میراث حوزه اصفهان جلد 2

ظهر را به پنج طریق می توان تعیین نمود:

طریق اوّل:به شاخص قائم.

و آن میله یا ستونی است قائم بر ارض،که آن را در زمین مسطّح چنان نصب نمایند که از هر طرف موازی با شاقول باشد.پس از آن خطّ جنوب و شمال را-که آن را خط

ص:68

نصف النهار گویند (1)-از پای آن شاخص[به صورت] (2)دقیق پیدا نموده،پس در هر موقع سال که باشد هرگاه سایۀ آن میله یا ستون در آن خط افتاد در[آن] (3)شهر و آبادی اوّل ظهر است.

توضیح:در بعضی از شهرها که در خطّ استواء است یا قریب به آن واقع باشد-به نوعی که عرض آن به اندازۀ میل کلّی،یعنی بیست و سه درجه و بیست و هفت دقیقه یا کمتر باشد-در بعضی از روزهای سال که آفتاب[به] (4)فوق الرأس آن شهر می رسد،اوّل ظهر وقتی است که سایۀ غربی شاخص تمام و سایۀ شرقی حادث شود.و این در شهرهائی که عرض آنها به اندازۀ میل کلّی است در یک موقع سال-که آن اوّل تیرماه است اگر عرض آن شمالی باشد؛و اوّل مهرماه است اگر میل آن جنوبی باشد (5)-و در شهرهائی که عرض آنها کمتر از میل کلّی باشد در دو موقع سال است،و آن وقتی است (6)که میل آفتاب به اندازۀ عرض آن شهر شود،یکی در موقع زیاد شدن میل و یکی در موقع کم شدن آن-بشرط آنکه میل و عرض هر دو شمالی یا هر دو جنوبی باشد (7)-سایۀ

ص:69

شاخص اوّل ظهر تمام می شود؛و در شهرهائی که بر خطّ استواء است اوّل فروردین و اوّل مهرماه،اوّل ظهر سایۀ شاخص تمام می شود.

توضیح:خطّ جنوب و شمال را به چهار طریق می توان تعیین نمود:

1-یک روز با ساعت دقیق در وقت ظهر حقیقی آن شهر،در سایۀ آن میله یا ستون قائم،خطّی می کشیم که همان خط،خطّ جنوب و شمال است.

2-با قطب نما.که عقربک آن را مقابل آن میله یا ستون نگاه داریم (1)و موازی آن با دقّت خطّی در پای آن میله یا ستون بکشیم،که این خط نیز خطّ جنوب و شمال است؛ ولی فی الجمله این طریق تقریبی است.

3-به دائرۀ هندیّه.و آن چنان است که زمینی را چنان مسطّح می نمائیم که خطّ قائم یا شاقول بر آن عمود باشد،یا با تراز بنّائی آن را مسطّح نمائیم (2).و در آن دائره[ای] (3)می کشیم و شاخصی در مرکز آن بخطّ قائم نصب می کنیم چنان که فاصلۀ سر آن شاخص از تمام نقاط محیط آن دائره از اطراف برابر باشد؛یا آن شاخص از هر سمت بر شاقول موازی باشد (4).پس در طرف صبح که سایۀ آن در طرف مغرب است در موقعی که سایۀ آن کوتاه می شود تا آنکه (5)[به] 6لب دائره می رسد،آن نقطه را از محیط دائره نشان

ص:70

می کنیم؛و هم چنین در طرف عصر که سایۀ آن طرف مشرق می افتد در موقعی که سایۀ آن بلند می شود تا آنکه لب دائره می رسد،آن نقطه را نیز از محیط نشان می کنیم.بعد از آن،نقطۀ میانۀ آن دو نشان را از محیط پیدا می کنیم و از آن نقطه،خطّی به مرکز دائره وصل می کنیم و آنرا تا طرف دیگر محیط امتداد می دهیم؛این هم خطّ جنوب و شمال است.و هر موقعی که سایۀ آن شاخص در آن خط افتد اوّل ظهر است.

4-در شب،دو نقطه را که اقلاّ سه چهار متر بین آنها فاصله باشد با ستارۀ جدی برابر کن،خطّ بین آنها خطّ جنوب[است] (1).

طریق دوّم برای تعیین ظهر:شاخص افقی است.

و آن،چنان است که در سطح دیواری که برابر جنوب باشد،شاخص-مانند میخ- چنان نصب کنیم که با دقّت و با مطابقۀ با شاقول،موازی با خطّ جنوب و شمال باشد.

پس از آن خطّ قائمی از پایۀ آن شاخص سرازیر (2)بر آن سطح دیوار می کشیم؛پس هر موقعی که سایۀ آن در آن خط افتد،اوّل ظهر است.

توضیح:در بهار و تابستان،اوّل ظهر سایۀ شاخص قائم بتدریج کوتاه و سایۀ شاخص افقی بلند می شود؛و بالعکس در خزان و زمستان سایۀ شاخص قائم بتدریج بلند و سایۀ شاخص افقی کوتاه می شود.

ص:71

طریق سوّم: [تعیین کردن نصف تحقیقی روز است به ساعت یا غیر آن]

به تعیین کردن نصف تحقیقی روز است به ساعت یا غیر آن؛مانند آنکه ساعات با عملی مثلا تطبیق نمایند (1).

توضیح:برای آنکه بر نمازگزاران،امر ظهر اشتباه نشود،گوئیم:در اصطلاح اهل نجوم،ظهر را[به] (2)دو طریق نشان می دهند:

اوّل:ظهر وسطی؛

دوّم:ظهر حقیقی.

و این دو ظهر با هم فرق دارد (3)؛و در چهار موقع سال-که آن:3 دی ماه،و 24 فروردین ماه،و 23 خرداد،و 8 شهریور باشد-ظهر حقیقی و ظهر وسطی تا سه چهار روزی مطابق،و در غیر این چهار موقع ظهر حقیقی یا قبل از ظهر وسطی یا بعد از آن می باشد.

و شرح آن چنان است که:در سوّم دی که ظهر حقیقی مطابق ظهر وسطی است،پس از سه چهار روز ظهر حقیقی بعد از ظهر وسطی می افتد و بتدریج زیاد می شود،تا 21 بهمن ماه به پانزده دقیقه می رسد؛و پس از دو روزی بتدریج کم می شود و تا 24 فروردین باز با ظهر وسطی مطابق می شود،و پس از سه چهار روزی ظهر حقیقی پیش از ظهر وسطی می افتد و بتدریج زیاد می شود تا 15 اردیبهشت به 2 دقیقه می رسد؛و تا دوّم خرداد به همین اندازه است و پس از آن بتدریج کم می شود تا 23 خرداد باز مطابق با ظهر وسطی می شود؛و پس از سه چهار روزی باز ظهر حقیقی بعد از ظهر وسطی

ص:72

می افتد و بتدریج زیاد می شود تا 24 تیرماه به شش دقیقه برسد؛و تا 15 مردادماه به همین اندازه است،و پس از آن بتدریج کم می شود تا 8 شهریور که با ظهر وسطی باز مطابق می شود؛و پس از دو سه روزی باز ظهر حقیقی پیش از ظهر وسطی می افتد و بتدریج زیاد می شود تا اوّل آبان به 16 دقیقه می رسد،و پس از هشت روز بتدریج کم می شود تا باز 3 دی با ظهر وسطی مطابق می شود؛و شرح آن در تقاویم است.

و این شرح که نگاشتیم برای این است که نمازگزاران بدانند که ساعت ظهر کوک مطابق با ظهر وسطی پایتخت هر کشوری است که برای تنظیم اوقات شهرهای تمام کره و اخبارات (1)قرار داده شده،و آن در همان پایتخت هم غیر از ظهر حقیقی است.و بعلاوه ظهر حقیقی شهرهای دیگر هم با ظهر حقیقی پایتخت-مانند طهران (2)-نیز مختلف است،که در این مختصر جای شرح آن نیست؛و ما در هیئت آن را مشروحا با علّت این اختلاف نوشته ایم.

طریق چهارم: [آنکه در هر شهری در زمین مسطّحی یک شاخص یک متری مثلا بخطّ قائم نصب کنیم]

آنست که در هر شهری در زمین مسطّحی یک شاخص یک متری مثلا بخطّ قائم نصب کنیم و از اندازۀ سایۀ آن به حسب سانتی متر ظهر را تعیین نمائیم،و این طریق را ما برای رأس هر ده روزی از سال نسبت به هر شهری در جداول بعد تعیین نمودیم.

و طریق تعیین آن از روی ارتفاع آفتاب و نسبت آن با سایۀ شاخص است؛و این طریق نیز فی الجمله تقریبی است. (3)

ص:73

و به این طریق در اخبار نیز اشاره شده است؛قال الصادق علیه السّلام:«تزول الشمس فی النصف من حزیران علی نصف قدم،و فی النصف من تموز علی قدم و نصف،و فی النصف من اب علی قدمین و نصف،و فی النصف من أیلول علی ثلاثة أقدام و نصف،و فی النصف من تشرین الأوّل علی خمسة أقدام (1)و نصف،و فی النصف من تشرین الآخر علی سبعة و نصف،و فی النصف من کانون الأوّل علی تسعة و نصف،و فی النصف من کانون الآخر علی سبعة و نصف،و فی النصف من شبّاط علی خمسة و نصف،و فی النصف من آذار علی ثلاثة و نصف،و فی النصف من نیسان علی قدمین و نصف،و فی النصف من أیّار علی قدم و نصف،و فی النصف من حزیران علی نصف قدم» (2).

یعنی:اوّل ظهر،آن وقتی است که کوتاهی سایه می رسد به حدّی که سایۀ قدّ انسان در نیمۀ ماه حزیران-روزی که اوّل تیرماه است-بمقدار نصف قدم باشد-یعنی که نصف قدّ پای آن شخص باشد-و در نیمۀ تموز-که اوائل مرداد است-بمقدار یک قدم و نیم،و در نیمۀ آب-که اوائل شهریور است-بمقدار دو قدم و نیم،و در نیمه از ماه ایلول-که اوائل مهر باشد-بمقدار سه قدم و نیم،و در نیمه از ماه تشرین الأوّل-که اوائل آبان باشد-بمقدار پنج قدم و نیم و در نیمۀ ماه تشرین الآخر-که اوائل آذرماه باشد-بمقدار هفت قدم و نیم؛و در نیمۀ ماه کانون الأوّل-که اوائل دی باشد-بمقدار نه قدم و نیم؛و در نیمۀ ماه کانون الآخر-که اوائل بهمن باشد-بمقدار هفت قدم و نیم؛و در نیمۀ ماه شبّاط-که اوائل اسفند باشد-بمقدار پنج قدم و نیم؛و در نیمۀ آذرماه (3)رومی

ص:74

-که اوائل فروردین باشد-بمقدار سه قدم و نیم؛و در نیمۀ ماه نیسان-که اوائل اردیبهشت باشد-بمقدار دو قدم و نیم؛و در نیمۀ ماه أیّار-که اوائل خرداد باشد-بمقدار یک قدم و نیم؛و باز در نیمۀ حزیران-که اوائل تیرماه باشد-بمقدار نصف قدم برسد.

و این طریق که امام علیه السّلام می فرماید،از راه نسبتی است که بین قدّ هر چیز و سایۀ او است.

و نیز قدّ هر شخص انسان متناسب الخلقه،برابر هفت قدم او است؛و مراد از«قدم»:

قدّ پای شخص می باشد.

و این طریق بنابر فهم عوام بر سبیل تقریب فرموده،و ما مطابق مقیاس معروف این زمان-که متر باشد-برای تحقیقی بودن آن،قدّ شاخص را یک متر و سایۀ آن را در اوّل ظهر به متر و سانتیمتر از روی ارتفاع شمس و تناسب،در جداول تعیین نمودیم که اوّل ظهر تحقیقا معلوم شود؛اگر قدّ شاخص بلندتر یا کوتاه تر باشد،سایۀ آن هم به همان نسبت باید بلند یا کوتاه باشد.مثلا اگر قدّ شاخص نیم متر باشد،مقادیر سایه را که در جدول معیّن نموده ایم،برای هر ده روزی نیز باید نصف نمود.

طریق پنجم: [آنکه اوّل ظهر وقتی است که سایۀ شاخص به نهایت کوتاهی رسیده،و شروع به بلند شدن نماید]

آنکه اوّل ظهر وقتی است که سایۀ شاخص یا سایۀ انسان به نهایت کوتاهی رسیده، و شروع به بلند شدن مینماید.بنابراین اگر انسان قریب بظهر سایه را تدریجا نشان کند و بعد از آن نظر کند،اگر سایه باز کوتاه شده بداند که ظهر نشده،و اگر بلند شده بداند که ظهر رد شده است.

و علّت این مطلب آنست که،هرچه ارتفاع آفتاب زیاد شود سایۀ شاخص کوتاه می شود،و چون غایت ارتفاع شمس در هر روزی وقت ظهر است،پس غایت کوتاهی سایه هم اوّل ظهر می باشد.و به این طریق هم در اخبار أئمّۀ اطهار علیهم السّلام اشاره شده

ص:75

است؛روی عن سماعة قال:«قلت لأبی عبد اللّه علیه السّلام:جعلت فداک!متی وقت الصلوة؟ فأقبل یلتفت یمینا و شمالا کأنّه یطلب شیئا.فلمّا رأیت ذلک تناولت عودا فقلت:هذا تطلب؟

قال:نعم!فأخذ العود فنصبه (1)بحیال الشمس؛ثمّ قال:إنّ الشمس إذا طلعت کان الفیء طویلا،ثمّ لا یزال ینقص حتّی تزول الشمس (2).فإذا زالت زادت،فإذا استبنت فیه (3)الزیادة فصلّ الظهر.ثمّ تمهّل قدر ذراع،ثمّ صلّ (4)العصر» (5).

یعنی:از سماعه روایت شد که گوید:خدمت حضرت صادق بعرض رسانیدم که:

جانم فدایت!چه زمانی وقت نماز ظهر است؟

پس دیدم آن حضرت نظر به طرف راست و چپ خود می نماید مانند آنکه در جستجوی چیزی است.چون این حال را از آن حضرت دیدم قطعۀ چوبی پیدا نمودم و بعرض حضرت رسانیدم که:شما در جستجوی این بودید؟

فرمودند:بلی!پس آن چوب را گرفت و در برابر آفتاب نصب نمود،پس فرمودند:

زمانی که آفتاب طلوع می کند سایۀ این چوب بلند است و بتدریج کوتاه می شود تا به غایت کوتاهی می رسد،پس از آن سایه زیاد می شود؛پس هر زمانی که زیادتی آن را فهمیدی پس نماز ظهر را بخوان.پس از آن تا زمانی که به مقدار یک ذراع بلند شود تأمّل کن و نماز عصر را بخوان.

ص:76

خبر دیگر:ابن أبی حمزه گوید:خدمت حضرت صادق مذاکرۀ وقت ظهر شد، فرمودند:«تأخذون عودا طوله ثلاثة أشبار-و إن زاد فهو أبین-فیقام،فمادام تری الظلّ ینقص (1)فلم تزل،فإذا زاد الظلّ بقدر النقصان فقد زالت» (2).

یعنی:چوبی پیدا کنید که بلندی آن سه وجب باشد-و اگر بلندتر باشد بهتر معلوم می شود-پس آن چوب را در زمین بخطّ قائم نصب کنید.پس نظر کنید تا زمانی که سایۀ آن کوتاه می شود وقت زوال نرسیده،و هر زمانی که پس از غایت کوتاهی روی بزیادتی نهاد وقت زوال است».

مطلب دوّم

اشاره

[در تعیین قبله]

و آن را به طرق چندی تعیین نموده اند؛و ما به پنج طریق-که ساده ترین راه ها است-اکتفا می نمائیم:

طریق اوّل: [طبق علاماتی که در کتب فقهیّه ضبط شده است]

به علاماتی که در کتب فقهیّه ضبط شده است؛و مجموع آنها شش علامت است:

1-ستارۀ جدی،که باید در غایت ارتفاع و غایت انخفاض:

برای اهل عراق:بر منکب راست؛

و برای اهل ایران:پشت شانۀ راست؛

ص:77

و برای اهل شام:بر منکب چپ (1)،واقع شود.

2-ستارۀ سهیل،که باید در وقت غروب برای اهل عراق و ایران،و برای اهل شام در وقت طلوع بین دو چشم نمازگزار واقع شود.

3-برای اهل عراق،مغرب بر دست راست و مشرق بر دست چپ نمازگزار واقع شود.و این علامت برای بلاد غربی عراق تحقیقی ولی برای بلاد شرقی عراق-مانند نجف و کربلا و ایران-بسیار دور از تحقیق است؛زیرا که قبلۀ این بلاد از جنوب بطرف مغرب بتفاوت بلاد (2)دارای انحراف است.

4-برای اهل عراق در وقت غروب آفتاب در شب هفتم هرماه،و در وقت نصف شب در شب چهاردهم هرماه،قمر بین دو چشم نمازگزار واقع شود.و این علامت هم مانند علامت سوّم است در تقریب (3).

5-محراب مساجد،که حجّیّت این علامت از جهت حمل فعل اهل اسلام بر صحّت است؛ولی چون احتمال اشتباه بر اهل اسلام می رود،این علامت موجب ظنّ قوی می باشد.

6-قبور مسلمین،که این علامت هم مانند علامت پنجم است.

طریق دوّم: [توسط قبله نما]

قبله نما.که بعضی از آنها مختصّ یک شهر و در جاهای دیگر به کار نمی رود، و بعضی از آنها با دانستن انحراف برای هرشهری به کار می رود.

ص:78

طریق سوّم:

آن که خطّ جنوب و شمال را بطریقی که در باب وقت معلوم شد تعیین نموده،

و انحراف آن شهر را نیز تعیین نموده و بمقدار درجات انحراف،از جنوب یا شمال

بمشرق یا مغرب قبله را تعیین نمایند.

توضیح:طریق تعیین قبله از روی دائرۀ هندیّه چنان است که اوّلا-بنوعی که در وقت معلوم شد-دائره را رسم نمائیم و خطّ جنوب و شمال آن را نیز بکشیم؛پس از آن، از نقطۀ بین دو نقطۀ شمال و جنوب،خطّی بمرکز وصل نموده و تا طرف دیگر محیط امتداد می دهیم که بر خطّ جنوب و شمال در مرکز عمود،و دائره باین دو خط،به چهار قسمت برابر تقسیم شود.و این خط را خطّ مشرق و مغرب،و نقطۀ رأس این خط را-که طرف طلوع آفتاب است-نقطۀ مشرق،و نقطۀ مقابل آن را نقطۀ مغرب گوئیم.پس از آن، هر ربعی از محیط را به نود جزء برابر،تقسیم می کنیم و هر جزئی را درجه می گوئیم،که تمام محیط سیصد و شصت درجه می شود؛و اگر حاجت باشد هر درجه را به شصت جزء تقسیم می کنیم و هر جزئی را دقیقه،و باز هر دقیقه را به شصت ثانیه تقسیم می کنیم،و همچنین است ثالثه و رابعه و غیر آنها تا عاشره.بعد از آن با ملاحظۀ جدول طول و عرض بلاد می بینیم که شش صورت اتّفاق می افتد:

صورت اوّل:شهرهائی که طول آنها مطابق مکّه-یعنی 39 درجه و 10 دقیقه- است (1)؛قبلۀ این بلادها (2)در بعضی رو به نقطۀ جنوب است،و آن در شهرهائی است که عرض شمالی و زیاده از 21 درجه و 25 دقیقه باشد (3).و در بعضی رو به نقطۀ شمال

ص:79

است؛و شرح آن در کتب مشروحه است.

صورت دوّم:شهرهائی که عرض شمالی آنها مطابق مکّه-یعنی 21 درجه و 25 دقیقه-است؛قبلۀ این بلاد در بعضی رو به نقطۀ مشرق (1)،و در بعضی رو به نقطۀ مغرب است؛و شرح آن نیز در کتب مشروحه است.

و در چهار صورت دیگر-که عرض و طول شهری مخالف مکّه باشد-تعیین قبله را دو نوع می توان نمود:

نوع اوّل:انحراف آن شهر را از جدول تعیین نموده و مطابق آن انحراف،از دائرۀ هندیّه قبله را تعیین مینمائیم.

