ریاض العلماء و حیاض الفضلاء

تالیف عبدالله افندی اصفهانی؛ ترجمه محمدباقر ساعدی

ص :2

ص:4

على بن عبد الجليل نيلى،ظهير الدّين 120

على بن عبدانى بن حسين راوندى 121

على بن عبد الحسين بن سلطان موسوى حسينى 121

على بن عبد الحميد حسينى نسابه 121

على بن عبد الحميد حسينى نجفى 122

على بن عبد الحميد بن معد نسابه 123

على بن عبد الحميد نيلى 125

على بن عبد الرحمن،ابو الحسن 128

على بن عبد الرحمن بن عيسى قنانى كاتب 128

على رضا شيرازى تجلى 129

على بن شاه محمود انجوى شيرازى 131

على بن زرينكم زينوآبادى 131

على بن زهره حسينى حلبى 132

على بن زهره عاملى جبعى 133

على بن زيد حسينى آبى 133

على بن زيرك قمى 133

على بن زين الدّين عاملى جبعى 133

على بن سعد بن ابو الفرج خياط 134

على بن قطب الدّين سعيد راوندى 135

على بن سكون 136

على بن سليمان بحرانى 136

على بن سليمان بحرانى 138

على بن سليمان حسينى 139

على بن سودون عاملى 139

على بن سيف النبى بن منتهى مرعشى 139

على بن سيف بن منصور 139

على بن شاه محمود بافقى 140

على بن شبل بن أسد وكيل 140

على شولستانى،مير شرف الدّين 142

على بن شهرآشوب مازندرانى 142

على بن شهيفنه حلى 143

على شيفتگى،شرف الدّين 144

على بن صائغ 145

على صبح عاملى يزدى 145

على بن طاوس حسنى،رضى الدّين 146

على طبيب،غياث الدّين 146

على بن طراد مطارآبادى 147

على بن عبد الصمد تميمى سبزوارى 147

على بن عبد الصمد نيشابورى 147

على بن عبد الصمد كردوحينى 147

على بن عبد الصمد بن محمد سبزوارى 147

على بن عبد الصمد حارثى همدانى،عموى شيخ بهائى 151

على بن عبد العالى كركى عاملى 152

على بن عبد العالى ميسى 152

على بن عبد العالى ميسى،ابن مفلح 152

على بن عبد العزيز بن محمد امامى 159

على بن عبد العزيز جرجانى 159

على بن عبد العزيز نيشابورى 159

على بن عبد الكريم بن طاوس حسنى 159

على بن عبد الكريم بن عبد الحميد نجفى 160

على بن عبد الكريم بن على حسينى 168

على بن عيان الدّين عبد الكريم حسينى 172

ص:6

على بن عبد اللّه،ابو الحسن 173

على بن عبد اللّه بن ابى منصور رازى 173

على بن عبد اللّه بن احمد جعفرى 173

على بن عبد اللّه زيادى 174

على بن عبد اللّه بن على قزوينى 174

على بن عبد اللّه بن وصيف ناشى اصغر حلاء 175

على بن عبد المجيد حسينى نجفى 175

على بن عبد المطلب قمى 175

على بن عبد اللّه وراق 175

على بن عبد الواحد نهدى حميرى 176

على بن عبد الواحد نهدى 177

على بن عبيد اللّه بن بابويه،منتجب الدّين 178

على عراقى 189

على بن عرفة حسينى 189

على بن عريضى 190

على بن عريضى حسينى 190

على بن علوان كاملى بعلبكى 191

على بن على بن ابى طالب 192

على معروف به عرب 192

على بن على قارى استرآبادى 192

على بن على بن حسن مزرعانى 194

على بن على موسوى عاملى 194

على بن على بن طى عاملى 200

على بن على بن عبد الصمد تميمى 202

على بن رضى الدّين على بن طاوس حلى 203

على بن على بن نما حلى 207

على بن عيسى اربلى 208

على فراهانى كمره اى 220

على بن فخر الدّين هاشمى عاملى 221

على بن فرج سوراوى 221

على بن فاضل مازندرانى 221

على بن فضل بن حسن طبرسى 223

على بن فضل اللّه حسنى راوندى 223

على بن فضل اللّه بن حسن راوندى 225

على قوعى حلبى 226

على فومنى گيلانى 226

على بن قاسم بن رضا حسينى محدث 226

على بن ابى القاسم شعرانى عريضى 227

على كاشى حلى 227

على قلى بن محمد خلخالى 229

على قلى نطنزى 229

على بن كامل بن رضوان 230

على كركى 230

على بن محسن شريحى 230

على بن محسن تنوخى 230

على بن محمد 231

على بن محمد بن ابو الحسن بن عبد الصمد 231

على بن محمد بن ابى قرة 232

على بن محمد بن ابى نزار شرفيه واسطى 232

على بن محمد امامى 233

على بن محمد خزاعى رازى 235

على بن محمد بن احمد سيبى قسينى 235

على بن محمد اعرج حسينى عبيدلى 235

على بن محمد بن اسماعيل محمدى 236

ص:7

على بن محمد استرآبادى 237

على بن محمد بساط بغدادى 237

على بن محمد بن بندار 238

على بن محمد بن بهدل اصفهانى 238

على بن محمد جزرى عاملى شامى 239

على بن محمد بن جعفر استرآبادى 239

على بن محمد بن جمهور 239

على بن محمد جوسقى قزوينى 240

على بن محمد بن حبيش كاتب 240

على بن محمد جاستى 240

على بن محمد بن حسام 241

على بن محمد بن حسن ابن بابويه قمى 241

على بن محمد بن زهره حلبى 241

على بن محمد حسينى خجندى 242

على بن محمد بن خازن كربلا 242

على بن محمد بن حسن تهامى كاتب 242

على بن محمد بن حسن عاملى 245

على بن محمد حر عاملى 246

على بن محمد ابن مطهر 247

على بن محمد بن دقماق شريف حسينى 247

على بن محمد بن شاكر مؤدب 251

على بن محمد بن حمدان حمدانى 251

على بن محمد بن حيدر بن بابويه 252

على بن محمد آوى 252

على بن محمد رازى متكلم 257

على بن محمد راشدى 257

على بن محمد رهقى 257

على بن محمد بن زبير قرشى كوفى 257

على بن محمد زوزنى 258

على بن محمد بن زهره حلبى 259

على بن محمد بن سندى 259

على بن محمد بن شاكر مؤدب 259

على بن محمد بن عبد الحميد نيلى 259

على بن محمد بن عبد اللّه بحرانى 261

على بن محمد بن عبد اللّه بن اذينه 262

على بن محمد عدوى شمشاطى 263

على بن محمد بن عز الشرف حسينى 264

على بن محمد بن علان كلينى 264

على بن محمد بن علقمى وزير 268

على بن محمد بن على الباقر عليه السّلام 269

على بن محمد علوى رازى 271

على بن محمد بن على علوى رازى 272

على بن محمد علوى عمرى،ابن صوفى 272

على بن محمد بن مكى عاملى جزينى 272

على باقى،زين الدّين 273

على بن محمد بن حسين بن عبد الصمد تميمى 274

على بن محمد فصيحى نحوى 277

على بن محمد بن على خزاز رازى 281

على بن محمد بن على شعيرى 284

على بن محمد بن على طبرى آملى 285

على بن محمد بن على كاشانى 286

على بن محمد ابو الغنائم نسابه،ابن صوفى 287

على بن محمد بن على طوسى 291

ص:8

على بن محمد بن على علوى شعرانى 291

على بن محمد كاشانى 291

على بن محمد عمرى 292

على بن محمد بن على بن عبد الصمد تميمى 292

على بن محمد بن فرج 293

على بن محمد كاشى 293

على بن محمد قرشى 293

على بن محمد بن قولويه 294

على بن محمد كاتب 294

على بن محمد متطبب 294

على بن محمد بن متيل 294

على بن محمد فزارى 295

على بن محمد بن محمد سكونى 296

على بن محمد لويزانى 296

على بن محمد،صائن الدّين تركه 297

على بن محمد بن محمد بن نعمان 298

على بن محمد بن سكون حلى 298

على بن محمد نظام الدّين 302

على بن محمد بن معالى عاملى 302

على بن محمد مدائنى 303

على بن محمد مذكر 303

على بن محمد بن مكى عاملى 303

على بن محمد بن مكى،ضياء الدّين عاملى 311

على بن محمد ليثى واسطى 312

على بن محمد نيشابورى 314

على بن محمد وشنيزى 314

على بن محمد بن يحيى مذكر 315

على بن محمد هجرى بحرانى 315

على بن محمود عاملى مشغرى 315

على بن محمد بن يونس عاملى بياضى 316

على بن محمد بن يوسف 323

على بن محمد بن يوسف بن ثابت 324

على بن محمد بن يوسف حرانى 324

على بن محمد بن يوسف فارسى،ابن خالويه 324

على بن محمود حمصى 326

على بن مراد 326

على بن مرتضى 327

على بن مزيدى 327

على بن مطهر حلى 327

على بن مظاهر واسطى 328

على بن مقرب 328

على مكى،مجد الدّين 330

على منشار عاملى 331

على بن منصور حلبى 333

على بن منصور بن حسين مزيدى 334

على بن منصور بن محمد حسينى شيرازى 334

على بن موسى 334

على بن موسى كندى كميدانى 335

على نقى بن محمد هاشم طغائى فراهانى 336

على بن وصيف ناشى بغدادى 344

على بن هبة اللّه بن دعوى دار 345

على بن هبة اللّه دعوى دار،ظهير الدّين 346

على بن هبة اللّه بن رائقه موصلى 346

ص:9

على بن هبة اللّه بن عثمان موصلى 347

على بن هلال بن معاوية مهلبى 347

على بن هلال بن عيسى 347

على بن هلال جزائرى كركى 348

على بن هلال عاملى كركى 352

على همدانى صوفى 354

على بن هيصم 355

على بن يحيى حافظ 355

على بن يحيى خياط 356

على بن يحيى بن على خياط سوراوى 357

على يزدى،شرف الدّين 358

على بن يونس عاملى بياضى 362

على بن يوسف 362

على بن يوسف بن جبير فاضل 363

على بن يوسف بن جعفر كلينى 364

على بن يوسف بن حسن 364

على بن يوسف بن عبد الجليل 365

على بن يوسف بن عبد الجليل نيلى 365

على بن يوسف بن مطهر حلى 366

على بن يونس بياضى 368

عماد الدّين استرآبادى 368

عماد الدّين بن يونس 369

عماد مازندرانى كلبارى 369

عمر بن ابراهيم حسينى 370

عمر بن ابراهيم آوسى 370

عمر بن أحمد بن منصور صفار نيشابورى 370

عمر بن اسكندر،شرف الدّين 371

عمر بن محمد 371

عمار بن محمد بن حمدان حمدانى 372

عمار بن ياسر 372

عمير بن يحيى بن داود 372

عنايت اللّه بسطامى،بايزيد 372

عنايت اللّه بن محمد مؤمن بن محمد باقر اصفهانى 373

شاه نعمت اللّه نقيب اصفهانى 373

عنايت اللّه بن على بن محمود قهپائى 374

عوض شوشترى كرمانى 376

عيداد بن جعفر ديلمى 377

عيسى،قاضى 377

عيسى بن حسن بن شجاع نجفى 378

عيسى خان اردبيلى 378

عيسى بن محمد جزائرى 378

عيسى بن محمد صالح بيك 379

عيسى بن محمد بن على اربلى 382

غازى بن أحمد بن أبى منصور سامانى 383

غانم عصمى هروى شيعى 384

غنيمة بن هبة اللّه 384

فادشاه بن محمد علوى راوندى 385

فتح اللّه بن عبد الملك بن فتحان واعظ قمى 385

فتح بن محمد بن آزاد مسكنى 386

فرزدق بن غالب،ابو فراس 386

فتح اللّه شيرازى حسينى 387

فضل اللّه كاشانى 390

فتح اللّه بن هيبة اللّه سلامى شاهى 391

ص:10

فتح اللّه بن شكر اللّه 392

فخار بن معد بن فخار موسوى حائرى 394

فخرآور بن محمد بن فخرآور قمى 409

فخر الدّين ماوراءالنهرى قمى 409

فخر الدّين بن محمد على طريحى نجفى 410

فخر الدّين مشهدى خراسانى 416

فرات بن ابراهيم كوفى 417

فرج اللّه بن محمد بن درويش حويزى 418

فرج اللّه بن سلمان بن محمد جزائرى 421

فضل بن حسن بن فضل طبرسى 421

فضل بن دكين 446

فضل بن...448

فضل اللّه استرآبادى 448

فضل اللّه استرآبادى نجفى 448

فضل اللّه عذار شهيد 449

فضل اللّه استرآبادى 450

فضل اللّه بن محمد كيا حسينى استرآبادى 450

فضل اللّه بن حسين،أبو الرضا مرعشى 451

فضل اللّه بن على،أبو الرضا راوندى 451

فضل اللّه بن محمد 466

فضل اللّه بن محمود فارسى 466

فضل اللّه بن يحيى طيبى 468

فولاد خراسانى 471

فيروز نهاوندى،أبو لؤلؤ 471

فيض اللّه 481

فيض اللّه،استاد اردبيلى 481

فيض اللّه طباطبائى 481

فيض اللّه بن عبد القاهر حسينى تفرشى 482

فياض بن هداية اللّه حسينى 486

قاسم بن حسين علاء الدّين خلخالى 487

قاضى بن كاشفا يزدى 487

قريش بن سبيع بن مهنا علوى مدنى 489

قاسم بن حسن بن محمد ديباجى حسنى 490

قاسم بن عباد 493

قاسم بن محمد كاظمى 493

قاسم بن فضل بن عبد الواحد صيدلانى 495

قاسم بن محمد بن قاسم حسنى شجرى 496

قاسم بن معية حسنى 496

قريش بن مهنا علوى 496

قسورة بن على بن حسين أبو حجر عجلى 496

قطب الدّين رازى 496

قطب الدّين كيدرى 496

قاضى خان صدر جهان 496

قاضى جهان حسينى قزوينى 497

قوام الدّين بن شمس الدّين محمد حصرى 500

كاشفا يزدى 502

كتائب بن فضل اللّه بن كتائب حلبى 502

كاكيس بن على بن قاسم،أبو الوفا علوى 502

كثير بن عبد اللّه بن أحمد قرنى 503

كثيّر عزّت 503

كرامت جشمى 503

كردى بن عكبر بن كردى فارسى 503

كلب على 504

كلب على بن جواد كاظمى 505

ص:11

كمال الدّين سعادت بحرانى 505

كميل بن جعفر،أبو جعفر شهيد 505

كمال الدّين حسين مازندرانى 506

كمال الدّين بن نور الدّين بن كمال الدّين طبيب 506

كميت بن زيد بن حبيس اسدى 506

كميح 511

كيكاوس بن دشمن زيار بن كيكاوس ديلمى 511

لاچين بن عبد اللّه كرجى اصفهانى 512

لاحق بن حبيب بن محمد صيدلانى 513

لبيد بن أبى ربيعة عامرى 513

لطف اللّه بن عبد الكريم عاملى ميسى 515

لطف اللّه حسينى خليفه سلطانى 520

لطف اللّه بن عطاء اللّه الشجرى نيشابورى 521

لطف اللّه بن عطاء اللّه حويزى 521

لطف اللّه نيشابورى 521

لنجر بن منوچهر كرساسف ديلمى 527

لوط بن يحيى ازدى 527

ليث اسدى 528

ليث بحرانى 528

ص:12

كرده ايم كه وى كتابى در امامت تأليف كرده است.

در ذيل احوال فضل بن دكين ص 446 مى نويسد:فضل بن دكين از راويان پيشين است و شرح حال او تناسبى با كتاب ما و رويه اى را كه در پيش گرفته ايم ندارد ليكن به خاطر پاره اى از مطالب كه از شرح احوال او به دست مى آيد در اينجا از وى نام برده ايم.

در ذيل شرح حال ابو لؤلؤ ص 475 مى نويسد:ابو لؤلؤ اگر چه از علما و در رديف متاخران پس از روزگار غيبت صغرى نبوده است؛اما به دو جهت در اين كتاب از وى نام برده ايم،يكى آنكه علماى رجال از وى نام نبرده اند دوم آنكه خواستيم بگوييم كه ثمرۀ علم،عمل كردن به آن است.

در ذيل احوال شيخ كلب على بن جواد كاظمى ص 504 مى نويسد:از اين شخص در كتاب حاضر به پيروى از شيخ معاصر نام برده ايم و ديگر آنكه خواستيم بگوييم نام او شيخ احمد بن جواد است كه به كلب على،شهرت يافته است.

در ذيل شرح احوال كميت ص 511 مى نويسد:اگر چه كميت از اصحاب ائمه عليهم السّلام است و با وضع كتاب ما سازگارى ندارد،ليكن به خاطر پاره اى از مباحث شرح حال او را در اينجا ايراد كرده ايم.

در ذيل شرح حال ابو مخنف ص 528 مى نويسد:شرح حال ابو مخنف را با آنكه از روات پيشين است به آن جهت متعرض شده ايم كه فائده هايى از شرح حال او به دست مى آيد.

3-زيارت عتبات:در ص 410 ذيل احوال فخر الدّين طريحى مؤلف مجمع البحرين مى نويسد:در آغاز جوانى در سال 1080 ه.ق كه براى اولين بار به زيارت عتبات مشرف شدم،در جامع كوفه به ملاقات فخر الدّين نايل آمدم كه به مناسبت ماه مبارك رمضان به اعتكاف پرداخته بود.

4-شهرها:مؤلف براى تهيه شرح حالها و ديگر موضوعات مربوط به اين كتاب، به شهرهاى زيادى مسافرت كرده و نام شهرها در اين مجلد به ترتيب زير است.

ادرنه،اردبيل،استرآباد،ايروان،تبريز،خسروشاه(تبريز)،دهخوارقان،رشت، سارى،سيستان،عتبات عاليات،فراه،فومن،قسطنطنيه،كازرون،كاشان،هرات، همدان.

ص:15

5-مشاهير:گروهى از اعلامى كه در اين مجلد،نام برده شده اند به شرح زير است.

على بن حسين بن بابويه(پدر شيخ صدوق)،على بن حسين موسوى(سيد مرتضى)،على بن خازن حائرى(ابن خازن)،على بن خلف حويزى(سيّد على خان)، على رضا تجلى سبزوارى،على شولستانى(امير شرف الدّين)،على بن طاوس(ابن طاوس)،على بن طراد مطارآبادى،على بن عبيد اللّه رازى(شيخ منتجب الدّين)،على بن عيسى اربلى،على بن محسن تنوخى،على بن محمّد تهامى،شيخ على نواده شهيد ثانى مؤلف(الدر المنثور)،على بن محمد آوى(خواجه رشيد الدّين)،على بن محمّد(علقمى وزير)،على بن محمد(صائن الدّين تركه)،على بن محمد(سكون حلّى)،على بن وصيف ناشى بغدادى،على بن هلال جزائرى،على يزدى(شرف الدّين)،على بن يوسف حلّى برادر علاّمه حلّى،عنايت اللّه قهپائى مؤلف مجمع الرجال،عيسى بن محمد پدر مؤلف اين كتاب،فرزدق شاعر بنام،فخار بن معدّ موسوى،فخر الدّين طريحى مؤلف مجمع البحرين فرات كوفى،فضل بن حسن طبرسى مؤلف مجمع البيان فضل اللّه راوندى، فيروز نهاوندى(ابو لؤلؤ)،فيض اللّه حسينى تفرشى،قاضى جهان قزوينى،كثيّر عزت، كميت اسدى شاعر معروف،لطف اللّه ميسى كه مسجد شيخ لطف اللّه در اصفهان به نام او مى باشد،لوط بن يحيى معروف به ابو مخنف.

6-كتاب هاى ديگران:مؤلف در ذيل احوال جمعى از بزرگان به نسخه هايى از كتاب آنان كه در اختيار داشته است اشاره نموده و پيدا است كه در يادآورى آنها نظرى داشته است و به همين مناسبت ما هم اسامى آن كتابها را در اينجا يادآورى مى كنيم.

انتصار سيد مرتضى،انوار القرآن فى مصباح الايمان ملا على بن مراد، الانوار الجليّة شيخ على بن هلال جزائرى،اجازه شيخ على بن هلال كركى،اختيار رجال كشّى شيخ طوسى،اسرار الامامة طبرسى يا طبرى،الثاقب فى المناقب شيخ محمد بن على گرگانى معاصر با ابن شهرآشوب،جامع التواريخ رشيد الدّين وزير، الجواهر در نحو از شيخ طبرسى،الذخيرة در اصول الفقه از سيد مرتضى،رساله شرح العلم خواجه نصير طوسى كه اصل آن از ابو جعفر شيخ كمال الدّين بحرانى است، رساله على بن هلال كركى كه مؤلف چندين نسخه از آن را داشته است،رساله نماز جمعه

ص:16

ملا عماد الدّين بن يونس شاگرد ملا عبد اللّه شوشترى،رساله قضا و قدر شيخ عنايت اللّه بايزيد ثانى،زوائد الفوائد سيّد على فرزند سيد بن طاوس،سرور اهل ايمان سيد بهاء الدّين نجفى،شرح دعاى صنمى قريش ملا عيسى خان اردبيلى،شرح استبصار شيخ قاسم كاظمى كه مؤلف دو مجلد زكات و صوم و حج آن را داشته است.عيون الحكم و المواعظ شيخ محمّد ليثى واسطى،عنوان الشرف و عدة السفر و عمدة الحضر شيخ طبرسى،قبس المصباح صهرشتى،بخشى از اين كتاب كه به خط شيخ نور الدّين على بن عبد الصمد حارثى عموى شيخ بهائى(ره)بوده در اختيار مؤلف درآمده است.كفاية الاثر خزّاز قمى،كنوز النجاح در ادعيه از شيخ طبرسى،اللباب سيد فضل اللّه راوندى يا قطب راوندى،منتهى الاصول در شرح فصول خواجه نصير الدّين طوسى از شيخ على بياضى، المجموع ابن دعيم لويزانى،مشكاة اليقين در اصول الدّين،شيخ على بن محمود حمصى،مفتاح الشفاء ملا فيض اللّه،مقتل عمر شيخ على بن مظاهر واسطى،نثر اللئالى سيد على بن فضل اللّه راوندى يا شيخ طبرسى،نهج الايمان در مناقب و امامت از شيخ زين الدّين على بن جبير.

منابع:مدارك اين مجلد كه مؤلف در ذيل احوال رجال و اعلام از آنها استفاده، كرده است عبارتند از:

اثبات الهداة شيخ حر عاملى،اجازه ابن مؤذن به شيخ على ميسى،اجازه امير شرف الدّين شولستانى،اجازه بصروى به سيد مرتضى،اجازه حاج ملا حسين نيشابورى به ملا نوروز على تبريزى،اجازه سيد على بن دقماق به شيخ قوام الدّين عبد اللّه بن سيف، اجازه سيد فضل اللّه راوندى به علاء الدّين حاج على بن يوسف،اجازه سيد نعمة اللّه جزائرى،اجازه شيخ احمد بيصانى به شيخ احمد ابى جامع،اجازه شيخ حسين واسطى به شيخ نجم الدّين مطارآبادى،اجازه شيخ على كركى به ملا برهان الدّين ابراهيم خوانسارى، اجازه شيخ على بن هلال كركى به ملا محمّد اصفهانى،اجازه شيخ فخر الدّين به شيخ زين الدّين على بن عزّ الدّين،اجازه شيخ محمد بن جابر نجفى به سيّد امير مرتضى سروى، اجازه شيخ محمد بن شهيد ثانى به ملا محمد امين استرآبادى،اجازه صاحب مدارك به ملا محمد امين استرآبادى،اجازه صاحب معالم،اجازه صهيونى به شيخ على ميسى، اجازۀ نعمة اللّه خاتون به سيد بن شدقم،اجازه نيلى به ابن فهد حلّى،احسن التواريخ

ص:17

حسن بيك روملو،اربعين شهيد اول،اربعين شيخ بهائى،اربعين مجلسى ثانى،اربعين منتجب الدّين،اسامى مشايخ شيخ يونس مفتى،الاستبصار قاضى ابو الفتح كراچكى، الاستيعاب ابن عبد البرّ،امان الاخطار سيد بن طاوس،امالى شيخ طوسى،امل الآمل شيخ حرّ عاملى،المختصر محمّد ذهبى،انساب الانساب،سيّد احمد حسينى نسّابه، انساب السادات سيد احمد حسينى كه مختصرى از عمدة الطالب است،ايضاح الاشتباه علاّمه حلّى،بحار الانوار علامه مجلسى ثانى،بشارة المصطفى محمد بن ابى القاسم طبرى،بغية الوعاة سيوطى كه مؤلف آن را به عنوان«طبقات اللغويين و النّجاة»نام برده است.البهجة،تاريخ ابن خلّكان،تاريخ ابن كثير،تاريخ عالم آرا-اسكندربيك تركمان، تاريخ الملوك و الحكماء سيوطى،تاريخ يافعى،تذكره دولتشاه سمرقندى،التذكره صلاح الدّين صفدى،تعليقات سيّد جزائرى بر امل الآمل،تفسير ابو الفتوح رازى، تقويم البلدان تهذيب الانساب سيد ابو الحسن محمد نسّابه،الثاقب فى المناقب شيخ محمد بن على گرگانى،جامع الاصول ابن اثير جزرى،جامع المقال فخر الدّين طريحى، الجامع يحيى بن سعيد حلّى،جمال الاسبوع سيد بن طاوس،جواهر المضيئة فى طبقات الحنفية شيخ محيى الدّين عبد القادر حنفى،حاشيه شهيد ثانى بر ارشاد،حاشيه قواعد بر قاعدۀ از قواعد شهيد اول ميرزا قاضى الدّين محمد يزدى،حاشيه ميرداماد بر كتاب اختيار رجال كشّى،حاشيه ملا محمد تقى مجلسى بر رجال امير مصطفى،حجة الاسلام ملا محمد طاهر قمى،الحجة على الذاهب الى تكفير ابى طالب سيد فخار موسوى،خرايج قطب راوندى،خلاصة الرجال علاّمه حلّى،الدّرة الباهرة عن الاصداف الطاهرة شهيد اوّل يا قطب كيدرى،الدر النضيد فى تعازى الامام الشهيد سيد بهاء الدّين نيلى،دفع المناواة سيد حسين مجتهد كركى،دمية القصر باخرزى،دول الاسلامى محمد ذهبى، ذكرى شهيد اول،رجال سيد على بن عبد الحميد نيلى به نام جامع شتات الروات،رجال شيخ فرج اللّه حويزى،رجال ميرزا محمد استرآبادى،رجال احمد نجاشى،رساله شرح حال شيخ بهائى از يكى از شاگردانش،رساله شيخ ابراهيم قطيفى در ردّ رسالۀ شيخ على كركى،رساله وجوب نماز جمعه شهيد ثانى،دفع البدعة فى حلّ المتعة سبط شيخ على كركى،روضۀ كافى ثقةالاسلام كلينى،رياض الابرار فى مناقب الكرّار سيد فتح اللّه سلامى،زوائد الفوائد رضى الدّين على فرزند ابن طاوس،سلافة العصر سيد عليخان

ص:18

كبير،شرح اثنى عشرية صاحب معالم شيخ نجيب الدّين على عاملى،شرح شهاب قضاعى ابو الفتوح رازى،شرح صحيفه سجّادية ميرداماد،الصراط المستقيم شيخ زين الدّين بياضى،ضيافة الاخوان آقا رضى قزوينى،طبقات النحات همان بغية الوعاة سيوطى است،عتق كافى ثقةالاسلام كلينى،العدد القوية رضى الدّين حلّى،عمدة الطالب فى انساب ابى طالب ابن عنبه نسّابه،غاية المرام سيد هاشم بحرانى،غوالى اللئالى ابن ابى جمهور احسائى،غيبت شيخ طوسى،فتح الابواب سيد بن طاوس،فرائد السمطين حموينى،فرج الكرب كفعمى،فرج المهموم فى علماء النجوم ابن طاوس،فوائد ابو على فرزند شيخ طوسى،فهرست شيخ طوسى،فهرست شيخ منتجب الدّين،قصص الانبياء قطب راوندى،كامل همان تاريخ ابن اثير است،كشف الغمة على بن عيسى اربلى، كشف اليقين سيد بن طاوس،كمال الدّين و تمام النعمه شيخ صدوق،كنوز النجاح شيخ طبرسى،مجالس المؤمنين قاضى نور اللّه شهيد شوشترى،المجدى شريف ابو الحسن علوى،مجمع البحرين شيخ فخر الدّين طريحى،المجموع تأليف يكى از اصحاب، مجموعه شهيد اوّل،مجموعه به خط شيخ يونس بياضى كه مشتمل بر آثار خود او بوده است،مختصر تاريخ ابن خلكان ابن اثير،مختصر عمدة الطالب سيد احمد نسّابه، مدينة المعاجز سيّد هاشم بحرانى،مزار كبير ابو جعفر محمّد مشهدى،معالم العلماء ابن شهرآشوب،مقتل صغير سيّد صفى الدّين ابو جعفر محمّد موسوى،مناقب ابن شهرآشوب،مناهج النهج قطب الدّين كيدرى،منهاج الصّلاح علاّمۀ حلّى،مهج الدعوات سيد بن طاوس،المهذب البارع ابن فهد حلّى،النجوم همان«فرج المهموم»سيد بن طاوس است،نزهة الكرام و لسان العوام سيد مجتبى بن داعى حسنى رازى،نظام الاقوال ملا نظام قرشى،نهاية الآمال ملا نور الدّين على منعل قمى،وسائل الشيعة شيخ حر عاملى،اليقين سيد بن طاوس،و انا الحقير محمد باقر ساعدى.

ص:19

ص:20

يا از قدماى هم عصر وى بوده باشد و از پاره اى قرائن استفاده مى شود كه اصل يادشده از آثار شيخ ثقۀ جليل هارون بن موسى تلعكبرى(رحمة اللّه عليه)است.در فصل دوم همان كتاب مى نويسد:مؤلف كتاب امامت،از بزرگان محدّثان و فقها و دانشوران ما بشمار مى رود كه اعلام شيعه فتواهاى او را از جملۀ اخبار منقوله به حساب آورده اند و نسخه اى تصحيح شده و كهن در اختيار ما قرار گرفته است؛اصل ديگرى هم پيوست با آن مى باشد كه مشتمل بر اخبار ارزنده و استوارى است كه سندهاى آن همگى معتبر و قابل توجه اند و از اين اثر مى توان به بزرگوارى مؤلف آن پى برد.

مؤلف گويد:از آثار ابن بابويه رساله اى است كه در آن رساله گفتگويى كه با محمد بن مقاتل رازى (1)در رى راجع به امامت حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام داشته است،نوشته شده و در نتيجۀ آن محمد بن مقاتل به افتخار تشيع نايل گرديده است.

و همين رساله به نام الكرّ و الفرّ معروف است و من نسخه اى از آن را در كازرون در ضمن چند مجموعه ديده ام و رسالۀ ارزنده اى است كه محتوى همان مناظره مى باشد و اين رساله را يكى از شاگردان ابن بابويه گردآورى كرده است.

شيخ ابو على فرزند شيخ طوسى(قدّس سرّه)در يكى از يادداشتهاى خود آورده است:ابن بابويه نخستين دانشورى است كه مبتكر طرح اسانيد و جمع بين نظائر و آوردن

ص:22

هر خبر با قرينۀ آن بوده است.اين ابتكار را در ضمن رساله اى براى فرزندش(شيخ صدوق)نوشته و اضافه كرده است كه فقهاى بعد از او به سبب ثقه بودن و پيشوايى او در علم و دين،در مسائلى كه نصّى براى آنها وجود ندارد اقوال او را حجت شمرده و به آن رساله مراجعه مى كرده اند.

مؤلف گويد:شهيد اول در كتاب ذكرى مى نويسد كه فقهاى شيعه فتاوى خود را در صورت فقدان نصّ،از رسالۀ على بن بابويه اخذ مى كنند،چون در علم و دين مورد اعتماد همۀ ايشان است.

يكى از شاگردان شيخ على كركى[شيخ يونس مفتى اصفهان-م]در رسالۀ اسامى مشايخ مى نويسد:شيخ على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى مؤلف رساله و ديگر آثار،از مشايخ است.و از جعفر بن عبد اللّه حميرى،از محمد بن على بن عتبه از عبد الرحمن بن هاشم از ابو يحيى از حضرت صادق عليه السّلام روايت مى كرده و نيز از عبد اللّه بن جعفر از عباس بن معروف از عبد السّلام بن سالم از محمد بن سليمان از يونس بن ظبيان از جابر بن يزيد جعفى از حضرت باقر عليه السّلام روايت مى كرده است.ابن بابويه از طرق متعدد و اسانيد بسيار و با توجه به اختلافى كه در طرق حديث داشته،از ائمه طاهرين روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:در نسخۀ اسامى اشتباهات و غلطهاى فراوانى ديده مى شود.

على بن بابويه معاصر با حسين بن منصور حلاّج بوده است و در يكى از رساله هايى كه در ردّ صوفيه تأليف شده است از كتاب الاقتصاد شيخ طوسى چنين نقل كرده است:

حلاج در روزگار على بن بابويه به قم سفر كرد و ادعا نمود كه وكيل حضرت صاحب الزمان(عج)است،ابن بابويه از وى دليلى خواست و از آنجا كه براى ادعاى خود دليلى نداشت از سوى او مورد اهانت قرار گرفت و ناچار از قم بيرون رفت و در آنجا نماند.حكايت حلاج را در مجلد دوم،ذيل شرح حال او خواهيم نگاشت.

قاضى نور اللّه در مجالس المؤمنين بعد از حكايت مزبور مى نويسد:از جمله توقيعات شريفه اى كه حضرت امام حسن زكى عسكرى عليه السّلام به شيخ على بن بابويه مرقوم فرموده است،توقيع ذيل است كه به اين مضمون صادر فرموده است:

ص:23

«به نام خداوند بخشنده مهربان.ستايش خداى را كه پروردگار جهانيان است.

سرانجام با پرهيزكاران است و بهشت از آن يكتاپرستان و دوزخ در خور بى دينان و دشمنى ويژۀ ستمگران و خدايى جز او بهترين آفريدگان نمى باشد و درود،بر بهترين آفريدگان او،محمد و بازماندگان پاكيزه گوهر او.اكنون اى شيخ من و محل اعتماد من، اى ابو الحسن على بن حسين قمى كه خدا تو را براى خوشنوديهاى خود موفق بدارد و از پشت تو فرزندان شايسته اى به وجود آورد.تو را به پرهيزكارى و به پاى داشتن نماز و پرداخت زكات سفارش مى كنم،زيرا نماز از كسى كه زكات را نپردازد پذيرفته نمى شود.

باز سفارش مى كنم تا وسيلۀ بخشش گناهان خويش را فراهم آورى و آتش خشم را خاموش سازى و از ديدار بستگان خويش غفلت نكنى و با دوستان خويش برابرى داشته باشى و در انجام نيازهاى آنان بكوشى و در راحتى و ناراحتى از آنها غفلت نكنى و از تحصيل دانش فراموشى نداشته باشى و ريشۀ نادانى را با فراگيرى دانش از پاى درآورى و در فراگيرى امور دينى به فقاهت و فهم بپردازى و در همه كارها پايدار باشى و به پيمان قرآن وفا كنى و با مردم خوش رفتارى نمايى و آنان را به كارهاى پسنديده بخوانى و از كار ناپسند باز بدارى،چون كه خدا فرموده است: لا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلاّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَيْنَ النّاسِ: «بيشتر رازهايى كه دائر در ميان مردم است بهره اى به حال آنها نخواهد داشت مگر آنكه ديگران را به پرداخت زكات بخوانند؛يا آنها را به كارهاى شايسته تشويق نمايند،يا سازشى در ميان مردم برقرار بسازند» (1).از كارهاى ناپسند احتراز نمايى و نماز شب بخوانى چه آنكه پيمبر اكرم حضرت على عليه السّلام را به نماز شب تشويق كرد و سه بار خطاب به آن حضرت فرموده است:البتّه از نماز شب غفلت نكنى؛براى آنكه هركسى نماز شب را ناچيز انگارد از ما خانواده نخواهد بود.

اينك به سفارش من رفتار كن و به همه شيعيان من دستور بده تا بدان عمل كنند.از شكيبايى و انتظار فرج خوددارى مكن،آنجا كه پيمبر اكرم(ص)فرموده است بهترين كارهاى پيروان من انتظار فرج است و پيوسته شيعيان ما اندوهناك اند تا آنگاه كه فرزندم

ص:24

ظهور كند،همان بزرگوارى كه پيمبر به آمدن او مژده داده و فرموده است:اوست كه روى زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد پس از آنكه پر از ستمگرى و نابسامانى شده باشد،اينك اى شيخ من شكيبا باش و همه شيعيان را به شكيبايى دعوت كن زيراكه زمين از آن خدا است و در اختيار هريك از بندگان خود كه بخواهد قرار مى دهد و سرانجام با پرهيزكاران است.درود و رحمت خدا و بركات او بر تو باد و خدا براى ما كافى و بهترين و نيكوترين يارى كننده و خوب ترين مولى است».

مؤلف گويد:شهيد اول يا قطب كيدرى در كتاب الدرة الباهرة عن الاصداف الطاهرة (1)اين توقيع شريف را كه از توقيعات حضرت امام حسن عسكرى عليه السّلام بوده،ايراد كرده است.سپس مؤلف مى گويد:بديهى است در بسيارى از اخبار اهل بيت عصمت عليهم السّلام آمده است كه نماز بدون پرداخت زكات مقبول پيشگاه حق متعال نخواهد بود،در عين حال در كتابهاى فقهى هيچيك از اصحاب ما به عدم قبول آن فتوا نداده اند و ممكن است اخبار يادشده را حمل بر اين معنى نموده باشند كه مجزى بودن نماز غير از مقبول بودن آن است و حقيقت هم آن است كه اجزاء غير از قبول است،بنابراين بعيد نيست نماز بدون پرداخت زكات،مجزى باشد ليكن مقبول پيشگاه حق تعالى نباشد و ما حقيقت اين مبحث و تحقيق مربوط به آن را در كتاب وثيقة النجاة كه از آثار خود ما مى باشد يادآورى نموده ايم و از خدا مى خواهيم تا ما را به اتمام آن توفيق كرم فرمايد.

ابن شهرآشوب در معالم العلماء مى نويسد:از آثار على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى،كتابهاى الوضوء؛الصلات؛الجنائز؛الامامة و التبصرة من الحيرة؛الاملاء؛ المنطق؛الاخوان؛النساء و الولدان؛الشرائع؛الرسالة مى باشد كه براى فرزندش محمد بن

ص:25

على(شيخ صدوق)مرقوم داشته است.التفسير؛النكاح؛مناسك؛الحج؛قرب الاسناد؛ التمييز؛الطب؛المواريث؛الحج كه ناتمام مانده و النوادر.

مؤلف گويد:پيش از اين سخنى از كتاب الامامة و التبصرة من الحيرة به ميان آمده،اما رساله اى كه براى فرزندش نوشته است به گمان من همان رسالۀ فقه رضوى است كه اينك شهرت دارد،زيرا رسالۀ مزبور به سبك فقه رضوى تأليف شده است و علت اشتباه آن است كه هنگامى كه دانستند مؤلف اين كتاب على بن موسى است تصور كردند كه مراد از على بن موسى،حضرت رضا عليه السّلام است به همين مناسبت كتاب را از آثار حضرتش معرفى كردند و توجهى به اين موضوع نداشتند كه معمولا حذف برخى از اسامى نسب،شايع است (1).

و رسالۀ على بن بابويه كه براى فرزندش تهيه كرده است،رساله اى است كه شيخ صدوق در كتاب من لا يحضره الفقيه و ديگر آثارش از آن نقل مى نمايد و چنين مى گويد:«پدرم در رساله اى كه براى من مرقوم داشته است»،ليكن استاد استناد ما در آغاز بحار آنجا كه به شمارش كتابهاى اماميه پرداخته مى نويسد:كتاب فقه رضوى (2)...

مؤلف گويد:نام و نسب و شرح احوال ابن بابويه در كتابهاى رجال اصحاب ما مفصلا آورده شده است و ما كه از او در اين كتاب نام مى بريم به خاطر پاره اى از يادداشتها و فوائدى است كه كتابهاى رجال آنها را متذكر نشده اند و ما آنها را در اينجا

ص:26

يادآور مى شويم.

مؤلف كتاب الثاقب فى المناقب در آخر آن كتاب آورده است كه ابو جعفر محمد بن على اسود گفته است:على بن حسين بن موسى بن بابويه از من درخواست كرد تا از ابو القاسم روحى(يكى از نواب اربعه)درخواست كنم تا از حضرت بقية اللّه(عج) بخواهد كه فرزند پسرى به وى اعطا بشود.ابو جعفر گويد:درخواست وى را پذيرفتم و با ابو القاسم روحى كه ملاقات كردم جريان را به اطلاع او رسانيدم ابو القاسم خواسته ابن بابويه را به انهاء شريف و به عرض مبارك تقديم داشت.پس از سه روز كه با من ملاقات كرد اظهار داشت حضرت بقية اللّه(عج)فرمود درخواست على بن بابويه را به پيشگاه خدا عرضه داشته،بزودى خداى متعال فرزند مبارك قدمى به وى اعطا مى فرمايد و از ناحيۀ او و فرزندانى كه از پشت او باشند به وى عناياتى خواهد فرمود.طولى نكشيد فرزندش ابو جعفر محمد بن على فقيه به دنيا آمد و پس از او فرزندان ديگرى به وجود آمدند.

احمد بن ابراهيم بن مخلد گفته است:هنگامى كه در بغداد به حضور مشايخ رسيدم شيخ ابو الحسن على بن محمد سمرى(ره)بدون سابقه آغاز سخن كرده گفت:خدا على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى را بيامرزد.مشايخ تاريخ آن روز را يادداشت كردند پس از اندكى خبر رسيد كه در همان روز على بن بابويه رحلت كرده است.

قطب راوندى در اواخر كتاب الخرائج و الجرائح حديث اول را با اندك تفاوتى نقل كرده مى نويسد:ابن بابويه گفته است ابو جعفر محمد بن على اسود گفت:پدر تو از من درخواست كرد از ابو القاسم روحى بخواهم تا در هنگام شرفيابى به حضور مقدس بقية اللّه از حضرتش تقاضا كند تا از خدا بخواهد فرزند پسرى به او عطا فرمايد.

درخواست وى را به اطلاع ابو القاسم رسانيدم پس از سه روز كه وى را ملاقات كردم گفت حضرت بقية اللّه براى على بن حسين دعا كرد و فرمود بزودى فرزند بابركتى كه سودمند به حال او مى باشد به وى ارزانى مى شود و پس از او فرزندان ديگرى نيز به وى ارزانى خواهد شد.خود ابو جعفر گويد:از فرصت استفاده كرده از وى خواستم تا براى

ص:27

من هم فرزند پسرى تقاضا كند گفت چاره اى براى انجام نياز تو نيست.آرى نخست فرزندى براى على بن حسين و سپس فرزندى هم به من ارزانى شد.

مؤلف گويد:دو خبر فوق را بدان جهت ايراد كردم تا اعلام كنم كه اين دو خبر مخالف با يكديگر بوده و همچنين با رواياتى كه در كتابهاى رجال در شرح حال ابن بابويه ايراد شده است مخالفت دارد.

شيخ طوسى در كتاب غيبت،خبر آخرى را از ابو عبد اللّه احمد بن ابراهيم بن مخلّد نقل كرده و اضافه نموده است ابو الحسن سمرى(رضى اللّه عنه)تاريخ درخواست وى را نيمه شعبان سال 329 هجرى ياد كرده است.

مؤلف گويد:گروه بسيارى از على بن بابويه روايت كرده اند،از جمله فرزند ايشان شيخ صدوق و ابو الحسن عباس بن عمر بن عباس بن محمد بن عبد الملك فارسى دهقان كلوذانى كاتب،معروف به ابن ابى مروان و امثال ايشان از اعلام ديگر.و خود او از جمعى از بزرگان روايت داشته است.از جمله:سعد بن عبد الله حميرى و على بن ابراهيم بن هاشم و محمد بن يحيى عطار و امثال ايشان از محدثان ديگر و مراتب روايتى او در نظام الاقوال و ديگر از كتابها آورده شده است.

شيخ طوسى در كتاب غيبت به نقل از اساتيدش از ابن نوح از مشايخ قم نقل كرده است:على بن حسين بن موسى بن بابويه دخترعمويش محمد بن موسى بن بابويه را به همسرى خويش اختيار كرده بود و از او فرزندى نداشت،به شيخ ابو القاسم حسين بن روح(رضى اللّه عنه)نامه نوشت و از او درخواست كرد در هنگام شرفيابى به پيشگاه مقدس حضرت بقية اللّه از خدا بخواهد تا فرزندانى فقيه به وى ارزانى شود.توقيعى از مقام مقدس صادر گرديد:از همسرى كه در حال حاضر در اختياردارى فرزندى به تو ارزانى نخواهد شد ولى بزودى جاريه اى ديلمى در ملك تو درمى آيد و از او دو فرزند فقيه نصيب تو خواهد شد.

ابن نوح گويد:ابو عبد اللّه حسين بن محمد بن سوره قمى(حفظه اللّه)به من گفت كه ابو الحسن بن بابويه سه فرزند داشت.محمد و حسين كه هر دو فقيهى ماهر و خوش حافظه بودند،چنان كه مراتبى از علم و دانش و اطلاعاتى در خاطر داشتند كه ديگر

ص:28

مشايخ قم از آنها اطلاعى نداشته و خاطرنشان نكرده بودند.اين دو بزرگوار برادر ديگرى به نام حسن داشتند كه فرزند متوسط على بن حسين بود و همواره به زهد و عبادت اشتغال مى ورزيد و از رفت و آمد با مردم احتراز مى كرد و از مراتب فقهى برخوردار نبود.

ابن سوره مى نويسد:هرگاه ابو جعفر(محمد)و ابو عبد اللّه(حسين)دو فرزند على بن حسين،مطلبى ايراد مى كردند،حاضران از كثرت حافظۀ ايشان به شگفت مى آمدند و مى گفتند اين موقعيت ازآنجا براى شما به دست آمده است كه براثر درخواست حضرت بقية اللّه،به پدرتان ارزانى شده ايد.و اين موضوع زبانزد مردم قم مى باشد.

شيخ طوسى بار ديگر در كتاب غيبت از گروهى از اعلام از حسين بن على بن بابويه نقل كرده است كه گفت:گروهى از همشهريهاى قمى ما كه در بغداد مى زيستند در همان سالى كه قرمطى ها بر حاجى ها حمله كردند و همان سال هم ستاره باران شد، براى من حكايت كردند:پدرم در ضمن نامه اى كه براى شيخ ابو القاسم حسين بن روح (قدس اللّه روحه)نوشت،اظهار داشت كه از مقام حضرت بقية اللّه اجازه بگيرد تا امسال را به مكه مشرف شوم.توقيعى صادر شد:«امسال از رفتن به مكه خوددارى كن.» بار ديگر به عرض رسانيد رفتن به مكه نذر واجبى است و ممكن است از چنين نذرى چشم پوشى كرد؟توقيعى صادر شد هرگاه از رفتن به مكه چاره اى ندارى با آخرين قافله عازم مكه شو!پدر من حسب الامر،همراه با آخرين قافله حركت كرد و به اين وسيله از كشته شدن رهايى يافت؛حال آنكه قافله هاى پيشين به دست قرمطى ها از پاى درآمدند.

باز شيخ طوسى در كتاب غيبت از عدّه اى از ابو عبد اللّه حسين بن على بن بابويه نقل كرده است كه گفت:جمعى از قمى ها از جمله احمد بن على بن عمران صفار و علويه صفار و حسين بن احمد بن ادريس(رحمهم اللّه)اظهار داشتند:در آن سال كه على بن بابويه درگذشت وارد بغداد شديم.ابو الحسن على بن محمد سمرى احوال ابو الحسن على بن حسين را از كسى كه نزديك او بود جويا شد.پاسخ داد:هنوز در قيد حيات است و به كار خود اشتغال دارد،حتى همان روزى هم كه وفات كرد احوال او را جويا شد.وى

ص:29

گفت:به كار خود مشغول است.ابو الحسن گفت:خدا به شما اجر مرحمت كند هم اكنون على بن بابويه درگذشت.قمى ها گفتند:تاريخ ساعت و روز و ماه را ضبط كرديم پس از هفده يا هيجده روز خبر رسيد كه ابن بابويه در همان ساعت كه شيخ ابو الحسن(قدس اللّه روحه)اطلاع داده درگذشته است.

ابن بابويه(رضى اللّه عنه)گويد:محمد بن اسود گفت كه على بن حسين بن موسى بن بابويه گفت كه پس از رحلت محمد بن عثمان عمرى تصميم گرفتم از ابو القاسم روحى درخواست كنم كه از حضرت بقية اللّه تقاضا كند تا از خداى متعال براى من فرزندى بخواهد.ابو القاسم تقاضاى مرا به پيشگاه مبارك تقديم داشت، پس از سه روز به اطلاع من رسانيد مقام بقية اللهى فرموده است از خداى متعال تمناى تو را درخواست كردم،مقرر شد فرزند بابركتى و فرزندان ديگرى به تو داده شود.

ابو جعفر محمد بن على اسود گويد:از وى درخواست كردم همين تمنّا را براى من هم بنمايد،پاسخى نداد و گفت:راهى به انجام خواست تو نمى باشد.وى گفته است همان سال محمد بن على به على بن بابويه داده شد و پس از او فرزندان ديگرى نيز به وى ارزانى گرديد و من از داشتن فرزند محروم گرديدم.

ابن بابويه گويد:بسيار اتفاق افتاده هرگاه ابو جعفر محمد بن على اسود مرا مى ديد كه براى فراگيرى حديث به مجلس استادمان محمد بن حسن بن احمد بن وليد،رفت و آمد مى كنم و براى فراگيرى دانش و حفظ معلومات رغبت زيادى از خود نشان مى دهم، مى گفت:از جديت تو شگفتى ندارم زيرا تو براثر درخواست امام زمان(عجل اللّه تعالى فرجه الشريف)به دنيا آمده اى.

ملا نظام الدّين قرشى در نظام الاقوال مى نويسد:ابو الحسن على بن حسين بن موسى قمى كه در روزگار خودش بزرگ قمى ها و فقيه آنها و مورد وثوق ايشان بود،به عراق رفت و در آنجا با ابو القاسم حسين بن روح(رحمة اللّه)ملاقات كرد و مسائلى را از او پرسيد.پس از آن نامه اى توسط على بن جعفر بن اسود براى ابو القاسم ارسال داشت كه در آن نامه اظهار داشته بود:نامۀ جوف را تقديم حضور مبارك حضرت بقية اللّه بنمايد و

ص:30

در آن نامه تقاضاى فرزندى كرده بود.حضرت بقية اللّه ضمن توقيعى مرقوم فرموده بود، براى تو از خداى متعال تقاضاى فرزندى كرديم و بزودى دو فرزند پسر نيكوكار به تو ارزانى خواهد شد طولى نكشيد كه ابو جعفر محمد مشهور به صدوق و ابو عبد اللّه حسين از كنيزكى متولد گرديدند.

ابن غضائرى مى گويد:از شيخ صدوق شنيدم كه مى گفت:من بنا به درخواست حضرت صاحب الامر عليه السّلام به دنيا آمدم و از آن تولد به خود مى باليد.

على بن بابويه در سال 329 هجرى درگذشت و در قم مدفون گرديد.

نجاشى گويد:گروهى از اصحاب ما گفته اند از مشايخ خود شنيديم مى گفتند:در محضر ابو الحسن على بن محمد سمرى(ره)حضور داشتيم گفت:خدا على بن حسين بن بابويه را بيامرزد يكى از حاضران گفت او زنده است.در پاسخ گفت چنين نيست بلكه همين امروز وفات يافت آن روز را تاريخ برداشتند پس از اندكى خبر آمد كه وى در همان روز درگذشته است.فرزندش از وى روايت مى كند و او خود از سعد بن عبد اللّه حميرى و على بن ابراهيم بن هاشم و محمد بن يحيى عطار روايت مى نمايد (1).

قطب راوندى در پايان باب پانزدهم از كتاب الخرائج و الجرائح،آنجا كه از معجزات حضرت بقية اللّه گفتگو مى كند مى نويسد:از آن جمله على بن حسين بن موسى بن بابويه است كه دختر عمويش را به همسرى خود درآورده بود و از اين همسر فرزندى نداشت.نامه اى به ابو القاسم بن روح نوشت و از وى درخواست كرد از پيشگاه مقدس حضرت بقية اللّه درخواست كند تا از خداى متعال بخواهد كه فرزندانى از همين همسر به وى ارزانى شود.توقيعى به افتخار وى صادر شد.«از اين همسر كه دارى فرزندانى به تو داده نمى شود.بزودى كنيزكى از مردم ديلم در ملك تو قرار مى گيرد و از او دو فرزند فقيه نصيب تو خواهد شد».در پى اين توقيع طولى نكشيد محمد و حسين -كه هر دو فقيه ماهرى بودند-به وى ارزانى شد و برادر متوسطى هم داشتند كه به پارسايى اشتغال مى ورزيد و از فقه و علم بهره چندانى نداشت.

ص:31

هشتاد و يك سال عمر كرده است.اين قول به نظر مؤلف به صحت نزديك تر است،زيرا سيد مرتضى به سيد«ثمانينى»اشتهار دارد.

بديهى است سيد مرتضى و دخترش-به همان بيانى كه در باب اسامى زنان ايراد خواهد شد-و برادرش سيد رضى و پدرشان سيد حسين نقيب و برادرزاده اش سيد عدنان بن محمد،معروف به سيد مرتضى ثانى از اعلام بنام بوده اند.

سيد مرتضى از گروه معدودى از علماى عامه و خاصه روايت كرده و مراتب علمى را نيز از ايشان آموخته است.همچنين بسيارى از شيعه و سنى از وى روايت كرده اند.سيد مرتضى از علماى خاصه چون شيخ مفيد،مراتب علمى را فراگرفته است.

شيخ طوسى در فهرست (1)در شرح حال كلينى مى نويسد:سيد مرتضى به توسط ابو الحسين احمد بن على بن سعيد كوفى از محمد بن يعقوب كلينى روايت مى كرده است.

بزودى خواهيم گفت كه شيخ طوسى در فهرست و كتاب رجال مى نويسد:سيد مرتضى از حسين بن على بن بابويه برادر شيخ صدوق روايت داشته است.و به طورى كه شيخ طوسى در رجال تصريح كرده است:سيد مرتضى از تلّعكبرى هم روايت مى كرده است.

و نيز سيد مرتضى از مرزبانى از ابن دريد و همچنين از ابو الحسين على بن محمد كاتب روايت مى كرده است،و نيز از ابو الحسن احمد بن حسين عطار از كلينى و از ابو العباس جوهرى از ابو طالب عبيد اللّه بن محمد انبارى روايت داشته است.و نيز از ابو على احمد بن زيد بن دارا(رحمه اللّه)از ابو عبد اللّه حسين بن محمد بن جمعه در بصره و نيز از ابو التحف على بن محمد بن ابراهيم مصرى از اشعث بن مره و از احمد از ابراهيم از حضرت ابو عبد اللّه صادق عليه السّلام روايت مى كرده و نيز از نجيح بن يهودى صائغ حلبى از جبير بن شقاوه روايت كرده است.

و از كسانى كه از سيد مرتضى روايت كرده اند سيّد ابو زيد عبد اللّه بن على كبابكى بن عبد اللّه بن عيسى بن زيد بن على كحّى حسينى گرگانى است.

سيد مرتضى فرزندى فاضل داشت و به طورى كه خواهد آمد،روز وفات سيد

ص:33

همين فرزند كه گويا از دانشمندان بوده است،بر جنازه پدرش نماز گزارده و از او روايت مى كرده است.

از علماى عامه كه از وى روايت كرده اند خطيب بغدادى مؤلف تاريخ بغداد است.

علاوه بر او ابو الصلاح كه شاگردش هم بوده است و شيخ ابو عبد اللّه جعفر دوريستى و قاضى ابن قدامه و شيخ محمد بن محمد بصروى و شيخ صدوق ابو منصور عكبرى معدّل كه نامش در اوائل صحيفه سجادية آمده است و شيخ ابو غانم عصمى و ديگران از وى روايت داشته اند.

شهيد اول در يكى از يادداشتهايش به اسامى شاگردان سيد مرتضى اشاره كرده است.از جمله ايشان:ابو يعلى سلاّر بن عبد العزيز،ابو يعلى عباسى،ابو الصلاح تقى حلبى،ابو يعلى جعفرى،ابو الفتح كراجكى،ابو القاسم عبد العزيز بن يحيى بن برّاج،ابن روح و هبة اللّه بن وراق طرابلسى را نام برده است.

سيد هاشم بحرانى در مدينة المعاجز مى نويسد:سيد مرتضى گاهى از شيخ ابو محمد حسن بن محمد بن محمد بن نضر و هنگامى از حسن بن ابى الحسن سودانى و زمانى از قاضى ابو الحسن على بن قاضى طبرانى و نيز از ابو عبد اللّه مرزبانى،از شيخ ابو محمد بن حسن بن محمد بن نضر و گاه از احمد بن حسين شطّار از كلينى روايت كرده است.

من خود به خط شيخ حسن بن شهيد ثانى،بر پشت فهرست شيخ طوسى ديدم كه مرقوم داشته بود:به خط شهيد اول(ره)در يكى از يادداشتهايش اسامى شاگردان سيد مرتضى را بدين شرح نوشته بود:ابو يعلى سلاّر بن عبد العزيز طبرستانى كه گاهى هم به نيابت از سيّد تدريس مى كرد و در علم فقه و كلام و ديگر علوم مهارت داشت.

ابو يعلى جعفرى كه جانشين شيخ مفيد بود و در مدرسۀ او تدريس مى كرد.و ابو يعلى هاشمى و عباسى و عمر.

ابو الفتح بن جندى گفته است:محضر سيد را ادراك نمودم و از مراتب علمى او بهره گيرى كردم؛ليكن به اندازه اى ناتوان شده بود كه نمى توانست بيش از اندازه اى كه در توقع من بود به بيان مطالب بپردازد.و همان هنگام فراورده هاى علمى خويش را در كاغذ

ص:34

و لوحى يادداشت مى كرد و براى حاضران قرائت مى نمود.ديگر ابو الصلاح تقى حلبى است كه در پيشگاه سيد موقعيت ويژه داشت،چنان كه هرگاه از حلب استفتايى مى شد مى گفت:با وجود اينكه شيخ تقى در حلب هست بازهم از من استفتا مى كنيد.او كتابى دارد به نام مختصر ابى الصلاح كه در شهر حلب شهرتى داشت و كتاب بزرگ ديگرى به نام الكافى از آثار اوست (1).ديگرى ابو الفتح كراجكى است كه از مردم مصر بوده و تلقين اولاد المؤمنين از آثار او مى باشد و كتاب كنز الفوائد كه به سبك كتاب العيون و المحاسن شيخ مفيد تأليف كرده و كتاب التعجب و امثال اين ها از آثار او مى باشد و خزينه دارى دار العلم رمله را به عهده داشته است.ديگرى ابو القاسم عبد العزيز بن نحرير برّاج است كه قاضى طرابلس بوده و قاضى جلال الملك(رحمة اللّه)او را منصوب كرده است.و او خود استاد ابو الفتح صيداوى بوده است.ديگرى ابن روح است كه از اصحاب ما و از شاگردان سيّد بشمار است.ديگرى هبة اللّه بن ورّاق طرابلسى است كه شاگرد سيد هم بوده است.

مؤلف گويد:ابو يعلى سلاّر به عنوان ديلمى معروف است و از قول شهيد كه نوشته است«سلاّر از مردم طبرستان است»به دست مى آيد كه طبرستان شامل ديلم هم مى شود.

از ظاهر كلام شهيد معلوم مى شود كه ابن روح از شاگردان ابن براج بوده باشد، حال آنكه ابن روح از شاگردان سيد مرتضى است.بنابراين جمله«و هو ايضا من تلامذة السيد»مربوط به ابن روح است كه ابن روح هم مانند ابن براج از شاگردان سيد مرتضى مى باشد؛در عين حال نياز به تحقيق بيشترى دارد.

سيد مرتضى برادر بزرگتر سيد رضى محمد بن حسين است كه نهج البلاغة را از كلمات گهربار حضرت مولى على عليه السّلام گرد آورده است و علاوه بر آن آثار ديگرى هم دارد.بنابراين برخى از علماى عامه كه نهج البلاغة را از آثار سيد مرتضى دانسته خطا

ص:35

كرده اند و به اين موضوع اشاره خواهد شد.و همچنين در شرح حال سيد رضى خواهيم گفت اينكه برخى از اعلام ما سيد رضى را بزرگتر از سيد مرتضى دانسته اند اشتباه مى باشد.

مادر سيد مرتضى و سيد رضى،فاطمه دختر حسين بن احمد بن حسن باهر اصم است كه حكومت ديلم را به عهده داشت و مراد ما از حسن باهر،حسن بن على بن حسين بن على بن عمر بن على بن حسين بن زين العابدين عليه السّلام است و ناصر كه همان حاكم ديلم باشد،بزرگوارى است كه سيد مرتضى المسائل الناصريات را به نام وى تأليف كرده است.پيش از آنكه سيد اين كتاب را تأليف كند ناصر كتابى در فقه تأليف كرده بود.سيد مرتضى مسائل ناصريات را كه مشتمل بر صد مسئله بوده به منظور تصحيح كتاب وى تأليف كرد و به نام المسائل الناصريات ناميد.

پيش از اين گفتيم ابن براج از شاگردان جوان سيد مرتضى بوده است و همچنين ابن اعين ذربى نيز از علما و از شاگردان جوان او بشمار است.

به خاطر اينكه چشمۀ دانش سيد مرتضى همواره در جوشش بود و شاگردان بسيارى از مكتب او بهره گيرى مى كردند و خواهندگان راه حق را هدايت مى كرد،به لقب علم الهدى شناخته شد.و موضوعى كه زبانزد همه است،صدور توقيع از جانب حضرت صاحب الزمان براى سيد مرتضى است،در ضمن مناظره اى كه ميان او و استادش شيخ مفيد راجع به مسئلۀ فقهيه پيش آمده بود و گفتگوى فى مابين را يكى از سفراى ناحيه مقدسه به عرض مبارك تقديم داشتند و جواب از ناحيۀ مقدسه به اين شرح صادر شد كه حق با فرزندم علم الهدى است.و به همين مناسبت سيد مرتضى به اين لقب خوانده شد.

از نظر من اين مطلب به ثبوت نرسيده است بلكه به طورى كه پس از اين به تفصيل خواهيم گفت،سيد مرتضى روزگار غيبت صغرى را درك ننموده است تا چنين توقيعى به افتخار او از ناحيۀ مقدسه صادر شده باشد،مگر اينكه بگوييم در عصر غيبت كبرى هم توقيع صادر مى شده چنان كه براى شيخ مفيد در عصر غيبت كبرى توقيعى صادر شد.اين موضوع هم خالى از تأمل و دقت نخواهد بود.

و بى اساس تر از آنچه گفته شد اين است كه در يكى از كتابهاى متأخران آمده

ص:36

گويند:پس از آنكه سيد مرتضى كتاب تنزيه الانبياء را در ردّ كتاب تخطئة الانبياء ابو حامد غزالى شافعى،عالم بنام نوشته است،سيد مرتضى از جانب حضرت بقية اللّه به اين لقب خوانده شد و در واقع لقب علم الهدايى صلۀ همان كتاب بوده كه حضرت بقية اللّه به وى مرحمت داشته است كه اين موضوع به چند علت سهو و غلط است:يكى آنكه طبقۀ غزالى پس از سيد مرتضى است و اين معنى را از سال تولد و وفات هر دو به خوبى مى توان دريافت.چه آنكه تولد غزالى سال 450 هجرى بوده است كه هفده يا هيجده سال پس از رحلت سيد مرتضى اتفاق افتاده است.ما از اين موضوع در شرح حال غزالى بطور تفصيل سخن خواهيم گفت و مى توان گفت آنچه زبانزد همگان است اين است كه غزالى در اواخر زندگيش به مذهب تشيع گراييد،و اين گرايش از بركت ملاقات او با سيد مرتضى در سفر مكه معظمه،بوده است كه اين موضوع كاملا بى اساس و غير قابل توجه است.غزالى معاصر با سيد مرتضى ثانى است كه فرزند سيد رضى و برادرزادۀ سيد مرتضى است و بزودى در شرح حال غزالى از چگونگى آن اطلاع حاصل خواهد شد و تحقيقات لازم را در آنجا ارائه خواهيم داد.

