ص :2

دفتر یازدهم

به اهتمام

محمّدجواد نورمحمّدی، سید محمود نریمانی

مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیّه اصفهان

ص :3

ارجمندشان به ذوق ورزی و تکاپوهای گرانقدر در زمینه هایی که نشانگر عالی ترین هیجانات روح انسانی است،هم می پرداخته اند.ازاین رو مجموعه حاضر دو حیطه«تلاش علمی و تکاپوی ذوقی»را همزمان در کنار هم عرضه خواهد کرد.

(ه)پیوند با«فضای علمی و معرفتی»حوزه علمیّه اصفهان،شرط اجتناب ناپذیر ورود نگاشته ها به این مجموعه است.

گذشته از علمی بودن آثار،تطابق آن با«فضای معرفتی»حوزه ای که اقیانوس های ناپیدا کرانه ای همچون مجلسی شیخ بهایی،میرداماد،محقّق خوانساری،فاضل هندی صدر المتألّهین،حکیم نوری،حکیم سبزواری«قدس سرّهم»را در خود پرورانده است شرطی است که این مجموعه بر حصول آن تأکید دارد.

(و)هدف این مجموعه«ارائه محقّقانه شکیل و شایسته این متون»می باشد.این عنوان می تواند مادّه و صورت مجموعه حاضر را مشخص سازد،زیرا ارائه«محقّقانه»این نگاشته ها،نشانگر مادّه مجموعه و ارائه«شکیل»آن نشان دهنده صورت آن است.به باور ما،ارائه«شایسته»نیز ارائه ای است که همزمان دو قید«محقّقانه»و«شکیل» بودن را به همراه داشته باشد.

بدین ترتیب،این مجموعه،می کوشد با استمداد از عنایات حضرت حقّ،متون فاخری که شرایط مذکور را حائز باشد، منتشر نموده و صفحات خود را بدان،زیور بخشید و در این راه،همدلی و همراهی همه محقّقان ارجمند را امید می برد.

و اللّه ولیّ التّوفیق مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان

ص :6

ذکر مصائب سیدالشهداء و اشعار مؤلّف··· 44

تفسیر: بسم اللّه الرحمن الرحیم··· 44

مصیبت بریدن سر حضرت سید الشهدا··· 49

تفسیر آیه اول: یسبح للّه ما فی السماوات...··· 50

تسبیح موجودات··· 50

تسبیح جمادات··· 51

تسبیح حیوانات در آیات و روایات··· 54

مهلت خواستن حضرت سیدالشهدا در شب جمعه··· 57

اشعار مؤلّف در حالات شب عاشورای سیدالشهدا··· 58

تفسیر آیه دوم: هو الذی بعث فی الأمیین رسولاً··· 59

فرق رسول و نبی و محدّث··· 59

تطبیق «کان عرشه علی الماء» بر منزلت ائمه اطهار··· 60

اشعار مؤلّف در مصائب صدیقه طاهره سلام اللّه علیها··· 63

تفسیر آیه: و آخرین منهم لمّا یلحقوا بهم··· 65

نظر اول: و آخرین منهم، ایرانیان هستند··· 65

ذکر فضیلتی از فضائل علی علیه السلام ··· 67

نظر دوم: آخرین منهم، ملائکه می باشند··· 68

اشعار مؤلّف در شهادت حضرت علی اصغر··· 69

تفسیر آیه: ذلک فضل اللّه یؤتیه··· 70

تفسیر: فضل اللّه ··· 70

مرثیه در آتش افتاده به اهل حرم··· 74

تفسیر آیه: مثل الذین حملوا التوراة··· 75

چند نکته از کلام توراة در حقانیّت نبوت محمد صلی الله علیه و آله ··· 77

اشعار مؤلّف در رثاء قاسم بن الحسن··· 79

تفسیر آیه: قل یا أیها الذین هادوا··· 81

بررسی لغات آیه··· 81

ص :8

دیدگاه اولیاء اللّه درباره مرگ··· 82

اندرز بر توجّه به وطن حقیقی··· 83

در مصائب وجود نازنین سیدالشهدا علیه السلام ··· 86

تفسیر آیه: و لا یتمنونه ابداً··· 87

ظلم و انواع و احکام آن··· 89

نگاهی کوتاه به ردّ مظالم عباد··· 90

اشعار مؤلف در سوگ شهادت حضرت علی اکبر··· 96

تفسیر آیه: قل إن الموت الذی تفرّون منه··· 97

در بی ثمر بودن فرار از مرگ··· 97

پرداختن به امور آخرت اصلاح کننده امور دنیا نیز هست··· 99

ترس از مرگ یا ترس از اعمال··· 100

اجل محتوم چاره ناپذیر است··· 102

در توصیف امام حسین و همراهان بنی هاشمی··· 105

تفسیر آیه: یا أیها الذین آمنوا إذا نودی للصلاة··· 107

اهمیت نماز جمعه در روایات··· 109

آداب، سنن و اعمال شب و روز جمعه··· 109

ثواب صلوات در شب و روز جمعه··· 112

ثواب قرائت قرآن در روز جمعه··· 114

فضیلت روز جمعه بر روزهای هفته··· 115

سروده مؤلّف در مناجات سیدالشهدا در هنگام شهادت··· 116

تفسیر آیه: فإذا قضیت الصلاة··· 117

در تفسیر: فانتشروا··· 118

تفسیر: واذکروا اللّه کثیرا··· 119

خوف خدا نیز ذکر است··· 120

حال ابنای زمان و تمجید آصف الدوله··· 121

نماز شب جمعه و ثواب آن··· 123

ص :9

نماز روز جمعه و ثواب آن··· 124

در مصیبت سر امام حسین در تنور··· 125

تفسیر آیه و اذا رأوا تجارة او لهوا··· 127

در تفسیر و شأن نزول و اذا رأوا تجارة او لهوا··· 127

اندرز در ایمان به آمدن رزق الهی··· 130

عوض زهد در دنیا زهد از آخرت کرده ایم··· 132

ثواب کار کردن مرد در منزل··· 133

در سوگ شهادت قمر بنی هاشم··· 135

منابع تحقیق··· 137

ردّ المظالم

مؤلّف: محمدحسن بن محمدتقی موسوی اصفهانی

مقدمه تحقیق··· 141

شرح حال مؤلّف··· 141

اصطلاح ردّ مظالم··· 141

استعمال «ردّ مظالم» در کلام فقهای متقدم··· 142

نظر علمای معاصر در باب ردّ مظالم··· 143

روش تحقیق··· 144

مسألة فی تحقیق معنی ردّ المظالم··· 147

قول علامة الحلی فی الارشاد··· 148

قول المحقق الحلی فی الشرایع··· 149

قول المحقق الحلی فی المختصر النافع··· 151

قول العلامة الحلی فی القواعد··· 152

قول الشهید الثانی فی الروضة··· 152

قول الفیض الکاشانی فی مفاتیح الشرائع··· 155

ص :10

قول الشیخ الطوسی فی النهایة··· 157

قول ابن إدریس الحلی فی السرائر··· 158

قول یحیی بن سعید الحلی فی الجامع للشرائع··· 163

قول ابی الصلاح الحلبی فی الکافی··· 164

قول فاضل الآبی فی کشف الرموز··· 165

قول الصیمری فی غایة المرام··· 167

قول المقداد السیوری فی التنقیح··· 170

قول ابن فهد الحلی فی المهذب البارع··· 175

قول السید عمیدالدین فی کنز الفوائد··· 178

قول ابن حمزة الطوسی فی الوسیلة··· 180

قول ابن زهرة الحلبی فی الغنیة··· 180

قول العلاّمة الحلی فی التبصرة··· 181

قول العلاّمة الحلی فی التلخیص··· 181

قول الشهید الثانی فی المسالک··· 182

قول العلامة الحلی فی المختلف··· 184

قول المحقق الأردبیلی فی مجمع الفائدة··· 186

قول العلاّمة الحلّی فی المختلف··· 193

قول المحقق السبزواری فی الکفایة··· 194

قول الشهید الثانی فی المسالک··· 201

قول السید علی الطباطبائی فی الریاض··· 206

قول السید محمد العاملی فی المدارک··· 219

قول المحقق السبزواری فی الذخیرة··· 221

منابع تحقیق··· 225

حرمة محارم الموطوء علی الواطی

مؤلّف: السیّد محمّدباقر الموسویّ المشتهر بحجّة الإسلام

ص :11

مقدّمة التحقیق··· 231

الفصل الأوّل: نبذة من حیاة المؤلّف قدس سره ··· 232

اسمه و نسبه··· 232

ولادته و نشأته··· 233

إطراء العلماء له··· 236

1_ الفقیه المحقّق میرزا أبوالقاسم القمّی قدس سره ··· 236

2_ الحکیم المولی علی النوری قدس سره ··· 237

3_ العلاّمة الفقیه الحاج محمّد إبراهیم الکرباسی قدس سره ··· 237

زهده و عبادته··· 237

إقامته الحدود الشرعیّة··· 238

أساتذته··· 238

مشایخ روایته··· 239

تلامذته··· 240

أولاده··· 240

تآلیفه القیّمة··· 241

الکتب و الرسائل الفقهیّة:··· 241

الکتب و الرسائل الحدیثیّة:··· 243

الکتب و الرسائل الأصولیّة:··· 243

الکتب الرجالیة:··· 243

الکتب و الرسائل المتفرّقة:··· 243

وفاته و مرقده··· 243

الفصل الثانی: ما یتعلّق بالرسالة··· 244

الفصل الثالث: عملنا فی التحقیق··· 245

رسالة فی حرمة محارم الموطوء علی الواطی··· 249

التنبیه علی أمور··· 258

ص :12

[التنبیه الأوّل: فی حدّ الإیقاب]··· 258

[التنبیه الثانی: فی ثبوت التحریم فیما إذا کان الفجور مسبوقاً بالعقد]··· 260

[التنبیه الثالث: فی أ نّه هل یختصّ الحکم المذکور بأخت الموطوء، أو یعمّ بنت بنت الموطوء و إن نزلت، و کذا بنت ابنه، و کذا أمّ الأمّ و إن علت]··· 268

[التنبیه الرابع: فی أنّ الحکم المذکور هل یختصّ بالأصناف المذکورة إذا کانت من النسب، أو یعمّها و الرضاع؟]··· 270

[تنبیه: فی أنّ المحرّمات بالرضاع بأسرها هل هی مثل المحرّمات فی النسب فی المحرمیّة و جواز النظر إلی ما یجوز النظر إلیها، أم لا؟]··· 277

فهرس مصادر التحقیق··· 279

العشرة الکاملة

تألیف: عالم بارع آیت اللّه ملاّ حبیب اللّه کاشانی

مقدمه تحقیق··· 287

العشرة الکاملة··· 293

الفصل الأوّل: فی تفسیر الترتیل··· 293

الفصل الثانی: فی تفصیل الأسنان··· 295

الفصل الثالث: فی بیان مخارج الحروف··· 296

الأوّل: الحلق··· 296

الثانی: اللسان··· 296

الثالث: الشفة··· 297

الرابع: جوف الفم و فضائه··· 298

الخامس: الخیشوم··· 298

الفصل الرابع: فی بیان صفات الحروف··· 298

الفصل الخامس: فی ذکر بعض خواص جملة من الحروف··· 301

الأوّل: فی بعض ما یتعلّق باللام··· 301

الثانی: فی بعض ما یتعلق بالنون الساکنة··· 303

ص :13

الثالث: فی بعض ما یتعلّق بالمیم الساکنة··· 305

الرابع: فی بعض ما یتعلّق بالراء المهملة··· 305

الخامس: فی بعض ما یتعلّق بالهاء··· 306

السادس: فی بعض ما یتعلّق بالواو··· 308

السابع: فی بعض ما یتعلّق بالهمزة··· 310

الفصل السادس: فی نبذ ممّا یتعلّق بالمدّ العارض··· 312

الفصل السابع: فی بعض ما یتعلّق بالإدغام··· 315

الفصل الثامن: فی الوقف··· 318

الفصل التاسع: فی الإمالة··· 324

الفصل العاشر: فی إشارة إجمالیّة إلی أسماء القرّاء و رواتهم··· 326

منابع تحقیق··· 329

آب نیسان و قمر در عقرب

مؤلّف: ملا محمدباقر بن اسماعیل خاتون آبادی

مقدمه تحقیق··· 333

الف) آشنایی با مؤلّف رساله··· 333

ب) نام شماری آثار خاتون آبادی··· 335

ج) تحقیق رساله آب نیسان··· 336

رساله آب نیسان و قمر در عقرب··· 341

قمر در عقرب··· 352

منابع و مصادر تحقیق··· 357

شرح ابیات دهدار

مؤلّف: ملا محمدجعفر لاهیجی

ص :14

مقدمه تحقیق··· 359

ترجمه ناظم··· 360

ترجمه شارح··· 362

اساتید··· 364

شاگردان··· 364

تألیفات··· 365

وفات و مدفن··· 365

رساله حاضر··· 366

نسخ و تصحیح··· 366

رساله شرح ابیات دهدار··· 373

شرح اسمِ اعظم الهی··· 398

منابع تحقیق··· 425

فهرست نسخه های خطی حوزه

علمیّه نجف آباد (بخش دوم)

مقدمه··· 427

فهرست نسخه های خطی حوزه علمیه نجف آباد··· 536 _ 429

فهارس فنی دفتر یازدهم

آیات··· 549

روایات··· 552

معصومان و پیامبران علیهم السلام ··· 561

اشخاص··· 564

کتابها··· 586

ص :15

مکانها··· 600

ادیان، فرق، مذاهب و طوایف··· 605

ص :16

و چنین است که ما برآنیم این اسفار گرانبها و آثار فاخر انسان ساز و جامعه ساز همچنان به محضر اهل علم و ادب و معرفت و پژوهش تقدیم گردد. چنین باد پروردگارا.

* * *

دفتر یازدهم در حالی به محضر خردورزان و اندیشه وران تقدیم می گردد که ده دفتر اول _ تلک عشرةٌ کاملةٌ _ با همه فراز و نشیب ها با عنایت حضرت ولی اللّه الاعظم به ارباب تحقیق و پژوهش تقدیم گردید. و امیدواریم این مجموعه گرانبار و نورانی که در بردارنده آثاری است که حاصل زحمات طاقت فرسای عالمان مکتب اصفهان در تشریح و تبیین علوم اسلامی و اهل بیت علیهم السلام است، همچنان ادامه یابد و بتواند غبار غربت از نقاب اسفار قیّم تحقیق و تصحیح نشده عالمان اصفهان برگیرد.

زهی سعادت است که رهین همت زعیم حوزه علمیه اصفهان، حضرت آیت اللّه العظمی مظاهری و سروران عزیز مرکز تحقیقات رایانه ای، احیاء تراث و تحقیق و تصحیح نسخه های خطی در اصفهان، عرصه یک پایگاه و جایگاه مناسب را یافته و این مرکز لجنه ای مناسب برای احیاء آثار دانشمندان و بزرگان اسلامی در حوزه با عظمت اصفهان گردیده است. امید است این انسجام، زمینه و زمانه احیای آثار بلندمنزلت دانشمندان حوزه فخیم و بالنده اصفهان را بیش از پیش فراهم آورد.

* * *

در این دفتر نیز هفت رساله زیور طبع یافته است که به معرفی اجمالی این گرامی آثار می پردازیم:

آثار الأصفی این اثر که به خامه عالم گمنام نجف آباد، آقا سید هاشم حسینی به رشته تحریر

ص :18

درآمده است در زمره تک نگاره های عرصه تفسیر کتاب اللّه العزیز، قابل بررسی و نقد و داوری است.

آثار الأصفی را می توان در آثار تفسیری مأثور و روایی طبقه بندی کرد که در آن در برخی موارد تحلیل و بررسی و اظهار نظر مؤلّف وجود دارد. از این عالم مفسّر و دارای طبع لطیف شعر آئینی تاکنون اثری چاپ نشده است و حتی گزاره های مناسبی از آثارش نیز در تذکره های محلی و غیر آن نیامده است.

از همین رو در مقدمه تحقیق، در فراخور مقدمه، تحقیقی مناسب از حالات ایشان آمده است.

ردّ المظالم

در بحث ردّ المظالم از مباحث فقهی کمتر رساله مستقل به نگارش درآمده است و این موضوع مهم و فراوان ابتلای اجتماعی هرچند دانشمندان اسلامی به آن در خلال جوامع و آثار فقهی خود پرداخته اند، امّا به صورت مستقل و مستوفی با تأسف به آن پرداخته نشده است. و ما جز این رساله، رساله مستقلی در این باب نیافتیم. مؤلّف این رساله، فقیه و اصولی متبحّر، ملا محمدحسن بن محمدتقی موسوی اصفهانی است که آثار فراوانی از ایشان در علوم اسلامی برجای مانده است. رساله حاضر به همت حجت الاسلام سید محمود نریمانی تحقیق گردیده است.

حرمة محارم الموطوء علی الواطی

این رساله از آثار پرمایه سید شفتی قدس سره است که به لطف الهی چند اثر دیگر ایشان نیز در این مجموعه به ثمر رسیده است. این اثر که عهده دار بیان حرمت مادر، خواهر و دختر موطوء در ازدواج برای واطی است، از مباحث و مسائل باب نکاح فقه شیعه و از موضوعات اجتماعی فقه شیعه است و بیان گر حکم دیدگاه فقهی و دینی شیعه درباره این معضل اخلاقی و اجتماعی است.

در این موضوع علاوه بر مباحث مفصّلی که در جوامع فقهی در ذیل این مبحث آمده رساله های مستقلی نیز از سوی عالمان شیعه تدوین گردیده است که از جمله این آثار

ص :19

و رساله های مستقل، رساله حاضر است و به همت حجة الاسلام آقای حاج سید مهدی شفتی از احفاد آن بزرگوار تصحیح و تحقیق گردیده است.

العشرة الکاملة

این رساله نیز در علم تجوید و از رشحات قلم فیض اثر عالم ذوفنون و فقیه متضلع، ملاّ حبیب اللّه کاشانی است که بر اساس نسخه مرکز احیاء میراث اسلامی قم به همت محقق گرامی سید مصطفی موسوی بخش تحقیق و تصحیح گردیده است. ایشان تمامی قواعد تجوید قرآن را در ده فصل بیان می کنند که به همین خاطر به العشرة الکاملة نام گذاری گردیده است.

آب نیسان و قمر در عقرب

تحقیقی روایی بر استحباب خوردن آب نیسان و فوائد آن و همچنین موضوع داخل شدن قمر در برج عقرب است که در روایات آثار وضعی نامطلوب آن از جمله در ازدواج بیان گردیده است.

شرح ابیات دهدار

محمود بن محمد دهدار عیانی شیرازی از عارفان شیعی قرن دهم است. او در عرفان، ریاضیات و علم اعداد تبحّر فراوان داشته و ریاضت ها و زحمت های زیادی کشیده است. وی در شناخت بعضی از اسرار حروف و اعداد که یکی از مسائل مورد توجه و عنایت در عرفان نظری و عملی است منظومه ای سروده است. پس از آن حکیم و عارف الهی ملا محمدجعفر لاهیجی از شاگردان ملا علی نوری و معاصر با حاجی کلباسی _ متوفای 1261 ق _ به شرح این اثر پرداخته است و به همت دوست عزیز جوان و خوش قریحه جناب آقای محمدمسعود خداوردی تحقیق و تصحیح گردیده است.

فهرست نسخه های خطی حوزه علمیه نجف آباد (بخش دوم)

ص :20

این فهرست، بخش دوم فهرست نسخه های خطی حوزه علمیه نجف آباد است که در آن یکصد نسخه معرفی گردیده است و به خواست خداوند بخش پایانی آن نیز در دفتر بعدی ارائه می گردد. از جمله نکات مهم و قابل توجه در این فهرست اطلاعات مفیدی از عالمان نجف آباد شامل دست خط ها و یادداشت های ابتدا و انتهای نسخ است که سعی شده در نسخه شناسی ها آورده شود و می تواند در تکمیل و بازیابی اطلاعات زندگی عالمان نجف آباد رهگشا باشد.

از جمله آثار مهم و ارزنده این نسخه های خطی می توان به موارد زیر اشاره کرد؛ بخش قابل توجه از مجموعه فقهی سفینة النجاة به خط مؤلّف آن سید حسین بن سید علی حسینی قاینی (قرن 13) که از اموال ورثه سید حسین خراسانی بوده است.

دستخط علامه جلیل القدر شیخ بهایی که به جلال الدین محمد جرفادقانی اجازه داده اند.

نسخه ای از تهذیب الاحکام شیخ طوسی به سال 980 قمری که کهن ترین نسخه این بخش از فهرست است.

تفصیل این موارد و موارد دیگر در مقدمه فهرست آمده است.

در پایان از سروران عزیز همکار در دفتر احیاء تراث مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان جناب حجت الاسلام سید محمود نریمانی که همت و دقت های علمی ایشان بسیار مؤثر و راه گشا بود و نیز سید مصطفی موسوی بخش و نیز شیخ مصطفی صادقی که چاپ رساله را پیگیری کردند و سرکار خانم لیلا صدری و سرکار خانم الهه پوری که صبورانه حروف نگاری و صفحه آرایی اثر را در قسمت رایانه انجام داده اند سپاسگزارم.

امیدوارم این مجموعه و همکاران، مورد توجه و لطف حضرت ولی عصر _ عجل اللّه تعالی فرجه _ قرار بگیریم و حیات طیبه همه سروران به برکت عنایات خاص آن حضرت تضمین گردد.

و الحمد للّه رب العالمین

دفتر احیاء تراث

ص :21

مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان

محمّدجواد نورمحمّدی

ص :22

است که متأسفانه از زندگی، تحصیلات و استادانش بی اطلاع هستیم و بر ما معلوم نیست که روزگار چگونه گذرانده است. امّا این را می دانیم که به مرحوم سید اسداللّه بیدآبادی فرزند سیدِ شفتی ارادتی تام داشته است و چنین بر می آید که شاگردی او را کرده است و در خدمت او زانوی ادب بر زمین نهاده است.

سیدهاشم حسینی نجف آبادی به دستور مرحوم سید اسداللّه بیدآبادی به روستای اشترجان(1) در لنجان اصفهان رفته و مشغول تبلیغ و ترویج احکام دین گردیده است.(2)

مرحوم سیدهاشم حسینی آثارالاصفی را که تفسیر سوره جمعه است در اشترجان نوشته و به آصف الدوله هدیه کرده است و نام گذاری اثر نیز بر اساس نام آصف الدوله انجام گرفته است.

مهاجرت وی به لنجان به درخواست آصف الدوله از مرحوم سید اسداللّه بیدآبادی صورت پذیرفته است، چرا که آصف الدوله می خواسته است در روستاهای ملکی وی کسی عهده دار مسائل دینی باشد.(3)

براساس درخواست آصف الدوله مرحوم سید اسداللّه بیدآبادی، آقا سید هاشم را که از شاگردان و مورد وثوق شان بوده به اشترجان می فرستند. اینکه او چه مقدار به سید اسداللّه نزدیک بوده و چه مقدار زمانی در محضر سید گذرانده در جایی نیامده است.

همان معرفی را می آوریم.

1_ آثارالاصفی

این اثر تفسیر سوره مبارکه جمعه است که برای هدیه به آصف الدوله در 1289 ق به نگارش درآمده است. وی این تفسیر را در یک مقدمه و دوازده باب تنظیم کرده است.

این اثر در 108 برگ در ابعاد 11×18 سانتی متر در مجموعه نسخه های خطی کتابخانه ی آیت اللّه حججی نجف آباد به شماره 128 نگهداری می شود.

2_ تحفة الشریعة للوصول الی الوسیلة

این اثر تفسیری فارسی از سوره مبارکه حدید است که مؤلّف آن را در یک مقدمه و 29 مجلس و یک خاتمه برای تقدیم به حجت الاسلام سید محمدباقر شفتی، اعلم علمای زمان نگاشته است. شروع تألیف اثر در غرّه رجب1292 و اتمام تألیف آن در اواخر محرم1293 بوده است. مؤلّف در پایان هر مجلس، اشعاری در سوگواری سیدالشهداء خطاب به حجت الاسلام سید محمدباقر شفتی آورده است. نسخه این اثر در کتابخانه آیت اللّه حججی به شماره 129 نگهداری می شود. تحفة الشریعة که به احتمال زیاد به خط مؤلّف می باشد در 212 برگ در ابعاد 15×22 سانتی متر می باشد که به وسیله آیت اللّه سیدناصرالدین حجت بر اهالی نجف آباد وقف گردیده است.

3_ اعلام الفقهاء

از این اثر با تأسف گزارشی نداریم جز آن که مرحوم آقا سید هاشم حسینی در آثارالاصفی و هدیة الملوک که از تألیفات اوست، از آن نام برده است.

4_ کنزالعرفان فی تفسیر القرآن

از این اثر نیز نسخه ای نمی شناسیم و ایشان در آثارالاصفی از آن یاد کرده است.

5 _ هدیة الملوک

این اثر تفسیر سوره الرحمن است که به صورت مجلس، مجلس آماده گردیده است.

ص :25

مؤلّف این اثر را به نام ظل السلطان شروع کرده و به نام ناصرالدین شاه به پایان می رساند و در آن از مجتهد زمان جناب سید اسداللّه بیدآبادی، فرزند حجت الاسلام شفتی به عظمت یاد می کند. مؤلّف این تفسیر را در 26 صفر 1285 به پایان رسانده است. هدیة الملوک در 102 برگ در ابعاد 11 × 18 سانتی متر به خط مؤلّف در گنجینه نسخه های خطی کتابخانه آیت اللّه حججی نجف آباد به شماره 100 نگهداری می شود.

6_ کنزالمعارف

از آن در هدیة الملوک نام برده شده است و تا کنون نسخه ای از آن شناسایی نشده است.

7_ مجمع الحجج در فقه

مؤلّف از این اثر در اثر دیگرش آثارالاصفی یاد کرده و نسخه ای از آن سراغ نداریم و به تبع اطلاعاتی نیز.

می سازند و کاشی کاری های ایوان جنوبی را انجام می دهند.

مرحوم آقا سید هاشم بر این مسجد هفت مغازه وقف می کنند که در ضلع جنوبی مسجد و در خیابان قدس واقع است.

همچنین احداث چاه آب و سقاخانه که در آن روزگار از نیازهای ضروری مردم بوده و اهمیت بسزایی داشته در کنار مسجد در خیابان قدس نیز از خدمات مرحوم سید هاشم حسینی نجف آبادی است.

یکی دیگر از خدمات مرحوم سید هاشم نجف آبادی بنیان حمام عمومی نصیر بوده است که در همین محله و خیابان قدس شرقی نجف آباد قرار دارد. سنگ بنای اولی این حمام با ایشان بوده و پس از ایشان آیت اللّه سید ناصرالدین حجت نجف آبادی به تکمیل آن پرداخته و برای اینکه رضا شاه در آن دخل و تصرفی نکند و موقوفه را تصاحب نکنند، به نام خودشان ثبت دادند و پس از آن این حمام نیز وقف گردید.(1)

ایشان در سال 1292 قمری در دفاع از ناموس خویش در سن 42 سالگی جان خویش و دخترش ساره بیگم را در این دفاع غیرتمندانه از دست داد و می توانیم بگوییم شهید شده است، چرا که مرگی که در دفاع از ناموس باشد شهادت است.

3_ سید رکن الدین؛ این فرزند با سید ناصرالدین از یک شکم بوده و دو قلو بوده اند و بیش از 6 ماه عمر نکرد و در همان سن کودکی فوت کرد.

4_ شاه بیگم؛ او تنها دختر مرحوم سید هاشم است و شوهرش حاج محمد اسماعیل حجتی بوده است و نوادگان ایشان هم اکنون در نجف آباد هستند. این بانو در حدود سال 1255 قمری متولد شده اند و در کهولت سن بدرود حیات گفته است.(1)

آن را طرح کرده است.

تقیّه به معنی اظهار کلام یا رفتاری غیر از آنچه که اعتقاد واقعی شخص است به خاطر حفظ جان، مال و یا آبرو و یا به دست آوردن چیزی که به مصلحت جامعه و دین آن شخص است.

تقیّه یک تغییر روش و شیوه عمل است که شخص بتواند خود را در شرایط مختلف حفظ کند.

این اصل مهم دینی باعث گردیده است بزرگان شیعه بتوانند بسیاری از آثار و نوشته ها و نیز شخصیت ها و حتی شهرها و مناطق را با آن حفظ کنند.

هنگامی که عمار را زیر شکنجه مجبور کردند به پیامبر ناسزا بگوید با چشمانی اشکبار به خدمت رسول خدا آمد و حکایت گفتار ناشایست خود را با شرمساری برای پیامبر بیان کرد و پیامبر رأفت و مهربانی به او فرمود: ای عمار اگر باز هم در حوادث روزگار در تنگنا قرار گرفتی و چنین توانستی خود را نجات دهی، چنین کن و خود را خلاص کن که خداوند این را بر تو جرمی نمی نویسد.

این کلام هنگامی صادر شد که امین وحی بر پیامبر نازل شد و این آیه را بر پیامبر در تأیید صداقت عمار هدیه آورد که: «إِلاَّ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالاْءِیمَانِ(1)» هر چه زمان از عصر پیامبر فاصله گرفت و وارد دوران اهل بیت علیهم السلام شد، تقیّه و ضرورت حفظ جان و مال و ناموس شیعه بیشتر احساس شد و اهل بیت یاران خویش را به حفظ خود با سلاح تقیّه دعوت کردند تا دعوت و دعوت گران بمانند و زمینه و زمانه ترویج آخرین آئین یکتاپرستی همواره باقی باشد و مصباح دیانت فروغی دو چندان گیرد.

پس از دوران اهل بیت علیهم السلام شاگردان مکتب آن بزرگواران با همین روش به دربار سلاطین راه یافتند و نه تنها خودباخته زر و زیور حکومتیان نشدند که آنان را دل باخته مکتب و آئین خویش کردند. و از ثروت آنان برای ترویج و تشیید مبانی دیانت استفاده بردند. از این دسته از عالمان شیعه که بزرگان و مفاخر شیعه در میان آنان هستند می توان به: خواجه نصیرالدین طوسی، سید مرتضی، سید بن طاووس، علامه حلی،

ص :29

شیخ بهائی، محقق ثانی، فیض کاشانی، علامه مجلسی و دیگران نام برد.

حضرت امام خمینی قدس سره در برابر عده ای بی اطلاع و سطحی نگر و یا مغرض که عمل این دسته از عالمان را تقبیح و مذمت می کردند و تیغ تیز ملامت را بر گلوی شریعت می نهادند و تیر زهرآلود خود را به سوی عالمان شیعه نشانه رفته بودند، فرمودند:

از عصرهای اوّل اسلام تا حالا... ما می بینیم که این اسلام را به همه ابعادش روحانیون حفظ کرده اند، به همه ابعادش یعنی معارفش را روحانی حفظ کرده است، فلسفه اش را روحانی حفظ کرده است، اخلاقش را روحانی حفظ کرده است، فقه اش را روحانی حفظ کرده است، احکام سیاسیش را روحانی حفظ کرده است. همه اینها با زحمتهای طاقت فرسای روحانیین محفوظ شده است. تمام ابعادی که اسلام دارد و قرآن دارد، آن مقداری که در خور فهم بشر است. تمام اینها را این جماعت عمامه به سر به قول این آقایان درست کرده اند. یک طایفه ای از علما، اینها گذشت کرده اند از یک مقاماتی و متصل شده اند به یک سلاطینی، با اینکه می دیدند که مردم مخالفند، لکن برای ترجیح دیانت و ترویج تشیع اسلامی و ترویج مذهب حق، اینها متصل شده اند به یک سلاطینی و این سلاطین را وادار کرده اند _ خواهی نخواهی _ برای ترویج مذهب دیانت، مذهب تشیع. اینها آخوند درباری نبودند، این اشتباهی است که بعضی از نویسندگان ما می کنند.

نباید کسی تا به گوشش خورد که مثلاً مجلسی رضوان اللّه علیه محقق ثانی رضوان اللّه علیه نمی دانم شیخ بهایی رضوان اللّه علیه با سلاطین روابط داشتند و می رفتند سراغ اینها، همراهی شان می کردند، خیال کند که اینها مانده بودند برای جاه و عزت و احتیاج داشتند به اینکه سلطان حسین و شاه عباس به آنها عنایتی بکنند، این حرف ها نبوده در کار آنها، گذشت کردند، یک مجاهده نفسانی کرده اند برای اینکه این مذهب را به وسیله آنها به دست آنها در یک محیطی که اجازه می گرفتند که شش ماه دیگر اجازه بدهید ما حضرت امیر را سب بکنیم...! اینها در یک همچو محیطی که سب حضرت امیر اینطوری ها بوده و رایج بوده و از مذهب تشیع هیچ خبری نبوده اینها رفته اند مجاهده کرده اند.

در زمان ائمه هم بودند، علی بن یقطین از وزرا بود، حضرت امیر بیست و چند سال

ص :30

به واسطه مصالح عالیه اسلام در نماز اینها رفت، سایر ائمه علیهم السلام هم گاهی مسالمت می کردند.(1)

یکی از روش های دیگری که دانشمندان از پرتو همین تفکّر آسمانی استنباط و اتخاذ کردند، نوشتن آثار به نام سلاطین و پادشاهان و نیز تقدیم آثار به حکمرانان و امیران بوده است. این کار سهم بزرگی در حفظ آثار آنان داشته است و زمینه ساز رشد و ماندگاری آثار آنان را فراهم کرده است.

این آثار بر اساس مبانی دینی به نگارش درآمده و حاوی معارف و فرهنگ شیعی است که پادشاهان خود را وظیفه مند دانسته اند تا آنان را ترویج کنند. تقدیر الهی در این حرکت ظریف و مدبرانه چنین رقم خورد که آثاری که در مبانی اعتقادی و عملی مخالف بسیاری از امور و فعالیت های پادشاهان بود، با ثروت آنان و به دست خود آنان ترویج و تکثیر و عرضه گردید.

رساله آثار الاصفی که در واقع به نام آصف الدوله تألیف گردیده است بر همین مبنا به نگارش درآمده است و از این رو این عالمان نه تنها قابل سرزنش نیستند، بلکه به دلیل این تدابیر حکیمانه سزاوار تمجید و تکریم هستند. لعل اللّه یحدث بعد ذلک امراً که این کمترین در گذشته های دور علاقه ای به این موضوع داشته و مقدمات تدوین یک پژوهش کامل در این زمینه را فراهم کرده است و امید که این رساله انگیزه ای شود برای تکمیل و تدوین نهایی آن برگه ها و پژوهش ناتمام.

این اشعار مجموعه ای گرانبها و ارزنده در شعر آئینی منطقه ماست. ذوق روان و استفاده از ترکیب های زیبا و انسجام شعر او، حلاوتی دوچندان به اشعار او بخشیده است. هر چند جانمایه های ضعیف تاریخی نیز در مضامین شعر او موجود است، امّا صفای ضمیر و هماهنگی ترکیب ها و تشبیهات و استعارات در شعر او از نکات قابل توجه است.

وی اغلب اشعار خود را خطاب به آصف الدوله سروده و به نوعی در واگویی این درد جانسوز آصف الدوله را طرف سخن خویش قرار داده است.

در جایی می گوید:

یک سلیمان، صد هزاران اهرمن آن همه تیغ سنان و یک بدن

آن لب خشکیده و آن جسم پاک آن تن غلطان بخون بر روی خاک

سر نهاده از غریبی بر تراب سبط پیغمبر وصی بوتراب

یا می فرماید:

آصفا بودی کجا ای شهریار تا ببینی ظلم بی حد و شمار

کز گروه شامی [و] کوفی رسید بر حسین آن کشته قوم عنید

بر زمین بنهاد آن یک روی او کافری زد نیزه بر پهلوی او

آن یکی برد از جفا عمامه اش مشرکی کند از برش دراعه اش

گشت تاراج حوادث پیرهن مانده عریان، تن برهنه، بی کفن

یک طرف گرمی ز حرّ آفتاب یک طرف سوزان هوا هم چون تراب

جسم شه تفسیده در آن سرزمین مانده غرق خون شه دنیا و دین

و تحلیل جامع تر از دستاوردهای قرآنی است.

تفسیر حاضر، تفسیری بر سبک روایی و مأثور است که برای تبیین آیات الهی به روایات بیشتر توجه دارد و توضیحات کوتاهی نیز مؤلّف در جای جای اثر از خود آورده است. این روش تفسیری در دو اثر تفسیری دیگرش یعنی تحفة الشریعه در تفسیر سوره حدید و هدیة الملوک تفسیر سوره الرحمن نیز پی گرفته شده است.