نوع دوّم: (2)

ص:80

2- (2)) آنگونه که در پیشنوشت خرد این رساله نموده ام،متن نوشتاری مسلسل رسالۀ حاضر در همین جا پایان می پذیرد،و در صفحات پسین رساله-جز از بخشی که به عنوان«مقدّمه»در ابتدای رساله ذکر شد،و صفحه ای که پس از این در توضیح«وضع کعبه و اطراف آن»می آید- تنها جداول مربوط به طول و عرض جغرافیائی شهر اصفهان،و زان پس جداول مربوط به شماری از دیگر شهرها و قصبات،و نیز ثمرات فقهی آن در باب نماز،در فراز و فرود صفحات نموده شده است.هرچند با توجّه به خردی توضیح مؤلّف دربارۀ نوع اوّل-مندرج در دو سطر پیشین-و نیز ذکر مباحث مربوط به وقت و قبله-که موضوع رسالۀ حاضر است-نمی توان مطالب نانوشته و یا از دست شدۀ متن را،چندان زیاد تصوّر نمود.

وضع کعبه و اطراف آن

رکن حجر الأسود:طرف مشرق؛ رکن عراقی:طرف شمال؛رکن شامی:طرف مغرب؛رکن یمانی:طرف جنوب.

منی و مشعر(:مزدلفه)و عرفات:طرف مشرق مکّه؛

جدّه:طرف مغرب مکّه؛

حجر اسماعیل:زیر ناودان طلا،نیم دائره[ای] (2)است جنب شمال غربی خانه بین رکن عراقی و رکن شامی؛

مقام ابراهیم و چاه زمزم:طرف مشرق کعبه؛

بازار:بین صفا و مروه طرف مشرق آن؛

فاصلۀ بین صفا و مروه:تقریبا چهارصد و سی متر.

قاعدۀ پیدا کردن اختلاف شب و روز در هر نقطه

تانژانت عرض بلد*تانژانت میل شمس-کسینوس نصف قوس اللیل؛ و نصف قوس اللیل*2-تمام قوس اللیل؛

و تمام آن تا 360 درجه-قوس النهار؛

و یک درجه-4 دقیقۀ زمانی؛

و 15 درجه-یک ساعت.

ص:81

قبض الوقف

اشاره

آیة اللّه شیخ منیر الدین بروجردی اصفهانی(1342 ه .ق)

تحقیق و تصحیح:مهدی باقری

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

مقدّمه [محقق]

یکی از چهره های درخشان علمی شیعه در قرن چهاردهم هجری فقیه محقّق و اصولی مدقّق علاّمه آیة اللّه العظمی حاج آقا منیر الدین بروجردی احمد آبادی اصفهانی است.وی نوادۀ دختری میرزا ابو القاسم گیلانی معروف به میرزای قمی صاحب قوانین الاصول،و از شاگردان مبرز فقیه محقّق آیة اللّه العظمی حاج شیخ محمّد باقر نجفی مسجد شاهی است وی در زمان حیات مرجع مرافعات و سؤالات شرعی مردم اصفهان بوده و به پیروی از استاد گرانقدر خویش در مسائل اجتماعی اهتمام خود را مصروف داشته و در جریان تحریم تنباکو که ابتدا از اصفهان شروع شد حامل پیام علمای این شهر به سامرا و دریافت حکم تحریم از طرف مرجع نامدار شیعه مرحوم میرزا محمد حسن شیرازی بود.

در محضر این فقیه برجسته شاگردانی تربیت شدند که از آن جمله می توان به علاّمه

ص:103

حاج آقا رحیم ارباب،سیّد احمد صفائی خوانساری صاحب کشف الأستار،حاج شیخ محمّد علی یزدی،سیّد محمّد تقی فقیه احمدآبادی صاحب مکیال المکارم،شیخ محمّد باقر فقیه ایمانی صاحب آثار فراوان،سیّد محمّد باقر میر محمّد صادقی،شیخ مجد الدین نجفی مشهور به مجد العلماء و فرزند نابغۀ او شیخ اسماعیل بروجردی که در جوانی رحلت نمود اشاره کرد.

مرحوم حاج آقا منیر آثار ارزنده ای نیز از خود به یادگار نهادند که متأسفانه همچون کتابخانه عظیم و کم نظیر ایشان پس از وفات او پراکنده شد و تنها رسالۀ ارزشمند «الفرق بین الفریضه و النافلة»به چاپ رسیده که در نوع خود بی نظیر است.

از دیگر آثار او مجلّدی بزرگ در اصول فقه،رساله ای مفصّل در مقدّمۀ واجب به خط آن مرحوم موجود است.

در این مجموعه دو رساله از ایشان به چاپ می رسد که عبارتند از رساله ای در قبض وقف،سؤال و جواب فقهی استدلالی،و برخی فوائد متفرّقه.

نسخه خطی این دو رساله در کتابخانه آستان قدس رضوی و ضمن کتاب های اهدائی مقام معظّم رهبری،حضرت آیة اللّه العظمی خامنه ای-مدّ ظلّه العالی-موجود است که به همت استاد معظم آیة اللّه حاج شیخ هادی نجفی تهیه و در اختیار این جانب قرار داده شده و در حین تحقیق نیز از ارشادات راهگشا و مفید ایشان و هم چنین راهنمائی های صدیق فاضل و گرامی آقای رحیم قاسمی بهرۀ فراوان برده ام.

و آخر دعوانا ان الحمد للّه رب العالمین

ص:104

[تقدیم]

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم و به نستعین

أمّا؛بعد فهذه و جیزة شریفة متکفّلة ببیان الجواب الّذی أفاده مولانا الأعظم حجّة الإسلام و المسلمین عماد الملّة و الدّین أستاذ الفقهاء و المجتهدین فی مسألة قبض الوقف، الّتی حار فی تنقیحها عقول علماء عصره و کلّت مراکب إستعداداتهم عن إستیفاء معارجها فی دهره.

فبعد ما اختلفت آرائهم فیها استرشدوه فی کشف ما فیها من المعضلات،و استمدّوا منه فی تأسیس قواعدها و تبیین مدارکها.

و کان أصل الخلاف وقع فی علماء العصر فی أنّه:هل یکتفی فی تحقّق القبض الأمر به أم لا؟

فقال-مدّ ظلّه العالی-علی ما فی رسالة مکتوبة بإملائه الشریف:

أمّا تحقیق الکلام فی المسألة یقتضی (1)رسم مقامات:

المقام الأوّل:

فی معنی القبض

الظاهر-بل المقطوع-عدم ثبوت الحقیقة الشرعیّة لهذا اللفظ؛لعدم کونه من المهیّات

ص:105

المخترعة؛و عدم إشارة فی دلیل إلیه؛و لم یصدر دعواه صریحة من فقیه و لا إعتبار بما یتوهّم من بعض العبایر،فلا بدّ من الرجوع إلی اللغة و العرف ثمّ یلاحظ هل معناه العرفیّ مغایر لها أو موافق لها،و علی الأوّل فیؤخذ بالثانی إذا علمنا فی زمان الصدور أو مطلقا علی اختلاف الوجوه فی ترجیح العرف علی اللغة؛و علی الثانی فیؤخذ بما اتّفقا فیه.

و أعلم!أنّه ذکر فی الصحاح:«قبض:قبضت الشیء قبضا:أخذته.و القبض:خلاف البسط،و یقال:صار الشیء فی قبضتک و فی قبضک أی:فی ملکک؛و دخل فلان فی القبض -بالتحریک-و هو:ما قبض من أموال الناس (1)»؛و فی المصباح المنیر:«أنّه:الأخذ (2)»؛و فی نهایة إبن أثیر:«الأخذ بجمیع الکفّ (3)»؛و فی القاموس:«قبضه بیده یقبضه:تناوله بیده (4)»؛ و فی الجمع:«قد صار الشیء فی قبضتک أی:فی ملکک،و قبضت الشیء قبضا:أخذته (5)»؛ و فی تاج العروس بعد ما فی القاموس:«ملامسة-کما فی العباب-و هو أخصّ من قول الجوهریّ:قبضت الشیء قبضا!و یقرب منه قول اللیث:القبض جمع الکفّ علی الشیء -...إلی أن قال-و قبض علیه بیده:أمسکه،و یقال:قبض علیه،و به،یقبض قبضا:إذا انحنی علیه بجمیع کفّه (6)».و حکی فی الریاض عن جماعة منهم أنّه«القبض بالید،أی:الأخذ بها (7)»؛و هو المحکیّ عن کشف الرموز، (8)بل ظاهر إتّفاق اللغویون.

و أمّا فی العرف فیظهر من جماعة ظهوره عند الإطلاق فی الأخذ بالید،فیکون موافقا مع اللغة؛و قالوا:إنّ الأصل عدم التغایر،فالأخذ هو المعنی الحقیقی،و غیره ممّا یقوله الفقهاء [من] (9)أنّ القبض فی الحیوان نقله و فی غیر المنقول التخلیة من المعانی المجازیة.و صرّح

ص:106

بعض المحقّقین: (1)«أنّ المعنی الحقیقی هو السلطان الحاصل للقابض من المقبوض منه برفع موانع التصرّف عنه،سواء کان من قبله أو من قبل غیره،و تخلّی بینه و بینه؛فیکون الأخذ أحد أطراف المعنی الکلّی.و کذا التخلیة فی غیر المنقول،إذ لیس المراد بالتخلیة التخلیة الفعلیة الّتی هی فعل المتخلّی-بالکسر-لأنّها توافق الأجناس».

و لیس الکلام فیه،بل لم نجد استعمال القبض فیها،و لذا یذکرون کلّ واحد مقابل الآخر؛ بل المراد فیها وجدان الشیء مخلّی بینه و بینه کأخذه،سواء کان هناک دافع و مخلّ أولا، فیکون القبض مفهوما کلّیّا له مصادیق متعدّدة-کالأخذ بالید و النقل و التخلیة و غیرها- و اقتصار أهل اللغة علی الأخذ بالید لیس للحصر،بل لکونه أظهر الأفراد و أشهرها.کما فی غیره من نظائره،کلفظ«النقض»فإنّهم فسّروه بنقض الحبل (2)مع إطلاقه فی الامور الحسیّة و غیرها کنقض العهد؛و کذا«العقیدة»،قالوا:إنّه من عقدت العقیدة مع کونه حقیقة فی المحسوس و المنقول.

و یحتمل أن یکون معناه الحقیقی ما هو أخصّ من الثّانی و إن کان أعمّ من الأوّل،و هو الاستیلاء الفعلی الخاصّ الصادر عن القابض بتصرّف منه فی المقبوض؛و علیه فیکون الأخذ بالید و النقل فی الحیوان من أفراد المعنی الحقیقی،و یکون وجه الاقتصار ما مرّ لکی یخرج التخلیة من ذلک،لأنّ مجرّد التخلیة لا یوجب حصول الاستیلاء المذکور،لأنّها لیست إلاّ عبارة عن سلطان القابض علی المتصرّف عرفا و عادة.فربّما یحصل ذا و لا یحصل الاستیلاء الخاصّ لعدم حصوله إلاّ بالتصرّف،بل الاستیلاء بهذا المعنی فی غیر المنقول یحصل بالدخول فیه و الخروج؛فاکتفائهم بها فیه عن القبض للدلیل الخاصّ،و هو الإجماع.

ص:107

و أمّا الکیل و الوزن فهما من أفراد المعنی الحقیقی،بل هو أخصّ من الکلّ.

و کذا النقل من مکان إلی مکان،فهو داخل فی المعانی الثلاثة مع عدم تمامیّته إلاّ بدلیل لحصول الاستیلاء الخاصّ بالرکوب و هو واقف فی مکانه،بل یحصل بأخذ الزمام.

أللهمّ إلاّ أن یکون ذلک أیضا من أظهر الأفراد،کما عرفت فی اللغة.

و الأوّل مختار جمع من الأفاضل؛ (1)و الثّانی مختار شیخ مشایخنا فی الجواهر (2)؛و الثالث مختار الفقیه فی شرح الخیارات. (3)

و الأقوی هو الثّانی؛و الشاهد علیه الوجدان المغنی عن البرهان.

و یؤیّده بل یدلّ علیه الاستقراء فی مظاهره،فالقبض هو الاستیلاء و السلطنة العرفیّة علی الشیء و قیامها بذات المشتری فی البیع و بالموقوف علیه فی الوقف بعد أن کانت قائمة بذات البائع و الواقف بحیث لو لم یکن مأذونا أو مالکا لکان غاصبا من غیر مدخلیّة مماسیّة فعل الجوارح فی ماهیّته (4)أو نقلا من مکان إلی مکان آخر.فلو حصلت هذه التخلیة الثانیة الّتی هی بمنزلة الإقباض من البائع أو الواقف أو الرائش أو غیرهم مع قبولها من الطرف الآخر تحوّلت ملک السلطنة فی المنقول منه إلی المنقول إلیه،و قامت بذاته قیام الصفة بالموصوف و العارض بالمعروض؛و لذا ذکروا:لو رجع الغاصب العین المغصوبة إلی المغصوب منه و وضعها بین یدیه أو فی داره بمشهد منه حصلت التأدیة منه و برئت ذمّته؛ و لیس إلاّ لوقوع السلطنة المسلوبة منه إلیه بمجرّد وضعه بین یدیه و حصول القبض منه لا له.

ص:108

المقام الثّانی: [فی قبض غیر المنقول]

قد ظهر ممّا ذکرنا أنّ القبض فی غیر المنقول فی اصطلاح الفقهاء هو التخلیة؛و به صرّح کثیر من المتقدّمین و المتأخّرین (1).بل الظاهر عدم الخلاف فی ذلک بین الطائفة؛ففی مجمع البرهان:«لا یبعد عدم النزاع فی الإکتفاء بالتخلیة فیما لا ینتقل» (2)؛بل الظاهر اتّفاقهم علیه.

و ادعّی الإجماع جماعة منهم،کالخلاف (3)و الغنیة (4)و کشف الرموز (5)و التنقیح (6)و الریاض (7)و المفتاح (8)؛و هذه الإجماعات المستفیضة مع الشهرة المحقّقة-بل و عدم ظهور الخلاف بین الطائفة-کافیة فی المسألة،خصوصا مع صدق القبض عرفا علی النحو الّذی ذکرنا.و بما ذکر یظهر فساد ما ذکره المحقّق النراقی بعد نقل الإجماع علی کفایة التخلیة فی غیر المنقول منه:

«عرب می گوید:قبضته منه و عجم می گوید:فرا گرفت،مادامی که در آن نوع دخلی نکرده باشد» (9)؛بل لا یلیق أن ینسب هذا الکلام إلی من دونه.

المقام الثالث:

فی قبض المنقول

و قد اختلفوا فیه علی أقوال بعد اتّفاقهم فی المسألة السابقة.

ص:109

أحدها:أنّه یکفی[فیه (1)]التخلیة کما فی غیر المنقول؛اختارها فی الشرایع (2)و النافع (3)و نفی عنه البأس فی الدروس فی الجملة (4)؛و اختارها بعض الفقهاء ممّن قارب عصرنا،قال (5):

«و لا ریب فی حصولها فی المنقول بالاستیلاء علی العین استیلاء یستطیع به النقل و الأخذ و غیرهما من القبض بطرح العین بین یدی المنقول إلیه علی وجه یتمکّن من الفعل کیف شاء -نقلا أو أخذا و نحوهما-،إذ لیست أمواله الّتی بیده و یصدق علیها أنّها مقبوضة له و تحت قبضته و فی یده إلاّ کذلک من غیر حاجة إلی المماسّة و التصرّف الحسیّین».

قال:«و لیس ذا کالتخلیة المزبورة فی غیر المنقول،إذ من الواضح الفرق بین تحقّق السلطنتین عرفا فی ذلک»؛انتهی.

و کلامه فی غایة الجودة إلاّ الفقرة الأخیرة،لأنّ من المعلوم أنّ المراد بالتخلیة عندهم لیس إلاّ هذا المعنی،فإنّ المراد بها کما یظهر منهم کون الشیء مخلّی بینه و بینه بحیث لا یمنعه مانع عن التصرّف،کتصرّف الملاّک فی أملاکهم.

و من یفسّره برفع المنافیّات للمنقول إلیه مع رفع الید-کما صدر منه قبل ذلک-فالظاهر أنّه یرید بالرفع المذکور الارتفاع بجعله من المصدر المجهول،و إلاّ فهو معنی الاقباض؛و قد مرّ أنّه غیر القبض المراد فی المقام.و لا یخفی أنّه بعینه هو ما ذکره و ادّعی أنّه غیر التخلیة المزبورة.

منها (6):أنّه النقل من حیّز إلی حیّز فی الحیوان،و منه العبد؛و الکیل و الوزن فیما یکال أو

ص:110

یوزن؛و التناول و الأخذ بالید فی غیرهما من المنقولات؛اختارها العلاّمة فی التحریر (1)، و یقرب منه ما فی المبسوط (2)و تبعه إبن البرّاج (3)و ابن حمزة (4).

و ثالثها:ذلک مع کفایة النقل عن الأخذ بالید فیما اعتبر فیه و کفایة کلّ منهما عن الکیل و الوزن فیما اعتبرا فیه؛اختاره العلاّمة فی المختلف،فإنّه خیّر فی المنقول من الأخذ بالید و النقل،و فی المکیل و الموزون یعنی ذلک و الکیل و الوزن (5)و (6)؛و لم یذکر لخصوص الحیوان شیئا؛فالظّاهر أنّه أدخله فی المنقول الّذی لا یعتبر بالکیل و الوزن.

و رابعها:أنّه النقل فی المنقول مطلقا؛اختارها أبو المکارم ابن زهرة مدّعیّا علیه إجماع الإمامیّة (7)،و تبعه الشهیدان فی اللمعة (8)و الروضة (9).

خامسها:أنّه النقل فی الحیوان و فی المعتبر کیله أو وزنه أو عدّه أو نقله،و فی الثوب وضعه فی الید؛اختاره فی الدروس (10).

و سادسها:التوقّف بین الأقوال لو کان التوقّف اجتهادیّا منشأ الاختلاف اختلافهم فی المعنی العرفی،فکلّ واحد منهم یفسّره بما یفهم من المعنی العرفی؛و«لیلی لا تقرّ لهم بذاکا» (11).

و أمّا الحکم بالکیل و الوزن لروایة معاویة بن وهب فی الصحیح-أی:صحّی (12)أو

ص:111

1- (1)) اول من وضع هذا الاصطلاح فیما نعلم هو الشیخ حسن صاحب المعالم فی منتقی الجمان؛و لمزید التوضیح انظر:التنبیه الثالث من رسالة المحقّق أبی المعالی الکلباسی فی تزکیة الرواة من أهل الرجال،و إلیک نصّه: [التنبیه]الثالث أنّ ما تقدّم من المنتقی من الاصطلاح ب«الصحی»فی قبال«الصحر»-بفتح الصاد و تخفیف الیاء- هو من باب الرمز و الإشارة،و المقصود به الصحیح عندی.کما أنّ«الصحر»من باب الرمز و الإشارة،و المقصود به الصحیح عند المشهور.و کما أنّه جعل صورة النون من باب الرمز و الإشارة إلی الحسن. و ربّما جعل السیّد السند النجفی«الصحی»إشارة إلی صحیحی و«الصحر»إشارة إلی الصحیح عند المشهور.و لا دلیل علیه بل هو بعید. و اصطلح السیّد الداماد«الصحّی»-بکسر الصاد و تشدید الحاء-فیما کان بعض رجال سنده بعض أصحاب الإجماع مع خروج ذلک البعض أو بعض من تقدّم علیه عن رجال الصحّة. و المقصود به المنسوب إلی الصحّة باعتبار دعوی الإجماع علی الصحّة. فالغرض النسبة إلی الصحّة المستفادة من نقل الإجماع و لو فی الطبقة الاولی من الطبقات الثلاث المأخوذ فیها الإجماع علی التصدیق،و لیس الغرض النسبة إلی الصحّة المذکورة فی ضمن التصحیح المأخوذ فی دعوی الإجماع فی الطبقتین الأخیرتین. فلا بأس بتعمیم التسمیة و الاصطلاح،و إلاّ فلو کان المقصود النسبة الی الصحّة المذکورة فی ضمن التصحیح،فلا تتمّ التسمیة و الاصطلاح إلاّ فی الطبقتین الأخیرتین. و قد اشتبه الحال علی السیّد الداماد،فأورد بأنّ ما یقال:«الصحی»و یراد به النسبة إلی المتکلّم علی معنی الصحیح عندی،و لا یستقیم علی قواعد العربیّة؛إذ لا تسقط تاء الصحّة إلاّ عند الیاء المشدّدة التی هی للنسبة إلیها،و أمّا الیاء المخفّفة التی هی للنسبة إلی المتکلّم فلا یصحّ معها إسقاط تاء الکلمة أصلا،کسلامتی و صنعتی و صحبتی مثلا.-

قال:سألت أبا عبد اللّه علیه السّلام عن الرجال یبیع البیع قبل أن یقبضه،فقال:ما لم یکن کیل أو وزن فلا یبعه حتّی یکیله أو یزنه إلاّ أن یولّیه الّذی قام علیه (1).

وجه الإستدلال أنّ المطابقة بین السؤال و الجواب یقتضی کون القبض فیما ذکر الکیل، مع أنّه لا یعتبر بغیره مع کفایة فهم جمّ غفیر من القدماء و المتأخّرین،و هو کاف فی خبر الضعیف لو کان؛

و مع ذلک التمسّک به فی غایة الإشکال لورود مناقشات عدیدة توجب صرف الظهور أو الإجمال؛و لقد اختار کذا فی النسخة فی المسالک (2)حیث قال:«التحقیق هنا أنّ الخبر الصحیح دلّ علی النهی عن بیع المکیل و الموزون قبل اعتباره بهما،لا علی أنّ القبض لا یتحقّق إلاّ بهما؛و کون السؤال فیه وقع عن البیع[قبل القبض لا ینافی ذلک،لأنّ الاعتبار بهما قبض و زیادة]-...إلی آخره-».و مجرّد تمسّک جماعة لا یوجب الظنّ بالقرینیّة مع تصریح بعضهم بالخلاف،و تأمّل جماعة منهم.

و بالجملة لایجوز الاستدلال بالخبر المزبور علی کون القبض هو الکیل و الوزن،بل الحقّ أنّ القبض فی غیر المنقول هو التخلیة بالمعنی المتقدّم،و فی المنقول أیضا هو الإستیلاء الخاصّ من غیر حاجة إلی تحقّق فعل فی القابض؛و إنّ النقل و الإمساک بالید و المماسّة فرد من أفراده.

ص:113

و لا حاجة إلی مستند سایر الأقوال و بیان ضعفه بعد وضوح الأمر،بحمد اللّه -سبحانه-

المقام الرابع:

لا فرق فی القبض فی غیر المنقول بین البیع و الرهن و الوقف و غیرها.

قال فی التنقیح:«القبض شرط فی الوقف إجماعا.و صفته کما فی البیع إمّا التخلیة-...إلی آخره-» (1).

و فی الشرایع:«یصحّ وقف المشاع و قبضه کقبض البیع» (2).

و مثله فی القواعد (3)و التحریر (4)،و هو المصرّح به فی کلمات کثیر منهم.و ممّن صرّح به صاحب الریاض فی شرحیه؛قال فی شرح الصغیر:«و القبض هنا و فی کلّ موضع یعتبر فیه هو التخلیة بینه و بین العین و مستحقّها بعد رفع الید عنها فیما لا ینقل» (5)؛و قال فی کبیره:

«و قد اختلف فیه الأصحاب بعد اتّفاقهم علی أنّه هو التخلیة بینه و بینه بعد رفع الید عنه فیما لا ینقل خاصّة» (6)؛

و إطلاقات الأدلّة بعد الإجماعات.

المقام الخامس: [هل یتوقّف القبض علی إذن الواقف أو لا؟]

هل یتوقّف القبض علی إذن الواقف فلو قبض الموقوف علیه الموقوف من غیر إذن الواقف لم یعتبر قبضه؟أو لا؟بل یکفی مجرّد القبض مطلقا و لو لم یأذن به الواقف بل و لو منعه؟

ص:114

یظهر الأوّل من الدروس (1)و التنقیح (2)و الروضة (3)و الریاض (4)،بل کلّ من أطلق توقّفه علی الاقباض ممّن صرّح بتوقّفه علی القبض و من لم یصرّح به.و صرّح فی الکفایة بأنّه ذهب إلیه غیر واحد من أصحابنا (5)؛و صرّح فی التذکرة بأنّ الإقباض شرط عندنا (6)، الظاهر فی الإذن بدعوی إجماع الإمامیّة.

و لعلّه الظاهر من الروایات خصوصا خبر الناحیة (7)،لکن لا یحتاج إلی لفظ خاصّ،بل لا یحتاج إلی اللفظ أصلا،بل یکفی کلّ ما دلّ علی الأوّل قولا أو فعلا-کما صرّح به الشهید فی المسالک (8)-

و الأقوی هو الاشتراط،للإجماع المعتضدة بالشهرة العظیمة؛و خبر الناحیة المروی فی کمال الدین:«فکلّما لم یسلّم فصاحبه بالخیار،و کلّما سلّم فلاخیار لصاحبه» (9)؛فإنّ مقتضاه فیما إذا لم یحصل تسلیم الواقف الموقوف للموقوف علیه ثبوت الخیار له،سواء حصل الوقف و التسلیم للموقوف علیه أم لا،فلو کان القبض بغیر الإذن کافیا فی لزوم الوقف لزم صرف الروایة عن ظاهرها بغیر دلیل.

و المناقشة فیه بضعف السند مدفوعة بالشهرة الاستنادیّة مع حصول الظنّ بصدوره من وجوه عدیدة حتّی مع قطع النظر عن الشهرة؛و لا یعارضه صحیحة محمّد بن مسلم (10)

ص:115

و عبید بن زرارة (1)،لإمکان استظهار ذلک منهما أیضا.

و اکتفاء بعضهم بالقبض لا ینافی الإذن،بل الإقباض أیضا.

المقام السادس:

هل یکتفی باللفظ الصریح مع عدم وجود التخلیة التامّة؟

و ملاکها أیضا به،بل المقطوع عدمها و عدم ملازمتها-کما صرّح به الشهید فی المسالک (2)-؛لأنّ المعیار هو القبض أو التسلیم،و من المعلوم عدم حصولهما بمجرّد الإذن.

و الظاهر عدم وجود مخالف فی المسألة أصلا،فظاهر النصوص و الإجماعات کافیة فی المسألة.

المقام السابع:

لو أمر الواقف الموقوف علیه بالقبض و لم یقبض حتّی مات الواقف هل یکتفی به عن

القبض؟أم لا؟.

و هذه هی المسألة الّتی اختلفت فیها (3)کلمة المعاصرین و لم یأتوا ببرهان مبین،و لم یمیّزوا بین الغثّ و السمین.

و من المعلوم أنّ هذه المسألة یرجع إلی المسألة السابقة،لأنّ الأمر فی مقام الحظر أو توهّمه لا یفید إلاّ الإذن و الإباحة،و بعد کونه مأذونا لا یکفی کذا فی النسخة بمجرّده فی تحقّق القبض و وجود ما هو شرط فی صحّة الوقف بإجماع الإمامیّة؛و لا بأس بالإشارة إلی بعض نصوص المسألة.

منها:صحیحة محمّد بن مسلم عن أبی جعفر علیه السّلام أنّه قال فی الرجل یتصدّق علی ولده

ص:116

و قد أدرکوا،قال:إذا لم یقبضوا حتّی یموت فهو میراث،فإن تصدّق علی من لم یدرک من ولده فهو جائز،لأنّ والده هو الّذی یلی أمره (1).

و صحیحة جمیل بن درّاج قال:«قلت لأبی عبد اللّه علیه السّلام:الرجل یتصدّق علی بعض ولده بصدقة و هم صغار،أله أن یرجع فیها؟قال:لا،الصدقة للّه-تعالی-» (2).

و لیس الخبر من الحسان،لوجود إبراهیم بن هاشم لما حقّقنا فی بحوثنا الرجالیّة من کونه من الثقات؛و یکفی فی ذلک دعوی السیّد الأجلّ إبن طاوس فی فلاح السائل الإجماع علی وثاقته (3).

و المناقشة بکون الصدقة غیر الوقف مدفوعة بفهم الأصحاب ذلک منها؛و هو کاف فی المسألة.

و الثالثة:عن صفوان بن یحیی عن أبی الحسن علیه السّلام قال:«سألته عن الرجل یقف الضیعة ثمّ یبدو له أن یحدث فی ذلک شیئا؟فقال:إن کان وقفها لولده و لغیرهم ثمّ جعل لها قیّما لم یکن له أن یرجع فیها؛و إن کانوا صغارا و قد شرط ولایتها لهم حتّی بلغوا فیحوزها لهم لم یکن له أن یرجع فیها؛و إن کانوا کبارا و لم یسلّمها إلیهم و لم یخاصموا حتّی یحوزها عنه فله أن یرجع فیها،لأنّهم لا یحوزونها عنه و قد بلغوا» (4).

و منها:ما رواه الشیخ عن عبید بن زرارة عن أبی عبد الله علیه السّلام أنّه قال فی رجل تصدّق علی ولد له قد أدرکوا،قال:«إذا لم یقبضوا حتّی یموت فهو میراث،فإن تصدّق علی من لم یدرک من ولده فهو جائز،لأنّ الوالد هو الّذی یلی أمره»؛و قال:«لا یرجع فی الصدقة إذا

ص:117

تصدّق بها(ابتغاء وجه الله)» (1).

و خبر الناحیة:و هو ما رواه الصدوق فی الإکمال بسنده إلی محمّد بن جعفر الأسدی فیما ورد علیه من جواب مسائله عن محمّد بن عثمان العمری-رحمة اللّه علیه-عن صاحب الزمان علیه السّلام:«و أمّا ما سألت عنه من الوقف علی ناحیتنا و ما یجعل لنا ثمّ یحتاج إلیه صاحبه فکلّ ما لم یسلم فصاحبه فیه بالخیار،و کلّ ما سلم فلا خیار فیه لصاحبه احتاج أو لم یحتج، افتقر إلیه أو استغنی عنه؛-...إلی أن قال:-و أمّا ما سألت عنه من أمر الرجل الّذی یجعل لناحیتنا ضیعة و یسلّمها من قیّم یقوم فیها و یعمّرها و یؤدّی من دخلها خراجها و مؤونتها و یجعل ما بقی من الدخل لناحیتنا فانّ ذلک جائز لمن جعله صاحب الضیعة قیّما علیها،إنّما لا یجوز ذلک لغیره». (2)

و أنت خبیر بأنّ صریح هذه الروایات المعتبرة فیها کفایة مجرّد الإذن أو الأمر،بل لا بدّ من التصرّف بحیث یصدق القبض و التسلیم و الحیازة؛و من المعلوم عدم صدق شیء من هذا العناوین بمجرّد الأمر،و هذا الأمر لا یخفی علی عاقل فضلا عن العالم.

بل یمکن التأمّل فی کفایة التخلیة فی مثل المقام لعدم صدق هذه العناوین إلاّ بالاستیلاء الخاصّ و الدخول و الخروج لو لا الإجماعات المنقولة و عدم ظهور الخلاف بین الطائفة.نعم! یظهر من الشافعی (3)کفایة القبض بمجرّد الإذن مع مضیّ زمان یمکن فیه القبض-کما نسبه إلیه بعض الأجلّه (4)-،مع أنّ کلامه فی الهبة و لا ملازمة بینها و بین الوقف إلاّ بنحو من القیاس؛إلاّ أن یدّعی الإجماع علی عدم الفرق.

ص:118

المقام الثامن: [لو أمر بالقبض مع التخلیة التامّة یصحّ الوقف أو لا؟]

قد ظهر ممّا ذکرنا أنّه لو أمر بالقبض مع التخلیة التامّة یصحّ الوقف و لا یصحّ الرجوع فیه،و لعلّ نظر بعض من حکم بالصحّة إلی هذه الصورة.

المقام التاسع: [هل یشترط الفوریّة فی القبض؟]

لا یشترط الفوریّة فی القبض وفاقا للتحریر (1)و التذکرة (2)و الإیضاح (3)و الدروس (4)و جامع المقاصد (5)و التنقیح (6)و المسالک (7)و الروضة (8)؛و[فی]الکفایة:«و الأقوی عدم اشتراط الفوریّة للعقد (9)»،و هو صریح الریاض (10).فلو وقع بعد العقد بمدّة طویلة صحّ الوقف و لزم.

و الدّلیل علیه بعد ظهور الاتّفاق و الإجماع-الظاهر من کلام جماعة-خبر عبید بن زرارة المتقدّم کذا فی النسخة إلیه الإشارة حیث علّق فیه البطلان بعدم القبض إلی أن یموت الواقف،فإنّ ظاهره کفایة القبض متی حصل.

و یدلّ علیه صحیحة محمّد بن مسلم،لوضوح أنّ المستفاد منه أنّه إذا تحقّق القبض قبل موت الوالد یکون لازما و لو تأخّر القبض من العقد بکثیر؛و هو المستفاد من صحیحة صفوان،لقوله علیه السّلام فیها:«و إن کانوا کبارا و لم یسلّمها إلیهم و لم یخاصموا حتّی یحوزها عنه فله أن یرجع فیها،لأنّهم لا یحوزونها عنه و قد بلغوا» (11).

ص:119

و یستفاد المقصود من موضعین منه:أحدهما:التعلیل،إذ الظاهر منه کفایة التجویز-أی:

أخذ الموقوف عن الواقف مطلقا-سواء تخلّل القبض أم لم یتخلّل؛و الثّانی:قوله علیه السّلام:

«لم یسلّمها إلیهم»،و یعلم وجهه ممّا ذکر مع کفایة العمومات و عدم الرافع.

المقام العاشر: [القبض المعتبر شرعا فی الوقف بالنسبة إلی البطن الأوّل]

ینبغی أن یعلم أنّ القبض المعتبر شرعا فی الوقف إنّما هو بالنسبة إلی البطن الأوّل،بغیر خلاف-کما فی الحدائق (1)و الریاض (2)و غیرهما-؛بل ظاهر الإجماع علیه،فیسقط اعتبار ذلک فی بقیّة البطون لأنّهم یبلغون الملک عن البطن الأوّل و قد تحقّق أوّلا و لزم بالقبض.

و هذا هو مقتضی الأخبار المتقدّم مع کفایة العمومات.

المقام الحادی عشر: [إذا کان البطن الأوّل متعدّدا]

إذا کان البطن الأوّل متعدّدا کما إذا وقف علی أولاده،أو علی عشیرته،أو علی علماء العصر-فهل یشترط قبض الجمیع؟أو یکفی قبض البعض فی الصحّة؟أو یتبعّض الوقف؟ فمن قبض صحّ بالنسبة إلیه و من لم یقبض فسد بالنسبة إلیه؟؛وجوه،و الأقوی هو الصحّة مطلقا للعمومات و مفهوم الشرط فی قول الصادق علیه السّلام فی خبری محمّد بن مسلم و عبید بن زرارة،و مفهوم الشرط و التعلیل فی خبر صفوان؛فلا داعی للتمسّک ببعض الوجوه الاستحسانیّة.

قیل:إنّه لو توقّف الوقف علی قبض الجمیع لتضافر البیّنة علیه نصّا و فتوی،و لاشتهر عملا-، و قیل:إنّه لو توقّف علی ذلک لزم تعطیل الوقف و تخصیصه حتّی یبتنی صحّته بقبض

ص:120

الجمیع،أو فساده بعدم قبض بعضهم؛إلی غیر ذلک. (1)

المقام الثانی عشر[و الثالث عشر]: [أنّ قبض الولیّ لما هو ولیّ علیه کقبضه]

الظاهر أنّه لا خلاف و لا إشکال فی أنّ قبض الولیّ لما هو ولیّ علیه کقبضه و إن کان الواقف ولیّا،کما لو وقف علی اولاده الضعفاء؛بلا خلاف أجده-کما اعترف به جماعة-، (2)بل الظاهر هو الوفاق من غیر فرق بین الأب و الجدّ.

و ممّا یدلّ علیه خبر عبید بن زراره بملاحظة ذیله:«لأنّ الوالد هو الّذی یلی أمره» (3)؛ و خبر علیّ بن جعفر المروی فی قرب الإسناد:«إذا کان أب تصدّق علی ولده الصغیر فإنّها جائزة،لأنّه یقبض لولده إذا کان صغیرا» (4).

و مناقشة العلاّمة الطباطبائی فی حاشیة المصابیح (5)فی سند هذا الکتاب مدفوعة بالشهرة؛و کذا المناقشة فی الدلالة بکون الصدقة غیر الوقف.

و هل یجب بعد ذلک القبض علی المولّی علیه بمعنی قصده؟أم لا؟

قال فی المسالک:«لمّا کان المعتبر فی القبض رفع الید-أی:ید الواقف-و وضع ید الموقوف علیه و کانت ید الولیّ بمنزلة ید المولّی علیه کان وقف الأب و الجدّ و غیره-ممّن له الولایة علی غیر الکامل لما فی یده-علی المولّی علیه متحقّقا بالإیجاب و القبول،لأنّ القبض حاصل قبل الوقف،فیستصحب و ینصرف إلی المولّی علیه بعده؛لما ذکرناه.و الظاهر عدم الفرق بین قصده بعد ذلک القبض عن المولّی علیه للوقف و عدمه،لتحقّق القبض الّذی

ص:121

لم یدلّ الدلیل علی أزید من تحقّقه» (1)؛انتهی.

قلت:لا ینبغی التأمّل فی ظهور دلیله فی اعتبار کون القبض علی أنّه وقف،فلذا قالوا:أنّه لا یجری القبض بعد الوقف مع الذهول و الغفلة عنه،أو کان علی وجه العاریة أو الودیعة أو نحو ذلک ممّا هو لیس قبضا للوقف من حیث إنّه وقف.

و تحقیق المقام:أنّه مع فرض شرطیّته مطلقا لا تنقل بدون القصد ضرورة عدم امتیاز أهل الفعل المشترک،فضلا عن الاشتراک الّتی کان الاحتیاج بغیره.

نعم،لو قیل بعدم الدلیل علی الشرطیّة عموما أو تخصیصه بالنصوص المزبورة بدعوی أنّ المراد کفایة قصد الولیّ بأیّ وجه اتّفق (2)لأنّه إذا کان هو الّذی یقبض عنه فکیف یعتبر القبض فی وقفه،إذ لا یتصوّر أن یقبض نفسه الحد (3)ذلک؛لکنّه مناف لظاهر کلماتهم بل صریحهم من عموم الاشتراط؛قال فی الجواهر:«أللهمّ إلاّ أن یراد من نحو العبارة صیرورة قبضه قبضا عنهم شرعا؛لکنّه خلاف ظاهر الأدلّة،خصوصا صحیحة صفوان الظاهر فی اعتبار الحیازة لهم المتوقّف علی النیّة (4)».

و من الغریب ما فی کشف الغطاء من الحکم بالجواز حتّی مع نیّة الخلاف،قال:«و لو نوی الخلاف فالأقوی الجواز» (5).

و من ذلک یظهر ضعف ما فی التذکرة و المسالک و الریاض (6)من أنّه إذا کان الموقوف تحت ید الموقوف علیه البالغ بودیعة أو عاریة أو إجارة أو نحوها لیکفی هذا القبض و لا یتوقّف صحّة الوقف علی قبض آخر غیره؛قال فی المسالک:«لوجود المقتضی للصحّة

ص:122

و هو القبض،فإنّ استدامته کابتدائه إن لم یکن أقوی؛و لا دلیل علی کونه واقعا مبتدأ بعد الوقف»؛ (1)و علّله فی التذکرة ب:«أنّ حقیقة القبض موجودة (2)»؛و هذا هو الفرع الثالث عشر.

المقام الرابع عشر: [الموقوف فی ید الموقوف علیه بالغصب أو المقبوض بالعقد الفاسد هل یکون حکمه حکم القبض المأذون فیه؟أو لا؟]

إذا کان الموقوف قبل کذا فی النسخة واقعا فی ید الموقوف علیه بالغصب کالمال المغصوب أو المقبوض بالعقد الفاسد فهل یکون حکمه حکم القبض المأذون فیه؟أو لا؟.

صرّح فی التذکرة بالأوّل معلّلا ب:«أنّ حقیقة القبض موجودة (3)»؛و أختار الثانی فی الریاض (4)؛و تنظّر فی المسالک،قال:«و لو کان القبض واقعا بغیر إذن المالک کالمقبوض بالغصب و الشراء بالعقد الفاسد ففی الاکتفاء به نظر من صدقه فی الجملة-کما ذکر-؛و النهی عنه غیر قادح هنا،لأنّه لیس بعبادة»إلی أن قال:«و من أنّ القبض رکن من أرکان العقد» (5)إلی آخره (6).و صار فی الریاض إلی الثانی؛و لعلّه الأقوی،للأصل و کون المطلقات مهملة من حیث الکیفیّة،مضافا إلی أنّ القبض بعد کونه جزء السبب و متمّم العقد صحّة أو لزوما یعتبر فیه ما یعتبر فی باقی أجزاء السبب من الرخاء و الإختیار.و قد نقل بعض مشایخنا (7)عن العلاّمة الوحید الأنصاری:«أنّ کون المستفاد من الأدلّة اعتبار القبض فیما هو یعتبر فی صحّة العقد أو لزومه،اعتبار یؤکّد کذا فی النسخة الإیجاب و القبول اللفظی بالإیجاب

ص:123

و القبول الفعلی».فالسبب عنده فی الرهن و الوقف ممّا کان القبض معتبرا فی صحّته أو لزومه مرکّب من الإیجاب و القبول اللفظی و النقلی،تأکیدا للعقد اللفظی بالمعاطات الفعلیّة.

