فهرست کتب خطی اصفهان : دو هزار نسخه عربی و فارسی جلد 2

ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

پس باید مؤلّف از این جلد، دو نسخه به خطّ خود نوشته باشد. و در مستدرکات پایان «جلد 15: 390» افزوده اند که مجلّد نخست به خطّ مصنّف، نزد سیّد محمّد علی روضاتی است.

این نادرست است، و مجلّد نخست این کتاب به خطّ غیر مصنّف و به تصحیح خود آن مرحوم در کتابخانه شخصی دانشمند نامدار حاج میرزا محمّد باقر الفت - علیه الرحمة - در اصفهان بود و آن را با نسخه های دیگر از کتب عربی کتابخانه اش وقف کرد که پس از فوت ایشان به کتابخانه دانشکده ادبیّات اصفهان منتقل گردید. تاریخ استنساخ نسخه الفت، 1297 است.

باری، در ظهر نسخه ما، تملّک عالم بزرگوار حاج میرزا ابوالقاسم زنجانی اصفهانی به تاریخ «4 ماه رجب 1329» و مُهر ایشان «عبده ابوالقاسم بن محمّد باقر الموسوی» و نیز تملّک فرزند جلیلش حاج آقا محمّد زنجانی اصفهانی به تاریخ «8 صفر 1338» و مهر او «محمّد بن ابوالقاسم الموسوی» دیده می شود.

* * *

حاج میرزا ابوالقاسم زنجانی، نخستین داماد از پنج تن داماد بزرگوار نیای گرامی «آیة اللّه حاج میر سیّد علی مجتهد چهارسوقی متولّد زوال یکشنبه 29 ج 2 - 1247 در اصفهان، متوفی در نجف، هفتم محرّم 1326 مدفون در بقعه عمّ معظّم و پدر همسر خود، آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّد هاشم چهارسوقی، در وادی السلام».

زنجانی از شاگردان و مجازین آقا میرزا سیّد محمّد هاشم و حاج میرزا بدیع و سپس چند تن از علماءِ نجف اشرف است. وفاتش در ماه رجب 1336 اتفاق افتاده و در تکیه شخصی خود واقع در تخت فولاد اصفهان به خاک رفت: «مقابر اصفهان استاد همائی:

ص: 8

331»، «دانشمندان مهدوی: ش 115».

فرزند آن جناب، حاج آقا محمّد زنجانی یکی از هشت تن فرزندان ذکور و اناث پدر، در شب جمعه پنجم جمادای دوّم 1377 وفات یافت و در تخت فولاد دفن شد و از او پنج فرزند دختر بازماند رحمة اللّه تعالی علیهم اجمعین.

به خطّ کاتب نوشته شده.

روی برگ اوّل، تملّک احمد بن محمد علی استرآبادی و مهر او «نظام الدین احمد 1086»، و مُهر «أفوّض أمری إلی اللّه الغنیّ رفیع الدین محمد الحسینی الموسوی» دیده می شود.

نسخه: از آثار سده دوازدهم و دو برگ از آخر ناقص بوده است. آیة اللّه حاج میر سید محمد موسوی، در روز یکشنبه غره جمادی الاخره 1266 آن را نوشته و تکمیل کرده اند. ظهر نسخه، فرزند ایشان نیای گرامی، آیة اللّه حاج میر سیّد علی چهارسوقی نوشته اند که نسخه را در 1265 خریداری کرده اند.

نسخه بسیار ممتاز و عالی که در زمان مؤلّف نوشته شده و مشتمل بر «337 برک» به قطع بزرگ است، در کتابخانه مرکزی دانشگاه طهران موجود و در «فهرست دانشگاه 1: 128 - 130» شناسانده شده است. ایضًا نسخه ای در همان «فهرست 8: 187».

2 - نسخه کامل دیگری در کتابخانه مدرسه کوچک مرحوم حاج میرزا حسین خلیلی طهرانی در نجف اشرف.

3 - نسخه مرغوب قدیمی شامل مقال اوّل و ثانی در کتابخانه صاحب ذریعه در نجف.

4 - نسخه ای از مقال سوّم، در کتب مرحوم سیّد محمّد لواسانی در نجف اشرف و نسخه ای دیگر در کتب مرحوم آقا سیّد میرزا هادی خراسانی در کربلای معلّی.

5 - نسخه ای شامل مقال 1 و 2 و 3، در کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد.

6 - نسخه ای مشتمل بر مجلّد یکم تا چهارم، در کتب سیّد عبدالرّزاق حلونجفی.

7 - نسخه ای شامل مقال 3 و 4 و 5، در کتابخانه مدرسه آیة اللّه بروجردی در نجف.

8 - نسخی از مقال پنجم «زیارات» در کتابخانه آقا میرزا علی اکبر عراقی در نجف اشرف و در کتابخانه مرحوم سیّد محمّد مهدی صدر در کاظمین و در کتابخانه آقا شیخ هادی کاشف الغطاء در نجف و در کتابخانه دانشکده الهیّات مشهد «فهرست 2: 427 و 497».

«سفینة النّجاة» با اینکه اثر بسیار جامع و نفیسی است، هنوز به طور کامل چاپ نشده است، لکن در ذریعه فرماید، تنها مقال چهارم آن که در ادعیه مطلقه گوناگون است به سال 1263 در لکهنو «هندوستان» به مباشرت سیّد قائم علی چاپ شده و مرحوم سیّد حسین سیّد دلدار علی نقوی نصیرآبادی بر آن تقریظی نوشته است.(1)

ص: 12

مقال سوّم «جای گفتگو» را نیز در «ذریعه» فرماید که مؤلّف در تاریخ هشتم ربیع دوّم 1098 از تألیف آن فراغت یافته است.

اینک مشخّصات و فهرست مقال سوّم و مختصّات نسخه ما:

آغاز: «بسم... الحمدللّه ربّ العالمین. و الصّلوة و السّلام علی أفضل خلیقته محمّد و آله المعصومین. و بعد، چون بتوفیق إلهی به انجام رسید مقال اوّل و دوم، شروع شده

در مقال سوم. مقال سوم: در ادعیه و اعمالی که در عرض سال می باید به عمل آید، و در آن مقدّمه ایست و دوازده باب مشتمل بر أعمال دوازده ماه و خاتمه مشتمل بر أعمال روز نوروز. مقدّمه. در اعمالی که در هر ماه به عمل باید آورد، از آن جمله أدعیه رؤیت هلال است...».

انجام: «سلامٌ هی حتّی مطلع الفجر. تمام شد اعمالی که می باید در عرض سال به عمل آید».

نسخه: دارای 174 برگ. برگ 1 و 2 و 174 و روی 3 و 173 سفید است. روی برگ 1، تاریخ وفات مرحوم آیة اللّه العظمی صاحب «روضات» و برادر گران قدرشان صاحب «مبانی» و مرحوم آیة اللّه آقا میرزا سیّد مسیح فرزند صاحب روضات و مادّه تاریخ هایشان به خطّ نیای گرامی بزرگوار، مرحوم آیة اللّه آقای حاج میرزا سیّد حسن روضاتی چهارسویی، فرزند آقا میرزا سیّد مسیح نگاشته شده، روی برگ 3 تملّک و مهر آقا میرزا سیّد مسیح دیده می شود که پدر دانشور نسخه را به آن مرحوم اهداء کرده اند. سپس تملّک و مهر مرحوم آیة اللّه آقای حاج میرزا سیّد حسن است.

ظَهر برگ آخر این فائده جلیله دیده می شود:

«بر سه پارچه نان بنویسد و در وقت ابتداءِ بُروز نوبه لقمه اوّل را بخورد، اگر نوبه عارض شد لقمه دویم را در قبل از بُروز نوبه یوم بعد بخورد، اگر باز نوبه عارض شد لقمه

ص: 13

سیّم را قبل از بروز نوبه یوم سیم بخورد، البتّه در سیّم بلاشبهه قطع می شود، و غالبًا حاجت به سیّم نمی شود و زیاده از صد مورد به تجربه رسانیده ام...».

سپس دعاها را نقل کرده و گویند: «وجدتُ ذلک منقولاً عن خط جدّنا الأمجد المیر(1) قدّس اللّه نفسه الزکیّة، و کتب أفقر المربوبین: محمّد حسن الموسوی».

کاغذ اصفهانی، جلد تیماج مشکی کوبیده با ترنج و سرترنج، آستر کاغذ صورتی رنگ، خط نسخ مرغوب 21 سطری، دعاها تمامًا إعراب شده؛ عناوین به شنگرف، بالای برخی از کلمات نیز به شنگرف خط کشیده، قطع 13 و نیم × 19 و نیم، متن

7 × 14. نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. همه جا نسخه بدل های ادعیه در هامش نوشته شده. حواشی و تعلیقات زیادی به خطّ مرحوم آیة الله العظمی آقای حاج میرزا سیّد زین العابدین موسوی «والد ماجد صاحب روضات» و سبط جلیل ایشان، آقای میرزا سیّد مسیح چهارسویی دیده می شود. این حواشی یا دعاهایی است که در متن نیامده و یا فضیلت و ثواب دعاهای مذکور در متن و یا تصحیح عبارات نسخه و افتادگی ها است.

در نسخه ما تاریخ تألیف ذکر نشده، لکن در صفحه پیشتر گذشت که مؤلّف ذریعه تاریخ تألیف مقال سوّم را «8 ع 2 - 1098» یاد کرده اند، لابدّ در یکی از نسخی که به نظر ایشان رسیده، دیده اند.

از: حجّة الاسلام شفتی بیدآبادی حاج سیّد محمّد باقر بن محمّد نقیّ موسوی، متوفّای روز یکشنبه سوّم ربیع دوّم 1260 - اعلی اللّه مقامه - : «مکارم الاثار 5: ش 957».

کتاب: مجموعه ای است از سؤال ها و نامه هایی که از اطراف به سیّد حجة الاسلام نوشته شده و احکام و جواب های مفصّل و مختصری که سیّد به آنها داده است، از (1254) تا (1258). دو مجلّد از سؤال و جواب های فقهی دیگر سیّد در زمان حیاتش به طبع رسیده است.

نسخه: به خطّ یکی دو تن از کاتبان سیّد است و در یکی دو جا در حاشیه خطّ خود سیّد دیده می شود. مهر «عبده رجبعلی بن محمد» در آغاز نسخه است. از بقایای کتابخانه خانوادگی سیّد.

از: عبدالملک بن هشام حمیری بصری نزیل مصر (متوفی 218).

نسخه: به خطّ نسخ، با عنوان های درشت و الوان و مضبوط. صفحات دارای جدول، و آثار تصحیح و مقابله دارد.

نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نشد. روی برگ نخست عنوان کتاب و نام مؤلّف به خطّ جلیّ تزیینی ألوان نوشته شده و در حاشیه این شرح دیده می شود:

«استنسختُ هذا الکتاب سیرة ابن هشام لنفسی بحمد اللّه و صار من مواهب اللّه ملکی. الفقیر إلی اللّه یحیی بن حسن، وفّقه اللّه».

سپس مهری از همین شخص که سجع آن درست خوانده نشد.

نسخه: مجلّد اوّل است شامل شرح کتاب عقل و توحید از اصول کافی شریف. کاتب: محمّد تقی بن جلال قزوینی. تاریخ کتابت: هیجدهم ماه صفر 1086، گویا در قزوین، و تمام به تصحیح شخص شارح.

تملّک و مُهر «محمّد باقر بن محمّد اسمعیل الحسینی 1163» در ماه محرّم 1179 و «عبده محمّد اسمعیل بن محمّد باقر الحسینی 1223» - پدر و پسر از سادات بزرگوار خاتونابادی اصفهان - ، و تملّک عمّ اعلای گرامی، قوام الاسلام، آقا میرزا سیّد مجتبی روضاتی ظهر نسخه هست رضوان اللّه علیهم اجمعین.

ذیل

یک نسخه از کتاب «الشافی» جای گفتگو که در زمان مصنّف نوشته شده به نظر رسید و در ظهر آن، این اشعار آبدار که لابُدّ خطاب به شخص مولانا خلیل است، مرقوم گردیده بود:

ای نور شمع فضل که امروز در جهان *** از کائنات کرده ترا ایزد انتخاب!

عالم تویی که پیرو شرع پیمبری *** وین نخل را همی دهی از جوی دیده آب

آنها که صوفیند دم از غیب می زنند *** وانان که گشته حکمتشان بر گلو طناب،

سرگشتگان وادی جهل و حماقتند *** لب تشنه اند و آب بجویند از شراب!

بادا بقای عمر تو در دهر تا بوَد *** بر آسمان نشانه ای از ماه و آفتاب!

آگاهی تازه

در کتابخانه عمومی علاّمه امینی، صاحب «الغدیر» قدس سره در نجف اشرف، یک نسخه بسیار معتبر «الشّافی» هست، از آغاز شرح کتاب الطهارة تا اوّل کتاب الحیض، در یکصد و سیزده برگ.

ص: 17

آن نسخه به خطّ شیخ حسین بن افضل بیک از شاگردان شارح است، و تا شرح حدیث ششم از باب پانزدهم (ص 68 نسخه) را نزد خود وی خوانده است «فی مجالس آخرها أواخر شهر شعبان المعظّم سنة 1089...» و در آخر نسخه نوشته است که تمام آن را در «دار الموحّدین قزوین، فی المدرسة الخلیلیّة» با نسخه اصل مقابله کرده و به روز شنبه بیست و پنجم ماه شوّال 1089، پنجاه و دو روز پس از فوت شارح، آن را به پایان رسانیده است.

از این سخنان دانسته می شود که مولانا خلیل قزوینی، در تاریخ سوّم ماه رمضان 1089 وفات یافته و تا چند روز مانده به پایان عمر هشتاد و هشت ساله خود، به تدریس کتاب شافی و تعلیم احادیث شریفه اهل بیت اطهار علیهم السلام اشتغال داشته است.

این آگاهی از «فهرست مخطوطات مکتبة أمیر المؤمنین علیه السلام العامّة» است به قلم عالم فاضل متتبّع محقّق خبیر بصیر، حاج سیّد عبدالعزیز طباطبائی نجفی - اعلی اللّه مقامه - چاپ شده در مجلّه گرامی «تُراثنا: 79 - 80، رجب - ذوالحجّه 1425. نسخه ش 971» که در ماه محرّم 1427 منتشر شد و در پنجشنبه غرّه ماه صفر به دست این حقیر - عفا اللّه تعالی عنه - رسید. و الحمد للّه ربّ العالمین.

فهرست ابواب کتاب آورده شده. مُهر «محمّد باقر العلوم» و «أفوّض أمری الی اللّه، عبده احمد» ظهر نسخه دیده می شود.

و از سده «10 - 11» است. مقداری حواشی بر نسخه هست که پاره ای از آنها دارای رمز «ع» می باشد.

منسوب به امیرالمؤمنین علیه السلام است، وارد شده. دانشمندان در قرون مختلفه این نام ها را گزارش داده و کتاب ها به عنوان «شرح الأسماء الحُسنی» نوشته اند، که یکجا در «الذریعه 2: 66» از 17 شرح و در «کشف الظّنون 2: 1031 به بعد» از 31 شرح یاد شده است.

از نفیس ترین و پرفایده ترین این گزارش ها کتاب «علم الهُدی و أسرار الاهتداء فی فهم معنی سلوک أسماءِ اللّه الحُسنی» است تألیف شیخ أبوالعبّاس أحمد بن علی بونی (متوفی 630) که تنها نسخه گرانبهای موجود آن را در دست داریم.

و از جمله شرح ها همین است که در این عنوان ذکر می کنیم:

این شرح از شخصی است به نام حبیب اللّه صفاهانی که در زمان شاه عبّاس ثانی «1052 - 1077» می زیسته و کتاب خود را در سال 1061 به نام او نوشته، امّا مؤلّف را درست نشناختیم.

از دانشمندان زمان صفویّه سه نفر به نام حبیب اللّه مشهورند. 1 - سیّد میرزا حبیب اللّه بن حسین بن حسن حسینی موسوی عاملی کرکی نزیل اصفهان، مشهور به صدر که معاصر شیخ بهائی (متوفی 1030) بوده و در «أمل الآمل: 9 ط 1» و «خلاصة السّیر» محمّد معصوم اصفهانی و جاهای دیگر یاد شده است. 2 - میرزا حبیب اللّه بن میرزا عبداللّه اصفهانی صاحب «توصیف الوزراء» در احوال وزراءِ سلاطین صفوی (به فارسی) که صاحب «ریاض العلماء» در ترجمه خلیفه سلطان از آن نقل کرده و از آنجا معلوم

ص: 21

می شود که مؤلّف قبل از سال 1100 فوت شده(1). 3- ملاّ حبیب اللّه عبّاس آبادی اصفهانی که حزین در «تذکره: 40 ط اصفهان» شرح حال مجملی از او نوشته و گوید: «العارف باللّه المولی حبیب اللّه طاب ثراه. ساکن عبّاس آباد اصفهان، و در عقلیّات مشهور زمان بود. نتائج أفکار حکماء را با معارف اصحاب شهود تطبیق نموده و به مشرب و مسلک صوفیه أنس و عادت گرفته...». تاریخ تألیف «تذکره حزین» در 1165 بوده و ملاّ حبیب اللّه قبل از آن تاریخ وفات کرده است که می نویسد «رحمه اللّه». ممکن است مؤلّف «شرح اسماء اللّه» یکی از این سه نفر باشد.(2)

آغاز: «بسم... ستایش و سپاس بی اندازه و قیاس؛ صانعی را که خزاین قلوب عارفان را از جواهر شناخت و معرفت خود رشک أطباق پُر دَراریِ أفلاک ساخت... و بعد چنین گوید عبد جانی حبیب اللّه صفاهانی که این رساله ای است در بیان معانی أسمای شریفه إلهی و تنبیه بر آن که عباد اللّه را چه بهره و حظّ هست از باطن آن أسماء و ظاهر آنها. مزیَّن بنام نامی و معنون به اسم سامی نوّاب کامیاب... ابُو المطفَّر شاه عباس ثانی حسینی بهادرخان...

مقدمة؛ أشهر أسماء اللّه نود و نه اسمست، و هی هذه: اللّه الّذی لا إله الاّ هو. الرّحمن الرحیم. الملک. القدّوس. السلام. المؤمن. المُهَیمن. العزیز. الجبّار. المتکبّر. الخالق. البارئ. المصوِّر. الغفّار. القهّار. الوهّاب. الرّزّاق. الفتّاح. العلیم. القابض. الباسط. الخافض. الرّافع. المعزّ. المُذلّ. السَّمیع. البصیر. الحکیم. العدل. اللّطیف. الخبیر. العلیم. العظیم. الغفور. الشَّکور. العلیّ. الکبیر. الحفیظ. المُقیط. الحسیب. الجلیل. الکریم. الرَّقیب.

ص: 22

المجیب. الواسع. الحکیم. الودود. المَجید. الباعث. الشَّهید. الحقّ. الوکیل. القویّ. المتین. الولیّ. الحمید. المُحصی. المُبدئ. المُعید. المُحیی. المُمیت. الحیّ. القیّوم. الواجد. الماجد. الواحد. الأحد. الصَّمد. القادر. المُقتدر. المقدّم. المؤخّر. الأوَّل. الاخر. الظّاهر. الباطن. الولیّ. المتعال. البرّ. التَّوّاب. المُنعم. المنتقم. العفوّ. الرّؤوف. المالک. الملک. ذوالجلال و الإکرام. المُقسط. الجامع. الغنی. المُغنی. المانع. الضّارّ. النّافع. النُّور. الهادی. البدیع. الباقی. الوارث. الرَّشید. الصَّبور. اللّه اسم موجود بحقّ...».

سپس شروع به گزارش لغوی و عرفانی هر یک از اسمای شریفه موافق شرع مطهَّر نموده و گاه به مناسبت مقام، حکایت های شیرین آورده است. امّا تعداد این نام ها، 102 نام می شود و در پاره ای موارد، دو نام را طیّ یک عنوان شرح داده است مانند: «الواحد الاحد».

انجام: «دیگر آنکه صبر کند بر امور وارده خلاف مقتضای طبع و راضی باشد به آنچه جاری می شود از قضا و قدر الهی تا ترقّی کند به عالم قدس و کرامة، کما أشار الیه تعالی: إنَّ اللّه مع الصّابرین. وفَّقنا الله تعالی لذلک بمنّه و رحمته. هذا آخر ما أردنا ایراده، و نسأل اللّه تعالی العفو عمّا وقع فیه من الزَّلل و الخلل. و کان ذلک دَآدِئ(1) شهر جمادی الاولی لسنة إحدی و ستّین بعد الألف من الهجرة النَّبویّة، علی مُهاجرها ألف صلوة و تحیّه، و کتب بیمناه الفانیة العبد المذنب حبیب اللّه عفی عنه».

نسخه: به خطّ شکسته نستعلیق زیبای مؤلّف، 12 سطری، 115 برگ، کاغذ دولت آبادی نخودی، قطع 16 × 22، عناوین به شنگرف، برخی صفحات دارای حواشی از خود مؤلّف است با امضای «منه عفی عنه». جلد: تیماج پسته ای زرکوب قالبی، داخل: تیماج سرخ جدول کشیده.

ص: 23

لغت و غیره، به خطّ شکسته نستعلیق کاتب دارد و ظاهرًا نسخه مصحّح خوبی است.

آغاز: «بسم. قال الشیخ رحمه اللّه: هذه اشارات».

انجام: «قیل هذا صورة خط المصنّف فی آخر الکتاب: قد فرغ المصنّف من تسویده أواسط شهر صفر سنة (644) حامدًا...».

نویسنده این فهرست) و «شواهد» و محمد حسن الموسوی (فرزند معظّم کاتب جلیل القدر نسخه). مُهر کاتب بزرگوار «عبده الراجی مسیح الموسوی» در ظهر نسخه هست رحمة اللّه و رضوانه علیهم.

شرح الباب الحادی عشر: معین الفکر

«تذکره در علم هیئت» و نسخه ای نیز در «سرگذشت و عقائد فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی: 114» به عنوان «تذکره نصیریّه» یاد شده و در کتاب اخیر گوید: «این کتاب را خواجه طوسی به درخواست عزّالدین زنجانی به تاریخ 659(1) در مراغه تألیف کرده» و در پاورقی، شرح حال عزّالدین زنجانی «ابو محمّد عبدالوهاب بن ابراهیم بن محمّد

نزیل تبریز، الخزرجی الزنجانی، الادیب الفاضل المتوفی سنة 660» مؤلّف کتاب «التصریفِ» مشهور را از کتاب «مجمع الادابِ» ابن فُوَطی نقل کرده است.

در «آثار الشیعة الامامیّة» و مواضع مختلف «ذریعة»، شروح و حواشی بسیاری بر کتاب تذکره شناسانده اند، از جمله:

1 - «شرح التذکرة النّصیریّة» عبدالعلی بن محمّد بیرجندی متوفای 984، مورّخ 913.

2 - «توضیح التذکرة» نظام الدین حسن بن محمّد مفسّر أعرج نیشابوری، مورّخ 711.

3 - «التکملة فی شرح التذکرة» از فاضل خفری، مورّخ 932.

4 - «حاشیه التذکرة» از شیخ عبدالوهاب مشهدی که در قرن 13 می زیسته.

5 - «شرح التذکرة» میر سیّد شریف جرجانی، جای گفتگو.

میر سیّد شریف جرجانی که شرح حالش در «روضات الجنّات: 475 - 477» به عنوان «شریف الدین علی بن محمّد بن علی حسینی حنفی جرجانی استرابادی مشتهر به سیّد شریف» آمده، از دانشمندان بنام اسلام است که در فنون حکمت و کلام و ادب و ریاضیّات و تفسیر و سائر علوم شرعیّه سرآمد روزگار بوده و تألیفات کثیره او که بالغ

ص: 30

بر پنجاه عنوان است، پیوسته مورد استفاده دانشمندان واقع و از مبتدی تا فارغ التحصیل به آثار او محتاج بوده و می باشند.

تولّد او بنابر مشهور به سال 740 و وفاتش در شیراز به سال 816 واقع شده، و قاضی سیّد نوراللّه مرعشی - رضوان اللّه علیه - ضمن شرح حال مبسوطی که برای او در «مجالس المؤمنین 2: 217 - 220» نگاشته اند، وی را از شیعیان خالص معرّفی کرده و دلائلی بر مدّعای خود اقامه فرموده اند.

مواضع دیگری که برای شرح حال میرسیّد شریف اجمالاً یاد می کنیم: «معجم المطبوعات: 678 - 680»، «الأعلام 5: 159 - 160»، «ریحانة الادب 2: 322 - 324» و «معجم المؤلّفین 7: 216». نوع مآخذ دیگر ترجمه وی هم در کتب مذکوره یاد شده اند.

«شرح التذکرة» میرسیّد شریف، جای گفتگو، بنا به نگارش «ذریعه 4: 51 و 13: 144» و «فهرست رضویّه 3: 337» در شیراز به سال 811 تألیف شده، لکن در نسخه ما چیزی از این دو مطلب نیست و ظاهرًا کاتب نسخه اسقاط کرده است.

نسخ این شرح نسبتةً کمیاب است و به طوری که از دو کتاب مذکور مستفاد می شود، دو نسخه از آن در کتابخانه آستان قدس موجود می باشد، یکی مورّخه 825 و دیگری مورّخه 881.

فاضل خفری در شرح خود که موسوم به «التکملة فی شرح التذکرة» است، عبارات شرح سیّد شریف را - تبرّکًا - مندرج ساخته و خود نیز در مقدّمه به این مطلب تصریح کرده است، لکن در نسخه ای از آن که در اصفهان به نظر نگارنده این فهرست رسید، تمایزی بین دو شرح دیده نشد و چنان که در «ذریعه» و مواضع دیگر گفته اند، دانشمند فاضل میرزا ابوطالب سبط میر ابوالقاسم فندرسکی رحمه اللّه بر شرح فاضل خفری

ص: 31

حاشیه ای نگاشته است.

آغاز: «بسم... تبارک الذی جعل فی السّماء بروجًا... و بعد، فإنّ علم الهیئة مرقاةٌ منصوبةٌ... و مدارج ما أودع اللّه فیها من بدایع حکمٍ لاتحصی و صنایع فطر لاتستقصی؛ فینجلی لمن تفکّر فیها و اعتبر... ذاته و عظمة صفاته ما یتحیّر فیه بصایر الأفهام، و تدهش به مناظر العقول و الأوهام... بالسّعادة العظمی فی الآخرة و الاُولی، و ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء.

ثمّ إنّ کتاب «التذکرة»...(1) من أصول مسائله علی قواعدها و من فروع مباحثه علی زبدها و فرایدها، فیه خلاصة آراء المتقدّمین و نقاوة أفکار المتأخّرین، مع نکتٍ سریّة و لطایف بهیّة ممّا استنبطه مؤلّفه بطبیعته الوقّادة و قریحته النّقّادة، لم یتنبّه لها مَن تقدّمه، و اقتدی به من تأخّر عنه.

فأردتُ أن أشرحه شرحًا متوسّطًا بین طرفی إخلال و إملال، کاشفًا عن خرایده بإیضاح و إملال، جاعلاً لعوائده علی طرف الثّمام، موصلاً لطالبیه الی غایة المرام لیتبصّر به المبتدی فی هذه الصّناعة، و یتذکّر من کان له بضاعة. و من اللّه التّوفیق، و إلیه انتهاءُ الطریق، و أنا أشرع فی المقصود و أقول متوکّلاً علی الصّمد المعبود: من القضایا الّتی تشهد بها الفطرة السلیمة...».

انجام: «... امّا بُعدُ محدّب الفلک الأعظم فلا یعلمه إلاّ اللّه سبحانه. و فی بعض النّسخ: «ولنختم الکتاب ههنا حامدین للّه تعالی و مصلّین علی نبیّه المصطفی و علی آله الطیّبین الطاهرین و حسبنا اللّه و نعم الوکیل». و قد وقع الفراغ عن بسط الکتاب و حلّ جمل هذه الأبواب، تذکرةً للأحباب و تبصرة لاُولی الألباب؛ علی حسب ما اقتضاه الحال، مع

ص: 32

تزاحم الأشغال و تطرّق الاختلال الی أحوال البال. و قد وقع الفراغ من انتساخه ظهر الرابع من شعبان، علی ید أحقر خلق اللّه الباری؛ ابن حسین: علاءالدین محمّد القاری، سنة 983».

فهرست: «الباب 1 فیما یجب تقدیمه علی العلم، و فیه فصلان. الباب 2 فی هیئة الأجرام العلویّة، و فیه 14 فصلاً. الباب 3 فی هیئة الأرض و قسمتها إلی العامر و الغامر، و فیه 12 فصلاً. الباب 4 فی معرفة مقادیر الأبعاد و الأجرام، 7 فصول.

نسخه: دارای 121 برگ. روی برگ 1 اشتباهًا نوشته اند: «شرح تذکره خفری». دو سه مهر ناخوانا نیز روی همین برگ دیده می شود. در آخر نسخه این شرح نوشته شده: «بسم اللّه خیر الأسماء: ممّا أعارنیه مالک الملوک، 1148، و أنا الواثق باللّه القویّ». مهر: «زین الدین علی الشریف الموسوی». نسخه ابتداءً به خطّ نستعلیق 21 سطری نوشته شده لکن قبل از سال 983 اوراق بسیاری از مواضع مختلف آن مفقود گردیده و در آن سال، کاتب مذکور اوراق مفقود را به خطّ تعلیق 26 الی 30 سطری نگاشته و تکمیل کرده است. بالای عبارات متن خط شنگرف کشیده، عناوین و دوائر و اشکال هندسی نیز نوعًا به شنگرف است، کاغذ اصفهانی، جلد میشن زرد یک لا، آستر کاغذ شکری رنگ. قطع 17 و نیم × 24، متن نوعًا 10 × 18. همه جا در هامش حاشیه های مؤلّف مختوم به کلمه «منه» آمده و نسخه مقابله و تصحیح شده است. روی برگ آخر دائره بزرگی به شنگرف ترسیم و ظهر آن برگ، شرح مبسوطی از «فصوص» محیی الدین نقل و از او تجلیل شده است. نام کاتبِ قسمت جدید نسخه و تاریخ کتابت در بالا ثبت شد و بخشی از اوراق اوّل کتاب ضایع شده بود که سوای برگ نخستین، بقیّه از روی یکی از نسخ آستان قدس تکمیل گردید.

ص: 33

پایان فوائدی که محمّد صادق منجم - علیه الرحمة - نوشته است.

شوشتری. تاریخ کتابت: ربیع دوّم 1093. تملّک «محمّد مهدی بن محمّد حسن الحسنی الحسینی» و مُهر «عبده مرتضی بن محمّد مهدی الحسینی 1179» و مهر «عبده محمّد صالح بن سیّد مرتضی الحسنی الحسینی» ظهر نسخه هست.

شرح تهذیب الأحکام: غایة المرام

شرح تهذیب الاحکام: ملاذ الاخیار

دیگر از آثار شاهمیر «شرح رساله هیئت - فارسی هیئت» تألیف ملاّ علاءالدّین علی (فاضل قوشچی متوفّی 879 در اسلامبول) می باشد که تمام یا قسمتی از آن در هامش فارسی هیئت، به سال 1319 چاپ شده(1) و ناشر در هامش صفحه آخر، او را چنین ستوده است: «إمّام الرّیاضیّین و أفضل المتقدّمین و المتأخّرین هبة اللّه الحسنی الحسینی الشّهیر بشاهمیر، طاب ثراه». مؤلّفِ «گاهنامه 1311: 186» نیز نام شاهمیر و این گزارش او را یاد کرده است.

نسخه ای خطّی از «شرح فارسی هیئت» در «فهرست دانشگاه 3: 2: 919» معرّفی شده و در آنجا چنین آمده است: «این گزارش از سیّد هبة اللّه شاهمیر حسنی حسینی شیرازی است و در آن از رساله «تامّ المقاله - در ترصید سمت و جهت قبله» خود که در جوانی نوشته است نام می برد، و در پایان، جهت قبله میهن خویش، شیراز را می شناساند و از محقّق ق-یّومی قاضی زاده رومی یاد می کند، و از سخنانش پیداست که سنّی است. می گوید که به هندوستان رفتم و نخست به گجرات رسیدم به نزد أبوالفتح محمود شاه(2) شدم و به درخواست او آغاز سال را در یکم سرطان که آغاز فرمانروایی و تخت نشینی او بود گذاردم تا در دادوستد و کشاورزی و دریانوردی بر مردم دشوار نباشد».

تکلمة: بیفزاییم که ملاّ حسین حافظ تبریزی یا حافظ حسین کربلائی تبریزی که در شب چهارشنبه شانزدهم ذی القعدة 997 در دمشق وفات یافته در کتاب «روضات

ص: 37

الجنان و جنّات الجنان 1: 472 ط 1» در ذیل عنوان مرقد و مزار دَده عمر ایدینی شهیر به روشنی متوفّی 892 گوید:

«یکی از فضلای بزرگ فارس موسوم بوده به هبة اللّه بن عطاءاللّه الحسنی الحسینی المشتهر بشاه میر (رحمه اللّه) که دانشمند و محدّث متبحّر بوده، به خدمت حضرت دده مشرّف شده و إنابت نموده و مُلقّن گشته به ذکر، و رساله نوشته در باب أسناد خود، در هر بابی از تفسیر و حدیث و قِراءت، و طُرق طریقت مشایخ خود را نقل کرده، از آن جمله حضرت دده را آورده و آن طریق را به این نوع بیان فرموده: الذکر المقیّد بالضّربین...»، تا آخر که دو صفحه ای را اشغال کرده است.

فعلاً بیش از این اطّلاعی از احوال و آثار شاهمیر شیرازی نداریم، و ناگفته نگذاریم که نباید این شخص را با سیّد شاه میر حسینی تبریزی مُجاز از مرحوم شیخ بهائی در سال 1008 اشتباه کرد(1)، اینک گزارش او بر «تهذیب».

«شرح تهذیب المنطق» را در «کشف الظّنون 1: 517» چنین یاد کرده است: «... و شرح هبة اللّه الحسینی الشهیر بشاه میر، و هو شرح ممزوج مختصر، أوّله: غایة تهذیب الکلام.»

آغاز: «بسم... غایة تهذیب الکلام فتح المنطق بحمد المنعام، و تثنیة نبیّه النّبیه المِقدام محمّد، مقنّن قواعد الاسلام، و آله المهدیّین سبیل (سُبُل، ظ) السّلام، و أصحابه المهتدین مسالک الإعتصام. أما بعد فیقول الفقیر الحقیر هیبة اللّه(2) الحسینی الشهیر بشاهمیر ألهمه

ص: 38

اللّه بفیضه الکثیر: إنّی علّقتُ علی «تهذیب المنطق و الکلام» للإمام الهُمام التمام البحر العلاّمة النّحریر الفهّامة، سعد الملّة و الإفاضة والدّین مسعود التفتازانی أدرکه اللّه بفضله السّبحانی، علی طریق التّعلیم و التّفهیم حواشی موصلةً إلی المعنی المستقیم المفهوم من فحاوی کلامه التّقویم (القَویم. ظ)؛ تسهیلاً لموارد الکتاب علی الأولاد و الأحباب... ثم سألنی بعض من أجلّة الاصحاب و شطر من ذوی الألباب أن أجعله شرحًا ممزوجًا متینًا.... و أقول: قال المصنف...».

انجام: «.. و إلاّ فهی مقاصد للمنطقی بالتّحقیق. ختمنا الکلام فهی (فی، ظ) قسم المنطق من «تهذیب المنطق و الکلام» مع غایة ینتج (تنقیح، ظ) المرام بعون المفیض الملهم العلاّم فی یوم الإثنین فی الرّابع عشر من محرّم الحرام، عمّت میامنه بالفیض و الإلهام فی عام واضح جدید بین الأنام، و نرجو أن یکون لتقویة قواعد الإسلام... و أن یوفّقنا لشرح قسم الکلام فإنّه المفضال المنعام الموفّق بحصول المرام».

چنانکه دیده می شود شارح در روز دوشنبه 14 ماه محرّم از این گزارش فراغت یافته، به نظر می رسد، اینکه گوید: «فی عام واضح جدید بین الأنام» مقصودش تاریخ عام واضح باشد به حساب جمل و شمار آن 926 می شود، که 28 سال پس از تجدید نظر در «آداب سلطنت» خواهد بود. یا آنکه عام واضح جدید تاریخ باشد که شمار آن 947 و بنابراین تاریخ تألیف «شرح تهذیب»، 49 سال پس از تجدید نظر در کتاب یاد شده بوده، امّا هیچ یک با «تقویم و ستنفلد» سازش ندارد. واللّه أعلم.

نسخه: دارای 63 برگ، نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و خالی از غلط نیست، خطّ تعلیق 19 سطری، کاغذ فستقی، همه جا روی متن «تهذیب» به سرخی خط کشیده، عنوان ها نیز به همین رنگ است. قطع 12 × 18 و نیم. جلد تیماج سرخ یک لا.

ص: 39

شرح تهذیب الوصول الی علم الاصول: منیة اللبیب

و چنانکه در خاتمه آن گوید، هنگامی که در مدرسه جدّه بزرگ اصفهان، حاشیه ملا عبداللّه را در خدمت مرحوم آقا میرزا محمّد حسین همدانی می خوانده است، این کتاب را تألیف کرده و در شنبه 23 ذی الحجّه (1300) از آن فراغت یافته.

نسخه: اصل خطّ مؤلّف است و اخیرًا از کتابخانه آیة اللّه حاج میرزا محمّد باقر توی سرکانی بوده.

تلمیذ المحدّث الفیض الکاشانی» جای گفتگو را آورده، و در وجه تسمیه حدیث فرماید:

«انّ السّحابة هبطت بأمیر المؤمنین علیه السلام و انبسطت علی الأرض بأمره کالبساط فجلس القوم علیها و رفعتهم الرّیح حتّی وصلوا إلی جبل قاف و غیره...».

شارح، در این اثر، حدیث را از سه کتاب گرفته و اختلافات جزئی آنها را نیز یادآور شده است، و آن سه کتاب: «المجموع الرائق: ش...» و «المحتضر: ش...» و «بحرالمناقب» از درویش بُرهان (ناشناخته) است که نامش علی فرزند ابراهیم، از مردم سده دهم و نسخه عربی کتابش در دست شارح بوده، و اینک تنها ترجمه ملخّص آن به فارسی به نام «دُرّ بحر مناقب» موجود و به سال 1313 ق در تبریز چاپ شده است: «إحیاء الدّاثر: 151».(1)

آغاز: «بسم. الحمد للّه مُدیر الأدوار و معید الأکوار طبقًا عن طبق».

شارح سعید، در آغاز، مقدّمه ای نهاده و در آن دو مطلب آورده است:

مطلب یکم: به منظور کشفِ حجاب و رفع عُجاب از غرائب حدیث غمامة، تعداد چهل حدیث کوتاه گویای مناقب و مقامات والای معصومین علیهم السلام را - عمومًا از کتاب «بصائر الدرجات» صفّار - علیه الرحمة - نقل کرده و در حواشی، برخی توضیحات درباره آنها داده است.

مطلب دوّم: تمهیدات شش گانه ای برای روشن شدن ذهن خواننده کتاب نوشته و در آن از سخنان ابن عربی اندلسی و در حواشی از اَشعار «مثنوی» استفاده کرده است.

در آخرین تمهید، خبری را از کتاب «مصباح الأنوار» و «الخرائج و الجرائح» آورده و در حاشیه گفته است: «مصباح الأنوار تصنیف الشیخ أبو جعفر الطوسیّ (ره) و الخرائج القطب الراوندیّ، أعلی اللّه مقامه. منه».

ص: 42

امّا «مصباح الأنوار» از شیخ الطائفه قدس سره نیست، بلکه از شیخ هاشم بن محمّد است، چنان که در «ذریعة» و «ثقات عیون» فرموده اند.

مقدّمه «شرح حدیث الغمامة» سی و چهار صفحه نسخه را دربر گرفته است.

سپس، شارح وارد اصل مطلب شده و گوید:

«خبر الغمامة من إعجاز مولانا و سیّدنا أمیر المؤمنین، صلوات اللّه و سلامه علیه.

أقول: هذا الخبر کالمستفیض عند جمهور الخاصّة... و قد ذکر هذا الخبر أکثر علمائنا بأسانیدهم المعتبرة فی أکثر کتبهم المدوّنة سیّما شیخنا الصّدوق القمّیّ - رض - فی کتابه المسمّی بمجموع الرّائق...».

واضح است که ادّعای مستفیض بودن خبر غمامه و این که اکثر علماءِ ما به اسانید معتبره در اکثر کتبشان آن را آورده باشند، شامل چند گونه اغراق و مبالغه است، و نسبت دادن کتاب «المجموع الرّائق» به شیخ صدوق قمّی رضی الله عنه نیز نادرست است، و از «ریاض العلماء» مستفاد می شود که این نادرستی شایع بوده است یعنی این که آن کتاب را که مؤلّفش سیّد هبة اللّه موسوی (سده 7 - 8) است، در آن زمان ها برخی به شیخ صدوق و برخی به شیخ مفید نسبت می داده اند. بگذریم.

شارح، عبارات حدیث غمامه را - جمله، جمله - با عنوان «متن» آورده و شرح کرده است. در نسخه، همه جا عبارات متن به سرخی نوشته شده است.

او در سخنان خود، علاوه بر استفاده از اخبار و احادیث اهل بیت علیهم السلام و کتب ادب و آداب، مکرّر از کلام ابن عربی اندلسی نیز - با تجلیل و تقدیس - استفاده می کند، رویّه ای که در دیگر تألیفات خود به کار برده است. از اشعار «مثنوی» و جز آن نیز گاه در متن و گاه در حاشیه به استشهاد می آورد.

شارح، پس از اتمام شرح خبر غمامه، باز برای تأیید صحّت مضامین آن خبر، «خطبة

ص: 43

البیان»(1) معروف را - با ادّعاءِ استفاضه - با توضیحاتی آورده، و سپس همچنان با عنوان «ختامة مسکیّة» حدیثی از آخر کتاب «بصائر الدرجات» منقول از صباح المدائنی، از مفضّل آورده - و آن در حقیقت، نامه ای است از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در پاسخ به نامه مفضّل به آن حضرت - که شارح، جمله، جمله، با عنوان «متن» نقل و شرح کرده و با وصیّتی کتاب را به پایان برده است.

نسخه جای گفتگو همانند نسخه دیگر ما «مجموعه ش...» تاریخ ختم تألیف ندارد و این دو نسخه تقریبًا شبیه یکدیگرند، امّا در نسخه سوّم ما «مجموعه ش...» که در بسیاری از جاها با آن دو اختلاف دارد تاریخ پایانش این چنین است:

«... و اتّفق الفراغ من هذه النمیقة فی سنة ألف و مائة، علی یدی مؤلّفه المفتاق إلی رحمة بارئه اللّطیف محمّد المدعوّ بسعید الشّریف، عفی [عفا] اللّه عنه».

آغاز هر سه نسخه این گونه است:

«... و أنعم علیّ بإعطاءِ الرّخصة عام تسع و تسعین من ثانی ألف الهجرة، أیّام إقامتی بإصبهان - المحروسة - ، حین ما ارتقی العمر درجات الخمسین و وصل إلی إحدی مَراقی السّتّین...».

از این عبارت و از پایان «مرقاة الأسرار» که از رسائل «کتاب الأربعینیّات» خود او

ص: 44

است معلوم می شود که محمّد سعید به سال یکهزار و چهل و نه (1049) پای به این جهان گذارده است، یعنی دوازده سالی پس از تولّد علاّمه مجلسی - أعلی اللّه مقامه - .

همین جا یادآور شویم که این بزرگوار، یعنی مولانا العلاّمة المجلسیّ، خبر غمامة را در آخر باب چهاردهم مجلّد هفتم کتاب شریف «بحار الأنوار» که «باب أنّهم علیهم السلام سُخّر لهم السّحاب و یُسّر لهم الأسباب» است، پس از نقل چهار حدیث، همه از کتاب «الاختصاص» شیخ مفید - أعلی اللّه مقامه - فرماید:

«أقول: قال الشیخ حسن بن سلیمان - رحمه اللّه - فی کتاب «المحتضر»: روی بعض علماءِ الامامیّة فی کتاب «منهج التحقیق إلی سواءِ الطریق» باسناده عن سلمان الفارسیّ».

سپس خبر غمامة را - بتمامه - از آن کتاب، بدون هیچ توضیح و تفسیری، آورده و در پایان فرموده است:

«أقول: هذا خبرٌ غریب لم نره فی الأصول الّتی عندنا و لا نردّها و نردّ علمها إلیهم علیهم السلام»:(1)

«بحار الانوار 27: 33 - 40، چاپ دار الکتب الاسلامیّة، طهران، 1390».

پس باید از جناب سعید که این «خبر غریب» را - ولو به مذاق دور از متعارف - شرح و تأویل نموده است، سپاسگزار بود رحمة اللّه علیه.

ص: 45

شارح در آخرین صفحه کتاب، پس از وصیّتی به برادران ایمانی در اِذعان و اعتراف به مقامات شامخه و معجزات باهره ائمّه اطهار علیهم السلام و تحذیر از تأمّل و اِنکار، گفته است:

«و لیکن هذا آخر ما أردنا ایراده مِن کشف بعض أسرار هذا الخبر، فإن أصبنا فی ذلک فمن اللّه الأکبر و من أنوار الأئمّة الاثنی عشر، و إن أخطأنا فمن أنفسنا منبع الشرّ و الضّرر، و نستغفر اللّه من هفوات اللّسان و ترّهات أهل الشکّ و العدوان، و من اللّه أسأل العصمة عن الخطاءِ، و إلی اللّه المشتکی. إلی هنا آخر کلام الشارح العلّامة، رحمه اللّه تعالی».

نسخه: به خطّ محمّد باقر اصفهانی «فرزند احمد، غفر اللّه له». تاریخ پایان استنساخ: پسین روز دوشنبه دهم صفر المظفّر 1216. دارای 113 برگ و چند برگ بیاض عطف و بدرقه. حجم: جیبی. اثر مقابله و تصحیح ندارد.

کاتب در طرّه صفحه نخست به سرخی نوشته است:

«هذه رسالة الحادیة عشر من رسائل الأربعینیّات للمولی الکامل العارف الکاشف قاضی سعید القمیّ، و هی شرح خبر الغمامة من إعجاز مولانا و سیّدنا أمیرالمؤمنین، صلوات اللّه و سلامه علیه».

مُهر کاتب در گوشه همان صفحه «لا إله إلاّ اللّه الملک الحقّ المُبین. عبده محمّد باقر» نقش بسته است.

گویا نسخه «کتاب الأربعینیّات. ش...» به دستور همین شخص نوشته شده است.

«در اربعین 1427 مبیّضه شد».

دو نسخه دیگر از «شرح حدیث الغمامة» که در مجموعه ها بیایند:

1 - نسخه ضمیمه «دلائل الإمامة» طبری: «مجموعه ش...».

2 - نسخه میان «أسرار العبادات» و «شرح الأربعین حدیثًا»: «مجموعه ش...».

در «فهرستگان نسخه های خطّی 4: ش 1776» چهل و یک نسخه از این اثر را شناسانده اند.

1030)، استاد شارح است و به طبع رسیده.

نسخه: به خطّ محمّد یونس بن یسن. تاریخ استنساخ: «15 جمادی الاولی 1096» در نجف اشرف. اشکال ریاضی همه به شنگرف در متن و حواشی رسم شده است. مُهر «العبد رضا بن محمّد مهدی الحسنی الحسینی» و تملّک محمد حسین شراره در برگ اوّل دیده می شود. از کتابخانه آیة اللّه آقا شیخ محمّد رضا ابوالمجد اصفهانی بوده است.

همین سخن درست است، یعنی که نفس آن دعاءِ شریف به این عبارت وصف شده است، و مرحوم آخوند ملاّ اسماعیل نیز به همین مطلب در سرآغاز کتابش تصریح نموده است: «هذا الدعاءُ الشریف الموسوم بدعاءِ الصباح الموصوف بمفتاح الفلاح و مصباح النجاح».

پس ادّعاءِ این که «مفتاح الفلاح و مصباح النجاح» نام شرح آخوند ملاّ اسماعیل است خطای محض می باشد، و شارح - گویا احترامًا و تواضعًا - نامی برای شرح خود نگذارده است. مع الأسف کتاب را با همان عنوان اشتباه، در مشهد مقدس «به سال 1414 ق» چاپ کرده اند.

نسخه: دارای 67 برگ، کاغذ اصفهانی آبی رنگ، «17 و نیم × 11». از برگ 42 تا آخر به خطّ آقا سیّد ابوالقاسم موسوی، کاتب - همزمانِ - نسخه «الرسالة الاثناعشریّة. ش 396»، و ترقیمه اش این چنین است:

«قد تشرّفتُ بتتمیم هذا الکتاب المستطاب فی ظهر یوم الأحد غرّة شهر محرّم الحرام، و هو یوم تحویل الشمس إلی المیزان. و أنا العبد الأثم ابوالقاسم بن جواد الموسویّ، سنة 1271 من الهجرة...».

چهل و یک برگ اوّل نسخه به خطّ شخص دیگری از أعلام همین خاندان است. علیهم الرحمة و الرضوان.

تملّک «میراثی» آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّدهاشم چهارسوقی - أعلی اللّه مقامه - به تاریخ 1275 «سال فوت والد ماجد» و مُهر ایشان «محمّدهاشم بن زین العابدین الموسویّ» ظهر نسخه هست.

نسخه: به خطّ نیای اعلی، عالم جلیل آیة اللّه حاجّ میر سیّد محمّد بن زین العابدین موسوی چهارسوقی. ختم استنساخ: 29 جمادای دیگر 1291. ظاهرًا از روی نسخه سابق الذکر استنساخ شده است.

و در زمان حیات شیخ تألیف شده.

نسخه: به خطّ جعفر بن آقا اسمعیل خوانساری. تاریخ استنساخ: «لیلة الاحدی من العشر الاخر» ماه ذی القعده 1231. دارای حواشی «منه» به خطّ کاتب.

جامعِ آنجا به تدریس پرداخت و فضلاء به او متوجّه شدند و نزدش به استفاده پرداختند، علم نحو بر او غلبه داشت و دارای قریحه ای تند و ذهنی مستقیم بود. پس از مدّتی به مصر بازگشت و به سال 646 در اسکندریّه درگذشت و در تربت شیخ ابن ابیشامه که بیرون باب البحر است به خاک رسید(1).

«شافیة» کتاب کوچکی است در علم صرف و در خاتمه آن بابی در فنّ خط آورده است. شافیة چنان که در «فهرست دانشگاه» آرد، حدود یکهزار بیت است و هم جداگانه و هم با گزارش هایی از دیگران مکرّر به طبع رسیده است که از همه مشهورتر «شرح نظام أعرج نیشابوری» است که جزو کتب درسی می باشد، و دیگر «شرح رضیّ استرابادی علیه الرحمة» است. آقا هادی بن ملاّ محمّد صالح مازندرانی - علیهماالرحمة - نیز که معروف به آقا هادی مترجم و دارای تألیفاتی است، بر شافیه گزارشی به فارسی نگاشته که نسخه آن در «فهرست دانشگاه 2: 407 - 409» شناسانده شده است.

«شرح شافیه» جای گفتگو، نگارش دانشمند جلیل کمال الدین محمّد بن معین الدین محمّد فسوی شیرازی، معروف به میرزا کمالا، داماد مولانا محمّدتقی مجلسی (1003 - 1070) است و در «ذریعة 13: 314» یاد و آغاز آن را نقل کرده، لکن نسخه ای نشان نداده اند.

شرح حال میرزا کمالا در «روضات الجنّات: 496» در حرف کاف به عنوان «کمال الدین محمّد» آمده و در آنجاست که وی از علماء و ادباء و فضلاءِ اوائل سده دوازدهم هجری بوده، شرحی مزجی مبسوط و خوبی بر شافیه ابن حاحب در علم تصریف و شرحی بر قصیده مشهور دعبل خزاعی نگاشته و من «صاحب روضات» بیش ازین اطّلاعی بر احوال او نیافتم، جز این که در ذیل ترجمه فاضل هندی طریقِ روایتیِ او

ص: 53

خواهد آمد، و نسبت او به «فسا» است که شهری است در فارس...

و در ذیل ترجمه مرحوم فاضل هندی «ص 621» کلامی از میرزا ابراهیم قاضی اصفهانی نقل شده است که از جمله گوید: «و أروی عن جماعة من مشیختی الّذین صادفتُهم و قرأتُ علیهم مؤلّفاتهم. منهم العلاّمة الجلیل الورع المحقّق الفقیه المفسّر الأدیب المتکلّم المولی کمال الدین محمّد بن معین الدین محمّد الفسوی، قدّس سرّه».

نویسنده پاورقی «تذکرة القبور - رجال اصفهان: 127» آنجا که قبور مدفونین در بقعه منوّر مجلسیّین را یاد کرده، گوید: «سیزدهم - قبر میرزا کمال الدین فسائی شیرازی که داماد مجلسی اوّل بوده، در همان بقعه است، و شرح بر شافیه ابن حاجب نوشته در صرف که شرح بسیار خوب و مرغوبی است».

«شرح قصیده دعبل» میرزا کمالا در «ذریعه 14: 12» یاد شده و آنجاست که وی در 14 ماه رمضان 1103 در اصفهان ازین شرح فراغت یافت، و این شرح به سال 1308 در طهران به طبع رسیده است(1).

آغاز: «بسم... ربّ اشرح لی صدری و یسّرلی أمری، إنّک علی کلّ شیء قدیر، و بالإجابة جدیر، الحمدللّه الّذی أمال قلوبنا برحمته إلی صرف الهمم نحو اقتناءِ الکمال، و تفضّل علینا برأفته بإدغام النعم فیالنعم علی کلّ حال.... بعد، فیقول أفقر المذنبین إلی عفو ربّه و رحمته... محمّد الشهیر بکمال الدین بن محمّد الشهیر بمعین الدین الفسوی... : هذه عُجالةٌ أجریتُها مجری الشرح لشافیة جمال الدین أبی عمرو عثمان بن أبی بکر

ص: 54

المعروف بابن الحاجب، راجیًا من اللّه - عمّت آلاؤه - أن ینفع بها کلَّ طالب. و اقتصرتُ فیها علی کشف المقاصد، و طویتُ الکشح عن الزوائد؛ إلاّ ما ناسب المقام واقتضته الحال من النکت و الفوائد، لیوافق مبتغی من حدانی ابتغائهم علی هذا التعلیق، مع کثرة الشواغل...».

انجام: «مع أنّ ألفها رابعة فی الطرف فتمال اسمًا. ولیکن هذا آخر العُجالة الّتی قصد تعلیقها علی هذه الرسالة مع الاحتراز عن الایجاز المخلّ و الإطالة المُملّ. والعذر عمّا فیه من السهو و الخلل قلّةُ البضاعة و کثرةُ الشواغل و توفّرُ الدواعی إلی العجل.

و اتّفق تعلیقها علی ید مؤلّفها المذنب الراجی عفو ربّه و مولاه... فی عدّة أشهر خاتمتها خاتمة شهر رمضان المبارک من السنة الثامنة من المائة الثانیة من الألف الثانی من الهجرة، و الحمدللّه المحمود فی أفعاله و الصلوة علی سیّد رسله و آله. قد وقع الفراغ من تسویدها فی یوم الجمعة ثامن عشر شهر ربیع المولود من شهور سنة ثمان و عشرین و مائة بعد الألف. تمّت».

نسخه: دارای 152 برگ. برگ های اوّل و آخر سفید است، روی برگ 2، تملّک و مهر محمّد کاظم مورّخه «ج 1 - 1242» و تملّک و مهر «محمّد باقر بن محمّد باقر» و پاره ای اشعار عربی نوشته شده، کاغذ چاربغل، جلد تیماج قرمز، آستر تیماج مشکی باسرطبل، خطّ نسخ 25 سطری، عناوین در متن یا حاشیه ها به شنگرف، بالای عبارات متن «شافیه» نیز به شنگرف خط کشیده شده. قطع 17 × 27، متن 9 و نیم × 19 و نیم. حواشی مؤلّف همه جا در هامش به خطّ شکسته نستعلیق مختوم به «منه» یا «منه، مدّظلّه العالی» یا «منه، زیدت برکاته» و امثالها نوشته شده. حواشی دیگری نیز از «محمّد کاظم قزوینی» دارنده نسخه و «محمّد صادق» و «سیّد محمّد، دام ظلّه» دیده می شود. نسخه نام کاتب ندارد. تاریخ تألیف «آخر ماه رمضان 1108» و تاریخ استنساخ «جمعه 18 ع 1- 1128» از پایان نسخه در بالا نقل شد.

ص: 55

و مثالب بنی العباس

از: ابو جعفر محمّد ابن امیر الحاجّ الحسینی - علیه الرحمة - صاحب چند تألیف که در «ذریعة» و ذیل عنوانش در «کواکب منتثرة: 643» یاد شده اند. او در سده دوازدهم در نجف اشرف می زیسته و چندی پس از 1180 درگذشته است. عمود نسب او تا حضرت امام زین العابدین علیه السلام را در «ذریعة 1: ش 223» نوشته اند، امّا در «کواکب»، چند مورد - سهوًا - افتادگی دارد.

شرح حال ابو فِراس نیز در «دائرة المعارف»های بزرگ فارسی و عربی به تفصیل و در «الکنی و الألقاب» به اختصار آمده است.

کتاب: شرح «الشافیة» قصیده میمیّه حارث بن سعید بن حمدان، ابو فِراس حَمدانی مقتول به سال 357 است، و به طبع رسیده.

نسخه: به خطّ دو کاتب است و قسمت آخر به خطّ حسن بن سیّد یوسف بن سیّد نعمت حسینی جزائری است. تاریخ استنساخ: «پنجشنبه 15 ذی القعده 1238». مطالب متفرّقه ای در اوائل و اواخر نسخه نوشته شده است. ظهر نسخه اسامی حاجی محمّد بن شیخ نورالدین طریحی و سیّد حسن سیّد یوسف دیده می شود. ابتیاعی از کتابخانه عمّ اکرم اعلی مرحوم آقا میرزا سیّد مجتبی قوام الاسلام روضاتی.

شرح شرایع الاسلام: أحکام الخمر و سائر المسکرات

شرح الشّرح: حاشیة شرح مختصر المنتهی

شرح الصّحیفة السّجادیّة: ریاض السّالکین

شرح الصحیفة السّجادیّة: شفاء الصّدور

ص: 57

آخر حرف الف. و سپس حرف باء تا آخر شرح حدیث «بُشر المؤمن فی وجهه و حُزنه فی قلبه». نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و به خطّ و سبک نسخه های دیگر است. صفحه اوّل دارای سرلوح طلا و سایر صفحات نیز مجدول مذهّب است.

نوشته شده:

«کتاب ترجمه غرر و درر تألیف مرحمت پناه آقا جمال، قطع بزرگ کاغذ سمرقندی مجدول بطلا، جلد بلغار ترنج دار، به تاریخ شهر رجب - کذا - 1122».

الشرح القدیم: تسدید العقاید

جهادهای آن حضرت، 14 بیت در استغفار، و 9 بیت در مناجات.

در وجه تسمیه این قصیده به «برده» گویند که بوصیری را بیماریی عارض شد و او برای شفای خود این قصیده را سرود و به حضرت نبوی توسّل جست. سپس در خواب دید که آن حضرت بُردی بر او پوشاندند، از برکت آن عنایت، وی از مرض شفا یافت و از آن پس، قصیده بدین نام خوانده شد و پیشینیان آن را برای شفای از بیماری ها و برآمدن حاجات خود حفظ می کردند و می خواندند.

این قصیده بارها به طبع رسیده، از جمله با گزارش های عربی و فارسی یا با ترجمه های فارسی، تاتاری، جاوه ای، ترکی، آلمانی، که برای شناساییِ بیشتر می توان به «معجم المطبوعات: 603 - 605» و «فهرست دانشگاه تهران 2: 715 - 721» و فهرست های دیگر رجوع نمود. این قصیده با سه ترجمه فارسی و ترکی و آلمانی، دوبار در بیش از یکصد سال پیش از این زمان در شهر وین «اتریش» چاپ شده است.

قصیده «برده» را گزارش ها و تخمیس ها و تسبیع ها و ترجمه های فراوانی است که پیرامون بسیاری از آنها، نویسنده فاضلِ «فهرست دانشگاه» سخن گفته اند، و مقاله بسیار جامع و ممتّع آقای أسعد الطیّب با عنوان «البُردة و الأعمال الّتی دارت حولها» در نشریّه شریفه «تراثنا. ش 38 - 39 و ش 41- 42» چاپ شده است و پیرامون شرح مورد گفتگو در شماره دوّمین (ص 194) سخنی گفته و از نسخه ما و نسخه مرعشیّه قم نیز یاد کرده اند.

از جمله گزارش ها جای گفتگوست. این گزارش نفیس که گویا چندان نسخه ای از آن در دست نیست، نویسنده آن دانشمند بزرگ آخوند ملاّ صالح مازندرانی «حُسام الدین محمّد صالح بن احمد بن شمس الدین سرَوی مازندرانی اصفهانی» داماد مجلسی اوّل مولانا محمّد تقی بن مقصود علی است رحمة اللّه علیهم.

ص: 61

شرح حال وی در عموم کتب تراجم مانند «روضات الجنات: 330 - 331» و «تذکرة القبور - رجال اصفهان: 130 - 131» یاد شده است. تألیفات این دانشمند مانند «شرح اصول کافی» و «حاشیه معالم الأصول» و «شرح زبدة الاُصول»، همه بسیار مفید و خوش بیان و پر از تحقیق است. وی به سال 1086 وفات یافت و در بقعه منوّر مجلسیّین، جنب مسجد جامع اصفهان به خاک رسید. قبراو دارای سنگ لوح است و مرثیه ای که «زاهد اصفهانی» در فوت او سروده روی آن نوشته اند. مادّه تاریخ چنین است:

جُست تاریخ وفاتش زاهد *** که: کی آن ذات مؤیّد شده فوت

هاتفی گفت بتاریخ که: «آه *** صالح دین محمّد شده فوت»

در «روضات الجنّات» و برخی کتب تراجم متأخّران، شطر آخر را که «صالح دین محمّد شده فوت» است، مادّه تاریخ دانسته اند که به حساب جمل «1080» می شود،(1) لکن صواب آن است که کلمه «آه» را از شطر اوّل نیز باید به حساب آورد که جمعًا «1086» خواهد بود. بنابراین تردیدِ صاحب «ذریعه 14: 6» و غیره درباره تاریخ فوت میان 1081 و 1086 موردی نخواهد داشت، بخصوص که بر سنگ لوح در زیر مصراع تاریخ، رقم (1086) به روشنی و وضوح تمام حک شده است.

از «شرح قصیده بُرده» جای گفتگو، صاحب روضات یاد فرموده، لکن صاحب «ذریعه 14: 6» چون به نسخه ای از این کتاب دست نیافته اند، موضوع را با تردید تلقّی نموده پس از عنوان کتاب و نام شارح گویند: «ذکره فی الروضات، و لعلّ مراده «شرح المقصورة الدُّرَیدیّة» الّذی مرّ بعنوان شرح الدریدیّة»(2).

ص: 62

صاحب «ریحانة الأدب 3: 424 - 426» نیز در شرح حال مرحوم ملاّ محمّد صالح از «شرح قصیده برده» یاد کرده است(1).

شارح، اوّل یک یا چند بیتی از قصیده را نقل و سپس الفاظ و لغات قصیده را یکان یکان تفسیر و ترکیب و سپس معانی اشعار را به کوتاهی آورده و ربط اشعار قبل و بعد را با یکدیگر بیان می کند.

آغاز: «بسم... الحمدللّه الّذی خلق نور محمّد قبل خلق الأرض و السماء، و جعله دلیلاً علی کمال القدرة و عظمة الکبریاء، و الصّلوة علیه و علی آله الّذین هم أکرمُ الأحبّاء، سیّما أمیرالمؤمنین علیّ بن أبیطالب سیّد الأوصیاء.

و بعد، فإنی لمّا نظرتُ إلی قصیدة بُردة، الّتی نظمها فی مدح النبیّ شرفُ الدین محمّد أبو عبداللّه المصری، وجدتها... علی درر الفوائد، محتویة علی غرر الفرائد؛ أحببتُ أن أشیر إلی تفسیر لغاتها و ترکیبها فی کلّ باب، ثمّ إلی ملخّص معانیها من غیر إخلال و لا إطناب. فأقول: لمّا کان مبناها العشق و المحبّة علی الکمال، عطف عنان المقال إلی وصفه، فقال:

أمِنْ تذکّر جیرانٍ بذی سَلم *** مزجتَ دَمعًا جری من مُقلة بدم

أم هبّت الرّیح من تلقاء کاظمة *** و أومض البرقُ فی الظلماءِ من أضم

من: تعلیلٌ للمزج، و المصدر مضافٌ إلی المفعول. و الجیران: جمع جار، و فی التنکیر مع دوام التذکّر إشعارٌ بأنّهم لعلوّ المقام لایصل إلیهم الأوهام. و السلم...».

انجام: «و ملخّص المعنی: یارب! وائذنْ لسحائب رحمة فائضة منک علی الدوام... ما رنّحت ریح الصبا أغصان و العذبات «کذا»، و أطرب العیس حادی العیس بطرائف

ص: 63

النغمات. یقول الفقیر إلی اللّه الغنی: محمّد صالح بن أحمد المازندرانیُّ: هذا آخر ما أردتُ إثباته فی هذه السطور ذخیرةً لیوم ینفخ فی الصور، مسبّحًا بحمد بدیع الظلمات و النور، و مصلّیًا علی نبیّه ما اختلف اللّیالی و الشهور، محمّد الّذی نشط الخلائق بحدائه فی القبور، فی زمن مکمن الخفاء إلی عالم الظهور، و علی آله و أصحابه الشافعین لأهل الفجور، و یسأل عنهم إذا بُعثر ما فی القبور. تمّت القصیدة الشریفة الموصوفة بالبردة لأهل العشق و الحال فی سنة 1083».

نسخه: دارای 127 برگ. برگ 1 و 2 و آخر عطف و سفید است. روی برگ 1، مُهر «الراجی جلال الدین بن محمّد مسیح الموسوی» است، یعنی نیای گرامی نگارنده این فهرست؛ مرحوم آیة اللّه آقا میرزا سیّد جلال الدین چهارسویی، نواده امام مجدّد صاحب «روضات الجنّات» که در شب پنج شنبه 21 ماه صفر 1283 متولّد و چاشت 16 ماه رمضان 1360 وفات یافت و پهلوی پدر نامورش در بقعه منوّر تکیه امام مجدِّد صاحب روضات در تخت پولاد اصفهان ×× شد. شرح حال آن مرحوم را نگارنده در «زندگانی آیة الله چهارسوقی: 17 - 18» نگاشته است.

روی برگ سوّم، این شرح به خطّ کاتب نسخه نوشته شده: «شرح [مولانا] محمّد صالح مازندرانی بر قصیده بُرده که عبداللّه بصری [کذا] در شأن حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرموده». أیضا: «هو المالک الحقیقی. هذا کتاب من جملة کتب الفقیر: محمّد حسین بن محمّد محسن، عفی عنهما».

در پایین پشت برگ 126 در هامش نیز همین تملّک با اضافه «الشهیر بتاج» دیده می شود. پشت برگ آخر اشعاری است که به این جمله شروع شده است: من کلام جناب والا:

چاره نتوان کرد ای دل ناوک تقدیر را *** بر کشم از سینه تا کی آه بی تأثیر را

شعر آخر:

ص: 64

شادی ایّام نبود سازگار طبع ما *** بهر ما بگذار «والا» خاطر دلگیر را

کاغذ اصفهانی و فستقی، جلد مقوّایی دو رو، کاغذ ألوان و نقّاشی شده، حاشیه تیماج، دارای سرطبل، خط نسخ 12 سطری، بالای کلمات به شنگرف خط کشیده، قطع 13 × 19 و نیم، متن 7 × 12. نسخه نام کاتب ندارد و تاریخ «سنه 1083» که در پایان آمده است درست معلوم نگردید که تاریخ نگارش شرح است یا تاریخ استنساخ نسخه. هیچ گونه اثر مقابله و تصحیح ندارد و لذا بی سقط و غلط نیست.

از: جمال الدین ابو محمّد عبداللّه بن یوسف بن عبداللّه ابن هشام نحوی حنبلی مذهب (متوفی 761): «الکُنی و الألقاب» و «دائرة المعارف بزرگ» فارسی و عربی.

کتاب: شرح کتاب «قطر النّدی و بلّ الصّدی» تألیف خود شارح است در علم نحو، به «ص. ش»، و به طبع رسیده است.

نسخه: نام کاتب ندارد. تاریخ استنساخ در اصفهان: 23 ماه شعبان 1056. اوراق آغازین را موریانه خورده است، نسخه معمولی است و امتیازی ندارد.

تارک دنیا بوده.... و از رساله اجازات سیّد نورالدین بن سیّد نعمت اللّه جزائری - علیهما الرحمة - نقل شده که در حال این سیّد جلیل [چنین] نگاشته که در سنّ هفتاد سالگی عزلت از خلق اختیار کرده در مدرسه تخت فولاد که از بنای خود ایشان است سُکنی نموده و قبر خود را در حجره ای از حجرات کنده و شب ها بعد از فریضه مغرب و عشاء در میان آن قبر رفته و تهجّد در قبر گذاشته و بعد از آن از قبر بیرون می آمده و شرح بر اصول کافی و تفسیر قرآن می نوشته، و روزها جمعی از طلّاب مُستعدّ که از جمله مرحوم والدم سیّد نعمت اللّه بوده در خدمت ایشان بودند. عاقبت در همانجا وفات فرمود و در همان قبر مدفون شد، و بعد از فوت ایشان شاه سلطان حسین حجره را بزرگ کرده و قُ-بّ-ه برای او ساخت که ألان در تخت فولاد موجود است».

این حقیر، در شب آدینه «28 محرّم 1399» با آقا سیّد محمّد جزائری نگارنده خبیر بصیر کتاب «شجره مبارکه» و «نابغه فقه و حدیث» که آن هنگام ساکن اهواز بودند، درباره مطالب مرحوم محدّث قمی مکالمه داشتم، ایشان از «رساله اجازات سیّد نورالدّین» و ناقل از آن و آن سخنان، هیچ آگاه نبودند و بسی استعجاب کردند.(1)

باری، اسامی تألیفات و آثار جناب میر محمّد اسماعیل و فرزند گرامی یاد شده را در «زندگینامه علاّمه مجلسی 1: 323 تا 327» با لغزش هایی و نیز در «کواکب منتثرة: 60 - 62 و 87 - 89» می توان یافت. امّا کتاب مورد بحث:

کتاب: شرح قسم اصول کتاب «الکافیِ» شریفِ ثقة الاسلام محمّد بن یعقوب کلینی رازی - رضوان اللّه علیه - است، و در «الذریعة: ج 13، ص 95 ش 304»، تنها به استناد «تتمیم أمل الامل»، یاد شده است امّا نسخه ای نشان نداده اند.

ص: 67

نسخه: از مجلّد اوّل تا آخر مجلّد چهارم است در شرح احادیث کتاب التوحید، تا پایان شرح حدیث اوّل از باب جوامع التوحید.

چند برگی از آغاز نسخه مفقود، یا نوشته نشده است.

آغاز موجود: «انّما یکون بلا ملاحظة شیءٍ آخر، و فی العرف ظاهر، اذ الاختراع لا یقال عُرفًا إلاّ فیما یکون بلا احتذاءِ مثال».

انجام: «و إحاطة الحسّ بالمحسوسات أو العقل بالمعقولات، بل هی علی نحو آخر، علی ما مرّ مرارًا، لا کإحاطة وجود الشیءِ بمهیّته، و اللّه أعلم بکیفیّة ملکوته و إحاطة جبروته علی ما هی علیه. و قد تمّ المجلّد الرابع من شرح اصول الکافی، علی ید أحقر العباد و أحوجهم الی غفرانه، المُذنب، اسمعیل الحسینیّ الاصفهانی الخاتونابادی، یوم الثلثاء ثالث شهر ذی القعدة الحرام سنة الأربع [کذا] الّتی بعد المائة الّتی بعد الألف من الهجرة».

نام کاتب ندارد، و در همین موضع آخر نسخه گوید که آن را «حسب الفرموده.... منسوب مؤلّف.... میرزائی میرزا محمّد علیّا الحسینیّ الخاتونابادی...» در سال 1233 نوشته است.

بیفزاییم که در خاتمه جلد دوّم، نام مؤلّف «اسمعیل بن باقر الحسینی الاصفهانی الخاتونابادی. سنة 1104» آمده است.

اسماعیل خاتونابادی دیگر

در طبقه متأخّر از آقا میر محمّد اسماعیل خاتونابادی اصفهانی شارح «کافی» جای گفتگو (متوفی 1116) و در طبقه مقدّم بر آخوند ملاّ اسماعیل مازندرانی خاجویی صاحب «جامع الشتات. ش 217» (متوفی 1173)، دانشمند متبحّر پارسای دیگری - از غیر طبقه سادات - در حومه اصفهان می زیسته است به نام حاج اسماعیل خاتونابادی، که

ص: 68

دریغ آمد آگاهی های خود را درباره این دانشمند ناشناخته نیاوریم و اشتباه بزرگی که درباره او واقع شده است، بیان نکنیم. پس گوییم:

نخستین جایی که نام آن مرحوم و نام پدرش دیده می شود «اجازه موسّعه» عالم جلیل قاضی میرزا ابراهیم بن غیاث الدین محمّد خوزانی اصفهانی شهید به سال «1160» است، که وی آن اجازه را برای مولانا محمّد زمان کاشانی اصفهانی نوشته و تاریخ پایانش روز آدینه چهاردهم ماه صفر «1139» است. قاضی در زُمره چند تن عالمانی که از آنها اجازه روایت نداشته لکن در نزد آنان درسی خوانده است، به اختصار گوید: «و قرأتُ علی مولانا المحقّق المدقّق العلاّمة الزاهد العابد الأورعیّ الحاجّ محمّد اسماعیل بن الحاج محمّد امین الخاتون آبادی».

این اجازه نامه شریفه به سال «1419» طیّ 29 صفحه و چهار صفحه پیش گفتار در هفتمین دفتر «میراث اسلامی ایران» در قم چاپ شد و پنج سالی پیش از آن به هنگام چاپ «الکواکب المنتثرة: 8 - 11» زیر عنوان «ابراهیم الخوزانی» از تصویر نسخه آن اجازه مطالبی نقل شده است، امّا با کمال تأسّف هر دو جا با تصحیف و اغلاط. تحریف آشکاری که در هر دو دیده می شود این است که ناشران محقّق کواکب و اجازه، زحمت رجوع به فرهنگ ها و یا دست کم پرسش از آشنایان اصفهانی را به خود نداده و نسبت خوزانی را نشناخته و آن را خوراسکانی دانسته اند، و بینهما بُعد المشرقین.

صاحب «اجازه» خود تصریح کرده است که در شهر اصفهان زاییده شده و هم آنجا می زیسته، امّا نیاکانش خوزانی بوده اند: «الخوزانیّ أصلاً الاصفهانیّ مولدًا و موطنًا و مسکنًا».

خوزان یکی از سه دهکده - به نام سده - از دهات بلوک ماربین است و به فاصله دو فرسخی بیرون شهر و سمت غرب واقع است و در کتاب شریف «روضات الجنّات» نیز آنجا که از قاضی یاد کرده اند او را «المنتسب إلی قریة خوزان ماربین» مرقوم فرموده اند

ص: 69

و ناشر محترم اجازه این عبارت را در پیشگفتار خود هم آورده اند!

امّا خوراسکان از دهات بلوک جی، به فاصله دو فرسخی در طرف شرقی شهر جای دارد، که موطن اصلی دوست گرامی، آقای حاج شیخ رسول جعفریان دانشمند است.

امید که اجازه نامه نفیس میرزا ابراهیم خوزانی اصفهانی شهید به صورت صحیح چاپ شود و اشتباهات کواکب منتثره نیز در چاپ دیگر اصلاح گردد، إن شاء اللّه.

باری، فعلاً این اجازه قدیم ترین موضعی است که از حاج اسماعیل خاتونابادی با عنوان «حاج محمّد اسماعیل» یاد شده و نام پدرش هم تنها در آنجا «حاج محمّد امین» دیده می شود، و در سال تحریر اجازه - یعنی 1139 - و دوران آتش افروزی افغان غلزایی در این دیار، حاجی در قید حیات بوده و مسکن و مأوایش قریه خاتوناباد از قُرای بلوک جی، واقع در طرف شرق اصفهان به دو فرسخ کمتر فاصله؛ جای امن و ایمنی بوده است.

دوّمین جایی که از حاج اسماعیل خاتونابادی یاد شده است کتاب نفیس و مغتنم، امّا ناتمام «تکملة امل الامل» نگارش عالم فاضل حاج ملاّ عبدالنبیّ بن محمّد تقی قزوینی یزدی متولّد «1126 ظ» است که در «1191» کتاب خود را به امر سیّد بحرالعلوم (1155 - 1212) تألیف کرده و آن هنگام نزدیک شصت و پنج سال داشته است: «و الان قاربنا نحو الخمس و السّتین: ص 131، چاپ قم، 1407» و از پایان عمر و درگذشتش خبری در دست نیست، امّا تا سال «1197» حیات داشته است که در این سال بر کتاب «المشکوة» سیّد بحرالعلوم تقریظ نوشته است.

حاج ملاّ عبدالنبیّ که به اصفهان نیز سفر کرده، هیجدهمین نفر که در یک صفحه از کتابش محامد اوصاف او را نوشته حاج اسماعیل خاتونابادی است، و نوزدهمین «مولانا اسماعیل المازندرانی الساکن من محلّات اصبهان فی خاجو».

ص: 70

او درباره حاجی گوید:

«الحاج اسماعیل الاصفهانی الخاتون آبادی. من أعاظم العلماءِ و أکابر الفقهاءِ، و هو و إن صادفتُ زمانه و أدرکتُ أوانه لکن ما حصل لی التشرّف بخدمته و القیام له فی سدّته، لکن رأیت المشایخ و العلماءَ یثنون علیه کثیرًا و یمدحونه خطیرًا»، تا آخر.

قزوینی هیچ تاریخی در این شرح حال ننوشته است.

ناگفته نگذاریم که حاج ملاّ عبدالنبیّ، هفتمین عنوان نیم صفحه ای کتابش برای قاضی خوزانی است، این چنین:

«میرزا ابراهیم بن میرزا غیاث الدین محمّد الاصفهانی الخوزانی، قاضی اصبهان ثمّ قاضی العسکر النادریّ. اُعجوبة الدهر و أغروبة الزمان، فاضل عزّ مثله فی زمانه بل فی سائر الأزمان... تبرّکتُ بملاقاة حضرته و استفضتُ بتکریر ورودی الی حقوته...».

سوّمین موضعی که از حاج اسماعیل خاتونابادی یاد شده است، دست نوشته ای از مرحوم آقا میر عبدالباقی خاتونابادی فرزند میر محمّد حسین بن میر محمّد صالح حسینی، امام جمعه های پی در پی اصفهان؛ است که نظر به اهمیّت آن باید توضیح دهیم:

عالم فرزانه سیّد عبداللّه بن سیّد نورالدین بن سیّد نعمت اللّه جزائری «متولد حدود 1112 متوفّی 1173: کتاب شجره مبارکه حاج سیّد محمّد جزائری»، در اجازه نامه مبسوطه بسیار ارزشمندش که تاریخ انجام آن روز یکشنبه دوّم جُمادای دوّم «1168» است و به عنوان «الاجازة الکبیرة» معروف و به همین نام به سال «1409» در قم چاپ شده است؛ به هنگام ذکر نام و شرح حال «السیّد الجلیل المتکلّم الحسیب صدرالدین بن محمّد باقر الرضویّ القمیّ المجاور بالغریّ...» در زُمره تألیفات او گوید:

«منها: رسالة فی حدیث الثقلین و أنّ أحدهما أکبر من الاخر، أطال الکلام فی تعیین الأکبر و جرت بینه و بین المولی اسماعیل الخاتون آبادیّ الساکن بمحلّة خاجو - من

ص: 71

محلّات اصبهان - مراسلاتٌ فی ذلک، یردّ أحدهما علی الاخر...».

آقا سیّد عبداللّه به علّت عدم شناخت لازم، بین دو اسماعیل خلط کرده و آخوند ملاّ اسماعیل مازندرانی خاجویی را به اشتباه، خاتون آبادی وصف نموده است.

نسخه خطّی اصیل اجازه یاد شده که اینک نزد این ضعیف است «به سال 1406 در اصفهان خریداری شد»، به خطّ سیّد بهاءالدین محمّد فرزند شخص مُجیز و تاریخ کتابتش، شب دوشنبه نیمه ماه شعبان المعظّم 1187 می باشد.

این نسخه، همان زمان ها در دست آقا میر عبدالباقی امام جمعه بوده و در چند جا به خطّ خود حاشیه ای بر آن مرقوم و «عب قی ×× عفی عنه» امضاء کرده است. از جمله، در موضع یاد شده «روی برگ هشتادم»، که بالای نام «المولی اسماعیل» نوشته است: «هو المازندرانیّ الساکن بمحلّة خاجو»، و سپس بلافاصله برای توضیح راجع به خاتونابادی و این که او غیر از خاجویی است و مُجیز به اشتباه افزوده، این گونه در حاشیه افاده فرموده است:

«و المولی الجلیل النبیل الحاج اسمعیل الخاتون آبادیّ کان من أعاظم الفضلاءِ و فریدًا علمًا و عملًا و زهدًا و ورعًا تارکًا للدنیا کثیر الاحتیاط فی العلم و العمل متعبّدًا علاّمًا فهّامًا متکلّمًا ماهرًا فی العلوم العربیّة و التفسیر و الأصولین، من أهل خاتون آباد، صانها اللّه عن الفساد. و فی ذلک الأوان و فی قطعة من الزمان بسبب استیلاءِ الأفغان و اختلال الدولة الصفویّة و انزواءِ العلماءِ الأعیان المشار الیهم بالبنان، انتقل والدی العلاّمة - طاب ثراه - من اصبهان إلی هذه القریة مقیمًا بها سبع سنین خوفًا من سوانح الزمان، و اتّفق بینه و بین هذا الفاضل مُوالاة روحانیّة و مواخاة ایمانیّة أشدَّ ما کان قبل هذا. و لقد شرّفنی اللّه بلقائه و فزتُ بخدمته کلّ یوم مدّةً طویلة بل سنین و أنا ابن عشر سنین، و شرعت مقدّمات الصرف و النحو و المنطق عنده تیمّنًا و تبرّکًا، و کان یتلطّف بی

ص: 72

و یدعو لی بالخیر. و بعد انتقال السلطنة الی الصفویّة نقل والدی - بأمر السلطان - إلی اصفهان، ففزتُ فی کلّ عام مرّةً أو مرّتین بخدمته و اقتبستُ من أنوار معرفته. حتّی قُبض فی عام اربعین و نیّف من الهجرة! و هو ابن سبعین و نیّف، و دفن فی مقبرة معروفة فی هذه القریة موضوعة له «ره» من أخیه العالم العامل الحاج ابراهیم، و اتّفق حضور والدی «ره» - و هو المرحوم المغفور المبرور المشکور الأمیر محمّد حسین بن الأمیر محمّد صالح الحسینیّ «طاب ثراهما»، الّذی سبق وصفه من شیوخ السیّد المجیز المؤلّف و ممّن استجاز هو منه. عب قی ×× عفی عنه - عند وفاته و غسله، و حضر عند وفاته والدی «قدّس اللّه روحه» و غُسله و الصلوة علیه و دفنه، و هو من کراماته بل کراماتهما «طاب ثراهما»، لأنّه فی غیر وقت موعود و لا بسبب معهود، و ذهب إلی هذه القریة شوقًا إلی لقائه بعد صلوة الجمعة فی یوم کان مظنّة المطر فیه، فمرض و مات «رحمه اللّه»، و ذکرنا فی ترجمته ما یلیق بحاله فی رسالتنا المعمولة فی «رجحان الجمع بین الجمعة و الظّهر» و أنّه الاحتیاط فی الدین و دأب العلماء الدیّانین الاخذین بحائط الدین و ذکرهم و هذا الفاضل منهم. شکر اللّه مساعیهم الجمیلة و قدّس اللّه ارواحهم الشریفة. عب قی، عفی عنه» پایان.

«عب قی» یعنی عبد الباقی.

اینک توضیح دهیم که: از سخنان پر عُجمه و غموض آقا میر عبدالباقی مستفاد می شود که: 1- حاج اسماعیل اهل و ساکن دهکده خاتوناباد بوده، و 2- و در یورش یاغیان غلزایی افغان به اصفهان که در ماه محرّم الحرام «1135» آغاز شد و تا «1142» ادامه یافت، آقا میر عبدالباقی، برای فرار از فتنه یاغیان، در خدمت پدرش آقا میر محمّد حسین امام جمعه به آن دهکده وارد و به مدّت هفت سال در آنجا اقامت داشته اند، و 3- و آن هنگام آقا میر عبدالباقی، ده ساله بوده است. پس باید تاریخ تولّدش را - که

ص: 73

در جای دیگر دیده نمی شود - در سال «1125» یا اندکی بیش و کم دانست، و 4- و او در آن هفت سال نزد حاج اسماعیل دروس مقدّماتی خوانده است. و نیز معلوم می شود که 5- پس از قلع و قمع یاغیان غلزایی در «1142»، امام جمعه و همراهان به موطن خود اصفهان بازگشته اند و آقا میر عبدالباقی خود، سالی یکی دو بار برای دیدار حاج اسماعیل به خاتوناباد سفر می کرده است، تا آن که حاجی در یکهزار و یکصد و چهل و اندی - حدود سال «1145» - در همان دهکده وفات یافته و برادرش عالم عامل حاج ابراهیم برای او مقبره ای ساخته است، و هم این که اتّفاق را آقا میر محمد حسین، روزی پس از نماز جمعه به شوق دیدار حاج اسماعیل به خاتوناباد می رود که مُواجه با فوت حاجی گشته و در مراسم غسل و کفن و دفن او شرکت نموده و بر جنازه اش نماز می خواند.

آقا میر عبدالباقی افزوده است که او خود شرح حال حاج اسماعیل را آن چنان که شایسته بوده در رساله «رُجحان الجمع بین الجمعة و الظهر» آورده است، که ما از آن رساله آگاهی نداریم.

آقا میر محمّد حسین حسینی خاتونابادی شیخ الاسلام و امام جمعه اصفهان در ماه شوّال «1151»، در اصفهان وفات یافته و جنازه اش به مشهد مقدّس رضوی منتقل و آنجا دفن شد: «رساله تونیّه یا: مقاله در بیان احوال و آثار ملاّ محمد علی بن محمّد رضا تونی خراسانی» و «مکارم الاثار 2: ش 125».

امّا آقا میر عبدالباقی که پس از پدر امام جمعه اصفهان گردید، شرح حال ایشان - تا اندازه ای - در همان موضع «مکارم الاثار» و «کرام بررة» و «اعیان الشیعة» آمده است و در «کرام» تاریخ فوت آن مرحوم را به نقل از یکی از اجازات مرحوم حاج سیّد محمّد باقر حجّة الاسلام شفتی به سال «1207» آورده اند.

اینک باید بگوییم که نسخه موصوفه «اجازه کبیره» را آقا سیّد بهاءِ الدین محمّد

ص: 74

جزائری که در «1187» استنساخ کرده، همان زمان ها یعنی در ظرف بیست سال آخر حیات آقا میر عبدالباقی در اختیار ایشان قرار گرفته و مطالعه کرده و چندین جا حاشیه ای بر آن افزوده است.

سیّد بهاءالدین محمّد در شب پنجشنبه سیزدهم جُمادای دوّم «1221» در شوشتر وفات کرده و همانجا در جِوار پدر و جدّ خود به خاک رفت. شرح حالش در «شجره مبارکه: ص 205 - 206، چاپ اهواز، 1379، تألیف آیة اللّه حاج سیّد محمّد جزائری» متوفی اوائل ماه رجب «1426»، آمده است.

اشتباه بزرگ: با کمال تأسّف باید بگوییم که پس از زمان تحشیه آقا میر عبدالباقی، یک نفر کاتب ناشناخته ای یک نسخه از روی همان نسخه اجازه کبیره با همان حواشی - کلاّ یا بعضًا، با اغلاطی چند - استنساخ کرده و عین عبارت خاتمه نسخه سیّد بهاءالدین محمّد را هم - بالتمام - آورده است، و این شبه تدلیس موجب گردیده که محقّق اجازه کبیره چاپ قم آن نسخه مجهول الکاتب را به خطّ سیّد بهاءالدین محمّد قلمداد کنند و حواشی مرحوم میر عبدالباقی را هم به سیّد بهاءالدین محمّد نسبت دهند، و در مورد ما نحن فیه تمام مطالبی را که آقا میر عبدالباقی در حق حاجی خاتونابادی نوشته - با تحریفاتی - درباره فاضل خاجویی به حساب آورند: «ص 99 چاپ قم»، و این اشتباه بزرگ، باعث بر تحریر این مقال مفصّل شد؛ و اللّه من وراءِ القصد.

این را نیز ناگفته نگذاریم که نسخه موصوفه اصیل اجازه کبیره با گذشت زمان در تملّک آقا سیّد محمّد شفیع شوشتری مهاجر به اصفهان «1211 - 1274: مکارم الاثار 2: ش 173» فرزند سیّد محمّد بن سیّد عبدالکریم بن سیّد محمّدجواد بن آقا سیّد عبداللّه جزائری صاحب الاجازه درآمده و پس از او به فرزندش آقا سیّد محمّد «1249 - 1322: همان مأخذ» منتقل گردیده و این عالم جلیل القدر ساکن محلّه شهشهان اصفهان

ص: 75

نیز تعلیقاتی از خود یا به نقل از کتب تراجم و تاریخ در حواشی نسخه نوشته است.

و در پایان یادآور شویم که اثر مکتوبی از حاج اسماعیل خاتونابادی به نظر نرسید، جز این که در کتاب «تراجم الرجال 1: ش 303» آمده است:

«اسماعیل بن محمّد امین الاصبهانیّ. قابَلَ مجموعةً فیها رسالة آداب البحث لمیر فخرالدین و دانشنامه شاهی للاسترآبادی و کانت کتابة المجموعة فی سنة 1092».

گویا این شخص همان حاجی خاتونابادی باشد، و اللّه العالم.

«این مقال در نیمه محرّم الحرام 1427 تحریر شد».

و کتاب الحجّة: «پنجم صفر 1103» و أنفال: «شب جمعه نهم ربیع الأوّل 1103».(1)

نسخه: از اوّل کتاب تا باب الفیء و الأنفال است. دارای سه سرلوح بسیار ممتاز اصلی و تمام صفحات جدول کشیده. برگ اوّل اصلیِ مجلّد اوّل قدیمًا مفقود شده و به جای آن برگ دیگری است با سرلوح زیبا و جدول که بسیار شبیه به اصل می باشد.

آقا هادیِ مترجم، فرزند گرامی شارح، به خطّ زیبای خود و با کمال دقّت نسخه را مقابله و تصحیح فرموده و در نُه جا حاشیه نوشته است.

آیة اللّه العظمی آقا میرزا سید محمّد هاشم موسوی چهارسوقی، برادر معظّم آیة اللّه العظمی امام مجدّد صاحب روضات الجنات، دو نیای گرامی، در پنج جا حاشیه دارند. مهر صاحب روضات و تملّک و مهر آیة اللّه آقای حاجّ میرزا سید حسن چهارسوقی - علیهم الرحمة و الرضوان - در غرّه ماه شعبان 1321 ظهر نسخه هست.

محمّد صالح مازندرانی بتاریخ شهر شعبان المعظم 1076». مُهر «مقصود دو عالم خَلف فرزند است 1064».

متن، نوشته و تمام کرده اند و به این عبارت خاتمه یافته است که:

«فرغ من اتمامه العبد المذنب الراجی رحمة ربّه الغنیّ: محمّد صالح بن حسین الأبهری، 6 شهر ربیع الاخر سنه 1070».

در هامش همین موضع صفحه آخر، شرح دیگری نوشته بوده که آن را نیز محو کرده اند و تنها تاریخ «شهر صفر سنه 1063» به زحمت دیده می شود.

آثار وقفیّت در برخی صفحات هست که آن را نیز محو کرده اند و هکذا تملّکی که روی ورق اوّل بوده است. نشانه مقابله و تصحیح و امتیازی ندارد.

شرح الکافی: الشافی

شرح الکافی: صافی

شرح الکافیه: الفوائد الضیائیّة

تاریخ پایان جلد سوم: هیجدهم ماه رمضان المبارک یکهزار و یکصد و هفت (1107) است در دومین سال تقلّد - اشتغالِ - شارح به شیخ الاسلامیِ دارالمؤمنین قم.

شارح کیست؟

در «شرح حدیث الغمامة. ش 493» گفتیم که گزارشی از احوال شارح در این موضع می نویسیم، جز این که چون آن شرح حال - یا در جستجوی شرح حال - به درازا کشیده شد و به گونه رساله ای درآمد، آن را جداگانه به عنوان «رساله سعیدیّه» به همراه «رساله تونیّه»، بنام «دومین دوگفتار»، همزمان با چاپ نخستین جلد این فهرست، منتشر کرد. پس تفصیل را به همان دفتر حوالت داده، و اینک:

در اینجا به اختصار می نویسیم که از این بزرگوار، یعنی محمّد بن مفید ملقّب به سعید شریف قاضی، مشهور به قاضی سعید قمی، در هیچ یک از کتب و رسائل بازمانده از سده های یازدهم و دوازدهم هیچ گونه نام و نشانی دیده نمی شود، جز در یک اثر صوفیانه متعصّبانه بنام «تحفة العشّاق» از محمّد کریم قمی که در آن قاضی را استاد خود خوانده و اجازه روایتی هم از او گرفته است. محمّد کریم در کتابش دو بار از آقا محمّد سعید قاضی با تجلیل و احترام یاد کرده است، و بس.

امّا نخستین بار که قاضی در کتب تراجم احوال عنوان شده، در کتاب شریف «روضات الجنّات» امام مجدّد - رضوان اللّه علیه - است، در نیمه دوم سده سیزدهم، که برای او عنوانی خاصّ قرار داده و تنها به دلالت آثار علمی او به مدح و ثنائش پرداخته اند.

حال، آنچه از آثار قلمی شخص قاضی به دست می آید این است که او در تاریخ دهم ذیقعده (1084) از نوشتن رساله «مرقاة الأسرار» در قم فراغت یافته و خود گوید که آن هنگام سی و پنج سال از عمرش گذشته بود. پس ولادتش به سال (1049) می شود. و آخرین تاریخی که از او در دست است سال (1107) می باشد که در پایان

ص: 81

جلد سوم «شرح کتاب التّوحید» گوید که در دومین سال تصدّی منصب شیخ الاسلامی، در هیجدهم ماه رمضان آن سال از آن فراغت یافته است. پس آن هنگام پنجاه و هشت سال داشته، و پس از آن تاریخ، دیگر هیچ خبری از قاضی سعید قمی در دست نیست.

امّا آثار قلمی جناب قاضی - که تمامًا به زبان عربی است و چاپ شده اند - منحصر است به: سه مجلّد «شرح کتاب التّوحید» جای گفتگو، و کتاب «الأربعین لشرح أحادیث الأئمّة الطاهرین» که آن نیز به پایان نرسیده، و یازده رساله با نامهای خاصّ که در زمان متأخّر اراده تکمیل آنها را تا چهل رساله زیر عنوان «کتاب الأربعینیّات لکشف أنوار القدسیّات» داشته و آن نیز همانند آن دو دیگر متوقّف شده است، و بالأخره، اجازه روایتی که برای محمّد کریم قمی یاد شده نوشته است و چاپ نشده، و نیز شبه اجازه دیگری در یک نسخه از مجلّد نخست «شرح کتاب التّوحید». همین و دیگر هیچ.

یک اثر کتابتی هم از قاضی سعید نسخه «مغنی اللّبیب» است که در همین فهرست «ش...» معرّفی خواهد شد.

پس آثار دیگری که در عصر و زمان ما به قاضی سعید قمی نسبت داده شده است، مانند «کلید بهشت»، «أسرار الصّنایع» و «تعلیقات اثولوجیا» و «دیوان اشعار» هیچ یک از قاضی نیست، و به شرحی که در «سعیدیّه» نوشتیم از آنِ حکیمباشی درباری همزمان قاضی یعنی حکیم محمّد سعید قمی است که او در عصر خود معروف به حکیم کوچک بوده، و این نام هم در این هشتاد سال اخیر بسان اشتباهات دیگر به حساب محمّد سعید قاضی گزارده شده است!

بیش از این در اینجا نمی نویسیم و تفصیل قضایا موکول به رساله سعیدیّه است.

اینک وصف نسخه جای گفتگو:

نسخه: حجم: «16 × 21». شمار برگهای اصلی: «233». دو برگ عطف در آغاز

ص: 82

و یک برگ بدرقه در آخر، سفید است.

نخستین جلد «شرح کتاب التّوحید» از پشت برگ سوم تا روی برگ یکصد و نهم.

از پشت برگ 109 تا پشت برگ 111 رساله «حقیقة الصّلوة» یا «روح الصّلوة» قاضی سعید است که گویا خود آن را ملحق به جلد اوّل کتابش کرده است.

از پشت برگ 113 تا پشت برگ 232 مجلّد دوم «شرح کتاب التّوحید» است.

کاتب، مجموع را در اصفهان از روی نسخه اصل خطّ قاضی استنساخ کرده است.

جای سند1%%

کاتب نسخه: کاتب تمام این دفتر به خطّ شکسته نستعلیق جَلیّ خوانا که در هر سه موضع نام خود را نوشته «محمّد علیّ بن مظفّر حسین» است، و او همانا «حکیم عارف گوشه گیر زاهد مُرتاض میرزا محمّد علیِّ میرزا مظفّرِ اصفهانی: مکارم الاثار 1: ش 35» است.

ص: 83

پایان استنساخ جلد یکم: روز آدینه هشتم ذی قعده (1187).

جای سند2%%

پایان استنساخ رساله «حقیقة الصّلوة»: ماه صفر (1090).

جای سند3%%

پایان استنساخ جلد دوم: روز دوشنبه سیزدهم ربیع یکم (1186).

ص: 84

جای سند4%%

هیچگونه نام و نشان و اثر تملّکی در هیچ جای نسخه نیست.

وقفنامه نسخه: روی برگ نخست مجلّد یکم، وقفنامه نسخه بخطّ و مُهر ملاّ مصطفی قمشه ای «مکارم 2: ش 212» داماد جلیل القدر کاتب، نوشته شده و تاریخ آن چهل روز پس از درگذشت کاتب است. امّا چندی بعد، نسخه به دست مسکینی افتاد که برگ دوم عطف را روی صفحه وقفنامه چسبانیده و دیگر آثار وقف را نیز محو کرده و آن را به فروش رسانیده است.

راقم فهرست، به زحمتی دو برگ چسبیده را از یکدیگر جدا کرده و صورت وقفنامه را نمایان ساخت.

در چند سال قبل که خواستند کتاب را در تهران چاپ کنند، حقیر، این نسخه را که از کتب خانوادگی در دست داشت، مدّتها در اختیار مباشر محقّق کتاب قرار داد که از آن استفاده کردند.

امتیاز این نسخه حواشی و نظرات تصحیحی مرحوم آخوند ملاّ علی نوری «مکارم

ص: 85

4: ش 668» حکیم نامبردار اصفهان است که بخطّ شریف خود، در کنار برخی صفحات نوشته است. این حواشی را نیز در چاپ کتاب آورده اند. امید که به صورت کامل و صحیح از نسخه و تعلیقات حکیم استفاده شده باشد.

چند آگاهی درباره پدر و جدّ کاتب نسخه:

پدر کاتب معروف به میرزا مظفّر بوده ولکن به تصریح خود کاتب، نام او مظفّر حسین است، و مهمّ این که میرزا محمّد علی رساله «استقصاء النّظر» علاّمه حلّی را به خطّ شکسته بسیار ملیح استنساخ نموده و آن را ضمیمه نسخه ای از «کتاب الألفین» علاّمه - اعلی اللّه مقامه - قرار داده و در عبارت تملّکی که در آن نوشته است، خود را: «ابن مظفّر حسین المنجّم محمّد علیّ» خوانده، یعنی پدر را منجم وصف کرده است.

جای سند 5%%

دیگر این که یک نسخه از کتاب «لوائح القمر» ملاّ حسین کاشفی «مورّخه 1081» در دست داریم که در روی برگ دوم این عبارت دیده می شود:

ص: 86

جای سند 6%%

«انتقل الیّ بالارث الشرعیّ و أنا العبد العاصی: ابن محمّد علیّ المنجّم، مظفّر حسین الخاطی عفی عنهما»، و سجع مُهرش: «در دو جهانست مظفّر: حسین 1110»، و در ذیل آن:

«هو. وهبتُ هذا الکتاب لِولد[ی] الأعزّ الأرشد - طوّل اللّه تعالی [عمره] - و هو محمّدعلی، و أنا العبد الخاطی ابن محمّدعلی: مظفّر حسین...»، و سجع مُهر: «لا اله الاّ اللّه الملک الحقّ المبین. مظفّر حسین منجّم 1133».

از مجموع مطالب منقول از نسخه های یاد شده معلوم گردید که: میرزا محمّدعلی - کاتب نسخه مورد بحث - فرزند میرزا مظفّر حسین منجم فرزند محمّدعلی منجّم است، که هم پدر و هم جدّ پدری، هر دو موصوف به منجّم بوده اند.

از جمله غرائب این که در کتاب «رستم التواریخ» معروف، میرزا محمّدعلی را سیّد نوشته و در چند جا تصریح به انتساب خلیفه سلطانی کرده است؛ مطلبی که در چند نسخه موجود مذکور دیده نمی شود، شاید که انتساب به خلیفه سلطان مرعشی از طریق مادر میرزا مظفّر حسین بوده، و لذا از پدر و پسر به میرزا تعبیر شده است، صفتی که برای سادات مادری می گفته اند. واللّه العالم.

«در شب یکشنبه 26 ربیع یکم 28 مبیّضه شد»

کتاب: شرح مزجی است بر کتاب «لبّ الألباب فی علم الإعراب» تألیف تاج الدین محمّد بن محمّد بن احمد بن السّیف، معروف به فاضل اسفراینی (متوفّی 684): «العباب. ش...» و «شرح اللباب. ش 524».

نسخه: از آغاز به مقدار یک جزوه ناقص است و لذا نام شارح و شرح و خصوصیّات دیگر معلوم نشد. کاتب: حسن بن عبدالحسین ترکه (ظ). تاریخ استنساخ: دهم ماه رمضان 1037.

آغاز موجود: «الألف و الیاء فیهما بواسطة العامل و الإعراب هو الّذی فی آخره».

انجام: «و انّما عرض له ما أوجب قطع کامه من النّسیان، تمّ الکتاب...».

بوده و (4 ع 1) که در نسخه امام جمعه کرمان نوشته، خطا است.

شارح از دانشمندان بزرگ سده هشتم هجری در فارس است، و شرح حال او به طور مبسوط در «شدّالإزار: 432 - 435» و شرح حال پدرش در همان کتاب (ص 430 - 432) مذکور و هر گونه نقص و اجمالی هم که در آن بوده علاّمه محمّد قزوینی در تعلیقات خود ذیل صفحات مذکوره و هم در حواشی آخر کتاب (ص 517 - 527) رفع و تکمیل کرده است، و به هر حال چون «شدّالإزار» کتاب معروف متداولی است از نقل مطالب آن صرف نظر نموده و خواستاران را به مراجعه به کتاب مذکور حوالت می دهد.

در چند کتاب دیگر نیز شرح حال سیرافی آمده است که در حواشی «شدّ الإزار» نامشان ذکر شده، و وفات او را در آنجا به سال 721 ضبط کرده اند.

بیافزاییم: در روی برگ 29 سفینه «کنز الجواهر من لطائف الأکابر» یعنی «بیاض تاج الدین احمد وزیر - 782 هجری، چاپ 1353» این عبارت به خطّ نسخ کاتبِ عنوان ها دیده می شود: «من مَقاطر أقلام المولی الأعظم أقضی قضاة الاسلام قطب الملة والدین محمّد الفالی أعلی اللّه قدره».

در متن «شدّالإزار: 433» این کتاب ها از مصنّفات قطب الدّین ذکر شده است: «التّقریب فی التّفسیر»، «توضیح الحاوی فی الفقه»، «شرح التوضیح»، «شرح اللّباب»، «شرح القصیدة العمیدیّة(1)، «الإغراب فی الإعراب».

ص: 89

صاحب «کشف الظنون 2: 1544» نیز آنجا که شروح کتاب لباب را ذیل عنوان لباب آورده، از این شرح یاد و آغاز آن را نقل کرده است، و میرزا عبداللّه افندی - رحمة اللّه علیه - در «ریاض العلماء: ق 212 ب، نسخه عکسی نگارنده» گوید: «باب الفاء. الفالی: نسبة الی مدینة «فاله» بالقرب من ایذج، والمنسوب الیه جماعة من الخاصة و العامة». سپس گوید: «و من المنسوبین الیه: محمّد بن مسعود بن محمود بن ابی الفتح السّیرافی الفالی، شارح کتاب «اللّباب» فی النّحو... ثم من مؤلّفات الفالی «شرح التّجرید» للخواجه نصیر، و لعلّه للفالیِّ المذکور مؤلف «اللّباب» ».

نسخ دیگر این شرح: دو نسخه در دار الکتب العربیّه مصر، هر دو مورّخ به سال 732(1). یک نسخه در کتابخانه آستان قدس، مورّخ به سال 764. یک نسخه در نزد دانشمند فاضل آقا سیّد محمّد موسوی جزائری در اهواز، مورّخ به سال 779. یک نسخه نیز در «فهرست امام جمعه کرمان. ص 94» از سده دهم و یازدهم یاد شده است.

در «فهرست دار الکتب» اشتباهًا «فالی» به فاء را که نسبت مؤلّف است به فال فارس، «قالی» به قاف ضبط نموده، و متابعةً این اشتباه در «فهرست سپهسالار» هم واقع شده، و در «فهرست رضویّه 3: 28» نیز اشتباه به صورت دیگر رخ نموده، «فالی» را «غالی» تصوّر کرده اند. ایضاً از این که شارح در آخر کتاب گفته است: «شکر اللّه تعالی سعیَ مصنّفه فیما أفاد... فلقد استفدنا من کلامه فوائد کثیرةً، و التقطنا... فرائدَ غزیرة»، نگارنده فهرست اخیر گمان برده اند که «شرح را در زمان حیوة مصنّف تألیف نموده و از او تحقیقات شنیده و درج کرده»! در صورتی که فاضل اسفراینی مصنّف «لباب» در سال 684 وفات یافته که 28 سال قبل از اتمام شرح بوده است!

ص: 90

آغاز: «بسم... الحمد للّه الّذی هدانا الی معرفة إعجاز القرآن... و علی آله و أصحابه الّذین نصروا الدّین بما هو غایة الامکان. و بعد، فانّ کتاب...(1) النّحو للامام المحقّق الاسفراینیّ - أکرم اللّه تعالی مثواه و بکرامة الفوز أرضاه - لایخفی مقداره و لا یشقّ غباره... و کان فی بعض ألفاظه انعقادٌ یحتاج الی تحلیل، وإطلاق یفتقر الی تعلیل...».

بقیّه دیباچه شارح - به علّت ریختگی بعض کلمات از فساد نسخه - قابل نقل نیست و حاصل کلامش این که شارح هنگامی که «لباب» را درس می گفت، شاگردان از او خواستند تا شرحی بر آن بنویسد و او نظر به بضاعت مُزجاتش انکار داشت، امّا عاقبت خواهش آنان را مقرون به اجابت گردانید و این شرح را نوشت.

نسخه ما برگ اوّل کتاب را فاقد بود و فاضل محترم آقای سیّد محمّد جزائری از روی نسخه خود تکمیل کردند، و ریختگی کلمات از نسخه ایشان است.

انجام نسخه ما: «قال المصنف - رحمه اللّه - فی أواخر (آخر: نسخه آقای جزائری) الکتاب و إذ قدوفینا بما وعدنا من توفیر الأقسام الأربعة حقّها فلنختم الکتاب، حامدین للّه تعالی و مصلّین علی نبیّه محمّد و آله الطیّبین الطاهرین، و هو حسبنا و نعم الوکیل (المعین. نسخه آقای جزائری و ش... این فهرست)، و صلّی اللّه علی محمّد و آله اجمعین (این جمله در نسخه آقای جزائری و ش... این فهرست نیست) ».

سپس در هامش به خطّی شبیه خط متن چنین نوشته است: «ختم اللّه له بالحسنی، یوم الخامس من شهر اللّه الرّجب سنة اربع و ثلثین (ظ) و ثمانمئة». گویا این تاریخ کتابت باشد.

انجام نسخه آقای جزائری: «و هو حسبنا و نعم المعین. و یقول العبد الضّعیف محمّد بن مسعود بن محمود بن ابی الفتح السّیرا فیُّ الفالیُّ - أحسن اللّه خاتمته - : شکر اللّه تعالی

ص: 91

سعی مصنّفه فیما افاد... فی الآخرة ما تمنّاه و أراد، فلقد استفدنا من کلامه فوائد کثیرة، و التقطنا ممّا... فرائد غزیرة. و قد اتّفق الفراغ من إملاء هذا الشّرح، بحسب ذهنی القاصر... و المأمول من علماء الزّمان و أکابر الخلاّن... أن ینظروا فیه بعین الانصاف... فی الخمیس الرّابع عشر من ربیع الاوّل سنة اثنتی عشر و سبعمائة، بمحروسة شیراز من فارس، حرسها اللّه تعالی من الآفات و صان اهلها من المخافات، تمّت کتابته فی تاریخ سنة تسع و سبعین و سبعمائة علی ید العبد الضعیف محمود...».

نسخه: دارای 252 برگ و 4 برگ عطف در اوّل و آخر. صفحه اوّل و خاتمه شارح در روی برگ 253 به خطّ مؤلّف این فهرست است منقول از خطّ آقای سیّد محمّد جزائری. نسخه دارای آثار تصحیح و حواشی منقول از کتب گوناگون بر بعضی از مواضع کتاب. عناوین مطالب همه جا در حاشیه به سرخی نوشته شده و بر روی متن لباب نیز خطّ سرخ کشیده اند. خط تعلیق 25 سطری، کاغذ زاغی حنایی رنگ. قطع 13 × 21 و نیم، متن 8 × 14. جلد تیماج سبز ضربی با ترنج و سرترنج، آستر کاغذ سرخ فرنگی.

از: آقا محمّد مهدی فرزند فرزانه حاجی محمد ابراهیم کرباسی اصفهانی - علیهما الرحمة - «که قبرش پشت سر حاجی است و اعظم اولاد حاجی بوده و بعد از حاجی بلکه در زمان او از رؤساءِ علماءِ اصفهان و امامت مسجد حکیم هم عمدةً با ایشان بوده که هنوز هم اولاد آن مرحوم دارند و مرجع در فتوی و احکام بوده و صداقتهای غریبه از او نقل می شود... و عمده اش مشغول خدمت حاجی بوده و زحمت در علوم می کشیده. به هر حال عالمی بوده است با اطّلاع و تحقیق، و اجازه از مرحوم سیّد داشته، و در اصول و فقه و غیر اینها کتابها نوشته... شرح بر قدری از «لمعة» چهار جلد...» : «تذکرة القبور: 159» و در پاورقی همانجا وفات آقا محمّد مهدی را شب شنبه «4 ج 2 - 1278» نوشته اند. شرح حالش در «مکارم 6: ش 1375» - سهوًا - ناقص چاپ شد.

کتاب: شرح مزجی است بر کتاب «اللّمعة الدمشقیّة» شهید اوّل، محمّد بن مکّی عاملی رضوان اللّه علیه.

نسخه: آغاز: «کتاب العتق و هو بالکسر یطلق علی مَعان و هی: الکرم و الجمال» تا شرح قول شهید: «یسلم ما قابل الجنایة»، و پس از آن «کتاب اللقطة» تا شرح قول شهید: «الاّ بتفریط أو قصد التملّک»، و پس از آن «کتاب احیاء الموات» تا شروط احیاء و قصد تملّک که پیداست ناتمام است، و پس از آن «القول فی المشترکات» تا «الأمر الثانی فی بیان موضوع الطریق و حکمه» که به عبارت «و هو تحدید الطرق» خاتمه یافته، و پس از آن «کتاب الصید و الذباحة» و «کتاب الاطعمة و الاشربة».

نسخه به آداب اکل و شرب پایان یافته و آخرین عبارت چنین است: «و أکله فی الشتاءِ یسخن الکلیتین فیدفع البرد».

نام کاتب و تاریخ کتابت و نیز نام مؤلف و کتاب در هیچ جای نسخه نیست و بلکه اشتباهًا روی جلد نوشته اند: «مفتاح الکرامة...».

ص: 93

حقیر پس از تفحّص و تصفّحِ نسخه کتاب را شناختم، بخصوص که با سبک تألیف آقا محمد مهدی و دیگر فرزندان حاجی آشنایی کامل دارم و مطلقًا شبهه ندارد، چنان که در مواضع عدیده از پدر خود حاجی کرباسی نقل کرده، از این قبیل: «فی المنهاج والدنا المحقق العلاّمة، دام ظله» و نام خودش از این جا معلوم می شود که در شرح قول شهید «حتّی یذهب ثلثاه او ینقلب خلّا» گوید: «السیّد العلاّمة السمیّ فی المصابیح» که مقصود سیّد محمّد مهدی بحرالعلوم - اعلی اللّه مقامه - است.

آن معرّفی شده است. در «روضات الجنّات: 127 و 401» نیز از نسخه ای که در ظهر آن شارح مرحوم به خطّ مبارک خود اجازه مبسوطی به نیای اعلای امام مجدّد نگارنده روضات داده بودند، یاد شده است.

این کتاب را شارح در دو مجلّد قرار داده، مجلّد یکم از آغاز(1) تا پایان کتاب الوصیّة، مجلّد دوّم از کتاب النکاح تا آخر ابواب فقه. نسخه ما از آخر اندکی ناقص است و به عبارت «کما لو وجد قتیلٌ فی دار قومٍ أو محلّتهم أوقریتهم» که عبارت متن مختصر است «ص 321 طبع اخیر قاهره» در مسائل کتاب القصاص، پایان یافته و کاتب، بقیّه شرح این کتاب و کتاب الدّیات را ننوشته است.

شرح حال صاحب ریاض در عموم کتب تراجم متأخّرین، مانند «روضات الجنّات: 400» و غیره به تفصیل آمده. اجمالاً این که وی میرسیّد علی بن محمّد علی بن ابیالمعالی صغیر ابن ابیالمعالی کبیر، طباطبائی است که جمعی از نیاکانش در اصفهان می زیسته اند، و خود در 12 ربیع یکم 1161 در کاظمین به دنیا آمده و نزد دایی و پدر زن خود آقا محمّد باقر وحید بهبهانی و فرزند او آقا محمّد علی و شیخ یوسف بحرینی صاحب «حدائق» تحصیل کرده، جمعی از علماء و مجتهدان بزرگ، از مجلس درس او برخاسته اند، چون حاجی کرباسی و حاج محمّد جعفر استرآبادی و سیّد جواد عاملی و غیرهم اعلی اللّه تعالی مقاماتهم.

آقا سیّد علی در کربلای معلّی مقیم بوده و عاقبت در ماه محرّم 1231 در همان شهر به رحمت ایزدی پیوست.

آغاز مجلّد یکم: «بسم... الحمدللّه رب العالمین، و صلّی اللّه علی خیر خلقه محمّد

ص: 96

و آله الطاهرین. کتاب الطهارة، و أرکانه اربعة. [الرّکن [الاوّل، فی المیاه والنّظر» فیه «فی المطلق و المضاف و الأسآر. أمّا المطلق» و هو ما یستحقّ إطلاق الإسم من غیر إضافةِ «فهو فی الأصل...».

انجام مجلّد یکم: «و یلحق بهادیةُ العمد، علی الأظهر الأشهر، خلافًا للحلّی، فخصَّ

الحکم بدیة الخطأ، و النّادرِ، فنفاه فیها أیضًا. و هما - لا سیّما الثانی - ضعیفان جدًّا، و الحمدللّه تعالی. کیجاجان».

آغاز مجلّد دوم: «بسم... الحمد للّه رب العالمین، وصلّی اللّه علی خیر خلقه محمّد و آله الطاهرین. «کتاب النّکاح» هو لغةً الوطی، علی الأشهر...».

انجام مجلّد دوم نسخه: «و هی «کما لو وجد قتیلٌ فی دار قوم أو محلّتهم أوقریتهم» ».

نسخه: دارای 418 برگ. روی برگ 1، مطالب گوناگون فقهی و چند بیت شعر و تملّک و مهر «نصر اللّه بن عبداللّه» نوشته شده. ظهر برگ 1 و چند موضع دیگر تملّک و مهر اسمعیل نامی به این سجع «قربان شدن از کمال اسمعیل است 1234(1)» دیده می شود و چنان که گذشت از کتاب الحجّ نسخه بیش از یک ربع آن نوشته نشده و کتاب الجهاد را نیز فاقد است. جای آن، ظَهر برگ 110 تا روی برگ 113 سفید است. ظهر برگ 113 از کتاب التجارة شروع می شود. ظهر برگ 245 که پایان کتاب النکاح است، کاتب به سرخی نام خود را چنین نوشته: «خدایا بده یک کیجا خجیر. س. ی. د. ع. ل. ی.

ص: 97

ا. ص. ق. ر». در پایان کتاب الوصایا و کتاب احیاء الموات نیز نوشته است: «کیجاجان». در پایان کتاب المواریث نوشته است: «کیجاجان من تن دیم بلاره 1240». در پایان کتاب القضاء چنین است: «تمّ سنة 1230،

کیجا جان من تن دیم بلاره *** زمانه دگر دهاد اند اماره

مناجات ها کنم جان خداره *** که شاید بورم خجیر کیجاره»

در یک موضع نیز حاشیه ای به خطّ کاتب و به این رمز «س. ع. ل. ی. ا. ص. ق. ر» نوشته شده و از مجموع این مطالب معلوم می شود کاتب این نسخه شخصی بوده ظاهرًا به نام سیّد علی اصغر و نسخه را در 1240 و حدود آن نوشته است، لکن همه جا اصغر را «ا. ص. ق. ر» یعنی با قاف نگاشته و گویا اهل لرستان بوده که کلمات و اشعاری به زبان محلّی خود نوشته است و مفهوم آنها بر ما روشن نگردید.(1) نیمی از روی برگ 415 تا آخرین برگ کتاب سفید است.

کاغذ فرنگی، خطّ نسخ 21 سطری، عناوین و خطوط بالای عبارات متن به سرخی جلد تیماج مشکی کوبیده، آستر کاغذ آبی، قطع 15 × 27، متن 8 و نیم × 19.

مجلّد اوّل که تا کتاب الوصایا (برگ 199) است، دارای آثار تصحیح می باشد و حواشی توضیحی مختصر و گوناگون بسیار به فارسی و عربی در هامش صفحات به نستعلیق و شکسته نوشته شده. مجلّد دوّم فاقد این امتیازات است.

مدرّسًا ببعض المدارس الرومیّة ثم صار مدرّسًا بمدرسة السّلطان بایزید خان بمدینة بروسا و توفّی و هو مدرّس بها...».

و در «معجم المطبوعات» گوید: «دیکقوز (أو) دیکنقوز، شمس الدین احمد المعروف بدیکنقوز أو دنقوز، من أبناءِ القرن التاسع للهجرة».

و سپس گوید که این شرح در مصر چاپ شده است.

کتاب: شرح مزجی «مراح الأرواح» تألیف فاضلی به نام احمد بن علیّ بن مسعود است که آگاهی از احوال او در دست نیست و یک نسخه خطّی از آن کتاب که در سنه 840 نوشته شده، در مصر موجود است. پس مؤلّف اهل قرن نهم یا پیش از آن بوده، و بر این کتاب شروح چندی است که برخی نیز چاپ شده است.

آغاز: «شرح مراح الأرواح. بسم. اللّهمّ یا مصرّف القلوب! صرّف قلوبنا نحو رضائک».

انجام: «و طاویان، و طوی مجهول طوی فانّه لو أعلّ الواو فیهما بقلبه ألفًا أو بإسکانها لثقل الکسرة علیها لم یلزم اجتماع الإعلالین إلاّ أنّه لا یعلّ حملاً علی طوی. تمّ. قد اتّفق فراغ القلم من الجولان فی بحر المداد و برّ الأوراق علی ید الضعیف ابن علیّ أفضل:

ملک علیّ طالقانی...».

نام کاتب به شرح فوق است و تاریخ کتابت ندارد. ظاهرًا در سده (11 - 12) نوشته شده. تملّک احمد بن داود النّجفیّ و علاءالدین بن داود النجفیّ در اوّل و آخر نسخه هست.

«و هذه [کذا] الکتاب مؤلّف مولانا شمس الدّین الشّهیر بدینغوز».

اوائل نسخه حواشی متفرّقی از «عبد الرّحمن» و «تعریفات» و «شرح دیباجة المصباح» و «اختری» و «صدر الشریعة» و «شرح منظومة» و «سیّد علی» و «عبدی» و «شرح الأساس» و «شرح علاء» و «لمحرّره» و غیره دارد.

«شرح اللمعة. ش 526» است.

نیز، در شرح حال خود «ص 72» در شمار اساتید علم معقول خویش، وی را به عنوان «حاجی محمّد جعفر لنگرودی ساکن اصفهان» یاد کرده است:

«و تلمّذ این فقیر در علم معقول در خدمت تلامذه آخوند ملاّ علی نوری شده، مانند آخوند ملاّ آقای قزوینی و حاجی محمّد جعفر لنگرودی ساکن اصفهان...».

حاجی محمّد جعفر، سرسلسله دودمانی معتبر در اصفهان است که همگی به نام خانوادگی «رشتی - آقای رشتی» معروف و مشهورند و تا حال که دو قرن از تشکیل این خاندان در این ولا می گذرد و شش هفت نسل از آنان متعاقب شده، اهل علم و فضل و کمال و صلاح و سداد میان آنان بوده است، و با برخی از خاندان های دیگر علمی و روحانی اصفهان، مانند خاندان سیّد حجّة الاسلام شفتی بیدآبادی و حاجی کرباسی و مسجد شاهیان و خاندان ما نیز نسبت مُصاهرت یافته اند که بخشی از آن را پس از این خواهیم گفت.

کتابخانه این طایفه نیز بسی معتبر بوده و تعدادی از نسخ آن کتابخانه در این فهرست معرّفی شده اند.

با تأسّف، صاحب «ذریعة» و نویسنده فاضل «فهرست دانشگاه تهران 3: 236 و 282» که نسخه «حاشیه بر حاشیه خفری بر شرح تجرید قوشجی» حاجی و نسخه ای از «شرح مشاعر» جای گفتگو را شناسانده اند و همچنین متصدّی چاپ همین «شرح مشاعر» و برخی دیگر از فضلاء و ارباب تراجم؛ حاجی محمّد جعفر و دودمان او را به هیچ روی نشناخته اند، و چون - همان گونه که گفتیم - صاحب «ذریعة» - اعلی اللّه مقامه - از احوال آن مرحوم آگاه نبوده اند، شرح مختصری در سه موضع از کتاب دیگر خود «الکرام البررة. عنوان های: 486 و 488 و 509» به گمان تعدّد - یا به سهو - نوشته اند و عنوان شماره «487» نیز مشتبه به نظر می رسد.

برای آگاهی بیشتر از این خاندان بیافزاییم که در روز یکشنبه هفدهم ذی الحجّه

ص: 101

1390، مطابق 25 بهمن ماه 1349 راقم سطور را با مرحوم آقای حاج شیخ محمّد حسین رشتی، در مجلس ختم مرحوم فاضل نوری در شبستان مدرسه چهارباغ اصفهان، اتّفاق ملاقات افتاد و ایشان چند آگاهی زیر را یادآور شدند:

1- آقای حاج شیخ محمّد حسین خود دیده اند که مرحوم آقا میرزا محمود فرزند آقا محمّد مهدی فرزند حاجی کرباسی - رحمة اللّه علیهم - در جزوه ای نوشته است که: مرحوم میرزا محمّد جعفر رشتی شارح «المشاعر» در روز هفته مرحوم سیّد حجّة الاسلام حاج سیّد محمد باقر بیدآبادی (متوفی یکشنبه 2 یا 3 ربیع دوّم 1260)، وفات یافته و مرحوم حاج آقا - یعنی حاجی کرباسی - بر او نماز خواندند و نماز سیّد حجّة الاسلام مذکور را فرزندش مرحوم حاج سیّد اسد اللّه خواندند.

2- مرحوم میرزا محمّد جعفر در نجف اشرف در ایوانی در وادی السلام مدفون است با جمعی از فرزندانش و به مزار حاج میرزا عبدالرزّاق بن میرزا محمّد کاظم بن میرزا محمّد جعفر مذکور، با شهرت به قبر میرزا عبدالرزّاق کرباسی - به مناسبت اتّصالی که به خاندان کرباسی داشته - شناخته می شود.

3- فاضل نوری، نجم الشریعة، نجم الدین نوری، فرزند مرحوم حاج میرزا بهاءالدین نوری، صاحب دفتر خانه و از متمکّنین اصفهان و از علاقه مندان به مرحوم آقای حاج شیخ محمّد باقر الفت نجفی بود و به خانه آن مرحوم سال ها رفت و آمد می کرد. صبح روز جمعه پانزدهم ذی الحجّه 1390 در خانه خود - بر حسب معمولش - به حمّام رفته، غسل جمعه به جای آورده و به لباس کَن حمّام آمده و همانجا سکته ای بر او عارض شده، وفات کرده است و روز شنبه پس از مراسم تشییع جنازه در حیاط تکیه بابارکن الدین در تخت پولاد به خاک سپرده شد. تولّدش به سال (1310 ق) بوده که هشتاد سال قمری و چند ماهی عمر کرد. پایان.

ص: 102

فاضل نوری در کتاب «سیری در تاریخ تخت فولاد اصفهان: 74» و «مکارم الاثار (1310)» یاد شده است.

باز، همان آقای حاج میرزا محمّد حسین رشتی، در دیداری دیگر، به روز سه شنبه ششم ذی الحجّة 1406 فرمود که پدرانشان همه حاجی بوده اند و بالاتر از حاج محمّد صادق را آگاه نیستند و نمی شناسند، و این که مادر حاج میرزا عبدالرزّاق، یعنی زوجه حاج میرزا محمّد کاظم بن حاجی محمّد جعفر لنگرودی - چنان که در «مخزن الأسرار الفقهیّة. ش...» نیز خواهیم گفت - ، مخدّره نبات بیگم دختر آقا محمّد مهدی کرباسی داماد حاج سیّد محمّد باقر حجّة الاسلام، و زوجه حاج میرزا عبدالرزّاق دختر حاج سیّد جعفر بیدآبادی فرزند سیّد حجّة الاسلام بوده اند. انتهی.

حاج میرزا عبدالرزّاق، به سال (1319 ق) در سفر به عتبات در نجف اشرف وفات یافت و حاج سیّد جعفر، سال بعد در عاشورای 1320 ق، همان گونه در نجف اشرف درگذشت: «دانشمندان مهدوی».

فرزند حاج میرزا عبدالرزّاق، حاج میرزا قوام الدین رشتی در 1315 متولّد و در هفتم ماه صفر 1365 در تهران وفات کرد و در قم به خاک رفت: «دانشمندان مهدوی».

فرزندش حاج شیخ محمّد حسین که آن مطالب را از ایشان آوردیم، متولّد حدود 1337 ق، در پگاه روز شنبه سوم ربیع یکم 1414 دار فانی را وداع گفت و در مقبره کوچک مسجد سیّد اصفهان دفن شد: «مزارات اصفهان مهدوی: 165» رحمة اللّه و رضوانه علیهم اجمعین.

أسفا، که حاج شیخ محمّد حسین آخرین فرد اهل علم و عمل و روحانیّت این خاندان جلیل بود و پس از او چراغ فروزنده دین و دانش در این خاندان، بسانِ چندین خاندان علمی و روحانی این وِلا، و جاهای دیگر به خاموشی گرایید، و عمده سبب این

ص: 103

فاجعه، وضع قوانین طاغوتی - به جای احکام شرع انور - در باب مالکیّت اراضی و مستغلّات بود، که عموم خانواده های محترم علمی و سادات گرامی از این راه مشروع و حلال اِمرارِ معاش می نمودند و با وضع قانون ظالمانه لغو مالکیّت، کار آنان به جایی رسید که دار و ندار خود را برای امر معاش به فروش رسانیدند، از جمله کتاب ها و آثار علمی نیاکان را، و به ناچار ترک زیّ موروثی نموده، به شغلی از مشاغل معمولی وارد شدند... ألا، لعَنَ اللّهُ مَن سَدّ سَبیلَ المَعروف.

بازگردیم به سخنانی دیگر درباره مرحوم حاجی محمّد جعفر:

1 - در «فهرست دانشگاه تهران 3: 236» آمده است که وی را حاشیه ای است بر بخش إلهی شرح تجرید قوشجی و بر حاشیه فاضل خفری بر آن، و نسخه ناتمام آن را شناسانده اند.

همین نسخه در دو جای «ذریعة 6: 65 و 114» به تکرار یاد شده، و لازم به تذکّر است که مطلب مذکور در غلطنامه همین جلد ششم (ص 409)، به این عبارت: «رأیت بخطّ هذا المحشّی کتاب من لا یحضره الفقیه، فرغ منه فی 1076»، استدراک نموده اند و کاتب آن نسخه را - که لابدّ او نیز نامش محمّد جعفر لاهیجی بوده - همین حاجی محمّد جعفر شارح المشاعر پنداشته اند؛ اشتباه و توهّم خطایی است، فلا یُغفل.

2 - خطّ و مهر مرحوم حاجی محمّد جعفر در ظهر نسخه «ریاض السالکین. ش 434» - چنان که گذشت - دیده می شود و سجع مهرش «عبده جعفر بن محمّد صادق» است.

3 - سال ها پس از نوشتن مطالب یاد شده، یک برگ یادداشتی به خطّ یکی از سادات معظّم خاتونابادی به دست آمد که در آن وفیات چند تن از بزرگان علماءِ اصفهان را نوشته بودند و برخی از آن یادداشت ها به خطّ و امضاءِ «معصوم بن محمّد علی الحسینی الخاتون آبادی» است و از جمله، شرح زیر درباره صاحب ترجمه به نظر آمد که بسیار مغتنم است، به این عبارت:

ص: 104

«وفات مرحمت پناه علاّمة العلماءِ فی فنّ الحکمة، الفرید فی التقدّس و التّقوی العابد الزاهد حاجی محمّد جعفر رشتی، غُفر له، یوم جمعه هشتم شهر ربیع الثانی سنه (1260). اللّهمّ اغفره «کذا» و لجمیع المؤمنین. و سنّ شریف ایشان هشتاد «و» سه سال بود». انتهی بلفظه.

4- از آنچه گذشت دانسته شد که نام آن بزرگوار، در سجع مُهرش «جعفر» و در دیگر آثار: حاجی محمّد جعفر، حاج ملاّ محمّد جعفر، میرزا محمّد جعفر، و شهرتش نیز چند گونه: لنگرودی، لاهیجانی، رشتی و بالاخره اصفهانی است.

5 - همچنین دانسته شد که: حاج محمّد جعفر شارح المشاعر در روز آدینه هشتم ربیع دوّم 1260 در اصفهان وفات یافته و مرحوم حاجی کرباسی حاج محمّد ابراهیم صاحب «الاشارات» بر جنازه اش نماز گزارده، و پس از آن به عتبات عالیات حمل و در وادی السلام نجف اشرف دفن شده است.

* * *

اینک وصف کتاب و نسخه:

کتاب: شرح بسیار متین و معتبر رسالة «المَشاعر، فی الحکمة المُتعالیة» از صدرالمتألهین شیرازی است و به طبع رسیده.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، لکن در ظهر آن شخصی گواهی کرده است که نسخه به خطّ مرحوم حاج میرزا محمّد کاظم رشتی اصفهانی فرزند شارح است. سپس این شرح دیده می شود: «بسم. بتوسّط جناب آخوند ملاّ علیرضا، بمبلغ پنج قران به این احقر، مرتضی بن عبدالرزّاق بن محمّد کاظم بن محمّد جعفر - المصنّف لهذا الکتاب - انتقال یافت، بتاریخ 4 شهر ربیع الأوّل 1323». مُهر: «مرتضی».

کاتب این تملّک، عالم بزرگوار حاج آقا مرتضی رشتی داماد مرحوم آیة اللّه آقای

ص: 105

حاجّ شیخ جمال الدین مسجد شاهی - خالوی گرامی جدّه اُمّی این ضعیف - است که به نوشته مرحوم آقای حاج میرزا محمّد باقر اُلفت در «دفتر انساب خانوادگی»، حاج آقا مرتضی در ماه محرّم 1362 ق فوت و در بقعه تکیه مرحوم آقا میرزا ابوالمَعالی دفن شده و سنّش در حدود پنجاه و هفت سال بود. و مرحوم آقای مهدوی در کتاب «سیری در تخت فولاد: 61» نوشته اند که: «بعدًا به عتبات مقدّسه منتقل گردید».

آخوند ملاّ علیرضا، از محترمین طبقه مقدّم تجّار کتاب بوده است رحمة اللّه علیهم اجمعین.

«در نیمه ماه رمضان المبارک 1426 تحریر شد».

کتاب: شرح کتاب «مفاتیح الشرائع» تألیف آخوند ملا محمد محسن فیض کاشانی است، در ابواب فقهیّه، و چنان که در «الذریعة 14: 79» فرموده ملاّ محمّد هادی شرح خود را در زمان حیات ماتن «یعنی فیض» تألیف کرده است. و این شرح متکفّل تمام متن «مفاتیح» است به کلمه «قال» و سپس شرح عبارت به «اقول».

نسخه: از اوّل کتاب مفاتیح الحجّ است تا آخر کتاب الزیارات، و پس از آن کتاب مفاتیح النذور و العهود است تا آخر دیات، و پس از آن «خاتمة الفنّ فی أحکام الجنائز» است تا آخر فنّ عبادات و سیاسات.

انجام: «و لیکن هذا آخر ما نورده فی الشرح المتعلّق بفنّ العبادات و السّیاسات من مفاتیح الشرائع... و کان فراغ المؤلّف من تألیفه فی العشر الأوّل من شهر شعبان المعظّم سنة «کذا» بقریة قمصر من قری قاسان».

کاتب نسخه: رضا ابن محمّد جعفر بیک. تاریخ استنساخ: 26 صفر 1246.

ناگفته نماند که نام مؤلّف و سال تألیف در نسخه نیست.

تاریخ تألیف و نام مؤلّف در این جلد نیز دیده نشد.

الحسینی» و تملّک محمّد شریف بن قطب الدین حسینی ایزی، به تاریخ ماه رجب 1060 در اصفهان و مُهر او «خادم الشریعة بفضل اللّه الغنیّ محمّد شریف بن قطب الدین الحسینی» و تملّک فتح اللّه بن قطب الدین محمّد بن عبد الحیّ بن محمود بن... بن قطب الدین محمّد دیباجی جعفری حسینی، در ظهر نسخه هست.

همچنین: یادداشتی از نیای مجدِّد معظّم، آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنّات» - أعلی اللّه مقامه - به تاریخ 13 ماه رمضان 1275 در همان صفحه مرقوم است.

انجام: «فجاز الاستفتاء فی اصول الدین لکلّ واحد، سواء کان مجتهدًا أولا. و اللّه اعلم بالصّواب...».

شرح منهاج الوصول: معراج الاصول

دمشقی، معروف به ابن نفیس (متوفّی به ماه ذی القعده 687) است در علم طبّ مشتمل بر چهار فنّ، که شارح این شرح را به روزگار اُلغ بیک نوشته و در سمرقند در غرّه ذیحجه 841 از آن فراغت یافته و کتابش مکرّر به طبع رسیده است: «فهرست مرکزی».

نسخه: تنها شرح فنّ اوّل است. کاتب: محمّد باقر ابن المرحوم المغفور حاجی محمّد جواد زرگر. تاریخ استنساخ: غرّه شهر رجب 1272.

متن به خطّ نسخ و برخی جاها به شنگرف و شرح به شکسته نستعلیق نوشته شده و اثر مقابله و تصحیح ندارد.

آغاز: «قال الشیخ الامام الحبر الکامل علاءالدین علیّ ابن أبی الحزم القَرْشیُ المتطبّب: صیغة تفعُّل ه-هنا للمبالغة، مثل تقدّس و تمجّد».

انجام: «ثمّ عالج السدّة الواقعة فی الأمعاءِ. قد تمّ شرح فنّ الأوّل».

داخل جلد کتاب این یادداشت دیده می شود: «بتاریخ یوم هیجدهم شهر صفرالمظفّر (1274) پیش حاجی ملاّ زَکیّ «فارسی هیئت» را با «شرح بیست باب» شروع کردم. حرّره احمد الحسینیّ».

ایضًا، روی برگ اوّل: «یادگار احمد بن محمد حسن الحسینیّ المنجّم. 18 محرّم 1275».

نویسنده یادداشت و یادگار، حاج میرزا سیّد احمد اصفهانی منجّم دانشمند روحانی، شاگرد و داماد عالم بزرگوار آقا میرزا ابوالمَعالی کرباسی (متوفّی 1315 ق) و نیای خاندان معظّم سادات ملاّباشی اصفهان است، وفاتش به سال 1331 ق: «دانشمندان مهدوی: 107».

از حاجی ملاّ زکیّ که استاد «فارسی هیئت» و «شرح بیست باب (ملاّ مظفّر)» در نیمۀ

ص: 113

دوم سدۀ سیزدهم در اصفهان بوده است، اثری نیافتیم، جز این که مرحوم آقای مهدوی در کتاب «سیری در تاریخ تخت فولاد اصفهان: 129» قبری را یاد کرده اند که در سمت غربی کوچه مقابل غسّالخانه قدیمی تخت فولاد قرار داشته و گویند: معروف است از ملاّ زکیّ داماد حکیم داود هندی است. حال، این همان حاجی ملاّ زکیّ باشد یا دیگری، معلوم نیست. الشّیءُ بالشّیءِ یُذکر!

بیفزاییم که: سوگمندانه، آخرین فرد روحانی خاندان معظّم ملاّباشی، سیّد عزیز عالم فاضل مقدّس خلیق، حاج آقا حبیب ملاّباشی بود که سالیانی چند (قبل و بعد از 1370 ق - 1330 ش) همگام تنی چند طالب علم نوجوان اصفهانی از بیوت روحانی این سامان در حوزه علمیّه قم - که جهانی از معنویّت و دین و دانش بر آن حاکم بود - اشتغال داشتیم و آن مرحوم در تحصیل بسی جدّی و کوشا بود.

والد ماجدش عالم جلیل القدر متشخّص متعیّن، حاج میرزا محمود ملاّ باشی فرزند حاج میرزا سیّد احمد منجّم دانشمند، و والده ماجده او صبیّه حاج میرزا هاشم امام جمعه بنام اصفهان، از تبار امام جمعه های سادات بزرگوار خاتونابادی و از منسوبین به خاندان علاّمه مجلسی بودند رضوان اللّه تعالی علیهم اجمعین.

وضع و تصویب و اجرای قوانین الحادی لغو مالکیّت اراضی و مستغلّات و کوتاه شدن دست صاحبان حقوق از ممرّ معاش و رزق و روزی حلال سبب خاموش شدن چراغ روحانیّت در این خانواده ها و دیگر خانوادهای بزرگ اصیل و نجیب این سامان و دیگر جاها گردید و شد آنچه شد...

حاج آقا حبیب در جُمادای (1423) در اصفهان به رحمت ایزدی پیوست و در قم به خاک سپرده شد رحمة اللّه علیه.

ص: 114

العاملی و تاریخ ختم مقابله با نسخه قدیمه معتبره: «یوم الثلثاء من شهور جمادی الأولی من سنی 1101» نوشته شده است.

شرح نهج البلاغة: حدائق الحقائق

روی برگ اوّل نوشته اند: «امانت عالیحضرت صامی (سامی. ظ) قبله گاهی جالینوس الزمانی حکیم امیرالدین محمّدا، سلّمه اللّه تعالی، باید که در اصفهان به محلّه نو برساند».

نسخه: از «المطلب الرابع: الکیفیّات الإستعدادیّة» است تا آخر مبحث «الکلام فی العلم بالکلّیّات و الطّبائع المرسلة و الجزئیّات المجرّدة» که از اواسط تا اواخر مجلّد ثانی مطبوع کتاب است.

نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و از آثار سده دوازدهم است. چند جای نسخه، مهر «عبده محمّد باقر بن محمّد اسمعیل الحسینی 1191» دارد.

ابن ابراهیم گیلانی، حکیم اشراقی از اعاظم شاگردان صدرا باشد. گزارش حالش در «کواکب منتثرة اشتراکی: 191 - 192».

3- حواشی بسیار از «الأستاد المحقّق محمّد صادق الخراسانی، حفظه اللّه». احتمالاً همان مذکور در «تراجم رجال 3: ش 2365 و 2374». در جای دیگری یافت نشد.

4- حواشی گوناگون از «أسفار» و «شرح اشارات خواجه» و «تفسیر صافی» و «أصفی».

نام کتاب در متن این نسخه به صراحت «شواهد الرّبوبیّة» است، نه «الشّواهد الرّبوبیّة» که در چاپ مشهد (به سال 1346 ش) و «الذریعة» است.

داستان: در سرآغازِ «الإشراق الثّامن فی الصّراط» حاشیه شگفت آوری نوشته شده است که عینًا در اینجا می آوریم:

«رأیتُ بخطّ العالم الفاضل الکامل الجامع للمعقول و المنقول، ابن المرحوم الشیخ زین الدین آقا محمّد فی حاشیة شواهده هکذا:

قالت لی حوریةٌ فی لیلة الثُّلثاءِ عاشر جُمادی الأولی سنة (1175) فی خَلسة رأیت فیها عالم النور من البهاءِ و السّرور، ما لا عینٌ رأت و لا أذُنٌ سمعت، مشرفةً علیَ من غُرفة من فوقها غُرفٌ. فصرتُ مدهوشًا من البهجة و السّرور، و کأنّی متدلّیةٌ بهذا العالم! فسألتُها عن السّاعة و عن إدراک هذه المقامة. فقالت: اذا دخلت الطامة فی العامة و زالت الملابسة أو التّسبّب بالباءِ و اتّصل کلّ فرع بأصله بطل الزمان و المکان»!

آقا محمّد شیخ زین الدین در «مکارم الاثار 2: 126» و «دانشمندان مهدوی: 304» عنوان دارد.

شواهد صغرای عینی: فرائد القلائد و...

کتاب: تفسیر قرآن کریم است، به اخبار معتبر اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام ، و مکرّر چاپ شده است.

نسخه: نیمه اوّل کتاب است، به خطّ و تزیین بسیار عالی. کاتب: محمّد اسمعیل الحسینیّ الأردکانیّ الیزدیّ. تاریخ استنساخ: ماه رجب 1288.

صفحه اوّل نسخه دارای سرلوح بسیار ممتاز است و تمام صفحات جدول کشی به طلای اشرفی. اثر مقابله و تصحیح و تحشیه ندارد.

کاتب اصل نسخه نیز همین شخص بوده و در بیش از چهل موضع تاریخ نگارش حاشیه ها را نوشته و از ربیع دوّم 1230 تا ماه رمضان 1253 تاریخ دارد و بقیّه حواشی بی تاریخ است، و در چند موضع تصریح کرده که در اصفهان و در مدرسه نماورد نوشته است، از جمله: در تاریخ شب دوشنبه 23 صفر 1237، و دیگر در: شب چهارشنبه 27 ذی الحجّه 1236.

ده صفحه در ابتدا و پانزده صفحه در انتهاءِ نسخه نیز اوراق سفید بوده که همان شخص عالم مطالب گوناگون فراوان و بسیار مفید از کتب عدیده استخراج و در آنها نقل کرده است.

نسخه از کتب خانوادگی است و در اوّل و آخر مهر نیای گرامی، آیة اللّه العظمی آقا میر محمّد صادق موسوی چهارسوقی «عبده محمّد صادق بن زین العابدین الموسوی» بوده و محو شده است.

کتاب: دوّمین شرح شارح است بر کتاب «کافی» شریف شیخ کلینی - اعلی اللّه مقامه - که به دستور شاه عبّاس دوّم صفوی (1052 - 1077) در شهر قزوین، به گونه «اصل، شرح» نوشته و در آغاز مدح و ثناءِ فراوان از آن شاه آورده است: «ذریعة 14: ص 27 و 15: ش 17».

تألیف این شرح - همانند تألیف اصل «کافی» شریف - مدّت بیست سال به درازا کشیده و به گزارش مرحوم مشار در «فهرست کتابهای چاپی فارسی» هفت مجلّد از کتاب، در اوائل سده بیستم میلادی در لکهنو چاپ شده است.

شارح معظّم در ترجمه و شرح احادیث کمال علمیّت و نهایت دقّت را با تمام مهارت به کار گرفته و از جمله التزاماتش این است که همواره لفظ جلاله «اللّه» و «رسول اللّه» را به فارسی نیاورده و همان الفاظ مقدّسه متن را آورده است جزاه اللّه تعالی خیرًا.

تاریخ فراغت از مجلّد اوّل که شامل دو کتاب عقل و توحید از سی جزءِ «کافی» شریف است - به میمنت سی جزو قرآن کریم - : روز چهارشنبه 24 محرّم 1066. تاریخ ویژه کتاب عقل در «ش 563» ذکر می شود.

نسخه: مجلّد اوّل و مبیّضه اصل خطّ شارح، و روی برگ آغازین، آن را به فرزندش ابوذر اختصاص داده است. از مولانا خلیل سه فرزند دانشمند می شناسیم:

1 - احمد، عالم محقّق (متوفی 1083): «روضة نضرة: 31».

2 - ابوذرّ، فاضل عالم (متوفی 1084): «روضة نضرة: 213».

3 - سلمان، فاضل عالم جلیل (متوفی پس از 1115): «روضة نضرة :248» «کواکب منتثرة: 318».

سلمان و فرزندش سعید نسخه های «ش 563» و پس از آن را مقابله و تصحیح کرده اند.

مُهرِ «خداوندا تقیّ را متّقی کن» - عین همان مُهر ظهر نسخه «غایة البادی. ش...» - و مُهر «محمّد جعفر بن علینقی» و مُهر نیای بزرگوارمان عالم ورع صبور، آیة اللّه آقا

ص: 125

میرزا سیّد جلال الدین روضاتی «الرّاجی جلال الدّین بن محمّد مسیح الموسویّ» - أعلی اللّه مقامه الشریف - ، ظهر نسخه هست.

چهار نسخه از همین گونه یا مُشابه آن در «فهرست نسخه های خطّی کتابخانه غرب: 34» به اختصار یاد شده است.

تألیف کتاب عقل - که در آن نسخه نیست - : روز چهارشنبه 28 محرّم «1065» قید شده است. تاریخ استنساخ: روز سه شنبه 23 محرّم «1114». تاریخ استنساخ کتاب توحید: روز جمعه سوّم ذی الحجّة «1114».

کاتب: محمّد یحیی بن محمّد رضا قزوینی. متن «کافی» شریف به خطّ نسخ و ترجمه و شرح به خطّ نستعلیق، و هر دو خطّ در اعلی درجات کمال و زیبایی است.

تمام صفحات به طلای اشرفی جدول کشی شده و دارای دو سرلوح کامل نیم صفحه ای بی نظیر است.

در ذیل صفحه آخر، مولانا سلمان قزوینی فرزند شارح، شرحی نگاشته است مبنی بر این که به دستور امر اشرف اقدس اعلی نسخه را استکتاب و تصحیح نموده، و مُهر کرده است به تاریخ 1115.

شارح در مقدّمه این جلد گوید: «و بعد، چون نوّاب هُمیون اشرف اقدس اعلی... بالمشافهة... مأمور ساخت... خلیل بن الغازی القزوینی را به شرح کافی... شروع شد در شرح کتاب الصلوة که کتاب یازدهم است، بتاریخ رجب سال (1070) هجری».

مقصود شارح از «نوّاب هُمیون» شاه عبّاس دوم صفوی است.

پایان تألیف: روز پنجشنبه دهم جُمادای دوّم 1071. کاتب: محمّد علیّ بن محمّد حسین طالقانی. پایان کتابت: روز سه شنبه دوّم جُمادای دوّم 1108.

متن کافی شریف به خطّ نسخ، ترجمه و شرح به خطّ نستعلیق و در کمال زیبایی استنساخ شده. تمام صفحات به طلا جدول کشی و برگ اوّل دارای سرلوح ممتاز است.

در ذیل صفحه آخر نواده شارح سعید بن سلمان به خلیل قزوینی گواهی استنساخ و تصحیح را به امر شاه نوشته است.

مولانا سلمان فرزند شارح در آخر کتاب صوم شرحی نگاشته است که این نسخه را از «اُمّ النّسخ» استکتاب و استنساخ و تصحیح نموده است «امتثالاً للأمر الأقدس الأعلی» که مقصودش بدون شکّ امر شاه سلطان حسین صفوی است.

دو سر لوح بسیار ممتاز دارد و همه صفحات جدول کشی شده.

همان سال خاتمه یافته و سپس کتاب طلاق است که در روز شنبه 21 جمادای دوم سال مذکور شرح آن تمام شده است.

نام کاتب: محمّد تقی. تاریخ پایان استنساخ: روز سه شنبه 19 صفر 1118.

در صفحه آخر، سعید بن سلمان بن الشارح شرحی نگاشته است که به حسب فرمان اشرف اعلی «لا بدّ فرمان شاه سلطان حسین» نسخه را با کمال دقّت استکتاب و مقابله و تصحیح کرده است. مُهر «سعید من تولّی أهل البیت».

نسخه از لحاظ خطّ نستعلیق و کاغذ و سرلوحه و جدول کشی صفحات و تجلید از شاهکارهای بی نظیر زمان است.

پس از این شرح کتاب العِشرة «کتاب هفتم» است و تاریخ پایان تألیف آن در «دارالموحّدین قزوین»: روز 4 شنبه 25 جمادای دوّم 1069، «با شرح مربوط به انتقال شمس به حمل، چنانکه در نسخه دیگر گذشت».

کاتب: بهاءالدین ابن نظام الدین قرشی. تاریخ کتابت ندارد و در هامش «بلغ» دارد.

این دو بخش به خطّ نسخ نوشته شده، و پس از آن بخش های دیگری به خطّ نستعلیق است که اوّل و آخر ندارد، و پس از آن مقداری از شرح کتاب دعاء که آن کتاب پنجم کافی شریف است و شارح در روز پنجشنبه 15 ربیع دوّم 1069 از آن فراغت یافته، و نام کاتب ندارد، لکن به نظر می رسد به خطّ نسخ همان بهاءالدین قرشی است.

معلوم نیست در همان زمان ها که نسخه را صحّافی و جلد کرده اند، چرا آن را تا به این حدّ مشوّش و درهم نموده اند.

تاریخ کتابت معلوم نشد. ظاهرًا نزدیک به زمان تألیف استنساخ شده. آثار مقابله و تصحیح مطلقًا در نسخه نیست.

تملّکِ «صلاحیت شعار، کربلایی نریمان ابن المرحوم شکری خوینی» در آخر نسخه هست.

آمد - «صبح ثانی شوّال» است و کلمه «از» در آن نیامده، بنابرین برابر با 998 می شود.

مؤلّف در آغاز و انجام و گاه در خلال کتاب خود، اشعاری آورده که معلوم می شود دارای طبع شعر بوده است.

آغاز: «بسم... الحمد للّه الّذی أمرنا باقامة الصّلوة، وسیلةً لجزیل الثّواب والحسنات؛ و دعانا إلی تلاوة الدّعوات، نتیجةً لقضاءِ الحاجات و رفع الدّرجات. و الصّلوة علی رسوله المخصوص بعموم الدّعاء و خصوص المناجات، و آله السّالکین من المفروضات و المسنونات.

و بعد از ادای حمد و ثنای حضرت واجب الطاعتی که وظائف طاعات مکلّفین بی وسیله عرض نیاز نماز و سجود درگاه بی نیازش سمت قبول و صورت وصول ندارد... بر ضمایر زاکیه أهل طاعت و خواطر صافیه اصحاب دعوت، واضح ولائح است که چون تکلیف به اقامت صلوات - که از ضروریّات دین و أفضل أعمال مکلّفین است - وسیله حسنات و آمرزگاری، و واسطه نجات و رستگاری است، و ترغیب به تلاوت دعوات که به صلوة و سایر عبادات مقرون و ملحق است و به أکثر اوقات چون نماز منسوب و متعلّق از مستحبّات و مؤکّدات است...

و آنچه در باب نماز و دعا از کتب معوّله و صحف معتبره سمت تحریر یافته اکثری به حدّ إطناب و إکثار؛ قریب، و از طریق ایجاز و اختصار؛ بعید و غریب بود، و بعضی به إستیفای زبده مقصود وافی و در أدای خلاصه آن کافی نبود؛

به خاطر فاتر فقیر مُسیء و حقیر مَنسیّ: حیدر بن نعمت اللّه طبسی، رسید که خلاصه ای مشتمل بر ذکر صلوات و دعوات و فضائل و مثوبات آن، مأخوذ از کتب ثقات، چون: «مصباح» و «مهج الدّعوات» و «عدّة الدّاعی» و [مصباح] کفعمی» و «من لا یحضره الفقیه» و «مکارم الأخلاق» و «ثواب الأعمال» و «إقبال بالأعمال» و «جمال

ص: 134

الاُسبوع» و أمثال این مجموع، مرتّب بر أوقات أیّام و أسابیع و شهور، جمع و تألیف نماید، و گاهی از بواقی عبادات و دَواعی اُجور و حسنات، اندکی به محلّ خود تبعیّت مذکور سازد...

و ترتیب این خلاصه بر فاتحه و سه صحیفه و خاتمه اتّفاق افتاد، و آن را «صحایف الأعمال» نام نهاد. واللّه الهادی الی الرشاد.

فاتحه. در احوال عمل صلوة و دعا.

صحیفه اوّل. در أعمال یومیّه.

صحیفه دوم. در أعمال هفته.

صحیفه سوم. در أعمال شهوریّه.

خاتمه. در أعمال مطلقه.

امّا فاتحه در أحوال عمل نماز و دعاء، مشتمل بر 3 قول. قول اوّل در ماهیّت و فضیلت و أقسام نماز، نماز عبارت است از مجموع أفعال معهوده...».

انجام: «لوجع الرّجل: بر کاغذی نویسد و برپای بندد، که درد ساکن شود، که: «والتفّت السّاق بالسّاق إلی ربّک یومئذٍ المساق».

دعای صحایف به پایان رسید و صحایف دعاء به اختتام کشید، بحمداللّه و المنّة که بتوفیق رفیق کارساز جمع و تألیف صحایف دعاء و نماز، به طریق أیسر میسّر گردید، و به إمداد خاطر خسته و خامه زبان شکسته، سطری چند شکسته بسته از آغاز و انجام به اتمام رسانید، بیت:

شد تمام این صحایف الاعمال *** شکر کز لطف ایزد متعال شد

شد رقم «صبح ثانی شوّال» *** سال و مه، روز و وقت إتمامش شد

تمّ تحریرًا فی ظهر یوم الإثنین، تاسع شهر صفر - ختم بالخیر و الظفر - من شهور سنة ثمانین و ألف».

ص: 135

نسخه: دارای 307 برگ. دو روی برگ 1 و روی برگ 2، مطالب گوناگونی به خطّ حاج ملاّ عبداللّه هرندی(1) نوشته شده. ظهر برگ 2 نیز که صفحه اوّل کتاب است، به خطّ همو است، و در هامش روی برگ 3 چنین نوشته: «قد صار هذا الکتاب مالی - أحسن اللّه بالهُدی حالی - و أنا عبدالله بن حاجی هادی». برگ های «294 تا 300» اصل نیز به خطّ همین شخص است. ظهر برگ آخر صفحه ای است از تصریف «أمثله». کاغذ چاربغل، جلد تیماج قرمز با ترنج و سرطبل، آستر تیماج مشکی، خط شکسته نستعلیق 13 سطری، دعاها نسخ مضبوط، عناوین و علامات به شنگرف، قطع 13×20، متن 8 × 14. تاریخ تألیف و کتابت از انجام نسخه نقل شد. نام کاتب و آثار تصحیح و مقابله ندارد.

نسخه: به خطّ نَسخ بسیار ممتاز عبدالکریم بن حبیب اللّه. تاریخ پایان کتابت: روز جمعه نهم جمادی الأولی 1104. ظهر نسخه تملّک و مُهر «عبده الراجی اسداللّه بن عبداللّه» و صورت وقفنامه ای است از محمّدرضا ابن مرحوم مولانا جمشید، غلام خاصّه شریفه، به تاریخ ربیع الثانی 1129.

در مقدّمه گوید که به خواهش یکی از دوستان مقدّمه مبسوط نسخه اوّلی را حذف نموده و این نسخه را بسی مختصر مرتّب کرده است.

نسخه: به خطّ نسخ ممتاز محمّدرضا بن موسی از خوشنویسان ماهر عهد ناصری. تاریخ کتابت: روز جمعه 21 ماه رجب 1275 ظاهرًا در اصفهان و به امر میرزا سلیمان خان رکن الملک.

کاغذ نسخه پوست آهو بره است و دارای سرلوحه با تذهیب قاجاری و جداول ممتاز. تملّکِ سلیمان بن محمّد کاظم و مهر او «رکن الملک» ظهر نسخه و مهر دیگرش «عبده الراجی سلیمان» در آخر نسخه هست.

خطای دیگر در نسخه پر غلط «أنوار البدرین: 174 ط نجف 1377» باز به نقل از همان «لؤلؤة»: «تاسع عشر» است که «عشر» زائد است.

امّا تاریخ تولّد شیخ عبداللّه، آن نیز تنها مستند به اجازه موسّعه «الإجازة الکبیرة» سیّد عبداللّه جزائری (1112 - 1173) است که در شرح حال او «ق 148 ظ، نسخه خطّ سیّد بهاءالدین محمّد فرزند مُجیز، ص 205 چاپ قم 1409» گوید: «و ذکر فی عدّة من مسفوراته أنّه ولد سنة ستّ و ثمانین و ألف».

شگفتا که در «أعیان الشیعة 38: 118» در آغاز شرح حال نوشته اند: «ولد 1076» و سپس عبارات اجازه کبیره را به تفصیل آورده اند، جز «و ذکر فی عدّة مسفوراته أنّه ولد سنة ستّ و ثمانین و ألف» را که آن را حذف کرده و نیاورده اند و این از عجائب است! و 1076 نیز تصحیف از 1086 است.

به هر حال، شیخ عبداللّه، همانند استادش شیخ سلیمان به عبداللّه الماحوزی (1075 - 1121) کمتر از پنجاه سال زیسته است، و نام و نشان تألیفات فراوانش در «کواکب منتثرة: 461 - 464» یاد شده است.

کتاب شریف: شامل یکصد و پنجاه و شش گونه دعاء و حِرْز و تعویذ و مناجات است که از حضرت امیرالمؤمنین و امام المتّقین علیّ بن أبیطالب - صلوات اللّه و سلامه علیه - روایت شده، و به چاپ رسیده است.

فراغت از تألیف: روز چهارشنبه آخر شوّال المکرّم 1129 در دهکده أصبع بحرین.

نسخه: به خطّ محمّد باقر بن محمّد رضا القاری. تاریخ پایان کتابت: روز آدینه چهارم ربیع دوّم 1232.

امتیاز نسخه در این است که عالم متبحّر متتبّع آگاه، آیة اللّه الحاجّ میر سیّد محمّد موسوی چهارسوقی، نیای گرامی - أعلی اللّه مقامه الشریف - نسخه را به دقّت هر چه تمام تر، از

ص: 139

اوّل تا به آخر، مکرّر در مکرّر، مطالعه نموده و با کتب معتبر مقابله فرموده و نسخه - بدل های فراوان بر آن نوشته، و هم دعاهای دیگری که منسوب به آن امام هُمام - علیه الصلوة و السلام - در مواضع معتبر یافته، به عنوان مستدرک در حواشی نسخه و هم در برگ های جداگانه در اوّل و آخر نسخه گردآوری کرده و مجموعه ای پرارزش به وجود آورده است. جزاه اللّه تعالی خیرًا و أقرّ به عینه فی الجنّة المأوی.

نیای معظَّم در ظهر نسخه نوشته اند که آن را والد ماجد بزرگوارشان، آیة اللّه العظمی آقای حاج میرزا سیّد زین العابدین - اعلی اللّه مقامه - در روز غدیر 1248 به ایشان بخشیده اند.

جای سند%%

ص: 142

صیغ العقود و الایقاعات: ش 419 پیوست 418

الرضویة: 550 - 551» و «ریحانة الادب 2: 179» و «معجم المؤلّفین 10: 180» و «أعیان الشّیعه 45: 271 - 272» و مواضع دیگر مذکورست.

در «أعیان الشّیعه» چیزی سوای نقل قسمتی از «رساله حجیّت أخبار و إجماع» و یادی از «رساله وجوب عینی نماز جمعه» که هر دو از فاضل سراب است دیده نمی شود، علّت این است که مؤلّف أعیان الشّیعه قبل از مبیّضه کردن حرف میم کتاب خود وفات یافته و آنچه نوشته هم به صورت یادداشت بوده است.

فاضل سراب را تألیفات بسیاری است بالغ بر سی کتاب و رساله، و أسامی پاره ای از آنها در روضات و سایر مآخذ شرح حال وی که عمومًا از روضات گرفته اند مذکور، و از جمله: «سفینة النّجاة» وی که در اصول دین نگاشته و پیرامون إمامت بطور مستوفی بحث کرده است، نسخه آن در «فهرست رضویّه 1: 46» معرّفی و سال تحریر آن را 1102 تعیین کرده اند. ظاهرًا نسخه کتاب کلامی ناشناخته که از فاضل سراب در «فهرست دانشگاه 3: 578 و 6: 2512» یاد و تاریخ ختم تألیف آن را نیمه روز پنجشنبه 14 ج 2 - 1102 نوشته اند؛ نسخه ای از همین «سفینة النّجاة» باشد که به علّت ناقص الاوّل بودن نسخه آن را نشناخته اند، و اللّه العالم.

دیگر از تألیفاتش «رساله رؤیة الهلال» که در 26 محرّم 1106، و «رساله فصول أذان(1)» که عصر جمعه أواسط ماه شعبان 1098، و «رساله در حلّ شبهه جذر الأصمّ» که در أواسط ج 1 - 1097، و «رساله توحید - إثبات وجود صانع» که در اواخر حجّة

ص: 145

1103، و «رساله شبهة المیزان» که در أوائل حجّه 1088 (ظ)، و «رساله حجیّت أخبار و إجماع» که در ماه رمضان 1105، و «رساله وجوب عینی نماز جمعه» که در أواخر ماه رمضان 1106، از تألیف آنها فراغت یافته است؛ نُسخ تمام اینها در کتابخانه مرکزی دانشگاه طهران موجود، و به ترتیب در «فهرست دانشگاه 5: 1921 و 1960 و 3: 55 و 213 و 4: 905 و 5: 1676 و 2094» معرّفی و توصیف شده اند و بیشتر آنها به خطّ شیخ محمّد بن حبیب گیلانی شاگرد مؤلّف است که در زمان حیات او إستنساخ کرده و هر یک را تاریخ گذارده است.

بیشتر تألیفات فاضل سراب به عربی است. وی بنا بر نگارش «روضات الجنات» که در سایر کتب نیز از آنجا نقل کرده اند، در روز عید غدیر (18 حجّه) سال 1124 در اصفهان وفات یافته و در تکیه ای مخصوص به خود که هنوز هم برقرار است؛ روبروی تکیه آقا محمّدکاظم واله شاعر معروف واقع در خیابان ابتدای تخت فولاد مزار عمومی اصفهان مدفون شد و بقعه ای عالی بر قبر او ساختند.

از أعقاب فاضل سراب هنوز در اصفهان جمعی به سر می برند.

کتاب «ضیاء القلوب» که جای گفتگوست از آثار نفیسه کلامی این دانشمند است که به زبان فارسی تألیف کرده و مشتمل بر چهار مقصد گردانیده، توحید، نبوّت، إمامت و معاد؛ لکن غرض اصلی او از تألیف این کتاب بحث در خصوص مسأله امامت بوده و لذا سایر مباحث به طور اختصار بیان دشه و هر یک بیش از دو سه برگ از این کتاب مبسوط را اشغال نکرده است، در صورتی که مبحث امامت آن را می توان یکی از کتب مشروح و استدلالی این موضوع به شمار آورد.

مع الاسف نسخه ما نقص کوچکی بر آن وارد شده و نصف بالای برگ اول که مشتمل بر خطبه بوده با قسمتی از مقدّمه مؤلّف در سابق بریده شده و کاغذ سفید به جای آن إلصاق گردیده است.

ص: 146

آغاز موجود: «و بعد، چون عمده کتب شافیه وزُ بر... و جمعی که بعربی ربطی است بسبب آشنایی بآن زبان و باعث انتفاع... انتفاعی که بآن اکتفا توان نمود نمی توانند برد، بنا بر این این ذرّه بیمقدار... محمّد بن عبدالفتّاح تنکابنی - غفر اللّه ذنوبهما و ستر عیوبهما را خاطر رسید که بعد از استخاره بزبان فارسی... تألیف نماید که برادران ایمانی و طالبان حیاة جاودانی بعد از تخلیه نفس از عادات و أهواء و دست شستن از پیروی آباء و کبراء که ضرر رساننده بر دین و ایمان و محروم کننده از نعمتهای جاودان ازینها بیرون نیست؛ تأمّل در براهین و أدلّه نموده از حضیض تقلید که درین علم انتفاع ظاهری ندارد متصاعد گشته به أوج استدلال رسیده به آرام تمام متمکّن گردند، و این کتاب را «ضیاء القلوب» نامید، و آن مشتمل است بر چهار مقصد».

فهرست مطالب: مقصد اوّل، در اثبات صانع تعالی و بعض امور متعلّقه بر صانع و این مشتملست بر چند فصل: فصل 1 - در اثبات صانع، فصل 2 - در بیان علم صانع، فصل 3 - در اینکه علم واجب تعالی عین ذات اوست، فصل 4 - در بیان عینیّت وجود واجب، فصل 5 - در اشتراک معنوی موجود میان واجب و ممکن. مقصد ثانی: در نبوّت پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم . مقصد ثالت: در امامت، مقدّمه اولی، در اجماع و بعض اموری که متعلّق است به آن. مقدّمه دوم، در بعض آنچه در سقیفه بنی ساعده واقع شده. فصل 1 - در امامت حضرت أمیرالمؤمنین علیه السلام . فصل 2 - در آنچه متعلّق به امامت ابوبکر است. فصل 3 - در آنچه متعلّق است به امامت عمر بن الخطاب. فصل 4 - در آنچه متعلّق است به امامت عثمان به عفّان. فصل 5 - در مطاعن، و در این فصل مناقب جناب أمیرالمؤمنین علیه السلام و مطالب متفرّق دیگری از کتب أهل سنّت آورده. فصل 6 - در إثبات امامت سایر ائمّه اثناعشر علیهم السلام . مقصد رابع: در مجملی از معاد جسمانی.

انجام: «و اگر یقین به یکی ازین دو بهم نرسد آن را در عرصه امکان بگذارد. و اکتفا

ص: 147

به همین قدر می کند در کتاب، و ذکر نمی کند اموری که مشهور است که درین مبحث ذکر می کند أقلّ خلق اللّه الغنی: محمّد بن عبدالفتّاح التّنکابنی، غفر اللّه ذنوبهما، قد تمّ فی ثالث عشر من شهر رمضان المبارک سنة 1104(1) علی ید أقلّ خلق اللّه و أضعفهم میرزا علی بن محمّد یوسف، غفر اللّه ذنوبهما...».

نسخه: دارای 187 برگ، روی برگ 1 و دو روی برگ آخر سفید است، نام کتاب و مؤلّف روی برگ 1 نوشته شده و چنان که گفتیم نیمی از برگ 1 در سابق بریده شده و نقصانی به خطبه و دیباچه کتاب وارد گردیده است. کاغذ دولت آبادی، خط نستعلیق، عبارات عربی نسخ زیبا، 23 سطری، مقاصد و فصول و خط بالای عناوین و عبارات عربی به سرخی، جلد تیماج سبز، آستر تیماج قرمز، هر دو روی جلد با طلا خط کشی، و نسخه در این اواخر صحافی شده است، قطع 16 × 25، متن 10 × 18، در هیچ جای نسخه حاشیه ای دیده نمی شود و آثار مقابله ندارد و خالی از غلط نیست.

اوّل، به نقل «آثار عجم»، در «دُرر الحِکم» به این عبارت: «وُلد المحرّر أواسط أوّل الحُرم عام 1074». سخن «آثار عجم» را خواهیم آورد.

دوّم، به نقل «ذریعة 4: ش 1043»، در «تعبیر طیف الخَیال»، که بالواسطه از جلد اوّل آن کتاب، این گونه آورده اند:

«ولدتُ فی شیراز فی دارنا الواقعة فی المحلّة المنسوبة الی الشیخ عروة، و ذلک... فی ضُحی السّبت سابع عشر شهر رجب الأصبّ من سنة أربع و سبعین و ألف».

این تاریخ را - با ارقام - در «کواکب منتثرة: 748» نیز از همان مأخذ آورده اند، لکن به هنگام تجدید نظر، در آن میان افزوده اند که: «ثمّ فی سنة 1130 ألّف کتابه خزانة الخیال»، و این موهم آنست که تاریخ یاد شده از «خزانه» باشد،(1) و لیس کذلک. ترجمه محمّد مؤمن در «کواکب» به هنگام چاپ - به دست ناشر - با عباراتی خاصّ بازسازی شده و دارای اشتباهاتی است و نوشته اصل نامعلوم است.

در مستدرکات «ذریعة 25: 362» - به خطا و تشتّت حواسّ - این تاریخ غلط و به کلّی زائد را برای محمّد مؤمن افزوده اند: «المولود 17 - رجب 1084»!

وفات: در برخی مواضع، تاریخ وفات محمّد مؤمن را - بدون ارائه مأخذ - به سال 1130 «یکهزار و یکصد و سی تمام» نوشته اند، لکن این تاریخ پایان تألیف «خزانة الخیال» است، و در مآخذ اصلی شرح حالش هیچ سخنی از پایان زندگی و تاریخ فوت دیده نشد.

قدیم ترین مأخذ ترجمه محمّد مؤمن کتاب «سبحة المرجان، فی آثار هندستان، چاپ بمبئی 1303» تألیف میر غلامعلی آزادبلگرامی «1116 - 1200: مکارم

ص: 149

1: ش 63» است، و حاصل سخن او را مرحوم داور «حدود 1251 - 1325» در تذکره «مرآة الفصاحة: 566» به فارسی درآورده است، این گونه:

«او شاعری است نیکوبیان، و در زمان سلطان اورنگ زیب عالمگیر از شیراز به هند سفر کرده، و در دیار خود و هند کسب فضائل کرده، و مدّتی ملازمت فاضل خان - که از اُمراءِ سلطان اورنگ زیب بوده - کرده، و در بعض قصائد خود گفته:

لا غروَ إن سرت نحو الهند من تعَب فالعینُ إذرَ مِدت ترتاح فی الظلَم

و او را تصانیف چند است...». هیچ تاریخی در این مأخذ نیامده است.

دیگر: نیای معظّم «1226 - 1313» - أعلی اللّه مقامه - مطالب ارزشمندی از «خِزانة الخَیال» در کتاب شریف «روضات الجنّات» نقل فرموده اند، از جمله، سخنان محمّد مؤمن را در مدح شیخ بهائی - علیه الرحمة - ، و به این مناسبت، او را این چنین ستوده اند:

«مولانا العالم العارف الجامع المؤیّد البارع المسدّد الحاج محمّد مؤمن...، و له کتب مبسوطة...، منها کتابه الموسوم بخِزانة الخَیال...».

دیگر: حاجی میرزا حسن حسینی فسایی «1237 - 1316: مکارم 4: ش 518» - علیه الرحمة - ، در کتاب مهمّ «فارسنامه ناصری 2: 141، چاپ سنگی طهران، 1313 ق»، در عِداد علماءِ شیراز گوید:

«مولانا محمّد [کذا] شیرازی، صاحب کتاب «طیف الخَیال فی مناظرة العلم و المال»، ولد حاجی قاسم جزائریّ الأصل، از شیراز مسافرت به هندوستان نمود و چون ساغرش از نوال بزرگان آن سامان تهی بماند به معیشتی ضنکاء قناعت کرده برای تسلّی خاطر شروع در کتاب «طیف الخَیال» نموده و در سال هزار و صد و شانزده به انجام رسانید و در آخر آن کتاب نوشته است سنین عمرم میانه ثلثین و اربعین است».

ص: 150

به معیشتی ضنکا اشاره است به آیه شریفه و مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکًا: «124، سوره مبارکه طآهآ».

دیگر: مرحوم میرزا آقای فرصت، محمّد نصیر حسینی شیرازی «1271 - 1339: مکارم 6: ش 1232»، در کتاب نفیس «آثار عجم: 429، چاپ سنگی بمبئی، 1354 ق»:

«مولانا محمّد مؤمن شیرازی ابن الحاجّ محمّد قاسم ابن الحاجّ ناصر الجزایری، که از علماءِ شیعی است، در رساله مسمّی به «درر الحکم» که آن رساله جزئی از کتاب «لطایف الظرایف» است و آن جلد هفتم از «محاسن الاخبار و مجالس الأخیار»، وصفی از شیراز گوید به الفاظی بی نقطه و از مولد و سال ولادت خودیش در آن اشاره کند...».

و تاریخ ولادت را از آنجا این چنین آورده: «وُلد المحرّر أواسط أوّل الحُرم عام 1074»، و سپس سخن محمّد مؤمن را در اوصاف شیراز آورده است.

فرصت - علیه الرحمة - عبارت تاریخ را در حاشیه ای این گونه ترجمه کرده است:

«زایءیده شده است تحریرکننده «یعنی مصنّف» در اواسط اوّل شهرهای حرام «که ذیقعده باشد» سنه یکهزار و هفتاد و چهار».

امّا مقصود محمّد مؤمن از اوّل شهرهای حرام ماه شریف رجب است نه ذیالقعدة، چنان خود نیز در جای دیگر تصریح کرده است.

و نیز بیافزاییم که مُرادف نام «محاسن الأخبار» در نسخه جای گفتگو «و مُجالس الأخیار» به ضمّ میم ضبط شده است.

دیگر: عبدالحیّ بن فخزالدین حسنی لکهنوی «1286 - 1341: مکارم 8: ش 1634» در کتاب «نُزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر6: ش 673، چاپ حیدرآباد دکن، 1376 ق» گوید:

ص: 151

«الشیخ الفاضل محمّد مؤمن بن الحاجّ محمّد قاسم الشیعیّ الجزائریّ،الأدیب المشهور».

سپس نام استادان و مصنّفات او را برشمرده و داستانی از کتاب «مجالس الأخیار» او آورده، و ظاهرًا مقصودش «محاسن الأخبار و مجالس الأخیار، فی سبع مجلّدات» است که در ضمن مصنّفاتش نوشته است. عبدالحیّ جز تاریخ تألیف «سبکة اللجین» محمّد مؤمن که به سال (1101) بوده است هیچ تاریخ دیگری در آن شرح حال نیاورده و از آخر و عاقبت او و خاکجایش نیز سخنی نگفته است.

باری، ملاّ محمّد مؤمن را مصنّفات بسیاری است همه به زبان عربی، و همواره کوشش او در به کار گرفتن انواع صنایع بدیع ادبی و منشیانه فصیح و بلیغ و ممتاز بوده است، و عموم آثار او را شیخنا العلاّمة - أعلی اللّه مقامه - در جای جای «الذریعة» آورده اند، و بالخصوص، شرح درست و دقیق در جلد چهارم ذیل عنوان «تعبیر طیف الخَیال» که مؤمن در آن کتابْ «طیف الخَیالِ» جای گفتگو را شرح کرده است، و شگفتا که بهنگام گزارش اسامی مصنّفاتش در «طیف» از «تعبیر» هم یاد می کند!

دو مجلّد از تعبیر در کتابخانه مرحوم آقای قاضی طباطبائی در تبریز بوده است که مجلّد نخست فقط به شرح خطبه «طیف» اختصاص داشته و برگ آغازین آن مجلّد و برگ پایانی جلد دوم مفقود شده، و آگاهی های صاحب «ذریعة» در جلد چهارم از آنجا است.

نسخه «تعبیر طیف الخیال» در دست فقیه بزرگ شیخ یوسف بحرانی «1107 - 1186» علیه الرحمة بوده و در کتاب کشکول «انیس المسافر» از آن نقل فرموده اند. فراجعه.

از عجائب است که مرحوم حزین لاهیجی «متولّد 1101 یا 1103 متوفّی 1180»

ص: 152

در دو کتاب گرانقدرش «تاریخ» و «تذکره شعراء» هیچ یادی از ملاّ محمّد مؤمن نکرده است، در حالی که هر دو دانشمند در بلاد ایران و هند تردّد داشته اند!

بگذریم، و به معرّفی کتاب و نسخه بپردازیم که مقدّمه به طول انجامید.

کتاب: منشآتی است پیرامون تفاضُل و مُفاخرت، شرافت و آفت علم و مال، عقل و جهل، سیف و قلم و امثال این مباحث، متضمّن شرح احوال و آثار نگارنده و سفرها و سوانح زندگی و ترجمه استادان و مشایخ، و بالجملة، در هر میدان و از هر مقوله ای به خامه ادیبانه و منشیانه قلمفرسایی کرده است، مشحون از اشعار خوب و بدایع مرغوب.

تاریخ آغاز تألیف در نیمه های شوّال المکرّم 1114، ختم تألیف: نیمروز شنبه 18 شوّال 1116، در زمان حیات حاج محمّد قاسم پدرش.

فهرست مطالب کتاب را مؤلّف خود به تفصیل با تعیین برگشمار نوشته و در آغاز آن نهاده است.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. پس از برگ اوّل که آغاز فهرست و دارای سرلوح است، بقیّه فهرست و برگ اوّل اصل مفقود شده.

مُهر «پادشاه غازی جهاندار شاه حکیم الممالک فدوسیه احدی 1124» روی برگ آخر نسخه هست. روی برگ اول مُهر مرحوم حاج میرزا عبدالرزّاق رشتی «عبده عبدالرزّاق بن محمّدکاظم» یاد شده در «شرح المشاعر. ش 532»، و روی برگ عطف پنج رباعی فارسی است که در بالای آنها شاعر چنین نوشته است:

«از رباعیات حقیر سیّد احمد خَلف مرحوم آقا سیّد مرتضی لاهیجانی است که به رسم یادگار نوشته شد». شماره برگ های اصل: 294 برگ. خطّ نسخ مشکول. عنوان ها در متن و حاشیه به سرخی نوشته شده و همه صفحات دارای چندگونه جدول کشی است.

ص: 153

جای سند%%

ص: 154

خوانده و از دو دیگر تألیفات او «ضوء المصباح» که شرح «المصباح فی النحو» تألیف إمام مطرّزی متوفی 610 است، و «لب اللباب» که تلخیص لباب خود اوست، یاد کرده است.

«ضوء المصباح» چنانکه در «معجم المطبوعات: 436» گوید به سال 1850 م در لکهنوِ هند طبع شده، و در «کشف الظنون 2: 1708» از شروح و تعلیقات آن یاد کرده است.

«لبّ اللباب»(1) نیز از متون متداوله بوده، و مؤلف آن را برای شمس الدین صاحب دیوان نوشته، و بر این کتاب همچنین شرحی است که در «کشف الظنون 2: 1545» مذکور، و به نگارش «مفتاح السعاده 1: 149» بهترین و گرانمایه ترین آنها شرح صاحب «عُباب» است. مؤلّف «کشف الظنون» اندکی از آغاز این شرح را نقل نموده و گوید: از این عبارت معلوم می شود که سیّد عبداللّه اولین شارح «لبّ» باشد، و سپس از تعلیقه سیّد أحمد بن عبداللّه قریمی بر شرح سیّد عبداللّه یاد کرده است.

اسفراینی را نیز شرح دیگری است بر «مصباح» که آن را «مفتاح» نامیده، و در «کشف الظنون» گوید: «ضوء» تلخیص این کتابست.

از جمله شروح بسیار مفید «لباب» همین «العُباب» است که نویسنده آن عبداللّه بن محمّد بن أحمد حسینی نیشابوری، مشهور به سید جمال الدین نقره کار(2) از دانشمندان قرن هشتم هجری است، و علاوه بر علوم معقول و منقول و فروع و أصول؛ در صرف و نحو زبان عرب اُستادی ماهر بوده، بیشتر آثار خود را در این رشته نوشته است.

ص: 156

شرح حالش را زین الدّین طاهر ابن حبیب متوفّی 808 در «ذیل درّة الأسلاک فی دولة الأتراک» آورده، گوید: پدرم در تاریخ خود(1) او را در شمار درگذشتگان سال 776 یاد کرده و زمخشریِ زمانش خوانده است. سپس ابن حجر عسقلانی متوفی 852 در «إنباء الغُمر بأبناء العمر» ترجمه سیّد را مجملاً نگاشته، و آشکار است که آن را از «إبن حبیب» گرفته، و سخن او پس از این در ضمن کلام سخاوی خواهد آمد.

سخاوی متوفی 902 صاحب «الضّوء اللاّمع» شاگرد ابن حجر که نسخه یی از «الدّرر الکامنه» استادش را به خط خود إستنساخ و إستدراکاتی بر بعضی از مواضع آن نبشته(2) شرح حال سیّد را در هامش آن نسخه ضبط(3) و إبتدا کلام ابن حبیب را آورده، سپس گوید: «ابن خطیب الناصریه(4) نیز ترجمه سیّد را ذکر کرده؛ و من (سخاوی) درشگفتم که چگونه شیخ ما (ابن حجر در «درر» ) از سیّد نامی نبرده با آنکه مشهورست که او شافعی مذهب بوده، و ابن حبیب و ابن خطیب ناصریّه نیز برین گواهند، و هم در حلب؛ مدرّس مدرسه أسدیه که از بزرگ ترین مدارس شافعیّه بود، شناخته می شد، أمّا در «شرح منار(5)» دیده ام که سیّد به یاری حنفیان برخاسته و هر جا أدلّه مذهبشان آرد، گوید که نزد ما چنین است و نزد شافعی چنان، و غالباً گفتار حنفیان را توجیه می کند، و من (سخاوی) ندانم که این توجیهات از باب إعتراف به حقّ است با وجود إختلاف مذهب، یا آنکه توجیه مذهبی است؟».

ص: 157

سپس سخاوی دلائلی دیگر بر حنفی بودن سیّد از کلام خودش آورده، و گویا پس از مدّتی به شرح حالی که ابن حجر در «إنباء الغمر» از سیّد نوشته برخورد کرده و دنباله مطالب را در هامش «درر» چنین آورده است:

بعدها دیدم که شیخ ما (ابن حجر) سیّد را در شمار کسانی که به سال مرقوم (776) درگذشته اند یاد کرده و در وصفش گفته است: «شریف جمال الدین در علم أصول و عربیّت بارع بود، و تدریس مدرسه أسدیّه حلب و برخی مدارس دیگر را به عهده گرفت و مدّتی در دمشق و چندی در قاهره إقامت گزید، و هم پیشوایی بعضی از خانقاهها بدو واگذار شد». پس ازین جمله، سخاوی خود گوید: این سخن مأخوذ از ابن حبیب است، و ابن حجر چنانکه عادت اوست که پیوسته بر حنفیان نکته گیری می کند، بر سخن ابن حبیب هم نکته گرفته و گفته است: «أمّا سیّد به روش شیعیان می رفت (و کان یتشیّع!) و هفتاد سال زندگی کرد».

سخاوی إضافه کرده که: همچنین ابن حجر سه بیت شعری را که ابن حبیب از نظم سیّد آورده، نقل کرده و أشعار اینهاست:

هذّب النَّفس بالعلوم لترقی... تا آخر.

باز سخاوی گوید: کسانی که ترجمه سیّد را نوشته اند، از مصنّفات جیّده او، مانند «شرح تسهیل» و «شرح لبّ» در نحو و «شرح منار» در أصول و غیر اینها یادی نکرده، چنانکه از وصف عظمت او نزد سلاطین و أعیان، و این که کسی در مجالس برتر از او نمی نشست، بلکه او به یک جانب و قاضی القضاة به جانب دیگر قرار می گرفت؛ نیز خودداری نموده اند.

سپس سخاوی داستانی از حضور سیّد و شیخ الاسلام بُلقینی در مجلس أمیر اُلجای نقل کرده و گوید: شیخِ ما ابن حجر به شافعی بودن یا حنفی بودن سیّد تصریح نکرده

ص: 158

و اللّه أعلم، و پس از این جمله، خود سخاوی دلیلی از خارج آورده که حنفی بودن سیّد را می رساند، و به همین جا ترجمه او را در هامش «درر کامنه» پایان داده است.

حافظ سیوطی متوفی 911 در دو موضع «بغیة الوعاة فی طبقات اللّغویین و النحاة» شروح مختصری راجع به صاحب «عباب» نوشته و گویا متوجّه یکی بودن صاحب دو ترجمه نشده، موضع أوّل در ص 287 به عنوان «عبداللّه بن محمد بن أحمد الحسینی النیشابوری» که در اینجا فقط عبارت ابن حجر را نقل کرده، در صورتی که إشعاری به نحوی یا لغوی بودن صاحب ترجمه ندارد. موضع دوم در ص 294 که گوید: عبدالله عجمی سیّد جمال الدین نقره کار، به معنی سازنده نقره، صاحب «شرح لبّ» و «شرح لباب» و «شرح شافیه - در تصریف»، و اینها کتاب هایی مشهور و متداول در دست مردم است، و من (سیوطی) ترجمه حالی ازو نیافتم؛ جز آنکه در «شرح شافیه» گفته که آن را برای امیر أُلجای نوشته، و أمیر در حدود 800 می زیسته، و نیز کتاب «شرح تلخیص» او را یافتم که برای امیر منکی بقا تألیف کرده بود.پایان کلام سیوطی

طاشکپری زاده متوفی 962 نیز در «مفتاح السعادة1: 149» آنجا که کتب مختصر علم نحو را عنوان کرده گوید:

«و از جمله کتب مختصر علم نحو «لبّ اللّباب» است؛ و بر آن شروحی نوشته اند که أحسن و أفضل آنها شرح سیّد عبداللّه بن محمد حسینی عجمی سید جمال الدین نقره کار است». سپس کلام سیوطی را از «بغیه» آورده و گوید: «و او راست «شرح تنقیحِ» فاضل صدرالشّریعه در أصول فقه، و من (صاحب مفتاح) در بعضی از نسخ این شرح دیده ام که سیّد تاریخ إتمام آن را در روز عید ماه شوّال 771 نوشته بود. و نیز از جمله کتب مختصر علم نحو «لباب الإعراب» است.. و این کتاب را شروحی چند است، از جمله:

شرح سیّد عبداللّه شارح «لبّ»... و از جمله: شرح دیگری موسوم به «عُباب»...».

ص: 159

روشن است که «عُباب» نام همان شرح سیّد عبداللّه است، و خود شرح مستقلّ دیگری نیست.

«کشف الظنون 2: 1543 ببعد» نیز «لباب» و «لبّ الألباب» إسفراینی را عنوان و طیّ گزارشی که از شروح این دو کتاب می نویسد؛ دو شرح سیّد را با ذکر بعضی خصوصیّات یاد می کند.

ابن عماد متوفّی 1089 نیز ترجمه سیّد را در «شذرات الذّهب 6: 242» در شمار درگذشتگان سال 776 بسان ابن حجر و سیوطی آورده، و هم نیای مجدِّد «أعلی اللّه مقامه» در «روضات الجنّات: 155 و 50» مجملی دراین باره از «بغیه» و غیره نقل فرموده اند.

مجموعه آثار سیّد در مواضع مختلف «مفتاح السعاده» و «کشف الظنون» و «إیضاح المکنون» و «معجم المطبوعات: 775» بمناسبت «شرح شافیه ابن حاجبِ» او که مکرّر چاپ شده، و «فهرست خدیویّه 4: 78 و 79» و «فهرست دارالکتب العربیّه 2: 134» و «فهرست رضویّه» و «فهرست سپهسالار 2: 369» و فهرست های دیگر آمده است.

در خاتمه این مقال، این نکته را نیز ناگفته نگذاریم که صاحب «ریحانة الأدب 4: 229» درباره صاحب «عباب» چنین آورده: «... به نوشته بعضی، گاهی إظهار تشیّع می کرده، بلکه چنانچه نقل شده محقّق کرکی نیز معتقد به تشیّع وی بوده و از دانشمندان إمامیّه اش داند.»(1)

اشتباه «فهرست سپهسالار»: در «ریحانة الأدب 4: 229» گوید: «و یک نسخه خطّی از کتاب «عباب» به شماره 3173 در کتابخانه مدرسه سپهسالار جدید طهران موجود است».

این اشتباه از مؤلّف محترم «فهرست کتابخانه سپهسالار 2: 369 به بعد» است که

ص: 160

«العباب فی شرح اللّباب» را با «شرح لبّ الألباب» یکی دانسته، و با اینکه تقریبًا به همه مصادر کار؛ دسترسی داشته و مراجعه کرده، باز درین إشتباه واقع و نسخه یی از «شرح لبّ» سیّد عبداللّه را که در آن کتابخانه بوده همان «العباب» پنداشته؛ کتاب را اینطور عنوان نموده اند: «421 - شرح لبّ الألباب - العباب»، و در چند سطر بعد، دو متن را یکی گمان کرده؛ گویند: «لبّ الألباب یا لباب در علم نحو...». و هکذا تا آخر شرحی که راجع به نسخه نوشته شده چندین خطاء در آن رفته است.

أما نسخه سپهسالار چنان که گفتیم «شرح لبّ» است نه «عباب - شرح لباب»، و آن نسخه به نظر راقم سطور رسیده و آغازش چنین است: «بسم... الحمد للّه قاشع غمام الغموم... و بعد، فإنّ «لبّ الألباب(1) فی علم الإعراب» لا یخفی علی ذوی الألباب أنّه کثیر الفوائد... و لم یشرحه أحد من فضلاءِ الدهر و علماءِ العصر، و قد کان یختلج فی صدری..».

پس از این جملات، شرحی در أوصاف أمیر فخرالدین أبوطالب علوی وزیر(2) نگاشته، کتاب را به او إهداء کرده، و آخر نسخه چنین است: «و إنما عرض له ما أوجب قطع کلامه من النساء. وقع الفراع من تنمیقه بعون اللّه و حسن توفیقه علی ید... عبدالجلیل بن حسن فی أوائل شعبان... وقت الظهر سنة تسعین و سبعمائه 790».

«العباب فی شرح اللباب»: کتاب پر سود محقّقانه یی است، و شارح گاهگاه آراءِ مخصوصه خود را پیرامون مطالب نحوی در سراسر کتاب آورده است، و گزارش «لباب» پس از یک مقدّمه 16 سطری از شارح شروع شده، همه جا متن را به حُمره از شرح ممتاز کرده است.

ص: 161

آغاز: «بسم.. ربّ أعن. اللّهمّ صلّ علی سیّدنا محمّد أشرف الخلق و آله و صحبه و سلّم، الحمد للّه الّذی له الکلمة العلیا و الأسماء الحسنی. أفعاله المقتضیة لإعراب وجوده لا بتعب حرکات، و کلامه المبنیّ علی الصّدق و المعرب بالبیان و الحقّ لا بإعانة أدوات؛ تقدّس عن أن یتناوله الصّفات، و تعزّز عن أن یحیط به تصاریف اللّغات... و الصّلاة و السّلام علی رسوله محمد المصطفی لعقائل کراماته الکافیة.. و علی آله و اصحابه معادن الصّلاح و سفائن النّجاح... و بعد، فانّ کتاب «اللباب - فی علم الاعراب» لما کان کتابًا صحیحًا معانیه... شرحته شرحًا ینحلّ به ألفاظه و معانیه و ینکشف ترکیباته و مبانیه، و سمّیته «العباب فی شرح اللّباب» بعد أن وجّهت وجهی إلی تدقیقه أزمنة... قال الأستاد المحقّق الامام المدقّق تاج الملّة و الدّین شرف الاسلام و المسلمین محمد بن محمّد بن أحمد سیف الإسفراینی: بسم...».

انجام: «و بهذا البیان تبیّن وجه اختصاص الجرّ بالاسم و اختصاص الجزم بالفعل؛ و إذ قد وفینا بما وعدنا من توفیة الاقسام الأربعة حقّها فلنختم الکتاب حامدین للّه تعالی و مصلّین علی نبیّه محمّد و آله الطاهرین و هو حسبنا و نعم المعین. و لنؤثر نحن أیضًا ختم الکلام فی شرحه، وافین بما وعدنا، حامدین للّه تعالی علی نعمائه التوام و آلائه العظام؛ و مصلّین علی نبیّه النبیه محمّد و آله مصابیح الظلام و أصحابه الکرام، سائلین اللّه سبحانه التوفیق لإصلاحه بعد مشاورة الرّویّة و تفریغ الفکرة إلیه. تمّ کتاب «العباب فی شرح اللّباب» بعون اللّه الملک الوهّاب. قال مؤلّف الکتاب رحمه اللّه: عبدالله بن محمد الحسینی جزاه اللّه بمغفرته و عفا عنه بفضل رحمته: فرغ من تألیفه فی جمادی الاُولی لسنة خمس و ثلثین و سبعمائة.

کتبه محمّد بن أحمد بن حسن العسابی (؟) الامساطی (؟) الحنفی، عفا اللّه عنه و عن والدیه... بتاریخ رابع شوّال المبارک سنة تسع و خمسین و ثمان مائة».

ص: 162

چنانکه دیده می شود، مؤلف در ماه جمادی الاولی 735 از تألیف «عباب» فراغت یافته، و کاتب (محمّد بن أحمد بن حسن... حنفی) نسخه را در 4 ماه شوال 859 به پایان رسانیده است.

نسخه: دارای 241 برگ (أصل کتاب) و 2 برگ فهرست آن در آغاز و 1 برگ عطف در آخر، و نیمه پایین برگ 241 زیر سطر آخر منقول در بالا؛ قدیمًا بریده شده و کاغذ دیگری چسبانیده اند. کتاب مصحَّح و دارای آثار مقابله و حواشی پراکنده از کتب مختلف، و در چند موضع تملّک «صفی الدّین بن علی الصّفوی» و مهر «زین العابدین ابن محمد رضا الحسینی 1208 یا 1280» و روی برگ 1 و پشت فهرست مطالب متفرّقی نوشته اند. خط تعلیق 25 سطری، متن «لباب» بشنگرف، کاغذ دولت آبادی، قطع 16 × 21، جلد تیماج سرخ مقوّایی، داخل میشن سیاه.

أبوالخیر محمّد بن محمّد بن محمّد بن(1) علی بن یوسف عمری دمشقی شیرازی، صاحب کتاب های مطبوع و بسیار مشهور «غایة النهایة - یا - طبقات القرّاء» و «النّشر فی القراءات العشر» و «منجد المُقرئین» و غیرها.

وی در 25 ماه رمضان 751 در دمشق به دنیا آمد(2) و آنجا نشو و نما یافت و به تحصیل علم مشغول شد، و بیش از هر چیز به علوم شریفه قرآنی که اشرف دانش هاست پرداخت، و در علم الحدیث نیز کار کرد و تبحّر یافت، و از کثرت ممارست در علوم قرآنی و بخصوص تجوید و قراءات در این دو فنّ شهره آفاق و سرآمد روزگار گردید، و حافظ قرآن کریم و حافظ حدیث نبوی شناخته شد، و در دمشق مدرسه ای بساخت و آن را «دارالقرآن» نامید و مردم را همی علم قرائت قرآن بیاموخت(3).

شاه صاحب دهلوی در «بستان المحدّثین» گوید: «أوقات او معمور به همین سه شغل: یا قرائت قرآن، یا إسماع حدیث، یا عبادت، و در اوقات او برکت محسوس بود، با وجودی که مردم برای طلب این دو علم شریف بر وی هجوم و إزدحام داشتند و أوراد و عبادات هم وظیفه داشت هر روز آن قدر تصنیف می کرد که یک کاتب جیّد سریع الکتابة می تواند نوشت، و در سفر و حضر بیدار و قائم اللّیل می ماند، و هرگز روزه دوشنبه و پنج شنبه از او فوت نشده، و سه روزه از هر ماه نیز روزه می داشت، و مؤلّفات او همه مفید و نافع افتاد...»: عبقات الانوار: مجلّد غدیر 1: 49.

ص: 164

ابن جزری چند سفر به مصر رفت، و در سال 798 در دمشق برای او پیش آمدی شد که ناچار از فرار گردید و از راه اسکندریّه و دریا به بلاد روم رفت و به ابویزید بن عثمان صاحب شهر «برصا» - بورسای معروف امروزی - پیوست و مورد إکرام او قرار گرفت، و چندین سال در نزد او بماند و به شغل شریف خود پرداخت، و همه جا معرفت مردم را به قرآن کریم و علوم قرآنی و حدیث نبوی زیاده کرد، و در تألیف و تدریس و تعلیم و نشر این دانش ها بکوشید، تا اینکه تیمور لنگ به آن دیار لشگر کشید و ابو یزید را بکشت. پس از این واقعه ابن جزری نیز با تیمور آشنا گردید و به او پیوست و در ملازمتش به سال 805 به ماوراء النّهر و سمرقند سفر کرد و مَقدمش بر تیمور گرامی شد و مورد تعظیم و تکریم او قرار گرفت و از جانب او به منصب قاضی القضاتی شیراز مأمور گشت(1)، و از راه خراسان و یزد و اصفهان به شیراز رفت و مدّتی طویل در آن شهر بماند و به مشاغل علمی خود پرداخت، و از فیض قدوم او مردم شیراز را معرفتی به سزا در علوم عالیه اسلامی حاصل شد.

سپس در سال 822 به قصد حجّ از شیراز خارج و در راه گرفتار شد و اموال او به غارت رفت، چنانکه از حجّ بازماند و ناچار به ینبع حجاز رفت و در ربیع یکم 823 به

ص: 165

مدینه منوّره وارد شد و در غرّه ماه رجب به مکّه معظمه مشرّف گردید و حج بگذارد و به عراق بازگشت، و دیگر بار به حجاز شد و حجّ نمود(1) و در 827 به دمشق و سپس به قاهره رفت و مورد عنایت و تکریم ملکِ أشرف واقع گردید، و بار دیگر به حجّ خانه خدا شتافت و به قصد تجارت به یمن رفت و به سلطان یمن پیوست و برای او روایت حدیث کرد، و از جانب او صله یافت و با مالی فراوان به قاهره بازگشت و مدّتی بماند، و در 828 باز به حجّ رفت و آغاز سال بعد به قاهره مراجعت کرد.

سپس از راه شام و بصره به شیراز بازگشت، تا عاقبت در روز جمعه پنجم ربیع یکم 833 در آنجا وفات یافت و در مدرسه یی که خود ساخته بود، به خاک سپرده شد(2).

از جمله آثار ذی قیمت ابن جزری کتابی است در مناقب حضرت أمیرالمؤمنین علیه السلام به نام «أسنی المطالب، فی مناقب علی بن أبی طالب» که در جزو تألیفات او در کتب تراجم، مانند «الأعلام» و غیره یاد شده است و چنانکه خواهیم گفت نُسخ آن نیز موجودست.

از سایر آثار او نیز به خوبی واضح می شود که از برکت حفظ و ممارست کلام اللّه مجید و علوم قرآنی و أحادیث شریفه، وی را ولاءِ خالص و محبّت سرشار نسبت به خاندان عصمت و طهارت بوده، چنانکه نظریّه او را در خصوص حدیث غدیر «مَن کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» نیای معظّم، صاحب «روضات الجنّات: 720» به واسطه یکی از مجموعه های معتبره از یکی از تألیفات او چنین نقل کرده اند، که گفته است: «هذا حدیثٌ حسنٌ من هذا الوجه، صحیحٌ من وجوهٍ کثیرةٍ تواترَ عن أمیرالمؤمنین علیّ - علیه الصّلوة و السّلام - و هو متواترٌ أیضًا عن النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم؛ رواه الجمُّ الغفیر، و لا عبرة بمن حاول تضعیفَه ممّن لا اطّلاع له فی هذا العلم» إلخ.

ص: 166

سپس در «روضات» فرموده اند که در هامش مجموعه مذکوره است که مقصود ابن جزری از «بمن حاول...» همانا میر سیّد شریف جرجانی است که در کتاب «شرح مواقف» خود منع تواتر این حدیث نموده است.

ناگفته نماند که مطلب فوق منقول از روضات را ابن جزری در کتاب نفیس «أسنی المطالب» - که دو نسخه خطی از آن نزد صاحب «عبقات الانوار» بوده - یاد کرده و ایشان تمام کلام او را در آنجا «مجلّد غدیر 1: 46 - 47» نقل فرموده اند، و مؤلّف کتاب عظیم القدر «الغدیر فی الکتاب و السّنّة و الادب 1: 129» نیز ضمن شرح حال مختصر ابن الجزری مطالبی از کتاب «اَسنی المطالب» آورده اند، فراجع(1).

* * *

شرح حال ابن الجزری به طور مبسوط در بسیاری از معاجم تراجم مذکور، و اجمالاً کتب ذیل را یاد می کنیم:

1- «روضات الجنّات: 719-720» و تعلیقات مؤلّف این فهرست که در هامش آن کتاب چاپ شده. 2- «الشقائق النّعمانیة، فی احوال علماءِ الدّولة العثمانیّة 1:98-107». 3- «قضاة دمشق - الثّغر البسّام، فی ذکر من وَلی قضاءَ الشّام: 121-122». 4- «الأعلام 7: 274-275». 5- «معجم المطبوعات: 62-63». 6- «معجم المؤلّفین 11: 291-292». 7- «ریحانة الأدب 1: 265». 8- «الضوء اللّامع لأهل القرن التّاسع 9: 255-260» تألیف حافظ شمس الدین سخاوی «831-902» معاصر و معارض حافظ سیوطی. 9- «إنباء الغمر» ابن حجر 8: 245». 10- «مجمل فصیحی: 146 و 267».

ص: 167

11- «عبقات الانوار: مجلّد یکم حدیث غدیر: 46-55، ط طهران» که شرح حال ابن جزری در این کتاب أخیر تقریبًا از همه جا مبسوط تر یاد شده است.

همچنین در بخش دوم مجلّد حدیث طیر مَشویّ (ص 9 به بعد) و برخی مجلّدات دیگر عبقات شریف شرح حال و نقد آراءِ ابن الجزری دیده می شود.

سند روایت او نیز در کتاب «فرائد غیاثی 2: ش 297 ص 550- 552» شایسته مراجعه است. در آنجا این گونه وصف شده است: «الامام الکبیر الحافظ الجلیل رُحلة الأرض مُسند العالم مولانا شمس الحقّ و الشریعة و الدین أبی الخیر محمد بن محمد بن محمد بن الجزریّ، سلّمه اللّه و أبقاه».

نکته شایان توجّه این که با وجود تصریح مورّخین به انتقال ابن جزری به شیراز و اشتغال او به منصب قضا و مدرسه ساختن او در آن شهر و وفاتش در آنجا و دفنش در همان مدرسه؛ مع الوصف در کتب معمول و متداول متعلّق به تاریخ و جغرافیای شیراز و فارس نامی از این دانشمند بزرگ و مدرسه و مدفنش دیده نمی شود!

مطلب دیگر این که در همه مآخذ، وی را «ابن الجزری» خوانده اند، سوای «ریحانة الأدب» که در آنجا در حرف جیم ألقاب و به عنوان «الجزری» یاد شده است.

سائر مآخذ شرح حال این شخص نیز از مراجعه به کتاب هایی که یاد کردیم معلوم می شود.

* * *

الحصْن الحصین:

ابن جزری در أواخر سال 791، هنگامی که دمشق در محاصره تیمور لنگ بود، کتابی نوشت به نام «الحِصن الحَصین، مِن کلام سیّد المرسلین» و در آن دعاها و حرزهای معتبری که به سندهای صحیحه از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله به طرق أهل سنّت و جماعت به او رسیده بود جمع کرد، و آن را وسیله استخلاص از دشمن دانست، و خود در انجام آن چنین گوید:

ص: 168

«قال مؤلّفه محمّد بن محمّد بن محمّد، الجزریُّ؛ لطف اللّه تعالی به فی غربته، و أخذ بیده فی شدّته: فرغتُ من ترصیف هذا «الحصن الحصین من کلام سیّد المرسلین»، یوم الأحد، بعد الظهر، الثانی و العشرین، من ذیالحجّة الحرام، سنة إحدی و تسعین و سبعمائة، بمدرسته الّتی أنشاها برأس عَقبة العَبّان(1)، داخل دمشق - المحروسة - حماها اللّه تعالی من الأفات، و سائرَ بلاد المسلمین، هذا و جمیع أبواب دمشق مغلقةٌ، بل مشیّدةٌ بالأحجار، و الخلائق یستغیثون علی الأسوار، و النّاس فی جهدٍ عظیم من الحصار، و المیاه مقطوعةٌ، و الأیدی إلی اللّه تعالی بالتّضرّع مرفوعة؛ و قد اُحرق ظواهر البلد، و نُهب أکثره، و کلّ أحد خائفٌ علی نفسه و أهله و ماله، وَجِلٌ من ذنوبه و سوءِ أعماله؛ و قد تحصّن بما یقدر علیه.

فجعلتُ هذا حصنی، و توکّلتَ علی اللّه و هو حسبی و نعم الوکیل.

و قد أجزتُ أولادی: أباالفتح محمّدًا، و أبابکر أحمدَ، و أباالقاسم علیًّا، و أباالخیر محمّدًا، و فاطمة، و عائشة، و سلمی، و خدیجةَ؛ روایته عنّی مع جمیع ما یجوز لی روایته، و کذلک أجزتُ أهل عصری.

اللّهمّ اغفرْ لمؤلّفه و لکاتبه و لمن قرء فیه و لمن دعا لهم و لسائر المسلمین.

و الحمد للّه، و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و علی آل محمّد و سلّم... فجاء - بحمد اللّه - کبیرَ المقدار، غایةً فی الاختصار، جامعًا للصّحیح من الأخبار؛ لم یؤلّف مثله فی الأعصار، جمع الذّکر النّبویَ، و الحدیث المصطفویَّ، و الخیر الدّنیویَ، و الأجر الاُخرویَ...».

و در آغاز کتاب مذکور گوید: «بسم... قال الفقیر الضعیف المسکین، المنقطع إلی اللّه تعالی، الرّاجی من کرمه أن ینجیه من القوم الظالمین: محمّد بن محمّد، الجزریُ، لطف

ص: 169

اللّه تعالی به فی شدّته: أمّا بعد... فإنّ هذا «الحصن الحصین من کلام سیّد المرسلین» و سلاح المؤمنین، من خِزانة النّبیّ الأمین، و الهَیکل العظیم، من قول الرسول الکریم، و الحرز المکنون، من لفظ المعصوم المأمون؛ بذلتُ فیه النّصیحة، و أخرجته من الأحادیث الصحیحة، أبرزتهُ عدّةً عند کلّ شدّة، و جرّدته جُنّةً تقی من شرّ النّاس و الجِنّة؛ تحصّنتُ به فیما دهم من المصیبة، و اعتصمتُ من کلّ ظالم بما حوی من السّهام المصیبة، و قلتُ:

ألا! قولوا لشخصٍ قد تقوّی *** علی ضعفی، و لا یخشی رقیبه

خبأتُ له سهامًا فی اللّیالی *** و أرجو أن تکون له مصیبه

أسأل اللّه العظیم أن ینفع به و أن یفرّج عن کلّ مسلم بسببه؛ علی أ نّه - مع اقتصاره و اختصاره - لم یدعْ حدیثًا صحیحًا فی بابه إلاّ استحضره و أتی به.

و لمّا أکملتُ ترتیبه و تهذیبه طلبنی عدوٌّ(1) لا یمکن أن یدفعه إلاّ اللّه تعالی، فهربتُ منه مختفیًا، و تحصّنتُ بهذا الحصن؛ فرأیتُ سیّد المرسلین صلّی اللّه علیه و سلّم و أنا جالسٌ علی یساره، و کأنّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: ما ترید؟ فقلت: یا رسول اللّه! ادعُ اللّه لی و للمسلمین. فرفع صلّی اللّه علیه و سلّم یدیه الکریمتین و أنا انظر إلیهما، فدعا، ثمّ مسح بهما وجهَه الکریم.

و کان ذلک لیلة الخمیس، فهرب العدوّ لیلة الأحد(2)، و فرّج اللّه عنّی و عن المسلمین ببرکة ما فی هذا الکتاب عنه صلّی اللّه علیه و سلّم.

و قد رمزتُ للکتب الّتی خرّجتُ منها هذه الأحادیث بحروفٍ تدلُّ علی ذلک سلکتُ فیها أخصر المسالک، فجعلتُ علامةَ «صحیح البخاری: (خ)»، و...».

ص: 170

وی بعد از ذکر رموز و علاماتی که برای مآخذ کتاب خود «الحصن الحصین» آورده مقدّمه یی مشتمل بر أحادیثی در فضیلت دعا و ذکر و آداب آنها و أوقات إجابت و أحوال و أماکن آنها، ذیل عناوین مخصوصه یی آورده، سپس وارد أصل کتاب شده و أدعیه و أوراد و تعقیبات مسنونه مرویّه را طیّ عناوین چندی با ذکر مآخذ آنها بدون سند یاد کرده است.

مؤلّف حصن، چنانکه کلام او را از خاتمه کتابش در بالا نقل کردیم؛ بعد الظهر روز یکشنبه 22 ذوالحجّه 791 از تألیف آن فارغ شده، و سپس روایت کتاب مذکور و سایر آثار و مرویّات خود را به فرزندان پسر و دخترش که نام آنها را نیز یاد کرده و همچنین به أهل عصر خود اجازه داده است که از او روایت کنند.

«الحصن الحصین» یکبار در مصر به سال 1277 طی 160 صفحه به طبع حجری رسیده، و بار دیگر نیز به سال 1320 در بولاق، و همچنین در هامش کتاب «خزینة الأسرار» محمّد حقّی به سال 1297 در مصر چاپ شده، و در «کنز المطبوعات» از نسخه یی که با حواشی مولوی عبدالحیّ لکهنوی در هند چاپ شده یاد کرده است. دو نسخه خطی نیز از همین کتاب که یکی از آنها مورّخ به سال 945 می باشد در «فهرست رضویّه 2: 255» معرّفی شده، و نسخه بسیار مصحّح محشّی و مرغوبی نیز که ظاهرًا متعلّق به قرن نهم و دارای 143 برگ است در دست مؤلّف این فهرست می باشد.

کتاب الحصن در «کشف الظنون 1: 669 - 670» به تفصیل معرّفی شده، و گوید مؤلّف چهل سال پس از تألیف این کتاب «18 ماه پیش از وفاتش» در شیراز شرحی بر آن نگاشت و «مفتاح الحصن» نامید و در ماه رمضان 831 از آن فراغت یافت.

وی دوبار نیز کتاب الحصن را کوتاه کرد که یکی «عدّة الحصن الحصین» جای گفتگوست، و دیگری «جُنّة الحصن الحصین» که هر دو در «ضوءِ لامع» و «کشف الظنون» و جاهای دیگر یاد شده است.

ص: 171

در «کشف الظنون» گوید که شیخ علی بن سلطان محمّد هروی معروف به قاری «متوفای 1014» شرح مزجی بسیطی بر حصن نگاشته و آن را «الحرز الثّمین للحصن الحصین» نامید و در نیمه دوم جمادای دوم 1008 از آن فراغت یافت، و مؤلّف «معجم المطبوعات: 1310 و 1792» گوید که این شرح در هامش کتاب «الدّرّ الغالی» عثمان وهبی به سال 1304 در مطبعه امیریّه مکّه معظّمه به طبع رسیده است.

هم در «کشف الظنون» است که شخصی به نام یحیی بن عبدالکریم کتاب الحصن را به ترکی گردانیده و آن را «مصباح الجنان» نامید. و در «فهرست آصفیّه 1: 11» از یک «مختصر الحصن الحصین» ناشناخته معرّفی شده است.

* * *

«عدّة الحصن الحصین» جای گفتگو، چنانکه گذشت یکی از دو تلخیصی است که ابن الجزری از اصل کتاب خود «الحصن الحصین» نموده، و در «کشف الظنون» نیز یاد و در آنجا است که سیّد اصیل الدین عبداللّه بن عبدالرحمن حسینی واعظ؛ عدّه را به فارسی ترجمه کرد و پاره یی از مهمّات بر آن افزود و بر پنج فصل مرتّب گردانید و به «غرفة الحصن» نامید و در جمادای یکم 837 آن را در شهر هرات به پایان رسانید.

تاریخ تألیف عدّة الحصن در نسخه ما و در کشف الظنون یاد نشده، و مطلقًا نسخه دیگری نیز ازین کتاب در فهرست های موجود نشان داده نشده است.

مؤلّف در مقدّمه این کتاب گوید: مردم مکرّر از من می خواستند که «حصن حصین» را - با اینکه آن نیز مختصر بود - کوتاه کنم، تا اینکه به اصرار دوستی به این کار دست زدم و حصن را کوتاه و آن را به ده باب مرتّب کردم.

سپس ابواب ده گانه کتاب را یاد نموده که ما پس ازین عین عبارات آن را نقل خواهیم کرد.

ص: 172

از آغاز نسخه ما معلوم می شود که دانشمند بزرگ شافعی ابن حجر عسقلانی حافظ شهاب الدّین أبوالفضل أحمد بن علی «773 - 852» که از دوستان و مصاحبان مؤلّف بوده و در چند جای کتاب نفیس خود «الدّرر الکامنة» او را ستوده است؛ این کتاب را از مؤلّف روایت کرده و عبارت او نیز پس ازین خواهد آمد.

باز در آغاز این نسخه شرحی از خود ابن الجزری در تعریف و تمجید کتاب و تضمین اعتبار و صحّت مطالب آن آمده، و همچنین شرحی از امام علاّمه شیخ الاسلام فخرالمحدّثین جمال الدین محمّد بن ابی بکر بن صالح مشهور به ابن الخیّاط الیمنیّ در تعریف و تمجید کتاب مذکور است که آن نیز آورده خواهد شد، و چون کاتبِ نسخه تمام این شروح را به سبک متن کتاب درآورده و تمایزی بین این تقریظ ها و أصل نداده و همه را پی در پی به یک خط و رسم نوشته است؛ ما نیز در نقل آغاز کتاب متابعت نسخه را نمودیم.

آغاز: «بسم... وجدتُ فی نسخة اُمّ الاُمّ المکتَتب منها هذه النسخة المبارکة ما مثله: وُجد فی نسخة المصنّف هذا الفصل فی وصف الکتاب؛ و لعمری کما وصف و زیادة، فللّه الحمد و المنّة: هذا کتابٌ مبارک صحیح مجرّب، صاحبه دائمًا عزیز مقرّب، توجّه به النّاس فی شدّة البأس و عند الیأس؛ فوجدوه عُدّةً عند کلّ شدّة، و حصنًا حصینًا و حرزًا أمینًا و...».

سپس جمله هایی دیگر در تعریف و تمجید کتاب و تحریض و ترغیب مسلمین به استفاده از آن نموده و چنین خاتمه داده است:

«و تقبل منه الدّعوات، و حمی عن الأفات، و صانه عن المخافات؛ و صلّی اللّه علی محمّد و آله أجمعین».

و پس از این شرحی که از مؤلّف در تعریف کتاب نقل شده چنین است: «و نظیر ما

ص: 173

وجدته فی نسخة أُمّ الاُمِّ المکتَتب منها هذه النسخة المبارکة، بخطّ الامام العلاّمة شیخ الاسلام فخر المحدّثین جمال الدّین محمّد بن أبی بکر بن صالح، الشهیر بابن الخیّاط الیمنیّ؛ نفع اللّه به و أعاد علینا من برکاته: لمّا وصل مصنّف هذا الکتاب الامامُ العلاّمة شمس الدّین الجزریُّ إلی الیمن و قُرء علیه هذا الکتاب المبارک - و کانت نسختی هذه بیده - فلمّا وقف علی هذه التّعالیق بخط والدی - رحمة اللّه - قال الشّیخ الدّیّن: و اللّه ما کان الا عندی «کذا» ما صنّفت هذا الکتاب...

بسم... ربّنا! آتنا من لدنک رحمةً إنّک أنت الوهّاب. قال الشیخ الامام العالم الحافظ العلاّمة أبوالفضل شهاب الدین أحمد بن علی بن حجر العسقلانیُّ الشافعی المصریُّ: قال صاحبنا الشیخ الامام المحدّث العالم الحافظ، تاج القرّاءِ(1) شمس الأئمّة و الدّین، أبو الخیر محمّد بن محمّد بن محمّد بن علی بن یوسف، الجزریّ الشافعی الدمشقی: رحمة اللّه و قدّس روحه و نوّر ضریحة:

الحمدللّه الّذی جعل ذکره عُدّة الحصن الحصین.... و بعد، فإنّه لمّا کان کتابی «الحصن الحصین، من کلام سیّد المرسلین» ممّا لم اُسبق إلی مثله من المتقدّمین، و عزّ تألیف نظیره علی من سلک طریقه من المتأخّرین، لما احتوی من الاختصار المبین و الجمع الرّصین و التّصحیح المتین و الرّمز الّذی هو علی العز و معینٌ؛ حدانی علی اختصاره فی هذه الأوراق من أصله المذکور؛ بعد أن کنتُ سئلتُ فی ذلک مرارًا فی سنین و شهور، ممّن أنس غربتی و کشف کربتی و أوجب الحقُّ علیَ مکافاتَه، و لم أقدر علیها إلاّ بالدّعاءِ له. فأسأل اللّه تعالی نصره و معافاته...

و جعلته فی عشرة أبواب، کلُّ باب یتعلّق بأنواع و أسباب.

الباب 1- فی فضل الذّکر و الدّعاءِ و الصّلوة و السّلام علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم

ص: 174

و آداب ذلک. ب 2- فی أوقات الإجابة و أحوالها و أماکنها و من یستجاب له و بما یستجاب و اسم اللّه الاعظم و أسمائه الحُسنی و علامة الاستجابة و الحمد علیها. ب 3- فیما یقال فی الصّباح و المساءِ و اللّیل و النّهار عمومًا و خصوصًا و أحوال النّوم و الیقظة. ب 4- فیما یتعلّق بالطهور و المسجد و الأذان و الصّلوة الراتبة و صلوات منصوصات. ب 5 - فیما یتعلّق بالأکل و الشّرب و الصّوم و الصّلوة و الزکوة و السّفر و الحجّ و الجهاد و النکاح. ب 6- فیما یتعلّق بالاُمور العلویّة کسحاب و رعد و برق و مطر و ریح و هلال و قمر. ب 7- فیما یتعلّق فی اُمور بنی آدم من امورٍ مختلفات باختلاف الحالات. ب 8 - فیما یهمّ من عوارض و آفات فی الحیوة إلی الممات. ب 9- فی ذکرٍ ورد فضله و لم یخصَّ وقتًا من الاوقات و استغفارٍ یمحو الخطیّات و فضل القرآن العظیم و سوَرٍ منه و آیات. ب 10- فی أدعیّةٍ صحّت عنه صلّی اللّه علیه و سلّم مطلقاتٍ غیر مقیّدات.

فجاء - بحمد اللّه - کبیر المقدار، غایةً فی الاختصار، جامعًا للصّحیح من الأخبار، و لم یؤلّف مثله فی الأعصار؛ جمع الذّکر النّبویَ، و الحدیثَ المصطفویَ، و الخیر الدّنیویَ، و الأجر الاُخرویَ.. أسأل اللّه أن ینفع بن أهله، و أن ینصر به کلّ مظلوم... و علامة الرّقوم الّتی یشتمل علیها هذا الکتاب: «صحیح البخاری: (خ)»، و... و علامة الموقوف: (مو)، و هو قلیلٌ. و الحمد للّه... الباب الاوّل فی فضل الذّکر...».

انجام: «اللّهمّ إنا نسئلک العافیةَ فی الدّنیا و الاخرة.

ولیکنْ ذلک آخر ما نعدّه من «عدّة الحصن الحصین، من کلام سیّد المرسلین»، من تألیف الامام العالم العلاّمة، قاضی القضاة، شمس الدین، أبیالخیر، محمّد بن محمّد بن محمّد، الجزری الشافعی الدّمشقیِّ، رحمه اللّه، آمین یا ربَّ العالمین، برحمتک یا أرحم الرّاحمین.

ص: 175

تمّت النسخة الشریفة فی لیلة الخمیس، فی شهر اللّه المبارک رجب».

نسخه: دارای 143 برگ، روی برگ اوّل تملّک و مهر «محمّد بن حاجی ملاّ عبداللّه» که از دانشمندان «هَرند» در سده سیزدهم بوده، دیده می شود. کاغذ: فستقی سفید و زرد و رنگ های دیگر، جلد میشن مشکی مستعمل یک لا، خطّ نسخ معرب 9 سطری، عناوین و علامات به شنگرف، صفحات 1 و 2 دارای لوح نقّاشی و همه صفحات دارای جدول دو خطّ شنگرفی است. قطع 11 × 15 و نیم، متن 6 و نیم × 10 و نیم. تاریخ کتابت تنها روز و ماه آن «پنجشنبه از ماه رجب» معلوم و سال نوشته نشده، لکن به قرائن متعلّق به سده دهم است. تاریخ تألیف و نام کاتب و آثار مقابله و تصحیح ندارد.

زمینه گویا نخستین کسی باشد از دانشمندان شیعی که بدین کار پرداختند. شماره قاعده ها 303 و شماره بیتها نزدیک 3600 می باشد. او در اجازه خود به ابن خازن در دمشق در نیمه روز چهارشنبه 12 رمضان 784 از آن با عبارت «کتاب القواعد و الفوائد فی الفقه، مختصرٌ یشتمل علی ضوابط کلّیّة اصولیّة و فرعیّة، یستنبط منها أحکام شرعیّة، لم یعمل الأصحاب مثله» می ستاید و می گوید که یاران پیش از من بدین کار نپرداختند. (روضات ص 591)، انتهی.

مؤلّف «الذّریعه 6: 173 و 14: 17» در موضع اوّل نُه حاشیه و در موضع دوم چهار شرح بر این کتاب یاد، و در هر دو جا کتاب مورد بحث را عنوان کرده اند.

شرح حال فاضل حرفوشی در «سُلافة العصر: 315 - 323» آمده و در آنجا ستایش بسیار از او شده و مقدار زیادی از اشعارش نقل گردیده است، از جمله در مدح شیخ جواد کاظمی مؤلّف «مسالک الأفهام» این دو بیت شعر را آورده:

جری فی حلبة العلیاء شوطًا *** بسعیٍ ما عدا سنن السّداد

تاریخ ختم استنساخ: سه شنبه 16 شوال 1071.

در یکی از اوراق آخر نسخه محمد رضا بن محمد مهدی هرندی نوشته است که: شب پنجشنبه سوم ماه رجب 1181 به علّت فقدان پدر و مادر و برادر و خواهر و مسافرت برادر دیگر - مولی محمد کاظم - و فزونی دشمن و کمی یاور و فوت عبدالمطلب خادم، مهموم و مغموم بودم؛ آیة الکرسیّ خواندم رفع شد.

مهر «لا اله الا اللّه الملک الحقّ المبین. محمد رضا» و «محمد هاشم الموسوی» و تملّک و خطّ نیای گرامی، آیة اللّه حاج میرزا سیّد حسن چهارسوقی ظهر نسخه است.

از جمله شرح های فارسی «علاقة التّجرید» است که سیّد عالم فاضل ادیب شاعر میر محمّد أشرف بن عبدالحسیب بن أحمد بن زین العابدین حسینی علوی عاملی اصفهانی نگاشت.

* * *

نسب سید زین العابدین مذکور - چنان که در «جامع الأنساب» و هم در رساله جداگانه در احوال و آثار علماءِ این خاندان، به تفصیل نوشته ایم - از این قرار است:

زین العابدین بن عبداللّه بن محمّد بن صالح بن جعفر بن أحمد بن حمزة بن قاسم بن حسین بن ابی احمد عبداللّه المشهدی بن محمّد بن علی بن حسین بن محمّد الطبّان بن حسین بن ابی علی احمد بن محمّد بن عزیزی بن حسین بن ابی جعفر محمّد بن علی بن حسین الطوّاف بن ابی الحسن علی الخارص ابن محمّد الدّیباج ابن الامام جعفر الصّادق علیه السلام .

حسین بن محمّد طبّان از دانشمندان و نسّابه های بزرگ و قاضی مرو بوده و تألیفاتی در نسب دارد و نام و نسبش در «المشجّر الکشّاف لاُصول السّادة الاشراف: 70» و «عمدة الطالب: 237» مذکورست(1). وی پدر قاضی أبوطالب اسمعیل نسّابه مروزی معروف می باشد که شرح حالش در «معجم الاُدباء 6:142 - 150» تألیف یاقوت حموی آمده است.

بالجمله، سیّد زین العابدین مذکور که سر سلسله سادات علوی عاملی است(2) از علماءِ امامیّه و مقیم جبل عامل بوده و در نزد شیخ علی محقّق کرکی - قدّس سرّه - «متوفای

ص: 180

940» درس خوانده و یکی از دختران او را به زنی داشته است(1) و در «روضات الجنّات: 642» در احوال میر غیاث الدّین منصور دشتکی از او یاد شده است.

فرزندش میر سیّد احمد سبط محقّق کرکی در اصفهان مقیم بوده و از دانشمندان بزرگ شیعه و شاگرد میر محمّدباقر داماد و شیخ بهاءالدّین عاملی - قدّس اللّه أسرارهم - و هم مُجاز از آنها و از خال خود شیخ عبدالعالی فرزند محقّق کرکی است و به دامادی پسر خانه خود میر داماد سرافراز بوده. میر سیّد احمد را تألیفاتی چند است که از جمله «لوامع ربّانی» او را به شماره [ ×× ] در این فهرست یاد خواهیم کرد.

میرزا عبدالحسیب فرزند میر سیّد احمد صاحب «الجواهر المنثورة. ش 248» نیز از جمله دانشمندان روشن ضمیر و بزرگوار بوده و کتابی عرفانی از تألیفات او در «الذریعه 12: 154» یاد شده به نام «سدرة المنتهی و العطیّة العظمی» در معارف و اصول الدین به پارسی که در آخر آن نام و نسب خود را «محمّد عبدالحسیب بن احمد بن زین العابدین العاملی العلوی الفاطمی» نگاشته و در سال 1062 از تألیف آن فارغ شده و سه نسخه از آن را در «ذریعه» نشان داده اند، از جمله نسخه آستان قدس که دارای 309 برگ است و در «فهرست رضویّه 4: 161» معرّفی شده. وی کتاب دیگری نیز به نام «الفطرة الملکوتیّه فی شرح الاثنی عشریّة» از شیخ بهائی و «شرحی بر دعاءِ صباح» و «الجواهر المنثورة فی الأدعیة المأثوره» دارد، و کتاب های «تقدیس الانبیاء و تمجید الأوصیاء» و «مناهج الشارعین» در اصول و فروع دین و اخلاق ایضًا از تألیفات او در «فهرست

ص: 181

دانشگاه 3: 569 و 5:1572» شناسانده شده و در آنجا تاریخ تألیف مناهج را ماه صفر 1068 ذکر کرده اند.

در «فهرست حقوق: 206» کتاب «منتخب مناهج الشارعین» عبدالمناف بن محمود سلماسی را که در 1244 نوشته شده، معرّفی کرده اند.

میرزا عبدالحسیب، چنانکه در «رجال اصفهان: 94» آمده، به سال 1121 وفات یافت و در تکیه آقا رضی شیرازی در تخت پولاد اصفهان مدفون گردید. وی را سه فرزند بوده به نام های میرزا اشرف و میرزا صدرالدین محمّد و میرزا زین العابدین که در موضع مرقوم ذریعه یاد شده اند.

میرزا صدرالدین محمّد فرزندی داشته به نام میرزا غیاث الدّین احمد که اهل شعر و ادب بوده، معاصرش شیخ محمّد علی حزین گیلانی «متولد 1103 متوفای 1181» که با او اُلفت داشته در «تذکره حزین: 57» گوید:

«میرزا غیاث الدین احمد، برادرزاده میرزا اشرف مرحوم و خلف مرحمت و غفران پناه میرزا صدرالدین محمّد بن میرزا عبدالحسیب است. تحصیل علوم نموده در تقوی و حسن اخلاق یگانه آفاق بود. به موزونی طبع از بدایات عمر به شعر و شاعری رغبت نموده «خیال» تخلّص ایشانست... در غزل و رباعی هم به موافقت فقیر دُری می سُفت. یک سال بعد از آنکه عمّ بزرگوارش جهان بی وفا را بدرود گفت این سیّد والا تبار هم دیدار گرامی در احتجاب نهفت...» تا آخر.

مرحوم رضا قلی خان هدایت در «ریاض العارفین: 328» اشتباهًا میر غیاث الدین احمد مذکور را چنین عنوان کرده است:

«خیال اصفهانی. اسمش میرزا غیاث الدین محمّد، خلف میرزا صدرا ولد میر محمّد

ص: 182

باقر داماد متخلّص به اشراق است. به مصاهرت آقا جمال خوانساری مخصوص بوده و علوم معقول و منقول کسب فرموده، به صفات حسنه مسلّم اهل زمان خود بوده، در غلبه افاغنه در اصفهان درگذشت. ترکیب بندی در منقبت گفته...» الخ.

در صورتی که از میرداماد فرزند پسری نمی شناسیم، و این اشتباه در «ذریعه 9: 1: 308» نیز به متابعت از «ریاض العارفین» واقع شده است، فراجع.

* * *

بالجمله، میر محمّد اشرف مصنّف «علاقة التّجرید» خود یکی از دانشمندان متبحّر این سلسله بوده و شرح حالش در «تذکره حزین: 56» چنین مذکورست:

«میرزا اشرف، خلف مرحوم میرزا عبدالحسیب صبیّه زاده سیّد الحکماء امیر محمّد باقر الدّاماد الحسینی، قدّس اللّه روحه. به علوّ حسب و نسب معروف، و به فضائل نفائس موصوف بود. روزگاری به عزّت و احتشام در اصفهان گذرانید. در سنه «1133» ثلث و ثلثین و مائة بعد الألف(1) به روضات جِنان انتقال نمود. او رفت و خوشدلی ز جهان خراب رفت. ألطاف و أشفاق آن سیّد عالیمقدار را با این خاکسار نهایتی نبود... به حُکم وراثت در مراتب علمی افادت پناه و از معارف ذوقی آگاه بود و در سخن فهمی صاحب دستگاه. گاهی التفات به گفتن شعر می فرمود. اشعار سنجیده دارد و از آن جمله این چند بیت است که زیب مجموعه نمود:

«آن ماه دو هفته، دلبر جانی من *** آن یار عزیز، یوسف ثانی من

یکروز نکرد فکر شب های غمم! *** یکبار نگفت: پیر کنعانی من!» إلخ

تاریخ وفات میر محمد اشرف را در «ذریعه 3: 355» و «مصفّی المقال: 82» و به

ص: 183

نقل از ذریعه - ظاهرًا - در «رجال اصفهان - تذکرة القبور: 95 و 237» و «فهرست دانشگاه 3: 596» و جاهای دیگر به سال 1145 نوشته اند، لیکن به نظر می رسد تاریخی که حزین آورده به صواب نزدیک تر باشد، و مصراع «او رفت...» اشاره به فتنه افغان است که در 1134 شهر اصفهان را فراگرفت.

در «فهرست دانشگاه 5: 1703 - 1706» نسخه یی از «شرح مختصر عضدی» معرّفی شده که در دست میر محمد اشرف بوده و دارای آثار تملّک و خط پدرش میر عبدالحسیب بن احمد و هم میرداماد است. میر محمّد اشرف بر این نسخه حواشی زیادی نگاشته و در آغاز کتاب نوشته است که «در 26 صفر 1055 به خواندن آن پرداختم».

بر فرض صحّت انتساب این کلام به میر محمّد اشرف ناچار در آن تاریخ حدّاقلّ پانزده سال از عمر او گذشته بوده که شرح مختصر عضدی می خوانده، و در این صورت با در نظر گرفتن تاریخ درگذشت او که حزین آورده هنگام فوت بیش از نود سال داشته است.

در دو موضع «رجال اصفهان» مدفن میر محمّد اشرف را در بقعه مخصوصی در خارج قریه ورنوسفادران سده تعیین کرده و گوید: بعدًا جمعی از اولاد و اعقابش نیز در آنجا مدفون شدند.

در «روضات الجنّات: 187» نامی از میر سید اشرف آمده و در (ص 625) ذیل احوال حاج شیخ محمّد کاشانی فرماید که وی و میرزا ابراهیم قاضی از سیّد امیر محمّد اشرف حسینی روایت می کنند، و این سیّد اشرف با پسر عمّش میرزا محمّد باقر هر دو از ملاّ محمّد فاضل سراب «مذکور در شماره [×× ]، اجازه روایت دارند، انتهی.

ظاهرًا مقصود از سید امیر محمّد اشرف همین صاحب عنوان است که از شاگردان

ص: 184

علاّمه مجلسی نیز بوده و از ایشان و هم از پدر خود میر عبدالحسیب روایت می کند، و فرزندش میر محمّد حفیظ بن میر سید اشرف از پدر اجازه روایت دارد و سلسله سند او را در «روضات: 642» ذیل ترجمه امیر غیاث الدین منصور شیرازی نقل و در آنجا «محمّد حفیظ» را عبدالحفیظ نوشته اند، و در «ذریعه 1: 149» اجازه میر محمد اشرف را از علاّمه مجلسی فرماید اجازه مختصری است، و در «فضائل السادات: 395» داستانی مشتمل بر تجلیل علاّمه مجلسی از مؤلّف دیده می شود.

میر محمّد اشرف فرزند دیگری نیز به نام میر مرتضی داشته که اعقاب او فراوان و در آنها جمعی از دانشمندان پدید آمده اند.

شرح حال میر محمد اشرف به اجمال در کتاب های «الفوائد الرضویّه: 397»، «أعیان الشیعه 43: 296»، «ریحانة الادب 2: 434» و «معجم المؤلّفین 9: 64» نیز مذکور و در کتاب اخیر وفات وی را به نقل از دانشمند فاضل آقای دکتر حسین علی محفوظ کاظمینی به سال 1145 ضبط کرده که لابدّ ایشان از کتاب «ذریعه» برداشته اند، و اشتباهًا در آنجا دو تألیف برای او ذکر کرده به این صورت: «من تصانیفه: شرح التجرید، و القبسات». در حالی که «قبسات» از تألیفات میرداماد است، و میر سید اشرف هم بر آن شرحی ننوشته بلکه حاشیه یی بر آن دارد، و تنها شرحی که برای قبسات در «ذریعه 13: 39» ذکر کرده اند، شرح حکیم متکلّم محمّد بن علی رضا آقاجانی از شاگردان صدرالمتألّهین است که تاریخ تألیف آن مطابق «شرح قبسات» یعنی 1071 هجری می باشد.

در همان موضع «معجم المؤلّفین» از دانشمند دیگری بنام مولی محمّد اشرف بن مولی حیدر علی ورنوسفادرانی سدهی اصفهانی و مؤلّف «عروة المتّقین فی تفسیر آیة الکرسی» یاد کرده و وفات او را به نقل از فاضل مذکور در سال 1135 نوشته است.

ص: 185

پس این شخص را که در «رجال اصفهان: 200 و 259» و «فهرس رضویّه 4: 443» و «ذریعه 4: 329» و «مؤلّفین کتب چاپی 1: 621» نیز مذکورست نباید با صاحب عنوان معاصر و همشهری او اشتباه کرد.

آثار میر محمد اشرف:

1- «اشرف المناقب»، پس از این یاد می کنیم.

2- «حاشیه قبسات» مذکور در فوق.

3- «حاشیه شرح مختصر عضدی» که در صفحه ×× ذکر شد.

4- «شرح مشیخة تهذیب الحدیث» که به عنوان «رجال السیّد محمّد اشرف» در «ذریعه 10: 96» و «مصفّی المقال: 82» یاد شده و چنان که در آن دو کتاب هم آمده، مرحوم بیان الواعظین اصفهانی در کتاب «خلد برین: 51» خود این کتاب را ذکر کرده و گفته است که نسخه خط مؤلّف در نزد او موجود می باشد.

مع الأسف، نسخه های گنجینه مرحوم بیان به فروش رسید و از دسترس مستفیدان به دور ماند.

5 - «ترجمه ألفیّه ابن مالک» در علم نحو، به نظم فارسی.

6- «فضائل السّادات» که اسمش حاکی از مسمّی و اثر مهم و پرارزشی است و در میان آثار چاپ شده تمام دانشمندان خاندان مؤلّف از زمان میر داماد - قدّس سرّه - تاکنون کتابی به این شهرت و مطبوعیّت نرسیده و حقّا که در موضوع خود نیز اثری ممتاز و یگانه است. این کتاب مبسوط و مفصّل که دالّ بر کمال و تبحّر و تتبّع مؤلّف آن می باشد در سال های 1102 - 1103 تألیف و در 490 صفحه وزیری به سال 1314 در طهران به چاپ رسیده(1) و در این چند سال أخیر نیز تجدید طبع شده است.

ص: 186

مؤلف این کتاب را ابتداءً به نام «اشرف المناقب» برای شاه سلیمان صفوی تألیف کرده، سپس بر آن مطالبی افزوده و به نام شاه سلطان حسین صفوی مصدّر نمود و صورت نسب وی را، هم از طرف پدر و هم از طرف مادرِ شاه عباس که از سادات مرعشیّه بوده ذکر کرده، و نسب مادر خود و مادر مادرش را نیز در پایان کتاب (ص 483) آورده است، «اشرف المناقب» را در «ذریعه 2: 107» تنها به استناد همین مطالب که از «فضائل السادات» مستفاد می شود یاد کرده اند.

وی از آغاز تا انجام این کتاب از آثار دو نیای دانشمندش میرداماد و میر سیّد احمدبن زین العابدین نظمًا و نثرًا بسیار نقل کرده از اشعار نغز خود نیز هر جا که مناسب افتاده آورده است، و از صفحه 55 و 401 این کتاب معلوم می شود وی شاگرد مرحوم آخوند ملاّ محمّد صالح مازندرانی شارح کتاب «کافی» متوفی به سال 1086 و همچنین مرحوم آقا حسین خوانساری «متوفای 1098» بوده که گوید: «قال استادی صالح الفضلاء فی «شرح الکافی»، و «استادی آقا حسین خوانساری».

کثرت مطالبی که امیر محمّد اشرف از انواع و اقسام کتب نفیسه متقدّمین و متأخّرین در فضائل السادات نقل کرده و فهرست آنها را نیز در پایان کتاب ثبت نموده است بی اختیار خواننده را وادار به تحسین می کند.

مطلب مهمّی که از این کتاب (ص 362) استنباط می شود این که اصل عربی «تاریخ قم» را مؤلّف در دست داشته و در فهرست مصادر آخر کتاب (ص 487) هم گفته است: «تاریخ مدینة المؤمنین بلدة قم، للحسن بن محمّد القمی». و همچنین از صفحه (363) همان فضائل السادات استظهار می شود که نسخه یی از تاریخ قم فارسی غیر از ترجمه چاپ شده در دست داشته است.

ص: 187

محدّث نوری نیز در خاتمه «مستدرک الوسائل 3: 369» فرموده است که از کتاب «منهاج الصّفوی» میر سیّد احمد بن زین العابدین - جدّ میر محمّداشرف - بر می آید اصل عربی «تاریخ قم» و ترجمه غیر معروف آن در نزد وی بوده است.

مؤلّف محترم «ذریعه 3: 278» نیز این مطلب را از مستدرک نقل فرموده اند.

در «فهرست رضویّه 1: 83» ترجمه یی مورّخ 1070 از «مصائب النواصب» قاضی نوراللّه معرّفی شده که مترجم آن محمّد اشرف نامی است و مؤلّف فهرست احتمال داده اند وی مؤلّف «فضائل السّادات» باشد، و اللّه العالم.

7- «علاقة التجرید» جای گفتگو، که چنانکه در آغاز گفتیم شرح مبسوطی است به زبان فارسی بر کتاب «تجرید العقائد» خواجه نصیرالدین طوسی در علم کلام.

شارح در این کتاب نیز از آثار علمی پیشینیان بسیار استفاده و نقل کرده است و گاه اشعار فارسی خود را هم شاهد آورده، و از شروح مختلف تجرید غالبًا از شرح علاّمه حلّی، شرح حاج محمود، شرح نیرزی، شرح مولانا محمّد بهشتی - از دانشمندان شیعه - و از شرح اصفهانی «تسدید القواعد» و شرح ملاّ علی «قوشجی» از دانشمندان اهل سنّت یاد می کند، و از میان آنها مخصوصًا به شرح علاّمه و شرح حاج محمود بیشتر توجه داشته و مکرّر بدانها استناد کرده است.

بخش مربوط به اثبات امامت این شرح بسیار ممتّع و شیرین و مستدلّ نوشته شده و شایان مطالعه است و خود مؤلّف نیز در مقدّمه به این مطلب تصریح نموده.

وی در دیباچه به براعت استهلال نام بسیاری از کتب حکمت و کلام به خصوص کتب جدّش میرداماد را ذکر کرده است.

تنها نسخه نفیس دیگری که از این کتاب می شناسیم نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه طهران است که دارای 132 برگ و در «فهرست دانشگاه 3: 596 - 597» معرّفی شده و ظاهرًا اصل خط مؤلّف می باشد.

ص: 188

آغاز: [بسم... حمد مر خدای را که تجرید علایق جسمانیّه، و تهذیب أخلاق ایمانیه را صراط المستقیم أبواب جِنان، و سواد العین بصیرت أعیان اهل جَنان، و کحل الجواهر بینایی و عرفان، و حکمة العین مردمک دیده مردمان، و باعث هدایت به مطالب عالیه، و فهم کنوز رموز و إشارات إلهیّه، و إستغانه [و إستنزال. خ- . ل- ] رواشح سماویّه، و ظهور لطایف غیبیّه، و طریق تحصیل شرح مقاصد و مواقف غیر متناهیه، و اُفق المبین مطالع ایماضات و إشراقات جذوات موسویّه، و قبسات أطوار طوریّه، و شارع النّجات شفای قلوب صدور؛ بأنفاس عیسویّه گردانید.

و صلوة و سلام بر مسلّم سلّم سمای عرش حکمت رسالت و ایقان، و نبراس الضّیای سواد مجموعه عالم امکان، و خاتم اُولی الأید إعتضاد قدرت و إتقان؛ محمّد نبیّه النّبیه، المبعوث علی الانس و الجانّ، و أهل بیت آن حضرت که شواهد رُبوبیّه؛ و تقدمه تقویم الایمان نبویّه، و مختلسان قصب السّبق خلسة الملکوت سابقان مقرّبان، و عروة الوثقای سبع شداد فاتحه کلام اللّه الفرقان اند.

امّا بعد، چون خاطر جمعی از اخوان صفا، و متألّهین با هدایت از أهل تجرید ترجمان کسادی و بوار بازار جواهر و أعراض حکمت و کلام از خُرده بینیِ خِرد متوجّه ترجمان جُمانه متن «تجرید الاعتقاد» بود، و به خرید خریده آن به تَوق تمام راغب و به شوق لا کلام خاطب بودند؛ لهذا کمَیت قلم از سر مدّ و کشش قلبی قطره روی را به راه انداخته در اوراق خاطر مشق سیاه دلی پیروی کرده، با آبله پا، به دست یاری أنامل تفکّر، پا از اندازه خود بیرون گذاشته، یکقلم دامن سعی بر کمر زده، از سر تعجیلْ دل داده این معنی شده، قالب تهی، و دو پا یکی ساخته، در میدان نقش جهان منطق و بیان، و هفت اقلیم عالم خط، و چهارسوق سطح مربّع صفحه، و سوق بیدای بداءِ کلام؛ رقبه رغبت بر آن کشیده داشت.

ص: 189

سیّما در وادی أیمن مبحث امامت علیّه علویّه و علوّ منزلة امیر النّحل، یعسوب المؤمنین... که مشتمل بر آیات و احادیث عُلوی رتبت علوی نسبت که سیّد کلام و کلام سیّد أنام است... بناءً علیه، داعی، ابن عبدالحسیب الحسینی: محمّد اشرف؛ با کثرت غموم و عوایق که در این جزءِ زمان از امور عامّه است نسبت به عموم خلایق و عدم ملکه و مادّه به این معنی موافق، به صورت شرح بسط بساط خرده فروشی بیان معانی دقیقه بدیع این متن را به أحسن وجهی، بی خودفروشی، مصوّر کرد، و بنا بر مناسبت علاقه خاطر ملتمسین این تعلیقات و تسمیه متن که مشتمل بر مسائل علم کلام و منتظم به أخصر ألفاظ به أبلغ نظام است؛ مسمّی به «علاقه التّجرید» گردانید...].

انجام: [و حاج محمود این مراتب را در شرح خود ایراد نموده، و واجب آنست که متوجّه تجسّس در امر به معروف و نهی از منکر نشود، به قول خدای تعالی که فرموده: «وَ لا تَجَسَّسُوا» و «اِنَّ الّذینَ یُحِبُّونَ أنْ تَشیعَ الْفاحِشَة» الآیة، که این هر دو آیه دلالت بر حرمت سعی در اظهار فاحشه می کند. و امّا حدیث و سنّت، پس قول آن حضرت است صلیّ اللّه علیه و اله: «من ابتلی بشیءٍ من هذه القاذورات فلیسترها بستر اللّه». و ایضًا سیرت آن حضرت چنین بوده. تمّ الکلام بخیر المرام ان شاء اللّه تعالی. سنه 1120].

در آخر مقصد سوم کتاب (برگ 275) نیز تاریخ به این صورت دیده می شود: [و منافی عقل نمی نماید به نحوی که صاحب شبهه تصوّر نموده. تمّت الکتاب بعون الملک الوهّاب، فی یوم الجمعة 15 شهر صفر المظفّر سنه 1121].

این نسخه: ابتداءً، در دست مؤلّف بوده و اگر چه نام کاتب ندارد لکن به قرائن توان گفت به خط یکی از افراد خاندان وی است که بعد شخص مؤلّف آن را از اوّل تا آخر - سوای بعضی از اوراق که فاقد آثار مقابله و خط مؤلّف است - مطالعه نموده و در پاره ای جاها در حاشیه مطالبی اضافه کرده یا کلماتی را تغییر داده و اصلاحاتی در آن

ص: 190

نموده است. در چند موضع هم علامت مقابله «بلغ» دیده می شود. پس از مولّف به شرحی که ذیلاً می گوییم در تملّک بازماندگانش درآمده تا در حدود 1328 که به دست مرحوم آقای حاج میرزا ابوالقاسم زنجانی رسید و بعد از فوت ایشان در تملّک پدر نگارنده درآمد.

روی برگ 1 این یادداشت ها به شرح دیده می شود: «من کتب والد مرحوم که به تاریخ شهر محرّم سنه 1182 به دست این فقیر رسید. العبد سیّد عبداللّه ابن محمّد رحیم الحسینی. مهر: افوّض اَمری الی اللّه، عبده عبداللّه الحسینی» أیضًا: «من کتب جدّی المرحوم... [پاک شده است] و دخل فی نوبة العبد الأقلّ محمّد رحیم ابن سید مرتضی الحسینی. مهر: بسم اللّه الرحمن الرحیم». ایضًا: «بسم... هذا فی ملکی... و أنا الأثم الجانی ابوالقاسم الموسوی الزنجانی، تحریرًا فی شهر ربیع الأوّل سنه 1328. مهر: عبده ابوالقاسم ابن محمّد باقر الموسوی». أیضًا: «قد صار لی بعد ما کان لغیری و سیصیر کما کان، و أنا العبد المذنب الأثیم محمّد هاشم الموسوی، تحریرًا فی شهر جُمادی الاولی من شهور سنة 1340. مهر. محمّد هاشم بن جلال الدین الموسوی».

نویسنده تملّک اوّلی: حاج میرزا محمّد رحیم که در مقابل نواده همنامش به کبیر شهرت یافته از علماء و فضلاء و ادباءِ سلسله خود بوده، فرزند عالم فاضل ادیب میرزا سیّد مرتضی متخلص به سیّد، مقیم خوزان سده، متوفای 1160 مذکور در «ذریعه 9: 2: 481»، فرزند میر سیّد اشرف مؤلّف کتابست. حاج میرزا محمّد رحیم در سده ریاست روحانی داشته و در روایت احادیث از عمّ خود میرزا عبدالحفیظ مجاز و مانند پدرانش دارای طبع شعری روان بوده به سال، 1181 وفات و چنانکه در «رجال اصفهان: 239» نیز آمده در مقبره خانوادگی که در وسط قریه خوزان واقعست دفن شد.

ص: 191

نویسنده تملّک دوم: میرزا سید عبداللّه فرزند حاج میرزا رحیم مذکورست، وی به روز چهارشنبه دهم ماه صفر 1165 متولّد شده و در 22 ماه محرّم 1251 وفات یافت(1) و در مقبره خانوادگی سابق الذکر که به نام وی مشهور است، مدفون شد. میرزا سیّد عبداللّه نیز از فقهاء و دانشمندان بوده و نزد وحید بهبهانی و میرزای قمی درس خوانده و با مرحوم حاجی کرباسی و حجة الاسلام شفتی - علیهم الرحمة - خصوصیّت داشته، در سده ماربین اقامه جماعت و ترویج دین می کرده و اواخر عمر بیشتر در شهر می زیسته است. میرزا سید عبداللّه را تألیفاتی است از جمله «شرح مشیخه تهذیب و فقیه» و «انیس المحتاجین» در علوم غریبه و «ترصیع الأسماء». شرح حالش در «مصفّی المقال: 237» و «ذریعه 10: 127» و «رجال اصفهان: 239» مذکور است، و او را فرزند دانشمندی بوده به نام سیّد احمد که روز وفات پدر در گذشته و با هم دفن شده اند. سید احمد را کتابی است به نام «زبدة الأسرار» در ادعیه و أوراد و اذکار، که در «ذریعه 12: 18» یاد شده، وی از شاگردان حجة الاسلام شفتی و حاجی کرباسی بوده، أعقابش اکنون در سده و جاهای دیگر به سر می برند و علماء و فضلاء و صلحاء در میان آنها بوده و هست.

نویسنده تملّک سوم: مرحوم حاج میرزا ابوالقاسم موسوی زنجانی از علماء و روحانیون اصفهان که دارای کتابخانه معتبری بوده، در ماه رجب 1336 وفات و در تکیه مخصوصی در تخت پولاد مدفون شد. شرح حالش را در جلد دوم «جامع الانساب» به تفصیل نوشته ایم و اجمالاً در «رجال اصفهان: 58» نیز یاد شده است.

نویسنده تملّک چهارم: مرحوم میرزا سیّد محمّد هاشم مجتهد علاّمه والد ماجد

ص: 192

نویسنده این فهرست است و شرح حال ایشان را مفصّل در «زندگانی آیة اللّه چهارسوقی: 105 - 111» نگاشته ایم. ایشان نسخه را با تعدادی دیگر ز کتب کتابخانه مرحوم زنجانی پس از فوت وی ابتیاع کرده بودند.

نسخه: دارای 358 برگ، روی برگ اوّل یادداشت های مذکور نوشته شده. آغاز کتاب از ظهر برگ یکم است و مقصد اوّل «امور عامّه» تا برگ 85. مقصد دوم «جواهر و أعراض» از ظهر برگ 86 تا 207. مقصد سوم «اثبات صانع» از برگ 209 تا روی برگ 276. مقصد چهارم «نُبوّت» از ظهر برگ 277 تا برگ 288. مقصد پنجم «امامت» از همان برگ تا برگ 330. مقصد ششم «معاد و وعد و وعید» از همان برگ تا پایان برگ 357. برگ 358 سفید است، و 4 برگ سفید در اول کتاب و 4 برگ در آخر «بدرقه» هنگام صحّافی درین اواخر اضافه شده.

کاغذ: چار بغل، خط نسخ خوب 22 سطری، عنوان ها در بعضی مواضع به شنگرف روی عبارات متن عربی «تجرید» که به کلمه «قال» آغاز می شود خط سرخ کشیده شده، بعضی عنوان ها نیز در حاشیه ها آمده، جلد تیماج قرمز، آستر تیماج مشکی، قطع 19 × 25، متن 11 × 17، اصلاحات و اضافات مؤلّف به خط نسخ و نستعلیقِ وی در متن و حاشیه ها دیده می شود، و چنان که گفتیم نسخه نام کاتب ندارد. دو تاریخ 1120 و 1121 در اواخر کتاب به خط کاتب نوشته شده که ممکن است تاریخ تألیف و کتابت هر دو باشد.

کتاب: شامل احادیثی است که پیرامون علّت های شرعی اَحکام و غیرها بحث کرده است، از طریق اهل بیت اطهار علیهم السلام . در دو جزء و مکرّر به طبع رسیده.

نسخه: به خطّ شکراللّه بن محمد حسینی «نویسنده نسخه اصول کافی. ش 684». ختم کتابت: 22 ماه صفر 1068.

علاّمه مجلسی مولانا محمّد باقر بن محمّد تقی شخصًا از اوّل تا آخر نسخه را با نُسخ عدیده مقابله و تصحیح کرده، حواشی بسیار به خطّ مبارک در همه جا نوشته، در برخی جاها نیز خطّ پدر بزرگوارش دیده می شود.

در پایان نسخه، علاّمه مجلسی شرحی در باب کیفیّت تصحیح نسخه نوشته و ربیع الاوّل 1058 تاریخ گزارده اند، که بی شبهه یکی از دو تاریخ سال اشتباه است و ظاهرًا 1058 سهوالقلم و درست همان 1068 باشد.

در بعضی جاها نیز مرحوم آیة اللّه آقا میرزا سیّد محمد صادق موسوی - برادر گرامی امام مجدّد صاحب الروضات - به خطّ خود حاشیه ای نوشته، و در ظهر نسخه، برادرزاده و مهر جلیل ایشان، آیة اللّه آقا میرزا مسیح چهارسوقی در ذی قعده 1281 شرحی نگاشته و یادآور شده اند که نسخه شریفه را آن عمّ مکرّم به ایشان اهداء کرده اند.

پس از آن اثر تملّک نیای گرامی، مرحوم آیة اللّه چهارسوقی و هم مُهر هر دو بزرگوار دیده می شود. رحمة اللّه علیهم اجمعین.

ص: 194

جای سند

ص: 195

جای سند

ص: 196

نسخه: به خطّ محمّد مؤمن جربادقانی (گلپایگانی)، تاریخ ختم استنساخ نیمه ماه رمضان 1091، از روی نسخه ای که به خط مراد بن علیخان تفرشی بوده و از روی نسخه ای قدیمی که شرف الدین محمد بن زهرة الجباعی آن را مطالعه کرده بوده استنساخ نموده.

در پایان نسخه ما گواهی تصحیح و مقابله با نسخه ای صحیح و عتیق نوشته شده و تاریخ فراغت از مقابله روز شنبه نهم شوال 1091 قید و سپس مهر «سلمان - یا السلمان - منّا اهل البیت» دیده می شود. ممکنست این شخص مولی سلمان قزوینی فرزند مولی خلیل بن الغازی قزوینی معروف باشد.

ظهر نسخه نام کتاب و مؤلّف به خطّ همین شخص نوشته شده، و نیز تملّک و مهر آیة اللّه العظمی مهر صاحب روضات الجنّات «محمد باقر بن زین العابدین الموسوی». حواشی بدون امضایی در نسخه نوشته شده است.

دیگری مورّخ یوم شنبه 8 ذیقعده 1248 و پنجشنبه 8 صفر 1249 و یکشنبه 14 جُمادای یکم 1249 نوشته شده است.

6- مجلّد ششم در عدل، دارای مقدّمه و خاتمه، و کاتب روی برگ اول نوشته است: «تخمین کتابت آن / 10500 بیت».

ظاهرًا تمام این مجلّدات به خطّ یک نفر است که همان «ملاّ محمد» باشد و ظاهرًا با سایر مجلّدات که وصف آنها خواهد آمد در شهر یزد استنساخ شده است از روی نسخه اصل. در این مجموعه شش جلدی تاریخ کتابت ندارد و مسلّمًا در اواسط قرن 13 استنساخ شده و در خاتمه همه این شش جلد کاتب نوشته است که با نسخه اصل و نسخه مصحّحه دیگر مقابله و تصحیح کرده است.

2- «أبواب العقل و الجهل. أبواب فضایل العقل»، که شاید «ابواب العقل» اشتباه از کاتب است و صحیح آن «کتاب العقل...» باشد، و مقدّمه ندارد و پس از آن بی مقدّمه «کتاب التوحید» است، و کذلک «کتاب العدل»، و کذلک «کتاب النبوّة»، و کذلک «کتاب قصص الانبیاء...» و دنباله آن احوال چهارده معصوم علیهم السلام است به اجمال.

انجام: «و ما زالت تلک دعواهم حتّی جعلناهم حصیدًا خامدین بالسّیف. تمّت قوبلت مع نسخة الاصل... و الکاتب محمد بن حسن، و تخمین کتابت این مجلد که منتخب است از مجلّدات اصول عوالم العلوم / 17500 بیت».

3- «الجزو الثانی من کتاب الامامة من کتاب عوالم العلوم... من تصانیف اقلّ... عبداللّه بن نوراللّه...».

انجام: «تمّ الجزو الثانی من مجلّدات کتاب الامامة من کتاب عوالم... من تصانیف اقل... عبداللّه...».

کاتب: محمد بن مهدی بن محمد باقر تفتی یزدی. ختم استنساخ: 4 شنبه 23 صفر 1279 با گواهی مقابله با نسخه اصل.

این جلد دارای مقدّمه و خاتمه است و در هر دو موضع نام مؤلّف و پدرش مذکور، و تاریخ تألیف ندارد. کاتب: محمد مهدی بن محمد باقر. تاریخ ختم استنساخ: روز دوشنبه 25 ذی الحجه 1278، و همو نوشته است که با نسخه اصل مقابله و تصحیح شده است.

2- مجلد 12 در امامت 12 امام علیهم السلام در دو جزء و این جزء اول است که دارای مقدمه و خاتمه مؤلف می باشد. به خطّ همان کاتب.

3- مجلد 16 در احوال حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام دارای مقدمه و خاتمه مؤلف بدون تاریخ. کاتب همان شخص. تاریخ استنساخ: 1279. «پنج هزار بیت کتابت».

4- مجلد 17 در احوال حضرت سید الشهدا حسین بن علی علیهماالسلام . دارای مقدّمه مؤلّف است و خاتمه یی ندارد. کاتب: محمد مهدی بن محمد باقر تفتی. تاریخ ختم استنساخ: روز جمعه 24 ربیع الثانی 1280. در طرّه صفحه اوّل این مجلد حاج ابوطالب اردکانی در تاریخ 1280 به خطّ تعلیق بسیار خوب شرحی در تعریف و تمجید کاتب نوشته است. «14 هزار بیت کتابت» «از دوره است».

4- مجلد 31 در احوال عالم سفلی، با مقدّمه مؤلّف و خاتمه. کاتب: محمد مهدی بن محمد باقر تفتی یزدی. تاریخ ختم استنساخ: روز پنجشنبه 16 جمادای دوم 1279.

5 - کتاب 32 در احوال جمادات و طبایع و معادن و جواهر، با مقدّمه و خاتمه.

6- کتاب 33 در احوال نباتات و متعلقات، با مقدّمه و خاتمه. کاتب: محمّد.

7- به طوری که در روی برگ اول نوشته شده: «34 در حیوان». آغاز: «فی احوال الحیوان و اصنافها و احکامها». مقدّمه و خاتمه ندارد. انجام موجود: «باب الوبر... یشبه الخروف و هو قول شاذّ». در هامش این موضع: «قوبل بأصله الّذی بخطّ المصنّف، ره»، و هکذا، شهادت مقابله با اصل در پایان تمام اجزاءِ یاد شده.

نکته: در پایان جزء 30 مؤلّف خود را چنین معرفی کرده است: «تمّ هذا المجلّد علی ید مؤلّفه عبداللّه بن نورالدین محمّد المدعوّ بنور اللّه».

انجام موجود: «حتی أنّ السراج قبل مغیب الشمس ینفی الفقر و یزید فی الرزق». نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و مثل برخی دیگر از مجلدات.

3- کتاب 42 یا 39 در احوال موت و عالم برزخ. این مجلّد مقدّمه مؤلّف را دارد و در مقدّمه یکجا گوید این کتاب 42 جوامع العلوم و المعارف... است، و در چند سطر بعد گوید کتاب 39 عوالم العلوم و المعارف...، خاتمه مختصری نیز دارد. کاتب این جلد: محمد جواد بن محمد باقر بن محمد هادی. تاریخ ختم استنساخ: روز پنجشنبه 15 ماه رجب 1278. «از دوره است».

الوسخ. الواحدة: برجمة بالضم». نام کاتب و تاریخ کتابت و اثر تصحیح و مقابله ندارد. تقریبًا در اواسط قرن 13 کتابت شده. روی ورق اول نوشته اند: «16 جزوه و 5 ورق، چهارده هزار و هشتصد بیت».

4- مجلد 63 در مزار، ایضًا، که دارای مقدّمه مؤلّف است و در آن تصریح کرده که مجلد 63و در زیارات است و سرآغاز مطلب چنین است: «کتاب المزار، ابواب مقدمات السفر و آدابه» و خاتمه این جلد: «باب زیارة العباس (رض) علی الوجه المأثور» است و ناتمام می باشد.

من اوّل الکتاب... و آخر موقعنا من الایقاعات... فقلم لساننا و لسان قلمنا و إن کان فی تسوید هذه الأوراق عند الحجر الأسود فی سواد معظم... و لکن ما ترک من الأمر أعظم... قد وقع الفراغ من کتاب العقود و الایقاعات من ید مصنّفه و مؤلّفه... عبداللّه بن نوراللّه... فی ضحی یوم الثلثا سابع شهر شوال... سنة الرابع و عشرین بعد المائة و الالف... و انّ مصنّفه رجل عاهد اللّه عند الحجر أن لا یقرب محرّمًا ابدًا، فلمّا رجع عاد الی المحرم... تمّ هذا الکتاب بلفظ الاستغفار... علی ید مصنّفه...».

کتب دیگر عمومًا مقدّمه و خاتمه ندارد و گویا تألیف آنها نیز ناتمام مانده است. در هیچ موضع این مجلّد نام کاتب و تاریخ کتابت مذکور نیست و کاتب آن همان نویسنده برخی مجلّدات دیگر می باشد که به ظنّ قوی محمد مهدی بن محمدباقر تفتی یزدی است و از دوره است.

3- «کتاب الفرایض و المواریث. أبواب ابطال العول و العصبة» مقدّمه ندارد و انجام آن: «ضربنا هم بالسّرط فان لم یستقیموا ضربنا هم السیف».

4- «کتاب القضایا و الأحکام، أبواب من الیه الحکم و اقسام القضا و المفتین و ما یتعلق بها». مقدّمه ندارد و انجام آن: «و أمضی القضیة علی ما أوحی اللّه عزّو جلّ الیه».

5 - «کتاب الشهادات، باب اول کتاب کتب فی الأرض». مقدّمه ندارد و انجام آن: «قد تم کتاب الشهادة علی ید مصنفه و مؤلفه عبداللّه بن نوراللّه... فی آخر شهر جمادی الاخرة یوم الأحد من سنة 1123...».

6- «کتاب الاقرار و ما یتعلّق به، باب ثبوت الاقرار بلا بیّنة». انجام: «باب من أقرّ علی نفسه بالقتل... و قال لم افعل ترک و لم یقتل».

7- «کتاب الجنایات و الدیات، أبواب عقوبات قتل النفس». مقدمه ندارد و انجام آن که پایان نسخه است: «قال و أیّ نصرة أعظم من أن یدفع القابل الی أولیاء المقتول فیقتله و لا تبعة تلزمه عن قتله فی دین و لا دنیا». در حاشیه گواهی مقابله با نسخه اصل است.

القذف... قال نعم علیه حدّ». کاتب: همان محمد بن حسن بن محمد و شهادت مقابله با نسخه اصل خط مصنف.

3- کتاب 88: در احکام لقطه و ضالّه، با مقدّمه مؤلّف و تصریح به شماره.

4- کتاب 89: در مشترکات و احکام حریم و احیاء موات به شرح مذکور.

5 - کتاب 90: در شفعه به شرح مذکور.

6- کتاب 91: در غصب به شرح ایضا - و این 4 کتاب اخیر هر کدام بیش از دو سه برگ نیست و بی خاتمه.

7- کتاب 72 (کذا) در قضایا و احکام به شرح مذکور و ظاهرًا کاتب (تسعون) را (سبعون) خوانده.

8 - کتاب 93: در شهادات با مقدمه مؤلّف به شرح فوق.

9- کتاب 94: در قرعه به شرح فوق.

10- کتاب 95: در مواریث بر همان نهج و این کتاب خاتمه مؤلّف نیز دارد.

11- کتاب 96: در حدود به شرح مرقوم بدون خاتمه.

12- کتاب 97: در قصاص و جنایات و دیات به نهج مرقوم و خاتمه مؤلف و تاریخ ختم تألیف روز پنج شنبه در عشر اول ربیع یکم 1124. توضیحًا: کتاب 98 در این مجلد نیست.

13- کتاب 99: در احوال بعض رجال با مقدمه مؤلف، و در این جلد فهرست شیخ منتجب الدین است با مطالبی منقول از خط شیخ محمد بن علی جباعی و خاتمه مؤلف.

14- کتاب 100: در اجازات است با مقدمه مؤلّف بدون خاتمه و ختم استنساخ دوشنبه 2 رمضان 1281.

ص: 210

پس آنچه در «منتظم ناصری 2: 81» در حوادث سنه 897 آمده است که در این سال «وفات ابن جمهور [کذا] أحساوی شیعی از معارف» واقع شده؛ چنانچه مقصود صاحب «عوالی» باشد مقرون به صواب نیست.

تعیین سال 838 نیز از آنجاست که خود در رساله «مناظره با فاضل هروی» گوید من در این تاریخ نزدیک چهل سال دارم، و آن تاریخ سال 878 بوده است.

ابن ابی جمهور دارای طرق روایتی مهمّی است و کسانی که از آنها اجازه روایت دارد نوعًا از بزرگان مشایخ اجازه می باشند که اسامی آنها و طرق روایتشان را در آغاز کتاب مورد بحث آورده و روایت خود را از آنان ضمن هفت طریق شرح داده است و ما پس از این درباره روایات و اجازاتش صحبت خواهیم کرد.

شرح حال وی نیز در عموم کتب تراجم مذکور و پیرامون تألیفاتش در مجلدات متفرّق «ذریعه» بحث شده، و یکی از تألیفات کلامی و عرفانی مبسوط وی به نام «مَجْلی مِرآة المَنْجی» در سال 1329 ق در طهران به طبع رسیده است.(1)

کتاب «المسالک الجامعیّة(2) فی شرح الرسالة الألفیّه» او نیز که در شرح «ألفیّه» شهید

ص: 212

اول - قدّس سرّه - نگاشته، به سال 1314 در هامش «الفوائد المَلیّة لشرح الرسالة النّفلیّه» شهید ثانی ضمن مجموعه شروح و حواشی «ألفیّه» و «نفلیّه» در طهران چاپ شده است.

پیرامون یکی دیگر از آثار ابن ابی جمهور نیز که بنام «کاشفة الحال عن أحوال الاستدال» به سال 880 در مشهد تألیف کرده است در «فهرست دانشگاه 5: 1716 ببعد» بحث شده است.

کتاب مورد گفتگو «عَوالی اللّألی ءِ الحدیثیّه(1)» از آثار نغز حدیثی و فقهی این دانشمند بزرگ است و کثرت أحادیث و تنوّع آنها و مطالب گوناگونی که در این کتاب آورده دلالت بر کمال تبحّر و حسن انتخاب او دارد، لکن چون نوعًا احادیث آن بی سند ذکر شده و متن آنها نیز در نظر فقهاء و دانشمندان غریب می نمود، جمعی کتاب او را بی اعتبار دانسته و از مراجعه به آن و نقل از آن خودداری کردند.

محدّث جلیل القدر سید نعمة اللّه جزائری متوفی 1112 مؤلّف «شرح عیون أخبار الرّضا» و «شرح تهذیب الحدیث» و «شرح الاستبصار» و «غرائب الاخبار» و جز اینها، شرحی نیز بر کتاب عوالی نگاشته و به «الجواهر الغوالی فی شرح عوالی اللّألی» یا «مدینة الحدیث» نامیده؛ و بنا به نگارش «الذریعه 5: 273 - 274» نسخه اصل آن نزد عالم بزرگ سیّد آقای تستری از نواده های سیّد در نجف اشرف و نسخه مرغوب دیگری در کتابخانه آستان قدس «فهرست رضویه 5: 71» موجود است و تاریخ فراغت از تألیف این شرح در ماه رجب 1105 می باشد.

ص: 213

سیّد جزائری «علیه الرحمة» در فصل اوّل مقدّمه آن کتاب شرح حال مصنّف عوالی را آورده و از او بسیار تمجید نموده و هم گفته است که علاّمه مجلسی «استاد سیّد» پیشتر به علّت کثرت روایات مرسل و بی سند عوالی از آن روی گردان بود و رغبتی بدان نداشت(1)، لکن در این اواخر از عقیده سابق خود رجوع نموده و به آن راغب شده است، زیرا پس از تتبّع و جستجو بر وی معلوم گردید که حدیث های این کتاب اگر چه بی سند باشد لکن از کتب معتبره گرفته شده است.

تکملة: سیّد بزرگوار در أواسط مجلّد ثانی شرح صغیر «تهذیب الأحکام»، در شرح کلام شیخ «و یکره أن یصلّی الانسان بعمامة لاحنک لها» به گونه یی دیگر چنین فرموده است: [نعم، روی ابن جمهور «کذا» الأحسائیُّ فی «عوالی اللّألی» حدیثًا مُرسلًا... و لکنّ الظاهر من حاله أ نّه کان یروی الأخبار من حفظه و یأخذ الأحادیث من الکتب الفقهیّة و یرویها بالمعنی، و من أجل هذا لم یُعتبر کتابه و لم یُنقل الأخبار الّتی أوردها فیه شواهد علی الأحکام، فیجوز (ح) أن یکون قد روی هذین الحدیثین من حاصل عبارة ابن بابویه، ره].

صاحب «ریاض العلماء» نیز سخنانی در این باره ها دارد.

نیای معظّم، صاحب «روضات الجنّات: 595 - 598» که شرح حال ابن ابی جمهور را مشروحًا نگاشته اند نظریّه قدح در آثار او را تأیید نموده اند، لکن محدّث نوری در

ص: 214

خاتمه «مستدرک الوسائل 3: 361 - 365» در مدح و تعریف و توثیق او و اعتماد و اعتبار کتاب هایش داد سخن داده اعتراض قادحین را که از جمله إسناد مسلک تصوّف به او بوده یکان یکان ردّ کرده و اساس طعن در مؤلّف و مؤلَّف را دو چیز دانسته است، یکی إسناد مسلک مزبور، دیگر اختلاط غثّ و ثمین در کتاب عوالی.

پس از بحث در مطلب اول راجع به مطلب دوم گوید که محقّق بحرانی در کتاب «الحدائق الناضرة» بعد از آن که مرفوعه زُراره را در أخبار علاجیّه آورده گفته است: ما این روایت را جز در کتاب عوالی نیافتیم، و علاوه بر این که این روایت مُرسَل است و مُسند نیست، مؤلّف عوالی را نیز دانشمندان شخصی مسامحه کار و سهل انگار در نقل أخبار دانسته اند که دائمًا روایات غثّ و ثمین و صحیح و سقیم را به هم مخلوط و ممزوج می گرداند، چنان که این موضوع بر مراجعه کننده به آن کتاب به خوبی واضح و آشکار می شود.

سپس محدّث نوری خود فی الجمله طعن دوم را در برخی از مرویّات کتاب قبول کرده و توضیحی نیز در این باره داده، به خلاصه این که روایات عوالی هم مانند سایر کتب أخبار محتاج بررسی و تحقیق است، و کسی که بخواهد از آن حدیثی بگیرد بایستی متن و سند آن را رسیدگی کند، همچنان که با سایر کتب حدیث رفتار باید کرد.

سپس بحثی راجع به کتاب دیگر مؤلّف «دُرر اللّألیءِ العمادیّة» که آن نیز به سبک عوالی است نموده و در پایان گفته است: بالجمله، «دُرر» کتاب شریفی است مشتمل بر فوائد طریفه و نکات شریفه خالی از توهّماتی که درباره عوالی کرده اند و مبرّای از طعن هایی که بر آن بسته اند، و این که جمعی نام این کتاب را «نثر اللّألی» نوشته اند خطاست و منشأ آن مقدمه «بحار». انتهی.

«درر اللّألی ءِ العمادیّة» در «ذریعه 8: 133 - 134» نیز مذکور و پیرامون آن سخن

ص: 215

گفته اند، و در آنجا و خاتمه مستدرک است که وی در مقدّمه این کتاب گفته: من چون کتاب «عوالی اللّألی ءِ العزیزیّة فی الأحادیث الدّینیّه» را که از جمله حسنات إلهیّه و إنعامات ربّانیّه بود - تألیف کردم دوست داشتم که حسنه یی دیگر به پیرو آن حسنه آورم و طاعتی دیگر پشتیبان آن طاعت گردانم...، از این روی این کتاب را تألیف کردم و به «درر اللّألیءِ العمادیّة فی الأحادیث الفقهیّة» نامیدم تا مؤیّد و مقوّی آن کتاب و تذکره یی برای مطالب سابقه باشد...

وی بیشتر احادیث این کتاب را از «مختلف الشیعه» و تحریر الأحکام الشرعیّه» علاّمه حلّی - علیه الرحمة - گرفته است.

نسخه اصل «دُرر» - یا از روی آن - با بلاغ مقابله از نیمه های مبحث طلاق تا خاتمه، در 399 برگ در کتابخانه ملک تهران هست و در فهرست آنجا (ج 1 ص 290) معرفی شده و گویند که دوّمین تسوید کتاب را مؤلّف در تحریر دستان استرآباد به روز پنجشنبه هفتم ماه شعبان 901 در معذرت سلطان فخرالدین احمد گورکی، به نام سیّد میر عمادالدین به انجام رسانیده است. توضیحًا، تاریخ موافق تقویم است.

نیز، یک نسخه از جلد دوم «دُرر» حاوی قسم 2 و 3 و خاتمه در «فهرست رضویّه 5: 83» و یک نسخه از جلد اوّل در «فهرست مجلس 1: 22» معرّفی شده است، و روی برگ اوّل نسخه مجلس شمار احادیث دو مجلد این کتاب 5236 حدیث قید گردیده، و چنان که گذشت نام این کتاب در دو جای مقدّمه «بحار الأنوار 1: 13 و 31» که علاّمه مجلسی از ابن ابی جمهور و آثارش گفتگو می کنند «نثر اللّألی» یاد شده، و نام کتاب مورد بحث را هم به غین معجمه ضبط فرموده است.

مؤلّف محترم «ذریعه» نیز در حرف عین کتاب خود بحثی مستوفی درباره کتاب «عوالی» فرموده، و نویسنده فاضل «فهرست دانشگاه 5: 1424» هم مختصری پیرامون این موضوع آورده است.

ص: 216

چند نکته دیگر:

1 - نیای مؤلّفِ عوالی را در «معجم المؤلّفین 10: 299» ابی جهور، به اسقاط میم ضبط کرده و در پاورقی نوشته است که: در «هدیّة العارفین» ابی جمهورست!

این خطای فاحش موجب کمال تعجّب است، زیرا هیچ کتابی از کتب شیعه را از تراجم احوال گرفته تا فقه و اصول نمی توان یافت که «جُمهور» را «جَهور» نوشته باشند.

و این خطاها عادت و دأب نوع مورّخین اهل سنّت اعمّ از متقدّمین و متأخّرین و معاصرین ایشان و عموم مستشرقین است که غالبًا در تراجم دانشمندان شیعه که در کتب خود می نویسند تحریف یا اشتباهی می کنند یا لاأقلّ ایجاد شبهتی می نمایند که اسباب زحمت مراجعه کنندگان را فراهم می سازند.

2 - نام کتاب: چنانکه در خاتمه مستدرک هم فرموده، در ألسنه و أفواه «غوالی اللّألی» بغین معجمه مشهور و متداول است و مؤلّف «کشف الحجب و الأستار: 395» نیز آن را در حرف غین معجمه عنوان کرده، لکن در «فهرست رضویّه 1: ف 4: 60» که نسخه اصل خط مؤلّف را معرّفی کرده اند نام کتاب را در حرف عین مهمله «عوالی...» آورده و در عموم نسخ و هم در شرح سیّد جزائری بر کتاب و مواضع بسیار از اجازات و کتب علماءِ سلف همانند نسخه ما همه جا به عین مهمله - بی نقطه - یاد شده است(1).

توضیح دیگر درباره صورت کامل نام کتاب این که در نسخه مورد بحث و نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه طهران «فهرست دانشگاه 5: 1424» و نسخه حاجی نوری

ص: 217

«مستدرک 3: 361» و جاهای دیگر «عوالی اللّألیءِ الحدیثیّة علی مذهب الامامیّة» آمده است. لکن گمان می کنیم که این نام را مؤلّف در آغاز کار به کتاب داده و چندی پس از اتمام تألیف آن را به «عوالی اللّألی ءِ العزیزیّة فی الأحادیث الدّینیة» تبدیل کرده است، چنان که در «فهرست رضویّة 1: ف 4: 60» آن را به همین صورت عنوان کرده اند و در نسخه دیگری نیز که دیده ایم به همین گونه نامیده شده است، و بالاتر این که مؤلّف خود در اجازه یی که ظهر نسخه عوالی به امیر سید محسن رضوی داده و بعد از این درباره آن سخن خواهیم گفت و هم در کتاب دیگرش «درر اللّألی ءِ العمادیّة» که پس از عوالی تألیف کرده نیز کتاب را به همین نام اخیر خوانده است، و عبارت «درر» در «مستدرک» و «ذریعه» عینًا منقولست و ما نیز آوردیم.

در اجازه یی هم که به سیّد محمود طالقانی داده کتاب را «عوالی اللّألیءِ العزیزیّة فی الأحادیث النبویّة و الإمامیّة» یاد کرده است، و اگر چنان که پس از این خواهیم گفت تاریخ این اجازه 912 باشد این آخرین صورتی خواهد بود که مؤلّف کتاب خود را به آن نام خوانده است.

ما نظر به متابعت از نسخه خود نام کتاب را به صورت اوّل ذکر کردیم.

3 - نُسخ کتاب: با وجود شهرت به سزایی که «عوالی» یافته مع الوصف نسخ آن کمیاب و کمتر در دسترس دانشمندان بوده است.

بهترین و کامل ترین و نفیس ترین نسخه های کتاب همانا نسخه اصل آن است که مشتمل بر 237 برگ و در کتابخانه آستان قدس موجود می باشد. مؤلّف «فهرست رضویّه» گوید: «این نسخه متنًا و هامشًا به خط مصنّف است و در چهار ماه زمستان که در مشهد مقدّس در خانه میرزا محسن رضوی بوده است نوشته، چنان که خود در ظهر ورق

ص: 218

اول به خطّ خود مرقوم داشته، و نیز نوشته که در سنه 897 تمام شده، و متن کتاب به خطّ نسخ (25 سطری) و حواشی نیز که از خود مصنّف است به خط شکسته نستعلیق و به امضاءِ «م. د» که علامت محمّد است. نسخه نفاست کلّی دارد... و بعد خود مصنّف (در آخر کتاب) اسم خود و تاریخ کتابت را که شب یکشنبه 23 شهر صفر سنه 897 است به خط خود مرقوم داشته» انتهی.

امّا نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه، چنانکه در «فهرست دانشگاه 5: 1427» گوید پایان کتابت آن در ماه صفر 1055 است و دارای 211 برگ می باشد.

4 - آثار دیگر ابن ابی جمهور: قاضی سیّد نوراللّه مرعشی شوشتری - رضوان اللّه علیه - در «مجالس المؤمنین 1: 581» ضمن شرح حال ابن أبی جمهور به تقریبی فرماید که مولد او شهر «لحسا» است، تحصیل نزد علماءِ آن دیار نموده، به عراق رفته و در نزد شیخ فاضل شرف الدین حسن بن عبدالکریم فتّال که مجاور نجف أشرف و خادم آستان مقدّس علوی بود و دیگر دانشمندان آنجا درس خوانده، به سال 877 از راه شام متوجّه مکّه معظمه گردید، و در أثناء برای استفاده علمی مدّت یکماه خدمت شیخ الاسلام علی بن هلال جزائری در کرک نوح اقامت کرد، پس به حجّ نائل آمده به دیار خود برگشت. باز به عراق عرب سفر نمود و پس از زیارت ائمه اطهار متوجّه ایران و تشرّف به خراسان شده در أثنای راه رساله «زاد المسافرین» را در اصول دین نوشت و چون به مشهد مقدّس رضوی مشرّف گردید به صحبت سیّد نقیب میر محسن بن محمّد رضوی قمی رسیده، در سال 878 به دستور آن سیّد شرحی بر رساله مذکور نگاشته «کشف البراهین فی شرح زاد المسافرین» نامید.

چون خبر ورود وصیت دانش ابن ابی جمهور به أطراف مشهد منتشر شد یکی از

ص: 219

دانشمندان هرات به دیدن او در خانه سیّد آمده با او در باب امامت مباحثه کرده و مُجاب شد. ابن ابی جمهور این مباحثه را که در سه مجلس به سال 878 واقع شده به صورت رساله یی درآورده که مجملی از آن را صاحب «مجالس المؤمنین» و مفصّل تر در «نامه دانشوران ناصری 3: 378 - 416» ذیل شرح حال وی به فارسی نقل فرموده اند.

در «الذریعة 22: ش 7124» این رساله را به عنوان «مناظرة ابن أبیجمهور» مفصّلاً آورده اند.

نسخه یی از «کشف البراهین» مورّخ 881 در آستان قدس موجودست و در «فهرست رضویه 1: ف 1: 69» معرّفی شده، و صاحب «لؤلؤة البحرین: 166» فرماید: ابن ابی جمهور را کتابی است در «شرح باب حادیعشر» و نسخه آن در نزد من بود و از دست رفت.

در پایان کتاب «مَجلی» مصنّف خود گوید: مسوّده این کتاب را در اواخر ج 2- 895 در نجف اشرف هنگامی که در آن مکان مقدّس مجاور بودم پایان دادم، و سپس برای سومین بار به مشهد خراسان مشرف شدم و درین مشهد شریف کتاب را تهذیب و تبییض کردم و از این مبیّضه در شب 16 صفر 896 فارغ شدم...

در این اواخر نیز در نشریّه «التراث. ع 11 و 12. نشرة دارالتراث فی بیروت - قم» رساله نه صفحه ای با عنوان «أقلّ ما یجب علی المکلّف» چاپ شد (از ص 111 تا 120)، که ابن ابیجمهور آن را در نیمروز دوشنبه 25 محرّم 889 در مشهد مقدّس رضوی پایان داده است (توضیحًا تاریخ موافق تقویم است).

5 - اجازات مؤلّف عوالی: ابن ابی جمهور در سفر سوم خود به مشهد مقدّس مدت

ص: 220

دو سال (یا بیشتر) توقف کرده و کتاب «عوالی» را تألیف و سپس برای سیّد نقیب میر سیّد محسن رضوی و دیگران از آغاز تا انجام درس گفته و هنگامی که این کار به پایان رسیده یعنی در نیمه ماه ذوالقعده 897 اجازه یی در ظهر نسخه عوالی برای سیّد مذکور نگاشته و در آن منتهای تجلیل از او نموده و تصریح کرده است که وی از اول تا آخر عوالی را از مصنّف آن شنیده است. این اجازه که در «بحار الأنوار 26: 47 - 48» ضمیمه طرق هفتگانه روایتی مذکور در اوّل عوالی چاپ شده است از نظر تاریخی شایان مراجعه می باشد. پس از این درباره سیّد محسن رضوی سخن خواهیم گفت، و اسامی هفت شیخ اجازه را در عنوان «فهرست مطالب کتاب» می آوریم.

در بحار پس از ذکر طُرق سبعه مذکوره گوید: «اجازه ابن ابی جمهور احسائی مذکور برای شیخ ربیعة بن جمعة»، سپس متن اجازه را نقل کرده، لکن این اجازه برای شیخ ربیعة بن جمعه نیست بلکه برای سید شرف الدین محمود بن علاءالدین ابن جلال الدین طالقانی صادر شده چنانکه در اول اجازه هم نام مُجاز صریحًا مذکورست، جز این که در پایان این اجازه شیخ ربیعة بن جمعه جزائری که یکی از شاگردان مجیز بود وصایائی برای مُجاز نوشته است، و در پایان؛ تاریخ اوائل ج 1 - 912 را قید کرده است. شاید بتوان استنباط نمود که این تاریخ در زمان مجیز یعنی ابن ابی جمهور نوشته شده و بنابرین وی تا 912 حیات داشته است، و اللّه العالم. در این اجازه نیز آمده است که مُجاز «عوالی» و چند کتاب دیگر را نزد مجیز به دقّت خوانده است.(1)

در «بحار» اجازه دیگری نیز از ابن ابی جمهور آورده شده که مُجاز شمس الدین

ص: 221

محمّد بن صالح غروی مقیم حلّه هنگامی که از اول تا آخر «ارشاد الأذهان» علاّمه حلّی را نزد مجیز خوانده وی به تاریخ نیمه ج 1 - 898 در قریه قلفان استراباد این اجازه روایت را به او داده است.

این مُجاز دو اجازه دیگر نیز از استاد مذکور خود دارد که یکی را در مشهد مقدّس به تاریخ اول ج 1 - 896 نگاشته و در آن 24 کتاب از تألیفات خود را اسم برده، و اجازه دیگر مورّخ 24 ع 2 - 896 است که در آخر «مَجلی» نوشته است. محمّد بن صالح مذکور شیخ روایت ربیعة بن جمعه حُویزی سابق الذّکر نیز هست و اجازه یی که برای او ظَهر «ارشاد» علاّمه که مجاز به خط خود استنساخ کرده بود، به تاریخ 897 در یعقوب محلّه استراباد نوشته در «ذریعه 1: 240» یاد شده است.

ابن ابی جمهور در تاریخ روز نهم ماه رجب 906 اجازه یی نیز به خط خود در شهر حلّه برای شیخ علی بن قاسم معروف به ابن عذاقة در نسخه بسیار نفیسی از «قواعد الأحکام» علاّمه حلی نگاشته است. این نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود و در «فهرست رضویّه 2: 95 - 96» معرّفی و صورت خط مجیز هم در جلد چهارم مقابل صفحه 236 فهرست مذکور دیده می شود.

بیشتر اجازات ابن ابی جمهور در «ذریعه 1: 241 - 242» نیز یاد شده است(1).

6- موضوع کتاب: پیرامون موضوع کتاب «عوالی اللّألی» این نکته مهمّ را که در جای دیگری به آن اشاره نشده خاطرنشان می کنیم که ابن ابی جمهور به سبک دانشمندانی که در باب آیات الأحکام کتاب نوشته اند خواسته است این کتاب را درباره

ص: 222

«أحادیث الأحکام» تألیف نماید، به این معنی که حدیث های محلّ استناد فقهاء را در تمامی ابواب فقه درین کتاب مرتبًا جمع آوری کند. لکن چنین کاری به آسانی انجام پذیر نبوده و راهی جز این به نظر وی نرسیده است که چند کتاب فقهی معتبر را به میان آورده و حدیث های مذکور در آنها را استخراج و در کتاب خود وارد نماید. عاقبت به همین طریق هم عمل کرده و حدیث های چند کتاب محدود را به ترتیبی که در آن کتب ضبط شده عینًا در کتاب خود آورده است. بدون این که در خلال أحادیث ذکر سند کند یا کمترین تصرّف و اظهار نظری نماید. لکن چون خود به این عمل کاملاً تصریح نکرده و از کتاب هایی که حدیث گرفته اسم نبرده است، لذا حرف هایی پیرامون این کتاب و مؤلّف جلیل القدرش پیدا شده و او را «مخلّط» و ناآشنای به أحادیث و فاقد قوّه نقد روایت و نظائر این گونه صفات خوانده اند. در صورتی که مقصود وی تنها آن بوده که احادیث مورد ابتلاءِ فقهاء را که غالبًا در کتب خود به آنها محتاجند یکجا در کتابی جمع کند به همان شکل که در کتب فقهیّه - معمولاً بدون ذکر سند و راوی - به کار می برند. و انصاف باید داد که از عهده کار خود به خوبی برآمده است، گذشته از این که پیرامون اغلب این حدیث ها در حاشیه کتاب مفصّلاً بحث می کند(1).

از باب نمونه یاد می کنیم که تمامی احادیث مذکور در قسم دوم از باب دوم که نصف بیشتر کتاب را إشغال کرده، عینًا حدیث هایی است که ابن فهد حلّی «علیه الرحمة» در کتاب «المهذّب البارع فی شرح المختصر النّافع» آورده است و هکذا...

ص: 223

جای سندصفحه70%%

ص: 224

7- تاریخ إتمام عوالی: در آخرین حاشیه یی که ابن ابی جمهور بر کتاب خود در توضیح حدیث معراج و «مرقّع» و «فقر» مذکور در آن حدیث نوشته چنین گوید: «و اعلم أ نّه لیس المراد بالخرقة المشهورة بین أهل التصوّف هی تلک الخرقة بعینها، بل یریدون بها الأمر المعنویَّ، و هو عبارة عن أخذ المعنی عن صاحب المقام بقدر الاستعداد و الاتّصاف بصفاته و التّخلّق بأخلاقه. فالخرقة هی التّشبیه و الصّحبة، و اللّبس هو التّلقّی و الأخذ. و یعبّر عن المعنوی بالفقر و عن الصّوری بالخرقة.

و هذا آخر الحاشیة المسطورة علی بعض الأحادیث المذکورة فی هذا الکتاب بحسب ما سنح للمؤلّف وقت الدرس و المذاکرة من الأصحاب، کتبها علی رأس الحاشیة من اوّل الکتاب الی آخره. و الحمد للّه وحده. و وافق تمامها مع تمام قراءة الکتاب فی الیوم السّادس و العشرین من شهر شوّال سنة سبع و تسعین و ثمانمائة ببلدة مشهد الرّضویّة - علی ساکنها السلام و التحیّة - علی ید مؤلّفها الفقیر الی اللّه الغفور: محمّد بن علی بن جمهور، الأحساوی، مؤلّف الکتاب؛ تجاوز اللّه عن سیّآته...».

آغاز: «بسم... الحمد للّه الّذی أعلا أعلامَ العلماءِ الأعلام، و وفّقهم بطریق الدّرایة و الرّوایة لتبیین معالم الاسلام... و بعد، فلمّا کان من لطف اللّه تعالی و عنایته بخلقه بعد خلقهم تکلیفهم تعریضًا لتحصیل السّعادة الأبدیّة... حدانی ذلک علی جمع کتابٍ جامعٍ لأشتات المتفرّقات، من جُمل ما رواه الثّقات عن النّبی و الأئمّة الهداة...، فشرعتُ فی جمعه و تهذیبه، و نهضتُ فی ترتیبه و تبویبه...، فجمعتُه من کتب متفرّقة و مظانّ متباعدة، و جعلته فی مرکزٍ و نصاب...، ثمّ رأیت بعد ذلک أن أرفعه إلی خزانة السیّد النّقیب الطاهر العلوی الحسینی الرّضوی الّذی تسنّم من الشرف علی أعلی مَعاقده، و استعلی من المجد علی أرفع مقاعده...(1). و سمّیته «عوالی اللّألی ءِ الحدیثیّة علی مذهب الامامیّة، و رتّبته

ص: 225

علی مقدّمة و با بین و خاتمة. أمّا المقدّمة ففیها فصول. الأوّل: فی کیفیّة اسنادی...». انجام: «قال الراوی: و خرج الملک و أتی منزله و أرسل الیها ثیابًا و هدایا کثیرةً و کیسًا فیه جملة من المال. فردّت ذلک و لم تقبل منه شیئًا. و هذا آخر ما أردنا ایراده و إثباته من الأحادیث الواصلة إلینا بطریق الروایة علی الشرایط المعتبرة و الروابط المرضیّة. و للّه الحمد و المنّة علی التوفیق لإتمامه... و کان الفراغ من تسویده فی عشر [کذا] الاخر لستّ بقین من ذی الحجّة سنة ستّ و سبعین و ألف».

فهرست مطالب کتاب: مقدمه: شامل 10 فصل. ف 1- در کیفیّت اسناد و روایت تمامی احادیث کتاب، مشتمل بر 7 طریق «1» از پدرش(1) «2» از سیّد شمس الدین

ص: 226

محمّد بن موسی الموسوی «3» شیخ حرزالدین اُوایلی «4» سیّد شمس الدین محمّد بن احمد موسوی «5» شیخ جمال الدین حسن بن عبدالکریم فتّال «6» شیخ زین الدین علی بن هلال الجزائری «7» وجیه الدین عبداللّه بن علاءالدین فتح اللّه کاشانی. ف 2- در بیان سبب جمع آوری احادیث و تألیف این کتاب. ف 3- آنچه که مؤلّف به طریق اسناد مُعنعن روایت کرده است. ف 4- در ذکر احادیث دیگر به طریق مذکور که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است. ف 5 - در ذکر احادیث فقهی دیگر. ف 6- احادیث دیگر که به طریق واحد روایت کرده است. ف 7- احادیثی بر سیاق سابق. ف 8 - احادیث نبوی مشتمل بر بسیاری از آداب و معالم دین. ف 9- احادیثی که متضمّن چیزی از ابواب فقه است. ف 10- احادیثی دیگر مشتمل بر بعضی از آداب دینی(1).

باب 1- در احادیث متعلّق به ابواب فقه، مشتمل بر 4 مسلک. مسلک 1- در احادیثی که یکی از متقدّمان علماءِ شیعه از پیغمبر اکرم و ائمّه اطهار علیهم السلام در کتاب خود روایت کرده. مسلک 2- در احادیث متعلّقه به مصالح دین که علاّمه حلی در یکی از کتب خود روایت کرده. مسلک 3- در احادیث فقهیّه یی که شهید اول در یکی از آثار خود روایت کرده به ترتیب أبواب فقه. مسلک 4- ذکر أحادیثی که فاضل مقداد سُیوری روایت کرده.

باب 2- در أحادیث متعلّقه به أبواب فقهیّه برحسب ترتیب ابواب، مشتمل بر دو قسم: قسم 1- حدیث هایی که یکی از شاگردان فخرالمحقّقین از او روایت کرده بر حسب ترتیب علاّمه حلّی در أبواب فقه از طهارت تا دیات. قسم 2- احادیث دیگری که شیخ جمال الدین احمد بن فهد حلّی روایت کرده و اینها نیز متعلّق به أبواب فقهیّه است «برحسب ترتیب محقّق حلّی در ابواب فقه» از طهارت تا دیات.

ص: 227

خاتمه: مشتمل بر دو جمله: جمله 1- در ذکر احادیث گوناگون دیگر زائد بر حدیث های سابق. جمله 2- در بیان أحادیث متعلّق به علم و اهل علم و حاملان علم و دو حدیث از کتاب «منهاج الیقین فی فضائل أمیرالمؤمنین علیه السلام » تألیف علاّمه حلّی.

نسخه: دارای 218 برگ، روی برگ اول و ظهر برگ آخر سفید است، کاغذ ترمه، خط نسخ اعلای 27 سطری، تمام کنارهای نسخه مملوّ از حواشی مؤلّف است که به خطّ نسخه زیبای کاتب متن نوشته شده، عناوین در متن و هامش به شنگرف، بالای برخی کلمات نیز به شنگرف خط کشیده، جلد تیماج مشکی فرسوده، داخل میشن قرمز. تاریخ کتابت: 24 ذوالحجّه 1076، نام کاتب ندارد، قطع 14 و نیم × 26 و نیم، متن 7 و نیم × 16 و نیم.

روی برگ 1 این شرح دیده می شود: «عاریةٌ عندی من جناب شیخ حسن آل شیخ محمّد آل شیخ علی آل شیخ جعفر، و أنا الأقلّ حسن الحویزی». و نیز «ملک الأقلّ جعفر». و نیز: «من جملة متملّکات الاحقر الأقلّ علی نقی بن علی». مهر: الواثق باللّه عبده علینقی بن علی.

«ذیل»:

غوغاءِ صاحب تکملة الأمل

حکایتی و شکایتی: صاحب «تکملة» که از لحاظ سنّ در طبقه برخی از اولاد امجاد و بلکه همسال چند تن اَحفاد امام مجدّد صاحب الروضات - اعلی اللّه مقامه - است، به روزگار جوانی با مشاهده کتاب دریابار اعجاب انگیز عظیم الشأن «روضات الجنّات، چاپ 1306 ق» و در پی مجالست و تأثیرپذیری از نفَس مسموم صاحب «المستدرک» که او نیز همسنّ و سال بعضی از فرزندان گرامی امام مجدّد و از کج اندیشی و برداشت های نادرست از مطالب «روضات»، چنان که معلوم است با آن بزرگوار شِبه

ص: 228

مُعاند بود؛ در خانه نشسته و با نوشتن کتابی در تراجم احوال به عنوان «تکملة اَمل الامل»، همی در مقام پهلو زدن به آن کتاب شریف برآمده، و پی در پی در سراسر کتابش از آن آیت عظمای الهی به لفظ «سیّد معاصر» یاد و باری، اشکالی و ایرادی به حق یا ناحقّ وارد می کند تا بلکه خود را هم طبقه و در ردیف مقام والای آن جناب نشان دهد و کتابش را نیز همچنان بدان پایه و مایه رساند.

امّا - مع الأسف - توجّه به آثار سوءِ این گونه رو در رویی با یک تن شخصیّت علمی دارای موقعیّت والای مذهبی و اجتماعی، هم نژاد، هم کیش و هم آیین خود نداشته و ندانسته است که اظهار این گونه مواضع در کتابش - خواه و ناخواه - دستمایه ای برای استهزاء، شماتت، سخریّه و شادمانی مخالفان عقیدتی از دیگر فرق و مذاهب و مسالک و هم موجب بدآموزی اخلاقی عمومی خواهد بود.

دریغا که طبقه حضّار مجلس و مُراودان صاحب «مستدرک الوسائل» مخالف بی منطق اصلی - شِنْشِنَة أعرفُها مِن أخزم - عمومًا در آثار خود، چه در کتب تراجم احوال و چه در حواشی بر کتاب شریف «روضات»، همان گونه مشی ناپسندیده را داشته اند که بسی جای تأثّر و تألّم است. خود بزرگ بینی و تحقیر و اهانت به اولیاءِ خداوند سبحان کار مردان حقّ نیست و آثار سوءِ آن دامنگیر همه می شود.

گو که در آن کتاب گو که در آن کتاب کبیر الحجم عدیم النظیر جهان شمول - روضات الجنّات - که به همّت والای فقیهی جلیل و علاّمه ای بی بدیل، یک تنه، طیّ سالها تحقیق و تتبّع به منصّه ظهور و بروز رسیده، یک چند مطلب جای تأمّل تاریخی، رجالی - به علّت خطاء با قلّت منابع - پدید آمده باشد، انصاف را نباید این امر به وسیله عالمانی هم کیش و مسلک موجب هتک حرمت و اهانت و بی احترامی و دشمن شاد کردن شود؛

ص: 229

مرد باید به هر چه در نگرد *** عیب بگذارد و هنر نگرد

هست در عیبها هنر بینی *** در میان صدف گهر چینی

و عین الرضا عن کلّ عیب کلیلةٌ *** کما أنّ عین السّخط تُبدی المَساویا

* * *

باری، نسخه خطی «تکمل الأمل» را پس از اتمام تألیفش «1334 ق» تنی چند از مصنّفان کتب تراجم احوال رجال شیعه، امثال صاحب «الذریعة»، محدّث قمی، امام شرف الدین، صاحب «اعیان الشیعة» و غیرهم - رحمة اللّه علیهم - به عاریت می گرفته و مطالب مفید و درست آن را در کتابهای خود وارد کرده اند. امّا، گویا به علّت برخی سخنان ناروا و اهانتها و تندی های جابجای آن کتاب پیرامون «روضات»، از جمله آنچه در ذیل عنوان «ش 2191، ج 5: 217 - 216» بسی سخنان سفهی شرم آور - والحیاء من الایمان - بر زبان قلم رانده است، و هکذا درباره کسان دیگر؛ همانند قصص و حکایات شگفت آور، بسان کتب کرامات و مقامات صوفیانه ارباب بسیاری از اقارب و ارحام خود، از این روی بازماندگان از چاپ و نشر کتاب امتناع داشته اند، بلکه توان گفت خود آن مرحوم نیز - با وجود امکانات وسیع - اقدام به چاپ آن اثر کرده است. تا این که در این دو سه سال اخیر، استاد دکتر حسین علی محفوظ کاظمینی «متوفی دوشنبه 22 محرّم 30، آخر دیماه 87» و چند تن دیگر کتاب را در شش جلد امّا با اغلاط چاپی و غیر چاپی فراوان منتشر ساختند: (بیروت، 1429 ق)، و با مطالعه کامل آن، برخلاف انتظاری که از چنان شخصیّتی می رفت، به عبارات تند و مواضع خلاف اخلاق علمی و مذهبی آن واقف شده، اینک تأثّر و تألّم خود را به این شکوائیّه - برخلاف میل قلبی و باطنی - اظهار داشت، تا مگر اَبناءِ زمان و آیندگان بخوانند و عبرت گیرند و در

ص: 230

ارائه افکار و مواضع خود نسبت به بندگان خداوند سبحان و هم کیشان؛ قلم را منزّه نگاه دارند، واللّه العاصم.

* * *

امّا اصل مطلب که باعث آن «حیات و شکایت» شد، این است که در «تکملة أمل الامل» 5: 21» گوید:

«بقی کلام سخیف! «للسیّد صاحب الروضات، یجب الکشف عن عواره! قال فی ترجمة الشیخ ابن أبی جمهور: «بل الکلام فی توثیق نفس الرجال والتعویل علی روایاته و مؤلّفاته و خصوصًا بعد ما عرفتَ له من التألیف فی اثبات العمل بمطلق الأخبار الواردة فی کتب أصحابنا الأخیار و ما وقع فی آخر «الوسائل» من کون کتابَیحدیثه خارجَین عن درجة الاعتماد و الاعتبار... إلی آخر کلامه

سپس سخنانی پیرامون عقائد ابن ابی جمهور و ردّ بر مطالب «روضات» آورده، تا آنجا که گوید: «و أقبح من ذلک ما ذکر وقوعه فی آخر «وسائل الشیعة» مع أ نّه لاعین له و لا أثر. هذه نُسخ «الوسائل»، بالعِیان، و ما أدری مِن أین یُخرج هذالسیّد أمثال هذه الکلمات؟!

سبحان اللّه! ایشان حتّی احتمال صدق سخن امام مجدِّد علیه الرحمة را نداده که ممکن است مطلب مورد نظر در نسخه «وسائل» ایشان وجود داشته و در نسخه قائلِ موهِن از قلم افتاده باشد! لا جرَم در مقام تکذیب برآمده است. سامحه اللّه تعالی.

امّا حقیقت امر این است که یک دوره کامل سه جلدی نسخه اصل کتاب شریف «وسائل الشیعة» بخطّ مبارک شخص مؤلّف - یعنی شیخ محمّد حرّ عاملی جدّنا الأعلی من طریق بعض اُمّهات الأجداد - موروثی خاندان و نیاکان بوده و سالها در تملّک امام

ص: 231

مجدّد و مورد استفاده و استناد آن جناب قرار داشته است(1)، تا آن که سالها پس از فوت «1313» ایشان آن دوره عزیز به حوزه نجف اشرف رفته و با سرگذشتی، اینک در حال حاضر «1430 ق 1388 ش» دو مجلّد از آن دوره در کتابخانه معظمه مرعشیّه قم و جلد دیگر در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود و راقم آن نسخه های گرامی را زیارت قرار داشته، و مطلب مورد نظر امام مجدّد و اِنکارِ صاحب التکملة: «و ما وقع فی آخر الوسائل...»، در صفحه 160 - 159 سی امین جلد آن کتاب شریف به این گونه چاپ شده است:

«هذه کتبٌ غیر معتمدة لعدم العلم بثقة مؤلّفیها و ثبوت ضعف بعضهم و لذلک لم أنقل منها شیئًا: 1- کتاب مصباح الشریعة. 2- کتاب غوالی الّلألی لابن أبی جمهور. 3- کتاب المَجْلی له. 4- کتاب الأحادیث الفقهیّة له...».

سیزده کتاب است که صاحب «وسائل» بر آنها وثوق و اعتماد نداشته و از آنها در کتابش نقل نفرموده است از جمله سه کتاب ابن ابی جمهور! محقّق کتاب توضیح داده اند که این مطالب در هامش نسخه اصل «وسائل» و هم در نسخه مصحّحه دیگر نوشته شده است.

این بود داستان نسبت دادن امام مجدّد به کتاب «وسائل» و غوغاء صاحب التکملة و تکذیب!

اینک سخنی هم راجع به عقائد ابن ابی جمهور:

ص: 232

در «تکملة» شِمّه ای از عبارات «مَجْلی مرآة المَنجی: 316 - 318» آورده و همه را - در راه موافقت و تأیید صاحب المستدرک - تلقّی به قبول و تأکید بر صحّت آن عقائد نموده است، از جمله آن عبارات این است که:

«خصوصًا الی طائفة الموحّدین و المحقّقین من أهل اللّه المسمّاة بالصوفیة... انّ الشریعة و الطریقة و الحقیقة أسماء مترادفة صادقة علی الحقیقة الواحدة الّتی هی حقیقة الشرع».

خدا را، کدام یک از ستارگان درخشان فقه شیعه و مشایخ و اَعلام مذهب جعفری، امثال مرحومان کلینی، ابن بابویه، سیّدین مرتضی و رضی، ابن طاوس، ابن ادریس، محقّق حلّی، علاّمه حلّی، شهیدین و محقّق کرکی، همزمان صاحب عوالی - سخنی از درستی مسلک تصوف داشته و دم از طریقت و حقیقت «دو لفظ بِدعی من درآوردی» زده اند؟!

چیزی که می توان درباره نظرات عارفانه و تصوف مآبانه ابن ابی جمهور گفت این است که ما از محیط زندگانی و اطرافیان و مراودان او آگاه نیستیم. گردش روزگار بوقلمون ممکن است محیطی و موقعیّتی برای آن مرحوم پیش آورده بوده که او به ناچار محض تحبیب و ایجاد اتّحاد و همبستگی عقیدتی، به خصوص بودن شیعه در اقلیّت و مضیقت؛ چنان مطالبی را در کتاب خود نوشته باشد، و امثال ذلک. واللّه العالم بحقائق الاُمور.

مع الوصف، از برخی شواهد موجود استنباط می شود که او حتّی در زمان خود و در حوزه متشرّعه و طلاّب فقه و اصول هم متّهم و مشهور به مذاق تصوّف گردیده و چندان مورد توجّه خواصّ نبوده است، تا بدانجا که از باب مثال - و به گمان حقیر - در اجازه

ص: 233

روایتی که برای سیّد جمال الدین حسن بن حُسام الدین ابراهیم بن یوسف بن أبی شبانة بخطّ خود نوشته و تاریخش سوم ربیع الاخر (880) است، نام و نشانش را تراشیده و تا حدّ زیادی محو کرده اند، چنان که در تصویر دیده می شود.

این اجازه نامه را ابن ابی جمهور در پایان قاعده اوّل نسخه کتاب «التحریر» علاّمه حلّی - قدّس سرّه - نوشته است، نسخه در «فهرست نسخه های خطّی مرکز احیاء میراث اسلامی (قم)، ج 8 به شماره 3234» شناسانده شده و تصویر از همانجا است و فرموده اند:

«در پایان قاعده اوّل اجازه ای است از شخصی که نام وی پاک شده...».

راقم این سطور «سیّد محمّدعلی روضاتی» با مطالعه دقیق و کامل آن اجازه و تأمّل در مابقی اسماءِ پاک شده دانستم که اجازه به خطّ شخص ابن ابی جمهور صاحب «الحوالی» است و لاغیر. او در این اثر، تنها از یک تن شیخ اجازه خود یعنی سیّد شمس الدین محمّد بن موسی یاد کرده است.

پس از آن، مُجاز، یعنی سیّد حسن بن ابراهیم بن یوسف، نسخه را به سیّد محمد بن احمد (ظ) الحسینی - شاید موسوی شیخ اجازه دیگر ابن ابی جمهور - داده و از او هم التماس اجازه روایت کتاب «تحریر الأحکام» را کرده و سیّد محمّد نیز چند سطری مبنی بر اجازه در ذیل اجازه ابن ابی جمهور نوشته است امّا گویا در سنین پیری و تشتّث حواسّ به سر می برده که چند خطاء در نوشته اش به چشم می خورد، از جمله در نام و نسب علاّمه حلّی، اعلی اللّه مقامه.

اینک با ارائه تصویر آن یک صفحه، برگرفته از گرامی فهرست یاد شده، نظر به سختی قرائت آن اثر ارزشمند؛ تمام را با حروف معمول نیز ملاحظه خواهید فرمود.

ص: 234

جای سند

ص: 235

«متن اجازه ابن ابی جمهور»

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. الحمد للّه الّذی خَلق الخلق حین غنیًّا عن طاعتهم و عن معصیتهم، لأ نّه لا تنفعه طاعة من أطاعه و لاتضرّه معصیة مَن عصاه. فهو اللّه الغنیُّ ذاتًا و صفاتًا عن کلّ مَن عداه. نحمده علی ما أولانا من مننه و أسداه، و نشکره علی تتالی انعامه و حُسناه. و الصلوة علی النبیّ التّهامیّ الّذی نبّاه بَعد ما اختاره و اصطفاه من جمیع خلقه انتقاه و اجتباه و علی اله أحبّاء و أصفیاه القائمین بأمره فی مبدأه [متن: مبداءیه[ و منتهاه، و بعد، فقد سألتنی السیّد الحسیب النّسیب سُلالة ال طآه و یس، المخصوص بعنایة ربّ العالمین جمال الدین حسن بن السیّد الأعظم المحترم المرحوم المغفور حسام الدین ابراهیم بن السیّد النّقیب المغفور یوسف بن أبی شبانه. أدام اللّه معالی سیادته - بمحمّد و اله - أن أکتب له إجازةً علی هذا الکتاب الأوّل العقود من مصنّفات الشیخ العالم العامل الفاضل الکامل شیخ الشّیعة و مُفتی الشّریعة خاتمة المجتهدین و مکمّل علوم المتقدّمین و رئیس الحکماءِ و المتکلّمین جمال الملّة والحقّ والدنیا و الدین الحسن بن یوسف بن المطهّر، قدّس اللّه روحه الزکیّة و أفاض علی تربته المَراحم الربّانیّة. فأجبته إلی ذلک، و إن لم أکن لذلک أهلاً؛ فإنّ المشایخ الّذین أُسند إلیهم أهلٌ لذلک. و کتب هذه الأحرف تذکرةً له، و قد أجزتُ له روایة الکتاب المذکور. و الإسناد إلی مصنّفه أنّ ما فی أوراقه و ما بین دَفَّتیه من کلام الشیخ المذکور و من منظومه المنثور و من تصانیفه المشهورة و تألیفاته المعمورة. فلیرو ذلک لمن أحبَّ غیرَ متوقّف، و ذلک بالطریق لی الی السیّد الأجلّ و الکهف الأظلّ مفتخر السّادات و الأُمم و ناصب ألویة العلوم و الحِکم مدرّس الفریقین و إمام الجانبین شمس الملّة والدین محمّد بن السید الأجلّ الأوحد العالم الکامل الفاضل المرحوم المغفو موسی - أدام اللّه فوائده - بالطریق له إلی مشایخه - رضوان اللّه

ص: 236

علیهم - إلی مصنّفه، رحمه اللّه تعالی. و کان ذلک فی ثالث شهر ربیع الاخر أحد شهور سنة ثمانین و ثمانمائة [متن: ثمنمیه صحه و صلعم] علی سیّدنا محمّد و اله الطاهرین و سلّم، و کتب الفقیر الی اللّه الغفور [ظ: محمّد بن علیّ بن] ابراهیم بن حسن بن جمهور. أصلح اللّه أحواله؛ بمحمّد و اله. تمّ».

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. الحمد للّه ربّ العالمین و صلّی محمّد نبیّه و اله أجمعین

و بعد فقد التمس منّی السیّد الجلیل حسن بن ابراهیم إجازةَ روایة کتاب تحریر الأحکام تصنیف الشیخ المعظم جمال الدین یوسف بن حسین بن المطهّر فأجزت له روایته فانّه اهل کذلک فالطریق الّتی لی مصنّفه فلیرو ذلک لمن شاء و أحبّ متحرّیًا لی و له و کتبه محمّد بن أحمد [ظ] الحسینی». عینًا نقل شد علی علاّته. والحمد للّه ربّ العالمین و صلّی اللّه علی محمّد و اله الطاهرین و سلّم.«شب آدینه 20 ج 1 ر 30 = 25 / 2 / 88»

کتاب: در فنون حکمت شرعیّه و توحید است و تاریخ ختم تألیف آن: «نحمل انوار الحکم و اسرار الکلم» مطابق 1036 می باشد.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و به قرائن، نزدیک زمان مؤلف نوشته شده است.

روی برگ اول نوشته شده است: الامام الفاضل العالم السّالک النّاسک الکافی علیّ بن أبی نزار ابن الشرفیّة.

کتاب: مجموعه نفیسی است از کلمات قصار حضرت امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیهماالسلام به ترتیب حروف، در 30 باب و 91 فصل و 13628 کلمه(1).

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و ظاهرًا در قرن نهم استنساخ شده، و این عبارات در صفحه آخر نوشته شده است.

«نقل هذا الکتاب من نسخة الشیخ نعمان بن الشیخ محمّد الابحیّ نسبًا الشافعّی مذهبًا الصالحیّ مسکنًا و مولدًا». ایضًا: «و نقل من نسخة تاریخ الفراغ منها الثلاثة ثالث یوم شعبان سنة سبع و سبع مائة و نقلت تلک النّسخة أیضًا مستهلّ شعبان أربع عشرة و ستّماتة هجریّة بواسط القصب». أیضًا: «و کان تمام مقابلته لیلة الأربعاء عاشر جماد الأوّل سنة ستّ و ثمانین و تسعمأته»، لکن این مطالب بخطّ نویسنده کتاب نیست.

روی برگ اول تملّک علی بن الحاجی موسی به تاریخ 1123 نوشته شده است.

میرزا سیّد زین العابدین «1190 - 1275»، در ایّام نوجوانی استنساخ کرده اند. تاریخ کتابت ندارد. خطّ برادرزاده ایشان آقا میرزا سیّد مجتبی قوام الاسلام روضاتی «1302 - 1383» مورّخه ماه رجب 1338، و خطّ آیة اللّه چهارسوقی «1294 - 1377» نیای گرامی «علیهم الرحمة» در ظهر نسخه هست.

جای سند 89

ص: 241

جای سند 90

ص: 242

- قدّس سرّه - (648 - 726)، که متن مختصری است در علم اصول فقه آن را به خواهش شیخ تقیّالدین ابراهیم محمّد بصری که در «الحائق الراهنة: 3» عنوان شده و هیچ شرح حالی ندارد - نوشته اند، و به طبع رسیده و چندین شرح بر آن در دست است.

شارح کتاب خود را برای سیّد نقیب عمیدالدین ابوطالب عبدالمطّلب بن النقیب شمس الدین علی ابن المختار علوی حسینی «الحقائق الراهنة: 125»، و در زمان حیات شخص علاّمه، به سال 697 نگاشته است.

«غایة البادی» در «الذریعة 16: 10» یاد شده، و در «14: 53» به گونه دیگر، و در «16: 381 فهرست تصانیف المولی رکن الدین»، و ترجمه شارح به اختصار در «الحقائق الراهنة: 194» و به تفصیل بیشتر در «أعیان الشیعة 46: 29: 2448» آمده است. و اثری از او با عنوان «رسالة النقض فی تحریم جرّ النفع بالقرض» به خطّ خود وی و تاریخ تألیف شب سه شنبه شش شب مانده از جمادای دیگر سال هفتصد و پنج، در کتابخانه مرعشیّه قم موجود و در نشریّه المیراث شهاب 23 - 24: 45» وصف شده است با تصویر صفحه آخر رساله.

آغاز موجود: «قد اختبت معانیها الأبکار فی خفاءِ ألفاظها».

انجام: «و قد تبیّن بطلان القیاس فیما تقدّم. و الان حیث و فینا بما وعدنا به جاز أن نقطع الکلام حامدین للّه... محمّد و أصفیائه».

نسخه: برگ اوّل مفقود شده، و بلهوسی نام کاتب و تاریخ کتابت را از آخر نسخه محو کرده، تنها چند کلمه «علی بن سهان؟ بن احمد» از نام کاتب خوانده می شود.

«سیّدنا الشریف الحسیب النسیب امیر سیّد علی حسینی» نسخه را بر عزّالدین حسین استرآبادی و فرزندش «ابرهیم بن الحسین الاسترآبادی محتدًا» خوانده و این دو تن گواهی بلاغ را متاوبًا در حاشیه همه صفحات نوشته اند.

ص: 244

در پایان نسخه نیز عزّالدین به تاریخ پنجم ربیع الاخر 917 انجام قرائت امیر سیّد علی را بر او متعرّض شده است.

روی برگ نخست، مُهر «خداوند اتقی را متّقی کن» - نظیر مهر نسخه «صافی. ش 561» دیده می شود.

کنار صفحات دارای حواشی از «غایة المأمول فی شرح مبادئ الاُصول» و «ولد المصنّف» و جز آنها می باشد.

قطع: 16 × 22، 101 برگ، متن و تعداد سطرها مختلف است.(1)

«مختصر حاجبی» و «تهذیب حلّی» و بسیار گزیده تر و فشرده تر از آنها؛ همه مسئله های اصول را آورد، و مانند این حاجب - آن هم گویا به پیروی از غزّالی در «مستصفی» - نمونه ای از منطق در آغاز آن گذارده است. این را او در 12 محرّم 1018 به انجام رساند».

سپس در پاورقی از شروح و حواشی کتاب یاد کرده اند.

در «ذریعه 12:19» که «زبدة الاصول» را عنوان کرده از تاریخ تألیف آن سخنی نگفته اند، لکن نسخه ای مورّخ 1005 در کربلا نشان داده و استظهار کرده اند که از تاریخ این نسخه معلوم می شود تألیف مقدّم بر این تاریخ است.

حواشی زبده نیز در «ذریعه 6: 102 - 103» و شروح آن در «ج 13: 297 - 302» آمده است.

«غایة المأمول» جای گفتگو در «کشف الحجب و الأستار: 391» یاد شده و آغاز آن را نقل کرده است، در «ذریعه 13: 298 و 16: ش 61» نیز مذکور و نسخه ای از آن را در کتابخانه مرحوم شیخ علی کاشف الغطاء در نجف اشرف و نسخه یی دیگر در کتابخانه مدرسه سپهسالار طهران و جاهای دیگر نشان داده اند. نسخه یی نیز در کتابخانه دانشکده حقوق طهران است که مورّخ 1235 می باشد و در «فهرست حقوق: 405» شناسانده شده است. نسخه یی دیگر مورّخ 1171 در کتابخانه تاجر وجیه آقای محمّد أمین خنجی در طهران، و نسخه یی نیز در کتابخانه دانشمند محقّق دکتر حسین علی محفوظ کاظمینی موجود و هر دو در «مجلّه معهد مخطوطات 3: 65 و 6: 36 طبع قاهره» معرّفی شده است.

مؤلّف «أعیان الشیعة 17: 146» در وصف این کتاب فرماید: «حسنُ فی الغایة، و عن بعض النسخ أنّ اسمه «بدایة المأمول»، لکنّ فی أکثرها غایة المأمول». و هم در «أعیان

ص: 246

52: 10» است که شیخ یاسین بن علی بحرانی صاحب «مُعین النّبیه» بر این کتاب حاشیه دارد.

آغاز: «بسم... نحمدک یا من وفّقنا لسلوک طریق العمل بکتابه المبین... أمّا بعد، یقول فقیر رحمة ربّه الغنی: محمّد المشتهر بالجواد الکاظمی، وفقه اللّه لتحصیل مرضاته و تجاوز عن سیّآته: لا یخفی علی أحدٍ شرف علم الاُصول من بین العلوم، حیث إنّه المرقاة الی الفوز بالسّعادة الأبدیّة، والموصل الی معرفة الاحکام الّتی صدع بها سیّد البریّة، و انّ الجاهل به أسیرٌ فی قید التقلید، لا یمنّ علیه بالخلاص، مغلولٌ به ثابتٌ فی عنقه، ولات حین مناص».

«و إنّی کنت کثیراً من الأیّام و مدّة من الدهور والأعوام قد صرفتُ فیه جُلَّ أوقاتی، و حصرتُ فیه کلّ مهمّاتی... و لم أر کتابا یستحقّ التّوجّه بالشّر اشر إلیه والإقبال بهمّة عالیة علیه سوی کتاب «زبدة الاصول» لشیخنا و استادنا الإمام العالم العلاّمة، منبع العلوم و المعارف، منشأ الأسرار و اللّطائف، مُفصح العویصات الدقیقة من المسائل الّتی لم تَفِ بحلّها الطاقة البشریّة مُظهر الرموز الوثیقة الّتی لم یقدر علی استخراجها الطبیعة أفضل العلماءِ من المتقدّمین و المتأخّرین، أعلم الفضلاء من المدقّقین و المتبحّرین، بل رئیسهم فی المعقول و المنقول و قدوتهم فی الفروع و الاُصول، بهاء الحقّ و الملّة و الدنیا و الدین محمّد العاملی، لازالت أیّام افاداته مشرقةً علی العلماء الأعلام، و أوقات سلامته مستمرّة الإنارة من انعکاس أشعّة تأیید الواحد العلاّم... .(1)

«فانتقل ذهنی إلی أنّ مثل هذا الکتاب العظیم و الصراط المستقیم محتاجٌ الی شرح

ص: 247

یرفع أستار عویصاته الأبیة... فاستخرتُ اللّه تعالی علی هذا الفعل، فجاء الأمر به، فتوجّهتُ تلقاء مَدین المآرب، و فتحتُ عن أغلاق بعض تلک المطالب، و عرضته علی الاُستاد

المصنّف، فاستحسنه و أمر بإتمامه، فوجّهت الهمّة الی حلّ ألفاظه و بیان معانیه... ناقلاً فیه ما کتب الاُستاد المصنّف من الحواشی الخفیّة... و سمّیته ب-«غایة المأمول، فی شرح زبدة الاُصول...».

«قال مدّظلّه بعد الخطبة: و رتّبتها علی خمسة مناهج. أقول:...».

انجام: «و حیث انتهی کلام المصنّف - مدّ ظلّه - إلی هذا المقام، فلنقتصر علی ما آتیناه من الکلام، حامدین للّه علی توفیقه... تمّ تألیفه علی ید مؤلّفه جواد بن سعد ابن جواد الکاظمی، شهر ذی الحجّة سنة ألف و سبع و عشرین.

و قد اتّفق الفراغ من تسوید هذا الکتاب... علی ید أقلّ العباد و أحوجهم إلی رحمة ربّه الغنی: محمّد باقر، عفی اللّه عنهما «کذا» و عن والدیهما. و کان ذلک فی یوم السبت فی اثنین من شهر محرّم الحرام سنة 1051...».

نسخه: دارای 226 برگ، دوروی برگ 1 و روی برگ 2 سفید است، تنها نام کتاب روی برگ 1 و تملّک نیای معظّم، آیة اللّه العظمی صاحب الروضات مورّخ ماه شعبان 1271 روی برگ 2 دیده می شود. از آغاز تا انجام این نسخه آثار تصحیح و مقابله مشهود است، و حواشی بسیار با امضاء «منه عفی عنه» دارد که با قرائن دیگر می رساند تصحیحات و حواشی بخطّ شارح است. روی برگ آخر در هامش، این شرح نوشته شده: «قد بلغ هذا الکتاب من أوّله الی آخره، و الحمد للّه ربّ العالمین».

قسمتی از حاشیه برگ 225 سابقًا بریده شده و کاغذ سفید إلصاق کرده اند و معلوم است که مطالبی در آنجا بوده و نخواسته اند باقی باشد.

ظهر برگ آخر تملّک «عبدالحسین بن عبداللّه المشهور بقطش المسلمی... سند 1057» دیده می شود.

ص: 248

ظهر برگ 96 و ظهر برگ 111 دو حاشیه نوشته شده به امضاء «لمحرّره مهدی الموسوی». صفحه اوّل کتاب نیز به خط همین شخص است. این نویسنده - که قطعًا از طایفه آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنّات» است - یا فرزند دانشمند ایشان آقا سیّد محمّد مهدی است که از مجتهدان اصفهان و دارای تألیفاتی بوده و در 8 ماه رمضان 1251 متولد و در 13 ذیحجّه 1324 وفات یافته، و یا آقا سیّد محمّد مهدی بن سید حسن بن العلاّمه حاج سید حسین موسوی خوانساری؛ صاحب رساله مطبوعه «عدیمة النظیر فی احوال ابی بصیر» که از علماءِ بزرگ و مجتهدین طایفه در خوانسار بوده و به سال 1246 وفات یافته است؛ می باشد.

کاغذ: اصفهانی، خط نستعلیق 23 إلی 28 سطری، جلد تیماج گلی با ترنج، آستر میشن حنائی رنگ، قطع 13 و نیم × 25 و نیم، متن نوعًا 7 × 18. نام کاتب و تاریخ کتابت در بالا نقل شد.

الفوائد الطوسیّة

(عربی)

از: شیخ محمّد بن حسن بن علی بن محمّد بن حسین، عاملی مشغری، معروف به شیخ حُرّ، از خاندان «بنی الحرّ» در بلاد جبل عامل، قدّس اللّه أسرارهم.

در کتاب «سجع البلابل فی ترجمة صاحب الوسائل: 5» آمده است که علّت اشتهار این خاندان به حُرّ را خود شیخ حرّ در حاشیه نسختی از «أمل الامل» گوید از آن جهت که نسب به حرّ بن یزید ریاحی - شهید طفّ - می رسانند، و در «الفوائد الرضویّة: 111 و 476» محدّث قمّی است که برادر شیخ حرّ در کتاب «الدّر المسلوک» نیز به این مطلب تصریح فرموده است.

عاملی نیز نسبت به جبل عامل است، و مَشْغَری - بفتح میم و سکون شین و فتح غین معجمه وراء - (1) دهکده ای است در جبل عامل که شیخ حرّ - چنان که خود در «أمل

ص: 249

الآمل: 24» فرموده - شب جمعه هشتم ماه رجب 1033 در آنجا به دنیا آمده است. در خاندان حرّ نوابغ علمی بسیار موجود آمده اند که سرآمد همه، شیخ محمّد حرِّ مذکور است، و در «خطط جبل عامل 1: 294 - 295» و «سجع البلابل» از بیست نفر رجال دانشمند دیگر این خاندان یاد شده است.

شیخِ حرّ از دانشمندان بزرگ عهد صفوی است که بیش از سی سال از نیمه آخر عمر خود را در ایران به سر برده و در طوس - مشهد مقدّس رضوی - مجاور بوده است.

نسخه: مجلّد چهارم کتاب است در شرح کتاب حجّ، و سپس مجلّد پنجم در شرح کتاب مزار تا آخر کتاب محاسب.

تاریخ ختم تألیف مجلّد چهارم: روز شنبه اواخر جُمادای یکم 1095 در مدرسه مؤلّف واقع در نزدیکی مسجد جامع، و در همین خاتم به هر دو نام کتاب تصریح کرده است. تاریخ ختم تألیف مزار: عصر ثلاثاء جمادای دوم همان سال و در همان مدرسه. تایخ ختم تألیف جلد پنجم: چهارشنبه 13 جمادای یکم 1096 در اصفهان «فی زمن دولة السلطان المؤیّد شاه سلیمان».

کاتب هر دو مجلد: صفرعلی بن اسمعیل نجف آبادی اصفهانی «حسب الفرموده اقدس ارفع... حاجی میر محمد علی مدرّس دارالسلطنه اصفهان».

تاریخ ختم استنساخ مجلّد پنجم: دوشنبه نهم ذی القعده 1253.

با وجود بلاغ مقابله، اثری از مقابله و تصحیح دیده نمی شود.

تعداد اوراق نوشته هر دو مجلّد چنانکه کاتب در گوشه صفحات رقم کرده (234 برگ) است، و فهرست کتب و ابواب با تعیین عدد اوراق بخطّ کاتب در آغاز نسخه نوشته شده. و ایضًا: تعداد ابیات هر دو جلد از این نسخه چنین ضبط شده است: «سی جزو تخمینًا 26500 بیت است».

نیست. نیای گرامی «أعلی اللّه مقامه» در «روضات الجنّات: 638 ط 2» شرح حال و آثار شیخ مفلح «علیه الرحمة» را آورده و در حاشیه مدح بلیغی از «غایة المرام» او فرموده و به این جمله خاتمه داده اند که: «وجدْتُه أسهل کتب الفنّ تناولاً و أکثرها فائدةً و منفعةً للفقیه النّبیه».

نام پدر شیخ در «روضات» و نسخه های «أمل الامل» حسین است و در جاهای دیگر حسن.

در فهرست حاضر ذیل عنوان «مناهج الیقین» نیز از او یادی خواهد شد.

کتاب: در شرح «شرایع الاسلام» محقّق حلّی است در دو جزء، به «قال. اقول».

نسخه: به خطّ «علی، غلام به اخلاص صاحب کتاب شیخ علی جزائری» است، ختم کتابت جزءِ دوم: بیستم محرّم 1034، هر دو جزء در یک مجلّد است. روی برگ اوّل یادداشتهایی بوده برای محو کردن آنها کاغذ سپید چسبانیده اند.» نسخه، از کتابخانه مرحوم حاج محمّد جعفر بن محمّد صفّی آباده ای مجتهد اصفهانی بوده است.

کتاب: مجموعه یی است از کلمات قصار منقول از حضرت امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیهماالسلام به ترتیب حروف، و مکرّر چاپ شده است.

نسخه: بخطّ طهماسب قلی است، تاریخ کتابت 1050. شخصی نسخه را در ماه شعبان 1106 در شروان به مبلغ 5/7 قران خریده، همو «تاریخ ولادت نورچشمی حورالنساء خانم در شب جمعه نهم ماه رمضان 1136» نوشته. تملّک و مهر «یا محسن قد أتاک المسیء 1074» و مهر نیای گرامی، مرحوم آقا آیة اللّه آقا میر محمّد صادق موسوی مجتهد یکی از برادران معظّم آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنّات» ظهر نسخه است.

حاشیه یی بخطّ پدر بزرگوارشان مرحوم آیة اللّه العظمی آقای حاج میرزا زین العابدین مجتهد در هامش نسخه دیده می شود.

کتاب: در مباحث اصول کلام و اصول فقه و فقه امامیّه است و بطبع رسیده.

نسخه: تنها شامل مبحث اصول فقه است، کاتب: محمد علی بن حاجی عبداللّه الهرندی از دانشمندان، ختم استنساخ: روز شنبه هفتم ذیقعده 1237.

قرّة العین

فهرست فصول کتاب

فصل 1- تعریف کلمه و کلام 2- تعریف إعراب 3- تقسیم معرب 4- تقسیم إعراب 5 - تقسیم فعل 6- مرفوعات أسماء 7- اسمهای معرفه و نکره 8 - مبتدا و خبر 9- اسم و خبر کان 10- حروفی که عمل «لیس» می کنند 11- حروف مشبهه بفعل 12- لای نفی جنس 13- أفعال مقاربه 14- عسی و اخلولق و أوشک 15- أفعال قلوب 16- فاعل 17- حذف فاعل 18- باب اشتغال 19- تنازع عامل 20- مفعول به 21- منادی 22- مفعول له 23- مفعول فیه 24- مفعول معه 25- حال 26- تمیز 27- استثناء 28- نصب به اختصاص 29- حروف جرّ 30- حذف تنوین از مضاف 31- چهار چیز که عمل فعل می کنند 32- مصدر 33- اسم فاعل و اسم مفعول 34- معمول صفت مشبهه 35- ألفاظ تعجّب 36- اسم تفضیل 37- نعم و بئس 38- نعت 39- توکید لفظی و معنوی 40- عطف بیان 41- عطف نسق 42- عطف به ضمیر منفصل 43- بدل 44- نواصب فعل مضارع 45- نصب به «أن» 46- جوازم 47- حذف شرط إن 48- مبحث «لو» 49- تذکیر و تأنیث وزن فاعل 50 - أسباب منع صرف 51 - اقسام وقف 52 - کتاب ألف بعد از واو جمع.

نسخه: دارای 82 برگ، 2 برگ اول و آخر عطف و سفید است، روی برگ 2 نیز سفید است، کاغذ فرنگی آهار و مهره شده، جلد تیماج سبز یک لا، خط نسخ 14 سطری، عناوین به سرخی، بالای رؤوس مطالب و شواهد شعری نیز خط کشیده، قطع 14 × 21، متن 7 و نیم × 14، نام کاتب و تاریخ تألیف در بالا از انجام نسخه نقل شد،

ص: 257

تاریخ کتابت ندارد، و کاتب، آقا سیّد عیسی بن محمد علی برادرزاده مؤلّف گرامی و پدر سیّد جمال واعظ مشروطه خواه معروف اصفهانی «مقتول در 1326» است.

تنها در یک جای نسخه حاشیه ای مختوم به «منه، دام ظلّه» به خطّ کاتب نوشته شده.

نگارنده این فهرست نسخه را با نسخه آقای الفت مقابله و تصحیح کرده و در «28 شوّال 1367» از آن فراغت یافته است.(1)

پس مؤلّف کتاب را میان سالهای 930 - 984 تألیف کرده است.

فتوح المؤمنین مشتمل بر 41 باب پیرامون وظائف شرعی و فضائل اخلاقی است، و معمولاً هر باب دارای چند فصل است، و در هر فصل آیاتی از قرآن مجید و روایاتی از پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم و ائمّه اطهار علیهم السلام نقل می کند و هم حکایتهای اخلاقی بسیار و اشعار فارسی بی شمار می آورد، و عمومًا در آغاز ابواب اشعاری در مناجات و اشعاری در نعت سیّدالمرسلین صلی اللّه علیه و آله و سلم و هم اشعاری در منقبت شاه اولیاء علی علیه السلام ذکر می کند. گویی بیشتر قصد مؤلّف از تألیف این کتاب دستوری برای اهل وعظ و منبر بوده که از آن استفاده کنند و مطالبش را برای شنوندگان نقل نمایند.(1)

از «فتوح المؤمنین» نسخه یی در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است که در «نشریّه کتابخانه مرکزی 1: 221» به نام «أخلاق جرجانی» اجمالاً معرّفی، و برای اطّلاع بیشتر لازم است به فهرست آن کتابخانه رجوع شود. در «احیاء الداثر: 176 - 177» نیز به چند نسخه دیگر اشاره شده است.

آغاز: [... حمد و ثنای أتمّ، حضرت وَدودی را که صفای مودّت و وفای محبّت را تاج و طوق جانهای شیفتگان عکس جمال... ذوق سوختگان سبحان جلال ساخت. رؤوفی که مخموران دُرود درد فراق و معموران سوزاشتیاق... افراح شراب إفضال به نواخت. لطیفی که لطائف جودش ناقصان ظلمت خاک را به تَوالی رشاش... کمال بخشید. جمیلی که از ساقی کؤوس أنوار جمالش مهجوران بادیه حرمان و هیمان و رنجوران زاویه... شربت وصال رسید، و به اظهار آثار نفس رحمانی سایرانِ عرصه وجود را بارِ عام داد و به أمطار أسرار حقایق و إلهام؛ خطّه شهود را آرام داد.

ص: 259

و صلوات زاکیات و درود نامیات بر صاحب لوای کوثر و مقتدای أهل.... بحر عالم توحید و بدر فلک تحقیق، که کاشفان أسرار عرفان و واصفان أنوار وجدانند، خصوصًا حضرت امیرالمؤمنین و امام المتّقین علیّ بن أبی طالب... علیهم الصلوة و السلام.

امّا بعد، چنین گوید مؤلّف این رساله، الفقیر الحقیر إلی رحمة اللّه الملک... فتح اللّه بن عزیز اللّه الأیادی، که عزیزی از برادران دینی و فرزندی از فرزندان طریقی که همگی همّت خود... و علوم دینی مصروف داشته، و جز خلوص عقیده با این کمینه نداشته؛ از کمال اخلاص و نور «و وفور: ظ» اختصاص، ازین بنده ضعیف... که از برای طالبان؛ نسخه ای تحریر و ترقیم کن که به وسیله آن در علم طاعت و عبادت بیفزاید و از جهل و عصیان... و سبب طاعت ما شود و بر صفحه صحیفه روزگار یادگار مانَد، مزیّن به آیات قرآن ملک علاّم و أحادیث پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم و از حکایات و روایات أئمّه معصومین علیهم السلام و از أکابر دین از هر کتابی از نثر... تا بر تمامت مؤمنین و مؤمنات حجّتی قاطع باشد. هرچند این بنده گنهکار و ضعیف بی مقدار خود را... که بدین جرأت إقدام نماید، و خود را از حساب مقیّدان دین «کذا» شمرد. فأمّا چون حضرت رسالت پناه محمّدی... سُئل عن علم یعلمه فکتمه اُلجم بلجام من النار؛ نخواست که در زمره این طائفه باشد که حدیث خبر می دهد... به حکم این حدیث که: العلم لا یحلّ منعه، بر خود فرض عین دانست.

پس بنابراین...(1) ترتیب و ترکیب این کتاب «فتوح المؤمنین» شروع کرد، و مرتّب گردانید به مقدّمه و چهل و یک باب و خاتمه. کسانی که این رساله را دریابند سودمند دنیا و آخرت شوند ان شاءاللّه. حقّ سبحانه و تعالی بر خوانندگان و نویسندگان و شنوندگان و یاد گیرندگان و عمل کنندگان و بر مؤلّف رحمت کناد.

ص: 260

إلهی! بحق عزّت و جلال خودت که دیده عیب گویان و حسد حاسدان از این بنده ضعیف گناه کار در پوشان. اگر عیبی یا سهوی از زبان قلم واقع شود از کرم بزرگی و لطف و شفقت خود آن را اصلاح نمایند، خدای عالم بر ایشان رحمت کند و بیامرزد، و باللّه التّوفیق. باب اوّل: در بیان توحید و عدل...].

انجام نسخه: [شهرش را گفت که «لا اُقسم بهذا البلد»، غربتش را گفت که «إنّ الّذی فرض علیک القرآن لرادّک إلی معاد»، حکمتش را گفت که «حتّی یحکّموک»، نماز و عبادتش را گفت که «إنّ صلوتی و نسکی»].

فهرست مطالب و أبواب و فصول: خطبه، حمد و ثنای إلهی و مناجات و درود و ثناء بر پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم و أئمّه اطهار علیهم السلام به نثر و نظم.

باب 1- مشتمل بر پنج فصل. توحید، عدل، نبوت، إمامت، معاد. فصل دیگر، در ذکر پادشاه عالم پناه شاه طهماسب.

باب 2- در فضیلت علم و عالم و متعلّم. خطبه. مناجات. نعت و منقبت. فصل 1 در فضیلت علم(1). ف 2 در بیان قرآن خوانان و متعلّمان و غیره. ف 3 در شرح احوال قاضیان و منجّمان.

باب 3- در فضیلت نماز و غیره. خطبه. مناجات. نعت و منقبت. ف 1 در بیان نماز یومیّه. ف 2 در بیان عذاب تارک نماز. ف 3 در نماز حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام . ف 4 در نماز هفته. ف 5 در بیان نوافل. ف 6 در فضیلت شب نیمه شعبان که مولود صاحب الأمر است. ف 7 در بیان زیارت امام حسین. ف 8 در فضیلت نماز هفته.

باب 4- در فضیلت ثواب روزه. الخطبه... ف 1 در بیان فضیلت و ثواب روزه ماه رمضان المبارک. ف 2 در بیان فضیلت روزه ماه رجب. ف 3 در فضیلت روزه ماه شعبان. ف 4 در بیان روزه حرام.

ص: 261

باب 5 - در بیان فضیلت زکوة و غیره. الخطبة... ف 1 در فضیلت زکوة. ف 2 در فضیلت حجّ. ف 3 در فضیلت جهاد.

باب 6- در بیان وصف دوزخ و هول قیامت. خطبه... ف 1 در بیان صفت بهشت و عذاب و دوزخ(1). ف 2 در بیان صفت دوزخ و عقاب و عتاب. ف 3 در بیان احوال قیامت.

باب 7- در صفت خمرخوارگان و قمار و غیره. خطبه... ف 1 در عذاب خمر خواره. ف 2 در عذاب بنج خواره. ف 3 در بیان قمار و شطرنج. ف 4 در بیان موعظه.

باب 8 - در بیان زنا کنندگان و لواطه و غیره. الخطبة المنظومة... ف 1 در بیان زنا. ف 2 و 3 در موعظه. ف 4 در بیان عذاب لواطه.

باب 9- در بیان عذاب رباخوارگان و أنبارداران. الخطبة... ف 1 در بیان رباخوارگان. ف 2 در بیان عذاب انبارداران. ف 3 در موعظه.

باب 10- در بیان غیبت و بهتان و موعظه. خطبه... ف 1 در بیان غیبت و بهتان. ف 2 در موعظه.

باب 11- در بیان سخاوت و بخل. الخطبة المنظومة... ف 1 در بیان سخاء و کرم. ف 2 در بیان بخیل.

باب 12- در بیان فضیلت شکرباری. الخطبة... ف 1 در بیان شکر باری تعالی. ف 2 در بیان موعظه.

باب 13- در بیان صبر و شکیبایی. التمجید. ف 1 در بیان صبر کردن. ف 2 در موعظه.

باب 14- در بیان توکّل بر خدای تعالی. خطبه...

ص: 262

باب 15- در بیان احسان و خیرات و صدقات.

باب 16- در بیان توبه و استغفار و موعظه. خطبه... ف 1 در بیان توبه. ف 2 در بیان استغفار. ف 3 در بیان موعظه.

باب 17- در بیان إکرام ضیف و همسایگان. مناجات... ف 1 در إکرام ضیف. ف 2 در بیان إکرام همسایه. ف 3 در بیان موعظه.

باب 18- در بیان حقوق والدین و زوج و زوجه و خدمه و عبد و أقارب. خطبه... ف 1 در بیان حقوق والدین. ف 2 در آداب نکاح و حقوق زوجه بر زوج و زوج بر زوجه. ف 3 در حقوق فرزند با والدین. ف 4 در حقوق خادم و بنده و زیردستان. ف 5 در حقوق صحبت و اخوّت و شرایط صداقت.

باب 19- در بیان امانت و دیانت. التحمید. ف 1 در امانت. ف 2 در موعظه.

باب 20- در بیان ثواب صلوات. ف 1 در بیان صلوات. ف 2 موعظه.

باب 21- در بیان موت و فوت. مناجات... ف 1 در بیان موت. ف 2 در وفات حضرت سیّد کائنات صلی اللّه علیه و آله و سلم. ف 3 در وفات حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام . ف 4 در شهادت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام .

باب 22- در بیان خوف و ترس إلهی. مناجات...

باب 23- در بیان امر به معروف و نهی از منکر. مناجات... ف در امر به معروف و فضائل و شرایط و آداب آن [حضرت امیر سیّد احمد همدانی - علیه الرحمه - در کتاب «ذخیرة الملوک» بیان فرموده...(1)].

باب 24- در بیان حکمت باری تعالی. تمجید... ف 1 در بیان حکمت. ف 2 در بیان إخلاص. ف 3 در دعا. ف 4 در موعظه.

ص: 263

باب 25- در بیان حیا و عفّت. التمجید... ف 1 در بیان حیا. ف 2 در بیان عفّت. ف 3 در موعظه.

باب 26- در فضیلت حلم. تمجید... ف 1 در حلم. ف 2 در بیان خلق و رفق. ف 3 در موعظه.

باب 27- در بیان عجب و تکبّر. تمجید...

باب 28- در بیان شفقت و صدق. تمجید... ف 1 در بیان شفقت. ف 2 در بیان صدق. ف 3 در بیان لجاج. ف 4 در بیان موعظه.

باب 29- در بیان تواضع و نکوهش تمجید... ف 1 در تواضع. ف 2 در نکوهش و خرسندی. ف 3 در قصّه عُزیر پیغمبر علیه السلام .

باب 30- در بیان علوّ همّت. تمجید... ف 1 در بیان علوّ همّت. ف 2 در بیان جدّ و جهد. ف 3 در موعظه. ف 4 در بیان دخمه نوشیروان.

باب 31- در بیان رزق و پرستش خدای تعالی. تمجید... ف 1 در رزق. ف 2 در پرستش خدای تعالی. ف 3 در موعظه. ف 4 در صفت کوه قاف و لوای حمد حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم.

باب 32- در فضیلت خاموشی و تنها نشستن. تمجید... ف 1 در خاموشی. ف 2 در بیان تنها نشستن. ف 3 در موعظه.

باب 33- در بیان دوستی باری تعالی. تمجید... ف 1 در دوستی باری تعالی... ف 2 در بیان یاد کردن خدای تعالی.

باب 34- در بیان وفاداری. تمجید... ف 1 در بیان عهد. ف 2 در موعظه.

باب 35- در بیان عدالت و مشاوره. تمجید... ف 1 در عدالت. ف 2 در مشاورت و تدبیر. ف 3 در موعظه.

ص: 264

باب 36- در بیان شناختن نفس خود و راه شیطان. تمجید... ف در بیان شناختن نفس.

باب 37- در بیان شناختن دنیا و خرسندی قضا. تمجید... ف 1 در شناختن دنیا. ف 2 در پسندکاری بقضا.

باب 38- در بیان دفع أشرار. تمجید...

باب 39- دریغ خوردن بر دنیا و یقین داشتن به خدای تعالی و موعظه و تمجید...

باب 40- در بیان دوستی أهل بیت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم. تمجید، فصل 1 در...(1) ف 2 در بعضی از مهربانی و شفقت که حضرت رسالت پناه محمّدی صلی اللّه علیه و آله و سلم و أهل البیت علیهم السلام با شیعه خود نموده اند. ف 2 در بیان دوستی أهل البیت. ف 3 در بیان وفاداری شیعیان. ف 4 در بیان آن که شیعیان و محبّان حضرت أمیرالمؤمنین علی علیه السلام را از برای خدای تعالی دوست می باید داشت. ف 5 در بیان آن که برآوردن حاجت شیعیان چه مقدار ثواب دارد. ف 6 در بیان آن که هر که در طریق محبّت أهل بیت أطهار و أولاد أبرار ایشان از سر تحقیق و راستی قدم اخلاص نهاده دست اعتصام بحبل المتین استوار ساخته... ف 7 در موعظه.

باب 41- در بیان وصیّت و ختم کتاب. تمجید. نعت سیّد المرسلین. منقبة علیّ ولیُّ اللّه. ف 1 در بیان وصیّت نامه سیّد کائنات. ف 2 در وصیّت حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام . ف 3 در بیان وصیّت نامه حضرت نبیّ اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم. ف 4 در ذکر حضرت رسالت پناه محمّدی صلی اللّه علیه و آله و سلم. ف 5 در ذکر أعضای آن حضرت.

«پایان فهرست مطالب»

نسخه: دارای 218 برگ، روی برگ 1 مطالب چندی نوشته شده، کاغذ دولت آبادی، جلد تیماج قهوه ای روشن، آستر کاغذ زرد. روی آستر جلد در طرفین

ص: 265

چندین تاریخ تولّد از اشخاص گمنام از تاریخ 1253 تا 1278 نوشته شده، دو سه جا تملّک «زین العابدین» مورّخ 1269 و تملّک «محمّد حسین» دیده می شود.

خطّ نستعلیق 23 سطری، عناوین شنگرف، روی برخی کلمات به شنگرف خط کشیده، بعضی از کلمات عربی و عناوین به نسخ نوشته شده، قطع 18 × 27، قطع 14 × 23، نسخه آخر ناقص است و نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نیست، زمان تألیف در آغاز عنوان تعیین شد، تمام اوراق فرسوده و رطوبت رسیده و بارها تعمیر شده، نسخه غیر مصحّح و پاره ای از مواضع درهم و عبارات نامرتب و مشوّش است.

«شواهد صُغری» معروف و آن را مؤلّف از «المقاصد النحویّة» خود که معروف به «شواهد کُبری» است مختصر کرده و هر دو در مصر چاپ شده است. و به موجب ارقامی که در بالای صفحات ثبت شده مجموعًا 210 برگ است.

نسخه: بخطّ حسین بن احمد.

ختم کتابت: روز دوشنبه چهارم ماه رجب 1118 در پایان، «شرح خطبة فرائد القلائد» در 8 صفحه به خطّ کاتب اصل آمده است، و روی برگ آخر «اسماءِ بُحور پانزده گانه شعر» به نظم عربی نوشته شده.

ظهر نسخه فهرست کتاب و تملّک عبدالرحمن بن شیخ عبداللّه حنبلی قادری دمشقی حلبی دیده می شود.

آغاز: «بسم اللّه الرحمن الرحیم. با سیّم از جزو سیّم از کتاب «فرح الصالحین» در بیان أعمال شب نوزدهم ماه مبارک رمضان و بیان آن در سه فصل مذکور می شود: فصل اول از باب سیم در تحقیق شب قدر و فضیلت آن».

انجام: «و جدّد علیهم العذاب والغضب و النکال. و تازه گردان بر ایشان عذاب و خشم و شکنجه را».

×××فروع کافی:الکافی

نقل کرده است. در أوائل مبحث نهی «ظهر برگ 113» در متن، مطلبی از بعض محقّقین آورده و در حاشیه گوید: «العالم العامل المحقّق النّحریر میرزا أبوالقاسم فی تعلیقاته علی شوارع الهدایة فی شرح الکفایة، للاُستاذ، دام ظلّه، و چنان که معلوم است «شوارع الهدایة» یکی از تألیفات فقهی حاجی کرباسی است، و ظاهرًا مقصود از میرزا ابوالقاسم مرحوم میرزا ابوالقاسم معروف به شیخ العراقین «متوفی به سال 1308 در نجف اشرف» فرزند آقا محمّد مهدی فرزند حاجی کرباسی است که از علماء بزرگ بوده و در «نقباء البشر: 76 - 77» یاد شده است(1)، دانشمندان دیگری هم در آن عصر به این نام می زیسته اند، مانند مرحوم عالم محقّق مجتهد شهیر میرزا ابوالقاسم کلانتری طهرانی «1236 - 1292» صاحب «تقریرات» که مدّتی در اصفهان نزد علماء این سامان درس خوانده است. رحمة اللّه علیهم أجمعین.

آغاز: [ربّ وفّقنی و لا تکِلنی إلی نفسی. بسم... الحمد للّه المتفرّد بالقِدم والکمال، المتمجّد بالجلال و الجمال، المنزّه عن الاُصول و الفصول، الّذی دلَّ علی ذاته بذاته، و عجزت عن کُنه معرفته الحواسُّ و العقول. و نشکره علی ما هدانا إلی اُصول الفروع و فروع الاُصول، و أرشدنا إلی شرائع الأحکام بمتابعة الکتاب و سنّة الرسول، علیه و علی آله صلوة کثیرةُ مقترنة بالکرامة متلقّیة بالقبول.

و بعد، فیقول العبد الفقیر إلی اللّه تعالی الغنیّ: علی نقیّ ابن حسین، التّویسرکانّی، غفراللّه ذنوبهما و سترعیوبهما: إنّ هذه فصولٌ فی مبانی الأحکام، حسب ما یقتضیه الأوقات و الأیّام. أرجو من اللّه الحفظ و به الاعتصام. و سمّیته ب-«الفصول المهمّة»، و رتّبته علی مقدّمة و مقاصد و خاتمة. المقدّمة فی بیان رسم العلم و موضوعه...].

ص: 271

انجام: [و حاصله أنّ الاجماع فی حال الحضور غیر ممکن، و بعد الوفاة لا معنی للنّسخ إجماعًا. و قد عرفتَ مافیه، و سیأتی تضعیفه أیضًا فی بحث الإجماع، ان شاء اللّه تعالی.]

فهرست مطالب: المقدّمة. فی بیان رسلم العلم و موضوعه و غایته و الحکم و ما یتعلّق به. فصل 1- عَلمُ هذاالعلم فی الأصل مرکّب إضافیٌّ و هو اُصول الفقه. ف 2- فی الحکم الشرعی.

المقصد الأوّل: فی نبذٍ من مباحث الألفاظ و فیه مطالب. «المطلب الأوّل» فی الحقیقة و المجاز. ف 1- الحقیقة لغةً «فعیلة». ف 2- فی أنّ دلالة الألفاظ هل هی بالذّات أو بالوضع. ف 3- اختلفوا فی توقیفیّة اللّغات و اصطلاحیّتها. ف 4- الوضع ینقسم باعتبار الوضع إلی اللّغوی والعرفی والشّرعی، و العرفی إلی العامِّ و الخاصِّ. ف 5- اختلفوا فی أنّ المجاز واقعٌ أولاف. ف 6- المشهور أنّ وضع المفردات لیس لإفادة مسمّیاتها لاستلزامها الدّور. ف 7- اختلفوا فی أنّ الموضوع له هل الموجود الخارجیٌ أو الذّهنی أو المهیّة من حیث هی أو التّفصیل... ف 8- فی أنّ الألفاظ موضوعة للمعانی النّفس الأمریّة لا المعلومة. ف 9- الوضع المخصوص بلسانٍ إمّا من واضع اللّغات أو من أهل هذا اللّسان. ف 10- الحقیقة الشرعیّة... ف 11- اختلفوا فی أنّ الألفاظ المستعملة فی المعانی المجعولة المخترعة من الشارع هل هی أسماء للصّحیحة من المهیّات أو للأعمّ منها و من الفاسدة. ف 12- لا یجوز من الحکیم المخاطبة بماله ظاهرٌ و اُرید منه خلاف ظاهره. ف 13- القاعدة الّتی علیها مدار وضع اللّغات... أنّ اللّفظ اذا کان له حقیقةٌ و مجازٌ یجب حمله علی معناه الحقیقیّ متی استعمل مجرّدًا عن القرینة. «المطلب الثانی» فی المشترک. ف 1- اللّفظ إن وضع لمعنیین مجرّدًا عن القرینة. «المطلب الثانی» فی المشترک. ف 2- انّ مدلول اللّفظ... لیس إلاّ المهیّة المستقلّة والمعنی الواحد. «المطلب الثّالث» فی المشتقّ. ف 1-

ص: 272

لاخلاف فی کون المشتقّة من الأسماء حقائق فیما کان المبدء باقیًا فیه، و مجازات فیما لم یتّصف به بعد. ف 2- مفهوم المشتقّ. «المطلب الرابع» فیما یثبت به اللّغة و یتمیّز حقائقها عن مجازاتها. ف 1- اللّغة لفظُ وضع لمعنی. ف 2- فی تحقیق التّعارض فی کلمات اللّغویّین و بیان التّرجیح.

المقصد الثانی: فی الأمر. ف 1- الأمر حقیقة فی القول المخصوص... و قیل باشتراکه... ف 2- صیغة «افعَلْ» حقیقةٌ فی الوجوب. ف 3- إذا ورد الأمر عقیب الحظر. ف 4- المشهور المنصور أنّ الامر المجرّد لا یدلُّ علی المرّة و التّکرار. ف 5- فی عدم إفادة تعلّق الأمر علی الشّرط أو الصّفة التّکرار. ف 6- فی أنّ الامر لادلالة له علی الفور و لا علی التّراخی. ف 7- فی أنّ متعلّق التّکلیف هو الفرد لا الطبیعة. ف 8- فی بیان أنّ الأمر بالأمر لیس أمرًا. ف 9- فی الأمرین المتعاقبین من الشارع ف 10- فی أنّ الامر یقتضی الإجزاء. ف 11- فی الوجوب الکفائی. ف 12- فی الوجوب التّخییری. ف 13- فی إمکان الواجب الموسع و وقوعه. ف 14- فی أنّ القضاء بفرض جدید. ف 15- فی أنّ الامر بالمرکّب ینتفی بانتفاءِ جزئه. ف 16- فی أنّ الأصل کون متعلّق الأمر عبادةً. ف 17- فی أنّ الاصل عدم تداخل الاسباب. ف 18- فی بیان نفی وجوب المقدّمة. ف 19- فی الأمر لا یقتضی النّهی عن ضدّه الخاصّ. ف 20- فی أنّ الاصل فی الأوامر المباشرةُ. ف 21- فی أنّ نسخ الوجوب یستلزم انتفاء الجواز. ف 22- فی أنّ الشّروع فی المندوب لا یصیّره واجبًا. ف 23- فی شرائط حسن التّکلیف.

المقصد الثّالث: فی النّهی. ف 1- فی بیان تعریف مادّة النهی. ف 2- صیغة النهی تستعمل فی معان. 3- فی أنّ المطلوب من النّهی هو التّرک. ف 4- فی دلالة النّهی علی التّکرار و الدوام. 5- فی أنّ النهی یدلُّ علی الفساد فی العبادات. ف 6- فی إجتماع الامر و انلهی فی الشیءِ الواحد الشخصی.

ص: 273

المقصد الرّابع: فی العموم و الخصوص، و فیه مقدّمة و مطالب. المقدّمة فی تعریف العامّ. «المطلب الاول» فی صیغ العموم. ف 1- فی إثبات صیغة العام. ف 2- فی الصیغ الموضوعة للعموم. ف 3- فی أنّ المفرد المعرّف لیس للعموم و کذا المفرد المضاف. ف 4- فی أنّ الجمع المنکَّر لیس للعموم. ف 5- فی أنّ نحو «لا یستوی» لا یفید العموم. ف 6- فی عموم المقتضی. ف 7- فی أنّ الخطاب الشّفاهیَّ لا عموم له. ف 8- فی ترک الاستفصال. «المطلب الثانی» فی التخصیص. ف 1- فی منتهی التخصیص و فیه اشارةٌ إلی جوازه. ف 2- فی أنّ العام إذا خصّص مجازٌ أولا. ف 3- فی حجّیّة العامِّ المخصّص. ف 4- فی عدم جواز العمل بالعامِّ قبل الفحص. «المطلب الثالث» فی المخصّص و أحکامه و ما یتعلّق بها، و فیه مناهج. «المنهج الاوّل» فی الإستثناء. ف 1- فی جواز الاستثناءِ المنقطع و کونه مجازًا. ف 2- فی اشتراط الاتّصال فی الاستثناء. ف 3- فی جواز استثناءِ أقلّ من النّصف و عدم جواز المستوعب. ف 4- فی أنّ استثناء کلّ واحد من النّفی و الإثبات یخالف الاخر. ف 5- فی تقدیر الدّلالة فی الاستثناء. ف 6- الاستثناء المتعقّب للجمل المتعدّدة المتعاطفة. «المنهج الثانی فی المخصّص المنفصل». ف 1- یجوز تخصیص العام بالعقل. ف 2- فی التخصیص بالسّمعیات و ما یلحق بها. ف 3- فی جواز تخصیص الکتاب باخبر الواحد. ف 4- فی جواز التخصیص بمفهوم المخالفة. «المنهج الثالث. فیما ظنّ أ نّه مخصّص». ف 1- فی أنّ عود الضمیر ببعض ما یتناوله العامّ لا یکون مخصّصًا. ف 2- فی أنّ السّبب هل یخصّص الجواب أم لا. ف 3- فی أنّ مذهب الرّاوی لا یخصّص العموم. ف 4- فی أنّ إرادة الخصوص فی الجملة المعطوفة یقتضی تخصیص المذکور فی الجملة المعطوف علیها و «کک» العکس. ف 5 - فی أنّ تخصیص بعض العامّ بالذکر لا یخصّصه. ف 6- فی أنّ العادة لا یخصص العامّ. ف 7- فی بناء العامّ علی الخاصّ.

ص: 274

المقصد الخامس: فی المطلق و المقیّد. المقصد السادس: فی المجمل والمبیّن.

المقصد السابع: فی المنطوق والمفهوم. ف 1- فی المنطوق. ف 2- فی حجیّة مفهوم الشرط و تحقیق معناه(1). ف 3- فی مفهوم الغایة و حجّیّته. ف 4- فی مفهوم الوصف. ف 5- فی مفهوم الحصر و أنّ إنّما یفیده. ف 6- فی مفهوم العدد. ف 7- فی مفهوم اللّقب.

المقصد الثامن: فی النّسخ. مقدّمة فی معنی النّسخ. ف 1- فی محل جواز النّسخ و عدمه. ف 2- فی بیان جواز نسخ کلّ من الادلّة بمثله و غیره.

«پایان فهرست»

نسخه: دارای 226 برگ، روی برگ 1 عبارت «امانت عالیجناب مطاع معظّم آخوند ملاّ علی نقی تویسرکانی» بخطّ مرحوم سید محمّد مهدی نایب الصّدر «مذکور در «إعراب و تفسیر ستّ سور. ش 40» و همچنین تملّک نیای بزرگوار، آیة اللّه آقا میرزا سیّد جمال الدّین چهارسویی «مذکور در «حاشیه عدّة الأصول. ش 312» مورّخ 16 شهر شوّال 1321 دیده می شود. و نسخه از کتابخانه والد ماجدشان مرحوم آیة اللّه العظمی آقا میرزا سید محمّد هاشم چهارسویی بوده است. رضوان اللّه علیهم اجمعین.

ظهر برگ آخر، تاریخ چهارشنبه 18 محرّم 1271 نوشته شده، کاغذ اصفهانی آبی

ص: 275

رنگ، جلد تیماج مشکی، آستر کاغذ گلی، خط شکسته نستعلیق مؤلّف، 21 تا 23 سطری، عناوین تا نیمه های کتاب به سرخی، بقیّه نوشته نشده، رؤوس مطالب عمومًا در حاشیه ها آمده است، حواشی مؤلّف نیز در سراسر کتاب به خط خود وی مختوم به «منه» یا «منه عفی عنه» و ظَهر برگ 55 مهر «عبده الرّاجی علینقی» که ظاهرًا از آنِ شخصِ مؤلّف است دیده می شود، قطع 18 × 23، متن مختلف و نوعًا 10 × 17، تاریخ تألیف و کتابت ندارد، لکن چنان که گفتیم نسخه خطّ مؤلّف است.

کتاب: این کتاب به سبب فوائد متفرّقه ای که در آن نوشته بود بزرگ و مفصّل شد، و چون به نظر ملکه خدیجه بانو همسر سلطان حسین بایقرا رسید؛ مؤلّف را دستور داد که آن را در دفتری دیگر مختصر نماید. و او این کتاب «فضل الصّلوات» را از «تحفه» گزین نموده به نام سلطان حسین میرزا(1) و زوجه اش و فرزندشان مظفر حسین میرزا مصدّر گردانید.(2)

کاشفی در این کتاب و سایر آثار مذهبی اش بسیار از پیشوایان أهل سنّت یاد می کند همچون أحمد حَنبل، شافعی، مالک، بوحنیفه، حسن بصری، سفیان ثوری، بوهریره، شبلی و أمثال اینها که نامشان را به احترام ذکر و به کلمات و آرائشان استناد می نماید، أمّا در هیچ یک از آثارش نامی از فقهاء امامیّه دیده نمی شود مگر به ندرت که به استطراد از پیشوایان این مذهب یاد کند.

آغاز: [بسم... سپاس و ستایش مر پادشاهی را که به فضل شامل و فیض کامل أنبیای بزرگوار و رسل عالی مقدار از کافّه خلایق برگزیده،... صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله و أصحابه و سلّم... أمّا بعد، نموده می شود که چون حضرت سلطان دین پناه... معزّ ملک و دین سلطان حسین خلّد اللّه. در رونق ملّت بیضاء و رواج شریعت غرّاء... به نوعی اهتمام

ص: 277

می نماید و بر وجهی إلتفات می فرماید که زیاده از آن در حیّز تصوُّر نیاید، هر آینه بدین صورت استدلال می توان کرد بر آنکه محبّت حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلم بر دل بی غلّ آن حضرت غالبست... و لهذا أثر این محبّت از منتسبان حرم محترم... نیز مشاهده می رود، و از دلائل این معنی یکی آن است که مهد أعلی و به راستی ملکه عظمی سمیّة اُمّ المؤمنین خدیجة الکبری... بعد از آنکه کتاب «تحفة الصّلوات» که در فضائل درود و سلام حضرت سیّد الأنام رقم تألیف یافته، مطالعه نمودند... فرمان مطاع شرف إصدار یافت که نکته چند از آن کتاب مستطاب جهت انتفاع عموم مسلمانان انتخاب کرده شود...].

انجام: [... و گفته اند صلوات شیخ شِبلی این بوده که: اللّهم صلّ علی محمّد ملأ السّموات و ملأ العرش العظیم. گوینده این صلوات را...]. نسخه به همین جا خاتمه یافته و بقیّه را فاقد است.

فهرست مطالب: مقدمه ایمان به پیغمبران خدای فرض است. فصل 1 حکمت در صلوات الهی بر حضرت رسالت پناهی. ف 2 در کیفیّت صلوات و تسلیمات. ف 3 در مواطن صلوات (77 موطن). ف 4 در فضائل و فوائد صلوات و تسلیمات (70 فضیلت وفا یدت)(1). ف 5 در مذمّت تارک صلوات (8 عقوبت). ف 6 در آداب دُرود دهنده (7 وظیفه). خاتمه در بیان صلوات متنوّعه (40 نوع).

نسخه تا نوع 21 از 40 نوع را داراست و چنانکه گفتیم بقیّه را فاقد می باشد.

نسخه: بخطّ نستعلیق 9 سطری، 83 برگ و 2 برگ عطف، کاغذ فرنگی، قطع 10 × 15، عناوین به شنگرف، جلد تیماج قهوه ای مقوّایی، نام کاتب و تاریخ ندارد و از قرن یازدهم است.

ص: 278

می شود، همچنین تملّک جدّ امجد اینجانب مرحوم آیة اللّه آقا میرزا سیّد جمال الدین موسوی چهارسوقی در 16 شوّال 1321.

رجوع شود به «فهرست مرکزی 8 : 556» و یادداشت قلمی و «تکملة الذریعه 16: 382: 1773 و 1774».

×××فهرست کافی: الکافی - فروع

طبّ، این کتاب را در علم پزشکی تألیف کرده و آن را بر یک مقدّمه و دوازده باب و خاتمه ترتیب داده، غالبًا مآخذ را که عبارت از کتب حدیث و دعا و آداب و طبّ است یاد می کند.

در فهرستها و کتب نسب و شرح أحوال نام این مؤلّف دیده نشد، امّا به گواهی سبک نگارش؛ وی از دانشمندان قرن 11 - 12 بوده است.

بیافزاییم که چندی پیش از زمان مصنّف «فوائد بدنیّه»، یعنی در عصر فتح علی خان حاکم شوشتر (1078 - 1106) در آن شهر، دانشمندی همنام مصنّف ما بوده است که مرحوم سیّد عبداللّه شوشتری (متوفی 1173) در کتاب «تذکره شوشتر: 64، چاپ کلکته، 1343 ق»، آنجا که چند تن از معارف اهل فضل و کمال عصر فتح علی خان را برشمرده، از جمله گوید:

«دیگر: آخوند مولانا فیض عُصاره، و او در فنّ طبّ و نجوم مسلّم بود و رساله «طبّ الأئمّة» را با «ذهبیّةِ» حضرت امام رضا علیه السلام ، حسب الاشاره فتح علی خان ترجمه نموده و مَبلغ کمالِ مولانا از آن ترجمه معلوم می شود».

شیخنا العلاّمة «ره»، اوّل او را در «الروضة النضرة: 444» به استناد «تذکره» عنوان فرموده، و سپس در «الکواکب: 586» نیز از «ریاض العلماء» آورده اند و از نسخه های آثارش یاد کرده اند.

ناگفته نماند که از کتاب مورد بحث ما و مؤلّفش تا زمان اشتغال به چاپ کتاب حاضر «1430 ق 1388 ش» نسخه و آگاهی دیگری یافت نشده، و در «ذریعة 16: ش 1518» نیز کتاب را تنها به استناد فهرست این حقیر به عنوان «الفوائد البدنیّة» آورده اند که الف و لام ها زائد و خطا است.

ص: 281

آغاز نسخه: «... شهدیست مصفّی، و بی بصیرتان فَیافی گمراهی را غبار آستان ملایک مطافش کحل الجواهریست نورأفزا... أمّا بعد، چون علم شریف طبّ به موجب العلم علمان... بر علوم دینی رتبه پیش گرفته... علی هذا به خاطر ناقص ضعیف فیض اللّه المرعشی ابن عطاء اللّه بن سیّد محمّد بن عطاء اللّه الحسینی رسید که أخبار حضرت رسالت و آثار سخنان أئمّه هدایت... موافق دستور و ضابط طبیب... تألیف نماید... و این رساله را مسمّی ساخت به «فوائد بدنیّه»، مرتب به مقدمه و 12 باب و خاتمه.

مقدّمه: در أحادیث جواز رجوع به اطبّاء. ب 1 در فصول أربعه. ب 2 در آداب خوردن و آشامیدن، و در 3 فصل است. ف 1 در مأکول. ف 2 در مشروب. ف 3 در حِمیَه. ب 3 در خواب و بیداری، و در دو فصل است. ف 1 در آداب خواب. ف 2 در بیداری. ب 4 در حجامت و فَصد و حُقنه و قیّ و کیّ، و در آن 6 فصل است. ف 1 در بیان أحادیثی که از أئمّه در جواز حجامت و فصد وارد شده. ف 2 در منافع حجامت و فصد. ف 3 در روزهایی که در آن روز محمود است. ف 4 در بیان مواضع حجامت ف 5 در بیان چیزهایی که پیش از حجامت و بعد از آن باید به عمل آورد. ف 6 در بیان روزهای منهیّه از حجامت ب 5 در جواز حمّام و فواید و آداب آن، و در آن 2 فصل است. ف 1 در جواز و فواید و مضارّ حمّام. ف 2 در آداب رفتن حمّام و بیرون آمدن و آنچه درو نباید کرد. ب 6 در صفات زنان و طریق مباشرت و أوقات محموده و أیام منهیّه و منحوسه مقاربت و چگونگی حمل و آداب مولود، و در آن 5 فصل است. ف 1 در صفات زنان. ف 2 در أوقات ممنوعه زفاف و أیّام منحوسه جماع. ف 3 در أوقات محموده زفاف و طریقه مقاربت و ایّام و لیالی محسنّه جماع و مباشرت. ف 4 در چگونگی خلقت جنین و کیفیّت زندگی أیّام رحِم و تکوین. ف 5 در فوائد أیّام حمل و روز زاییدن و علامت سلامت و شرارت طفل و آداب مولود. ب 7 در فواید ناخن

ص: 282

چیدن و شارب گرفتن و سر تراشیدن و شانه کردن و نوره کشیدن و آداب هر یک ب 8 در خواصّ و منافع أدویه مُفرده به ترتیب حروف. ب 9 در معالجات أمراض مختصّه به أعضاء از سر تا قدم. ب 10 در معالجه أمراض غیر مختصّه به أعضاء. ب 11 در ذکر بعضی از مرکّبات، مشتمل بر 4 فصل. ف 1 در أذهان. ف 2 در سعطوطات. ف 3 در أشربه. ف 4 در معاجین. ب 12 در إستشفاءِ به صَدقه و دعاء و درو 3 فصل است. ف 1 در استثناءِ به صَدقه و ذکر بعضی از أعمال و أدعیه جامعه. ف 2 دردهای مخصوصه به أعضاء از سر گرفته تا پا. ف 3 در أمراض غیر مخصوصه به عضو. خاتمه: در أدعیه عقارب و حیّات و فوائد متفرّقه...».

کاتب این نسخه تا أواخر باب هشتم را پی در پی نوشته، و سپس به دلخواه خود مانده مطالب را گزین نموده و یک باره ترتیب کتاب را بر هم زده است. در آخر نیز فصلی در شناسایی أیّام ماه از سیّد علی بن طاوس «رضوان اللّه علیه» نقل کرده، و چون برگ آخر نسخه افتاده پایان این قسمت هم ناقص مانده است.

انجام نسخه: «27- برای همه کارها نیکست، و فرزند».

نسخه: دارای 61 برگ و 2 برگ عطف که روی عطف أوّل؛ نیای گرامی، عالم متتبّع محقّق آیة اللّه حاج میر سیّد محمّد چهارسویی چنین نوشته اند «فوائد بدنیّه، از أخبار أئمّه علیه السلام من تألیفات فیض المرعشی الحسینی، ره».

کاغذ نخودی اصفهانی، خط نستعلیق 17 سطری، عناوین به شنگرف، قطع ده و نیم × 17 و نیم، جلد میشن یک لای سیاه.

بسیار مشهور و مطبوع. تاریخ فراغت از تألیف: روز شنبه 21 ماه رمضان 915. نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد، از آثار سده 12 و دارای حواشی گوناگون است.

عاملی نیز نسبت به جبل عامل است، و مَشْغَری - بفتح میم و سکون شین و فتح غین معجمه وراء(1) - دهکده ای است در جبل عامل که شیخ حرّ - چنان که خود در «أمل الآمل: 24» فرموده - شب جمعه هشتم ماه رجب 1033 در آن جا به دنیا آمده است.

در خاندان حرّ نوابغ علمی بسیار به وجود آمده اند که سرآمد همه، شیخ محمّد حرّ مذکور است، و در «خطط جبل عامل 1: 294 - 295» و «سجع البلابل» از بیست نفر رجال دانشمند دیگر این خاندان یاد شده است.

شیخِ حرّ از دانشمندان بزرگ عهد صفوی است که بیش از سی سال از نیمه آخر عمر خود را در ایران به سر برده و در طوس - مشهد مقدّس رضوی - مجاور بوده است.

وی با اینکه در أنواع دانشهای اسلامی دست داشته لکن نظر به کتاب بزرگ و بسیار مهمّی که در أحادیث شیعه به نام «وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة» تألیف کرده به محدّث شهرت یافته است. شیخ حرّ أحادیث این کتاب بسیار نفیس را که حدود یکصد و پنجاه هزار بیت کتابت دارد از بیش از هفتاد کتاب حدیث معتبر از تألیفات متقدّمان علماءِ شیعه گرد آورده، و وجود این کتاب حقًّا نعمت عظمی و موهبت کبرای إلهی برای عالم تشیّع و اسلام و برهان واضحی بر عظمت و أهمیّت تعالیم عالیه این دین مقدّس است در کلیّه شؤون حیات انسانی.

بحمد اللّه تعالی از نسخه های اصل «وسائل الشیعه» دو دوره مسوّده و مبیّضه در کتابخانه های ایران متفرّقًا موجود و سه مجلّد از آنها سابقًا به ارث نیای معظّم، آیة اللّه العظمی صاحب «روضات الجنّات» أعلی اللّه مقامه بوده که ضمن شرح حال خود در کتاب مذکور از آنها یاد فرموده اند و سخن ایشان در ذیل عوالی الّلألی. ش 612» آورده شد.

ص: 285

کتاب وسائل مکرّرًا در ایران در سه مجلّد بزرگ به طبع حجری رسیده و أخیرًا نیز به سی منقّح و محقّقانه در طهران به چاپ حروفی طبع و منتشر شده است. در طبع أخیر مصحّح فاضل آن بیشتر به مصادر کتاب مراجعه کرده اند، لکن بی شبهه مراجعه دقیق و کامل به نسخ اصل «وسائل» بسیار لازم و مهمّ است(1).

تألیفات حدیثی دیگر شیخ حرّ «علیه الرحمة و الرضوان» که به طبع رسیده است:

1- «الجواهر السّنیّة، فی الأحادیث القدسیّه».

2- «الصّحیفة الثّانیة السّجّادیّة علیه السلام ».

3- «بدایة الهدایة فی الواجبات و المحرّمات المنصوصة» که گزیده ای است از کتاب دیگرش «هدایة الأمّة الی أحکام الأئمّة علیهم السلام »، و آن نیز گزیده ای است از کتاب «وسائل الشیعة» بدون ذکر سند و با حذف، مکرّرات، از باب طهارت تا دیات.

4- «من لا یحضره الامام» که فهرست مفصّل و مفیدِ «وسائل الشیعه» است.

5- «إثبات الُهداة النّصوص والمعجزات» که در إثبات حقیّت و معجزات حضرات چهارده معصوم علیهم السلام است به طریق روایت از کتب عامّه و خاصّه و مشتمل است بر بیش از بیست هزار حدیث به هفتاد هزار سند تقریبًا. این کتاب عظیم القدر أخیرًا به اهتمام جمعی از فضلاء حوزه علمیّه قم با ترجمه پارسی آن در 7 مجلّد در طهران به طبع رسید.

6- «الفصول المهمّه، فی اصول الأئمّة علیهم السلام ». مشتمل بر افزون از هزار باب در معرفت اصول و فروع دین و اصول فقه و طبّ و غیرها، به أحادیث مرویّه از حضرات أئمّه معصومین علیهم السلام . تاکنون چند بار در ایران و عراق به طبع رسیده است.

7- «الایقاظ من الهجعة، بالبرهان علی الرجعة» که در آن به افزون از شصت آیه

ص: 286

شریفه قرآن کریم و ششصد حدیث و أدلّه قاطعه دیگر موضوع رجعت امامان «علیهم السلام» را ثابت فرموده است. این کتاب نیز به طبع رسیده است.

از جمله تألیفات بسیار مفید و ممتّع شیخ حرّ - قدّس اللّه سرّه - کتاب «أمل الامل» فی علماء جبل عامل» یا «تذکرة المتبحّرین فی العلماء المتأخّرین(1)» اوست مشتمل بر دو قسم، قسم اوّل در أحوال دانشمندان بلاد جبل عامل، و قسم ثانی در أحوال دانشمندان دیگر.

این کتاب نفیس نیز که در سالهای 1096 - 1097 در مشهد مقدس رضوی تألیف شده مکرّر به طبع رسیده و از مآخذ مهمّ کتب تراجم به شمار می رود.

ایشان شرح حال خود را در حرف میم قسم اوّل این کتاب آورده و آنجا پس از ذکر تاریخ تولّد خود که نقل کردیم فرماید: در قریه مشغَر نزد پدر و عمّش شیخ محمّد حرّ و نیای مادریش شیخ عبدالسّلام بن محمّد حرّ و دایی پدرش شیخ علی بن محمود و جمعی دیگر درس خوانده، و در قریه جُبَع نیز بر عمّ مذکور و شیخ زین الدین بن محمّد بن حسن بن شهید ثانی و شیخ حسین ظهیری و دیگران - رحمة اللّه علیهم اجمعین - شاگردی کرد، و چهل سال در دیار خود ماند، و دو بار به حجّ خانه خدا نائل شد، سپس به عراق رفت و به زیارت بقاع متبرّکه ائمّه هُدی علیهم السلام مشرّف گردید، و از آنجا به ایران آمد و به زیارت مشهد مقدس رضوی در طوس نائل آمد و در آنجا رحل اقامت افکند و در ضمن دو بار دیگر حجّ گذارد و دو بار هم به عراق رفت.

سپس به ذکر تألیفاتش پرداخته(2) و در پایان، کلام مرحوم سیّد علی خان شیرازی

ص: 287

مدنی را که در «سلافة العصر: 367» راجع به مؤلّف فرموده و او را ستوده است نقل نموده، و سپس مقداری از أشعار عربی خود را آورده(1) و ترجمه را پایان داده است.

در خاتمه «أمل الامل: 76» نیز تصریح کرده است که آغاز ورودش به مشهد رضوی در سال 1073 بوده.

شیخ حرّ، عاقبت در روز بیست و یکم ماه رمضان المبارک 1104 در مشهد مقدّس رضوی به سنّ هفتاد و یک سال و دو ماه و یازده روز وفات یافت، و برادر دانشورش شیخ احمد حرّ مؤلّف کتاب «الدّر المسلوک فی أحوال الانبیاء و الأوصیاء و الخلفاء و الملوک(2)» که پس از برادرش به شیخ الاسلامی مشهد مقدّس رسیده بر جنازه او در زیر قبّه منوّره نماز خواند و در سردابی که در مدرسه میرزا جعفر، پهلوی بر جنازه صحن مطهّر رضوی واقع است، به مُحاذات قبر علاّمه سبزواری «جامع الزیارات عبّاسی: ش 217» به خاک سپرده شد(3).

تاریخ وفات شیخ حرّ را صاحب «خلاصة الأثر 3: 432» و یکی دو نفر دیگر از مورّخین اشتباهًا به سالهای 1079 - 1073 یا 1099 نوشته اند، چنانکه در «الأعلام 6 : 322» و جاهای دیگر نیز به این مطلب تصریح شده است.

شیخ حرّ در خلال مدّت توقف خود در مشهد مقدّس سفرهایی نیز به اصفهان

ص: 288

و شیراز و جاهای دیگر کرده و با دانشمندان بزرگ عصر خود همچون علاّمه مجلسی روابط حسنه ای داشته است.

نکته شایان توجّه این که در آثار علمی شیح حرّ با وجود اقامت ایشان در بلاد ایران کتابی به زبان فارسی دیده نمی شود.

برخی از مصادر شرح حال مؤلف: «روضات الجنّات: 616 - 619»، «ریحانة الادب 1: 315 - 316»، «الأعلام 6: 321 - 322»، «أعیان الشیعه 44: 52 - 64»، «معجم المؤلّفین 9: 204 - 205»، «فهرست سپهسالار 1: 341 به بعد»، «قصص العلما: 289 - 293»، «الفوائد الرّضویّه: 473 - 477» محدّث قمّی، «منتخب التّواریخ: 686- 687» خراسانی، مقدّمه طبع جدید «وسائل الشیعه»، «سجع البلابل فی ترجمة صاحب الوسائل» که در مقدّمه جلد اول «إثبات الهداة» چاپ شده است، مقاله فاضلانه آقای شانه چی در شماره 11 مجلّه شریفه «نامه آستان قدس: 31: 42» مورّخ شوّال 81.

* * *

کتاب: «الفوائد الطوسیّة» جای گفتگو، مجموعه ای است از مطالب گوناگون حدیثی و فقهی و ادبی و رجالی که مؤلّف در طول مدّت اشتغالات علمی خود و در جواب سؤالاتی که درین باره ها از او شده به رشته تحریر درآورده، و چنان که از پایان نسخه ما استفاده می شود به سال 1075 آن مطالب را گردآوری و مجلّد اوّل «الفوائد الطوسیّة» نامیده است. بعضی از رساله ها و منظومات مستقلّ خود را نیز در این کتاب مندرج فرموده که پس ازین به تفصیل می شناسانیم.

گویا مجلّدات دیگر این کتاب تألیف نشده، و مؤلّف خود در «أمل الامل: 24» که هفت سال قبل از وفاتش تألیف کرده به هنگام ذکر تألیفاتش فرماید: کتاب «الفوائد

ص: 289

الطوسیّة» یک مجلّد از آن که مشتمل بر یکصد فائده(1) در مطالب متفرّقه است از دست تألیف خارج شده. انتهی.

در «أعیان الشیعه 44: 55» و «فهرست سپهسالار 1: 341» نیز که از این کتاب یاد کردهاند به همین نحو نوشته اند. و در «سجع البلابل: یج» فرماید: «کتاب الفوائد الطوسیّة، یشتمل علی فوائد کثیرة و مطالب متنوّعة فی فنون العلم، و هو حسنٌ جدًّا، و عندنا نسخةٌ من المجلّد الاوّل منه».

با این که فوائد طوسیّه کتاب مفید و مهمّی است مع الوصف نسخ آن کمیاب و نسخه هایی که فعلاً می شناسیم اینها است: 1- نسخه خطّ مؤلّف، در کتابخانه محدّث قمّی - رحمة اللّه علیه - چنان که در «فوائد الرضویّه: 424» و «سفینة البحار 1: 215 ط 1» خود تصریح کرده. 2- نسخه کتابخانه دانشمند محقّق حاج میرزا عبّاسقلی آقا واعظ چرندابی، در تبریز(2). 3- نسخه مؤلّف محترم «سجع البلابل»، در قم. 4- نسخه ای که مؤلّف «کشف الحجب والأستار: 405» در دست داشته و آغاز آن را نقل کرده و گوید: «مشتملة علی اثنین و مائة فائدة، ذکر فیها فوائد مفیدة و مباحث سدیدة فی حلّ بعض الأحادیث المشکلة، إلاّ ما لا یرضاه أهل الاُصول و یخالفه فیه الفحول».

در شماره سابق الذّکر «نامه آستان قدس: 37» گوید: «فوائد طوسیّه، شامل صد فائده.

ص: 290

منتخبی از این تألیف در مجموعه ای به توسط یکی از شاگردان شیخ گرد آمده و ضبط شده که از آن نسخه ای در کتابخانه مدرسه نوّاب مشهد موجود است».

آیة اللّه مرحوم آقا میرزا سیّد محمّد هاشم موسوی روضاتی، پدر مؤلّف این فهرست، «یاد شده در ش 393» نیز به سال 1352 شروع به استنساخ، «فوائد طوسیّه» - از روی نسخه مورد بحث - نموده و فقط سی فائده از آغاز آن را به خطّ خود نگاشته اند که اینک موجودست.

مؤلّف «کتاب الأوائل: 291 و 377» نیز مطالبی از این کتاب نقل کرده است.

مؤلّف در آخر کتاب فهرستی برای مطالب آن تنظیم نموده که ذیلاً «با توضیحاتی» نقل می کنیم.

آغاز: «بسم... الحمد للّه علی إفضاله، و الصّلوة و السّلام علی محمّد و آله. و بعد، فیقول الفقیر إلی عفو اللّه الغنیّ: محمّد بن الحسن بن علیّ، الحرّ العاملیّ - عامله اللّه بلطفه الخفیّ وا لجلیّ - : هذه فوائد فی حلّ بعض الأحادیث المشکلة، و فرائد فی تحقیق بعض المسائل المعضلة(1) الّتی کان یسألنی(2) عنها بعض أهل العلم و الکمال، فأکتبُ لهم فی شرحها ما یقتضیه الحال و یخطر بالبال. فأردتُ جمعها بعد الشتات، لیُستعان بها علی حلّ بعض المشکلات. و المسؤل من الناظر فیها إصلاح الخلل، و العفو عن الهفو و الزلل. و سمّیته «الفوائد الطوسیّة»، و اللّه الموفّق. حدیث محمّد بن عبید، فی باب الرّؤیة من «الکافی»: قوله علیه السلام فیه اتّفق الجمیع، لاتمانع بینهم، أنّ المعرفة من جهة الرّؤیة ضرورة، فإذا جاز أن یری اللّه بالعین وقعت المعرفة ضرورة. أقول: ربّما یستدلّ بهذا الحدیث علی حجّیّة الإجماع، و فیه أ نّه یحتمل کونه احتجاجًا علی العامّة بما هو حجّة عندهم...».

انجام: «و هذه الوجوه و إن کان فیها بعض التداخل فبینها فرقُ لا یخفی، و الدّاعی إلی

ص: 291

جمعها التّیمّن بالعدد، واللّه تعالی أعلم. المسئلة الثامنة فی حدیث «شهر رمضان لا ینقص

أبدًا». تمّ الجزء الاوّل من کتاب «الفوائد الطوسیّة» بحمد اللّه تعالی و عونه، علی ید مؤلّفه العبد محمّد بن الحسن بن علی بن محمّد، الحرّ العاملی المشغَری، عفی اللّه عنهم. و کتب فی رسالته محمّد یوسف بن المظفّر الحسینی المازندرانی(1)، غفر اللّه له و لوالدیه و لجمیع المؤمنین والمؤمنات. و تمّت الرسالة مؤلّفه فی أواخر ذی الحجّة الحرام سنة 1075 من الهجرة، و الحمد للّه ربّ العالمین، و کتب کتابتًا فی أوّله و آخره فی شهر رجب المرجّب سنة 1079».

چنان که دیده می شود کاتب از نوشتن الفاظ عربی عاجز بوده و جمله های مغلوط و نامربوطی در پایان کتاب آورده، جز این که مستفاد می شود مؤلّف در أواخر ماه دوالحجّه 1075 از تألیف کتاب فراغت یافته و کاتب نسخه نیز در ماه رجب 1079 آن را استنساخ کرده است.

از نام کتاب و جمله [فی طوس] که در نسخه صاحب «کشف الحجب» بوده هم مستفاد می شود که در طوس - مشهد مقدّس رضوی - تألیف شده است.

فهرست: [بسم ... الحمد للّه ربّ العالمین، و صلّی اللّه علی محمّد و آله الطاهرین. و بعد، فهذا فهرست الجزء الأوّل من کتاب «الفوائد الطوسیّة»، و قد کنّا وضعنا لکلّ ورقةٍ علامتها من مراتب العدد، و کتبنا تحت کلّ عنوان هنا علامة الورقة الّتی اتّفق ذلک المطلب فیها. ثمّ رأینا أ نّه لا یتعدّی إلی کلّ نسخة، فوضعنا العلامات تحت العنوان فی الأصل وهنا، لیسهل استخراج المقصود، بتوفیق اللّه تعالی. 1- حدیثٌ فی باب الرّؤیة من

ص: 292

«الکافی». 2- حدیثٌ آخر فی باب الرّؤیة. 3- حدیث المسیح فی التّیمّم فی موضع القطع. 4- حدیث قیاس ابلیس. 5- حدیث عبارة فی التّعریف بأل. 6- حدیث أرواح الکفّار. 7- الأجسام [فائدة: الأجسام الطبیعیّة جواهر یمکن أن یفرض فی کلّ منها خطوط ثلثة...]. 8 - اسم الجنس [إعلم أنّ اسم الجنس مادلّ علی ذاتٍ صالحة لأن تصدق علی کثیرین...]. 9- عبارةٌ فی «حاشیة الخطایی». [قوله فی «حاشیة الخطایی»: اللّهمّ إلاّ أن یفرق بین التّصریح بالفعل و تقدیره...]. 10- التّقدیرات الشّرعیّة [فائدة: الرّطل العراقیُّ مائة و ثلثون درهمًا...]. 11- نوافل الجمعة فی السّفر. 12- حدیث خلق العقل. 13- حدیث من عرف الحقّ [تأویل حدیث و قد سأل عنه بعض الطلبة، و ذکر هذا السّائل أ نّه وجده فی بعض الکتب، و لفظه «من عرف الحقّ لم یعبد الحقّ»]. 14- تفسیر الزّجاجة و المصباح من «الکافی». 15- حدیث الأکل متّکئًا. 16- عبارةٌ فی بحث الطواف من «شرح اللّمعة».

17- تسمیة المهدیّ علیه السلام . 18- حدیثُ فی باب النّذر من «التّهذیب». 19- نصیحةٌ [تهذیب النّفوس فرضٌ واجب و جهادها ضربٌ لازب]. 20- حدیث صلوة الرّجل والمرأة [فی کتاب «من لا یحضره الفقیه»: روی جمیلٌ عن أبی عبداللّه علیه السلام أنه قال: لا بأس بأن تصلّی المرأة بحذاءِ الرّجل و هو یصلّی...]. 21- عبارةٌ فی «البیان» [قوله فی «البیان»: و التّیمّم بدلاً من الوضوء والغسل]. 22- عبارةٌ أخری فی «البیان» [ولیکن الأقرب، علی الأقرب. أقول:... أقول: سألنی بعض العلماء عن هذه العبارة و ما قبلها، فکتبُ له ما ذکرته، فاعترض بما صورته... انتهی، فکتبت فی جوابه:...]. 23- عبارةٌ فی کتاب «الاحتجاج» [قوله علیه السلام فی الإحتجاج: و أمّا رحمک فمنکورة و قرابتک فمجهولةٌ...]. 24- عبارةٌ فی «عیون الأخبار» [قوله علیه السلام فی «عیون الاخبار» بعد الإحتجاج علی سلیمن المروزی فی أنّ الإرادة حادثةٌ...]. 25- حدیث الأغسال [حدیث محمّد بن مسلم: الغسل فی سبعة عشر موطنًا، الخ]. 26- حدیث هلکت المحاضر [فی باب مایعاین المؤمن و الکافر من «الکافی» یقول

ص: 293

فیه الامام علیه السلام : هلکت المحاضر و نجا المقرّبون]. 27- حدیث «انّکم تلقّنون موتاکم لا إله إلاّ اللّه». 28- حدیث «طعن فی حیوة الغلام». 29- عبارة البیضاوی فی الیتامی. 30- عبارته فی السّفهاء. 31- حدیث «من عرف نفسه فقد عرف ربّه(1)». 32- حدیث اذا أحببتُه کنتُ سمعه [فی الحدیث القدسی: ما تقرّب إلیَّ عبدی بشیءٍ أحبَّ إلیَّ ممّا افترضتُ علیه...]. 33- حدیث الترّجیع [فی «الکافی» فی آخر باب ترتیل القرآن]. 34- حدیث «تغنّوا بالقرآن». 35- حدیث أجزاءِ الشهوة [انّ اللّه قسّم الشهوة عشرة أجزاء، تسعة فی النّساءِ و واحد فی الرجال...]. 36- حدیث الریح بعد الروح [إنّ اللّه تطوّل علی عباده بثلاث ألقی علیهم الرّیح بعد الرّوح...]. 37- حدیث «ثلثة أدری أیّهم أعظم جُرمًا». [رواه الصدوق فی «الفقیه» و «الخصال» و غیرهما عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله].

38- حدیث«و من تحت الثری» و «الحمولة» [فی باب أنّ الأئمّة أرکان الارض...]. 39- حدیث القضیب [فی باب ما فرض اللّه من الکون مع الائمّة علیهم السلام من «الکافی»]. 40- حدیث «رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم الذّکر» [فی باب أنّ أهل الذکر الّذین أمر اللّه بسؤالهم هم الأئمّة علیهم السلام من اصول «الکافی»]. 41- حدیث إخبار کلّ امرء بماله و ما علیه. 42- حدیث «الّذین تقوم علیهم القیمة» [فی باب تسمیة من رآه علیهم السلام من «الکافی».]. 43- حدیث «یعلم مثل علمه أو ما شاء اللّه» [فی باب أنّ الأئمّة علیهم السلام ورثةٌ]. 44- حدیث

ص: 294

«الإثنی عشر بعد الاثنی عشر علیهم السلام ». 45- فی قولهم «نقیض الموجبة الجزئیّة [سالبةٌ کلیّةٌ]». 46- قولهم «کلّما هو لازم العامّ لازم الخاصّ». 47- حدیث التقصیر فی فرسخ و فی عشرة أیّام. 48- تعلّق علم اللّه بالمعلومات. 49- حال «تفسیر العسکریّ علیه السلام ». 50- «ارجوزةٌ فی المواریث» [نظمها مؤلّف هذا الکتاب إجابةً لالتماس بعض الأصحاب]. 51- «قصیدةٌ فی مدحهم علیهم السلام » [من نظم جامع الکتاب فی مدح أمیرالمؤمنین و الأئمّة من أولاده علیهم السلام ]. 52- «رسالةٌ فی إثبات تواتر القرآن». 53- مسئلة: تعلیق الطلاق. 54- حدیث دعائم الاسلام [فی «الکافی» فی باب دعائم الاسلام عن زرارة عن ابی جعفر علیه السلام قال: بُنی الاسلام علی خمسة...]. 55- حدیث الاثنی عشر من ولد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم [فی «الکافی»]. 56- حدیث «أوّل صلوة فرضت وقت الإسراءِ: الظهر» [فی «الفقیه»]. 57- شرح خطبة لأمیرالمؤمنین علیه السلام : [التمسه منّی بعض الرّؤساء علی وجه الاختصار، لتحقیق بعض لغتها و بیان نبذة من نکتها. روی الصّدوق فی «المجالس» باسناده... قال أمیرالمؤمنین علیه السلام : واللّه ما دنیاکم عندی...]. 58- حدیث «حتّی یموت جمیع الخلائق إلاّ الثقلین» [فی باب الدّعاء فی أدبار الصّلوات من اصول «الکافی». 59- «رسالة فی نفی تحریم صلوة الجمعة فی زمان الغیبة». 60- توثیق الصّدوق [حال الصدوق - قدّس سرّه - إعلم أنّ محمّد بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه - رض - لم یوثّقه الشیخ و لا النّجاشیُّ و لا غیرهما...(1)]. 61- جواب شبهة للفخر الرّازی فی قوله تعالی «و لقد قال لهم هرون» [المسئلة السابعة فی جواب شبهةٍ أورِدَ علی الرازی فی تفسیره الکبیر]. تمّ الفهرست، و الحمد للّه وحده، فی التّاریخ].

چند توضیح پیرامون کتاب:

ص: 295

1- شیخ حرّ، چنانکه خود نیز در «أمل الآمل: 24» فرموده(1) تعدادی از رسائل و منظومات گوناگون خود را - بتمامها - در این کتاب مندرج ساخته است، از جمله: «المسائل الاثنا عشریّة». مؤلّف هنگامی که به مشهد مقدّس رضوی مشرّف شده مسائلی را از او پرسیده اند که در جواب بعضی از آنها کتابی به این نام نگاشته، و آنگاه که فوائد طوسیّه را تألیف کرده است پاره ای از آن مسائل را در این کتاب آورده، و در هامش فوائد آنجا که حدیث خلق العقل را در متن آورده، مقدّمه این اثنا عشریّه را هم ذکر نموده، و مسائل 12 گانه را به این شرح یاد کرده است: «1- حدیث خلق العقل، شماره 2»، «2- حدیث قیاس ابلیس، شماره 4»، «3- حدیث من عرف الحقّ، شماره 13»، «4- حدیث الترجیع، شماره 33»، «5- حدیث من عرف نفسه، شماره 31»، «6- توثیق الصّدوق، شمره 60»، «7- جواب شبهة للفخر الرازیّ، شماره 61»، «8- حدیث شهر رمضان لا ینقص أبدًا»، «9- حدیث الخصال المضمونة للمؤمن»، «10- توجیه عبارة فی کتاب الصوم من «شرح اللّمعة»، «11- فی بطلان الجبر»، «12-؟»(2).

«ارجوزة فی المواریث» مشتمل بر یک مقدّمه و 19 فصل «275 بیت».

«قصیدةٌ فی مدح أمیرالمؤمنین و الأئمّة من أولاده علیهم السلام ». حدود 450 بیت.

«رسالةٌ فی اثبات تواتر القرآن». رساله ای است در ردّ یکی از معاصرین مؤلّف که تفسیری بر قرآن کریم نگاشته و در مقدّمه آن فصلی درباره عدم تواتر قرآن آورده بود. «75 صفحه». در حال حاضر آن شخص مفسّر شناخته نشد.

«رسالةٌ فی نفی تحریم صلوة الجمعة فی زمان الغیبة». این رساله مفصّل را در ردّ کسی که(3) از معاصرین مؤلّف بوده و «رساله ای در تحریم نماز جمعه در زمان غیبت» در ردّ

ص: 296

«رساله نماز جمعه شهید ثانی» تألیف کرده بود نگاشته است. تاریخ تألیف این رساله 1073. «128 صفحه».

2- فائده هفدهم که در فهرست کتاب به عنوان «تسمیة المهدیّ علیه السلام » مذکور است در أصل کتاب نیامده، و شاید مؤلّف ابتداءً فائده 17 را اختصاص به کتاب «کشف التعمیة فی حکم التسمیة» خود که در همین موضوع بوده داده است، لکن کاتب به علّت مفصّل بودن کتاب از استنساخ آن صرف نظر کرده.

«کشف التعمیة» و «نزهة الأسماع فی أحکام الاجماع» و «الاثنا عشریّة فی الرّدّ علی الصّوفیّه» و «هدایة الاُمّة الی أحکام الأئمّه» را که تمامًا از تألیفات گرانقدر شیخ حرّ است شاید در این فهرست معرّفی کنیم.

3- فائده پنجاه و سوم نیز که در فهرست به عنوان «مسئلة: تعلیق الطلاق» مذکورست در اصل کتاب - نسخه ما - دیده نمی شود.

4- نیای گرامی، آیة اللّه العظمی آقا میرزا سیّد محمّد هاشم موسوی چهارسویی «اعلی اللّه مقامه» در حاشیه برگ 209 این کتاب پیرامون فائده 60 که در توثیق شیخ صدوق است چنین نوشته اند:

«رحم اللّه المؤلّف بما بالغ فیه من توثیق هذا الرّجل، و هو و إن سعی غایة السّعی إلاّ أ نّه لم یأت بلفظٍ صریح فی توثیق خصوص هذا الشیخ. و نحن - بحمد اللّه - وجدنا ذلک أیضًا، و هو قول الفاضل محمّد بن ادریس فی سرائره فی کتاب النکاح، حیث ذکر مذهبًا لهذا المحدّث، ثمّ قال: انّه کان ثقةً، جلیل القدر، بصیرًا بالأخبار، ناقدًا للاثار، عالمًا

ص: 297

بالرّجال، و هو اُستاد المفید محمّد بن محمّد بن النعمان - ره - لمحرّره، عفی عنه». تکملة: مرحوم آخوند ملاّ محمّد تقی مجلسی (متوفی 1070) در اوّل شرح مشیخه فقیه «روضة المتّقین 14: 16» درباره شیخ صدوق «رضوان اللّه علیه» فرموده است: «و وثّقه ابن طاوس صریحًا فی کتاب النجوم بل وثّقه جمیع الأصحاب لما حکموا بصحّة أخبار کتابه، بل هو رکنٌ من أرکان الدین...» تا آخر.

و ایضًا در این خصوص به کتاب «قصص العلماء: 237 ط حروفی اوّل» ذیل احوال شیخ بهائی رجوع شود.

5 - در «الذریعة 10: ش 616» فرماید: «الردّ علی الفوائد الطوسیّة. الذّی الّفه الشیخ الحُرّ قبل (1090)، و الردّ لبعض العلماء المعاصرین للحُرّ، فرغ منه فی «رمضان 1093»

و هو ردٌّ علی الفائدة 49 منه فی منعه من البرائة الأصلیّة و الاستصحاب...» تا آخر.

صاحب ذریعه فرمایند که نسخه را نزد فرزند مرحوم ملاّ نوروز علی بسطامی در مشهد مقدس رضوی دیده اند.

نسخه: دارای 215 برگ، روی برگ 1 نام کتاب و مؤلّف آن همچنان که خود در ظهر نسخه اصل نگاشته بود به خط کاتب نوشته شده، و شخصی در دو جا نسخه را به خط مؤلّف معرّفی نموده که خطاست، تملّک و مُهر اسمعیل الخراسانی، و مهر «فضایلخان خانه زاد فدوی پادشاه عالم گیر غازی»، و مُهر نیای معظّمِ نویسنده این فهرست «الراجی جلال الدین بن محمّد مسیح الموسویِ»، و هم این شرح روی برگ مذکور دیده می شود:

«امانت اینجانب در لکهنو نزد میرزا محسن صاحب فرستاده شد». برگ آخر و ظهر برگ 214 سفید است، و فهرستی که مؤلّف خود برای کتاب ترتیب داده اند دو روی برگ 213 و روی برگ 214 نوشته شده.

ص: 298

کاغذ: فستقی و اصفهانی موریانه خورده، جلد تیماج مشکی، آستر تیماج قرمز، خط نستعلیق 17 سطری، عناوین در متن و هامش به شنگرف، قطع 13 × 19 و نیم، متن 7 × 12 و نیم، نام کاتب و تاریخ کتابت در بالا نقل شد.

الثانی» نوشته اند، 81، پس «ذریعة» اشتباه است، و غرّه 24 در «تقویم و وستنفلد» پنجشنبه است، امّا اختلاف یک روز طبیعی است، و اللّه العالم.

مؤلّف «کشف الحجب و الأستار» از این کتاب نامی نیاورده، و در فهرستهای موجود نیز نسخه ای نشان داده نشده است.

فاضل جواد، این کتاب محقّقانه را چند سالی پس از تألیف «غایة المأمول» و پیش از «مسالک الأفهام» در شهر کاظمین نگاشته، و چنان که خواهد آمد در نیمه روز پنجشنبه دوم ربیع دوم 1032 - هیجده ماه پس از درگذشت استادش شیخ بهائی، علیه الرحمة - از تألیف آن فراغت یافت.

توضیحًا، کتاب دیگری به نام «الفوائد العلیّة» نیز نگاشته شده است که در شرح «ألفیّه شهید أوّل»، است آن هم در مباحث متعلّق به صلوة، و نگارنده آن شیخ هرون ابن خمیس جزائری، معاصر فاضل جواد است، و چهار سال پس از شرح جعفریّة - جای گفتگو - به سال 1036 از آن فراغت یافته، و نسخه خطّ خود جزائری در آستان مقدس رضوی موجود و در «فهرست رضویّه 2: 93» شناسانده شده است.

آغاز: «بسم... الحمدللّه علی إنعامه العمیم و إفضاله الجسیم، الّذی من إنعامه أن شرّع لعباده الأحکام، و بیّن لهم فی ذلک طرق الحلال و الحرام، و أمرهم بالمحافظة علی فعل الصّلوة فیما عیّنه من الأوقات،... أمّا بعد، فیقول المفتاق إلی رحمة ربّه الجواد: جواد بن سعد بن جواد - أصلح اللّه أحواله یوم التّناد - لمّا کان أفضل ما یتقرّب به العبد الذّلیل إلی مولاه الجلیل، بزعد المعرفة: الصّلوة، علی ما تظافرت به الأخبار... و کان القیام بها علی الوجه المأمور به محتاجًا الی معرفة ظاهر أحکامها من مکنونها، و مفروض أفعالها من مسنونها... لاجَرم، وجب علی المکلّف معرفة أحکامها علی الوجه المنقول...

ص: 301

و لمّا کانت «الرّسالة الجعفریّة» للإمام العالم العلاّمة شیخنا المحقّق و إمامنا المدقق، أفضل المتأخّرین و أکمل المتبحّرین، قدوة المجتهدین، الشیخ علیّ بن عبدالعالی - تغمّده اللّه بغفرانه... - کافلةً فی معرفة ذلک، محیطةً بما هنالک؛ کان الّلائق التوجّه بالشّراشر إلیها و الإقبال بهمّةٍ عالیة علیها، لکنّها لمّا کانت - مع صغر حجمها و وجازة نظمها - فی غایة الإشکال و نهایة الإعضال؛ قد اشتملت علی أحکام دقیقة خلتْ عنها أکثر المصنّفات... کان المناسب لها شرحًا یکشف عنها إشکالها، و یرفع عنها إعضالها، و یبیّن قویَّ الأقوال من ضعیفها، و متینَ الدّلائل من سخیفها...

فشمّرتُ عن ساعدی فی شرحها علی الوجه المذکور، و أبرزته شرحًا یلیق به أن یکتب بالذّهب علی صفحات خُدود الحور،... و سمّیته ب-«الفوائد العلیّة، فی شرح الجعفریّة، واللّه الهادی...».

قال المصنّف - رحمه اللّه - : بسم اللّه الرّحمن الرّحیم: ابتدأ بالبسملة اقتداءً بکتاب اللّه الملک العلاّم...».

انجام: [و قد روی السیّد السعید رضیُّ الدّین بن طاوس فی نهایته صلواتٍ أُخری قریبة من ذلک. و فقنا اللّه و إیّاکم للعمل بصوالح السّنن... و حیث انتهی کلام المصنّف إلی هذا المقام فلنقطع الکلام، حامدین للّه تعالی...

فرغ من تسویدها مؤلّفها العبد الجانی الحقیر المعترف بالتقصیر، جواد بن سعد بن جواد الکاظمیُّ، و کان الفراغ من تألیفها ضحوة نهار الخمیس الیوم الثانی من شهر ربیع الثانی، سنة اثنین و ثلثین بعد الألف، فی مشهد الإمامین السّندین [السیّدین؟] المعصومین المظلومین الکاظمین... والحمد للّه ربّ العالمین.

قد وقع الفراغ من تسوید هذه النّسخة الشریفة ضحوة یوم الأربعاء، خامس عشر شهر

ص: 302

ربیع الاوّل سنة سبع و ثلثین بعد الألف من الهجرة النّبویّة، علی یدالعبد الاقلّ: میرزا حسین بن محسن الحسینی، عفی اللّه عنهما...].

نسخه: دارای 322 برگ، ظهر برگ 319 و برگهای 320 تا 322 سفید است، روی برگ 1 تملّک «حسین بن موسی الأردبیلی(1)»، مهر: «بنده آل محمّد: حسین» و مطالب گوناگونی دیده می شود، روی برگ 320 نیز فرائد متفرّقی از مرحوم شیخ بهائی نقل شده است.

کاغذ: اصفهانی، جلد یک لنک مقوّایی ابری عطف تیماج، خط شکسته تعلیق 20 سطری، پاره ای از عناوین به شنگرف، بالای عبارات متن با مرکّب خطّ کشیده، قطع 13 × 20، متن 8 × 14، تاریخ تألیف و کتابت و نام کاتب در بالا نقل شد و نسخه در حیات نگارنده و پنج سال پس از تألیف استنساخ شده و آثار مقابله دارد.

نسخه: به خطّ شیخ محمّد بن احمد جیلانی است. تاریخ ختم استنساخ در شهر لاهور در ماه رمضان 1077 از روی نسخه ای که اکثر آن به خطّ مؤلّف بوده. تاریخ ختم تألیف: ماه ربیع الاوّل 1031 در مکّه معظّمه.

چند برگ از آغاز نسخه مفقود شده است. و چندین برگ از اوائل مقدار موجود از طرف بالای صفحه پارگی داشته که صحافی کرده اند.

آغاز موجود: «إن قبلت و إن لم یقبل... بالدرهمین قبلتهما عن الدین فانّ من علیه الدین مخیّر».

فوائد المرام

در جلد اوّل این فهرست «حاشیة شرائع الاسلام. ش 280» از محقّق کرکی علیه الرحمة را شناساندیم، امّا به دلالت «ذریعة 6: ص 107 ش 576»، زیرا در هیچ جای نسخه ها نام و نشانی از مؤلّف نداشت، و آنجا از ذکر این مطلب - به علّت نداشتن شاهد و مستندی - صرف نظر شد که بر روی رَف بالای نسخه نوشته اند «المجلّد الأوّل من فوائد المرام».

اینک در جلد شانزدهم «ذریعة ص 358 ش 1664» نسخه «فوائد المرام. تعلیقات علی شرائع الاسلام» را بدون نام مؤلّف شناسانده اند و در پایان بحث فرموده اند: «والمظنون أنّ هذا هو حاشیة الشرائع للمحقّق الکرکیّ المذکور فی ج 6 ص 107».

پس، این دو نسخه از حاشیة الشرائع محقّق کرکی است که نام «فوائد المرام» بر آنها نهاده شده است.

بیافزاییم که اثر گرانقدر مورد نظر به سال 1423 ق در دو جلد به تحقیق شایسته شیخ محمّد الحسّون علیه الرحمة، چاپ شد: «حیاة المحقّق الکرکی و آثاره. المجلّد العاشر و المجلّد الحادی عشر. حاشیة شرائع الاسلام»، و سوای مقدّمه ای که بر آن نوشته اند، در جلد دوم آن مجموعه کرامند «ص 418 تا 426».

ص: 304

که پیرامون همان حاشیه بحث کرده و 25 نسخه خطّی از آن را معرّفی کرده و نامهای گوناگونی که بر نسخه ها و دیگر جاها بر آن اثر دیده اند در هیچ یک «فوائدالمرام» یاد نشده است، واللّه العالم.

فصل دوم، در ذکر هفتاد و پنج حدیث شریف که مصنّف باز برای اثبات مدّعای خود کوشش فراوان به کار برده و آنها را دلیل اثبات وجوب عینی دانسته است.

او در ذیل حدیث هفتادو سوم که حول توقیع شریف «و أمّا الحوادث الواقعة» است از جناب فاضل اصفهانی «العلاّمة الفهّامة الأمین الشیخ بهاءالدین المعروف بالفاضل الهندیّ، سلّمه اللّه تعالی...» که قول به تحریم را از او آورده، به نحو گسترده و با تجلیل یاد کرده، که فاضل در آن زمان سرآمد اقران و مقدّم علماءِ اعیان و بسی مشار بالبنان

ص: 307

بود، و همچنان پیرامون آراء و اقوال فقهاءِ متأخّر و معاصر خود نیز بحث کرده است، امّا نسبت به مرحوم مولانا خلیل قزوینی «متوفّی 1089، صاحب صافی. ش 561» که سالها از وفاتش گذشته بود، به نحو دیگری سخن رانده است:

«لا یقال: إنّکم قد حکمتم بالرجوع الی رُواة الحدیث و العارفین به و قدادّعیتم إجماع المحدّثین علی القول بالوجوب العینیّ و نفی التحریم، فما تقولون فی الفاضل الجلیل و العالم النبیل مولانا خلیل القزوینیّ؟ فانّه کان أخباریًّا صِرفًا و محدّثًا بَحتًا یحرّم الاجتهاد صریحًا، و مع ذلک کان یحرّم الجمعة فی زمان الغیبة. فکیف یکون اتّفاق رواة الحدیث علی الوجوب؟

لأنّا نقول: لا یخفی علی من مارَس الحدیث و صرف عمره فی مُزاولة الأحادیث أنّ الرجل المذکور و إن کان هو الفاضل المشهور إلاّ أ نّه غیر سلیم الذوق فی فهم الأخبار و معرفتها و ظهورها و صراحتها، کما لا ینکره من مارَس تصانیفه و عاشَر توالیفَه سلّمنا، لکن لا نسلّم عدمَ خطائه، فانّ غیر المعصوم جائز الخطاءِ کما قلناه فی غیره... سلّمنا، لکن انّه رجل واحد فلا یعارض به قول جمع کثیر و جمّ غفیر...».

فصل سوم، در بیان اجماع است، و فصل چهارم، در بیان دلیل عقل

و امّا خاتمه قامعه، در آن چهارده دلیل از ادلّه کسانی که به آن دلائل قائل به حرمت نماز آدینه در زمان غیبت شده اند آورده و هر یک را به مذاق خود ردّ کرده و رساله را با نصائحی پایان داده است.

آغاز: «بسم...، و به نستعین، بعد حمد اللّه و ثنائه و الصّلوة علی أولیاءِ اللّه و خلفائه الامرین بالجمعة و النّاهین عن البدعة...».

انجام: «و کتب علی تشوّش البال و اضطراب الأحوال... بعصر الخمیس رابع عشر شهر

ص: 308

صفر... فی بلدة بهبهان... للسّنة التاسعة و العشرین و المائة و الألف... مؤلّفها... عبداللّه بن صالح بن جمعة بن شعبان السماهیجیّ البحرانیّ، حامدًا مصلّیًا...».

نسخه: دارای یکصد و سیزده، برگ و یک برگ عطف، به حجم بغلی، و به خطّ نسخ خوش کاتبی نامعلوم است که برای مؤلّف نوشته و مؤلّف آن را با پیش نویس خود به دقّت و مکرّر مقابله و تصحیح کرده و در حواشی به علامت بلاغ توشیح و در برخی مواضع مطالبی به خطّ خود در حاشیه ها افزوده، و روی برگ نخست نوشته است:

«بسم...، مالکها مؤلّفها، عفی اللّه عنه».

ابتیاعی از بقایای کتابخانه مرحوم مجدالدین نصیری امینی.(1)

الفن، وفقه اللّه... و کان ذلک فی اواسط شهر شوال المکرم من سنة احدی و عشرین و مائة بعد الألف من الهجرة...».

و در هامش چنین است: «عدد اوراق الکتاب من أوّله الی هنا ثلث و ستمائة 603». پس از این 5 برگ شامل متفرقاتست.

اندازه 18 × 24، متن 12 × 17 و نیم. خطّ نسخ 21 سطری.

تا چهل صفحه آثار مقابله دارد، و در بسیاری از حواشی صفحات مطلبی متناسب شعر متن، به نقل از کتب حدیث مرقوم شده است.

جای سند 173

ص: 312

جای سند 174

ص: 313

«تولّد آن مرحوم در قلعه «شدغیث» جبل عامل به سال 1193 اتّفاق افتاده و در هفت سالگی به معیّت پدر نامور و عشیره خود به عراق عرب مهاجرت کرده، پس از انجام امر تحصیلات به اصفهان آمده مدّی توقف فرموده و جمعی از اعاظم علماء این سامان همچون أخوین حجّتین آیتین صاحب «روضات الجنّات» و صاحب «مبانی الاُصول» و غیرهم از محضر پر فیضش استفاده ها برده، پس از مدّتی باز به طرف عراق عرب و نجف اشرف متوجّه شده، در شب اوّل صفر 1263 در آن مکان مقدّس دار فانی را وداع کرد.(1)

«آقا سیّد حسن صدر در «طبقات الاجازات بالرّوایات» علّت مهاجرت ایشان را از جبل عامل شرح داده، و نیز فرموده که جدّش علاّمه متبحّر سیّد شرف الدین محمّد داماد شیخ حرّ عاملی - ره - بوده و از او روایت می کند، و آقا سیّد صدرالدین بواسطه پدر دانشور خود سیّد صالح و هم بلاواسطه او از جدّ مذکورش روایت می نماید،

ص: 315

«آقا سیّد صدرالدین دارای تألیفات بسیاری است که از جمله دوازده کتاب در «روضات الجنّات» و «ریحانة الأدب» یاد شده است... الخ: «زندگانی آیة اللّه چهارسوقی».(1)

در کتاب «مکارم الآثار 1: 8 - 14» نیز شرح حال صاحب عنوان و خاندان جلالت توأمان ایشان مذکور و از جمله این که:

«آقا سیّد صدرالدین بعد از سالها که در عراق عرب مانده بود به اصفهان آمد و آنجا سکونت نمود، و شهرت و أهمیّتی تمام به هم رسانید، و از جمله علماء آن شهر معدود گردید، اگر چه در آن زمان به واسطه شهرت و ریاست مرحوم سیّد حجة الاسلام رشتی؛ سایر علماءِ اصفهان - چنان که در «قصص العلما: 107» نوشته - در تحت الشّعاع او واقع شده بودند. و آنجا به تدریس و إفاضت پرداخت، و چندین نفر از فیض تدریس و روایت از او سرافراز و به مقامات عالیه ممتاز گردیدند: 1- مرحوم سید محمّد حسن موسوی 2- مرحوم حاج میرزا زین العابدین خوانساری 3- مرحوم شیخ انصاری... و این سه نفر مخصوصًا از او اجازت روایت داشته اند. 4- مرحوم آقا میرزا محمّد باقر چهارسویی، که در «روضات» در احوال او فرماید: وی را با من شفقتی تمام بود و مرا در تألیف این کتاب یاری فرمود. و در بعضی از تراجم دیگر اشارت بدان دارد که از وی استفاده هایی نموده. 5 - آقا میرزا محمّد هاشم چهارسویی که نزد او درس خوانده و هم از او روایت می کند،

«مرحوم آقا سید صدرالدین چندین کتاب نیز تألیف نموده 1- کتاب «أُثْرَة العِترة»(2)

ص: 316

در فقه استدلالی که مجلّدی بزرگ است. 2- «حاشیه بر کتاب نقد الرجال» میر مصطفی تفریشی 3- «رساله ای در أحوال محمّد بن أبی عیمر» که در «قصص العلما: 108» فرموده 4- «رساله ای در حجّیّت مظنّة» انجام تألیف آن سنه (1242) 5- «رساله ای در شرح مقبوله عمر بن حنظلة» 6- «رساله ای در مسائل ذوالرّأسین» بر طریقه ای که شیخ جعفر نوشته 7- کتاب «قرّة العین» در نحو که آن را در أواخر عمر خود در مدّت بیش از یک ماه برای فرزندش سید محمّد تقی تألیف کرده، و شواهد مباحث و مسائل آن را از آیات مبارکه قرآن مجید آورده با بعضی شواهد منظوم و منثور دیگر، و این کتاب را از آیات مبارکه قرآن مجید آورده با بعضی شواهد منظوم و منثور دیگر، و این کتاب با اختصارش از جلائل کتب تحویّه و دارای مطالب نادره و فوائد نافعه بسیاری است(1).

8 - کتاب «القسطاس المستقیم(2)» در اصول فقه 9- «قصائد و أشعار» فاخره بسیاری مطوّلاً و مختصرًا که بعضی از آنها را هم خود شرح نموده 10- کتاب «قوت لایموت» که رساله ای است عملیّه برای مقلّدین 11- کتاب «المجال» در رجال که در «الاسناد المصفّی: 24» و جاهای دیگر نوشته اند 12- کتاب «المستطرفات» 13- «منظومه ای در رجال» به وضعی لطیف با شرح آن 14- «حواشی متفرّقه بر منتهی المقال» که مرحوم آقا

ص: 317

سید حسن صدر آنها را تدوین و به نام «نُکت الرجال» بر «منتهی المقال» موسوم نموده». انتهی. و اینک جای گفتگو:

این کتاب، چنانکه وصف آن از «مکارم الآثار» گذشت کتاب مختصر و مفیدی است در علم نحو و مؤلّف بزرگوار آن را برای فرزندش «محمّد تقی» تألیف کرده(1)، در بسیاری از مواضع و مسائل نحوی اجتهاد و نظر خود را به عبارت «و عندی...» و «فی نظری...» و امثال اینها بیان فرموده است. کتاب مرتّب به فصولی است «52 فصل» که فهرست آن را می آوریم، و تنها نسخه دیگری که از آن می شناسیم در کتابخانه دانشمند بزرگ آقای الفت اصفهانی است. نسخه ای هم به خط نگارنده این فهرست در کتابخانه حجّة الاسلام آقای حاج سید حسین موسوی خادمی «حفید مؤلّف» موجود است.

آغاز: [بسم ... الحمد للّه الّذی رفعَ عَلم العلماء بالإبتداء، و نصبَهم لندبة المستغیث و استجابة النّداءِ، و أعربَ بِهم عن کلمات الحُجج و المحجّة البیضاء، و فضّل مدادهم علی دماءِ الشهداء، و ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشآء، موصلاً بالصّلوة و السّلام علی من

ص: 318

جلّ فی نعوته عن مضارع، و فی أمره الماضی عن منازع؛ محمّد و آله، شفعاء یوم الجزآء.

و بعد، فیقول العبد المسکین صدرالدّین ابن صالح ابن محمّد الموسوی العاملیُّ: هذه رسالةٌ. فی النّحو، أملیتها لنور بصری و مهجة قلبی الولد الأعزّ محمّد تقی، رقی اللّه به سُلّم العلم و الفضل، و أحیا به ذکر آبائنا الماضین من قبل - و سمّیته «قرّة العین» و به تعالی أستعین. فصلٌ. الکلام...].

انجام: [فهذا یا بُنیَّ آخر ما أردتُ تحریره و تحبیره، و قد صرفتُ فیه فوق شهرِ من عمری علی حین و هَن العظمُ منّی و اشتعل الرّأس شیبًا، اذاتانی تهیئة سراج و فراش و أنیس لقبری. أسأل اللّه أن ینفعک به و إخواننا، و یُلهمک معرفته؛ و یشدّ أرکانک علی طاعته، و یُذیقک حلاوة عبادته؛ فإنّ من رُزق تلک اللّذّة عرف أنّ الکسل کأبی الجعل، یضعفه عبق الورد و و أنّ المنتعش بزهر تهالکالبطّ لا یوثر علی الحمأة غیرها. و مازوی اللّه لذّة الدنیا الدنیّة عن اولیائه بُخلاً علیهم بها - تعالی عن ذلک علوّاً کبیراً - بل بُخلاً بهم علیها!

قد وقع الفراغ من تسوید هذه الرّسالة فی الیوم السادس من الأسبوع الرابع من الشهر الثانی من السنة الثالثة من العشرة السادسة من المائة الثالثة من الألف الثانیة، من الهجرة النبویّة، علی مهاجرها آلاف التحیّة.

و کان ذلک علی ید أقلّ السّادات عیسی بن المرحوم السید محمّد علیّ بن المرحوم السید صالح بن المرحوم السیّد محمّد العاملی. تمّ. «مهر: عبده عیسی الموسوی»].

توضیحاً: تاریخ مذکور در فوق یعنی «ششمین روز از چهارمین هفته ماه صفر 1253» را نگارنده در «زندگانی آیة اللّه چهارسوقی: 114» - نظر به عدم ظهور عبارت مذکور در تاریخ تألیف یا کتابت، و هم نظر به نبودن این تاریخ در نسخه آقای الفت - آن را تاریخ استنساخ نسخه مورد بحث دانسته ایم، و چنان که در حاشیه صفحه قبل نوشتیم نسخه خط سیّد محمد تقی نیز تنها تاریخ اتمام کتابت نسخه است به روز شنبه 27 ماه رجب همین سال 1253.

ص: 319

فهرست فصول کتاب. فصل 1- تعریف کلمه و کلام 2- تعریف إعراب 3- تقسیم معرب 4- تقسیم إعراب 5- تقسیم فعل 6- مرفوعات أسماء 7- اسمهای معرفه و نکره 8- مبتدا و خبر 9- اسم و خبر کان 10- حروفی که عمل «لیس» می کنند 11- حروف مشبهه به فعل 12- لای نفی جنس 13- أفعال مقاربه 14- عسی و اخلولق و أوشک 15- أفعال قلوب 16- فاعل 17- حذف فاعل 18- باب اشتغال 19- تنازع عامل 20- مفعول به 21- منادی 22- مفعول له 23- مفعول فیه 24- مفعول معه 25- حال 26- تمیز 27- استثناء 28- نصب به اختصاص 29- حروف جرّ 30- حذف تنوین از مضاف 31- چهار چیز که عمل فعل می کنند 32- مصدر 33- اسم فاعل و اسم مفعول 34- معمول صفت مشبهه 35- ألفاظ تعجّب 36- اسم تفضیل 37- نعم و بئس 38- نعت 39- توکید لفظی و معنوی 40- عطف بیان 41- عطف نسق 42- عطف به ضمیر منفصل 43- بدل 44- نواصب فعل مضارع 45- نصب به «أن» 46- جوازم 47- حذف شرط إن 48- مبحث «لو» 49- تذکیر و تأنیث وزن فاعل 50- أسباب منع صرف 51- اقسام وقف 52- کتابت ألف بعد از واو جمع.

نسخه: دارای 82 برگ، 2 برگ اول و آخر عطف و سفید است، روی برگ 2 نیز سفید است، کاغذ فرنگی آهار و مهره شده، جلد تیماج سبز یک لا، خط نسخ 14 سطری، عناوین به سرخی، بالای رؤوس مطالب و شواهد شعری نیز خط کشیده، قطع 14 × 21، متن 7 و نیم × 14، نام کاتب و تاریخ تألیف در بالا از انجام نسخه نقل شد، تاریخ کتابت ندارد، و کاتب، آقا سیّد عیسی بن محمد علی برادرزاده مؤلّف گرامی و پدر سید جمال واعظ مشروطه خواه معروف اصفهانی «مقتول در 1326» است.

تنها در یک جای نسخه حاشیه ای مختوم به «منه، دام ظلّه» به خط کاتب نوشته شده.

ص: 320

نگارنده این فهرست نسخه را با نسخه آقای الفت مقابله و تصحیح کرده و در «28 شوّال 1367» از آن فراغت یافته است.(1)

فیه فوق شهر من عمری علی حین و هن العظم منّی و اشتعل الرّاس شیئًا اذاتانی تهیّئة سراج و فواش و انیس لقبری اسال اللّه ان ینفعک به و اخواننا و یلحمک معرفته و یشدّ ارکانک علی طاعته و یذیقک حلاوة عبادته فانّ من رزق تلک اللذّة عرف انّ الکَسِلَ کابی الجعل یضعفه عبق الورد و انّ المنتعش بذمارتها کالبطّ لا یوثر علی الحماة غیرها و ما ذوی اللّه لذّة هذه الدّنیا الدنیّة عن اولیائه بخلاً علیهم بها تعالی عن ذلک علوّا کبیرا بل بخلا بهم عَلیْهَا قَد وقع الفراغ من تسویده هذهِ الرّسالة فی السّادس مِنَ الاُسبوع الرّابع من اللّه عن الثانی من السّنة الثلثة من العشرة السّادسة من المائة الثلثة من الاَلْف الثّانیة من الهجرة النبویة علی مهاجره بما الاف التحیّة و کان ذلک علی ید اقلّ السّادات عیسی بن ××××× السیّد محمّد علی بن المرحوم السیّد صالح بن المرحوم السیّد محمّد العاملی سیبقی الخط بعد صاحب زمانا م. م م ه و صاحبه و میم فی التّراب.

بلغ قبالا علی نسخة مصحّحة و لمحمد للّه تم م. ع. والموسوی فی 28 شوال 1367 ق والنسخه المشار الیها فی مکتبة العلامة الحاج میرزا محمد باقر الشهیر بالفت و لا یخفی ان کلما فی هامش نسختنا هذه فبخط هذا العبد من التصحیحات و الاسماء و غیرها م. ع. ر السید محمّد علی بن محمد هاشم الموسوی الروضاتی.

ص: 321

سخنی پیرامون کاتب نسخه

آقا سیّد عیسی عمّ آقا سیّد حسن صدر بوده و شرح حال شگفتاوری از او در «تکملة الأمل: ش 300 چاپ قم، ج 1 ش 306 ط بیروت» در کمتر از یک صفحه دیده می شود، همه سخن از ریاضات و کرامات و مقامات بدون ذکر سندی و شاهدی یا مشاهده ای. در جایی که نامی از آن مرحوم در کتب تاریخی و رجالی آن زمان مطلقا دیده نمی شود، و اللّه العالم!

«... و قیل انّه عثر علی الکیمیاء فکانت ثروته ثروة الملوک و سیرته سیرة الأنبیاء فی الزهد و العبارة و الانزواء. فکانت الملوک و الأحراء و الوزراء و أجلاّء العلماءِ علی بابه ینتظرون خروجه و ملاقاته و قد لا یخرج الیهم! و کان نزیل طهران...»

و عاقبت این که آقا سیّد عیسی به عزم سفر حجّ از طهران به همدان رفته و در آنجا به سال 1280 وفات یافته و جنازه اش را در نجف اشرف به خاک سپرده اند. سپس:

«و أعقب السیّد ابراهیم المتقدم ذکره و السیّد جمالَ الدین...».

ناگفته نماند که سه سطر پایان این شرح حال در چاپ بیروتی «تکملة» نیامده است!

و در جلد پنجم «تکملة: ش 2136» در شرح حال آقا سیّد محمد قصیر رضوی علیه الرحمة متوفی به سال 1255 «یعنی فقط دو سالی پس از تاریخ استنساخ قرة العین به دست آقا سیّد عیسی!» نیز عجائبی نوشته اند:

«و کان عمّنا السیّد عیسی معروفًا بالعلوم الغربیة و کان السیّد محمّد القصیر قد تلمذ علیه و خدمه»! سبحان اللّه.

و همین است روش نگارش «تکملة أمل الامل» در شرح احوال همه اقارب و ارحام، از جمله برادر آقا سیّد صدرالدین یعنی سیّد محمد علی پدر سیّد عیسی و سیّد هادی والد

ص: 322

صاحب التکملة علیهم الرحمة در همان جلد یکم، همه محامد و مدائح و کرامات و خوارق عادات!

ناگفته گذاریم که سیّدنا الامام السیّد عبدالحسین شرف الدین، رضوان اللّه علیه، که نسخه «تکملة الأمل» را در دست داشته اند، در «بغیة الراغبین فی سلسلة آل شرف الدین، دو جلد، بیروت، 1411 ق» عموم مطالب آن را نقل فرموده، و از جمله مطالب راجع به مرحوم سیّد عیسی را.

ادامه مطالب از سوی محقّق و متمّم کتاب «بغیة»، در اینجا شایسته بحث نیست.

ملاّ عین علی مذکور اهل لکای کربلای معلّی بوده و با زنی ایرانی ازدواج نموده و بدین جهت به اصفهان آمده و در دهکده ریز اقامت گزیده. فرزندش ملاّ یارعلی پس از پدر عالم قصبه بوده.

فرزندش شیخ عبدالوهّاب عالمی محقّق و بزرگ و مرجع امور شرعی ریز بوده و متجاوز از نود سال عمر کرده و در اصفهان وفات یافته و جنازه اش را به ریز منتقل و در یکی از ایوان های مسجد جامع ریز که در آن اقامه جماعت می کرده دفن کرده اند. او با صاحب «فصول» روابط دوستانه داشته، و تألیفاتی از او به جای مانده است، از جمله «شرح معالم الاصول» و «قسطاس» مذکور.

مرحوم شیخ عبدالوهاب سه فرزند دانشمند داشته:

اول مرحوم حاج شیخ مرتضی ریزی «جدّ امّی آقایان رشتی اصفهان» از علماءِ بسیار مبرّز اصفهان متوفی 1329 مدفون در تکیه مخصوص خود در تخت پولاد اصفهان و مذکور در «تذکرة القبور - رجال اصفهان: 83» و «نقباء البشر» و «مکارم الاثار».

دوم شیخ ابوالمعالی. تحصیلاتش در نجف اشرف بوده و به ریز مراجعت نموده متصدّی امور شرعیّه گردید و همانجا وفات یافته و به نجف اشرف حمل شده است. وی دارای دو فرزند بوده 1- شیخ ضیاءالدین که تنها دختری از او مانده و متعلّقه ابن عمّ خود می باشد 2- شیخ جلال الدین که وی و برادرش در جنب جدّشان در ریز مدفونند و شیخ جلال الدین از شاگردان مبرّز مرحوم آقا شیخ هادی تهرانی اصولی معروف بوده، و تنها فرزندش همین آقای حاج شیخ محمود شریعت می باشند.

فرزند سوم مرحوم شیخ عبدالوهاب: آقا شیخ ابوالفضل ریزی که وی نیز از علماءِ مبرّز بوده و در جنب برادرش شیخ مرتضی دفن شده و در «تذکرة القبور: 85» و «نقباء

ص: 324

البشر: 54» مذکور است. و در «نقباء» نام پدرش را اشتباهًا مولی محمّد جعفر فشارکی نوشته اند و در ص 558 همان کتاب رفع اشتباه شده است(1).

الأصحاب مثله» می ستاید و می گوید که یاران پیش از من بدین کار نپرداختند. (روضات ص 591)، انتهی.

مؤلّف «الذّریعه 6: 173 و 14: 17» در موضع اوّل نُه حاشیه و در موضع دوم چهار شرح بر این کتاب یاد، و در هر دو جا کتاب مورد بحث را عنوان کرده اند.

شرح حال فاضل حرفوشی در «سُلافة العصر: 315 - 323» آمده و در آنجا ستایش بسیار از او شده و مقدار زیادی از اشعارش نقل گردیده است، از جمله در مدح شیخ جواد کاظمی مؤلّف «مسالک الأفهام» این دو بیت شعر را آورده:

جری فی حلبة العلیاء شوطًا *** بسعیٍ ما عدا سنن السّداد

ففات السابقین إلي المعالي *** و ما هذا ببدعٍ من جواد

حرفوشی از دانشمندان جامع بوده، چنانکه در فقه و اصول و نحو و ادب و شعر دست داشته و در این رشته ها نوشته است.

صاحب «سُلافه» فرماید: وی از شام به بلاد عجم «یعنی ایران» منتقل شد، و در آنجاها بماند تا در ربیع دوم 1059 درگذشت، از مصنّفاتش: «شرح الزبدة» در اصول. «الّلالئُ» السّنیّة فی شرح الاجرّومیّة». «شرح التهذیب» در نحو. «شرح شرح الفاکهیّ علی القطر». «شرح شرح الکافیجیّ علی قواعد ابن هشام». «المختلف» در نحو و «طرائف النّظام» است. سپس ادب و شعر او را ستوده و قصیده ای که در مدح شیخ خود «استادش» شرف الدین دمشقی به سال 1026 سروده نقل فرموده است.

معاصر دیگر حرفوشی، مرحوم شیخ حرّ عاملی نیز وی را در «أمل الامل: 27 - 28» عنوان کرده(1) و او را بسیار ستوده، از جمله در وصفش گوید: «أعرفُ أهل عصره بعلوم

ص: 326

العربیّة. قرء علی السیّد نورالدّین علیّ بن علیّ بن أبی الحسن الموسویّ العاملیّ فی مکّة جملةً من کتب الخاصّة و العامّة. له کتبٌ کثیرة الفوائد، منها...».

سپس تألیفاتش را یاد کرده و گوید: او را در دیارمان دیده ام، بعد به اصفهان رفت، و هنگامی که درگذشت قصیده ای طولانی در رثائش سرودم، از آن اشعار است:

أقم مأتمًا للمجد، قد ذهب المجدُ *** وجدّ بقلب السّودد(1) الحزن و الوجدُ

تا آخر، بعد کلام صاحب «سلافة العصر» را نقل و ترجمه را پایان داده است.

از دو کتاب مذکور و خاتمه کتاب مورد بحث که چهار سال قبل از وفاتش در اصفهان نوشته مستفاد می شود که حرفوشی اواخر عمر را در اصفهان می زیسته و شاید در همین شهر درگذشته و به خاک رسیده باشد، لکن از مدفن او اطّلاعی نداریم.

دانشمند ادیب شاعر دیگری از نزدیکان به زمان حرفوشی، شیخ عبدالرحمن بن محمّد بن عبدالرحمن بن یوسف دمشقی معروف به ابن شاشو - یا ابن شاشه - متولّد 1055 متوفای 1128 نیز در (صفحه 201 - 209) تذکره خود که به نام «تراجمُ بعض أعیان دمشق». در بیروت چاپ شده؛ ترجمه او را نگاشته، گوید: «فاضلٌ قد اشتهر بالفضل؛ و ناقلٌ صحّ بروایته النّقل؛ ارتفع بخفض جنابه، و انتصب لإفادة طلاّبه؛ و أشفی بمعرب بیانه علیل الأفهام، و أسّس قواعد مذهبه بصحیح الأحکام. أجلُّ معلوماته العربیّة،و أکملُ مؤلّفاته «شرح الاجرّومیّة». مازال بالعربیّة معروف، و بحسن علمه و تعلیمه

ص: 327

موصوف، تقصده الطلاّب من کلّ ناد؛ مع کمال شهرته فی تلک البلاد. إلی أن صدرت منه بعضُ کلمات أوجبتْ رحلتَه إلی بعض الجهات. ثمّ دخل فارس و أظهر بها مذهبه. ثمّ رحل الهند [کذا] و أدرک هناک مارامَه و طلبه. و له شعر مقبول، و عند أهله محفوظ و منقول، فمنه قوله...».

سپس چند صفحه ای از کتاب خود را به أشعار او اختصاص داده است.

ادیب شاعر فاضل محمّد امین بن فضل اللّه، محبّی دمشقی «1061 - 1111» نیز در کتاب نفیس «خلاصة الأثر فی أعیان القرن الحادی عشر 4: 49 - 54» شرح حال حرفوشی را آورده و او را بسی ستوده و گوید: در دمشق درس خواند و ترقی کرد و به درسهای عمادی مفتی(1) حاضر شد و عمادی به فضل او گواهی می داد و از او تجلیل می کرد. تا اینکه مولی یوسف بن ابی الفتح(2)، حرفوشی را برای اعاده درس خود فراخواند، چند روزی حاضر شد و دیگر نرفت، فتحی از سبب غیبت حرفوشی تحقیق کرد، گفتند: وی این درس را با مقام خود متناسب ندانست. ملاّ یوسف خشمگین شد و به سعایت برخاست و کمر به قتل او بست و نزد حکّام دمشق شهادت به رفض او داد.

ص: 328

حرفوشی فهمید و از دمشق به حلب و از آنجا به ایران رفت، شاه عبّاس سلطان ایران مقدمش را گرامی داشت و او را رئیس علماءِ دیار خود گردانید، در حالی که هنگام توقفش در دمشق خامل الذکر بود و به بافتن بعضی از پارچه هایی که از حریر به عمل می آید روزگار می گذرانید، و از همین جهت او را حریری می خواندند. بسیاری از دانشجویان به خدمتش می شتافتند و او در همان دکان خود به کارهای علمی می پرداخت و هیچ شغلی او را از کسب دانش باز نمی داشت. «پایان کلام محبّی».

شرح حال ادیب حرفوشی درین کتابها نیز آمده است: روضات الجنّات: 613 - 614، أعیان الشّیعة 46: 148 - 152، شهداء الفضیله: 118 - 122، الغدیر 11: 286 - 290، الأعلام 7: 187، معجم المؤلّفین 10: 304 - 305، الکنی و الألقاب 2:

191 - 192. فوائد الرضویّة: 556 - 557، ریحانة الأدب 1: 319 و «تکملة أمل الامل: 1، ش 340 ط قم، 1: ش 347 ط بیروت».

شیخ محمّد را فرزند دانشمندی بوده به نام شیخ ابراهیم که این کتاب مورد بحث را به نام او تألیف کرده، و شیخ حرّ نیز در «امل الآمل: 6» او را عنوان و فرموده است که مردی فاضل و صالح بود، و نزد پدر خود و غیر او درس خواند، و به سال 1080 در طوس وفات یافت و من به جنازه او حاضر شدم، انتهی. و در «روضات الجنّات: 614» داستانی از «مجموعه اجازات» که تألیف شیخ ابراهیم مذکو بوده نقل فرموده است.(1)

و هم در روضاتست که گویند شیخ محمّد حرفوشی در یکی از مساجد شام به دیدار ابن ابی الدّنیا معمّر مغربی - که نامش علی بن عثمن بن خطاب بن مرّة بن مؤیّد همدانی

ص: 329

یمانی است و گویند از اصحاب امیرالمؤمنین علیّ بن ابیطالب علیه السلام بوده و آب حیات نوشیده نائل شده و از او اجازه روایت گرفته است!

در «تکملة الأمل 1: 195 و 318 ط بیروت نیز به این داستان اشاره شده است.

در مورد نسبت صاحب ترجمه به «حرفوش»، مؤلّف «أعیان الشیعه 17: 49 به بعد» و دیگران مبسوطًا سخن گفته اند، و در «ریحانة الأدب 1: 319» گوید: منسوب به آل حرفوش است که امرای بعلبک بوده و در آن شهر و کرک نوح سکونت داشته و تمامًا شیعه دوازده امامی بوده و در بعلبک و غیره تأسیس مساجد کرده و علماء و أشراف را إکرام می نموده اند، و أصل ایشان از عراق از قبیله خُزاعه و به نیای عالی شان «حرفوش خزاعی» منسوب می باشند... .

«القلائد السّنیّة» جای گفتگو، آن گونه که ذکر شد در شرح کتاب القواعد شهید اوّل - رضوان اللّه علیه - است به طور مزجی، و در خاتمه آن - چنانکه خواهد آمد - گوید که ظهر یکشنبه ششم جُمادای دوم سال 1055 در اصفهان از تبییض آن فراغت یافته است.

این کتاب بسیار محقّقانه نوشته شده و در آن فوائد ادبی و لغوی و فقهی و اصولی و روایتی و تاریخی و غیرها بسیار است، و کتابهای گوناگون زیادی که مورد استناد نویسنده قرار گرفته از متون بزرگ و مورد اعتماد به شمار می رود.

وی در چند جا از تألیفات شیخ بهائی - رضوان اللّه علیه - نقل کرده و از ایشان به کلمه «شیخنا» تعبیر می کند که معلوم می شود در نزد ایشان شاگردی کرده است.

در شرح قاعده «لاضرر و لاضرار» که شیخ شهید - قدّس سرّه - در أصل «قواعد» شعر ابو العلاءِ معرّی را که گوید:

یدٌ بخَمس مِئینَ عسجَدٍ وُدیتْ *** ما بالُها قُطعتْ من رُبع دینار

و جوابی که سیّد مرتضی علم الهدی - أعلی اللّه مقامه - و خود شهید نظمًا به او داده اند نقل فرموده؛ شارح درین مقام شرح مبسوطی نگاشته و شواهدی بر فساد عقیده ابوالعلاء

ص: 330

از أشعار او آورده و گوید: «و بالجملة، فالمنقول عنه فی هذا الباب کثیرٌ جدًّا، فلاعبرة بما ألّفه بعضهم للنّصرة له و دفع المَطاعن عنه و سمّاه «التّحرّی، فی دفع التّجرّی، عن أبی العلاءِ المعرّی(1)» إلخ».

در «کشف الحجب: 347» کتاب قلائد را به عنوان «شرح قواعد الشهید» یاد کرده و معلوم می شود نسخه آن را ندیده است. در این کتاب نام عموم تألیفات حرفوشی را آورده و همه جا وفات او را به سال 1051 ضبط نموده که اشتباه است.

نسخه ای از این کتاب در کتابخانه مرحوم سماوی در نجف اشرف بوده و آقای دکتر حسین علی محفوظ کاظمینی در «مجلّة معهد المخطوطات العربیّة 4: 233» از آن یاد کرده اند، و در «فهرست دانشگاه 5: 1978 - 1979» و «ذریعه 14: 17» است که قسمتی از قلائد و بعضی از شروح و حواشی دیگران در هامش اصل کتاب قواعد به سال 1308 در طهران به چاپ سنگی رسیده، و شرح حال حرفوشی نیز در آغاز نسخه آمده و مصحّح آن مجموعه متذکّر شده است که تنها یک ثُلث از قلائد را در دست داشته.

نسخه های ما نیز پیش از شرح یک سوم اصل قواعد نیست، و شارح مقداری را که شرح کرده مجلّد اول کتاب قرار داده، چنان که از کلام خود او نیز که در خاتمه گفته است «قد فرغ من تبییض هذا المجلّد مؤلّفه...» این مطلب معلوم می شود(2).

ص: 331

مقدار موجود تا پایان فوائد مربوط به أحکام وطی است، و آخرین فائده ای که شرح کرده به این عنوان است: «فائدة. کلّ هذه الأحکام یتساوی فیها القبل و الدّبر إلاّ التّحلیل و... إلاّ تحریم اُمِّ المفعول و اُخته و بنته».

آغاز: «بسم ... نحمدک یا من أوضح لنا مناهج الوصول إلی قواعد الاُصول، و یسّرلنا مسالک الحصول علی إدراک المأمول، قضی لمن بذل وسعه فی درک الحقّ بالوصول إلیه، و حتم بهدایة من جاهد فیه و معونة من توکّل علیه... أمّا بعد، فیقول أحوج الوری إلی ربّه الغنی: محمّد بن علیّ بن أحمد، الحَرفوشیُّ العاملیُّ - وفقه اللّه لأحسن العمل، وصانه عن موجب الخطأ و الخطل - : إنّ کتاب «القواعد» الّذی ألّفه شیخنا رئیس المحقّقین و زبدة المدققین، ظلّ اللّه علی الأنام... من علیه فی العلوم و المعارف المعوّل، الشیخ الجلیس الجلیل، شمس الدّین محمّد، الشهیر بالشهید الأوّل... کتابُ لم ینسج أحدٌ علی منواله، و لم یظفر فاضلٌ بمثاله، انطوی علی تحقیقاتٍ هی لطایف الأسرار، و احتوی علی اعتبارات هی عرایس الأفکار... لکنّه - لفرط الایجاز - کادیعدّ من جملة الألغاز... و کان کثیرًا ما یدور فی ذهنی الجامد، و یخطر فی فکری القاصر الخامد؛ أن اُعلّق علیه شرحًا یمیط عنه الحجاب... و کنت أحجم عن ذلک لصعوبة هذاالمرام، و خوفًا من عدم أداءِ حقّته من الکلام.

ثمّ إنّ الولد العزیز علیَّ، المرضیَّ فی أفعاله لدیَّ، سمیَّ الخلیل الأوّاه، الباذل نفسه فیما یرضی اللّه - جعلنی اللّه من کلّ سوءٍ فداه... ؛ التمس منی أن اعلّق علیه شرحًا وافیًا بالمراد، کافلاً ببیانه علی درجه الاقتصاد.

فأجبته إلی ملتمَسه و مبتغاه، قاصدًا بذلک وجه اللّه... ناویًا إن وفق اللّه لإتمامه، و منّ بالاسعاف علی اختتامه، أن اُسمّیه ب-«العلائد السّنیّة، علی القواعد الشهیدیّة»، و اللّه أسأل التّوفیق والهدایة... قال المؤلّف - روّح اللّه روحه... - : «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. اللّهمّ إنّی أحمدک، و الحمد من عطائک». أردف التسمیة بالتحمید اقتفاءً للقرآن المجید...».

ص: 332

انجام: «و روایة ابن أبی عمیر مرسلةٌ، إلاّ أنّ الأصحاب قبلوا مراسیله. و ابرهیم ابن عمر ضعیفٌ. و العمدة الاجماع و الأخبار المجبورة بالشّهرة.

اللّهمّ اجبرْ خلل أعمالنا بعفوک و غفرانک، و یسّرْ لنا سبیل الوصول إلی طاعتک و رضوانک، و اجعلْ ما کتبناه فی هذه الأوراق ذریعةً إلی دخول جِنانک...

قد فرغ من تبییض هذا المجلّد مؤلّفه الفقیر إلی اللّه الغنی: محمّد بن علیّ بن أحمد، الحرفوشیُّ العاملیُّ؛ فی محروسة اصفهان - صینت من نوائب الحدثان - ظهر یوم الأحد، السّادس من شهر جمادی الاخرة، من شهور سنة خمس و خمسین بعد الألف. و الحمد للّه رب العالمین.

قد فرغتُ من کتابته فی أوائل شهر ربیع الاخر من شهور سنة 1131. و أنا العبد الأقلّ: محمّد رفیع بن ملاّصفات اللّه، عفی عنهما...».

در هامش همین موضع این شرح نوشته شده: «هو. قد وقع الفراغ من مقابلتها و تصحیحها بحسب الجهد و الطاقة - إلاّ ما انحسر عنه النظر، و تخطّاه البصر - مع حضرة والدی - أدام اللّه أیّام إفاداته و جعله من العلماءِ العاملین و من الّذین لا خوف علیهم و لا هم یحزنون - امتثالاً لأمره، فی أواخر العشر الثانی من الشهر الاخر من شهور سبعین و مائة بعد الألف. و أنا الخاطی ء العاصی: محمّد رضا بن محمّد مهدی، عفی عنهما...».

نسخه دارای 209 برگ، روی برگ 1 تملّک و مهر «عبداللّه بن محمّد کاظم الاصبهانی»، و عالم بزرگ آخوند ملاّ علی اکبر اژیه یی اصفهانی «متوفی 1232» است به این عبارت: «من الکتب المختصّة بالداعی، قد اشتریتها فی بلدة اصفهان من المولی العالم العامل ملاّ ابوالحسن بن محمّد باقر بن محمّد مهدی - رحمه اللّه - و أنا العبد الخاطی» مهر «عبده علی اکبر بن محمّد باقر». همچنین تملّک و مهر آیة اللّه نیای معظّم، آقا میرزا سیّد محمّد هاشم موسوی چهارسویی و چند بیت اشعار مناجاتیّه روی همین صفحه دیده می شود.

ص: 333

کاغذ اصفهانی جلد تیماج مشکی، آستر کاغذ ابری، خط نسخ 24 سطری، بالای مطالب متن به شنگرف یا مرکّب سیاه خط کشیده، تاریخ تألیف و کتابت و تصحیح و نام کاتب و مصحّح از پایان نسخه نقل شد. یکی دو جا حاشیه ای مختوم به رمز «م. ه» دیده می شود که ظاهرًا از پدر مصحّح است، و در دو سه موضع نیز حاشیه هایی برمز «عب» نوشته شده که از دارنده اسبق نسخه می باشد. نسخه سقطات بسیار داشته و مصحّح همه جا آنها را در هامش به خط نسخ خود اضافه کرده است. قطع 18 و نیم × 24 و نیم، متن: 12 و نیم × 8 و نیم.

نسخه ای دیگری ازین کتاب در شماره بعد معرّفی می شود.

بعد از 1130» صاحب «زواهر الجواهر. ش 455» است. در یک موضع نیز حاشیه ای به امضاءِ «منه، عفی عنه» نگاشته شده، لکن آن نیز به خط مرحوم مختاری است.

مطالب فراوانی بخطّ کاتب و به نقل از میرداماد هست، با تعبیر از آن جناب به این عبارت: «مِن شارع النجاة» للسیّد الأعظم ثالث المعلّمین و فخرالعالمین امیر محمّد باقر الداماد، «أدام اللّه ظلال افاداته علی رؤس العباد الی یوم المیعاد».

و ایضًا: «هذه صورة خطّ استادنا المولی الأعظم مولانا حاجی بابا القزوینیّ، قدّس اللّه سرّه العزیز. رقمه فی سنة 1040».

تعداد اوراق نسخه برحسب شماره بالای صفحات: 404 برگ.

«ضمیمه»

اجازه روایتی مولانا عبداللّه بن مولانا محمّدتقی مجلسی برای مولانا محمدعلی جربادقانی که همان کاتب نسخه قواعد است به خط مجیز در هفت صفحه.

تمام قواعد 436 و بالقرطاس 9: 1 «1009 ؟» و بالحزمة: اربع و نصف، و الکاتب وجیه الدین خوش نویس».

تملّک و مهر عنایت اللّه بن عبدالکافی شهدادی نایینی در پارس ئیل 1135 و تملّک و مهر محمّد کاظم بن علاء الدوله منوچهری نایینی در مدرسه شاهیّه اصفهان در غرّه ربیع دوم 1040، همه در ظهر نسخه هست.

کتاب: از متون تحصیلی و در اصول فقه است و مکرّر به طبع رسیده. ختم تألیف: سلخ ربیع دوم 1205 در قم.

نسخه: تمامًا بخطّ مرحوم آیة اللّه العظمی آقای حاج میرزا سیّد زین العابدین موسوی چهارسوقی والد ماجد صاحب «روضات الجنّات»، أعلی اللّه مقامهما است.

ختم کتابت: شب پنجشنبه هشتم ماه شعبان 1215 در حیات مصنّف. کاتب علاّمه و «علی» و «مهدی» حواشی بسیار بر نسخه نوشته اند. و دو تملّک به مُهر ظهر نسخه بوده که به کلّی محو شده است. لذا دارندگان آن پس از کاتب معظم شناخته نشدند. نویسنده فهرست، نسخه موصوفه را در تاریخ «12 / 8 / 37 ش» در اصفهان از دست کتابفروشی ابتیاع کردم.

در پایان نسخه کاتب توضیح داده است که نسخه را با دست چپ خود نوشته، زیرا دست راست او معیوب بوده است.

حواشی مؤلّف و حواشی «ع ل الأرانی» و حواشی متفرّق دیگر و همچنین حواشی مرحوم حاج میرزا معصوم بن میرزا محمد علی حسینی خاتونابادی در سراسر نسخه دیده می شود. برگ اوّل نسخه مفقود شده است.

ضمیمه

مسئلة: المتنجّس نجس

سه چهار برگی است در این مسئله ظاهرًا از افادات جناب میرزای قمی صاحب «قوانین» علیه الرحمة.

اصفهان نگاشته است. و چون نسخه ای که از روی آن استنساخ کرده برگ اوّل نداشته لذا مؤلّف را نشناخته و در هامش برگ آخر، کتاب را «شرح قاصح بر شاطبیّه» دانسته و عدد ابیات آن را شانزده هزار بیت تخمین زده و عدد ابیات منظومه را 1137 بیت قید کرده است. لکن «شرح قاصح» کتاب دیگری است و نام آن «سراج القاریء المبتدی و تذکار المُقری المنتهی» و مؤلف آن علیّ بن محمّد بن عثمان معروف به ابن القاصح است و به طبع رسیده.

نوشته شده، و تمام احادیث از نظر صحّت و سقم با وضع علامت در حاشیه ها مشخّص گردیده است.

ظهر نسخه: تملّک نیای اعلی، مرحوم آقای حاج سیّد حسین موسوی، مجتهد زمان(1) - که نسخه را از کتابخانه مرحوم ملاّ محسن خوانساری خریده اند - و تملّک حفید معظّم ایشان، امام مجّدِد، صاحب «روضات الجنّات»، و آیة اللّه آقا میرزا سیّد مسیح، و آقای حاج میرزا سیّد حسن آیة اللّه چهارسوقی «علیهم الرحمة»، دیده می شود.

این نسخه شریفه و أمثالها، به درازای سه قرن، مایه فیض و خیر و برکت در این خاندان سیادت و روحانیّت نشان بوده و هست و خواهد بود، بمنّه و کرمه.

قرّة العینی عبداللّه... فی مجالس آخر اواسط صفر 1063. نمّقه بیده الداثرة أبوه محمّد تقی بن مجلسی...».

پس از این موضع دیگر از این قبیل مطالب «یعنی إنهاء» دیده می شود و لکن همه جا آثار مقابله و تصحیح و حواشی مفیده و تعیین حال حدیثها «از قوّت و ضعف و غیره» نوشته شده، و در پایان کتاب اصول، کاتب نسخه نام خود را «عمادالدین بن شیخ نور عقیلی. ظ» یاد کرده است امّا تاریخ کتابت معلوم نشد.

در آغاز نسخه، تملک «محمّد رضیّ بن المولی محمد نصیر المجلسی» و «عبداللّه بن محمّد تقی مجلسی و حسنعلی بن محمد صالح طبری» دیده می شود.

نسخه فروعی کافی «ش » نیز تقریبًا با همین خصوصیّات یاد خواهد شد.

کاتب: حسین بن سلطان محمد جربادقانی. تاریخ کتابت ندارد ظاهرًا در قرن یازدهم نوشته شده است.