صفحه اول نسخه خطی آثار الاصفی

ص :34

صفحه آخر نسخه خطی آثار الاصفی

ص :35

و از خان نعم ایشان هر صبح و شام دهن را آلوده سازم و خواطر پریشان را از پریشانی دهر آسوده نمایم، با خود خیال نمودم که بعد از مدتی که از الطاف بلانهایات ایشان خود را متنعّم دیدم، باید زبان قلم را اندکی مترنّم سازم مِن باب آنکه منعِم را بر منعَم حقی عظیم است، باید منعَم از عهده شکر منعِم _ مهما امکن _ برآید و روزگار را به بطالت نگذراند، و تحفه ای که لایق باشد ارسال خدمت آن منعِم بنماید علی قدر الوسع و الطاقة، و تحفه شخص ملاّ بجز کتاب و تصنیف و تألیف چیزی نیست، لهذا بر خود لازم دانستم که تحفه و هدیه به خطّ خود از تصنیفات و تألیفات خود، روانه خدمت آن شهریار زید اجلاله بنمایم، چون خود را و تصانیف خود را لایق این شخص بزرگ ندیدم، متمسّک شدم به یکی از سور قرآن مجید ربّانی و فرقان حمید سبحانی و کلام اللّه را مخلوط به هدیه و تحفه خود نمودم که شاید [3] به برکت کلام اللّه، تحفه حقیر مقبول درباران کامکار گردد و به وسیله همّت ایشان این تحفه، تحفه روزگار گردد. لهذا سوره مبارکه جمعه را به جهت قرائت جمعه ایشان تفسیر نمودم از روی اختصار به قدر فهم و قابلیّت خود، و آن را هدیّه آن شهریار کامکار نمودم.

و این تصنیف و تألیف بعد از ظهور تصانیف و تألیفات چند است که از حقیر ظهور یافته، مثل «اعلام الفقهاء» در علم فقه و «کنزالعرفان» در علم تفسیر و «مجمع الحجج» نیز در علم فقه که هر یک به لسان عربی مکتوب شده و هر یک از این سه کتاب مشتمل بر مجلدات است و از حوادث دوران و مکاره زمان در حیّز تعویق و تعطیل است، امید که به یاری خلاّق عالم و نصرت خاتم المجتهدین، الحاج سیّد اسداللّه روحی فداه و اعانت سرکار عظمت مدار، الحاج آصف الدّولة زید اجلاله و بقای عمر و فراغت، این سه کتاب ناتمام، تمام شود در این اعانت و یاری ایشان ذخیره روز جزا و معاون یوم المعاد آن شهریار گردد.

و مرتب نمودم این کتاب را بر یک مقدمه و دوازده باب و این کتاب را هم مسمّی نمودم بعون اللّه ب«آثار الأصفی»؛ امید که خلاّق عالم، تفسیر این سوره را به قلم شکسته این بی مقدار ذخیره روزشِمار گرداند و اللّه الموفّق و المعین.

یعنی: روایت کرده است محمّد بن یعقوب کلینی طاب ثراه از علی بن محمّد و او از سهل بن زیاد و او از ابی بصیر و ابی بصیر از جناب امام رضا علیه السلام که آن حضرت فرمودند که: فرمود رسول خدا صلی الله علیه و آله که: «به درستی که روز جمعه سید روزهاست، مضاعف می فرماید خداوند عزّوجلّ در روز جمعه حسنات را و محو می فرماید در آن روز گناهان را و بلند می گرداند در آن روز درجات را و مستجاب می گرداند در آن دعاها را و کشف می فرماید در آن کرب و همّ را و بر می آورد در آن حوائج را، و روز جمعه روزی است که در آن هست آزاد شدگان(1) از آتش جهنّم و نیست کسی از خلق که دعا کند در آن روز و عارف باشد بحق آن و حرمت آن، مگر اینکه بر خداست که بگرداند او را از آزاد شدگان(2) و رهانیده شدگان(3) از آتش جهنم، پس اگر مُرد در روز جمعه یا شب جمعه، مرده است شهید و مبعوث می شود در روز قیامت در امان باری تعالی، و نیست کسی که استخفاف کند حرمت روز جمعه را و ضایع کند حقّ آن را، مگر آنکه بر خدا لازم است که برساند او را و گرفتار نماید او را به آتش جهنّم، مگر اینکه توبه کند».

و روی أبیجعفر الطوسی قدس اللّه روحه، عن النبی صلی الله علیه و آله أ نّه قال: «إنّ یوم الجمعة سید الأیّام و هو یوم أعظم عنداللّه تعالی من یوم الفطر و یوم الأضحی و فیه خمس خصال: خلق اللّه فیه آدم و اهبط اللّه فیه آدم إلی الأرض و فیه توفی اللّه آدم و فیه ساعة لا یسأل اللّه عزّوجلّ فیها أحد شیئا [6] إلاّ اعطاه ما لم یسأل حراما و ما من ملک مقرب و لا سماء و لا أرض و لا ریاح و لا جبال و لا شجر إلاّ و هی تشفق من یوم الجمعة».(4)

یعنی: روایت کرده است شیخ طوسی از پیغمبر صلی الله علیه و آله که آن حضرت فرمودند که: «به درستی که روز جمعه سید روزهاست و بزرگتر است روز جمعه نزد خداوند از عید فطر و عید اضحی. و در روز جمعه است پنج خصلت: خلق کرد خداوند در آن آدم را و فرو فرستاد در روز جمعه آدم را به زمین و در آن روز وفات یافت آدم و در روز جمعه ساعتی

ص :39

است که سؤال نمی کند در آن ساعت احدی از مردم خداوند را مگر اینکه خداوند به او عطا می کند مسئول او را مادامی که سؤال نکند حرامی را و نیست ملکی مقرّب و نه آسمان و نه زمین و نه بادها و نه کوهها و نه درختها، مگر اینکه همه دوست دارند و طالب اند روز جمعه را».

و عن انس بن مالک، عن النبی صلی الله علیه و آله قال: «إنّ لیلة الجمعة و یوم الجمعة أربع و عشرون ساعة للّه عزّوجلّ فی کلّ ساعة ستمائة الف عتیق من النار».(1)

یعنی: از انس بن مالک روایت است که او روایت کرده است از رسول خدا صلی الله علیه و آله که آن حضرت فرمودند که: «به درستی که شب جمعه و روز جمعه بیست و چهار ساعت است، از برای خداوند است در هر ساعتی از این بیست و چهار ساعت ششصد هزار نفر آزاد شده از آتش جهنّم».

و عن اصبغ بن نباته، عن امیرالمؤمنین علیه السلام قال: «لیلة الجمعة لیلة غرّاء و یومها [7[ یوم ازهر و من مات لیلة الجمعة، کتب له براءة من ضغطة القبر، و من مات یوم الجمعة، کتب له براءة من النار».(2)

یعنی: روایت شده است از اصبغ بن نباته که او روایت کرده است از امیرالمؤمنین علیه السلام که آن حضرت فرمودند که: «شب جمعه روشن است و روز آن اظهر است و هر که بمیرد شب جمعه نوشته می شود برای او برات آزادی از فشار قبر و هر که بمیرد در روز جمعه نوشته می شود برای او برات آزادی از آتش جهنّم».

و عن أبی الحسن علیه السلام فی حدیث طویل: «و أما الیوم الذی حملت فیه مریم، فهو یوم الجمعة للزوال و هو الیوم الذی هبط فیه الروح الأمین و لیس للمسلمین عید کان أولی منه، عظّمه اللّه تبارک و تعالی و عظّمه محمّد صلی الله علیه و آله ، فأمره أن یجعله عیدا فهو یوم الجمعة».(3)

ص :40

یعنی: روایت است از ابی الحسن علیه السلام در حدیث طولانی که آن حضرت فرمودند: «و اما روزی که مریم مادر عیسی حامله شد به عیسی، روز جمعه بود وقت زوال. و روز جمعه روزی است که نازل شد از بهشت در آن روح الامین بر پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله و نیست از برای مسلمانان عیدی که بهتر از روز جمعه باشد و بزرگ گردانیده است خداوند او را و بزرگ گردانیده است او را محمد مصطفی، پس امر کرده است که آن را عید گردانند و آن روز جمعه است».

و از این قبیل احادیث در فضل روز جمعه بسیار است و این وجیزه را زیاده بر این گنجایش نیست و اغلب اخبار در کتاب «کنز العرفان» ذکر کرده ام. پس بر هر مسلم مؤمنی لازم است که روز جمعه دست از مشاغل [8] دنیوی بردارد و این روز را اندکی به مقام خود _ که عبادت است _ صرف نماید. شش روز دنیا را صرف دنیا کند و یک روز را که جمعه باشد صرف عقبی نماید.

روز مشغول به امور دنیوی بوده باشد!

است و از بناهای مبالغه است و ابلغ از رحیم است و این اسم مختص ذات بی زوال خداوندیست و هیچ کس دیگر را به این اسم نخوانند و به این وصف احدی را ننامند و توصیف نکنند. می گویند که: فلان رحیم و رحیم القلب است و لیکن نمی گویند که: فلان رحمن و رحمن القلب است.

یعنی: به نام خداوند بسیار بخشاینده بر گناهکاران خلایق و مهربان است و قال عیسی بن مریم: «الرحمن، رحمن الدنیا [10] و الرحیم، رحیم الآخرة».(1) یعنی فرمود عیسی علیه السلام که: معنی «الرحمن»، رحم کننده بر جمیع عباد است در دنیا از مؤمن و کافر و فاسق و فاجر به آنچه ایشان را احتیاج است و «رحیم»، رحم کننده در آخرت است مؤمنان را دون کافران. و رحمت اول را عام نامند و رحمت اخیر را رحمت خاص گویند.

پس «رحمن» صفت عام خداوند است و اسم خاصّ او و «رحیم» اسم عام خداست و صفت خاص او؛ چنانچه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند به روایت عکرمه که: «خدا را صد جزء رحمت است، یک جزء آن را به دنیا فرستاد و در میان همه خلق پهن کرد و فرو گرفت هرکس و هر چیز را و جمیع نعم دنیا از اثر آن یک جزء رحمت است و نود و نه جزء دیگر را در خزانه احسان خود ذخیره نمود تا در آخرت این یک جزء را با آن نود و نه جزء ضم کرده بر بندگان خود نثار نماید».(2)

بلی گناه آخر دارد و رحمت خداوند آخر ندارد. همین حدیث با مسرّت مؤمنان را بس است که فرمودند معصوم علیهم السلام که: «در روز قیامت این قدر خداوند گنه کاران [را[ بیامرزد که شیطان هم به طمع افتد».(3)

و چون قدر و منزلت «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» از جمیع آیات قرآنی بالاتر بود خداوند هم او را مفتاح هر سوره ای از سور قرآن قرار داد و آن را در اول نماز واجب کرد.

ص :43

و عن أبی هریرة، عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: «یا أبا هریرة إذا توضأت، فقل: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم و إذا غشیت أهلک، فقل: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، فإن حفظتک یکتبون لک الحسنات حتی تغتسل من [11] الجنابة، فإن حصل من تلک المواقعة ولد کتبت له(1) من الحسنات بعدد نفس ذلک الولد و بعدد أنفاس أعقابه إن کان له عقب، حتی لایبقی عنهم أحد. یا أباهریرة إذا رکبت دابة، فقل: بسم اللّه و الحمد للّه، یکتب لک الحسنات بعدد کلّ خطوة، و إذا رکبت سفینة، فقل: بسم اللّه و الحمد للّه، یکتب لک الحسنات حتی تخرج منها».(2)

یعنی روایت شده از ابی هریره(3) از رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمودند: «یا ابا هریره! هرگاه وضو گرفتی، پس بگو: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» و چون نزدیک به عیال خود رفتی بگو: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» به درستی که ملائکه حفظه تو، می نویسند برای تو حسنات تا اینکه غسل جنابت بنمائی، پس اگر حاصل(4) شود از این مواقعت فرزندی، نوشته می شود برای خواننده «بسم اللّه» حسنه به عدد نفس های آن فرزند در دار دنیا و به عدد نفس های اولادهای آن فرزند، هرگاه بوده باشد از برای آن فرزند عقبی، تا اینکه نماند از آنها احدی. ای ابا هریره! هرگاه سوار شدی مرکبی را، پس بگو: «بسم اللّه و الحمد للّه»، می نویسد برای تو ملائکه حسنات به عدد هر قدمی که آن دابه بر می دارد و چون سوار کشتی شدی، پس بگو: «بسم اللّه و الحمد للّه»، می نویسد برای تو تا وقتی که از کشتی خارج شدی».

و عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: «من رفع قرطاسا من الأرض فیه: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» اجلالا للّه تعالی، کتب عند اللّه من [12] الصدیقین و خفّف عن والدیه و إن کانا من المشرکین»؛(5) یعنی: از رسول خدا9 مرویست که فرمودند که: «کسی که بردارد کاغذی را از زمین که در آن نوشته باشد «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم»، از برای جلال و بزرگی خدا، نوشته می شود نزد خداوند از جمله صدیقین و تخفیف داده می شود گناه والدینش

ص :44

و عذاب ایشان، اگر چه بوده باشند از مشرکین».

و عن علی بن أبی طالب علیه السلام قال: «لما نزلت «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : أوّل ما أنزلت هذه الآیة علی آدم، قال: أمن ذریّتی من العذاب ما داموا علی قرائتها، ثمّ رفعت فانزلت علی إبراهیم [ علیه السلام ] فتلاها و هو فی کفة المنجنیق، فجعل اللّه علیه النار بردا و سلاما، ثمّ رفعت بعده فما أنزلت إلاّ علی سلیمان و عندها قالت الملائکة: ألآن تمّ واللّه ملکک، ثمّ رفعت فأنزلها اللّه تعالی علیّ ثمّ یأتی أمّتی یوم القیمة و هم یقولون: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم»، فإذا وضعت أعمالهم فی المیزان ترجحت حسناتهم».(1)

یعنی: و از امیرالمؤمنین علیه السلام منقول است که فرمودند که: «چون نازل شد «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» فرمود رسول خدا صلی الله علیه و آله : اول نزول این آیه بر آدم علیه السلام بود و چون این آیه بر او نازل شد فرمود که: امان یافت ذریّه من از عذاب تا وقتی که مشغول قرائت این آیه باشند. پس بالا رفت این آیه و نازل شد مرّه دویم بر ابراهیم علیه السلام ، پس خواند(2) آن را ابراهیم در حالکونی که بود [13] در کفّه منجنیق، پس گردانید خداوند بر او آتش را سرد و سلامت، پس بالا رفت آیه بعد از آن و نازل نشد، مگر بر سلیمان علیه السلام ، پس نزد نزول این آیه گفتند ملائکه که: الان تمام کرد خداوند ملک را بر تو، پس باز بالا رفت، پس خداوند نازل کرد آن را بر من، پس می آیند امّت من روز قیامت و می گویند: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم»، پس چون می گذارند اعمال ایشان را در کفّه میزان زیاد می شود حسنات ایشان».

«و کان اللّه بالمؤمنین رحیما فهو رحیم بهم فی ستّة مواضع: فی القبر و حسراته، و القیامة و ظلماته، و قرائة الکتاب و فزاعاته(3)، و الصراط و مخافاته، و النار و درکاته، و الجنّة و درجاته»(4)؛ یعنی: خداوند هست بر مؤمنان رحم کننده، پس او رحیم است به

ص :45

مؤمنان در شش موضع: در قبر و حسرات قبر، و در قیامت و ظلمات آن، و در میزان و ترس آن، و در صراط و مخافات آن، و در آتش و درکات آن، و در جنّت و درجات آن.

پس بر مؤمن واجب است که همیشه به ذکر این آیه در هر مقام و هر شغل و هر عمل قیام نماید و احادیث در فضل آیه «بسم اللّه» از حد و حصر بیرون است و اغلب آن را در کتاب «کنزالعرفان» به بسطی کامل ایراد نموده ام و این وجیزه گنجایش زاید بر آنچه که ذکر شد ندارد.

به هر حال ثمرات «بسم اللّه» بسیار است و مقرّبین درگاه احدیّت همیشه به ذکر «بسم اللّه» قیام و اقدام نموده اند. چنانچه در صبح نوزدهم ماه مبارک رمضان در بین نماز، ابن ملجم مرادی [14] چون ضربت بر فرق امیرالمؤمنین علیه السلام زد، حضرت فرمودند: «بسم اللّه و باللّه فزت و ربّ(1) الکعبة».(2)

کاز گروه شامی کوفی رسید بر حسین آن کشته قوم عنید

بر زمین بنهاد آن یک روی او کافری زد نیزه بر پهلوی او

آن یکی برد از جفا عمّامه اش مشرکی کَند از برش دراعه اش

گشت تاراجِ حوادث پیرهن مانده عریان، تن برهنه، بی کفن

یک طرف گرمی ز حرّ آفتاب یک طرف سوزان هوا هم چون تراب

جسم شه تفسیده(1) در آن سرزمین[15 ]مانده غرق خون شه دنیا و دین

آصفا ای شهریار کامکار کاش بودی آن زمان در آن دیار

تا که بودی سایه جسم نازکش کرده از دیبا کفن جسم [و] تنش

خون بشستی زآب دیده موی او رو نهادی لحظه ای بر روی او

بس کن ای آقا، سخن کوته نما آذر افکندی تو بر ارض [و] سما

تو مگو آقا، بگو عبد ذلیل شرم کن در نزد مولای جلیل

این سخن از قول مردم شد بیان الامان از شخص نادان الامان

ذرة من الموجودات تنادی بلسان حالها علی وجود صانع حکیم واجب لذاته؛ و أمّا بلسان المقال و هو فی ذوی العقول ظاهر، و أمّا غیرهم من الحیوانات و الجمادات غیر معلوم عندنا، لعدم المجانسة، فإنّ کل طائفة منها یسبّح ربّها بلغاتها و أصواتها، و أما الجمادات، فإنّ لها أیضا تسبیحا غیر معلوم عندنا و معلوم عند ربّها، کما قال اللّه تبارک و تعالی: «إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ [16] لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیْحَهُمْ(1)» کافٍ فی الاستدلال لأهل الإیمان.

ملخّص کلام این است که: معنی «یسبح للّه» یعنی به پاکی و پاکیزگی یاد می کنند خدای را آنچه در آسمانهاست از بدایع علوی و آنچه در زمین است از کواین سفلی، یعنی: تنزیه می کنند خدای را از جمیع نقایص و معایب، و تسبیح اصل در آن تنزیه است، پس معنی «سبحان اللّه» یعنی مبراست از بدی خداوند عالم، نهایت تبرّی و تسبیح موجودات، یا به لسان حال است یا به لسان مقال، و اما به لسان حالش ظاهر است به درستی که جمیع موجودات ندا می کنند به زبان حال بر وجود حضرت واجب الوجود و صانع خود، و اما به لسان قالش، پس آن در ذوی العقول ظاهر، و امّا در غیر ذوی العقول از حیوانات و جمادات، پس به درستی که هر طائفه از آن تسبیح می کنند خدای خود را به لغت های خود و صوتهای خود.

ثم النظام العام الجاری فی الأشیاء الجامع لشتاتها الرابط بینها یکشف عن وحدة موجدها، و أنه الذی إلیه بوحدته یرجع الأشیاء و به بوحدته ترتفع الحوائج و النقائص فلا یخلو من دونه من الحاجة، و لا یتعری ما سواه من النقیصة و هو الرب لا رب غیره و الغنی الذی لا فقر عنده و الکمال الذی لا نقص فیه.

فکل واحد من هذه الموجودات یکشف بحاجته و نقصه عن تنزه ربه عن الحاجة و براءته من النقص حتی أن الجاهل المثبت لربه شرکاء من دونه أو الناسب إلیه شیئا من النقص و الشین تعالی و تقدس یثبت بذلک تنزهه من الشریک و ینسب بذلک إلیه البراءة من النقص فإن المعنی الذی تصور فی ضمیر هذا الإنسان و اللفظ الذی یلفظه لسانه و جمیع ما استخدمه فی تأدیة هذا المقصود کل ذلک أمور موجودة تکشف بحاجتها الوجودیة عن رب واحد لا شریک له و لا نقص فیه.

فمثل هذا الإنسان الجاحد فی کون جحوده اعترافا مثل ما لو ادعی إنسان أن لا إنسان متکلما فی الدنیا و شهد علی ذلک قولا فإن شهادته أقوی حجة علی خلاف ما ادعاه و شهد علیه و کلما تکررت الشهادة علی هذا النمط و کثر الشهود تأکدت الحجة من طریق الشهادة علی خلافها.

فإن قلت: مجرد الکشف عن التنزه لا یسمی تسبیحاً حتی یقارن القصد و القصد مما یتوقف علی الحیاة و أغلب هذه الموجودات عادمة للحیاة کالأرض و السماء و أنواع الجمادات فلا مخلص من حمل التسبیح علی المجاز فتسبیحها دلالتها بحسب وجودها علی تنزه ربها.

قلت: کلامه تعالی مشعر بأنّ العلم سار فی الموجودات مع سریان الخلقة فلکل منها حظ من العلم علی مقدار حظه من الموجود، و لیس لازم ذلک أن یتساوی الجمیع من حیث العلم أو یتحد من حیث جنسه و نوعه أو یکون عند کل ما عند الإنسان من ذلک أو أن یفقه الإنسان بما عندها من العلم قال تعالی حکایة عن أعضاء الإنسان: «قَالُوآا أَنطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنطَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ» حم السجدة: 21 و قال: «فَقَالَ لَهَا وَ لِلاْءَرْضِ ائْتِیَا طَوْعًا أَوْ کَرْهًا قَالَتَآ أَتَیْنَا طَآئِعِینَ» حم السجدة: 11 و الآیات فی هذا المعنی کثیرة، و سیوافیک کلام مستقل فی ذلک إن شاء اللّه تعالی.

و إذا کان کذلک فما من موجود مخلوق إلاّ و هو یشعر بنفسه بعض الشعور و هو یرید بوجوده إظهار نفسه المحتاجة الناقصة التی یحیط بها غنی ربه و کماله لا رب غیره، فهو یسبح ربه و ینزهه عن الشریک و عن کل نقص ینسب إلیه.

و بذلک یظهر أن لا وجه لحمل التسبیح فی الآیة علی مطلق الدلالة مجازا فالمجاز لا یصار إلیه إلاّ مع امتناع الحمل علی الحقیقة، و نظیره قول بعضهم: إنّ تسبیح بعض هذه الموجودات قالی حقیقی کتسبیح الملائکة و المؤمنین من الإنسان و تسبیح بعضها حالی مجازی کدلالة الجمادات بوجودها علیه تعالی و لفظ التسبیح مستعمل فی فی الآیة علی سبیل عموم المجاز، و قد عرفت ضعفه آنفا.

(1)، ولی معلوم و واضح نزد پروردگار خود، چنانچه خود خلاق عالم

ص :49

می فرماید که: «اِنْ مِنْ شَی ءٍ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلکِنْ لاتَفْقَهُونَ تَسْبِیْحَهُمْ(1)»، پس این آیه در مقام استدلال کافیست از برای اهل ایمان. بلی هندی زبان، عجمی را نمی فهمد و عجم زبان، ترک را نمی فهمد و خروس زبان کلاغ را نمی فهمد، چگونه انسان زبان جماد و حیوان را می یابد.[17]

«الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ الْعَزِیْزُ الْحَکِیْمُ»؛ یعنی: تسبیح می کنند آنچه در آسمانها و زمین هاست، پادشاهی را که مُلک او بی زوال است و آن پادشاه پاک و بی عیب است و عزیز و ارجمند است و غالبی است که مغلوب نگردد و گَرد مذلّت بر دامن کبریائی او ننشیند و حکیم و صواب کار و درست کردار در همه امور است، پس در جائی که اهل آسمانها و زمین ها و آنچه که شی ء بر آن صدق شود، تسبیح خداوند تعالی کنند و حال اینکه آنها خالی از تکلیف اند! چرا باید انسان که اکمل موجودات است با کثرت ذنوب از ذکر خداوند و تسبیح آن غافل باشد و عمر گرانمایه را صرف عصیان و ذنوب بالمرّه نماید. نظم:

ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

همه از بهر تو سرگشته و فرمانبردار شرط انصاف نباشد که تو فرمان نبری(2)

کامل ذکر کرده ام.

روی محمد بن الحارث التمیمی عن الحسین علیه السلام : «أ نّه قال... إذا صاح البازی یقول: یا عالم الخفیّات و یا کاشف البلیّات و إذا صاح الطاوس یقول: مولای ظلمت نفسی و اغتررت بزینتی، فاغفر لی و إذا صاح الدرّاج یقول: الرحمن علی العرش استوی و إذا صاح الدیک یقول: من اعرف اللّه [18] لم ینس ذکره و إذا قرقرت الدجاجة تقول: یا إله الحق أنت الحق و قولک الحق یا اللّه یا حق و إذا صاح الباشق یقول: آمنت باللّه و الیوم الآخر... و إذا صاح الشاهین یقول: سبحان اللّه حقّا حقّا و إذا صاحت البومة تقول: البعد من الناس راحة(1)...» إلی آخر الحدیث.(2)

یعنی روایت کرده است محمّد بن حارث تمیمی از جناب سید الشهداء [ علیه السلام ] که آن حضرت فرمودند: «چون فریاد کند باز می گوید: یا عالم الخفیّات و یا کاشف البلیّات و چون فریاد کند طاوس می گوید: مولای ظلمت نفسی و اغتررت بزینتی فاغفر لی و چون فریاد کند درّاج(3) می گوید: الرحمن علی العرش استوی و چون فریاد کند خروس می گوید: من اعرف اللّه لم ینس ذکره و چون تقرقر کند مرغ می گوید: یا إله الحقّ أنت الحق و قولک الحق یا اللّه یا حق و چون فریاد کند باشق(4) می گوید آمنت باللّه و الیوم الآخر... و چون فریاد کند شاهین می گوید: سبحان اللّه حقّا حقّا و چون فریاد کند بوم که جغد باشد می گوید: البعد من الناس راحة...» تا آخر حدیث.

پس از این اخبار معلوم شد و از آیات قرآنی که هر چیزی تسبیح خداوند را می نماید و در عالم خود عقل و شعور دارند، چنانچه باز خداوند در قرآن مجید می فرماید که: سلیمان علیه السلام فرمود: «یا أَیُّهَا النّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أوتِیْنا مِنْ کُلِّ شَیْءٍ(5)» و باز می فرماید در کلام مجید خود: «وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقالَ ما لِیَ لا أَرَی

ص :51

الْهُدْهُدَ[ (1)»19] و این تهدید و وعید را احدی از عقلا نمی کند بر کسی که عقل و شعور و تکلیف نداشته باشد، چه جائی که رسول خداوند چنین تهدیدی بنماید به مرغی، پس ثابت شد که مرغ یا غیر آن عاقل است و مکلّف است در عالم خود به تکلیفی که سلیمان او را تهدید می نماید.

و باز در جای دیگر از قرآن می فرماید: «حَتی إذا اَتَوا عَلی وادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ یا أیُّها النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاکِنَکُمْ(2)» و در جای دیگر می فرماید: «وَ الطَّیْرُ صآفّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیْحَهُ(3)» معنی آن این است که: «کلّ من الطیر قد علم صلاته و تسبیحه».

و در حدیث وارد شده که راوی می گوید: کنت جالسا عند أبی جعفر علیه السلام فقال: «أتدری ما تقول هذه العصافیر عند طلوع الشمس و بعد طلوعها؟ قلت: لا، قال: إنّها تقدّس ربّها و تسأله قوت یومها»(4)، یعنی نشسته بودم نزد ابی جعفر علیه السلام فرمودند آن حضرت: «آیا می دانی چه می گویند این گنجشک ها نزد طلوع آفتاب و بعد از طلوع آن؟ عرض کردم: نه یابن رسول اللّه فرمودند: تقدیس می کنند خداوند خود را و سؤال می کنند از او قوت روز خود را».

«و قالوا بعض الثقات و رأیت أیضا فی بعض الکتب: أنّ فی بعض الأوقات اشتد القحط و عظم حرّ الصیف و الناس خرجوا إلی الاستسقاء فلما(5) افلحوا، قال: خرجت إلی بعض الجبال فرأیت ظبیّة جائت إلی موضع کان فی الماضی من الزمان مملوا من الماء و لعلّ تلک الظبیّة کانت تشرب منه، فلمّا وصلت الظبیّة إلیه ما وجدت فیه شیئا من الماء و کان أثر العطش [20] الشدید ظاهر علی تلک الظبیّة، فوقفت و حرکت رأسها إلی جانب السماء فاطبق الغیم(6) و جاء الغیث الکثیر».(7)

یعنی ذکر کردند از برای حقیر بعضی از ثقات اخلاء و نیز به همین مضمون دیدم در بعض کتب که به درستی که در بعض اوقات که شدت قحط بوده و نهایت گرمی هوا در صیف و مردم بیرون رفته اند به جهت دعای باران و فلاح و نجاحی از برای آنها حاصل

ص :52

نشده که بارش باشد، گفت که: بیرون رفتم به بعض کوه ها پس دیدم آمد آهویی یا پازنی(1) در موضعی که چشمه آب یا مکان اجتماع آب بود در زمان های سابق و شاید آن آهو یا آن پازن از آن مکان آب خورده بود، پس چون آمد در مکانِ آب و ندید، نهایت تشنگی هم در آن ظاهر بود، پس دیدم که ایستاد و سر خود را حرکت داد به سوی آسمان، پس ابر آمد گرفت یکدیگر را و باران بسیار بارید.

به هر حال کلّ موجودات، شب و روز در ذکر خداونداند از حیوان و نبات و جماد و ممکنات و این انسان بی چاره یک روز جمعه را هم هموار نمی کند به خود که بعض از آن روز را و بعض از شب آن را، یک فکری از برای قیامت و بعد از موت خود بنماید و این قدر غافل از خلاق عالم نباشد، لا محاله به قدر یک حماری در ذکر بوده باشد، یا نصف حمار، بل عشر حمار که شب و روز این زبان بسته چه قدر قرائت سوره «انا انزلناه» می کند، یا به روایتی لعن بر عشاران(2) می کند در حالت صوت بلند.(3)

و از این طرف نظر کند که آقایان و امامانِ او، با این همه قدر [21] و منزلت، چقدر کوشش می نمودند در امر عبادت.

مهلت دادید فبها و الاّ بنای نزاع با شما است، لابد و ناچار آن حضرت را مهلت دادند و آن شب تا به صبح آن حضرت گاه در نماز و گاه در تلاوت قرآن و گاه در مناجات و گاه در گریه و زاری و گاه با اهل حرم، گرم وداع.

کاش ای آصف دوران و سرکرده خوبان در آن شب بودی و تو هم با ایشان گرم نماز و تهجّد و گریه و زاری بودی؛ آه وا ویلاه.

«هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الاْءُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ.»

شرعت بعون اللّه فی تفسیرها علی طریق الإیجاز و الاختصار إنشاء اللّه تعالی.

الأمیّ فی اللغة(1) من لا یقرء کتابا و لا یکتب و الأمیّین هم العرب لأ نّهم کانوا لا یکتبون و لا یقرؤن من بین الأمم و ظهور الکتابة أولا بالطائف و هم أخذوها من أهل الحیرة و المعنی أ نّه بعث من قوم أمیّین.

یعنی اوست کسی که برانگیخت در میان ناخوانندگان و نانویسندگان _ که اهل مکه باشند _ رسولی از جمله ایشان؛ یعنی آن هم اُمّی مثل ایشان؛ می خواند آن رسول بر امّتها آیت های کلام اللّه را و پاک می سازد آنها را از دنس و خبس عقاید و می آموزاند ایشان را قرآن و احکام شریعت و معالم دین و حکمت، اگر چه بودند این قرآن یاد گرفته شدگان و آموخته گان دین و مذهب به برکت این پیغمبر پاک، پیش از بعثت در گمراهی روشن و کفر و شرک و مذهب اختراعی.

خداوند او را نبی امی در جایی یاد کرده و رسول امّی در این سوره و جاهای دیگر یاد فرموده(1)، بلکه می توان گفت که بی نزول ملک و بی دیدن ملک چه در خواب و چه در بیداری، عالم بود به آنچه که باید عالم باشد از آنچه بوده و خواهد بود الی یوم القیمه؛ به علّت آنکه وصی او و خلیفه او علی بن ابی طالب علیه السلام معلّم جبرئیل علیه السلام بود(2) و اخبار در این باره وارد گردیده، بلکه اخبار و آثار وارد شده که آن حضرت عالم بود به آنچه که خداوند از او و از امّت او خواسته، ولی مأمور نبوده به اظهار آنها تا روز آن و وقت آن که جبرئیل خبر بیاورد که حال وقت تلاوت فلان آیه و ظهور فلان امر و مطلب [است].

اقروا للّه بالرّبوبیة و لهؤلاء النفر(1) بالولایة و الطاعة، فقالوا: نعم ربّنا أقررنا، فقال اللّه للملائکة: أشهدوا، فقالت الملائکة: شهدنا علی أن لا یقولوا [غدا]: «إِنَّا کُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِینَ * أَوْ تَقُولُوآا إِنَّمَا أَشْرَکَ آبَآؤُنَا مِن قَبْلُ وَ کُنَّا ذُرِّیَّةً مِّن بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِکُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ(2)» یا داود! ولایتنا مؤکدة علیهم فی المیثاق».(3)

و فی بعض النسخ: «نحن اول المخلوقات و العالم بجمیع الموجودات و باعث ایجاد المخلوقات من فضل اللّه تعالی».(4)

یعنی: روایت کرده کلینی رحمه الله در کتاب کافی از داود رقی که گفت: «سؤال کردم از اباعبداللّه علیه السلام از قول خداوند که می فرماید: «وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَآءِ» حضرت فرمودند: مردم می گویند چه؟ عرض کردم: می گویند که: به درستی که عرش بر روی آب است و خداوند بر بالای او می باشد، حضرت فرمودند: دروغ گفتند هر که این اعتقاد دارد، پس به تحقیق که خداوند به قول ایشان محمول واقع شده و وصف کرده اند او را به صفت مخلوق و از این لازم می آید که حامل اقوی و اعظم از محمول باشد و آن محمول خدای شما باشد.

عرض کردم بیان بفرما تو [26] پس حضرت فرمودند که: به درستی که خداوند حمل کرد دین و علم خود را بر آب قبل از آنکه پیدا شود زمین و آسمان یا جن و انس یا آفتاب یا ماه، پس چون اراده کرد که خلق کند خلق را، جمع کرد ایشان را نزد دست قدرت خود، پس فرمود به ایشان: کیست خدای شما؟ پس اوّل کسی که جواب داد، رسول خدا صلی الله علیه و آله بود با امیرالمؤمنین [ علیه السلام ] و ائمة طیبین [ علیهم السلام ] از اولاد ایشان، پس گفتند: «أنت ربّنا»، پس خداوند علم و دین را بار ایشان کرد، پس فرمود به ملائکه که: اینها حمله دین من اند و علم من، و امناء من در خلق من، پس ایشانند مسئولون، پس فرمود خداوند به بنی آدم که: اقرار کنید به خدائی، و به این چند نفر به ولایت و طاعت، پس گفتند خلایق: «بلی ربّنا اقررنا»، پس فرمود خداوند به ملائکه که: شاهد باشید، پس ملائکه گفتند: شاهدیم

ص :57

بر آنچه اینها گفتند، پس حضرت فرمودند: یا داود! ولایت ما مؤکّد شد بر ایشان در روز میثاق که یوم الست باشد».

و در بعض نسخ این علاوه شده که حضرت فرمودند که: «ماییم اول مخلوقات و عالم به جمیع موجودات و باعث ایجاد مخلوقات».

البته چنین است کسی که حامل علم خدا و دین خدا و امین خدا باشد، چگونه علم و حکمت را تعلیم بندگان نکند و چگونه عالم بما کان و بما یکون نباشد، این است که می فرماید: «وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلاَلٍ مُّبِینٍ(1)» هرگاه اینها نبودند احدی از ناس و ملائکه به شاه راه هدایت فائق [27] نمی گردیدند و تمام علوم از فلسفه(2) و نحو و طب و نجوم و اعداد و هیئت و منطق و معانی و بیان و رمل و جفر و اسطرلاب و اوراد و فقه و اصول و تفسیر و لغت و اخبار، کلا از این خانواده به مردم رسیده، این است که خداوند می فرماید: «وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ»، پس هر کس که از این پیغمبر و ائمه فیضی به او نرسد و از آنچه از ایشان رسیده بهره ای برندارد، داخل سلسله «وَ إِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلاَلٍ مُّبِینٍ» می باشد.

نطفه پاک بباید که شود قابل فیض ورنه هر سنگ [و] گلی، لؤلؤ [و] مرجان نشود(3)

هرگاه جامه حریر یا دیبا یا قطن یا کتان باشد و چرک و کدورت او را فروگرفته باشد می توان او را به تدبیرات عملی از صابون و چوبه و طین، یا منتهاش زدن آن جامه با آب به سنگ، یا نهایت استعمال تیزاب است، بالاخره پاک خواهد شد.

ولیکن صابون و چوبه و طین و زدن با آب به سنگ و استعمال تیزاب در حق خود چرک و کدورت و نجاست بلاثمر است، حنظل(4) به استعمال عسل و تشرّب نمودن او از آب شیرین، بلکه از انگبین شیرین نمی شود، و خربوزه به تشرّب نمودن آب تلخ و شیرین، از شیرین خارج نمی شود، این است که قرآن تزکیه می کند قلوبی که زنگ و کدورت او را گرفته باشد، آن وقت «یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ» ثمر در حقّ او خواهد کرد و اگر ثمر در حق او نکرد، بلا شبه خود را در «ضَلاَلٍ مُبِینٍ» بداند، نعوذ باللّه

ص :58

من نفوس الخبیثة الردیة.

