ص :2

ریاض العلماء و حیاض الفضلاء

تالیف عبدالله افندی اصفهانی؛ ترجمه محمدباقر ساعدی

ص :3

ص :4

ضمرة بن يحيى شعيبى 32

ضياء بن ابراهيم علوى حسنى شجرى 32

طالب بن على علوى حسينى ابهرى 33

طالب كيا بن ابى طالب حسينى 33

طالب بن محسن 33

طه بن محمد بن فخر الدّين 34

طاهر،غلام ابو الحبيش 34

طاهر بن احمد قزوينى 34

طاهر جزرى 34

طاهر بن حسين بن على 35

طاهر بن زيد بن احمد 36

طلحة بن عبد اللّه غسّانى 36

طمان بن احمد عاملى 36

طيّب بن هادى حسنى شجرى 38

ظالم بن عمرو،ابو الاسود دئلى 39

ظاهر بن ابى المفاخر حسينى افطسى 79

ظفر بن داعى قزوينى 79

ظفر بن داعى استرآبادى 80

ظفر بن همام اردستانى 80

ظهير الدّين بن على عاملى عيناثى 80

عادل حسينى 81

عاصم بن حسين عجلى 81

عالم شاه بن عبد الجليل 81

عباد بن احمد حسينى 82

عباس بن عمر كلوذانى 82

عباس بن على ورامينى 82

عبد الباقى حسينى 82

عبد الباقى نواده شاه نور الدّين نعمة اللّه ولى 83

عبد الباقى خطاط صوفى تبريزى 84

عبد الباقى بن محمد خطيب بصرى 89

عبد الجبار بن احمد بن ابو مطيع 89

عبد الجبار بحرانى 89

عبد الجبار بن حسين حسينى موسوى بحرانى 90

عبد الجبار بن حسين طوسى 90

عبد الجبار بن عبد اللّه نيشابورى رازى 91

عبد الجبّار بن على طوسى كاشانى 94

عبد الجبّار بن على نيشابورى مقرى 94

عبد الجبار بن فضل اللّه 94

عبد الجبار بن محمد طوسى 95

عبد الجبار بن معيه حسنى 95

عبد الجبار مقرى 95

عبد الجبار بن منصور 96

عبد الجليل بن ابو الحسين قزوينى 96

عبد الجليل بن ابى الفتح متكلم رازى 98

عبد الجليل بن ابى المكارم 99

عبد الجليل حسينى قارى 99

عبد الجليل بن عبد محمد 99

عبد الجليل بن عيسى رازى 101

عبد الحسين بن عجرش عاملى 102

عبد الحكيم بن شمس الدّين سيالكوتى هندى 102

عبد الحميد حسينى نجفى 104

عبد الحميد بن عبد اللّه 105

عبد الحميد بن سيد شمس الدّين 106

عبد الحميد،نظام الدّين 110

ص:6

عبد الحميد بن محمد 110

عبد الحميد بن محمد مقرى نيشابورى 111

عبد الحميد كركى 111

عبد الحميد نيلى 111

عبد الحميد بن عبد الحميد علوى 112

عبد حيدر بن محمد جزائرى 112

عبد الحى بن امير عبد الوهاب جرجانى 112

عبد الخالق بن كره رودى 116

عبد الرءوف بن حسين حسينى موسوى بحرانى 117

عبد الرحمن بن ابراهيم عتايقى 118

عبد الرحمن بن ابى الغنائم ماهيانى اسدى 118

عبد الرحمن بن احمد 118

عبد الرحمن بن احمد جزائرى 119

عبد الرحمن بن ابى القاسم حصرى 119

عبد الرحمن بن شيخ ابو بكر 120

عبد الرحمن حسينى سينى 123

عبد الرحمن بن ابو القاسم عبد اللّه 123

عبد الرحمن بن عبد السميع هاشمى واسطى 124

عبد الرحمن بن عبد اللّه جزائرى 128

عبد الرحمن بن عتايقى 129

عبد الرحمن بن على جزائرى 129

عبد الرحمن بن محمد عتايقى 129

عبد الرحمن بن محمد حلوانى 134

عبد الرحيم بن احمد بغدادى 134

عبد الرحمن معروف به كثير عزّت 135

عبد الرحمن بن محمد هاشمى واسطى 138

عبد الرحمن شجاع 139

عبد الرحيم تميمى عنبرى 140

عبد الرحيم بن سيد عبد اللّه حسينى 140

عبد الرحيم بن محمد حسينى گرگانى 141

عبد الرحيم بن مظفر حمدونى 141

عبد الرحيم بن معروف 142

عبد الرحيم بن يحيى بحرانى 143

عبد الرزاق بن على لاهيجى 143

عبد الرزاق بن ملا مير شيرازى 145

عبد الرزاق كاشانى 146

عبد الرشيد بن حسين استرآبادى 146

عبد الرضا بن عبد الصمد حسينى بحرانى 147

عبد الرشيد شوشترى 147

عبد السّلام بن حسين بصرى 148

عبد السّلام بن سرخاب 149

عبد السّلام بن محمد حر عاملى مشغرى 149

عبد السميع هاشمى واسطى 152

عبد السميع اسدى 153

عبد السميع بن فياض اسدى 153

عبد السّلام بن(رغبان)154

عبد الصمد بن احمد 155

عبد الصمد بن احمد بن عبد القادر 155

عبد الصمد بن حارثى همدانى حسين 156

عبد الصمد بن عبد القادر بحرانى 157

عبد الصمد بن فخرآور شجرى 158

عبد الصمد بن محمد تميمى 158

عبد الصمد بن محمد رازى دوعى 161

عبد الصمد بن حارثى همدانى محمد 161

ص:7

عبد العالى عاملى ميسى 162

حسين بن عبد العالى كركى 162

عبد العالى بن على عاملى كركى 164

عبد العباس بن عماره جزائرى 167

عبد العزيز بن ابى كامل طرابلسى 168

عبد العزيز بن سرايا حلّى 169

عبد العزيز امامى نيشابورى 169

عبد العزيز بن برّاج 169

عبد العزيز بن حسن عاملى حائينى 170

عبد العزيز بن محاسن 170

عبد العزيز بن تحرير،ابن براج طرابلسى 176

عبد العظيم حسنى ابهرى 182

عبد العظيم بن حسين حسنى 182

عبد العظيم حسينى ساروى مازندرانى 183

عبد العظيم بن سيد عباس 183

عبد العظيم بن عبد اللّه قزوينى 184

عبد على بن جمعه عروسى منتمى 184

عبد على بن حسين جزائرى 186

عبد على بن رحمة حويزى 187

عبد العلى مشهور به ابن مفلح عاملى 188

عبد العلى بن شيخ فيّاض حلّى 189

عبد على قطيفى 189

عبد العلى بن محمد صفوى تبريزى 189

عبد العلى بن محمود خادم جاپلقى 189

عبد العلى بن محمود بن زين العابدين 190

عبد على بن ناصر بحرانى 190

عبد على بن نجده 192

عبد على بن محمد حسينى 192

عبد الغفار بن عبد اللّه حسينى واسطى 196

عبد الغفار بن محمد گيلانى 196

عبد الغفور بن شاه مرتضى كاشانى 197

عبد القادر بن امير صدر الدّين حسينى استرآبادى 198

عبد القاهر بن احمد قمى طبعى 198

عبد القاهر بن حمويه قمى 198

عبد القاهر بن حاج عبد حويزى 198

عبد الكاظم بن عبد على گيلانى تنكابنى 201

عبد الكاظم كاظمى 202

عبد الكريم بن جمال الدّين ابن طاوس 204

عبد الكريم بن اسحاق 220

عبد الكريم بن عبد الحميد نجفى 220

عبد الكريم بن عبد اللّه بزّاز 221

عبد الكريم بن على حسينى 221

عبد الكريم بن محمد ديباچى 223

عبد اللّه 223

عبد اللّه بن ابراهيم بغدادى 223

عبد اللّه بن احمد قزوينى 224

عبد اللّه بن احمد خشّاب 224

عبد اللّه بن احمد بحرانى 225

عبد اللّه بن ايّوب عاملى جزّينى 225

عبد اللّه شوشترى شهيد مقتول 227

عبد اللّه بن جابر عاملى 227

عبد اللّه بن جعفر دوريستى 228

عبد اللّه بن جعفر طبرسى 228

عبد اللّه بن جعفر دوريستى رازى 228

ص:8

عبد اللّه حسينى دشتكى شيرازى 232

عبد اللّه بن حسين مرعشى 232

عبد اللّه بن شهاب الدّين يزدى شه آبادى 232

عبد اللّه بن حسين شوشترى اصفهانى 237

عبد اللّه بن حسين مازندرانى 250

عبد اللّه بن ملا حسن شيرازى 250

عبد اللّه بن جعفر حسينى 250

عبد اللّه بن حسن نسّابه 251

عبد اللّه خراسانى شهيد 251

عبد اللّه بن حاج حسين بابا سمنانى 251

عبد اللّه بن حسين بحرانى 260

عبد اللّه بن محمد زهره حسينى 260

عبد اللّه حلبى 261

عبد اللّه حمزة 261

عبد اللّه بن حملات 263

عبد اللّه حميرى 264

عبد اللّه بن حواله ازدى 264

عبد اللّه بن خليل 265

عبد اللّه دوريستى 265

عبد اللّه راوندى 267

عبد اللّه بن سعيد بن متوج 268

عبد اللّه بن شاه منصور قزوينى 268

عبد اللّه بن شرفشاه حسينى 269

عبد اللّه شوشترى 270

عبد اللّه شهيد 270

عبد اللّه بن عباس رماحى 270

عبد اللّه بن عبد الكريم قشيرى 271

عبد اللّه بن عبد اللّه قزوينى 272

عبد اللّه بن عبد الواحد 272

عبد اللّه بن عبد الواحد عاملى 273

عبد اللّه بن عثمان طرابلسى 273

عبد اللّه عجمى نحوى 274

عبد اللّه بن علوى حلّى 274

عبد اللّه بن على 275

عبد اللّه بن على بن زهرة حسينى حلبى 276

عبد اللّه بن على طاهرى 277

عبد اللّه بن على كبابكى 277

عبد اللّه بن على مطّلبى 278

عبد اللّه بن عمر طرابلسى 278

عبد اللّه بن عيسى جيرانى اصفهانى(مؤلف كتاب)278

عبد اللّه بن فتح اللّه قمى 283

عبد اللّه بن محمد ابهرى 284

عبد اللّه بن محمد حائرى 284

عبد اللّه بن محمد خراسانى 284

عبد اللّه بن شيخ شرف الدّين 285

عبد اللّه بن محمد تقى 285

عبد اللّه بن حاج محمد تونى بشروئى 286

عبد اللّه بن محمد حسينى بحرانى 288

عبد اللّه بن محمد دعلجى ضبّى 288

عبد اللّه بن محمد صائغ 289

عبد اللّه بن محمد اعرج حسينى 289

عبد اللّه بن محمد بن طاهر 295

عبد اللّه بن محمد طرابلسى 295

عبد اللّه بن محمد عاملى 296

ص:9

عبد اللّه بن محمد مكى 296

عبد اللّه بن محمد بن هبة اللّه 297

عبد اللّه بن محمود بلدجى 297

عبد اللّه بن محمود شوشترى مشهدى 298

عبد اللّه بن مسيّب مسلمى 303

عبد اللّه بن موسى 303

عبد اللّه بن معمار 304

عبدكى استرآبادى 304

عبد اللطيف بن على بن ابى جامع عاملى 305

عبد اللطيف بن نعمة اللّه عيناثى 305

عبد اللطيف بن على ابن ابى جامع 306

عبيد اللّه بن عبد اللّه حسكانى 306

عبد المطلب بن پادشاه حسينى جوزى حلى 307

عبد محمد بن احمد هجرى 308

عبد المطلب بن احمد اعرج عبيدلى 308

عبد المحسن بن محمد عاملى شامى 315

عبد المطلب بن مرتضى حسينى 319

عبد المطلب بن يحيى طالقانى 320

عبد الملك بن اسحاق قمى 320

عبد الملك بن اسحاق قمى كاشانى 321

عبد الملك عاملى بعلبكى 321

عبد الملك فتحان كاشانى 321

عبد الملك بن محمد ورامينى 321

عبد الملك بن قذه حلبى 322

عبد الملك بن معافى 322

عبد النبى بن احمد عاملى نباطى 322

عبد النبى بن احمد هجرى بحرانى 322

عبد النبى بن سعد جزائرى 323

عبد النبى بن على عاملى نباطى 328

عبد الواحد 328

عبد الواحد بن ابى الجبل عاملى 329

عبد الواحد بن اسماعيل طبرى رويانى 329

عبد الواحد حبشى 333

عبد الواحد بن صفى نعمانى 333

عبد الواحد بن محمد طالقانى 334

عبد الواحد بن محمد بن عبد اللّه 335

عبد الواحد بن محمد نيشابورى 335

عبد الواحد بن محمد تميمى آمدى 336

عبد الواحد بن مهدى 340

عبد الوحيد واعظ گيلانى 340

عبد الوهاب بن حسين استرآبادى 342

عبد الوهاب حسينى تبريزى 342

عبد الوهاب بن ساجى 345

عبد الوهاب بن على حسينى استرآبادى 345

عبد الوهاب بن قليج ارسلان 347

عبيد بن زاكانى قزوينى 349

عبيد بن كثير عامرى 350

عبيد اللّه بن احمد مقرى 351

عبيد اللّه بن حسن بن بابويه قمى رازى 352

عبيد اللّه بن احمد ابن الكوفى 253

عبيد اللّه بن عبد اللّه حسكانى اعور 353

عبيد اللّه بن عبد اللّه سعدآبادى 358

عبيد اللّه بن عبد الواحد نصيبى 361

عبيد اللّه بن على 361

ص:10

عبيد اللّه بن فضل تيّهانى 363

عبيد اللّه بن محمد بيهقى 364

عبيد اللّه بن محمد شيبانى بزّاز 364

عبيد اللّه بن موسى علوى 364

عبيد اللّه بن موسى بن على الرضا(ع)366

عثمان بن احمد واسطى 366

عثمان دقاق 367

عثمان بن محمد هروى 367

عدنان بن محمد رضى بغدادى 367

عربى بن مسافر عبادى حلّى 371

عز الدّين آملى 373

عز الدّين بن فضل اللّه حسنى راوندى 373

عزيز حسينى جزائرى 374

علاء الملك بن عبد القادر مرعشى 374

عزيز اللّه حسينى اردبيلى 375

عزيزى بن عراقى حسينى 375

عطاء اللّه بن فضل اللّه دشتكى شيرازى 376

عطاء اللّه رودسرى گيلانى 379

عطاء اللّه بن فضل اللّه حسينى 380

عطاء اللّه بن محمود حسينى 380

عطية بن ابراهيم بن على 381

عقيل بن حسين علوى 382

عقيل بن محمد سمرقندى 382

علام 383

علم بن سيف 383

علوى بن اسماعيل حسينى بحرانى 385

على،زين الدّين 385

على آملى 386

على بن ابراهيم 387

على بن ابراهيم ورامينى 387

على بن ابراهيم عريضى حسينى 387

على بن ابراهيم بن ابى جمهور احساوى 388

على بن ابو ابراهيم 389

على بن ابى الحسن العاملى الجبعى 392

على بن قطب الدّين راوندى 394

على بن ابى الرضا علوى حائرى 395

على بن ابى جيّد 395

على بن ابى زيد 395

على بن ابى سعد خيّاط 395

على بن ابى سعد كاشانى 396

على بن ابى سهل قزوينى 397

على بن ابى طالب حسينى آملى 397

على بن ابى طالب خيارى رازى 397

على بن ابى طالب زحنى 397

على بن ابى طالب سيلقى 398

على بن ابى طالب تميمى 398

على بن ابى عبد اللّه هوشمى 400

على بن صدر الدّين 400

على بن ابو الفضل ديباجى 400

على بن ابى القاسم مسكنى 401

على بن ابى قرّه 401

على بن ابى المعالى حسينى 401

على بن احمد بن ابى جيّد 401

على بن احمد بزوفرى 401

ص:11

على بن احمد گرگانى جوهرى 401

على بن احمد 402

على بن احمد عيناثى 402

على بن احمد كوفى 403

على بن احمد اسدى كوفى 403

على بن احمد رميلى 405

على بن احمد مشغرى 406

على بن احمد مطارآبادى 407

على بن احمد طوسى 409

على بن احمد حانينى 410

على بن احمد برقى 410

على بن احمد مازندرانى 410

على بن احمد علوى 410

على بن احمد فنجكردى نيشابورى 411

على بن احمد،زين الدّين 411

على بن احمد صيداوى 411

على بن احمد مشهدى احسائى 411

على بن احمد عاملى 412

على بن احمد قمى اشعرى 413

على بن احمد فنجكردى نيشابورى 416

على بن احمد سديدى حلّى 419

على بن احمد اصفهانى 419

على بن احمد مزيدى 420

على بن احمد علوى كوفى 420

على بن احمد نحاريرى 427

على خان مدنى شيرازى 429

على بن احمد عاملى نباطى 436

على بن احمد نسوى 437

على بن احمد عيناثى 438

على بن شيخ جمال الدّين احمد 438

على استرآبادى،شرف الدّين 441

على استرآبادى زين الدّين 441

على بن استرآبادى،عماد الدّين 442

على بن بشاره عاملى حنّاط 443

على بن اسحاق معادى 445

على بن اسماعيل 445

على اصغر بن محمد يوسف قزوينى 445

على انجوى شيرازى 446

على بن بلال مهلّبى 447

على بن بندار هوشمى 447

على بن بوقى 447

على بن تاج الدّين كيشكى 447

على شوشترى 448

على تولينى نحاريرى 448

على توابنى 449

على بن ثابت سوراوى 449

على بن جبير 449

على بن جعفر بن دبيسى 449

على بن جعفر نيشابورى 450

على بن جعفر مدائنى علوى 451

على بن جعفر جامعانى 451

على گيلانى هندى 452

على بن ابى سهل قزوينى 453

على بن بلال مهلّبى 455

ص:12

على بن حبشى 455

على بن حبشى كاتب 456

على بن حجة اللّه شولستانى 457

على بن حسن 463

على بن حسن عريضى 464

على بن حسن بن احمد مظاهر 464

على بن حسن حسينى 465

على بن حسن زوارى 465

على بن حسن سبزوارى 469

على بن حسن شدقم 469

على بن حسن،زين الدّين 469

على بن حسن سرابشنوى 471

على،شرف الدّين 472

على بن حسن شاذان قمى 472

على بن حسن علوى 473

على بن سيّد ابو المكارم 473

على بن محسن قاضى تنوخى 475

على بن حسن بن فضل طبرسى 480

على بن حسن غلاله 482

على بن حسن بن على طبرسى 483

على بن حسن دستگردى 483

على بن حسن طبرى 484

على بن حسن احنفى كاشانى 484

على بن حسن حرّ عاملى 484

على بن حسن استرآبادى 484

على بن حسن خازن حائرى 486

على بن حسن حارثى 488

على بن حسن حلّى 490

على بن حسين موسوى عاملى 490

على بن حسين وارانى 492

على بن حسين جوانى 493

على بن حسين جاستى 493

على بن حسين قرشى 494

على بن حسين خيّاط 495

على حسينى 495

على بن كمال الدّين حسين طبيب 495

على بن حسين حسّنى 497

على بن حسين حسينى خوزى 498

على بن حسين واسطى 500

على بن حسين عبدانى راوندى 501

على بن حسين جاستى 501

على بن حسين شفيهنى 502

على بن حسين رازى 503

على بن حسين مقدادى 503

على بن حسين هذلى 504

على بن حسين بن محمد 508

على بن حسين صائغ عاملى 509

علىّ بن عبد الحسين حلّى 511

على بن حسين كاشفى بيهقى 512

على بن حسين بن على رازى 518

على حسينى خلخالى 519

على بن حسين منجم 519

على بن حسين بن عبد العالى كركى 519

پيوست 545

ص:13

ص:14

ص:16

نام برده است و سيد فخار بن معدّ موسوى (1)از وى روايت مى كند.و از آثار او:كتاب الفضائل (2)كه كتاب ارزنده اى است و نسخه اى از آن نزد ما موجود است.

مؤلف گويد:شاذان قمى در مدينه مى زيست،و از شيخ عماد الدّين محمد بن ابو القاسم طبرى مؤلف بشارة المصطفى روايت مى كرده است.از آغاز سند برخى از نسخه هاى تفسير امام حسن عسكرى(ع)استفاده مى شود؛از سيد محمد بن شراهنك حسنى گرگانى نيز روايت مى كرده است.

شاذان معاصر با ابن ادريس بوده است و از سيد ابو المكارم بن زهره حلبى روايت كرده است و كتاب ازاحة العلة يادشدۀ او در بحار الانوار درج شده است و من نسخه هايى از آن را ديده ام؛او اين كتاب را به خواهش امير الحاج جمال الدّين فرامرز بن على بصرانى گرگانى در سال 558 هجرى تأليف كرده است.اين كتاب مشتمل است بر اخبار ائمۀ طاهرين و مباحث فقهى مفيد و ارزنده اى را در خود دارد.

شاذان به توسط شيخ عماد الدّين طبرى از ابو على فرزند شيخ طوسى روايت كرده است.همچنين از شيخ ابو محمد عبد اللّه بن محمد بن عمر طرابلسى و شيخ فقيه ابو محمد ريحان بن عبد اللّه حبشى و ابو عبد اللّه محمد بن عبد العزيز روايت مى كرده است و ممكن است اين ابو عبد اللّه همان شيخ محمد بن عبد العزيز بن ابو طالب قمى باشد كه پس از آن به نام و نشان او اشاره مى شود.

ديگر رساله اى در تحقيق قبلۀ بلاد عراق است.من اين رساله را ديده ام و نسخه اى از آن را در اختيار دارم و همگى اين رسالۀ مختصر را استاد استناد در مجلد مزار بحار الانوار نقل كرده است.

مير مبرور مراتب علمى را از سيد فاضل امير فيض اللّه تفرشى بهره برده است و در نجف اشرف در سال بعد از هزار از هجرت در گذشته است (1).

بطورى كه ملا محمد طاهر فاضل قمى در آخر مقدمۀ كتاب حجة الاسلام فى شرح تهذيب الاحكام تصريح كرده است.شولستانى از ميرزا محمد استرآبادى صاحب رجال هم روايت مى كرده است (2).

پس از شرف الدّين بوده اند-نقل كرده است و اين كتاب در دو نسخه تدوين شده است.

يكى از آنها كه اضافاتى بر ديگرى دارد از كنز الفوائد كراجكى و از كتاب ما نزل من القرآن فى اهل البيت عليهم السّلام محمد بن عباس معروف به ابن حجام كه از ثقات بوده، روايت كرده است.

مؤلف گويد،استاد استناد در آغاز بحار الانوار (1)مى نويسد:سيد فاضل عالم زكى شرف الدّين على حسينى استرآبادى-كه در نجف اشرف مى زيسته و مؤلف كتاب الغروية فى شرح الجعفرية است-از شاگردان شيخ اجل نور الدّين على بن عبد العالى كركى بوده است،و حد اكثر مطالب كتاب آيات باهره را از تفسير شيخ جليل محمد بن عباس بن على بن مروان بن مهيار،استفاده كرده است.

بار ديگر استاد استناد در فصل دوم بحار (2)مى نويسد:گروهى از متأخران از آن كتاب روايت كرده اند درعين حال در رديف ديگر از كتابها قرار نگرفته است.

من خود نسخه اى از آن كتاب را در تبريز ديده ام كه در آن از ابن شهرآشوب؛سيد مرتضى،شيخ طوسى،شيخ مفيد و شيخ حسن بن ابى الحسن ديلمى و امثال ايشان روايت كرده است.بنابراين كتاب آيات باهره از آثار كراجكى نمى باشد (3).

كرد و عازم عتبات عاليات گرديد و مقام صدارت به عهدۀ امير عبد الباقى كه محبوب ممالك اسلامى بود درآمد.

حسن بيگ در احسن التواريخ گويد:سيد شريف شيرازى از نوادگان سيد شريف علامۀ جرجانى بود و ساليان چندى منصب صدارت و نخست وزيرى شاه اسماعيل صفوى را عهده دار بود و در انتشار مذهب حق اثناعشرى كوششى قابل تقدير و تلاشى فراوان داشت و در اهانت كردن به طايفۀ گمراه و حقير شمردن مبالغه كرد تا آنجا كه صفحات روزگار خدمات خداپسندانۀ او را مسطور مى دارد و كوششهاى بى دريغ او را زبانزد عوام و خواص مى گرداند.

سيد شريف صدر در سال 920 هجرى در لشكرگاه شاه اسماعيل صفوى در مصافى كه با سلطان سليم پادشاه روم داشت از پاى درآمد و در آن گيرودار از جمله ساداتى كه به جوار رحمت حق پيوستند امير عبد الباقى و سيد محمد كمونه و جمعى ديگر بودند و اين كارزار يك سال پس از تولد شاه تهماسب صفوى اتفاق افتاد و چهارده سال از سلطنت شاه اسماعيل گذشته بود. (1)

تاريخ جهان آرا ضمن بيان وقايع سال 915 هجرى مى نويسد:در اين سال شاه اسماعيل صفوى منصب صدارت را،بعد از قتل قاضى محمد كاشى مستقلا برعهدۀ امير شريف شيرازى كه از نوادگان دخترى علاّمه بود،گذاشت.

قاضى محمد كاشى-كه داراى مقام صدارت و امارت بود-افراد را بدون جهت مى كشت و به انواع فسقها مى پرداخت و كشته شدن وى،در نهمين سال سلطنت شاه اسماعيل،قبل از كارزار با خان ازبك بوده است.

ص:24

در ضمن بيان وقايع سال 917 هجرى نيز مى نويسد:در اين سال امير سيد شريف عازم عراق عرب شد و اسماعيل،منصب صدارت را به عهدۀ امير عبد الباقى يزدى-كه از نوادگان امير نعمت اللّه كرمانى بود-گذاشت.

مؤلف گويد:از قرينه پيداست كه مير سيد شريف پس از بازگشت از عتبات،در امور صدارت با امير عبد الباقى مشاركت مى نمود.

مؤلف گويد:منتجب الدّين بدون واسطه از وى روايت مى كرده است؛بطورى كه از فرائد السمطين فى فضائل المرتضى و البتول و السبطين برمى آيد:خود شمس الشرف، از شيخ مفيد عبد الرحمن بن احمد بن حسين نيشابورى خزاعى روايت مى كرده است، ولى فرائد او را به نام سيد ابو محمد شمس الشرف بن على بن عبد اللّه حسنى سلعى معرفى كرده است و ممكن است هر دو تن يكى باشند.

كتابها و روايات شيخ مجاز بوده است.

نام بردارى از سعيد بن هبة اللّه(قطب راوندى)يادآورى شده كه از آثار او الاغراب فى الاعراب است و نسخه اى به نام الاغراب فى الاعراب در نزد ما مى باشد كه نسخۀ بى سابقه اى است و مؤلف آن ناشناخته است و ظاهرا يا از قطب راوندى است يا از ديگرى،در اين اثر،آيه اى را متذكر شده و هفده وجه از وجوه اعراب را در ذيل آن يادآورى كرده است و بيتى را نوشته است و نود وجه از وجوه اعراب را در ذيل آن شرح داده است و دو بيت را ياد كرده و صد و سى و چهار وجه از وجوه اعراب آن را متذكر شده است و در ذيل بيتى ديگر،بيست و دو وجه و در ذيل بيت ديگر،ده وجه و در ذيل بيتى ديگر،نود و هفت وجه و در ذيل بيتى ديگر،هفتصد و شصت و پنج وجه و در ذيل بيتى ديگر،هزار هزار وجه و هشت هزار وجه از وجوه اعراب آنها را ياد كرده و مفصلا شرح داده است.

مؤلف گويد:من هم نسخه اى از آن را ديده ام و نزد من هم نسخه اى از آن موجود است كه مؤلف آن را نمى شناسم.

مسافرتى به عراق كرد و در جوار مرقد مقدس حضرت موسى بن جعفر(ع)مجاورت اختيار كرد و از معاصران است (1).

مى پرداخته اند،نام او را نيز ذكر كرده است.

محمد به شيخ فاضل نجم الدّين طمان بن احمد عاملى،آمده است:شمس الدّين از سيد فخار و شيخ نجيب الدّين بن نما و گروهى ديگر روايت كرده است.

و در ضمن روايت از سيّد فخار مى نويسد:شمس الدّين به سال 630 هجرى برسيد فخار در حلّه قرائت كردى و سيد از فقيه محمد بن ادريس و از مشايخ ديگر روايت داشته و در آن سال نيز،سيد فخار درگذشته است.

در ضمن روايت از شيخ نجيب الدّين بن نما مى نويسد:نجيب الدّين همگى قرائتها و روايتها و اجازاتى را كه در اختيار داشته،به شمس الدّين اعطا كرده است و او را مأذون در روايت نموده و اين اذن و اجازه در ضمن چند تاريخ اتفاق افتاده كه آخرين آنها سال 637 هجرى بوده است.او همچنين مى گويد:نجم الدّين طمان بر سيد بن طاوس قرائت كردى و سال 634 هجرى كه سال رحلت سيّد است به وى اجازه داده است (1).

شهيد اول در بعضى از اجازاتش مى نويسد:پدرم جمال الدّين ابو محمد مكى- رحمة اللّه-از شاگردان شيخ علاّمه فاضل نجم الدّين طمان بوده و در سالى كه به حجاز مى رفته پدرم با وى مراوده داشته و نجم الدّين نزديك به سال 727 هجرى در مدينه درگذشته است.

شيخ حسن در حواشى اجازه اش مى نويسد:از خط شهيد اول در چندين موضع به دست مى آيد كه وى را نجم الدّين طمان معرفى كرده است و از خط شمس الدّين محمد بن احمد بن صالح مذكور و جمعى ديگر از بزرگان،چنين استفاده مى شود كه وى را نجم الدّين طمّان(با تشديد ميم بر وزن فعال)نوشته اند و پس از چندى بر پشت كتابى چنين نوشته بود«يثق بالله الصمد طومان بن احمد»و از اين نوشته چنان برمى آيد كه قول شهيد برتر و درست تر از ديگران است.

و نيز شيخ حسن گويد:به خط شهيد ديدم كه سيد جليل ابو طالب احمد بن

ص:37

ابو ابراهيم محمد بن زهره حسينى خبر داده است كه عمويش سيد علاء الدّين،از شيخ امام نجم الدّين طمان بن احمد عاملى به روايت عامه مفتخر گرديده است و كتاب ارشاد بر او خوانده است.

شيخ حسن گويد:از كلام شيخ محمد بن صالح(شمس الدّين)استفاده مى شود:

طمان مردى با جلالت بوده است و صورت اجازه اش اين است:شيخ اجل عالم فاضل و فقيه مجتهد نجم الدّين طمان بن احمد شامى عاملى،كتاب فقهى نهاية را كه از آثار شيخ ما ابو جعفر محمد بن حسن طوسى است،بر ما قرائت كرده است و قرائت نيكوى،وى دليل بر فضل و دانش اوست،و پس از آن كتاب به قرائت كتاب استبصار كه در مختلفات اخبار است پرداخته و من به قدر توانايى ام آنچه را لازم مى دانستم از اخبار صحيح و امثال آن، براى او تشريح كردم؛پس از اين به قرائت جزء اول و دوم از مبسوط پرداخته است و فصلهايى چند از جزء سوم آن كتاب را بر من قرائت كرده است و از تحقيقات لازم اين كتاب هم بهره ور شده است.

در چند مورد-جز اين اجازه-از آثار ديگر هم،به مدح و ثناى او دست يافتم (1).

عمرو بن جندل بن سفيان و به قول ديگر ظالم بن سارق و به نقلى سارق بن ظالم و به عبارت ديگر عمرو بن ظالم دئلى و يا ديلمى از بزرگان تابعان و اعيان ايشان بوده و به سماع احاديث حضرت مولى عليه السّلام و عمر رسيده است و پسرش ابو حرب بن بريدة از وى روايت كرده است.ابو الاسود در جنگ صفين در ركاب حضرت مولى عليه السّلام شرفياب بوده و والى گرى بصره را كه در عهدۀ ابن عباس بود به اختيار درآورد.او نخستين كسى است پس از مولى على عليه السّلام كه به استنباط علم نحو اقدام نمود و در طاعون همگانى سال 67 هجرى پس از عمرى طولانى،در شهر بصره درگذشت.

در صحاح گويد:اسمى كه بر وزن فعل(به ضم فا و كسر عين باشد بجز از دئل نيافته ام و ابو الاسود را به كسى كه داراى چنان اسم و چنان وزنى بوده است،نسبت داده اند و كسرۀ همزه را طبق رويۀ خودشان-كه توالى دو كسره همراه با ياء نسبت ثقيل است-به فتحه تغيير داده اند مانند ياء نسبت در نمر كه آن را نمرى گويند.گاهى وى را ابو الاسود دؤلى مى گويند و همزه را به واو بدل سازند،زيرا هرگاه همزۀ مفتوح،پيش از آن ضمه باشد همزه را قلب به واو مى كنند چنان كه در جؤن جون و در مؤمن مومن گويند.

ابن كلبى گويد:ابو الاسود ديلى چه هرگاه همزه مكسور باشد قلب به ياء مى شود،و در صورتى كه ياء مكسور شود،دال مكسور مى گردد،تا ياء باقى بماند، چنان كه گويند وديع.نام و نسب او از اين قرار است:ظالم بن عمرو بن حلس بن نفاثة بن عدى بن دئل بن بكر بن كنانه.اصمعى گويد:عيسى بن عمرو به اطلاع من رسانيد دئل بن بكر كنانى در اصل دؤل با همزه بوده است كه حجازيها همزه را ناديده گرفته و دول گفته اند.

خلاصه آنكه ابو الاسود دولى از برگزيدگان ياران حضرت امير المؤمنين و حسنين و سجاد عليهم السّلام و از اجلاء مردان ايشان بوده است.پايان حاشيۀ سيد داماد(اختيار رجال كشّى).

مؤلف گويد:از كلام سيد داماد به دست آمد كه ابو الاسود از شيعيان خالص الولاى اماميه بوده است ولى در كتابهاى رجال اصحاب او را به اين عنوان نيافتم،و سيد خود عالم به آن چيزى است كه نوشته است.

ص:40

ابو الاسود علم نحو را از حضرت مولى-صلوات اللّه عليه-استفاده كرده و در روزگار خلافت عبد اللّه بن زبير درگذشت و فرزند او به نام ابو حرب بن ابى الاسود- بطورى كه از يكى از اسانيد خبرهاى مجالس طوسى به دست مى آيد-از ابو ذر غفارى روايت مى كرده است.

مؤلف طبقات الادباء و كفعمى در اختصار،او را ظالم بن عمرو بن سفيان،و شيخ طوسى در رجال نيز او را به همين عنوان ذكر كرده است.ولى شيخ طوسى او را بطور اختصار ذكر كرده است و نام برخى از نياى او را كه معمول هم مى باشد،حذف نموده است.

كلمۀ ظالم با ظاى منقوط ضبط شده و بعضى كه او را طالم با طاى بى نقطه گفته اند اشتباه است.

آنچه از كتابها استفاده مى شود آن است كه ابو الاسود شيعه بوده است و به نقلى هم پس از حضرت مولى على عليه السّلام با معاويه ارتباط پيدا كرد و از سوى او قاضى بصره شد.نظر به اينكه تشيع وى محرز بوده،ما از او در اين باب ياد كرديم.

سيوطى در طبقات النحاة ذيل حرف ظاى منقوط مى نويسد:ظالم بن عمرو بن ظالم و به قولى ابن سفيان بن عمر بن حلس بن نفاثة بن عدى بن دئل[بن بكر بن كنانة ابو الاسود دئلى بصرى].بطورى كه ما در آغاز طبقات الكبرى نوشته ايم:ابو الاسود نخستين كسى است كه علم نحو را وضع كرد و هم درخصوص اختلاف نخستين واضع و در سبب آن تحقيقات لازم را ايراد كرده ايم،بدانجا مراجعه نماييد و همچنين در نام و نسب او اختلاف بسيارى است كه در طبقات متذكر شده ايم.

ابو الاسود از بزرگان تابعان بوده است و از كمال انديشه و فكر برخوردار بوده است و شاعرى شيعى و حاضرجواب و در نقل حديث ثقه بوده است و از على(ع)و عمر و ابن عباس و ابو ذر و ديگران روايت مى كرده است،و فرزندش ابو حرب و يحيى بن يعمر از وى روايت داشته اند.به مصاحبت حضرت امير المؤمنين على بن ابى طالب عليه السّلام مفتخر گرديد و در جنگ صفين در ركاب آن حضرت بوده است.به دربار معاويه رفت و از سوى او اكرام شد و به جايزه اى فاخر رسيد و داورى بصره را عهده دار

ص:41

گرديد و نخستين كسى مى باشد كه قرآن را نقطه گذارى كرده است.

جاحظ گويد:ابو الاسود در طبقات اعلام معدود است و در كليۀ مراتب بر ديگران مقدم بوده و در همگى آنها اثرى ارزنده دارد،به طورى كه از تابعان،فقيهان،محدثان، سرايندگان،شرافتمندان،سواركاران،اميران،خردمندان،نحويان،حاضرجوابان و از شيعيان بشمار مى آيد،و سال 69 هجرى به بيمارى طاعون درگذشت (1).

شيخ ركن الدّين على بن ابى بكر حديثى در كتاب الركنى فى تقوية كلام النحوى كه كتاب بزرگى در علم نحو است مى نويسد:ابو الاسود دولى-كه استاد حسن و حسين عليهما السّلام است (2)-نخستين كسى است كه علم نحو را وضع كرد و گفته مى شود اين فن را از على عليه السّلام فراگرفته است.علت وضع نحو آن بود كه در روزگار عثمان زنى بر معاويه وارد شد و گفت:«ابوى مات و ترك مالا»پدرم مرد و ثروتى را باقى گذارد.معاويه از لحن كلام او اظهار تنفر كرد و به مجردى كه حضرت مولى على عليه السّلام از اين موضوع اطلاع پيدا كرد فن نحو را براى ابو الاسود ترسيم نمود و او را به اين علم راهنمايى فرمود.ابو الاسود،نخست باب ياء و باب اضافه را تدوين كرد.پس از آن،از مردى شنيد كه آيۀ شريفۀ «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ... توبه3/».را به جر رسوله مى خواند.به دنبال آن باب عطف و نعت را تدوين كرد.

در يكى از روزها دخترش به وى گفت:«ما احسن السماء»به ضم سماء و به عنوان استفهام ادا كرد،يعنى چه چيزى در آسمان خوب است.ابو الاسود گفت:نجومها (ستارگان آن).دختر گفت:منظورم از اين جمله سؤال از چگونگى صفا و طراوت آسمان بود.گفت:اگر نظرت اين بود بايد مى گفتى:«ما احسن السماء»احسن را به فتح تلفظ كنى.ابو الاسود به دنبال اين گفتگو باب تعجب و استفهام را وضع كرد.

پس از آن،پنج تن از دانشوران كه دو تن از آنها دو فرزندش عطا و ابو الحارث،و

ص:42

سه تن ديگر به نامهاى عنبسه و ميمون و يحيى بن نعمان قواعد نحو را از او آموختند.

ابو اسحاق حضرمى و عيسى ثقفى و ابو عمرو بن علاء قواعد اين علم را از ايشان برگرفتند و خليل بن احمد قواعد نحو را از عيسى ثقفى فراگرفت،و در اين رشته بر ديگران تفوق يافت،و سيبويه از خليل بن احمد و اخفش از سيبويه علم نحو را فراگرفتند.

پس از اين نحويها به دو دسته كوفى و بصرى تقسيم شدند.كسائى مراتب نحو را به فرّاء آموخت،و ابو العباس تغلب از فرّاء،و ابن انبارى از تغلب استفاده كرده اند؛همگى آنها كوفى اند.سيبويه كه از بصريها بود به كرسى تدريس نشست و اخفش با آنكه سالها خدمت خليل را عهده دار گرديده بود در محضر سيبويه حضور پيدا مى كرد و فنون نحو را از او فرامى گرفت و قطرب محمد بن مستنير از سيبويه و اخفش قواعد نحوى را كسب مى كرد و صالح جرمى و بكر مازنى شاگردى قطرب را عهده دار گرديدند و محمد مبرّد از اين دو تن بهره مند گرديدند و ابو اسحاق زجّاج و ابو بكر بن سراج و ابن درستويه و محمد كيسان از مبرّد بهره بردند و ابو على فسوى و ابو سعيد سيرافى و على رمانى از ايشان بهره مند شدند و ابو على فارسى از سيرافى و رمانى بهره برد و ابو الفتح جنّى از ابو على فارسى و عبد القاهر جرجانى از ابو الفتح جنّى استفاده كرد.پس از ايشان شخصى كه قابل توجه باشد ظهور نكرد.

مؤلف گويد:ركن الدّين اظهار داشت:«ابو الاسود استاد حضرت امام حسن و امام حسين عليهما السّلام بوده است.».اين اظهاريه بسى باطل است،زيرا حسنين دو تن امام واجب الاطاعة مى باشد،چه در حالت قيام و يا صلح و آرامش باشند و اين دو تن بزرگوارى هستند كه به ديگران دانش مى آموزند و خود از كسى جز خدا دانش فرانمى گيرند.و از اواخر گفتگوى ركن الدّين استفاده مى شود كه ابو على فسوى غير از ابو على فارسى است و يكى از اين دو تن مقدم بر ديگرى بوده است و حال آنكه چنين نيست بلكه ابو على فسوى،و ابو على فارسى كنيۀ يك نفر بوده است.آرى،ابو على فارسى خواهرزاده اى به نام محمد بن حسين داشته است.

و نيز اينكه گفته:«پس از اساطين نحو شخص قابل توجهى ظهور نكرده است» به اين معنى است كه ديگران ناقص تر از اساطين نحو بوده اند،نه آنكه نحوى بنامى پس

ص:43

از ايشان ظهور نكرده باشد.

ملا داود در حاشيۀ شرح عوامل عبد القاهر جرجانى-شرح مزبور از آثار يكى از فضلاى متأخرين عامه است-گويد:در شرح مفتاح العلوم سكاكى آمده است:نخستين بزرگى كه علم نحو را استنباط كرده است امير المؤمنين على عليه السّلام است.

ابو سعيد سيرافى در كتاب اخبار النبى گويد:حد اكثر مردم بر اين عقيده اند كه نخستين كسى كه علم نحو را تأسيس كرد،ابو الاسود دئلى بود،نامش ظالم بن عمرو بن سفيان است و در بصره مى زيست و از مصاحبان على عليه السّلام بوده است.در يكى از روزها شنيد مردى آيۀ «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ....» توبه3/ را به جر «رسوله»قرائت مى كند.با خود گفت:نمى پنداشتم كه زبان آورنده ترين مردم چنين خطايى مرتكب شود؛به دنبال آن به استخراج علم نحو پرداخت.

در حواشى همان حاشيه گفته است:در اواخر شرح اللباب در ضمن تفصيلى چنين آمده است:«خليل بن احمد نخستين پايه گذار علم نحو است.»و بطورى كه بعضى از پيشوايان گفته اند:فراگيرى علم نحو از جمله واجبات كفايى است.

مؤلف گويد:خليل بن احمد نخستين مستنبط و پايه گذار علم نحو نبوده است، بلكه او به تنقيح علم نحو پرداخت و مسائل مربوط به آن را تحرير كرد.در بعضى از كتابها آمده است:نخستين كسى كه علم نحو را تنقيح كرد و زوايد آن را زدود،خليل بن احمد بوده است.

شيخ منتجب الدّين بن بابويه در حكايت چهارم در اواخر كتاب اربعين به اسناد خود از على بن محمد روايت كند كه گفت:به خانۀ ابو الاسود رفتم حلوايى در برابرش بود،دخترش از او تمنا كرد تا مقدارى از آن حلوا به وى بدهد،پدرش گفت:دهانت را باز كن!دختر دهانش را گشود.ابو الاسود به اندازۀ بادامى از آن حلوا در دهان وى گذاشت،سپس به او گفت:اى دختر از خرما استفاده كن كه سودمندتر و سيركننده تر است.دختر گفت:حلوا سودمندتر و گواراتر است.ابو الاسود گفت:اين حلوايى است كه معاويه براى ما فرستاده است تا براثر حيله اى كه در آن به كار برده است،محبت على را از ما سلب كند.دختر گفت:خدا روى او را سياه كند.او مى خواهد با اين حيله ما را از

ص:44

علاقه مندى به سيّد مطهر بازدارد و با حلواى زعفرانى مهر مولا را از دل ما بيرون كند.

پس واى بر آنكه اين حلوا را براى ما فرستاده است؛واى بر خورندۀ آن،سپس دست در دهان خود برده و آنچه را خورده بود قى كرد و گفت:

أبا الشهد المزعفر يا ابن هند نبيع اليك اسلاما و دينا

فلا و اللّه ليس يكون هذا و مولانا امير المؤمنينا

پسر هند حيله گر خواهد تا كه اسلام و دين ز دست دهيم

به خدا هيچ گاه با حلوا ما ز مهر على ز ره نرهيم

كفعمى-كه از دانشمندان اماميه است-در كتاب مختصر نزهة الالباء فى طبقات الادباء ابن انبارى گويد:ابو الاسود دؤلى نخستين پايه گذار علم نحو است و اين فن را ابو الاسود از حضرت على(ع)فراگرفته است.

ابو الاسود گويد:در يكى از اوقات به حضور مبارك حضرت مولا(ع)شرفياب شدم.رقعه اى در دست مباركش مشاهده كردم.پرسيدم يا امير المؤمنين اين رقعه چيست؟در پاسخ گفت:در گفتار مردم درنگ كردم و به اين نتيجه رسيدم كه براثر آميزش با عجمها طرز گفتگوى درست را از دست داده اند بر آن شدم كه قانونى را براى آنها پايه ريزى كنم تا در هنگام گفتگو بدان رجوع كنند و در درستى سخن گفتن به آن اعتماد نمايند؛سپس آن حضرت آن رقعه به من داد و در آن مرقوم فرموده بود،«كلام» به طور كلى بر سه قسم است،اسم و فعل،حرف.اسم،كلمه اى است كه بر مسمى دلالت مى كند.فعل،كلمه اى است كه از كارى خبر مى دهد.حرف،كلمه اى است كه دلالت مستقلى بر معنا ندارد.بدان اى ابو الاسود،اسمها بر سه بخش اند،ظاهر،ضمير و اسمى كه نه ظاهر است و نه ضمير و تفاوتى كه افراد با يكديگر دارند به بخش سوم مربوط است كه نه ظاهر است و نه مضمر.مراد آن حضرت از اين جمله اسم علم مبهم مى باشد.

ابو الاسود گفته است:با راهنمايى حضرت مولى على عليه السّلام،نخستين قاعده اى كه بتوسط من استخراج شد،انّ و اخوات آن بود،تنها از لكنّ خاطر كرده بودم، هنگامى كه آنچه را به دست آورده بودم به عرض مبارك رسانيدم،فرمود:چرا از لكنّ خاطر كردى؟عرض كردم:من لكنّ را از آن حروف و حروف مشبهه به افعال ندانستم،

ص:45

فرمود:چنين نيست بلكه لكنّ هم از آن حروف و«لكنّ»را بدانها ملحق بساز،سپس فرمود:«ما احسن هذا النحو الذى نحوت،چقدر زيباست طريقه اى كه من به وجود آوردم».از آن به بعد اين علم به نام نحو (1)خوانده شد.

گويند:علت اينكه حضرت مولى على عليه السّلام به تدون علم نحو پرداخت آن بود كه شنيد مردى مى گويد:«لا يأكله الا الخاطئين».كه بايد مى گفته:«الا الخاطئون».و هم شنيد كه مردى آيۀ «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ....» توبه3/ را به جر «رسوله»قرائت مى كند.به دنبال قرائت مزبور،از عربى شنيد كه مى گفت:«و انا و اللّه أبرئ ممن برى اللّه منه،من از كسى كه خدا از او بيزار است متنفرم».در جواب او گفت:

اشتباه از آنجاست كه رسوله را به جر خوانده است نه به رفع.

گفته شده است دختر ابو الاسود به پدرش گفت:«ما احسن السماء،چه چيزى در آسمان خوب است».به طريق استفهام اين جمله را ادا كرد،پدرش گفت:«نجومها، ستارگان آن».دختر گفت:مراد من شگفتى از آسمان بود.در پاسخ گفت:اگر چنين قصدى داشتى بايد مى گفتى:«ما احسن السماء»يعنى با صيغۀ تعجب ادا مى كردى،اينجا بود كه ابو الاسود علم نحو را تدوين كرد،و اولين قانونى كه تهيه ديد،باب تعجب بود.

ابو الاسود در سال 69 هجرى براثر طاعون همه گير درگذشت،و نيز گويند:

ابو الاسود پيش از طاعون و در روزگار خلافت ابو حبيب عبد اللّه بن زبير در سن 85 سالگى درگذشت،و منسوب به دؤل بن بكر بن كنانه است.

دئل بر وزن فعل،به ضم فاء و فتح عين،نام جنبنده اى است.سيبويه گويد:در

ص:46

كلام عرب غير از كلمۀ«دئل»هيچ اسم ديگرى بر وزن فعل،وجود ندارد و دئل بر وزن فعل،در گروه عبد القيس و دوول در جمعيت حنيفة موجود مى باشد.

مؤلف گويد:نسب مشهور ابو الاسود-كه بعضى از علما هم در اين مقام يادآورى كرده اند-همان دؤلى است و اينكه گفته اند:دئل،به ضم دال و كسر همزه،اشتباه است، زيرا وزن فعل،به ضم فا و فتح عين،متداول است و كلمه صرد بدين ضبط از جمله كلماتى است كه همگان از آن باخبرند،بنابراين انكار سيبويه كه وزن مزبور منحصر به دئل است،بى اساس خواهد بود.آرى فعل،به ضم فا و كسر عين،كمتر استعمال شده و به جز از كلمۀ دئل كلمه اى ديگر به اين ضبط خاطرنشان نشده است.

ممكن است بگويند:كفعمى در نسب ابو الاسود كلمۀ دئل را بر وزن فعل،به ضم فا و كسر عين،ضبط كرده است و اين ضبط از ناحيۀ وى اشتباه است،و بر سيبويه ايرادى ديگر وارد است و آن اين است كه دؤل را از همين باب ضبط كرده اند و علاوه بر آن مثالهاى ديگرى را كه خواهيم آورد براى اين ضبط آورده اند،بنابراين حصرى كه از سوى سيبويه شده است علت درستى نخواهد داشت.

در برابر آنچه گفته شد مى توان چنين اعتراض كرد كه امثلۀ باقيه ممكن است از باب خلاف قاعده و نقل بودن و امثال اين ها باشد،در پاسخ خواهيم گفت:هرگاه مثالهاى ديگر را از باب خلاف قاعده و نقل بودن بدانيم كلمۀ دؤل نيز از همين باب خواهد بود.

چگونه چنين نباشد و حال آنكه بعضى از ادبا كلمۀ مزبور را به طورى كه خواهد آمد بر سه وجه توجيه كرده اند.آرى،ابن حاجب در كتاب شافيه و شارحان ديگر،از آن ياد نكرده اند و به طورى كه خواهد آمد از كلمه رئم و وعل ياد نموده اند.

جاربردى (1)در شرح شافيه گويد:در ضبط نخستين كه فعل،به ضم فا و كسر عين

ص:47

باشد ايراد شده است كه ضبط مزبور منحصر به دئل است و از ايراد مزبور پاسخ داده شده است كه دئل نام قبيله اى است و از اعلام منقولى است كه از فعل به اسم نقل داده شده است و اسم ابو الاسود دئلى بوده است و هرگاه احتمال داده شود كه نام جنبنده اى است شبيه به موش خرما به طورى كه همين نظريه را بعضى از ادبا در ذيل شعر كعب بن مالك كه در جنگ مدينه به توصيف لشكر ابو سفيان پرداخته و گويد:

جاءوا بجيش لو قيس معرسه ما كان الا كمعرس الدئل

با لشكرى به جنگ همى خاست پور حرب جايش به قدر جايگه ابن عرس نيست

پس چرا كلمۀ مزبور را منقول از فعل ندانيم ليكن شاذ و دور از اصطلاح است.

مؤلف گويد:اينكه جاربردى گفته«دئلى اسم ابو الاسود بوده است»نادرست است،بلكه دؤل نام قبيله اى است و دئل بر وزن مثل نام جنبنده اى شبيه موش خرما.آنچه از پاسخ ايراد معروف است آن است كه دئل منقول از دأل يدأل دألا و دأآلا و كلمه دأل را عرب در هنگام جابجايى و تحرك بكار مى برد و مؤلف مناهج گفته است:دئل از اصل دأل يدأل دألا و دألانا به دست آمده و دألا در موقعى استعمال مى نمايند كه انسان جورى حركت كند كه گويا بار سنگينى را بر دوش گرفته است و براثر سنگينى آن بار گامها را نزديك به يكديگر برمى دارد.

و ممكن است پاسخ از رئم را به همان نحوى داد كه از دئل پاسخ داده شد يعنى از نظر خلاف قاعده و نقل بودن و درعين حال بيرون از تأمل نمى باشد.

جاربردى پس از اين گفته است:رئم نام نشيمنگاه است و وعل هم لغتى در الوعل (بز كوهى)،و از اين دو هم پاسخ داده شده است كه از اعلام منقول از افعالند از قبيل تنوط و تبشر كه نام دو پرنده اند.اصمعى گويد:اين پرنده را ازآن جهت تنوط گفته اند كه نخهايى از شاخه ها مى آويزد و سپس لانه خود را به وسيلۀ آنها تنظيم مى نمايد و تخم گذارى مى كند (1).

ص:48

شيخ ابو الحسن سلامة بن غيّاض بن احمد شامى كه از نحويهاى بنام است (1).در آغاز كتاب المصباح كه در علم نحو تأليف كرده مى نويسد:روزى ابو الاسود دئلى حضور مبارك حضرت مولى على عليه السّلام شرفياب شد،مشاهده كرد كه آن حضرت در انديشه فرورفته است.پرسيد يا امير مؤمنان سبب در انديشه فرورفتن شما چيست؟فرمود:

سخنى نابجا از بعضى از مردم شنيدم و همت گماشتم تا اصولى را تدوين كنم كه مشتمل بر قانون كلام عرب بوده باشد؛ابو الاسود گويد:به عرض رسانيدم هرگاه چنين انديشه اى را جامۀ عمل بپوشانيد،گروهى را از هلاكت رهايى بخشيده ايد.امام(ع)پس از اين رقعه اى را به من اعطا فرمود كه در آن مرقوم داشته بود،كلام عرب به طور كلى بر سه بخش است،اسم و فعل و حرف،اسم كلمه اى است كه بر مسمى دلالت مى كند.فعل كلمه اى است كه بر كار انسان دلالت مى كند و حرف كلمه اى است كه نه اسم است و نه فعل.

علاوه بر اين قواعد بسيار ديگرى را براى من تقرير فرموده است و من از آن مقام مقدّس استدعا كردم كه اجازه فرمايند تا من هم قواعدى بدان بيفزايم؛پس از آنكه مأذون شدم قواعدى را استخراج كردم پاره اى از آنها را نپذيرفت و بخشى را هم خود بدان بيفزود.

در روايتى آمده است حضرت مولى على عليه السّلام مرقومه اى در اختيار او گذارد و فرمود:«انح هذا النحو اين گونه قواعد عربيت را استخراج كن.»و به همين

ص:49

مناسبت اين علم را نحو ناميدند.

پس از آنكه قواعد نحو به راهنماييهاى حضرت مولى به دست ابو الاسود استخراج شد عنبسه بن فيل قواعد نحو را از وى فراگرفت.سپس ميمون اقرن از عنبسه و عبد اللّه بن اسحاق حضرمى،از ميمون و عيسى بن عمر،از عبد اللّه حضرمى و خليل بن احمد،از عيسى و سيبويه كه ابو بشر عمرو بن عثمان حارثى (1)باشد از خليل و ابو الحسن اخفش (2)كه سعيد بن مسعده مجاشعى باشد از سيبويه و ابو عثمان مازنى،از اخفش و ابو العباس محمد بن محمد بن يزيد مبرد،از مازنى و ابو بكر بن سراج از مبرد و ابو على حسين بن احمد الفاسى،از ابن سراج و على بن عيسى ربعى كه همان بو نصر ضرير باشد، از ابو على فارسى و ابن بابشاذ،از ربعى و ابن بركات،از ابن بابشاذ و ما قواعد را از ابن بركات و ديگران-خدا همۀ آنان را بيامرزاد-فراگرفته ايم و بالاخره از پى سلسلۀ مذكوره در طول زمانها هريك از نحويها طبق انديشۀ خود قواعد ديگرى اندك اندك بر آنها اضافه كردند تا آنجاكه حوزۀ علم نحو،رو به افزايش گذاشت و اذهان همه را در اين زمينه به وجد و شور درآورد،و اين است كه گفته اند:آغاز نحو به پارسى يعنى سيبويه گشايش يافت و پايان آن هم به پارسى يعنى ابو على سرانجام يافت،و افزوده اند كه در ميان آغاز و انجام آن كسى مانند اين دو نحوى به وجود نيامد و آنگاه كه اين دو تن را به اين پايه از اهميت بستايند بر خردمندان تيزگوش لازم است تا بدانند كه دانشوران نحوى تا چه اندازه در راه به ثمر رسانيدن اين علم كوشش و جدّيت نمودند.

و نيز گويد:ازآن پس كه حضرت مولا عليه السّلام حروفى را تدوين نمود تا ابو الاسود آنها را در اختيار مردم درآورد و زبان ازدست دادۀ خود را كه براثر اختلاط با

ص:50

عجمان به طاق نسيان گذارده اند،بازيابند،ابو الاسود طبق فرمان حضرت مولا عليه السّلام از هيچ گونه كوششى بازنماند و براى تعليم دادن دستور زبان عربى بخلى به خود راه نداد و همواره به كوشش خود مى افزود،تا روزى شنيد يكى از قاريهاى قرآن آيه «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ....» توبه3/ را به كسر لام قرائت مى كند.از شنيدن اين اشتباه با خود گفت بر من است كه آنى مردم را از دست ندهم به دنبال اين انديشه خوشنويسى را به حضور خواند و به او گفت:هرگاه ديدى دهان گرد كنم نقطه بر جانب حرف گذار و چون دهن بگشايم،نقطه بر سر حرف نه و چون دو لب به هم نزديك آرم نقطه در زير حرف بگذار،اگر در حين تلفظ توجه كردى كه صداى حرف از بينى من بيرون آمد (1)دونقطه بر حرف اضافه كن.كاتب طبق دستور او رفتار كرد و در نتيجه اعراب حروف در آن روزگار از نقطه ها تشكيل يافت.پس از آن براثر گذشت زمان و لطافت و ظرافتى كه در صنعت نحو به كار برده شد و تهذيب و تنقيحى كه در آن به عمل آمد،در صدد برآمدند تا اعراب حروف را با نشان روشن ترى تعيين نمايند،بدين مناسبت همان نقطۀ واحد در برابر حرف را اشباع كرده و واو كوچكى از آن ساختند و آن را تحت عنوان ضمه روى حرف قرار دادند و براى فتحه الف كوچكى تعيين كرده باز آن را روى حرف گذاشتند و براى كسره الف كوچكى قرار داده زير حرف درآوردند تا بدين وسيله حالت اشتراك جر و نصب در حروف را از يكديگر جدا سازند و براى حرفى كه خالى از علامت ضم و فتح و كسر باشد آن را به دو نشان ديگر مشخص ساختند يكى(خ)به اين معنى حرف ساكن اخف از حرف متحرك است و ديگرى سر ميم(م)كه انسان بى اطلاع آن را (ها)مى پنداشته است يعنى حرف ساكن حركت ندارد و علامت تشديد سه تا سر سين بوده كه بايد كلمه يا حرف را به شدت تلفظ كرد چه آنكه هر حرف مشدّد از دو حرف ساكن و متحرك تشكيل شده است و تو اين شدت را به ذوق خود درمى يابى آنجا كه مى گويى «ربّ»؛مى بينى پس از حرف«را»دو حرف«ب»وجود دارد؛يكى ساكن است كه در تلفظ آن را در دهان خود متوقف مى سازى و لبها را روى هم مى گذارى و«ب»متحرك به فتح

ص:51

است و به همين جهت گفته مشدّد مفتوح است و اگر«ربّ»به ضم«ب»خوانده شود مشدد مضموم خواهد بود و طبق همين قاعده هر كلمۀ مشددى را بايد در محل خود اعراب گذارى كرد و علامت مدّ،اين خط(آ)است و نشانۀ آن است كه بايد كلمه اى را كه داراى چنان علامتى است با مدّ و كشيده تلفظ كرد و بدين ترتيب هر الفى كه بعد از آن همزه واقع شده است از قبيل سماء و كساء و آنچه بدينها ماند بايد كشيده تلفظ كرد.