و بالجملة لابدّ من کون قبض الموقوف علیه اقباضا عن الواقف من غیر فرق بین قبض الحادث و المستدام،إلاّ أنّه فی المستدام لا یحتاج إلی زمان یمکن فیه تجدید القبض-کما صرّح به فی التذکرة (1)-،بخلافه فی المبتداء.

المقام الخامس عشر: [اشتراط مضیّ الزمان فی القبض الحادث]

فی اشتراط مضیّ الزمان فی القبض الحادث.فأعلم أنّه لا تأمّل فی أنّ الإذن فی القبض یستدعی تحصیله،و من ضروریّاته مضیّ زمان یمکن فیه تحصیله،فهو دالّ علی القبض الفعلی بالمطابقة و علی الزمانی بالالتزام.

و لمّا لزم من القبض الفعلی تحصیل الحاصل أو اجتماع الأمرین المحالان فحمل اللفظ علی المعنی الالتزامی لتعذّر المطابقة،فلا یکفی الأوّل مع عدم مضیّ زمان یکفی فیه القبض فضلا عن الإذن؛وجوه-کما عرفت فی المقام الخامس-.

المقام السادس عشر: [لو کان الموقوف منقولا أو غیر منقول...]

لو کان الموقوف منقولا أو غیر منقول غائبا غیبة لا یصدق معها القبض لو خلّی بینه و بینه،فلا یکفی فیه الإذن و مضیّ الزمان أیضا حتّی یحضر الموقوف علیه أو وکیله و یقبضه بما یصدق معه من تخلیة أو نقل؛فلو وقف ما هو غائب عن البلد غیبة لا یصدق معها القبض لا یصیر وقفا صحیحا أو لازما-علی الخلاف فی المسألة-؛و الإذن لیس سببا لحصوله،بل عرفت ذلک فی الحاضر أیضا غالبا.

ص:124

المقام السابع عشر: [کفایة قبض الأب عن أولاده الصغار]

قد عرفت کفایة قبض الأب عن أولاده الصغار،و هو مورد الروایات الواردة فی الباب (1).إلاّ أنّ الظاهر عدم الفرق بینه و بین الجدّ للأب،بل و بین وصیّها و الحاکم المطاع أیضا.و لا یضرّ اختصاص الأخبار بالأب لأنّها إنّما أخرجت مورد التخصیص لا الاختصاص-کما صرّح به فی الحدائق (2)-،إذ نقله مشترکة کذا فی النسخة بین الجمیع.

و لا وجه لردّ بعض الأعاظم (3)نظرا إلی ضعف یده و ولایته بالنسبة إلی غیره.

قال فی المسالک-و لقد أجاد فیما قال!-:«و لا وجه للتردّد،فإنّ أصل الولایة کاف فی ذلک؛و المعتبر هو تحقّق کونه تحت ید الواقف مضافا إلی ولایته علی الموقوف علیه،فیکون یده کیده؛و لا یظهر لضعف الید و قوّتها أثر فی ذلک» (4)؛انتهی کلامه.

قلت:لا إشکال فی المسألة بعد ثبوت الولایة کما لا إشکال فی کفایة قبضه عنهم فی الوقف من الحبس و الهبة و غیرهما؛و من أقوی طرق تنقیح المسألة ملاحظة الأشباه و النظایر.

المقام الثامن عشر: [وقف الدار المستأجرة و الموصی بخدمته]

صرّح فی التحریر:«أنّه لا یجوز وقف الدار المستأجرة و لا الموصی بخدمته» (5).

و قال فی القواعد:«و لا المستأجر و لا الموصی بخدمته» (6).

ص:125

و قال بعض شرّاح عبارة المصنّف (1):«هنا تحتمل أن یرید بها عدم صحّة وقفه من المالک؛ لکنّه یشکل بأنّه لا یقع فاسدا.غایة ما فی الباب انّه لا یتمّ إلاّ بالقبض.و یحتمل أن یرید بها عدم صحّة الوقف من المستأجر،لأنّه لیس بمالک العین فلا یملک نقلها و لا حبسها و المنافع لا یتصوّر فیها مع الوقف»؛انتهی.

فحمل العبارة علی المعنی الأوّل-بل دعوی صراحتها کما عن النراقی- (2)فی غایة الغرابة.

قال فی التذکرة:«و لو آجر أرضه ثمّ وقفها فعند الشافعیّة یصحّ» (3)إلی أن قال:«و أمّا عندنا فإن أقبضه بإذن المستأجر فلا بأس،و إلاّ لم یصحّ القبض و لا لزوم الوقف (4)»؛انتهی.

و قال بعض السادة من أعاظم الفقهاء قد قاربنا عصر جنابه (5):«تحقّق الملک فی وقف العین المؤجرة یقتضی التفصیل فی الملک.

فنقول:إنّ وقف العین المؤجرة یتصوّر من وجوه:

منها:أن یقفها علی المستأجر؛

و منها:أن یقفها علی مصلحة مثلا لکن فوّض تولیة الوقف إلی المستأجر؛

و منها:مثل الثانی لکن فوّض تولیته إلی نفسه؛

و منها:أن یقفها علی غیر المستأجر و لم یجعله متولیّا أیضا لکن أقبضها إلیه بعد انقضاء مدّة الإجارة

و منها:أن یقفها علی مصلحة و فوّض أمر التولیّة إلی عمرو و أقبضها إیّاه بعد انقضاء الإجارة؛

ص:126

و منها:أن یقفها علی الموقوف علیه المعیّن-کعمرو مثلا-و لم یتحقّق الاقباض إلیه قبل الممات.

و الظاهر أنّ صحّة الوقف و لزومه ممّا لا ینبغی الإشکال فیه فی غیر السادس من الأقسام الخمسة المذکورة،لوجود المقتضی و انتقاء المانع» (1)؛إلی آخر ما ذکره-رحمة اللّه علیه-

و أنت خبیر بعدم شمول کلامه سایر الأقسام-کوقف المستأجر و الوقف علی الفقراء و أمثالهما-،مع عدم تمامیّة أکثر ما ذکره فی الأقسام؛فلا بأس بالإشارة إلی کلّ واحد منها مع التعرّض للصحّة و الفساد.

فنقول:أمّا القسم الأوّل-فهو الوقف علی المستأجر-فهو داخل فی مسألة المأذون و المستعیر و الودعی؛و قد عرفت الإشکال فی کفایة القبض السابق لعموم أدلّة اشتراط القبض عرفا،بل لابدّ من القبض الجدید.

قال رحمه اللّه:قوله:«لوجود المقتضی و انتفاء المانع»أمّا وجود المقتضی لظهور الحال فیه بعد الاطّلاع بما بینّاه فی أوائل البحث یغنی عن التکلّم فی اظهاره؛و أمّا انتفاء المانع فی الأوّل فلوضوح أنّه لا مانع إلاّ انتفاء الاقباض من الواقف بعد الوقف،لکنّه غیر مضرّ،لأنّ شرطیّة الاقباض إنّما تثبت إذا لم یکن الموقوف تحت ید الموقوف علیه الّذی ینبغی تسلیم الوقف إلیه، لأنّه الظاهر من الأدلّة الدالّة علی اعتبار القبض فیه؛فلاحظ قوله علیه السّلام فی صحیحة محمّد بن مسلم:«إذا لم یقبضوا حتّی یموت فهو میراث (2)»؛و مثله مقبولة عبید بن زرارة (3)؛و کذا فی ذیل صحیحة صفوان بن یحیی:«و إن کانوا کبارا و لم یسلّمها إلیهم و لم یخاصموا حتّی

ص:127

یحوزها عنه فله أن یرجع فیها،لأنّهم لا یحوزونها عنه و قد بلغوا» (1).و مثلها الحال فی روایة کمال الدین؛و الإجماعات المنقولة؛و کلمات الأجلّة؛مضافا إلی إمکان أن یقال:إنّ المستفاد من التعلیل فی صحیحة محمّد بن مسلم و غیرها أنّ الاقباض إنّما هو لیدخل الموقوف تحت ید الموقوف علیه و فی تصرّفه،و إذا کان حاصلا سقط اعتبار حصوله (2)»؛إنتهی کلامه.

و قد مرّ الجواب عنه؛فلا نطیل بالإعادة.

و الحمد للّه ربّ العالمین

ص:128

شرح خطبۀ متّقین

اشاره

علاّمه محمّد تقی مجلسی(1070 ه .ق)

تصحیح و تحشیه:جویا جهانبخش

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم الحمد للّه الّذی منّ علینا بمحمّد نبیّه صلّی اللّه علیه و آله دون الأمم الماضیة و القرون السّالفة

پیشگفتار مصحّح

در رسالۀ اعتقادات علاّمه محمّد باقر مجلسی-رفع اللّه درجته-خوانده بودم:

«و علیک بمطالعة الأخبار الواردة فی صفات المؤمنین المتّقین،خصوصا خطبة أمیر المؤمنین-علیه السّلام-الّتی ألقاها علی همّام.و قد کتب والدی العلاّمة-قدّس اللّه روحه-علیها شرحا جامعا،فعلیک بمطالعته.» (1)

(یعنی:به مطالعۀ أخبار رسیده دربارۀ صفات مؤمنان پرهیزگار بپرداز،به ویژه خطبۀ أمیر مؤمنان-علیه السّلام-که برای همّام إیراد فرموده است.پدر بسیار دان ام-که

ص:129

خداوند روانش را پاکیزه و گرامی بداراد!-بر آن خطبه شرحی جامع نوشته است.به مطالعۀ آن بپرداز).

از همان زمان که این سفارش را خواندم و دلبستگی این دین شناس بزرگ را به شرحی که پدر دانشومندش بر خطبۀ متّقین(/خطبۀ همّام)نوشته است دیدم،آرزوی دیدار آن شرح را در دل گرفتم...بیش جستم و کم یافتم...چندی بر آن برآمد،تا روزی در محضر أستاذنا العلاّمه،حضرت آیة اللّه حاج سیّد محمّد علی روضاتی-دام علاه و لقّاه اللّه مناه-،هنگامی که به مناسبتی یکی از مجموعه های نیاکانی ایشان را تصفّح می کردم،به شرح فارسی آخوند ملاّ محمّد تقی مجلسی-طاب ثراه-بر خطبۀ متّقین بازخوردم.لسان حال در آن زمان مترنّم بود که:

دیدارِ یارِ غائب دانی چه ذوق دارَد؟ ابری که در بیابان بر تشنه ای ببارَد (1)

حضرت استادی-مدّ ظلّه العالی-که شوق و ابتهاج مرا از دیدار این تحفۀ روح پرور مشاهده فرمود،-از سر کرامتی که او راست-ناگفتۀ من شنود و وعده نمود تصویری از این متن در اختیار داعی قرار دهد.

وَ فی النّفسِ حاجاتٌ وَ فیکَ فطانَةٌ سُکُوتی بیان عندها و خطاب (2)

آن وعدۀ مبارک به إنجاز مقرون افتاد(«ساقیا!لطف نمودی قدحت پر می باد!» (3)آنک من بودم و تصویر دستنوشت ملکی علاّمۀ روضاتی.به استنساخ آن همّت گماشتم و چندان پیش نرفته بودم که لزوم استمداد از نسخه یا نسخه هایی دیگر مسلّم گردید تا موارد شبهه و افتادگی های محتمل این دستنوشت با کمک آن منبع(یا منابع)تصحیح و إصلاح شود.

ص:130

در فهرست نسخه های خطّی کتابخانۀ خاندانی نجفی مسجدشاهی در اصفهان که به ضمیمۀ کتاب قبیلۀ عالمان دین (1)طبع و نشر گردیده است،نشان نسخۀ دیگری از این شرح یافتم.فاضل ارجمند و مدرّس محترم حوزۀ علمیّۀ اصفهان،حضرت حجّة الإسلام و المسلمین استاد حاج شیخ هادی نجفی-دام مجده-با گشاده روئی نسخه را که در آن زمان نزد یکی از فضلای حوزۀ علمیّۀ قم بأمانت بود،پس از عودت به اصفهان،در اختیار راقم نهاد.

در همین أثنا با پرس وجو از دوست دانشور إخلاص پیشه ام،حضرت حجة الإسلام و المسلمین علی صدرائی خوئی(صدرائی نیا)-وفّقه اللّه تعالی لمرضاته-،دانستم-از بن-در مجموعه فهارسی که ایشان برای تدوین مجموعۀ پرسود موسوم به فهرستگان نسخه های علوم حدیث مورد تفحّص و تفتیش قرار داده اند،از دو نسخۀ این متن سخن رفته است و بس:یکی همین نسخۀ خاندان نجفی مسجد شاهی و دیگر دستنوشت متعلّق به کتابخانۀ عمومی حضرت آیة اللّه مرعشی نجفی-قدّس اللّه روحه العزیز- نسخۀ علاّمۀ روضاتی هم-که اینک تصویر آن در اختیار ما بود-در فهارس معرّفی نگردیده بود.

دوست فرزانۀ تازه جو و تازه یابم،حضرت حجّة الإسلام و المسلمین استاد حاج شیخ رسول جعفریان-متّعنا اللّه بطول بقائه-،دسترسی به دستنوشت خزانۀ مرعشیّه را تسهیل فرمود و مرا در تهیّۀ تصویر آن معاونت و معاضدت نمود-جزاه اللّه عن الإسلام و المسلمین خیر الجزاء-

پس تصحیح و آماده سازی متن با هر سه نسخۀ شناختۀ آن آغاز شد و به لطف حضرت باری-عزّ اسمه-به فرّخی و پیروزی انجام گرفت.

ص:131

دستنوشت کتابخانۀ آیة اللّه مرعشی-قدّس سرّه-را که رسالۀ دوم مجموعه ای است و مورّخ 1073 ه.ق.(ش /9763فهرست:106/25)،با رمز«م»مشخّص گردانیده ام.

دستنوشت کتابخانۀ آیة اللّه نجفی مسجدشاهی-طاب ثراه-را که درون مجموعه ای است و یکی از رسائل آن مجموعه تاریخ 26 شوّال 1096 ه.ق.دارد،با رمز«ن»یاد کرده ام.

دستنوشت متعلّق به حضرت علاّمۀ روضاتی-دام علاه-را که به خطّ جدّ أمجدشان، عالم فاضل و إحیاگر مواریث مکتوب أمّت مرحومه،مرحوم حاج میر سیّد محمّد-روّح اللّه روحه-،است (1)،و مورّخ 1267 ه.ق،رمز«ر»داده ام.هر سه نسخه نادرستیهای معتنابه داشته اند و گاه ضبط صحیح منحصر به یکی از نسخه های سه گانه بود.فی الجمله،و با آنکه نسخۀ کتابخانۀ آیة اللّه مرعشی نجفی-رضوان اللّه علیه-(موسوم به «م»)-بنابر ادّعای کاتب-از روی خطّ ماتن-أعلی اللّه مقامه الشّریف-کتابت گردیده است،هیچیک از نسخه ها واجد چنان صحّتی نبود که متن و«أساس»تصحیح قرار گیرد.بناچار شیوۀ ما در تصحیح این متن بیشتر به طریقۀ موسوم به«التقاطی/تلفیقی» (2)

ص:132

نزدیک گردیده است.

*** جناب صدرائی خوئی پیمان ستانده بود تا این متن در مجموعۀ گرانقدر میراث حدیث شیعه،طبع را به زیور خویش بیاراید،لیک یاران سپاهانی پیشدستی کردند و آن را برای میراث حوزۀ اصفهان خواستار شدند و رضای صدرائی عزیز را هم در این باب به حاصل آوردند؛و البتّه افتراقی نیز در میان نیست؛چه:

شاخِ گُل هر جا که روید هم گُل است خُمّ مُل هر جا که جو شَد هم مُل است (1)

رای،آن بود که این پیشگفتار مشتمل باشد بر چهار بهره:

1-معرّفی«خطبۀ متّقین»و شروح آن.

2-نقد حال آخوند ملاّ محمّد تقی مجلسی(مجلسی أوّل).

3-بررسی شیوۀ مجلسی أوّل در ترجمه و شرح خطبۀ متّقین.

4-حکایت تصحیح و تحقیق شرح حاضر.

در این مجمل جز پاره ای از گفتنیهای بهرۀ چهارم گفته نیامد،و به إشارت پردازندگان میراث حوزۀ اصفهان و به رعایت هنجار مختار ایشان،باقی سخن و انبوه یادداشتهای این أبواب-به تعبیر قدما-«در باقی شد».لختی دگرسازیهای خرد دیگر نیز از سوی مجموعه پردازان إعمال گردیده که بطبع ناگزیر بوده است.

امیدوارم در طبع مستقلّی از این رساله-با مقدّمه ای مشروح و حواشی و تعلیقاتی مبسوط-سامانی نوآئین بدین پژوهش بخشیده شود و از نو در زیر و بم و فراز و فرود آن تفرّسی و تفحّصی برود.از دیده ورانی که ملاحظات و انتقادها و پیشنهادهای

ص:133

إصلاحی شان را برای آن طبع و نشر مأمول إرائه فرمایند،پیشاپیش امتنان دارم.

خداوند کارساز بنده نواز را بر توفیقی که ارزانی داشت سپاس می گزارم و اگر بر إحیاء و ترویج این متن عزیز مثوبتی آنجهانی مقرّر است آن را نثار روح پرفتوح نویسندۀ فرزانۀ متن،مولانا آخوند ملاّ محمّد تقی مجلسی،و فرزند برومند بسیاردان اش،علاّمه مولانا محمّد باقر مجلسی،می سازم؛که سالهای سال است گردن إسلامیان و إیمانیان زیر بار منّت هردوان است-رضی اللّه عنهما و أرضاهما-

از خداوند به زاری و تضرّع می خواهم تا من ناسزاوار را به لطف و مرحمت بی قیاس خویش،تحلّی به صفات و سمات پرهیزگاران روزی فرماید و لسان حال خود می سازم که:

گَرَم به هیچ نگیری خلافِ واقع نیست و لیک شرطِ کریمان نوازشِ عامَست (1)

بندۀ خدا:

جویا جهانبخش

اصفهان/بهار 1384 ه.ش.

ص:134

و هی قریبة من عبارة الصّدوق.

فروی (1)محمّد بن الحسن بن الولید-رضی اللّه تعالی عنه- (2)،قال:حدّثنی محمّد بن الحسن الصّفّار،قال:حدّثنا (3)علیّ بن حسّان (4)الواسطیّ،عن عمّه (5)عبد الرّحمن بن کثیر الهاشمیّ،عن الإمام أبی عبد اللّه جعفر بن محمّد الصّادق عن أبیه-صلوات اللّه علیهما-قال:

قام رجل من أصحاب أمیر المؤمنین-صلوات اللّه علیه-و فی النّهج روی (6)أنّ صاحبا لأمیر المؤمنین یقال له همّام کان رجلا مؤمنا عابدا قال له:یا أمیر المؤمنین،صف لی المتّقین (7)کأنّی أنظر إلیهم،فتثاقل عن جوابه،ثمّ قال(ص) (8):یا همّام،اتّق اللّه و أحسن إنّ اللّه مع الّذین اتّقوا و الّذین هم (9)محسنون،فلم یقنع همّام بذلک القول حتّی عزم علیه،قال (10):فحمد اللّه و أثنی علیه و صلّی علی النّبیّ محمّد (11)و آله،ثمّ قال-صلوات اللّه علیه-:

أمّا بعد،فإنّ اللّه سبحانه خلق الخلق حین خلقهم غنیّا عن طاعتهم امنا بمعصیتهم (12)

ص:136

لأنّه سبحانه لا اتضرّه معصیة (1)من عصاه و لا تنفعه طاعة من أطاعه،فقسم بینهم معایشهم و وضعهم من (2)الدّنیا مواضعهم.فالمتّقون فیها هم أهل البصائر (3)،منطقهم الصّواب،و ملبسهم الاقتصاد،و مشیهم التّواضع،(خضعوا للّه-عزّ و جلّ-بالطّاعة، فبهتوا غاضین أبصارهم إلخ) (4)غضّوا أبصارهم عمّا حرّم اللّه علیهم (5)و وقفوا أسماعهم علی (6)العلم النّافع لهم،نزلت أنفسهم منهم فی البلاء کالّذی نزلت فی الرّخاء(رضی منهم عن اللّه بالقضا) (7)،لو لا الاجال الّتی کتب اللّه علیهم لم تستقرّ (8)أرواحهم فی أجسادهم طرفة (9)عین شوقا إلی الثّواب و خوفا من العقاب،عظم الخالق فی أنفسهم فصغر ما دونه فی أعینهم،فهم و الجنّة کمن قد راها فهم فیها منعّمون (10)،و هم و النّار کمن قد راها فهم فیها معذّبون.