این بود که عقل اوّل که رسول خدا باشد [28] و عقل دوم که ولی خدا باشد، با این قرآن مجید و معجزات و آیات باهره نتوانستند که ابوجهل و خلفاء ثلث را با تبعه ایشان از قید جهل و ظلالت بیرون بیاورند و بر هیچ یک نه کلام خدا و نه کلام رسول خدا و نه ولی خدا تأثیر نکرد و آخر کردند آنچه که نباید بنمایند.

بر سرش عمّامه نه، دستش گشا بیش از این بی حرمتی منما روا

در غضب شد آن سگ بی آبرو خوی شیطانی بُروز آمد ز او

دین بداد از دست [و] از عقبی گذشت بازوی زهرای اطهر را شکست

ناله زد زهرا و رفت آخر ز هوش در فلک افتاد آواز [و] خروش

خامه آقا شده آذرفشان آتش افکنده به جان انس [و] جان

آصف الدوله شده زار و حزین زین مصیبت اشک ریزد بر زمین

این تا روز قیامت.

و از سهل ساعدی مرویست که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند که: «در اصلاب امّت من مردان و زنان باشند که بی حساب به بهشت روند».(1)

و از امام محمّدباقر علیه السلام مرویست که: «پیغمبر مبعوث است به هر که مشاهده او کرده و هر که بعد از ایشان باشد از عرب و عجم(2) و غیر اینها تا روز قیامت»، چنانچه فرمودند: «حلاله حلال إلی یوم القیمة و حرامه(3) حرام إلی یوم القیمة»(4) کنایه از بقای دین و شریعت و طریقة آن حضرت است که باقیست تا روز قیامت و نسخی از برای آن نیست، پس آن حضرت، پیغمبر است بر جمیع بنی آدم از روز بعث تا روز قیامت، بلکه بر جمیع جنیّان و پریان، بلکه بر احجار و جبال و میاه و اشجار و آسمان و زمین و غیر اینها از آنچه ماسوی اللّه است، و تمام موجودات او را [قبول دارند به] نبوّت و رسالت، و ائمّه از ذریّه آن حضرت را هم قبول دارند به امامت و ولایت، چنانچه اخبار و آثار از ائمه طاهرین در این باب بسیار وارد گردیده و این مختصر گنجایش ذکر آنها را ندارد و اغلب آنها را در کتاب کنزالعرفان به وجهی مبسوط [31] ایراد نموده ام، طالب آن به آن کتاب رجوع نماید و ببیند قدر و منزلت ایشان را نزد خدا و جمیع موجودات چه قدر طالب بوده اند که با ایشان بوده باشند، حتی درختی که رسول خدا پشت به آن می دادند و وعظ می فرمودند، نالید چنانچه صدای ناله او را حضّار مجلس استماع نمودند، وقتی که حضرت بر منبر سه پلّه بالا رفته بودند، که چرا حضرت ترک تکیه کردن به او را فرموده اند.(5)

و سنگ ریزه در کف آن حضرت تسبیح کرد و شهادت داد [به] نبوّت آن حضرت(6)، و ملائکه فخر می کردند به نوکری و خدمت کاری ایشان، حتی آب دست شوی او و داماد او را ملائکه می بردند به جهت زیادتی جاه و جلال و تزکیه نفس قدسی خود و تیمّن

ص :61

و تبرّک جستن به آن آب تا مصداق «وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ(1)» بوده باشند، چنانچه به ذکر یک حدیث روح افزا در این هدیه اشاره می کنم و آن این است:

کرد که بخورید از این رطب، پس میل فرمودند هر دو رطب را، پس حاضر کرد جبرئیل علیه السلام طشت و ابریقی و گفت: یا رسول اللّه صلی الله علیه و آله ! به تحقیق که امر کرده است تو را خلاق عالم که بریزی آب بر دست علی علیه السلام ، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله ریخت آب را بر دست داماد خود، پس هر چه [33] آب ریخته می شد بر دست علی [ علیه السلام ]، قطره ای از آن آب ها در طشت ریخته نمی شد، پس عرض کرد امیرالمؤمنین علیه السلام : یا رسول اللّه صلی الله علیه و آله ! نمی بینم چیزی از آبها که در طشت ریخته شود، فرمودند رسول خدا صلی الله علیه و آله : یا علی! به درستی که ملائکه پیشی می گیرند بر گرفتن آب هایی که از دست تو می ریزد و می شویند صورت های خود را به آن آب از برای اینکه تبرّک بجویند به آن آب». و غیر از این، اخبار کثیره وارد شده.

«بسم اللّه الرحمن الرحیم»

«ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَآءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»

شرعت بعون اللّه و توفیقه فی تفسیرها علی طریق الإیجاز و الاختصار و اللّه العالم بکل الأحوال. [35]

یعنی این «بعث» که پیغمبر به آن مبعوث شده یا این اقرار و اعتقاد به این پیغمبر نصیب هر که شد، این نعمت را می دهد خداوند بر سبیل تفضّل به هر که می خواهد از بندگان بر مقتضای حکمت بالغه. و خداوند صاحب فضل بزرگ است و نعم دنیا و آخرت در نزد او هیچ است.

روی ابوالفضل(1) محمد بن عبداللّه الشیبانی، عن محمد بن المفضّل، عن موسی بن جعفر، عن أمیرالمؤمنین علیه السلام : «اختبروا شیعتی بخصلتین، فإن کانت فیهم فهم شیعتی الأول محافظتهم علی أوقات الصلاة و مواساتهم مع إخوانهم المؤمنین بالمال فإن لم تکونوا فابعد».(2)

یعنی: روایت کرده است ابوالفضل(3) از محمد بن المفضل از موسی بن جعفر از امیرالمؤمنین علیه السلام که فرمودند: «بیازمایید شیعیان ما را به دو خصلت، پس اگر یافتید این دو خصلت را در ایشان، پس ایشانند شیعیان ما، اوّل از آن محافظت کردن ایشان نماز خود را در اوقات فضیلت آنها و نرمی و همواری و راه رفتن ایشان با برادران دینی خود به مال های خود، پس هرگاه نباشند صاحب این دو صفت پس دور شو از ایشان».

و روی عن أنس بن مالک، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : «إن اللّه تبارک و تعالی یبعث فی یوم القیمة عبادا یتهلّل وجوههم نورا عن یمین العرش و عن شماله بمنزلة الأنبیاء و لیسوا بأنبیاء و بمنزلة الشهداء و لیسوا بالشهداء، فقام أبوبکر، فقال: أنا منهم یا نبی اللّه؟ فقال: لا، فقام عمر و قال: أنا منهم؟ فقال: لا، ثمّ وضع رسول اللّه صلی الله علیه و آله یده علی رأس علی بن أبیطالب علیه السلام ، فقال: هذا و شیعته».(4)

یعنی: و روایت کرده انس بن مالک که گفت که: فرمود رسول اللّه صلی الله علیه و آله که: «به درستی که خداوند عالم مبعوث و محشور می کند در روز قیامت بندگانی چند را که می درخشد روهای آنها از طرف راست عرش و از طرف [37] چپ عرش، به منزله پیغمبران می باشند و پیغمبر نیستند و به منزله شهیدانند در مقام قرب و شهدا نیستند، پس ابوبکر به طمع خام افتاد و برخاست(5) و عرض کرد: یا رسول اللّه صلی الله علیه و آله ! آیا من از ایشانم، حضرت فرمودند: نه، پس برخاست خلیفه ثانی عمر و عرض کرد: یا رسول اللّه صلی الله علیه و آله ! آیا من از ایشانم؟ حضرت فرمودند: نه، پس حضرت گذارد دست خود را بر سر علی بن ابی طالب علیه السلام و فرمودند: این است و شیعیان او».

ص :66

پس آثار تشیع دیگر آثاریست.

حافظ:

[هزار نکته باریک تر ز مو اینجاست ]نه هر که سر نتراشد قلندری داند

و هر که لایق هدایت نباشد، اگر شب و روز در نزد رسول بوده باشد و به کرّات و مرّات اعجاز و آیات ملاحظه نماید، کفر و زندقه او زیادتر می شود و اصلا نور ایمان در او ظاهر نخواهد شد و کلام حق در او مؤثّر نمی شود، بلکه اضلال او افزون می شود و باعث اضلال دیگران هم خواهد شد، مثل خلیفه ثانی که هم ضال بود و هم مضّل یکی از شنایع اضلال او با وجود بودن خدمت چنین رسولی همیشه شب و روز این است:

روی البخاری فی مسنده عن عبداللّه بن عباس رضی الله عنه قال: «لمّا اشتد بالنبی مرضه الذی مات فیه، قال ائتونی بدوات و قرطاس أکتب لکم کتابا لا تضلّوا بعدی أبدا، قال عمر: إنّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله قد غلب علیه الوجع و یقول الهذیان».(1)

یعنی روایت کرده است محمد بن اسمعیل بخاری که یکی از فحول علماء عامّه است در کتاب مسند خود از عبداللّه [بن] عبّاس که گفت [38] که: «چون اشتداد یافت مرض موت پیغمبر صلی الله علیه و آله ، حضرت فرمودند: بیارید برای من دوات و کاغذ تا بنویسم برای شما نوشته ای که دیگر بعد از من هرگز به ضلالت نیفتید، عمر گفت: به درستی که رسول خدا صلی الله علیه و آله غالب شده او را مرض موت و وجع، و می گوید هذیان را» یعنی کلماتش از روی شعور و فهم نیست و حال اینکه خداوند در حقش می فرماید: «وَ مَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَی * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحَی(2)» و مردم هم قبول کردند حرف این ضالّ مضلّ را و انداخت خلق اوّلین و آخرین را به گمراهی ابدی، و آل رسول [را] منزوی ساخت در خانه های خود هم چون علی علیه السلام ؛ و شیاطین و جبت و طاغوت به جای پیغمبر صلی الله علیه و آله نشستند و این همه ثمرات حضور رسول و آیات و معجزات و قرآن در حق او به جز افزوده شدن گمراهی دیگر ثمری نداشت تا اینکه به دو سه روز فاصله همین شقی در خانه همین پیغمبر را سوزانید و خُورد، خُورد تأثیر کرد تا ظهور کلّی آن در کربلا شد که

ص :67

فرزند فاطمه [ علیهاالسلام ] را کشتند و او را برهنه در خاک، بی دفن و کفن انداختند و آتش بر خیمه های او زدند تا اینکه قناعِ(1) اهل بیت او را سوزانیدند.

راوی می گوید: من در گوشه[ای] ایستاده بودم که دیدم دخترکی، چون بَدر منیر و آفتاب عالم گیر از ترس آتش از خیمه بیرون دوید، آتش به گوشه معجر او افتاد و از ترس حالت خاموش [39] کردن آتش را نداشت من با خود گفتم اللّه، حال دختر پیغمبر می سوزد، اسب انداختم از عقب او که آتش را خاموش کنم، آن دخترک چون مرا در پی خود دید بر روی زمین نشست و گفت: ای شیخ! بر من رحم کن، من پدر ندارم، گفتم: ای دخترک! من به جهت ایذا و اذیّت و برهنه کردن تو نیامده ام، بلکه آمده ام آتش از جامه تو دور کنم که نسوزی، دیدم خجلت کشید و از شدّت حیا سر خود را به زیر انداخت و گریه شدید گلوی او را گرفت و می خواهد با من حرفی بزند و گریه او را مهلت نمی دهد، گفتم: ای دختر! مطلب خود را بیان کن، فرمود با گریه و زاری: ای شیخ! راه نجف از کدام راهست، گفتم: راه نجف را چه می کنی؟ گفت: می خواهم بروم نزد جدم علی علیه السلام و شکایت این قوم را به آن حضرت نمایم. آه نمی دانم آصف الدوله دوران کجا بود که دست آن دختر را گرفته به وادی نجف اشرف ببرد و او را از دست قوم ضلال برهاند، آه وا ویلاه.

گفت آن کودک به صد حال خراب بلکه با صد رنج [و] با چشم پر آب

من ندارم با تو حاجت در جهان غیر این حاجت که می سازم بیان

حاجتم این است ای شیخ خلف! که نمایی تو به من راه نجف

تا روم آنجا شکایت سر کنم داد زین اشرار بد اختر کنم

پیش جدّم مرتضی، زاری کنم اشک بر رخسار خود جاری کنم

گویم ای شیر خدا! فرزند تو قوّت جان تو و دلبند تو

با لب تشنه ز دست اشقیا شد سرش از خنجر اعدا جدا

بر سر نی شد سر او جلوه گر نه به بالینش برادر نه پسر

رفت بر یغما همه اموالمان گشته سوزان از جفا خرگاهمان

دستگیر شامی [و] کوفی شدیم هم اسیر [و] هم ذلیل [و] هم یتیم

قصّه کوته کن تو آقا از بیان آتش افکندی تو بر جان جهان

خامه تو قلب آصف را شکست گرد حزن اندر دل پاکش نشست

شهریارا آصفا نکته مگیر نکته گیری دور است از طبع امیر

هر که دارد هر چه در طبعش هنر زاید از آن کی طلب سازد بشر

بی هنر دانی که باشد در جهان آنکه بی خدمت، ز حق خواهد جنان

کردن و خواندن آن کردند و در آن آنچه بود قبول نکردند و آن اظهار نبوّت و خبر به آمدن محمد صلی الله علیه و آله است. مثل آنها مثل درازگوشی است که بر می دارد، کتاب های بزرگ گرانبار را از علوم، و زجر می کشد در حمل آن و نفع و فایده از آن علوم از برای درازگوش نیست، بد است مثل کسانی که تکذیب کردند به آیت های خدا که دالّند بر صحّت نبوّت سیّد انبیاء صلی الله علیه و آله ، و خداوند راه فلاح و رستگاری را ننماید بر گروه ستمکاران که بر نفس خود ظلم کردند و از طریق حق تجاوز نمودند.

«و بئس کلمة ذمّ کما أنّ نعم کلمة مدح»(1) أی: مثل الذین کذّبوا و هم المکذّبون بآیات الدالّة علی نبوّة محمّد صلی الله علیه و آله و یجوز أن یکون الذین صفة للقوم و المخصوص بالذّم محذوفا تقدیره «بئس هذا المثل»، لأ نّه سبحانه ذم مثلهم و المراد به ذمّهم.

یعنی و «بئس» کلمه ذم و مذمّت است، چنانچه در مقابل آن «نعم» کلمه مدح و خوبیست و زاید بر این گفتگو نمودن مناسب مقام چندان نیست.

به هر حال تطویل کلام در هر مقام محوّل به کنزالعرفان است، بلی قاری قرآن و سایر کتب سماوی از تورات و انجیل و زبور و صحف و غیر اینها؛ و تعلیم و تعلّم آنها وقتی خوبست که از برای قاری آن و حافظ و حامل آن ثمری داشته باشد و هرگاه بلاثمر شد، بعینه مثل درازگوشیست [42] که هزار جلد قرآن بار او کرده و اصلا نه از جلد خبر دارد و نه از کاغذ و نه از مرکّب و نه از سوره و نه از آیه و نه از تفسیر و نه از ترجمه و نه از محکم و نه از متشابه و نه از عام و نه از خاص و نه از ناسخ و نه از منسوخ و نه از تجوید و نه از فصاحت و نه از بلاغت و نه از واجب و نه از حرام و نه از مندوب و نه از مکروه و نه از طریقه صرف و نه از نحو و نه از منطق و نه از معانی و نه از بیان و نه از حکمت و نه از کلام و نه از نجوم و نه از هندسه و نه از رمل و نه از جفر و نه از اسطرلاب و نه از ظاهر و نه از باطن و نه از عرف متشرّعه و نه از عرف عام و نه از مطلق و نه از مقیّد و نه از شأن نزول و نه از خواص السور(2) و نه از ثواب و نه از عقاب و نه از اوامر و نه از نواهی و نه از قصص و نه از ترتیب و نه ترتیل و نه نازل و نه از منزول علیه و نه از عربی و نه از عجمی و نه از ترکی، هیچ خبر ندارد، همین قدر می داند که باری بار اوست و زجری در حمل

ص :70

آن دارد.

بلکه بنی آدمی که حامل قرآن و حافظ آن و عالم به احکام آن هست، هزار بار بدتر است از حمار حامل، به علّت آنکه تکلیفی از برای حمار نیست اصلا در این بارها، و انسان که مکلّف تحمّل این بارها می باشد و قوه ادراک آن را دارد و عمل به آن نمی کند، چونست احوال او، لهذا حاملین تورات و انجیل که در آن آیات واضحه بر نبوّت پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله بود، خواندند و دانستند و اغماض و غمض عین نمودند، البته در حق آنها «بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ» نازل می شود.

کاظم، رضا، تقی، نقی، حسن، مهدی.

پس با این آیات تورات در نبوّت پیغمبر و در ولایت دوازده امام، چگونه یهود منکر بعثت آن حضرت گردیدند و چگونه یهودیان این دین، منکر ولایت و امامت اولاد ایشان که دوازده امامند شدند، پس علم به تورات و آیات آن و حامل شدن این تکالیف را مثل حماری می ماند که حمل کتاب در ظهر او شود، بلکه بدتر.

از کتب آسمانی گذشتیم، طفلی در میان یهود چون از مادر متولد شد، ابیاتی چند که صراحت داشت بر بعثت رسول اللّه و آنچه که از جفای امّت او به اولاد او می رسد بر زبان جاری ساخت و در میان ایشان ابیات آن طفل، مشهور است و چند بیت از آن در این وجیزه ذکر می شود و آن این است:

آیتا ائتا امتا مزعزع بریاتا عابدا هد مداتا بیدین امتا

یعنی: بیایند گروهی و طائفه ای که از جای بکنند و حرکت دهند تمام خلق را کرده شود خرابی ها به دست پسر کنیز، چونکه حضرت از هاجر بود او را به پسر کنیز نسبت داد.

بعالما دنشا و حردین کرشا جبارین حالشا و هلمین قیشا

یعنی: مردی باشد که دور کند دنیا را از خود و براند دنیا را و جبّاران را راست کند و بشکند. و خوار کند مذهب و روش پادشاهان را.

محمّد کایأ اعایاءا یطمع هویا ویهی کلیلیا

یعنی: آن شخص محمّد است چه نیکو مردیست به اصلاح فرو می نشاند دین ها و رسم های پیش را و دین او همه را فرو گیرد.

و عصی مترسا و ناصا و حلسا و نسا(1)

یعنی: به سختی بیفتند و به تنگی بیفتند و پاره پاره شوند اشاره به صحرای کربلاست.

تفیصا شعر فاعلی ید سادسنا کصرفا تبرو فانتیا لحربا

یعنی: به خنجر جفا بریده شود بر کنار رودخانه در صحراء، امتحان کرده شود در اوقاتی که زفاف بعضی از آنها در آن وقت باشد.

ص :72

با وجود این اخبارات و آیات از خدا و طفل یک روزه، در حقیت رسول صلی الله علیه و آله و اولاد طاهرین او مع هذا باز حمارها، بلکه سگهای امّت از اینها چشم پوشیده، بعضی از آنها در کربلا جمع شدند و فرزند این رسول را از دم شمشیر و نیزه، پاره پاره کردند و زفاف بعضی از آنها را بدل به عزا کردند، مثل قاسم نوداماد به روایتی که در آن روز یوم عرس(1) ایشان بوده باشد؛ آه واویلاه و وارزئاه و واحزناه.

نوعروس از شرم همچون آفتاب شد نهان بار دگر، زیر سحاب

گفت قاسم: کی عروس نامدار از چه رخ پوشی بر این افگار(1) زار

آنچه دارم در جهان مال پدر جمله را دادم به تو بهر نظر

باز کن رخ را که بینم روی تو کرد رویت مشک افشان موی تو

نوعروس خسته داد او را جواب کی شبیه مصطفی و جدّ [و] باب

من نخواهم هیچ از مال جهان نه ز باغ [و] نه ز راغ(2) بوستان

گر تو داری لطف ای عالیجناب تشنه ام من تشنه ام یک قطره آب

رفته از بی آبی آب و رنگ من هیچ ناید آب اندر چنگ من

گفت قاسم: از خجالت مرده ام من هم ای ناکام چون تو تشنه ام

شد جگر اندر برم این دم کباب از برای تو ایا علیا جناب

سیّدا آقا قلم را سر شکن این قدر [47] آتش به عالم تو مزن

قلب آصف پر نمودی از ملال شرم کن از کردگار ذوالجلال

مقام العلم؛ و الأولیاء جمع ولیّ یولّیها عند الحاجة و اللّه ولیّ المؤمنین، لأ نّه یولّیهم النصرة عند حاجتهم و المؤمن ولیّ اللّه لهذه العلّة؛ التمنّی، الآمال، فهو یتعلق بالماضی و المستقبل.

یعنی قول و کلمه «زعم» قولیست مشترک میانه علم و ظن پس استعمال می شود گاهی «زعم» در جای ظن؛ و استعمال می شود کلمه «زعم»، گاهی در جای علم. یعنی در هر دو مقام می توان استعمال نمود.

و «اولیاء» جمع ولی است که یاری کرده می شود نزد حاجت، و خداوند ولیّ مؤمن است به علّت آنکه یاری می کند ایشان را نزد حاجات ایشان، و مؤمن هم ولیّ خداست به این علّت، کما قال اللّه: «کُونُوآا أَنصَارَ اللَّهِ(1)» و لفظ «تمنّی» آرزوست و آن متعلّق است هم به ماضی و هم به استقبال و «أَلاَ إِنَّ أَوْلِیَآءَ اللَّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ(2).» [48]

رمیده ایم.

گنج علم «ما ظَهَر مع ما بَطَن» گفت: از ایمان بود حبّ وطن

این وطن، مصر و عراق [و] شام نیست این وطن، شهریست کان را نام نیست

تا به کی در چاه طبعی سرنگون؟ یوسفی، یوسف، بیا از چَه بُرُون

تا عزیز مصر ربّانی شوی وا رهی از جسم [و] روحانی شوی(1)

این است که خداوند اگر چه خطابش با یهود است و لیکن مفاد آیه عموم دارد، یهود و غیر یهود را، خصوصا اهل اسلام که می فرماید: «إِن زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیَآءُ لِلَّهِ مِن دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ[(2).»49]

ببشارة سوی بشارة صاحبه، و یقوم الملائکة صَفَّین لخروج روحه، معهم الریحان، فإذا نظر إلیهم إبلیس وضع یده علی رأسه [ثم صرخ] فیقول له جنوده: ما لک یا سیدنا؟ فیقول: أما ترون ما أعطی هذا العبد من الکرامة؟ أین کنتم هذا؟ قالوا: جهدنا به فلم یطعنا».(1)

یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند که: «هرگاه رضا باشد خداوند از بنده ای، فرماید: ای عزرائیل! برو به سوی فلان بنده من و بیار نزد من روح او را، [50] بس است مرا عمل او در دار دنیا، پس یافتم او را آنچنان که می خواستم، پس فرود آید ملک الموت و با او باشد پانصد ملک و با آن ملائکه باشد شاخه های ریحان بهشت و بیخ های زعفران جنّت. هریک از آن ملائکه بشارت دهند محتضر را به بشارتی جداگانه غیر بشارت آن دیگری، و بایستند ملائکه دو صف از برای بیرون آمدن روح مؤمن، و با ایشان باشد ریحان، پس چون نظر کند به سوی ملائکه شیطان، بگذارد دست خود را بر سر خود و فریاد کند؛ لشکرش نزد او جمع آیند و بگویند به او که: چه می شود تو را ای سیّد و آقای ما، پس می گوید که: نمی بینید که چه داده اند به این بنده از کرامت بزرگ، کجا بودید شما؟ جواب گویند که: ما کوشش و سعی خود را کردیم که او را اغوا کنیم و از این فیوضات باز داریم، نشد».

پس مؤمنی که اول منزل آخرتش که موت باشد به این خوبی باشد، چرا باید از مرگ و موت ابا و انکار داشته باشد و خوشش از موت نیاید، همانا که یا عقل ندارد، یا توشه ندارد، یا وطن را خراب کرده است که روی در وطن ندارد.

و قال الصادق صلی الله علیه و آله : «إذا أتاه ملک الموت لقبض روحه جزع عند ذلک، فیقول له ملک الموت: یا ولی اللّه! لاتجزع فوالذی بعث محمّدا صلی الله علیه و آله أنا أبرّ بک(2) و أشفق علیک من والد رحیم، فافتح عینیک فانظر، فینظر و یری رسول اللّه صلی الله علیه و آله و أمیرالمؤمنین علیه السلام و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام ، فهؤلاء رفقائک [قال: فیفتح عینه فینظر] فینادی روحه مناد من

ص :77

قبل ربّ العزّة، فیقول: یا أیتها النفس المطمئنّة ارجعلی إلی ربک و إلی محمّد صلی الله علیه و آله و أهل بیته، راضیة بالولایة، مرضیّة بالثواب، فادخلی فی عبادی، یعنی محمّدا و أهل بیته و ادخلی جنّتی فما من شیء أحبّ إلیه من خروج روحه و اللحوق بالمنادی».(1)

یعنی فرمود جناب صادق علیه السلام : «هرگاه آمد نزد مؤمن عزرائیل برای قبض روح او، جزع کند بنده مؤمن نزد این حال، پس می گوید به او ملک الموت: ای ولیّ خدا! جزع مکن به حقّ آن کسی که محمد صلی الله علیه و آله را مبعوث کرد به نبوّت، من به تو مهربان تر و مشفق ترم از پدر مهربان، بگشا چشم های خود را و نظر کن، پس نظر کند مؤمن، پس می بیند رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را، پس می گوید ملک الموت که: اینها رفقاء تواند، پس ندا می کند روح او را منادی از قِبَل پروردگار و می گوید آن منادی: ای نفس آرام گرفته به ذکر من و فارغ از غیر من، بازگرد به سوی پروردگار خود و به سوی محمّد صلی الله علیه و آله و اهل بیت طاهرین او در حالتی که پسند کننده باشی ولایت اهل بیت را و پسندیده شده ای نزد خدا به اعمال صالحه، پس در او داخل شو، در زمره بندگان شایسته من که محمّد صلی الله علیه و آله باشد و اهل بیت او و درآ در بهشت من با ایشان، پس نیست چیزی نزد آن محتضر بهتر و خوب تر از بیرون رفتن روح او از بدن او و ملحق شدن او به آنکه او را ندا می کند که خدا و اهل بیت محمد صلی الله علیه و آله و خود آن حضرت باشد».

پس مؤمن همیشه طالب ملاقات [52] خدا و رسول خدا و آل طاهرین ایشان در اعلا درجات بهشت است، چگونه منکر موت و کاره آن خواهد بود و حال اینکه کراهت ثمری از برای وجود موت ندارد. خواه طالب و خواه کاره، مرگ خواهد آمد، پس کاری بکن که از مرگ نترسی و کاره نباشی، به هر حال رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام در حال جان دادن محتضر در بالای سر ایشان حاضر می شوند و پانصد ملک با شاخه های ریحان به دیدن و بشارت دادن میّت می آیند، پس چرا پسر فاطمه، حسین [ علیهماالسلام ] در وقت جان دادن احدی به نزد او نیامد و عوض پانصد ملک سیصد [و[ هشتاد هزار کافر با شمشیر و نیزه و خنجر به بالین او حاضر شدند و به عوض ریحان

ص :78

و زعفران، تیرهای کفّار و اعادی بود و از خون های بدن طیّب و طاهر آن حضرت، رنگ رو و بدن و لباس آن حضرت سرخ شده بود و پر و شاخ درآورده بود، کاش آصف الدوله دوران و آن شهریار زمان در آن زمین بود و آن تیرها و نیزه ها را از آن بدن طیّب بر بدن خود می خرید، یا آنکه خون از رخسار آن جناب پاک می کرد، آه واویلاه و واحزناه و وامصیبتاه.

بشکن ای آقا تو این نیش قلم تو مکن از این نمط دیگر رقم

آصفا منما دگر زار و حزین اشک بارید از دو چشمش بر زمین

داورا ای پادشاه ذوالجلال کن دلش را خالی از رنج [و] ملال

در حیاتش کن فزون عزّ [و] شرف در مماتش کن تو مأوی در نجف

اجر [و] مزدش را بده در واپسین در بهشت عدن در خلد برین

تو ببخشا نجل پاکش از کرم بر شه لب تشنگان، میر حرم

درستی که ایشان زعمشان بود که اولیاء اللّه می باشند، پس خداوند تکذیب ایشان کرد به فرموده خود که فرمود: «فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ» إلی آخره، دویّم فخر می کردند که ایشان اهل کتابند و عرب را از برای ایشان کتابی نیست، پس خداوند شبیه کرد ایشان را به درازگوشی که بر او بار شود و بارکش اسفار تورات باشد [55] و مباهات می کردند بر خلق دیگر به روز شنبه و نبودن آن روز از برای مسلمین و مثل آن، پس خداوند قرار داد از برای ما روز جمعه را رغما لانف یهود مردود.

و قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : «والذی نفسی بیده لایقولها أحد منهم إلاّ أغص بریقه»(1)، فلولا أ نّهم عرفوا صدق النبی صلی الله علیه و آله و أ نّهم لو تمنّوا لماتوا من ساعتهم لتمنوا، و لم یتمنّ أحد منهم، فکان هذا أحد معجزاته [ صلی الله علیه و آله ]».(2)

ملخص کلام و مفاد حدیث این است که: «رسول خدا یهودان را فرمود: به حقّ آن کسی که نفس من به ید قدرت اوست که هیچ کس از شما تمنّای مرگ را نکند، الاّ آنکه مرگ بر او واقع شود»، ایشان هم تمنّای مرگ نکردند، پس این آیه از معجزات آن حضرت است که خبر داد ایشان هرگز تمنّای مرگ نخواهند کرد به جهت معرفت ایشان به صدق مقال آن حضرت.

و ظلم مشتق از ظلمت است و ظالم آن کسی است که تجاوز کند از حدود اللّه به دلیل آیه کریمه که می فرماید: «وَ مَن یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولآئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ» یعنی هر کس که تجاوز کرد و بیرون رفت [56] از حدود اللّه پس این گروه هستند از ظالمین، پس ظلم انواع می باشد، یکی ظلم شرک است، یکی ظلم بر نفس است، یکی دیگر ظلم به غیر است، و حقیر را اعتقاد این است که ظلم به غیر باز اشّد از ظلم کفر باشد، به علّت آنکه باز ظلم کفر و شرک، ظلم به نفس است و عفو آن راجع به خلاق عالم است با توبه حقیقی و دخول در اسلام، و اما ظلم به غیر اگر چه از اهل اسلام باشد، اعسر از آن ظلم است در عفو و هر یک از این ظلم ها نیز انواع است و انواع هر یک به نحو تفصیل در کتاب کنزالعرفان به بسطی کامل ایراد کرده ام، طالب آن به آن کتاب رجوع کند.

و امّا ظلم به غیر یا ظلم بر نفس غیر است چون ضرب و شتم و قتل و جرح و سبّ و دشنام و غیبت و تهمت و غیر اینها که در مقام خود ذکر کرده ام، و یکی دیگر از انواع ظلم بر غیر، اکل مال غیر است بدون استحقاق شرعی، چه نقدا و چه جنسا و چه از مأکول و چه از غیر مأکول و چه از ملبوس و چه از دواب و غیر اینها و این قسم را مظلمه و حقّ الناس گویند، و علاج این قسم ظلم با قدرت به جز رد کردن به صاحبش حق او را چاره ای نیست و این رد کردن حق را در شرع «ردّ مظالم» گویند، و چون شخص ردّ مظالم عباد نمود، فارغ البال است در قیامت.

الواردة فی الکتاب قوله تعالی: «لاَ تَأْکُلُوآا أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِلِ إِلاَّ أَن تَکُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ(1)» و قوله تعالی أیضا: «وَیْلٌ لِّلْمُطَفِّفِینَ * الَّذِینَ إِذَا اکْتَالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ * وَ إِذَا کَالُوهُمْ أَو وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ(2)» و قوله تعالی أیضا: «فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُم بَعْضًا فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ(3)» و قوله تعالی أیضا: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤَدُّوا الاْءَمَانَاتِ إِلَی أَهْلِهَا وَ إِذَا حَکَمْتُم بَیْنَ النَّاسِ أَن تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ(4)» و قوله تعالی: «إِنَّ کَثِیرًا مِّنَ الاْءَحْبَارِ وَ الرُّهْبَانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ(5)» و قوله تعالی أیضا: «أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبَا(6)» و غیر ذلک من الآیات.

و أمّا السنة، فکثیر جدّا، منها: ما رواه الصدوق باسناده عن معاویة بن وهب قال: «قلت لأبی عبداللّه علیه السلام : أ نّه ذکر لنا أنّ رجلا من الأنصار مات و علیه دیناران دینا، فلم یصلّ علیه النبی صلی الله علیه و آله و قال: صلّوا علی صاحبکم حتی ضمنهما(7) عنه بعض قراباته، فقال أبوعبداللّه علیه السلام : ذاک الحقّ»(8)، إلی آخره.

و منها: ما رواه الکلینی عن عبیداللّه الطویل، عن شیخ من النخع، قال: «قلت لأبی عبداللّه علیه السلام : إنّی لم أزل والیا منذ زمن الحجّاج إلی یومی هذا، فهل لی من توبة؟ قال: فسکت ثمّ أعدّت علیه، فقال: لا حتّی تؤدّی کلّ ذی حقّ [58] حقّه».(9)

و منها: ما رواه عن علی بن أبیحمزه عن أبیبصیر، قال: سمعت أباعبداللّه علیه السلام یقول: «من أکل من مال أخیه ظلما و لم یردّه(10) إلیه أکل جذوة من النار یوم القیامة».(11)

و منها: فی ثواب ردّ المظلمة، قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : «درهم یردّه العبد إلی الخصماء، خیر من عبادة ألف سنة، و خیر له من عتق ألف رقبة من النار و أعطاه اللّه بکل دانق ثواب نبیّ، و بکلّ درهم، مدینة من درّة(12) حمراء».

و قال صلی الله علیه و آله : «من ردّ أدنی شیء إلی الخصماء، جعل اللّه بینه و بین النار سترا کما بین

ص :83

السماء و الأرض و یکون فی عداد(1) الشهداء».

و قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : «من أرضی الخصماء من نفسه، وجبت له الجنّة بغیر حساب، و یکون فی الجنّة رفیق إسمعیل بن إبراهیم».

و قال صلی الله علیه و آله : «إنّ فی الجنّة مدائن من نور و علی المدائن أبواب ذهب مکلّلة بالدرّ و الیاقوت، و فی جوف المدائن قباب من مسک و زعفران، من نظر إلی تلک المداین یتمنّی [أن یکون] له مدینة منها، قالوا: یا نبی اللّه صلی الله علیه و آله لمن(2) هذه المدائن؟ قال: للتائبین النادمین [من المؤمنین]، المرضیّین الخصماء من أنفسهم، فإنّ العبد إذا ردّ درهما إلی الخصماء، [أکرمه اللّه کرامة سبعین شهیدا، فإنّ درهما یرّده العبد إلی الخصماء]، خیر له من صیام النهار و قیام اللیل و من ردّ ناداه ملک من تحت العرش: یا عبداللّه! استأنف العمل، فقد غفر لک ما تقدّم من ذنبک».

و قال صلی الله علیه و آله : «من مات غیر تائب عن المظالم(3) زفرت جهنّم فی وجهه ثلاث زفرات، فأوّلها لایبقی دمعة إلاّ جرت علی(4) عینیه و الزفرة الثانیة لایبقی دم إلاّ خرج من منخریه، و الزفرة الثالثة لا یبقی قیح إلاّ خرج من فمه، فرحم اللّه من تاب ثمّ أرضی الخصماء، فمن فعل فأنا(5) کفیله بالجنّة».(6)

و الزاید من ذلک خارج عن [59] أسلوب الکتاب و اللّه الموفّق بالصواب و الیه المرجع و المآب.

مجمل از تفصیل این است که اوّل وجوب ایصال مال غیر است به سوی صاحبش و حرمة اکل مال غیر است بدون رضاء مالک، و دلیل برین دو حکم و دو امر، قبح تصرف در مال غیر است عقلا و شرعا، بدون رضاء مالک و همچنین حبس نمودن مال غیر، بدون سبب شرعی، و دلالت می کند بر آنچه ذکر شد، اجماعات منقوله از علما، بلکه از ضروریات دین می توان شمرد و نصوص بسیار در این باره وارد شده، بعضی به

ص :84

طریق عموم، و بعضی به طریق خصوص، چه در کتاب اللّه و چه در اخبار و سنن.

و امّا نصوص وارده در کتاب: یکی فرموده خلاق است که می فرماید: «لاَ تَأْکُلُوآا أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِلِ إِلاَّ أَن تَکُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ(1)» و هکذا: «وَیْلٌ لِّلْمُطَفِّفِینَ(2)» إلی آخره، و همچنین «فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُم(3)» إلی آخره، و همچنین: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ(4)» إلی آخره، و همچنین «إِنَّ کَثِیرًا(5)» إلی آخره، و همچنین: «أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبَا(6)» و غیر از اینها از آیات باهرات.

و امّا اخبار و آثار زیاد وارد شده، از آن جمله خبر معاویة بن وهب است که گفت: گفتم: «مذکور شد برای ما که به درستی که مردی از انصار فوت شد و بر او و ذمّه او بود دو دینار قرض، پس نماز نکرد رسول خدا9 بر او، و فرمودند: بروید و بر او نماز کنید تا اینکه ضامن بشوند خویشان او آن دو دینار دین او را؛ فرمودند ابوعبداللّه [ علیه السلام ]: این راست است».

