ریاض العلماء و حیاض الفضلاء

تالیف عبدالله افندی اصفهانی؛ ترجمه محمدباقر ساعدی

ص :2

حسين بن جعل بصرى 62

حسين بن حسام عاملى 63

حسين بن حسن غريفى 64

حسين بن حسن قمى 64

حسين بن حسن حسينى 64

حسين بن حسن مؤدب 65

حسين بن حسن عاملى 65

حسين بن حسن عيناثى 65

حسين بن حسن كاشغرى 66

حسين بن حسن مشغرى 67

حسين بن حسن بن على قمى 68

حسين بن حسن بن حسين قمى 68

حسين بن حسن بن محمّد 68

حسين بن حسن بن محمّد قمى 68

حسين بن حسن ظهيرى 70

حسين بن حسين مؤدب 71

حسين حسينى عميدى 72

حسين بن حمدان حضينى 72

حسين بن صدر كبير 74

حسين بن محمّد حلوانى 83

حسين بن محمّد حمدانى 84

حسين بن جمال الدّين خوانسارى 84

حسين بن حسام عيناثى 91

حسين بن حسن بن شدقم مدنى 92

حسين بن حسن،ابن اخى الكوكب 92

حسين بن ضياء الدّين كركى اردبيلى 94

حسين بن حسين عاملى جبعى 111

حسين بن شهاب الدّين كركى عاملى 111

حسين حسينى رضوى 118

حسين بن متويه سندى 119

حسين مؤدب قمى 119

حسين مجتهد 119

حسين بن محمّد طرابلسى 119

حسين بن محمّد اشناسى 120

حسين بن محمّد بن حسن 120

حسين بن محمّد ريحانى 124

حسين بن محمّد زينوآبادى 124

حسين بن محمّد شيرازى 124

حسين بن محمّد بن طحال 125

حسين بن محمّد نيلى 125

حسين بن محمّد صيرفى 126

حسين بن محمّد بغدادى 126

حسين بن حسن جرجانى 126

حسين بن ابى القاسم قمى 127

حسين بن حسن مؤدب فقيه 129

حسين بن حسن جرجانى فصى 130

حسين بن حيدر بن ابراهيم 130

حسين بن حيدر حسينى كركى 130

حسين بن خالويه نحوى 132

حسين بن خزيمه 132

حسين بن خشرم،سديد الدّين 133

حسين بن سيد حيدر كركى عاملى 133

ص:4

حسين بن روح اللّه صدر جهان 134

حسين بن رده،مهذب الدّين 134

حسين بن رطبه سوراوى 136

حسين بن راشد قطيفى 138

حسين بن سفيان بزوفرى 138

حسين،كمال الدّين شيرازى 139

حسين،نصير الدّين شيرازى 139

حسين بن صدر الدّين طولى 139

حسين بن صغانى 140

حسين بن طاهر صورى 141

حسين بن طحال مقدادى 141

حسين بن عبد الجبار طوسى 141

حسين بن خواجه الهى اردبيلى 142

حسين بن عبد الصمد عاملى جبعى 160

حسين بن عبد العالى كركى 182

حسين بن عبد الغنى،شاه ملاّ 183

حسين بن عبد الوهاب 184

حسين بن ابى الرضا حسينى 192

حسين بن احمد غضائرى 192

حسين بن عبيد اللّه سعدى 200

حسين بن على بصرى،ابو عبد اللّه 200

حسين بن عبيد اللّه واسطى،ابو عبد اللّه 201

حسين بن عبيد اللّه واسطى 203

حسين بن على بن زهره حلبى 204

حسين بن على مرعشى 205

حسين بن على زينوآبادى 205

حسين بن على طغرايى 205

حسين بن على كاقوسى 205

حسين بن على تمار 205

حسين بن على حسينى عاملى 205

حسين بن على بصرى 206

حسين بن على بن زهره حسينى حلبى 206

حسين بن على طبرى هوسم 206

حسين بن على شدقم مدنى 207

حسين بن على اوالى 207

حسين بن سيد مرتضى موسوى 208

حسين بن على عاملى فرزلى 208

حسين بن على ليثى 209

حسين بن على مغربى 211

حسين بن على بن بابويه قمى 214

حسين بن على حسينى سبزوارى 218

حسين بن على 218

حسين بن على سيلقى 218

حسين بن على بن سفيان بزوفرى 219

حسين بن على بحرانى 220

حسين بن على قزوينى 220

حسين بن على تميمى 222

حسين بن على جعفرى 223

حسين بن على خزاعى نيشابورى 223

حسين بن على عاملى مشغرى 235

حسين بن على بن زين الدّين 235

حسين بن على عاملى ميسى 237

ص:5

حسين بن على بن مهدى حسينى 237

حسين بن على بن هند 238

حسين بن فتونى عاملى 238

حسين بن على اصفهانى منشى 238

حسين بن فتح بكرآبادى 245

حسين بن كمال الدّين حلبى 245

حسين بن محمّد ميكالى 246

حسين بن محمّد موسوى عاملى 246

حسين بن محمّد نيشابورى مكى 247

حسين بن محمّد قريب 248

حسين بن محمّد قمى 248

حسين بن محمّد راغب اصفهانى 249

حسين بن محمّد مقرى 250

حسين بن محمّد بن موسى،ابو عبد اللّه 250

حسين بن محمّد،ابو محمّد 250

حسين بن محمّد ورشاهى 251

حسين بن ابى الحسن تلعكبرى 251

حسين بن محيى الدّين عاملى 252

حسين بن مساعد حسينى 252

حسين مشرف عاملى عيناثى 253

حسين بن مطر جزايرى 254

حسين بن مظفّر حمدانى 254

حسين بن مفلح صيمرى 255

حسين بن موسى اردبيلى 258

حسين بن موسى عاملى نابلى 258

حسين بن معين الدّين 259

حسين بن منتهى حسينى 259

حسين بن علاء الدّين قمى 260

حسين بن موسى 260

حسين بن نصير الدّين،شرف الدّين 260

حسين بن موسى موسوى 261

حسين بن ملا مسعود كاشانى 265

حسين مفتى اصفهانى 265

حسين واعظ كاشفى 265

حسين بن هادى حسينى شجرى 281

حسين بن جمال الدّين سوراوى 281

حسين بن يحيى حسينى 283

حسين يزدى 283

حكيم يزدى 285

حمدان بن حمدان حمدانى 286

حمزة ابن ابى الاغر حسينى 288

حمزة بن ابى عبد اللّه غفارى 288

حمزه اردبيلى 288

حمزة بن حمزه علوى 289

حمزة بن زهره حسينى 290

حمزة بن زيد حسينى 290

حمزة بن شهريار 291

حمزه شيرازى 291

حمزة بن عبد العزيز ديلمى 292

حمزة بن عبد اللّه جعفرى 292

حمزة بن على حسينى حلبى 292

حمزة بن على طوسى 301

ص:6

حمزة بن على علوى 302

حمزة بن قاسم،ابو يعلى 302

حمزة بن محمّد سلاّر ديلمى 305

حمزة بن محمّد بن احمد 305

حمزة بن محمّد خازن 306

حمزة بن محمّد جعفرى،ابو طالب 307

حمزة بن محمّد جعفرى،ابو يعلى 308

حمزة بن محمّد علوى 312

حمزة بن محمّد الدهان 312

حميد نجّار 313

حيدر بن ابى نصر جاجانى 313

حيدر بن احمد مقرى 313

حيدر بن بختيار شنشنى 313

حيدر بن على صوفى آملى 313

حيدر بن على علوى حسينى 324

حيدر بن نور الدّين موسوى 324

حيدر بن على سكيكى 325

حيدر بن شرف الدّين بيهقى 325

حيدر بن محمّد حسينى 326

حيدر بن محمّد خوانسارى 327

حيدر بن محمّد شيرازى 328

حيدر بن محمّد سمرقندى 329

حيدر بن مرعش حسينى 330

حيدر بن نعمة اللّه طبسى 330

حيدر بن اسامة خطيب 331

حيدر بن محمّد جاسبى 331

حيدر بن محمّد،كمال الدّين حسينى 331

«حرف خاء»

خلف بن عبد الملك بن مسعود 334

خان ميرزا بن وزير معصوم بيك 334

خداوردى بن قاسم افشارى 335

خسرو فيروز بن شاهور ديلمى 335

خضر،ملا 336

خضر بن سعد خليلى 336

خضر بن شمس الدّين رازى حبلرودى 336

خضر بن محمّد مطارآبادى 340

خلف بن عبد المطلب،مهدى موسوى 340

خليفة بن ابى اللحيم شهيد 355

خلف بن عبد الملك بن مسعود 355

خليفه سلطان حسينى 355

خليفه علوى جعفرى 355

خليل بن احمد يحمدى ازدى 356

خليل بن اوفى شامى 369

خليل اللّه تونى اصفهانى 371

خليل بن ظفر اسدى 372

خليل بن غازى قزوينى 372

خير الدّين بن عبد الرزاق عاملى 381

خير الدّين يحيى فقيه 382

«حرف دال»

داعى بن رضا علوى 383

داعى بن ظفر حمدانى 383

داعى بن مهدى بن احمد 383

ص:7

داعى بن على سروى 383

داعى بن مهدى علوى عمرى 385

داود بن ابى شافين بحرينى 385

داود بن ابى الفرج علوى 386

داود بن احمد نعمانى 386

داود بن محمّد جاستى 387

داود بن يوسف بحرانى 387

درويش محمّد بن شيخ حسن نطنزى 387

درويش محمّد استرآبادى 390

درويش محمّد بن حسن عاملى 391

دوست محمّد حسينى استرآبادى 391

دولت شاه بن امير على حسينى 392

ديك الجن 392

دينار الخصى 392

«حرف ذال»

ذو الفقار بن ابو الشرف كيا حسينى 393

ذو الفقار بن ابى طاهر شرفشاهى 393

ذو الفقار بن كامروز حسينى 394

ذو الفقار بن محمّد حسينى مروزى 394

ذو الفقار بن معبد حسينى 395

ذو المناقب بن طاهر حسينى رازى 399

«حرف راء»

راشد بن ابراهيم بحرانى 400

راشد بن محمّد بن عبد الملك 401

رجب،ملا 401

رجبعلى بن ميرزا تبريزى 401

ربيع بن خيثم 406

ربيع بن خثيم بن عايذ 406

رجب بن محمّد برسى 434

رحمة اللّه فتّال 445

رزق بن عبد الوهاب تميمى 446

رشيد الدّين اصفهانى 446

رضا بن ابى زيد حسينى ابهرى 446

رضا بن ابو طاهر حسينى نقيب 446

رضا قلى اصفهانى 447

رضا بن ابى طاهر حسينى 448

رضا بن احمد جعفرى ارمى 448

رضا بن اميركا حسينى 449

رضا بن داعى حسينى عقيقى 449

رضى بغدادى 449

امير قوام الدّين محمّد اصفهانى 450

رضى بن احمد حسينى 451

رضى بن سيد حسن عاملى 451

رضى بن آقا حسين خوانسارى 452

رضى شيرازى 452

رضى بن عبد اللّه جعفرى 452

رضى بن مرتضى حسينى 452

رضى قزوينى 452

روح اللّه حافظ،ملا 453

روح الامين نائينى 453

ريحان بن عبد اللّه حبشى 453

روح اللّه بن آميرزا حسينى 454

ص:8

«حرف زاء»

زادان بن محمّد بن زادان 455

زرينكم بن ايزد داد 455

زنگى بن رشيد نيشابورى 455

زهرة بن حسن حسينى 456

زيد بن اسحاق جعفرى 456

زيد بن اسماعيل حسينى 457

زيد بن حسن بيهقى 457

زيد بن جعفر علوى 459

زيد بن شروانشاه علوى 460

زيد بن حسين بيهقى 460

زيد بن على بن الحسين عليه السّلام 460

زيد بن على بن الحسين حسينى 523

زيد النار 525

زيد بن على بن منصور 526

زيد بن مانكديم 527

زيد بن محمّد،ابن ابى الياس كوفى 527

زيد بن محمّد حلقى 527

زيدان بن ابى دلف كلينى 528

زيد بن ناصر علوى 528

زيد مجنون مصرى 529

زين بن اسماعيل حسينى 529

زين بن داعى حسينى 529

زين الدّين بن حسام عاملى 530

زين الدّين بن نور الدّين،ابن حجّت 530

زين الدّين بن على مازندرانى 564

زين الدّين بن على فقعانى 565

زين الدّين بن على بن محمّد 565

زين الدّين بن فروخ نجفى 565

زين الدّين بن محمّد عاملى 566

زين العابدين بن حسن عاملى 573

زين الدّين بن شمس الدّين تولينى 575

زين الدّين بن محمّد بززهى 576

زين الدّين بياضى 577

زين الدّين بن يونس عاملى 577

زين العابدين تبريزى 577

زين الدّين بن على بن احمد،شهيد ثانى 577

زين العابدين حسينى خادم 578

زين العابدين بن عبد الحى موسوى 579

زين العابدين نقيب حسينى 579

زين العابدين بن على موسوى 580

زين الدّين تولينى 580

زين العابدين على بن على عاملى 581

زين العابدين بن محمّد عاملى 582

زين العابدين بن نور الدّين كاشى 582

زيد زراد و زيد نرسى 584

«حرف سين»

سالار بن عبد العزيز ديلمى 596

سالم بن بدران مازنى 596

سالم بن قبادويه 599

سالم بن عزيزه 600

سالم بن محفوظ سوراوى 600

ص:9

سديد الدّين مطهر حلى 601

سديد گرگانى 601

سعد بن ابى طالب،نجيب 602

سعد اربلى 602

سعد بن حسن بن حسين 602

سعد بن سعيد حنيفى 603

سعد بن ابو اليقظان 603

سعد بن وهب دهقان 603

سعد بن نصر 604

سعيد بن محمّد 604

سعيد حلّى 604

سعيد بن محمّد ثقفى 605

سعيد بن منصور 606

سعيد بن محمّد حمّامى 607

سعيد بن ابى الرجاء صيرفى 607

سعيد بن عمرو،ابو عمرو 607

سعيد بن هبة اللّه راوندى 608

سلاّر بن حبيش بغدادى 633

سلاّر بن عبد العزيز ديلمى 634

سلامة بن ذكاء موصلى 642

سلمان بن حسن بن صهرشتى 643

سليمان بن حسين عاملى 650

سليمان بن حسين صهرشتى 651

سليمان بن عصفور بحرانى 652

سليمان بن على بحرانى 652

سليمان بن محمّد صيداوى 653

سليمان بن محمّد عيناثى 653

سيف النبى بن منتهى حسينى 653

سلطان حسين يزدى 653

سلطان حسين استرآبادى 655

سلطان محمّد صدقى 656

سهل بن عبد الرحمن نيشابورى 657

سلطان صدر بن غياث الدّين رضوى 658

سلطان محمود بن غلام على طبسى 658

ص:10

الحمد للّه المقدّس بكماله و الصلاة و السّلام على محمّد و آله

ترجمۀ مجلد دوم كتاب رياض العلماء و حياض الفضلاء را،پس از ترجمۀ مجلد اوّل آن با كمترين بضاعت آغاز مى كنم و از خداى متعال و اولياى طاهرين او براى اتمام آن و ساير مجلدات،استمداد مى جويم.

و انا الحقير محمّد باقر ساعدى يكشنبه 3 جمادى الاولى 1405 هجرى

شيخ معاصر در امل الآمل 86/2 گويد:حسين بن ابراهيم قمى معروف به ابن خياط،فاضلى جليل و از مشايخ شيخ طوسى و از رجال شيعه بوده است چنان كه علامه حلّى در اجازاتش ذكر كرده است.

مؤلف گويد:در نسب او حق اين است آورده ايم.و در تأييد اين مطلب رسالۀ بعضى از شاگردان شيخ على كركى است كه دربارۀ نام هاى اساتيد و مشايخ است.

از ايشان،شيخ ابو عبد اللّه حسين بن ابراهيم بن على قمى معروف به ابن خياط است كه از ابو محمّد هارون بن موسى تلعكبرى روايت كرده است.

عاملى،از دانشوران روزگار شاه عباس كبير و شاه صفى بوده است بلكه زمان شاه عباس دوم را هم درك كرد.و من خط شريف او را،كه بر كتاب نزهة الناظر فى الجمع بين الاشباه و النظائر شيخ نجيب الدّين يحيى بن سعيد، نگاشته بود ديده ام و تاريخ آن 1050 هجرى قمرى و ممكن است پس از اين تاريخ زنده بوده است.

مؤلف گويد:دور نيست كه اين سيد،با سيد حسين بن...يكى باشد.

و به طورى كه از آن كتاب برمى آيد ابن رده،علاوه بر شيخ محمّد،از جمعى ديگر،مانند حسن بن شيخ ابو على طبرسى روايت كرده است.

ابو عبد اللّه از ابو عبد اللّه احمد بن عيسى بن شرى،از ابو عبد اللّه احمد بن محمّد بصرى مقرى،از ابو طالب عبد اللّه بن فضل مالكى از عبد الرحمن ازدى ساح،از عبد الواحد بن زيد،از جاريه(كنيزى)كه،از حضرت على عليه السّلام روايت كرده است،روايت مى نمايد.

شاگردان ابن رومى (1)و از مردم ديار عجم بوده است.

مؤلف گويد:سيد بهاء الدّين على بن عبد الحميد نجفى حسينى،در كتاب الدر النضيد فى تعازى الامام الشهيد كه در مقتل آن حضرت تأليف كرده، رؤيايى را كه مربوط به ابن حجاج است،ايراد نموده است.و من شايسته مى دانم،آن رؤيا را در ضمن شرح حال ابن حجاج يادآورى نمايم.شيخ عزّ الدّين،حسن بن عبد اللّه بن حسن تغلبى،رؤيا را چنين نقل مى كند:

شيخ على بن محمّد بن زرزور سوراوى و شيخ محمّد بن قارون سيبى كه هر دو تن،از نيكوكاران عصر خود بوده اند،به اشعار ابن حجاج به چشم تمسخر و استهزا مى نگريستند و اجازه نمى دادند،تا كسى اشعار او را انشاد نمايد و كسى كه ديوان او را مطالعه قرار مى داد سرزنش مى كردند و علتش آن بود،كه ديوان او مملو از سخنان ناشايسته و هجو و نكوهش هاى آشكار بوده است كه معمولا دل خواننده و شنونده را متنفر مى ساخت و آنان، چندى از روزگار خود را بدين رويه به پايان رسانيدند.

ص:18

چنين بود كه شمس الدّين،محمّد بن قارون به عتبۀ عليۀ حضرت سيد الشهداء عليه السّلام شرفياب شد،در آن سرزمين ولايت آيين در خواب ديد در حايل شريف حضور دارد،در آن حال مشاهده كرد حضرت زهراى مرضيه عليها آلاف الثناء و التحية،دم در حرم مبارك جلوس فرموده و به آستانه طرف چپ در ورودى،در زاويه اى كه ميان مرقد مبارك حضرت سيد الشهداء و قبر مطهر حضرت على اكبر عليه السّلام واقع شده بود،تكيه زده اند.حضرت امير المؤمنين و حضرت امام حسن و حضرت امام حسين و حضرت امام زين العابدين و حضرت امام باقر و حضرت امام صادق عليهم السّلام هم،جلوس فرمودند و با يكديگر گفتگويى مى كردند،كه فهميده نمى شد از چه مقوله اى سخن مى گويند و على بن محمّد زرزور،در كنار ضريح حضرت سيد الشهداء،نزديك به ائمه طاهرين قرار گرفته است و سر بر روى زانو گذارده بود و محمّد بن قارون،كه صاحب اين رؤياست در برابر ائمه طاهرين ايستاده بود و از ديدار آن ها كمال ابتهاج و سرور را داشت.

در آن حال محمّد بن قارون،به بيرون از حرم مطهر متوجه مى شود،كه ابن حجاج در حالى كه جامۀ سبزرنگى،كه به طلاى احمر مزيّن بود در پوشيده و عمامه سبزرنگى بر سر دارد و نورى از آن متلالئ است،كه آفاق را منور ساخته و از صحن مبارك مى گذرد،محمّد بن قارون،خطاب به على ابن محمّد زرزور گفت:آيا به ابن حجاج و چگونگى وضع و حال او نگران نمى شوى؟ابن زرزور در پاسخش گفت:از او دست بدار،كه من او را دوست نمى دارم.

به دنبال اظهاريه او،حضرت زهراى مرضيه عليها السّلام فرمود:ابو عبد اللّه(ابن حجاج)را دوست نمى دارى؟نه چنين است بلكه او را دوست بداريد؛زيرا كسى كه او را دوست ندارد،از شيعيان ما به شمار نخواهد آمد،در تأييد

ص:19

بيانيۀ حضرت زهرا عليها السّلام سخنى از ائمه طاهرين به گوش رسيد،آرى كسى كه ابو عبد اللّه را دوست نمى دارد،مؤمن نيست.

شيخ محمّد بن قارون گفت:صدا را شنيدم،ليكن ندانستم اين سخن را كدام يك از ائمه فرمود،در اين حال از خواب بيدار شدم و از كوتاهى اى كه محمّد بن زرزور،پيش از اين نسبت به ابن حجاج كرده بود سخت بيمناك گرديدم.

محمّد بن قارون گويد:طولى نكشيد خواب را،از خاطر بردم چنانچه گويا خوابى نديده ام و سابقه اى هم ندارم.پس از مدتى بار ديگر،عازم زيارت عتبه عليه،حضرت سيد الشهداء عليه السّلام گرديده،در راه به گروهى از شيعيان برخورد كردم،همچنان كه به مسير خود ادامه مى دادند،پاره اى از اشعار ابن حجاج را،با صداى بلند مى خواندند،بدانها نزديك شدم و على ابن زرزور را در ميان آن ها ديدم،در آن هنگام به ياد خواب از ياد رفته خويش،افتادم و به يكى از دوستان،كه از مؤمنان،و از ارادتمندان اهل بيت عصمت بود،و با من،در آن سفر،همراهى مى كرد،گفتم:مى خواهى طرفه خوابى،براى تو نقل كنم؟گفت آرى،سپس خواب خود را،از آغاز تا انجام،براى او نقل كردم سپس با سرعت بيشترى خود را،به على بن زرزور رسانيد.پس از آنكه من و رفيقم،به وى سلام كرديم و پاسخ شنيديم،گفتم اى برادر هيچ گاه به خاطر ندارم شعر ابن حجاج را،از كسى شنيده باشى و اظهار ناراحتى نكرده باشى و يا به كسى اجازه بدهى،كه شعر ابن حجاج را، نزد تو بخواند،اينك چه شده است،كه خود شعر وى را،مى خوانى و به خواندن ديگران هم،گوش فرامى دهى؟

على بن زرزور گفت:مى خواهى خوابى را،كه براى او ديده ام،از براى تو نقل كنم،گفتم آرى،چه خوابى ديده اى؟همان خواب را كه من هم ديده

ص:20

بودم،از اوّل تا به آخر بدون كم و زياد نقل كرد و رفيقم كه همراه من بود، از شنيدن آن به شگفت آمد سپس،از على بن زرزور پرسيدم آيا آن مرد،كه به تو گفت،به ابن حجاج نگران شو،او را شناختى؟گفت به خدا سوگند، او را نشناختم همين قدر مى دانم،او در حضور ائمه طاهرين ايستاده بود.

پس گفتم:من همان مردم و خوابى را كه تو ديده بودى،من هم ديده بودم و خدا مرا موفق داشت،تا خوابم را،براى اين دوستم پيش از آنكه از تو بشنوم براى او حكايت كنم و از خدا سپاسگزارم،كه من و تو را از فرورفتن در گرداب ضلالت و نكوهش كردن از مردى كه دوستار آل بيت رسول است بازداشت.

پس از آن،هر دو به مدح،و منقبت او پرداختند و اشعار و پيش آمدهاى او را،در محافل و مجالس،ياد مى كردند و به نشر آثار او مى كوشيدند.

تغلبى،راوى اين خواب گويد:پس از چندى،با شيخ محمّد بن قارون، در حائر شريف حضرت سيد الشهداء عليه السّلام،ملاقات كردم،رؤيا را تذكر دادم، و محلى كه ائمه طاهرين عليهم السّلام و حضرت زهرا عليها السّلام،جلوس فرموده بودند، به من نشان داد.

مؤلف گويد:نظير همين اتفاق هم در روزگار حياتش،براى خود ابن حجاج پيش آمد به اين توضيح،كه سيد مرتضى وى را،از تغزلات و هجوياتى كه در قصيده«يا صاحب القبة البيضاء فى النجف»-كه ان شاءاللّه به زودى به ذكر آن مى پردازيم-ايراد كرده بود،نكوهش نمود.

پيش آمد چنين است:آن گاه كه سلطان مسعود بن بابويه باروى نجف اشرف را بنيان كرد،وارد روضه مباركه علويه على،صاحبها آلاف الثناء و التحية شد،پس از اينكه عتبۀ مباركه را بوسيد،با كمال ادب در پيشگاه مبارك جلوس كرد،ابن حجاج،در برابر او ايستاد و در آستانۀ روضۀ

ص:21

مباركه،قرار گرفت و قصيدۀ،ذيل را انشا كرد،هنگامى كه به اشعار هجائيه، كه در ذيل آن قصيده،سروده بود رسيد،سيد مرتضى،علم الهدى كه حضور داشت،بسيار ناراحت شد،وى را از خواندن آن ها در پيشگاه مبارك حضرت مولى عليه السّلام بازداشت،ابن حجاج از خواندن آن ها،منصرف شد و فرمان سيد را اطاعت كرد.

ابن حجاج،كه از اين پيش آمد ناراحت شده بود،شب در رؤيا به خاك پاى ولايت كليه الهيه حضرت مولى الموالى امير المؤمنين على عليه السّلام مشرف شده،مظهر لطف خداوندى خطاب به وى فرمود،دل شكسته و خاطر ناآسوده مباش،مرتضى علم الهدى را به سوى تو فرستاديم،تا از تو پوزش بخواهد،بنابراين،تو به پيشگاه او مرو،بلكه به او دستور داده ايم تا به خانۀ تو بيايد،و بر تو وارد شود.

همان شب سيد مرتضى علم الهدى،رضوان اللّه تعالى على روحه،پيمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را در خواب مى بيند،كه ائمه طاهرين صلوات اللّه عليهم اجمعين، گرد حضرتش جلوس كرده اند،سيد،برابر با ايمان قرار مى گيرد،و بر ايشان سلامى كنند،توجهى به وى نمى فرمايد،سيد از اين معنى ناراحت مى شود، و بر او گران مى آيد،به عرض مى رساند:اى مواليان من،همانا من بندۀ شما و فرزند شما و از ارادتمندان به شمايم،چه عملى از من سرزده است،كه مورد بى مهرى شما قرار گرفته ام؟فرمودند:به خاطر اينكه،خاطر شاعر ما را خستى،و دل او را شكستى،بر توست كه به خانه اش بروى و بر او وارد شوى و از او پوزش بخواهى،و ازآن پس ،دست او را بگيرى و او را نزد مسعود بن بابويه ببرى،و عنايت خاصه،و مهربانى ما را،كه نسبت به وى داريم،به اطلاع او برسانى.

ص:22

سيد،از خواب برخاست و بلافاصله به خانه ابن حجاج رفت،و كوبه در را كوبيد ابن حجاج،گفت:سرور من،آن كس كه شما را به منزل من فرستاده دستور داده است به سوى شما عزيمت ننمايم،و فرموده است او به سوى تو خواهد آمد و بر تو وارد خواهد شد،سيد گفت:آرى شنيدم و از فرمان اهل بيت عليهم السّلام اطاعت كردم آن گاه سيد،بر او وارد شد،و از وى پوزش خواست،و در موقع معينى او را به حضور سلطان برد و هر دو تن، خواب خود را،به اطلاع وى رسانيده،سلطان،ابن حجاج را مورد اكرام و انعام خود قرار داد،و رتبه اى شايسته،براى او مقرر داشت،و به مقام و فضيلت او اعتراف كرد،و دستور داد،تا آن قصيده را بار ديگر از آغاز تا انجام بخواند،ابن حجاج قصيده را به شرح زير براى او انشاد كرد.

يا صاحب القبة البيضاء فى من زار قبرك و استشفى لديك شفى

زوروا ابا الحسن الهادى فانكم تحظون بالاجر و الاقبال و الزلف

زوروا لمن يسمع النجوى لديه يزره بالقبر ملهوفا لديه كفى

اذا وصلت فأحرم قبل فادخله ملبيا واسع سبعا حوله وطف

حتى اذا طفت سبعا حول قبته تأمل الباب تلقا وجهه فقف

و قل سلام من اللّه السّلام على اهل السّلام و اهل العلم و الشرف

انى أتيتك يا مولاى من بلدى مستمسكا بحبال الحق بالطرف

راجع بأنك يا مولاى تشفع لى و تسقينى من رحيق شافى اللهف

لانك العروة الوثقى فمن علقت بها يداه فلن يشفى و لن يخف

و ان اسمائك الحسنى اذا تليت على مريض شفى من سقمه الدنف

لان شأنك شأن غير منتقص و ان نورك نور غير منكسف

و انك الآية الكبرى التى ظهرت للعارفين بأنواع من الطرف

هذى ملائكة الرحمن دائمة يهبطن نحوك بالالطاف و التحف

ص:23

كالسطل و الجام و المنديل جاء به جبريل ما أحد فيه بمختلف

كان النبي اذا استكفاك معضلة من الامور و قد أعيت لديه كفى

و قصة الطائر المشوى عن أنس يخبر بما قصه المختار من شرف

و الحب و القضب و الزيتون حين اتوا تكرما من اله العرش ذى اللطف

و الخيل راكعة فى النقع ساجدة و المشرفيات قد ضجت على الجحف

بعثت اغصان بان فى جموعهم فاصبحوا كرماد غير منتسف

لو شئت مسخهم فى دورهم او شئت قلت لهم يا ارض انخسفى

و الموت طوعك و الارواح تملكها و قد حكمت و لم تظلم و لم تخف

خلاف من زهقت فى الغار مهجته فظل مدمعه جار بمنذرف

لا قدس اللّه قوما قال قائلهم بخ بخ لك من فضل و من شرف

و بايعوك بخم ثم أكدها محمّد بمقال منه غير خفى

عافوك و اطرحوا قول النبى و لم يمنعهم قوله هذا أخى خلفى

هذا وليكم بعدى فمن علقت به يداه فلن يخشى و لم يخف

فقلدوها أخا تيم فقال لهم يا ويلكم أقبلوا قولى فلست أفي

لى مارد يعترينى لا اطيق له ردا فيخدعنى بالقول و العنف

حتى اذا ما دعاه الموت نص على شيطانه يا له من مارد خلف

فصيّر الامر شورى خدعة ودها و حيلة و هو أمر منه غير خفى

و ثالث القوم ابدى فى الورى بدعا و أصبحت ملة الاسلام فى تلف

لا خير فى آل حرب مع عدى و لا فى آل تيم و لا فى شيخها الخرف

ضلوا و كان عكوفا فى ضلالهم مثل الكلاب مكبات على الجيف

كم بدعة ظهرت من جورهم فبدا منها الفساد من الاصلاب و النطف

شاعت بدائعهم فى الناس فعل اللياط و شرب الخمر من سرف

ص:24

فذاك عن انس يروى و ذاك و ابى هر و ذاك يروى راء مختلف

فذاك يأت بما لم يأت ذاك و ذا مخالف للذى قد جاء فى الصحف

فالشافعى يرى الشطرنج من ادب و ابن حنبل فيما قال لم يخف

يقول ان اله العرش ينزل فى زى الانام بقد اللين و الهيف

فى زى أمرد نضو الخصر منهضم ال حشا طليق المحيا وافر الردف

على حمار يصلى فى المساجد قد أرخى ذوائبه منه على الكتف

يمشى بنعلين من تبر شراكهما در و يخطر فى ثوب من الصلف

هذا و لا يبتدى عند الصلاة ببسم اللّه و هى أتت فى مبدا الصحف

و قول نعمان فى شرب المدام بأن لا حد فيه و لا اثم لمقترف

و عنده القول فى أخذ الحريرة أو وطي الاجيرة رأى غير مختلف

أ هكذا كان فى عهد النبى جرى فأنبنا يا عمى ان كنت ذا نصف

و مالك قال لوطوا بالغلام و لا تخشوا مقالة ممن جاء بالسخف

محللا أكل لحم الكلب مبتدعا مخالفا للذى يروى عن السلف

فقول كل امام من ائمتهم ماضى العزيمة فى زيغ و فى حيف

قل لابن سكرة ذى البخل و الخرف عن ابن حجاج قولا غير منحرف

يا ابن البغايا الزوانى العاهرات و من سلقلقاتهم قد حض من خلف

يا من هجا بضعة الهادى لان نشبت كفاى منك على تمكين منتصف

لاوردنك يا من بضر زوجته شبيه عذق قرنط يابس الحشف

موارد الحتف ان امكنت سوف ترى توسلى بالامام الحجة الخلف

القائم العلم المهدى ناصرنا و جاعل الشرك فى ذل من التلف

من يملأ الارض عدلا بعد ما ملئت جورا و يقمع أهل الزيغ و الحيف

سقى البقيع و طوسا و الطفوف و سامر او بغداد و المدفون فى النجف

من مهرق مغدق صبا غدا سجما مغدودق هاطل مستهطف و كف

ص:25

خذها اليك امير المؤمنين بلا عيب يشين قوافيها و لا سخف

من اقوافى التى لو رامها خلف صفعت بالمائع الجارى قفا خلف

تنفى ولاء على يا ابن زانية و تبتغى بدلا من أنحس السلف

لا أبتغى بعتيق من ابى حسن و لو بليت بسوء الكيد و الحرف

فاستجلها من فتى الحجاج بنت ثنا تشق كل فؤاد كافر دنف

بحب حيدرة الكرار مفتخرى به شرفت و هذا منتهى شرفى

اى صاحب گنبد سفيدرنگى كه در نجف اشرف بنيان گرديده است.آن كسى هستى كه هرگاه ارادتمندى به زيارت مرقد مطهر تو بيايد و از مقام تو،درخواست شفاى بيمارى خويش را بنمايد،بهبودى پيدا مى كند.اينك، اى ارادتمندان از فرصت استفاده كنيد،و به زيارت حضرت ابو الحسن كه گمراهان را هدايت مى كند حاضر شويد و از مزد و اقبال،و رسيدن به مراتب عاليه،كه از اين راه به دست مى آوريد بهرۀ كاملى به دست آوريد.

آرى،بزرگوارى را زيارت كنيد كه از راز دل همگان باخبر است،و به خواسته قلبى هر درمانده اى مى رسد.بنابراين،هرگاه به درگاه او دست پيدا كردى،پيش از آنكه وارد بارگاه همايونى او بشوى،به لباس احرام درآى،و تلبيه كن،و هفت شوط گرداگرد مرقد او،به طواف بپرداز پس از آنكه از طواف آسوده خاطر شدى،در برابر درگاه او متوقف شو و بگو،درود خدا بر كسى كه شايستگى هر نوع درودى را دارد،و اوست كه شايسته همه گونه مقامات علمى،و شرافتمندانه ايست،و اضافه كن،اى آقاى من از شهر خودم كوچ كردم،و به عزم دربار تو بار سفر را بر دوش خويش كشيدم و به ريسمان استوار ولايت تو،دستاويز گرديدم و آرزومندم،در روز رستاخيز، از شفاعت من،خاطر نفرمايى،و مرا از آب خوشگوار كوثر،سيراب سازى.

ص:26

آرى،تو ريسمان استوار پروردگارى و هركه در آن آويزد،هيچ گاه به بلاى شقاوت مبتلا نشود و هرگز به بند خوف و بيم،گرفتار نگردد.نام هاى نيكويت،هرگاه بر بيمار خوانده شود،از بيمارى دامن گير،بهبودى پيدا كند.

و اين موقعيت ازآنجا براى تو به وجود آمد كه از مقام تو كاسته نمى شود، و خورشيد نورانيت تو،در پردۀ كسوف قرار نمى گيرد.تو همان نشانۀ بزرگى هستى كه به انواع مختلف،براى ارباب معرفت هويداست،اينك فرشتگان رحمت اند كه همواره با تحفه ها و هديه ها،به درگاه تو نزول مى كنند،و جبريل كه هداياى الهى را با سطل و جام،همراه با دستار به حضور تو مى رسد،اين حقيقتى است.كه مورد اختلاف هيچ يك از افراد نبوده است.

و از ويژگى هاى تو آنكه پيمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله هرگاه،به مشكلى برمى خورد، براى رفع آن،تو وى را بسنده بودى داستان مرغ بريان شده،كه از انس روايت شده بهترين دليل بر شرافتمندى توست و از آن هاست دانه و شاخه زيتونى كه از سوى خداى مهربان،براى تو آورده شد،و پايه توانايى تو تا آنجا است كه اسب هاى تندرو،در ميان گرد و غبار،در برابر تو به زانو درمى آيند،و شمشيرهاى تيز از بيم تو نالان مى گردد،آرى،تو بودى كه شاخه هاى درخت بان را،در ميان گروه آنان افكندى،و آنان را سوزانيدى و به صورت خاكسترى درآوردى،و قادر به هيچ گونه مقابله اى نبودند،بلكه اگر اراده مى كردى،مى توانستى آن ها را در خانه خودشان،مسخ نمايى مسخ مى شدند،و اگر هم اراده مى كردى،مى توانستى آن ها را در زمين فرو ببرى.

و اين نيرو،از آن است كه مرگ در فرمان توست،و ارواح موجودات در اختيار تو مى باشد،آرى،تو فرمان دار مطلق العنانى،و به كسى ستم نمى كنى، و از كسى هم بيمى ندارى تو جز آن ديگرى،كه در غار دلش از بيم

ص:27

مى طپيد،و اشك چشمش از كمال بيم ناكى،چون جويى جارى بود.خدا نگذرد از آن ها كه به مقام شرافتمندى و فضيلت تو رسيده بودند،و به مقام خلافتى كه تعيين شده بودى آفرين گفتند،و در محل خم،با تو بيعت كردند،و در عين حال همه گونه تأكيدات پيمبر را دربارۀ تو ناديده گرفتند، و برادرى و ولايتى را كه پيغمبر پس از خود به تو ارزانى داشته بود،ناچيز انگاشتند،و با آنكه پيغمبر اكرم فرمود،اين على ولى شما است،و كسى كه دست به دامن او بشود،از هرگونه بيم و هراسى در امان است،بازهم ديگرى را براى خويش برگزيدند و به گفته خود او هم كه من شايسته نيستم،و ديگرى مرا بر اين عمل وادار مى كند،و تاب تخلف از او را ندارم توجهى ننمودند،تا اينكه درگذشت،و آن ديگرى را به جاى خويش برگزيد او هم با همه نيرنگ هايش،كار پيشوايى و امور مردم را به شورا گذاشت و نتيجه اى را كه سرانجام آن،بر همگان پوشيده نيست،به دست آورد،و ثالث ثلاثه،امور خلق را به دست گرفت،و تازگى ها به وجود آورد، و ملت اسلام را،گرفتار ساخت،اينجاست كه بايد بگويم،مردم از حربى ها،و عدى ها،و تيمى ها،هيچ گونه روى آسايش نديدند و به گمراهى افتادند،و به خاطر آن ها كه دست و چنگال به مردار دنيا دراز كرده بودند، جامه هاى بيچارگى،بر اندام خود راست آوردند،واه كه مردم چه تازگى ها از ستمگرى هاى آنان مشاهده كردند،و چه نطفه هاى فساد از آن ها به ظهور رسيد،و چه آثار ننگينى از قبيل باده گسارى،و زشت عملى از آن ها به وجود آمد،و آرايى نابسامان به امضاى خود رسانيدند،و احكامى توزيع نمودند كه همه آن ها برخلاف احكام قرآنى بود،چنانچه بازى شطرنج را تجويز كردند،و بى باكانه به مردم گفتند،خداى عرش به زى مردمان درآيد، به چهرۀ جوانى بس ظريف و زيباروى و امردى خوش موى،و مغبچه اى

ص:28

نيكو كه دل فريبد،و جان از قالب تهى سازد بر حمارى سوار شود،و در مساجد ظاهر شود و در حالى به شكل دل فريبى هويدا گردد كه كفش هايى از زر،كه بند كفشش از گوهر غلتان،ترتيب يافته است،بر پاى دارد و گيسوان جان ستانش شانه هايش را پوشيده باشد،و از كارهاى او اينكه در هنگام نماز،بسم اللّه كه كلام عزيز بدان آغاز شده در هنگام نماز به زبان راز نياورد.

ديگرى،براى باده گسارى به حد شرعى اعتنايى ندارد و شرب خمر را گناه نمى داند و مى گويد با پارچه اى نازك،مى توان به هم خوابى اقدام كرد، و وطى مزدور ماده را،تجويز مى نمايد،اينك اين سؤال پيش مى آيد كه آيا در روزگار پيمبر هم اين احكام رواج داشت؟اى كورباطن،اگر باانصافى ما را آگاه گردان و همچنان،آميزش با جوان نورس را رفع هوس دانند،و نهى از اين عمل ناپسند را سخيف انگارند،و خوردن گوشت سگ را كه مخالف با رأى گذشتگان است،جايز شمارند.اين گونه گفتار عادت پيشوايانى است كه با قدرت هرچه تمام تر،به صحت آن ها صحه گذارده اند.

اينك،روى سخنم با پسره سكره بغدادى است كه موجودى بخيل و از كار وامانده است،و از بدكاره هايى به وجود آمد كه از شدت شهوت رانى، از پس حيض مى شدند،مى گويم اى كسى كه با پارۀ دل هادى درافتادى،و او را به نيش هجاى خود آزار مى دهى هرگاه دستم به تو برسد تو را كه لب بالاى فلان همسرت،از خشكى چونان شاخه خشكيده است،به بيچارگى مى افكنم،و براى نابودى تو به حجت بالغۀ الهى حضرت صاحب الامر متوسل مى شوم،آن بزرگوارى كه قائم آل محمّد است،و پرچم برافراختۀ هدايت شدۀ الهى است كه ما را يارى مى كند،و مشركان را كه در كمال

ص:29

ذلت و بيچارگى زيست مى كنند از پاى درمى آورد،و زمين را از جور و ستم پاكيزه مى سازد،و ستمگران را نابود مى گرداند،و سرزمين بقيع و طوس و كربلا و بغداد و نجف را،از خون ستمگران شاداب مى گرداند،و آن سرزمين هاى بهشت آيين را از لوث وجود كافران،و خون ريزان و بدكاران پاك و مطهر مى گرداند.

اينك،اى امير مؤمنان اين قصيده ام را به نظر ولايت اثر خويش بپذير،و آن را بدون آنكه عيبى در آن مشاهده شود و يا سخافتى در قوافى آن ديده شود قبول فرما،و چنان پندار،كه قصيدۀ من پر از قافيه هايى است،كه هرگاه سرايندگان حاضر،آن ها را در اختيار داشته باشند،چنان آبى روان بر پس گردن ديگران فرود مى آورد.پس از اين بازهم خطاب به ابن سكره گويد:تو آن كسى هستى،كه دوستى على بن ابى طالب را از دست دادى،و به جاى آن از علاقه مندى به منحوس ترين گذشتگان دل بسته اى،و من برخلاف تو بندۀ آزادشدۀ على عليه السّلام را بر هيچ كسى برترى نمى دهم،و از هيچ گونه گرفتارى و ناراحتى كه مخالفان براى من به وجود بياورند باكى ندارم.

اكنون اى صاحب ولايت اين قصيده را،از ابن حجاج بديدۀ عنايت قبول كن،قصيده اى كه دل بيمار كافران كور باطن را مى شكافد،در پايان مى گويد،اينك افتخار من به دوستى حيدر كرار است،و از ناحيه ولايت او بهترين شرافتمندى ها را،كسب مى كنم.

مؤلف پس از ذكر قصيده ابن حجاج،مى نويسد:تا بدينجا آنچه را،از كتاب الدر النضيد به دست آورديم،به پايان رسانيديم.

شيخ معاصر،در امل الآمل پس از آنچه را كه در معرفى وى،در آغاز اين شرح حال،يادآور شده ايم،مى نويسد:ابن حجاج،فاضلى سراينده و

ص:30

اديب بود،ابن شهرآشوب،وى در معالم العلماء:ص 149 نام برده است.و او را از سرايندگان اهل بيت معرفى مى نمايد.و اضافه مى كند ابن حجاج،از دست پروردگان ابن رومى،و از مردم عجم بوده است.

ابن حجاج،ديوان شعر بزرگى دارد كه در چند مجلد تدوين نموده و امامى مذهب بوده،و از شعر او،استفاده مى شود كه از نوادگان حجاج بن يوسف ثقفى به شمار است و اين موضوع منافى با آن است كه وى از مردم عجم باشد،مگر اينكه در بلاد عجم،متولد شده باشد،و يا ثقفى از بردگان عجم است نه آنكه از مردم عجم باشد،و ما اين معنى را مى توانيم از پاره اى از اخبار و گزارش هاى احوال او استفاده بنماييم،از اشعار اوست:

و شعرى سخفة لا بد منه فقد طبنا و زال الاحتشام

و هل دار تكون بلا كنيف فيمكن عاقلا فيها المقام

سرودۀ من،داراى يك نوع بى ارزشى است و در عين حال سخافت را، براى سرودۀ خود لازم مى دانم،و خود را بدان خرسند مشاهده مى كنم،و از هيچ گونه شوكت و شكوهى،باك ندارم،زيرا مى دانم اين گونه سخافت، مانند مستراحى است كه وجود آن در منزل لازم است،ليكن مستراح محل آسايش نمى باشد.

از اشعار اوست:

و هذى القصيدة مثل العروس موشحة بالمعانى الملاح

و لا بد للشعر من سخفة و لا بد للدار من مستراح

اين چكامۀ من،مانند عروسى است كه به حجله گاه مى رود،و به انواع مضامين نمكين آراسته گرديده،و در عين حال،خالى از الفاظ سخيف نبوده است،زيرا همان طور كه منزل،مستراح لازم دارد،شعر من هم خالى از الفاظ سخيف نمى باشد.

ص:31

از اوست:

ان بنى برمك لو شاهدوا فعلك بالغائب و الشاهد

ما اعترف الفضل بيحيى أبا و لا انتمى يحيى الى خالد

پسران برمك،از آن ها كه حاضرند،و از آن ها كه غائب اند،هرگاه متوجه به كار ناپسند تو بشوند نه فضل به فرزندى يحيى مى بالد،و نه هم يحيى خود را به خالد پيوسته مى انگارد.

از اوست:

و كاتب بارع بلاغته تجلو علينا كلام سحبان

لو كان عند المأمون جوهرة اهداه او بعضه لبوران

كاتبى كه در چرب زبانى و سخن آرايى به پايه اى رسيده بود،كه بلاغت كلام سبحان را به خاطر ما مى آورد،مى گفت هرگاه در پيش مأمون عباسى گوهر گران بهايى بود همۀ آن يا بعضى از آن را،به پوران دختر حسن بن سهل كه همسرش بود اهدا مى كرد.

باز گفته است:

هذا حديثى تنمى عجائبه بكثرة القال فيه و القيل

اعجزنى دفنه فشاع كما اعجز قابيل دفن هابيل

خبر من كه آن به آن،امور بى سابقه آن آشكار مى شود و پيوسته گرفتار قيل و قال مى گردد آن قدر شهرت يافته،كه نمى توانم آن را دفن كنم،و از خاطره ها ببرم،همچنان كه قابيل،از دفن كردن كشته برادرش هابيل عاجز شده بود.

از اوست:

لا دردر الرجال ما ذا يرون من حلة النساء

ص:32

و إنما هم أسود غاب تصرعهم أعين الظباء

از پايه مردى،بهره اى ندارند كه از پس حلۀ زنان،چشم اندازى مى كنند، آرى،آنان شيران بيشه اند كه به تير جگردوز آهوان،از پاى درمى آيند.

از اوست:

و ابرص من بنى الزوانى ملمع أبقع اليدين

قلت و قد لج بى أذاه و زاد ما بينه و بينى

يا معشر الشيعة الحقونى قد ظفر الشمر بالحسين

پيس اندامى،كه از زنان بدكاره پيدا شده،و سراسر بدن او را خال هاى سياه و سپيد فراگرفته است،و دست هاى او براثر آن خال ها،از حالت عادى بيرون رفته بود،مرا مى آزرد،و آزار او نسبت به من از حد اعتدال بيرون رفت،اكنون كه از آزار او به ستوه آمده ام،خطاب به شيعيان، مى گويم:مرا دريابيد،كه اينك شمر بر حسين،چيره شده است.

ابن حجاج،معاصر با سيد مرتضى و سيد رضى،رحمة اللّه عليهما بود،پايان آنچه،در كتاب امل الآمل 89/2 آمده است.

مؤلف گويد:براثر نسبت داشتن با حجاج،به ابن حجاج،شهرت پيدا كرده است.اكنون،حجاجى كه در طى نسب او آمده است،جد نزديك او نمى باشد،و نام هايى ديگر،از طى نسب او حذف شده است،و حذف نام نياكان از باب اختصار بوده،و اين گونه حذف فراوان است،و محتمل است، حجاج مزبور،نام جد نزديكش باشد،و حجاج بن يوسف ثقفى،جد دور او باشد،و اشتهار او به ابن حجاج،در حال حاضر يا به اعتبار جد نزديكش و

ص:33

يا به واسطۀ جد بعيدش (1)بوده است.

مى شود(حسين بن احمد بن رطبة سوراوى)ليكن محل تأمل است،زيرا حسين بن رطبة سوراوى،شيخ روايت عربى بن مسافر،بوده و به زودى در شرح حال،حسين بن رطبة،خواهيم گفت:كه شايد ابن رطبه،با حسين بن هبة اللّه بن رطبة سورانى يكى باشد.

و از آغاز سند احاديث حسن بن ذكروان فارسى،كه از اصحاب حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام بوده،و من آن ها را به خط وزيرى فاضل مشهور،كه از شاگردان شيخ منتجب الدّين،مؤلف فهرست بوده،چنين يافتم،كه حسين ابن طحال مقدادى از مفيد علماء ابو الوفا،عبد الجبار بن عبد اللّه بن على رازى،در شعبان 503 هجرى قمرى،در شهر رى،روايت مى كرده است،و شيخ زين الدّين ابو القاسم،هبة اللّه بن نافع بن على از ابن طحال،روايت داشته است.

و در آغاز سند زيارت جامعه كبيره،در نسخه اى از مزار شيخ مفيد يا شيخ طوسى،چنين يافتم:كه شيخ اجل فقيه عفيف ابو عبد اللّه،حسين بن احمد بن محمّد بن طحال مقدادى،مجاور غرى(نجف اشرف)،در مشهد مقدس حضرت مولانا،حسين بن على بن ابى طالب عليهما السّلام در باب قبه شريفه، در نيمه شعبان 530 هجرى قمرى ما را خبر داد.و نيز،شيخ اجل فقيه، ابو محمّد،الياس بن هشام حايرى،در خانه اش در حاير مبارك(على ساكنه السّلام)در نيمه شعبان 538 هجرى قمرى،ما را خبر داد.به اتفاق هر دو گفته اند:شيخ سعيد مفيد،ابو على حسن بن محمّد طوسى،از پدرش شيخ طوسى،از شيخ مفيد از شيخ صدوق رحمه اللّه....تا آخر سند ما را،حديث كرده است.

ظاهر آن است كه مقدادى،منسوب به مقداد بن اسود باشد،كه از اصحاب به نام رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله است و بعد از اين،عالمى به نام ابو عبد اللّه حسين بن طحال مقدادى،و شيخ حسين بن محمّد بن طحال،خواهد آمد، و پيش از اين هم،حسين بن طحال را نام برده ايم،و ممكن است همه اين

ص:37

نام ها متوجه به يك شخص بوده باشد؛زيرا منسوب به جد،در اصطلاح مورّخان فراوان است.

مقدادى،صاحب دو فرزند فاضل بوده است به نام شيخ محمّد بن حسين بن احمد بن طحال،كه شرح حالش خواهد آمد،و ديگرى،به نام شيخ حسن بن حسين بن طحال كه شرح حال آن گذشت.

يكى از مورخان كه گويا ابن خلكان باشد،مى نويسد:ابن خالويه،اصلا از مردم همدان بود.و در حلب مى زيست،و در آن سرزمين،يكى از افراد به نام عصر خودش بوده،و در همه بخش هاى ادب،مهارت داشته است.و نيازمندان به فنون ادب،از اطراف و اكناف،براى بهره گيرى از او،به درگاه وى،سفر مى كردند.و آل حمدان،به او كمال بزرگداشت را داشتند،و از مراتب علمى او،بهره بردارى مى كردند،و از سبك ويژۀ او اقتباس درجات ادبى را مى نمودند.

ابن خالويه گويد:آن گاه كه به دربار سيف الدوله حمدان وارد شدم،و در برابر او قرار گرفتم،به من گفت(اقعد)،و نگفت(اجلس)از اين طرز بيان دانستم كه وى،عشق و علاقه ويژه اى به اهداب ادب دارد،و از اسرار كلام عرب باخبر است.

مؤلف گويد:اظهار خرسندى ابن خالويه از نحوه گفتار سيف الدوله ازآن جهت است كه ارباب ادب،خطاب به ايستاده كه بايد بنشيند با كلمه(اقعد) او را،به نشستن مى خوانند،و براى خوابيده و يا سجده درآمده،كه مى خواهند او را،به نشستن دعوت كنند،از كلمه(اجلس)استفاده مى نمايد.

و بعضى از ادبا،علت بهره گيرى از اين دو كلمه را چنين بازگو نموده، كه(قعود)انتقال از بالا به پايين است،و به همين مناسبت،به كسى كه به فلج مبتلا گرديده است،مى گويند(يقعد)يعنى زمين گير مى گردد،و جلوس، انتقال از پايين به بالا است،و به همين جهت به زمين نجد به علت ارتفاع آن،(جلساء)مى گويند،و به كسى كه وارد آن سرزمين شود،(جالس) گويند،و(قد جلس)يعنى كسى كه وارد آنجا شد،و از اين قبيل است گفتۀ مروان بن حكم والى مدينه،كه خطاب به فرزدق مى گويد:

قل للفرزدق و السفاهة كاسمها ان كنت تارك ما أمرتك فاجلس

ص:39

به فرزدق نادان بگو هرگاه،برخلاف فرمان رفتار كنى،بايد به نجد بروى گويند ابن خالويه،كتابى در ادب،به نام«ليس»تأليف كرده،و اين اثر دليل بر اطلاع بى اندازۀ اوست،زيرا سبك آن از آغاز تا انجام،بدين شيوه است كه(ليس فى كلام العرب كذا و ليس كذا)و نيز كتابى ارزنده،به نام الآل،از تأليفات اوست،كه در آغاز آن گويد:كلمه آل،به بيست و پنج بخش تقسيم مى شود،و در اين كتاب،از تاريخ تولد و وفات و مادرهاى ائمه اثنى عشر عليهم السّلام ياد كرده است.و علتى كه او به تأليف اين كتاب برانگيخته آن است كه در ذيل عدۀ از اقسام آل گويد«و آل محمّد عليهم السّلام بنو هاشم»،ابن خالويه نيز طبع شعر داشته،و از اشعار اوست:

اذا لم يكن صدر المجالس سيدا فلا خير فيمن صدرته المجالس

و كم قائل ما لي رأيتك راجلا فقلت له من أجل انك فارس

هنگامى،كه بزرگوارى،در بالاى مجلس قرار نگيرد،در وجود كسى كه در صدر مجالس،قرار گرفته باشد،خيرى نخواهد بود،چه بسيار كسى است،كه مى گويد:هيچ گاه تو را پياده نديده ام،در پاسخ او مى گويم،براى آن است كه تو سواره اى (1).

كلمۀ خالويه به فتح حاء و فتح لام و واو،و سكون ياء و هاء ضبط شده است.وفيات الاعيان 178/2 گويد:ابن خالويه،در سال 370 هجرى درگذشته است.

ص:40

مؤلف گويد:از آثار ابن خالويه،كتاب الطارقيه است،كه آن را به منظور اعراب،و حركات سوره و الطارق،تا آخر قرآن،تأليف نموده،و من، نسخه اى كهن از آن كتاب را،در شهر اردبيل-كه تاريخ كتابت آن،561 هجرى قمرى بوده است-ديده ام،و كتابى پرفايده است،و خود او در آغاز آن،مى نويسد:در اين كتاب اعراب و حركات سى سوره،از سوره هاى مفصل(سوره هايى است كه فواصل آيات آن ها بسيار است)،قرآن كريم را متذكر شده ام،و اصول هر حرف را،مشروحا و فروع آن را به اختصار ايراد كرده ام.و در ضمن آن،به مطالب دور از ذهن كه موجبات اشكال حركات حروف،و كلمه اى را،ايجاد مى كند،مصدرها و تثنيه،و جمع آن ها را يادآور شده ام،تا از اين راه به ديگر از حركات حروف و كلمات شريفۀ قرآن مجيد،كه ممكن است مورد نيازمندى تو قرار بگيرد،كمك كرده باشم.

سپس مؤلف گويد:نسخه اى بسيار كهن،از«طارقيه»نزد ما موجود است، و در اين نسخه كه در اختيار ما مى باشد اعراب بسمله،و استعاذه و سوره حمد،آورده شده و پس از آن،به اعراب سورۀ و الطارق تا به آخر قرآن پرداخته است،و از آن نسخه استفاده مى شود.ابن خالويه،از علماى شافعى مذهب بوده،و اين موضوع خالى از تأمل و ملاحظه نخواهد بود،و در همين كتاب،از ابو سعيد حافظ،از ابو بكر نيشابورى،از شافعى،روايت كرده است.

اين سند،دليل بر آن است كه ابن خالويه مؤلف طارقيه،غير از ابن خالويه است كه ما به ترجمۀ احوال او پرداخته ايم،زيرا بعيد است ابن خالويه مترجم ما،با دو واسطه از شافعى روايت كرده باشد،بلكه هرگاه شافعى مذهب باشد،بايستى با واسطه هاى عديدۀ،از وى روايت كرده باشد.

و آشكارترين دليل بر مغايرت ابن خالويه ما،و مؤلف طارقيه،آن است كه

ص:41

مؤلف طارقيه،در آخر سوره حمد،به وجوب گفتن آمين پس از و لا الضالين،تصريح كرده است.

ابن خالويه،كتابى ديگر در اخبار دارد و اين كتاب را سيد حسين مجتهد در كتاب دفع المناواة به وى نسبت داده،و ممكن است اين كتاب يكى از آثار او باشد كه پس از اين نام برده مى شوند،و يا همان كتاب الآل اوست كه سيد در دفع المناواة از آن نقل كرده است،و ظاهر آن است كه مراد مجتهد، از ابن خالويه،همين اديبى است كه ما به ترجمه او اقدام كرده ايم.

نجاشى در رجال ص 53 خود مى نويسد:ابو عبد اللّه،حسين بن خالويه نحوى در شهر حلب ساكن بوده و همان جا درگذشته است.و علاوه بر اطلاعات دقيقى كه راجع به علوم ادبيه و لغت و شعر داشته،از مذهب ما هم كمال شناسايى را،دارا بوده است.

ابن خالويه،آثارى دارد از آن جمله كتاب الآل است و انگيزه او در تأليف اين كتاب،يادآورى از امامت حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام بوده است،حديث كرد ما را بدان كتاب،قاضى ابو الحسن نصيبى،كه گفت:آن كتاب را در شهر حلب،بر وى قرائت كردم،و از آثار او كتاب مستحسن القراءات و الشواذ و كتاب ارزنده اى در لغت و ديگرى در اشتقاق الشهور و الايام است،انتهى.

مؤلف گويد:از آثار او شرح مقصوره ابن دريد است اين كتاب را شهيد ثانى در بخش دوم از كتاب تمهيد القواعد و همچنين شيخ حسين بن على ابن حماد ليثى واسطى،در يكى از اجازاتش به وى نسبت داده اند.و پس از اين،ذيل نام هاى آثار او،بدان كتاب اشاره خواهد شد.

ص:42

سيد ابن طاوس،در كتاب اقبال مى گويد:نام ابن خالويه،حسين بن محمّد،و كنيه اش ابو عبد اللّه بوده،نجاشى از او يادآورى كرده،و مى نويسد از مذهب ما،كمال اطلاع را داشته است،و در علوم عربيه و لغت و شعر مهارت داشته،و در حلب مى زيسته است.

محمّد بن نجار،در كتاب الذيل مى نويسد:نام و نشان او را در جزء سوم از آفاق نوشته ايم و در حلب ساكن بود،و آل حمدون كمال بزرگداشت را دربارۀ او،رعايت مى كردند،و در همان جا درگذشته است.

مؤلف گويد:گاهى سيد برخى از دعاها را از ابن خالويه،نقل كرده از آن جمله مناجات حضرت مولى على عليه السّلام و ديگر از ائمه عليهم السّلام است،در ضمن ادعيه ماه شعبان،و ممكن است سيد،اين بخش از دعاها را از كتاب الآل او نقل كرده باشد و يا كتاب ويژه اى در ادعيه داشته است.

مؤلف گويد:معروف آن است كه،كتاب او كتاب الآل است و حال آنكه در بسيارى از نسخه هاى نجاشى(الاوّل)آمده،و ميرزا محمّد در رجالش به نقل از نجاشى(الاوّل)نقل كرده است،و حق آن است كه الاوّل،از سهو ناسخان بوده و صحيح همان الآل بوده باشد.

و از آثار او كتابى است در اسماء ساعات الليل و در آن كتاب صد و سى و پنج نام را متذكر شده،و كفعمى در كتاب فرج الكرب و فرح القلب از اين كتاب نام برده است.

ابن شهرآشوب،در معالم العلماء ص 41 مى نويسد:ابو عبد اللّه حسين بن خالويه نحوى،را كتابى به نام الآل است.

ص:43

مؤلف گويد:به طورى كه خود او در كتاب طارقيه مى نويسد«شرحى بر اسماء اللّه الحسنى»داشته است (1).

علامه در خلاصة الاقوال ص 53 مى نويسد:ابو عبد اللّه،حسين بن خالويه نحوى در حلب ساكن بوده،و همان جا درگذشته و،از مذهب ما باخبر بوده است،و از آثار او كتابى است راجع به امامت امير المؤمنين على عليه السّلام است،انتهى.

مؤلف گويد:منظور از كتاب امامت،همان كتاب الآل اوست.

مؤلف گويد:گاهى ابن خالويه،بر شيخ على بن محمّد بن يوسف بن مهجور فارسى،معروف به ابن خالويه اطلاق مى شود،بنابراين نمى توان اين دو شهرت را،ويژه شخص واحد دانست،هرچند شيخ على هم،امامى مذهب بوده است.

مؤلف گويد:نام او را همان طور كه نوشتيم،حسين است و در كتاب هاى رجال ما،و آثار اهل سنت نيز حسين آورده شده است،ليكن در آغاز نسخۀ بسيار كهن الطارقيه كه پيش از اين يادآورى كرديم نام وى،شيخ ابو عبد اللّه حسن آمده است.

علامه در ايضاح الاشتباه نام او را حسين بن خالويه نوشته است.

قاضى نور اللّه در مجالس المؤمنين مى نويسد:حسين بن احمد همدانى معروف به ابن خالويه نحوى،از فضلاى مذهب اماميه و از دانشوران علوم عربيه بوده،و به خاطر موافقت مذهب و اعتقاد حقى كه داشته،و از شرح

ص:44

صدر و استعدادى كه برخوردار بوده،همواره در مجالس آل حمدان در صدر قرار مى گرفته،و از اكابر اماميه به حساب مى آمده است.

يافعى در تاريخ خود مى نويسد:ابن خالويه،به بغداد رفت و در آنجا از دانشوران آن سرزمين به اخذ علم ادب پرداخت و از محضر ابن انبارى،و ابو عمر و زاهد و ابن دريد،و سيرافى بهره گيرى نمود،پس از آن به شام رفت و در حلب مقيم گرديد،و در فنون فضل و ادب به سرحد كمال رسيد،و بدين معنى شهرت يافت،چنان كه طالبان دانش از اطراف به سوى او رحل اقامت مى افكندند،و به قدرى كه استحقاق و استطاعت داشتند،از وى بهره مند مى شدند،و آل حمدان در تعظيم و تكريم او فروگذارى نداشتند و پيش او به قرائت علوم ادبى اشتغال مى ورزيده،و از مراتب علمى او بهره ورى داشتند.

ابن خالويه كتابى بزرگ،به نام الليس دارد،و انگيزه او در تأليف اين كتاب بر آن است كه بگويد(ليس فى كلام العرب كذا)و او را نيز كتابى لطيف به نام الآل است كه در آغاز آن معانى الآل را،مفصلا شرح داده پس از آن از تاريخ تولد،وفات،پدران و مادران ائمه اثنا عشر،كه آل پيغمبر عليهم السّلام اند،ياد كرده است.

و از جمله آثار او كتاب الاشتقاق و كتاب الحل در نحو و كتاب القراءات و كتاب المقصور و الممدود و كتاب المذكر و المؤنث و كتاب الالقاب و كتاب شرح مقصوره ابن دريد و كتاب الاسد و امثال اين ها مى باشد.

ابن خالويه،شعر خوب مى گفته،و ثعالبى در يتيمة الدهر:124/1 اشعارى از وى نقل كرده است از جمله اين دو بيت است اذا لم يكن صدر المجالس

ص:45

سيد...كه پيش از اين نوشته و ترجمه شده است و وفات او در سال 370 هجرى بوده است (1).

هجرى قمرى بوده است،و شيخ ابو محمّد عربى بن مسافر عبادى،و ابو البقا، هبة اللّه بن نما بن على بن حمدون،در نجف اشرف در بالاسر مبارك،در دهۀ آخر ذيحجۀ سال 539 هجرى،از وى روايت كرده اند،و خود محمّد ابن جعفر مذكور،به توسط ايشان،از وى روايت كرده است.

