ص :2

قُلْ هَلْ عِنْدَکُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنٰا

:در جواب آنها که شرک را به مشیت خدا می دانند،بگو:آیا برای اثبات گفتار خود دلیل قطعی دارید یا به آنچه می گویید، علم دارید که برای ما بیرون بیاورید؟مقصود این است که آنها برای اثبات گفتار خود هیچگونه دلیلی ندارند و گفتارشان باطل است.سپس برای تاکید ردّ گفتار آنها می فرماید:

إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ أَنْتُمْ إِلاّٰ تَخْرُصُونَ

:شما در آنچه می گویید فقط پیرو گمانید و فقط بخدا دروغ می بندید.

این آیه دلالت روشن دارد بر اینکه خداوند خواهان معصیت و کفر نیست و نیز آشکارا گفتار کسانی که اینها را بخدا نسبت می دهند،تکذیب می کند.علاوه بر این دلایل عقلی ثابت کرده اند که خداوند از ارادۀ کار زشت و هر گونه صفت نقصی منزه است.

قُلْ فَلِلّٰهِ الْحُجَّهُ الْبٰالِغَهُ

:هر گاه اینها از اثبات گفتار خود عاجز شدند،بآنها بگو:

دلیل آشکار و صحیح که مصحح احکام باشد،پیش خداوند است.حجت به معنای قصد اثبات حکم و بالغه یعنی بحدی رسیده است که عذری باقی نمی گذارد.پس«حجه بالغه» آن دلیلی است که هر کس به آن متوسل شود،هر گونه شک و شبهه ای را ریشه کن می کند.

حجت خدا صحیح و رساست،زیرا او حجتش بر حق و مفید علم است.

فَلَوْ شٰاءَ لَهَدٰاکُمْ أَجْمَعِینَ

:اگر خدا میخواست شما را اجبار میکرد که همگی ایمان بیاورید. لکن این کار را نمی کند.زیرا اجبار با تکلیف که امر اختیاری است، سازش ندارد.این مشیت با مشیتی که در آیۀ پیش بود فرق دارد،زیرا خداوند اوّلی را ردّ و دومی را اثبات کرد.در آنجا مشیت خداوند تعلق گرفته بود که به اختیار خود مشرک شوند نه به اجبار خدا.اگر خدا می خواست کسی را اجبار کند،اجبار بر هدایت می کرد،نه شرک.پس اولی قابل قبول نیست ولی دومی قابل قبول است.برخی گویند:

مقصود این است که:اگر خدا می خواست شما را به رسیدن به پاداش و بهشت هدایت میکرد،بدون اینکه شما را در معرض تکلیف قرار دهد.لکن این کار را نکرد.بلکه شما را در معرض تکلیف و ثوابی قرار داد که نتیجۀ عمل شما باشد،نه ابتدایی.اگر عقیدۀ

ص :5

جبریان صحیح بود،حق با کفار بود که آنچه کرده و گفته اند،طبق مشیت خدا بوده و اطاعت ارادۀ او کرده اند و حق با خداوند نبوده،زیرا خود در آنها کفر آفریده و از آنها کفر خواسته است.اکنون این نکته را بیان می کند که آنها برای اثبات عقیدۀ خود نه دلیلی عقلی دارند،نه دلیل سمعی.بدیهی است که چنین عقیده ای فاسد است:

قُلْ هَلُمَّ شُهَدٰاءَکُمُ الَّذِینَ یَشْهَدُونَ أَنَّ اللّٰهَ حَرَّمَ هٰذٰا

:به آنها بگو:گواهان خود را بیاورید تا شهادت دهند که گفتار شما صحیح است و خداوند آنچه را شما حرام می شمارید،حرام کرده است.

فَإِنْ شَهِدُوا فَلاٰ تَشْهَدْ مَعَهُمْ

:اگر شاهدی نیافتند و ناچار خودشان شهادت دادند، تو با آنها شهادت نده،زیرا شهادت آنها باطل است.

پرسش چرا آنها را به شهادت دعوت کرده،سپس پیامبر را از شهادت با آنها منع کرد؟ پاسخ خداوند دستور داد که آنها شاهدان عادلی بیاورند که به نفع آنها شهادت دهند،بدیهی است که هر گاه چنین شاهدانی نیافتند و خواستند خودشان شهادت دهند، پیامبر باید شهادت آنها را نپذیرد و با آنها شهادت ندهد زیرا گفتار آنها صرف دعواست و از صواب بدور است.

برخی گویند:دستور خداوند بود که گواهانی از غیر عرب بیاورند.اما هیچ غیر عربی بنفع آنها که عقایدی مخصوص بخود داشتند،شهادت نمیداد.

وَ لاٰ تَتَّبِعْ أَهْوٰاءَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا

:خطاب به پیامبر و مقصود امت است.یعنی به مذهب کسی که تابع هوای نفس است،معتقد نباش.مذهب ممکنست از جهاتی تابع هوای نفس باشد:یکی اینکه انسان از گذشتگان تقلید کند.دیگر اینکه هر شبهه ای را بخیال اینکه صحیح ست،بپذیرد.در حالی که اگر بعقل خود رجوع کند،به باطل بودن آن پی می برد.دیگر اینکه برای فرار از زحمت دقت نکند و تابع مذهبی فاسد بشود.دیگر اینکه با مذهبی بزرگ شده و خو گرفته باشد

ص :6

و حالا برایش دشوار باشد که از آن جدا شود.هیچیک از اینها مورد دلپسند عقل نیست.

وَ الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ

:همچنین از هوای نفسانی کسانی که به آخرت ایمان ندارند،پیروی مکن.فرقۀ اول که تکذیب آیات میکنند و فرقۀ دوم که به آخرت ایمان ندارند،یکی هستند.مع الوصف آنها را جدا گانه ذکر میکند، تا نشان دهد که کفر دارای وجوهی است،گاهی کفر با اقرار به آخرت توام است.

مثل کفر اهل کتاب و گاهی با انکار آن.مثل کفر بت پرستان.

وَ هُمْ بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ

:و آنان که برای خدا مثل و مانند قرار می دهند.

از این آیه استفاده میشود که تقلید غلط است،زیرا خداوند از کفار میخواهد که برای اثبات گفتار خود دلیلی بیاورند و عجز آنها دلیل بطلان عقیدۀ و قولشان قرار می دهد.این خود دلیل است بر اینکه انسان باید تابع دلیل باشد نه تابع هوای نفس.

ص :7

است،پرداخته،می فرماید:

قُلْ تَعٰالَوْا أَتْلُ مٰا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ

:به این مشرکین بگو:بیائید تا آنچه خداوند بر شما حرام کرده است،برای شما قرائت کنم.

أَلاّٰ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً

:به شما دستور داده است که چیزی شریک خدا قرار ندهید. (1)

وَ بِالْوٰالِدَیْنِ إِحْسٰاناً

:و شما را وصیت کرده اند که در بارۀ پدر و مادر نیکی کنید.

از آنجا که نعمت وجود پدر و مادر از لحاظ اهمیت،بعد از نعمتهایی الهی قرار دارد،بعد از امر بعبادت خدا،دستور احسان در بارۀ آنها می دهید. (2)

وَ لاٰ تَقْتُلُوا أَوْلاٰدَکُمْ مِنْ إِمْلاٰقٍ

:ابن عباس و دیگران گویند:یعنی فرزندان را از ترس فقر نکشید.

نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیّٰاهُمْ

:رزق شما و آنها بر عهدۀ ماست.

وَ لاٰ تَقْرَبُوا الْفَوٰاحِشَ مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا وَ مٰا بَطَنَ

:بکارهای زشت و معصیتهای ظاهر و باطن نزدیک نشوید.این معنی از حسن است.ابن عباس و ضحاک و سدّی گویند:آنها زنای پنهانی را گناه نمی دانستند و از زنای آشکار منع می کردند خداوند از هر دو منع کرد.قریب بهمین مضمون از امام باقر ع نقل شده است که گناه آشکار، زنا و گناه پنهان روایت دوستی است.برخی گفته اند:گناه ظاهر کار اعضای بدن و گناه باطن کار دل است.مقصود این است که همۀ گناهان را باید ترک کرد.

وَ لاٰ تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللّٰهُ إِلاّٰ بِالْحَقِّ

:شخص بیگناه را نکشید.آدم کشی نیز داخل در«فواحش»است.لکن جداگانه ذکر می کند،تا اهمیت آن را خاطر نشان سازد.مقصود این است که مسلمان و کسانی که با مسلمانان معاهده دارند، نباید کشت.قتل در سه مورد جایز است:قتل قصاص،قتل بواسطۀ زنای محصنه و قتل

ص :10

بواسطۀ کفر بعد از ایمان.کشتن افرادی که قتلشان حرام است،در این سه مورد جایز است.اما کافر حربی از اول قتلش حرام نیست.

ذٰلِکُمْ وَصّٰاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ

:این خطاب متوجه تمام انسانهاست.یعنی آنچه در این آیه بیان شد،اوامر خداوند است به شما،تا عقل خود را در مورد آنها بکار اندازید،حلال خدا را حلال و حرام خدا را حرام بشمارید.

*** 1-از ذکر کلمۀ«وصاکم»بر می آید که از اول آیه«وصیت»در تقدیر بوده است، 2-از جملۀ «أَلاّٰ تُشْرِکُوا» استفاده میشود که تکلیف همانطوری که بفعل تعلق می گیرد،به ترک هم تعلق می گیرد و هر دو آنها ثواب و عقاب دارند.این مطلب،طبق مذهب ماست.

ص :11

اسراف و تجاوز نخورید تا کبیر شوند) وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزٰانَ بِالْقِسْطِ :پیمانه و وزن را عادلانه انجام دهید و چیزی از حق کسی کم نکنید.

لاٰ نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاّٰ وُسْعَهٰا

:ما هر کسی را باندازۀ قدرتش تکلیف می کنیم.از آنجا که ممکن است تصور شود که تعدیل در وزن وکیل،ممکن است دشوار و محال باشد (زیرا ممکن است مثلا چند دانه گندم،بنا حق از مال کسی تضییع شود و جلوگیری از چنین تضییعی کاری است دشوار بلکه محال)از اینرو می فرماید:آنچه از شما می خواهیم، این است که تا سرحد امکان از تضییع حق دیگران در موقع کیل و وزن جلو گیری کنید.

وَ إِذٰا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کٰانَ ذٰا قُرْبیٰ

:هر گاه مطلبی را بزبان می آورید، رعایت عدالت را بکنید،و لو اینکه ممکن است بزیان یکی از خویشاوندان شما تمام شود.البته تنها در سخن گفتن رعایت عدالت واجب نیست،بلکه در کارها نیز باید عادل بود.اما علت اینکه فقط گفتن را در اینجا ذکر می کند،این است که هر کس در گفتار خود عادل باشد،در کردار نیز عادل است.برخی گویند:یعنی هر گاه شهادت می دهید یا حکم می کنید،اگر چه بزیان یکی از خویشان شما باشد،رعایت عدالت کنید.این جمله با همۀ کوتاهی،از دستورات جامعی است که شامل:اقرار،شهادت، وصیت،فتوی،قضاوت،احکام و مذاهب،امر بمعروف و نهی از منکر می شود.

وَ بِعَهْدِ اللّٰهِ أَوْفُوا

:به عهد خدا وفا کنید.در بارۀ معنای«عهد خدا»دو قول است.

1-هر چه خداوند بر بندگان واجب کرده،عهد اوست که باید به آن وفا کرد و دستورات او را بکار برد 2-مقصود نذر و عهد است که هر گاه در غیر معصیت خدا باشد،باید وفا کرد.بنا بر این یعنی بعهدی که با خدا بسته اید وفا کنید.

ذٰلِکُمْ وَصّٰاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ

:دستوراتی که در مورد مال یتیم و کامل دادن کیل و وزن،باندازۀ قدرت و گفتار بحق و راستی و وفای بعهد داده شد،وصیت خداوند است به شما تا متذکر شوید و از انجام آنها غفلت نکنید.

وَ أَنَّ هٰذٰا صِرٰاطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ

:این است راه راست و خالی از انحراف

ص :15

و ناهمواری من.این راه را دنبال کنید.در این راه هر چه حلال است،حلال و هر چه حرام است،حرام بشمارید و معتقد باشید که دستوراتی که به شما داده میشود،صحیح است.

ابن عباس گوید:منظور این است که این دین حنیف من محکمترین و بهترین ادیان است.برخی گویند:منظور این است که این آیات که در بارۀ حلال و حرام،ذکر شده است، راه من است،راهی که هر کس بپیماید به پاداش و نعمتهای بهشت می رسد.

وَ لاٰ تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ

:مجاهد گوید:یعنی راه های کفر و بدعت و شبهات را دنبال نکنید که شما را از راهی که خدا برای شما پسندیده و برگزیده و به پیمودن آن توصیه کرده،منحرف می سازد.ابن عباس گوید:منظور این است که باید از پیمودن راه یهودیت و مسیحیت و زردشتی و بت پرستی خودداری کرد،زیرا این راه ها راه خدا نیستند.

ذٰلِکُمْ وَصّٰاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ

:خداوند شما را اینطور توصیه می کند،تا با اجتناب از معصیت،از کیفر او بپرهیزید.

ابن عباس گوید:این آیات،از آیات محکمۀ قرآن هستند و نسخ نشده اند.در تمام ادیان آسمانی این دستورات بنوع انسان داده شده و اختصاصی باسلام ندارد.این آیات«ام الکتاب»هستند که هر کس به آنها عمل کند،داخل بهشت و هر کس آنها را ترک کند،داخل جهنم می شود.کعب الاحبار یهودی گفته است:بخدا اول چیزی که در تورات آمده،این است: بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ . قُلْ تَعٰالَوْا أَتْلُ مٰا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ...

ص :16

تَمٰاماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ

:در بارۀ این قسمت نیز وجوهی گفته اند:1-ربیع و فراء گویند:یعنی تورات را بموسی دادیم تا احسان او کامل شود و در آخرت به پاداش کامل برسد.2-مجاهد گوید:یعنی تورات را به موسی دادیم تا نعمت خود را بر نیکو کاران تمام کنیم (1).3-ابن زید گوید:یعنی تورات را به موسی دادیم تا احسان خود را بر پیامبران تمام کرده باشیم.4-قتاده و حسن گویند:یعنی منظور ما از دادن تورات به موسی این بود که نعمت خود را در بهشت بر کسی که در دنیا نیکی کرده است،تمام کنیم.

5-جبائی گوید:یعنی تورات را بموسی دادیم تا نعمت نبوت و غیر آن که به موسی داده بودیم،کامل کنیم.6-ابو مسلم گوید:اتصال بداستان ابراهیم دارد و منظور این است که:تورات را بموسی دادیم تا نعمت خود را بر ابراهیم تمام کنیم و پاداش طاعات او را بدهیم.

ابراهیم از خداوند مسألت کرده بود که برای او«زبان راستی»قرار دهد.(شعراء 84) در حقیقت تورات همان زبان صدقی بود که خداوند،بدر خواست ابراهیم بوی عطا کرد.

کلمۀ«علی»دلالت دارد که خداوند چند برابر آنچه وی خواسته بود عطا کرده است.

نکته ای که از «تَمٰاماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ» بدست می آید،این است که تورات از اول بصورت کامل و بدون نقص نازل شده است و اگر «عَلَی الَّذِی...» را نمی آورد، دلالت می کرد بر اینکه اول ناقص بوده،بعد کامل شده است.

وَ تَفْصِیلاً لِکُلِّ شَیْءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَهً

:علاوه بر آنچه گذشت،تورات تمام نیازمندیهای مردم را بیان میکرد و آنها را بدین حق و عدالت و توحید و احکام دینی رهنمون می شد و بخاطر وعده ها و وعیدها و امر و نهی ها برای آنها رحمتی بود.

لَعَلَّهُمْ بِلِقٰاءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ

:تا آنها بملاقات پروردگار،یعنی پاداش او ایمان آورند.علت اینکه:پاداش خدا را ملاقات او نامیده،اهمیت آن است.بعلاوه،إیجاز

ص :19

و اختصار آن در خور توجه است.برخی گویند:منظور از ملاقات پروردگار این است که انسان در روزی که احدی جز او صاحب ملک و قدرت نیست،در ملک و سلطنت او داخل میشود.

وَ هٰذٰا کِتٰابٌ أَنْزَلْنٰاهُ مُبٰارَکٌ

:اینکه قرآن را کتاب می نامد،بواسطۀ این است که سزاوار است به صورت کتاب در آید و نوشته شود،زیرا مطالب و احکام آن در عالیترین درجۀ اهمیت است.یعنی قرآن را به وسیلۀ جبرئیل بر حضرت محمد ص نازل کردیم و دارای خیر فراوان است.این معنی از زجاج است.طبق این معنی منظور از برکت، ثابت شدن خیری است که در حال افزایش باشد. (1)

فَاتَّبِعُوهُ

:وظیفۀ شماست که از چنین کتابی پیروی کنید و بدرستی آن معتقد باشید.

و از دستورات آن اطاعت کنید.

وَ اتَّقُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ

:و از معصیت و مخالفت کتاب خدا بپرهیزید،تا به شما رحم شود.شکی نیست که هر کس تقوی کند،به او رحم میشود.مع الوصف می گوید تقوی کنید،شاید بشما رحم شود.چرا؟ در پاسخ آن دو وجه ممکن است گفته شود:1-یعنی به امید رحمت حق،تقوی پیشه کنید،زیرا شما نمیدانید که در آخرت چه خواهد شد 2-غرض شما از تقوی این باشد که رحمت و پاداش خدا تحصیل کنید.

ص :20

داشتند و کارهای آنها در نظر اهل مکه،ظاهر بود.

أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنّٰا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْکِتٰابُ لَکُنّٰا أَهْدیٰ مِنْهُمْ

:یا اینکه نگویید:

اگر بر ما هم کتاب نازل شده بود،زودتر از آنها در برابر آن تسلیم می شدیم و بدستورات آن عمل می کردیم،زیرا ذهن ما از آنها بازتر و معرفت ما از آنها بیشتر است.عرب به اینکه خوش فهم و تیز هوش و دارای حدس صائب است،خود را ممتاز می دانست.

بدیهی است که ممکن است دو کس مطلبی را بشناسند اما معرفت یکی از دیگری بیشتر باشد،به خاطر اینکه از تمام جهات آن را شناخته است.یا اینکه ممکن است معرفت او از دیگری استوارتر باشد.

فَقَدْ جٰاءَکُمْ بَیِّنَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَهٌ

:قرآن که حجتی واضح و دلیلی آشکار است و وسیلۀ هدایت انسان ها به نعمت جاودانی و پاداش بزرگ است و برای پیروان خود نعمت و رحمت است،بسوی شما آمد.

فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَّبَ بِآیٰاتِ اللّٰهِ وَ صَدَفَ عَنْهٰا

:چه کسی از آنها که آیات خدا را تکذیب و از آن روی گردان می شوند،بنفس خویش ستمکارتر است؟این معنی از ابن عباس و مجاهد و سدّی و قتاده است.

سَنَجْزِی الَّذِینَ یَصْدِفُونَ عَنْ آیٰاتِنٰا سُوءَ الْعَذٰابِ بِمٰا کٰانُوا یَصْدِفُونَ

:

بزودی آنها را که از آیات ما روی گردان می شوند،بکیفری سخت گرفتار می کنیم.

این همان عذابی است که خداوند برای کفار مهیا کرده است و ما از آن بخدا پناه می بریم.

از این آیه بر می آید که نازل شدن قرآن بواسطۀ لطف خداوند است بمردم و اگر قرآن نازل نمی شد،آنها عذری و بهانه ای داشتند.هر گاه در منع لطف،برای مردم عذری و بهانه ای باشد،بدون تردید اگر از آنها سلب قدرت می شد و کفر در نهاد آنها قرار می گرفت،برای آنها عذر و بهانۀ قویتری بود.

ص :23

پرسش بدیهی است که با نازل شدن قرآن،راهی برای عذر و بهانۀ اهل مکه باقی نماند.

آیا برای کسانی که پیش از نازل شدن قرآن زندگی را برود گفته اند،چطور؟آنها می توانند عذر بیاورند یا نه؟ پاسخ آنها نیز عذری ندارند،زیرا عقل و کتابهای آسمانی پیشین راه عذر را بر روی آنها بسته بودند.حتی اگر قرآن کریم هم نازل نمیشد،مردم مکه،بهمین دلیل عذری و بهانه ای نداشتند.لکن مصلحت این بود که خداوند قرآن را برای آنان بفرستد و اگر مصلحت بود،برای گذشتگان نیز می فرستاد و چون نفرستاده است،معلوم میشود مصلحت نبوده است.

ص :24

لَعَنَهُمُ اللّٰهُ...» (احزاب 57)یعنی:آنان که اولیای خدا و رسولش را آزاد کنند، خداوند در دنیا و آخرت،آنها را لعن می کند.در تایید همین مطلب،ابن عباس هم در تفسیر این آیه گفته است:یعنی امر خدا برای کشتن آنها صادر گردد.2-ما بدلیل عقلی میدانیم که خداوند از جایی بجایی نمی رود،بنا بر این منظور این است که آیات با عظمت خداوند بیایند.(به تقدیر:«أو یأتی ربک بجلائل آیاته» 3-زجاج گوید:

یعنی عذاب هلاک کنندۀ خداوند،در همین دنیا یا در قیامت بر ایشان نازل شود. (1)

أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیٰاتِ رَبِّکَ

:یا اینکه یکی از آیات خداوند،نظیر خارج شدن شتر یا طلوع خورشید از مغرب،ظاهر شود.این معنی از مجاهد و قتاده و سدّی است.از پیامبر گرامی اسلام روایت شده است که:بوسیلۀ اعمال بد،در انتظار شش چیز باشید:

طلوع خورشید از مغرب،خارج شدن شتر،دجال،دود،مرگ و قیامت.

یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیٰاتِ رَبِّکَ لاٰ یَنْفَعُ نَفْساً إِیمٰانُهٰا لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ

:

روزی که بعضی از آیات پروردگارت ظاهر شود و آنها را ناچار کند که معرفت پیدا کنند و تکلیف-که با اضطرار و ناچاری سازش ندارد-از میان برود،دیگر ایمان آوردن کسی که قبلا ایمان نیاورده،به حالش سودی ندارد،زیرا با ظاهر شدن نشانه های قیامت، در توبه بسته میشود و هر کسی ناچار میشود که خدا را بشناسد و نیک و بد را از یکدیگر جدا گرداند و می داند که اگر کار بد کرده یا نیکی ها را انجام نداده،گرفتار و درمانده است،از اینرو ناچار میشود که کار نیکو کند و از زشتی دور شود.ولی تنبّه اجباری و خوب شدن اضطراری فایده ای ندارد.

أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمٰانِهٰا خَیْراً

:اینهم دنبالۀ سابق است.یعنی:کسی که قبلا کار نیکی انجام نداده،آن روز دیگر نیکو کار شدنش سودی ندارد.در اینباره نیز اقوالی است:1-این مطلب را از لحاظ غلبه دادن جانب کسانی که در ایمانشان کار خیر کرده اند، بیان می کند،زیرا بیشتر کسانی که از ایمانشان نفع می برند،آنهایی هستند که در

ص :27

ایمانشان،نیکی کرده اند 2-سدّی گوید:یعنی در آن حال ایمان و کار نیکو فایده ندارد،زیرا تکلیف زایل شده است.اینها در صورتی فایده دارند که پیش از آن حال، واقع شوند.پس مقصود این است که ایمان آن روز اگر چه توام با کار نیکو باشد،بی- فایده است.ایمان و کار نیکو اگر از پیش باشند،مفید هستند.3-در حقیقت،مطلب را میان دو چیز مردّد کرده است:ایمان و کار نیکو.می فرماید:در آن روز ایمان کسی که قبلا ایمان نیاورده،یا کار نیکی انجام نداده،سودی ندارد.بله،اگر قبلا ایمان آورده باشد،یا اینکه در ایمانش کار نیکی انجام داده باشد،آن ایمان و آن کار نیک بحالش مفید هستند.پس مقصود این است که:آن روز ایمان کفار و طاعت مؤمنین بی فایده است.

کسی که قبلا ایمان آورده،ایمانش فقط مفید است و کسی که قبلا طاعتی کرده،طاعتش مفید است.این قول قویتر است.

قُلِ انْتَظِرُوا إِنّٰا مُنْتَظِرُونَ

:بگو:شما در انتظار این آیات باشید که ما هم برای شما انتظار می کشیم.

این آیه تشویق می کند که مردم پیش از آن وقت که توبه سودی ندارد،ایمان آورند و عمل کنند.برخی معتقدند که ایمان،نام کارهایی است که انسان بنام طاعت انجام میدهد.لکن از این آیه بر می آید که ایمان حالت قلبی است.خلاصۀ مطلب آیه این است که ایمان و عمل هر دو قبل از فرا رسیدن لحظات اضطرار لازم است و الا بی فایده هستند.حاکم ابو سعید می گوید:این آیه،خلاف گفتار مرحبۀ را-که فقط ایمان را کافی می دانند و برای عمل ارزشی قائل نیستند-ثابت می کند،زیرا مفاد آیه این است که تنها ایمان کافی نیست.بلکه عمل نیک هم لازم است.اما نمیدانم آیه چگونه بر این مطلب دلالت می کند؟ (1)

ص :28

و ما لی الا آل احمد شیعه

و مالی الا مشعب الحق مشعب

یعنی:مرا جز آل احمد،رهبری نیست و مرا جز راه حق راهی نیست.

استحقاق کسی را کیفر نمی دهند.

اختلاف کرده اند که آیا ده حسنه ای که خداوند به نیکو کاران وعده کرده،همه پاداش است یا نه؟بعضی گفته اند:یکی از آنها پاداش و بقیه به فضل خداوند اضافه بر پاداش است.چنان که می فرماید: «لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ» (فاطر 30:

اجر آنها را بطور کامل میدهد و از فضل خود برای آنها افزایش می دهد بنا بر این مقصود این است که از لحاظ نعمت و لذت،به آنها ده برابر داده میشود،نه اینکه مقام و منزلت آنها بالا می رود اما بعضی گفته اند:همۀ آن ثواب است.زجاج گوید:پاداش خداوند به نیکیها این است که افراد نیکو کار را به بهشت می برد.این پاداش چیزی است که نمی توان برای آن مقداری معین کرد.این پاداش را مثل نامیده است.سپس در این آیه،این پاداش را ده برابر و در جای دیگر با تشبیه بدانه ای که می روید و هفتصد دانه بار می دهد،هفتصد برابر(بقره 161)و در جای دیگر(بقره 245)چندین برابر کرده است.پس مقصود این است که بنای پاداش خداوند به نیکیها بر این است که آن مثل را که عبارت از داخل شدن بهشت است،از ده،تا هفتصد،تا بیشتر از آن افزایش دهد.برخی گفته اند:منظور این است که هر کس کار نیکو کند،ده برابر اندازۀ استحقاق -که احدی جز خدا مقدار آن را نمیداند-به او پاداش داده میشود مقصود چند برابر عددی نیست.مثلا اگر کسی به مزدور خود بگوید:مزد تو به اندازۀ استحقاق تست.منظور این است که به اندازۀ عمل مزد می گیرد.معرور بن سوید از ابو ذر نقل کرده است که پیامبر گرامی فرمود:حسنه ده برابر یا بیشتر و گناه یکی است یا آمرزیده میشود.وای بر کسی که گناهش بیشتر از نیکیش باشد

ص :33

زیرا چون«هدانی»را قبلا آورده،از تکرار آن بی نیاز شده است 2-به تقدیر «اعرفوا»3-به تقدیر«اتبعوا» مِلَّهَ إِبْرٰاهِیمَ :زجاج گوید:بدل است از «دِیناً قِیَماً» حنیفا:حال از ابراهیم.

است،زیرا نمازگزار،هنگام تکبیر خدا را تعظیم می کند و در نماز آیاتی از قرآن که انسان را دعوت به نیکی ها می کند،می خواند و در رکوع و سجود،در برابر خدا خضوع می کند و در تسبیح،خدا را از هر نقصی پاک می شمارد.اما اینکه نماز را با حیات جمع کرده است،در حالی که اولی کار پیامبر و دومی کار خداست،بخاطر این است که تدبیر خداوند در هر دو دخالت دارد.لکن قاضی گوید:یعنی نماز و قربانی من عبادت خدا و مرگ و زندگی من در دست قدرت اوست.برخی گویند:یعنی عبادت من برای خداست زیرا بهدایت اوست و مرگ و زندگی من برای خداست،زیرا بتدبیر و آفرینش اوست برخی گویند مقصود از اینکه مرگ و زندگی من برای خداست این است که کارهای پسندیده ای که بزندگی تعلق دارند و کارهایی از قبیل وصیت و ختم به نیکیها که بمرگ تعلق دارند، همه برای خداست.بهر صورت،این آیه انسان را آگاه می کند که زندگی را برای شهوت و مرگ را برای نفع ورثه نخواهد.

لاٰ شَرِیکَ لَهُ وَ بِذٰلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ

:او را در خدایی و بقولی در عبادت و حیات بخشیدن و میراندن،شریکی و دومی نیست.خداوند مرا اینطور دستور داده و من اولین کسی هستم که اسلام را می پذیرم.چنان که ابراهیم نیز در میان امت خود نخستین مسلمان و دیندار است.این معنی از حسن و قتاده است.

از این آیه بر می آید که اسلام بر سایر ادیان فضیلت دارد و پیروی از اسلام واجب است:زیرا پیامبر اولین کسی است که مامور میشود که در برابر اسلام تسلیم شود.دیگران جز تبعیت از پیامبر گرامی وظیفه ای ندارند.

ص :36

برای من عذری باشد.من باید خدای خودم را پرستش کنم،زیرا هر کسی مسئول اعمال خویش است.

وَ لاٰ تَزِرُ وٰازِرَهٌ وِزْرَ أُخْریٰ

:هیچکس بکیفر گناه دیگری نمی رسد و بار دیگری را بدوش نمی کشد.زجاج گوید:یعنی کسی که مرتکب گناهی نشده،بکیفر گناه دیگران گرفتار نمی شود-برخی گویند:کفار به پیامبر می گفتند:از ما اطاعت کن و اگر راه ما خطا باشد.گناه آن بگردن ماست،از اینرو این آیه نازل شد.جبریان می گویند:

خدا کودک را بگناه پدر،عذاب می کند.اما این آیه دلالت صریح دارد بر اینکه هیچکس بکیفر گناه دیگری گرفتار نمی شود.

ثُمَّ إِلیٰ رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمٰا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ

:آن گاه بازگشت شما بسوی ماست و خداوند در بارۀ آنچه در آن اختلاف داشتید،به شما خبر داده،شما را آگاه می سازد و نیکو کار از بد کار آشکار می شود.

وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلاٰئِفَ الْأَرْضِ

:در اینجا خداوند بیان می کند که خلق را خلیفه های روی زمین قرار داده.مقصود این است که مردم هر دوره ای جانشین مردم دورۀ پیش از خود هستند و نسلهای انسانی با نظم و ترتیبی خاص جانشین یکدیگر می شوند سرانجام عصری فرا می رسد که آخر عمر جهان است و برای مردم آن عصر جانشینی نیست.مجری این طرحها و برنامه ها در کره خاکی خدای دانا و مدبر است.این معنی از حسن و سدی و جماعتی است برخی گویند:خطاب به امت پیغمبر اکرم است که خداوند آنها را جانشین امتهای گذشته کرده.

وَ رَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجٰاتٍ

:سدّی گوید:یعنی خداوند درجۀ بعضی را از لحاظ رزق بر درجۀ دیگران بالا برده است.برخی گویند:یعنی خداوند درجۀ بعضی را از لحاظ صورت و عقل و عمر و مال و نیرو بر درجۀ دیگران بالا برده است این معنی بهتر و جامعتر است.اما حکمت این تبعیض میان افراد بشر چیست؟در حالی که همۀ افراد بشر یکسان آفریده شده و در لحظۀ آفرینش هیچکدام استحقاقی نداشته اند تا بر حسب استحقاق مزایایی به آنها داده شود.حکمت آن،این است که

ص :39

افرادی که از چنین نعمتهایی بر خوردار هستند،الطاف خدا را نسبت بخویش در نظر می گیرند و وظائف خود را انجام می دهند و از زشتی ها اجتناب می کنند.مثلا ثروتمندی که در یک خانواده شریف پرورش یافته ممکن است به این مزایا توجه کند و خدا را بخاطر الطافش نیایش و کرنش کند و کسی که از چنین مزایایی بر خوردار نیست،ممکن است قدری بخود آید و کاری کند که مورد الطاف بی پایان خداوند قرار گیرد و از آن وضع نجات یابد(این بیان قانع کننده نیست.جملۀ بعد حکمت این تفاوتها را روشن می کند.مترجم) لِیَبْلُوَکُمْ فِی مٰا آتٰاکُمْ :این تفاوت را از این لحاظ میان شما بر قرار کرد تا شما را بیازماید و خصلت درونی شما در اعمال و رفتار شما هویدا گردد.آری نتیجه این تفاوتها این است که ثروتمند بحال بیچارگان بیندیشد و بشکرانه نعمتهای خداوند در میان اجتماع بوظائف خویش عمل کند و فقیر با مشاهده حال ثروتمندان،شکیبایی پیشه کند و با اینکه خشت،زیر سر دارد،پای بر تارک هفت اختر نهد و منصب صاحبجاهی خود را حفظ کند و عاقل در دلائل قدرت و عظمت خداوند بیندیشد،تا عالم شود و بعلم خود عمل کند.

إِنَّ رَبَّکَ سَرِیعُ الْعِقٰابِ

:کیفر خدایت سریع است.با اینکه کیفر خدا در آخرت است،آن را سریع معرفی می کند و این بخاطر آن است که هر چه آمدن آن حتمی است،نزدیک و سریع است.برخی گویند:یعنی کیفر خداوند برای کسانی که در دنیا سزاوار آن هستند،نزدیک و سریع است و مقصود این است که انسان کاری نکند که خود را در معرض چنین کیفری قرار دهد.برخی گویند:یعنی خداوند قادر است که در این دنیا شما را کیفر دهد و هلاک کند،کاری نکنید که دچار هلاکت و بدبختی شوید.

وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ

:در اینجا کیفر و آمرزش را در مقابل هم قرار داد،نه کیفر و پاداش را زیرا آمرزش از پاداش بالاتر است.آمرزش شامل حال گنهکاران میشود، اما پاداش نه.برخی گفته اند:خداوند این سوره را با حمد آغاز و با مغفرت و رحمت خاتمه داد.این خود دستور العملی است برای انسانها که خدای خود را بخاطر نعمتهایش و بخاطر آمرزش و رحمت بیکرانش ستایش کنند.

ص :40

مبالغه است مثل«رجعی»

پیامبر عرض کرد:می ترسم مردم مرا تکذیب کنند و سرم را بشکنند.خداوند با این آیه ترس را از وی زایل کرد.

لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِکْریٰ لِلْمُؤْمِنِینَ

:مقصود از نازل شدن قرآن این است که مردم را بوسیلۀ آن بترسانی و برای مردم مؤمن یاد آوری باشد.اکثر علما معتقدند که در این آیه تقدیم و تأخیری است و جمله «فَلاٰ یَکُنْ...» در اصل در آخر آیه است.عده ای هم گفته اند:ترتیب آیه درست است.یعنی:باید در دل تو ناراحتی نباشد تا مردم را بوسیلۀ آن بترسانی و...و امر و نهی و امثال و وعده و وعید آن را به آنها ابلاغ کنی.

اینکه می گوید:برای مردم مؤمن،یاد آوری است،بخاطر این است که فقط آنها از قرآن بهره مند میشوند.

اِتَّبِعُوا مٰا أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ

:این جمله خطاب به مکلفین است.یعنی بآنها بگو:از آنچه خداوند بر آنها نازل کرده است،تبعیت کنند.این تبعیت در امور واجب و مستحبّ و مباح است که باید در این امور تابع دستور خدا بوده و بآنها اعتقاد داشت هم چنان که از حرام واجب است اجتناب کرد.

وَ لاٰ تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیٰاءَ

.و از غیر قرآن پیروی نکنید و از این راه گناهکار نشوید.بدیهی است که هر کس مطیع قرآن نباشد،مطیع شیطان و بتهاست.

از اینجهت است که خداوند دستور می دهد که از قرآن پیروی کنند و از پیروی غیر آن خود داری کنند و پیروی قرآن پیروی خداست.

قَلِیلاً مٰا تَذَکَّرُونَ

،شما مردم مشرک،کمی متذکر میشوید و پند میآموزید.

در حقیقت منظور این است که این روش شما پسندیده نیست.شما باید از قرآن کریم تدریجاً پند بیاموزید و امور دین و دنیای خود را فرا بگیرید.

تذکر به معنای فرا گرفتن تدریجی است.

ص :45

وَ کَمْ مِنْ قَرْیَهٍ أَهْلَکْنٰاهٰا فَجٰاءَهٰا بَأْسُنٰا بَیٰاتاً أَوْ هُمْ قٰائِلُونَ

:بسیاری از مردم قریه ها را هلاک کردیم و عذاب ما بوقت شب یا هنگامی که آنها بوقت ظهر استراحت کرده بودند،بر آنها نازل شد:بدیهی است که نازل شدن عذاب،در چنین وقتی خطرناکتر است.

فَمٰا کٰانَ دَعْوٰاهُمْ إِذْ جٰاءَهُمْ بَأْسُنٰا إِلاّٰ أَنْ قٰالُوا إِنّٰا کُنّٰا ظٰالِمِینَ

:هنگامی که عذاب ما بر آنها نازل شد،تنها مطلبی که اظهار میکردند،این بود که می گفتند:ما ستمکار بودیم.بدینترتیب هنگامی که عذاب خدا را بچشم می دیدند،زبان به اقرار و اعتراف می گشودند یا هنگامی که دچار عذاب شده بودند و هنوز نیمه جانی داشتند، اعتراف می کردند.از اینجا استفاده می شود که اقرار و اعتراف می کردند.از اینجا میشود که اقرار و اعتراف و توبه،بهنگام نزول بلا و گرفتاری سودی ندارد.

ص :48

که سر انجام از مردمی که پیامبران را بسوی آنها فرستاده و از خود پیامبران سؤال خواهد کرد.از دستۀ اول می پرسد که فرمانبری کرده اند یا نه و از دستۀ دوم می پرسد که ابلاغ کرده اند یا نه.اگر چه خدا می داند که دستۀ اول امتثال کرده یا نکرده اند و دستۀ دوم ابلاغ کرده اند یا نکرده اند.مع الوصف آنها را تهدید می کند تا خود را برای چنین پرسشی آماده کنند.برخی گویند:از امتها می پرسد که اجابت کرده اند یا نه.و از پیامبران می پرسد که مردم با آنها چگونه رفتار کرده اند؟برخی گویند:از امتها بمنظور توبیخ و از پیامبران بمنظور شهادت سؤال می شود.این قول از حسن است.

فایدۀ این سؤال،چند چیز است:1-مردم بدانند که خداوند پیامبران خود را فرستاده و عذر را برداشته و کسی را ظلم نمی کند.2-مردم بدانند که کفار بکیفر کردارشان می رسند. 3-اهل ایمان شاد و مسرور و کفار غمگین می شوند 4-این هم لطفی است در بارۀ مکلفینی که از آینده به آنها خبر داده شود.

پرسش در دو مورد دیگر می فرماید:«مجرمین از گناهان خود سؤال نمیشوند» (قصص 78)«در روز قیامت،هیچ انسانی و هیچ جنی از گناهش پرسیده (الرحمن 39)اما در اینجا می فرماید:از مردم-که پیامبران بسوی آنها فرستاده شده اند-و از پیامبران سؤال خواهیم کرد.مقصود چیست؟ پاسخ 1-مقصود این است که از آنها برای کسب اطلاع و معلوم شدن حقیقت،سؤالی نمیشود،اما بمنظور سرزنش،از آنها سؤال میشود.چنان که بدنبال آیۀ 39 سورۀ الرحمن می فرماید:مردم مجرم به سیمای خود شناخته میشوند و بنا بر این احتیاجی به سؤال نیست.لکن سؤالات توبیخی مانعی ندارد.چنان که می فرماید:«ای اولاد آدم،آیا با شما عهد نکردم که شیطان دشمن آشکار شماست؟»(یس 60) شاعر عرب گوید: «اطربا و انت قنسری» یعنی:آیا در سن پیری به بازی می پردازی؟ گاهی هم سؤال برای تقریر و تثبیت موضوع است.مثل:

ص :51

الستم خیر من رکب المطایا

و اندی العالمین بطون راح

یعنی:آیا شما بهترین سواران و سخی ترین مردم نیستید؟یعنی هستید.پس سؤال مردم برای توبیخ است.اما سؤال پیامبران بمنظور توبیخ خودشان نیست،بلکه بمنظور توبیخ کفار است.

2-روز قیامت،بهنگام محاسبه،از آنها سؤال می کنند،اما همین که وارد جهنم شدند،از آنها سؤالی نمی کنند.پس در بعضی مراحل سؤال هست و در بعضی مراحل نیست.چنان که می فرماید:«آنها را نگه دارید که آنها مسئولند»(صافات 24) 3-قیامت دارای مواقفی است.در بعضی از موقفها سؤال هست و در بعضی سؤال نیست.

وَ مٰا کُنّٰا غٰائِبِینَ

.ما از آن غایب نیستیم.یعنی بکار آنها علم داریم و بقولی یعنی:به تبلیغات پیامبران و رفتار مردم در قبال آنها آگاه هستیم.بهر حال،بوسیلۀ این جمله میخواهد علم خود را تاکید کند.

وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ

:در اینباره اقوالی است:

1-منظور این است که در آخرت،همۀ کارها بعدالت است و بکسی ظلم نمیشود.این معنی از مجاهد و ضحاک و حسن و بلخی است.

2-خداوند در روز قیامت میزانی نصب می کند که دارای دو کفه است و تکلم می کند و بوسیله آن اعمال نیک و بد مردم سنجیده می شود.این معنی از ابن عباس و حسن و جبائی است.در بارۀ اینکه چگونه اعمال سنجیده می شود،اختلاف کرده اند.

زیرا اعمال امور عرضی هستند و قابل اعاده نیستند و وزنی هم ندارند که کشیده شوند عبد اللّٰه بن عمر و جماعتی گویند:نامه های اعمال بسنجش در می آیند.جبائی گوید:

علائم نیکی ها و بدیها در دو کفه ظاهر میشود و مردم می بینند.ابن عباس گوید:نیکی ها بصورتی پسندیده و بدیها بصورتی ناپسندیده،ظاهر می شوند.عبید بن عمیر گوید:

نفس مؤمن و کافر وزن می شود.در آن روز افرادی می آورند که جثۀ عظیمی دارند، اما بقدر بال مگسی وزن ندارند.

3-مقصود از وزن این است که مقدار مؤمن در عظمت و مقدار کافر در ذلت ظاهر می شود.چنان که می فرماید: «فَلاٰ نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ وَزْناً» (کهف 105:روز قیامت برای آنها وزنی بپا نمی داریم)آنان که عمل صالح-که وزن آن سنگین است-دارند،رستگارند و آنان که کار زشت-که وزنی ندارد-کرده اند، زیانکارند.این قول از ابو مسلم است.اما قول اول از همۀ اقوال بهتر است.قول دوم هم تا حدی خوب است.اینکه قول اول را ترجیع می دهیم بخاطر این است که وقتی گفته می شود:گفتار و کردار فلان کس موزون است،یعنی بیجا و نامناسب نیست و اینکه قول دوم را هم خوب تلقی می کنیم،بخاطر حدیثی است که در اینباره وارد شده است.

ص :53

فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوٰازِینُهُ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

:اینکه در اینجا موازین که جمع میزان است بکار می برد،ممکن است بدینجهت باشد که در روز قیامت،بعید نیست که برای هر نوعی از کارها میزانی نصب شود.ممکن است هر میزانی صنفی از اعمال باشد چنان که در خبر است:نماز میزان است.هر که بنماز وفا کند،حقش بتمامی داده می شود.بهر صورت،می فرماید:کسانی که میزانهایشان سنگین است،رستگارند وَ مَنْ خَفَّتْ مَوٰازِینُهُ فَأُولٰئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِمٰا کٰانُوا بِآیٰاتِنٰا یَظْلِمُونَ :

و آنان که میزانهایشان سبک است،دچار عذاب ابد می شوند،زیرا آیات،حجج ما را منکر شده اند.خسران از دست دادن سرمایه است و بزرگترین سرمایه انسان نفس اوست که هر گاه بر اثر کردار زشت،به هلاکت افتد.زیان دیده است.

ص :54

ایشان بر افراشتیم.

در اینباره اقوال دیگری هم هست:1-ابن عباس و ربیع و مجاهد و قتاده و سدّی گویند:یعنی:آدم را آفریدیم و صورت شما را در پشت آدم،درست کردیم.سپس بملائکه گفتیم که آدم را سجده کنند 2-جماعتی از علمای نحو گویند:این ترتیبها خبری است یعنی:شما را آفریدیم.سپس صورت بخشی کردیم.سپس به شما می گوییم که بفرشتگان گفتیم:آدم را سجده کنید.از همین جاست که عکرمه گوید:یعنی شما را در پشت پدران آفریدیم و در رحم مادران بصورت انسان در آوردیم.یمان گوید:یعنی شما را در رحم خلق کردیم.سپس گوش و چشم و سایر اعضا را پدید آوردیم.شاعر گوید:

سئلت ربیعه من خیرها

ابا ثم اما فقالت لیه

یعنی:از ربیعه پرسیدم که بهترین افراد آنها کیست؟نخست باید از پدر سخن بگوید،سپس از مادر و او بمن پاسخ داد.

فَسَجَدُوا إِلاّٰ إِبْلِیسَ لَمْ یَکُنْ مِنَ السّٰاجِدِینَ

:همۀ فرشتگان سجده کردند،بجز ابلیس.در اینباره در سورۀ بقره گفتگو کرده ایم.

ص :58

بواسطه قیاس.شیطان تصور می کرد که چون آتش برتر از خاک است،نباید وی سجده آدم کند و این اشتباه بود،زیرا سجده آدم را خداوند طبق مصالحی بر شیطان واجب کرده بود.برخی هم گفته اند:خاک بهتر از آتش است،زیرا زمین از خاک است و محل زندگی مردم و تولید کننده تمام وسائل است.و بهتر بودن چیزی به این است که منافع بیشتری داشته باشد.

قٰالَ فَاهْبِطْ مِنْهٰا

:حسن گوید:یعنی از آسمان پایین برو.برخی گویند:

یعنی از بهشت پایین برو.برخی گویند:یعنی از این مقام بلندی که داری پایین برو زیرا این مقام،مخصوص بندگان مطیع خداست و تو اکنون نافرمانی کرده ای.باید تنزل کنی و خود را بمقام گنهکاران برسانی.

فَمٰا یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیهٰا

:تو حق نداری در آسمان یا در بهشت بمانی و تکبر کنی،زیرا اینجا جای اهل تکبر نیست.جای آنها جهنم است.چنان که می فرماید:

«أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ» (زمر 60).

فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصّٰاغِرِینَ

:از این مقام یا از این مکان بیرون رو،که بر اثر معصیت،خود را خوار و زبون کردی.بدیهی است که گنهکار،پیش خداوند و بوسیله عذاب آخرت،ذلیل است.

جبائی گوید:این کلام را برخی از فرشتگان از جانب خدا گفته اند.برخی گویند:شیطان صحنۀ معجزه آسایی دید که دانست این مطلب،کلام خداست.

اینکه می گوید:نباید در بهشت یا آسمان تکبر کنی،مفهوم آن این نیست که در جای دیگر باید تکبر کنی.زیرا در هیچ حالتی تکبر جایز نیست.در عین حال برای خداوند تکبر،امری است پسندیده،زیرا صاحب آن چنان عظمتی است که تکبر به او می برازد ولی برای غیر خدا تکبر ناپسندیده است.از آنجا که شیطان در مقابل امر خدا تکبر کرد،ناچار او را از بهشت اخراج کردند:اما کسانی که در دنیا تکبر کنند،بوسیلۀ امر و نهی آنها را منع می کنند.

ص :60

اسرافیل نفخۀ اول را در صور می دمد و همگان می میرند.فاصلۀ آن تا نفخۀ دومی که در صور دمیده میشود،چهل سال است و بنا بر این شیطان هم طعم مرگ را خواهد چشید.

با اینکه شیطان میدانست که ملعون و مطرود درگاه خداست،مع الوصف تقاضای مهلت کرد،زیرا می دانست که فضل و کرم خداوند عمومی است و بر اثر معصیت،فضل و کرم خود را از کسی دریغ نمی دارد.

قٰالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ

:خداوند به شیطان فرمود:بتو مهلت داده میشود.

قٰالَ فَبِمٰا أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرٰاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ

:شیطان گفت:بر اثر اینکه مرا اغوا کرده ای،بر سر راه راست تو در کمین آنها می نشینم و آنها را اغوا می کنم و براه باطل می کشانم این کار را بخاطر دشمنی با آنها انجام می دهم.در اینجا شیطان بخداوند نسبت اغوا می دهد و خدا را گمراه کنندۀ خود میخواند.آیا واقعاً خداوند شیطان را گمراه کرده بود؟در اینباره اقوالی است:

1-مقصود شیطان این بود که چون مرا از رحمت و بهشت خود مأیوس کرده ای، آدمیان را کمین کرده،گمراهشان می کنم.

چنان که شاعر گوید:

فمن یلق خیراً یحمد الناس أمره

و من یغو لا یعدم علی الغی لائما

یعنی:هر کس به خیری برسد،مردم او را می ستایند و هر کس بخیری نرسد، با اینکه گناهی ندارد،مردم او را سرزنش می کنند.در اینجا یغو به معنای مأیوس شدن و دسترسی پیدا نکردن بکار رفته است.

2-مقصود شیطان این است که:چون مرا به سجدۀ آدم امتحان کردی،من گمراه شدم.یعنی امتحان تو باعث گمراهی من شد.

3-ابن عباس و ابن زید گویند:مقصود شیطان این است که تو حکم بگمراهی من کرده ای.

4-مقصود این است که تو با لعن خود مرا هلاک کردی.شاعر گوید:

ص :63

معطفه الاثناء لیس فصیلها

برازئها درا و لا میت غوی

در این شعر غوی به معنای هلاک بکار رفته.یعنی:بچۀ آن شتر از شیر مادر محروم نیست و بر اثر بی شیری هلاک نمیشود.و در قرآن کریم نیز می فرماید:

فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا (مریم 59:بزودی بهلاکت می رسند).

5-ممکن است واقعاً عقیدۀ شیطان این بوده است که خدا او را گمراه کرده است و اصولا گمراه کنندۀ مخلوقات،خداست و این یکی از عقاید زشت اوست.

برخی گفته اند:هر گاه آلت کفر و ایمان یکی باشد،میان فَبِمٰا أَغْوَیْتَنِی و فبما اصلحتنی فرقی نیست،زیرا از آیه استفاده میشود که شیطان آلتی است که اگر اغوا شود،اغوا می کند و اگر اصلاح شود،اصلاح می کند و برای او اینها فرقی ندارند.

لکن این مطلب صحیح نیست،زیرا اغوا و اصلاح شیطان نتیجۀ اختیار خود اوست.چون بدرگاه خدا نافرمانی کرد،اغوا شد و بنا بر این درست است که شیطان آلت کفر است،ولی آلت کفر بودن با آلت ایمان بودن فرق دارد.اولی را گمراه کننده و دومی را هدایت کننده می نامیم.چنان که یک شمشیر ممکن است آلت قتل یک مؤمن باشد یا آلت قتل یک کافر.بدیهی است که این دو حالت یکی نیست(مع الوصف شیطان با شمشیر فرق دارد،زیرا شمشیر از خود اختیاری ندارد) ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمٰانِهِمْ وَ عَنْ شَمٰائِلِهِمْ :

در اینباره اقوالی است:1-ابن عباس و قتاده و سدّی و ابن جریج گویند:منظور این است که آنها را از ناحیۀ دنیا و آخرت و از ناحیۀ نیکی ها و بدیها مورد حمله قرار می دهم.

دنیا را در نظر ایشان می آرایم و آنها را از فقر می ترسانم و به آنها می گویم که بهشت و جهنمی و قیامت و حسابی نیست،بدینترتیب آنها را از نیکیها باز می دارم و بزشتی ها سرگرم می کنم.ابن عباس می گوید:علت اینکه شیطان می گوید:از جلو و پشت سر و راست و چپ به آنها حمله می کنم و نمی گوید:از بالای سر،بخاطر این است که از بالای سر رحمت نازل میشود و او نمی تواند از بالای سر حمله کند،چنان که نمی تواند از پایین

ص :64

پا سر برآورد و حمله ور شود،زیرا ترسناک است.

2-مجاهد گوید:منظور از حمله ای که از جلو و سمت راست می شود،حمله- هایی است که مردم می بینند و منظور از حمله هایی که از پشت سر و عقب میشود،آن حمله هایی است که نمی بینند.

3-از امام باقر ع روایت شده که منظور از حملۀ پیش رو این است که آخرت را در نظرشان بی ارزش می کنم و منظور از حملۀ پشت سر،این است که آنها را بجمع مال و بخل از ادای حقوق واجب تشویق می کنم،تا مال برای ورثه باقی بماند و مقصود از حملۀ سمت راست این است که دین آنها را فاسد می کنم و گمراهی را در نظرشان نیکو جلوه می دهم و منظور از حملۀ سمت چپ این است که لذتها و شهوات را بر دلهای ایشان غالب می کنم.

علت اینکه در جلو و عقب،حرف«من»و در راست و چپ«عن»بکار رفته، این است که جلو و عقب،مبدء و راست و چپ،انحراف از جهت هستند.

وَ لاٰ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شٰاکِرِینَ

:شیطان در دنبالۀ سخنان خود بخداوند گفت:تو اکثر آدمیان را سپاسگزار نخواهی یافت.این مطلب را شیطان از فرشتگان فهمیده بود،یا اینکه بنا بر گمان خودش بود.چنان که می فرماید: «وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ» (سبا 20:ابلیس ظن خود را در بارۀ آنها تصدیق کرد)البته گمان شیطان بیجا هم نبود،زیرا هنگامی که آدم را دچار لغزش و انحراف کرد،فهمید که اولاد وی ضعیفترند و گمراه کردن آنها آسان تر است.

ص :65

نصح:ضد خیانت

فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطٰانُ

:شیطان در قیافۀ یک خیر خواه و دوست،آدم و حوا را وسوسه کرد.

لِیُبْدِیَ لَهُمٰا مٰا وُورِیَ عَنْهُمٰا مِنْ سَوْآتِهِمٰا

:تا وقتی که آنها از«شجرۀ ممنوعه»نخورده بودند،عورت آنها ظاهر نبود.شیطان میدانست که هر کس عورتش ظاهر باشد،نباید در بهشت بماند،برای ظاهر شدن عورت،تنها راه،خوردن از «شجرۀ ممنوعه»بود،از اینرو نیرنگی بکار برد که آنها از آن درخت بخورند.

بدینترتیب مقدمات اخراج آنها را از بهشت فراهم کرد.

وَ قٰالَ مٰا نَهٰاکُمٰا رَبُّکُمٰا عَنْ هٰذِهِ الشَّجَرَهِ إِلاّٰ أَنْ تَکُونٰا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونٰا مِنَ الْخٰالِدِینَ

:بآنها گفت اگر از این درخت بخورید به صورت فرشتگان در می آیید و برای همیشه در بهشت خواهید بود.علت اینکه خداوند شما را از خوردن آن نهی کرده،این است که فرشته نشوید یا در بهشت،جاودانی نباشید.از یحیی بن ابی کثیر «ملکین»بکسر لام نقل شده است.زجاج گوید:آیۀ «هَلْ أَدُلُّکَ عَلیٰ شَجَرَهِ الْخُلْدِ وَ مُلْکٍ لاٰ یَبْلیٰ» (طه 120:آیا ترا بدرخت جاودانی و پادشاهی و زوال ناپذیر راهنمایی کنم؟»مؤید همین قرائت است.ممکن است شیطان به آدم و حوا گفته باشد:فقط فرشتگان و آنها که جاودانی هستند،از خوردن این درخت ممنوع هستند.شما که هیچکدام از آنها نیستید، پس چرا از خوردن آن خودداری میکنید؟بدیهی است که این بیان فریبنده تر است.این معنی را سید مرتضی(ره)فرموده است.

وَ قٰاسَمَهُمٰا إِنِّی لَکُمٰا لَمِنَ النّٰاصِحِینَ

:قتاده گوید:شیطان از روی مکر و نیرنگ برای آنها بخدا سوگند یاد کرد که غرضی جز نصیحت و راهنمایی ندارد و بدینترتیب آدم و حوا بر اثر حسن ظنی که پیدا کردند،بهشت ابد را از دست دادند!گروهی از معتزله بجملۀ «إِلاّٰ أَنْ تَکُونٰا مَلَکَیْنِ» استدلال کرده اند که فرشته افضل از انبیاست، زیرا شیطان آنها را ترغیب کرد که از«شجرۀ ممنوعه»بخورند تا بمقام فرشتگان برسند.هرگز ممکن نیست آدم عاقل را اینطور فریب دهند که اگر فلان کار را بکنی، مقامت تنزل خواهد کرد.طبق معنایی که سید مرتضی برای آیه بیان کرد،این استدلال

ص :69

وارد نیست،اما طبق معنای مشهور،پاسخ این است که ابلیس آنها را تشویق کرد که به صفت و صورت فرشتگان در آیند.از این مطلب بر نمی آید که مقام فرشتگان برتر است،زیرا برتری مقام،تابع اعمال پسندیده و پاداشهای الهی است.نه تابع شکل و هیات!بعید نیست که شیطان فقط آنها را تشویق کرده باشد که از درخت ممنوع بخورند تا به شکل فرشتگان در آیند،نه اینکه ارتقای مقام پیدا کنند.ملاحظه می کنید که شیطان تنها آنها را برای فرشته شدن تشویق نکرد،بلکه یک تشویق فریبندۀ دیگر هم داشت و آن جاودانی شدن در بهشت است.واضح است که ماندن در بهشت،برای همیشه،مزیت و فضیلتی نبود.

ص :70

برخی گفته اند:مقصودشان این است که بر اثر آمدن بزمین و محرومیت از آن زندگی آرام و بی دردسر بخود ستم کردیم.

وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنٰا وَ تَرْحَمْنٰا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخٰاسِرِینَ

:اگر عیب ما را نپوشی و بما رحم نکنی و بوسیلۀ نعمت و پاداشهای دیگر ما را مشمول تفضل و عنایات خود قرار ندهی،از جملۀ کسانی خواهیم بود که سودی از زندگی خود نبرده اند.هر گاه کسی بخود زیانی وارد کند و از خود ضرری را دور نسازد،بخود ظلم کرده است،بدون اینکه سزاوار کیفر باشد.

قٰالَ اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتٰاعٌ إِلیٰ حِینٍ

بدینترتیب آدم و حوا از بهشت اخراج و نوع بشر زندگی پر ماجرای خود را بر روی کرۀ زمین آغاز کرد.تفسیر این قسمت در سورۀ بقره،گذشت.

فِیهٰا تَحْیَوْنَ وَ فِیهٰا تَمُوتُونَ وَ مِنْهٰا تُخْرَجُونَ

:زندگی و مرگ شما بر روی کرۀ زمین است و روز قیامت از دل خاک سر بر می آورید.

جبائی گوید:از این آیه بر می آید که روز قیامت خداوند مردم را از همین خاک بیرون می آورد،سپس آنها را بجایگاهی دیگر می راند و زمین را فانی می کند.آن جایگاه را قرآن مجید«ساهره»می نامد.چنان که می فرماید: «فَإِذٰا هُمْ بِالسّٰاهِرَهِ»

ص :74

انسانهایی است که بتدریج بر روی کرۀ زمین ظاهر می شوند.بدیهی است که خطاب به افرادی که هنوز نیامده اند،در صورتی که آمدن آنها حتمی باشد بعداً شرایط تکلیف در آنها جمع شود،مانعی ندارد.جبائی گرید:هنگامی که آدم و حوا مامور شدند که بزمین فرود آیند،لباس هم بر آنها نازل شد تا عورت خود را بپوشند.حسن گوید:

مقصود این است که بوسیلۀ باران که از آسمان نازل میشود،لباس و وسائل دیگر زندگی از زمین تولید میشود.برخی گویند:اینکه می گوید لباس و وسائل دیگر را بر شما نازل کردیم،بخاطر این است که می گویند،برکات از آسمان نازل میشود.چنان که می فرماید: «وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ» (حدید 25:آهن را نازل کردیم که در آن نیروی ضربتی شدید است.)این معنی از علی بن عیسی است.برخی گویند:معنای «انزلنا»این است که لباس و چیزهای دیگر به شما بخشیدیم و هر چه خداوند به بندۀ خود ببخشد،بر او نازل کرده است،اما بالا و پایینی در میان نیست که چیزی از بالا به پایین آمده باشد و این خود نوعی تعظیم از مقام خداوند است که بگوییم نعمتها را فرو می فرستد و بدینوسیله عظمت و برتری مقام او و پایین بودن مقام خود را نشان داده ایم.

این معنی از ابو مسلم است.ابو علی فارسی گوید:مقصود این است که ما لباس و دیگر وسایل زندگی برای شما آفریده ایم.چنان که می فرماید: «وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعٰامِ ثَمٰانِیَهَ أَزْوٰاجٍ» وَ رِیشاً :منظور اثاثیۀ زندگی است.ابن عباس و مجاهد و سدّی گویند:منظور مال است.ابن زید گوید:منظور جمال است.برخی هم معاش و خیر گفته اند.در حقیقت هر کدام از مفسران قرآن،قسمتی از چیزهای نیکو را ذکر کرده اند.

وَ لِبٰاسُ التَّقْویٰ ذٰلِکَ خَیْرٌ

:ابن عباس گوید:مقصود از لباس تقوی،عمل صالح است.حسن گوید:منظور حیاست که همچون لباسی تقوی بر تن انسان می پوشاند.

جبائی گوید:منظور لباس پشمی و درشت است که زاهدان بمنظور تواضع،بر تن میکنند.

زید بن علی بن حسین(ع)گوید:منظور لباس جنگ یعنی زره و کلاه خود و دیگر وسائل جنگی است.عروه بن زبیر گوید:منظور ترس از خداست.ابن زید گوید:مقصود پوشش عورت

ص :77

است.قتاده و سدّی گویند:منظور ایمان است.همۀ این معانی،خوب هستند و هر کدام از این لباسها که انسان بر اندام خود بپوشد،به خیر و صلاح اوست.

ذٰلِکَ مِنْ آیٰاتِ اللّٰهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ

:اینها را خداوند خلق کرده و دلیل یکتایی و قدرت و عظمت او هستند.باشد که آدمیان بیندیشند و ایمان آورند و خدا را اطاعت کنند.

یٰا بَنِی آدَمَ لاٰ یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطٰانُ

:بار دیگر خطاب به آدمیان کرده،می فرماید:

شیطان شما را از راه دین گمراه نکند و از حق دور نسازد و بوسیلۀ دعوت به معصیت، شما را گرفتار نکند.در اینجا در حقیقت شیطان را از گمراه کردن انسانها نهی کرده می گوید:ای اولاد آدم،باید شیطان شما را گمراه نکند.اما خود اولاد آدم را نهی نکرده است.بدیهی است که چنین بیانی برای ترسانیدن مردم،مفیدتر و رساتر است، زیرا در عین حال اعلام خطر می کند که شیطان دشمن آنها و در کمین آنهاست و باید از او بترسند.

کَمٰا أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّهِ

:همانطوری که پدر و مادر شما را از بهشت، اخراج کرد،زیرا آنها را اغوا کرد و باعث شد که از بهشت اخراج شوند و اخراج آنها از بهشت به امر خدا بود.چنان که در بارۀ فرعون می فرماید: «یُذَبِّحُ أَبْنٰاءَهُمْ» (قصص 4:پسرانشان را سر می برید)در حالی که فرعون خودش اطفال را سر نمی برید بلکه بدیگران دستور می داد که آنها را سر ببرند.منظور این است که سر بریدن اطفال کار ناپسندی بود و مسبب اصلی آن کسی غیر از فرعون نبود.

یَنْزِعُ عَنْهُمٰا لِبٰاسَهُمٰا لِیُرِیَهُمٰا سَوْآتِهِمٰا

:او با وسوسه و دعوت بخوردن درخت، لباس بهشت را از تن ایشان بیرون آورد تا عورتشان را به آنها بنمایاند.

إِنَّهُ یَرٰاکُمْ هُوَ وَ قَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لاٰ تَرَوْنَهُمْ

:شیطان و تابعانش یا فرزندانش شما را می بینند و شما آنها را نمی بینید.ابن عباس گوید:شیطانها مثل خون در رگ و پوست آدمیان در گردشند و سینه های مردم مسکن آنهاست،چنان که می فرماید:

«اَلَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النّٰاسِ» (الناس 5:آنکه در سینه های مردم وسوسه

ص :78

می کند)آنها آدمیان را می بینند و آدمیان آنها را نمی بینند.قتاده گوید:بخدا، دشمنی که ترا از جایی می نگرد که تو او را نمی نگری،غیر قابل تحمل است مگر نسبت بکسانی که در پناه خدا باشند.علت اینکه می گوید:غیر قابل تحمل است،این است که دشمنی که دیده نشود،خطرش بیشتر است،از اینرو باید هر گاه احساس کردیم که وسوسه ای در خاطرمان می گذرد،احتیاط کنیم،زیرا ممکن است از شیطان باشد.

علت اینکه بشر،شیطان را نمی بیند این است که جسم شیطان شفاف و لطیف است و دیدن او نیازمند بینایی نیرومندتری است.ابو الهذیل و ابو بکر بن اخشید گویند:

ممکن است خداوند آنها را در نظر افرادی که احضار جن می کنند،ظاهر سازد.عقیدۀ علی بن عیسی نیز همین است. مرحوم شیخ مفید(ره)نیز این مطلب را تأیید کرده است.

شیخ ابو جعفر طوسی(قدس اللّٰه روحه)می گوید:این قول،اقوی است.اما جبائی گوید:جن و شیاطین را نمی توان دید،زیرا خداوند متعالی می فرماید:شما آنها را نمی بینید.تنها ممکن است در زمان پیمبران بوسیلۀ آنها دیده شوند،همانطوری که در آن زمان ممکن بود فرشتگان نیز بوسیلۀ انبیاء خدا بمردم نشان داده شوند.

إِنّٰا جَعَلْنَا الشَّیٰاطِینَ أَوْلِیٰاءَ لِلَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ

:ما حکم کرده ایم که شیطانها دوستان مردم بی ایمان هستند،زیرا به ترویج باطل و توسعۀ فساد یکدیگر را کمک می کنند.در جای دیگر می فرماید: «وَ جَعَلُوا الْمَلاٰئِکَهَ الَّذِینَ هُمْ عِبٰادُ الرَّحْمٰنِ إِنٰاثاً» (زخرف 19)یعنی آنها حکم کردند که فرشتگان که بندگان خدایند،از جنس زنان هستند و دختران خدایند و این حکم،باطل بود.در عین حال،خداوند متعال خاطر نشان می کند که شیطانها با همۀ ترس و عداوتی که دارند،حریف مردم مؤمن نیستند.

تنها نسبت بکفار و جاهلان و فاسقان و غافلان،قدرتی دارند و بس! وَ إِذٰا فَعَلُوا فٰاحِشَهً قٰالُوا وَجَدْنٰا عَلَیْهٰا آبٰاءَنٰا :رسم مشرکین این بود که موقع طواف،زن و مرد عریان می شدند و خانه خدا را طواف می کردند.می گفتند:

همانطوری که از مادر تولد شده ایم طواف می کنیم،چرا در وقت طواف،لباسی بپوشیم که هنگام ارتکاب گناه،بر تن داشته ایم؟!این کار،در میان طوایف قریش و کنانه و

ص :79

جدیله و تابعان جاهلی آنان مرسوم بود.فراء گوید:قطعه ای که اگر از پوست بود «حوف»و اگر از پشم بود«رهط»نامیده می شد،بر خاصرۀ خود می گذاشتند.زنها نیز قطعه ای بنام«تسعه»بر فرج خود گذاشته،می گفتند:

الیوم یبدو بعضه او کله

و ما بدامنه فلا احله

یعنی:امروز قسمتی از آن یا همۀ آن ظاهر میشود و من بر کسی حلال نمی کنم که آن قسمتی که ظاهر است نگاه کند! وَ اللّٰهُ أَمَرَنٰا بِهٰا :منطق آنها در مقابل ارتکاب این عمل شنیع این بود که می گفتند:این سنت مربوط به نیاکان ماست و سنت ملی و نیاکانی محترم و مقدس است! ممکن بود کسی به این منطق صد در صد اصیل و انسانی!!قانع نشود و بگوید:آخر پدران شما این رسم را از که و از کجا آموخته اند؟!ممکن است آنها اشتباه کرده باشند و دلیلی ندارد که شما پس از قرنها اشتباه آنها را تکرار کنید!از اینرو می گفتند:

این دستور خداست!و در برابر دستور خدا چون و چرا ممنوع است!!حسن گوید:

آنها در عین حال جبری بودند.می گفتند:خدا خواسته است که ما اینطور باشیم.اگر نمیخواست،ما را مانع می شد.خداوند در پاسخ آنها فرمود:

إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَأْمُرُ بِالْفَحْشٰاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَی اللّٰهِ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ

:این کار شما زشت است و خداوند کسی را بکار زشت مأمور نمی کند.چرا مطلبی را بخدا نسبت می دهید که بآن عالم نیستید؟!آیا این کار صحیح است که شما با جهل و بیخردی مطلبی را بخدا نسبت بدهید؟در پاسخ این سؤال اگر می گفتند:نه،سند محکومیت خود را امضاء کرده بودند و اگر می گفتند:بله،خود را رسوا می کردند و زیرا جهل و بیخردی خود صحه می گذاشتند.زجاج گوید:یعنی:چرا بخدا نسبت دروغ می دهید؟

ص :80

«حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلاٰلَهُ»

است.فراء«فریقا»اول را حال از«تعودون»و دوم را عطف بر آن دانسته اند.

می بخشد و به آفرینش جدید،شما را مبعوث می کند.2-ارتباط این قسمت با «فِیهٰا تَحْیَوْنَ وَ فِیهٰا تَمُوتُونَ وَ مِنْهٰا تُخْرَجُونَ» است.یعنی:پس از مرگ،شما را از خاک خارج می سازد،زیرا زنده کردن شما دشوارتر از خلقت ابتدایی شما نیست.

این معنی از زجاج است.وی گوید:از آنجا که مشرکین قیامت و حشر و نشر را باور نداشتند،بدینوسیله برای ایشان استدلال کرد.3-ابو مسلم گوید:هیچ ارتباطی به سابق ندارد.این جمله،خود کلامی مستقل است،یعنی بدانید که همانطوری که خداوند شما را از خاک آفریده است،بار دیگر بخاک بر می گردید.چنان که می فرماید: «مِنْهٰا خَلَقْنٰاکُمْ وَ فِیهٰا نُعِیدُکُمْ وَ مِنْهٰا نُخْرِجُکُمْ تٰارَهً أُخْریٰ» (طه 55:شما را از خاک آفریدیم و بخاک باز می گردانیم و بار دیگر شما را از خاک بیرون می آوریم)برخی گفته اند:یعنی همانطوری که در آغاز خلقت،هیچ نداشتید و برهنه بدنیا آمدید،در قیامت نیز همانطور مبعوث می شوید،از پیامبر گرامی اسلام روایت شده است که:در روز قیامت پا برهنه و عریان و بدون ساتر عورت،محشور می شوید.قرآن کریم می فرماید:

«کَمٰا بَدَأْنٰا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنٰا إِنّٰا کُنّٰا فٰاعِلِینَ» (انبیاء 104:چنان که در خلقت نخستین،آغاز کردیم،بار دیگر او را باز می گردانیم.این است وعدۀ ما که بدست ما انجام می گیرد)برخی گفته اند:یعنی همانطوری که مرده اید مبعوث می شوید، مؤمن با ایمانش و کافر با کفرش.این معنی از ابن عباس و جابر است.

فَرِیقاً هَدیٰ وَ فَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلاٰلَهُ

:گروهی بر اثر آمادگی و پذیرش دعوت حق،مشمول لطف خداوند شده،به ثواب هدایت یافته اند و گروهی دعوت حق را رد کردند و از لطف خدا محروم گشتند و بخود واگذارده شدند.در نتیجه نور هدایت، سینۀ آنها را نگشود و دل آنها را روشن نکرد و مستحق گمراهی شدند.از آنجا که این جمله بعد از مبعوث شدن مردگان آمده،معلوم میشود هدایت به معنای راهنمایی بسوی ثواب و ضلالت به معنای محروم ماندن از ثواب و بهشت است.

إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیٰاطِینَ أَوْلِیٰاءَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ

:این نکته را بیان می کند که

ص :84

کیفر آنها بیجهت و بیدلیل نیست،بلکه بخاطر این است که معصیت کرده و دوستی شیطان را بر دوستی خدا ترجیح داده اند و بجای اطاعت خدا اطاعت شیطان کرده اند.

وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ

:مع الوصف،گمان میکردند که براه حق و اهل هدایت هستند.

ص :85

شب طواف می کردند.بما دستور داده شد که در وقت طواف و نماز خود را بپوشیم.

این معنی از گروهی از مفسران است.از امام صادق(ع)روایتست که منظور شانه کردن است.

وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لاٰ تُسْرِفُوا

:مباح است برای شما که آنچه حرام نشده است بخورید و بنوشید ولی اسراف نکنید یعنی از حلال بسوی حرام نروید.مجاهد گوید:

اگر به اندازۀ کوه احد در راه خدا انفاق کنی،اسراف نیست و اگر به اندازه درهمی در راه معصیت انفاق کنی اسراف است.برخی گویند:معنای «لاٰ تُسْرِفُوا» این است که در خوردن و نوشیدن از حد میانه روی خارج نشوید.نقل شده است که هارون را طبیبی مسیحی بود.روزی وی به علی بن حسین واقد گفت:در کتاب شما از علم طب چیزی نیست،در حالی که علم دو تاست:علم پزشکی و علم ادیان.وی در جواب گفت:خداوند تمام پزشکی را در نصف آیه،جمع کرده،می فرماید: «کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لاٰ تُسْرِفُوا» و پیامبر ما تمام پزشکی را در یک جمله،خلاصه کرده،فرمود:

المعده بیت کل الداء و الحمیه رأس کل دواء و اعط کل بدن ما عودته یعنی:شکم خانۀ هر بیماری و پرهیز اصل هر داروست و بدن را از آنچه بدان معتاد کرده ای محروم مگردان.

طبیب گفت،قرآن و پیامبر شما از پزشکی برای جالینوس چیزی باقی نگذاشته اند.

برخی گویند:یعنی چیزی را بحرام و باطل نخورید.خوردن حرام-اگر چه کم باشد- اسراف و تجاوز از حد است.هر چه نیز عقلا زشت شمارند و برای انسان ضرر داشته باشد،اسراف است و حلال نیست.مثل اینکه کسی دیگ خود را با گلاب و مشک بجوشاند یا بدست تهی شیشۀ عطری بخرد و خود را معطر کند و خانواده را محتاج گذارد.

إِنَّهُ لاٰ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ

:خداوند اهل اسراف را دوست نمیدارد،زیرا آنها را نکوهش کرده است.از آنجا که خداوند دستور داده است که مردم به وقت نماز خود را زینت دهند و بدون اینکه به اسراف گرایند،بخورند و بنوشند و از آنجا که قومی از عرب بسیاری از اینها را حرام می شمردند،و حتی در حال احرام شیر و روغن را حرام

ص :88

می دانستند و شترانی که ده شکم زاییده بودند،یا گوششان را شکافته بودند،حرام می شمردند،خداوند در ردّ آنها فرمود:

قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللّٰهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبٰادِهِ وَ الطَّیِّبٰاتِ مِنَ الرِّزْقِ

:ای پیامبر ما، به اینان بگو:لباسهایی که مردم خود را بوسیله آنها زینت می دهند و روزیهای پاکیزه را چه کسی حرام کرده است؟اینها را خداوند برای بندگان خود آفریده است.برخی گویند:منظور از طیبات خوردنی های لذیذ و برخی گویند مقصود چیزهای حلال است.اما معنای اول بهتر است،زیرا اینها در روز قیامت،بطور خالص در تیول مؤمنان است.

قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیٰاهِ الدُّنْیٰا خٰالِصَهً یَوْمَ الْقِیٰامَهِ

:ابن عباس گوید:یعنی مؤمنین و مشرکین در طیبات دنیا با هم شریکند از غذاهای دنیا می خورند و از لباسهای دنیا می پوشند و با زنان صالحه دنیا ازدواج می کنند،اما در آخرت این نعمتها را خداوند اختصاص به اهل ایمان می دهد و مشرکین را از آنها بهره ای نیست.فراء نیز قریب بهمین مضمون گفته است.جبائی گوید:مقصود این است که این نعمتها در دنیا برای اهل ایمان،خالص از غم و ناراحتی نیست،اما در آخرت خالص است.

کَذٰلِکَ نُفَصِّلُ الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ

همانطوری که شما را بمنافعتان راهنمایی و صلاح دینتان را به شما گوشزد می کنیم، آیات را هم برای مردمی که بدانند تفصیل می دهیم.

شدم در حالی که جبه (1) و طیلسانی از خز بر تن داشت.وقتی که متوجه من شد،عرض کردم:جانم به قربانت،این خز است؟در باره آن چه می گویید؟فرمود:پوشیدن خز مانعی ندارد،عرض کردم:نخ آن ابریشم است.فرمود:عیبی ندارد.حسین(ع) را کشتند در حالی که جبه ای از خز بر تن داشت.آن گاه فرمود:وقتی که علی(ع) ابن عباس را بسوی خوارج فرستاد،بهترین لباسش را پوشید و بهترین بوی خوش را بکار برد و بهترین مرکبش را سوار شد و نزد آنها رفت.گفتند:پسر عباس،تو در میان ما بهترین مردمی هستی.اکنون تو را در لباس جباران و بر مرکب ایشان می نگریم! ابن عباس همین آیه را خواند.تو هم لباس خوب بپوش و خود را زینت کن،که خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد،ولی از حلال باشد.استفاده دیگری که از آیه میشود، این است که همه چیز بنا بر اصل اولی برای انسان مباح است،زیرا جملۀ «مَنْ حَرَّمَ...» همین معنی را افاده میکند.اینجاست که عقل و شرع هماهنگ شده اند.

ص :90

شاعر دیگری گوید:

نهانا رسول اللّٰه ان نقرب الخنا

و ان نشرب الاثم الذی یوجب الوزرا

یعنی:پیامبر خدا ما را منع کرد از اینکه به فحش نزدیک شویم و از اینکه شراب که موجب بدبختی است،بنوشیم.

در مورد توصیف ظلم بنا حق،اگر بمنظور تأکید باشد،نمونۀ آن این آیه است:

«یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ» (آل عمران 21)یعنی پیامبران را بنا حق می کشند.

برخی گفته اند:ستم بر دو قسم است:به حق و بناحق.ستم بحق آن است که در شرع جایز باشد مثل قصاص.

وَ أَنْ تُشْرِکُوا بِاللّٰهِ مٰا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطٰاناً

:یکی دیگر از فاحشه های محرم -چنان که اشاره شد-شرک بخداست.گناه شرک،هیچگونه دلیلی و حجتی ندارد که آن را موجه سازد.

وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللّٰهِ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ

:یکی دیگر از فاحشه های محرم،گفتن مطالبی است در بارۀ خداوند بدون علم و اطلاع،اکنون به تسلیت خاطر مبارک پیامبر پرداخته،می فرماید:

وَ لِکُلِّ أُمَّهٍ أَجَلٌ

،حسن گوید:یعنی برای هر جماعتی وقتی است که در آن وقت گرفتار هلاک خواهد شد. اینکه می گوید:برای هر جماعتی و نمی گوید:برای هر فردی،بخاطر این است که با ذکر جماعت،نشان می دهد که عمرهای افراد یک دوره، بهم نزدیک است و دیگر اینکه مقصود این است که پس از راهنمایی و اتمام حجت، مستوجب هلاک خواهند بود،جبائی گوید:مقصود از«اجل»مدت زندگی است و بنا بر این شامل همۀ امتها می شود و منظور فقط مشرکین مکه نیست.

فَإِذٰا جٰاءَ أَجَلُهُمْ لاٰ یَسْتَأْخِرُونَ سٰاعَهً وَ لاٰ یَسْتَقْدِمُونَ

:همین که اجل آنها فرا رسید، از اجل خود نه یک ساعت عقب می افتند،نه یک ساعت جلو.برخی گویند:یعنی درخواست نمی کنند که آنها را بتأخیر اندازند،زیرا مأیوس هستند و درخواست نمی- کنند که جلو بیفتند.معنای آمدن اجل نزدیک شدن اجل است.

ص :93

حَتّٰی إِذٰا جٰاءَتْهُمْ رُسُلُنٰا یَتَوَفَّوْنَهُمْ قٰالُوا أَیْنَ مٰا کُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ

:

هنگامی که فرستادگان ما پس از سپری شدن عمر و پر شدن پیمانه شان نزد آنها می روند که قبض روحشان کنند،به آنها می گویند:بتهایی که پرستش می کردید،چه شدند!؟منظور از این سؤال سرزنش ایشان است،یعنی،چرا حالا بداد شما نمی رسند و از عذاب نجاتتان نمی دهند؟!حسن گوید:مقصود موقع مرگ ایشان نیست،بلکه منظور روز حشر است که فرشتگان برای بردن آنها بجهنم می آیند.

قٰالُوا ضَلُّوا عَنّٰا وَ شَهِدُوا عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کٰانُوا کٰافِرِینَ

،در جواب فرشتگان می گویند:آنها از ما دور شده اند و نمیتوانند از ما دفاع کنند و عبادت ما برای آنها همه باطل شد و بر باد رفت!و اقرار می کنند که کافر بوده اند

ص :98

حَتّٰی إِذَا ادّٰارَکُوا فِیهٰا جَمِیعاً قٰالَتْ أُخْرٰاهُمْ لِأُولاٰهُمْ رَبَّنٰا هٰؤُلاٰءِ أَضَلُّونٰا فَآتِهِمْ عَذٰاباً ضِعْفاً مِنَ النّٰارِ

:همین که همگی در آتش جهنم جمع شدند و در کنار یکدیگر قرار گرفتند، آنها که بعداً داخل شده اند در بارۀ رهبران و پیشوایان خود که قبلا داخل شده اند، گویند:پروردگارا،اینها باعث شدند که ما از پرستش تو محروم شویم.اکنون عذاب آنها را دو برابر کن.این معنی از ابن عباس است.برخی گفته اند:یعنی اینها بودند که ما را بگمراهی دعوت کردند و از پیروی حق بازداشتند.امام صادق(ع)میفرماید:

مقصود ائمۀ جور است.ابن مسعود گوید:اینکه می گویند:عذابشان را دو چندان کن،یعنی مارها و افعی ها را بجان آنها بینداز.برخی گفته اند:مقصود این است که آنها مستوجب دو عذابند:عذاب کفر و عذاب گمراه کردن دیگران.

قٰالَ لِکُلٍّ ضِعْفٌ وَ لٰکِنْ لاٰ تَعْلَمُونَ

:خداوند می فرماید:هر دو دسته را عذاب دو چندان است،ولی شما گمراه شدگان و گمراه کنندگان نمیدانید که هر دسته ای را چه عذابی است.

وَ قٰالَتْ أُولاٰهُمْ لِأُخْرٰاهُمْ فَمٰا کٰانَ لَکُمْ عَلَیْنٰا مِنْ فَضْلٍ

:پیشوایان قلابی به پیروان گمراه خود می گویند:میان ما و شما تفاوتی نیست که از خدا میخواهید که عذاب ما را افزایش دهد.برخی گویند:یعنی امت قبلی به امت بعدی می گوید:شما از لحاظ رأی و عقل بر ما برتری ندارید.همان عذابی که بما رسید به شما هم رسید.

چرا از ما پیروی کردید؟!برخی گفته اند:منظور این است که شما از لحاظ عذاب نسبت بما تخفیفی ندارید.

فَذُوقُوا الْعَذٰابَ بِمٰا کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ

:شما خود اختیار کفر کردید و ما را در این اختیار دخالتی نبود.پس عذاب خدا را تحمل کنید.

ص :101

معنی از ابن عباس و سدّی است.حسن و مجاهد گویند:یعنی درهای آسمان بر روی اعمال و دعای ایشان گشوده نمیشود.بنا بر روایت دیگر از ابن عباس و روایت از حضرت باقر(ع):اعمال و ارواح مؤمنان به آسمان برده میشود و درهای آسمان بروی آنها باز است.اما عمل و روح کافر،همین که به آسمان برده شد،منادی ندا می کند:برگردید به سجّین-که نامش برهوت است-و وادیی است در حضرموت.جبائی گوید:درهای آسمان بروی آنها گشوده نمیشود که داخل بهشت شوند.

وَ لاٰ یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ حَتّٰی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیٰاطِ

:و داخل بهشت نمیشوند تا وقتی که شتر داخل سوراخ سوزن شود.یعنی:هرگز به بهشت نمی روند.از ابن مسعود پرسیدند:جمل چیست؟او تجاهل کرد و گفت:شتر نر! (1)رسم عرب این است که هر گاه چیزی را بخواهد،محال بشمار،چنین تعبیراتی می آورد.مثلا می گوید:این کار نمی کنم تا کلاغ پیر و قیر سفید شود و«قارظان» -دو نفر که رفتند و دیگر برنگشتند-برگردند.شاعر گوید:

اذا شاب الغراب اتیت اهلی

و صار القاد کاللبن الحلیب

یعنی:هر گاه کلاغ پیر شود و قیر مثل شیر سفید شود،بخانواده ام برمی گردم.

دیگری گوید:

فرجی الخیر و انتطری ایابی

اذا ما القارظ العنزی آبا

یعنی:هر گاه«قارظ»برگردد،امید خیر و بازگشت مرا داشته باش.

هر گاه حکم را به چیزی مقید کنند که هیچگونه امیدی به حصول آن نباشد، تاکید آن بیشتر و یاس آورتر است.

وَ کَذٰلِکَ نَجْزِی الْمُجْرِمِینَ

:همانطوری که این مجرمین را کیفر دادیم،دیگران را هم کیفر می دهیم.

ص :104

لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهٰادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَوٰاشٍ

:برای آنها در جهنم بستری و روپوشی از آتش است.یعنی آتش از هر سو آنها را محاصره کرده است.

وَ کَذٰلِکَ نَجْزِی الظّٰالِمِینَ

:ابن عباس گوید:یعنی مشرکین را اینطور کیفر می دهیم.

ص :105

اکاشره و اعلم ان کلانا

علی ما ساء صاحبه حریص

یعنی:یکدیگر را مسخره می کنیم و می دانم که هر دوی ما بچیزی که موجب نارضایتی طرفمان هست،حریص هستیم.

چنین سعادتی قرار داد.برخی گفته اند:یعنی برای ثابت شدن ایمان در دلها ما را هدایت کرد.برخی گفته اند:یعنی برای پاک شدن دلها از کینه،ما را هدایت کرد.برخی گویند:یعنی برای عبور از صراط ما را رهنمون شد،بهر صورت،بدنبال این ستایش، اعتراف می کنند که اگر نعمت و منت خداوند شامل حالشان نشده و آنها را هدایت نکرده بود،به چنین سعادتی نائل نمی شدند.این اعتراف از باب شکر گزاری و شاد کامی است نه برای انجام تکلیف،که در آنجا تکلیفی نیست.

لَقَدْ جٰاءَتْ رُسُلُ رَبِّنٰا بِالْحَقِّ

:اینهم اعتراف دیگری است از آنها.یعنی مطالبی که فرستادگان خدا بیان کرده بودند،همه بر حق بود.

وَ نُودُوا أَنْ تِلْکُمُ الْجَنَّهُ أُورِثْتُمُوهٰا بِمٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

:منادی الهی،آنها را ندا می کند که:این است آن بهشت که در دنیا به شما وعده داده می شد.این جمله را ممکن است منادی هنگامی بگوید که آنها منظرۀ بهشت را می نگرند و هنوز بداخل آن نرفته اند و ممکن است پس از ورود به آنها گفته شود.منادی اضافه می کند که بهشت میراث شماست.یعنی همانطوری که میراث حق وارث است،بهشت هم حق مسلم شماست،زیرا خدا را به یکتایی پرستش کردید و دستوراتش را گردن نهادید.

برخی گویند:منظور این است که چون اهل کفر،خود را از بهشت محروم کرده اند، شما وارث آنها هستید و سهم آنها نیز به شما می رسد.در روایت است که پیامبر گرامی اسلام فرمود:هر کسی را در بهشت و در جهنم منزلی است.کافر در جهنم وارث مؤمن و مؤمن در بهشت وارث کافر است و منظور از «أُورِثْتُمُوهٰا» همین است.

ص :109

وعدۀ پروردگار را حق یافتید؟ نکته ای که در آیه است،این است که برای آینده،ماضی بکار رفته و این بخاطر این است که وقوع این جریان حتمی است.نکتۀ دیگر اینکه:اهل بهشت،وعدۀ بهشت را بخودشان مربوط می کنند،نه بکفار.گویی مقصودشان این است که خداوند فقط به ایشان وعدۀ بهشت داده است نه به دیگران که اهل دوزخ هستند.سر این مطلب این است که خداوند بهشت را به شرط ایمان وعدۀ مردم کرده است.پس کسانی که ایمان ندارند،به آنها وعده ای داده نشده است،اما چرا اهل بهشت،این سؤال را از اهل دوزخ میکنند؟علت این است که آنها در دنیا مؤمنین را تکذیب می کردند و خود را رستگار می دانستند. در حقیقت این یک ضربۀ انتقامی است که از اهل بهشت بر اهل جهنم وارد میشود و بدینوسیله شادی و سرفرازی خود را ابراز میدارند و آنها را شماتت می کنند و بر حسرتشان می افزایند.

قٰالُوا نَعَمْ

:اهل دوزخ گویند:آری!وعده خداوند حق بود.

فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَهُ اللّٰهِ عَلَی الظّٰالِمِینَ

:در این وقت از میان آنها یک منادی-که صدایش بگوش طرفین می رسد-اعلام می کند که غضب و لعنت خدا بر مردم کافر.اینکه ظالم را کافر تفسیر می کنیم بقرینه بعد است.

اَلَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ وَ یَبْغُونَهٰا عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَهِ کٰافِرُونَ

:

آنان که از راه خدا اعراض می کردند و از راه راست منحرف می شدند و به آخرت کفر می ورزیدند.برخی گویند:یعنی کسانی که دیگران را از راه خدا منحرف می کردند...

ابن عباس گوید:منظور از «یَبْغُونَهٰا عِوَجاً» این است که به غیر خدا ملحق میشوند و چیزهایی را مورد تعظیم قرار می دهند که خداوند تعظیم نمی کند.برخی گویند:

یعنی برای راه راست خدا یک مسیر انحرافی می جویند و اینطور وانمود می کنند که به آن ضرر می زنند و با شبهه ها و ایجاد شک و تردید،میخواهند در برابر حق خود نمایی کنند.

گویند:کسی که چنین ندایی سر می دهد،مالک است که خزینه دار آتش است»

ص :112

از امام هشتم ع نقل شده است که منظور علی ع است.علی بن ابراهیم این روایت را در تفسیر خود آورده است.حاکم ابو القاسم حسکانی نیز از محمد بن حنفیه نقل کرده است که علی ع فرمود:آن مؤذن من هستم و نیز از ابو صالح از ابن عباس نقل کرده است که برای علی ع در کتاب خدا اسمایی است که مردم نمی شناسند،منظور از «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ» علی ع است که می فرماید:لعنت خدای بر آنان که ولایت مرا تکذیب کردند و حقم را خفیف شمردند.

ص :113

در بارۀ آنها حکم کند.سر انجام خداوند آنها را به بهشت می برد این قول از ابن عباس و ابن مسعود است.گویند:بکر بن عبد اللّٰه مزنی به حسن گفت:شنیده ام قومی هستند که نیکیها و بدیهایشان برابر است.حسن دست بر ران زد و گفت:اینها کسانی هستند که:خداوند به آنها نیرویی بخشیده که اهل بهشت و جهنم را می شناسند و از یکدیگر تمیز می دهند.بخدا نمی دانم.شاید بعضی از آنها در این خانه کنار ما نشسته باشند.

برخی گویند:اعراف جای بلندی است به صراط که حمزه و عباس و علی ع و و جعفر در آنجا ایستاده اند و دوستان خود را بروی سپید و دشمنان خود را بروی سیاه می شناسند.این قول از ضحاک و ابن عباس است و ثعلبی در تفسیر خود آورده است.

برخی گویند:فرشتگانی هستند که در صورت مردان هستند و اهل بهشت و جهنم را می شناسند.اینها خازنان بهشت و دوزخ و حافظ اعمال مردم و گواه آنها هستند.

این قول از ابو مجلز است.

حسن و مجاهد گویند:برجستگان مؤمنین هستند.

جبائی گوید:شهیدان راه حق هستند که گواهان عادل می باشند.

امام باقر ع فرمود:آنها آل محمد ص هستند که هر کس آنها را بشناسد و آنها او او را بشناسند،وارد بهشت می شود و هر کس آنها را منکر باشد و آنها منکر وی باشند،داخل دوزخ میشود.

امام صادق ع فرمود:اعراف،تپه ای است میان بهشت و دوزخ.هنگامی که خوبان به بهشت رفته اند،پیامبران و جانشینان آنها با گروه گنهکار،در آنجا می ایستند، درست مثل اینکه فرمانده لشکر با سپاهیان ضعیف و شکست خوردۀ خود،در یک جا بایستند،سپس خلیفۀ پیامبر رو بگنهکاران کرده،گوید:ملاحظه کنید،برادران نیکوکار شما به بهشت رفته اند.آنها بر نیکان بهشتی سلام می دهند،این است معنای «وَ نٰادَوْا أَصْحٰابَ الْجَنَّهِ أَنْ سَلاٰمٌ عَلَیْکُمْ» که بدنبال آن می فرماید: «وَ هُمْ یَطْمَعُونَ» یعنی با اینکه طمع می کنند که به بهشت روند لکن داخل بهشت نمی شوند و امیدوارند که پیامبر یا امام آنها را شفاعت کند.سپس متوجه اهل جهنم می شوند و می گویند:

ص :116

پروردگارا ما را با ستمکاران قرار مده.سپس انبیاء و ائمه رو بجانب اهل دوزخ کرده،بمنظور ملامت آنها می فرمایند:«سلک جمعیت شما و تکبر شما،برایتان سودمند نیفتاد.شما این گروه ناتوان را تحقیر می کردید و نقش و نگار زندگی دنیای خود را برخ آنها می کشیدید»آن گاه رو بجانب همراهان ناتوان خود کرده،می فرمایند:اکنون باذن خدا داخل بهشت شوید.شما را ترسی و غمی نیست.مؤید این روایت،روایتی است که عمر بن شیبه و دیگران نقل کرده اند که:علی ع قسمت کنندۀ بهشت و دوزخ است و نیز روایت کرده است که پیامبر ص به علی فرمود:گویی ترا در روز قیامت می نگرم که عصایی بکف داری.قومی را به بهشت و قومی را بدوزخ می رانی،ابو القاسم حسکانی-مرفوعا-نقل کرده است که:اصبغ بن نباته گفت:در حضور علی ع نشسته بودم.