و همچنین روایت کلینی از شیخ نخعی است که گفت: گفتم [60] به أبی عبداللّه علیه السلام که: «من حاکم بوده ام از زمان حجاج تا به حال و حکومت از من زایل نشده، آیا از برای من توبه ای هست، گفت که: ساکت شد حضرت، پس دوباره عرض کردم این مطلب را، حضرت فرمودند: نه توبه تو قبول نیست تا آنکه بدهی بر هر ذی حقی حق او را».

و همچنین روایت ابی بصیر است که گفت: شنیدم از اباعبداللّه علیه السلام که می فرمودند: «هر که بخورد مال برادر خود را به ظلم و عدوان و رد نکند به سوی او حقّ او را، خورده است جذوه[ای] از آتش را روز قیامت». یعنی قطعه از آتش جهنّم.

و همچنین در ثواب ردّ مظلمه فرمود رسول خدا صلی الله علیه و آله : «درهمی که رد کند بنده به سوی خصم خود بهتر است از عبادت هزار سال و بهتر است از برای او از آزاد کردن هزار بنده از آتش، و عطا می کند خداوند به او به عوض هر دانگی(7) از درهمِ رد کرده، ثواب یک پیغمبر، و به هر درهمی که پس دهد به سوی ذی حق، خداوند به او شهری عطا کند که از پارچه درّ قرمز باشد».

ص :85

و باز فرمودند: «کسی که رد کند ادنی چیزی از مظالم عباد را به سوی صاحبش، می گرداند خداوند میانه او و آتش، حجابی که قطر آن به قدر فاصله میانه آسمان و زمین باشد، یعنی پانصد سال، و شمرده می شود این رد کننده مظالم، داخل زمره شهداء».

و فرمودند رسول خدا صلی الله علیه و آله که: «هر که راضی کند از خود خصم خود را، واجب می شود از برای او بهشت، بدون حساب و می باشد در بهشت رفیق اسمعیل بن ابراهیم».

و باز فرمودند آن(1) [61] حضرت صلی الله علیه و آله که: «به درستی که در بهشت شهرهای چند می باشد از نور، و بر در دروازه های آن شهرها، درها می باشد از طلای احمر که مکلّل به جواهر از درّ و یاقوت است و در میان آن شهرها قبّه ها می باشد از مشک و زعفران، هر که نظر کند بر این شهرها، آرزو می کند که کاش از برای او بود یکی از این شهرها، عرض کردند اصحاب که یا رسول اللّه صلی الله علیه و آله از برای کیست این شهرها؟ فرمودند آن حضرت که: این شهرها از برای توبه کنندگان از اکل مال مردم است، و از برای آنهاست که نادم اند از آنچه کرده اند و راضی کرده اند خصم های خود را از خود، پس به درستی که هرگاه بنده رد کند به سوی خصم خود درهمی، بهتر است از برای او از روزه روزها و نماز شب ها، و هر که رد کند مال مردم را به سوی مردم، ندا کند ملکی از زیر عرش الهی که: ای بنده خدا! عمل را از سر گیر که خداوند آمرزید گناهان گذشته تو را».

و فرمودند رسول خدا صلی الله علیه و آله که: «کسی که بمیرد بدون توبه از ردّ مظالم، می تابد زفیر جهنّم بر او سه تابش و سه شعله، اوّل آن زفیرها که بر او می تابد، باقی نمی گذارد در چشم او اشک را مگر آنکه از شدت الم، تمام سرازیر می شود؛ و زبانه دویم که بر او می تابد، باقی نمی گذارد خون در بدن او مگر آنکه، تمام از دو سوراخ بینی او سرازیر می شود؛ و زبانه سیم که بر او می تابد باقی نمی ماند در بدن او قیحی(2) مگر آنکه تمام از دهن او بیرون می آید _ مراد چرک ریم و اخلاط بدن است _ پس فرمودند [62]: خدا بیامرزد کسی را که توبه کند، پس راضی کند خصم های خود را و هر که چنین کند، من ضامن می شوم بهشت را از برای او».

و زاید بر این تطویل کلام خارج از اسلوب کتاب است و خدا توفیق دهنده است به

ص :86

ثواب و به سوی اوست بازگشت همه عباد.

به هر حال صفت ظلم و بغی و عدوان بد صفاتی است، آنچه که بنده در دار دنیا عبادت کند این ظلم چنان آتشی است که همه را می سوزاند، خصوصا ظلم به غیر، خصوصا ظلم به اولاد رسول [ صلی الله علیه و آله ]، خصوصا ظلم به فرزند بتول، کدام ظلم است در عالم از این ظلم بدتر که کسی سر فرزند فاطمه را با لب تشنه و شکم گرسنه از تن جدا سازد و فرزندان او را در حضور او پاره پاره کند و اموال او را تاراج کنند و فرزندان و زنان او را اسیر کنند و جوانی مثل شاه زاده علی اکبر در برابرش سر از تن جدا کنند.

ای آصف الدوله دوران کاش بودی در کربلا آن وقتی که علی اکبر اراده میدان می نمود، می دیدی که مادر و پدر و عمّه و خواهر و برادر چه می کردند، تا تو هم مثل ابر بهار زار زار گریه می کردی و نمی گذاردی که آن جوان به میدان کارزار برود و خود جان خود را فدای او و پدر او می کردی، آه واویلاه و واحزناه.

نه مرا میلی به سر، نه با تن است قصّه من قصّه آن کُه کن است

دور شد بابا، ز دستم رفته تاب رخصتم ده رخصت ای عالی جناب

روی کردند در وطن پیشینیان من عقب افتاده ام بابا امان

دستم از دنیا اگر کوته شده خرگهم در عرش خرگه زن زده

قطره ام من سوی عمّان می روم ذره ام تا مهر تابان می روم

در عقب بابای من ناله مکن من بلاگردان تو، گریه مکن

سیّدا، آقا، جهان آذر زدی آتش اندر هفتمین کشور زدی

آصف الدوله ز آذرهای تو گشته نالان چون تو و هاهای تو

چرا باید بعد از مرگ ما را خبر کنند به آنچه در دار دنیا کرده ایم از زشتی ها؟ با آنکه چه قدر شرّ را خلاّق عالم از لطف و کرم خود بخشیده باشد و هنوز «فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ» ذکر شود.

و مطلب در این مقام طول دارد، محول به کنزالعرفان حقیر است ما به بسط کلام و در این وجیزه نهایت اختصار می شود به جهت نسوختن دماغ خواننده.

که: من مردی بودم دهقان و زارع، پس جمع شد از برای [67] من سه کار از کارهای دنیا و یک شب محتاج شدم که زراعت خود را آب دهم و بار کردم بار گندم را که به سوی آسیاب(1) [ببرم]، پس چون بار را در آسیاب گذاردم حمارم فرار کرد، اگر پی حمار می رفتم، زرع بی آب می ماند و اگر زراعت آب می دادم، آسیاب ضایع می ماند و حمار مفقود می شد و بود این شب هم شب جمعه و میانه قریه ما و مسجد جامع، مسافت بعیده بود، با خود گفتم: همه این کارها را ترک می کنم و می روم به سوی نماز جمعه، پس رفتم و نماز کردم و چون برگشتم، عبورم به مزرعه افتاد، پس دیدم آب خورده است زراعت، گفتم: چه کسی این زراعت را آب داده است؟ گفتند: همسایه باغ تو خواست که زراعت خود را آب دهد، غلبه کرد بر چشم او خواب، پس رفت آب [و] داخل زرع تو شد.

پس چون آمدم به در خانه رسیدم، دیدم حمار بر سر آخُر ایستاده، گفتم: چه کسی این درازگوش را آورد؟ گفتند: گرگ از عقب او انداخت، لابد پناه به خانه صاحب آورد.

پس چون وارد خانه شدم دیدم که بار آرد در کنار خانه گذارده است، پرسیدم سبب آن را، گفتند: آسیابان اشتباه کرده است و این آرد را به خیال آرد دیگری خورد کرده، چو معلومش شده که از تو بوده، خودش برداشته آورده است در خانه، با خود گفتم: چه خوب گفته است آنکه فرموده است: هر که هست از برای خدا، خدا هم هست از برای او، و هر کس که اصلاح کند امری را از امور آخرت از برای خدا، خدا هم اصلاح خواهد کرد امر دنیای او را.

مرگ اگر مرد است گو نزد من آ تا در آغوشش بگیرم تنگ تنگ

من ز او عمری بگیرم جاودان(1) او ز من دلقی ستاند رنگ رنگ(2)

به همین مضمون کلام امیرالمؤمنین علیه السلام وارد گردیده است. و اگر از زود آمدن مرگ می ترسی و از طول کشیدنش خشنودی، پس ترک عبادت مکن و معاصی را مرتکب مباش و صله رحم بنما و نفعت به مردم برسد، تا داخل سلسله ای گردی که خداوند در حقّ ایشان می فرماید: «وَ أَمَّا مَا یَنفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الاْءَرْضِ(3)» هر کس نفعش به مردم می رسد خداوند او را در روی زمین نگاه می دارد، به خلاف آن که نفعش به مردم نرسد، اجلش نزدیک می شود، خصوصا کسی که ضرر او بر مسلمین وارد آید. او که اجلش اقرب از شخص بلانفع است، و خداوند دوست می دارد بنده ی فیّاض را و دشمن می دارد بنده ی لئیم بخیل را.

«الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لاَ یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ(4)» از برای لئام همین آیه بس است و از برای اسخیاء و فیاضان و اهل عبادت و زهد و تقوی [69] همین بشارت بس است که: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَی تِجَارَةٍ تُنجِیکُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ * تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَ أَنفُسِکُمْ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ(5)» هیچ مجاهده و جهادی در راه خدا بهتر از بذل مال به قدر قدرت و توانی نیست و خداوند جهاد مال را در آیه شریفه مقدّم بر جهاد نفس قرار داده، پس تا عنان اموال در دست توست و به دست دیگری نیفتاده ذخیره ای از برای قیامت خود مهیّا کن که بعد از تو کسی به فکر تو نخواهد افتاد. نظم:

ای که دستت می رسد کاری بکن(6) پیش از آن کز(7) تو نیاید هیچ کار(8)

برگ عیشی به گور خویش فرست کس نیارد ز پس، تو پیش فرست(9)

ص :92

و من عجائب الأمور أنّ جماعة من اللصوص، دخلوا دار رجل بالیل لیسرقوه، فلما دخلوا الدار رأوا أنّ لذلک الرجل ولد رضیع مشدود فی المهد، فقالوا: نخاف أن یبکی و یستیقظ أمّه و أبوه من بکائه، فأخذوا ذلک الولد من المهد و أخرجوه من الدار و وضعوه خارج الحوش و شرعوا فی نقل أثاث البیت و وضعوه فی الحوش، فلما فرغوا من نقل الأثاث، رجعوا إلی داخل البیت لعلّه أن یکون قد بقی شیء، فلمّا دخلوا، استیقظت المرئة فطلبت ولدها، فلم تره، فقالت لزوجها: أین المهد؟ فخرجا إلی الحوش یطلبون الولد، فلما خرجوا من البیت، قد وقع سقفه و جدرانه فرأوا(1) الولد فی المهد مع جمیع أثاث البیت، فلمّا أصبحوا الصباح حفروا التراب فإذ اللصوص أموات تحت التراب، فانظر إلی هذا التقدیر العزیز الحکیم.

یعنی: از امور عجیبه روزگار این است که جماعتی از دزدان در شب داخل خانه مردی شدند به جهت دزدی، پس چون داخل خانه شدند، دیدند که این صاحبخانه طفلی دارد شیرخوار و در گهواره گذارده، گفتند دزدان که: می ترسیم این طفل گریه کند و از گریه او پدر و مادر او بیدار شوند، پس گرفتند آن طفل را از گهواره و از خانه او را بیرون بردند و گذاردند او را بیرون سراء، پس شروع کردند به بیرون بردن اسباب خانه از خانه و حجره و گذاردند آنها را در میان سرای، چون فارغ شدند از بیرون بردن اسباب، برگشتند دوباره داخل حجره شدند که شاید چیز دیگر مانده باشد، چون داخل اطاق شدند، [72] زن از خواب بیدار شد و طفل خود را طلبید او را نیافت، پس گفت به شوهر خود که: چه شده طفلِ در مهد و مهد، پس زن و شوهر هر دو از حجره بیرون آمدند در صحن خانه که طفل خود را بیابند، چون خارج از بیت شدند طاق خانه و دیوارها به یک دفعه بر روی هم خراب شد، پس دیدند طفل را با مهد و اسباب خانه در صحن سرای، پس چون صبح شد، خاکها را عقب ریختند دیدند که دزدان هلاک شده اند در زیر خاک و خداوند طفل را با گهواره و اثاث البیت حفظ نموده به اعانت و یاری دزدان و دزدان را هلاک نموده، پس نظر عبرت بنما به آنچه خداوند عزیز قادر می کند.

پس مرگ، هر کسی را خواهد گرفت، خواه صالح و خواه طالح، چنانچه خداوند به

ص :94

رسول خود صلی الله علیه و آله می فرماید: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُم مَّیِّتُونَ(1)» پس چه فراری از مرگ می توان کرد که هر جا بروی به دست او گرفتاری «کُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ(2)» کیست که مرگ را نچشد.

چنانچه جناب سیّد الشهداء علیه السلام به اصرار برادرِ با جان برابرِ خود، محمّد حنفیّه تفأل از قرآن زدند در رفتن به کربلا یا ماندن در مدینه، این آیه آمد که: «کُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ» یعنی: هر نفسی می چشد مرگ را، این بود که آن حضرت فرمودند: محمل ها را بر شترها بستند و عازم کربلا از راه مکه معظمه شدند.

راوی می گوید که: من وارد مدینه شدم دیدم زن و مرد مدینه همه عزادار و گریان و نالان روی به کوچه بنی هاشم [73] می روند، پرسیدم: چه خبر است در مدینه که مردم تمام عزادارند؟

شخصی گفت که: ای مرد! امروز حسین بن علی علیه السلام از مدینه با اهل و عیال می روند و مردم به این جهت عزادارند، می گوید: من هم رفتم در کوچه بنی هاشم دیدم که خلق همه عزادار، نالان و گریان ایستاده اند که ناگاه دیدم از خانه حسین جوانی بیرون آمد، عمّامه پیغمبر بر سر او دو گیسوی مجعّد(3) مسلسل در اطراف سر او، صورت به عینه، صورت پیغمبر صلی الله علیه و آله ، پرسیدم: این جوان کیست که این قدر شباهت به رسول خدا صلی الله علیه و آله دارد و مردم از دیدن او به ناله و فغان آمدند؟ گفتند: این هجده ساله حسین علیه السلام علی اکبر است؛ آه واویلاه و وااسفاه.

در تکلّم گوییا پیغمبر است هر که دیدی گفت: شبه حیدر است

کوچه و بازار، شهر [و] کوه ها گشته روشن زان جمال با صفا

گفتم آیا کیست این رشک ملک؟ ماه است این یا آفتابست بر فلک؟

احمد است این یا که جبریل امین ملک است یا خازن خلد برین

یوسف است از مصر کنعان آمده جان است این، کز نزد جانان آمده

گیسویست یا نافه مشک ختن(1) نافه او مشک تبّت را شکن

نزد ماه عارضش گشته [74] خجل جمله خوبان از خطا و از چِکِل(2)

جمله مبهوت از جمالش حوریان حرز خوان بر وی تمام قدسیان

سیر کن در گِرد آن قدسی سرشت هم ملایک هم همه اهل بهشت

گفتم: آیا کیست ای اهل نظر این مه رخشنده در شکل بشر؟

گفت شخصی: کین شبیه مصطفی است نسل پاک فاطمه ز آل عباست

اکبر است این قرّة العین حسین نیست کس در حسن وی در نشأتین

از عقب دیدم جوانی گلعذار گِرد سر، افکنده موی تابدار

آمد از خانه برون با کرّ و فرّ عارض وی طعنه زن بر ماه بدر

گفتم: آیا کیست این رشک پری اینکه بر خورشید دارد سروری؟

دیگری گفت: این نهال نو چمن نام وی قاسم بود سبط حسن

دیگری آمد برون چون نخل طور پای تا سر قامت وی غرق(3) نور

عارضش پر نور، چون قرص قمر شه سواری با وقار و کرّ [و] فرّ

از رخش پیدا اساس سروری کرّ و فرّش کرّ و فرّ حیدری

گوشه ابروش خال هاشمی دست [و] بازو دست [و] بازوی علی

گفتم: آیا کیست این خسرو اساس از ملک یا از پریست این یا ز ناس؟

گفت شخصی: کین مه بدر جلی نام وی عبّاس فرزند علی

بعد از آن دیدم که شاهی تاجدار یا رسولی یا نبیّ نامدار

آمد از خانه برون آن شهریار با جلال [و] شوکت [و] با اقتدار

ص :96

صد چو آدم صد چو نوحی چاکرش موسی [و] عیسی، تو گفتی خادمش

خادم و دربان وی الیاس [و] لوط در سرایش [75] قدسیان کرده هبوط

پادشاهان خادم درگاه وی نُه فلک یک قبّه از خرگاه وی

از مکان تا لامکان زیر نگین مالک الملک همه روی زمین

افسر قدرش به خالق متّصل ذاتش از هر عیب [و] نقصی منفصل

در وجودش عقل حیران چون خدا در عدم او صاحب ملک لواء

پست ترین منزل گهش عرش برین کس چو وی نه ز اولین [و] آخرین

گفتم: آیا کیست این سرّ خدا کیست این بی مثل در جمع شما؟

گفت شخصی: علّت ایجاد است این علّت معلول را بنیاد است این

نطق ما در وصف او ابکم(1) بود خالقش بر خلقتش اعلم بود

لیک دانیم اوست شاه عالمین سبط زهرا، نسل پیغمبر، حسین

آصفا معذور دارم از رقم برد از دستم عنان خود قلم

سیّدا آقا قلم داری نما خود نگه داری نما زین گفته ها

و فروش(1) و سایر عقود و نقل و انتقال باشد و ترک بیع و شرا بهتر است از برای شما از معامله دنیوی، اگر هستید دانا به منافع و مضارّ خود.

و النداء: الصوت الرفیع و قد یعبّر به عن الأذان فی الشرع.

و الصلاة فی اللغة: الدعاء و فی عرف المتشرّعة: الأرکان المخصوصة و یرید بها الصلاة المفروضة.

و الذکر فی هذه الآیة یشتمل الصلاة و القرآن لقوله تعالی: «أَقِمِ الصَّلاَةَ لِذِکْرِی(2)» و المراد بالبیع إعطاء الثمن و أخذ المثمن بأیّ الأقسام و الشراء من لوازم البیع، لأنّ أحدهما مربوط بالآخر.

یعنی «نداء»: صوت بلند است و به تحقیق که تعبیر می شود به نداء از اذانِ نماز در لسان شرع.

و «نماز» در لغت: دعاست و در عرف متشرّعه: ارکان مخصوصه است و مراد از آن نماز فریضه است.

و مراد از «ذکر» در این آیه شمول دارد، هم نماز و هم قرآن را و صریح است در نماز، چون نماز قرآن هم دارد به علّت آنکه خداوند می فرماید: «أَقِمِ الصَّلاَةَ لِذِکْرِی» یعنی: برپا بدار نماز را برای یاد کردن من.

و مراد به بیع دادن ثمن و گرفتن مثمن است به هر نحو که بوده باشد و شراء از لوازم بیع است، به علت آنکه هریک از بیع و شراء مربوط به یکدیگراند و از لوازم هم می باشند، بیع بی شراء ممکن نیست و شراء بی بیع هم نمی شود.

پس از آیه شریفه ظاهر می شود دو چیز یکی: وجوب نماز جمعه و یکی: حرمت بیع و شراء در آن حین، [77] به علّت آنکه ظاهر امر در وجوب است و ظاهر نهی در حرمت.

و قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی خطبته: «إعلموا أنّ اللّه قد افترض علیکم الجمعة فی مقامی هذا، فی یومی هذا، فی شهری هذا، من عامی هذا، فمن ترکها فی حیاتی، أو بعد موتی و له إمام عادل استخفافا بها أو جحودا لها، فلا جمع اللّه له شمله و لا بارک له فی أمره، ألا و لا صلاة له، ألا و لا زکوة له، ألا و لا حجّ له، ألا و لا صوم له، ألا و لا برکة له حتّی یتوب، فإن تاب، تاب اللّه علیه».(1)

و قال أمیرالمؤمنین علیه السلام فی خطبته: «و الجمعة واجبة علی کل مؤمن، إلاّ علی الصبی و المریض و المجنون و الشیخ الکبیر و الأعمی و المسافر و المرأة و العبد الملوک و من کان علی رأس فرسخین».(2)

و قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : «الجمعة واجبة أو الجمعة حقّ واجب علی کل مسلم، إلاّ أربعة: عبد مملوک أو امرأة أو صبی أو مریض».(3)

و تفصیل المطلب مذکور فی کتابی الکبیر المسمی بکنزالعرفان و تطویل الکلام فی هذا الکتاب خارج عن أسلوب الکتاب.

فقال الباقر علیه السلام : «من أخذ شیئا من شاربه و أظفاره فی کلّ یوم جمعة(1) و قال حین یأخذ: بسم اللّه و باللّه و علی سنة محمّد و آل محمد صلی الله علیه و آله ؛ لم تسقط منه قلامة و لا جزازة إلاّ کتب له بها عتق نسمة و لم یمرض إلاّ مرضه الذی یموت فیه».(2)

یعنی: پس بر تو باد ای آصف دوران! به سنّت های وارده در روز جمعه و شب آن، از آن جمله سنن مواقعت با زنان است، خواه دائمی و خواه متعه، و شستن سر و ریش به خطمی، و گرفتن شارب و چیدن ناخن ها، و پوشیدن لباس پاکیزه مشروعه، و استعمال نمودن عطریّات، و غسل روز جمعه، و بسیار فرستادن صلوات بر محمد صلی الله علیه و آله و آل او، و قرائت قرآن خصوصا سوره جمعه و ادعیّه وارده در روز جمعه، و نمازهای نافله، و غیر از اینها، پس چون طالع شود فجر روز جمعه، بگیر ای آصف دوران! چیزی از شارب های خود، و بگیر ناخن های خود را از دست و پا در هر روز جمعه، و بفرما در حین گرفتن ناخن و شارب این دعا را: «بسم اللّه و باللّه و علی سنّة محمد صلی الله علیه و آله ».

به درستی که جناب باقر علیه السلام فرمودند که: «هر که در وقت شارب زدن و ناخن چیدن این دعا را بخواند، نمی افتد [79] از شارب و ناخن او چیزی بر زمین، إلاّ آنکه نوشته می شود به هر یک از آن، ثواب یک بنده آزاد کردن و نمی میرد در آن هفته، و ناخوش و مریض نمی شود، إلاّ به مرض موت حتمی».

پس بیست عدد ناخن دست و پا می شود و در گرفتن آن ثواب بیست بنده آزاد کردن به او داده می شود و هم چنین به هر عدد مویی که از شارب گرفته شود، ثواب یک بنده آزاد کردن به شخص عطا کرده می شود.

و منها إتیان النساء فی یوم الجمعة، قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : «من جامعتها یوم الجمعة بعد العصر فقضی بینکما ولد، فإنّه یکون معروفا مشهورا عالما».(3)

و أمّا غسل الرأس و اللحیة بالخطمی، روی ابن بکیر عن أبی عبداللّه علیه السلام قال: «غسل الرأس بالخطمی فی کل جمعة أمان من البرص و الجنون».(4)

ص :100

و أمّا تقلّم الأظفار و قصّ الشارب عن محمد بن طلحة، قال: قال أبوعبداللّه علیه السلام : «تقلیم الأظفار و قصّ الشارب و غسل الرأس بالخطمی کل جمعة ینفی الفقر و یزید فی الرزق».(1)

و قال أیضا علیه السلام : «من أخذ من شاربه و قلم من أظفاره و غسل رأسه بالخطمی یوم الجمعة کان کمن أعتق نسمة».(2)

و أما تغییر اللباس و الغسل و الطیب، روی الصدوق رحمه الله ، عن زرارة قال: قال أبوعبداللّه علیه السلام : «لا تدع الغسل یوم الجمعة فإنّه سنّة و شمّ الطیب و لبس صالح ثیابک».(3)

و فی الخصال قال: «کان رسول اللّه صلی الله علیه و آله إذا کان یوم الجمعة و لم یکن عنده طیب، دعا ببعض خُمُرِ نسائه قبلها فی الماء(4) ثمّ وضعها علی وجهه».(5)

یعنی: یکی از سنن روز جمعه مجامعت با زنان است، فرمودند رسول خدا صلی الله علیه و آله : «کسی که مجامعت کند با زنان [80] روز جمعه بعد از نماز عصر، اگر خداوند فرزندی روزی او کند، پس به درستی که می باشد او مشهور و معروف و عالم ربّانی».

و امّا شستن سر و ریش به خطمی، روایت می کند ابن بکیر از ابی عبداللّه علیه السلام که فرمودند: «شستن سر به خطمی روز جمعه، امان است از برص و جنون».

و اما گرفتن ناخن و زدن شارب، روایت است از محمد بن طلحه که گفت: فرمود جناب ابوعبداللّه علیه السلام که: «گرفتن ناخن و زدن شارب و شستن سر به خطمی هر روز جمعه، می برد فقر را و زیاد می کند روزی را».

و فرمودند باز آن حضرت: «کسی که بزند شارب خود را و بگیرد ناخن خود را و بشوید سر را به خطمی هر روز جمعه(6)، مثل کسی می ماند که بنده در راه خدا آزاد کرده باشد».

و امّا تغییر لباس و غسل و استعمال طیب در روز جمعه، روایت می کند شیخ

ص :101

صدوق رحمه الله از زراره که گفت: فرمود ابوعبداللّه علیه السلام که: «ترک مکن غسل روز جمعه را، به درستی که آن سنّت است و همچنین بوی خوش را و لباس خوب را».

و می گوید صدوق رحمه الله در کتاب خصال خود که: «می شد روز جمعه[ای] و نبود از برای رسول خدا صلی الله علیه و آله عطری، می طلبیدند بعضی خمر زنان خود را _ یعنی مقنعه های سر ایشان را که همیشه آلوده به عطر بود _ و آب به آن می رسانیدند، پس آن مقنعه تر شده از آب را که معطر بود بر صورت مبارک خود می مالیدند».

من روز جمعه صد صلوات، خداوند برمی آورد شصت حاجت او را از حوائج دنیا و آخرت، از آن جمله سی حاجت از برای دنیای او و سی حاجت از برای آخرت او».

و روایت می کند مفضّل از ابی جعفر علیه السلام که فرمودند: «نیست چیزی که عبادت کرده شود خداوند به آن در روز جمعه که بهتر و محبوب تر باشد نزد خداوند عالم از صلوات بر محمّد صلی الله علیه و آله [82] و آل محمّد[ علیهم السلام ]».

و قال أبوجعفر علیه السلام : «إذا صلّیت العصر یوم الجمعة، فقل: اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اَلاَْوصِیَاءِ الْمَرْضیّیْنَ بِأَفْضَلِ صَلَواتِکَ وَ بارِکْ عَلَیْهِمْ بِاَفْضَلِ بَرَکاتِکَ وَ الصَّلاةُ وَ السلامُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ وَ عَلی أَرْواحِهِمْ وَ أَجْسادِهِمْ وَ رَحْمَةُ اللّه ِ وَ بَرَکاتُهُ، قال: من قالها فی دبر العصر، کتب اللّه له مائة الف حسنة و محی عنه مائة الف سیّئة و قضی له مائة الف حاجة و رفع له مائة الف درجة».(1)

یعنی فرمود ابوجعفر علیه السلام : «هرگاه کردی نماز عصر روز جمعه را، پس بگو: اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اَلاَْوصِیَاءِ الْمَرْضیّیْنَ بِأَفْضَلِ صَلَواتِکَ وَ بارِکْ عَلَیْهِمْ بِاَفْضَلِ بَرَکاتِکَ وَ الصَّلاةُ وَ السلامُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ وَ عَلی أَرْواحِهِمْ وَ أَجْسادِهِمْ وَ رَحْمَةُ اللّه ِ وَ بَرَکاتُهُ، فرمودند: کسی که بگوید این صلوات را در عقب نماز عصر، بنویسد خداوند عالم برای او صد هزار حسنه و محو کند از برای او صد هزار گناه و برآورد از برای او صد هزار حاجت و بلند کند از برای او صد هزار درجه در بهشتِ عنبر سرشت».

و در روایت دیگر وارد شده است که: «از برای خواننده این صلوات است ثواب عبادت ثقلین».(2)

المسلمین».(1)

و عن أبیعبداللّه علیه السلام قال: «من الواجب علی کلّ مؤمن إذا کان لنا شیعة أن یقرأ فی لیلة [83] الجمعة بالجمعة و سبّح اسم ربّک [الأعلی]؛ و فی صلاة الظهر بالجمعة و المنافقین، فإذا فعل [ذلک] فکانّما یعمل [ک]عمل رسول اللّه صلی الله علیه و آله و کان ثوابه و جزاؤه علی اللّه الجنّة».(2)

یعنی: و امّا ثواب قرائت قرآن در روز جمعه خصوصا سوره جمعه از رسول خدا صلی الله علیه و آله مرویست که فرمودند: «کسی که بخواند سوره جمعه را عطا می کند خداوند به او ده حسنه به عدد هر که به نماز جمعه حاضر شده و به عدد هر که به نماز جمعه هم حاضر نشده در بلاد مسلمین».

و از جناب ابی عبداللّه علیه السلام مرویست که فرمودند که: «از جمله واجبات بر هر مؤمن است هرگاه بوده باشد از جمله شیعیان ما که بخواند در شب جمعه سوره جمعه را و سوره «سبّح اسم ربّک» را، و در نماز ظهر بخواند سوره جمعه و منافقین را، پس هرگاه چنین کرد، مثل آن است که عمل رسول اللّه صلی الله علیه و آله کرده باشد و هست ثواب او و جزاء او بر خداوند عالم بهشت».

[بن] بزیع از جناب امام رضا علیه السلام که گفت [84]: «گفتم به آن حضرت: رسیده است به ما اینکه روز جمعه کوتاه ترین روزهاست فرمودند: بلی چنین است، عرض کردم: فدایت شوم چگونه است آن؟ فرمودند: به درستی که خداوند عالم جمع می فرماید ارواح مشرکین را در زیر چشمه خورشید، پس چون رکود شمس می شود _ یعنی خورشید مکث می کند اندکی در زوال ظهر و بعد از آن میل به مغرب می کند _ عذاب می کند خداوند عالم ارواح مشرکین را به رکود شمس ساعتی، پس چون روز جمعه شود نیست از برای خورشید رکودی، رفع می کند خداوند از مشرکین عذاب را در روز جمعه وقت زوال، از برای فضیلت روز جمعه».

به هر حال کلام درباره جمعه و آنچه ذکر شد بسیار است، محوّل به کنزالعرفان است و در این وجیزه زیاده بر این باعث ملال است، روز جمعه این قدر فضل و قدر دارد که خداوند از ارواح مشرکین عذاب را در وقت زوال آن بر می دارد، خداوند لعنت کند قومی را که در وقت زوال ظهر جمعه، بهترین ساعت ها بهترین خلق را در حالت تشنگی و گرسنگی و بدن پاره پاره از دم شمشیر سرش را از خنجر آبدار از قفا بریدند به دوازده ضربت و بعد از آن، آن بدن طیّب [و] طاهر را برهنه در آفتاب انداختند و سرش را بر نوک نیزه جفا نمودند، آه واویلاه ای آصف دوران و ای شهریار متشرّع زمان، کجا بودی که فرزند فاطمه را به آن حالت مشاهده نمایی و سر خود را به دم خنجر شمر گذاری و التماس کنی که به عوض این [سر] مبارک، سر مرا جدا کن و از این [85] پاره پاره تشنه گرسنه بگذر، شمر چون بر گرده فرزند رسول [ صلی الله علیه و آله ] نشست و سر او را در حالت سجود جدا می کرد، گویا آن مظلوم با خداوند خود گرم مناجات بود و می فرمود:

هم جگر هم قلب من تفسیده شد هم دهن، هم حلق من خشکیده شد

این همه آب فرات از مال ماست قطره ای از مال ما بر ما رواست

هر چه گویم تشنه ام ای قوم کین هر چه نالم هر چه زارم من چنین

ندهندم قطره ای ز آب حیات تشنه لب آخر چشیدم من ممات

سهل باشد ای خدای ذوالمنن تشنه گردم کشته، مانم بی کفن

سهل است ار گردد سرم بر نیزه ها یا شود زینب اسیر اشقیا

یا تنم عریان بماند بر زمین یا شوم پامال اسب مشرکین

دخترم گردد اسیر کوفیان عابدین در قید [و] بند شامیان

یا شود صد پاره جسم اکبرم یا طپان در خون بماند اصغرم

یا خورد در شام زان کلب عنید بر لب [و] دندان من چوب یزید

در عوض ای خالق کون [و] مکان عفو بنما تو گناه امّتان

آصف الدّوله که آید بعد از این چونکه هست از شیعیان مخلصین

در بهشت عدن کن مأوای او در جوار ما بده [86] تو جای او

و البیع؛ و هذا إباحة و لیس بأمر و إیجاب.

و عن النبی صلی الله علیه و آله قال فی قوله: «فَانْتَشِرُوا» الآیة «لیس بطلب الدنیا و لیکن عیادة مریض و حضور جنازة و زیارة أخ فی اللّه و المراد بقوله: «وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّه َ» طلب العلم».(1)

و عن أبی عبداللّه علیه السلام أ نّه قال: «الصلاة یوم الجمعة و الانتشار یوم السبت»(2)، و الانتشار إباحة بعد نهی و بعض السلف کانوا یشغلون نفوسهم بعد الجمعة بشیء من أمور الدنیا امتثالا للآیة. «وَ اذْکُرُوا اللّه َ کَثِیراً» اشارة إلی أنّ المرأ لا ینبغی أن یغفل عن ذکر ربّه فی کل حال.

یعنی: و چون گذاردید نماز جمعه را و فارغ شدید از نماز، پس متفرّق شوید در زمین و طلب کنید رزق را در بیع و شراء و این امر، امر اباحی می باشد نه وجوبی.[87]

و از رسول خدا صلی الله علیه و آله مرویست که فرمودند: «در آیه «فَانْتَشِرُوا فِی الاْءَرْضِ» نیست مراد آن، طلب دنیا بلکه مراد عیادت مریض و تشییع جنازه و زیارت برادران دینی از برای خداست و مراد به «وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّه َ» طلب علم است».

و جناب ابی عبداللّه علیه السلام فرمودند: «نماز روز جمعه است و انتشار روز شنبه است»، و انتشار اباحه است بعد از نهی، و بعضی از سالفین بودند که مشغول می کردند خود را بعد از نماز جمعه به یکی از امور دنیوی از برای امتثال فرموده خلاّق عالم.

وقتی که مردم همه غافل اند و مشغول اند به اموری که در دست دارند، می نویسد خداوند عالم از برای او هزار حسنه و می آمرزد برای او روز قیامت آمرزیدنی که هرگز به خاطر احدی خطور نکرده باشد».

و قال ابیعبداللّه علیه السلام : «من قال حین یدخل السوق: سبحان اللّه و الحمد للّه و لا إله إلاّ اللّه وحده لا شریک له، لَهُ الملک و له الحمد و هو علی کلّ شیء قدیر، اعطی من الأجر بعدد ما خلق اللّه إلی یوم القیامة».(1)

یعنی فرمود: ابی عبداللّه [88] علیه السلام : «کسی که بگوید در وقت داخل شدن به بازار دعای گذشته را، عطا می کند خداوند به او از اجر و مزد به عدد آنچه که خلق شده و می شود تا روز قیامت».

پس شخص در هر حال عبادت خلاّق عالم را می تواند کرد، اگر چه در بازار باشد و ذکر کثیر در قرآن شامل نماز و قرائت قرآن و حدیث و موعظه و تدریس و مناظره علما با یکدیگر و تسبیح و تهلیل و تمجید و تقدیس و تکبیر و دعا و اوراد و اذکار و صلوات بر محمّد صلی الله علیه و آله و آل او می باشد؛ و مراد از کثرت، زیادتی آنست در هر حال، چون هیچ یادی و ذکری بالاتر و بهتر از یاد خدا و ذکر خدا نیست، مشروط بر اینکه از روی اخلاص و خالی از ریا و سمعه بوده باشد.

بلی، هر کس در یاد خدا بوده باشد، شب و روز البتّه رستگار خواهد بود و هر که خدا را فراموش کند، صدور همه معاصی و ذنوب از او خواهد بروز کرد.

و همنشینی ایشان ابا و امتناع دارند.

[89] هرگاه یکی از اهل حق را ببینند او را مسخره و بی عقل و دیوانه و سفیه پندارند و هرگاه یکی از امثال و اقران خود را که در اعمال و افعال اشنع از او باشد و مال و منال و زخارف باطلی دنیوی او از ناظر جاهل غافل بیشتر باشد، او را اعقل و اعلم و اجلل از خود یا دیگری داند.