در شرح حال شيخ ابو الفرج مظفر بن على بن حسين حمدانى متذكر خواهيم شد كه وى يكى از سفراى ناحيه مقدسه بوده است و در مجلس درس سيد مرتضى و شيخ طوسى حضور مى يافته ليكن كتابى را بر آنها قرائت نكرده است؛هرچند كه مراتب علمى را از شيخ مفيد فراگرفته بوده.هرگاه اين موضوع صحت داشته باشد ممكن است صدور توقيعى كه پيش از اين اشاره شد،اتفاق افتاده باشد و مؤيد آن اظهار نظر برخى از فضلاست كه به خط خود مرقوم داشته اند.شيخ مفيد و سيد مرتضى يكى از سفراى ناحيۀ مقدسه را دريافته اند و ممكن است مراد از سفير ناحيۀ مقدسه ابو الفرج حمدانى باشد كه نام برده شده است.از آنچه بيان شد،وجه شهرت او به علم الهدى معلوم مى گردد.ليكن شهيد اول در كتاب اربعين در ضمن سند حديث اظهار مى دارد:در يكى از مواضع،از سيد عالم صفى الدّين محمد بن محمد بن معد موسوى در كاظمين نقل شده است كه علت شهرت سيد مرتضى به علم الهدى اين بوده است كه در سال 420 هجرى، وزير ابو سعيد محمد بن حسين بن عبد الرحيم بيمار شد.حضرت مولى على عليه السّلام را

ص:37

در خواب ديد خطاب به او فرمود به علم الهدى بگو سورۀ فاتحه را بر تو قرائت كند تا شفا يابى وزير گويد:پرسيدم يا امير المؤمنين علم الهدى كيست؟فرمود:على بن حسين موسوى.وزير نامه اى به او نوشت و از وى تقاضا كرد كه براى بهبود او سورۀ فاتحه را تلاوت كند.سيد مرتضى گفت:خدا دانا است كه هرگاه اين شهرت را براى خود برگزينم موجب شكست من است.وزير در پاسخ گفت:به خدا سوگند جز آنچه كه حضرت امير المؤمنين(ع)به من امر كرد،مطلب ديگرى از خود ننوشتم.هنگامى كه القادر باللّه از خواب او اطلاع پيدا كرد،در ضمن نامه اى به سيد نوشت:اى على بن الحسين لقبى را كه جدّت براى تو انتخاب كرده است بپذير.سيد پذيرفت و همه مردم از چگونگى آن اطلاع پيدا كردند و او را از آن تاريخ به بعد علم الهدى مى گفتند.پايان آنچه شهيد اول از قول سيّد صفى الدّين نقل كرده است.

مؤلف گويد:ممكن است علم الهدى به تخفيف لام،به معناى پرچم هدايت و يا به معناى كوه سربه آسمان كشيدۀ هدايت باشد و نيز ممكن است به تشديد لام خواند كه فعل ماضى از باب تفعيل باشد و هدى مفعول آن بوده باشد.يعنى سيد مرتضى كسى است كه بابهاى هدايت را بر مردم گشوده است بنابراين هر دو وجه ممكن است.هرچند وجه اول ظاهرتر و شهرت آن بيشتر است و به هرحال شهرت وى در اواخر زندگيش،به اين لقب بوده است يعنى زمانى كه بيش از سيزده سال از عمرش باقى نمانده بود و خدا از حقيقت حال باخبر است.

سيد مرتضى به عنوان ذو المجدين هم معروف است كه مراد از آن مجد دنيا و آخرت است و او هم به راستى از بزرگواران دنيا و آخرت بوده است.شهرت او به مرتضى معلوم است هرچند هم سبب ديگرى براى شهرت او به مرتضى در نظر مى توان گرفت و سبب مزبور آن است كه در ميان نياكانش مردى به اين لقب شهرت داشته و سيد هم بدان جهت به اين شهرت خوانده شده است.علاوه بر سيد صفى الدّين گروهى از علماى عامه و خاصه،خواب وزير و علت شهرت سيد مرتضى را به علم الهدى، يادآورى كرده اند.

مؤلف گويد:سيد مرتضى براثر بزرگوارى و نامدارى،مورد توجه دوست و

ص:38

دشمن قرار گرفته است و همگان نام و آوازۀ او را در آثارشان ايراد كرده اند و گفتار او را در كتابهاى خودشان متعرض گرديده اند و از او در كتابهاى خود به بزرگى ياد كرده اند.او تا آن اندازه مورد توجه بوده است كه گفتار شيعه را گفتار او قلمداد كرده اند و به طورى كه پس از اين به يادآورى از عبارات آنها اشاره خواهد شد،از مذاهب شيعه به گفتار مرتضى تعبير مى كرده اند.

فخر الدّين رازى پيشواى بنام اهل سنت در يكى از كتابهايش پس از يادآورى از مراتب فضيلت سيد مرتضى مى نويسد:فضائل سيد بسيار است و تنها گواه براى فضيلت او كتاب الدرر و الغرر اوست.

ابن اثير جزرى در جامع الاصول پس از يادآورى از سيد مرتضى نسب او را همان طور كه ما در آغاز شرح حال او متذكر شديم،يادآورى كرده و مى نويسد:ابو القاسم على بن حسين بن موسى بن محمد بن ابراهيم بن موسى بن محمد بن ابراهيم بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب عليه السّلام.

معظّم له همان سيّد موسوى است كه به مرتضى شهرت دارد و برادر سيد رضى سراينده است.نقابت طالبيهاى بغداد به عهدۀ او برقرار شده بود و دانشورى بافضيلت و كامل و متكلمى فقيه بود،از مذاهب شيعه كمال اطلاع را داشت و آثار بسيارى از خود به جاى گذارد.سيد مرتضى از احمد بن سهل ديباجى و ابو عبد اللّه مرزبانى و ديگران روايت كرده و خطيب حافظ ابو بكر بغدادى از وى روايت داشته است.

سيد مرتضى در سال 355 هجرى متولد شد و در سال 436 هجرى در بغداد درگذشت.

در جاى ديگرى از آن كتاب مى نويسد:مروّج سده چهارم هجرى طبق نظريه فقهاى شافعى،ابو حامد احمد بن طاهر اسفراينى،به نظر علماى حنفى،ابو بكر محمد بن موسى خوارزمى،به عقيدۀ مالكى ابو محمد عبد الوهّاب بن نصر،به نقل حنبليها ابو عبد اللّه حسين بن على بن حامد و به روايت دانشوران اماميه شريف مرتضى موسوى بوده است.

مؤلف كتاب عمدة الطالب فى نسب آل ابى طالب،سيد جمال الدّين عنبه نسّابه در ضمن يادآورى از سيد مرتضى مى نويسد:ابو القاسم شريف اجل ذو المجدين و ملقب به

ص:39

مرتضى علم الهدى،در فقه و كلام و حديث و لغت و ادب و ديگر كمالات از مرتبه اى عالى برخوردار بود و او فرزند طاهر نقيب ذو المناقب ابو احمد حسين بن موسى ابرش، معروف به اصغر بن موسى بن ابى سبحة بن ابراهيم مرتضى بن موسى الكاظم عليه السّلام است.مادرش فاطمه دختر ابو محمد حسن ناصر صغير بن ابى الحسن احمد بن ابى محمد ناصر كبير اطروش بن على بن حسن بن على الاصغر بن عمر الاشرف بن زين العابدين (عليه السّلام)است.سيد مرتضى به بخالت معروف بود و هنگامى كه درگذشت ثروتى فراوان و كتابخانه اى مشتمل بر هشتاد هزار مجلد كتاب كه مانند آن را نشنيده ام،از خود باقى گذارد.آرى در ميان همۀ دانشورانى كه به گردآورى كتاب مى پرداختند،قاضى فاضل عبد الرحمن شيبانى بر همگان برترى داشت و كتابخانه او مشتمل بر صد و چهل هزار مجلد كتاب بوده است و درحالى كه كتابخانه مستنصر باللّه در مستنصريه هشتاد هزار مجلد كتاب داشته است.

مؤلف گويد:بخيل قلمداد كردن سيد مرتضى نسبت بى اساسى است كه منافى با مقام عظيم الشأن وى بوده است و ثروت هنگفتى كه داشته است دليل بر بخل ورزى او نمى باشد،بلكه ثروتمندى او به حكم آيه و روايت و آنچه كه از آثار به دست آورده ايم، دليل بر سخاوتمندى بسيار است.بزودى خلاف اين نسبت را كه بخل ورزى سيد باشد، بيان خواهيم كرد.از مشاهره اى كه براى همۀ شاگردانش مقرّر داشته بود و دهى كه براى تهيه كاغذ فقيهان وقف كرده بود،بى اساسى اين مطالب را ثابت مى نمايد و امثال اين ها و قرائن ديگر دليل بر سخاوتمندى اوست.و به طورى كه در شرح حال برادرش سيد رضى خواهيم نگاشت،سيد رضى از سيد مرتضى سخاوتمندتر بوده است.در يكى از منابع خوانده ام كتابهاى كتابخانۀ مأمون عباسى بالغ بر صد هزار مجلد بوده است.با اين حال از كلام قاضى تنوخى،كه بزودى از چگونگى آن اطلاع حاصل مى شود،معلوم مى شود كه عدد آثار خود سيد و كتابهايى را كه بر اساتيدش خوانده است و آنچه كه نگهدارى كرده محفوظاتش،به خصوص هشتاد هزار مجلد مى باشد؛با توجه به گفته قاضى كتابهاى كتابخانه او بيشتر از هشتاد هزار مجلد بوده است و مؤيد اين احتمال آن است كه يكى از فضلا نقل كرده است:كتابهاى سيد،علاوه بر كتابهاى نفيسى را كه به خليفه و وزراء و

ص:40

ديگران اهدا كرده است،هشتاد هزار مجلد بوده است.

شيخ معاصر در پايان امل الآمل (1)مى نويسد:پيش از اين يادآورى شد كه كتابهاى سيد مرتضى بيشتر از هشتاد هزار مجلد بوده كه اعم از مؤلفات و مرويات خود اوست؛ ظاهرا بيشتر آنها كتابهاى مكرر و كتابهاى علماى عامه مى باشد.

مؤلف گويد:اظهار نظر مؤلف امل الآمل اگر چه نظريه پيشين ما را تأييد مى كند امّا در عين حال مطالبى را كه پيش از اين راجع به كتابهاى سيد ايراد كرده است و ما هم عبارات او را در اينجا نقل مى كنيم گوياى آن نيست كه كتابهاى سيد متجاوز از هشتاد هزار مجلد بوده باشد.خدا دانا است.

به طورى كه به خط يكى از افاضل دانشوران ديده ام چنين نوشته بود،قاضى تنوخى كه يار هميشگى سيد بوده مى نويسد:سيد مرتضى سال 355 هجرى متولد شد و پس از درگذشتش هشتاد هزار مجلد از مقروات و مصنفات و محفوظات و كتابهاى ديگر از خود باقى گذارد.علاوه بر آنها ثروت و ملكهايى كه از اندازه بيرون بود به جاى نهاد.

كتابى به نام الثمانين تأليف كرد و هرچه كه در اختيار داشت به عدد هشتاد منتهى مى شد و هشتاد و يك سال عمر كرد و به همين مناسبت به«ثمانينى»معروف شده است.

سيد در مراتب علمى و ديگر فنون،به عالى ترين مقام نايل آمده بود.نقابت سادات در شرق و غرب و امير حاج و حرمين را برعهده داشته و به پشتيبانى از ستمديدگان اقدام مى نمود و كارهاى داورى را به انجام مى رسانيد و مدت سى سال در اين مناصب عاليه برقرار بود.تاريخ گزينش او براى اين مناصب روز شنبه سوم صفر سال 406 هجرى بود و پس از سى سال رياست عامه،در 25 ربيع الاول سال 436 هجرى درگذشت و شب همان روز در خانۀ خودش مدفون گرديد.پس از آن به جوار جدّ بزرگوارش حضرت امام حسين عليه السّلام نقل داده شد و در آرامگاه موسويها مدفون گرديد.

مادرش مادر برادرش رضى،فاطمه دختر ناصر بوده است و هنگامى كه رحلت كرد سيد مرتضى چكامۀ معروفى در سوك او سرود.از آن جمله:

ص:41

لو كان مثلك كل ام برة غنى البنون بها عن الآباء

كان ارتكاضى فى حشاك مسببا ركض العليل عليك فى احشائى

-هرگاه همه مادران نيكوكار مانند تو باشند،فرزندان ايشان با وجود آنها،از پدران خويش بى نياز مى گردند.

-آنگاه كه تو بيمار گرديدى بيمارى تو ايجاب كرد تا در درون خود احساس ناراحتى و اضطرابى نمايم،آن چنان كه بيمار در خويش احساس ناراحتى مى نمايد.

به خط شيخ بهايى(ره)به نقل از دستخط شهيد اول(ره)چنين آورده شده است:

سيّد در همه علوم معموله آن روزگار تدريس مى كرد.در يكى از خشك سالى ها مردى يهودى براى تهيه خوراك خود چاره اى انديشيد.روزى در مجلس درس سيد مرتضى حاضر شد و اجازه خواست كه نزد او درس نجوم بخواند و سيد اجازه داد و او را پذيرفت حسب الامر سيد مقررى روزانه براى او تعيين شد.يهودى هر روز سر درس حاضر مى شد و پس از اندك زمانى اسلام اختيار كرد.

سيد انسان لاغراندامى بود و همراه با برادرش سيد رضى كه هر دو خردسال بودند به درس ابن نباته مؤلف خطبه ها حضور پيدا مى كردند.

در يكى از روزها شيخ مفيد به مجلس درس سيّد وارد شد،سيّد بخاطر احترام مقام والاى شيخ مفيد،از محل خويش برخاست و او را به جاى خود نشانيد و خود با كمال فروتنى در برابر او قرار گرفت.شيخ مفيد از وى درخواست كرد تا در حضور او به تدريس اشتغال ورزد سيّد به درس گفتن پرداخت.شيخ مفيد از طرح گفتار او به شگفت آمد.

سيد دهى را براى تهيه كاغذ فقها وقف كرده بود.

حكايت رؤيايى كه شيخ مفيد ديده بود مشهور است كه حضرت فاطمه زهرا عليهاالسّلام به اتفاق حسنين به خانه شيخ وارد شد و به او فرمود اين دو فرزند را تعليم بده.فرداى آن شب فاطمه دختر ناصر همراه با سيد رضى و سيد مرتضى به خانه شيخ آمد و اظهار داشت:اين دو فرزند را تعليم بده.

مؤلف گويد:اين پيش آمد در بسيارى از كتابهاى دوست و دشمن آمده است.ابن ابى الحديد معتزلى هم در شرح نهج البلاغة به اين حكايت اشاره كرده است.و مشروح

ص:42

اين روايت را يكى از فضلا به نقل از خط بعضى علما چنين گفته است:خبر داد به من فخار بن محمد بن(معد بن فخار بن معدّ)علوى موسوى رضى اللّه عنه،گفت:ابو عبد اللّه محمد بن محمد بن نعمان فقيه امامى در رؤيا مشاهده كرد كه فاطمه دختر رسول خدا(ص) همراه با دو فرزند خردسال خود حضرت امام حسن و امام حسين در مسجد كرخ بغداد بر او وارد شدند و آن دو بزرگوار را به وى تسليم كرده فرمود به اين دو فرزند من،علم فقه بياموز.شيخ مفيد حيرت زده از خواب برخاست و در انديشۀ آن خواب بود.فرداى آن شب فاطمه دختر ناصر درحالى كه كنيزان گرد او اجتماع كرده بودند،به اتفاق فرزندان خردسال خود محمد رضى و على مرتضى در همان مسجد به حضور شيخ رسيدند.

شيخ مفيد به منظور احترام آن خاتون از جا برخاست.فاطمه خطاب به شيخ گفت:اين دو كودك فرزندان من اند؛نزد تو آورده ام تا به آنها فقه بياموزى.

ابو عبد اللّه مفيد گريست و حكايت خواب را به اطلاع وى رسانيد و به تعليم و فراگيرى آنان اقدام كرد و خداى متعال درهاى علوم و فضائل را به روى ايشان گشود تا شهرۀ آفاقى پيدا كرده و تا دنيا برقرار است آثار اين دو برادر ارجمند باقى و برقرار خواهد بود

شيخ احمد بن ابى طالب طبرسى(ره)در اواخر كتاب احتجاج مى نويسد:

احتجاجى است كه سيّد اجلّ علم الهدى مرتضى ابو القاسم على رضى اللّه عنه و ارضاه،با ابو العلاء معرّى دهرى داشته و پاسخ سؤالش به رمز برگذار شده است و بطور مرموز به شرح زير پاسخ داده است.

در يكى از اوقات ابو العلاء معرّى به حضور رسيد مرتضى شرفياب گرديد.خطاب به جناب سيد گفت:عقيدۀ شما درباره«كل»چيست؟سيد گفت:عقيدۀ تو دربارۀ«جزء» چيست؟ابو العلاء پرسيد:دربارۀ«شعرى»چه مى گويى؟سيّد سؤال كرد:نظر تو راجع به«تدوير»چيست؟ابو العلاء سؤال كرد:در«عدم تناهى»چه مى گويى؟سيد پرسيد:

نظر تو در«تحيّز»و ناعوره (1)چيست؟ابو العلاء سؤال كرد:درباره«هفت»چه مى گويى؟

ص:43

سيّد سؤال كرد:دربارۀ زائد برّى كه افزون بر هفت است چه نظر دارى؟ابو العلاء پرسيد:راجع به«چهار»چه مى گويى؟سيد پاسخ داد:دربارۀ«يك و دو»چه مى گويى؟ ابو العلاء سؤال كرد:راجع به وتر(المؤثر (1))چه اظهار نظر مى كنى؟سيد پرسيد:دربارۀ «سبعه واحده نارى»چه جوابى دارى؟ابو العلاء پرسيد:راجع به«نحسين»چه خواهى گفت؟سيد سؤال كرد:دربارۀ«سعدين»چه نظريه اى ايراد خواهى كرد؟

در اين حال بود كه ابو العلاء از پاسخ هاى رمزى سيد به حيرت زدگى درآمد.سيد بلافاصله اظهار داشت:«الا كل ملحد ملهد»هر ملحدى ستمكار است.

ابو العلاء گفت:اين جمله را از آيه شريفه يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ: «براى خدا انباز مگير كه انبازگيرى براى خدا ستمى بزرگ است.»،اقتباس كرده اى و به دنبال اين سخن ابو العلاء از محل خود برخاست و بيرون رفت.

به مجردى كه ابو العلاء از محضر سيد بيرون رفت،سيد مرتضى(رضى اللّه عنه) گفت:اين مرد از حضور ما رفت و پس از اين ما را نمى بيند.

حاضران كه از اين پرسش و پاسخ مطلبى نفهميده بودند سؤال كردند:منظور از اين رموز و اشارات چه بود؟

سيد فرمود:ابو العلاء از من پرسيد عقيدۀ تو دربارۀ«كل»چيست؟بايد گفت «كل»از نظر او قديم است و مرادش عالمى است كه آن را عالم كبير ناميده است.نظريه مرا ازآن جهت درخواست كرد كه مى خواست پاسخ دهم قديم است من پرسيدم:دربارۀ «جزء»چه مى گويى؟چه آنكه جزء از نظر آنها محدث است كه منشأ آن عالم كبير مى باشد و«جزء»از نظر آنها عالم صغير است و نظر من آن بود هرگاه عالم صغير محدث باشد عالم كبير هم كه وى بدان اشاره كرده بايد محدث باشد زيرا بنا به عقيدۀ او عالم صغير از جنس عالم كبير است و ممكن نيست شىء واحد و جنس واحد مركب از قديم و حادث بوده باشد. به همين جهت پاسخ مرا كه شنيد ساكت ماند و جوابى نداد.

ص:44

اما مراد او از شعرى آن بود كه شعرى از ستارگان سياره نيست بلكه آن قديم است.گفتم:هرگاه چنين است عقيدۀ تو در«تدوير»چيست؟منظورم دوران فلك بود كه هرگاه فلك در دوران بوده باشد منافاتى با سياره بودن شعرى نخواهد داشت.و اما اينكه پرسيد عدم تناهى چيست؟مراد وى آن است كه عالم غير متناهى و قديم است.گفتم:

هرگاه«تحيّز»و«تدوير»را بپذيرى دليل بر تناهى عالم نخواهد بود.

مرادش از هفت ستارگان هفتگانه سيارات است كه از نظر آنها داراى احكامى است.گفتم:اين عقيده باطل است زيرا با زايد برّى كه داراى احكام ويژه است تناسبى ندارد.اين احكام منوط به ستارگان هفتگانه زحل و مشترى و مريخ و شمس و زهره و عطارد و قمر نمى باشد.مراد وى از چهار طبايع چهارگانه است.گفتم در طبيعت واحده ناريه چه مى گويى؟حال آنكه از اين طبيعت واحده حيوانى پديد مى آيد داراى پوستى كه با دستها لمس مى شود و چون پوست آن را در آتش افكنند چربى هايش مشتعل شده خود پوست سالم مى ماند چون خداوند آن حيوان را به طبيعت آتش آفريده است و آتش،آتش را نمى سوزاند.

همچنين از برف كه طبيعت واحده است كرمهاى مختلفى به وجود مى آيد.

همچنين آب دريا كه داراى دوگونه طبيعت است ماهيها و قورباغه ها و مارها و سنگ پشت ها و ديگر از آبزيستان از آن به وجود مى آيد.حال آنكه عقيدۀ ابو العلاء آن بوده است كه همواره حيوان از طبايع چهارگانه به وجود مى آيد بديهى است عقيدۀ او با آنچه ما گفتيم متناقض خواهد بود و مراد او از«مؤثر»ستارۀ زحل است.منظور من از اين كه راجع به مؤثر چه مى گويى اين بود كه همه مؤثرات از نظر او مؤثرات اند بنابراين هرگاه مؤثر قديم بوده باشد چگونه چيزى در او تأثير خواهد كرد.

سؤال او دربارۀ«نحسين»اشاره به آن بود كه نحسين از سيارات نمى باشد.آرى هرگاه با يكديگر اجتماع كنند از اجتماع آنها سعد به وجود مى آيد.گفتم دربارۀ«سعدين» چه خواهى گفت آن گاه كه از اجتماع آنها نحس به وجود بيايد.

آرى اين گونه حكم را خداى متعال بيهوده ساخته است تا ناظر به احكام متوجه باشد كه پيش آمدها مربوط به مسخّرات نبوده و آنها افاعيل اصلى نمى باشند.

ص:45

علت آن است كه انسان مشاهده مى كند هرگاه انگبين و شكر با يكديگر گرد آيند از اجتماع آنها حنظل(هندوانه ابو جهل)و علقم(مطلق تلخى)به وجود نمى آيد و همچنين هرگاه حنظل و علقم به يكديگر آميخته شوند شيره و شكر حاصل نمى شود و اين نمونه بيهوده گويى و ياوه سرايى آنها است.

امّا اينكه گفتم«الا كل ملحد ملهد»مرادم آن بود كه هر مشركى ستمكار است چون در لغت«الحد الرجل»به معناى برگشتن از دين و«الهد»به معناى ستمگرى است.

ابو العلاء از نظر من اطلاع يافته و مرا با رمزى كه اظهار داشت از چگونگى نظر خويش با خبر ساخت و اين آيه را قرائت كرد «يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللّهِ» تا به آخر آيه.

گويند هنگامى كه ابو العلاء تصميم گرفت از عراق بيرون برود چگونگى احوال سيد و شناختى كه از مراتب او بدست آورده بود از وى پرسيده شد در پاسخ گفت:

يا سائلى عنه لما جئت اسأله (1) الا هو الرجل العارى عن العار

لو جئته لرأيت الناس فى رجل و الدهر فى ساعة و الارض فى دار

-اى كسى كه چگونگى مراتب علمى سيد را از من سؤال مى كنى در پاسخ تو مى گويم:او مردى است كه دامنش از هرگونه ننگى پاكيزه است.

-هرگاه به ملاقات او رسيدى خواهى ديد همۀ مردم در مردى گرد آمده اند و همگى روزگار در ساعتى و تمامى روى زمين در خانه اى قرار گرفته است (2).

مؤلف گويد:پاره اى از جملات اين پرسش و پاسخ خالى از اجمال نبوده است و نسخه ها هم مختلف بوده و ما جاهاى اشكال را بيان مى كنيم (3).

بزودى در شرح حال معرى خواهيم گفت كه در يكى از روزها كه معرى به ملاقات سيد رفته بود و سخن از متنبى(شاعر نامى عرب)به ميان آمد.معرى در حضور سيد از وى بدگويى كرد چنانكه سيد از ياوه سرايى وى نسبت به متنبّى ناراحت شده

ص:46

دستور داد او را از مجلس بيرون كردند و خود سيد پس از اخراج وى علت بيرون كردن او را توضيح داد.

رضى است دلايل ديگر هم ثابت مى كند كتاب نهج البلاغة از آثار سيد رضى مى باشد.

ديگر آنكه اختلاف مردم در اينكه آيا خطبه هاى نهج البلاغة از منشئات حضرت مولا عليه السّلام يا سيد رضى آنها را به دروغ به آن حضرت نسبت داده است،اختلاف بى اساسى است كه بر پايۀ دروغ قرار گرفته زيرا موقعيت و مقام دين دارى سيد رضى بالاتر از آن است كه خطبه هايى انشا كرده و به دروغ به جدش نسبت داده باشد و نيازى هم به چنين انتسابى نبوده است؛زيرا مقام عظيم حضرت مولى و فصاحت آن بزرگوار كه دوست و دشمن بر آن اقرار دارند.خطبه هاى فصيح و بليغ آن جناب كه در آثار ديگران آمده است،بى نياز از آن است كه سيد رضى را بر آن دارد كه خطبه هايى را به نام آن حضرت جعل كند.گذشته از اين شيعه كذب در روايت و حديث را هرچند هم نيازمند به آن باشد تجويز نمى كند تا گفتار دروغين را جزء روايات اساسى خويش قرار ندهد.

آرى برخى از عامه كه از مشايخ گوينده حاضر بشمار مى آيد به جهاتى كه خود مى پندارد،اخبارى جعل مى كنند و آنها را سرلوحه مقصود خود قرار مى دهند آنچه ما را به اين حقيقت رهبرى مى كند كه نهج البلاغة از منشئات سيد رضى نبوده است و دامن او از لوث چنين نسبتى منزه است آن است كه حداكثر خطبه هاى نهج البلاغة بلكه همگى آنها در كتابهاى معتبر عامه به ويژه در كتابهايى كه چندين سال پيش از تولد سيد رضى تأليف شده است موجود مى باشد و حداكثر لغات غير معمولى آن را لغوى ها در آثار خود آورده اند و به توضيح و تفسير آنها پرداخته اند.از قبيل لفظ شقشقه كه در كتاب قاموس فيروزآبادى لغوى سنى شافعى و در نهايه ابن اثير جزرى حنبلى آمده است و به تفسير آن اشاره كرده اند (1).

ص:48

ابن ابى الحديد سنّى كه در پيروى از اهل سنت تعصب ويژه اى داشت و در ميان علماى سنى دقت خاصى به تتبع كتاب هاى شيعه و سنى داشته و از حقيقت مرام هر دو دسته باخبر بوده است،راجع به نهج البلاغة در اوايل شرح مفصّلى كه براى آن نوشته است چنين گفته است....

ملا عنايت اللّه در رجال خود مى نويسد...

اينك به اصل مقصود خويش كه يادآورى زندگى سيد مرتضى(رضى اللّه عنه)بوده باشد بازگرديم و بگوييم شريف ابو الحسن على بن محمد بن علوى عمرى نسابه معروف به ابن صوفى-كه از بزرگان و معاريف علماى اماميه است و شرح حال او پس از اين خواهد آمد-در كتاب المجدى فى انساب الطالبين به مناسبت يادآورى از پدران و نياكان سيد مرتضى و سيد رضى(رضى اللّه عنه)چنين مى نويسد:ابو احمد حسين و ابو عبد اللّه احمد دو فرزند ابو الحسن موسى بن محمد اعرج بن موسى ملقب به ابو سجّه بن ابراهيم بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسين عليهم السّلام مى باشند و اين بيت از بزرگترين بيوت منتسب به حضرت كاظم موسى بن جعفر عليه السّلام در اين روزگار مى باشد.

ابو احمد حسين چهار فرزند به نام هاى زينب و على و محمد و خديجه داشت.

على كه همان شريف اجلّ مرتضى علم الهدى ابو القاسم بوده باشد نقيب نقيبان و فقيه صاحب نظر و مصنف و يادگار دانشوران و يكتاى فاضلان بود.به ملاقات وى رسيده بودم و مرد فصيحى بود كه از زيادى هوشمندى شعله ورى داشت سال 425 هجرى كه در بغداد به حضورش رسيدم از من پرسيد از چه راه آمده اى؟در پاسخ گفتم دست از راه بدار به مجردى كه ديده ام به باروهاى بغداد افتاد راه را در اندك فاصله اى به پايان رسانيدم.سيد از سخن من اظهار خرسندى كرد و خوش آمد گفت.و از سخن اندك من دريافت كه چه گفتم سپس خود به كلمات شايسته و آراسته پرداخت و من همچنان ساكت بودم.

پس از آنكه به سخنان خود پايان داد پوزش خواستم.پرسيد از چه پوزش

ص:49

مى خواهى؟گفتم از اينكه از بدويان نمى باشم تا آراسته سخن بگويم و سخن پسنديده را از ناپسند تمييز دهم آن هم در چنين مجلسى كه فضلا و دانشوران گرد آمده اند.آرى سخنى برخلاف انتظار از من صادر شد و اشتباهى كه از هيبت مجلس دامن گير من گرديده بود.سيّد پوزش مرا به خوبى پذيرفت و در چشم و دل او جاى پيدا كردم و مرا به اخلاق كريمه و طبيعت شايسته خود مورد التفات قرار داد.سيد در آخر سال 437 هجرى در بغداد درگذشت و فرزند و نوادگانى داشت و هنگام درگذشت عمرش از هشتاد سال تجاوز كرده بود.

و در ضمن نسب ناصر اصم جدّ مادرى سيد مرتضى مطالبى را ايراد كرده است كه ما پيش از اين آنها را به تفصيل آورده ايم.به آنجا مراجعه شود.

سيوطى در طبقات اللغويين و النحات(بغية الوعاة)مى نويسد:ابو القاسم على بن حسين بن موسى بن ابراهيم بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب(عليهم السّلام)نقيب علويها و ملقب به مرتضى علم الهدى و برادر سيد رضى است.ياقوت به نقل از ابو القاسم طوسى گويد:سيد مرتضى در بسيارى از علوم يكتا بوده است و همگان به فضيلت او در كلام و فقه و اصول الفقه و ادب از نحو و صرف و شعر و معانى و لغت و امثال آن است اعتراف كرده اند.

از جمله تأليفات اوست:الغرر؛الذخيرة فى الاصول؛الذريعة فى اصول الفقه؛ الشيب و الشباب؛تتبع الابيات التى تكلم عليها ابن جنى؛النقض على ابن جنى فى الخطابة؛ المحكم؛البرق؛طيف الخيال و ديوان شعر و امثال اين ها.سيد مرتضى سال 355 هجرى متولد شده و در سنه 436 هجرى درگذشت (1).

پيش از اين در شرح حال قاضى عبد العزيز بن براج نوشتيم كه سيد مرتضى براى همه شاگردانش مشاهره تعيين كرده بود.از جمله براى شيخ طوسى در روزگارى كه بدرس او حاضر مى شد هر ماه دوازده دينار و براى ابن براج در هر ماه هيجده دينار شهريه پرداخت مى كرد.

ص:50

از مشايخ خويش شنيده ايم قريه هايى كه سيد در اختيار داشت عبارت از هشتاد قريه بوده است كه در ميان بغداد و كربلا واقع شده بوده و همگى آنها در نهايت آبادانى بوده ليكن در حال حاضر اثرى از آنها باقى نمانده است.

در توصيف آبادانى قريه هاى سيد گفته اند كه در مسير ميان بغداد و كربلا نهر بزرگى بود و در دو طرف آن نهر،قريه هايى تا فرات وجود داشت و زورق هايى در آن نهر به حركت درمى آمدند.هنگام رسيدن ميوه ها زورق ها از ميوه هايى كه در دو طرف نهر ريخته شده بود مملو مى شد.مردم هم بدون هيچ گونه ممانعتى از ميوه هاى درختهايى كه در دو طرف نهر كاشته شده بودند استفاده مى كردند.

سيد مرتضى شاگردان بسيارى داشت كه همگى آنها از مشاهير دانشمندان بوده اند از قبيل شيخ طوسى و قاضى ابو الفتح كراجكى و ابو الصلاح حلبى و قاضى عبد العزيز بن برّاج طرابلسى و قاضى عزّ الدّين عبد العزيز بن ابى كامل طرابلسى و بصروى و صهرشتى و سلاّر و سيد ابو يعلى محمد بن حمزه علوى.

مؤلف گويد:در شهر اردبيل به نسخه كهنى از كتاب الغرر و الدرر سيّد مرتضى كه در سال 545 هجرى كتابت شده بود دست يافتم كه بر پشت نسخه به خط يكى از فضلا چنين نوشته بود:قاضى ابو منصور محمد بن محمد بن احمد عكبرى گفته از سيد مرتضى شنيدم مى گفت:من در سال 355 هجرى متولد شدم و برادرم رضى در سال 359 هجرى متولد شد و سيد رضى در سال 405 هجرى درگذشت و هنگامى كه سيد رضى وفات يافت چنان اندوه و غم،دل سيد مرتضى را فراگرفته بود كه مانند آن هنگام هيچ گاه وى را اندوهناك مشاهده نكرده بودند.به دنبال درگذشت سيد رضى سيد مرتضى با پاى پياده به تربت حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام مشرف شد و همان وقت هم فخر الملك همراه با دو فرزندش اعزّ و اشرف با پاى پياده براى تشييع جنازه رضى رفتند و پس از آنكه در خانه سيد رضى بر جنازۀ او نماز گذاردند وى را در همان جا دفن كردند و سليمان بن فهد در سوك او ابياتى گفت.از آن جمله:

عذيرى من حادث قد طرق أمات الهدى و أحيا الفلق

-اندوهناكى من از پيش آمد ناگوارى است كه دل مرا جريحه دار كرده و آن مردن

ص:51

هدايت است و باقى ماندن سپيده دم.تا به آخر دوازده بيتى كه در سوك او سروده و در پشت همان نسخه ثبت شده است.

در همان يادداشت اظهار داشته است:سيد مرتضى علم الهدى در سال 436 هجرى وفات يافته و در پشت مرقد مبارك حضرت سيد الشهداء عليه السّلام مدفون گرديده.در آن يادداشت خلف الحسين(رضى اللّه عنه)نوشته شده است،هرگاه به جاى عليه السّلام رضى اللّه عنه نوشته باشد،ممكن است مرادش از حسين،پدر سيد مرتضى بوده باشد.حال آنكه در اين روزگار مرقد سيد مرتضى در پشت مرقد مبارك حضرت سيد الشهداء عليه السّلام معروف است.و در پايان همان نسخه از الغرر و الدرر نوشته:اين آخرين املاى سيد مرتضى است كه پس از آن به كار حج بيت اللّه پرداخته است.تا اينجا خلاصه اى از آنچه در آن مكتوب آمده است خاتمه يافته است.

سيد نسّابه ابو الحسن محمد بن محمد بن على بن حسن حسينى موسوى كه از نوادگان عموى سيد مرتضى است در كتاب تهذيب الانساب و نهاية الاعقاب در بحث نياكان سيد مرتضى سخن به ميان آورده است چنين مى نويسد:بازماندگان مرتضى ابراهيم بن موسى الكاظم عليه السّلام سه تن بوده اند.1-موسى ثانى فرزند ابراهيم بن موسى الكاظم(عليه السّلام)كه عقبى از او باقى بوده است.2-اسماعيل بن ابراهيم بن موسى كه عقبى از او باقى مى باشد.3-جعفر بن ابراهيم بن موسى،عقب او در ترمد در محل ارمنيه است.و از فرزندان موساى ثانى گروهى به وجود آمده اند از قبيل ابو جعفر محمد اعرج و ابو المحسّن ابراهيم عسكرى كه داراى فرزند بوده است و ابو عبد اللّه احمد.

اين بزرگوار هم فرزند داشته است و ابو عبد اللّه حسين و عبيد اللّه بن موسى.اين بزرگوار هم فرزند داشته است و عيسى كه داراى فرزند بوده است و داود كه عقب او در رى بوده و نوادگانى هم داشته است و على بن موسى.

و از ابو المحسّن عسكرى پنج فرزند به وجود آمده ابو طالب محسّن صاحب جرة از سرزمين شيراز كه فرزند داشته است و ابو عبد اللّه حزفه داراى فرزند بوده است و ابو عبد اللّه اسحاق اين سيد هم فرزند داشته است و ابو جعفر محمد ريحان داراى فرزند

ص:52

بوده است و قاسم اشجّ فرزندانش در طبرستان بوده اند.

امّا ابو طالب محسّن،نواده اش ابو اسحاق ابراهيم بن حسين بن على بن محسن است كه ابو الفوارس ملك بن ابى شجاع عضد الدوله او را شريف بزرگوار خوانده است و نقابت طالبى ها را همراه با مناصب ديگر به عهدۀ او گذارده بود و او خود را نقيب النقباء مى خوانده است.

ابو عبد اللّه حسين حزفه داراى فرزندى است به نام ابو العباس احمد بن حسين ممتع فلح كه داراى نوادگانى بوده است كه فرزندان ابو عبد اللّه اسحاق در آبه بوده اند و فرزندان ابو جعفر محمد ريحانى در ابهر مى زيستند.فرزندان قاسم اشج در طبرستان بوده اند و ابو عبد اللّه احمد اكبر فرزند موسى ثانى.از سه فرزند نوادگان او به وجود آمده اند، ابو اسحاق ابراهيم كه فرزند داشته،ابو عبد اللّه حسين كه داراى فرزند بوده است و على كه او هم فرزند داشته است.

ابو اسحاق ابراهيم كسى كه از او باقى مانده و عقب او به وى متصل مى شده، ابو احمد محمد بن ابراهيم ازرق است كه رياست بغداد و مقام شيخوخت آنجا را دارا بود و فرزند دارد.و ابو عبد اللّه حسين بن احمد نوادگانش از ابو محمد قاسم بن حسين بن احمد است كه داراى فرزند بوده است و على بن حسين اسود مادرش لحلفه اسود است كه فرزند هم داشته است و على بن احمد از فرزندش ابو الحسن احمد بن حمزة بن وصى بن على است كه فرزندانى داشته است و على بن على اسود دلال فرزند داشته است و فرزند ابو جعفر محمد اعرج منحصر به واحد بوده است كه او موسى بن محمد است كه از او ابو عبد اللّه احمد بن موسى و او پس از بازگشت از شيراز اعمى بوده و درگذشته و فرزند داشته است و برادرش ابو احمد حسين بن موسى كه سيدى بزرگوار و پاكيزه گوهرى عالى مقدار و صاحب مناقب است.

ابو احمد داراى دو فرزند پسر بود يكى ابو القاسم على مرتضى بن حسين است كه شريفى بزرگوار و ذو المجدين بوده و برادرش سيد جليل القدر رضى ذو الحسبين نقيب است و هر دو تن فرزندان و نوادگانى داشتند.

و موسى بن محمد نيز فرزندى به نام ابو طالب محسن بن موسى داشته كه عقبش از

ص:53

اين فرزند بوده است و ابو الحسن جعفر بن موسى داراى فرزند بوده است.و اما ابو عبد اللّه حسين اكبر كه عقب او تا به آخر آن است كه مؤلف تهذيب الانساب آورده است.

مؤلف گويد:منظورم از نقل كلام مؤلف تهذيب،اين است كه بگويم نسب سيد از صحيح ترين نسبهاست.و در ضمن آن اعتراف شده است كه وى از خاندان رسول اكرم(ص) است و بيتى كه از او باقى مانده است در هر بابى بر بيوتات مكرّمين ديگر برترى دارد.

و گفته است:زبانزد دانشمندان است كه عامه در روزگار خلفا متوجه شدند مذاهب فرعى دستخوش تشتت و تفرق قرار گرفته و اختلاف آراء و تفرقه هواها بر عقايد مردم حكمفرماست.چنان كه ضبط همه آنها از عهدۀ بزرگان بيرون است.براى هريك از صحابه و تابعين و ديگران كه به پيروى از آنها قدم برمى دارند،تا روزگار مخالفان مذهب ويژه بوده است و در مسائل شرعيه فرعيه و احكام دينيه عمليه اعتقادى ويژۀ نسبت به خود ابراز مى دارند و بالاخره درصدد برآمدند تا تقليلى در مذاهب ايجاد كنند و به تحليل آنها بپردازند.

به دنبال اين انديشه تصميم گرفتند تا از ميان مذاهب مختلفه به چند مذهب اكتفا كنند و مردم را به پذيرفتن آنها تشويق نمايند و اين تصميم را از آنجا براى خود برگزيدند كه ديدند چنين اختلافى در ميان ترسايان به وجود آمده بود؛زيرا پس از آنكه عيسى از انظار ايشان غايب گرديد و اختلاف مذهبى در ميان آنان به ظهور رسيد و انجيلهاى متعددى در دست آنها قرار گرفت و اقوال مختلفى در ميان ايشان حكمفرما شد،چاره را در آن ديدند كه از ميان آن همه انجيل كه در دست مردم قرار گرفته به چهار انجيل متّى و مرقس و لوقا و يوحنّا اكتفا نمايند و اناجيل ديگر را از اعتبار و اهميت ساقط نمايند.بدين ترتيب انديشۀ خود را جامۀ عمل پوشانيدند و در نتيجه آن به تأسيس فروعى كه بر پايه ظن و گمان و تمايلات نفسانى و استحسان برقرار بود پرداختند؛ما چگونگى آنها را در بخش دوم از كتاب خود كه موسوم به وثيقة النجاة است توضيح داده ايم.و نيز آنها را در يكى از رساله هاى خود كه در رد كافران گمراه تأليف كرده ايم، بيان كرده ايم.

پس از آنكه اين موضوع زبانزد عام و خاص گرديد و نگرانى در مردم به وجود آمد رؤسا و عقلاى آن مردم چنين تصميم گرفتند كه براى تثبيت مرامهاى مختلف از هر

ص:54

گروهى كه به مذهب خاصى گرويده اند پولهاى هنگفتى در حدود هزارها هزار درهم و دينار،بازخواست نمايند حنفيها و شافعيها و مالكيها و حنبليها كه گروهى فراوان بوده و قادر به پرداخت آن مال بودند،با پرداخت آن مقدار به تثبيت وام خود اقدام كردند و از شيعه هم كه آن روز به نام جعفرى خوانده مى شد همان مبلغ را تقاضا نمودند؛از آنجا كه شيعه قادر به پرداخت چنان مالى نبودند از پرداخت آن اظهار عجز و ناتوانى كردند.

در آن روزگار كه رياست شيعه به عهدۀ سيد مرتضى برقرار شده بود و امامى مذهبان به وى اعتماد داشتند،تصميم گرفت و كوشش بى نهايتى كرد تا بتواند مبلغى را كه از سوى آنها پيشنهاد شده بود فراهم آورد؛امّا از آنجا كه شيعه تهى دست بود و يا ارادۀ حق تعالى به تثبيت مرام شيعه تعلق نگرفته بود سيد از كوشش خود نتيجه اى نگرفت و حتى با سران شيعه تماس گرفت تا نيمى از آن مال را ايشان بپردازند و نيم ديگر آن را خود سيد از مال خويش پرداخت نمايد؛بازهم سران شيعه از پرداخت آن مبلغ عاجز گرديدند و به همين جهت مذهب شيعه در ميان مذاهب ديگر به تثبيت نرسيد و مذاهب چهارگانه رسميت پيدا كرد و مذاهب ديگر از درجه اعتبار ساقط گرديد.

آرى شيعه به همان نحوى كه همواره عمل مى كرده،كارهاى مذهبى را طبق احاديث و اخبارى كه از ائمه طاهرين رسيده است به پايان مى برد و عامه اجتهاد تثبيت شده در مذهب را تجويز كرده و اجتهاد از مذهب ديگر را تجويز نمى نمودند؛حتى تلفيق مذهبى با مذهب ديگر و اخذ پاره اى از مذاهب چهارگانه ديگر را هم جايز نمى شمردند و در اين باب پافشارى زيادى به كار مى بردند.ما تحقيقات دامنه دارى را كه راجع به اين موضوع به عمل آمده،در بخش سوم از كتاب وثيقة النجاة نوشته ايم.

اين موضوع كه رئيس مذهبى حق تخطى از مذهب خود را ندارد و هر مذهبى تنها مى تواند حق اجتهاد در مذهب خود داشته باشد تا امروز به حال خود باقى است و كسى هم تا به حال اقدام برخلافى نكرده است.

محيى الدّين عربى صوفى بنام و معاصر با فخر الدّين رازى،در عمل به فروع با اين دستورى كه همه گونه پافشارى از سوى سران پيشين براى ابقاى آن شده بود به مخالفت برخاست و با نيروى صفايى كه در خويش احساس مى نمود قدرت مخالفت را به خود

ص:55

داد.چنان كه در عمل كردن به فروع،گاهى به رأى يكى از پيشوايان چهارگانه و هنگامى به دستور ديگرى و زمانى هم به تلفيق همگى اقوال آنها مى پرداخت و گاهى هم اتفاق مى افتاد كه خود با داشتن قدرت مميّزه به استنباط پاره اى از مسايل بپردازد و رأى منفرد و به خصوصى داشته باشد كه با هيچيك از آرا و اقاويل پيشوايان چهارگانه تطبيق ننمايد.ما چگونگى رفتار او را در خصوص عمل به فروع در ذيل شرح حالش ذكر كرده ايم.

تا اينجا به پاره اى از گزارش زندگى سيد اشاره شد اكنون وقت آن است كه به شرح آثار او بپردازيم.

مى باشند مردود ساخته است،المسائل المحمديات.اين كتاب عبارت از پنج مسئله به اين شرح است.1-و لقد بوّأنا لابراهيم مكان البيت.2-مقصود از جمله«امانتى ادّيتها»كه در هنگام استلام حجر مى گويند چيست.3-مقصود از روايتى كه از رسول خدا(ص)نقل كرده اند كه فرمود«ان القلوب اجناد مجنّدة»دلها لشكرهاى گرد آمده اند چيست (1)4-مراد از آيۀ أَنْبِئُونِي بِأَسْماءِ هؤُلاءِ چيست.5-مراد از آيۀ فَتَلَقّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ بكلمات چيست.

از آثار او المسائل المبادريات كه عبارت از بيست و چهار مسئله مى باشد.

1-مسئلة عن قوله تعالى «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» 2-الفرق بين المعرفة و العلم 3-ما الشبهة و ضدها 4-آيۀ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ 5-فى ما يجب فيه الخمس6-آيه عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِينَ 7-آيه إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ 8-آيه وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ

ص:57

آمِنُوا كَما آمَنَ النّاسُ قالُوا-أَ نُؤْمِنُ كَما آمَنَ السُّفَهاءُ 9-قول العالم عليه السّلام«من كانت له حقيقة ثانية لم يقم على شبهة هامدة...»10-قول العالم«يا مفضّل من دان اللّه بغير سماع من صادق اكرمه اللّه البتّه...»11-ليلة القدر و ما روى فى تنزل الامر 12-آيه وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلاّ مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ 13-ما معنى الامام فى اللغة و الشرع 14-هل التأويل ينسخ التنزيل ام لا؟15-قول العالم عليه السّلام«على الاسلام يتناكحون و يتوارثون و على الايمان يثابون»16-[...].17.قول العالم عليه السّلام«انّ الانبياء عليهم السّلام لم يورّثوا درهما و لا دينارا و انّما ورّثوا احاديث من احاديثهم»خبرى است طولانى 18-قول امير المؤمنين عليه السّلام«ان الناس آلوا بعد رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله الى ثلاثة»19-الولاية ما هى و هل هى قول و عمل ام قول بلا عمل 20-قول النبى(ص)«انى مخلف فيكم ما ان تمسّكتم بهما لن تضلّوا كتاب اللّه و عترتى»21-آيه «اَلَّذِينَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِينَ» 22-ما روى عن العالم عليه السّلام«ان اللّه عزّ و جلّ اوحى الى آدم انى قد قضيت بنبوتك و استكملت ايامك فاعمل الى الاسم الاكبر و آيات علم النبوة فاجعل عند ابنك شيث»خبرى است طولانى خدا خطاب به آدم(ع)فرمود پيمبرى و روزهاى تو به پايان رسيد اينك اسم اكبر و نشانه هاى پيمبرى را در اختيار فرزندت شيث قرار بده! 23-آيه «أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ» 24-آيه «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ».

از آثار او كتاب الملخص است كه ناتمام مانده؛ديگرى الذخيرة در اصول فقه است(نسخه اى از اين كتاب در نزد ما بوده كه مفقود شده است)؛كتاب جمل العلم و العمل (1)،المسائل الموصليات كه سه مسئله بوده است 1-مسئلة فى احكام الاعتماد

ص:58

2-مسئلة فى الوعيد 3-مسئلة فى القياس؛از آثار او رساله اى است در ردّ بر يحيى بن عدى نصرانى راجع به متناهى و غير متناهى و رسالۀ ديگرى در ردّ او كه به دليل موحدان در حدوث اجسام بيان كرده است رسالۀ ديگرى در ردّ او راجع به طبيعت ممكن.

المسائل المصرية الاولى كه از پنج رساله تشكيل يافته است 1-آيا علمهايى كه براى انسان خردمند حاصل مى شود در هنگامى است كه به درك مدركات مى رسد و راه دريافت آنها ادراك است يا عادت 2-آيا آن راهى كه مى توان فهميد افعالى كه از ما به ظهور مى رسد همان علم هم ايجاب مى كند كه آتش سوزان است يا نه 3-آيا همۀ دليلها مستند به علوم ضروريه مى شود يا دليلها بر دو بخش اند؟4-آيا درست است كه كارهاى خردمندان به خاطر دواعى و صوارف است و به همان جهت هم دست از كار مى كشد و ممكن است انسان خردمند از نفس داعى و صارف اطلاعى نداشته باشد؟5-گفتگو دربارۀ تضاد سياهى و سپيدى؛المسائل المصرية دوم كه براى نه گونه سؤال ترتيب يافته است.

المسائل الرمليات هفت گونه مسئله است 1-مسئلة فى الصنعة و الصانع 2-مسئلة فى الجوهر و تسميته جوهرا فى العدم 4-مسئلة فى عصمة الرسول عليه السّلام فى السهو 5-مسئلة فى الانسان 6-مسئلة فى المتواترين 7-مسئلة فى رؤية الهلال و مسئلة فى الطلاق و الايلاء.

المسائل الطبرية كه دويست و هفت مسئله بوده است.

كتاب تقريب الاصول كه آن را براى اعزّ،فرزند فخر الملك تأليف نموده است ديگرى مسئلة فى كونه عالما و مسئله در اراده و ديگرى هم در اراده.

از آثار او المسائل الموصلية الثانية؛ديگرى المسائل الميّافارقيه (الميافارقيات ) كه به صد مسئله پاسخ گفته است.المسائل البرمكية؛پاسخ پنج پرسش بوده و همان المسائل الطوسية است.المسائل التّبانيه؛كه از سه مسئله گواهى مى دهد:مسئلۀ در تذكر و مسئله راجع به آيه «إِنَّ اللّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ» و مسئلۀ در توبه.

كتاب الموضح عن جملة اعجاز القرآن؛اين كتاب به نام الصرفه معروف است.

كتاب تنزيه الانبياء عليهم السّلام؛كتاب جواز الولاية من جهة الظالمين؛كتاب الشافى فى

ص:59

الامامة؛كتاب المقنع فى الغيبة؛كتاب مسائل الخلاف فى الاصول؛ناتمام مانده.كتاب فى التأكيد؛كتاب فى دليل الخطاب؛المسائل الطرابلسية الاولى؛كه به هفده پرسش جواب گفته است.المسائل الثانية الطرابلسية؛كه به ده پرسش پاسخ داده است.المسائل الثالثة الطرابلسية،كه به بيست و سه سؤال جواب داده است.المسائل الرابعة الطرابلسية،كه بيست و پنج جواب بوده است.المسائل الحلبية الاولى؛كه جواب سه سؤال است.

الثانيه؛كه آن هم پاسخ سه سؤال است.الثالثة كه پاسخ سى و سه مسئله مى باشد.

المسائل الدمشقية؛كه همان الناصريه است.مسئلة فى الولاية من قبل الظالمين، مسئلة فى الامامة؛مسئلة فى دليل الصفات؛جواب الكراجكى فى فساد العدد المسائل الواسطيه؛كه پاسخ صد سؤال است.المسائل المستخرجات؛كه شرح مسائل الخلاف در فقه است كه ناتمام مانده است.كتاب المصباح فى الفقه،كه ناتمام مانده؛مسئلة فى نكاح المتعه؛كتاب الشيب و الشباب؛كتاب الطيف و الخيال؛كتاب البروق؛كتاب الانتصار؛اين كتاب را هنگامى تأليف كرده بود كه شيعه گرد او اجتماع كرده بودند.كتاب الغرر و الفوائد (1)؛تفسير قصيده ميمية از سروده هاى خودش؛تفسير خطبه شقشقيه؛تفسير قصيده بائية سيد (2)؛و الحمد للّه رب العالمين و صلاته و سلامه على محمد و آله الطاهرين.

صورت خط بصروى؛كه در آن از سيد مرتضى درخواست كرده كه فهرست كتابهاى او را كه تأليف كرده است به وى اجازه بدهد.

به نام خداوند بخشاينده مهربان.خادم سيّد اجلّ مرتضى ذو المجدين كه خدا او را پايدار بدارد و تأييد او را ادامه دهد و نعمتش را بر او افزون بسازد و به مقام رفيع و عالى قدرى او بيفزايد و دشمنان و حاسدانش را نابود سازد.از جناب او تمنّا دارد تا فهرست كتابهاى خود را به وى اجازت فرمايد و آنچه از نظر او به صحت پيوسته يا به

ص:60

صحت پيوسته خواهد شد به اجازه مفتخر گرداند و از رأى عالى آرزومند است وى را از اين عطيه محروم نگرداند ان شاءالله تعالى.سيد در جواب وى به خط خويش مرقوم داشته:به ابو الحسن محمد بن محمد بن بصروى-كه خدا به وى توفيق نيكو ارزانى فرمايد- اجازه دادم تا همگى كتابها و تصنيفها و امالى و نظم و نثر مرا از آثارى كه در اين اوراق آمده و يا آنهايى را كه ممكن است ازاين پس به لباس تحرير درآورم رؤيت نمايد.سپس امضا كرده است:«و كتب على بن الحسين الموسوى در ماه شعبان سال 417 هجرى» پايان آنچه را از صورت استجازه بصروى و اجازه سيد مرتضى كه به وى داده است.

مؤلف گويد:آثار سيّد مرتضى منحصر به آنهايى كه يادآورى شد نبوده است،بلكه پس از اجازه مزبور به تأليف آثار ديگرى پرداخته است از آن جمله كتاب الفصول است كه آن را از كتاب العيون و المحاسن استادش شيخ مفيد استخراج و انتخاب كرده است و اين كتاب هم اكنون معروف است هرچند استاد استناد ما دام ظله العالى در كتاب بحار الانوار كتاب الفصول را به عينه همان المحاسن و العيون معرفى كرده است كه در ذكر نام كتابهاى شيخ مفيد مى نويسد:و كتاب العيون و المحاسن كه مشتهر به فصول است.

ليكن به طورى كه نوشتيم كتاب الفصول،منتخبى از العيون و المحاسن است و ما براى نظريۀ خود ادلّۀ چندى را متذكر مى شويم.1-گواهى آغاز فصول بلكه تا به آخر آن كتاب ثابت مى كند كه كتاب حاضر از آثار سيد مرتضى است و بيشترين مطالب آورده شده در آن گواه بر آن است كه الفصول انتخاب شده از العيون و المحاسن است.2-سبط شيخ على كركى عاملى در رساله دفع البدعة فى حلّ المتعة از هر دو كتاب العيون و المحاسن و الفصول مطالبى را نقل كرده است و چنين نوشته است:شيخ مفيد در العيون و سيد مرتضى در الفصول المختاره چنين گفته است (1).

ص:61

و در جاى ديگر از همان رساله اظهار داشته است:و از فصولى كه سيد امام به حق پيوسته،مربى دانشوران،ذو الحسبين شريف مرتضى علم الهدى از كتاب مجالس و كتاب العيون و المحاسن شيخ مفيد انتخاب نموده و امثال اين ها از گفتار كركى،دلالت دارد بر مغايرت فصول با عيون (1).

مؤلف گويد:و من خود در شهر اردبيل به نسخه اى از اصل فصول دست يافتم كه آن را يكى از فضلا بر فاضل ديگرى قرائت كرده بود و خط آن فاضل بر آن كتاب به چشم مى خورد.آرى از عبارت ابن شهرآشوب در معالم العلماء ذيل شرح حال شيخ مفيد، احتمال آن دارد كه الفصول از آثار شيخ مفيد باشد چه آنكه در ذيل شمارش آثار مفيد مى نويسد:از آثار او الفصول من العيون و المحاسن و همچنين همين احتمال از عبارت رجال نجاشى به دست مى آيد (2).

در عين حال آنچه از ديباچه برخى از نسخه هاى الفصول آشكار مى شود و صراحت هم دارد آن است كه الفصول از آثار سيد مرتضى است و شگفت اين است كه اصحاب رجال اصولا كتاب الفصول را به سيد مرتضى نسبت نداده و از آثار او بشمار نياورده اند.همچنين در اجازه اى كه براى بصروى مرقوم داشته و پيش از اين يادآورى شد به نام آن كتاب اشاره اى نشده است.گذشته از آنچه كه يادآورى كرديم،از كسانى كه به مغايرت الفصول با العيون تصريح كرده است سيد حسين مجتهد كركى است كه در كتاب دفع المناواة عن التفضيل و المساوات به مغايرت آن دو كتاب اشاره نموده است.

و از آثار سيد مرتضى كتاب المسائل الفخرية است.اين كتاب را شيخ زين الدّين بياضى در كتاب الصراط المستقيم به وى نسبت داده و گفته است اين كتاب از آثار سيد

ص:62

مرتضى(ره)است.

ديگرى كتاب الرسالة است كه شيخ بياضى در همان كتاب آن را از آثار سيد برشمرده است.

ديگرى الصرفة فى الاعجاز است.اين كتاب را شارح بديعية صفى الدّين حلّى كه از اماميه بوده است به وى نسبت داده است (1).

و از آثار او كتاب تنبيه الغافلين عن فضائل الطالبيين است كه آن را سيد حسين مجتهد در كتاب دفع المناواة از آثار او برشمرده است و در آن كتاب از اين اثر مطالبى را ايراد كرده است.

و اما كتاب الغرر و الدرر كه به نام غرر الفوائد و درر القلائد موسوم مى باشد از كتابهاى بنام اوست و شهرت آن كتاب هويداتر از آن است كه در اينجا از آن يادآورى شود و در بعضى از نسخه هاى آن الحاقات زيادى در آخر آن به چشم مى خورد (2).

كتاب غرر از كتابهايى است كه مشتمل بر فوائدى ارزنده بوده و مطالب عديده اى در آن گنجانيده شده است و من نسخه اى از آن را همراه با همان الحاقات در شهر ايروان ديده ام.

و از آثار او كتاب المسائل الاربليه است،اين كتاب را شيخ حسين بن على بن حمّاد واسطى در اجازۀ خود به شيخ نجم الدّين خضر بن محمد بن نعيم مطارآبادى،به وى نسبت داده است.

ممكن است اشتباهى از ناسخ رخ داده باشد.در اين كتاب از المسائل الناصرية و

ص:63

الموصلية الاربلية ياد كرده است،بنابراين الاربلية تصحيف الرملية يا الرسية خواهد بود.

و در آن اجازه اظهار شده است كه مجموع ابيات ديوانهاى سيد مرتضى و سيد رضى بيست و سه هزار بيت مى باشد.

مؤلف گويد:آنچه از نوشته علامه و شيخ طوسى و امثال ايشان بدست مى آيد و بزودى به نظريه آنها اشاره خواهد شد،آن است كه ديوان خود سيد مرتضى متجاوز از بيست هزار بيت داشته است بنابراين بايد گفت:مجموع اشعار هر دو برادر سيّد مرتضى و سيّد رضى حداقل پنجاه هزار بيت بوده باشد بويژه اشعار سيد رضى كه از مشاهير سرايندگان بوده است.

علاّمه حلّى در خلاصه مى نويسد:ابو القاسم مرتضى ذو المجدين علم الهدى على بن حسين بن موسى بن محمد بن موسى بن ابراهيم بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب عليهم السّلام در علوم بسيارى كه دارا بوده است بى نظير بوده و همگان اعتراف به فضيلت او كرده اند.در بسيارى از علوم از قبيل علم كلام و فقه و اصول فقه و لغت و ادب از نحو و شعر و لغت بر ديگران پيشى داشته است و ديوان شعرى دارد كه متجاوز از بيست هزار بيت مى باشد.

سيّد در ماه ربيع الاول سال 436 هجرى درگذشته و در ماه رجب سال 355 متولد گرديده است.در روز رحلت هشتاد سال و هشت ماه و چند روز عمر كرده بود خدا روى او را سپيد كند.پسرش در خانه خود او بر جنازۀ پدرش نماز گذارده و در همان جا او را دفن كردند و ابو الحسين نجاشى (1)همراه با شريف ابو يعلى محمد بن حسن جعفرى و سلاّر بن عبد العزيز ديلمى كارهاى مربوط به غسل او را به عهده گرفتند.

سيّد آثار بسيارى دارد كه ما آنها را در كتاب كبير خويش يادآورى كرده ايم و از روزى كه اين آثار به دست او تأليف شده تا به امروز كه سال 693 هجرى است همواره تاليفات او مورد استفاده شيعه قرار گرفته است و او معلّم اعلام شيعه بود؛قدس اللّه روحه و جزاه اللّه عن اجداده خيرا.

ص:64

از شهيد ثانى(ره)نقل شده است:وى در حواشى خلاصه نوشته است ابو القاسم تنوخى كه يار هميشگى سيد بوده است اظهار داشته است:آنگاه كه كتابهاى سيّد را شمارش كرديم مجموع آنها هشتاد هزار مجلد بود كه در ميان آنها مصنفات و مقروات وى به حساب درمى آمده است.

ثعالبى در تيميه الدهر مى نويسد:كتابهاى سيد را علاوه بر آنچه كه به رؤسا و وزراء اهدا كرده بود تقويم كرديم،سى هزار دينار بهاى آنها بود.

بار ديگر شهيد ثانى در حاشيه خلاصه ذيل جمله«و دفن فيها»اظهار داشته است:

پس از آنكه سيّد را در خانه خود دفن كردند جنازه اش را به كربلا حمل كرده و در جوار جدش حضرت سيد الشهداء عليه السّلام مدفون ساختند (1).

و مؤلف تنزيه ذوى العقول فى انساب آل الرسول از وى ياد كرده است.

از آثار او رساله اى است در پاسخ سؤالهاى مردم رى.از اين كتاب استاد استناد ما (ايده اللّه تعالى)در باب البدا از كتاب توحيد البحار ياد كرده است و ممكن است اين رساله جزء رساله هاى يادشده او بوده باشد.

مؤلف گويد:از اشعار سيد دو بيت زير است كه به وى نسبت داده اند و اين دو بيت را در ثناگسترى از نگين عقيق گفته است:

من كان يعتقد الولاء لحيدر و يحبّ آل محمد تحقيقا

فليلبس الحجر العقيق فانه حجر لآل محمد مخلوقا

-كسى كه به ولايت حضرت مولى معتقد است و آل محمد را حقيقتا دوست مى دارد.

-انگشترى عقيق كه سنگى است كه براى آل محمد آفريده شده است،در انگشت مى نمايد.

ص:65

گويند سيد مرتضى در هنگام رحلتش اين دو بيت را تذكره مى كرد:

لان كان حظّى عاقنى عن سعادتى فان رجائى واثق بحليم

و ان كنت من زاد التقية و التقى فقيرا فقدا مسيت ضيف كريم

-هرگاه نصيب من مرا از نيك بختى ام بازبدارد،مأيوس نمى شوم زيرا به خداى بردبار اميدوارم.

-هرگاه از توشۀ تقوا دستم تهى است بازهم ميهمان خداى كريم مى باشم (1).

نجاشى در رجال خود مى نويسد:ابو القاسم مرتضى على بن حسين بن موسى بن محمد بن موسى بن ابراهيم بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب عليهم السّلام مراتبى از علم را فراگرفته بود كه هيچيك از بزرگان روزگار او به پايۀ او نرسيده بودند و به سماع حداكثر از احاديث رسيده بود و متكلمى سراينده و اديبى عالى مقام در علم و دين و دنيا بود و كتابهايى تأليف كرده است از قبيل تفسير سورۀ حمد و بخشى از تفسير سوره بقره و تفسير آيه شريفه قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ و بيان مطالبى مربوط به آيه «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ» و تفسير آيه لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ جُناحٌ فِيما طَعِمُوا و كتاب الموضح عن جملة اعجاز القرآن كه معروف به كتاب الصرفه است و كتاب الملخص در اصول الدّين و كتاب الذخيرة و كتاب جمل العلم و العمل و كتاب تقريب الاصول و الردّ على يحيى بن عدى و ايضا الرد على يحيى كه به دليل موحّدان در حدوث اجسام ايراد كرده است و ردّ ديگرى بر او راجع به مسئله اى كه آن را به نام طبيعة المسلمين ناميده است و مسئلة فى كونه تعالى عالما و مسئلة فى اراده و مسئلۀ ديگرى در اراده و كتاب تنزيه الانبياء و الائمه عليهم السّلام و مسئلۀ در توبه و مسئلۀ در ولايت از سوى سلطان و كتاب الشافى در امامت و كتاب

ص:66

المقنع فى الغيبة و كتاب الخلاف در اصول فقه و مسئلة فى التأكيد و مسئلة فى دليل الخطاب و المصباح فى الفقه و شرح مسائل الخلاف و مسئلة فى المتعة و المسائل المحمديات كه جواب پنج سؤال بوده است و المسائل البادرائيات كه پاسخ بيست و چهار مسئله بوده است و المسائل الموصليات كه جواب سه مسئله در وعيد و قياس و الاعتماد بوده است و المسائل المصريات الاوائل كه پاسخ پنج سؤال بوده است و المسائل المصريات الثانية و المسائل الرمليات كه پاسخ هفت مسئله بوده است و المسائل التّبانيه كه پاسخ سه سؤالى بوده است كه سلطان از او داشته است و كتاب الغرر و كتاب الوديعة(الوعيد)و كتاب الذريعة و تفسير قصيده خود او و كتاب مسائل انفرادات الامامية و ما ظنّ انفرادها به.

سيد مرتضى پنج روز باقى مانده از ماه ربيع الاول سال 436 هجرى درگذشت و فرزندش در خانۀ او بر وى نماز گذارد و همان جا مدفون گرديد و پس از آن جنازۀ او را به كربلا برده و در جوار حضرت سيد الشهداء عليه السّلام به خاك سپرده شد و من به همراه شريف ابو يعلى محمّد بن حسن جعفرى و سلاّر بن عبد العزيز بدن او را غسل داديم.

مؤلف گويد:از سورۀ بقره يك صد و بيست و پنج آيۀ آن را تفسير كرده است.

ابن شهرآشوب در معالم العلماء (1)سيد مرتضى و برادرش سيد رضى(قدّس سرّهما)را در طبقات الشعراء از جمله بزرگانى نام برده است كه به ستايش اهل بيت عليهم السّلام پرداخته اند و در همان كتاب اظهار داشته شريف ابو القاسم على بن حسين بن موسى بن محمد بن موسى بن ابراهيم بن موسى بن جعفر عليهم السّلام،الاجل المرتضى علم الهدى در همگى دانشها بر ديگران برترى داشت.وى در ماه رجب سال 355 هجرى متولد شد و در ماه ربيع الاول سال 433 هجرى درگذشت و هشتاد سال و هشت ماه و چند روز زيست كرد و به رضوان اللّه خراميد.

ديوان شعرى دارد كه برگزيدۀ اشعارش مى باشد و مشتمل بر زياده از بيست هزار بيت بوده است.ديگرى الشافى در امامت كه كتاب پسنديده اى است؛ديگرى الملخص

ص:67

كه كتاب خوبى است و ناتمام مانده است؛ديگرى الذخيرة در اصول و جمل العلم و العمل؛و الغرر و الدرر كه كتاب ارزنده اى است؛و تكملة الغرر؛و التنزيه فى عصمة الانبياء؛و المسائل الموصلية الاولى كه پاسخ سه مسئله است.در وعيد و قياس و اعتماد.

و مسائل اهل الموصل الثانية،و مسائلهم الثالثة،و المقنع فى الغيبة اين كتاب را بنا به پيشنهاد وزير مغربى تأليف كرده است و مسائل الخلاف فى اصول الفقه؛كه ناتمام مانده است و ما تفردت به الامامية من المسائل الفقهية؛و مسائل مفردات فى اصول الفقه، المصباح فى الفقه ناتمام مانده و المسائل الطرابلسية الاولية،و المسائل الطرابلسية الاخيرة،المسائل الناصرية فى الفقه؛المسائل الجرجانية،المسائل الحلبية الاولية،و مسائل هم الاخيرة،و المسائل الديلمية فى الفقه؛و المسائل الطوسية كه ناتمام مانده و المسائل الصيداوية،المسائل التبانيات،الذريعة الى اصول الشريعة كه كتاب مرغوبى است (1)و الموضح عن وجه اعجاز القرآن؛و اوصاف طيف الخيال؛و المرموق فى اوصاف البروق، و الشيب و الشباب،و تتبع الابيات التى تكلّم عليها ابن جنى فى ابيات المعانى للمتنبّي،و النقض على ابن جنى فى الحكاية و المحكى،تفسير القصيدة المذهبة عن الحميرى، الفقه الملكى،مختصر الفرائض فى نفى الرؤية و ابطال القول بالعدد،الرسالة الباهرة فى العترة الطاهرة،المسائل السلاّرية،مسائل آيات و مسائل ميّافارقين (2)(3)كه شصت و پنج مسئله است و المسائل الرازية؛كه چهارده مسئله است و مسائل مفردات فى فنون شتى؛ كه به اندازه صد مسئله متفرق است و المنع من تفضيل الملائكة على الانبياء عليهم السّلام؛و نقض مقالة يحيى بن عدى انصارى المنطقى فيما لا يتناهى؛و جواب الملاحدة فى قدم العالم فى اقوال المنجمين؛و انكاح امير المؤمنين عليه السّلام ابنته من

ص:68

عمر؛و تتمة انواع الاعراض من جمع ابى رشيد نيشابورى؛و الخطبة المقمصة؛و الحدود و الحقائق؛و انقاذ البشر من القضاء و القدر (1).

مؤلف گويد:پيش از اين راجع به ميلاد سيد مرتضى تحقيقى به عمل آمد و اما قوله (2)...و باز گويد:شهيد در بحث قضاء فائته از شرح ارشاد،رساله المسائل الرسية را به سيد مرتضى نسبت داده است و از آن رساله نقل كرده است كه:واجب است فائته را بر حاضره مقدم داشت و همچنين در تضييق محض.

و نيز در بحث تتميم و امثال آن كتاب شرح رساله را از آثار او نام برده است.ممكن است مراد از شرح مزبور كتاب (3)...يا شرح رساله المقنعة مفيد باشد.

ابن داود در رجال خود مى نويسد:سيد از همگى اعلام روزگارش برتر بوده و سيد فقهاء روزگارش بشمار مى آمده است.مقام فضيلت و آثارش مشهور است و در ماه ربيع الاول سال 436 درگذشته است (4).

استاد استناد(أيّده اللّه تعالى)در اول بحار مى نويسد:كتاب الدرر و الغرر و كتاب تنزيه الانبياء،كتاب الشافى،كتاب شرح قصيدة الحميرى،كتاب جمل العلم و العمل، كتاب الانتصار،كتاب الذريعة؛كتاب المقنع فى الغيبة،كتاب منقذ البشر من اسرار القضاء و القدر اجوبة المسائل المختلفة از سيد مرتضى علم الهدى ابو القاسم على بن الحسين الموسوى(نوّر اللّه ضريحه)مى باشد و كتاب عيون المعجزات به وى نسبت داده شده (5)است و انتساب آن كتاب از نظر من به صحت نپيوسته است.آرى،كتاب مزبور اثر ارزنده اى است و نسخۀ كهنى از آن در اختيار ما مى باشد و ممكن است از آثار يكى از

ص:69

پيشينيان محدثان بوده باشد.سيد مرتضى از ابو على محمد بن همام و از محمد بن على بن ابراهيم روايت مى كرده است (1).

مؤلف گويد:آنچه در كتاب دفع المناواة عن التفضيل و المساوات سيد حسين مجتهد ديده ام اين است كه كتاب عيون المعجزات را به قطب راوندى نسبت داده است، ليكن اين انتساب درست نيست زيرا در آن كتاب از محمد بن على بن ابراهيم روايت كرده است و هرگاه مراد از محمد بن على فرزند صاحب تفسير معروف باشد كه معاصر با كلينى بوده است،درست نيست كه عيون المعجزات از آثار قطب راوندى بوده باشد.

بنابراين بايد گفت مراد از محمد بن على بن ابراهيم همان كسى است كه شيخ منتجب الدّين در فهرست از وى ياد كرده و نوشته است:وى فقيهى صالح و از متأخران شيخ طوسى يا از معاصران است.حقيقت آن است كه عيون المعجزات منتسب به قطب الدّين،غير از عيون المعجزات منتسب به سيد مرتضى است و عيون المعجزات قطب راوندى از جمله ملحقات كتاب الخرائج و الجرائح قطب الدّين راوندى مى باشد.

پيش از اين در شرح حسين بن عبد الوهاب نوشتيم كه كتاب عيون المعجزات از آثار او مى باشد و او از معاصران سيد مرتضى و سيد رضى بشمار آمده است و در برخى از مشايخ با ايشان شريك بوده است.از ظاهر بيان استاد استناد به دست مى آيد كه مراد وى از كتاب عيون المعجزات همين كتاب است ليكن اشكالى كه باقى مى ماند آنست كه مؤلف عيون در اين كتاب از ابو على بن همام و از محمد بن على بن ابراهيم روايت مى نمايد.من خود به نسخه كهن و صحيحى از عيون المعجزات در شهرهاى مختلف دست يافتم و از آغاز تا انجام آنها ورق بينى نمودم.در هيچ نسخه اى از عيون نديدم كه مؤلف از ابو على بن همام و محمد بن على با واسطه روايت كرده باشد،بلكه همه جا از كتابشان-يعنى بدون واسطه-روايت كرده است.گذشته از اين شخصى را كه مؤلف عيون از وى روايت مى كند ابو على حسن بن همام است و ابو على بن همام كه مشهور است و از قدما بشمار مى آيد،ابو على محمد بن همام مى باشد.

ص:70

شيخ معاصر در امل الآمل پس از ايراد كلام ابن شهرآشوب كه پيش از اين يادآورى شد و همچنين پس از نقل كلام ابن داود كه قبلا ايراد گرديد،اضافه كرده شيخ بهائى در توضيح المقاصد از نظر سال وفات سيد مرتضى كه 436 بوده است با ابن داود موافقت نموده است؛هرچند با كلام ابن شهرآشوب كه سال وفات او را 433 هجرى تعيين نموده مخالفت كرده است.او مى نويسد شيخ طوسى در كتاب فهرست از وى نام مى برده و او را به وثاقت ستوده و از وى ثناگسترى به عمل آورده است و نام سى و هشت فقره از آثار او را متعرض شده است.همچنين نجاشى و علامه از وى ياد كرده اند جز اينكه علاّمه آثار او را نام نبرده است و ابن شهرآشوب بر آثارى كه شيخ و نجاشى به او نسبت داده اند،كتبى را افزوده است و ما در كتاب حاضر(امل الآمل)به آنچه ابن شهرآشوب يادآورى كرده است بسنده نموده ايم.

پس از اين امل الآمل به نقل قول شهيد ثانى پرداخته و مى نويسد:شهيد ثانى در حواشى خلاصه از ابو القاسم تنوخى يار و هم صحبت سيد مرتضى نقل كرده است كه گفت:آنگاه كه سيّد درگذشت به شمارش كتابهاى او پرداختيم و به اين نتيجه رسيديم كه كتابهاى وى از تأليفات و محفوظات و مقرواتش هشتاد هزار مجلد تقويم مى شود.

مؤلف تنزيه ذوى العقول فى انساب آل الرسول و همچنين ثعالبى در يتيمة الدهر مى نويسد:كتابهاى سيد علاوه بر آنچه كه بخش عظيمى از اهدائات او را به رؤسا و وزراء تشكيل مى داده به سى هزار دينار تقويم مى شده است.

و از آثار او رساله المحكم و المتشابه است كه همگى مطالب آن از تفسير نعمانى نقل شده است.

ابن خلكان ضمن شرح حال سيد مى نويسد:وى بازماندۀ طالبيها و پيشواى علم كلام و ادب و شعر بوده است و تأليفاتى طبق مذهب شيعه داشته است و مقاله اى در اصول الدّين تأليف كرده و ديوان شعر بزرگى ترتيب داده است.هرگاه خيال سرايندگى در سر مى پرورانيده به خوبى از عهده برمى آمده و از آثار او كتاب الغرر و الدرر است (1)كه

ص:71

مشتمل بر فنون ارزنده اى بوده و از نحو و لغت و امثال اين ها گفتگو كرده است.او پيشواى مطلق پيشوايان عراق بوده و سخن دربارۀ او از سوى موافق و مخالف بسيار است؛در عين حال دانشوران در گرفتاريها به وى رجوع داشته و بزرگان عراق از سفرۀ احسان او بهره ور گرديده و محافل ادبى به وى مفتخر بودند و مدارس علمى از وجود او استفاده مى نموده.ديگران هم از مؤانست او مستفيد مى شدند.لطائف گفتار و شيوايى اشعار او زبانزد عوام و خواص است.از اشعار اوست:

ضن عنى بالنزر اذ أنا يقظا ن و اعطى كثيره فى المنام

و التقينا كما اشتهينا و لا ب سوى أن ذاك فى الاحلام

و اذا كانت الملاقاة ليلا فالليالى خير من الايام

-آنگاه كه بيدار بودم از كمترين توجهى نسبت به من خوددارى مى ورزيد هرچند در خواب بيشتر از آنچه مى پنداشتم به من ارزانى داشت و آنچه را كه در نظر داشتيم كاملا از وى استفاده نموديم.

-آرى عيبى نيست هرگاه آنچه را از وى بهره گرفته ايم در خواب بوده باشد.

-هرگاه ملاقات ما در شب اتفاق بيفتد شكى نيست كه شبها از روزها بهتر خواهد بود.

ص:72

و از گفتار نغز اوست:

بينى و بين عواذلى فى الحبّ أطراف الرماح

انا خارجى فى الهوى لا حكم الاّ للملاح

-حاكم بين من و ملامت كنندگان من در علاقه مندى به محبوب،جز نيزه ها چيز ديگرى نيست.

-آرى من در عشق و شور از خارجيانم و حكومت بر ما در دست زيبارويان است.

پايان كلام ابن خلكان (1).

و من نسخه اى از ديوان شعرش را كه بر او قرائت شده بود و خط خود او هم به چشم مى خورد ديده و همان نسخه را كه كمتر از ده هزار بيت بود در ظرف ده روز استنساخ كردم.به گمان من اين نسخه منتخبى از ديوان او مى باشد.

باخرزى در دمية القصر (2)از وى ياد كرده است و به ثناگسترى از او پرداخته است.

در ضمن چكامه اى كه سروده است:

و قد علم المغرور بالدهر أنّه وراء سرور المرء فى الدهر غمّه

و ما المرء الا نهب يوم و ليلة تخب به شهب الفناء و دهمه

و كان بعيدا عن منازعة الردى فألقته فى كفّ المنية أمه

ألا انّ خير الزاد ما سدّ فاقة و خير تلادى الذى لا أجمّه

و ان الطوى بالعزّ احسن بالفتى اذا كان من كسب المذلّة طعمه

-كسى كه فريفته روزگار شده است بايد بداند كه خوشحالى اندوهى در پى دارد.

-آدمى است كه شبانه روز در دست غارتگر روزگار قرار مى گيرد و شهابهاى روشن فنا و نابودى او را فريب مى دهد.

-او كه هميشه خود را از كنكاش با مرگ دور مى پنداشت،برخلاف انتظار به

ص:73

چنگال مرگ گرفتار شد.

-بهترين توشه،توشه اى است كه از بيچارگى جلوگيرى كند و بهترين زادگاه، زادگاه آرامش بخش است.

-شخص بافتوت هرگاه رخسار خود را به گرسنگى روسپيد نگه بدارد بهتر از آن است كه در سر سفره خوارى قرار گيرد.

باز در ضمن چكامه اى گفته است:

جزعت لو خطاب المشيب و انّما بلغ الشباب مدى الكمال فنوّرا

و الشيب ان فكرت فيه مورد لا بد يورده الفتى ان عمرا

يبيض بعد سواده الشعر الذى لو لم يزره الشيب و اراه الثرى

-ناراحتى من آن هنگامى بود كه گام در جادۀ پيرى گذاردم؛چه آنكه پيش از اين به كمال جوانى و نورانيت آن رسيده بودم.

-بديهى است كه پيرى از هر راهى كه باشد وارد مى شود و جوان هم اگر دورۀ جوانى را به پايان برساند به مرحله فرتوتى مى رسد.

-پيرى است كه موى سياه را سپيد مى كند و در صورتى كه به پيرى نرسد زمين او را در خود فرومى برد (1).

سيد احمد بن على بن حسين حسينى نسّابه شاگرد سيد محمد بن قاسم بن معيّه حسنى نسّابه در كتاب عمدة الطالب فى نسب آل ابى طالب و در مختصر آن ذيل شرح حال فرزندان حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام و نوادگان آن حضرت مى نويسد:عقب ابراهيم مرتضى بن موسى الكاظم از موسى ابو سجّه و جعفر است و هم گفته اند از اسماعيل بن ابراهيم مرتضى نيز نوادگانى داشته است (2).در عين حال عقب ابراهيم و عدد

ص:74

نوادگان ابراهيم از موسى ابو سبحه بوده است.و بيت موسويان منسوب به ابو سبحه است.عقب موسى از هشت تن پسر بوده است كه چهار تن از آنها كم اولاد و چهار تن ديگرش كثير الاولاد مى باشند.و آنان عبارت اند از:محمد اعرج بن ابى سبحه و احمد اكبر و ابراهيم عسكرى و حسن قطيفى.از فرزندان محمد اعرج يادشده شريف نقيب طاهر ذو المناقب ابو احمد حسين بن موسى ابرش بن محمد اعرج؛همچنين دو فرزندش سيّد بزرگوار و دانشمند نقيب طاهر امير الحاج مرتضى علم الهدى ذو الحسبين ابو القاسم على و رضى ذو المجدين ابو الحسن محمد(سيد رضى)كه نسب هر دو برادر منقرض شده است و عمويشان ابو عبد اللّه احمد بن موسى ابرش،جد سادات موسوى بغداد است.

مؤلف گويد:اينكه اظهار داشته نسبت سيد مرتضى و سيّد رضى منقرض شده درست نيست مگر اينكه بگوييم پس از آنكه فرزندانى از ايشان به وجود آمد سلسله شان منقرض شده است.

و در ذيل يادآورى از عقب عمر اشرف بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب عليهم السّلام (1)مى نويسد:ابو الحسن على اديب مخل(مجلّ)بن ناصر،بزرگوارى بوده است كه با عبد اللّه بن معتز به مجادله برخاسته و زيديه را هجو كرده است.از فرزندان او الناصر للحق است كه ابو عبد اللّه حسين بن حسن بن حسين مفقود بن ابو الحسن على اديب مى باشد و از ايشان است ابو عبد الله محمد اطروش بن ابى الحسن على اديب نام برده شده و عقبى از اين شخص باقى نمانده و از ايشان است نقيب البطحة على بن زيد بن

ص:75

ابى طالب بن محمد اطروش كه باقيمانده دارد.

و از ايشان است ابو طالب على مجلّد در بغداد (1)بن ابى حرب محمد اصم بن محمد اطروش كه داراى بازماندگانى است.و ديگرى ابو الحسين احمد بن ناصر است و از بازماندگان او بريق است كه ابو القاسم ناصر بن حسين ناصر صغير بن احمد ياد شده است.و از ايشان است فاطمه دختر ناصر صغير كه به وى اشاره شده است و او مادر سيد مرتضى و سيد رضى،فرزندان نقيب ابو احمد موسوى است.

مؤلف گويد:آنچه را پيش از اين ذيل ترجمه ناصر الحق از كلام مؤلف مجدى به نگارش درآورديم،در مواضع چندى با آنچه كه اين سيد نسّابه ايراد كرده است مخالفت دارد؛بنابراين در نگارشهاى اين دو نسابه بايد دقت كرد.

و به مناسبت يادآورى از نوادگان حسين اصغر بن على بن حسين بن على بن ابى طالب عليهم السّلام مى نويسد:از اعقاب اوست ابو الحسن على بن ابراهيم بن على الصالح و از فرزندان ابو الحسن،استاد ما عالم فاضل شيخ الشرف ابو الحسين محمد بن ابى جعفر محمد بن ابى الحسن على الحور ابن حسن بن على ياد شده است.وى در نسب شناسى مهارت كامل داشت و در روزگار خود رياست فن نسب شناسى منحصر به وى بوده است.او استاد استاد ما ابو الحسن عمرى و استاد سيد مرتضى و سيد رضى موسوى بوده و آثار بسيارى در فن نسب شناسى دارد و نزديك به صدسال زيست كرد و سال 435 درگذشت و نسلش منقرض گرديد.

شهيد در اربعين و[دانشمندى]در كتاب ديگرى گويد:علت شهرت سيد مرتضى به لقب علم الهدى آن بود كه محمد بن حسين بن عبد الرحيم وزير قادر باللّه عباسى در سال 420 هجرى به بيمارى سختى دچار شد،به دنبال آن حضرت مولى على عليه السّلام را در خواب ديد خطاب به وى فرمود به علم الهدى بگو براى شفاى تو دعا كند.

محمد وزير گويد:از مقام ولايت عليه السّلام پرسيدم علم الهدى كيست؟فرمود على بن حسين موسوى.وزير پس از بيدارى عريضه اى به حضور سيد تقديم داشته و از

ص:76

جنابش درخواست دعا كرد تا عافيت او را از خدا بخواهد و در عنوان آن نامه لقبى را كه در خواب شنيده بود اضافه كرد.سيد به مجردى كه نامه را ملاحظه كرد و لقب مزبور را ديد به منظور شكسته نفسى از پذيرش آن امتناع ورزيد و در پاسخ نامه وزير نوشت:خدا را،خدا را دربارۀ من مراعات كنيد و مرا به چنان لقبى از پاى ميفكنيد.وزير در پاسخ توقيع سيد مرقوم داشت:اين لقب را از خود به نگارش درنياوردم بلكه لقبى بوده كه حضرت على عليه السّلام در خوابى كه ديده بودم ترا بدان لقب مفتخر داشته است.طولى نكشيد خداى متعال وزير را براثر دعاى سيّد بهبودى ارزانى فرمود در ملاقاتى كه وزير با قادر باللّه داشت جريان رؤيا و اينكه سيد از پذيرش آن لقب امتناع مى ورزد به اطلاع وى رسانيد قادر باللّه در ديدارى كه با سيد مرتضى داشت خطاب به وى گفت لقبى را كه جدّت به تو ارزانى داشته است بپذير.از آن به بعد دستور صادر شد تا لقب مزبور را در رديف القاب او درآورند و از آن زمان به بعد به اين لقب شهرت يافت.

اشاره مى كنيم از جمله كتاب الشافى فى الامامة و اين كتاب بر رد كتاب الامامة المغنى عبد الجبار بن احمد است.اثر سيد بزرگوار از جمله آثارى است كه در امامت مانند آن تأليف نشده است.ديگرى الملخّص فى الاصول كه ناتمام مانده است.كتاب الذخيرة فى الاصول تمام شده است.كتاب الجمل العلم و العمل تمام شده.كتاب الغرر و الدرر و كتاب التنزيه؛مسائل الموصلية الاولية الثلاثة؛كه عبارت است از مسئله وعيد و مسئله قياس و ابطال آن و مسئله اعتماد و مسائل اهل الموصل ثانيه و ثالثه،المقنع در غيبت (1)و مسائل خلاف در فقه كه ناتمام مانده؛و مسائل الانفرادات در فقه،مسائل الخلاف در اصول فقه كه ناتمام است؛مسائل منفردات در اصول فقه؛و الصرفه فى اعجاز قرآن؛ المصباح در فقه كه ناتمام است؛مسائل الطرابلسية الاولى؛مسائل الطرابلسية الاخيرة؛ مسائل الحلبية الاولى؛مسائلهم الاخيرة؛مسائل اهل مصر قديما فى اللطيف؛مسائل الاخيرة؛مسائل الديلمية؛مسائل الناصرية در فقه؛مسائل الجرجانية؛مسائل الطوسية كه ناتمام است؛ديوان شعر؛كتاب البرق؛كتاب الطيف و الخيال و الشيب و الشباب؛كتاب تتبع الابيات التى تكلم عليها ابن جنّى فى ابيات المعانى للمتنبى؛كتاب فى النقض على ابن جنى فى الحكاية و المحكى؛تفسير قصيده السيّد الحميرى المذهبة (2)؛مسائل مفردات؛ كه عبارت از صد مسئله در فنون مختلفه است؛مسائل كبيرة فى مضرّة القول بالرؤية؛

ص:78

ابطال القول بالعدد؛و كتاب الصرفة (1)(2)؛كتاب الذريعة فى اصول الفقه؛المسائل الصيداوية.

سيد در ماه ربيع الاول سال 436 هجرى درگذشته و در ماه رجب سال 355 هجرى متولد شده است و در روز وفات هشتاد سال و هشت ماه داشت.خدا او را روسپيد گرداند و من بيشتر اين كتابها را در نزد او قرائت كردم و كتابهاى ديگرى را كه بر او قرائت مى شد،شنيدم (3).

شيخ طوسى(ره)باز در كتاب رجال خود ضمن ذكر نام آن هايى كه از ائمه عليهم السّلام روايتى نقل نكرده اند و معاصر با ايشان نبوده اند مى نويسد:ابو القاسم على بن الحسين الموسوى ملقب به مرتضى ذو المجدين و علم الهدى ادام اللّه تاييده در ادب و فضيلت از همگى معاصرانش برتر بوده و متكلمى فقيه و جامع همه دانشها بشمار مى آيد،خدا عمر او را زياد كناد.وى از تلّعكبرى و حسين بن على بن بابويه و از مشايخ ديگر ما روايت مى كرده و آثار بسيارى دارد كه ما بخشى از آنها را در فهرست ياد كرده ايم و حدّ اكثر آثارش را از وى سماع نموده و به قرائت آنها بر وى رسيده ايم (4).

ص:79

(رجال طوسى ص 484).

مؤلف گويد:در يكى از مواضع چنين يافتم سيد مرتضى علم الهدى ابو القاسم مرتضى سيد اجل اوحد طاهر ثمانينى ذو المجدين.قاضى ابو القاسم تنوخى كه يار و مصاحب سيد مرتضى بوده است اظهار داشته سيد در سال 355 هجرى متولد شده است و موقعيت فضل و علم وى بالاتر از آن است كه به حدّ وصف درآيد.او پس از درگذشتش هشتاد هزار مجلّد از مقروات و مصنفات و محفوظاتش علاوه بر اموال و املاك كه از توصيف بيرون است باقى گذارد و كتابى به نام الثمانين تأليف نموده و از هر چيز هشتاد قسم از آن را دارا بود و هشتاد و يك سال هم عمر كرد، به همين جهت او را ثمانينى مى گفتند و چنانكه مى دانيم در علم و ديگر فنون به عالى ترين مرتبه نايل گرديد و نقابت سادات شرق و غرب را به عهده گرفت و به منصب امارت حاج و حرمين شريفين مكه و مدينه برگزيده شده و به مظالم عباد و احقاق حقوق ايشان مى پرداخت؛مقام قاضى القضاتى را دارا گرديد و مدت سى سال با كمال لياقت در اين مناصب باقى ماند.

او آغاز تصدى اين امور را از سال 406 هجرى متعهد شد و در روز 25 ربيع الاول سال 436 هجرى درگذشت و شب آن روز در خانه اش مدفون گرديد؛سپس به جوار جد بزرگوارش حضرت امام حسين عليه السّلام انتقال داده شد و در آرامگاه موسويها مدفون گرديد.مادر او و برادرش سيد رضى،دختر ناصر بود و هنگامى كه اين مادر بزرگوار وفات يافت سيد چكامۀ مشهورى در سوك او گفت.از آن جمله است:

لو كان مثلك كل أم برة غنى البنون بها عن الآباء

كان ارتكاضى فى حشاك مسببا ركض العليل عليك فى احشاء

تا آخر چكامه.

مؤلف گويد:شيخ فخر الدّين رماحى(طريحى)در كتاب مجمع البحرين كه در فن لغت و واژه شناسى تأليف كرده است در ذيل كلمه«رضا»مى نويسد:مرتضى لقب على بن حسين بن موسى بن محمد بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب عليهم السّلام ذو المجدين علم الهدى است.وى در علوم بسيارى يكتا بوده و همگان بر فضيلت او اعتراف كرده اند و در علم كلام و فقه و اصول الفقه و ادب و

ص:80

نحو و شعر و لغت بر ديگران مقدم بوده است.ديوان شعرى دارد كه متجاوز از بيست هزار بيت مى باشد.در جامع الاصول (1)به مناسبت يادآورى از او مى نويسد:وى نقابت سادات بغداد را به عهده داشت و عالمى بزرگوار و متكلمى فقيه و باخبر از مذاهب شيعه بود و آثار بسيارى از خود باقى گذارده است.

سيد در ماه ربيع الاول سال 436 درگذشت و در رجب سال 355 هجرى متولد گرديد؛روز وفات عمرش هشتاد سال و هشت ماه و چند روز بوده است و فرزندش در خانۀ او بر وى نماز گذارد و همان جا دفن شد.

ابو القاسم تنوخى يار و مصاحب وى گفته است آنگاه كه سيد درگذشت كتابهاى او را به شمارش درآورديم كه هشتاد هزار مجلد از مصنفات و محفوظات و مقروات به شماره درآمد.

ثعالبى در نقلى كه از او در يتيمة الدهر نموده مى نويسد:كتابهاى سيد را علاوه بر آنچه كه به وزراء و رؤسا داده و بخش عظيمى از كتابهاى او بوده،به مبلغ سى هزار دينار برآورد كردند.

قاضى نور اللّه شوشترى در مجالس المؤمنين از يكى از علماى اعلام نقل كرده است:سيد اجل اوحد طاهر ثمانينى ذو المجدين مرتضى علم الهدى على بن الحسين الموسوى در سال 355 هجرى متولد شد.موقعيت فضيلت و مرتبۀ دانش او بالاتر از اين است كه به حكايت درآيد و مشهورتر از آن است كه به روايت گرايد.پس از درگذشتش هشتاد هزار مجلد از مقروات و مصنفات و محفوظاتش را باقى گذارد و به همين نسبت از اموال و املاك و اولاد آن قدر به جاى نهاد كه از توصيف بيرون است.او كتابى به نام الثمانين تأليف نمود و از هر چيز هشتاد بخش داشت و هشتاد و يك سال زيست كرد، به همين جهت به«ثمانينى»شهرت يافت.

يافعى در تاريخ خود مى نويسد:شريف مرتضى ابو القاسم على بن الحسين بن

ص:81

موسى الحسينى الموسوى،نقيب سادات و پيشواى علم كلام و ادب و شعر بوده است.

وى آثارى طبق مذاهب شيعه و مقاله اى در اصول دين و ديوان شعر مهمّى دارد.

پس از معرفى سيّد اضافه كرده است:مردم دربارۀ كتاب نهج البلاغة كه گفتارهاى على بن ابى طالب عليه السّلام در آن گردآورى شده است اختلاف كرده اند و ندانسته اند كه آيا آن كتاب گردآورى سيد مرتضى است يا جمع آورى شده به دست برادرش رضى مى باشد؛بعضى هم پنداشته كه كتاب مزبور مجموعۀ كلام على عليه السّلام نمى باشد بلكه يكى از دو برادر كلمات مزبور را انشا كرده و به آن حضرت نسبت داده است.از حقيقت اين اختلاف خدا باخبر است (1).

و از آثار مرتضى،كتابى است به نام الدرر و الغرر اين كتاب مشتمل بر مجالس چندى است كه آنها را سيد املا كرده و در فنون ادبى و نحو و لغت و امثال اين ها مى باشد.

از اين كتاب دانشورى و كمال اطلاع او از علوم ديگر بخوبى ظاهر مى گردد.و ابن بسّام اندلسى در اواخر كتاب ذخيره اظهار داشته است:اين بزرگوار پيشواى پيشوايان عراق و مرجع اختلاف و افتراق آن مردم بوده است و علماى آن سرزمين در گرفتارى ها به وى پناهنده مى شدند و بزرگان آنجا از عطاياى او بهره ور مى گرديدند.صاحب مدرسه ها و ياور درماندگان بود.ويژگيهاى او همه جا را فراگرفته و سفرهاى او نقل محافل بوده است و خدا هم از آثار و مآثر او خرسند است.آثار دينى و تصنيفات او كه مربوط به احكام مسلمانان بوده است،بهترين گواهى است كه وى فرعى از اصول و بزرگى از اهل بيت رسول مى باشد.

ابن كثير شامى در تاريخ خود نوشته است:شريف موسوى ملقب به مرتضى ذو المجدين بزرگتر از برادرش رضى ذو الحسبين و نقيب سادات بوده است و مرام امامى

ص:82

مذهبان و معتزليان را داشته و در هر دو مرام با مخالفان مبارزه مى كرده و در پيشگاه او از هرگونه مرامى سخنى به ميان مى آمده و آثارى در اصول و فروع شيعه به يادگار گزارده است.

مؤلف گويد:بارها در مطاوى اين كتاب يادآورى شده است كه علماى عامه در اصول دين تفاوتى ميان مذهب شيعه و مذهب معتزله نگذارده و هر دو را در اين ويژگى برابر مى دانند؛حال آنكه تفاوت ميان اين دو مذهب از نظر اصول دين بى نهايت است و قابل مقايسه نمى باشد و همين عدم تفاوت ايجاب كرده كه مورّخان عامه،دانشوران شيعه را معتزلى الاصول بدانند.

و اما آنچه از كلام يافعى به اطلاع رسيد اين است كه وى نخست در اينكه نهج البلاغة از كدام يك از دو برادر است و پس از آن احتمال اينكه نهج البلاغة از اختراعات و منشئات يكى از آن دو مى باشد،نكته بى اساس و ناخردمندانه گفته است زيرا نه تنها شاگردان سيد رضى بلكه همه دانشوران شيعه اماميه آن را از گردآورده هاى سيد رضى مى دانند و بخصوص علماى شيعه در اجازه هاى خود از آن نام برده اند،بالاتر از آن علماى بزرگ عامه به پيروى از پيشينيان خود گردآورى آن كتاب را به سيد رضى انتساب داده اند و انتساب مزبور از روزگار ما كه سال 1108 هجرى است تا زمان خود سيد رضى متواتر بوده است تا چه رسد به روزگار يافعى كه سالها پس از سيد رضى بوده است؛ما هم در آن انتساب و درستى آن هيچ گونه شك و شبهه اى نداريم و اهل البيت ادرى بما فيه.

همچنان كه احتمال اينكه نهج البلاغة از آثار سيد مرتضى بوده باشد بى اساس است،احتمال اينكه اصل نهج البلاغة از منشئات يكى از آن دو برادر بوده باشد بازهم جز ياوه گوئى چيز ديگرى نخواهد بود؛زيرا مآخذ خطبه ها و كلمات موجود در آن در كتابهاى شيعه و سنى موجود مى باشد،حال آنكه سيد رضى(قدس سره)در كتاب نهج البلاغة گزيده هائى از خطابه هاى آن حضرت را بيش نياورده است و اصل خطبه ها و پاره اى از زيادى ها كه سيد رضى آنها را اسقاط نموده،در كتابهاى دانشوران پيشين بر سيد رضى،از عامه و خاصه موجود مى باشد و در اين خصوص ابن ابى الحديد معتزلى

ص:83

در شرحى كه بر نهج البلاغة نوشته است مطالب ارزنده اى ايراد نموده است.

قاضى نور اللّه در مجالس المؤمنين از سيد مرتضى ياد كرده و او را بيش از اندازه ستوده است (1)و گفته است:سيد مرتضى چندى از آغاز زندگيش را به امير الحاجى گذرانيد سپس از اين منصب استعفا كرد.پس از اين به نقل كلام يافعى پرداخته و سپس گويد:

و امّا آنكه نقل نموده كه بعضى گفته اند كه خطب نهج البلاغة از حضرت امير عليه السّلام نيست و واضع آن يكى از دو برادر است اصلى ندارد چه هيچ كسى غير يافعى در هيچ كتاب اين سخن را در تمام خطب اين كتاب مستطاب نگفته بلكه آنچه تا غايت به نظر رسيده است آن است كه بعضى از جاهلان اهل سنت در خصوص خطبۀ شقشقيه مشهور و متواتر اين تهمت را كرده اند و شارح نهج البلاغة على بن عبد الحميد معتزلى كه در مسئله امامت همفكر و موافق با ايشان است اين خطبه را از آن حضرت دانسته است.

مؤلف گويد:پيش از اين گذشت و در آينده هم ذيل شرح حال سيد رضى خواهد آمد كه برخى از عامه در انتساب نهج البلاغة به حضرت مولى عليه السّلام همان سخن را گفته كه يافعى گفته است.يكى از شاگردان شيخ على كركى در رساله اسامى مشايخ اصحاب ما گويد:

از ايشان است سيد مرتضى صاحب الامارة و الاستيلاء ذو المجدين الشريفين

ص:84

ابو القاسم على بن حسين بن احمد موسوى كه روايت مى كند از شيخ مفيد و عبد اللّه مرزبانى و آثار ارزنده اى در اصول الدّين و فقه و علوم عربيه و اصول الفقه و اشعار دارد از آن جمله است الشافى در امامت كه بى مانند است و كتاب تنزيه الانبياء و الاولياء و الرّد على الغزالى و المصباح فى العلم و العمل و المكمّل و الذريعة فى اصول الشريعة و المسائل الناصرية و كتاب الانتصار (1)و كتاب غرر الفوائد و درر القلائد در ضمن چندين مجلس و به منظور بيان اخبار و آثار و احوال معمران گردآورى شده است.

مؤلف گويد:در اصل نسخۀ رساله اسامى پاره اى نادرستى ها و برگردانها ديده مى شود و ظاهر آن است كه در جمله«و الرّد على الغزالى»كه عطف بر ما قبل بوده از قبيل اشتباه نسخه بوده باشد و هرگاه درست باشد،بايد گفت مؤلف رساله در انتساب كتاب مزبور به سيد مرتضى از بعضى بى خبران پيروى كرده است زيرا غزالى در عصر سيد مرتضى نبوده تا چه رسد كه پيش از او بوده باشد و سيد ردّى بر او نوشته باشد و ما پس از اين در بخش دوّم اين كتاب ذيل شرح حال غزالى به چگونگى آن خواهيم پرداخت.

در چندجا از احوال سيد مرتضى نامى از اجداد سيد مرتضى سخن به ميان آمد ولى در هيچ كجا نام احمد آورده نشده و از اشتباهاتى كه در نسخۀ اسامى آمده است آن است كه جد سيد را احمد معرفى كرده است (2).

سيد مرتضى فرزندى داشته به نام ابو عبد اللّه حسين بن مرتضى موسوى كه به قول ابن اثير در كتاب كامل در ضمن پيش آمدهاى سال 443 هجرى مى نويسد:معظم له در اين

ص:85

سال درگذشته است و ازآنجاكه به غير از آنچه ايراد كردم به شرح حال ديگر او نرسيده ام و همچنين به يقين نمى دانم كه مشار اليه در زمره علما بوده است يا نه،همين دو علت باعث شد كه ترجمه مستقلى براى او ترتيب ندادم ولى ممكن است منصب نقابت سادات را عهده دار گرديده باشد.

سيد هاشم بحرانى مشهور به علاّمه در آغاز كتاب معالم الزلفى مى نويسد:مؤلف عمده[عمدة المطالب]اظهار داشته است:در يكى از تاريخها نوشته شده هنگامى كه سيد مرتضى درگذشت كتابخانه او مشتمل بر هشتاد هزار مجلد كتاب بود و از صاحب اسماعيل بن عباد نقل شده است كتابخانۀ او هفتصد بار شتر بوده است.

و از شيخ رافعى نقل كرده است كه كتابخانه سيد داراى صد و چهارده هزار مجلد بوده است و كتابخانه قاضى عبد الرحمن شيبانى در ميان گردآورندگان از همه بيشتر بوده است كه داراى صد و چهل هزار مجلد كتاب بوده است.

سيد هاشم در پايان كلام خود گويد:آن كتاب ها و آن علم ها و آن دانشوران كجايند.

حموينى كه از علماى عامه است در كتاب فرائد السمطين از استادش عبد الحميد بن فخار موسوى به سند متصل به هشام بن محمد از پدرش نقل كرده است كه گفت:طرماح و هشام مرادى و محمد بن عبد اللّه حميرى كه از سرايندگان عرب بودند در دربار معاويه حضور داشتند معاويه بدرۀ زرى در برابرشان گذارد و خطاب به آنان گفت اى سرايندگان عرب هريك از شما چكامه اى در ستايش على بن ابى طالب بسرائيد و حق مطلب را آن چنانكه هست در چكامۀ خود بگوييد از نسل صخر بن حرب نباشم هرگاه يكى از شما حقيقت ستايش على عليه السّلام را آن چنان كه هست بگويد و اين بدرۀ زر را به او ندهم.

به دنبال اين پيشنهاد طرماح از جا برخاست و چكامه اى در حق حضرت مولا گفت.

چكامه اى به جا بود ليكن معاويه گفت بنشين كه خدا از نيت تو باخبر است و از ارتباط تو با على عليه السّلام اطلاع دارد.سپس هشام مرادى از جا برخاست و حقايقى را دربارۀ على عليه السّلام به زبان آورد معاويه به او گفت تو هم در كنار يارت آرام بگير كه خدا از نيت هر دو شما و از توجهى كه به على عليه السّلام داريد باخبر است.در اين موقع

ص:86

عمرو بن عاص خطاب به محمد بن عبد اللّه حميرى كه ارتباط ويژه اى با او داشت گفت اى محمد تو سخنى دربارۀ على بگو و حقيقت على را آن چنان كه هست ايراد كن.محمد به معاويه گفت:سوگند ياد كرده اى كه بدرۀ زر را به كسى بدهى كه حقيقت على عليه السّلام را در چكامۀ خويش هويدا بسازد؟معاويه گفت:آرى از نسل صخر بن حرب نباشم هرگاه كسى حقيقت على را در چكامه اى بسرايد و اين بدره را به او ندهم.

محمد بن عبد اللّه كه يكى از نياكان سيد مرتضى(قدس سره)بود اين ابيات را سرود:

بحق محمّد قولوا بحق فان الافك من شيم اللئام

أبعد محمد بأبى و أمى رسول اللّه ذى الشرف التهام

أ ليس على أعلم خلق ربى و أشرف عند تحصيل الكلام

ولايته هى الايمان حقا فذرنى من اباطيل الانام

و طاعة ربنا فيها و فيها شفاء للقلوب من السقام

على امامنا بأبى و أمّى ابو الحسن المطهّر من أثام

امام هدى مهيب البأس حبر به عرف الحلال من الحرام

فلو انى قتلت النفس حُبا له ما كان فيها من أثام

يحلّ النار قوما أبغضوه و ان صلّوا و صاموا ألف عام

فلا و اللّه لا تركوا صلاة بغير ولاية العدل الامام

أمير المؤمنين بك اعتصامى و بعدك بالائمة لى اعتصامى

فهذا القول لى دين و هذا الى لقياك يا ربى كلامى

اشعار فوق را در ضمن ابيات زير ترجمه كرده ام:

به حق گويا شو اى دل نى به باطل كه باطل شيوه مردان حق نيست

پس از احمد كه جان مادر و باب فدايش باد چون او ذو سبق نيست

على اعلم ز جمله خلق عالم چو او اشرف ز جمله ما خلق نيست

ولاى او بود ايمان باللّه اباطيل دگرها جز ملق نيست

ولايت طاعت حق است و جز آن ترا داروى شافى بى قلق نيست

على كه مادر و بابم فدايش امامت را جز او كس مستحق نيست

ص:87

امامى رهبر و حِبرى مسلّم چو او صاحب عطا و ذو نسق نيست

حرام حق به او گرديده ظاهر حلالش هم جز او اندر ورق نيست

اگر در راه او از كف دهم جان خلاف گفتۀ رب الفلق نيست

يحلّ النار قوما ابغضوه صلات و صوم اينجا جز رهق نيست

نماز و روزه تو بى ولايش به غير از خوارى و غير از رقق نيست

ولايت نيست غير از آب رحمت جلافت جز كدورت يا رِنَق نيست

اميرا بر تو باشد اعتصامم كه جز تو هيچ كس را خود رمق نيست

پس از تو اعتصامم بر امامان امامانى كه جز ايشان احق نيست

مرا اينست آئين تا قيامت كزين بهتر مرا قولى ادقّ نيست

دل ساعد به حبّ اوست زنده و را جز حبّ او اندر نمق نيست

معاويه پس از شنيدن ابيات او اظهار داشت آرى تو در آنچه سرودى از آنها به راستى و درستى نزديك تر مى باشى.

يكى از فضلا در حاشيۀ كتاب فرائد السمطين ذيل اشعار يادشده مى نويسد:بديهى است محمد بن عبد اللّه از مردم حمير است و سيّد مرتضى از سادات اهل بيت است بنابراين چگونه ممكن است محمد بن عبد اللّه از نياكان سيد مرتضى(ره)بوده باشد مگر اينكه گفته شود محمد بن عبد اللّه از نياى مادرى او بوده باشد.خدا داناست.

مؤلف گويد:محمد بن عبد اللّه شاعر يادشده در فوق غير از محمد بن عبد اللّه است كه در كتاب رجال اصحاب به نام و نشان او اشاره شده است و همچنين نمى توان او را همان حميرى دانست كه كتاب قرب الاسناد از آثار او مى باشد زيرا مؤلف قرب الاسناد از روات حضرت بقية اللّه است.

مؤلف گويد:پيش از اين ذيل يادآورى از سيد ابو القاسم على بن احمد بن موسى بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب عليهم السّلام پاره اى از مطالبى كه مربوط به سيد مرتضى بوده است ذكر كرديم.از جمله نوشتيم و ممكن است كتاب تثبيت المعجزات از آثار اين سيد باشد نه از سيد مرتضى.

در يكى از مواضع ديدم كه از املاء يكى از مشايخ نقل كرده است به خط شيخ

ص:88

شهيد ديده شده كه از كتاب معتبرى چنين نقل شده است:از يكى از شاگردان سيد مرتضى سؤال شد چرا سيد مرتضى راضى شد تا او را به لقب علم الهدى كه لقب ويژه حضرت مولى على عليه السّلام مى باشد بنامند؟وى گفت سيد به اين لقب راضى نبوده و آن را هم براى خود اختيار نكرده بود بلكه وزير محمد بن حسين بن عبد الرحيم در سال 420 هجرى كه در مقام وزارت برقرار بود بيمار شد حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام را در خواب ديد كه خطاب به او مى فرمايد به علم الهدى بگو تا سورۀ مباركۀ فاتحه را بر تو بخواند تا از اين بيمارى بهبودى پيدا كنى!وزير پرسيد يا امير المؤمنين علم الهدى كيست؟فرمود على بن الحسين الموسوى.بنا به فرمان حضرت مولى عليه السّلام نامه اى تحت عنوان مزبور براى او نوشت؛سيد به مجردى كه عنوان نامه را ملاحظه كرد گفت:خدا را در حق من رعايت كنيد و مرا به چنين لقبى مخوانيد چنانكه هرگاه آن را بپذيرم موجبات شناعت و بى اعتبارى مرا به وجود خواهد آورد.وزير در پاسخ به اطلاع رسانيد به خدا سوگند من اين لقب را از پيش خود ننوشتم بلكه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام به من دستور داد تا آن لقب را براى تو بنگارم و هم اكنون هم نامه اى به خليفه القادر باللّه خواهم نگاشت و جريان خوابم را به اطلاع او خواهم رسانيد.

به دنبال آن،نامه اى براى خليفه نوشت خليفه كه از جريان خواب خبردار گرديد نامه اى به سيد مرقوم داشت كه گواراى تو باد لقبى كه جدّت عليه السّلام براى تو تعيين كرده است.اين موضوع در اندك وقتى گوشزد مردم شد و از آن به بعد در نامه هايى كه براى سيد ارسال مى شد عنوان نامه را به همين لقب مزيّن مى داشتند.

ملا نظام قرشى در نظام الاقوال مى نويسد:على بن حسين بن موسى بن محمد بن موسى بن ابراهيم بن موسى بن جعفر الصادق عليه السّلام كه به كنيۀ ابو القاسم مشهور و به مرتضى و علم الهدى ملقّب است،در همه علوم يكتاى بى همتا بود و همگان به فضيلت او اعتراف كرده اند.در علوم متفرق از قبيل كلام و فقه و اصول فقه و ادب و نحو و شعر و لغت و فنون ديگر بر معاصران خويش برترى داشته است.ديوان شعرى دارد كه متجاوز از صد و بيست هزار بيت مى باشد و علاوه بر آن آثار بسيارى از خود به يادگار

ص:89

گذارده است از قبيل انتصار در حديث و الشافى در امامت در نقض كتاب الكافى عبد الجبّار.

سپس از شيخ طوسى نقل كرده است كتاب شافى كتابى است كه مانند آن در فن امامت تأليف نشده است.

و از آثار او كتاب الملخص در اصول؛الذريعة در اصول فقه؛المقنعة در فقه و امثال اين ها از آثار ديگر كه نقل همگى آنها به درازا مى كشد و با اختصار كتاب تناسبى ندارد.

پس از اين نوشته است:شيخ طوسى در كتاب فهرست از وى نام برده و اضافه كرده است اكثر اين كتابها را نزد وى خوانده ام و ما بقى آنها را در فرصتهائى كه به دست مى آمده در ضمن قرائتى كه بر او مى شده است سماع كرده ام.

و علاّمه حلّى(طاب ثراه)نوشته:علماى اماميه از روزگار سيد تا اين زمان كه سال 693 هجرى است از كتابهاى او استفاده مى كنند و او ركن عظيم و معلم ايشان بوده است قدس اللّه روحه و جزاه عن اجداده خيرا.

مؤلف جامع الاصول كه از علماى عامه است وى را از مجددين قرن چهارم شيعه مى داند ازآن پس كه حضرت رضا عليه السّلام از مجددين قرن دوم شيعه بشمار آورده است.يافعى كه از اعلام عامه است مى نويسد:سيد مرتضى كتابى دارد به نام غرر و درر كه مشتمل بر فنونى از معانى ادب بوده و در آن ها گفتگو از نحو و لغت و امثال اين ها كرده است و اين كتاب دلالت مى كند كه سيد از فضيلت بسيارى برخوردار بوده و اطلاعات بسيارى از علوم داشته است.

پس از اين مرقوم داشته است:سيد(قدس سره)در ماه رجب سال 355 هجرى متولد شده و پنج روز باقى مانده از ماه ربيع الاول سال 436 هجرى وفات يافته و روزى كه رحلت كرده است هشتاد سال و هشت ماه و چند روز داشته است و از شاگردان او شيخ طوسى و سلاّر و ابو الصلاح بوده تلّعكبرى و حسين بن على بن بابويه از وى روايت مى كرده اند.پايان كلام مؤلف نظام الاقوال.

مؤلف گويد كلام نظام الاقوال از جهات چندى بيرون از نظر نخواهد بود:

1-نسب سيد را به طرزى كه نقل كرده است برخلاف آبا و اجداد او بوده كه پيش

ص:90

از اين از منابع متعددى نقل كرديم 2-كتاب انتصار در حديث نبوده بلكه در فقه است؛آن هم براى بيان مسائلى كه اماميه منفرد در آنها بوده است و مورد استفاده اعلام مى باشد و نسخه اى از آن هم در نزد ما موجود است.3-نام كتاب عبد الجبار،المغنى بوده نه الكافى 4-كتاب الملخص و الذريعة در فن اصول فقه است نه در اصول الدّين 5-كتاب المقنعة در فقه است و از آثار شيخ مفيد مى باشد و همان كتابى است كه متن تهذيب الحديث شيخ طوسى را تشكيل مى دهد.كتاب سيد مرتضى بنام المقنع و در غيبت است و ما نسخه اى از آن را ديده ايم.6-تاريخ ميلاد و وفات سيّد را با آنچه راجع به تاريخ برادرش سيد رضى نوشته است مقايسه نمائيم به اختلاف برخورد خواهيم كرد بويژه كه اظهار داشته است سيد رضى چهار سال بزرگتر از برادرش سيد مرتضى بوده است 7-تلعكبرى و حسين بن على بن بابويه از وى روايت نمى كرده اند؛بلكه سيد از ايشان روايت مى كرده است.مگر اينكه بگوييم اشتباهى از ناسخ به وجود آمده است و يا آنكه از عبارت چيزى ساقط شده باشد تا ارتباط صحيحى در ميان عبارت به وجود بيايد.به عنوان مثال شيخ مفيد يا ديگر از افرادى كه سيد از آنها بهره گيرى داشته است ساقط گرديده است.

از شهيد ثانى نقل شده است كه به خط خود بر پشت خلاصۀ علامه مرقوم فرموده:

سيد مرتضى در پيش خاصه و عامه از احترام خاصى برخوردار بوده است.

گويند قاضى عبد الجبّار هنگامى كه به كتاب جمل العلم و العمل سيد مرتضى دست پيدا كرد اظهار داشت هرگاه سيد مرتضى به غير از همين كتاب مختصر اثر ديگرى هم نمى داشت بر ديگر اعلام برترى پيدا كرده بود.

ابو الحسين همراه با سيد به كسب ادب مى پرداخت و به او احترام مى كرد.

سيف آمدى گفته:در مطالعات خويش به نظريه اى بس ارجمند در باب عصمت از ابن خطيب برخورد كردم و از استوارى و ارزندگى آن به شگفت آمدم تا اينكه به كتاب تنزيه الانبياء سيد مرتضى دست يافتم ديدم آنچه كه در كتاب آمدى مطالعه كرده ام،از نظريات سيد مرتضى گرفته است.

از ارموى نقل شده است وى سيد مرتضى را بر حضرت امام هادى عليه السّلام برترى مى داد.كسى كه اين اظهار نظر را از وى شنيده به وى گفته؛چگونه سيد را بر آن

ص:91

حضرت برترى مى دهى حال آنكه امام هادى امام معصوم است و سيد معصوم نمى باشد!ارموى پرسيد عصمت چيست؟در پاسخ گفتند چنين و چنان است و خود سيد هم اعتراف دارد كه امام هادى برتر از او مى باشد ارموى گفت چنين نيست او اظهار تأدب مى كند.

شيخ ابو جعفر محمد بن يحيى بن مبارك بن غسّانى حمصى گفته است:به هيچ دانشورى از اعلام خاصه برنخوردم مگر اينكه نسبت به سيد اظهار كوچكى مى كرد و به كسى نرسيدم كه از وى نكوهش كند مگر اينكه او را از طائفه خود مى انگاشته است.

شيخ ما عز الدّين احمد بن مقبل مى گفته:هرگاه انسانى سوگند ياد كند كه سيد مرتضى در فنون عربى داناتر از عرب بوده است از نظر من در چنان سوگندى گناهكار نبوده است.

از يكى از مشايخ ادباى مصر شنيدم كه گفته بود:به خدا سوگند از كتاب غرر سيد مرتضى مسائلى را استفاده كردم كه آنها را در كتاب سيبويه و ديگر از كتابهاى نحو به دست نياورده بودم.

معمول خواجه نصير طوسى(قدّس سرّه القدّوسى)در درس آن بود كه هرگاه نام سيد را به زبان مى آورد«صلوات اللّه عليه»مى گفت و به قاضيها و مدرسانى كه در درسش حضور داشتند توجه كرده مى گفت چگونه بر سيد درود فرستاده نشود؟

پيش از اين در ذيل احوال پدر سيد مرتضى نوشتيم كه ابو العلاى معرّى در چكامه اى كه در سوك پدر سيد گفته و در ديوان سقط آورده شده است از سيد مرتضى و سيد رضى نام برده و از آن دو بزرگوار ستايش كرده و ابياتى كه در آن چكامه بوده و حاكى از ستايش ايشان است اين بيت است:

ابقيت فينا كوكبين سناهما فى الصبح و الظلماء ليس يخاف

دو كوكب پس از خود نهادى بجاى كه از نورشان بيمى از ليله نيست

و پس از ستايش فراوانى كه از آنها كرده است مى گويد:

ساوى الرضى المرتضى و تقاسما خطط العلى بتناصف و تصاف

سيد رضى و سيد مرتضى با يكديگر برابرند و مراتب عظمت و بزرگوارى را

ص:92

با كمال صدق و صفا در ميان خويش تقسيم نموده و هريك نيم صحيح آن را در اختيار گرفته است.

يكى از دانشوران هم زمان در شرح ابيات مطوّل به مناسبتى مى نويسد:ديگر كمالات ابو القاسم مرتضى على بن الحسين دانشمند ثمانينى ذو المجدين به اندازه اى است كه نيازى به بيان ندارد و دوست و دشمن به كمالات او اعتراف دارند.

گويند محمد بن حسين بن عبد الرحيم وزير قادر عباسى،به بيمارى سختى دچار شد چنانكه طبيبان از معالجه او لاعلاج ماندند.او حضرت امير المؤمنين عليه السّلام را در خواب ديد كه به وى دستور مى دهد تا از سيد مرتضى بخواهد براى بهبودى او دعا كند و حضرت مولى در رؤيا از وى به علم الهدى ياد كرد و پس از آنكه بهبودى يافت جريان خواب را به اطلاع قادر عباسى رسانيد و لقب علم الهدائى را در رديف القاب او قرار دادند با آنكه سيد محض شكسته نفسى از پذيرفتن آن لقب استنكاف مى ورزيد.

و مى نويسد:سيد مرتضى پس از برادرش سيد رضى نقابت سادات و امير الحاجى را عهده دار گرديد و ولادت او در سال 355 هجرى بوده است و پنج روز باقى مانده از ماه ربيع الاول سال 436 هجرى درگذشت.او و پدر و برادرش در دولت بويهيان(آل بويه)از مناصب عاليه برخوردار بودند و بهاء الدوله ديلمى پدرش حسين را به لقب الطاهر الاوحد و ذو المناقب ملقّب ساخت.

سيد نعمت اللّه جزائرى شوشترى كه از دانشوران هم زمان ما است،در آخر يكى از اجازاتش كه به خط او ديده ام چنين نوشته است:به اسانيد نحويه خويش كه منتهى به ابو الحسن نحوى مى شود.همين موضوع را كه ذيلا يادآورى مى كنيم،مؤلف ايضاح هم متذكر شده است:چنين روايت مى كنيم ابو الحسن نحوى گفت كه در يكى از روزها به حضور سيد مرتضى شرفياب شدم،ابياتى را سروده بود و از آنجا كه در بحر شعر متوقف گرديده بود آن ابيات را در اختيار من گذارد و گفت اين ابيات را به برادرم رضى تسليم كن و به او بگو آنها را به پايان برساند ابيات اين است:

سرى طيف سلمى طارقا فاستفزنى سحيرا و صحبى فى الفلاة وقود

فلمّا انتهينا للخيال الذى سرى اذا الارض قفرا و المزار بعيد

ص:93

فقلت لعينى عاودى النوم و اهجعى لعلّ خيالا طارقا سيعود

-خيال سلمى شب هنگام از من دور شد و مرا در سحرگاهى تنها گذارد در حالى كه ياران من در بيابان به خواب رفته بودند.

-آنگاه كه در بيابان خالى از آب و گياه بودم و با خيال سرگرم بودم.

-خطاب به ديدگانم گفتم اينك بخوابيد و آرام گيريد ممكن است خيالى كه مرا تنها گذارده است دوباره بازگردد.

ابيات را از سيد گرفتم و به حضور سيد رضى بردم به مجردى كه آن ابيات را قرائت كرد كاغذ و مركب طلبيده اين دو شعر را مرقوم داشت:

فردت جوابا و الدموع بوادر و قد آن للشمل المشتت ورود

فهيهات عن ذكرى حبيب تعرضت لنا دون لقياه مهامه بيد

-درحالى كه اشك از ديدگانش جارى بود در پاسخ من گفت اينك آن هنگامى رسيده است كه با سرعت هرچه تمام تر جدايى در ميان ما به وجود بيايد.

-چه بسا دور است كه از دوست ياد كند.چه آنكه ملاقات با او در بيابان دورافتاده اى است.

آن دو شعر را نزد سيد مرتضى بردم به مجردى كه قرائت كرد عمامه به زمين زد و گفت:چقدر گران است بر من كه فراست بى نهايت برادرم پس از يك هفته او را از پاى درخواهد آورد.آرى هنوز هفته به پايان نرسيده بود كه سيد رضى به جوار رحمت خدا پيوست عليهما الرحمة و الرضوان.

سيد رضى(قدّس سرّه)خطاب به راضى باللّه خليفه عباسى گفته است:

مهلا امير المؤمنين فانّنا فى دوحة العلياء لا نتفرق

ما بيننا يوم الفخار تفاوت الكل منّا فى السّيادة معرق

الاّ الخلافة ميّزتك فاننى انا عاطل منها و انت مطوق

-آرام باش اى امير كه ما همگى شاخه هاى درخت تناورى هستيم و از يكديگر جدايى نداريم.

-روزگارى كه پاى بالندگى به ميان بيايد تفاوتى در اصل سيادت ما نمى باشد.

ص:94

-آرى تنها امتياز ميان ما و تو در آن است كه تو طوق خلافت به گردن افكنده اى و گردن من از قلادۀ خلافت آسوده است.

و در يكى از سالها كه سيد رضى از رفتن به حج اعراض كرده بود و شاهد بازگشت حاجيان از سفر حج بود گفته است:

عارضا بى ركب الحجاز اسائله متى عهده بايام جمعى

و استملا حديث من سكن ال نخيف و لا تكتباه الا بدمعى

فاتنى ان ارى الديار بطرفى فلعلّى ارى الديار بسمعى

-هنگامى كه قافله حاجيان از سفر حج باز مى گرديدند از روزگارى كه همراه ايشان به سفر حج مى رفتم پرسيدم.

-و از آن دو نفر احوال ساكنان مسجد خيف را جويا شدم پاسخ مرا با آب ديدگانم به نگارش درآوردند.

-آرى آن سال كه از رفتن به حج بازمانده بودم ديار ياران را به ديدۀ خويش نديدم ليكن در انتظار بودم كه چگونگى حال آنها را با چشم گوشم مشاهده نمايم.پايان آنچه به خط سيد نعمت اللّه مطالعه كردم.

ابن جوزى در كتابهايش بسيارى از مقالات وعظ او را نقل كرده است.از جمله گفته است:روزى از او شنيدم كه مى گفت حزمة حزن خير من اعدال اعمال؛«هرگاه كسى از راه اندوهناكى هوشيار گردد بهتر از آن است كه كارهايش را طبق رويۀ معينى به انجام برساند».

باز گويد:از آنجا كه واعظ غزنوى شيعه بود مورد اتهام گروهى از عامه قرار گرفته بود و به همين مناسبت وى را از وعظ بازمى داشتند ليكن طولى نكشيد به وى اجازه دادند و سلطان مسعود در اعظام او مى كوشيد و به مجلس اندرزش حضور پيدا مى كرد.

چون سلطان مسعود درگذشت مخالفان به اهانت و آزار او پرداختند و در همان ايام بيمار شد و در ماه محرم سال 548 هجرى درگذشت،و در رباطى كه مأواى او بود مدفون گرديد (1).

يكى از آثارش متعرض شده است.از روزگار و چگونگى احوال آن اطلاعى ندارم.

مؤلف گويد:در هرات در كتابهاى ملا محمد رضى مدرس هروى(رحمة اللّه تعالى)بخشى از كتاب اقصى الهمة فى معرفة الائمة را كه به پارسى تأليف شده بود مشاهده كردم كه از آثار سيد على حسينى بود و در آن بخش به احوال پيمبر اكرم و فاطمه و ائمه و مناقب و معجزات ايشان عليهم السّلام پرداخته بود.دور نيست كتاب مزبور از آثار مترجم حاضر بوده باشد و احتمال هم دارد از آثار ديگرى بوده باشد.

و دور نيست مترجم حاضر با سيد زين الدّين يادشده يكى باشد.

شيخ اجل نور الدّين على بن عبد العالى كركى است.

سپس اضافه فرمود:اكثر مطالب كتاب تأويل الآيات از تفسير شيخ بزرگوار محمد بن عباس بن على بن مروان بن ماهيار اقتباس شده است و نجاشى پس از آنكه به وثاقت ابن ماهيار اشاره كرده است مى نويسد:از آثار او كتاب ما نزل من القرآن فى اهل البيت است ابن ماهيار معاصر با كلينى بوده است.

و كتاب جامع الفوائد نيز از آثار مترجم حاضر مى باشد كه مختصرى از كتاب تأويل الآيات خود او مى باشد و يا يكى از متأخران پس از او به اختصار آن اقدام نموده است.من در يكى از نسخه ها به اظهار نظرى رسيدم كه دليل بر آن بود كتاب جامع الفوائد از آثار شيخ علم الدّين بن سيف بن منصور مى باشد.

در فصل دوم از بحار مى نويسد:گروهى از متأخران از كتاب تأويل الآيات و كتاب كنز جامع الفوائد روايت مى كنند و مؤلف اين دو فقره كتاب در نهايت فضيلت و ديانت بوده است.پايان كلام استاد كه مقامش در دنيا و آخرت زياد باد.

ممكن است بعضى احتمال بدهند مترجم حاضر همان سيد امير شرف الدّين شولستانى است كه در نجف اشرف مى زيسته است.

مؤلف گويد:البتّه اين پندار نابجا است،زيرا سيد امير شرف الدّين از مردم شولستان بود،نه از مردم استرآباد،گذشته از اين امير شرف الدّين-به طورى كه در شرح حال او گذشت-سالها پس از او مى زيسته است.امير شرف الدّين تقريبا هم عصر ما بوده است.

گذشته از اين كلام استاد استناد خالى از دقت نمى باشد زيرا از ظاهر كلام استاد به دست مى آيد كه تأويل الآيات از آثار كسى است كه سالهاى زياد پيش از سيد مترجم مى زيسته است،حال آنكه نظر من اين است كه تأويل الآيات از آثار دانشورى است كه از متأخران علامه حلّى بشمار مى آيد.

شيخ معاصر در امل الآمل نخست در باب الشين آن كتاب مى نويسد:شيخ شرف الدّين بن على نجفى فاضلى دانشور و محدثى صالح بود.كتاب الآيات الباهرة فى فضل العترة الطاهرة از آثار او مى باشد.

ص:98

گاهى اين كتاب را از آثار كراجكى برشمرده اند ليكن اين احتمال درست نيست زيرا مؤلف الآيات الباهرة در اثر خود از كشف الغمه و از آثار علامه نقل كرده است.