يادآور مى شود كه از مقدادى،به صورت هايى مختلف،در اختصار به نسب تعبير كرده اند،و اين تعبيرات،موجبات تعدد را،در صاحب اين عنوان ها ايجاد نموده است (1).

مؤلف گويد:بنابراين كتاب فقه الرضا بايستى به خط كوفى نوشته شده باشد،زيرا خط نسخ و امثال آن در روزگار ابن مقله وزير،كه خطاطى مشهور بوده و خط نسخ را اختراع كرده،به وجود آمده و پس از او خطاطان از وى تبعيت كرده اند و به خطوطى ديگر،دست پيدا كرده اند و ابن مقله در عهد (1)....

گاهى مى گويند:كتاب فقه الرضا،به عينه همان رساله اى است كه على ابن بابويه به فرزندش شيخ صدوق نوشته و انتساب آن به حضرت رضا عليه السّلام، اشتباهى است كه از ناحيه اشتراك اسم و اسم پدر ايجاد شده است،زيرا اسم پدر صدوق،على و نام جدش موسى است.به دنبال اين اشتباه،و با عدم توجه بدان،پنداشته اند كه كتاب از على بن موسى الرضا عليهما السّلام است،تا آنجا كه رساله مزبور را،فقه الرضا ملقب ساخته اند،و استاد علامه(ملا ميرزا شيروانى)نيز به همين نظريه تمايل داشته است.

و گاهى ممكن است،اين نظريه را بدين توضيح تأييد كرد،كه علاوه بر اينكه رساله موسوم به فقه الرضا،با رساله اى كه على بن بابويه،براى فرزندش نوشته است،در بسيارى از مسائل با يكديگر موافقت دارند، رساله فقه الرضا مشتمل بر مسائل بى سابقه اى است،از جمله مى توان غسل جمعه را تا جمعۀ ديگر به عنوان قضا به جاى آورد،يعنى در هر روز از ايام هفته،كه بخواهند مى توانند قضاى غسل جمعه را به جاى آورند،و حال آنكه مشهور و مروى آن است كه قضاى غسل جمعه،ويژه روز شنبه است

ص:49

و بس،و امثال اين مسئله از مسائل ديگر.و هرگاه اين حال بر آن سيد مشتبه نشده باشد،نظريه وى كه به مقتضاى قرائن،آن را تأليف حضرت رضا عليه السّلام دانسته،ثابت مى شود و نيز اختيار استاد استناد را،تأييد مى كند (1).

يادآور مى شود كه قاضى امير حسين فعلى،غير از امير حسين ميبدى شارح هدايه در حكمت است،زيرا روزگار ميبدى،به سال ها جلوتر از قاضى امير حسين بوده است (2).

در كتاب عمدة المطلب به وى نسبت داده،و به توثيق او اعتراف كرده،و اخبارى را از او نقل كرده است،و من از روزگار او اطلاعى ندارم.

ممكن است شيخ ابو عبد اللّه،همان شيخ ابو عبد اللّه حسين بن ابراهيم بن على قمى معروف به ابن خياط،بوده باشد،كه از مشايخ شيخ طوسى است، احتمال دارد شيخ ابو عبد اللّه،همان شيخ فقيه صالح،ابو عبد اللّه حسين باشد، كه از شاگردان يا از اساتيد شيخ محمّد بن على بن احمد بن بندار است،كه كتاب نهج البلاغة را در سال 499 هجرى قمرى نزد او خوانده است،و ما شرح حال او را در باب ميم مى نگاريم،و شايد قسمت اخير به صحت نزديك تر باشد.

مؤلف گويد:عبارت آن اجازه بدين مضمون است:اين جزء از نهج البلاغة را شيخ فقيه و اصلح من،ابو عبد اللّه حسين(رعاه اللّه)بر من قرائت كرد،و اين اجازه را محمّد بن على بن احمد بن بندار در جمادى الآخر 499 هجرى قمرى به خط خودش نوشته است.با توجه بدان اجازه و از سياق آن به دست مى آيد كه شيخ ابو عبد اللّه حسين همان استاد ابن بندار است،زيرا معمول پيشينيان آن بوده كه خود شيخ اجازه كتاب مورد نظر را،براى شاگرد قرائت مى كرده،و يكى از طرق اجازه،بلكه كامل تر و تمام تر آن هم،همين بخش از قرائت بوده است.

نسب او شده،نادرست است به خصوص كه مترجم حاضر با نام قزوينى، معرفى شده است.

و همچنين مترجم حاضر،غير از شيخ ابو عبد اللّه حسين بن ابراهيم بن على قمى معروف به ابن خياط است كه از مشايخ شيخ طوسى بوده است.

تكفير كرده است بيم دارم هرگاه به قزوين بروم از ورود من ناراحت بشود، موقعى كه اين خبر به فاضل رسيد پيام داد كسى را تكفير مى كنم كه سخن حكما را بفهمد و با آن ها هم عقيده باشد.و اما بر تو باكى نخواهد بود، شيخ حسين گفت:اين پيام دربارۀ من از تكفير سخت تر است،زيرا او معتقد است كه من سخن حكما را نمى فهمم،و به گفتار آنان اعتقادى ندارم.

بارى،بين ايشان گفتگويى پيش نيامد و محبت سابقى زيادتر شد.تا آنجا،كه حكيم تنكابنى از وى درخواست كرد،هرگاه از خبر مرگش با اطلاع شود دو ركعت نماز بخواند و به روح او نثار كند.طولى نكشيد حكيم تنكابنى،عازم مكه مكرمه شد و چندى در آنجا ماندگار شد،در اوقات مجاورتش،مردم عامى مى ديدند كه وى خود را به«مستجار» مى چسباند و يا حجرالاسود را استلام مى نمايد.پنداشتند كه وى عورت خود را به خانۀ كعبه تماس مى دهد،براثر اين پندار نابجا وى را تا سرحد هلاكت مضروب ساختند.مشاراليه در حالى كه به سختى بيمار شده بود و از مردم مكه،بيمناك بود به طرف مدينه حركت كرد.و براثر ناراحتى بسيار،كه از ضرب و شتم آنان ديده بود در راه مكه و مدينه،شهيد شد و در ربذه در كنار قبر ابو ذر غفارى رضى اللّه عنه مدفون گرديده است.

ربذه،در حال حاضر به نام«رابق»خوانده مى شود و هنگامى كه فاضل قزوينى از شهادت او خبردار شد به حسب وعده اى كه داده بود دو ركعت نماز خواند و به روح او نثار كرد.

حكيم تنكابنى،فرزندى به نام شيخ ابراهيم داشت،كه از طلاب علم به شمار مى آمد و با ما،در درس ها شركت مى كرد،و در روزگار ما،در اصفهان درگذشت.

ص:53

حكيم تنكابنى تأليفات و حاشيه هايى دارد از جمله حاشيه بر حاشيه خفرى بر الهيات شرح تجريد و رسالۀ مختصرى در اثبات حدوث عالم به سبك حكما و رسالۀ در تحقيق وحدة و تجلياته و تنزلاته در اين رساله به پيروى از استادش(صدر المتألهين)بين تصوف و حكمت اشراق و مشاء جمع كرده است و امثال اين ها از رساله ها و تعليقات و از جملۀ آن ها تعليقاتى است كه بر كتاب الشفاء شيخ الرئيس داشته است.

مى دادم و بسيارى از معانى آن را از جهت او بيان مى كردم و به وى اجازه دادم تا نهج البلاغة را به توسط من،از سيد فقيه عالم مقرى و متكلم، محيى الدّين،ابو حامد،محمّد بن عبد اللّه بن على بن زهره حسينى حلبى رضى اللّه عنه از شيخ فقيه رشيد الدّين،ابو جعفر محمّد بن على بن شهرآشوب مازندرانى،از سيد ابو الصمصام ذو الفقار بن معبد حسينى مروزى،از ابو عبد اللّه محمّد بن على حلوانى،از سيد رضى ابو الحسن محمّد بن حسين ابن موسى بن محمّد موسوى و از او،از فقيه عزّ الدّين ابو الحرث محمّد بن حسن بن على حسينى بغدادى،از قطب الدّين،ابو الحسين راوندى از سيد مرتضى و سيد مجتبى فرزندان داعى حلبى(حسنى)،از ابو جعفر دوريستى از سيد رضى روايت كند و(براى هركسى كه بخواهد و دوست داشته باشد اجازه بدهد)سال 677 هجرى قمرى،پايان.

مؤلف گويد:برخى از مواضع خط شريف او از ميان رفته و گمان مى كنم،مطالب از ميان رفته،نام شيخ نجيب الدّين،يحيى بن سعيد مذكور باشد.زيرا اجازۀ موجود،از شيخ نجيب الدّين مذكور بوده كه به خط سيد نجم الدّين،نوشته شده چه آنكه شيخ نجيب الدّين از سيد محيى الدّين روايت مى كرده و تاريخ هر دو اجازه كه در آخر نسخه نهج البلاغة مرقوم شده،يكى است.

و اين نسخه در رمضان سال 726 هجرى در نجف اشرف با نسخۀ صحيحه مقابله گرديد.و به نظر من،خط مزبور-كه حاكى از مقابله مزبور است-به خط يكى از علما مى باشد.و حواشى بسيار-از شرح ابن ميثم بحرانى-بر آن نسخه ديده مى شود و تاريخ كتابت حواشى يادشده،اواخر ماه رمضان سال 726 هجرى قمرى در نجف اشرف بوده است،و بر پشت همان نسخه،خط شيخ حسن بن حسين بن سراوسنوى و اجازۀ او به چشم

ص:56

مى خورد و اين شيخ،از شاگردان علامه حلى است و تاريخ اجازۀ وى در ماه ذيحجه،سال 728 هجرى قمرى در حله سيفيه بوده است.

و ازآنجاكه پاره اى از مواضع اين خط،از ميان رفته معلوم نيست اين اجازه براى چه كسى،نوشته شده است و در آغاز آن چنين آمده:«اين كتاب را به نام نهج البلاغة موسوم مى باشد مولاى معظم،ملك الصلحاء سيد الزهاد و العباد...»بر من قرائت كرد.

فرمان شاه عباس به عنوان سفارت نزد پادشاه روم گسيل شد (1).

يادآورى مى شود،نام او را در آغاز اين ترجمه طبق برخى از تاريخ هاى پارسى كه در روزگار شاه عباس تدوين شده است«حسين»نوشتيم ليكن از خلال پاره اى از اجازه هايى كه در اين روزگاران صادر شده و از آخر وسائل الشيعة شيخ معاصر و از امل الآمل چنان كه نقل خواهيم كرد نام او قاضى معز الدّين محمّد است.

قاضى معز الدّين از گروهى از جمله،شيخ عبد العالى بن شيخ على كركى روايت مى كرده،شيخ معاصر در امل الآمل 232/2 مى نويسد:مولانا معز الدّين محمّد،فاضلى بزرگوار است و از شيخ بهايى روايت مى كند، پايان.

مؤلف گويد:به حق مى توان گفت،مقصود شيخ معاصر،از معز الدّين محمّد،مترجم حاضر،قاضى معز است،و از اينكه نوشته است وى،از شيخ بهايى روايت مى كند سخن بى اساسى است؛زيرا هر دوى آن ها از شيخ عبد العالى كركى كه فوقا ياد كرديم.روايت مى كنند و خود شيخ معاصر،در آخر وسائل و ديگران در تأليفاتشان،به اين موضوع متوجه اند كه هر دو بزرگوار در اجازۀ روايتى از عبد العالى مشترك اند (2).

ص:58

است و همچنين شيخ محمّد حر(عاملى)معاصر،در فهرست كتاب الهداة فى النصوص و المعجزات كتاب مزبور را از آثار او ياد كرده هرچند به طورى كه در كتاب امل الآمل از وى نام نبرده است.

ممكن است مراد وى از«ابطال الاختيار»كه قرينه«الاعتبار»است به اين معنى باشد كه امت نمى توانند براى خود پيشوايى اختيار بنمايند.

كفعمى،در يكى از مجموعه هايش از شيخ زين الدّين بياضى نقل كرده وى در كتاب الصراط المستقيم اظهار داشته است،نهج الايمان از تأليفات حسين بن جبر است و در ديباچه آن كتاب نوشته است،در هنگام تأليف اين كتاب هزار كتاب يا نزديك به آن را،به مطالعۀ خويش درآورده است.و از تأليفات او نخبة المناقب لآل ابى طالب است كه گزيدۀ از كتاب شيخ محمّد ابن شهرآشوب مى باشد.و اظهار داشته از يكى از اصحاب شنيدم مى گفت، يك جزء از كتاب ابن شهرآشوب را به ميزان برده،نه،رطل وزن آن بوده است،پايان.

و گاهى«نخبة المناقب»را«نخب المناقب»هم گفته اند.

مؤلف گويد:شيخ على بن سيف بن منصور در كتاب كنز جامع الفوائد مطالب بسيارى از آن نقل كرده است.و من خود،نسخه هاى چندى از نخب المناقب را ديده ام و دو نسخه از آن،در نزد من مى باشد.

علامه سيد هاشم بحرانى،در آغاز كتاب معالم الزلفى مى نويسد:مؤلف كتاب الحجج القويه فى اثبات الوصية لامير المؤمنين عليه السّلام بيست فقره كتاب را كه دربارۀ اثبات وصيت حضرت على عليه السّلام تأليف شده،همراه با نام مؤلفين آن ها متذكر شده است،و اضافه كرده،شيخ جليل و عالم نبيل شيخ طائفه شيعه و رئيس ايشان،حسين بن جبر،در كتاب نخب المناقب لآل ابى طالب

ص:60

مى نويسد:هنگامى كه به تأليف اين كتاب،اشتغال داشته است،هزار كتاب از كتاب هاى اصول،در اختيار او بوده است و سپس اضافه كرده،اين است، نص پيمبران براى اوصيا،و سند مطالب آن،منتهى به حضرت امير المؤمنين و حضرت صادق و حضرت رضا عليهم السّلام مى باشد.و همين طريق را در كتاب بصائر الانس همراه با يادآورى از رجال آن ها متذكر شده و مانند اين ها را در كتاب الاوصياء مرقوم داشته است،پايان.

مؤلف گويد:سيد هاشم بحرانى در كتاب هاى خود مطالب زيادى از كتاب نخب المناقب مترجم حاضر نقل مى كند،و در كتاب غاية المرام از شيخ شريف الدّين على نجفى نقل كرده است كه وى كتاب نهج الايمان را به شيخ على بن يوسف بن جبير نسبت داده است.

مؤلف گويد:انتساب مزبور با آنچه را پيش از اين از كتاب الصراط المستقيم نقل كرديم سازگار نمى باشد.

يادآورى مى شود در بسيارى از مواضع،مترجم حاضر،به عنوان حسين ابن حبر با حاء مهمله مسكوره و در برخى از آن ها(جبر)با جيم مفتوحه و باء يك نقطه و مكبر در برابر(مصغر)بر وزن(قتل)معرفى شده است و اما على بن يوسف بن جبير،بدون شك با جيم و باء يك نقطه و ياء تحتانى (مصغر)است بر وزن حسين.

وى،از مشايخ نجاشى بوده،و گاهى از او به ابو عبد اللّه حمربى (1)و گاهى هم بدون كنيه از وى نام برده اند.

شيخ ابو عبد اللّه از حسين بن احمد بن مغيره و محمّد بن هارون كندى و ديگران روايت مى كرده است.

يادآورى مى شود،مؤلفان رجال،در آثار خود،ترجمه مستقلى براى او منعقد نساخته اند.

آرى ميرزا محمّد استرآبادى در دو رجال كبير (2)و وسيطش از وى نام مى برد و سيد امير مصطفى نيز در باب(كنى)به عنوان ابو عبد اللّه خمرى، ياد كرده و نام او را متعرض نشده است (3).

سپس در همان باب به اختلاف نسخه ها كه مربوط به لفظ(خمرى) اشاره كرده است.

نجاشى،در رجال ص 54 در ترجمه حسين بن احمد بن مغيره،اظهار داشته است از آثار او كتاب عمل السلطان است كه ما آن را به توسط شيخ صالح،ابو عبد اللّه بن خمرى در سال 400 هجرى در نجف اشرف از وى روايت مى كنيم.

شهرآشوب در كتاب معالم از وى نام مى برد و از مذهب او اشاره اى نمى كند.

يادآورى مى شود،غرض از تأليف چنان كتابى،آن بوده،تا ثابت كند چنان معجزه اى دوبار،از حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام به وقوع پيوسته است،يكى در دوران زندگى رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و ديگرى پس از رحلت آن حضرت،كه در زمين بابل نزديك به حله،از حضرت مولى عليه السّلام ظاهر شده است.

حق آن است كه مترجم حاضر،غير از ابو عبد اللّه جعل،دانشمند نامى است كه استاد شيخ مفيد بوده است،و ما هم در ترجمه مفيد به نام وى اشاره خواهيم كرد،براى اينكه ابو عبد اللّه جعل از علماى عامه است.آرى ممكن است ابو عبد اللّه جعلى از نوادگان حسين جعل باشد.

استرآبادى،محدث به نام است و مراتب قرائت را در مكه معظّمه از او استفاده كرده و از تأليفات او رساله اى است در پاسخ برخى از مسائل مشكلۀ اصلى و فرعى فقهى و نسخه اى از آن در اختيار ما مى باشد.

و اين شيخ از نوادگان شيخ ظهير الدّين بن حسام عيناثى به نام است و چنان كه مى دانيم آل ظهير،از دانشوران روزگار خود بوده اند.

مؤلف گويد:اين سند،خالى از اشكال نمى باشد براى اينكه مراد از جعفر بن محمّد،مؤلف العروس همان شيخ جليل جعفر بن...است و چنان كه مى دانيم مؤلف مزبور پيش از محمّد بن محمّد اشعث نمى زيسته و ديگر آنكه چگونه ممكن است مؤلف كتاب العروس با چهار واسطه از حضرت مولى على عليه السّلام روايت نمايد.

آرى ممكن است مؤلف كتاب العروس شخص ديگرى باشد.

توسط عمويمان از وى روايت مى كنيم،پايان.

مؤلف گويد:از كتاب هاى او كه در نزد ما،موجود مى باشد،تاريخ الكامل ابن اثير است كه خط او،بر پشت آن كتاب،ديده مى شود.و اين كتاب، نخست،در ملك شيخ محمّد بن خاتون عاملى بوده و سپس در سال 1017 هجرى در ملك مترجم حاضر قرار گرفته است.

ابن داود در رجال ص 123 مى نويسد:حسين بن حسن بن محمّد بن موسى بن بابويه شيخ طوسى در رجالش در باب آن هايى كه درك روزگار معصوم عليه السّلام را ننموده اند مى نويسد:وى فقيهى دانشور بود و از دايى اش على بن حسين بن بابويه روايت داشته است،پايان.

مؤلف گويد:بلكه شيخ طوسى در رجالش چنين نوشته است:حسين بن حسن بن محمّد از محمّد بن على بن حسين بن بابويه روايت داشته است (1).

ابن طاوس در جمال الاسبوع مى نويسد:خبر داد حسين بن حسن بن بابويه از ماجيلويه از برقى،پايان.

سيد مصطفى در رجالش پس از معرفى از وى و پس از نقل كلام ابن داود مى نويسد:در رجال شيخ طوسى وى را به طرزى كه ابن داود معرفى كرده است نديده ام.آرى به طورى كه پيش از اين نوشتيم در رجال شيخ طوسى،حسين بن حسن بن محمّد آمده است،پايان (2).

ميرزا محمّد در رجالش مى نويسد:حسين بن حسن بن محمّد.

شيخ طوسى در باب اخير رجال خود-آن ها كه از معصوم روايت نكرده اند-از وى ياد مى كند و پيش از اين هم،ذيل احمد بن ادريس نوشتيم كه:محمّد بن على بن حسين بن بابويه از وى روايت مى كرده است،

ص:69

پايان (1).

مؤلف گويد:روايت كردن حسين بن حسن بن بابويه از ماجيلويه كه صدوق هم از وى روايت مى كرده دليل بر آن است كه،تا به آخر.

و باز شيخ معاصر،در آخر كتاب وسائل الشيعة چنين مرقوم داشته است، ما كتاب هاى يادشده و امثال آن ها را از گروهى از اعلام روايت مى كنيم از جمله،از شيخ فقيه پرهيزكار ابو عبد اللّه،حسين بن حسن بن(يونس)بن يوسف بن ظهير الدّين عاملى كه با اجازه اى كه:از وى دارم به نقل روايت از او مى پردازم و او نخستين كسى است كه در سال 1051 هجرى به من اجازه داده است و از شيخ فاضل نجيب الدّين على بن محمّد بن مكى عاملى است و از سيد جليل نور الدّين على بن ابى الحسن موسوى عاملى.

مؤلف گويد:از جمله رساله هاى او رساله اى است كه مشتمل بر پاسخ به سؤال هايى كه مردم دربارۀ مسائل مربوط به طهارت و صلاة و زكاة و امثال اين ها از او داشته اند،و طرح اين گونه پرسش ها دليل بر كمال فضيلت و نيروى بصيرت او نسبت به امور دينى است.

در اين رساله،از ملا محمّد امين استرآبادى،مدحى بليغ به عمل آورده است و از طرز برداشت به دست مى آيد كه به استرآبادى اعتقادى كامل داشته است و ضمنا از آن سؤالات به دست مى آيد،كه اين شيخ در آن هنگام به مرتبه ارباب فتوا نرسيده بود و نسخه اى از آن رساله نزد ما موجود است(و له ايضا رسالة....).

مؤلف گويد:بناى اين كلام،بر آن است كه در طرق اجازه معمول بوده است.كه شيخ كتابى را،بر شاگردش قرائت مى كرده است.

و دور نيست مراد از ابو عبد اللّه حسين،همين حسين بن حسين مؤدب باشد،و محتمل است مراد از آن،عالم ديگرى باشد از قبيل شيخ ابو عبد اللّه حسين بن حسن بن على،برادرزاده صدوق.

سيد ابن طاوس،در اوائل اقبال از وى به حسين بن حمدان بن خطيب، تعبير مى كند و گويا اين اشتباه كه وى را به خطيب معرفى كرده،ناشى از نساخ باشد.

و در آن كتاب،كتاب الروضة فى الفضائل و المعجزات را به وى نسبت داده،و گاهى به عنوان كتاب الفضائل نام برده است و در محلى ديگر از اقبال گويد:كتاب الروضة فى الفضائل به ابن بابويه منسوب است.

و ممكن است هر دو نام مربوط به كتاب واحد باشد،در عين حال الفضائل و الروضة غير از كتاب الهداية فى الفضائل است،فلاحظ.

استاد استناد ما،در فهرست اوائل بحار 20/1 و 39 مى نويسد:كتاب الهدايه كه در تواريخ ائمه و معجزات ايشان عليهم السّلام تأليف يافته،از آثار شيخ حسين بن حمدان حضينى است،و كتاب او مشتمل بر اخبارى بسيار در فضائل اهل بيت عليهم السّلام،در عين حال بعضى از ارباب رجال،او را مورد بى مهرى قرار داده اند.

مؤلف گويد:چنان نيست كه جنبلانى مورد بى مهرى بعضى از رجالى ها قرار گرفته باشد،بلكه همه رجالى ها بالاتر از آنچه به تصور درآيد،وى را هدف تير طعنۀ خويش قرار داده و او را به دروغ گويى و فساد مذهب و امثال اين ها از نكوهش هاى ديگر،منتسب داشته اند (1).

ص:73

و از آثار او كه در نزد ما موجود است،كتابى است كه مشتمل بر گزارش هاى اصحاب ائمه و راويان ايشان مى باشد،و كتابى ديگر مشتمل بر...

سيد حسين حسينى اصفهانى معروف به خليفه سلطان و ملقب به سلطان العلماء،و او از فرزندان امير قوام الدّين والى مازندران،و معروف به مير بزرگ است.

خليفه سلطان،فاضلى عالم و محققى مدقق،و از اكثر فنون بود بااطلاع بود،شعر مى سرود (1)،و در فن انشا و نامه نگارى مهارت داشت،و علامه عصر و استاد علماى دهر به شمار مى آمد.آثارش از زوائد خالى،و تأليفاتش عالى و متعالى بود.پدرش ميرزا رفيع و جدش شجاع الدّين محمود نيز از مشاهير علما و دانشوران بودند.و خود او،داماد شاه عباس صفوى بود،و دختر او را به همسرى اش درآورد،و در سال 1033 هجرى كه سلمان خان وزير درگذشت،و در هنگامى كه پدرش ميرزا رفيع الدّين محمّد، منصب صدارت را عهده دار بود،خليفه سلطان به مقام وزارت نامزد شد،و به سلطان العلماء،ملقب گرديد.و در يك عصر پدر و پسر از مقام صدارت و وزارت برخوردار بودند (2)،و هر دو تن در يك خانه قرار داشتند،و مردمى

ص:75

كه امور مربوط به وزارت و صدارت مورد توجه شان بود در كارگزارى ايشان،به آن ها مراجعت مى كردند و مدتى بر اين گذشت تا پدرش وفات يافت.

و در هنگامى كه نوبت سلطنت به شاه صفى رسيد،وى چشم هاى فرزندان او را كور كرد،و خود او را در 23 رجب سال 1041 هجرى،پس از آنكه دو سال به وزارت او برقرار بود،از مقام وزارت عزل كرد.و دستور داد تا در شهر قم اقامت نمايد،و در واقع او را به قم تبعيد كرد،پس از چندى وى را به اصفهان طلبيد،و سيد مدتى را در اصفهان به سر برد،تا نوبت پادشاهى به شاه عباس ثانى رسيد،و اواسط سال 1055 هجرى.

كه ساروتقى،وزير شاه عباس كشته شد،خليفه سلطان،به وزارت شاه عباس برگزيده شد،و در آن هنگام كه سلطان به قندهار رفت و آنجا را فتح كرد،همراه او بود.پس از بازگشت از قندهار،به اصفهان آمد،و اين بار مدت هشت سال و شش ماه بر اريكۀ وزارت برقرار بود تا اينكه در سال 1064 هجرى،در مازندران درگذشت،و جنازۀ او را با تشريفات لازم به نجف اشرف حمل كردند (1).

ص:76

صائب تبريزى،در سوگ او چكامه اى سرود،و در ماه تاريخ او گفت:

«آه از دستور عالم واى از سلطان علم».

تا بدينجا خلاصه اى بود،از آنچه آميرزا حبيب اللّه بن ميرزا عبد اللّه اصفهانى،در رساله اى كه به پارسى،در بيان توصيف و معرفى از وزراى پادشاهان صفوى تأليف كرده،آورده شده است.

ديگرى گويد:پدرش ميرزا رفيع الدّين،در روزگار شاه عباس صفوى به مقام صدارت نائل گرديده بود،و فرزندش خليفه سلطان،در روزگار پدرش متعهد وزارت بود،و مدت پنج سال در هنگام پادشاهى شاه عباس ،به مسند وزارت برقرار بود،و همچنان دو سال وزارت او در زمان شاه صفى امتداد يافت تا پادشاه مذكور،خليفه سلطان را،از وزارت عزل كرد،و ديدگان فرزندانش را كور نمود،و او را به قم تبعيد كرد.

سيد در آنجا به مطالعه كتاب ها و مراجعه آثار اعلام پرداخت،و كار از دست داده را تجديد كرد.پس از اين براى دومين بار،كه اوايل جلوس شاه عباس ثانى،و مصادف با كشته شدن مير محمّد تقى(ساروتقى) (1)بود،به

ص:77

وزارت نامزد شد،و همچنين تا هنگام رحلتش بدين مقام برقرار بود،تا وفات يافت و نزديك زمان ما در اوايل حكومت سلطان مذكور بود،و پس از درگذشت وى جنازۀ او را به نجف اشرف حمل كرده،و در آنجا مدفون ساختند،قبرش معروف است و پدرش از فضلاى عهد خودش بوده است.

خليفه سلطان،مطالب علمى را در شئون مختلف،از گروهى از اعلام،از جمله پدرش ميرزا رفيع الدّين،و شيخ بهايى فراگرفت،و از شيخ به اخذ اجازه نائل آمد،و ديگرى ملا سلطان حسين يزدى ندوشنى و نيز از ملا حاج محمود رنانى استفاده كرده است.

وزير خليفه سلطان،شريك درس ملا خليل قزوينى بود،و حاشيه اى چند، بر شرح لمعه دارد.

خليفه سلطان،فرزندان و نوادگان پسر و دختر داشته،و همۀ فرزندان او، با آنكه از كودكى به امر شاه صفى،يا شاه عباس كبير كور شده اند،از فضلا و علماى روزگار خود بوده اند.

ص:78

ميرزا ابراهيم (1)،كه فرزند ميانه اوست،از فضلاى محققان بوده،و تعليقات ارزنده و افادات قابل توجه بر بسيارى از كتاب هاى فقه و كلام و اصول و امثال اين ها دارد،و بهترين اثر تدوين شدۀ او حاشيۀ شرح لمعه كه تنها باب طهارت را به حاشيه خويش آراسته و حاشيۀ نافع و دامنه دارى است و در آن به نظرات حاشيۀ شرح لمعه پدرش اشاره كرده است،و گاهى هم مناقشاتى با وى داشته،و سال 1098 هجرى درگذشته است.

شيخ معاصر در امل الآمل 92/2 مى نويسد:سيد جليل حسين مشهور به خليفه سلطان حسينى،عالمى محقق و مدقق و عظيم الشأن جليل القدر و صدر دانشمندان عهدش بوده است.خليفه سلطان آثارى دارد از جمله حاشيه شرح لمعه و حاشيه معالم و رساله هاى متفرقه و حواشى بسيار و از معاصران است،مؤلف سلافة العصر ص 499 او را نام برده،و از وى ستايش مى كند،و يادآور مى شود سال 1066 هجرى درگذشته است.

مؤلف گويد:ممكن است در سال رحلت او اشتباهى براى مؤلف سلافه رخ داده باشد،زيرا خليفه سلطان،پس از بازگشت از فتح قندهار،در شهر اشرف مازندران،در اوايل پادشاهى شاه عباس دوم درگذشت،و تقريبا روزگار درگذشت او،تا روزگار ما كه سال 1106 هجرى است بيش از پنجاه سال افزون نبوده باشد.

ص:79

واژه شناسان و ديگران،در اشتقاق لفظ وزير كه از چه ريشه اى گرفته شده،گفتارى دارند،يكى گفته است واژه وزير از وزر گرفته شده كه به معناى پناهگاه است،خداى بزرگ هم در آيه 11 و 12 سورۀ قيامت فرموده:

كَلاّ لا وَزَرَ* إِلى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ چنان نيست كه در روز رستاخيز كه قرارگاه مردم است پناهگاهى به سوى پروردگار تو داشته باشند،و ديگرى گفته از ريشۀ(ازر)به دست آمده كه به معناى نيرو بوده باشد،چنانچه خدا در سورۀ طه:آيه 31 فرموده،و اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِي نيروى مرا به وى استوار گردان،ديگرى گويد:از ريشۀ(وزر)جدا شده،كه به معناى رنج و سنگينى است چنانچه خدا در سورۀ انشراح:آيه 2 و 3 فرموده وَ وَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ* اَلَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ رنجورى و سنگينى را كه پشت تو را خميده كرده بود،از تو زدوديم و هم گفته شده ريشۀ آن از(وزر)است كه به معناى گناه باشد،چه آنكه پذيرش وزارت همراه با انجام دادن گناهان است،يا ازآن جهت كه وزير پادشاه ناپسندى ها و گناهان پادشاه را بر دوش مى كشد،و يا ريشۀ آن از(ازر)است،كه آن هم به معناى رنجورى و سنگينى است،و بنابراين كه وزير از ريشه ى(ازر)به دست آمده باشد، بايستى واو وزير به جاى همزۀ(ازر)كه در طرف واقع شده،قرار داده شده باشد،و همانند آن هم بسيار است.

خليفه سلطان،براى اولين بار كه به مقام وزارت رسيد،در سال 1033 هجرى پس از درگذشت سلمان خان و چهار سال تقريبى پيش از درگذشت شاه عباس كبير بود،و ماده تاريخ وزارت او در اين جمله آورده شده، (زيبنده افسر وزارت)و ديگرى گفته(وزير شاه شد سلطان داماد).

ص:80

خليفه سلطان،آثارى دارد از جمله،حاشيۀ شرح مختصر عضدى و متعلقات آن،خليفه سلطان حاشيه خود را از مسئله چهارم،از مسائل چهارگانه اى كه دائر در بحث واجب از مبادى احكام بوده است شروع كرده،و نزديك به همان موضعى است كه حاشيه سيد شريف جرجانى به اتمام رسيده است،و تا بحث عموم و خصوص و يا پس از آن ادامه يافت، و نسخه اى از آنكه از بهترين حواشى و نافع تر و دقيق تر آن ها است،در نزد ما موجود مى باشد.

و از آثار ديگر او توضيح الاخلاق است،اين كتاب كه به فارسى تدوين شده است،خلاصه اى از كتاب اخلاق ناصرى خواجه نصير الدّين طوسى رحمه اللّه، كه آن هم به پارسى تأليف شده است،خليفه سلطان،در تلخيص خويش عبارت هاى نامأنوس اخلاق ناصرى را به عبارت هاى مأنوس و متداول روزگار خويش تغيير داده است،و آن كتاب را در سال 1051 هجرى به امر شاه صفى تلخيص نموده است،و نسخه اى از آن نزد ما موجود مى باشد.

و از آثار او حاشية على الحاشية الخفرى در الهيات شرح تجريد و ديگرى رساله انموذج العلوم و حاشيه مختلف علامه،و حاشيۀ شرح لمعه (1)،و حاشيۀ شرح معالم كه پيش از اين نام برده شد،ليكن حاشيۀ شرح لمعه تدوين نشده است و شيخ على نواده شهيد ثانى همگى ايرادهايى را كه خليفه سلطان،بر

ص:81

شرح لمعه داشته است پاسخ گفته است،و از آثار او تعليقات من لا يحضره الفقيه،و رساله پارسى در آداب حج و تعليقات الحاشية القديمة الجلالية تعليقاتى است بر حاشيه قديم جلالى(ملا جلال دوانى)كه بر شرح تجريد داشته است،و از آثار اوست شبهه هاى و پاسخ هايى كه در بخشى از علوم داشته و همچنين،فوائد متفرقه و تعليقاتى كه بر عده اى از كتاب ها كه در علوم مختلفه گرد آمده است،و از آن جمله... (1).

مؤلف تاريخ عالم آراى عباسى مطالبى به پارسى ارائه داده كه معناى آن چنين نيست (2).

ص:82

و از اواخر برخى از نسخه هاى كهن كتاب الروضة فى الفضائل،استفاده مى شود كه الروضة،از آثار شيخ حسين بن محمّد حلوانى است.

و حلوانى به ضم حاء منسوب است به حلوان عراق،ياقوت،معجم البلدان 290/1-294.

او،به استاد البشر موسوم گرديده،و اين لقب از آغاز شروع به شهرت،تا نزديك به اواسط موقعيت او بوده است (1).

محقق خوانسارى،مطالب عقلى را،از مير ابو القاسم فندرسكى و ديگران فراگرفته است،و مطالب نقلى را از ملا محمّد تقى مجلسى و ديگران آموخته است.

محقق خوانسارى،در منشآت مهارت داشت،و در سرايندگى استاد بود، و به خوبى از عهدۀ هر دو فن به زبان عربى و پارسى برمى آمد،و نگارشات و سروده هاى او بر زبان ها مشهور،و در مجموعه هاى ارباب كمال مسطور است (2).

ص:85

محقق خوانسارى،بسيار هوشمند و با فطانت بوده،و در آغاز تحصيلش براثر هوشمندى كه داشت كمتر به مطالعه مى پرداخت،بلكه رويه اش آن بود،كه در مجالس اساتيد و هنگامى كه ديگران سرگرم بهره گيرى از اساتيد بودند چرت مى زد،و از آغاز كار به كم گفتن خوى گرفته بود،حتى اوقاتى كه ديگران به فراگيرى از او مى پرداختند چرت مى زد،و در حال تدريس كتاب به دست نمى گرفت و بيشتر از حد ضرورت،يعنى مواقع مقتضى،لب به سخن نمى گشود.

شيخ معاصر در امل الآمل 101/2 مى نويسد:آقا حسين،فاضلى عالم و حكيمى متكلم و محققى مدقق و ثقه اى جليل القدر و عظيم الشأن،علامه علما و يگانه روزگار بود.و از آثار اوست:شرح الدروس كه ناتمام مانده و كتاب هايى چند در فن كلام و حكمت،و ترجمه قرآن كريم و ترجمه صحيفه سجاديه،و امثال آن...

محقق،از معاصران است و ما از وى اجازه داريم،و سيد على بن ميرزا احمد در سلافة العصر،ص 499 از وى نام برده است،و از مقامش ستايشى بليغ نموده است.

مؤلف گويد:از خود او قدّس سرّه نشنيده ام كه ترجمة القرآن از آثار او بوده باشد، و همچنين هيچ يك از فرزندانش نگفته اند،ترجمۀ القرآن از او باشد و فرزندش آقا جمال،در ضمن آثار او كه براى من فهرست كرده،نامى از آن نبرده است،بنابراين سهوى بوده كه از جهت صاحب امل به وقوع پيوسته است.

محقق خوانسارى،در سال 1098 هجرى قمرى،در اصفهان درگذشت،و بنا بر وصيتى كه كرده بود در مجاورت قبر بابا ركن الدّين مدفون شد،و

ص:86

سلطان سليمان صفوى،بر فراز مرقد او قبه عالى و رفيعى بنيان كرد كه هم اكنون معمور و مزار مردم است (1).

ص:87

شرح دروس محقق ما شرح ارزنده و كبيرى است،بخشى از آنكه از آغاز طهارت،تا بحث فقاع از نجاسات باشد،نزديك به هزار و بيست و پنج بيت تدوين كرده،و متعرض مباحث حيض،و استحاضه و نفاس نشده است.شرح دروس كتابى است كه مانند آن تأليف نشده،مؤلف بخشى از آغاز آن كتاب را تأليف كرد،پس از آن از نوشتن آن بازمانده،و پس از روزگارى طولانى،به باقى ماندۀ آن پرداخت.شاگردش استاد علامه شيروانى قدّس سرّه مى گويد:آنچه را كه در آغاز كار شرح دروس مرقوم داشته به درجاتى بهتر است از آنچه را كه اخيرا تأليف كرده است.مؤلف اظهار داشته:بلكه مى گويم پس از متاركه كه شروع به نوشتن باقيمانده شرح نموده،نتوانست آنچه را كه در آغاز تأليف آن كتاب،مرقوم نموده تأليف بنمايد.

از آثار او:حاشيه شرح اشارات و متعلقات آن از طبيعى و الهى،و اين حاشيه در كمال خوبى تدوين شده و حاشيه اى ديگر نيز،بر شرح اشارات دارد،و استاد فاضل ما محقق سبزوارى در حاشيه اى كه،بر شرح اشارات دارد از ايرادهاى او پاسخ گفته،و گويا به اتمام نرسيده است.

و حاشية على الحاشية القديمة الجلالية بر حاشيه قديم ملا جلال كه بر شرح جديد تجريد و متعلقات آن تدوين نموده است،كه از بهترين،و

ص:88

سودمندترين و دقيق ترين حواشى است و حاشيه اى ديگر،بر حاشيه جلالى دارد كه به اتمام نرسانيد.و اين حواشى بخشى از آن مربوط به اوايل حاشيه جلالى و پاره اى ديگر از آن،ويژۀ برخى از آن حاشيه است و تقريبا دو جزء تدوين شده،و حاشيه اى ديگر،بر الهيات شفا دارد كه اصلا بدانها مراجعه نكرده است.ازآن پس كه استاد فاضل(محقق سبزوارى)در حاشيه اى كه بر شفاى بو على داشت،و نظريات محقق خوانسارى را رد مى كرد،محقق خوانسارى حاشيه اى ديگر،به منظور ردّ نظريات استاد فاضل تدوين نمود، و اين حاشيه،از آخرين تأليفات اوست.

و رساله اى در بيان مقدمه واجب تدوين كرده و در اين رساله،نظريات فاضل قزوينى،و فاضل نائينى،و استاد فاضل را مردود دانسته است،و رساله اى در مسائل متفرقه تدوين نمود و در اين رساله،به رد نظريات شاگردش،استاد علامه،ملا ميرزا شيروانى پرداخت،و به تتبّع آثار او برآمد، و هركجا كه به خلافى برخورد نموده،به مؤاخذۀ او اقدام نموده است،به دنبال آن استاد علامه رسالۀ مجزايى تدوين كرده و همگى نظريات او را جواب داده است،و مطالب مورد بحث،مربوط به حكمت و منطق و كلام و اصول و امثال آن بوده است و اين هم آخرين تأليفات اوست.

محقق خوانسارى حاشيه اى ديگر،بر حاشيه جلالى دارد،و اين حاشيه كه ناتمام مانده و پاكنويس نشده است به طورى كه از خود محقق شنيدم مى فرمود:آن گاه كه به فراگيرى شرح اشارات اشتغال داشتم،اين رساله را تدوين كردم و مفقود شد،و اين حاشيه از آثار اوّلى اوست،و نيز رساله اى در شبهه هاى متفرقه چندى دارد،از آن جمله شبهه در ايمان و كفر كه در ضمن آن به پاسخ هاى آن ها هم پاسخ داده است،و رساله اى در تشكيك دارد،كه از فائده هايى ارزنده،برخوردار است،و رساله اى مختصر،در مسأله

ص:89

جبر و اختيار دارد،كه اين هم سودمند مى باشد و اين رساله را به منظور اين بحث كه در شرح مختصر عضدى آمده و در فن اصول تدوين شده،تأليف كرده است و رساله شبهه الطفرة از آثار اوست كه در كمال لطافت تدوين شده،و رساله اى ديگر،در شبهه استلزام دارد،در اين رساله به رد اعتراضات فاضل نائينى،و فاضل قزوينى،اقدام نموده است،و امثال اين ها (1).

حداكثر اين كتاب ها و رساله ها،مشهور و معروف و متداول در ميان طلبه ها است،و من خودم نام برخى از آن ها را از خود محقق قدّس سرّه شنيده ام،و نام و نشان همه آثار وى را،فرزند فاضل كاملش آقا جمال الدّين محمّد (سلّمه اللّه تعالى)نيز براى من نگارش داده است.

محقق مرحوم،دو فرزند فاضل و عالم و جليل القدر و خردمند داشته، يكى از آن ها مولاى اعظم،آقا جمال الدّين محمّد،و ديگرى آقا رضى الدّين محمّد است،شرح حال آقا جمال الدّين محمّد خواهد آمد و اما آقا رضى الدّين،فاضلى دانشور و هوشمند و بافر است و تيزرأى بوده است، مراتب دانشورى را از پدرش،(رضوان اللّه تعالى عليه)فراگرفته،و همان وقت برادر من(ميرزا محمّد جعفر)شريك درس او بوده است.

آقا رضى الدّين،فوائد و تعليقات و آثارى داشته است،از آن جمله:

ترجمه نهج الحق علامه حلى در امامت كه از عربى به پارسى برگردانيده،و به خواست شاه سليمان صفوى،كه سلطان زمان است ترجمه نموده است،

ص:90

و ديگرى المائدة السليمانيه كه براى او نوشت و اين كتاب به زبان پارسى است،و در ابواب طعام ها و نوشيدنى ها مطالب مناسب با اين دو باب، تأليف شده است (1).

در يكى از مواضع نسخه اى از حاشيه شيخ عزّ الدّين حسين عاملى را بر الفيه شيخ شهيد ديده ام،ظاهر آن است كه صاحب حاشيه با عزّ الدّين حسين ابن حسام،متحد باشد و محتمل است حاشيه يادشده از شيخ عزّ الدّين حسين بن على بن محمّد بن سودون شامى عاملى بستى و يا از آثار شيخ عزّ الدّين حسين بن عبد الصمد حارثى والد شيخ بهايى بوده باشد.

مى توان گفت:شيخ عزّ الدّين حسين بن حسام عيناثى عاملى،همان شيخ حسين بن على بن زين الدّين بن حسام عاملى عيناثى بوده است كه برادرش شيخ ظهير الدّين على،از وى روايت مى كند.و آن ديگر عزّ الدّين حسين است،كه از برادرش روايت مى نمايد و به زودى در نام بردارى از برادرش خواهيم گفت،كه پدر و عمويشان از دانشمندان بوده اند و برادرش،از پدرش على بن زين الدّين بن حسام،از عمويش جعفر بن حسام،روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:دور نيست،مراد از كوكب شيخ زكريا ابو يحيى موصلى كوكب الدم باشد،كه علماى رجال در توثيق او اختلاف كرده اند،بنابراين، شريف ابو القاسم،پسر برادر زكريا ابو يحيى موصلى است.در عين حال طبقه شريف با ابو يحيى تناسبى ندارد،و ممكن است ارتباط نسبى با كوكب الدم نداشته باشد،و شخص ديگرى باشد،و بايد تحقيقات بيشترى راجع به شخص ملقب به كوكب نمود.

آرى شيخ طوسى در كتاب غيبت به سند خود از عبد اللّه بن عباس علوى نقل كرده است راوى گفت:شخصى را راستگوتر از او نديدم،به طورى كه در بسيارى از امور،كه احساس خلاف مى شد،مخالفت مى كرد،و اضافه مى كند،ابو الفضل حسين بن حسن علوى،گفته است:در سامرا به حضور انور حضرت ابو محمّد عسكرى عليه السّلام وارد شدم،و از ميلاد باسر سعادت حضرت بقية اللّه الاعظم،به حضور مباركش تبريك گفتم تا آخر حديث.

ممكن است مراد از ابو الفضل حسين،همان شريف ابو القاسم باشد،كه به نام و نشانش اشاره كرديم.ليكن اين اتحاد از نظر من محل تأمل است، زيرا گذشته از اختلاف در كنيه ابن اخى الكوكب،در روزگار حضرت عسكرى عليه السّلام نمى زيسته است،تا به منظور عرض تبريك حضور اقدسش شرفياب شده باشد.

آرى،سيد ابن طاوس در رساله المواسعة فى قضاء الصلاة از كتاب المنسك سيد حسين بن حسن علوى كوكبى،مطالبى را نقل كرده است،و حقيقت آن است كه مؤلف المنسك با شريف ابو القاسم يكى بوده باشد.

ص:93

ميرزا،دو فرزند ديگر نيز داشت،بزرگ ترينشان سيد محمّد بوده،كه سهمى از دانش داشت،و در روزگار پدرش درگذشت،ديگرى آقا ميرزا جعفر است كه مانند پدرش از كمالات علمى برخوردار نبوده،و اكنون شيخ الاسلام تهران مى باشد و كتاب هايى خوب گرد آورده است.

و از شيخ معاصر در شگفتم،كه در امل الآمل 30/1 آن گاه كه به معرفى ابراهيم بن محمّد بن حسين بن حسن موسوى عاملى كركى مى پردازد مى گويد:وى عالمى فاضل و جليل القدر،و شيخ الاسلام تهران و از معاصران است،و پسر برادر ميرزا حبيب اللّه(آتى الترجمه)مى باشد.

و شگفتى من ازآنجاست كه مؤلف امل الآمل 120/1 چنين مردى را از علما دانسته،و نام او را در اين رجال كه امل الآمل باشد و ويژۀ فضلا است ذكر كرده است،و نتيجۀ ذكر او به اين است كه خوانندگان را نسبت به ديگر نام بردگان در آن،به گمان هاى ناشايست وادار مى كند،و اين انديشه بود كه هرگاه به نام كسى كه او را نمى شناسيم،يا تنها صاحب امل به نقل از احوال او پرداخته است مى رسيم صحت مطالب و نوشته هايش را به عهدۀ خود او برگزار مى كنيم.

و نزديك به اين موضوع شگفت آور،بلكه شگفت آورتر از آن،آن است كه ميرزا حبيب اللّه مذكور را در رديف ديگر اعلام در اين رجال آورده است.

و همچنين مى نويسد:سيد ميرزا على رضا بن ميرزا حبيب اللّه موسوى عاملى كركى،فاضلى عالم و محققى مدقق و فقيهى متكلم و جليل القدر و عظيم الشأن،و شيخ الاسلام اصفهان بود،و سال 1091 درگذشت.

و باز در امل 180/1 مى نويسد:سيد ميرزا محمّد معصوم بن ميرزا محمّد مهدى بن ميرزا حبيب اللّه موسوى عاملى كركى،عالمى فاضل و محققى جليل القدر و عظيم الشأن و شيخ الاسلام اصفهان بود.

ص:95

و باز در امل 183/1 مى نويسد:سيد ميرزا محمّد مهدى بن ميرزا حبيب اللّه موسوى عاملى كركى،عالمى فاضل و جليل القدر و عظيم الشأن و اعتماد الدولۀ اصفهان بوده است.

بنابراين عدۀ يادشده را در شمار علماى جليل القدر آوردن و هم رديف دانشمندان بزرگوار قرار دادن از حد وقاحت و نادرستى بيرون است،به ويژه كه آنان را به عالى ترين ستايشى كه مخصوص اعلام از دانشمندان است بستايد (1).

ملخص آنكه سيد حسين مجتهد به طورى كه در خاطر دارم،و پس از اين از كتاب دفع المناواة خود او يادآور مى شود خواهرزاده شيخ عبد العالى ابن شيخ على كركى مشهور است،براى اينكه شيخ على مذكور داراى دو دختر بود،يكى از آن ها را به پدر سيد داماد و ديگرى را به پدر اين سيد داده است،بنابراين مير سيد حسين خواهرزادۀ شيخ عبد العالى بن شيخ على كركى است.

پيش از اين در ترجمۀ جدش،سيد بدر الدّين حسن بن سيد جعفر بن فخر الدّين حسن بن نجم الدّين بن اعرج حسينى عاملى كركى نوشتيم،وى از نياى آميرزا حبيب اللّه است،و سيد بدر الدّين پسرخاله شيخ على بن عبد العالى كركى است.

سيد مجتهد،چندى را در شهرهاى گيلان به سر برد.و برخى از آثار خود را به نام پادشاهش تأليف كرد،و پس از اين بدانها،اشاره مى شود.

ص:96

سيد،با شاه اسماعيل ثانى سنى صفوى راجع به تشيّع حكايتى معروف دارد.

سيد،پس از درگذشت شيخ على در پيشگاه شاه تهماسب صفوى از موقعيت خاصى برخوردار بود،و به همين نسبت هم در حضور شاه عباس كبير،مقام ويژه اى داشت،و چندى را در قزوين به سر برد پس از آن به پيشنهاد شاه عباس عازم اردبيل شد و در آنجا مقام شيخ الاسلامى را عهده دار گرديده و همچنين در آن شهر بدان مقام باقى بود،تا در اردبيل درگذشت.

پدر سيد مجتهد،از مشايخ شهيد ثانى و از اكابر علما بلكه از مشايخ شيخ حسين بن عبد الصمد،پدر شيخ بهايى به شمار مى آيد،و جد اعلايش سيد حسن بن ايوب بن نجم الدّين اعرج حسينى،نيز از اعاظم فقها و از شاگردان شهيد اوّل است.

بارى سيد حسين مجتهد،از مشاهير فضلا به شمار است،و در پيشگاه صفوى ها و ديگر از اعيان و شخصيت ها،عظمت فوق العاده اى داشت،و او را شاگردانى با جلالت است:شيخ شمس الدّين محمّد بن شيخ ظهير الدّين ابراهيم بحرانى و شيخ....

سيد مجتهد،آثارى دارد رساله رفع البدعة فى حل المتعه رساله دامنه دار و به راستى پرفايده است،و نسخه اى از آن نزد ما موجود است،و اين كتاب را سيد،براى كمال الدّين شيخ اويس تأليف كرده است،ديگرى رساله اللمعة فى امر صلاة الجمعة نسخه هايى از آن را ديده ام،و نسخه اى از آن نزد ما موجود مى باشد،سيد،در ماه رمضان سال 966 هجرى از تأليف آن فارغ شد و آن گاه كه مجاور عتبه شيخ صفى در اردبيل بود،به تأليف آن پرداخت،و به نام تهماسب صفوى تأليف كرده است از آن رساله به دست

ص:97

مى آيد كه وى نماز جمعه را تخييرى مى دانسته،و متوجه به اين معنى بوده كه امام جمعه بايد مجتهد و فقيهى جامع شرايط فتوا بوده باشد،و در اين رساله به مناقضه با شهيد ثانى،در رساله اى كه به منظور وجوب صلاة جمعه نوشته پرداخته است،و همۀ ادلۀ او را تا جايى كه مقدور بود رد كرده است بلكه با ناپسنديده ترين لحنى به رد آن ها اقدام نموده است.

و از آثار اوست رساله اى در تحقيق معناى سيد و سيادت،و مشتمل بر فوائدى بسيار است،و اين كتاب را به نام وزير اعظم امير شجاع الدّين صفوى حيدرى موسوى حسينى،تأليف كرده است،و ظاهر آن است كه امير شجاع وزير سلطان تهماسب صفوى بوده،و ما نسخه هايى را از آن ديده ايم،و نسخه اى هم از آن در نزد ما موجود مى باشد.

و از آثار او رساله اى،در پاسخ پرسش هاى يكى از اكابر مازندران و يا گيلان است و اين رسالۀ ارزنده و دامنه دارى است كه مشتمل بر فوائد جليليه فقهيه مى باشد كه سيد مجتهد،آن را در سال 997 هجرى تأليف كرده،و نسخه اى از آن نزد ما موجود است،اين رساله را سيد مجتهد به نام النفحات القدسية فى اجوبة المسائل الطبرسية ناميده است،و از بعضى نسخه هاى آن به دست مى آيد،نامش النفحات الصمدية فى اجوبة المسائل الاحمديه است،و ظاهر آن است كه پرسنده احمد خان،مالك شهرهاى گيلان است،و به طورى كه از لابلاى احوال مجتهد برمى آيد،او آثارى بسيار از تأليفات خود را،به نام احمد خان نوشته است،و اين كتاب را هم بدان مناسبت به نام وى تأليف كرده است.

از رساله رفع البدعة فى حل المتعه سيد برمى آيد كه تأليفاتى هم در علم كلام و اصول الدّين داشته است،از آن جمله كتاب الاقتصاد فى ايضاح

ص:98

الاعتقاد در امامت،و ديگرى كتاب تذكرة الموقنين فى تبصرة المؤمنين در اصول الدّين است.

مؤلف گويد:رساله التبصرة كه به خط شريف سيد بوده،نزد ما موجود است،و چنانچه نوشتيم در مسائل كلامى است و خطش بسيار ناخوانا است.

از آثار او كتاب دفع المناواة عن التفضيل و المساواة در شأن ذات اقدس حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام نسبت به پيمبر و ائمه طاهرين و فرشتگان و انبيا عليهم السّلام است،اين كتاب را در شهر لاهيجان،از شهرهاى گيلان ديده ام، كتابى است بس نيكو و سودمند،و مشتمل بر اخبار نادرى است و آن را براى سلطان احمد خان مالك گيلان زمين و داماد شاه عباس كبير،تأليف كرده است،و نسخه اى ديگر از آن كتاب در نزد ما موجود مى باشد،و از ديباچۀ آن استفاده مى شود،كتاب را براى تهماسب صفوى و يا شاه عباس صفوى نوشته است،و اين احتمال ايجاد اختلاف نمى كند،زيرا مانند اين تغييرها در خطبه هاى كتاب،و ديباچه هاى آن ها شيوع دارد،و در پايان كتاب مى نويسد:مؤلف آن حسين بن حسن حسينى در ربيع الاوّل 959 هجرى قمرى از تأليف و تسويد آن آسوده گرديده،و ممكن است همين نسخه كه در اختيار ما مى باشد به خط خود سيد باشد،و در اين كتاب از كتاب هاى كم سابقه استفاده كرده،و در چندين محل از آن تصريح كرده است،كه جدش شيخ على شارح قواعد است،و بديهى است كه مراد وى، جد امى او است،زيرا شيخ على سيد نبوده است.و از پاره اى از مطالب آن كتاب به دست مى آيد،سيد تمايلى به آيين صوفيه داشته است.

ص:99

سيد در آخر اين كتاب،وعده داده است،كه كتاب ويژه اى در باب ايمان حضرت ابو طالب عليه السّلام-هرگاه خدا او را مهلت بدهد-تأليف بنمايد،كه ممكن است تأليف كرده باشد.

ملا على رضاى تجلى در رسالۀ خود اللمعة فى امر صلاة الجمعة مى نويسد:سيد مجتهد رساله اى در نماز جمعه دارد،و در آن رساله،وجوب عينى نماز جمعه را نفى كرده است.(ممكن است همان رساله اللمعة باشد).

و از آثار او رساله الطهماسبيه در امامت است كه نيكو و سودمند مى باشد،و از آثار ديگر او رساله اى است در پاسخ كسى كه از حرمت ذبيحۀ اهل سنت پرسيده است.و نيز شرح روضه كافى از اوست:و كتابى به نام نقض دعامة الخلاف فى كفر عامة اهل الخلاف اين كتاب را در آثار ديگرش از جمله النفحات القدسية به خود نسبت داده،و اين رساله جواب استفتاى سلطان احمد خان والى گيلان است،كه دربارۀ اهل خلاف،سؤال كرده است،و در ضمن نامه اى كه،سلطان احمد به سيد نوشته كمال مبالغه را نسبت به او و توضيح اوصاف و اخلاق و مراتب علمى او رعايت نموده است.

از آثار او صحيفۀ الامان در ادعيه است،و من بخشى از آن را در اردبيل ديده ام،ديگرى شرح شرايع است و من بخش طهارت آن را در اردبيل ديده ام،و شايد بيشتر از اين تدوين نشده باشد،از اوست حاشيه عيون اخبار الرضا و تعليقات صحيفه سجاديه و خود به اين اثر،در ضمن اجازه اى كه به شاگردش شيخ شمس الدّين بحرانى مذكور داده،تصريح كرده است،و من آن تعليقات را در حاشيه صحيفه،در اردبيل ديده ام و ممكن است تدوين نشده باشد،و از اوست پاسخ هاى استفتاهاى بسيارى كه برخى از آن ها را،

ص:100

در اردبيل و جاهاى ديگر ديده ام،و از آثار او،تعليقات چندى كه بر حواشى بسيارى از كتاب ها نوشته است،و برخى از آن ها را در اردبيل ديده ام،و از اوست رساله اى در نيات النائب فى جميع العقود اين كتاب را به درخواست يكى از مقربان سلطان احمد تأليف كرده،و كتابى خوب و سودمند است و نسخه اى از آن نزد ما موجود مى باشد.و از اوست رساله اى فى تعيين قتل الرمع و العمل منه و او را است رساله اى به نام المقدمة الاحمديه فيما لا بد من الشريعة المحمديه در اصول الدّين و طهارت و صلاة،و رساله بزرگى در توحيد اين كتاب براى يكى از اركان شاه تهماسب تأليف كرده،و رساله اى در تفسير قوله تعالى اَلْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ طَعامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ حِلٌّ لَكُمْ وَ طَعامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ (1)و رساله اى در تحقيق معنى السيد و السيادة و ما يناسبها كتابى پسنديده و سودمند است،و رساله اى در تحقيق كيفيت تحقيق چگونگى استقبال ميت و مطالب مربوط به ميت است،و در همين رساله به تحقيق قبله و فوائد بسيارى ديگر،پرداخته است.

در مجلد دوم تاريخ عالم آرا مى نويسد:در سال 1001 هجرى،در روزگار دولت شاه عباس كبير طاعون عظيمى در قزوين اتفاق افتاد،و مردمى بسيار براثر اين بيمارى مهلك درگذشتند از آن جمله سيد جليل خاتم مجتهدان سيد حسين حسينى كركى عاملى بود كه براثر اين بيمارى رحلت كرد.

سيد حسين،بزرگوارى عالى الشأن و جليل المكان بود،و دخترزادۀ شيخ عبد العالى مجتهد مشهور به شمار مى آيد،و اين بزرگوار،در ميان عرب و عجم به شيرين بيانى و فصاحت زبانى،معوف بوده،و اجتهادش در

ص:101

شهرهاى عجم شهرت داشت،و در آثار اصول و فروع شيعه اماميه، رساله هايى تدوين نموده،و بر شيخ عبد العالى بن شيخ على كركى -معاصرش-كه روزگار شاه تهماسب صفوى مى زيسته،برترى داشته است.سيد حسين،به اين اوصاف ملقب بوده،سيد المحققين و سند المدققين وارث علوم الانبياء و المرسلين و خاتم المجتهدين،و خود او هم نام شريفش را در قبالها و سندها،به همان لقب ها مى نگاشت،و ليكن ديگر از علما در غيبت او اين ادعاها را نمى پذيرفتند،و حاضر نمى شدند او را بدين القاب بخوانند هرچند هم هيچ يك از فحول دانشوران تاب گفتگو و مباحثۀ او را نداشتند و در عين حال تا هنگامى كه دست از اين جهان شست،به خاتم المجتهدين شهرت داشت.بارى پس از آنكه سيد مجتهد دار فانى را وداع گفت به دستور شاه عباس جنازۀ او را به مشاهد ائمه طاهرين صلوات اللّه عليهم اجمعين در عراق حمل كردند،و در آن سرزمين مقدس مدفون گرديد رحمه اللّه.

اسكندر بيك،در عالم آرا مى نويسد:سيد مجتهد دخترزاده شيخ عبد العالى مجتهد است،مؤلف گويد:مراد او از شيخ عبد العالى،كه سيد دخترزاده ى او بوده،شيخ عبد العالى بن شيخ على كركى است،كه شيخ على جد او خواهد بود (1)،و مراد وى از شيخ عبد العالى مجتهد كه سيد بر او برترى داشته شيخ عبد العالى فرزند شيخ على ميسى است.

ص:102

شيخ معاصر در امل الآمل 69/1 مى نويسد:سيد حسين بن حسن موسوى عاملى كركى،والد ميرزا حبيب اللّه،عالمى فاضل و جليل القدر است كتابى تأليف كرده،و در اصفهان مى زيسته است،و همان جا نيز درگذشته است.

و باز مؤلف امل الآمل 56/1 به مناسبت نام بردارى از ميرزا حبيب اللّه مى نويسد:سيد ميرزا حبيب اللّه بن حسين بن حسن حسينى موسوى عاملى كركى،عالمى جليل القدر و عظيم الشأن و كثير العلم و العمل بوده،به اصفهان مسافرت كرد،و در پيشگاه ملوك آنجا قرب و منزلت يافته است تا در نتيجه او را صدر العلماء و الامراء قرار دادند،و فرزندان و پدر و جدش از فضلا بوده اند،و ياد برخى از آن ها خواهد آمد،و نام برادرش سيد احمد پيش از اين گذشت،و اين دو برادر از معاصران شيخ بهايى بوده،و احاديث اهل بيت عليهم السّلام را نزد او مقابله مى كردند.

مؤلف گويد:به جان خودم سوگند،مؤلف امل در اوصاف فرزند افراط كرده و در شناسايى و تعريف پدر تقصير و تفريط نموده،و ما به اندازه اى كه لازم بود بخشى از حقيقت شرح حال پدرش را نگاشتيم،و اما راجع به يادآورى از فرزندش همين قدر كافى است كه مى گوييم بى اطلاعى او ما را از يادآورى از او،بى نياز مى سازد،و افسانه هاى نادانى او نسبت به علوم مختلفه،از امثال مشهور است،و حكاياتى كه ميان او و آميرزا قاضى اتفاق افتاده،بر سر زبان ها معروف است.

و اما اينكه گفته است،فرزندان او همگى از فضلايند،بايد گفت يكى از فرزندان بلاواسطۀ او وزير كبير،آميرزا محمّد مهدى است،كه اندك مايه اى از علوم داشت،و پس از درگذشت پدرش،كه مصادف با اوايل سلطنت شاه عباس كبير بوده،عهده دار صدارت شد،پس از آن ترقى كرده و در اواسط روزگار سلطان مذكور به مقام وزارت نايل آمد،و مدت نه سال به

ص:103

مقام وزارت برقرار بود،و آن گاه كه نوبت به سلطان سليمان بن سلطان مذكور رسيد،و هنوز اوايل روزگار او بود،از وزارت عزل شد،و پس از چندى كه از وزارت عزل شد در سال 1080 هجرى قمرى درگذشت،و چندين فرزند و نواده داشت (1).و از فرزندان ميرزا حبيب كه بهره اى از دانش داشت ميرزا معصوم است،و پس از وفات عمويش به مقام شيخ الاسلامى اصفهان نايل گرديد،و پيش از آنكه در امور شيخ الاسلامى تصرفاتى به عمل آورد درگذشت.

و اما فرزند ديگرش آميرز على رضا در بيمارى مرگ پدرش به شيخ الاسلامى اصفهان نايل گرديد،و در آن هنگام بيش از سى سال نداشت،و دوران روزگار او در اين اعصار سپرى شد فرزندان و نوادگانى دارد.

و اما اينكه شيخ حر عاملى نوشته جدش از فضلا بوده شرح حال ويژه اى براى او منعقد نساخته است.آرى از جد اعلايش،سيد بدر الدّين

ص:104

حسن بن سيد جعفر بن فخر الدّين حسن بن نجم الدّين بن اعرج حسينى كركى كه استاد شهيد ثانى بوده نام برده است.

سيد بدر الدّين حسن قدّس سرّه از اجلۀ علما،و از ارباب كرامات و مقامات به شمار مى آمده است،از آن جمله حكايت دشمنى سلطان اسماعيل ثانى صفوى سنى است،كه به خاطر تشيّعى كه داشته،اسماعيل از هيچ گونه اذيت و آزار و اهانتى نسبت به وى دريغ نمى كرده است،تا آنجا كه وى را در حمامى بسيار گرم محبوس ساخت،تا خداى متعال در فرج و گشايش به روى او گشود،و همان شب اسماعيل بدون سابقه قبلى در رختخواب خود مرد،و سيد و ساير علماى اماميه،از چنگال آن بدسگال نجات پيدا كردند.

از تاريخ عالم آرا به دست مى آيد،كه سلطان اسماعيل سنى نسبت به همه دانشوران امامى،به ويژه اين سيد بزرگوار،و امير سيد على خطيب،و ديگر از دانشمندان شيعه از استرآباد مازندران كه در تشيّع غلوى داشتند،و در تبرى از دشمنان آل محمّد جديتى مى نمودند،بدبينى و عداوت فوق العاده اى داشت،و آنان را آزار مى داد و هريك از آن ها را كه شغل ارتشى داشت از مقام مى انداخت،و در اين خلال دستور داد همگى كتاب هاى سيد حسين مذكور را در اطاق هايى مخصوص گذاشتند،و در آن ها را مقفل ساختند و خود سيد را از خانه اش بيرون كردند و آنجا را منزلگاه ديگران قرار دادند.

اسكندر بيك،در مجلد اوّل از تاريخ عالم آرا مى نويسد امير سيد حسين مجتهد كركى،دخترزاده شيخ على بن عبد العالى كركى مجتهد مشهور است، و از علماى روزگار شاه تهماسب صفوى و پس از او بوده است.

ص:105

اين سيد در روزگار تهماسب از جبل عامل به ايران آمد،و مقام شيخ الاسلامى اردبيل را عهده دار شد.و مدت زمانى به كارهاى شريعتى مردم آن سرزمين روزگار مى گذرانيد،پس از اين به لشكرگاه سلطان آمد و امور آنجا تحت نظر او بود.

سيد حسين بر تكيه گاه اجتهاد برقرار بود،و در نزد سلطان با كمال عزت به سر مى برد،و شخصيتى عالى مقام،و فطرتى كامل و حافظه اى عظيم داشت،و گاهى خود در لشكرگاه سلطان به امور داورى مى پرداخت،و هر روز گروه هاى مختلف به محكمۀ او مراجعه مى كردند و منشيان موظف بودند در سندهاى محكمۀ او نام او را به لقب خاتم المجتهدين مزيّن بدارند،هرچند علماى عصر از نوشتن و اعتراف كردن به اين عنوان از او مضايقه مى كردند،در عين حال ممانعتى به عمل نمى آوردند،و خود را در مقابل عمل انجام شده اى قرار مى دادند.سيد حسين دانشورى زبان آور و نمكين كلام بود،و آثار ارزنده اى در فقه و حقانيت مذهب اماميه اثناعشريه ورد بر مرام هاى ابداعى دارد.

ملا نظر على،شاگرد شيخ بهايى در رساله اى كه در شرح حال شيخ بهايى نوشته،در طى آن اظهار مى دارد،اسماعيل ميرزا صفوى،پس از درگذشت پدرش شاه تهماسب در قزوين بر سرير سلطنت جلوس كرد،و به مناسبت اينكه با ملا زين العابدين،معلم اسماعيل ميرزا،به واسطۀ ارتكاب پاره اى از كوتاهى ها،در قلعه قهقهه كه واقع در آخر ولايت قراداغ آذربايجان است، محبوس شده بود وى با گروهى از قلندران عامه ارتباط پيدا كرده بود و به مناسبت هم آهنگى كه اسماعيل با معلمش داشت،از مذهب شيعه و رويه نياكانش به طور كلى انحراف حاصل كرد،پس از آنكه تسلط كامل پيدا نمود،در شهرها ايران كمال مزاحمت و آزار را براى علماى شيعه ايجاد كرد

ص:106

و از هيچ گونه اقدامى عليه شيعه خوددارى نمى كرد،تا آنجا كه تصميم گرفت خطبا،به آيين مخالفان به ايراد خطبه بپردازند،و به همين خيال عزيمت كرد تا شيخ اجل عبد العالى بن شيخ على كركى عاملى.

و همچنين سيد جليل امير سيد حسين،مجتهد كركى عاملى را در قزوين مسموم كند،شيخ عبد العالى كه از تصميم وى اطلاع حاصل كرد از قزوين به همدان گريخت،و امير سيد حسين كه فرصت گريختن پيدا نكرد ناچار در قزوين ماندگار شد،و براى رهايى خويش از چنگال آن بدسگال به خدا و اجدادش ائمه هدى صلوات اللّه عليهم اجمعين متوسل شد،و به قرائت دعاى علوى مصرى (1)كه براى دفع دشمنان آزموده شده است،اشتغال ورزيد.ماه مبارك رمضان فرا رسيد،در شب سوم آن ماه،كه يك سال و اندى از سلطنت اسماعيل دوم گذشته بود،در يكى از شب ها اسماعيل به اتفاق حلواچى اوغلى،كه دلباخته اش بود،تفريح كنان از خانه اش به بازار آمد،و بنگ بسيار و مخدرهاى ديگر،بيش از حد استعمال كرد،و در نتيجۀ آن،در راه به تنگى نفس دچار شد،و بلافاصله او را به خانه بردند خون بسيار از بينى و دهان او بيرون آمد،و هنگام سحر بود كه اسماعيل مرد و جان به مالك سپرد،اطرافيان او سيد جليل امير سيد حسين را،در آن موقع

ص:107

شب به جنازۀ او خواندند سيد بزرگوار،با همه آزارى كه از او كشيده بود، دعوت آن ها را اجابت كرد و حضور يافت و دستور داد جنازۀ او را غسل دادند و كفن كردند و به خاك سپردند و به امر او پى ستمگران بريده شد، الحمد للّه رب العالمين.

اسماعيل ميرزا و همدستان او در شب مرگش تصميم داشتند به مجرد بازگشت از بازار،گروهى را برانگيزانند،تا سيد بزرگوار را به خاطر تشيّعش از پاى درآورند،پيش از آنكه انديشۀ او و ديگران عملى گردد خداى متعال از وى انتقام گرفت،و اين پيش آمد يكى از كرامت هاى آن سيد بزرگوار بوده است (1).

پيش از اين نوشتيم،اسماعيل ميرزا دستور داد همگى كتاب هاى كتابخانه سيد را،در صندوق هايى قرار داده قفل كنند و به نزد او ببرند،خوشبختانه براثر مرگ،فرصتى به دست نياورد تا آن صندوق ها را بگشايد.و در شب مرگش ارادتمندان اين سيد بزرگوار همۀ آن ها را از دربار ذلت مدار آن بدكردار به خانۀ سيد بزرگوار برگردانيدند و حق به حق دار رسيد.

ملا نظر على،در رسالۀ شرح حال شيخ بهايى مى نويسد:ملا زين العابدين تبريزى گويد:در يكى از روزها،اسماعيل ميرزا،كه به كمال سلطه و قدرت خود رسيده بود،يكى از پيش خدمت هاى خود را به خانه سيد گسيل داشت.و دستور داد:به سيد بگويد،بر او لازم است،كه تبرائى ها (2)را از

ص:108

حركت كردن در ركابش ممانعت كند،و متوجه باشد هرگاه به آيين پيشين خود،رفتار نمايد،و تبرائى ها در ركاب او حركت كنند،او را خواهم كشت.

سيد به پيش خدمت گفت:به وى بگو من از همراهى تبرائى ها،در ركاب خودم،ممانعت نخواهم كرد و پيغام فرستاد،همان طور كه يزيد،جد بزرگوارم حسين بن على عليه السّلام را شهيد كرد،و مردم تا به حال او را لعنت مى كنند،هرگاه او هم مرا بكشد مردم خواهند گفت،يزيد ثانى حسين ثانى را كشت،و به خاطر همين عمل ناپسند او را لعنت خواهند كرد.

پيش خدمت پاسخ او را شنيد،و به دربار بازگشت،اسماعيل از وى پرسيد، سيد در پاسخ پيام ما چه گفت؟جواب داد،سيد گفت اختيار با خود اسماعيل است،اسماعيل گفت:پيدا است كه سيد چنين پاسخى نداده است حقيقت را بازگو كن،و در غير اين صورت تو را خواهم كشت، پيش خدمت از خجالت سر به زير انداخت و گفت نمى توانم آنچه را سيد گفته به اطلاع تو برسانم،اسماعيل اصرار كرد كه به راستى گفتۀ سيد را بازگو كن،پيش خدمت ناگزير جواب سيد را به اطلاع وى رسانيد،اسماعيل به سختى ناراحت و متغير گرديد،و گفت من نمى دانم با اين سيد چگونه رفتار كنم،و با كمال خشم از جا برخاست و به حرم خانه رفت.

در همان رساله مى نويسد:اسماعيل براثر علاقه مندى به آيين مخالفان تصميم گرفت تا نقش سكه ها را كه به اسامى ائمه به خصوص،با جمله على ولى اللّه آراسته شده است تغيير بدهد،در يكى از نشست ها خطاب به علما و امرا گفت:اين پول ها كه اكنون در دست يهود و نصارا و هندى ها و ديگر از كافران قرار مى گيرد،و آن ها،نام خدا را با دست هاى آلودۀ خويش مس مى كنند،بدين مناسبت تصميم گرفته ام تا ضرب اين سكه ها را تغيير بدهم،سادات و علما و فقهايى كه حضور داشتند از شنيدن اين موضوع

ص:109

ناراحت شدند و رنگ از چهره شان پريد و دانستند كه وى چه اراده اى دارد، ليكن نتوانستند پاسخى بدهند و در فكر فرورفتند،امير سيد حسين كه حاضر بود،در پاسخ اسماعيل گفت:هرگاه بخواهيد نقش سكه ها را به منظور اينكه دست كافران،آن ها را مس مى كند تغيير بدهيد،نقشى را براى شما پيشنهاد مى كنم كه هرگاه در نجاست ها هم بيفتد،كوتاهى در آن به عمل نيامده باشد.اسماعيل پرسيد آن كدام نقش است سيد فرمود:همان بيت شعر است كه ملا حيرتى شاعر مشهور به پارسى گفته است (1):

(هركجا نقش است بر ديوار و در)تا به آخر.به مجردى كه اسماعيل اين پيشنهاد را شنيد رنگ از چهره اش پريد،و حالش دگرگون شد،و از تغيير نقش سكه پدرانش درهم و دينار را بدان آراسته بودند،صرف نظر كرد و پس از آن تصميم گرفت،تا در هر فرصتى سيد را از پاى درآورد،و در ظرف يك سال و اندى كه مدت جلوس او بود،به صورت هايى مختلف به آزار سيد مى پرداخت،ليكن خداى متعال شهادت او را به دست آلودۀ او مقدر نكرد بلكه همان طور كه نوشتيم،خداى متعال به او مهلت،نداد،و او را با زشت ترين حالى به چنگال مرگ دچار كرد و عموم شيعه به ويژه

ص:110

علماى شريعت،و سادات فقها را از شرارت او رهايى بخشيد(بحمد اللّه تعالى و منه فانه رءوف رحيم بعباده المؤمنين) (1).

شرح است:شرح نهج البلاغة كه شرح بزرگى است و كتاب ديگر عقود الدرر فى حل ابيات المطول و المختصر و حاشية المطول و كتابى بزرگ در طب و كتابى مختصر در طب،و حاشيه تفسير بيضاوى و رساله هايى در طب و فنون ديگر دارد.و هداية الابرار در اصول الدّين (1)و مختصر الاغانى و كتاب الاسعاف و رساله اى در طريق عمل و ديوان شعر،و ارجوزه اى در نحو و در منطق و امثال اين ها.

حكيم سروده هايى نيكو داشت،به ويژه مدايحى كه دربارۀ اهل بيت سروده به خوبى از عهده برآمده است،حكيم چندى را در اصفهان بسر برد سپس ساليانى چند،در حيدرآباد بوده و همان جا بدرود زندگى گفته است.

حكيم،دانشورى زبان آور و حاضرجواب و متكلمى حكيم و خوش فكر بود،و از نعمت حافظه و استحضار مطالب به كمال برخوردار بود،و در سال 1076 هجرى در سن چهل و دوسالگى درگذشت.سيد على بن ميرزا احمد،در كتاب سلافة العصر 355-367 از وى ياد كرده،و او را به اهميت بسيار ستوده است (2).از جمله گويد:حكيم همانند كوهى پابرجا و سر به آسمان كشيده است كه در قرارگاه علم و دانش همچنان راسخ و ثابت بود، و با خط علمى خويش رقم ناشايست نادانى را نابود ساخت،آن گاه كه ديدار او دست داد،وى را فردى يافتم در همه فضيلت ها بى همتا،و به

ص:112

پايه اى از علم و فضل ارتقا يافته بود،كه وجود كمال قادر به اظهار بى نيازى از وى نبود،و همگان در برابر فضائل او انگشت تحير به دندان مى گزيدند و انگشت نماى علمى خاص و عام بود،از پيشينيان به بهترين طرزى همگامى كرد،و معاصران هم به فضيلت او اعتراف نموده اند،و از هيچ گونه كوششى در راه به ثمر رسانيدن مراتب علمى اظهار خستگى نمى كرد،و به احياى آنچه از دست رفته بوده مى كوشيده،و با تمام نيرو به تحصيل وسائل آن ها اقدام مى كرد،و سفرۀ ادب را براى سيرى گرسنگان علم و دانش گسترانيده است.پس از آنكه مراتبى بسيار از ستايشگرى هاى او را به زبان قلم ايراد نموده،به تذكار بخشى از آثار او كه پيش از اين نام برديم اشاره نموده،و به دنبال آن قصائدى چند از او را ياد كرده است.و از جمله اشعار او كه سيد متذكر شده شعرهايى زير است.

و اقسم ما الفلك الجوارى تلاعبت بها الصرصر النكباء فى لجة البحر

باكثر من قلبى و جيبا و شملنا جميع و لكن خوف حادثة الدهر

به خدا سوگند ناراحتى هايى كه كشتى ها در ميان درياى خروشان،از وزش باد هيجان خيز نكبا(يا نكيبا،بادى است كه از ميان شمال و صبا مى وزد)احساس مى كنند بيشتر از ناراحتى طپش قلب من نبوده و اين ناراحتى در هنگامى است كه همه گرد يكديگر اجتماع كرده ايم،در عين حال بيم پيش آمدهاى روزگار ما را راحت نخواهد گذاشت.و از اشعار اوست:

جودى بوصل او ببين فاليأس احدى الراحتين

أ يحل فى شرع الهوى أن تذهبى بدم الحسين

ص:113

اى نفس يكى از اين دو كار را به جاى آور:يا مرا به وصل يارم برسان! و يا از او جدا كن،زيرا نااميدى يكى از دو راحتى است،آيا در شريعت عشق جايز است كه خون حسين را بدون مناسبتى،پايمال كنى تا بدينجا آنچه را از سلافة العصر يادداشت كرده ايم به پايان مى رسد.

مؤلف امل گويد:اشعارى بسيار از حكيم عاملى به خط خود او نزد من موجود است،و اين بخش از اشعار او همگى در ستايش اهل بيت طاهرين صلوات اللّه عليهم اجمعين مى باشد از جمله در قصيده اى عرضه داشته است:

فخاض امير المؤمنين بسيفه لظاها و املاك السماء له جند

و صاح عليهم صيحة هاشمية تكاد لهاشم الشوامخ تنهد

غمام من الاعناق تهطل بالدما و من سيفه برق و من صوته رعد

لقد ضل من قاس الوصى بضده و ذو العرش يأبى ان يكون له ندّ

حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام،با شمشير برندۀ خويش در ميان شعله هاى آتش جنگ درآمد،و همان وقت فرشتگان الهى،لشكريان او بودند،و آن چنان فرياد هاشمى از دل بركشيد،كه نزديك بود قله هاى سربه آسمان كشيدۀ كوه ها از يكديگر بپاشد،گردن هاى دشمنان مانند ابرهايى خون مى باريدند،و از شمشير او روشنى برق به چشم مى آمد،و از فرياد او صداى رعد به گوش مى رسيد آنچه گفته شد شمه اى از عظمت بى كران على عليه السّلام بود،و هركس وصى پيمبر اكرم را با ضدش بسنجد گمراه شده است،چه آنكه او چون خداى بزرگ يكتاى بى همتاست و خداى عرش، كه بر ماسواى خود مسلط است از داشتن همتايى امتناع مى فرمايد.

و در ضمن چكامه اى گفته است:

ص:114

و لعمرى لا اعذل ابن صهاك اذ بدت منه ريبة او بذاء

هل عجبت خبث البنين اذا ما خبث الامهات و الآباء

به حياتم سوگند،پسر صهاك را دوست نمى دارم،زيرا او بود كه موجبات شك و شبهه در ياوه سرايى را در ميان مردم رواج داد،و جاى هيچ گونه شگفتى نيست،هرگاه پدر و مادرى از سرشت ناپسند برخوردار باشند،فرزندان آن ها هم از طينت خبيث،سهم بسزايى خواهند داشت.

در قصيده اى گفته است:

هل اصبحت الا بصارم حيدر جزرا تنوشهم السباع كرامها

فكأنهم اذ صال فى أوساطهم شاء تخلل بينها ضرغامها

شتران راهوارى كه درندگان بيابان ها آن ها را دنبال مى كردند آيا به غير از شمشير تيز حيدر كرار،پشتيبان ديگرى وجود داشت كه بتواند آن ها را از شرّ درندگان محفوظ بدارد آرى،آن ها با حملۀ حيدرى آن چنان به اين سو و آن سو مى گريختند،كه گويا شير درنده اى در ميان رمه گوسفند،افتاده باشد.

در چكامه اى گفته است:

رضيت لنفسى حب آل محمّد طريقة حق لم يضع من يدينها

و حب على منقذى حين يحتوى لدى الحشر نفس لا يفادى رهينها

دوستى و ارادتمندى به آل محمّد عليهم السّلام را روش خويش قرار دادم،و بدان هم خرسندم،و به يقين مى دانم هركسى كه در اين راه حق،قدم بگذارد گمراه نشده است آرى،دوستى على عليه السّلام است كه مرا از گرفتارى رهايى مى بخشد و كسى كه در گرو ارادتمندى آن حضرت نباشد،در روز قيامت رهايى نخواهد داشت،از قصايد اوست:

ابا حسن هذا الذى استطيعه بمدحك و هو المنهل السائغ العذب

فكن شافعى يوم المعاد و مونسى لدى ظلمات اللحد اذ ضمنى الترب

ص:115

اى ابو الحسن،اين قصيده كه چونان آبشخور گوارايى است چكامه اى است كه در حد توانايى خويش توانسته ام در ستايش شما به عرض برسانم، بنابراين در روز قيامت در پيشگاه خدا از من شفاعت كن و در تاريكى هاى گور كه خاك آن مرا در خود فرومى برد همراز و هم زبان من باش.

و قطعه اى از سروده هاى او كه به خط ديگرى است،در اختيار من مى باشد،از اين قرار است:

يطيب عيشى فى ربى طيبة يقرب ذاك القمر الزاهر

محمّد البدر الذى اشرق ال كون يباهى نوره الباهر

كوّنه الرحمن من نوره من قبل كون الفلك الدائر

حتى اذا أرسله للهدى كالشمس تغشى ناظر الناضر

أيّده بالمرتضى حيدر ليث الحروب الاروع الكاسر

فكان مذ كان نصيرا له بورك فى المنصور و الناصر

يجندل الابطال يوم الوغى بذى الفقار الصارم الباتر

زندگانى شادكامانه اى در جوار ماه فروزانى دارم آرى محمّد همان بدر فروزنده اى است كه جهان هستى را فروزان ساخت،و با نور رخشندۀ خويش بر ماسوا مباهات مى كند،خداى بخشنده پيش از آنكه چرخ گردان را به وجود بياورد،او را از نور خويش ايجاد كرد،و او را كه چون خورشيد تابانى بود،و ديدگان همگان را خيره مى ساخت براى هدايت بندگان خود فرستاد.و حضرت او را،به بازوى تواناى حيدر كرار،و شير بيشۀ دلاورى يارى فرمود،آرى على،از آغازى كه جناب او به راهنمايى مردم برخاست، در همه جا ياور او بود با بركت اند يار و ياور،در روز جنگ،دلاوران عرب را با شمشير برندۀ خويش،از پاى درمى آورد و نابودشان مى ساخت.

ص:116

و در قصيده اى گفته است:

خير الانام محمّد المختار ذو المجد الاثيل

و المعجزات الباهرات الواضحات بلا شكول

ماحى الضلال بسيفه وا رث علمه بعل البتول

حامى حمى الاسلام يو م الروع بالسيف الصقيل

لولاه ما نضرت رياض الحق من بعد الذبول

لولاه ما اضحى سلاما حر نيران الخليل

ان الاولى جنحوا الى طرق الضلال بلا دليل

لو فكروا فى امرهم وجدوا السلامة فى العدول

بهترين مردم حضرت محمّد است،كه از ميان همگان برگزيده شده،و از بزرگوارى اصيلى برخوردار گرديده است.بى ترديد معجزاتى آشكار دارد و هيچ يك از مراتب اعجاز او بر مردم پوشيده نبوده،على عليه السّلام با شمشير تيز خود گمراهى را از پاى درآورد،و وارث دانش او،شوهر فاطمه زهراست، همان وارثى كه با شمشير خود،از اسلام كه پناهگاه مسلمانان است پشتيبانى نمود،اگر على نبود،بوستان حقيقت ازآن پس كه به دست آلودگان در حال پژمردن بود باطراوت نمى شد،اگر او نبود آتش نمرود بر حضرت خليل الرحمن سرد و سلامت نمى گرديد،صد حيف كه قبلى ها بدون داشتن دليلى به گمراهى افتادند،هرگاه اندكى دقت كرده بودند،يقين مى كردند كه آسودگى در پيروى از ولى مؤمنين و يعسوب الدّين على عليه السّلام بوده است.

از اندرزهاى اوست:

كن قنوعا بحاضر العيش و البس من غنى النفس كل يوم غلاله

و اقصر الطرف من بروق الامانى فالامانى ادام خبز البطاله

ص:117

به آنچه در حال حاضر دارى قناعت كن!و با استغنايى كه در خود احساس مى كنى لباس خرسندى را بر اندام خويش بپوشان!و به برق هاى آرزو توجهى مكن!كه آرزوها نان خورش كاهلى مى باشد.

تا بدينجا آنچه در امل الآمل 70/1-74 آمده يادداشت شده است (1).

مؤلف گويد:به ظاهر حكيم عاملى،نوادۀ دخترى سيد حسين بن حيدر كركى عاملى،معروف به سيد حسين مفتى اصفهانى است،كه پس از اين به نام و نشان او اشاره خواهد شد.

نجيب الدّين استفاده كرد،بنابراين چگونه ممكن است ابن شهرآشوب در معالم العلماء از وى نام برده باشد.وجه سوم:نام اين دو كتاب،مخالف هم ديگر مى باشد،يكى به نام نزهة الناظر و تنبيه الخاطر و ديگرى نزهة الناظر فى الجمع بين الاشباه و النظائر است.وجه چهارم:نزهة الناظر يحيى،در فقه، و نزهة الناظر شيخ حسين،در كلمات اولياى معصومين است.و به همين نسبت،نزهة الناظر شيخ حسين،غير از نزهة الناظر و تنبيه الخاطر است،كه مشهور به مجموعۀ ورام بوده،و وجوه مزبور نيز،مؤيد اين تفاوت مى باشد (1).

در بعضى موارد كتاب حسنيه كه موضوع آن امامت است و در رديف آثار شيخ ابو الفتوح رازى آمده است.او اين كتاب را،از زبان زنى به نام حسنيه تأليف كرد،و به حسين بن محمّد بن حسن مذكور،نسبت داده است،به گمان من،اين نسبت به صاحب نزهة الناظر،سهو است،شايد اشتباه ازآنجا بوجود آمده،كه نام ابو الفتوح رازى هم،حسين بن على بن محمّد بوده است.

ص:121

استاد استناد ما،(ايده اللّه تعالى)در آغاز بحار 23/1 مى نويسد:كتاب مقصد الراغب الطالب فى فضائل على بن ابى طالب از شيخ حسين بن محمّد ابن حسن است،و روزگار او،نزديك به روزگار شيخ صدوق بوده،و اخبارى بسيار را،از ابراهيم بن على بن ابراهيم بن هاشم،نقل كرده است.

و در فصل دوم از بحار 43/1 گويد:كتاب المقصد مشتمل بر اخبار بى سابقه،و احكام كمياب بوده است.و ما بعضى از آن ها را،به منظور تأييد و تأكيد،نقل مى كنيم.

مؤلف گويد:از اينكه،ابن شهرآشوب،در معالم العلماء از وى نام برده و به يادآورى برخى،از آثارش پرداخته است،دليل بر آن است كه،به وى خوش گمان بوده و به او اعتماد داشته است (1).

پس مؤلف گويد:حسين بن محمّد از پدرش محمّد،از محمّد بن عبد الباقى معروف به ابن البطى،از على بن محمّد انبارى،از جعفر بن مالك ابن عبد اللّه بن يونس،از مفضل بن عمر،از امام صادق عليه السّلام روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:نسخه اى،از كتاب نزهة الناظر شيخ حسين را،در مشهد مقدس رضوى،ديده ام،و نسخه اى از آن نيز،در نزد ما موجود مى باشد،و در پايان آن،به نام مؤلف،به همان طرز كه ما ايراد كرديم اشاره شده است.

ص:122

نزهة الناظر كتابى مختصر،و مشتمل بر كلمات قصار رسول اكرم و ائمه طاهرين صلوات اللّه عليهم اجمعين مى باشد،و از فوائدى ارزنده،برخوردار است.و از لابلاى آن،به دست مى آيد،كه روزگار او پس از سيد رضى بوده؛ زيرا از نهج البلاغة سيد رضى،مطالبى را نقل مى كند،و در بعضى از مواضع آن،كه به يادآورى كلمات شريفه حضرت بقية اللّه عليه السّلام مى رسد،مى نويسد:

خبر داد مرا،شيخ ابو القاسم،على بن محمّد بن محمّد مفيد رضى اللّه عنه گفت حديث كرد ما را،ابو محمّد هارون بن موسى تلعكبرى رحمه اللّه گفت حديث كرد مرا،ابو على محمّد بن همام،گفت حديث كرد ما را،جعفر بن عبد اللّه،گفت حديث كرد مرا،ابو نعيم محمّد بن احمد انصارى،گفت:در مجاور (مستجار)حاضر بودم تا آخر حديث.

و در يكى از مواضع آن،سخنى را،از محمّد بن حسن جعفرى نقل كرده است،و در مكان ديگر،چنين آمده است:سيراوى گويد:به مفيد جرجرايى گفتم،از حضرت صادق عليه السّلام روايت شده فرمود:الحزم سوء الظن تا آخر.

و در مكانى ديگر،چنين آمده است:تفسير شريف ابو يعلى،محمّد بن حسن جعفرى طالبى،لذلك الجواب و باللّه التوفيق:اما الغرض فهو المعرفة باللّه....تا آخر،و به حق،بايد گفت شريف ابو يعلى.

محمّد بن حسن جعفرى طالبى،همان محمّد بن حسن جعفرى پيش يادشده است.

و در آخر آن كتاب مى نويسد:آنچه نظر ما بود در اين كتاب ايراد كرديم تبصره اى،براى نوآموزان،و تذكارى،براى دانش پژوهان است.اين كتاب، مطالعه كنندگان را،از كتاب ابن مقفع،و على بن عبيده ريحانى،و سهل بن هارون،و ديگران بى نياز مى سازد و كسى كه،كتاب ها و رساله هاى ريحانى

ص:123

را مورد مطالعه قرار بدهد خواهد فهميد كه همگى مطالب و كلمات مندرج در آن،از خطبه ها،و نامه ها،و اندرزها،و كلمات حكمت آميز و آداب سلوك اهل بيت عليهم السّلام از آن نقل شده است،و هرگاه اين فاضل،فرمايش هر امامى را،به شخص شخيص آن و الاتبار نسبت داده بود،بهتر به پاداشش مى رسيد و نام او،با تأليف آن كتاب،پايدارتر مى ماند،انتهى.

كه با همت عالى كه داشته به بالاترين مراتب فضيلت نايل آمده،و با كوشش تام و تمامى كه داشته،در كامل كردن نفس،و تكميل خوى هاى پسنديده كوشيده،مولانا شمس الدّين حسين شيرازى،كه خدا او را،به آخرين درجات ترقى،نايل بسازد،و از بهترين مراتب كمال،برخوردار گرداند،و اين مطالب را بدان منظور نگاشتم،تا يادآور ايام جدايى،و دورى از خويش و تبار باشد،اميدم به خدا و توكلم به اوست،و تاريخ آن در ماه شوال،سال 1062 هجرى در محل طائف بوده است».

آثار اوست،و يكى بودن اين دو تن-با نظريه اى كه ممكن است،دربارۀ آنان اراده داشت-خالى از احتمال نبوده است،و به زودى در شرح حال شيخ نجيب الدّين،يحيى بن سعيد،پسر عموى محقق حلى خواهد آمد كه نزهة الناظر منسوب به او باشد،و تحقيقات لازم،در آنجا ارائه خواهد شد.

آن را در استرآباد و نسخه اى ديگر،در تبريز،و ديگرى را در رشت، چهارمين نسخه را،آن را در آمل ديده ام،و ممكن است،تفسير جلاء الاذهان همان تفسير گازر باشد،و من از روزگار مؤلف،اطلاعى ندارم (1).

بزرگ ترين فرزندان شيخ رئيس ابو عبد اللّه حسين،مترجم حاضر،و نوادگان او،تا روزگار شيخ منتجب الدّين،مؤلف فهرست همگى از فاضل دانشوران اصحاب اماميه بوده،و مهمترين ايشان،شيخ منتجب الدّين مؤلف فهرست است كه نوادۀ نزديك به شيخ ابو عبد اللّه حسين است.

پس از اين،در شرح حال شيخ حسين بن حسن بن محمّد بن موسى بن بابويه،خواهد آمد كه او،از دايى اش على بن حسين بن بابويه،روايت مى كند.بنابراين توهم يكى بودن اين دو تن،درست نخواهد بود،زيرا از نظر طبقه با يكديگر اختلاف دارند،و تحقيقات لازم را،ارائه خواهيم داد.

ابن طاوس،در جمال الاسبوع گويد:شيخ حسين بن حسن بن بابويه،از ماجيلويه،از برقى روايت مى كرده است،لذا اين شخصيت،با كسى كه در آينده به شرح آن پرداخته مى شود،يكى خواهد بود.

شيخ منتجب الدّين،در فهرست گويد:حسين بن حسن بن حسين بن على بن حسين بن بابويه،فقيهى صالح بوده است.

صهرشتى در اواخر قبس المصابح به دنبال حديث حقوق،از كتاب من لا يحضره الفقيه صدوق،چنين نوشته است:سال 440 هجرى قمرى،حديث مذكور را،نزد برادرزاده شيخ صدوق،شيخ الرئيس ابو عبد اللّه،حسين بن حسن بن بابويه،در رى قرائت كرده ام.

و نيز در همان كتاب مى نويسد:سال 440 هجرى،از شيخ ابو عبد اللّه حسين بن حسن بن بابويه در شهر رى شنيدم كه از عمويش،ابو جعفر محمّد بن على بن بابويه روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:از ظاهر كلام صاحب قبس به دست مى آيد كه مراد از هر دو شيخ-شيخ الرئيس ابو عبد اللّه،و شيخ ابو عبد اللّه-مترجم حاضر باشد،

ص:128

تنها اشكالى كه احتمال مى رود آن است كه شيخ منتجب الدّين،او را به عنوان جد خويش،معرفى نكرده است،زيرا او در ترجمه اى ديگر،از اجدادش به غير از شخص واحدى،تصريح ننموده و بنابراين،ابو عبد اللّه، نواده برادر شيخ صدوق،و جد اعلاى شيخ منتجب الدّين ياد شده است.

مؤلف گويد:در باب ميم،در شرح حال شيخ ابو جعفر،محمّد بن حسن ابن حسين بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى،متذكر خواهيم شد، و شايد شرح حال پدرش،ابو القاسم حسن بن حسين را هم،ذكر كرده باشم.

اين روش را از ميان طرق روايت،بهتر از طرق ديگر آن،مى دانسته است،به همين مناسبت گويد:«قرأ على هذا الجزء شيخى الفقيه...».

آن اجازه از وى كمال بزرگداشت را،به عمل آورده است.و تاريخ آن اجازه،در مكه مكرمه سال 1029 هجرى قمرى بوده است،بنابراين، نمى توان سيد حسين مفتى را از مشايخ سيد داماد دانست،و ممكن است،دو تن از علما،بدين نام و نشان بوده اند.

و از تأليفات او رساله فى الصلاة را،ديده ام كه تاريخ نگاشتن آن 981 هجرى قمرى است.نسخه اى از كتاب مراسم سلار در نزد ما،موجود است، كه آغاز آن،به خط اين سيد نوشته شده،و بر پشت آن،اسم شريف خويش را،به خط خود ضبط كرده است،و سيد مالك آن بوده است،و خط خوب، و متوسطى داشته است،و همچنين نسخه اى-به نام انجاز از قطب راوندى متوفى 573 هجرى قمرى،در شرح كتاب ايجاز شيخ طوسى،كه در فرائض است،نزد ما موجود مى باشد،و مالك اين نسخه نيز،سيد بوده است و خط شريف او در پشت آن كتاب ديده مى شود.

استاد استناد،در آغاز اربعينش مى نويسد،عده اى از افاضل كرام،از جمله پدر علامم-كه خدا همگيشان را با ائمه انام محشور فرمايد-از سيد حسيب،نسيب فاضل،سيد حسين بن سيد حيدر حسينى كركى،مفتى اصفهان،(طاب ثراه)،از شيخ نجيب الدّين (1)بن محمّد بن مكى بن عيسى بن

ص:131

حسن عاملى،از پدرش،از جدش،از شيخ ابراهيم ميسى از پدرش شيخ على بن عبد العالى مرا خبر دادند،انتهى.

و به طورى كه استاد در اربعين مى نويسد:سيد حسين مفتى،از شيخ نور الدّين،محمّد بن حبيب اللّه هم،روايت مى كرده است (1).

مؤلف گويد:جاى آن نيست كه سيد حسين مفتى را با سيد حسين مجتهد قدّس سرّه والد ميرزا حبيب اللّه صدر،يكى دانست هرچند هر دو تن معاصر يكديگر بوده اند (2).

و پيش از اين شرح حال نواده اش،سيد حسين بن شهاب الدّين بن حسين ابن محمّد بن حسين بن حيدر عاملى كركى را متذكر شديم (3).

كتابى،در احوال ائمه طاهرين عليهم السّلام تأليف كرده است،و ابن طاوس در اقبال از آن نقل نموده،و در يكى از مواضع آن كتاب،نقل كرده كه وى كتابى به نام المواليد داشته،و نام او را در عدد اسامى علماى اصحاب آورده است.و مى توان چگونگى حال او را،از كتاب هاى رجال،و امثال آن،به دست آورد.

حلى به توسط پدرش،از وى روايت كرده باشد،بلكه خود او،در طبقه علامه حلى بوده،نه آنكه ابن رده،شيخ پدر علامه باشد،گذشته از اين به نوشتۀ مؤلف امل ابن رده،از فرزند صاحب مجمع البيان روايت مى كرده آرى ممكن است،حسين بن رده،جد حسين بن احمد رده بوده باشد.

و به زودى در نام بردارى،از شيخ نصير الدّين عبد اللّه بن حمزة بن عبد اللّه ابن حمزة بن حسن بن على بن نصير الدّين طوسى،خواهد آمد كه شيخ حسين بن رده،از وى روايت مى كند.

با توجه به آنچه نوشتيم،ابن ابى جمهور،در اوايل غوالى اللآلى مى نويسد:پدر علامه،از حسين بن رده روايت مى كرد،و خود او از حسن ابن ابو على فضل بن حسن طبرسى،از پدرش ابو على روايت مى كرده است.

از كتاب فرائد السمطين فى فضائل المرتضى و البتول و السبطين تأليف حموينى كه از علماى عامه،و معاصر با علامه حلى بوده،به دست مى آيد كه حموينى،از شيخ سديد الدّين پدر علامه،از شيخ امام فقيه فاضل مهذب الدّين ابو عبد اللّه،حسين بن ابو الفرج بن رده نيلى،از شيخ محمّد بن حسين بن على بن عبد الصمد تميمى،از دو جدش،از پدرشان على،و از ابو على فرزند شيخ طوسى،و هر دو تن،از ابو جعفر طوسى روايت كرده است،كه ابو العباس گفت:محمّد بن احمد بن حسن قطوانى...ما را خبر داد.

و از موضع ديگر كتاب حموينى،استفاده مى شود شيخ مهذب الدّين حسين بن ابو الفرج بن رده نيلى،از محمّد بن حسين بن على بن محمّد بن عبد الصمد،از پدرش،از جدش محمّد،از پدرش،از جمعى از اعلام،از صدوق روايت كرده است.

ص:135

و در موضعى ديگر،از فرائد در ذيل سند اعلام الورى طبرسى مى نويسد:

سديد الدّين يوسف بن على بن مطهر حلى،در ضمن نامه اى كه به خط خودش براى من نوشت،كه شيخ فقيه فاضل،شهاب الدّين ابو عبد اللّه،حسين ابن ابو الفرج بن رده نيلى-خبر داده است او را-از شيخ حسن بن على طبرسى،با اجازه اى كه از پدرش داشته همگى،روايات و تصانيفش را روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:با توجه به اختلافى كه در نسب ابن رده موجود است، مى توان گفت در صورتى كه اختلافى هم در نسب باشد،به طورى كه مكرر گفتيم،زيانى نخواهد داشت و كار سهل است.

جاى شگفتى است كه ابن رده،با همۀ عظمتى كه دارد،و تأليفات و روات بسيارش كتابى از او مشهور نشده است،جز اينكه در پشت نسخه اى كهن،از كتاب نزهة الناظر فى الجمع بين الاشباه و النظائر كه به قرائت برخى از افاضل هم رسيده برد،چنان يافتيم كه اين كتاب،از آثار شيخ فقيه،عالم عامل مهذب الدّين،حسين بن محمّد بن عبد اللّه قدّس سرّه است،و تاريخ نگاشتن آن 674 هجرى قمرى بوده،و ممكن است مراد اين مهذب الدّين،يا مهذب الدّين ديگرى باشد،زيرا در آن نسخه نام جدش،رده ذكر نشده است بااين كه مشهور آن است كه نزهة الناظر از تأليفات شيخ نجيب الدّين يحيى ابن سعيد پسر عموى محقق است،و پس از اين،در پايان بخش اوّل اين كتاب،در شرح حال يحيى به حقيقت مطلب اشاره خواهد شد.

ايشان است،و از ابو على فرزند شيخ طوسى رحمه اللّه روايت مى كند،و گروهى از اعلام و محدثان،از قبيل عربى بن مسافر عبادى،استاد ابن ادريس و شيخ ابراهيم صنعانى،و محمّد بن ابو البركات،و سيد موسى بن طاوس پدر رضى الدّين على،مؤلف اقبال از وى روايت مى كرده اند.

شيخ معاصر در امل الآمل 93/2 مى نويسد:سوراوى،از فضلا بوده،و از ابو على طوسى،روايت مى كند و خواهد آمد كه ابن هبة اللّه بن رطبه،همان مترجم حاضر است.

مؤلف گويد:آرى،ابن هبة اللّه آينده،همان شيخ جمال الدّين حسين بن هبة اللّه بن رطبه سوراوى است و حقيقت آن است كه هر دو نام متوجه به شخص واحد است،زيرا هر دو تن از نظر طبقه يكى هستند،و منسوب به جد هم،از امور شايع است.

گاهى احتمال داده مى شود كه شيخ حسين بن رطبه سوراوى،با شيخ حسين بن احمد سوراوى يكى باشد،و با توجه به مطالبى كه پيش از اين، دربارۀ او نوشتيم،نمى توان صحت اين احتمال را پذيرفت از طرف ديگر به حق بايد گفت مترجم حاضر،يا شيخ جمال الدّين ابو عبد اللّه،حسن بن هبة اللّه بن رطبه يكى است،بنابراين،اشتباهى كه احساس مى شود از ناحيۀ بعضى از ناسخان بوده كه لفظ حسن يا حسين را به يكديگر مشتبه ساخته اند و يا احتمال دارد صاحبان اين دو نام،برادر بوده اند،بنابراين اتحاد بى معنى است،و دو شخص متفرق اند.

و نيز مؤلف گويد:از سند حديثى كه به خط شهيد اوّل بوده و شيخ نعمة اللّه بن خاتون عاملى،آن را در اجازه اى كه به سيد بن شدقم داده

ص:137

استفاده مى شود كه سيد ابو الحسن،على بن عريض حسينى،از حسين بن رطبه،و او از ابو على مفيد،فرزند شيخ طوسى روايت مى كرده است.

آستارايى،صاحب تأليفات،يادداشت ها،و افاداتى است،كه من برخى از آن ها را،در رشت از شهرهاى گيلان ديده ام،از آن جمله حاشيۀ شرح هياكل علامه دوانى و رساله مصطفويه در تحقيق خير و شر،بنا به رويه حكما و صوفيه و اين رساله،تلفيق و تركيب از عربى و پارسى است،و ضمنا حواشى بسيارى هم خود او بر آن رساله داشته،و رساله اى فارسى،در وحدت وجود،طبق مذاق صوفى ها و اشراقى ها،و رساله اى مختصر و فارسى شرح اسماء الحسنى در تفسير اسماء الحسنى و رساله حديقة الانوار در جواب شبهه ابن كمونه راجع به قدم حوادث روزانه و تعليقاتى فارسى بر رساله جام گيتى نما،قاضى امير حسين ميبدى،در فن حكمت،و براى اطلاعات بيشتر به احوال او مراجعه شود.

در آنجا متوطن گرديد.

الهى،فنون عقلى و نقلى را،از اساتيد عصر فراگرفت،و به طورى كه خود،در اوايل حاشيه قواعد علامه مى نويسد:روش ما در علوم شرعى كه آموخته ايم،از دانشور زاهد،على آملى است كه او از ابو الحسن محمّد حلى و او از شرف الدّين مكى و او از شيخ فاضل،مقداد بن عبد اللّه سيورى اسدى غروى،و او از شيخ شهيد،و او از سعيد،و شريف و هر دوى آن ها، از علامه صاحب اين كتاب قواعد فراگرفته اند،تا آخر سند كه مشهور است.

الهى،علاوه بر آملى،از مقامات علمى ديگر،از خاصه و عامه كه همگى در رشتۀ خود،عالمى به نام و فاضلى عالى مقام بوده اند،استفاده كرده است، از آن جمله،ملا جلال الدّين محمّد دوانى و سيد امير غياث الدّين،منصور بن امير صدر الدّين محمّد شيرازى و سيد امير جمال الدّين،عطاء اللّه بن فضل اللّه حسينى،بهره ورى نموده است و به طورى كه،از اجازه سيد امير جمال،كه به وى داده است،استفاده مى شود،الهى در هرات،از وى استفاده مى نموده است و او از علماى عامه بوده و مؤلف كتاب روضة الاحباب فى سيرة النبى و الآل و الاصحاب است،كه به پارسى نوشته است.

بايد گفت:امير جمال يادشده،غير از خواجه جمال الدّين محمود،شاگرد ملا جلال دوانى است و اين تغاير،جاى هيچ گونه اشتباهى نمى باشد،زيرا نام يكى از جمالين عطاء اللّه و ديگرى محمود،كه نه سيد،و نه در هرات، بلكه ساكن شيراز است و اسامى مشايخ اين سيد،غير از محمود است كه در ضمن اجازاتش،بديشان اشاره مى شود.

ص:143

سام ميرزا،فرزند شاه اسماعيل صفوى،در كتاب تحفه سامى كه به پارسى نوشته است گويد (1):

الهى،در آغاز جوانى دست طلب و ارادت به دامن شيخ حيدر بن شيخ صفى الدّين اردبيلى،جد سلاطين صفوى در اردبيل،دراز كرد و پس از آن، به اشاره آن مرشد طريق،عازم خراسان شد،تا در آنجا به تحصيل كمالات بپردازد و از بركات انفاس آن حامى فقرا و مرشد اوليا،در علوم عقلى و نقلى مهارت يافت،سپس عازم اردبيل شد و به نشر علوم پرداخت،تا در سال 905 هجرى قمرى در سن متجاوز از هفتادسالگى درگذشت.

مؤلف گويد:مشاجرات و مناظراتى،ميان او و شيخ على كركى،در مسائلى بسيار،اتفاق مى افتد كه ناچار جريان به منافرت،و معادت،منتهى مى شد،خداى غفور،ما و آن ها را بيامرزاد.

ص:144

و ازاين پس ،در شرح حال شيخ على كركى،و امير نعمة اللّه حلى، خواهيم نوشت كه الهى نماز جمعه را،در عصر غيبت صحيح نمى دانسته است.

و آن چنان كه از مضمون تأليفات،و از لابلاى تصنيفاتش آشكار مى شود.

مولانا الهى،تمايلى به تصوف داشته،و تظاهرى به عرفان مى فرموده است، و او را فرزندى فاضل،به نام ملا محمّد بن حسين است كه شرح حال آن خواهد آمد.

بارى،آن ها كه بوى عفن نابخردى از دهانشان به مشام مى رسيده،وى را به تسنن نسبت داده اند و حال آنكه به خدا سوگند،دامن او از چنان لوثى پاكيزه است و ذات معانى صفاتش،از چنان انتسابى عارى است،و تدين و تعصب او در مذهب حق تشيّع در دل هاى شيعيان على چونان نهرى جارى است.ممكن است،اين انتساب ازآنجا باشد كه وى در آغاز تأليفاتش لفظ (و اصحابه)را بكار برده،و از گروهى از عامه،اجازه داشته و از درسشان استفاده كرده است،و كتاب هايى را به نام امير على شيرنوائى،وزير به نام سلطان حسين ميرزا بايقرا تأليف نموده است.

بايد گفت،هيچ يك از قرائن،دامن او را به چنان لوثى آلوده نخواهد كرد،از آن جمله اشتمال ديباچه كتاب،به لفظ(اصحاب)اشعارى به امر ناصواب ندارد،براى اينكه شيعه،لفظ اصحاب را براى كسانى اطلاق مى كنند كه صحبت نبى اكرم را درك كند و به او ايمان آورده باشد،و اكثر علماى ما،به ويژه شهيد اوّل و ثانى اين لفظ را در آغاز خود آورده اند،و نيز باب تقيه در آن روزگار وسعت داشت و بحث آن پهناورتر مى شد،تا دولت شاه اسماعيل صفوى ظهور كرده ازآن پس ،از وسعت اين باب كاسته شده و همچنان كه بهره گيرى از عامه،و اجازه و استجازه از ايشان نيز،دليل بر

ص:145

چنان مرامى نبوده،و اين هم در دوران گذشته،در ميان اعلام ما،به ويژه شهيدين و علامه شهرتى بسزا داشته است بنابراين،تأليف كتاب،براى امير على شير دليل بر اين مدعا نمى شود،زيرا،اين رويه هم در ميان اعلام ما شايع بوده،و از قديم و جديد بدين طرز رفتار مى شده است،به ويژه خواجه نصير الدّين طوسى،و ابن ميثم بحرانى در تأليف شرح نهج البلاغة و امثال ايشان از ديگر از اعلام خاصه،بدين كار دست زده اند،گذشته از اينكه باب تقيه مفتوح بوده،و ضرورت هم گاهى ايجاب مى كرده است تا كتاب خويش را،به نام ديگران بنويسند،بهترين دليل تأليفات خود الهى است كه نشان مى دهد،تمايل ويژه اى به مرام اصحاب ما داشته است.

به ويژه كتاب هاى فقهى و اصول فقهى و اصول دينى او،حاكى از اين حقيقت بوده است.و من،اكثر تأليفات او را،در شهر اردبيل،به خط خود او ديده ام،و در برخى از آثارش،بسيار از تشيّع دم مى زند،و بدون توقف، زبان قلم به طعن ديگران مى گشايد،به خصوص،در بعضى از اجازاتش كه براى يكى از شاگردانش نوشته به اين موضوع،تصريح كرده است،علاوه بر اين،پس از روى كار آمدن شاه اسماعيل و نقشى را كه وى در انقلاب خود داشته،هيچ گونه عكس العملى از خويش،نشان نداده و تقيه هم نكرده است، زيرا،عامه تقيه را روا نمى دارند و هرگاه الهى،از آنان مى بود،بايد هيچ گونه تقيه اى نمى كرد،گذشته از اين،كلام مورخان،به ويژه آنچه را،از تحفه سامى نقل كرديم صريح در تشيّع اوست و خدا را سپاسگزاريم كه هيچ گونه شكى در تشيّع او نمى باشد.

الهى،در اكثر علوم،تأليفات و رساله ها و فوائد و افادات و كتاب هاى مدون،و حاشيه هاى پراكنده و تعليقات پارسى و تازى،از خود به يادگار گذارده است،كه همگى آن ها متجاوز از سى كتاب مى باشد،و من حداكثر

ص:146

يا همگى آن ها را،در نزد نوادگانش،كه هم اكنون از رؤسا و خدمتكاران روضه صفويه،در شهر اردبيل-زادگاه،مسكن و مدفن آنان-ديده ام.

الهى،در يكى از اجازاتش كه براى سيد كمال الدّين،آميرز ابراهيم صفوى اردبيلى نوشته است،به بخشى از تأليفاتش نيز اشاره مى كند شرح تهذيب الاصول علامه حلى،و حاشيه شرح مواقف كه اقوال ديگران و جبرى ها را مردود دانسته و به حقيقت مرام فرقه ناجيه،تصريح نموده است.حاشيه شرح شمسيه،ملا قطب الدّين رازى كه نسخه اى از آن را،در اصفهان در نزد مير صالح خاتون آبادى،به همراه حاشيه سيد شريف ديده ام و حاشيه ديگر او را حاشيه شرح مطالع كه بر شرح مطالع قطب،همراه با حاشيۀ سيد شريف ديده ام،و حاشيه شرح هدايه اثير الدّين در حكمت،هدايه را،ميرك حكيم و ميبدى،شرح كرده اند.و حاشيه شرح مطالع و حاشيه شرح ميرك در ضمن يك مجلد،در اصفهان در نزد حاج رحيم بن چنتو كه در محله ما منزل دارد موجود است،ليكن حاشيه شرح ميرك تا به آخر كتاب نبود،بلكه در اين نسخه،تا اوايل مسائل الهيات است،حاشية الحاشية جلاليه و حاشية الحاشية صدريه به شرح جديد تجريد،و حاشيه اى ديگر بر شرح جديد تجريد از بحث امور عامه،كه غير از حاشيه ياد شده است،در شهر فراه ديده ام،و نسخه آن در عصر مؤلف نوشته شده است،و حاشيه شرح الچغمينى در هيئت(يا شرحى بر آن)و حاشيه شرح تذكره الهيئة النصيريه(يا شرحى بر خود تذكره تأليف كرده و در همگى مسائل آن،براهين لازمه را ايراد نموده است و شرح اشكال التأسيس همراه با براهين مسائلش تأليف كرد.حاشيه تذكره و شرح اشكال را براى امير على شير نوائى تأليف نموده،و شرح بيست باب خواجه نصير الدّين طوسى همراه با يادآورى براهين،در مطالب

ص:147

آن و نيز حاشيه تحرير اقليدس در هندسه تأليف كرده است،اين تأليفات را خود او در آن اجازه،بدانها تصريح كرده است.

و از آثار او تعليقاتى است بر شرح جلالى-تعليقات شرح رساله اثبات العقل-كه در رساله اثبات العقل خواجه نصير الدّين طوسى تأليف كرده و من آن تعليقات را،به خط خود الهى،در اردبيل ديده ام و از آثار اوست، تلخيص تحرير اقليدس همراه با برخى از فوائد،و اختراع براهين و مسائل تازه و امثال آن ها،كه براى امير على شير تأليف كرده و من آن تلخيص را، به خط خود او در اردبيل ديده ام.

فضلاى اردبيل شرح ارشاد را از آثار او دانسته اند،و ليكن من آن را نديده ام و گويا مرادشان همان كتاب فقه پارسى اوست،كه پس از اين به نام خلاصة الفقه يادآورى مى شود،به حق كتاب مزبور ترجمه مسائل ارشاد است.

و من خود،در شهر اردبيل،كتاب هايى بسيار،در فنون مختلف به خط او رضى اللّه عنه ديده ام و او در هنگام استنساخ،حواشى و تعليقاتى بر حواشى آن كتاب ها نوشته است.

و از آثار او،كتاب منهج الفصاحه در شرح نهج البلاغة سيد رضى است،كه به پارسى و به نام شاه اسماعيل صفوى،تأليف كرده و من آن را در شهر رشت،از شهرهاى گيلان ديده ام،و هم اكنون،شرح مزبور در كتابخانه ملا رفيعا گيلانى موجود است و همان شرح را به خط او در اردبيل ديده ام (1).

ص:148

و از آثار او كتابى است در فضائل ائمه اثنى عشر و همراه با ادلۀ امامت ايشان و اين كتاب را كه اثر دامنه دارى است به نام شاه تهماسب صفوى تأليف كرده است و من آن را،در شهر بارفروش از شهرهاى مازندران،و ديگر از شهرها ديده ام.

و از آثار او ترجمه مهج الدعوات،سيد ابن طاوس است،و رساله اى ديگر در امامت كه به تركى و به نام شاه اسماعيل،يا به خاطر ياران او، تأليف كرده است.

و از آثار او تفسير بزرگى است كه مشتمل بر فوائدى بسيار بوده كه فقط سوره حمد،و برخى آيات از سورۀ بقره را تفسير كرده،و من آن را كه به تقريب ده هزار بيت است،در اردبيل ديده ام و تفسيرى ديگر كه در دو مجلد كه به پارسى تأليف كرده است به خط خود او در اردبيل ديده ام.

از آثار او شرح گلشن راز شيخ شبسترى است،كه در مشرب تصوف مشهور است،و به پارسى نوشته شده است،و من آن شرح را به خط او در اردبيل ديده ام (1).

ص:149

از آثار او كتاب خلاصة الفقه است كه به اسم شاه اسماعيل تأليف كرده است،و همگى ابواب فقه را در ضمن مجلدى بزرگ،تدوين نموده،و من آن را به خط خود او در اردبيل ديده ام و از پيش آمدهاى بى سابقه آنكه، تاريخ تأليفش لفظ خلاصة الفقه كه نام آن كتاب است آمده است (1).و از اوست حاشيه قواعد علامه،در فقه و در حال حاضر،نسخه اى از آن،در

ص:150

اصفهان نزد فاضل هندى موجود است و من آن نسخه را كه به خط خود محشى بوده است ديده ام،ليكن حواشى آن،تا اواخر بحث صلاة مسافر، بيشتر نبوده است و ممكن است زياده بر آن،از طرف الهى حاشيه نشده باشد.

علاوه بر آثارى كه از الهى در شهر اردبيل به مشاهده من رسيده،اجازاتى است كه اساتيدش به خط خودشان براى او مرقوم داشته اند و ما بخشى از آن ها را،با آنكه اجازاتى طولانى و دامنه دار است،ايراد مى نماييم،و متأسفيم،هرگاه شرح حال او را،از نمودارى از معرفى نامه هاى علمى،و ديگرى از خصوصيات او خالى بگذاريم،از آن جمله است،اجازه اى كه استادش،علامه دوانى به خط خود،بر ظهر كتاب شرح الهياكل كه به خط خود الهى بوده،نوشته است:قرائت كرد بر من،مولاى سند و دانشور هوشمند،كه برترى بر ديگران يافته،و با همه گونه فضيلت پيوسته،آنكه از خوى هاى پسنديده برخوردار گشته،و بر اريكۀ كوشش در راه به ثمر رسانيدن تكميل نفس نشسته،و با جديتى تهى از هرگونه محن،و با ذهنى استوار همچو آهن،و با خاطرى مستحكم به فراگيرى دانش پرداخته و اسب همت به جولان آورده است،جلال ملت و نيك بختى منبع رويه و آيين و منشأ زيركى و دين،حسين اردبيلى،كه خداى ارجمند،باران دانشش را،بر سرزمين باطن او جارى فرمايد،و خوى هاى پسنديده اش را،در ميان اقران و امثال او بيفزايد،اين كتاب را كه به نام شواكل الحور فى شرح هياكل النور و از آثار خود من است،در نزد من قرائت كرد دلالت تام و تمام بر زيركى و هوشياروار زندگى او دارد،و از هيچ جزئى از اجراى آن فروگذار ننمود و با تفحصى تمام و تجسسى ما لا كلام،نقير و قطمير(پوست

ص:151

نازك روى هسته خرما)خرد تمام مطالب عاليۀ آن را مشروح و مبيّن ساخت و به دنبال آن از من خواست،تا روايت آن كتاب و روايت ديگر از آنچه روايت از آن،از سوى اساتيدم،براى من تجويز شده است،به وى اجازه دهم بدين منظور ،از خداى متعال درخواست خير كردم،و به وى اجازه دادم،تا آن كتاب و ديگر از تصانيفم را،در علوم شرعيه و عقليه و همچنين همگى كتاب هايى را كه در علوم متعدده مى باشد،و من در نقل آن ها مجاز مى باشم،روايت نمايد،با توجه به اينكه رعايت شرايط معتبر را در روايت بنمايد.

در درجۀ اوّل،او و خودم را به پرهيزكارى از مخالفت اوامر الهى توصيه مى كنم كه در آشكار و نهان،از مراتب تقوا خاطر ننمايد و از خوى هاى ناپسند بپرهيزد و خود را به هيچ يك از آن ها در آشكار و نهان،آلوده نسازد و از دنيا كه خانۀ غفلت است،اعتراض نمايد،و به جهان هميشگى كه جهان نور است توجه نمايد،و خدا توفيق دهنده و بازگشت همه چيز به حضرت اوست.پس از اين مى نويسد،اين اجازه را به زبان گفت،و به قلم نوشت (1)،نيازمند به خداى مهربان و بخشنده،ابو عبد اللّه،محمّد بن اسعد بن محمّد معروف به جلال الدّين دوانى،ملكهم اللّه نواصى الامانى،در 14 جمادى الاولى سال 892 هجرى قمرى،ستايش خداى را كه پروردگار جهانيان است،و درود بر بهترين آمرزيدگان او محمّد،و بر خاندان و ياران او باد.

ص:152

و از جمله اجازات او،اجازه اى است كه امير جمال الدّين،عطاء اللّه بن فضل اللّه حسينى هروى مذكور اين اجازه را به خط خوب خود،بر بعضى از آثارش نوشته است و صورت اجازه اين است:شايسته ترين سخنى كه به زبان ارباب كمال جارى مى گردد و سزاوارترين مرتبه اى كه اصحاب فضل و افضال،بدان بر ديگران برترى يافته اند،ستايش مخصوص خدايى است كه پادشاهى عالى مقام است كه همه گونه منت او پى درپى بر ما فرومى ريزد ،و ما را به نعمت هاى بى منت هاى خويش مفتخر مى دارد،ازآن پس درود و سلام بر صاحب معجزات آشكار و آيات بسيار،محمّد صلّى اللّه عليه و آله كه برگزيده حضرت پروردگار است،و بر خاندان و ياران او كه ستارگان رخشانند.

و بعد:چندى از روزان و شبان و مدتى از ماه ها و دوران به مصاحبت با من اقدام نموده،مولاى بزرگ و صاحب فضيلت مكرم،پيشواى هوشمندان و رهبر فاضلان انديشمند نكته شناس،كه از شدت دانايى شعله ور است،و فضيلتى به كمال دارد،و از ذهن صاف و پاك برخوردار گرديده،و از دانشى استوار و از بردبارى مستحكم،و از انديشه اى محكم و از خوبى پسنديده به كمال بهره ور است،دانشمندى است كامل،و متبحرى است كاشف،كه شبهات را با تيغ بيانش از پاى درآورده و در معقول و منقول بر ديگر از اقرانش،برترى يافته،و در ميدان تحقيق گوى فراست،از همگنان ربوده است،و فروع و اصول را در يكديگر درآميخته است،مولانا كمال الدّين،حسين بن صاحب معظم و صدر مكرم،خواجه شرف الدّين، عبد الحق اردبيلى كه خدا درجات او را ادامه دهد،و شب و روز او را از انواع نيك بختى ها بهره ور فرمايد.

ص:153

بارى اين اوقاتى را كه با ما به سر مى برد،هم ما از او بهره مند مى شديم، و هم او از ما استفاده مى كرد،و در همه حال به خوبى از عهده برمى آمد،و در خلال اين مدت،به سماع كتاب مشكاة المصابيح،نوشتۀ شيخ محدث فاضل علامه ولى الدّين،محمّد بن عبد اللّه خطيب تبريزى-كه خدا او را در درياى بخشايش خويش،غوطه ور سازد،و در روضه هاى بهشتش جاى دهد (1)-از آغاز كتاب،تا آخر باب احكام مياه،و از كتاب اعتكاف،تا باب حوض و شفاعت نايل آمد،و نيز به سماع تفسير انوار التنزيل امام همام، علامه و دانشور فرزانه،قاضى ناصر الملة و الدّين بيضاوى،از اوايل سوره بقره،تا اواخر سوره آل عمران مفتخر گرديد،و از سماع بحث و تدقيق و تنقيح و تحقيق بهره اى لازم برده است،و در همان هنگام،به بهره گيرى از صحيحين،كه مقرون به اجازه بوده پرداخت و ازهرجهت كمال شايستگى را از خود به ظهور رسانيده،به دنبال آن از من درخواست كرد،تا طبق معمول و به آيين اهل فن ،صورت اجازه اى براى او بنگارم،من هم خواسته او را اجابت كردم،و پس از طلب خير از خدا به وى اجازه دادم،تا آنچه

ص:154

را به سماعش نايل،و ديگر از آنچه نزد وى به صحت پيوسته،يا آنچه از مرويات و مسموعات و مقروات و مناولات و مجازات و مكاتبات و وجادات و مؤلفات من،از نظر او به صحت خواهد پيوست،طبق شرايط معتبره كه دانشمندان و ارباب ايقان،بدان متوجه اند روايت نمايد،و بكوشد تا رواياتش،خالى از خطا و خلل،و عارى از تصحيف و تحريف و لغزش و زلل بوده باشد.

و به دنبال آن،به وى اعلام كردم كه من صحيح بخارى را،از استاد و عمويم و سيد و سند و استادم،و كسى كه در دين و دنيا،به وى اعتماد دارم،سلطان علما و محدثان،برهان فضلا و مفسران،اندرزگوى ملوك و پادشاهان سيد سند،مؤيد من عند اللّه،پايه اساسى حق و شريعت و تقوا و دين،ابو المفاخر،عبد اللّه واعظ حسينى شيرازى كه زادگاهش شيراز و اندرزگاه و جايگاهش هرات است،روايت مى كنم،و او آن كتاب را از گروهى از محدثان،از جمله شيخ امام عالم،محدث فاضل،قارى و مقرى كامل،شمس الحق و الشريعة و التقوى و الدّين،محمّد بن محمّد جزرى شافعى،روايت مى كرد،و او از جماعتى از شيوخ،از جمله شيخ مسند صالح ابو اسحاق،ابراهيم بن احمد بن ابراهيم بن حاتم،اصلا از مردم اسكندريه و از قبيله بنى جذام دمشق بوده،و او از شيخ ثقه صالح،ابو عبد اللّه محمّد بن ابى العز بن شرف انصارى دمشقى،و او از امام همام ابو عبد اللّه، حسين بن مبارك حنبلى بغدادى،معروف به زبيدى،و او از شيخ امام سند دنيا،سديد الدّين ابو الوقت عبد الاوّل،عيسى بن شعيب سجزى(سيستانى) صوفى،از شيخ حافظ ابو الحسن،عبد الرحمن بن محمّد بن مظفر بن محمّد داودى از امام ابو محمّد،عبد اللّه بن احمد بن حمويه حموى سرخسى،از امام ابو عبد اللّه،محمّد بن يوسف بن مطر فريرى،از امام همام يكى از

ص:155

سلاطين اسلام،پيشواى مؤمنان در فن حديث ابو عبد اللّه،محمّد بن يوسف ابن اسماعيل بن ابراهيم بن مغيرة بن بردزبه بخارى،روايت مى كرده است.

و به او گفتم كه من صحيح مسلم را،از استادم و عمويم،سيد اصيل الملة و الدّين،عبد اللّه يادشده ،روايت مى كنم،به روايت او،از شيخ ابن جزرى يادشده ،به روايت او،از شيخ عالم مدرس بدر الدّين ابو عبد اللّه،محمّد بن عيسى بن منصور حنفى به روايت او،از شيخ ثقه ابو الفضل،احمد بن هبة اللّه ابن احمد بن محمّد بن حسن بن عساكر دمشقى به روايت او،از شيخ ابو الحسن،مؤيد بن محمّد بن على طوسى به روايت او،از شيخ امام فقيه حرم،محمّد بن فضل بن احمد بن محمّد بن احمد بن ابو العباس فراوى نيشابورى به روايت او،از شيخ امام ابو الحسين،عبد الغافر بن محمّد بن عبد الغافر فارسى فسوى(فسائى)نيشابورى،به روايت او،از شيخ امام ابو احمد،محمّد بن عيسى بن عمرويه جلودى به روايت او،از شيخ امام ابو اسحاق ابراهيم بن محمّد بن سفيان فقيه زاهد نيشابورى،به روايت او،از شيخ امام و دانشمند تمام،و درياى قمقام،ناصر سنت سنيه،و از پاى دراندازندۀ بدعت رديه،ابو الحسين،مسلم بن حجاج بن مسلم قشيرى نيشابورى،مؤلف صحيح روايت مى نمايم.و به او اعلام كردم كه من كتاب مشكاة المصابيح را از شيخ و عمو و استاد مذكورم روايت مى كنم،و او از شيخ عالم محدث،حاج حسام الملة و الدّين،ابراهيم خنجى،و او از شيخ علامه عفيف الدّين،محمّد بن محمّد بن مسعود كازرونى،و او از شيخ امام الدّين،على بن مبارك شاه صديقى،مشهور به خواجه شيخ سنوجى روايت مى نمايد.

ص:156

شيخ من گفته است،كتاب مشكاة الانوار را به طريق ديگر،از شيخ عالم فاضل ملا شرف الدّين عبد الرحيم جرهى،و او از شيخ امام الدّين،مشهور به خواجه شيخ ساوجى ياد شده،و او از مؤلفش ولى الملة و الدّين،محمّد بن عبد اللّه خطيب تبريزى،روايت مى كرده است.

و به او گفتم تفسير انوار التنزيل را از شيخ و عمو و استادم،كه القابش ذكر شده روايت مى كنم،و او از شيخ مولى مرتضى،مرحوم سيد اشرف الدّين ابو تراب،محمّد كازرونى،و او از امام ابو بكر،عبد اللّه يزدى،و او از امام همام،علامه قاضى القضات ناصر الدّين بيضاوى،مؤلف تفسير انوار التنزيل و اسرار التأويل روايت مى نمايد،و از مولاى فاضل مستجيز، آرزومندم،مرا در مظان اجابت دعوات،و در اوقات شايسته،از خاطر نبرد، و به او همان توصيه را مى نمايم،كه مشايخم به من توصيه كرده اند،تا همواره همراه باتقوا باشد و از خواهش هاى نفسانى،احتراز نمايد،و از هرگونه بدعتى دورى گزيند،و رعايت كامل احتياط را،در امورى كه مربوط به روايت است بنمايد،و اين است پيمان من با او.و ازاين پس انجام پيمان دنيا و آخرت به عهدۀ خود او مى باشد،و خداى سبحانه و تعالى،ياور و توفيق دهنده است كه هركه را شايسته بداند،به بهترين آرزوهايش نايل مى گرداند.

در پايان اظهار مى دارد،گفت و نوشت،نيازمند به خداى بى نياز،عطاء اللّه ابن فضل اللّه،مشهور به جمال حسينى،كه خدا از پدر و پسر درگذرد،و

ص:157

تاريخ آن،روز چهارشنبه 24 ماه ذيقعده سال 899 هجرى حامدا للّه تعالى مصليا على نبيه صلّى اللّه عليه و آله انتهى ما وجدته به خط المجيز (1).

مؤلف گويد:اردبيلى منسوب به اردبيل است به طورى كه مشهور است، كلمه اردبيل را به فتح همزه و سكون راى بى نقطه و فتح دال بى نقطه ضبط كرده اند،در تقويم البلدان به نقل از لباب مى نويسد،اردبيل به فتح همزه و سكون راء و ضم دال از اقليم چهارم از سرزمين آذربايجان است.

در لباب گويد:اردبيل،از سرزمين استان آذربايجان است،و ممكن است آن را اردبيل بن اردشير بن يعطى بن يونان بنا كرده،و به نام او خوانده شده باشد.

ص:158

ابن حوقل گويد:اردبيل،از بزرگترين شهرهاى استان آذربايجان است و ازآنجا تا زنجان،پنج منزل راه و از اردبيل تا خونج،كه يكى از شهرهاى آذربايجان است،بيست و هفت فرسخ راه است.

باز گفته است:اردبيل،شهرى بزرگ،پرنعمت و در دو فرسنگى آن، كوهى است به نام سبلان،كه قله اى سربه فلك كشيده دارد،و هميشه اوقات از برف پوشيده است (1).

مهلبى گويد:اردبيل،بزرگ ترين شهرهاى آذربايجان،و در طرف شمالى آن استان واقع شده،و عرض آن چهل درجه،و در جانب غربى آن كوهى است،كه همواره در زير پوشش برف واقع شده است،مردم اردبيل،افرادى بدخو و سخت طبيعت اند و فاصله اردبيل،از تبريز بيست و پنج فرسخ است.

مؤلف گويد:هرگاه ما،عرض تبريز را سى و نه درجه و ده دقيقه بدانيم، عرض اردبيل،همان چهل درجه اى است،كه مهلبى گفته است.مرادش آن است كه،مؤلف كتاب الاطوال و همچنين ابو ريحان در قانون گفته است،كه عرض اردبيل سى و هشت درجه و چهل و پنج دقيقه است.

ص:159

عزّ الدّين،شاگردانى فاضل تربيت كرده است،از جملۀ آن ها،فرزندش شيخ بهايى،و شيخ رشيد الدّين بن شيخ ابراهيم اصفهانى است،و من در اردبيل،نسخه اى از اربعينش را ديدم كه به خط شريف خود اجازه اى براى شاگردش شيخ رشيد الدّين نوشته بوده (1)و سيد حسن بن على بن شدقم حسينى مدنى،پيش يادشده،از وى روايت مى كرده و از او اجازه داشته است،و همچنين،شيخ حسن بن شهيد ثانى،صاحب معالم،و امثال ايشان، از وى روايت مى نموده اند.

و در اردبيل نيز،نسخه اى از ارشاد علامه را ديدم،كه كاتب مراتب ذيل را از خط شيخ حسين،كه در زمان حيات خود شيخ،كتابت كرده بوده، چنين مى نويسد:برادر بزرگ ترم،شيخ نور الدّين،سال 898 هجرى متولد شده است،و برادرم شيخ محمّد،سال 903 هجرى تولد يافته،و سال 952 هجرى درگذشت،تولد خواهرم سال 905 هجرى قمرى،و درگذشت آن سال 970 هجرى و برادرم حاج زين العابدين(اطال اللّه بقاءه)سال 909 هجرى متولد شد.

ص:161

پس از اين ديگرى،و ممكن است همان كاتب يا خود شيخ،چندين سال،پس از آنچه ترجمه شد،مى نويسد:حاج زين العابدين،در سال 965 هجرى درگذشت،به دنبال آن شيخ حسين نوشته و برادرزاده ام شيخ تقى الدّين،سال 920 متولد شده و سال 972 هجرى قمرى درگذشته است.

و شيخ حسين راجع به تولد خود مى نويسد:اين نيازمند در غرۀ محرم سال 918 هجرى متولد شده ام،و همسرم خديجه،دختر حاج على،رحمهما اللّه تعالى،در شهر هرات،26 ماه شوال سال 976 هجرى درگذشت.و جنازۀ او را،به مشهد مقدس رضوى منتقل كردند،و در جوار كثير الانوار حضرت ثامن الائمه،على بن موسى الرضا،صلوات اللّه عليه و عليهم اجمعين،دفن نمودند.

و فرزندش شيخ بهايى رحمه اللّه در ذيل تاريخ ميلاد پدرش مى نويسد:پدرم در هشتم ربيع الاوّل سال 984 هجرى در سنين 66 سال و دو ماه و هفت روز، به دار القرار،و مجاورت پيمبر و ائمه اطهار انتقال يافت.و پدر شيخ بهايى، به مناسبت ميلاد شيخ بهايى،مى نويسد سه سال پس از اينكه،دخترم، مولوده ميمونه در شب دوشنبه سوم صفر سال 950 متولد شد،برادرش ابو الفضائل،محمّد بهاء الدّين،(اصلحه اللّه)،در هنگام غروب آفتاب،روز چهارشنبه 27 ذيحجه سال 953 هجرى متولد شد،و خواهر ديگرش، ام ايمن سلمى،پس از نيمه شب 16 محرم سال 955 هجرى قمرى متولد شد و برادرشان،ابو تراب عبد الصمد(برادر شيخ بهايى)در شب يك شنبه سه ساعت باقى مانده از شب،در سوم ماه صفر،سال 966 هجرى،در قزوين متولد شد،و خواهرزاده اش سيد محمّد،در شب شنبۀ 28 صفر همان سال در قزوين متولد شد.و استاد ما،شيخ زين الدّين،(شهيد ثانى رفع اللّه قدره)در سال 911 هجرى قمرى متولد شده و در سال 965 هجرى،شهيد

ص:162

گرديده است،تا بدينجا،آنچه را از خط شيخ حسين،نقل كرديم،به پايان رسيد.

مؤلف گويد:عبد الصمد،فرزند شيخ و برادر شيخ بهايى رحمه اللّه از علما بوده، و برادرش شيخ بهايى رسالۀ صمديه را،كه در فن نحو مشهور است،به نام او تأليف كرده است (1).

شيخ معاصر،در امل الآمل گويد:عزّ الدّين،پدر شيخ بهايى،عالمى ماهر و محققى مدقق و متبحر،و جامعى اديب،و منشى سراينده،و عظيم الشأن و جليل القدر،و در كمال وثوق بوده،و از شاگردان به نام شيخ ما،شهيد ثانى است.

تأليفات عزّ الدّين:كتاب اربعين حديثا و رساله اى در رد اهل الوسواس به نام العقد الحسينى و به طورى كه،از يكى از نسخه هاى آن به دست مى آيد، اين كتاب را،به نام شاه تهماسب صفوى تأليف كرده است،و از آثار او حاشيه ارشاد الاذهان و رساله رحله(سفرنامه)كه پيش آمدهاى سفر خود را، در آن يادداشت كرده،ديوان شعر و رسالۀ تحفة اهل الايمان فى قبلة عراق العجم و خراسان است.

عزّ الدّين،در اين رساله،نظرهاى شيخ على بن عبد العالى كركى عاملى را، رد كرده است،زيرا او دستور داده بود،در هنگام نماز كه مردم متوجه به قبله مى شوند بايد ستارۀ جدى را،در ميان دو شانۀ خود،قرار بدهند،و به همين مناسبت،بسيارى از محراب ها را،تغيير داده بود،و اين نظريه درست

ص:163

نيست،زيرا طول و عرض اين شهرها،بيشتر از طول و عرض مكه مكرمه است،و مستلزم آن است كه نمازگزاران،در هنگام نماز،انحرافى بسيار،از جنوب به مغرب،داشته باشند،چنانچه انحراف در مشهد،مثلا چهل و پنج درجه،و در برخى از شهرها بيشتر از آن،و در بعضى از شهرها كمتر از آن، خواهد بود،و علاوه بر آنچه ياد شد،رساله هاى ديگرى هم دارد.

عزّ الدّين،مسافرتى به خراسان كرد،و مدتى را در هرات گذراند،و همان جا امور شيخ الاسلامى را عهده دار بود،سپس به بحرين رفت،و در همان جا،در سن 62 سالگى سال 984 هجرى درگذشت (1).

شهيد ثانى قدّس سرّه اجازه اى عام و مفصل،بدو داده است كه ما بسيارى از آن را در اين كتاب ايراد كرده ايم،در آغاز آن بدين خلاصه مى نويسد:برادرى كه او را در راه خدا گزيده ام،و به عنوان برادرى اختيار كرده ام،و برادر خواندۀ دينى من است،همان بزرگوارى است،كه از مرتبه ناارزندۀ تقليد،به مقام والاى يقين نائل آمده،اعنى دانشور پيشوا،و عالم يكتا،صاحب نفس پاكيزه و همت عاليه،و اخلاق رخشنده بازوى اسلام و مسلمين و عزت دنيا و دين،حسين فرزند شيخ نيكوكار دانشور عالم و عامل و استوار همه گونه دانا،يادگار نيكوكاران،شيخ عبد الصمد،فرزند استاد و پيشوا،شمس الدّين محمّد،مشهور به جبعى حارثى همدانى-كه خدا،او را در كوشش هايش نيك بختى دهاد،و سعادتش را روزافزون فرمايد،و دشمنش را سرنگون

ص:164

سازد،و او را براى رسيدن به مراتب عمل كنندگان،و راه افراد با ايقان، توفيق كرم فرمايد-از جمله دانشورانى است كه همگى همت خود را، براى رسيدن به عالى ترين مراتب دانش مصروف داشته،و خواب روزانه خويش را،به بيدارخوابى شب ها مبدل گردانيده است،تا گوى سبقت را،در ميدان دانش از همگان ربوده،و بر ديگران از اقران خويش برترى يافت،و بهترين اوقات خويش را،در تهيه علوم دينى مصروف داشت،و از ارزنده ترين نصيب،و از كامل ترين سهم بهره برده،و از اين ناتوان كتاب هاى بسيار،استفاده كرده،و به سماع علوم دينى نايل آمده است (1).»

مؤلف امل گويد:من نسخه اى از تهذيب را كه به خط عزّ الدّين-و با نسخه اى كه به خط شيخ طوسى است در نزد شهيد ثانى رحمهما اللّه تطبيق شده است-ديده ام،و همچنين دو مجلد از نسخه اى كه به خط شيخ طوسى بوده،نيز در ميان كتاب هاى شهيد ثانى ديده ام،كه عزّ الدّين به خط خود نوشته،كه نسخه خود را با اين ها نيز مقابله كرده است.و هنگامى كه، عزّ الدّين رحلت كرد،فرزندش،چكامه ارزنده اى در سوگ پدرش سرود،و همچنين ديگر از سرايندگان،دربارۀ درگذشت او چكامه هايى انشاد كردند.

و از سروده هاى او چكامه اى است كه در ذيل به پاره اى از آن اشاره مى شود:

محمّد المصطفى الهادى المشفع فى يوم الجزاء و خير الناس كلهم

كفاك فضلا كمالات خصصت بها أخاك حتى دعوه بارئ النسم

ص:165

و البيض فى كفه سود غوائلها حمر غلائلها تدلى على القمم

بيض متى ركعت فى كفه سجدت لها رءوس هوت من قبل للصنم

و لا ألومهم ان يحسدوك فقد حلت نعالك منهم فوق هامهم

مناقب أدهشت من ليس ذا نظر و أسمعت فى الورى من كان ذا صمم

من لم يكن ببنى الزهراء مقتديا فلا نصيب له من دين جدهم

أقصر حسين فلا تحصى فضائلهم لو أن فى كل عضو منك الف فم

اى محمّد برگزيده شده،تو همان بهترين مردم و هدايت كنندۀ هستى، كه روز قيامت،خداى متعال شفاعت تو را دربارۀ گناهكاران مى پذيرد،در فضيلت تو همين بس،كه همگى كمالات ويژۀ خودت را،به برادرت على عليه السّلام اختصاص دادى،و او با همه آن كمالات زيست كرد،تا خدا او را به سوى خويش خواند،برادر تو از خصايصى برخوردار بود،از جمله هرگاه شمشير در دست مى گرفت،سرانجام كافران و مخالفان را تيره و تار مى ساخت،و جامه هاى سرخ فام بر اندام آن ها مى پوشانيد،شمشيرهايى كه هرگاه به ركوع درمى آمد،و بر گردن مخالفان آخته مى شد،سرهايى كه پيش از اين در برابر بت ها خم مى شد،در مقابل آن به شمشيرها به سجده درمى آمدند،من آن هايى را كه بر تو حسد مى ورزيدند سرزنش نمى كنم، زيرا آن ها كسانى بوده اند،كه تو با كفش هاى خود پاى بر سر و گردن ايشان مى نهادى،حضرت مولى از مناقبى برخوردار بود كه هركسى كه از نظر راستين بهره اى نداشت،به وحشت مى افتاد،و اشخاص كر را شنوا مى ساخت،كسى كه به فرزندان زهرا اقتدا ننمايد،از آيين جدشان بهره اى ندارد،اى حسين،به كوتاهى بپرداز،كه فضائل خاندان پيغمبر نهايتى ندارد، و تو هرگاه در هريك از اعضايت هزار دهان داشته باشى،نمى توانى مناقب ايشان را به شماره بياورى.

ص:166

پاره اى از سوگنامه اى كه شيخ بهايى رحمه اللّه در،درگذشت پدرش،سروده است:

يا جيرة هجروا و استوطنوا هجرا واها لقلبى المعنى بعدكم واها

يا ثاويا بالمصلى من قرى هجر كسيت من حلل الرضوان أصفاها

أقمت يا بحر بالبحرين فاجتمعت ثلاثة كن أمثالا و أشباها

ثلاثة أنت أنداها و اغزرها جودا و أعذبها طعما و أصفاها

حويت من درر العلياء ما حويا لكن درك أعلاها و أغلاها

و يا ضريحا حوى فوق السماك علا عليك من صلوات اللّه أزكاها

فاسحب على الفلك الا على ذيول علا فقد حويت من العلياء أعلاها

اى همسايگان من،از مجاورت من دورى گزينيد،و در شهرستان هجر متوطن شويد،و در ضمن آن به دل دردمند من هم توجه كنيد،كه تا چه اندازه آه و ناله،آن را از پاى درآورده است،اينك طرف خطاب من همان كسى است كه در محل مصلا كه يكى از دهكده هاى هجر است آرام گرفته، و از بهترين جامه هاى بهشت بر اندام خود راست آورده است،در گفتگوى با او مى گويم،اى درياى دانش اكنون كه در بين دو دريا اقامت گزيدى،بايد گفت در آن سرزمين سه دريا كه در تلاطم،همتاى يكديگرند گرد آمده است،با اين تفاوت كه درياى وجود تو از آن دو دريا سخاوتمندتر،و مزه و صفاى آب باطن تو،از آن ها شيرين تر و گواراتر مى باشد.اى قبرى كه بر فراز ستارۀ سماك يا بر فراز آسمان برقرار شده اى،بهترين درودهاى خدا بر تو باد آرى بر تو است كه دامن هاى مراتب عاليه خويش را،بر فلك اعلى چون ابرهايى پهن كنى،چه آنكه عالى ترين مقامى را در خود جاى داده اى.

ص:167

تا بدينجا آنچه را از امل الآمل به دست آورده ايم،به پايان رسانيديم، در عين حال مناسب است به اصول سوگ نامه كه مشتمل بر عده اى از اشعار نغز بوده بپردازيم،مطلع آن قصيده از اينجا شروع مى شود كه:

قف بالطلول و سلها أين سلماها و رو من جرع الاجفان جرعاها

و ردد الطرف فى أطراف ساحتها و أرح الروح من أرواح أرجاها

و ان يفتك من الاطلال مخبرها فلن يفوتك مرآها و رياها

ربوع فضل يضاهى التبر تربتها و دار أنس يحاكى الدر حصباها

غدا على جيرة حلوا بساحتها صرف الزمان أبلاهم و أبلاها

بدور تم غمام الموت جللها شموس فضل سحاب الترب غشاها

فالمجد يبكى جازعا أسفا و الدّين يندبها و الفضل ينعاها

يا حبذا زمنا فى ظلهم سلفت ما كان أقصرها عمرا و أحلاها

اوقات انسى قضيناها فما ذكرت الا و قطع قلب الصب ذكراها

يا جيرة هجروا و استوطنوا هجرا واها لقلب المعنى بعدكم واها

رعيا لليلات وصل بالحمى سلفت سقيا لأيامنا بالخيف سقياها

لفقدكم شق جيب المجد و انصدعت أركانه و بكم ما كان أقواها

و خر من شامخات العلم أرفعها و هد من باذخات العم أرساها

پس از بيت يا ثاويا تا بيت أغلاها،كه گذشت مى گويد:

يا أعظما وطأت هام السهى شرفا سقاك من ديم الوسمى أسماها

پس از بيت يا صريحا تا أزكاها كه اين هم گذشته است مى گويد:

فيه انطوى من شموس الفضل أضواها و من معالم دين اللّه أسناها

و من شوامخ أطواد الفتوة أرساها و أرفعها قدرا و أبهاها

و به دنبال بيت فاسحب كه يادشده مى گويد:

ص:168

عليك منا سلام اللّه ما صدحت على غصون اراك الدوح و رقاها

در ويرانى ها متوقف شو و احوال سلمى(ساكنان)را آنجا جويا شو و گريه كن و به آنجا نگران باش و از ارواح بدن هايى كه در اطراف آن به خاك غنوده اند،كمك بگير و خود را راحت كن و هرگاه كسى نباشد كه تو را از چگونگى آن خبردار كند آنچه را مشاهده مى كنى،تو را بى خبر نمى گذارد منزل هاى فضيلت كه خاك آن همانند طلا است،و خانه انسى است كه ريگ هاى آن برابر با گوهر مى باشد،همسايگانى در آنجا ساكن شده اند،گذشت روزگار آن ها را كهنه كرده و از ياد برده است،ماه هاى شب چهارده اى بودند،كه ابرهاى مرگ آن ها را در تيرگى خويش قرار داد،و خورشيدهاى فضيلتى بودند كه خاك هاى ابرمانندى،بدن هاى آنان را در تاريكى خود پوشانيد،بزرگوارى با كمال اسفناكى بر آن ها مى گريد،و دين اسلام بر آن ها نوحه سرايى مى كند،و فضيلت به سوگ آن ها مى نشيند،چه پسنديده بود آن هنگام كه در زير سايه آن ها آرام مى گرفتيم و چقدر عمر آن اوقات كوتاه بود،روزگار علاقمندى را پشت سر گذارديم،و هم اكنون كه از آن ها ياد مى كنيم،دل به تلاطم مى افتد و رگ و پيوندش از يكديگر مى گسلد،اى همسايگان به هجر سفر كنيد،و بدانيد كه بر دل داغ دار خود اسفناكم،خوشا به حال شب هايى كه در وصل گذشت،و سيراب باد روزهايى كه از دسترسى به دلدادگان خويش سيراب مى شديم،بارى،از دورى شما گريبان بزرگوارى دريد،و اركان آنكه به دلباختگى به شما استوار گرديده بود متزلزل شد،و از عالى ترين قلۀ دانش،والاترين افراد به زير افتاد،و كوه هاى سربه فلك كشيده علم و كمال منهدم گرديد،اى بزرگى كه پاى شرافتمندى بر سر ستارۀ سهى نهاده اى،از گواراترين آب ها سيراب گرديدى اى گورها،خورشيدهاى فضيلت را در خود نهان كرده ايد،

ص:169

و درخشان ترين راه هاى دين را مسدود ساخته ايد،و كوه هاى سربه فلك كشيدۀ جوانمردى را،كه قدر و بهاى آن ها بيرون از شمار است،از پاى درآورده ايد،بارى،تا هنگامى كه كبوتر بر فراز شاخه هاى اراك به نغمه سرايى مى پردازد،در سوگ شما مى نشينم،و درود خدا را به روان پاك شما نثار و ايثار مى كنيم.

مؤلف گويد:نسخه اى از فهرست شيخ طوسى را ديدم،كه عزّ الدّين آن را نزد شهيد ثانى رحمه اللّه قرائت كرده و شهيد در پايان آن چنين مى نويسد:«خدا او را تأييد كند،و به بزرگوارى و نيك بختى روزافزون او يعنى عزّ الدّين بيفزايد،كه اين كتاب را در ظرف چند مجلس،در پيش من خواند،و به خوبى از تصحيح و ضبط آن برآمد و روز يكشنبه،نيمه ماه مبارك رمضان، سال 954 هجرى آخرين روز قرائت و تصحيح آن بود،و من نيازمند به خداى تعالى،زين الدّين على بن احمد شامى عاملى،كه خدا را در برابر چنين امرى،ستايش مى كنم،و به پيغمبرش ايمان آورده،بر او درود مى فرستم.»

عزّ الدّين،تمايلى به تصوف داشت،و از مشايخ صوفيه ستايشگرى به عمل مى آورد،و به يادگارى گفتار و كلمات عارفانه آنان مى پرداخت، چنان كه رويه فرزندش شيخ بهايى رحمه اللّه هم،بر آن بود كه از نام بردگان تمجيد مى كرد،و به نقل گفتار آن ها مى پرداخت،و مى توان گفت عزّ الدّين،اين رويه را تا اندازه اى از استادش شهيد ثانى فراگرفته بود و خود نيز بر آن نكاتى افزوده است.و از جمله،مؤيدات تمايل مزبور،آنكه در پايان رسالۀ عقد طهماسب آن گاه كه به اندرز شاه تهماسب صفوى مى پردازد مى نويسد:

«به همين مناسبت بود برخى از پادشاهان و بزرگان دنيا به مجردى كه پا به سراچۀ همت عالى مى گذاردند،علم به خدا،در باطن آن ها رسوخ مى كرد،و

ص:170

عنايت ربانى دامن گير آن ها مى شد،به طور كلى از دنيا اعراض مى كردند،و دست نيازمندى كامل،به پيشگاه حضرت كردگار يكتا دراز مى نمودند،از قبيل ابراهيم ادهم،و بشر حافى،و اصحاب كهف،و امثال ايشان،زيرا براثر رشد كاملى كه به دست مى آوردند،حاضر نمى شدند،دل هاى خويش را در گرو غير خدا درآورند.

يك چشم زدن،غافل از آن ماه نباشيد شايد كه نگاهى كند آگاه نباشيد

اما اين گونه مقامات و وصول بدانها مقامات ديگرى است،كه به هركس هرچه لايق بود دادند.»

معظم له،ازآن پس كه به ايران آمد،و آمدن او مصادف بود،با رحلت شيخ على كركى رحمه اللّه،در پيشگاه تهماسب،موقعيت ويژه اى به دست آورد.

عزّ الدّين،مانند استادش شهيد ثانى رحمه اللّه نماز جمعه را در عصر غيبت، واجب مى دانست و در هركجا كه بود به ويژه در خراسان،به اقامه نماز جمعه مى پرداخت.

و از جمله آثار،او كتاب وصول الاخيار الى اصول الاخبار است.كه كتابى پسنديده و دامنه دارى،در علم درايه است (1).

در آغاز آن،به ادله امامت پرداخته و بحثى طولانى راجع به آن ايراد نموده است.و من آن كتاب را،در سارى و تهران و ديگر از شهرها ديده ام، و كتابى است كه مشتمل بر فوائد و مطالب بسيارى مى باشد،و اين كتاب دومين كتابى است كه اصحاب ما در فن درايه تأليف كرده اند،و اولين اثر

ص:171

در فن درايه،از شهيد ثانى است،كه پيش از درايه عزّ الدّين تأليف شده است.

و از آثار عزّ الدّين رسالۀ مناظره مع علماء حلب در مسأله امامت است كه با يكى از دانشوران حلب در ميان گذارد،و در نتيجۀ گفتگوى با او،وى را به آيين اثنا عشرى مشرف گردانيد،و اين رساله كه مختصرى بيش نيست، در كمال لطافت و ارزندگى تأليف گرديده است،و تاريخ اين مناظره به طورى كه خود او در آغاز آن رساله اظهار مى دارد،در شهر حلب و در سال 951 هجرى اتفاق افتاده،و از تأليفات او شرح ألفية الشهيد،در فقه كه آن را با متن درآميخته است و من آن را،در شهرستان آمل از شهرهاى مازندران و ديگر از شهرها ديده ام،و نسخه اى از آن،هم اكنون در اصفهان موجود،و در اختيار فاضل هندى مى باشد،و در شهر هرات،در اواخر ماه محرم از اولين سال از دهه نهم بعد از نهصد هجرى قمرى از تأليف آن فراغت يافته است.

و از آثار او رساله اى ديگر است،راجع به دو مسأله،اوّل كه هرگاه حصيرها و بورياها به بول يا به نجاست،ديگر آلوده شود،همچنان كه تر است و به وسيله تابش خورشيد خشك شود،آيا پاك مى شود يا نه؟دوم، خمس و نذر و امثال اين ها،كه مربوط به حضرت بقية اللّه است،مى توان آن ها را در روزگار غيبت،به مصرف از فقراى سادات رسانيد يا خير؟و اين رساله نيز پسنديده و بيرون از لطافت نمى باشد،و من اين رساله را،در تيمجان از شهرهاى گيلان ديده ام،و سال 968 هجرى قمرى از تأليف آن آسوده شده است.

ص:172

و از تأليفات او رساله اى است در الواجبات الملكيه اين رساله در خصوص امورى است كه شناختن آن ها بر افراد مكلف لازم است و بر آن ها است كه آن امور را در اعتقادات و عبادات بكار بندند.و من آن رساله را كه از تحقيقات ارزنده،برخوردار مى باشد،در شهر زنجان از شهرهاى آذربايجان ديده ام.

و از آثار او رسالۀ الغرر و الدرر است،كه برخى از علما آن را در شمار آثار وى نام برده اند،و من خود در يكى از آثار،به فايده اى از مسالۀ نماز جمعه رسيدم،كه از كتاب غرر و درر شيخ حسين بن عبد الصمد نقل كرده بود،و از آن كتاب استفاده مى شود،كه غرر و درر مشتمل بر مسائل عديده اى است و در پايان آن نيز به مسالۀ نماز جمعه اشاره كرده است،و از آثار او تعليقات صحيفه سجاديه و تعليقات خلاصة الرجال علامه حلى،و تعليقاتى چند،بر كتاب هاى حديث و فقه داشته كه تدوين نشده است،و فتواهاى متفرقه بسيارى كه برخى از آن ها را ديده ام،و همچنين لغزها و سرودهايى كه داشته است.

در شهرستان هرات،در ضمن كتاب هاى ملا رضى،از آثار عزّ الدّين به شرح الفيه شهيد رسيدم كه در آن كتاب،به مناظراتى كه با شيخ على كركى، و شهيد ثانى،و بلكه با شهيد اوّل،داشته اشاره نموده است،و سبك تأليف او در اين كتاب چنين است كه مى نويسد:شيخ مكى ما(شهيد اوّل)رحمة اللّه عليه چنين گفته،و شارح علائى(شيخ على كركى رحمه اللّه)چنان،و شارح زينى(شهيد ثانى رحمه اللّه)چنين فرموده است،و ظاهر آن است كه اين شرح،غير از آن شرحى است كه پيش از اين نام برده شده،و ممكن است اين شرح را

ص:173

در روزگار حيات شهيد ثانى رحمه اللّه تأليف كرده باشد (1)و من خط عزّ الدّين را، در آخر اين شرح ديده ام،كه در سال 958 هجرى در هنگامى كه يكى از شاگردانش شرح مزبور را،در حائر حسينى،نزد وى قرائت مى كرده،مطلبى راجع به وى در پايان آن شرح،مرقوم داشته است و خط شريفش خوش نبود،بلكه خط او را،در شهرستان هرات،بر بيشتر از كتاب هايى كه بر او قرائت شده بوده ديده ام،از جمله بر كتاب مبادى الاصول علامه و بر شرح آن،كه موسوم به غالية البادى فى شرح المبادى است،و خود عزّ الدّين تحقيقاتى داشته كه بر حواشى آن كتاب مرقوم داشته است.

مؤلف گويد:پيش از اين شيخ معاصر،در رديف آثار او رسالۀ وسواسيه را،به نام عقد حسينى نام برده است و ترديدى نيست كه عزّ الدّين كتابى بدان نام تأليف نكرده،و ممكن است اشتباه از سوى ناسخ بوده باشد؛زيرا آنچه به خاطر دارم،عزّ الدّين كتابى به نام التحفة الطهماسبيه فى المواعظ الفقهية و ديگرى به نام العقد الطهماسبى داشته است كه من آن را در شهر رشت(گيلان)و ديگر از شهرها ديده ام،و در اين كتاب مسائلى چند،از قبيل مسائل طهارت و احكام آن،و از جامه هاى نجس و بدن و امثال آنكه به جا آوردن نماز،در آن حال جايز است يا خير؟و ساير مسايل،و از جمله مسألۀ وسواس است.عزّ الدّين،اين كتاب را به خاطر شاه تهماسب صفوى تأليف كرده و تحقيقات دامنه دارى در ذيل وسواس و منع آن،كه تهماسب خود بدان گرفتار بود،نموده است (2)،و ليكن به كتابى از او به نام عقد

ص:174

حسينى دست نيافته ام و ظاهر آن است كه عقد حسينى،همان عقد طهماسبى است.

از تاريخ عالم آرا استفاده مى شود،عزّ الدّين،پيش از وفات شاه تهماسب درگذشته است (1)،و اضافه كرده عزّ الدّين از مشايخ به نام جبل عامل بوده و فاضلى كامل بود،و در همگى علوم به ويژه فن فقه و تفسير و حديث و علوم عربيه،مهارت بسزايى داشته و حداكثر روزگار جوانى اش را در خدمت شهيد ثانى برگزار نموده است (2)،و در تصحيح حديث و رجال،و

ص:175

تحصيل مقدمات اجتهاد،و كسب كمال،مشارك و مساهم بوده است،و پس از آنكه شهيد ثانى به خاطر تشيّع به دست رومى ها شهيد شد، عزّ الدّين،از جبل عامل، به سوى ايران كوچ كرد،و به مصاحبت سلطان تهماسب صفوى پيوست و در پيشگاه او،از كمال عظمت برخوردار گرديد.

تا به جايى كه همه دانشمندان آن روزگار،به فقاهت و اجتهاد او اعتراف كردند.

عزّ الدّين،در آن روزگار،براى اقامه نماز جمعه و جماعت،كوشش بسيار داشت و گروهى بسيار،به وى اقتدا مى كردند،پس از آن منصب شيخ الاسلامى،و انجام امور شرعى،و حكومت مردمى در شهرهاى خراسان، به خصوص در شهر هرات به عهدۀ او گذاشته شد.و مدت زمانى را به رتق و فتق امور شرعى و مردمى،مى پرداخت و با كمال علاقه مندى،و بدون اندك سستى به ترويج شريعت غرا و تنسيق امور خير و افاده علوم دينى،و افاضه معارف يقينى،و تصنيف كتب و رسائل،و حل مشكلات و كشف غوامض معضلات مى پرداخت،تا اينكه اشتياق حج بيت اللّه،و زيارت مرقد منور رسول اكرم و ائمه كرام عليهم السّلام،وى را به خود مشغول ساخته و به دنبال آن،عازم خانه خدا شد،و در مراجعت به شهرهاى احساء و بحرين رفت،و

ص:176

همان جا ماندگار شد،و به مصاحبت فضلا و قاطنين آن سرزمين سرگرم بود،تا در شهر بحرين درگذشت.

مؤلف گويد:به طورى كه نوشتيم،مؤلف عالم آرا،عزّ الدّين را در تصحيح حديث و ديگر از مراتب علمى مشارك و مساهم با شهيد ياد كرده،و حال آنكه،اين نظريه درست نمى باشد،بلكه عزّ الدّين از مشاهير شاگردان شيخ شهيد رضوان اللّه عليه مى باشد (1).

ملا نظام الدّين قرشى،شاگرد شيخ بهايى در كتاب نظام الاقوال مى نويسد:

حسين بن عبد الصمد بن محمّد جبعى حارثى همدانى رحمه اللّه،شيخى عالم و يكتا،و از هرگونه آلودگى باطن پاك بود،از همتى عالى برخوردار،و پدر شيخ ما(شيخ بهايى)است،كه در همه علوم محل استناد ما مى باشد.

عزّ الدّين،از مشايخ جليل القدر ما به شمار است،و عالمى فاضل بود،و از تواريخ و پيش آمدها اطلاعى به كمال داشت،و در فنون لغت و واژه شناسى ماهر بود،و از نوادر و امثال عرب باخبر بود،و از جمله اشخاص به نامى است كه قرائت كتب حديث را،در ايران تجديد كرد،و آثارى ارزنده و رساله هايى گران بها دارد،از آن جمله شرح قواعد و حاشيه ارشاد كه پيش آمدهاى روزگار او را،از تمام كردن آن بازداشته و به اتمام نرسيده

ص:177

است،و شرح الفيه كه در فن خود بى نظير است.و وصول الاخيار الى اصول الاخبار و امثال اين ها از تصنيف ها و تأليف هاى اوست.

عزّ الدّين،در اوّل محرم سال 918 هجرى متولد شده است.و در هشتم ربيع الاوّل سال 984 هجرى قمرى به جوار رحمت الهى نايل آمده،و در بحرين دفن شده است،(طاب اللّه مضجعه).

استاد ما شيخ بهايى،(مد ظلّه البهى)از وى روايت مى كند،و خود او از دو استاد جليل القدرش،سيد حسن بن جعفر كركى،و شهيد ثانى قدس اللّه ارواحهم روايت مى كرده است،انتهى.

و شاگرد ديگر شيخ بهايى،ملا مظفر على،در ضمن رساله اى كه به زبان پارسى،در شرح حال استادش شيخ بهايى تأليف كرده مى نويسد:پدرش شيخ حسين بن عبد الصمد،در روزگار خودش،از مشاهير فحول علماى اعلام و فقهاى كرام بود،و در تحصيل علوم و معارف،و تحقيق مطالب اصول و فروع،مشارك و معاصر شهيد ثانى بوده است،و در علم حديث و تفسير و فقه و رياضى،در آن روزگار همتايى نداشته و در اين بخش از دانش ها،آثارى از خود باقى گذارده است،و از جمله آثار او كتاب دراية الحديث و رساله اى در تحقيق قبله و كتاب اربعين حديث و كتاب شرح القواعد و كتاب شرح الالفية و رساله طهماسبيه فى بعض المسائل الفقهية و رساله وسواسيه و رساله رضاعيه است و علاوه بر آن ها،حواشى بر كتاب هاى رياضى،و تعليقات ديگر و نوشته هايى بسيار دارد.

عزّ الدّين،در روزگار شاه تهماسب صفوى از جبل عامل همراه با همۀ بستگانش به اصفهان آمد.و مدت سه سال در آنجا،به افاده علوم دينى،و افاضه معارف يقينى اشتغال مى ورزيد،و به مجردى كه شيخ فاضل شيخ

ص:178

على منشار،كه در آن روزگار شيخ الاسلام اصفهان بود،از ورود عزّ الدّين اطلاع پيدا كرد،و سلطان تهماسب صفوى،در شهر قزوين به سر مى برد، در ضمن پيامى ورود او را به اصفهان به سلطان اطلاع داد،سلطان نامه اى به خط خود براى عزّ الدّين نوشت،و مصحوب خلعتى،براى عزّ الدّين ارسال داشت،و او را به قزوين،به حضور خويش،كه در آن اوقات پايتخت تهماسب بود دعوت كرد،و هنگامى كه عزّ الدّين وارد شد،سلطان،مقدم او را گرامى داشت،و از او كمال بزرگداشت را به عمل آورد،و منصب شيخ الاسلامى قزوين را به عهدۀ او گذاشت،وى مدت هفت سال در دار السلطنه قزوين،عهده دار مقام شيخ الاسلامى بود،و در خلال اين مدت، نماز جمعه را به جاى نماز ظهر انجام مى داد،و معتقد بود كه نماز جمعه در عصر غيبت،واجب عينى است،چنان كه استادش شهيد ثانى،نماز جمعه را واجب عينى و كافى از نماز ظهر مى دانست.پس از هفت سال،بار ديگر منصب شيخ الاسلامى،و اقامه جمعه و جماعت مشهد مقدس رضوى عليه السّلام را به عهدۀ وى سپرد و چندى به اين منصب برقرار و وظايف محولۀ به خويش را انجام مى داد.و ازآنجاكه حداكثر مردم هرات،در آن روزگار از ائمه طاهرين عليهم السّلام و از تدين به مذهب اهل بيت،شناختى نداشتند،سلطان، به وى دستور داد تا به سوى هرات سفر نمايد،و در آنجا اقامت كند،و مردم آن ناحيه را،به آيين تشيّع بخواند،و به خاطر آسايش فكرى او،سه ده از دهات هرات را،در اختيار او گذاشت،از طرف ديگر،به امير شاه قلى سلطان يكان،كه حاكم خراسان بود،فرمان داد تا در هر جمعه،پس از انجام نماز جمعه و جماعت،سلطان محمّد خدابنده ميرزا،فرزند تهماسب را در مسجد جامع هرات،به خدمت شيخ آورده،تا از مراتب سماع حديث، برخوردار گردد،و از اوامر و نواهى عزّ الدّين،كاملا فرمان بردارى نمايد،و

ص:179

در نتيجه آن،هيچ كسى از آحاد مردم،قدرت مخالفت با عزّ الدّين را نداشته باشند.

بدين ترتيب عزّ الدّين،مدت هشت سال به افاده علوم دينى،و اجراى احكام شرعى و اظهار امور و اوامر ملى،اشتغال ورزيد،و گروهى بسيار،از مردم هرات و نواحى آن،به آيين تشيّع مستبصر گرديدند،و آن ناحيه از لوث مخالفان پاكيزه گرديد،و طلاب علوم و علما و فقها از اطراف و اكناف از ايران و توران،براى مقابله حديث،و اخذ علوم دينيه،و تحقيق معارف شرعيه،به درس وى حاضر مى شدند.

عزّ الدّين،پس از مدت زمانى از هرات به سوى قزوين سفر كرد تا در آنجا بار ديگر به ملاقات تهماسب برسد،پس از ملاقات،از وى خواست، تا به او و فرزندش شيخ بهايى،اجازه دهد،كه عازم بيت اللّه شود،سلطان به جهاتى كه خود مى دانست،به وى اجازه داد كه به مكه مكرمه برود،ليكن شيخ بهايى را براى آن سفر مرخص نساخت،بلكه به وى امر كرد،تا در هرات اقامت كند،و به تدريس علوم دينى بپردازد،عزّ الدّين به دنبال اخذ اجازه،به زيارت بيت اللّه رفت،و پس از زيارت بيت اللّه،و مرقد مطهر حضرت رسول اللّه،از راه بحرين مراجعت كرد،و در آنجا متوطن شد.و به فرزندش در ضمن نامه اى نوشت:اگر دنياى محض مى خواهى برو به هندوستان و اگر آخرت مى خواهى بيا به بحرين،و اگر نه دنيا مى خواهى و نه آخرت،در ايران بمان!

ملا مظفر على گفت:يكى از سرايندگان،همين مضمون را در ضمن رباعى آورده است:

دنيا خواهى به جانب هند گذر عقبى خواهى به كربلا ساز مقر

ور آنكه نه دنيا و نه عقبى خواهى زنهار ز ايران ننهى پاى بدر

ص:180

بارى عزّ الدّين،به دنبال بازگشت از مكه مكرمه،در شهرهاى بحرين اقامت گزيد،و روزگارى از پايان عمرش را در آنجا به تدريس علوم دينيه اشتغال ورزيد تا دعوت حق را لبيك گفت،و در همان جا مدفون شد و مقبره اش معروف،و مزار شيعيان اهل بيت است،و از زيارت قبر او بهره گيرى مى نمايند،و مزارش محل استجابت دعوات مردم همان محل است.

ازآن پس ،كه خبر رحلت عزّ الدّين،به فرزند ارجمندش شيخ بهايى رحمه اللّه رسيد،شيخ بهايى،سوگنامه اى كه در كمال لطافت-و از جمله سوگ نامه هاى معروف است-سرود،و ما پيش از اين آن را نگاشتيم (1).

ص:181

و ما را بيامرزاد،و همچنين هركسى كه دعاى ما را مى خواند،و آمين بگويد،از رحمت حق برخوردار گردد.

بار ديگر از وى درخواست كردم،تا در خلوت هايى كه با حق تعالى دارد، از ما ياد كند،و در مظان دعوات،از ما فراموش ننمايد،و اين چند سطر را در تاريخ مزبور نوشتم،و بدين وسيله ،تأكيد خود را كه اميد احسان و اكرام از او بوده،و به منظور بهره گيرى از بخشش و احترام از او مى باشد،ارائه مى دارد،و پايان آن را چنين امضا كرده است.منم بنده گناهكار نيازمند به شهود عينى،عبد الحى بن عبد الوهاب بن على حسينى جرجانى،كه خدا اين خاندان را از فراوانى يقين برخوردار سازد و كتاب شان را،به دست راستشان ارزانى فرمايد،و از خداى جهانيان درخواست اجابت دارد.»

او در عيون المعجزات به نام بردارى از اين ها-كه از آثار خودش مى باشد- تصريح كرده است.

در عين حال،گروهى از دانشوران اظهار داشته اند،كه كتاب عيون المعجزات از آثار سيد مرتضى است،و من هم بر پشت يكى از نسخه هاى كهن آن كتاب،چنان ديدم كه از آثار سيد است.و استاد استناد ما(علامه مجلسى)در آغاز بحار نيز كتاب عيون المعجزات را به سيد مرتضى نسبت مى دهد،و افزوده كه اين انتساب از نظر ما به صحت نپيوسته است،زيرا مؤلفش در اين كتاب،از ابو على بن همام و محمّد بن على بن ابراهيم-كه هر دو تن از قدماى محدثان بوده اند-روايت كرده است.

مؤلف گويد:بدون شك،انتساب عيون المعجزات به سيد مرتضى،اشتباه و سهوى آشكار است،زيرا خود مؤلف،در چند جا از كتابش تصريح مى كند،كه مؤلفش حسين بن عبد الوهاب است و با توجه به چنان تصريحى،جاى آن ندارد كه كتاب را از آثار سيد مرتضى به شمار آوريم.و اما اينكه ابن عبد الوهاب،بدون واسطه از ابو على بن همام،و محمّد بن على بن ابراهيم روايت كرده باشد،اشتباه ديگرى است بلكه او با واسطه از آن ها روايت مى كرد.

و قابل توجه است كه نسخه هاى كهن عيون المعجزات را كه ما در كازرون و لحسا و بحرين و ديگر از جاها ديده ايم،حداكثر صفحات اوّل آن ها ناقص بوده،و به همين مناسبت اسم كتاب آورده نشده،و برخى از آن ها،اگرچه از نقصان صفحه اوّل سالم مانده،برخلاف انتظار،آخر ديباچه اش به بحث از اخبار متصل نشده،بلكه پيش از وصول بدان بحث به نقصان برخورده است.

ص:185

و نسخه اى كه از ديباچه كتاب برخوردار است،چنان مى نمايد كه ديباچه از منشآت غير مؤلف بوده باشد،و خود شيخ حسين،در بخشى از آنچه در ديباچه آمده مى نويسد:

«آن گاه كه ديدم كتاب موسوم به بصائر الدرجات فى تنزيه النبوات مشتمل بر امور مهمه از اين قبيل مباحث مى باشد،و بلكه بيشتر از آنچه انتظار مى رفت،اين بخش از مباحث را داراست،درصدد برآمدم،تا با حذف اسانيدش،آن را خلاصه نمايم،و احاديث و سير و فضائلى را كه در آن آورده شده است،به ذهن مطالعه كنندگان نزديك تر كنم.و بهتر در معرض استفاده درآيد،زيرا فضائل پيمبر اكرم خاندان طاهرينش،والاتر از آن است كه به شماره درآيد،و اين كتاب را كه خلاصه اى از آن اصل است، به نام عيون المعجزات المنتخب من كتاب بصائر الدرجات ناميدم»انتهى.

و در آخر آن كتاب مى نويسد:چندى بود تصميم داشتم،در آغاز اين كتاب به پاره اى از معجزات سيد رسولان،و خاتم پيمبران،اشاره نمايم،در اين ميانه به كتابى دست يافتم،كه آن را سيد ابو القاسم على بن احمد بن موسى بن محمّد التقى الجواد عليه السّلام علوى تأليف كرده،و آن را به نام تثبيت المعجزات ناميده است،و در آغاز آن با دقت نظر،و تفحص تام و تمام، براى اثبات معجزات انبيا و اوصيا،مطالب بس ارزنده،و ادله واضحه اى كه هيچ گونه شكى را باقى نگذارده،بدان افزوده است،به دنبال اثبات معجزات، و ادله اى كه تنها گول خورنده و گمراه دور از حقيقت آن را انكار مى كند، به ذكر برخى از معجزات مشهور نبى اكرم صلّى اللّه عليه و آله پرداخته است،و در پايان آن ها مى نويسد:معجزات ائمه طاهرين-صلوات اللّه عليهم اجمعين-نيز به همان رويه ثابت و قابل توجه است،كه ما به يادآورى آن ها،در تعقيب معجزات رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى پردازيم.

ص:186

ابن عبد الوهاب،پس از آنچه ترجمه شد،اضافه مى كند،من در آخر كتاب تثبيت المعجزات به هيچ يك از معجزات ائمه طاهرين دست نيافتم، گذشته از آن به كتب ديگر و آثار او كه در اختيار داشتم،و يا در دست برادران مؤمنم بود،به كتاب منحصرى كه راجع به معجزات ائمه طاهرين تأليف كرده باشند.برخورد نكردم پس از آنكه از پيدا كردن چنان اثرى،از شريف علوى رحمه اللّه مأيوس گرديدم،با درخواست خير از خدا،و كمك از حضرتش به تأليف بخش كاملى،از براهين و معجزات و ادلۀ امامت ايشان -صلوات اللّه عليهم اجمعين-اقدام كردم و معجزاتى را نقل كردم كه هيچ يك از افرادى كه به هر صورت مخالفند،از تأييد صحت آن ها گزيرى نداشته باشند،و هرگاه كسى دربارۀ صحت معجزات،نظريه خلافى داشته باشد،مى تواند به كتاب الهداية الى الحق ما كه مشتمل بر حقايق توحيد خدا، و حكمت و عدل اوست مراجعه نمايد.و در ضمن،آنچه ابراز داشته ايم، به اين نكته توجه كرده ايم،احاديث معجزات،اگرچه ممكن است در طى خبر واحدى بوده باشد،و اشكالى در پذيرش آن احساس شود،ليكن ما مى توانيم به وسيلۀ اجماع آن را جبران نماييم،و از آن ناحيه،پذيراى معجزات اهل بيت بشويم،و مراد ما از اجماع،اجماع شيعه است و بس،تا به آخر،آنچه در عيون المعجزات ايراد كرده است.

مؤلف گويد:ناديده نبايد گرفت،مطالب آغاز كتاب و پايان آن مناسبتى ندارد،و گذشته از اين،نسخه هاى كتاب به نام هايى مختلف به عنوان عيون المعجزات و فنون المكرمات من كتاب بصائر الدرجات و در بعضى ديگر به عنوان عيون المعجزات و فنون المكرمات و در بخشى از آن ها به عنوان عيون المعجزات و در بعضى ديگر به نام عيون المعجزات و فنون المكرمات من كتاب بصائر الدرجات و در بعضى ديگر به نام فنون المعجزات المنتخب من

ص:187

بصائر الدرجات و در نسخه ديگر فنون المعجزات من فضائل الدرجات و در نسخه ديگرى به عنوان عيون المعجزات و فنون الكرامات-خوانده شده است.

مؤلف گويد:هم اكنون،دو نسخه به نام بصائر الدرجات معروف است،و اين دو كتاب،از دو تن از بزرگان بوده،و هر دو كتاب،در اخبار اصول و فروع تأليف شده است،يكى از آن دو،تأليف محمّد بن حسن صفار است (1)و ديگرى،از سعد بن عبد اللّه اشعرى است،و برخلاف انتظار،از بصائر الدرجات فى تنزيه النبوات نامى در كتاب هاى اصحاب ما نديده ام،اعم از آنكه بصائر الدرجات از مؤلف عيون المعجزات باشد،چنان كه از بعضى نسخ به دست مى آيد،يا از غير او،چنانچه از برخى نسخ ديگر عيون استفاده مى شود،اين محل تأمل است.و نيز مؤلف مى نويسد:

آن گاه كه سيد ميرزا محمّد هادى بن ميرزا لطف اللّه حسينى عريضى سلامى احدى كازرونى (2)،به نسخه اى كهن از عيون المعجزات در كازرون دست يافت،و آغاز اين نسخه مفقود شده بود و اين كتاب با نقصى كه داشت،از طرف جدش امير افتخار الدّين عزيز اللّه بن شرف شاه،مشهور به شاه ميرسلامى ،بر بقعۀ علويه نورانيه كازرون وقف شده بود،ميرزا محمّد هادى كه از چگونگى آن كتاب اطلاعى نداشت،و نسخه هم سخت كهنه شده بود و از اوّل آن و بخشى بسيار،از اواسط آن نابود شده بود،ميرزا محمّد هادى،در

ص:188

تهذيب و استنساخ و احياى آن كوشيد،و آنچه را كه مؤلف در آخر آن كتاب ايراد كرده بود،به آغاز آن نقل داد،تا معلوم شود اين كتاب در چه موضوعى تأليف شده و حقيقت حال چگونه بوده است،و من اين اثر استنساخ شده را در كازرون ديده ام و آن نيز تأليف شايسته اى است، متأسفانه بسيارى از احاديث آن به خاطر تلف شدن پاره اى از آن از لابلاى كتاب ساقط گرديده است.

و مؤلف در تعقيب مطالب بالا مى نويسد:ابن عبد الوهاب،در هفتم ماه مبارك رمضان سال 448 هجرى قمرى به تأليف عيون المعجزات-نسخه كازرون-پرداخته است،و در عيد فطر همان سال خاتمه مى پذيرد،و تاريخ كتابت همان نسخه كهن سال 556 هجرى قمرى است،و ما تاريخ آغاز و انجام آن را از آن يادداشت كرده ايم.

به طورى كه از لابلاى عيون المعجزات به دست مى آيد،ابن عبد الوهاب، از مشايخى بسيار استفاده كرده است،از آن جمله:شيخ ابو التحف،كه همانا ابو الحسن على بن محمّد بن ابراهيم بن حسن بن طيب مصرى است،كه از مشايخ سيد مرتضى و سيد رضى هم بوده است،ديگرى شيخ ابو على،احمد ابن زيد بن دارا،كه در بصره به توسط ابو عبد اللّه،حسين بن محمد بن جمعه،از ابو عبد اللّه،احمد بن محمّد بن ايوب روايت مى كرده است.

ديگرى شيخ ابو محمّد،حسين بن محمّد بن نصر است كه،از اسعد منصور بن حسن بن على مرزبان،از استاد ابو القاسم،حسين بن حسن ولى نعمتى انبورانى،از على بن موسى صائن روايت مى كرده است،ديگرى شيخ ابو الحسين بن احمد خضر مؤدب است كه از ابو الحسن،على بن محمّد بن شيرويه روايت مى كرده است،ديگرى شيخ ابو عبد اللّه كازرانى كاغذى است كه پيشوايى پرهيزكار است،كه بيشتر اوقات را به كناره گيرى و انزوا به سر

ص:189

مى برده،و او از گروهى از مشايخ،كه به فضيلت شيخ ابو عبد اللّه بن عفيف معترف بوده اند به سماع حديث رسيده است،و ديگرى شيخ ابو الغنائم، احمد بن منصور مسرى است،كه در كتاب الانوار (1)به توسط او از رئيس ابو القاسم،على بن عبد اللّه بن ابو نوح بصرى روايت مى كند،ديگرى شيخ ابو الحسن على بن محمّد بن ابراهيم بن حسن بن طيب مصرى معروف به ابو التحف است،كه در شهر غندجان از شهرهاى فارس،در سال 415 هجرى قمرى از وى روايت كرده است،و او از جماعتى از قبيل عبد المنعم بن عبد العزيز،و محمد بن محمد بن عمرو بن حديث و سعيد بن مره و على ابن ابراهيم مصرى رحمه اللّه،و يونس بن سلمه،و شيخ علاء بن طيب بن سعيد مغازلى بغدادى،و ديگران روايت مى كرده است،و ديگرى ابو طاهر احمد ابن حسين بن منصور حلاج رحمه اللّه است،و او از كسانى بوده،كه در غندجان مى زيست و همان جا تأهل اختيار كرده بود،و از قاضى قلانسى در شيراز روايت مى كرده است.

و از مشايخ ايشان،شيخ ابو محمّد حسن بن محمّد بن نصر رضى اللّه عنه گفته است،حديث كرد ما را اسعد منصور بن حسن بن على بن مرزبان انبورانى رضى اللّه عنه گفت حديث كرد ما را،استاد ابو القاسم حسين بن حسن ولى نعمتى رضى اللّه عنه تا به آخر سند،و گاهى هم از خط ابو القاسم بندار بن حسين بن زوذان روايت مى كند،و هنگامى هم از اسعد ابو نصر روايت مى نمايد،و

ص:190

موقعى هم از قاضى ابو الحسن على بن وديع قاضى طبرانى،از قاضى سعيد ابن يونس بن معروف به قلانسى انصارى مقدسى،روايت مى كند،و زمانى خود او،از ابو الغنائم احمد بن منصور مشترى در اهواز روايت مى كرده است و وقتى از ابو الحسن،احمد بن خضر مؤدب از ابو الحسن على بن محمّد بن شيرويه روايت مى كرده است،و امثال اينان از مشايخ ديگر...

پيش از اين نوشتيم،شيخ ابو على احمد بن زيد بن دارا،از ابو عبد اللّه حسين بن محمّد بن جيعه روايت مى كرده،اكنون مى گوييم:ابو على،گاهى هم از ابو الحسن هروى،از اسحاق بن سليمان نهروانى،از پدرش ابو القاسم شعيب،كه سندش منتهى مى شود به ميسره آزادشدۀ ابو الحسن على بن محمّد بن شيرويه است،روايت مى كرده و گاهى ابو عبد اللّه،حسين بن محمّد بن جمعه قمى،كه شيخ ابو على احمد بن داراست،از ابو الفضل شيبانى روايت مى كند،و گاهى ابو على احمد بن زيد-يادشده -از ابو العباس احمد بن على بن حسين بن شاذان قاضى عامى،از محمّد بن حسن بن وليد روايت مى كرده و گاهى هم ابو على احمد از ابو محمّد هارون بن موسى تلعكبرى روايت مى كرده است.

و گاهى ابو التحف ابو الحسن على- پيش يادشده -از عده اى روايت مى كرده،از قبيل شيخ عبد المنعم بن سلمه و محمّد بن محمّد بن عمرو بن حريث،و قاضى ابو الحسن على بن قاضى طبرانى،و سيد حسن بن ابو الحسن حسنى سورانى،و سعيد بن مره،و شحيح بن يهودى صياغ حلبى، و اشعث بن مره،و عبد المنعم بن عبد العزيز حلبى صائغ،و علاء بن طيب ابن سعيد مغازلى بهزادى،و شيخ ابو محمّد هارون بن موسى تلعكبرى،از محمّد بن همام بن اسماعيل اسكافى معروف به صاغانى،و در بعضى از نسخه ها به جاى ابو التحف ابو على آمده است.

ص:191

اجازه داده است،و در نيمه صفر سال 411 هجرى قمرى درگذشت و به نجاشى هم اجازه روايت داده است.

نجاشى در رجالش ص 54 گويد:ابو عبد اللّه،حسين بن عبيد اللّه بن ابراهيم غضائرى،استاد ما رحمه اللّه است،و آثار او عبارتند از كتاب كشف التمويه و الغمه و كتاب التسليم على امير المؤمنين عليه السّلام بامرة المؤمنين كتاب تذكرة العاقل و تنبيه الغافل در فضيلت علم،كتاب عدد الائمه و ما شذ عن المصنفين من ذلك كتاب البيان عن حياة الرحمن كتاب النوادر فى الفقه كتاب مناسك الحج،مختصر مناسك الحج كتاب يوم الغدير كتاب الرد على الغلاة و المفوضه كتاب سجدة الشكر كتاب مواطن امير المؤمنين عليه السّلام كتاب فضل بغداد كتاب قول امير المؤمنين عليه السّلام أ لا اخبركم بخير هذه الامة باجمعها.

و همه اين كتاب ها،و كليه رواياتش را از شيوخش،به ما اجازه داد،و در نيمه صفر سال 411 هجرى درگذشته است.

مؤلف گويد:به خط يكى از افاضل شاگردان شيخ بهايى رحمه اللّه چنان ديدم، كه از حاشيه شيخ بر خلاصه علامه حلى چنين نقلى كرده است،ذهبى،در كتاب ميزان الاعتدال 541/1 مى نويسد:حسين بن عبيد اللّه غضائرى،شيخ رافضه است،اين جمله عبارت ذهبى است،كه از علماى مخالف ما است.

فاضلى ديگر گويد:سيد رضى الدّين على بن طاوس،در كتاب النجوم شيخ ابو عبد اللّه حسين غضائرى را ثقه دانسته است.

سيد مير مصطفى در رجالش گويد:نجاشى مى نويسد ابو عبد اللّه حسين بن عبيد اللّه بن ابراهيم غضائرى،استاد ما رحمه اللّه است،كتاب هايى دارد كه همگى آن ها و كليه رواياتش را از شيوخش به ما اجازه داده و سال 411 هجرى درگذشته است.

ص:193

شيخ طوسى،در رجالش در شرح حال كسانى كه روزگار معصوم را، درك نكرده اند مى نويسد:وى،كثير السماع،و از فنون رجال اطلاع داشت،و ما آثار او را،در فهرست ياد كرده ايم.و از او به سماع حديث رسيده ايم،و همگى رواياتش را به ما اجازه داده است.

سيد امير مصطفى پس از نقل كلام شيخ،اظهار مى دارد،اينكه فرموده است،ما آثار او را در فهرست آورده ايم،درست نيست،زيرا من در فهرست وى نام و نشانى از او نديده ام،و ابن داود،در رجال ص 124 به فهرست ارجاع داده است و مى نويسد:آثارش در فهرست آمده است.

سيد امير مصطفى در نقد الرجال ص 106 مى نويسد:قابل توجه است،ابن غضائرى كه در خلاصه و امثال آن آمده كه دو فقره كتاب در رجال داشته همانا احمد بن حسين بن عبيد اللّه بن ابراهيم غضائرى فرزند غضائرى است و ما اين معنى را مى توانيم از رجال سيد ابن طاوس آنجا كه به نقل ابن غضائرى پرداخته،به دست آوريم.او مى نويسد:و از كتاب ابو الحسين احمد ابن حسين بن عبيد اللّه غضائرى كه وى در اين كتاب به يادآورى از ضعفا پرداخته است و سيد در آخر كتابش مى گويد به طورى كه براى من به ثبوت رسيده است احمد بن حسين بن عبيد اللّه همان احمد بن حسين بن عبيد اللّه غضائرى رحمه اللّه است و نيز مى توان همين موضوع را از نام بردارى اسماعيل بن مهران و ابو شداخ كه در خلاصه آورده شده است استفاده كرد (1)تا بدينجا كلام سيد مصطفى به پايان رسيد.

مؤلف گويد:مراد سيد امير مصطفى از سيد ابن طاوس همانا جمال الدّين

ص:194

احمد بن طاوس مؤلف كتاب الملاذ و البشرى است؛زيرا جمال الدّين است كه كتاب رجال خود را از كتاب رجال كشى گزيده است و از ديگرى استفاده مى شود كه سيد ابن طاوس همانا رضى الدّين على بن طاوس مؤلف اقبال است كه برادر جمال الدّين بوده است.

پس از اين اضافه مى كند اينكه سيد مصطفى اظهار داشت كلام شيخ طوسى كه اظهار داشته آثار غضائرى را در فهرست آورده ام،درست نيست، از نظر من درست است،زيرا عدم وجدان سيد مصطفى دليل بر آن نيست كه شيخ در فهرست خود از آثار او ياد نكرده باشد؛زيرا نسخه هاى فهرست مختلف است و ممكن است در نسخه اى كه در اختيار سيد بوده به نام و اثر او اشاره نشده باشد (1)و ما نظير اين تحقيق را در بخشى از مواضع اين كتاب نموده ايم.

پيش از اين پاره اى از احوال حسين غضائرى را ذيل نام بردارى از فرزندش شيخ ابو الحسين احمد بن ابو عبد اللّه حسين معروف به ابن غضائرى نگاشتيم و فائده هاى چندى را كه مناسب با اين مقام بوده در آنجا يادآورى كرده ايم.

در شهر اردبيل به نسخه اى از صحيفۀ كاملۀ سجاديه دست يافتم كه در آغاز سندش چنين نوشته بود:گفته است شيخ ابو جعفر محمّد بن حسن

ص:195

طوسى كه خبر داد ما را حسين بن عبيد اللّه غضائرى گفت حديث كرد ما را ابو الفضل محمّد بن عبيد اللّه بن مطلب شيبانى در سال هاى 385 هجرى گفت حديث كرد ما را شريف ابو عبد اللّه جعفر بن محمّد بن جعفر تا به آخر.

استاد استناد ما(علامه مجلسى رحمه اللّه)در آغاز كتاب بحار 22/1 گويد:كتاب رجال از شيخ ابو عبد اللّه،حسين بن عبيد اللّه غضائرى است و شهيد ثانى رحمه اللّه نيز چنين نوشته است،به طورى كه شيخ اجل ما مولانا عبد اللّه شوشترى،از كتاب رجال سيد ابن طاوس رحمه اللّه نقل كرده است،مؤلف رجال احمد بن حسين بن عبيد اللّه است،و ممكن است اين نقل تو نيز از آن باشد كه مؤلف رجال حسين بن غضائرى است،انتهى.

و در فصل دوم از بحار 41/1 گويد:هرگاه رجال ابن غضائرى مربوط به حسين باشد،بديهى است،او از بزرگان ثقات دانشمندان ما بوده و اگر مؤلف رجال به طورى كه از ظاهر حال به دست مى آيد فرزندش احمد بوده باشد،به كتاب او اعتمادى بسيار ندارم بلكه به هرحال اعتماد بر اين كتاب ايجاب مى كند،تا حداكثر اخبار كتاب هاى مشهور،از درجه اعتبار ساقط شود.

مؤلف پس از نقل مراتب يادشده به يادآورى عده اى پرداخته است كه حسين غضائرى از آن ها روايت مى كرده است:از آن جمله ابو عبد اللّه،احمد ابن محمّد صفوانى،و ابو غالب احمد بن محمّد زرارى،و ابو محمّد،هارون ابن موسى تلعكبرى،و ابو القاسم جعفر بن قولويه،و ابو عبد اللّه،احمد بن ابراهيم بن ابو رافع صيمرى،و ابو الفضل شيبانى و ابو جعفر محمّد بن حسين ابن سفيان بزوفرى،و ابو الحسن احمد بن محمّد بن حسين بن وليد و احمد

ص:196

ابن محمّد بن يحيى عطار،و ابو محمّد حسن بن حمزه علوى طبرى،و شيخ ابو عبد اللّه،حسين بن سفيان بزوفرى،و ابو الحسن احمد بن محمّد بن داود قمى،و حسن بن محمّد بن حمزه و ممكن است اين شخص،همان حسن ابن حمزه پيش يادشده بوده باشد،محل تأمل است.و حسين بن على بن سفيان،و به ظاهر اين شخص هم بزوفرى پيش يادشده باشد،و شيخ صدوق محمّد بن على بن حسين بن بابويه قمى،و عمر بن محمّد بن سليم، معروف به ابن جعابى،و محمّد بن احمد بن داود قمى،شيخ طائفه و فقيه شيعه است و ممكن است اين دانشور،فرزند ابو الحسن احمد قمى -پيش يادشده-بوده باشد،و يا همان شخص است و نام محمّد اشتباهى آورده شده و محمّد بن حسين بن سفرجله كه از ثقات است و شيخ صدوق محمّد بن على بن فضل.

علاوه بر مشايخ يادشده حسين غضائرى،از حسن بن على بن صالح،از شعيب جوهرى،از محمّد بن يعقوب كلينى،كه گويا غير از صاحب كافى باشد،از محمّد بن محمّد،از اسحاق بن اسماعيل نيشابورى،از حضرت صادق عليه السّلام روايت مى كرده است.

مشايخ غضائرى،منحصر به افراد يادشده نيست،بلكه به طورى كه از پايان استبصار شيخ طوسى و كتاب هاى ديگر،به دست مى آيد از مشايخ ديگر هم روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:غضائرى در فقه،آرايى دارد از آن جمله شهيد ثانى،در اوايل شرح ارشاد در ضمن مسألۀ بئر،از سيد شريف ابو يعلى جعفرى از ابو عبد اللّه،حسين غضائرى نقل كرده است،وى مانند ابن ابو عقيل و هم فكران او آب چاه را كه با نجاست برخورد كند نجس نمى دانسته اند.

ص:197

به طورى كه مشهور است كلمۀ غضائرى به فتح غين نقطه دار و ضاد با نقطه،و پس از آن الف و بعد از آن همزه مكسور،ضبط شده و منسوب به غضائر است.

و در بعضى از نسخه هاى خلاصه علامه حلى،غضائرى را(غضارى) ضبط كرده است،و اين غريب به نظر مى رسد.

شهيد ثانى در تعليقات خلاصه گويد:غضارى كه در خلاصه آمده موافق با ضبط خود علامه است كه در ايضاح هم آورده است،چه آنكه علامه در ايضاح الاشتباه مى نويسد:

حسين بن عبيد اللّه به ضم عين و حا،ابن ابراهيم غضارى به فتح غين نقطه دار،و ضاد نقطه دار،و راء بى نقطه،كه بدون فاصله بعد از الف واقع شده است.

و ميرزا محمّد،در رجال وسيط-پس از آنكه خلاصه اى،از كلام علامه را از خلاصه و خلاصه اى از كلام شيخ و نجاشى را،از رجالشان متذكر شده است-گويد:از تصحيحى كه علامه،راجع به طريق شيخ،كه منتهى به محمّد بن على بن محبوب مى شود به دست مى آيد،آن است كه وى حسين غضائرى را توثيق نموده است،و تا روزگار ما كسى با وثاقت علامه مخالفت نكرده است.

مؤلف گويد:از كلام ميرزا،يك نوع مناقشه اى احساس مى شود،زيرا شيخ غضائرى بدون شك،از مشايخ اجازه شيخ طوسى مى باشد،و از كتاب هايى كه نقل مى كند طبق اجازۀ وى بوده است،و اين كتاب ها هم در آن عصر متواتر بوده،و شيوع داشته است،و در انتساب به مؤلفاتش اشتباهى در كار نبوده است،چنانچه در عصر ما در انتساب كتب اربعه به

ص:198

مؤلفينش اشتباهى به وجود نيامده است،بنابراين تصحيح طريق،به كتب معمول در آن عصر،دليل بر توثيق وسائط آن ها نبوده است،تا آنجا كه مى بينم برخى از معاصران لازم نمى دانند احاديثى را كه ثقةالاسلام كلينى،از سهل بن زياد آدمى-كه از ضعفاى روات بوده-نقل كرده است،دليل بر ضعف خود روايت باشد،و اين موضوع از آن نظر است كه آن كتاب ها،در آن عصر از شهرت برخوردار بوده اند.

در عين حال حقيقت مطلب از نظر من آن است كه،غضائرى از ما فوق توثيق برخوردار بوده است،زيرا علاوه بر توثيقى كه سيد ابن طاوس،از او نموده،شيخ و نجاشى هم،بر وى اعتماد داشته اند،و رواياتى بسيار را، بدون واسطه از وى نقل كرده اند،و از وى به همان نحو كه نقل كرديم توصيف كرده اند و مطالب ديگر را،كه در كتاب فهرست و رجال شيخ و نجاشى نقل كرده اند،و توثيق او را مى توان از سندهاشان و از آنچه در بسيارى از كتاب هاى علماى اصحاب نقل شده استفاده كرد،و همچنين توثيق او را مى توان از اجازه اى كه شيخ و نجاشى از وى داشته اند-و امثال اين ها از شواهد ديگر-به دست آورد،و بالاخره هيچ خردمندى، باآن همه شواهد،شكى در وثاقت و عدالت و نهايت جلالت او نخواهد داشت.

به دنبال آنچه نوشته شد ميرزا محمّد در رجال كبيرش به ترجمۀ غضائرى پرداخته،و در ضمن ترجمه او،مطالب علامه را از خلاصه و گفتار شيخ و نجاشى را از رجالشان،به همان تفصيل كه ما در آغاز ترجمۀ او آورديم،ايراد نموده،و پس از آن در منهج المقال ص 114 مى نويسد:در نسخه هايى از فهرست شيخ كه در اختيار ماست،چيزى از آن هايى را كه متعرض شديم نديده ايم.

ص:199

و شيخ معاصر،در امل الآمل 94/2 ذيل ترجمۀ او به مطالب علامه و شيخ و نجاشى پرداخته است،با اين تفاوت كه به تأليفاتش با شرح و بسط اشاره كرده است.

و سيد رضى الدّين على بن طاوس،در كتاب فلاح السائل ذيل نافله ظهر و عصر چنين مى نويسد:مطالب يادشده را از نسخه اى كه متعلق به شيخ طوسى-و خط ابو عبد اللّه حسين بن احمد بن عبيد اللّه بر آن ديده مى شود- و تاريخ آن در ماه صفر سال 411 هجرى بوده،و اين نسخه را جدم شيخ ابو جعفر طوسى،و احمد بن حسين بن احمد بن عبيد اللّه(فرزند غضائرى) مقابله كرده اند و ما هم آن نسخه را صحيح مى دانيم،نقل كرده ايم.

مؤلف گويد:از بيان ابن طاوس استفاده مى شود،مراد وى از ابو عبد اللّه، همانا شيخ غضائرى،و منظور از احمد بن حسين،فرزندش ابن غضائرى است.پيش از اين نوشتيم،غضائرى،در نيمۀ صفر سال 411 هجرى قمرى درگذشته است اكنوى ابن طاوس مى نويسد،خط او را كه سال 411 هجرى قمرى نوشته شده است ديده است،بايد گفت تاريخ مزبور،با سال درگذشت او منافاتى نخواهد داشت،زيرا ممكن است اتمام كتاب در ماه صفر بوده باشد،و پس از آن بلافاصله در همان ماه رحلت او اتفاق افتاده باشد.

ارزنده از او كه مشتمل بر فضائل حضرت مولى عليه السّلام بوده-و در ضمن مجموعه اى گردآورى شده است-تأليف كرده است،و ما آن رساله را از مجموعه اى،كهن كه به خط وزير فاضل مشهور(مغربى)بوده به خط خويش استنساخ كرديم.

في الصلاة مى نويسد:از آن جمله است،آنچه را كه در كتاب النقض على من اظهر الخلاف لاهل بيت النبى صلّى اللّه عليه و آله آمده است،املاى ابو عبد اللّه،حسين بن عبيد اللّه بن على معروف به واسطى است به دنبال معرفى او مى نويسد:

واسطى،در كتاب خود در ضمن مسأله اى آورده است كسى كه در نماز دومين(مثلا عصر يا عشا)باشد و متذكر شود كه نماز اولين را ادا نكرده است،اهل بيت عليهم السّلام فرموده اند،آن نماز را كه در حال حاضر به جاى مى آورد به اتمام رساند،و نماز فوت شده را قضا نمايد،و شافعى هم با اين پاسخ هم عقيده است،پس از اين به اختلاف فقهاى مخالف با اهل بيت عليهم السّلام اشاره كرده است،و در اواخر همان مجلد،در ضمن مسأله اى ديگر،تحت عنوان كسى كه در نماز ديگرى باشد و متذكر نماز فوت شده خود باشد، گويد:اگر سائلى بپرسد،اين سؤال را چنين پاسخ دهيد،هرگاه نمازگزارى در نماز ديگرى باشد،و به ياد نماز فوت شدۀ قبلش بيفتد،چه دستورى براى او واجب خواهد شد؟در پاسخ به او گفته مى شود،آن نماز را تمام كند و نماز فوت شده را قضا بنمايد،و به اين دستور،شافعى هم قائل مى باشد.

پس از اين به يادآورى نظريه مخالفان پرداخته است،و اضافه كرده دليل ما براى نظريه مان،فرمايش حضرت امام صادق جعفر بن محمّد عليهما السّلام است، كه فرموده كسى كه به انجام نمازى مشغول باشد،و به ياد نماز فوت شده اش،بيفتد آن نماز را به اتمام برساند و ما فات را قضا كند.تا بدينجا آنچه در رسالۀ سيد ابن طاوس آمده است به پايان مى رسد.

مؤلف گويد:واسط را ازآن جهت،بدين نام خوانده اند،كه حد فاصل ميان بصره و بغداد بوده و آن را حجاج بن يوسف ثقفى بنا نهاده است.

ص:202

و اضافه كرده است كه گمان نشود كه حسين واسطى،همانا مؤلف كتاب العيون الحكم و المواعظ و ذخيرة المتعظ و الواعظ است،زيرا مؤلف اين اثر،شيخ على بن محمّد ليثى واسطى است كه روزگارش پس از روزگار سيد مرتضى رحمه اللّه بوده است.

عبد القاهر قرشى،در اواخر كتاب الجواهر المضيئة فى طبقات الحنفية (1)مى نويسد:واسطى،به كسر سين و طاى بى نقطه،منسوب به واسط است،كه نام پنج موضع بوده است،يكى از آن ها واسط عراق است،كه گروهى بسيار از دانشمندان متفنن ازآنجا برخاسته اند،و ديگرى واسط رقه،و سومى واسط ثوقان است،كه نام دهكده اى است در باب ثوقان كه آن را واسط اليهود گويند،و چهارمى واسط مرزآباد است،و پنجمين واسط بلخ است، كه نام دهكده اى از دهكده هاى بلخ است (2).

است و حقيقت آن است وى با شيخ ابو عبد اللّه،حسين بن عبيد اللّه بن على واسطى كه پيش از اين نام برده شده است يكى بوده است.

بوده،و از شاگردان شيخ حسن بن شهيد ثانى(صاحب معالم)به شمار است،كتاب ارشاد علامه را به خط او ديدم و از آخر آن چنان برمى آيد كه آن كتاب را در سال 1010 هجرى،نزد شيخ حسن قرائت كرده است (1).

مؤلف گويد:نسب وى را به خط خود او،در ضمن اجازه اى كه براى شاگرد فاضلش حاج شيخ شمس الدّين،محمّد بن شيخ ابراهيم نجار،در آخر شرح الفيه-يادشده-نوشته است ديده ام،و اين نسخه را كه در كمال كهنگى بوده،در ناحيه مقدسۀ حضرت عبد العظيم عليه السّلام مشاهده كرده ام،و تاريخ تأليف آن 950 هجرى قمرى بوده است،و آن اجازه را كه شارح به خط متوسط و زيباى خود،پس از شش سال بعد از تاريخ تأليف نگارش داده است.

پيش از اين تحقيق نسبت اوالى را نوشتيم،و كلمه هجرى به فتح ها و جيم و پس از آن را،بدون نقطه منسوب به هجر است،كه ظاهرا يكى از قريه هاى بحرين باشد،و شايد نام قبيله اى بوده است (1).

مؤلف گويد:ظاهر آن است كه مراد وى،از استادش سيد حسين عاملى سيد حسين بن محمّد بن على بن حسين بن ابو الحسن موسوى عاملى جبعى است،كه فرزند صاحب مدارك است،و شرح حال او پس از اين خواهد آمد،بنابراين نمى توان وى را امير سيد حسين مجتهد دانست؛زيرا پدر امير سيد حسين،محمّد نبوده است.(و چنانچه گذشت نام پدرش حسن بوده است).

محمّد آملى،و ديگرى شيخ جليل فاضل عماد الدّين كاشى نيز اجازه داشته است.

و گمان من آن است شيخ شمس الدّين آملى،همان شمس الدّين محمّد ابن محمّد آملى،مؤلف كتاب نفائس الفنون است كه به پارسى تأليف شده، و قاضى نور اللّه در مجالس المؤمنين او را از علماى اماميه نام برده است.

ليثى،در اواخر آن اجازه به آثار خود اشاره مى كند و مى نويسد:

و به وى اجازه دادم،تا آثار مرا،از كتاب ها و رساله ها و اشعار و خطبه ها،از من روايت نمايد،و از آن جمله است قوة الارواح و ياقوت الارباح در بيان آغاز عالم و پيش آمدهاى پيمبران و تاريخ پادشاهان و خليفگان،ديگرى روضة الازهار در بيان نامه ها و سروده ها و نهاية السئول فى فضائل الرسول و عيون الصفا در اخلاق محمّد مصطفى صلّى اللّه عليه و آله و زادهم كرما و شرفا و المقامات الست در بيان شش مقامه است،كه در آن ها از سبك حريرى دنبال كرده ام،جز اينكه در هر مقامه اى،به بيان علم ويژه اى پرداخته ام،و قصيده ها و چكامه هايى كه در مدح پيمبر و ائمه اثنى عشر سروده ام،از آن جمله قصيده بائيه و تائيه و لاميه است،و قصيدۀ آخرى از ديگر چكامه ها،طولانى تر است،و رساله هايى كه در متون بديع تأليف كرده ام،و به نام الكامله-كه رساله اى جامع است-ناميده ام،و رساله اى در قافيه تأليف كرده ام،كه متضمن طرفه هايى از اين علم مى باشد.و كتاب رسائل كه در شهر قطيف به تأليف آن اقدام نموده ام،و محتوى بر دويست و هشتاد رساله،در همگى فنون نامه نگارى،و پاسخ گويى از نگارشات است.و همچنين به وى اجازه مى دهم،تا آنچه را كه تأليف كرده ام و يا بر ديگران قرائت نموده،و از آن ها به سماع رسيده ام،و اجازاتى را كه مشايخم براى

ص:210

من نوشته اند تا با اجازۀ جامعى كه از سوى من دارد،و همچنين آنچه را كه در اين جزوه آمده است روايت نمايد،و دنبالۀ اجازه را ادامه مى دهد،تا آنجا كه مى نويسد و كتب العبد الحسين بن على بن جمال الدّين حماد بن الحسين الليثى نسبا و الواسطى منشئا و نسبا،و تاريخ آن اجازه روز يكشنبه سوم شوال سال 756 هجرى بوده است،و پس از آن به ايراد فائده هايى ديگر پرداخته،و چنين امضا نموده است،كتب الحسين بن على بن حماد.

رساله اى در قاضى و حاكم و كتاب الالحاق بالاشتقاق و اختيار شعر ابى تمام و اختيار شعر البحترى و اختيار شعر المتنبى و الطعن عليه و نيمه ماه مبارك رمضان سال 418 هجرى درگذشته است (1).

ابن شهرآشوب،در معالم العلماء ص 128 مى نويسد:ابو القاسم مغربى وزير آثارى دارد،از جمله كتاب المصابيح در تفسير قرآن است.

مؤلف گويد:ظاهر آن است كه مصابيح همان كتاب خصائص علم القرآن مذكور باشد.

علامه،در خلاصة الاقوال ص 53 گويد:حسين بن على بن حسين بن محمّد بن يوسف (2)،وزير مغربى مكنى به ابو القاسم،از فرزندان بلاش بن بهرام گور بوده است و مادرش فاطمه دختر ابو عبد اللّه محمّد بن ابراهيم(بن جعفر)نعمانى است،كه از مشايخ ما مى باشد،وزير مغربى در نيمه رمضان سال 411 هجرى درگذشته است.

ص:212

مؤلف گويد:شيخ طوسى،در كتاب فهرست در ذيل نام بردارى از سيد مرتضى مى نويسد:سيد مرتضى،از وزير مغربى روايت مى كرده است (1).

به دنبال آنچه يادآورى كرده اظهار مى دارد از اجازۀ شيخ حسين بن على ابن حماد ليثى واسطى،كه به شيخ نجم الدّين،جعفر بن محمّد بن نعيم مطارآبادى داده،برمى آيد كه وزير مغربى كتاب مختصر غريب الكلام را تأليف كرده است.و چنان مى پندارم،كه مختصر غريب الكلام همان اختصار غريب المصنف بوده باشد.

مؤلف گويد:در نسخۀ خلاصة الرجال كه بر خود علامه حلى قرائت شده است،كلمه بلاش با شين نقطه دار آمده است،و در مشيخه نيز با شين معجمه آورده شده،و در ايضاح الاشتباه با سين مهمله ضبط كرده است (2).

شيخ معاصر،در امل الآمل 97/2 از وزير مغربى به همان مقدار-كه نجاشى در رجال آورده است-اكتفا كرده است.

قطب راوندى،در فقه القرآن از حسين بن على مغربى در ذيل آيه شريفه إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا... (سورۀ مائده 61)تا به آخر نقل كرده است كه وى گفته،اذا قمتم به معنى اذا عزمتم و هممتم است،به عبارت ديگر، هرگاه همت گماشتيد،كه نماز بخوانيد!و دو بيت شعر هم از كلام عرب

ص:213

شاهد آورده است.و اضافه مى كند قيام از نظر عرب قيام ارادى است نه قيام جسمى،ظاهر آن است كه،منظور از حسين بن على مغربى،همان وزير مغربى است.

مؤلف گويد:وزير مغربى،برادرزاده اى به نام ابو الفرج داشته،كه در روزگار مستنصر خليفۀ علوى،در مصر وزارت داشته است،و در سال 455 هجرى قمرى در مصر دستگير شد.

ابن خلكان در تاريخش مى نويسد:ابن نجار در تاريخش گويد،نياكان وزير مغربى از بصره بودند،و پيشينيان او به بغداد رفتند،و جد پدرى اش ابو الحسن على،عهده دار ديوان مغرب زمين بود و به همين جهت او را مغربى گفتند (1).وزير،از فنون ادب!بهره اى به كمال داشت،و قرآن كريم را محفوظ بوده است.

سيد مرتضى،و شيخ طوسى،از او روايت مى كرده اند،و او و برادرش صدوق قدّس سرّه و فرزند و نواده و نوادگانش،تا روزگار شيخ منتجب الدّين، مؤلف فهرست همگان از بزرگان دانشوران بوده اند،و پس از منتجب الدّين، به چگونگى بازماندگان او دست پيدا نكرده ام،و خود منتجب الدّين از بزرگان نوادگان او بوده است.و ليكن در سلسلۀ صدوق،به غير از فرزندش،دانشورى ديگر،به وجود نيامده است.

شيخ معاصر،در امل الآمل 98/2 مى نويسد:شيخ حسين،ثقه اى جليل القدر و عظيم الشأن است،و از پدرش على و برادرش محمّد روايت مى كرده است،و آثارى دارد،از آن جمله كتاب الرد على الواقفه و كتابى ديگر،كه آن را براى صاحب بن عباد تأليف كرده است.

نجاشى به توسط حسين بن عبيد اللّه يعنى ابن غضائرى از او روايت كرده است،و نجاشى و شيخ طوسى و علامه حلى او را توثيق كرده اند،و منتجب الدّين،از وى،و نيز از فرزندش حسن و نواده اش حسين ياد كرده است،و آن ها را فقيهانى شايسته معرفى كرده است.

شيخ طوسى،در رجال ص 466 در باب من لم يرو عن الائمة عليهم السّلام مى نويسد:شيخ حسين،رواياتى بسيار از گروهى از محدثان،و از پدر و برادرش محمّد بن على روايت مى كرده و از مؤلفان است.

مؤلف گويد:به زودى در ترجمه پدرش على بن موسى،و در ذكر برادرش محمّد بن على صدوق،مطالبى كه مربوط به احوال اوست،خواهيم نگاشت،از آن جمله حضرت ولى عصر(عج)در توقيع شريفى كه به پدرش على بن موسى،در پاسخ عريضۀ او كه درخواست فرزندى از بركات وجود مقدسش نموده بود،مقام ولايت مدارى مرقوم فرموده از خدا

ص:215

خواستيم تا درخواست تو را بر اجابت رساند،و به زودى دو فرزند پسر نيكوكار نصيب تو خواهد شد.

به دنبال اين توقيع شريف،ابو جعفر محمّد مشهور به صدوق،و ابو عبد اللّه حسين از ام ولد-كه تحت حبالۀ على بن موسى بوده-به دنيا آمد.

علامه،در خلاصة الاقوال ص 50 گويد:حسين بن على بن حسين بن موسى بن بابويه،كثير الرواية،و از پدر و برادر و گروهى ديگر از محدثان روايت داشته،و مورد وثوق بوده است.

مؤلف گويد:شيخ طوسى در فهرست در ذيل ترجمه سيد مرتضى، مرقوم داشته كه سيد مرتضى از وى روايت مى كرده است (1).

از كتاب بشارة المصطفى تأليف محمّد بن ابى القاسم طبرى برمى آيد كه برادر صدوق از شيخ ابو جعفر محمّد بن حسين نحوى روايت مى كرده است و شريف زاهد ابو هاشم محمّد بن حمزة بن حسين بن محمّد بن محمّد بن ابراهيم بن محمّد بن موسى الكاظم عليه السّلام از وى روايت مى كرده است.

نجاشى،در رجال ص 54 مى نويسد:ابو عبد اللّه،حسين بن على بن حسين ابن موسى بن بابويه قمى از ثقات محدثان بوده،و از پدرش اجازه و روايت داشته است،و از تأليفات اوست:كتاب التوحيد و نفى التشبيه و كتابى ديگر، كه آن را براى صاحب ابو القاسم بن عباد نوشته است،و ما به وسيلۀ حسين ابن عبيد اللّه(غضائرى)از وى روايت مى كنيم.

شيخ منتجب الدّين،آنچه را شايسته به حال او بوده،در فهرست آورده، ليكن از او نام نبرده است.با آنكه نام پسر و نواده اش را متعرض گرديده

ص:216

است (1)،و گويا عدم ذكر او به خاطر آن بوده،كه وى از مشايخ شيخ طوسى است،و شيخ در فهرست از او نام برده،و از متأخران از شيخ به شمار نمى آيد،زيرا منتجب الدّين،كتاب فهرست را به منظور افرادى تأليف كرده، كه پس از شيخ مى زيسته اند،ليكن اين احتمال هم درست نيست،زيرا به ذكر برخى از معاصران شيخ هم پرداخته است.

و پس از اين به پاره اى از احوال او ذيل شرح حال پدرش ابو الحسن على و برادرش ابو جعفر محمّد بن على صدوق،اشاره خواهد شد.

شيخ طوسى،در كتاب غيبت پس از آنكه به دعاى حضرت ولى عصر عليه السّلام كه براى على بن بابويه فرموده تا خدا فرزندى به او روزى فرمايد چنانچه در ترجمه صدوق رحمه اللّه خواهد آمد،مى نويسد ابو عبد اللّه بن بابويه گفته،در سنين كمتر از بيست سالگى،مجلسى ترتيب دادم،و در آن مجلس ابو جعفر محمّد بن على اسود حضور پيدا مى كرد،هنگامى كه متوجه مى شد، با سرعت هرچه تمام تر،پاسخ سؤالات حلال و حرام مردم را مى دادم،از خردسالى من سخت به شگفت مى آمد،و مى گفت جاى هيچ گونه شگفتى نيست؛زيرا تو به دعاى حضرت ولى عصر(عج)متولد شده اى.

و نيز در كتاب غيبت نوشته است:ابن نوح گفته،سال 378 هجرى قمرى كه ابو عبد اللّه حسين بن على بن بابويه،به بصره آمد،در ضمن ايراد حديث گفت،از علويه صفار و حسين بن احمد بن ادريس رضى اللّه عنه چنين شنيدم.

ص:217

و باز در آن كتاب گويد:گروهى از ابو عبد اللّه،حسين بن على بابويه روايت مى كردند.و خود او گفته،حديث كردند مرا گروهى از قمى ها از آن جمله على بن احمد بن عمران صفار و قرين او علويه صفار و حسن بن احمد بن ادريس رضى اللّه عنه مرا حديث كرده اند (1).

سيد جليل ابو ابراهيم جعفر بن محمّد حسينى روايت مى كرده است.بنابراين، سيد ابو عبد اللّه در درجه شيخ طوسى،و هم طرازان اوست،و ممكن است از سلسلۀ داعى حسنى مشهور بوده است و پسر عموى مجتبى و مرتضى پسران داعى حسنى باشد.

سيلقى،منسوب به سيلق به فتح سين مهمله است (1).

از نسخه هاى خلاصه علامه حلى،بعضى از فضلا آن را به فتح با و ضم زا (بر وزن نكوتر)ضبط كرده است،و علامه شوشترى،در تعليقه اى كه از خلاصه دارد مى نويسد:بزوفرى منسوب است به قريه بزوفر قوسان (1).

ديگر آثارش را بايد ملاحظه كرد،ابو عبد اللّه،غير از شيبانى مؤلف تفسير نهج البيان فى كشف معانى القرآن است زيرا مؤلف تفسير،نامش محمّد بن حسن شيبانى امامى است،گذشته از اين،گاهى پيش آمده كه در تفسير خود از شيخ مفيد نقل كرده است،با آنكه شيبانى مفسر،در عصر المستنصر باللّه عباسى مى زيسته،و تفسيرش را به نام او تأليف كرده است،و مستنصر سى و ششمين خليفه عباسى بوده و دوران خلافت عباسى ها،به خلافت فرزندش،مستعصم باللّه پايان پذيرفته است.حال آنكه شيخ مفيد،در روزگار المستضيء باللّه،سى و سومين خلفاى عباسى و امثال او مى زيست، بلكه مى توان گفت ساليانى پيش از او زندگى مى كرده است،و پرداختن به منتسبان قبيلۀ بنى شيبان شايسته تر است؛زيرا نسب ابو عبد اللّه از باب نسبت به جدش قريب است.

لازم به تذكر است كه شيبانى همان دانشمندى است،كه سيد مرتضى،در رساله الآيات الناسخة و المنسوخة همواره از تفسير او بهره گرفته است و شگفت از ارباب رجال است،كه در كتاب هاى خودشان-از مترجم حاضر ما-ابو عبد اللّه حسين نام نبرده اند،گرچه شيخ طوسى،در فهرست ص 57 گاهى با واسطه از او نقل كرده است،از آن جمله در شرح حال حسين بن عبيد اللّه بن سهل،سعدى مى نويسد:خبر داد ما را به او احمد بن عبدون از حسين بن على بن شيبان قزوينى از على بن حاتم از او،انتهى.

شيخ طوسى،در فهرست ص 98 در شرح حال على بن حاتم قزوينى مى نويسد:احمد بن عبدون در سال 350 هجرى همگى كتب او را به وسيله ابو عبد اللّه حسين بن على شيبانى قزوينى از على بن حاتم قزوينى روايت كرده و اضافه مى كند كه اكنون ابن حاتم زنده است.

ص:221

مؤلف گويد:دور نيست كه ابو عبد اللّه قزوينى،همان قاضى قزوينى است، او را كتابى است كه سيد ابن طاوس در كتاب اليقين از آن نقل كرده است، و ليكن نبايد پنداشت،كه ابو عبد اللّه قزوينى،همان ابو عبد اللّه شاذان است كه على بن حاتم روايت مى كرده،و در نتيجه شاذان و شيبان را تصحيف يكديگر قرار داد و حسين و محمّد را اشتباه جابجا فرض كرد،هرچند شيبان و شاذان معاصر يكديگر بوده باشند.

و نيز نبايد-در تصحيف سقيان با شيبان-ابو عبد اللّه قزوينى را همان ابو عبد اللّه حسين بن على بن سفيان بن خالد بن بزوفرى سابق الذكر فرض كرد،هرچند هم هر دو معاصر يكديگر بوده باشند.

عبد الصمد،يا حسين بن محمّد بن على بن عبد الصمد،اين فرضيه در صورتى است،كه مرجع ضمير(جده)حسين يا محمّد بوده باشد؛زيرا خود حموئى نسب او را چنين نوشته،محمّد بن حسين بن على بن عبد الصمد،و در عين حال در مقام روايت-عن جده محمّد-گفته است (1).

مؤلف گويد:در يكى از مواضع در مدح ابو الفتوح چنين ديده ام.الشيخ الامام السعيد المفيد جمال الدّين قطب الاسلام فخر العلماء شرف الدوله شمس الشريعة مفتى الشيعة ابو الفتوح،الخ.

شيخ منتجب الدّين در فهرست مى نويسد:شيخ امام جمال الدّين ابو الفتوح حسين بن على بن محمّد خزاعى رازى،واعظى عالم و مفسرى متدين بوده است،و آثارى داشته است،از آن جمله تفسير روض الجنان و روح الجنان در تفسير قرآن،كه در بيست مجلد تدوين شده،و ديگرى روح الاحياء روح الالباب در شرح شهاب،و من هر دوى اين كتاب ها را بر او قرائت كرده ام،انتهى.

ابن شهرآشوب،در معالم العلماء ص 141 در باب كنى،از وى نام برده، و چنان پنداشته كه نام او كنيۀ اوست،و با آنكه ابن شهرآشوب از شاگردان او به شمار است نمى دانم به چه جهت از نام او خاطر كرده و او را چنين معرفى كرده استادم،ابو الفتوح بن على رازى از دانشوران است.و كتاب روح الجنان،در تفسير قرآن كريم كه به پارسى تأليف شده و از آثار مهمه است،و همچنين شرح شهاب از تأليفات او مى باشد.

و باز در كتاب المناقب مى نويسد:ابو الفتوح روايت كتاب روض الجنان و روح الجنان را-كه به پارسى و در تفسير قرآن است-به من اجازه داده است.

ص:224

مؤلف گويد:نظير آنچه ابن شهرآشوب،انجام داد احتمال تعدد را در حق وى ايجاب مى كند و حال آنكه حقيقت آن است كه ابو الفتوح مفسر تفسير مزبور منحصر به فرد باشد،ليكن كنيه اش به اندازه اى شهرت داشته، كه نام او را تحت الشعاع خويش قرار داده است.و به همين مناسبت شيخ معاصر در امل الآمل 99/1 و 356 گاهى او را در(باب اسما)نام برده و عبارات منتجب الدّين را بدون اندك تغييرى،ايراد نموده است،و گاهى او را در(باب كنى)اسم مى برد،و كلام ابن شهرآشوب،در معالم العلماء را نقل كرده است،و از اين طرز نام بردارى او چنان به گمان مى رسد،كه مؤلف امل هم دربارۀ وى احتمال تعدد مى داده است.

مؤلف گويد:كتاب تفسير كبير او،كتابى مشهور و در اختيار همگان مى باشد و من ربع اوّل آن را،در اصفهان ديده ام،و آن نسخه كه در كمال كهنگى بود،در روزگار خود او نوشته شده بود،و بر پشت آن مجلد به خط خود اجازه اى،براى يكى از شاگردانش نوشته،و تاريخ آن 522 هجرى قمرى بوده است و نسبت خود را چنين ياد كرده است:حسين بن على بن محمّد بن احمد خزاعى (1).علاوه بر اين گروهى ديگر از علما-از جمله فرزندش(تاج الدّين محمّد)-تفسير مزبور را،بر وى قرائت كرده اند،و خط ابو الفتوح جاى جاى تباهى يافته بود.

ص:225

از اين تفسير،و شرح شهاب در بحار الانوار نقل شده،و مورد اعتماد استاد استناد بوده است و راجع به شرح شهاب و تفسير كبير مى نويسد:اين هر دو كتاب،اثر محقق نحرير شيخ ابو الفتوح رازى است،و مى افزايد كه شيخ ابو الفتوح،در فضيلت و دانش مشهور،و آثار او مورد توجه اعلام قرار گرفته است.و من نسخه اى از شرح شهاب ابو الفتوح در تهران،و نسخه ديگرى از آن را در هرات ديده ام،و شرح ارزنده و بافايده اى است.

پدر و جد ابو الفتوح،از مشاهير علما بوده اند،و شرح حال آن ها پس از اين خواهد آمد.

ابو الفتوح،از پدرش،از جدش،از جد اعلايش شيخ ابو بكر احمد بن حسين بن احمد خزاعى-ساكن شهر رى-از سيد مرتضى و سيد رضى و شيخ طوسى روايت مى كرده است،و علاوه بر پدرش از گروه ديگرى از علما،از قبيل شيخ مفيد ابو الوفا عبد الجبار بن عبد اللّه بن على مقرى رازى،از ابو عبد اللّه جعفر بن محمّد دوريستى،از شيخ مفيد روايت مى كرده است (1).

و جمعى از علما نيز از وى روايت داشتند:از جمله شيخ نصير الدّين ابو طالب عبد اللّه بن حمزه ى طوسى است.

يكى از شاگردان شيخ على كركى،در رساله اى كه به منظور اسامى مشايخ شيعه تأليف كرده بود مى نويسد:شيخ فقيه ابو الفتوح رازى يكى از پيشوايان به نام و از مشايخ شيعه است.

ص:226

مؤلف گويد:ابو الفتوح و فرزندش-شيخ تاج الدّين محمّد-و پدرش على،و جدش محمّد،و جد اعلايش ابو بكر احمد پيش يادشده و عموى اعلايش شيخ عبد الرحمن بن شيخ ابو بكر احمد مذكور همگى از مشاهير دانشوران بوده اند،و از سلسلۀ دانشوران به نام شيعه اند،و هريك تأليفات پسنديده و تصنيفات ارزنده اى دارند.

و تفسير فارسى او،از بهترين كتاب ها،و بافائده ترين و نافع ترين آنها است،و من آن را درياى متلاطم و بحر وسيعى يافتم،و مطالب گزيدۀ آن را استاد استناد(ايده اللّه)در بحار الانوار ايراد كرده است و همچنين از شرح شهاب،در آن استفاده نموده،و من آن شرح را در تهران ديده ام.

ابو الفتوح تمايلى به تصوف داشت،و به طورى كه از تفسير پارسى اش و شرح شهاب وى به دست مى آيد،گفتارى از ارباب تصوف در آن ها ايراد كرده است.

ابو الفتوح،از مراتب علمى كمال بهره ورى را داشت،و از فضيلت بسيار برخوردار بود،و از علما و مشايخ حديث رواياتى بسيار نقل مى كرد،و از همگى فضيلت ها با اطلاع بود،و از آثار او رسالۀ يوحنا را كه به پارسى تأليف شده است نام برده اند،رسالۀ يوحنا،رساله اى ارزنده و لطيفى است، كه در آن به بطلان مذاهب اربعه و درستى مذهب جعفرى-يعنى مذهب اماميه-پرداخته است،و مضامين آن را از زبان يوحناى ذمى انجيلى نصرانى نقل مى كند،و افزوده است كه يوحنا نخست كافر بوده،پس از آن مسلمان شد،و در ميان مذاهب مختلف اسلام به تفحص پرداخت،سرانجام مذهب حق شيعه را برگزيد.

اين كتاب،به سبك طرائف ابن طاوس در امامت تأليف شده،كه سيد اثر خود را از زبان عبد الحميد ذمى نگارش داده است.

ص:227

و از جمله آثارى كه به وى نسبت داده رساله حسنيه به ضم حاى بى نقطه و سكون سين بى نقطه،پس از آن نون و پس از آن ياء مشدد و هايى كه در آخر آن است.

و اين كتاب هم رساله اى ارزنده و مشهور است،ابتدا به عربى تأليف شده بود،پس از آن برخى از دانشمندان آن را از عربى به پارسى برگردانيده اند،و اين رساله كه در بحث امامت است،از زبان كنيزكى به نام حسنيه كه كافر بوده،و سپس مسلمان شد گرد آمده است (1).

حسنيه،پس از آنكه آيين اسلام را برگزيد،در يكى از روزها،در حضور هارون الرشيد دربارۀ امامت سخن گفت و به اثبات مذهب شيعه و ابطال ديگر از مذاهب پرداخت و اين كتاب هم مانند كتاب رساله يوحنا از ارزش فوق العاده اى برخوردار است،در عين حال صحت انتساب هيچ يك از آن ها به،ابو الفتوح ثابت نشده است.

مؤلف گويد در باب الف،ذيل احوال شيخ ابراهيم استرآبادى نوشتيم،كه رساله حسنيه منسوب به ابو الفتوح است،و مترجم آن شيخ ابراهيم نام برده شده است كه از اصل عربى آن-كه از آن شيخ ابو الفتوح بوده-ترجمه كرده است،و شايد رسالۀ مزبور از ابو الفتوح روايت شده است نه آنكه از مرويات خود او بوده باشد و ما اين معنى را مى توانيم از آغاز آن رساله استفاده كنيم (2).

ص:228

و بعضى از علما تبصرة العوام را كه در ملل و نحل-و به پارسى-تأليف شده است،به وى نسبت داده اند و ظاهر آن است كه،اين انتساب درست نباشد،زيرا اظهار شده است،كتاب تبصره از آثار سيد مرتضى ثانى يا دانشورى ديگر بوده باشد (1).و هرگاه صحت سخن او را تصديق كنيم،بايد بگوييم مرادش تبصرة العوام ديگرى است نه آنكه از آثار سيد مرتضى بوده باشد،و اين كتاب در بيست و هشت باب تدوين شده است،و در آن به نكوهش از صوفيه پرداخته است.و اين گونه نكوهش دليل بر آن است كه تبصرة العوام از آثار ابو الفتوح نباشد،زيرا به طورى كه پيش از اين گفتيم ابو الفتوح تمايلى به تصوف داشته است.

و بعضى از متأخران علما،تفسير ديگرى كه به عربى تأليف شده،از آثار ابو الفتوح ياد كرده اند،و خود او در آغاز تفسير كبيرش به يارانش وعده داده، تا دو تفسير از جهت آنان تأليف نمايد،يكى به پارسى و ديگرى به تازى،و او تفسير پارسى را به تفسير تازى مقدم داشته است،و به ظاهر تفسير عربى را نيز تأليف كرده است (2).

ص:229

مؤلف گويد:رساله حسنيه به ضم حا غير از رسالۀ حسنيه به فتح حا و سين است و آن رساله اى است كه از يكى از متأخران،كه دربارۀ اصول الدّين و عبادات تدوين شده،به نام آقا حسن وزير مازندران تأليف كرده است (1).

مؤلف،پس از مطالب مربوط به آثار ابو الفتوح مى نويسد:در نسب شيخ ابو الفتوح اشكالى به شرح زير احساس مى شود،زيرا شيخ منتجب الدّين در فهرست خود يك بار نسبت او را به نحوى كه از او ياد كرديم،نقل مى كند، و بار ديگر،در ذيل ترجمه شيخ ثقه ابو بكر احمد بن حسين بن احمد نيشابورى خزاعى نزيل رى،به همان طريق مى نگارد،كه ما در هنگام نام بردارى از او نوشتيم،يعنى لفظ(ابن احمد)را اضافه كرده است.و در ترجمه شيخ ابو بكر مزبور مى نويسد،او پدر شيخ عبد الرحمن است و در ترجمه عبد الرحمن مى نويسد،وى عموى شيخ ابو الفتوح رازى است، بنابراين شيخ ابو بكر احمد،جد نزديك شيخ ابو الفتوح است،و بدين مناسبت نمى توان على بن محمّد بن احمد را،جد نزديك او دانست،و چگونه چنين نباشد،و حال آنكه منتجب الدّين،در ذيل نام شيخ ابو بكر احمد-يادشده -مى نويسد:خبر داد مرا شيخ ابو الفتوح رازى،از پدرش،از

ص:230

جدش از ابو بكر و اين سند دلالت بر آن دارد كه شيخ ابو بكر احمد،پدر جد شيخ ابو الفتوح بوده،و با اين توجه نسب ابو الفتوح چنين است:

ابو الفتوح،حسين بن على بن محمّد بن احمد بن حسين بن احمد خزاعى نيشابورى رازى.و در گفتار قاضى نور اللّه،كه يادآورى خواهد شد،اشاره اى بدين نسب دارد.

به دنبال اختلاف در نسب او گويد:در بعضى از كتاب ها،از جمله مناقب ابن شهرآشوب چنين آمده است:ابو الفتوح احمد بن على رازى،ممكن است اين شخص غير از شيخ ابو الفتوح رازى-مترجم حاضر ما-بوده باشد،هرچند در اتحاد كنيه و نسبت و روزگار مساوى اند،در عين حال عدم اتحاد،فى مابينشان به صحت نزديك تر است.پس از اين در ذيل ذكر شيخ عدل محسن بن حسين بن احمد نيشابورى خزاعى خواهد آمد كه وى عموى شيخ مفيد عبد الرحمن نيشابورى است،بنابراين شيخ محسن عموى عموى شيخ ابو الفتوح مترجم حاضر ما مى باشد.

شيخ ابو الفتوح،در شرح شهاب الاخبار به مناسبت شرح اين حديث كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرموده«لا يزال هذا الدّين يؤيد بالرجل الفاجر»پيوسته اين دين به وسيلۀ مرد بدكارى همراهى مى شود و مؤلفة القلوب را شاهد براى فرمايش رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله آورده است،چنين مى نويسد:نظير اين پيش آمد، براى من اتفاق افتاد،در روزگار جوانى،درخان(كاروان سراى)معروف به خان علان،مجلسى سراپا مى كردم،و گروهى به مجلس من حضور مى يافتند،و از اين راه مقبوليت عامه پيدا كرده بودم،جمعى از آشنايان من بر من حسادت ورزيدند،و در پيشگاه والى از من شكوه نمودند،والى مرا از انعقاد مجلس و گردآورى مردم ممانعت كرد،در همسايگى من مردى، كه با سلطان وقت ارتباط نزديك داشت مى زيست،و آن اوقات كه اين

ص:231

پيش آمد از جهت من اتفاق افتاد،مصادف با روزهاى عيد بود،و آنان طبق عادتى كه داشتند بايد مجلس باده گسارى فراهم آورند،به مجردى كه شنيد، مرا از انعقاد مجلس ممانعت كرده اند،از فراهم آوردن مجلس باده گسارى منصرف گرديد،بلافاصله سوار شد و به اطلاع والى رسانيد،آن ها كه عليه من قيام كرده اند نسبت به من و اقبالى كه مردم به من پيدا كرده اند حسدورزى كرده اند،و چنين و چنان به دروغ گفته اند،والى از شنيدن سخنان او متأثر گرديد،بلافاصله به خانه من آمد،و مرا به مجلس برد،و بر فراز منبر جاى داد و خود تا آخر مجلس نشست،و به سخنان من گوش فراداد،در پايان مجلس خطاب به مردم گفتم:آرى اين است كه پيمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده«ان اللّه ليؤيد هذا الدّين بالرجل الفاجر»انتهى.

مؤلف گويد:ممكن است خان علان،منسوب به علان كلينى باشد،كه در كتاب هاى رجال از وى نام برده اند،و معاصر با ثقةالاسلام كلينى،بلكه دايى او بوده است (1).

مؤلف قدّس سرّه دنباله شرح حال ابو الفتوح با ترجمۀ مطالبى-كه قاضى نور اللّه شوشترى رحمه اللّه در مجالس المؤمنين به پارسى آورده است-برگزار كرده،و عين عبارات آن بزرگوار را در اينجا به منظور ترويج روح آن شهيد مظلوم

ص:232

(قدس اللّه روحه و لعن اللّه قاتليه)مى آوريم:قدوة المفسرين الشيخ ابو الفتوح الحسين بن على بن محمّد بن احمد الخزاعى الرازى،از علماى تفسير و كلام،و عظماى ادباى انام است،از خاندان فضل و بزرگى و اولاد امجاد بديل بن ورقاى الخزاعى است،كه از كبار صحابه،و اكابر خزاعه بوده،و بنى خزاعه خصوصا عبد اللّه و محمّد و عبد الرحمن پسران بديل مذكور در حرب صفين در ركاب حضرت امير المؤمنين عليه السّلام شهيد شده اند،و جد او، خواجه امام سعيد ابو سعيد كه مصنف كتاب روضة الزهر است از اعلام زمان خود بوده است،و عم او شيخ فاضل ابو محمّد عبد الرحمن بن احمد بن احمد بن حسين نيشابورى رحمه اللّه از مشاهير روزگار است.

و بالجمله مآثر فضل و مساعى جميله او در تفسير كتاب كريم و ابطال تأويلات سقيم مخالفان اثيم و تعنفات نامستقيم مبتدعان رجيم بر همگى مخفى نيست.

از تفسير فارسى او ظاهر مى شود:كه معاصر صاحب كشاف بوده و بعضى از اشعار صاحب كشاف به او رسيده،اما كشاف به نظر او نرسيده،و اين تفسير فارسى او،در وثاقت تحرير و عذوبت تقرير و دقت نظر بى نظير است،فخر الدّين رازى اساس تفسير كبير خود را، ازآنجا اقتباس نموده،و جهت دفع انتحال،بعضى از تشكيكات خود را بر آن افزوده است (1).

و او را تفسير عربى است،كه در خطبۀ تفسير فارسى به آن اشاره نموده، و اما تا پايان به نظر مطالعه فقير نرسيده است و شيخ عبد الجليل رازى در

ص:233

بعضى از مصنفات خود،در ذكر شيخ ابو الفتوح گويد:كه خواجه امام ابو الفتوح رازى مصنف بيست مجلد تفسير قرآن است،و در موضع ديگر گفته،كه خواجه امام ابو الفتوح رازى را،بيست مجلد تفسير قرآن از تصنيف اوست،كه ائمه و علماى همه طوايف طالب و راغب آن مى باشند،و به ظاهر اكثر آن مجلدات،از تفسير عربى او خواهد بود(وفقنا اللّه لتحصيله و الاستفادة منه بمنه و جوده)از بعضى ثقات شنيده شده،كه قبر شريفش در اصفهان واقع است،و اللّه تعالى اعلم (1).

مؤلف پس از ترجمه عبارات قاضى شهيد رحمه اللّه-كه ما عين عبارت او را تا بدينجا ايراد كرديم-مى نويسد استاد استناد مجلسى(ايده اللّه تعالى)راضى نمى شد كه تفسير كبير او منحصر به بيست مجلد باشد،بلكه مى گفته تفسير او بدين مقدار است.

لازم به تذكر است كه خزاعى به ضم خاى نقطه دار،و زاى با نقطه و عين بى نقطه،منسوب است به خزاعه،كه از نوادگان عمر بن ربيعه بوده اند،و شيخ فخر الدّين رماحى در جامع المقال بدين ضبط و نسب اشاره كرده است.

و از غرائب اتفاقات،آنكه شيخ ابو الفتوح در شرح شهاب در ذيل فرمايش رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله كه فرموده(احفظ لى اصحابى فانهم خيار امتى)از ياران من نيكو محافظت كن،كه آنان از بهترين پيروان منند،عده اى از اخبار را در فضائل خلفاى ثلاث،ايراد كرده است و شايد ايراد آن ها براى تقيه از

ص:234

مردم آن عصر بوده،بالاتر از آن ممكن است،تاج الدّين كه ابو الفتوح شرح شهاب را به خاطر او نگارش داده،از ديگران بوده باشد،و از همين شرح هم استفاده مى شود ابو الفتوح به تصوف تمايل داشته است،و مى توان گفت تمايل وى هم به منظور تقيه بوده است.

پس بدان:شيخ ابو المظفر طاهر بن محمّد اسفراينى-كه از علماى عامه بوده است-تفسيرى به نام تاج التراجم فى تفسير قرآن الاعاجم به زبان پارسى،در قبال تفسير شيخ ابو الفتوح رازى تأليف كرده است،و آن هم تفسيرى بس بزرگ است،و اكنون نمى دانم كدام يك از اين دو تن مفسر، مقدم بر يكديگر بوده اند.

شيخ معاصر در امل الآمل 78/1 مى نويسد:وى فاضلى صالح و محقق بوده،مراتب علمى را از پدرش فراگرفت،و در اصفهان وفات يافت،و در مشهد مقدس مدفون شد،پدرش در الدر المنثور از وى ياد كرده،و بر او ثنا گفته است (1).

ص:236

مؤلف گويد:جبعى از علما متبحر نبوده است،و ما بقىِ نسبش در شرح حال شهيد ثانى ذكر مى شود.

به توسط واسطى از فقيه رشيد الدّين ابو الفضل شاذان بن جبرئيل قمى روايت مى كرده است.

قطب الدّين كيدرى در كتاب نهج المناهج از سيد به اين عبارت برداشت نموده«اخبرنا السيد الامام الاجل الافضل علاء الدّين شهاب الاسلام افتخار العترة سيد الاشراف و العلماء الحسين بن على بن مهدى الحسينى دام شرفه» انتهى.

طغرايى،از علم كيميا باخبر بوده،و به داشتن آن علم شهرت داشت،و خود به صحت آن علم-كه بشر از فراگيرى و بهره گيرى از آن محروم نيست-اعتقاد داشت،و تأليفى هم در اين باب تدوين كرده بود،و او را ازاين جهت طغرايى گفتند،كه در ديباچه احكام صادره از سوى سلطان،به شكل طغرا مى نوشت،و همين گونه شكل هم،در شهرهاى روم(عثمانى) متعارف بوده،و همچنين در شهرهاى ايران در عنوان فرمان ها طغرانويسى شهرت داشته است.

مؤلف مختصر تاريخ ابن خلكان 185/2-190 در ذيل شرح حال او مى نويسد طغرايى وزير سلطان مسعود بن محمّد سلجوقى در شهر موصل بوده است (1).طغرايى به ضم طا بى نقطه و غين معجمه ساكن و پس از آن را بى نقطه همراه با الف مقصوره،منسوب است به طغرانويس،و طغرا،همان طره و نيم دايره اى است كه بر فراز نامه ها با قلم درشت مى نويسند،و مضمون آن ستايش هايى است،كه از سلطانى كه فرمان از سوى او صادر مى شود به عمل مى آيد،و طغرا كلمۀ غير عربى است،انتهى.

ص:239

مؤلف گويد:كلمه طغرا غير عربى نبوده،زيرا مشتمل بر حرف طا است، و اين حرف در حروف الفباى غير عربى وجود ندارد (1).گذشته از اين،گفته است،الف طغرا الف مقصوره است،درست نيست،زيرا ظاهر آن است كه الف آن الف ممدوده است.

طغرايى علاوه بر قصيده لاميه آثار ديگرى دارد،از قبيل مفاتيح الحكمه و مصابيح الرحمه در فن اكسير و كيميا و امثال آن ها.

اين كتاب را مؤلف كتاب المصباح فى علم المفتاح-كه نسخه اى از آن را در اردبيل ديده ام-به وى نسبت داده است،و كتاب مصباح هم در علم كيميا بوده است (2)،و در آن كتاب مى نويسد:طغرايى،به طور جامع ادلۀ سمعى و اخبار و آثار مربوط به ثبوت علم كيميا را متذكر شده است،و قصيدۀ او را كه مى توان عنوان مستقلى به آن داد،بدان جهت به لامية العجم معروف شده،كه سرايندۀ آن دانشورى عجمى(ايرانى)است،و اين قصيده با لامية العرب برابرى و هم طرازى دارد (3).

ص:240

لامية العجم،چكامه اى طولانى است كه بيش از شصت بيت مى باشد،و طغرايى در آن به غرائب حالات خود پرداخته،و در سال 505 هجرى به سرودن آن اقدام نموده است،و از پاره اى از اشعار او استفاده مى شود،كه در هنگام سرودن آن چكامه 57 ساله بوده است (1)،و بنابراين مى بايد آن چكامه را در اواخر عمرش سروده باشد،و خدا داناست كه پس از آن،چند سال زيسته است.

شيخ معاصر در امل الآمل مى نويسد،مؤيد الدّين حسين بن على اصفهانى منشى معروف به طغرايى فاضلى دانشور و سراينده اى اديب بود و مذهبى درست داشت و در سنين متجاوز از شصت سالگى،به دست ستمگران از پاى درآمد 2.

ص:241

طغرايى،شعر را در نهايت خوبى مى سرود،و از جمله سروده هاى او لامية العجم است،مشتمل بر آداب و حكم است و جايگاه چكامۀ او مشهورتر از آن است كه نيازى به يادآورى داشته باشد،و ديوان شعرى هم در كمال آراستگى و شايستگى دارد.از اشعار اوست 1:

اذا ما لم تكن ملكا مطاعا فكن عبدا لخالقه مطيعا

و ان لم تملك الدنيا جميعا كما تهواه فاتركها جميعا

هما نهجان من نسك و فتك يحلان الفتى الشرف الرفيعا

هرگاه پادشاهى نيستى كه ديگران از تو فرمان بردارى نمايند تو خود از آفريدگارت اطاعت كن.و هرگاه آن چنان كه بخواهى نمى توانى از دنيا بهره برى نمايى،از همگى آن دست بردار،اين پيشنهاد دو راهى است براى از دست داشتن و حيله انگيختن كه جوان را به مرتبه شرافت مى رسانند.

از اشعار اوست:

يا قلب ما انت و الهوى من بعد ما طال السلو و أقصر العشاق

أو ما بدا لك فى الافاقة و الاولى نازعتهم كأس الغرام أفاقوا

مرض النسيم و صح و الداء الذى أشكوه لا يرجى له افراق

و هذا خفوق النجم و القلب الذى ضمت عليه جوانحى خفاق

ص:242

اى دل،روزگار عشق به درازا كشيد،و فريفتگان رو به كاستگى گذاردند، اينك تو را با عشق و شور چه كار؟مگر از خاطر برده اى آن گاه كه به هوش آمدى با جام شيفتگى با آن ها كه آرامشى در خود احساس مى كردند به منازعه پرداختى،آرى نسيم بيمار شد و بهبودى يافت،و تو از دردى كه شكايت مى كردى بهبودى نيافتى،ستارگان غروب كردند،و دل من هم كه اعضا و جوارحم بر آن استوارند غروب نمود.امل الآمل 96/2.

خود ابن خلكان در وفيات الاعيان 185/2 گويد:حسين بن على بن محمّد بن عبد الصمد اصفهانى طغرايى فضيلتى بى نهايت و طبعى لطيف داشت،و در نظم و نثر بر همگان برترى پيدا كرده بود،و پس از پاره اى از اشعارش مى نويسد سال 515 هجرى درگذشته است.

صفدى در الغيث المسجم 19/1 در شرح لامية العجم مى نويسد:علامه شمس الدّين محمّد بن ابراهيم بن ساعد انصارى،در شهر قاهره به اطلاع من رسانيد،آن گاه كه محمود سلجوقى برادر مسعود-مخدوم طغرايى-تصميم گرفت تا طغرايى را بكشد،دستور داد تا وى را به درختى ببندند،و در برابر او گروهى از تيراندازان قرار گيرند،و او را هدف تيرهاى خود سازند.

ازسوى ديگر مردى را بى خبر از طغرايى در پشت آن درخت متوقف ساخت، و به او گفت تا گوش دهد هنگامى كه طغرايى مى خواهد جان تسليم كند، آخرين سخن او چيست،و در ضمن به تيراندازان هم گفت تا من به شما اشاره نكرده ام وى را هدف تيرها قرار ندهيد،همچنان كه تيراندازان تير در كمان گذارده،و آماده دستور بودند،طغرايى در آن حال ابيات زير را انشاد نمود:

و لقد أقول لمن يسدد سهمه نحوى و أطراف المنية شرع

و الموت فى لحظات أحور طرفه دونى و قلبى دونه يتقطع

ص:243

باللّه فتش فى فؤادى هل يرى فيه لغير هوى الاحبة موضع

أهون به لو لم يكن فى طيه عهد الحبيب و سره المستودع

آن گاه كه چنگال هاى مرگ از همه طرف به سوى من دراز شده بود و لحظه به لحظه مرا از زندگى مأيوس مى گردانيد،و رگ و پيوند دلم را از علاقه مندى به زندگى قطع مى نمود،خطاب به تيراندازى كه مرا هدف تير خود قرار داده بود گفتم،اينك در دل من تفحصى به عمل آور كه آيا در آن به غير از علاقه مندى به دوست چيز ديگرى مشاهده مى كند،اكنون بر من آسان گير،تا بتوانم در آن هنگام كه تير مرگ تو را بر جان مى خرم به پيمانى كه با او بسته ام وفا نمايم.

آن مرد كه مأموريت داشت،تا آنچه را مى شنود به اطلاع محمود برساند جريان را به او خبر داد،محمود از شنيدن آن ها دلش به حال طغرايى سوخت،و دستور داد بلافاصله او را رها بسازند،ليكن طولى نكشيد كه وزير(ابو طالب اسعد كه طغرايى را به الحاد منتسب مى دانست)وسائل قتل او را فراهم آورد و او را كشت.

مؤلف گويد:كلمه طغرايى منحصر به فرد مترجم ما نبوده،بلكه گاهى هم بر وزير جليل ابو الفتح كه وزارت سلطان بر كيارق (1)سنجر را داشت

ص:244

اطلاق مى شود،و اين وزير در سال 497 هجرى از سوى بر كيارق از منصب وزارت عزل شد و بسيار پيش آمده كه اين دو تن به يكديگر مشتبه مى شوند.

مؤلف گويد:مرادش آن است كه سيد حسين بن كمال الدّين،همان سيد حسين ابزر است كه پيش از اين نام برده شده است و حقيقت هم همين است كه اين دو تن يكى بوده اند.

شيخ معاصر در امل الآمل 79/1 مى نويسد:سيد حسين،عالمى فاضل و فقيهى ماهر و جليل القدرى عظيم الشأن بوده،مراتب علمى را از پدرش صاحب مدارك و شيخ بهايى،و ديگر اعلام آن روزگار فراگرفت و به خراسان مسافرت كرد،و در مشهد مقدس رضوى زيست نمود،و منصب شيخ الاسلامى،يعنى قاضى القضاتى مشهد مقدس را عهده دار گرديد،و در ضمن آن در آستانۀ مباركه در قبه بزرگ شرقى به تدريس مى پرداخته،و مدرس آستانۀ مباركه بود.و شيخ ابراهيم عاملى بازورى،در چكامه اى كه پاره اى از ابيات آن را،در ضمن نام بردارى از شيخ ابراهيم مذكور نقل كرديم،از وى ستايش كرده است،علاوه بر او گروهى ديگر از اعلام،از جمله سيد محمّد بن محمّد عاملى،از وى ستايش نموده اند،و من به توسط عمويم شيخ محمّد حر عاملى عينانى از وى روايت مى كنم (1).

مكرمه مجاورت داشت،و روزگارى كه من دوران كودكى را سپرى مى كردم،در مكه مكرمه درگذشت.

و فرزند خلف او به نام محمّد باقر هم اكنون زنده است (1).

ملا حاج حسين،از گروهى از دانشمندان معاصرش روايت مى كرد،از جمله:سيد سند امير شرف الدّين على شولستانى،و سيد اجل سند،سيد امير ابو الحسن رضوى قاينى.و ما اين اجازه را كه در سال 1056 هجرى قمرى در مكه مكرمه براى شاگردش ملا نوروز على تبريزى مرقوم داشته است، مى توانيم به دست آوريم.

قطب راوندى به دست مى آيد،شيخ حسين،از ابو على(ابن على)بغدادى روايت مى كرده است.

پوشيده نماند كه شيخ صدوق رحمه اللّه از وى بلاواسطه روايت مى كند،و اين بزرگ ترين ستايش براى او است،و همچنين متوجه به وثوق معنوى او مى باشد،و شايسته است كه براى چگونگى احوال او به كتاب هاى رجال مراجعه شود.

مؤلف گويد:ممكن است ابن على بغدادى همان حسن بن على بن محمّد باشد كه به ابو على بغدادى معروف مى باشد.

اين كتاب متذكر خواهيم شد،چنانچه به پاره اى از احوال او در اين بخش اشاره كرديم.

پيش از اين،از ابو محمّد،به عنوان شيخ ابو محمّد حسن ياد كرديم،و يادكرد ما،از آن نظر بوده است،كه در نام او اختلاف بوده چنانچه بعضى او را حسن،و عده اى حسين نام برده اند.

و در نسخه،آن حديث را چنين روايت مى كند،كه ابو على بن عبد اللّه در بغداد روايت كرده است،گفت:حديث كرد مرا محمّد بن على بن حسن بن يحيى،گفت:در مجلس محمّد بن عثمان بن سعيد عمرى حاضر شديم تا به آخر سند.

و در فصل دوم بحار 35/1 گويد:التحفة كتابى است كه از فوائدى بسيار برخوردار مى باشد،و ما كمتر از آن نقل كرده ايم،زيرا حداكثر اخبار آن،از كتاب هايى كه مشهورتر است به دست آمده است.

شيخ معاصر در امل الآمل 102/2 گويد:عزّ الدّين،فاضلى شايسته بوده،و كتاب،تحفة الابرار فى مناقب الائمة الاطهار كتابى نيكو است.

مؤلف گويد:شيخ معاصر،در كتاب الهداة 28/1 او را سيد حسين بن محمّد حائرى نام برده است،و كتاب تحفه را به وى نسبت مى دهد،ليكن حقيقت آن است كه وى،حسين بن مساعد باشد چنانچه در امل هم او را بدين نام معرفى كرده است.

و در يكى از يادداشت هاى خود كه پاكنويس نشده است،او را به عنوان حسين بن منصور حسينى حايرى نوشته ام،به ظاهر اشتباه باشد،و در حال حاضر نمى دانم او را از چه مدركى بدين نام ناميده ام.

و اين سيد،آثارى ديگر دارد كه برخى از آن ها در كتابخانه من موجود مى باشد.

از كتاب فرج الكرب كفعمى به دست مى آيد،كه وى نگارشاتى به تازى و پارسى داشته است.

ازاين پس ،در باب ميم،به ترجمه حال شيخ مساعد،مؤلف كتاب بيدر الفلاح اشاره خواهيم كرد و محتمل است وى،پدر سيد عزّ الدّين باشد،هرچند احتمال بعيدى است.

ضمن شرح حال پدر شيخ مفلح مى نويسد:و او راست فرزندى،كامل، فاضل،نصير الملة و الحق و الدّين،حسين بن مفلح بن حسن كه دانشى فراوان و بخششى خالى از هرگونه ريا داشته،كتاب المنسك الكبير كه مشتمل بر فوائدى بسيار است و همچنين رساله هاى ديگر تأليف كرده است،و من روزگارى طولانى كه نزديك به سى سال باشد با وى معاشرت داشتم و در اين مدت از او اخلاقى خوش و صبرى جميل ديده ام،و از او گناهى كبيره،و اصرارى بر صغيره نديده ام،و از همه فضائل و نيكوكردارى ها برخوردار بود،و در هر شب دوشنبه و جمعه ختم قرآن مى كرد،و نوافل شبانه روزى را ترك نمى كرد،و بيشتر ايام را به روزه به سر مى برد،و بارها به مكه مكرمه مشرف شد،و در دهكده سلم آباد،يكى از روستاهاى بحرين،در آغاز ماه محرم الحرام سال 933 هجرى قمرى درگذشت.

مؤلف گويد:شيخ حسين اجازه اى براى شاگردش،شيخ يحيى بن حسين ابن عشره سلم آبادى،به خط خودش،در تاريخ 926 هجرى قمرى نوشته -در پايان نضد القواعد شهيد كه آن را فاضل مقداد شرح كرده است- ديده ام و خطش خالى از لطافت نبوده و نسب خود را در آنجا حسين بن مفلح بن حسن نگاشته است.

و از آثار او كتاب الزام النواصب است كه كتابى معروف است و برخلاف انتظار مؤلف آن،بر حداكثر از معاصران ما به اشتباه برخورد كرده است،و من چندين نسخۀ كهن آن را در بحرين،و شهرهاى احسا،و ديگر از جاها ديده ام،و در همگى آن ها به نام او ضبط شده است،و مردم آن را از آثار

ص:256

پدرش شيخ مفلح مى دانند (1)،و برخى از كتاب هاى فقه را ديدم كه بر او قرائت شده و بر آن اجازه اى به خط مباركش براى خواننده نگاشته است.از آن جمله:قواعد و تحرير علامه حلى رحمه اللّه و نيز فوائد و تعليقاتى بر كتاب هاى فقه و ديگر از كتاب ها دارد،كه من برخى از آن ها را ديده ام.

صيمرى به فتح صاد بى نقطه،و سكون يا و فتح ميم،بر وزن حيدرى،بنا به نقل قاموس منسوب به صيمره است.

مطرزى در مغرب گويد:صيمره به فتح ميم،و ضم آن خطا است و از سرزمين مهرجان به شمار است (2)و ديهى از ديهات جبال است،و عبد الواحد ابن حسين صيمرى،صاحب تصانيف و از فقهاى خراسان،ساكن بصره به آنجا منسوب است و ديگرى شيخ ابو عبد اللّه،حسين بن على بن صيمرى، مؤلف مناقب ابو حنيفه است،و حسين صيمرى هم از سرشناسان است.

ص:257

أشار ان انظم ما قد ندبا من الصيام دون ما قد وجبا

پس از حمد خدا،مولاى فقيه و بزرگوار،كه مراتب علمى را به سرحد كمال پيمود و به پايه فضيلت نايل شد،و از سوى پروردگار تأييد گرديد، دانشورى است دريا مانند،و جوانمردى است علامه،از مردم بابل كه از مقام شامخ كرامت و ارزندگى برخوردار است يعنى عزّ الدّين حسين كه به مراتب يقين،ترقى كرده و پسر موسى و هم نام با اجداد خود حسين عليه السّلام است،و پارسايى است كه لباس پارسايى را،به تنهايى بر اندام خود راست آورده،از من درخواست كرد تا روزه هاى مستحبى را به لباس نظم بيارايم (1).

يكديگر بوده باشند و پدر شيخ حسين نيز از دانشوران بوده،و همگى از علماى جبل عامل اند.

ابو نصر بن بويه،او را به الطاهر الاوحد خطاب مى كرد.ابو احمد،پنج مرتبه به نقابت طالبى ها(سادات)رسيد،و در حالى رحلت كرد،كه بدان سمت برقرار بود،ابو احمد،در پايان عمر به بيمارى هايى گرفتار شد و در نتيجه آن ها نور چشمش را از دست داد و به بصره رفت،و در سن 97 سالگى،در سال 400 هجرى قمرى درگذشت و سال ميلادش 304 هجرى بوده است.

فرزند ارجمندش سيد رضى،در قصيده اى كه در سوگ او سروده،به سن او اشاره كرده است.

و سمتك حالية الربيع المزهم و سقتك سارية الغمام المرزم (1)

سبع و تسعون اهتبلن لك العدى حتى مضوا و غبرت غير مذمم

لم يلحقوا فيها نشاءك بعد ما أملوا فعاقهم اعتراض الازلم

الا بقايا من غبارك أصبحت غصصا و أقذاء بعين أو فم

ان يتبعوا عقيبك فى طلب العلاء فالذئب يعسل فى طريق الضيغم

مار زهرآگين مرگ،تو را به نيش آزاررسان خويش از پاى درآورد،و ابر حيات بخش تو را از باران رحمت خود سيراب كرد،در ظرف نود و هفت سال زندگى تو،دشمنان از هر سو نسبت به تو دست به حيله گرى زدند و به نتيجه اى نرسيدند،و تو در حالى از دنيا درگذشتى كه به هيچ گونه نكوهشى دچار نگرديده بودى،و آنان با همۀ كوششى كه داشتند به آرزوى خود نرسيدند.و همانند سفير گوش بريده اى،با تهيدستى كامل،بازگشتند و جز غبار رنج فزا و خارى كه گلوگير آن ها گرديده بود،بهره ديگرى دستگير

ص:262

آن ها نشد،و ايشان پس از رحلت تو به مقامى عالى پاى گرفتند،آرى آن ها چون گرگى بودند،كه چون در مسير خود با شير درنده اى روبرو مى شوند، بيچاره مى گردند.

تا بدينجا آنچه از كتاب المجموع مناسب با حال او بود،ايراد كرديم،و فرزند بزرگ ترش سيد مرتضى رحمه اللّه نيز در ديوانش چكامه اى در سوگ او سروده است.

ابن شحنه،در تاريخ خود گويد:در سال 394 هجرى بهاء الدوله شريف، ابو احمد موسوى(پدر سيد رضى)را،به سمت نقابت علوى هاى عراق برقرار داشت و ديوان دادگسترى و مقام قاضى القضاتى را به وى پيشنهاد كرد،ليكن او از پذيرش مقام داورى امتناع ورزيد،و مقام هاى ديگر را متعهد شد.

از مجالس المؤمنين قاضى نور اللّه استفاده مى شود،كه سيد طاهر اوحد سيد حسين(مترجم حاضر ما)در آخر عمر از سمت نقابت علوى ها استعفا كرد،و آن را به عهدۀ فرزندش سيد رضى برقرار كرد،و در سال 400 هجرى در سن 97 سالگى درگذشت،و فرزندش سيد مرتضى رحمه اللّه بر جنازۀ او نماز گزارد،و در آستان مقدس حسينى عليه السّلام مدفون شد،و سيد مرتضى و ديگر از سرايندگان به نام آن عصر در سوگ او چكامه هايى سرودند.

و صاحب تاريخ مصر و قاهره گويد:شريف ابو احمد،سيدى بزرگوار بود،و مردم در هر درجه و مقامى كه بودند از وى اطاعت مى كردند،و به تمام معنا از وى بزرگداشت به عمل مى آوردند،و بالاترين منزلت و مقام را در پيشگاه بهاء الدوله داشت،و او را به لقب الطاهر الاوحدى و ذو المناقب شهرت داده بود.شريف ابو احمد،از همه گونه خوى هاى شايسته برخوردار

ص:263

بود،و تنها ايرادى كه ممكن بود بدان شود شيعه بودنش بود،كه خود و فرزندانش به مذهب شيعه مفتخر بودند(انتهى ما فى المجالس).

مؤلف گويد:پوشيده نماند،بين نظريه صاحب مجالس المؤمنين و ديگران اختلاف است،برخى گفته اند:چندى پيش از وفات،امور نظارت در نقابت علوى ها را به عهدۀ فرزندش برقرار كرد،و حال آنكه جمع ديگر، گفته اند:كه تا آخرين لحظه از زندگى از سمت نقابت برخوردار بود.و به زودى به پاره اى از احوال او،در ذيل شرح حال سيد مرتضى و رضى خواهيم پرداخت.

يكى از شارحان بيت هاى كتاب مطول كه از معاصران است،در ذيل قول ابو العلاء معرى،در بحث حقيقت و مجاز،كه گفته است«و الطير أغربة عليه بأسرها» (1)چنين گفته است:اين بيت از قصيده اى است به بحر كامل،از ابو العلاء معرى كه در ديوانش موسوم به سقط الزند آورده و اين قصيده را به منظور سوگوارى،از شريف طاهر موسوى-پدر سيد اجل مرتضى علم الهدى-سروده و نام و نسب طاهر حسين بن موسى بن محمّد بن ابراهيم ابن امام همام موسى بن جعفر عليهما السّلام است و شريف در سن 97 سالگى در سال 400 هجرى درگذشته،و در كربلا مدفون شده است (2)،و در آن اوقات

ص:264

خبر رسيده بود،كه آب دريا رو به نقصان گذارده است،و در شب رحلت او باران رحمت الهى كه حاكى از سوگوارى آسمان به رحلت او بود نازل شد،از طرف ديگر قاضى سعيد شهيد نور اللّه شوشترى،كه به ديوان معرى مراجعه نكرده،و از چگونگى قصيده-يادشده-اطلاعى نداشته است در كتاب مجالس المؤمنين چنان پنداشته كه اين قصيده در سوگ فرزندش سيد رضى سروده شده است.

در هر فنى كه دارا بود،تأليفاتى به يادگار گذاشت.وى در روزگار سلطان حسين ميرزا بايقرا،و در آغاز وزارت امير عليشير(نوايى)مى زيسته بلكه روزگار شاه اسماعيل صفوى را هم ادراك نموده است.

ملا حسين،در هرات و ديگر از شهرهاى ماوراءالنهر ،به تشيّع و رفض معروف بود،و در سبزوار و ديگر از شهرهاى شيعه به تسنن حنفى يا شافعى شهرت داشته،و مؤيد مذهب وى،آن است كه ملا حسين از مصاحبان ويژه امير عليشير نوايى سنى بوده و افتخار دامادى ملا عبد الرحمن جامى سنى را داشته است.

در يكى از اوقات،كه ملا حسين در كاشان يا سبزوار در منبر به اندرز مردم و تفسير آيات شريفه سرگرم بود (1)،سخنش بدينجا رسيد كه جبرئيل براى اعلام وحى الهى و ديگر جهات،هزار مرتبه بر پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نازل شد.

يكى از حضار مجلس از جا برخاست،و همچنان كه مولانا بر فراز منبر نشسته بود،گفت يا مولانا هرگاه جبرئيل هزار مرتبه بر پيمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نازل

ص:266

شده باشد،چند بار بر على عليه السّلام نازل شده است.ملا حسين،در پاسخ او متحير شد،چه اگر مى گفت جبرئيل بر على عليه السّلام نازل نشده،عوام الناس مى گفتند چون او از سنيان است منكر نزول جبرئيل بر على عليه السّلام است،و اگر بگويد:بر على عليه السّلام نازل شده،مدركى براى اين پاسخ ندارد،زيرا نزول جبرئيل ويژه پيمبران است،در آن حال به دلش افتاد،و گفت:دو هزار مرتبه جبرئيل بر حضرت مولى على عليه السّلام نازل شده است (1).

آن مرد پرسيد از كجا و به چه دليل مى گويى جبرئيل دو هزار مرتبه بر على عليه السّلام نازل شده است؟ملا حسين،در پاسخ گفت در خبر آمده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرموده«انا مدينة العلم و على بابها»:

كه من شهر علمم عليم در است درست اين سخن گفت پيغمبر است

و شكى نيست هركسى بخواهد به خانه اى وارد شود،از در آن وارد خانه مى شود و كسى كه بخواهد از خانه اى بيرون برود،از در آن خانه بيرون مى رود،بنابراين لازم است،جبرئيل دو برابر آنچه بر پيمبر نازل مى شده بر وى نازل شده باشد،حاضران پاسخ او را پسنديدند،و بدين وسيله از دست عوام و ديگر نابخردان رهايى يافت.

در عين حال كه از پاره اى از برخوردهايش احساس تشيّع مى شود،بازهم حداكثر آثارش به ويژه دو فقره تفسيرى كه نوشته است،از آيين تسنن و طريقه صوفيه بيرون نمى باشد.

ملا حسين،فرزندى فاضل به نام على بن الحسين-كه شرح حالش خواهد آمد-داشته است.

ص:267

حسن بيك روملو در احسن التواريخ مى نويسد:ملا حسين،واعظ (كاشفى)در سال 910 هجرى درگذشته،و روزگار مرگ او،در چهارمين سال سلطنت شاه اسماعيل صفوى،و ششمين سال مبارزه شاه اسماعيل با شيبك خان ازبك بوده است (1).

و در همان تاريخ مى نويسد:ملا حسين در فن ستاره شناسى،و نامه نگارى،بر مردم روزگارش برترى داشت،و از ديگر علوم نيز بهره اى به كمال داشت و از آثار او جواهر التفسير و روضة الشهداء و انوار سهيلى و اخلاق محسنى و مصابيح القلوب و اختيارات و مخزن الانشاء و امثال اين ها است،انتهى.

مؤلف گويد:به پندار من،كتاب مصابيح القلوب از نوشته هاى او نمى باشد،بلكه از نگارشات ملا حسن بن حسين شيعى سبزوارى است كه در حدود پس از هفتصد هجرى مى زيست،و شاهد بر اين مدعا آن است كه ملا حسين،در بسيارى از مواضع روضة الشهداء از مصابيح القلوب مطالبى را يادآور شده است.

و از آثار او،رسالۀ علويه است (2)و من برخى از فوائد را كه از آن كتاب نقل شده است،ديده ام،و از آثار او كتاب المرصد الاسنى فى استخراج

ص:268

اسماء الحسنى و ديگرى رساله التحفة العلية است.اين رساله را فرزندش (ملا على ابن الحسين)،در كتاب حرز الامان من فتن الزمان-كه در علم حروف و اسرار آن تأليف كرده-به وى نسبت داده است،و دور نيست تحفة العلية همان رساله علويه يادشده بوده باشد.

ملا حسين كاشفى،هفت رساله در ستاره شناسى كه به سبعه كاشفيه معروف است-و همگى آن ها،به زبان پارسى تأليف شده-تدوين كرده است،و فهرست آن ها را به طورى كه در ديباچۀ رساله لوائح القمر كه هفتمين رساله از رساله هاى هفت گانه است،چنين يادآورى كرده اند:

اوّل:مواهب زحل.دوم:ميامن مشترى.سوم:قواطع المريخ.چهارم:

لوامع الشمس.پنجم:مباهج الزهرة.ششم:مناهج عطارد.هفتم:لوائح القمر.

مؤلف گويد:مواهب زحل،دربارۀ افتتاح ابواب مدخل هاى علم نجوم است تا آن ها كه مى خواهند،ابواب اعمال و احكام را به آسان ترين وجهى به دست آورند،از آن استفاده كنند،و ميامن مشترى، مربوط به ارقام تقويم،و عمل بدان است و جدولى را محض آسانى كار ترسيم كرده است قواطع مريخ،راجع به اعمال مواليد است،لوامع الشمس،

ص:269

ويژه احكام طالع هاى سال هاى عالم است،مباهج زهره در احكام مواليد،از نظر حال و آينده،مناهج عطارد،در بيان تحقيق مسائل طالع سؤال است لوائح قمر در اختيارات اوقات افعال و اعمالى است كه در اوقات شبانه روز، از امور ضرورى هر فرد فاعل و عامل است.

قاضى نور اللّه در مجالس المؤمنين مى نويسد:المولى الفاضل حسين واعظ كاشفى سبزوارى،مجموعه علوم دينى و سفينۀ معارف يقينى،از علوم غريبه مانند جفر و تكسير و كيميا آگاه،و در فن نجوم صاحب دستگاه بود،نفسى با تأثير و عبارتى دلپذير داشت در بلاغت فصيح عهد،و مسيح مهد و سحبان زمان و حسان دوران بود.

در تاريخ حبيب السير مسطور است كه مولانا كمال الدّين حسين واعظ، در علم نجوم و انشا،در زمان خود بى نظير بود،و در ساير علوم نيز به امثال و اقران دعوى برابرى مى نمود،به صوتى خوش و آهنگى دلكش،به امر وعظ و نصيحت مى پرداخت،معانى آيات قرآنى و غوامض اسرار احاديث نبوى را با عباراتى لايق و اشاراتى دقيق و مناسب ايراد مى كرد.

بامداد روز جمعه،در مسجد جامع امير عليشير در هرات،مردم را پند و اندرز مى داد،و روز سه شنبه در مدرسۀ سلطانى،و چهارشنبه بر سر مزار مير مجرد خواجه ابو الوليد احمد وعظ مى كرد در اواخر اوقات حيات، چندگاه در حظيره سلطان احمد ميرزا،(روز پنجشنبه)به آن امر مى پرداخت، و چون متقاضى اجل موعود در رسيد،سال 910 هجرى مهر سكوت بر لب زده عالم آخرت را منزل ساخت.

مصنفات مولانا كمال الدّين حسين بسيار،و آثار قلامۀ بلاغت شعارش بى شمار است،از آن جمله:جواهر التفسير و تفسير مختصر آن و مواهب عليه

ص:270

و انوار سهيلى و مخزن الانشاء و اخلاق محسنى و روضة الشهداء و اختيارات نجوم در ميان مردم مشهور است.و گاهى به گفتن شعر نيز ميل مى نمود (1).

و از جمله قصائد او كه در مدح حضرت امير المؤمنين عليه السّلام مذكور شده دو بيت واقع مى سازد.

ذريتى سؤال خليل خدا بخوان و ز لا ينال عهد جوابش بكن ادا

گردد تو را عيان كه امامت نه لايق است آن را كه بوده بيشتر عمر در خطا

توضيح اين مقال على سبيل الاجمال آن است كه مطابقه جواب با سؤال در وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ... «سوره بقره124/»و علو مقام ابراهيم از طلب محال،دليلى است بديع المثال بر آنكه ظالم كافر گمراه كننده در هيچ حال لايق امامت نيست.

و تفصيل اين استدلال با نقض و ابرام در كتاب مصائب النواصب كه از مؤلفات اين فقير مستهام است سمت تقرير و تحرير يافته است و ماجرايى

ص:271

كه ميان خدمت مولوى(كاشفى)،و اهل سبزوار واقع شده،احوال اهل سبزوار در مجلس اوّل گذشت،به آنجا رجوع فرمايند.

مؤلف گويد:ماجرايى كه مؤلف مجالس بدان اشاره كرد،قصه نزول جبرئيل است به حضرت رسول اكرم و على مرتضى عليهما السّلام كه پيش از اين بدان اشاره كرديم،ليكن با شرحى طولانى تر،كه به گفتۀ خودش،با مقدمه ذيل شروع مى كند.

مؤلف مجالس المؤمنين در وقتى كه در مشهد مقدس به تحصيل علوم و تكميل نفس شوم اشتغال داشت،از بعضى اعيان آن ديار(سبزوار)شنيده، كه چون كمال الواعظين مولانا حسين كاشفى سبزوارى،جهت نظم بعضى از مصالح دنيادارى به دارالسلطنۀ هرات رفت،و مدتى به عذاب صحبت مير عليشير مشهور گرفتار گرديد،و به دام دامادى ملا جامى پايبند شد، مردم سبزوار به او بدگمان شدند و چون بعد از مدتى به وطن مألوف، مراجعت نمود،اهالى آنجا در مقام امتحان او بودند،تا آنكه در روزى كه مولانا،در مسجد جامع سبزوار،مردم را پند و اندرز مى داد (1)....

مؤلف گويد:كاشفى،آثار عديده و شمرده شده اى دارد از جمله:تفسيرى كبير به پارسى به نام جواهر التفسير و معروف به تحفة الامير،كه به نام امير عليشير نوايى وزير نامى سلطان حسين بايقرا،تأليف كرده است (2)،ديگرى تفسيرى متوسط،به نام المواهب العلية كه خلاصه اى از جواهر التفسير است

ص:272

و به پارسى و به نام امير عليشير،تأليف كرده است،ملا حسين،اين تفسير را به روش اهل سنت و جماعت تدوين كرده است،و سال 909 هجرى قمرى از تأليف آن آسوده شده است (1).

ملا حسين،در تفاسير و ساير آثارش،مسلك هاى صوفيه،و مذهب هاى اهل سنت را متذكر مى شد،و به تحقيقات آنان مى پرداخت،به همين مناسبت مردم معاصر او وى را سنى مى پنداشتند و ليكن به نظر من،تشيّع او ثابت و واضح است،و عارف كاشانى ملا محسن فيض،به درخواست شاه عباس ثانى،مطالب مورد اختلاف اين تفسير را اصلاح نموده،و كتابى جداگانه بر پايۀ آن تدوين كرده است.

و از آثار او تفسير مختصرى است كه آن هم به پارسى تأليف شده است، و كتاب روضة الشهداء نيز كه به پارسى،و در احوال شهادت رسول اكرم و ائمه طاهرين و حضرت فاطمه زهرا عليها السّلام ويژه شهادت حضرت ابا عبد اللّه الحسين عليه السّلام تأليف كرده است،و اين كتاب معروف،و در دسترس همگان مى باشد،و از اين كتاب تشيّع وى به خوبى ظاهر مى شود،و تاريخ تأليف روضة الشهداء به طورى كه از خود آن كتاب استفاده مى شود سال 847 هجرى بوده است،و در ضمن معلوم مى شود كه كاشفى در روزگار خود به تقيه برگزار مى كرد،و در پايان كتاب به شرح احوال ديگر از ائمه طاهرين عليهم السّلام پرداخته است.اين كتاب را،ملا حسين به نام مرشد الدّين عبد اللّه مشهور به سيد ميرزا،كه از شاهزادگان آن روزگار بوده تأليف كرده است،و ليكن اين سيد ميرزا غير از ميرزا الغ است،هرچند او در عصر وى و در عصر پدرش

ص:273

عليشير مى زيسته است.ملا حسين،در اين اثر از كتاب هايى بسيار از جمله:

عيون اخبار الرضاى صدوق و ارشاد مفيد و اعلام الورى طبرسى و كتاب الآل ابن خالويه نقل كرده است،ليكن حداكثر روايات،بلكه همگى روايات آن از كتاب هاى نامشهور،كه مورد توجه اعلام نبوده است استفاده شده است (1).

همين كتاب را،ملا فضولى بغدادى،كه از سرايندگان امامى مذهب است، به زبان تركى ترجمه كرده است،و به خوبى از عهدۀ ترجمه آن برآمده،و مردم ترك زبان ازهرجهت آن اثر را مورد توجه خود قرار داده اند (2).

ص:274

از آثار او كتاب اسرار قاسمى،در علم سحر و جادوگرى،كه من آن را ديده ام و خالى از امور غريبه نبود،و كتابى ارزنده و جامع در اين فن مى باشد (1).و ديگرى شرح كتاب مثنوى مولوى رومى است كه به نام جواهر الاسرار موسوم مى باشد (2)،و ملا محمّد صالح قزوينى در كتاب نوادر الادب و العلوم لطائفى را از آن نقل مى كند.

و از آثار او كتاب اخلاق محسنى،در علم اخلاق،كه به پارسى تأليف شده است و اين كتاب را-كه مشتمل بر چهل باب است-به نام سلطان ابو الحسن ميرزا،فرزند سلطان حسين ميرزا بايقرا تأليف كرده است (3).

و تفسير فارسى ديگرى كه مختصر از دو تفسير يادشدۀ اوست بعضى از علما به وى نسبت داده اند.

از آثار او رساله لوائح القمر است كه رساله اى بزرگ است و به پارسى به منظور اختيارات الساعات تأليف شده،و از اواسط آن به دست مى آيد كه در دهۀ ذيحجه سال 878 هجرى تأليف شده است،و بعضى هم اختيارات

ص:275

النجوم را به وى نسبت داده اند،و در ضمن شرح حالى كه قاضى نور اللّه براى او نوشته است،به نام اين رساله اشاره كرده و ممكن است اين رساله همان رسالۀ لوائح القمر باشد.

و از آثار او كتاب بدائع الافكار فى صنائع الاشعار است كه به فارسى تأليف شده و در اين كتاب اقسام صنايع شعر و قواعد بديع و امثال آن را متذكر شده است و كتابى ارزنده و در عين اختصار،جامع صنايع بديع و ديگر قواعد است و نسخه اى از آن در اختيار ما مى باشد،و اين كتاب را به نام امير شجاع الدّين سيد حسن تأليف كرده است (1).

و از آثار او كتاب لب المثنوى مولوى رومى است،و ديگرى لب اللب من المثنوى (2).و ديگرى از آثار او مخزن الانشاء و ديگرى انوار سهيلى است كه به پارسى نوشته شده است و در آن به شرح افسانه ها و حكاياتى كه از زبان پرندگان و ديگر از حيوانات بوده پرداخته است برخلاف انتظار،اين اثر از نظر مردم مى شوم و نامبارك تلقى شده و حاضر نمى شدند آن را در اختيار خود درآورند،و به همين مناسبت در ديار عجم كسى آن را در ملك

ص:276

خود درنمى آورد و اگر مالك هم بود آن را در اختيار و وقف قرار مى داد،و از ملك خويش بيرون مى آورد.

كتاب انوار سهيلى مشتمل بر چهارده باب است و در حقيقت به عنوان سخنان حكمت آميز و اندرز تأليف يافته،و در ضمن آن،براى آنكه گفتار حكيمانه آن،در دل خوانندگان تثبيت پيدا كند همراه با پاره اى از افسانه ها و حكايت هاى عجيب و خنده آور تدوين شده است.

اين كتاب را ملا حسين به نام امير شيخ احمد،مشهور به سهيلى كه از امراء سلطان حسين بايقرا بوده تأليف كرده است (1).

و به طورى كه مى دانيم اصل اين كتاب از آغازى كه به وجود آمده به زبان هندى بوده و پيش از ظهور دين مبين اسلام،آن كتاب را يكى از حكيمان هند براى پادشاه خود تدوين كرد و در روزگار جهان دارى انوشيروان پادشاه ايرانى كه نزديك به ظهور پيمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى زيسته از هند به ايران آمده است و به فرمان وى از لغت هندى به زبان پهلوى برگردانيده

ص:277

شده است (1).

پس از اين،در روزگار ابو جعفر منصور دوانيقى،دومين خليفه عباسى به توسط عبد اللّه بن مقفع كه از فصحاى عرب بود،و به زندقه منتسب بود، كتاب كليله و دمنه را،از پارسى به تازى برگردانيده است (2).و در هنگام جهان دارى ابو الحسن،نصر بن احمد سامانى يكى از فضلاى روزگارش به فرمان او كتاب كليله ابن مقفع را به پارسى ترجمه نمود و به دنبال آن،به فرمان امير نصر سامانى رودكى،سراينده نامى،كتاب كليله را با طبع سرشار خود به نظم درآورد (3).سپس در روزگار سلطان ابو مظفر بهرام شاه،فرزند

ص:278

سلطان مسعود غزنوى كه ممدوح حكيم سنايى شاعر و عارف مشهور بود (1)

و خود ابو المظفر نواده سلطان محمود غزنوى ممدوح حكيم فردوسى است كتاب كليله و دمنه را كه ترجمه عبد اللّه بن مقفع بود شيخ ابو المعالى نصر بن محمّد بن عبد الحميد براى دومين بار از عربى به پارسى برگردانيده و همين ترجمه در حال حاضر به كليله و دمنه موسوم و معروف است (2).

كليله و دمنه كتابى است كه از انشايى عالى و عبارات جالب و جاذب برخوردار است و در عين حالى كه مطول است خسته كننده نمى باشد و ازآنجاكه مشتمل بر لغات مشكل و انديشه خيز بوده و با آنكه به زبان پارسى تدوين گرديده است بدون داشتن كتاب لغت از منافع آن برخوردار نمى توان شد،امير شيخ احمد سهيلى مذكور،از مولى حسين كاشفى درخواست كرد،تا آن كتاب را تلخيص كند و عبارات روشن و همگان

ص:279

پسند را در آن به كار ببرد،مولانا اراده امير را صورت عمل پوشانيد و كتاب انوار سهيلى را تدوين كرد و ازآنجاكه مردم از حقيقت حال بى خبر بودند گمان مى كردند كتاب كليله و دمنه و انوار سهيلى يك كتاب است و به دو نام خوانده شده و حال آنكه حقيقت همان است كه ما در بالا ايراد گرديد (1).

تا بدينجا آثار كاشفى را به قدرى كه توانستيم نام برديم ممكن است ديگرى بيشتر از آنچه ما ايراد كرديم به دست آورده باشد (2).

ص:280

فرزند شيخ طوسى روايت مى كند و مرادش از شيخ ابو عبد اللّه،مترجم حاضر است.

مؤلف گويد:پيش از اين در ترجمه حسين بن رطبه سوراوى يادآورى شد،ظاهر آن است كه آن حسين با اين حسين يكى است و نسبت قبلى از باب انتساب به جد است و نيز در شرح حال ابو عبد اللّه،حسن بن شيخ جمال الدّين هبة اللّه بن رطبه سوراوى،تذكر داديم،كه از قراين ظاهر استفاده مى شود كه او(ابو عبد اللّه حسن)با حسين بن رطبه،و حسين بن جمال الدّين مترجم حاضر متحد است.

پدرش(شيخ جمال الدّين هبة اللّه)نيز از دانشوران بوده،و خواهيم گفت كه هبة اللّه هم از شيخ ابو على طوسى روايت مى كرده است،و منافاتى ندارد، پدر و پسر از شخص واحدى روايت كنند.

و از پايان خلاصه علامه به دست مى آيد كه شيخ يحيى بن محمّد بن يحيى بن فرج سوراوى،از فقيه حسين بن هبة اللّه از ابو على فرزند شيخ طوسى روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:از اجازه اى كه شيخ حسين بن حماد ليثى واسطى،به شيخ نجم الدّين خضر بن محمّد بن نعيم مطارآبادى داده است،برمى آيد كه شيخ جليل حسين بن هبة اللّه بن رطبه،از شيخ ابو على طوسى روايت مى كرده است،و شيخ محمّد بن جعفر بن على بن جعفر مشهدى حائرى،از حسين ابن رطبه روايت مى كند و ابن رطبه با شيخ ابو البقا هبة بن نما ربعى حلى هم درجه بوده با اين تفاوت كه اين رطبه،بلاواسطه،و هبة اللّه بن نما به واسطه ابن طحال،از شيخ ابو على روايت كرده اند.

ص:282

شيخ محمّد بن جعفر مشهدى در مزار كبير پس از آنكه از محمّد بن محمّد بن جعفرى از محمّد بن ابو القاسم طبرى،از شيخ ابو على فرزند شيخ طوسى رحمه اللّه روايت كرده،اظهار داشته است:خبر داد مرا به سند عالى شيخ فقيه ابو عبد اللّه،حسين بن هبة اللّه بن رطبه رضى اللّه عنه،از شيخ مفيد ابو على حسن ابن محمّد طوسى رحمه اللّه.

علماى روزگار شاه عباس كبير و ديگر پادشاهان پس از او بوده است،و شاگردانى از قبيل ملا محمّد مؤمن بن شاه قاسم مشهدى و ملا محمّد حسين هراتى را تربيت نموده است (1).

ملا حاج حسين،خود از شاگردان جليل القدر شيخ بهايى رحمه اللّه به شمار است.

او چندى در مشهد مقدس رضوى به سمت تدريس برقرار بود،و در آخر عمر عازم قم شد،و سمت تدريس مدرسه معصومه را عهده دار گرديد.

از آثار او،شرح خلاصة الحساب استادش شيخ بهايى رحمه اللّه است و ليكن به اتمام نرسيده،و به همين مناسبت ديگر بار شاگرد ملا حسين-محمّد اشرف طباطبايى شيرازى-به شرح آن اقدام كرده است (2).

از كلمات لطيفۀ ملا حاج حسين،وقتى از او پرسيدند،چرا پس از آنكه عهده دار تدريس روضه رضويه بودى،به تدريس مدرسه معصومه پرداختى؟ در پاسخ گفت:هرگاه بنده پا به سرحد پيرى و كهن سالى بگذارد،خادم حرم و محرم محترمات حرم مى شود(رضى اللّه تعالى عنه).

و از آثار او شرح تجريد محقق طوسى است،و من اين شرح را كه شرحى بزرگ است در تهران ديده ام.

و از آثار او شرح اثبات الواجب علامه دوانى است كه آن را نيز در تهران

ص:284

ديده ام،و ممكن است اين هر دو اثر از تأليفات حاج محمود زمانى بوده باشد.

مؤلف قدّس سرّه پيش از اين،شرح حالى،از حاج ملا حسين بن محمّد على نيشابورى ايراد كرده است،اينك به مناسبت حاج ملا حسين يزدى مى نويسد:حاج ملا حسين نيشابورى مذكور،فاضلى عالم و فقيهى محدث و از مشاهير دانشمندان است و او را شاگردانى فاضل بوده است.

وى،مجاور بيت اللّه الحرام،و نزديك به روزگار ما مى زيست،و هم اكنون فرزند يا نواده اش در مكه مكرمه زندگى مى كند.

ملاى نيشابورى،از نيكوكاران عصرش بوده،و از سيد امير شرف الدّين على شولستانى-كه در شولستان متولد شده و در نجف اشرف ساكن بوده- و از سيد امير حسن رضوى قائنى روايت مى كرده است.

و من در يكى از مسودات خود ديدم،كه ملا حاج حسين نيشابورى از شاگردان شيخ بهايى بوده و شرحى بزرگ بر تجريد محقق طوسى كه در كلام است تأليف كرده،و ممكن است اين انتساب نادرست باشد،و به ظاهر شرح مزبور،از ديگرى باشد،و يا همان است كه من آن را در تهران ديده ام.

محمّد حسين بن ملا محمّد باقر يزدى رحمه اللّه آموخت (1).

از استاد علامه شيروانى شنيدم،كه علم و فضل او را توصيف مى كرد و به ويژه از علوم تعليميۀ او تمجيد مى فرمود.حكيم،اكنون در يزد زيست دارد،و من در مشهد مقدس رضوى به ديدار او رسيدم.و او پارساترين مردم عصرش بود،لباس درشت مى پوشيد،و خود خدمتكارى زن و فرزندش را عهده دار مى شد،و پس از آنكه در يزد سكنى گرفت به تدريس در يكى از مدارس تازه بنياد آن گمارده شد و در همان جا بود تا سال 1116 هجرى قمرى درگذشت.

حكيم،اگرچه از نظر من از فحول علما به شمار نمى آيد،ليكن به مناسبت مهارت كاملى كه در رياضيات دارد و از طرف ديگر شخصى پرهيزكار و متقى است نام او را براى تيمن در اين كتاب ايراد كرديم.

فضيلت،و سخاوتمندى و مديحه گسترى،بلاغت و براعت،و سواركارى و دلاورى را،از ديگران بيشتر و بالاتر داشت،و سروده هاى او مشهور است، و خوبى و روانى و ارزندگى و شيرينى خاصى را دارا بوده است.

صاحب بن عباد مى گويد:شعر عربى به پادشاهى كه امرؤ القيس باشد آغاز شد،و به پادشاهى كه ابو فراس باشد پايان پذيرفت.سيف الدوله،كاملا تحت جذابيت سروده هاى او قرار گرفته بود،و بدين سبب او را بر ديگران برترى مى داد و در جنگ ها او را همراه مى برد،و در امور مملكتى او را جانشين خويش قرار مى داد(يتيمة الدهر 48/1-103).

در جنگى كه با روميان اتفاق افتاد،تيرى به پاى او اصابت كرد،و پيكانش در ران او باقى ماند،و بدين كيفيت در ميان اسيران قرار گرفت.

ابن خالويه گويد:به دنبال درگذشت سيف الدوله،ابو فراس عازم تغلب حمص شد،اين خبر به ابو المعالى-فرزند سيف الدوله-رسيد،و دانست كه غرض او از اين عزيمت چيست،مأمورى را فرستاد تا او را بكشد،وى بنا بر وظيفه اى كه داشت،ابو فراس را دستگير كرد.با ضربات سنگينى كه بر وى وارد آورد،ابو فراس،در راه جان به جان آفرين تسليم كرد.و در يكى از تعليقات خوانديم،ابو فراس،در روز چهارشنبه هشت روز گذشته از ماه ربيع الآخر در سال 357 هجرى كشته شد (1).

ص:287

مؤلف گويد:ابن شهرآشوب در معالم العلماء ص 149 ابو فراس را از سرايندگان مداح اهل بيت عليهم السّلام شمرده است و اين موضوع دليل بر تشيّع.

الحمد للّه وحده و صلّى اللّه على محمّد سيّدنا و آله و كتب محمّد بن المطهر).

مؤلف گويد:سيد حمزه سؤالاتى چند،از استادش فخر المحققين نموده،و او هم به خط شريف خود آن ها را پاسخ داده است،و من اين سؤالات و جواب ها را به خط هر دو تن،در آخر نسخه كتاب تحصيل النجاة-يادشده- ديده ام و اين سؤال ها دليل بر فضل و دانش سؤال كننده است.و به دنبال جواب ها،شيخ فخر الدّين به خط خود مى نويسد:«به سيد معظم و عالم زاهد ناصر الدّين،حمزة بن حمزة بن محمّد علوى حسينى(ادام اللّه ايامه)اجازه دادم،تا پاسخ سؤالات را از سوى من براى هركسى كه مى خواهد و دوست دارد روايت كند،و به گروه مؤمنان كه خواهان اين حقايق اند فتوا دهد،و امضا كرده است و كتب محمّد بن مطهر در تاريخ بيست و هفت رجب سال 736 هجرى در حضرت مقدسه غرويه صلوات اللّه على مشرفها(نجف اشرف)حامدا مصليا».

شده اند.و بهتر آن است كه راجع به اعلامى كه به ابو يعلى مكنى بوده اند مراجعه شود.

قيود شاه قوام الدّين حمزه يا قيود شاه تقى الدّين محمد معروف است- تأليف كرده است.

ابو المكارم،فقيهى عالم و اصولى و جليل القدر و معروف به ابن زهره،و مؤلف كتاب الغنيه-كه مشتمل بر مسائل اصول فقه و فروع آن بوده-و امثال آن مى باشد.

ابو المكارم،از اجلاى طائفه شيعه اماميه و بزرگان و سرشناسان ايشان است،و معاصر با ابن شهرآشوب و ديگر از اعيان شيعه بوده است.

ابو المكارم،از پدرش على روايت مى كرده است،و برادرش سيد ابو القاسم،عبد اللّه بن على،و پسر برادرش سيد محيى الدّين ابو حامد محمّد بن عبد اللّه،و پدر و جدش و بلكه اولاد و احفاد و اقربايش از سلسله مشاهير فقهاى به نام شيعه بوده اند،تا آنجا كه صاحب قاموس در حق ايشان گفته است:فرزندان زهره شيعۀ حلب اند.

ابو المكارم،علامه نامدارى است كه علامه حلى به جمعى از بزرگان بستگانش اجازه داده است،و آن ها عبارتند،از سيد علاء الدّين ابو الحسن على بن ابى ابراهيم محمّد بن على بن حسن بن ابى المحاسن زهره،و به فرزندش سيد شرف الدّين ابو عبد اللّه حسين بن على،و به برادرش سيد بدر الدّين ابو عبد اللّه محمّد،و اين اجازه كه جناب علامه حلى بديشان محبت فرموده،اجازۀ مفصلى است كه مشهور هم بوده است (1).

و ما،اكثر اين سادات را كه به ابن زهره شهرت داشته اند بلكه همگى آن ها را به ترتيب در مواضع معينى از اين كتاب متذكر شده ايم.

و بايد گفت سيد ابو طالب،برادر سيد ابو القاسم عبد اللّه بن على بن زهره حسينى حلبى مؤلف كتاب الغنية عن الحجج و الادله و امثال اين هاست،و

ص:293

همچنين عموى برادرزاده اش سيد محيى الدّين ابو حامد محمّد است كه در آينده به شرح حالش اشاره خواهد شد.

بارى،سيد ابو المكارم از بزرگان فقها بوده،و گفتار و نظرياتش در كتاب هاى فقه و اصول آمده است،و سخنان علمى او مورد توجه و اعتماد اصحاب بوده،و هيچ يك از دانشمندان او را مورد ايراد قرار نداده اند.

و ازآنجاكه ابن زهره،لفظى مشترك در بين سادات اين خانواده است، و هر دو برادر(ابو المكارم و ابو القاسم)كتابى به نام(غنيه)تأليف كرده اند -هرچند نام كتاب با جمله اى كه بدان افزوده شده است رفع اختلاف نموده است-در عين حال،مؤلف غنية النزوع مورد اشتباه و اختلاف قرار گرفته است.

سيد داماد-در تعليقاتى كه بر اوايل قواعد،شهيد به خط خودش نوشته، ديده ام-گويد:هرگاه شهيد در كتاب هاى خود مى گويد:شاميون الثلاثة، مرادش ابو الصلاح،و ابن براج،و سيد محيى الدّين بن زهره حلبى مؤلف غنيه است و او،ابو حامد محيى الدّين محمّد بن زهره حلبى است نه سيد ابو طالب احمد بن زهره حلبى،و موضوعى كه از شهيد اوّل استفاده مى شود، آن است كه سيد بن زهره مؤلف الغنيه نامش حمزه است و اضافه كرده كه شهيد در كتاب ذكرى در ضمن فضيلت نماز جماعت گفته است:سيد عزّ الدّين ابو المكارم حمزة بن زهره رضى اللّه عنه گويد:اقتدا كردن در نماز جماعت، به امامى كه به بيمارى پيسى و جذام گرفتار بوده باشد،و كسى كه حد شرعى بر او جارى شده،و امامى كه زمين گير و اخته باشد،و همچنين اقتداى به زن،صحيح نباشد،مگر آنكه مأموم هم مانند امام بدان گرفتارى ها مبتلا بوده باشد،و دليل ما بر عدم صحت چنان نمازى،اجماع و

ص:294

طريقه احتياط است،و همچنين اقتداى به نابينا و بنده و كسى كه بايد نماز را قصر بخواند و امامى كه نماز را با تيمم مى خواند مكروه است،مگر اين كه مأموم هم همانند امام باشد اين بود كلام غنيه و تلخيصى كه از كلام سيد داماد بوده است.

مؤلف گويد:پوشيده نماند،كه سيد داماد براى اختصار،نسبت به جد را، از بعضى اسامى حذف كرده است.و ما حقيقت حال را در هنگام شرح حال هريك از آن ها متذكر شده ايم و در ضمن شرح حال مؤلف غنيه بدانچه از نظر ما درست است اشاره كرده ايم.

علامه،در ايضاح الاشتباه گويد:حمزة بن على بن زهره حسينى به ضم زاء،(زهره حلبى)سيد سعيد صفى الدّين بن معد(احمد اللّه)گفته است:

كتاب قبس الانوار فى نصرة العترة الاخيار و كتاب غنية النزوع از آثار اوست.

استاد استناد ما در فهرست بحار الانوار 21/1 گويد:كتاب غنية النزوع فى علم الاصول و الفروع تأليف سيد عالم كامل ابو المكارم حمزة بن على بن زهره حسينى است.

و در فصل دوم فهرست بحار 40/1:مؤلف كتاب غنيه مشهورتر از آن است كه معرفى شود،و از فقهاى اجلا به شمار مى آيد،و كتاب هاى او به ويژه غنيه اش از آثار معتبر و مشهور است.

مؤلف گويد:نسخه اى از اصول او،در نزد ما موجود است،و اين كتاب دليل بر كمال فضيلت و نيرومندى علمى او است.

و شگفت اينجاست بااين كه سيد ابو المكارم بن زهره از شهرت كاملى برخوردار است و نزديك به روزگار شيخ طوسى مى زيسته است،و از متأخرين از او بشمار آيد،در عين حال منتجب الدّين در فهرست به طور

ص:295

كلى از وى نام نبرده است و با آنكه گروهى از بزرگان را كه از وى روايت مى كرده،از جمله ابن ادريس نام برده است.

و از اجازه اى كه شيخ معين الدّين معرى كه به خواجه نصير الدّين طوسى قدّس سرّه داده پيدا است،كه معين الدّين فقيه معروف از ابن زهره روايت مى كرده است.

ابن زهره،معاصر با شيخ سديد الدّين حمصى،و ابن ادريس حلى بوده،و ابن ادريس در باب مزارعه از كتاب متاجر السرائر گويد:يكى از متأخران اصحاب ما در تأليف خود نوشته است:زكات به صاحب بذر تعلق مى گيرد نه به كسى كه زمين را مى كارد،زيرا آنچه را كه زارع مى برد،همانند آن است كه مزد گرفته باشد.

ابن ادريس گويد:گوينده اين قول سيد علوى ابو المكارم حمزة بن زهره حلبى رحمه اللّه است،آن گاه كه من اين فتوا را از او ديدم،در ضمن نامه اى خطاى او را به وى گوش زد كردم،و او در پاسخ نامه من پوزش هايى كه شايسته نبود ايراد كرده،و از طرز نگارش او پيدا بود كه از ايرادهاى من ناراحت شده است،آرى به جان خودم سوگند،شنيدن حقيقت بس مشكل است.

و از جمله اعتذارها،و معارضاتى كه در پاسخ من ايراد كرده اين است كه كشاورز مانند زارع غاصب است و همچنان كه هرگاه غاصب مثلا گندم را غصب كند و آن را بكارد زكاتش به عهده صاحب گندم است نه به عهدۀ زارع غاصب،و پيداست كه معارضه ابن زهره از ناپسندترين معارضات،و شگفت آورترين تشبيهات مى باشد،و توقع من از ابن زهره آن است كه بار ديگر كتابش را مطالعه كند و اشتباه خود را پيش از مرگش استدراك نمايد

ص:296

تا پس از درگذشتش ديگرى،به استدراك و ايراد كتاب او نپردازد،و من اين اعتراض را از آن نظر ايراد كردم كه كمال شفقت را به او داشتم،زيرا به يقين مى دانم نظريۀ او برخلاف مرام اهل بيت عليهم السّلام است،و شيخ ما ابو جعفر طوسى قدّس سرّه آن چنان كه بايد و شايد مسأله مزبور را،در چندين محل از كتاب هاى خود تحقيق فرموده است و مى نويسد:ميوه و كشت،نما زارع و باغدار است و در صورتى كه به حد نصاب برسد هريك از زارع و باغدار بايستى سهم زكات خود را بپردازند،و نظر سيد ابو المكارم-از فتوايى كه داده است-به شيخ طوسى بوده كه قول ابو حنيفه را در مبسوط نقل كرده و او چنان پنداشته كه اين نظريه فتواى ما است و آن را در كتابش ياد كرده است،و علت اين اشتباه آن بوده كه شيخ طوسى ذيل احكام مزارعه،پس از نقل كلام ابو حنيفه به يادآورى مذهب ما پرداخته است،و ما در چندين موضع از كتاب قراض و امثال آن تحقيقات شيخ ابو جعفر طوسى را متذكر شده ايم.

برخلاف انتظار،سيد ابو المكارم در حالى درگذشت كه مطالب مزبور به اين مسأله و امثال آن را مورد تجديد نظر قرار نداد كه اميد است مورد بخشش خدا واقع شود.

ابن ادريس به مناسبت مطالب يادشده در كتاب مساقات مى نويسد پيش از اين گفتيم يكى از متأخران اصحاب ما در تصنيفش در مسأله سقايت چنين نوشته است:زكات به عهدۀ صاحب نخل است نه آبيار،و ما پس از مطالعۀ كتاب وى،اشتباه او را به او تذكر داديم و حقيقت مطلب را در زمان حياتش براى او بيان كرديم.

ص:297

و نيز در باب مزارعه مى نويسد:زكات به عهدۀ صاحب بذر است نه به عهدۀ كشاورز؛زيرا آنچه زارع به دست مى آورد مانند مزدى است كه مى گيرد،و مزد هم زكات ندارد.

مؤلف گويد:تحقيق اين مسأله برعهدۀ -باب مزارعه و مساقات از كتاب ما به نام وثيقة النجاة است كه از خداى منان آرزوى اتمام آن را داريم.

ملا نظام الدّين تفرشى در كتاب نظام الاقوال مى نويسد:ابو المكارم حمزة ابن على بن زهره حسينى معروف به ابن زهره،عالمى فاضل و متكلم و از اصحاب ما بوده است،آثارى دارد از جمله غنية النزوع فى الاصول و الفروع و كتاب قبس الانوار فى نصرة العترة الاطهار ابن زهره،در ماه مبارك رمضان سال 511 هجرى متولد شد،و در سال 585 هجرى رحلت كرد.پسر برادرش محمّد بن عبد اللّه بن على بن زهره و محمّد بن ادريس از وى روايت كرده اند.

مؤلف گويد:شيخ معاصر در امل الآمل 105/2 مى نويسد ابن زهره، فاضلى است عالم و ثقه اى است جليل القدر،آثارى بسيار دارد،از جمله مسأله فى الرد على المنجمين ديگرى مسأله فى نفى الرؤية و اعتقاد الامامية و مخالفيهم ممن ينسب الى السنة و الجماعة ديگرى مسأله فى ان نظر الكامل على انفراده كاف فى تحصيل المعارف العقلية ديگرى مسأله فى كونه تعالى حيا ديگرى مسألة الشافية فى الرد على من زعم ان النظر على انفراده غير كاف فى تحصيل المعرفة به تعالى و الجواب على الكلام الوارد من ناحية الجبل ديگرى نية الوضوء عند المضمضة و الاستنشاق ديگرى الاعتراض على الكلام الوارد من حمص ديگرى كتاب النكت فى النحو ديگرى مسأله در تحريم الفقاع ديگرى غنية النزوع الى علمى الاصول و الفروع ديگرى نقض شبه

ص:298

لفلاسفه ديگرى مسأله فى الرد على من زعم ان الوجوب و القبح لا يعلمان الا سمعا ديگرى مسأله در الرد على من قال فى الدّين بالقياس ديگرى جواب المسائل الواردة من بغداد ديگرى مسأله فى اباحة نكاح المتعة ديگرى الجواب عما ذكره مطران نصيبين ديگرى جواب الكتاب الواردة من حمص پس از اين گويد:پسر برادرش محيى الدّين محمّد...و ديگرى از وى روايت مى كرده اند،و همچنين شاذان بن جبرئيل و محمّد بن ادريس و امثال ايشان از وى روايت كرده اند،و ابن شهرآشوب از وى ياد مى كند و مى نويسد:

قبس الانوار فى نصرة العترة الاطهار و غنية النزوع كتاب خوبى است.

مؤلف گويد:يكى از علماى عامه بر كتاب قبس رديه اى به نام المقتبس نوشته است،كه شيخ على بن هلال كتاب المقتبس را به نام الانوار الخالية بظلام القبس در جواب آن تأليف كرده است.

مؤلف گويد:كتاب الانوار،كتاب خوب و پسنديده اى است،نسخه اى از آن نزد ما موجود مى باشد.

يادآورى مى شود،ابن شهرآشوب در نسخه هايى كه از معالم العلماى او ديده ايم،از وى به نام شريف حرث بن على بن زهره حسينى حلبى (1)ياد كرده است.

به طورى كه از خط يكى از فضلا كه از خط شيخ يوسف پدر علامه حلى نقل كرده است،استفاده مى شود شيخ محمّد بن جعفر بن على مشهدى (صاحب مزار)از ابن زهره روايت مى كرد و خود او از پدرش.و ليكن روايت كردن شاذان بن جبرئيل و ابن ادريس از ابن زهره خالى از نظر

ص:299

نيست.و من خود نسخه كهنى از غنيه ديدم كه بخشى از آن نزد برخى از مشايخ خوانده شده،بوده و كتاب قبس او مشتمل بر اصول الدّين و اصول الفقه و مسائل فقهيه است و آن كتاب جليل و معروفى است كه مورد اعتبار دانشمندان بوده و مطالب آن در بحار الانوار آورده شده است و ما هم دو نسخه از آن كتاب را كه يكى تمام است،در اختيار داريم.

به دنبال آنچه نوشتيم بايد گفت،قاضى نور اللّه در مجالس المؤمنين از وى نام برده و كمال بزرگداشت را قايل شده،و از آن جمله اظهار داشته است:سيد ابو المكارم حمزة بن زهره از المجتهدان و علماى اماميه بوده،و آثار زيادى تأليف كرده است و به طورى كه از تاريخ ابن كثير شامى كه دربارۀ حلب نوشته،به دست مى آيد وى در شهر حلب از رؤساى به نام بوده است.

پس از اين مى نويسد:ابن زهره از افاضل متأخر و از ارباب مناظره نيز بوده است.و از اين سلسله است،سيد علاء الدّين ابو الحسن على بن ابراهيم ابن محمّد بن ابى على حسن بن ابى المحاسن زهرة بن ابى على حسن تا به آخر،و نسب سيد علاء الدّين را به طورى كه ما در صدر ترجمه آورديم، متذكر شده است و بعد از آن به اجازه اى كه علامه،به سيد علاء الدّين داده، اشاره كرده است.

مؤلف گويد،آنچه را كه ابن كثير راجع به ابن زهره نوشته بدين خلاصه است:سال 507 هجرى كه صلاح الدّين ايوب،ولايت مصر را در اختيار گرفت و از مهم آن آسوده خاطر شد به قصد گرفتن شام بدان سوى عزيمت كرد و به دنبال اين انديشه، به سوى حلب رهسپار شد و در پشت حلب لشكريان خود را فرود آورد،والى حلب از اين پيش آمد مضطرب شد و

ص:300

مردم حلب را در ميدان عراق گرد آورد و اظهار دوستى و علاقه مندى به آن ها كرد و به سختى گريست و آن ها را به جنگ با صلاح الدّين دعوت كرد.

مردم حلب با وى هم پيمان شدند و شيعيان آنجا،براى موافقت و همراهى با او شرايطى را پيشنهاد كردند،از آن جمله اجازه دهد تا حىّ على خير العمل را در اذان بگويند و امور عقد و نكاح و پيوند زناشويى آن ها را به عهدۀ شريف طاهر ابو المكارم حمزة بن زهره حسينى كه پيشوا و رئيس شيعيان حلب بود،مقرر بدارد والى با آن شرايط موافقت كرد.

يكى از شاگردان شيخ على كركى در رساله شرح حال مشايخ مى نويسد، از ايشان است سيد اتقى سيد بن زهره ملقب به عماد الدّين و او در عين حالى كه از اعلام به نام است در بسيارى از روايات از سيد مرتضى پيروى مى كرده است.ابو عمرو كشى بعضى از آن ها را همراه با ايشان متذكر شده و همچنين اخبار مصححۀ ابان بن عثمان را در رديف صحاح به شمار آورده است.

مؤلف گويد:نسخۀ رساله،نادرست بوده،و عماد الدّين لقب معروف ابن حمزه است نه لقب سيد بن زهره و ظاهر آن است كه اشتباهى در رساله رخ داده باشد.

نجاشى پس از آنكه نام و نسب او را به طورى كه يادآور شديم،متذكر شده،مى نويسد:ابو يعلى از ثقات اصحاب ما و از اجلاى ايشان است،كتاب من روى عن جعفر بن محمّد عليهما السّلام من الرجال كتابى خوبى است و آثار ديگرش كتاب التوحيد كتاب الزيارات كتاب المناسك كتاب الرد على محمّد ابن جعفر الاسدى است و ما اين كتاب ها را به توسط حسين بن عبيد اللّه (الغضائرى)از على بن محمّد القلانسى از حمزة القاسم مؤلفهاى كتاب هاى يادشده،روايت مى كنيم.

شيخ طوسى در كتاب رجال ذيل آن ها كه از ائمه روايت نكرده اند مى نويسد:حمزة بن قاسم علوى عباسى،از سعد بن عبد اللّه روايت مى كرده، و تلعكبرى از طريق اجازه از وى روايت داشته است.

و باز در همان باب مى نويسد:حمزة بن قاسم مكنى به ابو عمرو هاشمى عباسى بزرگوارى است كه تلعكبرى از وى روايت داشته است.

مؤلف گويد:همه نام ها و كنيه هاى يادشده ذيل مترجم حاضر،اشاره به شخص واحد است،و يا تعدد كنيه و اختصار در نسبت موضوعى است شايع و همگانى.

ص:303

بايد گفت ظاهر آن است كه،منظور از محمّد بن جعفر اسدى كه ابو يعلى كتابى در رد او نوشته،همان كسى است كه از سفيران حضرت ولى عصر(عج)و از نواب آن جناب بوده است و كتابى در جبر و استطاعت و در رد آن ها كه اهل استطاعتند،تأليف كرده است.و كتابى كه سيد ابو يعلى تأليف كرد در رد همين كتاب است و در عين حال محمّد بن جعفر اسدى در هنگامى درگذشت كه از عدالت برخوردار و محل وثوق بوده است و ردى كه سيد ابو يعلى بر كتاب او نگاشته است،منافاتى با عدالت و وثاقت او نخواهد داشت و امثال اين گونه آثار،دليل بر وجود اشتباه است كه با مقام عصمت منافات دارد و ما هم براى هيچ يك از سيد ابو يعلى،و محمّد ابن جعفر مقام عصمت را قائل نمى باشيم.بنابراين،ايراد به ردكننده و رد شده وارد نخواهد آمد،مگر اينكه بگوييم نظر به اينكه محمّد بن جعفر اسدى كه از سفيران حضرت ولى عصر،و از اجله نوابان آن حضرت به شمار مى آيد و مورد اعتماد حضرتش بوده است،سزاوار نبوده است كه ابو يعلى با وى معارضه كند،فتأمل.

يادآور مى شود كه شيخ صدوق به توسط پدرش على بن بابويه و ديگران،از محمّد بن جعفر اسدى روايت مى كرده است.

قابل توجه است كه اين ابو يعلى غير از شريف ابو يعلى هاشمى است كه از شاگردان سيد مرتضى بوده است،زيرا ابو يعلى شاگرد سيد،از متأخران و ابو يعلى مترجم ما،از متقدمان است.و ما به يارى خدا پس از اين،شرح

ص:304

حال شاگرد سيد را در باب كنى خواهيم نگاشت.آرى،شاگرد سيد از نوادگان ابو يعلى مترجم حاضر است (1).

علوى تعبير كرده و از اين تعبير احتمال تعدد داده شده است.البتّه اين گمان درست نيست،همچنان كه نمى توان سيد حمزه را همان حمزة بن هبة اللّه بن محمّد بن حسن شريف علوى حسينى نيشابورى،دانست زيرا،حمزة بن هبة اللّه از علماى زيديه بوده است و به طورى كه ابن اثير در كتاب كامل مى گويد،پسر هبة اللّه در سال 523 هجرى درگذشته و در سنه 429 هجرى متولد شده است.نيز اضافه كرده،پسر هبة اللّه احاديث بسيارى سماع كرده و به روايت آن ها پرداخته است و علاوه بر شرافت خانوادگى،مردى نيك نفس و پرهيزگار هم بوده است.

شيخ ابو طالب و شيخ ابو على طوسى(فرزند شيخ)دايى او بوده،و همچنان كه مذكور شد،ابو طالب از وى روايت مى كرده است.

از ابو محمّد حسن بن احمد حافظ از سيد ابو طالب حمزة بن محمّد جعفرى از محمّد بن احمد حافظ...

و در جاى ديگر از آن كتاب ذيل برخى از اسانيد چنين آمده است:از ابو الفتح عبدوس بن عبد اللّه بن عبدوس همدانى از شريف ابو طالب جعفرى از ابو بكر احمد بن موسى از ابن مردويه،تا به آخر سند.

بايد گفت،در هر دو موضع مراد از سيد ابو طالب مترجم حاضر است و ديگر از رواتش از علماى عامه بوده اند و اين موضوع دليل بر اتحاد وى با مترجم آتى است.

شيخ منتجب الدّين،در اوائل اسانيد كتاب الاربعين چنين مى نگارد:خبر داد ما را ابو العلاء زيد بن على بن منصور بن على راوندى اديب،از قاضى ابو نصر احمد بن محمّد بن صاعد،از سيد ابو طالب حمزة بن عبد اللّه جعفرى به عنوان قرائت،از ابو الحسين عبد الوهاب بن حسن بن وليد كلابى در دمشق به طريق قرائت،از محمّد بن جعفر بن ملاس نمرى،از محمّد بن عمر وسوسى،از اسباط بن محمّد،از نعيم بن حكيم،از ابو مريم،از على عليه السّلام.

مؤلف گويد:حقيقت آن است كه،مراد از سيد ابو طالب حمزة بن عبد اللّه جعفرى كه در سند منتجب الدّين آمده،همين سيد مترجم حاضر است.

يكى از علما گفته است:ابو يعلى،مراتب علمى را از شيخ مفيد اخذ كرده و به همسرى دخترش مفتخر بوده است.وى از شاگردان،سيد مرتضى نيز به شمار مى آيد و در سال 465 هجرى درگذشته است.

مؤلف گويد:در ضمن شرح حال سيد ابو طالب حمزة بن محمّد بن احمد ابن عبد اللّه جعفرى نوشتيم ظاهر آن است كه،سيد ابو طالب و سيد ابو يعلى متحد باشند زيرا،انتساب به جد و اختصار در نسب موضوع همگانى است، به ويژه كه از نظر درجه هم متحد باشند.

پس از اين در باب ميم،سيد مرشد ابو يعلى محمّد بن حسن بن حمزه جعفرى ياد خواهد شد و ظاهر آن است كه،حال اين شخص با مترجم حاضر اشتباه شده باشد و گويند سيد مرشد ابو يعلى از نزديكان مترجم ماست.و نمى توان سيد مرشد را جد او دانست،زيرا سيد مرشد از شاگردان مفيد بوده و در عصر او مى زيسته است.و نادرست تر آنكه،ابو يعلى حمزة ابن محمّد جعفرى از طرف ناسخ به غلط به اين نام ناميده شده است و حق آن است كه او را محمّد بن حسن بن حمزه جعفرى،بدانيم.

در آينده،ذيل احوال سلار بن عبد العزيز،توسط يكى از فضلا نقل مى شود كه سلار همان ابو يعلى حمزة بن محمّد،معروف به سلار ديلمى است كه از شاگردان سيد مرتضى بوده و از تصانيف او تتمة الملخص سيد مرتضى است و علاوه بر آن آثار ديگرى هم دارد و پس از رحلت سيد مرتضى،درگذشته است.

گمان من آن است كه،اين نظريه،نادرست است و اين اشتباه ازآنجا به وجود آمده است كه هر دو تن دو كنيه ابو يعلى مشتركند و گاهى كه تنها به كنيه ابو يعلى برخورد كرده،پنداشته است كه هر دو يكى است و گمانم

ص:309

آنچه را دربارۀ سلار اظهار داشته است،مربوط به ابو يعلى جعفرى بوده باشد،در عين حال موضوع خالى از تأمل نيست.

شاهد بر آن اين است كه شهيد،در بحث آب چاه از شرح ارشاد آن گاه كه به نقل اقوال پرداخته است،اظهار مى دارد:آب چاه كه با ملاقات نجاست نجس نمى شود،از جمله مسائلى است كه سيد شريف ابو يعلى از ابو عبد اللّه حسين بن غضائرى نقل كرده است و ظاهر آن است كه مرادش شريف،ابو يعلى محمّد بن حسن بن حمزه جعفرى طالبى است كه خليفه شيخ مفيد بوده است نه آنكه شريف ابو يعلى حمزة بن محمّد جعفرى بوده باشد.

با توجه به آنچه گفته شد،از نظر من دور نيست،هر دو تن ابو يعلى از يك سلسله بوده باشند.در عين حال نمى توان شريف ابو يعلى حمزه را،جد شريف ابو يعلى محمّد بن حمزه دانست،زيراكه چگونه ممكن است نوه او از مفيد روايت كند،در حالى كه جدش از شاگردان مفيد بوده است.

يادآورى مى شود كه،سيد ابو يعلى مترجم فعلى غير از ابو يعلى حمزة بن قاسم بن على بن حمزة بن حسن بن عبيد اللّه بن عباس بن على بن ابى طالب عليه السّلام پيش يادشده است؛زيرا به طورى كه از كتب رجال به دست مى آيد،حمزة بن قاسم به دو درجه متقدم بر مفيد بوده است.

و همان طور كه نوشتيم،جعفرى منسوب به جعفر بن ابى طالب،ملقب به طيار و برادر ارجمند حضرت مولانا على بن ابى طالب عليهما السّلام است.

و از مشاهير منتسبان به اين خاندان،سيد ابو طاهر جعفرى احمد بن ابراهيم بن موسى بن جعفر بن ابراهيم بن جعفر بن سيد ابراهيم اعدل بن محمّد رئيس بن على بن زينيى بن عبد اللّه جواد بن جعفر طيار است و از

ص:310

ظاهر حال او پيداست كه از دانشوران بزرگ شيعه بوده است،هرچند با دختر شريف ابو يعلى زيدى،ازدواج كرده است و دو تن نواده اش،سيد ابو طاهر و ابو طيب جعفرى،دو فرزند سيد ابو الحسن محمّد بن سيد ابو طاهر احمد جعفرى هستند،كه صاحب بن عباد در ضمن نامه اى كه به قاضى محمّد بن ابى زرعه به قزوين نوشته،از ايشان چنين تجليل كرده است:

خداى بزرگ سرزمينى را كه در آن زيست مى كنى سيراب سازد تا روزى آن فراخ شود و بدانكه بهترين گفتار كه راست ترين آن هاست همان است كه، در سرزمين شما،نه ژاله و نه باران معمولى و نه آب و نه سايه است جز دو تن شريف جعفرى چيز ديگرى در آنجا وجود ندارد.و آن گاه كه صاحب وارد قزوين شد آن ها را گرامى داشت و از هيچ گونه تجليلى نسبت به ايشان دريغ نكرد.

علماى رجال به يادآورى جد اعلاى او كه جعفر بن ابراهيم بن محمّد ابن على بن عبد اللّه بن جعفر طيار باشد در كتاب هاى خود او را توثيق كرده و گفته اند:وى از اصحاب حضرت صادق عليه السّلام بلكه از اصحاب حضرت سجاد عليه السّلام بوده است،ليكن از ديگر اجداد ادناى او در كتاب هاى رجال نام نبرده اند و ممكن است ما در باب هاى مختلف اين كتاب به نام و نشان آن ها اشاره كنيم.

فرحة الغرى چنين مى نويسد:به خط سيد شريف فاضل ابو يعلى جعفرى، چنين خواندم:حديث كرد احمد بن محمّد بن سهل،گفت نزد حسن بن يحيى بودم احمد بن عيسى بن يحيى برادرزاده اش وارد شد تا به آخر...

از خبرهاى نادرى كه ابن اثير در كامل خود ضمن وقايع سال 64 هجرى در شرح حال يزيد بن معاويه مى نويسد:يكى آن است كه در يكى از اوقات در پيشگاه شريف ابو يعلى حمزة بن محمّد بن احمد بن جعفر علوى سخن از يزيد به ميان آمد وى گفت،من يزيد را تكفير نمى كنم؛زيرا رسول

ص:311

خدا صلّى اللّه عليه و آله فرموده است،از خداى تعالى درخواست كردم تا به غير از امت من ديگرى را بر آن ها مسلط نسازد خدا هم دعاى مرا به اجابت رسانيد.

مؤلف گويد،ظاهر آن است كه مراد ابن اثير از شريف ابو يعلى مترجم حاضر ما باشد ليكن انتساب چنان حديثى به وى دروغ است براى آنكه هرگاه حديث مزبور صحيح باشد مى بايستى چنگيز خان و هولاكو خان مغول و خون ريزانى امثال ايشان كه بر مسلمانان مسلط شده اند،مسلمان باشند.

است بنابراين،ابو يعلى در درجه شيخ طوسى و هم طراز او بوده است.

شارح قانون شيخ شمس الدّين محمّد بن محمود آملى است كه از دانشوران سنت بوده است (1).

قاضى نور اللّه در مصائب النواصب از وى ياد كرده است و در ستايش او مى گويد:سيد حيدر از اصحاب امامى مذهب و از متألهان ايشان است.او سيدى عارف،و محققى اوحدى و از علماى شيعه است.كتاب جامع الاسرار و منبع الانوار و شرح فصوص از آثار اوست.

و در جاى ديگر آن كتاب گويد:مشايخ صوفيه،از قبيل سيد حيدر آملى مؤلف جامع الاسرار و منبع الانوار و شرح فصوص به نام نص الفصوص كه از اكابر شيعه بوده است،وجود دارند و خود سيد حيدر ادعا كرده كه صوفى حقيقى منحصر به شيعه است.

يادآور مى شود كه از اين سيد،گاهى به سيد حيدر آملى،و هنگامى به سيد حيدر مازندرانى و يا سيد حيدر بن على بن حيدر علوى حسينى و زمانى به سيد حيدر بن حيدر آملى و يا به سيد حيدر بن على بن حيدر آملى ياد مى شود و نيز گاهى همچنان كه ما نوشتيم تعبير مى كنند و از اين تعبيرات مختلف چنان احساس مى شود كه اسامى و تعبيرات مزبور مربوط به چند نفر بوده است و حقيقت آن است كه همه اين تعبيرات متوجه به شخص واحد است و تعدد اسما صفات دليل بر تعدد اشخاص نمى باشد.

ص:314

و ازآنجاكه اين سيد در آيين تصوف،تعصب ويژه اى داشته است، سزاوار نيست كه او را در اين بخش ياد كنيم بلكه بايستى به بخش دوم موكل نماييم ليكن،به پيروى از ديگران به شرح احوال او در اين بخش پرداختيم.

سيد حيدر،از شيخ فخر الدّين فرزند علامه حلى و از حسن بن حمزه هاشمى روايت مى كرده است.

آملى مؤلف كتاب الكشكول فيما جرى على آل الرسول است و پس از اين،آشنا خواهيد شد و نيز كسى كه اين كتاب را از آثار علامه بداند،خطا كرده است.و از كسانى كه اين كتاب را به علامه حلى نسبت داده اند، سيد هاشم بحرانى است كه در كتاب مدينة المعاجز آن را از تأليفات علامه دانسته است و همچنين شيخ معاصر رحمه اللّه در آغاز كتاب الهداة مى نويسد:كتاب الكشكول فيما جرى على آل الرسول منسوب به علامه است،ليكن در آخر كتاب امل الآمل در ذيل كتاب هايى كه مؤلفشان معلوم نيست مى نويسد:

كتاب الكشكول فيما جرى على آل الرسول كه در امامت است اگرچه به علامه حلى نسبت داده شده،ليكن اين انتساب به ثبوت نرسيده است.

مؤلف گويد:علت عدم ثبوتش آن است كه،در آغاز كشكول بالصراحه مى نويسد:اين كتاب در سال 735 هجرى به تأليف رسيده و پيداست كه تاريخ مزبور ده سال پس از رحلت علامه حلى بوده است.و وجود چنان تاريخى مى رساند كه كتاب از علامه حلى نيست و از كيست خدا داند.و شگفت آورتر از قول سيد بحرانى و شيخ حر عاملى،نظريه ملا محمّد امين استرآبادى است.وى در حواشى فروع كافى مى نويسد:الكشكول فيما جرى على آل الرسول تأليف ابن بابويه است.بديهى است فساد اين نظريه از جهاتى چند آشكار است:

ص:315

1-تاريخ آنكه بدان اشاره شد منافى با روزگار ابن بابويه است.

2-گروهى از مطلعان برخلاف نظريۀ او گواهى داده اند.

3-مطالبى كه در آن كتب از آغاز تا انجامش آورده شده و سبكى را كه مؤلف از جهت خود برگزيده است،با نظر و سبك ابن بابويه موافقت ندارد.

آملى در آغاز كتاب جامع الاسرار به دنبال گفتارى كه در شأن حضرت مولى عليه السّلام ايراد كرده است مى نويسد:همگان پيوندهاى خويش را منتسب به حضرتش مى دانند،از جمله صوفيه راستين(شيعه)افتخار ارتباط و پيوندى با آن حضرت را دارند،زيرا ايشان سند علوم و انتساب فرقه هاى خويش را به حضرت او و پس از آن جناب به فرزندان و فرزندان فرزندان او عليهم السّلام يكى بعد از ديگرى متوجه مى دانند و علتش آن است كه فرقه هاى صوفيه، يا منتسب به كميل بن زياد نخعى رضى اللّه عنه هستند كه او شاگرد ويژه و مريد بااخلاص آن حضرت بوده است.و يا منتسب به حسن بصرى هستند كه او هم از شخصيت هاى به نام شاگردان آن حضرت است.و يا انتساب ايشان به جعفر بن محمّد الصادق عليهما السّلام است كه آن حضرت فرزند فرزندان آن جناب عليهم السّلام است و حضرت او خليفه و وصى و امام معصوم و منصوص من عند اللّه است.

مؤلف گويد:از اينكه آملى،حسن بصرى را ستوده و او را از اعاظم شاگردان و مريدان ويژه آن حضرت قرار داده است،خالى از غرابت و شگفتى نيست زيرا،حسن بصرى از دشمنان و از كينه توزان آن حضرت و بالاتر از آن،كه جاى شك و شبهه اى نيست،از جنگ جويان با آن حضرت بوده است.ما به يارى خدا در بخش دوم به ترجمه اين قسمت خواهيم پرداخت،و زشتى هاى او را برملا خواهيم ساخت.

ص:316

آملى آثارى دارد از جمله:الكشكول فيما جرى على آل الرسول،كه بدان اشاره شد،ديگرى جامع الاسرار و منبع الانوار در علم توحيد و اسرار و حقايق و انوار آن است و اين كتابى است بس طولانى،و من نسخه اى از آن را در فراه و ديگرى را در شهر تنكابن از شهرهاى گيلان،ديده ام.اين كتاب مشتمل بر سه اصل،و هر اصلى شامل چهار قاعده است.كتاب جامع الاسرار بدون شك و شبهه از آثار اوست و من در پشت برخى از نسخه هاى جامع الاسرار به نقل از خط شيخ بهايى رحمه اللّه چنين ديدم:«آنچه را كه مى پندارم آن است كه اين كتاب(جامع الاسرار)از آثار سيد جليل سيد حيدر مازندرانى رحمه اللّه است و او علاوه بر اين كتاب تفسير كبيرى هم تأليف كرده و اصطلاحات و نظرات عارفانه صوفيان را در آن گرد آورده است و از آن برمى آيد كه وى،مؤلفى عالى مقام و رفيع المنزله بوده است».

آملى در جامع الاسرار،اقوال متعارضه و گفتار متناقضۀ صوفيان را گرد آورده و كلمات ايشان را كه بر ظاهر شريعت راستين موافقتى نداشته، توجيه كرده و فوائدى را در آن متذكر شده است.در عين مطالب بسيارى هم كه جز،تضييع عمر اثر ديگرى ندارد در آن به جاى گذارده است.

از آثار او جامع الحقائق است كه برخى از فضلا آن را به وى نسبت داده اند و ظاهر آن است كه جامع الحقائق همان جامع الاسرار باشد و مغايرتى،با آن ندارد و همان فاضل،رسالۀ امثلة التوحيد را از آثار او نام مى برد.و از تأليفات او شرح فصوص محيى الدّين عربى است كه به نام نص الفصوص تأليف كرده و كتابى است در تأويل آيات قرآن كه طبق مذاق صوفيان جمع آورى كرده است.و ديگرى المحيط الاعظم فى تفسير القرآن المكرم است،و من پاره اى از فوائد را كه از آن نقل شده است،ديده ام،و همين تفسير را ملا محسن كاشى در اواخر كتاب:الصلاة من الوافى به وى

ص:317

نسبت داده است (1).

بعضى احتمال داده اند كه،تفسير مزبور از خود سيد حيدر نيست بلكه،از آثار پدر او على بن حيدر است و اين احتمال باطلى است كه قابل توجه نيست.

به خاطرم مى رسد،آملى تفسير ديگرى براى قرآن كريم به نام:البحر الخضم فى تفسير القرآن الاعظم تأليف كرده باشد و ممكن است از آثار ديگرى باشد و من پاره اى از فوائد را كه از اين تفسير نقل شده است، ديده ام و ممكن است اثرى به نام البحر الخضم،داشته باشد ليكن،در تفسير قرآن نباشد بلكه،در رشته ديگرى تأليف شده باشد.

و خود سيد در ديباچه كتاب جامع الاسرار رساله منتخب التأويل را از آثار خود ياد كرده است.وى در اين كتاب به شرح كتاب هاى آفاقى و انفسى و حروف و كلمات و آيات آن ها پرداخته است و همچنين از آثار خود،رساله اركان را نام برده است،و اين رساله مشتمل است،بر بيان اركان خمسه نماز و روزه و زكات و حج و جهاد به قانون شريعت و طريقت و حقيقت.

ص:318

و علاوه بر آن ها،رساله ها ديگرى هم از قبيل:رسالة الامانة و رسالة التنزيه و...دارد كه خود در ديباچه جامع الاسرار بدانها اشاره كرده است.

سيد قاضى نور اللّه شوشترى در مجالس المؤمنين چنين گويد (1):

افضل المتألهين حيدر بن على عبيدلى الحسينى الآملى قدس اللّه روحه از سادات رفيع الدرجه دارالمؤمنين آمل است. ازآنجا به عزم زيارت عتبات عاليات حضرت امير المؤمنين و ديگر مشاهد ائمه معصومين به دارالسّلام بغداد آمد و در آن ديار رحل اقامت افكند و با شيخ محقق فخر الدّين محمّد ابن المطهر الحلى و فاضل مدقق مولانا نصير الدّين قاشانى(كاشانى) مشهور به حلى رحمه اللّه و ديگر علما و عرفاى شيعه اماميه صحبت داشته است.

بيان سلسله خرقه و ارادت او در اوّل شرح فصوص مسمى به نص الفصوص كه از جمله نفايس مصنفات اوست،مذكور است.شيخ فقيه فاضل،محمّد ابن ابى جمهور در شرح بعضى از رسائل كلاميه اين سيد را به سيد علامه متأخر،صاحب الكشف الحقيقى تعريف كرده است و علو مرتبه او را در علوم ظاهر و باطن از شرح و تفسير و تأويلات و كتاب جامع الاسرار و منبع الانوار آشكار ساخته است.

مؤلف،پس از بخش مهمى از شرح حال و آثار سيد حيدر مى نويسد:

دربارۀ اينكه آيا كتاب الكشكول از آثار سيد حيدر است يا از آثار ديگرى، مناقشاتى به شرح زير شده است:

1-سبك گفتگوهاى مؤلف در اين كتاب،تناسبى با رويه اين سيد كه تعصب ويژه اى در تصوف داشته باشد،ندارد زيرا به طور كلى از مطالب

ص:319

صوفيه در اين كتاب و نيز از اصطلاحات ايشان و ديگر تناسبات آن ها نقل و بحثى نكرده است.

2-علاوه،بر آنكه در اين كتاب از صوفيان سخنى نگفته،به نكوهش آنان نيز پرداخته است.چنان كه شيخ معاصر ما،در رساله اثنى عشريه كه در رد صوفيه است به مطالب مربوط به نكوهش صوفيان در اين كتاب اشاراتى كرده است.بنابراين،كتاب از سيد حيدر نيست.

3-به طورى كه مى دانيم كتاب الكشكول در سال 735 هجرى تأليف شده است و به زودى خواهد آمد كه سيد حيدر در سال 750 هجرى پاره اى از مسائل را از شيخ فخر الدّين فرزند علامه حلى رحمه اللّه پرسيده است و بسيار دور است كه سيد حيدر،در آغاز كار در نهايت علم و فضل بوده باشد،كه كتاب كشكول را تأليف كند،و پس از،بيست و چهار سال و اندى در رديف علماى متوسط،قرار گيرد تا آنجا كه برخى از مسائل را از شيخ فخر الدّين سؤال كند و استفتا بخواهد.

4-ممكن است كتاب الكشكول از آثار ابن معمار اسدى باشد؛زيرا به خط كهنى در آخر بعضى از نسخه هاى كشكول كه در قزوين بوده است پس از نام بردارى،از كاتب و تاريخ كتابت،بدين عبارت مى نويسد:«تم الكتاب المسمى بالكشكول فيما جرى على آل الرسول دروزة الفقير الى اللّه تعالى عبد اللّه بن اسماعيل بن محاسن المعمار الاسدى عفى اللّه عنه»يعنى اين كتاب كه به نام كشكول(در ماجراى خاندان پيغمبر)ناميده شده است

ص:320

كشكول گدايى نيازمند به خداى تعالى عبد اللّه فرزند اسماعيل فرزند محاسن معمار اسدى است كه خدا از او درگذرد (1).

از ظاهر اين جمله به دست مى آيد،كه كتاب كشكول از آثار شيخ عبد اللّه معمار است،زيرا«دروزة»كه مخفف دريوزه فارسى است به معناى گدايى است و يا«دروزة»معرب دريوزه است كه،لفظ كشكول تناسب دارد و مقصود آن است كه اين كتاب از آثار معمار اسدى است.

در عين حال به طور قاطع نمى توان گفت،كتاب كشكول از آثار عبد اللّه معمار باشد به خصوص دروزه بودن آن كتاب آن هم در صورتى كه دروزه به معناى گدايى باشد دليل بر آن نيست كه كتاب كشكول از آثار پسر معمار باشد بلكه محتمل است،مراد وى از جمله اى كه در پشت كتاب نوشته شده است آن باشد كه كتاب از جمله متملكات اوست.

و من اين نسخۀ كهن را در قزوين ديده ام و تاريخ كتابت آن،سال 838 هجرى در بلده قطيف از بلاد احساء،اتفاق افتاده،و نسخه،به خط ابراهيم ابن عيسى بن ابراهيم بن سلطان بن شبيب است.گذشته از آنچه نوشته شد ثابت نمى شود كه عبد اللّه بن اسماعيل از جمله علما بوده باشد بلكه،عبد اللّه ابن اسماعيل كه در پشت نسخه نام برده شده است،ابن معمار مشهور نيست؛زيرا ابن معمار مشهور،از فقها و متكلمان بزرگ بوده است و ما هم از آثار او رسالۀ لطيفى در كلام،در اختيار داريم كه نام مؤلفش عبد اللّه نيست

ص:321

و در حال حاضر نمى دانم به چه نامى خوانده شده است (1).

قاضى نور اللّه شوشترى در ضمن معرفى از سيد حيدر،او را به عنوان «عبيد لى»خوانده است.ممكن است اشاره به آن باشد كه سيد،از بستگان سيد عميد الدّين و سيد ضياء اعرج حسينى است.

يادآورى مى شود،نسخه اى از پاره اى مسائلى كه سيد حيدر از فخر الدّين فرزند علامه حلى استفتا كرده است،در نزد ما موجود است،سؤالات مزبور مربوط به مسائل فقهى نيست بلكه،بخشى از آن ها راجع به مسائل كلامى است و خود سيد،در ذيل سؤال هايى كه مطرح كرده است مى نويسد:آغاز آن پرسش ها در حله سيفيه،در آخر ماه رجب المرجب در سال 795 هجرى بوده است و من بنده نيازمند،حيدر بن على بن حيدر علوى حسينى آملى...

شيخ فخر الدّين،پس از آنكه پاسخ هاى او را مرقوم فرموده است،در حاشيه همان جواب ها مى نويسد:«آرى آنچه كه نوشته است صحيح است چندى را از ما بهره مند شده است،و از خدا مى خواهيم تا عمر او را دراز،و ما را از بركات وجود او روزى فرمايد و شفاعت او را در پيشگاه نياى پاكيزه گوهر او بپذيرد و به وى اجازه دادم تا پاسخ هاى پرسش هاى خويش را از سوى ما براى ديگران روايت كند و كتب محمّد بن الحسن بن المطهر».

بازهم يادآورى مى شود سيد حيدر،تفسير تأويل الآيات را پس از سه مجلد تفسير خود،تأليف كرده است و در آن تفسير مى نويسد:مقايسه اين

ص:322

تفسيرم با سه مجلد تفسير ديگر كه تأليف كرده ام به مثابه مقايسۀ قرآن مجيد با تورات و انجيل و زبور است،به عبارت ديگر همچنان كه قرآن كريم، كتاب هاى پيشين خود را نسخ كرده است تفسير تأويل الآيات كتاب هاى تفسير سه گانه ام را نسخ كرده است.

و از آثار و كتب او،كتاب جامع الحقائق و رسالۀ امثلة الامامة و رسالۀ الاركان كه مشتمل بر اركان شرعيه و فرعيه،نماز و روزه و زكات و حج و جهاد به قانون شريعت و طريقت و حقيقت بوده است (1).و رساله رافعة الخلاف كه از بهترين آثار اوست كه بنا به اشارۀ شيخ فخر الدّين فرزند علامه تأليف كرده است و نسخه اى از آن در اختيار ماست.

پيش از اين نوشتيم كه كشكول از آثار سيد حيدر آملى است و تنها ما به اين موضوع اعتراف نكرده ايم بلكه،مى توان گفت قولى است كه جملگى برآنند و گروهى از اكابر بدان تصريح كرده اند از قبيل قاضى نور اللّه در مجالس المؤمنين و گاهى هم آن را برخلاف انتظار،از آثار علامه حلى دانسته اند و بعضى هم بدان تصريح كرده اند حتى،شيخ معاصر قدّس سرّه شيخ حر عاملى در رساله اثنى عشريه در رد صوفيه،و در ديگر آثارش آن را از علامه حلى دانسته است.

مؤلف گويد:برخى از اعلام،كتاب،كشكول را به علامه حلى نسبت داده اند و اين انتساب درست نيست زيرا،خود مؤلف در آغاز آن به تاريخ تأليفش اشاره كرده،و از آن پيداست كه كتاب،پس از ده سال از درگذشت

ص:323

علامه حلى،تأليف شده است (1)و ديگر آنكه تفسير تأويل الآياتش كه پيش از اين نام برده شد،غير از المحيط الاعظم اوست.

شيخ معاصر در اثنى عشريه مى نويسد،با آنكه سيد حيدر تعصب بى نهايتى نسبت به تصوف و سبك آن از خود نشان مى داده،در عين حال در كتاب كشكولش از آن ها نكوهش كرده است.

مؤلف گويد:سيد حيدر پسر سيد نور الدّين على برادرزادۀ صاحب مدارك است و از علماى اجلا نبوده است (1).

شيخ معاصر در امل الآمل 107/2 مى نويسد:شيخ حاجى،فاضلى جليل القدر و شاگرد فخر المحققين ولد علامه بوده است و فخر المحققين، رساله اى در نيت،بنا به درخواست او تأليف كرده،و از بزرگداشت او چنين ياد فرموده است:«محمّد بن حسن بن مطهر مى گويد:رساله فخريه در شناخت نيت است كه آن را بنا به درخواست عزيزترين و گرامى ترين اشخاص كه از نظر من دوستى بزرگوار و پارسايى عبادت كننده،و پرهيزكارى دانشور و صاحب فضيلتى با كمال و محقق و پناه حاجيان و پناهنده به حرم خدا و رسول حضرت منان است-(يعنى):حاجى فخر الملة و الحق و الدّين حيدر بن سعيد،مرحوم شرف الدّين على بن ابو على محمّد ابن ابراهيم بيهقى،تأليف كرده ام (1)».

و در فصل دوم بحار گويد:كتاب غرر،مشتمل بر اخبار ارزنده اى است، كه شرح و تفصيل آن ها در ذيل هر خبرى آورده شده،و مؤلف آن از افاضل سادات است و از ابن شهرآشوب و على بن سعيد بن هبة اللّه راوندى و عبد اللّه بن جعفر دوريستى و ديگر افاضل اعلام،روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:از اينكه وى از ابن شهرآشوب روايت مى كرده،دليل بر آن است كه،سيد حيدر بن محمّد حسينى همان سيد حيدر نقيب بوده كه نام برده شده،است.

است در زمان شاه عباس اوّل(كبير)باشد (1)و احتمال مى رود كه وى يكى از استادهاى استاد محقق ما،آقا حسين خوانسارى بوده باشد.

و از آثار او كتاب زبدة التصانيف است كه به پارسى تأليف كرده و به نقل پاره اى از مسائل علم كلام و اصول الدّين پرداخته است و در ضمن آن به برخى از واجبات و مندوبات عبادى و قسمتى از معجزات پيمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و ائمۀ طاهرين صلوات اللّه عليهم اجمعين و همچنين معجزات ديگر از انبيا اشاره كرده است و علاوه بر آن ها به،ايراد تعدادى از اخبار و احاديثى كه مردم را به عبادات و ديگر كارهاى پسنديده تشويق مى كند،پرداخته است و نيز از فوائد و مطالب شعر و نثر و حكايت برخوردار بوده است و بالاخره كتاب بزرگ و پرفايده اى است و نسخه اى از آن در نزد ما موجود است.

است و ما از عصر و مذهب ناصر الدّين حيدر اطلاعى نداريم و گويا از ديگران باشد (1).

شده است و خود در آن كتاب ضمن تاريخ مزبور«صبح دوم از شوال» مرقوم داشته است.

مراد من از طبس،شهر طبس كهلك است كه شهر خوش آب وهوايى است واقع ميان يزد و تون و من مدتى در آنجا زيست داشته ام.

عالم اجل نقيب كمال الدّين جمال سيادت و فخر عترت،شمس العلماء حيدر بن محمّد بن زيد بن محمّد بن عبد اللّه حسينى،نزد من قرائت كرد و به خوبى و با كمال پسنديدگى از عهدۀ آن برآمد و به اطلاع او رسانيدم كه من اين كتاب را در حضرت امام اجل ابو الفضل داعى بن على حسينى سروى(ساروى)قرائت كردم و او مرا اخبار كرد كه اين كتاب را از شيخ مفيد ابو الوفا عبد الجبار مقرى رازى عفى عنهم در سال 570 هجرى روايت كرده،و چنين امضا كرده است:و كتب ذلك محمّد بن على بن شهرآشوب المازندرانى بخطه حامدا للّه و مصليا على النبى محمّد و آله»انتهى.

مؤلف گويد،پيش از اين گذشت،كه سيد حيدر بن محمّد حسينى مؤلف كتاب غرر و درر بوده،و استاد استناد در فهرست بحار الانوار از آن نقل،و به كتاب او اعتماد كرده است.و دور نيست مؤلف غرر و درر همين مترجم حاضر باشد بلكه حقيقت هم اتحاد اين دو تن است.

شهيد اوّل در اجازه اى كه براى شيخ زين الدّين على بن خازن حايرى نوشته است،ابراز مى دارد (1):كتاب نهج البلاغة را از گروهى از اعلام روايت مى كنم،از آن جمله است،سيد تاج الدّين ابن معيه به سند خود كه منتهى به ابن راجى(ابن بلوجى)مى شود از سيد علامه مرتضى نقيب موصل كمال الدّين حيدر،قدس اللّه روحه به سند مشهور.

مؤلف گويد،مراد از سيد كمال الدّين همان،سيد حيدر نقيب است و منظور از ابن بلوجى،شيخ قاضى عبد اللّه بن محمود بن بلوجى است.و دليل بر آنكه مراد از كمال الدّين مترجم حاضر است آن است كه،شيخ حسين

ص:332

ابن على بن جمال الدّين حماد بن ابو الحسن ليثى واسطى،در اجازه اى كه به شيخ نجم الدّين خضر بن محمّد بن نعيم مطارآبادى داده است،مى نويسد:از آن جمله است كتاب نهج البلاغة تأليف سيد رضى كه اجازه داده است آن كتاب را پدر من به من از پس آنكه آن را از آغاز تا انجامش نزد او خواندم،از شيخ سعيد علامه كمال الدّين ميثم بن على بحرانى به حق قراءتى كه بر او شده است،از سوى شيخ قاضى عبد اللّه بن محمود بن بلوجى،از سيد كمال الدّين بن حيدر بن محمد بن زيد،از استادش محمّد بن على بن شهرآشوب سروى،از منتهى بن ابو زيد،از پدرش،از سيد رضى روايت كرده است.

مؤلف گويد:يادآورى مى شود،كمال الدينى را كه مؤلف امل در ذيل احوال قاضى عبد اللّه،يادآورى كرده است،«ابن بارجى»است،نه ابن بلوجى.

ص:333

بيت اللّه مشرف شود.پس از اخذ اجازه همراه فرزندش خان ميرزا عازم بيت اللّه شد.هنگامى كه او و فرزندش و همراهانش به لباس احرام درآمدند، گروهى از عثمانى ها كه خود را به لباس اعراب بيابانى آراسته بودند،بر آن ها شبيخون زدند و او و فرزندش و جمعى از همراهانش را از پاى درآوردند.

من خود به خط يكى از فضلا كه بر پشت برخى از آثار اين شيخ نوشته است،توصيف او را به اين الفاظ يافتم:«الشيخ الامام العالم العامل العلام خاتم المجتهدين لسان الحكماء و المتكلمين فخر الفقهاء المتدينين نجم الملة و الحق و الدنيا و الدّين خضر بن الشيخ الاعظم شمس الدّين محمّد بن على الرازى الحبل رودى قدس اللّه روحه و جعل الجنة مثواه بحق محمّد و آله الطاهرين.»

مؤلف گويد،از ظاهر اين عبارت پيداست كه پدرش از دانشمندان بوده است و حبلرودى(به فتح حاء و سكون با و فتح لام و ضم راء)منسوب به حبلرود است،كه نام دهكدۀ بزرگى،از اعمال رى و واقع ميان مازندران و رى است.

نجم الدّين آثار چندى تأليف كرده،و تأليفات او دائر ميان فن كلام و ديگر فنون است.از آثار او آنچه به مطالعۀ من رسيده،كتاب جامع الدرر فى شرح باب حادى عشر علامه حلى است كه شرح بزرگ و جامعى است و نيز شرح مختصرى بر باب حادى عشر نوشته است كه خلاصه اى از شرح كبير اوست و آن را مفتاح الغرر ناميده است و نسخه اى از آن نزد ما موجود است.

از آثار ديگر او التحقيق المبين فى شرح نهج المسترشدين علامه حلى است كه در سال 828 هجرى در حله از تأليف آن آسوده شد،و سال خاتمه آن،پس از آن بوده كه از شيراز،از خدمت استادش سيد شمس الدّين عازم، عتبات عاليات شده است و من يك نسخه از آن را در تبريز و ديگرى را در اردبيل مشاهده كرده ام و تاريخ استنساخ آن،نزديك به زمان تأليفش مى باشد و اين شرح ممزوج با متن بوده است.

ص:337

از ديگر آثارش،جامع الاصول فى شرح رساله الفصول،خواجه نصير طوسى است كه در فن كلام تدوين شده،و اصل آن پارسى بوده است كه ملا محمّد بن على آن را به عربى برگردانيده،و همان ترجمه را نجم الدّين شرح كرده است و پيش از او نيز گروهى به شرح آن اقدام كرده بودند.

نجم الدّين شرح خود را در كربلاى معلا آغاز كرده،و در مشهد مقدس رضوى در اولين جمعه از دهۀ اوّل محرم سال 834 هجرى در روزگار زندگى استادش سيد شمس الدّين به پايان رسانده است.تأليف اين شرح پس از تأليف،التحقيق المبين ياد شده است و من نسخه اى از آن را در اردبيل ديده ام.

ديگر از آثار او،رساله تحفة المتقين فى اصول دين است كه از فوائد ارزنده اى برخوردار است و من آن را در استرآباد مشاهده كرده ام.يكى ديگر از آثارش،كاشف الحقائق فى شرح رسالۀ درة المنطق استادش سيد شمس الدّين است.

نجم الدّين اين شرح را بنا به پيشنهاد شيخ محمّد بن شيخ تاج الدّين حاج خليفه و در روزگار حيات مؤلفش تدوين كرده است و به طورى كه خود او در پايان اين شرح مى نگارد،شرح مزبور نخستين اثرى است كه به تأليف آن پرداخته،و در اواخر ذيحجه سال 823 هجرى از تأليف آن آسوده شده است،و من نسخه اى از آن را به خط كفعمى مؤلف مصباح مشهور،در شهر سارى از شهرهاى مازندران ديده ام.

و از آثار او جامع الدقائق فى شرح رساله غرة المنطق استادش سيد شمس الدّين بوده است اين رساله را سيد شمس الدّين پس از رساله درة المنطق تأليف كرده،و نجم الدّين رساله غرة المنطق را در حيات مؤلفش و

ص:338

پس از شرح رساله اوّلى تأليف كرده است،و من نسخه اى از آن را كه بازهم به خط كفعمى بوده است،در شهر سارى ديده ام و تاريخ خط كفعمى، ظهر روز چهارشنبه،دهۀ ميانه ماه ذي حجة الحرام سال 857 هجرى بوده است.

و از آثار او،كتاب القوانين است كه خود در پايان شرح غره بدان اشاره كرده و از ظاهر آن پيداست كه اين اثرها در منطق مى باشد.

كتاب،التوضيح الانور بالحجج الواردة لدفع شبه الاعور،از ديگر آثار اوست.

اين كتاب،در رد كتاب شيخ يوسف بن مخزوم منصورى واسطى اعور عامى ناصبى ملعون،است كه در رد شيعه تأليف كرده است،و من در اصفهان به نسخه اى از،التوضيح دست يافتم كه تاريخ اتمام آن در حله سيفيه در سال 839 هجرى بوده،و بس كتابى نيكو و پرفايده است.

در همان عصر و به سبكى كه نجم الدّين اقدام به رد آن كتاب كرده است، شيخ جليل عزّ الدّين حسن بن شمس الدّين محمّد بن على مهلبى حلبى، كتابى به نام الانوار البدرية فى رد شبه القدرية،تأليف كرده است و تاريخ آن سال 840 هجرى بوده است و آن هم خالى از لطافت و نفاست نبوده است جز اينكه اثر نجم الدّين از آن بهتر و تمام تر و بافايده تر است،رحمهما اللّه تعالى.

و از آثار نجم الدّين كتاب حقايق العرفان فى خلاصة الاصول و الميزان است كه خود او در كتاب التوضيح،به آن اشاره كرده است.

ص:339

ديوان شعر فارسى و امثال اين ها و آثار تأليفى ديگر.او از معاصران شيخ بهايى رحمه اللّه بوده است.

مؤلف گويد:در سيستان،در پشت نسخه ترجمه فارسى رساله افلاطون زمان حسام الدّين ماچينى،كه در تحقيق احوال تنباكو مطالبى نوشته،و آن را ملا عبد اللّه بن حاج حسين بابا سمنانى شاگرد ميرداماد،ترجمه و شرح كرده است،خط شريف سيد خلف را مشاهده كردم كه از ترجمه و شرح ملا عبد اللّه تمجيد و تحسين كرده است و خط سيد از زيبايى بهره ور نبود و ما صورت مرقومه سيد را در ذيل شرح ملا عبد اللّه مذكور،يادآورى كرده ايم.

در اين مرقومه،از ملا خلف تعبير به سيد خلف بن سيد عبد المطلب شده است،و همان طور كه اشاره شد خط سيد ناخوانا بود و در بسيارى از مواضع اشتباهات روشنى از نظر لغت عرب به چشم مى خورد با آنكه سيد، از فصحاى عرب بوده است،معلوم نيست چرا اين گونه اشتباه در نوشتۀ او رخ داده است در عين حال تا جايى كه در حد امكان ما بود نوشتۀ او را اصلاح كرديم و پس از آن،صورت آن را در ذيل شرح حال ملا عبد اللّه ايراد كرديم،مع الوصف،با رنجى كه براى تصحيح مرقومه او به كار برديم، بيرون از اشتباه نيست.

همچنان كه پيش از اين اشاره شد،فرزندش و سيد على خان حاكم حويزه هم از دانشوران بزرگ بوده است و نام او را در محل خود خواهيم نگاشت.از قراين برمى آيد،خلف آباد كه قصبه اى بزرگ و از آبادى هاى به نام حويزه به شمار مى آيد به توسط او احداث شده باشد.

ص:341

«مشعشعى»(به ضم ميم و فتح شين و سكون عين و فتح شين ثانى و عين بى نقطه)منسوب به مشعشع است و سادات مشعشعى سلسله اى مشهور است،و سيد خلف و خاندان او از اين سلسله اند.

ممكن است مشعشع،نام على بن محمّد فلاح باشد كه حكومت جزاير و بصره را به عهده داشت و روضۀ متبركه نجف و كربلا را به يغما برد و مردم آنجا را از پاى درآورد،و بقية السيف را،به بصره و الجزاير،كه بر آن ها حكومت مى راند،گسيل داشته و اين واقعه در ماه صفر در سال 858 هجرى به وقوع پيوست (1).

ليكن حقيقت آن است كه مشعشع نام،ديگرى از نياكان اعلاى اين خاندان است.

به شهرت پيوسته گروهى از مشعشعى ها كه از غالى ها( على اللهيان) بودند،شمشير مى خوردند و يكى از آن گروه در روزگار ما به حضور سلطان بار يافت و در برابر او و ديگر حاضران دست بدان كار زد.

مؤلف گويد:سيد على خان،فرزند سيد خلف،بخش مهمى از چگونگى احوال پدر و جدش را ضمن مجموعه اى كه از آثار خود انتخاب كرده است،آن را براى شيخ على سبط شهيد ثانى مرقوم داشته است و ازآنجا

ص:342

كه نوشته وى مشتمل بر فوائد ارزنده اى است ما تمام آن را در اين كتاب مى آوريم.

وى پس از مطالبى طولانى كه در اواخر كتاب النور المبين كه از تأليفات خود اوست،ايراد كرده است،مى نويسد:خدا را سپاسگزارم كه مرا در سلك رويۀ پدر و جدم مقرر داشت،تا از فرامين الهى فرمان بردارى كنم و مانند ايشان به خدمتكارى اهل بيت پيغمبر اكرم عليهم السّلام كمر همت بندم و به مقام ولايت ايشان گواهى دهم چه آنكه جدم،سيد عبد المطلب بن حيدر بن محسن بن محمّد،ملقب به مهدى از جمله خدمتگزارى هايى كه در دوران زندگى خويش براى اهل بيت به عمل آورد،آن بود كه در سن نزديك به دوازده سالگى ناخودآگاه تغيير حالى براى او ايجاد شد و در ميان مردم خويش،كه راه گمراهى را مى پيمودند و به مذهب جهالت على اللهى دچار شده بودند،قيام كرد و با انكار هرچه تمام تر مرام پوشالى آن ها را به باد استهزا گرفت و با شهامتى هرچه تمام تر فرياد زد:چگونه ممكن است كسى كه ساليانى پيش كشته،و به خاك سپرده شده است،(مرادش حضرت مولى على عليه السّلام بوده كه مردم حضرتش را خدا مى دانند)خدا باشد و به نام معبود مورد ستايش قرار بگيرد؟

أتانى هواها قبل أن أعرف الهوى فصادف قلبا خالصا و تمكنا

هنوز از شميم عطر عشق و شور،بويى به مشام من نرسيده بود كه عشق او دامن گير من شد و با دلى كه بيرون از هرگونه آلودگى بود برابر گرديد و در آن قرار گرفت.و از پيش آمدهاى او،اينكه در يكى از روزها براى انجام كارى از منزل بيرون رفت،در مسير خود به مردى برخورد كه نماز مى خواند و آن مرد از علما و از ديار ديگر بود و در محل جدم به خاطر

ص:343

كارى كه داشته بود،آمده بود جدم از او پرسيد كه با نشست و برخاستى كه دارى چه مى كنى و چه مى گويى؟و حال آنكه مردم ما اين چنين كارى كه تو مى كنى،انجام نمى دهند آن مرد در پاسخ گفت تو را با اين كار چه،به راه خودت ادامه بده.جدم به وى سوگند داد تا او را از چگونگى كارش باخبر سازد!آن مرد ناچار شد و در پاسخ گفت نمازى را كه خدا و رسول بر من و ديگر بندگانش واجب كرده بودند به جاى مى آوردم و اينكه مى گويى مردم تو چنان فريضه اى را انجام نمى دهند،براى آن است كه آنان به گمراهى گراييده اند و حال آنكه پروردگار ما خدا،و محمّد صلّى اللّه عليه و آله رسول او و على خليفه رسول خدا و پيشواى واجب الاطاعة است كه طبق فرمان خدا و رسول بايد از او پيروى كرد و او بنده اى است كه خدا او را از ميان بندگان خويش برگزيده است و او هم به دست ابن ملجم در راه خدا شهيد شد.

جدم گفت،به دنبال آنچه از وى شنيدم مراتب قدردانى را از وى به عمل آوردم و به او گفتم آنچه تا به حال درصدد به دست آوردن آن بودم اكنون از شما شنيدم و اينك از شما تقاضا دارم تا محل خود را به من ارائه كنيد.وى جايگاه خود را كه در آنجا به سر مى برد براى من بازگو كرد.

پس از مراجعت از نزد او و ديدار با پدرم سيد حيدر،از وى درخواست كرد تا به من اجازه دهد كه نماز بگزارم وى درخواست مرا پذيرفت و اظهار داشت،با پيشنهاد تو موافقم و همان دم در چهرۀ او آثار خرسندى از عملى كه بايد انجام دهم نمايان شد و به مشاهدۀ من رسيد.در آن موقع به خود جرأت دادم و از وى پرسيدم،هرگاه شما از نماز گزاردن من خرسنديد پس چرا خود نماز نمى گزاريد؟پدرم گفت تو را با اين سؤال چه كار!و من در

ص:344

برابر اين پاسخ و به منظور رعايت مقام پدرم و حشمتى كه،از او ظاهر بود ساكت ماندم.

بايد بگويم پدرم در باطن مسلمان بود و مانند ابو طالب و به خاطر مصلحتى كه مربوط به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله بود آيين خود را پنهان مى داشت و همين گونه مصلحت را دربارۀ پدرم احساس مى كنم و در عين حال از حقيقت آن بى خبرم.

و علت آنكه پدرم اسلام خود را پنهان مى داشت براى آن بود كه بزرگ خاندان ما به شمار مى آمد و در روزگار او از بازماندگان محسن،كه نياى اعلاى من باشد،فرزند زنده اى جز او نبود و مردم در كارهاى خود به وى مراجعه مى كردند و با آنكه حكومت حويزه به دست ديگرى اداره مى شد، جدم همه كاره بود.

جدم گفت،پس از آنكه از سوى پدرم اجازه داشتم كه فريضه الهى را به جاى آورم با خوشحالى هرچه تمام تر به ديدار آن شيخ شتافتم و با ملاقاتى كه با وى كردم جريان را به طورى كه اتفاق افتاده بود به اطلاع وى رسانيدم او هم خوشحال شد و ازآن پس همواره با وى در تماس بودم تا اينكه شناخت خدا و واجبات نماز و طهارت و روزه را از وى فراگرفتم و به پيروى از من،برادران و همگى خاندان و خدمتكاران ما اسلام آوردند و خاندان ما،در ميان گروه مشعشعيان به عنوان مسلمان شهرت يافتند،و ازآن پس ،خداوند توفيق داد تا امر حكومت را عهده دار شوم و دست پسر عموهايم،آل سجاد و آل فلاح را از حكومت بر حويزه كوتاه كنم.

مهم ترين همت من آن بود كه بستگان خود و مردم را از كفر به اسلام بخوانم و براى پيش برد مقصود خود به هر نحوى كه ممكن بود از شمشير

ص:345

و زبان و پرداخت مال دريغ نداشتم و قبيله به قبيله را به اسلام دعوت مى كردم و در نتيجه،هركسى كه از فرمان من اطاعت مى كرد مورد انعام و اكرام قرار مى گرفت و هركسى كه از پذيرش اسلام خوددارى مى كرد او را مى كشتم تا خداى متعال توفيق عنايت فرمود در اندك زمان مردم به آيين اسلام گرويدند و به خوبى از اسلام برخوردار شدند و رويه كفر و كافران رو به نابودى گذارد.

به دنبال اين پيروزى كه عايد جدم شد،مساجد و مدارس را بنيان نهاد.و علما و محصلان از ديگر شهرها بدانجا هجوم آوردند و مجاورت اختيار كردند و از وجود او بهره ور شدند،او هم از هيچ گونه بهره اى نسبت بديشان دريغ نداشت.خدا او را از اسلام و مسلمانان پاداش نيكو دهاد و ما را در قرارگاه بخشايش حضرتش با او گرد آورد كه او بسيار بخشنده و باكرم است.

بارى،مآثر و مناقب و مقامات عاليه روحانيه او از حد شمارش و احصا بيرون است و او از نظر داشتن مراتب روحى،همتاى با جدش ابراهيم عليه السّلام بوده است زيرا،با بينايى كاملى،دين اسلام را پذيرفت آن چنان كه ابراهيم با بصيرت تام و تمامى به يكتايى خدا گراييد و او از نظر مبارزه با مشركان چونان جدش رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله بود كه از هيچ گونه اقدامى دريغ نداشت،تا آنجا كه آن ها را تحت فرمان خويش درآورد و يك يك از آن ها را به درستى اسلام و آثار آن معترف گردانيد.

و اما،پدر مرحوم و مبرورم سيد خلف بن عبد المطلب،پس از آنكه براثر تعدى برادران جسور،از نعمت چشم محروم شد خداى متعال به جاى

ص:346

نور بصر،ديده بصيرت و نورانيت دل به او مرحمت فرمود و ازآن پس ، ما بقىِ عمر خويش را در فرمان بردارى از خدا و بندگى او به سر برد (1).

پدرم برنامۀ كارهاى خود را به دو بخش تقسيم كرده بود،بخشى را به تأليف و تصنيف اختصاص داده بود و در نتيجه،كتاب هاى بسيار و رساله هاى زيادى تأليف كرد.

از ميان كتاب هاى او شش كتاب است كه آن ها را پس از نابينايى تأليف كرده بود و من روزگار تأليف آن ها را درنيافته ام.

اوّل:حق اليقين در علم سلوك و طريقت است كه آن را به ترتيب بى سابقه اى گرد آورده،و مآخذ منازل طريقت و ديگر مطالب آن از احاديث اهل بيت عليهم السّلام نشأت يافته،و موافق با اصول شريعت و طريقت است،به وجهى كه كاملا از شطحات صوفيه و الحادات ايشان،از قبيل حلول و اتحاد بيرون است.و حقيقت آن است كه مبانى آن موافق با طريقه انبيا و صالحان است و نيز مشتمل بر پانزده هزار بيت است.

دوم:حق المبين است كه مشتمل بر مقدماتى است و مقدمه نخستين آن راجع به اهميت علم است.دوم مربوط به منطق،سوم ويژه ى علم كلام و امثال اين ها و اين كتاب مشتمل بر هشت هزار بيت است.

سوم:سبيل الرشاد است كه متضمن مقدماتى است:اوّل و دوم صرف و نحو سوم اصول دين چهارم فروع دين از عبادات تا ديات.و اين كتاب شش هزار بيت است.

ص:347

چهارم:مظهر الغرائب كه مشتمل بر ده هزار بيت،و شرح دعاى عرفه حضرت سيدالشهداست،كه در روز عرفه انشاء فرموده است.

پدرم،در روز عرفه در حج بيت اللّه با شيخ فاضل ميرزا محمّد استرآبادى مؤلف كتاب رجال،ملاقات كرد و اين دعا در اختيار ميرزا بود،و همچنان كه در موقف عرفات بودند،به خواندن اين دعا پرداختند.پدرم به اطلاع ميرزا رسانيد كه اين دعا شايسته شرح است و مناسب آن است كه شما به شرح آن اقدام كنيد.ميرزا گفت،من اين تقاضا را از شما دارم.پدرم شكسته نفسى كرد و اظهار داشت من از سواران اين ميدان نيستم!ميرزا گفت،چنان نيست بلكه شما براى شرح آن اهليت داريد،و به شرح آن سزاوارتر از من هستيد.

پدرم گفت:تقاضاى ايشان را پذيرفتم و آن گاه كه از حج بيت اللّه وارد وطنم شدم،تمام همت خويش را به شرح آن دعاى مبارك،مصروف داشتم.

و آن چنان كه بايد و شايد در شرح آن دعا،اسرار و علوم و معارفى را كه براى به دست آوردن آن ها توفيق يافته بود،موفق شد،و همه را در آن كتاب گرد آورد.پس از آنكه شرح آن به اتمام رسيد نسخه اى از آن را براى ميرزا فرستاد.ميرزا از ديدن آن بسى به شگفت آمد و اين نسخه در كتابخانۀ او بود،تا وفات يافت و ازآن پس ،در اختيار وارثانش قرار گرفت.

دانشوران بزرگ،نسخه كتاب را از پدرم گرفتند و استنساخ كردند (1).

ص:348

پنجم:النهج القويم فى كلام امير المؤمنين عليه السّلام،و اين كتاب به آخر نرسيده است.در اين كتاب،كلمه ها و خطبه هايى از حضرت مولى على عليه السّلام گرد آورده است كه،سيد رضى آن ها را در نهج البلاغة نياورده است.

ششم:البلاغ المبين در اين كتاب احاديث قدسيه را كه خداى متعال بر پيمبرانش تا رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله نازل فرموده،متذكر شده است.و در ضمن آن به نقل سخنان گهربار پيمبران و ائمه طاهرين صلوات اللّه عليهم اجمعين و سخنان حكمت آميز و اندرزهاى اولياى صالحين و مشايخ راستين و بخشى از واردات و خاطرات خود،از حكم و امثال اشاره كرده است.

آنچه در اينجا نقل كرديم،اسامى شش اثر از آثار اوست كه من در استكتاب آن ها شركت نداشتم.در ذيل به ذكر هفت كتاب مى پردازم كه من در هنگام تأليف آن ها حضور داشتم و اوقاتى كه پدرم به تأليف مى پرداخت در پاك نويس كردن آن ها اقدام مى كردم.

اوّل:فخر الشيعة در فضائل امير المؤمنين على عليه السّلام معجزات و كرامات آن حضرت،اين كتاب نزديك به هشت هزار بيت است.

دوم:سيف الشيعة در مطاعن دشمنان حضرت مولا عليه السّلام از گذشتگان و آيندگان،و آن نزديك به بيست و سه هزار بيت است.

سوم:الحجة البالغة شامل پانزده هزار بيت است.اين كتاب را براى اثبات خلافت على عليه السّلام تدوين كرده است و در ضمن اثبات خلافت آن حضرت از نصوص قرآنى و اخبار نبوى كه عامه آن ها را متذكر شده اند و انكار نكرده اند،استفاده كرده و به دنبال آن به اخبار شيعه كه ويژه خلافت آن حضرت بوده اشاره كرده است.

ص:349

چهارم:برهان الشيعة شامل سى و سه هزار بيت،و موضوع آن اثبات امامت حضرت مولا امير المؤمنين عليه السّلام است كه با برهان هاى عقلى و نقلى به اثبات آن كوشيده و در ضمن براهين نقلى،نخست به اخبارى اشاره كرده كه از طرق عامه نقل شده و به دنبال آن ها به احاديثى كه از سوى شيعه روايت شده،توجه داشته است.اين كتاب مشتمل بر چهل برهان و چهل مجلس است.

پنجم:سفينة النجاة كه مشتمل بر فضائل و مناقب امير المؤمنين و ائمه طاهرين عليهم السّلام و شامل ده هزار بيت است.

ششم:المودة فى القربى كه در فضائل حضرت زهرا مرضيه،و مادر آن حضرت،تدوين شده،و در ضمن آن به شرح حال ائمه طاهرين و اثبات امامت ايشان،كه امامتشان منصوص بوده،پرداخته است.همچنين به يادآورى از فضائل و معجزات و كرامات و تعداد اولاد و تاريخ ميلاد و وفات ايشان اشاره كرده است،و به دنبال آن گفتارى با ملت هاى ديگر،كه معتقد به امامت ايشان نبوده اند،از قبيل زيديه و كيسانيه و واقفيه و امثال ايشان،داشته،و حجت ها و گفتارهاى ايشان را از اساس برانداخته است.

اين كتاب داراى سى و سه هزار بيت است.

هفتم:خير الكلام كتابى است مشتمل بر،منطق و كلام تا آنجا كه به امامت مى رسد و به احوال ائمه طاهرين و حضرت بقية اللّه پايان مى پذيرد،و جمعا شامل بيست و هفت هزار بيت است.

اين كتاب ها،كتب ارزنده و بزرگى است كه او تأليف و تصنيف كرده است و نيز به تأليف و رساله هايى پرداخته است از جمله:رساله اثنى عشريه

ص:350

در صلاة و طهارت دليل النجاح در دعا و كتاب ديگرى به مثابۀ الدروع الواقيه و امثال اين ها...

بخش دوم كارهاى او بدين شرح است:و وى در معرفة الارض (زمين شناسى)و عمران و احياى موات،مهارت داشته است،همچنان كه به آبادانى و عمران محل توطن خود پرداخت،آن گاه كه از بلاد دروق عازم محل فعلى شد و به دنبال مصيبتى كه به وى رسيد و از پدرش دور شد، نخست در بلاد زيدان واقع در كنار شط معروف به«هندجان»ساكن شد،در آنجا به احداث سه آبادى اقدام كرد و،اين احداث،پس از آن بود كه جمعى از زمين شناسان از عمران كردن قنات و زمينى كه قنات بايد در آن حفر بشود و چگونگى پستى و بلندى آن به مذاكره پرداخته بودند.در اين هنگام بود كه او با اطلاع از علم زمين شناسى،و اينكه آب از فلان موضع كه ظاهر مى شود تا فلان زمينى كه مورد نظر است،مورد استفاده قرار مى گيرد،اقدام به عمران مى كرد و اين نظريات را هنگامى ارائه مى داد كه زمين را با مساحى ظاهرى تعيين نمى كرد و بالاخره به قدرى كه لازم مى دانست دستور مى داد زمين را حفر كنند و پس از حفر قنات،آبى كه لازم بود،مورد استفاده قرار مى گرفت.

بعد از آن،به جانب شط شمالى(از همان زمين)كه شط معروف به جراحى باشد كوچ كرد و اين نهر همان نهرى است كه سرزمين هاى دروق را مشروب مى كند و نه نهر از دو سوى آن جارى ساخت و در نتيجه توجه و كوشش آبادى هاى بسيارى در آنجا به وجود آمد و همگى اين احداثات، براثر ژرف نگرى و شناخت دقيق او در چگونگى عمران زمين بود.وى مساحان و زمين شناسان را به امورى كه آشنايى و اطلاع نداشتند،دلالت

ص:351

مى كرد.خداى متعال هم به جبران پاره اى از ناراحتى هايى كه احساس كرده بود،فرزندان پاكيزه اى به وى ارزانى داشت و به هريك از آن ها آبادى بخشيد و چنان مى نمايد كه آن آبادى ها را به عدد هريك از آن ها احداث كرده بود و اين گونه بخشش را در روزگار حياتش به انجام رسانيد تا پس از درگذشت،ميزان ما ترك براى فرزندانش معلوم باشد و اين پيش بينى حاكى از رأى صائب و همراه با حكمتى است،كه ديگران از آن بى خبر بودند.

سيد خلف،در مدت زندگانيش حاصلى را كه از زمين هاى متصرفيش به دست مى آورد بدين گونه به مصرف مى رسانيد.مثلا آن بخش را كه به عنوان زكات مى پرداخت در دفترى كه با حرف(ز)مشخص شده بود ضبط مى كرد و آن قسمت را كه به عنوان صدقه مستحبه مى پرداخت در دفترى كه با حرف(ق)مشخص شده و حاكى از قربت بود،ثبت مى كرد و بخشى را كه به نام صله رحم پرداخت مى كرد در دفترى كه با حرف(ص)نشان مى داد و مراد صله رحم بود،مى نوشت.و مبالغى را كه به واردان و سرايندگان و مخالفان مذهب مى پرداخت در دفترى كه با حرف(س) علامت گذارده بود و مراد ستر عرض و حفظ آبرو بود،يادداشت مى نمود.

آرى،آنچه يادآورى شد موارد پرداخت و مصارف محصول او بود و او با پرداخت مبالغ يادشده،ديگران را بر خود برترى مى داد و به گرد آوردن ماليه اعتنايى نداشت و هرگاه پس از انفاقات مزبور چيزى باقى مى ماند، مى گفت،پروردگارا!مرا از آن هايى كه سيم و زر را گنجينه مى سازند و آن ها را در راه خدا،به مستمندان و بيچارگان نمى بخشند قرار مده.

سيد خلف پارسايى رياضت كش بود،به نان خشك و لباس درشت اكتفا مى كرد و در اين راه از رويه پدران گرامى اش پيروى مى كرد و عبادتش ضرب المثل بود و پيش از آنكه از نعمت چشم محروم شود هر شب جمعه

ص:352

ختم قرآن مى كرد و نوافل شبانه روزى او ترك نمى شد،و همواره روزه مى گرفت و روزه سالش ترك نمى شد(جز آنكه گاهى)و همه ماه رجب را روزه داشت و تنها چند روزى از ماه شعبان را روزه نمى داشت.

وى،با همه پارسايى و تقوايى كه داشت در شجاعت و دلاورى بى نظير بود و روزهاى دلاورى كه با مخالفان روبرو شده و رزم آزمايى كرده است، مشهور و معلوم است و هرگاه بيمى از درازى سخن نبود،يكايك آن ها را متذكر مى شدم.

سيد خلف،در برابر هجوم ناراحتى ها و پيش آمدها،كمال شكيبايى را از خود نشان مى داد و با عزمى راسخ كه كوه ها،تاب عزيمت،آن را نداشتند از هرگونه حادثه اى استقبال مى كرد.

پس از آنكه سيد خلف،دار فانى را وداع گفت،سيد شهاب الدّين (حويزى كه از سرايندگان به نام آن عصر بود)چكامه اى در سوگ او سرود (1)و آن گاه كه آن چكامه را ديدم،متوجه شدم چكامه اى كه ابو تمام در مرگ محمّد بن حميد طائى گفته است برابرى مى كرده،و بيت زير از چكامه شهاب است:

هو المرء يوم الحرب تثنى حرابه عليه و فى المحراب يعرفه الذكر

ص:353

او مردى است كه در صحنه نبرد جنگاوريش ستايش مى شود و در محراب عبادت،ذكر خدا او را مى شناسد.و هرگاه بخواهم مناقب و مفاخر و مآثر او را بشمارم خود،كتاب كاملى خواهد شد،ليكن بدانچه در اين مجموعه نگاشتم بسنده مى كنم و مقصود ما آن است كه با ايراد اين جملات قربت خويش را به پيشگاه خدا و رسول و ائمه اطهار ايجاد كنيم،زيرا ايراد چنان فضايلى،از مثل چنين فرزندى،وسيله رضامندى پدر با كرامت است.

اولئك آبائى فجئنى بمثلهم اذا جمعتنا يا جرير المجامع

آنان نياكان منند،پس تو،اى جرير!در آن هنگام كه در پيشگاه مردمان هستيم،مثل آن ها را براى من بياور.

تا اينجا،آنچه را كه سيد على خان در مجموعه خود ايراد كرده بود،به پايان رسيد مؤلف گويد:فراوانى فرزندان سيد خلف و بركتى كه در بازماندگان او به وجود آمده است،تا آن حدى است كه در روزگار ما، هرگاه والى حويزه كه از بازماندگان اوست سوار مركب مى شود زياده از پانصد تن از خويشاوندان و عشيره هاى او در ركاب وى به حركت مى آيند و شمارش اين عده علاوه بر گروهى است كه در عصر ما در طى واقعه اى از پاى درآمدند و يا پيش از اين در معركه هاى كارزار كشته شده اند (1).

ص:354

و بعد از اين ترجمه سيد جمال الدّين رضا بن احمد بن خليفه جعفرى ارمى را خواهيم نگاشت.و از قراين ظاهرى به دست مى آيد،سيد جمال الدّين نواده ديگرى از سيد صفى الدّين خليفه است.

خليل،مردى شايسته و دانشورى بردبار و باوقار و نيكوكلام بوده است.از سخنان اوست:آدمى در صورتى به خطاى علمى خود مى رسد كه با ديگرى نشيند و آنچه را فراگرفته است،به اطلاع او برساند.

سيبويه و نضر بن شميل از شاگردان او بوده اند (1).

نضر بن شميل گويد،خليل در شهر بصره در خانه اى،از نى،با كمال سختى روزگار مى گذرانيد.چنان كه قادر به تهيه دو فلس نبود، ازسوى ديگر اصحابش از مراتب علمى او كه استفاده كرده بودند،ثروت هنگفتى به دست آوردند.

نضر گويد،در يكى از روزها از وى شنيدم،مى گفت:اينك در خانه را به روى خود مى بندم.تا همت به بيرون از آن نگمارم.

در يكى از مواضع آمده است كه خليل،نيمى از واژه عرب،و اصمعى يك سوم از آن را و ابو مالك،همۀ آن را در حفظ داشت.و بدين ترتيب از اخبار نحوى ها حكايت كرده اند،ابن خلكان در تاريخش مى نگارد:آن گاه كه خليل به حج بيت اللّه مشرف شده بود،از خدا درخواست كرد تا دانشى به وى الهام كند كه كسى در فراگيرى آن بر وى پيشى نگرفته باشد و به جز از

ص:357

او،از ديگرى هم فرانگيرد،هنوز از سفر حج بازنگشته بود كه خداى متعال قفل علم عروض را به دست او گشود.

خليل از فنون موسيقى نيز اطلاع كامل داشت و همين سابقه،موجب شد تا به استنباط عروض توفيق حاصل كند چه آنكه هر دو علم از مأخذ واحد استفاده مى كنند.

در يكى از شب ها،خليل و ابن مقفع با يكديگر ملاقات كردند و تا بامداد به گفتگو پرداختند پس از آنكه از يكديگر جدا شدند،از خليل پرسيدند:ابن مقفع را چگونه ديدى؟خليل در پاسخ گفت:مردى را يافتم كه دانشش از خردش بيش بود و از پسر مقفع پرسيدند خليل را چگونه يافتى؟گفت مردى را ديدم كه عقلش از علمش بيش بود،سيبويه فنون ادبيه را از او فراگرفته است.

خليل،در سال صدم هجرت متولد شده،و در سال 170 هجرى و به قولى در سن هفتاد و چهارسالگى درگذشته است.پايان خلاصه اى از گفتار ابن خلكان در وفيات الاعيان 244/2.

مؤلف گويد:حكايت مزبور را،ملا محمّد صالح قزوينى در كتاب نوادر العلوم به زبان پارسى ايراد كرده است و عكس آنچه را،ابن خلكان اظهار داشته است،گفته و مى نويسد:پس از آنكه خليل و عبد اللّه مقفع از يكديگر جدا شدند،از خليل پرسيدند پسر مقفع را چگونه يافتى؟در پاسخ گفت مردى را ديدم كه عقلش از علمش بيش بود.از ابن مقفع پرسيدند،خليل را چگونه ديدى؟در جواب گفت مردى را ديدم كه علمش از عقلش بيش بود.

ملا صالح،پس از نقل حكايت مزبور مى نويسد:سخن هر دو تن درست بوده زيرا،خليل بى نهايت پارسا بوده است تا آنجا كه گويند در شهر بصره

ص:358

تا آخر عمر در ميان خانه اى كه از نى تهيه كرده بود مى زيست.و حال آنكه شاگردان او كه از مراتب علمى او بهره ور گرديده بودند،از ثروت هنگفتى برخوردار شده بودند و در نهايت آسايش و آسودگى به سر مى بردند ليكن، پسر مقفع همواره درصدد فراهم آوردن ثروت و گرد آوردن مال و منال بود و سرانجام براثر گردآورى اموال بود كه جان خود را از دست داد.و كشته شد.

قزوينى،پس از آنچه نوشته است اظهار مى دارد:در نقل حكايت مزبور اشتباهى دست داده،و عكس قضيه ايراد شده است زيرا،خليل در پاسخ سؤالى كه از وى شده بود اظهار داشت:عقل پسر مقفع از علمش بيشتر بوده و پسر مقفع محروم،عكس آن را پاسخ داده است.

مؤلف گويد:ممكن است غرض قزوينى آن باشد،كسى كه در دنيا به پارسايى به سر برد و ترك دنيا گويد و به آخرت سرگرم باشد،از ديگران خردمندتر است.و كسى كه خود را سرگرم دنيا بسازد و از آخرت غفلت كند احمق تر از ديگران است. به همين جهت گفته است عقل خليل از علمش زيادتر و علم پسر مقفع از عقلش بيشتر بوده است.با توجه بدانچه نگاشته شد مراد از علم،علم دنيا است نه علم آخرت،و چنان نيست كه پنداشته شود.مرادش از عكس قضيه آن است كه نقال،قضيه را به عكس نقل كرده است.

علامه در خلاصه ص 67 گويد:خليل در فن ادب،از ديگران افضل بوده است،و به همين مناسبت نظريه او در فن ادب حجت است،و هموست كه علم عروض را اختراع كرد،و مقام فضيلت او مشهورتر از آن است كه يادآورى شود و امامى مذهب است،مؤلف گويد:شيخ بهايى رحمه اللّه در ضمن

ص:359

حواشى كه بر خلاصه علامه نوشته است و من تعليقات وى را به خط يكى از شاگردانش ديده ام،چنين اظهار داشته است:خليل بن احمد،از اصحاب حضرت صادق عليه السّلام بود و علم عروض را از حضرتش روايت كرده است.

(در پايان اين قسمت بدين موضوع اشاره مى شود)و مردى جليل القدر و عظيم الشأن بوده است.

مؤلف گويد:خليل،آثارى دارد،از جمله:كتاب العين در لغت است،كه پس از اين،بدان اشاره مى شود.ديگر كتاب العروض و كتاب الشواهد كتاب النقط و الشكل كتاب النغم و كتاب جمل الاعراب در نحو است،و اين كتاب غير از جمل النحو عبد القاهر جرجانى معروف است (1).

به طورى كه شنيده ام كتاب الجمل خليل هم اكنون در دست نوادگان مرحوم آقا اشرف حكيم،كه طبيب مخصوص دربار و حرم سراى سلطان صفوى است،مى باشد و اين كتاب را پدر ايشان از مدرس اشرف از مازندران آورده است.

ابن خلدون در تاريخش پس از يادآورى از كتاب العين و شرح فوائد آن مى نويسد:در ماه چهارم،ابو بكر زبيدى به مكتب هشام مؤيد،در اندلس درآمد و كتاب العين خليل را،با توجه به فراگيرى همه آن به تلخيص آن پرداخت و مهملات و بسيارى از شواهد مستعمل آن را حذف كرد و كتاب

ص:360

العين را براى اينكه بهتر و بيشتر قابل حفظ باشد،خلاصه كرد و به خوبى از عهده برآمد.

مؤلف گويد:علاوه بر او،بستى يا خاور حسينى هم به تلخيص آن اقدام كردند.ابن شهرآشوب،در كتاب مناقب به مناسبت شمارش همگى دانش هايى كه اصل آن به حضرت مولا على عليه السّلام مى پيوندند،مى نگارد:و از ايشان است اهل عروض.آرى،علم عروض هم،از پيشگاه حضرت مولا على عليه السّلام صادر شده است چه آنكه در روايت آمده است،خليل نحوى فن عروض را از مردى از اصحاب محمّد بن على الباقر يا على بن الحسين عليهم السّلام فراگرفت و براى تبويب و تدوين آن اصولى را وضع كرد.

مؤلف گويد:حقيقت همان است كه ابن شهرآشوب ابراز داشته است (1).

نجاشى در ذيل نام بردارى از على بن محمّد عدوى مى نويسد:شيخ على عدوى شمشاطى كه معاصر با شيخ صدوق بود،كتاب العين خليل بن احمد را كه در لغت بوده،تلخيص كرده است،آن چنان كه مستعملات آن را،باقى گذارد و مهملات و شواهد و مكررات آن را حذف كرد و اضافاتى نسبت به نسخه هاى ديگر،بر كتاب العين افزود.

فخر رازى،در كتاب مناقب شافعى مى نويسد:ابو الحسن على بن قاسم خوانى،مؤلف كتاب مختصر العين است و او از كسانى است كه در سرزمين خراسان به ابداع لغت و نحو پرداخت و در سروده هاى خود از شافعى ستايش كرد.

ص:361

خليل مراتب قرائت را از عيسى بن عمر فراگرفت و او از ابو عمرو بن علا و او از عبد اللّه بن اسحاق حضرمى،و او از ابو عبد اللّه ميمون اقرن،و او از عنبسة الفيل و او از ابو الاسود دئلى و او از حضرت مولا على عليه السّلام فراگرفته است.

ابن شهرآشوب،در كتاب مناقب مى نويسد:خليل بن احمد،از عيسى بن عمرو ثقفى،از عبد اللّه بن اسحاق حضرمى،از ابو عمرو بن علا،از ميمون اقرن،از عنبسة الفيل،از ابو الاسود دئلى،از على عليه السّلام روايت مى كرده است،و سيبويه علوم ادب را از وى فراگرفته است.

گويند،پدر خليل كه احمد باشد نخستين كسى است،كه پس از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به نام احمد،خوانده شده است.

خليل در سال 170 هجرى و يا سال 175 درگذشته است (1).

فراهيدى،منسوب به فراهيد است كه از پشت ازد بوده اند و فرهودى مفرد آن است و يحمدى منسوب به يحمد است كه آن هم يكى از گروه ازد،به حساب مى آيد.

از خليل حكايت شده است كه پيوسته اين شعر را مى خواند:

و اذا افتقرت الى الذخائر لم تجد ذخرا يكون كصالح الاعمال

ص:362

هرگاه،به ذخيره هايى نيازمند شدى،ذخيره اى را بهتر از كارهاى شايسته، به دست نخواهى آورد.

ابن دريد،در آغاز جمهرة گفته است:ابو عبد الرحمن خليل بن احمد فرهودى.

فرهود:به معناى،بچه درنده و يا غلام بدخو است،و نسب خليل به فرهود بن شبابة بن ملك بن فهم،منتهى مى شود.

خليل بن احمد،كتاب العين را تأليف كرد و كسى را كه بايد آن را به نهايت رساند به رنج انداخت.اينك نيمى از آن كتاب از خليل است و جاى شبهه نيست و آنكه پس از وى آيد،يا اين موضوع را مى پذيرد و يا انكار مى كند آرى،او كتاب العين را در حد فهم و زيركى بى نظيرى كه آيندگان را به شگفت مى آورد،تأليف كرده است و ما اين كتاب را املا كرديم،تا به آخر...

و نيز ازهرى گويد:خبر داد مرا ابو محمّد بن ابو خليفه،از محمّد بن سلام كه گفت:خليل بن احمد،مردى بود از مردم ازد،از فراهيد و او را فراهيدى گويند.و يونس او را فرهودى،بر وزن قردوسى(به فتح قاف و سكون را،و قردوس به معناى شدت و صلابت است)تا گويد خليل،فن عروض را استخراج كرد،و علل عروضى را از آن به دست آورد و به مطالبى رسيد كه ادباى پيش از او،از آن بهره اى نجسته بودند.

مؤلف گويد:در حاشيه همان نسخه،كه به خطى كهن بود و گويا از اصل نسخه باشد چنين آمده بود:ابو داود مصاحفى گفت،از نضر بن شميل شنيدم مى گفت:آن ها كه به رأى خود سخن مى گويند،چونان خليل رأى

ص:363

صائبى ندارند و خليل همانند خويش رأى مى دهد و خليل مى گفت،مردم بر سه گونه اند.با گونۀ دوم هم سخن باش و با سومى نه.

1-مردى كه از تو داناتر است از وى دانش فراگير،2-مردى كه از تو فروتر است و به او سخن بياموز،3-مردى كه سراسر كوشش او در آن است كه با تو مجادله و خود را درستكار معرفى كند،با او سخن مگو.

و حديث كرد ما را،حسن بن ادريس گفت:خبر داد ما را محمّد بن عبد العزيز بن ابى رزمة گفت:حكايت كرد براى ما،نضر بن شميل گفت از خليل پرسيدند آيا تو مؤمنى؟در پاسخ گفت،جواب نمى دهم چه بيم آن را دارم خود را با پاسخى كه مى دهم تزكيه كرده باشم.و گفته است،خليل مردى ژوليده مو،و رنگ پريده بود.هيئتى دگرگون داشت و خرقه پوش بود،پا از همه جا بريده بود و در ميان مردم طورى حركت مى كرد،كه كسى او را نمى شناخت.

مؤلف گويد:از آثار مشهور خليل،كتاب العين در لغت است.

ازهرى،در تهذيبش گويد:خلافى در ميان ارباب معرفت و اهل علم در اين نيست كه اولين اساس كتاب العين به دست،ابو عبد الرحمن خليل بن احمد،بنيانگذارى شده است و پس از آنكه ابن مظفر به نسخه اى از آن كتاب از خليل بهره يافت،به تكميل آن اقدام كرد.به يقين مى دانم پيش از خليل هيچ دانشورى،به تأسيسى كه خليل در كتاب العين به كار برده، پيشى نگرفته است.اينك آنچه را كه وى تأسيس كرده است بدون كم و زياد يادآور مى شويم،تا در چگونگى آن انديشه كنى و فكر خود را در نظم و ترتيب آن به كار اندازى و به اندازه اى كه نيازمندى،از آن بهره ور گردى.

ص:364

پس از اين،به پاره اى از نظريات نحوى ها كه در هنگام بيان آن،بدان افزوده و يا به توضيح آن پرداخته اند،دقت لازم به عمل آورى.

ليث بن مظفر گويد:در آغازى كه خليل به تأليف كتاب العين پرداخت فكر خود را به كار انداخت و بالاخره نتوانست از ا ب ت ث به تأليف كتاب خويش بپردازد زيرا،الف حرف معتل است و آن گاه كه اولين حرف، نظر او را تأمين ننمود حاضر نشد دومين حرف را كه حرف(ب)باشد سرآغاز كار خود قرار بدهد؛زيرا دليلى براى سرآغازى آن نداشت و پس از تفحص كامل در حروف تهجى و ويژگى هاى آن ها بدانجا رسيد كه مخرج همه حروف از حلق است ناچار اوّلين حرف را كه الف باشد در حلق فرومى برد و حرفى از حروف تهجى را به دنبال آن اظهار مى كرد از قبيل ا ت،ا خ،ا ع و به اين نتيجه رسيد كه حرف عين از دورترين نقطه حلق حركت مى كند و به همين مناسبت حرف عين را در اوّل كتابش درآورد.پس از آن، به حروفى پرداخت كه قريب المخرج به حرف عين بودند و رعايت مقام عالى تر پس از عالى تر را نمود تا به آخر حروف تهجى همين ترتيب را مراعات كرد.

اينك،هرگاه كلمه اى را مورد توجه قرار بدهى و بخواهى محل آن را بدانى به حروف آن كلمه متوجه مى شوى،پس هرگاه يكى از آن ها را در كتاب پيشين ملاحظه كردى،همان كلمه در آن كتاب مقدم بر ديگر كلمات خواهد بود.

نيز گفته است،خليل بن احمد حروف:ا ب ت ث را به هر اندازه اى كه مخرج آن ها در حلق وجود داشت از محل خود تغيير داد بنابراين،ترتيب

ص:365

حروف تهجى از نظر او بدين ترتيب است ع ح ه خ غ ق ك ج ش ض ص س ز ط د ت ظ ذ ث و ل ن ف ب م و ا ى.

خليل بن احمد گفته است كلام عرب بر چهار بخش است دو حرفى، سه حرفى ،چهار حرفى و پنج حرفى.

مؤلف گويد:به خاطر آنكه خليل كتابش را ابتدا،از حرف عين شروع كرده است كتاب او را به نام:العين خوانده اند بنابراين،نفاست آن موجب چنين نام گذارى نشده است.اكنون اين تسميه يا از ناحيه خود خليل،يا از ناحيه ديگرى بوده است.

پيش از اين ذيل احوال صاحب بن عباد گذشت كه معظم له،مجلد اوّل كتاب العين را از دست داد و همچنين يادآورى شد،كتابى در شرح احوال صاحب بن عباد نوشته اند و در آنجا ذيل حافظۀ او اظهار شده است،به دنبال از دست دادن آن كتاب،صاحب آنچه را از كتاب العين به خاطر داشت،يادداشت كرد و هنگامى كه يادداشت هاى او را با مسوده اى كه از كتاب العين كه در اختيار دختر خليل بود،برابرى كردند جز در دو يا سه موضع اختلاف ديگرى ديده نشد.

ازهرى در اوّل كتاب تهذيبش مى نويسد:ليث بن مظفر،از خليل بن احمد روايت كرده است معظم له در آغاز كتابش نوشته:اين همان اثرى است كه خليل بن احمد آن را از حروف ا ب ت ث گرد آورده است، حروفى كه مدار كلام عرب و الفاظ آن بر آن ها نهاده شده است،و هيچ چيزى از آن ها بيرون نيست.

ص:366

مراد خليل آن است كه از حروف تهجى واژه هايى را گرد آورده است كه عرب در اشعار و امثال خود از آنها بحث مى كند و در غير اين صورت كلماتى است كه خليل،بيانى از آن ها نكرده است.

ابو منصور مى گويد:ادعاى خليل موجب اشكالى براى بسيارى از مردم شده است،تا آنجا كه يكى از متظاهران و ظرفا گفته است،خليل بن احمد، به شرطى كه در آغاز كتابش كرده و قولى كه داده و به آن وفا نكرده، بسيارى از لغات مستعمل عرب را مهمل گذارده است.از جمله،احمد بستى كه كتاب تكمله را تأليف،و بر خليل ايراد كرده،اظهار داشته است:

كتاب ما مشتمل بر دو برابر لغاتى است كه خليل گرد آورده است و به زودى،در صورتى كه با كمال دقت به اثر ما توجه كنى به حقيقت سخن ما خواهى رسيد.

ابو منصور مى گويد:آن گاه كه اين فصل را از كتاب بستى قرائت كردم، دانستم كه بستى آدمى ناآگاه بوده،و از زيركى بهره اى نبرده،و به منظور خليل نرسيده است،براى آنكه اراده خليل از حروف ا ب ت ث آن است كه،آن ها حروفى هستند كه مدار كلام عرب بر آن ها است و هيچ بيان و موضوعى بيرون از آن ها نيست.و مراد از اينكه گفته است آنچه را كه از اين حروف گرد آورده ام منظورش متفرعاتى است،كه در اختيار او درآمده است نه آنكه همۀ الفاظ عرب را كه متداول در ميان آن ها بوده است و با همه اختلافى كه دارند در اين اثر به جاى گذارده ام،بلكه از حروف تهجى، اساسى برقرار داشته ام كه مى توان به دو حرفى و سه حرفى و چهار حرفى و پنج حرفى و سالم و معتل آن ها كه داير در اصطلاح است يكى بعد از ديگرى رسيد به طورى كه،هركسى درصدد تتبّع آن ها برآيد،مى تواند بدين وسيله

ص:367

بدانها دست يابد،نه آنكه خود خليل آن ها را كاملا تتبع كرده،و بدون آنكه الفاظ و معناى از او فوت شده باشد،همه آن ها را در اين كتاب فراهم آورده باشد.

و به خوبى مى دانيم،خليل با زيركى و فهم ويژه اى كه داشته،مى دانسته است كه يك انسان پيمبر نيست تا از راه وحى استفاده كند و الفاظ و معانى فراوان را با همه اختلافى كه دارد و بدون آنكه چيزى را فروگذار كرده باشد،در آن كتاب بياورد و چنان كه مى دانيم،خليل،خردمندتر از آن است كه چنين ادعايى كرده باشد و بالاخره مراد خليل همان بود كه ما ايراد كرديم و تو را نرسد كه با همه بى اطلاعى به وى ايراد نمايى.مؤيد نظريه ما آنكه،شافعى هم در فصلى كه در آغاز كتاب از وى نقل كرديم،به توضيح آنچه اظهار داشتيم،پرداخته است.در اينجا كلام،ازهرى به پايان رسيد.

مؤلف گويد:كتاب العين كه در لغت است هم اكنون متداول است،و استاد استناد ما در ضمن معانى لغات در بحار الانوار از آن استفاده كرده است،كفعمى،كه از علماى ماست،مى نويسد:خليل،از همه مردم روزگارش،پارساتر بود تا آنجا كه پادشاهان به عزم ديدار او مى آمدند و به وى كمك ها مى كردند و او عطيۀ آن ها را نمى پذيرفت.و معمول او آن بود سال در ميان به حج بيت اللّه مشرف مى شد.

همچنان كه پيش از اين نوشتيم،ابن شهرآشوب در مناقب گويد:علم عروض هم از پيشگاه حضرت مولا عليه السّلام صادر شده است و خليل بن احمد، رسم عروض را از مردى از اصحاب حضرت امام محمّد باقر يا حضرت على بن الحسين عليهم السّلام فراگرفته،و اصول آن را مرتب ساخته است.

در يكى از مواضع آمده است،كه روزى از روزها مردى همراه فرزندش به حضور خليل رسيد و گفت:مى خواهم تا به اين فرزندم،علم نحو و

ص:368

نجوم و طب و فرائض بياموزى،زيرا عازم حركتم و مركبم در كنار منزلم آماده سوارى دادن است.

خليل خطاب به پسر كرد و فرمود:بگو،الرفع للفاعل فى الاسماء،و الثريا فى الشتاء على وسط السماء،و السقمونيا مسهل الصفراء،و اذا مات الرجل و له ابنان فالمال بينهما على السواء.

(در ميان اسم ها فاعل مرفوع است،و ستاره پروين در فصل زمستان در ميان آسمان است،و«سقمونيا» (1)مسهل صفراست،و آن گاه كه آدمى بميرد، و وارث او دو فرزند باشد،آن ها ما ترك او را در ميان خود بالسويه تقسيم مى كنند.)

مؤلف گويد:اين مثل كه مركب من دم در معطل است،مثل مشهورى در ميان پارسيان است كه حالت روستايى را وانمود مى كند كه خيال كرد دانش را به سادگى مى توان به دست آورد.

شيخ معاصر در امل الآمل مى نويسد:ابو الربيع،از اصحاب حضرت صادق عليه السّلام بوده است،و در كتاب هاى رجال،نام او را به نيكى برده اند و از وى نكوهش نكرده اند بلكه،او از ممدوحان است و روايات زياد و احاديث فراوانى نقل كرده است و نيز داراى آثارى است.

شيخ صدوق در آخر من لا يحضر 98/4 مشيخه از وى نام مى برد و طريق خود را به وى متذكر مى شود و در بسيارى از مواضع از وى روايت مى كند و به وى اعتماد دارد و طبق قرينه اى كه از آغاز كتاب او فهميده مى شود، نقل روايات او دليل بر مدح اوست.

علاوه بر صدوق،ديگر علما و محدثان ما،از او روايت مى كنند و به روايات او احتجاج مى نمايند و به آن ها عمل مى كنند.

شيخ طوسى فهرست ص 216 و نجاشى رجال ص 117 كتابى از او نام مى برند و طريق خود را كه به وى منتهى مى شود يادآورى مى كنند و اين هم نوعى مدح است كه وى از مؤلفان شيعه مى باشد.

شيخ طوسى در رجال ص 120 در ضمن اصحاب حضرت باقر عليه السّلام از وى نام برده است و مى نويسد:خلد،و طبق نسخه ديگر خالد بن أوفى ابو الربيع عنزى شامى.

شيخ شهيد،در شرح ارشاد در ضمن صحت روايات ابو الربيع،چنين استدلال كرده است:حسن بن محبوب،كه از اصحاب اجماع است.روايات زيادى از وى نقل كرده است و اين خود،حاكى از ممدوح بودن اوست و همچنين،ابن مسكان كه از اصحاب اجماع بوده،از وى روايت كرده است و علاوه بر ايشان گروه ديگرى از او روايت كرده اند.

نجاشى گويد:ابو الربيع از حضرت صادق عليه السّلام روايت مى كرده است و هرگاه ما،ابو الربيع و همگى اصحاب حضرت صادق عليه السّلام،به استثناى عده اى

ص:370

از ضعفا را توثيق كنيم دور از انصاف نبوده است زيرا،مفيد در ارشاد ص 271 و ابن شهرآشوب در معالم العلماء ص 3 و طبرسى در اعلام الورى ص 276 چهار هزار تن از اصحاب حضرت صادق عليه السّلام را توثيق كرده اند و حال آنكه آنچه در همگى كتاب هاى رجال و حديث موجود است،بيش از سه هزار تن نمى باشند و علامه و ديگران نقل كرده اند،ابن عقده همگى چهار هزار تن را كه در كتب رجال نام برده شده اند،جمع آورى كرده است و بعضى هم گويند ابو الربيع هم از آن عده رجال است كه به نام وى اشاره شده است.پايان نوشته امل الآمل 82/1.

مؤلف گويد:ظاهر آن است كه،تفاوتى بين خلد و خالد نمى باشد و هر دو يك نامند زيرا،رسم الخط خالد همان خلد است و امثال آن از قبيل حرث و حارث فراوان است.

نيز مؤلف گويد:تصميم ما در تأليف اين كتاب بر آن است كه اعلام پس از غيبت حضرت بقية اللّه(عج)را متذكر شويم و اينك كه،به نام ابو الربيع اشاره كرديم به خاطر آن است كه به پاره اى از فوائد ارزنده بپردازيم و در ضمن آن،از شيخ معاصر هم كه نام وى را در كتاب امل ياد كرده است، پيروى كرده باشيم و الا ابو الربيع از متقدمان محدثان است و سال ها پيش از روزگار غيبت مى زيسته است.

تونى،در تصحيح كتاب ها و ضبط آن ها و گرد آوردن حواشى براى آن ها كوشش فراوانى داشت و بر همگى كتاب هايى كه در اختيار داشت،به ويژه كتاب هاى فقه و حديث حواشى نگاشته است و در عين حال،زهد و تقواى او فراوان تر از علم و فضلش بود.

تونى،مرد بابركتى بود و مردم،عموما و اهل محله اش كه همان محله ما باشد(محله شيخ محمّد بن يوسف بنا)خصوصا از وجود او تبرك مى جستند و او مصداق عدالت بود،كه در اين حديث آمده است:(هرگاه از مردم محلۀ شخصى،بپرسند،او چگونه آدمى است و بگويند ما به جز خير چيز ديگرى از او نديديم)دليل بر خوبى و عدالت اوست.خدا او را از ما و از مردم محله اش پاداشى نيك دهاد.

بارى،ما او را به خاطر شايستگى و پارسايى بسيارى كه داشته است در اين كتاب نام برده ايم و توجهى به فراوانى علم او نداشتيم.

ملا خليل،از وجود علمايى چند بهره جسته است و جمعى از فضلا هم از مراتب علمى او بهره ور شده اند.

ملا خليل،در آغاز كار از شيخ بهايى و ميرداماد و امثال ايشان استفاده كرده،و گذشته از اين ها از درس ملا حاج حسين يزدى و ملا حاج محمود رنانى بهره مند شده است.

وى،حاشيه قديم ملا جلال دوانى را كه بر شرح تجريد داشته،در مشهد مقدس رضوى،از ملا حاج حسين يزدى فراگرفته است و در درس اين دو دانشمند با وزير خليفه سلطان شريك درس،بوده است.

ملا خليل،در پيشگاه صفوى ها،به ويژه پادشاه زمان ما،از كمال احترام برخوردار بوده است و وزرا و امرا و ديگر مردمان نيز به چشم احترام به وى مى نگريستند.

او در سن سى سالگى،در روزگار وزارت خليفه سلطان،توليت آستانه مباركه حضرت عبد العظيم و نيز تدريس آنجا را به عهده داشت و پس از آن،به دنبال قصۀ طولانى،از توليت و تدريس معزول شد و سمت تدريس آستانه مباركه،به عهده ملا نظام الدّين،شاگرد شيخ بهايى درآمد.

ملا خليل،پس از عزل از مقام توليت به مكه مكرمه رفت و در مراجعت، در قزوين ماندگار شد و با حكومت هاى تهران و قزوين حكايت هايى دارد.

وى،يكى از علمايى است كه نماز جمعه را در عصر غيبت حرام دانسته و منكر آن بوده است و مردم را با كوشش هرچه تمام تر از انجام آن بازمى داشت و از جمله اخبارى هايى است كه به طور كلى،منكر اجتهاد بوده، و در انكار آن،و در نفى اجتهاد مى كوشيده و افراط مى كرده است و نيز در زمرۀ منكران تصوف و حكمت بوده است.

ص:373

و بيش از اندازه از اين دو دسته،و همچنين از گفتار منجمان و ستاره شناسان و طبيبان نكوهش مى كرده است.

ملا خليل،نظرهاى منحصر به فردى در مسائل اصولى و فروعى داشته است و حداكثر آن ها بيرون از شگفتى و غرابت نبوده است.در بعضى از نظرهاى خود،از معتزلى ها پيروى داشته،از آن جمله به ثبوت معدومات قايل بوده است.

از گفتار بى سابقه او اين است كه مى گفت:همگى احاديث كتاب كافى، به عرض مقدس حضرت بقية اللّه رسيده،و مقام اقدسش آن را مورد پسند خاطر مبارك قرار داده است.و هر خبرى كه با لفظ«روى»در كافى آمده است،بدون واسطه از حضرت ولى عصر(عج)روايت شده و شايسته و واجب است.به تمام روايات كافى عمل كرد تا آنجا كه هيچ خبرى در آن به عنوان تقيه يا حالت ديگرى آورده نشده است.

و روضه كافى تأليف كلينى رحمه اللّه نبوده،بلكه از آثار ابن ادريس است.

مؤلف گويد:بعضى از اصحاب،با قول اخير او مساعدت كرده اند و گاهى قول اخير را به شهيد ثانى نسبت داده اند ليكن،انتساب آن به شهيد ثانى درست نيست.

از خواص ملا خليل،تصحيفات خنده آورى است كه در عبارات و اخبار به وجود آورده است و همچنين تحريفات شگفت آورى است كه در آيات و آثار،ايراد كرده است.خداى متعال او و ما را بيامرزاد.

ملا خليل،در سوم ماه مبارك رمضان سال 1001 هجرى در شهر قزوين متولد شد و سال 1089 هجرى در قزوين درگذشت وى،در مدرسه معروف

ص:374

خود او به خاك سپرده شد،و من روزگار وى را درنيافتم و ليكن به زيارت قبر او موفق شدم.

ملا خليل انديشه اى نيرومند و در تحرير عبارات در علوم و تقرير آن ها مهارت كامل داشته.برادر علامه ام قدّس سرّه وى را در قزوين ملاقات كرده بود و فراوانى فضيلت و زيادى علم او را مى ستود بلكه،او را بر معاصران ديگر برترى مى داد.

مؤلف گويد:شكى نيست كه كافى از بهترين و آراسته ترين كتاب هاى حديث است،شيخ مفيد در حاشيه اعتقادات صدوق آنجا كه بحث در جواز اقامه حجج و استدلال در مسائل دينيه و عقايد اسلاميه به ميان آمده است چنين مى نويسد:ائمه طاهرين عليهم السّلام اصحاب خود را بر اقامه حجت تشويق مى كردند و آن ها را براى خاطر اين موضوع مى ستودند و از فضيلت ايشان ستايش به عمل مى آوردند و اين مراتب را كلينى رحمه اللّه در كتاب كافى ايراد كرده است و كتاب كافى از بهترين كتاب هاى شيعه و مهم تر از همه احاديث آن،حديث يونس بن يعقوب است،پس از بيان حديث مزبور مى گويد:سخن از توحيد خدا و نفى تشبيه از او،و تنزيه و تقديس او،از جمله امورى است كه ما به بيان آن موظفيم و ما را بدانها تشويق كرده اند و آثار بسيار و اخبار زياد در چگونگى آن ها رسيده است و عدۀ زيادى از آن ها،در كتاب اركان من كه،در دعائم الدّين تأليف شده،يادآورى گرديده است.و همچنين،در كتاب كامل در علوم دين،بابى در علوم دين كه استيفاى كامل شده است،متعرض گرديده ام و در عقود الدّين مهم ترين آن ها را كه از ماسواشان ما را بى نياز مى كند،يادآورى كرده ايم.

ص:375

ملا خليل،شاگردان فاضلى داشته است،كه برخى از آن ها را مستقلا در موارد خود متذكر شده ايم و بعضى ديگر را كه ترجمه مستقلى ندارد در اينجا نام مى بريم.

ملا حاج بابا بن محمّد صالح قزوينى،فاضلى عالم و متكلم و از معاصران است،برادرش ملا محمّد باقر قزوينى،كه مقدسى صالح و از معاصران بوده است.

و ديگران عبارتند از:آقا رضى قزوينى (1)و امير معصوم قزوينى و ملا محمّد صالح قزوينى معروف به روغنى (2)و ملا حاج على اصغر قزوينى و ملا ميرزا محمّد تبريزى،معروف به مجذوب و ملا محمّد كاظم طالقانى و ملا سيد امير محمّد مؤمن بن امير محمّد زمان طالقانى،وى اصلا از مردم طالقان بوده،و در قزوين مى زيسته است.

شيخ معاصر در امل الآمل 297/2 مى نويسد:وى فاضلى عالم و محقق بود و حواشى بر مغنى اللبيب و رساله اى در اكل آدم از شجره (3)و تفسيرى بر سورۀ ملك نوشته،كه آن را به پادشاه روزگارش اهدا كرده است و او از معاصران است.

ص:376

مؤلف گويد:طالقانى يكى از علمايى است كه نماز جمعه را در عصر غيبت حرام مى دانسته است،و توصيفى كه شيخ معاصر در حق او كرده خود او شناساتر به گفتار خويش است.

از شاگردان او،ملا محمّد يوسف بن پهلوان صفر قزوينى ساكن اصفهان، و از شاگردان محقق خوانسارى هم بوده است.

شيخ معاصر در امل الآمل 314/2 مى نويسد:وى از شاگردان ملا خليل بوده،و از علما و فضلاى معاصر است،و در يكى از مدارس قزوين تدريس مى كرده،و كتاب مبسوطى در آداب حج و چگونگى وضع مسجد الحرام و نيز رساله مختصرى در مناسك حج تأليف كرده است (1).

ملا خليل فرزندان شايسته اى داشته است.از جمله،ملا احمد بن خليل قزوينى كه عالمى فاضل و محقق بوده است،حاشيه اى بر حاشيه العدة والدش بر عده شيخ را تأليف كرده،و در سال 1083 هجرى در روزگار حيات پدرش درگذشته است.

ديگرى،ملا ابو ذر بن خليل است كه فاضلى عالم بوده،و در سال 1084 هجرى در حيات پدرش درگذشته است.ديگر از فرزندانش،ملا سلمان است كه از معاصران بوده،و مانند پدرش بلكه،سخت تر از او نماز جمعه را در عصر غيبت حرام مى دانسته،و رسالۀ مفصلى در اين خصوص تأليف كرده است و از نظر من،رسالۀ مناسبى نيست.

ص:377

شيخ معاصر در شرح حال او مى نويسد:وى،فاضلى عالم و جليل القدر و از معاصران است.در سومين حجى كه به خانه خدا مشرف شدم همراه او بودم و رساله اى در مناسك حج نوشته،كه آن را به،پادشاه عصرش اهدا كرده است.

مؤلف گويد:من هم در آن سال،با وى هم سفر بودم.

مؤلف امل 111/2 در شرح حال ملا خليل مى نويسد:وى،فاضلى عالم و علامه اى حكيم و متكلمى محقق و مدققى فقيه و محدثى در كمال وثوق و جامع فضائل و از ماهران معاصر بوده است.آثارى دارد از جمله،شرح كافى به پارسى تأليف كرده،و شرح كافى به عربى و شرح عده در اصول و رساله جمعه و حاشيه مجمع البيان و رساله نجفيه و رساله قميه و الجمل در نحو (1)و رموز التفاسير الواقعة فى الكافى و الروضة و امثال اين ها.

من در نخستين حجى كه به خانه خدا مشرف شدم وى را در مكه مكرمه كه مجاورت داشت و به تأليف حاشيه مجمع البيان اشتغال ورزيده بود، ملاقات كردم.او در سال 1089 هجرى درگذشت و صاحب سلافه ص 499 از وى نام برده،و ستايش بليغى از او كرده،و برخى از آثارش را نام برده است.(آنچه در امل آمده است،به پايان رسيد.)

ص:378

مؤلف گويد:از اينكه مؤلف امل وى را به عنوان حكيم فقيه ستوده، درست نيست زيرا،ملا خليل با اين دو عنوان،كمال مخالفت را داشته است و تنها اطلاع و دانستن اقوال آنان،دليل بر آن نيست كه وى را حكيم يا فقيه ناميد بلكه معلوم نيست از اقوال آن ها اطلاعى هم داشته باشد.گذشته از اين،جمع بين فقيه و حكيم از قبيل جمع بين ضدين است.و اما اينكه، محقق طوسى را حكيم و متكلم گفته اند،به سبب آن است كه،وى در شرح اشارات و امثال آن،راهى را كه حكما پيموده اند،رفته و در تصحيح كلمات ايشان كوشش كرده،و در تجريد و امثال آن به شيوۀ متكلمان گام برداشته و به آيين آنان سخن گفته است.

اما،شرح پارسى كه بر كافى نوشته،و موفق به اتمام آن شده است،به نام الصافى فى شرح كافى است و شرح عربى آن را تا باب بيستم از كتاب طهارت،به پايان رسانيده،و آن را به نام:الشافى در شرح كافى،ناميده است.

ملا خليل،به پيشنهاد وزير خليفه سلطان،به شرح عربى كافى اقدام كرده است و پيش از آنكه در چگونگى شرح آن،با وزير،بپردازد،شاه عباس ثانى وارد قزوين شد و ورود او مصادف با درگذشت وزير بود.شاه عباس از وى خواست تا كافى را به پارسى شرح كند و او هم در مدت بيست سال كه برابر با زمان تأليف كافى بوده است،به شرح آن پرداخت و هر دو شرح، ممزوج با متن بودن،و آن كتاب بزرگى است،كه در چندين مجلد تدوين شده است.

ملا خليل،در هر دو شرح به اقوال غريب و تصحيفات و تحريفاتى كه معمولش بوده،پرداخته است.و اما دربارۀ شرح عده اش بايد گفت،آنچه بر

ص:379

زبان دانشوران رايج است آن است كه اثر مزبور حاشيه عدۀ اصول شيخ طوسى است كه ناتمام مانده،بلكه به اواسط آن نرسيده است و اين حاشيه در دو مجلد تدوين شده و جلد اوّلش به نام:حاشيه اوّل و دوم به نام:

حاشيه دوم خوانده شده،و در آن حاشيه به تدوين حاشيه طولانى دست يازيده است،كه برابر با اكثر مجلد اوّل مى باشد و در آن حاشيه به مسائل بسيارى از اصول و فروع و امثال اين ها پرداخته،و به گفتار عجيب و غريبى اشاره كرده است (1).

ملا خليل،تا آخر عمرش تغييراتى در دو شرح كافى و حاشيه عده مى داده است و به همين مناسبت بوده،كه نسخه هاى آن ها با اختلافات شديدى روبرو شده است و به طورى كه از حيطه ضبط بيرون است و مناسبتى ميان آنچه در آغاز نوشته،و آنچه در اواخر گرد آورده،وجود ندارد.در عين حال،عمل به ظن را در فروع احكام در عصر غيبت تجويز نمى كند و يكى از شاگردانش افكار نخستين او را كه در حاشيه اعمال كرده،به افكار آخرين او ترجيح داده است و به همين جهت افكار نخستين او را عوض نكرده است.ملا خليل،نود سال عمر كرد و اواخر عمر از نعمت چشم محروم شد.

رساله جمعه كه دربارۀ حرمت نماز جمعه،و آن را به فارسى تأليف كرده بود،ضميمه شرح فارسى كافى بوده است.ملا خليل آن را رساله اى منفرد قرار داد و ملا طاهر قمى رساله اى در رد آن نگاشت و پس از آن ملا خليل

ص:380

رساله متوسطى به زبان پارسى راجع به نماز جمعه تأليف كرد و در انكار صحت نماز جمعه مبالغه بسيار نمود لكن،به دنبال آن به تأليف سومين رساله اى در اين خصوص(نماز جمعه)پرداخت و در آن،راه انصاف پيش گرفت و اقامه كننده نماز جمعه را،در صورتى كه وجوب يا استحباب آن از اخبار فهميده شود،فاسق ندانست.

رساله نجفيه پاسخ پرسش هاى مسائل حكمتى است كه در پاسخ نجف قلى بيك خواجه،كه از ملا خليل خواسته،به طور اجمال و به پارسى پاسخ داده است و به همين مناسبت رساله مزبور به نجفيه موسوم شده است و يا چون پرسش آن ها از نجف رسيده بوده،رساله نجفيه،گفته شده است.

رساله قميه در پاسخ پرسش نذر على بيك خواجه است كه از قم فرستاده بوده است و سؤال او راجع،به پاره اى مسائل حكمتى بوده،كه به طور اجمال پاسخ داده است.ملا خليل،اوقاتى كه مجاور خانه خدا بود، تعليقات ملا محمّد امين استرآبادى را كه بر كافى داشته است،گرد آورد و همچنين تمام تعليقات استادش،امير ابو الحسن قاينى مشهدى را تهيه كرد و خود هم تعليقاتى بر توحيد صدوق رحمه اللّه دارد (1).

گويند،هنگامى كه شيخ بهايى كتاب حبل المتين را تأليف كرد، ازآنجاكه نسبت به وى اعتقاد داشت و او را به علم و دانش مى ستود،نسخه اى از آن را براى مطالعه وى،به شيراز ارسال داشت.خير الدّين پس از مطالعۀ كتاب،تعليقات و حواشى و تحقيقاتى بر آن نوشت،بلكه ايراداتى هم بر آن وارد آورد.

شيخ خير الدّين،نوادگان و بازماندگانى داشت،كه در تهران مى زيستند و از افراد سرشناس بودند و از ايشان،شيخ خير الدّين است كه معاصر با ماست و مردى باايمان و صالح،و فاضلى شايسته،و نيكوكارى بى باك بود.

خلاصه آنكه،سلسلۀ خير الدّين،از گذشته و آينده همه،مردمى نيكوكار و در اسم و رسم از همه گونه بركت برخوردار بوده اند.

شيخ خير الدّين،آثارى در فقه و رياضى و امثال اين ها از خود باقى گذارده است و بايد براى مطالب بيشتر به فهرست آثار او مراجعه كرد.

مؤلف گويد:در شهرستان سيستان به رسالۀ مفصلى در علم حساب برخوردم كه از مطالبى پسنديده و آثارى ارزنده برخوردار،و آن از مؤلفات شيخ خير الدّين بود.ظاهر آن است كه مراد از خير الدّين،مترجم حاضر باشد و در آن كتاب از مولا شرف الدّين على يزدى مطالبى نقل كرده است و تاريخ نسخه آن 1061 هجرى بوده است.

آشوب بوده است.

مؤلف گويد:از آغاز مناقب ابن شهرآشوب هم اين معنى استفاده مى شود و در آنجا از وى به ابو الفضل داعى،تعبير كرده است.

در پشت كتاب تبيان شيخ طوسى،به اجازه اى از شيخ ابو الوفا عبد الجبار ابن عبد اللّه بن على رازى،دست يافتم كه به خط خود اجازه اى براى فرزندش،ابو القاسم على و براى مترجم حاضر سيد ابو الفضل داعى بن على ابن حسن حسينى نوشته است و پيداست كه هر دو در قرائت تفسير بر شيخ ابو الوفا،شريك بوده اند و پس از اين ذيل احوال ابو القاسم على بن عبد الجبار،بدين موضوع اشاره خواهيم كرد.

سيد ابو الفضل،از ابو على بن شيخ طوسى و از ابو الوفا عبد الجبار بن على مقرى رازى،روايت مى كرده است و اين هر دو،از شيخ طوسى روايت مى كرده اند و ابن شهرآشوب در كتاب المناقب بدين مراتب تصريح كرده است،و از آخر كتاب الجامع شيخ نجيب الدّين يحيى بن سعيد هم،اين معنى استفاده مى شود.

مؤلف گويد:گاهى اين توهم پيش مى آيد كه مجتبى و مرتضى،فرزندان داعى علوى حسينى،كه از مشايخ قطب راوندى بوده اند،فرزندان سيد ابو الفضل داعى،مترجم حاضر باشد ليكن،اين توهم بيرون از تأمل نيست.

و هرگاه اين توهم درست باشد،بايستى نسب سيد ابو الفضل داعى بن قاسم باشد نه داعى بن على (1).

ص:384

و اين شيخ غير از نعمانى،مؤلف كتاب غيبت و تفسير و امثال اين ها،كه شاگرد محمّد بن يعقوب كلينى است،بوده است؛زيرا نام او را ابو عبد اللّه محمّد بن ابراهيم بن جعفر كاتب نعمانى،معروف به ابن ابى زينب است و براى اطلاعات بيشتر بايستى به كتاب هاى رجال مراجعه كرد تا معلوم شود، نعمانى مترجم حاضر،در چه روزگارى مى زيسته است.

ابو الشرف اصفهانى هم،از وى روايت مى كرده اند.

ملا كمال الدّين جد پدرى از ناحيه مادر استاد استناد ما مى باشد.

معظم له،در بحث سند دعاى صباح و مساء حضرت مولا على عليه السّلام در مجلد دوم از كتاب صلاة بحار الانوار چنين مرقوم فرموده است:اين دعا از دعاهاى مشهور است و من آن را در هيچ يك از كتاب هاى معروف،غير از مصباح سيد ابن باقى رحمه اللّه نديده ام و نسخه اى از آن را به دست آوردم كه بر مولاى فاضل،مولانا درويش محمّد اصفهانى كه از ناحيه مادر جد پدر من مى باشد قرائت شد،و او هم بر علامه مروج مذهب نور الدّين على بن عبد العالى كركى قدس اللّه روحه(محقق كركى)قرائت كرد و محقق وى را به خواندن آن اجازه داد و صورت اجازه اين است:«الحمد للّه قرأ على هذا الدعاء و الذى قبله عمدة الفضلاء و الاخيار الصلحاء الابرار مولانا كمال الدّين درويش محمّد اصفهانى بلغه اللّه ذروة الامانى قراءة تصحيح كتبه الفقير على ابن عبد العالى فى سنة تسع و ثلاثين و تسعمائه حامدا مصليا».

اين دعا و دعاى پيش از آن را محفوظ الاوصاف درويش محمّد اصفهانى به منظور آنكه اصل آن را تصحيح كرده باشد بر من قرائت كرد،و تاريخ 939 هجرى است (1).

پس از اين،سند ديگرى براى آن دعا از خط مولانا على عليه السّلام كه بعد از اين در ترجمه شريف يحيى بن قاسم علوى، ان شاءاللّه تعالى ياد مى كنيم، متعرض شده است.

ص:388

و همچنين مجلسى در آغاز كتاب اربعينش مى نويسد:خبر داد مرا شيخ جليل عبد اللّه بن شيخ جابر عاملى،از جد پدرم فاضل محدث مولانا كمال الدّين درويش محمّد بن شيخ حسن نطنزى،از شيخ نور الدّين على مروج مذهب و اين سند عالى سند من است.و مجلسى اوّل،در اجازه اى كه براى يكى از سادات شاگردانش نوشته،مى نويسد:از آن جمله است، آنچه را به من اجازه داد شيخ جليل صالح رضى عبد اللّه بن شيخ جابر عاملى پسرعمۀ مادر پدرم از طرف مادرش عالم ثقه فقيه محدث، كمال الدّين مولانا درويش محمّد بن شيخ حسن نطنزى طهر اللّه أرماسهم، از شيخ على كركى (1).

شيخ معاصر در باب ميم امل الآمل 141/1 مى نويسد:شيخ درويش محمّد ابن حسن عاملى،فاضلى صالح و زاهد و از اجله مشايخ بود و از شيخ على ابن عبد العالى كركى روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:از اينكه شيخ معاصر،مترجم حاضر را در باب ميم آورده است،از آن نيست كه ممكن است دو تن از اعلام به اين نام و نشان شهرت

ص:389

داشته باشند زيرا،بسيار اتفاق افتاده،كلمه مركب،علم از براى شخصى بوده باشد.

آرى نمى توان مترجم حاضر را با ملا درويش محمّد استرآبادى،متحد دانست.

به طورى كه مى دانيد ما،مترجم حاضر را در آغاز اين ترجمه به پيروى از امل الآمل و برخى از اجازات استاد استناد،و پايان وسائل الشيعة شيخ معاصر عاملى،معرفى كرده ايم و اين تعريف منافاتى با نطنزى بودن او ندارد (1).

شيخ معاصر در آخر وسائل الشيعة،ذيل مشايخ اجازه اش مى نويسد:از مولانا محمّد باقر مجلسى،از پدرش(ملا محمّد تقى)،از قاضى ابو الشرف اصفهانى و شيخ عبد اللّه بن جابر عاملى،از مولانا درويش محمّد بن حسن عاملى،از شيخ نور الدّين على بن عبد العالى عاملى كركى.

از ظاهر آنچه كه شيخ معاصر بيان كرده است استفاده مى شود،استاد استناد ما به واسطه پدرش،از شيخ عبد اللّه بن جابر عاملى روايت مى كرده است و از اربعين خود استاد به دست مى آيد،از شيخ عبد اللّه بلاواسطه روايت مى كرده است و جاى اشتباهى نيست.

صفويه مراجعه كرد.

به خط يكى از فضلاى معاصرش در استرآباد مشاهده كردم كه وى،به علت ابتلاى بيمارى درد سينه دو شب از ماه شوال گذشته،سال 979 هجرى وفات يافت و در شب بيست و پنجم رمضان همان سال خسوف كلى اتفاق افتاد چنان كه بيش از مقدارى از ماه ظاهر نبود و به دنبال همان خسوف در ماه شوال مولاى باجلالت،درويش محمّد و سيد امير نظام الدّين استرآبادى درگذشتند.

شخص است چه آنكه درجۀ همگان يكى است و حذف پاره اى از نسب و نسبت به جد هم شايع است و حذف كردن برخى از كنيه ها و نسبت ها هم اتفاق افتاده،و با توجه به آنچه يادآور شديم،معلوم مى شود كه،مترجم حاضر با پيش يادشده،كه سيد عماد الدّين ابو الصمصام ذو الفقار بن محمّد حسينى مروزى بوده باشد،متحد است هرچند شيخ معاصر،صاحب چنان نام و نشانى را دو تن دانسته است و ما پيش از اين ذيل سيد عماد الدّين نوشتيم.حقيقت آن است كه اين دو تن متحدند و به همين مناسب هم بوده است كه شيخ منتجب الدّين وى را در كتاب فهرستش بيش از يك بار نام نبرده است.

خلاصه آنكه،سيد عماد الدّين از شيخ طوسى روايت مى كرده،و همچنين به توسط شيخ ابو عبد اللّه محمّد بن على حلوانى كتاب نهج البلاغة را از سيد رضى رحمه اللّه روايت مى كرده است.و به طورى كه از شرح نهج البلاغة قطب راوندى و قصص الانبياى او به دست مى آيد،قطب راوندى از وى روايت مى كرده است.و آن چنان كه از مناقب ابن شهرآشوب استفاده مى شود نام برده به توسط سيد ذو الفقار،از ابو عبد اللّه حلوانى همگى كتاب هاى سيد مرتضى و سيد رضى رحمة اللّه عليهما را از ايشان روايت داشته است (1).

ص:396

مؤلف عمدة الطالب كه از شاگردان سيد تاج الدّين ابو عبد اللّه محمّد بن قاسم بن معيه نسابه حسنى،بوده است در كتاب،انسابش كه به گمانم منتخبى از عمدة الطالبش بوده باشد،در ذيل نوادگان عبد اللّه محض بن حسن مثنى بن حسن بن على بن ابى طالب عليه السّلام،كه گروهى از نوادگانش را يادآورى كرده است،مى نويسد:از ايشان است،ابو محمّد حسن بن حميدان كه از پشت اوست معبد بن حسن،و سيد ذو الفقار كه فقيهى عالم و متكلم و به ظاهر از نعمت چشم محروم بود و به ابو الصمصام مكنى و اين نسب بنا به قولى است كه،او را فرزند محمّد بن معبد مى داند.

مؤلف گويد:بنا به گفته مؤلف عمدة الطالب سيد ذو الفقار از سادات حسنى است نه حسينى.

از غرايب اتفاقات آنكه،سيد ابن طاوس در كتاب سعد السعود ذيل ترجمه شيخ سعيد هبة اللّه بن حسن راوندى مؤلف كتاب قصص الانبياء مى نويسد:شيخ هبة اللّه،از سيد ابو الصمصام ذو الفقار احمد بن سعيد حسنى و از شيخ طوسى روايت مى كرده است و به زودى در شرح حال هبة اللّه، حقيقت حال را به يارى خدا متذكر خواهيم شد (1).

ملا نظام الدّين تفرشى،در رجالش به نام،نظام الاقوال مى نويسد:ذو الفقار ابن محمّد بن معبد بن حسن بن احمد بن اسماعيل بن محمّد بن يوسف بن ابراهيم بن موسى عليه السّلام مكنى به ابو الصمصام،محدثى بود كه از حليه چشم

ص:397

عارى گرديده،و در بغداد مى زيسته و از اجله مشايخ اماميه قدس اللّه ارواحهم بوده است.

و باز مى نويسد،ابن داود در،فهرستش اظهار داشته است،سيد ذو الفقار عالمى بس ديندار بوده،و سيد فضل اللّه بن على حسنى از وى روايت مى كرده است و او از نجاشى و از شيخ طوسى و محمّد بن على حلوانى شاگرد سيد مرتضى طاب اللّه ثراهم روايت مى كرده است.پايان گفته نظام الاقوال.

مؤلف گويد آنچه را كه نوشتم برداشتى از نسخه اصل نظام الاقوال بود كه به خط مؤلف،نگارش يافته است و بايد بگويم سهو القلمى در آن رخ داده است زيرا،ابن داود،كتاب رجالى به نام فهرست ندارد و رجالش معروف است و در رجال هم اصولا از وى نام نبرده است و حق اين است كه،ابن بابويه را به جاى ابن داود بكار مى برده،و مراد از ابن بابويه، منتجب الدّين است كه در اين كتاب مكرر در مكرر نام برده شده است.

و خود شيخ منتجب الدّين در دو جا از ابو الصمصام ياد مى كند در عنوان مخصوصش مى نويسد:سيد عماد الدّين ابو الصمصام ذو الفقار بن معبد حسينى مروزى،و در ذيل ترجمه شيخ ابو الخير بركة بن محمّد بن بركة اسدى مى نويسد:همانا،سيد عماد الدّين يادشده،از شيخ ابو الخير روايت مى كرده،و خود منتجب الدّين هم از سيد عماد الدّين روايت داشته است (1).

ص:398

مؤلف فهرست بوده است و معاصر بودن وى با منتجب الدّين با عقل سليم سازگار نيست كه سديد الدّين بدون واسطه،از وى روايت كرده باشد.

شهيد اوّل،در يكى از سندهاى كتاب اربعينش مى نويسد،شيخ جمال الدّين احمد بن صالح قينى،از فقيه عالم و متكلم اديب لغوى، ناصر الدّين راشد بن ابراهيم بن اسحاق بحرانى،از سيد ابو الرضا فضل اللّه راوندى،از سيد ابو الصمصام ذو الفقار حسنى،از شيخ طوسى روايت كرده است (1).

ملا رجبعلى،در پيشگاه شاه عباس ثانى از كمال احترام برخوردار بود (1)و مردى عالى مقام و بلندآوازه گرديد شاه به ديدار او مى رفت و،به احوال او مى پرداخت،و بزرگان و اميران هم دلبستگى به او نشان مى دادند.

ملا رجبعلى،در مسائل فلسفى،آرا و مقالات ويژه اى داشت از جمله، معتقد بود كه وجود،مشترك لفظى است ما بين صفات و ذات بارى تعالى.

و شاگردان بافضيلتى از محضر او بهره ور گرديده اند.

ملا رجبعلى،در علوم منطقى و طبيعى و الهى مهارت داشت و نمى توانست مطالب خويش را به عبارات عربى بنگارد و به همين مناسبت يكى از شاگردانش تقريرات او را به زبان عربى در رساله هاى خود آورده است (2).

ص:402

از شاگردان او،ملا محمّد تنكابنى گيلانى معاصر،و حكيم محمّد حسين قمى و برادرش حكيم محمّد سعيد قمى و سيد امير قوام الدّين محمّد اصفهانى و ملا محمّد شفيع اصفهانى و امثال ايشانند.

از آثار ملا رجبعلى،رساله پارسى است در«اشتراك لفظى وجود ميان ذات و صفات بارى».

از شاگردان يادشده،شرح حال ملا محمّد را پس از اين متذكر خواهيم شد.

و اما حكيم محمّد حسين،در روزگار شاه عباس دوم مى زيسته و طبيب ماهرى بوده است.رياست اطباى آن روزگار را به عهده داشته و در پيشگاه شاه عباس از اهميت فوق العاده اى برخوردار بوده است وى،نديم و هم نشين او به شمار مى آمده است.پس از مرگ شاه عباس از رياست اطبا معزول و موظف شد تا در قم زيست كند.پس از آن به اصفهان خوانده شد و پس از گذشت چند سال از آغاز سلطنت شاه سليمان صفوى كه پادشاه روزگار ما بوده است،به طبابت حرم سراى وى منصوب شد و بدان سمت باقى بود تا در اصفهان درگذشت.

از آثار او«تفسيرى است بر قرآن كريم»كه به پارسى نگاشته است و نزديك به چهل هزار بيت مى باشد.

حكيم محمّد حسين مانند اساتيدش تمايل فراوانى به حكمت و تصوف داشت.اما،حكيم محمّد سعيد برادر حكيم محمّد حسين مانند برادرش در پيشگاه،شاه عباس از موقعيت ويژه اى برخوردار بود و پس از مرگ آن پادشاه،با وى همان گونه رفتار كردند كه با برادرش،با اين تفاوت كه او همچنان در قم ماندگار شد تا وفات يافت.

ص:403

حكيم محمّد سعيد،در آغاز كار،مراتب حكمت را در جوار حضرت معصومه عليها السّلام از محضر پرفيض ملا عبد الرزاق،لاهيجى رحمه اللّه برخوردار شد (1)سپس به اصفهان رفت و به درس ملا رجبعلى باريافت،و به حكيم كوچك معروف شد.

ملا محمّد سعيد،شاعرى منشئ و نيكوگفتار بود.او مانند برادر و اساتيدش تمايل شديد به تصوف و حكمت داشت و قايل به اشتراك لفظى وجود بود و از آثار او رساله پارسى در تحقيق اشتراك لفظى در اسماء اللّه تعالى و صفات اوست،كه با تأليف اين رساله نظريه ملا رجبعلى را تقويت و تأييد كرده است.و رساله ديگرى در اين زمينه به پارسى به نام كليد بهشت (2)و حاشيه ناتمامى بر اشارات دارد.

ص:404

و اما سيد امير قوام آثارى دارد از جمله:رساله عين الحكمه كه به پارسى نوشته است زيرا،مانند استادش نمى توانست عربى بنگارد و يكى از شاگردانش آن را به عربى برگردانيد.

امير قوام در اين رساله مطالب باطلى را به آيين خود در آن گنجانيده است (1).

ص:405

و طبرى امامى،در اوايل كتاب المسترشد مى نويسد:علماى عامه،او را از رافضيان نام برده اند و در عين حال به وى اعتماد مى كنند و احاديثى از او نقل كرده اند.

يادآورى مى شود،پدر اد به طورى كه در بسيارى از مواضع آمده است و ما هم متعرض شديم،طاعن است و در بعضى از كتاب ها طابخ و يا طابخه بوده است.

در حرف خاء از كتاب اكمال رجال ذهبى،طابخه آمده است و مى نويسد:طابخه لقب عمر بن الياس بن مضر،و او را بدان جهت به اين لقب ناميدند كه به طبخ سوسمار پرداخت.

و كلمه«اد»با دال تشديددار به معناى نيرو است و«اد»به ضم همزه نام قبيله اى است كه اد بن طابخة بن الياس بن مضر باشد.

آنچه از كتاب مطالب السئول فى مناقب آل الرسول ابن طلحه شافعى استفاده مى شود،ربيع بن خثيم عموى همام بن عبادة بن خثيم است كه شخص مشهورى است،كه از حضرت مولا على عليه السّلام درخواست كرد تا صفات پرهيزكاران را براى او بيان فرمايد و پس از شنيدن آن بلافاصله درگذشت،و اين حديث مشهور است و در كتاب هاى معتبره يادآورى شده است.

ليكن ابن ابى الحديد در،شرح نهج البلاغة به مناسبت شرح حديث همام مى نويسد:وى،همام بن شريح بن يزيد بن مرة است.

آرى،ستايش همام در بسيارى از كتاب هاى حديث اصحاب ما از قبيل، كتاب سليم بن قيس هلالى،و كتاب كافى كلينى،و كتاب امالى صدوق،و كتاب نهج البلاغة سيد رضى و امثال اين ها آمده است.

ص:407

و وجود همام را از جمله ستايش گرى ها براى ربيع بن خثيم به شمار آورده اند ليكن،اين موضوع از نظر من بيرون از سخن نبوده است.

آرى،از كتاب مطالب السئول وجود او نوعى مدح از جهت وى بوده است كه نوف بكالى و جندب بن زهير ربيع بن خثيم و برادرزاده اش همام ابن عبادة بن خثيم از اصحاب برانس و از پارسايان بوده اند (1).اين گروه در يكى از روزها به حضور حضرت مولا على عليه السّلام شرفياب شدند و حديث را تا به آخر آن ادامه داده است براى چگونگى آن به روضه بحار الانوار در باب اندرزهاى حضرت مولا عليه السّلام بايد مراجعه شود.

به دنبال آنچه گفته شد يادآورى مى شود كه،ربيع خثيم مشهور به خواجه ربيع است و نزديك به يك فرسخى روضه مقدسه در مشهد مدفون شده است،و قبۀ معروفى دارد و مردم به زيارت او مى روند و از وى ثناگسترى مى كنند تا آنجا كه خراسانى ها او را معلم امام رضا عليه السّلام مى دانند (2)و شكى نيست،اين نظريه كاملا اشتباه است.زيرا،امام عليه السّلام معلمى جز خدا و رسول و يا پدر و جدش كه او هم امام است ندارد.

گذشته از اين،به طورى كه پس از اين در تاريخ وفاتش خواهيم نوشت، ربيع بن خثيم روزگار حضرت رضا عليه السّلام را درك نكرده است،چه آنكه حضرت رضا عليه السّلام در سال دويست هجرت به شهادت رسيده است (3)و خواجه ربيع در سال 62 هجرت يا نزديك به آن وفات يافته است.

ص:408

بارى ستايش خراسانى ها از وى،به حدى رسيده است،كه بر فراز بارگاهش حديث مرسلى نوشته كه صحت آن معلوم نيست و آن را به شيخ بهايى نسبت داده اند كه از علامه حلى رحمه اللّه نقل كرده اند،كه حضرت رضا عليه السّلام در شأن ربيع بن خثيم چنين فرموده است:«از آمدن به خراسان بهره اى براى من به جز زيارت ربيع بن خثيم حاصل نشد.»صحت اين حديث از نظر من درست نيست.

آرى شيخ بهايى در يكى،از رساله هايش كه به ايراد فتواها پرداخته،در پاسخ سؤال شاه عباس بزرگ كه از چگونگى حال خواجه ربيع پرسيده است،چنين مرقوم داشته است:«به عرض مى رساند،كه خواجه ربيع عليه الرحمه از اصحاب امير المؤمنين عليه السّلام است و بسيار مقرب آن حضرت بود و در كشتن عثمان دخل داشته،و در وقتى كه لشكر اسلام به خراسان به جهاد كفار آمده بودند او اينجا فوت شده،و از حضرت امام رضا عليه السّلام منقول است كه فرمود:كه ما را از آمدن به خراسان فايده ديگر نرسيده است به غير از زيارت خواجه ربيع.»

مؤلف گويد:كلام شيخ هم بيرون از نظر نخواهد بود.اولا مجرد دخول او در كشتن عثمان برفرضى كه درست باشد دليل بر مدح زياد او نخواهد بود.زيرا،آن ها كه در كشتن او شركت كردند برخى نيك بخت و جمعى بدبخت بودند.ثانيا،شركت كردن در مجاهدان خراسان،آن هم در روزگار خلفاى ثلاثه و پس از پذيرش آن،دليل بر مدح او نمى باشد.ثالثا به طورى كه پيش از اين نوشته شد،صحت نسبت اين خبر به حضرت رضا عليه السّلام

ص:409

معلوم نيست (1).

قاضى نور اللّه در مجالس المؤمنين مى نويسد:قبر خواجه ربيع در كنار رودخانه طوس نزديك مشهد مقدس واقع است.و از ثقات آن ديار شنيده شد در وقتى كه حضرت امام الانس و الجن على بن موسى الرضا عليه آلاف التحية و الثناء با مأمون عباسى در طوس بودند به زيارت خواجه ربيع توجه مى فرمود.و كفاه هذا فضلا و شرفا.

مؤلف گويد:نظريه قاضى هم مانند شيخ بهايى رحمه اللّه خالى از نظر نيست.

از كنز الفوائد كراچكى به دست مى آيد،ربيع بن خثيم،عموى همام زاهد مشهور و صاحب حديث اوصاف مؤمنان و پرهيزكاران است و از بزرگان اصحاب حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام بشمار مى آيد و فرزند عبادة بن خثيم است.

مؤلف گويد:تنها اينكه ربيع بن خثيم،عموى همام است،دليل بر مدح ربيع نمى شود.

ابن عبد البر اندلسى مالكى،كه از علماى عامه است در رساله فقهاى امصار مى نويسد:ربيع بن خثيم از اصحاب عبد اللّه مسعود بوده است و پارسايى را بر ساير وظايف،ترجيح مى داده و كمتر به امور فتوايى توجه داشته است.

ص:410

سبط ابن جوزى حنبلى،مؤلف كتابى التلقيح در كتابش به نام صفة الصفوة (1)بدين خلاصه مى نويسد:ربيع بن خثيم ثورى،كنيه اش ابو يزيد است و زهد و پارسايى كه در آن روزگار به هشت تن از زاهدان و تابعان پايان مى پذيرفت،ربيع بن خثيم نيز كه مصاحب عبد اللّه مسعود و ديگران بوده است،يكى از آنان بوده است.

ربيع بن خثيم،در روزگار حكومت عبيد اللّه زياد در سال 62 هجرى در كوفه درگذشت (2).

ابن اعثم كوفى،كه از علماى اهل سنت است در تاريخش مى نويسد:

آن گاه كه حضرت على عليه السّلام عازم شام بود،ربيع بن خثيم كه آخرين كارگزار آن حضرت بود،همراه با چهار هزار تن سلاح دار و سلحشور از سرحددارى شهر رى وارد كوفه شد،با ورود او حضرت مولا على عليه السّلام لشكريان خود را به سوى شام و كارزار با معاويه تشويق و تحريص فرمود.

سمعانى شافعى،كه از علماى عامه است در كتاب انساب پس از پاره اى از تحقيقات راجع به لفظ ثورى و اينكه اين لفظ منسوب به گروهى بوده به نام ثور،و مردمى بوده اند از قبيله همدان و تميم،مى نويسد:ربيع بن خثيم پارسا،از بازماندگان ثور بن عبد مناة بن اد بن طابخة بن الياس بن مضر،و از مردم كوفه و يكى از پارسايان هشت گانه است و نام او در كتاب ها مشهور است.و ابو عبد اللّه سفيان بن سعيد ثورى كه نسبش به ثور بن عبد مناة منتهى مى شود سپس مطلب را ادامه داده تا گويد:

ص:411

ابو زيد ربيع بن خثيم ثورى تميمى كوفى،از پشت ثور بن عبد مناة است.

اخبار زهد و آثار پارسايى او نيازى به يادآورى ندارد و مشهورتر از آن است كه به سرحد اغراق گويى برسد.

ربيع،از ابن مسعود روايت مى كرده است و مردم كوفه هم از وى روايت مى كردند،و پس از شهادت حضرت امام حسين عليه السّلام در سال 63 هجرى درگذشت.«ثورى»منسوب به سه قبيله است يكى ثور اطحل،و ديگرى ثور عبد مناة،و ربيع بن خثيم و خاندان او از ثور عبد مناةاند.و همچنين سفيان و بستگان او منسوب به عبد مناة مى باشند.

مؤلف گويد:سخن سمعانى به هم ريخته،و نسخه اش كهن سال و ناخوانا است.

ذهبى،كه از علماى عامه است،در كاشف الرجال گويد:ابو يزيد ربيع بن خثيم ثورى،از ابن مسعود و ابو ايوب انصارى روايت مى كرده است و شعبى و ابراهيم از وى روايت داشته اند.

ربيع پارسايى پرهيزكار بود اوقاتش را به عبادت مى گذرانيد و با دلگرمى و تواضع به كار خود ادامه مى داد و مردى ربانى،و نشانى از نيكوكاران بود و پيش از هفتاد هجرى درگذشت.

از كتاب كاشف استفاده مى شود كه گروهى از مشايخ عامه از وى روايت مى كردند به ويژه،مؤلفان صحاح سته و دانشمندان معروف ايشان در بسيارى از موارد از وى روايت كرده اند.بنابراين،بخارى و مسلم و ترمذى و نسايى و ابن ماجه قزوينى،در كتاب هاى صحاح خود به روايت از او اقدام كرده اند.تنها ابو داود سجستانى(سگستان)در كتاب سننش هيچ گاه به

ص:412

روايت از او نپرداخته،و مالك بن انس هم در كتاب الموطا به نقل از روايت او اقدام نكرده است.

يكى از مطلعان در ضمن حواشى كه بر كاشف داشته است،مى نويسد:

ربيع در سال 62 هجرى درگذشته است.و ديگرى هم در چندين موضع اظهار داشته،كه ربيع در سال 62 هجرى وفات يافته است.

ابن حجر عسقلانى اوّل،كه از علماى عامه است در كتاب التقريب كه در رجال است،مى نويسد:ربيع بن خثيم،به ضم خا و فتح ثاء،پسر عائذ بن عبد اللّه ثورى كوفى است كه مردى مورد وثوق بوده،و درك اسلام و جاهليت كرده،و يكى از هشت تن زاهد معروف است.

ابن مسعود،خطاب به او گفت:هرگاه پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله،تو را ديده بود، مورد محبت خود قرار مى داد.ربيع سال 61 يا 63 هجرى درگذشته است.

علامه در ايضاح الاشتباه (1)و در خلاصه ص 71 نيز در بخش اوّل آنكه به منظور يادآورى از مقبولان تدوين كرده است مى نويسد:ربيع بن خثيم با خاء نقطه دار مضمومه و ثاء سه نقطه واقع پيش از ياء،يكى از هشت تن زاهد است.كشى،نام او را از على بن محمّد بن قتيبه،از فضل بن شاذان يادآورى كرده است.

ابن داود نيز در بخش اوّل رجالش ص 150 كه داير در احوال مقبولان است،مى نويسد:ربيع بن خثيم،از اصحاب حضرت على عليه السّلام بوده است و كشى او را پارسايى پسنديده معرفى كرده است.

ص:413

كشى كه از اصحاب ما اماميه است،در رجال ص 91 كه آن را شيخ طوسى منتخب كرده و مختار خود قرار داده است به مناسبت زهاد ثمانيه از على بن محمّد بن قتيبه نقل مى كند،از ابو محمّد فضل بن شاذان چگونگى احوال زهاد ثمانيه را پرسيدند.

در پاسخ گفت:آن ها عبارتند از ربيع بن خثيم و هرم بن حيان و اويس قرنى و عامر بن عبد قيس كه با على عليه السّلام همراهى مى كرده اند و از اصحاب آن حضرت و از پارسايان پرهيزكار بودند.

و اما ابو مسلم(خولانى)كه به نام زاهد شهرت يافته است،مردى بدعمل و رياكار و از همدستان معاويه و از كسانى بود كه مردم را به كارزار با على عليه السّلام تشويق مى كرد و از آن حضرت با كمال بى شرمى درخواست مى كرد تا مهاجر و انصار را در اختيار او بگذارد تا آن ها را به خاطر خون عثمان از پاى درآورد.حضرت مولا عليه السّلام به پيشنهاد او اعتنايى نكرد.وى گفت اكنون هنگامى است كه بايد شمشير از نيام كشيد و دامى افكند و شكار را به دام گرفتار ساخت.

اما مسروق،ماليات چى معاويه بود و با همين سمت ننگين در زير واسط در كنار دجله در محل رصافه،مرد و به خاك رفت.

و حسن بصرى فرصت طلب بود و با هركس،طبق دلخواهش رفتار مى كرد و خود را همواره ساخته براى رياست قرار مى داد و پيشواى قدرى ها بود.

و اويس قرنى از همه آن ها برتر بود و ديگران را پس از او بايد شناخت (1).

ص:414

مؤلف گويد:از كتاب هاى اصحاب ما از جمله،مناقب ابن شهرآشوب و نخب المناقب حسن بن جبير به دست مى آيد،ابو مسلم خولانى در جنگ صفين همراه با لشكر معاويه بود و با حضرت امير المؤمنين عليه السّلام مى جنگيد.

از اوايل كتاب المسترشد شيخ پيشين محمّد بن جرير بن رستم طبرى امامى استفاده مى شود،عده اى از كوفى ها كه عليه امير المؤمنين عليه السّلام زبان به طعنه گشاده بودند،مسروق بن اجدع همدانى و عامر شعبى و ابو حنيفه نعمان بن ثابت بوده اند.

و در آن كتاب گويد،از جمله فقهاى عامه،مسروق بن اجدع همدانى و مره همدانى است.اين دو تن حاضر نشدند در جنگ صفين در لشكر حضرت مولا عليه السّلام شركت كنند.و عطيه خود را از حضرت مولا عليه السّلام گرفتند و به قزوين رفتند.

مسروق،دهمين نفرى بود كه در پى همدستان عبيد اللّه زياد حركت مى كرد.و سفارش كرد،پس از آنكه مرد،او را در گورستان يهوديان خاك كنند.

راوى ها گويند:همواره لعنت خدا بر مردگان آن گورستان فرود مى آيد و به منظور اينكه مردم زنده،به لعنت آن ها،دچار نگردند گورهاى آن ها را سوزانيدند.و مسروق با توجه به اين منظور،سفارش كرده بود،او را در آنجا دفن كنند بنابراين،پيش آمد ناراحت كننده ترى كه از دفن او در آنجا به وجود آمده بود،بدتر و ننگ آورتر از مخالفتى بود كه انجام داده بود.

او مى گفت،مرا به آن جهت در آن گورستان دفن كنيد تا در حالى سر از خاك بردارم،در ميان مردان آنجا مؤمنى به خدا و رسول وجود نداشته باشد.

ص:415

سيد جمال الدّين احمد بن طاوس مؤلف كتاب الملاذ و البشرى در كتاب تصحيح اختيار كشى مى نويسد:ربيع بن خثيم يكى از هشت تن زاهد است و طريق على بن محمّد بن قتيبه،از فضل بن شاذان طريق صحيح و قابل اعتماد است.

شهيد ثانى،در حواشى خلاصه علامه ذيل ذكر نام از ربيع بن خثيم و يادآورى از نسب طولانى او،كه پيش از اين متعرض شديم:به نقل از كتاب الاكمال فى الرجال ذهبى،مى نويسد:ربيع از عبد اللّه بن مسعود و ديگرى سماع حديث كرده است و جمعى هم از او سماع حديث كرده اند.

ملا عناية اللّه قهپايى،در حواشى رجال خود مى نويسد:ربيع بن خثيم از جمله هشت تن زاهد است كه خود مردى پارسا و از اصحاب على عليه السّلام بود (1).

ملا نظام الدّين تفرشى ساوه شاگرد شيخ بهايى در بخش اوّل رجالش مى نويسد:كشى از فضل بن شاذان نقل كرده است،ربيع بن خثيم يكى از هشت تن زاهد است و او از تابعى ها و از شاگردان عبد اللّه مسعود بوده،و سال 62 هجرى درگذشته است.