ص:137

قلوبهم محزونة،و شرورهم مأمونة،و أجسادهم نحیفة و حاجاتهم خفیفة،و أنفسهم عفیفة.

صبروا أیّاما قصیرة(و مؤنتهم من الدّنیا عظیمة) (1)أعقبتهم راحة طویلة.تجارة مربحة (2)یسّرها لهم ربّهم أرادتهم الدّنیا و لم یریدوها و أسرتهم ففدوا أنفسهم منها.

أمّا اللّیل فصافّون أقدامهم تالون (3)لأجزاء القران یرتّلونه ترتیلا یحزّنون أنفسهم به (4)و یستثیرون (5)به دواء داءهم،فإذا مرّوا بایة فیها تشویق رکنوا إلیها طمعا و تطلّعت نفوسهم (6)إلیها شوقا و ظنّوا أنّها نصب (7)أعینهم و إذا مرّوا بایة فیها تخویف أصغوا إلیها مسامع قلوبهم و ظنّوا أنّ زفیر جهنّم و شهیقها فی أصول اذانهم فهم حانون علی أوساطهم مفترشون لجباههم و أکفّهم و رکبهم و أطراف أقدامهم یطلبون (8)إلی اللّه سبحانه فی فکاک رقابهم (9).

و أمّا النّهار فحلماء (10)علماء 11أبرار أتقیاء قد براهم 12الخوف بری القداح ینظر إلیهم 13

ص:138

النّاظر فیحسبهم (1)مرضی و ما بالقوم من مرض (2)و یقول قد خولطوا و (3)لقد خالطهم أمر عظیم لا یرضون من أعمالهم القلیل و لا یستکثرون الکثیر فهم لأنفسهم متّهمون و من أعمالهم مشفقون إذا زکّی أحدهم خاف ممّا یقال له (4)،فیقول:أنا أعلم بنفسی من غیری،و ربّی أعلم بی من نفسی،اللّهمّ اجعلنی خیرا ممّا یظنّون و لا تؤاخذنی بما یقولون و اغفرلی ما لا یعلمون.فمن علامة أحدهم أنّک تری له قوّة فی دین و حزما فی لین و إیمانا فی یقین و حرصا فی علم و قصدا فی غنی (5)و خشوعا فی عبادة و تجمّلا فی فاقة و صبرا فی شدّة و طلبا فی حلال و نشاطا فی هدی و تحرّجا عن طمع،یعمل الأعمال الصّالحة و هو علی وجل.

یمسی و همّه الشّکر و یصبح و همّه الذّکر.یبیت حذرا و یصبح فرحا:حذرا لما حذّر من الغفلة و فرحا بما أصاب من الفضل و الرّحمة (6).إن استصعبت علیه نفسه فیما تکره لم یعطها (7)سؤلها فیما تحبّ.قرّة عینه فیما لا یزول و زهادته فیما لا یبقی.یمزج (8)الحلم بالعلم و القول

ص:139

بالعمل.تراه قریبا أمله قلیلا زلله خاشعا قلبه قانعة نفسه منزورا أکله (1)سهلا (2)أمره حریزا دینه میّتة شهوته مکظوما غیظه الخیر منه مأمول و الشّرّ منه مأمون إن کان فی الغافلین کتب فی الذّاکرین و إن کان فی الذّاکرین لم یکتب من الغافلین یعفو (3)عمّن ظلمه و یعطی من حرمه و یصل من قطعه بعیدا فحشه(بعیدا جهله) (4)لیّنا قوله غائبا منکره حاضرا (5)معروفه (6)مقبلا خیره مدبرا شرّه فی الزّلازل وقور و (7)فی المکاره صبور و فی الرّخاء شکور لا یحیف علی من یبغض و لا یأثم لمن یحبّ یعترف بالحقّ قبل أن یشهد علیه لا یضیّع (8)ما استحفظ و لا ینسی ما ذکّر و لا ینابز (9)بالألقاب و لا یضارّ بالجار (10)و لا یشمت بالمصائب (11)و (12)لا یدخل فی الباطل و لا یخرج من الحقّ.إن صمت لم یغمّه صمته و إن ضحک

ص:140

لم یعل صوته و إن بغی علیه صبر حتّی یکون اللّه هو الّذی (1)ینتقم له.نفسه منه فی تعب و النّاس منه فی راحة.أتعب نفسه لاخرته و أراح النّاس من نفسه.بعده عمّن تباعد عنه زهد و نزاهة و دنوّه ممّن دنا منه لین و رحمة.لیس تباعده بکبر و عظمة و لا دنوّه بمکر و خدیعة.

قالوا (2):فصعق همّام-رضی اللّه عنه-صعقة کانت نفسه فیها،فقال أمیر المؤمنین -صلوات اللّه علیه- (3):أما و اللّه لقد کنت أخافها علیه،هکذا تصنع (4)المواعظ (5)البالغة بأهلها.فقال له قائل (6):فما بالک (7)یا أمیر المؤمنین؟

فقال-علیه السّلام- (8):ویحک!إنّ لکلّ أجل وقتا لا یعدوه و سببا لا یتجاوزه،فمهلا، لا تعد لمثلها (9)فإنّما نفث (10)الشّیطان علی لسانک.

[ترجمه و شرح خطبه]

اشاره

آنچه أصلست به روایت سیّد رضی الدّین است که در نهج البلاغه (11)ذکر کرده است،

ص:141

و غالب آنست که از عامّه روایت (1)می کند چون ضبط ایشان بیشتر است،و أمثال این خطب متواتر یا (2)مستفیض است نزد عامّه.و آنچه در حاشیه ذکر کرده ام به روایت صدوق است که در أمالی ذکر کرده است به سند صحیح نزد او،و کلینی-رضی اللّه عنه- (3)به نحوی روایت نموده است که گویا جزو این روایت است که أوایل او (4)را انداخته است راوی و علامات مؤمنان را ذکر کرده است،و می تواند بود (5)که حضرت أوّلا علامات مؤمنان را ذکر فرموده باشند (6)،و بعد از آن سؤال کرده باشد از علامات متّقیان یا برعکس،و هریک از راویان یک جزو را بیان کرده باشند (7)،و بنابر روایت از حضرت إمام جعفر صادق-صلوات اللّه علیه- (8)نیز محتملست که (9)حضرت در یک مرتبه علامات (10)متّقیان را ذکر فرموده باشند و مرتبۀ دیگر علامات مؤمنان را ذکر فرموده باشند،و ممکنست که همه را یک مرتبه فرموده باشند (11)و راویان بعضی أوّل را (12)

ص:142

ضبط نموده باشند و بعضی آخر را،و شکّی نیست که همه حقّست و موافق (1)واقع،و بر هریک ازین صفات کمال،آیات و أحادیث وارد شده است (2)و کتاب مصابیح النّور برقی و کتاب کفر و إیمان کلینی مشحون است ازین أخبار که موافق قرآن مجید و أدلّۀ عقلیّه (3)، بلکه بدیهیست نزد جمیع عقلا و مجمع علیه است نزد جمیع علما،و این شکسته (4)به هریک إشاره خواهد کرد.

و أوّلا (5)عبارت سیّد را ذکر می کنم (6):

نقل نموده است که یکی از أصحاب حضرت أمیر المؤمنین-علیه السّلام- (7)که او را همّام می گفتند شخصی بود مؤمن (8)عابد و مجتهد (9)بود که نهایت سعی می نمود در بندگی إلهی.و صدوق روایت نموده است به إسناد صحیح معتبر از حضرت إمام به حق ناطق، أبی عبد اللّه جعفر بن محمّد الصّادق-صلوات اللّه علیهما-که آن حضرت فرمودند که شخصی از أصحاب حضرت أمیر المؤمنین-صلوات اللّه علیه- (10)که او را همّام می گفتند

ص:143

و با عبادت (1)بود به حضرت عرض نمود که:یا حضرت (2)،أوصاف متّقیان و پرهیزکاران را چنان بیان فرما که چنان شود نزد من که (3)گویا ایشان را می بینم.پس حضرت مضایقه فرمودند در جواب او چون می دانستند که تاب شنیدن ندارد و مجملا فرمودند که:ای همّام!از خدا بترس و بدیها را مکن و أعمال نیکو را بجا (4)آور که حق-سبحانه و تعالی- فرموده است که بتحقیق و راستی که حق-سبحانه و (5)تعالی-با متّقیان (6)و با (7)نیکوکاران است به لطف و مرحمت یا به (8)توفیق بر تقوی و إحسان ایشان یا عالمست به تقوی و إحسان ایشان.پس همّام به همین قانع نشد تا آنکه (9)حضرت را قسم داد، و صدوق قسم را ذکر کرده است که همّام گفت:یا أمیر المؤمنین!به حقّ آن خداوندی که تو را مکرم گردانیده است به فضائلی (10)چند که مخصوص تو گردانیده است به آنکه تو را إمامت و علم و زهد و شجاعت و محبّت و قرب کرامت و عطا فرموده (11)و تو را بر

ص:144

عالمیان تفضیل داده است و به عطاهای خاصّه مخصوص ساخته که وصف کن از جهت من متّقیان را.پس حضرت برخاستند (1)و حمد و ثنای إلهی (2)به جا (3)آوردند و صلوات بر محمّد و آل او فرستادند،پس فرمودند که:

چون حق-سبحانه و تعالی-خلایق را آفرید بی نیاز بود از طاعت و عبادت ایشان و ایمن بود از معصیت ایشان.چون عصیان ایشان (4)نقصی در پادشاهی و بزرگی او نمی رساند (5)و عبادت مطیعان در بزرگی او نمی افزود.نه از طاعت مطیعان به او نفعی (6)عاید می شود و نه از کفر کافران و مخالفت فاسقان به او ضرری (7)،بلکه ایشان را (8)آفریده است که به ایشان نفع (9)رساند. (10)

من نکردم خَلْق تا سودی کُنَم بلکه تا بر بندگان جودی کُنَم (11)

و متکلّمان ذکر کرده اند که غرض از خلق آدمیان این بود که به ایشان ثواب (12)برساند؛

ص:145

و ثواب نفعیست که مقارن تعظیم و إجلال باشد؛و نزد عقلا قبیح است تعظیم نامستحق؛ (1)بنابراین پیغمبران (2)فرستاد و تکالیف فرمود که (3)تا ایشان مشقّتها در طاعات و عبادات بکشند تا مستحقّ ثواب شوند و تهدیدات و وعیدات فرمود که اگر نکنند (4)مستحقّ عقاب شوند.و بسیاری از آیات و أحادیث دلالت برین معنی دارند.

پس فرمودند که:

حق-سبحانه و تعالی-قسمت فرمود أسباب زندگانی و معاش ایشان را و هرکسی را از دنیا مرتبه[ای]کرامت فرمود به حسب حکمت و مصلحت.بعضی را غنی کرد و بعضی را فقیر که اگر همه غنی می بودند تعیّش ممکن نبود و همچنین اگر همه فقیر می بودند زندگانی دشوار بود؛و خواجه (5)نصیر الدّین محمّد طوسی-رحمه اللّه- (6)در کتاب أخلاق بسطی داده است این معنی را (7).پس چون أسباب (8)معاش ایشان را (9)مقرّر فرمود و تکالیف فرمود از جهت أمور معاش و معاد ایشان و ایشان را قدرت و اختیار کرامت فرمود (10)،جمعی که متّقیان و پرهیزکارانند ایشان أهل بصیرتند و یا (11)ایشان بر

ص:146

همه کس زیادتیها دارند که از (1)أسباب معاش به قلیلی راضی شدند و (2)عمر عزیز خود را صرف اکتساب فضایل نمودند.

منطقهم الصّواب:

أوّلا زبان خود را إصلاح کردند که هرچه گویند راست و درست باشد و موافق رضای إلهی باشد؛دروغ نگویند و غیبت نکنند (3)و بهتان نبندد و فحش و دشنام بر او (4)جاری نشود و افترا (5)بر خدا و (6)رسول و أئمّۀ هدی-صلوات اللّه علیهم- (7)نبندند،بلکه یا قرآن خوانند یا ذکر کنند یا أمر به معروف و نهی از منکر کنند یا تعلیم و تعلّم به آن کنند یا مواعظ و نصایح بجا آورند یا إصلاح بین النّاس کنند.مجملا أعمال زبان از خیر و شر زیادتی دارد بر أعمال سایر أعضا.

و ملبسهم الاقتصاد:

و پوشش ایشان میانه است،یعنی إسراف و تبذیر نمی کنند؛ چون غالب أوقات إسراف در پوشش می باشد؛و خرقه پوشی نمی کنند که مردم به فکر ایشان افتند که زاهد و تارک دنیااند (8)چنانکه متعارف زهّاد آن زمان بوده است (9).

و ممکنست که مراد حضرت این باشد که متّقیان عدالت و میانه روی شعار ایشان است در جمیع أمور.

ص:147

و هر صفتی از صفات کمال میانه اش کمال است،حتّی عبادت،زیرا که اگر (1)شب و روز چیزی نخورند مگر به قدر ضرورت و همیشه عبادت کنند اندک زمانی هلاک می شوند یا ترک می کنند عبادت را چنانکه در أحادیث بسیار وارد شده است از رسول خدا و أئمّۀ هدی-صلوات اللّه علیهم- (2)که:مباشید مانند سواری که آن مقدار اسب (3)خود را بدواند که اسب (4)را هلاک کند و راه را طی نکند (5).پس لازم است مدارانمودن با بدن.

و همچنین شجاعت ملکه ایست میان جبن و بددلی (6)و تهوّر و بی باکی (7).

و سائر (8)کمالاتی که مذکور خواهد شد مرتبۀ إفراط و تفریط دارد و هر دو نقص است و کمال در وسط آنست.

و مشیهم التّواضع:

و (9)راه رفتن ایشان (10)از روی تواضع و شکستگی (11)و فروتنی

ص:148

است،نه از روی (1)تکبّر چنان که متکبّران می روند،و نه از روی تملّق (2)چنانکه (3)گدایان می کنند.و تواضع ایشان با مؤمنان است که به هرکه می رسند (4)أوّل سلام می کنند و آنچه از لوازم تواضع است (5)نظر به هر مؤمنی درخور او بجا می آورند از مصافحه و معانقه و بشاشت و حسن خلق و با غیر صلحا از کفّار و فسّاق اگر خوف ضرر داشته باشند سلام می کنند و إلاّ سر به زیر انداخته می گذرند و اگر جاهلی به ایشان سفاهت (6)و تعدّی (7)کند در برابر سلام می کنند یا سخن خوب گفته می گذرند چنان که (8)حق-سبحانه و تعالی-

ص:149

فرموده است که: «وَ إِذٰا خٰاطَبَهُمُ الْجٰاهِلُونَ قٰالُوا سَلاٰماً» (1).

و (2)مشهور است نزد عوام به عنوان حدیث از حضرت سیّد المرسلین-صلّی اللّه علیه و آله- (3)که تکبّر با متکبّران به منزلۀ صدقه است (4)و این حدیث را از طرق خاصّه و عامّه در کتب معتبره ندیده ام (5)،بلکه خلافش در أحادیث (6)بسیار وارد شده است از حضرت سیّد المرسلین و أئمّۀ معصومین-صلوات اللّه علیهم أجمعین- (7).

و ممکن است که مراد (8)از«مشی»،سلوک باشد بر سبیل مجاز به قرینۀ نسخۀ أمالی

ص:150

که بعد از این عبارت این است که:خضعوا للّه عزّ و جلّ بالطّاعة فبهتوا،یعنی کار ایشان تواضع است (1)و فروتنی و خاضعند از جهت رضای (2)حق-سبحانه و تعالی-به طاعت و فرمانبرداری إلهی در جمیع أمور تا به مرتبه ای (3)که نزد أهل دنیا مبهوت و حیران می نمایند چون متوجّه دنیا و أهل دنیا (4)نیستند چنانکه تکبّر که (5)در برابر تواضع است آنست که مخافت کند حق-سبحانه و تعالی-را هرگاه حق برو ظاهر شود.پس بنابر این (6)تواضع آنست که سلوکش با حق-سبحانه و تعالی-به عبادت و طاعت او باشد و با مؤمنان و صلحا و أتقیا به فروتنی باشد و با کفّار و فسّاق و فجّار (7)به مدارا باشد.

غضّوا أبصارهم عمّا حرّم اللّه علیهم:

(8)

پس بیان می فرمایند تواضع را به قرینۀ نسخۀ أمالی که«غاضّین»و«واقفین»است (9)که حالند یعنی چشم خود را خوابانیده اند (10)از هرچه حق-سبحانه و تعالی-حرام کرده است بر ایشان که به آن (11)نظر کنند یا حال آنکه

ص:151

چنین اند که (1)نظر نمی کنند به زنان نامحرم هرچند خویش و قوم ایشان باشند،مثل دختر عمّو (2)و عمّه و خالو و خاله،و زنان مردم هرچند زن برادر و زن برادرزاده یا زن خواهرزاده باشد (3)،هرچند (4)به نظر شهوت نظر نکنند،خصوصا به موی ایشان و سینه و سایر أعضا غیررو و (5)دستها و سر پاها باشد تا ساق،و همچنین نظر نمی کنند به پسران ساده و مزلّف (6)هرگاه خوف شهوت باشد و محفوظ باشند از نظر کردن به ایشان،چنانکه منقول است از حضرت سیّد الأنبیاء و المرسلین و أئمّۀ (7)طاهرین-صلوات اللّه علیهم- که نظر کردن به زنان و پسران تیریست زهرآلوده از شیطان (8)که بر دل بنده می زند 9؛

ص:152

6- (6)) پسران ساده و مزلّف/«ساده:بی نقش،و لهذا بر مرد بی ریش...نیز إطلاق کنند»(بهار عجم،1203/2). و أمّا واژۀ«مزلّف»را بر قیاسی عربی گون از«زلف»ساخته اند،به معنای کسی که زلف آراسته و معمولا بلند دارد(نگر:فرهنگ بزرگ سخن،ص 6927)؛و این که«مزلّف»را در بعض معاجم به«معشوق نوخط»معنی کرده اند(نگر:بهار عجم،1909/3)جای مناقشه دارد. تعبیر«پسران زلف دار»که-علی ما ببالی-در تذکرۀ نصرآبادی به کار رفته است،عبارت أخرای همین«پسران مزلّف»باید باشد؛فلیراجع. گفتنی است عین این تعبیر«پسران ساده و مزلّف»در مشابه همین بحث در عین الحیات مجلسی ثانی-قدّس سرّه-به کار رفته است(ط.رفیعی،ص 890).

و منقولست که از حضرت أمام جعفر صادق-صلوات اللّه علیه- (1)پرسیدند از عشق، حضرت فرمودند که:دلهائی که از ذکر إلهی خالیست (2)حق-سبحانه و تعالی-مبتلا می کند آنها را به عشق (3)،و قطع نظر از عقوبات إلهی همین بلا بس است در قبح«نظر»،که غالبا مبتلا (4)می شود به عشق (5)،و عاشق به منزلۀ کافر است زیرا که مطلوبش معشوق است و بس. (6)نه خدا را می شناسد (7)و نه رسول و نه (8)أئمّۀ هدی را-صلوات اللّه علیهم- (9).أمّا عشق خدا و رسول و أئمّۀ 10کمال است و آنچه مشهور است در میان عوام

ص:155

-گاهی (1)از رسول خدا نقل می کنند و گاهی از مشایخ صوفیّه-که:المجاز قنطرة الحقیقة (2)، کذب و افتراست علی الظّاهر،چون در کتب حدیث و کتب مشایخ صوفیّه ندیده ام (3)،و بر تقدیر صحّت ممکن است که مراد ازان محبّت جمعی باشد که از جهت خدا باشد مثل محبّت حضرات (4)رسول خدا(ص) (5)و أئمّۀ هدی(ع) (6)و شیخ (7)و مؤمنان که هرگاه محبّت ایشان (8)للّه باشد به محبّت إلهی می رساند.

و می باید که نظر نکند به سوی دنیا و أهل دنیا (9)از روی خواهش،بلکه مبتدی (10)

ص:156

می باید که نظر به مالداران نکند مبادا فریفتۀ دنیا شود،کما قال اللّه (1)تعالی: وَ لاٰ تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ (2)(إلخ) (3)،یعنی:یا محمّد(ص) (4)نظر مکن به جمعی که ایشان را دنیا داده ایم از جهت امتحان و بدان که آنچه حق-سبحانه و تعالی-از جهت تو (5)مقرّر ساخته است -در آخرت یا از کمالات (6)-،بهتر است و بقای آن (7)بیشتر است.خطاب به حضرتست و مراد أمّتست (8).

بلکه می باید که از روی عبرت به ایشان نظر کند یا تفکّر کند که بیچاره ای (9)چند فریفتۀ این غدّارۀ مکّاره (10)شده اند مانند بیچارگانی 11که عاشق می شوند 12پیش 13

ص:157

6- (6)) چنان که دیده می شود مجلسی أوّل-أعلی اللّه مقامه-از برای عبارت«رزق ربّک»در آیۀ موردنظرش(س 20 ی 131)دو تفسیر بیان فرموده:یکی روزی أخروی و دیگری کمالات و رزق معنوی. مجلسی ثانی-رفع اللّه درجته-برای همین عبارت سه تفسیر بیان فرموده:«روزی پروردگار تو که روزبه روز به تو می رساند،یا:روزی غیرمتناهی که در آخرت برای تو مقرّر ساخته،یا: روزیهای معنوی از معارف و کمالات»(عین الحیات،ط.رفیعی،ص 891). دو فقرۀ أخیر،همانهاست که والد ماجدش نیز یاد کرده بود-رضی اللّه عنهما و جزاهما عن الإسلام و المسلمین خیر الجزاء-

فواحش (1)بدهیئت و در نظر شهوت آن بی عقل مانند حور و غلمانست و هرچه دارد به اندک (2)روزی صرف او می کند و چون چند مرتبه جماع کرد و آن شهوت (3)کم شد (4)پشیمان می شود،وقتی که مال و عرض رفته و (5)پشیمانی فائده (6)ندارد؛و همۀ مراتب دنیا چنین است.

مجملا تکالیف (7)چشم از منهیّات بسیار است و همچنین از مأمورات؛و از جهت تفصیل تکالیف جوارح،کتابها کافی نیست.

و وقفوا أسماعهم علی العلم النّافع لهم:

دیگر از صفات متّقیان آنست که گوشهای خود را پیوسته داشته اند بر شنیدن علمی (8)که نافع باشد از جهت (9)ایشان،و بازداشته اند (10)از شنیدن محرّمات و مکروهات و مباحات،مانند شنیدن غیبت و بهتان و ساز و دف و نی

ص:158

و قصّه و حکایات بی فایده،بلکه از علمهای (1)باطل و از (2)زیادتی در (3)علومی که قدری ازان در کار است (4)؛چنانکه منقولست که حضرت سیّد المرسلین-صلّی اللّه علیه و آله- (5)داخل مسجد (6)شدند،دیدند که جمعی بر دور شخصی برآمده اند،حضرت فرمودند که:چه (7)خبر است؟عرض نمودند که:علاّمۀ دانشمندی آمده است و مردمان ازو سؤالها می کنند.فرمودند که:چه چیز می داند؟گفتند (8)که:نسبهای قبایل عرب را از همه کس بهتر می داند و علم دارد به وقایعی که بر سر ایشان آمده است در أیّام جاهلیّت، مجملا تاریخ را خوب می داند،و أشعار (9)بسیار به خاطر دارد و می داند که هر شعری از کیست و عربیّت و لغت و (10)معانی بیان را (11)بهتر از همه کس می داند.پس حضرت فرمودند که:این علمیست که ضرر ندارد (12)ندانستن آن به کسی که آن را نداند (13)و نفعی

ص:159

نمی دهد به کسی که آن را می داند.پس حضرت فرمودند که:نیست علم مگر آیۀ (1)واضح الدّلاله (2)یا فریضۀ درست یا سنّتی واقع و هرچه غیر اینها است زیادتی است (3).

و أمّا آنکه فرمودند که علم لغت و عربیّت فایده (4)ندارد،در زمان حضرت چنین بود نظر (5)به عرب،و الیوم نیز زیادتی آن لغو (6)و بی فایده است و أکثر علمآء (7)این فن أوقات عمر خود را صرف آن می کنند.

و أمّا انحصار علم در آنچه فرمودند (8):زیرا که هرچه ضرور است از حکمت علمی و عملی در قرآن مجید هست (9)،و در سنّت مقدّسه (10)سیّد المرسلین و أئمّۀ معصومین -صلوات اللّه علیهم-بیان فرموده اند،از واجبات و مندوبات،فعلا و ترکا.

و تا (11)چند گاه بیش ازین بالکلّیّه قرآن مجید و أحادیث (12)متروک شده بود و أکثر مشغول چیزی چند (13)بودند که ترکش واجب بود یا سنّت،و الحمد للّه که اندکی بهتر از

ص:160

سابق شده است،ولیکن چنانکه باید نشده است،إن شآء اللّه خوب شود بر وجه أکمل و أتم.

نزلت أنفسهم منهم فی البلآء کالّذی نزلت فی الرّخآء :

یعنی نفوس متّقیان در بلا مانند نفوس دیگرانست در نعما،یا هر دو نزد ایشان یکسانست،چون راضی شده اند به قضای إلهی،در هر دو (2)حال شکر به جا (3)می آورند،یا آنکه از بلا محظوظتراند چنانکه دیگران از رخا محظوظند و مجرّبست که آدمی در بلا بازگشت او به خدا بیشتر است از نعما (4)، و ایشان می خواهند که همیشه رو (5)به جناب (6)أقدس او داشته باشند،طوعا أو کرها،با (7)آنکه عاشق آرزوی او (8)اینست که از دست معشوق کشته شود.

و در أمالی مذکور است که:رضی منهم عن اللّه بالقضآء یعنی ازین جهت بلا را دوست تر (9)می دارند تا فایز شوند به مرتبۀ رضا به قضاء اللّه تعالی یا چون به این سعادت فایز شده اند که راضی اند به قضآء (10)إلهی بلا را دوست یا دوستر (11)می دارند و این رتبۀ أولیآء اللّه است چنانکه أخبار بسیار برین مضمون وارد است.

ص:161

و شکّی نیست در آنکه حق-سبحانه و تعالی-مانند طبیب که هرچه نافع (1)و أنفع است به بیمار می دهد او نیز هرچه بر وفق حکمتست و فایدۀ بنده در آنست بر سر بنده می آورد.پس بندۀ کامل کسی است که به همه حالی (2)از خداوند خود راضی و خشنود (3)باشد؛و جمعی که به این رتبه نرسیده اند ایشان بر بلا صابراند،أمّا متّقیان شاکراند و بلا را نعمت عظیم می دانند و هرچند بلا سختر (4)و عظیم تر است خشنودی (5)و شکر (6)ایشان بیشتر است.

لو لا الاجال الّتی کتب اللّه علیهم لم تستقرّ أرواحهم فی أجسادهم طرفة عین شوقا إلی

الثّواب و خوفا من العقاب:

(7)

اگرنه آن بود که هریک از ایشان را حق-سبحانه و تعالی- (8)مدّتی از عمر مقرّر فرموده است که زیاد و کم (9)نمی شود،قرار نمی گرفت روحهای ایشان در بدنهای ایشان (10)یک چشم زدن،از شوق ثواب إلهی و خوف عقاب حق-سبحانه و تعالی-.

ص:162

و متّقیان بر چند قسم اند:جمعی از ایشان از (1)أصحاب الیمین اند و ایشان از جهنّم خوف دارند و اشتیاق بهشت دارند و جمعی از ایشان مقرّبان بارگاه أحدیّت اند و ثواب ایشان آنست که همیشه در مقام (2)قرب (3)«لی مع اللّه» (4)و محرم خلوت خانۀ (5)«فی مقعد صدق عند ملیک (6)مقتدر» (7)اند،و عقاب ایشان آنست (8)که به محنت (9)هجران مبتلا گردند و خوف (10)جهنّم نیست ایشان را،کما قال اللّه (11)تعالی:«ألآ (12)إنّ أولیآء اللّه لا خوف علیهم و لا هم یحزنون» (13)بتحقیق و بدرستی و راستی که دوستان حق-سبحانه و تعالی-

ص:163

را بر ایشان خوفی نیست به هیچ وجه (1)و ایشان اندوهناک نمی شوند.اگرچه خاطرجمع است که دوست دوست خود را عذاب نمی کند (2)،أمّا ایشان خوف دارند چون جزم به ولایت (3)خود ندارند،با آنکه تکالیف مقرّبان نه مثل دیگرانست (4).

عظم الخالق فی أنفسهم فصغر ما دونه فی أعینهم:

بزرگست آفریدگار عالم در نفوس و عقول و قلوب ایشان-یعنی به چشم عقل (6)بزرگی إلهی را دیده اند زیرا که می دانند که اوست واجب الوجود بالذّات متّصف به جمیع صفات (7)کمال-،پس ازین جهت (8)حقیر است غیرخدا در نظرهای ایشان-چون غیر او (9)همگی به نقص إمکان و حدوث مبتلا اند؛لهذا به لفظ«خالق»آورد،چون همه را او آفریده است و قادر است بر إفنا و إعدام ایشان و غیر او (10)هرچند بزرگ باشند کجا قدرت بر خلق پشه ای (11)دارند؟!بلکه جمیع عقلا إدارک نکرده اند صنایع إلهی که در پشه کار (12)فرموده است (13)و حکمتهای خلقت

ص:164

آن (1)را از آن جمله آن (2)را به شکل فیل آفریده (3)است،و (4)آن را دو پر داده است که فیل را نداده است و خرطوم او (5)را باقوّت کرده که نفوذ می کند در بدن فیل و فیل را می کشد زهر او و سر خرطوم او را زهرآلود (6)کرده است که أوّلا (7)زهر می ریزد بر پوست و آن عضو رخو و سست (8)می شود،و بینائی[ای]او را (9)داده است که در شبهای تار منافذ أبدان را می بیند،اگرچه در زیر لحاف (10)باشد،و چون بدن رخو می شود خرطوم خود را فرو می کند در سوراخ پوست و مانند حجّام می مکد خون را و با نهایت شوق و میلی که او را هست در خوردن خون نهایت احتیاط دارد (11)چون می داند که هر حیوانی 12از

ص:165

خوردن و گزیدن او متأثّر می شود.اگر آدمی إرادۀ کشتن او می کند پیش از آنکه دست به او رسد (1)،هرچند به تعجیل زند،می گریزد که کشته نشود،و فیل چون از هیچ جانوری خوف ندارد مگر از پشه که در سوراخ گوش او می رود،او (2)را گوشی (3)متحرّک داده است مانند بادزن که دفع پشه از خود بکند و حیوانات دیگر را دم دراز (4)داده است که پشه و مگس را از خود دفع کنند،فسبحان الّذی لیس کمثله شیء.

فهم و الجنّة کمن قد راها فهم فیها منعّمون-و در أمالی:متّکئون است -و هم و النّار

کمن قد راها فهم فیها معذّبون:

یعنی در إیمان به بهشت و دوزخ چنانند که گویا بهشت را (6)دیده اند (7)و در بهشت اند و نعمتهای بهشت (8)را به کار می برند (9)-یا (10)بر تختهای بهشت تکیه زده اند-و گویا دوزخ را دیده اند و در دوزخ ایشان را عذاب می کنند،یا در خوف و رجا درین مرتبه اند،یا در إیمان به هر دو چنانند که گویا هر دو را دیده اند و در امید بهشت از رحمت إلهی چنانند که گویا الحال داخل بهشت شده اند و در خوف جهنّم

ص:166

به سبب أعمال قبیحه چنانند که گویا ایشان را عذاب (1)می کنند در دوزخ.با آنکه به مرتبۀ علم الیقین،بلکه عین الیقین،بلکه حقّ الیقین رسیده اند،خوف از ایشان زایل نشده (2):

نزدیکان را بیش بود حیرانی کایشان (3)دانند سیاستِ سلطانی (4)

و این معنی أظهر است که إشاره به هر دو (5)باشد و إشاره باشد (6)به آنکه هرچند (7)قرب بیشتر است خوف و رجا بیشتر است.

قلوبهم محزونة:

دلهای ایشان همیشه اندوهناکست از خوف عذاب إلهی (8)یا خوف تقصیر در عبادت و طاعت هرچند بسیار کنند یا خایفند (9)که مبادا مقبول درگاه (10)إلهی نباشد کما قال (11)اللّه (12)تعالی: «وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ (13)مٰا آتَوْا (14)وَ 15قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ» 16یعنی

ص:167

رستگاراند (1)جمعی (2)که عبادات و طاعات می کنند و دلهای ایشان خایف است از عدم قبول از جهت عدم شرایط مثلا در نماز چهارهزار حدّ است و چهارهزار باب دارد از أبواب فیض و رحمت که می باید آن درها (3)را بر خود بگشایند و حدودش را بدانند. (4)

یک حدّش إخلاص است؛یکی حضور قلب است،و هر دو مانند إکسیر أحمر (5)نافع و نایاب است (6)؛و علی هذا القیاس سایر حدودش و سایر عبادات.

و شرورهم مأمونة:

یعنی:بدیهای ایشان مأمون است یعنی خاطرجمع است که بد

ص:168

نمی کنند هرچند بد نماید و واجب است که مهما أمکن حمل بر بد نکنند یا (1)مردمان از شرّ ایشان ایمن اند چون ایشان بد نمی کنند چه جای آنکه به دیگری ضرر رسانند.

و أجسادهم نحیفة:

و بدنهای ایشان از خوف إلهی و کثرت ریاضت و مجاهده (2)ضعیف و نحیف شده (3)است.

و حاجاتهم خفیفة:

(4)

و حاجتهای ایشان سبکست؛چون ترک دنیا کرده اند و به قلیلی از خوردن و پوشیدن راضی شده اند،حاجتی ندارند.

و أنفسهم عفیفة:

و نفوس ایشان با عفّت است؛در بطن و فرج متوجّه شبهات نمی شوند،چه جای محرّمات،بلکه مباحات را به قدر ضروری بر خود حلال می دانند، چون دنیا مردار است و آن در حالت اضطرار حلال است و به قدر ضرورت (5)می خورند و می پوشند.

و در أمالی این (6)نیز هست:و مؤونتهم (7)من الدّنیا عظیمة یعنی هرچند حاجات (8)ایشان سبکست (9)و به سبب (10)عفّت از دنیا بهره ای 11ندارند أمّا آنچه از دنیا از جهت

ص:169

آخرت برمی دارند بهره ای (1)عظیم و بزرگ است چون همیشه سرمایۀ عمر را صرف طاعت و عبادت می کنند و لمحه ای (2)آن را ضایع نمی کنند و اگر قلیلی صرف خیرات کنند،آن کثیر (3)است نزد حق (4)تعالی.

صبروا أیّاما قصیرة أعقبتهم راحة طویلة:

صبر نمودند و شکیبائی پیش گرفتند (6)در چند روزی کوتاه که آن أیّام عمر است که در عقب آن است راحت دراز أبدی و صبر بر بلاها کردند (7)و بر مشقّت طاعت و عبادت و ترک معصیت (8).و شکّی نیست که أیّام دنیا هرچند بسیار باشد نزد أیّام آخرت کوتاهست زیرا که (9)یک روزش پنجاه هزار سال است و (10)روزهای بهشت روزی هزار سالست و مدّتش (11)أبد الاباد است که هرگز منقضی نشود (12).

تجارة مربحة یسّرها لهم ربّهم:

تجارتی سودمند میسّر نمود از جهت ایشان پروردگار

ص:170

ایشان یا (1)پروردگار (2)کریم.و آن تجارت آنست که حق-سبحانه و تعالی-فرموده است که: «إِنَّ اللّٰهَ اشْتَریٰ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوٰالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ» (3):بدرستی که حق -سبحانه و تعالی-از مؤمنان خرید جانهای ایشان و مالهای ایشان را به (4)آنکه در عوض بهشت به ایشان دهد.دیگر فرمود که:کیست که (5)قرض دهد به خداوند عالمیان قرضی (6)نیکو تا مضاعف گرداند آن را به أضعاف بسیار (7).و أمثال این آیات و أخبار بسیار وارد شده است که أعمال صالح (8)را تجارت نامیده (9)از روی ملاطفت و إحسان با بندگان.

أرادتهم الدّنیا و لم یریدوها و أسرتهم ففدوا أنفسهم منها:

(10)(11)

إراده کرد ایشان را دنیا و ایشان طلب دنیا نکردند چنانکه مشاهد (12)است که جمعی که زهد حقیقی واقعی دارند مردمان از جهت ایشان آلاف و ألوف می برند و ایشان قبول نمی کنند و دنیا ایشان

ص:171

را أسیر محبّت (1)خود کرد و ایشان فدا دادند (2)و خود را خریدند.و«فدا» (3)ریاضات (4)و مجاهداتیست که (5)به جا آوردند تا (6)محبّت دنیا که در قلوب ایشان جا کرده بود و ایشان را أسیر خود ساخته (7)بود،از دست او خلاص شدند به فضل إلهی.

و در أمالی این عبارت نیز هست که:دنیا طلب کرد ایشان را مانند سواری که (8)از عقب او (9)سوار دیگر بتازد که خود را به او رساند (10)او (11)مردانه تاخت که آن (12)دشمن به او نرسید (13).

أمّا اللّیل فصافّون أقدامهم تالون لأجزآء القران یرتّلونه ترتیلا(إلخ):

(14)(15)

أمّا کار

ص:172

ایشان در شب آنست که بر پا (1)ایستاده اند و نماز شب می کنند و در نمازهای شب أجزآء (2)قرآن را می خوانند بعد از حمد و بتأنّی (3)و تفکّر می خوانند (4)و خود را به اندوه و حزن می دارند و استخراج می کنند از قرآن دوای (5)دردهای (6)خود را.پس اگر درد (7)ایشان خوف عظیم باشد،به آیات رجا دوا می کنند،و اگر رجا (8)غالب باشد،آیات وعید را ملاحظه می نمایند،چنانکه حق (9)-سبحانه و تعالی- (10)فرموده است که قرآن شفای دردهای سینه ها (11)و دلها است (12)؛و اگر شبهه ای (13)غالب باشد به (14)براهین ساطعۀ قرآنی رفع (15)شبهات می کنند.پس چون می رسند به آیه ای (16)که در آن باشد أسباب

ص:173

شوق از روی طمع در ألطاف إلهی مایل می شوند و نفوس ایشان مشرف می شود به آن آرزوی شوق و گمان ایشان آنست که آن نعمت در برابر ایشانست و چون به آیۀ خوف می رسند گوشهای (1)دلهای (2)خود را به آن آیه می اندازند و چشمهای خود را به آن طرف می کنند و بدنهای ایشان می لرزد و دلهای ایشان می طپد و گمان می کنند (3)که صدا و فریاد جهنّم در بیخ گوشهای (4)ایشان است (5)تا بر پاها (6)ایستاده اند قرآن با تدبّر (7)می خوانند پس کج شده (8)به رکوع می روند و به بزرگی یاد می کنند خداوند بزرگوار عظیم الشّان را (9)به بسیار گفتن«سبحان ربّی العظیم و بحمده»و بعد از آن به سجده می روند و بر زمین می گذارند پیشانیها و دستها و زانوها و سرانگشتان پاها را و آب دیده های ایشان جاریست بر رویهای (10)ایشان و گریه و زاری می کنند که حق-سبحانه و تعالی-ایشان را از آتش جهنّم خلاص نماید.

و أمّا در روز،متّقیان عقلا (11)اند یا صاحبان حلم و بردباری و دانشمندانند 12

ص:174

و نیکوکاران و پرهیزکارانند (1).ترس إلهی ایشان را گداخته است مانند تیر اگر کسی (2)نظر کند به ایشان گمان می کند (3)که بیمارانند (4)و حال آنکه بیماری ندارند یا می گوید که دیوانه اند (5)و حال آنکه چیزی بزرگ (6)ایشان را دیوانه کرده است و آن محبّت إلهی است که به منزلۀ مجذوبان شده اند و در مقام عشق متحیّر شده اند.

و در أمالی این فقرات موجود است که هرگاه تفکّر می کنند در عظمت و بزرگی إلهی و تسلّط او بر عالمیان و سختگیری (7)او بر فاسقان و ظالمان و کافران با آنچه در پیش دارند از یاد مرگ و بلاهای روز قیامت (8)دلهای (9)ایشان ترسان و لرزان می شود (10)و عقلهای ایشان حیران (11)بلکه زایل می شود و چون شوق بر ایشان غالب می شود مبادرت می نمایند به أعمال صالح و راضی نمی شوند از أعمال خود به عمل قلیل،بلکه مردانه شب و روز در کاراند و لمحه ای (12)فارغ نیستند و هرچند أعمال بسیار می کنند آن

ص:175

را بسیار نمی دانند.

فهم لأنفسهم متّهمون:

همیشه نفوس خود (1)را متّهم می دانند اگر (2)عملی کنند یا نفس ایشان إرادۀ عبادت کند ایمن نیستند از نفس،بلکه می گویند:البتّه (3)نفس إرادۀ ریا دارد یا مطلوبش آنست که مرا به عجب مبتلا کند و آن عمل را با شرایط به جا می آورند با احتیاط تمام.

و من أعمالهم مشفقون :

(4)

و از أعمال خود ترسانند و (5)أمّا أعمال بد را که کرده اند هرچند (6)توبه کرده باشند می گویند که شاید (7)شرایط توبه متحقّق نباشد و أمّا أعمال خیر که کرده اند خایفند (8)که مبادا شروطش متحقّق نباشد؛از آن جمله حق-سبحانه و تعالی- فرموده است که: «إِنَّمٰا یَتَقَبَّلُ اللّٰهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ» (9):بدرستی که حق-سبحانه و تقدّس-قبول نمی کند أعمال خوب را مگر از متّقیان؛و متّقیان جمعی اند که این صفات داشته باشند و ما این صفات را،بلکه یک صفت ازین صفات را (10)،نداریم.

إن زکّی أحدهم(إلخ) :

(11)

اگر کسی یکی 12از ایشان را به نیکی و پاکی یاد کند و گوید 13

ص:176

که:فلانی صالح یا عابد یا (1)ولی ست،می ترسد (2)که مبادا او را عجبی (3)حاصل شود از گفتۀ ایشان؛پس می گوید که:من داناترم به نفس خود از دیگران،بسیاری از گناهان و عیوب خود را می دانم که دیگری بران (4)مطّلع نیست و بسیاری از عیوب دارم که خداوند من به آن (5)داناتر است از من،بلکه بسیار است که من أصلا نمی یابم و حق -سبحانه و تعالی (6)و تقدّس-می داند.خداوندا!مرا بهتر ازان کن (7)که ایشان می دانند و (8)مؤاخذ مساز و بر من مگیر از آنچه ایشان مدح من (9)می کنند و بیامرز از (10)گناهان من آنچه (11)را ایشان نمی دانند.بدرستی که توئی که دانائی به هر پوشیده و پوشانندۀ عیبهائی.

پس از جملۀ علامات هریک از (12)متّقیان،آنست که اگر نظر کنی به یکی از ایشان.

ص:177

تری له قوّة فی دین:

می بینی که در دین (1)خود مردانه ایستاده اند و به سبب تشکیکات مشکّکان (2)سست نمی شوند.

و حزما فی لین:

و دوراندیشی دارند و احتیاط می نمایند به همواری.مثلا (3)اگر کسی با او (4)طرح دوستی اندازد می باید (5)که ازو ایمن نباشد (6)،گاه باشد که دشمن باشد (7)و قصد هلاک او داشته باشد.پس حزم و احتیاط آنست که نزدیکی کند و (8)باحتیاط (9)باشد با (10)همواری.

و إیمانا فی یقین:

(11)

و إیمان دارند (12)از روی یقین،نه از روی تقلید.

و یقین سه مرتبه دارد:یکی«علم الیقین»که به دلایل و براهین (13)اعتقادات خود را درست کرده باشد (14).دوم (15)«عین الیقین»که گویا خدا و رسول و أئمّه را 16-صلوات اللّه

ص:178

علیهم-با معجزات دیده است بلکه بیند،و یقین او مانند یقین کسی باشد که به معاینه دیده باشد.و سیم«حقّ الیقین»است که همیشه با خداست و لمحه ای (1)ازو غافل نیست در مقعد صدق (2)،و این مرتبۀ أولیآء اللّه است و تا (3)کسی به این (4)رتبه (5)فایز نشود تصوّر نمی تواند نمود.

و حرصا فی علم:

و می بینی ایشان را که (6)حریص اند در طلب علوم دینیّه (7)و معارف یقینیّه.

و در أمالی ست (8)که می فهمند (9)هرچه را می خوانند و می دانند و علم ایشان با تعقّل

ص:179

2- (2)) «مقعد صدق»تعبیری است متّخذ از قرآن کریم(س 54 ی 55). در ترجمه های معاصر قرآن،این تعبیر وحیانی را به صورتهائی از این دست ترجمه کرده اند: «مقام و منزلتی راستین»،«جایگاهی راستین»،«جایگاه صدق»،«نشیمنی راستین»، «نشستگاهی راستین»،و...لیک به زعم این کمترین،ترجمه هائی چون«مکانی پسندیده»(از واعظ کاشفی در مواهب علیّه/تفسیر حسینی)،«مجلس و نشستنگاه صالح و شایسته و مرضیّ و پسندیده»(از شادروان فیض الإسلام)و«جایگاهی پسندیده»(از آقای أبو القاسم پاینده)و«مجلسی شایسته»(از آقای طاهری قزوینی)درست تر است. چون این بحث حاجت به توضیح بیشتر دارد،در اینجا به همین اندازه بسنده می کنیم.

است یا با حلم و بردباریست (1)از جاهلان و (2)کسب می کنند علوم (3)یا روزی را (4)برفق (5)و مدارا و خایفند (6)از إسراف و تبذیر در نفقات.

و قصدا فی غنی:

میانه روند در توانگری یا با غنای نفس یعنی اگر توانگراند إسراف نمی کنند در إنفاق،بلکه وسط را رعایت می کنند،و اگر زیادتی باشد در راه خدا صرف می نمایند و آن نیز به وسط،یا آنکه در تحصیل غنی و توانگری وسط را رعایت می نمایند (7)و آن مقدار کسب می کنند که معاش ایشان به وسط بگذرد و تحصیل زیادتی نمی کنند.و ممکنست که همه (8)مراد باشد.

و خشوعا فی عبادة:

و در عبادت إلهی با خشوع اند و دل ایشان متوجّه (9)خداوند است با تضرّع و زاری کما قال (10)تعالی: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» (11)(إلخ):بتحقیق که (12)رستگاراند مؤمنانی که در نماز (13)خود باخشوع اند.

ص:180

و تجمّلا فی فاقة:

اگر فقیراند فقر را زینت (1)خود کرده اند و إظهار فقر خود (2)به أحدی نمی کنند و چنان سر می کنند که کسی که (3)ایشان را نمی شناسد گمان می کند (4)که أغنیااند و فخر می نمایند (5)به آن (6)کما قال سیّد البشر:«الفقر فخری و به أفتخر» (7)با آنکه فرمودند:

من بهترین مکوّناتم و لا فخر (8)،یعنی به این افتخار نمی نمایم چنانکه أکثر گفته اند، و بعضی گفته اند که (9)نه (10)از روی افتخار می گویم (11)بلکه إظهار نعمت إلهی می کنم کما قال اللّه (12)تعالی: «وَ أَمّٰا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ» 13،و معنی أوّل از عبارت أظهر است،و معنی

ص:181

ثانی معنی خوبیست موافق واقع و لازم نیست که ازین عبارت بیرون آید (1).

و احتمال دارد که مراد از«تجمّل (2)در فاقه»،این باشد که اگر فقیر باشد سعی بسیار نمی کند (3)در طلب رزق (4)بلکه به قلیلی (5)قناعت می کند و همان قلیل را (6)به هم می رساند چنانکه منقولست به طرق (7)صحیحه از حضرت سیّد المرسلین-صلّی اللّه علیه و آله- (8)که فرمودند:ای مردمان!بدانید که روح القدس در دل من وحی نمود که هیچ نفسی نمیرد (9)تا روزی خود را تمام نکند اگرچه دیر (10)آید می آید (11)البتّه،فاتّقوا اللّه و أجملوا فی الطّلب،پس چون (12)آنچه مقدّر است البتّه می رسد پس تقوی را (13)شعار خود کنید یا (14)بترسید از حق-سبحانه و 15تعالی-و سعی بسیار مکنید در طلب رزق و زنهار

ص:182

که اگر روزی حلال دیر برسد چنان مکنید (1)که از راه حرام طلب کنید.پس بدرستی که نمی توان رسید به آنچه نزد حق-سبحانه و تعالی-است مگر به طاعت (2).

و این معنی داخل است در معنی أوّل؛پس آن (3)أولی باشد با آنکه أظهر است.

و صبرا فی شدّة:

و صبر می کنند در سختیها،خواه در بلاها (4)باشد و خواه در (5)فعل عبادات باشد و خواه در ترک منهیّات.

و در أمالی ست که:بر بیچارگان رحمت (6)می نمایند و اگر بخشش کنند در جائی که به موقع (7)است می کنند و (8)اگر کسب کنند به رفق و مدارا می کنند.

و طلبا فی حلال:

و طلب روزی حلال می کنند (9).ممکنست که طلب أعم از کسب باشد و دعا،بلکه نظر به متّقیان (10)أنسب آنست که أوقات ایشان همگی صرف شود در قرب إلی اللّه و فی اللّه و مع اللّه؛و (11)همین معنی کسب حلال است؛و حق-سبحانه- 12به

ص:183

وعدۀ خود وفا می فرماید و فرموده است که (1): وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَحْتَسِبُ (2).و این شکسته غالبا ازین راه روزی خورده ام با جمعی کثیر.

و در أخبار معتبره بل الصّحیحه (3)وارد شده است از حضرات أئمّۀ هدی-صلوات اللّه علیهم-که حق-سبحانه و تعالی-چنین مقرّر فرموده است که روزی مؤمنان از جائی به ایشان رسد (4)که گمان نداشته باشند (5)خصوصا (6)با ضمّ تقوی چنانکه آیۀ کریمه دالّست بر آن.

و نشاطا فی هدی:

(7)

و از جملۀ علامات (8)متّقیان آن است که دست و پای ایشان باز است در أعمال خیر کما قال (9)تعالی: «فَأَمّٰا مَنْ أَعْطیٰ وَ اتَّقیٰ وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنیٰ فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْریٰ» (10)یعنی (11):أمّا کسی که عطا کند و متّقی باشد از گناهان و تصدیق کند قول خدا و رسول را در وعده های (12)نیکو که-ثواب باشد-،پس بزودی آسان می کنیم 13

ص:184

و اگر کسی خواهد که هر دعائی که کند مستجاب شود باید که قطع طمع از خلق بکند و از ایشان امید (1)نداشته باشد و امید (2)او از حق-سبحانه و تعالی-باشد و بس؛و هرگاه این معنی واقع شود از عبد البتّه هرچه ازو طلب کند کرامت می فرماید. (3)

و در أمالی مذکور است (4)که:نیکوئی (5)می کند با همه کس یا با والدین (6)و بر آن مستقیم است و هرچه نفسش می خواهد (7)چشم خود را از آن برهم می گذارد که مبادا شهوتی در قلب او به هم رسد و (8)اگر نادانی او را مدح و ثنا گوید بدیهای (9)خود را

ص:186

3- (3)) «...عن حفص بن غیاث قال:قال أبو عبد اللّه-علیه السّلام-: إذا أراد أحدکم أن لا یسأل ربّه شیئا إلاّ أعطاه،فلییأس من النّاس کلّهم و لا یکون له رجاء إلاّ عند اللّه فإذا علم اللّه-عزّ و جلّ-ذلک من قلبه لم یسأل اللّه شیئا إلاّ أعطاه.»(أصول کافی،با ترجمه و شرح آیة اللّه کمره ای،ط.أسوه،440/4[«باب الاستغناء عن النّاس»ح 2].). و:«...عن الزّهریّ،عن علیّ بن الحسین-صلوات اللّه علیهما-قال:...،و من لم یرج النّاس فی شیء و ردّ أمره إلی اللّه-عزّ و جلّ-فی جمیع أموره،استجاب اللّه-عزّ و جلّ-له فی کلّ شیء.» (همان،همان ط.،همان ج،همان ص[همان باب،ح 3].).

فراموش نمی کند و به گفتۀ او مغرور نمی شود و همیشه بر خود می شمارد أعمال قبیحۀ خود را و همیشه خود را مقصّر می داند.

یعمل الأعمال الصّالحة و هو علی وجل:

أعمال شایستۀ درگاه إلهی می کند و حال آنکه (1)خایف است که مبادا (2)مقبول نباشد به سبب عدم تقوی یا عدم حصول شرایط قبول که (3)سابقا گذشت.

و من أعمالهم مشفقون:

و مغایرت میان هر دو (4)به چند وجه است:یکی آنکه ممکن است که مراد از أعمال سابق أعمال بد باشد و اینجا أعمال خوب (5)؛و أظهر آنست که اینجا،وقت عمل مراد است که در حین کردن أعمال خایفند،و در سابق،سابق (6)مراد است یا أعم؛و احتمال تأکید نیز هست؛یا (7)نقل بالمعنی راوی.

یمسی و همّه الشّکر و یصبح و همّه الذّکر:

(8)(9)

چون شب می شود همگی همّتش (10)آنست (11)که آن شب را (12)به شکرانۀ نعمتهای 13إلهی صرف طاعات و عبادات کند و چون

ص:187

صبح شود همّت یا کار او آنست که به یاد إلهی باشد در آن روز تا (1)شب.

یبیت حذرا و یصبح فرحا حذرا لما حذّر من الغفلة و فرحا بما أصاب من الفضل

و الرّحمة:

(2)

شب به روز می آورد و با حذر و خوف است و چون روز می شود خوشحال است؛ (3)ترسان است که مبادا شب را به غفلت بگذراند و خوشحال است به سبب رحمات و تفضّلات إلهی در توفیقات طاعات و عبادات.پس اگر گمان کند که او (4)بدون توفیق و تأیید إلهی کرده است عجب است و مذموم است (5)و تقرّباتش در طاعات و عبادات لغو است،و اگر عباداتش را (6)محض فضل إلهی داند،بلکه اگر نقل کند تا بیان نعمتهای إلهی یا سبب (7)رغبت دیگران شود،محمود است؛و مدار بر خلوص نیّت است و آن در غایت صعوبت است!

إن استصعبت علیه نفسه فیما تکره لم یعطها سؤلها فیما تحبّ:

(8)

اگر نفس بر او (9)سرکشی کند در فعل طاعات یا ترک معاصی که بر نفس دشوار است،مراد نفس را برنمی آورد که این (10)أفعال را به جا نیاورد،بلکه مخالفت نفس می کند و این أعمال 11را به جا می آورد؛

ص:188

و محتمل است (1)که مراد این باشد که اگر متّقی إراده کند و نفس إطاعت (2)او نکند،اگر نفس نیز إراده کند بعد ازین مثل آنکه گرسنه یا تشنه شود نان و آبش نمی دهد تا بعد ازین اگر إراده بکند نفس همراهی کند و تنبلی را شعار خود نکند؛و أعم از هر دو گرفتن، أولی است که در اینجا مخالفت نفس بکند و بعد ازین نیز مخالفتش را ترک نکند.

قرّة عینه فیما لا یزول و زهادته فیما لا یبقی:

روشنائی (4)چشم متّقی در چیزیست که زوال ندارد و آن صفات کمال است (5)و أعمال صالح،و زهد او در چیزیست (6)که بقا ندارد.رغبتش در بهشت دائم (7)است و نفرتش از دنیای فانیست که به هیچ أحدی وفا نکرده است.

یمزج الحلم بالعلم:

(8)(9)

منضم می گرداند (10)حلم را به علم.

چون غالب أوقات شیطان (11)برمی انگیزاند جمعی را 12از جهت آزار علما به عنوان

ص:189

مباحثه و مجادله،اگرچه به عنوان استفسار از مسئله باشد،و بسیار است که سفاهت و بی خردی (1)می کنند،پس لازم است که عالم حلم بورزد و از او بگذراند و إلاّ سبب ازدیاد (2)آزار (3)عالم (4)می شود.لهذا أحادیث بسیار (5)برین (6)مضمون وارد شده است که عالم کسی است که با حلم و بردباری (7)باشد و حق-سبحانه و تعالی-دوست می دارد حلیم را.

و ممکن است که مراد از«حلم»،عقل باشد،یعنی می باید که هرچه را بداند نیکو تفکّر (8)و تعقّل نماید تا علم در دل او جا کند و غالب أحوال علما آنست که علم ایشان در کتاب ایشان است،درین صورت کتاب عالم و فاضل است!!

و در أمالی ست که:ممزوج می گرداند حلم را به عقل و هرجا (9)که عقل حکم می کند که حلم خوب است حلم می ورزد،و اگر حلم ضرر داشته باشد به عقل عمل کند؛ می بینی او را (10)که دور است از او تنبلی و همیشه مردانه می کوشد در بندگی إلهی (11).

ص:190

و القول بالعمل:

و مخلوط کرده است قول را به عمل.

و غالب آنست که آنچه دانسته اند (1)به دیگران می گویند و خود به آن عمل (2)نمی نمایند (3)و غافلند ازین (4)آیۀ کریمه که (5): «أَ تَأْمُرُونَ النّٰاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ» (6)(إلخ) (7):آیا أمر می کنید مردمان را به خوبی و نیکی و فراموش می کنید (8)خود را و حال آنکه شما تلاوت می کنید کتاب خدا را (9)؟آیا (10)عقل ندارید (11)یا عقل خود را به کار نمی فرمائید؟.و جائی دیگر فرموده است که:ای مؤمنان!چرا می گوئید چیزی را که (12)خود (13)به جا نمی آورید،بزرگست گناه شما (14)که گوئید و به آن عمل نکنید (15).

ص:191

تراه قریبا أمله :

می بینی او را که أمل و دوراندیشی او نزدیکست،یعنی کارهای خیر را به تعویق نمی اندازد.

قلیلا زلله:

لغزش او اندکست و اگر ازو صغیره (2)صادر شود (3)نادر است و بسیار کم است.

و ممکنست (4)که مراد از قلّت،عدم باشد،چنانکه متعارف است که می گویند (5):

فلانی (6)کم این کارها را (7)می کند یعنی نمی کند.

و در أمالی ست که انتظار أجل موعود می کشد و همیشه به یاد خداست و از گناهان خود ترسان است و جهالت و سفاهت و جنگ و جدل عبث نمی کند مانند جهّال (8).

خاشعا قلبه:

با خشوع و خضوع (9)است دل او و همیشه گریان و سوزان است و (10)چشم خود را خوابانیده (11)به پیش پا نظر می کند (12)که مبادا نظر به جائی اندازد که نباید انداخت.

ص:192

و هرکه بزرگواری و عظمت إلهی را دانست (1)دل او خاشع می شود چنانکه به طرق متعدّده منقول است که حضرت سیّد الأنبیا (2)-صلوات اللّه علیه و آله-فرمودند که (3):

«من عرف (4)اللّه و عظّمه (5)منع (6)فاه من الکلام» (7)(إلخ)که هرکه حق-سبحانه و تعالی- را (8)بشناسد و عظمت و جلال او را بداند منع می کند دهان خود را از گفتن هرچه به کار نیاید و منع می کند شکم خود را از خوردنی مگر به قدر ضرورت،و به تعب می اندازد خود را به روزۀ روز و (9)عبادات شب تا صباح 10بر پای 11ایستادن.جمعی از صحابه

ص:193

7- (7)) این حدیث شریف-با تفاوت در ضبط نصوص-مذکور است در:أصول کافی،با ترجمه و شرح آیة اللّه کمره ای،ص 40 و 42،ش 25(باب المؤمن و علاماته و صفاته)؛و:مرآة العقول، 253/9-255؛و:روضة الواعظین،82/2؛و:الوافی،175/4 و 176؛و:... نصّ کامل حدیث بنابر أصول کافی(ط.پیشگفته)از این قرار است: ...عن أبی عبد اللّه-علیه السّلام-قال:قال رسول اللّه-صلّی اللّه علیه و آله و سلّم-:من عرف اللّه و عظّمه منع فاه من الکلام،و بطنه من الطّعام،و عفی نفسه بالصّیام و القیام. قالوا:بابائنا و أمّهاتنا یا رسول اللّه!هؤلاء أولیاء اللّه؟ قال:إنّ أولیاء اللّه سکتوا فکان سکوتهم ذکرا،و نظروا فکان نظرهم عبرة،و نطقوا فکان نطقهم حکمة،و مشوا فکان مشیهم بین النّاس برکة؛لو لا الاجال الّتی قد کتبت علیهم،لم تقرّ أرواحهم فی أجسادهم خوفا من العذاب و شوقا إلی الثّواب.

گفتند:پدران و مادران ما (1)فدای تو باد!یا رسول اللّه!آیا این (2)جماعت أولیآء اللّه و دوستان حق-سبحانه و تعالی- (3)اند؟حضرت فرمود که:أولیآء اللّه (4)صفات دیگر دارند (5).أولیآء اللّه جمعی اند که اگر خاموش باشند و به زبان ذکر نگویند،خاموشی ایشان ذکر است و به یاد خداوند خود مشغولند،و اگر به جائی نظر کنند به هرچه نظر کنند (6)نظر ایشان عبرت است-و عبرت (7)گاهی در فنای دنیا است که به خاطر (8)خود درآورند که چندین قرن برین شهر و برین ده یا برین خانه گذشته است و ساکنانش همه رفته اند و عن قریب است که ما هم رفته ایم و اگر نظر کنند به چیزی از حیوانات یا نباتات یا غیر آن تفکّر کنند و گویند که خداوند (9)اینها قادر و عالم (10)و حکیم و مرید است-و هرکسی (11)به نحوی عبرت می گیرد:یکی از مصنوع به صانع می رود و دیگری (12)

ص:194

از صانع به مصنوع می رود (1).

نگردد ذاتِ او روشن ز آیات که آیاتست روشن گشته از ذات

زهی أَبْلَهْ که او (2)خورشیدِ تابان به نورِ شمع جویَد در بیابان (3)

و اگر به سخن در می آیند سخنان ایشان همه حکمتست که از جناب أقدس (4)إلهی بر زبان ایشان جاری می شود،و اگر راه می روند راه رفتن ایشان در میان مردمان (5)برکت است.اگرنه أجلی باشد که بر ایشان نوشته اند،قرار نمی گرفت أرواح ایشان در بدنهای ایشان از خوف عذاب إلهی و از شوق ثواب نامتناهی.

قانعة نفسه:

(6)

و خود را (7)قانع کرده اند (8)به قلیلی از خوردن و آشامیدن؛چون نظر کرده اند (9)به دنیا و دیده اند (10)که محلّ رحیل است و مزرعۀ آخرت است (11)به قلیلی

ص:195

قناعت نموده اند (1)و در تحصیل آخرت می کوشند (2).

منزورا أکله :

(3)(4)

خوردن ایشان (5)اندک است،آن مقدار که قوّت عبادت داشته باشند (6)،و پرخوردن سبب (7)تنبلی است و مانعست از عبادت و (8)بیداری شب (9).

سهلا أمره:

کار را بر خود آسان کرده است در هر بابی.

حریزا دینه :

(10)

چون ترک دنیا کرده است (11)دین خود را محافظت نموده است و می نماید به أدلّۀ قاطعه و براهین (12)باهره و أعمال صالحه (13).

میّتة شهوته :

(14)

خواهشهای جسمانی باطل (15)ازو زایل شده است و شهوتش مرده است.

ص:196

مکظوما غیظه :

خشم او فرونشسته است و اگر از جا درآید نادرا (2)،خشم خود را فرو می برد و (3)خشم خود را به کار نمی برد با آنکه قادر است بر معارضه،کما قال تعالی:

«وَ الْکٰاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعٰافِینَ عَنِ النّٰاسِ» (4)؛مدح فرموده است جمعی را که خشم خود را فرو می نشانند و عفو می کنند از مردمانی (5)که با ایشان بدی کنند (6).و در عبارت متن زیادتی هست که به لفظ مفعول (7)آورده اند و (8)إشاره است به آن (9)که خشم خود را فرو نشانیده اند (10)یکجا که خشم نمی کنند که محتاج به دفع آن باشند و (11)نفوس ایشان کامل شده است.

و در أمالی این زیادتی هست که:منتظر أجلند (12)انا فانا و مرگ را (13)در برابر دارند (14)و

ص:197

همسایۀ ایشان از شرّ ایشان ایمن است و تکبّر ایشان ضعیف است یعنی تکبّر ندارند و اگر دارند استغناست (1)از خلایق که شبیه است (2)به تکبّر ضعیف و قویست صبر او که در بلا مطلقا جزع (3)نمی کند (4)و بسیار است ذکر او و همیشه به یاد حق-سبحانه و تعالی- است و کارهای او بر وفق علم و حکمت است.اگر سخنی یا چیزی به او سپارند به أمانت،إظهار آن نمی کند به دوستان خود،و (5)اگر شهادتی نزد او باشد از جهت دشمنان،او کتمان شهادت نمی کند (6)و دشمنی او را مانع شهادت نمی سازد (7)،و ریا نمی کند در هیچ عملی از أعمال خیر و همه را خالص از جهت رضای إلهی به جامی آورد و ترک نمی کند هیچ عمل خوب را از روی شرم چنانکه أحمقان می کنند.

الخیر منه مأمول و الشّرّ منه مأمون:

همه کس (8)ازو امید إحسان دارند یا همه کس به او (9)امید خوبی دارند و گمان بدی به او نمی برند و همه کس از شرّ او ایمن اند به هر دو معنی:معنی أوّل آنست که نفع او به مردمان می رسد و شرّ او به کسی نمی رسد ازین جهت از شرّ او ایمنند.دویم آنکه همه کس به (10)او گمان 11خوبی دارند که هرچه می کند خوب

ص:198

است و گمان ندارند که بدی کند (1)،نه به خود و نه به دیگری.

إن کان فی الغافلین کتب من الذّاکرین و إن کان فی الذّاکرین لم یکتب من الغافلین:

(2)(3)

اگر در مجلس و محلّ (4)غافلان باشد غفلت ایشان درو تأثیر نمی کند و او را از جملۀ ذاکرین می نویسند چون در هر (5)حالی با یاد (6)حق-سبحانه و تعالی-است و یا آنکه تذکیر ایشان می کند (7)و ایشان را به ذکر إلهی (8)می دارد (9)و او را با ذاکرین می نویسند،نه با غافلان؛و مؤیّد این معنی است نسخۀ فی (10)؛و اگر با ذاکران باشد او را غفلت حاصل نمی شود و او را از غافلان نمی نویسند و یا آنکه اگر غفلت داشته باشد متنبّه می شود و (11)یا آنکه با ایشان می نشیند تا غافل نشود و او را از جملۀ غافلان نمی نویسند (12)یا اگر به حسب ظاهر ذکر نکند دلش ذاکر است و اگر زبانش به ذکر مشغول باشد دلش نیز به

ص:199

ذکر إلهی است و از غافلان نیست؛چون مدار بر ذکر قلب است و لسان مذکّر قلب است و این معنی أربط است (1)به ماقبل خصوصا (2)به معنی أخیر چون خاطرجمع است که از او بد نمی آید و خوب می کند پس اگر به حسب ظاهر غافل نماید خود را،به حسب واقع غافل نیست و (3)اگر به حسب ظاهر ذاکر باشد و (4)خوف ریا و نفاق باشد مثل أکثر خلایق خاطرجمع است که مرائی نیست و در (5)هر دو حال محمود است و نامش (6)در جریدۀ ذاکران مکتوب است نزد حق-سبحانه و تعالی-

یعفو عمّن ظلمه :

(7)(8)

اگر کسی به او ستم کند او عفو می کند و تلافی نمی کند هرچند مستحقّ قصاص هست (9).

و یعطی من حرمه:

و عطا می کند کسی را که او را محروم کرده باشد و به او عطا نکرده باشد یا حقّ او را برده باشد.

و یصل من قطعه:

و وصل و نزدیکی می کند با کسی که ازو (10)قطع (11)یا دوری کند.

و غالب آنست که إطلاق می کنند وصل را در رحم یعنی اگر خویشان با او دوری کنند

ص:200

یا قطع رحم کنند او صلۀ رحم می کند (1)و با ایشان ألفت می نماید یا (2)إحسان و إکرام.

و در أخبار صحیحه (3)وارد است که این سه (4)صفت از مکارم أخلاق است و از أخلاق حسنه است در دنیا و (5)آخرت.

و در أمالی زیادتی هست که:حلم و بردباری با عقل و کیاست ازو مفقود نیست و تعجیل نمی کند در کاری که شک داشته باشد (6)در خوبی و بدی او (7)،بلکه تأمّل و فکر (8)می کند،اگر بیقین (9)خوب است می کند و إلاّ نمی کند،یا آنکه اگر گمان به کسی برد که با او بد کرده است در مقام بدی درنمی آید به مجرّد شک یا گمان،و می گوید که شاید دیگری کرده باشد یا به دیگری گفته باشد و عفو می کند اگر یقین شود که او کرده است یا به او گفته است.

بعیدا فحشه:

دور است فحش از او (10).

ص:201

و فحش هر عملی است که بسیار قبیح باشد یا قبیح باشد (1)،چون زنا و لواط و افترا.

به هریک ازین دو (2)یعنی (3)نمی کند و گمان به او نمی رود که قبیحی ازو صادر شود چون ازو بعید است.

و در أمالی:بعیدا جهله یعنی جهل ازو (4)دور است چون عالمست (5)یا سفاهت و مجادله نمی کند (6)در هیچ باب خصوصا (7)در مباحثۀ علوم چنانکه دأب (8)طلبه (9)است الحال (10)،بلکه همیشه بوده است!

لیّنا قوله:

به نرمی و همواری گفتگو می کند (11)،خصوصا (12)با خصم،سیّما (13)با کسانی که امید باشد که قبول کنند حق را.

ص:202

غائبا منکره حاضرا معروفه:

بدی او غایب باشد و (2)خوبی او حاضر باشد،یعنی هرچه مخالف عقل صریح و شرع صحیح باشد ازو صادر نشود در قول و فعل،و هرچه حسن باشد نزد عقل کامل و در (3)شریعت غرّا ازو واقع شود.مجملا (4)،واجبات و مندوبات را به جا آورد و محرّمات و مکروهات بلکه مباحات را (5)نیز نکند.

و ممکن است که مراد از«منکر» (6)،بدی با خلق باشد،و مقصود از (7)«معروف»، نیکوئی با (8)ایشان باشد که بدی او به کسی (9)نرسد و نیکی او به همه کس رسد.

و در أمالی به زیادتی صادقا قوله حسنا فعله:سخن او راستست (10)و فعل او نیکو (11).

مقبلا خیره مدبرا شرّه:

خوبی او إقبال کرده است و (12)بدی او پشت کرده است؛یعنی صفات رذیله و أعمال قبیحه را (13)از خود دور کرده (14)و أخلاق حسنه و أعمال محبوبۀ او

ص:203

در تزاید باشد روزبه روز و ساعت به ساعت.پس هرگاه چنین شده باشد چه گنجایش دارد که بدی با أحدی بکند یا نیکی که ممکن باشد با خلق نکند؟-که به منزلۀ دلیل مطلوب سابق باشد؛و ممکن است که نتیجۀ آن باشد که هرکه با خلق إلهی بدی نکند و نیکی کند،حق-سبحانه و تعالی-بدیهای او را زایل کند یا مبدّل سازد به حسنات و حسنات او را مضاعف گرداند (1)؛أولئک (2)یُبَدِّلُ اللّٰهُ سَیِّئٰاتِهِمْ حَسَنٰاتٍ (3)؛ فَأُولٰئِکَ لَهُمْ جَزٰاءُ الضِّعْفِ بِمٰا عَمِلُوا (4).

فی الزّلازل وقور و فی المکاره صبور:

در بلاها (6)و مصائب (7)و محن،مثل فوت فرزندان (8)،با وقار است و از جا به در نمی آید،و در محنتها و مشقّتها-مثل فقر و فاقه-،با صبر و شکیبائی است.

و ممکن است که مراد از«زلازل»،شکوک باشد در اعتقادات و أمثال آن،و مراد از «مکاره»،سایر بلاها باشد؛یا مراد از«زلازل»،مضلاّت فتن باشد چنانکه (9)أصحاب کبار مانند عمّار و هاشم (10)و أبو ذر و سلمان و مقداد و حذیفه و جابر و أبو أیّوب باوقار

ص:204

بودند و جمعی کثیر نیز (1)خارجی شدند (2)؛و تعمیم أولی است که شامل همه باشد و همچنین مکاره أعمّ از بلاها و تکالیف شاقّه باشد چنانکه منقول است که:«حفّت (3)الجنّة بالمکاره و النّار بالشّهوات» (4)یعنی:راه بهشت همه مشقّت و محنت است و راه جهنّم همه مشتهیات (5)جسمانی و لذّات نفسانی است.و صبر بسیار می باید تا این راهها به سر آید به ترک جمیع مشتهیات و محبوبات و مرادات و صبر بر (6)طاعات و عبادات و ریاضات.

و فی الرّخاء شکور:

و در رفاهیت (7)و نعمت شکر بسیار می کند و در نعمتها منعم حقیقی را فراموش نمی کند و همۀ أعضا و جوارح را در همۀ أحوال به عبادت و طاعت مشغول کرده است.

لا یحیف علی من یبغض و لا یأثم فیمن یحبّ:

ستم نمی کند بر دشمنان خود هرچند بدیها به او کرده باشند و (8)از جهت دوستان خود به معصیت نمی افتد (9)که اگر دشمن او

ص:205

دعوی بر دوست او داشته باشد جانب دوست را نمی گیرد اگر حق با دشمن باشد (1)و اگر دشمن او دعوی (2)بر دوست او (3)داشته باشد و او گواه دشمن باشد (4)از جهت دشمن گواهی می دهد مگر آنکه داند که دوست پریشان است و اگر بر او شهادت دهد او را حبس خواهند نمود و آزار خواهند داد درین صورت (5)گواهی نمی دهد چنانکه روایات (6)وارد (7)شده است و درین صورت جانب نگرفته است بلکه به فرمان إلهی عمل نموده است در عدم أدای شهادت.

و در أمالی این زیادتی هست که:چیزی که حق ندارد (8)دعوی نمی کند و اگر کسی ازو چیزی (9)طلب داشته باشد إنکار نمی کند.

یعترف بالحقّ قبل أن یشهد علیه:

اعتراف می کند به حقّی که از کسی نزد او باشد پیش از آنکه گواهان گواهی دهند که او را می باید داد؛چون نمی خواهد که حقّ کسی را ببرد.

لا یضیّع ما استحفظ:

ضایع نمی کند چیزی را که به او می سپارند خواه مال و خواه أسرار.

ص:206

و لا ینسی ما ذکّر:

و فراموش نمی کند چیزی را که به یاد او (1)آورده باشند (2)به نصایح و مواعظ،بلکه جمیع (3)نصایحی که حق-سبحانه و تعالی-خلق (4)را به آن (5)نصیحت کرده است یا حضرات أنبیا (6)و أئمّه-صلوات اللّه علیهم-یا علما فرموده اند (7)همه را در خاطر (8)دارد،تا جواب نفس و شیطان (9)تواند گفت اگر (10)او را وسوسه کنند (11)به مخالفتی.

و لا ینابز بالألقاب:

و لقب های بد نمی گوید مؤمنان را،اگرچه به آن ملقّب شده باشند -مثل خر و گاو که أهل عراق و (12)شام یکدیگر را به آن ملقّب ساخته اند.

و در أمالی ست که:زیادتی نمی کند بر هیچ کس به ظلم و ناحق و رشک کسی (13)نمی برد و در خاطرش (14)خطور نمی کند حسد کسی.

و لا یضارّ بالجار :

(15)

و ضرر به همسایه نمی رساند؛بلکه نفعش به ایشان می رسد.

ص:207

و غالب آنست که مراد از«جار»کسی است که دخیل کسی شود و پناه به او (1)برد زیرا که لازم است حقّ جار (2)مانند جان و اگر کسی خواهد که بناحق برو (3)ستمی (4)کند نگذارد و مدد او کند،و ترک مدد،ضرر است.

و لا یشمت بالمصائب :

و خوشحالی نمی کند به سبب مصیبتها (6)که بر دشمنانش نازل می شود.

و هرکه شماتت کند بر أحدی البتّه برو نازل می شود آنچه بر آن شخص نازل شده است.

و در أمالی این زیادتیها (7)هست که:سرعت می کند در راه حق چنانکه حق-سبحانه و تعالی-فرموده است که (8): «وَ سٰارِعُوا إِلیٰ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ» (9)یعنی زود به جا آورید هر چه موجب مغفرت پروردگار است مانند (10)توبه و سایر عبادات.أداکنندۀ (11)أمانات (12)است که به او بسپارند خواه أموال باشد و خواه غیر آن.أمر می کند مردمان را به آنچه

ص:208

خوب است و نهی می کند (1)ایشان را از هرچه بد است.داخل نمی شود در کارها به نادانی بلکه تأمّل می کند اگر خوب است به حسب حال و مآل شروع در آن می کند،و إلاّ فلا،و از آنچه خوب است (2)بیرون نمی رود (3)به سبب عجز یعنی (4)مهما أمکن آنچه خوب است (5)ترک نمی کند.

إن صمت لم یغمّه صمته :

(6)(7)

اگر خاموش (8)باشد خاموشی او را مغموم نمی سازد بلکه در حالت (9)خاموشی (10)در ذکر و فکر إلهی است.

و در أمالی ست که:اگر سخن کند سخن بد نمی گوید (11)یا بی فکر سخن نمی گوید (12)تا خطا کند.

و إن ضحک لم یعل صوته:

و اگر خنده کند آوازش به خنده بلند نمی شود یا چنان نمی شود که کسی صدای خندۀ او را بشنود بلکه اگر او را (13)تعجّبی دست دهد 14تبسّم

ص:209

می کند.

و در أمالی هست (1)که قانع است (2)به آنچه مقدّر (3)شده است از جهت او و خشم او را از جا بدر نمی آورد (4)و هواهای نفسانی بر او غلبه نمی کند و بخل بر او غلبه نمی کند (5)و طمع نمی کند در هرچه او را نیست،خواه مال و خواه کمال،مثل طمع (6)در أحوال أنبیا (7)و أئمّه-صلوات اللّه علیهم-،و اگر با مردمان مخلوط می شود از جهت تعلّم علوم است،و اگر خاموش (8)می شود و جواب نمی دهد مباحثۀ أهل جدل را،از جهت آنست که سالم باشد از شرّ ایشان،و اگر سؤال می کند از جهت آنست که بفهمد نه به واسطۀ غلبه بر طلبه و اگر بحث کند از جهت آنست که (9)خوب ظاهر شود بر او،نه از روی جدل (10)،و گوش نمی دهد به شنیدن أحادیث تا به آن فخر کند (11)بر جاهلان،یا (12)نصب نمی کند خود را به واسطۀ قضا یا فتوی یا تدریس از جهت حبّ جاه تا به آن

ص:210

افتخار نماید بر دیگران و تکلّم نمی کند در علوم تا تکبّر و تجبّر کند بر دیگران.

و إن بغی علیه صبر حتّی یکون اللّه هو الّذی ینتقم له:

و اگر بر او ستم و زیادتی کنند (1)صبر می کند (2)تا حق-سبحانه و تعالی-انتقام او را از دشمنان او بکشد در دنیا یا عقبی؛ هرکدام که حق-سبحانه و تعالی-از جهت او أصلح داند.

نفسه منه فی تعب و النّاس منه فی راحة:

خود از خود در تعب و مشقّت است یعنی نفس ناطقۀ او نفس أمّارۀ او را که بدن باشد همیشه (3)به ریاضات شاقّه و مجاهدات عظیمه (4)می دارد تا نفس أمّاره مطمئنّه شود و مردمان از شرّ او ایمن شوند؛یا آنکه چنان گرمست در مجاهدات که کجا فرصت می شود او را که آزار مردم دهد؛یا همیشه خود را (5)وقف مؤمنان کرده است و تعبها می کشد تا مردمان در راحت باشند.

أتعب نفسه لاخرته و أراح النّاس من نفسه:

خود را به تعب داشته است از جهت آخرت خود و مردمان را به راحت (6)انداخته است از خود.ممکن است که بیان کلام سابق باشد به معانی سابقه یا مراد این باشد که کارهای خود را که نافع است از جهت عاقبت دنیا و آخرت خود می کند و به مردمان نمی گذارد و نمی گوید (7)که ایشان کنند (8):

ص:211

خود حج می کند تا دیگری از جهت او حج (1)نکند و خود نمازهای خود را به جا می آورد تا بعد ازو ولد أکبر-یا:مطلق وارث،بر قولی دیگر-نکنند و به راحت باشند (2)یا مثلا (3)خشم خود را (4)از جهت ثواب آخرت (5)فرو می خورد تا ضررش به دیگران نرسد،و علی هذا القیاس.

بعده عمّن تباعد عنه زهد و نزاهة :

(6)(7)

دوری او از کسی که دوری می کند از او از جهت ترک باطلست و عرض خود حفظ نمودن (8)،یعنی با جمعی نمی نشیند که نشستن با ایشان ضرر داشته باشد (9)به (10)آنکه او را به معصیت اندازند (11)و اگر مبتلا نشود (12)أقلّ مراتب بدنامی هست (13)و سبب فسق دیگران می شود که گمان بد برند 14به او.پس اگر

ص:212

ترک مصاحبت ایشان (1)کند (2)محض رضای إلهی است.

و دنوّه ممّن دنا منه لین و رحمة: