ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

(کأنّها جمل وهم و ما بقیت

الاّ النحیزه و الألواح و العصب)

یعنی:(شتر من گویی طناب ضخیمی است که جز نفسی و استخوانها و رگهایی از آن چیزی نمانده است).

ابن جنی گوید:بنا بر آن قرائت که(مسکنهم)خوانده اند اگر بخواهی آن را مصدر قرار می دهی و مضاف را محذوف می گیری،یعنی:(لا تری الاّ آثار مسکنهم) همان گونه که ذو الرّمه گفته است:

(تقول عجوز مدرجی متروحا

علی بابها من عند أهلی و غادیا)

که مدرج در اینجا مصدر است،و لذا می بینیم متروحا را بنا به حالیت نصب داده است و اگر بخواهی می گویی(مسکنهم)به صورت واحد به جای جماعت.

و این جملات به صورت معترضه-داخل پرانتز-بین ارشاد هود و سخنش به قومش قرار گرفته،آن گاه خداوند به بیان سخن هود برای قومش پرداخته می- فرماید:

«إِنِّی أَخٰافُ عَلَیْکُمْ عَذٰابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ»

و تقدیر کلام این است:(اذ انذر قومه بالأحقاف فقال انّی أخاف علیکم...)آن گاه آنچه را که قومش در پاسخ او گفته بودند نقل می کند که:

«قٰالُوا أَ جِئْتَنٰا»

یعنی:ای هود آیا نزد ما آمده ای «لِتَأْفِکَنٰا» تا ما را روی گردان ساخته منصرف کنی «عَنْ آلِهَتِنٰا» از پرستش خدایانمان؟! «فَأْتِنٰا بِمٰا تَعِدُنٰا» آنچه که از عذاب به ما وعده می دهی بر سر ما فرود آر «إِنْ کُنْتَ مِنَ الصّٰادِقِینَ» اگر تو راست می گویی و عذاب بر ما نازل خواهد شد.

«قٰالَ»

هود گفت:

«إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللّٰهِ»

این خداوند است که می داند چه هنگام عذاب بر شما نازل خواهد شد نه من.

«وَ أُبَلِّغُکُمْ مٰا أُرْسِلْتُ بِهِ»

و من تنها رسول هستم،و آنچه را که مأموریّت تبلیغ آن را دارم برای شما بیان می کنم.

«وَ لٰکِنِّی أَرٰاکُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ»

ولی من شما را مردمی نادان می بینم،چون نسبت به آنچه که خیر و مصلحت شما و نجاتتان در آن است پاسخ مثبت نمی دهید.

و بر عکس عجولانه خواستار عذابی هستید که موجب هلاکت و نابودی شما خواهد شد و این عمل را انجام نمی دهد مگر آن کس که نسبت به منافع و مضرّات خویشتن نادان است.

«فَلَمّٰا رَأَوْهُ»

یعنی:پس از آنکه آنچه را وعده داده شده بودند دیدند،

ص :11

و هاء در(رأوه)به (بِمٰا تَعِدُنٰا) باز می گردد در( فَأْتِنٰا بِمٰا تَعِدُنٰا ).

«عٰارِضاً»

یعنی ابری که در گوشه ای از آسمان عارض می گردد،و سپس تمامی آسمان را فرا می گیرد.

«مُسْتَقْبِلَ أَوْدِیَتِهِمْ»

می گویند:قوم عاد مدّتها باران بر آنان نمی بارید، خداوند ابری سیاه به سوی آنان رهسپار کرد که از صحرایی به نام(مغیث)(یعنی باران دهنده)به سوی آنان آمد،همین که قوم عاد این ابر را مشاهده نمودند که در پهنۀ آسمان ظاهر شده،و به سوی دشتهای آنان سرازیر می شود،به یکدیگر مژده و بشارت می دادند.

«قٰالُوا هٰذٰا عٰارِضٌ مُمْطِرُنٰا»

و می گفتند:این ابر که ظاهر شده است برای ما باران به ارمغان آورده است،و( هٰذٰا عٰارِضٌ مُمْطِرُنٰا )در تقدیر)هذا سحاب ممطر ایّانا)خواهد بود،زیرا ممطر نکرده است،چون صفت عارض است،آن گاه هود(ع)فرمود:

«بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ»

یعنی:آن طور که خیال می کنید نیست،بلکه این همان عذابی است که من برای شما وعده می کردم و شما در آمدن آن شتاب داشتید،آن گاه آن را تفسیر کرده می فرماید:

«رِیحٌ فِیهٰا عَذٰابٌ أَلِیمٌ»

یعنی:این ابر،بادی است که در آن عذابی دردناک نهفته است،بعضی هم گفته اند این سخن گفتار خداوند بزرگ است.

«تُدَمِّرُ کُلَّ شَیْءٍ بِأَمْرِ رَبِّهٰا»

یعنی:بادی است که بر هر چیز وزد از مردم و چهار پایان و اموال همه را نابود می سازد.

هود و همراهانش از مؤمنین در باغی از مردم کناره گرفتند و از این باد جز نسیمی روح افزا به آنان چیزی نمی رسید.

از عمر بن میمون نقل شده است که این باد از مردم عاد شتران با هودج را به هوا می برد،بطوری که بین آسمان و زمین به اندازۀ یک ملخ به چشم می آمد

ص :12

«فَأَصْبَحُوا لاٰ یُریٰ إِلاّٰ مَسٰاکِنُهُمْ»

صبح که شد جز خانه های خود،چیزی بر جای ندیدند،و همه چیز نابود شده بود،کسانی که با تاء قرائت نموده اند بنا بر آن است که خطاب آیه به پیامبر(ص)باشد.

«کَذٰلِکَ»

یعنی:همانگونه که ساکنان احقاف را عذاب کردیم و آنان را به کیفر گناهانشان رساندیم.

«نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ»

مردم کافر را که راه آنان را در پیش گیرند به کیفر خواهیم رسانید.

ص :13

آیات:30-26 از سورۀ احقاف

و ابن عیاض(افّکهم)با تشدید فاء قرائت نموده است (1).

و از قط و از قطرب روایت شده است که ابن عباس(آفکهم)بر وزن و معنی(صارفهم) قرائت نموده است (2).

اول داخل است،زیرا همانگونه که فاعل در انجام فعل نیاز به وسائل و آلات دارد،نیازمند برطرف شدن موانع نیز میباشد،بنا بر این هنگامی که هر نوع مانعی از سر راهش برداشته شد،قدرت بر انجام فعل خواهد یافت.

قربانا-قربان عبارت است از هر عبادت و طاعتی که به وسیلۀ آن به پیشگاه الهی تقرّب جسته می شود و جمع آن(قرابین)است.

در بارۀ آن به ایشان دادیم،و آنان را به کارهای نیک تشویق نموده،از کار- های زشت باز داشتیم،و هر نوع مانعی از سر راهشان برداشتیم.

«وَ جَعَلْنٰا لَهُمْ سَمْعاً وَ أَبْصٰاراً وَ أَفْئِدَهً»

و به آنان گوش و چشمها و دلها دادیم..

آن گاه خداوند از حال آنان خبر می دهد که از پذیرفتن برهان های الهی و تفکر در مطالبی که آنان را به سوی توحید راهنمایی می کند سرباز زده،حاضر نیستند در این باره فکر کنند،با اینکه خداوند به آنان فهم و درکی صحیح داده بود که می توانستند به وسیلۀ آن دلیل و برهان را درک کنند.

«فَمٰا أَغْنیٰ عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَ لاٰ أَبْصٰارُهُمْ وَ لاٰ أَفْئِدَتُهُمْ مِنْ شَیْءٍ»

یعنی:گوش و چشم و دل برای آنان فایده ای ندارد،زیرا پند نگرفته چشم و قلب خود را در نگریستن و تدبّر بکار نگرفته اند.

«إِذْ کٰانُوا یَجْحَدُونَ بِآیٰاتِ اللّٰهِ»

زیرا نسبت به نشانه ها و دلیلهای خداوند انکار می ورزیدند.

«وَ حٰاقَ بِهِمْ مٰا کٰانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ، وَ لَقَدْ أَهْلَکْنٰا مٰا حَوْلَکُمْ مِنَ الْقُریٰ»

یعنی:ای مردم مکه!ما قوم هود را که در یمن بودند،و قوم صالح را که در حجر بودند،و قوم لوط را که در سر راه مکه به شام بودند بهلاکت رساندیم.

«وَ صَرَّفْنَا الْآیٰاتِ»

یعنی:و آیات را گرداندیم،و گرداندن آیات عبارت است از تغییر این آیات گاهی بصورت معجزه گاهی بصورت هلاک ساختن، گاهی بصورت یادآوری نعمتها،و گاهی بصورت یادآوری بلاها،و گاهی بصورت توصیف نیکان تا دیگران از آنان پیروی کنند، و گاهی بصورت توصیف گناهکاران تا از اعمال آنان دوری جویند.

«لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ»

یعنی:تا از کفر بازگردند.

«فَلَوْ لاٰ نَصَرَهُمُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ قُرْبٰاناً آلِهَهً»

یعنی چه می شد

ص :18

این بتها که مورد پرستش هلاک شدگان قرار می گرفتند و آنان گمان می کردند که بمنظور تقرّب جستن بخدا آنان را می پرستند-آنان را یاری می نمودند؟ولی بتها بیاریشان نشتافتند،زیرا این استفهام،استفهام انکاری است.

«بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ»

یعنی:در آن هنگام که بت پرستان نیاز به کمک داشتند خدایانشان ناپدید گشتند،و موقع نزول عذاب بمالشان سودی نداشتند.

«وَ ذٰلِکَ إِفْکُهُمْ»

یعنی:و این عمل که خدایانی بغیر از اللّٰه می پنداشتند دروغ و افتراء آنان بود.

«وَ مٰا کٰانُوا یَفْتَرُونَ»

یعنی:دروغ می گفتند که آنان را خدا بر میشمردند، آن گاه خداوند بیان می کند که در میان جنّیان هم مانند بشر مؤمنان و کافران وجود دارد و می فرماید:

«وَ إِذْ صَرَفْنٰا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ»

یعنی:ای محمّد!یاد آور آن هنگام که جماعتی از جنّیان را بسوی تو فرستادیم تا به قرآن گوش فرا- دهند.

بعضی گفته اند:یعنی ما جنّیان را از شهرهای خودشان با توفیق و لطف و عنایت منصرف کردیم و بسوی تو گسیل دادیم.

و از ابن عبّاس و سعید بن جبیر نقل شده است یعنی:جنّیان را از استراق سمع با شهابهای آسمانی منصرف ساخته بسوی تو گسیل دادیم،در حالی که بعد از حضرت عیسی(ع)جنّیان از استراق سمع ممنوع نبودند،و لذا گفتند:

این حادثه ای که در آسمان اتّفاق افتاده است و ما از استراق سمع بازداشته شده ایم نیست مگر بخاطر آنکه در روی زمین اتّفاقی رخ داده است،و بدین منظور بزمین آمده در جستجو شدند تا آنکه در(بطن نخله)در راهی که حضرت بسوی عکاظ می رفت و در حال خواندن نماز صبح بود خدمت حضرت رسیدند، و از حضرت قرآن شنیدند و در کیفیّت نماز خواندن حضرت توجّه نمودند،و روی

ص :19

این حساب طرد جنیّان بوسیلۀ پرتاب تیرها و شهابهای آسمانی نوعی لطف و عنایت نسبت به آنان می باشد.

«فَلَمّٰا حَضَرُوهُ قٰالُوا أَنْصِتُوا»

یعنی:هنگامی که جنّیان برای شنیدن قرآن خدمت پیامبر حضور یافتند،برخی از آنان به دیگران گفتند:ساکت باشید تا به قرائت قرآن گوش فرا دهیم،تا چیزی مانع شنیدن صدای قرآن نشود.

«فَلَمّٰا قُضِیَ وَلَّوْا إِلیٰ قَوْمِهِمْ مُنْذِرِینَ»

و پس از آنکه پیامبر(ص)از قرائت قرآن فراغت یافت جنّیان بسوی قوم خود بازگشتند در حالی که آنان را اندرز می دادند،و در صورت ایمان نیاوردن آنان را از عذاب الهی می ترساندند.

«قٰالُوا یٰا قَوْمَنٰا إِنّٰا سَمِعْنٰا کِتٰاباً أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسیٰ»

منظورشان از این کتاب قرآن است.

«مُصَدِّقاً لِمٰا بَیْنَ یَدَیْهِ»

یعنی:کتابهایی را که قبل از قرآن آمده است تصدیق می کند.

«یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ»

یعنی:بسوی دین حق رهبری می کند،و مردم را بدان دعوت می نماید.

«وَ إِلیٰ طَرِیقٍ مُسْتَقِیمٍ»

و براهی مستقیم دعوت می نماید که سالک این راه را به بهشت می رساند.

داستان جنّیان از نظر روایات:

از زهری روایت شده است هنگامی که ابو طالب(ع)وفات نمود کار بر رسول خدا(ص)بسیار سخت شد،رفت که در طائف اقامت کند به امید آنکه مردم طائف او را پناه دهند،حضرت سه نفر از آنان را دید که از بزرگان طائف بودند و برادرانی بودند به نامهای عبد یا لیل و مسعود و حبیب فرزندان عمرو،حضرت وضع خود را برای آنان تشریح فرمود،یکی از آنان گفت:من پردۀ خانۀ کعبه

ص :20

را دزدیده باشم اگر تو از طرف خدا رسالتی داشته باشی،دیگری گفت:مگر خداوند عاجز بوده است کسی غیر از تو را برسالت فرستد،سوّمی گفت:بخدا سوگند پس از این جلسه دیگر هیچگاه با تو سخن نخواهم گفت،اگر تو همانگونه که می گویی پیامبر هستی از آن مهمتر می باشی که سخنت رد شود،و اگر بخدا نسبت دروغ می دهی شایسته نیست که من بعد از این با تو سخن بگویم.

حضرت را مسخره کردند،و در میان قوم خود گفتگوهایی که با حضرت نموده بودند افشاء ساختند،و سر راه حضرتش در دو صف کمین کردند،و بهنگامی که رسول خدا(ص)از میان دو صف آنان رد می شدند حضرتش را مورد حمله قرار دادند، و با سنگ به پاهای حضرت می زدند بطوری که پاهای حضرت خون آلود شد،اما حضرت از میان آنان نجات یافت در حالی که خون از پاهایش می ریخت و با همین حالت خسته و ناراحت وارد باغی از باغهای آنان شده زیر سایۀ یکی از درختان خرما نشست.

در همین هنگام حضرت متوجّه شد که این باغ مربوط به عتبه بن ربیعه و شیبه بن ربیعه است،وقتی حضرت آنان را در باغ دید از وجود آنان ناراحت شد،زیرا از دشمنی آنان با خدا و رسول بخوبی آگاه بود.

عتبه و شیبه که حضرت را دیدند غلام خود را که نامش عداس بود با مقداری انگور خدمت حضرت فرستادند،این غلام مسیحی و اهل نینوا بود،همین که این غلام خدمت حضرت رسید حضرت از او پرسید:از چه سرزمینی هستی؟غلام گفت:من از سرزمین نینوی هستم،حضرت فرمود:از شهر بندۀ صالح یونس بن متی هستی؟ عداس پرسید تو از یونس بن متی چه اطلاعی داری؟ حضرت فرمود:من پیامبر خدا هستم،و خداوند از حال یونس بن متی بمن خبر داده است،پس از آنکه حضرت از حال یونس بن متی آنچه را که بر او وحی

ص :21

شده بود برای غلام شرح داد عداس در پیشگاه خدا و رسول بسجده افتاد،و سپس شروع به بوسیدن پاهای پیامبر(ص)نمود در حالی که از پاهای حضرت خون می چکید.

عتبه و شیبه که غلام خود را در آن حال دیدند ساکت شدند،وقتی غلام بسوی آنان بازگشت،گفتند:تو را چه شد که در برابر محمّد بسجده افتادی و پایش را بوسیدی،در حالی که تا بحال از تو دیده نشده است با ما که آقای تو هستیم این رفتار را کرده باشی؟ عداس گفت:این شخص بندۀ شایسته ای است و در بارۀ پیامبری به نام یونس بن متی که خدا برای ما فرستاده بود چیزهایی برایم تعریف کرد که از آن اطّلاع کامل داشتم.

هر دو خنده سر داده گفتند:این مرد تو را از دینت گمراه نسازد،زیرا او مردی است سخت شیّاد.

پیامبر خدا(ص)بسوی مکه بازگشت تا اینکه بدرخت خرمایی رسید،در نیمۀ شب برای خواندن نماز بپا خاست،گروهی از جنّیان که اهل نصیبین و به قولی اهل یمن بودند بر حضرت عبور کردند،حضرت را دیدند که نماز صبح می گذارد و به قرائت قرآن مشغول بود،گوش به قرآن خواندن حضرت فرا دادند و این گفتار مستفاد از قول سعید بن جبیر و گروهی از مفسّرین است.

عدۀ دیگر گفته اند:رسول خدا(ص)مأمور شد که جنّیان را اندرز دهد و آنان را به سوی خدا دعوت کند،و قرآن برایشان بخواند،خداوند عدّه ای از جنّیان را از نینوی بسوی حضرت فرستاد،حضرت به یاران خود فرمود من مأموریت دارم که امشب بر جنیّان قرآن بخوانم،کدامیک از شماها همراه من خواهد آمد؟ عبد اللّٰه مسعود همراه حضرت شد،عبد اللّٰه گوید:بجز من کسی با حضرت

ص :22

نبود،رفتیم تا بالای شهر مکه و پیامبر خدا(ص)وارد درۀ حجون شد،و دائره ای برای من ترسیم فرمود و به من دستور داد که وسط آن دائره بنشینم،و فرمود:از این دائره بیرون نمی شوی تا من به سویت باز خواهم گشت.

حضرت رفت تا اینکه در نقطه ای ایستاد،و قرآن را بازکرد،و اطراف حضرتش را سیاهی های بسیاری فرا گرفت که میان من و حضرت فاصله شدند، بطوری که دیگر صدای حضرت را نمی شنیدم،آن گاه سیاهی ها رفتند،و مانند پاره های ابر قطعه قطعه شده می رفتند تا آنکه عدّه ای از آنان باقی ماند،و حضرت با طلوع فجر از کار خود فراغت یافت،و به راه افتاده پیش من آمد.

حضرت از من پرسیدند آیا چیزی مشاهده کردی؟گفتم:آری مردان سیاهی را مشاهده می نمودم که لباسهای سفیدی به پاهای خود پیچیده بودند.

فرمودند:اینان جنّیان أهل نصیبین بودند.

علقمه از عبد اللّٰه روایت می کند که من در شب جن همراه رسول خدا(ص) نبودم،ولی بسیار دوست داشتم که با حضرت می بودم.

و از ابن عبّاس روایت شده است که تعداد جنّیان هفت نفر بود،و از نصیبین بودند که رسول خدا(ص)آنان را بعنوان قاصد خود بسوی اقوامشان روانه کرد.

زرّ بن حبیش گوید:جنّیان نه نفر بودند که یک نفر از آنان زوبعه نام داشت.

و محمّد بن منکدر از جابر بن عبد اللّٰه روایت کرده است گفت:هنگامی که رسول خدا(ص)سورۀ الرحمن را بر مردم می خواند ساکت بودند و چیزی نمی گفتند، حضرت فرمودند:هنگامی که من بر جنّیان آیۀ( فَبِأَیِّ آلاٰءِ رَبِّکُمٰا تُکَذِّبٰانِ )؟را می- خواندم آنان از شما بهتر جواب می دادند،می گفتند:(لا و لا بشیء من آلائک ربّنا نکذّب) (1).

ص :23

.....

1)

(- (یٰا قَوْمَنٰا إِنّٰا سَمِعْنٰا...) این بود که رسول خدا(ص)از مکه بسوی بازار عکاظ رفت در حالی که زید بن حارثه همراهش بود،حضرت مردم را به اسلام دعوت می فرمود ولی احدی دعوت او را نمی پذیرفت،و کسی را نیافت که دعوتش را بپذیرد،حضرت بمکه بازگشت،در بین راه همین که به وادی(مجنه) رسید-که معروف بود به اینکه جن زیاد دارد-نیمۀ شب مشغول قرائت قرآن شد،در این حالت عدّه ای از جنّیان بر حضرت گذشتند،همین که صدای صوت قرآن حضرت را شنیدند گوش فرا دادند،و به یکدیگر گفتند:ساکت باشید پس از آنکه حضرت تمام کرد(بسوی قومشان بازگشتند و آنان را ارشاد کردند،و گفتند:ای قوم،ما قرآنی را شنیدیم که پس از موسی نازل شده است،و کتابهای آسمانی پیش از خود را تصدیق نموده،و این کتاب بسوی حق و راه راست هدایت می کند،ای قوم ما،به پیامبر خدا پاسخ مثبت دهید و به او ایمان بیاورید)به دنبال این جریان جنّیان خدمت رسول خدا(ص)آمدند و ایمان آورده مسلمان شدند،و حضرت احکام اسلام را به آنان آموخت،آن گاه خداوند سورۀ جن را نازل کرد( قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ ...)و لذا خداوند اینجا از زبان آنان نقل می کند،حضرت رسول از میان آنان کسی را انتخاب فرمود و برای هدایت آنان گماشت،و اینان همیشه خدمت پیامبر(ص)می رسیدند،آن گاه حضرت به امیر المؤمنین(ع)دستور فرمود که به آنان بیاموزد،و لذا در میانشان مؤمن هست،کافر هست،ناصبی هست،یهودی هست،مسیحی هست، مجوسی وجود دارد،و اینان فرزندان جان هستند.

ص :24

آیات 31-35 از سورۀ احقاف-46

و در آیۀ 35 جزء قرائت های نادره در قرائت حسن و عیسی ثقفی(بلاغا) به نصب آمده است.

و نیز در قرائت ابن محیصن آمده است(فهل یهلک)به فتح یاء.

و نیز گفته اند:(إنّ أحدا لا یقول ذلک إلاّ زید)و کلمۀ أحدا در جملۀ موجب آمده است زیرا جمله در معنی نفی است.

و در آیۀ 35 هر کس(بلاغا)به نصب خوانده است بنا بر تقدیر فعلی است مضمر ای(بلّغوا بلاغا)همانگونه که رفع نیز بنا بر تقدیر مبتدای مضمری است ای (هو بلاغ)یا(هذا بلاغ).

و ابو مجلز(بلّغ)بصیغۀ امر قرائت کرده است (1).

علیّ بن ابراهیم گوید:جنّیان خدمت رسول خدا(ص)آمدند و به او ایمان آوردند،و حضرت رسول(ص)احکام اسلام را به آنان تعلیم فرمود،و خدا سورۀ جن را نازل کرد( قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ ...)و همیشه به خدمت حضرت پناه می آوردند،و از اینجا معلوم می شود که حضرت محمّد(ص)همانگونه که مبعوث بر انسانها بوده است مبعوث بر جنّیان هم بوده است،و خداوند پیش از آن حضرت هیچ پیامبری را بر انس و جن مبعوث نفرموده است.

«وَ مَنْ لاٰ یُجِبْ دٰاعِیَ اللّٰهِ فَلَیْسَ بِمُعْجِزٍ فِی الْأَرْضِ»

یعنی:کسی که به پیامبر خدا(ص)ایمان نیاورد نمی تواند خدا را عاجز نماید و از چنگ او فرار کند.

«وَ لَیْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیٰاءُ»

یعنی:و یارانی که او را از عذاب خدا حفظ کند ندارد،و می توان گفت که این قسمت از آیۀ از کلام الهی است که ابتداء بیان شده است.

«أُولٰئِکَ»

یعنی:آنان که به دعوت رسول خدا(ص)پاسخ مثبت نمیدهند.

«فِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ»

در گمراهی آشکاری هستند.

آن گاه خداوند با اشاره به قدرتش بر زنده نمودن اموات و بازگشت دوباره می فرماید:

«أَ وَ لَمْ یَرَوْا»

یعنی:آیا نمی دانند.

«أَنَّ اللّٰهَ الَّذِی خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ»

آن خدایی که آسمانها و زمین را به وجود آورده.

«وَ لَمْ یَعْیَ بِخَلْقِهِنَّ»

و در آفرینش آنها هیچ نوع خستگی و رنجی ندید،و از آفرینش آنها هم عاجز نبود،گفته می شود:(عیی فلان بأمره)یعنی:فلانی راه بکار خود نبرد،و نتوانست آن را انجام دهد.

«بِقٰادِرٍ»

باء در آن زائده است،و محل قادر رفع است که خبر آن باشد.

ص :29

«عَلیٰ أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتیٰ»

یعنی کسی که از آفرینش آسمان و زمین عاجز نبوده میتواند مرده را زنده کند،یعنی:آفرینش آسمانها و زمین از زنده کردن مردگان شگفت آورتر است.

«بَلیٰ»

آری او قدرت دارد.

«إِنَّهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»

و بر هر کاری توانا است،و سپس بدنبال آن از عذابهای آخرت یاد کرده می فرماید:

«وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النّٰارِ أَ لَیْسَ هٰذٰا بِالْحَقِّ»

یعنی:روزی که کافران بر آتش دوزخ عرضه می شوند بطریقۀ استدلال به آنان گفته می شود آیا این عذاب که بعنوان مجازات در انتظار شما است حق نیست و آیا قبول دارید که هیچ ظلمی نسبت به شما نشده است؟ «قٰالُوا بَلیٰ وَ رَبِّنٰا» یعنی:در پاسخ اعتراف به استحقاق خویشتن نموده سوگند یاد کرده خواهند گفت:آری سوگند به پروردگارمان که این مجازات حق ما است،هر چند که قبلا منکر بودند.

«قٰالَ فَذُوقُوا الْعَذٰابَ بِمٰا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ»

یعنی:بخاطر کفرتان در دنیا و انکاری که می کردید اینک عذاب خدا را بچشید،و آن گاه به پیامبرش می فرماید:

«فَاصْبِرْ کَمٰا صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ»

یعنی:ای محمّد همانگونه که پیامبران مرسل صبر نمودند تو نیز بر آزار این کافران و نپذیرفتن دعوتت صبر کن.

از ابن زید و جبائی و جماعتی آمده است که(من)در این آیۀ برای تبیین جنس است،یعنی:(اولوا العزم که عبارتند از رسولان)همانگونه که در ( فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثٰانِ )،و بنا بر این قول باید گفت که:تمامی پیامبران اولوا العزم هستند،زیرا همگی عزم نموده اند بر اداء رسالت و تحمّل مشکلات آن.

و بیشتر مفسّرین گفته اند:حرف(من)در این آیۀ برای تبعیض است که قهرا معنی این است که بعضی از رسولان اولوا العزم هستند،و از ظاهر روایات

ص :30

اصحاب امامیّه نیز همین بر می آید.

مفسّرین در اولوا العزم اختلاف نموده اند:

1-ابن عبّاس و قتاده-و مروی از حضرت باقر و حضرت صادق(ع)نیز هست-گفته اند:اولوا العزم از رسل کسانی هستند که شریعتی جدید آورده اند که شریعت پیامبر پیش از خود را نسخ کرده است و این دسته از پیامبران پنج نفرند که اول آنان حضرت نوح و سپس ابراهیم و سپس موسی و سپس عیسی و آن گاه محمّد(ص)است،که در روایت امام صادق(ع)می فرماید:(و اینان انبیایند و دیگر پیامبران بر مدار اینان می چرخند).

2-مقاتل گوید:پیامبران اولوا العزم شش نفرند 1-نوح که بر آزار قومش صبر نمود 2-ابراهیم که بر آتش صبر کرد 3-اسحاق که بر سر بریدن صبر نمود 4-یعقوب که بر گمشدن یوسف و کوری چشم صبر نمود 5-یوسف که در چاه و زندان صبر نمود 6-ایّوب که بر ناراحتی و بیماری صبر کرد.

3-سدی و کلبی گویند:پیامبران اولوا العزم آنان هستند که مأمور به جهاد بوده اند و اظهار مکاشفه نموده اند و در مسیر گسترش دین مبارزه کرده اند.

4-أبی العالیه گوید:پیامبران اولوا العزم ابراهیم و هود و نوح و حضرت محمّد(ص)می باشند.

و عزم عبارت است از:حتم و وجوب و پیامبران صاحب عزم آن دسته از پیامبران هستند که قوانین ادیان را آورده اند و آنها را بر مردم واجب نموده اند که به آنها حتما عمل کنند و قوانین و راه و روشهای دیگر را دور اندازند.

«وَ لاٰ تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ»

یعنی:خیلی برای عذاب آنان عجله نداشته باش، زیرا به زودی اینان گرفتار عذاب خواهند شد،و عذابی حتما خواهد آمد مانند آن است که آمده است.

ص :31

«کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ مٰا یُوعَدُونَ»

یعنی:روزی که عذاب آخرت را می بینند گویی.

«لَمْ یَلْبَثُوا إِلاّٰ سٰاعَهً مِنْ نَهٰارٍ»

در دنیا درنگ نداشته اند مگر یک ساعت از روزی،یعنی:هنگامی که عذاب الهی را دیدند،مدت اقامتشان در دنیا و در عالم برزخ برای آنان مانند یک ساعت از یک روز و برهه ای از زمان جلوه می کند زیرا زمان گذشته هر چند که طولانی بوده است مثل آن است که اصلا نبوده است.

«بَلاٰغٌ»

یعنی:این قرآن و بیاناتی که در آن آمده است پیامی است از سوی خدا برای شما،و بلاغ بمعنی تبلیغ است،و قولی هم هست که یعنی:

این مدّت اقامت بلاغ است.

«فَهَلْ یُهْلَکُ إِلاَّ الْقَوْمُ الْفٰاسِقُونَ»

یعنی:عذاب الهی جز بر عصیانگران که از فرمان الهی خارج هستند واقع نخواهد شد.

قتاده گفته است یعنی:هلاک نمی شوند مگر مشرکین که با اسلام جنگیده اند یا منافقین که به زبانش تصدیق نموده و در عمل مخالفت ورزیده است.

زجاج گوید:یعنی:با این رحمت خداوندی و تفضّل او جز فاسقین احدی هلاک نخواهد شد،و سپس اضافه می کند که پیرامون امیدواری به رحمت خدا آیۀ ای محکمتر از این وارد نشده است.

ص :32

سورۀ محمّد این سوره مدنی است،و ابن عباس و قتاده گفته اند تنها یک آیه از این سوره مکی است و این آیه هنگامی نازل شده است که پیامبر(ص)قصد حرکت به سوی مدینه را داشته است و با حالت گریان به خانۀ کعبه نگاه کرده اندوهناک بوده است که آیه نازل می شود:( وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّهً مِنْ قَرْیَتِکَ ...).

بخواند بر خداوند لازم است که از جویبارهای بهشت به او بنوشاند».

ابو بصیر از حضرت صادق(ع)روایت کرده است که فرمودند:(هر کس سورۀ محمد را بخواند هیچگاه در دینش شک وارد نخواهد شد،و همیشه از شرک و کفر محفوظ خواهد بود تا آن گاه که بمیرد،و پس از مرگش خداوند هزار فرشته را مأمور می کند که در قبرش نماز بخوانند و ثواب نمازشان برای او خواهد بود،و همراه او هستند تا اینکه او را در پیشگاه خداوند بجایگاه امنی می برند،و در امان خدا و پیامبرش محمد(ص)می باشد.

و نیز حضرت صادق(ع)فرموده اند:هر کس می خواهد حال ما و حال دشمنان ما را بداند باید سورۀ محمد(ص)را بخواند،که در این سورۀ یک آیه در مورد ما و یک آیه در مورد دشمنان ما خواهد یافت.

آیات 1-6 سورۀ محمّد(ص)

جنگیده اند و کشته نشده اند آنان هم اعمالشان از بین نمی رود،همانگونه که آن کس که در راه خدا کشته شده است عملش از بین نخواهد رفت،بنا بر این قاتلوا بخاطر عمومیّت بیشتری که دارد بهتر از قتلوا خواهد بود.

مهمان نوازی-از بین میبرد،یعنی:اینگونه اعمالی که بجا آورده اند باطل شده مثل آنکه اصلا انجام نداده اند،زیرا در آخرت برای این اعمال پاداشی نخواهند دید.

بعضی گفته اند که این آیه در بارۀ آن ده نفری نازل شده است که هر کدامشان یک روز لشکر اسلام را غذا دادند (1).

«وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ»

یعنی:آنان که به یکتایی خدا ایمان آورده و اعمال نیک هم انجام داده اند.

«وَ آمَنُوا بِمٰا نُزِّلَ عَلیٰ مُحَمَّدٍ»

و به قرآن و عباداتی که بر محمّد نازل شده است ایمان آورده اند،و علّت اینکه حضرت محمّد را جداگانه یاد کرده است،و ایمان به او مخصوصا اشاره نموده است،تعظیم و تشریف آن حضرت بوده است،و نیز برای آنکه اهل کتاب نگویند:ما بخدا و پیامبران و کتابهای آسمانی خود ایمان آورده ایم.

ص :40

«وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ»

یعنی:آنچه که بر حضرت محمّد(ص)نازل شده است حق است و از جانب پروردگارشان نازل گشته است،زیرا دین او ناسخ ادیان دیگر بوده،و ناسخ حق است.

و بعضی گفته اند: هُوَ الْحَقُّ یعنی:محمّد حق است که از طرف پروردگارشان می باشد نه آن کس که آنان خیال می کنند که در آخر الزمان پیامبری از عرب خروج خواهد کرد،و این محمّد آن پیامبر نیست،که خداوند این خیالشان را رد می کند.

«کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئٰاتِهِمْ»

یعنی:گناهانشان را برای آنان می پوشاند به اینکه گناهانشان را بیامرزد،یعنی با ایمان آوردن گناهان گذشتۀ آنان بخشیده شد، و حکم شده است به اسقاط عذاب از آنان که استحقاق آن را داشته اند.

«وَ أَصْلَحَ بٰالَهُمْ»

قتاده گوید:یعنی حال آنان را در زندگی دنیایشان اصلاح نماید.

و بعضی گفته اند یعنی:امر دین و دنیای آنان را اصلاح نموده است.

به اینکه آنان را در دنیا بر دشمنانشان پیروز ساخته،و آنان را در آخرت وارد بهشت می سازد،آن گاه خداوند بیان فرموده است که چرا این عمل را انجام داده است و چرا آنان را به این دو دسته تقسیم نموده است و می فرماید:

«ذٰلِکَ بِأَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبٰاطِلَ،وَ أَنَّ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ»

یعنی:این اضلال اعمال و اصلاح با پیروی نمودن کفّار از شرک و عبادت شیطان،و پیروی کردن مؤمنین از توحید و قرآن و آنچه که خداوند فرمان به پیروی از آن را داده است بدان جهت است که کافران از باطل پیروی نموده، مؤمنین از حق.

«کَذٰلِکَ یَضْرِبُ اللّٰهُ لِلنّٰاسِ أَمْثٰالَهُمْ»

زجاج گوید:یعنی:خداوند برای مردم مثالهای آنان را می زند مانند بیانی که در مورد مؤمنین و کافران آورده شد،

ص :41

که خداوند در آن برای مردم مثال حسنات مؤمنین و سیّئات کافران را زد (1)زیرا معنی گفتۀ کسی که می گوید:(ضربت لک مثلا):(بیّنت لک ضربا من الأمثال)، است یعنی برای تو قسمتی از مثالها را بیان کردم.

بعضی گفته اند منظور مثال اخیر است (2)که ضمن آن کافر را در پیروی از باطل مانند کسی قرار داد که باطل او را به سوی خود دعوت کند و او بپذیرد، و مؤمن را در پیروی از حق مانند کسی قرار داد که حق او را بسوی خود فرا خواند و او بپذیرد.

بعضی گفته اند یعنی:همانگونه که عاقبت کافران و مؤمنان را بیان نمودم،و پاداش هر کدام را توضیح دادم مثالهایی برای مردم می زنم تا بدان استدلال نمایند و بر دانش و پند آموزیشان افزوده شود.

و علّت اینکه امثال را به هم اضافه نموده است آنست که این امثال برای آنان قرار داده شده است،آن گاه خداوند سبحان فرمان بقتل کفار داده می فرماید:

«فَإِذٰا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا»

یعنی ای مؤمنین هر گاه کافران اهل دار الحرب را که با شما در حال جنگ هستند دیدید (3).

«فَضَرْبَ الرِّقٰابِ»

گردنشان را بزنید یعنی:آنان را بکشید،زیرا بیشتر موارد قتل با شمشیر گردن زدن است،هر چند که زدن جاهای دیگر بدنشان هم جایز است،چون هدف کشتن آنان است.

«حَتّٰی إِذٰا أَثْخَنْتُمُوهُمْ»

یعنی:آنان را با زخم فراوان سنگین ساختند،و بر

ص :42

آنان پیروز شدید و بعضی گفته اند یعنی:تا هنگامی که از آنان زیاد کشته تا ضعیف شوند.

«فَشُدُّوا الْوَثٰاقَ»

یعنی:در اسیر گرفتن بند آنان را محکم سازید.

خداوند فرمان داده است به کشتن آنان و سنگین ساختن ضربات آنان تا به ذلّت افتند،و پس از آنکه با کشتار به ذلّت افتادند اسیر شوند،زیرا اسارت همیشه پس از کشتار زیاد است،همانگونه که خداوند در مورد اسیر گرفتن فرموده است برای هیچ پیامبری حق اسیر گرفتن نیست مگر آن گاه که در زمین کشتار بسیار کند.

«فَإِمّٰا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمّٰا فِدٰاءً»

یعنی:پس از اسیر کردن آنان یا بر سرشان منّت می گذارید و آنان را آزاد می کنید بدون آنکه چیزی در عوض بگیرید،و یا آنکه در مقابل چیزی آنان را آزاد می کنید.

در مورد اسارت اختلاف شده است شافعی و ابو یوسف و محمّد بن اسحاق می گویند:اسیر گرفتن به وسیلۀ آیه سورۀ انفال (1)حرام بود،و سپس با این آیه حلال گردید،زیرا این سورۀ پس از سورۀ انفال نازل شده است،و هر گاه اسیر گرفتند امام مخیر است بین(من و فداء)که منت گذارد و آزاد سازد،یا اسیران را با اسرای مسلمین عوض کند یا آنان را در مقابل گرفتن وجهی یا امتیازی آزاد سازد،یا آنان را بکشد یا تبعید سازد.

حسن گوید:امام مخیّر است بین من و فداء و استبعاد و حق کشتن اسیر را ندارد.

مثل آنکه در این آیه تقدیم و تأخیری انجام گرفته است تقدیرش چنین است:

(فضرب الرقاب حتی تضع الحرب أوزارها)سپس باید بیاید

ص :43

( حَتّٰی إِذٰا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثٰاقَ فَإِمّٰا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمّٰا فِدٰاءً » (1).

از قتاده و سدی و ابن جریح نقل شده است که حکم آیه اسارت که اجازۀ کشتن اسیر را نداده است با آیه( فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ ) (2)و آیه ( تَثْقَفَنَّهُمْ فِی الْحَرْبِ ) (3).

ابن عبّاس و ضحاک گفته اند:آیه فداء منسوخ است.

ابن عمر و حسن و عطاء گفته اند:حکم آیه فداء ثابت است و نسخ نشده است زیرا پیامبر(ص)بر ابی غره منت گذاشت و عقبه بن ابی معیط را کشت و اسرای بدر را هم در مقابل فدیه و امتیاز آزاد شدند.

امّا اگر در هر دو حالت اسلام آورند تمام این احکام ساقط شده حکم آنان حکم مسلمانان دیگر است.

«حَتّٰی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزٰارَهٰا»

یعنی تا آن هنگام که جنگجویان دشمن اسلحۀ خود را زمین گذاشته دیگر نجنگند.

ابن عبّاس گوید:تا آن گاه که دیگر از مشرکین کسی باقی نماند.

مجاهد گوید:تا آن گاه که دینی غیر از اسلام باقی نماند.

و معنی چنین می شود تا آن گاه که جنگ شما و جهادتان اسلحۀ مشرکین و اعمال زشت آنان را فروکش کرده،تسلیم شوند و جز اسلام که بهترین ادیان است آئینی باقی نماند،و دیگر بتها را نپرستند،و این معنی همانگونه است که در حدیث آمده است:

(از آن هنگام که خداوند مرا مبعوث به رسالت فرموده است جهاد ادامه دارد تا آن گاه که آخرین قشر از امّتم با دجّال بجنگند).

فراء گوید:(یعنی تا آن گاه که جز مسلمان یا تسلیم شده احدی باقی نماند).

زجاج گوید:(یعنی با کافران بجنگید و آنان را به اسارت بگیرید تا ایمان آورند و ما دام که کفر باقی است جنگ هم ادامه خواهد یافت.

«ذٰلِکَ»

یعنی:این که گفته شد وظیفۀ شما است.

«وَ لَوْ یَشٰاءُ اللّٰهُ لاَنْتَصَرَ مِنْهُمْ»

یعنی:اگر خداوند بخواهد می تواند خودش کفّار را هلاک سازد و در دنیا هم گرفتار عذابشان نماید.

«وَ لٰکِنْ»

خدا به شما دستور جنگ و از جان گذشتگی در راه دین میدهد.

«لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ»

تا شما را با همدیگر امتحان کند و مطیع از عاصی مشخّص گردد،یعنی:اگر هدف خداوند تنها از بین بردن کفر بود،خداوند خودش با انواع وسائل هلاکت آنان را از بین می برد،ولی خداوند اراده فرمود که مردم استحقاق ثواب پیدا کنند،و این بدست نخواهد آمد مگر با اطاعت خدا

ص :45

و تحمّل مشقّتها.

«وَ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ»

از قتاده نقل شده است یعنی:آنها در راه خدا در جهاد روز أحد می جنگیدند (1).

کسانی که قاتلوا قرائت کرده اند معنی آن است آنها که جهاد کردند چه آنکه شهید شده باشند یا نه.

«فَلَنْ یُضِلَّ أَعْمٰالَهُمْ»

یعنی:خداوند اعمال اینان را از بین نخواهد برد، بلکه اعمال اینان را پذیرفته و پاداش آنان را ثواب همیشگی بهشت قرار میدهد.

«سَیَهْدِیهِمْ»

یعنی:خداوند به زودی آنان را براه بهشت و پاداش الهی هدایت خواهد فرمود.

«وَ یُصْلِحُ بٰالَهُمْ»

یعنی:شأن و حال آنان را اصلاح کند،و علّت تکرار کلمۀ(بالهم)آن است که منظور از اوّلی آنست که خداوند احوال آنان را در دین و دنیا اصلاح می کند،و منظور از دوّمی آن است که خداوند حال آنان را در نعمتهای آخرت اصلاح می نماید،پس اوّلی در مورد سبب نعمت و دوّمی در مورد عین نعمت است.

«وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّهَ عَرَّفَهٰا لَهُمْ»

بنظر سعید بن جبیر و ابی سعید خدری و قتاده و مجاهد و ابن زید یعنی:خداوند مؤمنان مجاهد را وارد بهشت فرموده بهشت را به آنان معرّفی می کند تا بهنگام ورود به منزلهای آن آن را بشناسند،بطوری که هر کس منزل بهشتی خود را آن چنان می شناسد همانگونه که مؤمنین در دنیا پس از نماز جمعه هر کس روانۀ منزل خود می شوند.

جبائی گوید:یعنی اوصاف بهشت را خداوند برای آنان بیان نمود تا بسوی

ص :46

آن شوق نموده با رغبت بدان بشتابند و برای آن بکوشند.

ابن عبّاس گوید:یعنی خداوند بهشت را به مؤمنان مبارز خوب شناسانید.

و در روایتی عرف بوی خوش است،گفته می شود:(طعم معرف)یعنی طعمی خوشبو (1).

ص :47

آیات 7-10 از سورۀ محمّد-47

دین خدا و پیامبر خدا را با هم با جهاد و جنگ با کفّار یاری کنید.

«یَنْصُرْکُمْ»

خداوند هم شما را بر دشمنتان پیروز خواهد ساخت.

«وَ یُثَبِّتْ أَقْدٰامَکُمْ»

یعنی:خداوند شما را جرأت داده قوّت قلب بخشیده است تا ثابت قدم مانید.

و بعضی گفته اند یعنی:خداوند شما را در آخرت یاری می کند،و قدمهای شما را در وقت حساب و بر پل صراط ثابت می گرداند.

و بعضی گفته اند:خداوند شما را در دنیا و آخرت یاری می دهد،و قدمتان را در دنیا و آخرت ثابت می سازد،و این وجه بهتر است (1).

قتاده گفته است:بر خداوند لازم است هر کس را که یاریش کرده است یاری دهد زیرا در قرآن فرموده است:( إِنْ تَنْصُرُوا اللّٰهَ یَنْصُرْکُمْ ).

و نیز بر خدا لازم است بر نعمت افراد شکرگزار بیفزاید،زیرا فرموده است:

( لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ ).

و نیز بر خدا لازم است هر کس که او را یاد کند بیادش باشد،زیرا فرموده است:( فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ ).

و نیز بر خدا لازم است وفا کند بعهد هر کس که بعهد الهی وفا نموده است،زیرا فرموده است( وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ ).

« وَ الَّذِینَ کَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ »یعنی:آنها که کافر شده اند بدا بحالشان.

مبرد گفته است یعنی:خداوند آنان را هلاک ساخت که تقدیرش چنین بوده است:(أتعسهم اللّٰه فتعسوا تعسها) (2).

ص :50

ابن عبّاس گوید:منظور آن است که خداوند کافران را در دنیا گرفتار سختی نماید،و در آخرت به آتش جهنّم سقوط دهد.

«وَ أَضَلَّ أَعْمٰالَهُمْ»

معنایش گذشت (1).

«ذٰلِکَ»

یعنی این هلاکت و بطلان اعمال بخاطر آن است که «بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ» نسبت به قرآن و أحکام اسلام که بر پیامبر خدا (صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم)نازل شده بود بی علاقه بودند،و با اینکه دستور داشتند که مطیع دستورات پیامبر باشند ولی مخالفت می نمودند.

حضرت باقر(ع)می فرماید:اینان از آنچه که در بارۀ علی نازل شده بود بدشان می آمد در نتیجه:

«فَأَحْبَطَ أَعْمٰالَهُمْ»

اعمالشان باطل شد،زیرا که این اعمال طبق دستور انجام نگرفته بود (2).

آن گاه خداوند برای آنان بر صحّت دعوت خود بتوحید و اخلاص در عبادت استدلال کرده می فرماید:

«أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَهُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ»

چرا نمی روند که ببینند عاقبت پیشینیان آنان چیست؟که خداوند برای آنان پیامبرانی فرستاد و آنان را به سوی یکتاپرستی و توحید و اخلاص در پرستش دعوت کردند، ولی از آنان نپذیرفتند و نافرمانی کردند،یعنی:ای کاش می رفتند و از عواقب اینان آگاه می شدند.

ص :51

«وَ لِلْکٰافِرِینَ (1)أَمْثٰالُهٰا»

یعنی:ای محمّد برای آنان که نسبت به تو نافرمانی می کنند اگر ایمان نیاورند و دعوتت را نپذیرند همانند آن عاقبت در پیش است،یعنی:به آخرت انداخته است یک نوع تفضّل است.

ص :52

آیات 11-15 از سورۀ محمّد-47

مثل الجنّه-علی(ع)و ابن عبّاس«أمثال الجنّه»با صیغۀ جمع قرائت کرده اند.

که در مکان اقامت نماید،و به زن گفته می شود:(امّ المثوی) یعنی مادر اقامتگاه مثل-مثل و مثل هر دو به یک معنی هستند مانند شبه و شبه و بدل و بدل. امعاء-جمع معی بمعنی روده است،و در حدیث است:(

المؤمن یأکل فی معی واحد،و الکافر یأکل فی سبعه امعاء )و در این حدیث چند وجه تأویل وجود دارد:

1-آنکه حضرت علی(ع)این حدیث را در مورد شخص معیّنی فرموده است.

2-آنکه مؤمن به هنگام غذا خوردن بسم اللّٰه می گوید و لذا در غذایش برکت می افتد.

3-آنکه مؤمن در دنیا راه در آمدش محدود است،ولی کافر از هر سو بهره می برد.

4-این حدیث مثل است برای زهد مؤمن در دنیا و حرص کافر بر آن و این وجه بهترین وجه است.

«بِأَنَّ اللّٰهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا»

بدان جهت است که خداوند دوستدار مؤمنان است و آنان را یاری کرده از آنان دفاع می فرماید (1).

«وَ أَنَّ الْکٰافِرِینَ لاٰ مَوْلیٰ لَهُمْ»

و کافران دوستداری ندارند که بتواند آنان را یاری کند،و کسی نیست که در دنیا و آخرت از آنان یاری نماید،آن گاه خداوند حال هر دو فرقه را یادآوری فرموده و سپس می فرماید:

«إِنَّ اللّٰهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ»

یعنی:خداوند مؤمنین و نیکوکاران را وارد بهشتهایی می کند که از زیر درختان آن و بناهایش نهرهای آب روان است.

«وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَمٰا تَأْکُلُ الْأَنْعٰامُ»

یعنی:روش کافران بسان چهارپایان است که لذّات دنیا و شهوترانی های آن را ترجیح می دهند، و از عبرتها روی گردان شده اند،برای سیر شدن می خورند و برای عیّاشی شهوترانی می کنند.

«وَ النّٰارُ مَثْویً لَهُمْ»

یعنی:آتش جایگاه آنان است که در آن اقامت خواهند داشت،آن گاه خداوند آنان را ترسانیده و تهدید نموده می فرماید:

«وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّهً مِنْ قَرْیَتِکَ»

یعنی:ای محمّد بسیار قریه بوده است که از قریۀ تو یعنی مکه قوی تر و شدیدتر بوده است.

«اَلَّتِی أَخْرَجَتْکَ»

یعنی:که اهل آن قریه تو را بیرون کردند،یعنی:

بسیار مردانی بوده اند که از مردم مکه نیرومندتر بوده اند و لذا می گوید:

«أَهْلَکْنٰاهُمْ»

که اینجا ضمیر را به مردم برگردانده است به نقل ابن عبّاس.

«فَلاٰ نٰاصِرَ لَهُمْ»

یاوری ندارند که از آنان حمایت کند و نگذارد ما ایشان

ص :57

را هلاک کنیم،یعنی:اگر ما بخواهیم اینان را هلاک کنیم چه کسی هست که آنان را در امان قرار دهد؟سپس خداوند بمنظور توبیخ و توهین کافران و منافقین می فرماید:

«أَ فَمَنْ کٰانَ عَلیٰ بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّهِ»

یعنی:آیا کسی که در دین خود یقین دارد، و در اعتقادش به یکتاپرستی و أحکام دین دارای برهانی روشن است.

«کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ»

یعنی:شیطان گناهانش را برایش زینت داده،و او را گمراه ساخته است.

«وَ اتَّبَعُوا أَهْوٰاءَهُمْ»

و از خواسته های نفسانی خود پیروی نمودند،و این صفت مربوط به کسانی است که مشرکین هستند و از ابن زید نقل شده است که اینان منافقین می باشند که دارای این وصف هستند.

و از حضرت باقر(ع)هم روایت شده است که منظور از اینان منافقین هستند (1).

آن گاه به توصیف بهشتهایی که به مؤمنین وعدۀ آن را داده اند پرداخته می فرماید:

«مَثَلُ الْجَنَّهِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ»

تفسیر آن در سورۀ رعد گذشت.

«فِیهٰا أَنْهٰارٌ مِنْ مٰاءٍ غَیْرِ آسِنٍ»

یعنی:آبهای بهشت بخاطر زیاد ماندن مانند آبهای دنیا تغییر پیدا نمی کند.

«وَ أَنْهٰارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ»

که نه ترش است و نه زبان گز،و هم- چنین دیگر عوارضی که در دنیا به شیرها می رسد.

«وَ أَنْهٰارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّهٍ لِلشّٰارِبِینَ»

یعنی:نهرها از خمری که لذیذ است و

ص :58

انسان از آشامیدن آن لذّت می برد و آزاری ندارد،و دنباله اش مستی و شرارت نیست،بر خلاف مشروبات دنیا که لذّت ندارد و مستی و سردرد هم دارد.

«وَ أَنْهٰارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی»

یعنی و نهرهایی از عسل خالص که موم و کثافت و عیبهای عسلهای دنیا را ندارد.

«وَ لَهُمْ فِیهٰا مِنْ کُلِّ الثَّمَرٰاتِ»

و از هر نوع میوه ای چه آن را بشناسند و چه نشناسند خالی از عیب هایی که میوه های دنیا دارد به آنان می دهند.

«وَ مَغْفِرَهٌ مِنْ رَبِّهِمْ»

یعنی:علاوه بر این نعمتها مؤمنین را خداوندی بخشد و گناهانشان را می پوشاند و اعمال زشتشان را فراموش می کنند تا این نعمتها بر آنان ناگوار نشود.

«کَمَنْ هُوَ خٰالِدٌ فِی النّٰارِ»

یعنی:آیا کسی که از این نعمتهای خداوندی بهره مند است مانند کسی است که جاودان در جهنم خواهد ماند؟! «وَ سُقُوا مٰاءً حَمِیماً» و آب جوشیده و پر حرارت به او می نوشانند؟ «فَقَطَّعَ أَمْعٰاءَهُمْ» وقتی وارد بدنشان شود روده هایشان را پاره پاره کند.

بعضی گفته اند:( کَمَنْ هُوَ خٰالِدٌ فِی النّٰارِ )عطف شده است بر( کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ )که تقدیرش اینطور بوده است:(کمن زیّن له سوء عمله و من هو خالد فی النّار)که بعدا واو عطف حذف شده است،همانگونه که می گویند:(قصدنی فلان شتمنی ظلمنی).

ص :59

آیات 16-20 از سورۀ محمّد-47

(وجدنا آل مره حین خفنا

جریرتنا هم الانف الکراما

و یسرح جارهم من حیث یمسی

کأنّ علیه مؤتنفا حراما) (1)

.

ابو علی گوید:بنا بر این شعر أنف که وزن فعل است بر وزن(فعل)جمع بسته شده است،زیرا که مفرد انف انف است به دلیل شعر شاعر که گفته است:

(و حمّال المئین اذا المّت

بنا الحدثان و الأنف النصور) (2)

.

و انف و انف در هر دو شعر با لغتی که در آیه آمده است فرق دارد،زیرا آنچه که در شعر است به معنی عدم تحمّل است،و آنچه که در آیه آمده است به معنی ابتداء است،ولی انف در معنی ابتداء شنیده نشده است،ممکن است ابن کثیر آنف و أنف مانند حاذر و حذر و فاکه و فکه گمان کرده است و(آنف)با مدّ مناسبتر است که به معنی آینده است از ائتناف بمعنی ابتداء،پس آنفا بمعنی اوّلین فرصت نزدیک است.

(فاشرط فیها نفسه و هو معصم

و ألقی بأسباب له و توکّلا) (1)

.

و مفرد أشراط شرط است،و شرط متحرک الوسط به معنی علامت است،و أشراط السّاعه که در قرآن آمده است به معنی نشانه های قیامت است،و نیز شرط به معنی کثافت مال هم آمده است همانگونه که جریر در شعر خود گفته است (تری شرط المعزی مهور نسائهم فی شرط المعزی لهنّ مهور) (2).

و اینکه به پلیس(شرطه)گفته می شود به علّت آن است که لباس هایی می- پوشند که علامت است برای آنان،و شرط در بیع علامتی است بین خریدار و فروشنده.

ابن عبّاس گوید:من از کسانی هستم که علم قرآن بمن داده شده است (1).

و از اصبغ بن نباته از علی(ع)آمده است که فرمود:ما نزد رسول خدا(ص) بودیم که حضرت از آمدن وحی به ما خبر می داد من و کسانی که درک آن را داشتیم آن را فرا می گرفتیم و هر گاه از محضر حضرت بیرون می آمدیم می گفتند:

«مٰا ذٰا قٰالَ آنِفاً»

یعنی:الآن چه می گفت؟و این را بمنظور مسخره نمودن گفته اند،یا به این معنی که ما در فهم سخنان او نکوشیده ایم.

و بعضی هم گفته اند این را بدان جهت گفته اند که معنای سخنان حضرتش را نمی فهمیده اند،و آنچه را که شنیده اند درک نمی کرده اند.

بعضی هم گفته اند:منظورشان از این سخن تحقیر حضرت بوده است،که سخنی مفید فایده نگفته است.

و نیز ممکن است این پرسش را بخاطر نفاق و ریاکاری پرسیده اند یعنی:من از سخنان حضرت بجز همین قسمت اخیر چیزی را فراموش نکرده ام،در قسمت أخیر چه می گفت؟دوباره بازگو کن تا آن را هم حفظ کنیم.

و اینکه گفته است یستمع الیک به لفظ مفرد و سپس گفته است خرجوا من عندک به لفظ جمع چون در یستمع ضمیر به لفظ من بر می گردد و در خرجوا بمعنای من،چون من لفظش مفرد و معنایش جمع است،آن گاه می فرماید:

«أُولٰئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ»

یعنی:دلهایشان را به مهر کافران نشان کرده است،یا آنکه آنان را بخودشان واگذار نموده است.

«وَ اتَّبَعُوا أَهْوٰاءَهُمْ»

یعنی:و از خواهشهای نفسانی خود و تمایلات طبیعی خود پیروی نمودند،و به دنبال دلیل و برهان نرفتند،آن گاه خداوند

ص :64

خداوند مؤمنین را توصیف فرموده می فرماید:

«وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا»

آنان که با شنیدن بیانات پیامبر خدا(ص)هدایت شدند.

«زٰادَهُمْ هُدیً»

خداوند یا خواندن قرآن یا پیامبر(ص)بر هدایت آنان افزود.و بعضی گفته اند یعنی:استهزاء منافقین بر ایمان و علم و بصیرت آنان افزوده پیامبر خدا(ص)را بیشتر تصدیق می کردند.

«وَ آتٰاهُمْ تَقْوٰاهُمْ»

یعنی:آنان را برای تقوی موفّق می سازد.

از سعید بن جبیر و أبی علی جبائی روایت شده است که یعنی:و ثواب پرهیز- کاری.

و بعضی گفته اند یعنی:برای آنان بیان نمود که چگونه تقوی داشته باشند، که چگونه کارهای مباح را رها کرده واجبات را انجام دهند.

«فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ السّٰاعَهَ»

یعنی:انتظاری جز آمدن قیامت ندارند.

«أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَهً»

که قیامت یکباره بیاید،که (أَنْ تَأْتِیَهُمْ) بدل(السّاعه) است که تقدیرش این است:(الاّ السّاعه اتیانها بغته)که یعنی:آیا مگر این نیست که تنها منتظرند قیامت یکباره برای آنان فرا رسد؟ «فَقَدْ جٰاءَ أَشْرٰاطُهٰا» یعنی:علامتهای قیامت آمده است،ابن عبّاس گوید یعنی:نشانه های قیامت آمده است،و پیامبر(ص)هم جزء نشانه های قیامت است،و پیامبر(ص)فرمود:من و ساعت قیامت مانند این دو انگشت با هم مبعوث شده ایم.

و مقاتل گوید:از علامتهای قیامت شقّ القمر،و دود معین و بعثت پیامبر خدا(ص)و نزول آخرین کتاب آسمانی است.

«فَأَنّٰی لَهُمْ إِذٰا جٰاءَتْهُمْ ذِکْرٰاهُمْ»

یعنی:پس از آنکه قیامت رسید دیگر یادآوری و اندرز و توبه چه سودی به حال آنان خواهد داشت؟

ص :65

و محلّ ذکراهم رفع است،مانند( یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسٰانُ وَ أَنّٰی لَهُ الذِّکْریٰ )؟ یعنی:یادآوری برای آنان فایده ندارد،و یادآوری آن است که خداوند دستور فرموده است که یادآوری شوند،و معنا چنین خواهد شد که اینان چگونه میتوانند نجات یابند با اینکه ساعت قیامت فرارسیده،زیرا در این هنگام دیگر ایمان آوردن و انجام عبادات به حالشان فایده نخواهد داشت،چون تکلیف از آنان ساقط شده است.

سپس خداوند به پیامبرش خطاب کرده و منظور از آن تمام مکلّفین است که می فرماید:

« فَاعْلَمْ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاَّ اللّٰهُ » (1)زجاج گوید:جایز است معنی اینطور باشد که بر این دانش ثابت بمان،و آنچه را که در آینده خواهی دانست هم اکنون بدان.

و روایتی که در این مورد از پیامبر خدا(ص)وارد شده است که(هر کس بمیرد در حالتی که می داند خدایی جز خداوند یکتا نیست)وارد بهشت خواهد شد دلالت بر این مطلب دارد،و این روایت هم از صحیح مسلم نقل شده است (2).

ص :66

بعضی گفته اند که جملۀ (فَاعْلَمْ أَنَّهُ...) متعلّق بما قبل است به این معنی که(اذا جاءتهم السّاعه فاعلم انّه لا اله الاّ اللّٰه)یعنی:هنگام آمدن ساعت قیامت سلطنت و مالکیّت افراد باطل خواهد شد،و هیچ ملک و هیچ حکومتی جز برای خدا نمی باشد.

و بعضی گفته اند که این نوعی اخبار حضرت(ص)از مرگ خود بوده است، بنا بر این مراد آن است که آن زنده ای که نخواهد مرد خدای یکتا است.

بعضی هم گفته اند حضرت در اثر آزار قومش دلش گرفته بود،که به او گفته شد:هیچکس بجز خدا نمی تواند اندوهت را بر طرف سازد.

«وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ»

اینجا مورد خطاب پیامبر است،ولی منظور از آن امّت او است،و بدان جهت حضرتش مورد خطاب قرار گرفته است که امّت براه و روش او اقتداء نمایند،و بعضی هم گفته اند منظور از آن انقطاع بسوی خداوند بزرگ است،زیرا استغفار عبادتی است که انسان به وسیلۀ آن استحقاق ثواب مییابد.

و حدیث صحیح در این باره از حذیفه بن یمان آمده است که می گوید:(من شخصی بد زبان بودم نسبت به خانواده ام،گفتم:یا رسول اللّٰه من می ترسم که زبانم مرا به جهنّم کشاند؟حضرت رسول(ص)فرمودند:تو چرا استغفار نمیکنی؟ من هر روز یکصد بار استغفار می کنم) (1).

«وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ»

خداوند مؤمنین و مؤمنات را بدین وسیله مورد

2)

(-علم به یکتایی خدا موجب نجات و بهشت است در صورتی است که انسان دارای اخلاص و عمل هم باشد.

ص :67

احترام و تکریم قرار داده است،زیرا خداوند به پیامبرشان دستور فرموده است که برای گناهان آنان استغفار نماید،و بدون پیامبر هم شفیعی است که دعایش در حق آنان به استجابت خواهد رسید. آن گاه خداوند از دانش خود نسبت به آنان و حالات مردم و سرانجامشان خبر داده می فرماید:

«وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْوٰاکُمْ»

از ابن عبّاس نقل شده است که یعنی:

خداوند از تصرّفات شما و اعمالتان در دنیا و مصیرتان در آخرت که بسوی بهشت خواهد بود یا جهنّم اطّلاع دارد.

و از عکرمه نقل شده است که یعنی خداوند از نقل و انتقال شما در أصلاب پدران به ارحام مادران و اقامتتان در زمین آگاه است.

و از ابن کیسان نقل شده است که یعنی:خداوند از گردش شما از پشت به رو و اقامتگاهتان در قبرها خبر دارد.

و بعضی هم گفته اند یعنی:خداوند از گردش شما در روز و اقامتگاه و خوابگاهشان در شب خبر دارد،یعنی خداوند از جمیع حالات شما آگاه است و چیزی بر او پوشیده نیست،و سپس به نقل از مؤمنین می فرماید:

«وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا لَوْ لاٰ نُزِّلَتْ سُورَهٌ»

یعنی مؤمنین می گویند:چه می شد که سوره ای نازل می شد؟زیرا با نزول قرآن انس گرفته بودند،و هر گاه دیر قرآن نازل می شد به وحشت می افتادند،تا أوامر الهی را نسبت به خود دانسته و آنها را بکار بندند.

«فَإِذٰا أُنْزِلَتْ سُورَهٌ مُحْکَمَهٌ»

یعنی:هر گاه سوره ای محکم که در آن آیۀ متشابهی و تأویلی وجود ندارد نازل می شد.

بعضی گفته اند یعنی سوره ای که تخفیف قبلی را در مورد جهاد نسخ کند.

قتاده گوید:هر سوره ای که در آن از جهاد ذکری بمیان آمده باشد سورۀ

ص :68

محکمه است،و آن سوره برای منافقین بدترین سوره است.

بعضی گفته اند سورۀ محکمه سوره ای را گویند که مقرون به وعید و تهدید به عذاب باشد و در آن تأکید شده باشد،مانند( إِلاّٰ تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذٰاباً أَلِیماً ).

بعضی گفته اند:محکمه یعنی الفاظ آن سوره روشن است،بنا بر این قرآن همه اش محکم است.

بعضی هم گفته اند:سورۀ محکمه سوره ای است با صراحتی که در تأویل آن اختلاف نشود،و به دنبال آنهم نصّ دیگری نیامده باشد.

و در قرائت ابن مسعود آمده است(سورۀ محدثه)یعنی:سوره ای تازه.

«وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتٰالُ»

یعنی:و در آن جنگ واجب شده بود،و مأمور به جهاد شده بودند.

«رَأَیْتَ»

می دیدی ای محمّد.

«اَلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ»

آنان را که در دلهاشان بیماری شک و نفاق است.

«یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ»

زجاج گوید:منظور آن است که آنان چشمان خود را به سوی تو خیره می کردند،و با تندی می نگریستند، همانگونه که افراد در حال جان کندن بعلّت سنگینی مرگ بجایی خیره می شوند.

«فَأَوْلیٰ لَهُمْ»

این جمله نوعی تهدید و وعدۀ عذاب است.

اصمعی گوید:اینکه در مقام تهدید می گویند:(أولی لک)یعنی:چیزی که موجب ناراحتی تو باشد در کنارت قرار گیرد(ولیک و قارنک ما تکره).

قتاده گوید:یعنی:عذاب و کیفر الهی برای آنان باد،بنا بر این(أولی) اسم است برای تهدید و وعید،و (فَأَوْلیٰ لَهُمْ) مبتدا و خبر است،و أولی قابل صرف نیست زیرا بر وزن فعلی است و اسم شده است برای وعید،و اینکه أصمعی بمعنی(ولیّک ما تکره)گرفته است منظورش آن نیست که اولی فعل است،بلکه آن را تفسیر به معنی نموده است.

ص :69

و نیز گفته شده است که( فَأَوْلیٰ لَهُمْ )یعنی:(اولی لهم طاعه اللّٰه و رسوله و قول معروف بالاجابه)یعنی:اگر اطاعت می کردند و اجابت می نمودند اطاعت و اجابت شایستۀ آنان بود،و این است معنای قول ابن عبّاس در روایت عطاء و اختیار کسایی،بنا بر این (طٰاعَهٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ) در آیات آینده متّصل بما قبل می باشد،و بنا بر قول زجاج همچنین است اگر( طٰاعَهٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ )صفت (سوره)باشد،و تقدیرش این است:(فاذا أنزلت سوره ذات طاعه و قول معروف)و بنا بر قول اوّل طاعه مبتدای محذوف الخبر است و تقدیرش(طاعه و قول معروف أمثل أو أحسن)یا اینکه خبر مبتدای محذوف است که تقدیرش(أمرنا طاعه)است،و وقف در اولی لهم نیکو است.

ص :70

آیات 21-25 از سورۀ محمّد 47

احدی نمیتواند عمر احدی را بتأخیر بیندازد مگر خداوند بزرگ.

نکتۀ ادبی است در بلاغت و جواب اذا محذوف است که:

«فَلَوْ صَدَقُوا اللّٰهَ لَکٰانَ خَیْراً لَهُمْ»

بر آن محذوف دلالت میکند، و تقدیر چنین است(فاذا عزم الأمر نکلوا و کذبوا فیما وعدوا اللّٰه من أنفسهم،فلو صدقوا اللّٰه فیما امرهم به من الجهاد و امتثلوا أمره لکان خیرا لهم فی دینهم و دنیاهم من نفاقهم) (1).

«فَهَلْ عَسَیْتُمْ»

ای گروه منافقین آیا میتوانید.

«إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحٰامَکُمْ»

اگر بشما حکومت دادند با رشوه گرفتن و ریختن خونهای حرام و کشتار یکدیگر و قطع رحم با خویشاوندان-همانگونه که قریش و بنی هاشم یکدیگر را میکشتند-فساد کنید؟ و بعضی گفته اند (إِنْ تَوَلَّیْتُمْ) یعنی:اگر از کتاب خدا و عمل به آنچه در آن است روی میگردانید تا بازگردید بسوی آنچه که در جاهلیّت بر آن بودید و با

ص :75

کشتن یکدیگر فساد نمائید.

قتاده گوید:چگونه دیدید قوم را آن گاه که از قرآن روی گرداندند؟آیا خونهای ناحقّی را نریختند؟و با خویشاوندانی قطع نکردند،و نافرمانی خداوند ننمودند،سپس خداوند کسانی را که چنین قصدی دارند مورد ملامت قرار داده می فرماید:

«أُولٰئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ»

یعنی:خداوند آنان را از رحمت خود دور ساخته است.

«فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمیٰ أَبْصٰارَهُمْ»

ابی مسلم گوید:یعنی:آنان خبرهای آسمانی را درک نمی کنند،و چیزهایی را که موجب عبرت گرفتن آنان خواهد شد نمیبینند گویا که کر و کور هستند.

و از ابی علی جبائی است که بدون خلاف جایز نیست(صم و عمی)در آیه را بر کری و کوری جسمانی حمل کنیم،زیرا اگر آنان از نظر جسمی ناشنوا و نابینا بودند بخاطر آن مورد ملامت قرار نمیگرفتند،و اینکه ناشنوایی مطلق آمده است (فأصمّهم)،بخاطر آنکه جز در گوش ناشنوایی راه ندارد،و اینکه نابینایی مقیّد به چشمان آمده است(و أعمی أبصارهم)زیرا بینایی گاهی مربوط به چشم و گاهی مربوط به قلب می باشد.

«أَ فَلاٰ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ»

یعنی:چرا در قرآن تدبّر نمی کنند تا با آن عبرت بگیرند؟و از حضرت امام صادق و امام موسی بن جعفر(ع)نقل شده است یعنی:پس چرا در قرآن فکر نمی کنند تا هر حقّی که بر آنان است درک کنند؟ «أَمْ عَلیٰ قُلُوبٍ أَقْفٰالُهٰا» و اینکه در آیه(قلوب)بحالت نکره آمده است بدین معنی است که قلوب اینان و دیگر کسانی که مانند آنان هستند قفل شده است،و این آیه دلالت دارد بر اینکه کسانی که می گویند جایز نیست هیچ قسمتی از ظاهر قرآن را جز با خبر و منقول تفسیر کرد گفتارشان باطل است (1)و نیز در این آیه

ص :76

دلالت دارد بر اینکه آنها که می گویند باید حدیث را نقل کرد هر چند هم که مخالف اصول دیانت باشد،زیرا خداوند در این آیه مردم را به تدبّر و تفکّر فرا- خوانده و این معنی با نداشتن بینایی و خود را به نادانی زدن منافات دارد، سپس خداوند میفرماید:

«إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلیٰ أَدْبٰارِهِمْ»

یعنی:آنان که مرتد شده از حق و ایمان بازگشته اند.

«مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی»

یعنی این منافقان پس از آنکه راه حق برایشان روشن شد از این راه بازگشتند.

از ابن عبّاس و ضحّاک و سدی روایت شده است که منافقان نزد پیامبر(ص) اظهار ایمان میکردند،ولی هنگامی که نزد خود جمع میشوند کفر خویش را اظهار میدارند،و این همانی است که در آیه از آن با(ارتدوا)یاد شده است.

از قتاده نقل شده است اینان کافران اهل کتاب هستند که بحضرت محمّد (صلّی اللّٰه علیه و آله)کافر شده اند با اینکه او را شناخته و صفات و خصوصیّات او را در کتابهای خود دیده بودند.

و در این آیه دلالتی بر این نیست که مؤمن هم گاهی کافر می شود،زیرا مانعی نیست که منظور از بازگشت،بازگشت در باطن از ایمان باشد،پس از آنکه دلیل و برهان بر صحّت ایمانش اقامه شده و آن را اظهار نموده است.

«اَلشَّیْطٰانُ سَوَّلَ لَهُمْ»

حسن گوید:یعنی گناهان را برای آنان نیک جلوه می دهد.

ابی مسلم گوید:یعنی شیطان آرزوهایشان بر می آورد،زیرا آنان را بسوی چیزهایی فرا می خواند که موافق با میل و خواسته های نفسانی آنان است.

«وَ أَمْلیٰ لَهُمْ»

یعنی:شیطان آرزوهای آنان را طولانی ساخته فریب او را می خوردند.

ص :77

و بعضی گفته اند،شیطان به آنان تلقین میکرده است که عمری طولانی بدور از هر ناملایمی خواهند داشت.و آرزوهای آنان را دور و طولانی میساخته است.

ص :78

آیات 26-30 از سورۀ محمّد 47

لغت را آیۀ دیگر تأیید می کند که می فرماید:( أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجْوٰاهُمْ؟ ) (1)همانگونه که در این آیه(سر)مفرد آمده و جمع بسته نشده است، همین طور هم در آیۀ مزبور فرموده است:(اسرارهم).

و آنان که همزه را فتح داده(اسرارهم)خوانده اند آن را جمع(سرّ)گرفته اند چون اقسام سر مختلف است،و چند جنس متخالف را جمع بستن خوب است،و آن گونه که عمدۀ مصادر گواه است در آیۀ( یَعْلَمُ سِرَّهُمْ )سر بصورت مفرد آمده است،زیرا سر مصدر است و شامل تمام اقسام آن خواهد شد،و یک بار مفرد آورده شده است و بار دیگر جمع.

است،و از این نمونه است شعر شاعر دیگر که میگوید:

(منطق صائب و تلحن احیانا

و خیر الحدیث ما کان لحنا)

یعنی:(دارای منطقی با نفوذ است که گاهی هم کنایه آمیز است،و بهترین گفتار آن است که در آن کنایه و اشاره باشد).

و علّت اینکه به(تعریض)(لحن)گفته میشود آنست که لحن عبارتست از کشاندن سخن به جهت خلاف مسیر آن،و از همین باب است که عمر گفته است کنایه و لحن گویی را بیاموزید همانگونه که قرآن را می آموزید.

2-امّا استعمال لحن در غلط و خطاء،این نوع لحن عبارتست از منحرف ساختن اعراب(حرکات حروف)از جهت صحیح آن،و فعل آن(لحن یلحن) است که اسم فاعل آن(لاحن)میباشد.

«وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ إِسْرٰارَهُمْ»

یعنی:خداوند از گفته هایی که بعضی از آنان به دیگران بطور سرّی می گویند و عقائدی که در دلهایشان پنهان میسازند آگاه است.

1)

(-حضرت صادق(ع)روایت شده است در بارۀ گفتار خداوند بزرگ( إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلیٰ أَدْبٰارِهِمْ مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی )فلان و فلان و فلان است که اینان در ترک ولایت امیر المؤمنین(ع)از ایمان خود مرتد شدند. گفتم:از گفتار دیگر الهی( ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قٰالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا مٰا نَزَّلَ اللّٰهُ )منظور چیست؟ گفت:بخدا سوگند این آیه در بارۀ آن دو نفر و پیروانشان نازل شده است. این آیه قول خداوند بزرگ است و جبرئیل بر محمّد(ص)نازل فرموده است. (که آنان بکسانی که از آنچه در بارۀ علی(ع)نازل شده است ناراحت بوده می گویند ما در پاره ای از امور شما را اطاعت خواهیم کرد)سپس گفت:اینان بنی امیّه را به پیمان با خود فرا خواندند که نگذارند امر ولایت و حکومت پس از پیامبر خدا(ص)در میان ما خاندان نبوّت قرار گیرد،و چیزی از بیت المال را به ما ندهند،و گفتند:اگر ما خمس را به آنان بدهیم دیگر بچیزی محتاج نخواهند بود،و دیگر اهمیّت نمی دهند که حکومت در میان آنان باشد،و لذا گفتند:ما در بعضی از کارها که ما را برای آن فراخواندید اطاعت میکنیم و آن عبارتست از خمس که چیزی از خمس را به آنان نمیدهیم،و قوله:( کَرِهُوا مٰا نَزَّلَ اللّٰهُ )آنچه که خداوند نازل کرده چیزی است که آن را بر بندگانش فریضه ساخته است که ولایت امیر المؤمنین(ع)است،ابو عبیده نیز همراه آنان و کاتبشان بود که بدنبال این قرارداد خداوند نازل فرمود:( أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنّٰا مُبْرِمُونَ، أَمْ یَحْسَبُونَ أَنّٰا لاٰ نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْوٰاهُمْ... )

ص :83

«فَکَیْفَ إِذٰا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلاٰئِکَهُ»

یعنی:هنگامی که فرشتگان الهی جانهای آنان را ستانند آن وقت حالشان چگونه است،و اینکه چیزهایی از جمله حذف شده است بخاطر تعظیم آن مصیبتی است که در آن وقت بر آنان وارد می شود.

«یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبٰارَهُمْ»

یعنی بخاطر مجازات بصورتها و پشتهای آنان میزنند آن گاه خداوند بزرگ بعلت این ضربت پرداخته میفرماید:

«ذٰلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا مٰا أَسْخَطَ اللّٰهَ»

چون آنان دنبال گناهانی میرفتند که خداوند از آنها بدش آمده و بخاطر آن مجازات خواهد کرد.

«وَ کَرِهُوا رِضْوٰانَهُ»

و از ایمان بخدا و اطاعت رسول(ص)که موجب رضایت الهی است بدشان می آمد.

«فَأَحْبَطَ أَعْمٰالَهُمْ»

در نتیجه خداوند کارهای نیکی را که انجام میدادند مانند نماز صدقه و دیگر اعمال از بین برد،زیرا این کارها بدون ایمان انجام میگرفت (1)سپس میفرماید:

«أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللّٰهُ أَضْغٰانَهُمْ»

یعنی اینان فکر میکردند که خداوند کینه توزیهایشان را نسبت به مؤمنین ظاهر نساخته،و عیبهای آنان را برای پیامبر(ص)ظاهر نمیسازد.

ص :84

«وَ لَوْ نَشٰاءُ لَأَرَیْنٰاکَهُمْ»

و اگر بخواهیم اینان را بشما نشان میدهیم تا بشناسیدشان،که میفرماید:

«فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِیمٰاهُمْ»

یعنی:نشانه هایی برای شناسایی آنان خواهیم گذاشت تا آنان را بشناسی.

«وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ»

یعنی:هم اکنون آنان را در فحوی و معنی و مقصود کلامشان خواهی شناخت،زیرا سخن ایشان پرده از باطن او برمیدارد.

از ابی سعید خدری روایت شده است که(لحن القول)در آیه عبارتست از بغض و کینۀ آنان نسبت به علیّ بن ابی طالب(ع) (1)و گفت ما در زمان رسول خدا(ص)منافقین را با کینه ای که نسبت به علیّ بن ابی طالب(ع)داشتند می شناختیم.

و نظیر این حدیث از جابر بن عبد اللّٰه انصاری نقل شده است.

و از عباده بن صامت روایت شده است که ما فرزندانمان را با دوستی علی(ع) آزمایش میکردیم،هر گاه میدیدیم یکی از فرزندانمان علی(ع)را دوست نمیدارد میدانستیم که این فرزند ناپاک و زنا زاده است.

انس گوید:پس از این آیه دیگر هیچ منافقی در زمان رسول خدا(ص) پنهان نماند.

«وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ أَعْمٰالَکُمْ»

یعنی خداوند از ظاهر و باطن اعمال شما خبر دارد.

ص :85

آیات 31-35 سورۀ محمّد 47

است.

و دلیل قرائت با نون قوله(و لو نشاء لأریناکهم)است.

خدا سرباز زدند،و گاهی باجبار مانع شدند که دیگران از دین خدا پیروی کنند،و گاهی با گمراه ساختن آنان مانع راه خدا میشدند.

«وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ»

یعنی:با رسول خدا عناد و دشمنی نمودند.

«مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدیٰ»

یعنی:پس از آنکه برای آنان روشن شد که محمّد(ص)بر حق بوده و دانستند که رسول خدا است.

«لَنْ یَضُرُّوا اللّٰهَ شَیْئاً»

ولی اینان با این اعمال خود بخدا ضرری نزده بخودشان ضرر میزنند.

«وَ سَیُحْبِطُ أَعْمٰالَهُمْ»

یعنی:خداوند اعمال آنان را محو نموده و در آخرت پاداشی برای اعمال خود نمی بینند.

این آیه دلالت دارد بر اینکه راه راست برای این کافران روشن شده ولی آن را نپذیرفته با عناد و نفاق از راه راست منحرف شده اند.

بعضی گفته اند آنان اهل کتاب هستند که حقّانیّت پیامبر اسلام(ص)بر آنان ثابت شده است ولی نپذیرفته اند.

دیگران گفته اند آنان سردمداران ضلالتند که بخاطر جاه طلبی و ریاست مانع راه حق شده اند،بدلیل اینکه در قرآن معمولا لغت(عناد)به سردمداران قوم نسبت داده میشود.

«یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّٰهَ»

ای مؤمنان با اعتقاد به توحید خداوند را اطاعت کنید.

«وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ»

و با اقرار به رسالت پیامبر(ص)از او اطاعت نمائید.

بعضی گفته اند یعنی:با احترام گذاشتن به پیامبر(ص)خدا را اطاعت کنید، و با بزرگداشت فرمان خدا از پیامبرش اطاعت نمائید.

«وَ لاٰ تُبْطِلُوا أَعْمٰالَکُمْ»

از عطاء نقل شده است یعنی:با شکّ و نفاق اعمال خود را باطل نسازید.

ص :89

از کلبی نقل شده است یعنی:با ریاء و فریبکاری اعمال خود را باطل نسازید.

از حسن نقل شده که با گناهان کوچک و بزرگ اعمال خویشتن را باطل نکنید.

«إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ»

معنای آن گذشت.

«ثُمَّ مٰاتُوا وَ هُمْ کُفّٰارٌ»

یعنی بر کفرشان پافشاری نمودند تا آنکه در حالت کفر مردند.

«فَلَنْ یَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ»

یعنی:خداوند برای همیشه آنان را دیگر نخواهد بخشید،زیرا حرف(لن)برای نفی ابد است.

«فَلاٰ تَهِنُوا»

یعنی:سست نشوید و در جنگ با کفّار از خود ضعف نشان ندهید.

«وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ»

و کافران را به صلح فرا نخوانید.

«وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ»

مجاهد گوید:یعنی:در حالی که شما پیروز و برتر هستید صلح نکنید(و آتش بس نپذیرید).

بعضی گفته اند:واو برای بیان حال است یعنی:در حالی که در جنگ پیروزی برای شما است آنان را به صلح دعوت نکنید.

دیگری گفته است که این یک خبر ابتدایی است از طرف خداوند و بوسیلۀ آن حالت مؤمنین را بیان میکند که هر چند در پاره ای از موارد شکست بخورند ولی سرانجام پیروز خواهند شد.

«وَ اللّٰهُ مَعَکُمْ»

یعنی:خداوند در پیروزی بر دشمن با شما است.

«وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمٰالَکُمْ»

مجاهد گوید یعنی:خداوند چیزی از ثواب اعمالتان نمی کاهد،بلکه پاداش اعمال شما را داده از فضل خود بر آن خواهد افزود.

و از ابن عبّاس و قتاده و ابن زید نقل شده است یعنی:خداوند هیچگاه بشما ستم نخواهد کرد.

ص :90

آیات 36-38 از سورۀ محمّد 47

میفرماید:

«إِنَّمَا الْحَیٰاهُ الدُّنْیٰا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ»

یعنی:دنیا زودگذر و فانی شدنی است،و هر کس که فانی را بر باقی گزیند نادان و ناقص است.

حسن مفسّر گوید:آن کس که دنیا را آفریده است از آن آگاهتر است.

«وَ إِنْ تُؤْمِنُوا»

یعنی:اگر بخدا و رسول ایمان آورید.

«وَ تَتَّقُوا»

یعنی:و از نافرمانی او بترسید.

«یُؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ»

یعنی:در سرای آخرت پاداش اعمالتان را خواهد داد.

«وَ لاٰ یَسْئَلْکُمْ أَمْوٰالَکُمْ»

از سفیان بن عیینه و جبائی نقل شده است که:

خداوند تمام اموال شما را بعنوان مالیات از شما نمیخواهد،گرچه در قسمتی از اموالتان زکات قرار میدهد.

بعضی گفته اند یعنی:خداوند اموالتان را از شما نمیخواهد،زیرا تمام اموال از آن خدا است و او است که این اموال را می بخشد.

بعضی هم گفته اند یعنی:رسول خدا(ص)در مقابل اداء رسالت از شما نمیخواهد که اموالتان را به او بدهید.

«إِنْ یَسْئَلْکُمُوهٰا فَیُحْفِکُمْ»

اگر خداوند بخواهد با جدّیت زیاد تمام اموالتان را از شما مطالبه نماید.

«تَبْخَلُوا»

از دادن تمام اموالتان دریغ خواهید نمود،از ابی مسلم نقل شده است که یعنی:اگر بهنگام گرفتن زکات با شما نرمش بخرج دهند و بشما پاداشهای بزرگ وعده نمایند از دادن اموالتان کوتاهی خواهید کرد.

«وَ یُخْرِجْ أَضْغٰانَکُمْ»

یعنی:اگر تمام اموالتان را از شما بخواهند کینه توزی و دشمنی شما نسبت بخدا و رسول ظاهر خواهد شد،و لذا خداوند در صدی از ثروت شما را بعنوان عشریه و غیره واجب کرده است.

ص :94

قتاده گوید:خداوند میدانسته است که پول خواستن از مردم موجب ناراحتی آنان خواهد شد و کینه های درونی آنان را به ظهور میرساند.

«هٰا أَنْتُمْ هٰؤُلاٰءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ»

یعنی:شما دعوت میشوید که آنچه در اموالتان واجب شده است بیرون کرده در راه خدا آن را خرج کنید.

«فَمِنْکُمْ مَنْ یَبْخَلُ»

یعنی:کسانی از شما هستند که از پرداخت زکات واجب خود دریغ میورزد.

«وَ مَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّمٰا یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ»

یعنی:هر کس از دادن مال خود بخل ورزد نسبت به خویشتن بخل کرده است،زیرا با این عمل خود را از یک پاداش بزرگ الهی محروم ساخته مستوجب مجازاتی عظیم خواهد گشت،و این اشاره به آنست که پرداخت کنندۀ حقوق واجبه بیشتر از گیرندۀ آن به پرداخت آن احتیاج دارد.بنا بر این اگر در پرداخت آن دریغ نماید نسبت بخویشتن دریغ کرده است،و این نوع بخل شدیدترین نوع آنست.

مقاتل گوید:یعنی:چنین کسی موجب محرومیّت خویشتن از خیرات آخرت میشود.

بعضی هم گفته اند یعنی:این کس که بخل میورزد در درون خود انگیزه ای دارد که او را وادار به این عمل میکند،زیرا خداوند بخل را نهی فرموده از آن بدگویی کرده است،بنا بر این انگیزۀ بخل از سوی خداوند نمیباشد.

«وَ اللّٰهُ الْغَنِیُّ»

و این را هم بدانید که خداوند از ثروتی که دارید بی نیاز است.

«وَ أَنْتُمُ الْفُقَرٰاءُ»

و این شما هستید به آنچه که نزد خدا است از خیر و رحمت نیاز دارید،یعنی:خداوند بخاطر احتیاج خودش بشما دستور انفاق نمیدهد، بلکه بدان جهت دستور میدهد که شما در آخرت سود برید.

ص :95

«وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا»

یعنی:اگر از فرمان خدا و دستور رسولش سرپیچی کنید.

«یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ»

خداوند مردمی شنواتر و فرمانبردارتر از شما را جایگزین شما خواهد ساخت.

«ثُمَّ لاٰ یَکُونُوا أَمْثٰالَکُمْ»

یعنی:و آنان مانند شما نخواهند بود،بلکه از شما بهتر بوده بیشتر مطیع فرمان الهی هستند.

ابو هریره روایت کرده است که تعدادی از یاران رسول خدا(ص)در حالی که سلمان در کنار حضرت بود گفتند:یا رسول اللّٰه این افراد که خداوند در قرآن از آنان یاد کرده است چه کسانی هستند؟حضرت دست خود را روی ران سلمان زده فرمود:منظور از آن این شخص و قوم او است،سوگند به خداوندی که جانم در قبضۀ قدرت او است اگر ایمان بسته به ستارۀ ثریّا باشد مردانی از فارس آن را بچنگ خواهند آورد.

و ابو بصیر از حضرت امام جعفر صادق(ع)روایت میکند که فرمودند:ای مردم عرب اگر روی گردان شوید مردمی غیر از شما را جایگزین شما خواهد فرمود یعنی:غلامان(موالی)را جایگزین شما خواهد ساخت.

و نیز از حضرت صادق(ع)روایت شده است فرمودند:خداوند موالی و غلامان را که بهتر از آنان بودند جایگزین آنان فرمود (1).

ص :96

سورۀ الفتح

لَکَ فَتْحاً مُبِیناً )پیامبر خدا(ص)فرمودند:آیه ای بر من نازل شده است که در نظر من از تمام دنیا بهتر است).

عبد اللّٰه بن مسعود گوید:

(رسول خدا(ص)از جنگ حدیبیه بازگشت فرمود،ناگهان دیدیم که شتر سواری حضرت از سرعت خود کاست،نزدیک شدیم دیدیم خداوند( إِنّٰا فَتَحْنٰا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً )را بر حضرت نازل فرموده است،و حضرتش را فوق العاده مسرور یافتیم،و فرمودند که این سوره بر او نازل شده است).

عبد اللّٰه بن بکیر از پدرش روایت می کند که:

(حضرت صادق(ع)فرمودند:اموال و زنان و کنیزان خود را با خواندن( إِنّٰا فَتَحْنٰا )از تلف شدن حفظ کنید،اگر انسان از کسانی باشد که این سوره را زیاد بخواند روز قیامت منادی بطوری که همۀ مردم بشنوند او را صدا می زند که تو از بندگان خالص من هستی،او را به بندگان صالح من ملحق نمائید،و او را در بهشتهای پر نعمت جای داده،از شربت گوارای رحیق مختوم آمیخته به کافور سیراب سازید).

آیات 1-5 فتح 48

و از مقاتل نقل شده است یعنی:ما برای تو آسان نمودیم آسانی آشکاری.و بعضی گفته اند یعنی:ما تو را دانا ساختیم دانایی ظاهری در مورد آنچه که از قرآن بر تو نازل کرده ایم،و از امر دین به تو خبر داده ایم.

و از زجاج نقل شده است یعنی:ما تو را به سوی اسلام ارشاد نمودیم و کار دین را برایت گشایش دادیم.

در مورد فتح اختلاف شده است که منظور از آن کدام فتح است:

وجه اول:

از انس و قتاده و جمعی از مفسّرین نقل شده است که منظور از فتح در این آیه فتح مکه است که خداوند در سال صلح حدیبیه پس از خاتمه یافتن جریان حدیبیه خداوند فتح مکه را وعده فرمود.

قتاده گوید:این آیه هنگامی نازل شد که پیامبر خدا(ص)در حال بازگشت از صلح حدیبیه بودند،و در آن وقت حضرتش به فتح مکه بشارت داده شد،و تقدیر آیه اینطور است:(انّا فتحنا لک مکه ای قضینا لک بالنّصر علی أهلها)یعنی ما برای تو حکم نمودیم که مکه را فتح کنی و بر اهل آن پیروز گردی..

و از جابر نقل شده است که ما از فتح مکه آگاه نشدیم مگر در روز حدیبیه.

وجه دوّم:

منظور از فتح در اینجا صلح حدیبیه است که فتحی بود بدون درگیری و جنگ فراء گوید:فتح گاهی عبارت است از صلح،و فتح در لغت به معنی گشایش چیزی است که بسته باشد،و صلحی که در حدیبیه با مشرکین بدست آمد،در بن- بست بود تا اینکه خداوند آن روز صلح را از بن بست بیرون آورده گشایش شد.

زهری می گوید:فتحی مهمتر از صلح حدیبیه نبود،زیرا مشرکین در جریان

ص :102

این صلح با مسلمین در آمیختند و سخنان و منطق آنان را شنیدند و اسلام در دلهایشان نفوذ کرد و در طول سه سال مردم بسیاری اسلام آوردند،و با اسلام آوردن آنان تعداد مسلمین افزوده شد.

شعبی گوید:در جریان صلح حدیبیه بیعتی انجام شد که همان(بیعت رضوان)است، و نیز نخیل خیبر اطعام شدند،و رومیان بر ایرانیان پیروز گشتند،و مسلمانان بخاطر پیروزی اهل کتاب که رومیان باشند بر مجوسیان شاد گشتند،زیرا این پیروزی یک پیشگویی بود که در قرآن آمده بود:(انهم سیغلبون) و قربانیان به قربانگاه خود رسیدند،و حدیبیه چاهی است که می گویند آب آن تمام شده بود که معجزۀ معروف نبوّت در آن ظاهر گشت.

براء بن عازب گوید:

(شما فتح مکه را فتح می دانید،آری فتح مکه فتح بود ولی ما فتح را بیعت رضوان در روز صلح حدیبیه می دانیم،ما یکهزار و چهار صد نفر همراه پیامبر خدا(ص)بودیم و حدیبیه چاه آبی بود که ما تمام آب آن را کشیدیم بطوری که در ته چاه دیگر حتّی یک قطره آب هم باقی نماند،تمام شدن آب چاه بگوش حضرت رسید،حضرت سر چاه آمد و کنار آن نشست و ظرف آبی خواسته وضوء گرفت،آن گاه مضمضه کرده دعا خواند و آب را در چاه ریخت،و ما و تمام مرکوبهایمان را سیراب کرد).

و در حدیث سلمه بن اکوع آمده است:

(حضرت همین که دعا خواند و آب دهان در آن افکند آب چاه جوشیدن گرفت هم خود سیراب شدیم هم شتران و اسبان خود را سیراب نمودیم).

و از محمّد بن اسحاق بن یسار از زهری از عروه بن زبیر از مسور بن مخرمه (1).

ص :103

روایت شده است که:

(رسول خدا(ص)برای زیارت خانۀ خدا بیرون آمد و قصد جنگ نداشتند و بقیّۀ حدیث گذشته را نقل کرد تا اینکه می گوید:رسول خدا(ص)فرمود:

پیاده شوید،گفتند:یا رسول اللّٰه در این وادی آب یافت نمی شود،رسول خدا(ص)از ترکش خود تیری بیرون آورد و آن را به مردی از یارانش داده فرمود پیاده شو و سر یکی از این چاه ها رفته این تیر را در آن فرو ببر،آن مرد همین کار را انجام داد آب از چاه جوشید و مردم همه سیراب شدند).

و نیز از عروه روایت شده است که از بیرون آمدن پیامبر خدا(ص)یاد کرده می گوید:

(قریش از مکه بیرون آمده و از پیامبر جلو افتادند و پیش از حضرت سر آب رسیدند و از آنجا پیاده شدند،همین که پیامبر خدا(ص)مشاهده فرمود که قریش پیش از او سر آب رفته اند،در حدیبیه پیاده شد در حالی که گرما سخت شدّت داشت و آنجا جز یک چاه وجود نداشت،مردم از تشنگی ناراحت شدند و جمعیّت هم زیاد بود،کسانی سر چاه رفته آب آن را تا ته کشیدند،رسول خدا(ص) دلوی آب خواست وضوء گرفت و آب در دهان خود گردانده در سطل آب ریخت و دستور فرمود که آب سطل را در چاه بریزند،و سپس تیری از ترکش خود بیرون آورده در چاه انداخت و بدرگاه خداوند دعائی کرد آب از چاه جوشید و بالا آمد تا جایی که مردم با دست از چاه آب می کشیدند در حالی که لب چاه نشسته بودند).

سالم بن أبی الجعد روایت کرده می گوید:

(بجابر گفتم روز شجره چند نفر بودید؟گفت:ما یکهزار و پانصد نفر بودیم، و از تشنگی آن روزشان یاد نموده گفت مقداری آب در یک ظرف برای پیامبر آوردند حضرت دست خود را در آن آب گذاشت ناگهان دیدیم آب از لابلای انگشتان

ص :104

حضرتش مانند چشمه جوشیدن گرفت،و تا توانستیم از آن آب نوشیدیم و برای تمام جمعیّت ما کافی بود.

سالم می گوید:بجابر گفتم:شما چند نفر بودید؟گفت:اگر یکصد هزار نفر می بودیم آن آب برای ما بس بود،ولی جمعیّت ما آن روز هزار و پانصد نفر بود).

وجه سوّم:

منظور از فتح،فتح خیبر باشد به نقل از مجاهد و عوفی،و از مجمع بن حارثۀ انصاری روایت شده است که یکی از قرّاء می گفت:

(همراه رسول خدا(ص)در حدیبیه حاضر بودیم،پس از آنکه از حدیبیه بازگشتیم ناگهان دیدیم مردم شتران خود را به نشانۀ شادمانی به حرکت در آوردند،بعضی از مردم به دیگران گفتند:چه شده است که مردم شادی می کنند؟گفتند:بر رسول خدا(ص)وحی شده است،مرکبهای سواری خود را دوانده نزد رسول خدا(ص)رسیدیم،حضرتش را در حالی که در(کراع الغیم) روی اثاثیۀ خود ایستاده بود مشاهده نمودیم،پس از آنکه مردم اطرافش جمع شدند به خواندن پرداخت:(انّا فتحنا لک فتحا مبینا)تا آخر سوره عمر پرسید یا رسول اللّٰه آیا فتح است؟حضرت فرمودند:آری سوگند به کسی که جان محمّد در دست او است فتح است،آن گاه خیبر را میان اهل حدیبیه تقسیم فرمود و و احدی را وارد خیبر نساخت مگر آنکه در حدیبیه حضور یافته بود.

وجه چهارم:

فتح عبارت است از پیروزی تمامی بر دشمنان به وسیلۀ برهان ها و معجزات ظاهره و عظمت منطق اسلام.

«لِیَغْفِرَ لَکَ اللّٰهُ مٰا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ مٰا تَأَخَّرَ»

در تفسیر این آیه گفته های

ص :105

بسیاری هست که همۀ آنها مخالف مذهب اصحاب امامیّه است،زیرا پیامبران معصوم از گناه می باشند،چه گناهان صغیره و چه گناهان کبیره،چه قبل از نبوّت و چه بعد از نبوّت،اینک أقوالی که گفته اند:

1-آنکه یعنی:تا خداوند برای تو گناهان گذشتۀ امّتت و گناهان آیندۀ آنان را به وسیلۀ شفاعتت ببخشد،و منظور از ما تقدّم و ما تأخّر گناهانی است که زمان آن گذشته یا آنها که زمانش نرسیده است،همانگونه که کسی به دیگری می- گوید:گناه گذشته و آینده ات را بخشیدم.

و اینکه نسبت دادن گناهان امّت به خود حضرت صحیح است به جهت آنکه میان پیامبر و امّتش جدایی نیست،و مؤیّد این جواب است روایتی که مفضل بن عمر از حضرت امام جعفر صادق(ع)نقل می کند:

مفضل گوید:شخصی در بارۀ این آیه از حضرتش سؤال کرد حضرت فرمودند:

(به خدا سوگند که حضرت محمّد(ص)گناهی نداشت،ولی خداوند برای او ضامن شد که گناهان شیعیان علی(ع)را گذشته و آیندۀ آن را ببخشد).

عمر بن یزید روایت کرده می گوید:از حضرت صادق(ع)در بارۀ فرمودۀ خدا( لِیَغْفِرَ لَکَ اللّٰهُ مٰا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ مٰا تَأَخَّرَ )پرسیدم فرمودند:

(حضرت محمّد(ص)گناهی نداشته و اراده بر انجام گناهی هم نفرموده است و لکن خداوند گناهان شیعیانش را بر او بار کرده آن گاه آنها را برایش بخشیده است).

2-آنچه از مرحوم سیّد مرتضی قدّس اللّٰه روحه نقل شده است که(ذنب) مصدر است و مصدر هم جایز است به فاعل اضافه شود و هم جایز است به مفعول اضافه گردد،و در این آیه ذنب به مفعول اضافه شده است،و منظور(ما تقدّم من ذنبهم الیک)می باشد،یعنی:خداوند گناهان کفّار را که مانع ورود تو به مکّه و مسجد الحرام شدند بخشید،و بنا بر این تأویل مغفرت بمعنی ازاله و نسخ احکام مشرکین و دشمنان پیامبر است نسبت به حضرتش،یعنی:خداوند این منع را از تو بر می دارد،و با فتح مکه قدرتی به تو خواهد بخشید که وارد مکه شوی، و لذا این معنی را پاداشی نسبت به جهاد او قرار داده است،و بر طرف مانع

ص :107

را دنبال فتح آورده،سپس سید مرتضی اضافه می کند:اگر خداوند اراده فرموده بود از این مغفرت آمرزش گناهانش گفتار خداوند بدین طریق( إِنّٰا فَتَحْنٰا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللّٰهُ )معنی نداشت،زیرا آمرزش گناهان ربطی به فتح ندارد،و نمی تواند پشت سر آیۀ فتح باشد.

و امّا(ما تقدم و ما تأخر)بنا بر این تأویل اشکالی ندارد که مراد از آن جنایاتی باشد که کفّار قریش در گذشته نسبت به تو و قومت انجام داده اند (1).

ص :108

ولی این قول ضعیف است چون در اینگونه موارد معمولا بصورت دعا آورده میشود. «وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ» یعنی:خداوند در دنیا با پیروز ساختنت بر دشمن، و بالا گرفتن امر دعوتت،و یاری دینت،و پایدار ماندن شریعتت نعمت را بر تو تمام می کند،و در آخرت هم با ارتقاء درجه ات نعمت را بر تو تمام می کند،زیرا معنی اتمام نعمت آن است که آنچه که مقتضی است انجام داده و آن نعمت را برای صاحبش حفظ کرده بلکه بر آن بیفزاید.

بعضی هم گفته اند یعنی:خداوند با فتح خیبر و مکه و طائف نعمتش را بر تو تمام می کند.

«وَ یَهْدِیَکَ صِرٰاطاً مُسْتَقِیماً»

یعنی:تو را بر طریقه ای استوار سازد که رهرو آن به بهشت خواهد رسید.

«وَ یَنْصُرَکَ اللّٰهُ نَصْراً عَزِیزاً»

نصر عزیز عبارت است از یک نوع پیروزی که هر جبّار سرکش و متمرّدی را طرد نماید،و خداوند هم این را برای پیامبرش انجام داد، زیرا دینش را عزیزترین ادیان و حکومتش را مهمترین حکومتها قرار داد.

«هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَهَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ»

و این سکینه عبارت است از آنکه خداوند در بارۀ آنان لطفی نماید و در اثر آن چنان بصیرتی به حق پیدا کنند که روحشان آرامش یابد و این بصیرت در اثر کثرت ادلّه ای است که دلالت بر وجود حق دارد،و این نعمت مخصوص مؤمنین است،و امّا غیر مؤمنین روحشان با اوّلین شبهه ای که بر آنان دارد می شود گرفتار شک و تردید خواهد شد،زیرا آنان از آرامش یقین و روح مطمئن بهره نداشته،قلبشان در اضطراب است.

و نیز گفته اند سکینه عبارت است از یاری مؤمنین تا بدان وسیله دلهایشان آرامش گرفته در میدان جنگ ثابت قدم باشند.

و نیز گفته شده است که این سکینه عبارت است از آرامش قلبی که در تعظیم

ص :110

خدا و رسول دارند (1).

«لِیَزْدٰادُوا إِیمٰاناً مَعَ إِیمٰانِهِمْ»

یعنی:با دیدن این فتوحات و پیشرفت منطق اسلام طبق وعده ای که خداوند داده بود یقین آنان را افزایش خواهد یافت.

بعضی گفته اند یعنی:تا بیشتر دستورات الهی را تصدیق نمایند،زیرا به علّت وجود آرامش و سکینه ای که خداوند در دلهایشان قرار داده است هر گاه به چیزی از احکام و دستورات شرع فرمان داده می شوند مانند نماز،روزه،و صدقات آنان را تصدیق می نمایند.

و از ابن عبّاس نقل شده است یعنی:خداوند در دلهایشان سکینه قرار داده است تا بر معرفتی که دارند معرفتهای دیگر افزوده شود.

«وَ لِلّٰهِ جُنُودُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ»

از ابن عبّاس نقل شده است یعنی:

خداوند لشکریان آسمان و زمین را که عبارتند از فرشتگان و جنّیان و انسانها و شیاطین در اختیار دارد.

یعنی:اگر خداوند خواسته باشد شما را به وسیلۀ اینان یاری خواهد فرمود.

و در این آیه این نکته بیان شده است که اگر خداوند بخواهد مشرکین را به هلاکت می رساند،ولی خداوند نسبت به آنان و آنچه که از نسلشان بیرون می- آید آگاه است،و به جهت علم و حکمت خود به آنان مهلت داده است،و از روی عجز و نیاز به بندگان خود دستور جهاد با دشمنانش را نداده است،بلکه بدان منظور تا به مجاهدین راهش پاداش نیکو عطا فرماید.

«وَ کٰانَ اللّٰهُ عَلِیماً حَکِیماً»

و تمام کارهایش از روی حکمت و بینش است.

ص :111

«لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ»

تقدیرش این است که ما برایت فتح نمودیم تا خداوند گناهان امّتت را بیامرزد،و ما برایت فتح نمودیم تا مؤمنین و مؤمنات وارد بهشتهایی شوند که از زیر آن نهرها جاری می شود.

«جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ»

و لذا واو عطف در لیدخل وارد نشد تا إشعار بتفصیل داشته باشد،و از زیر بهشت نهرها جاری می شود یعنی از زیر درختان آن نهرهای گوناگون جاری می شود.

«خٰالِدِینَ فِیهٰا»

یعنی مؤمنین و مؤمنات بطور دائم و همیشه در بهشت بوده و نعمتهای آن همیشگی است.

«وَ یُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئٰاتِهِمْ»

یعنی:و کیفر گناهانی را که در دنیا انجام داده اند بر آنان خواهد پوشانید.

«وَ کٰانَ ذٰلِکَ عِنْدَ اللّٰهِ فَوْزاً عَظِیماً»

یعنی:و این یک پیروزی است که نزد خدا ارزشمند است.

ص :112

آیات 6-10 از سورۀ فتح-48

اند یعنی او را عزیز قرار دهید که از(عزز)باشد نه(عزر).

تهدید به عذاب کرده می فرماید:

«وَ یُعَذِّبَ الْمُنٰافِقِینَ وَ الْمُنٰافِقٰاتِ»

یعنی:خداوند مردان و زنان منافق را عذاب خواهد فرمود،و منافقان کسانی هستند که در ظاهر خود را مسلمان معرّفی می کنند ولی در باطن مشرک و کافر هستند،بنا بر این نفاق عبارت است از پنهان سازی کفر و اظهار ایمان،واژۀ نفاق از(نافقاء یربوع)گرفته شده است، یربوع یک نوع موش صحرایی است،که برای لانۀ خود به منظور فرار یک در پنهانی دارد که اگر از در آشکار به او حمله شد از در پنهانی فرار خواهد نمود.

«وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکٰاتِ»

و اینان کسانی هستند که با خدا غیر خدا را نیز پرستش می کنند.

«اَلظّٰانِّینَ بِاللّٰهِ ظَنَّ السَّوْءِ»

یعنی:اینان گمان می کنند که خداوند آنان را بر پیامبرش پیروز خواهد ساخت،و این گمان خیالی است زشت و فاسد،و کلمۀ (سوء)به فتح سین مصدر و(سوء)به ضمّ سین اسم است.

بعضی هم گفته گمان و توهّم فاسد آنان این بوده است که پیامبر دیگر به هیچ وجه به زادگاه خود مکّه باز نخواهد گشت.

و نیز گفته شده است که توهّم فاسدشان این بوده است که دیگر خداوند احدی را به نبوّت مبعوث نخواهد فرمود،و مانند این آیه است آیۀ( وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ ) (1).

«عَلَیْهِمْ دٰائِرَهُ السَّوْءِ»

یعنی:عذاب و هلاکت بر آنان واقع خواهد شد،و (دائره)به معنی بازگشت کننده است،چه به خیر چه به شر.

حمید بن ثور در شعر خود گفته است:(و دائرات الدّهر أن تدور)یعنی:

چرخهای روزگار باید که بگردد.

ص :116

بعضی گفته اند:هر کس که کلمۀ(سوء)را به ضمّ سین خوانده باشد منظورش از گردش،گردش عذاب است،و هر کس آن را به فتح خوانده است منظورش آن سرنوشتی است که برای آنان به دست مؤمنین است از کشتار آنان و به غنیمت رفتن اموالشان.

«وَ غَضِبَ اللّٰهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ»

یعنی:خداوند آنان را از رحمت خود دور کرده.

«وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ»

که آنان در جهنّم جای خواهد داد.

«وَ سٰاءَتْ مَصِیراً»

یعنی:و این جهنّم بد راهی است که سرانجام بدان منتهی خواهند شد.

«وَ لِلّٰهِ جُنُودُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ»

علّت اینکه این جمله در اوّل سوره و اینجا تکرار شده است این است که در اوّل سوره آنجا که از مؤمنین یاد شده است آمده به این معنی که خداوند لشکریانی دارد که می تواند به وسیلۀ آنان شما را یاری نماید،و اینجا به دنبال یادی که از کافران شده است آمده به این معنی خداوند لشکریانی دارد که می تواند به وسیلۀ آنان از کفّار انتقام بگیرد.

«وَ کٰانَ اللّٰهُ عَزِیزاً»

یعنی:خداوند در قهر و انتقام گیری پیروز و مقتدر است «حَکِیماً» یعنی:در کارها و قضاوتهایش متین و استوار است.

آن گاه خداوند پیامبرش را مورد خطاب قرار داده می فرماید:

«إِنّٰا أَرْسَلْنٰاکَ شٰاهِداً»

یعنی:ای محمّد ما تو را بعنوان شاهدی بر اعمال امّتت فرستادیم تا معلوم شود که اطاعت می کنند یا نافرمانی،دعوتت را می پذیرند یا رد می کنند،یا به این معنی که تو را بر آنان در مورد تبلیغ رسالت شاهد قرار دادیم.

«وَ مُبَشِّراً»

یعنی:تو را نسبت به مؤمنین و اطاعت کنندگان بشارت دهنده به بهشت قرار دادیم.

ص :117

«وَ نَذِیراً»

و نسبت به آنها که نافرمانی کننده تو را بیم دهنده از آتش قرار داده ایم.

آن گاه خداوند هدف خود را از فرستادن پیامبر بیان کرده می فرماید:

«لِتُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ»

یعنی:هدف آن است که به خدا و رسولش ایمان بیاورید،و به نظر آنها که لیؤمنوا با یا قرائت نموده اند معنی آن است که:تا آن کافران به خدا و رسولش ایمان آورند.

«وَ تُعَزِّرُوهُ»

یعنی:او را با شمشیر و زبان یاری کنید،و ضمیر هاء به پیامبر (صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم)بر می گردد.

«وَ تُوَقِّرُوهُ»

یعنی:خدا و رسول را تعظیم و تکریم نمائید.

«وَ تُسَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَ أَصِیلاً»

یعنی:و صبح و شام برای خدا نماز بخوانید، بعضی گفته اند یعنی:خدا را از آنچه که شایسته اش نیست تنزیه نمائید.

و بسیاری از قرّاء اختیار نموده اند که در این آیه وقف بر(و توقّروه)باشد زیرا ضمیر در این کلمه و کلمات بعدی از نظر بازگشت به مرجع اختلاف دارد (1).

بعضی گفته اند:تعزّروه ضمیرش تنها به اللّٰه بر می گردد،تعزّروه یعنی:

خدا را یاری دهید و توقّروه یعنی خدا را تعظیم و احترام کنید و از او اطاعت نمائید،همانگونه که آمده است هیچگاه برای خداوند وقاری انتظار نداشته باشید و بنا بر این قول تمامی ضمائر متّفقا یک مرجع داشته همگی به اللّٰه بر می گردد.

ضمنا این آیه دلالت دارد بر بطلان مذهب جبریّه که می گویند:خداوند از کافران کفر می خواهد،زیرا این آیه با صراحت دلالت دارد بر اینکه خداوند از

ص :118

تمامی مکلّفین ایمان و اطاعت را خواسته است.

«إِنَّ الَّذِینَ یُبٰایِعُونَکَ»

منظور از بیعت در این آیه بیعت حدیبیه است که همان(بیعت رضوان)می باشد که مسلمانان در این روز با پیامبر(ص)بیعت مرگ نمودند.

«إِنَّمٰا یُبٰایِعُونَ اللّٰهَ»

یعنی:بیعت با تو بیعت با خدا است،زیرا اطاعت از تو اطاعت از خدا است،و علّت اینکه بیعت را بیعت نامند،برای اینکه بیعت بر این اساس بسته می شود که بیعت کنندگان جانهای خویشتن را در مقابل بهشت معامله می کنند،تا در جنگ پیروزیشان حتمی باشد.

«یَدُ اللّٰهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ»

سدی گفته است:ید اللّٰه فوق أیدیهم یعنی:در این بیعت قرار داد خداوند مهمتر از قرار داد آنان است،زیرا اینان به وسیله بیعت با پیامبر خدا(ص)با خدا بیعت نموده اند،پس مانند آن کسی است که مستقیم با خدا بیعت کرده اند.

ابن کیسان گوید:یعنی ای پیامبر دانسته باش که نیروی الهی در یاریت از نیروی اینان که با تو بیعت می کنند برتر است،و باید به یاری خدا تکیه کنی نه به یاری اینان هر چند که با تو بیعت نموده اند.

از کلبی نقل شده است یعنی:نعمت خدا بر آنان به وسیلۀ پیامبرش برتر است از نعمت آنان که طاعت و بیعت باشد.

ابن عبّاس گوید:نعمت خداوند که ثواب و پاداش او در برابر بیعتشان است برتر است از نعمت آنان که صداقت و وفاداری در بیعت باشد.

«فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّمٰا یَنْکُثُ عَلیٰ نَفْسِهِ»

ابن عبّاس گوید یعنی:هر کس بیعت شکنی کند زیان عملش به خودش باز خواهد گشت،و دیگر از نعمت بهشت و کرامت الهی بهره ای نخواهد داشت (1).

ص :119

«وَ مَنْ أَوْفیٰ»

یعنی:کسی که بر وفاء ثابت قدم ماند.

«بِمٰا عٰاهَدَ عَلَیْهُ اللّٰهَ»

نسبت به پیمان و بیعتی که انجام داده است.

«فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً»

یعنی به زودی پاداشی با ارزش به او خواهیم داد.

1)

-خدا(ص)روایت شده است که ضمن حدیثی طولانی فرمودند:(...من به زودی از میان شما خواهم رفت،پیرامون پیمان علی(ع)به امّتم گفتم،و گفتم که به زودی سنّتهای أمم سالفه در مخالفت با جانشین من و وصیّم اجراء می شود،آگاه باشید که من پیمان خودم را در بارۀ علی با شما دوباره تجدید می کنم،هر کس این عهد را بشکند به زیان خود شکسته است،و هر کس بعهد الهی وفا کند خداوند به زودی أجر بزرگ به او خواهد داد)

ص :120

آیات 11-15 فتح 48

جمع عرب هستند.

بور-فاسد و هالک را گویند،بور مصدر است و تثنیه و جمع ندارد،گفته می شود رجل بور و رجال بور.

شاعر عرب گفته است:

یا رسول الملیک انّ لسانی

راتق ما فتقت اذ أنا بور

یعنی:ای قاصد سلطان زبان من بسته است و من آن را نگشوده ام زیرا که من فاسدم.

و حسان شاعر معروف گوید:

لا ینفع الطول من نوک القلوب و قد

یهدی الاله سبیل المعشر البور

یعنی:معمولا انعام نسبت به صاحبان دلهای مرده سودی نمی بخشد،و گاهگاهی خداوند مردم فاسد را هدایت می نماید.

که سر جنگ ندارد،عدّه ای از اعراب که دیدند حضرت با احرام حرکت می کند از ادامۀ سفر سنگین کردند و گفتند:ما به طرف مردمی می رویم که آمده اند و یاران پیامبر را کشته اند،و لذا پشت به حضرت کردند و هر کدام به بهانۀ کاری جا ماندند،و خداوند می فرماید اگر آنان را سرزنش کنی در جوابت خواهند گفت:

«شَغَلَتْنٰا أَمْوٰالُنٰا وَ أَهْلُونٰا»

اموال و خانواده های ما مانع شد که با تو همراه شویم.

«فَاسْتَغْفِرْ لَنٰا»

به خاطر این گناه و تخلّف از خدا برای ما آمرزش بخواه.

«یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مٰا لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ»

ولی خداوند آنان را تکذیب کرده می فرماید اینان در این عذرخواهی هم دروغ می گویند و از دلهاشان خبر می- دهد که اینان باک ندارند که پیامبر برای آنان طلب آمرزش بکند یا نکند.

«قُلْ»

به آنان بگو ای محمّد.

«فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِنَ اللّٰهِ شَیْئاً إِنْ أَرٰادَ بِکُمْ ضَرًّا أَوْ أَرٰادَ بِکُمْ نَفْعاً»

یعنی:اگر خداوند اراده فرماید که به شما زیانی برساند چه کسانی می تواند عذاب الهی را از شما دور سازد.

و از ابن عبّاس نقل شده است که(نفعا)در اینجا به معنی غنیمت جنگی است.

و علّت بیان این قسمت آن است که متخلّفین گمان می کردند تخلّف از پیامبر (صلی اللّٰه علیه و آله و سلم)می تواند زیانی را از آنان دفع کند،یا آنکه برای آنان متضمّن سودی باشد که از نظر جان و مالشان در سلامت باشند،بدین جهت خداوند به آنان خبر داد که اگر خداوند بخواهد ضرری به مال یا جانشان وارد کند کسی نمی تواند این ضرر را از آنان دور نماید.

«بَلْ کٰانَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِیراً»

یعنی:خداوند نسبت به تخلّف شما آگاه است.

«بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلیٰ أَهْلِیهِمْ أَبَداً»

یعنی:شما

ص :125

گمان می کنید که پیامبر(ص)و همراهانش به سوی خانواده های خود که در مدینه بر جای گذاشته اند باز نخواهند گشت،زیرا دشمن آنان را خواهد گشت و اسیر خواهد گرفت.

«وَ زُیِّنَ ذٰلِکَ فِی قُلُوبِکُمْ»

یعنی:شیطان این خیال باطل را در دلهایتان زینت داده آن را تقویت می کند.

«وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ»

و در مورد هلاکت پیامبر(ص)و مؤمنین گمان بد بردید،و تمام این قسمت اخبار از غیب بوده است که غیر از خدا کسی از آن آگاه نبوده است و لذا این آیه برای پیامبر(ص)معجزه ای بوده است.

«وَ کُنْتُمْ قَوْماً بُوراً»

مجاهد گوید:یعنی:شما قومی هستید که شایستۀ نیکی نبوده سزاوار هلاکت می باشید.

و از قتاده نقل شده است که یعنی:شما مردمی فاسد هستید.

«وَ مَنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنّٰا أَعْتَدْنٰا لِلْکٰافِرِینَ سَعِیراً»

یعنی:خداوند برای کافران عذابی سوزان مهیّا ساخته است که آنان را می سوزاند.

«وَ لِلّٰهِ مُلْکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشٰاءُ»

یعنی گناهان هر کس را که بخواهد می بخشد.

«وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشٰاءُ»

یعنی:و هر کس را که شایستۀ عذاب باشد عذاب می نماید.

«وَ کٰانَ اللّٰهُ غَفُوراً رَحِیماً»

یعنی:خداوند بخشنده و مهربان است.

«سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ»

یعنی:به زودی این تخلّف کنندگان خواهند گفت:

«إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلیٰ مَغٰانِمَ لِتَأْخُذُوهٰا»

یعنی:ای مؤمنین هر گاه برای تصرّف غنائم جنگی خیبر رفتید.

«ذَرُونٰا نَتَّبِعْکُمْ»

بگذارید ما نیز همراه شما بیائیم.

ص :126

و علّت این گفتار آن است که پس از آنکه پیامبر(ص)و مسلمانان در سال حدیبیه با صلح بازگشتند خداوند به آنان وعده فرمود که خیبر را فتح خواهند نمود،و غنائم جنگی خیبر را هم اختصاص داد به کسانی که در جریان صلح حدیبیه شرکت داشته اند،پس از آنکه مسلمانان عازم خیبر شدند تخلّف کنندگان از حدیبیه گفتند:بگذارید ما هم دنبال شما بیائیم،لذا خداوند فرمود:

«یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلاٰمَ اللّٰهِ»

ابن عبّاس گوید:تخلّف کنندگان میخواهند وعدۀ الهی را در مورد اختصاص غنائم خیبر به شرکت کنندگان در صلح حدیبیه تغییر دهند،و خود را در این غنائم جنگی شریک آنان سازند.

و از مقاتل نقل شده است یعنی:می خواهد فرمان خدا را که فرموده است احدی از تخلّف کنندگان حق ندارند همراه مؤمنین به طرف خیبر روند تغییر دهند.

«قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونٰا کَذٰلِکُمْ قٰالَ اللّٰهُ مِنْ قَبْلُ»

یعنی:خداوند قبل از خیبر در جریان حرکت به سوی حدیبیه و پیش از بازگشت ما از حدیبیه فرموده است که شما حق ندارید دنبال ما راه بیفتید،زیرا غنیمت جنگی خیبر مخصوص آن کسانی است که در جریان حدیبیه حضور داشته اند و دیگران حق ندارند با آنان شریک شوند این قول ابن عبّاس و مجاهد و ابن اسحاق و دیگران از مفسّرین است.

و جبائی گفته است:که خداوند منظورش از( یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلاٰمَ اللّٰهِ ) ( فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ أَبَداً،وَ لَنْ تُقٰاتِلُوا مَعِیَ عَدُوًّا ) (1)است چون اینجا فرموده است شماها با من بیرون نخواهید آمد اینجا که اصرار دارند با حضرت راه بیفتند پس می خواهند کلام خدا را تبدیل نمایند.

ولی سخن جبائی غلطی است فاحش زیرا آن سوره بعد از انصراف از حدیبیه

ص :127

در سال ششم هجرت نازل شده است،و این آیه در بارۀ کسانی که از جنگ تبوک تخلّف کرده اند نازل شده است،و جنگ تبوک بعد از فتح مکه و بعد از جنگ حنین و طائف و بازگشت پیامبر(ص)از این جنگ به مدینه و اقامت در مدینه از ذیحجه تا رجب است،آن گاه حضرت در ماه رجب آماده می شود که برای جنگ تبوک حرکت کند،و بازگشت حضرت از جنگ تبوک در باقی ماندۀ ماه رمضان از سال نهم هجرت است که دیگر حضرت پس از این جنگ برای هیچ جنگ و جهادی خارج نشد تا آنکه از دنیا رحلت فرمود، بنا بر این چگونه ممکن است منظور از (کَلاٰمَ اللّٰهِ) در آیۀ مورد بحث این آیه باشد با اینکه این آیه چهار سال بعد نازل شده است سپس می فرماید:

«فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنٰا»

یعنی:به زودی تخلّف کنندگان از حدیبیه بشما خواهند گفت که خداوند به شما چنین فرمانی نداده است بلکه شما نسبت به ما حسادت می ورزید که با شما در غنائم جنگی شریک شویم،و لذا خداوند میفرماید:

آن طور که می گویند نیست.

«بَلْ کٰانُوا لاٰ یَفْقَهُونَ»

یعنی بلکه حقیقت را درک نمی کنند،و نمی فهمند که آنان را به چه چیزی دعوت می کنید.

«إِلاّٰ قَلِیلاً»

یعنی جز اندکی نمی فهمند یا کم درک می کنند.

بعضی گفته اند یعنی:درک نمی کنند جز اندکی از آنان که معاندین باشند.

ص :128

آیات 16-20 از سورۀ فتح 48

حرکت به سوی حدیبیه تخلّف نمودند بگو:

«سَتُدْعَوْنَ إِلیٰ قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ»

یعنی در آیندۀ نزدیک شما را بجنگ قومی نیرومند دعوت می کنیم.(و در بارۀ این قوم که چه کسانی بوده اند هفت قول است):

1-از سعید بن جبیر و عکرمه روایت شده است که این قوم هوازن و حنین است.

2-از قتاده روایت شده است که این قوم هوازن و ثقیف است.

3-از ضحّاک روایت شده است که این قوم ثقیف است.

4-زهری گفته است که این قوم بنو حنیفه و مسیلمۀ کذّاب بوده است.

5-ابن عبّاس گوید که منظور از این قوم مردم فارس بوده است.

6-حسن و کعب گفته اند که منظور از این قوم رومیان بوده است.

7-بعضی هم گفته اند منظور از آن قوم مردم صفّین و یاران معاویه است.

و صحیح آن است که دعوت کنندۀ آنان به جنگ با قوم نیرومند همان پیامبر خدا(ص)است،زیرا عملا حضرت آنان را بعد از این به جنگهای بسیاری مانند جنگ با اقوام نیرومندی مانند اهل حنین و طائف و موته تا تبوک و غیره،بنا بر این معنی ندارد که جنگ با این اقوام را به پس از وفات حضرت حمل کنیم.

«تُقٰاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ»

یعنی:بناچار در جنگ با این قوم یکی از این دو کار باید انجام گیرد یا با آنان بجنگید یا آنان تسلیم شوند یعنی:اقرار به اسلام آورند و آن را بپذیرند،بعضی گفته اند(یسلمون)یعنی:تسلیم شما شوند.

و نیز گفته شده است که(أو یسلّموا)به حذف نون قرائتی است و تقدیرش الی ان یسلّموا است،و در نصب(یسلموا)دلالت است بر اینکه ترک قتال به خاطر

ص :131

اسلام آوردن طرف است (1).

«فَإِنْ تُطِیعُوا»

یعنی:اگر آماده شوید و به جنگ آنان بروید.

«یُؤْتِکُمُ اللّٰهُ أَجْراً حَسَناً»

یعنی:خداوند پاداش خوبی به شما خواهد داد.

«وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا»

یعنی:اگر از جنگ پیشنهادی رویگردان شوید و عقب نشینی کنید.

«کَمٰا تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ»

یعنی:همانگونه که قبلا از رفتن به جنگ حدیبیه رو- گردان شدید.

«یُعَذِّبْکُمْ عَذٰاباً أَلِیماً»

خداوند شما را در آخرت سخت عذاب خواهد فرمود.

«لَیْسَ عَلَی الْأَعْمیٰ حَرَجٌ»

یعنی:برای نابینایان اگر به جهاد نروند سخت- گیری در کار نیست،و اعمی کسی است که با عضو چشم چیزی را نمی بیند.

«وَ لاٰ عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لاٰ عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ»

یعنی:اینان نیز در ترک جهاد سختگیری ندارند.

مقاتل گوید:خداوند در این آیه افراد زمین گیر و بیماران را که از حرکت به سوی حدیبیه تخلّف نموده اند معذور شناخته است.

«وَ مَنْ یُطِعِ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ»

یعنی:هر کس در فرمان جهاد از خدا و رسول اطاعت نماید بهشت خواهد رفت.

«وَ مَنْ یَتَوَلَّ»

یعنی:هر کس از فرمان خدا و رسول در امر جهاد سر- پیچی کند و از رفتن به جنگ عقب نشینی نماید.

«یُعَذِّبْهُ عَذٰاباً أَلِیماً»

به عذابی دردناک گرفتارش خواهد ساخت.

«لَقَدْ رَضِیَ اللّٰهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبٰایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَهِ»

یعنی:خداوند از

ص :132

مؤمنین که زیر درخت در جریان بیعت حدیبیه با تو بیعت کردند راضی شد،و این بیعت را بیعت رضوان هم نامیده اند،و علّت نامگذاری آن به(بیعت رضوان) همین آیه است که در آن از رضایت الهی به خاطر این بیعت یاد شده است،و رضایت خداوند از مؤمنین عبارت است از ارادۀ تعظیم و احترام آنان و دادن پاداش (1)و این خبر است از اینکه خداوند هنگامی که مؤمنین زیر درخت معروف

ص :133

در حدیبیه با پیامبر(ص)بیعت کردند از آنان راضی شده است.

«فَعَلِمَ مٰا فِی قُلُوبِهِمْ»

مقاتل گوید:یعنی:خداوند از صدق نیست آنان در جنگ و بی میلی ایشان نسبت به جهاد خبر دارد،زیرا پیامبر خدا(ص) با آنان بیعت به جهاد کرده است.

و بعضی گفته اند یعنی:خداوند از یقین و صبر و وفایی که در دل دارند با خبر است.

«فَأَنْزَلَ السَّکِینَهَ عَلَیْهِمْ»

و این سکینه عبارت است از یک لطف قوی نسبت به قلوب آنان و آرامشی که به آنان بخشیده است.

«وَ أَثٰابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً»

یعنی:و پاداش آنان را فتحی نزدیک قرار داد که به قول قتاده و اکثر مفسّرین فتح خیبر است،و از جبائی نقل شده است که منظور از آن فتح مکه است.

«وَ مَغٰانِمَ کَثِیرَهً یَأْخُذُونَهٰا»

یعنی:غنائم خیبر،زیرا غنائم خیبر مشهور بود و شامل اموال و باغ و بستان های فراوانی بود.

و از جبائی نقل شده است که منظور از این غنائم،غنائم جنگ هوازن است پس

1)

(-همچنین است رضا و غضب خداوند و دیگر صفات که مانند آن است،اگر تأسّف و ناراحتی به ذات آفریدگار می رسید با اینکه خداوند آن صفات را آفریده است برای گوینده ای جایز بود که بگوید:چنین آفریدگاری روزی هم هلاک خواهد شد،زیرا هر گاه ناراحتی و خشم در ذات او راه یافت در ذاتش تغییر راه یافته است و هر گاه در ذات او تغییر راه یابد تأمینی در هلاکت او نیست،و اگر چنین باشد خالق از مخلوق باز شناخته نخواهد شد،خداوند از این گفتار بسیار برتر است،او است خالق اشیاء بی آنکه نیازی به آنها داشته باشد و هنگامی که نیاز نداشت حد و کیف در او راه نخواهد داشت)

ص :134

از فتح مکه.

«وَ کٰانَ اللّٰهُ عَزِیزاً»

یعنی:خداوند در کار خود مسلط و پیروز است.

«حَکِیماً»

یعنی:خداوند در کارهایش حکیم و دانا است،و روی همین جهت بود که در جریان حدیبیه دستور صلح داد،و برای مسلمانان حکم فرمود که غنیمت بگیرند،و برای اهل خیبر حکم به شکست آنان فرمود.

و سپس از غنائمی که در آینده خواهند گرفت یاد کرده می فرماید:

«وَعَدَکُمُ اللّٰهُ مَغٰانِمَ کَثِیرَهً تَأْخُذُونَهٰا»

یعنی:خداوند به شما وعده داده است که در رکاب پیامبر(ص)و نیز پس از او تا دامنۀ قیامت غنیمت های جنگی بسیاری به دست آورید.

«فَعَجَّلَ لَکُمْ هٰذِهِ»

و این غنیمت را که غنیمت خیبر باشد برای شما قرار داده است.

«وَ کَفَّ أَیْدِیَ النّٰاسِ عَنْکُمْ»

و جریان آن بدین قرار بود که پیامبر(ص)همین که قصد خیبر نمود و اهالی آن را محاصره کرد قبائلی از اسد و غطفان به فکر افتادند که در غیاب مسلمین به اموال و خانواده های آنان دستبرد زنند و آنان را غارت کنند،خداوند رعب مسلمانان را در دلشان انداخت و از فکر خود منصرف شدند.

بعضی گفته اند که:مالک بن عوف و عیینه بن حصین با بنی اسد و غطفان برای یاری یهودیان خیبر آمده بودند،خداوند رعب مسلمین را در دلشان افکند و برگشتند.

«وَ لِتَکُونَ»

تا غنیمتی که خداوند برای جنگجویان مؤمنین قرار داده است.

«آیَهً لِلْمُؤْمِنِینَ»

نمونه و نشانه ای برای راست بودن وعده های الهی باشد و بدانند همانگونه که خدا قبلا وعدۀ تصرّف این غنائم را داده بود آنان هم موفّق شدند و غنائم را به چنگ آوردند.

«وَ یَهْدِیَکُمْ صِرٰاطاً مُسْتَقِیماً»

و بدینوسیله بر هدایت شما افزوده نسبت به

ص :135

محمّد(ص)و قرآنش ایمان بیشتر پیدا کنید،زیرا صدق وعده های قرآن در مورد فتح و غنائم جنگی مشاهده کرده اید.

بودم و در دستم شاخه ای از درخت بود و مردم را از اطراف حضرت دور میساختم و حضرت با مردم بیعت می کردند،ولی حضرت با مردم تا مرگ بیعت نمی کرد، بلکه با آنان بیعت می کرد که فرار نکنند.

و زهری و عروه بن زبیر و مسوّر بن مخزمه (1)گویند:رسول خدا(ص)همراه چند صد نفر از یارانش از حدیبیه بیرون آمد تا به(ذی الحلیفه)رسیدند، حضرت در اینجا قربانی خود را نشانه کرد و احرام عمره بست و یک نفر جاسوس از خزاعه پیشاپیش فرستاد تا برود و از طرف قریش برایش خبر بیاورد،حضرت حرکت کرد تا اینکه به عذر اشطاط نزدیکی عسفان رسید،اینجا جاسوس خزاعی آمده گفت:من کعب بن لؤی و عامر بن لؤی را پشت سرگذاشتم در حالتی که دسته ها و گروه های مختلفی را به منظور جنگ با تو جمع آوری نموده اند و می- خواهند با تو بجنگند و مانع شوند که به زیارت خانۀ کعبه بروی.

حضرت به یاران خود فرمود:راه بیفتید،یاران حضرت حرکت کردند تا قسمتی راه رفتند،حضرت فرمود خالد بن ولید در(غمیم)به سرکردگی لشکری از قریش به عنوان مقدمه الجیش آمده است، از طرف راست حرکت کنید،حضرت به راه خود ادامه داد تا به(ثنیه)رسید اینجا شتر حضرت خوابید،حضرت فرمود شترم(قصواء)خسته نشده است بلکه او را از ادامۀ سیر باز داشته است،آن گاه حضرت فرمود به خدا سوگند از من هیچ سرزمینی را نخواهید خواست که در آن شعائر الهی بزرگداشت می شود مگر آنان که آن سرزمین را به شما تحویل خواهم داد،سپس شتر خود را راند و شتر به راه افتاد،راوی گوید حضرت به راه ادامه داد تا به انتهای حدیبیه رسید و سر چاهی فرود آمد که مختصری آب داشت که

ص :137

مردم آب خود را اندک اندک تهیه می نمودند،از تشنگی حضرت شکوه نمودند حضرت تیری از ترکش خود بیرون کشید و به آنان دستور داد آن را در میان آن آب کم بگذارند،به خدا سوگند هم چنان آب برای مردم می جوشید تا آنجا که همگی سیراب گشتند.

در همین حال بدیل بن ورقاء خزاعی همراه با جماعتی از خزاعه به سوی آنان آمد و مردم خزاعه از اهل تهامه خیرخواه پیامبر خدا(ص)بودند،بدیل گفت:

من کعب بن لؤی و عامر بن لؤی را در حالی که لشکری مجهّز کرده بودند پشت سر گذاشتم و آنان با تو خواهند جنگید و مانع ورودت به مکه خواهند شد.

حضرت فرمودند:ما برای جنگ با کسی نیامده ایم،بلکه برای انجام اعمال عمره آمده ایم،قریش هم از جنگ خسته شده اند و زیان فراوان دیده اند،اگر خواستند برای آنان مهلتی تعیین می کنیم و در این مدّت بین ما و مردم فاصله نشوند،و اگر هم خواستند با مردم در عمره شرکت کنند،و گرنه همانگونه که جمع شده اند باشند،و چنانچه پیشنهاد مرا نپذیرفتند به آن خدایی که جانم در کف قدرت او است به خاطر دین با آنان خواهم جنگید تا قدرت دارم تا آن گاه که فرمان خداوند اجراء شود.

بدیل گفت:گفتۀ شما را به آنان می رسانم،بدیل حرکت کرد تا آنکه وارد بر قریش شد و به آنان گفت:من از نزد محمّد(ص)می آیم و او چنین و چنان گفته است،عروه بن مسعود ثقفی بپاخاسته گفت:محمّد برنامۀ خوبی را به شما پیشنهاد کرده است از او بپذیرید و بگذارید تا من به نزد او بروم،گفتند:نزد او برو،عروه خدمت حضرت آمده حضرت با او به مذاکره پرداخت و همان سخنانی را که به بدیل گفته بود برای عروه نیز بیان کرد،عروه گفت:ای محمّد آیا می- خواهی قومت را ریشه کن سازی؟آیا هیچ شنیده ای مردی از عرب پیش از تو ریشۀ خود را قطع نماید؟به خدا من جمعیّتی همراه شما می بینم و مردمی از

ص :138

قبائل مختلف که فرار خواهند کرد و تو را تنها خواهند گذاشت،ابو بکر گفت:

برو کثافت فرج بتان را بمک آیا ما از اطراف محمّد فرار می کنیم،و او را تنها می- گذاریم؟!گفت:این چه کسی بود؟گفت:ابو بکر است،عروه گفت:سوگند به آن خدایی که جانم در دست او است اگر یک نیکی پاداش نداده پیش من نداشتی جوابت را می دادم.

راوی گوید:پیامبر(ص)به گفتگو ادامه داد و هر گاه با حضرت سخن می- گفت ریش حضرت را در دست می گرفت،مغیره بن شعبه که بالای سر حضرت ایستاده بود شمشیری در دست داشت و کلاه خودی بسر،هر گاه عروه دست به طرف ریش پیامبر دراز می کرد مغیره با نوک غلاف شمشیر خود روی دست او می- زد و می گفت:دستت را از ریش رسول خدا(ص)کنار بکش پیش از آنکه قطع شود،عروه پرسید این چه کسی بود؟گفتند:او مغیره بن شعبه است،گفت:

عجب خیانتکاری است،نمی خواهم از خیانتت به پیامبر سعایت کنم.

راوی گوید:مغیره در دوران جاهلیّت با مردمی رفیق شد آنان را کشت و اموالشان را تصاحب کرد،سپس آمد اسلام آورد،حضرت رسول(ص)فرمودند:

امّا اسلام آوردن او را ما پذیرفتیم،امّا ثروتش را چون ثروتی است که با خیانت به دست آمده است بدان نیازی نداریم.

عروه زیر چشمی به یاران پیامبر نگاه می کرد می دیدید هر گاه پیامبر(ص)به آنان فرمانی می دهد فورا اجرا می کنند،و هر گاه می خواهد وضوء بگیرد بر سر قطرات آب وضویش همدیگر را می کشند،و هر گاه در پیشگاه او حرف می زنند با آهستگی سخن می گویند،و به خاطر تعظیم حضرتش سر بزیر افکنده به حضرت تند نگاه نمی کنند.

راوی گوید:عروه به سوی یاران خود بازگشت و به آنان گفت:یاران محمّد عجب ملّتی هستند!به خدا سوگند من بر پادشاهان وارد شدم و بر قیصر روم و

ص :139

کسرای فارس و نجاشی حبشه وارد شدم به خدا هیچ پادشاهی را ندیدم که یارانش به اندازه یاران محمّد او را تعظیم نمایند،هر گاه به آنان فرمانی میدهد فورا به اجرای آن می شتابند،و هر گاه وضوء می گیرد می خواهند بر سر قطرات آب وضویش همدیگر را بکشند،و هر گاه در پیشگاهش سخن می گویند آهسته حرف می زنند،و به احترام او تند به صورتش نگاه نمی کنند،و پیشنهاد خوبی به شما کرده است گفته اش را بپذیرید.

مردی از بنی کنانه گفت:بگذارید من به دیدار او بروم،گفتند:برو، همین که وارد بر پیامبر شد حضرت به یارانش فرمود:این شخص فلانی است و از قومی است که نسبت به قربانی احترام فوق العاده ای دارند،قربانی خود را جلو او ببرید،قربانی را جلو او بردند و یاران پیامبر لبّیک گویان به استقبال او رفتند.

همین که این برنامه را دید گفت:سبحان اللّٰه این مردم سزاوار نیست که از زیارت خانۀ خدا منع شوند،مردی از میان آنان بپاخاست که نامش مکرز بن حفص بود،گفت:بگذارید من بنزد محمد روم،گفتند:برو،همین که وارد بر یاران پیامبر شد حضرت فرمود:این شخص مکرز است و مردی است بی دین با حضرت به گفتگو پرداخت در این بین سهیل بن عمرو وارد شد،حضرت فرمود:

کارتان آسان شد سهیل گفت:بین ما و خودتان چیزی بنویس،حضرت رسول (ص)علی(ع)را فرا خواند،حضرت رسول(ص)فرمود بنویس:( بسم اللّٰه الرّحمن الرّحیم)سهیل گفت:امّا رحمن به خدا که من نمی دانم چه کسی است،و لکن بنویس(باسمک الهم)مسلمانان گفتند:به خدا غیر از بسم اللّٰه الرّحمن الرّحیم چیز دیگری نخواهیم نوشت،پیامبر(ص)فرمود:بنویس:(باسمک اللّٰه هذا ما قاضی علیه محمّد رسول اللّٰه)سهیل گفت:اگر ما تو را رسول خدا می شناختیم سدّ راه تو برای زیارت خانۀ خدا نمی شدیم،و با تو هم نمی جنگیدیم،ولی بنویس محمّد بن عبد اللّٰه.

ص :140

حضرت رسول(ص)فرمود:هر چند شما نپذیرید من رسول خدا هستم،و سپس به علی(ع)فرمود:بنویس:(...هذا ما قاضی علیه محمّد بن عبد اللّٰه سهیل بن عمرو و...یعنی:(به نام خدا این نوشته قراردادی است که محمّد بن عبد اللّٰه و سهیل بن عمرو بر آن توافق نموده اند،و هر دو قرار گذاشتند که تا ده سال میان مردم جنگ برداشته شود و مردم در این مدّت در امان باشند،و به یکدیگر کاری نداشته باشند،و اینکه هر کس از یاران محمّد به منظور حج یا عمره یا تجارت وارد مکه شود از لحاظ جان و مال در امان باشد،و هر کس از قریش در راه مصر و شام عبورش به مدینه افتد از نظر جان و مال در امان است، و دو طرف نسبت به یکدیگر هیچ نوع کینه ای در دل نداشته هیچکس دیگری خیانت و سرقت ننماید،و هر کس مایل بود وارد پیمان محمّد شود.

و هر کس که میخواهد وارد عقد و پیمان قریش شود وارد شود،بدنبال این توافق طایفۀ خزاعه جلو جسته گفتند:ما وارد پیمان محمد شدیم،در مقابل آنان طایفۀ رقیبشان بنو بکر پیش آمده گفتند:ما هم در پیمان قریش وارد می شویم.

پیامبر فرمودند و نیز اضافه کنید که میان ما و خانۀ کعبه مانع نشده تا برویم طواف کنیم؟ سهیل گفت:بخدا سوگند امکان ندارد،زیرا عرب خواهد گفت که ما را غافل گیر کرده در تنگنا گذاشته اید،ولی از سال آینده مانعی نیست،اینهم نوشته شد.

آن گاه سهیل اضافه کرد که هیچکس از ما بسوی تو نیاید مگر او را بما باز پس گردانی هر چند هم که بر دین تو باشد،و اما هر کس که از طرف تو بسوی ما او را بتو بازنگردانیم؟

ص :141

مسلمانان گفتند:سبحان اللّٰه کسی که آمده و مسلمان شده است چگونه جایز است او را به مشرکین باز پس داد؟! حضرت رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله فرمودند:هر کس از ما نزد آنان رفت خدا او را بیشتر از ما دور سازد،و هر کس از آنان پیش ما آمد ما او را به آنان باز پس خواهیم داد،اگر خداوند بداند که قلباً اسلام آورده است پیش پای او راه نجاتی خواهد گذاشت.

سهیل گفت:بنا بر این مقرر شد که امسال از همین جا بازگردی و وارد مکه نشوی، سال آینده ما از مکه بیرون میرویم،و تو و یارانت وارد میشوی و سه روز در آن می مانی،و آن وقت هم با اسلحه وارد نمیشوی و سواره و پیاده افرادت باید سلاحشان در غلاف باشد،و نیز این قربانی ها که امسال همراه آورده اید هر جا که ما آن را متوقف ساختیم همانجا باید بماند،و حق ندارید آنها را جلو ما بیندازید.

حضرت فرمود:ما قربانهای خود را بطرف قربانگاه میبریم شما نگذارید،در حالی که این مذاکرات رد و بدل میشد ناگهان دیدند ابو جندل بن سهیل بن عمرو در حالی که بر دست و پایش زنجیر بود بطرف پیامبر می آمد،ابو جندل از جنوب مکه از حبس مشرکین فرار میکند و خود را به مسلمانان می رساند.

سهیل گفت:ای محمد این اولین مورد است که از تو میخواهم مطابق قرار داد حکم کنی و ابو جندل را که از دست ما گریخته است بما تحویل دهی.

حضرت فرمودند:هنوز ما قرارداد را تمام نکرده ایم.

سهیل گفت:بخدا سوگند دیگر در هیچ موردی با تو صلح نخواهم نمود.

حضرت فرمود:پس بگذار این یک نفر در پناه من باشد.

سهیل گفت:من حاضر نیستم او را به تو تحویل دهم.

حضرت فرمود:بلی انجام میدهی.

ص :142

سهیل گفت:من این کار را نخواهم کرد.

مکرز گفت:بلی ما پناهندگی او را پذیرفتیم.

ابو جندل گفت:ای مسلمانان آیا سزاوار است من دوباره تحویل مشرکین داده شوم،با اینکه مسلمان هستم،نمی بینید چه شکنجه هایی را بر من وارد کرده اند و آثار شکنجه هایی بر بدن او دیده میشد.

عمر بن خطاب میگوید:بخدا سوگند هیچگاه در رسالت محمد شک نکرده بودم مگر در این روز،خدمت پیامبر صلی اللّٰه علیه و آله رفتم و به او گفتم:مگر تو پیامبر خدا نیستی؟گفت:چرا گفتم مگر ما بر حق نیستیم؟و دشمن ما بر باطل نیست؟فرمود بلی گفتم:پس چرا در دینمان تن به پستی میدهیم؟فرمود:من رسول خدا هستم و نافرمانی او را نمیکنم و میدانم که خدا یاور من است.

گفتم:مگر برای ما نمیگفتی که بزودی روانۀ خانۀ خدا شده بطواف میپردازیم؟ فرمود:بلی گفته ام ولی آیا بتو گفتم:امسال ما موفق به طواف کعبه خواهیم شد؟ گفتم:نه،فرمود:پس خاطرت جمع باشد که بزودی خواهی آمد و به طواف کعبه خواهی پرداخت رسول خدا(ص)یک شتر قربانی کرد و تیغ سلمانی خود را خواسته سر خود را تراشید سپس زنانی مؤمنه خدمت حضرتش آمدند،خداوند بزرگ این آیه را نازل فرمود:

«یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذٰا جٰاءَکُمُ الْمُؤْمِنٰاتُ مُهٰاجِرٰاتٍ...»

(1)

.

یعنی:«ای کسانی که ایمان آورده اید هر گاه زنان مؤمنه ای که در راه خدا هجرت کرده اند نزد شما آمدند...).

محمد بن اسحاق بن یسار گوید:بریده بن سفیان از محمد بن کعب برایم نقل کرد که نویسندۀ رسول خدا(ص)در این صلح علی بن ابی طالب(ع)بود، رسول خدا(ص)به او فرمود:بنویس اینست که آنچه که محمد بن عبد اللّٰه و سهیل

ص :143

بن عمرو بر آن مصالحه نموده اند،علی علیه السلام در نوشتن این متن سنگین بود و نمیخواست با تعبیری غیر از پیامبر خدا(ص)از آن حضرت یاد کند،رسول خدا(ص)فرمود:تو نیز نظیر این برنامه را خواهی داشت،و در حالتی که مظلوم شده ای چنین متنی را امضاء خواهی نمود،علی(ع)هم آنچه گفته بودند نوشت،و سپس رسول خدا(ص)از این سفر بسوی مدینه بازگشت فرمود:

در مدینه مردی از قریش که اسلام آورده بود بنام ابو بصیر خدمت پیامبر آمد، مردم قریش طبق قرارداد صلح دو نفر بسراغ او فرستادند،و یادآور شدند که با ما عهدی بسته اید،ابو بصیر طبق قرارداد تحویل آن دو نفر داده شد،او را از مدینه بیرون بردند تا به محلی بنام ذو الحلیفه رسیدند پیاده شدند،تا از خرمایی که همراه داشتند بخورند،ابو بصیر بیکی از آن دو نفر گفت:راستی که می بینم شمشیرت بسیار عالی است،آن مرد شمشیر خود را از غلاف بیرون کشیده گفت:آری این شمشیر،شمشیر خوبی است و بارها هم آن را آزمایش کرده ام:ابو بصیر گفت:آن را بده به بینم،مرد قریش شمشیر خود را به ابو بصیر داد،ابو بصیر قریشی را مهلت نداده با شمشیر خودش چنان ضربتی به او زد که جان داد رفیق دیگرش از دیدن این صحنه گریخت و آمد تا بمدینه رسید،و دوان دوان، وارد مسجد حضرت رسول(ص)شد،حضرت که او را دید فرمود این مرد صحنۀ هول انگیزی را مشاهده کرده است،همین که خدمت حضرت رسول(ص)رسید گفت:بخدا سوگند او دوستم را کشت،منهم کشته خواهم شد.

راوی گوید:پس از مدتی ابو بصیر آمد و گفت:یا رسول اللّٰه شما عهد خودت را وفا کردی و مرا بسوی آنان بازگرداندی ولی خداوند مرا از چنگال آنان نجات بخشید،حضرت فرمودند:ای وای اگر این مقتول کس و کاری داشته باشد ابو بصیر باعث شعله ور شدن جنگی شده ای ابو بصیر با شنیدن این سخنان از حضرت متوجه شد که دو باره او را نزد قریش بازخواهند گرداند،از مدینه بیرون آمد

ص :144

تا اینکه خود را به محلی بنام سیف البحر رسانید،ابو جندل بن سهیل نیز از قریش گریخت و خود را به او رسانید،و از آن پس دیگر هیچکس که مسلمان شده بود از میان قریش بیرون نمی آمد مگر آنکه به دستۀ ابو بصیر ملحق میشد،تا اینکه یک گروه زبده اطراف ابو بصیر جمع شدند،راوی میگوید:بخدا سوگند گروه جابر خبر بیرون آمدن هیچ قافله ای را از قریش که قصد شام داشت نمی شنید مگر آنکه بر آن شبیخون زده آنان را کشته اموالشان را بیغما میبردند.

قریش بناچار خدمت پیامبر فرستاده او را بخویشاوندی سوگند داد که قاصد نزد گروه جابر بفرستد و آنان را از این عمل باز دارد،و از این پس هر کس از میان قریش مسلمان شود و خدمت پیامبر رود در امان باشد،حضرت هم سراغ جابر فرستاد و آن را فرا خواند.

آنچه در آنست بتو پناه میبریم).

و پس از خواندن این دعا فرمودند:بنام خدا پیش روید.

و از سلمه بن اکوع روایت شده است که ما همراه رسول خدا(ص)بسوی خیبر روانه شدیم و شبانه راه افتادیم،شخصی از قوم به عامر به اکوع گفت:آیا از اشعار دل انگیزت چیزی برای ما نمیخوانی،و عامر مردی شاعر بود و این اشعار را خواند:

(لاهم لو لا انت ما حجینا

و لا تصدقنا و لا صلینا

فاغضر فداء لک ما اقتتینا

و ثبت الاقدام ان لاقینا

و انزلن سکینه علینا

انا اذا صیح بنا أتینا

و بالصباح عولوا علینا

یعنی:(سوگند بخدا اگر تو نبودی ما حج نمیرفتیم و صدقه نداده و نماز نمیخواندیم بفدای سرت گناهان ما را ببخش،و بهنگام برخورد با دشمن ما را ثابت قدم و با استقامت ساز،بر ما آرامش نازل فرما که هر وقت فریاد زدند ما بیائیم،و صبحگاهان بر ما اعتماد نمایند).

حضرت رسول(ص)فرمودند:این که جلو افراد شعر میخواند کیست؟ گفتند:او عامر است حضرت فرمود:خداوند رحمتش فرماید،عمر که بر شتری تنبل سوار بود گفت:یا رسول اللّٰه چه میشد که میگذاشتی از عامر بهره مند باشیم؟ و علت این سخن عمر این بود که هیچگاه رسول خدا(ص)برای شخصی مخصوصا دعا نمیفرمود مگر آنکه آن شخص بشهادت میرسید،میگویند:هنگامی که جنگ آغاز شد و دو صف در برابر یکدیگر قرار گرفتند یک نفر یهودی بمیدان آمد در حالی که رجز خوانده میگفت:

قد علمت خیبرانی مرحب

شاکی السلاح بطل مجرب

اذ الحروب اقبلت تلهب یعنی:مردم خیبر میدانند منم مرحب که همیشه سلاحم آماده است و من

ص :146

قهرمانی کار آزموده هستم).

از صف مسلمانان عامر بمیدانش رفت و در حالی که رجز خوانده میگفت:

قد علمت خیبر انی عامر

شاکی السلاح بطل مغامر

این دو پهلوان رقیب دو ضربت رد و بدل کردند،که شمشیر یهودی روی سپر عامر فرود آمد،و چون شمشیر عامر کوتاه بود ساق پای یهودی را هدف گرفت تا بر آن ضربتی وارد کند که شمشیر بهدف اصابت نکرد و به ران خودش خورد و در اثر ضربت خودش بشهادت رسید.

سلمه گوید:ناگهان عده ای از یاران رسول خدا(ص)را دیدم که میگویند:

کار عامر باطل شد او خودش را کشت،من خدمت پیامبر رسیدم و در حالی که گریه میکردم گفتم:میگویند:عمل عامر باطل شده است؟! حضرت فرمودند این حرف را چه کسی گفته است؟گفتم:افرادی از اصحاب شما،فرمودند:دروغ گفته اند بلکه عامر دو بار اجر دریافت نمود،راوی گوید:ما عاقبت آنان را به محاصره در آوردیم،بطوری که ما نیز در وضع نامناسبی قرار گرفتیم، ولی سرانجام خداوند فتح و پیروزی را نصیب ما فرمود،و جریان آن بدین ترتیب بود:

پیامبر خدا(ص)پرچم جنگ را بدوش عمر بن خطاب گذاشت و آنچه که از سپاه اسلام لازم بود همراه او براه افتادند،و با مردم خیبر برخورد کردند،عمر و یارانش عقب نشینی کردند و خدمت پیامبر خدا(ص)آمدند،در حالی که یاران عمر او را میترسانیدند،و عمر نیز آنان را از عظمت و قدرت دشمن میترسانید، پیامبر(ص)نیز سردرد داشتند و بمیان مردم نمی آمدند،پس از آنکه دردش خوب شد فرمود:مردم با خیبر چه کردند؟جریان را بحضرتش خبر دادند حضرت فرمود:

(

لاعطین الرایه غدا رجلا یحبّ اللّٰه و رسوله،و یحبّه اللّٰه و رسوله کرارا

ص :147

غیر فرار لا یرجع حتی یفتح اللّٰه علی یدیه ).

یعنی:(فردا پرچم را تحویل کسی خواهم داد که خدا و رسول را دوست داشته خدا و رسول نیز را دوست دارد،سخت یورش کننده ای است که فرار نخواهد کرد،و از جبهه باز نخواهد گشت مگر آنکه خداوند خیبر را بدست او فتح خواهد فرمود).

بخاری و مسلم از قتیبه بن سعید روایت میکنند که یعقوب از عبد الرحمن اسکندرانی از ابی حازم برای ما نقل کردند که سعد بن سهل برای من گفت رسول خدا(ص)روز خیبر فرمودند:

(

لاعطین هذه الرایه غدا رجلا یفتح اللّٰه علی یدیه،یحب اللّٰه و رسوله، و یحبه اللّٰه و رسوله ).

راوی گوید:مردم آن شب را خوابیدند در حالی که همگی در هم می لولیدند که پیامبر فردا پرچم را بدوش کدامشان خواهد داد،همین که صبح شد مردم همگی اطراف پیامبر اکرم(ص)جمع شدند در حالی که هر کس انتظار داشت پیامبر پرچم را بدوش او خواهد داد،مردم که جمع شدند حضرت فرمود علی بن ابی طالب کجا است؟ گفتند:یا رسول اللّٰه علی از درد چشم می نالد.

فرمودند:بفرستید سراغش.

علی را آوردند،حضرت از آب دهان مبارک خود بچشمان علی(ع)مالید و برای او دعا کرد،چشمان علی(ع)طوری شفا یافت گویی که اصلا دردی نداشته است،حضرت(ص)پرچم را بدست علی(ع)داد،علی(ع)گفت:یا رسول اللّٰه من میروم با آن میجنگم تا هنگامی که مانند ما اسلام بیاورند،حضرت فرمود:

حرکت کن ابتدا با ملایمت و مدارا هنگامی که نزدیک آنان رسیدی آنان را بسوی خدا دعوت کن،و به آنان خبر ده که چه حقوقی از خدا بر آنان واجب است.

ص :148

«

فو اللّٰه لان یهدی اللّٰه بک رجلا واحدا خیر لک من ان یکون لک حمر النعم ) یعنی:(بخدا سوگند اگر خداوند بوسیلۀ تو یک نفر را هدایت کند برای تو بهتر است از گلۀ شتران سرخ مو).

سلمه گوید:از طرف یهودیان مرحب بمیدان آمد در حالتی که رجز خود را میخواند:«قد علمت خیبر انی مرحب...».

از لشگر مسلمانان هم علی(ع)بمیدانش رفت در حالی که این اشعار را رجز میخواند:

«انا الذی سمتنی امی حیدره

کلیث غابات کریه المنظره

او فیهم بالصاع کیل السندره»

.

یعنی:(منم آنکه مادرم مرا شیر نامید،بسان شیران جنگل که تاب دیدنش نیست،دمار از دشمن بر آورده قتل عامشان خواهم نمود).

و در جنگ با مرحب ضربتی بر سرش زد و فرقش را شکافت و او را کشت و فتح و پیروزی بدست او انجام گرفت،این روایت را مسلم در صحیح خود وارد نموده است.

ابو عبد اللّٰه حافظ با سندهای خود از ابی رافع غلام رسول اللّٰه(ص)روایت کرده است هنگامی که رسول خدا(ص)علی(ع)را بطرف خیبر فرستاد ما نیز همراه علی(ع)راه افتادیم،همین که به قلعه نزدیک شد مردم خیبر بیرون آمدند، علی با آنان جنگید،مردی از یهود ضربتی بطرف حضرت نواخت که سپر او از دستش افتاد،حضرت در قلعه را از جا کند و از آن بعنوان سپر استفاده کرد،و این لنگه در هم چنان در دست علی(ع)بود و با آن میجنگید تا آنکه خداوند قلعه خیبر را بدست او فتح کرد آن گاه حضرت لنگۀ در را زمین انداخت،من خودم با هفت نفر که من نفر هشتم آنان میشدم هر چه کوشش کردیم این لنگۀ در را بر گردانیم نتوانستیم.

نیز ابو عبد اللّٰه حافظ با سندهای خود از لیث بن ابی سلیم از ابی جعفر

ص :149

محمد بن علی(ع)روایت میکند که فرمودند:جابر بن عبد اللّٰه انصاری نقل کرده است که علی(ع)در روز جنگ خیبر در قلعه را روی دست گرفت و مسلمانان از روی آن رد شدند،و بعدا این لنگه در را که میخواستند جابجا کنند چهل نفر نتوانستند آن را از جا بلند کنند.

راوی گوید:از طریق دیگری از جابر روایت شده است که سپس هفتاد نفر آمدند و تلاش نمودند و این لنگه در را سر جای اولش بازگرداندند! از عبد الرحمن بن ابی لیلی روایت شده است که علی(ع)همیشه در گرمای تابستان و سرمای زمستان قبای ضخیمی را می پوشید و از گرما باک نداشت،جمعی از یارانم نزد من آمدند و گفتند:ما از امیر المؤمنین(ع)چیزی شگفت آمیز دیده ایم آیا تو نیز مشاهده نموده ای؟ گفتم:چه دیده اید؟گفتند:او را می بینیم که در گرمای بسیار شدید در حالی که قبای آستردار ضخیم پوشیده است بمیان ما می آید و از ما هم ناراحت نیست،و بر عکس در سرمای سخت زمستان هم دیده ایم که با دو عدد پیراهن سبک بیرون می آید در حالی که از سرما هم ناراحت نیست،آیا در این باره چیزی شنیده ای؟! گفتم:نه،گفتند پس از پدرت در این مورد برای ما بپرس،زیرا پدر تو با او بسیار میزیسته است،از پدرم پرسیدم گفت:من نیز در این باره چیزی نشنیده ام،رفت وارد بر علی(ع)شد و شب خدمت حضرت ماند و از او در این باره پرسید؟حضرت فرمود:آیا تو در روز جنگ خیبر شاهد نبودی؟گفتم:چرا شاهد بودم،فرمود:آیا رسول خدا(ص)را ندیدی هنگامی که ابو بکر را فرا خواند و فرماندهی لشگر را به او سپرد او را بسوی خیبر فرستاد،ابو بکر نیز رفت و با کفار خیبر برخورد کرد مقداری با آنان جنگید و سپس در حالتی که شکست خورده بود بازگشت نمود،آن گاه رسول خدا(ص)فرمودند:امروز پرچم

ص :150

را به مردی خواهم سپرد که خدا و رسول را دوست دارد،و خدا و رسول هم او را دوست دارند،خداوند قلعۀ خیبر را بدست او فتح خواهد فرمود:او یورش کننده ای است که فرار نخواهد کرد،آن گاه مرا فرا خواند و پرچم را بمن سپرده سپس برای من دعا کرده فرمود:

(

اللهم اکفه الحر و البرد ) یعنی:(خداوند او را از حرارت و سرما حفظ کن).

و از این پس نه احساس گرما کردم و نه احساس سرما،و این روایت تماما از کتاب دلائل النبوه امام ابی بکر بیهقی نقل شده است.

آن گاه رسول خدا(ص)مرتب قلعه های خیبر را یکی پس از دیگری فتح میکرد و اموال آن را تصرف میفرمود تا اینکه به قلعۀ وطیح و سلالم که آخرین قلعه های خیبر بود رسیدند و آنهم فتح شد،و رسول خدا(ص)مدت بیست و چند روز آنان را در محاصره گرفت.

پس از آنکه قموص قلعۀ ابن ابی حقیق فتح شد صفیه دختر حی بن اخطب را با دختر دیگری که همراهش بود خدمت پیامبر خدا(ص)آوردند،بلال آنان را که همراه خود داشت از کنار کشته هایی از مقتولین یهود عبور داد،دختری که همراه صفیه بود وقتی این کشته ها را دید فریاد زد و بصورت خود لطمه زد و خاک بر سر خود ریخت،و هنگامی که رسول خدا(ص)او را مشاهده کرد فرمود این شیطان را از من دور سازید،و دستور فرمود صفیه را نگهدارند و رداء خود را روی او انداخت،مسلمانان فهمیدند که پیامبر صفیه را برای خودش انتخاب فرموده است.

بعد از آنکه رسول(ص)از آن دختر یهودیه آن گریه و زاری و بیتابی را مشاهده کرد به بلال فرمود ای بلال مثل اینکه رحم و عاطفه از تو سلب شده است، که این زنان را میبری و از کنار جسد کشتگانشان میگذرانی.

ص :151

البته صفیه که عروس کنانه بن ربیع بن ابی الحقیق بود شب قبل در خواب مشاهده میکند که ماه آمد و در دامنش قرار گرفت،و خواب خودش را برای شوهرش بیان میکند،شوهرش میگوید:این خواب تو هیچ معنایی ندارد مگر آنکه تو آرزوی همسری پادشاه حجاز محمد را داری و یک سیلی بیخ گوش او مینوازد که در اثر آن چشم صفیه کبود میشود،و هنگامی که او را خدمت پیامبر(ص) می آورند هنوز اثر آن سیلی از بین نرفته است،حضرت از صفیه میپرسد این کبودی در اثر چیست؟صفیه نیز جریان خواب خود و سیلی خوردنش را تشریح میکند.

چیزی نگذشت که ابن ابی الحقیق خدمت پیامبر(ص)فرستاد که پیاده شود تا با همدیگر در مورد جنگ مذاکره کنند حضرت اجابت فرمود و پیاده شد و با رسول خدا(ص)قرار گذاشتند که تمام افرادی که در قلعۀ او هستند از نظر جانی در امان باشند،و کسی متعرض زن و فرزندان آنان نشود،و آنان هم بدون اموال و اثاثیه دست زن و بچه های خود را گرفته از خیبر خارج شوند،و کلیۀ اموال و زمینها و باغها و کشتزارها همگی در اختیار حضرت محمد(ص)باشد و تنها آنان حق داشته باشند یک دست لباس بتن کنند و بیرون روند،حضرت نیز فرمود اگر چیزی از اموالتان را از ما کتمان کنید از امان خدا و رسول بی بهره خواهید بود،و بر این اساس مصالحه نمودند.

هنگامی که ساکنان قلعۀ فدک از این صلحنامه با خبر شدند خدمت پیامبر(ص) قاصد فرستادند و از حضرت خواستند که به آنان هم تأمین جانی دهد و در مقابل کلیۀ اموالشان و املاکشان را بگذارند و کوچ کنند،حضرت درخواست آنان را نیز عملی فرمود.

و از جمله کسانی که در این مذاکرات بین حضرت و یهودیان رفت و آمد میکرد محیصه بن مسعود فردی از بنی حارثه بود،پس از آنکه اهل خیبر نیز بهمین

ص :152

سبک امان گرفتند از حضرت درخواست کردند که در مورد اموال با آنان نصف شود،و گفتند:ما بهتر از شما به این اموال و دارایی آشنا هستیم،و بهتر از شما بطریقۀ آباد کردن آنها آشنا هستیم،حضرت رسول(ص)نیز با آنان مصالحه به نصف فرمودند با این شرط که ما هر وقت خواستیم شما را بیرون کنیم حق داشته باشیم،و اهل فدک نیز بر همین اساس با حضرت مصالحه نمودند.

و اموال خیبر بصورت غنیمت جنگی میان مسلمانان تقسیم شد،و از میان آن باغها و مزارع فدک سهم مخصوص رسول خدا(ص)شد،زیرا مسلمانان فدک را با تاخت و تاز تصرف نکرده بودند.

پس از آنکه حضرت از جنگ آسوده شد،زنی از یهود خیبر بنام زینب دختر حارث زن سلام ابن مشکم که دختر برادر مرحب خیبری بود یک برۀ بریان برای پیامبر(ص)هدیه فرستاد،و قبلا پرسیده بود که حضرت چه جای گوسفند را بیشتر دوست دارد؟گفته بودند حضرت دست گوسفند را بیشتر دوست دارد،و لذا زهر بیشتری در دست گوسفند ریخته بود و بقیۀ گوسفند را نیز مسموم کرده بود،سپس گوسفند بریان را خدمت حضرت می آورد،گوسفند را که جلوی حضرت میگذارد حضرت دست گوسفند را جدا میکند و یک لقمه از آن بدهان می گذارد و مشغول جویدن آن میشود،همراه حضرت بشر بن براء بن معرور است که او نیز مقداری از این گوشت میخورد،که حضرت توجه پیدا میکند و میفرماید دست از خوردن این گوشت بردارید،زیرا کتف این گوسفند بمن خبر میدهد که مسموم است،سپس حضرت بسراغ زن یهودیه میفرستد و او را میآورند،زن یهودیه اعتراف میکند که گوسفند را مسموم کرده است،حضرت از او میپرسد چه چیز تو را وادار نمود که این عمل را انجام دهی،زن یهودیه گفت:خوب میدانی که چه بر سر اقوام من آورده ای پیش خودم گفتم:اگر پیامبر باشد که به او خبر میدهند و مسموم نمیشود،و اگر پادشاهی است که ما از شرش خلاص خواهیم شد

ص :153

حضرت از خطای این زن در گذشت،و بشر بن براء در اثر همان زهر مرد.

راوی گوید:مادر بشر بن براء وارد بر پیامبر خدا(ص)شد که از بخاطر بیماری ای که در اثر آن فوت کرد از حضرت عیادت کند،حضرت فرمود:ای مادر بشر همان یک لقمه گوشت مسمومی که در خیبر با پسرت خوردم ناراحتی آن هم چنان بسراغ من می آید و هم اکنون هنگام آن رسیده است که کارم را یکسره کند.

و مسلمانان چنان میدیدند که رسول خدا(ص)علاوه بر آنکه نبوت بحضرتش کرامت شده است،شهید از دنیا هم میرود.

ص :154

آیات 25-21 از سورۀ فتح 48

مؤمن و زنانی مؤمنه نبودند که آنان را نمی شناختند که ناآگاهانه آنان را پایمال نمائید و بدین سبب بشما گناهی رسد،و تا داخل کند هر کس را که میخواهد در رحمتش،اگر جدا میشدند کافران را عذاب میکردیم عذابی دردناک.

بمنظور عبادت،و عکف علی هذا لامر یعکف عکوفا هنگامی گفته میشود که بر کاری یا چیزی اقامت نماید.

معره-و معره به کار زشت گویند،و گویند(و فلان فلانا)هنگامی که او را سرزنش نماید و عیبی را به او نسبت دهد،و لذا بیماری(جرب)را(عر)و کثافت انسان را(عره)نامند.

است.

خداوند برای مسلمین فتح کرده است.

و از ابن عباس و حسن و جبائی آمده است که منظور از آن فتح فارس و روم است.

ابن عباس گفته است همانگونه که خداوند گنجهای کسری و قیصر را به مسلمانان وعده فرمود،ولی عرب قدرت جنگ با فارس و روم و گرفتن شهرهای آنان را در خود نمی دید،بلکه بردگان آنان بودند،تا اینکه از برکت اسلام بر آنان قدرت یافتند.

«قَدْ أَحٰاطَ اللّٰهُ بِهٰا»

یعنی:خداوند بر آن قدرت داشته و از نظر علم و آگاهی بر آن احاطه دارد،و آنان را مانند قومی قرار داده بود که در محاصره باشند و احدی از آنان نتواند فرار کند.

فراء گوید:خداوند مکه را زیر سلطۀ خود قرار داده آن را برای شما حفظ فرمود تا بدست شما فتح شود،مثل اینکه گفته است،خداوند مکه را برای شما حفظ کرد و نگذاشت دیگران آن را تصرف کنند تا آن را فتح نموده بتصرف خود در آورید.

«وَ کٰانَ اللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیراً»

مانند فتح قریه ها و دیگر اماکن.

«وَ لَوْ قٰاتَلَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا»

ای مؤمنین اگر روز حدیبیه کافران قریش را با شما میجنگیدند.

«لَوَلَّوُا الْأَدْبٰارَ»

قتاده و جبائی گویند یعنی:حتما خداوند شما را یاری میکرد و آنان را خار میفرمود و نیز گفته اند:منظور از این کافران کسانی از طایفۀ اسد و غطفان است که میخواسته اند خانواده های مسلمانان را غارت کنند.

«ثُمَّ لاٰ یَجِدُونَ وَلِیًّا وَ لاٰ نَصِیراً»

یعنی:یاوری که آنان را حمایت کند و از آنان دفاع کند نخواهند یافت،و این یک خبر از علم غیب است،و در آیه دلالت دارد بر اینکه اموری که اتفاق نمی افتد اگر اتفاق می افتاد چگونه میشد،و

ص :160

نیز در این آیه اشاره شده است به اینکه معدوم در علم راه دارد.

«سُنَّهَ اللّٰهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ»

از ابن عباس نقل شده است یعنی:این است سنت من در بارۀ آنان که از من اطاعت میکنند و آنان که نافرمانیم می نمایند:

همیشه یاورانم را یاری نموده دشمنانم را خار میسازم.

بعضی گفته اند یعنی:این روش خداوند و عادت دیرین او نسبت به اقوامی است که با پیامبران خود میجنگند:شکست خورده کشته شوند.

«وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّهِ اللّٰهِ تَبْدِیلاً»

یعنی سنت الهی در یاری پیامبرانش تغییر پذیر نخواهد بود.

«وَ هُوَ الَّذِی کَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ»

خداوند رعب شما را در دل آنان افکند و باعث شد که آنان از شما دست بردارند.

«وَ أَیْدِیَکُمْ عَنْهُمْ»

و شما را از جنگ کردن با آنان نهی فرمود.

«بِبَطْنِ مَکَّهَ»

یعنی در محل حدیبیه.

«مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَکُمْ عَلَیْهِمْ»

خداوند اینجا منتی بر مؤمنینی گذاشته است که بین دو گروه مانع شده است و نگذاشته است با یکدیگر بجنگند تا آنکه بین آنان صلح برقرار گردیده است که این صلح بیش از فتح مکه ارزش داشت.

«وَ کٰانَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیراً»

تفسیر آن گذشت،آن گاه خداوند از سبب منع ورود پیامبرش در این سال به مکه یاد کرده می فرماید:

«هُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ»

یعنی قریش مانع شدند که شما بطواف خانه خدا رفته از احرام عمرۀ خود محل شوید.

«وَ الْهَدْیَ مَعْکُوفاً أَنْ یَبْلُغَ مَحِلَّهُ»

یعنی:مانع شدند قربانی پیامبر و آن شترانی همراه حضرت بود که هفتاد شتر قربانی بود تا آنکه به محلی بنام ذی الحلیفه رسیدند،حضرت کوهان شتران خود را بعلامت قربانی زخم کرده احرام عمره بست تا اینکه وارد حدیبیه شدند،و آنجا بود که مشرکین مانع رفتن

ص :161

آنان بطرف مکه شده،قرارداد صلح را بستند،پس از پایان قرارداد صلح شتران قربانی را همانجا نحر کردند،و این است معنی معکوفا یعنی:قربانیان شما را حبس کرده نگذاشتند به محل قربانگاه خود که مکه است برسند،زیرا قربانی عمره جز در مکه ذبح نخواهد شد،همانگونه که قربانی حج در منی در جای دیگر ذبح نمیشود (1).

«وَ لَوْ لاٰ رِجٰالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِسٰاءٌ مُؤْمِنٰاتٌ»

یعنی:مستضعفانی با ایمان که در مکه میان مشرکین بودند.

«لَمْ تَعْلَمُوهُمْ»

که بخاطر مخلوط بودن با دیگران آنان را عینا نمیشناختید.

«أَنْ تَطَؤُهُمْ»

آنان را با کشتن و زد و خورد پایمال کنید.

«فَتُصِیبَکُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّهٌ»

از ابن زید نقل شده است که معره بمعنی گناه و است.

و بعضی گفته اند یعنی:با کشتن مؤمنین بشما عیب وارد شود و مشرکین شما را سرزنش نمایند که اینان اهل دین خود را کشتند.

و از ابن عباس آمده است که منظور از آن دیه و کفارۀ قتل غیر عمدی است.

زیرا اگر آنان وارد مکه میشدند با اینکه در میان آنان مؤمنین هستند، مؤمنین از کفار شناخته نمیشدند،و از کشتن مؤمنین در امان نبودند و کفاره

ص :162

بگردنشان می آمد،و بخاطر کشتن کسانی که بر دینشان بوده بگناه می افتادند، و این همان گناهی است که خداوند مؤمنین را از آن حفظ کرده است،و جواب لو لا محذوف است،و تقدیر آن چنین است(لو لا المؤمنون الذین لم تعلوهم لوطأتم رقاب المشرکین بنصرنا ایاکم)و قوله:

«بِغَیْرِ عِلْمٍ»

در موضع تقدیم است،زیرا تقدیر چنین است:(لو لا ان تطؤهم بغیر علم)و قوله:

«لِیُدْخِلَ اللّٰهُ فِی رَحْمَتِهِ مَنْ یَشٰاءُ»

لام متعلق است به محذوف است که معنی کلام بر آن دلالت میکند،تقدیرش آنست:(فحال بینکم و بینهم لیدخل اللّٰه فی رحمته من یشاء)یعنی:آنان که از کفار بعد از صلح اسلام آورده اند،و بعضی هم گفته اند یعنی:تا خدایتان را با سالم شدن از قتل در رحمت خود داخل کند و آنان را با سالم شدن از گناه و طعنۀ دیگران در رحمت خود وارد سازد.

«لَوْ تَزَیَّلُوا»

یعنی:اگر مؤمنین از کافرین تمیز داده شوند (1).

ص :163

«لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ»

یعنی:کافران از اهل مکه را عذاب می کردیم.

«عَذٰاباً أَلِیماً»

با شمشیر و کشته شدن آنان بدست شما،و لکن خداوند بواسطۀ حرمت اختلاط مؤمنین به کافران آنان را عذاب نمیفرماید.

1)

(قیام نخواهد فرمود،هر گاه امانتهای الهی بیرون آمدند ظاهر میشود و هر کس را که بخواهد میکشد)

ص :164

آیات 26-29 فتح 48

را که عمل صالح انجام داده اند از ایشان وعدۀ آمرزش و پاداشی بزرگ داده است.

را قوی ساخته،در محلی که لشگریان غنیمت گرفته و محروم از غنیمت هستند).

و نیز جایز است که فاعل آزر زرع باشد یعنی زرع جوانه های و شطء را تقویت می نماید.

و بعضی از مردم(آزره)را بمعنی(اعانه و قواه)تفسیر میکنند،بنا بر این معنی آن میشود:زرع جوانه های خود را نیرومند ساخت.

ابو الحسن گوید:آزره بر وزن افعله مناسبتر خواهد بود تا قول ابن عامر که میگوید ازره بر وزن فعله است،بنا بر این در آن دو لغت است فعل و افعل زیرا آن دو اکثرا بر کلمه متعاقبا وارد میشوند.

اشداء-و هر کس اشداء را بنصب خوانده است آن را حال از ضمیر معه گرفته است یعنی آنان با پیامبرند با حالت شدت.

دارند که هیچگاه حاضر نیستند احدی را قبول کنند و تسلیم او شوند،زیرا کفار مکه گفته بودند محمد و یارانش پدران و برادران ما را کشته اند و اینک وارد منزلهای ما میشوند،و اعراب با خود گفتند که یاران محمد بر خلاف میل ما میخواهند وارد بر ما شوند و لات و عزی بتهای ما نیز نمی خواهند اینان بر ما وارد شوند،و این یک نوع تعصب جاهلانه بود که وارد دلهای آنان شده بود.

زهری گفته است منظور از حمیت جاهلیت سرسختی کفار بود از اقرار به رسالت حضرت محمد صلی اللّٰه علیه و آله و نیز شروع نمودن صلحنامۀ حدیبیه که بین مسلمانان و آنان نوشته میشد به کلمۀ( بسم اللّٰه الرحمن الرحیم).

«فَأَنْزَلَ اللّٰهُ سَکِینَتَهُ عَلیٰ رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَهَ التَّقْویٰ)

و کلمۀ تقوی عبارتست از کلمۀ(لا اله الا اللّٰه)و این نظر مربوط است به ابن عباس و قتاده و مجاهد (1).

ص :170

«وَ کٰانُوا أَحَقَّ بِهٰا وَ أَهْلَهٰا»

گفته شده است در این قسمت تقدیم و تأخیر است و تقدیر آن چنین است:(کانوا اهلها و احق بها)یعنی:مؤمنین اهل این کلمه بود،و از مشرکین نسبت به آن شایسته تر هستند،و بعضی هم گفته اند مؤمنین از نازل شدن سکینه بر آنان و از اهل مکه شایسته تر هستند.

و بعضی گفته اند یعنی مؤمنین نسبت به مکه سزاوارتر از اهل آن هستند،و گاهی ممکن است حقی باشد که از دیگران حقتر باشد،و لذا است که می بینیم آن حقی که طاعت است و صاحب آن شایستۀ مدح است احق است از آن حقی که مباح است و صاحب آن شایستۀ مدح و ثنا نیست.

«وَ کٰانَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً»

پس از آنکه کفار را به حمیت جاهلی مذمت کرده و مؤمنین را به پیروی از کلمۀ تقوی و داشتن آرامش مدح نمود،از آگاهی خود نسبت به ضمائر و نیات باطنی آنان اشاره فرمود.

«لَقَدْ صَدَقَ اللّٰهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیٰا بِالْحَقِّ»

میگویند:خداوند در مدینه پیش از حرکت بسوی حدیبیه در خواب به پیامبرش نشان داد که مسلمانان وارد مسجد الحرام شده اند،حضرت جریان خواب خود را به یارانش فرمود،مسلمانان خوشحال شدند و فکر میکردند که آنان امسال وارد مکه خواهند شد،پس از آنکه از حدیبیه بازگشتند و وارد مکه نشدند منافقان گفتند:نه ما سر تراشیدیم نه

1)

(پرچم هدایت و پیشوای دوستان من و نور مطیعان من است،و او همان کلمه ای است که برای متقین لازم نموده ام،هر کس علی را دوست بدارد مرا دوست داشته است،و هر کس از او اطاعت کند از من اطاعت کرده است). کمال الدین و تمام النعمه بنقل نور الثقلین ج 5 صفحۀ 74:(ضمن حدیثی طولانی از حضرت رضا(ع)نقل شده است که فرمودند:ما هستیم کلمۀ تقوی و عروه الوثقی)

ص :171

تقصیر کردیم و نه وارد مسجد الحرام شدیم،خداوند این آیه را نازل فرمود و خبر داد که خداوند در خواب به پیامبرش راست نشان داده است نه دروغ،و عاقبت مسلمانان وارد مسجد الحرام خواهند شد و بر این معنی هم سوگند خورده میفرماید:

«لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرٰامَ»

یعنی سال آینده حتما وارد مسجد الحرام خواهید شد.

«إِنْ شٰاءَ اللّٰهُ آمِنِینَ»

ابو العباس ثعلب گوید:اینکه خداوند در مورد آنچه که میداند آن را مقید به خواست خود کرده است برای آنست که مردم در مورد چیزهایی که آگاه نیستند همیشه ارادۀ خداوند را با گفتن کلمۀ انشاء اللّٰه استثناء کنند. از جبائی نقل شده است:کلمۀ ان شاء اللّٰه در مورد وارد شدن به مکه بوده است،و بین نزول آیه و دخول مکه یک سال طول کشیده است،و در این بین کسانی از مردم مرده بودند،بنا بر این تقدیر آیه اینست که اگر خداوند بخواهد همۀ شما وارد مسجد الحرام خواهید شد،زیرا خداوند میداند کسانی از این مردم پیش از رسیدن سال خواهند مرد یا بیمار خواهند شد و دیگر نمیتوانند وارد مسجد الحرام شوند و لذا کلمۀ ان شاء اللّٰه را اضافه نموده است تا در خبر تخلف نشده باشد.

و بعضی گفته اند استثناء داخل است در خوف و امن،اما در مورد اصل وارد شدن به مسجد الحرام جای تردید نیست،و تقدیرش اینست(شما حتما وارد مسجد الحرام میشوید،و اگر خدا بخواهد با امنیت وارد خواهید شد) این سه قول مربوط به اهل بصره بود.

ابو عبیده گفته است که ان در این آیه بمعنی اذ است یعنی اذ شاء اللّٰه هنگامی که خداوند در خواب به پیامبرش نشان داد وارد مسجد الحرام خواهید

ص :172

شد.

و مثل این آیه است قوله( وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ )که گفته اند بمعنی اذ کنتم مؤمنین است،ولی این قول مورد قبول بصریین نیست.

«مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ»

یعنی در حالی که محرم هستید و بعضی از شماها سر خود را میتراشد،و بعضی تقصیر میکند،و تقصیر آنست که قسمتی از موی خود را بگیرند،و در این آیه دلالت است بر اینکه محرم مختار است که بهنگام بیرون آمدن از احرام اگر خواسته باشد سر خود را بتراشد و اگر بخواهد تقصیر کند.

«لاٰ تَخٰافُونَ»

از هیچ مشرکی نترسید.

«فَعَلِمَ مٰا لَمْ تَعْلَمُوا»

خداوند در صلح حدیبیه چیزی را مصلحت میدانست که شما نمیدانستید،و بعضی گفته اند خداوند در تأخیر دخول مسجد الحرام چیزی را از خیر و صلاح میدانست که شما نمیدانستید،و آن عبارت بود از بیرون آمدن مؤمنین از میان آنان و صلحی درست و بموقع. (1)

«فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذٰلِکَ»

یعنی قبل از دخول مکه برای شما مقرر فرمود.

«فَتْحاً قَرِیباً»

فتحی نزدیک را که فتح خیبر باشد بقول عطا و مقاتل،و بعضی هم گفته اند یعنی صلح حدیبیه.

هجری در ماه ذیقعده بود در این ماه نیز مشرکین راه مسجد الحرام را بر پیامبر(ص)بستند اما پیامبر بیرون آمد و در حالی که احرام عمره بسته بودند با یاران خود وارد مکه شدند و سه روز در مکه مانده سپس بمدینه بازگشتند.

زهری گوید:رسول خدا(ص)جعفر بن ابی طالب(ع)را از پیش بنزد میمونه دختر حرث عامریه فرستاد و او را خواستگاری فرمود،میمونه کار خودش را به عباس بن عبد المطلب رجوع کرد که خواهرش ام الفضل دختر حرث زنش بود، عباس نیز میمونه را به عقد رسول خدا(ص)در آورد،همین که رسول خدا(ص) وارد مکه شد بیاران خود دستور فرمود با سرها و شانه های برهنه بسرعت در طواف کعبه بچرخند تا مشرکین چالاکی و قدرت شما را ببینند،مردان و زنان و بچه های مکه بیرون آمده اطراف رسول خدا(ص)جمع شده از هر طرف به او و یارانش نگاه میکردند در حالی که حضرت و یاران اطراف خانه خدا طواف میکردند،و عبد اللّٰه بن رواحه پیشاپیش رسول خدا(ص)با شمشیر برهنه رجز خوانده میگفت:

خلوا بنی الکفار عن سبیله

قد انزل الرحمن فی تنزیله

(ای بچه کافرها از سر راه پیامبر کنار روید،که خداوند در قرآن او وحی نازل فرموده است).

فی صحف تتلی علی رسوله

الیوم نضر بکم علی تأویله

(در اوراقی که بر رسولش خوانده میشد،امروز طبق تأویل قرآن شما را خواهیم زد).

کما ضربناکم علی تنزیله

ضربا یزیل الهام عن مقیله

(همانگونه که شما را طبق تنزیل قرآن زدیم،زدنی که سر از گردن می پرید) و یذهل الخلیل عن خلیله یا رب انی مؤمن لقیله (که دوست دوست خود را فراموش میکند،خداوندا من به گفتارش ایمان دارم)

ص :174

انی رأیت الحق فی قبوله

من حق را در پذیرش او دیدم و در حال رجز خواندن مرتب با دست خود اشاره به پیامبر میکرد،و خداوند در این عمره نازل فرمود:( اَلشَّهْرُ الْحَرٰامُ بِالشَّهْرِ الْحَرٰامِ )،و این بدان جهت بود که رسول خدا(ص)در ماه حرام احرام بست و مشرکین مانع آن حضرت شدند، سپس خداوند فرمود:

«هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدیٰ»

یعنی خداوند رسول خود را با دلیل روشن و برهان واضح،و بعضی هم گفته اند یعنی با قرآن فرستاد.

«وَ دِینِ الْحَقِّ»

یعنی اسلام.

«لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»

یعنی:تا دین اسلام را با حجتها برهانها بر تمامی ادیان ظاهر سازد،بعضی گفته اند:اسلام با پیروزی و قوۀ قهریه و گسترش در سرزمینها بر ادیان پیروز گردد (1).

بعضی هم گفته اند این همه بهنگام ظهور حضرت مهدی(ع)است که دیگر دینی بجز اسلام در روی زمین باقی نخواهد ماند.

«وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ شَهِیداً»

و خداوند برای شهادت آن کافی است.

ص :175

«مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّٰهِ»

اینجا خداوند صریحا نام پیامبر را برده است تا هر نوع شک و شبهه ای را بر طرف سازد،در اینجا سخن تمام شده،سپس خداوند مؤمنین را مورد مدح خود قرار داده میفرماید:

«وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّٰاءُ عَلَی الْکُفّٰارِ رُحَمٰاءُ بَیْنَهُمْ»

حسن گوید:شدت مؤمنین بجایی رسیده بود که حتی از لباس مشرکین دوری میجستند که بلباس آنان نچسبد،و نیز بدنهای خود را از بدنهای آنان دور میگرفتند که ببدن آنان تماس پیدا نکند،و مهربانی آنان در بین یکدیگر بجایی رسیده بود که هیچ مؤمنی برادر دینی خود را نمیدید مگر آنکه با او روبوسی کرده دست میداد،و مثل این آیه است( أَذِلَّهٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّهٍ عَلَی الْکٰافِرِینَ )یعنی:مؤمنین نسبت به یکدیگر متواضع و نسبت به کافران مغرور و سرسخت میباشند.

«تَرٰاهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً»

این قسمت از بسیار نماز خواندن آنان و مداومت آنان بر نماز خبر میدهد.

«یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّٰهِ وَ رِضْوٰاناً»

یعنی:و بدین وسیله از درگاه خداوند زیادی نعمتهایش و رضایت او را میخواهند.

«سِیمٰاهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ»

از ابن عباس و عطیه نقل شده است که علامت آنان روز قیامت آنست که محل سجدۀ آنان بسیار سفید خواهد بود.

شهر بن حوشب گوید:محل سجدۀ آنان مانند ماه شب چهاردهم خواهد بود.

از عکرمه و سعید بن جبیر و ابی العالیه آمده است که اثر سجده در پیشانی مؤمنین اثر خاکی است که جای می ماند زیرا مؤمنین بر خاک سجده میکنند نه روی لباس و فرش.

از ضحاک نقل شده است یعنی:زردی چهره و لاغری و رنجوری مؤمنین اثر سجدهای آنان است.

ص :176

حسن گوید:مؤمنان طوری هستند که وقتی آنان را می بینی فکر میکنی بیمار هستند در صورتی که بیمار نیستند.

عطاء خراسانی گوید:تمام کسانی که نمازهای پنجگانه را میخوانند در این آیه وارد هستند.

«ذٰلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْرٰاهِ»

یعنی:آنچه که در قرآن از وصف آنان گفته شده است همان اوصافی است که در بارۀ آنان در تورات آمده است،سپس صفت آنان را در انجیل بیان کرده میفرماید.

«وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ»

از ضحاک نقل شده است اخرج شطأه یعنی:مانند زرعی که جوانه های خود را بیرون داده است.

از مجاهد نقل شده است که بین این دو توصیف وقفی نیست،بلکه معنی اینست که این مثل آنان است در تورات و انجیل هر دو،و معنی آنست که مانند زراعتی که جوانه های خود را بیرون داده است.

«فَآزَرَهُ»

یعنی آن را محکم ساخته و نیرو بخشیده است،مبرد گفته است یعنی:

این جوانه ها به شاخه های مادر پیوسته و مانند آنها شده است.

«فَاسْتَغْلَظَ»

یعنی این زراعت قوت گرفته و رشد نموده است.

«فَاسْتَویٰ عَلیٰ سُوقِهِ»

یعنی:این کشت بر ریشه ها و شاخه های استوار گشته بطوری که جوانه ها با اصله ها بیک حد رسیده اند،و سوق جمع ساق است، و معنی آنست که این زراعت رشد نهایی خود را یافته است.

«یُعْجِبُ الزُّرّٰاعَ»

یعنی این زراعت طوری است که کشاورزان خود را که آن را کاشته اند شادمان و شگفت زده نموده است.

واحدی گوید:این یک مثال است که خداوند برای حضرت محمد و یارانش،زده است که منظور از زراعت حضرت محمد است،و منظور از جوانه ها یاران او و مؤمنین است که دور او هستند،که در ابتداء ضعیف و ناتوان بودند همانگونه که هر

ص :177

زراعتی در اول ضعیف است و سپس قوت یافته رشد می کند،همین طور هم مؤمنین بعضی دیگران را یاری نمودند تا آنجا که قدرت یافته بر کارها مسلط شدند.

«لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفّٰارَ»

یعنی:اینکه خداوند مؤمنین را بسیار و نیرومند ساخته است تا با فراوانی و تظاهر و انفاق و اتحادشان بر طاعت خدا موجب خشم کافران شوند،سپس خداوند میفرماید:

«وَعَدَ اللّٰهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ»

یعنی:خداوند کسانی که بر ایمان و فرمانبرداری خداوند استقامت ورزیده اند وعده فرموده است (1).

ص :178

«مِنْهُمْ مَغْفِرَهً»

یعنی:بمنظور پوشاندن گناهان گذشتۀ آنان.

«وَ أَجْراً عَظِیماً»

یعنی:پاداشی مهم و همیشگی.

1)

(بر او عرضه میشوند و هر یک سهم خود را گرفته روانۀ بهشت میشوند،و کسانی هم برای جهنم باقی می مانند،و اینست معنی قول خدا که میفرماید:(و الذین آمنوا معه و عملوا الصالحات لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ )یعنی گذشتگان اولین و اهل ولایت و قوله:( وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا )یعنی کسانی که به ولایت و حق علی کافر شدند،و حق علی بر تمام جهانیان واجب است( أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ الْجَحِیمِ ) و اینان کسانی هستند که علی(ع)جهنم را میان آنان تقسیم کرده،شایسته جهنم و عذاب الهی شده اند.)

ص :179

آیات 1-6 سورۀ حجرات 49

حجرات-ابو جعفر و حجرات بفتح جیم و بقیه بضم جیم قرائت کرده اند.

حروف که در این جمله ها جمع شده است:(حث فسکت شخصه)حروف مهموسه نامیده میشوند.

یغضون-غض عبارتست از پائین آمدن از یک موقعیت بعنوان کوچکی،گفته میشود(غض فلان من فلان)هنگامی که انسان حالت کسی را که از او بالاتر است کوچک سازد،و(غض بصره)هنگامی که انسان از تیزبینی چشم خود بکاهد، جریر شاعر گوید:

فغض الطرف انک من نمیر

فلا کعبا بلغت و لا کلابا

یعنی(چشم فروکش که تو از نمیر هستی،نه بپای طایفۀ کعب میرسی و نه کلاب).

همراه جمعیتی فراوان وارد مسجد شدند و از پشت در حجره ها فریاد زدند که ای محمد بیا بیرون نزد ما،این حرکت پیامبر را ناراحت کرد،پیامبر بسوی آنان رفت،آنان گفتند:ما آمده ایم تا با تو بمفاخره بپردازیم،اجازه بده تا شاعر و گویندۀ ما شروع کند،حضرت فرمود:اجازه دادم،عطارد بن حاجب بپاخواست و گفت:

(سپاس خدای را که ما را پادشاهانی قرار داد،این خود یک عنایت است که بما کرده است،و سپاس خدایی را که بما اموالی فراوان داده است که با آن اعمالی نیک انجام میدهیم،و ما را گرامیترین مردم مشرق زمین ساخته است،و تعداد و تجهیزات ما را بیشتر قرار داده است،اینک چه کسی مانند ما است در میان مردم؟هر کس میخواهد با ما مفاخره کند مانند امتیازاتی که داریم بر شمرد،و اگر بخواهیم بیش از این خواهیم شمرد ولی ما از زیاده گویی شرم داریم سپس گوینده نشست.

حضرت رسول(ص)به ثابت بن قیس بن شماس فرمود:برخیز و پاسخ او را بده،ثابت بپاخواسته گفت:

(سپاس پروردگاری را که آسمانها و زمین آفریدۀ او هستند،و در آنها فرمانی خود را جاری ساخت،و دانش او بر کرسی قدرتش احاطه داشته،هیچ نعمتی نیست مگر از بخشش او است،و از بخششهای او است که بما قدرت بخشیده،و از بهترین بندگانش پیامبری برگزیده که از همه نسبش گرامیتر، گفتارش راست تر،شرافتش بیشتر میباشد،و بر او کتابی نازل فرموده او را بر بندگانش امین ساخته است،و او برگزیدۀ خدا است بر جهانیان،سپس این پیامبر را بسوی ایمان خدا فرا خواند،و مهاجرین از قومش و بستگانش که شریفترین مردم و بهترین چهره ها بودند به او ایمان آوردند،و اولین گروه مردم که دعوت او را پذیرفتند ما بودیم،ما یاوران رسول خدا(ص)و پاسداران

ص :186

او هستیم،با مردم میجنگیم تا ایمان آورند،هر کس بخدا و رسولش ایمان آورد مال و جانش در امان است،و هر کس پیمان شکنی کند،همیشه در راه خدا با او جهاد میکنیم،و کشتنش برای ما ساده است،این سخنان را میگویم و از درگاه خداوند برای مردان و زنان با ایمان آمرزش میخواهیم،و السلام علیکم).

سپس زبرقان بن بدر بخواندن اشعاری پرداخت،که حسان بن ثابت بپا سخگویی او پرداخت،پس از آنکه حسان از گفتارش فارغ شد،اقرع گفت:این مرد هم گوینده اش از گویندۀ ما قویتر بود،و هم شاعرش از شاعر ما هنرمندتر بود،و نیز صدای آنان بر صدای ما تفوق داشت، پس از اتمام برنامه پیامبر خدا(ص)به آنان جوائز خوبی داد،و همگی اسلام آوردند، ابی حمزۀ ثمالی و عکرمه و ابن عباس گفته اند:(اینان مردمی بودند از بنی الغبر که پیامبر(ص)تعدادی از آنان را باسارت گرفته بود،آمده بودند تا با پرداخت فدیه آنان را پس بگیرند،و بدین منظور وارد مدینه شده به مسجد آمدند و عجله داشتند که پیامبر(ص)زودتر نزد آنان بیاید،و لذا میگفتند:

ای محمد نزد ما بیا).

بین دو دست انسان پیش روی انسان است،و باین معنی است که در هیچ کاری بدون خدا و رسول تصمیم گیری نکنید،و در امر و نهی آن کار عجله نکنید.

و قدم در اینجا بمعنی تقدم است و لازم میباشد.

از زجاج نقل شده است معنی آن اینست که عبادات خود را پیش از وقتی که خداوند و رسول تعیین کرده اند انجام ندهید،تا آنجا که گفته اند پیش از رسیدن وقت زکات پرداخت آن جایز نیست.

بعضی گفته اند یعنی:بکسی اجازه ندهید جلوی رسول خدا(ص)راه بروند:

بلکه پشت سر او راه بروید،و همیشه گفته ها و اعمال خود را از سخنان و افعال او عقب نیندازید.

حسن گفته است این آیه در مورد کسانی نازل شده است که قربانی خود را پیش از نماز عید ذبح کرده بودند،حضرت رسول(ص)به آنان دستور داد تا باره قربانی کنند.

ابن عباس گوید:با این آیه نهی شده بودند که پیش از پیامبر سخن نگویند،یعنی:هنگامی که در مجلس رسول خدا(ص)نشسته اید و در بارۀ مسأله ای از حضرت میپرسند،پیش از حضرت بجوابگویی نپردازید،تا قبلا حضرت خودش جواب بدهد.

از کلبی و سدی نقل شده است که یعنی:پیش از حضرت گفتاری و کرداری انجام ندهید تا اینکه بشما فرمان بدهد.

ولی بهترین نظر آنست که آیه را حمل بر همۀ این وجوه کنیم،زیرا هر چیز که خلاف دستور خدا و رسول باشد اگر انجام داده شود یک نوع جلو افتادن از پیامبر (ص)میباشد،و ممنوع است.

«وَ اتَّقُوا اللّٰهَ»

یعنی:از گناه و نافرمانی خداوند دوری جویید.

«إِنَّ اللّٰهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»

خداوند گفته های شما را میشنود،و از کردارتان

ص :188

آگاه بوده شما را به مکافات اعمالتان خواهد رسانید.

«یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تَرْفَعُوا أَصْوٰاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ»

زیرا بلند کردن صدا بیشتر از صدای پیامبر از دو حال بیرون نیست یا یک نوع سبک شمردن آن حضرت است که موجب کفر خواهد شد،یا یک نوع بی ادبی نسبت بحضرت است،این نیز بر خلاف احترام پیامبر است که بما دستور داده اند.

«وَ لاٰ تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ»

یعنی:هنگام گفتگو با حضرتش و در مجلس او صدای خود را کوتاه کنید،زیرا او مانند شما نیست و از هر جهت تعظیم او لازم است.

بعضی گفته اند یعنی:همانطور که همدیگر را صدا میزنید هنگامی که با پیامبر کار دارید نگوئید ای محمد،بلکه او را با تجلیل و احترام صدا زده بگوئید یا رسول اللّٰه.

«أَنْ تَحْبَطَ أَعْمٰالُکُمْ»

یعنی از ترس اعمالتان از بین رود،یا برای آنکه اعمالتان از بین نرود،گفته شده است که در قرائت عبد اللّٰه(فتحبط اعمالکم) آمده است.

«وَ أَنْتُمْ لاٰ تَشْعُرُونَ»

یعنی:شما نمیدانید که با بلند نمودن صدای خود در برابر صدای پیامبر و ترک احترام حضرتش اعمال خود را از بین میبرید.

انس میگوید:هنگامی که این آیه نازل شد ثابت بن قیس گفت:این من بودم که صدایم را از صدای پیامبر(ص)بلندتر میکردم و با صدای بلند با او حرف میزدم،اعمالم باطل شده من از اهل جهنم خواهم بود،و ثابت دارای صدایی بلند بود،این جریان را برای حضرت رسول(ص)توضیح دادند،حضرت فرمود:او از اهل بهشت است.

اصحاب ما میگویند:معنی( أَنْ تَحْبَطَ أَعْمٰالُکُمْ )آنست که ثواب این عمل از بین خواهد رفت،زیرا اگر آنان این عمل را بصورت تعظیم پیامبر(ص)و توقیر او

ص :189

انجام داده بودند استحقاق ثواب میداشتند،ولی از آنجا که این عمل را بر خلاف این برنامه انجام داده اند شایستۀ عقاب و مجازات شده از این پاداش محروم میباشند،و بدین جهت عمل آنان از بین رفته است،بنا بر این آیه مربوط به اهل عذاب نیست،و نیز از آنجا که خداوند بزرگ احباط را در این آیه بخود عمل مربوط ساخته است،در حالی که مفسرین دیگر احباط را به کسی که با عمل استحقاق یافته است مربوط دانسته اند،و این نوع تفسیر خلاف ظاهر است، سپس خداوند کسانی را که پیامبر(ص)را مورد احترام و تنظیم قرار داده اند مدح کرده میفرماید:

«إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْوٰاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللّٰهِ»

یعنی:آنان که بمنظور احترام پیامبر(ص)در مجلس او صدای خود را کوتاه می نمایند.

«أُولٰئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْویٰ»

از قتاده و مجاهد نقل شده است یعنی:خداوند دلهای مؤمنین را مورد امتحان قرار داده و آنها را برای تقوی خالص ساخته است.

امتحان دلها یک امتحان معنوی است که از امتحان طلا بوسیلۀ آتش که آن را ذوب نموده غش آن را جدا کرده خالص آن باقی می ماند.

بعضی گفته اند یعنی:خداوند از نیتهای خالص آنان آگاه بود،زیرا انسان چیزی را امتحان میکند تا از حقیقت آن آگاه شود.

بعضی گفته اند یعنی:با آنان به سبک امتحان کننده رفتار کرد چون آنان را باین نحو عبادت دستور داد،و از امتحان خوب در آمدند، همانگونه که طلای خالص بوسیلۀ آتش جدا میشود.

«لَهُمْ مَغْفِرَهٌ»

آمرزشی از خدا برای گناهانشان.

«وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ»

و پاداشی بزرگ برای فرمانبرداریشان،آن گاه پیامبر(ص)را مورد خطاب قرار داده میفرماید:

ص :190

«إِنَّ الَّذِینَ یُنٰادُونَکَ مِنْ وَرٰاءِ الْحُجُرٰاتِ»

که ستمگران طایفۀ بنی تمیم هستند و نمیدانستند پیامبر(ص)در کدام حجره است لذا اطراف حجره ها گشته او را صدا میزدند.

«أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْقِلُونَ»

خداوند آنان را به نادانی و کم فهمی و کم عقلی توصیف کرده است چون قدر پیامبر را نمیدانستند و از میزان احترام او خبر نداشتند،لذا مانند چهارپایان بی عقلند.

«وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتّٰی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکٰانَ خَیْراً لَهُمْ»

یعنی:اگر صبر میکردند تا بطرف آنان بروی آنان بهتر بود از اینکه از پشت حجره ها تو را صدا بزنند،برای دینشان بهتر بود که ثواب میبردند،و برای دنیایشان بهتر بود که در برخورد با پیامبرشان مؤدب بوده در زمرۀ عقلاء بشمار می آمدند.

بعضی گفته اند یعنی:اگر مؤدب بودند اسیرانشان را بدون فدیه آزاد میکردی،زیرا رسول خدا(ص)در جنگ تعدادی از مردم بنی الغبر را اسیر کرده بود،بستگانشان برای آزاد کردنشان آمده بودند،حضرت نصف آنان را بدون وجه آزاد کرد و نصف دیگر را در مقابل گرفتن وجه آزاد فرمود،این آیه میفرماید:اگر آنان صبر میکردند و رعایت ادب داشتند تو همۀ آنان را بدون گرفتن وجهی آزاد میکردی.

«وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»

و خداوند توبه کنندگان را می بخشد.

ص :191

آیات 6-10 حجرات 49

نقل شده است.

فتبینوا-در سورۀ نساء اختلاف قراء را در مورد(فتبینوا)و دلیل هر دو قرائت را بیان کردیم،و از حضرت باقر(ع)(فتثبقوا)با ثاء و تاء روایت شده است.

خواهید افتاد).

و بنا بر وجه اول میشود گفت منظور آن بوده است که موقعیت رسول خدا(ص) به آنان تفهیم شود،همانگونه که اگر انسان بخواهد طرف را متوجه مطلبی کند میگوید:فلانی حاضر است،با اینکه طرف خود از وجود فلانی آگاه است.

و اگر گفته میشد:(ان رسول اللّٰه فیکم)احتمال داشت که غیر رسول خدا کسانی در میان آنان است که بمنزلۀ رسول خدا هستند،ولی وقتی گفته شود:( أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللّٰهِ )دیگر این احتمال نمیرود،و بنا بر این تقدیر:

لَوْ یُطِیعُکُمْ

-لو با ما بعدش در محل رفع هستند که خبر بعد از خبر ان باشند.

فَضْلاً مِنَ اللّٰهِ

-مفعول له است و تقدیرش اینست(فعل اللّٰه ذلک لکم فضلا منه و نعمه)و نیز جایز است عامل در آن راشدون و فعلی که در آن است باشد یعنی:(رشد او فضلا من اللّٰه).

بجهاله و بالعدل- (1)هر دو در محل نصب هستند بنا بر حالیت، و عامل در اولی فتصیبوا و در دومی فاصلحوا است.

آمدند،ولی چون در دوران جاهلیت بین ولید و آنان دشمنیهایی وجود داشت پیش خودش فکر کرد قصد کشتن او را دارند،بطرف رسول خدا(ص)بازگشت و گزارش داد که این طائفه از پرداخت زکات و صدقاتشان خودداری کردند،با اینکه جریان درست بر عکس بود،حضرت سخت ناراحت شد و بفکر افتاد که با آنان جنگ کند،که این آیه نازل شد.

بعضی گفته اند که:(این آیه در بارۀ یک فرد (1)نازل شده است که بپیامبر گفته است ماریه مادر ابراهیم پسر عمویی قبطی دارد که می آید و با او همبستر میشود،رسول خدا(ص)علی(ع)را فرا خواند و فرمود برادرم!این شمشیر را بگیر و برو اگر آن شخص را نزد ماریه دیدی او را بکش،علی(ع)گفت:یا رسول اللّٰه برای اجرای فرمان شما هر جا که مرا بفرستی تند و تیز هستم،و دستور شما را بفوریت انجام خواهم داد،یا اینکه شاهد چیزی می بینید که غائب نمی بیند(و من طبق مشاهدات خودم عمل کنم)؟حضرت فرمود:(معیار مشاهدات خودت است)شاهد چیزی بیند که غائب نمی بیند.

حضرت علی(ع)میفرماید:در حالی که شمشیرم برهنه بود راه افتادم و آنجا آن مرد را در منزل ماریه دیدم،شمشیر را کشیدم همین که فهمید من آهنگ او را دارم بطرف درخت خرمایی دوید و از آن بالا رفت و خود را به پشت انداخت،و میان پاهایش را باز کرد،ناگهان دیدم صاف است و آلت مردانگی نه کم و نه زیاد بکلی ندارد (2)برگشتم به پیامبر خدا(ص)خبر دادم،حضرت فرمود:شکر

ص :196

خدای را که هر نوع زشتی را از ما اهل بیت بر طرف ساخته است).

و قوله ان طائفتان من المؤمنین اقتتلوا-بنقل از سعید بن جبیر در باره طایفۀ اوس و خزرج نازل شده است که میان آنان جنگی با لیف خرما و نعلین اتفاق افتاده بود.

بعضی هم گفته اند این آیه در مورد تیرۀ عبد اللّٰه بن ابی بن سلول از طایفۀ خزرج و تیرۀ عبد اللّٰه بن رواحه از طایفۀ اوس نازل شده است،و علتش هم این بوده است که حضرت رسول(ص)جلو عبد اللّٰه بن ابی می ایستد الاغ

2)

(قبطیها خادمان خود و کسانی را که میخواهند بر خانوادۀ خود وارد کنند او را باین حالت در می آورند،و قبطیها جز با قبطیان انس نمی گیرند پدر ماریه مرا نزد او فرستاده است تا بر او وارد شده به او خدمت کنم و با او مانوس باشم..) و نیز در تفسیر نور الثقلین ج 5 صفحۀ 81 حدیثی وارد شده است که در آن (عبد اللّٰه بن بکیر میگوید:بحضرت صادق(ع)گفتم:فدایت شوم آیا رسول خدا(ص)میدانست عایشه دروغ گفته است و دستور قتل آن مرد را دادند یا اینکه نمیدانستند،و خداوند در اثر تحقیق و درنگ علی(ع)کشته شدن را از مرد قبطی برداشت؟ فرمودند:بخدا سوگند پیامبر عالمتر از این بود،و اگر این دستور از طرف فرمان قاطعی می بود علی(ع)باز نمیگشت مگر با کشتن مرد قبطی،ولی هدف پیامبر از این دستور آن بود که عایشه از گناه خود توبه کند،ولی عایشه نه از گناه خود بازگشت و نه بکشته شدن مرد مسلمانی با دروغگویی خود اهمیت میداد). و نیز در کتاب(السبعه من السلف)ص 157 بنقل از مستدرک حاکم ج 4 ص 39 این جریان با مختصر تفاوتی در باب شدت حسادت عایشه نقل شده است.

ص :197

سواری حضرت پهین می اندازد،عبد اللّٰه دماغ خودش را میگیرد و بحضرت میگوید از جلو من دور شو (1)عبد اللّٰه بن رواحه به او میگوید:الاغ رسول خدا (ص)بویش از تو و پدرت بهتر است،دودمان عبد اللّٰه بن ابی ناراحت شده عبد اللّٰه نیز از قومش کمک خواست،و بین آنان با آهن و دست و نعلین زد و خود درگرفت (2).

مبادا با عدم آگاهی از حال مردی و مطیع بودن و اسلامشان به مال و جان آنان لطمه وارد شود.

«فَتُصْبِحُوا عَلیٰ مٰا فَعَلْتُمْ»

تا در اثر خطایی که مرتکب شده اند.

«نٰادِمِینَ»

طوری پشیمان شوند که دیگر جبران آن ممکن نباشد.

که در اطاعت،رتبه و مقام منظور میشود،بنا بر این انسان هیچگاه مطیع افراد زیر دست خود نخواهد شد،بلکه انسان در صورتی مطیع بالا دست خود خواهد بود که دستورات او را اجراء کند.

آن گاه خداوند مؤمنین را که دروغ نمیگویند مورد خطاب قرار داده میفرماید:

«وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمٰانَ»

یعنی:خداوند اسلام را در نظر شما بهترین ادیان قرار داده است،که دلائل متعددی بر صحت آن اقامه نموده و نیز وعدۀ ثواب برای پیروی از اسلام داده است.

«وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ»

و با برنامه ها جالبی که در اسلام قرار داده است مردم بطرف آن جذب میشوند.

«وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ»

و با توصیف عذاب کافران و بیان انواع و اقسام مظرات ناشیه از کفر مردم را از آن دور ساخت.

«وَ الْفُسُوقَ»

یعنی:خروج از طاعت به معصیت،و بنقل از ابن عباس و ابن زید فسوق عبارتست از دروغ،و همین معنی از حضرت باقر(ع)نیز روایت شده است (1).

«وَ الْعِصْیٰانَ»

یعنی:کلمۀ نافرمانیهای خداوند (2).

ص :200

سپس خداوند بخبر دادن از حال آنان بازگشته میفرماید:

«أُولٰئِکَ هُمُ الرّٰاشِدُونَ»

یعنی:کسانی که خداوند آنان را به ایمان و زینت داشتن آن در دلهایشان توصیف کرده است آنان هستند که به خوبیها ارشاد گشته اند،و بعضی گفته اند راشدون کسانی هستند که راه رشد را یافته و به سوی بهشت هدایت شده اند.

«فَضْلاً مِنَ اللّٰهِ وَ نِعْمَهً»

ابن عباس گوید:یعنی:و این تفضلی است از من و رحمتی نسبت به آنان.

«وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ»

خداوند بتمام اشیاء عالم است.

«حَکِیمٌ»

و در تمام کارهایش حکیم و فرزانه است.

«فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمٰا»

بین آنان را اصلاح دهید تا صلح کنند،البته این آیه دلالت ندارد بر اینکه اگر دو طائفه مؤمن با یکدیگر جنگ کردند باز هم بر ایمان خود باقی خواهند بود،و باز هم میشود به آنان مؤمن گفت،و آیه مانع از این نیست که از جنگ بگوئیم:یکی از این دو طایفه یا هر دو طایفه فاسق شده اند.

«فَإِنْ بَغَتْ إِحْدٰاهُمٰا عَلَی الْأُخْریٰ»

اگر یک طایفه با داشتن انتظاری نامشروع از طایفۀ دیگر نسبت به او ستم روا داشت،و ستمگرانه با آن طایفه بجنگ پرداخت».

«فَقٰاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی»

چون این طائفه ستمگر است نه آن دیگری پس با او بجنگید.

«حَتّٰی تَفِیءَ إِلیٰ أَمْرِ اللّٰهِ»

تا به اطاعت فرمان خدا بازگشته،دست از جنگیدن با آن طایفۀ مؤمن بردارد.

«فَإِنْ فٰاءَتْ»

یعنی:اگر بفرمان خدا بازگشت و توبه نموده دست از جنگ برداشت و تن بفرمان الهی داد.

«فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمٰا»

یعنی:بین طایفۀ متجاوز و بین طائفه ای که مؤمن است صلح دهی.

«بِالْعَدْلِ»

یعنی:عادلانه آنان را صلح دهید تا بین آنان یکسان رفتار شود،و از یک طرف نسبت بدیگری ظلم نشود،و در مورد خسارت و زیان حق کسی نادیده گرفته نشود.

«وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ»

یعنی:و در گفتار و کردار بعدالت رفتار کنید (1).

ص :202

«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ»

مؤمنین در دین برادر یکدیگرند و باید همدیگر را یاری کنند (1).

1)

(آنکه این آیه نازل شد رسول خدا(ص)فرمودند:از میان شما کسی هست که پس از من بر طبق تأویل قرآن خواهد جنگید همانگونه که من طبق نزیل قرآن جنگیدم، پرسیدند:آن کس کیست؟فرمود:کسی مشغول دوختن کفش است(یعنی امیر المؤمنین(ع)عمار یاسر گوید:من با این پرچم سه بار در رکاب رسول خدا(ص) جنگیده ام،و این بار چهارم است که میجنگم...)

ص :203

«فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ»

یعنی:بین هر دو نفری که جنگ میکنند صلح دهید، و معنی تثنیه بجمع هم انطلاق میشود،زیرا تأویل چنین است که بین هر دو برادری را اصلاح دهید،یعنی:شما برادران جنگ کنندگان هستید بین این دو دسته اصلاح دهید،یعنی:شر ظالم را از سر مظلوم کوتاه کنید،و بیاری مظلوم روید (1).

1)

(دست علی بن ابی طالب(ع)را گرفته فرمود:این برادر من است...). صحیح ترمذی ج 2 صفحۀ 299 بسندش از ابن عمر روایت میکند که(رسول خدا(ص)بین یاران خود اخوت برقرار کرد،علی(ع)آمد در حالی که از چشمانش اشک میریخت فرمود:یا رسول اللّٰه میان اصحابت اخوت برقرار کردی و بین من و احدی اخوت برقرار نفرمودی؟!رسول خدا(ص)به او فرمود:تو در دنیا و آخرت برادر من هستی). و جریان اخوت پیامبر(ص)در کتابهای دیگر عامه آمده است:

ص :204

«وَ اتَّقُوا اللّٰهَ»

یعنی:از خدا بترسید که در اصلاح دادن آنان کوتاهی نکنید،یا اینکه از خدا بترسید و از دادن حق دیگران دریغ نداشته باشید.

1)

(صحیح ابن ماجه ص 122 و مستدرک حاکم ج 3 ص 4 و 111 و 126 و 134 و مسند احمد حنبل ج 1 ص 159 و 230 و طبقات ابن سعد ج 8 ص 114 و ج 3 قسم اول ص 13 و 14 و سیوطی در الدر المنثور ذیل تفسیر ان الذین آمنوا و هاجروا و ذیل تفسیر رب اشرح لی صدری و کنز العمال ج 6 ص 391 و ص 400 و ج 3 و ص 61 و ص 154 و ص 155 و ج 6 ص 122 و 398 و مجمع الزوائد ج 9 ص 112 و 121 و 131 و فیض القدیر ج 4 ص 355 و الریاض النضره ج 1 ص 13 و 15 و 17 و ج 2 ص 168 و ص 169 و 201 و ذخائر العقبی ص 92 و اسد الغابه ج 3 ص 317 و استیعاب ج 2 ص 460 و حلیه الاولیاء ج 7 ص 256 و تاریخ بغداد ج 12 ص 268 و الصواعق المحرقه ص 74 و 75 کنوز الحقایق ص 27 و اصابه ابن حجر ج 8 قسم 1 ص 183 و کفایه الطالب ص 34(بنقل از ج 1 ص 332 فضائل الخمسه). این بود روایاتی در مورد اخوت خاصی بین مؤمنین در عصر پیامبر خدا(ص)و نیز در مورد اخوت عامه بین تمام مؤمنین روایات بسیاری که بچند نمونۀ آن توجه میفرمائید: اصول کافی مترجم ج 3 صفحۀ 241(مفضل بن عمر میگوید حضرت صادق(ع) فرمود:(مؤمنین برادر بوده فرزندان یک پدر و مادرند و هر گاه یکی از آنان رگی از بدنش آسیب ببیند دیگران برایش نمیخوانید). اصول کافی مترجم ج 3 صفحۀ 241:(علی بن عقبه از حضرت صادق(ع)، روایت کرده است که فرمودند:مؤمن برادر مؤمن است،چشم او راهنمایی اوست، نه به او خیانت میکند و نه در معامله او را فریب میدهد،و نه هیچگاه به او

ص :205

«لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»

تا مورد ترحم قرار گیرید.

زجاج گوید:افراد مؤمن در صورتی که از نظر دینی متحد باشند(برادر) اخوه نامیده میشوند،زیرا در دین یکی هستند و از لحاظ اصل نسب هم که متحد هستند چون از یک مادرند که حواء باشد.

زهری از سالم از پدرش از رسول خدا(ص)روایت میکند که فرمودند:مسلمان برادر مسلمان است نه به او ستم میکند،و نه او را رها میسازد،هر کس در فکر بر آوردن نیاز برادرش باشد،خداوند در فکر نیاز او است،و هر کس از مسلمانی اندوهی را برطرف کند خداوند بدان وسیله اندوهی از اندوههای او را روز، قیامت بر طرف خواهد فرمود،و هر کسی عیب مسلمانی را بپوشاند خداوند روز قیامت عیب او را خواهد پوشانید)و این روایت را بخاری و مسلم در کتابهای خود نقل کرده اند.

از پیامبر خدا(ص)ضمن وصیتی که به امیر المؤمنین(ع)فرمودند روایت شده است(یا علی ارزش دارد که یک میل (1)پیاده روی کنی تا بیماری را عبادت نمایی،و دو میل راه روی تا جنازه ای را مشایعت کنی،و سه میل راه بروی تا دعوتی را اجابت کنی:و چهار میل مسافرت کنی تا یک برادر دینی را

1)

(وعده ای میدهد و تخلف کند). نور الثقلین ج 5 صفحۀ 87 حدیث 39 معاویه بن عمار گوید از حضرت صادق (ع)پرسیدم:فدایت شوم این حدیثی که از تو شنیده ام تفسیرش چیست؟فرمود چه حدیثی؟گفت: المؤمن ینظر بنور اللّٰه ،فرمودند:ای معاویه خداوند مؤمنین را از نور خود آفرید و آنان را غرق رحمت خود فرمود،و روزی که خود را به آنان معرفی کرد پیمان ولایت ما را از آنان گرفت،پس مؤمن برادر مؤمن است از پدر و مادرش،پدرش نور و مادرش رحمت است،و با این نور است که مؤمن میبیند)

ص :206

ملاقات کنی،و پنج میل سفر کنی تا بفریاد بیچاره ای برسی،و شش میل مسافرت روی تا مظلومی را یاری کنی،و بر تو باد که همیشه بدرگاه خداوند استغفار کنی).

آیات 11-14 حجرات 49

کرده اند.

عرب میگوید:(نبزته،انبزه) (1).

لا یغتب-غیبت آنست که انسان پشت سر افراد از آنان عیبهایی را که دارند بازگو کند،اما اگر پشت سر او چیزی را بگویی که در او نیست بهتان و تهمت است.

شعوبا و قبائل-شعوب بکسانی گویند که عرب را کوچک دانسته برای آنان هیچ نوع برتری نسبت به دیگر ملتها قائل نیستند (2)و علت اینکه بدین نام شناخته شده اند آنست که آیۀ( وَ جَعَلْنٰاکُمْ شُعُوباً )را عجم معنی کرده اند همان گونه که قبائل را از عرب دانسته اند.

ابو عبیده گوید:شعوب عبارتست از عجم و اصل آن از تشعب است،و این بعلت تفرقۀ آنان است در نسب،و گفته میشود(شعبته)که بمعنی(جمعته) است و چون شعب از لغات اضداد است بمعنی(فرقته)نیز آمده است.

راه بدهید،تا اینکه بیکنفر رسید به او گفت:جا پیدا کردی بنشین،ثابت با حالتی خشمناک پشت سر او نشست،همین که هوا روشن شد پرسید که این مرد کیست؟آن مرد گفت:من فلانی هستم،ثابت نام مادر او را که در جاهلیت زن بدنامی بوده برده گفت پسر فلان زن هستی؟آن مرد از خجالت سر خود را بزیر انداخت،بلافاصله این آیه بر پیامبر خدا(ص)نازل شد.

وَ لاٰ نِسٰاءٌ مِنْ نِسٰاءٍ

-از انس نقل شده است که این قسمت نیز در زنان پیامبر(ص)است که ام سلمه یکی از زنان حضرت را مسخره کرده بودند (1)و علت این مسخره این بود که ام سلمه یک تکه پارچۀ کتان سفید بکمر خود بسته بود که دو طرف آن از پشت سرش آویخته بود و موقع راه رفتن بزمین کشیده میشد،عایشه (دختر ابو بکر)به حفصه(دختر عمر)گفت:ببین پشت سر خودش چه میکشد مثل زبان سگ آویزان شده است؟!این بود سبک مسخرۀ آنان.

حسن گفته است که عایشه ام سلمه را به کوتاهی قدش سرزنش کرده و برای فهماندن این معنی با دست اشاره نموده است، وَ لاٰ یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً -در بارۀ دو نفر از یاران رسول خدا(ص)نازل شده است که دوست خود سلمان را غیبت کرده بودند،این دو نفر سلمان را فرستاده بودند که برود از خدمت حضرت رسول(ص)برای آنان غذا بیاورد،حضرت نیز سلمان را نزد سامه بن زید که انباردار قافله بود فرستاده بود،اسامه به آنان میگوید:غذا تمام شده است و چیزی پیش من نیست،سلمان نیز دست

ص :212

خالی بر میگردد،آن دو نفر میگویند اسامه بخل ورزیده است،و به سلمان هم میگویند:اگر او را سر چاه پر آبی بفرستیم خشک خواهد شد،آن گاه خودشان راه می افتند که نزد اسامه جستجو کنند،با اینکه پیامبر(ص)به آنان این دستور را نداده بود.

حضرت به آنان فرمود:چه شده است که می بینم دهانتان آلوده بگوشت است گفتند:یا رسول اللّٰه ما امروز گوشتی دریافت نکردیم،فرمود:گمراه شده اید داشتید گوشت سلمان و اسامه را میخوردید،و بدنبال آن این آیه نازل شد.

از ابی قلابه روایت شده است که به عمر بن خطاب گفته شد که ابا محجن ثقفی با جمعی از دوستانش در خانه شراب مینوشند،عمر بمنزل او رفته هنگامی که بر او وارد شد دید که تنها یک نفر نزد او است،ابو محجن به عمر گفت:ای امیر المؤمنین!این کار بر تو حلال نیست،خداوند تجسس را بر تو حرام کرده است، عمر گفت:این چه میگوید؟ زید بن ثابت و عبد اللّٰه بن ارقم گفتند:یا امیر المؤمنین راست میگوید.

راوی میگوید:عمر از خانۀ او بیرون رفته او را رها کرد.

یک بار دیگر عمر بن خطاب همراه عبد الرحمن بن عوف بمنظور گشت بیرون رفتند، آتشی دیدند جلو رفتند و از صاحبخانه اجازه گرفتند،صاحبخانه در را باز کرد وارد خانه شدند دیدند در این خانه مردی است و زنی که زن آواز میخواند، در حالی که مرد پیاله ای در دست دارد.

عمر گفت:این زن چه نسبتی با تو دارد؟

ص :213

گفت:زن من است،عمر گفت:در این پیاله چیست؟گفت:آب خوردن است، عمر به زن گفت:چه آوازی می خواندی؟زن گفت:این اشعار را می خواندم:

(تطاول هذا اللّیل و اسودّ جانبه

و أرّقنی ألاّ حبیب ألاعبه

فو اللّه لو لا خشیه اللّٰه و التقی

لزعزع من هذا السّریر جوانبه

و لکن عقلی و الحیاء یکفّنی

و أکرم بعلی أن تنال مراکبه)

یعنی:(این شب طولانی شد و دامنۀ آن سیاه گردید،و مرا به بیدار خوابی مبتلا ساخت،مگر دوستی نیست که با او سرگرم شوم، به خدا سوگند اگر ترس از خدا و پرهیزکاری نبود،از این تخت اطرافش می لغزید.

ولی عقل من و شرم و حیاء مرا باز می دارد،و به شوهرم احترام می گذارم که کسی به مراکب او دسترسی یابد).

سپس آن مرد گفت:یا أمیر المؤمنین ما اینطور دستور نداریم،خداوند می فرماید: (وَ لاٰ تَجَسَّسُوا) عمر گفت:راست گفتی،و از منزل او بیرون رفت.

و قوله یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ إِنّٰا خَلَقْنٰاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثیٰ ،ابن عباس گفته است این آیه در بارۀ ثابت بن قیس بن شماس و گفتارش در بارۀ مردی که در مجلس به او جا نداد(ای پسر فلان زن)نازل گردیده است،که حضرت رسول(ص)فرمودند:

چه کسی از فلان زن یاد کرد؟ثابت برخاسته گفت:من بودم یا رسول اللّٰه، حضرت فرمود:به صورت این مردم نگاه کن.ثابت نظری به چهره های مردم افکند،حضرت از او پرسید چه دیدی ای ثابت؟گفت:چهره های سفید رنگ و سیاه رنگ و سرخ رنگ را دیدم،تو این رنگهای مختلف را جز به وسیلۀ تقوی و

ص :214

دین نمی توانی بر یکدیگر ترجیح دهی،و به دنبال آن آیه نازل شد:( یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذٰا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجٰالِسِ... ).

از مقاتل نقل شده است روز فتح مکّه رسول خدا(ص)به بلال حبشی دستور فرمودند بلال روی پشت بام خانۀ کعبه رفته اذان گفت،عتاب بن اسید سپاس خداوند را که پدرم را کشت و این روز را به خود ندید،حرث به هشام گفت:آیا محمد غیر از این کلاغ سیاه مؤذّنی پیدا نکرده است؟!سهیل بن عمرو گفت:اگر خدا بخواهد چیزی را تغییر دهد می دهد،ابو سفیان گفت:من حرفی نمی زنم چون می ترسم خدای آسمانها خبر مرا برای محمد بازگو کند،جبرئیل بر حضرت نازل شد و گفته های آنان را به حضرت رسانید، حضرت آنان را احضار کرده در مورد گفته هایشان از آنان پرسش فرمود،همگی به گفته های خود اقرار کردند،به دنبال آن،آیۀ فوق نازل شد،و خداوند آنان را از تفاخر در انساب و سرزنش فقراء،و تکاثر اموال مذمت کرد.

یا زنان) (1).

بنا بر این معنی آیه این است که مردانی مردان دیگر را مسخره نکنند.

و سخریه به معنی استهزاء است،مجاهد گوید یعنی:هیچگاه ثروتمندی حق ندارد بینوایی را به خاطر فقرش مسخره کند،و چه بسا آن فقیری که در ظاهر حال به نظر پست جلوه می کند در پیشگاه خداوند از آن ثروتمندی که به ظاهر شریف جلوه می کند منزلت و مقام بیشتری دارا باشد.

اما اگر مؤمنی فرد کافری را مسخره کرده تحقیر نمود گنهکار نیست.

ابن زید گوید:این آیه مسلمانان را نهی کرده است که مؤمنین کسانی را که دارای فسق علنی هستند مسخره نکنند که چه بسا شخص مسخره شده از نظر عقیده در پیشگاه خداوند از شخص مسخره کننده بهتر باشد،یا اینکه در باطن اسلام آورده باشد، «وَ لاٰ نِسٰاءٌ مِنْ نِسٰاءٍ» به همان معنی که گذشت (2).

«عَسیٰ أَنْ یَکُنَّ خَیْراً مِنْهُنَّ،وَ لاٰ تَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ»

یعنی به یکدیگر ناسزا نگوئید،همانگونه می فرماید و لا تقتلوا أنفسکم،زیرا مؤمنین مانند یک نفر هستند، که هر گاه برادرش را بکشد مانند آن است که خودش را کشته است،این تفسیر از ابن عباس و قتاده نقل شده است.

لمز عبارت است از عیب جویی روبرو،و همز عبارت است از عیب جویی پشت سر.

ص :216

بعضی گفته اند:لمز عبارت است از عیب جویی با زبان چشم و اشاره،و همز جز به وسیلۀ زبان نخواهد بود.

ضحاک گفته است یعنی:یکدیگر را لعنت نکنید.

«وَ لاٰ تَنٰابَزُوا بِالْأَلْقٰابِ»

القاب جمع لقب است،و آن عبارت است از اسمی غیر از نام انسان،بعضی گفته اند لقب اسمی است که انسان به آن نامیده نشده است،و هر وقت با آن اسم نامیده شود بدش می آید،و چنانچه لقب بگونه ای باشد که انسان از آن بدش نیاید اشکالی ندارد مانند لقب فقیه،قاضی و...

از قتاده و عکرمه نقل شده است که تنابز به لقب عبارت است از اینکه افراد به یکدیگر بگویند:ای کافر!ای فاسق!ای منافق!.

از حسن نقل شده است یهودیان و مسیحیان که مسلمان می شدند،پس از اسلام آوردنشان بعضی از مسلمانان به آنان می گفتند:ای یهودی!ای مسیحی! که از طرف پیامبر(ص)نهی شدند.

از ابن عباس نقل شده است که تنابز به لقب آن است که انسان گناهی انجام داده و توبه کرده است آن گاه به خاطر گناهی که توبه کرده است او را سرزنش بزنند.

ابن عباس گوید:صفیّه دختر حی بن أخطب خدمت پیامبر آمده گریه می کرد، حضرت به او فرمود:چرا گریه می کنی؟صفیه گفت:عایشه مرا سرزنش می زند و می گوید:یهودیه و دختر زن و مردی یهودی،حضرت به او فرمود:چرا تو نیز، در پاسخ او نگفتی:پدرم هارون،عمویم موسی،همسرم محمد(ص)است؟به دنبال این جریان این آیه نازل شد.

«بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمٰانِ»

از حسن و دیگران نقل شده است فسوق پس از ایمان آن است که به کسی که ایمان آورده است بگویند:ای یهودی! ای مسیحی!بنا بر این معنی آیه اینطور است:بد است آنچه که آن را به نام

ص :217

فسوق می نامید،یعنی کفر پس از ایمان.

بعضی گفته اند:یعنی بد چیزی به دست آوردن اسم فسوق با غیبت مسلمین و عیب جویی آنان،و این معنی دلالت ندارد بر اینکه(اسم)ایمان و فسق جمع نمی شوند،زیرا این مانند آن است که گفته شود:(بئس الحال الفسوق بعد الشیب)و معنایش آن است که بد حالی است گناهکاری با پیری و(بئس الاسم الفسوق مع الایمان)و به ظاهر معنی آن خواهد شد که آن فسوق و گناهانی که پس از ایمان است بد اسمی است،و آن کفر است.

«وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ»

یعنی:هر کس از عیب جویی دیگران و گناهان،توبه نکند و به اطاعت از فرمان الهی بازگشت نکند.

«فَأُولٰئِکَ هُمُ الظّٰالِمُونَ»

به خودشان ظلم می کنند که عملی انجام می دهند و با آن مستحقّ عذاب الهی می شوند.

«یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ»

زجاج گوید:منظور آیه آن است که انسان نسبت به نیکان بدگمانی کند،اما بدکاران و گنهکاران همان گونه که از ظاهر آنان دیده می شود ما حق داریم نسبت به آنان بدگمان باشیم.

بعضی گفته اند:این گمانی که دستور داده شده است از آن اجتناب کنیم آن است که انسان نسبت به برادر مسلمان خود گمان بد داشته باشد،البتّه گمان بد داشتن تا ما دام که انسان به زبان نیاورده است اشکال ندارد،ولی اگر به زبان بیاورد و آن را ظاهر سازد گناه کرده است،که دنبال آیه بدان اشاره شده است:

«إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ»

مقاتل بن حسان و مقاتل بن سلیمان گویند:منظور از آن گمانها که گناه است گمانهایی است که انسان نسبت به برادر مسلمان خود ظاهر ساخته است.

ص :218

بعضی گفته اند:اینکه خداوند فرموده است:( کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ )برای اینکه بعضی از ظن ها باید بدان عمل شود و مخالفت با آن جایز نیست،و عمل کردن به این گونه ظن هنگامی که گناه است که شخص با اینکه میتواند علم پیدا کند به گمان خود رفتار نماید،و این گمان است که در آیه گناه شمرده شده است،و نباید بدان عمل نمود،اما آن دسته از ظن و گمانها که راهی برای تبدیل آنها به علم نیست گناه نیست،و روی همین اصل است که خداوند فرموده است بعضی از گمانها گناه است،نه همۀ آنها،و ظنّ نیکو در قرآن مجید بیان شده و در این آیه به آن اشاره شده است:( لَوْ لاٰ إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنٰاتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیْراً ) (1).

بعضی از مفسّرین گفته اند معنی آیه این است بر مؤمن واجب است که (نسبت به دیگر برادران)خوش بین باشد،و در مواردی که قابل توجیه است هر چند که ظاهر آن مورد پسند نباشد بدگمان نباشد.

«وَ لاٰ تَجَسَّسُوا»

ابن عباس و قتاده و مجاهد گویند:یعنی:در جستجوی لغزشهای مؤمنین نباشید.

و ابو عبیده گفته است تجسّس و تحسّس هر دو به یک معنی است.

و در قرائتهای شاذ و نادر از ابن عباس نقل شده است که(لا تحسسوا)با حاء قرائت می شود.

اخفش گوید:تجسس و تحسس دو واژه هستند که در معنی از یکدیگر جدا نیستند جز اینکه تجسّس نسبت به چیزهایی است که پوشیده شده است،و جاسوس هم از آن گرفته شده است،و تحسّس با حاء عبارت است از بحث نمودن پیرامون چیزی که آن را می شناسی.

ص :219

بعضی دیگر گفته اند:تجسّس با جیم در شر است،و جاسوس صاحب سرّ سرّ است،(و تحسس در حیز است و حاسوس صاحب سر خیر است)و ناموس صاحب سر خیر است. بعضی گفته اند:یعنی در جستجوی عیبهای مسلمین نباشید تا عیبهایی را که پوشانده اند ظاهر سازید.

از اوزاعی نقل شده است یعنی:از عیبهای پنهان جستجو نکنید که ظاهر شود.

و در حدیث آمده است:(بر شما باد که از پیروی ظنّ و گمان بپرهیزید، زیرا گمان دروغترین پندارها است،هیچگاه در جستجوی عیب دیگران نباشید، و با دیگران قطع رابطه نکنید،و نسبت به دیگران حسادت نورزید،و نام بد روی همدیگر نگذارید،و برای بندگان خدا با یکدیگر برادر باشید).

«وَ لاٰ یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً»

غیبت عبارت است از یادآوری عیبهای دیگران پشت سر آنان به گونه ای که خلاف حکمت باشد.

در حدیث آمده است(هنگامی که در بارۀ فردی از عیبی سخن گفتی که دارای آن عیب است و خداوند آن عیب را بد می داند،او را غیبت کرده ای..و اگر با عیبی از او یاد کردی که در او نیست به او بهتان زده ای).

از جابر روایت شده است که رسول خدا(ص)فرمودند: (از غیبت بپرهیزید که گناه غیبت از گناه زنا سخت تر است،سپس گفتند:زیرا مرد زنا می کند و آن گاه توبه کرده،خداوند او را می آمرزد (1)،اما غیبت کننده آمرزیده نخواهد شد

ص :220

مگر آن گاه که غیبت شده او را عفو کند،پس خداوند برای غیبت مثالی زده می- فرماید:

«أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً»

زجاج گوید:تأویل این مثال بدین طریق است همان گونه که اگر گوشت بدن برادر دینیت را که مرده است بخوری چون مرده است دردی را حس نمی کند،پشت سر برادر دینی بدگویی کردن از او نیز همین حالت را دارد.

پس از آنکه به آنان گفتند:آیا هیچ کس از شما دوست دارد که گوشت برادر دینی خود را که مرده است بخورد؟گفتند:نه!به آنان گفته شد:

«فَکَرِهْتُمُوهُ»

از مجاهد نقل شده است یعنی:همان گونه که خوردن گوشت بدن مردۀ برادرتان را زشت می دانید،پشت سر برادرتان از غیبت او نیز اجتناب ورزید.

از حسن نقل شده است یعنی:پس همان گونه که از خوردن گوشت مردۀ برادرتان اجتناب می کنید از غیبت زندۀ او نیز پرهیز نمائید،و تقدیر آیه نیز به همین شکل خواهد بود (1).

«وَ اتَّقُوا اللّٰهَ»

معطوف است علی آن فعل مقدر که بدان اشاره شد،و مانند آن است آیۀ( أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ وَ وَضَعْنٰا )یعنی:و قد شرحنا و وضعنا.

و در زبان و ادبیات عرب متداول است که به غیبت کننده می گویند:فلانی گوشت مردم را می خورد،شاعر عرب گفته است:

(و لیس الذّئب یأکل لحم ذئب

و یأکل بعضنا بعضا عیانا)

یعنی:(گرگ گوشت گرگ را نمی خورد در حالی که ما گوشت همدیگر را آشکارا

ص :221

می خوریم).

شاعر دیگر می گوید:

(فإن یأکلوا لحمی و فرت لحومهم

و ان یهدموا مجدی بنیت لهم مجدا)

یعنی:(اگر با غیبت من گوشت بدن مرا بخورند،من با گفتن خوبی هایشان گوشت بدنشان را خواهم افزود و اگر عزت مرا پایمال کنند،من عزّتشان خواهم داد).

قتاده در تفسیر این آیه می گوید:همانگونه که شما از نظر مخالفت طبع حاضر نیستید گوشت بدن برادر مردۀ خود را بخورید،باید به علت مخالفت عقل و شرع او غیبت او اجتناب ورزید،زیرا انگیزه های عقل و شرع از انگیزه های طبع سزاوارتر است که پیروی شود،زیرا انگیزه های طبع کور است،و انگیزه های عقل بینا است.

از میمون بن شاه(شاه)-که بر حسن برتری داشت،چون اساتیدی را ملاقات کرده بود که حسن آنان را ندیده بود-روایت شده می گوید:در عالم خواب ناگهان جنازۀ یک زندگی را جلوی روی خود مشاهده نمودم،و شنیدم که گوینده ای به من می گفت:ای عبد اللّٰه از این لاشه بخور،گفتم چرا مردار بخورم؟گفت:چون فلانی در حضور تو غیبت شد،گفتم:به خدا سوگند نه خیری در باره اش گفتم نه شری،گفت:امّا به غیبت او گوش دادی و راضی شدی.

میمون پس از دیدن این رؤیا دیگر به هیچ وجه نمی گذاشت در حضور رو کسی را غیبت کنند.

مردی به ابن سیرین گفت:من تو را غیبت کردم حلالم کن،ابن سیرین گفت:من دوست ندارم آنچه را که خدا حرام کرده است حلال کنم.

«إِنَّ اللّٰهَ تَوّٰابٌ»

یعنی:خداوند توبه پذیر است.

ص :222

«رَحِیمٌ»

و نسبت به مؤمنین مهربان است.

«یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ إِنّٰا خَلَقْنٰاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثیٰ»

یعنی:شما را از آدم و حواء آفریدیم،به این معنا که شما در نسب متساوی هستید، چون همگی در نسب به آدم و حواء می رسید،اینجا خداوند مردم را از تفاخر به وسیلۀ انساب نهی فرموده است.

عکرمه از ابن عباس روایت کرده است که پیامبر خدا(ص)فرمودند:(شماها از یک زن و مرد آفریده شده اید،همانند........احدی بر دیگری برتری ندارد مگر به وسیلۀ تقوی).

سپس خداوند یادآور شده است که نسبهای مردم را متفرق ساخته است که بدین وسیله از یکدیگر شناخته شوند،نه آنکه بر یکدیگر تفاخر نمایند،و میفرماید:

«وَ جَعَلْنٰاکُمْ شُعُوباً وَ قَبٰائِلَ»

شعوب جمع شعب است که عبارت است از توده های عظیم انسان مانند مضر و ربیعه،و قبائل عبارت است از گروه هایی از انسان که از شعوب کمترند مانند قبیلۀ بکر از شعب ربیعه و قبیلۀ تمیم از شعب مضر،این معنا مطابق گفتۀ اکثر مفسّرین است.

حسن گفته است:شعوب به جمعیتهایی کمتر از قبیله گفته می شود،و اینکه به آنان شعوب می گویند چون رشته رشته و متفرّق شده اند.

و در روایت عطاء از ابن عباس آمده است که منظور از شعوب موالی (ایرانیان)و منظور از قبائل عرب است.

از حضرت صادق(ع)روایت شده است که شعوب از عجم است،و قبائل از عرب و اسباط از بنی اسرائیل و قومی نیز بر این قولند.

«لِتَعٰارَفُوا»

یعنی:من شما را این گونه قرار دادم که یکدیگر را بشناسید.

و نصب و قوم و خویش و پدران یکدیگر را بدانید،و اگر اینطور نبود داد و ستدها فاسد می شد،و دنیا خراب می گردید،و نقل حدیث امکان نداشت.

ص :223

«إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّٰهِ أَتْقٰاکُمْ»

یعنی:آن کس که بیش از همه از نافرمانی خدا بپرهیزد و بیشتر از فرمان خداوند اطاعت کند،دارای پاداشی بیشتر و منزلتی رفیع تر خواهد بود.

از پیامبر خدا(ص)روایت شده است که فرمودند:خداوند بزرگ روز قیامت می فرماید:به شما فرمان دادم اما شما آنچه را که سفارش کرده بودم ضایع ساختید،و در فکر بالا بردن انساب خود بودید،امروز هم من نسب خود را بالا برده انساب شما را پائین می آورم کجا هستند پرهیزکاران؟که گرامی ترین فرد در پیشگاه الهی با تقواترین فرد خواهد بود.

روایت شده است که مردی از حضرت عیسی بن مریم(ع)پرسید:کدامین انسان برتر است؟حضرت از روی زمین دو کف خاک برگرفته فرمود:کدامیک از این دو کف خاک برتر است؟مردم از خاک آفریده شده اند هر کدام که با تقواتر باشند برتر خواهند بود.

ابو بکر بیهقی با اسناد خود از عبایه بن ربعی از ابن عباس روایت می کند که رسول خدا(ص)فرمودند:خداوند بندگان خود را به دو قسم تقسیم کرده مرا در بهترین قسم قرار داده است آنجا که می فرماید:(و أصحاب الیمین و أصحاب الشّمال) (1)من از یاران دست راستم،و از بهترین آنان می باشم، سپس این دو قسم را به سه دسته تقسیم کرده مرا در بهترین ثلث آن قرار داد آنجا که فرمود:(و أصحاب المیمنه و أصحاب المشئمه وَ السّٰابِقُونَ السّٰابِقُونَ ) (2)من از سابقین هستم و بهترین آنان هم هستم،آن گاه این سه دسته را تقسیم به قبائلی کرد و مرا در بهترین قبیله ها قرار داد،آنجا که فرمود:

ص :224

( وَ جَعَلْنٰاکُمْ شُعُوباً وَ قَبٰائِلَ ) (1)که من با تقواترین فرزندان آدم هستم و فخری هم ندارم،و گرامی ترین آنان هستم و مباهاتی هم نمی کنم،آن گاه قبائل را به بیت ها تقسیم کرده مرا در بهترین آن بیت ها قرار داد آنجا که می فرماید:( إِنَّمٰا یُرِیدُ اللّٰهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً ) (2)من و اهل بیتم از گناهان پاکیزه هستم.

«إِنَّ اللّٰهَ عَلِیمٌ»

خداوند نسبت به کارهای شما دانا است.

«خَبِیرٌ»

و نسبت به حالات شما آگاه است،و هیچ چیز از او پوشیده نخواهد ماند.

«قٰالَتِ الْأَعْرٰابُ آمَنّٰا»

این دسته از اعراب که به دروغ اظهار ایمان می کردند قومی از بنی اسد بودند که در یک سال خشکسال خدمت پیامبر آمده با اینکه در واقع ایمان نیاورده بودند ولی به منظور گرفتن صدقه از آن حضرت اظهار ایمان می کردند و می گفتند:(صدقنا بما جئت به)خداوند به پیامبر دستور فرمود که از باطنشان به آنان بگوید تا برای آنان معجزه ای باشد و لذا می- فرماید:

«قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا»

یعنی:در حقیقت از باطن ایمان نیاورده اید.

«وَ لٰکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنٰا»

سعید بن جبیر و ابن زید گویند:ما از ترس آنکه اسیر نگردیم و کشته نشویم منقاد و تسلیم شده ایم.

سپس خداوند بیان می فرماید که محل ایمان قلب است نه زبان:

«وَ لَمّٰا یَدْخُلِ الْإِیمٰانُ فِی قُلُوبِکُمْ»

زجاج گوید:اسلام عبارت است از اظهار تسلیم و پذیرش آنچه را که پیامبر از طرف خدا آورده است،و با همین است که خون حفظ می شود،اگر همراه این اظهار یک اعتقاد و تصدیق قلبی باشد آن را ایمان می خوانند، و صاحب آن بحق مؤمن و مسلمان است،اما کسی که تظاهر

ص :225

به قبول شریعت کرده و به خاطر دفع مکروه تسلیم شده است،این گونه افراد در ظاهر مسلمانند و در باطن اسلام را تصدیق نمی کنند،و خداوند این گونه افراد را از دائرۀ ایمان خارج دانسته می فرماید: وَ لَمّٰا یَدْخُلِ الْإِیمٰانُ فِی قُلُوبِکُمْ یعنی:پس از آنکه از ترس قتل تسلیم شدید تصدیق نکردید،بنا بر این مؤمن کسی است همانگونه که تظاهر به اسلام می کند در باطن نیز تصدیق داشته باشد،و مسلمان تمام عیار کسی است علاوه بر اینکه در ظاهر فرمانبرداری می کند ایمان به فرمان الهی هم داشته باشد،و کسی که از ترس کشته شدن اظهار اسلام کرده است در حقیقت مؤمن نیست،ولی در ظاهر نسبت به او حکم به اسلام می شود.

انس از پیامبر خدا(ص)روایت کرده است که فرمودند:اسلام آشکار است و ایمان امر قلبی است و با دست اشاره به سینۀ خود فرمود.

«وَ إِنْ تُطِیعُوا اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ لاٰ یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمٰالِکُمْ شَیْئاً»

مقاتل و ابن عبّاس گفته اند:یعنی:از ثواب اعمال شما چیزی کم نخواهد کرد.

«إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»

.

ص :226

آیات 15-18 حجرات 49

که عبارت است از( إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا ).

به علمی که به واسطۀ آن آگاهی پیدا کند ندارد،و نیز احتیاجی به تعلیم دیگران هم ندارد،همانگونه که خداوند اگر قدیم بوده و از ازل موجود بوده است دیگر نیازی به موجد و آفریننده ای ندارد.

و اینان می گفتند:ما بدون جنگ به شما ایمان آوردیم ولی فلان طائفه با تو جنگیدند،خداوند در پاسخ اینان فرموده است:

«یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا»

یعنی:بر تو منّت می گذارند که اسلام آورده اند.

«قُلْ لاٰ تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلاٰمَکُمْ»

یعنی:اسلام آوردنتان را بر من منّت مگذارید.

«بَلِ اللّٰهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدٰاکُمْ لِلْإِیمٰانِ»

بلکه خداوند بر شما منّت دارد که شما را به سوی ایمان ارشاد و هدایت نمود،و دلیل و برهان برای شما نصب کرده،موانع را از سر راهتان برداشته وسائل توفیق شما را فراهم ساخت.

«إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ»

اگر در ادّعای ایمان صادق هستید.

«إِنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللّٰهُ بَصِیرٌ بِمٰا تَعْمَلُونَ»

خداوند از غیب آسمانها و زمین و اعمال شما از اطاعت و نافرمانی،ایمان و کفر شما آگاه است.

ص :230

آیات 1-5 ق 50 سوره مکیه و خمس و الربعون آیه

سورۀ ق (مکی) حسن گوید:این سوره مکّی است غیر از آیۀ( وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ ) تا (وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ) .

و معدل از ابن عباس نقل کرده است که این سوره مکی است،بغیر از آیۀ( وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ )تا آخر آیه.

و تعداد آیات سورۀ(ق)به اجماع مفسّرین چهل و پنج آیه می باشد.

ق به عنوان یک آیه به حساب نیامده،و نیز حروفی نظیر آن مانند ن و ص، آیه حساب نشده اند،زیرا ق حرف مفرد است،و حروف مفرد آیه به حساب نمی آیند چون از شباهت به جمله دور هستند، اما حروف مرکب که به جمله شباهت دارند و در اوائل سوره ها قرار دارند مانند طه و حم و الم و...یک آیه محسوب می شوند.

بعضی گفته اند:ق به معنی(قضی الأمر)یا(قضی ما هو کائن)است یعنی:

کار از کار گذشته یا آنچه باید انجام گیرد شده است،همانگونه که در(حم) گفته اند به معنی:(حمّ الأمر)است (1).

«وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ»

یعنی:قرآنی که در پیشگاه خداوند دارای احترام بوده،خودش ذاتا دارای عظمت است،و خیر بسیار و نفع بیشمار دارد،سوگند به این قرآن که روز قیامت برانگیخته خواهی شد.

بعضی هم گفته اند تقدیرش این است سوگند به قرآن مجید که محمد رسول خداوند است،و دلیل آن هم آیۀ بعد است که می فرماید:

«بَلْ عَجِبُوا أَنْ جٰاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ»

یعنی:قوم تو بدین جهت تکذیبت ننمودند که تو را دروغگو دانسته باشند،بلکه از این در شگفت بودند که بیم دهنده ای از خودشان آمده است،و فکر می کردند که هیچگاه وحی نخواهد شد مگر بر فرشته! «فَقٰالَ الْکٰافِرُونَ هٰذٰا شَیْءٌ عَجِیبٌ» یعنی:این مطلب تعجّب آور است،و تعجّب می کردند که محمّد(ص)رسول خدا به سوی آنان باشد،و لذا رسالت او را منکر شدند،و برانگیخته شدن پس از مرگ را نیز انکار نمودند که آیۀ بعدی بدان اشاره کرده می فرماید:

«أَ إِذٰا مِتْنٰا وَ کُنّٰا تُرٰاباً»

؟! یعنی:آیا پس از خاک شدن دوباره برانگیخته

1)

(است،و به وسیلۀ آن،آسمان حفظ می گردد که ساکنانش به هلاکت نرسند). قسمت آخر حدیث اشاره به عوامل جوّی مانند نیروی جاذبه که موجب نگهداری کرات آسمان است دارد،و این نیز از معجزات علمی قرآن و حدیث می باشد.

ص :236

شده،زنده باز می گردیم؟! «ذٰلِکَ» یعنی:این بازگشت که می گویند:

«رَجْعٌ بَعِیدٌ»

بازگشتی است دور از توهّم و فکر انسان،و بازگشتی است باور نکردنی از جهان،یعنی:این شدنی نیست،زیرا امکان ندارد،سپس خداوند بزرگ می فرماید:

«قَدْ عَلِمْنٰا مٰا تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ»

یعنی:ما خوب می دانیم که زمین چگونه گوشت و خون آنان را می خورد،و چگونه استخوانهایشان را فرسوده می سازد،بنا بر این برای ما بازگرداندن آنها سخت نمی باشد.

«وَ عِنْدَنٰا کِتٰابٌ حَفِیظٌ»

یعنی:ما کتابی داریم که تعداد و اسامی آنان را حفظ می کند،و این کتاب لوح محفوظ است که هیچ چیز از آن استثناء نخواهد شد،و بعضی گفته اند:حفیظ یعنی کتابی که از فرسودگی و کهنه شدن محفوظ است،و آن کتاب حافظان است که اعمال آنان را می نگارند،آن گاه خداوند از تکذیب آنان خبر داده می فرماید:

«بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمّٰا جٰاءَهُمْ»

و حق عبارت است از قرآن،و بعضی هم گفته اند حق عبارت است از رسول خدا(ص).

«فَهُمْ فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ»

یعنی:آنان در این باره سردرگم هستند،گاهی می گویند محمّد دیوانه است،گاهی می گویند:افسونگر است،گاهی می گویند شاعر است،و در کار خود سرگردانند،چون از حال او آگاهی ندارند،و بر یک سخن تکیه نمی کنند،و نسبت به قرآن نیز یک بار می گویند سحر است،بار دیگر می گویند شعر است،گاهی هم می گویند به خدا افتراء بسته شده است، و در این باره سردرگم هستند،حسن گوید:هیچ ملتی حق را رها نساختند مگر آنکه کارشان در هم پیچیده شد.

ص :237

آیات 6-11 سورۀ ق 50

الفرجین)یعنی:من تو را بر دو محل که از آن ترس داشتم والی ساختم،و منظور خراسان و سیستان بوده است.

الحصید-حصید به انواع گیاهانی که درو می شوند گفته می شود.

باسقات-یعنی:بلند قامتها،بسق النخل بسوقا،یعنی:درخت خرما بلند شد.

طلع-شاخۀ درخت خرما است،و اینکه طلع نامیده شده است چون ظاهر می شود.

نضید-نضید به چیزهایی گفته می شود که روی هم انباشته شده باشند.

می شود:(رزقناهم رزقا).

تا به وسیلۀ آن امر دین روشن شود،و نیز برای یادآوری:

«لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ»

بندگانی که روی به سوی خدا نهاده اند.

«وَ نَزَّلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً مُبٰارَکاً»

یعنی:از آسمان،بارانهای پر منفعت فرو فرستادیم.

«فَأَنْبَتْنٰا بِهِ»

یعنی:به وسیلۀ این آبها رویاندیم.

«جَنّٰاتٍ»

باغهایی را که در آن انواع و اقسام میوه های لذیذ وجود دارد.

«وَ حَبَّ الْحَصِیدِ»

به قول قتاده یعنی:دانۀ گندم و جو و هر دانه ای که درو می شود،زیرا پس از کامل شدن چیده خواهد شد،و دانه همان است که چیده می شود،بنا بر این حب همان حصید است مانند اضافۀ حق به یقین در (حقّ الیقین)و مسجد به جامع در(مسجد الجامع)و مانند آن.

«وَ النَّخْلَ بٰاسِقٰاتٍ»

یعنی:با این باران درختان خرما را که طولانی و بلند قامتند رویاندیم.

«لَهٰا طَلْعٌ نَضِیدٌ»

مجاهد و قتاده گویند:یعنی:این درخت خرمای بلند قامت دارای شاخه های روی هم افتاده است.

طلع أوّل چیزی است که از میوۀ درخت خرما ظاهر می شود،پیش از آنکه شکافته شود،و در داخل پوستۀ خود می باشد،و آن گاه که از پوسته خارج شد دیگر نضید نامیده نمی شود.

«رِزْقاً لِلْعِبٰادِ»

یعنی:این اشیاء را برای روزی شما رویاندیم،و هر نوع رزقی از طرف خداوند است،بدین ترتیب که یا آن روزی را خداوند آفریده است یا سبب آن را آفریده است،زیرا خداوند اراده فرموده است،و گاهی کسی از ما به دیگری روزی می رساند همانگونه که رئیس یک کشور به لشکریانش روزی می رساند.

ص :242

«وَ أَحْیَیْنٰا بِهِ»

یعنی:با این آب که از آسمان فرستاده ایم زنده می سازیم.

«بَلْدَهً مَیْتاً»

یعنی:محلی خشک و قحطی زده که هیچ گیاهی در آن نمی- روید،که در اثر بارندگی گیاهانش روئیده و زنده شده است،سپس می فرماید:

«کَذٰلِکَ الْخُرُوجُ»

یعنی:خارج شدن از قبرها نیز به همین شکل است، یعنی:همانگونه که این زمین های مرده را با آب زنده ساختیم،همین طور روز قیامت مردگان را هم زنده ساخته از قبرهایشان بیرون خواهیم آورد،زیرا کسی که بتواند یکی از این دو برنامه را انجام دهد دیگری را نیز می تواند انجام دهد، ولی مردم همیشه عادت کرده اند که احیاء مردگان را فقط در احیاء زمینهای مرده با نزول باران دیده اند،ولی احیاء مردگان انسانی را ندیده اند،اما اگر خوب فکر می کردند،و دقّت بیشتری می نمودند می دانستند که هر کس قدرت بر یکی از این دو عمل را داشته باشد بر دوّمی نیز قادر خواهد بود (1).

ص :243

آیات 12-20 ق 50

چاههای خود می باشند (1).

بعضی هم گفته اند که اینان صاحبان اخدود (2)هستند.

و از امام باقر و امام صادق(ع)روایت شده است که عمل زشت سحق (3)زنان در قوم رس بوده است (4).

ص :248

«وَ ثَمُودُ»

و اینان قوم صالح پیامبر(ع)می باشند.

4)

(رسیدند؟زیرا من در کتاب خداوند بزرگ می بینم که از آنان یاد شده است، اما در جایی داستان آنان را نمی یابم؟ علی(ع)فرمودند:در بارۀ حدیثی از من پرسیدی که پیش از تو کسی از من نپرسیده است،و پس از من نیز احدی برایت از آن نخواهد گفت مگر از قول من،و هیچ آیه ای در قرآن نیست مگر آنکه من آن را می دانم و از تفسیر قرآن آگاهم،و می دانم که در چه مکانی نازل شده است،و در بیابان یا کوه،و در چه وقتی نازل شده است؟در شب یا روز،و اشاره به سینۀ خود کرده فرمود: در اینجا دانشی فراوان نهفته است،اما جویندگان آن اندک است،و به زودی مرا که از دست دادید سخت پشیمان خواهید شد،از داستانهای آنان ای برادر تمیم این بود که اینان مردمی بودند درخت صنوبری را که به آن(شاه درخت)می گفتند و آن را یافث پسر حضرت نوح(ع)بر سر چشمه ای به نام (روشاب)کاشته بود می پرستیدند،و این چشمه پس از طوفان برای حضرت نوح (علیه السلام)برای او از زمین جوشیده بود. و علت اینکه این قوم را اصحاب رس نامیده اند،آن است که پیامبر خودشان را زنده زنده در زمین دفن کردند،و این جریان پس از حضرت سلیمان بن داود بود،و این قوم دوازده قریه کنار رودخانه ای در بلاد مشرق که به آن رود (ارس)می گفتند داشتند،و این نهر به نام آنان نامگذاری گردید،و آن روزها نهری پر آب تر و گواراتر از این نهر وجود نداشت،و نیز قریه هایی پر جمعیّت تر و آبادتر از این قریه ها وجود نداشت. یکی از این قریه ها آبان و دیگری آذر و سومی دی و چهارمی بهمن، پنجمی اسفند،ششمی فروردین،هفتمی اردیبهشت،هشتمی خرداد،نهمی

ص :249

«وَ عٰادٌ»

و اینان قوم حضرت هود(ع)میباشند.

4)

(مرداد،دهمی تیر،یازدهمی مهر،دوازدهمی شهریور،نامیده می شدند، و بزرگترین شهرهای آنان اسفندار نام داشت،و این شهر محل سکونت پادشاه آنان بود که نامش ترکوذ بن غابور بن یارش بن ساذن بن نمرود بن کنعان فرعون ابراهیم(ع)بود،و در همین شهر چشمه ای و درخت صنوبری وجود داشت،و در هر یک از شهرهای آن منطقه تخمه ای از این درخت را کاشته بودند و تخمه ها روئیده به صورت درختهای بزرگی در آمده بود،و آب آن چشمه و نهرهای آن را بر خود حرام کرده،و نه خودشان و نه حیواناتشان از آب آن، نمی نوشیدند،و هر کس از این آبها می نوشید او را می کشتند،و می گفتند این چشمه مایۀ زندگی خدایان ما است و احدی حق ندارد زندگی خدایان ما را ناقص کند،و این مردم و حیواناتشان از رود ارس آب می آشامیدند که قریه های آنان در کنار آن قرار گرفته بود،و در هر ماه از سال در هر یک از این قریه ها روزی را عید قرار داده بودند،و اهل آن قریه آن روز اطراف آن درخت گرد می آمدند که پرده ای از حریر روی آن نصب می شد و انواع و اقسام تصویرها بر آن نقش بسته بود،سپس یک گوسفند و یک گاو می آوردند و آنها را به عنوان قربانی برای آن درخت سر می بریدند و هیزم روی آنها گذاشته آتش می زدند،و هنگامی که دود این قربانی ها بالا می رفت و میان آنان و دیدن آسمان فاصله می شد برای درخت به سجده می افتادند،و در پیشگاه درخت گریه و زاری می نمودند که از آنان راضی شود،و شیطان هم می آمد و شاخ و برگ درخت را حرکت داده و از ساق درخت مانند بچّه فریاد می زد که ای بندگان من از شما راضی شدم،خوشحال باشید و چشمتان روشن باد،آن گاه آنان سر از سجده

ص :250

«وَ فِرْعَوْنُ وَ إِخْوٰانُ لُوطٍ»

یعنی:و نیز فرعون حضرت موسی را تکذیب کرد.

4)

(برداشته مشغول خوردن شراب و نواختن موسیقی و گرفتن دست بند میشدند، و شب و روزشان را بدین طریق می گذرانیدند،و بر می گشتند، و ایرانیان اسامی ماههای خود را آبان و آذر و غیره نامیدند و این اسامی را از روی شهرهای دوازده گانۀ خود برداشته بودند،چون به یکدیگر می گفتند: این عید شهر فلان و عید شهر فلان است تا اینکه نوبت عید قریۀ بزرگشان می رسید که بزرگ و کوچک آنجا جمع می شدند،و کنار درخت صنوبر و چشمه سرا پرده ای از دیبا می زدند که روی آن انواع تصویرها نقش بسته بود و این خیمه دوازده در داشت که هر در آن مربوط به مردم اهل یک قریه بود،و بیرون این چادر برای درخت صنوبر سجده می کردند،و چندین برابر قربانی درخت قریۀ خود اینجا قربانی می کردند،اینجا نیز شیطان می آمد و درخت را به شدّت تکان می داد،و از داخل آن با صدای بلند حرف می زد،و به آنان بیش از همۀ شیطانها وعده و وعید می داد،و سر از سجده بر می داشتند،در شادی و سرور فرو می رفتند و به عدد عیدهای گذشته دوازده روز به نوشیدن شراب و عیاشی می پرداختند و سپس باز می گشتند. پس از آنکه کفر آنان نسبت به خداوند بزرگ و پرستش غیر او طولانی گردید، خداوند پیامبری را از پیامبران بنی اسرائیل که از فرزندان یهودا ابن یعقوب بود به سوی آنان مبعوث فرمود،این پیامبر مدت زمانی طولانی در میان آنان گذراند که آنان را به عبادت خداوند بزرگ و معرفت او فرا می خواند،ولی از او پیروی نمی کردند. پیامبر که دید این قوم سخت در گمراهی به سر می برند،و دعوت او را به رستگاری و سعادت نمی پذیرند،روزی که عید قریۀ بزرگشان فرا رسیده بود

ص :251

و قوم لوط حضرت لوط را تکذیب نمودند،و اینکه قوم لوط را برادران آن حضرت

4)

(دست به دعا برداشته گفت:پروردگارا این بندگانت جز تکذیب من و کفر ورزیدن نسبت به تو عملی ندارند،و به پرستش درختی می پردازند که نه قدرت سود رساندن و نه یارای زیان رساندن به کسی را دارد،خداوند تمام درختان آنان را خشک کن،و قدرت خود را به آنان نشان ده! فردا صبح که شد مردم آن قریه ها دیدند درختانشان خشکیده است،این پیشامد برای آنان سخت مصیبت بار و دردناک بود و آنان در بن بستی عجیب قرار داد،و با این پیش آمد به دو دسته تقسیم شدند: یک دسته گفتند:این مرد که گمان می کند فرستادۀ خدای آسمان و زمین است خدایان شما را سحر کرده است تا شما را از خدایانتان و دیگران ساخته متوجّه خدای خودش نماید. دستۀ دیگر گفتند:اینطور نیست،بلکه خدایان شما چون دیده اند این مرد به آنان بد می گوید و شما را به سوی خدای دیگری فرا می خواند خشمناک شده اند و منظرۀ زیبا و حسن و طراوت خود را از شما پنهان ساخته اند،تا شما بر او خشمناک شوید و بر او پیروز گردید. بدین ترتیب همگی متّحدا تصمیم به کشتن پیامبر خدا گرفتند،و لذا شروع به کندن چاههای بزرگی نمودند و این چاهها را تا دهانۀ چشمه به همدیگر ربط دادند،و تمام آب چشمه را کشیدند،آن گاه در کف آن چشمه چاهی که دهانه ای بسیار تنگ داشت حفر نمودند و پیامبرشان را داخل آن چاه فرو کرده تخته سنگ بزرگی روی در چاه گذاردند،آن گاه آب چاهها را باز کردند،سپس گفتند:اینک امیدواریم خدایان ما که دیده اند چگونه دشمن آنان را که به آنان بد می گفت و مانع عبادتشان می شد کشته ایم از ما راضی شوند.

ص :252

دانسته است چون آنان در نسب با لوط شریک بودند.

«وَ أَصْحٰابُ الْأَیْکَهِ»

و اینان قوم شعیب پیامبرند.

«وَ قَوْمُ تُبَّعٍ»

و او تبّع حمیری است که در تفسیر( أَ هُمْ خَیْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ )از او یاد نمودیم.

4)

(و سپس جسد پیامبر را کنار درخت بزرگ دفن نمودند تا دلش آرام گیرد،و دوباره نور و سرسبزی آن مانند گذشته به ما بازگردد،و اینان آن روز را تا به آخر آنجا بودند و صدای نالۀ پیامبرشان را می شنیدند که می گفت:خدایا می بینی که مرا در چه تنگنایی قرار داده اند و چگونه ناراحتم ساخته اند به بیچارگی و بی پناهیم رحم کن،و هر چه زودتر جانم را بستان،و اجابت دعایم را به تأخیر مینداز،تا اینکه مرد. خداوند به جبرئیل فرمود:ای جبرئیل آیا این بندگان من که از صبر من مغرور گشته اند،و از مکر من در امان مانده اند،و به غیر از من چیزهایی را پرستش نموده اند،و پیامبرم را کشتند،آیا می توانند در برابر خشم من مقاومت نمایند؟و از سلطۀ من بگریزند؟چگونه می توانند با اینکه من از عصیانگرانم که از عذاب من نمی ترسند انتقام خواهم گرفت،و به عزتم سوگند یاد کرده ام که این قوم را مایۀ عبرت جهانیان خواهم ساخت. همانطور که آن قوم مراسم عید خود را می گذرانیدند تندبادی سرخ و شدید بر آنان فرستاد که همگی را متحیّر و هراسناک ساخت،و آنان به روی یکدیگر افکند،و زمین زیر پایشان تبدیل به گوگرد شده آتش گرفت،و ابری سیاه بالای سرشان آمده مانند پاره های آتش بر سرشان فرو ریخت و بدنهایشان مانند سرب که در آتش ذوب می گردد آب شد. از عذاب الهی و فرود آمدن خشم او به درگاهش پناه می بریم،و لا حول و لا قوّه الاّ باللّه العلیّ العظیم)

ص :253

«کُلٌّ»

همۀ این اقوام که از آنان یاد شد.

«کَذَّبَ الرُّسُلَ»

پیامبرانی را که به سوی آنان مبعوث شده بودند تکذیب نموده نبوّت آنان را انکار نمودند.

«فَحَقَّ وَعِیدِ»

یعنی:آن عذابی که آنان را بدان وعده می دادم بر ایشان واجب شد.

بنا بر این در صورتی که سرانجام کار ملّتهای گذشته که پیامبران را تکذیب می نمودند هلاکت و نابودی است،شما هم ای اعراب در تکذیب رسولان و انکار پیامبریشان راه آنان پیموده اید،و حالت شما نیز همانند آنان زیانکاری و هلاکت است.

آن گاه خداوند در پاسخ آنان که می گویند:(ذلک رجع بعید)یعنی این بازگشت بعید به نظر می رسد می فرماید:

«أَ فَعَیِینٰا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ»

آیا آن گاه که آنان را آفریدیم در حالی که چیزی نبودند ما از آفرینش آنان عاجز بودیم؟پس چگونه از برانگیزاندن مجدّد و بازگشت دادن آنان عاجز خواهیم بود؟و این یک نوع به اقرار آوردن آنان است،زیرا آنان اعتراف نمودند که خداوند آفریدگار آنان است و سپس منکر برانگیختن مجدّد شدند.

به هر کس که از انجام کاری عاجز باشد می گویند(عیی به)،آن گاه یادآور می شود که آنان از برانگیخته شدن پس از مرگ در شک هستند و می فرماید:

«بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ»

یعنی:بلکه آنان نسبت به بازگشت مجدّد آفرینش در گمراهی و شک و تردید هستند،و لبس مانع از درک معنی است،چون به منزلۀ پرده است روی آن معنی،و جدید تازه پدید آمده را گویند.

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسٰانَ»

منظور از انسان جنس بشر است یعنی فرزند

ص :254

آدم.

«وَ نَعْلَمُ مٰا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ»

یعنی:از آنچه در قلب آنان بگذرد آگاهیم، و نیز از مکنونات دل او که آن را برای احدی از مخلوقین آشکار نمی سازد آگاه هستیم.

«وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ»

ما از نظر آگاهی نزدیک تر از رگ گردن به او هستیم.

«مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ»

و حبل الورید،رگی است که در بدن انسان پراکنده است،و در تمام اعضاء بدن انسان مخلوط است.

ابن عباس و مجاهد گفته اند:حبل الورید رگی است در حلقوم.

حسن گفته است:حبل الورید رگی است وابسته به قلب،یعنی:ما از قلب انسان به او نزدیک تر هستیم.

بعضی هم گفته اند:یعنی ما به او نزدیکتر هستیم از کسی که در نزدیکی به منزلۀ حبل الورید او است.

بعضی گفته اند یعنی:ما بیشتر از حبل الورید بر انسان تسلّط داریم،با اینکه حبل الورید به بدن انسان نزدیکتر از هر چیز و بر آن مسلط است.

بعضی هم گفته اند یعنی:ما در ادراک از حبل الورید به او نزدیکتر هستیم اگر حبل الورید دارای ادراک باشد.

آن گاه خداوند یادآور می شود که با آگاهی نسبت به انسان دو فرشته را بر او گمارده است که اعمال او را ثبت می نمایند تا با دلیل او را ملزم کنند و میفرماید:

«إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیٰانِ»

اذ متعلق است به (وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ) یعنی:ما داناتر و با تسلّطتریم نسبت به انسان هنگامی که آن دو برخورد کننده که دو فرشته اند اعمال او را می گیرند و برای او می نویسند همان گونه که نویسندۀ املاء می نویسد.

ص :255

«عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمٰالِ قَعِیدٌ»

منظور آن است که این دو فرشته در طرف راست او نشسته و در طرف چپ او نیز نشسته اند،و کلمۀ قعید را برای یکی از آن دو آورد با اینکه منظور هر دو بوده است،و اینجا منظور از قعید کسی است که همیشه ملازم و مراقب او است نه نشسته در مقابل ایستاده.

حسن و مجاهد گویند:فرشتۀ دست راست نویسندۀ حسنات انسان است، و فرشتۀ دست چپ نویسندۀ اعمال زشت انسان.

حسن گوید:فرشتگان کاتب اعمال چهار فرشته هستند که دو نفر آنان کاتب اعمال روز و دو نفر کاتب اعمال شب هستند.

«مٰا یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاّٰ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ»

یعنی:انسان هیچ کلامی را نمی گوید که آن سخن را از دهانش بیرون پراند مگر آنکه نزد او حافظی با او حضور دارد یعنی فرشته ای که مأمور آن سخن ها است،یا فرشتۀ دست راست و یا فرشتۀ دست چپ که عمل او را حفظ می کند و هیچ عملی از او پنهان نخواهد ماند.

و هاء در کلمۀ(لدیه)به کلمۀ(قول)بر می گردد یا به قائل باز می گردد.

از ابی امامه از پیامبر خدا(ص)روایت شده است که فرمودند:فرشتۀ دست چپ نسبت به مسلمانی که گناه کرده است مدت شش ساعت قلم خود را بر می دارد، اگر در ظرف این مدّت پشیمان شد و توبه کرد آن گناه را نمی نویسد،و گر نه یک گناه برای او می نویسد.

و در روایت دیگری حضرت می فرماید:فرشتۀ دست راستی نسبت به فرشتۀ دست چپ فرمانروا است،هر گاه مسلمان عمل نیکی انجام داد فرشتۀ دست راست ده برابر در نامه اش می نویسد،و هر گاه عمل گناهی انجام داد و فرشتۀ دست چپ خواست آن را به حسابش بنویسد،فرشتۀ دست راستی به او میگوید:

ص :256

دست نگهدار،و فرشتۀ دست چپ هفت ساعت صبر می کند،اگر از این گناه به پیشگاه خداوند پوزش خواست و آمرزش طلبید آن گناه را به حساب او نمی نویسد، و اگر توبه نکرد یک گناه به حسابش می نویسد.

از انس بن مالک روایت شده است که رسول خدا(ص)فرمودند:خداوند بر بنده اش دو فرشته گمارده است که اعمال او را می نویسند،هر گاه که بندۀ خدا فوت کرد آن دو فرشته گویند:پروردگارا بنده ات فلان کس را قبض روح کردی اینک ما کجا رویم؟خداوند در پاسخ آنان می فرماید:آسمان من از فرشتگانم پر است که مرا ستایش می کنند،و زمینم نیز پر است از بندگانم که اطاعتم می نمایند، بروید به سوی قبر بنده ام و مرا تسبیح و تکبیر و تهلیل نمائید و آنها را تا روز قیامت در زمرۀ حسنات بنده ام بنویسید.

«وَ جٰاءَتْ سَکْرَهُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ»

یعنی:سختی و شدّت جان کندن که انسان را بیهوش نموده بر عقلش چیره می گردد،بالحق یعنی امر آخرت که صاحبش آن را شناخته به سوی آن اضطرار یابد.

بعضی گفته اند:معنی آیه این است که جان کندن مرگ را که حق است آورد.

مقاتل گوید:یعنی مرگ حق است و حتما پیش خواهد آمد،و منظور آن است که جان کندن مرگ به شما نزدیک است برای آن آماده شوید،چون به قدری نزدیک است که گویا تحقّق یافته است مانند آنجا که خداوند می فرماید:

( أَتیٰ أَمْرُ اللّٰهِ ).

روایت شده است که عایشه به هنگام مرگ ابی بکر این شعر را خواند:

(لعمرک ما یغنی الثراء عن الفتی

اذا حشرجت یوما و ضاق بها الصدر)

یعنی:(به جان تو ثروت انسان را بی نیاز نخواهد ساخت،آن گاه که نفس

ص :257

به شماره آمد و سینه تنگ شد).

ابو بکر در پاسخ عایشه گفت:این گونه سخن نگو،بلکه آن گونه که قرآن گفته است بگو:( وَ جٰاءَتْ سَکْرَهُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ).

و کسی که در چنگال مرگ افتاده است به او گویند:

«ذٰلِکَ»

یعنی:این مرگ.

«مٰا کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ»

همان است که از آن فرار کرده کناره می گرفتی.

«وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ»

تفسیر آن قبلا گذشت.

«ذٰلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ»

یعنی:این روز،روز تحقّق وعدۀ عذابی است که خداوند با آن بندگانش را ترسانیده است تا آماده شده،به فرمان خدا به کردار شایسته پردازند.

ص :258

آیات 21-30 سوره ق 50

1-اینکه عرب به مفرد و جمع مانند تثنیه امر می کند،و به یک مرد می گوید:قوما و اخرجا،و از حجاج نقل شده است که می گفته است:(یا حرّسی اضربا عنقه)که منظور اضرب است (1).

فراء گوید:از یک عرب شنیدم که می گفت:(ویلک ارحلاها).

و بعضی از اعراب برای من شعری بدین گونه انشاء کرد:

(فقلت لصاحبی لا تحبسانا

بنزع اصوله و اجتز شیحا)

و ابو ثروان برای من انشاد کرد:

(فان تزجرانی یا ابن عفان انزجر

و ان تدعانی احم عرضا ممنعا)

فراء گوید:بنظر من علت آوردن تثنیه برای مفرد و جمع آن است که کمترین یاران انسان دو چیز است که شتر و گوسفند باشد،و همین طور همراهان حد اقل سه نفر می باشند،و لذا کلام فرد طبق دو یاورش جاری شده است،همانگونه که می بینیم شعرا بیشتر سخن از دوست و معشوق به صورت تثنیه می آورند امرؤ القیس شاعر عرب گفته است:

(خلیلیّ مرّا بی علی أم جندب

لنقضی حاجات الفؤاد المعذّب

فانّکما ان تنظرانی لیله

من الدّهر تنقضی لدی أم جندب)

سپس می گوید:

ص :262

(أ لم تر أنی کلّما جئت طارقا

وجدت بها طیبا و ان لم تطیّب (1)

.

که به مفرد بازگشته است،چون در اوّل کلام هم واحد بوده که در لفظ تثنیه آمده است.

باز شعر دیگری سروده می گوید:

(خلیلیّ قوما فی عطاله فانظروا

أنارا تری من نحو ما بین أم برقا (2)

.

که گفته است تری و نگفته است تریا.

2-علّت تثنیه آوردن القیا آنست که دلالت بر تکثیر کند،مثل اینکه گفته است الق،الق و ضمیر تثنیه آورده است تا دلالت بر تکریر فعل کند،و این به علّت شدّت ارتباط فاعل به فعل است،بطوری که هر کدام از آن دو مکرّر شوند مثل آن است که دوّمی مکرّر شده است،و این قول مازنی است،و در نظر او آیه (قال ربّ ارجعون) هم از این قبیل است که ارجعون جمع بسته شده است تا دلالت بر تکریر کند،مثل اینکه گفته است:(ارجعنی ارجعنی ارجعنی)و مانند آن است که قول امرئ القیس شاعر که گفته:

(قفا نبک من ذکری حبیب و منزل)

و مانند آن که مثل آن است که دو بار گفته است:قف قف.

ص :263

3-اینکه امر القیا شامل سائق و شهید می شود،مثل اینکه گفته است:

(یا ایّها السائق و الشّهید القیا).

4-اینکه الف آخر القیا نون تأکید خفیفه بوده است،و در اصل القین بوده است،و وصل جاری مجرای وقف شده و نون تبدیل به الف گردیده است، همان گونه اعشی شاعر گفته است:

(و ذا النّسک المنصوب لا تنسکنّه

و لا تعبد الشّیطان و اللّٰه فاعبدا) (1)

.

و مؤید این قول روایتی است که از حسن در قرائت این آیه آمده است که (القیا)با تنوین خوانده است.

اَلَّذِی جَعَلَ مَعَ اللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ

-اگر الّذی را مبتدا بگیریم خبرش می شود (فألقیاه)و نیز جایز است آن را منصوب بدانیم به وسیلۀ فعلی مضمر که فألقیاه آن را تفسیر می کند،و نیز می شود آن را منصوب بگیریم بنا بر اینکه بدل باشد از (کُلَّ کَفّٰارٍ) که قبلا آمده (2)ولی نمی شود الّذی را مجرور بدانیم که صفت برای کفّار باشد،چون نکره با موصول صفت آورده نمی شود،و موصول وصله است برای توصیف اسمایی که با جمله ها معرفه می شوند.

«وَ جٰاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَهٰا سٰائِقٌ وَ شَهِیدٌ»

یعنی:در روز موعود هر فرد مکلّفی خواهد آمد در حالی که فرشته ای همراه او است که او را به سوی حساب سوق می دهد،و فرشتۀ دیگری که شاهد اعمال او است و تمام اعمال او را یاد- داشت نموده است،که دیگر راهی برای فرار و انکار نخواهد داشت.

ضحاک گفته است سائق از فرشتگان خواهد بود،و شاهد از اعضاء و جوارح بدن انسان است که شهادت بر اعمال آنان می دهد.

«لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَهٍ»

یعنی:به او گفته می شود که تو در اشتباه و فراموشی به سر می بردی.

«مِنْ هٰذٰا»

و در دنیا از این روز غافل بودی،و غفلت عبارت است از رفتن معنایی از خاطره و ذهن.

«فَکَشَفْنٰا عَنْکَ غِطٰاءَکَ»

و ما آن پرده ای را که در دنیا قلب و گوش و چشمت را پوشانیده بود برداشتیم تا اینکه همه چیز برایت روشن شد،حقیقت اشیاء تنها در آخرت برای انسان کشف می شود،چون خداوند علوم ضروری را در انسانها می آفریند،و با داشتن این علوم است که پرده از چشم و گوش و دل آنان برداشته می شود،و منظور از این کشف و بینش عموم مکلّفین است،چه نیکان و چه تبهکاران،چون تمام افراد بشر بطور ضروری این آگاهی را خواهند یافت.

«فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ»

یعنی:امروز دیگر چشمت تیزبین خواهد بود که هیچ نوع شک و شبهه ای در آن راه نخواهد یافت.

بعضی گفته اند یعنی:امروزه دانشت نسبت به حالاتی که در دنیا داشتی نافذ است،و منظور از بصر در اینجا چشم سر نیست،همانگونه که می گویند:

فلانی بصیرت به نحو یافته است.

و از ابن عباس روایت شده است که این آیه مخصوص کافران است،یعنی:تو امروز آنچه را که در دنیا ندانستی خوب می دانی.

ص :265

«وَ قٰالَ قَرِینُهُ»

حسن گفته است:قرین فرشته شاهد اعمال انسان است، و همین معنی نیز از امام باقر و امام صادق(ع)روایت شده است.

از مجاهد نقل شده است منظور از این قرین همان شیطانی است که بر او گمارده شده است.

بعضی هم گفته اند:منظور از قرین همنشین او است از انسانها.

«هٰذٰا مٰا لَدَیَّ عَتِیدٌ»

اگر منظور از قرین فرشتۀ شاهد باشد معنی این است:این حساب او است که نزد من در این پرونده آماده است،یعنی به پروردگارش می گوید:مرا بر او موکل ساخته بودی اینک اعمال او را که نوشته ام نزد من حاضر است.

و اگر منظور از قرین شیطان یا همنشین انسی باشد معنی این است این عذاب نزد من حاضر است و به سبب گناهانی که انجام داده ام برایم فراهم آمده است.

«أَلْقِیٰا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفّٰارٍ عَنِیدٍ»

این خطاب به خازن جهنّم است.

زجاج گوید:خطاب به دو فرشته موکّل بر انسان است که سائق و شهید می باشند،و آنچه در این باره آمده است یادآور شدیم.

ابو القاسم حسکانی با اسناد خود از اعمش روایت کرده است که گفت:

ابو المتوکّل ناجی از ابی سعید خدری روایت کرده است که رسول خدا(ص) فرمود:

(هنگامی که روز قیامت می شود خداوند به من و به علی می فرماید:القیا فی النّار من...یعنی:دشمنان خود را به جهنّم اندازید،و دوستان خود را وارد بهشت سازید،و این معنای أَلْقِیٰا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفّٰارٍ عَنِیدٍ ...)و عنید کسی است که از حق و رشد روی گردان شده است.

«مَنّٰاعٍ لِلْخَیْرِ»

یعنی:مانع نیکیها است که خداوند فرمان داده است ثروت-

ص :266

گذاشته اند آنست که در عذاب جهنم این شیطان هم قرین انسان خواهد بود.

بعضی هم گفته اند:منظور از این قرین انسان است و آنان عبارتند از علمای فاسد و پیروانشان. (1)

«رَبَّنٰا مٰا أَطْغَیْتُهُ»

شیطان گوید:خدایا من او را گمراه نساخته و او را با بی میلی وادار به طغیان نساخته ام،یعنی:من او را عصیانگر نکرده ام.

های خود را در راه او خرج کنیم.

«مُعْتَدٍ»

ستمگر متجاوزی که از حدود الهی تجاوز نماید.

«مُرِیبٍ»

یعنی:در وجود خدا و آنچه که از طرف او نازل شده است شک می کند.

بعضی گفته اند یعنی:متّهم است و با انجام کارهایی مورد سوء ظن قرار می- گیرد،مانند شخص مورد ملامت که کارهایی انجام می دهد،و به خاطر آن کارها ملامت می گردد.

بعضی گفته اند:این آیه در باره ولید بن مغیره نازل شده است،چون فرزندان برادرش در باره اسلام آوردن با او مشورت کرده بودند،که ولید آنان را از اسلام آوردن مانع شد،بنا بر این منظور از خیر اسلام خواهد بود.

«اَلَّذِی جَعَلَ مَعَ اللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ»

که بتها را با خدا شریک دانسته است.

«فَأَلْقِیٰاهُ فِی الْعَذٰابِ الشَّدِیدِ»

و این قسمت تأکید قسمت قبلی است،مثل، اینکه گفته است آنچه را که بشما گفته ام عمل کنید که او مستحق عذاب است.

«قٰالَ قَرِینُهُ»

از ابن عباس و قتاده و مجاهد نقل شده است که منظور از قرین شیطانی است که او را گمراه ساخته است،و علت آنکه نام آن شیطان را قرین

ص :267

«وَ لٰکِنْ کٰانَ فِی ضَلاٰلٍ»

و از ایمان گمراه بود.

«بَعِیدٍ»

یعنی با انتخاب راه بد طغیان نمود،و مثل این آیه است آنجا که آمده است( وَ مٰا کٰانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطٰانٍ إِلاّٰ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی ).

«قٰالَ»

خداوند بزرگ میفرماید:

«لاٰ تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ»

یعنی:بعضی از شمار با بعض دیگر نزد من نزاع نکنید.

«وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ»

یعنی:در دنیا که جای تکلیف بود به شما گفتم ولی اعتنا نکردید،و با دستور من مخالفت کردید.

«مٰا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ»

یعنی:آنچه را که در دنیا به شما گفتم که هر کس را منکر می شود و پیامبرانم را تکذیب کند،و با فرمان من مخالفت نماید،عذاب خواهم نمود،این گفتار به چیز دیگری تبدیل نخواهد یافت،و بر خلاف آن نخواهد شد.

«وَ مٰا أَنَا بِظَلاّٰمٍ لِلْعَبِیدِ»

یعنی:من در مجازات هیچکس نسبت باو ستم نمیکنم،بلکه او با ارتکاب گناهان بخویشتن ظلم میکند، و اینکه گفته است(ظلام)از باب مبالغه است، به منظور رد کسی که ظلم را بخداوند بزرگ و مقدس نسبت داده است.

«یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ»

یوم،متعلّق است به( مٰا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ.. ) بعضی گفته اند:متعلّق است به مقدّر که تقدیر آن عبارت است از(اذکر یا محمّد ذلک الیوم الّذی یقول اللّٰه فیه لجهنّم هل امتلأت من کثره ما ألقی فیک من العصاه)؟ «وَ تَقُولُ» ،جهنّم می گوید:

«هَلْ مِنْ مَزِیدٍ»

انس گوید:یعنی جهنّم بیشتر مطالبه می کند،مجاهد گوید:اینجا هل من مزید به معنی کفایت است،یعنی دیگر برای پر شدن جهنّم ظرفیّت اضافی باقی نمانده است،و بر این قول دلالت دارد آیه( لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّهِ وَ النّٰاسِ أَجْمَعِینَ ) (1).

ص :268

و در باره وجه اوّل گفته شده است:این گفتار از جهنّم پیش از وارد شدن تمام اهل جهنّم در آتش است.

و نیز می تواند به آن معنی باشد که جهنّم خواستار تعداد بیشتری از گناه- کاران شده است،بر این اساس که بر ظرفیّتش افزوده شود،همان گونه که در روایت آمده است روز فتح مکّه از پیامبر خدا(ص)پرسیدند:آیا به منزل خودت وارد نمی شوی؟حضرت در پاسخ فرمودند:آیا عقیل برای ما خانه ای باقی گذاشته است؟چون هنگامی که بنی هاشم از مکّه به سوی مدینه هجرت نمودند، عقیل خانه های بنی هاشم را فروخته بود،بنا بر این معنی می شود:آیا چیزی اضافه مانده است.

امّا سخنی که از زبان جهنّم آمده است،در باره آن چند وجه گفته شده است:

1-این جمله به صورت یک مثل آمده است،یعنی:جهنّم از نظر وسعت و عظمت مانند یک موجود دارای نطق است که هر گاه به او گفته شود:آیا پر شده ای؟گوید:پر نشده ام و هنوز گنجایش بسیاری دارم،و مانند آن است گفته عنتره:

فازور من وقع القنا بلبانه

و شکا الی بعبره و تحمحم

یعنی:(مرکب سواری من برگشت و از تیری که به سینه اش نشسته بود با اشک چشم و زمزمه ای که سر می داد به من شکایت نمود) (1).

ص :269

و شاعر دیگر می گوید:

(امتلأ الحوض و قال قطنی

مهلا رویدا قد ملأت بطنی)

یعنی:(حوض پر شده گفت:مرا بس است،مهلتی دیگر بس است که شکم خود را پر نموده ام).

2-آنکه خداوند برای جهنّم وسیله نطق خواهد آفرید و روز قیامت به سخن خواهد آمد،و این قابل انکار نیست،زیرا همان خدایی که دستها و اعضاء و پوست بدن انسان را به زبان آورد،قدرت دارد که جهنّم را نیز به سخن آورد.

3-جمله این خطاب باشد به موکّلین بر جهنّم که خداوند می خواهد از آنان اقرار بگیرد،و از آنان می پرسد آیا جهنّم پر شده است؟موکّلین جهنّم در پاسخ می گویند:بلی دیگر جایی برای افزودن نمانده است،تا خداوند به راستی وعده خداوند پی ببرند (1)و این سخن از حسن است و حسن میگوید:

( هَلْ مِنْ مَزِیدٍ )؟بمعنی:(ما من مزید است)مانند آنجا که می فرماید:( هَلْ مِنْ خٰالِقٍ غَیْرُ اللّٰهِ ) (2)که به معنی:(لا من خالق غیر اللّٰه)است،و این گفته نیز از واصل بن عطاء،و عمرو بن عبید می باشد.

ص :270

آیات 31-40 سوره ق 50

ابن یعمر(فنقبوا فی البلاد)را به کسر قاف خوانده اند.

ألقی السّمع-و در قرائت سدی آمده است(أو ألقی السمع).

لغوب-و أبی عبد الرّحمن سلمی و طلحه خوانده اند:(و ما مسنا من لغوب) به فتح لام.

لغوب-ممکن است(لغوب)به فتح لام از جمله مصادری باشد که بر وزن (فعول)به فتح فاء آمده است،مانند(وضوء)(ولوغ) (وزوع)(قبول)بفتح واو و قاف و اینها صفاتی هستند برای مصادر محذوفه که در مثال:(توضأت وضوءا)تقدیر خواهد شد:(توضّأت وضوءا حسنا)،و همین طور است در مورد بحث که(ما سنا من لغوب لغوب)یعنی:(تعب متعب).

لِکُلِّ أَوّٰابٍ

-جایز است در محلّ رفع باشد،بنا بر اینکه خبر مبتدای محذوف باشد،که تقدیرش(هو لکلّ أوّاب)است،جایز نیست خبر بعد از خبر باشد که تقدیرش(هذا لموعود هذا لکلّ أوّاب حفیظ)باشد،و نیز جایز نیست که لام متعلّق به توعدون باشد،زیرا أوّابین همان موعودان هستند،نه آنکه آنان موعود له باشند.

مَنْ خَشِیَ الرَّحْمٰنَ

-جایز است که در محل جر باشد،بنا بر آنکه بدل باشد از أوّاب،و بنا بر این ترکیب در جمله( وَ جٰاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ )کلام تمام خواهد شد،و نیز جایز است که( مَنْ خَشِیَ الرَّحْمٰنَ )مبتدا باشد و خبرش محذوف است بنا بر آنکه تقدیر چنین باشد:(یقال لهم ادخلوها)و بنا بر این ترکیب جمله در( لِکُلِّ أَوّٰابٍ حَفِیظٍ )تمام می شود،و نیز مناسب است که(ادخلوها)خطاب به متّقین باشد، و تقدیرش می شود(و تزلف الجنّه للمتّقین و یقال لهم ادخلوها بسلام).

هیچ ضرر و مشقّتی نخواهند دید،بعضی گفته اند یعنی:آمدن بهشت دور نیست،زیرا هر آینده ای نزدیک است،و مانند این قول است قول حسن که می گوید:مثل اینکه در دنیا اصلا نبوده ای و در آخرت مثل آنکه زوال نخواهی داشت.

«هٰذٰا مٰا تُوعَدُونَ»

یعنی:آنچه را که ما از آن یاد کردیم همان است که بر زبان پیامبران به عنوان پاداش به شما وعده داده اند.

«لِکُلِّ أَوّٰابٍ»

از ضحّاک و ابن زید نقل شده است که اوّاب یعنی:بسیار توبه کننده،و بازگشت کننده به فرمان الهی،و از ابن عبّاس و عطاء نقل شده است که أوّاب بمعنی تسبیح کننده است.

«حَفِیظٍ»

آنچه را که خداوند فرمان داده است حفظ می کند،و از انجام دادن کارهایی که جایز نیست مانند گناهی که دامنش را آلوده سازد یا خطایی که از ارزش او بکاهد خویشتن داری می کند.

«مَنْ خَشِیَ الرَّحْمٰنَ بِالْغَیْبِ»

یعنی:او کسی است که از خدا می ترسد، و فرمان او را می برد،و به ثواب و عقاب ایمان دارد با اینکه او را ندیده است.

و از ضحّاک و سدی نقل شده است که (...بِالْغَیْبِ) یعنی در پنهان،آنجا که کسی او را نبیند از خدا می ترسد.

«وَ جٰاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ»

یعنی:بر این پرهیزکاری و ترس از خدا ادامه داده تا اینکه با قلبی که رو بر طاعت خدای نهاده و با نهانیهای درونی به سوی او توجّه دارد وارد جهان دیگر می شود.

«اُدْخُلُوهٰا بِسَلاٰمٍ»

یعنی:به آنان گفته می شود با امنیّت از هر ناملایمی و با سلامت از هر آفتی وارد بهشت شوید.

بعضی گفته اند:یعنی سلام و درود خدا و فرشتگان بر شما باد وارد بهشت شوید.

ص :276

«ذٰلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ»

یعنی:این زمانی که مؤمنان در بهشت متنعّم خواهند بود ابدی است و محدود به زمان خاصّی نخواهد بود.

«لَهُمْ مٰا یَشٰاؤُنَ فِیهٰا»

یعنی:آنان در بهشت از نعمتها آنچه دلشان بخواهد و اراده کنند خواهند داشت.

«وَ لَدَیْنٰا مَزِیدٌ»

یعنی:علاوه بر آنچه که می خواهند نعمتهایی که به فکرشان نمی رسد،و در آرزو هم ندارند نزد ما موجود است.

بعضی گفته اند:(مزید)عبارت است از پاداشهایی که علاوه بر میزان استحقاق بندگان،از طرف خداوند در مقابل اعمالشان به آنان عطا می شود.

آن گاه خداوند سبحان کفّار مکّه را ترسانده می فرماید:

«وَ کَمْ أَهْلَکْنٰا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ»

یعنی:پیش از این مردم،نسلهایی که پیامبران را تکذیب نموده بودند به هلاکت رساندیم.

«هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً»

یعنی:آنها که هلاکشان ساختیم از نظر قدرت و نیرو از اینان برتر و فزونتر بودند،و با این وصف هلاک ساختن آنان برای ما کاری نداشت،پس این قوم که طغیان می کنند در مقابل عذاب ما چه تأمین یافته اند؟ «فَنَقَّبُوا فِی الْبِلاٰدِ» یعنی:آن قوم که هلاک شدند راهها را در شهرها با خشونت و شدّت برای خود می گشودند،اصل نقبوا از نقب است که به معنی راه می باشد،بعضی گفته اند یعنی اینان در شهرها راه افتاده،و با قدرت خود می گشتند،و هر راهی را پیموده،و سفرهای طولانی انجام می داده اند.

«هَلْ مِنْ مَحِیصٍ»

آیا راه فراری از مرگ وجود دارد؟یعنی:در تمام این مراحل اینان از هلاکت و مرگ راه گریزی نیافتند.

«إِنَّ فِی ذٰلِکَ»

یعنی:در آنچه خبر دادم و داستان سرایی کردم.

«لَذِکْریٰ»

مایه عبرت و منشأ تفکّر است در آن.

ص :277

«لِمَنْ کٰانَ لَهُ قَلْبٌ»

از ابن عبّاس نقل شده است که قلب در اینجا به معنی عقل است (1)همان گونه که می گویند:(أین ذهب قلبک)یعنی:قلبت کجا رفته است؟که منظور از قلب عقل است (2)یا می گویند:(فلان قلبه معه)یعنی:عقل

ص :278

فلانی با او است.

و علّت اینکه خداوند فرموده است اینها موجب عبرت عاقلان است،برای آن است که آنها که عبرت پذیر نیستند توجّهی به عقل خویشتن نمی کنند.

از قتاده نقل شده است منظور آن است که این سرگذشت موجب عبرت آن کسانی است که دارای قلبی زنده باشند (1).

«أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ»

از ابن عبّاس و مجاهد و ضحّاک نقل شده است یعنی:این سرگذشتها مایه عبرت است برای کسی که گوش فرا داده،و قلب خویشتن را مشغول چیزهای دیگری غیر از آنچه می شنود نمی سازد،و آنچه را که می شنود تحویل گرفته آن را درک می کند،و از آن غافل نشده،و فراموش نمی کند، گفته می شود:(الق الیّ سمعک)یعنی:به سخنان من گوش فرا ده.

ابن عبّاس گوید:منافقین می آمدند و خدمت حضرت رسول خدا(ص)نشسته،سپس که بیرون می رفتند به یکدیگر می گفتند:او چه حرفهایی می زد؟ و گویی که در محضر پیامبر دلهای آنان همراهشان نبوده است.

از قتاده نقل شده است یعنی در حالی که او شاهد صفت پیامبر است که در کتب سلف آمده است،و منظور از آن اهل کتاب می باشد.

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا فِی سِتَّهِ أَیّٰامٍ وَ مٰا مَسَّنٰا مِنْ لُغُوبٍ»

.

لغوب به معنی خستگی و ملال است،و در این آیه خداوند یهودیان را تکذیب فرموده است که اعتقاد دارند خداوند در روز شنبه پس از آفرینش جهان استراحت کرده است،و روی همین حساب است که روز شنبه،یهودیان کارهای

ص :279

خود را تعطیل می کنند (1).

«فَاصْبِرْ عَلیٰ مٰا یَقُولُونَ»

یعنی:ای محمّد از این نسبت های ناروا که یهودیان می دهند و این دروغها که می گویند:و اینکه تو را ساحر و مجنون می خوانند صبر کن،و همه این ناملایمات را بر خود هموار کن،تا از طرف خداوند گشایشی شود، و این دستور بردباری پیش از آن بود که خداوند دستور جهاد بدهد.

«وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ»

یعنی:نماز بخوان و خدا را سپاسگزاری کن.

ابن عبّاس و قتاده و ابن زید گفته اند:علّت اینکه نماز را تسبیح نامیده اند آن است که نماز مشتمل تسبیح و تحمید است.

بعضی هم گفته اند:منظور از تسبیح اینجا نماز نیست،بلکه تسبیح لفظی است که انسان خدا را از نسبتهای ناروا منزّه خواند.

«قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ»

از قتاده و ابن زید روایت شده است

ص :280

یعنی:نماز صبح و ظهر و عصر (1).

«وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ»

یعنی:مغرب و عشاء،مجاهد گفته است:و من اللّیل یعنی نماز شب و نماز مغرب و عشاء نیز در آن هست.

از حضرت صادق(ع)روایت شده است که از حضرت در باره( وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ )پرسیدند؟فرمودند:صبحگاهان و عصر ده بار می گویی:(لا اله الاّ اللّٰه وحده لا شریک له،له الملک و له الحمد،یحیی و یمیت و هو علی کلّ شیء قدیر).

«وَ أَدْبٰارَ السُّجُودِ»

در آن چند قول است:

1-از علی بن أبی طالب(ع)و حسن بن علی(ع)و حسن و شعبی و نیز از ابن عبّاس در روایتی مرفوعه از پیامبر(ص)روایت شده است که منظور از آن دو رکعت نماز نافله است که پس از نماز مغرب می خوانند،و منظور از( إِدْبٰارَ النُّجُومِ ) دو رکعت نماز نافله قبل از طلوع فجر است.

2-از ابن عبّاس و مجاهد نقل شده است:منظور از( أَدْبٰارَ السُّجُودِ )تسبیح پس از هر نماز است.

3-از ابن زید و جبائی نقل شده است منظور از( أَدْبٰارَ السُّجُودِ )نافله ها است پس از نمازهای واجب.

4-از امام جعفر صادق(ع)روایت شده است منظور از( أَدْبٰارَ السُّجُودِ ) نماز وتر است در آخر شب.

ص :281

آیات 41-45 سوره ق 50

که عبارت است از(نفخه دوّم).

و نیز می شود گفت منظور آن است که گوش کن گزارش حال آنان را روزی که منادی از جانب(صخره بیت المقدّس)ندا در خواهند داد که ای استخوانهای پوسیده،و ای مفصلهای از هم گسسته،و ای گوشتهای از هم پاشیده به پا خیزید، برای فیصله دادخواهی و آنچه را که خداوند برای شما به عنوان پاداش آماده ساخته است،و این معنی را قتاده گفته است.

و از مقاتل نقل شده است منادی اسرافیل است که می گوید:ای آفریدگان الهی برای حساب رسی به پا خیزید.

و اینکه گفته است از مکانی نزدیک،به دلیل آن است که همه خلائق این ندا را بطور یکسان می شنوند،و بر احدی چه دور چه نزدیک مخفی نمی ماند،گویی که همگی این ندا را از مکانی نزدیک شنیده اند.

«یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَهَ بِالْحَقِّ»

صیحه،عبارت است صدایی یکباره و شدید، و این صیحه همان(نفخه دوّم)است،و کلمه بالحق بنا به نقل کلبی به معنای رستاخیز قیامت است،و به گفته مقاتل یعنی این صیحه بطور تحقیق انجام خواهد گرفت.

«ذٰلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ»

یعنی:این روز روز بیرون آمدن از قبرها به سوی صحرای محشر است.

و از ابی عبیده نقل شده است که( یَوْمُ الْخُرُوجِ )یکی از نامهای قیامت است،و در این مورد به قول شاعر عرب استشهاد شده است که گفته است:

(أ لیس یوم سمّی الخروجا

أعظم یوم رجّه رجوجا)

یعنی:(آیا روز قیامت همان روز نیست که به(خروج)نامیده شده است؟بزرگ روزی که جنبشی سخت خواهد داشت).

«إِنّٰا نَحْنُ نُحْیِی وَ نُمِیتُ وَ إِلَیْنَا الْمَصِیرُ»

خداوند بزرگ از کار خودش خبر

ص :284

می دهد که او است آن کس که آفریدگان را پس از آنکه به صورت جماد در آمده و مرده اند دوباره زنده می کند،و پس از آنکه زنده شدند،دوباره آنان را می- میراند،و دگر بار روز قیامت آنان را زنده خواهد ساخت،و منظور از( وَ إِلَیْنَا الْمَصِیرُ )نیز همین است.

«یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ»

یعنی:روزی که زمین برای آنان شکافته می شود و از دل آن بیرون می آیند.

«سِرٰاعاً»

و بدون توقّف به سوی منادی حق خواهند شتافت.

«ذٰلِکَ حَشْرٌ»

و حشر به معنی جمع آوری است که از هر سو رانده شوند.

«عَلَیْنٰا یَسِیرٌ»

یعنی:و این عمل برای ما ساده و آسان است،با اینکه مخلوقات قبور و دیارشان از یکدیگر فاصله بسیار دارد.

آن گاه خداوند پیامبرش را تسلیت داده می فرماید:

«نَحْنُ أَعْلَمُ بِمٰا یَقُولُونَ»

یعنی:آنچه را که این کافران در مورد تکذیب تو و انکار پیامبریت و انکار رستاخیز می گویند بر ما پوشیده نیست،و از هر چیز آنان آگاهیم.

«وَ مٰا أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبّٰارٍ»

یعنی:تو بر دلهای آنان سلطه و قدرت نداری که بتوانی آنان را مجبور به ایمان آوردن کنی،و تو تنها برانگیخته شده ای که آنان را بیم داده،دعوت کنی،و تشویقشان نمایی،و این معنی گفتار ابن عبّاس است.

تغلب گوید:کلماتی بر وزن فعال داریم که به معنی مفعل می آید،مانند دراک که بمعنی مدرک آمده است و مانند(سراع)که به معنی مسرع است،و سیف سقاط به معنی مسقط است و بکاء که به معنی مبکی است.

علیّ بن عیسی گوید:از این باب شنیده نشده است مگر دراک از ادرکت، و بعضی هم جبّار را نیز از جبرته علی الأمر،بمعنی أجبرته گفته اند،و این لغت کنانه است.

ص :285

بعضی گفته اند( مٰا أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبّٰارٍ )یعنی:تو نسبت به آنان سخت و بیرحم نیستی،که بردباری نداشته باشی،پس آزار آنان را تحمّل کن.

«فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخٰافُ وَعِیدِ»

کسانی را که از وعده های عذاب الهی می ترسند در اینجا ذکر کرده است،چون اینان هستند که از پندهای قرآن بهره خواهند برد.

ص :286

آیات:1-14 ذاریات 51

8-که شما در گفت وگویی پراکنده هستید.

9-کسانی را که از راه حق روگردان ساخته اند از ایمان به حق منصرف می سازند.

10-مرگ بر دروغگویان و نفرین بر آنان.

11-آنان که در بی خبری و نادانی درماندگانند.

12-می پرسند:پس روز پاداش چه وقت است؟ 13-بگو آن روز است که در آتش دوزخ از شما پرس و جو کنند.

14-بچشید عذاب و مجازات خویش را،و این همان است که سراسیمه به سویش می شتافتید.

زهیر شاعر در بارۀ واژۀ حبک گفته است:

(مکلّل بأصول النجم تنسجه

ریح خریق لضاحی مائه حبک)

یعنی:(با ساقۀ گیاهان تزئین گشته،و بادی تند و سرد آن را می بافد که در سطح آب آن موجهایی دارد).

الخراصون-خراص بمعنی دروغگو است،و خرص بمعنی گمان و حدس میباشد،و اینکه(حرز)نیز بمعنی(خرص)آمده است چون بهمان معنی است، گفته میشود:(کم خرص أرضک)بکسر خاء یعنی:(میزان تقریبی زینت چقدر است؟)،و خرص در اصل بمعنی قطع است،که از کلام عرب گرفته شده است که میگویند:(خرص فلان کلاما و اخترصه)در صورتی که بخواهد سختی را بی اساس قطع کند.

غمره-از غمره الماء یغمره،و غمره الدین گرفته شده است،و در جایی گفته میشود که بعلت فراوانی چیزی چیز دیگر را فرا گیرد،و(غمر)به فرد پر بخشش گویند زیرا با بخشش خود فراگیر خواهد شد.

(لم یمنع الشّرب منها غیر ان نطقت

حمامه فی غصون ذات او قال)

یعنی:(چیزی مانع آب خوردن آن شتر نشد غیر از صدای کبوتر ماده ای که در شاخه های درخت میوه دار بود).

و نیز روایت شده است(غیر أن نطقت)برفع غیر چون اضافه شده است به (أن)و آن نمیتواند مفتوح باشد،و همچنین یوم نیز چون اضافه به جمله شده است مفتوح میشود،همانطور که خوانده شده است(من خزی یومئذ)که یوم مفتوح است با اینکه در موضع جر است،زیرا تو آن را به غیر متمکن اضافه نموده ای.

بعضی گفته اند هنگامی که در کلام عرب ظرفی جریان یافت بر این استعمال در موضع رفع باقی می ماند، و گاهی هم مفتوح می آید همانگونه که در(و منا دون ذلک)و( لَقَدْ تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ )آمده است.

وقر بفتح سنگینی گوش است.

فَالْجٰارِیٰاتِ یُسْراً

کشتیها هستند که به آسانی بر روی آب راه می افتند و تا آنجا که آن را برانند میرود.

بعضی گفته اند منظور از(جاریات سیرا)ابرها است که به آسانی هر جا که خداوند بخواهد آنها را سیر میدهد.

بعضی دیگر گفته اند منظور از آن سیارات هفتگانه:خورشید و ماه و زحل و مشتری و مریخ و زهره و عطارد است.

«فَالْمُقَسِّمٰاتِ أَمْراً»

منظور از آن فرشتگان است که کارها را طبق دستور بین آفریدگان الهی تقسیم می نمایند.

علت اینکه خداوند به این اشیاء سوگند یاد کرده است منافع فراوانی است که برای بندگان دارند،و نیز این اشیاء دلالت بر وحدانیت خداوند دارند،و از صنعتهای بدیع خداوند میباشند.

بعضی از مفسرین گفته اند در تقدیر سوگند به خدای این اشیاء است،زیرا سوگند خوردن جز بخداوند عالم جایز نیست.

از امام باقر و امام صادق(ع)روایت شده است که برای احدی جایز نیست که سوگند یاد کند مگر بخدای بزرگ،اما خداوند بهر چیزی از مخلوقاتش سوگند یاد میکند.

آن گاه مطلبی را که بخاطر آن سوگند یاد شده است بیان کرده میفرماید:

«إِنَّمٰا تُوعَدُونَ»

یعنی چیزهایی مانند پاداش نیک و مکافات عمل و بهشت و دوزخ که بشما وعده میدهند.

«لَصٰادِقٌ»

یعنی این وعده ها صدق است و حقیقت میباشد و بناچار تحقّق خواهد یافت،بنا بر این(صادق)اسم است که بجای مصدر قرار گرفته است،بعضی هم گفته اند(صادق)بمعنی ذو صدق است مانند(عیشه راضیه).

ص :293

«وَ إِنَّ الدِّینَ لَوٰاقِعٌ»

یعنی:پاداش اعمال داده خواهد شد.

بعضی هم گفته اند یعنی:روز قیامت بحساب اعمال خواهند رسید،آن گاه سوگند دیگری یاد کرده میفرماید.

«وَ السَّمٰاءِ ذٰاتِ الْحُبُکِ»

حسن و ضحاک گفته اند:یعنی:سوگند به آسمان که دارای راههای خوبی است،ولی چون این راهها از ما دور است ما آن را نمی بینیم.

و از ابن عباس و قتاده و عکرمه و ربیع روایت شده است یعنی:سوگند به آسمان که دارای صفت و خلق نیکو و مستقیم است.

از علی(ع)روایت شده است یعنی:سوگند به آسمان که دارای حسن و زینت است.

(و از علی بن ابراهیم بن هاشم از پدرش از حسین بن خالد از حضرت رضا(ع)روایت شده است که از حضرت پرسیدم:منظور خداوند از( وَ السَّمٰاءِ ذٰاتِ الْحُبُکِ چیست؟)فرمودند:یعنی:آسمان بزمین مربوط است،و انگشتان خود را در یکدیگر فرو برد.

گفتم:چگونه آسمان مربوط به زمین خواهد بود با اینکه خداوند فرموده است:( رَفَعَ السَّمٰاوٰاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ ) (1).

حضرت فرمودند:سبحان اللّٰه مگر نمی بینید که خداوند فرموده است( بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهٰا )؟یعنی:(خداوند آسمان را با ستونی که شما نمی بینید بپاداشته است).

گفتم:بله درست است.

فرمودند:پس اینجا ستونی هست،ولی نامرئی است.

ص :294

گفتم:خدا مرا فدایت کند،به چه شکلی؟ میگوید:حضرت کف دست چپ خود را باز کرده،کف دست راست خود را روی آن قرار داد،و سپس فرمود:این زمین دنیا است،و آسمان دنیا بصورت گنبدی روی آن است،و زمین دوم بالای آسمان دنیا است،و آسمان دوم گنبدی است که بالای آن قرار گرفته است،و زمین سوم بالای آسمان دوم است،و آسمان سوم گنبدی است بالای آن،همین طور تا زمین هفتم که بالای آسمان ششم است، و آسمان هفتم گنبدی است بالای آن،و عرش پروردگار بالای آسمان هفتم است، آنجا که میفرماید:( خَلَقَ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ ) (1)و صاحب این امر پیامبر خدا(ص)و وصی او بر روی زمین پس از او میباشد،و این امر از بالای این آسمانها و زمینها به صاحب امر میرسد.

گفتم:یک زمین که بیشتر زیر پای ما نیست؟ فرمودند:آری زیر پای ما بیشتر از یک زمین نیست ولی شش زمین دیگر بالای سر ما قرار گرفته است) (2).

«إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ»

این جمله جواب قسم است،یعنی:شما ای اهل مکه در بارۀ حضرت محمّد(ص)سخنان مختلفی می گویید،بعضی از شماها می گویید او شاعر است،و بعض دیگر می گویید:دیوانه است،و در بارۀ قرآن میگویند:آن سحر است و جادوگری،و رجزهایی است که پیشینیان ساخته اند.

بعضی گفته اند یعنی:بعضی از شما محمد(ص)را تکذیب میکنید،و بعضی او را تصدیق میکنید،و بعضی هم در بارۀ او شک دارید،و فائده اش اینست که

ص :295

دلیل حق ظاهر است،بروید حق را با دلیلش بیابید و گر نه هلاک خواهید شد.

«یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ»

یعنی:کسانی که از نیکی روی گردان باشند از ایمان به او روی می گردانند،یعنی:کسی که از این دین روی بر تافت از تمامی نیکیها رو بر تافته است.

بعضی گفته اند یعنی:از حق و صواب رو میگرداند آن کس که روی بگرداند، و اینکه از قول مختلف یاد شده است دلالت بر یادآوری حق دارد،و لذا جایز است که از آن کنایه آورده شود.

از مجاهد نقل شده است یعنی:با این گفتار مختلف کسانی از ایمان رویگردان میشوند،و بنا بر این معنی(هاء)در عنه به(قول مختلف)بازگشت میکند،بنا بر این خودشان موجب رویگردانی خویشتن هستند،همانگونه که گفته میشود:فلانی خیلی خودپسند است،یا فلانی بسیار از خود راضی است،یا به کسی که دنبال کار خود میرود میگویند(این یذهب بک؟)یعنی خودت را بکجا میبری؟ بعضی هم گفته اند موجب گمراهی آنان سردمداران بدعت و پیشوایان ضلالت بوده است،زیرا عامه پیرو آنان هستند.

«قُتِلَ الْخَرّٰاصُونَ»

یعنی:لعنت بر دروغگویان،یعنی بر آنان که دروغ بر خدا و رسول می بندند.

ابن عباس گفته است یعنی:لعنت بر شکّاکان.

ابن انباری گفته است:اینکه قتل در اینجا به لعنت معنی شده است،چون کسی که خداوند لعنتش کند مانند آنست که مرده و بهلاکت رسیده است.

آن گاه خداوند این کافران را توصیف کرده میفرماید:

«اَلَّذِینَ هُمْ فِی غَمْرَهٍ»

یعنی آنان که در بیخبری و اشتباه هستند،و نادانی آنان را فرا گرفته است.

ص :296

«سٰاهُونَ»

یعنی:از آنچه که بر آنان واجب است غفلت دارند.

از ابن عباس آمده است یعنی:اینان در گمراهی خویش فرو رفته اند.

قتاده گفته است یعنی:اینان در بی خبری سرگردانند.

بعضی گفته اند:جهل دارای مراتبی است اول لهو بعد غفلت سپس غمره،بنا بر این(غمره)عبارت است از نهایت جهل،یعنی آنان در نهایت جهل بسر میبرند و از حق و هدف آفرینش خود در غفلتند.

«یَسْئَلُونَ أَیّٰانَ یَوْمُ الدِّینِ»

؟اینان میپرسند هنگام مجازات کی خواهد رسید؟و منظورشان از این پرسش انکار قیامت و به مسخره گرفتن آنست،نه آنکه بخواهند براستی وقت قیامت را بفهمند،و لذا در پاسخ آنان به یک حقیقت تلخ اشاره شده که بناچار گریبانگیر آنان خواهد شد و آمده است:

«یَوْمَ هُمْ عَلَی النّٰارِ یُفْتَنُونَ»

یعنی:این مجازات که آن را مسخره میکردند روزی خواهد بود که در آن عذاب شده به آتش دوزخ خواهند سوخت.

عکرمه گوید:مگر نمی بینید هنگامی که طلا را در آتش می افکنند گفته میشود آزمایش شد،یعنی اینان هم با سوختن در آتش آزمایش میکردند،همانگونه که طلا با سوختن غل و غشی که در آنست خالص میشود،و خازنان دوزخ به آنان میگویند:

«ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ»

یعنی:اینک آتش و عذاب خود را بچشید.

«هٰذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ»

یعنی:این عذاب همانی است که در دنیا با مسخره و به منظور تکذیب در دیدن آن عجله داشتید،اینکه به آن رسیدید و به صحّت آن پی بردید.

ص :297

آیات 15-23 ذاریات 51

این اسماء از مبنی کسب بناء میکنند،زیرا مضاف از مضاف الیه آنچه دارد از تعریف و تنکیر،و جزاء و استفهام کسب میکند،گفته میشود(هذا غلام زید)و(صاحب القاضی)که اسم نکره با اضافه شدن به معرفه کسب تعریف میکند،و نیز گفته میشود:

(غلام من یضرب؟)که کسب استفهام میکند،و نیز می گویی:(صاحب من یضرب اضرب)که جزاء میباشد.

بنا بر این هر کس این اسم مبهم(مثل)را بهنگام اضافه نمودن به مبنی، مبنی میخواند،بناء را یکی از مسائلی دانسته است که مضاف از مضاف الیه کسب میکند،و لذا جایز نیست گفته شود:(جاءنی صاحب الخمسه عشر)و نیز نمیتوان گفت:(جاءنی غلام هذا)زیرا این اسماء از اسماء غیر مبهمه هستند،ولی اسم مبهم در ابهامش و بعدش از اختصاص مانند حروف است که دلالت بر امور مبهمه دارد،و پس از آنکه بچیز مبنی اضافه شد،بناء در آن نیز راه یابد،و در مثل قول سیبویه مبنی بر فتح خواهد شد.

احتمال دوم-آنکه ما و مثل را بمنزلۀ یک چیز قرار دهی،و آن را مبنی بر فتح نمایی،گر چه ما زائده باشد،و این قول ابی عثمان است،و در این باره قول شاعر عرب آمده است که گفته است:

(و تداعی منخراه بدم

مثل ما اثمر حمّاض الجبل)

یعنی:(لوله های بینیش آغشته بخون بود،مانند ثمرۀ علف صحرایی توشه سرخ رنگ).

ابی عثمان گفته است که(مثل)هنگامی که با(ما)باشد بمنزلۀ یک کلمه خواهد بود،و شایسته است که(اثمر)صفت باشد برای(مثل ما)زیرا بهر حال یا بایستی صفت باشد برای مثل،یا باید بگوئیم که مثل اضافه شده است به فعل،چون اضافه نمودن آن بفعل جایز نیست،زیرا در جایی دیده نشده است که کلمۀ مثل بفعل اضافه شده باشد،اینجا نیز آن را بفعل اضافه نمیکنیم،وقتی که اضافه جایز

ص :301

نشد (1)قهرا(اثمر)صفت خواهد شد،و هنگامی که وصف شد میبایست در آن ضمیری باشد که به موصوف برگردد،بنا بر این حذف میگردد،همانگونه که آن ضمیر عائد از صفت بموصوف حذف میگردد.

ممکن است مثل را با ما یک چیز تصوّر نکنیم،و آن را اضافه کنیم به ما که تقدیر خواهد شد(مثل شیء اثمر حماض الجبل)که اینجا مثل بخاطر اضافه شدن به کلمۀ غیر متمکن مبنی بر فتح شده است.

و بر این ترکیب دیگر ابی عثمان در شعر دلیلی ندارد بر اینکه(مثل)با(ما) بمنزلۀ یک کلمه هستند.

و نیز جایز است که ما و فعل به منزلۀ مصدر باشند که تقدیر میشود:(مثل أثمار الحماض)بنا بر این مثل این آیه خواهد شد:( وَ مٰا کٰانُوا بِآیٰاتِنٰا یَجْحَدُونَ ) و( بِمٰا کٰانُوا یَکْذِبُونَ ).

احتمال سوم:که مثل منصوب باشد بنا بر حالیت از نکره در نطق،و این قول ابی عمرو جرمی است،و ذو الحال حق است که قبل از آن آمده است و عامل در حال نیز(حق)است،زیرا حق از جملۀ مصادری است که با آن توصیف شده است،و نیز جایز است که حال باشد برای نکره ای که حق باشد در قوله(انه لحق)،ابو عمرو نیز همین را گفته است،و ندانسته است که آن را حال برای ضمیر موجود در حق قرار داده است،و این معنی اختلافی در جوازش نیست.

و ابو الحسن در قوله تعالی( فِیهٰا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ أَمْراً مِنْ عِنْدِنٰا )امرا من

ص :302

عندنا را حال دانسته،و ذو الحال را کل امر حکیم دانسته که نکره است.

این بود احتمالات نصب در(مثل ما).

نمیشود،مگر آنکه بگوئیم:من اللیل متعلق است بفعل محذوفی که یهجعون بر آن دلالت میکند،همانگونه که در( إِنِّی لَکُمٰا لَمِنَ النّٰاصِحِینَ )و در( کٰانُوا فِیهِ مِنَ الزّٰاهِدِینَ )گفته شده است.

«وَ بِالْأَسْحٰارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ»

حسن گوید:اینان تا سحر به نماز خواندن میپرداخته و سپس در سحر به استغفار مشغول میشده اند.

حضرت صادق(ع)میفرماید:سحر در نماز وتر هفتاد بار استغفار میگفته اند.

از مجاهد و مقاتل و کلبی روایت شده است یعنی:اینان سحرها نماز میخوانده اند،زیرا نمازی که سحرها میخوانده اند نوعی طلب آمرزش است از سوی آنان آن گاه خداوند از صدقاتی که میداده اند یاد کرده میفرماید:

«وَ فِی أَمْوٰالِهِمْ حَقٌّ لِلسّٰائِلِ وَ الْمَحْرُومِ»

از ابن عباس و مجاهد نقل شده است سائل یعنی کسی که از مردم درخواست میکند،و محروم کسی است که درخواست کرده و به او چیزی نداده اند.

قتاده و زهری گفته اند محروم کسی است که عفیف است و از کسی درخواست نمیکند.

ابراهیم نخعی گوید:محروم کسی است که سهمی در غنیمت جنگی نداشته است.

و در اصل محروم کسی است که روزی او با ترک سؤال یا از دست دادن مال یا ویرانی باغ و زراعت،یا سقوط سهم از غنیمت جنگی از او سلب شده است،زیرا انسان با این راهها فقیر میگردد.

و ارادۀ پروردگار از کلمۀ(حق)آن دیون لازمه از زکات و غیره است،یا آنچه که مردم با ایثار و به اختیار خود بر خویشتن قرار داده اند.

شعبی گوید:من نتوانستم معنی محروم را درک کنم.

ص :305

و بعضی بین فقیر و محروم فرق گذاشته اند،که گاهی مردم او را محروم میسازند که چیزی به او نمیدهند،و گاهی خودش با ترک سؤال خویشتن را محروم میسازد،پس هر گاه سؤال کرد و به او چیزی ندادند،از آن کسانی نیست که خود را با ترک سؤال محروم کرده باشند،بلکه دیگران او را محروم ساخته اند، اما اگر سؤال نکرد خودش موجب حرمان خویش شده است،و مردم او را محروم نکرده اند.

«وَ فِی الْأَرْضِ آیٰاتٌ»

یعنی در زمین راهنماییها و برهانهای روشنی وجود دارد.

«لِلْمُوقِنِینَ»

برای آنان که توحید الهی را بطور تحقیق میدانند،و اینکه تنها موقنین را بیان کرده است چون اینان هستند که در آیات الهی دقّت میکنند و برای آنان بموجب دقت در این آیات علم حاصل میشود،و آیات زمین عبارتست از آنچه در آنست از انواع مخلوقات و کوه ها و دریاها و گیاهان و درختان،که همۀ اینها دلالت بر کمال قدرت و حکمت الهی دارند،شاعر عرب گفته است:

(و فی کل شیء له آیه

تدلّ علی انه واحد)

یعنی:(در هر چیزی برای خدا دلیلی وجود دارد که انسان را به وحدانیّت او راهنمایی می کند).

«وَ فِی أَنْفُسِکُمْ»

یعنی در وجود خودتان نیز آیات و نشانه های وجود دارد که دلالت بر وحدانیّت خداوند دارد.

«أَ فَلاٰ تُبْصِرُونَ»

یعنی آیا نمی بینید که خودتان از حالی بحال دیگر تغییر می یابید،و از صفتی به صفت دیگر انتقال می یابید،زیرا اول نطفه بودید، سپس زندگی یافتید،سپس بصورت طفلی رشد کردید،آن گاه جوان شدید،آن گاه به سن پیری میرسید،آیا این تغییر و تبدیل ها شما را راهنمایی نمیکند که این آفرینش سازنده ای دارد،که خلقت او را تدبیر نموده،و گرداننده ای دارد که

ص :306

آن را طبق حکمت میچرخاند.

در روایت عطاء از ابن عباس نقل شده است که منظور از آن اختلاف زبانها و صورتها و رنگها و طبیعت ها است.

بعضی هم گفته اند منظور از دقت در خویشتن دقت در دستگاه مدفوع و بول و دستگاه گوارش و هضم غذا است که خوردن و آشامیدن از یک مجرا صورت میگیرد، اما دفع آن از دو مجرا صورت میپذیرد.

اینجا سخن در( وَ فِی أَنْفُسِکُمْ )تمام شده،آن گاه خداوند آنان را مورد عتاب قرار داده میفرماید:( أَ فَلاٰ تُبْصِرُونَ )یعنی:(چرا چشم باز نمیکنید؟!).

از حضرت صادق(ع)روایت شده است یعنی:خداوند تو را شنوا و بینا آفریده است که هم خشم میکنی و هم رضایت پیدا میکنی و هم گرسنه میشوی و هم سیر میشوی،و اینها همه از نشانه های پروردگار است.

بعضی هم گفته اند یعنی:چرا با دلهای خود آن گونه نمی نگرید که گویا حق را با چشم خود می بینید.

«وَ فِی السَّمٰاءِ رِزْقُکُمْ»

یعنی:خداوند روزی شما را از آسمان برای شما فرود خواهد آورد،بدین صورت که باران را بر شما فرود می آورد،تا زمین انواع و اقسام خوراکیها و پوشاکیها،و اشیاء مفید را برای شما برویاند.

«وَ مٰا تُوعَدُونَ»

از عطاء روایت شده است یعنی:و آنچه که از ثواب و عقاب که بشما وعده داده شده است.

و از مجاهد و ضحاک نقل شده است یعنی:آنچه که از بهشت و دوزخ بشما وعده داده میشود.

بعضی هم گفته اند:یعنی اندازه گیری روزی شما در آسمان است،یعنی آنچه خداوند برای شما قسمت کرده است در کتاب مادر ثبت شده است،و آنچه نیز بشما وعده داده شده است در آسمان است،زیرا فرشتگان برای گرفتن ارواح

ص :307

و نوشتن اعمال انسان،و فرود آوردن عذاب،و روز قیامت برای پاداش و حساب از آسمان فرود می آیند،همانگونه که در قرآن مجید فرموده است:روزی که آسمان با ابرها شکافته شود و فرشتگان فرود آیند چه فرود آمدنی،آن گاه خداوند میفرماید:

«فَوَ رَبِّ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ»

زجاج گوید:خداوند بخودش سوگند یاد میکند که آنچه در بارۀ روزی گفته حق است و در آن هیچ شک و تردیدی نیست.

کلبی گفته است:یعنی:آنچه در کتاب گذشته است خواهد شد.

«مِثْلَ مٰا أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ»

یعنی:همانطور که سخن می گویید،و هیچ شکی ندارید که حرف میزنید، همین طور شک نکنید در انجام پذیرفتن آنچه که بشما وعده داده شده است.

خداوند بزرگ اینجا تحقّق یافتن وعده های خود را به نطق انسان تشبیه فرموده است،و خواسته است بگوید همانطور که نطق انسان حقیقت دارد،این وعده ها نیز حق است،مثل اینکه شما بدیگری می گویید:این حق است همانطور که تو اینجا هستی،و این حق است همانطور که تو حرف میزنی،و معنی آنست که تحقق این وعده ها و راست بودن آن مثل آنچه که تو به آن علم داری ضروری است.

ص :308

آیات 24-37 ذاریات 51

یروغ روغا و روغانا،و میگویند(هو أروغ من ثعلب)یعنی:(فلانی از روباه مخفی کارتر است).

صرّه-عبارتست از صدای بلند و فریاد،و این لغت از صریر گرفته شده است که بمعنی صدای(جیرۀ)در است،و به جماعت نیز(صره)میگویند.

امرؤ القیس میگوید:

(فألحقنا بالهادیات و دونه

جواهرها فی صرّه لم تزیّل)

صکّ-بمعنی زدن با کوبیدن شدید است،و عبارتست از اینکه در حال راه رفتن پاهای انسان بهم بخورد.

عقیم-بمعنی نازا است،و اصل عقم بمعنی بسته شدن است،و در حدیث آمده است:(

تعقم أصلاب المشرکین فلا یستطیعون السجود )یعنی کمر مشرکین خشک است که برای سجود در پیشگاه خدا خم نمیشود،و(داء عقام):دردی را میگویند که شدت یافته باشد،تا آنجا که انسان از خوب شدن آن مأیوس شده باشد،و(معاقم الفرس)به مفاصل اسب گویند که بعضی از آنها بعض دیگر را محکم کند،و عقیم و عقمه لباسی است که دارای نشانها است و نشانهایی به آن بسته شده است،و به زن نازا گویند:(عقمت المرأه فهی معقومه)و به زنان عقیم، عقم و عقمت گفته میشود،و نسبت بمردان نیز گویند:(رجل عقیم من قوم عقمی)و شاعر عرب گفته است:

(عقم النساء فما یلدن شبیهه

انّ النساء بمثله عقم)

یعنی:(زنان دیگر نخواهند زائید،و مانند او را بدنیا نمیآورند،زنان از زائیدن مانند او عقیم هستند).

و باد عقیم به بادی گویند که نمیتواند ابرها را آبستن باران کند.

و اینکه بعنوان یک مثال میگویند:(الملک عقیم)یعنی ریاست و سلطنت رابطۀ پدر و فرزندی را قطع میکند،زیرا پدر بخاطر سلطنت فرزند خود را میکشد.

ص :311

خطبکم-خطب عبارتست از کار مهم،و از این ریشه است خطبه،زیرا خطبه نیز سخنی است رسا بمنظور تثبیت مطلبی مهم که با حمد و ثنای الهی شروع میشود،و خطاب نوعی یادآوری است که مهمتر از ابلاغ است.

در عدد فرشتگان اختلاف شده است،از ابن عباس و مقاتل نقل شده است که اینان دوازده فرشته بودند.

محمد بن کعب گوید:آنان عبارت بودند از جبرئیل بهمراهی هفت فرشتۀ دیگر.

بعضی هم گفته اند:اینان سه فرشته بوده اند:جبرئیل و میکائیل و یک فرشتۀ دیگر.

«إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقٰالُوا سَلاٰماً»

یعنی:هنگامی که بر ابراهیم وارد شدند بعنوان احترام او گفتند سلام بر تو(ای اسلم سلاما)،حضرت ابراهیم(ع)هم در پاسخ آنان فرمود:(سلام)،و بعضی هم(سلم)خوانده اند،و این قسمت در سورۀ هود تفسیر شده است.

«قَوْمٌ مُنْکَرُونَ»

از ابن عباس نقل شده است:یعنی ابراهیم پیش خود گفت اینان مردمی ناشناس هستند،زیرا ابراهیم آنان را از جنس بشر تصوّر کرده بود،و انکار عبارتست از نفی صمت امر و نقیض آن اقرار و اعتراف است.

«فَرٰاغَ إِلیٰ أَهْلِهِ»

یعنی:آهسته از نزد میهمانان بطرف خانوادۀ خود رفت،و علت اینکه آهسته و مخفیانه رفت این بود که مبادا مانع شوند از تهیّۀ غذا،و این یک کار معمولی است که افراد میهماندوست انجام میدهند.

«فَجٰاءَ بِعِجْلٍ سَمِینٍ»

برای میهمانان خود یک گوسالۀ چاق بریانی آورد، در جای دیگری آمده است( جٰاءَ بِعِجْلٍ حَنِیذٍ ) (1)یعنی گوسالۀ بریان آورد (2)قتاده گوید:تمامی ثروت حضرت ابراهیم گاو بود.

ص :313

«فَقَرَّبَهُ إِلَیْهِمْ»

گوسالۀ بریان را نزد آنان گذاشت که بخورند،فرشتگان دست بطرف غذا نبردند،همین که ابراهیم دید غذا نمیخورند،به آنان گفت:

«قٰالَ أَ لاٰ تَأْکُلُونَ»

و در عبارت جملات محذوف هست.

«فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِیفَهً»

یعنی همین که از خوردن غذا خودداری نمودند،از آنان ترس بدل راه داد،یعنی:از آنان ترسید و فکر کرد که این میهمانان نسبت به او قصد سویی دارند.

«قٰالُوا»

یعنی:فرشتگان گفتند:

«لاٰ تَخَفْ»

ای ابراهیم نترس.

«وَ بَشَّرُوهُ بِغُلاٰمٍ عَلِیمٍ»

و بشارت پسری به او دادند که پس از آنکه بزرگ شد و به سنّ رشد رسید عالم خواهد شد.

از مجاهد نقل شده است این پسر که فرشتگان بشارت آن را به حضرت ابراهیم داده اند اسماعیل بوده است.

بعضی هم گفته اند که این پسر اسحاق بوده است،زیرا از ساره بوده است،و بیشترین مفسرین در بارۀ این داستان قلم فرسایی کرده اند،و قبلا هم تفسیر شده است.

«فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِی صَرَّهٍ»

از ابن عباس و مجاهد و قتاده نقل شده است یعنی:همین که ساره زن ابراهیم این بشارت را شنید فریادکنان روی آورد.

از امام صادق(ع)روایت شده است که ساره با شنیدن بشارت در میان جماعتی آمد.

از سفیان نقل شده است پس از آنکه ساره بشارت را شنید در میان جمعی از همراهانش وارد شد (1).

ص :314

و باین معنا است که شروع به داد و فریاد کرد،همانگونه که از زبان او نقل کرده است گفت:ای وای بر من.

«فَصَکَّتْ وَجْهَهٰا»

از مقاتل و کلبی روایت شده است یعنی:انگشتان خویشتن را جمع کرده و از روی تعجّب بر پیشانی خود کوبید.

ابن عباس گفته است یعنی:سیلی بصورت خود زده است.

و صک در زبان عرب بمعنی زدن چیزی است بچیز دیگر با پهنای آن.

«وَ قٰالَتْ عَجُوزٌ عَقِیمٌ»

یعنی:من پیر زنی نازا هستم،چگونه فرزند خواهم آورد؟ «قٰالُوا کَذٰلِکَ قٰالَ رَبُّکِ» یعنی:همانگونه که ما برایت بشارت دادیم خدایت فرموده است:تو بزودی پسری خواهی زائید،هیچ شک بخودت راه نده.

«إِنَّهُ هُوَ الْحَکِیمُ الْعَلِیمُ»

که خداوند از امور نهان آگاه است.

«قٰالَ»

ابراهیم(ع)به آنان فرمود:

«فَمٰا خَطْبُکُمْ»

؟پس کار شما چیست؟و به چه منظوری آمده اید؟ «أَیُّهَا الْمُرْسَلُونَ» ؟مثل اینکه گفته است:شما برای کاری بزرگ آمده اید، کارتان چیست؟ «قٰالُوا إِنّٰا أُرْسِلْنٰا إِلیٰ قَوْمٍ مُجْرِمِینَ» یعنی:ما بسوی مردمی مجرم فرستاده شده ایم،و مجرمین یعنی:افرادی که نسبت بدستورات الهی نافرمانی میکنند، و نعمتهای او را کفران می نمایند،و بدین جهت شایستۀ عذاب الهی و هلاکت هستند.

اصل واژۀ(جرم)بمعنی(قطع)است،بنا بر این(مجرم)بمعنی قطع کنندۀ واجب است بوسیلۀ باطل،و اینان مجرمند بدین معنی که رشتۀ ایمان را با کفر قطع کرده اند.

«لِنُرْسِلَ عَلَیْهِمْ حِجٰارَهً مِنْ طِینٍ مُسَوَّمَهً عِنْدَ رَبِّکَ»

این قسمت در سورۀ هود

ص :315

تفسیر شده است.

«لِلْمُسْرِفِینَ»

یعنی سنگهایی از گل بر سر آنان که در گناه زیاده روی کرده- اند از حد گذرانده بودند فرو فرستادیم،بعضی گفته اند:سنگها برای افرادی از قوم لوط که غائب بودند فرستاده میشد،و آنها که حاضر بودند روستاها زیر و رو شده بر سرشان خراب میگردید.

«فَأَخْرَجْنٰا مَنْ کٰانَ فِیهٰا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ»

یعنی:در دیار قوم لوط آنچه افراد مؤمن که بودند قبلا بیرون فرستادیم،و این معنی در سورۀ هود(فأسر بأهلک...) (1)به آن اشاره شده است.

و خداوند به حضرت لوط فرمان داده است که همراه آنان که به او ایمان آورده اند از دیار خود خارج شوند تا گرفتار عذاب نشوند.

«فَمٰا وَجَدْنٰا فِیهٰا غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ»

یعنی:غیر از خانواده ای از مسلمانان که لوط و فرزندانش باشند نیافتیم،خداوند قوم لوط را به ایمان و اسلام هر دو توصیف فرموده است،زیرا هیچ مؤمنی نیست مگر آنکه مسلمان هم هست، و ایمان عبارتست از تصدیق به تمام آنچه که خداوند تصدیق آن را واجب فرموده است،و اسلام عبارتست از تسلیم شدن بوجوب عمل فریضه ای که خداوند آن را واجب فرموده است،و انسان را نسبت بدان ملزم کرده است.

و جدان ضاله عبارتست از درک آن پس از جستجوی آن.

«وَ تَرَکْنٰا فِیهٰا آیَهً»

یعنی و ما در شهر قوم لوط نشانه ای گذاشتیم.

«لِلَّذِینَ یَخٰافُونَ الْعَذٰابَ الْأَلِیمَ»

و این نشانه به آنان میفهماند که خداوند آن قوم را بهلاکت رسانده است،و لذا میترسند که مانند آنان گرفتار عذاب نشوند

ص :316

و ترک در اصل ضد فعل است و منافات دارد با اقدام به انجام عمل در جایی که بر آن قدرت هست،و قدرت بر عمل قدرت بر انجام آنست،بنا بر این ترک در افعال خداوند داخل نیست،پس در اینجا به این معنی است که ما در آن دیار عبرتی بر جای نهادیم،و مانند این آیه است آنجا که میفرماید:( وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُمٰاتٍ... ).

بعضی گفته اند که عذاب قوم لوط بوسیلۀ زیر و رو شدن و انقلاب دیار آنان بوده است،زیرا از جا کنده شدن شهرها کاری است که بجز خداوند از هیچکس ساخته نیست.

ص :317

آیات 38-46 ذاریات 51

قرائت کرده اند.

است(و أهلکنا قوم نوح) (1).

2-آنکه( فَأَخَذْنٰاهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْنٰاهُمْ فِی الْیَمِّ )بمعنی أغرقناهم است،مانند آن می ماند که گفته است(أغرقناهم و أغرقنا قوم نوح) (2).

و این باد همانند زنی عقیم است که فرزند نمیزاید،زیرا این باد بمنظور هلاکت آنان وزیده بود،آن گاه خداوند این باد را توصیف کرده میفرماید:

«مٰا تَذَرُ مِنْ شَیْءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ»

یعنی:این باد بر آنچه که گذشت چیزی از آن بر جای نگذاشت.

«إِلاّٰ جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیمِ»

یعنی:همه چیز را نابود می ساخت،مانند گیاهان خشکیدۀ زمین که سائیده شده باشد،بعضی هم گفته اند رمیم استخوان پوسیده و سائیده شده است.

«وَ فِی ثَمُودَ»

یعنی:در مورد قوم ثمود نیز نشانه ای است.

«إِذْ قِیلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا»

چون هنگامی که شتر مخصوص را پس کردند حضرت صالح به آنان فرمود سه روز از آب بهره گیرید،آنجا که میگوید:

«تَمَتَّعُوا حَتّٰی حِینٍ، فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ»

یعنی:آنان تکبّر ورزیده با گردنکشی از زیر بار فرمان الهی شانه خالی میکردند.

«فَأَخَذَتْهُمُ الصّٰاعِقَهُ»

ابن عباس گوید:یعنی پس از سه روز مرگ آنان را دریافت،و مقاتل گوید:آن عبارتست از عذاب،و صاعقه عبارتست از هر عذابی کشنده.

«وَ هُمْ یَنْظُرُونَ»

در حالی که به آن عذاب می نگریستند و قدرت بر طرف ساختن آن را نداشتند.

«فَمَا اسْتَطٰاعُوا مِنْ قِیٰامٍ»

یعنی:قدرت بپاخاستن نداشتند،یعنی:از این عذاب که دیدند دیگر نتوانستند بپاخیزند.

«وَ مٰا کٰانُوا مُنْتَصِرِینَ»

یعنی:کسی عذاب را از آنان بر طرف نمیساخت.

بعضی هم گفته اند یعنی:آنان از کسی نمیخواستند که عذاب الهی را از آنان دفع نماید.

«وَ قَوْمَ نُوحٍ»

یعنی و نیز قوم را قبلا هلاک نمودیم.

ص :323

«مِنْ قَبْلُ»

یعنی:پیش از قوم عاد و ثمود.

«إِنَّهُمْ کٰانُوا قَوْماً فٰاسِقِینَ»

یعنی:آنان قومی بودند که از اطاعت خداوند بیرون رفته به سوی نافرمانی او رو می آورند،و از ایمان به سوی کفر میشتافتند، و به همین جهت استحقاق هلاکت یافتند.

ص :324

آیات 47-60 ذاریات 51