و شب و روز در خیال این است که خود را برساند به آنچه از برای آن منظور موجود است و اگر شبی مؤمنی تا به صبح قرآن مجید در منزل او بخواند، منزجر و مکره می باشد و می گوید که کاش فلان از نزد ما به جای دیگر نقل می شد و ما را از صدمه صوت و اعمال خود نجات می داد و حواس ما از نبودن او جمع می شد.

لمؤلّفه:

ناریون مر ناریون را طالب اند نوریون مر نوریون را جاذب اند(1)

ذرّه ذرّه کاندرین ارض [و] سماست جنس خود را همچو کاه [و] کهرباست(2)

پس یاد خدا بودن فلاح و رستگاریست و غافل از خدا بودن خطا و زیان کاریست از جمله ذکر خداوند و یاد او بودن، تفکّر و تأمّل در منابع و بدایع خلقت او نمودن و از مصنوع پی به صانع و از مخلوق پی به خالق و از معلول پی به علّت بردن، اعظم عبادات است و همچنین حفظ نفس نمودن از اکل حرام و جمع اموال محرّمه و ظلم ننمودن به عباد اللّه و با ایشان در مقام لطف و مهربانی بودن و قضای حوائج ایشان نمودن، نیز از اهمّ اذکار اللّه است و همچنین شب و روز در فکر ترویج شریعت مطهره بودن و نشر احکام کردن و امر به معروف [90] و نهی از منکر کردن و دوست داشتن اهل حق و اهل علم، و منکر اهل بغی و ظلم بودن نیز از اعاظم اذکار اللّه است، گیرم که شخص شب و روز ورد زبانش «لا اله الا اللّه» باشد و بغی و ظلم او عالم را گرفته باشد و جاذب حرام مثل مغناطیس در حق آهن بوده باشد و منکر اهل حق و طالب و دوست دار اهل باطل

ص :109

بوده باشد، این ذکر از برای او بی ثمر است. نظم:

گیرم که مارچوبه کند تن به شکل مار کو زهر بهر دشمن کو مهره بهر یار(1)

هم یحزنون.(1)

به هر حال در یاد خدا بودن و ذکر او را نمودن از نماز و روزه و خمس و زکوة و حج و جهاد با نفس و امر به معروف و نهی از منکر و تولّی جستن به آل رسول و تبرّا نمودن از اعادی ایشان، [هر] کدام ذکر است از قرآن و تلاوت آن و نظر در اخبار و آثار ائمّه اطهار نمودن؛ خصوصا روز جمعه که سیّد روزهاست. و سیّد ذکرها هم نماز است.

لهذا یک نماز از برای شب های جمعه ایشان و یک نماز از برای روزهای جمعه ایشان من باب یادگاری هر جمعه در این اوراق مسوّده ذکر می نماید، امید که خلاّق عالم اعانت فرموده ایشان را که این دو نماز را در هر هفته اتیان فرمایند و ترک نکنند و این فقیر سراپا تقصیر را نیز به دعای خیر یاد فرمایند [92] و آن دو نماز این است:

مرتبه، و صد مرتبه هم می گوید: «اللّهمّ صلّ علی محمّد و علی جبرئیل»، _ عطا می کند خداوند عالم به او هفتاد هزار قصر، در هر قصری هفتاد هزار سرای و در هر سرایی هفتاد هزار بیت که حجره باشد و در هر حجره ای هفتاد هزار حوریّه» و عطا می کند به او هر چه بخواهد.

و یک عمره و بنا کند از برای او به عدد هر حرفی شهری در بهشت و عطا کند به او ثواب هرکس که نماز کرده در مساجد جامعه شهرهای اسلام از پیغمبران».

پس «وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرًا لَّعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» اشاره به این جور عبادت ها می باشد، پس زهی سعادت کسی که همیشه در یاد خدا باشد، خصوصا در روزهای جمعه، بلکه در همه اوقات و عبادات هم قولیست و هم اعتقادی و هم بدنی، و هیچ کس ذکر بدنی را مثل مظلوم کربلا در روز جمعه نکرد، با لب تشنه و شکم گرسنه، چهار هزار زخم تیر و نیزه و خنجر بر بدن خود خرید، و سر را راضی شد که بر سر نیزه کنند و شهر به شهر و دیار به دیار بگردانند، گاهی در تنور خولی اصبحی ملعون گذارده شود بر روی خاکستر، آه وا مصیبتاه وا اسفاه!

گاه مهر آید به برج سرطان گاه در برج اسد گیرد مکان

ماه گردد منخسف در ظلّ ارض مهر گردد منکسف در طول عرض

یوسف افتد گاه اندر قعر چاه گاه بنشیند به تخت بارگاه

گاه نوح از شور طوفان در ملال گاه بر جودی درآید با جلال

گه خلیل آید به بام منجنیق گه رود بر جانب نار حریق

گاه گردد آتش او را گلستان گاه قربان می کند آرام جان

خانه فرعون که موسی رود بر سر دار از جفا عیسی رود

احمد آید گاه سوی بولهب بولهب از دیدنش در تاب [و] تب

شاه مظلومان حسین خون جگر در تنور کوفیان بنهاده سر

فاطمه گفت: ای حسین آرام جان تو کجا و این تنور کوفیان

مادر ای آرام جانم وای وای مادر ای روح [و] روانم وای وای

ریش پر خون تو پر خاکستر است مادرت میرد که خاکت بستر است

جای مهمان این است ای پیغمبران[96 ]العجب ثمّ العجب از کوفیان

بس کن ای آقا که عالم سوختی بهر آصف غم به غم اندوختی

آصف از این غم تنش کاهیده شد ذات پاکش زین الم رنجیده شد

داستان آخرین را کن بیان هم عنان گردان [و] هم بشکن بنان

خواهد رسانید روزی را به هر قدر که مقدّر کرده، اگر چه در این وقت پی آن نروید و روزی از خدا طلب کنید نه از آن راه که مظنّه وصول به آن دارید، شاید که بخل کنند و نفعی به شما نرسانند و ذکر خدا بهتر از ذکر تجارت است.

کردن با رسول صلی الله علیه و آله بهتر است عاقبت آن، از دیدن لهو و عمل تجارت».

و از جابر بن عبداللّه مرویست که: «قافله ای آمد در مدینه و ما با رسول اللّه صلی الله علیه و آله نماز می کردیم روز جمعه، پس رفتند مردم به سوی آن قافله، پس نماند باقی به غیر از دوازده نفر مرد و من در میان آنها بودم».

و بعضی گفته اند که: «آمد دحیه کلبی به تجارت روغن زیت از شام، و رسول خدا صلی الله علیه و آله خطبه می خواند روز جمعه، پس مردم برخاستند و رفتند به سوی او در بقیع از ترس آنکه مبادا دیگری از اهل اسلام یا از غیر اسلام بر ایشان سبقت گیرد در اخذ و بیع و شراء روغن زیت، پس نماند باقی با رسول خدا صلی الله علیه و آله مگر معدودی که یا نه نفر باشد یا زیاده از ده نفر باشد یا قریب به چهل نفر باشد، به اختلاف لغت در رهط، پس نازل شد این آیه، پس فرمود رسول خدا صلی الله علیه و آله : به آن کسی که جان من در قبضه قدرت اوست، هرگاه شما هم در عقب ایشان رفته بودید تا اینکه کسی از شما نزد من باقی نمانده بود از این وادی، آتشی به سوی شما روان می گشت و شما را می سوخت».

و ذکر کرده اند که: «رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز می کرد با مردم روز جمعه، پس داخل شد کاروان و با ایشان بود قومی که دف و دایره می زدند و بازی می کردند، پس مردم چون ایشان را به لهو و لعب دیدند، پس ترک کردند نماز را و رفتند در پی لهو و لعب و نظر می کردند به سوی آنها، پس نازل شد این آیه مبارکه در حق سیر کنندگان و در حق بیع و شرا کنندگان در وقت نماز و خطبه روز عید جمعه که دیگر بعد از این به این نوع رفتار نکنند که عاقبت آن عذاب است».

بلی هر که دانا و عاقل است، هرگز حضور الهی را و عبادت او را بدل نخواهد کرد به امور باطله دنیوی، به علّت آنکه خلاّق عالم و رزّاق بنی آدم به دست اوست جمیع امور از نفع و رزق و دولت و فقر و ثروت و طول عمر و هر چه شخصی طلب کند از امور دنیوی و اخروی، و کسی کاری از وجودش [99] ساخته نمی شود، و هر کس که با او باشد خدا هم با اوست و هر که از خدا برگشت جمیع امورش تمام بر نحو بطلان و فساد است، نعم ما قیل الشاعر: نظم:

چون از او گشتی همه چیز از تو گشت چون از او گشتی همه چیز از تو گشت(1)

ص :116

پس می رسد انسان را که در عرض هفته یک شب جمعه و یک روز جمعه را در حضور پادشاه حقیقی برود و کارهای ایام هفته را درست کند و خطاهای هفته گذشته را عذرخواهی کند و شش روز را صرف امور دنیوی نماید و یک شب و یک روز را، بلکه بعضی از شب و روز را صرف طلب آخرت که خانه حقیقی و منزل همیشگی خود بنماید و چند ساعتی را در فکر خود بوده باشد، و خورد خورد و کم کم لذّت حضور پادشاه حقیقی را بر پادشاه مجازی اختیار کند و «تُعِزُّ مَن تَشَآءُ وَ تُذِلُّ مَن تَشَآءُ(1)» را منظور نظر خود بیاورد و ببیند که خلاّق عالم از برای اهل عبادت و ایمان چه مقرّر فرموده در دار باقی و خود را مقیّد به امور فانیه دنیوی بالمرّه نگرداند.

یعنی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «رها کن حرص را و طمع مکن زندگانی دنیا را و جمع مکن مال دنیا را و حال اینکه تو نمی دانی که از برای که جمع می کنی و تو نمی دانی که در وطن خود، خواهی ماند یا انقلابات دهر تو را به غربت و جای دیگر خواهد برد، به درستی که روزی قسمت شده است و جهد و سعی مرد نفعی نمی رساند، همیشه محتاج است هر که طمع کار است و غنیست هر که قانع است به داده خدا».

جاء جبرئیل علیه السلام إلی النبی صلی الله علیه و آله ، فقال: «یا محمّد صلی الله علیه و آله ! عش ما شئت فإنّک میّت، و أحب ما شئت فإنّک مفارقة، و اجمع ما شئت فإنّک تارکه، و اعمل ما شئت فإنّک مجازی به(1)، و اعلم أنّ شرف(2) الإنسان قیامه باللیل(3) و عزّه استغنائه عن الناس».(4)

یعنی: جبرئیل[ علیه السلام ] آمد نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و عرض کرد: «یا احمد! بمان در دنیا آنقدر که خواهی که سرانجام مرگ است، و دوست دار آنچه خواهی که آخر جداییست، و جمع کن آنچه که خواهی که آخر گذاردن و رفتن است، و بکن هر عملی که خواهی که آخر به جزای آن رسیدن است، بدانکه بزرگواری آدمی نماز کردن شب است و عزیزی او بی نیازی از مردم است».[101]

و قال امیرالمؤمنین علیه السلام : «من اشتاق إلی الجنّة سارع إلی الخیرات و من راقب الموت ترک اللذّات و من زهد فی الدنیا هانت علیه المصائب».(5)

و قال علیه السلام :«الزهد فی الدنیا ثلاثة أحرف: زاء و هاء و دال، فأمّا الزاء فترک الزّینة، و أمّا الهاء فترک الهواء، و أمّا الدال فترک الدنیا».(6)

یعنی: فرمود امیرالمؤمنین علیه السلام : «هر که آرزومند بهشت باشد می شتابد به سوی خیرات، و هر که منتظر مرگ باشد دست بر دارد از لذّت های دنیا، و هر که پارسایی

ص :118

اختیار کند در دنیا آسان شود بر او مصیبت ها».

و باز فرمودند امیرالمؤمنین علیه السلام که: «زهد در دنیا سه حرف است: زا و ها و دال، و اما زاء آن ترک زینت دنیاست، و امّا هاء زهد، ترک هوا دنیاست، و امّا دال زهد، ترک دنیاست».

عن علی بن أبیطالب علیه السلام قال: «دخل علینا رسول اللّه صلی الله علیه و آله و فاطمة جالسة عند القدر و أنا أنقی العدس(1)، قال: یا أباالحسن! قلت: لبیک یا رسول اللّه صلی الله علیه و آله ! قال: اسمع منّی _ و ما أقول إلاّ من أمر ربّی _ ما من رجل یعین امرأته فی بیتها إلاّ کان له بکل شعرة علی بدنه، عبادة سنة، صیام نهارها و قیام لیلها(2)، و أعطاه اللّه من الثواب مثل ما أعطاه الصابرین داود(3) النبی علیه السلام و یعقوب علیه السلام و عیسی علیه السلام.

یا علی! من کان فی خدمة العیال فی البیت و لم یؤنف، کتب اللّه اسمه فی دیوان الشهداء و کتب له بکلّ یوم و لیلة ثواب ألف شهید، و کتب له بکل قدم ثواب حجّة و عمرة، و أعطاه اللّه بکل عِرق فی جسده مدینة فی الجنّة.

یا علی! ساعة فی خدمة العیال و خدمة البیت(4) خیر من عبادة ألف سنة و ألف حجّة و ألف عمرة، و خیر من عتق ألف رقبة و ألف غزوة و عیادة ألف مریض و ألف جمعة و ألف جنازة و ألف جائع یشبعها و ألف عار یکسوها و ألف فرس یوجّهه فی سبیل اللّه»(5)، إلی آخر الحدیث.

یعنی: فرمود جناب امیرالمؤمنین علیه السلام که: «داخل شد رسول خدا[103] صلی الله علیه و آله بر ما و فاطمه علیهاالسلام نشسته بود نزدیکش و من عدس پاک می کردم، فرمودند رسول خدا صلی الله علیه و آله : یا اباالحسن! عرض کردم: لبیک یا رسول اللّه! فرمودند: بشنو از من آنچه می گویم و نمی گویم مگر آنچه خداوند امر کرده که بگویم، نیست هیچ مردی که اعانت کند زوجه خود را در خانه خود، مگر اینکه به عدد هر مویی که در بدن اوست، خداوند به او عطا کند ثواب یک سال عبادت که روزها شخص روزه باشد و شب ها احیاء نموده باشد، و عطا کند خداوند به او مثل ثواب صابرین همچون داود(6) و یعقوب و عیسی [ علیهم السلام ] بوده باشند.

یا علی! کسی که بوده باشد در خدمت عیال در خانه و منّتی بر عیال نگذارد، بنویسد خداوند اسم او را در دفتر شهداء و بنویسد از برای او به هر روز و شبی که خدمت کند،

ص :120

ثواب هزار شهید و بنویسد برای او به هر قدمی، ثواب یک حج و یک عمره، و عطا کند به او به هر رگی که در بدن اوست، شهری در بهشت!

یا علی! یک ساعت خدمت عیال و خانه کردن، بهتر است از عبادت هزار سال و هزار حج و هزار عمره، و بهتر است از آزاد کردن هزار بنده و هزار غزوه و عیادت هزار مریض و هزار نماز جمعه و تشییع هزار جنازه و سیر کردن هزار گرسنه و پوشیدن هزار برهنه و هزار اسب دادن به کسی که به جهاد فی سبیل اللّه رود».

و حدیث طول دارد و این وجیزه گنجایش تمام این حدیث و سایر اخبار را ندارد محول به کنزالعرفان و مجمع الحجج است طالب کلّ آن به آن دو کتاب رجوع نماید.

پس عبادت کردن خدا و ذکر خدا و یاد خدا که به این سهلی و آسانی باشد، بنده معصیت بزرگ، [104] صعب و دشوار را چرا باید مرتکب شود که آن ریختن خون پسر فاطمه زهرا باشد با برادران آن حضرت، اللّه از بیگانگی از خدا و بی شرمی از رسول که دو دست فرزند علی بن ابی طالب جدا شده باشد و باز ظالمی از عقب یا جلو درآید و گرز آهن بر سر آن حضرت بزند و او را از اسب دراندازد و باز هم خود را از امّت رسول حساب کند، آه وا ویلاه و وا رزناه.

لمؤلّفه:

سر شکست [و] فرق درهم خورد شد پای عبّاس از سواری کند شد

بر زمین افتاد آن نور مبین همچو مهری کافتد از چرخ برین

کرد فریاد آن زمان با شور و شین کای برادر جان برادر جان حسین

کشته شد عبّاست از ظلم [و] جفا یا اخا ادرک اخاک یا اخا

چون به گوش شاه آوازش رسید چون زمین [و] آسمان بر خود طپید

گفت: غم از حد فزون بر دل نشست داغ عبّاس این زمان پشتم شکست

ای خدا [105] آگاهی از سوز دلم تیره شد شمع شب افروز دلم

خواهرا زینب گریبان کن تو چاک بر سر افشان دخترانم را تو خاک

بی برادر گشته را یاری کنید این برادر کُشته را یاری کنید

زینبا دیگر ندارم من کمر نه دگر دارم برادر نه پسر

شکر للّه هر چه بودم ز اقربا بهر امّت کردم ایشان را فدا

سیّدا سرکار آصف رنجه شد جسم زارش زین مصیبت خسته شد

اشک ریزان شد چو ابر نوبهار آصف الدّوله امیر کامکار

شهریار از اول فتح الکتاب قلب وی از مثنوی گشته کباب

من ندارم باک ز آنچه گفته ام من ندارم خوف ز آنچه کرده ام

هر چه کردم هر چه گفتم تاکنون نامد از عمّان یکی قطره برون

این قدر شد کاخر از لطف اله دست خالی نامدم تا بارگاه

تحفه دنیا بیارندت همین اهل دنیا از کهین [و] از مهین

بهر عقبی تحفه ات آورده ام آنچه گفتندم بکن من کرده ام

تحفه ام از کلّ عالم بهتر است هدیه ام اعظم تر از هفت کشور است

قیمت این تحفه را داند خدا اللّه اللّه از کلام کبریا

حق نگهدارت بود ای شهریار نجل پاکت جمله باشند کامکار

تا جهان برپاست باشد حیدرت حیدر است و دوستدار(1) حیدر است

حیدرا باشی همیشه پایدار تاج رفعت بر سرت ای شهریار

ص :122

همچو حیدر در دو عالم سروری سروری و شهریار کشوری

سیدا آقا بکن ختم کتاب زاین سخن واللّه اعلم بالصّواب

قد فرغت من تحریره و تصنیفه و تألیفه فی السابع و العشرین [106] من شهر من شهور سنة 1289 من الهجرة النبویّة علی هاجرها ألف ألف سلام و تحیّة. تمت.

ص :123

التراث العربی، بیروت، 1405 ق.

13_ الخرائج و الجرائح، قطب الدین راوندی، تحقیق: به اشراف سید محمدباقر موحد ابطحی، چاپ اول: نشر: مؤسسه امام مهدی، قم، 1409 ق.

14_ خصائص الائمة، سید رضی، تحقیق محمد هادی امینی، نشر: مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، 1406 ق.

15_ الخصال، شیخ صدوق، تحقیق: علی اکبر غفاری، نشر: جامعه مدرسین، قم، 1403 ق.

16_ صحیح بخاری، بخاری، نشر: دار الفکر، 1401 ق.

17_ صحیفه نور، مجموعه رهنمودهای حضرت امام خمینی، چاپ دوم با تجدید نظر و اضافات، تدوین سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1370.

18_ الفضائل، ابن شاذان، منشورات المطبعة الحیدریة و مکتبتها، نجف اشرف، 1381 ق.

19_ الکافی، شیخ کلینی، تحقیق: علی اکبر غفاری، چاپ سوم، نشر: دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1367 ش.

20_ الکشاف، زمخشری، نشر: کتابخانه مصطفی البابی حلبی، مصر، 1385 ق.

21_ کشف الیقین، علامه حلی، تحقیق: حسین درگاهی، چاپ اول، تهران، 1411 ق.

22_ اللهوف فی قتلی الطفوف، سید بن طاووس، چاپ اول، نشر: انوار الهدی، قم، 1417 ق.

23_ مجمع البحرین، شیخ طریحی، تحقیق: سید احمد حسینی، چاپ دوم، نشر: مکتب نشر الثقافة الاسلامیة، 1408 ق.

24_ مجمع البیان، شیخ طبرسی، تحقیق: گروهی از علما و محققین، چاپ اول، نشر: مؤسسه اعلمی، بیروت، 1415 ق.

25_ محضر الشهود فی رد الیهود، حاج بابا قزوینی، تحقیق: سید احمد حسینی، نجف.

26_ مسالک الافهام الی آیات الاحکام، جواد کاظمی، تحقیق: محمدباقر شریف زاده، چاپخانه حیدری.

27_ مصباح المتهجد، شیخ طوسی، چاپ اول، نشر: مؤسسه فقه الشیعه، بیروت، 1411.

28_ معارج الیقین فی اصول الدین، شیخ محمد سبزواری، تحقیق: علاء آل جعفر، چاپ

ص :125

اول، ناشر: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، قم، 1410 ق.

29_ مفردات غریب القرآن، راغب اصفهانی، چاپ دوم، نشر: دفتر نشر کتاب، 1404 ق.

30_ مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، تحقیق: گروهی از اساتید نجف، نشر: کتابخانه حیدریه، نجف، 1376 ق.

31_ من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، تحقیق: علی اکبر غفاری، چاپ دوم، نشر: جامعه مدرسین، قم.

32_ موسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام ، گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام ، چاپ سوم، نشر: دارالمعروف، 1416 ق.

33_ نهایة الإحکام، علامه حلی، تحقیق: سید مهدی رجایی، چاپ دوم، نشر: مؤسسه اسماعیلیان، قم، 1410 ق.

34_ النهایة فی غریب الحدیث، ابن اثیر، تحقیق: طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، چاپ چهارم، نشر: مؤسسه اسماعیلیان، قم، 1364 ق.

35_ نهج البلاغة، سید رضی، تحقیق: شیخ محمد عبده، چاپ اول، نشر: دار الذخائر، قم، 1412 ق.

36_ وسائل الشیعة، حر عاملی، تحقیق و نشر: مؤسسه آل البیت علیهم السلام ، چاپ دوم، قم، 1414 ق.

37_ ینابیع المودة، سلیمان بن ابراهیم قندوزی، تحقیق: سید علی جمال اشرف حسینی، چاپ اول، نشر: اسوه، قم، 1416 ق.

ص :126

ص :127

ص :128

ص :129

ص :130

ص :131

ص :132

ص :133

ص :135

ص :136

ص :137

ص :138

ص :139

ص :140

است. و در آن زمان عمومیت داشته و شامل ظلم مادی و غیر مادی (مثل ضرر جسمی و عرضی) می شده؛ این استظهار از جستجو در مطاوی آثار فقهای بزرگ شیعه قابل رؤیت است و در واقع در آثار قبل از شهید اوّل اصطلاح رد مظالم یافت نمی شود هر چند مبحث رد مظالم با عناوین دیگر به صورت پراکنده در ابواب فقهی آمده است امّا چنین بر می آید که این اصطلاح از زمان شهید اول در کتب فقهی متداول گردیده است.

از آن پس به تداول ایام تا عصر حاضر به اموالی که در ذمه انسان باشد و نتواند به صاحبانش برساند، اطلاق گردیده است و در ظاهر چنین است که در زمان مؤلّف نیز این اصطلاح به همین معنی بوده، زیرا تمام بحث هایی که از علمای گذشته جمع آوری کرده در همین باب است.

5 _ در هدایة الامة شیخ حر عاملی آمده: «العاشر: فی وجوب ردّ المظالم إلی أهلها إن عرفهم و إلاّ تصدق بها».(1)

همچنین ایشان در وسائل الشیعة باب مستقلی با عنوان: «باب وجوب ردّ المظالم إلی أهلها و اشتراط ذلک فی التوبة منها، فإن عجز استغفر اللّه للمظلوم» مطرح کرده اند و 6 روایت در این باب آورده اند.(2)

در میان علماء متقدم، ظاهراً، این بحث به صورت مستقل مطرح نشده و رساله ای مستقل در این باب نوشته نشده، تنها رساله ای که در این باب به صورت مستقل نگاشته شده همین رساله است که می شود گفت منحصر به فرد است.

از آنجا که نسخه بسیار بدخط بود نقل قول های آن را با مصادری که مؤلّف از آنها نقل کرده بود، تطبیق و موارد اختلافی را در پاورقی تذکر دادیم و مواردی که در نسخه افتاده بود را در کروشه [ ] اضافه کرده ایم.

در پایان از حجت الاسلام حاج سید احمد سجادی که زمینه تحقیق این رساله را برای بنده فراهم کردند و از حجت الاسلام محمدجواد نورمحمدی که از راهنمایی های ایشان در تحقیق این رساله بهره بردم تشکر می نمایم.

و من اللّه التوفیق

سید محمود نریمانی

اول شعبان سال 1435

برابر با 10/3/1393

ص :144

صفحه اول نسخه خطی رد مظالم

ص :145

صفحه آخر نسخه خطی رد مظالم

ص :146

بسم اللّه الرحمن الرحیم

و فی لقطته: و إن کان شاة حبسها ثلاثة أیام، فإن لم یأت صاحبها، باعها الواجد و تصدّق بثمنها(1) قال: و یجب تعریفها حولا، فإن جاء صاحبها، و إلاّ تصدّق بها أو استبقاها أمانة و لیس له تملکها و لو تصدّق [بها] بعد الحول فکره المالک، فیه قولان: أرجحها أ نّه لا یضمن، لأ نّها أمانة و قد دفعها دفعا مشروعا.(2)

قیل(3): الحرام إذا اختلط بالحلال یجب الخمس عشرة أقسام:

الأول: العلم بالقدر و المالک، فالدفع.

الثانی: الجهل فیهما، فالخمس.

الثالث: العلم بالمالک حسب، فالصلح.

الرابع: الظن بالمالک، فالصلح.

الخامس: العلم بالقدر، فالصدقة.

السادس: الظن بالقدر، فالصدقة.

السادس: الظن فیهما، فالصلح و هو یسقط فیه نظر.

السابع: القدر یقینا و المالک ظنا، ففی الصدقة وجهان.

الثامن: المالک یقینا والقدر ظنا، فالصلح.

التاسع: یظن قدره أزید من الخمس، فالزائد صدقة و فی الخمس وجهان.

العاشر: یعلم نقصه من الخمس، فالصدقة، إلاّ أن یتردد بین الخمس و الناقص و یقطع علی نفی الزیادة فالوجهان و الخمس لأربابه علی الأصح و الصدقة للفقراء.

و لو امتنع المالک من الصلح، قال صاحب التذکرة: یدفع إلیه الخمس و یحل الباقی لأنّ الشرع طهر المال به.(4)

و فی النافع: و فی الحرام إذا اختلط بالحلال و لم یتمیز.(5)

و فی المختلف: أوجب الشیخ(6) و أبوالصلاح(7) و ابن ادریس(8) الخمس فی الحلال إذا

ص :149

اختلط بالحرام و لم یتمیّز أحدهما من الآخر و لم یذکر ذلک ابن الجنید و لا ابن أبی عقیل و لا المفید.

لنا أ نّه قد وجب إخراج بعضه و لا طریق إلی الخروج من العهدة إلاّ بالخمس، لأ نّه المطهر للأموال.

و ما رواه الحسن بن زیاد، عن أبی عبداللّه علیه السلام قال: «إنّ رجلا أتی أمیرالمؤمنین علیه السلام ، فقال: یا أمیرالمؤمنین إنّی أصبت مالا لا أعرف حلاله من حرامه، فقال له: أخرج الخمس من ذلک، فإنّ اللّه تعالی قد رضی من المال بالخمس، فاجتنب ما کان صاحبه یعمل»(1).(2)

قال فی النافع: و یعرف حولا، فإن جاء صاحبه و إلاّ تصدّق به [عنه] أو استبقاه أمانة و لا یملک و لو تصدّق به بعد الحول فکره المالک لم یضمن الملتقط علی الأشهر. و إن وجده فی غیر الحرام یعرف حولا، ثم الملتقط بالخیار بین التملک و الصدقة و ابقائها أمانة. و لو تصدّق بها فکره المالک ضمن الملتقط.(1)

و لو علم صاحبه و لو فی جملة قوم منحصرین، فلابد من التخلّص منه و لو بصلح و لا خمس، فإن أبی قال فی التذکرة(1): دفع إلیه خمسه إن لم یعلم زیادته أو ما یغلب [179[ علی ظنّه إن علم زیادته أو نقصانه.

و لو علم قدره کالربع و الثلث وجب إخراجه أجمع صدقة لا خمسا، و لو علم قدره جملة، لا تفصیلا، فإن علم أ نّه یزید عن(2) الخمس خمّسه و تصدّق بالزائد و لو ظنا. و یحمل قویا کون الجمیع صدقة.

و لو علم نقصانه عنه، اقتصر علی ما یتیقّن به البراءة صدقة علی الظاهر و خمسا فی وجه، و هو أحوط، و لو کان الحلال الخلیط مما یجب فیه الخمس، خمّسه بعد ذلک بحسبه و لو تبیّن المالک بعد إخراج الخمس ففی الضمان له وجهان أجودهما ذلک.(3)

و فی صرفه: و یجب علی الصائغ الصدقة به مع جهل أربابه بکل وجه. و لو علمهم فی محصورین وجب التخلّص منهم، و لو بالصلح مع جهل حق کل واحد بخصوصه و یتخیّر مع الجهل بین الصدقة بعینه و قیمته. و الأقرب الضمان لو ظهروا و لم یرضوا بها أی بالصدقة لعموم الأدلة الدالة علی ضمان ما أخذت الید، خرج منه ما إذا رضوا أو استمرّ الاشتباه فیبقی الباقی.

و وجه العدم إذن الشارع له فی الصدقة، فلا یتعقب الضمان، و مصرف هذه الصدقة الفقراء و المساکین و یلحق بها شابهها من الصنائع الموجبة لتخلف أثر المال، کالحدادة و الطحن و الخیاطة.

و لو کان بعضهم معلوما وجب الخروج من حقة، و علی هذا یجب التخلّص من کل غریم یعلمه، و لذلک تحقق(4) عند الفراغ من عمل کل واحد، فلو أخّر حتی صار مجهولا أثم بالتأخیر، و لزمه حکم ما سبق.(5)

و فی دیونه: و لو جهله و یئس منه، تصدّق به عنه فی المشهور.

و قیل: یتعیّن دفعه إلی الحاکم، لأنّ الصدقة تصرف فی مال الغیر بغیر إذنه، و یضعف

ص :152

بأ نّه إحسان [180] محض إلیه، لأنّه إن ظهر و لم یرض بها ضمن له عوضها و إلاّ فهی أنفع من بقاء العین المعزولة المعرضة لتلفها بغیر تفریط المسقط لحقه. و الأقوی التخییر بین الصدقة و الدفع إلی الحاکم و إبقاؤه فی یده.(1)

و فی لقطته: فإن لم یجد صاحبها باعها و تصدّق بثمنها و ضمن إن لم یرض المالک علی الأقوی، و له إبقاؤها بغیر بیع، و إبقاء ثمنها أمانة إلی أن یظهر المالک أو یئس(2) منه، و لا ضمان حینئذ إن جاز أخذها کما یظهر من العبارة، و الذی صرح به غیره عدم جواز أخذ(3) شیء من العمران و لکن لو فعل لزمه هذا الحکم فی الشاة.

و کیف کان فلیس له تملکها مع الضمان علی الأقوی، للأصل و ظاهر النص و الفتوی عدم وجوب التعریف حینئذ، و غیر الشاة یجب مع أخذه تعریفه سنة کغیره من المال أو یحفظه لمالکه من غیر تعریف أو یدفعه إلی الحاکم.(4)

و فیه: فی لقطة المال کلام طویل نافع.(5)

و فی آخر: «و هو کسبیل مالک، فإن جاء طالب أعطیه»(1)، قیل: و یجب العزل عند الوفاة و الوصیة به لیتمیّز الحق و البعد عن تصرّف الورثة فیه.

و فی الخبر: «فإن حدث بک حدث فأوصی به إن جاء له طالب أن یدفع إلیه».(2)

و فی آخر: «تطلب له وارثا(3) و إلاّ فهو کسبیل مالک، ثم قال: ما عسی أن یصنع بها، ثم قال: یوصی بها فإن جاء لها طالب و إلاّ فهی کسبیل مالک».(4)

و الشیخ علی وجوب العزل مع الیأس و إن لم یحضر الوفاة، و حمل علی استبقاء ما یساوی الدین، و فی الصحیح: «أطلبه، قال: و قد طال فأصدق عنه؟ قال: أطلبه».(5)

و فی صحیح آخر: «لاجناح علیه بعد أن یعلم اللّه أن نیته الأداء»(6).(7)

و فی ودیعته: و لو کان غاصبا لها یمنع منها و ینکر و یعبد علی صاحبها إن عرف، و إن جهل عرف سنة ثم جاز التصدّق بها، و یضمن مع کراهة صاحبها علی المشهور للخبر، خلافا للحلی(8) حیث أوجب ردّها إلی إمام المسلمین، و مع التعذر یبقی أمانة ثم یوصی بها إلی عدل إلی حین التمکن من المستحق، و قواه فی المختلف.(9)

و المفید(10) أوجب إخراج الخمس قبل التصدّق و لم یذکر التعریف و تبعه الدیلمی، أما التملک بعد التعریف فلم یذکره أحد و إن جعل فی الروایة کاللقطة.(11)

و فی لقطته: و إن کان شاة ففی الخبر: «أ نّه یحبسها عنده ثلاثة أیام و یعرف فإن لم

ص :154

یأت صاحبها باعها و تصدّق بثمنها»(1)؛ و إن کان أعم من الموجود فی العمران لکنه حمل علیه جمعا.

و لو ظهر المالک و لم یرض بالصدقة ففی الضمان [182] وجهان و یحتمل فی غیر الشاة، بل مطلقا التعریف سنة، ثم التصدّق أو التملک کغیر الحیوان من الأموال عملا بالعموم.(2)

إلاّ أن یشاء صاحب المال أن یکون الأجر له، فیحتسب له بذلک عند اللّه.(1)

طابت نفسه بالصدقة عنه.

و أما الذی یجده فی غیر الحرم، فیلزمه أیضا تعریفه(1) سنة، فإن جاء صاحبه رد علیه و إن لم یجئ کان کسبیل ماله [بعد السنة] و التعریف فیها و یجوز له التصرف فیه بسائر أنواع التصرفات إلاّ أ نّه یکون ضامنا له بقیمته بعد السنة، متی جاء صاحبه وجب [184 [ردّه علیه، فإن تصدّق به عنه لزمه أیضا أن یغرمه له متی جاء صاحبه(2) إلاّ أن یشاء صاحبه أن یکون له الأجر و یرضی بذلک فیحتسب له بذلک عند اللّه تعالی.

و جمیع النماء المنفصل و المتصل بعد الحول فی هذا الضرب یکون لمن وجدها دون صاحبها، لأ نّها بعد الحول صارت کسبیل ماله و لصاحبها قیمتها فحسب، فهو فی هذا الضرب بین خیرتین، بین أن یتصدّق بها بعد السنة _ و یکون ضامنا لقیمتها بعد الحول إذا جاء صاحبها و لم یرض بفعله _ و بین أن یجعلها کسبیل ماله و یضمن قیمتها لصاحبها بعد السنة و التعریف.

و إلی هذا یذهب شیخنا فی مسائل خلافه(3) إلی أنّ لقطة غیر الحرم، یعرفها سنة، ثم هو مخیّر بعد السنة بین ثلاثة أشیاء، بین أن یحفظها علی صاحبها، و بین أن یتصدّق بها عنه _ و یکون ضامنا إن لم یرض صاحبها بذلک _ و بین أن یتملّکها و یتصرّف فیها، و علیه ضمانها إذا جاء صاحبها.

و هذا مذهب الشافعی و أبی حنیفة اختاره هاهنا، لأنّ بینهما خلافا فی لقطة الفقیر و الغنی و الصحیح الحق الیقین، إجماع أصحابنا علی أ نّه بعد السنة یکون کسبیل ماله أو یتصدّق بها بشرط الضمان و لم یقولوا هو بالخیار بعد السنة فی حفظها [علی صاحبها].

و شیخنا أبوجعفر فی الجزء الأول فی مسائل خلافه(4) و مبسوطه(5) قال: مسألة: إذا وجد نصابا من الأثمان أو غیرها من المواشی عرّفها سنة، ثم هو کسبیل ماله و ملکه، فإذا حال بعد ذلک علیه حول و أحوال لزمته زکاته، لأ نّه مالکه و إن کان ضامنا لها، و أما صاحبه فلا زکاة علیه، لأنّ مال الغائب [185] الذی لایتمکّن منه، لا زکاة فیه.

ص :157

و قال الشافعی(1): إذا کان بعد سنة هل تدخل فی ملکه بغیر اختیاره؟ علی قولین: أحدهما و هو المذهب: أ نّه لایملکها إلاّ باختیاره.

و الثانی: یدخل بغیر اختیاره، فإذا قال: لایملکها إلاّ باختیاره، فإذا ملکها فإن کان من الأثمان یجب مثلها فی ذمته و إن کانت ماشیة وجب قیمتها فی ذمته، فأمّا الزکاة فإذا حال الحول من حین التقط، فلا زکاة فیها لأنّه أمین، و أما صاحب المال فله مال لایعلم موضعه علی قولین مثل الغصب.

و أما الحول فإنّه لا(2) یملکها فهی أمانة أبدا فی یده، و رب المال علی قولین مثل الضالة، و إذا ملکها الملتقط و جاء الحول فهی کرجل له ألف و علیه ألف، فإن قال: الدین یمنع فهاهنا یمنع، فإن قال: لا یمنع فهاهنا لایمنع إذا لم یکن له مال سواه بقدره، فإن کان له سواه لزمته زکاته، و رب المال علی قولین کالضالة و الغصوب.

قال: دلیلنا ما روی عنهم علیهم السلام أ نّهم قالوا: لقطة غیر الحرم یعرّفها سنة، ثم هو کسبیل ماله(3)، و سبیل ماله أن یجب فیه الزکاة، قال: فبهذا الظاهر یجب فیه الزکاة. هذا آخر کلام شیخنا فی مسائل الخلاف، فی الجزء الأول فی کتاب الزکاة.

فلو کان بعد السنة لایدخل فی(4) ملکه و هو مخیّر بین ثلاث، خیّر علی ما قاله فی الجزء الثانی فی کتاب اللقطة فی مسائل الخلاف، لمّا وجبت علیه الزکاة بعد السنة و التعریف و حول الحول بعد ذلک و استدلاله بأن قال: دلیلنا ما روی عنهم علیهم السلام أنّهم قالوا: لقطة غیر الحرم یعرّفها سنة [186 [ثم هی کسبیل ماله.

و ما قالوا یکون مخیرا بعد السنة بین ثلاث خیّر علی ما یذهب الشافعی إلیه فی أحد قولیه، و أیضا من قال بهذا القول لایوجب التعریف و إنّما یوجب التعریف حتی یملّکها، فأما إذا لم یرد أن یتملّکها، فلایجب علیه التعریف و لا خلاف بین أصحابنا فی وجوب التعریف فی هذه السنة .

فدلّ هذا أجمع أنّ الذی اختاره شیخنا فی الجزء الثانی مذهب الشافعی و أن مذهبنا

ص :158

و قول أصحابنا و روایاتهم بخلاف ذلک.(1)

و فی دیونه: و من کان علیه دین وجب علیه أن ینوی قضاءه علی ما قدّمناه، فإن حضرته الوفاة، سلّمه إلی من یثق بدیانته و جعله وصیه فی تسلیمه إلی صاحبه.

فإن مات من له الدین، سلّمه إلی ورثته، فإن لم یعلم [له] وارثا اجتهد فی طلبه(2)، فإن لم یجده سلّمه إلی الحاکم، فإن قطع علی أ نّه لا وارث له کان لإمام المسلمین.

و قد روی أ نّه إذا لم یظفر بوارث له، تصدّق به عنه و لیس علیه شیء(3) أورد ذلک شیخنا أبوجعفر فی نهایته(4) من طریق الخبر إیرادا لا اعتقادا، لأنّ الصدقة لا دلیل علیها من کتاب و لا سنة مقطوع بها و لا إجماع، بل الإجماع و الأصول المقررة(5) لمذهبنا تشهد بأن الإمام یستحق میراث من لا وارث له.(6)

و فی صرفه: و لایجوز بیع تراب الصیاغة، فإن بیع کان ثمنه للفقراء و المساکین، یتصدّق به علیهم، لأنّ ذلک لأربابه الذین لایتمیّزون.

فإن تمیّزوا ردّ علیهم أموالهم و اصطلحوا فیما بینهم ما رواه أصحابنا و وجد فی روایاتهم.(7)

و فی ودیعته: و إذا علم المودَع أنّ المودِع لایملک الودیعة، لم یجز ردّها علیه(8) مع الاختیار، بل یلزمه ردّ ذلک إلی مستحقه إن عرفه بعینه، فإن لم یعرفه بعینه، تعیّن(9) له حملها إلی [187] الإمام العادل، فإن لم یتمکّن لزمه الحفظ بنفسه من حیاته و من(10) یثق إلیه فی ذلک بعد وفاته إلی حین التمکّن من المستحق.

و من أصحابنا من قال: تکون و الحال هذه فی الحکم کاللقطة علی ما روی فی بعض الروایات و الأول أحوط.

و إذا(11) کانت الودیعة من حلال و حرام لایتمیّز أحدهما من الآخر، لزم ردّ جمیعها إلی

ص :159

المودِع متی طلبها بدلیل إجماع أصحابنا.(1)

فللحذر من إضاعة المال المنهی [عنها] شرعا.

و أمّا التصدّق مع عدم الوجدان، فمستنده ما رواه سلیمان بن داود، عن حفص بن غیاث، عن أبی عبداللّه علیه السلام «فی لص أودع رجلا متاعا، قال: لا یرد [علیه] و یرد إلی صاحبه إن أمکن، و إلاّ تصدّق بها، فإن جاء بعد ذلک خیّره بین الأجر(1) و الغرم»(2)، هذا اختیار شیخنا و(3) الشیخ أبی جعفر [189] و اتباعه و به افتی.

و قال المفید(4) و سلاّر(5): یتصدّق بخمسها علی مستحق الخمس و الباقی علی فقراء المؤمنین و لست أعرف منشأ التفصیل.

و أما المتأخر أعرض عن التصدّق و ذهب إلی حملها إلی الإمام المسلمین کاللقطة.(6)

و فی لقطته: قال دام ظله: «و ما کان أزید، فإن وجده فی الحرم کره أخذه و قیل: یحرم إلی آخره».

قال الشیخ فی النهایة(7): لقطة الحرم لا یجوز أخذها؛ و قال فی الخلاف(8): یجوز أخذها و یجب تعریفها و یظهر مثل ذلک من کلام المفید(9) و ابن بابویه فی المقنع(10) و سلاّر.(11)

و قال علی بن بابویه فی رسالته:(12) و الأفضل أن یترک لقطة الحرم.

و مستند النهایة ما روی عنه أبی بصیر، عن علی بن أبی حمزة، عن العبد الصالح موسی بن جعفر علیهماالسلام ، عن رجل وجد دینارا فی الحرم فأخذه، قال: «بئس ما صنع ما کان ینبغی له أن یأخذه، قال: قلت: ابتلی بذلک، قال: تعرفه، قلت: فإنّه قد عرّفه فلم یجد له باغیا. قال: یرجع إلی بلده، فیتصدّق به علی أهل بیت من المسلمین، فإن جاء صاحبه(13) فهو له ضامن».(14)

ص :162

و مستند الخلاف ما روی عن النبی صلی الله علیه و آله أ نّه قال: «لاتحل لقطة الحرم إلاّ لمنشد»(1)، یعنی لمعرّف و الوجه الکراهیة توفیقا بین الروایات.

و علی التقدیرات، لایحل تملّکها و یجب التعریف حولا، فإن لم یجد صاحبها، إمّا أن یستبقیها أمانة أو یتصدّق عنه.

و هل یضمن لو لم یرض الصاحب بالصدقة؟ فیه قولان، قال فی باب اللقطة من النهایة(2) و المفید فی المقنعة:(3) یتصدّق و لا شیء علیه و هو تمسک(4) بأ نّه تصرّف مأذون فیه شرعا، فالضمان منفی بالأصل إلاّ فی موضع الدلالة و اختاره [190] ابن البراج فی المهذب(5) و سلار فی رسالته.(6)

و ذهب فی الخلاف(7) و فی کتاب الحج من النهایة(8) [إلی] أ نّه یتصدّق بها بشرط الضمان و هو فی روایة علی بن أبی حمزة و قد قدّمناها و اختاره المتأخر مستدلاّ بأ نّه مال الغیر، و قال الرسول صلی الله علیه و آله : «لایحل مال امرئ مسلم إلاّ عن طیب نفس منه».(9)

و هو ضعیف لأ نّا سلّمنا أ نّه مال الغیر و لکن إذن الشارع فی التصدّق به، و فی التصرّف(10) الشرعی یسقط الضمان حذرا من الإضرار، فالأشبه هو الأول.(11)

و الجواب عن الروایة أنّ التهجم علی الأموال(12) بخبر الواحد غیر جائز خصوصا فی موضع الخلاف مع کونه ضعیفا(13) فإنّ فی الطریق وهب بن حفص.

فإن قیل: لِمَ فرّقتم بینها و بین لقطة غیر الحرم، فذهبتم إلی ضمانها؟

قلنا: لوجهین، الأول: لاتفاق فقهائنا علیه؛ و الثانی: لوجود الفارق و هو کون لقطة غیر الحرم مجوزة التملک و لا کذا لقطة الحرم.(14)

ص :163

غاصبا و هو غیر جائز إلاّ أنّ عمل أکثر الأصحاب علی ذلک.

قال ابن إدریس: و لو کانت الودیعة من حلال و حرام لایتمیز أحدهما عن الآخر، ردّ جمیعها إلی المودع متی طلبها بدلیل إجماع أصحابنا.(1)

فقد ظهر أن المسألة إجماعیة و العلاّمة فی القواعد(2) حکم بما هو فتوی الأصحاب ثم استشکل ذلک.

قال فخرالدین: منشأه من قول الأصحاب، ثم نقل قول ابن ادریس هذا الذی نقلناه، ثم قال: و من أنّه ردّ الغصب إلی الغاصب و هو لایجوز، و الأولی ردّه إلی(3) الحاکم.(4)

هذا کلامه؛ و لا بأس بالعمل علی ما اجتمعت علیه الأصحاب، لأن الإجماع حجة.(5)

و فی لقطته: قال رحمه الله : «لا یملک اللقطة قبل الحول و لو نوی ذلک و لا بعد الحول ما لم یقصد التملک، و قیل: تملّک بعد التعریف [192] حولا و إن لم یقصد، و هو بعید».

أقول: اختلف الأصحاب هنا علی ثلاثة أقوال:

الأول: دخولها فی ملک الملتقط بعد التعریف قهرا بغیر اختیاره و هو مذهب الشیخ فی النهایة(6) و ابن بابویه(7) و ابن إدریس(8)؛ لقول الصادق علیه السلام : «یعرفها سنة فإن جاء لها طالب(9) و إلاّ فهی کسبیل ماله».(10) و الفاء للتعقیب من غیر تراخ، فلو احتاج دخولها فی الملک بعد التعریف إلی نیة لحصل التراخی و هو باطل فلا یفتقر إلی نیة.

الثانی: لایدخل فی ملکه بعد التعریف إلاّ باختیاره و یکفی فیه القصد و إن لم یتلفظ، قاله العلاّمة فی المختلف(11) و اختاره فخرالدین(12) و أبوالعباس و هو المعتمد، أما الافتقار إلی النیة فلأصالة بقاء الملک علی مالکه ما لم یحصل قصد التملک و أما عدم الافتقار إلی اللفظ، فلأنّ النیة من أفعال القلوب فیکفی فیها القصد کسائر النیات.

ص :165

الثالث: لایدخل فی ملکه بعد التعریف إلاّ بالنیة و اللفظ، مثل أن یقول: اخترت تملّکها و هو مذهب الشیخ فی الخلاف(1) و ابن حمزة(2) و أبی الصلاح(3)، للإجماع علی حصول الملک بذلک دون غیره، فلایحصل الملک بدونه.(4)

و قال التقی: بل یحملها إلی الإمام العادل، فإن تعذّر فعلیه حفظها إلی حین تمکّنه من إیصالها إلی مستحقها و الوصیة بها إلی من یقوم مقامه و لایجوز ردّها إلی الظالم مع الإختیار، و هو اختیار ابن إدریس و العلاّمة، و هو الأقوی، و کلام المصنف لایدفع هذا القول، لأ نّه: قال تصدّق بها إن شاء و إن(1) لم یشأ عمل کما قاله التقی حتما.

قوله: «و لو کانت مختلطة بمال المودع ردّها علیه إن لم یتمیّز» إذ لو لم یردّها و الحالة هذه لزم منع مال الغیر، و هو باطل.

و استشکله العلاّمة فی القواعد(2) من حیث استلزام ذلک ردّ مال(3) المغصوب إلی الغاصب و هو باطل، و من نقل ابن إدریس(4) الإجماع علی وجوب ردّه إلیه و الأجود إن أمکن الحاکم سلّمه إلیه و إلاّ ردّه إلی الغاصب عملا بالإجماع المذکور، لأن الإجماع المنقول بخبر الواحد حجة.(5)

و فی لقطته: [194] قوله: «و لو تصدّق به بعد الحول».

أمّا هذا اختیار الشیخین فی النهایة(6) و المقنعة(7) و القاضی فی المهذب(8)، لأنّ الصدقة فیها تصرف شرعی بالإجماع، فلا یتعقبه ضمان؛ و قال الشیخ فی الخلاف(9) و ابن إدریس(10) بالضمان.

لروایة ابن أبی حمزة المتقدمة و فیها ضعف، لأنّ فی طریقها وهب بن حفص و هو ضعیف.(11)

قوله: «لا یملک اللقطة إلی آخره».

هنا فواید: الأولی: ذهب الشیخ فی المبسوط(12) و الخلاف(13) و التقی و ابن حمزة(14) إلی

ص :167

أنّ اللقطة لا تملّک بمجرد انقضاء الحول، بل لابد مع ذلک من نیة التملّک؛ و هو الحق و علیه الفتوی، لأصالة بقاء الملک علی مالکه، فلایخرج عنه إلاّ بدلیل و لیس إلاّ النیة.

و لما رواه محمد بن مسلم عن أحدهما علیهماالسلام قال: سألته عن اللقطة، قال: «لاتقربوها فإن ابتلیت بها فعرّفها سنة، فإن جاء صاحبها و إلاّ فاجعلها(1) فی عرض مالک یجری علیها ما یجری علی مالک إلی أن یجیء الطالب».(2)

قال الشیخ فی النهایة(3) و ابن ادریس(4): یملک بمجرد دخول(5) الحول، لما رواه الحلبی عن الصادق علیه السلام قال: «تعرّفها سنة، فإن جاء لها طالب و إلاّ فهی کسبیل(6) ماله».(7)

و مثله روایة داود بن سرحان عن الصادق علیه السلام (8) و الفاء للتعقیب.

و أجیب عنه بأ نّه قوله: «هی کسبیل ماله» تشبیه و التشبیه لایقتضی الاتفاق فی جمیع الأحکام و إلاّ لکان هو هو و لیس، بل یکفی فی مطلق التشبیه الاتفاق فی بعض الأحکام؛ و هو هنا کذلک فإنّه یشابه ماله فی جواز التصرف بأحد الأمور الثلاثة:

الأول: هل یشترط مع نیة التملک التلفظ باختیار الملک بأن یقول: اخترت تملکها أم لا؟ قال التقی نعم، [195] لأنّ مع اللفظ(9) یحصل الملک یقینا بخلافه مع النیة لا غیر. و به قال الشیخ فی الخلاف.(10)

و الفتوی علی خلافه، بل یکفی مجرد النیة، لأصالة عدم الاشتراط، و لقوله علیه السلام : «و إلاّ فاجعلها فی عرض مالک» و الفاء للتعقیب و لم یذکر اللفظ، فلو شرط لزم تأخیر(11) البیان

ص :168

عن وقت الحاجة.

الثانی: أ نّه مع نیة التملک هل یثبت فی ذمته ضمانها بمجرد النیة أو یتوقف علی مجیء المالک و مطالبته؟

نقل الشیخ فی المبسوط(1) القولین محتجاً علی الثانی بقوله صلی الله علیه و آله وسلم : «من وجد لقطة فلیشهد ذا عدل ثم لایغیره و لایکتم(2) فإن جاء صاحبها فلیردها و إلاّ فهو مال اللّه یؤتیه من یشاء»(3) و الفتوی علی الأوّل لوجوه:

الأول: أصالة بقاء الملک علی مالکه فتملکه بغیر إذنه موجب لضمانه.

الثانی: قوله صلی الله علیه و آله وسلم : «علی الید ما أخذت حتی تؤدی».(4)

الثالث: أنّ المطالبة تتوقف علی الاستحقاق، فلو علّل الاستحقاق بها، لزم الدور.

و یظهر فائدة القولین فی مسائل:

الأولی: وجوب عزلها من ترکته قبل موته علی الأول و عدمه علی الثانی.

الثانیة: وجوب الوصیة بها علی الأول دون الثانی.

الثالثة: یکون الملتقط مستحقا للزکاة علی الأول لکونه غارما دون الثانی لعدم ثبوت شیء فی ذمته.

الرابعة(5): جواز استثناء قدرها(6) من الربح الذی یجب فیه الخمس لکونه دینا، فیکون من المؤن، فیخمّس الباقی علی الأول و عدم جواز استثنائه علی الثانی.(7)

به، و تبعه القاضی.(1)

و قال ابن ادریس(2): یدفعه إلی الحاکم إذا لم یعلم له وارثا، فإن قطع علی أ نّه لا وارث له، کان لإمام المسلمین، لأ نّه یستحق میراث من لا وارث له.

و قال العلاّمة(3): إن لم یعلم انتفاء الوارث وجب حفظه، لأ نّه مال معصوم، فیجب حفظه علی مالکه کغیره من الأموال، فإن آیس من وجوده و الظفر به أمکن أن یتصدّق به و ینوی القضاء عند الظفر بالوارث، لئلا یتعطّل المال، إذ لا یجوز التصرف فیه و لا یمکن إیصاله إلی مستحقه.

و فی قوله: «لایجوز التصرف فیه» نظر، لعدم تعیین الدین إلاّ بقبض المستحق له، بل لو قال: لاحتیاجه إلی تفریغ ذمته _ و هو غیر متمکن من إیصاله إلی مستحقه، فشرّع له التصدّق(4) به کاللقطة _ کان أحسن.(5)

و فی اللقطة: الرابعة: لو تصدّق بها بعد الحول فکره المالک، هل یضمن أم لا؟ الشیخ فی الکتابین(6) علی الأول و به قال ابن ادریس(7) و أبو علی(8) و اختاره العلاّمة فی المختلف(9) و المفید(10) و تلمیذه(11) علی الثانی و به قال القاضی(12) و ابن حمزة(13) و اختاره المصنف.(14)

و للشیخ فی النهایة القولان: فالأول اختیاره فی باب الحج(15) و الثانی فی اللقطة(16)، احتج الأولون بعموم ضمان الید، لقوله علیه السلام : «علی الید ما أخذت حتی تؤدی» و لأ نّه

ص :170

تصرّف بإتلاف المال بغیر إذن صاحبه.

احتج الآخرون: بأ نّها أمانة عنده و قد دفعها مشروعا، فلا یتعقبه ضمان و لأنّ الأصل عدم الضمان.(1)

قال: لا تملک اللقطة بحول الحول و إن عرّفها ما لم ینو التملک و قیل: بمضی الحول.[197]

أقول: للأصحاب هنا ثلاثة أقوال:

الأوّل: دخولها فی ملک الملتقط بعد التعریف بغیر اختیاره و هو ظاهر الشیخ فی النهایة(2) و ابن بابویه(3) و ابن إدریس.(4)

الثانی: لایدخل إلاّ باختیاره و یکفی فیه النیة، و لا یشترط تلفظه، اختاره العلاّمة فی المختلف(5) و فخرالمحققین.(6)

الثالث: لایدخل فی ملکه إلاّ باختیاره و بأن یقول: اخترت ملکها و هو قول الشیخ فی الخلاف(7) و ابن حمزة(8) و التقی.(9)

احتج الأولون: بعموم قول الصادق علیه السلام : «یعرّفها سنة، فإن جاء لها طالب و إلاّ فهی کسبیل ماله»(10)، رواه الحلبی فی الصحیح عقیب التعریف و عدم مجیء المالک لکونها کسبیل ماله، لأنّ الفاء للتعقیب من غیر تراخ، فلایکون معلّقا علی غیره و إلاّ لتراخی عنه.

احتج العلاّمة(11) بقول أحدهما علیهماالسلام : «و إلاّ فاجعلها فی عرض مالک یجری علیها ما یجری علی مالک»(12) و الفاء للتعقیب، و صیغة إفعل للأمر، و لا أقل من أن تکون للإباحة، لأنّه لیس للتهدید قطعا فیستدعی أن یکون المأمور به مقدورا بعد التعریف و عدم مجیء

ص :171

المالک، لأ نّه عقّب أمره بالجعل بعدم مجیء المالک و التعریف سنة، و لم یذکر اللفظ، فلو شرط لتأخّر البیان عن وقت الحاجة، فلا یشترط اللفظ و هو المطلوب.

احتج ابن حمزة: بأنّ ما قلناه مجمع علی تملکه [به] و غیره لیس علیه دلیل.(1)

و أوجب أبوالصلاح حملها إلی الإمام و مع التعذّر بحفظها لأربابها و یوصی بها عند الوفاة.(1)

و کذا ابن ادریس أوجب حملها إلی الإمام مع التمکّن و إلاّ حفظها بنفسه فی حیاته أو بمن یثق به بعد وفاته.(2)

قوله: «و إلاّ ردّ الجمیع علی المودع علی إشکال».

أقول: مراده بذلک أ نّه إذا أودعه الظالم مالا ممتزجا من ماله و من مال مغصوب و لم یتمیّز، قال أکثر الأصحاب: یردّه علی الظالم و فیه [199] إشکال، ینشأ من أ نّه یجب علیه ردّ ماله إلیه، و لا یمکن إلاّ بردّ الجمیع و إفراد مال الغیر غیر ممکن لعدم تمییزه، فوجب ردّ الجمیع.

و من احتمال [وجوب] إفراد ما یعلمه غصبا و إلاّ لزم تسلیم مال الغیر إلی غیر مستحقّه اختیارا، و هو غیر جائز قطعا.(3)

و فی لقطته: قوله: «و هل یملکها مجّانا و یتجدّد وجوب العوض بمجیء مالکها أو بعوض یثبت فی ذمته؟ إشکال، والفائدة» إلی آخره.

أقول: منشأه الاتفاق علی أ نّه بمضیّ الحول و التعریف له ذلک مع نیّة التملّک یملکها و إنّ لمالکها مثلها أو قیمتها و ذلک یفهم منه ثبوت أحد الأمرین فی ذمّته و من أنّ ضمان العین أعم من ذلک و من وجوب الدفع لوطلب المالک و کل منها یحتمل و لا دلالة للعام علی الخاص و تظهر الفائدة فیما ذکره المصنف.(4)

و فی اللقطة: و یکره أخذ اللقطة، فإن أخذها و کانت دون الدرهم ملکها؛ و إن کانت درهما فما زاد، عرّفها حولا، فإن کانت فی الحرم تصدّق بها بعده و لا ضمان إذا استبقاها أمانة، فإن کانت فی غیره، فإن نوی التملّک جاز و یضمن، کذا إن تصدّق بها و لو نوی الحفظ، فلا ضمان.(1)

للعدوان بأخذها، لکن أطلق القول بکونها أمانة من حرّم الالتقاط و من جوّزه.

قوله: «و إن وجدها فی غیر الحرم عرّفها حولا إن کان مما یبقی کالثیاب إلی قوله: أمانة لمالکها من غیر ضمان».

إذا وجد(1) اللقطة البالغة قدر الدرهم عینا أو قیمة أو زائدة عنه المأمونة البقاء، وجب تعریفها سنة إما مطلقا أو مع نیة التملّک، کما سیأتی الخلاف فیه.

فإذا عرّفه سنة تخیّر بین ثلاثة أشیاء: یملّکها أو(2) الصدقة عن مالکها، و یضمن للمالک فیهما.

و لا خلاف فی الضمان مع التصدّق(3) و کراهة المالک هنا و إن اختلف فی لقطة الحرم، و من ثم اختار المصنف عدم الضمان هناک و جزم به هنا.

و الفارق [202] النصوص(4) الکثیرة الدالة علی الضمان هنا من غیر معارض و إن کان الدلیل الذی ذکره من امتثال مراد الشارع آتیا هنا، إلاّ أنّه لایقابل الدلیل النقلی الصریح، کقوله صلی الله علیه و آله : و قد سئل عن اللقطة: «عرّفها حولا، فإن جاء ربها و إلاّ تصدّق بها، فإذا جاء ربها فرضی بالأجر و إلاّ غرمها(5)».(6)

و روایة الحسین بن کثیر، عن أبیه، قال: سأل رجل أمیرالمؤمنین علیه السلام عن اللقطة، فقال: «یعرفها حولا(7)، فإن جاء صاحبها دفعها إلیه و إلاّ حبسها حولا و إن لم یجئ صاحبها أو من یطلبها تصدّق بها، فإن جاء صاحبها بعد ما تصدّق بها، إن شاء أغرمها الذی کانت عنده و کان الأجر له و ان کره ذلک احتسبها و الأجر له».(8)

و صحیحة محمد بن مسلم عن أحدهما علیهماالسلام ، قال: سألته عن اللقطة، قال: «لاترفعوها فإن ابتلیت فعرفها سنة فإن جاء طالبها و إلاّ فاجعلها فی عرض مالک یجری علیها مایجری علی مالک إلی أن یجیء طالبها(9)».(10) و غیرها من الأخبار.

ص :176

و الثالث: أن یبقیها فی یده أمانة فی حرز أمثالها کالودیعة، فلایضمنها إلاّ مع التعدی أو التفریط، لأ نّه حینئذ محسن إلی المالک بحفظ ماله و حراسته، فلایتعلّق به ضمان لانتفاء السبیل عن المحسن.(1)

الأقوی.

لنا: إنّه أحوط.

احتج الشیخ بما رواه حفص بن غیاث، قال: سألت أباعبداللّه علیه السلام عن رجل من المسلمین أودعه رجل من اللصوص دراهم أو متاعا و اللص مسلم، هل یرد[ه] علیه؟

قال: «لایردّه، فإن أمکنه أن یردّه علی صاحبه فعل و إلاّ کان فی یده بمنزلة اللقطة یصیبها(1) فیعرفها حولا، فإن أصاب صاحبها ردّها علیه و إلاّ تصدّق بها، فإن جاء [صاحبها] [204] بعد ذلک خیّره بین الأجر و الغرم، فإن اختار الأجرة فله [الأجر] و ان اختار الغرم غرمه له و کان الأجر له».(2)

و لأ نّه مال فی یده [و] لا مالک معروف عنده، و کان حکمه حکم اللقطة.(3)

و الجواب: الطعن فی السند، و لا نسلم مساواته للقطة، علی أنّ قول الشیخ لایخلو من قوة.

و فی اللقطة: مسألة: لایجوز تملّک لقطة الحرم إجماعا، بل یجب تعریفها حولا، ثم تخیّر بعده بین الاحتفاظ و الصدقة، فإن تصدّق بها بعد الحول، ففی الضمان قولان للشیخ:

أحدهما: ثبوته، قاله فی النهایة(4) فی باب آخر عن فقه الحج و کذا فی المبسوط(5) و الخلاف(6) و به قال ابن الجنید و ابن ادریس.(7)

و القول الثانی: فی باب اللقطة من النهایة(8) أ نّه لا ضمان علیه و هو قول المفید رحمه الله (9) و ابن البراج(10) و سلار(11) و ابن حمزة(12) و والدی رحمه الله و الأقوی الأول.

لنا أ نّه تصرف فی مال الغیر بغیر إذنه و اتلفه(13) علیه بغیر قوله، فکان ضامنا.

ص :178

و ما رواه علی بن أبی حمزة عن العبد الصالح موسی بن جعفر الحدیث.(1)

احتج الشیخ بأ نّه فعل المأمور به من الصدقة، فلاتجب علیه عقوبة الضمان.

و الجواب: لا منافاة بین الضمان و الأمر بالصدقة، کلقطة غیر الحرم إجماعا.(2)

[قول المحقق الأردبیلی فی مجمع الفائدة]

و فی مجمع الفائدة: قوله: «و تراب الصیاغة إلی آخره».

تدلّ علی ما ذکره أیضا _ مع التصدّق بالثمن المجهول أربابه _ روایة علی بن میمون الصائغ، قال: «سألت أباعبداللّه علیه السلام عمّا یکنس عن التراب فأبیعه، فما أصنع به؟ قال: تصدّق به، فإما لک(3) و إما لأهله، قلت: فإنّ فیه ذهبا و فضة و حدیدا، فبأی شیء أبیعه، قال: بعه بطعام، قلت: فإن کان لی قرابة [205] محتاج أعطیه منه؟ قال: نعم».(4)

و کأ نّه ترک بیعه بالنقدین، لبعد ذلک و ظهور جوازه و لا یضرّ عدم صحة هذا الخبر لوجود غیره کما عرفت.

و قوله رحمه الله : «لجهالة أربابه».

یدلّ علی جواز التصدّق فی کل مجهول مالکه، کما هو مضمون الأخبار.(5)

و فی دیونه: قوله: «و یجب نیة القضاء مع غیبة المالک».

الظاهر أنّ المقصود أ نّه یجب الوفاء عند الطلب، فإن لم یکن المالک حاضرا بل غائبا، یقصد الوفاء بمعنی أ نّه یکون فی قصده، إذا خطر بباله بمعنی أن یکون جازما علی الأداء وقت الحضور عند الإمکان الشرعی.

و کأ نّه إجماعی مستندا إلی أ نّه یجب الإتیان بمهما أمکن و إلی صحیحة عبدالغفار الجازی، عن أبی عبداللّه علیه السلام قال: «سألته عن رجل مات و علیه دین، قال: إن کان علی بدنه(6) أنفقه من غیر فساد، لم یؤاخذه اللّه عزوجل إذا علم من نیة الأداء، إلاّ من کان لایرید

ص :179

أن یؤدی عن أمانته، فهو بمنزلة السارق، و کذلک الزکاة أیضا، و کذلک من استحل أن یذهب بمهور النساء».(1)

و فیها تحریم الإسراف و عدمه علی البدن و جواز الدین للصرف فیه و تحریمه للفساد و فوریة الأداء؛ فافهم.

و تدلّ علیه روایة زرارة بن أعین، قال: «سألت أباجعفر علیه السلام لرجل یکون علیه الدین لایقدر علی صاحبه و لا علی ولی له و لا یدری بأی أرض هو؟ قال: لاجناح علیه بعد أن یعلم اللّه منه أنّ نیته الأداء».(2)

و لا یضر وجود «أبان» فیها.

و مرسلة ابن فضال، عن بعض أصحابه عن أبی عبداللّه علیه السلام [206] قال: «من استدان فلم ینو قضاءه، کان بمنزلة السارق».(3)

و هی تدلّ علی العموم، و هذا یؤیّد الإثم بالقصد و النیات، فتأمل.

و الظاهر عدم الفرق بین الغائب و الحاضر، إلاّ أ نّه لما کان فی الحاضر، یجب الأداء [ما] ذکر النیة و لکن قد لایتمکّن عنه هنا أیضا، فالقصد لازم کالغائب حتی یؤدّی.

قال فی شرح الشرائع(4): إنّ وجوب نیة القضاء ثابت علی کل من علیه حق، سواء کان ذو الحق غائبا أم حاضرا، إلاّ أنّ ذلک من أحکام الإیمان کما قالوا فی العزم علی فعل الواجب الموسع فی وقت الترک.

و فیه تأمل، إذ دلیله غیر ظاهر، و لو کان من أحکام الإیمان ینبغی الخروج عنه بعدمه، و لیس کذلک فقصدهم غیر ظاهر، و یمکن کونه من أحکام الإیمان، إذا کان ضروریا و لیس ببعید کونه کذلک إلاّ فی النادر فیقبل عذره.

علی أ نّه لو کان ینبغی قصد وجوب الأداء؛ أی اعتقاد وجوبه لا قصد الأداء أو فعل

ص :180

الواجب، فإن قصد فعل الصلاة الواجبة أداء، الظاهر أ نّه لیس من أحکام الإیمان بالمعنی المذکور، لأ نّه لو اعتقد وجوبها و قصد عدم فعلها لو لم یفعل لم یکفر، فلعل قصدهم ما ذکرناه.

قوله: «و الوصیة به مع أمارة الموت و عزله» وجوب الوصیة به(1) عند ظهور علامة الموت، کأ نّه لا خلاف فیه.

و یدلّ علیه بعض الأخبار(2) أیضا مؤیّدا بالاعتبار، فإنّه لو لم یفعل یمکن عدم علم الورثة(3) فیضیع المال خصوصا إذا لم یکن الشهود المقبولة، و معها یمکن عدم حصول الشهادة [207] و أ نّه یحتاج إلی الیمین، و لأ نّها غایة ما یمکن حینئذ فی ردّ مال الغیر، بل یقولون: یجب علیه الوصیة بما له و بما علیه و سیجیء فی الوصیة.

و أمّا وجوب العزل فذکروه أیضا و دلیله غیر ظاهر، إلاّ ما یتخیّل أ نّه غایة ما یمکن، و أ نّه أقرب إلی الوفاء، و بعید عن تصرّف الغیر. و لکن الإیجاب بمثل هذا مشکل، إلاّ أن یکون إجماع أو نحوه.

و یشکل أیضا تعیّنه بذلک بحیث لو تلف یکون من مال الغریم من غیر ضمان إلاّ مع التفریط و التقصیر، فالقول به بعید، نعم فائدة التعیین ما مرّ و التأکید فی الأداء و دفع وجوب المعین.

و لا یبعد وجوب الاشهاد أیضا فی الکل مع الإمکان و القول بوجوب العزل و الوصیة.

قوله: «و عزل الدین».

یمکن أن یکون تتمة للوصیة أی یجب حینئذ الوصیة و العزل، کما هو الظاهر، و یمکن کونه عطفا علی «نیة القضاء»، فیکون واجبا فی الغائب مطلقا، و لکن ینبغی أن لایکون مطلقا، بل مع طول الغیبة و الیأس من الحضور، فیعزل احتیاطا و یشهد علیه و یوصی به لصاحبه؛ هذا مع معلومیة صاحبه.

و أما لو لم یکن یعرفه قیل: اجتهد فی طلبه بمعنی أن یبذل جهده علی العادة باستخباره فی مواضع یمکن کونه هناک عادة إلی أن ییأس، فیتصدّق علی موضع التصدّق

ص :181

المندوب و إن کان واجبا علیه أو علی وارثه، لأ نّه فی أصله مندوب علی مالکه و لیس بواجب علیه، فالوجوب علیهما کوجوب التصدّق [208] المندوب علی الوکیل و الوصی، فیجوز علی السادة و الأغنیاء.

و الأحوط أن یکون علی مستحق الزکاة کما هو ظاهر عبارات الأصحاب فی أمثاله لوجوبه الآن علی المتصدّق.

و الظاهر من دلیل(1) وجوبه و من کلامهم التصدّق علی المستحقین، و یؤیّده: «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ(2)»، و لأ نّه لرفع الاحتیاج، و لأنّ المالک أرضی به، و لأ نّه أحوط.

و لکن فی وجوب التصدّق تأمل، و لهذا ما جوّزه ابن ادریس(3) و توقّف العلاّمة(4) فی أکثر کتبه علی ما نقل فی شرح الشرائع(5) و قال: لعدم النص، و لأنّ تصدّق مال نفسه لغیره مع عدم إبراء نفسه، غیر معلوم الجواز، لأ نّهم یقولون حفظه واجب، و لأ نّه کالاسراف و التبذیر المنفی(6) و إن کان لبراءة الذمة و لحصول(7) الثواب، فإنّه غیر ظاهر مع أ نّه قد یکون غنیا.

و لا ینبغی النزاع فی الجواز إذا کان دینا، لأ نّه ماله و مال الغیر فی ذمته، و قضیّة التسلط جواز التصرف فی ماله ما شاء، و الأصل و عدم ظهور المانع، لأنّ صرف المال فی وجه اللّه صحیح(8) و براءة الذمة _ و لو احتیاطا _ لایسمی اسرافا و لا تبذیرا، و لأنّ النص فی مال الغیر _ إذا لم یعلم صاحبه _ کثیر(9) جدا و قد سلّمه أیضا.

ص :182

فلیس التوقف لعدم النص، و لا یحتاج إلی الخصوص، بل لوجود نص علی عدم التصدّق هنا بخصوصه مع تلک النصوص و هو:

صحیح معاویة بن وهب، قال: «سئل أبوعبداللّه علیه السلام ، عن رجل کان له علی رجل حق ففقد و لا یدری أحی هو أم میت؟ و لا یعرف له وارث، و لا نسب ولا بلد؟ قال: أطلبه، قال: إنّ ذلک قد طال فأصدّق به؟ قال: أطلبه».(1) [209]

و یمکن حملها علی عدم الیأس بالکلیة، لأنّ الأمر بالطلب معه لا یحسن من الحکیم، و هو ظاهر، و الاستحباب، و التخییر، جمعا بین الأدلة.

و قال فی التذکرة(2) بعد أن قال: أیس، قیل: یتصدّق به عنه و ذکر روایة زرارة(3) و هذه الروایة صحیحة السند و تدلّ من حیث المفهوم علی منع التصدّق و وجوب الطلب دائما.

و لا یخفی بعده، لأنّ الطلب مع الیأس و عدم إمکان الوجدان عبث لایؤمر به فکأنّ مراده مع عدم الیأس و إن کان بعیدا، لأنّ الغرض معه کأنّه یرید الیأس فی الجملة کما أشرنا إلیه فی التأویل للجمع فذلک غیر بعید، و لا ینافی ما قاله الأصحاب.

و یؤیّد القول بجواز التصدّق، أ نّه إنّما تصرّف الآن فی ماله و یقصد عن المالک و حصول الثواب له و لا ضرر علیه، لأ نّه إن ظهر و رضی، و إلاّ فتأخذ العوض فی الدنیا و الآخرة، فهو محسن ینبغی عدم السبیل علیه فی هذا الفعل بطلب العوض عنه لا فی الدنیا و لا فی الآخرة، لنفی جنس السبیل عنه، و لیس بتضییع للمال، لحصول الثواب له علی تقدیر عدم الرضا، و براءة الذمة علی تقدیره.

و ظاهر هذا الکلام و کلام الأصحاب أ نّه حینئذ لایحتاج إلی الوصیة لأ نّه قد برئ ذمته بذلک.

ص :183

و فیه تأمّل، لاحتمال أن یظهر بعده و لم یرض و یکون للمدیون مال یمکن الوفاء، فلایبعد [حینئذ] وجوب الأداء فالوصیة به ینبغی، و إنّما فائدة التصدق جواز التصرف فی باقی الأموال [210] إن کان فیه عین موجودة غیر ممتازة و الخروج عن عهدة الواجب و عدم الضمان مع عدم ظهور الصاحب علی الظاهر.

[ثم] إن کان الإیصال إلی الحاکم ممکنا ینبغی اختیار ذلک، لأ نّه وکیل الغائب و أیضا إن أراد التصدق، هو أعلم بمواقعه.

و الظاهر حینئذ حصول براءة المتصرف المدیون، و أما الحاکم فهو أعرف.

و أیضا الظاهر عدم الخروج عن الضمان علی تقدیر العزل والوصیة و إن تعیّن دفع ذلک من جهة الوصیة، لأصل عدم صیرورته له إلاّ بقبض المالک أو وکیله و أصل عدم براءة الذمة بعد الشغل، و هو ظاهر، و إنّما الفائدة ما تقدم، و اتباع قول العلماء مع عدم نص فیه، و مجرد جواز العزل بإذنهم. لا یدلّ علی سقوط الضمان و إن قلنا إنّه أمانة، فتأمل.

قوله: «و لو مات المالک إلی آخره».

دلیله ظاهر.(1)

قوله: «و لو جهله تصدّق به إلی آخره».

مرّ شرحه مفصلا عن قریب(2).(3)

و لیس عندی بعیدا من الصواب حمل قول الشیخ رحمه الله علی من حضرته الوفاة أو حمل العزل علی استیفاء ما یساوی الدین بمعنی أنّه یجوز له التصرف فی جمیع أمواله بالصدقة و غیرها، إلاّ ما یساوی الدین، فإنّه یجب علیه إبقاؤه للإیفاء.(1)

و فی الوسائل: محمد بن یعقوب، عن محمد بن یحیی، عن أحمد بن محمد، عن موسی بن عمر، عن الحجال، عن داود بن أبی یزید، عن [211] أبی عبداللّه علیه السلام ، ثم قال: «قال رجل: إنّی قد أصبت مالا و إنّی قد خفت فیه علی نفسی و لو أصبت صاحبه دفعته إلیه و تخلّصت منه، قال: فقال أبوعبداللّه علیه السلام : و اللّه أن لو أصبته کنت تدفعه إلیه؟ قال: إی و اللّه، قال: فأنا و اللّه ماله صاحب غیری، قال: فاستحلفه أن یدفعه إلی من یأمره، قال: فحلف، فقال: فاذهب فاقسمه فی إخوانک و لک الأمن ممّا خفت منه، قال: فقسمته بین إخوانی».(2)

و رواه الصدوق بإسناده عن الجحال، قال الصدوق: کان ذلک بعد تعریفه سنة.(3)

محمد بن الحسن باسناده عن الصفار، عن محمد بن عیسی بن عبید عن یونس بن عبدالرحمن، قال: سئل أبوالحسن الرضا علیه السلام و أنا حاضر إلی أن قال: فقال: «رفیق کان لنا بمکة فرحی منها إلی منزله فرحلنا إلی منزلنا، فلمّا أن صرنا فی الطریق أصبنا بعض متاعه معنا، فأی شیء نصنع به؟ قال: تحملونه حتی تحملوه إلی الکوفة: قال: لسنا نعرفه و لا نعرف بلده و لا نعرف کیف نصنع؟ قال: إذا کان کذا فبعه و تصدّق بثمنه، قال له: علی من جعلت فداک؟ قال: علی أهل الولایة».(4)

و رواه الکلینی(5) عن علی بن إبراهیم، عن محمد بن عیسی نحوه.

و باسناده عن الحسین بن سعید، عن فضالة بن أیوب عن [ابن] أبی بکیر، عن زرارة، قال «سألت أباجعفر علیه السلام عن اللقطة فأرانی خاتما فی یده من فضة، قال: إنّ هذا مما جاء به

ص :185

السیل و أنا أرید أن أتصدّق به».(1)

أقول: و تقدم ما یدلّ علی ذلک و یأتی ما یدلّ علیه.(2)

و إن مات المالک دفع إلی الورثة، فإن لم یجد له وارثا، فمصرفه مصرف میراث من لا وارث له.

و لو عرف القدر خاصّة دون المالک، قیل: یتصدّق به علی أرباب الزکاة مع الیأس من المالک، سواء کان بقدر الخمس أم لا.(1)

و قیل: یجب إخراج الخمس، ثم التصدّق بالزائد فی صورة الزیادة.(2)

و احتمل بعضهم کون مصرف الجمیع مصرف الخمس.(3) و لو لم یعلم التعیین، لکن علم أ نّه زائد علی الخمس، [213] فالأحوط أن یخرج ما یتیقّن به البراءة أو یغلب علی ظنه، و یحتمل قویّا الاکتفاء بإخراج ما یتیقّن انتفاءه عنه، و لو لم یعلم التعیین، لکن علم أ نّه أقلّ من الخمس فالأمر فیه کذلک.

و عن بعضهم احتمال الخمس فی هذه الصورة.(4)

و لو تبیّن المالک بعد إخراج الخمس أو الصدقة ففی الضمان و عدمه وجهان، و لا فرق فیما ذکرنا [بین] کون المختلط من کسبه أو میراث کما صرّح به العلاّمة(5) و الشهید(6). و الظاهر أنّ حکم الصلة و الهدیة أیضا کذلک.(7)

و فی صرفه: تراب الصیاغة إن علم بالقرائن المفیدة للعلم أنّ صاحبه أعرض عنه، جاز للصائغ تملّکه کسایر الأموال المعرض عنها، خصوصا إذا کانت ممّا یتسامح فیها عادة، و لا یبعد الاکتفاء بالظن مع عدم قضاء العادات علی خلافه، و إلاّ فإن کان أربابه معلومین استحلّهم أو ردّه إلیهم، و لو کان بعضهم معلوما فلابد من الاستحلال و إلاّ فالظاهر جواز بیعه و الصدقة به.

لما رواه الکلینی عن علی بن میمون الصائغ، قال: «سألت أباعبداللّه علیه السلام عمّا یکنس من التراب فأبیعه فما أصنع به؟ قال: تصدّق به فإمّا لک و إمّا لأهله، قال: قلت: فإنّ فیه ذهبا و فضة و حدیدا فبأی شیء أبیعه؟ قال: بعه بطعام. قلت: فإن کان لی قرابة محتاج

ص :187

أعطه منه؟ قال: نعم».(1)

و روی الشیخ فی الصحیح إلی علیّ(2) الصائغ _ و هو غیر ممدوح ولا مجروح _ قال: «سألته عن تراب الصوّاغین و إنّا نبیعه؟ قال علیه السلام : أما تستطیع أن تستحله(3) من صاحبه؟ قال: قلت: لا، إذا أخبرته [214] اتهمنی، قال: بعه، قلت: بأی شیء نبیعه؟ قال: بطعام. قلت: فأی شیء أصنع به؟ قال: تصدق به، إما لک و إما لأهله(4) (5) قلت: إن کان ذا قرابة محتاجا فأصله؟ قال: نعم».(6)

و یستفاد من هذه الروایة جواز بیعه مع علمه بأربابه عند خوف التهمة، و الظاهر أ نّه لایتعیّن علیه البیع، بل یجوز التصدّق بعینه. و لو علم الأرباب أوّلا ثم یؤخّر حتی یصیر مجهولا فیأثم. و مصرفه مصرف الصدقات الواجبة علی قول.

و قیل: المندوبة و إن کان عیاله(7) و فی جواز أخذه لنفسه لو کان علی وصف الاستحقاق احتمال. و لو ظهر بعض الأرباب بعد الصدقة و لم یرض بها فهل یضمن؟ فیه احتمالان.(8)

و فی دیونه: من کان علیه دین وجب أن ینوی القضاء، قالوا: إن غاب صاحبه غیبة منقطعة یجب أن یعزل ذلک عند وفاته و یوصی به لیوصل إلی أربابه، و ربما قیل بوجوب العزل عند الیأس من الوصول إلیه و إن لم یحضر الوفاة.

و یظهر من المختلف(9) أ نّه لا خلاف فی وجوب العزل عند الوفاة، و لا أعرف نصا فی هذا الباب.

و لو لم یعرفه اجتهد فی طلبه، فإذا یئس منه، قال الشیخ: یتصدّق به عنه.(10) و تبعه علیه

ص :188

جماعة من الأصحاب(1) و توقّف فیه الفاضلان(2) لعدم النصّ علی الصدقة.

و ذهب ابن إدریس(3) إلی عدم جوازها.

و الظاهر جواز الصدقة مع الضمان، لأ نّه إحسان محض، لأ نّه إن ظهر المالک ضمن له عوضها إن لم یرض بها، و إلاّ فالصدقة أنفع من بقائها المعرض لتلفها، و أمّا الوجوب فلادلیل علیه، بل ظاهر صحیحة زرارة [215] عن أبی جعفر علیه السلام (4) و صحیحة معاویة بن وهب، عن أبی عبداللّه علیه السلام (5) عدم الوجوب.(6)

و فی الودیعة: و إیجاب الردّ لا یختص بالمودع المسلم، بل یعمّ الکافر مطلقا علی الأشهر الأقرب، للآیة(7) و الأخبار.(8)

و قال أبوالصلاح:(9) إذا کان المودِع حربیّا وجب علی المودَع أن یحمل ما أودعه إلی سلطان الإسلام و لو کان المودع غاصبا لها لم یجب الردّ، بل یمنع منه و یجب الإنکار، و له أن یحلف و یردّ المغصوب منه إن علمه، و إن جهله فالمشهور أ نّه یعرّف سنة ثم جاز التصدّق بها عن المالک و یضمن المتصدّق، و مستنده روایة حفص بن غیاث عن الصادق علیه السلام (10) و هی ضعیفة.

و أوجب ابن إدریس(11) ردّها إلی إمام المسلمین، فإن تعذّر أبقاها أمانة، ثم یوصی بها إلی العدل(12) إلی حین التمکّن من المستحق. و قوّاه فی المختلف.(13)

ص :189

قال فی المسالک:(1) هو حسن و إن کان القول بجواز التصدّق بها بعد الیأس و التعریف متوجّها أیضا.

و استجود التخییر بین الصدقة بها و إبقائها أمانة و هو جیّد؛ و لکن تقیید الصدقة بالضمان کما فی الإرشاد(2) أحوط.

قال بعض المتأخرین:(3) یحتمل التصدّق به علی ما یدلّ علیه الأخبار الدالّة علی فعل ذلک فی المال المجهول صاحبه، لکن تلک الأدلّة خالیة عن الضمان، بل ظاهرها عدمه.

ثم الضمان علی تقدیره هل هو بمعنی أنّه لو وجد صاحبه حین حیاة القابض یجب ردّه علیه فقط أولا، بل ضمان مثل سائر الدیون حتّی یجب الإیصاء ثم علی الورثة کذلک؟ فیه وجهان، و الأوّل أنسب بالأصل.[216]

و ذهب المفید(4) رحمه الله إلی أ نّه یخرج خمسها إلی مستحقه و الباقی یتصدّق به و لم یذکر التعریف، و علی القول بالتعریف هل له التملّک بعد التعریف هنا، کما جاز فی اللقطة؟ فیه وجهان و إنّما یجب منع الغاصب مع إمکانه، فلو لم یمکن سلّمها إلیه، و فی الضمان إشکال.(5)

و فی اللقطة: إذا أودعه لصّ مالا و هو یعلم أ نّه لیس المال له لم یجز له الرد إلیه، فإن عرف مالکه بخصوصه أو من کان له علیه ید شرعیة دفعه إلیه و إلاّ فالمشهور أنّ حکمه حکم اللقطة فی وجوب التعریف سنة ثم التصدّق به عن مالکه.

و مستنده روایة حفص بن غیاث، قال: «سألت أباعبداللّه علیه السلام عن رجل من المسلمین أودعه رجل من اللصوص دراهم أو متاعا و اللص مسلم، هل یرده علیه؟ فقال: لا یردّه، فإن أمکنه أن یردّه علی أصحابه فعل، و إلاّ کان فی یده بمنزلة اللقطة بعینها فیعرفها حولا، فإن أصاب صاحبها ردّها علیه و إلاّ تصدّق بها، فإن جاء صاحبها بعد ذلک خیّره بین الأجر و الغرم، فإن اختار الأجر فله الأجر، و إن اختار الغرم غرم له، و کان الأجر له».(6)

ص :190

و الروایة ضعیفة السند، فیشکل التعویل علیه و القاعدة تقتضی أن یکون مالا مجهول المالک، فلایجب التعریف، و یجری فیه حکم مال مجهول المالک.

و فی المسألة قولان آخران: أحدهما: قول المفید(1) و سلاّر(2)، [و هو]: أ نّه یتصدّق بخمسها علی مستحق الخمس و الباقی علی فقراء المسلمین.

و ثانیهما: قول ابن إدریس(3)، و هو أ نّه یدفعها إلی إمام المسلمین.(4)

ذلک.(1)

و فی صرفه: قوله: «و تراب الصیاغة إلی آخره» [و] قوله: «ثم یتصدّق به».

معللا بأنّ أربابه لایتمیّزون، محمول علی ذلک، فلو تمیّزوا بأن کانوا منحصرین ردّه إلیهم. و لو کان بعضهم معلوما فلابد من محاللته و لو بالصلح لأن الصدقة بمال الغیر مشروطة بالیأس من معرفته.

و علی هذا، فیجب التخلّص من کل غریم یعلمه و ذلک یتحقق عند الفراغ من عمل کل واحد، فلو أخّر [218] حتی صار مجهولا أثم بالتأخیر، و لزمه ما ذکر من الحکم.

و لایتعیّن بیعه قبل الصدقة _ کما یشعر به ظاهر العبارة _ بل یتخیّر بین الصدقة بعینه و ثمنه و إنّما ذکر البیع لینبه علی تعیین الطریق إلی بیعه، سواء أراد الصدقة أم لا.

و مصرفه مصرف الصدقات الواجبة و قیل المندوبة و إن کانوا عیاله، لا نفسه و إن کان بالوصف مع احتماله. و لو ظهر بعد الصدقة بعض المستحقین و لم یرض بالصدقة ضمن حصته، مع احتمال العدم.

ولو دلّت القرائن علی إعراض مالکه عنه جاز للصائغ تملکه کغیره من الأموال المعرض عنها. و الأصل فی ذلک روایة علی بن میمون الصائغ عن الصادق علیه السلام . و یلحق به أرباب باقی الحِرَف، کالحداد و الخیاط و الطحان و الخباز.(2)

و فی الدیون: قوله: «من کان علیه دین و غاب صاحبه عنه غیبة منقطعة یجب أن ینوی القضاء و أن یعزل ذلک عند وفاته و یوصی به لیوصل إلی أربابه، إلی آخره».

وجوب نیة القضاء ثابت علی کل من علیه حق، سواء کان ذو الحق غائبا أم حاضرا، لأن ذلک من أحکام الإیمان، کما قالوا فی العزم علی الواجب فی الوقت الموسع، لا لکونه بدلا عن التعجیل. و إنّما ذکر الوجوب مع الغیبة المنقطعة تأکیدا، و لیس المراد أ نّه یجب تجدید العزم السابق حینئذ، لعدم دلیل علی هذا الوجوب.

و أما وجوب العزل عند الوفاة فهو مناسب لتمیّز الحق، و أبعد عن تصرف الورثة فیه.

و ربما قیل بوجوب العزل عند الیأس من الوصول إلیه و إن لم یحضر الوفاة. و هو أحوط.

ص :192

و أما العزل عند الوفاة [219 [فظاهر کلامهم _ خصوصا علی ما یظهر من المختلف(1) _ أ نّه لا خلاف فیه، و إلاّ لأمکن تطرّق القول بعدم الوجوب، لأصالة البراءة مع عدم النص.(2)

قوله: «و لو لم یعرفه اجتهد فی طلبه، و مع الیأس یتصدّق به عنه علی قول».

المعتبر فی الاجتهاد هنا بذل الوسع فی السؤال عنه فی الأماکن التی یمکن کونه أو خبره بها. و یستمر کذلک علی وجه لو کان لظهر، فإذا یئس منه قال الشیخ: یتصدّق به عنه.(3) و تبعه علیه جماعة من الأصحاب.(4)

و توقّف المصنف هنا، و العلاّمة فی کثیر من کتبه،(5) لعدم النصّ علی الصدقة.

و من ثَم ذهب ابن إدریس(6) إلی عدم جوازها، لأ نّها تصرف فی مال الغیر غیر مأذون فیه شرعا و لا شبهة فی جوازه إنّما الکلام فی تعیّنه.

و وجه الصدقة أنّها إحسان محض بالنسبة إلی المالک، لأنّه إن ظهر ضمن له عوضها إن لم یرض بها، و إلاّ فالصدقة أنفع له من بقائها، المعرض لتلفها بغیر تفریط المؤدی إلی سقوط حقه، و قد قال اللّه تعالی: «مَا عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِن سَبِیلٍ(7)» خصوصا و قد ورد الأمر بالصدقة فی نظائر کثیرة لها. و حینئذ فالعمل بهذا القول أجود، خصوصا مع تعذر قبض الحاکم لها، أما معه فهو أحوط.

و حیث یمکن مراجعة فهو أولی من الصدقة بغیر إذنه و إن کان جائزا، لأ نّه أبصر بمواقعها.

و مصرفها مصرف الصدقة المندوبة و إن وجبت علی المدیون أو وارثه بالعارض، فإنّه بمنزلة الوکیل و الوصی الذی یجب علیه الصدقة و إن کانت فی أصلها [220] مندوبة.

و قد عرفت أ نّه یضمن مع ظهور المالک و عدم رضاه بها. و لو دفعها إلی الحاکم فلا ضمان و إن تلفت فی یده بغیر تفریط و لم یرض المالک. أما مع بقائها(8) معزولة فی یده أو

ص :193

ید وارثه فینبغی أن یکون حکمها حکم ما لو کانت فی ید الحاکم، لأنّ الإذن الشرعی فی عزلها یصیرها أمانة فی یده، فلایتبعه الضمان، مع احتماله لأنّ الأمانة هنا شرعیة لا مالکیة، و الأمانة الشرعیة قد یتبعها الضمان.(1)

و فی الودیعة: قوله: «إلاّ أن یکون المودع غاصبا لها فیمنع منها و لو مات فطلبها(2) وارثه وجب الإنکار و تجب إعادتها علی المغصوب منه إن عرف إلی آخره».

هذا هو المشهور بین الأصحاب. و مستنده روایة حفص بن غیاث عن الصادق علیه السلام (3) و الطریق ضعیف، و لکنه عندهم مجبور بالشهرة.

و أوجب ابن ادریس(4) ردّها إلی إمام المسلمین، فإن تعذّر أبقاها أمانة، ثم یوصی بها إلی عدل إلی حین التمکّن من المستحق.

و قوّاه فی المختلف(5) و هو حسن، و إن کان القول بجواز التصدّق بها بعد الیأس و التعریف متوجها أیضا کما فی کل مال یئس من معرفة صاحبه، لأنّ فیه جمعا بین مصلحتی الدنیا و الآخرة بالنسبة إلی مالکها، فإنّه لو ظهر غرم له إن لم یرض بالصدقة، و لا ضرر علیه.

و ذهب المفید(6) إلی أ نّه یخرج خمسها لمستحقه و الباقی یتصدّق به، و لم یذکر التعریف، و تبعه سلار رحمه الله .(7)

و الأجود التخییر بین الصدقة بها و إبقائها أمانة، و لیس له التملّک [221] بعد التعریف هنا و إن جاز فی اللقطة. و ربما احتمل جوازه بناء علی الروایة، فإنّه جعلها فیها کاللقطة، و هو ضعیف.

و یمکن أن یرید أ نّها منزلةً منزلة اللقطة فی وجوب التعریف، لا مطلقا. و لم یذکر من عمل بالروایة جواز التملک.

فکما یجب إنکارها علی الوارث یجب علی المودع أیضا، لاستواهما(8) فی عدم

ص :194

الاستحقاق.

و تخصیص المصنف بالوارث لا وجه له و إنّما یجب منع الغاصب منها مع إمکانه، فلو لم یقدر علی ذلک سلّمها إلیه و فی الضمان حینئذ نظر.

و الذی یقتضیه قواعد الغصب أنّ للمالک الرجوع علی أیّهما شاء و إن کان قرار الضمان علی الغاصب.

قوله: «و لو کان الغاصب مزجها بماله ثم أودع الجمیع فإن أمکن المستودع تمییز المالین ردّ علیه ماله و منع الآخر و إن لم یمکن تمییزهما وجب علیه إعادتهما علی الغاصب».

هکذا أطلق المصنف و جماعة من الأصحاب(1) و وجهه: أنّ منعه منها یقتضی منعه من ماله، لأنّ الغرض عدم التمیّز، و هو غیر جایز. و یشکل بأنّ فی الرد تسلیطا للغاصب علی مال غیره بغیر حق، و هو غیر جایز أیضا.

و الأقوی ردّه علی الحاکم إن أمکن لیقسّمه و یردّ علی الغاصب ماله، فإن تعذّر و کان مثلیا و قدر حق الغاصب معلوما، أحتمل قویا جواز تولی الودعی القسمة جمعا بین الحقین و القسمة هنا إجباریة للضرورة، تنزیلا للودعی منزلة المالک حیث قد تعلّق بضمانه، و للحسبة.

و لو لم یکن کذلک بأن امتزج [222] علی وجه لایعلم القدر أصلا ففیه اشکال. و یتوجّه حینئذ ما أطلقه المصنف إن لم یمکن مدافعة الغاصب علی وجه یمکن معه الاطلاع علی الحق.

و یحتمل عدم جواز الردّ مطلقا مع إمکانه إلی أن یعترف الغاصب بقدر معین أو یقاسم، لاستحالة ترجیح حقه علی حق المغصوب منه مع تعلّق الودعی بالحقین. و لیس فی کلام الأصحاب هنا شیء منقح.(2)

و فی الریاض: فی صرفه: و یجب علی الصائغ أن یتصدّق به عن مالکه مع الضمان بلاخلاف فی الأول، لأنّ أربابه لایتمیّزون فی الغالب _ و لو بنحو من العلم بهم _ فی محصورین، فلایمکن التخلّص عن حقهم إلاّ بذلک فوجب. و للنصوص الواردة بذلک فی المال المجهول المالک. و للخبرین فی خصوص المقام.

فی أحدهما: عما یکنس من التراب، فأبیعه فما أصنع به؟ قال: «تصدّق به فإما لک و إما لأهله، قال: قلت: فإنّ فیه ذهبا و فضة و حدیدا، فبأی شیء أبیعه؟ قال: بعه بطعام، قلت: إنّ لی قرابة محتاجا أعطیه منه؟ قال: نعم».(1)

و فی الثانی: عن تراب الصائغین و إنّا نبیعه، قال: «أما تستطیع أن تحله من صاحبه؟ قال: قلت: لا، إذا أخبرته اتهمنی، قال: بعه، قلت: بأی شیء أبیعه؟ قال: بطعام، قلت: فأی شیء نصنع به؟ قال: تصدّق به، إما لک و إما لأهله، قلت: إن کان لی قرابة محتاج فأصله؟ قال: نعم».(2)

و قصور السند منجبر بالفعل و یستفاد من الأخیر توقف التصدّق علی عدم إمکان [223] الاستحلال من الصاحب، و به صرح بعض الأصحاب، حتی ذکروا:(3) أ نّه لو علمه فی محصورین وجب التخلص منه و لو بالصلح، مع الجهل بمقدار الحق و لا فرق فی ذلک بین ما إذا کان متعددا أو متحدا.

لکن ظاهر الخبر جواز التصدّق مع العلم بالمالک بمجرد خوف التهمة. و هو مشکل سیما مع إمکان إیصال الحق المتصدّق به إلیه أو الاستحلال منه بوجه لا یوجب التهمة.

و علی قول قوی فی الثانی، لو ظهر المالک و لم یرض به، لعموم الأدلة الدالة علی ضمان ما أخذت الید، خرج منه ما إذا رضی الصاحب أو استمرّ الاشتباه بالإجماع فیبقی الباقی.

و القول الثانی: العدم، لإذن الشارع له فی الصدقة، فلایتعقب الضمان.

ص :196

و فی التلازم نظر، من إشعار الخبرین بقول: «إما لک و إما لأهله» یتعقب الضمان إذا لم یرض المالک، بناء علی أنّ معناه _ علی الظاهر المصرّح به فی کل جماعة _ أنّ التصدّق لک إن لم یرض الصاحب، و له إن رضی.

و لا ریب أنّ الضمان أحوط، و مصرف هذه الصدقة الفقراء و المساکین، کما ذکره الأصحاب(1) و لعله لانصراف الإطلاق إلیه بحکم الاستقراء.

و یجوز الدفع إلی ذی قرابته إذا کانوا بصفتهم، بنص الخبر و من عدم خلاف بین الأصحاب فیه، و فی جواز الإعطاء للعیال إذا کانوا بصفة الاستحقاق. و لعله لفحوی الجواز فی الزکاة.

و یستفاد منه جواز أخذه لنفسه مع الشرط المذکور، إن قلنا بذلک [224] ثمة لو دفعت إلیه للصرف فی الفقراء و أهل المسکنة، و هو بصفتهم؛ فتأمل.

و یلحق بالصیاغة ما شابهها من الصنائع الموجبة لتخلف أثر المال، کالحدادة و الطحن و الخیاطة و الخبازة، کل ذا إذا لم یعلم إعراض المالک عنه.

و إلاّ قالوا: جاز التملک له و التصرف من دون تصدّق عن الصاحب. فإن کان إجماع و إلاّ فللنظر فیه مجال، حیث لم ینهض حجة علی انتقال الملک، و جواز التصرف بمجرد نیة الإعراض، مضافا إلی إطلاق الخبرین بالتصدّق؛ فتأمّل.(2)

و فی دیونه: «و لو غاب صاحب الدین غیبة منقطعة نوی المستدین قضاءه» وجوبا إجماعا، کما قیل. و کذا الحکم فی کل من علیه حق، سواء کان ذو الحق غائبا أم حاضرا و إنّما ذکر الوجوب مع الغیبة المنقطعة تأکیدا.

و وجه الوجوب بأ نّه من أحکام الإیمان، کما قالوا فی العزم علی الواجب الموسع، لا لکونه بدلا عن التعجیل. و فیه نظر، إلاّ أن یکون إجماعا.

و الأجود الاستدلال علیه فی محل الفرض بالنصوص المرویّة فی باب الدین فی الکتب الثلاثة(3) الدالة علی أنّ من استدان دینا فلم ینو قضاءه کان بمنزلة السارق، و به

ص :197

صرّح فی الرضوی(1) أیضا.

و قصور الأسانید منجبرٌ بالاعتبار و فتوی الأصحاب و مؤید بالصحیح: «عن الرجل یکون علیه الدین لایقدر علی صاحبه و لا علی ولی و لا یدری بأی أرض هو، قال: لا جناح علیه بعد أن یعلم اللّه تعالی منه أنّ نیته الأداء».(2)

و فی الخبر: «من کان علیه دین ینوی قضاءه [225] کان معه من اللّه تعالی عزوجل حافظان یعینانه علی الأداء من أمانته، فإن قصرت نیته عن الأداء قصر عنه المعونة بقدر ما قصر من نیته».(3)

و فی آخر: «أحبّ للرجل یکون علیه دین ینوی قضاءه».(4)

و یجب علیه عزله عند وفاته وفاقا للنهایة،(5) بل ربما احتمل فی المسالک(6) عدم الخلاف فیه، مشعرا بدعوی الإجماع علیه، کما فی شرح القواعد للمحقق الثانی.(7) و لا دلیل علیه، عدا ما قیل: من أ نّه مناسب لتمیّز الحق، و أبعد عن تصرف الورثة فیه.(8)

و هو کما تری، مع أنّ فی السرائر(9) ادعی إجماع المسلمین علی العدم. و هو أقوی للاصل و إن کان الأول أحوط و أولی.

و أحوط منه العزل مطلقا، فقد حکی فی المسالک قولا(10) و لکن لایلزم منه انتقال الضمان بالعزل، بل علیه الضمان مع التلف علی الإطلاق لعدم الدلیل عن الانتقال.

و علی کل حال یجب أن یکون موصیا به عند الوفاة بلا خلاف، کما فی شرح الشرائع للمفلح الصیمری(11) لأ نّه مع ترک الوصیة ربما أدی إلی فوات المال و بقاء اشتغال الذمة به،

ص :198

فیجب من باب المقدمة.

و یدلّ علیه أیضا بعض النصوص الآتیة، بل عن ظاهر جملة من الأصحاب وجوب(1) التوصیة بماله، و علیه تدلّ جملة من الأخبار الآتیة فی کتاب الوصیة إنشاء اللّه.

و لو لم یعرفه اجتهد فی طلبه ببذل الوسع فی السؤال عنه فی الأمکنة التی یمکن کونه أو خبّره بها، و یستمر کذلک علی وجه لو کان لظهر، بلاخلاف أجده، و به یشعر الصحیح المتقدم.

مضافا إلی صریح الصحیح: «فی رجل کان له علی رجل حق ففقده، و لایدری أین یطلبه [226] و لا یدری أحیّ هو أم میت، و لا یعرف له وارثا و لا نسبا و لا ولدا، قال: أطلب، قال: إنّ ذلک قد طال فأتصدّق به، قال: أطلب».(2)

و نحوه خبران آخران مرویان هما _ کالأول و أخبار الآتیة _ فی الکتب الثلاثة فی باب میراث مفقود الخبر.

فی أحدهما: أ نّه کان عند أبی أجیر یعمل عنده بالأجر ففقدناه و بقی له من أجره شیء و لا نعرف له وارثا، فقال: «فأطلبه، قال: [قد] طلبناه و لم نجد، فقال: مساکین و حرک یدیه، قال: فأعاد علیه، قال: أطلب و اجهد، فإن قدرت علیه، و إلاّ [فهو] کسبیل مالک حتی یجیء له طالب، فإن حدث بک حدث فأوص به إن جاء له طالب أن یدفع إلیه».(3)

و مع الیأس عنه بحیث لایحتمل الوقوف علیه عادة، قیل: یجب أن یتصدّق به عنه، کما عن الطوسی(4) و القاضی(5) و جماعة لئلا یتعطل [المال] و یخرج عن الانتفاع و احتیاج(6) من هو علیه إلی تفریغ ذمته و لا سبیل غیر الصدقة و هو کما تری.

نعم فی الفقیه _ بعد الصحیح المتقدم _ و قد روی فی هذا خبر آخر: «إن لم نجد وارثا علم اللّه تعالی منک الجهد فتصدّق به».(7)

ص :199

قیل: و نحوهما الخبران: فی أحدهما: «قد وقعت عندی مأتا دراهم و أربعة دراهم، فمات صاحبها و لم أعرف له ورثة فرأیک فی إعلامی حالها، و ما أصنع بها، فقد ضقت بها ذرعا؟ فکتب: أعمل فیها و أخرجها صدقة قلیلا قلیلا حتی یخرج».(1)

و فی الثانی: کان لأبی جیران کان یقوم فی رحا و له عندنا دراهم و لیس له وارث، فقال علیه السلام : «تدفع إلی المساکین، ثم قال: ثانیة رأیک فیها، ثم عاد علیه المسألة، [227[ فقال له: مثل ذلک، فأعاد علیه المسألة ثالثة، فقال علیه السلام : تطلب وارثا، فإن وجدت له وارثا و إلاّ فهو کسبیل مالک، ثم قال: ما عساک أن تصنع بها، ثم قال: توصی بها، فإن جاء طالبها و إلاّ فکسبیل مالک».(2)

و أسانیدها بالإرسال و الجهالة قاصرة، و عن المقاومة للصحیحین المتقدمین _ سیما الثانیة و تالیها _ ضعیفة. و بقاعدة أصالة بقاء شغل الذمة معارضة، و لذا أنکر الحلی(3) هذا القول، فأوجب الدفع إلی الحاکم.

و هو أجود و إن کان القول بجواز الصدقة عن المالک مع الضمان له إذا لم یرض بها لایخلو عن قوة، وفاقا لشیخنا الشهید الثانی(4) و جماعة، لأ نّه إحسان محض، فإنّه إن ظهر المالک ضمن له العوض مع عدم الرضا بها، و إلاّ فالصدقة أنفع من بقائها المعرض لتلفها؛ فتأمل.

و أما الوجوب فقد عرفت ما فیه.

و ما یستفاد من بعض الأخبار المتقدمة «من أ نّه کسبیل ماله» فشاذ. و سند الدالّ علیه ضعیف. نعم ورد مثله فی القریب من الصحیح فی الفقیه(5).(6)

و فی ودیعته: و لو کانت الودیعة غصبا منعه أو وارثه من أخذها و توصل فی وصولها إلی

ص :200

المستحق لها إن عرف و لو(1) جهله عرّفها کاللقطة حولا، فإن وجدها و إلاّ تصدّق بها عن المالک إنشاء و یضمن إن لم یرض علی المشهور للخبر _ المنجبر ضعفه بعمل الأکثر _ «عن رجل من المسلمین أودعه رجل من اللصوص مالا أو متاعا و اللص مسلم هل یرد علیه؟ قال: لا یردّه فإن أمکنه أن یردّه علی صاحبه [228] فعل، و إلاّ کان فی یده بمنزلة اللقطة یصیبها فیعرفها حولا، فإن أصاب صاحبها ردّها علیه و إلاّ تصدّق بها، فإن جاء بعد ذلک خیّره بین الأجر و الغرم، فإن الاختار الأجر فله و إن اختار الغرم غرم له و کان الأجر له».(2)

خلافا للحلبی(3) و الحلی(4) فأوجبا ردّها إلی إمام المسلمین علیه السلام و مع التعذر یبقی أمانة ثم یوصی بها إلی عدل [آخر] إلی حین التمکّن من المستحق و قوّاه فی المختلف(5) معللا بأ نّه أحوط و التفاتا إلی ضعف الخبر، و فی الثانی ما مرّ و فی الأول نظر.

و للمفید(6) و الدیلمی(7) فأوجبا إخراج الخمس قبل التصدّق و لم یذکر التعریف.

و للفاضل فی الإرشاد(8) و تبعه الشهید الثانی(9) فخیّرا بین الصدقة بها بعد الیأس و التعریف مع الضمان و إبقائها أمانة، و له وجه لولا ما مرّ من الخبر المنجبر بعمل الأکثر، کما فی کل مال مجهول المالک، فقد دلّت الأخبار بأنّ حکمها ذلک، لکنها خالیة عن الضمان، بل ظاهرها عدمه.

ثم الضمان علی تقدیره هل هو بمعنی أ نّه لو وجد صاحبه یجب ردّه علیه فقط، أو لا، بل ضمان مثل سائر الدیون حتی یجب علیه الإیصال(10) ثم علی الورثة کذلک؟ فیه وجهان، و الأول بالأصل أنسب.

ثم إنّ ظاهر التشبیه باللقطة فی الروایة یقتضی جواز التملک بعد التعریف، و لم یذکره أحد فی المسألة، و إنّما یجب منع الغاصب مع إمکانه و إلاّ سلّمها إلیه. و فی الضمان إشکال و الأقرب العدم.

ص :201

و لو کانت الودیعة المغصوبة مختلطة بمال المودِع، ردّها علیه إن لم یتمیّز إجماعا کما فی الغنیة(1) و عن الحلی(2) و نسبه فخرالدین(3) إلی الأصحاب [229] کافة و لولاه لکان الحکم علی إطلاقه محل ریبة، لاستلزام الرد تسلیط الغاصب علی مال غیره بغیر حق، و هو غیر جایز أیضا.

و الأوفق بالقواعد هو ما ذکره فی المسالک(4) من أنّ الأقوی ردّه علی الحاکم مع إمکانه، لیقسّمه و یردّ علی الغاصب ماله، و مع تعذره احتمل قویا جواز تولی الودعی القسمة إن کان مثلیا و قدر حق الغاصب معلوما، جمعا بین الحقین.

و القسمة هنا إجباریة، للضرورة تنزیلا للودعی منزلة المالک حیث قد تعلق بضمانه و للحسبة.

و لو امتزج علی وجه لایعلم القدر أصلا ففیه إشکال. و یتوجه حینئذ(5) ما أطلقه الأصحاب إن لم یمکن مدافعة الغاصب علی وجه یمکن معه الاطلاع علی الحق.

و یحتمل عدم جواز الردّ مطلقا مع إمکانه إلی أن یعترف الغاصب بقدر معین أو یقاسم، لاستحالة ترجیح حقه علی حق المغصوب منه، مع تعلق الودعی بالحقین.(6)

و فی لقطته: فإن وجده فی غیر الحرم و کان زائدا عمّا دون الدرهم یعرّف حولا واحدا بلا خلاف [فیه] فی الجملة، و النصوص به مع ذلک مستفیضة ففی الصحیح: «یعرّفها سنة فإن جاء لها طالب، و إلاّ فهی کسبیل ماله».(7)

و فیه: «لا ترفعوها فإن ابتلیت فعرّفها سنة، فإن جاء طالبها، و إلاّ فاجعلها فی عرض مالک یجری علیها ما یجری علی مالک إلی أن یجیء طالب».(8)

و فیه: «یعرّفها سنة، فإن لم یعرف صاحبها حفظها فی عرض ماله حتی یجیء طالبها، فیعطیها إیّاه و إن مات أوصی بها [فإن أصابها شیء] و هو لها ضامن»(9)، فتأمّل.

ص :202

و فی المرسل [230] کالصحیح: «یعرّف سنة قلیلا کان أو کثیرا، [قال:] و ما کان دون الدرهم فلایعرّف»(1) إلی غیر ذلک من النصوص الکثیرة.(2)

إلی أن قال: ثم إنّ الملتقط بعد التعریف تمام الحول بالخیار بین التملک مع الضمان کما فی بعض الصحاح المتقدمة و غیره من المعتبرة.

ففی الخبر: «ینبغی أن یعرّفها سنة فی مجمع، فإن جاء طالبها دفعها إلیه و إلاّ کانت فی ماله، فإن مات کانت میراثا لولده [و] لمن ورثه، فإن لم یجیء لها طالب کانت فی أموالهم هی لهم و إن جاء طالبها بعده دفعوها إلیه».(3)

و فی آخر: «خیّره إذا جاءک بعد سنة بین أجرها و بین أن تغرمها(4) له إذا کنت أکلتها».(5)

إلی غیر ذلک من النصوص الکثیرة، المعتضدة بفحوی الضمان مع الصدقة، و بالشهرة العظیمة التی کادت تکون إجماعا، کما یشعر به کلام صاحب الکفایة(6) حیث نسبه إلی الأصحاب کافّة، فاحتمال عدم الضمان و کونه علی جهة الاستحباب لا وجه له.

و الصدقة بها عن مالکها کما فی النصوص المستفیضة، ففی الخبر القریب من الصحیح بفضالة و أبان، المجمع علی تصحیح ما یصح عنهما _ کما حکاه بعض أصحابنا _ عن اللقطة، فقال: «یعرّفها سنة، فإن جاء صاحبها دفعها إلیه، و إلاّ حبسها حولا، فإن لم یجیء صاحبها و من یطلبها تصدّق بها، فإن جاء صاحبها بعد ما تصدّق بها، إن شاء اغترمها الذی کانت عنده و کان الأجر له، و إن کره ذلک احتسبها و الأجر له».(7)

و فی آخر: «عن رجل من المسلمین أودعه رجل من اللصوص _ إلی أن قال علیه السلام:

ص :203

_ [231] و إلاّ کانت فی یده بمنزلة اللقطة یصیبها، فیعرّفها حولا، فإن أصاب صاحبها ردّها علیه و إلاّ تصدّق بها، فإن جاء صاحبها بعد ذلک خیّره بین الأجر و الغرم، فإن اختار الأجر فله الأجر و إن اختار الغرم غرم له و کان الأجر له».(1)

و إبقاؤها أمانة موضوعا فی حرز أمثاله کالودیعة، فلایضمنها إلاّ مع التعدّی أو التفریط، لأ نّه حینئذ محسن إلی المالک بحفظ ماله و حراسته له، فلا یتعلّق به ضمانه، لانتفاء السبیل علی المحسنین، و هذا لم یرد به نصّ کأصل التخییر بینه و بین أحد الأولین، لظهور النصوص الواردة فیهما فی تعیین أحدهما لا التخییر مطلقا.

إلاّ أ نّه قیل: یفهم الإجماع علیه فی التذکرة،(2) فإن تم، و إلاّ کان مشکلا، لما یأتی من وقوع الخلاف فی توقّف التملک علی النیة أو حصوله قهرا، و علیه لا معنی للإبقاء أمانة و سیأتی الکلام فیه.

و یستفاد من المستفیضة أ نّه لو تصدّق الملتقط بها بعد الحول، فکره المالک ذلک، ضمن الملتقط و لا خلاف فیه ظاهرا، و نفاه فی المسالک(3) صریحا، و جعله فی المختلف(4) إجماعا.(5)

و فی خمسه: و زادوا أیضا کما فی الکتابین الأخیرین أعنی المنتهی(6) و الخلاف(7) وجوبه(8) فی الحلال إذا اختلط بالحرام و لم یتمیّز أحدهما من الآخر مطلقا لا قدرا و لا صاحبا و فی الغنیة(9) الإجماع علیه و هو الحجة مضافا إلی الصحیحة المروی فی الخصال: «فیما یخرج من المعادن و البحر و الغنیمة و الحلال المختلط بالحرام إذا لم یعرف

ص :204

صاحبه و الکنوز الخمس».(1)

و قریب منها نصوص آخر مستفیضة منها: [232] الموثق من عمل السلطان یخرج فیه الرجل، قال: «لا إلاّ أن لایقدر _ إلی أن قال: _ فإن فعل فصار فی یده شیء فلیبعث بخمسه إلی أهل البیت علیهم السلام ».(2)

و القوی: «تصدّق بخمس مالک، فإنّ اللّه تعالی رضی من الأشیاء بالخمس و سائر المال لک حلال».(3)

و نحوه الخبر مبدلا فیه لفظ «تصدّق بإخراج الخمس».(4)

و المرسل: «ائتنی بخمسه فأتاه بخمسه، فقال: هو لک حلال إنّ الرجل إذا تاب تاب ماله معه».(5)

و قصور السند أو ضعفه بالعمل منجبر و کذا ضعف الدلالة أو قصورها إن سلّم و إلاّ فهی ظاهرة بعد الضم إلی الصحیحة الصریحة، فإنّ أخبارهم علیهم السلام بعضها یکشف عن بعض، مع ظهور لفظ الخمس فیها أجمع فی المعنی المصطلح. سیّما المتضمن منها للتعلیل ب«أ نّه تعالی رضی من الأموال [إلی آخره]»، إذ لا خمس رضی به منها سبحانه، إلاّ ما یکون مصرفه الذریة.(6)

و قریب منه(7) المرسلة المتضمنة للأمر بإتیان المال إلیه علیه السلام ثم ردّه علیه، الظاهرین فی کونه له علیه السلام ؛ فتدبر.

هذا مع أنّ لفظ الخمس فیها سبیله سبیل لفظه الوارد فی نصوص باقی الأخماس، فکأ نّه صار یومئذ حقیقة شرعیة فیما هو المصطلح بیننا.

ص :205

و لا ینافیه لفظ التصدّق فی القوی، لشیوع استعماله فی التخمیس کما ورود فی الصحیح، مع احتمال أن یراد به مطلق الإخراج کما عبّر به، و بمعناه فیما بعده. و مع ذلک فصرفه إلی الذریة أحوط کما صرح به جماعة بناء علی اختصاص الصدقة المحرمة علیهم بالزکاة المفروضة.

و مما ذکرنا ظهر ضعف القول [233] بعدم وجوب الخمس فیه أصلا، کما ربما یعزی إلی جماعة من القدماء حیث لم یذکروا هذا القسم أصلا.

و إن علم الحرام قدرا و صاحبا فالأمر واضح؛ و إن علم الأول دون الثانی، قیل: یتصدّق به عن المالک مطلقا و [لو] زاد عن الخمس، و عن التذکرة(1) و جماعة فیه إخراج الخمس ثم التصدق بالزائد، و وجهه غیر واضح.

و إن انعکس صولح المالک بما یرضی ما لم یطلب زائدا مما یحصل به یقین البراءة مع احتمال الاکتفاء بدفع ما یتیقّن انتفاؤه عنه، إلاّ أنّ الأول أحوط و أولی.

و قیل: یدفع إلیه الخمس لو أبی عن الصلح، لأنّ اللّه تعالی جعله مطهرا للمال و لا یخلو عن إشکال.

و حیثما خمّس أو تصدّق به عن المالک، ثم ظهر، فإن رضی بما فعل، و إلاّ ففی الضمان و عدمه وجهان، بل قولان، أحوطهما الأول، و إن کان الثانی أوفق بالأصل.(2)

قال فی المعتبر:(1) و لعل الحجة فیه ما رواه الشیخ، عن الحسن بن زیاد، عن أبی عبداللّه علیه السلام.(2) الحدیث.

و مثل ذلک روی محمد بن یعقوب باسناده عن السکونی، عن أبی عبداللّه[ علیه السلام ].(3)

و فی الروایتین قصور من حیث السند، فیشکل التعلق بهما، مع أ نّه لیس فی الروایتین دلالة علی أن مصرف هذا الخمس [مصرف] خمس الغنایم، بل ربما کان [234] فی الروایة الثانیة إشعار بأنّ مصرفه مصرف الصدقات.

و من ثَمّ لم یذکر هذا القسم المفید و لا ابن الجنید و لا ابن أبی عقیل.

و المطابق للأصول وجوب عزل ما یتیقّن انتفاؤه عنه و التفحص عن مالکه إلی أن یحصل الیأس من العلم به، فیتصدّق به علی الفقراء کما فی غیره من الأموال المجهولة المالک، و قد ورد بالتصدّق ما هذا شأنه روایات کثیرة(4) مؤیّدة بالإطاقات المعلومة و الأدلة العقلیة،(5) فلا بأس بالعمل بها إنشاء اللّه.

الثانیة: أن یکون القدر و المستحق معلومین، و الحکم فی هذه الصورة ظاهر.

الثالثة: أن یعلم المالک خاصة و یجب مصالحته، فإن أبی قال فی التذکرة: دفع إلیه خمسه، لأنّ هذا القدر جعله تعالی مطهرا للمال؛(6) و هو مشکل، و الاحتیاط یقتضی وجوب دفع ما یحصل به یقین البراءة و لایبعد الاکتفاء بدفع ما یتیقّن انتفاؤه عنه. و لو علم أ نّه أحد جماعة محصورین وجب التخلص من الجمیع بالصلح.

الرابعة: أن یعلم القدر دون المالک، و الأصح وجوب التصدق به مع الیأس من المالک سواء کان بقدر الخمس أو أزید منه أو أنقص، و أوجب العلاّمة فی التذکرة(7) و جماعة فی صورة الزیادة إخراج الخمس ثم التصدق بالزائد. و الاحتیاط یقتضی دفع الجمیع إلی الأصناف الثلاثة من الهاشمیین، لأنّ هذه الصدقة لاتحرم علیهم قطعا.

ص :207

و لو لم یعلم قدره علی التعیین لکن علم أ نّه أقل من الخمس مثلا اقتصر علی إخراج ما یتحقق به البراءة، و یحتمل قویا الاکتفاء بإخراج ما یتیقّن انتفاؤه عنه. [235]

و لو تبیّن المالک بعد إخراج الخمس و الصدقة، قیل: یضمن، لأ نّه تصرّف بغیر إذن المالک.(1) و یحتمل قویا عدمه، للإذن فیه من الشارع، فلایستعقب الضمان.(2)

قال بعض المتأخرین: و المطابق للأصول وجوب عزل ما یتیقّن انتفاؤه عنه و التفحص عن مالکه إلی أن یحصل الیأس من العلم(1) فیتصدّق به علی الفقراء کما فی غیره من الأموال المجهولة المالک و قد ورد بالتصدق بما هذا شأنه روایات کثیرة مؤیدة بالاطلاقات المعلومة و أدلة العقل، فلا بأس بالعمل بها انشاء اللّه تعالی.(2) انتهی. [235]

و لو عرف المالک خاصة صالحه و إن أبی قال فی التذکرة: دفع إلیه خمسه، لأنّ هذا القدر جعله اللّه تعالی مطهرا للمال و فیه تأمّل ولایبعد الاکتفاء بما تیقّن انتفاؤه عنه، فالأحوط أن یدفع ما یحصل به الیقین بالبراءة.

و إن مات المالک دفع إلی الورثة، فإن لم یجد له وارثا فمصرفه مصرف میراث من لا وارث له.

و لو علم أن المالک أحد جماعة محصورین، فالظاهر وجوب التخلص بالصلح مع الکل.

و لو عرف القدر خاصة دون المالک تصدّق به علی أرباب الزکاة مع الیأس من المالک، سواء کان بقدر الخمس أو أزید منه أو أنقص.

و عن جماعة من الأصحاب منهم المصنف فی التذکرة(3) وجوب إخراج الخمس ثم التصدق بالزائد فی صورة الزیادة و احتمل بعضهم کون مصرف الجمیع مصرف الخمس.

و لو لم یعلم التعیین لکن علم أنّه زائد علی الخمس، فالاحتیاط یقتضی إخراج ما تیقّن به البراءة أو یغلب علی ظنه و یحتمل قویا الاکتفاء بإخراج ما تیقّن انتفاؤه عنه.

و لو لم یعلم التعیین لکن علم أنّه أقل من الخمس، فالأمر فیه کذلک و عن بعضهم احتمال الخمس فی هذه الصورة و لو تبیّن المالک بعد إخراج الخمس أو الصدقة ففیه وجهان: الضمان لأنّه تصرف بغیر إذن المالک و عدمه للإذن فیه من الشارع، فلایستعقب الضمان.

و لا فرق فیما ذکرنا بین أنّ المختلط من کسبه أو میراث یعلم ذلک فیه، کما صرّح به المصنف(4) و الشهید(5) و الظاهر أنّ حکم الصلة و الهدیة أیضا کذلک.(6) [237]

ص :209

و فی الوسائل باب وجوب ردّ المظالم إلی أهلها و اشتراط ذلک فی التوبة منها، فإن عجر استغفر اللّه للمظلوم.

محمد بن یعقوب باسناده عن سعد بن طریف، عن أبی جعفر علیه السلام قال: «الظلم ثلاثة ظلم یغفره اللّه و ظلم لا یغفره اللّه و ظلم لایدعه اللّه، فأما الظلم الذی لا یغفره فالشرک، و أما الظلم الذی یغفره فظلم الرجل نفسه فیما بینه و بین اللّه، و أما الظلم الذی لایدعه فالمداینة بین العبادة».(1)

و رواه الصدوق فی الخصال(2) و المجالس(3) و زاد فی الأخیر و قال علیه السلام : «مایأخذ المظلوم من دین الظالم أکثر مما یأخذ الظالم من دینا المظلوم».(4)

ما رواه باسناده عن عبیداللّه الطویل، عن شیخ من النخع، قال: «قلت لأبی جعفر علیه السلام : إنّی لم أزل والیا منذ زمن الحجاج إلی یومی هذا، فهل لی من توبة؟ قال: فسکت ثم أعدت علیه، فقال: لا حتی تؤدی إلی کل ذی حق حقه».(5)

و ما رواه عن علی بن أبی حمزة عن أبی بصیر، قال: «سمعت أباعبداللّه علیه السلام یقول: من أکل من مال أخیه ظلما و لم یرده إلیه أکل جذوة من النار یوم القیامة».(6)

ما رواه الصدوق باسناده إلی أبی عبیدة الحذاء قال: «قال أبوجعفر علیه السلام : قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : من اقتطع مال مؤمن غصبا بغیر حقه لم یزل اللّه معرضا عنه ماقتا لأعماله التی یعملها من البر و الخیر لایثبتها فی حسناته حتی یرد المال الذی أخذه إلی(7) صاحبه».(8)

ص :210

الشیخ مهدی طه نجف، نشر: جماعة المدرسین، قم، 1411.

12_ الدروس، الشهید الأول، تحقیق: مؤسسة نشر الإسلامی، الطبعة الثانیة، قم، 1417 ق.

13_ رسائل الشهید الثانی، الشهید الثانی، تحقیق: رضا المختاری، الطبعة الأولی، نشر: مکتب الإعلام الإسلامی، قم، 1422 ق.

14_ رسائل الکرکی، المحقق الکرکی، تحقیق: الشیخ محمد الحسون، الطبعة الأولی، نشر: مکتبة آیة اللّه المرعشی، قم، 1409 ق.

15_ الروضة البهیة، الشهید الثانی، الطبعة الأولی، نشر: منشورات جامعة النجف الدینیة، افست، 1410 ق.

16_ ریاض المسائل، السید علی الطباطبائی، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، الطبعة الأولی، قم، 1414 ق.

17_ السرائر، ابن ادریس الحلی، تحقیق: السید محمدمهدی الموسوی الخرسان، الطبعة الأولی، نشر: العتبة العلویة المقدسة، نجف، 1429 ق.

18_ شرائع الإسلام، المحقق الحلّی، تحقیق: السید صادق الشیرازی، الطبعة الثانیة، نشر: الانتشارات الاستقلال، تهران، 1409 ق.

19_ صراط النجاة (تعلیق المیرزا التبریزی)، السید الخوئی، الطبعة الأولی، نشر: دفتر نشر برگزیده، 1416.

20_ عوالی اللئالی، ابن أبی جمهور الأحسائی، تحقیق: الحاج مجتبی العراقی، الطبعة الأولی، الطبعة سیدالشهداء، قم، 1404 ق.

21_ غایة المرام، الشیخ المفلح الصیمری البحرانی، تحقیق: الشیخ جعفر الکوثرانی، الطبعة الأولی، نشر: دارالهادی، 1420 ق.

22_ غنیة النزوع، ابن زهرة الحلبی، تحقیق: الشیخ ابراهیم البهادری، الطبعة الأولی، نشر: مؤسسة الامام الصادق علیه السلام ، قم، 1417 ق.

23_ فقه الرضا، علی بن بابویه القمی، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، الطبعة الأولی، نشر: المؤتمر العالمی للإمام الرضا علیه السلام ، مشهد، 1406 ق.

24_ فقه للمغتربین، السید محمدتقی الحکیم.

25_ قواعد الأحکام، العلاّمة الحلّی، تحقیق: مؤسسة النشر الإسلامی، الطبعة الأولی، نشر:

ص :212

جماعة المدرسین، قم، 1418 ق.

26_ الکافی، الشیخ الکلینی، تحقیق: علی أکبر الغفاری، الطبعة الثالثة، نشر: دارالکتب الإسلامیة، تهران، 1367 ش.

27_ الکافی فی الفقه، أبوالصلاح الحلبی، تحقیق: رضا استادی، نشر: مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین علی علیه السلام ، اصفهان.

28_ کشف الرموز، الفاضل الآبی، تحقیق: شیخ علی پناه الاشتهاردی و الحاج آقا حسین الیزدی، نشر: جماعة المدرسین، قم، 1408 ق.

29_ کفایة الأحکام، المحقق السبزواری، تحقیق: الشیخ مرتضی الواعظی الأراکی، الطبعة الأولی، نشر: جماعة المدرسین، قم، 1423 ق.

30_ کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، السید عمیدالدین الأعرج، تحقیق: مؤسسة النشر الإسلامی، الطبعة الأولی، نشر: جماعة المدرسین، قم، 1416 ق.

31_ اللمعة الدمشقیة، الشهید الأوّل، الطبعة الأولی، نشر: دارالفکر، قم، 1411 ق.

32_ لوامع صاحبقرانی، محمدتقی المجلسی، الطبعة الأولی، نشر: دار التفسیر (اسماعیلیان)، 1375 ش.

33_ المبسوط، الشیخ الطوسی، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، نشر: المکتبة المرتضویة.

34_ مجمع الفائدة، المحقق الأردبیلی، تحقیق: مجتبی العراقی، الشیخ علی پناه الاشتهاردی، حسین الیزدی الاصفهانی، نشر: جماعة المدرسین، قم، 1405 ق.

35_ المختصر النافع، المحقق الحلی، الطبعة الثانیة _ الثالثة، نشر: قسم الدراسات الإسلامیة فی مؤسسة البعثة، تهران، 1402 _ 1410 ق.

36_ مختلف الشیعة، العلامة الحلی، تحقیق: مؤسسة النشر الإسلامی، الطبعة الأولی، نشر: جماعة المدرسین، قم، 1413 ق.

37_ مدارک الأحکام، السید محمد العاملی، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، الطبعة الأولی، نشر: مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، قم، 1410 ق.

38_ المراسم العلویة، سلار بن عبدالعزیز، تحقیق: السید محسن الحسینی الأمینی، نشر: المعاونیة الثقافیة للمجمع العالمی لأهل البیت علیهم السلام ، 1414 ق.

39_ مستدرک الوسائل، میرزا حسین النوری الطبرسی، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام،

ص :213

الطبعة الثانیة، نشر: موسسة آل البیت علیهم السلام ، بیروت، 1408 ق.

40_ المغنی، عبداللّه بن قدامة، طبعة جدیدة بالافست، نشر: دارالکتاب العربی، بیروت.

41_ مفاتیح الشرائع، الفیض الکاشانی، السید مهدی الرجائی، نشر: مجمع الذخائر الاسلامیة، قم، 1401 ق.

42_ المقنع، الشیخ الصدوق، تحقیق و نشر: لمؤسسة الامام الهادی علیه السلام ، 1415 ق.

43_ المقنعة، الشیخ المفید، تحقیق: مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الثانیة، نشر: جماعة المدرسین، قم، 1410 ق.

44_ المهذب البارع، ابن فهد الحلی، تحقیق: الشیخ مجتبی العراقی، نشر: جماعة المدرسین، قم، 1411 ق.

45_ المهذب، القاضی ابن البراج، نشر: جماعة المدرسین، قم، 1406.

46_ النهایة، الشیخ الطوسی، نشر: انتشارات القدس المحمدی، قم.

47_ النهایة و نکتها، الشیخ الطوسی، تحقیق: مؤسسة النشر الإسلامی، الطبعة الأولی، نشر: جماعة المدرسین، قم، 1412 ق.

48_ وسائل الشیعة، الحر العاملی، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، الطبعة الثانیة، نشر: مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، قم، 1414 ق.

49_ الوسیلة، ابن حمزة الطوسی، تحقیق: الشیخ محمد الحسون، الطبعة الأولی، نشر: مکتبة آیة اللّه المرعشی، قم، 1408 ق.

50_ هدایة الأمة، الحر العاملی، الطبعة الأولی، نشر: مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد، 1422 ق.

51_ ینابیع الفقهیة، علی أصغر مروارید، الطبعة الأولی، نشر: مؤسسة فقه الشیعة، بیروت، 1413 ق.

52_ المجموع، محیالدین النووی، نشر: دارالفکر للطباعة و النشر.

ص :214

ص :215

ص :216

ص :217

ص :218

ص :219

ص :220

ص :221

ص :222

ص :223

ص :224

ص :225

رسالة شریفة فی

ص :227

ص :228

ص :229

ص :230

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد للّه ربّ العالمین حمدا أزلیّا بأبَدیّته و أبَدیّا بأزلیّته، سَرمدا باطلاقه مُتَجلِّیا فی مرایا آفاقِهِ، و الصلوةُ و السلام علی سیّدِ أنبیائِه البشیر النذیر والسِراج المُنیرِ، سیِّدنا أحمد و نبیِّنا أبی القاسم محمَّد، و علی آله الطیّبین الطاهرین، واللَعنُ الدائم علی أعدائهم أجمعین مِن الآن إلی قیام یوم الدین .

أمّا بعد، فهذه مقدّمة وجیزة مشتملة علی ثلاثة فصول:

ص :231

علی قاضی بن السیّد علی بن السیّد محمّد بن السیّد علی بن السیّد محمّد بن السیّد موسی بن السیّد جعفر بن السیّد إسماعیل بن السیّد أحمد بن السیّد محمّد بن السیّد أحمد بن السیّد محمّد بن السیّد أبی القاسم بن السیّد حمزة بن الإمام موسی الکاظم علیه السلام .(1)

درجة سامیة و مکانة عالیة، رجع إلی دیار العجم(1) و توطن فی أصفهان(2) مع الحاج محمّد إبراهیم الکلباسی قدس سره ، و کانا صدیقین رفیقین شفیقین.

ثمّ اتّفق له فی سنة 1215 ه الارتحال من أصفهان إلی قم أیّام زعامة المحقّق القمّی رحمه الله ، فحضر مجلسه بما ینیف علی ستّة أشهر، و کان یقول: أری لنفسی الترقی الکامل فی هذه المدّة القلیلة بقدر تمام ما حصل لی فی مدّة مقامی بالعتبات العالیات، فکتب له المیرزا قدس سره إجازة مبسوطة مضبوطة کان یغتنم بها من ذلک السفر المبارک .(3)

ثمّ سافر بعدها إلی کاشان، فحضر علی المولی محمّدمهدی النراقی رحمه الله و تلمّذ علیه مدّة قلیلة.(4)

نقل من بعض المشایخ أ نّه بعد وروده إلی أصفهان لیس له شیء من الکتب إلاّ مجلّدا واحدا من المدارک، و کان مجرّدا من الأموال، قلیل البضاعة، بل عدیمها، إلاّ مندیلا لمحلّ الخبز و یسمّی بالفارسیة: سفره.(5)

ص :234

و سکن فی مدرسة السلطان _ المفتوح بابه إلی چهارباغ العبّاسی _ المعروفة فی أصفهان بمدرسة چهارباغ، و اجتمع الطلاّب و المشتغلون عنده للتحصیل و التعلیم، و أخرجه المدرّس من المدرسة و لم یتعرّض له و لم یعارضه، فإذا اطّلع علی أ نّه أمر بالخروج، خرج من غیر إظهار للکراهة.

فبعد، قلیل من الزمان إجتمع علیه أهل العلم و المحصّلون، و انتقلت إلیه ریاسة الإمامیّة فی أغلب الأقطار بعد ذهاب المشایخ رحمهم اللّه فصار مرجعا للفتوی، و أقبلت له الدنیا بحیث انتهت إلیه الریاسة الدینیّة و الدنیویّة، و ملکت أموالا کثیرة من النقود و العروض و العقار و القری و الدور الکثیرة فی محلّة بیدآباد، و کان له أموال کثیرة فی التجارة إلی بلدة رشت یدور من أصفهان إلی رشت، و یربح کثیرا.

و کان الباعث علی ترویج أمره فی إصفهان و فی غیره من البلاد، العالم الربّانی، و المحقّق الصمدانی میرزا أبوالقاسم الجیلانی القمّی قدس سره ، المقبول قوله عند العوام و الخواص، و عند السلطان و الرعیّة؛ و أیضا یقدّمه العالم الزعیم الحاج محمّد إبراهیم الکرباسی رحمه الله فی المشی و الحکم و غیرهما، فکلّ هذه الأمور کانت ترفع شأنه، إلاّ أنّ یده تعالی فوق الأیدی، ترفع و تضع طبق المصالح الربّانیّة.

و کانت بینه و بین الحاج محمّد إبراهیم المذکور صلة متینة و صداقة تامّة من بدء أمرهما، فقد کانا زمیلین کریمین فی النجف، تجمع بینهما معاهد العلم، و شاء اللّه أن تنمو هذه المودّة شیئا فشیئا، و یبلغ کلّ منهما فی الزعامة مبلغا لم یکن یحدث له فی البال، و أن یسکنا معا بلدة أصفهان، و یتزعّما بها فی وقت واحد، و لم تکن الریاسة لتکدّر صفو ذلک الودّ الخالص، أو تؤثّر مثقال ذرّة، فکلّما زادت سطوة أحدهما زاد اتّصالا و رغبة بصاحبه.(1)

ص :235

و حجّ بیت اللّه الحرام فی سنة 1231 ه(1) من طریق البحر، و کان ذلک أیّام محمّدعلی باشا المصریّ، و کانت له زیارة خاصّة له، فأخذ منه «فدک» و کفّل بها سادات المدینة.(2) و کذلک حدّد المطاف علی مذهب الشیعة للمسلمین فی مکّة المکرّمة.(3)

و فی سنة 1243 ه(4) أخذ فی بناء المسجد الأعظم بأصبهان(5)، و أنفق علیه ما یقرب من مائة ألف دینار شرعیّ تقریبا من أمواله الخالصة، و مال بقبلته إلی یمین قبلة سائر المساجد یسیرا، و جعل له مدارس و حجرات للطلبة، و أسّس أساسا لم یعهد مثله من أحد العلماء و المجتهدین. و بنی فیه قبّة لمدفن نفسه.

الزکی الذکی، و الفاضل الکامل الألمعیّ اللوذعیّ، بل المحقّق المدقّق التقی النقی، ابن المرحوم المبرور السیّد محمّدنقی، محمّدباقر الموسویّ الجیلانیّ، أسبل اللّه علیه نواله، و کثّر فی الفرقة الناجیة أمثاله.(1)

آل محمّد علیهم السلام و حرامهم، و شیّد أحکامهم، و خالف هواه، واتّبع أمر مولاه، کان دائم المراقبة لربّه، لا یشغله شیء عن الحضور والمراقبة . و قال : حدّثنی والدی رحمه الله أنّ آماق عین السیّد کانت مجروحة من کثرة بکائه فی تهجّده . وحدّثنی بعض خواصّه، قال: خرجت معه إلی بعض قراه، فبتنا فی الطریق، فقال لی : ألا تنام ؟! فأخذت مضجعی فظنّ أنی نمت، فقام یصلّی، فواللّه إنّی رأیت فرائصه و أعضائه یرتعد بحیث کان یکرّر الکلمة مرارا من شدّة حرکة فکّیه و أعضائه، حتّی ینطق بها صحیحة.(1)

4_ الآخوند ملاّ علی بن جمشید النوری قدس سره (المتوفّی سنة 1246 ق)

5 _ الأمیر السیّد علی الطباطبائی قدس سره (المتوفّی سنة 1231 ق)

6_ العلاّمة السیّد محسن الأعرجی قدس سره (المتوفّی سنة 1227 ق)

7_ العلاّمة السیّد محمّد بن السیّد علی الطباطبائی قدس سره (المتوفّی سنة 1242 ق)

8 _ العلاّمة المولی محمّدمهدی النراقی قدس سره (المتوفّی سنة 1209 ق)

9_ العلاّمة السیّد مهدی بحرالعلوم الطباطبائی قدس سره (المتوفّی سنة 1212 ق)

و العلمیّة بعد أبیهم فی أصفهان، و هم:

1_ السیّد أسداللّه (1228 _ 1290 ه)

قال الإمام السیّد عبدالحسین شرف الدین فی ترجمة والده قدس سره ما هذا کلامه:

و خَلَفَه ولده الأبرّ الأغرّ، الفقیه الأصولی، المحقّق البحّاثة، العلاّمة السیّد أسداللّه. کان رحمه الله علی شاکلة أبیه فی العلم و العمل و الجهاد لنفسه و المراقبة علیها آناء اللیل، و أطراف النهار. و قد انتهت إلیه رئاسة الدین فی إیران، و انقادت لأمره عامّة الناس و خاصّتها حتّی السلطان ناصرالدین شاه، إلخ.(1)

2_ السیّد محمّدمهدی

3_ السیّد محمّدعلی (حدود 1227 _ 1282 ه)

4_ السیّد مؤمن (المتوفّی 1294 ه)

5 _ السیّد محمّدجعفر (المتوفّی عاشوراء 1320 ه)

6_ السیّد زین العابدین (المتوفّی قبل 1290 ه)

7_ السیّد أبوالقاسم (المتوفّی 1262 ه)

8 _ السیّد هاشم (المتوفّی قبل 1293 ه)

5_ القضاء و الشهادات

6_ مناسک الحجّ

7_ رسالة فی آداب صلاة اللیل و فضلها

8_ رسالة فی إبراء الولیّ مدّة المتعة عن المولی علیه

9_ رسالة فی حرمة محارم الموطوء علی الواطی(1)

10_ الردّ علی رسالة تعیین السلام الثالث فی النوافل

11_ إقامة الحدود فی زمن الغیبة

12_ رسالة فی اشتراط القبض فی الوقف

13_ رسالة فی أحکام الغُسالة

14_ رسالة فی تطهیر العجین بتبخیره و عدمه

15_ رسالة فی الأراضی الخراجیّة

16_ رسالة فی أحکام الشک و السهو فی الصلاة

17_ رسالة فی طهارة عرق الجنب من الحرام

18_ رسالة فی صلوة الجمعة

19_ رسالة فی حکم صلح حقّ الرجوع فی الطلاق الرجعی

20_ رسالة فی جواز الاتّکال بقول النساء فی انتفاء موانع النکاح فیها

21_ رسالة فی حکم الصلاة فی جلد المیتة المدبوغ

22_ رسالة فی ثبوت الزنا واللواط بالإقرار

23_ شرح جوابات المسائل

24_ رسالة فی عدم جواز التقلید عن المجتهد المیّت

25_ رسالة فی حکم الصلاة عن المیّت

ص :242

26_ رسالة فی تحدید آیة الکرسی

27_ رسالة فی زیارة عاشوراء و کیفیّتها

الأقوال و أشهرها _ فی عصیرة یوم الأحد، الثانی من شهر ربیع الثانی سنة 1260 ه(1) بعد صلوة الظهر بمرض الإستسقاء، و دفن بعد ثلاثة أیّام من وفاته فی البقعة التی بناها لنفسه فی جانب مسجده الکبیر بإصبهان، و هی الآن مشهد معروف و مزار متبرّک.

قد عرّف هذه الرسالة الشریفة المحقّق الطهرانی رحمه الله فی ذریعته بقوله:

رسالة فی حرمة محارم الموطوء علی الواطی، و هم أمّه و أخته و بنته: للسیّد حجّة الإسلام الشفتی المتوفّی 1260 ه ، أوّلها: الحمد لمن أبدع السموات و الأرضین. مدرجة فی «السؤال و الجواب» له .(1)

4_ النسخة الخطّیة المحفوظة فی مکتبة کاشف الغطاء العامّة فی النجف الأشرف، ضمن مجموعة «السؤال و الجواب» للمؤلّف رحمه الله ، تحت رقم 1177، و المذکورة فی فهرس مخطوطات المکتبة، ص 44، و هی بخطّ النسخ، مجهولة الکاتب. و تقع هذه النسخة فی 8 ورقة، و کلّ ورقة تحتوی علی 29 سطرا. و قد رمزت لها بالحرف «ک».

و کان منهج التحقیق وفق المراحل التالیة:

1_ صفّ الحروف و مقابلة النسخ الخطّیة بعضها مع بعض، و تثبیت موارد الإختلاف فی الهامش.

2_ تقویم النصّ علی المنهج المتّفق علیه عند المحقّقین، و الإشارة إلی موارد الإختلاف بین النسخ فی الهامش.

3_ إستخراج الأقوال و کلمات الفقهاء التی نقلها المؤلّف من مصادرها التی ذکرها إن وجدت، و إلاّ فمن مصادر أخری.

4_ تقطیع النصّ إلی فقرات و مقاطع مع اضافة بعض العناوین المناسبة بین معقوفین [].

و لقد بذلت قصاری جهدی فی تحقیق هذه الرسالة و إخراجها إلی عالم النور، فما وجد فیها من خلل أو خطأ فهو عن قصور لا تقصیر، و أسأل اللّه تعالی أن یتقبّل منّی هذا القلیل بقبول حسن، کما و أسأله سبحانه أن یوفّقنی لإحیاء سائر آثار جدّی المؤلّف حجّة الإسلام زاد اللّه فی علوّ درجته فی دار السلام جزاء لجزیل خدماته المبارکة فی إحیاء الشریعة الغرّاء.

و فی الختام أقدّم جزیل شکری إلی إخوانی الذین یسعون فی إحیاء هذه الرسالة و طبعها و نشرها، فجزاهم اللّه عن الإسلام و أهله أفضل الجزاء. و آخر دعوانا أن الحمد للّه ربّ العالمین، و السلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته.

اصفهان

السیّد محمّد رضا الشفتی

10 رمضان المبارک 1430 ه

ص :246

برگ اول نسخه خطی فی حرمة محارم الموطوء علی الواطی

ص :247

برگ آخر نسخه خطی فی حرمة محارم الموطوء علی الواطی

ص :248

و فی الإنتصار:

و ممّا انفردت به الإمامیّة، القول بأنّ من تلوط بغلام فأوقب، لم تحلّ له أمّ الغلام، ولا أخته، ولا بنته أبدًا، وحکی عن الأوزاعی و ابن حنبل أنّ من تلوط بغلام یحرم علیه تزویج بنته، و الطریقة فی هذه المسألة کالطریقة فیما تقدّمها من المسائل.(1)

أشار بقوله: «و الطریقة فی هذه المسألة» إلی آخره، إلی التمسّک بالإجماع فیها.

و فی النهایة:

مَن فجر بغلام فأوقب، حرم علیه العقد علی أمّه و أخته و بنته علی جمیع الأحوال.(2)

و فی الخلاف:

إذا فجر بغلام فأوقب، حرم علیه بنته و أمّه و أخته، و قال الأوزاعی: إذا لاط بغلام حرم علیه بنت هذا الغلام، لأنّها بنت من دخل به، دلیلنا إجماع الفرقة و أخبارهم، و طریقة الإحتیاط تقتضی تجنّب ذلک.(3)

و فی الوسیلة:

و المحرَّمات من النساء ضربان: إمّا یحرم بالنسب، أو بالسبب. ثمّ قال: و السبب ضربان: إمّا یحرم نکاحه أبدًا، أو فی حال دون حال، و الأوّل أربعون صنفا. إلی أن قال: و التی یلوط بأبیها أو أخیها أو ابنها فأوقب.(4)

و فی الکافی: