دانشمندان و بزرگان اصفهان جلد 2

مقدمه 1

باسمه تعالی

تاریخ بهترین معلم انسان است

شکل گیری و رشد فرهنگ و تمدن جوامع در طول تاریخ مدیون تلاش علمی و عملی هزاران انسان فرهیخته و اندیشمندی است که دیروز شرافتمندانه زندگی کردند و اوراق زرینی از کتاب بزرگ تاریخ را به خود اختصاص دادند که سیر در احوال و آثار این استوانه های تاریخ و فرهنگ گذشته زمینه رشد و تعالی اندیشه و روح و روان نسل امروز را موجب می گردد و فرصتی برای تصمیم گیری و برنامه ریزی های هوشمندانه و اتخاذ رویه های خردمندانه در ضمن ابتکار و خلاقیت و نوآوری خواهد بود.

اثر حاضر تلاشی است در جهت معرفی چهره های بارز از تاریخ گذشته اصفهان می باشد که توسط مرحوم مصلح الدین مهدوی تهیه و نگارش شده است که با چاپ و نشر آن خدمتی ارزنده به بزرگان عرصه فرهنگ و اندیشه خواهد شد.

شهرداری اصفهان به پاس خدمات ارزنده این دانش پژوه گرامی ضمن عمران و احیاء تکیه و بازسازی مقبره ایشان اقدام به نشر کتاب دانشمندان و بزرگان اصفهان در دو جلد نمود.

در اینجا لازم است از خانواده محترم این محقق گرانمایه که نشر این اثر ارزشمند را پس از 35 سال به مجموعه تاریخی فرهنگی و مذهبی تخت فولاد واگذار نمودند تشکر نمایم.

لازم به ذکر است شهرداری اصفهان همچنان مصمم است در جهت احیای عمرانی و توسعه فرهنگی و بهره براری از این خطه مقدس برنامه های ویژه ای را به شهروندان ارائه دهد که بخشی از اقدامات انجام شده عبارت است از:

1- تشکیل تورهای تخت فولاد شناسی برای شهروندان اصفهانی و میهمانان

2- برگزاری اولین دوره تربیت راهنمای تخت فولاد

3- تقویت کتابخانه تخصصی تخت فولاد

4- ایجاد موزه سنگ نوشته های ارزشمند تخت فولاد

5- ایجاد موزه عکس از فرهیختگان مدفون در تخت فولاد

6- فعال نمودن دفتر ارتباطات مردمی برای جواب گوئی مراجعات و تکریم ارباب رجوع

7- طرح فراخوان آثار ارزشمند مدفونین در تخت فولاد برای غنی سازی موزه ها

8- آماده سازی تکیه آباده ای جهت تشکیل حوزه علمیه برادران با همکاری و مدیریت تولیت مسجد رکن الملک

9- تبلیغ و ترویج و حمایت از برگزاری دعای کمیل و عرفه

ص: 5

مقدمه 2

بسم الله الرحمن الرحیم

خدای را سپاس که پس از گذشت سی و پنج سال از چاپ اثر گرانقدر «دانشمندان و بزرگان اصفهان» که از آثار معلم و محقق فرزانه مرحوم سید مصلح الدین مهدوی می گذرد، توفیق تصحیح و تحقیق آن را عنایت فرموده و محققین را در انجام آن یاری نمود.

بی شک این کتاب دور نمایی از چهره درخشان تاریخ فرهنگ و هنر اصفهان است. شهری که روزگاری پایتخت ادب و فرهنگ اسلامی بود و همواره در تحقیقات و پژوهش های قرآنی ، فقهی، فلسفی، عرفانی، رجالی، شهر و هنر غنی اسلام و تشیع پیشتاز بوده است. به همین سبب این منبع ارزشمند نیاز محققان و پژوهشگران تاریخ فرهنگ این خطه پر افتخار را تا حدودی بر طرف خواهد کرد.

ناگفته پیداست که در این مدت طولانی که از چاپ نخست کتاب می گذرد، منابع فراوان دیگری همچون ریاض العلماء، مجلداتی از طبقات اعلام الشیعه، مجلداتی از مکارم الآثار و دو مجلد از کتاب ارزشمند تاریخ اصفهان مرحوم جلال الدین همائی، که در آن ایام در دسترس مولف فقید نبوده به چشم گیری یافته است. مرحوم مهدوی از رجال دیگری که در زمان تألیف کتاب خود در قید حیادت بوده اند، نامی نبرده و بعدها در آثار دیگر خویش شرح حال برخی از آنان را آورده که بیشتر این موارد، از کتب ایشان استخراج شده و در پایان کتاب به عنوان مستدرک قرار گرفته است.

شایان توجه است برخی سهوها در کتاب وجود داشت که بخشی از آنها از منابع دیگر به این اثر راه یافته بود و برخی تکرارها نیز در شرح حال افراد به چشم می خورد، مواردی را که به نظر اشتباه بودند در پاورقی اشاره شد و درباره عناوین مشابه و متعدد نیز عنوان کامل تر به صورت مستقل ذکر شده و عنوان دیگر با ستاره مشخص شده است. علامت ستاره همچنین در کنار برخی اسامی که لاصفهاتنی نبودند و یا در شمار دانشمند و بزرگان محسوب نمی شوند، آمده است. برخی اضافات ضروری از طرف محققین نیز در متن کتاب و در داخل کروشه نهاده شد.

تصحیح این اثر بر اساس نسخه ای که به وسیله مرحوم مهدوی تصحیح شده بود، انجام گرفت و پاره ای تفاوت ها و اضافات ناشی از آن است. همچنین این موارد با نسخه دیگری که محقق ارجمند علامه رجالی حاج سید محمد علی روضاتی از روی تصحیحات مولف گزینش نموده اند، انجام گرفت. پاورقی های توضیحی از محققین کتاب است و چند مورد که با علامت (م) مشخص شده است از مرحوم مولف می باشد.

محققان کتاب با سپاس از عنایات خداوند متعال، از کسانی که در تحقیق و انتشار آن سهیم بوده اند کمال تشکر را داشته، سلامتی و توفیق آنان را از درگاه ایزد منان خواستار هستند.

- شهردار دلسوز و محترم اصفهان جناب آقای دکتر سیدمرتضی سقائیان نژاد، ریاست محترم شورای اسلامی شهر اصفهان جناب آقای مهندس عباس حاج رسولیها و ریاست محترم کمیته عالی مجموعه تخت فولاد جناب آقای مهندس ابوالقاسم گلستان نژاد که زمینه چاپ این کتاب را فراهم نمودند.

ص: 7

اشاره

ص :1

خجسته

میرزا محمد، شاعر و ادیب و فاضل، در سال 1190 وفات یافته، در صحن امام زاده احمد مدفون گردیده است. (1)

سید خلیل الله اصفهانی

از بزرگان علمای زمان خود، و مشاهیر دانشمندان عصر خویش بوده. از شاگردان سید حسین بن میر ابی القاسم خوانساری می باشد. (1)

ملا خلیل شریف

معروف به حکیم، عالم فاضل جلیل، و حکیم عارف، (1) متوفی به سال 1286، و مدفون در جنب فاضلان در تخت فولاد. (2)

سیّد محمّد خلیل موسوی

فرزند محمّد حسین. عالم فاضل جلیل، و محدث خبیر، آشنا به علوم حدیث و اخبار بوده، و در موقع چاپ «بحار الانوار» از طرف حاج محمد حسن امین الضرب اصفهانی متصدق تصحیح و مقابلة آنها شده، و از این راه خدمتی شایان به علم و دین نموده. در سال 1314 وفات یافته است. (1)

خواجه

کلمه خواجه در لغت به معانی: رئیس، کد خدا، شیخ، مرشد و مالدار، بزرگ، توانگر استعمال شده، و جمعی از بزرگان اصفهان بدین شهرت معروفند:

1- خواجه اعلم، از عرفا. قبرش در کنار خیابان هاتف نزدیک کوچک نمکی بود که در مسیر خیابان خراب شد، و مسجد خواجه اعلم در مجاورت اوست، مناره زیبایی داشت.

2- خواجه افضل ترکه، قبلاً به نام او اشاره شد.

3- خواجه امام الدین واعظ، از دانشمندان قرن هفتم.

4- خواجه امام صفی الدین اصفهانی مدرّس مدرسه ای که مادر ارسلان بن طغرل در همدان بنا نموده بود.

5- خواجه حسن، که ظاهراً همان مولا تاجا باشد، در جنب مسجدی در محلة بازار غاز.

6- خواجه میر حسن، مقابل مسجد مصری. ظاهراً از عرفا و متصوفّه بوده، و در شب 5 شنبه 10 رمضان 788 وفات یافته است. (1)

7- خواجه خضری، شهرت شیخ محمد بن یوسف بنا است که به شیخ سینا معروف است.

8- خواجه رکن الدین صاعد، از صاعدیان.

9- خواجه سعد الدین ساوجی، معاصر سلطان محمود غازان، برادر اولجایتو ملقّب به صاحب دیوان، از وزرای معروف، بانی ساختمان

ص: 589

خواجه نظام الملک

امیر ابوعلی قوام الدین حسین بن علی بن اسحق بن عباس نوقانی رادکانی طوسی، وزیر ملکشاه سلجوقی.

از با کفایت ترین و لایق ترین و دانشمندان وزرای سلاجقه. خدمات زیادی به ملک و مملکت نموده، و علما و دانشمندان را احترام زیاد می نموده. در شهرهای مختلف، مدارس جهت طلاب علوم ساخته که عموماً به نظامیّه معروف است، مانند: نظامیّة اصفهان، بغداد، ری، نیشابور.

در 21 ذی قعده 408 متولد، و در 12 رمضان سال 485 در سفر بغداد در کرمانشاه (بروجرد) به دست فدائیان اسماعیلیّه کشته شد، جنازه به اصفهان منتقل گردیده، در مدرسة او مدفون شد، و آنجا را به همین جهت «تربت نظام» گویند.

خواجه عقل فطری را با عقل مکتسبی توأم ساخته، و در فقه و حدیث و ادبیّات و دیگر علوم متداوله دستی قوی داشته، به فارسی

ص: 590

دامی

ملا عبدالواسع دامی فرزند ملاّ کلب علی، در 1164 متولد، و در 1173 وفات یافته، قبرش در مقابل تکیة میرزا ابوالمعالی، نرسیده به (1) قبر ملاّ علی اکبر اژه ای.

ماده تاریخ وفاتش این است:

[رقم زد این چنین کلک رفیق از بهر تاریخش] *** به ناکامی ز دنیا رفت عبدالواسع دامی

از اشعار اوست:

حال هیچ آشنا نمی پرسی *** یا همین حال ما نمی پرسی

حکیم محمّد داود هندی اصفهانی

معروف و ملقّب به تقرّب خان. از اطبّای معروف اصفهان است که به هند رفته و در آنجا شهرت یافته، ثروتی بی کران اندوخته، در اصفهان سال 1055 مسجد جامع جورجیر یا جؤجؤ را تجدید سلاختمان کرده که به نام مسجد حکیم شهرت دارد.

یکی از فرزندانش: میرزا محمد تقی طبیب است که ساکن اصفهان بوده، و ظاهراً به میرزا کوچک شهرت داشته است.

میرزا داود مرعشی

ابن میرزا عبدالله بن محمد شفیع، از اکابر سادات عالی درجات، (1) به جلالت شأن معروف، و به اقتفای فضایل و کمالات، موصوف. به منصب رفیع تولیت روضة رضویّه، و مصاهرت دودمان صفویّه ممتاز گردیده.

در 1065 در اصفهان تولّد، و در سال 1133 در اصفهان وفات یافته، شاعر و ادیب و نویسنده است.

کتب زیر از اوست:

1- دیوان اشعار 2- مثنوی زبور العاشقین 3- سفرنامه 4- سلطان الانساب 5- مثنوی نمکدان؛ و غیره.

میرزا داود را فرزندی [= نواده ای] است به نام: میرزا احمد [بن میرزا ابوالقاسم] که ادّعای سلطنت نموده و به سید احمد شاه معروف شده، (2) و در بیع الاول سال 1140 جلوس نموده، و اسیر قشون افغان کشته، در اصفهان شهیدش کردند. برادرش [= پدرش:] میرزا ابوالقاسم را نیز افاغنه در سال 1136 مقتول ساخته بودند.

ص: 598

درب امام

مزار کثیر البرکات امام زادة واجب التعظیم، حضرت (1) ابوالحسن زین العابدین علی بن نظام الدین احمد بن شمس الدین عیسی ملقّب به رومی بن جمال الدین محمد بن علی العریضی بن الامام جعفر بن محمّد الصادق (علیهما السلام)؛ از بزرگان سادات، و اجلاّ و محدّثین بوده، و در این محل مدفون شده است.

امام زاده ابراهیم بطحایی، و مادر امیر جهانشاه آق قوینلو در مجاورت امام زاده مدفون می باشند. ساختمان امام زاده از آثار باستانی اصفهان، (2) و مقبره از مزارات مشهور است که مردم اهتمام در زیارت او دارند، و محلّ نذورات و دعوات می باشد. درب امام جدّ سادات امامی اصفهان می باشد.

درویش محمّد صالح

مرد مرتاض صاحب سلوکی بوده، در تکیة جنب مسجد لنبان به ریاضات اشتغال داشته، سپس در جنب نهر طاق نما شاه عباس ثانی جهت او تکیه ای زیبا و با صفا ساخته، در آنجا سکونت یافته، پس از مرگ در همانجا مدفون شده است. (1)

به ترکی و فارسی شعر می گفته است. (نهر طاق نما ظاهراً مادی فرشادی است، نه مادی نیاصرم که برخی تصوّر کرده اند).

درویش عبدی

از شاگردان مبرّز میر عماد خطّاط (3) است که سال ها در خدمت استاد به تعلیم خطّ نستعلیق اشتغال داشته، و پس از کسب اشتهار، به لباس فقر و سلوک به سیاحت پرداخته، در سال 1057 در اسلامبول وفات یافته است.

ص: 601

درویش قاینی

ساکن اصفهان بوده، در سال 1185 وفات یافته، شاعر و ادیب بوده است.

درویش نصیرا

از اهالی قزوین بوده، در اصفهان خدمت علاّمه آقا حسین خوانساری، و مولی محمد مؤمن تبریزی، و درویش طفیل یزدی تحصیل نموده، در حساب و معمّا و لغز، صاحب ربط بوده. در 1079 وفات یافته است.

سیّد ذبیح الله بن هدایه الله بن مهدی شهید موسوی اصفهانی مشهدی

(میرزا هدایة الله شهیدی)

(حاج میرزا داود خراسانی)

فرزند حاج میرزا مهدی، در 1190 متولد، و در 1240 وفات یافته، (1) در حرم مطهر مدفون گردید. (2)

برادرش: میرزا عبدالجواد نیز از علمای اخیار بوده، در 1188 متولد، و در 1276 وفات یافته، جنب پدر و برادر خویش مدفون شده است.

ال شهید از اولاد میرزا محمد مهدی موسوی اصفهانی، و از خاندان های علمی قدیمی می باشند که در مشهد متوطن بوده، و بیشتر افراد آن از قرن دوازدهم تاکنون از اهل علم و ادب و شعر بوده و به اصفهانی شهرت دارند. از شرح حال این خاندان در این کتاب همین قدر کافی است. (3)

مولی ذوالفقار اصفهانی

از علمای قرن یازدهم هجرت در اصفهان است، و در علوم عقلی مهارت داشته است. (2)

ملاّ ذوقی اردستانی

علی شاه، معروف به ملاّ ذوقی، شاعر و عارف. (1) در اصفهان شغل گیوه دوزی داشته، با حکیم شفائی معاصر بوده، و حکیم در هجو او و بینی بزرگش قریب صد رباعی گفته.

در سال 1045 در اصفهان وفات یافته، در مقبرة پیر پینه دوز مدفون گردیده.

از اشعار اوست:

نه شکوفه ای نه برگی نه ثمر نه میوه دارم *** همه حیرتم که دهقان به چه کار کشت ما را

اشعارش در حدود دو دیوان است.

رابط

از شعرا و گویندگان، ادیب و شاعر، نامش ملک محمد بن نورا صحّاف، از احفاد آقا ملک کدخدای اصفهانی است.

تتبّع اشعار نظامی کرده، صاحب دیوان است دیگر از آثارش ساقی نامه است که نسخة آن در بادلیان موجود است. (2)

سیّد راضی اصفهانی

از شاگردان حاج میرزا حسین نوری در نجف بوده، و در خدمت آخوند خراسانی تلمّذ فرموده، و از خواصّ اصحاب ایشان به شمار می رفته است.

مولی رجب علی تبریزی

عارف حکیم، و ادیب شاعر. معاصر شاه عباس ثانی، و مورد احترام کلیّة طبقات بوده، و در محلّة شمس آباد ساکن بوده، و بزرگان و امرا به زیارت او می رفته اند، و در مدرسة شیخ لطف الله تدریس می نمودته است و کتب و رسائلی تألیف کرده. (1)

در شعر «واحد» تخلّص می نماید. در سال 1080 وفات یافته است. نصر آبادی در تاریخ وفاتش گوید:

شهر تقوی و علم و دانش را *** کرد ملا رجب علی خالی (2)

کتب زیر از اوست:

1- اصول الآصفیّة، در مسایل حکمت 2- رسالة فارسی در اشتراک وجود لفظاً، که آن را آقا جمال خوانساری رد نموده 3- رساله در تطبیق آنچه در شرع دربارة معغاد گفته شده با صفات نفس 4- دیوان اشعار 5- رساله در اثبات واجب، فارسی؛ و غیره.

ص: 610

(ملاّ محمّد علی واحد قمی)

شاعر فاضل ادیب، از شاگردان مولی عبدالرزّاق کاشانی، (1) ساکن اصفهان بوده، و در شعر «واحد» تخلّص می کند. [به نوشتة نصر آبادی:] در ترتیب نظم و حل معما دستی دارد، و خطّ نسخ تعلیق را خوب

ص: 611

سیّد رحمة الله نجفی اصفهانی

از علمای زمان خود بوده، (1) و در لشگر شاه عباس سمت امامت جمعه داشته. (2)

میرزا رستم گورکانی

ابن عمر شیخ بن امیر تیمور گورکانی، از طرف شاهرخ حکومت (1) اصفهان را داشته، در سال 824 در اصفهان وفات یافته و مدفون گردید.

رشید الدین اصفهانی

ابن ابراهیم [عالم فاضل] از شاگردان شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی پدر شیخ بهائی بوده و از او مجاز بوده است. (1)

(محمّد حسین چلبی)

در کمال مردمی و آدمیّت، و صلاح و پاکیزگی وضع، و پرهیزگاری روزگار گذرانیده، مسجد و حمّام و بازاری در جنب منزل خود ساخته، به اسم او مشهور است.

از اشعار اوست (رباعی دربارة کتاب):

اندر سر و در حضر ای صاحب هوش *** هم راز بود کتاب از من مینوش

گنگی است سخن گوی و بشیری است نذیر *** آنگه که شوی ملول گردد خاموش

برادرش: محمد قاسم، جواد آدمی بوده، به تجارت به هند رفته، آنجا فوت شده است. از اشعار اوست:

رسم است که رهزن به شب تیره زند راه *** ساقی شب مهتاب ره توبة ما زد

* میرزا رضا حسینی از علما و سادات اصفهان بوده، و قبرش در بقعة مجلسی، در پای قبر آخوند است. (1)

ص: 615

آقا رضا عباسی

نقاش زبر دست و معروف زمان شاه عباس اول: از آثارش (1) تصویر عمارت عالی قاپو، و سر در قیصریّه، و برخی از نقاشی های عمارت چهل ستون می باشد.

وفاتش در ذی القعدة الحرام سال 1044 روی داده است.

شیخ نجیب الدین رضا تبریزی

عارف جلیل، و شاعر ادیب، از اهالی تبریز، و از اقطاب سلسلة ذهبیّه است. در اصفهان متولد گردیده، و ارادت به شیخ محمد علی مؤذّن سبزواری داشته؛ در اشعار، گاهی «رضا» و گاهی «زرگر» و «جوهری» و «نجیب الدین» تخلّص می کند. (1)

در سال (1075) 1080 وفات یافته، قبرش در قسمت شمالی آب انباری که فعلاً جزو اراضی فرودگاه است قرار داشت، و تا این اواخر موجود بود، و نگارنده آن را دیده بود.

کتب زیر از اوست:

1- خلاصة الحقایق 2- دستور سلیمان 3- دیوان غزلیات 4- سبع المثانی [مطبوع] 5- نور الهدایة [مطبوع]، و غیره.

مشارالیه غیر زرگر اصفهانی شاعر است که نامش محمّد حسن بوده، و وفاتش در 1270 روی داده است.

و غیر از آقا محمد حسن زرگر عارف اصفهانی است که در حدود 1280 در مشهد وفات یافته، در صحن نو مدفون شده. (2)

استاد و پیر طریقت او: شیخ محمّد علی مؤذّن خراسانی (3) اصفهانی از اماجد عرفای معاصر شاه عبّاس صفوی بوده.

ص: 617

آقا محمّد رضا اصفهانی

از عرفا و صوفیه بوده، و در خدمت منور علی شاه (2) مرجع خدمات بوده. قبل از 1300 در خفر کشته شده، و در شیراز مدفون گردید.

میرزا سید رضا حسینی

فرزند میرزا شاه تقی. شاعر و ادیب متخلّص به «سیّد» از سادات حسینی اصفهان، در حسن سلیقه و رنگینی صحبت بی نظیر، و در سخن فهمی و نکته سنجی مسلّم هر صغیر و کبیر. (1)

از اشعار اوست:

داغ عشق تو فراموش نخواهد گردید *** این چراغی است که خاموش نخواهد گردید

شیخ محمد حسین نجفی

پدرش: عالم زاهد جلیل، آقا شیخ محمد حسین فرزند شیخ محمد باقر مسجد شاهی در 2 محرم 1266 متولد، و در غرّة محرّم سال 1308 وفات یافته، (1) در یکی از اطاقهای صحن نجف مدفون گردید.

وی خدمت پدر خویش مقدمات علوم را آموخته، و در سامرّا به درس میرزای شیرازی حاضر شده، و ضمناً از محضر حاج میرزا حبیب الله رشتی و شیخ راضی نجفی و میرزا باقر شکی و دیگران نیز استفاده نموده، به اصفهان مراجعت نموده و در این شهر مورد توجه و عنایت عموم طبقات گشته، و ریاست کلی یافته، از غایت زهد و ورع، ترک ریاست نموده، در سال 1303 به نجف مراجعت کرده، به تکمیل نفس و ریاضت پرداخته، و از همة مردم اعراض نمود.

کتبی تألیف نموده: 1- جزواتی در اصل برائت 2- رساله ای در معارف و اصول عقاید 3- تفسیر قرآن که قسمتی از آن به طبع رسیده. (2)

سید محمد رضا حسینی

فرزند محمد صالح حسینی، از [فقهای عصر خود و] همدرسان میرزا محمد همدانی معروف به امام الحرمین بوده، و جهت او اجازه ای در سال 1281 مرقوم داشته است. (2)

شیخ محمّد ابراهیم کلباسی

برادرش: مرحوم حاج شیخ محمد ابراهیم، عالم فاضل محقق مصنّف، در جمعه 11 شوّال 1302 متولد، و در شنبه 20 ربیع الاهر سال 1362 در طهران وفات یافته.

از شاگردان و مجازین از حاج میرزا ابوالحسن بروجردی معروف به درکوشکی، و آخوند کشی و آقا سید محمد باقر درچه ای است.

ص: 625

میرزا عبدالرحیم کلباسی

پدر صاحب عنوان: مرحوم میرزا عبدالرحیم کلباسی، عالم و فاضل بوده، در 9 شعبان 1254 متولد، و در 9 شعبان 1335 وفات یافته، در اطاق کوچکی در دست راست وارد شونده در تکیة میرزا ابوالمعالی مدفون گردید. (1)

در اصفهان و نجف در خدمت جمعی از فحول علما تلمّذ فرموده. (2)

ص: 626

میرزا محمد رضا کلباسی

پدرش: حاج میرزا محمد رضا معروف به شیخ الاسلام، فرزند حاجی کلباسی، از علمای اتقیا بوده، و در شب 14 رمضان 1219 متولد، و در شب جمعه 14 شعبان 1284 وفات یافته، در بقعة پدر خود جنب مسجد حکیم مدفون گردید. (1)

ملا علی جرقویه ای

پدرش: حاج ملا علی نیز از علمای نامدار، و به زهد و تقوی معروف بوده، در اصفهان خدمت آقا میرزا ابوالمعالی کلباسی و حاج میرزا بدیع درب امامی تلمّذ نموده، و در حدود 1325 وفات یافته، در مولد خود مدفون شده است. (3)

ص: 628

سید محمّد رضا مازندرانی

فرزند سیّد علی بن محمّد بن محمّد تقی حسینی مازندرانی اصفهانی. عالم زاهد ورع متّقی، در اصفهان خدمت آقا میر سید حسن مدرّس و جمعی دیگر تلمّذ نموده، در نجف به درس شیخ انصاری حاضر شده، سپس در مدرسة صدر نجف به تدریس اشتغال جسته، و در 21 رمضان 1292 وفات یافته، در وادی السلام مدفون گردید. (1)

از آثارش تعلیقاتی است بر عدّه ای از کتب، مانند: قوانین و مکاسب و غیره.

فرزندش: آقا سید حسین نیز از فضلای نجف به شمار می رفته، و نیابت تولیت مدرسة صدر را داشته. در 11 ذی حجّه 1287 در نجف متولد، و در 1344 در سامرّاء وفات یافته، در آنجا مدفون گردید. (2)

شیخ مهدی حقوقی

برادرش: آقا شیخ مهدی، از مرثیه سرایان و روضه خوانان خوش اعتقاد بود، ارادتی کامل به سادات و اهل علم داشت. در پنجم ربیع الاوّل سال 1373 به سنّ قریب به هفتاد وفات یافته، در همان اطاق مدفون گردید.

مرحوم حسان الواعظین در مرثیه و ماده تاریخ فوت برادر قطعه ای سروده، از آن جمله است:

هر که در کوی دوست منزل کرد *** سر و جان داد و خدمت دل کرد

ص: 630

میرزا محمد علی علاقه بند

پدرشان: مرحوم حاج میرزا محمد علی، از محترمین اهل منبر اصفهان بوده، و سال ها در این شهر به وعظ و ارشاد و هدایت مردمان پرداخته، در سال 1325 به سنّ متجاوز از هشتاد وفات یافته، قبرش در همین اطاق می باشد.

پدرانش همگی اهل علم و منبر اصفهان بوده و در این شهر می زیسته اند.

دیگر از مدفونین در این اطاق: مرحوم حاج سید مصطفی مؤیّد الاطبّاء فرزند میرزا محمد تقی حسینی درب امامی، از پزشکان معروف اصفهان، و از شاگردان حاج میرزا محمّد باقر حکیم باشی و دیگران است. در 1373 به سنّ متجاوز از نود سال وفات یافت.

حاج شیخ محمّد رضا مهدوی شهرضایی

فرزند حاج ملاّ محمّد مهدی. عالم فاضل فقیه مجتهد، در حدود سال 1302 متولد، و در شب 4 شنبه 14 ربیع الثانی 1388 وفات یافته، در امام زاده شهرضا مدفون گردید.

در اصفهان به درس: آخوند کاشی، و جهانگیر خان قشقائی، آقا سید ابوالقاسم دهکردی، و حاج میر محمّد صادق خاتون آبادی، و در نجف از محضر: آقا شیخ مرتضی طالقانی، و آقا سید حسین بادکوبه ای، و آقا سید ابوالحسن اصفهانی استفاده نموده، به موطن خویش مراجعت کرده، و مقبولیّت تامّه یافته، در علم و عمل بی نظیر، و تا آخر عمر در انجام وظایف شرعیّه از نشر و تبلیغ احکام، و تدریس و اقامة جماعت، و اغاثة ملهوفین و کمک به ضعفا دقیقه ای اهمال نفرمود. (1)

از تألیفاتش: 1- رساله در اخلاق 2- رسائل متعدّدی در فقه و اصول و تفسیر می باشد که هیچ یک به طبع نرسیده است.

درویش ناصر علی

نامش میرزا محمّد معروف به گلکار از ملازمین کریم خان زند بوده، خدمت نور علی شاه اصفهانی رسیده، جذبه ای او را رسیده، ترک دنیا کرده و تا آخر عمر در حال جذبه بوده، و در تمام عمر جز شلوار لباس دیگر نپوشیده. (1) حرف های عجیب، و حالات غریب از او نقل می کنند.

ص: 633

سیّد محمّد رضا خراسانی

1- حاج سیّد محمّد تقی خراسانی

عالم فاضل متّقی، در 1275 در کاظمین متولد شده، و درس حاج میرزا حبیب الله رشتی را درک کرده، و خدمت آخوند خراسانی و حاج میرزا حسین خلیلی آن را تکمیل نموده، و در اخلاق و عرفان در خدمت ملاّ حسین قلی همدانی رسیده و به تکمیل نفس پرداخته، و در 17 ربیع الثانی 1350 در سامّرا وفات یافته، (1) جنازه به نجف منتقل شده، در وادی السلام جنب پدر مدفون گردید.

وی از معاشرین و مصاحبین واعظ عالم فقیه آقا شیخ علی یزدی نجفی مشهدی متوفی به سال 1311 بوده است.

3- سیّد محمّد حسین خراسانی.

عالم فاضل، در 1327 در مشخد خراسان وفات یافته، هم در آنجا مدفون گردید.

مولی رضا قلی پیش نماز

مولی محمّد صالح پیش نماز

فرزندش: مولی صالح نیز از ائمّة جماعت مسجد مزبور بوده، ودر عصر مؤلف «ریاض العلماء» وفات یافته است.

اولاد و اعقاب صاحب عنوان عموماً اهل فضل و دانش بوده اند.

میرزا محمّد شمس الادباء

فرزندش: میرزا محمد شمس الادباء. (1) فضایل وی چون شمایل صورت و مخایل سیرتش مطبوع، در 10 ربیع الثانی 1253 در اصفهان متولد، و تا سنّ 14 سالگی در این شهر ساکن بوده، سپس به اتفاق پدر به طهران رفته، در آنجا در علوم ادب و حکمت تحصیل نموده، به عربی و فارسی شعر می گفته، و در شعر پارسی اغراق زیاد را معتقد نبوده، و به اسلوب متقدّمین شعر می سروده، و در 5 شنبه غرّة شعبان 1303 وفات یافته است.

آقا رضی شیرازی

شیخ علی نقی اصطهباناتی

دیگر از مدفونین در این بقعه است: شیخ علی بن محمد، معروف به شیخ علی نقی اصطهباناتی اصفهانی، عالم حکیم عارف شاعر صوفی، (1) مؤلّف «برهان المرتاضین» در بیان طریقة ذهبیّه،در یک مقدمه و پنج فصل و خاتمه. نسخه به خطّ مؤلف در کتابخانة آستانة رضویّه موجود است.

مشارالیه جانشین شیخ نجیب الدین رضا تبریزی اصفهانی بوده، و پس از فوت او، قطب سلسلة ذهبیّه، سید قطب الدین محمّد تبریزی شده است. صاحب عنوان در سال 1129 وفات یافته، و در بقعة آقا رضی مدفون گردیده است. (2)

سید رضی اصفهانی

از افاضل شاگردان آخوند خراسانی است که پس از وفات استاد به درس میرزا محمد تقی شیرازی حاضر شده، و در جوانی حدود سال 1333 در کربلا وفات یافته (1) و همانجا مدفون گردیده است.

آقا رضی مجلسی

فرزند مولی محمّد نصیر بن عبدالله بن مولی محمّد تقی.

عامل فاضل، مؤلف کتاب صحیفة المتقین و منهج الیقین، در امامت، و آن مکمّل کتاب حیوة القلوب علاّمة مجلسی می باشد. (2) (در تذکرة الانساب کتاب را به پدرش نسبت داده) در زمان شاه سلطان حسین صفوی تألیف شده. دیگر: ترجمة جلد 9 بحار الانوار.

1- شیخ محمد جعفر بن رفیع بن رفیع رشتی بید آبادی.

(2)

فاضل و عالم بوده است.

3- آقا شیخ محمد گیلانی

عالم جلیل، از شاگردان صاحب جواهر و شیخ انصاری بوده، و برخی از مؤلفات پدر بزرگوار خود را به طبع رسانیده است.

در کتاب اعیان الشیعة (127:22) نامی از مولی محمد رفیع (رفیع بن رفیع) برده شده است.

1- میرزا محمّد حسین بن رفیع الدین محمد بن مهدی بن محمد بن میرزا رفیعا معروف به شیخ الاسلام.

در خاندان شیخ الاسلام که صاحب عنوان نفر اول آن محسوب است و مشهور به میر محمّد حسین اول است، میر محمّد حسین دیگری نیز می باشد (میر محمد حسین بن محمد صادق بن میر محمد حسین) که به

ص: 649

2- میر سیّد علی نائینی

ابن میر محمّد رفیع بن محمّد مهدی بن بهاء الدین محمّد بن میرزا رفیعا. عالم فاضل، و ادیب شاعر، (1) از علمای معروف زمان خود در اصفهان بوده، و در روز عاشورا در سال 1195 در اصفهان وفات یافته، در قبرستان ستّی فاطمه مدفون شده، قبرش تاکنون باقی است.

کتب زیر از اوست:

1- حواشی بر تفسیر بیضاوی 2- رساله در حرمت تراشیدن ریش 3- رساله در وجود عینی نماز جمعه 4- رساله در رجعت، و آن را از ضروریّات مذهب شیعه دانسته است.

محقّق عالیقدر آقای آقا ملاّ محمد علی معلم حبیب آبادی در کتاب نفیس مکارم الآثار (29:1) شرح حال او را عنوان فرموده، و شرحی مبسوط دربارة نسب او مرقوم فرموده اند، طالبین مراجعه نمایند.

نوّاب میرزا محمّد رفیع الدین

مادرش خان آغا بیگم دختر (2) شاه عباس کبیر بود. از علمای حدیث و فقه، و زاهد و عابد بوده، و در نزد پدر خود خلیفه سلطان سیّد علاء الدین حسینی تحصیل نموده، کتب زیر از اوست:

1- تعلیقاتی بر قواعد علاّمه 2- تعلیقاتی بر شرح لمعه 3- تعلیقات و حواشی بر شرح تجرید؛ و غیره.

سه برادرش: نوّاب میرزا ابراهیم، و نوّاب میر سید علی، و نوّاب میر سید حسن هر سه عالم و بزرگوار بوده، و فرزندش:

نواب میرزا فتح الله نیز در زمرة علما و فقها (3) محسوب بوده، و بسیار محترم و معزّز بوده، موقوفاتنی از او باقی مانده، و از شاگردان پدر خویش محسوب می گردد.

ص: 651

رکن الملک

مرحوم حاج میرزا سلیمان بن محمد کاظم شیرازی اصفهانی، نایب الحکومة اصفهان. فاضل ادیب شاعر متخلص به «خلف» مردی خلیق و مهربان و خوش رفتار بوده، و نسبت به علما احترام زیاد می کرده، و در دستگیری از ضعفا و فقرا اهتمام داشته، و نسبت به سایر حکّام، در رفع حوایج زیر دستان کوشا بوده. (1)

در 1254 در شیراز متولد شده، و در 3 شنبه 7 جمادی الاولی سال 1331 وفات یافته، در اطاق مخصوص در دالان مسجد خود در تخت فولاد مدفون گردیده.

از آثارش چاپ و انتشار قرآن مجید، و صحیفة سجّادیّه، و کتاب زاد المعاد، و ساختمان مسجد عالی (2)، و ساختمان تکیة حاجی آباده ای در اوّل تخت فولاد است.

مسجد مزبور به سال 1321 بنا شده، و ماده تاریخ بنای آن را طغرل شاعر اصفهانی می گوید:

«بنای مسجد اقصا مبارک شد سلیمان را».

و ماده تاریخ آب انبار آنجا را، عبدالجواد خطیب گوید:

«این صَرح مُمرّد نیز بنیان ز سلیمان شد»

یکی از ماده تاریخ های بنای مسجد ازمرحوم ثقة الاسلام حاج آقا نور الله نجفی مسجد شاهی است، و آن این است:

ص: 652

سید روح الامین مختاری

ابن شمس الدین محمد بن سید محمد رضا مختاری نائینی اصفهانی. (1)

فاضل صالح، و واعظ کامل، مؤلف: «تأویل الآیات». وی از ائمة مسجد جامع جدید عباسی بوده است. سال وفاتش معلوم نیست. از معاصرین صاحب ریاض العلماء است. [نواده اش سید ناصرالدین احمد مجاز از فاضل هندی]

مولی محمد زمان تنکابنمی

از علمای اواخر عهد صفویّه (1) در اصفهان بوده، و کتاب «اسرار الصلاة» شهید ثانی را به فارسی ترجمه نموده است.

شیخ زین الدین اصفهانی

برادر شیخ علی نقی. عالم فاضل، جامع معقول و منقول، و دانا به علوم مختلف بوده. (1)

میر زین الدین جنّتی جزی

معروف به شیخ جنّتی. شاعر و ادیب، در کمال درویشی و صلاح بوده. (2)

دیوان اشعارش حدود بیست هزار بیت است. مثنوی به نام «شاپور و شهباز» دارد. از معاصرین نصر آبادی است. (3)

زین العابدین تبریزی

فرزند محمد علی. از فضلای قرن سیزدهم هجری است. از آثارش کتاب زینة الصالحین، در دعا و آداب و شرایط آن می باشد. تاریخ نسخه 1262 می باشد. (1)

میر زین العابدین حسینی

ابن میر سید علی بن میر محمّد باقر میر محمّد صادقی. عالم فاضل متّقی، برادر علاّمه میر سید حسن مدرس، به اتّفا برادر به نجف مشرف شده، و در خدمت اساتید آنجا تحصیل نموده، به اصفهان مراجعت کرده، به دستور برادر بزرگوار خود و خواهش مردم، به بلوک کرون رفته، و به نشر احکام و تبلیغ و ترویج پرداخته، در حدود سال 1300 قمری در آنجا وفات یافته و مدفون گردید. (2)

ص: 659

آقا سید زین العابدین رضوی خوانساری

سید بهاء الدین رضوی خوانساری

فرزندش: سید بهاء الدین رضوی در 1328 متولد، و در 1363 در اصفهان وفات یافته، جنب جد خویش مدفون گردید.

فاضل و ادیب و شاعر بود. در اصفهان و قم و نجف تحصیل نموده، و در این اواخر جزو آزادی خواهان وارد شده، و موجبات نارضایتی پدر را فراهم نموده، شعر می گفت، و در آن «جهدی» تخلص می نمود. (2) دیوان اشعاری دارد. (3)

ص: 662

ساروتقی

اعتماد الدوله، میرزا محمد تقی بن میرزا هدایت الله تبریزی اصفهانی، مردی کاردان و با کفایت بوده، و در اثر استعداد و فعالیت، از نانوایی به مقام صدارت رسیده، در دستگاه سلاطین صفویّه اقتداری یافته، مورد بغض و کینة مخالفین واقع شده، به اشارة شاه عباس ثانی در شعبان سال 1055 به سنّ هفتاد سالگی به دست جانی خان کشته شده، در جنب قبرستان یهودیان مدفون گردیده است. (1)

معروف آن است که قبرش در محلّة جویبارة اصفهان است، لکن پس از تحقیق و تتبع مسلم گردید که قبر او در امام زاده شاه سید علی در محلة خواجو قرار دارد.

ساروتقی در ایام وزارت خود مصدر خدمات مهمی واقع شده، و بانی آثار خیریّة زیاد می باشد، از آن جمله است:

1- بازار ساروتقی، معروف به قهوه کاشی ها.

2- چهار سوی ساروتقی، در بازار بزرگ.

3- حمام ساروتقی.

4- قصر ساروتقی، در محلة امام زاده احمد.

5- کاروانسرای ساروتقی، در قهوه کاشی ها.

6- سه مسجد، در حسن آباد، و بازار، و جویباره.

7- مدرسة ساروتقی، مقابل امام زاده احمد.

8- خانه و مدرسه و مسجد در محلة عباس آباد.

ص: 663

سراجا نقّاش

خواهر زادة ترابا خطاط و خوش نویس است. در بدو حال نقاشی می کرده، ترک آن کرده، در مقام قناعت و صلاح بوده، کمال پرهیز داشت، و عبادت بسیار می کرد. (1)

گاهی شعر می گفت، از اوست:

از آن درفش فریدون گرفت عالم را *** که پیش دامن آهنگیر صفاهان است

مراد از ترابا: میرزا ابوتراب خطاط مذکور در کتاب حاضر می باشد.

از اشعار ترابا است:

دلم بی خدنگت حضوری ندارد *** که شب خانه بی شمع نوری ندارد

مشو در هم از خاطرم را شکستی *** قصوری ندارد قصوری ندارد

در تذکرة نصر آبادی (:139) به نام سرا جای دیگری اشاره می شود، و شاید هر دو یک نفر باشند. گوید:

نامش: محمد قاسم، در فنّ نقاشی زرنشان به مرتبه ای است که رخسار زر افشان سیم و شان را در عرق شرم دارد، و از اثر تردستیش از ابر تصویر، گوهر می بارد. گاهی شعر می گوید، از اوست:

پایة عرش به دوش دل آگاه علی است *** به سر دوش محمد که قدمگاه علی است

ص: 664

سروش

میرزا محمّد علی. در قریة سدة ماربین اصفهان متولد شده، از ابتدای جوانی به کسب علم و دانش پرداخته، و بعداً (2) به شعر گفتن پرداخت. سپس به مسافرت پرداخته، و در تبریز نزد قهرمان میرزا پسر نایب السلطنه عباس میرزا راه یافته، و به وسیلة محسن میرزا میر آخور به دربار ناصر الدین شاه که در آن وقت ولیعهد بود راه یافته، و چون وی به سلطنت رسید با او به طهران آمده، در طهران معروف و مشهور شده، و از طرف شاه به «شمس الشعراء» معروف گردید.

دیوان اشعارش متضمن مثنوی و غزل و قصاید زیادی است در مدح پادشاه و امرای وقت، که آن را به سبک قدما سروده، و موسوم است به «زینة المدایح». دیگر از آثارش: الهی نامه و ساقی نامه است.

فوتش در 1285 روی داده است. (در مآثر و الآثار فوت را 1275 می نویسد، و تاریخ اول از منتظم ناصری و مجمع الفصحاء است)

ص: 665

سعادت علی شاه

حاج محمّد کاظم شیخ زین الدین، معروف به طاوس العرفاء.

در اوایل جوانی به تجارت مشغول بوده، در زمرة صوفیّه وارد شده، و از طرف رحمت علی شاه اجازة تلقین و ارشاد یافته، تا بالاخره به مقام قطبیّت رسیده.

در طرایق (184:3) گوید: اگر چه علم صوری کسب ننموده بلکه امّی بود، ولکن در حقایق معانی، و دقایق سیر و سلوک، کمتر کسی با آن جناب برابری می نمود.

در 1293 در طهران وفات یافته، (1) در اطاقی مخصوص در صحن حضرت حمزة بن موسی بن جعفر (علیهما السلام) مدفون گردید که بعدها در آنجا جمعی از صوفیّه مدفون گردیدند.

ماده تاریخ وفات او را ملا محمّد صادق روشن گفته است:

علی و رحمت و سعادت را *** جمع کن سال رحلتش میدان

فرزندانش در طهران و اصفهان ساکن بوده، از جملة آنهاست:

میرزا مهدی. وی نیز در مسلک عرفا منسلک بوده، و در اصفهان سکونت داشته است.

ملاّ هاشم سه چهاری

فایده 2: دیگر از معروفین سلسلة شیخ زین الدین است: مرحوم ملاّ محمّد هاشم سه چهاری، از منبریان اصفهان، واعظ صالح کامل، در ماه صفر 1361 وفات یافته، در تکیة شیخ مرتضی ریزی مدفون گردید.

میرزا سعیدا اردستانی

از احفاد میرزا رفیعا نائینی است. در سال 1251 وفات یافته، در صحن تکیة میرزا رفیعا مدفون گردیده است. (2)

میر محمّد سعید بحرینی اصفهانی

در کنار چهل ستون مسجد سید قبری است منسوب بدو.

گویند: از علمای زمان سید حجة الاسلام، و یا اواخر عهد صفوی بوده، و در خانة خود مدفون شده، بعدها قبر جزو مسجد قرار گرفته است. (1) بیشتر از این از حالاتش معلوم نیست.

مولی محمّد سعید اشرف

ابن مولی محمد صالح مازندرانی اصفهانی، ادیب شاعر متخلص به «اشرف» به هندوستان رفته، و سمت استادی زیب النساء بیگم دختر پادشاه آنجا را یافته، در سال 1083 به اصفهان مراجعت نموده، مجدداً به هند رفته، سرانجام در مونگیر از توابع پتنه در سال 1116 فوت شده، در آنجا مدفون گردید. (1)

صاحب دیوان اشعار است. دیگر از تألیفاتش: کتاب شرح احادیث مستصعبه است. از اشعار اوست:

کاملان را جز لگدکوبِ حوادث چاره نیست *** می کند مالیدگی سستیّ اعضا را علاج

فرزندش: میرزا محمّد علی نیز ادیب و شاعر بوده و «دانا» تخلص می نموده، در مرشد آباد وفات یافته است.

و فرزندش دیگرش: محمد امین، [فاضل محقّق] مؤلف شرح مبسوطی است بر تهذیب الکلام تألیف ملاّ سعد تفتازانی، که به قلم [برای] فرزندش محمد کریم نوشته شده است. دیگر از تألیفاتش: کتاب الامامة است. (2)

فرزند دیگر صاحب عنوان: آقا محمّد مهدی است که در تذکرة آتشکده از او ذکری نشده است.

ص: 670

سیّد محمّد سعید قهپائی

ابن قاسم طباطبائی، عالم فاضل محقق (1) مؤلف کتاب «مفاتیح الاحکام»، در شرح «زبدة البیان» در آیات احکام تألیف مقدس اردبیلی. (2)

ابو عبدالله سلمان فارسی

2- ابودردا

از یاران معاویه و دشمنان سرسخت حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) است. در قریه زهران (زران) در غرب اصفهان قبری بدو منسوب است و در بین عوام آش ابودردا معروف است که جهت شفای بیماران می پزند. این رسم از رسوم زمان سنّی گری اصفهانی ها تاکنون در بین زنها باقی مانده است. [وی در دمشق مدفون است و صاحب این قبر، نامشخص است.]

5- ابراهیم ابن شبیه

شیخ در «تهذیب» از علی بن مهزیار روایت کند که او گوید: نامه حضرت ابی جعفر (علیه السلام) را نزد ابن شیبة اصفهانی دیدم. (1) بنابراین، وی باید از اصحاب حضرت هادی (علیه السلام) باشد. (2)

9- سائب ابن اقرع ثقفی

در جنگ نهاوند مأمور تقسیم غنایم بوده، و عبدالله بن بدیل او را به جانشینی خود در اصفهان منسوب گردانید. اعقابش در یهودیه و اصفهان (قریة شهرستان) سکونت داشته اند.

12- عبدالرحمن اصفهانی

از اصحاب حضرت امام علی النقی (علیه السلام) است و او کسی است که موجب تشیّع اهل اصفهان در قرن سوم گردید. (1)

15- نابغة جعدی

ابو لیلی قیس بن عبدالله صحابی، از شعرای معروف عرب است که دورة جاهلیّت و اسلام را درک نموده، و در مدح حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اشعاری سروده، و پیغمبر درباره او دعا فرموده است. سنّش را حدود 189 سال بلکه بیشتر می نویسند. در سال 69 هجری در اصفهان وفات یافته است.

ابو ایّوب سلیمان اصفهانی

ابن داود بن بشر المنقری الشاذکونی اصفهانی کوفی، از ثقات محدّثین امامیه. (2) نجاشی گوید: محقّقاً نمی توان او را از شیعیان دانست، لکن از جماعتی که از اصحاب حضرت صادق (علیه السلام) می باشند روایت احادیث می کند.

جهت اخذ حدیث و نقل آن به بغداد و کوفه و اصفهان رفته، در 6-234 در اصفهان وفات یافته است.

ص: 678

سیّد سلیمان بن محمّد علی

از علمای اتقیا. وفاتش در 19 ذی قعده الحرام 1234 روی داده، قبرش در تخت فولاد اصفهان است. (1)

سیبویه

ابو نصر محمّد بن عبدالعزیز اصفهانی نحوی لغوی قاضی اصفهانی.

عالم ادیب، از ابن فارس (متوفّی به سال 390 ه_.ق) روایت حدیث می کند، و عموی سمعانی (متوفی در حدود 560 ه_.ق) از او نقل احادیث می نماید (1) بنابراین، از اعیان قرن چهارم و پنجم هجری در اصفهان است. سال وفاتش معلوم نیست.

مخفی نماند که وی غیر از سیبویه نحوی معروف: ابوالحسن عمروبن عثمان بیضاوی بصری مؤلّف «الکتاب» و متوفّی به سال 162 هجری می باشد. جمعی دیگر از افاضل نیز بدین لقب مشهورند.

فایده: سیبویه بر وزن فیروزه لفظی است فارسی، مرکب از سیب و اویه (اویه پسوند تشبیه است) یعنی مانند سیب، و تلفظ این کلمه چنان که اعراب می گویند (به فتح باء و واو و سکون یاء) در فارسی برخلاف قاعده، و غلط واضح است.

1- بحر العطاء مهدوی هرستانی موسوی

سید فاضل، از علمای سدة ماربین، در یکشنبه 29 ربیع الثانی 1371 وفات یافته، در این تکیه مدفون گردید.

مشارالیه در اصفهان خدمت جمعی از افاضل همچون: آقا سید ابوالقاسم دهکردی، و آقا شیخ محمد رضا نجفی، و آقا سید مهدی درچه ای تلمذ نموده، و از ائمّة جماعت و موثقین به شمار می رفت.

(مرحوم حاج سید احمد علم الهدی شیرازی)

1- مرحوم آقا سید فضل الله بهشتی

از ائمّة جماعت، و فضلای اصفهان. در اواخر محرّم.

4- مرحوم میرزا عباس خان شیدا

1- شیدای اصفهانی

سید عبدالله بن محمّد علی شاکر چالشتری، در 1296 متولد گردیده، و در نزد جدّ امّی خود مرحوم ملاّ علی جناب و دیگران تحصیل نموده، (1) دیوانش حاوی چندین هزار بیت می باشد.

6- علی عبدالرسولی

فرزند مرحوم ملاّ عبدالرسول فیروزکوهی. (2) عالم فاضل، ادیب کامل، و شاعر محقق، متخلص به «ثابت».

پدرش: ملاّ عبدالرسول [مازندرانی] از علما و فضلا و محققین بوده، و زیارت جامعه را شرح نموده، در سال 1322 قمری وفات یافته است.

مشارالیه در حدود 1298 متولد، و نزد اساتید معروف تحصیل نموده، و از فضلای نامی کشور به شمار می رفت.

در شب جمعه 4 شعبان سال 1362 در ضمن مسافرت به اصفهان وفات یافته، در تکیة سیّد العراقین مدفون گردید.

کتب زیر از اوست:

1- تصحیح دیوان ادیب پیشاوری 2- تصحیح دیوان خاقانی 3- تصحیح دیوان فرّخی 4- ترجمة رسالة شطرنجیّه [از آثار پدرش، مطبوع] 5- دیوان اشعار؛ و غیره.

وی علاوه بر مقام علمی و ادبی، انواع خطوط را بالاخص خطّ شکسته و نسخ و نستعلیق را در حد استادی نیکو می نوشت.

ص: 687

7- شیخ محمّد علی مدرّس دزفولی

فرزند نصر الله بن ابوالحسن بن لطفعلی بن حاج فتح الله ابن میر کلب علی منکره ای.

عالم فاضل محقّق، از افاضل مدرسین اصفهان، در زهد و تقوا و اعراض از دنیا بی نظیر، و در علم و عمل کم نظیر بود.

در 1271 در دزفول متولد، و در شب عرفة سال 1358 وفات یافته، در تکیة سید العراقین مدفون گردید. (1)

از آثارش رسالة «نورالانوار» در منطق که در 24 سالگی تألیف نموده [و الکنوز الحسنیة در عقائد] به طبع رسیده است.

دیگر کتاب: کشّاف الغایة، در شرح تهذیب منطق تفتازانی است.

9- میرزا محمّد صدر الواعظین آزادانی

واعظ صالح زاهد، در رمضان 1360 به سنّ متجاوز از هفتاد سالگی وفات یافت. (1)

12- سید هدایت الله مهدوی هرستانی

فرزند سید محمّد موسوی. فاضل صالح، از علمای سدة اصفهان. در اصفهان تحصیل نموده، در روز 5 شنبه 8 ربیع الاول سال 1380 به سنّ متجاوز از شصت سال وفات یافته، در تکیة سیّد العراقین مدفون گردید.

دانشمند محترم و ادیب کامل، آقا میرزا محمد راجی شاعر معاصر، در مرثیه و مادّه تاریخ وفات او قطعه ای سرود بدین مطلع: (2)

ص: 690

سینا کرونی

مصطفی قلی خان فرزند ملک محمّد کرونی، ادیب و شاعر گران مایه، (1) در رمضان 1293 متولد شده، اندکی تحصیل نمود، سال ها در مدرسة شاهزاده ها ساکن، و حجرة او مرکز ارباب دل، و مجمع اصحاب راز بود. غزل را در نهایت استادی می گفت.

در اواخر عمر در فرهنگ استخدام شده، به شغل آموزگاری مشغول شد، و در سنین آخر به مرض جنون مبتلا گشته، شوریده وضع به سر می برد.

در سال 1353 در حدود کرون مولد خود وفات یافته، همانجا مدفون گردید. قسمتی از دیوانش در 1327 قمری به طبع رسیده، و قسمتی دیگر را ظاهراً برخی ازمعاشرینش سرقت نموده، و به همین جهت او را دچار اختلال حواس کردند.

شبیب مارنانی

شبیب بن عبدالله بن محمد بن احمد بن حوزه مارنانی اصفهانی، از متقدّمین علما و دانشمندان اصفهان است. (2)

شحنة مازندرانی

میرزا مهدی خان (1) شاعر و ادیب، متوفی در سال 1247، قبرش در تکیة فاضل سراب. از اشعار اغوست:

زاهد بشکست از سر خامی خم می *** اسباب نشاط باده خواران شد طی

گر بهر خدا شکست ای وای به من *** ور بهر ریا شکست صد وای به وی

مولی محمّد شریف خاتون آبادی

ابن محمد صادق. از اطبّای معروف قرن دوازدهم هجری (2) در اصفهان است که به حذاقت و استادی معروف بوده، و کتب چندی تألیف نموده، از آن جمله است:

1- حافظ الابدان، که در 1121 تألیف نموده، و نسخة آن نزد نگارنده موجود است 2- شرح طبّ النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) 3- شرح طبّ الائمّة 4- شرح طب الرضا (علیه السلام) 5- اربعون حدیثاً، در طب، با شرح و ببان؛ و غیره.

ص: 695

شعله

سید محمّد. عالم و فاضل و طبیب و حکیم الهی، از معاصرین (1) آذر بیگدلی مؤلف «آتشکده» است. در 1165 وفات یافته است. وی از معاصرین و معاشرین میر سیّد علی مشتاق، و از همفکران او در برگشت سبک ادبی ایران است. از اشعار اوست:

خنده از گل، گریه از ابر بهار آموختیم *** ما ز هر صاحب دلی یک شمّه کار آموختیم

ملاّ محمّد علی استرآبادی

پدرش: علاّمة فقیه آخوند ملاّ محمّد علی بن احمد استر آبادی یکی از دامادهای چهار گانة مجلسی اول بوده، و خود عالمی محقّق، و فقیهی جامع بوده، در 5 شنبه اوّل رجب 1010 متولد شده، و در ( ) وفات یافته، (2) قبرش در بقعة مجلسی در ایوانچة پایین پا قبر مرمر بلند بسته ای دارد، (3) و در همین قبر مرحوم آقا میرزا جعفر امام جمعه مدفون می باشد.

مرحوم ملاّ محمّد علی ظاهراً پنج پسر داشته:

ملاّ محمّد طاهر، و ملاّ کمال الدین حسین، و ملاّ محمّد شفیع.

ص: 697

حاج ملاّ محمد شفیع خوئی

فرزند محمّد. در خوی از شهرهای آذربایجان متولد گردیده، و در تبریز و خوی تحصیل نموده تا به درجة اجتهاد رسیده، (1) پس از جنگ ایران و روس جزو علمای مجاهد وارد شده، و به میدان جنگ شتافته، پس از آن مجبوراً ترک آن حدود نموداه، و به جهت اشتهار و قدرت سیّد حجّة الاسلام به اصفهان آمده، نزد ایشان در کمال احترام می زیسته، و پس از آن که مسجد سید ساخته می شود مرحوم حجّة الاسلام امامت یک وقتن مسجد میرزا باقر را به ایشان واگذار نموده، و در کمال زهد و قناعت زندگی نموده، در سال 1265 وفات یافته، در مقبرة کوچک مسجد سید مدفون می شود. ظاهراً وی را تألیفاتی بوده که از بین رفته است.

فرزندانش عموماً اهل علم و کمال و فاضل و صاحب قدرت بوده، و تاکنون در اصفهان و طهران ساکن می باشند، و به نام شفیع زاده و خوئی و اعتمادی شهرت دارند.

در مقبرة کوچک مسجد سیّد جمعی از علما و فضلا مدفون می باشند که به نام پاره ای از آنها اشاره شده و می شود، و از اولاد صاحب عنوان:

ص: 698

سیّد محمّد شفیع حسینی اصفهانی

عالم فاضل، معاصر شاه عباس ثانی بوده، و کتاب خود را به نام «بحر الفوائد». به نام او تألیف نموده است. (1) کتاب در پنج مجلّد می باشد. (2)

سید محمّد جزایری

فرزند ایشان: مرحوم آقا سید محمّد، عالم فاضل زاهد منزوی، در 1249 (1) متولد، و در صبح جمعه 12 ذی حجّة الحرام سال 1322 وفات یافته، در تکیة میر سید محمّد شهشهانی (استاد خود) در داخل بقعه مدفون گردید. وی نیز مانند پدر خویش در رجال مهارت داشته، و حواشی برخی کتب مرقوم داشته است.

اولاد ایشان در اصفهان ساکن، و از اهل علم و ادب و وعظ و ارشاد می باشند.

شقاقی

مهدی بیک. شاعر ادیب، (2) در سال 1214 وفات یافته، قبرش در حرم امام زاده درب امام در پشت ضریح قرار دارد، و آقا محمّد طلعت (شاعر اصفهانی) در مادّه تاریخ وفات او گوید:

کرد طلعت رقم به تاریخش *** ثانی انوری شد از دنیا

از آثارش غیر از دیوان اشعار، مثنوی لیلی و مجنون است که به طریق هزل سروده،و گویند شاعری هتّاک و هجوگو بوده است.

مولی شمسا گیلانی

عالم فاضل محقّق. وی مؤلف فصول الاصول، حواشی بر معالم الاصول است. در ریاض لعلماء نامی از او مذکور است. (1)

وی از جملة سی و چند نفر عالم و دانشمندی هستند که در مجموعة میرزا محمّد مقیم کتابدار شاه عباس مطالبی نوشته اند. (2)

(حاج عبدالقادر عاشق آبادی)

(عاشق آباد از دهات برخوار اصفهان است) عارف کامل، از مشایخ صوفیّه بوده، و عده ای کثیر مرید داشته. در سال 1118 وفات یافته، قبرش در تخت فولاد در کنار جادّه پشت تکیة بروجردی قرار داشت و قبری بلند بسته بود. در این اواخر جهت توسیع جادّه، قبر خراب شد و استخوان های او را کمی پایین تر، و محاذی بقعة آقا محمّد بید آبادی دفن کردند.

شوکت

نامش محمّد قاسم فرزند سلیمان خان اعتضاد الدوله، بانی مدرسة سلیمان خان در مشهد مقدّس می باشد. (3)

شاعر و ادیب بوده و «شوکت» تخلّص می نموده. مدّتی حکومت قمیشه اصفهان را داشته، و هم در آنجا وفات یافته [و مدفون شده] است.

سیّد شهاب الدین نحوی

سید محمّد تقی معروف به شهاب الدین فرزند علاّمة فقیه سید محمّد حسن. عالم فاضل زاهد. در شب غرّة ماه رجب سال 1263 متولد، و در نیمه شب چهارشنبه غرّة رجب سال 1340 وفات یافته، در تخت فولاد جنب پدر خویش مدفون گردید.

مقدّمات و سطوح را نزد برادر خود: حاج سید مهدی نحوی، و برادر دیگرش: سید محمّد (که در جوانی به سال 1275 وفات یافته است) فرا گرفته؛ سپس جهت تکمیل در محضر مرحومین حجّتین: ملاّ حسین علی تویسرکانی، و آقا میر سید محمّد شهشهانی حاضر شده، سال ها از محضر آنان مستفیذ گشته، ضمناً به درس آخوند ملاّ عبدالجواد خراسانی حکیم، و میرزا محمّد علی قاینی حاضر شد؛ سپس به مجلس حاج سید اسدالله بید آبادی اختصاص یافته، و از خواص اصحاب ایشان گردید؛ ضمناً مدتی نیز از درس مرحوم میر محمّد صادق کتابفروش استفاده برده، و مدت دو سال به درس حاج شیخ محمّد باقر مسجد شاهی حاضر شده، تا در اغلب علوم از ریاضی و طبیعی و حکمت و فقه و اصول و ادب تبحّری یافت.

سپس تا آخر عمر به خدمت خلق، و عبادت خالق پرداخته، مورد احترام خاصّ و عام قرار گرفته، در نزد عموم طبقات، محترم و مقبول القول بود.

از آثارش کتابی است جنگ مانند، در دو قسمت: 1- در فواید متفرّقه، از نظم و نثر عربی و فارسی و فقه و حدیث و تفسیر.

2- مجموعه ای از مراسلات استادش حاج سیّد اسدالله بید آبادی که به علما و غیره نوشته، و این قسمت شایستة کمال توجّه می باشد.

ص: 705

شیخ الشریعة اصفهانی

مرحوم حاج میرزا فتح الله نمازی شیرازی معروف به شریعت اصفهانی فرزند محمّد جواد.

علاّمة فقیه، و مجتهد اصولی، از کابر مجتهدین و مراجع تقلید شیعه، جامع معقول و منقول، حکیم فیلسوف، و فقیه رجالی مفسّر.

در 12 ربیع الثانی 266 متولد، و در شب 8 ربیع الثانی 1339 در نجف وفات یافته، در یکی از حجرات صحن مطهّر مدفون گردید.

عمدة تحصیلات مشارالیه در اصفهان خدمت جمعی کثیر از فضلای این سامان بوده (1) و سال ها در نجف اشرف محضرش مجمع علما و اهل تحقیق بوده.

کتب زیادی تألیف نموده، از آن جمله است:

1- ابانة المختار، در ارث زن 2- اصالة الصحّة 3- افاضة القدیر فی حلّ العصیر [مطبوع] 4- انارة الحالک، در قرائت ملک و مالک 5- حاشیه بر فصول 6- قاعدة صدور در حکمت (الواحد البسیط لا یصدر عنه الاّ الواحد) 7- قاعدة لا ضرر [مطبوع] 8- قاعدة طهارت 9- القول الصراح، در احوال صحاح ستّه [مطبوع] 10- تعلیقات کثیره بر کتب رجال 11- رساله در علم باری تعالی 12- ردّ بر هدایه 13- زاد المتّقین 14- صیانة

ص: 706

شیرویة اصفهانی

نام او: شیخ ابو جعفر غلام نفطویه است. (1)

در ریحانه گوید: برزویه (به فتح اول و سوم و چهارم) نامش احمد بن یعقوب بن یوسف نحوی ابو جعفر، در سال 354 فوت شده است.

«غلام» در اصطلاح علمای رجال و درایه به معنی شاگرد و تربیت شده است.

(مرحوم حیدر علی کمالی)

فرزند حاج محمّد مهدی، در شوّال 1288 متولد، و در ذی حجّیة 1365 در طهران وفات یافت.

شاعر و ادیب و نویسندة ماهر بوده، کتب چندی تألیف نموده که از آن جمله است: 1- دیوان اشعار 2- لازیکا 3- مظالم ترکان خاتون 4- منتخبات اشعار صائب؛ و غیره. (1)

ص: 710

صائبا

از اهالی کاشان، و متولد در آن سامان بوده. (1) در اصفهان سکونت داشته، و در این شهر وفات یافته. از شعرا و ادبای عهد سلاطین صفویّه است. از اشعار اوست:

از سینه و دل ما نشنید کس صدایی *** مردیم از جدایی ای سنگدل کجایی

حاج صادق تخت فولادی

عارف زاهد، از عبّاد و زهّاد اصفهان بوده، و در تخت فولاد در تکیة مادر شاهزاده ساکن، و به عبادت مشغول بوده، و مردم را نسبت به او اعتقاد بسیار و نیکو بوده، (1) با وجودی که عامی و بی سواد بوده، در اثر ریاضت و تقوا دارای صفای باطن شده، و دعای او را اثر خاص بوده است. (2)

در ذی قعدة سال 1290 وفات یافته، در صحن تکیة مزبور به خاک رفته است.

آخوند ملاّ محمّد صادق کرباسی اصفهانی

سال ها در همدان ساکن بوده، از علمای معروف، و از مجازین از محمّد تقی مجلسی (2) است، و تا سال 1060 حیات داشته، پس از این تاری وفات یافته، در تخت فولاد مدفون شده.

سیّد محمّد صادق نامی

از سادات موسوی معروف به حکیم سلمانی بوده، و برادر زاده میرزا رحیم حکیم باشی، و معروف به میرزا صادق خان منشی می باشد. (1) ادیب و شاعر و مورّخ و نویسنده است. کتب زیر از اوست:

1- خسرو و شیرین 2- لیلی و مجنون 3- وامق و عذرا 4- یوسف و زلیخا، که آنها را به تتّبع خمسة نظامی سروده 5- درج گهر 6- ساقی نامه 7- دیوان اشعار 8- تاریخ گیتی گشا، در تاریخ زندیّه که به طبع رسیده 9- منشآت، که مولی عبدالکریم کرمانی انتخاب نموده است.

نامی در سال 1204 وفات یافته است.

ملاّ محمّد صادق پیکانی

فرزند ملاّ احمد، از افاضل شاگردان شیخ انصاری بوده، و پس (3) از وصول به مقام اجتهاد به اصفهان مراجعت نموده، به تدریس و تألیف اشتغال جسته، امید ترقیات زیادی دربارة او می رفته، لکن در جوانی وفات یافته، در ایوانچة بیرون بقعة تکیة آقا حسین خوانساری مدفون شد.

سید محمّد صادق حسینی اصفهانی

ابن محمّد باقر، واعظ کامل، مؤلف: 1- جارح العینین (1) فی مصائب الحسین (علیه السلام) که آن را در سال 1222 به نام فتح علی شاه تألیف نموده 2- عین الدموع؛ و غیره می باشد.

میرزا ابوالفضل خاتون آبادی

برادر ایشان: مرحوم حاج میرزا ابوالفضل خاتون آبادی، عالم زاهد مقدس، و فقیه جامع، مدرّس مدرسة ملاّ عبدالله، و امام جماعت در آن مدرسه و مسجد ساروتقی در بازار، و مورد وثوق و اعتماد قاطبة اهالی اصفهان بود، و در شب دوشنبه 11 رمضان المبارک 1388 در طهران وفات یافته، جنازه با احترامات لازمه به قم منتقل شده، در آن ارض اقدس مدفون گردید.

میر محمّد صادق بهشتی

ابن میر عبدالباقی بن میر محمّد رضا حسینی.

عالم و زاهد و فاضل بوده، در محلّة لنبان مرجع امور دینی بوده، و در مسجد لنبان امامت می نموده.

در سلخ ربیع الثانی سال 1308 وفات یافته، در قسمت شمالی مسجد مصلی در تخت فولاد مدفون شده.

ص: 718

میرزا محمّد صادق امام جمعه

فرزند میرزا محمّد علی بن میرزا جعفر خاتون آبادی.

پس از فوت حاج میرزا هاشم، امام جمعة اصفهان شده، در اصفهان متولد، و هم در این شهر تحصیل نموده، در مسجد جامع امامت می نمود.

در 3 رمضان المبارک 1348 وفات یافته، در بقعة مجلسی مدفون گردید. وی آخرین امام جمعه اصفهان است که بعد از او تا بیست سال عنوان امام جمعگی منسوخ بود، تا در سال 1368 مجدّداً فرمان امام جمعگی اصفهان به نام آقای آقا میر محمّد مهدی [خاتون آبادی] صادر شده و به لقب سلطان العلماء معروف گردید.

سید محمّد کتاب فروش

پدرش: مرحوم آقا میر سید محمّد بن سید محمّد علی بن هادی افطسی حسینی نیز عالم و زاهد بوده، و بسیار پیرو معمّر شده، و در اصفهان سطوح فقه تدریس می نموده، پس از فوت در همین بقعه مدفون گردیده است. فرزندانش در اصفهان ساکن، و عموماً اهل فضل و کمال می باشند.

دیگر از معروفین این خاندان: مرحوم میر محمّد حسین کتابفروش فرزند میر علی نقی است که از علما و فضلا بوده، و در 1341 وفات یافته، جنب بقعة نام برده مدفون شده است. (1)

آخوند ملاّ صالح فریدنی

فرزند ملاّ ابراهیم. عالم فاضل، و حکیم عارف فقیه زاهد. در 1240 در قریة چادگان فریدن اصفهان متولد شده، مقدّمات علوم را در اصفهان آموخته، سپس سال ها در سبزوار از محضر حاجی ملاّ هادی حکیم سبزواری در حکمت استفاده نمود.

به وسیلة آقا محمّد کاظم سعادت علی شاه اصفهانی در فقر و سلوک وارد شده، (3) با حاج ملاّ سلطان محمّد گنابادی تجدید عهد نموده، سال ها در موطن خویش منزوی بوده، و به عبادت و ریاضت می گذرانیده.

سرانجام در 1328 در آنجا وفات یافته و مدفون گردید.

آقا هادی مازندرانی

فاضل جامع، و محقّق کامل بوده، (1) و کتب و رسائل عدیده تألیف نموده، که از آن جمله است: 1- ترجمة قرآن مجید، و شأن نزول و نیک و بد استخاره، و به مناسبت این ترجمه، او را آقا هادی مترجم گویند 2- ترجمة صحیفة کاملة سجّادیّه 3- ترجمة شافیه 4- ترجمة کافیة ابن حاجب 5- ترجمه و شرح معالم الاصول 6- حاشیة عربی بر تفسیر بیضاوی 7- حاشیة مواریث قواعد الاحکام علاّمه 8- حدود و دیات، فارسی 9- شرح بر فروع کافی 10- شرح کافیه 11- شرح تلخیص المفتاح، فارسی 12- شرح شافیه که به نام نوّاب حسین علی خان تألیف شده 13- شرح نظام، به فارسی 14- شرح شمسیّه 15- شرح صحیفة سجّادیّه، به فارسی 16- شرح قواعد علاّمه، و ممکن است همان حاشیه باشد 17- رساله رضاعیّه، که در 1107 تألیف شده 18- رسالة رسم الخطّ 19- انوار البلاغة، در معانی بیان [مطبوع] 20- حاشیة فارسی بر تفسیر بیضاوی، 21- العوائد، در کلام؛ و غیره.

ص: 725

ملاّ صالح مازندرانی

فرزند محمّد طاهر. عالم فاضل متّقی، در 10 ربیع الثانی در سال 1190 وفات یافته، در تخت فولاد نزدیک قبر ملاّ اسماعیل خواجوئی مدفون گردید.

ملاّ محمّد صالح مازندرانی جویباره ای

1- شیخ محمّد حسین جویباره ای

عالم فاضل محقق بوده، در اصفهان و نجف تحصیل کرده، در مسجد شیره پزها به جای پدر امامت می نموده، و در اصفهان وفات یافته، در تکیة فاضل سراب مدفون گردید.

فرزندش: مرحوم حاج شیخ محمّد رضا صالحی.

عالم و فاضل و زاهد بوده، و در استخاره از قرآن شهرت داشت، و الحق تفألات او اغلب صحیح و درست بود.

در شب غرّة رجب 1386 به سنّ متجاوز از 95 سالگی وفات یافته، در جنب پدر مدفون گردید.

ص: 728

2- حاج میرزا مهدی جویباره ای

عالم و فاضل، و مرجع مرافعات در اصفهان بوده. در دوّم شوّال 1261 متولد، و در صبح شنبه 20 ذی حجّة سال 1325 وفات یافته، در تکیة فاضل سراب مدفون گردید.

فایده: مرحوم آقا سید صدرالدین عاملی از زوجة خود که دختر شیخ جعفر نجفی بود سه دختر داشته که به زوجیّت: حاج شیخ محمّد باقر مسجد شاهی، و آقا میرزا محمّد هاشم چهارسوقی، و ملاّ صالح جویباره ای در آمده اند.

حاج آقا سیّد صدرالدین کوپائی هاطلی

فرزند سید حسن بن سید جعفر حسینی.

عالم زاهد فقیه حکیم مفسّر زاهد، در شب اربعین سال 1301 در قریة کوپا از بلوک کوهپایة اصفهان متولد گردیده، در اصفهان و نجف نزد علمای معروف تحصیل نموده، خصوصاً در اصفهان از محضر آخوند کاشی و جهانگیر خان قشقائی، و در نجف از: شیخ الشریعة اصفهانی، و شیخ ابراهیم اردبیلی، و شیخ احمد شانه ساز شیرازی، و شیخ عبدالصمد سبزواری، و آقا سید محمّد فیروز آبادی، و آقا سید محمّد کاظم یزدی، و آخوند خراسانی استفاده برده، قبل از فوت استاد به اصفهان مراجعت نموده، (1) و به آقایان مسجد شاهی اختصاص یافت.

مردی وارسته، و جامع جمیع ملکات و فضایل انسانی بود، و الحق ملکی بود به صورت بشر. در عین فقر و تهیدستی نسبت به متموّلین و اغنیا بی اعتنا، فقط متوجّه حضرت باری تعالی بود.

در مدرسة صدر حکمت و فلسفه تدریس می نمود، و در محافل خصوصی تفسیر می گفت.

ص: 731

صعلوکی

ابوالطیب سهل بن محمّد صعلوکی فقیه اصفهانی، ساکن نیشابور. پیشوای فقهای زمان خود بوده، فقیه و ادیب و متکلم. گویند: در مجلس درس او بیشتر از پانصد دوات و قلم به کار می رفته.

در محرّم 387 در نیشابور وفات یافته. (2)

ص: 732

آقا شیخ صفر علی همدانی

1- سید محمّد حسین آیت میردامادی

ابن سید جعفر، عالم فاضل زاهد ادیب شاعر متخلّص به «آیت» (1) در شب جمعه 23 ربیع الثانی 1303 متولد، و نزد علمای اصفهان تحصیل نموده، و در سدة ماربین مولد و موطن خویش مرجع امور شرعیّه بوده، و در شب جمعه اوّل ربیع الثانی 1380 وفات یافته، در امام زاده سید محمّد مدفون گردید.

وی را تألیفاتی است:

1- دیوان الشعار 2- رسالة صومیّه، در مواعظ ماه مبارک رمضان 3- رساله در قاعدة علی الید، تقریرات استادش آقا میرزا محمّد حسین نائینی 4- عشریّه؛ و غیره. [شرح حال وی قبلاً نیز ذکر شد]

3- حاج سید مصطفی فقیه زانیانی

عالم زاهد ورع، از علما و ائمّة جماعت اصفهان. در مسجد تکیة ظلمات امامت می فرمود، و مورد وثوق و اعتماد عموم بود، از شاگردان حاج میر محمّد صادق مدرّس و حاج سید علی نجف آبادی و دیگران بوده.

در 26 ربیع الاوّل این سال وفات یافته، در نزدیک تکیة ملک، در روی سکویی مدفون گردید. (1)

ماده تاریخ وفاتش این است:

الحق بجمع خمسة ارّخ و قل *** فی الخلد عند المصطفی قد اسکنا

و در جنب اوست قبر: مرحوم حاج شیخ عبدالحسین فقیه ایمانی، واعظ زاهد عادل، در 20 شوّال 1387 به سنّ متجاوز از هشتاد وفات یافته، در قسمت شمالی آب انبار حاج ملاّ حسین سمائیان مدفون گردید.

ضحّاک

حافظ ابوبکر احمد بن محمّد بن عمرو ظاهری شیبانی، از مشاهیر محدّثین، و اکابر فقهای ظاهری است. مدت شانزده سال منصب قضاوت اصفهان را داشته. (1)

از آثارش کتاب الدیات در فقه ظاهریّه است که در قاهره به طبع رسیده. در سال 287 فوت شده است.

1- حاج شیخ ابراهیم درّی

عالم و فاضل بوده، و سال ها در اصفهان تحصیل نموده، به فکر کیمیا افتاده، سرمایة مادّی و معنوی خود را در این راه خرج کرده، در اواخر عمر در قریة درّ ساکن، و همانجا وفات یافت.

ضیاء اصفهانی

نامش: حسین فرزند اسماعیل. ادیب فاضل، و شاعر ماهر، و از اساتید فنّ خطّ در قرن سیزدهم. (1) در اصفهان می زیسته، و جهت جمعی از فضلای این شهر ماده تاریخ گفته.

در 1265 وفات یافته، قبرش نزدیک فاضلان در تخت فولاد است. خط سنگ قبر مادر شاهزاده از اوست.

تاراج در تاریخ فوتش گوید:

ناگه زبان نامة تاراج زان میان *** کرد این بیان (به دیده مردم ضیا نماند)

ص: 739

ضیاء الدین شهشهانی

سید فاضل خطّاط. در 1304 کتاب «آب زندگانی»، ترجمة کتاب «رجوع الشیخ الی صباه» را به خط زیبای خود نوشته، و به طبع رسانیده است.

مرحوم میرزا محمّد باقر خواجوئی

ادیب و واعظ، شاعر متخلّص به «بهاء» از اعقاب اوست.

فوتش در 1316 روی داده است. (1)

میرزا محمّد طاهر قاینی

فرزند میرزا ابوالحسن، در ریاضیّات و اواسط حکمت، نادرة زمان بود و شرح تذکره و تحریر اقلیدس و تحریر مجسطی تدریس می کرد. (1)

وی استاد شیخ محمّد علی حزین مؤلف تذکره است.

ص: 742

استاد طاهر بنّا

ولد استاد رضا بنّای اصفهانی، از معماران معروف زمان شاه سلیمان صفوی است. از آثارش ساختمان کاروان سرای شیخ علی خان زنگنه در سال 1098 می باشد.

مولی محمّد طاهر اصفهانی

ابن محمّد کاظم، در اصفهان متولد شده، و جهت تکمیل تحصیلات به نجف اشرف رفته، (2) به درس: فاضل ایروانی، و حاج میرزا حبیب الله رشتی، و شیخ زین العابدین مازندرانی و غیره حاضر شده، و از سه استاد نام برده اجازة روایت و اجتهاد گرفته، به ایران مراجعت کرده، در قصبة حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) ساکن شده، در آنجا مرجعیت تامّه یافته، در امر ترویج دین، و دفع بدعت های معاندین و مخالفین اهتمام زیاد داشته.

حدود سال 1310 وفات یافته است، قبرش در وسط صحن حضرت عبدالعظیم است. جزواتی در فقه و اصول داشته.

پدرش نیز از علمای اعلام بوده است و فرزندش شیخ محمّد جواد نیز از علما و فضلا می باشد.

مولی محمّد طاهر اصفهانی

ابن مقصود علی، از علما و مجازین از علاّمه ملاّ محمّد باقر مجلسی است؛ تاریخ اجازه 1102. وی را کتابی است در ادعیه و زیارات، و آن را

ص: 744

میرزا محمّد طاهر حسینی

ابن رضی الدین محمّد، [به نوشتة نصر آبادی: وی] خلف ارشد میرزا رضی، ولد حوّا بیگم صبیة شاه عباس ماضی است. (2) اگر چه در اوایل سنّ است اما نهایت شعور و ادراک دریافت معانی دارد.

از آثارش کتاب «تقویم الصلاة» به طبع رسیده است. (3)

طبرانی

شیخ ابوالقاسم سلیمان بن احمد بن ایّوب بن مطیر لخمی طبرانی.

از مشاهیر محدّثین و حفّاظ عامّه است. مدت سی و سه سال جهت تحصیل علم در اطراف شهرها و ممالک به سیاحت پرداخته، و از هزار تن از مشایخ استماع حدیث نموده.

گویند: مدت سی سال بر روی حصیر خوابیده، و برای خویش رختخواب نگسترده، و به جمع احادیث و حفظ اخبار پرداخته. (1)

در سال 260 در طبریه شام متولد شده، و در شنبه 28 ذی قعده 360 در اصفهان وفات یافته، در جنب قبر حممة بن ابی حممة مدفون گردیده.

تذکر: در محله طوقچی مجاور مقبره صاحب بن عباد مقبره ای قدیمی با گنبدی خشتی بود که اخیرا آن را خراب کرده و حسینیه بنا کردند.

معروف در بین عوام آن بود که نام مدفون در بقعه «تبردار» است، و ظاهراً تبردار تصحیف شده طبرانی است.

ص :746

حافظ ابو عبدالله طبری

از اکابر فقها و محدثین عامه است. در سال 495 در اصفهان وفات یافته است.

باقی

دیگر از معروفین این سلسله (غیر از میرزا رحیم کلانتر) میرزا عبدالباقی کلانتر، ادیب شاعر و متخلص به «باقی» بوده. مدتی کلانتری اصفهان را داشته، استعفا نموده، به عتبات رفته و پس از مراجعت، ندیم شاهزاده محمّد علی میرزا شده، و در 1238 در کرمانشاه وفات یافته. دیوانش قریب چهار هزار بیت است. (1)

مرحوم انصاری در بدایع و نوادر، طبیب را با باقی یکی دانسته، و غزل معروف طبیب را (غمت در نهانخانة دل نشیند - به نازی که لیلی به محمل نشیند) به این شخص نسبت داده است.

از اشعار باقی است:

ز گلبن تو نباشد گلی هوس ما را *** همین که غیر نچیند گل تو بس ما را

طرب نائینی اصفهانی

میرزا محمّد جعفر بن میرزا محمّد حسین. در اصفهان متولد شده، و به وسیلة معتمد الدولة نشاط به خدمت فتحعلی شاه رسید، مورد نظر واقع شده، و در خدمت ملا علی عقدایی، و [ملا اسماعیل واحد العین، شاگرد:] ملاّ علی نوری، و ملاّ ولی الله مازندرانی در منطق و کلام و حکمت و صرف و نحو تحصیل نموده، عروض و قوافی را نزد آقا محمّد کاظم واله فرا گرفته، به ترکی و عربی و فارسی شعر گفته، دیوانش «به خزینة طرب» معروف است. کتابی نیز به سبک تاریخ وصّاف نوشته. (1)

از اشعار اوست:

زیَد چون زنده شمع دل؟ که خوبان *** عنانش را به دست باد دادند

ظلّ السلطان

شاهزاده مسعود میرزا، فرزند ناصرالدین شاه قاجار.

در 20 صفر 1266 متولد، و در 22 رمضان 1336 وفات یافته، سال ها حکومت اصفهان و برخی از شهرهای دیگر را داشته، و با کمال قدرت و نفوذ ریاست نمود، لکن متأسّفانه هیچ گونه اثر خیری از او باقی نمانده.

مرحوم انصاری در تاریخ اصفهان و ری گوید:

در سال 1291 حکومت اصفهان را به ظلّ السلطان دادند. از آن تاریخ تا آخر عمر غیر از مدت اندکی حکومت کرد، و تمام آن را به ظلم و ستم و گرفتن حقوق مردم و کشتن مخالفین و بی عفتی و عیاشی و خراب کردن آثار صفوی گذرانید.

از آثارش کتاب سرگذشت مسعودی به طبع رسیده است.

جهت اطلاع بیشتر از احوالات او به تاریخ اصفهان و ری انصاری از سال 1291 تا 1336 مراجعه شود.

عاصم قاری

محمّد بن محمّد باقر شریف کاشانی اصفهانی، استاد فنّ تجوید و قرائت در اواخر قرن 13 هجری در اصفهان بوده، و در نزد اساتید فن و کاشان و اصفهان قراءات را آموخته، و قریب چهل سال در اصفهان استاد قرّاء این شهر بوده، و عده ای کثیر شاگرد تربیت نموده.

از آثارش کتاب «وجیزة التجوید» به چاپ رسیده.

کتاب مزبور را شاگرد ایشان: مرحوم میرزا عبدالغفور شمس القراء استنساخ و تصحیح نموده، و پس از قریب چهل سال از فوت او به طبع رسانیده است، و در مقدّمة آن عالم جلیل مرحوم آقا شیخ محمّد حسین مشکینی تفریظ نوشته اند.

فوت عاصم در حدود سال 1320 روی داده است.

در کتاب نامبرده (:189) گوید: سند روایت خود را از طریق «منهاج النشر فی قراءات العشر» به عاصم می رسانم.

(مرحوم میرزا عبدالغفور شمس القرّاء)

از اساتید فنّ قراءت و تجوید در اصفهان، و در این اواخر استاد مسلّم و وحید به شمار می رفت. در مسجد آقا نور جلسة قراءت منعقد نموده، و در برخی از منازل و مساجد دیگر نیز جلساتی داشت. عموم قرّاء کنونی اصفهان از شاگردان او می باشند.

در شب سه شنبه 18 شوّال 1383 به سنّ قریب به نود وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید.

فایده: در این سال جمعی از فضلا و دانشمندان اصفهان غیر از آنچه نوشته شده است وفات یافتند.

ص: 753

آقا میرزا عباس پاقلعه ای

عارف صوفی نعمت اللهی، ملقّب به صابر علی، فرزند میر محمّد هادی، از مشایخ سلسلة نعمت اللهی. در حسن سلوک و بسط ید و اخلاق و ملکات فاضله از بسیاری از معاصرین ممتاز بود، در زمان او سلسلة ایشان در این شهر رونقی داشت.

ص: 754

مولی عباس ناسخ

ابن محمّد بیک بن زیاد اوغلی، ساکن محلة عباس آباد بوده، قصیده ای در مدح اهل بیت (علیهم السلام) سروده به نام «تأویلیّه»، که آن را برخی از معاصرینش شرح نموده، و مولی محمّد امین ابن عبدالفتاح و قاری طبسی بر آن مقدّمه نوشته، (1) و در کتاب «گلدستة اندیشه» که در سال 1083 تألیف نموده وارد کرده است. (2)

شیخ عبّاس علی علویجه ای

فرزند غلام رضا. عالم فاضل، و فقیه جامع، در غرّة شعبان 1283 در علویجه از بلوک عربستان اصفهان متولد گردید، در اصفهان مقدمات

ص: 756

عبدالباقی صوفی تبریزی

از مشاهیر خطاطان دورة شاه عبّاس کبیر صفوی (2) است که خطوط ثلث و نسخ و رقاع را در کمال استادی می نوشته، و خود مردی ادیب و عارف و حکیم و شاعر بود، و «باقی» تخلص داشته،و برخی از کتیبه های مسجد شاه اصفهان به خط زیبای اوست.

وفاتش در 1039 روی داده است.

مشارالیه در بغداد ساکن بوده، و بنا به دعوت شاه عباس به اصفهان آمده، و ملقب به دانشمند بوده.

از آثارش غیر از دیوان اشعار (3) شرحی است بر نهج البلاغه. (4)

ص: 757

میر عبدالباقی خطّاط

از معاصرین شاه اسماعیل اول صفوی بوده، و در انواع فنون و هنر ماهر بوده، (1) علاوه بر ادب و شعر و خط، در طباخی نیز استاد بوده، و چون در قزوین جهت شاه غذایی طبخ کرد که مقبول واقع شد «مقبول» را تخلّص خود قرار داد. سال ها در کتابخانة شاهی به نوشتن کتب مشغول بوده تا وفات یافته است.

میر محمّد حسین خاتون آبادی

پدرش: میر محمّد حسین عالم فاضل زاهد محقق جلیل القدر، فقیه جامع، از اکابر علمای شیعه، در انواع علوم ماهر بوده، و خطّ را نیکو می نوشته، و در نزد شاه سلطان حسین صفوی کمال قدرت را داشته، و خود نوادة دختر علاّمة مجلسی است.

در کتب تاریخ دربارة او و میرزا رحیم حکیم باشی مطالبی نوشته ند که مقام ذکر آنها نیست.

کتب چندی تألیف نموده که از آن جمله است:

1- الالواح السماویّة 2- حاشیه بر شرح جدید تجرید 3- حاشیه بر شرح لمعه 4- حکم النکاح بین العبدین 5- خزائن الجواهر [در اعمال سنه] 6- رساله در بدا 7- رساله در زکات 8- السبع الثمانی، در زیارات ائمّة عراق (علیهم السّلام) 9- کلمة التقوی، در حکم غیبت 10- مفتاح الفرج، در استخاره 11- مناقب الفضلاء، که آن را در اجازه جهت شیخ زین الدین خوانساری نوشته 12- النجم الثاقب 13- وسیلة النجاح [در زیارات بعیده] و غیره.

در شب 2 شنبه 23 شوّال 1151 در اصفهان وفات یافته، جنازه به مشهد منتقل گردیده، و در آن ارض اقدس مدفون گردید.

وی را دو فرزند است: 1- میر عبدالباقی 2- میر محمّد مهدی

میر عبدالباقی صاحب عنوان از اکابر علمای امامیّه، و از مشایخ اجازة سید بحرالعلوم، و از شاگردان: میرزا ابوالقاسم مدرس، و شیخ یوسف بحرینی و جمعی دیگر از فحول علما بوده، و سال ها امام جمعة اصفهان

ص: 759

میر عبدالباقی خاتون آبادی

فرزند میر محمّد حسین (بن میر عبدالباقی بن میر محمّد حسین) معروف به میر عبدالباقی صغیر، در برابر میر عبدالباقی سابق الذکر که او

ص: 760

شیخ عبدالجلیل اصفهانی

ابن زین العابدین طبیب مخصوص ناصر الدین شاه بود، (2) و عالمی فاضل، و حکیمی ماهر بوده. در 1288 در رودخانة جاجرود غرق شده، جسدش را در سر قبر آقا طهران دفن کردند.

پدرش: مولی زین العابدین از خطاطین خطّ نسخ بوده، و به خوبی خط، مشهور و معروف بوده.

وی غیر از آقا زین العابدین اشرف الکتاب مذکور در کتاب است.

از آثارش کتاب الفیّة الفنون است که در سال 1270 نوشته و به طبع رسانیده.

فرزندش: میرزا علی خان اعلم الممالک در 1284 متولد شده، از دانشمندان معروف، و فضلای مشهور، و ساکن طهران بوده مؤلف 1- کتاب «تشریح» فارسی، مطبوع. 2- حفظ الصحّة.

میرزا عبدالجواد خطیب

فرزند مرحوم ملاّ عبدالله بن ملاّ محمّد حسین بن حسن ریزی لنجانی، ملقّب به لسان الدین.

عالم فاضل، و خطیب ادیب شاعر، (2) در 1279 متولد گردیده، و نزد فضلای اصفهان: آقای نجفی، حاج میرزا بدیع درب امامی، آخوند گزی، میرزا محمّد حسن نجفی تحصیل نموده، و از طرف امام جمعة اصفهان منصب خطابت یافته، در اعیاد و مجالس فاتحه خطبه می خواند، و جهت بسیاری از علما و بزرگان اصفهان ماده تاریخ گفته.

سرانجام در شب 3 شنبه 21 ربیع الاول سال 1359 وفات یافته، در سمت جنوبی آب انبار تکیة کازرونی مدفون گردید.

دارای دیوان اشعاری است حدود سه هزار بیت.

پدرش نیز از فضلای اهل منبر و فاضل بوده، و در 17 رمضان المبارک 1315 وفات یافته، نزدیک بقعة فیض مدفون گردید.

فرزندش: مرحوم علی خطیب، ادیب خطاط، از خوشنویسان اصفهان، در سال های اخیر فوت شده، در جنب پدر مدفون گردید.

ص: 762

ملاّ عبدالجواد

فرزند ملاّ محسن بن ملاّ عبدالصمد. فاضل کامل، در 22 جمادی الثانیه 1317 وفات یافته، نزدیک قبر خواجوئی مدفون گردید.

2- حاج میرزا هاشم (کلباسی)

عالم فاضل زاهد، از علمای اخیار، و فضلای ابرار، در مسجد حکیم امامت می نمود، و مورد وثوق قاطبة مردم از عارف و عامی بود.

در سال 1358 به سنّ قریب به هشتاد وفات یافته، در بقعة تکیة کازرونی مدفون گردید.

فرزندش مرحوم حاج شیخ عبدالجواد است که قبلاً نامی از او برده شد.

عبدالحسین ادیب فرهمند

فرزند خلیل، معروف به بنان السلطنة بروجنی اصفهانی، شاعر و ادیب و فاضل متخلّص به «دبیر» بوده، در 1317 در بروجن متولد، و در شب جمعه رجب 1353 در اصفهان وفات یافته، در تکیة ملک در یکی از اطاق ها مدفون گردید.

در انجمن ادبی شیدا شرکت داشته، و پس از تعطیل شدن آن، به اذن مرحوم شیدا در منزل خود انجمن تأسیس نموده، و تقریباً مدت 7 سال در آنجا دایر بود.

ماده تاریخ وفاتش را مرحوم گلشن ایران پور گوید:

ز بهر سال وفاتش نوشت خامه گلشن *** به چرخ ادیب فرهمند پای زد چو مسیحا

آثار زیر از اوست:

1- مجلّة تحفة الادباء 2- روزنامة گیتی نما 3- رسالة جشن جغدها.

شیخ عبدالحسین کاظمینی

فرزند عبدالرضا. در کربلا متولد، و در بغداد تحصیل نموده، ساکن اصفهان بوده، و در این شهر تحصیلات خویش را به پایان رسانیده، عالم و شاعر و ادیب بوده.

از آثارش کتاب: العابدیّة، در نظم جعفریّه در نماز (از آثار محقق کرکی) است. (1)

در 6 شوّال 1071 متولد گردیده است. سال وفاتش به دست نیامد.

میرزا عبدالحسین قدسی

1- میرزا ابوالقاسم قدسی

خطّاط نسخ نویس، متوفی جمادی الثانیة 1375 به سنّ 75 سالگی،

ص: 768

2- میرزا حسن قدسی

فاضل و ادیب و خطّاط، از بنیان گزاران فرهنگ جدید در اصفهان، در 27 ذی قعدة 1367 وفات یافته.

ماده تاریخ وفاتش را مرحوم هور گوید:

شاهد قدس، روان حسن قدسی شد *** شد روانه حسن قدسی در عالم قدس

حافظ عبدالرحمن اصفهانی

حافظ ابو صالح عبدالرحمان بن سعید اصفهانی بغدادی، از بزرگان محدّثین به شمار می رود، (1) و از عبدالرحمان بن رستة اصفهانی و ابو مسعود رازی اخذ حدیث نموده، در جمادی الآخره سال 324 در بغداد از دنیا رفته است.

حاج ملاّ عبدالرحیم نجف آبادی

فرزند ملاّ علی. عالم فاضل، و مجتهد فقیه اصولی، (1) در اصفهان در نجف اشرف تحصیل نموده، عمدة تحصیلاتی نزد شریف العلماء مازندرانی بوده، و پس از مراجعت به اصفهان مورد وثوق حاج سید اسدالله بید آبادی واقع شده، و در محل تولد خود ساکن، و حوزة درس و بحث داشته، و از آثارش علاوه بر کتب و رسائلی که در فقه و اصول نوشته مسجدی است بزرگ در محلة حکیم که فعلاً در کنار خیابان حکیم خاقانی قرار دارد.

کتاب «حقایق الاصول» در علم اصول ایشان در سال 1286 به طبع رسیده، و پس از این سال وفات یافته، جنازه حسب الوصیّة به نجف اشرف نقل شده، در ایوان طلای حضرت مدفون گردیده.

از او دو فرزند عالم باقیمانده:

1- حاج ملاّ محمّد باقر 2- حاج ملاّ محمّد

بیشتر اولاد اینان تاکنون در لباس اهل علم و روحانیت، و به فامیل های «تدیّن» و «فاضل» مشهور، و مورد وثوق علما و مردم نجف آباد می باشند، و ریاست علمی و روحانی آنجا را دارند.

میرزا عبدالرحیم شیخ الاسلام

ابن شیخ جعفر بن مولی محمد باقر سبزواری، عالم جلیل، [از مشاهیر علما] در قرن 21 بوده، و در سال 1154 در جزو علما که در سلطانیّه جمع شدند بوده، (2) و در [سال 1181 در] اصفهان وفات یافته است. (3)

سه خوشنویس دیگر:

میرزا عبدالرزّاق طبیب اصفهانی

ادیب فاضل، و شاعر متخلّص به «شرب» مؤلف کتاب الطب. (1)

سیّد عبدالرزاق موسوی احمدآبادی

امام جمعه [= جماعت مسجد امام زاده اسماعیل]، عالم فاضل، متوفی به سال 1319، قبرش نزدیک به لسان الارض. (1)

مشارالیه پدر دانشمند فقیه آقای سید محمّد تقی می باشد.

1- میرزا عبدالرزاق رشتی

امام مسجد پای گلدسته در دشت فرزند ملاّ علی محمّد، از اهالی لنگرود، در اصفهان تحصیل نموده، و در 12 ربیع الثانی 1320 وفات یافته، در قبر ستان سر قبر آقا مدفون شده، و پس از تغییر وضع قبرستان مزبور به تخت فولاد منتقل گردیده، در جنب آب انبار حاج محمّد حسین سمائیان در قسمت شرقی مدفون گردید.

عبدالصمد نطنزی

شیخ نور الدین عبدالصمد بن علی اصفهانی نطنزی، از مشایخ و اقطاب صوفیّه است.

از شیخ نجیب الدین علی بزغش خرقه پوشیده، و شیخ کمال الدین عبدالرزّاق کاشی متوفای سوم محرم 736 از او خرقه پوشیاده است.

شیخ نورالدین در نطنز ساکن بوده و خانقاه داشته، و آنجا در سال 699 وفات یافته، مقبرة او از آثار باستانی به شمار می رود، و کتیبة سر در خانقاه مورخ به سال 725 (705) می باشد.

شیخ عبدالعلی اصفهانی

عالم فاضل جلیل، اوائل عمر، زمان میرزای قمی را درک نموده، در نجف خدمت صاحب جواهر رسیده، و ظاهراً تا اواخر قرن سیزدهم، و شاید اوایل قرن 14 حیات داشته و در نجف می زیسته است. (1)

حاج میرزا عبدالغفّار تویسرکانی

فرزند محمّد حسین حسینی. عالم محقق جلیل، و مجتهد بارع. (1)

از شاگردان حاج ملاّ حسین علی تویسرکانی و آقا میر سید حسن مدرس بوده، و از استاد اول و آقا میرزا محمّد باقر صاحب روضات (هم درس و رفیق خود) اجازه داشته،و یکی از مشوّقین صاحب روضات در تألیف کتاب خویش بوده.

در تویسرکان متولد، و در 1266 به اصفهان مهاجرت نموده، و در 22 ربیع الثانی 1319 وفات یافته، در تخت فولاد در تکیه ای مخصوص معروف به نام خود مدفون گردید.

ماده تاریخ وفاتش این است:

او پای خود نهاد به جمع و چنین سرود *** افسوش افقه العلماء از جهان برفت

کتاب الجراب مانند کشکول، و جواهر المعارف از تألیفات اوست. (2)

ملاّ علی محمّد اصفهانی

پدرش: ملاّ علی محمّد اصفهانی طهرانی معروف به جمشید ثانی، و به مناسبت سکونتش در اصفهان در محله نو به «محله نوی» معروف بوده. در 1215 در اصفهان متولد شده، و در این شهر تحصیل نموده، و چون شهرت علمیش جهان گیر شد، شاهزاده اعتضاد السلطنه وزیر علوم او را از اصفهان به طهران برده، و مورد توجّه و التفات قرار داده، و به

ص: 780

میرزا عبدالوهّاب منجّم

و دیگری: میرزا عبدالوهّاب، منجم باشی مهد علیا، در 10 ربیع الاول 1250 متولد گردیده، و در 15 ربیع الثانی 1289 وفات یافته، و از ریاضی دانان معروف به شمار می رفت. (2) در دارالفنون تحصیل نموده، و در آنجا نیز سال ها تدریس می نمود.

از آثارش: 1- ترجمة کشف الآیات به زبان لاتین 2- نجوم القرآن فی اطراف الفرقان به طبع رسیده.

پسرش: میرزا محمود خان نیز در قشون وارد بوده، و درجة سرتیپ

ص: 781

میر عبدالغنی تفرشی

شاعر ادیب فاضل، معاصر حزین مؤلف تذکره است. (1) در جوانی به اصفهان وفات یافته است. (2)

این شعر از اوست:

عمری به ره وفا نشستیم عبث *** دل جز تو به دیگری نبستیم عبث

ص: 782

میر عبدالغنی خاتون آبادی

ابن میر معصوم عالم فاضل، و شیخ الاسلام اصفهان بوده، و در روز دوشنبه غرّة رمضان المبارک 1161 وفات یافته، در تخت فولاد مدفون گردید. (1)

ملاّ عبدالکریم دستجردی

1- دکتر ابراهیم انواری

طبیب حاذق، و ادیب شاعر. (1) در جمادی الاولی سال 1309 متولد، و در شب 5 شنبه 9 رجب سال 1377 وفات یافته، در جنب پدر مدفون گردید.

وی در خدمت جمعی از دانشمندان معروف تحصیل کرده، از آن جمله است: مرحوم حاج میرزا محمّد باقر حکیم باشی، و صدر الاطباء، و میرزا محمود حافظ الصحّة، و آقا شیخ اسدالله حکیم قمیشه ای؛ و غیره.

مشارالیه از اطبّای مورد احترام قاطبة اهالی اصفهان، و به حذاقت و استادی معروف بود. در اواخر عمر همّت به طبع و نشر آثار پدر نموده و گلزار را به طبع رسانید.

دیگر از آثارش: 1- منظومة حفظ الصحّة 2- هفت دام مالک 3- دیوان اشعار است.

ص: 785

2- محمّد باقر انواری

شاعر ادیب فاضل، متخلص به «لمعه» از خدمت گزاران صدّیق فرهنگ. در 1321 قمری در دستگرد متولد، و تحصیلات خویش را در مدارس قدیم و جدید این شهر به پایان رسانیده، مدتی به محراب و منبر سرگرم بوده، (1) سپس ترک نموده به خدمت فرهنگ اشتغال جسته، سال ها مدیریّت دبستان حسین آباد را داشت. در انجمن شعرا شرکت می کرد، و از آثارش: «نامه های دهقان» به چاپ رسیده. صاحب دیوان اشعار است.

در یکشنبه 14 محرّم 1385 وفات یافته، در تکیة شیخ مرتضی ریزی مدفون گردید.

3- حاج آقا علی، از فضلا و دانشمندان. در ذی العقده 1388 وفات یافته، جنب پدر مدفون شده.

ملاّ محمّدی تقی گزی

جدّ مادری مرحوم آخوند: ملاّ محمّد تقی نام داشته، و از علمای مقدّسین، و پیشوایان مردم برخوار، و از معاصرین حاج سید محمّد باقر حجّة الاسلام و حاجی کلباسی، و مقبول القول نزد آن دو و دیگران بوده، و در موطن خویش وفات یافته، تکیه ای دارد معروف به مقبره، و فرزندش: ملاّ محمّد باقر ابوالفقراء دایی مرحوم گزی صاحب عنوان است.

ص: 788

(حاج محمّد حسین کازرونی)

فرزند حاج محمّد جعفر. از تجّار محترم اصفهان، و در دیانت و تقوا و خدمت به علما و سادات، از افراد ممتاز به شمار می رفت.

وی در طول زندگانی خود منشأ خدمات عمده، از تأسیس شرکت اسلامیه، و بنیان کارخانة وطن، و ساختمان مساجد و تعمیرات آنها شده، و بدین جهان در این کتاب نامی از او برده شد.

در 3 محرّم سال 1351 وفات یافته، در بقعه مدفون شده، و سپس در سال 1363 به نجف منتقل گردیده، در یکی از حجرات صحن مقّدس مدفون گردید.

شیخ عبدالله گیلانی

فاضل نحریر، به غایت ستوده خصال بود. (1) در اواخر عهد صفویّه در اصفهان وفات یافته است. (2)

* شیخ عبدالله اصفهانی

عالم فاضل، از شاگردان حاج میرزا حبیب الله رشتی، و مقرّر درس او بوده، (3) و در نجف سکونت داشته، و هم در آن زمین مقدّس مدفون گردید. (4)

ملاّ عبدالله خوانساری

میرزا عبدالله خوراسکانی اصفهانی

ابن محمّد حسن، فاضل ادیب شاعر، معروف به وثوق العلماء، و مشهور به ملک النجاة، ساکن مدرسة عبدالله خان در طهران بوده، از فضلای معروف زمان خود به شمار می رفته، و مجلس او مجمع فضلا و دانشمندان بوده است.

کتب زیر از اوست:

1- عقاید المؤمنین، در اصول دین.

2- منظومة العقاید، هر دو در سال 1324 به طبع رسیده است. (1)

سیّد عبدالله بکاء

فرزند سید حسین بحرانی نجفی. اصل او از بحرین است، اسلافش به اصفهان مهاجرت نموده و در این شهر ساکن بوده اند. (3)