بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ریاض العلم، وحياض الفضلاء

جلد پنجم

تالیف: میرزا عبدالله افندی اصفهانی

ترجمه: محمد باقر ساعدی

ص: 3

ناشر برگزیده سال 1373

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

تصویر

ص: 13

تصویر

ص: 14

تصویر

ص: 15

تصویر

ص: 16

تصویر

ص: 17

ص: 18

ص: 20

- شعر است که تو را مانند شمشیر به حرکت می آورد و بخشش تو را که وعده ای برآورده شده است یاد می کند.

- آرزومندم همواره سپاسگزاری مرا بپذیری و این آزاد را به بندگی خویش قبول کنی. هنگامی که در گذشت، این دو بیت را در سوك او سرودم:

قضى نحبه القاضي الذي لم يكن له

نظير برغمي أن قضى نحبه القاضي

جميع البرايا قد رضوا بقضائه

وناهيك أن الله أيضأ به راضي

۔ قاضی بی نظیر در گذشت. آری، خلاف انتظار من، او از دنیا چشم پوشید.

همه مردم از داوری او خرسند بودند و به همین نسبت هم خدا از او خرسند می باشد.

مؤلف امل الآمل گوید: ظاهرة مترجم حاضر همان سید ماجدبن علی پیش یاد شده است.

ص: 24

است که در یکی از مجموعه های شهید اول به خط خود او مطالبی را که تناسبی با بحث حاضر دارد دیده ام، از جمله، ابیاتی بوده که در ضمن نامه ای به شیخ محقق نجم الدين بن سعید نگاشته که پاره ای از آنها به شرح زیر است:

أغيب عنك و أشواقي تجاذبني

إلى لقائك جذب المغرم العاني

إلى لقاء حبيب مثل بدر دجی

و قد رماه بإعراض و هجران

و از آن جمله است:

قلبي و شخصك مقرونان في قرن

عند انتباهي و بعد النوم يغشاني

حللت فيه محل الروح من جسدي

فأنت ذكراي في سري و اعلاني

لولا المخافة من كره و من ملل

الطال نحوك تردادي و اتباني

یا جعفر بن سعيد يا إمام هدى

یا واحد الدهر يا من ماله ثاني

إني بحبك مغرى غير مكترث

بمن يلوم و في حبيك يلحان

فأنت سيد أهل الفضل كلهم

لم يختلف ابدأ في فضلك اثنان(1)

و از آن جمله است:

في قلبك العلم مخزون بأجمعه

تهدي به من ضلال كل حيران

و فوك فيه لسان حشوه حکم

يروي به من زلال كل ظمآن

و فخرك الراسخ الراسي و زنت به

رضوی فزاد علی رضوی و ثهلان (2)

و حسن أخلاقك اللاتي فضلت بها

كل البرية من قاص و من داني .

ص: 29

تغني عن المأثرات الباقيات و من

يحصي جواهر أجبال و كثبان

يامن علا درج العلياء مرتقية

أنت الكبير العظيم القدر و الشان (1)

- از کنار تو دور می شوم حال آن که اشتياقهای پی در پی مرا مانند گرفتار و رنجیده خاطری به دیدار تو سوق می دهد.

- و به یاد دوستی دعوت می کند که مانند ماه شب چهارده، جهان را روشن ساخته است؛ ليکن صد حیف روزگار بین او و ارادتمندش جدایی به وجود آورده است.

- دل من و شخص تو به یکدیگر پیوسته است و در خواب و بیداری از اندیشه تو بیرون نمی باشم.

- تو در کالبد من بمنزله روحی و در آشکار و نهان ورد زبان من خواهی بود.

- هرگاه بیم آن نبود که از رفت و آمد بی نهایت من رنجیده خاطر می شدی، همواره در نزد تو بودم.

- ای جعفر بن سعيد و ای پیشوای هدایت یافتگان وای یکتای روزگار که مانندی نداری.

. همانا من فريفته تو می باشم و از سرزنش مخالفان و آنها که مرا در علاقه مندی به تو ملامت می کنند، باکی ندارم.

- آری تو بزرگ همه ارباب فضیلتی و کسی را در این ویژگی همتای تو نمی دانم.

- در دل تو همه دانشها، گرد آورده شده است؛ به همین سبب می توانی هر آدم حیرت زده و گمراهی را رهبری کنی.

- در میان دهان تو زبانی است که سراسر آن را پند و اندرز فراگرفته و همه گونه دانش را در بر دارد. تو با چنان زبانی که داری می توانی تمام تشنگان را سیراب سازی.

- مقام عظمت و بزرگواری پایدار تو به اندازه ای است که اگر کوه رضوی و پهلان با آن برابر بشود، از هر دو بر تر خواهد بود.

- و در اخلاق به پایه ای می باشی که هيچ يك از افراد از وضیع و شریف باتو .

ص: 30

برابری نخواهند کرد.

- از آثار دیگران بی نیازی و به شمارش گوهرهای کوهها و ریگها که آنان ارائه می دهند، نیازی احساس نمی کنی. ای کسی که به مراتب عاليه قدم گذاردهای، تو همان بزرگوار گرانقدر می باشی.

محقق در پاسخ وی ابیات زیر را سرود و برای او ارسال داشت:

لقد وافت قصائدك العوالي

تهز معاطف اللفظ الرشيق

فضضت ختامهن فخلت أني

بهن عن مسك عبيق

و جال الطرف منها في رياض

محسین بناظر الزهر الأنيق

فكم أبصرت من لفظ بدیع

بدل به على المعنى الدقيق

و کم شاهدت من علم خفي

يقرب مطلب الفضل السحيق

شربت بها كؤوسا من معان

غنيت بشربهن عن الرحیق

و لكني حملت بها حقوق

أخاف لثقلهن عن العقوق

فسر بابا الفضائل بي رويدة

فلست أطيق كفران الحقوق

و حمل ما أطيق به نهوضأ

فإن الرفق أنسب بالصديق

فقد صيرتني لعلاك رقا

ببرك بل ارق من الرقيق

- چکامه های گرانبهای تو از مراتب عالیه ای برخوردار گردیده و با الفاظ آراسته ای که دارد، توجه همگان را به خود جلب کرده است.

- به مجردی که نامه تو رسید، مهر از سرگلابدان حقایق آن برداشتم، بوی مشکش همه جا را فراگرفت.

- و دیدگانم در باغهایی به جولان در آمد که از شکوفه های زیبای خود همه جا را آرایش کامل بخشیده بود.

- در آن باغها، لفظهای تازه و بسیاری دیدم که هر يك از آنها از معانی دقیقی حکایت می کرد.

- و چه بسیار علم نهفته در آن مشاهده کردم که فضل سائیده شده را به حقیقت نزدیك می ساخت.

ص: 31

- جامهایی از معانی آن نوشیدم و از شراب رحیق بی نیاز گردیدم.

- و با توجه به آنها حقوقی بر گردنم استوار گردید که بیم دارم هر گاه به حق آنها

نرسم، به نفرین آنها گرفتار گردم.

- این است که از تو می خواهم که با من مدارا کنی، چه آن که تاب کفران حقوق راندارم. - و نمی توانم در زیر بار حقوق بمانم و گرانی آنها را تحمل نمایم.

- آری، هر چه بیشتر باید دوست را مراعات کرد.

در تعقیب ابیات مزبور، مطالبی به نثر مرقوم داشته است که پاره ای از آنها این است: تعجب این جاست که او با آن همه مهربانی که با دوستان خود دارد، چگونه حاضر شده است بار سنگینی بر روی دوش من بگذارد؛ آن هم باری که مردان بزرگ، از حمل آن درمانده شوند، بلکه کوههای گرانبار از حمل آن عاجز گردند تا به جایی که مرا اسیر بار خود قرار داد و در میدان گفت و گوی او، حیرت زده و ناتوان ساخت. اکنون نمی توانم آن همه نیکی را مقابله به مثل نمایم و آن همه فضیلت او را پاسخ بسزا دهم و می پندارم با کرم ذاتی و شرافتی که دارد، آن نامه را برای من ناقابل گسیل داشته و با او با چنان طینت پاك و اندیشه دقیقی که دارد، مراتب دوستی را از صفحات چهره من خوانده و آثار محبت را از چشم من مشاهده نموده و به این اندازه اکتفا ننموده، بلکه ایمان را همراه با بیان ساخته و به بیان تنها هم برگزار نکرده، بلکه بیان را با عیان همدست نموده است و دریایی را به حرکت در آورده که جز گوهر گرانبها چیز دیگری نمی بخشد و دامنی که جز فقر اثر دیگری از آن ترشح نمی کند و من از بخشش او آرزومندم که به همین اندازه نیکی اکتفا نماید تا بیاری خدا بتوانم شکرانه واجب او را برآورده سازم.

مؤلف امل الآمل پس از این مرقوم داشته است شیخ محمودبن یحیی در سوك شمس الدین چکامه ای سروده است که پاره ای از ابیات او را در ضمن شرح حال وی

خواهیم نگاشت و همچنین سید صفی الدین محمد بن حسن بن ابی الرضا علوی در سوك

او چکامه ای گفته است که به بخشی از آن در ذیل شرح حالش اشاره خواهیم کرد(1) د:

ص: 32

دانشوری عالی مقام بوده و موقعیت بی اندازه ای داشته و از عقیده صحیحی برخوردار گردیده و احادیث بسیاری نقل کرده است، او به بغداد و سپس به شام رفته و در آنجا در گذشته است.

نجاشی در رجال از وی یاد کرده است و این کتابها را که از تألیفات او می باشد نام می برد، کتاب الغيبة، کتاب الفرائض و کتاب الرد على الاسماعيلية خود من مشاهده کردم که کتاب غیبت (تأليف محمد بن ابراهیم بن نعمانی در مشهد عتيقه) بر ابو الحسن محمدبن على شجاعی (کاتب) قرائت می شد، چه آن که خود ابو الحسن همان کتاب را بر مؤلفش قرائت کرده بود و ابوعبدالله حسين بن محمد فرزند شجاعی، کتاب مزبور و دیگر کتابهایش را به دست من سپرد و نسخه ای هم که بر خود نعمانی قرائت شده بود، نزد من موجود می باشد.(1)

نعمانی از شاگردان محمدبن یعقوب کلینی بوده و از تألیفات او تفسیر قرآن کریم است که بخشی از آن را دیده ام و کتاب غیبت او که کتاب ارزنده و پسندیده و جامعی می باشد؛ به مطالعه من رسیده است.

مؤلف گوید: کتاب تفسیر نعمانی را استاد استناد در بحار نام برده و نوشته است: تفسیر مزبور همان تفسیری است که حضرت صادق عليه السلام از مولا امیرالمؤمنین عليه السلام روایت فرموده و مشتمل بر انواعی از آیات قرآن مجید میباشد که الفاظ آن شرح شده است و محمد بن ابراهيم نعمانی آن را روایت کرده و همه آن تفسیر در کتاب قرآن بحار آورده شده است.

مؤلف گوید: بنابر این، تمام تفسير مزبور در کتاب بحار موجود می باشد .(2)

افندی پس از این اظهار داشته است: استاد استناد در فهرست بحار از کتاب غیبت .

ص: 34

نعمانی یاد و مطالبی را از آن کتاب، در بحار نقل نموده است. (1)

شیخ مفید (ره) در کتاب ارشاد پس از آن که نصوص بر امامت حضرت بقية الله عليه السلام را یادآوری کرده است، اظهار می دارد: روایات راجع به نصوص امامت آن حضرت، فراوان است و بسیاری از آنها را اصحاب حدیث که از مفاخر شیعه به شمار می آیند در کتابهای خود گرد آورده اند؛ از جمله کسانی که به شرح و تفصيل آنها اقدام نموده ابوعبدالله محمد بن ابراهيم نعمانی است که در کتابی که به این منظور یعنی غیبت حضرت بقية الله تأليف نموده، اشاره کرده است. (2)

مؤلف گوید: مشارالیه برادر سید جلال الدین ابوالحسن علی بن ابراهیم است که علامه به وی و این برادر و فرزندانش اجازه روایت داده است و از شیخ معاصر در شگفتم که چرا در ذیل مترجم حاضر به آن اجازه اشاره نکرده است؛ هر چند ذیل احوال برادرش به آن اشاره نموده و پیش از این هم به نسب وی اشاره کردیم .

نموده است؛ سپس تعریف او را متذکر گردیده و ایرادهای لازم را بر تعریف او یادآوری نموده است.

عمادالدین روایت می کرده اند و شاذان بن جبرئیل قمی از وی روایت داشته است.

استاد استناد در فهرست بحار می نویسد: كتاب بشارة المصطفی از کتابهای مشهور است و بسیاری از علمای ما از آن روایت کرده اند. مؤلف آن از بزرگان محدثان است و در بسیاری از اسانید که منتهی به شيخ الطائفه می شود نام او آورده شده است و او از شیخ ابوعلی، همه کتابها و روایتهایش را روایت کرده است . (1)

مؤلف گوید: مجلد دوم کتاب مختصر المصباح در نزد ما می باشد و پاره ای از تحقیقات به اصل آن پیونده داده شده و از ذیل پاره ای از تحقیقات به دست می آید که آنها از تألیفات طبری مترجم حاضر بوده و ممکن است کتاب مزبور، همان کتابی باشد که به عنوان کتاب الزهد و تقوی شناخته شده است و هم می توان، کتاب مزبور را یکی از کتابهایی که در متن امل الآمل نام برده شده است دانست.

ادریس شهرت یافته است .

وثاقت شهرت دارد و دانشوری بزرگوار به شمار می آید. آثار زیادی دارد و من رأيهای بر خلاف او را در کتابهایم ایراد کرده ام. شیخ طوسی نوشته است: ابن جنيد قائل به قیاس بود(1) و به همین مناسبت از کتابهای او دست برداشتم و به آنها توجهی ننمودم .(2)

علامه در کتاب الایضاح به ثنای وی پرداخته و اضافه کرده است: نظرهای برخلاف و اقوال او را در کتاب مختلف الشيعة یادآوری کرده ام. شیخ محمد بن شیخ حسن بن شهید ثانی در حاشیه هایی که بر رجال میرزا محمد داشته می نویسد: ممکن است کسی اظهار بدارد گفتار علامه بیرون از غرایب نیست، زیرا شیخ طوسی اظهار داشته ابن جنید عمل به قیاس می کرد. نجاشی که او را از ثقات اصحاب نام برده می گوید: وی عمل به قیاس می کرده است و این دو نظریه دلیل بر آن است که گفتار ابن جنید اساس صحیحی نداشته است، چه آن که اصحاب ما می گویند عمل نکردن به قیاس از امور ضروری است و کسی که قائل به قیاس باشد، از اعتقاد صحیح برخوردار نیست و به همین مناسبت باید گفت ابن جنید در بند فسق و دیگر امور نابه جا بوده است و با توجه به این موضوع نمی توان او را در شمار دانشوران مورد وثوق قرار داد، چه آن که فساد عقیده با مورد وثوق بودن او تناسبی نخواهد داشت و سزاوار نیست اقوال او را در کتاب المختلف ایراد نماید. این است که باید در این موضوع، دقت لازم را به عمل آورد.

نجاشی هم از ابن جنیدیاد کرده و او را به وثاقت ستوده و ثنا گفته است و کتابهایی را از او نام برده از جمله: تهذيب الشيعة لاحكام الشريعة، و به یاد آوری از کتابهای دیگر او که نزديك به چهل کتاب و رساله می باشد، پرداخته و اضافه کرده است: از شیوخ مورد وثوق خویش شنیدم که می گفتند وی قائل به قیاس بوده است و همه آنها را با اجازه ای که داشتند به من اجازه دادند (3).

ص: 43

به طوری که پیش از این یادآوری شد، شیخ طوسی در کتاب فهرست از وی یاد کرده است و بخشی از کتابهای او را نام می برد و می گوید: ما به توسط محمدبن محمدبن نعمان (شیخ مفيد) از احمدبن عبدون از وی روایت می کنیم. (1)

- و نمی توانستند از گریه خودداری کنند، مرا از خواب بیدار کردند.

- و من در آن هنگام ایشان را به زنان آل محمد که بر حسین می گریستند، تشبیه کردم.

از اوست:

جحدت ولاء مولاناعلي

وقدمت الدعي على الوصي

متى ما قلت إن السيف أمضى

من اللحظات في قلب الشجي

لقد فعلت جفونك في فؤادي

كفعل ي زيد في آل النبي

- ولایت حضرت مولانا علی علیه السلام را انکار کردی و معاویه را بر وصی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مقدم داشتی.

. از آن زمان که گفتی نفوذ شمشیر در دل رنجیده و شکسته بیشتر از نفوذ

نگاههاست.

به همان وقت پلکهای تو در دل من همان کاری را انجام داد که یزید با خاندان

پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) انجام داده بود.

از ابیات اوست:

أنا إن رمت سلوة

عنك ياقرة عيني

فأنا أكفر بمن

س ره قتل الحسين

لك صولات على قل

بي بقد كالرديني

مثل ص ولات علي

يوم بدر و حنین

- هرگاه ای نور چشم من، مرا به فراموش کردن از تو نسبت بدهند.

- باید بگویم من از کسی که از قتل امام حسین علیه السلام خرسند می شود، متنفر و بیزارم.

- تو با اندامی مانند نیزه «ردینی»(1)، بر من هجوم می آوری.

- مانند هجوم آوردنهای علی علیه السلام در روز جنگ بدر و حنین . .

ص: 45

از اوست:

أنا في قبضة الغرام أسير

بين سيف محارب ورديني

فكأن الهوى فتى علوي

ظن أني وليت قتل الحسین

و كأني يزيد بين يديه

فهو يختار أوجع القتلتين

- من در دست عشق مانند اسیری هستم که در برابر شمشیر جنگجو و نیزه ردینی

قرار گرفته باشد.

۔ گویا عشق مانند جوان علوی است که می پندارد من حسين عليه السلام را به

شهادت رسانیده ام.

- و من در دست او مانند یزید می باشم که دردناکترین دو قتل را برای من اختيار

می نماید.

از اوست:

إلي بعين الصفح عن زللي

لاتتركني عن ذنبي على وجل

هذا فؤادي لم يملكه غيركم

إلا الوصي أمير المؤمنين علي

- به دیده عفو به من بنگر و از لغزش من در گذر و مرا با بیمناکی که دارم به حالت

گناهکاری و امگذار.

- آری این دل من است که جز شما دیگر نمی تواند آن را در تملك خود در آورد و

به غیر از امیرالمؤمنین علی علیه السلام دیگری مالك آن نمی باشد.

از اوست:

تظن بأنني أهوى حبيبة

سواك على القطيعة والبعاد

جحدت اذا موالاتي علية

و قلت بأنني مولی زیاد

- می پنداری که من به غیر از تو دوست دیگری برای خویش اختیار کرده باشم و

از تو دوری اختیار کرده باشم.

- و از دوستی علی علیه السلام اعراض کرده و خود را آزاد شده زیاد بدانم.

آنچه را تا به حال در این جا در شرح حال خباز مترجم حاضر نوشتم، برابر با یادداشتی است که به خط شیخ حسن بن شهید عاملی دیده ام؛ همچنین مطابق با پاره ای از

ص: 46

مطالب است که در يتيمة الدهر ثعالبی که مشتمل بر احوال شاعران صاحب بن عباد بوده است (1)

ابوالحسن بن داوود سال 378 ه. ق در بغداد درگذشت و در مقابر قریش دفن شد(1)

علاوه بر نجاشی، علامه حلی هم از وی نام برده و از او بزرگداشت به عمل آورده

است و شیخ طوسی نیز از وی یاد کرده و برخی از کتابهایش را متذکر شده است. (2)

مؤلف گوید: پس از این شرح حال شیخ محمد بن صالح سینی سینی خواهد آمد و خواهد گفت وی از ابن طاووس روایت می کرده و ممکن است این شخص، همان شیخ جمال الدين محمد بن صالح باشد.

به وقوع پیوسته است.

مؤلف گوید: شیخ معاصر در فهرست كتاب الهداة(1)، کتاب ایضاح دفائن النواصب را به وی نسبت داده است و قاضی ابوالفتح کراجکی در رسالة الاستبصار في النص على الائمة الاطهار تصریح کرده است که کتاب مزبور از تألیفات ابن شاذان است.

و در فهرست بحار آمده که ابن شاذان استاد ابوالفتح کراجکی است و کراجکی در کتاب کنز الفوائد از او بسیار ستایش نموده و ابن شهر آشوب هم در معالم العلما(2)از وی نام برده است .(3)

منتجب الدین در فهرست که معاصر با ابن شهر آشوب بوده، استفاده می شود که دو کتاب مزبور از دو تن از علما می باشد.

ابن داوود در رجالش می نویسد: محمدبن احمدبن علی فتال نیشابوری معروف به ابن الفارسي (لم جخ) (1)متکلمی بزرگوار و فقیهی دانشور و زاهد و پرهیزکار بود.

ابوالمحاسن عبدالرزاق ملقب به شهاب الاسلام که ریاست نیشابور را عهده دار بود، وی را به شهادت رسانید . (2)

ارباب رجالی که پس از ابن داوود می زیسته اند، اظهار داشته اند که شیخ فتال در روزگار شیخ طوسی نمی زیسته تا این که در کتاب رجال وی از او یاد شده باشد.

بلکه سالها پس از او می زیسته است، زیرا منتجب الدین در فهرست خود مقید بوده است افرادی را در آنجا نام ببرد که پس از شیخ طوسی زیست داشته اند.

از معالم العلماء ابن شهر آشوب و اجازه علامه هم استفاده می شود که فتال پس از شیخ طوسی زندگی می کرده است.

و همچنین از کلام ابن داوود به دست می آید: نام وی محمدبن احمد بن على فتال نیشابوری فارسی است به خلاف دیگر آن که او را این چنین معرفی نکرده اند و علامه حلی در یکی از اجازاتش او را محمد بن علی بن احمد فارسی نام برده است .(3).

ص: 53

مسائل دور شيب رأسي و هجرها

و كل أتى عن حاله في الهوى نيتي

فأقسم لولا الهجر ماشاب مفرقي

وتقسم لولا الشيب ما كرهت قربي

- سپیدی مو و دوری از محبوبه، مسائلی است که مرا به خود متوجه ساخته و هر يك از آنها که برای من اتفاق می افتد، مطابق با نیت درونی من بوده و مرا از آنها اطلاع می دهد.

- سوگند یاد می کنم که هر گاه هجران و دوری او در میان نبود، موی سرم سپید نمی شد و او هم سوگند یاد کرده است هر گاه پای پیرمردی من در میان نبود، از من دوری نمی کرد.

- تاریکی جوانی به نظر من بهتر از سایه روشن پیری است که مرا در سایه خود قرار می دهد.

. آن زمان را که از دل پر درد ناله می زنم، همان وقت را برای خود بر می گزینم.

- و متوجه بوده هر گاه دل مرا آتش می زند، دیدگان من از اشك چشمم درخشندگی خاصی پیدا می کند.

ابن خلکان از ابیوردی یاد کرده و او را به عظمت ستوده و اظهار داشته است: ابیوردی دیوان خود را به چند بخش تقسیم نموده برخی از آن، عراقیات و برخی دیگر از آن، نجديات و دسته دیگر از آن وجديات است و تألیفات بسیاری هم داشته است. از جمله: تاریخ ابیورد ؛ کتاب المختلف و المؤتلف ؛ طبقات كل فن و ما اختلف و أتلف في انساب العرب و در لغت هم آثار بی مانندی تألیف کرده است و سال 507 ه. ق. وفات یافته (1)

از وی نام برده است .

سید مصطفی پس از ایراد مطالب مزبور اظهار داشته است: هرگاه ابن داوود در باب موثقان از وی یاد کرده بود، شایسته تر بود؛ زیرا مشهور آن است که ابن ادریس به خبر واحد عمل نمی کرده و این موضوع، ایجاب نمی کند که ابن ادریس به طور کلی از اخبار اهل بیت اعراض کرده باشد و هرگاه عدم توجه به خبر واحد مستلزم ضعف وی باشد، بایستی سید مرتضی و دیگران هم که به خبر واحد عمل نکرده اند، در ردیف ضعفا بوده باشند.(1)

و در نسخه ای که از ابن داوود در اختیار من می باشد، نام او را در بخش ممدوحان و مذمومان ندیده ام.

و از تألیفات او السرائر الحاوی لتحرير الفتاوی است که پیش از این یاد کردیم و التعليقات که کتاب بزرگی است و حواشی و ایراداتی بر تبیان شیخ طوسی دارد و من آن را به خط خود او در شیراز دیده ام(2) و علامه و دیگر دانشوران ما، اقوال او را در کتابهای استدلالی نقل نموده و حداکثر آنها را پذیرفته اند.

مؤلف گوید: گروهی از فضلا از وی روایت کرده اند، از جمله شیخ نجیب الدین بن نما حلی و سید شمس الدين فخار بن معد موسوی و سید محمدبن عبدالله بن زهره حسینی حلبی و از یکی از سندهای صحیفه کامله این سندها استفاده می شود و خود او هم از جمعی از علما از جمله عربي بن مسافر عبادی روایت داشته است.

شیخ احمدبن نعمة الله عاملی در اجازه ملاعبدالله شوشتری در تعریف از .

ص: 58

ابن ادریس نوشته است: الشيخ الاجل الاوحد المحقق المنقب شمس الدین محمدبن ادریس....

ابن ادریس از هبة الله بن رطبه سوراوی هم روایت می کرده است.

از یکی از سندهای صحیفه کامله استفاده می شود که این ادریس صحیفه را بدون واسطه از ابوعلى پسر شیخ طوسی و او از پدرش روایت می کرده است و از بعض سندهای دیگر آن به دست می آید که ابن ادریس صحیفه را از شیخ عماد محمدبن ابوالقاسم طبری از ابوعلی طوسی از پدرش شیخ طوسی روایت داشته است و منافاتی میان این دو سند وجود ندارد.

ابن شهر آشوب و شاذان بن جبرئیل قمی هم رتبه بوده اند و هر دو تن صحیفه مبارکه را از عماد طبری یاد شده روایت کرده اند.

تاریخ روایت ابن ادریس که صحیفه را بدون واسطه از ابوعلی بن شیخ طوسی روایت کرده است، جمادی الاخره سال 511 ه. ق است.

و از تألیفات او رساله ای است در معنى الناصب.

این رساله را شيخ على کرکی در رسالة رفع البدعة في حل المتعة به وی نسبت داده و از آن، روایتی نقل کرده است.

من نسخه های زیادی از کتاب السرائر را دیده ام.

بهترین آنها، نسخه ای است که در کتابهای مرحوم آقا میرزا فخر مشهدی موجود بوده و نسخه کهن و صحیحی است که نزديك به روزگار مؤلف، بلکه در زمان خود او نوشته شده است و نیز بخش دیگر از این کتاب را که آن هم در روزگار مؤلف نوشته شده است، در کتابخانه شيخ صفی در اردبیل دیده ام.

این بخش بر سید فخار بن معد موسوی شاگرد ابن ادریس قرائت شده و رمز

بلغات» در آن بخش به چشم می خورد و اجازه ای هم به خط يوسف بن علوان که به شیخ محمد زنگی (زنگباری) داده و تاریخ آن که جمادی الاخره سال 628 ه. ق بوده، بر آن دیده می شود و شیخ یوسف در این اجازه از علی بن یحیی خیاط که از ابن ادریس اجازه داشته، روایت می کرده است.

و تاریخ تأليف السرائر به طوری که از کتاب «الصلح» سرائر به دست می آید،

سال 587 ه. ق بوده است و من نسخه کهنی از آن را در شهر اشرف از شهرهای

ص: 59

مازندران دیده ام (1)

در کتاب الفوائد المدنية از وی، نام برده است.

تألیفات او دیگر شرح تهذيب الحديث و کتابی است در رد مباحثی که فاضلان در حواشی شرح جدید تجرید ابراز داشته اند.

منظور از فاضلان، ملاجلال دوانی و میر صدرالدین (شیرازی) است.

دیگر کتاب فوائد دقائق العلوم العربية و حقائقها الخفية است.

از تألیفات او که دیده ام شرح التهذيب است که ناتمام مانده و شرح الاستبصار است که آن هم به پایان نرسیده و رساله ای در البدا، و جواب مسائل شيخنا الشيخ حسين الظهيرى العاملی و رسالة في طهارة الخمر و نجاستها و رسالهای فارسی در مسائل متفرقه به نام دانش نامه شاهی و تالیفات دیگر می باشد.

ما از شیخ خود شیخ زين الدين بن محمدبن حسن عاملی از او روایت می کنیم و او از سید محمدبن علی بن ابی الحسن موسوی عاملی روایت می کرده است. و مؤلف سلافة العصر في محاسن اعيان العصر از وی یاد کرده و او را به بزرگواری ستوده و اضافه کرده وی در مکه مکرمه مجاورت داشته و همانجا در سال 1036 ه.ق در گذشته است.(1)

مؤلف گوید: محمد امین، کتاب الفوائد المدنيه را در آغاز کار به منظور حواشی بر تمهيد القواعد شیخ زین الدین تألیف کرده بود، ليکن فوائد بسیار ارزنده ای به آن افزود و این کتاب را در مکه معظمه تألیف کرد و از آنجا که مسائل مذکور در آن را در مدینه مشرفه تدوین کرده است، به نام الفوائد المدنيه نامیده و در ضمن آن به بیانی از شیخ بهائی که معاصر با وی بوده پرداخته است. پس از این، کتاب مزبور را تغییر داده و آن را به صورت کتاب جداگانه در آورده است و من نسخه نخستین آن را در بار فروش مازندران دیده ام.

و شرح الاستبصار را که به نام الفوائد المكيه موسوم داشته است تا باب دهم آن - که باب آب قلیل است که همراه با نجاست باشد. به اتمام رسانیده و به اتمام مابقی آن .

ص: 63

موفق نگردیده است؛ ليکن تعليقاتی که بر آن کتاب داشته است تا آخر کتاب می باشد و نسخه ای از استبصار که به خط و حواشی خود او می باشد، در نزد ما موجود است.

ملا محمد امین، رساله طهارة الخمر و نجاستها را برای شاه صفی صفوی در مکه مکرمه تألیف کرده و در سال 1034 هجری برای وی ارسال داشته است.

محمد امین این رساله را به منظور رد بر رساله سید احمد، داماد سید داماد تألیف نموده که رساله مستقلی است.

کتاب فوائد الدقایق او رساله دانشنامه شاهی نبوده است؛ زیرا رساله مزبور به پارسی تألیف شده و مشتمل بر چهل مسأله در مطالب مربوط به علوم مختلفه است و آن کتاب را پس از تألیف، به شاه صفی هدیه داده است.

از تألیفات او فوائد و تعليقاتی است که بر اصول کافی نوشته و آنها را فاضل قزوینی گردآوری کرده است و حاشیه مستقلی می باشد. از دیگر آثار او رساله ای است در رد مطالبی که ملاجلال دوانی و امیر صدرالدین محمد شیرازی مرقوم داشته اند و نیز حواشی است که بر تجرید داشته و رسالة الفوائد و الدقائق العربية که ممکن است این رساله همان رساله ای باشد که به نام آئین نامه شاهی نام گذاری کرده است .(1)م.

ص: 64

کتاب جلاء العيون؛ کتاب حیات القلوب؛ کتاب عین الحیات، کتاب مشکاة الانوار فی فضل قرائت القران که به پارسی تألیف کرده و کتاب حلية المتقين؛ کتاب تحفة الزائر؛ کتاب ملاذ الأخيار فی شرح تهذیب الاخبار(1)؛ کتاب مرأة العقول في شرح الكافي(2)و كتاب الفوائد الطريفة في شرح الصحيفة الشريفة(3)، رسالة الرجعة، رسالة اختيار الساعات، جوابات المسائل الطوسية؛ شرح روضة الكافي(4)، رسالة المقادير؛ رسالة الرجال؛ رسالة الاعتقادات؛ رسالة مناسك الحج؛ رسالة السهو و الشك و دیگر کتابها.

مجلسی از معاصران است و ما همگی آثار او و دیگر اعلام را با اجازه از او روایت می کنیم.

مؤلف گوید: مجلسی، امور عقلی را از مولانا آقاحسین و مراتب نقلی را از پدر بزرگوارش تقی مجلسی (ره) فراگرفته است و از تألیفات اوست: ترجمه زیارت الجامعه با رساله صيغ النكاح به فارسی و رساله شرح خطبة الرضا عليه السلام في التوحيد به فارسی و رساله مفصلی در تعقیب نمازها و دیگر مطالب مربوط به آنها به نام مقباس المصابيح تعليقاتی بر من لا يحضره الفقيه؛ الاستبصار، کتاب شرح اربعین حديث؛ این کتاب، مشتمل بر فوائد ارزنده ای است؛ شرح توحيد المفضل؛ شرح وصية امير المؤمنین علی علیه السلام الى الاشتر(5)

ص: 68

شیخ عبدالعالی بن علی بن عبد العالی کرکی که با اجازه ای که داشته روایت می کرده است . همچنین از شیخ حسین بن عبدالصمد عاملی با اجازه ای که داشته روایت می کرده و من هر دو اجازه را دیده ام. (1)سید داماد، دختر زاده شیخ علی بن عبد العالي العاملی کرکی است.

ص: 70

سید علی بن میرزا احمد در کتاب سلافة العصر از او یاد کرده و پس از توصیف بسیار از وی می نویسد: از تألیفات او در حکمت، کتاب القبسات(1): الصراط المستقيم؛ الحبل المتين؛ و در فقه شارع النجاة و حواشی بر الکافی؛ حواشی بر الفقيه؛ حواشی بر الصحيفة الكاملة؛ رساله ای در النهى عن تسمية المهدي عليه السلام(2) که کتابهای دیگر است او در سال 1041 در گذشته (3)

از تألیفات او کتاب عيون المسائل است که ناتمام مانده"(4). و کتاب نبراس الضياء؛ کتاب خلسة الملكوت (5)كتاب تقويم الايمان؛ کتاب الافق المبين؛ کتاب الرواشح السماوية ؛ کتاب السبع الشداده(6)؛ کتاب ضوابط الرضاع (7)، كتاب الإيماضات و التشريفات؛ کتاب شرح الاستبصار و تألیفات دیگر از کتابها و رساله ها و پاسخهای مسائل و شعرها.

مؤلف گوید: از تألیفات او شرح رجال الكشی است که نسخه ای از آن شرح در نزد ما موجود می باشد، کتاب الحكمة اليمانية گمان می کنم این کتاب، مستقل نباشد و رساله .

ص: 71

الخطب الجمعة و الاعياد و الاستسقا و امثال اینها؛ رسالۀ اجوبت مسائل که از وی سئوال شده است.

از آثار او کتاب الجذوات في الحكمة و خواص الحروف است که کتاب را به درخواست شاه عباس کبیر به فارسی تألیف کرده است.

و علت تألیف این کتاب آن بوده است که ملامظفر منجم هنگامی که به منظور سفارت به هندوستان رفته بود در بازگشت از سفر رساله ای از یکی از فضلای هند به ایران آورد که در آن راجع به حکمت احراق کوه در هنگامی که موسی با خدا سخن می گفته و کوه طعمه آتش قرار نگرفته بحث شده بود و میر مبرور کتاب الجذوات را پیرامون آن تأليف نمود.

از تألیفات او رسالة الايام و الليالي الاربعة و اعمالها است که آن را به فارسی تألیف کرده است (1)و رساله ای در خلق افعال و جبر و تفویض به نام الايقاظات که کتاب بزرگی است مشتمل بر ادله عقلیه و آیات و روایات و رساله اختلاف الزوجين قبل الدخول في قدر المهر و حاشیه ای بر مختلف علامه، این حاشیه که بر کتاب طهارت بوده ناقص مانده است، رساله حل عشرين من الاعضالات في فنون العلوم من الرياضي و الالهى و الطبيعي و الفقه وغيرها؛ رسالة تحقيق حقيقة القياسات المنطقيه و كيفية انتاجها ظاهر ناتمام مانده است و تعلیقات و براهين على المجسطی که من آنها را در لاهیجان دیده ام و تعليقات هیئت فارسی که آن را به خط خود او در لاهیجان دیده ام و رسالة أن اليوم الشرعي من طلوع الشمس لاطلوع الفجر و پاسخ استفتائات بسیاری که از وی شده است.

میر مبرور در آغاز نبراس الضیا در ضمن تحقيق معنای بداء ادله بسیاری برای امامت آورده است و ضمن آن به دیگر مسائل اشاره کرده است که از فواید .

ص: 72

ارزنده ای برخوردار می باشد.

رسالة في شرح حديث ا قل هو الله ثلث القران و ان مولانا عليا عليه السلام بمنزلة قل هو الله این رساله را در پاسخ یکی از دوستانش مرقوم داشته است. و کتاب محجة الاستقامه في الامامة این رساله مشتمل بر اخبار عامه و خاصه و ادله عقلی و نقلیه بوده و ناتمام مانده است.

میر مبرور بر هر يك از تصنیفات خود حواشی بسیاری مرقوم داشته است تا آنجا که پاره ای از حواشی او برابر با اصل کتاب یا بیشتر از آن بوده است.

و بر بسیاری از کتابها که در فنون مختلف بوده تعلیقات زیادی نوشته است و همچنین فوائد متفرق بسیاری در علوم چندی داشته است.

حواشی بر منطق شرح المختصر و حاشیه سید داشته است و کتاب تشويق الحق در منطق این دو رساله را در رساله السبع الشدادش به خود نسبت داده است و رساله مختصری در تصحیح برهان المناسبة على تناهي الابعاد؛ شرح خطبة البيان(1) و حاشیه ای بر ن

ص: 73

حاشیه خضری میر مبرور از اوست. بیش از هشتاد سال زیست کرد و در منزل واقع میان کربلا و نجف در محل «برمجون» در گذشت و بنا به وصیت خودش در نجف اشرف مدفون گردید.

مؤلف گوید: به مناسبت این که دختر شیخ علی کرکی همسر پدر سید مبرور بوده وی را داماد خوانده اند و هنگامی که میر مبرور متولد شده است، به عنوان پدرش او را هم داماد گفته اند.

میر مبرور، علوم عقلی و نقلیه را از گروهی از علما فراگرفته و از جماعتی از فقها روایت می کرده است؛ از جمله، به طوری که از سند حرز مشهورش(1) استفاده می شود، از .

ص: 74

سیدعلی بن ابی الحسن العاملی در مشهد رضا روایت داشته است .

و دامادش سید امیر احمدبن زین العابدین علوی به دستور شاه صفی اشعار عربی و فارسی او را، در دیوانی گردآوری کرد. تخلص او «اشراق» بود و من آن دیوان را در شهر ساری دیده ام.(1) ت

ص: 75

و همچنین نسخه ای از قبسات (1)را به خط او در شهر بار فروش دیده ام که تاریخ فراغ از تألیف آن سال 1034 ه. ق بوده و همراه با آن نسخه مختصر دیگری مربوط به حدوث و قدم عالم، مشاهده کرده ام.

و از تألیفات اوست : شرح الصحيفة السجادية ؛ كتاب التقديسات؛ حاشية المختلف علامه حلی و حاشية رجال الكشی و نسخه ای از آن در نزد ما موجود می باشد و حاشية رجال الشيخ؛ حاشية رجال النجاشی که در کتاب شارع النجاة به این دو تأليف اشاره شده است و رساله مختصری در حدوث العالم. این رساله را در پاسخ پرسش شاگردش سید امیر منصور بن محمد تألیف کرده است. و کتاب الصراط المستقيم في ربط الحادث م.

ص: 76

بالقدیم کتاب بزرگی است مشتمل بر بسیاری از مسائل حکمیه که ناتمام مانده و آن را برای شاه عباس تألیف کرده است (1)

از تألیفات او کتاب شارع النجاة است که بخش طهارت آن به پایان رسیده است و این کتاب را به فارسی و به درخواست محمدرضا چلپی تبریزی اسلامبولی اصفهانی تألیف کرده و کتابی است که از فایده های جالب توجهی برخوردار می باشد.

و من حواشی تدوین شده او را که بر کافی داشته است در شهر اردبیل دیده ام و حواشی مزبور تا اواسط کتاب توحید ایراد شده است.(2) و از یکی از ثقات شنیدم که حواشی مزبور را مخليل قزوینی تا آخر کتاب الکافی تدوین کرده است.

والرواشح السماوية که پس از این به نامش اشاره می شود، شرحی بر الكافی بوده؛ ليكن به جز شرح مقدمات و شرح دیباچه آن به شرح دیگر مطالب آن توفیق حاصل نکرده است(3)

حواشی کتاب الفقية او هم تدوین شده است و گویند یکی از شاگردانش آن را تدوین کرده است و من آنها را در مشهد مقدس رضوی نزد حکیم محسنادیده ام. برخی از علما رساله الجنة الواقية (4) را که در دعا بوده و مشهور هم می باشد، به وی نسبت .

ص: 77

داده اند و بر پشت نسخه ای از آن نوشته شده که این رساله از تألیفات سید داماد است. به گمان من انتساب رساله مزبور به مترجم حاضر نادرست باشد.

از تألیفات او رسالة في طهارة الماء مع ملاقات النجاسة اذا لم تتعد است که در آغاز جوانی تألیف کرده است و رساله مختصری در مسئله علم الواجب تعالی؛ رساله مختصری در حقيقة القدرة و الارادة که در پاسخ سؤالی که در بیت المقدس از وی شده تأليف نموده است.

و از تعلیقات اوست: تعليقهای بر حاشیه خضری، تعليقهای بر طبیعیات الشفا و من این تعلیقه را به خط خود او دیده ام و تعليقاتی بر الهيات الشفا؛ تعليقاتی بر رجال شیخ طوسی؛ تعليقاتی بر رجال نجاشی و از تألیفات اوست رسالة السدرة المنتهی در تفسیر سوره حمد و جمعه و منافقون و من آنها را در رشت دیده ام و گویا ناتمام مانده است و رساله ای است در اشتباهات شیخ بهائی که آن را هم در رشت دیده ام(1).

ص: 78

و حاشیه ای بر حاشية القديمة و دیگر کتابهاست. او از معاصران است .

مؤلف گوید: از آثار او حواشی است بر شرح بخش طبیعی و الهی اشارات و حواشی بر الهیات شفا و بخشی از این دو حواشی را نزد او (قده) خوانده ام(1) و از تألیفات .

ص: 81

او شرحی است که بر المجسطی نوشته و ناتمام مانده است و رساله اختيار الساعات .

محقق سبزواری در سن 72 سالگی در سال 1090 درگذشته است.

که ناتمام مانده است. و رساله ای در اخلاق و کتابهای دیگر و در سال 1058 ه. ق وفات یافته است.

مجموع السروی در دو مجلد. (1)

این اندیشه بیرون از اشکال نمی باشد؛ زیرا شهید متأخر از ابن طاووس است و چگونه می شود که شهید، بدون واسطه از محمدبن مشهدی روایت کرده باشد.

مؤلف گوید: خود مترجم حاضر در المزار الكبير کتاب بغية الطالب في ايضاح المناسك را از آثار خود یاد کرده(1) و علاوه بر شاذان قمی از خواجه نصیر هم در این کتاب روایت کرده است.(2) فرزندش جعفر بن محمد از وی روایت داشته است.

غوالى اللثالی(1) ، کتاب الاحاديث الفقهية على مذهب الامامية(2)، كتاب معين المعين (3)؛ شرح الباب الحادي عشر؛ کتاب زاد المسافرين في اصول الدين(4) و مناظراتی که با مخالفان داشته است از قبیل مناظرة الهروی؛ رسالة العمل باخبار اصحابناه(5) و کتابهای دیگر. -

ص: 89

مؤلف امل الآمل پس از ایراد مطالب بالا می نویسد: پس از این وی را به عنوان محمد بن علی بن ابراهيم بن ابی جمهور معرفی خواهیم کرد و این نسبت اصح از نسبت فوق است که در بالا نوشتیم.

مؤلف گوید: همین نسب را خود ابن ابی جمهور در پایان رساله کاشف الحال و کتابهای دیگرش آورده است و خود او در اوائل کتاب غوالى اللئالی در آغاز اجازه اش چنین نوشته است: از شیخ و استاد و پدر حقیقی و نسبیم شیخ زاهد عالم عابد زین الملة و الدين ابو الحسن علی بن شیخ مولاي فاضل حسام الدین ابراهیم بن مرحوم حسن بن ابراهیم بن ابی جمهور احساوی ....

و از تألیفات اوست رساله موضح الدراية و شرحها و رساله مرآة و رساله مسلك الافهام في علم الكلام، در این رساله به گردآوری گفته های متکلمان و حکما و صوفیه و اشعريه و معتزله پرداخته و خود حاشیه بسیاری بر آن نوشته است. دیگر کتاب المجلي المرأة المنجی است و این کتاب شرحی است که او بر کتاب مسلك الافهام خود نوشته و حاشیه هایی را که نخست بر مسلك الافهام نگاشته ، در حواشی این شرح نقل کرده است . و علاوه بر حواشی خود که به آن شرح اضافه کرده است، حواشی را که سید علی بن عبدالحسین موسوی حلی بر آن نوشته و آنها را به نام المنجى من الكلام في حاشية (1)... نامیده ایراد نموده است.

و تاریخ شروع تأليف المجلي به طوری که خود او در آغاز آن کتاب یادآوری کرده .

ص: 90

سال 894 ه. ق است که در هنگام مراجعت وی از مکه مکرمه در نجف اشرف به تأليف آن پرداخته و تاریخ اتمامش به طوری که خود در انجام آن کتاب اظهار داشته است، در اواخر ماه جمادی الاخره سال 895 ه. ق در نجف اشرف اتفاق افتاده و کتاب مفصلی است که در آن به گردآوری راههای حکما و متکلمان و صوفیه اقدام نموده و در بحث امامت داد سخن داده و بخوبی از عهده بر آمده است.(1)

و از تألیفات او معين الفكر في شرح الباب الحادي عشر و باز شرحی که در نهایت بسط و تفصیل است بر آن مرقوم داشته و به نام معین معین الفكر تألیف نموده است و من آن را در شهر ساری دیده ام (2).

ص: 91

از دیگران می باشند . (1)

شیخ حسن بن شهید ثانی نوشته و شیخ حسن از آنها پاسخ داده است، از تألیفات او می باشد.

شیخ حسن در پاسخ اولین مسائل مدنیات از او چنین توصیف کرده است: المولی الأجل الأوحد الطاهر الفاضل العالم العامل ذا النفس الشريفة القدسية و الاخلاق الجميلة المرضية شمس السيادة و الدين السيد محمد الشهير بابن جويبر.

- الغماء عنا و من له

نوال إذا ضن الغمام يصوب

جنح الليل بعدك خاشع

ولا صام في حر الهجير هنيب

في الطرس من كف كاتب

براع عن السمر الطوال ينوب

سح الغمام و لاشدا ال ح مام و لا هبت صبا و جنوب

لی بر ما وارد شد که از شنیدن آن دل به لرزه افتاد و دیدگان از زیادی خود را از کف داد. است بر ما از دست دادن بزرگی که شکوفه های روزگار بر اثر فقدان او را از کف داده است. که مردم از یاد و اصالت او خرسند بودند؛ چنان که شاهد و غایب از وی ش به جای آن که شمس الدين محفوظ از میان ما می رفت، خورشید از میان ، او طلوع می کرد، خورشید غروب مینمود. او چه کسی مشکلات را حل می کند و چه کسی معانی دقیق را توضیح کسی اندوه و تیرگی را از دل ما می زداید و چه کسی آن هنگام که ابر آسمان خودداری بورزد، بر ما باران مهر و وفا می بارد. پس از تو دیگری نیست که در شب تاريك از جا برخیزد و به تهجد و خشوع قیام کند و خواهنده ای نیست که در روزهای گرم و پرحرارت روزه بگیرد. تو، نویسنده ای نخواهد بود که با قلم توانای خود حکایتهای شب را بر پس از تو ابر نمی بارد و کبوتر آواز نمی خواند و باد صبا و جنوب و نسیم وزد.

این شرح را در نجف اشرف تألیف کرده است؛ شرح الشافيه ؛ و شرح قصائد ابن ابی الحديد و کتابهای دیگر .

رضی الدین سال 683 ه. ق از تألیف شرح الكافيه فارغ شد و به طوری که قاضی نورالله در مجالس المؤمنین گفته است در سال 686 ه. ق درگذشته است. .

مؤلف گوید: نسخه کهنی از شرح کافیه وی را دیده ام که از خط او نقل شده است:

در ماه جمادی اولی سال 688 ه. ق از شرح آن آسوده خاطر شده است.

سیوطی در طبقات النحاة می نویسد: الرضی، پیشوای مشهور و مؤلف شرح الكافيه ابن حاجب است که در بیشتر کتابهای نحو مانند آن، تأليف نشده و از نظر جمع و تحقیق به پایه آن نرسیده و بحثهای فراوانی در آن کتاب با نحويها داشته و آرای زیادی در آن گرد آورده و عقاید منحصر به فردی ویژه مسائل نحوی از خود ابراز داشته است(1). لقب رضی نجم الائمه می باشد(2) و من از نام او و همچنین از شرح حال او اطلاعی ندارم؛ تنها می دانم سال 683 ه. ق از شرح کافيه فراغت یافته است.

مؤلف گوید: یکی از فضلایی که پس از او می زیسته اظهار داشته است به خط

خود شیخ رضی در آخر کتابش چنین یافتم: خدای متعال به فیض فضل و نعمتهای بی شمارش به من توفیق داد و وسایل کارم را آن چنان فراهم آورد که در اولین دهه از ماه

جمادی الاولی در حضرت مقدسه به اتمام این کتاب پرداختم، و درود خدا بر محمد و خاندان باکرم او باد و امضا کرده است محمدبن حسن استرابادی. من از سیوطی در شگفتم که چگونه اظهار داشته است به نام شیخ رضی دست نیافتم؛ زیرا نام او در بیشتر نسخه های شرح کافية، همان طور که از نسخه قدیمه یاد کردیم، آورده شده است..

ص: 96

پس از این از سیوطی نقل کرده است: دوست قدیمی ما شمس الدين بن عزم در مکه به اطلاع ما رسانید شیخ رضی در سال 684 ه. ق یا 686 ه. ق در گذشته و شك در سنه وفاتش از ماست و شرح الشافيه هم از تألیفات او می باشد.

ابن شهر آشوب وی را از شعرای اهل بیت علیهم السلام که از تعریف و تمدیح آنان باکی نداشته اند، نام برده است. از اشعار اوست:

اذا زجرت لجوجا زدته علقة

النفس منه في تماديها

فعد عليه اذا ما نفسه جمحت

باللين منك فإن اللين يثنيها

- هرگاه انسان لجوجی را از کاری که انجام می دهد، باز داری، بیشتر به آن کار علاقه مند می شود و نفس اماره هم او را هر چه بیشتر به آن کار تشویق می نماید.

- در چنین موقعیتی که نفس اماره اورا امان نمی دهد، با آرامی به وی نزديك شده و او را از آن کار ناپسند باز بدار که نرمی و آرامی تو او را به اطاعت دعوت می نماید. از اوست :

أهوى النبي محمدة و وصيه

و ابنیه و ابنته البتول الطاهره

أهل العباء فإنني ب ولائهم

أرجو السلامة و النجا في الآخره

ارجو بذاك رضى المهيمن وحده

يوم الوقوف على ظهور الساهره

- محمد و جانشین او و دو فرزندان و دختر مکرمهاش بتول طاهره را دوست می دارم.

ص: 98

- اینان اهل کسایند و من با دوستی ایشان آرزومندم در آخرت به سلامت بگذرم و

از گرفتاری آن روز، رهایی یابم.

- و از این راه جلب رضایت خدای متعال را می نمایم و از روز قیامت که پشتها

خمیده و خواب از چشمها دور گردیده در امان خواهم ماند.

ابن درید قطعه هایی محبوكة الطرفين انشا کرده و قصیده در مقصور و ممدود سروده و از آثار نظمی او مقصوره مشهور اوست که چکامه ای طولانی است و بیشتر از دویست بیت بوده و کلمات حکمت آمیز و آداب ارزنده ای در آن ایراد نموده است؛ از آن جمله ابیات زیر است (1)

اذا ذوى الغصن الرطيب فاعلما

أن قصاراه نفاد و ت وی

رضیت قسرا و على القسر رضى

من كان ذاسخط على صرف القضا

ان الجديدين اذا ما استوليا

على جديد أدنياه للبلی

خیر النفوس السائلات جهرة

على ظباة المرهفات والقنا

و الحمد خير ما اتخذت جنة

و أنفس الأذخار من بعد التقى

و الناس كالنبت فمنهم رائق

غصن نضير عوده ممر الجني

و منه ما تقتحم العين فإن

ذقت جناه انسان عذبة في اللها .

ص: 99

و الشيخ أن قومته من زيغه

لم يقم التثقيف منه ما التوی

كذلك الغصن يسير عطفه ل

دن شدید غمزه اذا عسا

من ظلم الناس تحاموا ظلمه

وعز فيهم جانباه و احتمی

لا ينفع اللب ب لاجدو لا

يحطك الجهل اذا الجدعلا

من لم يعظه الدهر لم ينفعه ما

راح به الواعظ يومآ أوغدا

من لم تفده عبرة أيامه

كان العمى أولی به من الهدی

من لم يقف عندانتهاء قدره

تقاصرت عنه فسيحات الخطى

و الناس ألف منهم كواحد

وواحد کالألف إن أمر عنى

و اللوم للحر مقیم رادع

و العبد لايردعه إلآ العصا

هنگامی که شاخه سرسبز، خشك شود، سرانجام آن به نابودی خواهد کشید.

- و هرگاه مغلوب گردیدی باید ناراحت نباشی، بلکه باید بدانی مغلوب کسی است که بر قضای روزگار غضبناك شود.

- هر گاه شب و روز بر چیز تازه ای استیلا پیدا کند، او را برای گرفتاری دیگری نزدیك می سازد.

- بهترین نفسهایی که آشکارا به سیلان پرداخته اند، نفس هایی است که با آهوان الاغرمیان در آمیخته و با نیزه ها هم آواز گردیده است.

- ستایش خدای متعال بهترین سپر نگه دارست و نفیسترین ذخیره ها؛ پس از حمد خدا پرهیزکاری است.

- مردم مانند گیاه اند؛ برخی از ایشان شاخه های سرسبز و خرم دارند و از ظاهر آراسته برخوردارند؛ ليكن ميوه آنها تلخ است.

- و بعضی از آنها ظاهری ناآراسته دارند، ولی میوه آنها لذتبخش و شیرین است.

- هرگاه اندام کمانی پیرمرد را راست کنی، از فرتوتی و ناتوانی او جلوگیری نخواهی کرد.

- همچنین هرگاه شاخه خشکیده کمان شده را راست کنی، از خشکیدگی او ممانعت نتوانی کرد.

ص: 100

۔ کسی که بر مردم ستم کند، مردم بناچاری ستمگری او را بر خود هموار می کنند و به این خاطر که چاره ای ندارند، از وی حمایت می نمایند.

- خردمندی بدون کوشش ارزشی ندارد و هرگاه کوشش آدمی به سر حد کمال برسد، نادانی او از درجه اعتبار ساقط می گردد.

۔ کسی که از گذشت روزگار اندرز نپذیرد، اندرز امروز و فردای اندرز دهنده سودمند به حال او نمی باشد.

- کسی که عبرتهای روزگار سودمند به حال او نباشد، نابینایی او از بینایی او سودمندتر به حال او خواهد بود.

۔ کسی که به پایه ای برسد و از آن تجاوز نماید، گامهای خطا از او دوری نخواهد کرد و به خطاکاری گرفتار خواهد شد.

- مردم اگر هزار تن اند، مانند يك تن اند و هرگاه پیش آمدی اتفاق افتد، يك تن آنها مانند هزار تن است. انسان آزاد با اندك سرزنشی از پای می افتد و بنده را جز چوبدستی از پای نمی افکند.

عبدالرحمن بن محمد انباری در کتاب طبقات الأدباء از وی یاد کرده و می نویسد: ابن درید به فراگیری علم نحو پرداخت و برای تحصیل مراتب آن علم به درس ابوحاتم سیستانی و ابوالفضل رياشی و عبدالرحمن برادر اصمعی حاضر می شد و از علمای بزرگ نحو به شمار می آمد و در واژه شناسی و انساب و اشعار عرب از دیگران برتر بود و کسی به پایه او نمی رسید و ابوسعید سیرافی و ابوعبدالله مرزبانی از شاگردان او بشمارند. ابن درید شاعری بود که به سرودن اشعار توجه ویژه داشت. او سروده های زیادی دارد و مقصوره او که از جمله آثار نظمی اوست، مشهور است و همچنین چکامه دیگرش که لغات مقصور و ممدود را به یکدیگر پیوسته است، مشهور می باشد.

و محمد بن رزق اسدی گفته است: مشهور آن است که ابن درید داناترین شاعران و سر اینده ترین دانشوران است و از تألیفات او الجمهرة در لغت؛ کتاب الاشتقاق؛ کتاب الانواء؛ كتاب الخيل که بزرگ است و کتاب الخيل که کوچك است و کتاب الملاحن؛ کتاب ادب الكتاب؛ کتاب المجتنی؛ کتاب المقتنی و کتابهای دیگر است. و حمزة بن

ص: 101

یوسف گفته است: از ابوالحسن دارقطنی چگونگی حال ابن درید را جویا شدم؛ در پاسخ گفت: درباره او سخنانی می گویند. ابن شاذان از وی نام برده، می نویسد: در سال 321 ه. ق وفات یافته(1) و اضافه کرده او و ابوهاشم جبائی در يك روز وفات یافتند و مردم گفتند علم لغت و کلام به مرگ ابن درید و ابوهاشم از جهان رخت بربست و جحظه در سوك او اشعاری گفته است.

مؤلف امل الآمل گوید: مراد دارقطنی آن است که وی را به تشیع نسبت می دهند. و سید مرتضی در کتاب الدرر و الغرر به توسط علی بن حسین کاتب، مطالب زیادی از ابن درید نقل کرده و همچنین به توسط ابوعبدالله مرزبانی مطالبی از وی نقل نموده است .

مراد وی از ابن درید، محمدبن حسن بن علی بن عبدالله بن سعیدبن درید می باشد .(2)

و قاضی نورالله در مجالس المؤمنين از وی یاد و ستایش کرده است.

ابن خلکان هم از او یاد کرده و نسب او را به قحطان رسانیده و به تمجید از او پرداخته است. ثناگستری که مسعودی و دیگران از وی داشته اند ایراد نموده و اضافه کرده است: چکامه مقصوره او مورد توجه گروه بسیاری از ادبا قرار گرفته و چندین شرح بر آن نوشته شده و کتابهای پیش یاد شده او را نام برده و این کتابها را از تألیفات او برشمرده است السرج و اللجام؛ المقتبس؛ زوار العرب ؛ اللغات ؛ السلاح؛ غريب القرآن و الوشاح و شعر بخوبی می گفته.

از اشعار نمکین اوست:

غراء لوجلت الخدود شعاعها

للشمس عند طلوعها لم تشرق

غصن على دعص تأود فوقه

قمر تألق تحت لیل مطبق

لو قيل للحسن احتكم لم يعدها

أو قيل خاطب غيرها لم ينطق

ص: 102

فكأنها من فرعها في مغرب

و كأنها من وجهها في مشرق

تبدو فيرمق بالعيون ضياؤها

الويل حل بمقلة لم يطبق

- ماه رخساری که پرتو جمالش در هنگام تابیدن از آفتاب برتر باشد و خورشید رخشان را از تابش باز بدارد.

- روی تابان و موی پریشان او مانند شاخ سبز و خرمی است که بر فراز تلی بچمد و بر فراز آن ماه تابانی بدرخشد.

اگر به حسن و زیبایی بگویم یکی از خوبان را که خود انتخاب کرده ای نام بر، از وی نگذرد و اگر بگوییم با دیگری سخن بگو دم برنیاورد.

هنگامی که به مویش می نگریم، گویا شب تار است و چون به رویش نظاره کنیم، گویا خورشیدی است که نقاب از چهره بر گرفته و تابان شده است .

موقعی که نقاب از چهره بر گیرد، چشمها از روشنی او خیره گردد و وای بر آن چشمی که خیرگی کند و او را نظاره نماید.

مؤلف گوید: از هری مؤلف تهذيب اللغه در بغداد با ابن دريد ملاقات کرده؛ ليكن از او دانشی فرانه گرفته است.

تنها يك قصيده از وی روایت کرده و در عین حال در کتاب تهذیبش از وی ایرادها گرفته و نکوهش ها کرده است.

در قصبه دهخوارقان تبریز ، شرح ارزنده ای که بر قصیده مقصورابن درید نوشته شده دیدم؛ ليكن از شارح آن اطلاعی به دست نیاوردم و تاریخ آن شرح 815 ه. ق بود و همان قصیده را سیرافی که شاگرد ابن درید است شرح کرده و به گمانم شرح مزبور همان شرح مزجی باشد که سیرافی به آن قصیده نوشته است و تاریخ مزبور تاریخ نسخه برداری از آن شرح می باشد و ممکن است شرح یاد شده شرح سيرافی نباشد؛ زیرا شرحهای زیادی بر آن نوشته شده است .(1).

ص: 103

اصول الکافی ؛ حاشية الفقيه (1)حاشية المختلف ؛ شرح الاثني عشرية پدرش(2) ؛ حاشية المدارك؛ حاشية المطول؛ روضة الخواطر و نزهة النواظر در سه مجلد(3)، رسالة في تزكية الراوی؛ رسالة التسليم در صلاة؛ رسالة للتسبيح و الفاتحه فيما عدا الأوليين و ترجیح التسبيح، کتاب مشتمل على مسائل و احادیث ؛ کتاب مشتمل على مسائل جمعها من كتب شی؛ حاشية كتاب الرجال لميرزا محمد؛ دیوان شعر؛ رساله ای به نام تحفة الدهر في مناظرة الغنى و الفقر و دیگر کتابها.

او اشعار خوب و نغزی می سروده است.

مؤلف امل الآمل می گوید: من از عمویم شیخ علی بن محمد بن على حر عاملی و از دایی پدرم، شیخ علی بن محمود عاملی و از فرزندش شیخ زین الدین و دیگر اعلام، از وی روایت می کنم.

و فرزندش شیخ علی در مجلد دوم کتاب الدر المنثور از وی نام برده و می نویسد:

پدرم دانشوری عامل و فاضلی کامل و پرهیزکاری عادل و پاکیزهای هوشمند و پارسایی پاکدامن و زاهدی پسندیده و از دنیا و اهل آن گریزان بوده و از امور شبهه ناك دوری می ورزیده و حافظه قوی و هوشمندی و اندیشه و دقتی به کمال داشت و کارهای او با قصد قربت به انجام می رسید و همه عمرش را در تصنیف و عبادت و تدریس و افاده و استفاده به پایان رسانید.

پس از این ضمن گفتاری طولانی به مدح او پرداخته و به استادان او و همچنین به انتقال او به کربلا و مکه و دیگر احوال او و تألیفاتی که پیش از این نام آنها را متذکر شده ایم و به پاره ای از اشعار او اشاره نموده است(4) از جمله آنها چکامه ای است :.

ص: 105

که در سوك سيد محمد بن ابی الحسن عاملی و دیگری که در مدح او گفته است یادآوری نمود. و این دو بیت از قصیده ای است که برای یکی از فضلا سروده است:

یا خليلي باللطيف الخبير

و بود أضحى لكم في الضمير

خصصا بالثنا إمامة جليلا

و خلية أضحی عدیم النظیر

- ای دو دوست من، سوگند به خدای مهربان که از حال همه ما کاملا با خبر است و سوگند به دوستی که از شما در دل من افتاده است.

- (تا گوید) اختصاص یافته اند به مدح کردن از پیشوای بزرگ و دوست سترك بی همتا.

ص: 106

و این دو بیت هم از یکی از چکامه های اوست : مالفؤادي مدى بقائي

قد صار وقفة على العناء

و مالجسمي حليف سقم

بدا به اليأس من شفائي

- چه کنم با دلی که در مدت زندگانی اش همگام با درد و رنج است .

- و چه چاره سازم برای جسمی که پیوسته بیمار است و از بهبودی مأیوس می باشد.

باری فرزندش چندین قصیده طولانی از وی ایراد کرده است، از جمله همین دو قصیده، و دو قصیده ای که پیش از آن یاد شد(1)

مؤلف امل الآمل گوید: از اشعار او قصیده ای است که در سوك حضرت سیدالشهدا علیه السلام سروده است و من آن قصیده را به خط خود او دیده ام؛ از آن جمله اشعار زیر است:

كيف ترقی دموع أهل الولاء

و الحسين الشهيد في كربلاء

جده المصطفى الأمين على ال

وحي من الله خاتم الانبیاء

و أبوه أخوالنبي علي

آیة الله سيد الأوصياء

أمه البضعة البتول أخوه

صفوة الأولياء و الأصفياء

يالها من مصيبة أصبح ال

دین بها في مذلة و شقاء

ليت شعري ما عذر عبد محب

جامدالدمع ساكن الأحشاء

و ابن بنت النبي أضحى ذبيحا

مستهامة مرملا بالدماء

و حریم الوصي في أسر ذل

فاقدات الآباء والأبناء .

ص: 107

و على خير العباد أسير

في قيود العدى حليف العناء

مثل هذا جزاء نصح نبي

کل عن نعته لسان الثناء

أسس السابقون بيعة غدر

و بنى اللاحقون شربناء

حرفوا بدلوا أضاعوا أقاموا

بدعابالعناد و الشحناء

و استبدوا بإمرة نصبوها

شرکاللائمة النجباء

منعوا فاطم البتول تراثا

من أبيها بفاسد الآراء

يا بني الوحي لايخفف وجدا

نالنا من شماتة الأعداء

غیر ذي الأمر نور وحي له

حجة الله کاشف الغماء

لهف نفسي على زمان أرى في

ه مزية لدولة الأشقياء

أترى يسمح الزمان بهذا

و يحوز الراجون خير رجاء

- چگونه اشك چشم دوستان اهل بیت خشك شود، با آن که حضرت امام حسین (ع) در کربلا به شهادت رسیده است.

۔ جد او خاتم انبیا و محمد مصطفی و امین وحی حضرت پروردگار بود.

- و پدرش على علیه السلام می باشد که برادر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) بود. آیت و نشان کامل جلال و جمال خدا و بزرگ همه اوصیاست.

- مادرش حضرت بتول عذرا است که پاره تن پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است و برادرش حضرت امام حسن مجتبی (ع) است که خلاصه اوصیا و برگزیده اصفیا می باشد.

- آری، از شهادت حضرت سیدالشهدا علیه السلام اندوهی به وجود آمد که در نتیجه آن دین اسلام را ذلیل و تیره دلان را همواره بر اسلام مسلط کرد.

- ای کاش می دانستم چه عذری دارد آن دوستی که در این اندوه نمی گرید و آرامش خاطر دارد. فرزند دختر پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حالی به تیر ستمگری دشمنان از پای در آمد که در خون خویش دست و پا می زد.

- و پردگیان وصی پیغمبر در حالی که پدران و فرزندان خود را از دست داده بودند، به ذلت اسیری گرفتار گردیدند.

- و حضرت سجاد که بهترین بندگان خدا بود به زنجیر اسارت دشمنان در آمد

ص: 108

و پابند رنج و اندوه قرار گرفت.

- آری، این کارها که دشمنان انجام دادند، پاداش رنجهایی بود که پیمبر برای

هدایت آنان بر خود هموار کرده بود.

۔ آن پیمبری که زبان از ستایش او درمانده و عاجز است.

- پیشینیان از این دشمنان، بیعت حیله گری برای خویش گرفتند و پیوستگان به

ایشان هم ناپسندترین بناها را بنیان نمودند.

- آری، کتاب خدا را تغییر دادند و حق وصی خدا را نادیده گرفتند و بدعتهایی را

که همراه با خشم و عداوت بود بر پای داشتند.

-و کاری را به انجام آوردند که نسبت به پیشوایان بانجابت حق، مخالفت صریح

داشت.

و بارأى فاسدی که صادر کردند، ارث فاطمه زهرا عليها السلام را که از پدرش می برد، از دستش باز گرفتند.

ای خاندان وحی، شماتتی که از دشمنان دیده ایم، تخفیفی نخواهد داشت و جز حضرت ولی عصر که نور وحی خدا و حجت او و نابودکننده اندوههاست، کس دیگری دست ستمگران و شماتت آنان را کوتاه نخواهد کرد.

و چه حالی خواهم داشت آنگاه که آن حضرت ظهور کند و پایه دولت ستمکاران را از بیخ و بن براندازد.

آیا آن روزگار را خواهم دید و آیا آرزومندان به بهترین آرزوهای خود خواهند

رسید.

به خط سید حسین بن محمد بن علی بن ابی الحسن عاملی چنین دیدم که دایی زاده ام شیخ محمد بن حسن بن زین الدین عاملی در دهم ذی قعدة الحرام سال 1030 ه. ق در مکه مکرمه وفات یافت.(1).

ص: 109

عبدالعالی عاملی کر کی روایت می کرده است.

مؤلف گوید: حق آن بود که شیخ معاصر، وی را در باب دال بی نقطه ترجمه کرده بود.(1)

و او جد مادری استاد استناد قدس سره است و به واسطه پدرش از او از شیخ على کر کی روایت کرده است .(2)

را که در صحیفه کامله آورده نشده، گرد آورده است. (1)

کتاب تفصيل وسائل الشيعة الى تحصيل مسائل الشريعة این کتاب در شش مجلد تهیه گردیده و مشتمل بر همه احادیث احکام شرعی است که در کتب اربعه و دیگر کتابهای معتبر که بیشتر از هفتاد مجلد بوده تألیف شده و سندها و نام کتابها در آن ایراد شده و ترتیب جالبی در آن به کار رفته و در ضمن آن وجه جمع احادیث را به طور اختصار متعرض گردیده و به قدری که ممکن بوده برای هر مسأله باب ویژه ای در نظر گرفته شده است. (2)

کتاب هداية الامة الى احكام الائمة عليهم السلام این کتاب در سه مجلد صغير تأليف گردیده و منتخبی از کتاب وسائل است که سندها و مکررات آن حذف شده است و هر مطلبی از آن ضمن دوازده مطلب گرد آمده و از اول فقه تا آخر آن می باشد. کتاب فهرست وسائل الشيعة این کتاب مشتمل بر عنوان بابها و عدد احادیث هر باب است و متضمن مضمون احادیث میباشد و در يك مجلد تدوین شده و به مناسبت این که مشتمل بر همه روایاتی بود که از فتواهای ائمه طاهرین علیهم السلام تهیه گردیده به نام من لايحضره الامام (3)نامیده شده و کتاب الفوائد الطوسية مجلدی از آن که مشتمل بر صد فایده و مطالب متفرقه دیگری است، به پایان رسیده است.(4)

کتاب اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات.

این کتاب در دو مجلد تدوین شده و مشتمل بر بیست هزار حدیث و نزديك به هفتاد هزار سند می باشد که از همه کتابهای خاصه و عامه به دست آمده است و از ترتیب و تهذیب جالبی برخوردار می باشد و تا حد .

ص: 113

امکان از احادیث مکرر خودداری شده و به نام کتابهایی که مرجع کتاب مزبور بوده اشاره شده و هر بابی از آن کتاب از فصلهایی تشکیل یافته و در هر فصلی، احادیثی که با آن فصل متناسب بوده ایراد گردیده است.

این کتاب از صد و چهل و دو کتاب از کتابهای خاصه و بیست و چهار کتاب از کتابهای عامه به دست آمده و این عدد، از کتابهایی است که بدون واسطه از آنها نقل شده است و از پنجاه کتاب از کتابهای خاصه و دویست و بیست و سه کتاب از کتابهای عامه که در کتابهای سابق به نام آنها اشاره کرده اند با واسطه نقل کرده ایم؛ بنابراین، مجموع کتابهایی که مورد نظر بوده چهار صد و سی و نه کتاب است. گذشته از این، از آنهایی که تحت شماره کتابهای مزبور نبوده است، نقل کرده ایم و در اصل کتاب به نام آنها اشاره کرده ایم. (1)

از تألیفات او کتاب امل الآمل است که در احوال علمای جبل عامل تأليف شده و به شرح احوال علمای متأخر هم پرداخته است . (2)

از تألیفات او رساله ای است به نام الايقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة این کتاب دارای دوازده باب و مشتمل بر بیشتر از ششصد حدیث و شصت و چهار آیه از قران کریم و همراه با ادله بسیار و متضمن عبارتهای متقدمین و متأخرين علما و پاسخ شبهه ها و دیگر مطالب می باشد.

و رساله ای در رد صوفیه، مشتمل بر دوازده باب و دوازده فصل و در این بابها و فصلها نزديك به هزار حدیث در رد آنها به طور عموم و خصوص که مربوط به هر يك از ویژه گیهای آنان است آورده شده است. .

ص: 114

و از تألیفات اوست رسالة خلق الكافر و ما يناسبه، رساله ای است در نام گذاری حضرت مهدی علیه السلام به نام کشف التعمية في حكم التسمية، رسالة الجمعه که این رساله پاسخ ایرادهایی است که بر اقوال شهید ثانی در رساله جمعه اش اظهار شده است، رساله ای در اجماع به نام نزهة الاسماع في حكم الاجماع؛ رسالة تواتر القرآن؛ رسالة الرجال و رسالة أحوال الصحابه و رسالة تنزيه المعصوم عن السهو و النسيان، و رسالهای در واجبات و محرمات که تصریح به آنها شده و منصوص اند به نام بداية الهدایه که از آغاز تا انجام آن فقه بوده.

و در نهایت اختصار تألیف شده و در پایان آن گفته است: بنابر آنچه در این کتاب آمده واجبات شرعی هزار و پانصد و سی و پنج و محرمات آن هزار و چهارصد و چهل و هشت بخش بوده است. (1)

پس از تألیفات او کتاب الفصول المهمة في اصول الأئمة عليهم السلام است. این کتاب مشتمل بر قواعد کلیه ای است که راجع به اصول الدين و فروع الدين و اصول فقه و اصول طب و دیگر نوادر است.

این کتاب بیشتر از هزار باب است و از هر بابی، هزار باب دیگر گشوده می شود.(2)

از تألیفات او کتاب العربية العلوية و اللغة المروية (3)و دیگر اجازات متعدده مختصر و مطولی است که برای معاصران مرقوم داشته و همچنین رساله ای است که در احوال خود و رساله ای که به منظور وصیت به فرزندش مرقوم داشته است. از تألیفات او، دیوان شعر است که نزديك به بیست هزار بیت بوده و اکثر اشعار آن در مدح رسول اکرم و ائمه طاهرين عليهم السلام سروده شده است و در این دیوان منظومه مواريث ، منظومه در زکات و منظومه در هندسه، منظومه در تاریخ النبي (صلی الله علیه و آله) و الأئمة عليهم السلام آورده شده است. (4).

ص: 115

در کتاب الفوائد الطوسية نیز رساله های مفصلی که به اندازه ده رساله می شود،

آورده شده و مناسب است که هريك از آنها را مستقلا تهیه کنم و تصمیم گرفته ام هر گاه خدای متعال مرگ مرا به تأخیر بیندازد، برای کتاب وسائل الشيعة شرحی بنویسم که مشتمل باشد بر بیان آنچه از احادیث استفاده می شود و نیز تحقیقات متفرقی که در کتابهای استدلال آمده است از ضبط اقوال و انتقاد، از دلیلهایی که آورده شده و مطالب مهم دیگر به آن بیفزایم و این کتاب را به نام تحریر وسائل الشيعة و تحبیر مسائل الشریعه بنامم.

و این کتاب را پس از تألیف کتاب وسائل الشيعة تدوین نمودم و مقدمه ای برای آن تنظیم کردم و به شرح مقدمه عبادات و همچنین از کتاب طهارت تا بحث آب مضاف را توضیح دادم . (1)

و علی بن میرزا احمد در کتاب سلافة العصر از وی نام برده است و گوید: پرچم

برافراشته دانش که هيچيك از دانشوران به پایه او نمی رسد؛ سخن آرای بافضیلتی است که کلام از تعریف او عاجز است و تحقیقات او همه را به خود متوجه ساخته و به هر سرزمینی که رسیده است مانند باران آنجا را سیراب گردانیده است. تألیفات او سپیدی پیشانی روزگار است و کلمات او در سطرها نقش گوهر های گرانبار را دارد و او اینك در ایران زندگی می کند و زبان حالش به این شعر مترنم است.

أنا ابن الذي لم يخزني في حياته

ولم أخزه لما تغيب في الرجم

- من پسر آن کسی هستم که در زندگی اش گنجینه ای چون من نداشت و من هم از

آن هنگام که او در خاك خوابید، چون او گنجینه ای نداشتم.

بافضیلتی که آثار گذشتگانش را زنده کرد و گذشتگان و آیندگان را به آب خوشگوار دانش خویش سیراب ساخت و اشعار نغزی که در جلوه گری بی انباز و در آرایش از توصیف بی نیاز است، دارد.

از سروده های او بغیر از ابیاتی که در معنای حدیث قدسی گفته است، شعر دیگری به خاطر ندارم(2)و ابیات این است..

ص: 116

فضل الفتى بالبذل و الإحسان

و الجو خير الوصف للإنسان

أو ليس إبراهيم لما اصبحت

أمواله وقفة على الضيفان

حتى إذا أفنى اللهى أخذ ابنه

فسخابه للذبح و القربان

ثم ابتغى النمرود إحراقاله

فسخا بمهجته على النيران

بالمال جاد و بابنه و بنفسه

و بقلبه للواحدالدیان

أضحى خليل الله جل جلاله

ناهيك فضة خلة الرحمان

صح الحديث به فيالك رتبة

تعلو بأخمصها على التيجان

- فضیلت جوانمرد در سخاوتمندی و بخشندگی بهترین صفت انسان است.

- مگر نه این است که حضرت ابراهيم عليه السلام همه ثروتش را به مصرف میهمانان رسانید.

- و هنگامی که ثروتش به پایان رسید، فرزندش اسماعیل را به قربانگاه برد.

- پس از آن نمرود آتشی افروخت و آن حضرت خود را برای سوختن آماده ساخت .

- آری، ابراهیم با دادن مال و جان و فرزند و فدا کردن خواسته خود در راه خدا که کاملا دلش را متوجه به او ساخته بود.

- به مقامی رسید که خدا او را خليل خویش قرار داد و فضیلتی بهتر از آن نیست که آدمی با سخاوتمندی به مقام خلت الهی نایل بیاید.

- آری، حدیث مزبور حدیث صحیحی است و چه مرتبه ای بهتر از آن مرتبه که میتوان با کف دست سخاوتمندانه بر تاجهای پادشاهان برتری پیدا کرد.

مؤلف سلافة العصر گوید: حدیث مزبور را ابو الحسن مسعودی در کتاب اخبار الزمان چنین نقل کرده است: خدای متعال به حضرت ابراهيم عليه السلام وحی کرد: ای ابراهیم! از آن جا که ثروتت را در اختیار میهمانان گذاردی و فرزندت را برای قربانی به قربانگاه بردی و خودت را در آتش نمرودی گرفتار دیدی و دلت را به خدای رحمان متوجه گردانیدی ما تو را خليل خویش قرار دادیم . (1)

***

(1)در پانوشت سلافة ص 367 می نویسد: با کوششی که در کتاب اخبار الزمان طبع شده به عمل آوردیم، حدیث مزبور را در آن کتاب ندیدیم. آری، خود شیخ حر عاملی این حدیث را در صفحه 26 کتاب الجواهر السنية يادآوری کرده است - م.

ص: 117

مؤلف سلافة پس از این از مترجم حاضر تمجید بسیار کرده است.

این جای آن دارد به پاره ای از اشعار وی که در دیوانش آمده است اشاره کنم؛ از جمله آنها، چکامه ای است متجاوز از چهارصد بیت که در مدح نبی اکرم و ائمه طاهرین صلوات الله عليهم اجمعین سروده است.

كيف تحظى بمجدك الأوصياء

وبه قدتوسل الأنبياء

ما لخلق سوى النبي و سبطی

ه السعيدين هذه العلياء

فبكم آدم استغاث و قد مس

سته بعدالمسرة الضراء

- با تمجیدی که می کنی نمی توانی به مقام اوصیای حق نایل گردی و حال آن که پیمبران هم به این کار اقدام کردند و سودی نبردند.

- آری، بجز پیمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و دو نواده نیکبختش کس دیگری به این مقام عالی

نرسیده است.

۔ حضرت آدم پس از آن همه شادمانی که در بهشت داشت، از مقامش فرود آمد و

دست توسل به دامن شما دراز کرد.

از اشعار او چکامه های محبوكات الاطراف(1) است که در مدح ائمه طاهرین عليهم السلام سروده.

اکنون پاره ای از چکامه ای که به قافیه همزه سروده شده است:

أغير أمير المؤمنين الذي به

تجمع شمل الدين بعد تناء

أبانت به الأيام كل عجيبة

فنيران بأس في بحور عطاء

- آیا بجز از امیر المؤمنین علی علیه السلام کس دیگری وجود دارد که پس از آن همه رنجی که تحمل کرده باز هم امور دینی را تحت نظر خود داشته باشد.

- روزگار گرفتاریهای شگفت آوری برای او ایجاد کرد و آتشهای ناراحتی را در

دریاهای عطا و بخشش بیافروزند. م.

ص: 118

چکامه های مزبور بیست و نه قصيده است که به همین سبك سروده شده و از سروده های او قصیده محبوكة الاطراف است:

فإن تخف في الوصف من إسراف

فذ بمدح السادة الأشراف

فخر لهاشمي أو منافي

فضل سمامراتب الآلاف

فعلمهم للجهل شاف كافي

و فضلهم على الأنام وافي

فاقوا الوری منتعلا وحافي

فضل به العدو ذو اعتراف

فها ها محبوكة الأطراف

فن غریب ماقفاه قاف

- هرگاه از اسراف کردن در ستایشگری بیم داری، برای آن که از این بیم رهایی پیدا کرده باشی به تمجید از بزرگان اشراف بپرداز.

به آنهایی که مایه افتخار آل هاشم و عبد مناف بوده اند و آنهایی که به هزاران مرتبه بر دیگران برتری پیدا کرده اند.

- دانش آنها برای نابودی نادانی کافی است و فضیلت آنها برتر از همه جهانیان است.

-چه با کفش باشند و چه پابرهنه، (چه بر اریکه خلافت بنشینند و چه از بی اعتباری مردم گوشه انزوا گزینند، بر همگان برتری دارند و این فضیلتی است که دشمن هم به آن اعتراف کرده است. این چکامه محبوكة الاطراف است و فن بی سابقه ای است که قافیه سازان دیگر، مانند آن را نسروده اند.

از اشعار اوست:

إن سر الصديق عندي مصون

ليس يدريه غير سمعي و قلبي

لم أكن مطلعا لساني عليه

قط، فضلا عن صاحب و محب

حكمه أنني أخلده في السج

جن أعني الفؤاد من غير ذنب

لست أخفي سري و هذا هو الوا

جب عندي إخفاء أسرار صحبي

- سر دوستم را در نزد خود نگه می دارم و بجز چشم و دلم دیگری از آن خبر ندارد.

- زبانم هم از آن اطلاع پیدا نمی کند تا چه رسد که رفیق و محبم از آن خبردار گردد.

ص: 119

- آری، سر او را بدون آن که مرتکب گناهی شده باشد در زندان دلم محبوس کرده ام.

- وقتی که بر من لازم است اسرار خودم را از دیگران پنهان بدارم، پنهان داشتن اسرار دوستانم را هم بر خود واجب می شمارم.

از اشعار او چکامه طولانی است که مدح را با غزل آمیخته است:

لئن طاب لي ذكر الحبائب إني

أرى مدح أهل البيت أحلى و أطيبا

فهن سلبن العلم و الحلم في الصبا

و هم و هبونا العلم و الحلم في الصبى

هواهن لي داء هو اهم ؤه

ومن يك ذا داء يرد متطببا

لئن كان ذاك الحسن يعجب ناظرا

فإنا رأينا ذلك الفضل أعجبا

- هرگاه یاد دوستان موجبات شادی قلبی مرا فراهم می آورد، خواهم دانست که

مدیحه سرایی خاندان پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) شیرینتر و گواراتر است.

- اینان اند که در خردسالی دانشی را که دارا بودند از دیگران گرفتند و خود دانش و

بردباری را به ما فرادادند.

- عشق به ایشان درد و دو است و کسی که دوای درد را داشته باشد به طبيب نیازمند نیست.

- هرگاه وجاهت ایشان، بیننده را به شگفتی وادار کند، ما خود این فضیلت را شگفت آورتر از فضایل دیگر می دانیم.

قصیده دیگری نیز به همین سبك گفته است:

سعدي بسعدى فإذا ما نأت

سعدی فلا مطمع في السعد

و فضل أهل البيت مع حسنها

كلاهماجازا عن الحد

و تلك دنيانا و هم دینا

وما من الأمرين من بد

وحبها من أعظم الغي وال

حب لهم من أعظم الرشد

بل حبهاعار وحبي لهم

مجد، و ليس العار کالمجد

- شادی من دسترسی به سعدی است و هرگاه سعدی از من دور باشد، چشم طمعی به شادکامی و نیکبختی ندارم.

ص: 120

- آری، فضیلت اهل بیت و زیبایی سعدی هر دو از حد گذشته اند.

- او دنیای ماست و اینان دین ما می باشند و بر ما لازم است که دین و دنیا را دارا

باشیم.

- حب دنیا (سعدی) از بزرگترین گمراهیها و دوستی اهل بیت از بزرگترین هدایت هاست.

- علاقه مندی من به دنیا مایه ننگ و علاقه مندی من به اهل بیت دلیل بزرگواری

است و چنان که می دانیم، ننگ همانند نام نیست.

از اشعار اوست:

کم حازم ليس له مطمع

إلا من الله كما قد يجب

لأجل هذا قدغدا رزقه

جميعه من حيث لا يحتسب

- چه بسیار احتیاط کاری که چشم طمع به دیگران ندارد و تنها چشم طمعش به خدا می باشد.

- و بر اوست که تنها به او متوجه باشد و به همین مناسبت است که حق تعالی روزی او را از محلی که امیدوار نمی باشد، مقرر می فرماید.

از ابیات اوست:

كم من حريص رماه الحرص في شعب

منها إلى أشعب الطماع ينشعب(1)

في كل شيء من الدنياله طمع

فرزقه كله من حيث يحتسب .

ص: 121

چه بسا آزمندی که آزمندی او راههایی برای او گشوده است تا آنجا که بعضی از

آن راهها به اشعب طماع می رسد.

- چنین آدمی در همه چیز چشم طمع دارد و روزی چنین آدمی از محلی است که

خود گمان می برد که از جایی که گمان ندارد.

از سروده های اوست:

سترت وجها بكف خضیب

إذا رأتني من خوف عين الرقيب

كيف نحظى بالاجتماع و قدعا

ين كل إذ ذاك كف الخضیب (1)

و بودي لوكان ذاك الذي لا

ح من الورد في الخدود نصيبي

ذلك الهجر في الصبي كان خيرا

من وصال سخت به في مشيبي (2)

- به مجردی که مرا دید - برای این که از رقیب من بيمناك بود - رخسار خود را به

دست حنا شده خویش پوشید.

- چگونه می توانیم از حظ اجتماعی خود بهره مند گردیم و حال آن که هر کسی

چنان حالی کف الخضیب» را مشاهده کرده است.

- سوگند به دوستی ام که اگر از گل رخسار او بهره مند گردم، چنین و چنان خواهد

شد. .

ص: 122

- آری، هر گاه دوری از محبوبه در خردسالی برای من اتفاق افتاده بود، بهتر از آن

بود که در پیری به وصال او برسم.

از اشعار اوست:

و لما التقيناعانقتني غزالة

بديعة وصف من حسان الولائد

و لم اجتهد في الضم منفردة به

و لكنني قلدت ذات القلائد

- در هنگام ملاقات آهو وشی زیبا چهره که از بهترین تولد یافتگان بود با من معانقه

کرد و مرا در کنار گرفت.

- کوشش من منحصر در آن نبود که بتنهایی در میان دو دست قرار گرفته ام؛ بلکه احساس من در آن بود که گردنبندهایی را که گردن او را زیور داده است، به گردن خود در آورده ام.

از اشعار اوست:

سترت محاسنها الحسان بلؤلؤء

و بجوهر و بفضة و بعسجد

هیهات ذاك الستر أظهر حسنها

حتى لقد فتنت أمام المسجد

- زیباییهای از حد افزون خویش را به مروارید و گوهر و نقره و طلا پوشانیده بود.

- بر خلاف انتظار، جواهرات مزبور بیشتر به ارزندگی و زیبایی او افزود تا آنجا که

امام مسجد را هم مفتون خویش ساخت.

از سروده های اوست:

و ذات خال خدها مشرق

نورا، کركن الحجر الأسود

کعبة محسن و لها برقع

من الحرير المحض و العسجد

قد أكسبت كل امرئ فتنة

حتى إمام الحي و المسجد

کم هام إذ شاهدها جاهل

بل هام فيهاعالم المشهد

- زیبا صنم خالداری که گونه درخشنده او مانند رکنی بود که حجرالاسود در آن قرار گرفته است.

- او کعبه زیبایی بود و روپوشی از ابریشم خالص و طلابافت بر رخسار خود افکنده بود.

ص: 123

- هر کسی حتی امام قبیله و امام مسجد را هم مفتون خویش می ساخت.

- تنها انسان نادان و بی اطلاع از حقیقت زیبایی، سرگردان او نمی شد، بلکه دانای به حقیقت زیبایی هم متحير و سرگردان او می گردید.

تنها نه من به خال لبش مبتلا شدم بر هر که بنگری به همین درد مبتلاست از ابیات اوست:

أبخلت ياسلمی برد سلام

و فتنت شیخ مشائخ الإسلام

- ای سلمی، از پاسخ سلام خودداری کردی و شیخی از شیوخ الاسلام را مفتون

خودساختی.

از اشارات اوست.

یا سلیمی سلبت لو تعلمينا

قلب شيخ الإسلام و المسلمینا

ظالم طرفك الضعيف و إنا

لضعاف القوى فلا تظلمينا

- ای سلیمی، هر گاه متوجه باشی دل شیخ الاسلام و دیگر مسلمانان را از عشوه و ناز خود ربودی.

- دیدگان ضعیف تو، ستمکار و نیروهای بدنی ما ناتوان است. بنابراین، ما را به چشم ستمکار خویش گرفتار مکن و شکنجه مده.

از اوست:

فتكت سلیمی و المحاسن قد بدت

بشیخ شیوخ المسلمين و لم ترعي

تحصنت مني يا سلیمی مع الهوى

بحصنين مجدي ذي التقدس و الشرع

- ای سلیمی، مرتکب کار عظیمی شدی و در آن حال که خوبیهای تو برای شیخی

از شیخهای مسلمانان هویدا گردیده بود.

- رعایت هیچ موقعیتی را نموده و مرا با عشقی که به تو پیدا کرده بودم، در زندان

تقدس و شرع محبوس ساختی.

از اوست:

لاتكن قانعة من الدين بالدو

ن وخذ في عبادة المعبود

و اجتهد في جهاد نفسك و ابذل

في رضي الله غاية المجهود

ص: 124

- از فراگیری دین به اندکی قناعت مکن و به بندگی معبود اشتغال بورز.

- در جهاد با نفس جدیت کن و تا حدی که ممکن است خرسندی خدا را به دست آور.

و در ضمن چکامه ای از اهل بیت علیهم السلام مدح کرده، گوید:

وما حاز أجناس الجناس و سائر ال

م حاسن من فن البديع سوى شعري

و دیوان شعري في مديحهم لما

حوى من فنون السحر من كتب السحر

- به غیر از شعر من، اشعار سرایندگان دیگر جامع اجناس جناس و حاوی محسنات فن بدیع نبوده است.

- و دیوان شعر من که در مديح اهل بیت علیهم السلام گرد آمده است، انواع سحر

حلال را از کتابهای سحر، در پرتو خود قرار داده است.

و در ضمن چکامه ای که در مدح اهل بیت علیهم السلام سروده است، چنین

می گوید:

و في كل بيت قلته ألف نكتة

تحسنه من فضلهم و تجيده

و غیري اذا ما قال شعرة محافظ

على وزنه من غير معنى يفيده

- در هر بیتی که سروده ام، هزار نکته باریکتر از مو وجود دارد و این حسن را از آنجا به دست آورده است که سروده های من در مدح اهل بیت علیهم السلام می باشد که هم شایسته است و هم پسندیده.

- و سراینده دیگر هرگاه شعری بسراید، کوشش می کند که وزن شعر را رعایت کند، لیكن به معنای ارزنده ای دقت نمی نماید.

و در چکامه ای گفته است:

قلما فاخروا سواهم و حاشا

ذهبا أن يفاخر الفخارا

و أری قولنا ألائمة خير

من فلان و من فلان عارا

إنما سبقهم لبکرو عمرو

مثل ما يسبق الجواد الحمارا

إني ذو براعة و اقتدار

جاوز الحد في الأنام اشتهارا

و اذا رمت وصف أدني علاهم

لا أرى لي براعة و اقتدرا

ص: 125

- کمتر پیش آمده است که مردم بتوانند به غیر از ائمه طاهرین علیهم السلام به

دیگران ببالند و اتفاق نیفتاده که طلا به سوفار ببالد و گوهر به خرمهره مباهات نماید.

- آنچه در باره ائمه علیهم السلام گفته به جا و مایه آبرومندی ماست، به خلاف آنچه

که درباره فلان و بهمان سروده که وسیله ننگ و عار برای ما می باشد.

- ائمه طاهرین در میدان مسابقه بر عمرو و بکر پیشی می گیرند، آن چنان که اسب

نجيب و تندرو در آن میدان بر الاغ پیشی می گیرد.

- من دانشمند بانفوذی هستم و شهرتم در میان مردم از اندازه بیرون است.

- و در عین حال، هرگاه بخواهم به اندك وصفی از آنها دهان بگشایم، از هر گونه

دانشی تهی است و از هر گونه اقتداری در مانده ام.

و در قصیده ای که مشتمل بر هشتاد بیت بوده و تهی از حرف الف است، در مدح

اهل بیت علیهم السلام گفته است:

وليي علي حيث كنت وليه

و مخلصه بل عبد عبد لعبده

العمرك قلبي مغرم بمحبتي

له طول عمري ثم بعدي لولده

و هم مهجتي هم منيتي هم ذخيرتي

و قلبي بحبهم مصیب لرشده

و كل كبير منهم شمس منبر

و كل صغير منهم شمس مهده

و كل گمي منهم ليث حربه

و کل کریم منهم غيث وهده

بذلت له جهدي بمدح مهذب

بلیغ و مثلي حسبه بذل جهده

و كلفت فکري حذف حرف مقدم

على كل حرف عند مدحي لمجده

- على علیه السلام ولی من و مولای صاحب اقتدار من است. هرگاه من هم دوست او باشم و اظهار اخلاص کیشی نمایم، آری، من بنده بنده بنده او می باشم.

- به جان تو سوگند در تمام عمرم دلم فریفته محبت اوست و پس از او دلداده فرزندانش هستم.

- اینان پاره دل من و آرزوی من و ذخیره فردای قیامت من اند و دلم بر اثر علاقه مندی من به آنها به پایه رشد و هدایت خویش نایل آمده است.

- بزرگ آنها خورشید منبر و کوچك آنها، خورشید گهواره است.

ص: 126

- دلاور آنها شیر بیشه جنگ است و بخشنده ایشان مانند بارانی است که در گرمای شبانه می بارد.

- کوشش خود را در مدح او که پاکیزه از هر گونه نارواگویی است به کار بردم و ابیات بلیغی سرودم و همچو منی سزاوار است در مدیحه سرایی او بکوشد.

- اندیشه خود را به کار بردم تا در مدیحه سرایی او چکامه ای بر ایم که از اولین حرف یعنی حرف الف تهی باشد.

از اشعار اوست:

علمي و شعري اقتتلا و اصطلحا

فخضع الشعر لعلمي راغما

فالعلم بأبی أن أعدشاعرة

و الشعر يرضى أن أعدعالما

- دانش و سرایندگی من به مبارزه برخاستند و سرانجام به آنجا رسید که شعر من در برابر دانشم افتادگی و خضوع نمود.

- دانش امتناع می ورزد از این که من سراینده باشم و سرایندگی من خرسند است که من دانشمند باشم.

و در چکامه ای گفته است: حسن شعري مازال يرضى ولا ينكر لي أن أعد في العلماء و علومي غزيرة ليس ترضي أبدا أن أعفي الشعراء

- سروده پسندیده من همواره خرسند است و انکاری ندارد که در ردیف

دانشمندان قرار بگیرم..

- و دانشهای فراوان من هیچگاه راضی نمی شوند که نام من در میان سرایندگان به

زبان آورده شود.

از اشعار اوست:

حذار من فتنة الحسناو ناظرها

ولاترح بفؤاد منه مكلوم

فقلبها صخرة مع ضعف قوتها

وطرفها ظالم في زي مظلوم

- از آشوب زنان صاحب جمال و چشم جادو گر آنها در حذر باش و به دلی که از

دلبستگی به آنها جریحه دار شده است، توجه مکن.

ص: 127

- آری، دل آنها در عین حالی که ضعیف اندام اند مانند سنگ سخت و چشم آنها با

آن که مظلوم و محجوب می باشد، ستمکار است.

و از اشعار اوست:

الحى الله من لا يغلب النفس و الهوى

إذ اطلباما ليس يحسن في العقل

تمكن منه حب دنيادنية

فأورده شر الموارد بالجهل

و ألجأء حب الجاه منه إلى الردى

فعانى العناء الصعب في المطلب السهل

۔ خدا لعنت کند کسی را که بر نفس و هوای آن پیروز نگردد، هنگامی ملعون خدا

باشد که چیزی را که برخلاف عقل است از وی بخواهند و او انجام دهد و آنها را از پای در نیاورد.

- آری، نفس است که نشأه علاقه مندی به دنیای بی اعتبار را ایجاد می کند و او را به

پست ترین پرتگاههای نادانی می افکند.

- و حب جاه و مقام است که او را به زشت ترین بیچارگی دچار می سازد و در نتیجه آن از راهنمایی به ظاهر آسانی که نفس به او می نماید، به مشکلترین رنجها مبتلا می گردد.

از اندرزهای اوست:

یا صاحب الجاه كن على حذر

لاتك ممن يغتر بالجاه

فإن عز الدنيا كذلتها

لاعز إلا بطاعة الله

- ای جاه طلب، بر حذر باش از این که به جاه و مقام، مغرور گردی.

- زیرا عزت دنیا برابر با ذلت آن است و عزت و ارجمندی منحصر به اطاعت از خداست .

و در ضمن ابیاتی گفته است:

أما تبغي مدى الأيام شكري

أماترضى بهذا الحر عبدا

آیا در تمام روزها به شکر من نمی پردازی و آیا به جای این آزادی به بندگی راضی نمیشوی.

و در ضمن چکامه ای که در مدح اهل بیت علیهم السلام سروده است می گوید:

أنا الحر لكن برهم يسترقني

وبالبر والإحسان يستعبد الح

ص: 128

من آزادم و لكن بر ایشان کرده در بندم بلی آزاد از احسان همی گردد به جان بنده

و در چکامه ای گفته است:

أنا الحر لكن كرق لخود

سلبتنی سكينة ووقارا

كل حسن من الحرائر لا بل

من إماء يستعبد الأحرارا

و هوى المجد و الملاح و أهل ال

بيت في القلب لم يدع لي قرارا

در عین حالی که آزادم، مانند بردهای هستم که آرامش و وقارش را از دست داده

است.

- هر نوع زیبایی از آن آزادان است. در عین حال، برخی از کنیزان افراد آزاد را برده

خود می سازند،

- دلبستگی به بزرگواری و صاحب جمال آن ملیح آرامش را از دل من برده است .

باز گفته است:

سادتي إني لعبدكم ق

من و إني أدعى مجازا بحر

- ای بزرگان، من برده بنده شمایم و مرا به طریق مجاز، حر (آزاد) خوانده اند.

و در چکامه ای دیگری گفته است:

خليلي مالي و الزمان معاندي

بتكسير آمالي الصحاح بلاجبر

زمان يرينا في القضايا غرائبة

و كل قضاء منه جور على الحر

- ای دوستان، نمی دانم چرا روزگار با من دشمنی می کند و بدون آن که در صدد

جبران بر آید، استوانه آرزوهای درست مرا می شکند.

- روزگار در پیش آمدها امور بی سابقه ای را به نظر ما می آورد و هرگونه پیش آمدی

که اتفاق می افتد، به زیان انسان آزاد است.

در چکامه دیگری گفته است:

و لكنما يقضي من المدح واجبة

عليه و فرضا عبدك المخلص الحر

- بنده اخلاص کیش شما، حر عاملی، مدحی که بر خود واجب می دانسته به انجام

آورده است.

و در چکامه ای گفته است:

ص: 129

و الجواري الحور الحسان جوار

مقبلات بالأنس بعد النفار

عاد قلبي رقا و ليس عجيبة

كل حررق لتلك الجواري

- کنیزکان حوروشی که چهره ای بس زیبا و دلفریب داشتند، پس از آن که از کنار

ما کوچ کردند دوباره بازگشتند و انس و علاقه را از سر گرفتند.

- بار دیگر دل من بردگی به آنها را ابراز کرد و این کار که از دل من سر زد،

هیچ گونه شگفتی همراه نداشت؛ زیرا تمام آزادمردان، برده چنین کنیزکانی می باشند.

باز گفته است:

و إني له عبدو عبد لعبده

وحاشاه أن ينسى غدا عبده الحرا

ولم يسب قلب الحر كالحور و العلى

وحب بني الحوراء فاطمة الزهرا

- من بنده او و برده برده او هستم و گمان ندارم فردای قیامت از بنده حرش

فراموش نماید.

- آرامش دل حر به حور و بهشت نمی باشد؛ بلکه آرامش دل او به محبت فاطمه

زهرا (ع) است.

باز گفته است:

أناحر، عبد لهم فإذا ما

شرفوني بالعتق عدت رقيقا

أنا عبد لهم فلوأعتقوني

ألف عتق ماصرت يوما عتيقا

- من که حرم، بنده ایشان می باشم و در صورتی که مرا آزاد کنند، باز هم بنده ایشان

خواهم بود.

از ابیات اوست:

أنا حر لدى سواهم و عبد

لهم ما حييت بل عبد عبد

- من در پیش دیگران حرم و تا زنده باشم بنده ایشان، بلکه بنده برده ایشانم. در قصیده ای گفته است:

و نبي الهدى و كل النبيي

ن بل الله مادح الابرار

مدح عبد حر حقير لدى

مدح النبيين سادة الاحرار

- پیمبر راهنما و همگی پیمبران، بلکه خدای متعال مدیحه سرای نیکوکاران اند.

ص: 130

- اکنون مدیحه سرایی این بنده حر در برابر مدیحه سرایی پیمبران که بزرگ آزاد

مردان اند، ناچیز و پست است.

و در ضمن چکامه ای طولانی گفته است:

طال ليلي و لم أجد لي على السها

دمعينا سوى اقتراح الأماني

فكأني في عرض تسعين لما

حلت الشمس اول الميزان

ليت أني فيما يساوي تمام ال

میل عرضة و الشمس في السرطان

- شب من به درازا کشید و برای بیدار خوابی خویش همرازی جز آرزوها به دست

نیاوردم.

- گویا من در آن حال در نود درجه خورشید در برج میزان قرار گرفته بودم.

- ای کاش در آن هنگام مساوی با تمام میل عرضی واقع شده بودم که خورشید در

آن موقع در برج سرطان قرار می گرفت.

در اشاره به برخی از کتابها گفته است:

غادة قدغدت لها حكمة ال

عين و أضحت عن غيرها في انتفاء

بين ألحاظها كتاب الإشارا

ت و في ريقها كتاب الشفاء

۔ عادتی که برای او ظاهر گردید، حکمت العين (تألیف کاتبی) بود و از غیر آن

اعراض کرد.

- در میان پلکهای او کتاب اشارات (بوعلی) و در آب دهن او کتاب شفای بوعلی سینا ست.

و به همین مناسبت گفته است:

فروی لحظها کتاب الاشارا

ت و كم قد روي عن الغزالي

و کتاب الشفاء عن ريقهاير

ويه حيث يروي بذاك الزلال

- پلکهای او از کتاب اشارات بوعلی سینا حکایت می کند و گاهی هم از غزالی

روایت می نماید.

- و آب دهان او از کتاب شفا دم می زند و از آب خوشگوار خبر می دهد. باز گفته است:

ص: 131

مطول الفرع على متنها

و خصرها مختصر النافع

- اندامی رسا دارد که بر متن سراپای او قرار گرفته است و متن آن حاکی از کتاب مطول تفتازانی است و میان او در نازکی و باریکی مختصر نافع محقق حلی را به یاد می آورد.

باز گفته است:

لاحت محاسن برق مبسمها

و حتى نسیت محاسن البرقي

- برق درخشنده لبهای او آنچنان درخشندگی داشت که کتاب محاسن برقی را از

خاطر برده.

باز گفته است:

أ ارغب عن وصل من وصله

دواء لقلبي و عقلي و ديني

کتاب المحاسن في وجهه

و يتلوه فيه كتاب العيون

- آیا دوری کنم از کسی که اتصال به او داروی دل و عقل و دین من است..

- کتاب محاسن برقی از چهره او نمایان است و کتاب عیون اخبار الرضا (ع) از

دیدگان او هویدا می باشد.

از اوست:

كأن قلبي إذ غدا طائرة

مضطربا للغم لما هجم

ملامة في أذني عاشق

أو عربي في بلاد العجم

- گوییا دل من پرنده ای است که از هجوم اندوهناکی مضطرب و پریشان حال

گردیده.

- و یا مانند سرزنشی است که در گوشهای عاشق است و یا عربی است که در شهرهای عجم بی کس و کار مانده باشد.

پیش از این ذیل تألیفات مترجم حاضر اشاره ای به صحیفه ثانیه شد که وی دعاهایی را که در صحیفه کامله نیامده است، گردآوری کرده است. مؤلف می گوید: پیش از ایشان هم جمعی از علما به گردآوری ادعیه امام سجاد علیه السلام اشتغال ورزیدند و ما برخی از نسخه های کهن آنها را در اختیار داریم و از جمله کسانی که دست به این کار

ص: 132

زد سید ابو القاسم زیدبن اسحاق جعفری است که شیخ منتجب الدین به توسط پدر خودش از وی روایت می کند.

و دیگری سید ابو ابراهيم ناصر بن رضابن محمدبن عبدالله علوی حسینی بوده که از شاگردان شیخ طوسی به شمار می آید و شیخ منتجب الدین یاد شده با يك واسطه از او روایت داشته است.

و در آینده ذیل احوال شیخ نعمت الله بن حسين عاملی یادآور خواهیم شد آغاز تأليف كتاب أمل الآمل در سال 1096 ه. ق است و همین تاریخ هم از فواید آن کتاب استفاده می شود و به طوری که خود او در آخر کتاب نوشته است در اول جمادی ثانیه سال 1097 ه. ق از تألیف آن فارغ شده است. و در پایان همان کتاب خوابی را که دیده و در نتیجه به تألیف این کتاب پرداخته نقل نموده است.(1)

شیخ معاصر بر پشت کتاب امل الآمل می نویسد: عدد علمایی که در بخش اول این .

ص: 133

کتاب در ارتباط با احوال علمای جبل عامل ترجمه شده است، دویست ونه تن و شمارش تألیفات آنها سیصد و نود و اندی می باشد. بخش دوم که مربوط به علمای دیگر است هزار و صد و ده تن و شمارش تألیفات ایشان یکهزار و پانصد و بیست و هفت مجلد است (1)

ص: 134

و اضافه کرده است که هنگامی که پدر فتال در محضر سید مرتضی به قرائت می پرداخته وی شاهد و سامع قرائت پدرش در محضر سید بوده است.

و شیخ زین الدین بیاضی هم در کتاب الصراط المستقیم تصریح کرده که روضة الواعظین از تألیفات فتال نیشابوری است .(1)

الغير المنصوصه و دیگر تألیفات.

مؤلف گوید: آقا رضی، از شاگردان ملا خلیل قزوینی و دیگر اعلام بوده و در گی مهارت کامل داشته و دیوان شعری به پارسی تهیه دیده. در روزگار ما در سال ه. ق درگذشته است.

کتاب لسان الخواص او در شرح الفاظی است که خواص علما در میان خود داشته، ضمنا در مسائلی که مربوط به آن الفاظ است تحقیق کرده و الفاظ مزبور را ف ابجد، ترتیب داده و باب الف آن به اتمام رسیده است. و از تألیفات او کتاب شیر و شکر است که مشتمل بر چندین فصل بوده است و در بل از آن کتاب، از چهل مسأله گفت و گو کرده و فصل اول آن به اتمام رسیده بر این کتاب از مسائل متفرقه بحث نموده و به حل مشکلاتی که در انواع علوم به سر رسیده است پرداخته و در ضمن آنها عبارات مشكل را که به پارسی و عربی ح داده است.

از تألیفات او رسالة المولوديه است. در این رساله با تحقیقاتی که انجام داده و له رأى استادش ملا خليل قزوینی بوده و در کافی هم یادآور شده، ثابت کرده که ریف رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در دوازدهم ماه ربیع الاول اتفاق افتاده است (1)ل

ص: 137

مؤلف گوید: فخر المحققين در 22 ماه جمادی دوم سال 682 هجری متولد شده

و در بیست و پنجم همان ماه در سال 771 ه. ق درگذشته است . (1)

به خط یکی از علما دیدم فخر المحققين، كتاب تهذیب شیخ طوسی را دوبار در مشهد مقدس غروی (نجف اشرف) و یکبار در راه حج قرائت کرده و در مسجد الحرام از قرائت آن فارغ شده است.

از تألیفات او، رساله ارشاد المسترشدين في اصول الدین است و من این رساله را در استرآباد دیده ام.

رساله مختصری در توضیح قول اصحاب در باب زکات که گفته اند: شرط الضمان امکان الاداء و الاسلام. فخر المحققین این رساله را در هشتم ماه محرم در سال 757 ه. ق برای فرزندش یحیی تألیف کرده است.

از تألیفات او شرح تهذیب الاصول است که به غاية السئول في شرح تهذیب الاصول موسوم می باشد. من این شرح را در ساری و شهرهای دیگر دیده ام.

یکی از فضلا، کتاب المسائل الفخرية را به وی نسبت داده و ممکن است این کتاب، همان مسائلی باشد که سید مهنا از وی پرسیده است. نیز الرسالة الفخرية ورسالة اللمعة را از تألیفات او دانسته است و ممکن است رساله الفخريه (2)همان رساله واجب الاعتقاد کبیر باشد و رساله اللمعة همان رسالة اللمعة في النية باشد که در متن امل الآمل به نام الفخرية خوانده شده است و احتمال دارد رساله دیگری باشد.

نظر به این که علامه حلی در آخر قواعد فرزندش توصیه کرده است تا هر يك از تصنيفهای او را که ناتمام مانده است به اتمام برساند، دور نیست خدای متعال وی را.

ص: 139

برای اتمام آن تصانيف توفيق داده باشد. بنابر این، فخر المحققين علاوه بر تألیفات یاد شده آثار دیگری هم داشته است.

و از تألیفات او فتواهای متفرقه و پاسخ استفتائات عدیده و تعليقاتی است که بر کتابهای دیگران داشته است.

و از تألیفات او کتاب تحصيل النجاة است. این کتاب را شیخ زین الدین بیاضی در دیباچه الصراط المستقیم به وی نسبت داده است.

و از تألیفات اوست رساله واجب الاعتقاد . این رساله را مولانا جلال الدین محمدبن مولانا شمس الدين محمد استرابادی شرح کرده است و در آغاز آن شرح نوشته است این رساله به نام واجب الاعتقاد شهرت دارد و گمانم آن است که رساله واجب الاعتقاد از آثار علامه حلی باشد؛ چنان که خود علامه در پاسخ سؤالهای سید مهنابن سنان مدنی به آن اشاره کرده است و در کتاب خلاصه هم به مناسبت تألیفات خویش از آن نام می برد و پیش از این هم، ذیل احوال و آثار علامه به آن اشاره شد.

ليكن رساله ای را که شیخ محمد استرابادی شرح و تصریح کرده که از تألیفات شیخ فخرالدین است و به نام آن رساله نپرداخته است، پیداست که غیر از رساله واجب الاعتقاد علامه باشد و رساله دیگری است که فخر الدين به تألیف آن اقدام نموده و مؤید آن این است که بعضی از علما رساله واجب الاعتقاد الكبير را به فخرالدین نسبت داده اند.

فخر الدين دو فرزند دانشمند و فاضل داشته است به نام شیخ ظهير الدين محمدبن شیخ فخر الدين محمد و شیخ یحیی بن شیخ فخر الدين.

شرح حال شیخ ظهير الدین پس از این ذکر خواهد شد.

در مجموعه ای که به خط فضلای جبل عامل نگارش یافته بود و در شهر اردبیل به مطالعه ما رسید به خط شیخ محمد بن علی بن حسن جباعي تعليقاتی از شیخ فخر الدين محمد دست یافتم که بر شرایع یا مختصر النافع محقق حلی نگاشته بود. در پایان آن چنین آمده بود، تعليقات مزبور را فخرالدین محمدبن مطهر در دهم رمضان سال 752 ه. ق در شهر حله به نگارش آورده است.

از تألیفات او شرح خطبة القواعد که آن را برای شیخ فخرالدین حیدربن

ص: 140

محمدبن حسن بن مطهر حلی، فخر الدين شرف الدین علی بن ابی علی محمد بن ابراهیم بیهقی تألیف کرده و به همین مناسبت به فخریه شهرت یافته و این نام به خاطر نام بیهقی است که فخر الدين بوده نه به جهت شهرت خودش که فخر المحققين يا فخر الدين است.

مؤلف قاموس در اجازه ای که برای این حلوانی بر پشت کتاب التكملة و الذيل نوشته چنین اظهار کرده: از شیخ و مولای خودم علامة الدين بحر العلوم فخر الدين ابوطالب محمدبن شیخ امام اعظم برهان علماء الامم جمال الدين ابو منصور حسن بن يوسف بن مطهر حتی به روایتی که از پدرش از صنعانی مؤلف كتاب التكملة داشته است .(1).

ص: 141

نهج البلاغة و دیگران از وی یاد کرده و او را به عظمت ستوده اند. (1)

مؤلف عمدة الطالب به مناسبت یادآوری از او می نویسد: ابوالحسن ذوالحسبين نقیب النقباء فضایل او همه جا را فراگرفته و رفتار پسندیده او همگان را به خود متوجه نموده است.

در بغداد هیبت و عظمت ویژه ای داشت و به پرهیزکاری و پاکدامنی و پارسایی معروف بود و پیوسته بستگان خویش را مراعات می کرد و چندین بار به نقابت علویها گمارده شد و سمت امیر الحاجی و دیوان مظالم را عهده دار بود و یکی از دانشوران روزگارش به شمار می رفت و از بزرگان دانشوران بهره گیری نمود.

پاره ای از تألیفات او از این قرار است: المتشابه في القرآن ، مجازات الاثار النبوية ، نهج البلاغة، تلخيص البيان عن مجازات القرآن، الخصایص، سيرة والده الطاهر ، انتخاب شعر ابن الحجاج به نام الحسن من شعر الحسين، اخبار قضات بغداد، سه مجلد رسائل نامه ها و دیوان شعر سید رضی در میان شاعران علوی از همگان سراینده تر بود؛ زیرا شاعران علوی هرگاه نغز می سرودند، سروده هاشان اندك بود و اگر بسیار می گفتند نغز نمی سرودند؛ لیکن سید رضی هم نغز می سروده و هم بسیار . (2)

ابیات زیر برگزیده از یکی از چکامه های اوست:

کم مقام على الهوان و عندي

مقول صارم و أنف حمي

و إباء محلق بي عن الضي

م كما زاغ طائر وحشی

أي عذر إلى المجد إن ذل

الغلام في غمده مشرفي

قديذل العزيز ما لم يشمر

الانطلاق و قد يضام الأبي

أرتضي بالأذى ولم يقف العز

م مضاء و لم تعز المطي

- چه بسیار اتفاق افتاده است که با خواری و توهین روبه رو شده و در عین حالی .

ص: 143

که زبان گویایی چون شمشیر داشته شکیبایی ورزیده و زیر بار ننگ دیگران نرفته ام.

- و از دشمن بدگو و بدسرشت مانند پرنده ای وحشی دوری گزیده ام .

چه عذری و چه ننگی در پیشگاه بزرگواری دارد غلامی که در غلاف خود شمشیر برانی داشته باشد.

- آری، عزیزی خوار می شود که همت گمارد تا از زیر بار ننگ بیرون بیاید و از دیدار نامردمان خودداری کند.

۔ آزار را بر خود می خرم و از عزمی که دارم که با لئيمان روبه رو نشوم دست برنمیدارم و مرکبم را برای دیدار آنان به رنج نمی افکنم.

از سروده های اوست:

رمت المعالي فامتنعن و لم يزل

أبدا يمانع عاشق معشوق

فصبرت حتى نلتهن ولم أقل

أبدا دواء التارك التطليق

- تصمیم گرفتم تا به مراتب عاليه نائل بیایم. بر خلاف انتظار، همواره به این نتیجه رسیدم که عاشق از دسترسی به دامن معشوق ممنوع می باشد.

- در عین حال شکیبایی ورزیدم تا به آن مراتب نایل گردیدم و هیچ گاه نگفتم که داروی محروم، دست برداشتن از درد است .

از اوست: اشتر العز بمابی

ع فما العز بغال

بالقصار الصفر إن شئ

ت أو السمر الطوال

ليس بالمغبون عقلا

من شری عزا بمال

إنمایدخرالما

ل لحاجات الرجال

و الفتى من جعل الأم

وال أثمان المعالي

- عزت را به هر گونه هایی که شایسته است برای خود تحصیل کن که تهیه آن به هر وسیله ای که باشد، گران نیست؛ اگر بخواهی اندك زر یا به افسانه های دراز به دست می آید.

- از نظر عقل زیانی نبرده است کسی که عزت را با ثروت معامله کرده باشد.

ص: 144

- زیرا معمول مردم آن است که ثروت را برای روز نیازمندی ذخیره می کنند.

- و جوانمرد آن کسی است که ثروتها را بهایی برای تحصیل مراتب عاليه قرار

بدهد.

از اوست:

حذفت فضول العيش حتى رددتها

إلى دون مايرضى به المتعفف

و أملت أن أمضي خفيفة إلى العلي

إذا شئتم أن تلحقوا فتخففوا

- از زیاده روی در هزینه زندگی کاستم تا به آنجا رسیدم که انسان پاکدامن به کمتر از آن راضی نمی شود.

- آرزومندم که با اندك مؤنه ای به مراتب عالیه نایل گردم و شما هم هرگاه بخواهید به آن مراتب نایل گردید، از مؤنه خویش بکاهید.

از اوست:

الاتنكري حسن صبري

إن أوجع الدهر ضربا

فالعبد أصبر جسما

و الحر أصبر قلبا

- از این که در برابر شکنجه روزگار شکیبایی می ورزم و بخوبی از عهده بر می آیم به چشم انکار به من نگاه نکن.

- زیرا بدن بنده برای تحمل رنج شکیباتر و دل آزاد برای پذیرش ناراحتیها آماده تر می باشد.

از اوست:

لاتحسبيه و إن أسأت به

يرضى الوشاة و يقبل العذلا

لو كنت أنت و أنت مهجته

و اشی هواك إليه ما قبلا

- هر چند با او بدرفتاری می کنی، لیکن نپنداری که او ناراحت می شود؛ زیرا او به گفتار سخن چینان خرسند می شود و از رویه ملامت گران استقبال می نماید.

هرگاه تو پاره دل او بودی باز هم از سخن چینی دست برنمیداشتی و با هر چیزی که به سوی او روی می آورد به ملامت وی برمی خاستی.

از اوست :

ص: 145

و من حذري لا أسأل الركب عنهم

و أعلاق و جدی باقیات کما هيا

و من يسأل الركبان عن كل غائب

فلا بد أن يلقي بشيرا وناعيا

- از آنجا که همواره جانب احتیاط را رعایت می کردم و حاضر نبودم زیر بار منت دیگران بروم، احوال آنها را از قافله سالاران نمی پرسیدم و پیوسته علاقه های دوستی فيمابین را در دل خودم هم چنان که بود پایدار می داشتم.

- آری، کسی که تصمیم دارد احوال هر غایبی را بپرسد، ناچار است که با بشیر یا حدی خوان قافله روبه رو شود؛ یعنی مناعت طبع من تا این اندازه هم اجازه نمیداد که برای احوال پرسی از علاقه مندانم با بشیر قافله و حدی خوان آن روبه رو شوم.

از اوست:

یا قادحة با الزناد

قم فاقتدح بفؤادي

نار الغضادون نار ال

قلوب و الأكباد

- ای کسی که با آتش زنه، آتش می افروزی آماده باش و در دل من آتش افروزی کن.

- و متوجه باش که آتش درخت غضا (درختی است بیابانی که تنه و شاخه های از درختهای دیگر سخت تر و آتش آن مدتها باقی می ماند) با همه قدرتی که دارد، زودتر از آتش دلها فرو می نشیند و خاموش می شود.

ابن ابی الحدید (1)می نویسد: سید رضی، بزرگواری پاکدامن و شرافتمند و عالی همت بود؛ چنان که از هیچ کسی صله و جایزه نمی پذیرفت تا آنجا که از پذیرش جایزه های پدرش هم خودداری می کرد و در عین حال، همواره اندیشه او وی را به وصول مراتب عالیه و سرپرستی کارهای مهمی که دلش را پیوسته به جوش می آورد.

- و در سروده های خود به آن اشاره کرده است.

- وادار می کرد لیکن روزگار هیچ گونه مساعدتی با وی نکرد و از رنج و ناراحتی ذوب می شد تا آنکه به آرزو نرسیده در گذشت.(2) و به دنبال آنچه نوشته است اشعاری را .

ص: 146

یادآوری کرده که حاکی از خواسته های قلبی او می باشد.

ابن خلکان گفته است: ابوالفتح جنی در یکی از مجموعه ها (یادداشت هایش) می نویسد: سید رضی در حالی که در کمال خردسالی بود و به ده سالگی نرسیده بود، به درس ابن سیرافی حاضر می شد و علم نحو را از وی فرا می گرفت.

در یکی از روزها که سید رضی و گروهی از اعلام حضور داشتند، طبق معمول، سيرافی خطاب به سید رضی گفت: هرگاه بگوییم رأيت عمر، علامت نصب آن چیست؟ سید رضی در پاسخ گفت : بغض علی علیه السلام. سيرافی و حاضران از حضور ذهنی او به شگفت آمدند. (1)

سید رضی (ره) در سال 404 ه. ق بدرود زندگی گفت.

را در پی درگذشت او برادر ارجمندش سید مرتضی (ره) ابیاتی در سوك او سرود. از آن جمله ابیات ذیل است .(2)

يا للرجال الفجعة جذمت يدي

و وددتها ذهبت علي برأسي

ما زلت أحذر وردها حتى أتت

فحسوتها في بعض ما أنا حاس

راديتها فلقيت منها صخرة

صماء من جبل أشم راس

و منعتها دمعي فلما لم تجد

دمعا تحذر أوقدت أنفاسي

و مصيبة و لجت على سرج الهدى

: آل النبي حفائر الأرماس .

ص: 147

ثلموا بها بعد التمام كأنما

ثلموا بجدع الأنف يوم عطاس

- ای مردم! اندوهی به من رسید که دستهای مرا خشك کرد و از کار انداخت و من در انتظار بودم که ای کاش سرم را بریده بود و به کلی از کار افتاده بودم.

همواره از آن گریزان بودم و بر خلاف انتظار مرا به درماندگی خویش دچار ساخت.

- ناچار آن را به دوش کشیدم و آن را سنگ گرانباری یافتم که از کوه عظیم سر به آسمان کشیده شده کنده بودند.

- دیده ام را در این اندوه از گریه بازداشتم و هنگامی که با ممانعت من روبرو شد، اندرون مرا به آتش کشید.

- اندوهی بر من رسید که آل پیمبر را که چراغهای هدایت اند در آرامگاههایشان به اندوه در آورد.

- و این خاندان را همان گونه ناراحت ساخت که در روز عطاس(1) از شدت آن بسی ناراحتی دیده بودند.

مؤلف گوید: کتاب حقائق التأویل سید رضی، تفسیر بسیار خوبی است و من مجلدات آن را در کتابخانه حضرت علی بن موسی الرضا عليه السلام دیده ام و کتاب بی مانندی است و از این کتاب مراتب علمی او ویژه در علوم عربیت و کلام بخوبی ظاهر می گردد.

و کتاب مجازات النبوية او را در شهر ری در زاویه مبارکه حضرت عبدالعظيم عليه السلام در نزد مدرس دیده ام.

و از آثار او دیوان اشعار اوست که در ضمن چهار مجلد و به پایداری ابوالحكيم جرنی گردآوری شده است..

ص: 148

کتاب خصائص الائمه علیهم السلام در اردبیل دیده ام.

این کتاب به سه هزار بیت می رسد و کلمات زرین و بليغ حضرت مولی علی علیه السلام را در آن گرد آورده است.

سید رضی در سال 359 ه. ق متولد شده و 47 سال عمر داشته است و در یکی

از کتابها آمده که سال 404 هجری در گذشته است .(1)

برادرش سید مرتضی قصیدهای مشهور در سوك او سروده؛ از آن جمله این بیت

است که پیش از این هم ذکر شده:

يا للرجال لفجعة جذمت يدي

و وددت لو ذهبت علي براسي

شهید ثانی (ره) در رساله منية المريد في آداب المفيد و المستفيد می نویسد: گویند سید رضی موسوی (قدس الله روحه) بزرگواری عالی همت و بلند طبع بود؛ چنان که متحمل منت کسی نمی شد و در این باره حکایتهایی با خلیفه عباسی دارد.

ویژه آن گاه که فرزند او متولد شده بود و خلیفه می خواست از این راه و با پرداخت هدیه هایی جلب توجه او را کرده باشد و از آن جمله در یکی از روزها یکی از مشایخش به او گفت: به طوری که شنیده ام خانه ای که در آن زیست داری کو چك است و مناسب با حال تو نمی باشد. من خانه وسیعی دارم که شایسته تو می باشد؛ آن را به تو بخشیدم و از تو می خواهم آن را از من بپذیری و به آن خانه انتقال پیدا کنی. سید رضی از پذیرش آن امتناع ورزید.

استاد، آن سخن را مکرر کرد. سید گفت: ای استاد، من بخشش پدرم را نمی پذیرم تا چه رسد که بخشش دیگری را قبول کنم.

استاد گفت: حقی که من بر گردن تو دارم بزرگتر و والاتر از حقی است که پدرت نسبت به تو دارد؛ زیرا من پدر روحانی توأم و او پدر جسمانی تو می باشد. سیدرضی در برابر این سخن، بی جواب ماند و خانه او را پذیرفت . .

ص: 149

این است که یکی از فضلا گفته است:

من علم العلم كان خير أب

ذاك أبوالروح لا أبوالنطف

- کسی که به دیگری دانش می آموزد، بهترین پدر است از برای او و چنین کسی پدر روح است نه پدر نطفه ها.

در کتاب کهنسال یکی از دانشمندان چنین خواندم که خليفه الطالع بالله بیشتر از القادر بالله علاقه مند به سیدرضی بود و سید هم به طالع بالله بیشتر اظهار علاقه مندی می کرد.

سید رضی (ره) ابیات زیر را در مدح قادر بالله گفته است:

عطفا أمير المؤمنين فإننا

في دوحة العلياء لانتفرق

ما بيننا يوم الفخار تفاوت

أبدا كلانا في العلاء معرق

إلا الخلافة ميزتك وإنني

أنا عاطل منها و أنت مطوق

- امیر مؤمنان متوجه است که ما و او شاخه های درخت تناوری هستیم که بر اساس استواری برقرار گردیده و تفاوتی در میان ما نمی باشد.

- و حتی آن روز که قرار است به تفاخر بپردازیم، باز هم با وصول به عالیترین مراتب از یکدیگر جدایی نخواهیم داشت.

- و تنها خلافت است که موجبات امتياز من و تو را به وجود آورده است؛ زیرا من سریر خلافت برقرار نمی باشم و تو طوق خلافت را به گردن افکنده ای.

سید رضی بابیت آخری گویا تعریضی به خلیفه داشته است.

قادر بالله هم که از چگونگی نظریه او اطلاع یافته در پاسخ گفته است: آری، برخلاف انتظارشریف، ماییم که طوق خلافت را به گردن افکنده ایم.

ابوالحسن صابی(1) و فرزندش محمد غرس النعمه در تاریخشان نوشته اند: در یکی.

ص: 150

از روزها قادر بالله مجلسی ترتیب داد و ابواحمد طاهر موسوی و فرزندش ابوالقاسم مرتضی و گروهی از داوران و گواهان و فقیهان را به حضور خواند.

پس از آن که مجلس رسمیت، به خود گرفت، قادر ابیاتی از سید رضی که آغاز آنها با این شعر شروع می شود و پیش از این هم به پاره ای از آن اشاره کردیم ایراد کرد:

مامقامي على الهوان و عندي

مقول ص ارم و أنف حمي

سپس خطاب به ابواحمد طاهر، پدر سید رضی گفت: از فرزندت بپرس از هنگامی که با ما رابطه دارد چه ناراحتی و ذلتی احساس کرده و از ما، چه ستمی به وی رسیده و در خلافت ما، چگونه خواری در خود احساس نموده که خلاف آنها را از خلیفه مصر مشاهده نکرده است.

قادر بالله به دنبال اظهار بی توقعی به خدمتهایی که به سید رضی نموده اشاره کرده و گفت: چگونه از ما اظهار ناراحتی و ذلت می کند، حال آن که سمت نقابت و تولیت دیوان مظالم را به عهده او واگذار کردیم و منصب جانشینی خویش را در مکه و مدینه در دست او در آوردیم و مقام امیر الحاجی را به وی تفویض کردیم.

سید رضی انکار کرد که شعر مزبور از سروده های او باشد.

در پی انکار وی، خلیفه از او درخواست کرد تا از انساب خلفای مصری نکوهش کند.

سید رضی از هجای آنان خودداری کرد.

خلیفه هم متقابلا، سیدرضی را از سمت نقابت خلع کرد و محمد بن عمر النهر شاسبی را به سمت نقابت برگزید.

مؤلف گوید: پیش آمد مزبور را در جای دیگر بیشتر از آن یافته ام.

از شیخ علی در رساله الخراجية نوشته است سی ولایت در اختیار سید رضی بود.

یکی از علما گفته است: سید رضی، نخست در خانه اش دفن شد. پس از مدتی،

جنازه او را به حایر شریف حضرت سیدالشهدا علیه السلام برده و در کنار پدر و برادرش سید مرتضی (ره) دفن کردند.

مؤلف گوید: ممکن است اشتباهی برای این عالم، اتفاق افتاده است؛ زیرا سید مرتضی پس از سیدرضی در گذشته و علاوه بر این، شهرت همگانی ندارد که جنازه

ص: 151

سید رضی را به کربلای معلی انتقال داده باشند (1)

از تفسیر حقائق التأويل که از تألیفات سید رضی است به دست می آید که سید رضی (ره) علم نحو را از ابوعلی فارسی هم فراگرفته است و از وی در این کتاب نام می برد و او را به استادی می ستاید و کمال بزرگداشت را از او می نماید.

مورد وثوق بوده است .

شرح دعای هلال(1)، حاشية الشرح العضدي على مختصر الاصول، الزبدة في الاصول، الغزالزبده(2) ، رسالة المواريث(3)، رسالة الدراية (4)، رسالة ذبائح أهل الكتاب و رسالة اثنی عشریه رساله بی سابقه ای است که راجع به نماز نگاشته است و رسالة الطهارة. این رساله هم بی سابقه بوده است، رسالة الزكات ، رسالة الصوم، رساله حج. این سه رساله هم از تألیفات ویژه اوست و الخلاصة في الحساب (5) الكشكول (6)کتاب بزرگی است، المخلات، الجامع العباسی(7) در مسائل عملیه که به پارسی تألیف کرده و ناتمام مانده است، الصمدية در نحو کتاب ارزنده ای است (8)و التهذيب در نحو، بحر الحساب، توضیح .

ص: 156

المقاصد فيما اتفق في ايام السنة، حاشية الفقيه (1)، جواب مسائل الشيخ صالح الجزائری که پاسخ بیست و دو سئوالی است که شیخ جزائری از شیخ بهائی نموده است، جواب ثلاث مسائل اخر عجیبه ، جواب المسائل المدنيات ، شرح الفرائض النصيريه للمحقق الطوسی که ناتمام مانده است. و رسالة في نسبة اعظم الجبال الى قطر الارض، تفسیری به نام عين الحياة ، تشریح الافلاك، رسالة الكر(2)و رساله عربی در اسطرلاب به نام الصحيفة، رساله فارسی در اسطرلاب به نام التحفة الحاتمية(3) و شرح صحیفه سجادیه به نام حدائق الصالحين، حاشیه بیضاوی که ناتمام مانده"، حاشيه مطول که ناتمام مانده(4)، شرح الأربعين حديثا، رسالة القبلة ، كتاب سوانح الحجاز که پیش آمدهای سفر حجاز را در آن کتاب به پارسی سروده است. و مفتاح الفلاح (5)، حواشى الكشاف، حاشية الخلاصة در رجال، حاشية الاثنی عشریه شیخ حسن صاحب معالم، حاشية القواعد الشهيدية و رسالة القصر و التخيير في السفر، رسالة ان انوار سائر الكواكب مستفادة من الشمس ، رساله حل اشکالی عطارد و القمر، رسالة احكام سجود التلاوة ، رسالة استحباب السورة و وجوبها، شرح

ص: 157

شرح الرومي على الملخص (1).

از این کتاب در الحديقة الهلالية نام برده است و حواشی الزبدة ، حواشی تشریح الافلاك، حواشی شرح التذكرة و رساله ها و جوابهای سئوالات دیگر که تألیف نموده است .

شیخ بهائی سروده های پسندیده فراوانی به تازی و پارسی دارد(2) که توسط خود شیخ گرد نیامده، لیکن فرزندم محمدرضا حر، سروده های او را گردآوری کرده و دیوان ارزنده ای تشکیل داده است. ری

ص: 158

سید علی بن میرزا احمد (سید علی خان كبير شارح صحیفه) در کتاب سلافة العصر في محاسن اعيان العصر در مقام ستایش از او گفته است: وی پر چم برافراخته دانشمندان و سید دانشوران اسلام و دریای دانشی بوده که امواج فضایل آن متلاطم است و بزرگ اندیشی است که فضیلت او همگان را به خود متوجه نموده کوه معارفی است که سرسختانه در برابر هر بادی پایدار مانده و فرسخها فضای دانش را فراگرفته است.

بر اسب راهواری از دانش برنشسته که هیچ اسب راهواری به گرد آن نمی رسد و ماه شب چهارده ای است که هیچگاه در محاق قرار نمی گیرد و چله ای است که خواهندگان از هر کجا که باشد پهلوی شتران را بشدت می کوبند تا برای فراگیری دانش به جانب وی کوچ نمایند و قبله ای است که دلها به فطرت خویش سر تعظیم به سوی او فرود می آورند.

او دانای بشر و مجدد شیعه در آغاز قرن یازدهم است.

ریاست مذهب و ملت به وی منتهی گردیده و پنبه برهان و ادله به کف با کفایت او شیده شده فنون علوم را به اجماع جمع کرده و صنوف دانش را در برابر گوشها و چشمهای حیرت زده گرد آورده است. از هر فنی بهره ها برده و از هر نهری سیراب گردیده در گفتار بر همگان مقدم است و سخن در راستای حقیقت ایراد نماید و دهان به لاطائل نگشاید.

در میان گذشتگان و معاصران همتایی ندارد، چون ملت محمدی که ختم ادیان است و از دیگر آئینها برتر، با آن که در این قرن به وجود آمده بر همگان افسر است.

و كل وصف قلت في غيره

فإنه تجربة الخاطر

- ستایشی که از دیگران کرده در برابر خاطراتی است که از آنها داشته ام ليكن آنچه در حق شیخ گفته ام، موافق با حقیقت است که بر قلم جاری گردیده است.

شیخ بهائی در هنگام غروب آفتاب روز چهارشنبه سه روز مانده از ماه ذیحجه در

ص: 159

سال 953 ه. ق در شهر بعلبك متولد شد.(1) در خردسالی همراه پدرش به ایران آمده و در آن سرزمین تحت نظر پدر و دیگر اکابر آن روزگار به مراتب عالیه دانش نایل شده و همگان به موقعیت او اعتراف کرده اند.

پس از آن که مبانی علمی و مبادی فقاهتی را بیشتر از آن چه در انتظار معاصران بوده پیمود، به سمت شیخ الاسلامی منصوب گردید و امور شریعت مطهره على صاحبها الصلوة و السلام به او تفویض گردید. مدتی نپایید که شیخ بهائی به فقر و سیاحت توجه کرد و نسیم انزوا از منصب و مقام از سوی حقیقت وزید و راه طريقت را پیش گرفت و ترك مال و منصب گفت و آنچه متناسب باطن و حالش بود از برای خویش برگزید و عازم زیارت بیت الله و زیارت قبر پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت گرامی اش عليهم افضل الصلوة و التحية و السلام گردید.

سی سال از عمر خویش را به سیاحت گذراند و از خوبی دنیا و خوشی آخرت برخوردار شد. (2)در این مدت، با بسیاری از ارباب فضل و حال، ملاقات کرد و از مصاحبت ایشان به آن اندازه که نسبت به دیگران محال می نماید بهره کافی برد.

سپس به ایران بازگشت و باران دانش از ابر کمال او زمین دلها را سبز و خرم ساخت و به تألیف و تصنیف پرداخت و تحقیقات او آویزه گوشها گردید.

سید پس از آن چه نقل کردیم در ضمن فقرات بسیاری از وی ثنا گفته و اظهار داشته است که وی در سال 1031 ه. ق بدرود حیات گفت(3)، از بعضی از استادان .

ص: 160

شنیدیم شیخ بهائی سال 1035 ه. ق در گذشته و بخشی از تألیفات پیشین او را یادآوری کرده اند.

پیش از این، ذیل شرح حال شیخ ابراهیم بن ابراهيم عاملی، ابیات چندی را که در سوك شیخ بهایی گفته است ایراد کردیم.

سید مصطفی در نقدالرجال می نویسد: وی بزرگواری صاحب جاه و عالی مقام بود و حافظه ای فوق العاده داشت.

در کثرت علوم و فضیلت بسیار و علو مقام و اطلاع از فنون اسلام، دانشوری را به مرتبه او نیافته ام و او از نظر اطلاع از فنون متفرقه مانند شخص واحدی بود که در یك فن بخصوص کمال تبحر را داشته باشد و کتابهای ارزنده ای دارد.

شیخ بهائی ابیاتی چند در سوك پدرش سروده که پیش از این آنها را نقل کردیم و از سروده های او چکامه ای است در مدح حضرت ولی عصر (عج) که بخشی از آن را می آوریم(1):

خليفة رب العالمين و ظله

على ساكني الغبراء من كل ديار

إمام هدى لاذ الزمان بظله

و ألقى إليه الدهر مقود خوار م.

ص: 161

علوم الورى في جنب أبحر علمه

کرفة كف أو كغمسة منقار

إمام الوری طود النهى منبع الهدی

و صاحب سر الله في هذه الدار

و منه العقول العشر تبغي كمالها

وليس عليها في التعلم من عار

- امام زمان، خلیفه پروردگار جهان و سایه بلند پایه ای است که بر سر ساکنان زمین از هر طبقه که باشند افکنده شده است.

- پیشوای هدایتی است که روزگار به سایه او پناهنده شده است و مردم روزگار، افسار اسب ناتوان روزگار را در اختیار او در آورده اند.

- دانشهای مردمان در برابر دریاهای دانش او مانند آن است که کسی در کنار دریا قرار بگیرد و بخواهد با کفی از آب پهناور و بی اندازه آن سیراب گردد و یا مانند پرنده ای است که بخواهد نوك خود را در آب فرو ببرد.

۔ امام زمان در این روزگار، پیشوای مردمان و کوه سر به آسمان کشیده خرد و سرچشمه هدایت و صاحب سر خدا است.

- بزرگ آفریده ای است که عقلهای دهگانه، کمال خود را از او به دست می آورند و در فراگیری از حضرت او هیچ گونه ننگی در خود احساس نمی نمایند و در ضمن چکامه دیگری در مدح آن حضرت (عج) معروض داشته است:

صاحب العصر الإمام المنتظر

من بما يأباه لايجري القدر حجة

الله على كل البشر خير أهل الأرض في كل الخصال شمس أوج المجد مصباح الظلام صفوة الرحمن من بين الانام الإمام بن الإمام بن الإمام قطب أفلاك المعالي و الكمال ذو اقتدار آن يشأ قلب الطباع صير الإظلام طبعا للشعاع و ارتدى الإمكان رد الامتناع قدرة موهوبة من ذي الجلال

۔ حضرت ولی عصر یا امام منتظر عجل الله تعالی فرجه، بزرگ آفریده ای است که

اگر به امر حضرت پروردگار، اراده فرماید. چرخ مقدرات از حرکت باز می ماند.

- آری، او حجت بالغه الهی بر همگی افراد بشر است و در تمامی خویهای

پسندیده بهترین مردم روی زمین است.

ص: 162

۔ خورشید تابانی است که در والاترین اوج بزرگواری قرار گرفته و چراغ تاریکیها و برگزیده خدای بخشنده است از میان مردمان.

۔ امام است و فرزند امام و فرزند فرزند امام و قطب فلكهای مراتب علو و کمال است.

- صاحب اقتداری است که اگر بخواهد ماهیات عالم را منقلب می سازد و به تاریکیهای طبیعت روشنایی کرم می فرماید.

- و بر اندام امکان لباس امتناع می پوشاند. آری، این توانایی را خدا به او کرامت فرموده است.

از اوست(1) :

في يثرب و الغري و الزوراء

في طوس و کربلا و سامراء

الي أربعة وعشرة هم ثقتي

في الحشر و هم حصني من أعدائي

- در سرزمین مدینه و نجف و بغداد و طوس (مشهد) و کربلا و سامرا.

- چهارده نور پاك وجود دارند که در روز قیامت پناهگاه من می باشند و ایشان اند

که مرا از آتش کینه دشمنان نگهداری می فرمایند.

این دو بيت بدون نقطه از اوست:

و اها لصد وصالكم علله

وعدلكم وصدكم علله

کم حصل صدکم و ما أمله

كم أمل وصلكم وما حصله

- وصال شما برای ما دست نمی دهد و نرسیدن شما مانع از آن است که به عهد خود وفا کنید. چه بسیار اتفاق افتاده است که بر خلاف آرزوی من عاملی مانع از دسترسی به شما گردیده است.

و چه بسیار آرزومند بوده ام به شما دسترسی پیدا کنم و به آرزو نرسیده ام. .

ص: 163

از دوبیتیها و رباعیات اوست:

إن جئت أقص قصة الشوق إليك

إن جئت إلى طوس فبالله عليك

قبل عني ضریح مولاي و قل

قد مات بهائك بالشوق إليك

- هنگامی که به ملاقات تو رسیدم، قصه اشتیاقم را برای تو بیان خواهم کرد و هرگاه عازم طوس شدی به حقی که خدای متعال بر تو دارد.

- از سوی من ضریح مقدس مولایم حضرت علی بن موسی الرضا عليه السلام را ببوس و معروض بدار که بهائی از اشتیاقی که به حضرت شما داشت جان تسلیم کرد.

در مقام مناجات گفته است:

يارب إني مذنب خاطئ

مقصر في صالحات القرب

و ليس لي من عمل صالح

أرجوه في الحشر لدفع الكرب

غير اعتقادي حب خير الورى

و آله، و المرء مع من أحب

- پروردگارا بنده ای هستم گناهکار و خطاکار و کوتاهی کننده در کارهای شایسته ای که موجبات تقرب به تو را ایجاد می نماید.

- عمل شایسته ای ندارم که آرزومند باشم در روز قیامت از هر گونه ناراحتی مرا در پناه خودت نگهداری فرمایی.

آری تنها عمل شایسته ام از محبت محمد و آل محمد است که وسیله نجات من می باشد و به یقین میدانم، آدمی با کسی که دوستدار اوست، محشور می شود.

شیخ مبرور، چکامه ای در مدح شیخ محمد بن شیخ محمد حر که از شاگردانش بوده و پس از این به شرح حالش اشاره می شود، سروده از آن جمله است:

فولت و قدبل الندى شملة لها

كما بل كف الحر في الفاقة الندى

کريم إذا ما جئته يوم حاجة

فلا مانعآيلفى و لا قائلا غدا

بريك بهاء في ذكاء و عفة

بها نال أعلى رتبة العز مفردا

توحد في حوز المكارم و العلى

لذا صار نظمي في معاليه أوحدا

اليهنئك يابن الحر نظم مرصع

بجوهر لفظ في مديحك نضدا

و لابرحت أزهار فضلك تجتنی

ولازلت مفضالا مطاعا مسددا

محمدبن حسین، بهاء الدین عاملی

ص: 164

- در حالی باز گردید که باران روپوش جامه اش را تر کرده بود، آن چنان که در هنگام ناداری کف باکفایت انسان آزاد تهیدست را تر می کند.

- ممدوح من شخص باکرامتی است که هرگاه در هنگام نیاز مندی به حضور او بار پیدا کنی با مانعی برخورد نمی کنی و کسی را نمی بینی که بگوید برای عرض حاجت فردا به این جا بيا.

- آری، اوست که روشنی آفتاب ایجاد می نماید و هم اوست که از کمال پاکدامنی برخوردار می باشد و بتنهایی و با اتکا به نفس به عالیترین مراتب عزت نایل آمده است.

- در کلیه خوبیها و مراتب عاليه، یکتا و بی نظیر است و به همین مناسبت هم، سروده من که در مدح اوست، بی همتا و بی نظیر می باشد.

- ای فرزند حر با شعر من که به گوهر مدیح تو آراسته گردیده است شعر زرینی است که به مبارك باد تو آمده است.

- آرزومندم همواره دلها از شکوفه های فضیلت تو برخوردار گردد و پیوسته در فضل و کمال، موفق و مطاع مردمان باشی.

و در ضمن چکامه دیگری در مدح او گفته است:

محمد الحر ذاك الذي

حوى كل فضل بأصل أصيل

ومدحي و إن قل في لفظه

ولكنه ليس معنی قلیل

- محمد حر آن کسی است که با گوهر ثابتی که دارد همه فضيلتها را دارا می باشد.

- ستایشی که از او به جای می آورد اگر چه با الفاظ اندکی آمده است، لیکن معنی و

حقیقتی که در آن نهفته می باشد، اندك نخواهد بود.

و مؤلف گوید:

بهاء الدين محمد بن حسین بن عبدالصمد بن شمس الدين محمد بن على جباعی بن حسين حارثی

بهاء الدین در روزگار شاه تهماسب صفوی و شاه پس از او، همراه پدرش به ایران آمد و دوران ترقی او مصادف با روزگار شاه عباس اول بود و در همان

ص: 165

زمان هم به منصب شیخ الاسلامی اصفهان برگزیده شد.

سپس از این منصب استعفا داد و به درخواست شاه عباس به اقامه نماز جمعه و جماعت مشغول شد.

شیخ بهائی فرزند پسر نداشت و تنها دختری به جای گذارد که در روزگار ما نواده دختری او وجود دارد.

همسر شیخ بهائی، دختر شیخ علی منشار است که زنی خردمند و بافضیلت بود و شنیدم که پس از رحلت شیخ بهائی زنده بود و زنها به محضرش حاضر می شدند و از مراتب کمال او بهره می بردند.

پدر و جد و جد پدری اش همگان از فضلا و دانشمندان بوده اند و پیش از این به ترجمه احوالشان اشاره کردیم.

پدرش به شیخ مبرور و برادرش عبدالصمد اجازه داده و اجازه مزبور را بر پشت اجازه شیخ زين الدين (شهید ثانی ره) که برای خود او نوشته مرقوم داشته است. خلاصه اجازه مزبور این است:

خدا را آن چنان که شایسته جناب اوست، سپاس می گذاریم و بر محمد (صلی الله علیه و آله) و خاندان او درود می فرستیم. اما بعد به فرزندم بهاء الدين محمد و فرزند دیگرم ابوتراب عبدالصمد، که خدای متعال نگهدار هر دو باشد، بعد از آن که فرزند اکبرم، بخش مهمی از علوم عقلیه و نقليه را قرائت کرد، اجازه دادم تا همه طرقی را که در این اجازه اجازه شهید) آمده روایت کنند و همچنین به ایشان اجازه دادم تا همه روایتهایی را که از طرق عامه و خاصه در اختیار من در آمده است و کلیه نظم و نثری را که خود تألیف کرده و به نظم در آورده ام روایت نمایند؛ مشروط بر آن که احتیاط در روایت را نادیده نگیرند و به شرایط مقرره در نزد اهل روایت و درایت عمل نمایند و از خدا می خواهم آنان را به آرزویشان نایل گرداند و وضع دنیا و آخرت ایشان را اصلاح فرماید که او بخشنده و کریم است. مضمون این اجازه را پدر خطاکار و گناهکار نیازمند به رحمت خدای بی نیاز ایشان حسین بن عبدالصمد جبائی و فقه الله لمراضيه و جعل مستقبله خيرا من ماضيه به زبان خویش بیان کرد و به قلم خود نگاشت.

تاریخ این اجازه روز سه شنبه دوم ماه رجب المرجب سال 971 ه. ق در مشهد مقدس رضوى على مشرفه و على آبائه و ابنائه

ص: 166

افضل الصلوات و اکمل التسلیمات (1)

مؤلف گوید: شیخ بهائی در یکی از یادداشتهایش نوشته است کتاب کلیات قانون و برخی از کتابهای دیگر را نزد ملا عبدالله یزدی خوانده است.

شیخ بهائی بر کتابهای بسیاری که در علوم متفرقه تأليف گردیده تعليقاتی نوشته و نیز فواید و یادداشتهای متفرق و پاسخ استفتائات چندی به عربی و فارسی نگاشته که برخی از آنها را به خط خود او دیده ام.

شیخ بهائی بر هر يك از تألیفات خود، حواشی بسیاری تدوین نموده مخصوصا به برخی از آنها توجه کاملی نشان می داده و حواشی فراوانی بر آنها نوشته که در پاره ای حواشی بیشتر از خود متن بوده است.

از تألیفات او رساله ای است در رد الادلة الأربعة عشر على وجوب قرائت السورة بعد الحمد. سبب تألیف این رساله، آن بود که یکی از معاصرانش رسالهای تدوین کرد مشتمل بر چهارده دلیل و توسط آنها اثبات نمود که واجب است در نماز پس از سوره مبارکه حمد، سوره ای خوانده شود. شیخ که با نظریه وی مخالف بود رساله مزبور را در رد آن رساله نوشته است. من این رساله را در کاشان دیده ام.

از تألیفات اوست رساله ای که در پاسخ پرسش خان احمد خان، سرپرست و حاکم گیلان به طور مختصر مرقوم داشته است و نسخه ای از آن در اختیار من می باشد.

از تألیفات او شرح الفية ابن مالك است که به فارسی نوشته و من این شرح را در تبریز در نزد حاج مقیم تبریزی دیده ام و به گمانم اشتراك اسمی موجب انتساب شرح مزبور به شیخ می باشد و الآ از او نیست.

از تألیفات او حاشیه ای است بر حاشیه مولانا عبدالله یزدی استادش که بر شرح مولانا جلال الدین محمد دوانی بر تهذیب المنطق تفتازانی نوشته است.

و از تألیفات او رساله فارسی است در تحقیق عقاید شیعه در فروع و اصول که مفصلا و در عین حالم.

ص: 167

به اختصار مرقوم داشته و در ضمن آن به پرسشهای شاه عباس کبیر پاسخ داده است . (1)

و از تألیفات او رساله فارسی است مربوط به مسائل گر و مساحت و احکام آن.

این رساله را به خواهش شاه تهماسب صفوی و به نام التحفة تدوین کرده است.

من آن را به خط یکی از فضلای روزگارش در استر آباد دیده ام و این رساله غیر از رسالة الكر است که به عربی و به نام سلطان یاد شده تألیف نموده است .

از تألیفات او رساله ای است در شرح گفتاری که قاضی بیضاوی در تفسیر آیه شريفه فسحقا لاصحاب السعیر ایراد کرده است.

از تألیفات او رساله ای است در نفس و روح که من آن را در بار فروش و جاهای دیگر دیده ام.

از تألیفات او رساله ای است در حل عبارتی که در بحث وضو از القواعد به این الفاظ آمده: ولو كان الاخلال من طهارتين اعاد اربعا و در ضمن خود بر آن رساله حواشی مرقوم داشته است .

دیگری در حال عبارت القواعد که در بحث مياه به این الفاظ مرقوم داشته است الأول في المطلق و المراد به ما يستحق اطلاق اسم الماء عليه.

از تألیفات او تعليقاتی است بر رسالة اسطرلاب فارسی محقق طوسی و از آنها است کتاب صحيح بهائی. گویا این کتاب حبل المتین است و از آنهاست رساله مختصری در اثبات وجود صاحب الزمان علیه السلام و من این رساله را در رشت دیده ام.

و از تألیفات او کتاب تأويل الآیات است که آیات قرآن کریم را از آغاز تا آخر به سبکی که نزديك به سبك صوفیه است تأویل نموده است و کتاب مختصری است و من آن را در کتابخانه آستان مقدس حضرت رضا عليه السلام دیده ام و بر پشت آن نوشته بود: این کتاب، تألیف شیخ بهائی است.» خدا داناست و ممکن است تأويل الأيات همان

ص: 168

تفسیر عين الحياة باشد که در متن امل الآمل آورده شده است.

و از تألیفات او حاشیه ای است بر القواعد الشهيدية که ناتمام مانده و من آن را در اردبیل دیده ام.

و دیگر حاشیه ای است بر حاشية الخطائيه و بنا به آن چه که از یکی از فضلا به خاطر دارم، تعليقات مزبور، شرحی است که بر حاشیه خطائی نوشته، ليکن به اتمام نرسیده است.

به خط یکی از فضلا دیدم از خط خود شیخ نقل کرده که سال 951 ه. ق متولد شده است و همان فاضل اظهار داشته شیخ بهائی در سال 1030 ه. ق در اصفهان وفات یافته و در مشهد مقدس رضوی در خانه خودش واقع در پایین پای ضریح مقدس حضرت رضا عليه السلام مدفون گردیده است و مدت عمرش 79 سال و یا به قولی 76 سال می باشد .(1).

ص: 169

از شاگردان او به شمار می آید.

شیخ طوسی در فهرست می نویسد: ابن عمید مراتب علمی را از محضر احمدبن اسماعیل بن سمكة قمی فراگرفته است و او از فضلا و ادبا و دانشمندان و از اصحاب

ص: 172

احمدبن ابی عبدالله برقی به شمار می رود. او از کسانی است که فن ادب را از وی فراگرفته است

از اشعار ابن عمید است(1):

قامت تظللني من الشمس

نفس أعز علي من نفسي

قامت تظللني و من عجب

شمس تظللني من الشمس

۔ کسی که از خود من عزیزتر بود از جای برخاست و مرا در سایه خود قرار داد و

از تابش آفتاب محفوظ داشت.

- و شگفت اینجا بود که خورشیدی مرا از تابش خورشید نگه داری کرد.

از اوست:

آخ الرجال من الأبا

عدو الاقارب لاتقارب

إن الأقارب کالعقا

رب بل أضر من العقارب

- با بیگانگان دوستی و اخوت برقرار کن و از نزدیکان دوری گزین.

- زیرا نزدیکان مانند کژدمها بلکه زیان آورتر از آنها می باشند.

کسی به او مرگبی برای نوشتن اهدا کرده بود در مقام تشکر از او گفت: .

ص: 173

ياسيدي و عمادي

أمددتني بمداد

کمسكينك جميعا

من ناظري و فؤادي

او كالليالي اللواتي

رمیننا بالبعاد

- ای دوست مورد اعتماد من، مرگبی برای من ارسال داشتی.

- که از سیاهی مانند دیده و دل من بود که هر دو جایگاه تو می باشند (یعنی تو در دل و دیده من جای داری)

۔ یا از سیاهی مانند شبهایی بوده که موجبات دوری ما را فراهم آورده است.

ابن خلکان و ثعالبی (1)و دیگر از مترجمان و مورخان از او کمال بزرگداشت را به عمل آورده و صاحب بن عباد- به طوری که پیش از این یادآور شده - از او ستایش نموده و متنبی و شعرای دیگر از وی مدح کرده اند؛ از جمله متنبی در چکامه ای گفته است:

من مخبر الأعراب أتي بعدهم

لاقيت رسطالیس و الإسكندرا

و رأيت كل الفاضلين کائما

رد الإله زمانهم و الأعصرا

نسقوا لنا نسق الحساب مقدمة

و أتي فذلك إذ أتيت مؤخرا

چه کسی به گذشتگان عربها خواهد گفت که من پس از ایشان به ملاقات ارسطو و اسکندر نایل آمدم.

- آری، هر دو فاضل را دیدار کردم و به دنبال دیدار ایشان، چندان پنداشتم که روزگار اسکندر و ارسطو دوباره بازگشته است.

- آری، آنها که پیش از این می زیستند، طريقة حساب را ابداع کردند و مجموع آن در وجود تو ای ابن عمید گرد آمده است.(2).

ص: 174

احمدبن حاج علی عاملی عینائی روایت می کرده است و از اجازه ای که شیخ نعمت الله بن احمدبن محمدبن خاتون عاملی نواده شمس الدین برای ملاعبدالله شوشتری، مرقوم داشته است چنان بر می آید که شیخ نعمت الله بدون واسطه از شیخ علی کر کی روایت می کرده است. بنابر این، چنین نتیجه می گیریم که نواده و جد، هر دو از شیخ علی بدون واسطه روایت داشته اند و این معنا بدون هر گونه ملاحظه ای بعید است .(1)

تفسير القرآن، تفسیر بزرگی است که بیشتر از سی مجلد بوده و مطالب آن را به زبان پارسی و تازی گرد آورده و احادیث مناسب با هر آیه و یا هر موضوع را جمع آوری کرده و به ترجمه آنها پرداخته (1) و خود او ساکن اصفهان بوده است.

مؤلف گوید: مترجم حاضر از فرزندان و نوادگان خواجه نصیر الدین طوسی است و سید نبوده و مؤلف امل الآمل او را اشتباه سید قلمداد نموده و نسب او چنین است: محمدرضابن عبدالحسين بن ادهم بن بهرام نصیری واقعه نویس. مراتب علمی را از سید امیر شرف الدين على شولستانی استفاده کرده است.

روایت می کرده و ممکن است حسن بن نما هم بدون واسطه از ابن زهره روایت کرده باشد.

چنان که از آن اجازه به دست می آید ابن زهره از شریف عزالدين أبو الحارث محمدبن حسن علوی بغدادی روایت داشته است.

جامع قزوین را به عهده گرفت و به اتمام ابواب الجنان پدرش همت گماشت. این دانشور، از معاصران می باشد.

او به این خلاصه مرقوم داشته است: برادری که او را برای رضای خدا برگزیده ام، شیخ امام عامل علامه پرهیزکار که دارای همت عالی و فکری اندیشمند بوده است .

شمس الملة و الحق و الدين ابو جعفر محمد بن شیخ امام زاهد عابد تاج الدین ابو محمد عبدالعلی بن نجده است که خدا نیکبختی دنیا و آخرت به وی ارزانی فرماید، از کسانی است که برای تهیه لذتهای نفسانیه اقبال کرده و از اقران خود پیشی گرفته و به تمام معنا برای تحصیل مقامات عالیه کوشش نموده و بیداری روزها را به شب زنده داری شبها پیوند داده و از این راه به آرزوهای دیرین خویش نایل آمده و با عظمتی که دریافته از اعلام علما به شمار آمده و کتابهای چندی از جمله، قواعد الاحکام را نزد من قرائت کرده است.

در تمجید از او سخن به درازا کشانیده و کتابهایی را که نزد او خوانده به تفصیل یاد کرده و کتابهای خود و دیگران را که از وی سماع نموده متعرض گردیده است. سپس به او اجازه داده تا تألیفات و مرویات خود و کتابهای متقدمان را روایت کند.(1)

مؤلف گوید: پیش از این، ترجمه حال پدرش شیخ عبدالعلی بن نجده را یاد کردیم و پس از این مؤلف امل الآمل مترجم حاضر را به عنوان شیخ شمس الدين محمدبن نجده مشهور به ابن عبدالعلی نام می برد و از ظاهر آن پیداست که دلیلی برای تکرار نام او نخواهد بود.

شیخ محمد بن على بن ابراهيم بن ابی جمهور احسائی (1)

حاشية التهذيب و رساله های ارزنده دیگری است.

ما به توسط استادمان، شیخ زين الدين بن محمدبن حسن بن شهید ثانی از پدرش از

او و همچنین به توسط استاد از مولانا محمد امین از وی روایت می کنیم.

مؤلف سلافة العصر به یاد آوری از او پرداخته و از وی تمجید نموده و بیشتر تألیفات او را متعرض گردیده و نوشته که او در سال 1026 ه. ق در مکه معظمه در گذشته است . (1)

سید مصطفی تفرشی در نقد الرجال می نویسد: محمدبن علی بن گیل استر آبادی فقیه متکلم و از ثقات طایفه شیعه و عابدان و پارسایان ایشان است.

در فن رجال و درایه و روایت و تفسیر، تحقیقات ارزنده ای دارد.

پیش از این افتخار مجاورت عتبه عليه غرویه (نجف اشرف) را داشت و اکنون از مجاوران بیت الله الحرام وناسکان آنجا به شمار است.

تألیفات پسندیده دارد؛ از جمله کتاب الرجال را به ترتیب خوبی تدوین کرده و مشتمل بر اسامی همه رجال حدیث می باشد (2)و کلیه اقوال علما را که مربوط به مدح یا ذم بوده در آن گرد آورده؛ مگر اندکی از آنها را که مورد توجه قرار نداده است؛ از .

ص: 197

آن جمله است کتاب آیات الاحکام . (1)

مؤلف گوید: میرزای استر آبادی از جمعی از دانشمندان بهره گیری داشته؛ از جمله آنها مولانا احمد اردبیلی و شیخ ابراهيم بن علی بن عبدالعالی میسی که خود در آخر مقدمه کتاب حجة الاسلام في شرح تهذیب الاحکام فاضل قمی به استادی میسی نسبت به خودش تصریح کرده است (2) و من شاگردی او را نسبت به ملااحمد اردبیلی از یکی از فضلا استماع کرده ام.

یکی از فضلا اظهار می داشت: روزی از ملااحمد که آخرین دوران زندگی را می پیمود و میرزای استرابادی در نجف اشرف در خدمت او بود، پرسیدند: پس از شما کدام یك از شاگردان شایستگی جانشینی شما را دارد؟ وی پاسخ داد: در امور عقلی، امیر فضل الله و در امور نقلی امیر علام کارهای مربوط به مرا انجام خواهند داد.

میرزای استرابادی از این که ملااحمد وی را در ردیف آنان قرار نداده بسختی ناراحت و غمزده شد. این بود که پس از درگذشت مولانا، در نجف اشرف ماندگار نشد و به مکه مکرمه رفت و مجاورت اختیار کرد.

و محقق بوده، ابن معيه از او روایت داشته است.

احتمال را تضعیف می نماید.

قطب راوندی از مترجم روایت می کرده و خود او از قاضی ابن براج از شیخ طوسی روایت داشته است و از آغاز خرایج راوندی استفاده می شود که ابو جعفر مترجم حاضر بدون واسطه هم از شیخ طوسی روایت می کرده است.

به اوصاف یاد شده ستوده اند و نجاشی و علامه به بخشی از تألیفات او اشاره کرده اند که ذکر همه آنها به طول می انجامد.

من در این جا به آن تعداد از تألیفات او که دست یافته ام، اشاره می کنم:

کتاب من لا يحضره الفقیه (1)، کتاب عیون اخبار الرضا (2)كتاب معانی الاخبار، کتاب حقوق الإخوان له ولابیه، کتاب الخصال و کتاب الروضه في الفضائل، این کتاب را به وی نسبت داده اند، کتاب اكمال الدين و اتمام النعمة و کتاب الامالی که به نام المجالس هم خوانده می شود، کتاب علل الشرایع و الاحکام و الأسباب، کتاب ثواب الاعمال، کتاب .

ص: 201

عقاب الاعمال ، کتاب التوحید، کتاب صفات الشيعه، کتاب الاعتقادات، کتاب فضائل رجب، کتاب فضائل شهر رمضان و دیگر تألیفاتش که به مطالعه ما نرسیده است .

ما، در کتاب الفوائد الطوسيه به مطالب و تحقیقاتی که بر توثیق او دلالت دارد،

پرداخته ایم و ابن طاووس هم در کتاب کشف المحجة از وی توثیق نموده است.(1)

مؤلف گوید: ابن بابویه سال 355 ه. ق وارد بغداد شد. در حالی که در آغاز جوانی بود؛ شیوخ شیعه از فرصت استفاده کرده به سماع از او پرداختند. پس از بازگشت از بغداد در ری ساکن شد و به افاده حدیث و تربیت محدثان اشتغال ورزید تا سال 381 ه. ق درگذشت و در آنجا مدفون گردید (2)و در ماده تاریخش گفته شده (كله شفاء)(3)

از تألیفات شیخ صدوق، کتاب مدينة العلم است که بنا به اظهار ابن شهر آشوب

در معالم العلماء، در ده جزو تدوین شده است؛ حال آن که من لا يحضره الفقيه بیش .

ص: 202

از چهار جزو نیست.

شیخ بهائی (ره) در حواشی خویش می نویسد: از ظاهر کلام ابن شهر آشوب به دست می آید که کتاب مدينة العلم از کتاب من لا يحضره الفقيه بزرگتر بوده و شیخ طوسی هم در فهرست به این موضوع اشاره کرده است.

بنابر این، گفتار بعضی از اصحاب که اظهار داشته اند مدينة العلم بزرگتر از من لا يحضر نمی باشد، قابل توجه نخواهد بود.

مؤلف گوید: برخی گفته اند کلیه احادیثی که در مدينة العلم آورده شده .

بدون کم و زیاد، همان احادیثی است که در من لا يحضر و کتابهای دیگرش آورده شده است، این سخن علاوه بر آن که مدعای بدون دلیل است با استدلال علامه حلی هم موافق نمی باشد، زیرا وی در کتاب المنتهی حدیثی را از کتاب صلوت نقل کرده است که در من لا يحضر و کتابهای دیگرش وجود ندارد.

به طوری که از ظاهر کتاب وصول الاخبار الى علم دراية الاخبار شیخ حسین بن عبدالصمد پدر شیخ بهائی (ره) استفاده می شود، کتاب مزبور در عصر او موجود بود، زیرا او در ضمن کتب اصول می نویسد: در روزگار ما کتابهای اصول حدیث مرکب از پنج کتاب اند؛ اول آنها كتاب مدينة العلم سپس من لا يحضر.

این کتاب همچنین در روزگار علامه هم وجود داشته چنان که در المنتهى، به طوری که نوشتیم، حدیثی در باب صلات نقل کرده و از سبك کلام شیخ بهائی (ره) استفاده می شود که شیخ بهائی آن را ندیده است و ممکن است پدرش در یکی از سفرها آن را از دست داده باشد.

از شیخ معاصر شنیده ایم هنگامی که وی در جبل عامل زیست داشته کتاب مزبور را دیده است.

من خود در دیار مازندران پاره ای از اخبار آن کتاب را که بر پشت کتابی نوشته و گویا به خط شاگرد شیخ بهائی یا شاگرد شاگردش بوده است، دیده ام . (1).

ص: 203

از آثار او که در دست مطالعه ما قرار گرفته کتاب مختصری است در فقه به نام الهدایه و کتاب مختصر دیگری در این خصوص به نام المقنع ورسالة مجلسه مع رکن الدولة الديلمي في الامامة ، كتاب دعائم الاسلام به طوری که از ظاهر بحارالانوار استاد استناد بر می آید، این کتاب را استاد به وی نسبت داده است و معانی الاخبار از کتابهای مشهور او می باشد و ممکن است از قلم ناسخ افتاده باشد؛ زیرا در غیر این صورت چگونه مؤلف امل الآمل از وجود آن بی اطلاع مانده است .(1)

استاد استناد، در بحار الانوار اظهار می دارد، کتاب جامع الاخبار را از تألیفات او برشمرده اند و به گمان من، کتاب مزبور از تألیفات دیگری است و من آنچنان که باید از مؤلف آن اطلاعی ندارم.

مؤلف گوید: در میان نسخه های جامع الاخبار اختلاف بسیاری است؛ چنان که برخی از نسخه های آن را که در استراباد دیده ام، بی اندازه مبسوط و مفصل است و برخی دیگر از آن که در دسترس همگان می باشد، مختصر است و مؤلف آن، که استاد استناد از شناخت آن، اظهار بی اطلاعی کرده است، به گفته مؤلف امل الآمل، شیخ شمس الدين محمدبن محمدبن حیدر شعیری می باشد.

باز استاد استناد در فهرست بحار می گوید: کتاب التمحيص از تألیفات یکی از پیشینیان روزگار شیخ صدوق می باشد و محتمل است از تألیفات شیخ صدوق باشد؛ .

ص: 204

ليكن احتمال بعیدی است.

مؤلف گوید: احتمال بعید به آن سبب است که در کتب رجال در ردیف تأليفات صدوق، نامی از آن برده نشده است، با آن که شیخ طوسی و نجاشی که مؤلف رجال اند، نزديك به روزگار او می زیستند.

باز گوید: دلیل آن که جامع الاخبار مشهور از آثار صدوق نمی باشد آن است که مؤلفش در بحث تقليم أظفار (ناخن گیری) می نویسد: قال محمد بن محمد مؤلف هذا الكتاب قال ابي في وصيته الى: قلم أظفارك؛ یعنی محمد بن محمد که مؤلف این کتاب است چنین گفته است: پدرم در ضمن وصیت و سفارشی که برای من مرقوم داشت نوشته بود ناخن هایت را بگیر.

از این عبارت پیداست که شیخ صدوق، مؤلف جامع الاخبار نمی باشد؛ زیرا نام

پدر صدوق، على است نه محمد، گذشته از این، مؤلف جامع الاخبار از کناب فضائل الشيعه صدوق نقل می کند و از این جا پیداست که وی متأخر از صدوق بوده است.

گاهی امیر سید حسین بن حسن عاملی در کتاب دفع المناواة عن التفضيل و المساواة از کتاب روضة الغراء(1) نقل کرده و نیز در آن کتاب از بشارة المصطفى لشيعة المرتضی مطالبی نقل کرده و آن را به صدوق نسبت داده است، به گمانم از مؤلف .

ص: 205

آن خبردار نبوده است .(1)

شیخ زین الدین در رسالة الجمعة و کتابهای دیگرش کتاب نهج العرفان الى هداية الايمان را به عمادالدین طبرسی نسبت داده و از آن هم نقل کرده است و از ظاهر بیان زین الدین، استفاده می شود مراد از عماد طبرسی، مترجم حاضر است .

بنابر این، کلمه طبرسی را باید اشتباهی دانست که از سوی کاتب، انجام گرفته و درست آن است که طوسی باشد، زیرا دانشمندی را به عنوان عمادالدین طبرسی به خاطر ندارم.

ملاعلی رضای تجلی سبزواری در یکی از یادداشتهایش که به منظور رد بر ملا آقا رضی قزوینی تدوین کرده است، اظهار می دارد: الوسيلة از تألیفات ابویعلی محمدبن حسن بن حمزه جعفری؛ از ظاهر پیداست مؤلف الوسيلة ابویعلی نبوده است؛ بلکه متأخر از او می باشد و نام مؤلف آن، حسن بن حمزه است و مشاهير اصحاب رجال از او نام نبرده اند.

آری، در رساله ای که یکی از شاگردان شیخ حسین بن مفلح صیمری به منظور گردآوری گروهی از مشایخ شیعه تدوین کرده است، می نویسد: از ایشان است شیخ حسن بن حمزه و از تألیفات اوست کتاب الواسطة، کتاب الوسيلة، کتاب التعميم و كتاب التنبيه .

گفتیم کتاب الوسيلة از تألیفات ابویعلی نیست و دلیل آن که کتاب مزبور از تألیفات ابویعلی نمی باشد، آن است که نجاشی در ضمن آثار ابویعلی کتاب مزبور را در ردیف کتابهای ابویعلی محمد بن حسن بن حمزه نام نبرده است.

مؤید دیگرش آن که در وسیله آمده است که: (رمی از نظر ابویعلی واجب است) و عبارت به طوری ادا شده است که معمول مصنفان نبوده است؛ یعنی درست نیست که مؤلف کتاب از خود چنان نام ببرد و بالاخره از جهاتی، خالی از دقت نمی باشد.

ثابت نمی باشد و کتابی هم در تاریخ تألیف کرده است . (1)

ابن شهر آشوب، تألیفات یاد شده را در کتاب معالم العلماء متذکر شده و ما مؤلف امل الآمل) در این کتاب، آنچه را که وی در آن کتاب آورده است ایراد نموده ایم و چنان که پیداست مطالب زیادتری از فهرست شیخ و رجال نجاشی ندارد؛ مگر اندکی و خود او اظهار داشته است نام ششصد کتاب را در این کتاب ( معالم العلماء) که در فهرست شیخ نیامده ایراد کرده ام.

از ظاهر آن پیداست که اکثر کتابهای مزبور از متقدمان می باشد.

سید مصطفی در نقدالرجال، ص 323 وی، را شیخ طایفه شیعه و فقیه ایشان و سرایندهای بلیغ و منشئی ادیب معرفی کرده و اضافه می نماید: محمدبن عبدالله بن زهره از او روایت می کرده (1)و خود او از محمد و على، فرزندان عبدالصمد، روایت داشته است و تألیفاتی دارد؛ از جمله کتاب الرجال و انساب آل ابی طالب.

ابن شهر آشوب، علاوه بر دو فرزند عبدالصمد، از جدش شهر آشوب از شیخ طوسی هم روایت می کرده و من کتاب متشابه القرآن او را دیده ام.

مؤلف گوید: ابن شهر آشوب معاصر با شیخ منتجب الدين مؤلف فهرست و سید ابو المكارم مؤلف الغنيه و احمد غزالی و زمخشری بوده و به طوری که خود او در کتاب المناقب تصریح کرده از احمد غزالی و زمخشری روایت داشته و توسط احمد از برادرش محمد غزالی هم روایت می کرده است.

در اوایل سندهای کتاب سلیم بن قیس هلالی چنین آمده است: خبر داد به من، شیخ فقیه ابوعبدالله محمد بن على بن شهر آشوب به قرائتی که بر او داشتم در سال .

ص: 211

567 ه. ق در حله جامعین از جدش شهر آشوب از شیخ سعادتمند، ابوجعفر، محمدبن حسن طوسی (رض).

ممکن است گوینده «اخبرني» ابن ادریس باشد.

پیش از این در شرح حال سید کمال الدین حیدر بن محمدبن زیدبن محمدبن عبدالله حسینی که شاگرد ابن شهر آشوب می باشد نوشتیم که وی از ابن شهر آشوب اجازه داشته و تاریخ اجازه او سال 570 ه. ق است.

ابن شهر آشوب، فرزانه ای است که روایات بسیاری نقل کرده است و به طوری که از مناقب او استفاده می شود از گروه زیادی از علمای خاصه و عامه روایت می کرده و در قریه ای از توابع شهر بارفروش مازندران که در حال حاضر آن جا را مشهد کنجی زور می نامند، بدرود حیات گفته و مقبره او در آنجا معروف است و مردم به زیارت آن می روند . (1)

ابن شهر آشوب در مناقب اظهار داشته است که اکثر سندهای ما که به کتابهای اصحاب منتهی می شود از شیخ ابو جعفر طوسی است و ما این سند را از ابوالفضل داعی بن علی حسینی سروی و ابوالرضا فضل الله بن علی بن حسین کاشانی و .

ص: 212

عبدالجلیل بن عیسی بن عبدالوهاب رازی و ابو الفتوح احمدبن علی رازی و محمد و على فرزند علی بن عبدالصمد نیشابوری و محمد بن حسن شوهانی و ابوعلی فضل بن حسن بن فضل طبرسی و ابوجعفر محمد بن علی بن حسن حلبی و مسعودبن علی عوابی و حسین بن احمد طحال مقدادی و پدرم علی بن شهر آشوب سروی روایت می کنم و همگی ایشان از شیخ ابوعلی حسن بن محمدبن حسن طوسی از ابوالوفا عبدالجبار بن على مقری رازی از شیخ طوسی روایت داشته اند و همچنین توسط منتهی بن ابی زیدبن كبابکی حسینی گرگانی و محمد بن حسن فتال نیشابوری و جدم شهر آشوب طبق سماع و قرائت و مناوله و اجازه ای که نسبت به بسیاری از کتابهای شیخ و روایات او داشته اند، از شیخ طوسی روایت کرده ام.

در آن کتاب اظهار داشته است، سند کتابهای شریف مرتضی و شریف رضی و روایات ایشان را از سید ابو الصمصام ذوالفقار بن معبد حسینی مروزی از ابوعبدالله محمد بن على حلوانی از هر دوشان روایت می کنم و همچنین طبق روایتی که از سید منتهى از پدرش ابوزید و از محمد بن على فتال فارسی از پدرش حسن دارم و این هر دو از سید مرتضی روایت می کرده اند و منتهى و فتال را به سماعی که پدرشان از سید مرتضی داشته اند و به قرائت از او رسیده اند روایت می کنم. همچنین به سماعی که از قاضی حسن استر آبادی از ابوالمعافي بن قدامه از سید داشته اند روایت می نمایم و نیز به طریق صحیحی که شیخ ابو جعفر طوسی از وی داشته است روایت می نمایم و نیز سید منتهی از پدرش از شریف رضی روایت داشته است.

سندهای کتاب شیخ مفید را از ناحیه ابوجعفر و ابوالقاسم، فرزندان کمیح از پدرشان از ابن براج از شیخ مفید و همچنین از طریق ابوجعفر طوسی از شیخ مفید روایت می کنم.

سندهای کتب ابو جعفربن بابویه را از محمد و علی فرزندان علی بن عبدالصمد از پدرشان از ابوالبرکات علی بن حسین حسینی خوزی از وی و همچنین از روایات ابو جعفر طوسی روایت می کنم.

سندهای کتب ابن شاذان و ابن فضال و ابن ولید و ابن حاشر و علی بن ابراهیم و

ص: 213

حسن بن حمزه و کلینی و صفوان و عبدکی و فلکی (كذا) و دیگر اعلام را به همان سندی نقل می کنم که ابوجعفر طوسی در فهرست یاد کرده است و کتابهای التنوير في معانی التفسير و روضة الواعظین و بصيرة المتعظين فتال را از خود او و کتاب مجمع البيان لعلوم القرآن و کتاب اعلام الورى و أعلام الهدی طبرسی را از خود او روایت می نمایم و ابو الفتوح کتاب روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن را به من اجازه داده است و ابوالحسن بیهقی کتاب حلية الاشراف را به مناوله(1)در اختیار من در آورد و آمدی به من اجازه داد تا غرر الحکم را روایت کنم و کتاب الاحتجاج ابو طالب طبرسی را به خط أو یافتم.

و مؤلف گوید: در ترجمه ابوطالب طبرسی نوشتیم که وی از مشایخ ابن شهر آشوب است و نظر به این که ابوطالب، کتاب مزبور را به خصوص به وی اجازه نداده است به این جمله تعبیر کرده است که: «کتاب مزبور را یافتم».

تألیفاتی دارد؛ از جمله کتاب مفتاح التفسير، دلائل القرآن ، عين الاصول و شرح الشهاب .

که، ابیات زیر پاره ای از آن است :

أقم مأتما للمجد قد ذهب المجد

وجد بقلب السود و الحزن و الوجد

و بانت عن الدنيا المحاسن كلها

وحال بها لون الضحى فهو مسود

سائلة ما الخطب و راعك وقعه

وكادت لها الشم الشوامخ تنهد

وما للبحار الزاخرات تلاطمت

و أمواجها أيد و ساحلهاخد

فقلت: نعى الناعي إلينا محمدا

فذاب أسى من نعيه الحجر الصلد

مضى فائق الأوصاف مكتمل العلى

و من هو في طرق السري العلم الفرد

فكم قلم ملقى من الحزن صامت

فماعنده للسائلين له رد

وطالب علم کان مغتبطة به

كمغتنم للوصل فاجأه الصد

لقد أظلمت طرق المباحث بعده

وكان كبدر التمقارنه السعد

فأهل المعالي يلطمون خدودهم

وقد قل في ذا الرزء أن يلطم الخد

لرزء الحريري استبان على العلى

أسى لم يكن لولا المصاب به يبدو

- بزرگواری از میان رفت برای از دست دادن آن، مجلس سوگواری سراپا کن و با دل تیره و اندوهناك که مصیبت زده است در سوك او گریان باش.

- با مرگ حرفوشی همگی خوبیها از میان رفت و رنگ سپیدروز مبدل به سیاهی شد.

- کسی که می پرسد چه پیش آمدى اتفاق افتاده است که کوههای سر به آسمان کشیده از هم پاشیده.

- و چه شده که دریاهای خروشان به تلاطم در آمده است. آن دریاهایی که موجهای آن دستها و ساحلهای آن گونه ها است.

- در پاسخ، گفتم: این ناراحتیها بر اثر خبر مرگ محمد است که از شنیدن خبر مرگ او سنگ سخت مانند آهن آب شده است.

- کسی را از دست دادیم که در صفتهای منحصر به فرد بر دیگران برتری داشته و به مراتب عاليه نایل آمده و در راه های شرافتمندی یکتای زمان بوده است.

- در مرگ او قلمهای اندوهناك از نوشتن بازماند و خواهنده نتوانست آن را به

ص: 216

نوشتن وادار نماید.

- و چه بسیار عالمی که از صفات او غبطه می خورد و مانند کسی بود که به مجردی که به وصال می رسد، او را از وصال یار باز بدارند.

- با درگذشت او راههای گفتگوهای علمی مسدود گردید؛ حال آن که او ماه شب چهارده ای بود که ستاره سعدي قرين او باشد.

- مردم عالیمقام در مرگ او لطمه به رخسار خود می زنند و کم اتفاق افتاده در مصیبتی لطمه به صورت وارد آورند.

۔ مرگ حریری موجب شد که مرتبه عاليه علم که تا پیش از آن، دچار اندوهناکی نشده بود، آثار اندوهناکی را در چهره خود بروز بدهد.

سید علی بن میرزا احمد در کتاب سلافة العصر از وی نام برده و به این خلاصه به ستایش از او پرداخته است: حرفوشی نشان نورانی دانش و پرچم برافراخته بینش بود.

کعبه فضل و ركن فضیلت به شمار می آمد و فانوس فضيلتها و چراغ راهها بود.

بامداد و شامگاه دانشمندان را روشن می ساخت و شرق و غرب دانش را با بینایی کامل پی سپر کرده و پشت سر می انداخت و با شمشیر برای کمال خویش پشت بد اندیش را به لرزه در می آورد.

نقاب از چهره مشکلات می گشود و ناهمواریها را هموار می کرد و زمام اختیار آنها را در دست می گرفت و اقسام علوم را با قلم توانای خویش در کتابهای تالیفی خود ایراد می نمود و آنها را به گوهرهای فنون مزین می فرمود.

به این کیفیت و با جملات شیوای دیگر از وی ستایش کرده تا آنجا که نوشته است حرفوشی در ماه ربیع دوم سال 1059 ه. ق بدرود حیات گفته است.

و پاره ای از تألیفات او را که پیش از این یادآور شدیم ایراد کرده و به نقل بخش مهمی از اشعار او پرداخته از جمله ابیات زیر از یکی از چکامه های اوست. (1)

خليكي عوجا على رامة

لأنظر سلعا و تلك الديارا .

ص: 217

و عج بي على ربع من قد نأى

لأسكب فيه الدموع الغزارا

فهل ناشدلي وادي العقيق

عن القلب إني عدمت القرارا

ای دو دوست من مرا کنار آن گودال آب ببرید تا آن درخت و آن دیار را ببینم.

- مرا نزديك آثار خانه هایی که از من دور است ببرید تا آن جا بگریم.

- آیا کسی هست که مرا به وادی عقیق هدایت کند که اکنون آرامش را از کف

داده ام؟

أنا مذ قيل لي بأنك تشکو

ضر حماك زاد بي التبريح

أنت روحي و كيف يبقى سليما

جسد لم تصح فيه الروح

- از هنگامی که به من گفتند از ناراحتی تب، متأذی گردیده ای، من هم آرامش خود را از دست داده ام.

- تو روح من می باشی و جسد بی روح چگونه سالم خواهد ماند.

از سروده های اوست:

و شحرور ذاك الخال لم يجف روضة ال

محياو من عنها يميل إلى الهجر

و لكنه خاف اقتناص جوارح ال

لحاظ فوقي عائذ بحمى الثغر

- مرغك آن خال از بوستان سبز و خرم گونه زیبای او دوری نمی کند و چه کسی هست که بتواند از آن دوری بگزیند.

- آری، بیمناك است که مبادا به دام دیدگان دچار شود؛ از این رو به دندانها پناهنده گردیده است.

در ستایش از شیخ محمد جواد کاظمی گفته است:

جرى في حلبة العلياء شوطا

بسعي ماعدا سنن السداد

ففاق السابقين إلى المعالي

وماهذا ببدع من جواد

- به میدان اسب دوانی آمد و گرداگرد آن حرکت کرد و چنان هی بر مرکب می زد و

اسب دانش را به جولان می آورد که تا آن گاه بی سابقه بود.

- و به این ترتیب بر هم طرازان خویش پیشی گرفت و این گونه تفوق از مانند جواد

دور و بر خلاف انتظار خواهد بود.

ص: 218

الابدع أن أضحى الجهول يزدري

مكانتي ويدعي الترفعا

و الشمس أعلى رفعة و قد غدا

من فوقها كيوان أعلى مطلعا

به تازگی ندارد هر گاه انسان نادانی موقعیت مرا ناچیز بشمارد و نسبت به من اظهار

سربلندی بنماید.

- زیرا خورشید عالی مرتبه است؛ حال آن که ستاره زحل از آن بالاتر طلوع می کند.

از اوست:

عش بالجهالة فالجهو

الله المقام الفاخر

و أخوالفطانة و النبا

هة منه كل ساخر

هذا اقتضاء زماننا

و لكل شيء آخر

- به نادانی برگذار کن که نادانی مقامی بس عالی است.

- زیرا کسی که دارای زیرکی و دانشمندی باشد، همواره مسخره مردم است.

- آری، اقتضای زمان ما چنین است و برای هر چیزی پایانی است.

يروم ولاة الجور نصرة على العدى

و هيهات يلقى النصر غير مصیب

و كيف يروم النصر من كان خلفه

سهام دعاء عن قسي قلوب

-حاکمان جور همواره آرزومندند که به دشمنان خود دست پیدا کنند و چگونه ممکن است افراد ناشایست به مقصود خود نایل آیند.

- و چگونه ممکن است کسی که پشت سر او تیرهای دعای سنگدلان قرار گرفته به یاری خود برسد.

از ابیات اوست:

بروحي خالا قد تأرج نشده

و ضاع فهام القلب فيه غراما

سعی لائذا بالثغر من نار خده

فمن شام برقا منه أومض قاما

- جانم فدای خاکی که بوی خوش آن، مشامها را بیهوش کرده و دلها را به تپش درآورده است.

- از نار گونه اش به دندان پناه برده و از جهش برق آن از جا برخاسته است.

ص: 219

از اوست :

في ثغر من أهواه کنز محاسن

فيه لباغيه النفيس الفائق

في الثغر در و العذار زمرد

و الخد تبر و الشفاه شقائق

- در دندان (یا رخسار) کسی که دلبسته او می باشم، گنجینه ای از خوبیهایی است که با هر چیز ارزنده برابری می نماید.

- در دندانش در و در گونه اش زمرد و در صورتش طلا و در لبهایش، شقایق است.

باز گفته است:

في الوجه إن فكرت روض ملاحة

أضحت تدل على هواه الأنفس

فالخورد و العذار بنفسج

و الصدغ آس و اللواحظ نرجس

- هرگاه درباره رخساری که دل مرا ربوده است اندیشه کنی، بوستانی از ملاحت

خواهی دید تا آن جا که بهترین چیزها را به دام هوا و عشق خود گرفتار کرده است.

- و دلیل بر آن، این است که رخسارش گل است و گونه اش بنفشه و شقيقه اش، آس و دیدگانش، نرگس.

مؤلف امل الآمل گوید: من ابیات یاد شده را از خط او یادداشت کردم. (1).

ص: 220

فسرت شرقا وغربا في تطلبهم

و كلما جئت ربع قيل لي رحلوا

فحين أيقنت أن الذكر منقطع

و أنه ليس لي في وصلهم أمل

رجعت و العين عبری و الفؤاد شجى

و الحزن بي نازل و الصبر مرتحل

و عانيت عيني الأصحاب في وجل

و العين منهم بميل الحزن تكتحل

فقلت مالكم لاخاب فألكم

قد حال حالكم و الضر مشتمل

هل نا لكم غير بعد الإلف عن وطن

قالوا: فجعنا بزين الدين يا رجل

أتي من الروم لا أهلا بمقدمه

ناع نعاه فنار الحزن تشتعل

فصار حزني أنيسي و البكاسكي

و النوح دأبي و دمع العين ينهمل

لهفي له نازح الأوطان منجدلا

فوق الصعيد عليه الترب مشتمل

أشكو إلى الله رزءا ليس يشبهه

إلآ مصاب الألي في كربلا قتلوا

- این منزلها و نشانه های باقی مانده از مردمی خبر می دهد که کوچ کرده اند. - آری، در گذشتند و جایگاههایشان از ما دور افتاد و این هم بدلی ندارند.

- شرق و غرب جهان را زیر پا گذاردم و به هر مکانی که رسیدم و از احوال آنها جویا شدم پاسخ شنیدم که کوچ کردند.

- هنگامی که یقین کردم سخنی از آنها در میان نمی باشد و آرزویی هم در به دست آوردن آنان وجود ندارد.

- با چشم اشکبار و با اندوهی که سراپای مرا گرفته بود و با ناشکیبایی باز گردیدم .

- در بازگشت به یاران خود رسیدم. آنها هم بیمناک گردیده و دیدگانشان با میل اندوه سورمه کشیده شده.

- از آنها که هیچگاه زیانی نبیند.

- پرسیدم آیا به غیر از دوری از وطن ناراحتی دیگری دارید؟ در پاسخ گفتند: آری، به رحلت زين الدين (شهید ثانی) اندوهناك گردیده ایم.

- از روم کسی آمد که ای کاش نیامده بود. رحلت او را به ما اطلاع داد و آتش اندوه را در دل ما شعله ور ساخت .

- آنجا بود که اندوه یار من شد و گریه مرا امان نداد و نوحه و زاری دست به دامن

ص: 222

گردید و اشك چشمم خشك نشد.

- وای بر من، از رحلت بزرگواری که دور از وطن در گذشت و سر به خاك قبر سپرد و در زیر خاك پنهان گردید.

- به خدا سوگند به اندوه بی سابقه ای دچار شدم و مصیبتی جز اندوه آن بزرگوارانی که در کربلا شهید شده اند همتای اندوه رحلت شهید ثانی نمی باشد(1)

و من گروهی از شاگردان ایشان را دیده ام.

از تألیفات او كتاب مدارك الافهام في شرح شرایع الاسلام است که کتاب عبادات آن در ضمن سه مجلد تدوین شده و سال 998 ه. ق پایان پذیرفته است(1) و این شرح از بهترین کتابهای استدلال به شمار می آید. و حاشية الاستبصار و حاشية التهذيب و حاشية على الفية الشهيد و شرح المختصر النافع و کتابهای دیگر.

معظم له با آن که تألیفاتش اندك بوده در عین حال تحقیقات بسیار کرده و حداکثر مطالبی را که در میان متأخران در اصول و فقه شیوع داشته مورد اعتراض قرار داده، چنان که دایی اش شیخ حسن این کار را انجام داده است.

سید مصطفی در رجال اش از وی نام برده و می نویسد: معظم له، سیدی است از

سادات دانشوران ما و شیخی است از مشایخ ما و فقیهی از فقهای ما و کتابهایی تألیف کرده است(2) .

ص: 224

هنگامی که صاحب مدارك ، بدرود زندگی گفت، شاگردش شیخ محمد بن حسن بن زین الدین عاملی در ضمن چکامه مفصلی اظهار دردمندی کرد که ابیات ذیل نموداری از آن به شمار می آید(1)

صحبت الشجي مادمت في العمر باقيا

و طلقت أيام الهنا و اللياليا

و عيني تجافي صفو عيشي كما غدا

يناظر مني ناظر السحب باكيا

وقد قل عندي كل ما کنت واجدة

بفقد الذي أشجي الهدى و المواليا

فتی زانه في الدهر فضل و سؤدد

إلى أن غدا فوق السماكين راقيا

هو السيد المولى الذى تم بدره

فأضحى إلى نهج الکرامات هاديا

و للفقه وح يترك الصلد ذائبة

كما سال دمع الحق يحكى الفواديا

- تا عمرم باقی است اندوهناکم و شب و روز شادمانی را از دست داده ام. - و عیشم منغضگردیده، مانند ابر آسمانی می گریم.

- و آنچه را یافته بودم از دست دادم و بر اثر اندوه کسی که هدایت و دوستان را غمناك ساخته است، از پای درآمدم.

- جوان مردی را در نظر دارم که مقام فضیلت و سیادت او همه روی زمین را فراگرفته و از این جا فراتر رفته به بالاتر از ستاره سماكين (دو ستاره است در برج سنبله به نام سماك اغرل و سماك رامح) رسیده است.

- او بزرگواری بود که ماه شب چهارده اش به کمال رسید و خلق را به راه راست هدایت کرد.

۔ علم فقه در سوك او آنچنان سوگوار است که سنك سخت را آب می کند و چون چشمی که حاکی از دل سوزان اوست، می گرید.

پیش از این، ذیل احوال شیخ نجیب الدین علی بن محمد نوشتیم وی چکامه ای در سوك صاحب مدارك سروده است و ابیاتی از آن را در آنجا نقل کردیم و همچنین ذیل .

ص: 225

نامبرداری از شیخ حسن جانینی نوشتیم که وی قصیده ای در رثای او گفته و ابیاتی از آن

رایادآوری کردیم.

به خط سید حسین فرزند صاحب مدارك بر پشت کتاب مدارك که خط خود مؤلف هم بود، در چند موضع از آن چنین نوشته بود: پدر محققم، مؤلف این کتاب در شب دهم ربیع اول سال 1009 ه. ق در قریه جبع در گذشت (1)

مؤلف گوید: صاحب مدارك، از شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی پدر شیخ بهائی روایت می کرده است. بطوری که از یکی از اجازات شیخ جعفر بن كمال بحرانی به دست می آید، صاحب مدارك از سید نورالدین علی بن سید فخرالدین هاشمی از شهید ثانی روایت می کرده است. .

ص: 226

صاحب مدارك در ظهر روز پنج شنبه 24 صفر سال 997 ه. ق در کربلای معلی از شرح الفيه شهيد فارغ شده است و من آن شرح را در بار فروش در ضمن کتابهای مولانا محمد قاسم و دیگر آن دیده ام.

صاحب مدارك از علمایی است که نماز جمعه را واجب می دانسته و به طوری که

خود او در مدارك و کتابهای دیگرش تصریح کرده در عصر غیبت، قائل به وجوب عینی نماز جمعه بوده است . (1).

ص: 227

گذشته از اینها، حواشی و یادداشتها و تعليقات بسیاری در انواع کتابها که در علوم عدیده تألیف شده به جای گذارده است؛ از جمله تعليقاتی که بر تحرير الفقه علامه (ره) تنظیم نموده است و من آن تعليقات را به خط خود او که بر تحریر نوشته است دیده ام و بر آن نسخه اجازه ای از شیخ حسین بن مفلح که برای یکی از فضلا نوشته است به چشم می خورد.

از تألیفات او کتاب توضیح اخلاق عبدالله شاهی است که شرح فارسی بر اخلاق ناصری خواجه نصیر طوسی می باشد؛ چنان که از اسم آن پیداست، این کتاب را بنا به درخواست عبدالله قطب شاه در حیدرآباد نوشته است و من آن را در تبریز دیده ام.

در یکی از مواضع آمده کتاب المناقب از تألیفات شیخ محمد خاتون عاملی می باشد و بخشی از اخبار را از آن نقل کرده و احتمال دارد مراد وی همین مترجم حاضر باشد و امکان دارد دیگری باشد که پیش از مترجم حاضر نام برده شده است .(1)

ص: 229

بخواند، به آهنگ او قیام می کند.

شعر سحرآمیزش، عقول را پریشان ساخته و بیان دل انگیزش همه را به خود متوجه گردانیده است. شعرش نازکتر از باريك میانی و مست کننده تر از شراب ارغوانی است.

خواننده پلك سیاه را به وجد می آورد و شنونده دلدار پناه را به سماع می کشاند.

از جمله اشعار او دو بیت زیر می باشد که به نام خویش توریه کرده است (1)

قلت لما أحيت في هجو دهر

بذل الجهد في احتفاظ الجهول

كيف لا أشتكي صروف زمان

ترك الحر في زوايا الخمول

. آن گاه که به نکوهش از روزگار می پرداختم و او می کوشید تا انسان بس نادان را در حراست خود آورد.

- با خود گفتم چگونه از پیش آمدهای روزگار شکوه نکنم، حال آن که روزگار انسان آزاد را در گوشه انزوا نشانده است.

از اوست:

يراكم بعين الشوق قلبي على النوى

فيحسده ط رفي فتنهل أدمعي

و يحسد قلبي مسمعي عند ذکرکم

فتذكو حرارات الجوي بين أضلعي

- دل من با دیده مشتاق به شما نگران می شود و چشمم حسادت می ورزد و اشکم

جاری می گردد.

- گوشم وصف شما را می شنود و دلم حسادت می کند. این شوری را که در

درون من است، بیشتر کنید و آتش آن را شعله ورتر سازید.

از اوست:

و کم غلت الأحشاء متي حرارة

من الدهر لافات الردى هامة الدهر

تقدمني بالمال قوم أجلهم

لدي مقامة قدر فاضلة الظفر .

ص: 231

- دلم از حرارتی که روزگار در من به وجود آورده، به غلیان آمده است .

- زیرا او افراد ثروتمند را بر من مقدم می دارد. کسانی را برتر از من به حساب می آورد که موقعیت مهمترین آنها از نظر من به اندازه ناخنی است که گرفته شده، دور

انداخته می شود.

از اوست:

یا دهر كم تحتسي منك الوری غصص

و کم تراعي لأهل اللؤم من ذمم

بحكمة الله لكن الطباع ترى

في رفعة النذل صدع غير ملتئم

- ای روزگار، چه بسیار مردم از دست تو جرعه های ناراحتی آشامیده اند و چه بسیار افراد ملامت زده را مورد سرزنش قرار داده ای.

- آری، آن چه اتفاق افتاده به حسب حکمت الهی بوده است؛ ليكن طبایع آدمها چنان می بینند که شکافی که میان افراد پست فطرت و شریف واقع شده است قابل التيام نیست.

جای آن دارد در پایان آنچه از کتاب مزبور نقل کردیم، بگوئیم مؤلف سلافه در وصف این شخص کوتاهی کرده؛ زیرا وی را تنها به سرایندگی و ادب معرفي نموده است و متوجه نبوده که وی جامع خوبیها و فضيلتها و دانشها می باشد و عذرش آن که از احوال او اطلاعی نداشته است و من خود چکامه ای در مدح و چکامه دیگری در سوك او گفته ام که هر دوی آنها در ضمن اشعار دیگرم مفقود شده و از میان رفته است.

در یکی از اوقات این دو بیت را سروده و برای او ارسال داشتم

أنت فخر لولدك الغر في يو

م فخار بل أنت فخر أبيکا

و كمالي فخر بانك عمي

ك فخر بأني ابن أخيكا

- روزی که پای افتخار در میان بیاید، تو مایه مباهات فرزندان خود، بلکه موجب افتخار پدر خود می باشی.

- كمال من در این است که تو عموی من می باشی و افتخار تو به این است که من برادر زاده تو می باشم.

ص: 232

ابیات زیر از سروده های اوست و در آن پنج استخدام به کار برده است(1)

ما رنحت صادحات الأيك في الشجر

إلآ وناحت لنوحي أنجم السحر

یاساكني البان أزرت منکم مرحة

تلك القدود على اغصانه النضر

و حقكم ماجرى ذكر العقيق ضحى

إلآ و أسبلته في الخد كالمطر

ولا ذكرت الغضا إلا و أججه

بين الضلوع لكم مور من الفكر

أفنيتم العين سقما عندما حرمت

إليكم بالنوى رغم من النظر

تروي الغزالة عنكم في الجمال كما

سلبتم النفر عنها حکم مقتدر

- صدای پرندگان، شاخه های به هم پیچیده درخت را به حرکت در می آورد؛ مگر آن هنگام که ستارگان سحری از نوحه گری من به ناله دربیایند؟

- ای کسانی که در کنار درخت (بان) زیست دارید، بدانید خارهایی که بر شاخه های تر و تازه آن روییده، نخوت و خودخواهی شما را از میان برده است.

- به حقی که شما بر من دارید، هیچگاه از عقیق، سخن به میان نیاوردم؛ مگر این که بلافاصله اشك چشمم مانند باران بر رخسار من جاری گردیده.

- از درخت (غضا) یاد نمی کنم، مگر آن که شعله آن در درون من اندیشه اضطراب آوری ایجاد می کند.

- چشم بیمار را از منزلگاه خود محروم ساختید و او را از دیدار خود ممنوع گردانیدید؛ همچنان که خورشید از دیدار روی شما سیراب می گردد.

- آهوی خوشخرام را به حکم اقتداری که دارید، از دیدار خویش محروم می گردانید.

از ابیات اوست:

تنبه فأوقات الصبي عمر ساعة

وعما قليل سوف تسلبها قسرا .

ص: 233

و ما المرء إلا ضيف طيف لاهله

يقيم قليلا ثم يغدو لهم ذكرا

و إن بني الدنيا و إن طال مكثهم

بها أو علوا فوق هام السهى قدرا

کرکب أناخوا مستظلين برهة

و حثوا المطايا نحو منزلة أخرى

- متوجه باش روزگار خردسالی مانند يك ساعت از عمر است که بزودی زوال پیدا می کند.

- آدمی در میان کسان خود، جز میهمان خیالی برای کسانش بیش نخواهد بود که اندکی در میان آنها زیست دارد. سپس از میان آنها رخت برمی بندد.

- مردم دنیا هر چند در دنیا زیاد بمانند و یا بر فراز ستاره سها قرار بگیرند.

- مانند قافله ای هستند که اندکی در زیر سایه جای می گیرند؛ سپس با سرعت

تمامی مرکبهای خود را برای منزل دیگری به جلو می رانند.

از ابیات اوست:

إن كان حبي للوصي و رهطه

رفض، كما زعم الجهول الخائض

فالله و الروح الأمين و أحمد

أملاك السماء روافض

- هرگاه دوستی که نسبت به وصی پیغمبر و خاندان او ابراز می دارم چنان که نادان

بی اعتبار رفض شمرده است.

- باید بگویم که خدا و جبرئیل و پیغمبر اکرم و همگی فرشتگان آسمان رافضی

خواهند بود.

از ابیات اوست:

یا عترة المختار حبكم

مازجه الباطن و الظاهر

تالله لا يطوي على حبكم

إلا فؤاد طیب طاهر

ولا يناويكم سوى فاجر

ضمته في أرحامها عاهر

فمنكم يمتاز أهل الوری

و يستبين البر و الفاجر

- ای خاندان پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) محبت شما باطن و ظاهر مرا با خویش ممزوج کرده است.

- به خدا سوگند به غیر از دل پاك، چیز دیگری شاهراه محبت شما را نمی پیماید.

ص: 234

- و به غیر از موجود بدعملی که از نطفه زناست، دیگری با شما نمی ستیزد.

- پایه اساسی مردم به ولایت شما امتیاز پیدا می کند و نیکو کار و بدکار بدان وسیله نمودار می گردد.

در مقام مناجات گفته است:

إلهي شاب في التفريط رأسي

و أوهنت الذنوب العظم مني

فجد یا رب و ارحم ضعف حالي

و وفقني لمايرضيك عني

- پروردگارا موی سرم در کوتاهی از فرمان تو سپید گردید و بزهکاریهای من، استخوان مرا سست کرد.

- این پروردگارا مرا ببخش و به ناتوانی من ترحم کن و مرا به کاری که مورد خرسندی تو باشد، موفق بدار.

از ابیات اوست:

أين الألي نامت عيونهم

عتي و عيني شغفها السهر

طالت ثواهم فاستشاط لها

في القلب نار شبها الفكر

گذشتگان که دیدگانشان از من پوشیده شده است کجایند و نمی بینند که چگونه اشتباه کاری بر چشم من استیلا پیدا کرده است.

جایگاه آنها دور است و آتشی که شباهت به اندیشه دارد، از آنها در دل افروخته می باشد.

از ابوالوفا عبدالجبار بن على مقری رازی روایت می کرده است که هر دوی آنها از شیخ

طوسی روایت می کرده اند.

در مناقب آمده است شیخ محمد از پدرش از ابوالبرکات علی بن حسین حسینی خوزی از صدوق روایت داشته است.

ابن شهر آشوب در طی نامبرداری از او می نویسد: از تألیفات او اخبار الاحاد؛ التعجب في الامامة کتاب ارزنده ای است؛ مسئلة في المسح؛ مسئلة في كتابة النبي صلى الله عليه و آله و سلم ؛ المنهاج في معرفة مناسك الحاج ؛ المزار؛ مختصر زيارة ابراهيم الخليل عليه السلام و شرح جمل العلم سید مرتضی؛ الوزیری؛ شرح الاستبصار في النص على الائمة الاطهار؛ المشجر؛ معارضة الأضداد باتفاق الاعداد الاستظراف في ذكر ما ورد من الفقه في الانصاف؛ کتاب التلقين لاولاد المؤمنين و جواب رسالة الاخوين .

ابن طاووس در اواخر کتاب الدروع الواقية كتاب الفهرست را به کراجکی نسبت داده است. کراجکی از شیخ مفید و معاصران او روایت می کرده است (1)

مؤلف گوید: وی در رمله بيضا(2) می زیسته و احمدبن نعمة الله عاملی در اجازه ای که به ملاعبدالله شوشتری داده از وی به امام حبر علامه عماد المذهب یاد کرده است. کراجکی با فقیه معروف قاضی ابن براج معاصر بوده است .

و در بحار می نویسد: همگی ارباب اجازات، سند خود را به وی منتهی می سازند و

از اجازات به دست می آید که وی، استاد ابن براج بوده است. .

ص: 237

یکی از فضلا اظهار داشته است: کراجکی از شاگردان واسطی بود و در روز جمعه هشتم ربيع آخر سال 449 ه. ق در صور درگذشت .(1)

مؤلف گوید: ممکن است مراد از واسطی، ابوعبدالله حسين بن عبيد الله بن على واسطی باشد(2)

در بحار کتاب النصوص و رسالة في تفضيل امیر المؤمنين عليه السلام و رسالة الى ولده را به وی نسبت داده است.

ابن طاووس در الاقبال کتابی را به وی نسبت داده که در آن آمده است ماه مبارك رمضان همواره سی روز تمام می باشد و نقصی در آن متصور نیست و جعفربن قولویه هم ماه مبارك رمضان را سی روز تمام می دانسته است.

پس از این به کتاب دیگر او به نام الكافي في الاستدلال دست یافتم که برخلاف آن کس که می گوید ماه مبارك رمضان سی روز تمام است و ناقص نمی شود، اقدام کرده و از نظریه پیشین خود که ماه را سی روز تمام می دانسته پوزش خواسته و اضافه کرده است که ممکن است ماه رمضان ناقص و سی روز تمام نباشد.

کراجکی در تغییر فتوا در خصوص تمام و ناقص بودن ماه مبارك رمضان از استادش پیروی کرد که او هم تغییر رأی داد و دو کتاب راجع به تغيير رأی خویش تألیف نمود..

ص: 238

و گاهی پیش آمده است که کتاب تأويل الايات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة را به کراجکی نسبت داده اند؛ لیکن این انتساب درست نیست و ما پیش از این ذیل احوال سید شرف الدین علی حسینی استرابادی نجفی تحقیقات لازم را ایراد کرده ایم.

از تألیفات او کتاب روضة العابدين است. این کتاب را کفعمی در المصباح و بعضی از علما در الجنة الواقية و الجنة الباقية به کراجکی نسبت داده اند.

از تألیفات او کتاب البرهان است که کفعمی در حواشی المصباح آن کتاب را به وی نسبت داده و از آن نقل کرده است .(1)

استاد استناد در فهرست بحار الانوار کتاب جواهر المطالب في فضائل مولانا علی بن ابیطالب علیه السلام را به وی نسبت داده و از آن نقل کرده است و چنان که می دانیم کتاب مزبور غیر از کتاب معدن الجواهر است که از آثار او بوده و پیش از این هم از آن یاد کردیم و در فصل دوم از بحار گوید: کتاب جواهر المطالب کتاب ارزنده ای است و از آثار تألیفی یکی از علمای ما می باشد و مطالب آن را از کتابهای معتبر شیعه و سنی فراگرفته است.

شیخ شهید ثانی (ره) کتاب تهذيب المسترشدین را که در فقه بوده در رساله الجمعه به وی نسبت داده و وجوب نماز جمعه را از آن نقل کرده و همچنین فرزندش شیخ حسن، کتاب مزبور را از تألیفات او بر شمرده و در کتاب فقه المعالم از آن نقل نموده است. .

ص: 239

احتمال به وقوع پیوسته است.

و ترجمه سید مرتضی مطهر یاد شده و ترجمه فرزندش سید اجل مرتضی ابوالقاسم عزالدين يحیی بن محمد بن علی ایراد خواهد شد.

شهادت شهید بدرود حیات گفته و از او و از شاگردانش استفاده نموده است .

پیش آمدهای تاریخی زیادی به خاطر داشته است. آری، تألیفات او بسیار و در حدیث مورد وثوق بوده و تمایلی به تشیع داشته و سال 384 ه. ق بدرود زندگی گفته است .

سید مرتضی (ره) در کتاب الدرر و الغرر مطالب بسیاری از او نقل کرده است.

از دقتش گویم، بازار دقیقی را شکسته و اگر از جزالتش سخن برانم، کوه عقیق را از پای انداخته است و هرگاهی از انسجامش لب بگشایم، بارانی است که چمنها و دمنها را سیراب می گرداند و اگر از سهولت آن باز گویم، راهی است که ابوطيب برای خویش برگزیده است.

و از این قبیل ثناگستریها در ضمن فقرات زیادی در حق او گفته تا آنجا که می نویسد: فقه و نحو و بیان و حساب را از او فراگرفته ام.

پس از این به بخش مهمی از اشعار شیوا و چکامه های فرای او پرداخته است که از جمله ابیات زیر قابل ذکر می باشد :

لا يتهمني العاذلون على البكا

كم عبرة موهتها ببناني

آليت لافتق العذول مسامعي

يوما و لاخاط الكرى أجفاني

- سرزنش کنندگان مرا به گریستن ملامت نکنند؛ چه بسیار اشکهایی که از نوك انگشتان من جاری گردید.

- سوگند یاد می کنم که سخن ملامتگران گوش مرا نیازرده و خواب هم چشم مرا

به خود متوجه نساخته است.

از ابیات اوست:

سلبت أساليب الصبابة من يدي

صبري و أغرت ناجذي ببناني

- صبر و شکیبایی روشهای عشق و شور را از کف من ربود و دندان من به انگشتان

من در آویخت؛ آنها را گزید و ناراحت ساخت.

از اوست: يا أخا البدر رونقا و سناءا

و شقيق المها وترب الغزالة

ساعدالحظ يوم بعتك روحي

لاو عينيك لست أبغي اقالة

- ای دوستی که زیبایی چهره و فریبایی تو ماه شب چهارده را رونق و نوربخشیده وای کسی که در فرار کردن از دست دلبستگان به خودت، همراه و هم سال با گاوان وحشی و آهوان بیابانی میباشی.

- از آن روز که روحم را به تو فروختم مرا مساعدت کن تا از دیدار تو کمال لذت

ص: 246

را ببرم. به دیدگان تو سوگند که من معامله ای را که با تو انجام داده ام اقاله نخواهم کرد و پس نخواهم گرفت.

از اوست:

یا خليلي دعاني و الهوى

إني عبدالهوى لو تعلمان

و قصارى الخل و جد و بکا

فابكياني قبل أن لاتبكیان

- ای دو دوست من مرا به عشق و شورم بازگذارید که اگر متوجه باشید، من بنده

عشق و شورم.

- آخرین مرحله دوستی خوشحالی و گریه است این پیش از آن که مرا از گریه بازبدارید، بگریانید.

از اوست:

أين من أودعوا هواهم بقلبي

وصلو انارهم على كل هضب

به کجا هستند آنهایی که عشق خودشان را در دل ما برقرار کردند و گروگان

گذاردند و کجایند آنها که آتش درون خود را بر هر بارانی شعله ور ساختند.

از اوست:

كلمافوقوا إلى الركب سهما

طاش عن صاحبي و حل بجنبي

يشتكي ما اشتكيت من ألم البي

من كلا نا دامي الحشى و القلب

- هرگاه قافله را هدف تیر قرار بدهند، از دوست من می گذرد و به پهلوی من وارد

می شود.

در آن حال هر دوی ما از درد می نالیم و دل و اندرون هر دوی ما خونین است. از اوست:

أرقت و صحبي بالفلاة هجود

وقدمتفرع للظلام وجيد

و أبعدت في المرمى فقال لي الهوى

رويدك ياشامي أين تريد؟

أهذا، و لما يبعد العهد بيننا

بلى كل شيء لاینال بعيد

- در شب بس تاريك دوستان من در بیابان بیدار بودند و من به خواب رفته بودم. - در گذرگاه تیراندازی از آنان دور شدم. در آن حال، عشق و شور خطاب به من

ص: 247

گفت: ای شامی، آرام باش کجا می روی؟!

- آیا قرارداد فیمابین این بود؛ حال آن که از آن قرارداد مدتی نگذشته است؟ آری،

هر چیزی که بدست نیاید، به نظر دور خواهد آمد.

از اوست:

غادر تموني للخطوب دريئة

تغدو على صروفها و تروح

ما حرکت قلبي الرياح إليكم

إلا كما يتحرك المذبوح

- وسایل پیش آمدهای ناراحت کننده را که شب و روز بر من وارد می شود، از راه

حیله گری برای من به وجود آوردید.

- و در آن حال دل من مانند حیوان کشته شده به سوی شما در حرکت بود.

مؤلف امل الآمل می گوید: عاملی حداکثر مطالع غزلیات خود را با تعریف از امردان و توصیف از شراب آغاز کرده است و من در تعریض به وی و صفی حلی که شرح حال او را در جلد دوم این کتاب ایراد کردهام، ابیاتی سروده ام(1)؛ هر چند کلماتی که مترجم حاضر و عبدالعزيز بن أبي السرایا معروف به صفی حلی و امثال ایشان راجع به شراب و امردان گفته اند، محمول به ظاهر نیست؛ در عین حال، اظهار چنان کلماتی از چنان افرادی شایسته نمی باشد.

سید حسین بن محمدبن علی بن ابی الحسن موسوی (شیخ الاسلام) فرزند صاحب مدارك و دیگران بوده است.

از تألیفات او شرح شواهد است. در این کتاب به شرح شواهدی پرداخته که بدر الدين بن مالك فرزند ابن مالك در شرح بر کتاب پدرش ایراد نموده است.

شرح شواهد، کتاب بزرگی است و از تحقیقات ارزنده ای برخوردار می باشد و نظریات عینی را که در خصوص شواهد و امثال آن داشته است، مورد نقض و ایراد قرار داده(1) و گاهی هم شعر می سروده است؛ ليكن در حال حاضر از اشعار او چیزی در اختیار ندارم.

ام الحسن فاطمه معروف به ست المشایخ نوشته است به خط خود او دیده ام (1)

گفتیم ابن معیه از سرایندگان بوده است. ابیات ذیل را هنگامی که به چگونگی حال برخی از علویها پی برد که از نسب عالی برخوردار هستند، سروده است و در ضمن به پاره ای از اعمال ناشایست اقدام می نماید.

يعز على أسلافكم يابني العلي

اذا نال من أعراضكم شتم شاتم

بنو الكم مجد الحياة فما لكم

اسأتم الى تلك العظام الرمائم

اری الف بان لايقوم بهادم

فكيف ببان خلفه الف هادم

- ای فرزندان علی بر گذشتگان شما گران است، هرگاه ببیند آبروی شما به وسیله

شماتت گران به خطر می افتد.

۔ خاندان پاکیزه گوهر شما بودند که برای آسایش دنیا و آخرت شما زندگی ارزنده ای فراهم ساختند.

اکنون شایسته نیست نسبت به بستگان خود که در دل خاك خوابیده اند، بی احترامی و بدکرداری بنمایند.

- می بینم که هزار بنای آباد در برابر ویران کننده تاب مقاومت نمی نماید تا چه رسد

به بنایی که هزار تن ویران کننده به دنبال آن باشد.

از ابیات اوست:

ملك عنان الفضل حتی اطاعنی

و ذللت منه الجامح المتصعبا

و ضاربت عن نيل المعالی و حوزها

بسیفی ابطال الرجال فما بنا

و اجريت في مضمار كل بلاغة

جوادی فحاز السبق فيهم و ما كبا

و لكن دهری جامح عم ماربی

و نجمي في برج السعادة قد خبا

و من غلب الأيام فيما يرومه

تيقن أن الدهر يمسی مغلبا .

ص: 253

- دهانه اسب فضیلت را در اختیار گرفتم تا آنجا که سر به فرمان من در آورد و بدین وسیله بود که اسب سرکش را زیر بار خویش در آورده و رام کردم.

- و با شمشیر دانش و بینش خود با دلاوران نبرد کردم و خود را به عالیترین مراتب کمال نایل ساختم.

- و در میدان بلاغت، اسب کمالات خویش را به جولان در آورده، بر همگان پیشی گرفتم.

- لیکن اسب روزگار با من سرکشی کرد و از منظوری که داشتم جلوگیری نمود و ستاره نيك بختی ام افول نمود.

- آری، کسی که در رسیدن به مقصودش با روزها به نبرد بپردازد، می فهمد که روزگار بر او چیره می شود و روز او را به شب تار مبدل می سازد.

من این ابیات و ابیات پیش از آن را به خط شیخ بن شهید ثانی قدس سرهما دیده ام.(1)

مؤلف گوید: ابن معيه از سید عبدالکریم بن طاووس روایت می کرده است.

محمد طاهر قمی در کتاب الاربعین به وی نسبت داده است و مؤلف امل الآمل هم همان کتاب را در فهرست كتاب الهداة به وی منسوب داشته است.

ابن شهر آشوب در کتاب المناقب می نویسد: ابوبکر محمدبن مؤمن شیرازی به من اجازه داد تا از کتاب مانزل من القرآن في علی که از تألیفات خود او می باشد، روایت نمایم.

وی در این کتاب بیشتر احادیثش را به ابو العز بن کلاس عکبری و ابو الحسن عاصمی خوارزمی و یحیی بن سعدون قرطبی و امثال ایشان مستند می کند.

و از این که ابن شهر آشوب کتاب او را در ردیف کتابهای عامه قرار داده، فهمیده می شود که از علمای عامه بوده است؛ مگر این که بگوییم وی شیعه است و نظر به این که حداکثر مطالب تفسیرش را از احادیث عامه استفاده کرده است به تسنن مشهور شده و ابن شهر آشوب هم او را به آنان ملحق ساخته است.

از گفتار دیگران از جمله مولانا محمد طاهر در کتاب الاربعین به دست می آید که وی از علمای تسنن است.

روایت داشته است (1)

از جد پدریش فقيه داعی از ابوالصلاح و ابن براج و سر و شیخ طوسی روایت داشته و از ابن طاووس هم روایت می کرده است.

مؤلف گوید: مترجم حاضر از همه مردم پارساتر و بی توجه تر به دنیا بود و کتابهایی تألیف کرده است از آن جمله کتابهایی در دعا بوده که سید بن طاووس از آنها نقل می کرده و از وی کمال بزرگداشت را می نموده است.

به طوری که علامه حلی در کتاب منهاج الصلاح به مناسبت استخاره با تسبیح یا ریگ نقل کرده پدرش سدید الدین یوسف از مترجم حاضر روایت می کرده است.(1)

روایت داشته است.

محمدبن محمدبن حسن، نصیرالدین طوسی

به ابوالحسن محمدبن محمد بصروی که خدا توفیقات او را نیکو گرداند اجازه دادم تا همگی کتابها و تصنيفها و امالی و نظم و نثر مرا از آنچه در این اوراق آورده است و از آنچه ممکن است در آینده به تألیف آن موفق گردم روایت نماید و کتب علی بن حسین موسوی تاریخ آن شعبان سال 417 ه. ق.

خدای متعال آرامگاه او را نورانی گرداند و من الهيات شفای ابوعلی بن سینا و بخشی از تذکره خود او را که در هیئت تألیف کرده از محضرش استفاده می کردم و همواره با وی مصاحب بودم تا اجلش فرا رسید (قدس الله روحه).

از ابیات اوست:

کاعدما و لم يكن من خلل

والأمر بحاله إذا ما متنا

ياطول فنائنا و تبقى الدنيا

لا الرسم بقي لنا و لا اسم المعنى

- ما نبودیم و خللی هم از نابودی ما در عالم ایجاد نشد و به همین نسبت هنگامی که بمیریم چرخ روزگار به حال خود می چرخد.

- چقدر نابودی ما به درازا می کشد و دنیا به جای خود برقرار است که از اسم و رسم ما اثری باقی نخواهد ماند . (1)

از ابیات اوست:

ما للمثال الذي مازال مشتهرا

للمنطقيين في الشرطي تسديد

أما رأوا وجه من اهوى و طرته ال

شمس طالقه و الليل موجود

- چه مثالی است که در میان منطقيها وجود دارد و در قضیه شرطيه بااستواری هرچه تمامتر ایراد می کنند.

- و می گویند ان كانت الشمس طالعة فالنهار موجود ای کاش رخسار و گیسوی کسی که مرا فریفته خود ساخته است دیده بودند و چنین مثال می آوردند که الشمس طالعة و الليل موجودة (2)ل

ص: 262

مؤلف گوید: بعضی اظهار داشته اند طوسی منسوب به شهر طوس مشهور نمی باشد؛ بلکه طوسی یکی از روستاهای قم بوده که ویران شده است.

به طوری که یکی از علما اظهار کرده است خواجه نصیر مراتب علمی را از میثم بحرانی و ابوالسعادات اسعدبن قاهر استفاده کرده است.

هرگاه بگوییم مراد از میثم ابن میثم شارح نهج البلاغه است، درست نیست؛ مگر این که بگوییم میثم مزبور جد ابن میثم مذکور است.

ان خواجه نصیر، وزیر هولاکوخان مغول، به قولی صدارت مسلمانان را عهده دار بود و به مقام وزارت او سیدبن طاووس در آغاز کتاب فرحة الغری و به مقام صدارت او علامه حلی در احوال یحیی بن سعید و دیگران اشاره کرده است.

خواجه نصیر از شیخ برهان الدين محمدبن محمدبن على حمدانی که به نامش اشاره می شود روایت می کرده و مراتب علمی را از فریدالدین نیشابوری فراگرفته است .

و در سال 672 ه. ق در سن هفتاد و پنج سال و هفت ماه در بغداد در گذشته و در قبه

ص: 263

کاظميه على صاحبها الاف الثناء و التحيه مدفون شده و بعضی مدفن او را در نجف اشرف و بعضی در کربلای معلا گفته است.

در جامع التواریخ چنین می نویسد: خواجه نصیر وصیت کرد تا پس از مرگ، وی را در جوار حضرت موسی بن جعفر عليه السلام دفن کنند و هنگامی که در آن محل مبارك به حفر قبر او پرداختند، قبر آماده ای ظاهر گردید.

پس از کاوش معلوم شد گوری بوده که ناصر خلیفه عباسی آن را برای خود ترتیب داده و وصیت کرده که وی را در آنجا دفن کنند.

پس از مرگ او فرزندش به وصیت پدر رفتار نکرده و در جای دیگر او را دفن کرده اند.

از پیش آمدهای بی سابقه آن که تاریخ اتمام آن قبر در روز شنبه یازدهم ماه جمادی اول سال 597 ه. ق است که در همان تاریخ و همان روز هم خواجه (ره) متولد شده است.

مدت عمر خواجه 75 سال و 7 ماه است و در آخرین ساعت روز دوشنبه هیجدهم ماه ذیحجة الحرام سال 672 ه. ق در بغداد وفات یافت و در اولین ساعت از روز در طالع حوت متولد گردیده . (1)

در یکی از کتابها دیدم خواجه نصیر در آغاز کار، علوم عقلی را در طوس از محضر دایی اش استفاده کرده پس از آن به نیشابور رفته و به درس فریدالدین داماد و قطب الدین مصری و فضلای دیگر حضور یافته و اشارات ابوعلی سینا را از فریدالدین فراگرفته و او آن کتاب را از صدر الدین سرخسی و او از افضل (الدين) فيلافی (غیلانی، ا

ص: 264

جیلانی) و او از ابوالعباس لوکری و او از بهمنیار و او از شیخ ابوعلی سینا آموخته است.

و در یکی از کتابها دیدم علوم شرعی را از پدرش و او از فضل الله راوندی و او از سید مرتضی فراگرفته است.

چنان که نوشتیم خواجه از محضر مولانا فریدالدین و فضلای دیگر استفاده کرده است و خود او در رساله ای که راجع به اشکالی که مربوط به علت تامه بوده و بر حکما ایراد کرده اند و به سبك آنان آن رساله را به نگارش آورده است می نویسد: در این مبحث استادم امام فریدالدین محمد داماد نیشابوری رحمه الله بر ایشان اعتراض کرده است.

و چنان که در ترجمه او نوشتیم، از شيخ اسعدبن عبدالقاهر بن اسعد اصفهانی هم استفاده نموده است.

از تألیفات خواجه، كتاب اساس الاقتباس در منطق است که به فارسی و در کمال بسط و تحقیق نگاشته و من این کتاب را در تهران دیده ام.(1)

دیگر اخلاق ناصری است. این کتاب را به پارسی تألیف کرده و مشهور است و آن روزگار که در قلعه الموت تحت نظر قرمطيها محبوس بوده است به نگارش آورده است و من نسخه ای از آن را در شهر آمل مازندران دیده ام و تاریخ کتابت آن در سال 686 ه. ق است که نزديك به روزگار درگذشت مؤلف (قده) به انجام پیوسته است.(2)

از تألیفات او رساله ای است در نجوم به نام سی فصل که به عربی نگاشته و رساله دیگری به همین عنوان در زبان پارسی گرد .

ص: 265

آورده و رساله ای هم در رمل به نام الثمرة و الشجرة تألیف کرده است.

از تألیفات او رساله ای است در اثبات العقول المجردة که رساله مختصری است که در اواخر عمر به نگارش در آورده و همین رساله را فاضل دوانی شرح کرده و به رد آن اقدام نموده است.

و از تألیفات او تحریر کتابهای معروفی است که در علوم ریاضی تدوین شده است (1)و از آن جمله است پاسخ پرسشهای کمال الدين نخجوانی که درباره بحث دور از وی سئوال کرده است.

و رسالة في استعلام حال النبي و حقيقة كلامه تعالی و المعجزة و تشریح بدن الانسان رساله ای است مختصر که به فارسی نوشته است .

و دیگری رساله معيار الاشعار در علم عروض وقوافي و صنعت شعر که به پارسی تألیف کرده است.

دیگری قواعد العقائد در فن کلام و دیگری منطق التجرید کتاب جداگانه ای است و مانند تجريد الكلام به اختصار و عبارات موجز اکتفا ننموده است و برای همین کتاب علامه حلی (2) (ره) و فضلای دیگر شرح بخصوصی نوشته اند.

دیگری کتاب التلخيص في علم الكلام است که سید زین العابدين بن عبدالحي موسوی در رساله ای موسوم به الرسالة الالهية که در علم اصول الدين بوده و برای محمد قلی قطب شاه تألیف کرده به آن اشاره نموده است.

دیگری رسالة المبدء و المعاد است که به پارسی تأليف نموده و تحقیقات خود را به سبك و مذاق حکما ایراد کرده است.

دیگر رساله مختصری است در اصول الاعتقادات من این رساله را به خط امیر محمدباقر استرابادی در استراباد دیده ام. .

ص: 266

از تألیفات او جواب رسالة الكاتبى القزويني في التوحيد است و همچنین رساله دیگری است که در پاسخ از جواب کاتبی داده است و هر دو تن در ضمن مراسلاتی که فیمابین رد و بدل می شده از یکدیگر بی نهایت بزرگداشت کرده اند.

دیگری جواب الاسئلة الكاتبی است که متجاوز از هفت مسأله از مسائل مشکل علم حکمت است و خواجه آنها را پاسخ داده و در ضمن این پاسخ و پرسش هر يك از دو دانشور کمال احترام را به یکدیگر گذاشته و دیباچه هر دو مکاتبه به پارسی نگاشته شده است.

دیگر جواب اسئلة صدر الدين محمد بن اسحاق؛ رسالة في العلة التامة و الاشكال الواردة على الحكماء في هذه المسئلة و كتاب نقد التنزيل في المنطق است .

دیگر رساله تنسوق نامه ایلخانی است.

این کتاب را درباره گوهرها و معدنها و عطرها و فوایدی که بر آنها مترتب است و اقسام آنها برای هولاکوخان تألیف نموده و رساله بی سابقه ای است و من نسخه ای از آن را به خط امیر محمدباقر بن امیر عبدالقادر در استراباددیده ام.(1)

و دیگری رساله اوصاف الاشراف است که به پارسی و در کیفیت سلوك الى الله تعالی و به سبك آثار صوفیان برای خواجه بهاء الملك صاحب دیوان جوینی تألیف کرده است (2)

ص: 267

از تألیفات اوست رساله تحریر ثمره بطلمیوس در علم نجوم و ستاره شناسی و رسالة في الامامة. این رساله را بعضی از فضلا به وی نسبت داده اند و رسالة في بقاء النفس بعد خراب البدن رساله مختصری است که برای مؤیدالدوله تألیف کرده است و نیز رسالة في اقل ما يجب ان يعتقد.

از تألیفات او رساله فارسی است در جبر و اختیار و قضا و قدر ممكن است رساله مزبور غیر از رساله خلق الاعمال باشد که شیخ حر در امل الآمل به آن اشاره کرده است و از قراین ظاهری به دست می آید که یکی از آن دو ترجمه دیگری باشد.

از تألیفات او کتاب زیج ایلخانی است که آن را در آغاز (رصدخانه) مراغه به پارسی تألیف کرده و در روزگار هولاكو تألیف نموده و در زمان فرزندش اباقاخان به اتمام آن پرداخته است .(1).

ص: 268

و از تألیفات اوست رسالة اثبات العقل المجرد که رساله مختصری است که در اواخر عمر تألیف کرده است و رسالة علم الحساب و من این رساله را که از تحقیقات ارزنده ای برخوردار می باشد در رشت دیده ام و العلة و المعلول رساله مختصری است و کتاب تعديل المعيار في نقد تنزيل الافكار در منطق، کتاب مبسوطی است و متن آن از اثير الدين مفضل بن عمر (ابهر) (1)است و رساله آغاز و انجام به فارسی و رساله مقنعه .

این رساله بسیار مختصر است و در واجبات اولیه تألیف شده و من آن را در اردبیل دیده ام.

و بعضی از علما رساله مدخل منظوم في التقويم را که به ابیات پارسی سروده شده است به وی نسبت داده اند (2)ن

ص: 269

و رسالة الزبدة في الهيئة و رساله دیگری در هیئت و ممکن است این رساله غیر از رسالة معينیه باشد و کتاب جامع الحسنات و رسالة اجوبة سئوالات الشيخ صدر الدين و رسالة رد ایراد الكاتبى على الحكماء و رسالة اثبات الواجب و رسالة الامامة و ترجمه کتاب زبدة الحقایق شیخ علاءالدوله، انتساب این کتاب به خواجه بی اشکال نیست. (1)

و شرح قصة سلامان و ابسال (2)و شرح المواضع المشكله من القواعد و العقائد و رساله في اثبات العقل.

دارد، از جمله: الاثناعشرية في المواعظ العددية (1)و كتاب الحدائق و کتاب ادب النفس و کتاب المنظوم الفصيح و المنشور الصحيح و فوائد العلما و فرائد الحكما.

مادر مادرش دختر شیخ زین الدین شهید ثانی می باشد و از اشعار اوست:

ويحك ي ا نفس دعي

م اعشت ذل الطمع

و ارضي بماجری به

حكم القضاو اقتنعي إي

ایاك و الميل إلى

شیطانك المبتدع

و اقتصدي و اقتصری

کي ترتوي و تشبعي

أين السلا طين الألى

من حمير و تبع

شادوا الحصون فوق کل

کل شاهق مرتفع

لم يبق من ديارهم

غير رسوم خشع

کفی بذاك واعظا

و زاجرة لمن يعي

حسبك نفسي اقبلي

نصحي و لاتضيعي

ای نفس از دل طمع

خرسند شو بر ماوقع

خود را رها کن دائما

آماده شو بهر قضا .

ص: 271

بگریز از شیطان دون

وز نفس خود را کن رها

شو مقتصدبر آب و نان

و زهرچه دارد اقتضا

کو پادشاهان جهان

کو تبع و کو حمیرا

کو کاخهای مرتفع

اندر فراز کوهها

برجا نماند آثارشان

غیر از سرابی و هبا

واعظ تو را خود این بس است

داری توار گوشی بیا

اندرز ما را گوش کن

ای نفس مملو از هوا

از چکامه های اوست:

الله بعد أيامي بأكناف الحمى

و الدهر طلق المجتلي عذب الجنا

اذشرتي و صبوتي مافتئت

في فتيات الحي میلا و هوی

من كل نجلاء اللحاظ غادة

ترمي حواليك بأحداق المها

و كل هيفاء تريك إن بدت

قضيب بان فوقه شمس ضحی

و كل غيداء إذا التفتت

أغضي لها من غيد ظبي الفلا

حتى إذا شبيبتي تصرمت

و ريق العمر تولی و انقضى

أعرض عني الغانيات ريبة

به وعرضن بصدي و جفا

فحالفي يانفس أرباب التقى

وخالفي نهج الضلال و العمى

والمرء لايجزى بغير سعيه

إذ ليس للإنسان إلا ما سعی

و اعلم بأن كل من فوق الثرى

لابد من مصيره الى البلی

و كل إلى الله الأمور تسترح

وعد إلى مدح الحبيب المجتبی

الماجد المبعوث فينا رحمة

محمد الهادي النبي المصطفى

و اثن على أخيه و ابن عمه

قسیم دار الخلد حقا ولظى

و الحسن المسموم ظلما و الحسي

ن السيد السبط شهید کربلا

فهم منار الحق للخلق فما

أفلح من ناواهم و من شنا

- برای خدا آن گاه که در اطراف قبیله بودم روزگار را چنان یافتم که هر میوه

شیرینی را که بخواهد به دست خویش می چیند.

ص: 272

- و همان هنگام بود که مشاهده کردم عشق و شوری نمی توانم در میان دختران جوان به وجود آورم.

و از نزديك شاهد بودم که از هر طرف هدف تیرهای مژگان آن زیباچشمان قرار می گیرم.

- به هر کمر باریکی می گذشتم می دیدم بر فراز آن شاخه خورشیدی می درخشد.

- و گردنهایی به چشم می خورد که مانند گردنهای آهو اطراف درخت غضا پیچیده بود.

- به این حال به سر بردم تا محبوبم از کنار من رفت و چنان بود که عمرم به سر آمد.

- زنان آوازه خوان از من اعراض کردند و مرا به جفای دوری خویش مبتلا ساختند.

- ای نفس با پرهیزکاران دوست باش و از گمراهان بپرهیز.

-آدمی پاداشی که می بیند در خور کار و کوششی است که انجام داده است.

- بدیهی است هر کسی که در این جهان زیست دارد از روبه رو شدن با هر نوع گرفتاری چاره نخواهد داشت.

-این برای آرامش دل خویش کارهای خود را به عهده خدا واگذار کن و به ستایش از دوست برگزیده خدا عنان سرایندگی را متوجه ساز.

- آن بزرگواری که با داشتن همه گونه رحمت و مهربانی در میان ما برانگیخته شد؛ یعنی محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله) که مردم را به حقیقت هدایت می نماید.

- و پس از او به ستایش از برادر و پسر عمویش که تقسیم کردن بهشت و دوزخ را به عهده دارد.

- و بر نواده اش حضرت امام حسن مجتبی (ع) که به ستم ستمگران مسموم گردید و به نواده دیگرش حضرت امام حسین (ع) که سید اسباط است و در کربلا به شهادت رسیده است.

- آری اینان نشانه های انوار حق تعالی می باشند که بر فراز آسمان آفریدگان میدرخشند و شکی نیست هر کسی از نور جمال و کمال ایشان بهره مند نشود به

ص: 273

بیچارگی دنیا و آخرت گرفتار خواهد شد.

در وحدت و انزوا گفته است:

أخي لاتركن إلى أحد

حتى يواريك ضيق الرمس

وعش فريدة من الأنام ففي ال

و بعد عن الإنس غاية الأنس

- دوست من تا زنده هستی کسی را تکیه گاه خود قرار مده.