه از او نقل کرده است.

اربعین شاگردش حسین بن عبدالصمد والد شیخ بهائی او اعرف از دیگران است چرا که شیخ حسین شاگرد شهید ثانی است.و از حریز الامان داماد استفاده می شود نام شهید ثانی احمد و لقبش زین الدین است و اسم پدرش علی بن احمد بن محمد صالح است تا آخر سلسله نام و نشانش.

همچنین تسنن او از فرائد السمطین حموینی نقل می شود. پیش از این درباب عین بی نقطه ترجمۀ سید عبدالله بن احمد بن حمزه جعفری زینبی قزوینی را یادآوری کردیم. بدیهی است حموینی در فرائد السمطین از وی تعبیرات متعددی نموده که احتمال تعدد دارد و ممکن است برخی از آن ها از سهو ناسخ باشد. از جمله تعبیرات، شریف امام نور الهدی ابوطالب حسین بن محمد بن علی زینبی.

و در جای دیگر از فرائد در طی سندی چنین آمده است، عن ابی القاسم سعیدی احمد بن حسن بن بناء در حالی که سماع آن کتاب رسید و تاریخ آن 548 هجری می باشد گفته است خبر داد به ما شریف اجل ابو محمد بن علی بن الحسن الهاشمی الزینبی از ابوبکر احمد بن عمر بن علی بن خلف الوراق تا آخر سند ممکن است خلف وراق پدر اولی باشد.

در بعضی از مواضع فرائد در طی سند اخبار چنین آمده است، عن صدر الحفاظ ابی العلا حسن بن احمد بن عطار همدانی و قاضی القضاء نجم الدین ابی منصور محمد بن الحسن بن محمد بغدادی، هر دو تن گفته اند خبر داد به ما شریف امام اجل نور الهدی ابوطالب حسین بن محمد بن علی بن شاذان از معافی بن زکریا بن فرج از محمد بن احمد بن ابی الثلج القطان تا به آخر سند از ظاهر سند استفاده می شود سقطی در سند اتفاق افتاده باشد.

شیخ زینبی

صاحب عنوان همان شیخ زین الدین عاملی معروف به شهید ثانی است.

عنوان فوق اصطلاحی است که شاگردش شیخ حسین بن عبدالصمد پدر شیخ بهائی (ره) در کتاب هایش برای او مقّرر داشته است.

ص: 103

معظم له، عالمی متکلم و فاضلی فقیه و از دانشوران روزگار شاه طهماسب صفوی و دیگران است. از جمله تألیفات او رسالۀ اللمعه فی تحقیق امر الجمعه است. سبط کرکی این رساله را در ماه رمضان سال 966هجری تألیف کرده و ثابت نموده که نماز جمعه در زمان غیبت واجب نمی باشد. در این رساله از کتاب معدن العرفان نقل کرده که مؤلف آن هم نماز جمعه را در عصر غیبت واجب نمی داند و همچنین از کتاب معارج السئوال نقل کرده است در عین حال در آن دو رساله از مؤلفشان نام نبرده است. آری آن رساله را به نام شاه طهماسب و در ردّ رساله شهید ثانی در وجوب عینی نماز جمعه تألیف کرده و نسخه ای از آن در نزد ما موجود است. از تألیفات سبط کرکی رسالۀ دفع البدعة عن حل الشیعة است. این رساله را به نام کمال الدین شیخ اویس تألیف نموده است و نسخه ای از آن نیز در نزد ما موجود است و تعلیقات بسیاری بر آن مرقوم گردیده است و در نهم ربیع سال 972 ه-. از تألیف آن فارغ شده است و رساله ای پر فائده است و تحقیقات دامنه داری بر آن نوشته شد و من رساله ای در رابطۀ متعه به این ارزندگی مشاهده نکرده ام. و در این رساله گفته است کتاب هایی در علم کلام تألیف نموده است از جمله الاقتصاد فی ایضاح الاعتقاد و دیگری تذکرة الموقنین و تبصرة المؤمنین. بدیهی است همگی این رساله ها در تحقیق مسئله ایمان است. مترجم حاضر در چگونگی نامش اختلاف است و در این رابطه باید کتاب های تواریخ را ملاحظه کرد.

اول به سبیعی بن سبع منسوب به دوم است. به طوری که در آینده خواهد آمد جمعی از ملاحده به بخشی از دوم منتسب می باشند.

شگفت آن است که وجه دوم در قاموس آورده نشده است لیکن نسبت سبیعی را نقل کرده و گفته است، سبع قریه ای است واقع میان رقّه درأسرعین و محلی است میان قدس و کرانه و هفت عدد چاه در آن جا حفر شده است.

سپس مؤلف قاموس با اندک فاصله ای گفته است حسن بن علی بن وهب و بکر بن محمد بن سهل و سهل بن ابراهیم و فرزندش احمد و نواده اش محمد سَبعیّون و همگی محدث اند.

مؤلف گوید: ممکن است ایشان از همین گروه باشد.

باید پذیرفت از ابو اسحاق سبیعی یاد شده، ابو اسحاق عمر و بن عبدالله بن علی بن کلیب همدانی کوفی سبیعی تابعی، وی در این رابطه و بنا به گفتۀ علمای ما از اصحاب حضرت علی و حسن و صادق(علیهم السلام)می باشد.

بدیهی است «سبع» به نامی که گفتم مورد لحاظ قرار گرفته است و معنای دیگری هم دارد که در قسم ثانی در باب القاب بیان خواهد شد.

شیخ نجیب الدین روایت می کند و لقب مزبور بر غیر این دو نفر اطلاق نمی شود.شیخ شهید (ره) در شرح ارشاد در بحث «اجارة الاجیر باکثر مما استأجره» قائل به کراهت است مگر آن که رفتار تازه یا غرامتی در آن ایجاد شده باشد. این نظریه به ابن ادریس و سدید الدین نسبت داده شده است. از قرینه ظاهر استفاده می شود مراد شهید به یکی از دو تن ابن ادریس و سدید الدین است بلکه مراد اصلی ابن ادریس می باشد.

حمصی منسوب به حمص است و حمص شهری است واقع در میان حلب و شام. رازی گفتن مترجم حاضر را بدان جهت است که نخست در ری می زیسته و اخیراً در حمص ساکن گردیده و یا بر عکس.از خط شیخ بهائی (ره) نقل شده است به خط بعضی از اعلام دیدم که: سید الدین حمصی که از مجتهدان ما به شمار می آید منسوب به حمص است که یکی از قرای ری می باشد و در حال حاضر ویران است.

مؤلف گوید: آن چه از بیان شیخ بهائی بدست می آید به حقیقت نزدیک تر است. به این معنی که حمص از قرای ری است و شیخ محمود از مردم این قریه است نه از قریه شام.

در رابطه با ضبط حمص بعضی این کلمه را به تشدید میم و بعضی به تخفیف میم ضبط کرده اند و ضبط دوم مشهور است.

سروری سراینده فاضل است و کتاب مجمع الفرس را در سال 1028 و در روزگار شاه عباس صفوی کبیر تألیف کرده است.

سعدی از اصحاب امام هادی(علیه السلام)بود و در پیش نسخه ای از کتاب المتعه او موجود است و نسخۀ دیر پای آن کتاب را در بحرین و جهرم دیده ام.

که شیعه است یا سنی، گذشته از این در کتاب های شیعه نیازمند به اخبار او می باشیم. مؤلف طبقات الحنفیه (الجواهر المضیئه) می نویسد سَکونی بهسین مفتوحه و کاف مضموم و واو و نون و یا در آخر مربوط به قبیله ای است از کنده.(1)

مؤلف انساب النواصب و دیگران، ابیات زیر را در بی کرداری معاویه و پدرش و فرزندش به وی نسبت داده اند.

داستان

پسر هند مگو نشنیدی

پدر او لب و دندان پیمبر بشکست

آن به ناحق، حق داماد پیمبر بستد

بر چنین قوم تو لعنت نکنی شرمت باد

که از

او و سه تن او به پیمبر چه رسید

مادر او جگر عمّ پیمبر بمکید

پسر او سر فرزند پیمبر ببرید

لعن الله یزید و علی آل یزیدداستان

پسر هند مگو نشنیدی

پدر او لب و دندان پیمبر بشکست

آن به ناحق، حق داماد پیمبر بستد

بر چنین قوم تو لعنت نکنی شرمت باد

که از

او و سه تن او به پیمبر چه رسید

مادر او جگر عمّ پیمبر بمکید

پسر او سر فرزند پیمبر ببرید

لعن الله یزید و علی آل یزید

مؤلف گوید: در دلالت این ابیات، تشیّع سنائی بیرون از تأمل نیست چرا که محققان عامه هم این ابیات را از او یادآوری کرده اند.

ما به عنوان سیادت محفوظ می دارند حداکثر ایشان از نوادگان حضرت مولی علی(علیه السلام)می باشند.

صدارت برقرار بود تا در وقعۀ چالدران که شاه اسماعیل با پادشاه دوم سلطان سلیم عثمانی به نبرد پرداخت و سلطان عثمانی بر شاه ایران غالب شد و مترجم له همراه با عده ای از اسیران کشته شد. بدیهی است در روزگاری که سید شریف به صدارت برقرار بود افرادی که به صدارت گمارده می شدند همگان از سادات زی العزه و الاحترام بودند، حال آن کهپیش از روزگار او افراد دیگری که سید هم نبودند از مقام صدارت برخوردار می گردیدند.

در ابن رمل لقب شریف به سید شریف علامه اختصاص داشت و در نوبت دوم ویژه امیر شریف الدین گاهی هم پسر مؤلف دوم را امیر شریف ثانی می گویند.

از صدارت سلطان به وکالت او نایل آمده است. و هنگامی که امور وکالت سلطان را متعهد می شد سید نقیب امیر محب الدین حبیب الله قاضی القضات و خلیفة الخلفا در فارس بوده و این محب الدین مذکور در زمان زندگی سید شریف ثانی مشار الیه بوده و بعد از درگذشت او تولیت امور شرعی را در ظرف چند سال متعهد می شد و در شأن محکمۀ او چنین آمده است: «علیا محکمۀ مقدسه محروسه دار الملک شیراز اعلاها الله سبحانه وتعالی و خلّد خلال کامل اعلی حضرة او و هر کسی که به طریقۀ او به تولیت رسیده است یعنی مولی مرتضی مخدوم اقدم قاضی القضاة و والی الولاة فی العجم مصالح مؤمنین، زنده کنندۀ مراسم ائمه اجلّه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین. محب المله و السیاده و النفایه و الشریعه و الخلافت و النجابه و الدین حبیب الله الشریفی مرتضوی حسن حسینی خلد الله تعالی ظلا العالی علی الاکابر و الاعالی الی یوم الدین.

پس از ایراد مطالب گذشته، ملا قوامی مذکور چنین نوشته است در اواخر روزگار آن حضرت چندی نایب قضاوت و وکیل شرعیات بود و من در محکمۀ ایشان قضاوت و شرعیات را بر دیگر موارد مقدم می داشتم.

میرزا بیک منشی گنابادی در تاریخش می نویسد: سلطان شاه طهماسب صفوی پس از آن که در قزوین بر مقّر سلطنت قرار گرفت و از مصالحه با شاه عثمانی و از نبرد با اوزبک و مرگ عبید خان امیر اوزبک آسوده خاطر گردید امیر سید شریف ثانی را همراه با گروهی از علما به دیشهر فارس گسیل داشت تا با حسن شاه دیدار کند و ضمناً به وی دستور داد تا امور دیوانی و مالیات و اصلاح ذات البین بدست آل امیر برقرار بدارد و سپس جناب سید مذکور امرا را از فارس به حسن سلطان به دیشهر گسیل داشت و با کمال اطمینان خاطر به سوی او عزیمت کرد او را از قلعه اش بیرون

ص: 120

برده و به حضور علما رهسپار گردید سپس او را به حضور شاه بردند و سرانجام کار حسن سلطان به آنجا رسید که وی را از دم تیغ گذراندند و به عمر او خاتمه دادند.مؤلف گوید آن چه اظهار شد در این رابطه است که میر سید شریف در روزگار شاه طهماسب می زیسته. مشهور آن است که وی در محاربه «چالدران» در زمان شاه اسماعیل کشته شده است.

در جای دیگر از کتاب تاریخ گنابادی آمده است که علامة العلماء صدر کبیر امیر سید شریف ثانی در روزگار امیر اسماعیل از صدارت استعفا داد و این بدان جهت بوده است که امیر نجم الدین ثانی و نارسائی مزاج گرفتار گردیده وی به عتبات عالیات مشرف شده است و پس از زیارت اعتاب مقدسه اللهم ارزقنا به شیراز رفته و آن جا زیست داشته و توقف نمود. سپس شاه اسماعیل، خلعتی برای او ارسال داشت و او را بار دیگر به منصب صدارت نایل گردانید. سپس میان او و امیر عبدالباقی که از بازماندگان امیر نعمت الله ولی یزدی است اختلاف و ناراحتی پیش آمد کرد. در عین حال شاه اسماعیل منصب وکالت و امارة الامرائی را به او داد و این در هنگامی بود که امیر نجم الدین ثانی در واقعه شاه اسماعیل به قتل رسید. در ضمن مراتب گذشته امیر شریف با بزرگترین دختران امیر عبد الباقی ازدواج کرد و پس از انعقاد ازدواج هر دو تن (زن و شوهر) به اتفاق سلطان صفوی به خراسان گسیل شدند و از آن دختر، امیر سید شریف ثالث به دنیا آمد.

ص: 121

گفتنی است که «سیلق» لقب سید محمد بن حسین بن حسین اصغر ابن امام زین العابدین(علیه السلام)است. و سیلقی منسوب به سیلق است و خود مترجم حاضر هم سید است.

در هرحال از نسب سیلقی و مرعشی استفاده می شود که مرعشی نسبت به سیلقی عموزاده محسوب می شود.

ص: 124

وی پیشوای فن سخن است و نظرات و گفتار او را هر دو دسته بصره و کوفه به نیکی پذیرفته اند. از تألیفات او شرح کافیه و شرح شافیه ابن حاجب است.

مؤلف گوید: در بعضی از مواضع دیگر گفته است «شامیون» بر شیخ ابوالصلاح و ابن برّاج و ابن زهره گفته می شود.

شجری لقب سید عبدالرحمن بن قاسم بن حسن بن زید ابن حسن بن علی بن ابیطالب(علیه السلام)است گفتنی است که ابو شجر کنیه جعفر بن حسن مثنی است.

بنی شجری نام و نشان گروهی از سادات است که از اولاد آل حمزه به شمارند.

و از بزرگان بنی شجری ابو السعادات هبة الله بن علی بن محمد علوی ابن شجری است که سیدی دانشور و بزرگواری محترم بوده است.

سادات مورد نظر از نوادگان جعفر بن حسن مثنی بن حسن بن علی بن ابی طالب(علیه السلام)است.

این کتاب در مواعظ و اخبار و فتاوا تألیف گردیده است و اصل آن که عربی بوده است بنا به درخواست محمد صادق بیک ترجمه کرده است و از لابه لای مطالب آن به روزگار احوال وی خواهیم رسید.(1)

علاوه بر آن چه که در رابطه با شریف ذکر کردیم این کلمه به سید مرتضی و برادر بزرگوارش متعلّق می شود.

لانه

عند وزن المال یختنق

شهید (ره) این ابیات را در پاسخ او که خود سروده بود، ارسال داشت:فلن

فی التوکل ذا صدق و ذاثقه

و لا تضیقن صدرا عنه نائبه

لاتطلبن

من عبید الله مالهم

ونزه النفرعن ذا ون طمع

خذ القناعه صفد احیث ما وحدت

قد

فاق قوم علی قوم بماصد قوا

فالله کافل بر زق الخلق قد خلقوا

و

اطلب من الله نلقی الخیر حیث لقوا

فکم اناس باطماع عند فشقوا

کل

الشارب فیه الصفوء و الوثق

از تألیفات او ترجمه شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید است که به پارسی ترجمه کرده است. این ترجمه را در روزگار پادشاهی شاه سلیمان صفوی و به درخواست درویش بن مظفر تدوین کرده است و من مجلد اول این ترجمه را در اصفهان دیده ام و چنان می نماید با آن که در روزگار شاهسلیمان می زیسته مترجم مزبور را می شناسم و او را به عنوان درویش بن مظفر به شمار نمی آورم.

از اجازه ای که شهید ثانی برای شیخ حسین عبد الصمد داده است و اجازات دیگر بر می آید که شیخ ابوالقاسم علی بن طی از سید حسن بن ابوب روایت کرده است.

به گمانم نام او را در این رجال آورده ام.

وی متأخر از شیخ مفید است چرا که در تفسیرش از شیخ مفید نقل کرده است.

از قرائن ظاهری بدست می آید مترجم حاضر غیر از شیبانی نام است که سید مرتضی در رسالۀ محکم و متشابه از وی نقل می کند. بلکه ممکن است سید مرتضی آیات ناسخ و منسوخ را از او نقل کرده باشد.

شیبانی در اواخر دولت عباسی می زیست. چرا که مستنصر پدر مستعصم عباسی است که دولت عباسی با روی کار آمدن مستعصم مضمحل گردید. و هرگاه مستنصر را بر مستنصر بالله حمل کنیم که نخستین خلفای عباسی است یعنی آنان که در بلاد مصر و شام به خلافت برخاسته اند آن هم روزگاری که خلافتشان در بغداد از هم پاشیده تأخرش بیشتر از اندازه خواهد بود.

در هر حال مؤلف تفسیر نهج البیان از متأخران است و سید و شیخ از متقدمان به شمارند. چنان که ممکن نیست صاحب تفسیر مزبور شیخ ابو عبدالله حسین بن علی بن شیبان قزوینی مؤلف کتاب علل الشریعه باشد که سید بن طاووس از او نقل می کند، چرا که شیبان از مشایخ شیخ مفید(ره) است.

در هر حال از چگونگی های احوال او با خبر نیستم لیکن همین قدر معلوم است که با مستنصر خلیفه عباسی ارتباط نزدیکی داشته است.

ص: 139

دیالمه بوده و به مناسبت مصاحبتی که با ابوالفضل ابن عمید داشته به لقبصاحب ملقب گردیده است. ابن عباد معاصر با شیخ صدوق (ره) و به خواهش او کتاب عیون اخبار رضا(علیه السلام)را تألیف کرده است.

آن بزرگوار می باشد و فرزندش امام حسن عسکری را به این لقب موسومنکرده اند. گذشته از این امام هادی(علیه السلام)را به این لقب خوانده اند برای این که حضرتش در عسکر منزل گرفته است و عسکر همان سامراست و در رابطه با تخصیص امام هادی(علیه السلام)به صاحب عسکر به این جهت است که حضرتش منتسب به شهری است که به نام عسکر خوانده شده است حال آن که چنین نمی باشد و امام حسن(علیه السلام)را به این وجه نخوانده اند. علاوه بر این لقب هادی به صاحب عسکر با انتساب آن حضرت به صاحب عسکر که نام شهری می باشد درست نخواهد بود چرا که آن حضرت در زمان خودش صاحب عنوان ظاهری نبوده است. آری صاحب عسکر بودن آن جناب به خاطر معجزه ای بوده که از آن حضرت به ظهور رسیده است به این شرح که متوکل برای این که آن امام همام را از نظر مردم حقیر به شمارد، گروه بسیاری از لشکریان خود را به عنوان سان دیدن آماده نمود و خود امام هادی(علیه السلام) را در ردیف یکی از لشکریان خود قرار داد لیکن خدای تعالی سپاه آسمانی را گسیل داشت تا همگان را شرمنده ساخت و آن حضرت را صاحب عسکر گفتند و این حدیث در میان شیعه رایج است و مؤلف الثاقب آن را نقل کرده است و گفته است در یکی از روزها متوکل عباسی لشکریان خود را که نود هزار تن از ترک هائی که در سامرا به سر می بردند برای سان دیدن آماده کند قبلاً دستور داد هر یک از لشکریان توبره ای حاضر کرده و آن را مملو از خاک قرمز نموده و یکی را بر دیگری قرار داده تا سر انجام کودی عظیم فراهم آمد و خود او بر فراز آن کود نشسته و امام(علیه السلام) را به آن مکان دعوت کرد و ضمناً به امام عرض کرد این گروه از لشکریان میدان را بدین جهت به حضور طلبیدم تا عظمت خودم را به شما ثابت کنم و ضمناً دستور داد تا لشکریان لباس مخوف بپوشند و

ص: 146

سلاح جنگی بر اندام خود راست بیاورند و از بهترین زینت ها برخوردارگردند و نظر او از این همه تشکیلات ارعاب امام(علیه السلام) بود تا مبادا یکی از بستگان آن حضرت خروج نماید و اغتشاشی در مملکت به وجود بیاورد.

امام(علیه السلام)خطاب به وی فرمود: می خواهی من هم لشکریان خود به تو نشان بدهم؟ متوکل که چنان خیالی را توقع نداشت گفت آری! امام(علیه السلام)دست به دعا برداشت بلا درنگ جنود الهی، مشرق و مغرب مملو از فرشتگان گردیده و به لباس رزم در آمدند. متوکل از آن چه دیده بود به حالت غش در آمد و گاهی که متوکل از حالت غش بیرون آمد، حضرت ابوالحسن خطاب به او فرمود: ما با دنیای شما هیچ گونه گفتگوئی نداریم چرا که ما از دنیای شما اعراض کرده ایم و به امور اخروی می پردازیم. بنابراین از آن چه می پنداری بدبین مباش و به اندوهی دچار مشو.

گردید. صابونی علاوه بر کتاب الفاخر تألیفات دیگر هم داشته. اصحاب ما تألیفات او را در کتاب های رجال خویش متذکر گردیده اند.

گفتنی است که شیخ کمال الدین کتاب دیگری در تفسیر قرآن به نام عیون التفاسیر دارد و خود او در آغاز معارج به چنان تفسیری که تألیف کرده، اشاره نموده است.

باری کتاب معارج السؤول، کتاب بزرگی است در شرح آیات الاحکام که در ضمن چندین مجلد تدوین شده است. کمال الدین این کتاب را از تفسیر عیون التفاسیر خودش استخراج کرده است و من نسخه هائی از آن را در اصفهان دیده ام.

بدیهی است کتاب هایی در رابطه آیات الاحکام تألیف شده است و هیچ یک از آن ها را به بزرگی معارج کمال الدین ندیده ام. و تحقیقات ارزنده ای در این کتاب ایراد کرده است.

وی فاضلی عالم و امامی مشهور و معاصر با میرزا مخدوم سنی معروف و مؤلف انواقض الروافض است.

امثال او از محدثان بوده است و نامش در کتاب های رجال آمده است. و گاهی کلمۀ صفوانی بر عبدالله بن عبدالرحمان بن احمد معروف به صفوانی گفته می شود.ناگفته نماند حداکثر کتاب ها نام و نسب او را به این روش یاد کرده اند. شیخ ابو عبدالله محمد بن احمد بن عبدالله بن فضاعد تا به آخر. و در کتاب جامع المقال شیخ فخر الدین رماحی. کلمه «ابی» بین ابن و عبدالله واقع شده است و ممکن است از اشتباهات ناسخ باشد.

بدیهی است جلالت قدر صفوانی مورد بحث و وثاقت او بلا شبهه می باشد. این است که اصحاب رجال و دیگران از وی یاد کرده اند.

قابل توجه است که صفوانی دوم که پیش از این یادآور شدیم، در کتاب های دیگر نام و نشانی دارد. تنها در کتاب اعلام الوری طبرسی و امثال آن در باب معجزات حضرت رضا(علیه السلام)به نام او اشاره شده است. برای چگونگی احوال او به باب القاب رجال مراجعه باید کرد.

شگفت از شیخ فخر الدین فوق الذکر است. آن جا که در کتاب جامع المقال اظهار می دارد که هر دو صفوانی غیر معلوم الحال اند و از آن جا که تمییزی در کار نیست دارای مرتبه هایی می باشند.

گفتنی است ابن شهرآشوب در کتاب المناقب کتاب الاحن و المحن را به صفوانی نسبت داده و پاره ای از مطالب را از آن نقل کرده است و قرینۀ ظاهر حاکی از آن است که کتاب مزبور از صفوانی اول است که صاحب عنوان می باشد.

دانستنی است ابن شهرآشوب در کتاب المناقب بسیاری از مطالب را از کتاب الاحن و المحن صفوانی نقل کرده است. حال آن که این کتاب در ترجمۀ حال و تألیفات او ذکر نشده است. آری در کتاب فهرست، چنین

ص: 152

آمده است. کتاب محبة آل الرسول و ذکر احن اعدائهم. از ظاهر پیداست که هر دو کتاب یکی باشد. صفوانی، شاگرد کلینی است، چنان که در کافیگفته می شود. در نسخۀ صفوانی چنین آمده است. در هر حال، احوال او را در کتاب های رجال باید بدست آورد.

محتمل است صاحب عنوان یکی از صفی نام هایی باشد که در این باب ذکر شده است و ممکن است در مطاوی این کتاب به صفی نامی برسیم که دلیل بر اسم صاحب عنوان باشد. و دور نیست که کلمۀ محمد به جایکلمه (معد) بکار رفته است، هر چند شخص مورد نظر را به عنوان محمد و به خط شیخ علی، سبط شهید ثانی و به نقل از خطه شیخ حسن صاحب معالم دیده ام.

به طوری که از کتاب های عامه بدست می آید حمیری از علمای شیعه بود و در روزگار خلافت مأمون وفات یافته است.به گمان من دور نیست صنعانی حمیری مؤلف کتاب جمع الاحادیث الموضوعه است و از این پس در باب القاب از قسم ثانی بدان اشاره خواهیم کرد. و من شرح حال او را در حاشیه رجال کبیر میرزا محمد استرآبادی متعرض گردیده ام.

و گاهی هم بر گروهی از علمای عامه اطلاق می شود و ما چگونگی احوال آن ها را در باب القاب از قسم ثانی که ویژۀ علما و عامه آمده است متذکر شده ام.

و گاهی لقب صولی بر ابراهیم بن عباس صولی اطلاق می شود.(1)و گاهی لقب انتخاب شده بر شیخ ابوبکر محمد بن یحیی بن عبدالله بن عباس اطلاق می شود. صولی کاتب معروف است و خود او مؤلف کتاب ادب الکتاب و امثال آن است. صولی از مشاهیر پیشینیان و دانشوران ادب بوده و در فن شطرنج بر اثر مهارتی که در بازی شطرنج داشته ضرب المثل بوده است و شهرت او به این بازی بیشتر از ادیب بودن او می باشد.(2) و گاهی اطلاق می شود بر احمد بن عبدالله بن عباس صولی ملقب به طماس و ممکن است این شخص عموی صولی اول باشد و گاهی هم به طور نادر بر عدۀ دیگر از علما اطلاق می شود.

صولی به فتح صاد منسوب به صَول است بر وزن «قَول» که نام قریه ای است در صعید مصر.

و اگر کلمۀ مزبور به ضم صاد بخوانند بر وزن «غول» نام مردی است که به قول فیروزآبادی و دیگران، ابوبکر صولی بدان منسوب است.

گاهی عنوان صولی به محمد بن احمد بن جعفر صولی اطلاق می شود. چنان که این عنوان در سند بعضی از حکایات یاد شده در آخر کتاب الاربعین شیخ منتجب الدین بابویه آمده است. مؤلف گوید: حقیقت از نظر

ص: 157

من این است که قلبی در سند مزبور اتفاق افتاده است، چنان که اصل آن «احمد بن محمد» است که منقلب به «محمد بن احمد» گردیده است.گفتنی است که سید بن طاووس در کتاب اقبال کتاب ادب الکتّاب را به صولی نسبت داده و مطالبی را از آن کتاب نقل نموده است. و از ظاهر پیدا است مراد سید (ره) از صولی، ابوبکر صولی است که پیش از این یاد شده است. چرا که متصل بدان از کتاب الجواهر ابراهیم بن اسحاق صولی یاد کرده است.

ابن اثیر در الکامل می نویسد: در سال 243 هجری ابراهیم بن عباس بن محمد بن صول صولی درگذشته و او مردی سراینده و ادیب بود.(1)

مؤلف گوید ممکن است کلمه صولی در ضمن نام بردن از جماعت صولی ها از باب نسبت بوده است.

المصباح در ادعیه است. من نسخه ای از آن را به خط جدم طاب ثراه دیده ام.

از کتاب احمد کاتب نقل شده صیمره، شهری است در مرج افسح، دارای چشمه ها و نهرها و فاصله میان صیمران و سیران دو مرحله راه است.در مشترک گفته است: صیمره ناحیه ای است در بصره که مشتمل بر قریه های چندی است و صیمره نیز نام شهری است از وابستگی های جبل از ناحیۀ خوزستان. دارای انواع میوه ها و آب های روان و امثال این ها. بخشی از آن را در اللباب متعرض شده است.

مؤلف گوید: «سیروان» با سین بی نقطه بر وزن «شیروان» حاکم نشین آن «ما سَبذاب» با سین و ذال و فتح همه کلمات و به قولی «ما سبذاب» همان سیروان است. محلی است که مهدی عباسی در آن جا ساکن بوده است و در آن جا درگذشته و قبرش همان جا است و از شهرهای کهن جبل است.

ممکن است صاحب عنوان غیر از افرادی باشد که به ضیاء الدین ملقب گردیده اند.

شهید اول (ره) هم در کتاب حجّ دروس، در ضمن مسئله استحباب نزول از مرکب برای بدست آوردن ریگ های ابطح آن هم پس از کوچ کردناز سختی منی چنان که همین عمل را رسول خدا9انجام داده است. با توجه به آن چه ذکر شد می نویسد: سید ضیاء الدین بن فاخر شارح رساله گفته است: کسی را به یاد ندارم که مرا به آن (...) تعلیم دهد. آری یکی از علما مرا بر بردن به مسجدی که نزدیک به منی است، متوقف ساخت آن هم در صورتی که به جانب راست حرکت کرده است تا در مسیل وادی به قصد مکه حرکت کند. دیگران گفته اند این حال در صورتی است که از محل ابطح به مکه حرکت کند.

مؤلف گوید: رساله ای که ابن فاخر به شرح آن پرداخته همانا رسالۀ مراسم سلّار است. چنان که یکی از فضلا هم به این موضوع اشاره کرده است.

برخوردار بوده است و گاهی بر سید ابی جعفر محمد بن علی بن محمد بن حسن بن حسین بن علی الحاوض بن محمد جعفر الصادق بن محمد بن علی الباقر: اطلاق می شود.بعضی پنداشته شخص آخر جد آل طاووس یعنی ابن طاووس یاد شده است با آن که این پندار اشتباه است چرا که وی حسنی است نه حسینی و این غلط محض است برای این که نسبشان به همان طریقی است که متذکر شدیم. با آن که ابن طاووس، حسنی است و این سید، حسینی می باشد.

است که حرف قاف را به «ط» مبدل می ساخته و یا بدان جهت است که قبائی به او اعطا شد. گفت «طباطبا» و مرادش قبا بود.(1)در هر حال این بزرگوار از موقعیت و ارجی بس عالی برخوردار گردید و ضمناً بازماندگان او از ناحیۀ سه تن از فرزندان او که قاسم رسی و احمد رئیس و حسن باشد به وجود آمده است. برخی از مردم اظهار داشته اند سادات طباطبائی که سادات حسنی باشند و در اکثر شهرها معروف اند از پشت این بزرگوارند و اینان به شعبه ها و طائفه ها تقسیم می شوند. از فرزندان این عالی مقام ابو عبدالله محمد بن ابراهیم یکی از پیشوایان زیدی ها می باشد. ابو عبدالله در کوفه قیام کرد و مردم را به امامت حضرت رضا(علیه السلام) که از آل محمد است، دعوت کرد و هم زمان ابوالسرایا شیبانی در روزگار مأمون عباسی خروج کرده و مردم را به خلافت وی دعوت نمود و از این راه مأمون شهرت آفاقی پیدا کرد و به لقب امیر المؤمنین اشتهار پیدا کرد و امر خلافتش بالا گرفت سپس ناگهانی مرد و کسی از او باقی نماند.

از جمله:

شیخ احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی، مؤلف کتاب الاحتجاج.شیخ امین الدین ابو علی فضل بن حسن بن فضل طبرسی مؤلف مجمع البیان و امثال آن.

از جمله فرزندش شیخ اجل بو نصر حسن بن فضل طبرسی، مؤلف مشکاة الانوار.

شیخ حسن بن علی بن محمد بن علی بن حسن طبرسی مؤلف کامل بهائی و امثال آن.

شیخ شمس الدین نحوی. گاهی کفعمی بخشی از تحقیقات نحو را در حواشی کتاب البلد الامین از وی نقل می کند. نام و چگونگی احوال او را باید بدست آورد.

گفتنی است که نسبت به طبریه شام را طبری می گویند و نسبت به طبرستان مازندران را طبرسی می گویند. در عین حال در بعضی از کتاب ها، ویژه بخشی از کتاب های اخطب خوارزم چنین گفته است که نسبت در ساریۀ طبرستان را طبری گفته اند.

و آن چه از استاد استناد قدس روحه، محمد باقر مجلسی بالمشافهه شنیده ام، اظهر این است که طبرسی معرب تفرش است که شهرکی است از توابع قم. چنان که دوریست معرب رشت می باشد و آن چه نوشتیم مطابق با گفتۀ برخی از معاصران می باشد.

این کلمه در اصطلاح علمای امامیه بر شیخ امام عماد الدین ابی جعفر محمد بن ابی القاسم علی بن محمد بن علی طبری آملی کجی معروف به طبری و مشهور به عمی، مؤلف کتاب بشارة المصطفی و امثال آن.

و گاهی اطلاق می شود بر شیخ ابو جعفر محمد بن جریر بن رستم بن جریر طبری.(1) صاحب عنوان امامی مذهب بوده و تألیفاتی دارد از جمله کتاب مناقب فاطمه(علیها السلام)و ولدها، و کتاب دلائل الامامه و امثال این ها از مؤلفات دیگر و شهرت او بر اثر کتاب آخری او می باشد.

در اصطلاح عامه مراد از طبری شیخ مجیب الدین ابو جعفر محمد بن جریر طبری سنّی و او مؤلف کتاب، تفسیر مشهور و تاریخ مأثور است و امثال این ها. گویند اسم طبری سنی ابو علی حسن بن قاسم طبری شافعی است و این نام و نشان ظاهرتر از غیر آن است.

و اما طرابلس غرب آخرین شهرهائی است که در جانب مشرق قیروان قرار گرفته است. و هرگاه از طرابلس شرق جدا شدی حمامی در مسیر پیدا نخواهی کرد تا گاهی که به اسکندریه برسی و این طرابلس در کنار دریا بنیان شده و پایه آن بر سنگ استوار است و آبادانی فراوانی دارد. آب جاری در آن محل کم است و به جای آن چاه های آب زیاد است و بازارهای زیادی بنیان گردیده است.

در کتاب عزیزی گوید: طرابلس لنگرگاه کشتی ها می باشد و در تقویم البلدان هم به این موضوع اشاره کرده است. در اللباب گوید: طرابلس شرق را با اسقاط الف می نویسند چنان که آن را طربلس شرق عنوان می کنند و از سوی دیگر طرابلس غرب را با الف می نویسند تا تمایزی میان این دو کلمه باشد. مؤلف گوید: معمول است که هر دو طرابلس با اسقاط الف می خوانند. لیکن حقیقت آن است که رعایت امتیاز بشود.

در تقویم البلدان آن جا که در رابطه با طرابلس سخن گفته است از مشترک نقل کرده است طرابلس شام را با ذکر الف می نویسند: مبتنی بر خلاف این قاعده آن را به اسقاط الف به کار نبرده است آن جا که می گوید: «و قصرّت کل مصرعن طرابلس». در عین حال قول اللباب بهتر از قول دیگری.

طرابلس رومی در کنار دریا قرار گرفته است. این شهر را مسلمانان در سال 688 ویران کردند و یک میل دورتر شهری به نام طرابلس احداث کردند.

طرابلس باغ ها و درختان زیادی داشت و کشت و زرع ویژه کشت نی شکر بسیار است و شهر بزرگی دارد. در کتاب عزیزی آمده است،

ص: 170

فاصلۀ میان طرابلس و بعلبک 54 میل و فاصله میان طرابلس و شام 90 میل است و از آن جا تا طرسوس 30 میل فاصله است.

قاضی ابوالفتح کراجکی طرابلسی در روزگاری که طرابلس تحت الحکومه نصرانیان قرار گرفته بود از آن سرزمین ظهور کرد.

شیطان صفتی سراسر نخوت می کشد پس در شهری که آن را بندۀ نیکوکار در کنار بدترین آفریدگان مدفون می گردد و تا آخر حدیث.مراد از بدترین آفریدگان هارون الرشید و مقصود از بندۀ نیکوکار اسکندر ذوالقرنین است و به طوری که مرحوم فیض کاشانی در کتاب الوافی ابلاغ فرموده است این شهر را که طوس باشد، اسکندر بنیان کرده است.

ص: 173

از ابن عبدالواحد هم روایت کرده است. حقیقت از نظر من آن است که شیخ ابوالفضل با شیخ ظهیر الدین بن حسام متحدند.

و گاهی این عنوان اطلاق می شود بر یکی از افاضل سرایندگان متأخر که به پارسی و عربی شعر می سروده و کتابی در رابطه با مقتل الشهداء بهپارسی تألیف کرده است و نسخه ای از آن در نزد ما موجود است و از روزگار او چنان که بود اطلاعی ندارم آری تاریخ کتابت نسخه (مقتل الشهدا 886 هجری است. از قرائن استفاده می شود که صاحب عنوان پیش از ملا حسین کاشفی مؤلف روضة الشهدا می زیسته و عاصمی (یا عاصی) تخلص شعری او می باشد و از نام او اطلاعی ندارم. باری عاصمی غیر از عاصمی نام است که از او در بخش دوم در باب القاب یاد کرده ایم.

کلمۀ عجلی را به فتح عین و جیم ضبط کرده اند و گاهی آن را منسوب به بنی عجل بن لجیم معرفی کرده اند.

شیخ فخر الدین رماحی در آخر کتاب جامع المقال می نویسد: فوائدی در تفسیر کلمۀ عده است که در ابتدای اساتید اخبار آورده شده است و اساتید مذکور چند نوع است.از جمله عده احمد بن محمد بن عیسی، مراد ایشان این است محمد بن یحیی و علی بن موسی کمندائی و داوود بن کوره و احمد بن ادریس و علی بن ابراهیم بن هاشم.

از جمله عده احمد بن محمد بن خالد برقی. و منظور از ایشان علی بن ابراهیم و علی بن محمد بن عبدالله بن اذینه و احمد بن عبدالله بن امیه و علی بن حسن است.

از جمله عده حسین بن عبید الله غضائری است که مراد به آن ها ابو غالب احمد بن محمد زراری و ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه و ابو محمد هارون بن موسی تلعکبری و ابو عبدالله بن ابی دافع صیمری و ابوالفضل شیبانی محمد بن عبدالله بن محمد.

از جمله عده سهل بن زیاد و مراد از ایشان علی بن محمد بن علّان و محمد بن ابی عبدالله و محمد بن حسن و محمد بن عقیل کلینی.

مؤلف جامع المقال پس از یادآوری مطالب یاد شده می نویسد: آن چه مرقوم افتاده شمارش عده هائی است که مذکور شده است و ضمناً باید گفت: عده اول و دوم صحیح اند چرا که این دو عدّه مشتمل بر کسی است که در میان راوی ها توثیق شده است. عدۀ سوم هم صحیح است، عدۀ چهارم در رجال آن محمد بن ابی عبدالله است. از نجاشی یاد شده است که محمد بن جعفر بن عون اسدی از ثقات روات می باشد. اینک هرگاه نقل صحیح باشد عده ای صحیح خواهد بود و در غیر این صورت عدّه صحیح نخواهد بود.

ص: 180

مؤلف گوید: از ذیل ترجمۀ احمد بن عبدالله بن امیه شرح دیگری در رابطه با عدة من اصحابنا عن احمد بن محمد بن خالد برقی ایراد کرده ایم وضمنا آن ها را از برخی از نسخه های کهن کافی مشاهده کرده ام و مورد لحاظ است.

و گاهی عریضی بر شریف جلیل نظام الشرف ابوالحسن عریضی اطلاق می شود و نام این بزرگوار از سند کتاب سلیم بن قیس هلالی استفاده می شود.

عریضی دوم غیر از عریضی اول است. چرا که عریضی دوم به طوری که از سند کتاب سلیم استفاده می شود با یک واسطه از شیخ طوسی روایت می کرده است و آن واسطه ابن شهریار خازن است. و باز شیخ مقری ابو عبدالله محمد بن کامل از آن عریضی روایت می نماید و گاهی عریضی بر سید احمد بن یوسف بن احمد علوی حسینی عریضی اطلاق می شود و این عریضی، معاصر ابن ادریس است.

و گاهی عریضی بر پدر او که سید جمال الدین یوسف عریضی است، اطلاق می شود.

و گاهی عریضی بر شیخ امام شمس الدین محمد بن محمد بن عبدالله عریضی اطلاق می شود.

و گاهی عریضی بر شیخ شمس الدین (....) عریضی اطلاق می شود. به گمان من این شخص با توجه به ترجمه ای که دارد با شخص سابقش متحد می باشد.

و گاهی عنوان عریضی بر سید مجد الدین علی بن حسن بن ابراهیم حلبی عریضی اطلاق می شود و این شخص از مشایخ محقق حلی است و ممکن است یکی از متقدمان باشد.

ص: 182

گفتنی است که عریضی گاهی اطلاق می شود بر کسی که منسوب به عریض است که نام کوره ای در مسافت چهار میلی از شهر مدینه می باشد و این نسبت، شایع است.(1)

و گاهی عریضی به کسی انتساب پیدا می کند که از چنین موقعیتی برخوردار گردد و او سید اجل علی عریضی فرزند مکرّم امام جعفر بن محمد صادق(علیه السلام) و کسی که از اولاد و نوادگان این سادات است و فرزندان او را که گروه بسیاری است عریضیون می گویند. اینک باید دقّت کرد مبادا به غلط گرفتار شده و یا در بند اشتباه بیفتد.

این رساله در اعتقادات دینی عقلی و عبادات شرعیه نقلیه تألیف شده است و آن را به درخواست آقا حسن وزیر مازندران تألیف نموده است. در این رساله به نام مؤلف اشاره نشده است. آری کاتب، آن را به نام عز الدین یاد کرده است و بدان تصریح نموده است و این رساله در حال حاضر در طسوج که از پیوست های تبریز و مواضع دیگر است موجود می باشد. از ظاهر پیدا است که این وزیر در عصر شاه عباس کبیر می زیسته بنابراین مشکل است که رسالۀ مزبور از عزالدین باشد که معاصر با شیخ علی کرکی است.

در هر حال رساله حسنیه یاد شده غیر از رسالۀ حسنیه ای باشد که در امامت بوده و به پارسی تألیف شده است. اینک رسالۀ اول را به فتح حاء و سین بی نقطه و دوم را به ضم حاء و سکون سین باید ضبط کرد.

رسالۀ مزبور، از حکایت گفتگوی زنی به نام حُسنیه یاد می کند. این زن در روزگار هارون الرشید می زیسته و در رابطه با امامت بحث کرده و علمای اهل سنت را از پای در آورده است. مشهور است که این رساله تألیف ابو الفتوح رازی مؤلف تفسیر معروف پارسی است.

عز الدین بن دحنون

شیخ عز الدین فرزند دحنون.

شیخ عبد الصمد بن محمد جبائی جد شیخ بهائی (ره) به خط خود که دیده ام چنین نوشته است.

عزالدین در روزگار خود داناترین افراد در فقه و لغت و قرائت و حافظ ترین و نیکوترین و استوارترین و یکتاترین و پارساترین و عایدترین مردم روزگارش بوده است.

ص: 184

پیش از این، عزالدین ابوالفضل را در باب کنی یاد کرده ایم. لیکن از روزگار او و از اسم و از تألیفات او اطلاعی ندارم.

مؤلف گوید: حقیقت از نظر ما آن است که این سید بزرگوار با سید ابوالحسن بن علی بن حمزه بن محمد بن حسن حسینی معروف به ابن اقساسی متحد است. هر چند قاضی نور الله شهید این دو سید را متعدد دانسته و در یک محل و متصل به هم از آن ها اسم برده است و دو ترجمه علیحده برای آن ها متذکر گردیده است. در عین حال این دو ترجمه مربوط به یک شخص است و اتحاد عصری و پاره ای از اوصاف دیگر مؤید اتحاد آن دو تن می باشد.

عضد الدوله دانشوری نحریر بود. از شیخ مفید (ره) به نیکی احترام می گذارد و او را گرامی می داشت و با آن که از مبانی علمی کمال برخورداری را داشت در عین حال احکام مذهب را از شیخ مفید (ره) بازپرسی می کرد.

ابو علی فارسی که از نحوی های بزرگ بود. در روزگار عضد الدوله می زیست و کتاب الایضاح را که در نحو است به خواستۀ او تألیف کرد و به همین مناسبت به نام ایضاح العضد شهرت پیدا کرده است.

و گاهی به طوری که در رجال شیخ آمده است، شیخ طوسی از پدرش احمد بن علی علوی عقیقی روایت کرده است و هرگاه چنین باشد دلیل بر آن است که محدث مزبور متعدد است.

و گاهی از فرزندش به عنوان علی بن احمد علوی عقیقی به همان شرحی که در کتاب های رجال آمده تعبیرش این جا است که عنوان متعدد بروز می کند و حال آن که چنین نمی باشد.

شیخ فخر الدین رماحی در کتاب جامع المقال می نویسد: عقیقی با دو قاف و فاصله میان این دو قاف یا است، گویا منسوب به عقیق است که مهرۀ سرخ گون و یمنی است.

است و از منسوبان به این نسبت عدو عقیلی است. ابن اثیر در جامعالاصول می نویسد: عقیل به ضم عین بی نقطه و قاف مفتوح منسوب به عقیل بن کعب معاویة بن بکر هوازن.

علاء الملک جامع کمالات صوری و معنوی بود و در فقه و رجال از همه معاصرانش برتر و از همگان والامقام تر به شمار می آمد.علاء الملک محدثی بسیار پسندیده و نیکو گفتار و شیرین بیان و با هر طبعی سازگار بود. علاء الملک به خاطر خوی های پسندیده که داشت همواره اوقات به حضور شاه طهماسب می رسید و بیش از دانشوران دیگر به گفتگوی با شاه طهماسب می پرداخت.

علاء الملک دانشوری پارسا و پرهیزکار بود و ظاهر و باطنش را به نیکوکاری آراسته بود و چنان که اشاره شد دانائی شوخ طبع و شیرین کلام بود.(1)

مطالب یاد شده بر طریقی است که مؤلف تاریخ عالم آرا یاد کرده است.

در هر حال، علّان از محدثان مورد وثوق است تا آن جا که کلینی به وی اعتماد داشته است.

و در این روزگار عنوان علم الهدی اطلاق می شود بر فرزند بزرگ تر مولانا محسن کاشانی.(1)بعضی از علماء لفظ «علم الهدی» را به تخفیف لام و گاهی به تشدد لام خوانده اند.

اوست. در صورتی که هر دو عنوان، متحد باشد انتساب او به طبرسی غلط است و درست طبری خواهد بود.

در قاموس گوید: عم به فتح عین نام موضع و یا قریه ای است واقع در میان حلب و انطاکیه. از مردم آن محل است عکاشه عمی و نیز لقب ابو قبیله مالک بن حنظله است و این مردم را عمیون گویند و عم به کسر عین قریه ای است در حلب و غیر از موضع اول است، انتهی مخلصاً مؤلف گوید: کلام ابن اثیر با قاموس، متنافی می باشد.

ظاهر آن است که عکاشۀ معروف غیر از عکاشه ای است که در این جا ایراد شده است.

و ممکن است عکاشه که در نواحی تبریز دفن شده غیر از عکاشه مشهور است و یا خود اوست.

عمید الرؤساء از لغوی های زمان خود بوده و به لقب عمید الرؤساء شناخته شده است و در این رابطه کتابی در چگونگی تحقیق کعب، تألیف کرده است.عمید الرؤساء از اجله اصحاب امامیه به شمار است و در سند صحیفه سجادیه نام برده شده است. و مستند آن به گفتۀ میر داماد (ره) در اوائل نسخ صحیفه مشهور آمده است.

عمید الرؤساء، معاصر با ابن سکون است و صحیفه را سید شمس الدین از عمید الرؤساء روایت کرده است. سید شمس الدین، فخار بن معد موسوی است که پیشوائی فاضل و کامل و از اعلام شیعۀ امامی است و مؤلف رسالۀ مشهوری است در رابطه با مسئلۀ کعب دو باب مسح.

بدیهی است عمید الرؤساء غیر از عمید است که مصاحب ابن عباد است و آن چه تا به حال نوشته شده در این است. رابطه است که عمید الرؤساء هیچ گونه ارتباطی با صاحب بن عباد نداشته است. گذشته از این مصاحب او ابن الحمید است نه عمید.

و گاهی عبدالرؤساء اطلاق می شود بر سید اجل عبد الرؤساء ابو الفتح یحیی بن محمد بن نصر بن علی بن حناد، کسی که شیخ مفید با یک واسطه از وی روایت کرده است و ما این سند را در برخی از نسخ ارشاد مفید دیده ایم که سال 540 شیخ مفید روایت کرده است. از قرینه پیدا است که عمید الرؤساء ثانی، متقدم با عمید الرؤسای اول است. لیکن بعضی گفته اند شخص ثانی، امین الرؤساء و یا امیر الرؤساء است.

شیخ عنجری خلاصه ای از تفسیر مجمع البیان را به نام زبدة البیان تألیف کرده است.

در رابطه با فتال تعبیراتی است از جمله از وی به شیخ محمد بن علی فتّال نیشابوری مؤلف کتاب تفسیر و گاهی از وی به شیخ محمد بن حسنفتال فارسی نیشابوری تعبیر می کنند. در هر حال با تحقیقی که بر آمده است همۀ تعبیرات متوجه به یک شخص است. بعضی که چگونگی احوال او برایشان پوشیده نمانده است، فتال را دو تن می دانند و گاهی او را سه تن گفته اند. مهم تر آن که شیخ منتجب الدین، فتال را دو تن نام برده است. حقیقت مطلب در ذیل ترجمه اش ایراد گردیده است و گاهی فتال اطلاق می شود به شیخ جمال الدین حسن بن عبدالکریم مشهور به فتال. و این شخص استاد ابن ابی جمهور احسائی است.

برخی گفته اند فحام که صاحب عنوان است از محدثان عامه است. در عین حال گاهی از منصوری از عموی پدریش عمر بن عیسی بن احمدمنصوری از حضرت امام علی بن محمد الهادی(علیه السلام)روایت می کند و این خود خالی از تأمل نمی باشد. و نیز از محمد بن عیسی بن هارون از (ابن) ابو عبدالصمد ابراهیم بن عبدالصمد بن محمد بن ابراهیم از حضرت صادق(علیه السلام)روایت می کند.

و باز از ابی الصلت احمد بن محمد بن بطه از خیر کاتب روایت می کند. و همچنین روایت می کند از ابوالحسن محمد بن احمد از پدرش از امام(علیه السلام)روایت می کند. این جا هم بیرون از تأمل نمی باشد.

در این روزگاران عنوان فخر الدین، اطلاق می شود بر شیخ معاصر فخرالدین محمد بن علی بن احمد بن طریح رماحی نجفی مؤلف مجمع البحرین و امثال آن از کتاب های دیگرند.

سماکی در این حاشیه به حاشیه معروف به خضری نظر داشته و از حواشی او حاشیه ای است بر بحث اثبات واجب از کتاب روض الجنان در علم کلام تألیف ملا ابوالحسن احمد کاشانی. من این حاشیه را در قصبۀ ده خوارقان دیده ام.

سماکی در این حاشیه در بسیاری از مواضع به ردّ مولی ابوالحسن پرداخته و از چگونگی مطالب آن استفاده می شود هر دو تن سماکی و ملا ابوالحسن معاصر بوده اند و با مولی ابوالحسن اندکی متقدم بر سماکی بوده است. علاوه بر تألیفات یاد شده تألیفات دیگری هم دارد.

صحت و مرض است که به پارسی تدوین گردیده است. این رساله در احوال روح و بدن است. کتاب لطیفی است من آن را در شهرک فراه دیده ام.

می باشند و اهل سنت و جماعت هم ایشان را به تحقیق و تدقیق می شناسند.

سلسلۀ تنوخی ها مردمی دانشور و فاضل و گروه معدودی هستند که به عنوان قاضی تنوخی شهرت یافته اند. از جمله برخی از آن هائی که نام بردهشدند و برخی از ایشان قاضی احمد بن محمد بن ابی الفهم تنوخی عموی پدر قاضی ابوالقاسم علی بن محسن یاد شده است.

و گاهی عنوان مزبور اطلاق می شود بر قاضی ابوالحسن تنوخی که استاد محمد بن احمد بن یحی بن طاهر بن احمد خازن نحوی است که از معاصران سید مرتضی(ره) هم بوده است.

و گاهی کلمۀ قاضی تنوخی بر قاضی ابو جعفر احمد بن اسحاق بن بهلول تنوخی.

وی از علما و فقهای حنفی مذهب است.

ابن اثیر در کامل التواریخ می نویسد: قاضی تنوخی سال 318 هجری درگذشته و از ادبا و نحوی های کوفه به شمار است و اشعاری نغز می سروده است.(1)

وفات او را یک سال پیش از درگذشت ابوالقاسم بلخی معتزلی نوشته اند.

او را از کتاب های تواریخ بدست آورد. قاضی صدر همراه قاضی معّز الدین به عنوان سفارت به سوی روم ترکیه کوچ کرد.

عبدالخالق ابیات شیرین و مورد پسندی به پارسی می سروده و میلی به تصوّف داشته و در نزد سلطان صفوی بسیار مورد توجه بوده است.

4. قطب الدین محمود بن مسعود بن مصلح فارسی کازرونی معروف به علامه شیرازی شاگرد خواجه نصیر الدین طوسی(ره) و ضمناً شارح بخش سوم از مفتاح و شارح مختصر حاجی و امثال این ها می باشد.(1)5. قطب الدین، مشهور به قطب محی، استاد مولانا جلال الدین دوّانی.

قطب محی یکی از مشایخ صوفیه است و مدون مکاتباتی است که به نام مکاتبات قطب محی معروف و مکاتیب منظور را به پارسی تدوین کرده است.

قطب محی همان قطب الدین محمد بن کوشکناری است.(2)

پوشیده نیست از این پنج تن قطب الدین سه دستۀ اولی از علمای خاصه اند و سه تن اخیر از علمای سنت و جماعت می باشند.

قطب الدین، ذهنی درّاک داشت و در این رابطه، مشکلات معارف یقینیه را کشف می کرد و فهمی چون خورشید درخشان داشته که غوامض مسائلدینی را حلّ می نمود و با تمامی فضائل و دانشوری که داشت بر آن ها که سمت منشی گری داشتند و نامه نگاری می کردند برتر بود. قطب الدین در بیان عبارت مقتدی و پیشوای فصحا و بلغا بود آن چنان که سخن به جا گفتنی و موافق با قانون قواعد گفتار به پایان رسانیدی.

قطب الدین از شاگردان امیر غیاث الدین منصور شیرازی بود.

قطب الدین موقعیت ویژه ای در پیشگاه شاه طهماسب داشت و سال 970 هجری در قزوین درگذشت و چهره در نقاب خاک کشید.

کتاب المناقب از امالی قمی روایت می کند. از ظاهر گفتار او پیدا است مراد از قمی، شیخ صدوق رحمة الله است.

ص: 222

کراچکی نگارنده کنز الفوائد است که معروف و مطبوع است و علاوه بر این کتاب، کتاب های دیگر هم تألیف کرده است.کراچکی شاگرد شیخ مفید و معاصر با افاضلی است که در آن دوره چون ستارگانی می درخشیدند و ابن بّراج که از همان ستارگان است در آن روزگار می درخشید.

به ضم کاف گردی است که درخت خرما را با آن تلقیح می کنند و کش به فتح کاف دهکده ای است در جوزجان.در کتاب الرواشح السمادیه یادآوری کرده ام آن چه را فیروزآبادی در قاموس ایراد کرده است از کش و کش از جمله غلط های فیروزآبادی است که در قاموس به کار برده است. و در صورتی که بیان فیروزآبادی درست باشد، کش منسوب به این نسبت نمی باشد و محل یاد شده از محالی نیست که علما و محدثان معروف بدان جا نسبت داشته باشند.

اینک از علمائی که منسوب به کش است ابو عمرو کشی مؤلف کتاب رجال و استادش حمدویة بن نُصیر و عیاشی محمد بن مسعود کشی، پایان کلام سید محمد باقر معروف به میر داماد.

عنوان مزبور اطلاق می شود بر شیخ مسعود بن عمر. بالاتر از آن اطلاق می شود بر محمد بن عمر بن عبدالعزیز معروف به کشی مؤلف رجال مشهور.

رجال مزبور، مشتمل بر اخبار وارده در رابطه با مدح و ذم رجال است.

همین کتاب را شیخ طوسی، انتخاب کرده است و آن را به نام اختیار الکشی نام برده است. در حال حاضر از منتخب آن اثری نیست تنها آن جا که باقی مانده است، مختصر اختیار شیخ است و ما تا به حال حاضر به اصل رجال کشی دست پیدا نکرده ایم.

وی در کفعم متولد شد و در لویر رشد کرده و منسوب به حارث بود و امامی مذهبی بوده و مؤلف کتاب الجنة الباقیه معروف به مصباح و صاحب کتاب البلد الامین و امثال این ها از کتاب های دیگر.از جمله کسانی که به این عنوان شهرت دارد شیخی است که از اصحاب متأخر ما به شمار است.

آن چه از بعضی تهرانیان شنیده ایم این است که کلین بر وزن امیر نام دهکده ای است در شهر ری و دیگری کلین اسم مصغر نام قریۀ دیگریاست، لیک با این تفاوت، نزاع بر طرف خواهد شد. در عین حال معلوم نیست محمد بن یعقوب از کدام یک از دو قریه است و دیگر آن که اظهار نظر مسمسانی که این کلمه را به ضم کاف و کسر لام ضبط کرده است. چرا که در جای دیگر دیده نشده است که این کلمه به ضم کاف و کسر راء ضبط شده باشد که یکی از قرای ری باشد. ممکن است این ضبط مربوط به یکی از قرای دیگر ری باشد.

و هرگاه این احتمال صحیح باشد که کلین را به ضم کاف و کسر لام خوانده اند ممکن است منسوب به یکی از دو قریه مزبور نباشد و سرانجام از باب تغییرات نسب است چنان که ذکر شد.

وسعت مشرب داشت و از آشامیدن شراب، پروائی نداشت و در این رابطه بود که در پیشگاه شاه طهماسب ارج و بهائی نداشت و اجازه حضور به وی داده نمی شد.

کمال الدین گاهی از اوقات در لشکرگاه سلطان صفوی به سر می برد و گاهی از اوقات در شهر یزد زیست داشت.

کمال الدین حیدر بن محمد بن زید از استادش محمد بن شهرآشوبمازندرانی انتهی. و این دلیل بر بعضی از نسخه ای است که دوباره ایراد کرده ام.

در امل الامل شیخ معاصر به جای بلوجی، بلدجی آمده است.

مؤلف گوید: صاحب عنوان همان سید علامه مرتضی نقیب کمال الدین حیدر بن محمد بن زید بن محمد بن عبدالله حسینی نقیب موصل و شاگرد ابن شهرآشوب مازندرانی است، بلکه صاحب عنوان سید حیدر بن محمد حسینی مؤلف کتاب الدرر و الغرر است که استاد استناد ایده الله تعالی در بحار الانوار از آن نقل کرده است.

فروشنده کندر است. اگر رعایت ضبط یاء شود یعنی کیدر منسوب به آل کیدری است، لیکن این ضبط در حال حاضر غیر معلوم است.

گویند نامش «بقیّه» و به قولی عدی بن حبیب مازنی بصری نحوی است. مازنی در علم نحو و ادبیات پیشوای روزگار خود بود.مازنی از شیعیان اهل بیت: بوده و از امامی مذهبان معروف است.

مازنی شاگرد اصمعی و ابو عبیده و استاد مبّرد بوده و تألیفات زیاد و معتبر دارد. از کتاب تبصرة العوام سید ابو تراب مرتضی بن داعی حسنی رازی در باب عاشر در شرح مذهب کرامیه می نویسد: مازنی و ابو عمرو از کرّامیه اند مگر آن دیگری بوده که به نام مازنی شناخته شده است.

گاهی مازنی بر ابوالمحسن نضر بن شمیل بن خرشة بن زید تمیمی نحوی بصری مازنی اطلاق می شود این شخص از اصحاب خلیل بن احمد است.

مازنی در سلخ ذیحجه سال 204 ه-. در شهر مرو وفات یافت.

مازنی در مرو متولد شده و در بصره نشو و نما کرده و در این رابطه او را بصری گویند. مازنی منسوب به مازن است که از قبیله بنی شیبان به شمار است.

نجاشی و بعضی دیگر از او در کتاب رجال یاد کرده اند.

نقل کرده اند مردم برای این که از هولاکو امان نامه ای بدست آورند، مجدالدین و والد علامه برای اخذ امان نامه از حلّه به سوی هولاکو رهسپار گردیدند.

که کمتر کسی است آن ها را بشنود و متأثر نگردد. محتشم در روزگار پادشاهان صفوی زیست می کرد. چگونگی احوال او را از تواریخ و ترجمه ها باید بدست آورد.

اصفهان و کرمان می باشند و هر دو شهر نزدیک به یکدیگرند. فاصله میان فهرج و میبد پانزده فرسخ راه است از شهر یزد و میبد دانشورانی ظهورکرده است. میبذ به فتح میم و سکون باء و ضم یاء و ذال نقطه دار در آخر. مؤلف گوید: مشهور در میان مورخان آن است که میبذ را با دال بی نقطه می خوانند.

از اموری که مربوط به صاحب عنوان است نام و نشان اوست که باید یاد آوری شود و ضمناً باید گفت مرعشی از متأخرین علماء شیعه است.

کلمه مرعش منسوب به شهری است در بلدۀ شام.و گاهی منسوب است به سید علی، ملقب به مرعش بن عبدالله بن محمد ملقّب به سیلق بن حسن بن حسین اصغر بن امام زین العابدین(علیه السلام)است.

بدیهی است نسبت بالا به دو بخش تقسیم می شود، بخش دوم آن در این رابطه است که هر کسی منسوب به سید علی مرعشی باشد او سید است. در عین حال اشتباهی به وجود می آید آن چنان که معلوم نیست نسبت مرعشی مربوط به کدام یک از آن دو تن می باشد. قاضی نورالله و جمعی آن ها را به سید علی نسبت می دهند. اکنون نسبت میان مرعشی و سیلقی نسبت ارجحی است.

و گاهی هم بر جدش اطلاق می شود.

عنوان بالا شامل جمعی از علما و فقها می باشد.

از جمله شیخ فقیه اقدم محمد بن حامد مسعودی است.مسعودی از عبدالله سلمی از شقیق بلخی از حذیفه یمانی روایت کرده است.

و روایت می کند از او مؤلف التهاب نیران الاحزان چنان که این روایت از صدر کتاب التهاب استفاده می شود. در بعضی از نسخه هایش چنین بر می آید: حدثنا الفقیه ابو محمد حامد بن محمد مسعودی از عبدالله بن حارث سلمی از اعمش از شقیق بلخی از عبدالله بن سلمه انصاری از حذیفه یمانی تا آخر حدیث.

در هر حال مسعودی از قدمای اصحاب شیعه است. و ممکن است در عصر حضرت رضا(علیه السلام)و ائمه دیگر صلوات الله:می زیسته.

اغلب اوقات مراد از مسعودی شیخ متقدم ابوالحسن علی بن حسین بن علی مسعودی هذلی امامی فاضلی کامل، معروف به مسعودی و مؤلف کتاب مشهور به مروج الذهب و معاصر با محمد بن زکریا طبیب سواری معروف و معارض با مسعودی. برخی اظهار داشته است مسعودی ثانی از نوادگان مسعودی اول است.

شهید ثانی در شرح شرایع گفتار او را در ضمن میراث ابن عم از ابوین یا عم پدری متذکر شده است و غیر از این در جای دیگر هم متذکر شده است.از روزگار او به درستی اطلاعی ندارم همین اندازه می دانیم مصری، مقدم بر خواجه نصر الدین طوسی و متأخر از قطب راوندی است.

محقق طوسی(ره) در رسالۀ فرائض ارث از او یاد کرده است. لیکن در این بخش از مواریث می نویسد: باشد مثالی را ایراد کنیم، شیخ ما امام سعید معین بن سالم بن معین الدین بن جبران.

معین الدین مصری در کتاب التحریر ایراد می کند آن جا که او گفته است، این مسئله در رابطه با کسی است که انسانی درگذشته و پسر پسر عمویی از خود بجا گذارده باشد. از گفتۀ خواجه بر می آید که نام مصری معین الدین و سالم نام پدر اوست.

وی فاضلی دانشور بود و در فن ریاضی مهارت به سزائی داشت.

از تألیفات او تعلیقاتی است بر حاشیه شرح زیچ گورکانی بیرجندی و من بخشی از آن تعلیقات را دیده ام.گفتنی است که آخوند معز اهتمام جهات غیر از قاضی معز است چرا که از تعلیقه که من هم آن را در سیستان دیده ام استفاده می شد این دو تن معز ارتباطی با یکدیگر ندارند.

بود که معمر به بافتن زنار اشتغال داشت. وی را انسانی لاغر اندام و ضعیف مشاهده کردم و در حالی که ریش گرد بزرگی داشت و فرزند خوردسالی داشت که نزدیک به یکسال از عمر او گذشته بود. پس از آن که حاضران بحضور وی رسیده یکی از حاضران به معرفی آنان پرداخت و گفت اینان مردمی دوست دانش اند و هم اکنون برای تحصیل کمال عازم عراق اند. و از شما تمنی دارند بخشی از آن چه از حضرت مولی علی(علیه السلام) دیده و یا شنیده ام به اطلاعشان برسانید. معمر پیشنهاد آنان را پذیرفت و گفت علت ملاقات من که به حضور حضرت مولی(علیه السلام)شرفیاب گردیدم آن بود در یکی از مواضع توقف کرده بودم سواره ای از کنار من عبور کرد و سربالا نمود متوجه شدم دست بر سرم کشید و برای من دعا کرد. گاهی که سواره درگذشت پرسیدم آن سواره کیست در پاسخ گفتند او حضرت مولی علی(علیه السلام)است. هروله کنان خود را به آن حضرت رسانیدم و افتخار هم صحبتی ایشان را پیدا کردم و معلوم شد این مصاحبت در تکریت و محلی از عراق اتفاق افتاده است. و آن محل را «تل فلان» می گویند و از آن به بعد همواره خدمتکار حضرت مولی علی(علیه السلام)بودم تا حضرتش به شهادت رسید و از آن پس به خدمتکاری فرزندانش افتخار پیدا کردم.

احمد بن نوح خطاب به من گفت گروهی از مردم بلد را مشاهده کردم، مطالبی را از او یاد کرده اند و گفته اند از پدرانمان شنیدم می گفتند از اجدادمان گفتار و حقایقی را از وی می شنیدیم که به آن حال به دیده ما افزوده می گردید. باری مدتی در اهواز زیست می کرد تا آن که از اهواز به لا ذیه الدیلم منتقل گردید و از آن به سهروردیه انتقال داده شده است.

ابو عبدالله حسین بن محمد قمی گفته است گروهی از مردم نقل کرده اند که آنان معمر را دیده اند و او را مشاهده کرده و از او مطالبی شنیده

ص: 245

و یادآوری کردند و مبحث حدیث را از او یاد کرده اند. و همین حدیث را گروهی از مردم سهرورد یاد کرده اند و او را به صفتی که داشته استستوده اند ویژه او را در حالی مشاهده کرده که به زنّار بافی اشتغال داشته است.

مؤلف گوید: از ذیل حدیث استفاده می شود که معمر نصرانی بوده است مگر این که از کارهایش تصحیف نواویر باشد چنان که پیش از این گفته شد معمر نواویر می بافته و همچنین لفظ خمسین بدل از لفظ خمس است.

وی از سرایندگان بنام و مشهور به مفّج است.از قرائن استفاده می شود وی از فضلای امامیه است و از تألیفات او کتابی است در اقسام المعاریض در فن کلام.(1)

خزاعی در ری می زیسته و عموی شیخ ابو الفتوح رازی است.

خزاعی مانند ابن بیع کتابی به نام امالی داشته است.بیشتر اوقات ابن بیّع و خزاعی به یکدیگر اشتباه می شود.

در هر حال از قرینه پیداست که میثمی، منسوب است به میثم تمّار که از بهترین یاران حضرت مولی(علیه السلام).

آمده است. و ممکن است صاحب عنوان شیعه باشد و ممکن است ناصر الحق همان امام زیدیه باشد که امامی مذهب است. در عین حالزیدیه او را به عنوان امام خویش برگزیده اند. چنان که شیخ بهائی به این معنی تصریح کرده اند و از قدما است.

نجاشی پادشاهی است که نامه ای حضور رسول اکرم9گسیل داشت و به آن حضرت ایمان آورد.(1)

نخعی نام قبیلۀ بزرگی از مذحج است.(1)

از قرینه بدست می آید که مراد از نصیر الدین، عبدالله بن حمزه بر عبدالله طوسی است که استاد قطب الدین کیدر می باشد.

گفتنی است از آن جا که یاد شدگان در لقب با یکدیگر مشترک اند، بسیار اتفاق افتاده است که شرح حال یکی از آن ها بر دیگری مشتبه ماند. لیکن عنوان نخستین با قید خواجه نصیر الدین بن طوسی از دیگران مجزا می باشد.

نظام الدین، از فضلا و دانشوران روزگار خود بود. به خط برخی از معاصرانش چنان دیدم که او را چنین توصیف کرده است (السید الأجّل عمدة السادات استرآبادی) به بیماری درد پهلو مبتلا گردید و بدان حال بود تا در روز دوشنبه پنجم ماه شوال سال 977 ه-. درگذشت.در آن شب که به لقاء حضرت پروردگار پیوست خسوف کلی اتفاق افتاد که از ماه جز اندکی باقی نمانده بود و خسوف ماه در سال 977 ه-.. در شب پانزدهم ماه مبارک رمضان بوده است و در همین سال مولانا درویش محمد استرآبادی درگذشت و می گویند از آثار خسوف در آن شب بوده است.

احوال استرآبادی تا آن که در اختیارم بوده متذکر شدم و مابقی آن به عهده تواریخ است.

نظام الدین فاضلی عالم و فقیهی محدث و ناقدی بینا به علم رجال بود و از شاگردان شیخنا البهائی(ره) به شمار می آمد و بالاخره جامع کمالات بود و پدرش از دوستان شیخ بهائی بود. و گاهی که پدرش دار فانی را وداعگفت، شیخ بهائی او را تحت تربیت خود قرار داد چنان که در سفرها همراه شیخ بهائی بود و با وی مصاحبت می کرد و او را دوست می داشت در نهایت حق پدرش را نسبت به جهات مختلف در نظر می گرفت تا سرانجام بهائی(ره) درگذشت، و پس از درگذشت شیخ بهائی(ره) در پیشگاه شاه عباس کبیر اعتبار تامی بدست آورد و به درخواست شاه عباس صفوی باقیماندۀ کتاب جامع عباسی را به پایان آورد.

کتاب جامع عباسی تألیف شیخ بهائی(ره) است که به درخواست شاه عباس کبیر به فارسی تألیف کرده است و پس از رحلت شیخ بهائی(ره) به درخواست وی، مولانا ساوجی به پایان رسانده است. و من آن تتمه (باقی مانده) را دیده ام و همچنین کتاب زیاراتی که استادش تألیف کرده و ابواب فقه را تا به آخر آن به انجام آورده، مشاهده کرده ام.

مولانا ساوجی پس از آن که ملا خلیل(ره) از سمت تدریس زاویه حضرت عبدالعظیم(علیه السلام)معزول گردید به جای او به سمت تدریس مفتخر گردید و هنگامی که بر کرسی تدریس مستقر گردید نزدیک چهل سال از عمرش گذشته بود لیکن چندی از عمرش نگذشته بود در سنین چهل سالگی پس از اندک زمانی که شاه عباس بدرود زندگی وفات یافت.

مولانا ساوجی فرزند خلفی داشت به نام ملا محسن که در اواخر عمر به سمت تدریس گمارده شده بود ملا محسن از شاگردان ملا خلیل قزوینی بود و اوقاتی را که به تدریس برگزار می کرد در سنین هفتاد وفات یافت و فرزند خلفی به نام ملا محمد صالح از وی باقی مانده است.

ص: 260

باری، ملا نظام الدین تألیفات چندی داشت و من به مطالعه همگی آن ها که به خط خودش بوده است در روضۀ حضرت عبدالعظیم(علیه السلام)نزد فرزندشمشاهده و مطالعه کرده ام. ملا نظام الدین از خصّیصان شیخ بهائی(ره) بود و در هیچ حالی از سفر و حضر از شب و روز از خورد سالگی تا هنگامی که شیخ بدرود حیات گفت از وی مفارقت نکرده است.

ملا نظام الدین، محفوظات زیادی داشت و دست توانائی در علوم شرعیه و رجال و علم کلام و اصول پنجگانه داشت از جمله تألیفات او:

زینة المجالس به سبک کشکول استادش شیخ بهائی تألیف شده است و من به خط خودم در یکی از یاداشت هایم نوشته ام که زینة المجالس از تألیفات مولانا نظام الدین ساوجی می باشد.

از تألیفات او رساله ای از نماز جمعه است، یعنی در وجود عینی آن در عصر غیبت.

از تألیفات او کتاب نظام الاقوال فی احوال الرجال کتاب پسندیده ای است در علم رجال که از ترتیب خوبی دارا گردیده و تحقیقات زیادی در بر دارد.

از جمله کتاب الصحیحی العباسی. این کتاب را به نام شاه عباس کبیر صفوی تألیف گردیده است و احادیث صحیح را از کتاب های چهارگانه کافی، من لایحضر، تهذیب و استبصار و کتاب های مشهور و معتبر دیگر از قبیل خصال و معانی الاخبار و امالی و عیون اخبار الرضا و امثال این ها و ضمناً به نقل اقوال و شرح اخبار و استدلال و احتجاج به آن ها به رویۀ اخباری ها و کتاب طهارت و صلوت آن به اتمام رسیده و نظر به این که سبک آن به ترتیبی که در نظر گرفته شد مطّول می شود دست از تدوین آن ها برداشته و به کتاب دیگر پرداخته است و به این ترتیب ابواب فقه را به

ص: 261

اتهام رسانیده است و به شرح برخی از احادیث مشکله اکتفا کرده است و اقوال را به اختصار کرده است.

از آن جمله است شرح رسالۀ اعتقادات فخریه. این رساله شرح رساله شیخ فخر الدین فرزند علامه حلی در اصول الدین است و این شرح بسیار نیکو و مفصل است. این شرح را به درخواست صدر کبیر امیر رفیع الدین که در زمان شاه عباس کبیر سمت صدارت را داشت. و از آن سلسله است تتمیم کتاب جامع عباسی. پس از این اشاره ای به آن داشت از آن جمله تعلیقات و تحقیقات چندی بر بیشتر کتاب ها در علوم مختلف.

عبارت اند از عبدالمطلب هاشم و عبد المطلب و عبدالله پدر رسول اکرم9و حمزه و ابوطالب و عباس. بنو عبد شمس، امّیه و عبدالعزّی و حبیب و ربیعه بنو امیه دو دسته اند. اعباص و عبایس، اعیاص ابوالعاص و عیص و ابوالعیس حرب و ابو حرب سفیان و ابوسفیان، از اعیاص، عثمان و از عبایس ابوسفیان، انتهی گرفته است و قرشی منسوب به قریش است و قبیله قریش را بدان جهت قرشی گفته اند که قریش تصغیر قرش است و بر مبنای جمع است چرا که در سلسله این قبیله که نضر بن کنانه با همه قبیله ها از نقاط نزدیک ارتباط داشت و در این رابطه بود که از انساب قبیله پیدا شده از ابن عباس سؤال شد چرا قبیله قریش را قرشی گفته اند؟

ظاهر می شود که به همین جهت برخی به علت نامیدن قریش ایراد کرده اند که تنها هم نصیر واسطه است هم قرش از باده قرش است که به معنای کسب باشد.

سید مرتضی (ره) در مسائل طرابلسمات بیان کرده است کتاب التعزی و التسلی للشیعه است.

و گاهی نعمانی، اطلاق می شود بر شیخ احمد بن داوود که یکی از اجلّه اصحاب شیعه است و کتاب هائی دارد از جمله کتاب رفع الهموم و الاحزان. این کتاب را سید بن طاووس در مهج الدعوات به وی نسبت داده است و بر آن کتاب و نقل از آن، تعویل کرده است و ما چگونگی نام و نشان او را در کتاب های رجال ندیده ایم.

سید نور الدین علی بن علی بن حسین بن ابی الحسن موسوی جبعی عاملی، برادر کوچکتر صاحب مدارک و ساکن در مکه و مدفون در آنسرزمین با عزت بود. به طوری که می دانم از تألیفات او الفوائد المکیه است. این کتاب را سید نور الدین به منظور رد بر کتاب الفوائد المدینه مولانا محمد امین استرآبادی تألیف کرده است و امثال این ها از تألیفات دیگر.

و از نزدیکان او شاه عبدالعلی الحسینی یزدی است که از اکابر یزد به شمار می آید و همواره داوری شرعی و فصل قضای شرعی را چنان که ازتاریخ عالم آرا استفاده می شود سیدی عالم مقام و سندی در کمال احترام بود.

مؤلف گوید: تا به حال به حقیقت نپیوسته، که بزرگ نور بخشی ها امامی مذهب باشد اگر چه شاه قاسم از تیره آن ها باشد.

گاهی عنوان نیشابوری بر شیخ ابو علی محمد بن علی فّتال نیشابوری فارسی اطلاق می شود و در این رابطه او را ابن فارسی و فتّال هم می گویند.گاهی عنوان یاد شده بر شیخ مفید ابو محمد عبدالرحمان بن شیخ ابوبکر احمد بن حسین بن احمد نیشابوری خزاعی اطلاق می شود.

این دانشور در شهر ری می زیسته و عموی شیخ ابو الفتوح رازی معروف بوده است.

و گاهی عنوان یاد شده بر حاکم ابو عبدالله نیشابوری ملقب به مفید نیشابوری اطلاق می شود و این دانشور مؤلف الامالی است.

بسیاری اتفاق افتاده چگونگی احوال این چهار دانشور بر یکدیگر مشتبه می شود.

الاغ او که وسط واسط بود ادرار کرد. راهب از مرکب به زیر آمد و محل ادرار آن حیوان را گود کرد و خاکش را به دجله ریخت، این اتفاق در منظر حجاج واقع شد. حجاج دستور داد آن راهب را به حضور بیاورند. از او پرسید چرا محل ادرار آن حیوان گود کردی و چرا خاک آن را به دجله ریختی؟ در پاسخ گفت در کتاب های ما آمده است در این محل مسجدی بنیان می شود که خدای تعالی را تا آن زمین بر پا است عبادت می کنند. حجاج نقشه واسط را طرح کرد و مسجدی در آن جا بنیان نهاد.

آن محل را بدان جهت واسط گفتند که حد وسط میان بصره و کوفه و از هر طرف که به حساب آید، پنجاه فرسخ فاصله است.

گفتنی است که اختلاف مزبور برابر با اختلافی است که دربارۀ زردشت دارند به این معنی زردشت پیمبر نیست بلکه حکیمی از حکمای گذشته است.

یکی از حکما گفته است زردشت از جمله حکمائی است که شایستگی شرافت نبوت را دارا می باشد و این بزرگوار غیر از زردشتی است که آئین مجوس و کرنش در برابر آتش را ایجاد کرده است.

و مخالفت آنان برابر با مخالفت در رابطه با خلاف بطلیموس است.

که از او به بطلیموس علوی یاد کرده اند که مؤلف مجسطی و مناظرات و ضمناً به عنوان مؤلف رصد هم یاد شده است.

از جمله کسانی که در رابطه با او مورد اختلاف بوده است بطلیموس منجم احکامی و مؤلف کتاب الثمره و امثال آن است.

این گونه اشتباه را منجم بیرجندی در شرح زیچ گورکانی ایراد کرده است.

علت آن که سلیم را به عنوان «هلالی» خوانده اند به طوری که در میزان الاعتدال و کتاب دیگر، اشاره کرد آن بود که وی همیشه، مقدم بر دیگران به رؤیت هلال می پرداخته است.

بیهقی...................................................... 25

«باب التا ء»

سید تاج الدین آوی.................................. 26

شیخ تاج الدین حلی................................ 27

تاج الدین بن معیّه.................................... 27

تاج الدین بن زهره حسینی....................... 27

تاج الدین ورامینی.................................... 27

تُرکی....................................................... 27

تقی......................................................... 28

تقی الدین حلّی........................................ 28

تقی ابن حجه.......................................... 28

تلعکبری.................................................. 29

تمّار........................................................ 29

تمیمی..................................................... 29

تنوخی.................................................... 30

تولینی..................................................... 30

«باب الثاء»

ثقة الاسلام.............................................. 31

ثقفی....................................................... 31

ثلاثه........................................................ 33

ثنائی....................................................... 33

«باب الجیم»

جاسبی.................................................... 34

جبلی...................................................... 34

جَبَلی...................................................... 36

جرجانی.................................................. 36

جریر....................................................... 36

جعابی..................................................... 37

جَعبَری.................................................... 37

جعفری................................................... 37

جعفری................................................... 37

جُعفی..................................................... 38

جعفی صابونی......................................... 39

جابر جعفی............................................. 40

سید جلال الدین...................................... 41

شیخ جمال الدین بن متّوج....................... 42

سید جلال الدین بن اعرج........................ 42

شیخ جلال الدین بن کوفی....................... 42

ملا جلال الدین استرآبادی........................ 43

قاضی جلال الملک.................................. 43

جَلودی................................................... 43

سید امیر جمال الدین محمد استرآبادی 45....

سید جمال الدین احمد بن موسی بن طاووس حسنی 45

شیخ جمال الدین ناصر بن احمد بن عبد الله بن سعید بن متّوج بحرانی 45

شیخ جمال الدین بن عبدالله بن محمد بن حسن حسینی گرگانی شیعی 45

شیخ جمال الدین بن حاج علی................. 46

ملا جمال الدین علی طبرستانی................. 46

جمال الدین بن متّوج............................... 47

شیخ جمال الدین بن مطّهر....................... 47

شیخ جمال الدین بن یوسف بن حاتم شامی مشغری 47

امیر جمال الدین استرآبادی....................... 48

جمال الدین معروف به ترکی.................... 51

شیخ جمال الدین طبرسی......................... 51

امیر جمال الدین، محدث حسینی.............. 52

ص: 275

شیخ جمال الدین ورامینی......................... 53

ملا جمال الدین هزار جریبی مازندرانی..... 53

گنابادی................................................... 54

شیخ جواد (فاضل جواد).......................... 54

جوهری.................................................. 54

جوهری (ابن عیاش)................................ 55

جرجانی( گرگانی)................................... 55

جبلی (گیلی)........................................... 55

«باب الحاء»

حاجب بن لیث........................................ 56

ملا حاج بابا............................................. 56

حافظ...................................................... 56

حافظ بُرسی............................................. 56

حاکم...................................................... 57

حاکم ابو عبدالله....................................... 58

حاکم خراسان.......................................... 58

حاکم حسکانی........................................ 58

حسکا..................................................... 59

حسکائی................................................. 59

حسکانی.................................................. 59

حَسَکه..................................................... 60

آمیرزا حسیب.......................................... 60

مولانا حشری تبریزی............................... 60

حِصکَفی................................................. 60

حفّار....................................................... 61

حکیم ثنائی.............................................. 61

حکیم سنائی............................................ 61

حکیم شفائی............................................ 62

حکیم شفائی ....................................... 62

حکیم شفائی............................................ 62

حلبی...................................................... 63

حلبی...................................................... 63

حلوانی.................................................... 65

حلّیان...................................................... 65

حلّیون..................................................... 65

حمدانی................................................... 66

حمدانی................................................... 66

حمدانی................................................... 66

حِمصی................................................... 67

حِمیری................................................... 67

ملا حیرتی............................................... 69

«باب الخاء»

خازن...................................................... 70

خاتانی.................................................... 70

خزّاز....................................................... 70

خزّاز....................................................... 71

علی بن خزاز........................................... 71

خشّاب.................................................... 71

خضر...................................................... 72

خضری................................................... 73

خلخالی................................................... 73

خلخالی................................................... 73

خُلدی..................................................... 74

خلیعی..................................................... 74

خلیفه السلطان......................................... 74

الخمسه................................................... 75

خواجه افضل ترکه................................... 75

خواجه نصیر............................................ 75

ص: 276

خواجه همام الدین................................... 75

خواجگی شیرازی.................................... 77

خوارزمی................................................. 77

خواند میر................................................ 77

خوزی..................................................... 77

خیاط...................................................... 78

خیبری.................................................... 78

«باب الدال»

سید داماد................................................ 79

درویش برهان.......................................... 79

دوری...................................................... 80

دوریستی................................................. 80

دیباجی.................................................... 81

دیک الجن............................................... 82

دیلَمی..................................................... 82

«باب الذال»

ذو الشمالین............................................. 84

ذوالشهادتین............................................. 84

ذوالیدین.................................................. 84

«باب الراء»

راغب اصفهانی........................................ 85

رافضی.................................................... 85

راوندی................................................... 86

راوندی................................................... 86

راوندی................................................... 87

ابو جعفر محمد بن عمروبن بَختَری.......... 87

رَزانی...................................................... 87

رستمی.................................................... 88

خواجه رشید آوی................................ 88

شیخ رشید الدین اصفهانی........................ 88

الرصی..................................................... 89

سید رضی الدین آوی............................... 89

سید رضی الدین بن معبد حسینی.............. 90

رفیع الدین نائینی..................................... 90

ملا رفیعا گیلانی...................................... 90

آمیرزا رفیعا نائینی.................................... 91

رکن الدوله.............................................. 91

رکن الدین گرگانی................................... 91

رمادی..................................................... 92

رُمیلی...................................................... 92

رؤیانی.................................................... 92

«باب الزاء»

زاهی....................................................... 94

زراتی...................................................... 94

زواری..................................................... 95

ملا زواری............................................... 95

غیاث الدین زواری.................................. 95

غیاث...................................................... 95

زُهدری................................................... 96

زهری..................................................... 97

زین الدین ابن حسام................................ 98

زین الدین بن خازن................................. 98

شیخ زین الدین بن صدقه......................... 99

شیخ زین الدین محمد بن قاسم بَرزَهی...... 99

ملا زین الدین استرآبادی.......................... 99

زین الدین بیاضی................................... 100

زین الدین عاملی................................... 100

ص: 277

شیخ زین لدین فقعانی عاملی.................. 101

زین الدین مکی..................................... 102

زینبی رازی............................................ 102

شیخ زینبی............................................. 103

«باب السین»

سانزواری.............................................. 104

سبزوار.................................................. 104

سبط بن جبر.......................................... 104

سبط شیخعلی کرکی............................... 104

سبعه..................................................... 105

سبعی.................................................... 106

السَبُعی.................................................. 106

نَسُیعی................................................... 106

سبعه..................................................... 107

شیخ سدید الدین................................... 107

شیخ سدید الدین حمصی....................... 108

شیخ سدید الدین حِمصی....................... 108

سَرا بِشنَوی............................................ 109

سِراجی.................................................. 109

سروری................................................. 109

سری رفاء موصلی.................................. 110

سعدی................................................... 110

سعدی شیرازی...................................... 111

سعید..................................................... 112

سکاکینی............................................... 112

سکونی.................................................. 112

سلاطین صفویه...................................... 113

سلطان العلمائی...................................... 113

سلطان العلمائی...................................... 114

سَمُری................................................114

سنائی.................................................... 114

سنائی.................................................... 115

شوسی.................................................. 115

سُورادی................................................ 116

سیاری................................................... 116

سیالکوتی.............................................. 116

سید...................................................... 116

سید مرتضی........................................... 117

سید حمیری.......................................... 117

سید داماد.............................................. 118

سید رضی............................................. 118

سید سمّاکی........................................... 118

سید شریف........................................... 118

سید شریف ثانی.................................... 118

سید شریف ثانی.................................... 119

سید عبری............................................. 122

سید مرتضی........................................... 122

سید مرتضی ثانی................................... 122

سیرافی.................................................. 123

سیف الدین شعرانی............................... 123

سیلقی................................................... 123

«باب الشین»

شارح بحرانی......................................... 125

شارح ترددات شرایع.............................. 125

شارح رضی........................................... 125

شامیان................................................... 126

شامیون.................................................. 127

شامیون ثلاثه.......................................... 127

ص: 278

شامیون ابو الولی.................................... 127

شارح رضی........................................... 127

شاه چراغ.............................................. 128

شاه ملّا.................................................. 128

شجری.................................................. 128

سید شرف............................................. 129

شرف بن عبد السمیع............................. 129

ملا شرف الدین بن عبدالواحد انصاری.... 129

شرف الدین جورینی خراسانی................ 130

شرف الدین مکّی................................... 130

شیخ شرف الدین نجفی.......................... 131

شریف................................................... 131

شریف اژه ای......................................... 132

شفائی................................................... 132

شفیهن................................................... 132

شیخ شمس الدین.................................. 133

شیخ شمس الدین.................................. 133

شیخ شمس الدین ابن داوود................... 133

شیخ شمس الدین بن ضحاک................. 133

شیخ شمس الدین بن عبدالعالی............... 134

شیخ شمس الدین بن مجاهد................... 134

شمس الدین (بن) محمد بن الخطیب...... 134

شمس الدین خطیب حائری حسینی........ 135

شمس الدین طبرسی نحوی.................... 135

شیخ شمس الدین عریضی...................... 135

شمس الدین مفید................................... 136

شمس الدین مکّی.................................. 136

شمس الشرف........................................ 137

شماء گیلانی.......................................... 137

شمسا کشمیری...................................... 137

شهدای سه گانه...................................137

شهید..................................................... 138

شهیدان.................................................. 138

شهید ثانی.............................................. 138

شهید ثالث............................................. 138

شیبانی................................................... 138

شیخ...................................................... 140

شیخ بهائی............................................. 140

شیخ رضی............................................. 140

شیخ زاده لاهیجی................................... 141

شیخ صفی الدین اردبیلی........................ 141

شیخ طبرسی.......................................... 141

شیخ طوسی........................................... 142

شیخ علائی............................................ 142

شیخان.................................................. 142

شیطان الطاق.......................................... 142

«باب الصاد»

صائن الدین تُرکه................................... 143

صابونی................................................. 143

ابو عثمان اسماعیل بن عبدالرحمان صابونی 143

صاحب بن عباد..................................... 143

صاحب دیوان امیر المؤمنین............... 144

صاحب العسکر...................................... 145

صاحب الفاخر....................................... 147

صاحب کتاب مجموع الفوائد در فقه....... 148

صاحب کتاب معارج السوؤل و مدارج المأمول در تفسیر آیات الاحکام 148

ص: 279

صاحب مدارک...................................... 149

صاحب نفس زکیّه.................................. 149

صالحانی............................................... 150

صدر شیرازی......................................... 150

صدر الدین ترکه.................................... 150

صدقی................................................... 150

صدوق.................................................. 151

صدوقان................................................ 151

صفّار..................................................... 151

صفوانی................................................. 151

صفی اردبیلی......................................... 153

صفی الدین............................................ 153

صفی الدین کفعمی................................ 153

صفی الدین علوی.................................. 153

صفی الدین بن معد................................ 154

صفی الدین بن معد................................ 155

صفی الدین گیلانی................................. 155

صفی الدین حلی.................................... 155

صنعانی................................................. 155

صولی................................................... 156

صهرشتی............................................... 158

صهرشتی............................................... 159

صفین.................................................... 160

صیمری................................................. 160

صیهونی................................................ 161

«باب الضاد»

ضیاء الدین............................................ 162

ضیاء الدین............................................ 162

جزینی................................................... 162

ضیاء الدین............................................ 162

ضیاء الدین..........................................162

ضیاء الدین گرگانی................................ 163

ضیاء الدین ابن فاخر.............................. 163

ضیاء الدین اعرج................................... 164

ضیاء الدین............................................ 164

«باب الطاء»

الطائی................................................... 165

طالقانی.................................................. 165

طاووس................................................. 165

طباطبا................................................... 166

طبرسی.................................................. 167

طبرسی.................................................. 167

طبری.................................................... 168

طرابلسی................................................ 169

طرماح................................................... 171

طغرائی.................................................. 171

مُجیر طغرائی......................................... 172

طوسی................................................... 172

«باب الظاء»

شیخ ظهیر.............................................. 174

ظهیر الدین............................................ 174

شیخ ظهیر الدین بن حسام...................... 175

ظهیر الدین نیلی..................................... 175

«باب العین»

عابد اردبیلی.......................................... 176

عاصمی................................................. 176

عبدالمطلب............................................ 177

ص: 280

عبدکی.................................................. 177

عبدلی................................................... 177

عبری.................................................... 178

عجلی................................................... 178

عده....................................................... 179

عده....................................................... 179

عدة من اصحابنا..................................... 181

عروة الاسلام......................................... 181

عُریضی................................................. 181

عز الدین آملی....................................... 183

عز الدین بن دحنون............................... 184

عز الدین بن عشرة................................. 185

عز الدین اقساسی کوفی.......................... 185

عزالدین جبلی....................................... 186

عسکری................................................ 186

عضد الدوله........................................... 186

عقیقی................................................... 187

عقیلی.................................................... 188

عُقیلی.................................................... 188

عُکبری.................................................. 189

علاء الملک مرعشی............................... 189

علائی.................................................... 190

علامه.................................................... 191

علّان کلینی رازی.................................... 191

علقمی................................................... 192

علم الهدی............................................. 192

علوی.................................................... 193

عماد حسینی.......................................... 193

عماد طبری............................................ 194

عماد الدین ابن حمزه............................. 194

عماد الدین طبرسی................................ 194

عماد الدین طبری................................195

عماد الدین طوسی................................. 195

عمری................................................... 196

عمی..................................................... 196

عمید الدین............................................ 197

عمید الرؤسا........................................... 197

عَنجَری................................................. 198

عونی.................................................... 199

عیاشی................................................... 199

«باب الغین»

غضائری................................................ 200

غیاث الحکماء....................................... 200

غیاث الدین جرآبادی............................. 201

«باب الفاء»

فاخر..................................................... 202

فاضل.................................................... 202

فاضل الدین........................................... 203

فاضلان................................................. 203

فتال...................................................... 203

فحّام..................................................... 204

فخّام..................................................... 204

فخر الاسلام........................................... 205

فخر الاسلام رویانی................................ 205

فخر الدین............................................. 205

فخر الدین خزاعی.................................. 206

فخر الدین بادرانی.................................. 207

فخر الدین بوقی..................................... 207

ص: 281

فخر الدین رماحی.................................. 207

فخر الدین سماکی.................................. 207

فخر المحققین........................................ 208

فرّاء....................................................... 208

فردوسی................................................ 209

فرزدق................................................... 210

فزونی................................................... 210

فضولی.................................................. 210

فقیه....................................................... 211

فقیهان................................................... 211

فلاح الدین............................................ 211

فلکی..................................................... 212

«باب القاف»

قاضی.................................................... 213

قاضی میرزا قاضی.................................. 213

قاضی ابن قدامه..................................... 214

قاضی ابوالحسین.................................... 214

قاضی ابوالفتح کراجکی.......................... 214

قاضی تنوخی......................................... 214

قاضی خان صدر.................................... 215

قاضی کرهرودی.................................... 216

قاضی زاده لاهیجی.................................. 217

قدیمان.................................................. 217

قزوینی.................................................. 217

قسّی..................................................... 218

قطّان..................................................... 218

قطب رازی............................................ 218

قطب راوندی......................................... 219

قطب الدین............................................ 219

قطب الدین بغدادی................................ 220

قطب الدین کندری................................ 221

قمی...................................................221

«باب الکاف»

گازر...................................................... 223

کُثَیر عینات............................................ 223

کراچکی................................................ 223

کسائی................................................... 224

کشاجم.................................................. 225

کشی..................................................... 226

کفعمی.................................................. 227

کلینی.................................................... 228

کمال الدین............................................ 229

کمال بحرانی......................................... 230

کمال الدین نقیب................................... 230

کلام عفان قمی...................................... 231

کمال الدین بن میثم................................ 231

کُمیت................................................... 231

کنیدری................................................. 231

کوکبی................................................... 232

«باب اللام»

لقمان حکیم........................................... 233

«باب المیم»

ماجیلو................................................... 234

مازنی.................................................... 234

مؤمن الطاق........................................... 235

مؤیّد الدین............................................ 235

مبّرد...................................................... 236

ص: 282

المتأخر.................................................. 236

مجد الدین حلّی..................................... 236

مجد الدین بن عباد................................. 237

مجذوب تبریزی.................................... 237

محتشم کاشانی...................................... 237

محقق حلّی............................................ 238

محقق ثانی............................................. 238

محقق خضری....................................... 238

محقق یزدی........................................... 238

محی الدین............................................ 239

محی الدین بن زهره............................... 239

محی الدین اربلی................................... 239

مرتضی.................................................. 240

مرتضی ثانی........................................... 240

مرزبانی................................................. 240

مرعشی................................................. 240

مزیدی.................................................. 241

مسعودی .............................................. 241

مصری.................................................. 242

مصلح الدین.......................................... 243

مطار آبادی............................................ 243

مطهری.................................................. 243

مُعَّزا ..................................................... 243

مُعمّر مشرقی.......................................... 244

معمّر مغربی........................................... 246

معین الدین بیهقی................................... 246

معین الدین مصری................................. 246

مفّج بصری............................................ 246

مفید...................................................... 247

مفید نیشابوری....................................... 247

مفید الدین............................................. 248

منتجب الدین......................................... 248

منصوری..............................................248

مهلبی.................................................... 249

میثمی.................................................... 249

میر کلان................................................ 250

ملا رفیعا................................................ 250

ملا محمد بن حسن شیروانی.................. 250

میرزا قاضی............................................ 250

میکالی................................................... 251

«باب النون»

ناصح الدین........................................... 252

ناصر الحق............................................. 252

ناصر الحق و الدین................................ 252

ناصر الدین ابن نزار................................ 253

نجاشی.................................................. 253

نجم الائمه............................................. 254

نجم الدین امیر....................................... 254

نجم الدین سید...................................... 254

نجم الدین............................................. 255

نجیب الدین حلی.................................. 255

نجیب الدین.......................................... 255

نخعی.................................................... 255

ندیم...................................................... 256

نصر همدانی.......................................... 256

نصر الدین............................................. 256

نصیر..................................................... 256

نصیر طوسی.......................................... 257

ص: 283

نصیر الدین............................................ 257

نصیر الدین طوسی................................. 257

نصیر الدین کاشی.................................. 258

نصیر الدین کاشی.................................. 258

نصیر الدین کاشی.................................. 258

نظام الدین استرآبادی............................. 258

نظام الدین صهرشتی.............................. 259

نظام الدین ساوجی................................. 259

نضر بن کنانه......................................... 262

نظام الدین نیلی...................................... 263

نعمانی................................................... 263

نقاش.................................................... 264

نور الدین.............................................. 264

سید نور الدین....................................... 264

نور الدین عقیلی.................................... 265

نور بخشیّه............................................. 265

نوشِجانی............................................... 266

نوفلی.................................................... 266

نیشابوری............................................... 266

نیلی...................................................... 267

«باب الواو»

واسطی.................................................. 268

واعظ قزوینی......................................... 269

وحید.................................................... 269

وحید الزمانی......................................... 270

وزیر مغربی........................................... 270

وزیر مهلبی............................................ 270

وزیری.................................................. 270

«باب الهاء»

هرّانی.................................................... 271

هرمس.................................................. 271

هلالی.................................................... 272

همدانی................................................. 273

خدا را شکر فهرست مجلد هفتم ریاض العلماء در روز جمعه

نهم تاسوعا محرم الحرام 1430 پایان یافت انا الحکیم

محمد باقری عدی ابن الشیخ الجلیل الشیخ

حسین المقدس رحمه الله علیه

ص: 284