آرى كتاب مزبور داراى دو نسخه بوده است،در يكى از آن دو زياداتى به چشم مى خورد كه مؤلف در آن از كنز الفوائد كراجكى مطالبى را نقل كرده است.همچنين در آن از كتاب ما نزل من القرآن فى اهل البيت عليهم السّلام از آثار محمد بن عباس معروف به ابن حجام،كه از ثقات دانشوران بشمار مى آيد،نقل كرده است.

و در باب عين بى نقطه مى نويسد:شيخ شرف الدّين على استرآبادى از فقهاى علماء بوده است و كتاب شرح الجعفرية شيخ على بن عبد العالى از آثار او مى باشد و شيخ شرف الدّين مذكور از شاگردان شيخ على بوده است و من شرح يادشده را در كتابخانه آستان مقدس حضرت رضا عليه السّلام ديده ام.

مؤلف گويد:از ظاهر كلام شيخ معاصر برمى آيد كه وى شرف الدّين بن على نجفى و شيخ شرف الدّين على استرآبادى را،عنوان دو تن از علما قرار داده است.

و باز در آغاز كتاب اثبات الهداة فى النصوص و المعجزات اظهار داشته است:

كتاب الآيات الباهرة فى فضل العترة الطاهرة از آثار شيخ شرف الدّين على نجفى است و گاهى هم آن را به ديگرى انتساب داده اند.

مؤلف گويد:از ادله اى كه تأييد مى كند كتاب الآيات الباهرة از آثار كراجكى نمى باشد آن است كه نسخه كهنى را در تبريز ديده ام كه در آن از كتابهاى شيخ ابن شهرآشوب و شيخ حسن بن ابى الحسن ديلمى يعنى مؤلف ارشاد القلوب روايت مى كرده است.هرچند در آن كتاب از شيخ مفيد و سيد مرتضى و شيخ طوسى هم روايت مى كرده است،گرچه ممكن است از خود اين اعلام روايت نكرده باشد بلكه از كتابهاشان روايت نموده باشد.

به دنبال آنچه از كلام شيخ معاصر نقل كرديم به جهات چندى كه بيرون از تأمل نمى باشد مى رسيم:1-نام مؤلف الآيات الباهرة را شرف الدّين نوشته است.2-نام پدرش را على دانسته است.3-او را سيّد معرّفى نكرده است.4-او را استرآبادى دانسته است.

ص:99

5-نام كتاب را كه غرويه بوده متعرض نشده است.6-در اصل مطبوع آورده نشده است.

7-مؤلف كتاب ما نزل من القرآن فى اهل البيت را ابن حجام معرفى كرده است و حال آن كه مؤلف آن ابن ماهيار است و ممكن است هر دو عنوان مربوط به شخص واحد بوده باشد.

در تأييد كلام استاد استناد مى گويم:در شهر اردبيل نسخه اى از كتاب الغروية فى شرح الجعفرية را ديدم كه از آن نسخه استفاده مى شد.كتاب مزبور از آثار سيد امير شرف الدّين شاگرد شيخ على كركى است و اين شرح را در روزگار زندگى مؤلف تأليف نموده است كه ما در باب شين نقطه دار به اين موضوع اشاره كرديم و همچنين پاره اى از مطالب مربوط به اين بخش را در ذيل شرح حال شيخ علم بن سيف بن منصور تذكر داده ايم.

على عليه السّلام را از وى روايت مى كند.اين مناجات طولانى همان مناجاتى است كه در آغاز آن چنين آمده است:اللهم صلّ على محمد و آل محمد و ارحمنى اذا انقطع عن الدنيا اثرى... (1)و همين مناجات را مرتضى سعيد عز الدّين از سيد فضل اللّه روايت كرده است.

در آغاز يكى از نسخه هاى آن مناجات ديدم كه اين سند آمده بود:

از امام سعيد تاج الدّين محمد بن محمد بن شعيرى(رحمة اللّه)روايت شده است، گفت:خبر داد به من مرتضى سعيد عز الدّين مرتضى،از سيد امام ضياء الدّين فضل اللّه (رضى اللّه عنه)از على بن حسن بن محمد(كتابت مناجات امير المؤمنين على عليه السّلام) را روايت كرده،گفت:خبر داد به من ابو الحسن على بن محمد خليدى،گفت:خبر داد به من شيخ ابو الحسن على بن نصر قطّامى(رضى اللّه عنه)گفت:خبر داد به من احمد بن حسن بن احمد بن داود وثابى كاشانى،از پدرش،از على بن محمد بن شيره كاشانى،از مولانا ابو محمّد حسن عسكرى عليه السّلام در سال 260 تا آخر حديث...

تأمل نخواهد بود.ممكن است مراد ابن شهرآشوب از بعض الصادقين،يكى از دانشوران موثوق بهم اماميه بوده باشد و در اين صورت ابن حماد از افرادى خواهد بود كه در رديف اشخاصى قرار مى گيرد كه اين كتاب صرفا براى ذكر شرح حال آنان تأليف شده است.

علاّمه در ايضاح الاشتباه در علم رجال از خطّ سيد صفى الدّين بن معد نقل كرده است ابن حماد شاعر،سراينده اشعارى است كه در آغاز كار در مشاهد شريفه و امثال آنها خوانده مى شود (1).

مؤلف گويد:ابن حماد به گروهى از شعرا گفته مى شود كه شناخته شده ترين آنها دو تن اند،1-شيخ محمد بن حمّاد كه از متأخران است،2-ابن حمادى كه از پيشينيان بشمار مى آيد.بسيار اتفاق افتاده است كه شرح حال و عنوان اين دو تن بر ديگرى مشتبه گرديده است تا آنجا كه گروهى از معروف ترين دانشوران هم يكى از دو تن را با ديگرى اشتباه نموده اند.

بالاخره ابن حمادى كه متقدم بر ديگران مى باشد مترجم حاضر است.ليكن از كتاب المجدى،كه در نسب شناسى تأليف شده و از آثار سيد ابو الحسن على بن محمد صوفى از فضلاى هم زمان با سيد مرتضى مى باشد،معلوم مى شود كه سيد ابو الحسن از برخى از اشعار ابن حماد شاعر كه در امامت بوده است با يك واسطه روايت مى كرده است.بنابراين ابن حماد همدرجۀ با صدوق بوده است و ازاين پس ،در باب«ابن»از كنى و القاب-اگر خدا بخواهد-تحقيق لازم را انجام خواهيم داد.

معلوم مى شود كه خود ابن طىّ از شيخ شمس الدّين محمد عريضى،از سيد حسن بن نجم الدّين،از سيد عميد الدّين بن اعرج حسينى روايت مى كرده است (1).

اعلام عامه گروهى را در آن اجازه ياد كرده است.

مؤلف گويد:در يكى از مجموعه هايى كه در اختيار من مى باشد به قصايد غرّائى از على بن حمّاد برمى خوريم كه از حضرت مولى على عليه السّلام ستايش و از دشمنان آن حضرت نكوهش نموده است و از ظاهر آن پيداست كه مراد از على بن حمّاد همين شيخ واسطى مترجم حاضر مى باشد.

باز گويد:بزودى نام و نشان شيخ اجل فقيه عماد الدّين ابو جعفر محمد بن على بن حمزة بن محمد بن على طوسى مشهدى مشهور به ابن حمزه و ابو جعفر ثانى و ابو جعفر متأخر مؤلف كتاب الوسيلة در فقه در ضمن شرح حالش بيان خواهد شد.و دور نيست نصير الدّين على،مترجم حاضر پدر ابن حمزه مشار اليه بوده باشد.

ظاهرا نصير الدّين طوسى يعنى مترجم حاضر،غير از خواجه نصير الدّين طوسى حكيم بنام است و همچنين غير از نصير الدّين عبد اللّه بن حمزة بن عبد اللّه بن حمزة بن حسن بن على طوسى مشهدى است كه استاد قطب الدّين كيدرى است؛همچنين با مراجعه به مدارك معلوم مى شود كه وى از خويشاوندان او بوده است.

هر چيزى است (1).

به شهادت رسيده اند.

شيخ معاصر در امل الآمل مى نويسد:وى فاضلى دانشور و سراينده اى اديب و بزرگوار بود.و آثارى در اصول و امامت و امثال اين ها دارد.از جمله آثار او النور المبين در حديث است كه در چهار مجلد تدوين شده ديگرى تفسير قرآن است كه آن هم در چهار مجلد تدوين شده است.ديگرى خير المقال در شرح قصيدۀ مقصورۀ خود اوست كه اين نيز در چهار مجلد به تحرير درآمده و مراتبى از ادب و نبوت و امامت را در آن جمع آورى كرده است.ديگرى نكت البيان؛ديگرى ديوان شعر كه اشعار خوبى را از آثار طبع خود در آن گرد آورده است و همچنين اشعار نغزى به پارسى سروده است و امثال اين ها از آثار ديگر او مى باشد.

سيد عليخان از اعلام معاصر ما مى باشد و سيد عليخان كبير در كتاب سلافة العصر از وى به عظمت ياد كرده و اشعارى از طبع آزادۀ او متذكر شده است.از سرايندگان معاصرش كه بعضى از همشهريان خود او بوده اند،چكامه هائى در ستايش از او سروده اند.از اشعار اوست كه در ضمن چكامه اى سروده است:

و لو لا حسام المرتضى أصبح الورى و ما فيهم من يعبد اللّه مسلما

و أبنائه الغر الكرام الاولى بهم انار من الاسلام ما كان مظلما

و أقسم لو قال الانام بحبّهم لما خلق الربّ الكريم جهنّما

و ما منهم الاّ امام مسوّد حسام سطا بحر طما عارض هما

-هرگاه شمشير حضرت مرتضى على عليه السّلام وجود نمى داشت،مسلمانى پيدا نمى شد كه خدا را عبادت نمايد.فرزندان پاكيزه گوهر او بودند كه با اشاعه احكام نورانى اسلام همه تيرگيها را نابود ساختند.

-سوگند ياد مى كنم هرگاه مردمان از محبت و ولايت اهل بيت دم مى زدند، پروردگار كريم دوزخ را نمى آفريد.

-امامان از فرزندان او،آنهائى هستند كه روى تيغ آخته را سياه كرده و درياى خروشان را از موج انداخته و يا هر دوى آنها با نيروى الهى به معارضه برخاسته اند.

از قصائد اوست:

ص:109

فافرغ الى مدح الامين فانّما لامانة البلد الامين أمين

و أخيه وارث علمه و وزيره و نصيره فى الحرب و هى زبون

و بنيه أقمار الهدى لولاهم لم يعلم المفروض و المسنون

-با فراغت خاطر به ستايش از پيغمبر اكرم(ص)اقدام كن.آن پيمبرى كه با صفت امانتدارى الهى،سرزمين مكه را در امان خود نگهدارى كرد.

-و برادر او وارث و وزير او بود و او را در زدوخوردى كه با دشمنان خود داشت و درحالى كه در دست او خوار و ذليل بودند يارى كرد.

-فرزندان پاكيزه گوهر او ماههاى هدايت هستند كه هرگاه وجود آنها در ميان نبود فرمان واجب و مستحب او شناخته نمى شد.

و باز در چكامه اى گفته است:

و صيرت خير المرسلين وسيلتي و ألزمت نفسى صمتها و وقارها

و عترته خير الانام و فخرهم ابت أن يشق العالمون غبارها

-بهترين فرستادگان خويش را وسيله اى براى من قرار دادى و من بر خويشتن لازم ديدم كه در برابر اين وسيله سكوت كنم و كمال بزرگداشت را مراعات نمايم.

-بازماندگان او كه بهترين مردم و موجب مباهات ايشان هستند به مرتبه اى نايل گرديده اند كه جهانيان به گرد آنها نمى رسند.

باز فرموده است:

و صيّر وسيلتك المصطفى ال امين أبا القاسم المؤتمن

و صنو الرسول و من قد علا على كتفه يوم كسر الوثن

و بضعته و امامى الشهيد من بعد ذكرى امامى الحسن

و بالعترة الغرّ أرجو النج اة فحبّهم لى او فى الجنن

-حضرت پيغمبر مصطفى(ص)را كه امين خدا و ابو القاسم مؤتمن است وسيله خود قرار بده.

-همچنين داماد آن حضرت را كه در روز فروريختن بتها از خانه كعبه،بر شانه آن وجود مبارك قدم نهاد.

ص:110

-به همين نسبت پارۀ تنش حضرت صديقه كبرى فاطمه زهرا(عليها آلاف التحية و الثناء)و همچنين دو امام شهيد حضرت امام حسن مجتبى و حضرت امام حسين سيّد الشهداء عليهم صلوات اللّه الملك الاعلى را.

-من آرزومندم از بركت خاندان پاك گوهر او از لغزش دنيا و عذاب آخرت رهائى يابم و اميدوارم از دوستى و ولايت ايشان محروم نگردم چه آنكه ولايت ايشان بهترين سپرها و نگهدارندۀ هرگونه خطرها و ناراحتيها است.

مؤلف گويد:از آثار سيد عليخان مجموعه اى است مشتمل بر مطالب ارزنده اى كه آنها را در كتابهاى چهارگانه خود كه در پيش يادشده ،ايراد كرده است.خود سيد مطالب يادشده را به انضمام مطالب ارزندۀ ديگر،در آن مجموعه گرد آورده و به عنوان هديه و ره آورد براى شيخ على سبط شهيد ثانى به اصفهان ارسال داشته است و من آن مجموعه را كه داراى فوائد پسنديده و ارزنده اى بوده است در ضمن كتابهاى شيخ على(قدس سره) ديده ام.

و اما كتاب النور المبين را به منظور اثبات النّص بر امامت حضرت مولا على عليه السّلام تدوين و تأليف نموده است.آغاز تأليف آن در ماه ذيحجه سال 1082 هجرى بوده است و در ماه ربيع الاول سال 1083 هجرى،پايان يافته است.

و كتاب خير المقال او در شرح چكامه هايى بوده است كه خود در ستايش از پيمبر اكرم و اهل بيت طاهرين او سروده است.آغاز شروع اين شرح،نيمۀ ماه ربيع الاول 1087 هجرى و پس از تأليف كتاب نور المبين است.و تاريخ فراغت آن در غره ماه شوال همان سال بوده است.اين اثر كه مشتمل بر 1063 بيت (1)مى باشد در چهار مجلد تدوين شده است.كتاب نكت البيان او مشتمل بر چندين باب است:باب اوّل در تفسير آيات

ص:111

قرآن و بيان پاره اى از غفلتها كه براى مفسران اتفاق افتاده است.باب دوم در شرح احاديث مشكلى كه علماء به شرح آنها پرداخته يا نپرداخته اند.از جمله:شرح اسماء الحسنى است؛باب سوم در بيان گفتگوهايى كه با علماى پيشين و هم زمان خود راجع به مسائل مختلفى داشته است و ابواب ديگر آن كتاب مربوط به گفتار كوتاه و اندرزهايى است كه از سوى پيمبران و ائمه طاهرين و فضلا و صوفيه در اختيار او درآمده است و همچنين مطالبى كه در فنون ادبى از شاعران بزرگ به دست آورده و ايراداتى كه بر آنها گرفته و پشتيبانى هايى كه از ايشان نموده است.به دنبال اين مطالب به يادآورى از فنون شعر از غزل و ستايش و فخرآرائى و سوك سرائى و ديگر از حكايات دلنشين پرداخته است و مدت پنج ماه از سال 1084 هجرى به تأليف اين كتاب اشتغال ورزيده است.اما تفسير قرآن او به نام منتخب التفاسير خوانده شده است و سبك او در تفسير قرآن چنين بوده است كه نخست گفتار مفسرانى را كه آثار تفسيريشان را در اختيار داشته،از قبيل تفسير نيشابورى و تفسير كشّاف و تفسير قاضى بيضاوى و تفسير مجمع البيان و تفسير عياشى و تفسير على بن ابراهيم را مورد نظر قرار داده است؛سپس به تحقيقاتى از خود در ردّ نظريه هاى آنان و يا موضوعاتى را كه آنان به آنها برخورد نكرده اند پرداخته است.آغاز شروع اين تفسير در ماه جمادى الآخرة سال 1086 بوده است و به طورى كه از ابتداى همان رساله به دست مى آيد:در ماه ربيع الاول سال 1087 هجرى به تفسير سوره الرحمن رسيده است و من در حال حاضر نمى دانم به انجام ما بقى آن توفيق خواهم يافت يا خير.

به گمان من اكثر تحقيقات سيد نعمة اللّه شوشترى كه از اعلام معاصر است،از آثار اين سيد عالى مقام اقتباس شده باشد (1).

ص:112

و اما ديوان او به نام خير الجليس و نعم الانيس موسوم مى باشد.

بديهى است جد اعلاى سيد عليخان،محمد بن فلاح(ملقب به مهدى)از شاگردان شيخ احمد بن فهد حلّى بوده است و ابن فهد رساله اى به نام او تأليف كرده است و در آن رساله سفارش هايى براى او كرده است.از جمله در آن رساله تذكر داده است كه بزودى شاه اسماعيل صفوى ظهور خواهد كرد و اين شخص همان كسى است كه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام در جنگ صفين پس از شهادت عمّار ياسر،پاره اى از پيش آمدهاى آينده را اطلاع داده است از جمله،خروج چنگيزخان و ظهور شاه اسماعيل صفوى سرسلسلۀ صفويان و همين معنى ايجاب كرد كه ابن فهد مردم را به اطاعت از واليان هويزه كه روزگار آن سلطان را ادراك مى كردند دعوت نمايد زيرا سلطان مزبور همان كسى بوده است كه حضرت مولى از ظهور او خبر داده و همان كسى است

ص:113

كه بر مخالفان چيره مى شود و آئين حق جعفرى را اشاعه مى دهد و ما شرح آن روايت و چگونگى آن رساله را در ترجمه جاماسب نامه كه به پارسى نوشته ايم ايراد كرده ايم و كسى كه خواهان تفصيل آن باشد بدانجا مراجعه نمايد.

باز مى گويد:سيد محمد بن فلاح ملقب به مهدى و جد اعلاى سيد مترجم در علوم غريبه مهارت داشته است و مراتب اين دسته از علوم را از استادش ابن فهد حلّى فراگرفته است.

سيد محمد،قيام كرد و بر شهرهاى هويزه و نواحى آن استيلا پيدا كرد و آن سرزمين ها را به تصرف خويش درآورد و پس از او والى گرى آن سرزمين ها در اختيار فرزندانش درآمد و هم اكنون نوادگان او حكومت هويزه و نواحى آن را در اختيار خويش دارند.

حكايت ها و افسانه هاى سيد محمد فراوان و پاره اى از آنها در ميان مردم مشهور است.گاهى سيد محمد را نسبت به غلو داده تا آنجا كه به وى نسبت بى دينى و بى اعتنائى به ضروريات دين داده و حتى گفته اند كه وى ادعاى الوهيت مى كرده است.و مى گويند اين پيش آمد مربوط به اواخر حال او نبوده بلكه به مجردى كه ظهور كرده اين خلاف كارى ها از سوى وى انجام گرفته است (1).

پاره اى از احاديث صحيحه نبويه كه از ائمه طاهرين نقل شده است تأليف كرده و احاديث صحيحه را به حديث محبت آل پيغمبر(ص)برگذار نموده است.و در اين اثر چهل و هفت حديث را تذكر داده است و خود او شرح فارسى بسيار خوبى هم بر آن نوشته است.

شهاب الدّين از شاگردان علاّمه دوانى و امير غياث الدّين منصور شيرازى بوده است.و جدش شيخ ركن الدّين دانيال هم كه قبرش در فساى شيراز مى باشد از مشايخ صوفيه روزگار خود بوده است.

هنگامى كه شهاب الدّين در جهرم فارس مى زيست گرفتار گفتگوى گروهى از مردم جهرم از حكومت ها و ديگر افراد بود و همين گرفتارى موجب شد تا شهاب الدّين از شهر جهرم فرار كند و از چنگال نااهلان رهائى يابد.سپس براى دومين بار به جهرم بازگشت و احاديث يادشده و شرح آنها را در آنجا به اتمام رسانيد.

و از جمله كسانى كه افتخار ارادتمندى او را در فسا يافته بودند امير جلال الدّين احمد و امير شمس الدّين شهريار بودند.

براى شرح احوال شهاب الدّين بايد به كتابهاى تاريخ و تذكره ها مراجعه كرد.شيخ جمال الدّين بن شيخ محمد كه شاگرد شيخ شهاب الدّين مى باشد،شرح حديث آخر منضم به كتاب اربعين او را كه حديث محبت اهل بيت عليهم السّلام است از كتاب بيرون نويسى كرده و رساله اى فارسى به نام سلطان شاه تهماسب تدوين نموده است و در پايان آن چكامه مفصّلى در ستايش از رسول اكرم و جانشين به حق آن حضرت(صلوات اللّه عليهما)و اندرز به مؤمنان و مخلصان را به آن افزوده است و من آن شرح را در هرات ديده ام.

اشتباهى ناسخان بوده است.

و حقيقت از نظر من آن است كه مترجم حاضر همان شيخ على بن طى فقعانى عاملى است كه در ذيل به نام و نشان او اشاره خواهد شد.بنابراين مناسب آن بوده كه شرح حال او را در بخش اول امل الآمل كه ويژه علماى جبل عامل بوده است ايراد نمايد.

يادآورى مى شود ازاين پس شرح حال شيخ بزرگوار ابو القاسم على بن على بن جمال الدّين محمد بن طى را متذكر خواهيم شد و خواهيم گفت كه شيخ ابو القاسم با مترجم حاضر و شيخ على فقعانى يكى هستند و همچنين شيخ اجلّ محمد بن على بن على بن محمد بن طى ياد شده كه فرزند سيد بن طاوس در كتاب زوائد الفوائد مطالبى را از خط او نقل مى كند،از اجداد عالى مترجم حاضر است و من خود مجموعه اى را به خط شريفش ديده ام كه از جملۀ آن،قواعد شهيد بوده است كه وى فوائد و تعليقاتى را بر آن نگاشته و تاريخ كتابت آن 847 هجرى بوده است.

شيخ معاصر در امل الآمل پس از مطالب يادشده اظهار داشته است:كنيۀ جمال الدّين ابو الفتح بوده و شاذان بن جبرئيل از وى روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:ترجمه حال پدرش عبد الجبار طوسى و فرزندش قاضى ركن الدّين عبد الجبار بن على را كه از علما هم بوده است نگاشته ايم و همچنين پيش از اين ذيل ترجمه قاضى زين الدّين ابو على عبد الجبار بن حسين بن عبد الجبار طوسى نوشتيم كه وى برادرزاده على بن عبد الجبار طوسى است و ظاهر آن است كه مراد از على بن عبد الجبار مترجم حاضر بوده باشد.

يادآورى مى شود از اجازۀ شيخ محمد سبط شهيد ثانى به ملا محمد امين استرآبادى به دست مى آيد كه قاضى جمال الدّين على بن عبد الجبار طوسى به توسط پدرش از شيخ طوسى روايت مى كرده و شيخ فقيه اديب لغوى متكلم راشد بن ابراهيم بحرانى از وى روايت داشته است.

نيلى به كسر نون است...

عبد الحميد حسينى دام فضله به سند خود از ابو عمرو كشّى روايت كرد.

پس از اين،سيد نقيب حسيب مرتضى ابو الحسين بهاء الدّين على بن سيد عبد الكريم بن عبد الحميد حسينى نجفى نسّابه استاد ابن فهد حلّى را متذكر خواهيم شد.

از قرائن پيداست كه وى جدّ سيّد زين الدّين است كه ذيلا ايراد مى شود.

عليهما السّلام همراه لشكر مسلمانان بودند و به اجازه حضرت على عليه السّلام فتح شد و هم گويند عراق مفتوح العنوة نبوده است زيرا مفتوح العنوة به سرزمينى گفته مى شود كه در حضور امام يا نايب خاص او و يا به اذن امام فتح شود و چنانكه مى دانيم هيچيك از آنها وجود نداشته است و حضور امام حسن و امام حسين عليهما السّلام در فتح عراق به حقيقت نپيوسته است بنابراين مفتوح العنوة نخواهد بود و امام(ع)هر امريه اى كه اراده فرمايد دربارۀ آن صادر مى فرمايد؛علامه حلّى هم همين نظريه را در خصوص فتح عراق ايراد كرده است.

پايان آنچه شيخ ابراهيم قطيفى از شرح نافع سيد على بن عبد الحميد نقل كرده است.

مؤلف گويد:ممكن است على بن عبد الحميد حسينى كه قطيفى نظريه او را ايراد كرده است،مترجم حاضر باشد هرچند هم محتمل است شرح نافع از آثار سيد على بن عبد الحميد باشد كه بزودى به شرح حالش اشاره مى شود.

پس از چندى به مطلبى برخوردم كه حكايتى را در شأن ميمنه كتاب مختصر نافع محقق حلّى،از خط شيخ حسن بن شهيد ثانى نقل نموده و ناقل آن حكايت را از كتاب رجال سيد على بن عبد الحميد يادآورى كرده و او همان حكايت را از استادش شيخ فخر الدّين نقل كرده است.

مؤلف گويد:به گمان من مترجم حاضر همان سيّد جليل بهاء الدّين على بن عبد الحميد حسينى است كه شيخ حسن بن سليمان شاگرد شهيد اول از وى روايت مى كرده و در كتاب خويش بدان اشاره نموده است؛علت اتحاد مزبور از چندين جهت است يكى آنكه سيد مرتضى نسّابه بهاء الدّين على بن عبد الكريم بن عبد الحميد حسنى نجفى است كه ترجمه حالش خواهد آمد ديگرى در اصل مطبوع نيامده است.

استاد استناد در فهرست بحار مى نويسد:كتاب غيبت،منتخبى از كتاب الانوار المضيئة است كه از آثار سيد على بن عبد الحميد حسنى است و كتاب ديگرى نيز از كتاب السلطان المفرّج عن اهل الايمان تأليف سيد يادشده استخراج و انتخاب شده است.

مؤلف گويد:از ظاهر كلام مجلسى كه نوشته است«از آثار سيد على بن عبد الحميد»مى باشد دليل بر آن است كه اصل الانوار از آثار بوده است نه آنكه كتاب غيبت از آثار او بوده باشد مرادش از«تأليف سيد مذكور»آن است كه كتاب السلطان المفرّج عن اهل الايمان از آثار سيد است نه آنكه منتخبش هم از آثار او مى باشد.

سيد احمد بن على بن حسين حسينى نسّابه شاگرد سيّد تاج الدّين بن معيّه حسنى نسّابه در كتاب الانساب ذيل نوادگان حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام مى نويسد:

عقب محمد عابد بن موسى الكاظم عليه السّلام منحصر به ابراهيم مجاب بوده است و عقب سيد ابراهيم منحصر به سه فرزند است،محمد حائرى و احمد قصرى و على كه در سيرجان كرمان بوده است.

مؤلف انساب گفته است:استاد ما سيد تاج الدّين(رضى اللّه عنه)اظهار داشته است كه نوادگان سيد محمد حائرى سه تن بوده اند و فرزندان او عبارت اند از حسين شتتى و على و احمد و ابو على حسن و عقب حسين شتتى از ابو الغنائم محمد و ميمون شيخى قصير است و نوادگان ابى الغنائم آل شتتى و آل فخار است و از ايشان است.استاد ما علم الدّين مرتضى على بن شيخنا جلال الدّين عبد الحميد بن شيخنا شمس الدّين فخار بن معدّ بن فخار بن احمد بن محمد بن ابى الغنائم يادشده و او هم،فرزند داشته است و آل نزار بنو نزار بن على بن فخار بن احمد يادشده و آل ابى الحمد كه حسين بن على بن فخار بن احمد مذكور بوده باشد.

ص:124

شهيد اول در يكى از سندهاى احاديث اربعين خود مى نويسد:روايت مى كنم از سيد تاج الدّين ابو عبد اللّه محمد بن قاسم بن معيّه،از استادش سيّد جليل نسّابه علم الدّين مرتضى على بن عبد الحميد بن فخار موسوى،از پدرش از جدش از سيد جليل نسّابه جلال الدّين ابو على عبد الحميد بن تقى حسينى،از سيّد امام ضياء الدّين ابو الرضا فضل اللّه بن على حسينى راوندى،از سيد ابو القمقام ذو الفقار بن محمد بن معدّ حسنى،از شيخ جليل صدوق ابو العباس احمد بن على بن احمد بن عباس نجاشى كوفى،از شيخ ابو عبد اللّه احمد بن عبدون حافظ معروف به ابن حاشر...

مؤلف گويد:از اين سند فائده هايى به دست مى آيد.

در اين مقام سخن ديگر آن است كه شهيد ثانى در يكى از سندهايش كه منتهى به صحيفه كامله مى شود مرقوم داشته:از سيد بن معيّه از گروهى،از جمله علم الدّين مرتضى على بن عبد الحميد بن محمد،از پدرش عبد الحميد،از فخار بن معدّ.

اشكالى كه در سند شهيد ثانى به چشم مى خورد و سخنى كه باقى است آن است كه نخست شهيد ثانى جدّ سيد علم الدّين مترجم حاضر را محمد معرفى كرده است و ديگر آنكه از ظاهر كلامش استفاده مى شود كه فخار از اجداد علم الدّين نبوده است و ممكن است مراد شهيد ثانى علم الدّين ديگرى باشد،زيراكه وى را به سيادت نستوده است ليكن من عالم ديگرى را به اين نام و نشان كه در اين درجه بوده باشد سراغ ندارم.

دارا بود كه همين بخش از آن كتاب را شيخ نظام الدّين به خط خود استنساخ كرده و در آخر آن چنين مرقوم داشته بود:از تعليق اين مقدار از كتاب كه براى خود داشته آسوده خاطر گرديد.العبد على بن محمد بن عبد الحميد نيلى سال 761 هجرى.

و شيخ على كركى كه بر پشت همان نسخه به خط خود نوشته بود اين مجلد و دو مجلد بعد از آنكه مشتمل بر همگى مختلف الشيعة است،به خط شيخ امام عز الدّين عبد الحميد نيلى است و ظاهرا مرادش مترجم حاضر بوده باشد،زيرا نسبت به جد شايع است و تعدد لقب هم متعارف و لفظ«على بن»از قلم شيخ على(قدس سره)افتاده است.

از آغاز غوالى اللئالى ابن جمهور احسائى و منابع ديگر معلوم مى شود كه ابن فهد هم از مترجم حاضر روايت مى كرده است و در همان كتاب در ضمن معرفى از او چنين اظهار داشته است:از ابن فهد،از شيخ امام فاضل دانشور و فقيه پارسا نظام الدّين على بن عبد الحميد نيلى،از فخر الدّين فرزند علامه.

و به طورى كه از اجازه ابن فهد برمى آيد شيخ على بن محمد بن عبد الحميد نيلى از گروهى ديگر از اعلام از جمله سيد رضى الدّين بن معبد حسينى و سيد شمس الدّين محمد بن ابى المعالى حسينى روايت مى كرده است.

و از اجازه اى كه صهيونى به شيخ على ميسى دانشور بنام داده است استفاده مى شود كه شيخ عزّ الدّين بن عشرة هم از شيخ نظام الدّين على بن عبد الحميد نيلى مترجم حاضر،از شيخ فخر الدّين بن علامه روايت داشته است.

و از اسانيد اربعين استاد استناد(قدس سره)به دست مى آيد كه شيخ على بن عبد الحميد مترجم حاضر از شهيد اول هم روايت مى كرده است.

و روايت نيلى از شهيد دور از حقيقت نمى باشد،زيراكه اتفاق افتاده است دانشورانى كه در يك درجه باشند از يكديگر روايت مى كرده اند.

شيخ فرج اللّه در كتاب رجال خود در باب القاب مى نويسد:نيلى(به كسر نون و سكون ياء و كسر لام)منسوب به نيل است كه نيل فروش باشد و بنا به ضبط اول منسوب به نيل است كه نام چند محل مى باشد از جمله نام دو دهكده است در كوفه و نام شهرى

ص:126

است واقع در ميان بغداد و واسط و رود نيل كه يكى از رودهاى چهارگانه است سيحون و جيحون و فرات و نيل باشد.

و نيل نام رنگ مشهورى است،كه از عصارۀ برگ درخت عظلم مى گيرند به اين طريق كه برگ مزبور را در آب گرم ريخته به حال خود مى گذارند.پس از آنكه ته نشين كرد آب را از روى آن برداشته ته مانده را خشك مى كنند و اين همان رنگ نيلى معروف است.

شگفت اينجاست كه براى مترجم حاضر و ديگر دانشورانى كه به نيلى معروفند، ترجمه و شرح حالى نقل نكرده اند.

در قاموس گويد:نيل به كسر نون رود مصر است و در كوفه نيز نهرى است به نام نيل (1).

مطرزى در كتاب المغرب گويد:نيل نام رودى است در مصر و همچنين نام رودى است در كوفه.

سيد داماد(قدس سره)در حاشيۀ كتاب اختيار رجال كشّى مرقوم داشته است:در كوفه نهرى است به نام نيل و اين نهر را به واسطۀ آنكه از ميان دهكده اى به نام نيل مى گذرد نيل گفته اند.

مؤلف گويد:بنا به تصريح برخى از اعلام و مورّخان،مترجم حاضر و ديگر دانشورانى كه به نام نيلى شناخته شده اند،منتسب به قريه اى هستند به اين نام كه نزديك به كوفه و در اطراف شهر حلّه واقع شده است.بنابراين گمان برخى كه اظهار داشته نيلى منسوب به نيل مصر است،بى اساس مى باشد.

ص:127

گفت حديث كرد براى ما محمد بن حامد بن يحيى قنانى،گفت حديث كرد براى ما محمد بن سرى(سدى)بن سهل بزاز،گفت حديث كرد براى ما على بن داود قنطرى، گفت حديث كرد براى ما عبد الرحمن بن بشير،گفت حديث كرد براى ما ابو مورد،از سليمان بن هشام،از ابن عمرو ابو هريره،از پيغمبر اكرم(ص)تا آخر حديث...

اقامت افكند و اندك زمانى زيست كرد و همان جا در سال 1085 هجرى درگذشت.

حكايات و افسانه هاى بى سابقۀ او زياد است خداى متعال ما و او و ديگر مؤمنان را بيامرزاد.

از آثار او رساله اى است در منع از نماز جمعه در روزگار غيبت كه به پارسى تأليف كرده و در پايان آن پاره اى از ملحقات را كه در ردّ بر رساله ملا محمد باقر خراسانى (محقق سبزوارى)بوده،كه نماز جمعه را واجب عينى مى دانسته،و به پارسى تأليف شده،اضافه نموده است و در حقيقت ملحقات مزبور رسالۀ ديگرى بوده است كه در منع از نماز جمعه تأليف نموده است.

و ملا محمد گيلانى معروف به ملا محمد سراب رساله اى در ردّ رسالۀ ملا على رضا مترجم حاضر،به پارسى تأليف كرده و ادلّه او را با نيروى هرچه تمام تر رد كرده است.

و از آثار او تفسير قران كريم است كه به پارسى نوشته است و تفسير مهم و بى سابقه اى مى باشد و ديوان شعر ارزنده اى به پارسى تهيه كرده و رساله اى در امامت به نام سفينة النجاة كه رسالۀ مفصلى است در هند تأليف نموده است (1).

ص:130

و از آنجا كه مترجم حاضر در شهرهاى ايران و هند از اهميت ويژه اى برخوردار مى باشد نام او را در اين كتاب آورده ام،در غير اين صورت بايد از او در رديف سرايندگان ياد مى كرديم و انصاف آن است كه وى ملك الشعرا مى بود و رياست اين گروه را برعهده مى داشت زيرا سروده هايش از لطيف ترين و جالب ترين اشعار است.

بديهى است سيد على بن زهره مترجم حاضر و پدرش زهره و فرزندانش يحيى و حمزه و ديگر خاندانش،همگى از بزرگان دانشوران حلب بوده اند.

مؤلف گويد:شخص فاضلى را به دين نام و نشان در شهر اصفهان كه معاصر با ما باشد نشناخته ام و گويا مراد شيخ معاصر از مترجم حاضر شيخ على معروف به شيخ على كوچك يا شيخ على(صغير)بوده باشد ليكن شيخ على كوچك داراى اين درجه و مقام نبوده است كه شيخ معاصر وى را بدانها ستوده است.آرى شيخ معاصر آشناتر به آن چيزى است كه مرقوم داشته است.

اين احتمال آن است كه در ترجمه شعيرى خواهيم نگاشت كه نسخه هاى جامع الاخبار متعدد است و ممكن است يكى از آنها از آثار مترجم حاضر بوده باشد.

اشكال دوم:حمدانى يادشده مؤلف فهرستى نمى باشد و ما كتابى به اين نام از وى سراغ نداريم آرى او راوى كتاب رجال فهرست شيخ منتجب الدّين مى باشد؛در عين حال ممكن است او هم كتاب فهرستى داشته باشد،پس مطالب مربوط به آن را در محل خودش يادآور خواهيم شد در انتظار باش.

در هر حال مترجم حاضر على بن يحيى خياط كه شاگرد ابن ادريس باشد نخواهد بود.

و از فتح الابواب ابن طاوس به دست مى آيد كه شيخ محمد بن نما و شيخ اسعد بن عبد القاهر نيز از شيخ عماد الدّين على(كه مترجم حاضر است)روايت مى كرده اند و او از پدرش قطب راوندى روايت داشته است و ابن طاوس هم به واسطه آن دو از وى روايت مى نمايد.

شرح به خوبى مى توان فهميد مترجم حاضر مصداق جملاتى است كه علامه حلّى در حق او مرقوم داشته است بلكه بالاتر از آن هم استفاده مى شود.

شيخ معاصر در امل الآمل پس از نقل كلام علامه و شيخ حسن صاحب معالم اظهار داشته است:علامه حلى به توسط فرزندش حسين بن على بن سليمان،از پدرش على بن سليمان همگى آثار او را روايت كرده است.

مؤلف گويد:گاهى علامه حلى از كمال الدّين بن ميثم بحرانى و نيز از شيخ على بن سليمان روايت مى كرده است.به طورى كه از آغاز غوالى اللئالى ابن ابى جمهور احسائى به دست مى آيد،شيخ على بن سليمان از شيخ كمال الدّين بن سعادت بحرانى روايت مى كرده (1).

باز اظهار داشته است:در كتابخانه موقوفه قسطنطنيه روم شرح قصيده ابن سينا را كه از آثار شيخ على بوده است ديده ام و از تراوشات افكار او معلوم مى شود كه شيخ على در همان پايه از دانش بوده كه علامه او را توصيف نموده است.

شيخ حسن(قدس سره)نوشته است:قصيدۀ مزبور همان قصيده ابن سينا است و شرح مزبور به نام المنهج المستقيم على طريقة الحكيم موسوم مى باشد.

مطلع قصيدۀ ابن سينا اين است:

هبطت اليك من المحل الارفع ورقاء ذات تعزّز و تمنّع

شيخ ابو على حدّ اكثر مطالب حكمت را در اين قصيده مندرج ساخته است و گروهى ديگر علاوه بر شيخ على از حكماى عامه و خاصه آن قصيده را شرح كرده اند

ص:137

و ما در ضمن دو بخش از كتاب حاضر به بخشى از آن شروح اشاره خواهيم كرد (1).

شيخ على رسالة العلم و ديگر مسائل تابعۀ آن را كه از آثار استادش شيخ كمال الدّين ابو جعفر احمد بن على بن سعيد بن سعادت بحرانى بوده است،براى خواجه نصير طوسى ارسال داشت و به وى التماس كرد تا آن رساله را شرح كند و به توضيح مسائل مشكله آن اقدام نمايد خواجه نصير درخواست وى را پذيرفت و رساله علم را تشريح كرده براى او بازپس فرستاد و پاره اى از موارد آن را مورد انتقاد قرار داد و حق مطلب را آن چنان كه بايد ادا كرد.شيخ على همان رساله و شرح را در ضمن رسالۀ مستقلى گرد آورد كه در حال حاضر معروف است و نسخه هاى چندى از آن در اختيار ما مى باشد و شيخ على بن سليمان در پايان آن رسالۀ مفرده،خود را اين چنين معرفى كرده است:شيخ كمال الدّين ابو الحسن على بن سليمان بحرانى،و اين معرفى دليل بر مغايرت اين شخص و مترجم حاضر نمى باشد.

خواجه نصير در آغاز شرح رساله العلم در ستايش از على بن سليمان چنين نوشته است:أتانى كتاب من الجناب الكريم السيدى السندى العالمى العاملى الفاضلى المفضلى المدققى المحققى الجمالى الكمالى ادام اللّه جماله و قدّس كماله الى الداعى الضعيف محمد الطوسى المحروم اللهيف.

مى باشد زيرا من او را نمى شناسم و از چگونگى حال او اطلاعى ندارم (1).

بزرگان مشايخ نجاشى و شيخ طوسى بشمار است و از ظفر بن حمدون كه در تعديل وى اختلاف است روايت مى كرده است.

علماى رجال در كتابهاى خود عنوان خاصى براى او مقرر نداشته اند ليكن نجاشى در ضمن نام بردارى از ظفر بن حمدون اظهار داشته است:كتاب شرح حال ابو ذر را كه از آثار ابن حمدون بوده است نزد ابو القاسم على بن شبل بن اسد قرائت كرده است 1.

شيخ طوسى در فهرست در ضمن معرفى ابراهيم بن اسحاق احمرى مى نويسد:

خبر داد به من كتابها و روايت هاى او را ابو القاسم على بن شبل بن اسد وكيل،گفت اطلاع داد به من از آنها ظفر بن حمدون بن شدّاد بادرانى 2.

شيخ طوسى در رجال خود در باب آنهايى كه از ائمه عليهم السّلام روايت نكرده اند،در ضمن يادآورى از ظفر بن حمدون مى نويسد:خبر داد از او به ما و ابن شبل وكيل 3.

بار ديگر شيخ طوسى در كتاب امالى در ضمن سند حديثى اظهار داشته است:اين حديث بر ابو القاسم بن شبل قرائت مى شد و من هم سماع مى كردم.در جاى ديگر از همان كتاب مى نويسد:اين حديث در خانه ابو القاسم بن شبل بن اسد وكيل واقع در محل ربض بغداد در باب محول در ماه صفر سال 410 هجرى بر ابو القاسم قرائت مى شد و من هم آن را سماع مى كردم.وى گفت:حديث كرد ما را ظفر بن حمدون بن احمد بن

ص:141

شداد بادرائى در محل بادراى در ماه ربيع الآخر در سال 347 هجرى و باز ابو القاسم گفته حديث كرد ما را ظفر بن حمدون بن احمد،از ابراهيم بن اسحاق احمر...

مؤلف گويد:پيداست كه ابن شبل وكيل و ابو القاسم بن شبل كه شيخ در كلام خود آورده است،شخص واحدى بوده است.

و ظاهرا كلمه وكيل صفت پدرش شبل است و احتمال دارد شبل از وكلاى ناحيه مقدسه حضرت ولى عصر(عج)بوده باشد.در عين حال در كتابهاى رجال نام و نشانى از وى نمى باشد تا اطلاعى از چگونگى زندگى او داشته باشيم.

يادآورى مى شود علامه حلى در پايان اجازۀ ابناء زهره ابن شبل،مترجم حاضر را در رديف مشايخ شيخ طوسى نام برده است.

ملا نظام الدّين قرشى در نظام الاقوال مى نويسد:ابو القاسم على بن شبل بن اسد وكيل از اعلامى است كه علماى رجال در كتابهاى خود از وى نام نبرده اند.و تنها شيخ طوسى در فهرست خويش در معرفى ابراهيم بن اسحاق احمر از وى ياد كرده است و شيخ از او روايت مى كرده و خود او از ظفر بن حمدون روايت مى نمود و همين سند هم در معرفى ظفر،ياد شده است.

و فرزندش محمد از وى روايت مى كرده و فقيهى محدّث بوده است.

مؤلف گويد:به طورى كه از پاره اى از مواضع از جمله اجازۀ شيخ حسين بن على بن حمّاد ليثى واسطى به شيخ نجم الدّين خضر بن محمد بن نعيم مطارآبادى و از اجازات ديگر برمى آيد على بن شهرآشوب از پدرش شهرآشوب روايت مى كرده است.

-اى كسى كه علت اصلى آفرينش موجودات جهان هستى بوده و اى كسى كه جز تو ديگرى شباهت به بهترين رسولان نداشته و جز تو ديگرى همتاى او نبوده است.

-و اى كسى كه دين اسلام به ولايت تو به كمال رسيده و ايمان به خدا پس از آن كه از سوى مخالفان رو به سستى نهاده،به محبت تو سر بر استوارى برداشته.

-اى كسى كه در روز غدير خم ولايت تو تصريح شد و اى كسى كه پيغمبر در آن روز برخلاف انتظار مخالفان بازوى تو را به دست گرفت و تو را بر فراز دست خود بالا برد.

-و اى كسى كه پيغمبر تو را براى برادرى خويش برگزيد و حاضر نشد از ميان ديگران برادرى براى خود اختيار نمايد.

-تو آن كسى هستى كه فرشتگان را در روز جنگ بدر به شگفتى درآوردى و همچنين از زورمندى تو در روز جنگ احد به تعجب درآمدند.

-اى آقاى من قصيدۀ بكرى در ستايش تو سرودم كه در شهر حلّه جز براى تو براى ديگرى سزاوار نيست و جز تو از ديگرى اظهار بى نيازى ندارد.

-آرى دانشمند مى داند چه گفتم و به غير از انسان كندذهن و ناشايست كسى حقيقت آن را انكار نمى نمايد (1).

و از آثار او شرح ارشاد است كه شايد مراد ارشاد علامۀ حلّى باشد.

ملا شرف الدّين سال 907 هجرى يعنى يك سال پس از جلوس شاه اسماعيل صفوى درگذشته است (1).

مؤلف گويد:ملا قوام الدّين يادشده استاد امير صدر الدّين محمد شيرازى است كه صدر الدّين فن كلام و ديگر از علوم را از وى استفاده كرده است و ممكن است قوام الدّين پدر ملا همام الدّين باشد كه استاد علامه دوانى مى باشد.

ديگر از اين كتاب به طرز ديگرى يادآورى شده باشد (1).

هجرى شاه تهماسب به بيمارى سختى دچار شد چنانكه كار سلطنت مختل گرديد و امراى دولت و اركان مملكت به مشقت افتادند ملا غياث الدّين به معالجه او اقدام نمود و شاه تهماسب از اين بيمارى مهلك رهائى پيدا كرد و پس از دو سال به همان بيمارى درگذشت.

مى شود كه ابن شهرآشوب توسط يكى از دو فرزندانش محمد و على از مترجم حاضر روايت داشته است و پس از اين هم ضمن شرح حال از دو فرزندش به روايت مزبور اشاره خواهد شد.

بنابراين شيخ ابو الحسن مترجم حاضر،همدرجۀ با شيخ طوسى و سيد مرتضى بوده است و براى ديگر احوال او از مصادر ديگر بايد استفاده كرد (1).

شيخ معاصر در امل الآمل مى نويسد:شيخ ابو الحسن على بن عبد الصمد نيشابورى تميمى عالمى بافضيلت بود و ابن شهرآشوب از وى روايت داشته و دور نيست اين شخص با تميمى سبزوارى پيش يادشده متحد باشد بلكه ظاهر هم همين است (2).

شيخ منتجب الدّين در فهرست مى نويسد:شيخ على بن عبد الصمد تميمى سبزوارى فقيهى دين دار و از ثقات علماء و از شاگردان شيخ ابو جعفر بوده است.

از نظر من حقيقت آن است كه مترجم حاضر با تميمى سبزوارى متّحد مى باشد.

به طورى كه قبلا گفتيم از كلام شيخ معاصر به دست مى آيد كه ابن شهرآشوب از على بن عبد الصمد بدون واسطه روايت مى كرده و حال آنكه چنين نيست بلكه ابن شهرآشوب به توسط يكى از دو فرزندش از وى روايت داشته و ممكن است اشتباه شيخ معاصر ازآن جهت بوده كه نام يكى از دو فرزندش شيخ ابو الحسن على بن ابى الحسن على بن عبد الصمد مى باشد.و على بن عبد الصمد هم به اين فرزند اطلاق مى شده و هم ممكن است نسخه برداران لفظ يكى از دو على را اسقاط كرده و موجبات اشتباه شيخ معاصر را فراهم كرده باشند.

شيخ ابو الحسن سه فرزند دانشور و بافضيلت به نامهاى محمد و على و حسين داشته و نواده اى فاضل به نام شيخ على بن محمد و ديگرى به نام شيخ امام ركن الدّين

ص:148

محمد بن حسين داشته كه به چگونگى حال آنها به طور مستقل اشاره خواهيم كرد.

مؤلف گويد:در كتاب مهج الدعوات ابن طاوس و ديگر كتاب ها ذيل سند حرز معروف حضرت جواد الائمه عليه السّلام چنين ديدم:شيخ على بن عبد الصمد گفته است كه خبر داد به ما شيخ فقيه ابو جعفر محمد بن ابى الحسن رحمه اللّه عموى پدرم، گفت خبر داد به ما ابو عبد اللّه جعفر بن محمد بن احمد بن عباس دوريستى،گفت خبر داد به ما پدرم،از فقيه ابو جعفر محمد بن على بن حسين بن بابويه،و خبر داد به من جدم، گفت خبر داد به ما پدرم فقيه ابو الحسن رحمه اللّه،گفت خبر دادند به ما گروهى از اصحاب ما رحمهم اللّه كه از ايشان است سيد ابو البركات و شيخ ابو القاسم على بن محمد معاذى و ابو بكر محمد بن على معمرى(عمرى)و ابو جعفر محمد بن ابراهيم بن عبد اللّه مدائنى،همگى گفتند خبر داد به ما ابو جعفر محمد بن على بن حسين قمى رحمه اللّه (صدوق بن بابويه)،گفت خبر داد به من پدرم گفت خبر داد به من على بن ابراهيم بن هاشم از جدش،گفت خبر داد به من ابو نصر همدانى،گفت خبر داد به من حكيمه دختر حضرت محمد بن على بن موسى بن جعفر يعنى حضرت جواد عليهم السّلام تا به آخر حديث.

و محتمل است بلكه ظاهرا على بن عبد الصمد در سند ابن طاوس مترجم حاضر باشد نه فرزندش على بن ابى الحسن على بن عبد الصمد زيرا به طور اختصار از فرزندش تعبير به على بن عبد الصمد شده است.

يادآورى مى شود شيخ حاضر از بزرگان اصحاب ما است و يكى از شاگردان شيخ على كركى در رساله اسامى مشايخ در ذيل شرح حال عده اى از مشايخ ما مى نويسد:از ايشان است شيخ على بن عبد الصمد كه روايت مى كند از فقيه ابو جعفر محمد بن على بن عبد الصمد،از جعفر بن احمد بن عباس دوريستى،از پدرش محمد(احمد)يادشده ،از ابو جعفر محمد بن عبدويه(بابويه)قمى و نيز روايت مى كند،از شيخ حسن بن على بن يقطين،از پدرش.

مؤلف گويد:نسخه رساله نارسا و مشتمل بر پاره اى از تحريفات است و گذشته از اين،كلام او از وجوهى چند بيرون از نظر نمى باشد.وجه اول...

ص:149

ابن طاوس در مهج در اسناد حرز حضرت صادق عليه السّلام چنين نوشته است:

على بن عبد الصمد از عموى پدرش محمد بن على بن عبد الصمد،از جعفر بن محمد دوريستى،از پدرش از صدوق محمد بن بابويه و گفت خبر داد مرا جدم،از پدرش على بن عبد الصمد،از محمد بن ابراهيم كاشى مجاور در مشهد رضوى،از صدوق از پدرش.اين سند بيرون از تأمل نمى باشد...

و باز در مهج ذيل سند حرز حضرت فاطمه زهرا(عليهما السّلام)گفته است:

على بن محمد بن عبد الصمد،از جدش از فقيه ابو الحسن از سيد ابو البركات على بن حسين حسنى از صدوق محمد بن بابويه از حسن بن محمد بن سعيد از فرات بن ابراهيم...

از كتاب بشارة المصطفى تأليف محمد بن ابى القاسم طبرى نسب مترجم حاضر چنين به دست مى آيد:شيخ ابو الحسن بن عبد الصمد بن محمد تميمى و نيز استفاده مى شود معظّم له از پدرش عبد الصمد روايت مى كرده و فرزندش ابو جعفر بن على بن محمد از وى روايت داشته است و ابو القاسم طبرى يادشده به توسط فرزندش محمد يادشده از وى روايت مى كرده است.

و از كتاب فرائد السمطين حموينى عامى معاصر با علامه،از نسب او به نوعى ياد كرده است كه ما هم آن را در ضمن ترجمه احوال فرزند مترجم حاضر و نواده اش حسين بن محمد ايراد كرده و اظهار نظر لازم را نموده ايم.

ابن طاوس در كتاب مهج در ذيل سند حرز حضرت امام صادق(عليه السّلام) چنين نقل كرده است:شيخ على بن عبد الصمد رحمه اللّه گفته است حديث كرد مرا شيخ فقيه عموى پدرم ابو جعفر محمد بن على بن عبد الصمد رحمه اللّه،گفته است حديث كرد مرا شيخ ابو عبد اللّه جعفر بن محمد بن احمد بن عباس دوريستى،گفت خبر داد به من پدرم،گفت خبر داد به ما شيخ ابو جعفر محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى و باز حديث كرد مرا جدم گفت خبر داد به من پدر فقيهم ابو الحسن على بن عبد الصمد رحمه اللّه،گفت خبر داد به من ابو جعفر محمد بن ابراهيم بن نبال كاشى مجاور در مشهد رضوى على ساكنه الصلاة و السّلام،گفت خبر داد به من شيخ ابو جعفر صدوق از پدرش...

ص:150

ديده ام و چنين امضا شده است:اين رساله را على بن عبد الصمد بن محمد جبعى در سال 935 هجرى به خط خود مرقوم داشته است.

و از اين تاريخ استفاده مى شود كه شيخ على دو سال پس از تأليف اصل رساله به نسخه بردارى از آن اقدام كرده است.

باتقوا،نور الدّين على بن عبد العالى ميسى عاملى كه خدا جايگاه او را در بهشت،رفيع گرداند و او را با دوستانش محشور فرمايد به حقيقت روايتى كه از استادش امام سعيد پسر عموى شهيد شمس الدّين محمد بن محمد بن داود مشهور به ابن مؤذن جزّينى داشته است.

شيخ معاصر در امل الآمل مى نويسد:شيخ نور الدّين على بن عبد العالى ميسى عاملى فاضلى دانشور و متبحّرى محقق و مدققى جامع و كاملى ثقه و پارسائى عابد و پرهيزكارى بزرگوار و عظيم الشأن و يكتاى روزگارش بوده است.

شيخ بزرگوار ما شهيد ثانى بدون واسطه از وى روايت مى كرده است و همچنين به توسط سيد حسن بن جعفر بن فخر الدّين حسن بن نجم الدّين اعرج حسينى،از وى روايت داشته است.و شهيد ثانى در يكى از اجازاتش از او ياد كرده مى نويسد:استاد ما امام بزرگوار،بلكه پدر معظّم شيخ فضلاى دوران و مربى دانشوران اعيان،شيخ باجلالت،محقق عابد و زاهد پرهيزكار باتقوا،نور الدّين على بن عبد العالى ميسى.

شيخ على بن عبد العالى عاملى به وى اجازه داده و در ضمن اجازه از وى چنين برداشت كرده است:سيد ما شيخ اجل،دانشور بافضيلت و كامل و داناى دانايان و مرجع دانشوران دوران،داراى كمالات نفسانى و جامع بهترين صفات كامله عاليه،آنكه با برجستگيهائى كه دارد به مراتب عاليه نايل گرديده و با داشتن صفات ارزنده بر مركب راهوار نشسته و طى مراتب بزرگوارى نموده است.زين الحق و الملة و الدّين ابو القاسم على بن عبد العالى ميسى (1).

پس از تعريف هايى كه مناسب با شخصيت او بوده است.اظهار مى دارد:شيخ على ميسى از من استجازه كرد و به وى اجازه دادم.

از آثار او شرح رساله صيغ العقود و الايقاعات و شرح الجعفرية و رساله هاى

ص:153

چندى است.او سال 933 (1)هجرى درگذشته است (2).

مؤلف گويد:شيخ نور الدّين و پدرش(عبد العالى)و فرزندش شيخ ابراهيم از فضلاى بنام بوده اند.از جمله نواده هاى او شيخ لطف اللّه بن عبد الكريم فقيه و فاضل مشهور است كه مدرسه و مسجد شيخ لطف اللّه اصفهان به وى منسوب مى باشد و ما شرح حال فرزندش را پيش از اين ياد كرده ايم و شرح حال شيخ لطف اللّه را با پاره اى از مطالب كه مربوط به اين مقام است،ازاين پس خواهيم نوشت و فرزندان و نوادگانش كه از پدر و دخترش بوده اند هم اكنون در اصفهان هستند و امور اوقاف مدرسه و مسجد مزبور را عهده دار مى باشند.

و فرزندش شيخ ابراهيم و گروه ديگر از علما،از مترجم حاضر روايت كرده اند.

از جمله شيخ محيى الدّين بن احمد بن تاج الدّين ميسى عاملى.

و از اجازه شيخ نعمة اللّه فرزند شيخ جمال الدّين ابو العباس احمد به سيد بن شدقم مدنى استفاده مى شود كه پدرش شيخ جمال الدّين ابو العباس احمد بن شيخ شمس الدّين محمد بن خاتون عاملى از مترجم حاضر روايت داشته است.

و همچنين از آخر رجال كبير ميرزا محمد استرآبادى و از اجازۀ صاحب مدارك به ملا محمد امين استرآبادى و از ديگر اجازات از قبيل اجازه شيخ نعمة اللّه بن خاتون به سيد بن شدقم مدنى،برمى آيد كه شيخ على ميسى با سند عالى از شيخ شمس الدّين محمد بن داود مؤذن جزّينى پسر عموى شهيد اول روايت داشته است.

مؤلف گويد:اجازه اى را كه شيخ على ميسى از شيخ شمس الدّين محمد بن مؤذن مشار اليه داشته ديده ام و صورت آن اجازه اين است:«از كسانى كه به دانش و استعداد موسوم گرديده و از بهترين مراتب آن سهم بسزائى يافته است،شيخ شايسته محقق زين الدّين على فرزند شيخ صالح عبد العلى مشهور به ابن مفلح ميسى كه فضيلتش فراوان و همتايش در ميان دانشوران بسيار باد،از اين بنده التماس كرد تا به وى اجازه اى دهم كه

ص:154

متضمن اجازات و قرائت هاى من باشد كه از مشايخم بهره برده ام؛زيرا او متوجه به اين معنى است كه ركن اعظم در درايت،روايت است و من بنا به درخواست او از خدا خواستم و به وى اجازه دادم تا روايت كند از من،از استاد من شيخ زين الدّين ابو القاسم على بن حلى(كذا)از شيخ شمس الدّين محمد عريضى،از استادش سيد حسن بن نجم الدّين،از استادش سيد عميد الدّين (1)...»

و تاريخ اين اجازه يازدهم ماه محرم الحرام سال 884 هجرى مى باشد (2).

و همچنين شيخ محمد بن احمد بن محمد صهيونى اجازۀ مختصرى به وى داده و من آن اجازه را ديده ام و تاريخ آن 879 هجرى بوده است (3).

و از آثار او شرح قواعد علامه است و چنانكه در ترجمه نواده اش شيخ لطف اللّه اشاره خواهيم كرد محتمل است شرح مزبور از ديگرى بوده باشد.

شيخ على كركى در ذيل باقى مانده عبارتى كه شيخ معاصر آن را نقل كرده چنين اظهار داشته است:ابو القاسم على بن مرحوم مبرور مقدس المتّوج المحبور(خرسنده شده از فيوضات حق تعالى)،شيخ اجلّ،دانشور باكمال،تاج الحق و الدّين عبد العالى عاملى ميسى كه خداى متعال مردم را از بركات انفاس او بهره مند گرداند و تا روز رستاخيز ايشان را از علوم او برخوردار بسازد،به محمد و خاندان پاكيزه گوهر او كه چراغ هاى راه هاى تاريك و مصادر نعمتهاى حضرت بارى تعالى بوده و شرايع و احكام الهى را همه جا در پناه خويش نگهدارى كرده اند.

بارى نامه اى از سوى او به اين ناتوان كه به درماندگى و كوتاهى خود اعتراف دارد و نويسندۀ اين اجازه است رسيد.نامۀ او را كه از هرگونه عظمت و بزرگوارى برخوردار است و شايسته هر نوع احترام مى باشد پذيرا گرديدم،در آن نامه درخواست كرده بود تا به

ص:155

ترتيبى كه ميان علماى عقلى و نقلى معمول است،اجازه عمومى از همه گونه علومى كه در اختيار دارم و با تفاوتى كه در آنها مشهود است،به فرزند نيك بختش فاضل بى همتا ظهير الدّين ابو اسحاق ابراهيم كه خدا او را در زير سايه پدر بزرگوارش روزگارى دراز برقرار بدارد اجازه بدهم.از آن نامه شريف به دست مى آمد كه خود او هم با مقام ارزنده اى كه دارد همين گونه تقاضا را براى خود كرده است و من با آنكه مى بايست از تقاضاى او به خاطر بزرگوارى كه دارد منصرف گردم و خواستۀ او را اجابت نكنم، وجوب متابعت و پذيرش از فرمان او،مرا از مخالفت كردن بازمى داشت.اين بود كه از خدا خواستم و به وى كه روزهايش دراز باد و به فرزند نيك بختش كه خدا ديدگان او را به برقرارى او روشن بدارد،اجازه(لفظى و كتبى صريح بدون كنايه)دادم تا هرآنچه را كه از ناحيۀ من به صحت رسيده است؛از علوم اسلامى كه اجازۀ روايت آنها از معقول و منقول، مداخله اى در آن دارد،از قبيل اصول فقه و كلام و فقه و حديث و تفسير و لغت و نحو و صرف و ديگر علوم ادبى كه در اختيار من درآمده روايت نمايند.به حقيقت روايتى كه از بسيارى از مشايخ عصر كه در مجالس آنها قرار گرفته و از انفاس آنها بهره برده ام دارا مى باشم و همچنين اتصالى كه با ايشان به دست آورده ام از انواع درايت،از سماع و قرائت و مناوله و اجازه و همچنين به ايشان اجازه دادم آثار مرا از تصنيف و تأليف در عين حالى كه اندك است از قبيل آنچه از شرح قواعد الاحكام به تأليف پيوسته است روايت نمايند.

پس از اين آثار خود را به طريقى كه ما در شرح حال محقق كركى يادآورى كرده ايم،متذكر شده است و به دنبال آن به طرق خود كه منتهى به كتابهاى شيعه و كتابهاى سنى مى شود به اندازه اى كه مناسب بوده اشاره كرده پس از آن اظهار داشته است:

«اذن كلى و عمومى دادم تا كتابهاى يادشده را به همان شرطى كه در نزد دانشوران معمول است و هرآنچه را كه صحت آن از نظر ايشان(پدر و پسر)ثابت شده، روايت نمايند خدا نعمتهاى خويش را از راه روايت و تأليفى كه انجام مى دهند بر ايشان فراوان سازد زيرا ايشان همه گونه اختيار را در نقل روايت دارند.و از بزرگواريهاى آقاى خودمان شيخ بزرگوار درخواست دارم اين ناتوان بينوا را از خاطر نبرند و در خلوتها و

ص:156

در تعقيب نمازها،از دعاهاى خود فراموش نكنند و مخصوصا از خدا بخواهند كه سرانجام من به خوبى برگزار شود و به آرزوهاى خويش كه آنها را ذخيره روز قيامت خود قرار داده ام نايل گردم و همراز شب وحشت قبرم بوده و موجبات خرسندى آن هنگام را فراهم آورده و از تنهائى،كه دور از بستگان و دوستانم مى باشم رهائى بخشد و مرا به خرسندى خدا مژده دهد و به درجات عاليه آن سرا و خدمتكارى محمد و آل محمد صلوات اللّه عليه و عليهم برساند».تاريخ اين اجازه در سال 934 هجرى در شهر بغداد بوده است (1).

از تاريخ يادشده معلوم مى شود كه اين اجازه را شيخ على كركى سه سال پيش از رحلتش مرقوم داشته است.

مؤلف گويد:شيخ على ميسى از شيخ شمس الدّين محمد بن داود مؤذن جزينى، يعنى پسر عموى شهيد،چنانچه پس از اين اشاره خواهد شد نيز روايت مى كرده است.

شيخ جعفر بن كمال بحرانى در يكى از اجازه هايش مى نويسد:پس از اين ذيل ترجمۀ شيخ نجم الدّين بن احمد شراكيشى عاملى خواهيم نوشت كه پدر شهيد ثانى هم از شيخ على ميسى روايت مى كرده است.

و به اين ترتيب براى بعضى از فضلا اشتباهى رخ داده كه شهيد ثانى از شيخ على كركى روايت مى كرده،حال آنكه چنان نيست،بلكه شهيد ثانى از شيخ على ميسى روايت داشته است چنانكه خود شهيد در پايان رساله كشف الريبة عن احكام الغيبة،آنگاه كه رساله را با نقل دوازده روايت به انجام مى رساند،مى نويسد:حديث اول خبر داد به ما، شيخ سعيد مبرور مغفور على بن عبد العالى ميسى(قدّس سرّه و نوّر اللّه قبره)به اجازه اى كه از استادش مرحوم مغفور شمس الدّين محمد بن مؤذّن جزّينى،از شيخ ضياء الدّين فرزند امام علاّمه محقق شيخ شمس الدّين ابو عبد اللّه شهيد محمد بن مكى،از پدرش،از سيد عميد الدّين عبد المطلب و شيخ فخر الدّين فرزند شيخ امام فاضل علامه،زنده كنندۀ

ص:157

مذهب.جمال الدّين حسن بن يوسف بن مطهّر،از پدرش از جد نيك بختش سديد الدّين يوسف بن على بن مطهر و از شيخ محقق نجم الدّين جعفر بن حسن بن سعيد حلّى،از سيد محى الدّين ابو حامد محمد بن ابو القاسم عبد اللّه بن على بن زهره حلبى،از شريف فقيه عزّ الدّين ابو الحارث محمد بن حسن حسينى بغدادى،از شيخ قطب الدّين ابو الحسين سعيد بن هبة اللّه راوندى،از شيخ ابو جعفر محمد بن على بن محسن حلبى،از شيخ فقيه ابو الفتح محمد بن على كراجكى،گفت خبر داد مرا ابو عبد اللّه حسن بن محمد صيرفى بغدادى،گفت خبر داد به من قاضى ابو بكر محمد بن عمر جعابى،گفت خبر داد به من ابو محمد قاسم بن محمد بن جعفر كه از فرزندان عمر بن على عليه السّلام است،گفت خبر داد به من پدرم از پدرش،از پدرانش،از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام تا آخر حديث.

مؤلف گويد:از اجازۀ سيد محمد صاحب مدارك به سيد حسن بن على بن شدقم مدنى برمى آيد كه شيخ على بن عبد العالى ميسى مترجم حاضر جدّ او بوده،چنان كه شهيد ثانى هم جدّ او بشمار مى آيد و ظاهرا شيخ على جدّ پدرى او از ناحيه مادر است.چنان كه شهيد ثانى،جد خود او از ناحيه مادر مى باشد و هويداست كه انتساب صاحب مدارك به شيخ على ميسى بيرون از ملاحظه نبوده است و ممكن است اشتباهى از ناحيه كاتب بوده باشد.

ميسى بفتح ميم و سكون يا و سين بى نقطه و در آخر يا منسوب به ميس است كه يكى از قريه هاى جبل عامل مى باشد.

در هرات ضمن مجموعه اى،به خط شيخ حسين بن عبد الصمد پدر شيخ بهائى ديدم چنين نوشته بود:شيخ امام،علامه پرهيزكار،شيخ على بن عبد العالى ميسى(اعلى اللّه نفسه الزكية)در نيمه شب چهارشنبه درگذشت و در شب پنج شنبه بيست و پنجم يا بيست و ششم جمادى الاولى سال 938 هجرى،در كوه صديق نبى مدفون گرديد و پيش از مرگ و پس از مرگ كرامات بسيارى از او ديده شده و او از اعلامى است كه روزگار او را ادراك نموده و به ديدارش رسيده ام ليكن براثر پيرى و از كارافتادگى از محضر او بهره ور نشدم.

ص:158

معمول بوده است.

در پشت نسخه اى از كتاب المجدى فى انساب طالبيين تأليف سيد ابو الحسن على بن محمد بن على علوى عمرى نسابه،اجازه اى از سيد عبد الحميد بن فخار موسوى ديدم كه سيد آن اجازه را براى مترجم حاضر و پدر او سيد عبد الكريم يادشده مرقوم داشته و چنين نوشته بود:و اجزت له و لولده السيد المبارك المعظّم رضى الدّين ابى القاسم على امتعه اللّه بطول حياته.

شيخ معاصر در امل الآمل مى نويسد:سيد رضى الدّين ابو القاسم على بن غياث الدّين عبد الكريم بن احمد بن موسى بن طاوس حسنى وى فاضلى صدوق بوده است و شهيد اول به توسط ابن معيه از وى روايت مى كرده و خود او از پدرش روايت داشته (1).

مؤلف گويد:در مشهد مقدس رضوى در آخر نسخه الفصيح المنظوم ثعلب كه در فن لغت بوده و ابن ابى الحديد معتزلى آن را منظوم ساخته مشاهده كردم كه ابن داود(ره) به خط خود چنين نوشته بود:اين كتاب را به منظور تصحيح لازم با نسخه اى كه به خط مصنف نوشته شده بود،به اتفاق نقيب طاهر علامه مالك اين بنده رضى الملة و الحق و الدّين جلال اسلام و مسلمين ابو القاسم على بن مولانا طاهر سعيد امام غياث الحق و الدّين عبد الكريم بن طاوس علوى حسنى كه خدا او را يارى فرمايد و بر فضائل او بيفزايد،مقابله نمودم.سپس چنين امضا كرده است اين جمله را بندۀ واقعى او حسن بن على بن داود كه خدا او را بيامرزاد،در سيزدهم ماه مبارك رمضان سال 701 هجرى نوشته و به حمد خدا و درود بر پيمبر مصطفى پرداخته و از او تعالى درخواست آمرزش دارد.

بهره وافى داشت و گاهى او را به عنوان سيد على بن عبد الحميد معرفى مى كنند و نام پدرش را به منظور اختصار از نسب او اسقاط مى نمايند و چنان وانمود مى شود كه اين دو جمله عنوان براى دو شخص است حال آنكه چنين نيست.

ابن ابى جمهور در غوالى اللئالى مى نويسد:ابو العباس(ابن فهد حلى)اظهار داشته است:خبر داد به من مولى سيد سعيد امام بهاء الدّين على بن عبد الحميد نسّابه حسينى، گفت خبر داد به من سيد امام علامه نسّابه تاج الدّين محمد بن معيه حسنى،مترجم حاضر از جمعى از جمله شيخ مقرى حافظ پسنديده و حاج عمره گزار شمس الحق و الدّين محمد بن قارون و ديگرى روايت مى كرده است.

بهاء الدّين از معاصران شهيد اول بود و استاد شيخ حسن بن سليمان شاگرد شهيد بوده و شيخ حسن از وى روايت مى كرده و همچنين استاد ابن فهد حلّى بوده است و خود او سمت شاگردى شيخ فخر الدّين فرزند علامه حلى را داشته و چنان كه نوشتيم معاصر شهيد هم بوده است.

بهاء الدّين از فضلاى عصر و بزرگان روزگارش بوده و همچنين جدش سيد عبد الحميد از افراد بنام بشمار مى آمده و به طورى كه از كتاب الدّر النضيد فى تعازى الامام الشهيد برمى آيد،نواده اش از وى روايت مى كرده است.بلكه گذشته از او پدرش عبد الكريم نيز از وى روايت داشته است و ابن فهد نيز در كتاب المهذب البارع فى شرح مختصر الشرائع به اين سند تصريح كرده است.و استاد استناد در فهرست بحار از وى ياد كرده و او را اين چنين مى ستايد:سيد نقيب حسيب بهاء الدّين على بن عبد الكريم بن عبد الحميد حسينى نجفى استاد شيخ ابن فهد قدس اللّه روحهما.

به طورى كه شيخ حسن بن سليمان بن خالد حلّى شاگرد شيخ شهيد در المختصر مى نويسد،از مترجم حاضر روايت مى كرده و در سند حديثى مى نويسد:از احاديثى كه روايت كرد براى من و من هم روايت از او مى كنم حديثى است كه روايت كرده سيد جليل سعيد موفق،مورد وثوق بهاء الدّين على بن سعيد عبد الكريم بن عبد الحميد حسينى به سند خود از ابو سعيد بن سهل،به سند خود از حضرت ابو جعفر محمد بن على....

شيخ حسن در كتاب المختصر از وى به عنوان بهاء الدّين على بن عبد الحميد

ص:161

حسينى نام مى برد و نام پدرش را به منظور اختصار از نسب او ساقط مى كند و در آن كتاب از وى كاملا ستايش مى نمايد.همچنين ابن فهد در بحث وظيفه نوروز از كتاب المهذب از وى مطالبى ايراد كرده است و مرقوم داشت:از آنچه دربارۀ فضيلت نوروز رسيده است و نظريه ما را در خصوص اهميت نوروز تأييد و تقويت مى كند،موضوعى است كه آن را مولى سيد مرتضى علامه بهاء الدّين على بن عبد الحميد نسّابه دامت فضائله به اطلاع ما رسانيده است.

مؤلف گويد:ممكن است سيد عبد الحميد جدّ مترجم حاضر،همان سيد جلال عبد الحميد بن عبد اللّه تقى حسينى نسابه بوده باشد كه سيد شمس الدّين فخار بن معدّ بن فخار موسوى نسابه،از وى روايت مى كرده است.بنابراين پدران او از فضلا و دانشمندان وقت خود بوده اند.

يادآورى مى شود گروهى از متأخران دانشمندان به مترجم حاضر و آثار او توجه خاصى مبذول داشته اند از آن جمله امير محمد مؤمن استرآبادى است كه مجاورت بيت اللّه داشته و از معاصران ما بشمار مى آيد.وى در كتاب الرخصة از وى نام مى برد و به طورى كه به خاطر دارم مطالبى را از خط او يا از كتابش ايراد نموده است.

مترجم حاضر آثارى دارد؛از جمله كتاب الغيبه است كه آن را استاد استناد در مزار بحار و شيخ معاصر در فهرست كتاب الهداة فى النصوص و المعجزات (1)از وى دانسته اند آرى استاد استناد در فهرست بحار و همچنين شيخ معاصر در امل الآمل از كتاب مزبور نامى نبرده اند.

استاد استناد در بحار مى گويد:كتاب الانوار المضيئة[فى الحكم الشرعية المستنبطة من الآيات الالهية...همين كتاب را شيخ زين الدّين بن فرّوخ نجفى در رساله ارزنده اى خلاصه كرده است]و كتاب السلطان المفرّج عن اهل الايمان و كتاب الدر النضيد فى تعازى الامام الشهيد[در اين كتاب بسيارى اتفاق افتاده است كه مؤلف، از جدش سيد عبد الحميد روايت كرده،ليكن معلوم نيست از خود او روايت كرده يا از

ص:162

كتابش]و از آثار او كتاب سرور اهل الايمان است و همه اين آثار از سيد نقيب حسيب بهاء الدّين على بن عبد الكريم بن عبد الحميد حسينى نجفى استاد شيخ ابن فهد حلّى قدّس اللّه روحهما مى باشد (1).

و در فصل دوم اظهار داشته است:از كتابهاى سيد بهاء الدّين على بن عبد الحميد در دو كتابش(الانوار المضيئة و السلطان المفرّج)كه مشتمل بر اخبار بى سابقه اى در رجعت و احوال حضرت ولى عصر(عج)مى باشد و كتاب سوم(الدر النضيد)متضمن فضائل ائمه طاهرين عليهم السّلام و چگونگى شهادت حضرت سيد الشهداء و ياران نيك بخت آن حضرت(عليهم السّلام)و يادآورى از قيام مختار و خون بهاگيرى او و پاره اى از احوال او مى باشد و كتاب چهارم(سرور اهل الايمان)مشتمل بر اخبار نادره و بى سابقه است.

و سيد يادشده از دانشوران نقيبان و نجيبان بوده است (2).

شيخ معاصر در كتاب الهداة اظهار نظر بى سابقه اى نموده است.نخست كتاب غيبت را جزو كتابهايى كه از شيعه ديده است نام برده و آن را منتخبى از كتاب انوار مضيئة على بن عبد الحميد حسينى مى داند و سپس اين كتاب را ضمن كتابهائى كه از شيعه نديده است و با واسطه از آنها روايت كرده يكى از آنها كتاب غيبت سيد على بن عبد الحميد را نام مى برد.در عين حال ممكن است اظهار نظر ما خالى از تأمل نبوده باشد (3).

مؤلف گويد:كتابهاى چهارگانه اى را كه پيش از اين نام برديم،استاد استناد در فهرست بحار به وى نسبت داده و از آنها كه مورد اعتمادش بوده نقل كرده است.

و از آثار او كتاب بيان الجزاف من كلام صاحب الكشاف است.اين كتاب را يكى از علما در يكى از آثارش به وى نسبت داده و از آن هم نقل نموده است.

ديگرى كتاب الانصاف فى الردّ على صاحب الكشّاف است،اين كتاب را

ص:163

سيد حسين مجتهد در كتاب دفع المناواة به وى نسبت داده و از آن هم نقل نموده و به گمان من اين كتاب بى كم وكاست عين كتاب بيان الجزاف است.

و از آثار او كتاب ايضاح المصباح لاهل الصلاح است و ظاهرا كه اين كتاب بى كم وزياد همان شرح كتاب المصباح الصغير است و دربارۀ مؤلف كتاب المصباح،سخنى است كه پس از اين ايراد خواهد شد.

يادآورى مى شود در نزد ما نسخه اى از كتاب سرور اهل الايمان فى علائم ظهور صاحب الزمان موجود مى باشد و از ديباچه و ديگر مواضع آن كتاب معلوم مى شود كه كتاب مزبور از آثار خود او نبوده است هرچند مؤلف كتاب مزبور اخبار آن كتاب را از خط سيد مترجم نقل كرده است.آنجا كه مؤلف كتاب يادشده در ديباچه آن مى نويسد:و بعد اخبارى كه در اين كتاب آمده آنهايى است كه از خط سيد كامل سعيد سيد على بن عبد الحميد از كتاب غيبت نقل شده است و من اين كتاب را به همان ترتيبى مقرّر داشتم كه از خط او استفاده كرده ام و آن را به نام سرور اهل الايمان فى علائم ظهور صاحب الزمان ناميدم.و اميدوارم آن روز كه كودكان از شدت ناراحتى آن پير مى شوند،ترازوى حسنات عمل هر دوى ما بر جانب ديگرش برترى پيدا كند.اينك با يارى و پشتيبانى خدا مى گويم كه در آغاز خط او چنين يافتم از آنچه از نظر من به صحت پيوسته است روايتى است كه شيخ سعيد ابو عبد اللّه محمد مفيد رحمه اللّه به سند خود كه منتهى به جابر مى شود از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده است تا آخر حديث.

مؤلف گويد:از صراحت كلام مؤلف سرور اهل الايمان به دست مى آيد:كه كتاب غيبت از آثار سيد بهاء الدّين نبوده است در عين حال بعيد هم نيست كه كتاب غيبت از آثار سيد مترجم بوده و هم محتمل است از آثار شيخ مفيد بشمار بيايد،به ويژه كه سبك نگارش آن با ديگر نگارشهاى شيخ مفيد تطبيق مى نمايد و هم ممكن است از آثار ديگرى غير از مترجم و شيخ مفيد بوده باشد.

مؤلف گويد:سيد مترجم در آخر كتاب الدر النضيد فى تعازى الامام الشهيد خوابى را نقل كرده است كه شايسته مى دانم در اينجا ايراد نمايم.

وى در مقدمۀ آن رؤيا مى نويسد:از اين رؤيا كه ذيلا آورده مى شود بدون شبهه بر

ص:164

من آشكار است كه كتابم در پيشگاه خدا و رسول و ائمه طاهرين مورد قبول واقع شده است.آنگاه كه تصميم داشتم پاره اى از قصيده هايى را كه متضمن ابواب و فصول اين كتاب بوده و تناسبى با اخبارى داشته كه با وضع اين كتاب سازگارى مى نموده و بيرون از اضافات بوده در اين كتاب گردآورى نمايم،از اتفاقات پاره اى از آنها در اختيار من بوده و بخشى از آنها از اختيار من خارج بوده حتى پاره اى از آنها در دست يكى از اصحاب مؤمن و از موالى حضرات معصومين بوده.بالاخره براى اينكه انديشه ام را جامه عمل بپوشانم يكى از غلامانم را براى گرفتن آن قصيده نزد آن شخص گسيل داشتم غلام در راه با وى ملاقات كرده جريان را به اطلاع او رسانيد او با شتاب به طرف منزل من حركت كرد به مجردى كه وارد منزل شد خود را روى زانوى من افكنده دست مرا مى بوسيد و مى گفت به حق جدّ بزرگوارت حضرت امام حسين عليه السّلام از خدا بخواه تا مرا بيامرزد و قرض مرا ادا كند.پرسيدم چه اتفاق افتاده است؟در پاسخ گفت:در خانه خود در رختخواب خوابيده بودم در خواب ديدم گوينده اى خطاب به من گفت از جاى برخيز و درخواست فرزندم على بن عبد الحميد را اجابت كن و قصيده هائى كه در نزد تو است به وى تسليم نما در آن حال،به خاطرم رسيد آن گوينده يا حضرت امير المؤمنين و يا حضرت امام حسين عليهما السّلام مى باشد به دنبال اين رؤيا وحشت زده از خواب برخاستم و با خود گفتم اين خواب،از خواب هاى شيطانى نمى باشد.اين بود كه بلافاصله از خانه خارج شده تا پس از عرض سلام،فرمان شما را اجابت نمايم در راه با غلام شما ملاقات كرده گفت آقاى من،مرا به حضور شما گسيل داشته است.پرسيدم براى چه كارى؟گفت:از شما مى خواهد تا قصيده هايى كه نزد شما است به ايشان تحويل نمائى دانستم كه همان وقت هنگامى است كه دعوت شما اجابت شود و شما هم انسان مستجاب الدعوه مى باشى اين است كه از شما مى خواهم تا از خدا بخواهيد قرض مرا ادا فرمايد و عمل مرا بپذيرد.

سيد بهاء الدّين در اثناى كتاب الدر النضيد مى نويسد:و من از استاد خودم ابو الحسن علوى عمرى(رحمه اللّه تعالى)روايت مى كنم.

مؤلف گويد:از قرينه پيدا است كه سيد بهاء الدّين با وسائط چندى از وى روايت

ص:165

مى كرده است.براى آنكه از ظاهر عبارت استفاده مى شود كه منظور از ابو الحسن علوى،مؤلف كتاب المجدى و امثال آن است و مؤلف مزبور هم از معاصران سيد مرتضى(ره)بوده است و محتمل است مراد وى،دانشور ديگرى غير از المجدى باشد.

در پشت نسخه اى از كتاب مجالس المؤمنين سيد قاضى نور اللّه شوشترى(رضوان اللّه تعالى عليه)به خط يكى از فضلا به فوائد و يادداشتهايى ارزنده دست يافتم كه فاضل مزبور،آنها را از شرح المصباح الصغير نقل كرده بود.در ضمن همان يادداشتها آمده است كه شرح يادشده از آثار سيد على بن عبد الكريم بن على بن محمد بن على بن عبد الحميد حسينى(ره)مى باشد و در جاى ديگرى از آن يادداشتها آمده است كه آنچه يادداشت شد از كتاب ايضاح المصباح لاهل الصلاح نقل شده است و جامع آن كتاب سيد فاضل كامل على بن عبد الكريم است...

و ملا محمد تقى بن محمد رضا رازى در رسالۀ نوروزيه،تصريح كرده است كه شرح المصباح الصغير از آثار سيد على بن عبد الحميد نسّابۀ نجفى است.

مؤلف گويد:بعيد نيست،سيدى كه فاضل مزبور در يادداشتهاى خود نام برده است،همان سيد بهاء الدّين على بن عبد الكريم مترجم حاضر بوده باشد كه ما اين شرح حال را به خاطر او نوشته ايم و چنانكه مى دانيم حذف برخى از اسامى در نسب افراد، معمول است و ازاين پس در ترجمۀ او به يارى خدا،به آنچه حذف شده است اشاره خواهيم كرد.

آرى از كتاب الدّر النضيد يادشده معلوم مى شود كه سيد عبد الحميد جدّ اوسط مترجم حاضر بوده است و گذشته از اين بايد گفت كه كتاب شرح المصباح الصغير و كتاب ايضاح المصباح لاهل الصلاح كتاب واحدى بوده است كه ارباب تاريخ و تذكره آن را به دو عنوان نام مى برند.

يادآورى مى شود ابن ابى جمهور احساوى در اوائل غوالى اللئالى از ابن فهد حلّى نقل كرده است.گفت خبر داد به من سيّد بهاء الدّين على بن عبد الحميد گفت روايت كرد براى من خطيب واعظ استاد و شاعر،يحيى بن نجل كوفى كه از گويندگان زيديها بود از

ص:166

صالح بن عبد اللّه يمنى هنگامى كه صالح وارد كوفه شده بود و خود يحيى گفته من او را در سال 734 هجرى در كوفه ملاقات كردم،از پدرش عبد اللّه يمنى كه از معمّران بوده و سلمان فارسى را دريافته بوده،از رسول خدا(ص)روايت كرده كه آن حضرت فرمود:

حبّ الدنيا رأس كل خطيئة و رأس العبادة حسن الظّن باللّه؛علاقه مندى به دنيا اساس هرگونه خطاكارى و پايۀ اساسى عبادت خوش گمانى به خدا است.

مؤلف گويد:برخى از مواضع صدر حديث مزبور يعنى«حب الدنيا»را جداگانه ضبط مى كنند و لفظ رأس را تصحيف مى نمايند و مى گويند لفظ«الدنيا»كلمۀ مستقل است و لفظ رأس نيز كلمۀ مستقلى است به معناى اساس (1).اين گونه تصحيف را به فاضل قزوينى نسبت داده اند،زيرا خوى و آئين او اين بود كه اخبار را تصحيف مى كرده و احتمال تصحيف اگر چه طورى است كه لفظ حديث مى تواند متحمّل آن بشود،ليكن قرينه آخر حديث تناسبى با تصحيف يادشده ندارد.پيش از اين نام و نشان سيد اجلّ زين الدّين على بن عبد الحميد حسينى نجفى را يادآورى كرديم و ظاهرا مترجم حاضر با شخص پيشين يكى مى باشد و مؤيد اتّحاد مزبور آن است كه به خط يكى از فضلا در پشت الدر النضيد فى تعازى الامام الشهيد چنين نوشته بود:اين كتاب اثر مولاى امام، دانشمند عامل و فاضل كامل پارساى عابد نسّابه محقق ركن شريعه و پشتيوار شيعه پيشواى فقيهان رهبر دانشوران و رئيس فاضلان نقيب نقيبان و سيّد پيشوايان اهل ايمان و شرافتمندان مفخر آل هاشم و بنى عبد مناف صاحب فضائل بى پايان و آثار ائمه انس و جان بهاء الحق و الدّين على بن سيد حسيب نسيب نقيب غياث الدّين عبد الكريم بن عبد الحميد حسينى نجفى تغمده اللّه برحمته و اسكنه بحبوحة جنّته به محمد و خاندان معصوم او آمين يا رب العالمين.

ص:167

على بن ابى طالب عليه السّلام را متذكر شديم و بعيد نيست اين شخص را جدّ اين سيد بناميم،زيرا اختلاف برخى از اسامى در نسب،امر ساده اى است.

يادآورى مى شود سيد على بن عبد الحميد كتابى در رجال تأليف كرده است و در تأليف آن سيّد جلال الدّين بن اعرج با وى همكارى داشته است و تتمه اى بر آن افزوده و در اين تتميم به نام و نشان علمائى كه در روزگار علاّمه مى زيسته و يا اندكى پس از او بوده اند اشاره نموده و نام سيد على بن عبد الحميد مترجم حاضر را در تتمه كتاب رجال مذكور ايراد كرده و او را به عنوان سيدنا النقيب بهاء الدّين على بن عبد الحميد معرّفى كرده است.

شيخ على سبط شهيد ثانى(ره)بر پشت كتاب رجال كبير ميرزا محمد-كه اين كتاب هم به خط سبط مزبور بوده است-فائده اى به خط خود نوشته و به پاره اى از احوال سيد على بن عبد الحميد،مترجم حاضر،اشاره كرده و در ضمن آن به بخشى از آنچه كه مربوط به كتاب رجال او بوده و از خط جدش شيخ حسن فرزند شهيد ثانى(ره) بهره بردارى نموده،پرداخته است و از آنجا كه فائده يادشده مشتمل بر فوائد ارزنده اى مى باشد،سزاوار آن است كه قسمتى از آن را در اين ترجمه و ما بقى تحقيقاتش را در جاهاى ديگرى از كتاب حاضر كه اولين قسمت كتاب را در بر دارد متذكر شويم و بالاخره همه آن را در محال متعدد ايراد نمائيم.

شيخ على نام برده اظهار مى دارد:جد محققم شيخ حسن قدس اللّه روحه (صاحب معالم)به خط خود مى نويسد:در كتاب سيد على بن عبد الحميد كه در فن رجال نويسى تأليف شده و به خط سيد جمال الدّين بن اعرج بوده در بخش تتمۀ آنكه متضمن يادآورى گروهى از اصحاب متأخرين بوده و كتابهاى رجال پيشين از نام و نشان ايشان تهى بوده است.و علت اينكه كتاب رجال مزبور به خط سيد جمال الدّين نوشته شده است بنا به اظهار مؤلف به اين شرح است كه وى از مردم كناره گيرى مى كرده و به همين سبب اطلاعى از احوال و چگونگى رفتار آنها نداشته و در عين حال مى خواسته تا كتابش مشتمل بر يادآورى از همگى علماى اصحاب كه چگونگى احوال آنها در اختيار او قرار گرفته،بوده باشد.زيرا نويسندگان كتابهاى رجال كه پيش از علامه جمال الدّين بن

ص:169

مطهّر و ابن داود و ديگران مى زيسته اند تنها به مطالبى اكتفا كرده اند كه مربوط به معرفى از افراد بوده و به جز مواردى كه به سهل انگارى برگذار شده است،مطالب ديگرى نداشته و كتاب خلاصة و ايضاح الاشتباه هم در بعضى از مواضع به بخشى از امور ديگر پرداخته و كتاب ابن داود و نجاشى و فهرست شيخ نيز به جز مواضع معدودى به مطالب ديگر اشاره نداشته است.

بارى سبك بهاء الدّين در تأليف كتاب رجال اين است كه در هر بابى نخست تمام مطالب علامه را كه در خلاصه ايراد كرده است مى آورد سپس آنچه را كه شيخ در فهرست يا ابن داود يا نجاشى يادآورى كرده اند ايراد مى نمايد و به پاره اى از مناقشاتى كه با ابن داود داشته مى پردازد؛هرچند پاره اى از مناقشاتش بارد و بى اعتبار است؛گذشته از اين اضافاتى را كه به نظر خودش از فهرست يا نجاشى به دست آورده حداكثر آنها در بخش دوم از خلاصه آمده و او آنها را در بخش آخر كتاب خود آورده است.

و از آنجا كه فهرست شيخ و رجال نجاشى به دو دسته تقسيم نشده بلكه هر دو دسته مقبول و غير مقبول را مجتمعا ذكر كرده اند،او با بى توجهى به اين موضوع چنان پنداشته كه همگى آنها زائد است و در بخش اول آورده و سپس اكثر آنها را در قسمت دوم اعاده نموده است.

و ما اين مطالب را در اينجا بدان جهت نوشتيم تا كسانى كه نام اين رجال را مى شنوند اشتياقى به مطالعه آن در خود احساس ننمايند.و منظور ما آن بوده كه به معرفى كسانى كه پس از شيخ جمال الدّين(علامه حلّى)و ابن داود مى زيسته اند بپردازيم چه آن كه بنا به اظهار مؤلف رجال،خود از شاگردان فخر الدّين بوده و اواخر روزگار او را ادراك نموده است.

يادآورى مى شود مؤلف رجال در شناخت متأخران به نظريات سيد جمال الدّين اعرج توجه و اعتماد داشته است و چنين اظهار نموده كه در ميان معاصران با كسى برخورد نكرده است كه از احوال متأخران و راستاى زندگيشان اطلاع داشته و قابل اعتماد باشند و تنها كسى كه براى اين منظور در نظر گرفته،سيد جمال الدّين بوده و از وى خواسته تا شرح احوال آنها را جداگانه مرقوم بدارد.

ص:170

و من مى خواستم كه اسامى مزبور محفوظ و معلوم بماند،زيرا به جز اين كتاب، اين گونه اطلاعات را از كتاب هاى ديگر نمى توان به دست آورد گذشته از اين،ديگرى هم به تهيه آن اطلاعات نپرداخته و طولى نمى كشد اطلاعات مزبور رو به كهنگى خواهند گذاشت با آنكه اصحاب ما اهتمام زيادى به حفظ اسامى علما و تدوين آثار آنان داشته اند.

مؤلف گويد:شيخ حسن(قدس سره)در آن فائده به اسامى آن يادشدگان كه جمعا بيست و شش نفر بوده اند پرداخته و ما ترجمۀ هريك از آنها را در محل مناسب از اين كتاب از همان فائده نقل كرده ايم و به طورى كه خواهيم نگاشت او هم خود را در رديف آنان نام برده است و در پايان اظهار داشته اين است آنچه را كه وى مرقوم داشته و اضافه كرده مطالبى را كه ايراد كرديم در محل خود به ترتيب حروف ايراد كرده است و ما مختصرى از آن را در اينجا جداگانه متعرض شده و ترتيبى را كه او در نظر داشته رعايت نموده و به حال خود باقى گذارديم.پس از اين شيخ حسن رحمة اللّه اظهار داشته كه اين مقدار براى شناخت اجمالى نامبردگان كافى است و ما بقى آن موكول به خود مؤلف است و از قرينه پيداست كه به ما بقى آنها دست پيدا نكرده است.

مؤلف گويد:شيخ حسن(ره)در همان فائده به شرح حال ابن فهد و ابن متوج بحرانى از همان كتاب پرداخته است و شرح حال آنها را به همان طرزى بيان كرده است كه ما آن را در شرح حال ايشان بيان نموده ايم.

شيخ على به دنبال آنچه متذكر شده است مى نويسد:جد من در ذيل نام على بن عبد الحميد نوشته است وى مؤلف اين كتاب است.و در زير نوشته سيد جمال الدّين چنين يادآورى كرده است:العبيد الفقير جامع الكتاب.

سپس به معرفى آثار او كه فراوان است و همه آنها از متانت خاصى برخوردار مى باشد مى پردازد،از جمله آنها:الانوار الالهية فى الحكمة الشرعية است و يادآورى كرده كتاب مزبور مشتمل بر پنج مجلد بوده است جلد اول آن در علم كلام است.در اين مجلد به ادله اى كه طائفه اثنى عشريه بدان معتقدند پرداخته و در ضمن آن،عقائد مخالفان را با دليل هاى نقلى و براهين عقلى ابطال كرده و به تحقيقات ارزنده اى كه همگى آنها مستند به

ص:171

قرآن كريم است مى پردازد.در جلد دوم آن به بيان ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه و عام و خاص و مطلق و مقيّد و ديگر مطالب پرداخته و مجلد سوم و چهارم آن كتاب در فقه آل محمد عليهم السّلام است و فهرست مجلدات مزبور را هم تدوين نموده است.

و من مجلد اول آن كتاب را در كتابخانه نجف اشرف ديده ام و كتاب بى سابقه اى بوده.در آغاز آن،فهرست كتاب را به طرز جالبى نگاشته است و از ويژگيهايى كه خود او به آن آگاهى داده و من هم آن را در مجلدى كه ديده ام احساس نموده ام،آن است كه وى آيات قرآن را كه به رنگ قرمز مجزّا كرده با تفسير آنها ممزوج ساخته و هريك از آنها را به منظور حكمى كه مورد نظر و استدلالش بوده است ايراد كرده است و جالب اينجا است هرگاه آيات قرآن را از محلى كه ايراد كرده ساقط بنمايند مطالب كاملا به يكديگر ارتباط پيدا مى كنند و نظرى كه از آوردن آنها در كار بوده است به دست مى آيد و تغيير و تبديلى در آنها به وجود نمى آيد.تا به اينجا فائده اى كه شيخ حسن تدوين كرده پايان مى يابد.

در پايان آن شيخ على سبط شهيد اظهار مى دارد كه مجلد پنجم اين كتاب را خريدارى كردم و اين مجلد مشتمل بر اسرار قرآن و قصه هايى است كه در آن آمده به انضمام تحقيقات ديگر.

و اين مجلد به خط شريف خود او(رحمه اللّه)بوده و من آنچه را كه جدم مرقوم داشته بدون كم و زياد در اينجا ايراد كردم و ميرزا محمد(رحمه اللّه)كتاب رجال كبيرش را به سبك سيد على بن عبد الحميد تأليف نموده و به طورى كه از تحقيقات جدم (رحمه اللّه)به دست مى آيد،كتاب رجال وى در كتابخانه نجف اشرف بوده و ميرزا محمد هم كتاب رجال خود را در نجف اشرف على مشرفه الصلوات و السّلام تأليف كرده است.

مؤلف گويد:شايد وى از نوادگان سيد ابو طالب حمزة بن محمّد بن احمد بن عبد اللّه جعفرى،يا از اسباط سيد شريف ابو يعلى حمزة بن محمد جعفرى بوده باشد.پس بايد دقت كرد.

مى كرده و ممكن است مدح يا قدح(ستايش يا نكوهش)از او در كتابهاى رجال آورده شده باشد (1).

معرفى كرديم،زيرا اين كتاب ويژه اعمال ماه رمضان است و آن در عمل ماههاى سال است.

و در جاى ديگر از اقبال مى نويسد:كتب شهر رمضان.ممكن است اين جمله اشتباهى از ناسخ بوده باشد و بايد چنين نوشته مى شد:كتاب عمل شهر رمضان و هم ممكن است مترجم حاضر كتابهاى چندى ويژه اعمال رمضان تأليف كرده باشد.

از يكى از مواضع اقبال به دست مى آيد كه ابو المفضل شيبانى به اسناد خود از كتاب على بن عبد الواحد نهدى روايت مى كرده و از اين سند به اين نتيجه مى رسيم كه ابن عبد الواحد از متقدمين علماء بوده و سالها پيش از ابو المفضل مى زيسته است.

در بعضى از مواضع مترجم حاضر را على بن عبد الواحد نهدى و در جاى ديگر على بن عبد الواحد نام برده است.اين دو نام متوجه به شخص واحدى است.

ظاهرا محمد بن موسى قزوينى يا محمد بن ابى عمران موسى بن على بن عبدويه همان ابو الفرج قزوينى كاتب بوده باشد.

مشهور آن است كه نهدى به كسر نون و سكون ها و دال بى نقطه در آخر منسوب به نهد است و او (1)...

علامه حلّى در ايضاح الاشتباه ذيل ترجمه...مى نويسد.

كتاب فهرست او را كه به منظور گردآورى اسامى دانشوران متأخر از شيخ ابو جعفر طوسى نوشته شده است،روايت نمايد.و اضافه كرده منتجب الدّين دانشورى بوده كه مطالب را به خوبى ضبط مى كرده و از مشايخ عديده روايات بسيارى نقل نموده است.

مؤلف گويد:كتاب فهرست منتجب الدّين منحصر به اعلام متأخر از شيخ طوسى نبوده بلكه به نام و نشان برخى از علمائى كه معاصر با شيخ بوده اند،نيز اشاره كرده است بنابراين دليلى ندارد كه شهيد ثانى فهرست او را منحصر به اعلام متأخر از شيخ طوسى قرار دهد گرچه مشهور هم همين است.در عين حال،حقيقت همان است كه ما گفتيم و به خوبى اين موضوع از تتبع فهرست او آشكار مى شود گرچه خود او هم در آغاز فهرستش آنچه را شهيد اظهار داشته تصريح نموده است (1).

رافعى شافعى كه از مورخان و افراد سرشناس عامه و از شاگردان شيخ مترجم بوده در كتاب التدوين فى تاريخ قزوين بنا به نقلى كه آقا رضى قزوينى در كتاب ضيافة الاخوان (2)از آن تاريخ نموده است ذيل ترجمه شيخ على بن عبيد اللّه بن حسن بن حسين بن بابويه مترجم حاضر مى نويسد:وى بزرگى بوده كه از بحر بى كران علم حديث از سماع و ضبط و حفظ و جمع،كمال سيرائى را داشته است چنانكه هر موضوع ارزنده اى را كه به دست مى آورده يادداشت مى كرده و با هر شايسته اى كه روبرو مى شده از سماع او بهره گيرى مى كرده و در آن روزگاران كمتر دانشورى به پايۀ جمع و سماع او مى رسيده است.

پس از آن به يادآورى از مشايخ او و اجازاتى كه آنان در سال 522 يا 523 هجرى

ص:179

به وى داده اند پرداخته و به دنبال آن به بخشى از آثار او از جمله كتاب اربعين اشاره كرده و اضافه نموده است كه من در سال 584 هجرى در شهر رى به قرائت بر او توفيق يافته ام.

و پس از ذكر پاره اى از احوال او اظهار داشته است:منتجب الدّين سال 504 هجرى متولد شده است و پس از سال 585 هجرى درگذشته است (1).

و در پايان شرح حال او مى نويسد:از اينكه به تفصيل احوال او در اين تاريخ پرداختم به خاطر آن بوده است كه از نوشته ها و تعليقات او بسيار استفاده كردم و خواستم به اين سبب قسمتى از حق او را ادا كرده باشم.

و باز رافعى در التدوين ذيل احوال شيخ منتجب الدّين مى نويسد:وى به تشيّع نسبت داده مى شد و پدرانش كه از مردم قم بوده اند نيز به مذهب تشيّع منتسب بوده اند و من گمان مى كنم كه وى از شيعيان نبوده است،زيرا او به تتبع احوال صحابه مى پرداخته و راويان آثار آنها را بر ديگران برترى مى داده و در احترام خلفاى راشدين مبالغه مى نموده.

آقا رضى در ضيافة الاخوان اظهار داشته:از نظريه رافعى استفاده مى شود كه منتجب الدّين از او و از امثال او كاملا تقيه مى كرده است و آثار خود را كه حاكى از عقيدۀ صحيحش بوده پنهان مى داشته و مؤيد آن اين است كه رافعى در ضمن شمارش آثار او اظهار داشته است:منتجب الدّين سرگرم تأليف تاريخ مهمى بوده ليكن توفيق به دست نياورده كه آن تاريخ را از سواد به بياض انتقال بدهد و پاكنويس كند و من گمان مى كنم با فرارسيدن مرگ او آن مسوّده مفقود شده باشد.

ممكن است مراد رافعى از تاريخ مذكور همان كتابى باشد كه در احوال علماى شيعه گرد آورده باشد يا تاريخ ديگرى نظير آن باشد كه رافعى مؤلف التدوين از هيچيك از آنها اطلاعى حاصل نكرده است (2).

ص:180

مؤلف گويد:ظاهرا تاريخ كبيرى كه رافعى اظهار داشته هيچيك از دو كتابى كه آقا رضى پنداشته نبوده است،زيرا فهرست شيخ منتجب الدّين رساله مختصرى بيش نيست و با توجه به اختصار آن نمى توان آن را مؤيد پنهان داشتن آثار وى به حساب آورد آرى به طورى كه پس از اين خواهيم نگاشت از عبارت آخر اربعين وى مى توان به تأييد اندكى دست پيدا كرد.

امّا تشيع شيخ منتجب الدّين ظاهرتر از خورشيد جهان افروز و هويداتر از ديروز است و اينكه مؤلف التدوين نوشته«من او را دورتر از مرام تشيع مى دانم»خدا به او نزديك تر از ريسمان گردن است.آرى او به فرمودۀ ائمه طاهرين رفتار مى كرده كه فرموده «التقية دينى و دين آبائى»تقيه رويۀ من و نياكان من است پس چگونه ممكن است شيخ منتجب الدّين شيعه نباشد و حال آنكه او و نياكانش از دانشوران بنام اماميه بوده اند و همچنين ديگر بستگان او از بزرگان اين مذهب مقدس بشمار مى آيند و خود رافعى هم در ضمن شرح حال او اظهار داشته است:اصل او از مردم قم است و مردم قم از ديرباز از شيعيان بوده و به تشيع شهرت دارند.

شيخ معاصر در امل الآمل گويد:شيخ بزرگوار منتجب الدّين على بن عبيد الله بن حسن بن حسين بن بابويه قمى،فاضلى دانشور و ثقه اى صدوق و محدثى حافظ و راويه اى علامه بوده است.كتاب فهرست او كه به منظور معرفى مشايخ معاصر با شيخ طوسى و متأخران او تا روزگار خودش تأليف شده است مورد توجه بوده است و ما همه آنچه را راجع به معاصران و متأخران نوشته است در اين كتاب(امل الآمل)آورده ايم و همين كتاب را محمد بن محمد بن على حمدانى قزوينى از وى روايت كرده؛ليكن اين كتاب با همگى ارزشى كه دارد،مشتمل بر اسامى اندكى از اعلام بوده است،از اين گذشته در اسامى رجال تشويش و آشفتگى زيادى بكار رفته تا آنجا كه اسامى بسيارى را در غير باب ويژۀ خود يادآورى كرده است.من در تأليف اين كتاب به سبك ابن داود و ميرزا محمد،ترتيب ارزنده اى بكار بردم و كتاب مزبور را به ترتيب كتاب رجال تدوين نمودم و ديگر اسامى را كه در آن كتاب نيامده است از آثار متأخران از او و از اجازات ايشان و آنچه از دانشمندان شنيده بودم و امثال اين ها را به آن افزودم.

ص:181

و از آثار او كتاب الاربعين عن الاربعين من الاربعين فى فضائل امير المؤمنين عليه السّلام و امثال اين ها (1).

مؤلف گويد:آن آشفتگى كه شيخ معاصر اظهار داشته است بيشتر از حد معمول نبوده است بلكه فهرست منتجب الدّين هم مانند كتابهاى رجال كه پيش از ابن طاوس تأليف شده است نامرتب بوده است و ممكن است علت نامرتبى و آشفتگى آن همان است كه پيش از اين هم اشاره شد،به خاطر آن بوده كه منتجب الدّين اين كتاب را در روزگار تقيه و در آخر عمر تدوين كرده و فرصت نيافته تا مبيّضه كند و ترتيب لازم را در آن مراعات نمايد.

در عين حال نمى توان گفت فهرست مزبور همان تاريخى باشد كه پيش از اين به آن اشاره شد و يا كتابى باشد كه در آخر عمر تأليف كرده است آن طور كه خود او در آخر فهرست مى گويد،اين كتاب را به پيشنهاد سيّد اجلّ مرتضى عزّ الدّين يحيى بن محمد بن على بن مطهّر نقيب طالبيهاى عراق تأليف نموده و ما هم اين موضوع را در ذيل ترجمه عز الدّين متذكر خواهيم شد.و باز خود او در آغاز همان فهرست مى نويسد:سيد ابو القاسم يحيى كه فهرست بنا به پيشنهاد او تأليف شده،كتاب الاربعين عن الاربعين فى فضائل امير المؤمنين(صلوات اللّه و سلامه عليه)را كه تصنيف شيخ اصحاب ابو سعيد محمد بن احمد بن حسن نيشابورى(قدّس اللّه روحه و نوّر ضريحه)و مورد علاقه آن سيد بوده،به مطالعۀ وى رسانيد و در ضمن آن خطاب به وى گفت كه شيخ موفّق سعادتمند ابو جعفر محمد بن حسن بن على طوسى(رفع اللّه منزلته)كتابى در اسامى مشايخ شيعه و مصنّفين ايشان ترتيب داده است و پس از او عالم ديگر به اين كار ستوده اقدام نكرده است،من گفتم هرگاه خداى متعال مرگ مرا به تأخير بيندازد و به آرزويم برساند اسامى مشايخ شيعه را كه در اختيار دارم و همچنين مصنفان ايشان را،از آنهايى كه پس از شيخ مى زيسته يا معاصر با او بوده اند به آن كتاب بيفزايم و نيز كتاب حديث الاربعين عن الاربعين من الاربعين فى فضائل امير المؤمنين صلوات اللّه و سلامه عليه را گرد آورم تا

ص:182

همگان از آن بهره ور گردند،تا از اين راه به حضرت عليا و پيشگاه باكرم حضرت والا خدمتى كرده باشم.

پس از آنكه از پيشگاه آن سيّد بزرگوار بيرون رفتم،نخست به گردآورى اسامى اعلامى كه حاضر داشتم پرداختم و پس از آن به تدوين اربعين اقدام نمودم و از خدا مى خواهم تا مرا در اتمام آن كمك و مساعدت فرمايد چه آنكه حضرت او تعالى بر آسان كردن هر كارى توانا است و اين كتاب را به اقتدا از شيخ ابو جعفر،به حروف الفبا ترتيب دادم تا به آسانى بتوانند به مطالب آن دسترسى پيدا كنند.توفيق از خداست.

به طورى كه در نسخه هاى چندى از آخر فهرست منتجب الدّين استفاده كرده ايم وى مى نويسد:كتاب اربعين حديثا فى فضائل على عليه السّلام و چهارده حكايت از معجزات حضرت مولى عليه السّلام را به آن الحاق كرده است.و در حقيقت اين كتاب غير از كتاب الاربعين او مى باشد كه از پاره اى از اشارات در آينده به اين اختلاف خواهيم رسيد.

سيد محمد بن محمد بن حسن حسينى عاملى معروف به ابن قاسم در كتاب الاثنى عشريه فى المواعظ العددية مى نويسد:شيخ منتجب الدّين كتابى در فضائل على بن ابى طالب عليه السّلام گرد آورده و حكايات ارزنده اى در مناقب آن حضرت به آخر آن افزوده است-هرچند مناقب آن حضرت از اندازه بيرون است-من حكايت يازدهمين آن را با حذف سند در اينجا مى آورم...

مؤلف گويد:ممكن است مراد وى از كتاب مزبور همان اربعين عن الاربعين من الاربعين بوده باشد.

و نيز گويد:كتاب فهرست منتجب الدّين كه به نام آن اشاره شد كتابى مشهور و متداول در ميان مردم است و من در تبريز كتاب مزبور را به خط يكى از فضلا(كه ممكن است ملا محمد رضا مشهدى شاگرد شيخ بهائى ره بوده باشد)ديده ام.اين نسخه از نسخۀ پدر شيخ بهائى(شيخ حسين بن عبد الصمد)استنساخ گرديده و نسخۀ پدر شيخ بهائى با چند نسخۀ ديگر،از جمله با نسخه شهيد اول مقابله گرديده كه با نسخه هاى مشهور

ص:183

تفاوت داشته است (1).

در آخر برخى از نسخه هاى آن ده قاعده بلكه ده حكايت ديده ام.

و كتاب اربعين او نيز مشهور است و من نسخه اى از آن را در اردبيل به خط شيخ محمد بن على مشهور به جبائى ديده ام و او نسخه خودش را از خط شهيد ثانى استنساخ كرده و شهيد ثانى نسخه خويش را از خط شهيد اول استنساخ نموده و شهيد نسخۀ متعلقۀ به خويش را از خط شيخ برهان الدّين محمد بن محمد بن على حمدانى شاگرد مؤلف(منتجب الدّين)استنساخ كرده و او از خط مؤلف نسخه بردارى كرده است.و اين كتاب مشتمل بر چهل حديث است كه از چهل شيخ از چهل صحابى از چهل كتاب تهيه شده است و در آخر كتاب چهارده حكايت بى سابقه در شأن حضرت مولى عليه السّلام و معجزات آن حضرت ضميمه نموده است و در آخر اربعين پيش از ايراد حكايات يادشده چنين نوشته است از يمن بخشش و كرم خداى عزّ و جلّ چنان مقرر شد كه به آسانى از كتاب الاربعين عن الاربعين من الاربعين فى مناقب امير المؤمنين عليه السّلام آسوده خاطر گرديده و به آنچه وعده داده بودم وفا كنم و هرگاه خداى متعال كارهاى مرا آسان فرمايد و مهلت دهد و مرگم را به تأخير افكند،به كتاب فهرست علماى شيعه مطالبى بيفزايم كه در هنگام تأليف،به آنها دست نيافته بودم تا به يارى خدا كتاب بزرگ و ارزنده اى باشد و همچنين به آنچه پيش از اين گذشت يعنى كتاب حاضر الاربعين عن الاربعين من الاربعين مع الاربعين اضافاتى در مناقب امير المؤمنين(عليه السّلام)بيفزايم و اينك به نقل حكايت هاى لطيف و ارزنده اى در مناقب آن حضرت(عليه السّلام)مى پردازيم.

مؤلف گويد:منظور منتجب الدّين از آنچه به آن دسترسى پيدا نكردم،اسامى علماء و احوال و آثار آن عده از بزرگانى باشد كه معاصر با شيخ و متأخر از او بوده اند تا

ص:184

روزگار خود مؤلف،چنانچه اصل فهرست هم به همين منظور تدوين گرديده است،و ممكن است مراد وى معرفى اعلامى باشد كه پيش از شيخ مى زيسته اند و شايد به تأليف چنين كتابى دست پيدا كرده باشد و بعيد نيست كتاب يادشده همان اثرى باشد كه رافعى بنا بر آنچه اظهار شد،به وى نسبت داده است.

استاد استناد در آغاز بحار مى نويسد:كتاب فهرست و كتاب الاربعين عن الاربعين من الاربعين از آثار شيخ منتجب الدّين على بن عبيد اللّه بن حسن بن حسين بن بابويه (رضى اللّه عنهم)مى باشد (1).

و در فصل دوم مى نويسد:شيخ منتجب الدّين از ثقات بنام و از محدثان است كتاب فهرست او در نهايت اشتهار است و او از نوادگان حسين بن بابويه بوده و شيخ صدوق عموى اعلاى او مى باشد.شهيد ثانى در كتاب اجازه پس از آنكه آنچه را كه ما نوشته ايم ايراد كرده،اضافه مى نمايد اربعين او مشتمل بر اخبار بى سابقه و لطيفى است (2).

مؤلف گويد:كتاب منتجب الدّين را گروهى از علماء روايت كرده اند و همچنين بعضى از علماء آن را به خط خود استنساخ نموده اند از جمله نسخه اى است كه به خط سيّد امام غياث الدّين بن طاوس حسنى از خواجه نصير الدّين طوسى از محمد بن محمد بن على حمدانى قزوينى از خط مصنف و نيز به خط شيخ امام سديد الدّين يوسف بن مطهّر پدر علامه حلّى و همچنين به خط شهيد ثانى ديده شده است.كه وى آن را از خط شهيد اول و او از خط.... (3)

ص:185

و از آثار منتجب الدّين رساله اى است در مسئله قضاء صلوات.رسالۀ يادشده از بهترين رساله هايى است كه در موضوع قضاى صلوات تدوين شده است.و من اين رساله را در اصفهان در نزد فاضل هندى ديده ام.

يادآورى مى شود،مشهور بر زبانها و ضبط شده در كتابها آن است كه به آخر كلمۀ فهرس تائى مى افزايند ليكن فيروزآبادى در قاموس گفته است:فهرست با تاء الحاقى استعمال عاميانه است و درست آن فهرس بدون تاء است.و ما در اين كتاب به پيروى از فيروزآبادى كلمه فهرست را بدون تا به كار مى بريم،هرچند بسيارى از دانشمندان بزرگ آن را با تا مى نگارند.

در يكى از مواضع ديدم كه فهرست،واژه اى است يونانى و به معناى محمل به كار رفته است و عرب آن كلمه را از يونانى گرفته و با تغييرى كه در آن داده(يعنى تاء را حذف كرده)به صورت«فهرس»به كار برده است،كه اگر بخواهيم كلمۀ مزبور را با توجه به اتحاد لغت روم و عرب به صورت فهرست به كار ببريم دور از قاعده خواهد بود.

يادآورى مى شود كه شيخ منتجب الدّين از مشايخ بسيارى روايت مى كرده كه اين مشايخ متجاوز از صد تن بوده اند (1)چنان كه شمارش و نام بردن همه آنها در اين ترجمه دشوار است و تعيين و تثبيت همۀ آنها مربوط به آن است كه دقت كاملى در مرويات و كتابهاى او به كار ببريم به ويژه تفحص كاملى در كتاب فهرست و كتاب اربعين و ديگر مواضع متفرقه بنمائيم و صاحبان بصيرت به آنچه ما گفتيم به خوبى آگاه و از چگونگى نظريه ما بااطلاع خواهند بود.در عين حال،نخست اسامى مشايخ او را كه در آغاز اسانيد كتاب اربعين و حكاياتى كه در ذيل آن كتاب بدان افزوده است،يادآورى مى كنيم پس از

ص:186

آن نام مشايخ او را كه در كتاب فهرست علماء آمده و در اربعين از آنها ياد نكرده است متذكر مى شويم.

اينك به نام چهل وشش تن از مشايخ او كه در اربعين آمده است مى پردازيم:

1-سيد زاهد ابو الحسن على بن قاسم بن رضا علوى حسنى كه علاوه بر روايت از مراتب قرائت او هم استفاده كرده است 2-سيد مرتضى سعيد،اشرف الدّين ابو الفضل محمد بن على بن محمد بن مطهّر 3-شيخ فقيه الدّين ابو الحسن على بن حسين بن على جاستى كه از املاء حديثش استفاده كرده است 4-سيد ابو تراب مرتضى بن داعى بن قاسم حسنى 5-برادرش سيّد ابو حرب مجتبى بن داعى بن قاسم حسنى 6-سيد ابو محمد شمس الشرف بن على بن عبد اللّه سيلقى كه بر او قرائت حديث كرده است.7-سيد ابو على شرف بن عبد المطلب بن جعفر حسينى افطسى اصفهانى كه در اصفهان به قرائت از او پرداخته است 8-ابو العلى زيد بن على بن منصور بن على راوندى اديب كه از قرائت او استفاده كرده است.9-ابن سعد يحيى بن طاهر بن حسين مؤدب زاهد 10-ابو على تيمان بن حيدر بن حسين بن ابو عدى كاتب بيّع كه بر او قرائت كرده است 11-على بن حسن بن على 12-ابو على حسن بن على بن ابى طالب فرزادى(معروف به هموسه)كه بر او قرائت حديث كرده است 13-ابو المحاسن مسعود بن على بن منصور اديب 14-ابو الحسين زيد بن حسن بن محمد بيهقى هنگامى كه به رى آمده بود منتجب الدّين در نزد او به قرائت حديث پرداخته است 15-شيخ امام سعيد موفّق الدّين ابو القاسم عبيد اللّه بن حسن بن حسين بن بابويه پدر منتجب الدّين مترجم حاضر 16-قاضى القضاة عماد الدّين ابو محمد حسن بن محمد بن احمد استرآبادى كه بر او قرائت كرده است 17-ابو منصور عبد الرحيم بن مظفر بن عبد الرحيم حمدونى كه بر او قرائت حديث كرده است.اين هفده تن كه ياد كرده شد از بزرگان علماى شيعه بوده اند.

و در شمار مشايخ اوست:1-ابو الفتح محمود بن عبد الكريم بن عبد الواحد بن محمد بن احمد طالقانى شاهد،كه بر او قرائت حديث كرده است 2-ابو الفتوح محمود بن محمد بن عبد الجبّار مذكّر هرمز ديارى سروى گرگانى كه هنگام ورود به رى، منتجب الدّين بر او قرائت كرده است 3-ابو الفتوح سعد بن سعيد بن مسعود بزّاز حنفى كه

ص:187

از لفظ او استفاده كرده است (1)4-ابو النجيب سعيد بن محمد بن ابو بكر حمامى كه بر او قرائت حديث نموده است 5-ابو سعيد عبد الرحمن بن ابو القاسم حصرى كه بر او قرائت كرده است 6-ابو عبد اللّه حسن بن ابو طيّب عباس بن على بن حسن رستمى كه در اصفهان از او استفاده كرده است 7-احمد بن حسن بن بابا اذوئى كه بر او قرائت كرده است 8-ابو محمد عبد اللّه بن على بن عبد اللّه مقرى طاهرى كه در اصفهان به قرائت از او پرداخته است 9-محمد بن حامد بن ابو القاسم طويل قصاب كه در اصفهان از قرائت او بهره ورى داشته است 10-ابو حفص عمر بن احمد بن منصور صفّار نيشابورى هنگام ورود او در رى از وى بهره ورى داشته است 11-ابو محمد سهل بن عبد الرحمن بن محمد سراج نيشابورى زاهد كه هنگام ورود او به رى از وى استفاده كرده است 12-ابو سعيد محمد بن هيثم بن محمد كه در خانۀ او واقع در اصفهان از وى استفاده كرده است 13-ابو ذرعه عبد الكريم بن اسحاق بن سهلويه كه بر او قرائت كرده است 14-ابو الفضل جعفر بن اسحاق بن ابى طالب بن حربويه معلّم كه بر او به قرائت حديث پرداخته است 15-ابو عبد اللّه محمد بن حمّويه بن محمد حموينى در ضمن نامه اى كه به وى نگاشته است از وى بهره ورى داشته است 16-ابو عبد الرحمن احمد بن عبد الصمد بن حموية خواهرزاده ابو عبد اللّه يادشده،در هنگامى كه به رى آمده بوده از وى استفاده كرده است 17-ابو شكر محمد بن عبد اللّه مستوفى اصفهانى در خانۀ او واقع در اصفهان،از وى روايت كرده است 18-شيخ ابو سعد عبد الرحمن بن عبد اللّه بن عبد الرحمن حصرى بصير كه بر او قرائت كرده است 19-ابو الفتوح مبشّر بن احمد بن محمود صحاف در اصفهان از قرائت او بهره ورى داشته است.20-ابو الفتح احمد بن عبد الوهّاب بن حسن بن حسن صرّاف بردينى در خانۀ او به قرائت از او پرداخته است 21-ابو حاتم محمد بن عبد الرحمن بن عبد اللّه بن

ص:188

حسين بن مخاطرة ساوى بر او قرائت كرده است 22-ابو الحسن على بن احمد بن محمد لبّاد كه در خانۀ او واقع در اصفهان از قرائت او استفاده كرده است 23-ابو القاسم اسماعيل بن على بن حسين حمّامى كه در اصفهان در خانۀ او از قرائت بر او استفاده كرده است 24-ابو بكر محمد بن احمد بن عمر باغبان اصفهانى با او مكاتبه داشته 25-ابو الحسن محمد بن رجا بن ابراهيم بن عمر بن يونس اصفهانى در اصفهان 26-ابو المطهر قاسم بن فضل بن عبد الواحد صيدلانى كه در اصفهان بر وى قرائت كرده است 27-ابو غالب لاحق بن حبيب بن محمد بن على صيدلانى به عنوان قرائت 28-ابو المطهر صيدلانى بر او قرائت كرده است 29-ابو بكر محمد بن عبد الكريم بن محمد قلانسى معدّل،از طريق اجازه.

مؤلف گويد:برخى از اسامى مشايخ او كه بيست و نه تن بوده است، مظنون التشيع اند و دسته اى از آنها از نظر من مجهول الحال اند.

يادآورى مى شود كه پيش از اين در ذيل ترجمه محقق حلّى نوشتيم محقق از سيّد احمد بن يوسف بن احمد بن عريضى علوى حسينى روايت مى كرده است و از قرينه پيداست مترجم حاضر غير از سيد احمد عريضى است و هر دو تن از مشايخ محقق حلّى بوده اند و احتمال هم دارد اشتباهى در يكى از دو نسبت اتفاق افتاده باشد بنابراين هر دو تن،يكى خواهند بود.

از اين پيش در شرح حال سيد مجد الدّين على بن حسن بن ابراهيم حلبى عريضى يادآورى مى شد كه وى،از مشايخ محقق حلى بوده است و اين موضوع ايجاب مى كند كه سيد مجد الدّين على يادشده و مترجم حاضر يكى بوده باشد.و به حق بايد گفت كه هر دو همان شيخ مجد الدّين على بن عريضى مى باشند كه از مشايخ ابن شهرآشوب بوده و در ترجمه پيش نام برده شده است.صحت اين احتمال در صورتى است كه نگويند ابن شهرآشوب و محقق حلى معاصر مى باشند زيرا در غير اين صورت احتمال وحدت نابجا خواهد بود.

مؤلف گويد:به نظر من،مترجم حاضر همان سيد اجل شريف ابو الحسن على بن ابراهيم عريضى علوى حسينى است كه از مشايخ ورّام بن ابى فراس است كه بيش از اين شرح حال او يادآورى شده است و به حق بايد گفت شريف ابو الحسن على و مترجم حاضر با شيخ مجد الدّين على بن عريضى كه در ترجمه پيش نام برده شده است يكى مى باشند.

على بن محمد بن عيسى و سيد نور الدّين على بن ابى الحسن حسينى موسوى از وى روايت مى كرده اند و خود او دانشورى پارسا و پرهيزكار بوده است.

تأليف كرده و من نسخه هاى چندى از آن را ديده ام و در استرآباد نسخه اى از آن را به خط سيّد مؤيّد بافضيلت،امير شرف الدّين على شولستانى كه دانشورى بنام است ديده ام كه تاريخ كتابت آن 995 ه.ق بوده و ممكن است اين كتاب را سيد شولستانى در اوائل عمرش نسخه بردارى كرده باشد.

و از تأليفات او رساله اثبات الواجب و رسالۀ مختصرى در اصول قرائت ابن كثير است كه از طريق شاطبى و به روايت بزّى و قنبل،در اختيار قارى ها قرار گرفته است و من آن رساله را در شهر آمل مازندران ديده ام.رسالۀ ديگرى در قرائت نافع تأليف كرده كه آن را قالون و ورش از نافع روايت كرده اند و رساله مختصرى در اصول قرائت ابو عمرو به روايت دورى و سوسى از طريق شاطبى تأليف كرده است.و من اين رساله را در آمل ديده ام.و رسالۀ فارسى ديگرى در قرائت عاصم،به طريق شاطبى تأليف كرده است.اين رساله مشتمل بر يك مقدمه و سه باب و يك خاتمه بوده و آن را به خواهش همسر يا دختر شاه تهماسب صفوى تأليف كرده است.رسالۀ فارسى ديگرى در قرائت ابن كثير به روايت بزى و قنبل از طريق شاطبى و التيسير تأليف كرده است و من آن را در شهر آمل ديده ام.و ممكن است اين رساله همان رسالۀ پيشين بوده باشد.

و از آثار او ترجمه كتاب احتجاج شيخ طبرسى است به پارسى،و ديگرى حاشيه نهج البلاغة سيد رضى است.

يادآورى مى شود كه كتاب ترجمه احتجاج و حاشيه نهج البلاغة به نام ملا عماد الدّين است و بيشتر رساله هاى يادشده به نام ملا عماد الدّين على بن على شريف قارى استرآبادى مى باشد كه در استرآباد به دنيا آمده و در مازندران مى زيسته و برخى از آنها به نام ملا عماد الدّين استرآبادى مولدا و المازندرانى مسكنا كه نام و نشانش خواهد آمد و برخى از آنها به نام ملا عماد مازندرانى كلبارى ثبت شده است و مى توان گفت همه عنوان هاى يادشده مربوط به يك شخص است.

در يكى از نسخه هاى تاريخ عالم آرا آمده است كه ملا عماد الدّين استرآبادى از مردم استرآباد و از علماى روزگار شاه تهماسب و بعد از اوست و مهارتى تمام در فن قرائت و تجويد داشته و رساله هاى مفصّل و مختصرى در اين رشته تأليف كرده است و در

ص:193

روزگار شاه تهماسب از ديگر علماء به وى نزديك تر و موقعيتش از سايرين بيشتر بوده است و به همين مناسبت نيازمندى هاى اهل علم و بينوايان و مستحقان را به اطلاع تهماسب مى رسانيده و مورد قبول واقع مى شده و در ميان اعاظم و اعالى و محترمان آن روزگار معزّز بوده است و طبقۀ قاريان از خدمت او استفاضه مى كردند.

اين بود خلاصه اى از آنچه در تاريخ عالم آرا آمده است.

شيخ معاصر در امل الآمل مى نويسد:وى عالمى فاضل و اديبى شاعر و منشى اى بزرگوار و عظيم الشان بود مراتب علمى را از پدر و دو برادرش سيد محمد صاحب مدارك كه برادر پدريش و شيخ حسن بن شهيد ثانى كه برادر مادريش بوده فراگرفته است.

از تأليفات او شرح المختصر النافع است كه گفتارى طولانى همراه با استدلال در آن ايراد نموده و به پايان نرسيده است.ديگرى كتاب الفوائد المكية،و شرح الاثنى عشرية در صلات كه از آثار شيخ بهائى است و امثال اين ها از رساله هاى ديگر (1).

سيد على بن ميرزا احمد در سلافة العصر از وى نام برده و در ستايش از او اظهار داشته است:كوه دانش سر به آسمان كشيده و بازوى دين حنيف و دارندۀ مهار تأليف و تصنيف،و ماهر در روايت و درايت و برافرازنده پرچم مكارم پنجگانه،فضيلتى كه كسى به گرد آن نرسد،مرتبۀ درخشانى كه ماه،آرزومند درخشندگى آن است،بخشندگى كه ابر باران ريز از كرم او شرمسار است.و عظمتى كه گردن روزگار در برابر آن خميده است، و آوازه اى كه گوش از شنيدن آن عاجز مى باشد.

سيد نور الدّين در آغاز كار در شام به سر مى برد و از كمال عزت برخوردار بود سپس به مكّه معظمه رفت و در آنجا مجاور گرديد و من او را در آن سرزمين ملاقات كردم كه در آن هنگام عمرش از نودسالگى تجاوز كرده بود و در وضع بسيار مهمى مى زيست كه مردم از او كمك مى خواستند و او به كمك خواهى از كسى نيازمند نمى شد [سيزده روز باقى مانده از ماه ذيحجه] (2)در سال 1061 هجرى درگذشته است (3)*.

ص:195

سيد ابو الحسن آثار نظمى دارد كه دليل بر طبع شيواى او مى باشد و اشعار بسيارى در سلافة از او نقل كرده است از جمله در چكامه اى گفته است:

يا من مضوا بفؤادى عند ما رحلوا من بعد ما بسويدا القلب قد نزلوا

جاروا،على مهجتى ظلما بلاسبب يا ليت شعرى الى من فى الهوى عدلوا

فى اىّ شرع دماء العاشقين غدت هدرا و ليس لهم ثار اذا قتلوا

-اى كسانى كه در دل من جاى گرفتيد،هنگامى كه از كنار من كوچ كرديد دل من هم همراه شما كوچ كرد.

-بدون جهت بر من ستم كرديد و دل مرا رنجيده خاطر ساختيد،اى كاش مى دانستم به سوى چه كسى رهسپار شده و در عشق و سوز به جانب چه كسى روى آورده ايد.

-و چه خوب بود اطلاع پيدا مى كردم در كدام آئين خون عاشقان ريخته مى شود و چرا هنگامى كه كشته مى شوند خون بهاى آنها گرفته نمى شود.

و در ضمن چكامه اى،از يكى از اميران چنين ستايش نموده است:

لك المجد و الاجلال و الجود و العطا لك الفضل من نعمى لك الشكر واجب

سموت على هام المجرّة رفعة و دارت على عليا علاك الكواكب

-بزرگوارى و عظمت وجود و سخاوتمندى و نعمت هاى ويژه اى كه خدا به تو داده است همه از آن تو است و بر تو لازم است كه از نعمتهاى خدا سپاس گزارى بنمائى.

-مقام رفيع تو تا آنجاست كه قدم بر فراز كهكشان گذارده و ستارگان بر محور مقام عالى تو در گردش اند.

شيخ معاصر گويد:در ديار خود به ملاقات او رسيدم و در ايام خردسالى روزهاى چندى را در شام به درس او حاضر مى شدم و در مكّه هم چند روزى در

ص:196

حضورش بودم و او در آن هنگام بيشتر از بيست سال بود كه به مجاورت مكه مكرمه مفتخر گرديده بود و موقعى كه درگذشت،چكامه اى طولانى كه هفتاد و شش بيت بود و همگى آنها را در يك روز سروده بودم در سوك او انشا كردم،آغاز آن چكامه و ابياتى از آن به شرح زير است:

على مثلها شقت حشا و قلوب اذا شقّقت عند المصاب جيوب

لحا اللّه قلبا لا يذوب لفادح تكاد له صمّ الصخور تذوب

جرى كلّ دمع يوم ذاك مرخّما و ضاق فضاء الارض و هو رحيب

على السيّد المولى الجليل المعظّم النبيل بعيد قد بكى و قريب

خبا نور دين اللّه فارتد ظلمة اذا اغتاله بعد الطلوع مغيب

فكلّ جليل بعد ذاك محقّر و كلّ جميل بعد ذاك معيّب

و من ذا يقوم الليل للّه داعيا اذا عزّ داع فى الظلام منيب

و من ذا الذى يستغفر اللّه فى الدجى و يبكى دما ان فارقته ذنوب

و من يجمع الدنيا مع الدّين و التقى مع الجاه انّ المكرمات ضروب

لتبك عليه للهداية أعين و مدمعها منها عليه صبيب

و تبك عليه للتصانيف مقلة تقاطر منها مهجة و قلوب

و تبك عليه قدّس اللّه روحه معالم دين فى حشا و لهيب

فضائل تزرى بالفضائل رفعة فأعلى المعالى من سواه عيوب

-هرگاه گريبانها در هنگام اندوه دريده بشود،دلها در اندوه او از يكديگر گسيخته مى گردد.

-خدا آرامش ندهد به آن دلى كه از پيش آمد ناراحت كننده اى كه سنگهاى سخت را آب مى كند و به لرزه درمى آورد ذوب نگردد.

-روز رحلت او اشكها از چشم جارى مى شد و فضاى زمين با فراخى كه داشت بر مردم تنگ شده بود.

-بر نور الدّين كه سيدى بزرگوار و دانشمندى عالى تبار بود دور و نزديك گريست.

ص:197

-نور دين خدا خاموش گرديد و براثر مرگ او،جهان را تيرگى فراگرفت چه آن كه پس از طلوع نور او به حيله گرى مرگ دچار گرديد.

-بديهى است هرگونه جلالتى پس از او ناچيز و هرگونه زيبائى پس از او زشت است.

-پس از درگذشت او چه كسى مانند او در دل شب بيدار مى شود و خدا را مى خواند،چه آنكه در چنان هنگامه اى خداخواهان اندكند.

-و چه كسى مانند او در تاريكى شب از خدا آمرزش مى خواهد و براى آمرزش گناهان خويش،خون مى گريد.

-و چه كسى مانند او دين و دنيا و تقوا را گرد آورده و از همگى مقامات عاليه برخوردار گرديده است.

-چشمها براى از دست دادن راهنمائى او مى گريند و اشك آنها جارى مى گردد.

-ديدگان از آثارى كه بايد بنگارد و اكنون از دست رفته است گريه مى كند.

-و قطره هاى اشك بر رخسار دلها جارى مى شود.راه هاى دين و شعله ورى درونى براى فقدان او زارى مى نمايد.

-فضيلت هاى او بى شمار است و يكى بر ديگرى برترى پيدا مى كند و در مرتبۀ رفيعى قرار گرفته است كه عالى ترين مراتب فضيلت ديگران در برابر فضيلت هاى او مايه عيب و موجب بى اعتبارى است (1).

مؤلف گويد:سيد نور الدّين فرزندان و نوادگانى داشت كه تا حال حاضر در مكه مكرمه زيست دارند و من در هر حجى كه وارد سرزمين مكه مى شدم با آنها ملاقات مى كردم از جمله ايشان،سيد على معاصر است كه در مكه ساكن بوده و از طلاب علم و از نيكوكاران است.

شيخ معاصر در امل الآمل در ذيل ترجمه سيد على معاصر مى نويسد:سيد على بن سيد نور الدّين على بن على بن حسين بن ابى الحسن موسوى عاملى جبعى در مكه ساكن

ص:198

بود و فاضلى شايسته و شاعرى اديب بود (1).

مؤلف گويد:گمان مى كنم سيد على معاصر به غير از صفت صلاح از صفت فضيلت و شعر و ادب برخوردارى نداشته است به همين جهت ما شرح ويژه اى به غير از آنچه شيخ معاصر ترتيب داده تدوين نكرده ايم (2).مولانا فاضل قمى(ملا محمد طاهر)در آخر كتاب حجة الاسلام فى شرح تهذيب الاحكام مى نويسد:من اين كتابهاى ارزنده يعنى كتب اربعه كافى،تهذيب،استبصار و من لا يحضره الفقيه را با اجازه اى كه از سيد جليل نبيل فاضل كامل عامل عالم علاّمه فهّامه تقىّ نقىّ رضى مرضى،سيد نور الدّين بن سيد على عاملى عاملهما اللّه بفضله از دو برادرش(صاحب مدارك و صاحب معالم)داشته است روايت مى كنم (3).

از بيان فاضل قمى معلوم مى شود كه نامش نور الدّين بوده و به حق بايد گفت چنان كه ما در آغاز ترجمه اش نوشتيم نامش على است.

يادآورى مى شود كه كتاب الفوائد المكيّة در ردّ كتاب الفوائد المدنية ملا محمد امين استرآبادى است كه در ردّ بر مجتهدان و فقيهان تدوين نموده و به اثبات طريقه علماى

ص:199

اخبارى پرداخته است.

و من از استادهاى خود شنيده ام مترجم حاضر،جد مادريش شهيد ثانى را در مكه معظمه در خواب ديد كه به وى دستور داد كه كتاب الفوائد المكيه را در ردّ كتاب ملا محمد امين استرآبادى تأليف نمايد و قصۀ رؤيائى كه ديده است طولانى است.

يادآورى مى شود كه شيخ معاصر در شرح حال سيد نور الدّين كه پيش از اين ايراد شد نوشته است كه صاحب مدارك برادر مادرى سيد نور الدّين است.حال آنكه صاحب مدارك جد پدرى و مادرى اوست.خود شيخ معاصر در شرح حال صاحب مدارك مى نويسد كه شهيد ثانى جد اوست و ممكن است لفظ«و أمه»از قلم ناسخ افتاده باشد و اصل نسخه(و كان اخوه لابيه و امه)بوده است.

و شرح مختصر النافع او آغاز و انجام ندارد و مقدارى از آن شرح شده است (1).

در اردبيل در مجموعه اى كه به خط شيخ محمد بن على بن حسن جباعى نوشته شده و به خطوط افاضل مزيّن گرديده،چنين آمده است:شيخ ابو القاسم مترجم حاضر دانشورى بافضيلت و متفنن و اديب و سخن آرا و خوش اخلاق بود و در سال 855 ه.ق درگذشته است و در جاى ديگر از آن مجموعه به خط جباعى چنين يادآورى شده است كه شيخ امام عالم فاضل ابو القاسم على بن على بن محمد بن طى كه خدا سايه بزرگوارى او را مستدام بدارد و چشمۀ كمال را در سرزمين او نگهدارى فرمايد،به حق محمد كه بهترين آفريدگان است و بر خاندان او،از كتاب المهذّب شيخ،امام عالم عامل،فاضل فاصل ميان حق و باطل،جمال الدّين بن فهد(رحمه اللّه)،تمجيد كرده و در ضمن آن به سوگوارى وى پرداخته است.

سپس پانزده بيت از اشعار او را كه در ستايش از كتاب المهذّب و سوگوارى او سروده است ايراد نموده و به خط خود يا به خط يكى از فضلا مى نويسد:ابن طى سراينده اشعار يادشده در روز سه شنبه هفتم جمادى الاولى سال 855 ه.ق درگذشته است.

مؤلف گويد:از اجازۀ شيخ احمد بن بيصانى به شيخ احمد بن شيخ محمد بن ابى جامع عاملى استفاده مى شود كه ابو القاسم بن طىّ يادشده از عريضى روايت مى كرده و شيخ شمس الدّين محمد بن محمد بن داود مؤذن جزّينى عاملى از ابن طى روايت داشته است و من پاره اى از تحقيقات و مسائل نقل شده از ابو القاسم بن طى مذكور را ديده ام كه دليل بر فضيلت و تبحر او در علم فقه بوده است.

از قرائن ظاهرى بدست مى آيد كه ابن طى از نوادگان شيخ محمد بن على بن محمد بن طى مى باشد كه سيد بن طاوس در كتاب زوائد الفوائد پاره اى از اخبار را از خط او نقل كرده است.

پيش از اين شرح حال شيخ ابو القاسم على بن طى و ترجمۀ اجمالى شيخ على بن طى فقعانى عاملى را يادآور شديم و از نظر من اين دو تن همان شيخ ابو القاسم على مترجم حاضر است و در معرفى اين دو به اين موضوع اشاره كرديم پيش از اين هم به نام و نشان شيخ افضل بن محمد بن على بن على بن محمد بن طى اشاره نموديم و ممكن است شيخ افضل نوادۀ مترجم حاضر بوده باشد.

ص:201

و از تأليفات ابن طى،رساله اى است در العقود و الايقاعات كه در اختيار ملا ذو الفقار مى باشد و نيز خط شريف او هم نزد وى موجود است.

از تأليفات او كتاب المسائل الفقهية است كه به سبك كتابهاى فقهى تدوين شده و به مسائل ابن طى معروف مى باشد و من نسخه اى از آن را ديده ام نسخۀ كهنى نيز از آن در اصفهان در نزد امير صالح شيخ الاسلام موجود مى باشد و تاريخ تأليف اين كتاب سال 824 ه.ق بوده است.در اين كتاب،مسائل و تحقيقاتى از خود و مسائل و فتواهايى از گروهى از علماء مانند سيد عميد الدّين و شيخ فخر الدّين فرزند علامه و از كتاب المسائل شهيد اول كه معروف به مسائل ابن مكى است و از كتاب المسائل شيخ اديب ابن نجم الدّين اطراوى عاملى و امثال اين ها از مؤلفين و مؤلفات و فتواها گرد آورده است.

تميمى نيشابورى از فقهاى مورد وثوق بوده است.مراتب علمى را از پدرش و شيخ ابو على فرزند شيخ ابو جعفر طوسى(رحمهم اللّه)بهره ورى كرده است.

مؤلف گويد:شيخ ركن الدّين به توسط شيخ مفيد ابو الوفا عبد الجبار بن على مقرى رازى از شيخ طوسى روايت مى كرده و شيخ نجيب الدّين(حلّى)در آخر كتاب الجامع به اين سند تصريح كرده است.

شيخ بهائى(ره)در الحديقة الهلالية مى نويسد:«زوائد الفوائد»با همين سبكى كه دارد از ابن طاوس مؤلف اقبال است نه از فرزند او و همين نظريه هم از يكى از آثار شيخ رجب نوادۀ ابن داود گرفته شده و ممكن است اين اشتباه از آنجا باشد كه پدر و فرزند در اسم و كنيه و لقب،مشتركند.

مؤلف گويد:ممكن است مترجم حاضر همان فرزندى باشد كه سيد بن طاوس، كتاب المحجة لثمرة المهجة را به خاطر او تأليف كرده و سفارش هاى لازم را در آن كتاب به وى نموده است و محتمل است كتاب مزبور را براى فرزند ديگرش محمد،تأليف كرده باشد و پس از اين در شرح حال پدر بزرگوارشان،به نام و نشان اين دو برادر اشاره خواهيم كرد.

پدرشان(مؤلف اقبال)به اين دو برادر و دو خواهر ايشان كه حافظ حديث بوده و كتاب امالى شيخ طوسى را به خط خود استنساخ نموده اند،اجازه داده است.از آنجا كه محمد را بر على مقدم داشته است هويدا مى شود كه محمد فرزند بزرگتر و على فرزند كوچكتر سيد بن طاوس بوده است.

گذشته از اين سيد بن طاوس(پدر مترجم حاضر)در باب عمل ذيحجه از كتاب اقبال تصريح كرده است كه كتاب زوائد الفوائد از آثار خود او مى باشد و با تصريحى كه وى در آن كتاب نموده است مجالى براى نزاع باقى نخواهد ماند.ليكن اشكالى كه بر جاى ماند آن است كه عبارات زوائد الفوائد تصريح مى كند كه كتاب مزبور از تأليفات پسر است نه پدر.پس چگونه ممكن است هر دو كتاب از يك مؤلف بوده باشد تا آنجا كه بعضى سيد بن طاوس را مورد اعتراض قرار داده اند كه چرا در كتاب اقبال كتاب مزبور را از آثار خود نام برده است.براى رفع اعتراض چنين اظهار شده است كه جمله مزبور از ملحقات كتاب اقبال بوده است نه از اصل آن.

و برخى چنين اظهار داشته اند همان طور كه الفت پدرى سبب شده تا فرزندش را مطابق عرف عرب به نام و كنيه و لقب خود اسم گذارى كند پدر هم طبق همان عرف كتاب خود را به اسم كتاب فرزندش موسوم كرد.پس پدر هم كتابى به نام زوائد الفوائد داشته است.

ص:204

مؤلف گويد:براى برطرف شدن حيرت زدگى بايد بگويم نام كتاب مزبور زوائد الفوائد نمى باشد،زيرا نسخه هايى كه از آن كتاب هم اكنون در اختيار مى باشد ناقص است چون نوزده فصل به غير از ديباچه از اول آن ساقط گرديده است و اين افتادگى اجزايى را تشكيل مى دهد گذشته از اين در اثناى كتاب و اواخر آن هم تصريحى به زوائد الفوائد كه نام كتاب باشد ننموده.آرى در طى مطالب يادشده به نام مؤلف اشاره شده است و از نام كتاب در هيچ كجاى آن ياد نشده است.

بر پشت نسخه اى كهن از آن كتاب كه نسخه هاى ديگر از آن استنساخ شده،نام كتاب نوشته شده است و برفرضى كه در پشت نسخۀ مزبور چنان نامى آمده باشد از كجا معلوم،همان نامى باشد كه مؤلف،آن را براى كتاب خويش انتخاب كرده باشد.در وجه تسميه كتاب به نام مزبور چنين گفته شده است:اصحاب ما دعاهايى را از كتاب زوائد الفوائد نقل كرده اند و به همين نام هم تصريح نموده اند و همان دعا هم بدون كم و زياد در آن كتاب موجود مى باشد.

اين نظريه هم مانند نظريه قبل،خالى از اعتبار است و خدا به حقيقت حال داناست.

مؤلف گويد:اكنون پاره اى از كلمات زوائد الفوائد را در ذيل مطالب يادشده ايراد مى نمائيم تا به بهرۀ زيادترى نايل آئيم.

مؤلف كتاب در اواخر عمل شب نوزدهم ماه مبارك رمضان چنين نوشته است:

مولانا سيد امام عالم عامل علامه محقق ركن اسلام و جمال عارفان مفخر عترت طاهره عماد شريعت و برترين سادات باقى مانده نقيبان سادات مفخر اميران حاج و احرام گزاران رضى الملة و الحق و الدّين حجت عرب ابو القاسم على بن امام پاكيزه گوهر پارساى مجاهد صاحب معجزات آشكار و خويهاى پسنديده رضى الدّين على بن موسى بن جعفر بن محمد بن طاوس مؤلف و جامع اين كتاب كه خدا مقامش را عالى و او را به آرزوهاى خود برساند گويد:از تصنيف پدرم(قدّس اللّه روحه)اين گونه نقل كرده ام كه شب نيمه شعبان...

و در يكى از مواضع آن كتاب آمده است:در تصانيف پدرم چنين يافتم.

ص:205

و در ضمن اعمال ماه صفر نوشته است پدرم به محضر هلاكو حضور يافت و از او براى مردم حلّه امان نامه گرفت و پس از فتح بغداد از سوى او به عنوان نقيب نقيبان برگزيده شد.

و در جاى ديگر از آن كتاب گفته است:اين مطلب را در كتاب اقبال تصنيف پدرم (قدّس اللّه روحه)چنين يافتم.

و ليكن برخلاف انتظار،در يكى از نسخه ها آمده است كه سيد بن طاوس در كتاب اقبال در ضمن اعمال ماه شوال چنين نوشته است:در كتاب الزوائد و الفوائد در بيان عمل ماه رمضان،روايت هاى صوم(روزه)را يادآورى كرده ايم.جز اينكه مضمون فوق در نسخه هاى كهن اقبال آورده نشده است.

از پيش آمدهاى بى سابقه آن است كه نام فرزند عموى مترجم حاضر(احمد بن طاوس)هم سيد رضى الدّين ابو القاسم على است و اين نام گذارى به آئين عرب است كه در روزگار خويش نام عموزادگان را مشترك و متّحد قرار مى دهند.

يادآورى مى شود كه على بن طاوس پدر مترجم حاضر در آغاز كتاب كشف المحجة لثمرة المهجة كه همان رسالۀ وصيت نامه اى است كه براى فرزند ديگرش سيّد جلال الدّين محمد بن على تأليف كرده سال ولادت سيد محمد را،به طورى كه در شرح حالش خواهيم گفت،نوشته است:سال 649 ه.ق كه تاريخ تأليف اين كتاب است و سال عمرم به شصت و يك سالگى رسيده.و سال ميلاد خود را به طورى كه در شرح حال او خواهيم نگاشت چنين نوشته است:

فرزندم على كه خدا او را به درازى عمر،شرافت دهد و تحفۀ كرامت به او ارزانى فرمايد،در اين سال وارد سه سالگى شده است و ميلاد او دو ساعت و شانزده دقيقه روز جمعه هشتم محرم سال 647 ه.ق در مشهد مقدس مولانا(على صلوات اللّه عليه) واقع شده است و هر دو فرزند گروگان من هستند در پيشگاه خداى متعال كه آنها را در دست تسليم حضرت پروردگارى او قرار داده ام.در ماه محرم سال مذكور كه سنين عمرم به شصت و يك رسيده و اميدوار به مراحم ارحم الراحمين بوده ام به خاطرم رسيد كتابى تأليف كنم كه رساله(نامه)مانندى از من به سوى فرزندم محمد و فرزند ديگرم على و

ص:206

كسان ديگرى از بستگان يا دوستان بوده باشد كه ممكن است از آن بهره مند بشوند و آرزومندم اين اثر پيش از آنكه از دنيا به آخرت انتقال پيدا كنم و به آرزو نرسم در دست انتفاع ايشان قرار بگيرد و براى آنكه اين انديشه را صورت عمل بدهم از قرآن كريم تفأل زده به اين نتيجه رسيدم كه قرآن كريم با خواستۀ من موافقت مى نمايد.زيرا پيش از اين هم شنيده و هم در تواريخ ديده بودم كه پيمبران و اوصياى ايشان(صلوات اللّه عليهم) براى عزيزان خويش وصيت نامه ها و سفارش هايى مرقوم مى داشتند از جمله رسول اكرم كه بزرگترين فرستادگان الهى است به مولا و پدر ما على عليه السّلام سفارشهايى كرده بود و اين دو بزرگوار هم براى جمعى از عزيزان خويش سفارشها و ابلاغ نامه هايى داشته اند و نيز حضرت مولى سفارشهاى مشهورى براى فرزند عزيزش و خواص شيعيانش ابلاغ فرموده و نيز گروهى از متأخران به همين نسبت رساله هايى براى فرزندانشان مرقوم داشته و آنها را به مراد و مقصود خود در آن سفارشها،دلالت كرده اند.

از جمله محمد بن احمد صفوانى و على بن حسين بن بابويه و محمد بن محمد بن نعمان كه خدا آنها را از رحمت خود برخوردار بسازد،و ديگرى مؤلف كتاب الوسيلة الى نيل الفضيله است كه نسبت به آنچه در آن كتاب اشاره كرده است كتاب ارزنده اى است رحمة اللّه عليه.و بالاخره به اين نتيجه رسيدم كه اين راه همان راهى است كه انبيا و اوصيا و علما در آن گام نهاده اند.اين بود كه فرمان خداى عزّ و جلّ را در پيروى و راهنمائى از دستور حضرتش امتثال كردم.

مؤلف گويد:از ظاهر عبارت يادشده به دست مى آيد كه سيد در اين رساله هر دو فرزندش محمد و على را مورد خطاب خويش قرار داده است و حال آنكه در سراسر اين كتاب مورد خطابش به محمد بوده است و اضافه مى شود كه در آخر كتابش نارسائى موجود است كه بايد به نسخه صحيحى مراجعه كرد.

حسن بن على بن حمزه اقساسى معروف به ابن اقساسى شاعر روايت داشته و سيد اجلّ شريف ابو الحسن على بن ابراهيم عريضى علوى حسينى از وى روايت مى كرده است.

بنابراين ابن نما همرتبۀ شيخ ابو على فرزند شيخ طوسى بوده است.براى اينكه ورّام يادشده به توسط عريضى مذكور از وى روايت مى كرده است.

ليكن من نام شيخ على را جز در مجموعه ورام در جاى ديگر نديده ام (1).

مى كرده،كه روايات بسيارى است،از وى روايت نمايم و سيّد جلال الدّين عبد الحميد بن فخار موسوى حائرى ادام اللّه شرفه به من اجازه داد تا آن كتاب را توسط وى از شيخ عبد العزيز بن اخضر محدّث كه در محرم سال 610 ه.ق به وى اجازه داده است،روايت نمايم و او از شيخ برهان الدّين ابو الحسين احمد بن على غزنوى كه در ربيع الاول سال 614 ه.ق از وى اجازه داشته است روايت مى كرده و هر دو تن از شيخ حافظ ابو الفضل محمد بن ناصر سلامى به سندى كه داشته روايت كرده اند و سيد جلال الدّين در گذشته يعنى در ذيحجه سال 676 ه.ق به من اجازه داد تا همگى روايات او و همچنين سندى را كه منتهى به اين كتاب بوده است روايت كنم.

مؤلف گويد:على بن عيسى مترجم حاضر در كتاب كشف الغمة مى نويسد:در سال 670 ه.ق عهدنامه اى را كه مأمون عباسى براى حضرت رضا(عليه السّلام)توقيع كرده بود از طوس براى من ارسال داشتند و خط مبارك آن حضرت(ع)را كه بر پشت آن عهدنامه مرقوم فرموده بود ديده و به زيارت آن خط شريف مشرف گرديدم (1).

باز گويد:در شهر واسط در سال 670 ه.ق به زيارت خط مبارك آن حضرت (عليه السّلام)مشرف شدم و اين خط همان توقيعى بوده كه در پاسخ مأمون مرقوم داشته است (2).

در جايى از كشف الغمة مى نويسد:و از كتاب كفاية الطالب فى مناقب على بن ابى طالب تأليف شيخ امام حافظ ابو عبد اللّه محمد بن يوسف بن محمد گنجى شافعى روايت كرده ام و در اربل در نزد او به قرائت حديث پرداخته ام و قرائت مزبور در دو مجلس اتفاق افتاده است،مجلس دوم آن مصادف با روز پنجشنبه شانزدهم جمادى الآخرة سال 648 ه.ق بوده و به من اجازه داده است.خط اربلى كه حاكى از قرائت بر گنجى مى باشد،نزد من موجود است و در آن خط نبشته چنين آمده است:خبر

ص:209

داد مرا ابو عبد اللّه محمد بن يوسف بن محمد گنجى در اربل به قرائتى كه بر وى داشتم و او گفته است خبر داد به من عبد اللطيف بن محمد بن على قبيصى در بغداد تا به آخر...

و در جاى ديگر از آن كتاب در اواخر احوال حضرت امير المؤمنين(عليه السّلام) مى نويسد:و از كتاب الذرية الطاهرة تصنيف ابو بشر احمد بن محمد بن حمّاد انصارى معروف به دولابى،از نسخه اى كه به خط ابن وضّاح حنبلى شهر آبائى بوده به من اجازه داده است تا همه آنچه را كه از مشايخش روايت مى كرده كه روايت هاى بسيارى است، روايت نمايم.و سيد جلال الدّين عبد الحميد بن فخار موسوى حائرى(أدام اللّه شرفه)هم به من اجازه داد تا آن كتاب را به توسط او از شيخ عبد العزيز بن اخضر محدث كه در محرم سال 616 ه.ق به وى اجازه داده و همچنين به واسطۀ او از شيخ برهان الدّين ابو الحسين احمد بن على غزنوى كه در ربيع الاول سال 614 ه.ق به وى اجازه داده است روايت نمايم و اين هر دو تن از شيخ حافظ ابو الفضل محمد بن ناصر سلامى به سندى كه داشته روايت مى كرده اند.

و سيد جلال الدّين در گذشته،يعنى در ماه ذيحجه سال 676 ه.ق به من اجازه داد تا آنچه را در اين كتاب از حضرت عليه السّلام روايت كرده است روايت كنم...

از كتاب كشف الغمة استفاده مى شود:اربلى با وزير مؤيّد الدّين محمد بن علقمى كه فاضلى شيعى و امامى مذهب و از افراد بنام است و همچنين با ابن ابى الحديد معتزلى و ديگران،معاصر بوده است.

گويند:على بن عيسى مترجم حاضر وزارت يكى از آخرين خليفه هاى عباسى را عهده دار بوده ليكن در تواريخ مشهور،سخنى از وزارت او گفته نشده است (1).

در عين حال در يكى از اوقات در گذرگاهى با كمال ابّهت و جلالت عبور مى كرد.زنى كه در آن گذرگاه بود،به مجردى كه وى را ديد از او روگردان شده و

ص:210

صورت خويش را متوجه ديوار ساخت؛وزير كه اين حال را مشاهده كرد از وى پرسيد چرا از من روگردان شدى؟وى در پاسخ گفت براى اينكه نخواستم با كسى كه شايسته آتش و عذاب رنج آور دوزخ است روبرو شوم.وى از شنيدن پاسخ او بى اندازه متأثر و دل آزرده گرديد و همان روز به مجردى كه بازگرديد از وزارت استعفا كرد و ترك آن مقام گفت!

و اين پيش آمد در كتابها ويژه تواريخ خلفا آمده است به آنها مراجعه شود.

به حق بايد گفت اين قصه را كه به مترجم حاضر نسبت داده اند از جهت اشتراك اسمى است حال آنكه على بن عيسى كه وزارت خلفا را عهده دار مى شده است،على بن عيسى بن داود جراح است كه وزير المقتدر باللّه هيجدهمين خليفه عباسى مى باشد (1).

استاد استناد أيّده اللّه تعالى در آغاز بحار مى نويسد:كتاب كشف الغمة تأليف شيخ ثقه زكّى على بن عيسى اربلى است.پس از آن اظهار داشته است كه كتاب كشف الغمة از مشهورترين كتابها است و مؤلّف آن از علماى اماميه است كه در سند اجازات از وى نام برده مى شود.

فضل اللّه كاشى سنّى در آغاز كتابى كه در ردّ كتاب نهج الحق علامۀ حلّى تأليف كرده است مى نويسد:شيخ على بن عيسى اربلى(رحمة اللّه تعالى عليه)در كتاب

ص:211

كشف الغمة فى معرفة الائمة چنين نوشته است و اضافه كرده همگى امامى مذهبان بر اين هستند كه على بن عيسى از بزرگان و بى نظيران شيعه و از دانشورانى است كه كسى به گرد او نمى رسد و تاب همطرازى با آثار او را ندارد و نگارشهائى بيرون از شمار دارد و محل اعتماد است و هرگونه نقلى كه كرده باشد قابل پذيرش مى باشد.

در اينكه على بن عيسى از اعلام شيعه است«قولى است كه جملگى برآنند».آرى سيد داماد(ميرداماد)در كتاب شرعة التسمية دربارۀ او چنين نوشته است:«و الشيخ الناصر لدين الشيعة»على بن عيسى دانشورى بوده است كه از مرام شيعه پشتيبانى مى كرده است و يكى از شاگردان ميرداماد در حاشيه همان كتاب مى نويسد:جمله مزبور، اشاره به آن است كه مير مبرور در تشيّع او،متوقف بوده است چه آنكه او از اعلام زيديه بشمار مى آيد و بعضى از علما اظهار داشته اند كه على بن عيسى از مرام زيدى ها اعراض كرد و مستبصر شد.

ليكن صدر كبير آميرزا رفيع الدّين،كتاب شرعة التسمية سيد داماد را مورد انتقاد قرار داده و در ردّ موضوع مزبور و ديگر مطالب آن،به خوبى از عهده برآمده است.

مؤلف گويد:به حق بايد گفت،اربلى از اعلام شيعه امامى است و خود او در كتاب كشف الغمة به اين حقيقت اعتراف كرده است آنجا كه در ذيل احوال حضرت بقية اللّه عج مى نويسد:على بن عيسى كه خدا از كرده هاى ناپسند او درگذرد گفته است:

اما اصحابنا الشيعة فلا يصححون:«اصحاب شيعۀ ما درست نمى دانند»...

آرى در تبريز به نسخه اى به نام كشف الغمة دست يافتم كه از آثار علماى زيديه بود و گويا همين تشابه در اسم كتاب موجب شده است كه مترجم حاضر را زيدى بدانند.

شيخ معاصر در آخر وسائل الشيعة مى نويسد:كتاب كشف الغمّة فى معرفة الائمة تأليف شيخ صدوق(بسيار راستگو)بزرگوار على بن عيسى بن ابى الفتح اربلى است.

و در امل الآمل گويد:شيخ بهاء الدّين ابو الحسن على بن عيسى بن ابى الفتح اربلى فاضلى دانشور و محدثى مورد وثوق و سراينده اى اديب و منشى و داراى همۀ فضيلتها و نيكويى ها بوده است.آثار چندى دارد.از جمله:كشف الغمة فى معرفة الائمة كه كتابى ارزنده و داراى فوائد و تحقيقات بسيارى است[در 21 ماه مبارك رمضان مصادف با

ص:212

شب قدر سال 687 هجرى بوده از تأليف آن فارغ شده است] (1).

و از تأليفات او رساله الطيف و ديوان شعر و شمارشى از رساله هاى ديگر است.

اربلى،اشعار بسيارى در مدح ائمه اطهار عليهم السّلام سروده و بخش عمده اى از آنها را در كشف الغمة متذكر گرديده است از جمله در ضمن چكامه اى گفته است:

والى امير المؤمنين بعثتها مثل السفائن عمن فى تيّار

تحكى السّهام اذ قطعن مفازة و كانّها فى دقة الاوتار

تنحو بمقصدها اغرُ شاى الورى بزكاء اعراق و طيب نجار

حمّال اثقال و مسعف طالب و ملاذ ملهوف و موئل جار

شرف اقرّ به الحسود و سودد شاد العلاء ليعرب و نزار

و مآثر شهد العد و بفضلها و الحق ابلج و السيوف عوارى

يا راكبا يفلى الفلاة بجسرة زيّافة كالكوكب السيّار

عرّج على الارض الغرّى وقف به و الثم ثراه وزر خير مزار

و قل السّلام عليك يا مولى الورى و ابا الهداة السّادة الابرار

قصيده اى كه مانند كشتى هايى در درياى موّاج فرو رفته باشند تقديم حضور حضرت امير المؤمنين عليه السّلام گرديد قصيده اى كه در رسايى مانند تيرهايى است كه بيابان را مى پيمايد و در دقت و نازكى مانند تارهايى مى باشد محلى را در نظر دارد كه اصيل ترين مردم عازم آنجا مى باشند و او از اين نظر بر همگان پيشى مى گيرد.على آن كسى بود كه بارهاى سنگين را بر دوش مى كشيد و نيازمندى نيازمندان را برآورده مى ساخت و پناه درماندگان و همسايگان بود على از شرافتى برخوردار بود كه مردم حسود و باشخصيت بر منزلت او غبطه مى خوردند و او با مقامى كه داشت بر يعرب و

ص:213

نزار برترى پيدا كرده بود.دشمنان به فضيلت على گواهى دادند و حقيقت على از هرگونه آشكارى آشكارتر و از هر شمشير بيرون كشيده از غلاف،برنده تر بود.اى كسى كه بر شتر عظيم الجثه و با كمال نخوت سوار شده و بيابانها را مانند ستارۀ سيارى درمى نوردى؛آنگاه كه به سرزمين نجف رسيدى توقف كن و خاك آنجا را توتياى چشم خود قرار داده و بهترين زيارتگاه را زيارت نما و بگو درود بر تو اى آقاى مردمان و اى پدر پاكيزه گوهران بزرگوار و نيكوكاران و هدايت كنندگان.

و در چكامه ديگرى گفته است:

سل عن على مقامات عرفن به شدّت عرى الدّين فى حلّ و مرتحل

مآثر صافحت شهب النجوم علا مشيدة قد سمت قدرا على زحل

كم من يدلك فينا يا ابا حسن يفوق نائلها صوب الحيا الهطل

از مقامات على عليه السّلام جويا شو آن مقاماتى كه به آن حضرت شناخته شده اند و پايۀ دين در سفر و حضر به توسط آنها برقرار بوده است مناقبى كه از شهاب هاى آسمانى برتر بوده و از ستاره زحل كه در دورترين نقطه آسمان قرار گرفته است قدم فراتر نهاده است.اى ابو الحسن چه بسيار عطايائى به ما ارزانى داشته اى كه از باران ژاله سا هم بيشتر است و در ضمن قصيده اى كه در ستايش از حضرت مجتبى(ع)دارد چنين گفته است:

الى الحسن بن فاطمة أثيرت بحق أنيق المدح الجياد

أقرّ الحاسدون له بفضل عوارفه قلائد فى الهوادى

-بهترين ستايشها را بر پرهيجان ترين ناقه ها بار مى كنم و به حضور مبارك حضرت امام حسن مجتبى فرزند پاكيزه گوهر حضرت زهرا عليهاالسّلام تقديم مى دارم.

-حضرت امام حسن مجتبى همان بزرگوار امامى است كه حسودان بر فضيلت او اقرار كرده اند و عطاياى او را مانند بهترين گردن بندها زيور گردنهاى خويش قرار داده اند.

و در ضمن قصيده اى كه در مرثيه حضرت سيد الشهداء(عليه السّلام)سروده است مى گويد:

ان فى الرزء بالحسين الشهيد لعناء يؤدى بصبر الجليد

ان رزء الحسين نجل على هدّ ركنا ما كان بالمهدود

ص:214

-شهادت حضرت سيد الشهداء عليه السّلام و اندوهى كه ما را در احاطه خود درآورده است رنجى است كه جز با صبر و شكيبايى از راه ديگرى جبران نمى شود.

-شهادت حضرت امام حسين فرزند حضرت مولى على عليه السّلام ركن ايمان را كه استوار بود از پاى درآورد.

و در قصيده اى در ستايش از حضرت على بن الحسين(عليهما السّلام)چنين گفته است:

مديح على بن الحسين فريضة على لانّى من أخصّ عبيده

امام هدى فاق البرّية كلها بآبائه خير الورى و جدوده

-ستايش گرى از حضرت على بن الحسين عليه السّلام بر من واجب است براى اين كه من از مخصوص ترين بندگان او مى باشم.

-على بن الحسين(عليهما السّلام)پيشواى هدايت كننده اى است كه از بركت پدران و نياكان حضرتش كه برترين مردمانند،بر همگان برترى يافته است.

و در قصيده اى كه در ستايش حضرت امام محمد باقر عليه السّلام سروده است مى گويد:

كم لى مديح فيهم شايع و هذه تختصّ بالباقر

امام حق فاق فى فضله العالم من باد و من حاضر

-ستايش گرى هاى من از اهل بيت پيغمبر(ص)همه جا را فراگرفته است و اين قصيده ويژه ستايش حضرت باقر عليه السّلام است.

-امام باقر بزرگوارى است كه در مقام فضيلت بر همه جهانيان از حاضر و غايب تفوّق پيدا كرده است.

و در قصيده اى كه در مدح حضرت صادق عليه السّلام سروده است مى گويد:

مناقب الصادق مشهورة ينقلها عن صادق صادق

جرى الى المجد كآبائه كما جرى فى الحلبة السابق

-منقبتها و مراتب عظمت حضرت صادق عليه السّلام مشهور است و آنها را انسان راستگو از انسان راستگو نقل مى نمايد.

ص:215

-امام صادق مانند پدران بزرگوارش آن چنان به سوى ميدان بزرگوارى روان مى گردد كه اسب تيزرو در ميدان مسابقه و اسب دوانى به حركت درمى آيد.

در مدح از حضرت موسى بن جعفر عليهاالسّلام چنين سروده است:

مدائحى وقف على الكاظم فما على العاذل و اللائم

و من كموسى او كآبائه او كعليّ و الى القائم

-ستايشهاى من ويژه حضرت امام كاظم موسى بن جعفر عليهما السّلام است و از اين راه از هيچ ياوه گو و ملامتگر باك ندارم.

-اينك مى پرسم در ميان مردم چه كسى مانند موسى و پدران او و چه كسى مانند على و حضرت بقية اللّه مى باشد؟

و در ضمن ستايش از مقام مقدس حضرت رضا عليه السّلام چنين گفته است:

و الثم الارض ان مررت على مشهد خير الورى على بن موسى

و أبلغنه تحية و سلاما كشذى المسك من على بن عيسى

-هرگاه گذار تو به مشهد حضرت على بن موسى عليهما السّلام كه بهترين آفريدگان خداى متعال است افتاد،خاك درگاه آن حضرت را توتياى چشم خود قرار بده.

-و از سوى على بن عيسى،درود و سلام او را كه چون مشكى خوش بو است تقديم بدار.

در ستايش از حضرت جواد عليه السّلام سروده است:

حماد حماد للمثنى حماد على آلاء مولانا الجواد

امام هدى له شرف و مجد أقرّ به الموالى و المعاد

-ستايش كن ستايش كن و براى اين دو ستايش هم ستايش كن كه توفيق يافته اى تا از نعمتهاى ارزنده حضرت جواد عليه السّلام سپاسگزارى كنى.

-امامى كه با راهنمائى هاى خويش مردم را به راه راست هدايت مى فرمايد و شرافت و ارجمندى آن حضرت تا آنجا است كه دوست و دشمن به آن اقرار مى نمايند.

و در ضمن قصيده اى در مدح حضرت امام هادى عليه السّلام گفته است:

يا اىّ هذا الرائح الغادى عرّج على سيدنا الهادى

ص:216

و قل سلام اللّه وقف على مستخرج من صلب أجواد

-اى مسافرى كه بامدادان عازم سفر مى شوى هنگامى كه به دربار ولايتمدار حضرت امام هادى عليه السّلام شرف نزول پيدا كردى به عرض مبارك تقديم بدار.

-و بگو سلام خدا منحصر بر آنهايى است كه از بهترين صلب ها و رحم ها به وجود مى آيند و در جلالت و مقام حضرت امام حسن عسكرى عليه السّلام گفته است:

عرّج بسامرا و الثم ثرى أرض الامام الحسن العسكرى

على ولى اللّه فى عصره و ابن خيار اللّه فى الاعصر

-به سامرا برو و خاك سرزمين آنجا را كه متعلق به امام حسن عسكرى عليه السّلام است توتياى چشم خود قرار بده.

-و بر ولى خدا كه مقام ولايت را در عصر خويش منحصر به خود قرار داده و در هر روزگارى فرزند بهترين برگزيدگان خداست،درود بگو.

و در قصيدۀ در مدح حضرت بقية اللّه(عج)گفته است:

عدانى عن التشبيب بالرشأ الاحوى و عن بانتى سلع و عن علمى حزوى

غرامى بناء عن عنانى و فكرتى تمثّله للقلب فى السّر و النجوى

من النفر الغرّ الذين تملكو من الشرف العادى غايته القصوى

هم القوم من أصفاهم الودّ مخلّصا تمسك فى أخراه بالسبب الاقوى

هم القوم فاقوا العالمين مآثرا محاسنها تجلى و آياتها تروى

-پس از تشبيب و مغازله به من وعده داد تا رشوه بهترى به من بدهد و از اينكه از كوه مدينه و كوه دهناء جدا گرديده ام ثروت بهترى در اختيار من بگذارد.

-در برابر پيشنهاد او عزيمت كردم تا از انديشه خود بنيانى بر پاى دارم كه در دلها ايجاد سرور و فرحناكى بنمايد.

-و اين بنا از ناحيه كسانى باشد كه براثر شرافتى كه دارند و شرافت ايشان كه آخر نقطۀ ارجمندى رسيده است پايه گذارى شود.

-آرى آنان مردمى هستند كه دوستى و مودت را با كمال خلوص دارا بوده و سرانجام هم به وسيله اى قوى تر منتهى مى گردد.

ص:217

-آنان مردمى هستند كه با ويژگى هايى كه دارند،بر همۀ جهانيان برترى يافته اند و پسنديدگيهاى ايشان،آن به آن،جلوه گرى مى نمايد و نشان هاى ايشان زبانزد محافل است (1).

مؤلف گويد:نسخه صحيح و كهنى از كشف الغمة به مطالعۀ من رسيد كه پاره اى از تعليقات كفعمى و بخشى از حواشى آقا ميرزا ابراهيم همدانى در آن كتاب به چشم مى خورد و اجازه اى كه شيخ على كركى به يكى از شاگردانش داده كه همۀ آن كتاب را بر او خوانده و نشانه هاى«بلغاتش»كه در پاره اى از مواضع آن كتاب ثبت كرده ديده مى شد (2).

اين نسخه از نسخه اى به خط سيد امجد سيد حيدر بن محمّد بن على حسنى استنساخ شده است و تاريخ خط سيد 784 ه.ق بوده است و شاگرد يادشده نسخه اى را كه به مطالعۀ ما رسيده،از روى نسخه اى كه به خط شيخ على كركى نوشته شده تصحيح نموده است و شيخ على،نسخۀ خويش را از نسخه اى كه خط علامه حلى(ره) بر آن ديده مى شده و تاريخ خط او 706 ه.ق بوده است استنساخ كرده و علامه هم نسخۀ خويش را از نسخۀ اصل مصنف تصحيح نموده است.

مؤلف گويد:بزودى در ذيل ترجمه شيخ مجد الدّين فضل بن يحيى بن مظفر بن طيّبى كاتب كه در واسط مى زيسته،خواهيم نوشت كه اربلى روايت كتاب كشف الغمة را به وى اجازه داده است و تاريخ آن اجازه 691 ه.ق بوده است (3).

از كتاب كشف الغمة به دست مى آيد كه اربلى،معاصر با سيد رضى الدّين على بن طاوس بوده و از ابن طاوس هم روايت مى كرده است و همچنين هم زمان با وزير فاضل مؤيّد الدّين محمد بن علقمى بوده است.

ص:218

سيّد امير حسين مجتهد در كتاب دفع المناواة عن التفضيل و المساوات نوشته است:على بن عيسى اربلى در كتابى كه در حال حاضر در اختيار من نمى باشد و گويا دوازده سال پيش از اين آن را ديده ام و مى پندارم همان كتاب الثاقب فى المناقب بوده باشد،چنين نوشته است:و حيث جعل اللّه نفس الرسول:« ازآنجاكه خدا،على عليه السّلام را نفس رسول قرار داده است».مؤلف گويد:در صورتى كه نام كتاب همان باشد كه سيد حسين اظهار داشته است بايد گفت كتاب مزبور غير از كتاب كشف الغمة است زيرا سيد حسين در كتاب دفع المناواة نخست از كشف الغمة نام برده است پس از آن از كتابى كه خود آن را ثاقب المناقب پنداشته اسم آورده است (1).

اربلى:منسوب به اربل است كه يكى از شهرهاى عراق و نزديك به موصل مى باشد.

در تقويم البلدان گفته است:اربل از اقليم چهارم و پايتخت شهرزور مى باشد و ياقوت در مشترك گويد:اربل به كسر همزه و سكون راء،بى نقطه و كسر باء يك نقطه با لام آخر.ابن سعيد گفته است اربل،شهرى است تازه بنيان و مركز حكمرانى شهرهاى شهرزور است.

ياقوت در المشترك گويد:اربل شهرى است واقع در ميان شهرها و ازآنجا تا موصل،تقريبا دو روز راه است و همچنين اربل،نام شهر صيدا است كه از شهرهاى كنار درياى شام بشمار مى آيد.و از برخى از مردم آنجا نقل كرده است كه اربل،شهر بزرگى بوده كه بيشتر آن ويران گرديده است و قلعه اى داشته كه بر فراز تل بلندى بنيان شده بود و گرداگرد آن را بارويى همراه با باروى شهر فراگرفته است.

سرزمين اربل،مسطح است و رشته كوههاى آن در امتداد،مسير يك روز راه قرار گرفته است و قناتهاى زيادى در اطراف آن احداث شده كه دوتاى آنها وارد شهر مى شود و تا مسجد جامع و دار السلطنه امتداد دارد و شهر اربل ميان شرق و جنوب

ص:219

موصل واقع شده است.

مؤلف گويد:معروف آن است كه اربلى به فتح همزه و سكون را بى نقطه و ضم با يك نقطه ضبط شده است و مؤلف جواهر المضيئة فى طبقات الحنفية مى نويسد:اربلى به كسر الف و سكون را و كسر با يك نقطه و آخر آن لام منسوب به اربل است كه نام قلعه اى است در دومنزلى موصل و گروهى از علما به آنجا منسوب مى باشند.

يكى از علما گويد:اربلى به كسر همزه و با،منسوب به اربل است كه يكى از قريه هاى خوارزم مى باشد.

مؤلف گويد:از قرائن پيداست كه على بن عيسى مترجم حاضر،از همان شهرى باشد كه نزديك به موصل است نه از شهرى كه در خوارزم بوده براى اينكه ما تا حال حاضر نشنيده ايم كه اربل از قراى خوارزم بشمار بيايد.

شيخ يونس مفتى كه يكى از شاگردان شيخ على كركى است در رساله اسامى مشايخ مى نويسد:از ايشان است شيخ زين امه و ناشر مناقب ائمه عليهم السّلام على بن عيسى اربلى مؤلف كتاب كشف الغمة فى معرفة الائمه عليهم التحية (1).

حسين خوانسارى(قدس سره)مى باشد و در روزگار ما در شهر كاشان درگذشت.

فراهانى،تأليفاتى دارد.از جمله:رسالة فى اثبات الحدوث الزمانى للعالم.فراهانى در اين رساله،هشتصد فقره حديث كه دليل بر حدوث عالم است از اخبار ائمه معصومين گرد آورده است و آنگاه كه به كاشان رفته بودم در ملاقاتى كه با وى داشتم به چگونگى اين تأليف اشاره نمود.

فرامى داده است و فقهى كه مردم از او فرامى گرفتند احاديثى بوده كه مسئله به مسئله،از حضرت بقية اللّه سؤال شده است.

مازندرانى،در آن جزيره دو ركعت نماز جمعه را به اقتداى با سيد شمس الدّين محمد عالم به جاى آورده و پس از اتمام نماز به وى گفته:مولانا از قرائن ظاهرى به دست مى آيد كه شما نماز جمعه را واجب مى دانيد؟در پاسخ گفت:آرى براى آنكه شرايط وجوب آن حاصل است و به همين مناسبت بجاى آوردن نماز جمعه واجب مى باشد.با خود گفتم ممكن است امام،حاضر بوده باشد.در هنگامى ديگر از وى پرسيدم آيا امام حاضر است؟در پاسخ گفت:نه،از وى پرسيدم آيا امام را ديده اى؟در پاسخ گفت:من امام عليه السّلام را نديده ام و ليكن پدرم به عزّ حضور آن حضرت نايل گرديده است.و حديث را ادامه داده تا آنجا كه گفته است:احاديث بسيارى از سيد شمس الدّين نقل كرده ام و همگى آنها را در مجلدى گرد آورده ام و به جز از مؤمنانى كه از نظر من عزيز بوده اند ديگران از آن كتاب خبردار نبوده اند و آن كتاب را به نام الفوائد الشمسية ناميده ام (1).

شيخ زين الدّين در تعقيب آنچه ايراد كرده اظهار مى دارد:هيچيك از علماى شيعه اماميه را در نزد ايشان نديدم (2).تا به آخر آنچه ذيل ترجمه شيخ جعفر بن اسماعيل حلّى يادآورى كرديم (3).

پس از اين اظهار داشته است:سيد شمس الدّين نماز ظهر و عصر را با فاصله بجاى مى آورده از وى پرسيدم:آيا فاصله اى كه ميان نماز ظهر و عصر قرار مى دهيد به دستور

ص:222

حضرت صاحب الامر است؟در پاسخ گفت:چنين دستورى از مقام معظّم حضرت ولى عصر به ما نرسيده است.ليكن جمع ميان نماز ظهر و عصر براى آنهايى است كه مضطرند و تفرقه براى غير ايشان و هر دو قسم يعنى جمع و فرق جايز مى باشد.

شيخ زين الدّين على،مترجم حاضر گويد:تا حال حاضر مدت هشت سال و نيم است كه از آن جزيره مفارقت كرده ام و سال 609 ه.ق بود كه با سيد شمس الدّين محمد ملاقات كردم.

يا شيخ مفيد باشد و احتمال دارد يكى از آنها بوده باشد.

مؤلف گويد:نسخه اى از كتاب نثر اللئالى در اختيار ما مى باشد،كتاب مختصرى است كه مشتمل بر اخبار وجيزه (كلمات قصار)بوده كه از رسول اكرم(ص)نقل شده است و ممكن است اين اثر،همان كتابى باشد كه سيد بن طاوس در كتاب المجتنى به وى نسبت داده است.از آنجا كه كتاب المجتنى كتاب دعا است،ممكن است نثر اللئالى كه سيد از آن نقل كرده است كتاب دعا باشد نه اخبار وجيزه نبوى (1).

استاد استناد در كتاب بحار مطالب زيادى را از دعوات راوندى نقل كرده است.

ممكن است كتاب مزبور از اين سيد يا از پدر بزرگوارش بوده باشد و احتمال اخير به درستى نزديك تر مى باشد (2).

پيش از اين،ترجمه سيد امام عزّ الدّين بن سيّد امام ضياء الدّين ابو الرضا فضل اللّه حسنى راوندى را يادآورى كرديم و در آنجا به وضوح نوشتيم كه مترجم حاضر همان سيد عزّ الدّين است و در ذيل ترجمه برادر ديگرش سيد كمال الدّين ابو المحاسن احمد بن سيد فضل اللّه يادآورى كرديم كه شيخ على بن على بن عبد الصمد تميمى به سيد فضل اللّه و دو فرزندش سيد احمد و سيد على مترجم حاضر،اجازه داده است.

كفعمى در حواشى اواخر كتاب البلد الامين مى نويسد:از كتاب اللآلى كه آن را سيد سعادتمند على بن فضل اللّه حسنى راوندى گرد آورده است...

مؤلف گويد:ظاهرا مراد از اللآلى همان نثر اللئالى يادشده است.

ص:224

وارد شده بود از لفظ خودش در روز چهارشنبه هفتم ماه ربيع الآخر سال 499 ه.ق...

و در سند يكى از حكايت هاى كتاب اربعين يادشده چنين آمده است:خبر داد به ما سيد زاهد ابو الحسن على بن قاسم بن رضا حسينى به قرائتى كه بر او داشتم.گفت خبر داد به ما سيّد ابو الفضل ظفر بن داعى بن مهدى علوى عمرى استرآبادى.

در دو سندى كه در اربعين آورده در يكى ابو الحسين و در ديگرى ابو الحسن آمده است گويا ابو الحسين،اشتباه از ناسخ مى باشد.

شرح بشمار مى رود.

نصير الدّين در اين شرح از بحث امامت تجاوز كرده و به دفع ايرادهاى شارح پرداخته است.

و ازآنجاكه ،قوشچى،شارح جديد،تجريد از عهدۀ دفاع از ايرادهاى وى برنيامده است.از ايراد جوابهاى شارح قديم و اعتراضات او،اعراض كرده و به جوابهاى شارح مقاصد و ايرادهاى او كه نوعى پوشش و چشم پوشى بيش نبوده،اكتفا كرده است.

از تأليفات نصير الدّين،شرح طوالع قاضى بيضاوى است كه مطالب ارزنده اى را در آن،ايراد نموده است.ديگر حاشيه شرح شمسيه كه منحصر به اعتراضات و دقتهاى لازم بوده است و سيّد شريف در حاشيه شرح شمسيه به دفع پاره اى از آنها اقدام نموده است.

و از آثار او تعليقاتى است بر حاشيۀ شرح الاشارات و نيز رساله اى است مشتمل بر بيست اعتراض،كه بر تعريف طهارت كتاب قواعد علامه حلّى داشته و اين رساله معروف و در اختيار همگان است.

سيد حيدر بن على آملى،در كتاب منبع الانوار آنگاه كه به نقل اعتراضات، استدلالى ها پرداخته،كه آنان از دسترسى به مرتبۀ تحقيق حال عاجزند،اظهار مى دارد:اين سخن را چندين مرتبه از عيلم عالم و حكيم فاضل نصير الدّين كاشى شنيده ام كه مى گفت:در ظرف هشتاد سال كه از عمرم گذشته است به اين نتيجه رسيده ام كه جهان مصنوع،نيازمند به صانعى است،در عين حال تعيين عجوزان اهل كوفه از يقين من زيادتر است.اينك بر شما لازم است از كارهاى شايسته اعراض نكنيد و از طريقه ائمه معصومين(صلوات اللّه عليهم اجمعين)روگردان نشويد زيرا جز بيانات اهل بيت سخن ديگران بغير از هوا و وسوسه چيزى نبوده است و سرانجام آنها به غير از اندوه و ندامت چيز ديگرى نخواهد بود.توفيق از خداى بى نياز و معبود است.

مؤلف گويد:از ظاهر سخن سيد حيدر به دست مى آيد،نصير الدّين متجاوز از

ص:228

هشتاد سال عمر كرده است (1).

مؤلف گويد:نصير الدّين،همان دانشورى است كه طهارت را به طرز ديگرى كه بيرون از اصطلاحات فقها مى باشد تعريف كرده است.مراد من از تعريفى كه فقها كرده اند،همان تعريفى است كه شهيد اول در لمعة و شهيد ثانى در شرح لمعة نموده اند و به همين مناسبت هم بيست گونه اعتراض،به تعريفى كه علامه در القواعد براى طهارت داشته وارد آورده است.

و من در قصبۀ دهخوارقان تبريز به رسالۀ مختصرى از آثار او دست يافتم كه به تكفير معاصرانش پاسخ داده بود و سبب تكفير آنها از وى آن بوده كه مى گفتند،على قلى، كلمۀ هيولى را بر خدا اطلاق كرده است.او،اين گفته را نسبت به خود افترا دانسته و از خود دفاع كرده است.

و خود او نيز از گروهى از علما،از جمله پدرش ابو على محسّن روايت داشته است.

شيخ منتجب الدّين بن بابويه در ضمن سند يكى از حكايتهاى اربعين خود اظهار داشته است:قاضى تنوخى از ابو الفرج عبد الواحد بن نصر مخزومى معروف به«بيضا» روايت مى كرده است.

مشهود است قاضى ابو القاسم تنوخى مترجم حاضر،مصاحب سيد مرتضى(ره) بوده و ما پيش از اين،ذيل احوال سيد مرتضى به اين موضوع اشاره كرديم.آرى در يكى از مواضع به جاى«صاحب»«حاجب»آورده از اين كلمه،پيدا است،قاضى تنوخى، دربان سيد مرتضى بوده است نه مصاحب وى.

قاضى تنوخى كتابى داشته است كه ابن طاوس در كتاب النجوم از آن نقل مى كند و مى نويسد:قاضى تنوخى در آن كتاب اظهار داشته است:خبر داد به من ابو الحسن صوفى منجم.و نيز روايت كرده است از...

مؤلف گويد:حق آن است كه على بن محمد«تميمى»بوده است نه«قمى»و انتساب به قم اشتباه ناسخ است.

و باز مؤلف گويد:بزودى به نام شيخ على بن محمد بن على بن عبد الصمد تميمى اشاره خواهيم كرد و از خود شيخ معاصر،نقل مى كنيم كه وى اظهار داشته:مترجم حاضر همان شيخ على بن محمد تميمى است كه پس از اين به نام او اشاره خواهد شد و به حق بايد گفت كه هر دو عنوان مربوط به يك شخص است.بنابراين مترجم حاضر نوادۀ شيخ ابو الحسن على بن عبد الصمد تميمى نيشابورى سبزوارى،عالم مشهور است كه معاصر با ابن شهرآشوب و امثال او مى باشد.و پدر مترجم هم از علما بوده و عمويش،شيخ ابو الحسن بن شيخ ابو الحسن على و همچنين عموى ديگرش شيخ حسين بن شيخ ابو الحسن على از دانشمندان مشهور بوده اند.

است:الشيخ الاجلّ العالم كافى الدّين ابو الحسن على بن محمد بن ابى نزار الشرفية الواسطى.و اضافه كرده:سيد علاء الدّين مشار اليه در شهر موصل در تاريخ هفدهم شوال سال 593 ه.ق از وى روايت كرده است.

و نظر به اينكه،مترجم حاضر،در رديف مؤلفان بشمار مى آيد از وى در اين كتاب نام برده ايم و در غير اين صورت،وى در مرتبۀ علماى اصحاب شمرده نمى شود.

مولاى جليل مولانا ذو الفقار كه از معاصران است،نسب اين سيد بزرگوار را در حاشيه كتاب المجدى ابن صوفى كه در انساب است،چنين يادآورى كرده است:سيد على امامى ابن سيد محمد بن سيد اسد اللّه بن سيد ابو طالب بن اسد اللّه بن شاه حيدر بن عضد الدّين بن امير حاج بن شاه على بن جلال الدّين جعفر بن كمال الدّين مرتضى بن عضد الدّين يحيى بن قوام الدّين جعفر بن شمس الدّين محمد بن نظام الدّين اشرف بن قوام الدّين جعفر بن مجد الدّين حسن بن وجيه الدّين مسعود بن قوام الدّين جعفر بن شمس الدّين محمد بن ابو الحسن على زين العابدين كه به اصفهان آمد و در آنجا اقامت گزيد و در همان جا هم وفات يافت و در محله سنبلان كه همان چملان (1)باشد

ص:234

ابن نظام الدّين احمد ابح(ايج)بن شمس الدّين عيسى ملقب به رومى ابن جمال الدّين محمد بن على عريضى بن جعفر بن محمد الصادق عليهما السّلام.

على،و برادرش سيد ضياء الدّين عبد اللّه،خاله زادگان علامه حلّى مى باشد.و نواده اش سيد عميد الدّين يادشده از وى روايت مى كرده و خود او از استاد نيك بختش سيّد جلال الدّين،عبد الحميد بن سيد نسّابه علاّمه شمس الدّين ابو على فخار بن معدّ بن فخار بن احمد حسينى موسوى روايت داشته و گفته است:خبر داد به من اجلّ اوحد سيد مجد الدّين ابو المظفر يوسف بن هبة اللّه بن يحيى بن بوقى واسطى(اطال اللّه بقائه)به قرائتى كه از او داشتم در مشهد حضرت حسين بن على(صلوات اللّه عليهما)گفت:خبر داد به من ابو جعفر هبة اللّه بن يحيى بن بوقى خبر داد به من شيخ ابو الحسن بصرى،گفت:خبر داد به ما سعيد بن ناصر بستقى (1)در كرمان،گفت:خبر داد قاضى ابو محمد سمندى، گفت:خبر داد به من على بن محمد سمّان سكّرى،گفت:به عراق رفتم...خبر طولانى است.

مؤلف گويد:ممكن است عده اى را كه نام برديم از علماى عامه باشند،مگر اين كه سيد مجد الدّين ابو المظفر يوسف را استثنا كرد،براى اينكه سيد جلال الدّين با موقعيتى كه دارد در توصيف او گفته است:«الاجل الاوحد»و هم در مقام دعا براى او اظهار داشته«اطال اللّه بقائه».

شهيد اول در كتاب اربعين در ستايش از مترجم حاضر چنين گفته است:المولى السيّد العلاّمة النسّابه فخر الدّين على.

محمدى،منسوب به محمد بن حنفيه يا ديگرى است.

روايتى قاضى ابو الحسن را از قول او چنين نقل كرده است:خبر داد به من ابو عبد اللّه احمد بن محمد بن ايّوب بغدادى جوهرى حافظ از ابو جعفر محمد بن لاحق بن سابق بن قرين انبارى،از جدش ابو النضر سابق بن سابق بن قرين انبارى،گفت:خبر داد به من جدّم ابو النضر سابق بن سابق بن قرين در سال 278 ه.ق در خانۀ ما،كه واقع در شهر انبار بوده،از ابو المنذر هشام بن محمد سائب كلبى از پدرش...

مؤلف گويد:به گمان من،راويان فوق ملا زين الدّين در جلد سوم از علماى عامه مى باشند و خود ابو الحسن(مترجم حاضر)ممكن است از علماى خاصه باشد.

و المدقق فى المعقول و المنقول شمس الدنيا و الدّين على بن المرحوم محمد بن جمهور (قدس اللّه سره).

زهره حسينى حلبى،فاضلى فقيه و بزرگوار است و از شيخ طمان بن احمد عاملى روايت مى كرده است (1).

دانشورى عالى همت بود و انديشۀ حكومت بر مردم را در سر مى پرورانيد و با همين انديشه به مصر رفت و بر آنجا استيلا پيدا كرد و زمام امور را به دست گرفت.

طولى نكشيد به حيلۀ يكى از يارانش دچار شد و به زندان افتاد تا درگذشت (1).تهامى، مديحه هايى دربارۀ اهل بيت عليهم السّلام دارد.ابن خلكان در تاريخ خود از وى نام برده و از او ثناگسترى نموده و از اشعار او،ابيات ذيل را متذكر شده است (2):

قلت لخلّى و ثغورا لربا مبتسمات و ثغور الملاح

أيّهما أحلى ترى منظرا فقال لا أعلم كل اقاح

-به دوست خودم درحالى كه،دندانها و سرنيزه ها لبخند مى زدند.

-گفتم كدام يك از اين دو زيبامنظرترند؟در پاسخ گفت:از اين معنى اطلاعى ندارم.همين اندازه مى دانم.هر دوى آنها خواهش ما را روا،نمى سازند.

و باز گفته است:

بين كريمين مجلس واسع و الودّ شىء يقرب الشاسع

و البيت ان ضاق عن ثمانية متسّع بالوداد للتاسع

-در ميان دو شخص باكرامت و باارزش،محل وسيعى است و دوستى هم چيزى است كه دور را نزديك مى سازد.

-و خانه هرگاه محل اجتماع هشت تن بيشتر نباشد،دوستى آنجا را،فراخى داده و نه تن را در آن،جاى مى دهد.

و باز گفته است:

و اذا جفاك الدهر و هو أبو الورى طرّا،فلا تعتب على أولاده

-روزگار كه امور همۀ مردم را به عهده گرفته است هرگاه درصدد آزار تو،برآيد با فرزندان آن،درشتى مكن.

و باز گفته است:

ص:243

و ما عشقى له وحشا لانّى كرهت الحسن و اخترت القبيحا

و لكن عزت ان أهوى مليحا و كل الناس يهوون المليحا

-علاقه مندى من به او،برخلاف انتظار نمى باشد براى اينكه من از زيبائى متنفرم و زشتى را بر زيبائى برترى مى دهم.

-در عين حال،پس از اين تصميم دارم تا زيبا چهره را دوست بدارم،براى اينكه همۀ مردم،زيباچهرگان را دوست مى دارند.

و در ضمن قصيده اى گفته است.

انى لا رحم حاسدى لحرّ،ما ضمّت صدورهم من الاوغار

نظروا صنيع اللّه بى فعيونهم فى جنّة و قلوبهم فى النّار

لا ذنب لى قد رمت كتم فضائلى فكانّا برقعت وجه نهار

ألا سعوا سعى الكرام فأدركوا أو سلموا لمواقع الاقدار

-به آنها كه نسبت به من حسدورزى مى نمايند،مهربانى مى كنم.زيرا دلهاى ايشان از كينه هاى زيادى كه عليه من دارند افروخته شده است.

-آنان احسان خدا را كه نسبت به من ارزانى داشته است مشاهده مى كنند از اين است كه چشمهايشان در بهشت است و دلهايشان در آتش.

-گناهى مرتكب نشده ام،تنها گناه من آن است،كه:بخششهاى خدا را نسبت به خود،پوشيده داشته ام،گوئيا از اين راه،بر رخسار روز پرده اى افكنده ام.

-از اين پيش آمد در شگفتم كه چرا آنان،مانند نيك مردان،نمى كوشند تا حقيقت را به دست آورند،و چرا در برابر مقدرات الهى،سر تسليم فرود نمى آورند.و امثال اين ها، از سروده هاى ديگر،ديوان تهامى در حال حاضر،در نزد ما موجود است ليكن به آنچه، ابن خلكان اشاره كرده اكتفا نموديم (1).مؤلف گويد (2)...

ص:244

مؤلف گويد:از تأليفات او حاشيه اى است بر صحيفۀ كاملۀ سجاديه و نيز تعليقات زيادى بر بسيارى از كتاب ها دارد.

و كتاب الدرّ المنثور (1)به بيان حلّ عبارتهاى مشكله و توضيح مسائل دور از ذهن و اخبارى كه نامفهوم بوده پرداخته و در ضمن آن از ديگر علوم متداوله هم بحث كرده و تحقيقات ارزنده اى را در آن ايراد نموده است.و حاشيۀ شرح لمعۀ وى ويژه مجلد دوم آن شرح بوده كه ايرادهاى وزير،خليفه سلطان را در حاشيه اى كه بر آن،مجلد داشته،مردود ساخته است و متعرض حواشى او كه در مجلد اول آن شرح،مى باشد نشده.آرى رسالۀ منحصرى،در دفع ايرادهائى كه وى بر مجلد اول داشته است تأليف نموده و تصميم گرفته پس از تأليف رساله مزبور به ايرادهائى كه خليفه سلطان،بر مجلد ثانى داشته است بپردازد و حاشيه او همان اوقات منتشر شده و گروه بسيارى آن را نسخه بردارى كرده اند، و نسخه برداريهاى فراوان،موجب شده كه تغييرى در مجلد اول آن ندهد،و انصاف آن است كه از عهدۀ ايرادهاى خليفه سلطان برنيامده و پاسخى بسزا نداده است.

و رسالۀ ردّ الغناء را به منظور ردّ بر استاد فاضل،محقق سبزوارى تأليف كرده و قصۀ اين دوعالم ،طولانى است (2).

مدارك)،و ديگران فراگرفته است،و من به توسط پدرم از وى روايت مى كنم.اشعارى دارد كه در حال حاضر،آنها را در اختيار ندارم،در نجف اشرف مسموم شد و درگذشت (1).

دعاى او برخوردار گرداند و كارهاى او را به خوبى به پايان رساند.بحق محمد و آله.

و به وى اجازه دادم تا آن كتاب را روايت كند و فتواهاى آن را نقل نمايد و به فتواهايى كه اقرب و اشبه و اصح و اظهرند،عمل كند و هرگاه در مسئله اى به اشكالى رسيد آن را متحمل دو فتوا بشناسد و به فتواى اول،عمل كند و هرگاه به اشكالى كه مربوط به فتوا نبوده برخورد به كتاب ديگر يا به نظر ديگرى مراجعه نمايد.و همچنين به وى اجازه دادم تا به فتواهايى كه در آن كتاب و كتاب المختلف و كتاب القواعد و كتاب الارشاد و كتاب نهاية كه همه آنها از آثار جمال الدّين علامه است آمده به رويه اى كه در جاى خود معمول است از من از شيخ امام فخر الدّين،از پدرش جمال الدّين روايت نمايد.و كتبه على بن محمد بن دقماق شريف حسينى در تاريخ 25 جمادى الاولى سال 806 ه.ق حامدا مصلّيا على نبيّه.

و همچنين نقل از شرايع و مختصر را كه در اجازۀ مزبور نيامده است به وى اجازه دادم و آثار شمس الدّين شهيد اول(قدّس سرّه)كه دروس،لمعه،شرح ارشاد،البيان، الذكرى،القواعد و المسائل باشد و همچنين تمام مطالبى را كه به خط خود نوشته و فتواها و آثارى كه به وى منسوب است بتوسط شيخ جمال الدّين احمد بن شيخ به وى اجازه دادم».

مؤلف گويد:تا به اينجا،آنچه را به خط شريف دقماق ديدم پايان يافته و بايد بگويم،ظاهرا اجازه مزبور متضمن مطالب بيشتر بوده لكن محو شدن برخى از الفاظ ناخوانايى خط ما را از چگونگى آن محروم داشته است.

پيش از اين به ترجمه سيد على بن دقماق و پاره اى از مطالب كه لازم بوده اشاره كرديم و به حق بايد گفت كه مترجم حاضر همان نامبرده پيشين است.و بر پشت همان نسخه يكى از فضلا چنين نوشته است:سيّد على بن محمد بن دقماق كه خدا ما را از بركاتش منتفع گرداند و به عمرش بيفزايد،اجازه داده است به شيخ قوام الدّين عبد اللّه بن سيف بن تائب كه به جميع تأليفات شيخ اجل شمس الدّين بن مكى،شهيد اول(قدّس اللّه روحه و نوّر ضريحه)كه عبارت از الدروس؛شرح الارشاد و القواعد باشد و همچنين به همگى آنچه به خط او بوده و يا به وى انتساب دارد عمل نمايد.و باز به وى اجازه داده

ص:248

است تا به آنچه در القواعد؛ارشاد الاذهان؛المختلف؛كتاب التحرير و كتاب نهاية الاحكام آمده و همگى آنها از آثار شيخ جمال الدّين(قدّس اللّه روحه و نوّر ضريحه)مى باشد عمل نمايد.و همچنين به وى اجازه داده است تا به كتاب مبادى الاصول و التهذيب و المنهاج كه از آثار جمال الدّين علاّمه حلى،در اصول فقه است عمل كند.و به او اجازه داده است تا به كتاب المختصر و الشرائع كه از تأليفات شيخ ابو القاسم محقق حلّى مى باشد عمل نمايد.

امّا آثار شمس الدّين بن مكى(شهيد اول)را توسط شيخ جمال الدّين احمد بن عبقونى از مصنف آنها و آثار جمال الدّين(علاّمه حلى)را به واسطه شيخ جمال الدّين جعفر بن حسام،از سيد حسن بن نجم الدّين،از شيخ فخر الدّين،از پدرش و كتابهاى شيخ نجم الدّين،ابو القاسم(محقق حلّى)را به واسطه شيخ نجم الدّين جعفر حسام،روايت مى كرده است.

و همچنين به وى اجازه داده است تا به وسيلۀ شيخ جمال الدّين احمد بن سيف به مصباح شيخ طوسى عمل نمايد.و به وى اجازه داده است تا به همه فتواهاى كتابهاى يادشده عمل كند.و هرگاه در كتابهاى يادشده به كلماتى از قبيل«على اشكال و على رأى و فيه نظر و فيه اشكال و الاصح و الاشبه و الاظهر و الاقرب و الاقوى و على تردد» برخورد كرد متوجه باشد كه همگى آنها فتواى مؤلفان آن كتابهاست و هرگاه در ضمن مسئله اى بگويد«فيه نظر»و يا«فيه تردد»و يا«فيه اشكال»و در هيچ يك از آنها حرف «واو»نياورده باشد فتواى احتمالى بوده و او مى تواند به هريك از دو احتمال عمل كند.

در عين حال،بهتر آن است كه به كتاب ديگرى مراجعه نمايد.و هرگاه در مسئله اى دو وجه را متعرض بشود به هريك از آن دو كه بخواهد مى تواند عمل كند.و گفته است:

هرگاه مسئله اى در دو كتاب از كتابهاى يادشده ايراد شده باشد و دو فتواى متقابل در آن مسئله وجود داشته باشد به هريك از دو فتوا كه بخواهد مى تواند عمل كند،زيرا هر دو وجه نقل شده است.و هرگاه در مسئله اى دو احتمال يا بيشتر بوده باشد.به احتمال اول عمل كند و هرگاه دو احتمال يا احتمال هائى در مسئله وجود داشته باشد و وجوه احتمال را به تفصيل بيان نكرده باشد در عمل به هريك از آنها مخيّر خواهد بود.

ص:249

و باز گويد:هرگاه مصنف گفته باشد:«شيخ گفته است»در صورتى كه در كتابهاى ديگر فتوائى برخلاف آن نباشد.به آن عمل كند.

و يكى از افاضل،ظاهرا خط خود شيخ قوام الدّين عبد اللّه بن سيف مى باشد،چنين نوشته است:به اطلاع من رسانيد.هرگاه در ضمن مسئله اى به«على رأى يا اشبه يا على الاظهر يا على الاقوى يا على الاصح»برخورد كردى.بايد بدانى كلمات مزبور حاكى از فتوا است.

و همچنين،رمز«على اشكال يا على تردد»دليل بر فتوا است و هرگاه در مسئله اى دو احتمال باشد.به احتمال اول عمل بايد كرد.و هرگاه در ضمن مسئله اى«فيه اشكال يا فيه نظر يا فيه تردد»آمده و هيچ يك از دو طرف مورد اشكال تقويت نشده باشد.

به كتاب ديگرى مراجعه بايد كرد و يا مخيّر است به هريك از آن ها و يا به فتوا عمل نمايد.

هرگاه گفته باشد:در اين مسئله،دو وجه است،مخير است به هريك از آن دو وجه كه بخواهد عمل نمايد.و اين رويه را در همه كتابهاى شيخ جمال الدّين بن مطهّر و تمامى كتاب هاى فخر الدّين بن مطهّر و كتابهاى شيخ طوسى و كتابهاى شيخ شمس الدّين بن مكّى،به كار ببندد.

و شيخ فاضل على بن دقماق شريف ادام اللّه ايامه.همگى آنها را به من اجازه داده است.و اظهار كرده هرگاه به رمز«فيه اشكال»يا«فيه رأى»يا«فيه نظر»يا«فيه تردد» برخورد مى كردم و جزمى حاصل نمى شد كه در عمل به آن مسئله چگونه رفتار كنم،بهر طريق كه خود مى خواستم عمل مى كردم.و هم او روايت متون اين كتابها را به من اجازه داد.بديهى است متن هاى يادشده همگى فصيح و در كتابها هم نقل شده است.و سند روايتى او به توسط مشايخ بافضيلتش(تغمدهم اللّه برحمته)منتهى به شيخ شمس الدّين بن مكى و شيخ جمال الدّين(علامه حلّى)و فرزندش فخر الدّين(رضوان اللّه عليهم اجمعين) و به همين ترتيب،شيخ على بن حسن مطوّع از شيخ فاضل عالم عامل محمد بن اسماعيل بن على رزانى(ادام اللّه ايامه)اجازه داشته تا همگى كتابهاى التحرير و القواعد و الارشاد و الشرائع و المختصر و الدروس را روايت نمايد.و اضافه كرده است همه اين متون از هرگونه خلافى سالم است و صحّت آنها محرز مى باشد و همچنين جزم به

ص:250

خلافى كه در آنها واقع شده است.و آنچه به عنوان على الاقوى و على الاقرب و الاولى و همچنين وجوهى كه در ضمن تراجيح آمده و بالاخره همه مخالفت هائى كه با ديگران داشته و يا اشكال هايى كه در كار بوده بجا و به موقع مى باشد و بايد به آنچه مصنف قطع كرده عمل نمود.

و شيخ على بن حسن مطوّع،اجازه داد تا به وسيلۀ او از شيخ محمد بن اسماعيل به سندى كه منتهى به مشايخ محققين و مجتهدين از مشايخ بااعتبار جمال الدّين و جعفر بن سعيد و شمس الدّين(رضوان اللّه عليهم اجمعين)مى شود روايت نمايم.

و براى اين،بندۀ ناتوان اميدوار به رحمت خدا و خوشنودى او عبد اللّه بن سيف بن بكول اجازه صادر شده است تا به آثار يك يك مشايخ كه منتهى به مشايخ بااعتبار مى شود عمل كنم،رضوان اللّه عليهم و تغمّدهم اللّه برحمته و صلّى اللّه على محمد و آله الطاهرين.

است استفاده مى شود كه امام ناصر الدّين محمد از علما بوده چنانكه شيخ منتجب الدّين در كتاب فهرست به اين موضوع اشاره كرده و پس از اين هم ترجمه او را به عنوان شيخ امام ناصر الدّين ابو اسماعيل محمد بن حمدان بن محمد حمدانى،متذكر خواهيم شد.

رشيد الدّين،در روزگار خود بى نظير،و از فضلاى آن زمان بشمار مى آمد.و از شاگردان علاّمۀ حلّى است.و علاّمه به خط شريف خود اجازه اى در پشت رساله الحساب خواجه نصير الدّين طوسى نوشته و همان رساله را رشيد الدّين بر علاّمه معظّم له قرائت كرده و مضمون اجازه اين است.

اين كتاب را شيخ اجلّ اوحد(بزرگوار بى نظير)فقيه كبير،عالم فاضل زاهد پرهيزكار علاّمه،برترين متأخران و زبان متقدمان،محقق مدقق و مفخر افاضل خواجه رشيد الملّة و الحقّ و الدّين،على بن محمد رشيد آوى ادام اللّه ايّامه و احسن تأييده و اجزل من كلّ عارفة حظّه و مزيده و بلغه اللّه تعالى و ختم بالصالحات اعماله كه خدا روزگار او را پايدار بدارد و از هرگونه معرفتى او را برخوردار بسازد و به آرزو برساند و سرانجام او را به كارهاى پسنديده منتهى گرداند.بر من قرائت كرد و به خوبى از عهده قرائت آنكه شاهد بر علم و فضل و دليل بر كمال و مقام علمى او بود برآمد و به او اجازه دادم تا اين كتاب و ديگر آثار مولاى اعظم سعيد،خواجه نصير الملة و الحق و الدّين قدّس اللّه روحه را از من از او و براى هركسى كه بخواهد و دوست بدارد روايت نمايد.و كتب حسن بن يوسف بن مطهّر حلّى در ماه رجب سال 705 ه.ق.

مؤلف گويد:مترجم حاضر را به نام رشيد الدّين على معرفى كرديم،ليكن به جهاتى كه ذيلا نقل مى كنيم او غير از خواجه رشيد الدّين وزير غازان خان ياد شده است.

جهت اول:هرگاه مترجم حاضر وزير غازان خان بود چرا،علامه در اجازه اى كه به او داده است وى را به وزارت معرفى نكرده است.هرچند به اين اشكال به آسانى مى توان پاسخ داد.

جهت دوم:روزگار سلطان غازان،پيش از تاريخ 705 ه.ق است كه اجازه در آن تاريخ،صادر شده است و علامه پس از روزگار غازان و در زمان،پادشاهى سلطان محمد خدابنده بوده و خواجه رشيد وزارت غازان را عهده دار بوده،هرچند اين موضوع هم بيرون از اشتباه نمى باشد و چنان كه خواهيم گفت،خواجه رشيد،روزگار محمد

ص:253

خدابنده را دريافته است (1).

جهت سوم:از اينكه خواجه رشيد الدّين،كتاب الحساب خواجه نصير الدّين،را نزد علاّمه خوانده باشد چه در هنگام آمدن علاّمه به ايران و ارتباط يافتن با سلطان خدابنده و چه آن هنگامى كه علامه در عراق عرب بوده است،صحيح نمى باشد.براى اينكه هرگاه بگوئيم خواجه رشيد الدّين تا آن تاريخ(705)زنده بوده،اواخر عمر را مى پيموده و درست نيست در چنان حالى به فراگيرى كتاب الحساب در نزد علامه پرداخته باشد.

براى همين بايد گفت،خواجه رشيد الدّين،مترجم حاضر،نواده خواجه رشيد الدّين،وزير غازان بوده و يا ارتباطى با او نداشته است.

مؤلف گويد:از آثار خواجه رشيد وزير غازان خان كتاب جامع التواريخ است كه معروف به تاريخ رشيدى بوده و اثر بزرگى است كه به پارسى تأليف شده است (2).

ص:254

و كتاب زبدة التواريخ كه به پارسى تأليف شده،خلاصه و فشرده اى از جامع التواريخ مى باشد و آن هم،كتاب بزرگ و ارزنده اى است.و نسخه اى از جامع التواريخ در نزد ما موجود مى باشد.

رشيد الدّين،كتاب زبدة التواريخ را به پيشنهاد،سلطان محمد خدابنده تأليف و تلخيص نموده و در هر دو كتاب،تحقيقات ارزندۀ بسيارى،ايراد كرده است و به طورى كه از لابلاى جامع التواريخ برمى آيد،رشيد الدّين،كتاب مزبور را در روزگار سلطان غازان تأليف نموده است.

و همچنين از آن تاريخ،استفاده مى شود كه كتاب مزبور از تأليفات رشيد الدّين طبيب است و آن را به فرمان سلطان غازان تأليف كرده و تا سال 704 ه.ق كه غازان خان،در حدود قزوين مرده است،رشيد الدّين،به تأليف آن،اشتغال داشته است.

بنابراين،مؤلف تاريخ يادشده،خواجه رشيد الدّين وزير،نبوده است.

رشيد الدّين،اظهار داشته وى نخستين كسى است كه سرگذشت چنگيزخان و سلسلۀ او را به فرمان،سلطان غازان خان در اين كتاب،گرد آورده است و در يكى از مواضع آن تاريخ مى نويسد:نام اين كتاب جامع التواريخ و در جاى ديگر از آن كتاب، نوشته است نام آن،«تاريخ غازانى»است (1).

ص:255

و از بعضى از نسخه هاى تاريخ رشيدى به دست مى آيد كه در سال 705 هجرى، تأليف آن به اتمام رسيده است.

از همه آنچه يادآورى كرديم،استفاده مى شود در آن روزگار سه تن از سرشناسان به عنوان رشيد الدّين،شهرت داشته اند.

1-رشيد الدّين آوى(مترجم حاضر)كه شاگرد علاّمۀ حلّى بوده و ظاهرا شيعه است.

2-رشيد الدّين مؤلف تاريخ رشيدى كه طبيب بوده و ظاهرا سنى است.

3-رشيد الدّين بنيانگذار ساختمان رشيديه و ربع رشيدى كه از معاصران وزير، عليشاه (1)،صاحب طاق مشهور است.

ص:256

اختصار در نسبت شده است.

و ممكن است،زبير نام اصلى پدر محمد،جدّ مترجم حاضر،بوده باشد.و هرگاه پنداشته شود كه محمد فرزند زبير بن عوّام تا آن روزگار زنده مانده باشد،پندارى فاسد و خيالى،بيش نخواهد بود.

در پايان بايد گفت كه گاهى از مترجم حاضر به ابو الحسن على بن محمد قرشى و گاهى به عنوانى ديگر،تعبير مى كنند و تعبيرهاى مختلف،مستلزم تعدد مى باشد.

و من اجازۀ مختصر او را كه در تاريخ 791 ه.ق براى ابن فهد نوشته است ديده ام.نسب او را چنانكه نوشته ايم طبق سندى است كه در ترجمه احوال او ديده ايم و ليكن در آخر همان اجازه نسب خود را محمد بن على و عبد الحميد نوشته است و از همان اجازه استفاده مى شود،نظام الدّين به توسط شيخ فخر الدّين از محقق حلّى و همچنين به واسطه سيّد سعيد رضى الدّين بن معبد حسينى از محقق حلّى و باز از سيّد سعيد شمس الدّين محمد بن ابو المعالى حسينى از دائيش،سيّد سعيد صفى الدّين محمد بن ابى الرضا علوى از محقق حلّى روايت داشته است.

مؤلف گويد:در دو روايت نخستين،ويژه روايت اولى بايد دقت كرد زيرا ثابت نشده است كه شيخ فخر الدّين بدون واسطه از محقق حلّى روايت كرده باشد و آنچه، معهود است و قولى است كه جملگى برآنند،آن است كه شيخ فخر الدّين به توسط پدرش علاّمه حلى از وى روايت مى كرده است و به همين نسبت هم،مترجم حاضر با يك واسطه از محقق حلّى روايت نمى كرده و تنها در اين اجازه است كه مترجم حاضر با يك واسطه از محقق،روايت داشته است،آرى با دقتى كه مى توان كرد نظر به اينكه نيلى، نزديك به عصر محقق بوده است ممكن است خود داناتر،به سند روايتش بوده باشد و هم ممكن است اشتباهى از سوى ناسخ به وقوع پيوسته باشد.

در جايى چنان ديده ام كه نيلى،به لقب رضى الدّين،ملقب بوده است و محتمل است داراى دو لقب«نظام الدّين و رضى الدّين»بوده باشد.

شيخ معاصر در امل الآمل مى نويسد:شيخ نظام الدّين ابو القاسم على بن عبد الحميد نيلى،فاضلى بزرگوار بود.و از شيخ فخر الدّين محمد فرزند علاّمه حلّى روايت مى كرده است (1).

مؤلف گويد:پيش از اين يادآورى كرديم شيخ معاصر،ذيل ترجمه پدر مترجم حاضر عبد الحميد نيلى نوشته است:ابن فهد حلى از عبد الحميد يادشده روايت مى كرده حال آنكه چنين سندى اشتباه است،زيرا ابن فهد از فرزندش على روايت داشته است نه

ص:260

از خود او.و ممكن است اشتباه وى ازآن جهت باشد كه وى،مستبعد مى دانسته ابن فهد با يك واسطه از فخر الدّين روايت كرده باشد به همين جهت ابراز داشته كه ابن فهد از عبد الحميد روايت مى كرده و ازسوى ديگر اظهار كرده على بن عبد الحميد از فخر الدّين روايت مى نموده با آنكه در ترجمه عبد الحميد اظهار نكرده كه على فرزند عبد الحميد است و به حق مى توان گفت استبعادى ندارد هرگاه ابن فهد با يك واسطه از فخر الدّين روايت كرده باشد،براى اينكه،شيخ على كركى در ضمن اجازه اى كه به شيخ على ميسى داده است تصريح مى كند كه سند اجازۀ ابن فهد به دو طريق، به شيخ فخر الدّين منتهى مى شود يكى طريق عالى (1)كه از شيخ نظام الدّين ابو القاسم على بن عبد الحميد نيلى از شيخ فخر الدّين روايت مى كرده و ديگرى سند غير عالى كه ابن فهد به توسط شيخ زين الدّين على بن خازن از شهيد اوّل از شيخ فخر الدّين روايت مى كرده است،با توجه به اين دو طريقى كه ابن فهد دارد،جاى اشكال و استبعاد نخواهد بود.

مؤلف گويد:پيش از اين،ذيل ترجمه شيخ نظام الدّين ابو القاسم على بن عبد الحميد نيلى تحقيقات لازم را راجع به كلمۀ نيلى ايراد نموديم.

روايت كرده باشد نادرست است.

و بنابراين هرگاه در آغاز سندهاى كلينى،على بن محمد آورده شود پيداست كه منظور از او،مترجم حاضر و يا على بن محمد بن علاّن و يا على بن محمد بن بندار مى باشد و احتمال ديگران،بعيد خواهد بود.

مؤلف گويد:پيش از اين ذيل احوال احمد بن عبد اللّه بن اميّه نوشتيم كلينى در كتاب عتق كافى اظهار داشته است:از جمله افرادى را كه به عنوان عدّه ياد كرده است على بن محمد بن عبد اللّه قمى است و از ظاهر بيان او استفاده مى شود كه على قمى،با مترجم حاضر يكى است.

استاد استناد(مجلسى)ايده اللّه تعالى در بحار اظهار داشته است:كتاب البرهان فى النّص على امير المؤمنين عليه السّلام تأليف شيخ ابو الحسن على بن محمد شمشاطى است.

و در فصل دوم بحار گويد:كتاب البرهان كتاب ارزنده اى است و در اين كتاب، اخبار بى سابقه اى آورده شده است و مؤلف آن از فضلاى بنام است.نجاشى گفته است كه على بن محمد عدوى شمشاطى شيخ«الجزيره»و فاضل و اديب مردم آن سرزمين است،پس از اين به يادآورى از تأليفات او پرداخته است.از جمله كتاب البرهان در ذيل تأليفات او يادآورى كرده است.

ابن اثير در كتاب الكامل مى نويسد:ابو القاسم على بن شميساطى در سال 453 هجرى در دمشق درگذشت و از فنون هندسه و رياضيات كه از علوم فلسفه بشمار است اطلاع داشته است.

مؤلف گويد:ممكن است مراد از ابو القاسم على،مترجم حاضر باشد،يا دانشور ديگرى باشد،زيرا اين فرد پس از نجاشى مى زيسته (1).

علاّن كلينى معروف مى باشد و كلينى در كتاب الكافى روايات زيادى به توسط او از گروهى از اعلام نقل كرده است.

علاّن كلينى از جمله عدّه اى از اصحاب است كه كلينى به توسط سهل بن زياد آدمى از آنها روايت داشته است و علاّمه حلّى هم در آخر الخلاصة همين عنوان را از خود كلينى نقل كرده (1)است و به گمان من،اينكه وى از مشايخ كلينى بوده و ثقةالاسلام كلينى بدون واسطه روايات زيادى را از او نقل كرده است،دليل بر مدح بلكه مشعر بر توثيق او مى باشد و از اينكه وى را در رديف عده اى از اصحاب ما نام برده است تصريح به آن است كه وى از علماى شيعه مى باشد.

يادآورى مى شود كه علماى رجال در كتابهاى خود از على بن محمد بن ابراهيم بن ابان رازى كلينى معروف به علاّن و همچنين از محمد بن ابراهيم معروف به علاّن كلينى نام برده اند و به حقيقت بايد گفت على بن محمد با مترجم حاضر يكى است و محمد بن ابراهيم،پدر وى مى باشد.

موضوعى كه قابل توجه است آن است كه علماى رجال و ديگران،علاّن كلينى را دائى محمد بن يعقوب كلينى معرّفى كرده اند در عين حال در اينكه نام شخصى كه به علان كلينى شهرت يافته چيست؟سخن به اختلاف گفته اند.چنان كه بعضى از علما اظهار داشته اند،علاّن لقب على بن محمد بن ابراهيم بن ابان رازى كلينى است كه پيش از اين ذكر شد.ديگرى گويد:علاّن،لقب على بن محمد كلينى است كه در آغاز ترجمه نام برده شده است و چنان كه گفتم اين شخص با مترجم حاضر يكى است.ديگرى گفته:

علاّن،لقب محمد بن ابراهيم پيش يادشده است كه اظهار داشتيم اين شخص،پدر مترجم حاضر است.ديگرى گفته:علاّن،لقب احمد بن ابراهيم كلينى است و به گمان من احمد بن ابراهيم برادر محمد بن ابراهيم و عموى مترجم حاضر است.

ص:265

بالاخره براثر اختلافى كه اتفاق افتاده است معلوم نيست دائى محمد بن يعقوب كلينى(مؤلف كافى)،كدام يك از يادشدگان است و همچنين كدام يك از آنان به علاّن، شهرت داشته است.

آرى موضوعى كه از كلام بيشتر رجاليها و طبق تصريحى كه امير مصطفى در باب القاب از رجالش نقد الرجال نموده استفاده مى شود كه علاّن،لقب على بن محمّد بن ابراهيم بن ابان كلينى و احمد بن ابراهيم كلينى و محمد بن ابراهيم كلينى است (1)و موضوعى كه باقى مانده اين است كه دائى محمد بن يعقوب كيست.

آرى آنچه به تحقيق برخى از علما رسيده است آن است كه علاّن لقب ابراهيم بن ابان يادشده است و او هم،دائى محمد بن يعقوب كلينى مى باشد و هر دو تن محمد بن ابراهيم و احمد بن ابراهيم برادر و پسر دائيهاى محمد بن يعقوب بوده و على بن محمد بن ابراهيم نوادۀ دائى او مى باشد در عين حال قابل ملاحظه و تأمل است.

اشكالى كه جلب توجه مى كند،آن است كه على بن محمد بن ابراهيم بن ابان كلينى در روزگار غيبت صغراى حضرت بقية اللّه(ع)مى زيسته و افتخار وكالت آن حضرت را داشته است.با توجه به اين موضوع،چگونه ممكن است محمد بن يعقوب كلينى از ابراهيم مزبور كه جد على بن محمد ياد شده است روايت كند.

يادآورى مى شود امير مصطفى در آخر كتاب رجال خود به نقل از خلاصۀ علاّمه حلى از وى ياد كرده است و او را از جملۀ اصحابى قرار داده كه از سهل بن زياد روايت مى كرده و كلينى از ايشان روايت داشته است و از مترجم حاضر به طورى كه ما در صدر اين ترجمه معرفى كرده ايم ياد كرده و در حاشيه مى نويسد:چنان كه از كتابهاى رجال بدست مى آيد لفظ«ابن»ميان محمد و علاّن سهوا لقلم ناسخ است (2).

ص:266

ملا محمد استرآبادى،در آخر رجال كبيرش به نقل از خلاصه،به يادآورى عده اى از اعلام كه كلينى از آنها روايت مى كرده پرداخته،مى نويسد:همه نسخه هاى خلاصه على بن محمد بن علان را در رديف آن عده از رجال قرار داده است ليكن در رجال استرآبادى على بن محمد معروف به علان آمده است و ظاهرا على بن محمد بن علان،همان على بن محمد علان بوده باشد (1).

شيخ محمد،نواده شهيد ثانى در تعليقاتى كه بر رجال ميرزا محمد يادشده تدوين نموده است در ضمن گفتگو از ترجمه محمد بن يعقوب كلينى(ره)به نقل از نجاشى نوشته است:مترجم حاضر،دائى علان كلينى رازى مى باشد و پس از آن اظهار داشته:از مترجم مزبور در ذيل احمد بن ابراهيم علان كلينى نام برديم و«علان»به تخفيف لام مفتوحه است.سپس مرقوم داشته است و پس از اين به معرفى محمد بن ابراهيم علان كلينى خواهيم پرداخت.

ممكن است عبارت اين چنين باشد در آينده به شرح حال على بن محمد بن ابراهيم بن ابان رازى كلينى،معروف به علان كه دانشور موثقى بوده اشاره خواهيم كرد.و ممكن است علان،ابراهيم باشد چنانكه جدم(شهيد ثانى قدس سره)به اين موضوع تصريح كرده،و محتمل است هركسى كه منتسب به ابراهيم كه جدّ اين خاندان است بوده،به لقب علان، ملقب گرديده باشد،چنان كه محتمل است دائى محمد بن يعقوب كه روايات بسيارى را از او نقل مى كند على بن(محمد علان)باشد.در كتاب كمال الدّين و تمام النعمة صدوق در ضمن سندهاى متعددى از سعد بن عبد اللّه،از على بن محمد رازى معروف به علان كلينى،روايت شده است.

مؤلف گويد:تحقيقات بيشتر در اين مقام را در حاشيه هاى كتابهاى رجال ويژه رجال ميرزا محمد استرآبادى و رجال مير مصطفى تفرشى ايراد كرده ايم كه قابل ملاحظه مى باشد **.

ص:267

و ممكن است نهر ابن علقمى نزديك به كوفه،منسوب به مترجم حاضر يا پدر او بوده باشد.

شيخ معاصر در امل الآمل مى نويسد:وزير شرف الدّين ابو القاسم على بن وزير مؤيد الدّين محمد بن علقمى عالمى بزرگوار و سراينده اى اديب و از شاگردان محقق حلّى است (1).

مؤلف گويد:بخشى از احوال او را در ضمن شرح حال خواجه نصير الدّين طوسى ايراد خواهيم كرد.

علقمى به فتح عين بى نقطه و سكون لام و فتح قاف و در آخر آن ميم و منسوب به علقم است (2).

گروهى از دانشمندان دربارۀ موقعيت او،فضيلت هاى فراوانى نقل كرده و همچنين دربارۀ كرامت هايى كه از مشهد او ديده شده حكايت هايى متذكر شده اند.

از جمله شيخ دانشور عبد الجليل قزوينى شيعى كه دانشورى بنام است و پيش از اين،شرح احوالش يادآورى شد در كتاب مناقضات العامة و فضائحهم كه به پارسى تأليف كرده است،به كرامات و فضائل وى اشاره نموده است.

يادآورى مى شود كه سيد جليل سيد احمد،معروف به امام زاده احمد كه مرقد مطهرش در«محله باغات»اصفهان است فرزند اين سيد جليل مى باشد (1).

ص:270

شرح حال سيّد مترجم در هيچ يك از كتابهاى رجالى اصحاب ما،ايراد نشده است.و به مدح و قدح(ستايش و نكوهش)او نپرداخته اند.شيخ طوسى در كتاب رجال (1)مى نويسد:على بن محمد بن على بن حسين(عليهم السّلام)از اصحاب حضرت صادق عليه السّلام بوده است و در بعضى از نسخه هاى رجال شيخ طوسى به اين نسبت معرفى شده است.على بن محمد بن على بن حسين بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب عليهم السّلام مدنى،كه او از اصحاب حضرت صادق(ع)است.

مؤلف گويد:ظاهرا اين نسبت،اشتباه ناسخ است و در حقيقت مى بايد نسبت اولى صحيح باشد،زيرا بنا به صحت نسبت دوم،بايستى سيد مترجم نواده نوادۀ امام صادق(ع)باشد و چگونه ممكن است روزگار آن حضرت را دريافته باشد تا از اصحاب آن جناب بشمار بيايد.

قابل توجه است كه نامبرده نخستين،همان سيد على بن مولانا باقر عليه السّلام باشد كه به امامزادۀ مشهد باركرس(باركرسب،بالاكرس)شهرت دارد.و ما هم به خاطر همين گونه فوائد و تحقيقات،به شرح احوال آن بزرگوار در اين كتاب اقدام كرديم هرچند شرح حال وى،تناسبى با سبك كتاب ما ندارد.

قزوينى و ابو عبد اللّه احمد بن محمد بن عبد اللّه بن عباس از ابو عيسى محمد بن احمد بن محمد بن سنان زاهرى از پدرش از جدش محمد بن سنان از مفضل بن عمر.

مؤلف گويد:ظاهرا على بن محمد علوى در سند فوق،غير از على بن محمد علوى است كه پس از اين آورده مى شود و ممكن است با تغيير اندكى در كتابهاى رجال موصوف بوده باشد.

از امالى شيخ طوسى استفاده مى شود كه حسين بن عبيد اللّه غضائرى از على بن محمد علوى از عبد اللّه بن محمّد روايت مى كند.ممكن است مراد از على بن محمد همان مترجم حاضر بوده باشد.

يادآورى مى شود ظاهرا مترجم حاضر غير از على بن محمد بن على علوى حسنى است كه از اصحاب حضرت جواد عليه السّلام بوده و اصحاب رجال از او نام برده اند.

(رضى اللّه عنهما)است.پسر عمويش محمد بن محمد بن مؤذّن جزّينى از وى روايت مى كرده و خود او هم از پدرش شهيد و از شيخ فخر الدّين فرزند علاّمه و بنا به گفتۀ يكى از فضلا از سيد تاج الدّين بن معيه هم روايت داشته است.

علوّ شان به درجه اعلى و رتبه قصوى رسيد و ايالت شرعيه و حكومت ملّيه و خدمت كلانترى و بزرگى فارس را به عهده داشت و در اواخر عمر به منصب وزارت تهماسب رسيد و در لباس وكالت كبرى به منصب وزارت عظمى برقرار بوده است و پس از اين به چگونگى محكمه قضاوت او پرداخته از آن جمله نوشته است:

عالى ترين محكمه هاى شرع شريف و ارزنده ترين محفلهاى دين منيف در دار الملك شيراز صانها اللّه عن الاعواز در زير سايۀ عالى حضرت والى و حاكم آن سرزمين سيّد اعلم مطاع،اجلّ اعظم امجد كه اطاعتش بر همگان واجب است قاضى القضات شهرهاى مأنوسه و والى الولاة ممالك محروسه،حاكم امور جماهير انام علامۀ علماى اعلام،فهّامه حكماى عظام،برگزيدۀ ممالك اسلام،آنكه وجود شريفش درس و فتوا را باهم گرد آورده و مسند افاده و قضاوت به احكام صادرۀ از او مزيّن گرديده،زينت اسلام و مسلمين، آنكه چون نامش على از شرف عالى بهره برده و به لقب باقى به شرافت خود بقا داده است.خداى متعال،سايۀ سيادت او را برقرار و افاده و احكامش را در مردم پايدار بدارد.

قوامى شيرازى پس از بيان مراتب يادشده اظهار داشته:اين بندۀ كمترين نزديك به چهل سال است در خدمت آن حضرت به سر مى برم و چندى هم در محكمۀ عالى او به نيابت قضاوت و وكالت از آن جناب اشتغال داشتم.

و در جاى ديگر نوشته است:شيخ على بن محمد بن على بن عبد الصمد تميمى فاضلى بزرگوار است و پيش از اين،شيخ على بن محمد بن ابو الحسن يادآورى شده است (1).

و در جاى ديگر از آن كتاب،به نقل از فهرست منتجب الدّين نوشته است:شيخ على بن عبد الصمد تميمى سبزوارى،فقيهى متدين و محل وثوق بوده و مراتب قرائت را از شيخ ابو جعفر(طوسى)رحمهم اللّه بهره گيرى نموده است (2).

و در محل ديگر از آن كتاب نوشته است:شيخ ابو الحسن على بن عبد الصمد نيشابورى تميمى فاضل دانشور است و ابن شهرآشوب از وى روايت مى كند.و ممكن است اين شخص،با تميمى سبزوارى پيش يادشده يكى باشد بلكه ظاهر هم اتحاد آنها است (3).

و در جاى ديگر از آن كتاب مى نويسد:شيخ على بن محمد نيشابورى فاضلى فقيه است (4).

مؤلف گويد:به حق بايد گفت اين پنج تن كه نام برده شده اند با دو تنى كه ما در متن ياد كرده ايم يكى بوده اند،و ممكن است برخى از آنها غير از ديگران باشد،و پيش از اين،گزارش حال شيخ ابو الحسن على بن عبد الصمد بن محمد نيشابورى تميمى سبزوارى را مرقوم داشتيم.

و خود شيخ معاصر در كتاب الهداة كتاب منية الداعى و غنية الواعى (5)را به وى نسبت داده است و بالاخره همگى يكى خواهند بود.

به خاطر دارم كفعمى در كتابهاى خود از اين كتاب،بسيار نقل كرده است.

در آغاز سند يكى از نسخه هاى امالى شيخ صدوق چنين نوشته بود:مجلس اول

ص:275

در روز جمعه اتفاق افتاده كه دوازده شب از ماه رجب باقى مانده و سال 367 ه.ق بوده است و به دنبال آن مى نويسد:كاتب نسخه اى كه اين نسخه از آن استنساخ شده على بن محمد بن ابو الحسن بن عبد الصمد تميمى است.او مى گويد:حديث كرد ما را به تمامى آنچه در اين كتاب تدوين شده،شيخ فقيه عالم زاهد مفيد پدرم(طيّب اللّه ترابه و بوّأه جنته)به قرائتى كه بر او داشتم و خط او از نظر من،حجّت است و سال قرائتم 533 هجرى مى باشد،گفت خبر داد به ما شيخ فقيه پدرم،گفت خبر داد مرا سيد عالم ابو البركات على بن حسين خوزى و شيخ ابو بكر محمد بن احمد بن على،گفتند خبر داد به ما شيخ فقيه جليل ابو جعفر محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى (1).

مؤلف گويد:از نظر من اين شخص با مترجم حاضر يكى بوده است.مترجم حاضر در كتاب منية الداعى از گروه بسيارى،نقل مى كند و مى گويد:خبر داد مرا فقيه ابو جعفر محمد بن حسن(رحمة اللّه)عموى پدرم،گفت خبر داد به ما ابو عبد اللّه جعفر بن محمد بن احمد بن عباس دوريستى،گفت خبر داد به من پدرم از شيخ فقيه ابو جعفر محمد بن على بن حسين بن بابويه.

و خبر داد به من جدم،گفت خبر داد به من پدر فقيهم ابو الحسن(رض)گفت خبر دادند به ما گروهى از اصحاب ما(رحمهم اللّه)كه از ايشان است سيّد عالم ابو البركات و شيخ ابو القاسم على بن محمد غازى و ابو بكر محمد بن على عمر و ابو جعفر محمد بن ابراهيم بن عبد اللّه مدائنى،همگى آنها گفتند:خبر داد به ما شيخ ابو جعفر محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى(قدس اللّه روحه)گفت خبر داد به من پدرم تا به آخر...

سيد بن طاوس در مهج الدعوات دعاهاى بسيارى را از كتاب مترجم حاضر روايت مى كند و از خلال مطالب آن استفاده مى شود كه مترجم حاضر از شيخ ثقفى روايت مى كرده و او گفته خبر داد به ما محمد بن مظفر بن موسى بغدادى تا به آخر...

و خبر داد به من،جد امامم از شيخ ابو بكر عثمان بن اسماعيل بن احمد(بن)حاج

ص:276

امام احمد بن على بن ابى صالح مقرى به قرائتى كه بر او داشتم تا به آخر...

و خبر داد به من جدم،گفت:خبر داد به من فقيه ابو الحسن(ره)گفت:خبر داد به ما سيد ابو البركات على بن حسين خوزى،از شيخ صدوق.

و خبر داد به من شيخ فقيه جدم على بن حسن بن عبد الصمد تميمى گفت:خبر داد به من-على بن عبد الصمد-پدر فقيهم ابو الحسن،گفت:خبر داد به من ابو القاسم على بن محمد معالزى(محله اى است در نيشابور كه به معالز بن مسلم منسوب بوده است)، گفت:خبر داد به من ابو جعفر محمد بن على(صدوق)گفت:حديث كرد براى من شيخ مدائنى از ثقفى گفت خبر داد به ما يوسف.

و خبر داد به من شيخ فقيه ابو جعفر محمد بن على بن عبد الصمد(ره)عموى پدرم،گفت:خبر داد به من شيخ ابو عبد اللّه جعفر بن محمد بن احمد بن عباس دوريستى گفت:خبر داد به من پدرم از شيخ صدوق.

و خبر داد به من جدم به قرائتى كه در سال 529 ه.ق بر او مى شد.و من هم به سماع آن مى پرداختم گفت:خبر داد به من پدر فقيهم ابو الحسن گفت:به قرائتى كه در سال 414 ه.ق بر سيد ابو البركات على بن الحسين داشتم از شيخ صدوق.

و خبر دادند به من گروهى از اصحاب ما كه خدا امثال ايشان را زياده فرمايد كه از ايشان است جدم گفت:خبر داد به من پدر فقيهم ابو الحسن و همگى آنها از شيخ طوسى.

و خبر داد به من شيخ ابو عبد اللّه حسين بن احمد بن طحال مقدادى گفت:خبر داد به ما ابو محمّد حسن بن حسين بن بابويه از شيخ طوسى.

هم عصران شيخ طوسى و امثال او مى باشد.

سيوطى در كتاب طبقات النحات (1)مى نويسد:وى از شاگردان شيخ عبد القاهر جرجانى(گرگانى) (2)و استاد ملك النحات (3)بود و پس از خطيب تبريزى (4)در مدرسۀ نظاميه بغداد مدرس بود و چون او را به تشيّع متّهم ساختند و حقيقت حال را از او پرسيدند در پاسخ گفت:نمى توانم مذهب خودم را انكار كنم و معتقدم كه از فرق تا به قدم شيعه هستم بنابراين او را از تدريس در نظاميه معزول كردند و ابو منصور جواليقى (5)را به

ص:278

جاى او تعيين نمودند و ازآن پس هركس نزد او مى آمد و از وى تقاضاى تدريس مى نمود مى گفت:اكنون خانه ام كرايه اى و نانم خريدنى و شما هم با تماس گرفتن با من،خود را به رنج گرفتار نكنيد و از كسى بهره گيرى نمائيد كه اينك به جاى من،تدريس مى نمايد فصيحى پس از آن،از مردم كناره گرفت و با آنان،مصاحبت ننمود و گاهى كه او را از گوشه گيرى سرزنش مى كردند با ابيات زير به آنان پاسخ مى داد:

اللّه احمد شاكرا فبلاؤه حسن جميل

أصبحت مستورا معا فا بين أنعمه أحول

خلوا من الاحزان خف ال ظهر يقنعنى القليل

حرا فلا منّ لمخ لوق عليّ و لا سبيل

لم يشقنى حرص على ال دنيا و لا أمل طويل

سيّان عندى ذو الغنى ال متلاف و الرجل البخيل

و نفيت باليأس المنى عنّى فطاب لى المقيل

و الناس كلّهم لمن خفّت مئونته خليل

-خدا را شكرگزارى مى نمايم و گرفتارى او را به خوبى مى پذيرم.

-و درحالى كه از نعمت هاى خداى متعال،كمال برخوردارى را دارم،گوشۀ انزوا را برگزيده ام.

-و پشتم را از بار منت ديگران به آزار نياورده و به اندكى قناعت كرده ام.

-آرى آزادم و بار منت مخلوق را بر دوش خود هموار نمى كنم و راهى از جهت آنان به سوى خود باز نمى نمايم.

-آز و حرص و آرزوى دراز دل مرا،تيره نمى سازد.

-و ثروتمند و بخيل از نظر من يكسانند.

-از هرگونه آرزوئى نااميدم و به اندكى مى سازم و از آن شادم.

-و مى دانم كه مردم با افراد سبكبار دوستند.

شيخ اجل ابو الفتوح رازى در تفسير فارسيش در ذيل تفسير آيه فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ: «بهر اندازه كه از زنان،متمتع و بهره مند مى شويد حق آنها را

ص:279

بپردازيد» (1).مى نويسد:ابن سكره كه از علماى اهل سنت است در نكوهش شيعه و اينكه نكاح متعه را حلال مى دانند و هفتاد طلاق را كه به يك بار گفته شود وسيلۀ جدائى زن و مرد نمى دانند چنين سروده است:

يا من يرى المتعة فى دينه حلاّ و ان كانت بلا مهر

و لا يرى سبعين تطليقة تبين منه ربّة الخدر

من هاهنا طابت مواليدكم فاجتهدوا فى الحمد و الشكر

-اى كسى كه متعه و عقد موقّت را هرچند هم بدون كابين باشد در آئين خود درست مى دانى.-ليكن هفتاد طلاق را كه به توسط آنها مخدرۀ پردگى را از شوهر خود جدا مى گرداند صحيح نمى دانى.

-آرى از اينجا پاكى و حلال زادگى شما پيداست اين است كه بايد همواره به سپاسگزارى و نيايش از حق تعالى بپردازيد.

شيخ اديب،ابن ابو زيد فصيحى از وى چنين پاسخ داده است:

بناتكم يا منكرى متعة الاولى رأوها رضا فى دينهم غير منكره

اماء و انتم ان معضتم لقولتى عبيد لهم فيما يرون مسخّره

و فعلى،سكر لاست كل مصوّب لما قاله فى الطاهرين ابن سكّره

-اى كسانى كه متعه را نمى پذيريد و با آنهائى مخالف مى نمائيد كه متعه را آئين خويش مى دانند،بايد بدانيد دختران شما كنيزان آنها هستند.

-و اگر از سخن من ناراحت مى شويد متوجه خواهيد بود كه خود شما هم بنده و مسخر دست آنها خواهيد گرديد.

-فعل من...كسى كه سخن ابن سكره را كه دربارۀ پاكيزگان گفته است بپذيرد و قبول كند.

قاضى نور اللّه در مجالس المؤمنين،از فصيحى نام برده و او را از علماى اماميه بشمار آورده و آنچه را كه ما پيش از اين ياد كرديم در شرح حال او ايراد كرده و اضافه

ص:280

مى نمايد،اعتراض ابن سكرّه و پاسخ فصيحى،مستلزم مقدمه اى است و آن اين است كه در مذهب اماميه و بياناتى كه از ائمه طاهرين عليهم السّلام وارد شده مقرر گرديده كه عقد موقت يا(متعه)عمل حلالى است و از روزگار حضرت رسول اكرم(ص)تا زمان ابو بكر و از زمان او تا اوائل خلافت عمر مستمرّ بوده و صحابه هم به آن عمل كرده اند (1).

مورد وثوق و از فقهاى موجّه ما مى باشد و كتاب الايضاح فى اصول الدّين كه به سبك اهل بيت و مذهب متين ايشان برقرار مى باشد تأليف كرده است (1).

علاّمه حلّى در كتاب خلاصة الرجال (2)بلكه در اجازۀ بنى زهره از وى ياد كرده و به توثيق او اعتراف نموده و از او سپاسگزارى كرده است.

از آن كتاب بدست مى آيد كه ابو القاسم خزّاز از جماعتى از اعلام از جمله شيخ صدوق(ره)روايت مى كرده و شيخ ابو المفضل محمد بن حسين قمى كه در بغداد مى زيسته و ديگر مشايخ از وى روايت داشته اند.

و در يكى از مواضع آمده است كه كتاب كفاية الاثر به نام مقتضب الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى عشر هم خوانده شده است و حقيقت اين است كه كتاب مقتضب الاثر تأليف ابن عياش مى باشد و مؤلف كفايه هم گاهى از آن كتاب،روايتى نقل نموده است و من به خط يكى از فضلا بر پشت كفايه چنان ديدم كه اين كتاب را گاهى كفايه و گاهى مقتضب الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى عشر و حقيقت آن است كه اين احتمال نادرست است (3).

و گاهى هم كتاب كفايه را كتاب مشكاة الانوار مى نامند و اين نام گذارى از نظر من، برخلاف حقيقت است و اضافه مى شود مشكاة الانوار غير از مشكاة الانوار نواده شيخ طبرسى و غير از مشكاة الانوار كفعمى است كه در ادعيه تأليف شده است.

و از امور برخلاف انتظار آن است كه در يكى از مواضعى كه ديده شد كتاب الباب المفتوح الى ما قيل فى النفس و الروح و كتاب مختصر المصباح و كتاب مختصر المختلف و كتاب مختصر مجمع البيان و رسالة فى المنطق را به وى نسبت داده است و اين انتساب برخلاف واقع است زيرا اكثر كتابهاى يادشده در روزگاران درازى پس از

ص:282

شيخ مترجم تأليف شده است بلكه از قرينه پيداست كه مؤلف اين كتاب ها،شيخ زين الدّين بياضى مؤلف كتاب الصراط المستقيم است.

استاد استناد(مجلسى)رحمه اللّه تعالى در آغاز بحار مى نويسد:كتاب كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى عشر تأليف شيخ سعادتمند على بن محمد بن على خزّاز قمى است.

در فصل دوم آن كتاب اظهار داشته است:كتاب الكفاية كتاب ارزنده اى است كه مانند آن در بحث امامت تأليف نشده است و اين كتاب و مؤلفش در اجازۀ علامه و امثال آن نام برده شده است و اين اثر بهترين دليل بر فضيلت و وثاقت و ديانت علمى او مى باشد و علامه هم در خلاصه از وى توثيق نموده و گفته است:وى از اصحاب مورد وثوق و از فقهاى موجّه ما مى باشد.و ابن شهرآشوب در المعالم مى نويسد:على بن محمد بن على خزّاز رازى قمى،كتابهايى در كلام و فقه تأليف نموده است.و از جمله، آثار او:الكفاية فى النصوص است پايان بحار.

مؤلف گويد:از خلال مطالب كفاية الاثر استفاده مى شود كه،خزّاز علاوه بر شيخ صدوق از گروه بسيارى از اعلام،روايت مى كرده است.از قبيل:محمد بن عبد اللّه بن عبد المطلب شيبانى و ابو عبد اللّه احمد بن محمد بن عبد اللّه بن حسين بن عيّاش جوهرى (1)و قاضى ابو الفرج معافى بن زكريا بغدادى و ابو عبد اللّه حسين بن محمّد بن سعيد بن على خزاعى و ابو عبد اللّه احمد بن اسماعيل سليمانى و ابو الحسن على بن حسين بن محمد از ابو محمد هارون بن موسى تلعكبرى و ابو الحسن محمد بن جعفر بن محمد تميمى معروف به ابن نجّار كوفى و على بن حسين بن منده از تلّعكبرى (2)و امثال ايشان.

يادآورى مى شود،شرح حال خزّاز بر اصحاب رجال پوشيده مانده است چنان كه نجاشى در رجال خود نوشته است:ابو القاسم على بن محمد بن على خزّاز فقيه،مؤلف

ص:283

كتاب الايضاح.اين كتاب در اصول الدّين بوده و به طورى كه پيش از اين اشاره كرديم طبق مذهب اهل بيت عليهم السّلام تأليف شده است.

و شيخ طوسى در رجال خود،در باب آنها كه از ائمه(بدون واسطه)روايت نكرده اند مى نويسد:ابو الحسن على بن احمد بن على خزّاز،متكلمى بزرگوار بوده و در رى مى زيسته.

علامه حلّى در خلاصه با دو عنوان از وى ياد مى كند در عنوانى مى نويسد:على بن خزّاز رازى متكلمى بزرگوار بوده و كتابهايى در فن كلام داشته و انسى هم به فقه از خود ابراز مى نموده و در رى اقامت داشته و همان جا هم درگذشته است.و در ذيل عنوان ديگرى مى نويسد:على بن محمد بن على خزّاز از اصحاب مورد وثوق ما و از فقهاى موجّه مى باشد.

و علاّمه در كتاب ايضاح الاشتباه نوشته است:على بن محمد بن على خزّاز(با خاى نقطه دار و دو زاى نقطه دار)قمى.

و همين اختلافها در معرفى وى،ايجاب كرده است تا چگونگى احوال او بر علماى رجال پوشيده بماند و بپندارند كه نامهاى مزبور مربوط به سه تن از رجال است و به همين مناسبت در كتابهاى خود در ذيل سه عنوان از او ياد مى كنند.و به حق مى توان گفت همگان يكى بوده و مؤيد اين اتحاد آن است كه ابن شهرآشوب در معالم العلماء مى نويسد:خزاز را قمى هم گفته اند و كتاب الكفاية فى النصوص و الايضاح فى الاعتقادات را به وى نسبت داده اند.

من همان نسخه را كه بر شيخ عبد الرحيم قرائت شده در اصفهان ديده ام و شيخ عبد الرحيم بر پشت همان نسخه به خط خود-كه چندان نارسا هم نبوده-اجازه اى به اين عبارت براى او نوشته است.

«همۀ اين كتاب را شيخ امام رشيد الدّين ابو الحسن على بن محمد بن على شعيرى (ادام اللّه سعادته)نزد من قرائت كرد و به خوبى از عهده برآمد و از معانى آن مطلع گرديد و دور و نزديك و كم و زياد مقاصد آن را ادراك كرد و هم زمان با قرائت او،شيخ امام سيّد سديد الدّين فخر الائمه محمد بن على بن محمد طوسى به سماع وى مى پرداخت و اينك شايسته است از حقايق آن بهره گيرى نمايند و من آن كتاب را به اين شرح از جهت ايشان روايت مى كنم از شيخ ابو الفضل محمد بن يحيى ناتلى از ابو نصر عبد الكريم بن محمد هارونى ديباجى معروف به«سبط بشر حافى (1)»از مصنف نهج البلاغة،سيد رضى (رضى اللّه عنه)و به هر دو تن اجازه دادم تا كتاب مزبور و كليۀ آنچه را كه از مشايخم (رحمهم اللّه)از مسموع و معقول و منقول روايت كرده ام،روايت نمايند.

و كتب ابو الفضل عبد الرحيم بن احمد بن محمد بن محمد بن ابراهيم بن خالد شيبانى معروف به ابن اخوه بغدادى در ماه جمادى الاولى سال 546 ه.ق در كاشان و للّه الحمد و صلاته على محمد و آله».

فضلاى روزگارش بشمار مى آمد و او پدر شيخ امام عماد الدّين ابو جعفر محمد بن على طبرى مؤلف كتاب بشارة المصطفى مشهور است كه در كتاب مزبور از پدرش روايت مى كرده و او را به عنوان ابن الفقيه مى ستوده است.

شيخ مترجم معاصر با شيخ ابو على فرزند شيخ طوسى بوده و شيخ منتجب الدّين در فهرست و شيخ معاصر در امل الآمل ترجمه ويژه اى براى او نياورده اند.

شيخ ابو القاسم از گروهى از محدثان از جمله،از شيخ زاهد ابراهيم بن نصر گرگانى روايت مى كرده است.

فرزندش شيخ محمد بن ابو القاسم در بشارة المصطفى مى نويسد:به خط پدرم ابو القاسم ابن الفقيه(رحمه اللّه)چنين يافتم كه نوشته بود:خبر داد به ما ابو احمد عبد اللّه بن عدّى در گرگان،از ابو يعقوب صوفى،از عبد الرحمن انصارى،از اعمش بن سليمان تا به آخر...

عماد الدّين در چندين جا از بشارة المصطفى مى نويسد(و الدم ابو القاسم بن الفقيه)،از اين جمله استفاده مى شود كه جد عماد الدّين(محمد بن على)هم از فقها بوده است ليكن عماد الدّين از وى روايتى نداشته است و ممكن است لفظ(ابن)سهو القلم ناسخ بوده باشد.

در جاى ديگر از آن كتاب گفته است:در كتاب پدر فقيهم ابو القاسم بن محمد، چنين يافتم.از اين جمله معلوم مى شود كه پدرش هم صاحب كتاب بوده است.

شيخ حسين بن فادار اجازه اى با خط ناخوانا بر پشت آن كتاب به شرح زير براى او نوشته است:

«شيخ جليل اديب فرزند رشيدم ابو الحسين على بن محمد بن على كاشانى (ادام اللّه توفيقه لما قربه من رضاه)كتاب نهج البلاغة را از آغازش و همچنين فصلى كه به منظور كلمات حكمت آميز آن حضرت و اندرزها و كلمات قصار(كوتاه)آن جناب تدوين شده و ديگر اغراض كه موجبات تأليف اين كتاب را فراهم آورده تا به آخر كتاب نزد من قرائت نمود و همين كتاب را كه چندين مرتبه بر شيخ امام سعيد ابو الحسين احمد بن عبد اللّه مهابادى(رحمة اللّه عليه)قرائت مى شده سماع كرده است و نيز همان كتاب را در مجالس اجلّ سعيد عميد العراق ابو طاهر احمد بن محمد بن على بن مرزبان بر وى قرائت نموده و او هم نسخۀ خود را از اصلى استنساخ كرده كه خط سيد رضى(رضى اللّه عنه و جزاه اللّه فى اهل العلم)بر آن ديده مى شود.

كتبه الحسين بن فادار بن حسين به خط خودش در ماه صفر سال[...]».

نشأت يافته و در شجره بندى نسبت مهارت پيدا كرده و براى بهره برى كامل اين فن با شيوخ بزرگى ملاقات نموده و او مصنف اين كتاب است.اينك مصنّف اين كتاب ابو الحسن على بن محمد بن على بن محمد بن محمد بن احمد بن على بن محمد صوفى بن يحيى بن عبد اللّه بن محمد بن عمر بن على بن ابى طالب عليه السّلام،در بصره متولد شده و سال 423 ه.ق از بصره به موصل رفته و در آنجا با زنى هاشمى كه از خاندان قديمى موصل بوده ازدواج نموده و رياستى در آنجا داشته و بيت ابو عيسى هاشمى معروف بوده و در بنى مائده مى زيسته اند و آن زن را كه در اختيار درآورده مايه افتخار على مخل بن محمد هاشمى عباسى است و از اين زن،فرزندانى به نام ابو على محمد و ابو طالب هاشم و صفيه كه فرزندان على بن محمد بن على صوفى نسابه است دارد و آنان اكنون در موصل هستند.

ابن شهرآشوب در معالم العلماء مى نويسد:نجم الدّين ابو الحسن على بن محمد علوى عمرى معروف به ابن صوفى آثارى دارد.از جمله:الوسائل و العيون و الشافى و المجدى.

مؤلف گويد:كتاب المجدى كتاب ارزنده اى است در علم نسب شناسى و مشتمل بر تحقيقات فراوانى است و دو نسخه از آن در نزد ما موجود مى باشد يكى از آن دو، نسخه اى قديمى و باارزش است و از نسخه اى كه به خط سيد غياث الدّين عبد الكريم بن طاوس مى باشد،استنساخ شده است و صورت قرائتى كه سيد عبد الكريم بر سيد عبد الحميد بن فخار موسوى حسينى داشته در آن نسخه نوشته شده و تحقيقاتى از سيد عبد الكريم بر آن نسخه آورده شده است.و نسخه اى از آن نيز در اختيار ما مى باشد.

ابن صوفى كتاب المجدى را براى نقيب مصر ابو الحسن مجد الدوله احمد بن نقيب النقباء ابو على حمزه فخر الدولة بن حسن قاضى دمشق تأليف كرده است.

و از تأليفات او:كتاب المبسوط فى الانساب است كه گروهى از اعلام از جمله ابن طاوس در الاقبال و جمعى از علماى نسب شناس آن را به وى نسبت داده و از آن نقل مى كنند.از جمله شاگردش سيد تاج الدّين بن معيّه در كتاب انساب خود از وى نقل مى كند.

ص:288

و از آثار او،كتاب المشجرات است كه شاگردش در كتاب يادشده آن را به وى نسبت داده است و امثال اين ها از آثار ديگر.

شاگرد او در اواخر كتاب الانساب آنجا كه به يادآورى از اعقاب عمر اطرف بن على بن ابى طالب عليه السّلام پرداخته پس از ذكر نام نوادگان او مى نويسد:محمد صوفى بن يحيى از پنج پسر،عقب به هم رسانيده است از آن جمله است على ضرير،كه عقب وى از نواده اش محمد ملقطه بن احمد كوفى بن على ضرير مذكور است و نوادگانى داشت از جمله ابو عبد اللّه حسين بن ابى الطيّب محمد بن ملقطه كه از متكلمان و صاحب نظران بوده و نسب ائمه را در مصر به اثبات مى رسانيده و چيزهايى را كه ديگران مى نوشته به نگارش نمى آورده است.و از ايشان است استاد ما،ابو الحسن على بن ابو الغنائم محمد بن على بن محمد بن ملقطه،و دانشورى است كه در روزگار او،علم نسب شناسى منحصر به وى بوده است و پس از او هم،گفتارش براى ديگران حجت است.و اين علم،مسخر در دست او بوده و اساتيد بزرگى را در اين راه دريافته است.

كتاب المبسوط و المجدى و الشافى و المشجر را تأليف كرده.او در بصره مى زيست و ازآنجا در سال 423 ه.ق به موصل رفت و در آنجا ازدواج كرد و فرزندانى از او پيدا شد.پدرش ابو الغنائم نيز از نسب شناسان بوده و نواده اش جعفر بن هاشم بن ابو الحسن هم از علماى انساب است و از جدش ابو الحسن عمرى روايت مى كرده و او استاد ابن كلبون نسّابه بوده كه شيخ سيد عبد الحميد بن سيد شمس الدّين فخار بن معدّ موسوى كه استاد فرزندش جلال الدّين عبد الحميد شيخ فرزندش علم الدّين مرتضى على.استاد استاد ما سيد سعيد تاج الدّين محمد بن معيّه حسنى نسّابه(رحمهم اللّه)و به همين طريق از شيخ ما(ابو الحسن)عمرى روايت مى شود.

از ايشان است حسن بن محمد صوفى كه از فرزندان اوست يحيى(الهجّان به درب الزرقاء بالكوفة)ابن ابو القاسم حسن نقيب المشهد بن ابى الطّيب يحيى بن حسن بن محمد صوفى و از فرزندان اوست يحيى تا حال حاضر به بنى الصوفى معروفند و از ايشان است ابو البركات مسلم ملقب به مأمون ابن حسين بن على بن حمزه بن حسن بن محمد صوفى كه به بازماندگان او بنو مأمون مى گفتند.

ص:289

و از ايشان است بنو غضائرى و آنان فرزندان احمد غضائرى مى باشند كه وى فرزند بركات بن مسلم بن فضل بن مسلم بن مأمون يادشده است و از ايشان است بنت حسن بنيارى از بريسما،و آنان فرزندان حسن بن ابى منصور محمد بن حسن بن مسلم بن مأمون مذكور است كه مردمى توانگر و سرزمين بنيارى در ملك ايشان بوده و املاك و ثروت زيادى در آنجا داشتند تا اينكه آنجا ويران و ثروت آنها هم نابود گرديد و هنوز هم جمعى از ايشان باقى مانده اند.

و از ايشان است بنو فتح كه فرزند على بن حسن بن ابى طالب محمد بن حسن بن محمد صوفى بوده و جمعى از آنها در بريسما و كوفه زيست دارند.

و از ايشان است بنو مصورج و او على بن محمد بن على بن فتح مذكور است.

و از ايشان است عبد اللّه بن محمد صوفى كه از فرزندان بنت البن كوفه بوده است.

و از ايشان است شريف فاضل كه در نسب شناسى و طب و شجاعت برتر از ديگران بوده و استاد استاد ما،عمرى و استاد پدرش ابو الغنائم مى باشد و او ابو على عمر بن على بن حسين بن عبد اللّه مذكور است كه او را موضح النسابه مى گفتند و در اين باب مهارت ويژه داشت.

و از ايشان است حسين بن محمد صوفى و از نوادگان اوست هاشم بن يحيى بن حسين يادشده مى باشد.

عمرى گفته است:براى او و برادرانش محمد و عبد اللّه و سليمان در مصر و شام باقى ماندگانى مى باشد.

مؤلف گويد:ابن طاوس در كتاب اقبال مى نويسد:على بن محمد عمرى (تغمده اللّه بغفرانه)،در روزگار خويش در فن نسب شناسى برترين علماى اين رشته بوده است.و از كتاب المبسوط او كه در نسب شناسى بوده مطالبى را ايراد كرده است.

ابن طاوس در ضمن دعاى ام داود كتاب اقبال،از كتاب تشجير تهذيب الانساب كه از تأليفات شيخ الشرف بوده و از كتاب سرّ انساب العلويين تأليف ابو نصر سهل بن عبد اللّه بخارى نسّابه مطالبى را ايراد كرده است.