و كلمۀ«صل»علامت وصل است،يعنى اين حرف را متصل تلفظ كن و هر الفى كه در خط نوشته شود و در لفظ ثابت نماند در درج كلام ساقط مى شود،مانند «سار الغلام»و«قال ابوك»و يا«امراة زيد»و«استخرجت استخراجا»و امثال اين ها و علامت همزه«عين»كوچك است،زيرا در ميان حروف تهجى همزه از ديگر حروف به «عين»نزديك تر است، به همين جهت صورت همزه از نظر باطن شباهت به عين پيدا كرده است.اينك هرگاه همزه مضموم باشد به صورت عين كوچك نوشته شده و بالاى آن واو كوچكى مى گذارند و اگر مفتوح باشد همزه را به صورت«عين»كوچك نوشته و بالاى آن الف كوچكى قرار مى دهند و اگر همزه مكسور باشد بصورت«عين»كوچك نوشته و در زير آن خط ريزى مى گذارند و اگر همزه ساكن و بى حركت باشد بازهم به صورت «عين»كوچك نوشته مى شود و بالاى آن يا حرف«خ»و يا سر«ميم»(م)گذاشته مى شود، به همان نحوى كه پيش از اين گذشت و نبايد اين دستورها از خاطر زدوده شود.اگر به ضمه يا كسره يا فتحه تنوينى ملحق شود-اين همان است كه ابو الاسود آن را غنّه خوانده است-يك علامت بصورت دو علامت آورده مى شود:اول علامت حركت فتح و ضم و كسر است؛علامت دوم براى تنوين است و همۀ علامتها يا در برابر حرف و يا بالاى آن گذاشته مى شود و تنها علامت كسر و تنوين آن است كه در زير حرف قرار مى گيرد.

و اين اصل براى شناخت علامت و تعليل آن كافى است و ما به اندك از بسيار اكتفا كرديم(مشت نمونۀ خروار است)و اين صناعت از گذشته و حال ويژۀ اهل آن بود به طورى كه همين معنى از حال ابو الاسود و آنچه مربوط به او بود،استنباط شده است.

يكى از ادبا شايد شارح كتاب ارشاد النحو-مى نويسد:نحو در لغت به معناى قصد و آهنگ است و اين فن را هم به منظور اينكه مقصود اصلى بوده است بدين نام خوانده اند.

ص:52

در بعضى از روايات آمده است:ابو الاسود شنيد كه قارى آيۀ «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ... توبه3/»به جرّ رسوله تلاوت مى كند پس از اين به حضور حضرت مولى على عليه السّلام شرفياب شد و جريان را به عرض رسانيد،فرمود:آرى اين گونه اشتباه كارى از آن است كه عرب با عجم اختلاط پيدا كرده است.بدانكه كلمه بر سه قسم است،اسم و فعل و حرف.اسم،كلمه اى است كه بر مسمى دلالت مى كند.فعل، كلمه اى است كه از كارى خبر مى دهد.حرف،كلمه اى است كه معنايى را در كلمۀ ديگر به وجود مى آورد و حد وسط ميان دو كلمه است.فاعل،مرفوع است و جز آن فرع بر آن است.مفعول منصوب است و جز آن فرع بر آن است.مضاف اليه مجرور است و ماسواى آن فرع آن است.و فرمود:اى ابو الاسود«انح هذا النحو اين گونه قواعد عربيت را استخراج كن».علم نحو در اصطلاح نحويها علمى است كه به كمك آن مى توان به اعراب اواخر كلمات و چگونگى تحولى كه از اين ناحيه در آنها به وجود مى آيد پى برد،و به همين منظور،كلمۀ نحو را براى آن برگزيده اند و اين علم را بدان نام خوانده اند.

گويند:علم نحو را ازآن جهت نحو گفته اند كه به وسيلۀ آن راهى به تركيبهاى كلمات عرب برده اند؛اينك آنچه را آنها معرب گفته اند معرب مى دانيم و آنچه را مبنى خوانده اند مبنى مى خوانيم.علم نحو ويژۀ فن بخصوصى نبوده است بلكه بر اعراب و تصريفها و برداشتهايى كه در آثار پيشينيان از نحويها بوده است،اطلاق مى شود ليكن در رويۀ متأخران تنها به فن اعراب اطلاق شده است.

گويند:نخستين كسى كه در شهر بصره به تدوين نحو پرداخت،ابو الاسود دؤلى بود.پس يكى بعد از ديگرى به فراگرفتن نحو از وى پرداختند تا فراگيرى اين قانون به ابو عبد الرحمن خليل بن احمد رسيد،به طورى كه هيچ يك از نحويها از گذشته و آينده به پايۀ او نرسيدند و گروهى از ادبا از جمله سيبويه به فراگيرى نحو از خليل اشتغال ورزيد و در ميان اين عده كسى به پايۀ سيبويه نرسيد و ابو الحسن بن سعيد بن مسعده معروف به اخفش از اصحاب بنام او بوده است و ابو عثمان مازنى از اخفش و ابو العباس مبرد،از مازنى و ابو اسحاق زجاج معاصر با مبرد بود و ابو بكر سراج نيز در روزگار او مى زيست و ابو على فارسى از اين دو تن به فراگرفتن علم نحو پرداخت.

ص:53

مؤلف گويد:به خط سيد بن طاوس در بخشى از آنچه به كتاب فتن و ملاحم خويش الحاق كرده بود،در ضمن فصلى چنين مى نويسد:در اولين مجلد از كتاب انباء النحات تأليف فاضل على بن يوسف شيبانى نوشته است،به اجماع دانشورانى كه قابل توجه مى باشند به درستى پيوسته كه مولانا على(ع)نخستين كسى است كه به آغاز علم نحو پرداخت و پس از شرحى كه ايراد كرده مى نويسد:عبد اللّه بن سلام گفته است:

آنگاه كه على(ع)به خلافت رسيد...تا پايان آنچه را سيد نقل كرده است.

مؤلف گويد:در يكى از مدارك آمده است حضرت مولى خطاب به يكى از اصحابش كه ممكن است ابو الاسود دؤلى باشد،فرمود:اسم،كلمه اى است كه از مسمى خبر مى دهد.فعل،كلمه اى است كه از حركت مسمى حكايت مى كند،و حرف،كلمه اى است كه معنايى را در كلمۀ ديگر به وجود مى آورد.رفع،نشان فاعل است و ديگر از مرفوعات فرع بر آن مى باشد.نصب،نشان از مفعول است و ديگر از منصوبات فرع بر آن مى باشد و جر،نشان مضاف اليه است.سپس خطاب به آن صحابى فرمود:«انح هذا النحو بدين طريق ديگر قواعد را تدوين كن.مؤلف گويد:ثبوت اين روايت از نظر من قابل تأمل است.

يكى از شارحان كافيه ابن حاجب مى نويسد:شرافت علم يا به شرافت و اهميت بارز آن است مانند علم الهى،و يا اهميت آن به خاطر برهانهاى قاطع آن مى باشد،مانند علم هندسه،يا شرافت آن به خاطر فوائد ارزنده و يا موقعيت آن است مانند علم فقه و يا به علت آن جمالى است كه عالم بدان دست مى يابد مانند علم اخلاق.علم نحو داراى اكثر اهميتهاى يادشده مى باشد چه آنكه كلام اللّه تعالى و كلام رسول او دلالت بر ذات و صفات او دارند و علم فقه نافع براى دنيا و آخرت است و در يادگيرى بايد آن را بر ديگر علوم مقدم دانست.رسول خدا فرمود:قرآن را اعراب گذاريد تا آيات كريمۀ آن را صحيح تلفظ كنيد چه آنكه خدا دوست مى دارد آيات او درست خوانده شود.

عمر گفته است:عربيت را فراگيريد تا به خرد و جوانمردى شما بيفزايد.

آنگاه كه كاتب ابو موسى در ضمن نامه اى به عمر نوشت:«من ابو موسى»عمر از اشتباهى كه در نامۀ او اتفاق افتاده و ابى موسى را«ابو موسى»نوشته ناراحت شد،در

ص:54

ضمن نامه اى به ابو موسى نوشت:به مجردى كه نامۀ من به تو رسيد كاتبت را تازيانه بزن و او را از ديوان كتابت بيرون ران.

گويند:آنگاه كه حسن گوشۀ انزوا اختيار كرده بود از خدا آمرزش مى خواست كسى از وى پرسيد چرا استغفار مى گويى؟در پاسخ گفت كسى كه مرتكب خطايى بشود،به عرب افترا زده است و كسى كه دروغ بگويد بدكردارى كرده است و خدا فرموده: «وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللّهَ يَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَحِيماً: كسى كه به عمل ناشايستى دست بزند و يا به خود ستم كند سپس از خدا آمرزش بخواهد خدا را آن چنان مى يابد كه بسيار بخشنده و مهربان است».

از عبد اللّه بن مبارك نقل شده است،گفت:پدرم مرد و شصت هزار درهم ما ترك براى من باقى گذاشت من سى هزار درهم آن را به مصرف فراگيرى فقه و سى هزار درهم آن را براى فراگيرى نحو ادب صرف كردم.اى كاش آن مبلغى را كه در فراگيرى فقه به مصرف رسانيده بودم در راه فراگيرى نحو و ادب خرج مى كردم،چه آنكه ترسايان براثر تحريفى كه در كتاب خداى تعالى به عمل آوردند كافر شدند؛آنان در انجيل چنين يافتند:

«انا اللّه ولّدت عيسى من عذراء بتول:من خدايى هستم كه عيسى را از زنى كه دست شوهر به دامن او نرسيده بود متولد ساختم.ترسايان كلمۀ ولّدت را كه با تشديد بوده به تخفيف خواندند و چنين معنا كردند من خدايى هستم كه با ازدواج كردن با زن شوهر نديده اى عيسى را متولد ساختم.

بنابراين هرگاه موقعيت نحو به آن پايه اى رسد كه خواننده اين علم اقتدار و نيرويى در بيان به دست آورد و با كمك آن بتواند به تفسير و حديث و تأويل پى ببرد آموختن و فرادادن اين علم از واجبات است،زيرا ما مكلفيم اصولى را كه به زبان عرب وارد شده است فرابگيريم و از چگونگى آن اطلاع حاصل كنيم و براى شناختن دقايق كتاب و سنت راهى جز فراگيرى علم نحو نداريم،و در جاى خود ثابت است آنچه مقدمه امر واجب است وجود واجب منحصر به آن باشد و مقدور براى مكلف هم مى باشد،تحصيل آن مقدمه واجب خواهد بود،براى آنكه هرگاه مقدمۀ واجب واجب نباشد جايز الترك خواهد بود،و هرگاه ترك شرط تجويز شود ترك مشروط هم تجويز خواهد شد و مقام

ص:55

نحو از نظر ترتيب پس از لغت و تصريف و فقه و حديث و تفسير و امثال اين علوم است.

و نخستين كسى كه علم نحو را وضع كرد امير المؤمنين على(ع)بود و روش آن حضرت چنان بود كه هيچ گاه اقدام به عملى نمى كرد مگر اينكه در انجام آن وسائل تقرب به سوى خداى تعالى را ايجاد مى كرد.

از ابو الاسود استاد حسن و حسين عليهما السّلام روايت شده است،گفت:در يكى از روزها حضور حضرت مولى عليه السّلام شرفياب شدم ديدم حضرتش سر فكرت به زير انداخته.پرسيدم يا امير المؤمنين در چه چيزى انديشه مى كنيد؟فرمود:من در شهر شما غلطى شنيدم تصميم دارم تا كتابى در اصول عربيت تنظيم نمايم.پس از اين به حضور مبارك شرفياب شدم مرقومه اى به من داد،در آن نوشته بود.به نام خداوند بخشايندۀ بخشايشگر،كلام بر سه گونه است اسم،فعل و حرف.اسم،از مسمى و فعل، از حركت مسمى خبر مى دهد و حرف از معنايى كه اسم و فعل نباشد حكايت مى كند.

علاوه بر اين بخشى هم از باب تعجب را بدان افزوده بود و فرمود:اين گونه قواعد را به دست آور و آنها را جستجو كن و هرچه به خاطرت رسيد بدان بيفزا.و بدان اى ابو الاسود اسمها بر سه گونه اند،ظاهر و ضمير و قسمى كه نه ظاهر است و نه ضمير.

ابو الاسود گويد:من مطالبى جمع كردم و به عرض مبارك رسانيدم،از آن جمله، حروف مشبهة به افعال بود كه«لكنّ»را از آنها بشمار نياوردم!فرمود:اى ابو الاسود چرا«لكنّ»را واگذاردى؟در پاسخ گفتم:من«لكنّ»را از آنها ندانستم!فرمود:چنان نيست بلكه«لكنّ»هم از آنها بشمار مى آيد.

گويند:در روزگار عثمان زنى به دربار معاويه وارد شد و گفت:«ان ابوى مات و ترك لى مالا:پدرم مرد و ماتركى از خود براى من باقى گذارد،معاويه از طرز بيان آن زن كه«اباى»را«ابوى»خواند،ناراحت شد.

اين خبر به عرض مبارك حضرت مولى على(ع)رسيد؛ابو الاسود را پيش خواند و به وى اعلام كرد تا فن نحو را وضع كند،او هم حسب الامر به وضع علم نحو پرداخت؛نخست باب ان و باب اضافه را تدوين كرد،سپس شنيد مردى آيۀ شريفۀ «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ... توبه3/.»را به جرّ رسوله مى خواند پس باب عطف و

ص:56

نعت را تدوين كرد.

به دنبال اين پيشامدها در يكى از روزها دخترش گفت«يا ابت ما احسن السماء»و احسن را به طرز استفهام و به ضم سماء تلفظ كرد.ابو الاسود در پاسخ گفت:ستارگان آن از ديگر موجودات آسمانى بهتر است.دخترك گفت:شگفتى من از آسمان است نه پرسش از خوبى آن،پدرش گفت:اگر منظورت شگفتى آن بود،بايد مى گفتى«ما احسن السماء»،به فتح نون مى خواندى و دهان را در هنگام گفتن مى گشادى،به دنبال آن باب تعجب و استفهام را بياورد.

بارى قواعد نحو را فرزندانش از وى فراگرفتند و ابو اسحاق حضرمى و عيسى ثقفى و ابو عمرو بن علا از آنها آموختند و خليل بن احمد،از عيسى ثقفى و سيبويه و على بن حمزه از خليل،و كسائى از ابو عمرو بن علاء علم نحو را فراگرفتند.

پس از اين اديبان و نحويان به دو دستۀ كوفى و بصرى درآمدند؛كسايى كه از كوفيها بود قواعد نحو را به فراء آموخت،و او به عباس و او به محمد انبارى فراداد و اينان همگى كوفى بودند و سيبويه-كه از بصريها بود-به اخفش و قطرب نحو را بياموخت،و صالح جرمى و بكر مازنى،از قطرب و محمد مبرد از آن دو و ابو اسحاق زجاج و ابو بكر سراج و محمد بن كيسان،از مبرد و ابو على فسوى و ابو سعيد سيرافى و على رمانى،از يادشدگان و ابو على فارسى،از سيرافى و رمانى و ابو الفتح بن حسن از ابو على و عبد القاهر جرجانى،از ابو الفتح قواعد نحو را كسب كردند؛اين همه بصرى بودند و پس از ايشان شخصى كه قابل توجه باشد ظهور نكرد.

مؤلف گويد:به گفتۀ شارح كافيه مى توان از چندين نظر ايراد گرفت يكى اينكه ابو الاسود استاد حضرت امام حسن و امام حسين عليهما السّلام نبوده است.دوم آنكه انجيل به تازى نبوده است تا ترسايان در اعراب آن اشتباه كرده باشند،بلكه انجيل در آغاز به زبان عبرى بوده و سپس گروهى در روزگار مأمون و يا نزديك به آن انجيل را به زبان تازى برگردانيدند.سوم آنكه تشديد لام مربوط به لام بتول است و پيوندى با تشديد لام «ولّدت»ندارد و روش ظاهرى هم امتناع از آن دارد كه تشديد مربوط به لام«ولّدت»بوده باشد.چهارم آنكه از آغاز گفتار شارح به دست مى آيد:باب تعجب به دست حضرت

ص:57

مولى تدوين شده و از گفتار پس از آن استفاده مى شود:باب تعجب بوسيله ابو الاسود به دست آمده است.

بعضى از شارحان مصباح-كه در نحو بوده-در بخش چهارم گويد:علت تدوين نحو آن بود كه ابو الاسود از قارى شنيد كه آيۀ «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ...

توبه3/.»را به جرّ رسوله مى خواند.به دنبال آن به حضور مبارك حضرت على عليه السّلام شرفياب شد و جريان را به عرض مبارك تقديم داشت و اظهار كرد اين گونه نادانى براثر اختلاط و آميزش عرب با عجم و بسيارى از مولدانى بوده است كه در ميان ما به وجود آمده اند.

حضرت در مقام تعليم او فرمود:كلمه بر سه قسم است:اسم،فعل و حرف.

اسم،كلمه اى است كه از مسمى خبر مى دهد.فعل كلمه اى است كه از حركت و كار مسمى خبر مى دهد.حرف،كلمه اى است كه معنايى در غير خود به وجود مى آورد.فاعل مرفوع است و ديگر از مرفوعات فرع آنند و مفعول منصوب است و ديگر از منصوبات فرع آنند.مضاف اليه مجرور است و ماسواى آن فرع آن است.

حضرت مولى(ع)پس از اين به ابو الاسود فرمود:«انح هذا؛اين رويه را از خاطر مبر و به همين مناسبت اين علم را نحو ناميدند و آنچه از آن حضرت ياد كرده شد پايۀ اساسى نحو بود.سپس دانشوران ثابت قدم و فاضلان عاليمقام به استنباط نحو پرداختند و كتابهاى فراوانى در اين رشته تأليف نمودند و بحثهاى دامنه دارى از آن استخراج كردند و از اين راه موجبات آسانى فراگيرى علم نحو را به وجود آوردند و براى آيندگان خويش تسهيلاتى به دست داده اند.

ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغة (1)گفته است:از جمله علومى كه حضرت مولى على عليه السّلام تدوين فرمود علم نحو بود و همگان مى دانند حضرت مولى عليه السّلام اين علم را ايجاد و انشاء نمود و اصول جمعى آن را به ابو الاسود آموخت و از آن جمله فرمود:كلام عرب به سه گونه است.اسم،فعل و حرف،و كلمه را به معرفه و نكره و

ص:58

اقسام اعراب را به رفع و نصب و جزم تقسيم فرمود.اين پديده دست كمى از معجزه ندارد،زيرا نيروى بشرى دسترسى به اين حصر نداشته و نتوانسته چنين استنباطى را بنمايد.

شيخ طوسى در رجال (1)ذيل اصحاب حضرت مولى مى نويسد:ظالم بن ظالم و يا ظالم بن عمر و مكنّى به ابو الاسود دولى و در ذيل اصحاب حضرت امام حسن مجتبى عليه السّلام مى نويسد:ظالم بن عمرو يا ظالم بن ظالم،مكنّى به ابو الاسود و ذيل اصحاب حضرت امام حسين و امام سجّاد عليهما السّلام مى نويسد:ظالم بن عمر و مكنّى به ابو الاسود.

ابن حجر عسقلانى در كتاب التقريب مى نويسد:ابن الدولى و يا الديلمى منسوب به دؤل است كه به قولى نام دئل بن بكر بن عبد مناف به كنانه است.

ابو على عنانى در كتاب القارع مى نويسد:اصمعى و سيبويه و اخفش و ابن سكيت و ابو حاتم و عدوى و ديگران گفته اند كه اصل كلمه دئل به ضم دال و كسر همزه است و در هنگام نسبت،كلمۀ مزبور را به فتح همزه تلفظ مى كنند همان طور كه ميم«نمر»در «نمرى»و لام سلمه را در سلمى،به فتح ميم و لام،تلفظ كرده اند.

اصمعى از عيسى بن عمرو روايت كرده است:وى دئل را در مقام نسبت دئلى آورده است تا از اين راه اصل كلمه را محفوظ داشته باشد و نيز همين رويه را از يونس و ديگرى هم نقل كرده و درعين حال اظهار داشته است باقى گذاشتن كلمه در حال نسبت به اصل اولى اش شاذ قياسى است.

ابو على از كسائى و ابو عبيده و محمد بن حبيب نقل كرده است،آنان اعتقاد داشتند ابو الاسود منسوب به ديل،به كسر دال و سكون ياء،است.

مؤلف گويد:بعيد نيست كه نام جد ابو الاسود هم ظالم باشد،بنابراين گاهى ابو الاسود به پدر و هنگامى به جد نسبت مى دهند ممكن است نام پدرش عمرو و ظالم لقبش بوده باشد و اين احتمالات خالى از تأمل نخواهد بود.

در يكى از كتابها آمده است:نام ابو الاسود ظالم بن عمرو بن سفيان است و در بصره مى زيسته است.

ص:59

ابن حجر در التقريب گويد:ابو الاسود ديلى،به كسر دال و سكون ياء،و يا دئلى، به ضم دال و فتح همزه،از مردم بصره بوده است و نام او ظالم بن ظالم يا ظليم بن ظليم با تصغير است،و هم گويند:نام پدر او عمرو بن عثمان بن عمرو است.وى از افراد مورد وثوق بوده و از دانشورانى مى باشد كه جاهليت و اسلام را درك كرده است و در سال 69 هجرى وفات يافته است.

ذهبى در مختصر خود گويد:ابو الاسود در بصره به سمت داورى مشغول بوده است و از افراد موثق بشمار مى آيد و علم نحو را او ابداع كرده است و در سال 49 هجرى درگذشته است.

سيد هاشم بحرانى در كتاب روضة العارفين به نقل از كتاب حيات القلوب اشكورى لاهيجى از قول شيخ ابن ميثم بحرانى (1)چنين نقل كرده است:واضع نحو در امت اسلامى ابو الاسود دئلى بوده است،آن هم نه به تنهايى بلكه به ارشاد امير المؤمنين عليه السّلام به انجام اين كار موفق گرديده است،و آغاز آن بود كه ابو الاسود از مردى شنيد كه آيۀ شريفۀ «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ...» توبه3/را به كسر رسوله قرائت مى كند.

ابو الاسود كه از شنيدن چنين قرائت ناپسندى ناراحت شده بود،گفت:به خدا پناه مى برم از نقصان ايمان،ازآن پس كه روى به افزايش آورده است و در اين خصوص و براى چاره كار به حضرت مولى على عليه السّلام مراجعه كرد و گفت:تصميم گرفته ام تا قانونى براى مردم عرب ايجاد كنم كه زبان خويش را از اشتباه مصون نگه دارند.

حضرت مولى على عليه السّلام به منظور راهنمايى او فرمود:كلمات بر سه گونه اند،اسم،فعل و حرف.اسم،كلمه اى است كه بر مسمى دلالت كند.فعل،كلمه اى است كه بر حركت يا كار مسمى دلالت مى نمايد.حرف،كلمه اى كه معنايى را در ديگرى به وجود مى آورد.فاعل مرفوع است و ديگر مرفوعات فرع آنند و مفعول منصوب است و ديگر منصوبات فرع آن مى باشد.مضاف اليه مجرور است و ديگر از مجرورات فرع آنند،اينك اى ابو الاسود بدين رويه رفتار كن و او را با ايراد اصول مزبوره به تدوين نحو

ص:60

برگماشت و به طريقۀ آن اشاره كرد.

بطورى كه سيوطى در طبقات النحات اظهار داشته است:ابو الاسود از بزرگان تابعان بوده است و در انديشه و خرد كاملترين مردم روزگار بشمار آمده است.

ابو الاسود شيعه مذهب و سراينده اى حاضرجواب،و در گفتارش مورد وثوق بوده و نخستين كسى است كه قرآن را نقطه گذارى كرده است.

زمخشرى در ربيع الابرار مى نويسد:در يكى از روزها معاويه هداياى چندى از جمله حلوايى براى ابو الاسود فرستاد.چشم دخترش به آنها افتاد،از وى پرسيد اين تحفه ها از كجاست؟در پاسخ گفت:اين هديه ها را معاويه براى ما فرستاده است تا از راه حيله گرى دين ما را از ما بازستاند دخترش اين دو بيت را سرود:

أ بالشهد المزعفر يا ابن حرب نبيع عليك احسابا و دينا

معاذ اللّه كيف يكون هذا و مولانا أمير المؤمنينا

اى پور حرب مى خواهى با حلواى زعفرانى كه براى ما گسيل داشته اى دين و خاندان خود را به تو بفروشيم،از اين تصميمى كه گرفته اى به خدا پناهنده مى شويم و چگونه حيلۀ تو در ما اثر نكبت بارى به وجود آورد و حال آنكه صاحب اختيار ما امير المؤمنين است.

بيهقى گفته است:نحو به معناى استوارى و پايدارى است و گويا علم نحو راهى است كه عرب مى تواند به وسيلۀ آن لغت خود را پايدار بدارد.

بعضى گفته اند:[نحو]به معناى مثال است،مثلا مى گوييم هذا على نحوه اين چيز همانند آن چيز است.

خليل گفته است:نحو به معناى قصد است براى اينكه حضرت على(ع) هنگامى كه شنيد مردى در خواندن اشتباه مى كند به ابو الاسود فرمود:براى كلام عرب قانونى تدوين كن چه آنكه نبطيها و تازى شبيهان فراوان گرديده اند و آنگاه كه ابو الاسود قانون نحو را وضع كرد حضرت مولى(ع)فرمود:چه زيباست راهى را كه برگزيده اى؛ سپس به عرب مانند آن فرمود:به همان آهنگ كه ابو الاسود رفته است رفتار كنيد و راهى را كه او پيموده است بپيماييد.پايان آنچه از روضة العارفين نگاشته شد.

مؤلف گويد:گاهى ابو الاسود اخبارى را از پيامبر بدون واسطه،و زمانى با واسطه

ص:61

حضرت مولى و ديگران پس از آن حضرت،روايت كرده است.

از جمله ابو بكر حضرمى در كتاب مناقب به روايت مرفوع و به سند خويش از ابو الاسود نقل كرده است:در يكى از اوقات كه به عيادت حضرت مولى عليه السّلام رفتم؛ در ضمن شكوه اى كه كرد معروض داشتم يا مولانا با اين شكوه اى كه فرموده اى ما را بيمناك ساختى؛حضرت مولانا فرمود:برخلاف انتظار،من هيچ گونه بيمى به خود راه نمى دهم زيرا از رسول خدا شنيدم كه فرمود:بزودى ضربتى بر سر تو وارد مى آيد كه براثر ريزش خون از سرت،محاسنت رنگين مى گردد و آنكه بر سرت ضربت مى زند از بدبخت ترين افراد امت من مى باشد همان طور كه پى كننده ناقۀ صالح از بدترين مردم آن روزگار بود.

مؤلف روضة الفضائل نيز به سند مرفوع خود از ابو الاسود،از عمويش نقل كرده است:آنگاه كه آيۀ شريفۀ «فَإِمّا نَذْهَبَنَّ بِكَ فَإِنّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ. آن هنگام كه ترا به سوى خويش خوانديم از آن مردم انتقام خواهيم گرفت».رسول خدا در ذيل اين آيه فرمود:

جبرئيل به اطلاع رسانيد كه ما به وسيلۀ على عليه السّلام از آنها انتقام خواهيم گرفت.

قاضى مير حسين ميبدى در شرح ديوان حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام مى نويسد:مروى است كه ابو الاسود دؤلى از شخصى شنيد كه مى خواند «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ....» توبه3/ به جرّ رسوله،و چون با مرتضى گفت،فرمود:

بمخالطة العجم يعنى اين گونه غلط خواندن براثر آميزش عرب با عجم است،سپس فرمود:

كلام عرب بر سه گونه است:اسم،فعل،حرف.اسم،كلمه اى است از مسمى خبر مى دهد.

فعل،كلمه اى است كه از كار مسمى خبر مى دهد.حرف،كلمه اى است كه معنايى را در كلمۀ ديگرى به وجود بياورد.فاعل مرفوع است و مرفوعات ديگر فرع آنند.مفعول منصوب است و منصوبات ديگر فرع آنند.در پايان فرمود:اى ابو الاسود بدين رويه رفتار كن.

ملا داود بن عبد الباقى تركستانى در اوائل شرحى كه بر عوامل كبير عبد القاهر جرجانى نوشته از شرح مفتاح نقل كرده است،گويند:نخستين كسى كه علم نحو را استنباط و استخراج كرد،امير المؤمنين على عليه السّلام بوده است.همو از كتاب اخبار النحويين ابو سعيد سيرافى نقل كرده است بيشتر افراد معتقدند كه نخستين كسى كه علم نحو را تدوين كرد،ابو الاسود دؤلى است كه نامش ظالم بن عمرو بن سفيان بوده

ص:62

است و در بصره مى زيست و از ياران على عليه السّلام بوده است.هنگامى از قارى شنيد كه آيۀ «أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ...» (توبه3/)را به جرّ مى خواند،از شنيدن آن با خود گفت:نمى دانستيم كه كار خوانندگان قرآن بدينجا بكشد؛به دنبال اين انديشه به استخراج علم نحو پرداخت.

ملا داود در حاشيۀ شرح مفتاح خود،نوشته:در يكى از نسخه هاى شرح مفتاح «عمد»را كه در آخر جملات يادشده از ملا داود آمده است«فعمد الى استخراج علم النحو» به لفظ مفرد ادا كرده است،بنابراين ضمير مستتر در«عمد»به ابو الاسود بازمى گردد يعنى او به تنهايى دست به چنين كارى زد و در نسخۀ ديگر«عمدا»با لفظ تثنيه آورده شده است كه در نتيجه ضمير مستتر در آن به وى و على عليه السّلام بازمى گردد.و نيز ملا داود در حاشيۀ همان كتاب به تناسب همين مقام گويد:در اواخر شروح اللباب ضمن مطالب مفصّلى اظهار داشته:از قرائن پيداست كه مستنبط علم نحو خليل بن احمد بوده است.

شيخ حسن بن على طبرسى در كتاب تحفة الابرار (1)كه به پارسى تأليف كرده مى نويسد:

اساس اولى علم نحو از حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام استفاده شده است و از ابن انبارى نقل كرده است،وى در شرح خطبۀ الكتاب سيبويه نوشته است:در يكى از روزها رسول خدا(ص)از قارى شنيد كه آيۀ «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ...

توبه3/.»را به جرّ«رسوله»تلاوت مى كند.رسول خدا از شنيدن اين قرائت خشمناك شد.توجهى به حضرت مولا على عليه السّلام نمود،فرمود:به تدوين علم نحو بپرداز و قاعده اى در اختيار مردم درآور تا بدان وسيله از اشتباه خواندن آيات قرآن بازبمانند.در پى اين امريه،حضرت مولا على عليه السّلام ابو الاسود دؤلى را به حضور خوانده و عوامل و روابط نحوى را به وى فراداد و در ضمن آن به حصر كلام عرب و حصر

ص:63

حركات اعراب و بناى آن پرداخت.ابو الاسود مردى زيرك و خوش فهم بود و براثر راهنمايى هائى كه از سوى حضرت مولا على عليه السّلام به وى شد به تأليف نحو اقدام كرد و هرگاه تدوين قاعده اى بر او مشكل مى شد به حضرت مراجعه مى كرد و به حلّ اشكال مى پرداخت و در پى امريه مولا على عليه السّلام به ترتيب و تركيب پاره اى از تركيبات اقدام كرد و آنها را به عرض حضرت مولا على عليه السّلام رسانيد.حضرت آنها را پسنديد و فرمود:«نعم ما نحوت:چه نيكو آهنگى براى خودت به كار بستى؛پس از آن آيندگان سخن مولا را به فال نيك گرفتند و اين علم را نحو ناميدند.

شاگردان ابو الاسود پس از او به افزايش قواعد ديگر اقدام كردند تا قواعد نحو را در ضمن چهار مجلد تدوين كردند و ازآن پس كه اين علم در اختيار خليل قرار گرفت مجلدات آن افزايش بيشترى پيدا كرد و آنگاه كه نوبت به سيبويه رسيد علم نحو به كمال خود رسيد و پس از سيبويه كسى همتاى او نيامد.

مؤلف گويد:در كتابهاى تراجم نحويها راجع به اينكه چه كسى شنيد كه قارى آيۀ «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ...» (توبه3/)را به جرّ رسوله مى خواند،اختلاف است و از آنچه طبرى نقل كرده پيداست كه لفظ«نحو»نخست از بيان رسول خدا(ص) استفاده شده است نه از بيان حضرت مولا على عليه السّلام.

شيخ محمد بن اسحاق بن محمد حموى كه از علماى اصحاب ما مى باشد در كتاب منهج الفاضلين (1)كه به پارسى در امامت تأليف كرده است چنين مى نويسد:واضع و

ص:64

مدوّن علم نحو حضرت مولا على عليه السّلام است و علت تدوينش آن بود كه در يكى از روزها رسول خدا(ص)از قارى شنيد كه آيۀ شريفۀ «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ...» (توبه3/)را به جرّ رسوله مى خواند به حضرت مولا على عليه السّلام دستور داد تا قانونى تدوين كند كه بتواند براثر توجه و يادگيرى آن از اشتباه خواندن،جلوگيرى كند.

حضرت مولا على عليه السّلام بنا به پيشنهاد رسول اكرم(ص)ابو الاسود دؤلى را به حضور طلبيد و عوامل و روابط كلام عرب و حصر حركات اعراب و بناى آن را به وى فراداد.ابو الاسود هم به اشاره و تلقين آن حضرت علم نحو و قواعد نحو را تدوين كرد و آنها را در ضمن جزوه هايى گردآورد و به عرض مبارك حضرت مولا على عليه السّلام تقديم داشت؛حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام فرمود:«نعم ما نحوت:خوب رويه اى را پيش گرفتى»ازآن پس بيان آن حضرت را به فال نيك گرفته اين علم را به نام نحو خواندند.

مؤلف گويد:از اينكه جريان تدوين نحو در روزگار حضرت رسول اكرم(ص) اتفاق افتاده باشد خالى از تأمل و بيرون از كلام نمى باشد.

ابن جمهور احساوى در كتاب المجلى مى نويسد:ابو الاسود دؤلى نخستين كسى است كه علم نحو را تدوين كرده است،چه آنكه او از مردى شنيد كه آيۀ شريفۀ «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ...» (توبه3/)را به جرّ«رسوله»قرائت مى كرد.

ابو الاسود ناراحت شد و گفت:به خدا پناه مى برم از نقصانى كه پس از پيدايش ايمان،به وجود آمده است.بدين مناسبت به حضرت مولا على عليه السّلام مراجعه كرد و جريان را به عرض رسانيد.حضرت مولا على عليه السّلام فرمود:قانونى وضع كن تا مردم بتوانند به كمك آن،زبان خود را از لغزش نگاه بدارند و او را به تدوين علم نحو تشويق كرد و مقدمات آن را به وى فراداد و فرمود:كلام عرب بر محور سه كلمه،اسم و فعل و حرف به گردش درآمده است.در پى آن وجوه اعراب را براى او بيان كرد و فرمود:رفع ويژۀ«فاعل»و نصب مخصوص به«مفعول»،و جرّ مربوط به«مضاف اليه»است.

ابن شهرآشوب در كتاب مناقب مى نويسد:واضع علم نحو على عليه السّلام است،زيرا نحويها علم نحو را از خليل بن احمد روايت مى كنند و او از عيسى بن عمر ثقفى،از عبد اللّه بن اسحاق حضرمى،از ابو عمرو بن علاء،از ميمون اقرن،از عنبسة بن

ص:65

فيل،از ابو الاسود دؤلى از حضرت على عليه السّلام روايت كرده اند.

و سبب اصلى وضع نحو آن بود كه عربها با نبطيها ازدواج كردند و براثر پيوند با آنها فرزندانى به وجود آمد كه زبان آنان را تباه كردند تا آنجا كه دختر خويلد اسدى كه با يكى از نبطيها ازدواج كرده بود،روزى گفت:«انّ ابوى مات و ترك علىّ مال كثير:پدرم مرد و ما ترك بسيارى از او باقى ماند.در اين جمله«اباى»را«ابوى»و«مالا كثيرا»«مال كثير»بيان كرد.ابو الاسود،چون به اشتباه الفاظ پى برد علم نحو را وضع كرد.

گويند:عربى از يكى از بازاريها شنيد:آيۀ شريفۀ «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ...» (توبه3/)را به جرّ مى خواند،عرب از شنيدن آن ناراحت شد.سر او را شكست وى از او نزد مولا على عليه السّلام شكايت كرد.حضرت پرسيد چرا سر او را شكستى؟گفت براى اينكه در هنگام قرائت كلام اللّه كافر به خدا شد!حضرت مولا على عليه السّلام فرمود:او در خواندن قرائت تعمدى نداشته و در پى آن به وضع علم نحو اقدام فرمود.

گويند:ابو الاسود دؤلى در بصره به درد چشم گرفتار شده بود.دخترش دست او را گرفته بود و به پيشگاه حضرت مولا على عليه السّلام شرفياب مى ساخت،در راه گفت:«يا ابتاه ما اشد حرّ الرمضاء»و كلمه اشدّ را به ضم دالّ تلفظ كرد،يعنى ريگها بسيار گرم است و حال آنكه او مى خواست با ايراد اين جمله شگفتى خود را از گرمى ريگها به اطلاع پدرش برساند.ابو الاسود او را از اداى چنان اشتباهى بازداشت و جريان را به عرض مبارك مولا على عليه السّلام تقديم داشت و به راهنمايى آن حضرت به وضع علم نحو اقدام كرد.

در حكايت آمده است كه روزى ابو الاسود در تشييع جنازه اى شركت كرده بود، مردى به وى گفت:«من المتوفى»و كلمۀ متوفى را به صورت اسم فاعل ادا كرد.

ابو الاسود پاسخ داد«اللّه»يعنى خداست كه جان مردمان را مى گيرد و حال آنكه سؤال او اين بود كه«درگذشته»كيست؟ابو الاسود اشتباه او را به عرض مبارك حضرت مولا تقديم داشت و به فرمان آن حضرت به تدوين علم نحو پرداخت.در هر حال حضرت مولا على عليه السّلام مرقومه اى كه مقدمات علم نحو را در آن گرد آورده بود به وى

ص:66

مرحمت داشت و اضافه فرمود:«چه بس پسنديده است اين گونه تدوين»(ما احسن هذا النحو)و ترا مى شايد كه مسائل ديگر اين علم را بدان بيفزايى و اين علم را ازآن پس علم نحو ناميدند.

ابن سلام گويد:حضرت مولا على عليه السّلام مرقوم فرموده بود؛كلام عرب بر سه گونه است.اسم و فعل و حرف،كه هريك براى بيان چيزى به كار برده شده است.

مثلا اسم،از مسمى خبر مى دهد و فعل،حركت مسمى را خبر مى دهد و حرف،معنى را در ديگرى به وجود مى آورد و در ذيل آن امضا فرموده«على بن ابو طالب».ادبا پس از آن كه امضا را برخلاف قانون ادبى يافته-چرا«ابو طالب»را«ابى طالب ننوشته است-به حيرت افتادند و در تأويل آن اظهاراتى كرده اند،از جمله«ابو طالب بااين كه كنيه است نام پدر حضرت مولا على عليه السّلام نيز بوده است و نخواسته نام او را تغيير بدهد و اين كلمه مركب،از قبيل دراحنا و حضرموت مى باشد.

زمخشرى در الفائق اظهار داشته است: بااين كه«ابو طالب»مجرور است به صورت رفع درآمده است،زيرا«ابو طالب»مشهور پدر حضرت مولاست و در واقع به منزلۀ مثلى است كه نبايد در آن تغييرى به عمل آورد.پايان آنچه از مناقب ابن شهرآشوب به دست آمده است.

شيخ حسن بن على طبرسى در كتاب اسرار الامامة گويد:هرگونه علمى كه در اسلام پايه گذارى شده است منتسب به حضرت مولا على عليه السّلام مى باشد،از آن جمله علم نحو است.

ابن انبارى در خطبه شرح الكتاب سيبويه مى نويسد:آنگاه كه رسول اكرم از مردى شنيد كه آيۀ «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ...» (توبه3/)را به جرّ«رسوله»قرائت مى كند و برخلاف انتظار حضرتش بود به حضرت مولا دستور داد تا قانونى وضع كند كه مردم با توجه بدان قانون بتوانند الفاظ عربى را مطابقه قاعده درست ادا كنند.حضرت مولا بنا به فرمان پيغمبر اكرم(ص)قواعد عربى را گرد آورد و آنها را به ابو الاسود فراداد.

ابو الاسود كه معلم حسنين-عليهما السّلام-مردى هوشمند و زيرك بود،پس از

ص:67

آنكه مراتب نحو را از حضرت مولا على عليه السّلام فراگرفت به جمع آورى حدود و غوامض كلمات عربى پرداخت و يادداشتهاى خويش را كه در ضمن اوراقى گرد آورده بود به اطلاع حضرت مولا على عليه السّلام تقديم داشت.حضرت مولا نتيجۀ زحمات او را تمجيد كرد،و فرمود:«نعم ما نحوت:چه نيكو است آنچه را گرد آورده اى فضلاى پس از او جملۀ مباركۀ حضرت مولا على عليه السّلام را به فال نيك گرفتند و آن علم را نحو ناميدند.پس از آن گروهى از ابو الاسود آن علم را فراگرفتند و روز به روز به قواعد و حدود اين علم افزوده مى شد تا نوبت به خليل و شاگردش،سيبويه رسيد.

مؤلف گويد:پوشيده نيست آغاز به وجود آمدن نحو به صورتهاى مختلف نقل شده است،به طورى كه ابن انبارى مسبب اصلى را رسول خدا(ص)نام برده و از حضرت او روايت كرده است و ديگرى نخستين مدوّن آن علم را حضرت مولا على عليه السّلام مى داند و از آن جناب روايت مى كند و نيز پاره اى از مطالب بى اساس ديگر را ذكر كرده است كه پيش از اين بدان اشاره كرديم.

بايد توجه داشت،ابو الاسود يكى از سرايندگان شيعه است و از بعضى از مواضع نكوهش از او استفاده مى شود و بطورى كه به خاطر دارم ممكن است در گواهى دادن به وصايت و خلافت بلافصل حضرت مولا على عليه السّلام كتمان كرده باشد.

آرى مرثيه اى كه در سوك حضرت مولا على عليه السّلام سروده است مشهور است و همين سوك سرودۀ او را ابن اثير در كامل و مالكى در الفصول المهمة و ديگران در آثار خود آورده اند و اين سوك سروده دليل بر عقيدۀ پسنديده اوست و پاره اى از آن در اينجا آورده مى شود.

ألا فابلغ معاوية بن حرب فلا قرت عيون الشامتينا

أ في شهر الصّيام فجعتمونا بخير الناس طرا أجمعينا

قتلتم خير من ركب المطايا و رحلها و من ركب السفينا

و من لبس النعال و من حذاها و من قرء المثاني و المئينا

اذا استقبلت وجه ابى حسين رأيت البدر راع الناظرينا

ص:68

لقد علمت قريش حيث كانت بأنك خيرها حسبا و دينا (1)

الا اى معاويه اى پور حرب كه كورانه كوبى بهر سوى درب

به ماه صيام اى بدروزگار به قتل على كرديم داغدار

ربودى ز دست من بينوا تو مر بهترين آفريدۀ خدا

مر آن كس كه پوشيده بهتر فعال به راه خداوند صاحب جلال

مثانى ز قرآن و ز آن پس مئين تلاوت كند آن خدا را امين

چو با شخص حيدر شوى هم كلام عيان بينى از وى تو بدر تمام

قريش آنكه برده ز عالم نسب شناسد على را به نيكو حسب

ابو حيان مالكى مغربى در كتاب ارتشاف-كه در نحو تأليف كرده،خود نسخۀ قرائت آن كتاب را كه خط خود ابو حيان هم در آن مشاهده مى شد ديده ام-مطالبى راجع به ابو الاسود گفته است...

شيخ پيشين ابو حاتم احمد بن حمدان رازى يكى از اعلام اماميه و معاصر على بن بابويه بود،كتابى (2)در ردّ كتاب محمد بن زكريا طبيب رازى كه دربارۀ الحاد و بيهوده بودن مراتب نبوت و شرايع انبيا نگاشته،تأليف نموده است (3)پس از نقل كلام آن ملحد مى نويسد:بطورى كه پيش از اين نوشتيم ريشۀ اصلى لغتها از ناحيۀ پيمبران عليهم السّلام به دست آمده است.ازآن پس كه پيمبرى بر وجود اقدس حضرت رسول اكرم(ص)ختم

ص:69

شد همگى لغات هم مانند اسباب ديگرى كه ريشۀ آن از ناحيه انبيا و حكما كه به وحى از خداى عز و جل بود،پايان پذيرفته است؛و در جهان بجز از آيين و رسوم آنان،رسم ديگرى برقرار نمانده است.بنابراين در روى زمين به غير از رسوم ايشان رسم ديگرى باقى نخواهد ماند و هرگاه آيين ديگرى هم بوده باشد ريشۀ اساسى آنها از رسوم آنان سرچشمه گرفته است و بر پايۀ آنها بنيان گرديده است.

ولى رسمهايى كه بنا شده و تشابه تمامى با حكمت حكما دارد مستحدثاتى است كه در اين امت به وجود آمده است كه آنها از لغت عربى به دست آمده از قبيل نحو و عروض كه هر دوى آنها معيار كلام عرب مى باشد.اين دو بخش تازه از حكماى امت اسلام و ائمۀ هدى عليهم السّلام سرچشمه گرفته است.

چه آنكه نحو قانون مهمى است كه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام آن را تدوين كرد و در اختيار ابو الاسود دؤلى قرار داد.امير المؤمنين حكيم روزگار خود بلكه پس از رسول خدا(ص)رياست حكماى امت اسلامى را بالاستحقاق دارا بود و خداى تعالى استخراج اين علم را به حضرت او الهام فرمود و اين علم تا آن هنگام آشكارا نبود بلكه وديعه اى بود كه در آن موقع احداث شد و راهى كه وديعه گذاران و احداث كنندگان در اين امت،رفته اند همان راهى بوده كه پيمبران بزرگوار در ميان ديگر از امتان پيموده اند و حكمى كه اين عده از افراد به دست آورده اند از وجود اقدس حضرت محمد(ص) استفاده كرده اند و على از ميان همگى امت اسلامى از ويژگى خاصى برخوردار گرديده است.پيمبر اكرم(ص)اسرارى را در باطن آن حضرت به وديعت گذارده و بدين وسيله او را بر ديگر از پيروان خود برترى داده است و حضرت او هم تا حدى كه لازم دانسته آنچه را كه فراگرفته است به مستحقان آن اعطا كرده است به طورى كه مطالبى را به اصحاب سرّ خود آموخته از ديگران پوشيده داشته است و برخى از يافته هاى خود را به همگان از خاصه و عامه فرا داده است.

علم نحو از جمله علومى است كه شباهت كاملى به حكمت حكما دارد هرچند اين علم از اسباب ديانت بشمار نمى آيد.اين علم را حضرت مولا على عليه السّلام از لغت عرب استخراج كرد و آن را براى ابو الاسود تدوين نمود.بنابراين مقدمات اين علم

ص:70

را ابو الاسود از آن حضرت فراگرفت و طبق راهنماييهاى آن حضرت قواعد ديگر را بر آن افزود.سپس ديگر از دانشمندان مطالب نحوى را از وى فراگرفتند و به قواعد ديگر آن علم اقدام كردند.

فن عروض را خليل بن احمد از مردى از اصحاب حضرت على بن الحسين بن على بن ابى طالب(ع)فراگرفته است و آن حضرت نيز حكيم زمان و پيشواى دوران خود بود.سپس ديگران فن عروض را از خليل بن احمد فراگرفتند و او نيز قواعدى را براى شعرشناسى تدوين كرد و اين دو اصل علوم كه در اين امت رواج پيدا كرد،ريشۀ آن از حكماى دين و ائمۀ هادين فراگرفته شد و به همين نسبت ريشۀ هر حكمتى چه كوچك و چه بزرگ،از پيمبران به دست آمده است و آنان اصول حكمتها را در اختيار حكما و علماى پس از خود درآوردند و آنان هم به تعليم آنها به مردم پرداختند و همچنين اصول لغات و واژه هاى مختلف از ناحيۀ ايشان به وجود آمده است.

سيد امير شمس الدّين محمد بن امير سيد شريف جرجانى مشهور،در كتاب الرشاد فى شرح الارشاد كه در نحو بوده و از آثار علامه تفتازانى است به مناسبت نامگذارى علم نحو مى نويسد:ابو الاسود دؤلى شنيد كه قارى آيۀ شريفۀ «وَ أَذانٌ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ...» (توبه3/)را به جرّ «رسوله»قرائت مى كند و آن را معطوف به مشركين مى خواند و حال آنكه يا بايد «رسوله»به رفع خوانده شود تا معطوف بر محل اسم آن بوده باشد و يا منصوب بخواند كه اسم آن بوده باشد.ابو الاسود آنچه را شنيده بود به عرض حضرت مولا عليه السّلام تقديم داشت امام فرمود:اين گونه اشتباه براثر آميزش عرب با عجم است،سپس فرمود.

كلمه بر سه گونه است،اسم و فعل و حرف.اسم،كلمه اى كه از مسمى خبر مى دهد.

فعل،كلمه اى است كه از حركت مسمى خبر مى دهد.حرف حد وسط ميان اسم و فعل و رابطۀ آنهاست و فرمود:فاعل مرفوع است و ماسواى آن فرع آن است و مفعول منصوب است و غير آن فرع براى آن است و مضاف اليه مجرور است و غير آن فرع براى آن است و امثال اين ها از قواعد كلى ديگر،سپس فرمود:اى ابو الاسود بدين نحو رفتار كن.

شيخ يوسف بن مخزوم اعور واسطى منصورى ناصبى در كتابى كه به منظور

ص:71

بطلان مذهب تأليف كرده و نزديك به سال هفتصد هجرى مى زيسته،چنين نوشته است:

علم نحو منسوب به سيبويه است و از او به اخفش و بصريها و كوفيها پيوسته است و بناى اصلى و فروع آن منتسب به ابو الاسود دؤلى مى باشد و زيربناى آنچه را كه اظهار داشته اند از على عليه السّلام بوده كه فرموده است:كلام عرب بر سه گونه است:اسم و فعل و حرف.در جايى نديده ام بلكه اين نظريه از رافضيان است و از زبان آنها شنيده شده است و خدا گواه است-كه بهترين گواهى است-كه من آنچه را اظهار داشتم در كتابى كهن كه منسوب است به عمر،ديده ام.

در پى آنچه ايراد شد بايد بگويم:ملا نجم الدّين خضر بن محمد بن على حبلرودى رازى نجفى كه از شيعيان امامى مذهب و از شاگردان سيد شمس الدّين جرجانى بوده است،در كتاب خود توضيح الحجج الواردة لدفع شبه الاعور پس از ايراد الفاظ او مى نويسد:بديهى است دانشمندانى بسيار و بزرگانى بى همال دربارۀ انتشار قواعد نحو كوشش فراوانى داشته اند و همگى آنها اعتراف مى كنند كه رهين عنايات حضرت مولا على عليه السّلام بوده اند و بدان افتخار مى كنند و به انتسابى كه از اين ناحيه به حضرت مولا على عليه السّلام به دست آورده اند بر ديگران مباهات مى كنند و به تواتر ثابت شده است كه واضع اصلى«نحو»حضرت على عليه السّلام بوده است كه ابو الاسود دولى را به چگونگى تدوين اين علم راهنمايى فرموده است و اين موضوع را دانشوران ديگر در كتابهاى خود ذكر كرده اند.

پس از اين به نقل كلمات استاد خود كه پيش از اين ترجمه شد پرداخته و اظهار داشته با تصريحى كه علامۀ استاد كه در بيان،زبانزد ارباب قلم و زبان است و چرخ رياست تدريس شيراز در محور وى به حركت آمده است و بالاتر از آن،در اين روزگار از نظر تدريس سلطان مدرسان بشمار مى آيد،چگونه ممكن است بگوييم آنچه را به على عليه السّلام نسبت داده شده در كتابى نيامده است و تنها از زبان رافضيان شنيده شده است،اينجاست كه بايد بگوييم اظهارنظر يوسف واسطى از طريقۀ صواب دور و خود او در جرگۀ ناصبيان منفور است و گواهى او كه«من آنچه را اظهار داشته ام در كتاب منتسب به عمر ديده ام»،گواهى مردودى بيش نيست،زيرا دشمن هيچ گاه گواهى به حق

ص:72

نمى دهد،بلكه او هماره با چشم عناد و كينه توزى به آثار ما مى نگرد؛گذشته از اين چگونه مى توان گواهى شخص واحد را كه جز دروغ،ادعاى ديگرى را ندارد بپذيريم و بگوييم با كورى ظاهر و باطنى كه دارد مطلب نادرستى را از كتاب كهن بى اصلى به دست آورده است؛بويژه كه نقيض آن به گفتار عدول از دانشوران بيرون است و با چشم انكار به حقايق مى نگرد.مثل او مثل حمار و يهودان بى اعتبارى است كه كتابها بر پشت آن حيوان بار كرده و بدون آنكه بهره اى از انوار دانش برده باشد از اين سوى بدان سو مى خرامد.

شيخ عز الدّين حسن بن محمد بن على مهلبى-كه معاصر با حبلرودى بوده است- در كتاب الانوار العددية فى كشف شبه القدرية كه اين كتاب نيز در رد ترهات همين اعور ناصبى بوده است پس از نقل كلام او و كلام ابن ابى الحديد گويد:بايد به اين ناصبى قدرى مسلك توجه كرد چگونه مى گويد:«در هيچ كتابى ديده نشده است كه واضع اصلى علم نحو على عليه السّلام بوده باشد،بلكه آنچه شهرت يافته از دهان رافضيان بوده است»و حال آنكه خطيب دمشقى شامى و ابن ابى الحديد كه پيشواى معتزليها مى باشد چگونگى وضع آن را از مشايخ معتزلى و قدرى كه به دست حضرت مولا على عليه السّلام بنيان شده است ذكر كرده اند.

ابن جمهور احساوى در كتاب المجلى فى شرح مرآة المنجى كه هر دوى آن از آثار خود او بوده و در علم كلام است در بحث امامت گويد:از جمله ناپسندكاريهاى عثمان پيش آمد قتل هرمزان بود.

هرمزان از بزرگان ايرانيها بود در يكى از كارزارها اسير شد.او را به مدينه آوردند حضرت مولا على عليه السّلام او را در اختيار گرفت.هرمزان به دست آن حضرت مشرف به دين اسلام شد و حضرت مولا على عليه السّلام او را آزاد كرد و ازآنجاكه بشدت تمايل به حضرت مولا على عليه السّلام داشت خليفۀ دوم از سهم غنيمت چيزى به او نمى داد و ازآن پس كه خليفه در آخر شب كشته شد و قاتل او شناخته نشد عبيد اللّه پسر خليفه از جمعى شنيد كه او را فلان گبر از پاى درآورده است.عبيد اللّه پنداشت مراد آنان هرمزان است،بنابراين عبيد اللّه به قتل او مبادرت كرد و او را پيش از آنكه عمر

ص:73

بميرد از پاى درآورد.عمر كه از كشته شدن هرمزان اطلاع يافت اظهار داشت:«عبيد اللّه اشتباه كرده است،ضارب من ابو لؤلؤ است و هرگاه زنده بمانم عبيد اللّه را به قصاص قتل هرمزان خواهم كشت چه آنكه على عليه السّلام ديۀ ما را كه به جرم قتل هرمزان بايد تأديه نماييم نمى پذيرد.

عمر در پى ضربه اى كه ديد از دنيا رخت بربست و به ديار ديگر شتافت و عثمان جانشين او شد.حضرت مولا على عليه السّلام به خونخواهى هرمزان برخاست و عبيد اللّه را كه قاتل هرمزان بود از عثمان طلب كرد و اظهار داشت او آزادشدۀ مرا كشته است و به دست او مظلومانه از پاى درآمده است،و من ولى خون او مى باشم.

عثمان گفت:ديروز عمر را كشتند و امروز مى خواهند پسر او را بكشند،همان اندوه براى خاندان عمر كافى است و بدين مناسبت بود كه از تسليم عبيد اللّه امتناع ورزيد و از راه ستمگرى حق آن حضرت را ناديده گرفت و عدم تسليم او ايجاب كرد كه حضرت على عليه السّلام فرمود:هرگاه يك روز از دنيا را در اختيار داشته باشم به منظور خون بهاى هرمزان عبيد اللّه را خواهم كشت.

آنگاه كه حضرت مولا على عليه السّلام به خلافت ظاهرى رسيد عبيد اللّه كه همواره در بيمناكى به سر مى برد به سوى شام گريخت و به معاويه پناهنده شد و به كمك او به جنگ صفين رفت و حضرت مولا در اين نبرد او را از پاى درآورد.اينك توجه داشته باشيد كه چگونه عثمان حق على عليه السّلام را ناديده گرفت و با انديشۀ ناستوده اش با كتاب خدا و سنت رسول او مخالفت كرد و حال آنكه خداى تعالى فرموده است:

«...وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً...: كسى كه ستم ديده كشته بشود،ما ولى او را براى خونخواهى او از دشمنانش چيره ساخته ايم»(بنى اسرائيل33/) (1).

مؤلف گويد:در پايان برخى از قرآنها كه به خط حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام نوشته شده چنين امضا شده«على بن ابو طالب»و ابو طالب با«واو»آمده

ص:74

است.و در برخى از آنها«على بن ابى طالب»با«يا»آمده است و سيد مرتضى در الفصول مطالبى در ذيل آنچه گفته شد آورده است.

شارح كتاب العوامل-كه در نحو بوده-و از آثار شيخ عبد القاهر جرجانى مى باشد در وجه نامگذارى نحو چنين گويد:ابو الاسود دؤلى از قارى شنيد كه آيۀ شريفۀ «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ...» (توبه3/)را به جرّ«رسوله»قرائت مى كرد.در پى آن با حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام ملاقات كرد و جريان را به عرض مبارك تقديم داشت.حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام در ضمن راهنمايى وى فرمود:فاعل مرفوع است و ماسواى آن فرع آن است.مفعول،منصوب است و ماسواى آن فرع آن مى باشد.

مضاف اليه مجرور است و ماسواى آن فرع آن است.پس از اين راهنمايى به ابو الاسود فرمود:«الخ...:به اين رويه رفتار كن و از خاطر مبر»بدين جهت علم را«نحو»گفتند.

ملا سلطان عابد محمد از علماى عامه در آغاز حاشيه اش بر شرح جامى كه شرحى است بر كافيه ابن حاجب چنين مى نويسد:گويند نخستين كسى كه به تدوين«نحو»اقدام كرد ابو الاسود دؤلى بود-كه سمت استادى صابران در بلا و خرسندان به قضاء الهى يعنى حسن و حسين شهيد كربلا و نوادۀ آنكه از هواى نفس سخن نگفته و جز به وحى الهى از راه ديگرى به بيان مطلبى نپرداخته محمد مصطفى صلّى اللّه عليه و آله-را داشت و او مقدمات نحو را از على مرتضى عليه السّلام فراگرفته بود و علت وضع نحو آن بود كه در روزگار عثمان زنى بر معاويه وارد شد و گفت:«ان أبى مات و ترك لى مالا:پدرم مرد و ماتركى براى من باقى گذارد.»و كلمۀ مال را به اماله ادا كرد،معاويه از طرز گفتار او ناراحت شد.جريان او كه به عرض حضرت مولا على عليه السّلام رسيد؛ابو الاسود را به تدوين علم«نحو»راهنمايى كرد.وى نخست باب«انّ و اضافه»را پايه ريزى كرد و همان هنگام از مردى شنيد كه آيۀ شريفۀ «...أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ...» (توبه3/)را به جرّ«رسوله»مى خواند،به ترسيم باب«عطف و نعت»اقدام كرد.روزى،دختر ابو الاسود به وى گفت:«يا أبت ما احسن السماء:چه چيزى آسمان را زيبا ساخته است؟»در اين جمله «ن»احسن را مضموم،و به لفظ استفهام ادا كرد.پدرش گفت:«ستارگانش»دخترك گفت:

منظورم شگفتى از زيبايى آسمان بود.پدرش گفت اگر چنين قصدى داشتى بايد مى گفتى:

ص:75

«ما احسن السماء»يعنى همزۀ سماء را به فتح مى خواندى و در هنگام خواندن دهانت را مى گشادى.در پى اين پيشامد ابو الاسود باب«تعجب و استفهام»را آغاز كرد.

پس از آنكه قواعد نحو به دست ابو الاسود وضع شد افرادى براى فراگيرى آن پيشقدم شدند،از جمله پنج تن از دانشوران آن روزگار كه عبارت اند:از عطا و ابو الحارث غيبسه(عنبسه)و همون(ميمون)و يحيى بن نعمان،اصول و قواعد«نحو»را از وى فراگرفتند و ابو اسحاق حضرمى و عيسى ثقفى و ابو عمرو بن علاء نحوى قارى از آنها استفاده كردند و خليل بن محمد و خليل بن احمد متفقا از عيسى ثقفى استفاده كردند و سيبويه كه در فن نحو شهرتى بى مانند دارد و الكتاب در اين فن اثر جاودانه او مى باشد، مراتب نحو را از خليل بهره ورى نمود و اخفش-كه سالها خدمت خليل را عهده دار بود- از سيبويه استفاده كرد،و على بن حمزه كسائى اصول اين فن را از ابو عمرو بن علاء كسب كرد و درعين حال الكتاب را هم از اخفش استفاده كرد.

پس از اين اديبان به دو دستۀ كوفى و بصرى تقسيم شدند و فرّاء بغوى مؤلف المصابيح و ملقب به محيى السنه،مراتب نحو را از كسائى فراگرفت (1).ابو العباس ثعلب قواعد نحو را از فرّاء و ابو سعيد محمد انبارى مراتب نحو را از ثعلب استفاده كرد و اين عدّه از نحات كوفى مى باشند.

محمد بن مستنير معروف به قطرب-كه از شايستگان حرمين بوده است-از سيبويه و اخفش استفاده كرد.ابو عثمان بكر مازنى از اخفش،و محمد مبرد،از قطرب و

ص:76

مازنى بهره برده است.اسحاق زجاج و ابو بكر سراج و ابن درستويه و محمد بن كيسان از شاگردان مازنى بوده اند.ابو على فسوى ابو سعيد سيرافى و على بن عيسى رمانى،از شاگردان مبرد بوده اند.ابو على فارسى از سيرافى و رمانى استفاده كرده است و ابو الفتح جنى از ابو على فارسى و شيخ عبد القاهر بن عبد الرحمن جرجانى«نحو»را از ابو الفتح جنى فراگرفته است.بطورى كه اظهار شده پس از عبد القاهر اديبى كه مورد توجه باشد به وجود نيامده است.مخدوم معظم من-كه در روزگارش از جلالت قدر و مقام خلت برخوردار گرديده و عصام الملة و الدّين است-از او،و از محمد بن محمد بحرآبادى بهره برده است،و او از علاء الدّين استرآبادى،و او از شرف الدّين عمر تبريزى،و او از علامۀ تفتازانى،و از علامۀ نيشابورى،و او از ابو بكر شيرازى و او از سعد بن احمد بغدادى،و او از قوام الدّين نحوى،و او از ابو سعيد نحوى و او از ابو محمد نحوى شاگرد شيخ عبد القاهر استفاده كرده است.

مؤلف گويد:كلام اين شخص مورد تأمل است.

شيخ عبد القاهر جرجانى در رسالۀ عروض و قوافى گفته است:علوم ادبيه به دوازده صنف(دسته)بخش مى شود.1-متن اللغة 2-علم صرف 3-علم اشتقاق 4-علم نحو 5-علم معانى،و اين علمى است كه به كمك آن مى توان معناى صحيح را از فاسد بازشناخت 6-علم بيان،و اين علمى است كه به كمك آن مى توان،نظم صحيح را از فاسد تشخيص داد و مجموع علم معانى و بيان را علم بديع گويند (1).و فراگيرى اين علم از شرافتمندانه ترين مطالب دينى و رفيع ترين مباحث يقينى است،زيرا اين علمى است كه ويژۀ قرآن كريم بوده است و فصاحت اين كتاب عزيز از روى آن آشكار مى شود.7-علم عروض،8-علم قوافى،9-علم انشاء نثرى،10-علم سرايندگى،11-علم خطنويسى، 12-علم محاضرات و فن تاريخ هم از اين علوم بشمار مى آيد.

ابو القاسم عبد الرحمن بن اسحاق زجّاج نحوى گفته است:حديث كرد ما را ابو جعفر احمد بن محمد بن رستم طبرى مصاحب ابو عثمان مازنى،از ابو حاتم سجستانى

ص:77

(سيستانى)از يعقوب بن اسحاق حضرمى،از سعد بن سلم باهلى،گفت:خبر داد مرا پدرم از جدّم از ابو الاسود دؤلى،گفت:به حضور مبارك حضرت امير المؤمنين عليه السّلام شرفياب شدم.حضرتش را در انديشه يافتم؛پرسيدم در چه انديشه اى هستيد؟ فرمود:در شهر شما به غلطى برخوردم و اينك تصميم گرفته ام تا كتابى در اصول عربيت تدوين نمايم.به عرض رسانيدم اگر اين كار را انجام دهيد ما را زنده كرده ايد و زبان تازى در بين ما جاودان مى ماند.پس از چند روز ديگر كه شرفياب حضور مبارك شدم، صحيفه اى در اختيارم گذاشت كه در آن مرقوم فرموده بود:به نام خداوند بخشندۀ مهربان،كلام بر سه قسم است اسم و فعل و حرف.اسم،از مسمّى و فعل از حركت مسمى و حرف از معنائى كه نه اسم است و نه فعل خبر مى دهد.

سپس به من فرمود:كاوش كن و آنچه به فكرت مى رسد بر آن بيفزاى،و اشاره كرد، اى ابو الاسود بدان:اسمها بر سه بخش اند،ظاهر و ضمير و اسمى كه از هيچ يك از اين دو نمى باشد و دانشوران به شناخت اسمى كه نه ظاهر باشد و نه ضمير بر يكديگر برترى پيدا مى كنند.

ابو الاسود گفت:بنا به راهنمايى حضرت مولى عليه السّلام به گردآورى قوانينى پرداختم و آنها را به عرض حضرتش رسانيدم،از آن جمله حروف ناصبه-انّ،انّ،ليت، لعل،كان-را ياد كرده بودم.و«لكنّ»را يادآورى نكرده بودم.از من پرسيد چرا از«لكنّ» نام نبردى؟معروض داشتم براى آنكه«لكنّ»را از نواصب نمى دانم!فرمود:چنان نيست بلكه«لكنّ»هم در شمار آنهاست و بر آنها بيفزا.

زجاج در ذيل فرموده حضرت مولى على عليه السّلام كه اسم يا ظاهر است يا مضمر و يا هيچ يك از آنها نمى باشد-اظهار داشته است:اسم ظاهر چون رجل و فرس و زيد و عمرو و امثال اينهاست و ضمير مانند انا و انت و انتما و انتم و تاء در فعلت و فعلت و كاف در غلامك و اكرمك و ياى در ثوبى و غلامى و هاء در ثوبه و غلامه و نون و ياء در اكرمنى (1)و نون و الف در خرجنا و قعدنا و غلامنا و الف در قاما و واو در قاموا و

ص:78

نون در قمن بوده كه اين ها را مضمر مى گويند و اسمى كه ظاهر و مضمر نبوده اسماء مبهم است چون هذا و هذه و ذه و تى و هاتا كه اين جمله از پيوندهاى هذه بوده و هذان و تان و أولئك و ذلك و تانك و من و ما و الذى و اىّ و كم و حتى و أين و امثال اين ها از مبهماتند.

و از آنجا كه بيان حضرت امير المؤمنين عليه السّلام ويژه زبان عرب بوده،فرموده است:زبان عرب بر سه قسم است اسم و فعل،حرف.پس از اين به تعريف هريك از اقسام كلمه پرداخته و به دنبال آن به مشكل ترين قاعدۀ عربى كه امور مبهمه باشد اشاره فرموده است،زيرا اسماء ظاهر در مجارى ابواب بدون اشكال مورد توجه قرار مى گيرد و اسماء مضمر از حركت اعراب ممنوع گرديده است و تغييرى كه در آنها به وجود مى آيد براثر تغيير عامل نبوده است بلكه تغيير آنها مربوط به خود آنها مى باشد و همين اسماء مبهمه كه از آنها يادآورى كرديم در حال تثنيه و جمع و تصغير احكام ويژه اى دارند از آن جمله احوال متضاده و شروط مختلفى است كه در نحو به آنها اشاره مى شود و غرض حضرت مولى-از تفاضلى كه در اين خصوص در ميان علما ديده مى شود بيان فرموده- همان بود كه ما بطور اجمال بدان اشاره كرديم.

زكات به ايشان داده مى شود يا نه در پاسخ اظهار داشته است:آرى،مى تواند ما زاد از نفقه خود را به فرزندش بدهد.

سؤال ديگر هرگاه مردى بتواند هزينۀ سالانۀ خود و زن و فرزند واجب النفقۀ خويش را اداره كند و در ضمن آن هزينۀ گروهى از افراد را هم تبرعا عهده دار شود،پس از آن از پرداخت هزينۀ آنها درمانده شود،آيا اسم فقير و مسكين بر چنين فردى اطلاق مى شود يا نه؟پاسخ داده است:آرى،اسم فقير و مسكين بر او اطلاق مى شود.

سؤال ديگر،هرگاه كسى بتواند هزينۀ سالانه خودش را از انجام نوافل به دست آورد و در طى مدتى از انجام آن كار درمانده شود مى تواند زكات بگيرد يا نه در پاسخ گفته است:بر اين شخص لازم است به جاى انجام نوافل از تحصيل علم استفاده كند.

سؤال ديگر،هرگاه ثروتمندى بميرد و بدهكار باشد آيا طلبكاران مى توانند طلب خويش را از باب زكات حساب كنند يا نه؟در پاسخ گفته است:آرى جايز است.

مؤلف گويد:از قرائن پيداست،سائل خود امير عبد الباقى است و پاسخ دهنده شهيد ثانى مى باشد.بنابراين مير عبد الباقى از مجتهدان نبوده است.گذشته از اين پاسخ اخير او درست نيست،زيرا پس از آنكه ما ترك ميت پاسخ گوى بديهى اش بوده باشد صحيح نيست بدهى او را از باب زكات حساب نمايند.

و ممكن است لفظ لا از قلم ناسخ افتاده باشد،يعنى لا يجوز.

از قرائن استفاده مى شود:مير عبد الباقى مترجم حاضر،همان سيد امير عبد الباقى باشد كه هم اكنون به نام و نشان او اشاره مى شود.

است (1).با وجود نسب و كمالى كه داشت به حليۀ حسب آراسته بود و در اشعارش«باقى» تخلص مى كرده،و گفته است:از غايت شهرت احتياج به تعريف ندارد و با همه رتبت كه داشت همواره به رعايت حال درويشان همت مى گماشت.

در اوايل ظهور شاه اسماعيل صفوى عهده دار وزارت او بود.طولى نكشيد ترقى كرد و وكيل الدولۀ وى گرديد و امور حل و عقد و كليۀ مهمات مردم به عهدۀ او واگذار گرديد.تا آنجا كه همگى امور ملك و مال كه در ايران آن روز به وجود مى آمد به تصويب او مى رسيد تا آنكه در اوايل رجب سال 920 هجرى در هنگام جنگ شاه اسماعيل با تركيه از پاى درآمد،رحمة اللّه عليه.

همان گونه كه پيش از اين اشاره شد ممكن است اين سيد همان مترجم پيش بوده باشد.

مبسوطى است.و اين دو اثر را نيز بر آيين صوفيه تأليف كرده است.

عبد الباقى معاصر با سيد ابراهيم همدانى و فى مابين،دوستى برقرار بود و صفا و صدق از قلب هر دو تن آشكار.نامه اى از سيد ابراهيم همدانى به فارسى در پاسخ عبد الباقى ديدم،كه اعجاب مرا برانگيخت.چه پسنديده است،پاسخ او را در اينجا ذكر كنم؛پاسخ اين است:

«به حق بيت و به حق صاحب بيت و به حق دلهاى شكسته؛به حق آن كه دلهاى دوستانش را شكسته مى دارد كه از قيود امور صوريه و تعيينات اعتباريه خود را خلاص ساختن كار مردان و دليران است و هر جبه و جوشن پوش را زور ميدان مردانگى ميسر نيست و ظاهر عبارت«الشفقة على خلق اللّه»سد راه سالكان است،جهت آنكه شفقت بر خلق معنى ديگر است و علاقه با خلق امر ديگر،انداختن ابراهيم خليل اللّه عليه السّلام هاجر و اسماعيل را در وادى غير ذى زرع صحراى مكه و به جانب شام رفتن و با ايشان سخن نگفتن از قبيل ترك علاقه بود نه از قبيل ترك شفقه بر خلق؛چون چنين باشد كه «الشفقة على خلق اللّه»از ايشان ميراث است،و تسليم كردن ابراهيم اسماعيل را بحمايت اللّه تعالى از كمال شفقت ناشى است چرا كه حمايت اللّه تعالى به از حمايت ابراهيم است بلاشك و ريب؛كريمى كه گاو يتيمى را در بيشه ميان سباع حفظ كند و به پرى پوستش به زر بفروشد جهت يتيم به بركت توكل پدرش،اسماعيل را نيز در صحراى مكه حفظ مى تواند كرد به بركت توكل ابراهيم.با خلق برآمدن كار صعب است و جمع بين الاضداد از جمله محالات است؛با حق آشنا شدن چندان دشوار نيست چه ارادۀ خود را به اراده واگذاشتن از قبيل ممكنات و انسان را از اين مقام بهره هست و به وقوع پيوسته.

قال ابن الفارض:...

و حصول معنى احدى بنى نوع را دليل امكان حصول اين معنى است براى ديگرى،خدا نصيب فرمايد.

(النتيجه)راه منحصر است در دو يكى به جانب نور وحدت و ديگرى

ص:85

به جانب ظلمت كثرت و لا ثالث لهما؛اهل كثرت را از نور وحدت يارى نيست چنان كه اهل وحدت را از ظلمت كثرت غبارى؛هزار سال اگر كسى اوقات خود را بكلى صرف اهل دنيا كند به صورت و سيرت انسان برنيايد با اين كس رام و مهربان نمى شود؛ «لَنْ تَرْضى عَنْكَ الْيَهُودُ وَ لاَ النَّصارى حَتّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ» (1)؛پس ايشان را با حق دلالت بايد كرد؛ «قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدى» 2؛و يا مثل ايشان شد و ترك حق كرد، «لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذِي جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَكَ مِنَ اللّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ» 3.شق اول را ايشان قائل نيستند شق دوم را ما چون قائل شويم ايشان ما را به حق نمى فروشند،ما چون حق را به دنيا فروشيم چاره منحصر است در ترك ايشان،«من تجارب فقد ربح».چنين كرده اند عارفين و اولياء اللّه حق.

(الخلاصة)اوليا را اشعار ترك دنيا است هرچه باشد و هركه باشد «القيد كفر و لو كان باللّه».اهل دنيا را مدار بر تحصيل است هرچه باشد و از هركه باشد،اگرچه سد راه و بند پا باشد،«و بينهما بون بعيد».

(الاشارة)با صفات بشريت صفات حق جمع نمى شود؛هركدام را كه خواهند اختيار كنند.سخن پوست كنده مدت مديد به درگاه حق تضرع كردن و براى طلب هر سهل به مراد نرسيدن به از آن است كه به وسيلۀ مكتوبى و يا به واسطۀ پيغامى از بزرگى صاحب آلاف و الوف شدن چه اول را نور خضوع همراه است و آخر را ظلمت فروتنى و تنزل،در دنبال ابراهيم ادهم از ترك پادشاهى ضررى نكرد فرعون را سلطنت روى زمين فايده نداد،حمالان باربر گردن نه چون سواران سبك عنانند،«سيروا قد سبق المفردون».

(الحقيقة)علمى كه به زبان و گوش محتاج باشد علم نيست دردى است،چرا كه سوداگر را از كسادى بازار آتش در جان است و هرچه در حافظه و خيال مخزون است مانع نفس حيوانى است مانند كتابخانه در معرض زوال است،و

ص:86

آن علمى كه روح را شمع راه است كدام است،«العلم نقطة كثرها الجاهلون».

تمام علم اوليا از مقولۀ شىء من وجه است و علم علماى دنيا از مقولۀ علم به وجه شىء است،و تفاوت بين الامرين بسيار است.بر تقديرى كه معلوم شىء واحد باشد آثار متفاوت است،چه شمع ثانى را از هر بادى ضرر زوال است و شمع اول را باد صرصر معين و ممد شعاع است.

(النكتة)ماهيت علم صورت حاصلى است،چون حق را دانستى علم حاصل كردى،همه را دانسته، «قُلِ اللّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ» (1).

(المعذرة)من تنگ حوصله و تنگ مايه ام،با اهل دنيا خلطه نمى توانم كرد؛درياآشامان را حال ديگر است،آنچه نوشته ام خيال خود را بيان كرده ام «الاناء يترشح بما فيه لا انكار لنا لاحد»همه خوبند و همين بد ماييم،«و الفرار من الكثرة ليس الا باطاعة الامر لا بمقتضى العلم».

هركه را ذرۀ وجود بود پيش هر ذره در سجود بود

جهت مختلف طريق انبيا و اوليا صراط مستقيم است و هدايت به طلب منوط است«و اهدنا الصراط المستقيم»تعليم طلب است «وَ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاّ ما سَعى» 2اديب عظيم است،و اطلاع بر سر قدر ما فوق طاقت است،و اطاعت اوليا سرمايۀ نجات است.

(الانصاف)به دست خود تفسيرى بيضاوى نوشته ام پايبندم شده است «وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ» 3نه همراه مى توانم گرداند نه علاقه مى توانم از آن برداشت؛يقين مى دانم كه عن قريب در معرض بيع من يريد شىء قليل فروخته خواهد شد،پس علم يقين را در اين راه مرتفعى نبوده است،اللّه تعالى عين اليقين را نصيب طالبين گرداند بحرمة الواصلين الى حق اليقين.

(الرمز)بندبندم مى لرزد از تعقل آن چيزى ك تمناى صادقان را فرض

ص:87

عين است «فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ» (1)و مدار بر اغماض عين است با آن كه يقين مى دانم كه عاقبت مؤمنان و محبان آل محمد صلّى اللّه عليه و آله به خير است،تعيشم در دنيا مثل تعيش زندانيان و محبوسان است،پس از خلاص شدن از زندان اين چه خوف و اين چه بيم است«رحم اللّه امرأ عرف قدره»اين است حال من و مقدار من.

(المقصود)غرض از نوشتن اين چند كلمه كه زبان زد هر بزرگ و كوچك است نه قصد افاده است كه نسبت به ملازمان آن جناب توهم اين داعيه محض كفر است و نه غرض دانش و اظهار معرفت خود است كه قطره را با درياى محيط خودنمايى دليل جهل است،بلكه مطلوب آن است كه خود را بدين وسيله بخاطر فيض مآثر آن عالى مقدار كه هرگز از خانه محبتم قادر آمده است قدم بيرون ننهاده است:

اى قدم ننهاده هرگز از دل تنگم برون

حيرتى دارم كه چون در هر دلى جا كرده اى

برساند و طلب تجديد التفات خاطر آن خورشيد ذره پرور نمايد و خود را در سلك محبان و مشتاقان آن درگاه جاى دهد،اگرچه مآثر محبتم را چندان احتياجى باين اظهار نيست لكن«تهادوا تحابوا»وارد است،مرا بهتر از عرض اخلاص هديۀ نبود بدان اكتفا كردم و از آن هم اندكى ذكر كردم كه «الجرعة تدل على الغدير و الجفنة على البيدر الكبير»،اللّه تعالى ملازمت آن جناب را بار ديگر بزودى روزى اين مخلص گرداند بالنبى و آله الامجاد (2).

ص:88

نام برده مى شود 1.

شرح مزبور از كدام يك از چهار تن قاضى است.

عليهم اجمعين-از وى روايت كرده اند.

نظير آنچه را از راويان نوشتيم شيخ نجيب الدّين هم در آخر كتاب الجامع بدان اشاره كرده است،با اين تفاوت كه ابو على محمد بن فضل طبرسى را به جاى ابو على فضل بن حسن بن فضل طبرسى آورده است،و چهار تن پس از او را كه در بالا ذكر كرديم ايراد نكرده است و همچنين عبد الجليل بن عيسى را هم از قلم انداخته است.

پيش از اين ذيل نام بردارى از شيخ ابو عبد اللّه جعفر بن محمد بن احمد بن عباس بن فاخر دوريستى (1)،نوشتيم:شيخ مفيد عبد الجبار-مترجم حاضر-از وى روايت كند.

طبرسى در اعلام الورى تصريح مى كند:شيخ عبد الجبار از شيخ طوسى و ديگر از اعلام روايت كرده است.

و از اواخر مجمع البيان طبرسى به دست مى آيد:وى از مفيد عبد الجبار بن عبد اللّه بن على رازى(مترجم حاضر)روايت كرده است.روايت از او،در ضمن نامه اى بوده كه عبد الجبار به خط خود براى او مرقوم داشته است و خود عبد الجبار از شيخ طوسى و از رئيس ابو الجوائز حسن بن على بن محمد كاتب و از شيخ ابو عبد اللّه حسن بن احمد بن حبيب فارسى (2)روايت داشته است.

و از اوايل سند احاديث حسن بن ذكوان فارسى (3)مصاحب حضرت مولى على عليه السّلام كه من آن را به خط وزيرى فاضل مشهور يافته ام،چنان برمى آيد:شيخ ابو عبد اللّه حسين بن احمد بن محمد طحال مقدادى،از شيخ مفيد سرور دانشمندان ابو الوفا عبد الجبار بن عبد اللّه بن على رازى،در شعبان 503 هجرى در شهر رى،روايت كرده است.خود ابو الوفا،از رئيس ابو الجوائز حسن بن على بارى روايت كرده است.

شيخ منتجب الدّين در فهرست مى نويسد:شيخ مفيد عبد الجبار بن عبد اللّه بن على مقرى رازى از فقهاى اصحاب ما بوده و در شهر رى مى زيسته و در روزگار او گروهى بسيار از سادات و دانشوران افتخار شاگردى او را داشتند.خود او از شاگردان شيخ

ص:92

طوسى بوده است و همگى مصنفات شيخ را بر او قرائت كرده است و نيز سمت شاگردى سلارو ابن براج را داشته است.و آثارى به زبان عربى و پارسى در فقه به يادگار گذاشته است.شيخ امام جمال الدّين ابو الفتوح خزاعى همگى آثار او را به ما اجازه داده است (1).

مؤلف گويد:ابن شهرآشوب در كتاب مناقب تصريح كرده است كه شيخ عبد الجبار از شاگردان شيخ طوسى بوده است خود ابن شهرآشوب بتوسط سيد ابو الفضل داعى يادشده ،از وى روايت مى كرده است.

شيخ عبد الجبار فرزند فاضلى داشته به نام شيخ ابو الحسن على بن عبد الجبار كه بزودى به شرح حال او اشاره خواهد شد.

ابن طاوس در مهج الدعوات گويد:شيخ ابو على فرزند شيخ طوسى-قدس سره- در مشهد امير المؤمنين عليه السّلام به سال 507 هجرى براى ما حديث نقل مى كرد.

همچنين شيخ مفيد شيخ الاسلام عين العلماء ابو الوفا عبد الجبار بن عبد اللّه بن على رازى در ماه شعبان سال 503 هجرى در مدرسۀ خودش در شهر رى براى ما حديث نقل مى كرد.همچنين سيد عالم التقى نجم الدّين كمال الشرف ذو الحسبين ابو الفضل المنتهى بن ابى زيد بن كاكا (2)حسينى در خانه اش در جرجان در ماه ذيحجه سال 503 هجرى ما را حديث كرد.همچنين شيخ سعيد امين ابو عبد اللّه محمد بن احمد بن شهريار خازن مشهد امير المؤمنين على عليه السّلام به عنوان اجازه در ماه رجب سال 514 هجرى براى ما حديث نقل مى كرد،و همگى ايشان گفتند:براى ما حديث نقل مى كرد شيخ طوسى در مشهد مقدس غروى (3)در ماه رمضان سال 458 هجرى،گفت:براى ما حديث نقل مى كرد ابو عبد اللّه حسين بن عبيد اللّه غضائرى و احمد بن عبدون و ابو طالب بن غروى و ابو الحسن صفار و ابو على حسن بن اسماعيل بن اشناس،گفتند:براى ما حديث نقل مى كرد ابو الفضل محمد بن عبد اللّه بن مطلب شيبانى،گفت:براى ما حديث نقل مى كرد محمد بن يزيد بن ابى الازهر بوشنجى نحوى،گفت:براى ما حديث نقل

ص:93

مى كرد ابو الوضاح محمد بن عبد اللّه بن زيد نهلى،گفت:خبر داد مرا پدرم،گفت:شنيدم از حضرت امام ابو الحسن موسى بن جعفر عليهما السّلام تا به آخر حديث...

قدرت قلمى ايشان بوده است.]نسبتى را كه آنان به وى داده اند،انكار كرده اند.

قاضى نور اللّه در مجالس المؤمنين گويد:شيخ اجل عبد الجليل قزوينى رازى از اذكياى علماى اعلام و اتقياى مشايخ جليل القدر بوده و در زمان خود به علوّ فطرت وجودت طبع بر ساير اقران امتياز داشته تا آنكه چون بعضى معاصران او از غلات سنيان شهر رى و ناصبيان وادى ضلالت و غىّ مجموعه اى در رد مذهب شيعه تأليف نمود علماى شيعه كه در رى و آن نواحى بودند به اتفاق نظر دادند كه شيخ عبد الجليل اولى و احق است به آنكه متصدى دفع و نقض آن شود و آخر او تأليف كتابى شريف در نقض آن مجموعه توفيق يافت و عنوان آن را به نام نامى و اسم سامى حضرت صاحب الزمان امام محمد بن الحسن المهدى صاحب الامر مزين ساخت (1).

پس از اين،عبارتى از اوّل كتاب و خطبۀ آن را متذكر شده است.در پى آن،پاره اى از فوائد و لطايف آن كتاب را در ذيل ترجمه او ايراد كرده است و متصرفاتى از آن را در مطاوى كتاب مجالس المؤمنين يادآورى كرده است و مى نويسد:«و چون وجود آن نسخه به غايت نادر است و مع هذا آنچه از نسخ آن به نظر اين قاصر رسيده به غايت سقيم است.

لاجرم ذكر شطرى از لطايف او را كه بعد از تأمل و فكر بسيار تصحيح نموده يا محصل از آن را فهميده مغتنم دانسته به آن اشتغال مى نمايد.»

مؤلف گويد:طى پاره اى از حكايات او كه در مجلس اندرزش ايراد نموده به دست مى آيد:عبد الجليل در سال 550 هجرى (2)زنده بوده است و در يكى از روزهاى جمعه همين سال در مدرسۀ بزرگش به اندرز مى پرداخته است.و ما فوائد او را در كتاب وثيقة النجاة در بخش سوم آنكه در اماميات تدوين شده است،ذكر كرده ايم (3).

ص:97

و كتاب مثال النواصب كه در امامت تأليف شده كتابى لطيف و مشتمل بر نكات مفيد بسيار مى باشد و نسخۀ كهنى از آن،هم اكنون در اختيار من مى باشد.و نسخه هايى چند،از جمله نسخۀ كهنى از آن را در نزد ملا ذو الفقار ديده ام.

از اوايل اين كتاب روشن مى شود كه عبد الجليل آن را پس از سال 556 هجرى به درخواست امير نقيب شرف الدّين ملك النقباء سلطان عترت طاهره ابو الفضل محمد بن على المرتضى در قزوين تأليف كرده است.

رازى است كه از محققان بوده است و گويا مراد از عبد الجليل رازى،مترجم حاضر بوده است.

پس از اين ذيل نام بردارى از شيخ عالم ابو سعيد عبد الجليل بن عيسى بن عبد الوهاب رازى خواهيم گفت كه ممكن است ابو سعيد همين مترجم فعلى بوده باشد بلكه از نظر من ظاهرا اين دو تن همان شيخ نصير الدّين عبد الجليل بن ابو الحسين بن فضل قزوينى است كه پيش از اين به شرح حال او اشاره كرديم.

مؤلف گويد:گمان ندارم عبد الجليل (1)(مترجم حاضر)از فضيلت و علم برخوردار بوده باشد و از شيخ معاصر در شگفتم كه چرا امثال اين افراد را در رديف رجال از دانشوران نام برده است و هرگاه در نظر داشته است تا به نام اين گونه افراد بپردازد بهتر آن بود از چنين افراد به جلالت و فضل ياد نكند بلكه رويۀ شيخ منتجب الدّين را در فهرست پيشه كند كه آنها را به عنوان صالح و واعظ متدين و امثال اين ها معرفى نمايد.عجيب تر آنكه در ذيل معرفى برادرش عبد الغفار كه اجهل از حمار است چنين و چنان گفته است.آنچه از نظر من شايسته است امثال اين عده از افراد را در ضمن رجال بيطاران و جاهلان بطّالان معرفى نمايد،چه آنكه من مكرر در مكرر با عبد الغفار مجالست و مجاورت داشته ام و با او به مناظره نشسته ام و چنان استفاده كرده ام كه بويى از علوم به مشام او نرسيده است.آرى،بوى طمع را بخوبى استشمام كرده بود و من از آن نظر به نام اين دو برادر اشاره كردم-با آنكه مقام سخن بالاتر از آن است كه به نام چنين فرومايگانى دم برآورد-تا از لغزش قدمهاى ديگران جلوگيرى به عمل آورم.بلكه دائيش كه نامش پس از اين خواهد آمد همانند خواهرزاده اش مى باشد.

ص:100

مشايخ او بوده است و از شيخ ابو الوفا عبد الجبار بن على مقرى رازى روايت كرده است.

و سپس مى افزايد:نظر من آن است كه هر دو تن عبد الجليل يكى بوده اند و شگفت اينجاست كه ابن شهرآشوب در معالم العلماء در باب القاب از وى ياد كرده،با آنكه در آنجا به نامش تصريح نموده و او را به لقب رشيد معرفى كرده است.

ازاين پس در باب ميم خواهد آمد:سيد امام شهاب الدّين محمد بن تاج الدّين بن محمد بن حسين بن محمد حسينى كيسكى از مترجم حاضر روايت كرده است.

مؤلف گويد:مترجم حاضر با شيخ واعظ نصير الدّين عبد الجليل بن ابو الحسين بن فضل قزوينى كه پيشتر ذكرش رفت يكى بوده است،بلكه مترجم حاضر با شيخ عبد الجليل قزوينى رازى كه قاضى نور اللّه شوشترى،در بسيارى از مواضع مجالس المؤمنين از كتاب او مطالبى نقل كرده است يكى مى باشد.

كليۀ علوم آن زمان مهارت داشته و در روزگار ما درگذشته (1)و حواشى و تأليفات پسنديده و مشهورى داشته كه همگى آنها مورد استفادۀ دانشوران قرار گرفته است.

قابل توجه است كه مردم روزگارش او را از علماى اهل سنت بشمار مى آوردند.

بطورى كه وصيت او را به فرزندش(ابو الهادى)از يكى از موثقان اهل يزد-كه به شهرهاى هند سفر كرده بود-شنيدم كه دليل بر تشيع و حسن عقيدۀ او بوده است.از قرينۀ اين وصيت به دست مى آيد:كه وى تمام عمرش را در هندوستان به تقيه مى گذراند، و كتابهاى شيعه را در صندوقى سربسته كه بر آن قفلى زده بود محفوظ داشته و كليد آن صندوق در دست خودش بوده است.و از جملۀ آنها كتب اربعۀ شيعه و ديگر از آثار شهيد از مشهور و غير مشهور بوده است.در آن صندوق زير همۀ آن كتابها،رسالۀ مجزايى از آثار او بوده كه مجلّد نبوده و در نهايت زيبايى ترتيب يافته بوده است.اين رساله كه نزديك به سه هزار بيت است كه در امامت تأليف شده و مشتمل بر ادله اى است كه شيعه در اثبات امامت اقامه نموده است و در ضمن آن به ابطال ادلۀ اهل سنت اشاره كرده است و در ضمن وصيت به فرزندش ابو الهادى گوشزد كرده تا بدان رساله توجه دقيق پيدا كند و مضامين آن را مورد عمل خود قرار دهد.

همان شخص موثق نقل كرد كه آن رساله را ديده است و همان رساله را فاضل جليل القدر ميرزا معزّ الدّين محمد بن ميرزا فخر الدّين محمد مشهدى در شهر اكبرآباد هندوستان به خط خود استنساخ نموده است.

از آثار او حاشيۀ تفسير بيضاوى است كه حاشيۀ مبسوطى است كه بر تفسير بيضاوى تعليق نموده است و در نهايت ارزندگى تأليف يافته است و من مجلدى از آغاز آن را در شهر هرات ديده ام،و اين بخش از حواشى اوست كه بر جزء اوّل قرآن كريم تدوين كرده است.اين حواشى را بنا به درخواست سلطان شاه جهان محمد پادشاه هند تنظيم كرده و آن چنان كه پيداست بيشتر از اين مقدار به تأليف آن توفيق حاصل نكرده است.

ص:103

و از آثار او حاشيه اى است بر... (1)

الانوار المضيئة از جدّش سعيد حميد روايت مى كند و مرادش همين مترجم است.

مؤلف گويد:حقيقت آن است كه عبد الحميد در اين سند،با عبد الحميد مترجم حاضر يكى است،تنها اسامة به نسّابه و يا نسّابه به اسامه تصحيف شده است.

در جاى ديگر از فرائد السمطين آمده است:جلال الدّين فخار بن سعد موسوى، بطور كتابت از عبد الرحمن بن عبد السميع به طريق اجازه روايت كرده است.

مؤلف گويد:در كتاب مزار شيخ طوسى در آغاز سند يكى از زيارتهاى حضرت سيد الشهداء عليه السّلام،اين عبارت آمده است:براى من حديث نقل مى كرد سيد اجل عالم اوحد جلال الدّين سيد الشرف ذو الحسبين عبد الحميد بن تقى-كه خدا سايه اش را پاينده بدارد و به بقاى او بيفزايد و مرتبه اش را عالى گرداند-گفت:حديث كرد ما را ست العشيره دختر احمد بن سعيد بن محمد بصرى مهلّبى در كوفه در منزل خودش،روز سه شنبه سيزدهم شوال سال 566 هجرى،گفت:براى من حديث كرد جدّ پدرى ام حافظ ابو الغنائم محمد بن على بن ميمون برسى-كه خدا دوامش را طولانى فرمايد-از لفظ خودش و من مى شنيدم در تاريخ جمادى الاولى سال 510 هجرى،گفت:خبر داد ما را ابو الفرج احمد بن على بن مشيش القرشى بطورى كه بر او قرائت شد،گفت:خبر داد ما را حافظ محمد بن على بن ميمون برسى به عنوان اجازه،گفت:خبر داد ما را شريف ابو عبد اللّه محمد بن على بن حسن بن عبد الرحمن علوى-رضى اللّه عنه-گفت:خبر داد ما را ابو الحسين محمد بن حسين بن جعفر حارثى بطورى كه بر او قرائت شد،گفت:خبر داد ما را ابو جعفر محمد بن عماد بن محمد بن عطار،گفت:براى من نقل مى كرد على بن حسين بن كعب،گفت:حديث كرد مرا اسماعيل بن صبيح يشكرى،از حسن بن سعيد احمسى،از جابر بن جعفى،از ابو عبد اللّه عليه السّلام تا به آخر روايت...

بارى،سيد علم الدّين مرتضى على بن عبد الحميد،از پدرش عبد الحميد روايت مى كرده و خود عبد الحميد از پدرش فخار از نقيب عبد الرحمن بن عبد السميع هاشمى واسطى بطور اجازه،از شاذان بن جبرئيل بن اسماعيل قمى روايت مى كرده و من اين سند را در چند موضع ديده ام:از جملۀ آنها سندى بوده كه در بعضى از روايتها به مشاهدۀ من رسيده است.

سيد فخار پدر عبد الحميد و فرزندش سيد علم الدّين مرتضى على بن عبد الحميد از بزرگان فقها و مشاهير ايشان مى باشد و بزودى شرح حال آنها خواهد آمد.همان گونه كه ذكر گرديد پسرش علم الدّين از وى روايت كرده است.

سيد جلال الدّين عبد الحميد استاد سيد عبد الكريم بن احمد بن طاوس حسنى

ص:107

مؤلف فرحة الغرى بوده است و من صورت اجازه اى كه سيد عبد الحميد به وى داده است در پشت كتاب المجدى تأليف سيد شريف ابو الحسن على بن محمد بن على علوى عمرى نسابه،در شهر تبريز ديده ام.و از آن اجازه چنين برمى آيد:سيد جلال الدّين از پدرش سيد فخار بن معدّ روايت كرده است.

علاوه بر ابن طاوس،سيد فخر الدّين على بن سيد عز الدّين محمد بن محمد بن على بن اعرج حسينى عبيدلى جد سيد ابو عبد اللّه عميد الدّين عبد المطلب بن سيد مجد الدّين ابو الفوارس محمد بن سيد فخر الدّين على يادشده از وى روايت كرده است.

از اجازۀ ملا حاج حسين نيشابورى به ملا نوروز تبريزى،استفاده مى شود:شيخ سديد الدّين يوسف پدر علامۀ حلّى از سيد عبد الحميد،از سيد جليل فخار بن معد موسوى روايت كرده است.ظاهرا مراد ملا حاج حسين از سيد عبد الحميد مترجم حاضر بوده است.درعين حال،گفتار حاجى مزبور از دو جهت مورد نظر است،يكى آنكه پدر علامه بدون واسطه از خود سيد فخار پدر عبد الحميد روايت كرده است.دوم آنكه ظاهر سياق كلام ملا حاجى آن است كه معتقد نبود سيد عبد الحميد فرزند سيد فخار بوده باشد، با آنكه معظم له فرزند سيد فخار است.

به دنبال آنچه گفته شد استاد استناد ما-قدس اللّه روحه-در مجلد دوم از كتاب صلاة بحار الانوار از عتيقى چنين نقل كرده است:خبر داد مرا سيد اجل عبد الحميد بن فخار بن معدّ علوى حسينى حائرى در سال 767 هجرى،گفت:خبر داد مرا پدرم- رضى اللّه عنه-از تاج الدّين حسن بن على بن دربى،از محمد بن عبد اللّه بحرانى،از ابو محمد حسن بن على،از على بن اسماعيل،از يحيى بن كثير،از محمد بن على قرشى،از احمد بن سعيد،از على بن حكم،از ربيع بن محمد سلمى،گفت:قرائت كردم بر عبد اللّه بن سليمان،گفت:از حضرت صادق عليه السّلام شنيدم،تا آخر حديث...

و در اواخر كتاب مزار بحار نيز از كتاب عتيقى چنين نقل كرده است:خبر داد مرا سيد عبد الحميد بن فخار بن معدّ حسينى به قرائتى كه بر او شد و با اصل سماعش كه به خط پدرش بود مقابله گرديد،گفت خبر داد مرا پدرم،از حسن بن على دربى،از محمد بن عبد اللّه شيبانى،از ابو محمد حسن بن على،از على بن اسماعيل،از زكريا بن يحيى بن كثير،

ص:108

از محمد بن على قرشى،از احمد بن سعيد،از على بن حكم،از ربيع بن محمد،از ابن سليم از حضرت صادق عليه السّلام.

مؤلف گويد:گفتۀ استاد استناد ما:«كتاب عتيق يادشده،همان كتاب مجمع الدعوات ابو الحسن محمد بن هارون بن موسى تلّعكبرى بوده باشد (1).»محل تأمل است،زيرا پسر تلّعكبرى از معاصران مفيد و همتايان او بوده است و بطورى كه پيش از اين گفته شد مؤلف كتاب عتيق سالها پس از شيخ مفيد مى زيسته و از متأخران است.

شيخ معاصر در امل الآمل مى نويسد:سيد جلال الدّين عبد الحميد بن فخار بن معد بن فخار موسوى فاضلى محدث و كثير الرواية بوده و از شاگردان ابن شهرآشوب از وى روايت مى كرده و اثرى دارد كه حسن بن سليمان بن خالد حلّى در مختصر البصائر از وى روايت كرده است.

مؤلف گويد در اينكه جلال الدّين با يك واسطه از ابن شهرآشوب روايت مى كرده محل تأمل است ولى به اين طريق-كه پدرش سيد فخار از شاذان بن جبرئيل روايت كرده و شاذان هم درجۀ با ابن شهرآشوب بوده است-مى توان دفع اشكال كرد.

بعيد نيست كه نقيب عبد الرحمن يادشده برادرزادۀ هبة اللّه بن عبد السميع هاشمى باشد كه نام فرزندش محمد را در ذيل شرح حال سيد جلال الدّين عبد الحميد پيش يادشده متذكر شديم ليكن روايت كردن سيد عبد الكريم بن طاوس از سيد جلال الدّين آن هم با يك واسطه خالى از تأمل نبوده است.

يادآورى مى شود كه سيد جلال الدّين نسّابه(مترجم حاضر)با سيد جلال الدّين عبد الحميد سابق الذكر يكى بوده است.

اكنون دراين باره اشكالى به نظر مى رسد كه شهيد ثانى در ذيل برخى از سندهايى كه منتهى به صحيفۀ كامله مى شود مى نويسد:«سيد تاج الدّين بن معيه صحيفه مباركه را از گروهى از جمله جلال الدّين بن كوفى،از نجم الدّين بن سعيد و از علم الدّين مرتضى على بن عبد الحميد بن محمد از پدرش عبد الحميد و همگى از فخار،از شيخ محمد بن

ص:109

محمد بن هارون معروف به ابن كمال،از ابو طالب حمزه بن شهريار روايت كرده اند».

به گفتۀ شهيد ثانى:«همگى از فخار روايت كرده اند»،يعنى نجم الدّين بن سعيد و عبد الحميد از وى روايت كرده اند.اشكالى محتمل آن است كه آيا مراد وى از سيد علم الدّين مرتضى فرزند سيد جلال الدّين عبد الحميد مترجم حاضر است؟در اين صورت نام جدّ او محمد نبوده است.اشكال دوّم آنكه از ظاهر سياق عبارت وى به دست مى آيد كه فخار جدّ علم الدّين نباشد.اشكال سوم آن است كه شهيد ثانى وى را به عنوان سيادت معرفى نكرده است و هرگاه بگوييم مرادش آن است كه علم الدّين فرزند سيد عبد الحميد نباشد و اين تصور اشكال ديگرى به وجود مى آورد كه ما به عالم ديگرى دست نيافته ايم كه هم درجه با او بوده باشد.

و حقيقت آن است كه منظور از سيد عبد الحميد همين مترجم باشد بلكه به درستى همان فرزند سيد فخار ياد شده است.هرچند از كلام شولستانى برنمى آيد كه سيد فخار پدر سيد عبد الحميد بوده باشد.

است كه شيخ عبد الحميد نيلى از شيخ فخر الدّين فرزند علاّمه حلّى و از سيد عميد الدّين عبد المطلب اعرج حسينى روايت كرده است،و اصولا بيان نكرده است كه چه كسى از عبد الحميد روايت نموده است.

يكى از شاگردان شيخ على كركى در رسالۀ اسامى مشايخ مى نويسد:و از ايشان است،شيخ عبد الحميد نيلى كه از مشايخ احمد بن فهد است.

شاگردانش بر كتاب ارشاد علامه نوشته بود،ديدم و نسب خود را در آن اجازه به خط خود چنين مرقوم داشته است:امير عبد الحى بن عبد الوهاب بن على حسينى از بازماندگان ابو على احمد صوفى اشرقى (1)است.

من پاره اى از تحقيقات را كه مربوط به علوم عربيه بوده و از كتاب او كه تاريخ تأليفش ماه شوال 930 هجرى بوده است ديده ام.

و از فحواى شرح الفيه شهيد او چنين برمى آيد كه معظم له وجود امام يا نائب او را در وجوب نماز جمعه در روزگار امام عليه السّلام شرط مى داند.

در شهر اردبيل و استرآباد يكى از تأليفاتش را به نام رسالۀ معضلات كه در خصوص اشكالهاى علوم حكميه و فقهيه و امثال اين ها بوده است يافتم و تاريخ فراق از تأليف آن،چهاردهم ذيحجۀ سال 595 هجرى بوده است.

بنابراين او از دانشوران روزگار شاه اسماعيل و پسرش و شاه تهماسب صفوى بوده است.

امير عبد الحى در آغاز كار در استرآباد و سپس در هرات زندگى مى كرده پس از چندى به خاطر ترس از دشمنان و مخالفان ازآنجا بيرون آمده و در قصبۀ كوهبنان كرمان اقامت گزيده و در آنجا به تأليف اشتغال ورزيده است.

و از آثار او حاشيۀ تصورات شرح شمسيه قطب شيرازى و حاشيه بر حاشيه مير سيد شريف جرجانى-كه در نزد ما موجود است-و حاشيۀ بر تصديقات شرح شمسيه و حاشيۀ بر تمام المشترك و ترجمۀ الفيه شهيد كه به پارسى است و به درخواست يكى از اميران ترجمه شده است و آثار مفيد و تحقيقاتى ديگر دربارۀ نماز و زكات و نكاح و امثال اين ها بدان ضميمه كرده است و مطالب ارزنده اى را در آن ايراد نموده است و من اين رساله را در كوهبنان ديده ام.و از آثار او حاشيه بحث علل الاربع شرح شمسيه است.حواشى ياد

ص:113

شده در مجموعه اى به خط يكى از شاگردانش نوشته شده است و اكثر آنها نزد او قرائت شده است.از آن جمله حاشيه تصورات شرح شمسيه يادشده و حاشيه تصديقات آن شرح بر وى قرائت شده است و تاريخ قرائت و كتابت آن سال 957 هجرى بوده است.

و از آثار او شرح مبسوط و دامنه دارى است بر الفيۀ شهيد(شرح كبير)،و ديگرى شرح ارزنده و متوسطى بر الفيۀ شهيد(شرح متوسط)است شرح دومين را پس از شرح اول بنا به درخواست يكى از شاگردانش در زمان شاه تهماسب صفوى تأليف كرده است.

من اين شرح را در قصبۀ كوهبنان از بلاد كرمان ديده ام و شرحى است ارزنده و مشتمل بر تحقيقات گرانبهايى است كه دليل بر نهايت مهارت او در علوم متعدّد و بويژه استادى او در فقه است.

و كتابى در«خطب»گردآورده است،و دو شرح پيش يادشده به انضمام كتاب خطبه هاى او در شهر كرمان به ويژه در شهرك كوهبنان شايع و مورد استفادۀ همگان مى باشد.

و از آثار او رساله اى است بسيار ارزنده در پاره اى از مسائل علوم از قبيل منطق و كلام و فقه كه مشتمل است بر دو مقاله و يك خاتمه،كه به سال 959 هجرى تأليف كرده است و من آن را در كوهبنان ديده ام.

از آثار اوست:حاشيه بر شرح شمسيه و بر حاشيه سيد شريف كه من آن حاشيه را در كوهبنان ديده ام.از آثار او حاشيه شرح هدايۀ اثيريه كه شرح از ميبدى است و امير فخر الدّين سمّاكى در حاشيۀ خود بر شرح ميبدى به حاشيۀ وى اشاره نموده است.

خواندمير در تاريخ حبيب السير (1)گويد:امير عبد الحى بن امير عبد الوهاب استرآبادى گرگانى هروى به سال 930 از شهر استرآباد به هرات رفت و تمام اوقات خود را در آنجا به فراگرفتن تحصيل علوم عقلى و نقلى سپرى كرد تا آنكه براثر جودت ذهن و تيزطبعى در اندك زمانى بر هم طرازان خود برترى يافت و در بين دانشوران به مهارت در علوم مشهور شد.ازاين رو،مورد توجه سلطان حسين ميرزا بايقرا قرار گرفت و از طرف سلطان به تدريس

ص:114

مدرسۀ گوهرشاد بيگم منصوب گشت و او همچنان به لوازم افاده و تدريس مشغول بود تا آنكه شاه اسماعيل صفوى،خراسان را تسخير كرد.پس از آن،كار سيد امير نظام بالا گرفت و فرمانداران خراسان ازهرجهت رعايت حال او را مى نمودند و ازآن پس كه سيد سعيد شهيد امير غياث الدّين محمد بن امير يوسف از پست قضاوت خراسان استعفا كرد،آن جناب متعهد منصب قضاوت شد و چندين سال با كمال استقلال بر كرسى قضاوت تكيه زد و هم اكنون كه سال 930 هجرى مصادف با سال درگذشت شاه اسماعيل صفوى مى باشد بر آن مسند تكيه دارد و همچنان با كمال استقلال به قضاوت مشغول است.

سيد امير نظام در شهر هرات زندگى مى كند و در كمال عزت و احترام به سر مى برد و به نشر مسائل علوم دينيه و روشن ساختن پوشيدگيهاى معارف يقينيه اشتغال مى ورزد و در واقع او در اين روزگار به مزيد علم و دانش بر اكثر سرشناسان خراسان برترى پيدا كرده است و به نوك قلم و زبان به اظهار انواع حقايق و دقايق علوم مى پردازد و چرخ كارهاى قضاوت شرعى و فتاواى دينى بر محور او به حركت درمى آيد.

ليس كلامى يفى بنعت كماله صلّ الهى على النّبى و آله

كلامم كجا بر كمالش وفا كند تا كنم مدح آن مقتدا

به وصفش همين بس كه گويم ز جان به احمد و آلش درود خدا

مؤلف گويد:گويند پس از آنكه شيخ على كركى رحلت كرد،امير نظام الدّين به ملاقات شاه اسماعيل صفوى رفت و از وى رياست علما و مجتهدان را-كه شيخ على كركى به عهده داشت-درخواست كرد؛او نپذيرفت و اظهار داشت:مى خواهم مجتهدى از جبل عامل جايگزين او باشد.

امير نظام الدّين به سن هفتادسالگى در كرمان درگذشت و شرح حال پدر و فرزندش را كه از مشاهير علما بوده اند خواهيم نگاشت و در ذيل نام سيد امير عبد الحى بن عبد الوهاب حسينى استرآبادى خواهيم گفت كه وى با مترجم حاضر يكى است.

و من در اردوباد،ترجمۀ فارسى كتاب مكارم الاخلاق طبرسى را كه به قلم وى تأليف شده است به خط شريفش ديده ام و خطش نيكو بود.

ص:115

-آزادمرد،آن كسى است كه لغزشهاى ديگران را پرده پوشى نمايد و براثر حيايى كه دارد از زشتيهاى آنان چشم پوشى كند.

صاحب امل الآمل گويد:اگر بيم آن نبود كه سخن به درازا كشد بخشى از نامۀ او را ذكر مى كردم.وى را در بحرين ملاقات كردم و حالات شگفت آورى از او مشاهده نمودم و در آن هنگام در دو درياى علم و ادب غرق شدم (1).

يحيى بن حسن علوى،گفت:براى من حديث نقل مى كرد يعقوب بن يزيد از ابن ابو عمير ثقفى از حسين بن حلاّل،از جدّش از حضرت امام حسن مجتبى عليه السّلام.

مؤلف گويد:ظاهرا مراد سيد عبد الكريم،از طوسى همان شيخ طوسى است.

و از قرائن ظاهرى به دست مى آيد:شيخ عبد الرحمن از علماى خاصه است،هرچند جمعى از افرادى كه در سند حديث او آورده شده اند از علماى عامه باشند.

سيد عبد الكريم در جاى ديگر از فرحة الغرى گويد:عبد الرحمن بن احمد حربى،از عبد العزيز بن اخضر از ابو الفضل بن ناصر،از محمد بن على بن ميمون،از محمد بن على بن حسين،از جعفر بن محمد بن عيسى جعفرى،از پدرش از جعفر بن مالك،از محمد بن حسين صائغ از عبد اللّه بن عبيد بن زيد از حضرت صادق عليه السّلام.

مؤلف گويد:اكثر كسانى كه نامشان در اين سند ذكر شده با اندك تغييرى همان كسانى هستند كه پيشتر ذكرشان رفت.

منتجب الدّين در يكى از اسانيد كتاب اربعين گويد:خبر داد ما را شيخ ابو سعد عبد الرحمن بن عبد اللّه بن عبد الرحمن حصرى بصير به قرائتى كه بر او كردم گفت:خبر داد مرا ابو على بن حسن بن احمد جلاّد،گفت:خبر داد ما را احمد بن عبد اللّه بن احمد حافظ،حديث كرد ما را سليمان بن احمد،از هارون بن سليمان بصرى،از سفيان بن بشر كوفى،از عبد الرحيم بن سليمان،از يزيد بن ابى زياد از اسحاق بن كعب بن عجره،از پدرش از رسول اكرم(ص)تا به آخر حديث...

حسين سعيد قمى كه در بغداد مى زيسته اجازه داشته و به توسط او از شيخ على بن محمد بن على خزّاز روايت مى كرده است.

و از بعضى از اسانيد احاديث كتاب اربعين منتجب الدّين روشن مى شود كه منتجب الدّين توسط سيد ابو محمد شمس الشرف بن على بن عبد اللّه حسنى سيلقى از خزاعى روايت داشته است.

و از كتاب فرائد يادشده استفاده مى شود:خزاعى از جمعى از اعلام از جمله ابو على محمد بن محمد بن حسن ويرى به طريق قرائت روايت مى كرده و ممكن است ابو على و يرى از علماى عامه بوده باشد.ديگرى ابو طاهر محمد بن احمد بن على بن حمدان اموى است كه بر او قرائت داشته و اين شخص هم از علماى عامه است.ديگرى سيد ابو ابراهيم جعفر بن محمد ظفر حسينى است كه از اعلام خاصه است و ديگرى ابو محمد حسين بن محمد بن ابو ذهابه و از اين شخص در طرابلس روايت داشته است و ظاهرا ابو محمد،از علماى عامه بوده است.ديگرى ابو العباس احمد بن محمد بن عمر بن احمد بن مسرور زاهد.ديگرى ابو طاهر محمد بن احمد جعفرى بوده كه از اين عالم هم به طريق قرائت استفاده كرده است.ديگرى محمد بن على بن محمد نحوى است كه از اين شخص هم در خانه اش از راه قرائت بهره برده است.ديگرى حسن بن احمد بن حسن خطيب است كه در ماه ذيقعدۀ سال 437 هجرى از راه قرائت از وى اجازه داشته است.ديگرى سيّد ابو المعالى اسماعيل بن حسن بن محمد حسنى نقيب نيشابورى كه بر او قرائت داشته است.

ديگرى ابو بكر محمد بن عبد العزيز جرمى كرامى است.ديگرى شيخ محمد بن احمد است كه ممكن است يكى از افراد فوق الذكر بوده باشد ديگرى سيد ابو الفتح عبد اللّه بن موسى بن احمد بن رضا عليه السّلام است (1).ديگرى محمد بن زيد بن على طبرى ابو طالب بن

ص:121

ابى شجاع زيدى است كه در شهر آمل مراتب قرائت را از وى استفاده كرده است.

پيش از اين ذيل احوال سيد اسماعيل بن حيدر علوى عباسى يادآور شديم كه شيخ عبد الرحمن نيشابورى(مترجم حاضر)از وى روايت مى كرده است و نيز در معرفى سيد ابو شمس الشرف بن ابى شجاع على بن عبد اللّه بن عقيل حسنى سليقى[سيلقى]نوشتيم كه او از شيخ عبد الرحمن(مترجم حاضر)روايت مى كرده و شيخ منتجب الدّين توسط شمس الشرف از وى روايت داشته و به اين سند در فرائد السمطين پيش يادشده اشاره كرده است.

شيخ منتجب الدّين در فهرست گويد:شيخ مفيد ابو محمد عبد الرحمن بن احمد بن حسين نيشابورى خزاعى از مشايخ اصحاب ما در رى بود و دانشورى حافظ و واعظى مورد وثوق بود.

خزاعى سفرهايى به سوى شرق نمود و از موافق و مخالف به سماع حديث نايل آمد و آثارى دارد:از جملۀ آنها سفينة النجاة فى مناقب اهل البيت العلويات الرضويات، الامالى،عيون الاخبار و مختصراتى در مواعظ و زواجر و ما از طريق عده اى از اعلام از وى روايت مى كنيم از آن جمله است:سيد مرتضى و سيد مجتبى فرزندان داعى حسنى و برادرزاده اش شيخ امام ابو الفتوح خزاعى رحمهم اللّه.

مفيد نيشابورى از شاگردان سيد مرتضى علم الهدى و برادرش سيد رضى و شيخ ابو جعفر طوسى و شيخ سلاّر و ابن براج و كراجكى رحمهم اللّه بوده است (1).

ص:122

مؤلف گويد:در اينكه ابو الفتوح رازى برادرزادۀ مفيد نيشابورى بوده باشد بايد تأمل كرد زيرا نام پدر شيخ ابو الفتوح،على و نام جدّ قريبش محمد است و حال آنكه نام پدر مفيد نيشابورى،احمد است ممكن است ابو الفتوح نوادۀ برادرش باشد كه عموى اعلاى ابو الفتوح است و بزودى در معرفى شيخ عادل بن حسين بن احمد نيشابورى خزاعى خواهيم گفت:شيخ محسن عموى شيخ مفيد عبد الرحمن نيشابورى است.

ابن شهرآشوب در باب كنى از معالم العلماء مى نويسد:ابو عبد اللّه نيشابورى شيخ مفيد،از آثار او امالى و مناقب الرضا عليه السّلام است.

مؤلف گويد:مراد وى از ابو عبد اللّه مترجم حاضر است و اختلاف در كنيه منافاتى با وحدت مترجم حاضر ندارد،زيرا بسيار اتفاق افتاده است كه كنيه اعلام متعدد بوده است و درعين حال اظهار وى از نظر من خالى از تأمل نخواهد بود و بزودى در معرفى حاكم ابو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه بن محمد بن حمدويه بن نعيم نبتى طهمانى نيشابورى حافظ معروف به ابن البيع مطالب مستندى را كه لازم است اظهار خواهيم داشت.

از حافظ ابو نعيم اصفهانى،از ابو بكر بن خلا در روايت مى كرده.تا آخر سند...

عبد العزيز،از محمد بن احمد بن على از ابو منصور محمود بن اسماعيل بن محمد صيرفى، از ابو الحسين بن ناشاه،از سليمان بن احمد،تا به آخر سند...

در جاى ديگر مى نويسد:خبر داد مرا احمد بن ابراهيم بن عمر به طريق اجازه،از عبد الرحمن بن عبد السميع به اجازۀ قرائتى،از شاذان بن جبرئيل،از محمد بن عبد العزيز قمى،از حاكم الدّين محمد بن احمد بن على ابى عبد اللّه،تا به آخر سند...

در جاى ديگر از فرائد مى نويسد:خبر داد مرا عبد الصمد بن احمد بن عبد القادر به طور اجازه از على بن ابى طالب بن عبد السميع واسطى به اجازه قرائتى از شاذان قمى،از محمد بن عبد العزيز،از محمد بن احمد بن على نطنزى،تا به آخر سند...

در اين سند آمده است كه على بن ابى طالب فرزند عبد السميع است ظاهرا تصحيفى در اين سند به وجود آمده است و يا مراد اين است كه على بن ابى طالب،از عبد السميع پدر عبد الرحمن مترجم حاضر روايت كرده است (1)و يا عبد السميع هم از شاذان بن جبرئيل روايت داشته است.

در جاى ديگر از آن كتاب مى نويسد:خبر داد مرا به طريق كتابت،سيد نسّابه عبد الحميد بن فخار موسوى كه خبر داد ما را نقيب ابو طالب عبد الرحمن بن عبد السميع واسطى به طريق اجازۀ قرائتى از شاذان بن جبرئيل قمى،از ابو عبد اللّه بن عبد العزيز قمى،تا آخر...

در جاى ديگر گفته است:خبر داد مرا در شهر حلّه افتخار اساتيد بزرگ ما نسّابه روزگار و پيشواى سادات و نقيبان در شهر خودش سيّد جلال الدّين عبد الحميد فخار بن معدّ موسوى و خبر داد به ما باقيماندۀ ارباب سند و شيخ راويان شهاب الدّين ابو عبد اللّه محمد بن يعقوب بن ابو الفرج حنبلى و خبر داد ما را مجد الدّين عبد الصمد بن احمد بن عبد القادر حنبلى و خبر داد ما را در شهر واسط،بزرگ آن سرزمين كه همگان در امور دينى و دنياوى بدو رجوع دارند داراى فضائل شريفه و مراتب عاليه عز الدّين احمد بن ابراهيم بن عمرو فاروقى (2)واسطى و خبر داد ما را در ضمن نامه اى كه خطيب

ص:125

امام صاحب سند شام قطب الدّين عبد المنعم بن يحيى بن ابراهيم بن على كه از فرزندان عبد الرحمن بن عوف قرشى زهرى است از قدس شريف براى من نوشته بود و همگى يادشدگان به من اجازه دادند تا كتاب خصايص علوى را به توسط ايشان روايت كنم و آنان هم همين كتاب را به سند خود از نقيب عباسيها شرف الدّين ابو طالب عبد الرحمن بن عبد السميع هاشمى روايت كرده و او به اجازۀ قرائتى كه از شيخ سديد الدّين ابو عبد اللّه شاذان بن جبرئيل قمى داشته،گفته است:خبر داد ما را امام ابو عبد اللّه محمد بن احمد بن على نطنزى مؤلف كتاب خصايص علوى (1)گفته است خبر داد ما را ابو على حسن بن احمد بن حسن حداد،تا به آخر سند...

در جاى ديگر از آن كتاب مى نويسد:خبر داد مرا احمد بن ابراهيم فاروقى به اجازه از عبد الرحمن بن عبد السميع به اجازۀ قرائتى از شاذان قمى،از محمد بن عبد العزيز،از محمد بن احمد بن على،از سيد عباد بن محمد بن محسن جعفرى،از ابو سعيد صفار،تا به آخر سند...

در جاى ديگر از آن كتاب آمده است:خبر داد ما را سيد جلال بن فخار نسّابه از شرف بن سميع واسطى به اجازۀ قرائتى از شاذان بن جبرئيل،از محمد بن عبد العزيز،از محمد بن احمد نطنزى تا به آخر سند...

در جاى ديگر از آن كتاب مى نويسد:خبر داد ما را عبد المنعم بن يحيى بن ابراهيم، از نقيب عبد الرحمن بن عبد السميع،به قرائت از شاذان قمى،از ابو عبد اللّه بن عبد العزيز، تا به آخر سند...

ص:126

و در جاى ديگر از آن كتاب آمده است:خبر داد مرا عبد الحميد موسوى به اجازه از ابو طالب هاشمى،گفت:خبر داد مرا به قرائت از شاذان قمى،گفت خبر داد مرا محمد بن عبد العزيز،تا به آخر سند...

در جاى ديگر گفته است:خبر داد مرا ابو عبد اللّه بن يعقوب حنبلى،گفت:خبر داد مرا عبد الرحمن بن عبد السميع به قرائت از شاذان بن جبرئيل،گفت:خبر داد مرا محمد بن عبد العزيز بن ابى طالب،تا به آخر سند...

در محل ديگر از آن كتاب آمده است:خبر داد مرا به اجازه عبد المنعم بن يحيى بن ابراهيم زهرى از نقيب هاشميهاى واسط ابو طالب بن عبد السميع،گفت:خبر داد مرا شاذان بن جبرئيل به قرائتى كه بر او داشتم از محمد بن عبد العزيز قمى،تا به آخر سند...

در محل ديگر از آن كتاب يادآورى كرده است:خبر داد مرا شيخ عز الدّين احمد بن ابراهيم بن عمر از نقيب شرف الدّين عبد الرحمن بن عبد السميع به اجازۀ قرائتى از شاذان بن جبرئيل قمى،گفت:خبر داد مرا شيخ ابو عبد اللّه عزيز بن ابى طالب قمى،تا به آخر سند...

در جاى ديگر از آن كتاب آمده است:خبر داد مرا عبد الحميد از شرف بن عبد السميع هاشمى به قرائت بر او از محمد بن عبد العزيز.در اين سند چندين افتادگى ديده مى شود (1).

در جاى ديگر گفته است:خبر داد مرا ابو عبد اللّه بن يعقوب بن ابى فرج به اجازه از ابن ابى طالب هاشمى به اجازۀ قرائتى از شاذان قمى،گفت:خبر داد مرا محمد بن عبد العزيز قمى.در اين سند اشتباهى به وقوع پيوسته است (2).

و در آغاز يكى از سندهاى اخبار كتاب فرائد السمطين يادشده به اين مضمون آمده است:خبر داد مرا شيخ عبد الصمد بن احمد بن عبد القادر،گفت:خبر داد مرا شريف شرف الدّين عبد الرحمن بن عبد السميع به اجازه گفت:خبر داد ما را به قرائتى كه بر شاذان قمى داشتيم،گفت:خبر داد ما را محمد بن عبد العزيز،تا آخر سند...

ص:127

و پس از اين خواهيم گفت:كه عبد السميع پدر عبد الرحمن از دانشوران بوده است.ذكر اين نكته لازم است كه از سيد ابو طالب به عنوانهاى متعددى تعبير شده است و تعدد عناوين موجب آن است كه صاحب عنوانها افراد چندى باشند و حال آنكه همۀ عناوينى كه ذيلا آورده مى شود،به يك شخص مربوط است.

از آن جمله شرف بن عبد السميع و گاهى ابو طالب هاشمى و هنگامى عبد الرحمن بن عبد السميع و وقتى ابو طالب عبد الرحمن هاشمى و زمانى نقيب شرف الدّين ابو طالب عبد الرحمن بن عبد السميع و موقعى ابو طالب هاشمى واسطى ابن عبد السميع و بعضى ابو طالب عبد الرحمن هاشمى نقيب عباسيها در واسط و برخى نقيب عبد الرحمن بن عبد السميع و بعضى نقيب ابو طالب عبد الرحمن بن عبد السميع هاشمى و موقعى نقيب ابو طالب واسطى هاشمى و زمانى شيخ ابو طالب عبد الرحمن بن عبد السميع و هنگامى چنين آمده است از على ابو طالب از عبد السميع واسطى كه اين جمله از اشتباهات ناسخ است و زمانى نقيب شرف الدّين ابو طالب شرف الدّين بن عبد السميع،اين جمله بيرون از تأمل نمى باشد.درحقيقت بايد گفته شود:شريف شرف الدّين و موقعى نقيب شرف الدّين ابو طالب عبد الرحمن بن عبد السميع هاشمى واسطى و گاهى شرف الدّين عبد الرحمن بن عبد السميع و زمانى ابو طالب بن عبد السميع و موقعى شريف شرف الدّين عبد الرحمن بن عبد السميع و وقتى نقيب عباسيها در واسط ابو طالب بن عبد السميع و هنگامى شريف ابو طالب عبد الرحمن بن عبد السميع هاشمى و وقتى ابو طالب هاشمى واسطى و موقعى ابو طالب شريف هاشمى ابن عبد السميع و هنگامى شرف الدّين ابو طالب عبد الرحمن بن عبد السميع واسطى و زمانى ابو طالب بن عبد السميع هاشمى واسطى و موقعى نقيب شرف الدّين عبد الرحمن بن عبد السميع هاشمى و موقعى نقيب عباسيها ابو طالب بن عبد السميع و وقتى ابو طالب عبد الرحمن هاشمى و در بعضى از مواضع هم آمده است:خبر داد ما را عبد الصمد بن احمد از عبد الرحمن بن عبد السميع.

سراينده اى معاصر بود (1).

چندين موضع از آن ضايع گرديده و من نمى دانم نسب مزبور از آن ابن عتايقى است كه شاگرد كاتبش آن را كتابت كرده است و يا نسب يكى از علماى معاصر.

با ابن عتايقى است و يا نسب يكى از علماى معاصر با ابن عتايقى است و يا نسب يكى از شاگردان او مى باشد و همان نسب را كاتبى كه نسخه را به امر او كتابت كرده است در پايان مجلد سوم شرح نهج البلاغة آورده است.

ابن عتايقى هم روزگار شهيد اول بلكه از هم عصران اساتيد شهيد بوده است.از ابن عتايقى گاهى به عبد الرحمن بن عتايقى و هنگامى به عبد الرحمن بن محمد عتايقى و زمانى به عبد الرحمن بن ابراهيم عتايقى تعبير شده است و از قرائن پيداست تعبيرهاى يادشده به يك شخص مربوط مى باشد و نسب او را به طورى كه ذكر كرديم به دستخط شريف او در آخر مجلد سوم شرح نهج البلاغة خود او ديده ايم (1).

و در باب ميم به ترجمۀ عتايقى ديگرى خواهيم پرداخت و او شيخ محمد بن على بن احمد بن ابو الحسن عتايقى است و ظاهرا شيخ محمد از بستگان مترجم حاضر مى باشد،بنابراين توجه داشته باشيد كه يكى از اين دو با ديگرى اشتباه نشود.

ابن عتايقى از اساتيد سيد بهاء الدّين عبد الحميد نجفى مى باشد (2)و خود او از گروهى از اعلام از جمله از زهدرى يا ابن زهدرى روايت مى كرده است.

كفعمى در كتاب مجموعة الغرائب از وى نام برده است و كتاب اختيار حقايق الخلل فى دقايق الحيل را به وى نسبت داده است.

مؤلف گويد اصل كتاب حقايق الخلل از مؤلف ديگرى است و چنان كه پيداست ابن عتايقى آن را خلاصه نموده است.

و بسيار اتفاق افتاده است كفعمى در مصباح و حواشى آن از كتاب ابن عتايقى

ص:130

مطالبى را نقل كرده و نام كتابش را متذكر نشده است و تاريخ پاره اى از حكايات را كه از آن نقل كرده است سال 762 هجرى مى باشد.

كفعمى از كتاب مجموعة الغرائب و امثال آن كتاب شرح نهج البلاغة را به وى نسبت داده است و مطالبى را از آن بيان مى كند.به نظر من بعيد نيست كه ابن عتايقى علاوه بر كتاب اختيار حقايق الخلل و شرح نهج البلاغة آثار ديگرى هم داشته باشد.

و از آثار او مختصر الاوائل است كه خلاصۀ جزء دوم كتاب الاوائل ابو هلال عسكرى است كه نسخه اى از آن در نزد ما مى باشد.اين كتاب اثر مختصرى است كه نخستين پيشامد هر واقعه اى كه اتفاق افتاده است متذكر گرديده است و كتاب جالب و ارزنده اى است و تاريخ پايان تأليف آن سال 753 هجرى بوده است.

در حواشى بلد الامين كفعمى تاريخ يكى از پيشامدهايى كه ابن عتايقى به نقل آن پرداخته است سال 766 هجرى مى باشد و از اين تاريخ برمى آيد كه ابن عتايقى پس از آن زنده بوده است (1).

و از آثار ابن عتايقى كتاب الاعمار است و اين كتاب را كفعمى در حواشى بلد الامين به وى نسبت داده است و از آن نقل نموده است.

و از آثار او كتاب الاضداد در لغت است و ظاهرا اين كتاب به عينه همان كتاب پيشين او بوده باشد.

كفعمى در مصباح وى را به دين مضمون ستوده است:عالم عامل و فاضل كامل سيد بهاء الدّين على بن عبد الحميد نجفى پيش يادشده،استاد ابن فهد حلّى در كتاب السلطان المفرّج عن اهل الايمان از ابن عتايقى ياد كرده و او را به سرحد كمال ستوده است و چنين گفته است:از جمله در ماه صفر سال 759 هجرى مولاى بزرگوار و عاليقدر عالم

ص:131

فاضل و پيشواى كامل محقق مدقق مجمع فضائل و مرجع افاضل افتخار دانشمندان كمال ملت و دين عبد الرحمن بن عتايقى در ضمن گفتگويى كه با من به ميان آورد و همچنين طى نامه اى كه مرقوم داشت و اكنون عين خط شريف او حاضر است،چنين نگاشته است:

بندۀ نيازمند به رحمت خداى تعالى عبد الرحمن بن ابراهيم عتايقى گويد:حلۀ سيفيه شنيده بودم كه مولاى بزرگوار عظيم الشأن،جمال الدّين شيخ اجل يكتا فقيه قارى نجم الدّين جعفر بن زهدرى به بيمارى فلج گرفتار شده بود و جدۀ پدرى اش او را معالجه كرد.

سپس سيد بهاء الدّين عبد الحميد يادشده پيش آمد معالجۀ او را به طورى كه ما در باب جيم در ذيل معرّفى ابن زهدرى آورديم دنبال كرده است (1).پس از آن گويد:ميان من و زهدرى دوستى و مصاحبت برقرار شد چنان كه جدايى فى مابين احساس نمى شد.زهدرى دارالعشرتى براى خود ترتيب داده بود (2)،تا آخر حكايت كه شرح آن در ترجمۀ زهدرى آمده است.

ص:132

مؤلف گويد:در اصفهان به نسخه اى از مجلد سوم شرح نهج البلاغة ابن عتايقى(مترجم حاضر)دست يافتم كه آن را يكى از شاگردانش بر وى قرائت كرده بود و در همان نسخه به خط شريف خود،اجازه اى مرقوم داشته تا خوانندگان اجازۀ نقل آثار او را داشته باشند و دستخط وى چندان تعريفى ندارد.تاريخ دستخط شريف او بيستم ماه مبارك رمضان سال 786 هجرى و تاريخ انجام آن ماه شعبان سال 780 هجرى است.شرح مزبور كتاب بزرگى است كه متجاوز از چهار مجلد مى باشد و از چهار شرح استخراج شده است:شرح كبير ابن ميثم و شرح قطب الدّين كيدرى و شرح قاضى عبد الجبار و شرح ابن ابى الحديد (1)و اين موضوع را از خطى كهن كه اثر يكى از فضلا بوده و بر پشت همان نسخه نوشته شده است به دست آوردم و چنان كه مى دانيم مرادش از قاضى عبد الجبار،قاضى عبد الجبار معتزلى نمى باشد،زيرا عبد الجبار معتزلى اندكى پيش از سيد رضى(ره)مى زيسته است (2).بلكه مقصود نويسنده از عبد الجبار يكى از فضلاى اماميه است كه به اين نام موسوم بوده است و نام و نشان اين عده از فضلا پيش از اين يادآورى شده است،من تا به حال بطور قطع نمى دانم ابن عتايقى از كدام يك از فضلاى يادشده استفاده كرده است (3).

ص:133

آرى از مطاوى شرح ابن عتايقى چنين برمى آيد:كه وى بيشتر اوقات از شرح ابن ميثم و ابن ابى الحديد استفاده كرده باشد،زيرا نام اين دو شارح را بيشتر ذكر كرده است.گاهى هم از قطب رازى مطالبى نقل مى كند و بندرت از امام ابو الحسن قطب الدّين كيدرى مطالبى ايراد كرده است.گاهى هم توضيح و تحليل برخى از عبارات بخشى از خطبه ها را از سيد فضل اللّه راوندى استفاده كرده است.ظاهرا سيد فضل اللّه شرحى بر نهج البلاغة تدوين نكرده،بلكه پاره اى از مواضع ويژۀ نهج البلاغة را توضيح داده است (1).

برخى از دانشمندان كلمۀ كيدرى را به كاف ضمه دار و سكون يا كه بعد از آن دال ضمه دار باشد ضبط كرده اند.

گويند:كثير از شيعيان بوده است (1).و معشوقۀ او عزّت دختر جميل بن حفصة از مردم بنى حاجب بن عفار مى باشد و كثير حكايات مشهورى با او دارد.در روزگار عبد الملك بن مروان خليفه اموى مى زيسته و در سال 105 هجرى درگذشته است.

ابن خلكان در تاريخ خود مى نويسد:ابو صخر كثير بن عبد الرحمن بن ابى جمعه اسود بن عامر بن عويمر خزاعى يكى از عاشقان مشهور عرب است.كثيّر تصغير كثير است و اين اسم تصغير، ازآنجا نام او گفتند كه در كمال خردى و كوچكى بود.

در قاموس و در ديگر كتابها آمده است:عزّت با عين بى نقطه و مفتوح و زاى منقوط نام برّه آهوى ماده است و عزت را به همان نام خوانده اند.

ص:136

مؤلف گويد:گاهى هم عزّت را به كسر عين ضبط كرده اند.

از عبارت اوائل تاريخ ابن خلدون اندلسى به دست مى آيد:كثير به امامت محمد بن حنفيه اعتقاد داشته و او را زنده مى دانسته كه نمرده است و هم اكنون در كوه رضوى از سرزمين حجاز به سر مى برد.بلكه ابن خلدون او را از غاليها شمرده است چه آنكه مى گويد:در ميان شيعه گروهى وجود دارند كه آنها را غالى مى گويند.اينان در اعتقاد به خدايى پيشوايان از حدود عقل و ايمان تجاوز مى كنند و آنان را انسانهايى مى دانند كه به صفات خدايى متّصفند و همان خدايند كه به لباس بشريت آراسته شده اند و اين همان معناى«حلول»است كه ترسايان دربارۀ عيسى عليه السّلام به آن اعتقاد داشتند و حضرت على عليه السّلام كسانى را كه معتقد به اين عقيده بودند سوزانيد.آنگاه كه محمد حنفيه متوجه شد كه مختار بن ابى عبيده ثقفى هم از اين مرام پيروى مى كند وى را مورد بى مهرى خود قرار داد و او را لعنت كرده،از وى بيزارى جست و همچنين حضرت صادق عليه السّلام آنها را لعنت كرد و از ايشان متبرى گرديد.

برخى از شيعه مردمى هستند كه مى گويند:كمال امام عليه السّلام در اختيار غير امام قرار نمى گيرد بلكه به مجردى كه بميرد روح او منتقل به امام ديگر مى شود و همان كمال از اين ناحيه در اختيار او درمى آيد.اين نظريه همان قول به تناسخ است.

از جمله غاليها كسانى هستند كه به وجود امامى اكتفا مى كنند و به امام پس از او كه متعين براى امامت شده است اعتنايى ندارند و اينان«واقفيه»اند.

برخى از غاليها مى گويند:امام نمى ميرد،بلكه از چشم مردم غايب مى شود و براى اثبات عقيدۀ خود به قضيه خضر و زنده بودن او استشهاد مى كنند.همين عقيده را درباره على عليه السّلام ابراز مى دارند كه على عليه السّلام در ميان ابر قرار گرفته است و رعد صداى او و برق هم صداى تازيانۀ اوست.و نيز همين نظر را دربارۀ محمد حنفيه ابراز مى دارند كه او در كوه رضوى در سرزمين حجاز به سر مى برد و كثير سراينده آنها چنين مى گويد:

ألا ان الائمه من قريش ولاة الحق أربعة سواء

على و الثلاثة من بنيه هم الاسباط ليس بهم خفاء

فسبط سبط ايمان و بر و سبط غيبته كربلا

ص:137

و سبط لا يذوق الموت حتى يقود الجيش يقدمه اللواء

يغيب لا يرى فيهم زمانا به رضوى عنده عسل و ماء

-پيشوايان حقيقت چهار تن اند كه همگى آنها از مردم قريشند.

-على و سه فرزند اوست كه بدون شبهه از اسباط پيمبرند.

-يكى سبط ايمانى و نيكوكارى،و سبط ديگر كه سرزمين كربلا او را در خود فراگرفته است.

-ديگرى شربت مرگ را نمى نوشد مگر آنكه همراه لشگرى با به اهتزاز درآوردن بر چشم حقيقت جويى قيام نمايد.

-اين سبط روزگارى از ديدگان،غيبت مى نمايد و در محل رضوى به سر مى برد و از آب و عسل ارتزاق مى نمايد.

مؤلف گويد:و ممكن است مراد از كثير كه ابن خلدون بدو اشاره كرده است،غير از كثيرى باشد كه ما به نام و نشان او اشاره كرديم.

كه در خانه اش داشته،روايت كرده و گفته است:براى ما حديث نقل مى كرد ابو الحسن على بن محمد بن مهرويه قزوينى در قزوين؛گفت:براى ما حديث نقل مى كرد داود بن سليمان بن يوسف بن احمد غازى،گفت:براى ما حديث نقل مى كرد حضرت على بن موسى الرضا،از پدر بزرگوارش،از پدران ذى مقدارش عليه السّلام كه نامهاى شريف هريك از اين بزرگواران در هر طبقه از اين سند آورده شده است از رسول اكرم(ص)كه فرمود:ايمان اقرار به زبان و شناخت به دل و عمل به اركان است[گفتار،كردار و پندار].

على بن مهرويه گويد:ابو حاتم محمد بن ادريس رازى گفته:ابو صلت عبد السّلام بن صالح هروى اظهار داشته هرگاه اين سندها را بر ديوانه اى بخوانند بهبودى يابد.

شيخ ابو اسحاق گويد:از عبد الرحمن بن ابى حاتم رازى شنيدم كه مى گفت:در شام همراه پدرم بودم به مرد مصروعى برخورد كردم به ياد سند حديث يادشده افتادم با خود گفتم اينك مناسب است اين سند را در بوتۀ آزمايش قرار دهم تا ببينم آيا آنچه دربارۀ آن گفته اند درست است يا خير؟به مجردى كه سند حديث را بر وى خواندم آن مصروع از جاى برخاست و گرد و خاك را از جامۀ خود پاك كرد و رفت.

مؤلف گويد:ظاهرا يادشدگان در سند حديث بايد از علماى عامه باشند.

يادآورى مى شود:جملۀ«هرگاه سند اين حديث بر مجنون خوانده شود»به فخر رازى و علماى ديگر هم نسبت داده شده است.

قابل توجه است كه خبرهاى متصل به حضرت رضا عليه السّلام بى كم وكاست همان اخبار صحيفة الرضا عليه السّلام مى باشد.

پيش از اين به نام و نشان سيد نقيب شرف آل ابى طالب عبد الرحمن بن عبد السميع هاشمى واسطى اشاره شده و درحقيقت هر دو عنوان يكى است.

عبد الرحيم بدان ترجمه در كتاب تحفة اشاره نموده است.

ممكن است اين مترجم،همان امير عبد الرحيم گرگانى باشد در ذيل نام برده مى شود (1).

مى كرده است و بطورى كه از سند بعضى احاديث كتاب اربعين منتجب الدّين به دست مى آيد:ابو منصور از ابو طاهر محمد بن عبد العزيز بن ابراهيم اصم،از حسن بن على بن حسن صفار،از ابو الحسن عبد الجبار بن احمد قاضى،از ابو بكر محمد بن ابراهيم بن احمد بن يونس بن معاذ معروف به حسنى،از ابو القاسم جعفر بن محمد بن حسن مهرقانى، از عبد الرحمن بن عمير،از حسين بن عيسى بن ميسره،از مسلمة بن فضل انصارى، از محمد بن اسحاق،از محمد بن ابراهيم بن حرث،از عبد الرحمن بن سهل بن ابى خيثمه، از پدرش،از رسول اكرم(ص)روايت كرده است.و از آنجا كه منتجب الدّين نام او را در فهرست ذكر نكرده است،پيداست كه ابو منصور از علماى عامه بشمار مى رود.امّا اين احتمال محل تأمل است،زيرا سلسلۀ حمدونيها همگى از علماى شيعه بوده اند.

بعيد نيست،منظور از ابو الحسن عبد الجبار بن احمد قاضى كه در اين سند آمده است همان قاضى عبد الجبار معتزلى مشهور بوده باشد.

ملا محسن كاشانى و ملا محمد يوسف الموتى و شيخ حسين تنكابنى و امثال ايشان كه از عشرۀ مبشرۀ شاگردان وى به حساب مى آيند در مدرس عظيم صدر المتألهين(ره) همدرس بوده اند.

لاهيجى مدرس مهمى داشت و گروهى از دانشوران،از جمله فرزند خلفش ميرزا حسن كه پيش از اين نام برده شده و همچنين حكيم محمد سعيد قمى كه در ضمن شرح حال ملا رجب على تبريزى از او نام برده شده است افتخار شاگردى او را داشتند.

ملا عبد الرزاق در مدرسۀ آستانۀ مباركۀ حضرت معصومۀ قم-صلوات اللّه عليها و على اخيها و على ابيها-تدريس مى كرد و تا آخر عمر تدريس در آنجا مايۀ فخر بود (1).

شيخ معاصر در امل الآمل گويد ملا عبد الرزاق گيلانى فاضل حكيم و متكلم بود و شرح الهياكل فى حكمة الاشراق از آثار اوست.

مؤلف گويد:از ظاهر كلام شيخ معاصر استفاده مى شود مراد وى از ملا عبد الرزاق همان مترجم حاضر است،اما نشنيده ام كه شرح مزبور از آثار او بوده باشد (2).

آرى،از آثار او كتاب شرح تجريد خواجه نصير طوسى است كه شرحى مبسوط بوده و به نام مشارق الالهام فى شرح تجريد الكلام تأليف شده و داراى تحقيقات ارزنده اى است و شايد به انجام نرسيده باشد و تنها شرح بحث امور عامۀ آن پايان يافته باشد.

ديگرى حاشيۀ شرح اشارات خواجه است كه آن هم به اتمام نرسيده است.ديگر حاشيه بر حاشيه خفرى بر الهيات شرح تجريد.ديگر گوهر مراد كتابى است به پارسى در مسائل حكمت و كلام؛او در اين كتاب مسألۀ امامت را در طى كلامى طولانى را مورد بحث قرار داده است و بخوبى از عهده برآمده است.سرمايۀ ايمان،رساله اى است

ص:144

به پارسى كه گزيدۀ كتاب گوهر مراد است و به خواهش يكى از شاگردانش تأليف كرده است.از آثار او شوارق الالهام در حكمت است (1).ديوان اشعار او پارسى،و حاوى اشعار نغزى است (2).

لاهيجى منسوب به لاهيجان است.در تقويم البلدان آمده است:لاهجان،به ضم لام و پس از آن الف و بعد از آن ها و جيم كه هر دو مفتوحند و پس از آن الف و نون،از اقليم چهارم و شهرى از شهرهاى ديلمان و گيلان است و ابريشم آنجا معروف است كه به ديگر شهرها صادر مى گردد.

مؤلف گويد:محل مزبور در حال حاضر به نام لاهيجان،با ياى دونقطه زيرين كه واقع ميان هاء مكسور و جيم مى باشد،خوانده مى شود.

متكلمان نزديك به روزگار ما بوده است.كتاب قواعد العقائد خواجه نصير الدّين محقق طوسى را كه در فن كلام بوده به شرح مزجى درآورده و تحرير القواعد الكلامية فى شرح الرسالة الاعتقادية (1)ناميده است و اين اثر را به نام محمد زمان خان حاكم بلاد كوه كيلويه تدوين كرده و من آن شرح را در اصفهان در نزد مولاى استاد استناد-ايّده اللّه تعالى- ديده ام و تهى از فوائد ارزنده نبوده است.

و ظاهرا عبد الرزاق رانكوئى غير از عبد الرزاق لاهيجى كه ذكرش رفت، مى باشد.

و پاره اى از اخبار را در ذيل لفظ«يس»به انضمام پاره اى از تحقيقات ديگر از آن كتاب نقل مى كند و از ميان آن نشانه هاى بزرگوارى و دانشمندى او هويدا مى شود.

مؤلف گويد:از چگونگى روزگار او اطلاعى ندارم و پيداست كه از پيشينيان اصحاب ما مى باشد و گاهى هم از محمد بن عبد اللّه بن جعفر حميرى روايت مى كند.سياق روايت چنين تقاضا دارد كه از كتاب حميرى روايت مى كند نه از خود او.

از كلام ابن طاوس در سعد السعود به دست مى آيد كه محتمل است عبد الرشيد كتاب ديگرى به نام مناقب النبى و الائمه عليهم السّلام تأليف كرده باشد.

بود و در فنون علوم با وى گفتگو مى كرديم (1).

و من ذا الذي يبنى المعالي اذ عفت لهن رسوم دارسات و أربع

لقد كان فردا في جميع خصاله و كل مزايا الفضل فيه تجمع

فيا ليت أن الموت يقبل فدية او أن الردى بالخيل و الرجل يدفع

اذا لحمى عبد السّلام عصابة بها يحرس الثغر المخوف و يمنع

لئن سر فيك الشامتون جهالة و نعشك من فوق المناكب يرفع

فان لهم غيظا بسبطك كافلا لهم بغليل حره ليس ينقع

-كوه بردبارى و درياى دانش درگذشت و با فقدان او كوههاى سر به آسمان كشيده،به لرزه درآمدند.

-در روز مرگ او،درياها به خروش آمد و اشكها از ديدگان جارى گرديد.

-در هنگامى كه سخن از خاشعان به ميان آيد چه كسى جز او مى تواند با جامۀ تقوا از رياكارى جلوگيرى نمايد.

-چه كسى پس از او خواهد بود كه شب و روزش را به روزه و عبادت بگذراند.

-چه كسى به جز او مى تواند خانه هاى عظمت و بزرگى را پس از ويرانى بر بنايى عالى برقرار بدارد.

-او در داشتن تمام خويهاى شايسته بى بديل بود و از هرگونه فضيلتى برخوردار بود.

-اى كاش مرگ فدايى مى پذيرفت و اى كاش مى توانستم با پا و به كمك اسبها مرگ را از وى دور سازم.

-آرى در قرقگاه عبد السّلام كسانى هستند و بستگانى وجود دارند بخوبى مى توانند از دروازه هاى آن محافظت كنند و مانع از ورود هر عامل خطرناكى شوند.

-آنگاه كه جنازۀ تو بر روى دوش مردم تشييع مى شد مخالفان و ملامتگران كه از حقيقت تو اطلاعى نداشتند از درگذشت تو اظهار خرسندى مى كردند.

-با چشم كينه توزى به نوادۀ تو مى نگريستند درحالى كه هرگز آتش كينه شان فرونمى نشست.

و در ضمن سوگنامۀ طولانى تر در مرثيۀ او گفته ام:

ص:150

آه مما جنت يد الموت في أكمل أهل العلى و خير الانام

زاهد عابد تقي نقي طاهر النفس عالم علام

كان بدرا قدتم في فلك التق وى فأزرى بكل بدر تمام

حلّ في ذروة المكارم لما أعجز الناس نيل ذاك المقام

كان يدعى عبد السّلام فأضحى سيدا مالكا لدار السّلام

كان بحرا في العلم و الفضل عذبا و هو طام يروى به كل ظام

ليت شعري من للعلى بعد ما اغتالته قسرا حوادث الايام

من يجلي العلوم بعد خفاء و اشتباه منها على الافهام

من لعلم الحديث ان أعوز الناظر فيه مدارك الاحكام

من لعلم الفقه الذي اختلفت نحو حماه مسالك الافهام

من لعلم الاصول يبدي خفايا ه جميعا و من لعلم الكلام

من يزيل الاستار بالفكر منه عن محيا شرائع الاسلام

قد بكاه القرآن اذ فقد التالي آياته بجنح الظلام

و يكاد المحراب يرثيه و المنبر لو أحسنا فصيح الكلام

قدس اللّه روحه و سقاه من غمام الرضوان غيث السّلام

-او پارسايى بود عبادت پيشه و پرهيزكار و پاك باطن.

-دانشورى بس دانا در فلك پرهيزكارى،ماه بدرى بود كه نور ماه شب چهارده را تحت الشعاع خود قرار داده بود.

-به پايه اى از فضيلت رسيده بود كه ديگران از رسيدن بدان عاجز بودند.

-نامش عبد السّلام بود و بزرگى بود كه دارالسّلام در اختيار درآورده بود.

-درياى خوشگوار فضيلت بود و ديگران از درياى خوشگوار او سيراب مى گرديدند.

-اى كاش مى دانستم پس از آنكه روزگار با حيله گرى خود او را از ما گرفت،چه كسى مى توانست مقام عالى او را احراز نمايد.

-يا چه كسى پس از او نور علم را تجلى دهد و اشتباهات مردم را برطرف گرداند.

ص:151

-هرگاه مردم مدارك الاحكام (1)را از دست بدهند چه كسى علم حديث را احيا نمايد.

-چه كسى علم فقه را با همۀ اختلافى كه دارد توضيح و تشريح نمايد،و مسالك الافهام (2)از آن حمايت مى نمايد.

-چه كسى از عهده برآيد تا مطالب پنهانى علم اصول و علم كلام را آشكارا بسازد

-چه كسى با انديشۀ خويش پرده از مشكلات شرايع الاسلام (3)برگيرد و غوامض آن را برطرف گرداند.

-قرآن كريم كه در دلهاى شب به وسيلۀ او تلاوت مى شد در فقدان او گريست.

-محراب و منبر هم در فقدان او گريستند و با كلام فصيح در فقدان او نوحه سرايى كردند.

-خداى تعالى روح او را پاكيزه گرداند و او را از باران بخشش و سلامتى خويش سيراب سازد.

عبد السّلام شعر كم و گزيده مى گفت و پدر من برخى از آثار منظوم او را نقل مى كرد و من در حال حاضر از آثار منظوم او سروده اى به خاطر ندارم و همگى مرويات او را به وسيلۀ وى از مشايخ يادشده اش روايت مى كنم.

داشته،از وى روايت مى كرده است.عبد المنعم بن يحيى بن ابراهيم زهرى كه از علماى عامه بوده،به طريق اجازه از وى روايت كرده است و حموينى يادشده به وسيلۀ زهرى از نقيب هاشمى روايت مى كرده است.

و پس از اين ضمن معرفى شريف ابو تمّام محمد بن هبة اللّه بن عبد السميع هاشمى خواهيم گفت كه شريف ابو تمّام درحقيقت نوادۀ عبد السميع از فرزند ديگرش هبة اللّه است و پيش از اين ضمن معرّفى فرزندش عبد الرحمن تا حدى به چگونگى احوال عبد السميع اشاره كرديم.

يكى از علما در رسالۀ اسامى مشايخ مى نويسد:از ايشان است شيخ عبد السميع اسدى مؤلف الفوائد الباهرة كه مراتب علمى را از شيخ احمد بن فهد كسب كرده است.

مؤلف گويد:در سيستان به خط يكى از علما كه فهرست كتابهايى را كه در امامت تأليف شده است نوشته بود چنين يافتم كه الفوائد الباهرة را به شيخ عبد السميع اسدى نسبت داده بوده و در حقيقت مراد وى همين مترجم حاضر مى باشد.

يا طلعة طلع الحمام عليها فجنى لها ثمر الردى بيديها

رويت من دمها الثرى و لطالما روى الهوى شفتى من شفتيها

-اى مظهر زيبايى و اى آنكه ستارۀ تاريك مرگ بر او طلوع كرد و با دست جنايتكار خود ميوۀ او را چيد.

-از خون او زمين را سيراب ساختم،با آنكه همواره لبانش به لبهايم طراوت مى بخشيد.و گاهى كوزۀ ديگر را كه از خاكستر غلام ساخته شده بود،مى بوسيد و مى گفت:

قبلته و به على كرامة فلى الحشا و له الفؤاد بأسره

عهدى به ميتا كأحسن نائم و الحزن يسفح أدمعى فى حجره

-او را كه مطلوب دل پسندم بود مى بوسم و يقين دارم كه او احشاى من،و من دل او بوده ام.

-او را كه مرده است بهترين آرميده مى دانم و اندوه من اشك چشم مرا در دامن او فرومى ريزد.

مؤلف گويد:ديك الجن غير از عبد السّلام بن حسين اديب مصرى است كه از مشايخ نجاشى بوده است و پيش از اين به نام و نشان او اشاره كرديم.

عبد اللّه بن خادم عكبرى بوده است كه مشار اليها از مشايخ اجازه سيد تاج الدّين محمد بن معيّه حسينى بشمار مى آيد و سيد از مشايخ اجازه شهيد اوّل-قدّس اللّه ارواحهم-به حساب مى آيد،امّا من به اثرى از آثار شيخ عبد الصمد دست نيافتم.

خط شيخ بهائى بوده است.

يادآورى مى شود كه فرزندش شيخ حسين بن عبد الصمد نيز از دانشمندان آن روزگار بشمار مى آمده و در هرات مى زيسته و در همان جا منصب داورى را عهده دار بوده و فرزندان و نوادگان بسيارى داشته است كه سلسلۀ حسب و نسب آنها تا بدين زمان اتصال يافته و هم اكنون در آن شهر و برخى شهرهاى ديگر وجود دارند و امور شرعى هرات را عهده دار مى باشند (1).

مؤلف گويد:پاره اى از تحقيقات شيخ حسين حاضر را كه به خط خود او بوده است ديده ام،از جمله تحقيقاتى است كه بر رسالۀ مواريث خواجه نصير الدّين طوسى تدوين نموده است،و اين شيخ حسين از نظر كمال و ديگر جهات شباهت زيادى به جدش شيخ حسين بن عبد الصمد داشته است.

شيخ حسين مانند افراد ديگر خانواده اش سراينده اى ماهر بوده و در علوم رياضى استادى باكمال بشمار مى آمده است و من منظومه اى پارسى در فن جبر و مقابله از او ديده ام.

مكائى (1)،ابو محمد عبد اللّه بن محمد بن عبد اللّه بن دينار از اسماعيل بن محمد صفار،در بغداد روايت مى كند.همچنين ابراهيم بن احمد از محمد بن قيص عسبانى،ابو محمد عبد بن احمد شعرانى از ابو الحسن على بن حسين بن يعقوب بن حرث كوفى،ابو الحسين بن ابى الطيّب بن شعيب از احمد بن قاسم قرشى محمد بن عبد اللّه واعظ از حسن بن عبد اللّه بن شاذان عمانى،در مدينة السّلام روايت مى كند.علاوه بر اين ها،ابو جعفر احمد بن عيسى عجلى از محمد بن احمد بن عبد اللّه بن زياد عرزمى،ابو حسين محمد بن عبد اللّه بن محمد بن حملان القرار از ابو نعيم عبد الملك بن محمد بن عدى،ابو محمد عبد اللّه بن محمد بن عبد اللّه بن دينار از پدرش محمد بن عبد اللّه و محمد بن اسماعيل علوى،از احمد بن على بن مهدى بن صدق سوقى،از پدرش،از حضرت رضا(ع)روايت مى كند.اين سند خالى از تأمل نمى باشد.

و باز از ايشان است ابراهيم بن احمد كه از ابو بكر بن ابى داود روايت مى كند.

ابو على حسين بن على بخارى و عبد اللّه بن محمد بن عبد اللّه بن احمد بن حرب كه از عبد اللّه بن احمد بن حسين روايت مى كند؛همچنين ابو الحسين بن ابى طيب بن شعيب كه از محمد بن فضيل،و نصر بن عبد اللّه بن حفص بن عبد اللّه قرشى عبسى از حماد بن سلمه و ابو الحسين بن ابو طيب بن سعيد از احمد بن قاسم هاشمى روايت مى كند.از همين جمله است ابو الحسن محمد بن قاسم فارسى كه از ابو العباس محمد بن احمد دقاق و از عبد اللّه بن ابو حامد بن جعفر و از ابو القاسم عبد اللّه بن احمد بن محمد بن عمر بن حفص زاهد و از محمد بن ابو اسماعيل علوى و از مشايخ ديگر امثال ايشان روايت مى كند.

از ايشان است ابو الحسين احمد بن محمد عطريبى كه از حسين بن محمد بن هارون روايت مى كند و ابو عبد اللّه حسين بن على بن جعفر رازى از عبد اللّه بن محمد بن حيّان، ابو سهل بن محمد كه از على بن احمد بن منصور و ابو سعيد محمد بن فضل واعظ كه از ابو جعفر هاشمى در بغداد روايت مى كند.همچنين از ايشان است سعيد بن محمد بن

ص:159

فضل واعظ كه از على بن احمد گرگانى روايت مى كند.

مؤلف گويد:حقيقت آن است كه اين شخص،غير ابو سعيد است كه پيش از اين شخص از او نام برده شده و اشتباه از ناحيۀ ناسخان است.

و نيز از ايشان است ابو سهل سعيد بن جعفر بن ابى كه از محمد بن احمد بن روايت مى كند.ابو الحسن على بن حسن بن احمد قطّان بلخى كه از محمد بن رمحه،ابو محمد عبد اللّه بن احمد بن محمد بن حسن صفّار بخارى كه از عبد اللّه بن محمد بن يعقوب و ابو بكر محمد بن عبد اللّه كه از حسن بن سفيان روايت مى كند.از همين جمله است ابو الحسين بن ابو طيب بن شعيب كه از احمد بن ابو القاسم قرشى،ابو على احمد بن ابو جعفر هيبقى (1)كه از محمد بن ابراهيم بن حسنويه و ابو نصر احمد بن محمد بن حسن كرمينسى كه از احمد بن خليل بن خالد بن حرب روايت مى كند.

مؤلف گويد:ممكن است كرمينسى عربى كرمانشاه بوده باشد.

از ايشان است ابو الحسن محمد بن محمد بن اسحاق حربى مؤذن كه از ابو القاسم عبيد اللّه بن احمد بن عبد اللّه بلخى،ابو نصر احمد بن حسين بن مروان بن احمد كه از موسى بن عباس جوينى،ابو الفضل محمد بن عبد اللّه بن على سيستانى مروزى كه از احمد بن عبد اللّه بن داود ابو الحسين احمد بن محمد بن عبّاد رازى كه از ابو جعد جعفر بن محمد بن احمد رازى فقيه و از محمد بن احمد مدائنى روايت مى كند.و بالاخره از ايشان است ابو سهل بشر بن احمد كه از محمد بن عبد بن على،ابراهيم بن احمد دهقانى كه از ابو بكر بن ابى داود،ابو بكر محمد بن احمد بن يحيى فارسى از ابو بكر محمد بن عبد اللّه بن يزداد رازى،و ابو على عقبه كه از احمد بن محمد مؤدّب،در بغداد روايت مى كند و از ايشان است ابو على احمد بن ابى جعفر بيهقى (2)...

ص:160

بوده است و در آن مجموعه،رساله اى در سوك بوده و اشعارى بسيار از خود او در آن مجموعه ضميمه شده است (1).

نعمة اللّه بن خاتون عاملى به سيد بن شدقم مدنى مشخص مى شود كه شيخ على بن هلال جزائرى استاد شيخ على محقق كركى،از شيخ حسين-شخصيت مورد بحث ما-و خود او از يكى از دو فرزند شهيد اول از شهيد-قدّس سره-روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:عبارت اجازۀ شيخ نعمة اللّه خالى از تناقض و آشفتگى نبوده است زيرا ابن خاتون در آن اجازه مى نويسد كه شيخ على بن هلال جزائرى از جد شيخ ما شيخ حسين بن عبد العالى از يكى از دو فرزند شهيد روايت مى كرده است.بنابراين هرگاه مراد از جد،پدر پدر محقق كركى باشد،خالى از اشكال نبوده است،زيرا شيخ حسين والد محقق كركى است نه جدّ او هرچند در زبانهاى ارباب علم و اجازه از محقق كركى به عنوان«على بن عبد العالى»تعبير مى شود،ليكن درحقيقت،و بطورى كه در شرح حال محقق كركى خواهيم گفت شيخ حسين والد او مى باشد و جدش عبد العالى است و نسبتى كه در اين اجازه آمده است به عنوان جدّات با توجه به اينكه ابن خاتون نسب شيخ على محقق كركى را در آن اجازه،به عنوان«على بن الحسين بن عبد العالى كركى»آورده است و هرگاه بگويد كلمۀ«شيخنا»در آن اجازه،اشاره به شيخ حسين است بازهم خالى از اشكال نمى باشد،زيرا شيخ و استاد على بن هلال شيخ على محقق است نه شيخ حسين،و اشارۀ به ما سبق نشده است.

و اگر بگوييم مراد وى از اين جمله اشاره به ما سبق نمى باشد بلكه منظورش آن است كه،شيخ على بن هلال از جد شيخ حسين بن عبد العالى روايت مى كرده،چنين فردى سابقۀ ذكرى ندارد و نام جديدى است و ارتباطى به ما قبل ندارد؛گذشته از اين با استبعادى كه در كار است و با توجه به اينكه چنان مردى كه به نام حسين خوانده شده باشد وجود ندارد،چرا نام جد محقق را كه مورد نياز بوده است ذكر نكرده زيرا صرفا ذكر اين نكته كه على بن هلال از جد محقق روايت مى كرده،كافى نبوده است.

درعين حال بايد گفت كه هرگاه مراد از جد يادشده شيخ حسين باشد،ايراد اخير وارد نخواهد بود و ممكن است بگوييم اشتباه از سوى ناسخ به وجود آمده باشد و اصل

ص:163

نسخه چنين بوده است،«جد شيخ ما شيخ عبد العالى بن الحسين»؛بنابراين نام جدّ اعلاى محقق كركى حسين بوده است،همان طور كه نام پدرش هم حسين مى باشد و امثال آن از تغييراتى كه در نسخه اتفاق افتاده است و يا بگوييم نسخه صحيح است و مراد وى از جدى كه على بن هلال از وى روايت مى كرده،جد اعلاى محقق كركى باشد كه نامش حسين بن عبد العالى است،بنابراين عبد العالى نام جد اعلا و ادناى محقق كركى است.و يا گفته شود كلمۀ جد اشتباه ناسخ است و مراد از آن پسر اوست.

عظيم الشان و عالى مقام و پاكيزه سخن و كثير الحافظه و از شاگردان پدرش بود؛به خدمتش تشرف يافتم.

مؤلف گويد كه عبد العالى برادر فاضل ديگرى داشته به نام شيخ حسن بن شيخ على،مؤلف كتاب عمدة المقال فى كفر اهل الضلال كه نام و نشانش پيش از اين ذكرست (1).

سيد داماد در حواشى فارسى كتاب شارع النجاة،شرح ارشاد را به دايى اش نسبت داده است،ممكن است مراد وى شيخ عبد العالى-شخص مورد بحث ما-بوده باشد و مؤيد اين احتمال آن است كه به خط يكى از فضلا چنان يافتم:شرح ارشاد عبد العالى تا كتاب نكاح آن تدوين شده است و پس از اين در شرح حال شيخ عبد النبى بن سعد جزائرى بدان اشاره خواهيم كرد.و از آثار او رساله اى است در عدم وجوب صلات جمعۀ عينى در زمان غيبت و اين اثر رسالۀ مختصرى است و نسخه اى از آن در اختيار ما مى باشد.

فاضل هندى در پشت كتاب شرح ارشاد شهيد ثانى نوشته است كه فرزند شيخ على كركى حواشى بر شرح ارشاد تدوين نموده است و من اين حواشى را-كه از شيخ عبد العالى بن شيخ على بوده است-نزد فاضل هندى ديده ام.

و از آثار او حاشيه بر الفيۀ شهيد است كه نزد فاضل هندى ديده ام.

همان طور كه اشاره كرديم عبد العالى دايى سيد داماد ياد شده است،چه آنكه يكى از دو دختر شيخ على كركى به همسرى ميرزا سيد حسن فرزند امير سيد حسين مجتهد و ديگرى به ازدواج پدر سيد داماد درآمده بود و از همين كريمۀ معظم،سيد داماد متولد شد و بدين مناسبت است كه امير محمد باقر به عنوان داماد شهرت يافته است،بنابراين شهرت او داماد است نه آنكه خود مير محمد باقر داماد شيخ على بوده باشد و حال آنكه برخى خود مير را داماد شيخ على معرفى كرده اند با توجه بدانچه نوشته شد كلمۀ داماد از باب اضافه است نه از باب توصيف و به همين مناسبت است هركجا سيد داماد از شيخ على كركى نظريه اى ياد مى كند وى را به عنوان جد قمقام(مهتر)يعنى جد مادرى اش مى ستايد و با توضيحى كه داديم برخلاف نظر برخى كه امير محمد باقر را داماد سلطان

ص:165

دانسته اند،وى داماد سلطان هم نبوده است.

يادآورى مى شود كه عبد العالى معاصر با ميرزا مخدوم شريفى سنّى مؤلف كتاب نواقض الروافض است و با يكديگر مناظرات و مباحثاتى راجع به امامت و امثال آن داشته اند.

عبد العالى در سال 993 هجرى درگذشت و در مادۀ تاريخش گفته شد(ابن مقتداى شيعه (1))چنانچه در مادۀ تاريخ پدرش گفته شده بود(مقتداى شيعه 940).

عبد العالى علاوه بر آثارى كه از وى ياد كرديم بر تعدادى از كتابها و رساله ها حواشى نوشته،كه از جمله تعليقاتى است كه بر رسالۀ شيخ على بن هلال كركى عاملى شاگرد پدرش مرقوم داشته است؛اين حواشى بر بخش طهارت بوده كه مطالب ارزشمندى را متذكر گرديده است و من آن رساله را همراه با همان تعليقات در اردبيل در نسخه اى كهن ديده ام و در نزد ما نيز نسخه اى از آن رساله به انضمام همان تعليقات موجود است.

از رسالۀ فارسى شرح حال شيخ بهائى،تأليف[...؟]يكى از شاگردان شيخ بهائى چنين استنباط مى شود پس از آنكه اسماعيل ميرزاى صفوى به جاى پدرش شاه تهماسب به تخت سلطنت نشست و شهرهاى ايران را به تصرف خود درآورد.به خاطر علاقه مندى به آيين تسنن،درصدد برآمد تا شيخ عبد العالى كركى و امير سيد حسين كركى را كه در قزوين مى زيستند مسموم كند.شيخ عبد العالى پس از اطلاع اين موضوع،از قزوين به همدان رفت و از حيله گرى او رهايى يافت،ليكن امير سيد حسين با تشويش خاطر و با ناراحتى در قزوين ماندگار شد تا هنگامى كه امير اسماعيل در قزوين مرد و به جايگاه اصلى خويش رسيد (2).

ص:166

ما به وقايعى كه ميان اين سيد و اسماعيل اتفاق افتاد،پيش از اين در همين بخش در باب«ح»در شرح حال امير سيد حسين اشاره كرده ايم (1).

مؤلف تاريخ عالم آرا(ج 2،ص 342)،ضمن صحبت از موضوع درگذشت سيد حسين مجتهد كه در اواخر سال 1001 هجرى اتفاق افتاده مى نويسد:جناب شيخ المحققين شيخ عبد العالى فرزند شيخ على كركى مجتهد مرتبۀ بلند اجتهاد يافته كه جميع علما به اجتهاد او اذعان كرده اند.

و در مجلد اول(ص 118)مى نويسد:شيخ عبد العالى مجتهد فرزند شيخ على بن عبد العالى است در علوم معقول و منقول سرآمد روزگار،بسيار نيكومنظر و صاحب اخلاق بود و من حيث الاستقلال و الاستعداد بر مسند اجتهاد تمكن داشت و اكثر علماى عصر اذعان اجتهاد آن جناب مى نمودند و اكثر اوقات در بلدۀ طيبۀ كاشان اقامت نموده به درس و افاده اشتغال مى نمود و جمعى را به فيصلۀ قضاياى شرعيه و اصلاح بين الناس مى گماشت و به نفس شريف نيز گاهى اجراى احكام شريعت غرّا متوجه فيصل قضايا مى گشت و هرگاه به لشكرگاه شاه تهماسب وارد مى شد شاه در تعظيم و توقير آن جناب نهايت مبالغه مى فرمودند و هميشه باب سعادت تابش،خواه در اردوى معلى و خواه در كاشان مرجع علما و دانشمندان عصر بود و اكثر علما در اصول و فروع به قول او عمل مى نمودند و اجتهادات آن جناب به تصديق اكثر علما مقرون بود و الحق ذات ملك صفاتش در آن حين آرايش ملك ايران و جهانيان بود.

شيخ على بن عبد العالى كركى است (1).

شيخ فرج اللّه در رجال خود گويد كه عبد العباس بن عماره جزائرى از ممدوحان و شاگردان شيخ على بن عبد العالى كركى است.

مؤلف گويد:فرزندش جار اللّه بن عبد العباس از وى روايت مى كرده است و پيش از اين به نام و نشان او اشاره كرديم (2).

ابو محمد عبد اللّه بن عمر طرابلسى از قاضى عبد العزيز بن ابى كامل طرابلسى(مترجم حاضر)از شيخ ابو صلاح حلبى روايت مى كرده،بنابراين شيخ عبد العزيز بن ابى كامل طرابلسى و عبد العزيز بن براج هر دو قاضى بوده اند و در ضمن معرفى ابن براج بدانچه وابسته به اين مقام است اشاره خواهيم كرد.

از آثار او ديوان شعر صغير و كبير است و چكامه هايى محبوكات الطرفين دارد كه بيست و هشت چكامه بوده و بخوبى از عهده برآمده است (1).

از اشعار اوست:

و ليس صديقا من اذا قلت لفظة توهّم من اثناء موقعها امرا

و لكنه من ان قطعت بيانه تيقنه قصدا لمصلحة اخرى

-دوست آن كسى نيست كه هرگاه سخنى به او گفتى از شنيدن آن خيال باطلى در دل خود راه بدهد.-بلكه دوست آن كسى است كه هرگاه از سخن گفتن او جلوگيرى كردى يقين كند كه جلوگيرى كردن از او به سود او مى باشد.

از سروده هاى اوست:

سوابقنا و النقع و السمر و الظبى و احسابنا و الحلم و البأس و الكبر

هبوب الصبا و الليل و البرق و القضاء و شمس الضحى و الطود و النار و الجمر

ص:171

اگر از سابقۀ ما سؤال كنيد خواهيم گفت سابقۀ ما در سيراب كردن تشنگان و در افسانه سرايى شب و در شكار خلاصه مى شده و از مفاخر خاندان ما بردبارى و چيرگى بر دشمن و بزرگ منشى بوده است وزش باد صبحگاهى و درآمد شب و جهش برق و داورى و خورشيد روز و كوه سربه فلك كشيده و آتش و آتشدان است.

از اوست:

لا يمتطى المجد من لا يركب الخطرا و لا ينال العلى من قدم الحذرا

و من اراد العلى عفوا بلا تعب قضى و لم يقض من ادراكها و طرا

لا بدّ للشهد من نحل يمنّعه لا يجتنى النفع من لا يحمل الضررا

كسى كه بر مركب ناراحتى سوار نشود راه بزرگوارى را نمى پيمايد و كسى كه از ناراحتى احتراز كند به مقام عالى نايل نمى آيد و كسى كه بدون زحمت طالب مقام عالى باشد به مقصود نمى رسد؛عسل بدون نيش زنبور به دست نمى آيد و سود بدون تحمل كردن زيان حاصل نمى گردد.

صفى الدّين در ستايش از اهل بيت طاهرين چكامه هاى زيادى دارد از جمله

يا عترة المختار يا من بهم يفوز عبد يتولاهم

اعرف فى الناس بحبى لكم اذ يعرف الناس بسيماهم

اى خاندان پيمبر برگزيده شده و اى كسانى كه هرگاه بنده اى آنان را دوست بدارد رستگار مى شود در ميان مردم به علاقه مندى به شما شناخته شده ام آرى مردمان به سيمايشان شناخته مى شوند.

از سروده هاى اوست:

فو اللّه ما اختار الإله محمدا حبيبا و بين العالمين له مثل

كذلك ما اختار النّبى لنفسه عليّا وصيّا و هو لابنته بعل

و صيّره دون الانام اخا له و صنوا و فيهم من له دونه الفضل

به خدا سوگند خداى تعالى محمد را تنها حبيب خود قرار نداد و حال آنكه در ميان مردم بى همتا نبود و همچنين پيمبر اكرم على(ع)را براى وصايت خود برنگزيد بدان خاطر كه وى شوهر دخترش مى باشد و او را از ميان مردم به برادرى خود انتخاب نكرد و

ص:172

داماد خود قرار نداد و حال آنكه در ميان افراد كسانى بودند كه فضيلتشان كمتر از او بود پس گزينش خدا به جهتى و گزينش پيمبر هم به سبب موضوع ديگرى بوده است.

شيخ معاصر مى نويسد:هنگامى كه ديوان صفى الدّين را مورد مطالعه قرار دادم در آنجا اشعار بسيارى ديدم كه مطالع آنها را با عشق ورزيدن به مغ بچه و غلام امرد آغاز كرده بود و همچنين به اشعارى برخوردم كه به توصيف شراب پرداخته است.درحالى كه از او به خاطر شعرش احساس ناراحتى مى كردم ابيات زير را در ضمن چكامه اى طولانى كه در ستايش اهل بيت عليهم السّلام سرودم؛در نكوهش از او گفتم:

يا صاح طال تعجبى من شاعر يرضى التغزل فى غلام امردا

لو يقرأ التوراة و الانجيل و الفر قان لم يبرح حراما سرمدا

و الغادة الحسنى تحلّ بلفظه مع انها احلى و اعذب موردا

و لقد عجبت لمن تغزل جاهلا بالخمر و اختار الضلال على الهدى

من ذا الذى يرضى الجنون لنفسه غرضا و يرضى بالفضيحة مقصدا

و من ابتغى نيل الحرام فقد غوى و المبتغى نيل الحلال قد اهتدى

هلاّ تغزل و يحد فى غائط فالخمر اعظم مأثما و توعدا

أ ترى جنونك علة غائية للفعل لا ترضى بربك مرشدا

مدح المليحة و الوصى كلاهما حسن لمن انشا القريض و انشدا

هذا نعيم عاجل لذوى الهوى يرجى و ذا ذخر لنا ينجى غدا

اى دوست بسى در شگفتم از سراينده اى كه حاضر مى شود چكامۀ خودش را به ستايش از مغبچه اى آغاز كند و مرتكب حرام شود و حال آنكه اگر تورات و انجيل و قرآن را خوانده بود به چنين كار حرامى دست نمى زد و با ستايش از مغبچه اى زيبامنظر شعر خود را آلوده نمى كرد و به مضمونى زيباتر و شيرين تر از آن مى پرداخت و باز از سراينده اى در شگفتم كه در كمال نادانى شعر خود را با ستايش از شراب آغاز كرده و گمراهى را به جاى هدايت براى خود برگزيده است.آرى اين عمل دليل بر ديوانگى است و چه كسى ديوانگى را براى خود اختيار مى نمايد و تن به رسوايى مى دهد و شكى نيست كسى كه به راه حرام درآيد گمراه است كسى كه در راه حلال گام نهد به هدايت

ص:173

رسيده است چرا چنين كسى از فضلۀ آدمى ستايش مى كند بلكه شراب گناهش بزرگتر و وعدۀ عذابش بيشتر است.آيا ممكن است كسى باشد كه ديوانگى را علت غايى كار خود قرار بدهد!آرى تو آن كسى هستى كه دست به چنين كارى زدى و به ارشاد پروردگارت گردن ننهادى؛از طرف ديگر ستايش از نمكين روى و موى و نيايش از وصى براى هركسى كه شعر بسرايد خوب است ليكن بايد متوجه بود كه ستايش از چنان مليحه اى براى اهل هوا خوب است و ما فقط ستايش از مولى را وسيلۀ عاقبت به خير شدن در آخرت و رهايى از عذاب روز قيامت مى دانيم.

مؤلف گويد:قصيدۀ بديعيه به نام«الكافية البديعية»خوانده شده است (1).و اين قصيده را در ستايش از رسول اكرم(ص)سروده است و همان طور كه گفته شد اين قصيده مشتمل بر انواع صنايع بديع است.

من شرح آن را در قصبۀ طسوج از متعلقات تبريز و در قزوين و در قسطنطنيۀ روم ديده ام و گروه ديگر از ادبا نيز اين قصيده را شرح كرده اند.

يادآورى مى شود كه منظوم ساختن صنايع بديع به دست اين فاضل ابداع شده است و پس از او گروهى از ادباى خاصه و عامه اين ابتكار را از او وام گرفتند و به منظوم ساختن صنايع بديعيه پرداختند و به شرح قصايد خويش اقدام نمودند (2)؛از آن جمله است كفعمى و نيز ابو سعيد شعبان بن محمد قرشى و همچنين شيخ بدر الدّين حسن بن مخزوم طحان.

ص:174

كفعمى در فرج الكرب گويد:بدر الدّين قصيدۀ صفى حلّى را در ضمن بديعيۀ خويش تخميس نموده است و از قراين ظاهرى پيداست كه بدر الدّين از فضلاى شيعه بوده است (1).

نسخه اى از ديوان صفى الدّين در نزد ما موجود مى باشد؛اين ديوان در مدح ملك منصور بوده است و همان نسخۀ ويژۀ كتابخانه ملك منصور استنساخ شده است و خط اين شيخ جليل بر پشت آن كتاب ديده مى شود.

و از آثار صفى الدّين حلّى منظومه اى است در علم عروض و من بخشى از آن منظومه را ميان مجموعه اى كه به خط يكى از علماى جبل عامل بوده است در شهر اردبيل ديده ام (2).

مؤلف گويد:همان گونه كه در آغاز اين شرح حال نوشته ايم نسب صفى الدّين به همان ترتيبى بوده است كه به خط يكى از فضلا ديده ام و ليكن نسب نامه اى را كه به خط شريف او بر پشت ديوان يادشده اش ديده ام بدين شكل است عبد العزيز بن سرايا بن قاسم حلّى كه در حلّه متولد شده و در سنبس يا سنكبس مى زيسته است.

ص:175

مؤلف گويد ممكن است در اين شرح نسب اختصارى به كار رفته باشد و قاسم جد اعلاى او بوده باشد و يا لفظ ابو در ابو القاسم كه در آغاز شرح حال آمده است زايد و از اضافات ناسخ بشمار بيايد.

از پاره اى از اشعار او كه در دوران خردسالى سروده چنين استنباط مى شود كه او برادرى هم داشته است و پس از آنكه از مصر بازگرديده و مورد توجه قرار گرفته است ابياتى چند براى برادرش سروده است و همچنين از ابيات او برمى آيد كه دايى اش صفى بن محاسن از ارباب فضل و كمال بوده و او را در مسجدش كشتند و خونبهاى او را بزور گرفتند.

مؤلف در پايان شرح حال صفى الدّين مى نويسد دانشمندان فن بديع و كسانى كه دربارۀ علم بديع آثارى به جاى گذارده اند و يا در مطلق علم بلاغت صاحب اثر بوده اند گروه بسيارى از خاصه و عامه اند و نام جمعى از آنان را كفعمى در ضمن مطالبى كه از ايشان نقل كرده،ايراد نموده است از جمله ابن مخزوم كه همان شيخ بدر الدّين حسن بن مخزوم طحان مؤلف بديعيه است كه پيش از اين به نام او اشاره شد؛ديگرى شيخ تقى الدّين بن حجه است و ابن ميثم هم از ايشان است و تجريد البلاغة از آثار او مى باشد و ديگر شيخ مقداد است كه تجريد البلاغة را به نام تجويد البراعة شرح كرده است و از ايشان است ابو سعيد شعبان بن محمد قرشى مؤلف بديعيۀ عميان كه پيش از اين به نامش اشاره شد و از ايشان است زكى الدّين بن ابى الاصبغ كه كتاب تحرير از آثار اوست و ديگرى ابن منقذ كه كتابى در اين فن تأليف نموده است و ديگرى ابن وشيق كه كتاب العمدة از آثار اوست و امثال ايشان.

ابن براج از شاگردان سيد مرتضى و شيخ طوسى و حتّى از شاگردان شيخ مفيد است.شيخ منتجب الدّين در فهرست مى نويسد:قاضى سعد الدّين عزّ امير المؤمنين (1)ابو القاسم عبد العزيز بن نحرير بن عبد العزيز بن براج،از موجّهان اصحاب و فقهاى ايشان است و در طرابلس منصب داورى داشته است و آثارى دارد،از جمله المهذب،المعتمد، الروضة،المقرب و عماد المحتاج فى مناسك الحاج و ما به توسط پدرمان،از پدرش از وى روايت مى كنيم.

ابن شهرآشوب،در معالم العلماء مى نويسد:ابو القاسم عبد العزيز بن نحرير بن عبد العزيز معروف به ابن برّاج،از شاگردان جوان سيد مرتضى-رضى اللّه عنه-بوده، آثارى در اصول و فروع دارد،از جمله آثار فروع او الجواهر و المعالم و المنهاج و الكامل و روضة النفس در احكام عبادات خمس،المقرب،المهذب،التعريف و شرح جمل العلم و العمل سيد مرتضى رحمة اللّه عليه (2).

سيد مصطفى در رجال خود از وى نام برده است و از او بزرگداشت نموده و گفته است،فقيه الشيعة و ملقب به قاضى كه در طرابلس قضاوت داشته است (3).

مؤلف گويد:از كلام استاد استناد-ايّده اللّه-در فهرست بحار برمى آيد كه قاضى عبد العزيز بن براج طرابلسى،از شاگردان قاضى ابو الفتح كراچكى است.به گمان من قاضى عبد العزيز بن ابى كامل طرابلسى كه پيش از اين ذكرش رفت بايد شاگرد كراجكى بوده باشد،نه ابن براج.آرى ابن براج و كراچكى با يكديگر هم طراز بوده و در يك عصر مى زيسته و عبد العزيز بن ابى كامل،از هر دو تن روايت كرده است.

در اجازۀ شيخ احمد بن نعمة اللّه عاملى به ملا عبد اللّه شوشترى و ديگر اجازات آمده است كه امام دانشمند با دقت قاضى عز الدّين عبد العزيز بن برّاج در شهرهاى شام

ص:177

جانشينى شيخ ابو جعفر طوسى(ره)را به عهده داشته است و شيخ ابو جعفر محمد بن على بن حسن حلبى از وى روايت مى كرده است.

يكى از علما مى نويسد:ابن براج،شاگرد شيخ طوسى است و علت آنكه به طرابلسى ملقب شده،آن بوده است كه قاضى شهر طرابلس-شهرى است در ساحل شام-بوده است و مدت بيست سال به اين كار اشتغال داشته و اصل او از آنجا نبوده است.

ابن براج امر قضاوت آن شهر را بدان جهت پذيرفته است تا از اين راه از خود و ديگران دفع ضرر نمايد و هم با كمال آسودگى به تأليف آثار خود بپردازد و همين پذيرش موجب گرايش مردم آن سرزمين به آيين تشيع گرديد.

بطورى كه از خط شيخ بهائى از خط شهيد اول نقل شده است ابن براج مدت بيست سال يا سى سال منصب قضا را در طرابلس در اختيار داشته است و شيخ طوسى از روزگارى كه از محضر سيد مرتضى استفاده مى كرده هر ماه دوازده دينار و ابن براج هر ماه هشت دينار مستمرى داشته و معمول سيد آن بوده كه هرماهه به همگى شاگردان خويش مستمرى مى داده است.

مؤلف گويد ابن فهد نيز در آغاز المهذب مى نويسد كه ابن براج مدت بيست سال در شهر طرابلس صاحب منصب قضا بوده است.

يكى از فضلا اظهار داشته است كه ابن براج در سالهاى 429 هجرى از محضر سيد مرتضى بهره مند مى شده و تا روزگار وفات او از مدرس او استفاده مى كرده است و پس از رحلت سيد مرتضى به محضر شيخ طوسى حضور مى يافته و مراتب كمال را از حضرت او بهره ور گرديده است و سال 438 هجرى به طرابلس بازگشته و در آنجا اقامت نموده تا در شب جمعه نهم شعبان سال 481 هجرى در سنّ بيش از هشتاد رحلت كرده است؛مولد و منشأش مصر بوده است و آثار او بسيار و مشهور است.

مؤلف گويد:به گمان من پاره اى از احوال قاضى سعد الدّين عبد العزيز بن براج با پاره اى از احوال قاضى عز الدّين بن ابى كامل طرابلسى كه پيش از اين ذكرش رفت و بويژه در تلقب او به عز الدّين و همچنين برخى از تصانيف ابن براج به آثار قاضى عز الدّين مشتبه گرديده است.

مؤلف گويد:ابن براج را به عز امير المؤمنين ملقب ساخته اند و علت تلقب وى آن

ص:178

بوده كه در پيشگاه خليفۀ عباسى يا يكى از خلفاى مصر و شام از موقعيت عزت برخوردار بوده است و يكى از دو خليفه او را بدان لقب موسوم ساخته اند.

از بعضى از تعليقات او چنين استنباط مى شود كه ابن براج براثر عزتى كه نزد خليفۀ عباسى داشت به عنوان عز امير المؤمنين شهرت پيدا كرد،بنابراين مى توان گفت عز الدّين تصحيف عز امير المؤمنين بوده باشد.

همچنين از بعضى از مواضع برمى آيد كه نام پدر ابن براج جرير بوده است و همان طور كه ذكر شد از بعضى ديگر چنين برمى آيد كه نام او نحرير مى باشد.

و اما راجع به آثار او بايد بگوييم كتاب الروضة را كه در فقه تأليف كرده است همان روضة النفس در احكام عبادات است و الجواهر هم همان جواهر الفقه است و من نسخه اى از آن را در شهر سارى از شهرهاى مازندران ديده ام و كتاب لطيفى است و نسخه ديگرى از آن را در اصفهان در نزد فاضل هندى ديده ام.

ابن براج در اين كتاب مسائل ارزنده و غريب نما (1)و پاسخهاى موجز و پرمعنا را كه مورد انتخابش بوده يادآورى كرده است.اين كتاب در فهرست بحار الانوار استاد استناد- ايده اللّه-نام برده شده است.و استاد ما بدان كتاب اعتماد داشته است و از آن در كتاب بحار نقل مى نمايد و در اول كتاب بحار الانوار (2)فرموده است كتاب المهذب و كتاب الكامل و كتاب جواهر الفقه (3)از شيخ پسنديده مرام صاحب منهاج عبد العزيز بن براج است.

پس از اين مرقوم داشته است كتابهاى شيخ جليل ابن برّاج مانند نويسندۀ آنها در

ص:179

نهايت ارزش و اعتبار است.پايان ملخصى از نظر مجلسى ره.

از چندين موضع از شرح ارشاد شهيد اول از جمله در تعريف طهارت و در كتاب الشهادة و در كتاب الديات چنين استنباط مى شود كه قاضى ابن براج علاوه بر كتاب المهذب و كتاب الروضة كتاب ديگرى هم به نام الموجز داشته است و از آن كتابها در شرح ارشاد نقل مى نمايد و در كتاب ديات مى نويسد:ابن براج شاگرد شيخ طوسى و از مختصان او بوده است و ممكن است مراد شهيد از اينكه ابن براج شاگرد شيخ طوسى است آن است كه موجز از آثار ابن براج مى باشد.

از اجازۀ شيخ على كركى به شيخ على ميسى و مواضع ديگر چنين استنباط مى شود كه شيخ ابو جعفر محمد بن محسن حلبى از قاضى عبد العزيز بن براج روايت مى كرده و مراتبى از نظريات او را نقل مى نموده است (1).

و در آن اجازه در بزرگداشت ابن براج چنين فرموده است:الشيخ السعيد الفقيه الحبر العلاّمة عز الدّين عبد العزيز بن براج قدّس سرّه.

كلمۀ برّاج بنا بر مشهور به ضم باء يك نقطه و تشديد راء مهمله پس از آن الف و در آخرش جيم ضبط شده و از بعضى از فضلا نقل شده برّاج را به فتح باء خوانده است.

يادآورى مى شود،شيخ نعمت اللّه بن خاتون عاملى در اجازه اى كه به سيد بن شدقم مدنى داده است مى نويسد:فقيه عبد اللّه بن عمر عمرى طرابلسى از قاضى عبد العزيز بن ابى كامل نحرير براج از قاضى ابو الفتح كراجكى همگى كتابهايش را روايت مى كند.

همان طور كه پيداست در كلام ابن خاتون،اشتباه و اختلاط و تلفيقى به وجود آمده است، براى اينكه ابن خاتون نسب قاضى ابن براج و نسب عز الدّين عبد العزيز بن ابى كامل طرابلسى را كه پيش از اين نام برديم در يكديگر آميخته،علاوه بر اين لفظ«ابن»را از بين

ص:180

نحرير و براج حذف نموده است و ممكن است اين گونه اشتباه از ناحيۀ نسخه برداران به وجود آمده باشد،زيرا صدور چنين اشتباهى از مانند ابن خاتون نادرست است.

در پى آنچه آورده شد مى گوييم شيخ على كركى در ضمن اجازه اى كه به شيخ برهان الدّين ابو اسحاق ابراهيم بن على داده است در بزرگداشت از ابن براج مى نويسد:

الشيخ السعيد خليفة الشيخ الامام ابى جعفر محمد بن المحسن الطوسى بالبلاد الشامية عزّ الدّين عبد العزيز بن نحرير البراج قدّس اللّه روحه.

در اين تعريف نيز لفظ«ابن»از ميان نحرير و براج از قلم ناسخ افتاده است.يكى از شاگردان شيخ على كركى كه در رساله اى كه به منظور ثبت اسامى مشايخ اصحاب ما تأليف كرده مى نويسد:از ايشان است شيخ عبد العزيز بن براج طرابلسى و كتابهاى ارزشمندى تأليف كرده است.از آن جمله است المهذب و الكامل و الموجز و الاشراق و الجواهر و او شاگرد شيخ محمد بن حسن طوسى است.

مؤلف گويد:در هيچ يك از مدارك ديده نشده است كه كتاب الاشراق از آثار ابن براج بوده باشد و تنها همين فاضل در اين رساله كتاب مزبور را به وى نسبت داده است و ممكن است در نسخه بردارى تصحيفى رخ داده باشد و يا كتاب الاشراق همان كتاب الاشراف«با فا»باشد و آن هم از آثار شيخ مفيد است و مؤلف رساله آن را از آثار ابن برّاج دانسته است.

ملا نظام الدّين قرشى در نظام الاقوال مى نويسد:ابو القاسم عبد العزيز بن براج از بزرگان اصحاب ما بوده است و در سال 429 هجرى به درس سيد مرتضى حاضر مى شده و پس از رحلت سيد ما بقى مراتب علمى را از محضر شيخ طوسى بهره مند گرديده است.

برخى از علما از قبيل شهيد اول در دروس و امثال آن از وى به قاضى تعبير كرده اند و اين تعبير ازآن جهت بوده است كه ابن براج مدت بيست سال يا سى سال داورى طرابلس را عهده دار مى شده و در شب جمعه نهم ماه شعبان سال 481 هجرى وفات يافته است و محمد بن على بن حسن حلبى از او روايت مى كرده و خود او از سيد مرتضى و شيخ طوسى و محمد بن عثمان كراجكى و تقى بن نجم ابو الصلاح حلبى

ص:181

روايت مى كرده است.

شيخ شهيد در يكى از يادداشتهايش كه در بعضى از مجموعه هايش گرد آورده است ضمن معرفى شاگردان سيد مرتضى مى نويسد:از ايشان است ابو القاسم عبد العزيز بن نحرير بن براج.وى قاضى طرابلس بوده و منصب قضاوت از ناحيۀ قاضى جلال الملك-رحمه اللّه-به وى اعطا شده است و خود او استاد ابو الفتح صيداوى و ابن رزخ كه از اصحاب ما مى باشند بوده است.

مؤلف گويد:در نام پدر ابن براج اختلاف است مشهور آن است كه نام پدرش نحرير بدون الف و لام و با نون ساكن (1)در اول،پس از آن حاى بى نقطۀ ساكن و سپس دو راى بى نقطه با فاصلۀ ياى دونقطۀ زيرين از ماده نحر العلم.

در جاهاى ديگر الجرير يعنى با الف و لام تعريف و جيم مفتوح در اول پس از آن دو راى بى نقطه با فاصلۀ ياى ساكنه.

و خود به خط شيخ على نواده شهيد ثانى ديده ام كه به نقل از خط شهيد اول از يكى از مجموعه هايش و همان طورى هم كه ما اشاره كرديم،نام او را نحر بدون الف و لام و با نون اول و حاى بى نقطه ساكن و راى بى نقطه در آخر ضبط كرده است.

منتجب الدّين (1)مى نويسد:عماد الدّين فقيهى فاضل و باصلاحيت بود.مردم گيلان به امامت او قايل بودند و با آنكه عماد الدّين گروه بسيارى را تحت الحمايۀ خود داشت از گيلان گريخت (2).

لامية العجم و امثال آن است.

مؤلف گويد:صاحب نور الثقلين،مؤلف حواشى كتاب مغنى اللبيب و شرح شواهد آن نمى باشد گرچه بعضى آنها را از آثار وى دانسته اند.آرى حواشى و شواهد يادشده از آثار شيخ عبد على بن ناصر بن رحمة بحرانى است كه در بصره مى زيسته و پس از اين به نام و نشان او اشاره خواهد شد.گذشته از اين به گمان من آنكه شرح لامية العجم هم از دومى مى باشد (1).

سيد نعمة اللّه شوشترى كه از اعلام معاصر است و از شاگردان همين مترجم بشمار مى آيد چه آنكه در آغاز تحصيل در شيراز از درس وى بهره ورى داشته است.در رسالۀ منبع الحيات مى نويسد:در مسجد جامع شيراز حضور داشتم در زمان حيات استاد مجتهد شيخ جعفر بحرانى و شيخ محدث كه صاحب جوامع كلام بود و از هر در سخنى مى گفت در مسألۀ جواز اخذ احكام از قران كريم با يكديگر گفتگو مى كردند تا سخن بدينجا رسيد كه فاضل مجتهد از شيخ عبد على(مترجم حاضر)دربارۀ معناى قل هو اللّه احد پرسيد كه

ص:185

آيا فهميدن معناى آن نيازى به حديث دارد كه بايد معناى آن را از حديث استفاده كرد يا نه؟ وى در پاسخ گفت:آرى،فهميدن معناى آن نيازمند به حديث است،زيرا ما به معناى احديت پى نمى بريم و نمى دانيم فرق ميان احديت و واحديت چيست و امثال اين ها.

مؤلف گويد:مراد وى از شيخ محدّث همان شيخ عبد على مترجم حاضر است و از اينكه نوشته است وى«صاحب جوامع الكلم»است از باب نكوهش است نه آنكه وى كتابى به اين نام داشته است (1).

مؤلف گويد:شيخ معاصر در كتاب الهداة(ج 1،ص 29)از اين كتاب نام برده است و آن را در رديف كتابهايى قرار داده كه از آنها روايت نموده است.

مؤلف گويد:از اين كتاب در بحار الانوار ياد نشده است.

از آنچه كسى است؟

-شترانى كه هرگاه باد صبحگاهى بوزد از اشك خونين آنها روبندى بر رويشان كشيده مى شود.

-اى پوزش خواهان آيا از آنها كه خيمه ها را واگذاردند كسى هست كه خونبهاى آنها را بگيرد.

-ماه اگر در تاريكى شب صورت بدرى به خود نگيرد به كمال نرسيده است.

-اى كسى كه از چشم من دور مى شوى و در دل من قرار نمى گيرى.

-از خدا مى خواهم كه هرگاه گوش من ملامت ترا بشنود آن گوش به ناپسندترين كرى گرفتار گردد.

مؤلف گويد:پس از اين به نام و نشان شيخ عبد على بن ناصر بن رحمة بحرانى كه به گمان من با مترجم حاضر يكى است،خواهد آمد.

همچنين در آنجا خواهد آمد كه كتاب قطر الغمام در ادب با كتاب كلام الملوك در ادب يكى است و چنان كه خواهيم گفت كتاب قطر الغمام در شرح كتاب كلام الملوك ملوك الكلام است و حقيقت هم همين است.بنابراين شيخ معاصر اين كتاب را نام دو كتاب پنداشته است و اشتباه است.

مى كرده است (1).

مؤلف گويد:مراد از شيخ محمد بن على بن خاتون همان اهل علمى است كه شاگرد شيخ بهايى بود و اربعين او را به پارسى شرح كرده است و او نيز در حيدرآباد مى زيسته است.

محتمل است شخص مورد بحث ما با عبد العلى كه شرح زندگى اش در ذيل آورده مى شود يكى باشد.

محاسن اعيان العصر از وى نام برده و او را به علم و فضل و ادب ستوده است و آثار ذيل را از تأليفات وى ياد كرده است:المعول فى شرح شواهد المطوّل و قطر الغمام فى شرح كلام الملوك ملوك الكلام و ديوان شعر عربى و شعر فارسى و تركى هم دارد و اشعار منتخبى از او را ياد كرده است.

مؤلف گويد كه وى-شخص مورد بحث ما-معاصر با شيخ عبد على بن رحمة حويزى (1)است كه پيش از اين از او نام برده شده است و به او ارتباطى ندارد و نمى توان آن دو شخص را فرد واحدى دانست.

بارى شخصيت مورد بحث ما در بصره مى زيسته و از گروهى از اعلام عرب و عجم بهره ورى كرده است و از آنهاست ملا حسنعلى فرزند ملا عبد اللّه شوشترى معروف.

شيخ عبد على آيتى در هوشمندى و كمال بوده و نيروى به كمالى در انشا و علوم عربى داشته است.از آثار او شرحى است بر مغنى اللبيب ابن هشام و در آن شرح به

ص:191

توضيح شواهد آن نيز پرداخته و تحقيقات ارزنده اى در آن ذكر نموده است و نسخه اى از آن در نزد ما موجود مى باشد.

و ديگر احوال و آثار او را بايد از سيد نعمة اللّه حويزاوى(شوشترى)كه از معاصران است جويا شد.ان شاءالله تعالى.

جلال الدّين فاضلى عالم و فقيهى محقق بود و روزگار او نزديك به عصر شيخ على بن هلال بوده است و جلال الدّين از شاگردان سيد حسن بن حمزة بن محسن حسينى موسوى نجفى است و من در شهر تبريز در پشت كتاب تحرير علامه به اجازه اى دست يافتم كه سيد حسن آن را به خط خود براى جلال الدّين نوشته بود و در آن اجازه از وى تجليل كرده است و خط و نسخه هر دو داراى قدمت زيادى هستند و برخى از مواضع آنها مندرس گرديده و ما با تخمين آنها را اصلاح كرده ايم و صورت اجازه اين است:

الحمد للّه واجب الوجود فى حقيقته،و مفيض الجود على كافة خليقته،و رافع العلماء فى الشرق الى اعلى ذروته،و الباعث على تحصيل العلم و طلبته،و المثيب على نقله و روايته،و الصلاة على اكمل بريته محمد و آله الطاهرين من عترته.

اما بعد:فان المولى السيد الفاضل الكامل العالم العامل المحقق المدقق الورع جامع الفروع و الاصول مدرس المعقول و المنقول خلاصة اولاد الرسول شرف ذرية البتول السيد المرتضى جلال الدنيا و الدّين عبد على بن المرحوم السعيد محمد بن ابو هاشم بن زكى الدّين يحيى بن محمد بن على بن ابو هاشم(كه بزرگ خاندان بوده است)ابن ابو الحسن محمد بن خالد زين الشرف بن غابان ابو المكارم بن محمد ابو الفتح(كه نقابت كوفه را عهده دار مى شده)بن عبد اللّه بن ابو الفتح محمد الاصغر(معروف به صخره)بن محمد الاشتر(امير كوفه)بن عبد اللّه الثالث بن على بن ابو الحسن بن عبيد اللّه الثانى بن على ابو الحسن الاصغر بن عبد اللّه الاعرج بن الحسين الاصغر بن الامام زين العابدين بن الحسين بن على بن ابى طالب مفترض الطاعة على كافة الانام-عليهم السّلام-كه خدا سيادت و روزگار جلال الدّين را پايدار بدارد و نعمتهاى خويش را بر او فراوان بسازد.

كتاب تحرير الاحكام الشرعية را كه طبق آئين مذهب گروه اثنى عشريۀ اماميه تأليف شده از آغاز تا انجامش را نزد من قرائت كرد و بخوبى از عهده برآمد و شاهد بر فضيلت و فراوانى دانش او بود و در هنگام مباحثه مشكلات آن كتاب را كه در آن پنهان بود از من مى پرسيد و به اندازه اى كه فهمم اجازه مى داد و از اساتيدم شنيده بودم به وى پاسخ مى دادم و درعين حال بهره گيرى من از او بيشتر از آن بود كه او از من كامياب مى گردد به وى اجازه دادم تا همۀ آنچه را از معقول و منقول و كتابهاى مشايخ و علماى ما را كه در

ص:193

اجازه مدخليت دارد از من از شيخ بزرگوارم كه پارساتر و داناتر و پرهيزكارتر و عالم تر از ديگران است اعنى زين الملة و الحق و الدنيا و الدّين على بن حسن بن محمد استرآبادى طاب ثراه است از مشايخ او-رضوان اللّه عليهم اجمعين-روايت نمايد.

از ايشان است سيّد امام مجتهدان رضى الملة و الدّين حسن بن عبد اللّه-بن محمد بن على اعرج حسينى مكّنى به ابو سعيد،از استادش مولى امام اعظم فخر الملة و الدّين ابو طالب محمد،از پدرش جمال الحق و الدّين ابو منصور حسن بن مطهّر،مصنف اين كتاب كه خداوند ضريحش را از باران بخشايش شاداب فرمايد گروهى از اعلام كه بزرگشان و پيشواشان اعلم افقه نجم الدّين ابو القاسم بن سعيد،از گروهى افضل آنها شيخ نجيب الدّين محمد بن نما است،از جماعتى كه امثل ايشان ابو عبد اللّه محمد بن منصور بن ادريس است،از عربى بن مسافر عبادى از حسين بن رطبه و محمد بن طحال مقدادى،از شيخ ابو على،از پدر بزرگوارش ابو جعفر محمد بن حسن طوسى روايت مى كند.

و باز به او اجازه دادم تا اين كتاب و همگى آنچه مداخلۀ در روايت دارد از من از استاد و مولايم زين الدّين على بن حسن استرآبادى-رضى اللّه عنه-از استادش مولى و سيّد خاتمه مجتهدان جمال الدّين محمد بن مولى سيد عميد الدّين ابو عبد اللّه عبد المطلب بن محمد اعرج حسينى حائرى زيست و حلّى ولادت،از پيشواى پيشوايان ابو منصور حسن بن يوسف بن مطهر حلّى تا آخر سند به نحوى كه در بالا ذكر شد از شيخ ابو جعفر طوسى-قدس اللّه روحه-روايت نمايد و چنان كه مى دانيم هر روايتى طريق خاصى دارد كه در محل خود ذكر شده است و در كتب متداوله و امثال آن در اختيار اعلام قرار گرفته است و با سند معين و راويان متعين از ائمه-عليهم السّلام-روايت شده است و با او كه خدا روزگارش را دراز فرمايد و كردارش را بپذيرد همان شرط را مقرر مى دارم كه با من مقرر شده است و بر اوست كه احتياط لازم را از دست ندهد و طلب رحمت براى من را از خاطر نبرد و مرا در مظان استجابت دعوات از بركات انفاس خويش محروم نسازد.

بديهى است قرائت كتاب مزبور در چندين جلسه به وقوع پيوسته است و آخرين قرائت آن روز پنجشنبه غره ماه ربيع الثانى چهارمين ماه سال 862 هجرى بوده است پايان اجازه را اين چنين خاتمه داده است.

ص:194

و كتب العبد الفقير الى اللّه الغنى حسن بن حمزة بن محسن الحسينى الموسوى النجفى كه خدا من و او ديگر از مرد و زن مؤمن و مؤمنه و مسلم و مسلمه را بيامرزاد.

مؤلف گويد:آنچه را كه در ظهر نسخۀ تحرير به دست آوردم بدينجا پايان مى پذيرد.پس از اين در آخر همان نسخه در طرف ديگرش به خط همان سيد چنين يافتم:

اعلام مى دارم او كه خدا روزگارش را دراز بدارد و سيادتش را پاينده و طايفۀ شيعه را به پاى مردى او بهره ور بسازد بحق محمد و خير آله.قرائت اين كتاب را از راه مباحثه و مذاكره در چندين جلسه بخوبى به پايان آورد و آخرين جلسه اش روز سه شنبه چهاردهم ماه مبارك رمضان سال 836 هجرى بوده و چنين امضا كرده است:و كتب العبد الفقير الى اللّه الغنى الحسن بن حمزة بن محسن الحسينى الموسوى عفى اللّه عنهم.

و در طرف ديگر از همان نسخه به خط خود چنين مرقوم داشته است:اعلام مى دارد او كه خداى متعال سيادت و سعادت وى را پايدار بدارد و مسلمانها را از زندگى او برخوردار بسازد.اين كتاب را از طريق خواندن و گفتگو كردن و درخواست توضيحات نمودن و بررسى كامل از مطالب آن نمودن به حدى كه بهره گيرى من از او بيشتر از كاميابى او از من بود.در جلسات متعددى به پايان آورد و آخرين جلسه اش غره ماه ربيع الثانى چهارمين ماه سال 862 هجرى بود؛درود خدا بر سرور ما محمد و خاندان پاك نهاد او باد و چنين خاتمه داده است:و كتب العبد حسن بن حمزة بن محسن الحسينى الموسوى النجفى عفى اللّه عنهم.

از قرائن پيداست كه سيد جلال الدّين كتاب تحرير را دو بار نزد سيد حسن قرائت كرده باشد ليكن با فاصلۀ بيست و شش سال كه در ميان دو قرائت وجود داشته اين احتمال را مستبعد مى شمارد و ممكن است قرائت كنندۀ آخرين ديگرى از سادات بوده باشد ليكن حسن نجّار كه كاتب نسخه است و نام او به دنبال خواهد آمد،نبوده است زيرا حسن كاتب سيّد نمى باشد.

در آخر همان نسخه چنين آمده است:فراغت از استنساخ آن در بيست و پنجم ربيع الآخر سال 833 هجرى به دست عبد،حسن بن على بن حسن نجار اتفاق افتاد.

مؤلف گويد:همان طور ملاحظه مى شود در چند جاى از اين اجازه لفظ«ابو فلان»

ص:195

در محل جرّ آورده شده است و آوردن كلمه ابو در محل جر كه بايد«ابى»گفته مى شد حاكى از آن است كه اين كلمه با همين لفظ نام شخصى بوده است؛بنابراين در حالات سه گانۀ رفع و نصب و جر تغييرى در آن ايجاد نمى شود و گروهى هم از دانشمندان علوم عربيت به صحّت آن اعتراف كرده اند؛از آن جمله نظريه ايشان راجع به ابو طالب است كه آن را علم دانسته و تغييرى در آن روا نداشته اند.

من خود در كتابخانۀ آستانۀ مقدسه رضويه-على صاحبها آلاف الثناء و التحية- چندين قرآن به خطّ ائمه طاهرين-عليهم السّلام-ديده ام كه به خط كوفى مرقوم فرموده اند.از جمله قرآنى است به خط حضرت مولى على عليه السّلام كه در پايان يكى از آنها مرقوم فرموده«كتبه على بن ابو طالب»و در پايان نسخۀ ديگرى مرقوم داشته اند «كتبه على بن ابى طالب»از اين دو مقدمه برمى آيد كه هر دو قسم رفع و جر درست است و عمل امام-عليه السّلام-بهترين دليل درستى ضبط مزبور است.

آداب مناظره و رساله اى به نام المسائل فى الحكمة به پارسى نوشته است،و حاشيه بر حاشيۀ قديمۀ ملا جلال بر شرح تجريد مى باشد.گويا اين حاشيه به اتمام نرسيده است،و حاشيه بر صحيفه كاملۀ سجاديه و حاشيه بر اوائل شرح شمسيه با حاشيۀ سيد شريف كه ناتمام مانده است و حاشيه بر شرح حكمة العين و حاشيه بر حاشيۀ خفريه بر الهيات شرح تجريد كه ناتمام مانده است و حاشيه بر كتاب تقديسات استادش سيد داماد و حاشيه بر كتاب ايقاظات استادش سيد داماد و حاشيه بر افق المبين سيد داماد،و حاشيه بر الهيات شفا كه ناتمام مانده است،و رساله در تحقيق معقولات ثانيه،و رساله در تحقيق علم اللّه تعالى به جزئيات،رسالۀ در كيفيت آفرينش جدّۀ ما حوا-عليها السّلام-و رسالۀ مختصرى در اصول دين به فارسى؛ممكن است اين رساله از فرزندش ابو الفتوح بوده باشد و مجموعه اى كشكول مانند شامل مطالب متنوع مفيد در مورد بسيارى از علوم كه خوب تأليف شده است.

رساله در گفتگوهايى كه ميان ملا مراد تفريشى و يكى از فضلاى آن عصر اتفاق افتاده است كه گويا محقق داماد-قدّس سرّه-بوده باشد.اين گفتگوها راجع به پاره اى از مسائل حكميه و فقهيه بوده كه ملا عبد الغفار آنها را در اين رساله گرد آورده و به محاكمۀ فى مابين آنها پرداخت و حقيقت را بيان كرده است،و رسالۀ مجالس قرائح الاخوان و مائدة طبائع الاصحاب در شرح پاره اى از مسائل و روايات و تفسير برخى از آيات.اين رساله در دوازده مجلس يا بيشتر تدوين شده است و رساله اى بس مفيد و ارزنده است.

علاوه بر آنها تحقيقات متفرقۀ ديگرى در مسائل حكمت و امثال آن دارد.

عمويش ملا محسن فراگرفته است.

و جليل القدر و سراينده اى عابد بود.داراى آثار چندى است،از جمله در علم كلام كتاب العقائد الدينية عن البراهين العقلية و كتاب المستمسكات القطعية اليقينيه و در اصول صفو صفوة الاصول و نفى هفوة الفضول و در فروع كتاب رياض الجنان و حدائق الغفران و رساله اى به نام نيلوفريه كه ناتمام مانده است،و كتاب الفرائد الصافية على الفوائد الوافيه:كه حاشيه اى است بر شرح جامى و كتاب رفع الغواية[يا دفع الغواية خ ل]بشرح الهداية و كتاب خبر الزائر المبتلى بالبلاء فى طريق النجف و الكربلاء،و تعليقاتى بر آيات الاحكام شيخ جواد(فاضل جواد)به نام سلوك مستأكد المرام[سلوك مسالك المرام،خ ل]فى مسلك مسالك الافهام و تعليقاتى بر تفسير بيضاوى،و ديوان شعر و امثال اين ها از آثار ديگر.ابياتى از يكى از چكامه هاى او:

عرب بشرع الهوى قتلى بهم يجب و كلّما خطروا فى خاطرى يجب

حكيت يا دمع مذ انفقت عين دمى تلك الثغور و لكن فاتك الشنب

و فيك خدى مذ أصبحت منتشرا من فوقه البحر لكن درّه الحبب

كسانى السقم ثوبا غزل مقلته فأحبب لذيل قميص منه ينسحب

-كشتن من طبق آيين عشق واجب مى شود و هر خاطره اى كه از آنها به خاطرم مى رسد به مرحلۀ وقوع مى پيوندند.

-اى اشك از آن هنگام كه خون ديدگان مرا ريختى از آن دندانها و تيزى آنها به خاطر آوردم و ليكن تو از تيزى آنها بى خبر ماندى.

-گونۀ من از فراق تو حالت پراكندگى به خود گرفته است و در بالاى آن دريايى است كه گوهر آن حبابهاى آن آب است.

-بيمارى من جامه اى است كه از بافتۀ مژه هاى او بر اندام من پوشانيده شده است اينك پايين دامنى را دوست بدار كه از آن مژه ها بافته شده و به زمين كشيده مى شود.

در ضمن چكامه اى از ديوان مولى على بن خلف (1)چنين ستايش كرده است:

ص:199

نظام هو الدّر المنظّم لفظه و معناه سحر للبيان يترجم

نعم لفظه كالآي تلقاه معجزا و معناه منه سحر هاروت يفهم

تكاد معاينه اللطيفة قبل أن تعلم بالالفاظ بالقصد تعلم

و كم فيه نثر باللئالى مرصّع و فى وشي ألفاظ القريض مسهم

و كم بنت فكر قد ترقّت ملاحة و رقّت كلاما فاسترق متيم

-ديوانى كه لفظ آن مانند گوهرى به رشته كشيده شده است و معناى آن حقيقت سحر بيان را به زبان ترجمان ايراد مى نمايد.

-لفظ آن مانند آيه هاى معجزه آساست و معناى آن جادوگرى هاروت را به ياد مى آورد.

-معانى لطيف آن به سرحدى است كه پيش از آنكه آنها را از الفاظ آن به دست بياورى خود آنها را از طريق نيت حاصل مى توانى كرد.

-نثرهاى بسيارى در آن ديده مى شود كه به زيور گوهرها درآمده است و به الفاظ شعرى آراسته گرديده است.

-چه بسيار دختر انديشه اى در آن ديده مى شود كه از حسن و نمكينى ترقى كرده و كلام دقيقى عاشق پسند كه آن را دلباخته آن در اختيار آورده است.

و در چكامه اى به رويه سلوك گفته است:

سفرت شموس خواط الاشواق فسرت شموس خواطر العشّاق

و تلألات تلك العيون أهلّة فكنوزها تزكو على الانفاق

-خورشيدهاى خاطره هاى اشتياق به حركت درآمد و خورشيدهاى خاطرات دلباختگان را شادمان ساخت.

-آن ديدگان بودند كه ماههاى شب اول هر ماه را منوّر ساختند و گنجينه هاى آنها براثر انفاق به ديگران رو به تزايد مى گذارد و فناپذير نمى باشد.

شيخ معاصر گويد:من او را در مشهد مقدس ديدار كردم (1).

ص:200

فرستاده و رسالۀ مزبور را به نام وى توشيح كرده و عشرۀ كامله ناميده باشد،زيرا مؤلف در اين رساله از مسائل فقه و حديث بحثى به ميان نياورده و از اين نظر رعايت حال اهل سنّت و جماعت را كرده باشد و ازآن پس كه مناسبت ايجاب كرد تا آن رساله را به پادشاه صفوى تقديم بدارد نخست نام خود را تغيير داده و به عنوان محمد كاظم نوشته و پس از آن به تغيير ديباچه اقدام نموده است و نام سلطان را عوض كرده و مسائل فقه و حديث را به آن افزوده باشد و طريقۀ حقۀ شيعه را اشاعه داده و آن را اثنى عشريه خوانده و يا برعكس نخست به نام شاه ايران نوشته پس از آن به نام امير هند كرده و چنان و چنين انجام داده باشد.

بارى،اين كار در ميان مصنفان معمول بوده و ما همين نحوۀ اتفاق را از علماى روزگار خويش مشاهده كرده ايم.از جمله همين قضيه را در اين اواخر از استاد علامه شيروانى-قدّس سرّه-به نظر آورديم آنگاه كه شاه سليمان صفوى وى را از نجف اشرف به ايران دعوت كرد نسبت به پاره اى از تأليفات خويش همين رفتار را انجام داد.بالاخره با توجه به آنچه گفتيم مى توانيم بسيارى از اشتباهات تاريخى را كه از اين قبيل بوده باشد برطرف سازيم.

پس از اين در تبريز به نسخه اى از اثر فخر الدّين رازى دست يافتيم كه شخصيت مورد بحث ما با خط خود تعليقاتى-كه خالى از تحقيق و تدقيق نبوده-بر آن نوشته بوده.

در خاتمه بايد بگويم پس از اين در باب ميم شرح حال ديگرى از اين شخصيت به عنوان ملا محمد كاظم بن عبد العلى ذكر خواهيم كرد و در آنجا پاره اى از مطالب مفيد را كه مناسب با آن شرح حال باشد متذكر خواهيم شد.

شهرك دهخوارقان تبريز بر پشت كتاب من لا يحضره الفقيه اجازه اى به خط استاد يادشده اش براى او ديدم كه در آنجا كمال بزرگداشت را از وى به عمل آورده بوده و مضمون اجازه اش اين است:

كتاب من لا يحضره الفقيه كه اثر تاج اخباريها محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى-قدس سره-باشد بر من عرضه داشت و به مذاكره و مباحثه و قرائت از آغاز تا انجام آن پرداخت و دقت تمام و تحقيق و تفتيش ما لا كلام در قرائت آن به كار برد الشيخ الاجل و الكهف الاظل عمدة الفضلاء فى زمانه و صفوة العلماء فى اوانه الشيخ عبد الكاظم كاظمى- وفقه اللّه اللّه تعالى لمرضاته-و همچنين بخش مهمى از كتاب كافى رئيس محدثان محمد بن يعقوب كلينى-طاب ثراه-و بخشى از كتاب تهذيب الاحكام مرجع شريعه و رئيس شيعه شيخ طائفه حقه محمد بن حسن طوسى-طيّب اللّه تعالى مرقده-را و اين شيخ جليل و مولاى نبيل را از آنجائى كه شايسته براى افاده و وفاكننده به و جاده (1)و سزاوار از براى اجازه ديدم به وى اجازه دادم تا آنچه را كه بر من قرائت كرده است و يا مسموعات مرا كه شنيده است روايت نمايد و همان شرطى را با وى منعقد مى سازم كه مشايخ كرام و علماى اعلام و فقهاى اهل بيت و محدثين ايشان عليهم الصلاة و السّلام با من منعقد ساخته اند تا رعايت نمايد چنان كه مراتب يادشده را از نااهل

ص:203

محفوظ بدارد و آنچه را فراگرفته است به مستحقانش بذل نمايد و امثال اين ها از آنچه در اجازات من در ضمن اجازات اعلام كه مرا بدانها مفتخر داشته اند كاملا رعايت نمايد.

و من آن نيازمند به خداى بى نياز حسين بن حسن عاملى مشغرى محدث اهل بيت پيغمبر كه خدا به حقيقت نبى و ولى و پيشوايان پس از ايشان تا هادى مهدى با اين فقير به لطف خفى خود رفتار فرمايد و تاريخ آن اجازه اواخر ماه ربيع الاول از اوايل سدۀ يازدهم از هجرت خاتم پيمبران و سيد رسولان صلوات اللّه عليه و عليهم اجمعين.در پايان مرقوم داشته اين اجازه را در مشهد مقدس رضوى مرتضوى على مشرفه الف الف الف صلاة و تحيه به كتابت و منصّۀ تحرير درآورده است.

مؤلف گويد:بدينجا اجازۀ معظم له را كه به خط وى ديده ام پايان يافته است و من به اثرى از تأليفات كاظمى دست نيافتم (1).

ابن طاوس سراينده اى منشى و اديبى بليغ بود.شهيد ثانى در اجازه اى كه به شيخ حسين بن عبد الصمد والد شيخ بهائى داده است از وى بخوبى ياد كرده از جمله مى نويسد:وى صاحب مقامات و كرامات بوده است.

ابن طاوس فرزندى داشته به نام سيد ابو الفضل محمّد و در حال حاضر نمى دانم وى از علما بوده يا خير و به خط خود مترجم كه خط نسبتا خوبى است در پشت كتاب فتن و ملاحم تأليف سيد رضى الدّين على بن طاوس كه به خط خود مؤلف بوده است چنين مى نويسد:فرزند مبارك قدمم ابو الفضل محمّد بن عبد الكريم پس از طلوع آفتاب روز دوشنبه سلخ محرم الحرام سال 670 هجرى در بغداد متولد شد خدا او را وسيلۀ بركت قرار بدهد و اين نام را جدش كه خدا او را پايدار بدارد براى او مقرر داشته است و اين نبشته تاريخ در باب المراتب اتفاق افتاده است.

و نيز به خط شريف شخصيت مورد بحث ما بر پشت همان كتاب چنين به دست آوردم:

مالك اين كتاب كه به خداى تعالى اتكا دارد عبد الكريم بن احمد بن موسى بن جعفر بن محمد بن محمد بن احمد بن محمد بن احمد بن محمد الطاووس بن اسحاق بن الحسن بن محمد بن سليمان بن داود بن حسن المثنى بن الحسن السبط بن على بن ابى طالب-عليهم السّلام-كتبه در تاريخ 670،پايان.

و اين بزرگوار بر پشت آن كتاب خطهاى بسيارى نوشته است.

مؤلف گويد:اين نسبى را كه به خط او ديدم مخالف با نسبى است كه پيش از اين در معرّفى پدر بزرگوارش نوشتيم و همچنين مخالف است با نسبى كه پس از اين به مناسبت شرح حال عمويش رضى الدّين على خواهيم نوشت.

باز به خط شريف خود بر پشت همان كتاب چنين نوشته است:از خط سيد شمس الدّين فخار موسوى-قدّس سرّه-اين شعر كه از ابن حجّاج شاعر است نقل شده است:

جاءنى يوم جمعة شيخان رافضى و آخر عثمانى

روز جمعه دو پيرمرد رافضى و عثمانى نزد من آمدند تا آخر ابيات.

ص:205

ابن طاوس فرزند فاضلى داشته به نام سيد رضى الدّين ابو القاسم على بن سيد غياث الدّين عبد الكريم و نام و نشان او پس از اين ذكر مى شود.

ابن طاوس از محضر گروهى از فضلاى عصرش استفاده كرده است و عده اى از علماى زمانش از وى كامياب گرديده اند.

اينك اساتيد او عبارتند از پدرش ابو الفضائل احمد و عمويش سيّد رضى الدّين على مؤلف اقبال و امثال ايشان.

ابن طاوس از مشايخ عامه هم استفاده كرده است.از شيخ حسين بن اياز اديب نحوى كه از مشايخ علاّمه حلى هم بوده است و علامه هم در بعضى از اجازاتش به نام وى اشاره كرده است و من اجازه اى كه شيخ حسين به مترجم حاضر داده است در پشت مفصّل زمخشرى ديده ام و مترجم ما همين كتاب را نزد او خوانده است و علاّمه در يكى از اجازاتش به ابن زهره اظهار مى دارد:حسين بن اياز در علوم عربيه اعلم از ديگران بوده است.

ابن طاوس از محقق خواجه نصير طوسى اجازه داشته است و بطورى كه خود او در كتاب اجازاتش مى نويسد:مراتب علمى را از شيخ ابو القاسم محقق حلّى مؤلف شرايع و سيد عبد الحميد بن فخار موسوى حائرى و شيخ نجيب الدّين يحيى بن سعيد حلّى و ديگر از شيوخش فراگرفته و از آنها به اخذ اجازه نايل آمده است.

از شاگردان او شيخ احمد بن داود حلّى مؤلف رجال معروف و شيخ على بن حسين بن حماد ليثى واسطى را مى توان نام برد.

بعضى از علما كتاب فرحة الغرى او را تلخيص كرده و آن را الدلائل البرهانية فى تصحيح الحضرة الغروية ناميده اند و من اين تلخيص را در تهران ديده و از چگونگى حال ملخصش اطلاعى ندارم.

علاوه بر آن بعضى از فضلا كتاب حدّ الغرى را تأليف نموده و من اين كتاب را هم ديده ام و از حال مؤلفش اطلاعى ندارم و نمى دانم كه آيا مترجم ما مقدم بر اين مؤلف بوده است و يا مؤخر از او.

در پى مطالب يادشده مى گويم:بر پشت كتاب المجدى كه در انساب طالبيها

ص:206

تأليف شده و نسخه در كمال قدمت و از تأليفات شريف ابو الحسن على بن محمد بن على علوى عمرى نسّابه مى باشد،صورت اجازه اى كه سيّد عبد الحميد فخار به وى داده بود، از خط وى چنين نقل شده است:قرائت كرد در نزد من سيد امام علامه بارع پيشواى محقق مدقق با حسب و نسب فقيه كامل و نقيب طاهر غياث الدّين جلال المله پادشاه سيادت و مفتى فرقه ها علم الهدى دارندۀ دو حسب و نسب ابو المظفر عبد الكريم بن مولى سيد سعيد امام علامه فقيه اهل البيت جمال الدّين ابو الفضائل احمد بن موسى بن جعفر بن محمد بن محمد بن طاوس علوى حسنى زاد اللّه فى شرفه و أحيا بفضائله ذكر سلفه از آغاز تا انجام المجدى را قرائتى پاكيزه از نقيصه كه دليل بر فضائل فراوان او و حاكى از ويژگيهايى بوده كه خدا به وى ارزانى داشته است كه بى نياز از دليل و حاكى از حلّ مشكلات است.و در آن موقع بود كه مشكلات آن كتاب را از من مى پرسيد و از دقايق اشارات و حقايق معضلات آن سؤال مى كرد من هم به همان اندازه كه از فضلا شنيده بودم و يا در آن اثنا به خاطرم مى رسيد براى او توضيح مى دادم و قبول و ردّ آن را براى وى بيان مى كردم و به او و فرزند پاكيزه گوهر و مبارك پى و باعظمت وى رضى الدّين ابو القاسم على كه خدا او را از زندگى دراز برخوردار سازد اجازه دادم.

تا از من از پدرم-قدّس اللّه روحه-به سند متصلى كه در اجازه جامعه اى كه براى او مسطور داشتم و صورت آن را در كتاب اجازاتش نگاشتم از مصنف المجدى- رحمة اللّه عليه-روايت نمايند.

و باز به آن دو اجازه دادم تا هرآنچه را كه روايت آن صحيح است از آثار منظوم و منثور از محفوظ و منقول و متأول به حسب اختلافى كه دارند از من روايت نمايند و احتياط كامل را از دست ندهند.

در پايان اين اجازه كه از خط سيد بن فخار نقل شده است مى نويسد:اين اجازه را از خط سيّد امام علامه شيخ الشرف نسّابه اهل البيت جلال الدّين عبد الحميد بن فخار موسوى-زيد شرفه-در اينجا صورت بردارى كرديم و اين صورت خط كه با اصل آن مقابله شده همگى آن درست است و در پايان آن چنين امضا شده است و كتب عبد الحميد بن فخار الموسوى الحائرى فى تاريخه حامدا مصليا مستغفرا.

ص:207

مؤلف گويد:تحقيقات و تعليقات چندى از شخصيت مورد بحث ما بر حواشى آن كتاب ديده ام و بر پشت آن از خط ايشان چنين نقل شده است:روايت نوادۀ بزرگوارش ابو عبد اللّه جعفر بن ابى هاشم،از مؤلف اين كتاب(المجدى)روايت شريف ابو تمام محمد بن هبة اللّه بن عبد السميع هاشمى،از او روايت سيد جلال الدّين بن عبد الحميد بن عبد اللّه التقى حسنى نسّابه،از او روايت سيد شمس الدّين فخار بن معدّ بن فخار موسوى نسّابه،از او روايت سيد جلال الدّين بن عبد الحميد فرزند شمس الدّين به قرائت بر او،از او روايت نيازمند به خداى تعالى عبد الكريم بن احمد بن طاوس حسنى به قرائت بر عبد الحميد،از پدرش از مؤلف المجدى و بر حواشى آن كتاب نيز مطالبى ايراد كرده است از جمله اين كتاب را از همين جا از نسخۀ پدرم بر شيخ خود جلال الدّين عبد الحميد بن فخار موسوى-ادام اللّه شرفه-قرائت كردم و خط جلال الدّين عبد الحميد التقى استاد پدرش بر آن بوده است و چنين امضا كرده،و كتب عبد الكريم بن احمد بن طاوس در مشهد شريف كاظمين در غره ربيع الآخر سال 682 هجرى.

ابن داود در رجال (1)خود مى نويسد:سيد و امام بزرگوار ما ابو المظفر غياث الدّين -قدس اللّه روحه-فقيهى نسّابه و نحوى عروضى و زاهدى پارسا بود.رياست سادات و نواميس نبويه به عهدۀ او نهاده شده بود و در عصر خود بى همتا بود.

سيد استاد در حائر شريف حسينى-عليه السّلام-متولد شده و در شهر حله رشد نموده و در بغداد مراتب علمى را به پايان آورده و در كاظمين رحلت نموده است.در ماه شعبان در سال 648 هجرى متولد شده و در ماه شوال سال 693 هجرى در سن 45 سال و چند ماه و چندروزگى درگذشته است.

من و او از خردسالى با يكديگر پرورش يافتيم و تا روزگار وفاتش مفارقتى فى مابين به وجود نيامد و چه پيش از او و چه پس از وى كسى را به اخلاق و آداب و خوش معاشرتى مانند او نديدم.همچنين در هوشمندى و قوۀ حافظه براى او همتايى نيافتم،زيرا سيد ما در قوۀ حافظه به سرحدى بود كه هرچه را در ذهن مى آورد هيچ گاه

ص:208

فراموش نمى كرد.

سيد ما در مدت كوتاهى يعنى در سنين يازده سالگى قرآن را از حفظ كرد و در ظرف چهل روز در سن چهارده سالگى از نوشتن و حضور شخص معلم بى نياز گرديد و بالاخره مناقب و فضائل او بى نهايت است و آثارى دارد،از جمله الشمل المنظوم فى مصنفى العلوم.اين اثرى است كه تأليف آن در اصحاب ما بى سابقه است و از آن جمله است كتاب فرحة الغرى بصرحة القرى و امثال اين ها.

برخى اظهار داشته اند كتاب الاجازات نيز از آثار او بوده است.گمان مى كنم براى اين گوينده اشتباهى رخ داده باشد،زيرا كتاب اجازات از آثار عمويش سيد رضى الدّين على بن طاوس است (1).

استاد استناد-ايده اللّه-در آغاز بحار الانوار (2)مى نويسد:كتاب فرحة الغرى از آثار سيد بزرگوار غياث الدّين فقيه نسّابه عبد الكريم بن احمد بن موسى بن جعفر بن محمد بن الطاووس است.

شيخ معاصر در امل الآمل (3)پس از آنكه كلام ابن داود را كه پيش از اين نوشتيم نقل كرده است مى نويسد:سيد مذكور سراينده اى منشى و اديب بود.من اجازه اى از او را كه به خط خودش بوده و تاريخ آن سال 686 هجرى مى باشد ديده ام.

مؤلف گويد:منظورش از آن اجازه،اجازۀ غياث الدّين به شيخ كمال الدّين على بن حسين بن حماد واسطى ليثى است و يا اجازۀ ديگرى است كه غياث الدّين براى فرد

ص:209

ديگرى از علما نوشته باشد.

يادآورى مى شود كه مشايخ غياث الدّين از علماى خاصه و عامه فراوانند.از گروهى از آنها در سند منقولات خود در فرحة الغرى نام برده است.

مشايخ خاصۀ او علاوه بر كسانى را كه ياد كرديم،شيخ احمد بن محمد بن سعيد و شيخ فقيه مفيد محمد بن على بن جهم حلّى ربعى و شيخ قاضى عالم فاضل مدرس پاك دامن ربيع بن محمد كوفى بوده و ممكن است اين شخص از علماى عامه باشد.

باز مى گويم:غياث الدّين در تأليف كتاب فرحة الغرى گوى سبقت را از ديگران نبرده است.بلكه پيش از او سيد ابو عبد اللّه محمد بن على بن حسن بن عبد الرحمن حسنى به چنين اثرى اقدام كرده است و كتابى كه مشتمل بر حكايات و روايات بوده تأليف كرده است و سيد رضى الدّين على بن طاوس عموى غياث الدّين در اواخر كتاب اقبال در ذيل بحث از مدفن حضرت مولى على(ع)و ديگر از مطالب مربوط به آن از آن كتاب ياد مى كند و ما هم بزودى در معرفى سيد ابو عبد اللّه يادشده بدان اشاره خواهيم كرد.شگفت اينجاست كه چگونه سيد عبد الكريم بدان كتاب دست نيافته و مطلبى از آن نقل نكرده است.

يكى از معاصران گويد:از آثار سيد غياث الدّين كتاب تحرير الطاووسى در رجال است كه مشتمل بر سه هزار بيت مى باشد.

درحقيقت مؤلف رجال پدر او(احمد)است نه خود او و تحرير الطاووسى هم نام كتاب شيخ حسن بن شهيد ثانى مؤلف معالم است كه كتاب رجال جمال الدّين احمد بن طاوس پدر غياث الدّين را از حشو و زوائد تهذيب نموده است.چنان كه پيداست كتاب تحرير در فن رجال تأليف شده و همان اختيار كتاب رجال كشّى مى باشد.

به دنبال آنچه ذكر شد مى گويم مطالب مفيد و تحقيقات چندى از غياث الدّين بر پشت كتاب الفتن و الملاحم عمويش رضى الدّين على بن طاوس ديده ام و خطش نسبتا نيكو بوده است و كتاب الفتن يادشده به خط عمويش بوده كه كاملا ناخواناست و از پاره اى از مطالب آن چنين استنباط مى شود كه غياث الدّين فرزندى داشته به نام ابو الفضل محمد بن عبد الكريم كه در هنگام درآمدن آفتاب روز دوشنبه سلخ محرم الحرام سال 670 هجرى در بغداد متولد شده و جدش يعنى جمال الدّين احمد او را بدين نام خوانده

ص:210

است و از اين عبارت كاملا روشن مى شود كه پدر غياث الدّين و جدّ محمد تا آن تاريخ زنده بوده است (1).

در اولين سند حديث اوايل غوالى اللئالى ابن جمهور احساوى چنين آمده است:

از ابو العباس يعنى ابن فهد حلّى،از سيد بهاء الدّين على بن عبد الحميد نسابه حسينى،از سيد تاج الدّين محمد بن معيه حسينى،از على بن الحسين بن حماد،از سيد عبد الكريم بن طاوس حسنى،از سيد عالم محقق پسرعموى شمس الدّين محمد بن سيد اجل و پسرعموى عالم فاضل نسّابه جلال الدّين عبد الحميد بن محمد بن عبد الحميد بن تقى نسّابه،از پدرش كه ذكرش رفت،از پدرش سيد سعيد محدث عالم پارساى بارع (متفوق بر ديگران)عبد الحميد بن تقى نسابه يادشده،از سيد شريف ابو الشمس على بن احمد بن محمد بن عمير علوى حسينى زيدى عيسوى،از ثقه ابو بكر عبد اللّه بن محمد بن احمد بن منصور،تا آخر رجال زيديها...

مؤلف گويد:اكثر موارد يادشده از تناسب صحيحى برخوردار نمى باشد و ممكن است سهوى از سوى ناسخ باشد و بايد با نسخۀ صحيحى مقابله شود (2).

ص:211

پيش از اين گفتيم كه سيد غياث الدّين از گروه زيادى از اعلام شيعه و سنى روايت مى كند.اينك مشايخ او را بطورى كه خود او در مطاوى كتاب فرحة الغرى نام برده است در ذيل ترجمه او ذكر مى كنيم.

خبر داد مرا عبد الصمد بن احمد،از ابو الفرج بن جوزى گفت:به خط ابو الوفاء بن عقيل خواندم كه وى گفته بود در كتابى ديدم از حسن بن حسين بن طحال مقدادى،تا به آخر...روايت كرده ابو عبد اللّه محمد بن على بن حسن بن عبد الرحمن علوى حسينى در كتاب فضل الكوفة،تا به آخر...

محمد بن احمد بن داود قمى در كتابش گفته است:خبر داد ما را محمد بن على بن فضل گفت خبر داد مرا على بن حسين بن يعقوب به قرائتى كه در بنى خزيمه بر او داشتم.

گفت حديث كرد براى ما جعفر بن احمد بن يوسف ازدى،گفت حديث كرد براى ما على بن بزرك جاحظ،گفت حديث كرد براى ما عمرو بن اليسع،گفت سعد اسكاف پيش من آمد،تا به آخر...

و باز گفته است:حديث كرد براى ما سلامه گفت خبر داد به ما محمد بن جعفر مؤدّب از محمد بن احمد بن يحيى،تا به آخر...

فقيه محمد بن معد موسوى گفت در يكى از كتابهاى كهن ديدم حديث كرد براى ما ابو جعفر محمد بن عبد العزيز بن عامر دهان،گفت حديث كرد براى ما على بن عبد اللّه انبارى از محمد بن احمد بن عيسى.

جعفر بن مبشّر در نسخه اى كهن كه در نزد من موجود مى باشد گفته است:مدائنى روايت كرده است از ابو زكريا از ابو بكر همدانى.تا به آخر...

ابن بابويه روايت كرده است،گفت:حديث كرد براى ما حسن بن محمد بن سعيد هاشمى كوفى گفت:حديث كرد براى ما فرات بن ابراهيم بن فرات كوفى،تا به آخر...

خبر داد به من ابو القاسم رضى الدّين على بن طاوس در ماه صفر در سال 663 هجرى،از سيد محمد بن عبد اللّه بن زهره حسينى،از محمد بن حسن بن حارث علوى،از قطب راوندى،از ذو الفقار بن معبد،از شيخ مفيد محمد بن نعمان.تا به آخر...

خبر داد به من وزير نيكبخت خاتم دانشمندان نصير الدّين طوسى از پدرش از سيّد

ص:212

امام فضل اللّه حسنى راوندى،از ذو الفقار بن معبد از طوسى.تا به آخر...

و باز از خط طوسى نقل مى كنم:خبر داد مرا عبد الرحمن،از احمد بن ابى البركات حنبلى حربى،از عبد العزيز بن اخضر حنبلى،از محمد بن ناصر السلامى حنبلى،گفت خبر داد مرا ابو الغنائم احمد بن ميمون برسى،گفت:خبر داد به ما شريف ابو عبد اللّه محمد بن على بن حسن بن على بن حسين بن عبد الرحمن شجرى،گفت:خبر داد به ما ابو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه جعفى و ابو الحسن محمد بن حسن بن غزال وراق حارثى،تا به آخر...

خبر داد به من پدرم از فقيه محمد بن نما،از فقيه محمد بن ادريس،از عربى بن مسافر،از الياس بن هشام حائرى،از ابو على از طوسى،از مفيد.تا به آخر...

و به همين اسناد خبر داد به من فقيه نجيب الدّين يحيى بن سعيد كه خدا احسان خود را شامل حال او گرداند،از محمد بن عبد اللّه بن زهره حسنى،از محمد بن حسن حسينى،از سعيد بن هبة اللّه قطب راوندى،از ذو الفقار بن معبد از مفيد.تا به آخر...

و خبر داد به من نجم الدّين فقيه ابو القاسم جعفر بن سعيد از حسن بن ذربى،از شاذان بن جبرئيل،از جعفر دوريستى،از جدش از جدش،از مفيد،تا به آخر...

و سعيد رضى الدّين (1)در كتاب لباب المرة من كتاب ابن ابى قره عنانى.تا به آخر...

و خبر داد به من والدم،از فقيه محمد بن ابى غالب احمد،از سيد فقيه صفى محمد بن معدّ موسوى.

و خبر داد به من عمويم رضى الدّين على بن طاوس،از سيّد صفى الدّين بدون واسطه،از محمد بن معدّ موسوى،از احمد بن ابى المظفر محمد بن عبد اللّه بن جعفر بن

ص:213

محمد طبق قرائتى كه بر او داشت در خانه اى كه در آن ساكن بود،در درب الدواب در كنار نهر معلى شرقى بغداد،در آخر روز پنجشنبه در هشتم صفر سال 616 هجرى.

خبر داد به من عبد الصمد بن احمد بن ابى الجيش حنبلى،از ابو الفرج بن جوزى حنبلى و عبد الكريم بن على سندى.

و خبر داد به ما استاد ما عبد الحميد بن فخار،از برهان احمد بن على غزنوى، همگى آنها از عبد اللّه بن احمد بن احمد بن خشّاب حنبلى،گفت قرائت كردم بر ابو منصور محمد بن عبد الملك بن خيرون مقرى در روز شنبه بيست و پنجم محرم سال 531 هجرى از اصل او كه به خط عمويش بوده در روز جمعه شانزدهم شعبان سال 484 هجرى گفت خبر داد به شما ابو الفضل احمد بن حسن پس اقرار بدان نمود گفت:خبر داد به ما ابو على حسن بن حسين بن عباس بن فضل بن روما در ماه رجب در سال 428 هجرى در حالى كه بر او قرائت مى كرد و من هم سماع مى نمودم گفت:خبر داد به ما ابو بكر احمد بن نصر بن عبد اللّه بن فتح ذارع نهروانى درحالى كه بر او قرائت مى كرد و منهم به سماع آن اشتغال داشتم و تاريخ آن سال 365 هجرى بوده گفت خبر داد به ما حرب بن محمد مؤدّب گفت حديث كرد براى ما حسن بن جمهور عمى قصرى گفت حديث كرد براى من پدر من گفت حديث كرد براى ما محمد بن حسين از محمد بن سنان تا به آخر...

خبر داد به من شيخ عبد الرحمن بن احمد خزّى،از عبد العزيز بن اخضر در سال 604 هجرى،از حافظ ابو الفضل بن ناصر،گفت خبر داد به ما محمد بن على بن ميمون هريسى كه معروف است به ابى (1)[...]گفت خبر داد به ما شريف ابو عبد اللّه محمد بن على بن حسين بن على بن حسين بن عبد الرحمن بصرى بن قاسم بن محمد بطحائى بن قاسم بن حسن بن زيد بن حسن بن على بن ابى طالب حسنى،گفت خبر داد به من جعفر بن عيسى بن على بن محمد جعفرى،تا به آخر...

ثقفى در مقتل امير المؤمنين عليه السّلام مى نويسد:حديث كرد براى ما محمد گفت حديث كرد براى ما حسن و نام اين دو تن پيش از اين ذكر شده است؛گفت حديث

ص:214

كرد براى ما ابراهيم ثقفى مؤلف كتاب مقتل،گفت حديث كرد براى ما ابراهيم بن يحيى ثورى گفت خبر داد به ما صفوان بن مهران جمّال،تا به آخر...

به همان سند از شريف ابو عبد اللّه گفت خبر داد به ما ميمون بن على بن حميد تا به آخر...

و همين حديث را روايت كرده ام از عمويم از حسين بن ذربى از محمد بن على بن شهرآشوب از جدش از شيخ طوسى از مفيد تا به آخر...

و خبر داد به من وزير نصير الدّين،از پدرش از فضل اللّه از ذو الفقار از طوسى از مفيد تا به آخر...

خبر داد به ما احمد بن محمد بن سعيد،از عبد اللّه بن محمد بن خالد تا به آخر...

به سند اول از شريف ابو عبد اللّه گفت:خبر داد به ما ابو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه بن حسين جعفى و محمد بن حسين بن غزال تا به آخر...

همين سند را سيّد صفى الدّين محمد بن معد موسوى يادآورى كرده است.به سند ديگر از شريف ابو على،گفت:خبر داد به ما ابو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه جعفى تا به آخر...

و خبر داد به من عمويم و فقيه نجم الدّين ابو القاسم بن سعيد هر دو تن از حسن بن ذربى،از محمد بن على بن شهرآشوب از جدش از طوسى از مفيد تا آخر...

و از طوسى از احمد بن محمد بن داود از محمد بن تمام تا به آخر...

به سند مزبور از طوسى از محمد بن احمد بن داود از محمد بن على تا به آخر...

محمد بن احمد بن داود گفته است:خبر داد به ما حسن بن محمد بن علا از حميد بن زياد تا به آخر...

ابو جعفر حسن بن محمد بن جعفر تميمى معروف به ابن نجار در كتاب تاريخ كوفه كه به المنصف موسوم است گفته است:خبر داد به ما ابو بكر دارمى،تا آخر...

محمد بن معدّ موسوى گفته است:در يكى از كتابهاى حديث ديدم.حديث كرد براى ما ابو جعفر محمد بن عبد العزيز بن عامر دهّان،گفت:خبر داد به ما على بن عبد اللّه انبارى تا به آخر...

خبر داد به من پدرم و عمويم از فقيه محمد بن نما از محمد بن ادريس از عربى بن

ص:215

مسافر تا به آخر...

و خبر داد به من فقيه مقتدا نجيب الدّين يحيى بن سعيد از محمد بن ابو البركات بن ابراهيم صنعانى،از حسين بن رطبه از ابو على از طوسى از مفيد،تا به آخر...

محمد بن احمد بن داود قمى در مزارش مى نويسد:خبر داد مرا محمد بن على كوفى تا به آخر...

فقيه صفى الدّين بن معدّ اظهار داشته:در مزار فقيه ما ابو الحسن محمد بن على بن فضل بن تمام بن سكين بن بندار بن داود بن مهر بن فرخ زاد بن آذرماه بن شهريار اصغر و جدش سكين را به واسطۀ موقعيتى كه داشته است بدين نام خوانده اند.ابو الحسن محمد مؤلف مزار از اعيان ثقات بوده است و از اعتقادى صحيح برخوردار بوده و آثارش مورد توجه است.او كه خدايش بيامرزاد گفته است:اين زيارت را(كه در اصل كتاب آمده است)از كتابهاى عموهايم-رحمهم اللّه-استنساخ كردم و همگى نسخه زيارت به خط عمويم حسين بن فضل بن تمام بوده است،گفته است:حديث كرد براى من حسين بن محمد بن مصعب زارع و خبر داد به من ابو الحسين زيد بن على بن محمد بن يعقوب تا به آخر (1)...

محمد بن جعفر مشهدى در مزار خود گويد:حديث كرد براى ما و حسن بن محمد،از بعضى از روات از سعد بن عبد اللّه اشعرى،تا آخر...

خبر داد به من فقيه ابو القاسم بن سعيد،از سيد شمس الدّين فخار موسوى،از شاذان بن جبرئيل،از محمد بن ابو القاسم طبرى،از ابو على طوسى،از شيخ طوسى،از شيخ مفيد تا به آخر...

از نسخه اى كه در سال 446 هجرى بر جعفر بن محمد بن احمد دوريستى قرائت شده است نقل كرده ام:كه به خط ابو يعلى جعفرى داماد شيخ مفيد و جانشين او در سال 463 هجرى چنين خواندم تا به آخر...

به خط شريف ابو يعلى داماد شيخ مفيد در كتابش تا به آخر...

خبر داد به من فقيه مفيد محمد بن على بن جهم حلّى ربعى،از سيد فقيه فخار بن

ص:216

على موسوى،از عبد الحميد بن تقى نسّابه جليل القدر،از سيد ابو الرضا فضل اللّه بن، احمد بن عبيد اللّه حسينى جعفرى،از ذو الفقار بن معبد ابو صمصام مروزى،از احمد بن على بن احمد نجاشى گفت خبر داد به ما ابو الحسن احمد بن محمد بن موسى بن جراح جندى،گفت حديث كرد ما را ابو على بن همّام به كتاب الانوار تا به آخر (1)...

خبر داد به من پدرم و عمويم،از محمد بن نما،از محمد بن جعفر بن شاذان بن جبرئيل قمى،از فقيه عماد محمد بن ابو القاسم طبرى تا به آخر...

به خط سيد شريف فاضل ابو يعلى جعفرى خواندم كه براى من حديث نقل كرد احمد بن محمد بن سهل تا به آخر...

خبر داد به ما شيخ مقتدا نجيب الدّين يحيى بن سعيد-ابقاه اللّه-از محمد بن عبد اللّه بن زهره،از محمد بن على بن شهرآشوب،از جدش از طوسى.

و خبر داد مرا مقرى عبد الصمد بن عبد القادر حنبلى،از حافظ از ابو الفرج بن جوزى حنبلى،از اسماعيل بن احمد سمرقندى،تا به آخر...

به استاد پيشين كه منتهى به شريف ابو عبد اللّه مى شود،گفت:خبر داد به ما محمد بن جعفر تميمى نحوى،گفت:خبر داد به ما محمد بن على بن شاذان،تا به آخر...

خبر داد به من عبد الصمد بن احمد بن عبد القادر،از محمد بن احمد بن ابو الحرب بن عبد الصمد برسى به طريق سماع،از ابو الفتح محمد بن عبد الباقى بن احمد بن سلمان معروف به نسيب بن بطى به اجازۀ سماعى از محمد بن فتوح اندلسى حميدى،از ابو عمر يوسف بن عبد البر در كتاب استيعاب،تا به آخر...

خبر داد به من عبد الصمد بن احمد،از ابو الفرج جوزى در كتاب المنتظم؛گفت:

خبر داد به من شيخ ابو بكر بن عبد الباقى،گفت:از ابو الغنائم بن برسى شنيدم،تا آخر...

غياث الدّين گويد:آنچه گفته شد ابراهيم بن على بن محمد بن بكروس دينورى در

ص:217

كتاب نهاية الطلب و غاية المسئول فى مناقب آل الرسول متذكر شده است،تا آخر...

و ياقوت بن عبد اللّه كه از اعيان علماى عامه است در كتاب معجم البلدان آن را متذكر شده است،تا آخر...همچنين صاحب الدار محمد بن على شلمغانى هم آن را متذكر شده است.

از خط سيد على بن عرام حسينى نقل شده است،از سال ميلاد سيد پرسيدم،پاسخ داد در سال 577 هجرى متولد شده است.و در سال 671 يا 677 هجرى درگذشته است.

وى گفته است:رياض نوبيه كنيزك ابو نصر محمد بن ابو على بن طوسى،تا به آخر...

به خط شيخ ابو عبد اللّه بن محمد بن برسى معروف به ابن طبرسى (1).تا آخر...

و به دست ابو الحسن علوى و ابو القاسم بن اخى عايد و ابو بكر بن يسار،تا آخر...

پدرم خبر داد به من از استاد سعادتمندش شمس الدّين فخار بن معد موسوى از محمد بن على بن شهرآشوب،تا به آخر...

خبر داد به من پدرم،از سيد فخار،از شاذان بن جبرئيل قمى،از فقيه محمد بن حسن،از على بن على بن عبد الصمد تميمى،از پدرش،از سيد ابو البركات،از على بن محمد بن على قمى خزّاز،گفت:خبر داد به ما محمد بن عبد اللّه بن مطلب شيبانى،گفت:

خبر داد به ما محمد بن حسين بن جعفر خثعمى،تا به آخر...

خبر داد به من عمويم و فقيه نجم الدّين ابو القاسم بن سعيد و فقيه مقتدا باقى ماندۀ مشايخ نجيب الدّين يحيى بن سعيد-ادام اللّه بركاتهم-همگى آنها از فقيه محمد بن عبد اللّه بن زهره حسينى،از حسن علوى حسينى ساكن در مشهد كاظم-عليه السّلام- [كاظمين]از قطب راوندى،از محمد بن على بن حسن علوى،از طوسى از مفيد،تا به آخر...

شريف ابو عبد اللّه محمد بن على بن حسن بن على بن حسين بن عبد الرحمن شجرى

ص:218

به سند مقدم گفته است:حديث كرد براى من ابو الحسن محمد بن احمد بن عبد اللّه جواليقى،گفت:خبر داد به ما ابو جعفر محمد بن محمد بن حسين بن هارون از طريق اجازه،تا به آخر...

فقيه صفى الدّين محمد بن معدّ گفته است:به خط ابو يعلى محمد بن حمزه جعفرى داماد شيخ مفيد در كتابش ديدم،تا آخر...

محمد بن احمد بن داود قمى بر پشت كتاب مزارش اجازه اى به اين مضمون نوشته است:اين كتاب را كه نخستين كتاب زيارات از تأليفات و روايات من است به محمد بن عبد اللّه بن عبد الرحمن بن سميع-اعزه اللّه-اجازه دادم سپس اين چنين امضا كرده است.و كتب محمد بن احمد بن داود قمى در ماه ربيع الآخر سال 306 هجرى (1)تا به آخر...

خبر داد به من عبد الرحمن حربى حنبلى،از عبد العزيز اخضرى،از محمد بن ناصر السلامى،از ابو الغنائم محمد بن على بن ميمون برسى،تا به آخر...

به خط پدرم خواندم از شهاب الدّين بندار بن ملكدار قمى،شنيدم مى گفت:حديث كرد براى من كمال الدّين شرف المعالى بن غياث المعالى قمى،تا به آخر...

و همين حديث را سيد محمد بن شرفشاه حسينى از شهاب الدّين بندار روايت كرده است تا به آخر...

از عمويم از شيخ حسين عبد الكريم غروى و از پدرم شنيدم از شيخ حسين بن عبد الكريم غروى اين حكايت را شنيدم تا به آخر...

در كتابى كه از شيخ حسن بن حسين بن طحال مقدادى نقل شده است گفت:خبر داد به من پدرم از پدرش از جدش تا به آخر...

ابن طحال گفته است:پس از اين به سيد نقيب سعادتمند شمس الدّين على بن مختار خبر دادم تا به آخر...

مضمون اين حكايت را قاضى عالم فاضل مدرس پاك دامن ربيع بن محمد كوفى،

ص:219

از قاضى زاهد على بن زيد همدانى (1)،از عباس مذكور در سال 688 هجرى تا به آخر آن به ما خبر داد.

غياث الدّين گويد:از يكى از موثقان شنيدم از بعضى از فقها نقل مى كرد:قاضى بن زيد همدانى كه از زيديهاى صالح و متعهد بود،در ماه رجب سال 663 هجرى درگذشته و در سهله مدفون گرديده است تا به آخر...

فى تعازى الامام الشهيد مطالب بسيارى از وى نقل كرده است.

بحث ما بوده است و صورت خطش بر پشت كتاب مزبور بدين مضمون است:اين كتاب را عبد الكريم بن على بن يحيى به بيع صحيح شرعى ابتياع نموده و پس از آن به شرح نسب خود بطورى كه نوشتيم،پرداخته و تاريخ آن يادداشت سال 705 هجرى بوده است.

يادآورى مى شود پيش از اين شرح حال سيد غياث الدّين عبد الكريم بن عبد الحميد حسينى نجفى را نوشتيم.ممكن است سيد عبد الكريم مورد بحث ما همان غياث الدّين يا يكى از بستگان او بوده باشد.

و همچنين پيش از اين،نام و نسب سيد جلال الدّين عبد الحميد بن عبد اللّه التقى الحسينى نسابه و شرح حال سيد جلال الدّين عبد الحميد بن عبد الحميد علوى و شرح حال سيد عبد الحميد حسينى نجفى و نزديكان ايشان را ذكر كرديم و ظاهرا همگى آنها از نزديكان او مى باشند.

و پس از اين نام و نشان سيد على بن عبد الكريم بن على بن محمد بن على بن عبد الحميد حسينى نجفى را متذكر خواهيم شد و محتمل است كه بگوييم اين شخص فرزند سيد عبد الكريم مورد بحث ماست ليكن اين احتمال خالى از اشكال نخواهد بود.

يادآورى مى شود كه شخصيت مورد بحث فرزند و نواده اى هم داشته است، ليكن در حال حاضر نمى دانم اين دو تن از علما بوده اند يا خير و من خود بر پشت كتاب الملاحم مذكور پس از خط يادشده كه والدش نوشته بود چنين يافتم:اين كتاب در سال 750 هجرى در ملك فرزندش عبد الرحيم بن عبد الكريم بن محمد بن على بن عبد الحميد نسّابه قرار گرفت.

و نواده اش نوشته است:اين كتاب به ملك فرزندش لطف اللّه بن عبد الحميد حسينى غفر له قرار يافت.

اين دو خط نبشته،براى انتساب اين دو تن به شخصيت مورد بحث ما خالى از اشكال نيست،زيرا عبد الرحيم برخى از انسابش را به اختصار ذكر نموده است.

در صورتى كه نسبى را كه عبد الرحيم ارائه داده است درست باشد،بايد اسم يحيى كه در آغاز معرفى شخصيت مورد بحث ما آمده است،درست نباشد و همچنين سيد لطف اللّه در ذكر نسبش كمال اختصار را مرعى داشته است و تنها به نام جد اعلايش كه

ص:222

از مشاهير بوده است اكتفا كرده و اين نحوۀ اختصارنويسى بسيار ديده مى شود چنان كه در نسب انتساب خود را به طاوس و مطهر و نما كه جد اعلايند يادآور مى شوند و مى گويند:ابن طاوس و ابن مطهر و ابن نما.ممكن است سيد لطف اللّه فرزند سيد عبد الحميد مذكور بوده باشد چه آنكه به خط عبد الحميد چنين يافتم كه نواده و پدرش را خوار مى خوانند و ممكن است نسبت جعفر خوارى فرزند حضرت موسى بن جعفر-عليه السّلام-به همين كلمه منتهى شده باشد.

ديده ام و تاريخ آن اجازه 704 هجرى بوده است.

در آخر همان نسخه نيز خط ابن داود ديده مى شود و تاريخ خط ابن داود، بطورى كه پس از اين،ذيل احوال سيد رضى الدّين ابو القاسم على بن عبد الكريم بن طاوس حسنى خواهيم نوشت،701 هجرى بوده است.

ممكن است اين مترجم از علماى عامه بوده باشد.

همان فقيهى باشد كه به ابن خشّاب معروف است و از علماى اماميه مى باشد.

بزرگوارى كه چون خورشيد رخشانى خواهند درخشيد.

-آرى،شما مشرقها و مغربهايى هستيد كه قرآن وجود شما را تصديق نموده است.

ابن شهرآشوب هم در ذكر سرايندگان اهل بيت از وى ياد مى كند (1).

مؤلف امل الآمل گويد:تا جايى كه ما اطلاع داريم جزّين به زاى منقوط بوده است و نام قريه اى است از جبل عامل كه شهيد اول و گروهى از اعلام از آنجا برخاسته اند.در بعضى از نسخه ها جرين با ياى بى نقطه ضبط شده است.بنابراين مشار اليه از قريۀ يادشده نبوده است و از بخش علماى جبل عامل خارج خواهد بود (2).

مؤلف گويد:ممكن نيست قريۀ جزين از روزگار حضرت رضا-عليه السّلام-تا به حال معمور و آبادان مانده باشد (3).

و ما نام و نشان اين عالم را با آنكه از اصحاب حضرت رضا-عليه السّلام-بوده است و تناسبى با اين كتاب كه ويژۀ اعلام پس از غيبت حضرت ولى عصر عليه السّلام يا اعلام نزديك به آن روزگار است ندارد با توجه به دو نكته ياد كرده ايم.يكى:آنكه از شيخ معاصر پيروى كرده ايم.و ديگر:آنكه اين نكته را روشن كنيم وى از اعلام پيش از غيبت

ص:226

امام زمان-عليه السّلام و عجل اللّه تعالى فرجه الشريف-مى باشد.

وى روايت نموده باشد.

شيخ منتجب الدّين در فهرست ضمن معرفى او مى نويسد:شيخ نجم الدّين عبد اللّه بن جعفر بن محمد دوريستى از صلحاى فقها بوده و از گذشتگانش كه از مشايخ دوريست و از فقهاى شيعه بوده اند،روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:كسى را كه منتجب الدّين معرفى كرده است و مترجم حاضر داراى عنوان واحدى بوده و تعددى در ميان نيست؛تنها به اختصار نسب اكتفا شده است.

شيخ محمد بن جعفر مشهدى در مزار كبير گويد:خبر داد به من شيخ فقيه عالم ابو محمد عبد اللّه بن جعفر دوريستى-رحمه اللّه-از جدش،از شيخ مفيد و ابن قولويه.

و از كتاب فرائد السمطين حموينى كه از علماى عامه است،چنين استنباط مى شود كه شيخ ابو محمد جعفر بن ابى الفضل بن شعره،از شيخ نجم الدّين عبد اللّه بن جعفر دوريستى روايت مى كرده است.در بعضى از مواضع آن كتاب آمده است كه شاذان بن جبرئيل،از جعفر بن محمد دوريستى،از پدرش،از جدش،از صدوق روايت مى كرده و 118 سال زندگى كرده است.

مؤلف گويد:مراد وى از صدوق،شيخ صدوق است كه محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى بوده باشد.اين سند بدون اشكال نمى باشد،زيرا عالمى كه پيوسته از صدوق روايت مى كرده،محمد پدر شيخ جعفر بن محمد دوريستى مى باشد نه عبد اللّه مترجم حاضر.به طورى كه خواهيد ديد قاضى نور اللّه تصريح كرده است كه اين دو نفر فرد واحدى بوده اند.

شيخ معاصر در امل الآمل گويد:شيخ نجم الدّين عبد اللّه بن جعفر بن محمد دوريستى،عالمى فاضل،باصداقت و بزرگوار بود.از جدش ابو جعفر محمد بن موسى بن جعفر،از جدش ابو عبد اللّه[جعفر بن عبد اللّه بن] (1)جعفر بن محمد دوريستى،از

ص:229

شيخ مفيد روايت مى كرده است (1).

پس از اين،به نام و نشانى كه منتجب الدّين ذكر كرده اشاره نموده است.

مؤلف گويد:پيش از اين نام شيخ ابو محمد عبد اللّه بن جعفر دوريستى را متذكر شديم و پس از اين هم از ترجمۀ شيخ ابو محمد عبد اللّه دوريستى ياد خواهيم كرد و در حقيقت هر سه عنوان مربوط به شخص واحدى است.

يادآورى مى شود كه آن دوريستى كه شيخ معاصر از او ياد كرده،غير از دوريستى است كه منتجب الدّين متذكر شده است.بلكه بيشتر چنين به نظر مى رسد كه دوريستى كه شيخ معاصر متذكر گرديده نوادۀ آن عالمى است كه منتجب الدّين يادآورى نموده است.

هرچند اين دو تن در نام و كنيه و برخى ويژگيهاى ديگر برابرند.زيرا برطبق نظر شيخ معاصر،دوريستى با شيخ طوسى هم طراز بوده است.و شيخ منتجب الدّين سالهايى بسيار پس از شيخ طوسى نمى زيسته كه بنويسد دوريستى از طريق جدّ ادنايش از جد اعلايش، از شيخ مفيد روايت مى كرده است.

پيش از اين در شرح حال سيد حيدر بن محمد حسينى (2)مؤلف كتاب الغرر و الدرر نوشتيم كه وى از شيخ عبد اللّه بن جعفر دوريستى و از شيخ امام عماد الدّين على فرزند قطب راوندى روايت مى كرده و روايت سيد حيدر از دوريستى دليل آن است كه دوريستى ذكر شده در امل الآمل و فهرست عنوان شخص واحدى است.

از فرحة الغرى سيد عبد الكريم بن طاوس استنباط مى شود كه محمد بن مشهدى، از عبد اللّه بن جعفر دوريستى روايت مى كرده است و دوريستى و شاذان بن جبرئيل هر دو معاصر بوده اند.

از اجازۀ شيخ حسين بن على حماد ليثى واسطى به شيخ نجم الدّين خضر بن محمد بن نعيم مطارآبادى برمى آيد كه شيخ محمد بن جعفر بن على بن جعفر مشهدى

ص:230

حائرى،از شيخ جليل ابو محمد عبد اللّه بن جعفر دوريستى،از جدش ابو محمد عبد اللّه،از جدش،از شيخ مفيد روايت داشته است.

مؤلف گويد:مراد از ابو محمد عبد اللّه شخصيت مورد بحث ماست.

از آن اجازه نيز استنباط مى شود كه شيخ دوريستى از شيخ ابو على فضل بن حسن طبرسى مؤلف تفسير مجمع البيان اجازه داشته است.

قاضى نور اللّه در مجالس المؤمنين ضمن صحبت از شهرك دوريست مى نويسد:از منتسبان به دوريست ابو محمد عبد اللّه بن جعفر بن محمد بن موسى بن جعفر دوريستى است كه خود را از نوادگان حذيفۀ يمانى مى دانسته و او يكى از فقهاى شيعۀ امامى است؛در سال 566 هجرى به بغداد رفته و چندى را در آنجا زندگى كرده و اخبارى را كه از ائمۀ اهل بيت عليهم السّلام روايت شده در بغداد،از جدش محمد بن موسى روايت كرده است؛سپس به وطن اصلى اش كه دوريست باشد،بازگشته و اندكى پس از ششصد هجرى درگذشته است.

خود قاضى بار ديگر در بحث شمارش فقهاى شيعه در همان كتاب،از وى به عنوان عبد اللّه بن جعفر بن محمد دوريستى نام برده و افزوده است كه پيش از اين ذيل احوال دوريست،از كتاب معجم البلدان بخشى از علم نسب و فضيلت و حسب او را متذكر شديم و نيازى به تكرار نمى باشد.

مؤلف گويد:ترجمۀ جدش پس از اين خواهد آمد.

شهيد در يكى از سندهاى اخبار اربعين خود مى نويسد:ابن ادريس حلى از شيخ نجم الدّين عبد اللّه بن جعفر بن محمد بن موسى بن جعفر بن محمد بن احمد بن عباس دوريستى،از پدرش،از جدش،از جدش جعفر بن محمد بن احمد،از شيخ مفيد روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:پيش از اين به معرفى از جعفر بن محمد دوريستى (1)پرداختيم و ظاهرا وى فرزند اين شيخ بوده است و همچنين به نام و نسب حسن بن جعفر بن محمد

ص:231

دوريستى (1)اشاره نموديم و درحقيقت وى برادر او بوده است.

محمد بن جعفر مشهدى در مزار خود گويد:اينكه شيخ ابو محمد عبد اللّه دوريستى،از جدش،از پدرش،از شيخ صدوق روايت مى كرده است جاى تأمل است.

شيرازى سنّى مشهور بوده است و اين سه تن فرزانه به همراه يكديگر علوم عقليه را از محضر ملا جلال الدّين محمود شاگرد علامه دوانى كسب مى كردند.

مشهور است كه ملا عبد اللّه اطلاعى از علوم شرعيه نداشته است و بزودى در طى كلام مؤلف صاحب سلافه خواهد آمد كه ملا عبد اللّه شرحى بر قواعد الفقه تأليف كرده است،هرچند انتساب اين اثر هم به او قابل بحث است.

آرى،ملا امين رازى كه در هندوستان مى زيسته،در كتاب فارسى خود موسوم به هفت اقليم (1)مى نويسد:مهارتش در فنون علم فقه بغايتى بوده كه مى گفته اگر متوجه بدان علم گردم به توفيق اللّه تعالى،مسائل فقهى را با برهان دلايل عقلى،چنان مدلل سازم كه مجال چون و چرا نماند.

مؤلف گويد:آنچه امين رازى در طى كلام خود آورده است گزافى بيش نيست، بويژه اگر مراد گوينده در همگى مسائل فرعيه باشد و چگونه ممكن است براى همگى آنها برهان آن چنانى آورد و حال آنكه وجه حسن و قبح برخى از آنها معلوم نمى باشد.

گذشته از اين ممكن است مؤلف مزبور،ملا عبد اللّه شوشترى را با ملا عبد اللّه يزدى اشتباه كرده باشد.

ملا عبد اللّه مراتب علمى را از امير غياث الدّين منصور شيرازى كه از اعلام بنام است و بنيانگذار مدرسۀ معروفى در شيراز مى باشد،استفاده كرده و به خاطر دارم كه كاميابى ملا عبد اللّه از امير مبرور نزديك به روزگارى بوده است كه وى به مقام صدارت نايل آمده است.ملاحظه شود (2).

ص:233

حسن بيك روملو در احسن التواريخ مى نويسد:قدوه محققان و افضل متأخران ملا عبد اللّه يزدى (1)كه در اواخر دولت شاه تهماسب صفوى در سال 981 هجرى در عراق عرب درگذشته،از شاگردان ملا جمال الدّين محمود بوده و از آثار او حاشيه اى است بر حاشيۀ پيشين ملا جلال دوانى و شرحى بر تهذيب المنطق.

مؤلف گويد:ملا عبد اللّه تعليقات متفرقه ديگرى هم بر حاشيۀ پيشين ملا جلال دارد،از جمله حاشيه اى است بر بحث عدم كه نسخه اى از آن در نزد برادرزاده ام موجود مى باشد و حاشيۀ تدوين شدۀ بر آنكه مشتمل بر نكات مفيد و ارزنده اى است،نسخه اى از آن،در نزد ما موجود مى باشد.

شيخ معاصر در امل الآمل:مولانا عبد اللّه بن حسين يزدى،فاضلى عالم و بزرگوارى امامى مذهب است از آثار او حاشيه اى است بر حاشيه خطائى و حاشيه اى بر شرح شمسيه و امثال اين ها.شيخ حسن بن شهيد ثانى مؤلف معالم و سيد محمد بن ابى الحسن عاملى(مؤلف مدارك)علوم عقلى را از وى فراگرفته اند و او هم مراتب فقهى و اصولى را نزد آنها كسب كرده است.

مؤلف سلافه از او نام برده است و مى نويسد:عبد اللّه بن حسين يزدى،استاد شيخ بهاء الدّين و علاّمۀ روزگارش بود و در دانش و پرهيزكارى همتايى نداشت.آثار ارزندۀ بسيارى دارد،از جمله شرح قواعد در فقه و شرح العجاله و تهذيب در منطق و امثال اين ها.

پايان آنچه در امل الآمل آمده است.

مؤلف گويد:آنچه را كه شيخ معاصر ايراد كرده از جهاتى قابل توجه است.1-نام

ص:234

پدرش تا به آخر كه در اصل كتاب نيامده است (1).2-اينكه نوشته است:ملا عبد اللّه بر آن دو قرائت كرده است چگونه ممكن است ملا عبد اللّه مراتب علمى را از صاحب معالم و صاحب مدارك فراگرفته با آنكه ملا عبد اللّه همدرس ملا احمد اردبيلى و از شاگردان ملا جمال الدّين محمود شيرازى بوده است.و صاحب معالم و مدارك از شاگردان ملا احمد اردبيلى بوده اند و خود ملا عبد اللّه هم استاد شيخ بهائى و از هم طرازان او مى باشد و آن دو بزرگوار،از معاصران شيخ بهائى بوده اند و پس از او هم مدتى زندگى كرده اند؛بنابراين،چگونه ممكن است ملا عبد اللّه از آنها استفاده كرده باشد.آرى،هرگاه صحيح باشد ملا عبد اللّه مراتبى از علم را از آنها آموخته باشد همانا وى در فراگيرى امور شرعى،از آنها بهره گرفته است،چنانچه آنها مراتب علوم عقلى از وى فراگرفته اند و نظير اين اشتباه كه براى شيخ معاصر اتفاق افتاده،اشتباهى بوده كه پيش از اين ذيل ترجمۀ علامه حلى از او نقل كرديم كه خواجه نصير طوسى مراتب فقهى را از علامه و علامه هم مراتب عقلى را از خواجه كسب كرده (2)و بعيد نيست آن كسى كه مراتب علمى را از آن دو آموخته است،ملا عبد اللّه شوشترى است كه پيش از اين از او نامبرده شده است.هرچند اين احتمال هم بعيد و قابل ملاحظه است.

3-نسبت دادن شرح قواعد را كه در فقه بوده است به وى و حال آنكه ظاهرا ملا عبد اللّه شرحى براى قواعد تأليف نكرده است،بلكه شرح مزبور از آثار ملا عبد اللّه شوشترى است (3).4-نسبت دادن تهذيب المنطق را به وى و حال آنكه تهذيب از علاّمه

ص:235

تفتازانى است و ملا عبد اللّه حاشيۀ معروف را براى آن تدوين نموده است مگر اينكه بگوييم اشتباهى از ناسخ رخ داده است و يا گفته شود تهذيب معطوف بر عجاله بوده.

بنابراين لفظ شرح نيز بر تهذيب اطلاق مى شود و مرادش از شرح تهذيب همان حاشيۀ مزبور است،ليكن شرح حقيقى نبوده چه آنكه اين اثر به«حاشيه»شهرت دارد (1)و همچنين الخرارة فى شرح العجالة حاشيه بر آن كتاب است نه آنكه شرح آن باشد و يا منظور شرح پارسى بوده است كه بر آن كتاب نوشته است و منظورش از حاشيۀ شمسيه همان حاشيه اى است كه بر حاشيۀ قديم علامه دوانى بر شمسيه داشته است و همچنين بر حاشيه اى كه مير سيد شريف بر آن كتاب نوشته تعليقه اى تدوين نموده است،و شرح العجاله همان حاشيه اى است بر حاشيۀ علامه دوانى بر تهذيب المنطق و حاشيۀ دوانى ازآن جهت به العجاله موسوم گرديده است كه در اوايل آن حاشيه در ضمن جمله اى چنين ايراد كرده است:«هذه عجالة نافعة و غلالة رائعة»،حاشيه اى كه باسرعت و در عين ارزندگى تدوين گرديده و چونان پيراهنى گرانبهاست كه در زير زره يا در زير جامه مى پوشند.

ملا عبد اللّه از تدوين حاشيه اش كه بر تهذيب المنطق تدوين نموده است در صبحگاه روز چهارشنبه 27 ماه ذيقعده سال 967 هجرى در مشهد مقدس غروى(نجف اشرف)فارغ شده است (2).

و حاشيه اى كه مولانا بر حاشيه خطائى (3)داشته در 17 ذيحجه سال 962 هجرى

ص:236

در شيراز در مدرسۀ صدريه منصوريه كه پيشتر ذكرش رفت به پايان آورده است.

علاوه بر آثار يادشده تأليفات ديگر نيز دارد از جمله آنهاست حاشيه بر حاشيه قديمه ملا جلال دوانى كه بر شرح جديد تجريد تدوين نموده است و من اين حاشيه را در استرآباد ديده ام و نسخه اى قديمى از آنكه مشتمل بر مطالب ارزنده اى است در نزد من موجود مى باشد.

از آثار اوست:حاشيه اى بر حاشيۀ قديم ملا جلال بر شرح مطالع و حاشيه اى كه بر حاشيۀ سيد شريف بر آن شرح داشته است و من آن را ديده ام.

از آثار اوست:شرح فارسى بر تهذيب المنطق علامه تفتازانى كه پيش از اين هم بدان اشاره شد و نسخه اى از آن در نزد ما موجود مى باشد.

از اوست:حاشيه اى بر بحث موضوع از تهذيب المنطق و بر حاشيۀ علامه دوانى كه پيشتر از او ياد شده است.اين حاشيه را جداگانه تأليف كرده و رسالۀ مستقلى قرار داده است و من آن را در همدان ديده ام و نسخه اى از آن نزد ما موجود است.

مؤلف هفت اقليم حاشيه اى بر مختصر تلخيص از آثار مولانا نام برده است و حقيقت آن است كه اين حاشيه همان حاشيه اى است كه بر حاشيه خطائى داشته است.

مؤلف در پايان شرح حال مولانا مى نويسد:پيش از اين مختصرى از شرح حال او در ضمن احوال ملا احمد اردبيلى ذكر شد و در آينده هم بخشى از احوال او در بخش دوّم اين كتاب ذيل احوال ملا ميرزا جان شيرازى سنّى مشهور ذكر خواهد شد.

را شاه عباس كبير بنا كرده است و او را براى تدريس آن مدرسه تعيين نموده است.

ملا عبد اللّه يعنى شخصيت مورد بحث ما غير از ملا عبد اللّه شوشترى است كه در بخارا از پاى درآمده و به شهيد ثالث معروف است هرچند در بسيارى از امور اين دو بزرگوار با يكديگر مشتبه مى شوند.

ملا عبد اللّه و فرزندش ملا حسن على از دانشمندان بزرگ بوده و نوادگانى داشته كه افرادى عالم و شايسته بوده اند و هم اكنون در قيد حيات و معروفند خداى متعال امثال ايشان را زياد فرمايد.

ملا عبد اللّه از مردم شوشتر بود؛از آنجا به اصفهان آمده و روزگارى را در اصفهان زندگى كرد.سپس به مشهد مقدس رضوى رفته و چندى را به خاطر بيم از شاه عباس اول كه حكايت دامنه دارى دارد در روضۀ مقدسۀ رضويه پناهنده بوده است و در سفرى كه شاه عباس به مشهد مقدس مفتخر گرديده،ملا عبد اللّه به ملاقات وى دعوت شده و مورد توجه خاصه قرار گرفته است و حكايتهايى با وى دارد.

ملا عبد اللّه كه از توجهات خاصۀ شاه عباس برخوردار بوده،وى را بر آن داشته است تا موقوفات معروف به چهارده معصوم را داير نمايد و هم در اصفهان مدرسۀ معروف به ملا عبد اللّه را بنياد نهد.

شاه عباس طبق پيشنهاد او به احداث آن مدرسه اقدام نمود و پس از اتمام آن وى را به تدريس در آنجا دعوت نمود.

همچنين پيشنهاد ديگرى كرد تا مدرسه اى را كه بعدا به شيخ لطف اللّه موسوم گرديده در اصفهان بنا كند و تدريس آنجا را به شيخ لطف اللّه واگذار نمايد.

ملا عبد اللّه از گروهى از اعلام روايت مى كرده است و بطورى كه از آغاز اربعين استاد استناد استنباط مى شود از جملۀ كسانى كه ملا عبد اللّه از وى روايت داشته است ملا احمد اردبيلى بوده است و ديگرى شيخ نعمة اللّه بن احمد بن محمد بن خاتون عاملى مى باشد.

و جمعى هم اعم از اينكه در درس او حاضر مى شده يا تنها به استجازۀ از او موفق آمده اند،از وى روايت داشته اند.از آن جمله فرزندش ملا حسن على و سيد امير محمد قاسم قهپائى و سيد ميرزا رفيع الدّين محمد قائنى و ملا شريف الدّين محمد رويدشتى و

ص:238

ملا محمد تقى مجلسى و امثال ايشان (1)...

ملا عبد اللّه شاگردان فاضلى داشته است،مانند امير مصطفى مؤلف رجال مشهور و ملا محمد تقى مجلسى و فرزندش ملا حسنعلى بن ملا عبد اللّه.

ملا عبد اللّه نماز جمعه را در عصر غيبت واجب عينى مى دانسته و خود به اقامۀ جمعه و جماعت اقدام مى كرده است هرچند فرزندش ملا حسنعلى نماز جمعۀ عينى را در عصر غيبت حرام مى دانسته است (2).

سيد امير مصطفى يادشده در رجال خود مى نويسد:عبد اللّه بن حسين شوشترى -مدّ ظلّه العالى-شيخ و استاد ما امام علاّمۀ محقق مدقق جليل القدر عظيم المنزله اى است كه در زيركى و محفوظات،يكتاى روزگار و بى همتاى زمانش بوده است و از همۀ مردم پرهيزكارتر بوده و من كسى را به وثاقت او نديده ام.مناقب و فضائل و ويژگيهايش بى شمار است.روزها را روزه مى گرفت و شبها را به عبادت به سر مى برد و بيشتر مطالب مفيد و تحقيقات اين كتاب از بركات اوست.خدا او را از من به بهترين پاداش نيكوكاران نايل گرداند.آثار چندى دارد،از جمله شرح قواعد علاّمۀ حلّى (3).

شيخ معاصر در امل الآمل مى نويسد:مولانا عبد اللّه بن حسين شوشترى از دانشمندان برجسته و فاضلان و ثقات ايشان بود.او از طريق شيخ نعمة اللّه بن احمد بن محمد بن خاتون عاملى از شيخ عبد العالى عاملى كركى روايت مى كرده است (4)و در سال 1021

ص:239

هجرى درگذشته است و پس از اين به نقل كلام سيد مصطفى كه ترجمه شد پرداخته است.

مؤلف گويد:نام پدر ملا عبد اللّه را بطورى كه از سيد مصطفى و شيخ معاصر نقل كرديم در بعضى از مدارك هم ديده ايم ليكن در ضمن اجازه اى كه در آخر اربعين شهيد براى يكى از شاگردانش به خط شريفش نوشته است نام و نسب خود را چنين آورده است:عبد اللّه بن محمود بن سعد شوشترى (1)،ممكن است يكى از دو نام محمود و سعد را از باب نسبت به جد حمل كنيم و بعيد نيست كه نام پدر او محمود بوده باشد و در تأييد مغايرت،يا آنچه را كه ما توجيه كرديم مى توان گفت:هرگاه نام پدر ملا عبد اللّه محمود بوده باشد بر سيد مصطفى كه از شاگردان مخصوص او بوده است ناشناخته نمى ماند و همچنين چگونه نام پدر او برد و خبرنگار فاضل پوشيده مى ماند.

شرح قواعدش كه سيد مصطفى بدان اشاره كرده است،از بهترين و سودمندترين شروحى است كه بر قواعد علامه نوشته شده است،زيرا ملا عبد اللّه در اين شرح به نقل ادلّۀ حديثيه و امثال آن پرداخته است،ليكن آغاز و انجام آن را تكميل نكرده و علتش آن است كه ملا عبد اللّه مى خواسته شرح شيخ على را تكميل نمايد و از آنجا كه شرح شيخ على از بحث زكات تا تجارت در نهايت اختصار بوده است.ملا عبد اللّه نخست همان مقدار را شرح كرده است و نظر به اينكه شرح محقق از بحث تفويض بضع ناتمام مانده است ملا عبد اللّه از آنجا به شرح قواعد پرداخته و مباحث لازمه را يكى بعد از ديگرى شرح كرده تا به مبحث ظهار رسيده است در همين موقع اجل مهلتش نداده و از شرح ما بقى آن بازمانده است و بالاخره مجموعه تحقيقات او در ضمن پنج مجلد بزرگ تدوين شده است و در حال حاضر برخى از مجلدات آن در نزد عده اى از بازماندگانش موجود مى باشد.ما نيز برخى از مجلدات آن را به خط پدرمان در اختيار داريم.

پس از اين افزوده است فاضل هندى كه از معاصران است شرح قواعد را كه موسوم به كشف اللثام است نخست از كتاب نكاح تا آخر آن در چند مجلد تدوين نموده

ص:240

سپس به شرح كتاب حج و بعد از آن به شرح كتاب طهارت و صلات پرداخته است.

ملا عبد اللّه علاوه بر شرح قواعد آثار ديگرى نيز دارد از جمله:حاشيۀ الفيه (1)شهيد اول و ما نسخه اى از آن را در اختيار داريم و خود او نيز حواشى بسيارى بر آن تعليق نموده است و از آثار او شرح الفيۀ شهيد است كه شرح دامنه دارى است و نزديك به ده هزار بيت را در خود دارد و مشتمل بر تحقيقات سودمندى مى باشد و خود او نيز حواشى بسيارى بر آن نوشته است و خود او نيز در ضمن حواشى كه بر آن شرح تعليق كرده است آن شرح را از آثار خويش نام برده است و من آن شرح را ديده ام.

از آثار او شرحى است بر مختصر عضدى و از نوادگان او شنيده ام اين حاشيه كه به خط خود او بوده است،در نزد ايشان موجود مى باشد.

از آثار او حاشيه يا شرحى است بر ارشاد علاّمه كه من آن را ديده ام و مشتمل بر تحقيقات ارزنده اى مى باشد و نسخه اى از آن در كتابخانۀ آستانۀ مباركۀ رضويه موجود مى باشد كه مشتمل بر كتاب اجاره تا آخر ابواب حدود است.

بطورى كه از برخى از منابع به دست مى آيد وى رساله اى به فارسى در وجوب نماز جمعه تأليف كرده است و همچنين رساله اى به فارسى راجع به عبادات تأليف نموده كه داراى تحقيقات ارزنده اى است و نسخه اى از آن در نزد ما موجود مى باشد و اين رساله ويژۀ طهارت و صلات و پاره اى از اعتقادات است كه فراگيرى آنها واجب مى باشد.ملا عبد اللّه در اواسط ماه جمادى الثانيه سال 1010 در اصفهان از تأليف آن آسوده شده است.

علاوه بر آنچه گفته شد تعليقات ارزنده اى بر تهذيب و استبصار شيخ طوسى دارد.

ملا عبد اللّه در كتابهاى شرح احوال به تسترى كه معرّب شوشتر است شهرت دارد و بهمين مناسبت مؤلف مى نويسد:تسترى به ضم تا و سكون سين و فتح تاى دوم منسوب به تستر است كه عربى شوشتر مى باشد و شوشتر شهر معروفى است نزديك به حويزه كه در روزگار خليفۀ دوم فتح شده است (2)و سيرين پدر ابن سيرين خوابگزار

ص:241

معروف در آن كارزار شركت داشته است و گاهى هم آن شهر را شوشتر يا ششتر مى گويند و به تازى برنمى گردانند.

بطورى كه پيش از اين اظهار شد شيخ معاصر در ضمن شرح احوال ملا عبد اللّه مى نويسد:مولانا از شيخ نعمة اللّه بن احمد بن محمد بن خاتون عاملى روايت مى كرده و من اجازۀ پدر و پسر يعنى نعمة اللّه و احمد را كه هر دو تن به وى اجازه داده اند ديده ام بطورى كه اجازۀ نعمة اللّه مختصر و اجازه فرزند مطول است و صورت هر دو اجازه در نزد من موجود مى باشد.مناسب است هر دوى آنها را به اندازه اى كه بدانها نياز داريم به منظور اينكه شرح حال وى را كامل كرده باشيم در اينجا نقل مى كنيم و از آنجا كه اجازۀ فرزند مبسوطتر و پيش از اجازۀ پدرش به وى داده شده بر اجازۀ پدر مقدم مى داريم و مضمون آن اجازه اين است:

«از آنجا كه برادر ارجمند و بزرگوار يكتا محقق مدقق مردمك چشم اصحاب يقين و ديدۀ مردمك احباء راستين مولانا ملا عبد اللّه بن حسين شوشترى كه خدا مقامش را عالى و آوازه اش را گرامى بدارد،از جملۀ كسانى است كه از سهم بسزايى از دانش برخوردار گرديده و بخش بااهميتى از آن را فراگرفته است و دورى از وطن را اختيار نموده و هول و هراس دشت و دمن را بر خود هموار ساخته است و خداى متعال زيارت خانۀ خود و مرقد رسولش را روزى وى نموده و در عيناثا كه جايگاه ما و از روستاهاى شام است وارد شد از برادر و دوستش فقير حقير كه به قصور و تقصيرش معترف است احمد بن نعمة اللّه بن احمد درخواست كرد تا به وى همان اجازه اى را بدهم كه روايت آن به من اجازه داده شده است در پى آن خواسته درخواستش را اجابت نموده و فرمانش را امتثال كردم هرچند كه سايه اش دراز باد مرتبه اش عالى تر و موقعيتش محبوب تر است در

ص:242

عين حال به وى اجازت دادم تا روايت كند از ناحيۀ من آنچه را كه در روايت آن مجازم از اصول و فروع و معقول و منقول از آنچه را كه دانشوران پيش از ما تصنيف كرده و پيش گذشتگان شايستۀ ما با آثار مختلفى كه دارند آنها را به وجود آورده اند از آن جمله است كتابهاى شيخ اجلّ امام شيخ الاسلام و مقتداى انام شيخ ابو جعفر محمد بن حسن طوسى قدس اللّه روحه الطاهرة و رفع قدره فى الدنيا و الآخرة طبق روايتى كه از گروهى از نيكوكاران داشتم از آن جمله شيخ اجلّ يكتاى دانا دل پدرم شيخ نعمة اللّه كه روزگار عمرش دراز باد از پدرش شيخ امام و پيشوا عمده اخلاص كيشان و خلاصه محصلان شيخ شهاب الدّين احمد از پدرش امام عالى مقام درياى متلاطم داناى عصر در معانى و بيان و بس شناساى الفاظ و ايقان شمس الدّين محمد كه خدا روحشان را پاكيزه و جايگاهشان را نورانى بگرداند از شيخ اجل جمال الدّين احمد بن حاجى على عيناثى.

پس از اين به ذكر اسامى مشايخ پرداخته تا آنجا كه گفته است بنابراين ملا عبد اللّه حرّسه اللّه به طرقى كه ذكر شد و ديگر از طريقه هايى كه دارم مى تواند كتابهاى يادشده را روايت نمايد و هم مى تواند كتابهاى ديگران از اصحاب ما را كه فراوان بوده و تدوين شده اند در صورتى كه دسترسى بدانها داشته باشد روايت كند.

گذشته از اين به وى اجازه دادم تا آثار خود مرا از حواشى و تأليفات روايت كند و به هر طريقى كه مى پسندد و مى خواهد و به هركس كه شايسته مى داند و از وى درخواست مى شود با توجه به شرايط روايت كه در كتابهاى روايت آمده است روايت نمايد و از او مى خواهم تا تعهدى را كه از من گرفته اند كه همواره پرهيزكار باشم و رعايت احتياط را در مقام تقوا بنمايم و رضاى حقتعالى را ايجاد كنم مراعات نمايد و مرا در خلوتهايى كه با خدا دارد و در تعقيب نمازها،بويژه در اماكن شريفه و مشاهد مكرمۀ اهل بيت طهارت عليهم السّلام از خاطر نبرد و عذر كوتاهى مرا بپذيرد چه آنكه اين تقصير،اندكى از بسيار است و ناراحتيها و تشويشات و آشوبهاى پى درپى شاهد حال و وسيلۀ پذيرش اعتذار مى باشد.درود خدا و رحمت حضرت حق تعالى بر او باد؛سپس امضا كرده و مى نويسد:

و كتب ذلك بيده الفانية الجانية احمد بن نعمة اللّه بن احمد بن خاتون تجاوز اللّه عن سيئاتهم و حشرهم فى زمرة مواليهم و ساداتهم تاريخ اين اجازه روز جمعه هفدهم

ص:243

محرم الحرام سال 988 هجرى است خدا را بر اين نعمت مى ستايم و درود فراوان را بر روان محمد و آل محمد تقديم مى دارم و تقاضاى عفو و اغماض دارم (1).

و اجازه اى كه شيخ نعمة اللّه پدر شيخ احمد به ملا عبد اللّه رحمة اللّه عليهم اجمعين داده است بدين مضمون است كه پس از مقدماتى مى نگارد از جمله كسانى كه در راه تحصيل علم و اجازه قدم برداشته و به دريافت آن به ديدار ما شتافته مولاى فاضل كامل صاحب مناقب و فواضل كه با اخلاقى شايسته و خويى آراسته به جمع ميان شريعت و حقيقت برخاسته مولانا ملا عبد اللّه بن عزّ الدّين (2)حسين شوشترى است كه خدا احوالش را اصلاح فرمايد و همانندش را در ميان اقران زياد گرداند به سماع روايت از من پرداخت و با شيرين بيانى به طرح پرسشهايى اقدام نمود تا اينكه از اين بندۀ ضعيف درخواست كرد به وى اجازه دهم كه كتابهاى علما و روايتهاى ائمۀ هدى صلوات اللّه عليهم اجمعين را روايت نمايد.در قبول آن درخواست تعلل ورزيدم تا اينكه دعوتش را اجابت كردم.

اكنون مى گويم روايت مى كنم از استادم پيشواى امت و كاملترين پيشوايان و چراغ راه ملت پيشواى صاحب مآثر و مفاخر و فضائل و معالى ابو الحسن على بن عبد العالى و همچنين از فقيه عدل و دانشمند شايستۀ والدم ابو العباس احمد بن خاتون قدس اللّه روحهما و نوّر ضريحهما بمحمد و آله و اين دو بزرگوار از جدّ اكمل افضلم محقق مدقق شمس الدّين محمد بن خاتون روّض اللّه مرقده روايت مى كنند گذشته از اينكه هريك از آن دو دانشور مستقلا طرق ديگرى هم دارند كه به خط خود آنها تدوين شده و در حال حاضر فراوان و برخى از آنها در اطراف جهان علم و حديث منتشر گرديده كه در برخى از آنها مشترك و با بعضى از آنها مساوى بوده ايم و بخشى از آنها را فرزند نيكوكار و شايسته و كاملم كه داراى خويى پسنديده و باطنى پاكيزه است و از خدا مى خواهم تا مقامش را در دوجهان عالى و آوازه اش را در ميان اقران زياده فرمايد و عمرش را

ص:244

طولانى و سرانجامش را به محمد و آل طاهرينش به خير بگرداند به دست خودش كه سپيدى پيشانى روايت و گوهر گران بار طرق درايت و هدايت است پيش از اين مرقوم داشته است و به همين مناسبت از يادآورى آنها خوددارى كرده ام چه آنكه يادآورى دوبارۀ آن در نزد ارباب اعتبار مذموم و ناپسند است بنابراين مولاى مشار اليه كه خدا خواسته هاى او را به آسانى روا بسازد و او را به مقصودى كه دارد نايل گرداند درخور آن است كه مراتب حديث و شئون علمى ديگر را از من از دو شيخ بزرگوارم كه به نام و موقعيتشان اشاره شد روايت نمايد و اين سندم سند عالى است تا آخر آنچه در سند فرزندم بدان اشاره شده است و منتهى به ائمۀ هدى و مصابيح دجى صلوات اللّه و سلامه عليهم اجمعين مى شود و همچنين مولاى مشار اليه مجاز است مراتب اشاره شده را براى هركسى كه مى خواهد و دوست دارد روايت نمايد و همواره از خدا مى خواهم تا در اين راه موفق و پايدار باشد و شرايط روايت را به آن نحوى كه ملحوظ در نزد ارباب درايت است رعايت فرمايد و از او مى خواهم تا مراد مشايخم را قدّس اللّه ارواحهم در خلوت و جلوت از خاطر نبرد.و كتب العبد نعمة اللّه بن احمد بن محمد بن خاتون در اواسط ماه محرم الحرام آغاز سال 988 هجرى و بالاخره با درود و سلام و حمد پروردگار اجازه اش را پايان داده است (1).

مؤلف پس از نقل دو صورت اجازه كه به اختصار ترجمه شد مى نويسد:پس از اين به اجازۀ ديگرى از شيخ نعمة اللّه برخوردم كه نام مجاز له از آن ساقط گرديده و احساس مى كنم كه آن اجازه را هم شيخ نعمة اللّه براى ملا عبد اللّه شخصيت مورد بحث ما- نوشته باشد و به همين مناسبت اجازۀ مذكور را در اينجا ذكر كرده ايم هرچند محتمل است براى ديگرى نوشته باشد (2).

ص:245

در بخشى از آن اجازه آمده است:از جمله كسانى كه در راه خدا متحمل رنج سفر تحصيل علم گشته و راه كمال را بر خود هموار نموده تا احاديث شريعت را از مخازنش به دست آورد و براى تصحيح احاديثش از هركجا كه گمان دارد تحصيل نمايد تا خود براثر كوشش زياد مجموعه فنون و علامه احاديث و متون گرديده است برادر صالح(چنانچه نوشتيم نام مجاز له ساقط گرديده است)گذشته از اينكه خود او ازهرجهت مهارتى در اين راه به دست آورده است از من درخواست كرد تا آنچه از پيشينيان در اين راه به دست آورده ام به وى اجازه دهم از آنجا كه چاره منحصر گرديده خواستۀ او را اجابت كردم تا از اين راه حق برادرى را رعايت كرده باشم و در ضمن آن بپذيرش آن نايل آمده و تمناى دعا كرده باشم و الا من از آن افرادى نيستم كه دعوى برهانى در اين راه داشته باشم يا خود را شايستۀ شركت در مسابقۀ اين ميدان بدانم و نخستين سفارشى كه به خود و او دارم پرهيزكارى است و اينكه در آشكار و نهان مواظب فرمان از اللّه تعالى بوده باشيم بنابراين از خدا درخواست كردم و به وى اجازه دادم كه آنچه را خوانده و روايت كرده ام و به روايت كتابهاى فقهاى پيشين و علماى ماضين رضوان اللّه عليهم اجمعين موفق گرديده ام روايت نمايد از ايشان است شيخ امام شهيد شمس الدّين ابو عبد اللّه محمد بن مكى(ره).

اينك من روايت مى نمايم از دو شيخ امام و فاضلم شيخ معظّم خاتم مجتهدان و رئيس محققان و پيشواى مدرسان صاحب مآثر و مفاخر ابو الحسن على بن شيخ زاهد عابد حسين بن عبد العالى كه خدا مقامش را عالى و جايش را در بهشت متعالى قرار بدهد (1).و از وى مى خواهم تا مرا در خلوتها و اوقات راز و نياز و در تعقيب نمازها از خاطر نبرد و خود را از سهو نسيان دور بدارد و به نسخه هاى صحيح اعتماد داشته باشد و پيروى از هر آواز ننمايد و گوش به هر گويايى ندهد و تنها حق را مقصود خود شناسد و با كمال اخلاص تقوا پيشه كند و به همان راهى قدم گذارد كه مشايخ ما رضوان اللّه عليهم قدم گذاشته اند و اينك كار را به عهدۀ او واگذاردم و از خداى بزرگ مى خواهم ما و او را

ص:246

براى آنچه وسيلۀ خرسندى اوست موفق بدارد و ما و او را در زمرۀ پيمبر ما محمد و خاندان او قرار بدهد و ما و مشايخ ما را در حزب آن حضرت و شفاعت آن جناب درآورد،به جاه محمد صلّى اللّه عليه و آله و ذريته سلام اللّه عليهم اجمعين.

در پايان مى نويسد اين است صورت خط شيخ جليل نعمة اللّه بن احمد بن محمد بن خاتون عاملى كه خدا او و همۀ مرد و زن مؤمن را بيامرزاد.

مؤلف پس از نقل اجازۀ يادشده مى نويسد:مؤلف صاحب تاريخ عالم آرا در مجلد دوم از آن كتاب چنين مى نويسد (1):ملا عبد اللّه شوشترى در روز جمعه بيست و چهارم شهر محرم الحرام سال 1021 هجرى اندك عارضه اى بر او طارى گرديد در روز شنبه مير محمد باقر داماد و شيخ لطف اللّه ميسى عاملى كه مدتى بود به خاطر مباحثات علمى و مسائل اجتهادى فى مابين غبار نقارى ارتفاع يافته بود به عيادت او رفتند.جناب مولانا با اين هر دو بزرگوار معانقه كرده در كمال شكفتگى صحبت داشت.شب يكشنبه بيست و ششم قريب به صبح بعد از اقامۀ صلاة الليل و نوافل بيرون آمده كه ملاحظۀ وقت نمايد،در بازگشتن از پاى فتاده بى آنكه مهلت سخن گفتن يابد دعوت حق را اجابت نموده مرغ روحش از قفس بدن او پرواز نمود.

جناب مولانا در كمالات نفسانى و تقوى و پرهيزكارى و ترك مستلذات دنيا درجۀ عالى داشت از مأكول و مشروب به سدّ رمق قناعت نموده اكثر ايام صايم بوده و به شورباى بى گوشت افطار مى كرد و قريب به سى سال در نجف اشرف و كربلاى معلّى ساكن گشته در خدمت مجتهد مغمور مولانا احمد اردبيلى به سر برده و در خدمتش به كسب فضائل و حل مسائل مى پرداخت و گويند كه از مولاناى مذكور اجازۀ نماز جمعه و جماعت و تلقين مسائل اجتهادى يافته بود.

در روز وفاتش مردم به شدت نوحه سرائى مى كردند و اعيان و اشراف،سعى مى نمودند كه به تيمن و تبرك دستى به زير جنازه اش برسانند،ازدحام جمعيت ميسّر نمى شد.در جامع عتيق صفاهان به آب چاه غسل داده در همان جا مير محمد باقر داماد و

ص:247

ساير فضلا و علما نماز كردند،چند روز در مزار[فايض الانوار امامزاده واجب التعظيم و التبجيل]امام زاده اسماعيل عليه و آبائه التحية بود.از آنجا به كربلاى معلى منتقل شد (1).

ارباب استعداد تاريخهاى مرغوبه در سلك نظم كشيدند.

از جمله ميرصحبتى تفريشى گويد«آه آه از مقتداى شيعيان»؛ديگرى گفته است:

«حيف از مقتداى ايران حيف».

شيخ محمود عرب جزائرى گفته:«مات مجتهد الزمن».

مؤلف گويد:اينكه مؤلف عالم آرا نوشته است مولانا مدت سى سال از محضر مقدس اردبيلى استفاده كرده است و در ظرف اين مدت هم در جوار حضرت سيد الشهداء و حضرت مولا على مرتضى عليهما السّلام به سر برده است هر دو موضوع بى اساس است.

در مجلد اول آن كتاب مى نويسد:در يكى از اوقات فى مابين مولا عبد اللّه و محقق

ص:248

سيد داماد مشاجرۀ علمى اتفاق افتاد؛در پى آن مشاجره سيد داماد به او نوشت:«عزيز من جواب است اين نه جنك است!رحم اللّه امرأ عرف قدره و لم يتعد طوره نهايت مرتبۀ بى حيائى است كه نفوس معطّله و هويات هيولانيه در برابر عقول مقدسه و جواهر قادسه بلاف و گزاف و دعوى بى معنى برخيزند اين قدر شعور بايد داشت كه سخن من فهميدن هنر است نه با من جدال كردن و بحث نام نهادن،چه معيّن است كه ادراك مراتب عاليه و تسلط بر مطالب دقيقه كار هر قاصر المدركى و پيشه هر قليل البضاعتى نيست فلا محاله مجادله با من در مقامات علميه از بابت قصور طبيعت خواهد بود نه از باب دقت طبع، مشتى خفاش همت كه احساس محسوسات را عرش المعرفت دانش پندارند و اقصى الكمال هنر شمارند با زمره ملكوتيين كه مسير آفتاب تعلقشان بر مدارات انوار عالم قدسى باشد لاف تكافو زنند و دعوى مخاصمت كنند روا نبود و درخور نيفتد،و ليكن مشاكسه و هم با عقل و معارضۀ باطل با حق و كشاكش ظلمت با نور منكر بشوند، حادث و بدعتى است نه امر و نهى،و الى اللّه المشتكى و السّلام على من اتّبع الهدى.

و اذا اتتك مذمتى من ناقص فهى الشّهادة لى بأنّى كامل

خاقانى آن كسان كه طريق تو مى روند زاغ اند و زاغ را روش كبك آرزوست

گيرم كه مارچوبه كند تن به شكل مار كو زهر بهر دشمن و كو مهره بهر دوست

ملا عبد اللّه در پاسخ وى اين جواب را نوشت:

جانا به زبان ما سخن مى گويى،رحم اللّه امرأ عرف قدره،بدا حال كسى كه من ارسل اليه را از نفوس معطّله شمارد و دعوى اسلام كند (1).

ص:249

بطورى كه از كتاب ابتلاء الاخيار فى مصائب الائمة الاطهار تأليف شيخ ابو على عبد النبى بن احمد بن عبد اللّه بن يوسف هجرى بحرانى كه از معاصران است چنين استنباط مى شود شمس الدّين از طاهر بن عبد السيّد فقيهى مطرزى از خطيب علاّمه ابو المؤيد موفق بن احمد مكى خوارزمى روايت مى كرده است.

كتاب مزبور را كه در اعمال سال و آداب صلات و تعقيبات آن است به پارسى تأليف كرده و مشتمل بر يك مقدمه و پنج باب و يك خاتمه بوده و داراى مطالب ارزنده اى است.

و از آثار او كتابى است در ترجمۀ رساله فارسى افلاطون زمان حسام الدّين ماچينى.اين رساله دربارۀ كيفيت تنباكو و آثار آن تأليف شده است.ملا عبد اللّه اين رساله را از پارسى به تازى برگردانيده و شرحى براى آن نوشته و در ضمن به ردّ آن هم اقدام نموده است و بطورى كه ملا عبد اللّه اظهار داشته است رساله حسام الدّين همان رساله اى بوده كه حكيم محمد مقيم بن حكيم محمد حسين سمنانى راجع به تنباكو به زبانى پارسى تأليف كرده است و حسام الدّين آن رساله را سرقت نموده و به نام خود انتشار داده است و من ترجمۀ رسالۀ مزبور را در سيستان به خط شريف ملا عبد اللّه كه مترجم آن است ديده ام و نسخه اى از آن هم در نزد ما موجود است.

اين رساله را ملا عبد اللّه بنا به پيشنهاد و درخواست سيد اجلّ على بن حسن بن شدقم حسينى مدنى به عربى ترجمه نموده و پس از فراغت از ترجمۀ اصل آن همان ترجمه را شرح كرده است و شرح و ترجمۀ آن را در سال 1020 هجرى در مدينۀ منوّر به پايان آورده است.

شارح در آغاز ترجمۀ خود فوائد بسيارى از امور طبّى را كه ويژۀ ستّۀ ضروريه (1)و ديگر از امورى كه متناسب با آن بوده است بر اصل ترجمۀ خويش اضافه كرده و كلاّ داراى مطالب باارزشى است.

مؤلف گويد بايد گفت آنچه از متن نوشتۀ حسام الدّين و محمد مقيم سمنانى به دست مى آيد آن است كه هر دو تن ادله اى اقامه كرده اند كه توتون گياه خوبى است

ص:252

نهايت آنكه براى برخى از مزاجها سودمند و براى بعضى از مزاجها زيان آور است و تصميم مترجم شارح بر آن بوده كه در بسيارى از مواضع آن شرح كلام آن دو تن را مردود و ناپسند قلمداد نمايد و من بعد از اين به نكتۀ باارزشى برخوردم كه مترجم به خط خود دليلى براى نكوهيدگى تنباكو بر پشت همان ترجمه مرقوم داشته است كه شايسته مى دانم دليل او را در اينجا ايراد كنم.

وى گويد بديهى است روح جسم لطيفى است بخارى صاف و شفاف و اين جسم لطيف از بخار خون لطيف به وجود مى آيد و جسمهاى غليظ و كدر مخصوصا جسمهايى كه در آنها اندك تيرگى و حالت دود مانند وجود دارد بلاشك با جسم شفاف روح، مخالف و متضادند.

شكى نيست توتون خود جسمى كثيف و خشك است و دودى كه از آن متصاعد مى گردد خالى از همان اجزاى خشك و كثيف نمى باشد به طورى كه بخوبى مى توان يبوست و كثافت آن را در نى قليان و امثال آن احساس كرد مخصوصا هرگاه يك روز يا دو روز منفذ آن بسته باشد و قابل كشيدن نباشد كه بايد آن را تنقيه يا فراشى كرد،اكنون كه با بستن نى قليان استعمال كردن دود ايجاد مزاحمت خواهد كرد پس با مجارى خون و تنفس و رطوبات درونى كه منفذى به بيرون ندارد چه معامله اى خواهد كرد و كسى كه اندك اطلاعى از فن طبابت داشته باشد خواهد فهميد استعمال دخانيات به مجارى تنفسى آسيب جبران ناپذيرى وارد خواهد كرد و هرگاه فردى اين ناراحتى را كم وبيش در خود احساس كند بهتر آن است كه گرد استعمال دخانيات نگردد و نفعى را كه ممكن است از راه جلوگيرى از رطوبات بارده در خود بيابد ناچيز انگارد زيرا زيانى را كه براثر اضمحلال نيروها و قواى باطنى در خود ايجاد مى كند بيشتر از نفعى است كه در خود احساس مى كند.

گذشته از اين ممكن است رطوبات رقيقه از ميان برود و به جاى آن كثافتهايى كه براثر كشيدن دخانيات تحجر يافته است جايگزين آنها شود و براى خارج ساختن آنها راهى جز استفاده از داروهاى قوى از قبيل مسهلات قوى وجود نداشته باشد و به طورى كه اطبا در كتابهاى خود گفته اند استعمال اين گونه مسهلات ناراحتى زيادى را به همراه

ص:253

دارد و بسيار خطرناك است؛بنابراين بهتر آن است كه از استعمال دخانيات خوددارى شود و ممكن است حكم به تحريم استعمال تنباكو و امثال آن به خاطر همان زيانى بوده است كه بعضى از بزرگان متوجه آن بوده اند و ديگر آنكه فقهاى گذشته و حال تصريح به جواز تناول آن نكرده اند بلكه استعمال دخانيات را مطلقا يا در بعضى از مواضع ممنوع دانسته اند و هرگاه چنين احتمالى در كار باشد بهتر آن است كه از استعمال آن احتراز كنند.

هرگاه كسى در مقام اعتراض بگويد تجربه ثابت كرده است كه استعمال تنباكو زيانى ندارد خواهيم گفت تجربه نسبت به فرد واحد يا بيشتر دليل بر آن نيست كه بر همۀ بدنها اثر واحد داشته باشد و به فرض آنكه چنان تجربه اى حكمفرما باشد نمى تواند با براهين عقليه كه به درستى آنها يقين داريم مقاومت نمايد.

مؤلف گويد كلام شارح از جهات طبى و شرعى و عقلى خالى از نظر نبوده است از جمله وى مجارى تنفس را با نيهاى قليان و امثال آن مقايسه كرده است درست نيست زيرا دود تنباكو آن گونه كه در نى قليان و امثال آن سرايت مى نمايد در مجارى تنفس سرايت نمى كند.

ديگر آنكه وى در كلام خود گاهى تصريح به خطر و هنگامى تصريح به اولويت ترك استعمال دخانيات نموده و گاهى هم اين امر بر او مشتبه گرديده است.

ديگر آنكه عدم تصريح فقها به جواز استعمال دخانيات دليل بر حرمت آن نبوده است.گذشته از اين كشيدن تنباكو غير از خوردن آن است و حال آنكه شارح در كلام خود آورده است كه فقها تصريح به جواز تناول دودها ننموده اند.

اعتراض ديگر آنكه هرگاه بعضى از فقها به حرمت تناول دخان تصريح كرده باشند بايد دليل آنها آيۀ شريفۀ و يحرّم عليهم الخبائث و آيۀ ديگر الخبيثات للخبيثين و امثال اين ها باشد و حال آنكه اين دو آيه و امثال آن دلالتى بر خبيث بودن تنباكو ندارد و ما در كتاب وثيقة النجاة در چندين موضع از آن كتاب استفاده هايى كه از آن آيات مى شود و چگونگى مصاديق آنها را متعرض شده ايم.

ايراد ديگر راجع به بيان اعتراض و پاسخ اوست.بايد گفت اعتراض وى وارد نيست؛اولا عدم ضرر نسبت به بعضى همان طور كه دليل بر حكم به جواز نمى شود

ص:254

حاكى از مدح و نفع آن براى همگان نبوده است.همچنين زيان داشتن آن نسبت به بعضى دليل بر آن نيست كه به طور كلى مضر بوده و براى همگان سودمند نبوده باشد و هرگاه ادعا شود كه تجربه بر ضرر آن صحّه گذاشته است خواهيم گفت علاوه بر اينكه از كلامش نمى توان يك چنين استنباطى را داشت،ضرر آن هم تصريح نشده است و حتى غالب اوقات تجربه اى كه از آن صحبت به ميان آمده مقتضى عدم ضرر آن است.

آرى ممكن است نسبت به مزاجهاى صفراوى و مزاجهايى كه در نهايت حرارت و خشكى مى باشند مانند مزاج من كه هم صفراوى و هم در كمال گرمى است زيان آور باشد و اما نسبت به مزاجهاى بلغمى و مزاجهايى كه سردى آنها و ديگر از طبايع سه گانه شان غالب مى باشد كشيدن قليان مانعى ندارد بلكه از ديگر ادويه كه مانع از بلغم و رطوبت مى شود مفيدتر خواهد بود و همچنين براى رطوبت معده و مغز و زكام و آب ريزى هاى ديگر از منفذهاى ظاهرى و امثال اين ها مفيد است و تجربه آن را ثابت كرده است و اما نسبت به مزاجهاى سوداوى و دموى(خونين)گمان ندارم زيان آور باشد و بعيد نيست كه براى آنها هم مفيد باشد.

ثانيا اينكه گفته است برفرضى كه تجربه بى ضرر بودن كشيدن تنباكو را اثبات كند تاب مقاومت در مقابل براهين عقلى و قاطع را ندارد خواهيم گفت اين موضوع هم ادعايى بيش نبوده است و ما حتّى يك دليل هم اعم از عقلى و وهمى براى اثبات آن بدست نياورديم بلكه دليل نقلى ظنى هم براى درستى آن نداريم تا چه رسد كه براهين قاطعه عقلى به طور كلى دلالت بر نادرستى آن بنمايد و يا به طور كلى آن را مضر دانسته و دم از قدح و منع و خطر آن بنمايد،بنابراين حجتى كه وى آورده تباه بوده و خالى از تأمل نمى باشد.

آرى خود مؤلف و شارح در مواضع معينه و امزجۀ خاصى استدلال بر زيان آن كرده اند كه ما با آنها مخالفتى نداريم بلكه نظريۀ آنها را كه ويژۀ آن مواضع بوده درست و بجا مى دانيم و بالاخره تنباكو مانند ساير داروها و خوردنيها و آشاميدنيهاى عادى است كه گاهى زيان آور و زمانى سودمند مى باشد و گمان من آن است كه حد اكثر بلكه تمامى سخنان شارح و مؤلف متوجه به همين نكته اى بوده است كه هم اكنون از وى يادآورى كرديم.

ص:255

مؤلف پس از مطالب يادشده مى نويسد:اين گياه را طبيبها طابق مى نامند همان طور كه مترجم در حاشيۀ ترجمه اش به نقل از استادش ميرداماد از منهاج الادوية اين نام را براى آن گياه ذكر كرده است و خود او هم در متن ترجمه مى نويسد:طبيبها اين گياه را طابق و حجازيها طابه و ايرانيها تنباكو و روميها و تركها تتن مى نامند.

يادآورى مى شود گروهى از معاصران و جمعى كه نزديك به عصر ما بوده اند رساله ها و تحقيقات چندى دربارۀ حرمت توتون تأليف كرده اند و بعضى هم نغمه اى با تنبور ساز كردند و قهوه را در رديف تنباكو قرار داده و آن را حرام دانسته اند و قهوه را در كتابهاى طبيبهاى متأخر به نام بن (1)شهرت دارد و جمعى نيز با وى همراهى كرده و ما مى توانيم نظريات آنها را از آثارشان كه در اين كتاب در ذيل معرفى آن افراد يادآور شده يا آنهايى را كه متذكر نگرديده ايم استنباط كنيم و دامنۀ تحريم تا آنجا كشيده شده كه فاضل علامه مولانا على نقى كمره اى كه شيخ الاسلام اصفهان بوده و ترجمه اش پس از اين خواهد آمد رساله اى در حرمت قهوه نوشته است و چهارده دليل براى اثبات نظريۀ خود اقامه نموده است كه همگى آنها از خانه عنكبوت سست تر است و از چگونگى آن آگاه خواهيد شد.

بازهم يادآورى مى شود طبيبان ماهر راجع به چگونگى قهوه و توتون و همچنين

ص:256

راجع به نفع و ضرر و آغاز پيدايش آنها گفتارى دامنه دار دارند كه ما آنها را مفصلا در باب پنجم از كتاب ثمار المجالس و نثار العرائس خويش ذكر كرده ايم و هركجا كه لازم بوده است به ردّ گفتار ايشان پرداخته ايم.

و بايد دانست ميرزا فياض برادر استاد فاضل ملا محمد باقر سبزوارى قدّس سره رساله فارسى به طريق ظرافت دربارۀ توتون تأليف نموده است و آن را به طرز احكام خمسۀ واجب حرام مستحب مباح مكروه تدوين نموده و همه جا و به منظور رغبت قليان كشان رعايت ظرافت را كرده است و در ضمن آن زمان و مكان و ديگر احوال را در نظر داشته و تا جايى كه ممكن بوده است مراعات حكمتها و مصلحتها را در خصوص احكام مربوط به آن نموده است.

مؤلف گويد درحقيقت قليان كشى با توجه به آيين شريعت مطهره از پنج قسم بيرون نبوده است بلكه همگى مأكولات و مشروبات و داروها و امثال اين ها بيرون از احكام خمسه نمى باشد و به همين خاطر لازم است انسان شرايط و حالتها و هرچه به دينها ماند در نظر بگيرد چه آنكه استعمال تنباكو براى كسى كه مزاجش حار و صفرا غالب بر مزاج اوست و حالت تازه از استعمال تنباكو براى او ايجاد نمى شود بلاشك مضر بوده و بر او حرام است و براى كسى كه مزاجش سرد و مرطوب و بلغم غالب بر مزاج او مى باشد و مغز و معده اش در غايت رطوبت است و همواره گرفتار زكام و آب ريزى بلغمى است بسيار نافع مى باشد و گاهى اگر احساس كند كه حالت زكام و امثال آن به حال وى زيان دارد واجب خواهد بود اكنون حكم واجبى نسبت به او يا واجب مضيّق است كه داروى ديگرى به جاى آن در اختيار ندارد و يا واجب مخيّر است كه داروى ديگرى براى رفع آن امراض در اختيار دارد،و بدين قياس ديگر از احكام ثلاثه.

يادآورى مى شود سيّد اجلّ فاضل ملا خلف بن سيد عبد المطلّب بن سيد حيدر موسوى مشعشعى حويزاوى كه والى حويزه بود به خط خود بر پشت همان نسخه اى كه به خط ملا عبد اللّه در سيستان ديده بودم چنين نوشته است:نيازمندترين بندگان به رحمت خدا سيد خلف بن سيد عبد المطلب چنين گويد اين رساله را به قرائت از شارحش عالم

ص:257

فاضل ربانى ملا عبد اللّه سمنانى اطال اللّه بقائه و اوصله رضاه سماع كردم و آن را رساله اى يافتم كه داراى مطالب مفيد و تحقيقات ارزنده اى است و تحقيقات و ايراداتى را كه در آن ذكر شده است پسنديده و استوار ديدم و از آنجا كه تحقيقات وى را دربارۀ طبيعت اين دود مطابق با واقع يافتم-هرچند خود هيچ گاه به كشيدن آن اقدام نكرده ام-بر خود لازم ديدم تا مطالب ارزنده اى را كه در اين كتاب آمده و براى افرادى كه اين مواد را استعمال مى كنند مفيد است اضافه نمايم زيرا به تجربه دريافته ام كه استعمال تنباكو براى بعضى افراد سودمند و براى برخى ديگر زيان بخش است.

و آن الحاقيه اين است كه كسى كه اين گياه را استعمال مى كند از حدّ معمول زيادتر استعمال نكند و مانند بعضى كه در كشيدن آن افراط مى كنند از حد معمول تجاوز ننمايد بلكه مزاج و طبيعت خويش را در نظر بگيرد و رطوبت و برودت آن را مد نظر داشته باشد به طورى كه اگر رطوبت و برودت مزاجش زياد شود بيشتر استعمال كند و اگر اين رطوبت كاهش يابد از استعمال آن بكاهد و به نظر من هرگاه بخواهد زياد استعمال كند در هرروزى سه بار استعمال نمايد و فاصله هربار تا بار ديگر چهار ساعت باشد و آنگاه كه بخواهد كم استعمال نمايد در هرروزى يك بار استعمال كند و خداست كه از حقيقت همۀ منافع باخبر مى باشد.

و اضافه مى كند اين تحديدى را كه بيان كردم تخمينى بوده است و صاحب دردى كه مى داند همين تحديد موافق با حال و مزاج اوست هرگاه بيشتر از آنچه ما تحديد كرديم موافق با حال او باشد مى تواند مورد استفاده قرار بدهد.

يادآورى مى شود نزاع طبى بلكه نزاع شرعى در صورتى است كه كسى براى نخستين بار بخواهد به كشيدن قليان اقدام نمايد و يا هرگاه به كشيدن آن اقدام نموده هنوز اعتياد كامل براى او حاصل نشده است ليكن هرگاه به كشيدن آن اعتياد حاصل كرده باشد نمى تواند آن را ترك كند چرا كه به طورى كه مشاهده مى شود ترك قليان موجب مى شود كه تا به كسانى كه آن را استعمال مى كنند آسيب شديدى وارد شود و حتى گاهى اين كار به بيماريهاى خطرناك يا صعب العلاج منجر مى شود و همين مسأله را مى توان در مورد مواد ديگر از قبيل توتون و افيون و ترياك و برش و امثال آنها نيز در نظر گرفت و برفرضى

ص:258

كه در بعضى از مواد يا نسبت به برخى از اشخاص ضرر اعتياد در نظر گرفته شود مستلزم آن است كه ترك اعتياد زيانش زيادتر خواهد بود،به طورى كه اگر معتادان را مورد ملاحظه قرار دهيم به اين نتيجه خواهيم رسيد و يقين خواهيم كرد كه ترك آن موجب مرگ است و ازاين پس نظير همين كلام را ذيل احوال شيخ على نقى كمره اى ذكر خواهيم كرد و نظر مشروح خود را در باب پنجم كتاب ثمار المجالس و نثار العرائس بيان نموده ام (1).

ص:259

و يا محتمل است مترجم حاضر محمد بن عبد اللّه بن زهره حسينى است و ناسخان لفظ ابن را از قلم انداخته و قلبى در محمد و عبد اللّه به وجود آورده اند و بازگشت اين احتمال هم به سيد محيى الدّين ابو حامد يادشده خواهد بود.

و به خط يكى از فضلا ديدم كه در مقام توصيف او گفته بود:الاجلّ الكبير الامام العالم الزاهد الصدر ظهير الاسلام الشيخ نصير الدّين تا آخر نسب او كه يادآورى شد.

در جايى از كتاب مباهج البهج،قطب الدّين كيدرى او را چنين تعريف كرده است:

خبر داد به ما الشيخ الامام الاجل السعيد نصير الدّين ظهير الاسلام ابو طالب عبد اللّه بن حمزة الطوسى قدّس اللّه روحه.

در شهر لاهيجان از شهرهاى گيلان كتاب الوافى بكلام المثبت و النافى او را كه كتاب مختصرى بود ديدم و تاريخ كتابت آن نسخۀ 679 هجرى بود و در بعضى از مواضع كتاب او به نام الشافى للمثبت و النافى و الواسطة بينهما موسوم گرديده است و از قرينه پيداست هر دو نام به كتاب واحدى مربوط مى شود و اين كتاب به تحقيقاتى خاص دربارۀ مسئلۀ مشهورى در حكمت مربوط مى شود.

شيخ منتجب الدّين در فهرست گويد:شيخ امام نصير الدّين ابو طالب عبد اللّه بن حمزة بن عبد اللّه طوسى شارحى مشهدى از فقها و ثقات موجّهان بوده است (1).

مؤلف گويد:ظاهرا آن كسى را كه منتجب الدّين معرفى كرده است با مترجم حاضر يكى است.

شيخ معاصر در امل الآمل پس از آنكه شخصيت مورد بحث را با آن ويژگيهايى كه برشمرديم معرفى كرده است مى نويسد:وى فاضلى فقيه و صالح بود آثارى دارد كه علامه حلّى آنها را از طريق پدرش از حسين بن رده از او روايت مى كرده است.پس از اين به ايراد آنچه ما از منتجب الدّين نقل كرده ايم پرداخته است.

مؤلف گويد:بر پشت نسخه اى از كتاب صحيفة الرضا عليه السّلام به خط شريف خود نوشته است اين كتاب را كه مشتمل بر اخبار روايت شده و معروف به الرضويات است قرائت كرد در نزد من امير سيد اجلّ امام عالم محترم كمال الدّين بهاء الاسلام مفخر سادات و تاج شريفان و كمك كار حاجيان و احرام بندان المنتهى بن سيد امام اجل سعيد شهاب الدّين محمد بن تاج الدّين حسينى كيكى تغمدهما اللّه برحمته قرائتى كه دليل بر

ص:262

فضيلت و دانايى او بود و به وى اجازه دادم تا از طريق من از مشايخم رحمهم اللّه روايت نمايد و اين خط بندۀ ضعيف نيازمند به رحمت خداى تعالى عبد اللّه بن حمزة بن عبد اللّه بن مشهدى طوسى است در ماه ربيع الآخر سال 578 هجرى.

و از آثار اين شيخ است كتاب ايجاز المطالب فى ابراز المذاهب است.اين كتاب را سيد جلال الدّين محمد بن غياث محمد در تلخيص كتاب حديقة الشيعة ملا احمد اردبيلى به وى نسبت داده است و در آن تلخيص از آن كتاب مطالبى نقل نموده است (1).

يادآورى مى شود از آنجا كه نصير الدّين با خواجه نصير الدّين طوسى داراى وجوه مشترك بسيارى است همواره شرح حال اين دو بزرگوار با يكديگر مشتبه گرديده است و همچنين شرح زندگى اين شخصيت با شيخ نصير الدّين على بن حمزة بن حسن طوسى كه از خويشاوندان شخصيت حاضر بوده است و شرح حالش پس از اين خواهد آمد مشتبه گرديده است و به همين علت است كه در پاره اى از گزارشات كه مربوط به احوال هريك از اين ها بوده خلط و غلط به وجود آمده است.

از جمله بعضى پنداشته اند قطب الدّين كيدرى از شاگردان خواجه نصير الدّين طوسى است و به طورى كه در شرح احوال قطب الدّين خواهيم نوشت وى از شاگردان فرد حاضر است.

هم بر امامى بودن او نداريم بنابراين درخور آن نبوده كه نامش در كتابى كه ويژۀ علماى اماميه است ذكر شده باشد و ما كه از او در اين كتاب نام برده ايم به اين خاطر بوده كه اشارۀ بدان نكته كرده باشيم وگرنه دليل قاطعى بر شيعه بودن او در دست نداريم.گذشته از اين شرح حال او تناسبى هم با اين كتاب ندارد زيرا ما اين كتاب را تنها به بيان احوال علماى اماميه كه پس از غيبت مى زيسته اند اختصاص داده ايم.

دوريستى فقيهى محدث و دانشمندى معروف بوده است و من در آغاز كتاب امالى صدوق چنين يافتم:مجلس اول كه در روز جمعه دوازده شب مانده از ماه رجب سال 367 هجرى تنظيم يافته است بنا به روايتى است كه براى من حديث كرد دو پيشواى دانشمند ابو محمد عبد اللّه دوريستى و ابو الفضل شاذان بن جبرئيل-رضى اللّه عنهما-به نقل از شيخ فقيه ابو جعفر محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى...

مؤلف گويد:اين سند بيرون از غرابت نموده است،زيرا ظاهرا مراد از عبد اللّه دوريستى همان نجم الدّين عبد اللّه بن جعفر بن محمد دوريستى مى باشد و اين بدان معناست كه نجم الدّين سالها پس از شيخ طوسى مى زيسته بنابراين چگونه ممكن است از صدوق روايت نمايد و شاذان بن جبرئيل هم با دو واسطه از شيخ طوسى روايت مى كرده و با توجه به اين موضوع چگونه ممكن است از صدوق روايت نمايد.آرى ممكن است دوريستى و شاذان از طريق واسطه هاى متعدد از شيخ صدوق روايت كرده باشند ليكن اين احتمال با ظاهر عبارت آنچه در آغاز امالى صدوق آمده است منافات دارد،زيرا در آغاز كتاب مزبور مى نويسد«قالا حدثنا الشيخ الفقيه»و ظاهر اين عبارت حاكى از آن است كه دوريستى و شاذان بدون واسطه از صدوق روايت كرده باشند.

گذشته از اين،با احتمال بعيدى مى توان گفت عبد اللّه و شاذان كه در آغاز سند امالى آمده است از نياى عبد اللّه دوريستى و شاذان بن جبرئيل-كه مورد بحث فعلى ما مى باشند-بوده باشند نه آنكه خود اين دو باشند.

و مؤيد احتمال مزبور آن است كه نسب دوريستى شخصيت مورد بحث ما را به شرح زير بيان كرده اند شيخ نجم الدّين ابو محمد عبد اللّه بن جعفر بن ابى جعفر محمد بن موسى بن ابى عبد اللّه جعفر بن عبد اللّه بن جعفر بن محمد دوريستى و با توجه به نسب معلوم مى شود عبد اللّه جدّ اعلاى نجم الدّين بوده و بنابراين بعيد نيست عبد اللّه كه جدّ اعلاى نجم الدّين است از شيخ صدوق روايت كرده باشد و نجم الدّين به توسط جدّش از جدش از شيخ مفيد روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:مشهور از مورخان كلمۀ دوريستى را اين چنين ضبط كرده اند به ضم دال بى نقطه و سكون واو و راى مكسور و يا و سين ساكن و تاى مكسور و ياء مشدد كه

ص:266

ياى نسبت است و اين ضبط بيرون از التقاى ساكنين نمى باشد.

و يكى از فضلا كلمۀ دوريستى را اين چنين ضبط كرده است به ضم دال بى نقطه و سكون واو و فتح را و يا و سكون سين بى نقطه و تاى مكسور و ياى نسبت مشدّد (1).

در هر حال دوريست معرّب ترشت به فتح تا و راى بى نقطه و سكون شين نقطه دار و تاى دونقطه در آخر آن نام روستائى است نزديك به تهران رى كه گروهى از علماى شيعه از آنجا برخاسته اند.

پيش از اين به نام و نشان شيخ نجم الدّين ابو محمد عبد اللّه بن جعفر بن ابى جعفر محمد بن موسى بن ابى عبد اللّه جعفر بن عبد اللّه بن جعفر بن محمد دوريستى اشاره كرديم و درحقيقت فرد مورد بحث و شخص پيشين فرد واحدى هستند.

تحت عنوان هشام بن الياس حائرى ياد كرده اند.سوم آنكه سيد راوندى همان سيد ضياء الدّين ابو الرضا فضل اللّه بن على راوندى است و قطب راوندى سيد نبوده است.

مؤلف گويد:درعين حال و با توجه به اشتباهات يادشده سيد بن طاوس در كتاب كشف المحجه از كتاب المعجزات عبد اللّه راوندى مطالبى را ذكر نموده است و ايراد مطالب مزبور دليل بر صحت قول سيد بهاء الدّين است كه از وى با نام سيد عبد اللّه راوندى ياد كرده است ليكن نقل سيد بن طاوس دليل بر صحت قول سيد بهاء الدّين نخواهد بود زيرا بطورى كه مشهور است و ما هم پيش از اين ذيل شرح حال قطب راوندى نوشته ايم كتاب المعجزات از آثار قطب راوندى است.

است.شيخ معاصر در امل الآمل مى نويسد:وى از فقها و محدثان بوده است و الفيۀ ابن مالك را به پارسى شرح كرده و رساله اى در اثبات امامت امير المؤمنين عليه السّلام به پارسى تأليف نموده و آن را غديريه ناميده و از معاصران است (1).

مؤلف گويد:مرد فاضلى كه از معاصران باشد و به اين نام خوانده شده باشد به غير از ملا عبد اللّه مدرس شخص ديگرى را سراغ نداريم.

وى در يكى از مدارس مشهد مقدس رضوى به تدريس مى پرداخته و از شاگردان استاد استناد ما ايده اللّه تعالى بوده است و آنگاه كه استاد ما افتخار مجاورت آستان مقدس رضوى را داشته است از محضر او بهره ور مى شده و پس از آنكه علامه مجلسى از مشهد مقدس عازم اصفهان بوده است ملا عبد اللّه همراه ايشان به اصفهان آمده و در آنجا نيز بخشى از كتابهاى فقه و حديث را از وى فراگرفته است و بايد گفت ملا عبد اللّه از رتبۀ شايسته اى برخوردار نبوده است تا بتوان نام او را در رجال دانشمند ذكر كرد.

كتاب الرسالة السلطانية الاحمديه فى اثبات العصمة النبوية المحمديه را به سيد جلال الدّين مترجم حاضر نسبت داده است و در تعريف او در همان مجموعه گفته است السيد الاعظم الاعلم خلاصة نوع بنى آدم السيد جلال الملة و الحق و الدّين ابو العزّ عبد اللّه بن السيد شرف الدّين شرفشاه العلوى الحسينى رحمة اللّه تعالى.

و باز در حواشى كتاب البلد الامين گفته است:سيد بى همتا و دانشمند توانا جلال الدّين عبد اللّه بن شرفشاه حسينى قدّس اللّه سرّه با خوش گمانى كه به خداى تعالى داشته است مى گويد:هرگاه كفر به سرحدى برسد كه هيچ گونه فرمانبردارى سودمند به حال آن نباشد مقتضى عدالت و دادگرى آن است كه هيچ بخشى از بخشهاى نافرمانى هم زيانى به ايمان نخواهد داشت و هرگاه احساس برخلاف بشود كفر و نافرمانى بزرگتر از ايمان خواهد بود.

و همو مى گويد:هرگاه توحيد و يكتاشناسى به پايه اى برسد كه اساس كفر هفتادساله را از پى برمى اندازد پس چگونه توحيد هفتادساله نتواند نافرمانى يك ساعته را از پايه براندازد.

از قراين ظاهره پيداست كه سيد جلال الدّين از مشايخ كفعمى مى باشد.

مؤلف گويد:در شهرهاى رماحه مرد فاضلى را كه به اين نام معروف باشد نمى شناسم و شيخ معاصر خود مى داند كه چه مرقوم داشته است (1).

مؤلف گويد:از اجازه اى كه شيخ نعمة اللّه بن خاتون عاملى به سيد بن شدقم مدنى داده است برمى آيد كه شاذان بن جبرئيل قمى از شيخ فقيه عبد اللّه بن عبد الواحد از قاضى عبد العزيز از ابو الصلاح حلبى روايت مى كرده است و پيداست مراد وى از شيخ فقيه عبد الله بن عبد الواحد شخص مورد بحث ماست.

ليكن از ظاهر اجازه مزبور استنباط نمى شود كه مراد از قاضى عبد العزيز كيست و ممكن است قاضى عبد العزيز يكى از دو تن ابن براج يا ابن ابى كامل طرابلسى باشد كه پيش از اين ذيل كلام شيخ معاصر نام برده شده اند هرچند ترتيب رجال و طبقه بندى آنها مقتضى آن است كه مراد از قاضى ماضى ابن ابى كامل طرابلسى بوده باشد ليكن شيخ نعمة اللّه با آوردن(قاضى عبد العزيز)در اجازۀ خود امر را مشتبه كرده است،همان طور كه ذيل شرح حال اين دو تن عبد العزيز به اين اشتباه اشاره كرده ايم.

يادآورى مى شود از اربعين شهيد استنباط مى شود كه شاذان بن جبرئيل قمى از شيخ ابو محمد عبد اللّه بن عبد الواحد(فرد مورد بحث ما)از قاضى عبد العزيز بن ابى كامل طرابلسى از قاضى ابو الفتح محمد بن على بن عثمان كراجكى از شيخ مفيد روايت مى كرده است (1).

ابن داود برمى آيد از ابن براج روايت مى كرده است (1).

مؤلف گويد:ممكن است مراد از فرد حاضر همان شيخ ابو محمد عبد اللّه بن محمد بن عمر عمرى طرابلسى باشد كه پس از اين به نام و نشان او اشاره خواهد شد و اختصارى در نسب يكى از اين دو به كار رفته است.

توسط ابن معيّه از وى روايت مى كرده است (1).

مؤلف گويد شهيد اول در يكى از سندهاى احاديث اربعينش مى نويسد خبر داد مرا سيد تاج الدّين ابو عبد اللّه محمد بن عقبه گفت:خبر داد مرا شيخ سعيد نجم الدّين ابو القاسم عبد اللّه بن علوى بن حلّى گفت:خبر داد مرا شيخ سديد الدّين ابو القاسم جعفر بن على بن مليك حلى تا آخر سند.

مؤلف گويد:از ظاهر سياق اين سند استنباط مى شود كه نجم الدّين ابو القاسم سيد نبوده است.

او اشاره مى شود و يا مترجم حاضر همان سيد ابو زيد عبد اللّه بن على كبابكى بن عبد اللّه بن عيسى بن زيد بن على كحى حسينى گرگانى باشد كه پس از اين به نام و نشان او اشاره خواهيم كرد.درعين حال هر دو احتمال از صواب دور است.

فى سياق عمل المتمتع بالعمرة الى الحج و غيره.

مؤلف گويد:پيش از اين از فهرست شيخ منتجب الدّين از عالمى به نام سيد زين الدّين عبد اللّه بن على ياد كرديم و نوشتيم هرگاه آن سيد را با شخص مورد بحث ما فرد واحدى بدانيم احتمال نادرستى خواهد بود.

ملا نظام الدّين قرشى در نظام الاقوال مى نويسد:جمال الدّين ابو القاسم عبد اللّه بن على بن زهره حسينى كه از فقها و ادبا و از مشايخ امامية قدس اللّه ارواحهم مى باشد در ماه ذيحجه سال 531 هجرى متولد شده است.

خواهد شد و پيش از اين نام و نشان زين الدّين عبد اللّه بن على را از فهرست شيخ منتجب الدّين ذكر كرديم و نوشتيم ممكن است زين الدّين و مترجم حاضر فرد واحدى باشند (1).

درگذشته است.

پس از مرگ پدرم برادر بزرگترم،فاضل جليل القدر آميرزا محمد جعفر مرا تحت تربيت خويش قرار داد و چندى را هم تحت كفالت دايى ام كه مردى تهى از علم و كمال بود به سر بردم و مراتب علمى و مقدمات را از محضر برادرم و گروه بسيارى از دانشمندان آن عصر كسب كردم تا آنجا كه موفق گرديدم كه مراتب قرائت علوم ديگر را از جمعى از اساتيد بزرگوار فرابگيرم.

از جمله بخش مهمى از كتابهاى اربعۀ حديث و قواعد علامه را از استاد استناد زيد بركاته فراگرفتم و بخشى از تهذيب شيخ طوسى و شرح اشارات و بخشى از اوايل الهيات شفا و امثال آنها را از استاد فاضل-رضى اللّه عنه-و از علاّمۀ جليل القدر ميرزا على نواب فرزند وزير كبير سيد حسين حسينى مشهور به خليفه سلطان بيازمودم و ميرزاى نواب علاوه بر آنكه استاد قرائتى من بوده از مشايخ روايت من هم بشمار مى آيد و شرح حال او را خواهم نگاشت.

همچنين بخشى از حاشيۀ جلاليۀ قديم را كه بر شرح تجريد بوده و نيز شطرى از شرح اشارات را از استاد محقق قدّس اللّه روحه و مقدارى از تهذيب و شرح مختصر الاصول و شرح اشارات و اصول كافى و امثال آنها از كتابهاى رايج را نزد استاد علامه رحمة اللّه عليه فراگرفتم (1).

سفرهاى بسيارى داشتم به طورى كه نيمى از روزگارم را در سفر گذراندم و به بسيارى از شهرهاى ايران و روم،به دريا و صحرا،آذربايجان و خراسان و عراق و شيراز و قسطنطنيه و ديار شام و مصر رفت و آمد داشتم و گاه اتفاق افتاد كه به بسيارى از شهرها چندين بار مسافرت كردم و تا امروز كه سال 1106 هجرى است و عمرم نزديك به چهل سال است خداى متعال سه بار حج بيت اللّه و سه بار زيارت مرقد مقدس حضرت رضا

ص:279

عليهم السّلام و سه بار زيارت عتبات عاليات را نصيبم فرموده است.

حتى بايد بگويم از اوان خردسالى اقدام به سفر كردن نموده ام،چنانچه در سن پنج سالگى و آنگاه كه دايى بزرگترم وزارت كاشان را عهده دار بود همراه با جده ام-چرا كه مادرم را در آن هنگام از دست داده بودم-به كاشان رفتم و مدت يك سال يا بيشتر در آنجا ماندگار بودم.

يادآورى مى شود كه بخشى از دوران جوانى و عنفوان شباب را در زادگاه و مأوايم اصفهان به سر بردم.پس از آن سالهاى چندى را در شهر تبريز سپرى كردم و در آنجا با يكى از ثروتمندان خويشاوندم ازدواج كردم و همين ازدواج بود كه گرفتاريها و ناراحتيهاى زيادى براى من بوجود آورد.

پس از اين به معرفى آثارش پرداخته است و مى نويسد:از آثار مؤلف اين كتاب رساله اى است در وجوب نماز جمعه؛اين رساله را در آغاز تكليفش و به منظور ردّ بر رسالۀ فاضل قزوينى(ملا خليل)تأليف نموده و اضافه كرده كه اين رساله در اولين حج بيت اللّه همراه با كتابها و ديگر از آثارش كه در آن سفر در اختيار داشته مفقود گرديده است.ديگرى شرح فارسى بر شافيۀ ابن حاجب است كه ناتمام بوده و همراه با كتابهايى كه از دست داده مفقود گرديده است.

ديگرى شرح بزرگى بر الفيۀ ابن مالك نوشته كه ناتمام مانده است.مؤلف در اين شرح در اكثر مسائل با ملا جامى مناقشاتى داشته است كه شرح آن را در همان سفر از دست داده است.

شرح متوسط ديگرى بر الفيه نوشته است؛او اين شرح را در اوايل بلوغش تدوين نموده است و اين شرح نيز همراه با ديگر از كتابهايش به انضمام اموالى كه همراه داشته و پاره اى از آثار و تعليقات ديگرش در بازگشت از اولين سفر حجش كه نزديك به صد مجلد از كتاب بوده است از دست داده است.

مؤلف علاوه بر آنچه گذشت حاشيه هايى بر شرح مختصر الاصول و متعلقات آن دارد كه ناتمام مانده است و همچنين حواشى ناتمامى بر تهذيب شيخ طوسى و مختلف علاّمه دارد كه برخى از آنها را مستقلا تدوين نموده است و پاره اى از آنها در حواشى

ص:280

كتاب فرزندان برخى از ورثه باقى مانده است و حواشى بر من لا يحضر نوشته است كه در اصل كتاب باقى بوده و تدوين نشده است و تعليقاتى بر آيات الاحكام شيخ جواد كاظمى شاگرد شيخ بهائى و تعليقاتى بر حاشيۀ قديمۀ جلاليه دارد و تفسيرى به پارسى براى سورۀ واقعه نوشته است در اين تفسير پاره اى از اخبار را كه در تفسير اين سوره وارد شده است مرقوم داشته است.

از آثار او كتاب خطبه هاست.او اين كتاب را بساتين الخطبا يا عونة الخطيب يا رياض الاظهار يا رياحين القدس ناميده و در ضمن آن را در سه مجلد تدوين نموده است.

مؤلف در اين اثر نزديك به هزار خطبه براى جمعه ها و عيدها اوقات ديگر كه از منشئات خود او بوده است ذكر نموده است.اين كتاب مشتمل بر يك مقدمه و يك خاتمه و دوازده باب مى باشد.باب اول آن شامل دوازده فصل بوده است و ما بقى ابواب آن كتاب نيز مشتمل بر فصلهاى چندى است و آداب خطيب و ايراد خطبه را در مقدمۀ اين كتاب شرح داده است و در خاتمۀ آن كتاب ملحقاتى را ذكر كرده است و به نقل بسيارى از خطبه هاى كم نظير و لطيف كه از منشئات رسول اكرم(ص)و ائمه طاهرين عليهم السّلام و علماى ديگر بوده پرداخته است.

و از آثار او كتاب روضة الشهداء است كه مشتمل بر دوازده باب بوده و اين كتاب را به سه زبان عربى و پارسى و تركى تدوين نموده است.

و از آثار او حاشيۀ كتاب وافى ملا محسن فيض كاشانى است.و حاشيه بر الهيات شفاى ابو على سينا كه به اتمام نرسيده است و حاشيه اى بر شرح اشارات و متعلقات آن ناتمام مانده است و حاشيه بر مقدمۀ اصوليه ملا محمد طاهر قمى از كتاب حجة الاسلام فى شرح تهذيب الاحكام و حاشيه بر صحيفۀ كاملۀ سجاديه و شرحى بر اختلافات وقوع شكل العروس از تحرير اقليدس و شرحى بر مصادرات مقالۀ پنجم از تحرير اقليدس و رسالۀ فارسى در چگونگى رسم الخط ساعتها بر سطوح دوايرى كه براى آسمانها و نصف النهار و افق و امثال اين ها ترسيم گرديده است.

از آثار او كتاب ثمار المجالس و نثار العرائس است،اين كتاب كه سبك كشكول شيخ بهائى تأليف و بر دوازده باب تدوين گرديده است.در اين كتاب نوادر اشعار و

ص:281

مسائل كم نظير و حكايات بى مانند و اكثر لغاتى كه مردم بدانها تكلم مى كنند تدوين شده و در ضمن آن از نكات مفيد و تفسير برخى آيات و روايات دشوار و حل مشكلات متفرقه و امثال اين ها صحبت به ميان مى آورد.

از آثار او كتاب وثيقة النجاة من ورطة الهلكات است.اين كتاب در چندين مجلد بزرگ تأليف شده و مشتمل بر پنج قسم است.اول در الهيات،دوم در نبوات،سوم در اماميات،چهارم در معاديات،پنجم در فقهيات در بخش اول آن مقدمه اى در منطق و در بخش پنجم آن مقدمه اى در اصول الفقه به سبك معالم شيخ حسن رحمة اللّه تدوين گرديده است.از بخش اول اين كتاب كه مربوط به الهيات است با همگى ملتهاى كفر و متدينان جهان گفتگو نموده ايم و ادله اى را براى اثبات نظريۀ خويش از كتابهاى مورد اطمينانشان از قبيل تورات و انجيل و زبور و كتابهاى آسمانى ديگر ذكر كرده ايم و در بخش سوم كه در امامت بوده است با همگى ارباب مذاهب هفتاد و سه فرقه گفتگو كرده ايم.

از آثار او كتاب لسان الواعظين و جنان المتّعظين است.اين كتاب نيز در چندين مجلد بوده و اعمال سال و عبادات و ادعيۀ شريفه و مطالب مفيد ديگر و علاوه بر همۀ اين ها وقايع مربوط به بيشتر ايام ماهها و سال را هم ذكر كرده ايم.

و از آثار او كتاب الامان من النيران در تفسير قرآن است.در اين تفسير اكثر اخبارى را كه از خاندان عصمت و طهارت عليهم السّلام در ذيل آيات نقل شده است متذكر شده ايم.

و از آثار او همين كتاب موسوم به رياض العلماء است كه مشتمل بر دو قسم و دو مجلد يا مجلدات است كه در احوال علماى خاصه و عامه تدوين گرديده است.

مؤلف علاوه بر آثار يادشده بر بيشتر از كتابهاى متداوله و كتابهاى ديگر كه در علوم مختلف تأليف شده است تعليقاتى تدوين نموده است كه براثر فروش آنها يا دستبردى كه به آنها زده شده است و يا با طى حادثه اى از دستش رفته و بجز اندكى از آنها اثر ديگرى باقى نمانده است.

و هرگاه خدا مهلت بدهد در نظر دارم كه آثار ديگرى هم تأليف نمايم.

از جمله شرحى فارسى براى حديث اربعين يادشده در خصال صدوق كه فرموده

ص:282

است«من حفظ على امتى اربعين حديثا»و آن شرح مشتمل بر چهل حكم از احكام حلال و حرام است (1).

و در جاى ديگر مى نويسد:و خبر داد مرا مولاى عالم واعظ وجيه الدّين عبد اللّه بن ملا علاء الدّين فتح اللّه بن عبد الملك بن فتحان واعظ كه اصلا قمى بوده و در كاشان مى زيسته از جدش عبد الملك روايت مى كرده است (1).

شهيد در اجازۀ خود به شيخ زين الدّين على بن خازن حائرى مى نويسد:امّا در مورد معانى و بيان بايد بگويم تمام كتاب الفوائد الغياثيه و شرح آن را كه از سيّد مرتضى علاّمۀ بزرگ دانشمندان و اديبان جمال الدّين عبد اللّه بن محمد حسينى عريضى خراسانى بوده است نزد جمال الدّين خوانده ام و من همگى مرويات و مفاضات او را از خود وى روايت مى كنم و او خود از امام جلال الدّين بن مطهّر معروف به علاّمه روايت داشته و من كتاب المفتاح سكاكى را از جمال الدّين روايت مى كرده و او از سيد يمنى طبق سندى كه به سكاكى مى رسانيده روايت مى نموده.خدا ايشان و همگى علماى اسلام را بيامرزاد.

مؤلف گويد:الفوائد الغياثيه از آثار قاضى عضد الدّين ايجى شافعى شارح مختصر الاصول مى باشد و نسخه اى از آن در نزد ما موجود است و شرح آن را نيز ديده ام.

از كلام شهيد برمى آيد كه سيد جمال الدّين آثارى دارد.

مؤلف گويد:بنا بر گفتۀ شهيد سيد جمال الدّين كتاب مفتاح سكاكى را بدون واسطه از سيد يمنى روايت مى كرده و او كتاب مزبور را با چند واسطه از سكاكى روايت داشته است و از آثار سيد يمنى حاشيه بر كشاف و غيره است و از قراين ظاهر استنباط مى شود كه سيد يمنى از اهل سنت و يا از علماى زيديه بوده است.

آقا حسين خوانسارى فراگرفته و پس از آنكه پدرش وفات يافت چنين شد كه به شهرهاى هند رفت و در آنجا اقامت گزيد و روزگار سختى را در آنجا گذراند و حكاياتى دارد كه نقل آنها به درازا مى كشد.مولانا با همۀ گرفتاريها و ناراحتيها در آن سرزمين به سر برد تا سرانجام در حدود سال 1084 هجرى با اندوهى فراوان درگذشت،روّح اللّه روحه.

ملا عبد اللّه آثارى دارد از آن جمله شرح تهذيب الاحكام شيخ طوسى كه ناتمام مانده است و من اين شرح را در مشهد مقدس رضوى ديده ام،اين شرح خالى از مطالب تحقيقى و مفيد نبوده است و در اين شرح به گفتار استاد محقق كه در شرح دروس داشته توجه خاصى نموده است.

و علاوه بر شرح مزبور آثار مفيد و تعليقات ديگرى هم دارد.

ملا عبد اللّه چندين پسر داشته است كه فاضل ترين و جامع ترين ايشان مولاى فاضل مولانا محمد نصير است كه او هم مانند پدرش فاضلى دانشور و جامع بوده است و تأليفات و آثارى دارد،از آن جمله رسالۀ در اثبات رؤيت جن،معظم له در اين رساله اخبار بسيارى از طرق اماميه را در اثبات رؤيت جن و وقوع آن متذكر گرديده و ثابت كرده است هرگاه به حكم اخبار يادشده رؤيت جن واقع شده باشد محلى از براى جواز و احتمال آن باقى نمى ماند.

ملا محمد نصير علاوه بر رسالۀ مزبور تعليقاتى بر بيشتر كتابهاى فقهى و حديثى و امثال اين ها دارد از جمله تعليقه اى است بر شرح لمعۀ شهيد ثانى (1).

از معاصران است.كتاب شرح ارشاد در فقه و رساله اى در اصول و رساله اى در باب جمعه و آثارى ديگر كه شيخ معاصر در امل الآمل نام آنها را ذكر كرده از آثار او مى باشد (1).

مؤلف گويد:ملا عبد اللّه يكى از اعلامى است كه نماز جمعه را در روزگار غيبت جايز نمى دانسته و رسالۀ جمعه را هم به همين منظور تأليف كرده است.ملا محمد گيلانى معاصر و معروف به سراب رساله اى در ردّ آن نوشته و بخوبى از عهدۀ كار برآمده است.پس از آن رسالۀ ديگرى در ردّ پسر مولى احمد برادر ملا عبد اللّه مرقوم داشته است.

از آثار ملا عبد اللّه حاشيه معالم الاصول است كه حاشيه اى پسنديده است و از آن جمله تعليقاتى بر مدارك و حاشيه اى بر ارشاد علاّمه دارد و ظاهرا مراد از حاشيۀ ارشاد همان شرح ارشاد باشد كه پيش از اين از آن ياد شده است.

بطورى كه از بعضى كه محضر او را درك كرده اند شنيده ايم ملا عبد اللّه از همۀ مردم روزگارش پرهيزكارتر و پارساتر بوده است و در پارسايى چون ملا احمد اردبيلى -رضى اللّه عنه-بشمار مى آيد و به طورى كه در ضمن احوال برادرش ملا احمد نگاشتيم وى نيز در تقوا و پرهيزكارى برتر از مردم روزگارش بوده است.

ملا عبد اللّه نخست چندى را در اصفهان و در مدرسۀ ملا عبد اللّه شوشترى كه از مدارس مشهور آن سرزمين است به سر برد.پس از آن به مشهد مقدس رضوى هجرت كرد و در آنجا نيز چندى افتخار مجاورت مرقد مطهر حضرت رضا عليه السّلام را به دست آورد.پس از آن به عزم زيارت اعتاب مقدسۀ ائمۀ عراق عليهم السّلام از مشهد بيرون آمده و از راه قزوين عازم عتبات عاليات گرديد.در اين سفر كه برادرش ملا احمد هم همراه او بود به ملاقات فاضلى به نام مرحوم ملا خليل قزوينى رفت و به حسب سابقۀ دوستى و مودتى بين آنها برقرار بود پيشنهادى به او كرد كه مدتى را هم در قزوين به سر برد سپس از قزوين عازم عتبات عاليات شد.او در مسير كرمانشاه گذر كرد و در آن شهر وفات يافت و محتمل است وفات او پس از بازگشت از عتبات عاليات بوده باشد (2).

ص:287

تونى به ضم تا و واو ساكن و نون آخر منسوب به تون كه نام شهرى است از شهرهاى قهستان خراسان مى باشد و در آنجا قلعۀ ملاحدۀ اسماعيليه وجود دارد و من به آن شهر رفته ام و مردم آنجا مى گفتند خواجه نصير طوسى به فرمان پادشاه ملاحده در آن قلعه زندانى بوده است.به احوال خواجه رجوع بايد كرد بشروى به ضم با و شين نقطه دار ساكن و راى بى نقطه مفتوحه در آخر و واو منسوب به بشرويه به ضم با و شين ساكن و راء مضموم و ياى مفتوحه در آخر قريۀ بزرگى است از متعلقات تون كه واقع ميان تون و طبس و در چهارده فرسخى تون مى باشد من به اين قريه رفته ام و مردم آن از بركات ملا عبد اللّه و برادرش ملا احمد همگى افرادى شايسته و پرهيزكار بوده و به بهترين وجهى زندگى مى كردند.

مطلب را مى توان از شرح حال على بن رزين استنباط كرد درست نيست و ما آنچه را به صواب نزديك بود در شرح حال عثمان بن احمد واسطى ذكر كرده ايم.

برادر سيد عميد الدّين فقيه مشهور مى باشد.

سيّد ضياء الدّين مانند برادرش خواهرزاده علامۀ حلّى بوده است و به طورى كه خواهيم نوشت پدرش نيز از علما بوده است و هر دو برادر و جدشان از علما بوده اند و هر دو برادر خواهرزادۀ علاّمه حلّى و علامه دايى ايشان بوده است.

ضياء الدّين فرزند فاضلى داشته است به نام سيد رضى الدّين حسن بن عبد اللّه.

شيخ معاصر در امل الآمل گويد:سيد ضياء الدّين عبد اللّه بن محمد بن على بن اعرج حسينى عالمى فاضل و بزرگوار و از مشايخ شهيد اول است و از علامۀ حلّى روايت مى كند.آثارى دارد از جمله شرح تهذيب علامۀ حلّى و امثال آن (1).

مؤلف گويد:از آثار او رساله اى است در اصول الدّين كه شيخ زين الدّين قاضى در بعضى از آثارش از آن نقل كرده است.

ضياء الدّين علاوه بر علاّمۀ حلّى از گروهى ديگر از علما روايت مى كند و جمعى هم از او روايت مى نمايند؛از جملۀ آنها سيد بن نجم الدّين است كه بنا به تصريح شمس الدّين شيخ محمد بن احمد بن محمد طهوى در ضمن اجازۀ خود به شيخ على بن عبد العالى ميسى،به اجازۀ ضياء الدّين به سيد بن نجم الدّين اشاره نموده است.

مراد از سيد بن نجم الدّين سيد اديب حسن بن ايوب مشهور به ابن نجم اطراوى عاملى است كه از برادر او سيد عميد الدّين و از فخر الدّين فرزند علاّمه حلّى نيز روايت مى كرده است.

ملا نظام الدّين قرشى در نظام الاقوال گويد:عبد اللّه بن محمد بن على اعرج حسينى خواهرزاده علامه جمال الدّين-قدّس سرّه-سيدى فقيه و از مشايخ اماميه-رضوان اللّه عليهم-بوده و برادرش عبد المطلب مشهور به عميدى نيز خواهرزادۀ علامۀ حلّى بوده است و هر دو تن از دايى شان علامه روايت مى كرده اند.و حسن بن ايوب مشهور به ابن نجم الدّين بن اعرج از هر دو برادر روايت داشته است.

مؤلف گويد:در يكى از مواضع ديده ام كه برخى از اعلام اظهار داشته است

ص:290

ضياء الدّين و برادرش عميد الدّين از شيخ فخر الدّين فرزند علامه كه پسردايى شان مى باشد نيز روايت مى كرده اند.

يادآورى مى شود شرح تهذيب الاصول وى منية اللبيب فى شرح التهذيب نام داشته است و ظهر روز چهارشنبه پانزدهم ماه رجب سال 740 هجرى در جوار حضرت مولى عليه السّلام از تأليف آن آسوده گرديده است و اين شرح غير از شرح برادرش عميد الدّين بوده كه آن هم بر تهذيب علامه است و شرح برادرش هم اكنون مشهور و مرجع تدريس و تدرّس اعلام مى باشد و بعضى از علما هم حاشيه اى بر آن نوشته اند و ممكن است اسم و تاريخ تأليف كه پيش از اين ذكر شد مربوط به شرح برادر شخص حاضر يعنى عميد الدّين بوده باشد (1).

جد اعلاى سيّد ضياء الدّين يعنى سيّد فخر الدّين على بن اعرج حسينى عبيدلى هم از علما بوده است و به طورى كه از كتابهاى انساب برمى آيد شجره اى هم دارد.

سيد احمد بن على بن حسين نسّابه حسنى شاگرد سيّد تاج الدّين بن معيه در ضمن صحبت از اعقاب حسين اصغر بن على بن حسين على بن ابى طالب عليه السّلام مى نويسد:نسل حسن بن جعفر حجه از ابو الحسن يحيى نسابه است و گفته مى شود وى نخستين كسى است كه كتابى به منظور نسب آل ابى طالب عليه السّلام گردآورى كرد.

نسل يحيى نسّابه از هفت تن فرزندان پسرى او مى باشد كه بعضى از آنها فرزندان زيادى

ص:291

داشتند و عده اى هم كم فرزند بودند و فرزندان او عبارتند از طاهر و على و ابو العباس عبد اللّه و ابو اسحاق ابراهيم و ابو الحسن محمد الاكبر عالم و احمد بن اعرج و ابو عبد اللّه جعفر.از ميان اين عده،تعداد فرزندان ابو عبد اللّه جعفر اندك است و از ايشان است صالح و قاسم و محمد و عبد اللّه كه فرزندان جعفرند و خود فرزند داشته اند و احمد اعرج فرزند يحيى نيز فرزندان كمى دارد.از ايشان است قاسم بن احمد يادشده كه فرزند داشته است و از فرزندان ابو الحسن محمد الاكبر بن يحيى ابو محمد حسن بن محمد است كه همان ديدانى نسابه است كه به ابن اخى طاهر معروف بوده و كتاب جدش يحيى بن حسن را روايت مى نموده و شيخ شرف عبيدلى نسابه از وى روايت نموده و فرزندى نداشته است.

و تعداد فرزندان ابو اسحاق ابراهيم بن يحيى نيز اندك بوده است.از ايشان است اسحاق بن محمد بن ابراهيم كه ذكرش رفت و فرزندان و برادرانى داشته است و فرزندان ابو العباس عبد اللّه بن يحيى در مدينه بوده اند و حد اكثر فرزندان او از نسل مسلم بن موسى بن عبد اللّه است كه ذكرش رفت و از فرزندان اوست نجم الدّين على كه نقيب مدينه است و فرزند حسن نقيب مدينه فرزند سلطان نقيب مدينه فرزند حسن بن عبد الملك بن ذؤيب بن عبد اللّه بن مسلم است كه ذكرش رفت و فرزندانى داشته است.از آن جمله ابو جعفر مسلم بن حبيب بن مسلم و او خود صاحب فرزندانى بوده از جمله محمد بن هلال بن غياث بن محمد نقيب مدينه فرزند حبيب بن مسلم يادشده كه او نيز فرزندانى داشته است.از ايشان است عبد المنعم بن هانى بن يحيى بن ابى طالب بن محمد بن هانى بن حبيب بن مسلم بن حبيب بن مسلم بن عباس بن عبد اللّه كه ذكرش رفت.

و اما على بن يحيى ششمين فرزند يحيى نسل او متصل به حسن بن محمد معمر ابن احمد زاير بن على است كه ذكرش رفت؛آنها گروهى بسيار بوده و در حاير شريف كربلاى معلى مقيم بوده اند.حسن بن محمد از دو فرزند پسر به نام ابو محمد ابراهيم و ابو الحسن على نوادگانى داشته است ليكن اعقاب ابو محمد ابراهيم اندكند و اما نوادگان ابو الحسن على كه از موجّهان حائر شريف بشمار بوده است به دستجات مختلف تقسيم شده اند.عدّه اى بنوعكه اند و از آنهاست يحيى بن على بن حمزة بن على يادشده و عدّه اى بنو علّون اند و از آنهاست على علّون بن فضائل بن حسن بن حسين بن ابو منصور

ص:292

نقيب حائر ابن على يادشده و جمعى بنو فوارس اند و او پسر على ياد شده است.از ايشان است معدّ بن على بن معدّ بن على زعاوى بن ناصر بن فوارس يادشده و او جدّ مادرى جامع اين كتاب على بن مهنّا بن عقبه است و عده اى بنو عيلان اند و او على بن فوارس بن ناصر بن فوارس ياد شده است و برخى بنو ثابت اند و او ابن الحسين بن محمد بن على بن ناصر بن فوارس ياد شده است و گروهى بنوالاعرج اند و او على بن سالم بن بركات بن محمد ابو الاعز بن ابى منصور حسن نقيب حائر ياد شده است.

از ايشان است شيخ ما عالم نسّابه شاعر اديب فخر الدّين على بن محمد بن على اعرج يادشده و دو فرزندش سيد جليل عالم زاهد مجد الدّين ابو الفوارس محمد و سيّد نسّابه فاضل جمال الدّين محمد فرزندش ابو الطيّب محمد بن احمد بود كه به سفرى رفت و خبرى از او در دست نيست و فرزندان سيد مجد الدّين ابو الفوارس محمد هفت تن بوده اند كه دو تن آنها از ام ولدى به دنيا آمده از يكى از ايشان چندين دختر داشت و ديگرى به سفرى رفت و از او خبرى نشد و پنج تن ديگر مادرشان دختر شيخ سديد الدّين يوسف على بن مطهر است

نقيب جليل جلال الدّين على پدر سيد نظام الدّين سليمان و پسرش نقيب مجد الدّين ابو طالب على و برادران و فرزندان او.

و سيد عميد الدّين ابو عبد اللّه عبد المطلب فاضل علامۀ محقق پيشواى سادات عراق پدر مولانا سيد علاّمه جمال الدّين ابو طالب محمد عميد سادات عراق و پيشواى ايشان و فرزندش مرتضاى جليل سعد الدّين محمد و برادران و فرزندانش و فاضل علاّمه ضياء الدّين عبد اللّه پدر استاد ما سيد عالم محقق فخر الدّين عبد الوهاب و فرزندش سيد فاضل محقق جلال الدّين مشهور به ياغى و فاضل علاّمه نظام الدّين عبد الحميد پدر سيد جليل غياث الدّين عبد الكريم پدر رضى الدّين حسين و شمس الدّين محمد و فرزندان و بستگان ايشان كثرهم اللّه تعالى.

و اما طاهر بن يحيى هفتمين فرزند او بوده و فرزندان او از امارت مدينۀ مشرفه برخوردار گرديده اند و خود او هم جلالت قدر داشته به طورى كه هريك از برادرزادگان او را به عنوان اخى طاهر مى شناخته اند.

از نسل طاهر شش فرزند پسر باقى ماند؛ابو على عبيد الله كه فرزندان وى امارت

ص:293

مدينه را به عهده داشتند و ابو محمد حسن و حسين و ابو جعفر محمد و ابو يوسف يعقوب و يحيى كه مبارك خوانده مى شده است.

اما تعداد اعقاب يحيى بن مبارك بن طاهر و نيز تعداد اعقاب ابو يوسف يعقوب بن طاهر اندك بوده است.

و اما ابو جعفر محمد بن طاهر نوادگانى داشته است كه از جملۀ آنها محمد بن بستام بن محيّا بن عيّاش بن ابى جعفر محمد است كه ذكرش رفت و برادرانش مسلم و هضام و سلطان و طاهر بنو بستام هريك نوادگانى داشتند.

و اما حسين بن طاهر از نه فرزند نوادگانى داشته است؛از ايشان است عبد اللّه ملقب به عرفه كه فرزندانش به عنوان عرفات خوانده مى شدند و گروهى از آنها در مدينه به سر مى بردند و بعضى هم در حله اقامت داشتند كه آنان بنو جلال بن محيا بن عبد اللّه بن محمد بن حسين بن ابراهيم بن على بن محمد بن عبد اللّه عرفه يادشده مى باشند.

از فرزندان حسين بن طاهر بنو شقايق است و او محمد بن عبد اللّه بن حسن بن سليمان بن حسن بن طاهر است كه از ديرزمان در رمله اقامت داشتند و طاهر بن حسن كه ذكرش رفت ممدوح ابو طيّب متنبى بوده و وى در ضمن چكامۀ بائيه او را چنين توصيف كرده است:

اذا علوى لم يكن مثل طاهر فما ذاك الا حجة للنواصب

هرگاه فردى علوى مانند طاهر وجود نمى داشت دليلى براى ناصبيها باقى نمى ماند ليكن فرزندى از او باقى نماند.

و نسل ابو على عبيد الله بن طاهر از سه فرزند ادامه پيدا كرد و آنان امير ابو احمد قاسم و ابو جعفر مسلّم كه نامش محمد بوده است و ابو الحسن ابراهيم از فرزندان ابراهيم بن عبيد الله بن طاهر كه در حلّه مى زيستند،حسن خريف بن على بن محمد بن سعيد بن عبد اللّه بن على بن عبيد الله بن مسلم بن ابراهيم يادشده و فرزندان اوست.

و اما ابو جعفر مسلم بن عبيد الله بن طاهر امير شرافتمندى بود كه به همگى خوبيها آراسته گرديده و در مصر مى زيست و فرزندانى اندك داشت از ايشان است حسن بن طاهر بن مسلم يادشده تا به آخر.

سپس در پايان معرفى از على الاصغر بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب

ص:294

عليه السّلام اظهار داشته فرزندش يعنى ابن اشرف بن محمد بن جعفر بن هبة اللّه بن على بن محمد بن على بن ابى طالب المخل كه ابو مظفر محمد باشد سراينده نسّابه و داراى خطى نيكو بوده است.شجره نامه اى را براى نقيب قطب الدّين محمدرسى شيرازى معروف به ابو زرعة تدوين كرده است كه من اشتباهات آشكار و سهوهاى ناپسندى در آن ديدم،از جمله آنچه را كه از مجدى عمرى نقل كرده است.

بارى سيد احمد در ادامۀ گفتارش اظهار مى دارد كه به گمان او سيد نظام الدّين عبد الحميد بن سيد مجد الدّين ابو الفوارس محمد بن اعرج حسينى عبيدلى بدون آنكه از او فرزندى باقى بماند درگذشته است و از اين راه كسى كه به خط او اعتماد داشته باشد به اشتباه خواهد افتاد و حال آنكه سيد نظام الدّين فرزندى داشته به نام سيد شرف الدّين عبد الرحمن و از او نسل وى به جا مانده است و در سال 776 هجرى كه من از عراق خارج شدم او در قيد حيات بود و سه فرزند پسر كه از آن جمله است سيد زاهد عالم نظام الدّين عبد الحميد كه فرزندى داشت و ضياء الدّين عبد اللّه كه هنوز زنده است از وى باقى مانده بود.

مؤلف گويد:شيخ على كركى هم در اجازه اى كه به شيخ على ميسى داده به اين سند اشاره كرده است.

يادآورى مى شود شيخ نعمة اللّه بن خاتون عاملى در اجازۀ خود كه به سيد بن شدقم مدنى اظهار داشته است شاذان بن جبرئيل از فقيه عبد اللّه بن عمر عمرى طرابلسى روايت مى كرده و خود او از قاضى عبد العزيز بن ابى كامل نحرير براج از قاضى ابو الفتح كراجكى روايت داشته است.

مؤلف گويد:عاملى در ذكر نسب قاضى عبد العزيز اشتباه كرده است و نسب قاضى عبد العزيز بن براج را با قاضى عبد العزيز بن ابى كامل طرابلسى خلط كرده است و ما اين گونه خلط را در شرح احوال اين دوعالم بيان كرده ايم.

از اربعين شهيد اول مشخص مى شود شاذان بن جبرئيل قمى از ابو محمد عبد اللّه بن عمر طرابلسى-شخص مورد بحث ما-از قاضى عبد العزيز بن ابى كامل طرابلسى از قاضى ابو الفتح كراجكى از شيخ مفيد روايت مى كرده است و اين سند قابل ملاحظه است و بايد به اربعين شهيد و امثال آن مراجعه كرد.

اربلى بشمار مى رود و اربلى روايت كتاب كشف الغمه خودش را به وى اجازت داده است.بعضى او را از فرزندان شهيد اول بشمار آورده اند (1).

مؤلف گويد:اين پندار به جهاتى نادرست است؛اولا،فرزندان شهيد سالها پس از او مى زيستند و على بن عيسى كه ابن مكى از او روايت مى كرده از شاگردان رضى الدّين على بن طاوس و امثال او بوده است.ثانيا،كشف الغمه در سال 687 ه.تأليف شده و فرزند شهيد نزديك به سال هشتصد هجرى زندگى مى كرده است.ثالثا،براى شهيد فرزندى بدين نام و نشان سراغ نداريم.

سيد تاج الدّين بن معيّه به سند خود او كه منتهى مى شود به ابن الرجى از سيد علاّمه مرتضى نقيب موصل كمال الدّين حيدر قدّس اللّه روحه به همان سندى كه مشهور است.

و شيخ حسين يادشده در اجازه اى كه بدان اشاره شد چنين مى نويسد:از آن جمله است كتاب نهج البلاغۀ سيد رضى؛اين كتاب را از آغاز تا انجام نزد پدرم قرائت كردم و پدرم به من اجازه داد تا از طريق او از شيخ سعيد علامه كمال الدّين ميثم بن على بحرانى به قرائتى كه پدرم بر او داشت از شيخ قاضى عبد اللّه بن محمود بن بلدجى از سيد كمال الدّين حيدر بن محمد بن زيد از استادش محمد بن على بن شهرآشوب سروى از منتهى بن ابى زيد از پدرش از سيد رضى مؤلف نهج البلاغة روايت نمايم.

مؤلف گويد:سيد حيدر كه در دو سند يادشده نام برده شده است مؤلف كتاب الغرر و الدرر است كه استاد استناد ايده اللّه تعالى در بحار از آن نقل مى كند و ما نسب او را آن چنان كه تحقيق كرده ايم در ضمن شرح حالش نوشته ايم.

در تاريخ عالم آرا آمده است ملا عبد اللّه در شوشتر متولد شده،در آغاز كار در شيراز به تحصيل علوم عقليه و نقليه پرداخته،سپس از آنجا به شهرهاى عربى مهاجرت كرده و به خدمت گروهى از فضلا و علماى جبل عامل رسيده و در اصول و احكام شرايع دينى و ارشاد طالبان هدايت به درجۀ كمال رسيده است.از آنجا به اردوى سلطان آمده و به صحبت وى رسيده و اجازه گرفته تا در مشهد مقدس رضوى افتخار مجاورت داشته باشد.در پى آن مدتى را در مجاورت آستان ملائك پاسبان حضرت رضا(ع)به سر برد و به تدريس طلاب و هدايت و ارشاد خلايق و ترويج شريعت عزّا و امر به معروف و نهى از منكر پرداخت و در بعضى از جمعه ها هم به اندرز مردم اشتغال مى ورزيد و خلق بسيارى گرد او اجتماع مى كردند و گروهى از بركت انفاس او به هدايت رسيدند و در نزد خرد و كلان معزّز و محترم بود و شاه عباس در اوايل سلطنت و در اوقات مجاورت در مشهد مقدس رضوى از اندرزها و پيشنهادهاى او استفاده مى كرد و همواره در پيشگاه او محترم بود تا سال 997 هجرى كه ازبكها بر مشهد مقدس استيلا يافتند و آن جناب را دستگير كرده همراه خود به ماوراءالنهر بردند.

ملا عبد اللّه در آنجا با علماى آن سامان همواره در مجالس مناظره و مباحثه شركت مى كرد و خود را از باب تقيه شافعى قلمداد مى كرد،ليكن تقيه سودى به حال او نداشت و سرانجام براثر تعصب نابجا و دژخيمانۀ حنفى مذهبان و غلوى كه در مرام بدفرجام خود داشتند جنابش را به وسيلۀ خنجر و الماس و سلاحهاى مشابه ديگر از پاى درآوردند.

آنان به اين هم اكتفا نكردند و جسد شريف او را در ميدان بخارا به آتش كشيدند.

مؤلف گويد:به گمان من آنچه را مؤلف عالم آرا در صدر اين ترجمه مرقوم داشته است با احوال ملا عبد اللّه شوشترى كه پيش از اين گذشت مشتبه شده باشد،زيرا شهادت مولاناى شهيد پيش از زمانى بوده كه به مجلس صحبت شاه عباس صفوى برسد و بنابراين چگونه مى توانسته است شاه را اندرز دهد.

ميرزا بيك منشى گنابادى كه معاصر با شاه عباس كبير صفوى بوده در تاريخ روضۀ صفويه چنين مى نويسد:عبد اللّه خان پادشاه ازبك كه در بخارا پادشاهى مى كرد فرزندش عبد المؤمن خان حاكم بلخ را پس از اندك زمانى از آمدن عبد اللّه خان به هرات آن هم بنا

ص:299

بر درخواست على قلى خان پادشاه يا حاكم هرات به هرات به دنبال جنگى كه با مرشد قلى خان داشت و غلبه مرشد قلى خان بر او و شاه عباس هرات را از دست او بيرون آورد به مشهد رضا عليه السّلام فرستاد تا شهرهاى خراسان را از تحت نفوذ اميران دولت شاه عباس بيرون آورد.

هنگامى كه عبد المؤمن خان عازم مشهد مقدس رضوى شد آن شهر را بزور تحت اختيار درآورد و مردم آنجا را قتل عام نمود و در صفۀ امير عليشير قرار گرفت و دستور داد در حرم مطهر را شكستند و مردمى را كه در آن روضۀ مباركه متحصن شده بودند از پاى درآورند و مولاى جليل خاتم مجتهدان ملا عبد اللّه شوشترى را كه در حوالى روضۀ مباركه متحصن بود دستگير كرده نزد عبد المؤمن خان برده و گفتند اين شخص رئيس رافضيهاست.خان يادشده جناب او را امان داده و از كشتنش صرف نظر كرده و او را به بخارا نزد پدرش عبد اللّه خان گسيل داشت.

ملا عبد اللّه پس از ورود به بخارا با علماى آن سرزمين دربارۀ حقيقت مذهب به گفتگو برخاست و علماى آنجا از معارضه و مجادله با او عاجز گرديدند و به عبد اللّه خان گفتند بديهى است كه شما شك و شبهه اى در درستى مذهب خود نداريد؛اكنون چه باعث شده كه با اين مرد به مناظره نشينيم و با وى به گفتگو بپردازيم و ما چاره اى نداريم جز اينكه مخالف مذهب خود را از پاى درآوريم و از مباحثۀ با او اجتناب كنيم تا مبادا اختلافى در ميان عوام به وجود آيد.براثر اين پيشنهاد بود كه به فرمان خان بى ايمان به وسيلۀ كارد و خنجر و يا سلاحى مشابه آنها از پاى درآمد.

پس از اين اظهار داشته است به روايت ديگر ملا عبد اللّه به خودى خود از معارضه و مباحثه با حنفيها خوددارى كرد و خود را از باب تقيه شافعى قلمداد كرد ليكن علماى بخارا اين انتساب را نپذيرفتند و اظهار داشتند اين سخن را از بيم جان به زبان مى آورد و الا او رافضى است.به همين مناسبت او را كشتند و پس از آن جسدش را به آتش كشيدند و تعصب خود را نسبت به آن بزرگوار به سرحد كمال رسانيدند و برخلاف نصّ رسول اكرم(ص)كه فرموده است لا يعذّب بالنار الا ربّ النار جز پروردگار آتش ديگرى نمى تواند مردم را به شكنجۀ آتش گرفتار سازد چنان جنايتى را برادران مسلمان نسبت به

ص:300

برادر خود روا داشتند؛اللهم انتقم ممن يكون كذا و يفعل كذا و من يدعو الناس الى كذا.

مى نويسد پيش از اين گذشت مرتضى قلى خان حاكم مشهد مقدس رضوى ملا عبد اللّه را به خدمت شاه عباس گسيل داشت تا مصالحه اى برقرار سازد و سلطان محمد خدابنده را همچنان بر اريكۀ سلطنت باقى بگذارد و اين فرستاده جواب نامه هاى خوانين را به همراه برد هرچند اين سفارت سودى نداشت و مخالفان را از قصدى كه داشتند منصرف نگردانيد و همان هنگام بود كه على قلى خان شاملو همراه با گروهى از خوانين هرات قيام كرد و از مردم مى خواست كه شاه عباس را به سلطنت برگزينند و پدرش سلطان محمد را از سلطنت خلع كنند و به همين مناسبت نامه اى به مرتضى قلى خان فرستاد تا براى به سلطنت رسيدن شاه عباس از او قول مساعد بگيرد و پدرش را از سلطنت معزول بداند.

مؤلف گويد:شواهد پيداست كه مراد از ملا عبد اللّه كه به سفارت برگمارده شد همان مولى عبد اللّه خراسانى مقتول كه معروف به شهيد مى باشد و مؤيد آن عبارت علماى ماوراءالنهر است مى باشد.

حقيقت آن است كه از آنجا كه ملا عبد اللّه اصلا از مردم شوشتر بوده و در مشهد مقدس رضوى مى زيسته گاهى چنان اتفاق افتاده كه ملا عبد اللّه شوشترى شهيد غير از ملا عبد اللّه خراسانى شهيد بوده باشد.

و از اجازه اى كه شيخ محمد تقى بن مظفر قزوينى به شيخ شمس الدّين محمد خليفة بن دجله جزائرى داده و ما هم در ضمن معرفى شيخ شمس الدّين آن را يادآور خواهيم شد وى از شيخ محمد تقى يادشده از شيخ نظام الدّين ابو الفتح عامر بن فياض جزائرى مشهدى از ملا عبد اللّه-شخص مورد بحث ما-از شيخ ابراهيم بن شيخ نور الدّين على بن عبد العالى ميسى روايت مى كرده است و شيخ محمد تقى در آن اجازه ملا عبد اللّه را اين چنين توصيف نموده است:المولى الفاضل المجتهد الناسك الشهيد السعيد مولانا عبد اللّه بن مولانا محمود التسترى الشهيد ببخارا قدّس اللّه روحه.

در محل ديگر از اجازۀ ديگرى كه صادر نموده است از وى اين گونه تعريف كرده است:المولى الامام الكامل صدر الشهداء شهاب الملة و الدّين مولانا عبد اللّه التسترى

ص:301

الشهيد ببخارا.

در يكى از منابع و به طورى كه از پايان نامۀ علماى ماوراءالنهر به اهالى مشهد مقدس رضوى و از قاضى نور اللّه در مجالس المؤمنين و اسكندر بيك منشى در تاريخ عالم آرا استنباط مى شود ملا عبد اللّه در روزگار خودش بزرگ علما و رئيس ايشان در مشهد مقدس بوده است.

ملا عبد اللّه در مشهد رضوى كتابى در اثبات امامت و بيان بطلان مذاهب عامه تأليف نمود و آن را براى علماى ماوراءالنهر كه از درباريان پادشاهان ازبك بودند ارسال داشت.پس از تأليف اين كتاب بود كه ملا محمد مشكك رستمدارى كه از علماى ما بشمار مى آيد در ضمن نامۀ مفصلى كه به زبان پارسى مرقوم داشته است در اين باب مطالبى را ذكر نموده و ما آن نامه را در ضمن احوال او متذكر شده ايم؛علماى ماوراءالنهر به او پاسخ داده و اين مكاتبه در همان سالى كه عبد المؤمن خان ازبك،مشهد رضوى عليه السّلام را محاصره كرده و بر آنجا و برخى ديگر از شهرهاى خراسان استيلا يافته بود صورت گرفته است.

سرانجام ملا عبد اللّه زمانى به آنجا رسيد كه عبد المؤمن خان ازبك بر مشهد مقدس دست يافت و وارد آن شهر گرديد ملا عبد اللّه را دستگير كرده و او را به بخارا برده و چنانچه نوشتيم او را در بخارا شهيد كردند.

برخى پنداشته ملا عبد اللّه از شاگردان ملا محمد مشكك رستمدارى ياد شده است و اين مطلب براى من مسلّم نمى باشد بلكه گمان من آن است كه ملا محمد شاگرد او مى باشد.

بايد گفت شيخ معاصر در امل الآمل عنوان ويژه اى را به او اختصاص نداده است بلكه در ضمن ذكر احوال سيد كمال الدّين حيدر بن محمد بن زيد حسينى مى نويسد خود من در كتاب امالى شيخ طوسى كه به خط مولانا عبد اللّه شوشترى شهيد بود چنين ديدم تا به آخر.

و از ظاهر آنچه وى اظهار داشته است استنباط مى شود مراد وى از ملا عبد اللّه يادشده شخص مورد بحث ما بوده باشد و پيش از اين در شرح احوال ملا عبد اللّه شوشترى علت آن را ذكر كرده ايم.

يادآورى مى شود ملا عبد اللّه كه در آغاز اين مدخل از او ياد شد و ملا عبد اللّه

ص:302

خراسانى شهيد و ملا عبد اللّه شهيد و ملا عبد اللّه شوشترى شهيد و ملا عبد اللّه شهيد مشهدى و امثال اين ها از تعبيرهاى ديگر همگى به شخص واحدى مربوط مى شود هرچند با توجه به تعبيرهاى مذكور احتمال تناقض وجود دارد.

قابل توجه است كه شيخ حسين بن عبد الصمد پدر شيخ بهائى شهداى اعلام را بدين ترتيب ياد كرده است شهيد اول شيخ محمد بن مكى عاملى و شهيد ثانى شيخ على بن عبد العالى كركى شارح قواعد و شهيد ثالث شيخ زين الدّين(مؤلف شرح لمعه)كه به شهيد ثانى معروف است.بنابراين ملا عبد اللّه خراسانى يعنى شخص مورد بحث ما شهيد رابع و قاضى نور اللّه شوشترى شهيد خامس خواهد بود درعين حال براى من ثابت نشده است كه شيخ على كركى از شهدا بوده باشد بلكه از قراين ظاهر به دست مى آيد كه وى به مرگ طبيعى دار فانى را وداع گفته است (1).

نيشابورى مشهور مى باشد و شيخ منتجب الدّين با دو واسطه از وى روايت مى كرده است.

از بعضى از حكايات منقوله در آخر اربعين منتجب الدّين استفاده مى شود كه وى از ابو محمد جعفر بن احمد از احمد بن عمران از عبد اللّه بن جعفر نحوى از حارث بن محمد تميمى از على بن محمد روايت مى كرده كه دختر ابو الاسود دئلى را ديدم حكايتش طولانى است.

ليكن منتجب الدّين در فهرست از وى نام نبرده است و من هم در كتابهاى رجال به نام و نشان او دست نيافتم.

ممكن است گفته شود اين گونه نسب كه براى سيد ابو الفتح آورده شده همراه با اختصار بوده است و در غير اين صورت با روزگار طولانى كه از زمان او تا حضرت رضا عليه السّلام سپرى شده چگونه ممكن است با دو واسطه از فرزندان حضرت رضا عليه السّلام بوده باشد.

مطهر رسول اكرم(ص)را داشت.

مؤلف گويد:شيخ معاصر بدون دليل نام اين شخص را پس از اسم عبد الوهاب آورده است.

اصفهان ديده ام و خط متوسطى داشته است و بر آن نسخه اجازه اى از پدرش كه به سيد حسن شدقم مدنى داده است مرقوم گرديده و همين نسخه را سيد حسن بر پدر او شيخ نعمة اللّه يادشده قرائت كرده است.

يادآورى مى شود كه شيخ عبد اللطيف و پدر و جدش از علماى مشهور بوده اند.

يكى از شاگردان شيخ على كركى كه در رساله اى به منظور ذكر اسامى مشايخ اصحاب ما تدوين كرده است مى نويسد شيخ بزرگوار دانشمند ملقب به حسكانى مؤلف كتاب التنزيل و امثال آن مى باشد.

ابن طاوس در اقبال مى نويسد:وى از علماى عامه بوده است.

مؤلف گويد:بخشى از احوال او را در باب القاب ذكر كرده ايم (1).

ابن شهرآشوب در معالم العلماء (2)مى نويسد:حاكم ابو القاسم عبيد اللّه بن عبد اللّه حسكانى كتاب شواهد التنزيل لقواعد التفضيل كه كتاب خوبى است و خصائص على بن ابى طالب عليه السّلام فى القرآن و مسئلۀ فى تصحيح ردّ الشمس و ترغيم انف النواصب الشمس از آثار اوست.

مؤلف گويد:كتاب شواهد التنزيل او كه كتاب ارزنده اى است همگى آن در بحار استاد استناد آمده است و هم اكنون هم خود آن كتاب در اصفهان نزد استاد و در كتابخانۀ مولى بهاء الدّين محمد معروف به فاضل هندى موجود مى باشد.

و حسكانى به فتح حاء بى نقطه و سكون سين بى نقطه و فتح كاف و بعد از آن الف و پس از آن همزه،«حسكاء»و يا پس از آن نون،«حسكان»منسوب به حسكان است كه معرب آن حسن كامى باشد.

نام پدر شخصيت حاضر مى باشد و اين كلمه با پاى منقوط مفتوحه و الف و دال ساكن بى نقطه و شين منقوط مفتوحه و الف ساكن و در آخر آن هاء است و هرگاه اين كلمه را به عربى برگردانند پا مبدل به با و دال آن مكسور خواهد بود.

و ممكن است جوزى به ضم جيم و سكون واو و زاى منقوط منسوب باشد به فرحة الجوزة كه ابن جورى عالم سنّى نامى منسوب بدانجا مى باشد هرچند مشهور بدان محل را به فتح جيم ضبط كرده اند (1).

اين شرح حال پدر و فرزندش سيد جلال الدّين محمد و برادرزاده اش سيد رضى الدّين حسن بن سيد ضياء الدّين خواهد آمد.

يكى از شاگردان شيخ على كركى در رساله اسامى مشايخ مى نويسد:از ايشان است شيخ عميدى خواهرزادۀ علامۀ حلّى و سند او به دايى اش شيخ جمال الدّين ابن مطهّر به شيخ فاضل نجم الدّين ابو القاسم جعفر بن سعيد منتهى مى گردد و كتاب الفين بين الصدق و المين از آثار اوست.در اين كتاب هزار دليل براى اثبات امامت امير المؤمنين على بن ابى طالب عليه السّلام و هزار دليل ديگر براى ابطال شبهه هاى مخالفان آورده است و در سال 720 هجرى درگذشته است (1).

مؤلف گويد:كلام وى خالى از نظر نخواهد بود زيرا الفين از آثار دايى اش علامۀ حلّى است نه از تأليفات خود او و انتساب كتاب الفين به وى نادرست است و ممكن است انتساب مزبور تتمه اى از ترجمۀ علامه باشد و يا سقطى در كلام واقع شده باشد و اشتباه از سوى ناسخ به وقوع پيوسته باشد.

يادآورى مى شود گروهى از اعلام از وى روايت مى كرده اند و بطورى كه از اجازات استنباط مى شود سيد حسن بن ايوب از وى روايت داشته است.

بايد گفت سيد عميد الدّين غير از عميد الرؤساست كه سيد داماد و عده اى ديگر از شارحانى كه صحيفۀ كامله را به پارسى شرح كرده اند اظهار داشته اند عميد الرؤسا همان كسى است كه در آغاز صحيفه مى گويد«حدثنا».براى اثبات اين امر چند دليل وجود دارد:نخست آنكه درجۀ عميد الرؤسا مقدم بر سيد عميدى بوده چرا كه عميد الرؤسا شاگرد سيد فخار بن معدّ موسوى است و سيد فخار با درجاتى چند مقدم بر سيد عميد الدّين خواهرزادۀ علامۀ حلى بوده است.دوّم آنكه به طورى كه مشاهده مى شود لقب اين دو تن متفاوت است يكى عميد الرؤساست و ديگرى عميد الدّين.سوم آنكه اسم عميد الرؤسا هبة اللّه بن حامد بن احمد بن ايوب بن على بن ايوب لغوى مشهور و مؤلف

ص:309

القول فى المسائل و مؤلف كتابى است در معناى كعب.

بارى شهيد ثانى در اجازۀ خود به شيخ حسين بن عبد الصمد آورده است:السيد الجليل الطاهر ذو المجدين المرتضى عميد الدّين عبد المطلب بن سيد مجد الدّين ابى الفوارس محمد بن على اعرج حسينى عبيدلى.

ممكن است عبيدلى منسوب به عبيد اللّه باشد.

شيخ معاصر در امل الآمل (1)مى نويسد:سيد عميد الدّين عبد المطلب بن محمد بن على بن اعرج حسينى دانشمندى است از مشايخ شهيد اول.شهيد در اجازۀ خود به اين نجده ضمن معرفى او مى نويسد:مولاى سعيد امام مرتضى علم الهدى پيشواى اهل بيت در روزگارش عميد الحق و الدّين و سپس مى گويد شهيد به وسيلۀ عميد الدّين از علامه روايت مى كند.از آثار او شرح تهذيب الاصول و امثال آن است و ابن معيه به مناسبت روايتى كه از او داشته است او را چنين معرفى كرده است:درّة الفخر و فريدة الدهر مولانا الامام الربانى و پس از مبالغه در توصيف او اظهار داشته وى خواهرزادۀ علامۀ حلّى است.

مؤلف گويد:از شيخ معاصر در شگفتم كه چرا در اينجا و در شرح حال سيد ضياء الدّين تصريح نكرده است كه سيد عميد الدّين برادر سيد ضياء الدّين است و هم اظهار نداشته است سيد ضياء الدّين همانند سيد عميد الدّين خواهرزادۀ علامۀ حلّى است با آنكه در اينجا مرقوم داشته است سيد عميد الدّين خواهرزادۀ علاّمۀ حلّى است بلكه همين شگفتى را از شهيد و ابن معيه دارم كه چرا به سيادت عميد الدّين تصريح نكرده اند.

از آثار سيد عميد الدّين رسالۀ مختصرى است در مناسخات ميراث كه در سال 721 هجرى در بغداد تأليف كرده است.و با تأليف آن مسألۀ مناسخات را كه خواجه نصير طوسى در رسالۀ فرائض آورده تكميل نموده است و دايى اش علامۀ حلّى بر پشت آن رساله نوشته است:«احسنت ايها الولد العزيز... (2)»

و شيخ احمد بن حداد شاگرد علامه چكامه اى در ستايش از آن سروده است (3).اول

ص:310

آن اين است:«أنور زهر بدى فى روض بستان»و در آخر آن مرقوم داشته است:«و كتب مملوكه حقا احمد بن الحدّاد الحلّى»و تاريخ آن سال 721 هجرى است.

مؤلف گويد:ممكن است شرح تهذيب سيد عميد الدّين موسوم به غنية اللبيب فى شرح التهذيب بوده باشد كه سال 740 هجرى در جوار مقدس حضرت مولى على عليه السّلام بنا به احتمالى كه در شرح احوال برادرش ياد كرديم تأليف كرده است (1).

يكى از فضلا حاشيه اى بر شرح سيد عميد الدّين نگاشته است.

شرح مشهورى از آثار سيد عميد الدّين-بر قواعد الاحكام دايى اش علامۀ حلّى در فقه-وجود دارد كه مشتمل است بر مشكلات قواعد و ترددات و امثال اين ها كه پيش از اين هم بدان اشاره شد.

در شگفتم كه اين شرح مشهور را شيخ معاصر به نام آن تصريح نكرده است و اين شرح به نام كنز الفوائد فى حل مشكلات القواعد ناميده شده است و سيد عميد اين شرح را در برابر شرح دايى زاده اش شيخ فخر الدّين فرزند علامه كه بر مشكلات قواعد و ترددات آن تأليف نموده تدوين كرده است و در اثناى شرح هريك به ديگرى ايراد مى نمايند.

سيد عميد اين شرح را پس از وفات علاّمه و براى فرزندش سيد ابو طالب محمد تأليف نموده و فخر الدّين شرحش را در روزگار پدرش علامه تدوين كرده است.

و از آثار اين سيد،شرحى است بر شرح ياقوت ابن نوبخت كه علامه شرحى بر آن نوشته است و در فن كلام بوده است سيد اين شرح را كه بر شرح علامه بوده در روزگار حيات وى تدوين نموده است و نسخه اى بسيار كهن از آن در اختيار ما مى باشد و اين شرح در روزگار خود سيد استنساخ شده است و از يكى از موثقان اهل بحرين شنيدم كه

ص:311

نسخه اى از شرح شرح نيز در نزد او بوده و در همين اوقات كه عربها به غارتگرى بحرين پرداختند آن نسخه مفقود شده است.و به طورى كه به خاطر دارم سيد عميد شرحى بر مبادى الاصول علامۀ حلّى(دايى شارح)تدوين كرده است (1).

استاد استناد ايده اللّه تعالى در آغاز بحار (2)مى نويسد:كتاب كنز الفوائد فى حل مشكلات القواعد و كتاب تبصرة الطالبين فى شرح نهج المسترشدين و امثال اين ها از آثار سيد جليل عميد الدّين عبد المطلب است.سپس مرقوم داشته سيد عميد الدّين از مشاهير دانشوران است و ارباب اجازات از او به خوبى سپاسگزارى نموده اند و كتابهاى او معمول و در نزد ارباب علم و معرفت معروف است ليكن ما كمتر بدانها مراجعه مى كنيم.

مؤلف گويد:در يكى از مواضع به نقل از خط شهيد آمده است كه وى فرموده است شيخ ما عميد الدّين عبد المطلب بن اعرج حسينى روز دوشنبه دهم شعبان سال 754 هجرى درگذشته است (3).

يادآورى مى شود سيد عميد الدّين از عدۀ معدودى از قبيل پدرش مجد الدّين محمد و جدش سيد فخر الدّين على مذكور و دايى اش علامۀ حلّى و ديگران روايت مى كرده و شهيد اول در اربعين خود و ديگران به سند او اشاره كرده اند.

و شيخ شهيد در اجازۀ خود به ابن خازن حائرى در مدح اين سيد و پسردايى اش شيخ فخر الدّين فرزند علاّمه حلّى آورده است:از آن جمله است مصنفات شيخى الامامين الافضلين الاكملين المجتهدين منتهى افاضل المذهب فى زمانهما السيّد المرتضى عميد الدّين و الشيخ الاعظم فخر الدّين بن الامام الاعظم الحجة افضل المجتهدين جمال الدّين ابى منصور الحسن بن الامام تا به آخر وى در اين ستايش به مقام

ص:312

پيشوايى و فضيلت و كمال و اجتهاد هر دو تن اقرار كرده و آنها را بزرگ فضلاى مذهب شيعه در روزگار خودشان معرفى كرده است.

يادآورى مى شود سيد عميد الدّين شخصيت حاضر از جمعى از اعلام روايت مى كرده است و جمع زيادى هم از او روايت داشته اند از آن جمله است شهيد اول، به طورى كه اين مطلب از تأليفات او و همچنين از اجازاتى كه براى ديگران صادر كرده است بويژه كتاب اربعين خود استفاده مى شود وى در آغاز اين كتاب در ضمن بيان ارزش جمع آورى چهل حديث مى نويسد:از آن جمله است آنچه را به من خبر داد استاد امام سعادتمند مرتضى علامۀ محقق فقيه اهل بيت عليهم السّلام عميد الملة و الدّين ابو عبد اللّه عبد المطلب بن مولاى سيد فقيه مجد الدّين ابو الفوارس محمد بن مولى سيد علامه نسّابه فخر الدّين على اعرج حسينى قدّس اللّه روحه و اين اجازه در آن هنگام بوده كه وى افتخار مجاورت حائر شريف حضرت سيد الشهداء عليه السّلام را داشته و تاريخ آن 19 رمضان سال 751 هجرى به حق روايتى كه از دايى علامه اش داشته است.

به طورى كه از اجازۀ صهيونى به شيخ على ميسى برمى آيد سيد بن نجم الدّين نيز از سيد عميد الدّين اجازه داشته است و نيز از اجازۀ شيخ نعمة اللّه بن خاتون عاملى به سيد شدقم مدنى چنين استنباط مى شود كه شيخ عبد الحميد نيلى و سيد اديب حسن بن ايوب مشهور به ابن نجم اطراوى عاملى از سيد عميد الدّين اجازه داشته اند و از اجازۀ مولى حاج حسين نيشابورى به ملا نوروز على تبريزى چنين استنباط مى شود كه حسن بن ايوب از سيد عميد الدّين اجازۀ روايتى داشته است و به گمانم حسن بن ايوب همان سيد بن نجم باشد كه پيش از اين نامش ذكر گرديد.

بازهم شهيد در اربعين خود گويد:خبر داد ما را شيخ امام مرتضى ابو عبد الله عميد الدّين در ماههاى سال 751 هجرى در مشهد مقدس حائرى گفت خبر داد به ما شيخ امام علامه جمال الدّين حسن بن مطهر و پدرم بحق روايتى كه هر دوى آنها از شيخ فقيه نجيب الدّين يحيى بن سعيد داشتند،گفت خبر داد به ما شيخ محيى الدّين محمد، گفت خبر داد به ما شاذان،گفت خبر داد به ما دو شيخ ما ابو محمد عبد اللّه بن عبد الواحد و ابو محمد عبد اللّه بن عمر طرابلسى و هر دو اظهار داشتند خبر داد به ما قاضى

ص:313

عبد العزيز بن ابى كامل طرابلسى و سيد محيى الدّين گفته است خبر داد به ما شيخ شريف فقيه عز الدّين ابو الحارث محمد بن ابى الحسين حسنى از شيخ فقيه قطب الدّين راوندى از ابو جعفر حلّى و هر دو تن از شيخ امام علامه ابو الفتح محمد بن على بن عثمان كراجكى گفت خبر داد به ما شيخ ابو عبد اللّه مفيد تا به آخر...

و نيز در اربعين خود گفته است:خبر داد به من شيخ امام سيد مرتضى عميد الدّين گفت خبر داد به ما پدرم از مفيد الدّين محمد بن جهيم گفت خبر داد به ما شمس الدّين فخار از ابن عبد الحميد بن تقى از ابو الرضا فضل اللّه بن على راوندى علوى حسنى از ذو الفقار علوى از شيخ ابو الحسين احمد بن على بن احمد بن عباس نجاشى از شيخ ابو الفرج محمد بن يعقوب بن اسحاق بن ابو قره قنّانى كاتب گفت حديث كرد مرا محمد بن جعفر بن حسين مخزومى،گفت حديث كرد مرا محمد بن محمد بن حسين هارون ابو جعفر كمندى تا به آخر...

ملا نظام الدّين قرشى شاگرد شيخ بهائى در نظام الاقوال مى نويسد:عبد المطلب بن محمد بن على اعرج حسينى عميد الدّين،خواهرزادۀ علامه قدّس سرّه از مشايخ اماميۀ ما قدس ارواحهم مى باشد؛عميد الدّين سيدى فاضل و خوش گفتار بود شرح تهذيب الوصول الى علم الاصول دايى اش علامه و حاشيۀ قواعد و امثال اين ها از آثار او مى باشد.

عميد الدّين روز دوشنبه دهم شعبان سال 754 هجرى وفات يافته است و از دايى علامه اش جمال الدّين روايت مى كرده و حسن بن ايوب از او روايت داشته.

از امور شگفت آور كه در اجازۀ شيخ نعمة اللّه مذكور آمده آن است كه سيد عميد الدّين شخصيت حاضر نوادۀ علامۀ حلّى است با آنكه وى به طور قطعى خواهرزادۀ علامه است و علامه دايى او مى باشد آرى عميد الدّين نوادۀ پدر علامه است كه يوسف بن مطهر بوده باشد.

و از اجازۀ شيخ ابراهيم قطيفى به امير معزّ الدّين محمد بن امير تقى الدّين محمد اصفهانى برمى آيد كه شيخ على بن هلال جزائرى از كسى كه به وى اعتماد داشته است از سيد عبد المطلب،شخصيت حاضر روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:اين نظريه قابل تأمل است چرا كه اگر على بن هلال با يك واسطه از

ص:314

سيد عميد الدّين روايت نمايد تعجبى ندارد.از كلام يكى از شاگردان شهيد چنين استنباط مى شود كه نام و لقب عميد الدّين چنين ذكر شده است:سيد عميد الدّين عبد الحميد بن اعرج حسينى و در ستايش از او و برادرش سيد ضياء الدّين مى نويسد امامين فاضلين عالمين زاهدين عابدين مجتهدين كه شهرتشان ما را از توصيف آنها بى نياز مى سازد شيخ امام ذو الرئاستين سيد شريف عميد الدّين عبد الحميد و ضياء الدّين عبد اللّه بن اعرج حسينى و اين هر دو برادر از دايى شان جمال الدّين علامه ابن مطهر و از محضر فرزندش شيخ فخر الدّين ابو طالب محمد بن مطهر كسب فيض كرده اند.

و باز در جاى ديگر مى گويد:سيد عميد الدّين و برادرش سيد ضياء الدّين عبد اللّه مراتب علمى را از دايى شان علامه و از فرزند او فخر الدّين فراگرفته اند و شهيد اول مراتب علمى را از اين دو برادر بزرگوار فراگرفته و از شيخ فخر الدّين استفاده ننموده است.

مؤلف گويد:اظهارنظر شاگرد شهيد از سه جهت باطل است.1-اسم سيد عميد الدّين عبد المطلب است نه عبد الحميد 2-اين دو برادر از شاگردان فخر الدّين فرزند علاّمه نبوده اند 3-شهيد از شاگردان فخر الدّين بوده است نه اينكه تنها مراتب علمى را از آن دو برادر فراگرفته باشد.

و بطورى كه از يكى از سندهاى اربعين شهيد استفاده مى شود گاهى اتفاق افتاده سيد عميد الدّين از جدّش امام نسّابه فخر الدّين ابو الحسن على بن اعرج حسينى از سيّد امام نسّابه جلال الدّين ابو القاسم عبد الحميد بن فخار از پدرش از سيّد نسّابه جلال الدّين عبد الحميد بن تقى از فضل اللّه راوندى روايت مى كرده است.

وى ياد كرده و گويد شيخ عبد المحسن يكى از فضلايى بود كه بخوبى از عهدۀ سرايندگى برمى آمد و در اشعارش الفاظى تازه و معانى پسنديده به كار مى برد و از افراد نيكومقدار شام بود و ديوان شعرى دارد كه اشعار نغزى در آن به يادگار گذاشته است از آن جمله:

أ ترى بثأر أم بدين علقت محاسنها بعينى

فى لحظها و قوامها ما فى المهند و الردينى

و بوجهها ماء الشبا ب خليط نار الوجنتين

بكرت على و قالت اخ تر خصلة من خصلتين

اما الفراق أو الصدو د فليس عندى غير ذين

فأجبتها و مدامعى تنهّل فوق الوجنتين

لا تفعلى ان حان ص دك او فراقك حان حينى

خوبيهاى او كه با چشم من دلبستگى پيدا كرده است آيا از آن نظر است كه خونبهاى قتل مرا كه در فراق او از پاى درآمده ام مى ديد يا خواسته است بدين وسيله دين خود را بپردازد.در پلكان چشم او و در اندام او همان چيزى مشاهده مى شود كه در نيزۀ هندى و ردينى (1)به چشم مى خورد در رخسار او آبى است كه با آتش دو گونه اش درهم آميخته گرديده است بامدادى با من ملاقات كرد و پيشنهاد نمود يكى از اين دو كار را اختيار بنما يا در آتش مفارقت از من بسوز و يا به طور كلى از من اعراض كن و جز اين دو كار پيشنهاد ديگرى ندارم در هنگامى كه مى گريستم و اشك چشمم بر گونه هايم جارى مى شد پاسخ او را دادم و گفتم چنين مكن كه آرزومندم آن هنگام فرانرسد كه از تو اعراض كنم كه اعراض از تو هم زمان با مرگ من است.

از اشعار اوست:

و أخ مسّه نزولى بقرح مثل ما مسّنى من الجوع قرح

بت ضيفا له كما حكم الده ر و فى حكمه على الحرّ قرح

ص:316

فابتدأ نى يقول و هو من السك رة و الهم طافح ليس يصحو

لم تغربت قلت قال رسول اللّه و القول منه نصح و نجح

سافروا تغنموا فقال و قد قا ل تمام الحديث صوموا تصحوا

چه بسا برادرى كه هرگاه به خانۀ او وارد مى شوم احساس ناراحتى مى كند آن چنان كه من از گرسنگى دچار ناراحتى مى شوم به حكم جبر زمانه و به عنوان ميهمانى بر او وارد مى شوم و از ورودم بر او همان احساس ناراحتى و دردمندى كه به يك انسان آزاد دست مى دهد،در من ايجاد مى شود.از آنجا كه از زيادى ثروتمندى مست لا يعقل گرديده است خطاب به من مى گويد چرا به سفر مى روى مى گويم رسول خدا دستور داده است و سخن آن حضرت اندرز است و فرموده است مسافرت كنيد تا غنيمتى نصيب شما بشود.او در پاسخ من مى گفت حديث را با اين جمله به پايان رسانيده است روزه بگيريد تا سالم بمانيد (1).

از اشعار اوست:

عندى حدائق شكر غرس نعمتكم قد مسّها عطش فليسق من غرسا

تداركوها و فى اغصانها رمق فلن يعود اخضرار العودان يبسا

باغهاى سپاسگزارى چندى در اختيار من است كه نعمتهاى شما در آنجا كاشته شده است؛اينك از تشنگى بى تاب گرديده اند و چه كار بسيار بجايى است اگر آن كس كه درختهاى آن را كاشته است به آبيارى آنها اقدام نمايد؛آرى تا رمقى در شاخه هاى آنها باقى است آنها را دريابيد،زيرا چوبى كه خشك شد ديگر باز سبز و شاداب نخواهد گرديد.

ص:317

و از اشعار اوست:

عجبا لى و قد مررت على قب رك كيف اهتديت قصد الطريق

اترانى نسيت عهدك يوما صدقوا ما لميت من صديق

آنگاه كه به قبر تو رسيدم با خود انديشيدم كه چگونه در ميان اين همه قبرها كنار قبر تو رسيدم،ممكن است بگويى اين تعجب از آن است كه پيمان دوستى را از خاطر برده اى و به اين نتيجه مى رسيم كه گفته اند مرده دوستى ندارد.

تا بدينجا آنچه لازم بود از تاريخ ابن خلكان نقل كرديم و اشعار ديگرى هم از وى نقل كرده است و از آثار او اشعار زير را ديده ام.

بالذى الهم تع ذيبى ثناياك العذابا

بالذى البس خ ديك من الورد نقابا

بالذى صوّر بالآ س على الورد حجابا

بالذى صيّر حظّى م نك هجرا و اجتنابا

ما الذى قالته عي ناك لقلبى فاجابا

سوگند به آن كسى كه به دندانهاى تو الهام كرد تا مرا شكنجه بدهند.سوگند به آن كسى كه به گل دستور داد تا گونه هاى ترا بپوشانند و رنگ سرخى به آنها ارزانى بخشد؛ سوگند به آن كسى كه گل آس را پردۀ گل سرخ قرار داد؛سوگند به آن كسى كه هجران و دورى تو را نصيب من ساخت،آنچه را كه ديدگان تو به دل من گفت غير از آن سخنى بوده است كه دل من در پاسخ اظهارات تو ايراد كرده است.

مؤلف گويد:تا بدينجا آنچه را از امل الآمل ذكر كرديم به اتمام رسيد و پس از اين مطالبى را ذيل اقوال ذكر نموده است كه در نسخۀ حاضر موجود نمى باشد (1).

ص:318

يحيى(ع)را با اره بريدند و شيخ ناصر اوالى بحرانى در ضمن چكامه اى در سوك حضرت يحيى(ع)به دين موضوع اشاره كرده است با توجه به اين شهرتى كه دارد از شخصيت حاضر چگونگى آن را جويا شدند.شيخ عبد النبى اين كتاب را تأليف كرد و بطلان آن را اثبات نمود و اشاره كرد كسى كه سرش را با اره بريدند زكريا بن آذن از آل عمران بوده است نه يحيى بن زكريا.

در دشتستان نيز به برخى از آثار او دست يافتم،از جمله كتاب الابتلاء و الاختيار فى مصائب الائمة الاطهار كه اين كتاب را پس از كتاب جامع مصائب الانبياء مذكور تأليف نموده است و احوال ائمۀ طاهرين عليهم السّلام و فاطمه عليها السّلام را ذكر كرده است و در طى آن به مقاتل هريك از ايشان به طورى كه روايات ما از چگونگى آنها بحث مى كند اشاره كرده است.مقتل ويژۀ حضرت سيد الشهداء عليه السّلام را طولانى مرقوم داشته است و گاهى هم از كتابهاى غريبه كه كمتر مدرك كتابهاى مقتل واقع شده است مطالبى نقل كرده است.

يادآورى مى شود به طورى كه از مطاوى دو كتاب مزبور استنباط مى شود شخصيت حاضر از خود گاهى به ابو على عبد اللّه بن احمد تا به آخر نسبش تعبير نموده است و گاهى خود را ابو على عبد محمد بن احمد و زمانى ابو على عبد النبى بن احمد-كه ما هم در آغاز شرح حال حاضر بدان اشاره كرديم-معرفى نموده است و همان طور كه مى دانيم مردم او را به عنوان ابو على عبد النبى بن احمد مى شناسند و اينكه او خود را به نامهاى مختلفى خوانده است و تقريبا همگى آنها مربوط به شخص واحد مى باشد دليلى بر تعدد صاحب اسامى نخواهد شد.

يادآورى مى شود هجرى(بفتح ها و جيم)منسوب به هجره است كه همان بلاد بحرين و قطيف بلكه احسا بوده باشد.

ساروى مازندرانى برمى آيد:شيخ عبد النبى مراتب علمى را از سيد محمد بن على بن ابى الحسن حسينى از شيخ عز الدّين عبد الصمد حارثى فراگرفته است و نظير همين موضوع هم از پايان مقدمۀ كتاب حجة الاسلام فى شرح تهذيب الاحكام كه از آثار فاضل قمى مى باشد به دست مى آيد (1).

مؤلف گويد:از ظاهر آنچه در اجازه آمده است استنباط مى شود مراد از سيد محمد صاحب مدارك و مراد از شيخ عز الدّين حسين بن عبد الصمد پدر شيخ بهائى است و مؤيد اين احتمال آن است كه اسناد روايت در آن اجازه و كتاب مذكور منتهى به والد شيخ بهائى مى شود،زيراكه والد شيخ بهائى از اساتيد صاحب مدارك است ليكن احتمال مزبور ازآن جهت مشكل است كه ابن جابر در آن اجازه وى را شيخ عز الدّين عبد الصمد نام برده است و حال آنكه پدر شيخ بهائى عز الدّين حسين بن عبد الصمد مى باشد.

و از برخى از مدارك چنين استنباط مى شود شيخ عبد النبى معاصر با شيخ بهائى بوده است.

شيخ معاصر در امل الآمل گويد:شيخ عبد النبى جزائرى عالمى محقق و جليل القدر بود آثارى دارد از جمله شرح تهذيب و مراتب علمى را از شيخ على بن عبد العالى عاملى كركى كسب كرده است.

و در پايان وسائل الشيعة اظهار داشته است كه به وسيلۀ مولانا محمد باقر مجلسى از پدرش از شيخ جابر بن عباس نجفى از شيخ عبد النبى جزائرى از شيخ على بن عبد العالى روايت مى كرده است،تا به آخر سند.

مؤلف گويد:شرح تهذيب او شرح مزجى بزرگى است بر تهذيب علاّمۀ كه با اصل متن امتزاج يافته و نسخه اى از آن در اختيار ما مى باشد و در فن اصول فقه بوده

ص:324