از قرائن پيداست كه كتاب تشجير الانساب از اماميه و سرّ انساب العلويين از

ص:290

علماى عامه است (1).

را به عنوان«پيشواى بس دانا و يگانه روزگار خود»ستوده است (1).

مؤلف گويد:از نظر من،مترجم حاضر با ملا نصير الدّين على بن محمد كاشانى حلّى كه پس از اين يادآورى مى شود و با شيخ نصير الدّين على كاشى معروف به حلّى و با شيخ نصير الدّين كاشى كه در باب القاب يادآورى مى شود،يكى مى باشد.بنابراين گمان تعدد بى اساس خواهد بود.

سيد على بن عبد الحميد هم در كتاب رجال (2)خود از وى ياد كرده و او را به عنوان شيخ نصير الدّين على كاشى معرفى نموده و از دانشمندانى شمرده است كه هم عصر با علامه حلّى بوده است.

معاصر در فهرست كتاب الهداة كتاب منية الداعى و غنية الواعى را به شيخ مترجم نسبت داده است.

ابن زبير از او ياد شد.

عمرى روايت مى كرده است و اين گونه سند،دليل بر نوعى از مدح است كه چندين بار به آن اشاره كرديم.ر.ك:به كتابهاى رجال.

مشهور در ميان مورّخان آن است كه متيل با ميم و تاء دونقطه و يا و لام ضبط شده است و در بعضى از مدارك«ثميل»با ثاى سه نقطۀ مقدم بر ميم آورده شده است.

مؤلف گويد:از سبك نوشتۀ سيد رضى به دست مى آيد كه مترجم حاضر از معاصران،بلكه از مشايخ سيد رضى بوده است.

و مطلب ديگرى كه از نقل سيد بن طاوس استفاده مى شود آن است كه دعاى مزبور را مترجم حاضر در نيشابور استنساخ كرده باشد.

معروف به ابن سكون و از ثقات علماى ما بوده است.

به طورى كه از آغاز نسخه هاى مشهور صحيفه كامله برمى آيد و شيخ بهائى هم، اظهار داشته است،ابن سكون همان كسى است كه لفظ«حدّثنا»را در اول صحيفه به كار برده است.ليكن از كلام شيخ بهائى(ره)چنين برمى آيد:كه ابن سكون،محمد بن سكون است.

مؤلف گويد:به گمان من،شيخ بهائى در اظهار نظر خود اشتباه كرده باشد زيرا محمد(پدر مترجم حاضر)گرچه از علماء و روات است ليكن عالمى كه صحيفه مباركه را روايت كرده فرزندش على(مترجم حاضر)است و گروهى از علماء از جملۀ استاد استناد ما در تعليقاتى كه بر صحيفه داشته به اين موضوع،اشاره نموده است.

يادآورى مى شود كه ابن سكون در طبقه عميد الرؤسا هبة اللّه بن حامد است كه به قول سيد داماد(قدس سره)در آغاز صحيفه كلمه«حدّثنا»را آورده است.و سيد شمس الدّين فخار بن معدّ موسوى شاگرد ابن ادريس صحيفه مباركه را از ابن سكون و عميد الرؤسا روايت مى كرده است.

و نسخۀ صحيفه ابن سكون با نسخه هاى مشهور،اختلافات زيادى دارد و علماى ما(قدّس اللّه ارواحهم)همگى اختلاف هاى نسخه ها را به نقل از خط او كه آن را،شيخ على بن احمد معروف به سديدى بدست آورده است،ضبط كرده اند.

همچنين،اختلافات ميان نسخه هاى مصباح كبير و صغير شيخ طوسى را علماى ما از نسخه اى كه به خط خود شيخ بوده ضبط نموده اند.

مشهور آن است كه ابن سكون به فتح سين بى نقطه است و گاهى هم به ضم سين خوانده شده است.

يادآورى مى شود كه مترجم حاضر را در بعضى از مواضع به عنوان على بن محمد بن على بن سكون و گاهى على بن سكون و تعبيرات ديگر از اين قبيل نموده اند كه همۀ آنها يكى است،زيرا تعبيرات يادشده از باب اختصار بوده و برخى از نامهاى اجداد از ميان حذف شده و جاى تعدد نيست.

سيوطى در طبقات النحات مى نويسد:ابو الحسن على بن محمد بن محمد بن

ص:299

على بن سكون حلّى به گفتۀ ياقوت،از نحو و لغت اطلاع كامل داشت خوب مى فهميد و به خوبى مراتب ادبى را نقل مى كرد و در تصحيح كتابها جدّيت زيادى داشت هميشه به موضوعاتى مى پرداخت كه دلش به آنها متوجه و عقلش از حقيقت آنها باخبر گرديده بود.

به خوبى شعر مى گفت و نصيرى بود و تأليفاتى داشت و در حدود 606 هجرى درگذشت (1).

ابن نجار گفته:ابن سكون علم نحو را از ابن خشاب و لغت را از ابن عصار و فقه را به مذهب شيعه فراگرفت و بر ديگران برترى يافت و به تدريس اشتغال ورزيد و مردى متدين و شب زنده دار(متهجد)و سخاوتمند و جوانمرد بود.به مدينه منوره رفت و مدتى در آنجا ماندگار شد و نامه نگار و منشى امير آنجا بود.پس از آن به شام رفت و سلطان صلاح الدّين را مدح گفت.از اوست:

خذا من لذيذ العيش ما دقّ أو صفا و نفسكما عن باعث الهمّ فاصرفا

أ لم تعلما أن الهموم قواتل و أحجى الورى من كان للنفس منصفا

خليلى ان العيش بيضاء طفلة اذا رشف الظمآن ريقتها اشتفى

اى دو دوست از عيش كامل برخوردار گرديد و خود را از هرگونه اندوهى بازداريد مگر نمى دانيد،اندوهها،كشنده اند و خردمندترين مردم كسى است كه با نفس خود به انصاف رفتار كند اى دو دوست من،خوشگذرانى مانند كنيز سفيداندامى است كه هرگاه احساس تشنگى كردى از آب دهانش ترا سيراب مى سازد (2).

مؤلف گويد:كلمۀ«نصيرى»را كه در شرح حال او ذكر كرده هرگاه مرادش فرقۀ نصيريه باشد (3)،بدون شك به وى تهمت زده است،زيرا نصيرى ها گروهى از باطنيه اند كه

ص:300

كافرند.از طرف ديگر به طورى كه از ابن نجار نقل كرده است ابن سكون،مردى متديّن و متهجد بوده است تا به آخر...

ابن عصار همان دانشور واژه شناسى است كه عميد الرؤسا مراتب واژه شناسى و لغت سازى را از وى فراگرفته است.

يادآورى مى شود پيش از اين به نام شيخ على بن محمد بن محمد بن على بن محمد سكونى اشاره شد و در حقيقت مترجم حاضر با او يكى است.سيد داماد(قدس سره) در شرح صحيفه پس از آنكه اظهار داشته:گوينده«حدّثنا»در آغاز صحيفه،ابن سكون است و پس از نقل صورت خط شهيد اول بر پشت صحيفه-چنانكه در ترجمه عميد الرؤساء نوشته ايم-مى نويسد:نسخه اى كه به خط على بن سكون(رحمه اللّه تعالى) مى باشد كه طريق اتصال به آن نسخه به اين صورت است:خبر داد به ما ابو الحسن على بن محمد بن اسماعيل بن اشناس بزاز طبق قرائتى كه بر او كرده و به صحت آن اعتراف داشته است.گفت خبر داد به ما ابو الفضل محمد بن عبد اللّه بن عبد المطلب شيبانى تا به آخر...

و در نسخۀ ديگرى طريق سند صحيفه اين چنين است:خبر داد به ما شيخ اجلّ سيّد امام سعيد ابو على حسن بن محمد بن حسن طوسى تا آخر سند كه در حاشيه آن نسخه آورده شده است.

مؤلف گويد:مراد از آنچه در حاشيه نوشته شده اين است«ادام اللّه تأييده،در ماه جمادى دوم سال 511 ه.ق،گفت خبر داد به ما شيخ جليل ابو جعفر محمد بن حسن

ص:301

طوسى.گفت خبر داد به ما حسين بن عبيد اللّه غضائرى.گفت خبر داد به ما ابو الفضل محمد بن عبيد اللّه بن مطلب شيبانى در سال 385 ه.ق.گفت خبر داد به ما شريف ابو عبد اللّه جعفر بن محمد بن جعفر بن حسن به سند خودش كه ذكر شده است از ابن زيات تا آخر حديث...».

مؤلف گويد:پيش از اين ذيل شرح حال سيد نجم الدّين بهاء الشرف ابو الحسن محمد بن حسن بن احمد بن على بن محمد بن عمر بن يحيى علوى راوى صحيفه كامله مطالبى را كه لازم بود تذكر داديم و پس از اين در ترجمه سيد بن معيّه خواهيم گفت، قائل«حدثنا»در اول صحيفه محتمل است ابن سكون يا عميد الرؤسا باشد و هيچيك بر ديگرى برترى ندارد و مرجّحى كه سيد داماد(قدس سره)آورده مورد پسند نمى باشد، زيرا ابن سكون و عميد الرؤساء از يك طبقه،و هر دو از شاگردان ابن عصار لغوى مى باشند.

نسب او را همان طور نوشتيم كه او خود در آغاز آن شرح مرقوم داشته؛ليكن در پايان آن شرح،نسب خود را چنين نوشته است:نجيب الدّين على بن محمد بن مكى بن حسن بن جمال الدّين بن عيسى جبلى عاملى.و تاريخ تأليف آن شرح سال 1038 هجرى است و من شرح مزبور را در مشهد مقدس رضوى عليه السّلام ديده ام.در آغاز آن مى نويسد:

شرحى براى اين كتاب به غير از حواشى چندى از شيخ بهائى در پاره اى از مواضع آن، نوشته نشده است.

مؤلف گويد:آرى چنان است كه وى اظهار داشته ليكن پس از او امير شرف الدّين على شولستانى براى آن شرحى نوشته است.

شيخ نجيب الدّين فرزند فاضلى داشت به نام شيخ محمد بن شيخ نجيب الدّين على كه شرح حالش را پس از اين،خواهيم نگاشت.

يادآورى مى شود كه مترجم حاضر گاهى به عنوان شيخ نجيب الدّين بن محمد بن مكى و گاهى به عنوان شيخ نجيب الدّين بن محمد بن مكى بن عيسى بن حسن عاملى معرفى مى شود و از اين دو عنوان،چنين پنداشته مى شود كه مربوط به دو شخص باشد و ما هم در باب نون هر دو عنوان را متعرض خواهيم شد.

شيخ معاصر در امل الآمل گويد:شيخ نجيب الدّين على بن محمد بن مكى عاملى جبلى جبعى،عالمى بافضيلت و فقيهى محدّث و محققى بادقت و متكلمى سراينده و اديبى منشى و بزرگوار بود.

مراتب علمى را از شيخ حسن(صاحب معالم)و سيد محمد(صاحب مدارك)و شيخ بهاء الدّين و ديگر از اعلام فراگرفته است.

از تأليفات اوست شرح الرسالة الاثنى عشريه از شيخ حسن صاحب معالم؛ گردآورى ديوان شيخ حسن و رحلة سفرنامۀ منظومى است كه پيش آمدهاى سفر خويش را در ضمن دو هزار و پانصد بيت لطيف سروده است و رسالة فى حساب الخطائين (1).

ص:304

نجيب الدّين اشعار نغزى مى سروده و من او را پيش از بلوغم ديده ام و از مراتب علمى او استفاده اى ننموده ام و به توسط پدرش از جدش از شهيد ثانى روايت مى كرده و همچنين از مشايخ يادشده و ديگران.

نجيب الدّين دانشورى خوش خط و باحافظه بود و اجازه اى براى فرزندش و همه معاصرانش صادر كرده است.

سيد على بن ميرزا احمد در سلافة العصر از وى نام برده و گفته است،در مقام فضل به سرحد نجابت رسيده و در علم و ادب به آستانه شگفتى قرار گرفت.باغهاى ادبش بشر را به باران بيان شاداب نمود و صداى دلنواز شكوفه هاى كلامش به همه گوشها رسيد.و اوست كه همگان را بر كنار سفرۀ احسانش مى خواند.آرى اين خويهاى شايسته از نجيب،عجيب نمى باشد.نجيب الدّين آثارى دارد كه همگى آنها دليل بر كثرت دانش و حاكى از كمال فرزانگى اوست و مردم را به سبك خود مى خواند و آنان را به رويۀ خويش دعوت مى نمايد نجيب الدّين به سياحت پرداخت و طول و عرض سرزمينهايى را كه در نظر داشت به قدم همت خويش پيمود از جمله به حجاز و يمن و هند و عراق عجم و عرب مسافرت نمود و نتيجه سفر و گزارش مسافرتهاى خويش را در الرحلة كه سفرنامه اوست به نظمى بس لطيف سرود و سبك الصادح و الباغم (1)را در منظومه خويش پيگيرى نمود و با لطافتى كه در آن بكار برد بينى حاسد را به خاك ماليد،من بر آن منظومه دست يافتم و ديدم به راستى زيبائى بر آن متوقف بوده و انواع زيبائى هاى لفظى و معنوى از آن هويدا مى گردد و من در كتاب خويش بخشى از رقايق و دقايق ابيات او را ايراد مى كنم.

شيخ معاصر گويد:سيد عليخان پس از آن صد بيت از اشعار او را يادآورى كرده و من اندكى از آنها را در اينجا مى آورم.از آن جمله:

يا امير المؤمنين المرتضى لم ازل ارغب فى ان امدحك

ص:305

غير انّى لا ارى لى فسحة بعد ان رب البرايا مدحك

-اى امير مؤمنان و اى برگزيده خداى جهانيان،همواره آرزومندم از شما ستايش كنم.

-ليكن،هنگامى كه خداى آدميان از شما ستايش مى كند من از جهت خود قابليتى احساس نمى كنم كه دم از ستايش شما بزنم.

و از آن جمله است:

مدحت حبائلها عيون العين فاحفظ فؤادك يا نجيب الدّين

فى هجرها الدنيا تضيع و وصلها فيه اذا وصلت ضياع الدّين

-بندهاى علاقه مندى به او،مردمك چشمها را به سوى خود كشيده اينك اى نجيب الدّين از دل خود نگهدارى كن.

-زيرا در دورى از او دنيا نابود مى گردد و در وصل او،دين از ميان مى رود.

از اوست:

لى نفس اشكو الى اللّه منها هى اصل لكل ما أنا فيه

فمليح الخصال لا يرتضينى و قبيح الخصال لا أرتضيه

فالبرايا لذا و ذاك جميعا لى خصوم من عاقل و سفيه

-نفسى دارم كه از آن به خدا،شكوه مى كنم و اين نفس است كه ريشه اساسى هر چيزى است كه من در آن قرار گرفته ام.

-بنابراين آنكه از خويهاى شايسته برخوردار گرديده است نسبت به من اظهار خرسندى نمى نمايد و آنكه ناپسند است مورد خوشنودى من قرار نمى گيرد.

-اين است كه همۀ مردم از دانا و نادان به اين جهت و آن جهت با من،دشمنى مى نمايند.

از اوست:

يا ما رأينا و ما رأينا و كل شىء لها انقضاء

و الحكم للّه فى البرايا كما به قد جرى القضاء

-اى مردم،چيزى نديديم،آرى چيزى نديديم و همين اندازه مى دانيم كه براى هر

ص:306

چيز پايانى است.

-و به جز خدا ديگرى فرمانده نمى باشد چنان كه چرخ قضا هم به غير از دست او به دست ديگرى به حركت درنمى آيد.

از اوست:

كل امرئ بين امرئين بين الانام مقصّر

اما امرؤ متوكل او آخر متهور

-مردمان بر دو دسته اند.

-يا متوكل به خدايند و يا روگردان از او.

از سروده هاى او،ابيات زير است كه در سوگ استادش سيد محمد(صاحب مدارك)گفته است:

جودى بدمع مستهل غزير يا عين فالرزء جليل خطير

و ان رقى الدمع فسحى دما ففادح الرزء بهذا جدير

دك لعمرى جبل شامخ كادت له الشّم العوالى تسير

طود على بحر نهى يا له من أوحد ليس له من نظير

-مصيبت بس بزرگ و جگرسوز است و اى چشم براى چنين اندوهى بسيار گريه كن.

-و هرگاه اشك چشمت كم شد به جاى آن خون گريه كن.زيرا كسى را از دست داده ايم كه شايستۀ چنان گريه اى مى باشد.

-به جان خودم سوگند در اين مصيبت بود كه كوههاى سر به آسمان كشيده و امكنۀ رفيعه از پاى درآمدند.

-آرى او مانند كوهى بود كه بر روى دريائى از عقل قرار گرفته و يكتاى بى نظيرى بود.

از اوست:

يا ربّ ما لي عمل صالح به أنال الفوز فى الآخرة

الاّ ولائى لبنى هاشم آل النّبى،العترة الطاهرة

ص:307

-پروردگارا،كار شايسته اى نكرده ام كه به آن وسيله رستگارى جهان ديگر را براى خود به وجود آورده باشم.

-تنها اميدم دوستى و ولايت خاندان پيمبر اكرم تست كه از بازماندگان معصوم، هاشم بن عبد مناف مى باشند.

از اوست:

يا من تحار البرايا فى وصف عزّ جلاله

حرّم على النار وجهى بالمصطفى و بآله

-اى خدايى كه موجودات در توصيف عزت و جلالت تو سرگردانند.

-به حقيقت محمد مصطفى و خاندان طاهرينش آتش دوزخ را بر من حرام كن.

از اوست،چكامه اى كه در سوگ شيخ حسن(صاحب معالم)و سيد محمد (صاحب مدارك)سروده است:

أسفا لفقد ائمة لفواتهم أيدى الفضائل و العلى جذاء

هم غرّة كانت لجبهة دهرنا ميمونة وضّاحة غرّاء

ان عدّ ذو فضل و علم زاخر فهم لعمرى القادة العلماء

أو عدّ ذو كرم و فضل شامخ فهم لعمرى السادة الكرماء

حبران ما لهما،و حقك،ثالث فاعلم بأنّ الثالث العنقاء

بحران ماؤهما فرات سائغ عذب و فيه رقة و صفاء

-در فقدان پيشوايانى اندوهناكم كه در نبود آنها دستهاى فضيلتهاى عالى مقامى قطع گرديد.

-آنان سپيدى پيشانى روزگار ما بودند و وجودشان مايۀ ايمنى و بركت بود.

-و همگان از نور وجود آنها بهره مند مى شدند.هرگاه قرار شود كه صاحبان فضيلت و علم را به شماره آورند.

-آنان پيشوايان دانشمندانند و هرگاه مقرر شود مردم كريم را بشمارند،به جان خودم سوگند آنان،رهبران كريمانند.

-دو تن دانشمندى بودند كه سومى نداشتند و سوم آنها،عنقا است(كه معروف

ص:308

الاسم و مجهول الجسم است).

-در درياى روان و موّاجى بودند كه آبشان خوشگوار و صاف است.

از اوست:

علة شيبى قبل ابّانه هجر حبيبى فى المقال الصحيح

و يدعى العلة فى هجره شيبى و فى ذلك دور صريح

-علت پيرى و فرتوتى من،دورى از دوستم مى باشد.

-و دورى وى علت پيرى من است و اين،دور صريح است (1).

شيخ معاصر،مى نويسد:رحله يا سفرنامۀ او را از نسخه اى كه به خط او بود در اوائل جوانى،استنساخ كردم و بر پشت آن،اشعار چندى از سروده هاى خود نوشتم اينك به ابيات زير كه از زمرۀ آنها است اشاره مى كنم.

يا رحلة بديعة فى فنّها كاملة فى لطفها و حسنها

بليغة انيقة ظريفة لطيفة رشيقة شريفة

فهى كروض مونق نضير ليس له فى الحسن من نظير

لست ترى فى نظمها تكلّفا كلا و لا فى سبكها تعسفا

تفوق فى اللطف شذى النسيم و العنبر الفائح فى التسنيم

جامعة للوعظ و الامثال بارعة عديمة المثال

ألّفها افصح أهل دهره فهى علا عن كلّ أهل عصره

فيا له من كامل ممجّد احرز اصناف العلى و السّؤدد

سقى ثراه سحب الرضوان و كان مثواه لدى رضوان

ص:309

فى جنّة الخلد مع الائمة أهل العلى و شفعاى الامة

عليهم السّلام ما دار الفلك و سبح اللّه مدى الدهر ملك

-چه سفرنامۀ خوب و بى سابقه اى است كه جامع لطافت و زيبائى مى باشد.

-داراى كلماتى بليغ و ظريف و سراسر لطف و ارزندگى،مانند بوستان سرسبزى است كه در زيبائى بى نظير است.

-تكلّفى در نظم و تعسفى در سبك در آن ديده نمى شود.

-در لطافت از نسيم سحرى لطيف تر و در خوشبوئى از عنبر،بالاتر است.

-از كليه اندرزها برخوردار و در اين رشته از سخن،بى مثال است.

-اين سفرنامه را فصيح ترين مردم روزگار تأليف كرد و به همين مناسبت بر تمامى تأليف هاى روزگار،برترى دارد.

-آرى مؤلف آن بزرگوارى است كه از همه مراتب عاليه بهره ور مى باشد.

-جايگاه او از ابر خوشنودى حق سيراب و بهشت جاويد مقام او باد.

-آرى در بهشت برين افتخار خدمت ائمه طاهرين كه بزرگواران و شفيعان امت اند نصيب او خواهد گرديد.

-تا فلك دائر است و فرشته تسبيح گو،سلام خدا بر ايشان باد.

مؤلف گويد:شيخ معاصر در آخر وسائل الشيعة آورده است:شيخ ابو عبد اللّه حسين بن حسن بن يوسف بن ظهير الدّين عاملى،از شيخ نجيب الدّين مترجم حاضر روايت مى كرده و شيخ معاصر به توسط شيخ ابو عبد اللّه از وى روايت داشته است.

يادآورى مى شود مترجم حاضر با فرزند شهيد كه ذيلا نام برده مى شود يكى نبوده است و در باب نون،از مترجم حاضر به عنوان شيخ نجيب الدّين بن محمد بن مكى عاملى جبلى و به عنوان شيخ نجيب الدّين بن محمد بن مكى بن عيسى بن حسن عاملى ياد خواهيم كرد و بدون شك هر دو عنوان،مربوط به يك شخص است كه همين مترجم حاضر مى باشد.

قابل توجه است شيخ مترجم گاهى از پدرش از جدش از شيخ ابراهيم ميسى از پدرش شيخ على بن عبد العالى ميسى،استاد شهيد ثانى روايت مى كرده و گاهى از پدرش

ص:310

از جدّ مادريش شيخ محيى الدّين ميسى از شيخ على بن عبد العالى ميسى يادشده ،روايت داشته و گاهى از پدرش از سيد نور الدّين عبد الحميد كركى از شهيد ثانى روايت مى كرده است.گروهى از اعلام از نجيب الدّين روايت داشته اند.از جمله:سيد حسين مفتى اصفهان است.و از آغاز شرح رسالۀ الاثنى عشرية مذكور به دست مى آيد كه مترجم حاضر از گروه ديگرى از اعلام هم روايت داشته است.از جمله از شيخ حسن فرزند شهيد ثانى و سيد محمد(صاحب مدارك)و شيخ بهائى و ديگران روايت مى كرده است.

فقه بوده است.

در اردبيل مجموعه اى ديدم كه مزيّن به خطوط علماى جبل عامل بود و از جملۀ آنها،خط مترجم حاضر بود.شيخ محمد بن على بن حسن جباعى عاملى شاگرد ابن فهد در زير خط مزبور كه خط شيخ ضياء الدّين(مترجم حاضر)بوده،نوشته:صاحب اين خط در سال 856 ه.ق درگذشته است.

از اجازۀ صاحب مدارك به ملا محمد امين استرآبادى استفاده مى شود كه لقب شيخ مترجم،حسام الدّين است و اين لقب يا از باب تعدد لقب مى باشد و يا حسام الدّين، تصحيف ضياء الدّين بوده كه به دست نسخه برداران چنان تصحيفى به عمل آمده است.

از اجازۀ شيخ نعمة اللّه بن خاتون به سيّد بن شدقم مدنى استفاده مى شود كه لقب مترجم حاضر،شيخ رضى الدّين است و اختلاف القاب امر ساده اى است زيرا يا مبنى بر تعدد لقب بوده و يا برخى از القاب به جاى مدح يا اوصافى به كار رفته كه ارباب اجازات از خود نوشته اند نه آنكه لقب تعيين شده و شناخته شده براى اين مترجم و امثال او بوده باشد.و مناسب است اين گونه تحقيق را از خاطر نبرى كه در بسيارى از مواضع اين كتاب سودمند به حال تو خواهد بود و خدا از حقيقت امر باخبرتر است.

القلائد تأليف ابو يوسف يعقوب بن سليمان اسفراينى.

به طورى كه خواهيم نوشت،كتاب مورد بحث منظور نظر استاد استناد بوده و اخبار چندى را در كتاب بحار از آن نقل كرده و من آن چنان كه بايد از روزگار او اطلاعى ندارم همين اندازه مى توان گفت از متأخران است.

بايد گفت كتاب مزبور كه در بحار به عنوان العيون و المحاسن معرفى شده غير از كتاب العيون و المحاسن شيخ مفيد(قدس سره)است.

استاد استناد(رحمة اللّه تعالى)در اول بحار مى نويسد:كتاب العيون و المحاسن تأليف شيخ على بن محمد واسطى است كه منحصر به كلمات حكمت آميز حضرت مولى على عليه السّلام مى باشد.پس هرگاه از چگونگى مؤلف آن اطلاعى نداشته باشيم زيانى به حال ما نخواهد داشت.و نسخۀ تصحيح شده كهنى از آن در نزد ما مى باشد كه مشتمل بر كتاب غرر الحكم بوده و كلمات حكمت آميز ديگر را كه در دست اختيار آمدى نبوده بدان افزوده است (1).

مؤلف گويد:نسخه هاى چندى از آن كتاب را ديده ام و نسخه اى هم از آن در اختيار ما مى باشد و مراد استاد(رحمة اللّه)از جهالتى كه نسبت به مترجم ابراز كرده است جهالت به حال اوست نه جهالت نسبت به اسم او (2).

يادآورى مى شود:نام كتاب مزبور كه مؤلف براى آن اختيار كرده است عيون الحكم و المواعظ و ذخيرة المتّعظ و الواعظ من كلام على عليه السّلام.

يادآورى مى شود كه كتاب عيون الحكم مشتمل بر سى باب است و نسخه هايى كه به نظر ما رسيده بيش از بيست و نه باب كه به ترتيب حروف الفبا تدوين شده،نداشته است و باب سى ام آنكه مشتمل بر كلمات مختصرى از آن حضرت،در باب توحيد و

ص:313

وصايا(سفارش ها)و نكوهش از دنيا و اندرزها و دعاها و نامه ها بوده ساقط شده است.

واسطى،منسوب به واسط است در تقويم البلدان گفته است:واسط از اقليم سوم است و در دو طرف دجلۀ عراق قرار گرفته است.

در انساب مى نويسد:واسط به فتح واو و سكون الف و كسر سين بى نقطه و در آخر آن طاء بى نقطه.واسط نام دو قصبه است كه در كنار دجله واقع شده و ميان آنها،پلى است از كشتيها.

احمد بن يعقوب كاتب گويد:واسط را ازآن جهت به اين نام خوانده اند كه از آنجا تا بصره پنجاه فرسخ راه و همچنين از آنجا تا كوفه و از آنجا تا اهواز و از آنجا تا بغداد پنجاه فرسخ راه مى باشد.

در مشترك گويد:حجاج بن يوسف،نقشه شهر واسط را كه واقع ميان كوفه و بصره و در سرزمين كبكر بوده در سال 84 هجرى ريخته و سال 86 هجرى از بنيان آن فارغ شده و از دهات اطراف آن شلمغان است.

در لباب گفته است:شلمغان به فتح شين نقطه دار و سكون لام و فتح ميم و غين نقطه دار و الف و نون در آخر،قريه واسط است كه گروهى از دانشوران از آنجا برخاسته و بدان منسوب مى باشند.

وشنيزى به كسر واو و سكون شين نقطه دار و كسر نون و سكون يا و زاى نقطه دار در آخر،منسوب به وشنيز است كه ممكن است روستائى از روستاهاى رىّ يا قم باشد (1).

على حر فوشى عاملى و امير فيض اللّه تفريشى در نجف اشرف و ديگر امكنۀ شريفه بهره مند شده است (1).

مؤلف گويد:شيخ على(مترجم حاضر)از سيد نور الدّين عاملى برادر(صاحب مدارك)روايت مى كرده.و اين سند را مى توان از آخر كتاب وسائل الشيعة شيخ معاصر استفاده كرد.

خورشيدش تهى نسازد و دليل ها و دروسش را منور گرداند به محمد و آله تدوين كرده و گرد آورده است.

و نيز در هرات به خط شيخ حسين بن عبد الصمد پدر شيخ بهائى در پايان رسالۀ تكليفيه شهيد كه حواشى زيادى هم بر آن نوشته بود چنين ديدم:جدّم(رحمه اللّه)به خط خود نوشته بود،شيخ على بن محمد بن يونس بياضى سال 877 ه.ق وفات يافت و جد من نه سال پس از او درگذشت (1).

مؤلف گويد:مراد از جدّش،شيخ شمس الدّين محمد بن على جباعى،شاگرد شهيد اوّل است.و باز شيخ حسين به خط خود بر آن رساله نوشته است:حواشى مزبور را شيخ ما(شهيد ثانى)از شرح رساله اى كه شيخ اجل تقى صالح،على بن محمد بن يونس(رحمه اللّه تعالى)تدوين كرد،تلخيص نمود.

مؤلف گويد:در اصفهان در ضمن كتابهاى سيد احمد بحرانى كه از معاصران است به مجموعه اى كهن دست يافتم كه همه آن به خط شيخ على بن يونس بياضى بود و خط متوسطى داشت و در آن مجموعه،تأليفات چندى از او همراه با بسيارى از تحقيقات وى به ضميمه كتابها و اشعار و قصيده ها و رساله ها و خبرها و آثار متفرقه از تأليفات ديگران به چشم مى خورد.از جمله،تأليفات او در آن مجموعه رسالۀ مختصرى در منطق بود.ظاهرا نام آن رساله الملحة باشد (2)و اين رساله،غير از رسالۀ اللمعة است كه شيخ معاصر به وى نسبت داده است.

با توجه به آنچه تا به حال نوشتيم،پيداست كه بياضى،معاصر با كفعمى است و چگونه ممكن است معاصر با شيخ حسن صاحب معالم باشد.گذشته از اين،به طورى كه در شرح حال كفعمى نوشته ايم وى در قرن نهم و پيش از آن مى زيسته و شيخ حسن تقريبا در هزار هجرى بوده است.

ص:317

آنچه را كه پيش از اين در لقب او نوشتيم،مشهور ميان علما است و ما گمان مى كنيم نام او زين الدّين است و استاد استناد أيّده اللّه در فهرست بحار چنان كه پس از اين ايراد مى شود،شيخ نور الدّين على بن محمد بن يونس مرقوم داشته است.

مؤلف گويد:به نظر من بياضى،عنوان دو تن از علما بوده يكى،مؤلف كتاب الصراط المستقيم و كتابهاى ديگر و او پس از شيخ مقداد مى زيسته زيرا بياضى از كتابهاى مقداد نقل مى كند و معاصر با كفعمى است كه وى از كتابهاى او روايت مى نمايد.و دومى معاصر با شيخ حسن صاحب معالم است كه با تأمل و دقت در اين مقام به اين موضوع مى رسيم و ممكن است نام او على بوده باشد تا به آخر (1).

شيخ معاصر در امل الآمل مى نويسد:شيخ زين الدّين على بن يونس عاملى نباطى بياضى دانشورى فاضل و محققى بادقت و ثقه اى متكلم و سراينده اى اديب و متبحر بود.

تأليفات چندى دارد.از جمله الصراط المستقيم الى مستحقى التقديم؛رساله اى به نام الباب المفتوح الى ما قيل فى النفس و الروح؛ (2)رساله اى در منطق به نام اللمعة؛مختصر المختلف؛مختصر مجمع البيان؛مختصر الصحاح؛رساله اى در كلام و رساله اى در امامت و امثال اين ها (3).

مؤلف گويد:از تأليفات او،شرح الرسالة التكليفية شهيد است كه پيش از اين نام برده شده.

ص:318

يادآورى مى شود كه بياضى در آغاز كتاب الصراط المستقيم به شرح اصول الدّين پرداخته پس از آن به ادلّۀ امامت اقدام نمود و كتاب ارزنده اى است كه بيشتر از دويست كتاب از كتابهاى خاصه و عامه نقل نموده و مسئله امامت را بيشتر از آنچه انتظار مى رود شرح داده و كتابى معروف و مورد توجه همگان مى باشد (1).

از تأليفات او كتاب نجد الفلاح و كتاب زبدة البيان و كتاب منخل الفلاح مى باشد.

اين سه كتاب را كفعمى در كتاب المصباح به وى نسبت داده است و برخى از آنها را هم در كتاب فرج الكرب از آثار او دانسته است و از تأليفات او در فصل خطبه هاى المصباح

ص:319

خطبۀ بليغى را كه از لطافت خاصى برخوردار است نام مى برد (1).

مؤلف گويد:به نظر من كتاب زبدة البيان همان مختصر مجمع البيان است كه پيش از اين به نام آن اشاره شد (2).بلكه كتاب منخل الفلاح هم همان كتاب نجد الفلاح است و اين كتاب،بنا به تصريح كفعمى در كتاب فرج الكرب همان مختصر الصحاح است كه مورد توجه كفعمى قرار گرفته و ابيات چندى در ستايش از آن سروده است.

استاد استناد(ايّده اللّه تعالى)در آغاز بحار مى نويسد:كتاب الصراط المستقيم و رسالۀ الباب المفتوح الى ما قيل فى النفس و الروح هر دوى آنها از تأليفات شيخ جليل، نور الدّين،على بن محمد بن يونس بياضى است (3).

و در حاشيه همان كتاب،به نقل از يكى از كتابها،نوشته است:شيخ بياضى (رض)معاصر با شيخ جليل حسن بن شهيد ثانى است (4)(5).

و در فصل دوم آن كتاب مى نويسد:كتابهاى بياضى و حسن بن سليمان شايسته اعتماد بود.و مؤلفان اين كتابها از دانشوران عالى مقام اند و نهايت استوارى و دقت از آنها ظاهر مى گردد.

ص:320

مؤلف گويد:در اصفهان به مجموعه اى دست يافتم كه بسيارى از آن يا همۀ آن به خط شيخ زين الدّين بياضى يادشده كه خط متوسطى داشت نوشته شده و بيشتر آن مجموعه،از آثار آن مرحوم بشمار مى آمد.از جملۀ آنها رساله المنطق است كه پيش از اين،ياد كرديم و تاريخ تأليف آن رساله 838 ه.ق است؛ديگرى المقام الاسنى فى تفسير اسماء اللّه الحسنى كه رساله اى ارزنده است و ديگرى كتاب الكلمات النافعات فى تفسير الباقيات الصالحات اين كتاب،مشتمل بر توضيحاتى است مربوط به رساله اى كه شهيد اول دربارۀ تفسير كلمات چهارگانه(تسبيحات اربع)مرقوم داشته است و ديگرى كتاب فاتح الكنوز المحروزة فى ضمن الارجوزة شرح ارجوزه اى است در علم كلام كه خود بياضى سروده و شرح كرده است (1).و ديگر الرسالة اليونسية فى شرح المقالة التكليفية شهيد اول(قدس سرّه).

ص:321

عنفجورى با عين بى نقطه مفتوحه و سكون نون و فتح فا و ضم جيم و سكون واو و راء بى نقطه در آخر منسوب به عنفجور است كه از قريه هاى جبل عامل مى باشد (1).

نباطى،پيش از اين،تحقيق شده است (2).

عنجرى:به فتح عين مهمله و سكون نون و فتح جيم و راء مهمله در آخر،منسوب به عنجر است كه يكى از قريه هاى جبل عامل مى باشد (3).

بياضى:به فتح باء يك نقطه و فتح يا و الف ساكنه و در آخر ضاد نقطه دار،منسوب به بياض است كه نام قريه اى است در جبل عامل (4).

يادآورى مى شود در نواحى كرمان و يزد و شيراز،ناحيه اى به نام«انار بياض»

ص:322

موسوم است و مترجم حاضر به طور قطع از مردم آنجا نمى باشد.

مى باشد،حديث فراوانى سماع كرده و من بيشتر كتابهاى او را خريدارى كردم.

از مؤلفات او:كتاب عمل رجب و كتاب عمل شعبان و كتاب عمل شهر رمضان است و ما كتابهاى او را از گروهى از اصحاب روايت كرده ايم (1).

مؤلف گويد:مترجم حاضر غير از ابن خالويه نحوى اديب امامى و شيعى معروف است زيرا نام ابن خالويه نحوى شيخ ابو عبد اللّه حسين بن احمد بن خالويه همدانى نحوى است كه در حلب ساكن بوده و كتاب الليس و كتاب الأل و امثال آن،از آثار وى مى باشد.

يادآورى مى شود كه علاّمه حلّى در كتاب الخلاصة از مترجم حاضر ياد كرده و مى نويسد:ابو الحسن على بن محمد بن يوسف بن مهجور فارسى معروف به ابن خالويه (با خاى نقطه دار)از مشايخ اصحاب ما مى باشد و مورد وثوق اعلام بود.و احاديث بسيارى سماع كرده است (2).

از تعليقاتى كه شهيد ثانى بر كتاب خلاصة داشته نقل شده مى نويسد:نجاشى در كتاب رجال خود«مهجور»را بدون الف كه در آخر آن باشد ضبط كرده است.و در كتاب الايضاح با الف يعنى«مهجورا»ضبط نموده است (3).

يادآورى مى شود،يكى از فضلا ابو الحسن على بن محمد بن يوسف را از مشايخ نجاشى شمرده و اضافه كرده شيخ ابو الحسن از ابراهيم بن عبد الصمد بن موسى بن محمد روايت مى كرده،از ظاهر كلام وى برمى آيد منظور او از شيخ ابو الحسن همان ابن خالويه،مترجم حاضر است.از نظر من اين كلام،خالى از دقت نمى باشد زيرا عبارت نجاشى كه دربارۀ شيخ ابو الحسن نوشته و ما هم عبارت وى را نقل كرديم بيش از اين نيست كه نجاشى بيشتر كتابهاى او را خريدارى كرده است و خريدارى كتابهاى او دليل

ص:325

بر آن نيست كه ابو الحسن از مشايخ او بوده باشد،بلكه برخلاف آنچه آن فاضل مرقوم داشته دلالت مى كند،چه آنكه خود نجاشى گفته است:«ما كتابهاى او را به توسط گروهى از اصحاب خود روايت مى كنيم».

پيش از اين بخشى از آنچه را كه مربوط به اين مترجم بود،ضمن يادآورى از قاضى ابو الحسن على بن محمد بن يوسف مشار اليه،ايراد كرديم.

اخبار اهل بيت عليهم السّلام بوده است.اين تفسير جمع آورى همان تحقيقاتى است كه پيش از اين در حواشى قرآن كريم نوشته است.و تاريخ تأليف آن 1083 ه.ق است و نسخه اى از آن در اختيار ما مى باشد.در اين تفسير بيشتر از تفسير صافى ملا محسن كاشانى نقل قول كرده است.

باز گويد:شايسته نيست وى را جدّ علاّمه حلّى بدانيم زيرا سديد الدّين بن مطهر پدر علامه اگر چه معاصر با محقق حلّى بوده اما از نظر رتبه مقدم بر محقق است بنابراين چگونه ممكن است جدّ علاّمه از شاگردان محقق بوده باشد.

در آخر نسخه اى از شرح محقق طوسى كه بر كتاب المحصّل فخر رازى نوشته و به نام نقد المحصل معروف گرديده اجازه اى براى او ديده ام.

اديب بود و ديوان بزرگى در كمال خوبى ترتيب داده است.از سروده هاى اوست:

يا باكيا لدمنة و مربع ابك على آل النبى أودع

يكفيك ما عاينت من مصابهم من أن تبكى طللا بلعلع

تحبّهم قلت و تبكى غيرهم انك فيما قلته لمدعى

يا ليت شعرى من أنوح منهم و من له ينهل فيض أدمعى

أ للوصي حين فى محرابه عمّم بالسيف و لمّا يركع

أم للبتول فاطم اذ دفعت عن ارثها الحق بأمر مجمع

أم للذى أردته فى محرابه جعدتهم بكاس سمّ منقع

و ان حزنى لقتيل كربلا ليس على طول المدى بمقلع (1)

-اى كسى كه براى بنيان هاى ويران شده گريه مى كنى،براى خاندان پيغمبر كه گروگان هاى آن حضرت اند گريه كن.

-اندوه هايى كه از ايشان مشاهده مى نمائى براى تو كافى است و نيازى به گريستن براى آثار خراب شده ندارى.

-چگونه اظهار مى دارى آنان را دوست مى دارى حال آنكه براى ديگران گريه مى كنى و اين كار براى ادعاى نابجاى تو كفايت مى كند.

-اى كاش مى دانستم براى كدام يك از ايشان نوحه سرائى نمايم و براى چه كسى اشك بريزم.

-آيا براى وصى پيغمبر كه در محراب نماز،عمامه اش را به خون سرش رنگين كردند.بگريم.

-يا براى دختر پيغمبر كه او را از حقش محروم ساختند.

ص:329

-يا براى آن بزرگوارى كه با،زهرى كه جعده در جامش ريخت،به شهادت رسيد.

-آرى اندوه من براى شهيد كربلا است كه براى هميشه،خرگاه اندوه و شهادت او برقرار مى باشد.

شيخ معاصر گويد:اين چكامه،طولانى است و برخى از چكامه هايش را در سال 651 ه.ق سروده است (1)(2).

مؤلف گويد:چكامه هاى مراثى او كه در سوك حضرت سيد الشهداء سروده است، مشهور و در كتاب هاى مقاتل اصحاب ما نوشته شده است (3).

اوامر و نواهى الهى را به شما فرادهيم و براى تبليغ اوامر و نواهى او شخصى را تعيين كنيم اينك مولى الموالى مفخر الصلحاء و المعالى مولى مجد الدّين على مكى را براى تبليغ اوامر و نواهى خدا و رسول برقرار نمودم و او را به شهر آمل و سارى و اطراف آنها گسيل داشتم.بنابراين آنچه را مى گويد بپذيريد و وجود او را به فرمان من عزيز بداريد چنان كه خداى تعالى فرموده است: أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ (1).

در پايان امضا فرموده و نوشته است:كتبه دهم شوال سال 136 ه.ق.

مؤلف گويد:به نظر مى آيد اين روايت درست نباشد زيرا سبك اين توقيع با سبك روايات ائمه عليهم السّلام و كلمات ايشان موافقت ندارد.چه آنكه در كتاب مورد اعتماد چنين مدائحى در عصر ائمه در شأن اصحاب و راويانشان سابقه نداشته ويژه لفظ مولى در آن روزگار از ائمه طاهرين دربارۀ اصحابشان صادر نشده است و اين كلمه سالها پس از روزگار غيبت در ميان اعلام عجم شهرت يافته است.

و ما نام او را در اين كتاب كه ويژه اعلام پس از غيبت حضرت بقية اللّه است ازآن جهت آورديم،كه چگونگى حال او را در كتابهاى رجال به دست نياورده،شايد از اين راه به تحقيق احوال او دست پيدا كنيم و خدا از حقيقت احوال همگان باخبر است.

دانشور و فقيه و مدرس بود و ما شرح حال او را يادآورى كرده ايم.

در تاريخ عالم آرا مى نويسد:شيخ على منشار از علماى دولت شاه تهماسب صفوى و فاضلى فقيه و از دانشوران عرب زبان و از شاگردان شيخ على كركى بود و اظهار نظرش در مسائل شرعى و پاسخ فتواها در نزد شيخ على كركى،معتبر و محل وثوق و اطمينان وى بود و در انتظام امور شرعى و عرفى،رأيى صائب داشت و سرآمد اقران بود و در پيشگاه شاه تهماسب محترم و منصب شيخ الاسلامى و وكالت حلاليات اصفهان را تهماسب به عهدۀ او برگذار كرده بود و او هم با كمال استقلال به وظايف خويش عمل مى كرد.در تنظيم معاملات دينى و دنيوى،جدّيتى به كمال داشت و پس از مرگ شاه تهماسب زنده بود (1).

مؤلف گويد:قصۀ رسيدن شيخ على منشار به حضور شاه عباس كبير و چگونگى تقرّبى كه نزد او پيدا كرد معروف است و خلاصۀ آن اين است كه وى هرگاه مى خواست به حضور شاه برسد از وى بزرگداشتى به عمل نمى آمد بلكه حاجبان و دربانان از ورود او به دربار ممانعت مى كردند.شيخ على تدبيرى كرد و لباسهاى فاخر و جبّۀ گران بهائى پوشيد و خود را ازهرجهت به لباس و عمامه ارزنده اى آراسته كرد و به جانب دربار روان شد حاجبان كه او را با چنان آراستگى مشاهده كردند به وى اجازه داده وارد دربار شاه شد و در محل ويژه اى نشست،هنگام نهار كه فرارسيد سفره گسترده شد و انواع خوراكيها بر روى آن براى تناول آماده شد.شيخ على آستين پيش آورده خطاب به آن گفت:بخور!سلطان كه متوجه به حركات او بود از كار او به شگفت آمد سبب اين حركت را از وى جويا شد.در پاسخ گفت:چندين بار به دربار آمدم و هر دفعه حاجبان از ورود من ممانعت مى كردند و امروز كه اين لباس فاخر را پوشيدم و به دربار آمدم احترام را به عمل آورده و اجازه ورود به پيشگاه را به من دادند دانستم كه رفع مانع و حضور در پيشگاه شاه به خاطر اين لباس است.پس آستين بايد از اين غذا تناول كند نه من!شاه عباس از سخن او به شگفت آمد و او را مورد توجهات خاصۀ خويش قرار داد و به اعزاز

ص:332

و اكرام او كوشيد و مقام شيخ الاسلامى اصفهان را به عهدۀ او برگزار نمود (1).

يكى از شاگردان شيخ بهائى در رسالۀ پارسى كه در شرح احوال شيخ بهائى گرد آورده است مى نويسد:در روزگار شاه تهماسب صفوى،شيخ حسين پدر شيخ بهائى به اتفاق زن و فرزند از جبل عامل،عازم ايران شد و به اصفهان وارد گرديد و آن هنگام شيخ على مشهور به منشار شيخ الاسلام اصفهان بود و ورود شيخ را در اصفهان به اطلاع شاه رسانيد و توصيه كرد تا او را به قزوين دعوت كند و پس از ورود به قزوين،وى را به مقام شيخ الاسلامى قزوين نامزد كرد.

و همان شاگرد در آن رساله در وصف شيخ على چنين گفته است:شيخ مطاع و عالم فاضل فقيه مشهور در همۀ امكنه شيخ الاسلام و ملاذ المسلمين زين الملة و الدنيا و الدّين شيخ على،مشهور به منشار.

يكى از معاصران در تعليقۀ خود بر شرحى كه پدرش بر دروس شهيد نوشته چنين بيان كرده است كه على بن موسى از مشايخ صدوق است و هرگاه اين احتمال درست باشد.بايد گفت كه مترجم حاضر همان على بن موسى كميدانى است كه در ذيل به شرح حال او اشاره مى شود.حال آنكه اين احتمال نادرستى است،زيرا به طورى كه خواهيد فهميد على كميدانى از مشايخ كلينى است و صدوق با واسطه از كلينى روايت مى كرده و چگونه ممكن است مترجم حاضر با على كميدانى يكى باشد و صدوق بى واسطه از وى روايت كرده باشد.

گذشته از اين،نظريه دانشمند معاصر كاملا اشتباه است زيرا اظهار نظر او بر مبناى آن چيزى است كه از حديث«من بلغه شىء من الثواب»از كتاب ثواب الاعمال صدوق استفاده كرده است و آنچه را در آن كتاب ديده ايم آن است كه پدر صدوق واسطۀ سند ميان صدوق و على بن موسى است و ما حقيقت اين موضوع و ديگر مطالب مربوط را در تعليقه اى كه در ضمن اين مبحث داشته ايم ايراد نموديم.از جمله،هرگاه احتمال مزبور درست باشد دور نيست كه مراد از مترجم همان على بن موسى كميدانى است؛كه اين احتمال هم خالى از دقت نمى باشد.

پوشيده نيست رواياتى كه صدوق از وى نقل كرده و يا پدرش بدون واسطه از او روايت نموده و اينكه مترجم حاضر از مشايخ صدوق يا پدر اوست.دليل بر مدح بلكه دليل بر وثوق او مى باشد.

يادآورى مى شود كه صحيح نيست بگويم مترجم حاضر،على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى پدر صدوق است و معمول اين است كه براى اختصار از وى به على بن موسى تعبير مى نمايند؛زيرا قطع نظر از سوء ادب،معمول صدوق نبوده كه در كتابهاى خود از پدرش به«ابى»تعبير نمايد.گذشته از اين ثابت كرديم،كه پدرش در اين سند واسطه بوده است.

محمد بن عيسى روايت داشته و در آغاز اخبار كافى به عنوان«عدّه اى از اصحاب ما»از احمد بن محمد بن عيسى از ايشان ياد كرده است،و ما به يارى خدا در باب القاب و امثال آن در همين بخش از رجال نجاشى و خلاصة علامه به نام آنها اشاره خواهيم كرد (1).

يادآورى مى شود،اينكه كلينى از وى روايت مى كند و او از مشايخ وى بشمار مى آيد،دليل بر نوعى مدح بلكه دليل بر بخشى از توثيق است و همچنين دليل بر مدح و توثيقى از كسان ديگر است كه به عنوان«عده»خوانده شده اند.

قابل توجه است كه لفظ«كميدانى»در كتابهاى رجال به چند صورت ضبط شده است بعضى آن را با نون بعد از ميم،«كمندانى»ضبط كرده اند و بعضى به جاى نون،يا آورده اند،«كميدانى»و بعضى پس از يا،دال بى نقطه آورده،«كميدانى»و بعضى با ذال نقطه دار ضبط كرده اند«كميذانى».

حوزه هاى ديگر فراگرفته است.

مؤلف گويد:نام پدر او را به همان گونه كه از برخى از مواضع به دست آورده بوديم نگاشتيم ليكن در آغاز رسالۀ حدوث العالم،نام پدر او على بن يعلى بن ابى العلاء كمره اى ضبط شده است.

على نقى در آغاز،در ناحيۀ كمره از محال فراهان مى زيست؛سپس در روزگار شاه صفى صفوى،امام قلى خان حاكم فارس كه حاكم باشخصيتى بود،او را به شيراز دعوت كرد؛و منصب داورى آنجا را به عهدۀ او گذارد؛پس از آنكه خليفه سلطان وزير اعظم وزارت شاه عباس دوم را به عهده گرفت وى را از شيراز به اصفهان طلبيد و پس از آنكه آميرزا قاضى شيخ الاسلام اصفهان معزول شد،كمره اى منصب شيخ الاسلامى را به عهده گرفت،و به همان منصب برقرار بود تا سال 1060 هجرى كه بدرود زندگى گفت.

كمره اى از علمايى است كه نماز جمعه را در عصر غيبت حرام مى دانست و همچنين به حرمت استعمال تتن(تنباكو)عقيده داشته است.

از تأليفات او المقاصد العالية فى الحكمة اليمانيه است كه كتابى بزرگ و ارزنده، در علم كلام و حكمت حقه تأليف شده است.

ديگر رسالۀ بزرگى به نام حدوث العالم كه كمال دقت را در آن به كار برده و مطالب آن را از كتاب المقاصد اتخاذ نموده و رسالۀ جداگانه اى تدوين كرده و براى حدوث عالم از ادله عقليه و نقليه استفاده نموده است.و من نسخه اى از آن را كه از تحقيقات شايسته اى برخوردار بوده در اصفهان ديده ام و ديگرى رساله اى است به نام الادعية و الاحراز المنجية عن المخاوف و الاذكار الدافعة للبلايا و المواعظ و النصائح؛ كه اين رساله را به پارسى و به درخواست شاه صفى در روزگارى كه سلطان مراد عثمانى پادشاه روم(تركيه)براى محاصره بغداد عزيمت كرده بود تأليف نموده.و ديگرى رسالۀ

ص:337

حرمة شرب التتن مى باشد كه كتابى است معروف و متداول،و آن را در نيمه ماه ذيقعده سال 1048 ه.ق در شيراز تأليف كرده است.

ديگر رساله اى در حرمة نماز جمعة؛رسالۀ ديگر در مناسك الحاج و المعتمر كه كتاب بزرگى است در پاسخ نوح افندى حنفى،مفتى شهرهاى روم در روزگار سلطان مراد ياد شده،كه راجع به مسئله«امامت»در دو مجلد تأليف كرده است.من اين كتاب را به خط او كه خط نسبتا خوبى بود ديده ام.رسالۀ نوح افندى را امير شرف الدّين على شولستانى براى مترجم ارسال داشته و از وى درخواست كرده تا به رسالۀ او پاسخ بدهد چه آنكه نوح افندى براى تقرب به سلطان،در سالى كه سلطان مراد قصد عزيمت بغداد را داشت و مى خواست آنجا را فتح كند،فتوا داد كه مقاتله با شيعه واجب است و بايد آنها را كشت و اموالشان را به يغما برد و زن و فرزندشان را اسير كرد.و امثال اين ها از آثار ديگر (1).

شيخ على نقى در شيراز فرزندان و نوادگانى از خود باقى گذارد كه همگى به تحصيل علوم اشتغال داشتند و ما برخى از آنها را در شيراز و جمع ديگر آنها را در اصفهان ملاقات كرديم،برخى از آنها باقى ماندند و عدۀ ديگرى درگذشتند (2).

ص:338

(تتمّه)شيخ على نقى با شخصيتى كه داشت،در رساله حرمة شرب التتن دوازده دليل براى حرمت آن ايراد كرده است و ازآنجاكه دليلهاى يادشده از مثل او خالى از اهميت نبوده،دوست داريم كه آنها را در ذيل شرح حال او ايراد كنيم.يكى از دانشمندان معاصر در رساله فوائد خويش خلاصه اى از دليل هاى او را كه در رساله مزبور بيان نموده است متذكر گرديده و ضمن فائده اى چنين نوشته است:يكى از متأخران دانشمندان ما كه استعمال تنباكو را حرام مى دانسته رساله اى در اين خصوص تدوين نموده و چندين وجه براى حرمت تنباكو استدلال نموده است:

وجه اول:تنباكو از جمله،خبائثى است كه قرآن كريم استعمال آن را تحريم نموده است و خبيث آن چيزى است كه طبع سالم از آن متنفر مى باشد و بايد پيش از آنكه به آن عادت كند و به وسوسۀ شيطان كه دشمن انسان است به كشيدن آن ادامه دهد،از آن دورى كند و استعمال تنباكو از اين قبيل است و ما بقى آن موكول به وجدان و انصاف مى باشد.

وجه دوم:استعمال تنباكو،از وسوسه هاى شيطان مى باشد و گواه بر آن،شدت علاقه اى است كه ياوه سرايان و افراد نادان و فاسق نسبت به آن ابراز مى دارند و در بيشتر اوقات در مجالس خوشگذرانى به آن مى پردازند و به فسق و ياوه گوئى خويش مى افزايند و در ضمن آن از استعمال ظرفهاى طلا و نقره كه به كار بستن آن را شرع اسلام حرام كرده است،ابائى ندارند و از اين راه به تيره دلى و امثال آن گرفتار مى شوند.استعمال تنباكو به ترتيب از ناحيۀ كافران و مشركان فرنگى و سپس از مخالفان و پس از آن از سوى مستضعفان كه شيطان،زشتى آن را از نظر ايشان محو كرده به وجود آمده و خدا فرموده:

ص:339

لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ (1):«از گامهاى شيطان،پيروى نكنيد»و در حديث قدسى فرموده:و لا تسلكوا مسالك اعدائى لتكونوا اعدائى كما هم اعدائى:«به راه هاى دشمنان من قدم نگذاريد كه مانند آنها از دشمنان من خواهيد بود».

وجه سوم:قاعدۀ ضرر منفى است:لا ضرر و لا ضرار فى الاسلام بديهى است كسى كه به استعمال تنباكو ادامه دهد،موجبات زيان به خويش را فراهم آورده است.حضرت صادق(ع)زيان رسانيدن به خويش را علت حرمت قرار داده و فرموده است:ان اللّه خلق الخلق.تا آنجا كه فرموده و علم ما يضرهم فنهاهم و حرّمه عليهم ثم اباحه للمضطرّ بقدر البلغة:«خداى متعال آفريدگان را به وجود آورد و مى دانست چه چيزى زيان به حال آنها دارد آنها را از انجام آن،نهى كرده و استعمال آن را بر ايشان حرام ساخته و سپس همان را به اندازۀ رفع احتياج براى كسى كه ناچار است مباح قرار داده است».و امثال اين ها از ادلّۀ ديگر و باز فرموده است:انّما الاسراف فيما اتلف المال و اضرّ بالبدن:«اسراف چيزى است كه مال را تلف كند و به بدن آسيب رساند».

و چنان كه مى دانيم اسراف حرام است و از گناهان كبيره بشمار آمده و خدا هم فرموده است: وَ أَنَّ الْمُسْرِفِينَ هُمْ أَصْحابُ النّارِ: «اسراف كنندگان از دوزخيانند». (2)

وجه چهارم:ثروت را جورى به باد فنا مى دهد كه سود قابل توجهى ندارد و مى دانيم كه از دست دادن مال،منهىّ عنه است چنان كه حضرت ابو الحسن موسى بن جعفر عليه السّلام فرموده است:انّ اللّه نهى عن القيل و القال و اضاعة المال و كثرة السؤال:«خداى متعال از گفتگوهاى بى اساس و نابود ساختن مال و پرسش بسيار،نهى فرموده است».

وجه پنجم:استعمال توتون و تنباكو موجبات تشبّه به بدكاران را فراهم مى آورد.

پيش از اين،حديث قدسى را متذكر شديم كه فرموده است:«لا تسلكوا مسالك اعدائى

ص:340

فتكونوا اعدائى:«از رويه دشمنان من پيروى نكنيد كه از دشمنان من خواهيد بود».

شهيد اول در قواعد فرموده است:اصحاب ما معتقدند هرگاه كسى مايع حلالى را به عنوان همانندى با باده گسار بياشامد مرتكب فعل حرام شده است؛اين حرمت از آن نيست كه؛نيت انجام فعل حرام كرده است؛بلكه به خاطر آن است كه اعضا و جوارحش هم در ارتكاب آن شريك است.

و در احاديث هم وارد شده است با مردم بزهكار و بدعتگذار همنشينى نكنيد چه ممكن است آدمى همانند آنها يا يكى از آنها بشمار بياييد و در احاديث صحيحه هم آمده كه حرام است كسى خود را همانند انسانى قرار بدهد كه مرتكب حرام مى شود.

وجه ششم:دودى را استعمال مى كند كه مردم را از حال عادى بيرون مى برد و نمونه اى از آتش دوزخ است،طبرسى در سورۀ«الرحمن»اظهار داشته كه از جمله نشانهاى روز قيامت،دود است و حديثى در تأييد آن آورده است.

وجه هفتم:استعمال توتون،كار بى اساس و لغوى است و جوانمرد آزاده كسى است كه دست از كار لغو بردارد و به حكم قرآن از آن اعراض نمايد سپس به بيانى از ملا احمد اردبيلى(ره)پرداخته تا آنجا كه گفته است خداى متعال،خوراك دوزخيان را اين چنين توصيف فرموده:غذائى است كه فربهى نمى آورد و از گرسنگى هم جلوگيرى نمى نمايد؛و اين خود مؤيد منظور ما مى باشد.

وجه هشتم:طريق احتياط است،و دقت در اين راه كه ارتباط با نظريه ما دارد، واجب است چه آنكه فرموده است:حلال بيّن و حرام بيّن و شبهات بين ذلك،فمن ترك الشبهات نجى من المحرمات و من اخذ بالشبهات ارتكب المحرمات و هلك من حيث لا يعلم:«حلالى است آشكار و حرامى است آشكار و در اين ميان،امور شبهه ناكى است كه حلّيت و حرمت آن معلوم نمى باشد اينك كسى كه دست از امور شبهه ناك بردارد از انجام كارهاى حرام،رهائى يافته است و كسى كه دست آويز امور شبهه ناك شود،به ارتكاب محرمات دچار گرديده و از جايى كه بى خبر است به هلاكت افتد.بديهى است استعمال توتون و تنباكو با پليدى آشكارى كه دارد،حلال بيّن نبوده و بايد از آن اجتناب نمود و امام عليه السّلام هم فرموده:دع ما يريبك:«از هر چيزى كه تو را به شك و شبهه

ص:341

بيندازد اجتناب كن».

وجه نهم:از استعمال خاكستر و خوردن آن بايد اجتناب كرد و بدون شك، استعمال توتون،همواره همراه با خاكستر است و ادامه كشيدن توتون،موجب ورود خاكستر به حلق مى شود و نظر به اينكه خوردن خاك به قرينۀ نص و اجماعى كه رسيده است حرام مى باشد،خوردن خاكستر از خبائث مسلّم و بطريق اولى حرام خواهد بود و تحريم استعمال دخان كه مشتمل بر خاكستر بوده،در معناى خوردن خاك و خاكستر مى باشد كه در آب قليان و نى آن موجود مى باشد.

وجه دهم:استعمال تنباكو از امور تازه پيدايى است كه پس از رسول خدا(ص) رايج شده است و فرموده است:شر الامور محدثاتها:«بدترين چيزها،امور تازه پيداست».اين روايت را صدوق در من لا يحضره الفقيه و ديگرى هم نقل كرده است و بالاخره استعمال توتون با توجه به اينكه از امور مستحدثه است،بدعت بوده و چنان كه فرموده است:كل بدعة ضلالة و كل ضلالة سبيلها الى النار:«هرگونۀ بدعتى،دليل بر گمراهى است و سرانجام هرگونه بدعتى هم آتش است».

وجه يازدهم:همه مردم از شهرى و روستائى،استعمال توتون را زشت و ناپسند مى شمارند و حكيم سرايندگان هم به زشتى آن توجه داشته و اشعارى نقل كرده است.و پس از آن به روايتى كه علامه در نهاية الاصول يادآورى كرده پرداخته و گويد:عنه عليه السّلام انه قال ما رأى المسلمون حسنا فهو عند اللّه حسن و ما رءاه المسلمون قبيحا فهو عند اللّه قبيح:«هرآنچه را مسلمانان بپسندند خدا هم مى پسندد و هرآنچه را مسلمانان ناپسند انگارند خدا هم ناپسند مى انگارد» (1).

وجه دوازدهم:بايد در كارها از افراد بينا و باتجربه پيروى كرد و يا با بينائى كاملى دست اندركار شد چنان كه فرموده است:فاعتبروا يا اولى الابصار.

بديهى است همواره و تا هنگام ظهور حضرت بقية اللّه امور آدمى رو به تنزل

ص:342

مى گذارد و پيوسته بدترين مردم بر او گمارده مى شود چنان كه امام صادق عليه السّلام فرموده است:بعث اللّه الانبياء و الرسل فى كل زمان يعبرون عنه الى خلقه و عباده و يدلّونهم على مصالحهم:«خداى متعال،پيمبران و رسولان را در روزگاران براى آن برمى انگيزاند تا بندگان را براهى كه شايستۀ به حال آنها مى باشد هدايت نمايند».پس هرگاه استعمال توتون به مصلحت آنان باشد بايد در همۀ زمانها،معمول مى بود و حتى در گذشته بيشتر از حال حاضر،شهرت پيدا مى كرد و ازآنجاكه از چگونگى آن اطلاعى نبوده و در گذشته ها شيوع نداشته،پيداست كه از بدترين امور تازه پيداى آخر الزمان است (1).

مؤلف پس از بيان فوائدى كه متذكر شده مى نويسد:بندۀ جانى عبد اللّه بن عيسى اصفهانى مؤلف اين كتاب،مى گويد كه بر بيناى ناقد پوشيده نيست،مطالبى را كه كمره اى به عنوان ادلۀ حرمت توتون آورده است خالى از اشتباه و اختلاط نبوده.سپس به ايرادهايى كه بر هريك از ادلۀ او وارد بوده اشاره كرده است.پس از آن اظهار مى دارد:

ادلۀ يادشده تا هنگامى ارزنده است كه استعمال توتون عادت نشده باشد زيرا پس از اعتياد،ترك آن موجب زيان عظيمى مى شود تا آنجا كه ممكن است منتهى به هلاكت شود چنان كه ما،همين موضوع را دربارۀ معتادان توتون مشاهده كرده ايم و حلّيت و حرمت آن قياسى نبوده است؛به اين معنى هرگاه بگوئيم اعتياد موجب حلّيت استعمال توتون مى شود به همين نسبت هم اعتياد موجب حليت باده گسارى خواهد شد.اين قياس باطل و برخلاف قانون است و همچنين حصول ضرر فرض را نمى توان وسيلۀ حرمت آن قرار داد زيرا به طورى كه گفتيم ترك آن در صورت اعتياد زيان بارتر از فعل آن است،چه آنكه بسيار ديده ايم آنهايى كه معتاد به توتون بوده اند براثر ترك آن به ضرر مشكل ترى رسيده اند؛همچنان كه دفع ضرر لازم است دفع اضرار هم لازم مى باشد.

ص:343