(ابن الکوا)شرفیاب شد و از این آیه پرسید،فرمود:وای بر تو!ما در روز قیامت میان بهشت و دوزخ می ایستیم.ما یاران خود را به سیمایشان می شناسیم و آنها را داخل بهشت می کنیم و دشمنان خود را به سیمایشان می شناسیم و داخل جهنم می کنیم.

یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیمٰاهُمْ

:رجالی که بر اعراف هستند،اهل بهشت را در سیمای اطاعت کنندگان و اهل دوزخ را در سیمای بدکاران می شناسند.

وَ نٰادَوْا أَصْحٰابَ الْجَنَّهِ أَنْ سَلاٰمٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوهٰا وَ هُمْ یَطْمَعُونَ

:

مردمی که بر اعراف هستند،اهل بهشت را ندا می کنند که.سلام بر شما و بدینترتیب به آنها تبریک می گویند و به نعمتی که خداوند به آنها بخشیده است،اظهار شادی می کنند.ابن عباس و ابن مسعود و حسن و قتاده گویند:این سخن را هنگامی می گویند، که هنوز داخل بهشت نشده اند،ولی ناامید هم نیستند و امیدوارند که داخل خواهند شد.برخی گویند:این طمع و امید،از آن طمع ها و امیدهای حتمی است.چنان که ابراهیم(ع)می فرمود: «وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی» (شعراء 83:

خدایی که طمع دارم گناهم را بیامرزد)این قول از حسن و ابو علی جبائی است. (1)

ص :117

وَ إِذٰا صُرِفَتْ أَبْصٰارُهُمْ تِلْقٰاءَ أَصْحٰابِ النّٰارِ قٰالُوا رَبَّنٰا لاٰ تَجْعَلْنٰا مَعَ الْقَوْمِ الظّٰالِمِینَ

:هر گاه اعرافیان متوجه اهل جهنم شوند،می گویند:خدایا ما را با ایشان در جهنم جمع مکن.نگاه آنها بسوی اهل جهنم،نگاه دشمنی است و از روی میل و رغبت نیست.لذا می فرماید:هنگامی که چشم ایشان به اهل دوزخ می افتد...

در روایت است که عبد اللّٰه ابن مسعود قرائت میکرد:و اذا قلبت ابصارهم تلقاء اصحاب النار قالوا ربنا عائذا بک ان تجعلنا مع القوم الظالمین»:از امام صادق(ع)نیز همین طور روایت شده است.

ص :118

بحال شما سودی نبخشیدند.

أَ هٰؤُلاٰءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لاٰ یَنٰالُهُمُ اللّٰهُ بِرَحْمَهٍ

:آیا اینها هستند که شما سوگند یاد می کردید که رحمت خدا نصیبشان نمی شود و داخل بهشت نمی شوند؟!شما دروغ گفتید.سپس:به آن دسته که مورد انکار و طعن بوده اند،می گویند:

اُدْخُلُوا الْجَنَّهَ لاٰ خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لاٰ أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ

:به شادی و خوشی داخل بهشت شوید.شما را ترسی و اندوهی نیست بدینترتیب کسانی را که ضعفای مؤمنین را سرزنش می کردند و قسم می خوردند که پیش خدا خیری ندارند،سرکوفت میدهند و رسوا می کنند.در اینکه گوینده این سخن کیست؟میان مفسران قرآن اختلاف است.برخی گویند:سخن اعرافیان و برخی گویند سخن خدا و برخی گویند:

سخن فرشتگان است.ما به استناد روایتی که از امام صادق(ع)نقل شده،گفتیم مقصود پیامبران و خلفای آنهاست.

ص :121

ممکن است خداوند به آنها قدرتی ببخشد که صدای یکدیگر را بشنوند.یا اینکه موانع شنیدن صدا را از میان بر میدارد.

اَلَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَهْواً وَ لَعِباً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیٰاهُ الدُّنْیٰا

:آنها که دین خود را که خداوند به آن امر کرده بود سرگرمی و بازی پنداشتند و هر چه خداوند حلال کرده بود حرام و هر چه حرام کرده بود حلال شمردند و بزندگی دنیا و باقی ماندن زیاد در این سرای فانی فریفته شدند.

فَالْیَوْمَ نَنْسٰاهُمْ کَمٰا نَسُوا لِقٰاءَ یَوْمِهِمْ هٰذٰا

:ابن عباس و حسن و مجاهد گویند:

یعنی امروز آنها را در عذاب باقی می گذاریم،همانطوری که آنها خود را برای چنین روزی آماده نکردند.جبائی گوید:یعنی با آنها معاملۀ کسی می کنیم که در آتش بدست فراموشی سپرده شده است،نه او را اجابت می کنیم و نه او را رحم!همانطوری که آنها هم در دنیا از تفکر و اندیشه و تحصیل دانش نسبت بمطالب دینی خودداری و همه چیز را فراموش کردند.

وَ مٰا کٰانُوا بِآیٰاتِنٰا یَجْحَدُونَ

:«ما»در هر دو مورد،مصدری است.یعنی با آنها بدو جهت معاملۀ فراموش شدگان می کنیم:یکی بواسطۀ اینکه امروز فراموش کردند،دیگر بواسطۀ اینکه آیات ما را منکر شدند.

در بارۀ این آیه اختلاف است.برخی گویند:این آیه کلام خداست و حکایت از اهل بهشت نیست و کلام اهل بهشت تا «حَرَّمَهُمٰا عَلَی الْکٰافِرِینَ» تمام شده است.برخی گویند تا «اَلْحَیٰاهُ الدُّنْیٰا» کلام اهل بهشت است و دنبالۀ آن کلام خداست.

ص :124

که در انتظار سرانجام و نتایج کارها هستند و به آن ایمان و اعتراف دارند.پس نسبت انتظار به آنها مجازی است.جبائی گوید:مقصود از تأویل،و عده هایی است که در باره بعث و نشور و حساب و عقاب،بآنها داده شده است.

یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جٰاءَتْ رُسُلُ رَبِّنٰا بِالْحَقِّ

:آنان که دستورات ما را بدست فراموشی سپردند و از آنها اعراض کردند،در آن روز اعتراف می کنند که فرستادگان خدا بر حق بوده اند و عقل بدرستی گفتار آنها گواهی می دهد.

فَهَلْ لَنٰا مِنْ شُفَعٰاءَ فَیَشْفَعُوا لَنٰا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الَّذِی کُنّٰا نَعْمَلُ

:

آرزو می کنند که شفیعانی پیدا شوند و آنها را از کیفر نجات دهند یا اینکه بدنیا باز گردند و دست از شرک و معصیت بردارند.

قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مٰا کٰانُوا یَفْتَرُونَ

:آنچه در بارۀ خدایی بتها و شفاعت آنها می گفتند،بر باد رفت و خود را بهلاکت افکندند.

ص :127

بِهِ قَوْمَهٰا تَحْمِلُهُ» (مریم 27)

جبائی گوید:یعنی تخت قدرت خود را برافراشت.فراء و جماعتی گویند:

یعنی سپس ارادۀ آفرینش عرش کرد.قاضی نیز همین قول را برگزیده است وی گوید:

«ثم»دلالت دارد بر اینکه آفرینش عرش بعد از آفرینش آسمان است.و از مالک بن انس روایت است که استواء مجهول نیست لکن چگونگی آن مجهول و سؤال از آن بدعت است.ابو حنیفه می گفت:این جمله را تفسیر نکنید! یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهٰارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً :روز و شب بدنبال یکدیگر فرا می رسند.

خداوند روز را به پردۀ سیاه شب می پوشاند و همچنین پردۀ سفید روز را بر ظلمت شب می گستراند.این تعاقب روز و شب،همواره با سرعت هر چه بیشتر ادامه دارد و همچون دوسمند تیز تک در تعقیب یکدیگر هستند.این مطلب را در جای دیگر اینطور بیان می کند: «یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهٰارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهٰارَ عَلَی اللَّیْلِ» (زمر 5:شب را بر روز می پوشاند و روز را بر شب) وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّرٰاتٍ بِأَمْرِهِ :خورشید و ماه و ستارگان در مدار خویش،سر بفرمان خداوند هستند و می چرخند.

أَلاٰ لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ

:در اینجا میان خلقت و امر تفصیل میدهد،زیرا فایدۀ آنها مختلف است.مقصود از خلقت،پدید آوری و مقصود از امر،این است که هر چه بخواهد و بپسندد،در میان آفریدگان حکم می کند.

تَبٰارَکَ اللّٰهُ رَبُّ الْعٰالَمِینَ

:او همواره در عظمت لا یتناهی خداوندی باقی و برقرار است و جهانیان را خالق و مالک و سرور است.

ص :131

هستند،نفهمند،چه خوب است! ما مردمی را می شناسیم که کوشش میکردند کارهای خیر را در نهان انجام دهند.مسلمانان سعی می کردند با همهمه ای آهسته خدای بی نیاز را نیایش کنند.در یکی از جنگها مسلمانان که بر شرف یک وادی رسیده بودند، صدای خود را به تکبیر و تهلیل بلند کردند.پیامبر گرامی فرمود:مگر با آدم کر یا غایب سخن می گویید!شما خدایی میخوانید که شنوا و نزدیک و با شماست.آهسته او را بخوانید.برخی گویند:تضرع یعنی بلند کردن صدا و خفیه یعنی آهسته.منظور این است که خداوند را بلند یا آهسته بخوانید.این معنی از ابو مسلم و علی بن ابراهیم در تفسیر خود نقل کرده است.

إِنَّهُ لاٰ یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ

:خداوند کسانی را که در دعا از حد تجاوز کنند،دوست نمی دارد.یعنی مقام و منزلت انبیا را بخواهند.چنان که ابو مجلز گوید:ابن جریج گوید:یعنی در دعا فریاد بزنند.برخی گویند:یعنی خداوند کسانی را که در عبادات و دعاها از حد معمول تجاوز کنند،دوست نمی دارد.

وَ لاٰ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاٰحِهٰا

:مقصود این است که مؤمنین را نباید کشت و نباید گمراه کرده و از ارتکاب معصیت باید خودداری کرد،زیرا خداوند، زمین را بوسیلۀ قوانین دینی اصلاح کرده است.این معنی از سدّی و حسن و کلبی و ضحاک است.برخی گویند:یعنی پس از آنکه خداوند به اصلاح زمین امر کرده است،شما فساد نینگیزید.حسن گوید:اصلاح زمین،پیروی از امر خداوند است.نیز از وی روایت شده است که:بعد از آنکه زمین با بقای مؤمن اصلاح شده است با قتل مؤمن بفساد نکشید.برخی گویند:یعنی بعد از اصلاح زمین بعدل،آن را با ظلم فاسد نکنید.عطیه گوید:یعنی در روی زمین معصیت نکنید که خداوند باران و برکت را از شما منع می کند.بنا بر این مقصود از اصلاح زمین،بارندگی و فراوانی نعمتهاست.

میسر از امام باقر(ع)روایت کرده است که در اینباره فرمود:زمین فاسد بود و خداوند به پیامبرش اصلاح کرد.

وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً

:و خدا را از ترس کیفر و به امید پاداش،یا از ترس

ص :133

ردّ و بامید اجابت،یا از ترس عدلش و به امید فضلش بخوانند.عطا گوید:یعنی از ترس جهنم و به امید بهشت.

إِنَّ رَحْمَتَ اللّٰهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ

:نعمت و بخشش خدا در دسترس نیکو کاران است.سعید بن جبیر گوید:یعنی پاداشش به بندگان مطیع نزدیک است.

اخفش گوید:منظور از رحمت،باران است.مؤید آن این آیه است: «فَانْظُرْ إِلیٰ آثٰارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ کَیْفَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهٰا» (روم 50:به آثار رحمت خدا بنگرید که چگونه زمین را پس از مرگش زنده می کند) احسان،کاری است که سزاوار ستایش و اسائه،کاری است که سزاوار نکوهش باشد.برخی گفته اند:منظور از«محسنین»کسانی هستند که کارهایشان از بدی پاک و سراسر نیکی باشد.لکن ظاهر عبارت این معنی را نمی رساند.آنچه مقتضای ظاهر است این است که هر کس کار نیکی کرد،برحمت خدا می رسد.نه اینکه اگر میان نیکی و بدی جمع کرد،از رحمت خدا محروم است.اثبات چنین نظری احتیاج بدلیلی محکمتر دارد.

ص :134

سوق:راندن چیزی برای اینکه سرعت بگیرد بلد:محل اجتماع مردم.شهر.بادیه:محل زندگی ایلات و عشایر.

نکد:کسی که در بخشش،سخت باشد.شاعر گوید:

و اعط ما اعطیته طیبا

لا خیر فی المنکود و الناکد

یعنی:هر چه به او می دهی،بده که در آدم بخیل خیری نیست.

لکن این مطلب بر خلاف عقیدۀ عدلی مذهبان است.راست است که خداوند معمولا گیاه را بوسیله باران می رویاند،اما قدرت دارد که اگر مصلحت دینی و دنیوی ایجاب کند، بدون باران گیاه را برویاند یعنی نیازی به اینکه باران را واسطه قرار دهد ندارد.

وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَبٰاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ

:زمین خوب،بی رنج و زحمت کشاورز، خیر و برکت می دهد و زراعت آن خوب و پرفایده است.در عین حال.همین هم خارج از امر و فرمان خداوند نیست.

وَ الَّذِی خَبُثَ لاٰ یَخْرُجُ إِلاّٰ نَکِداً

:زمین ناقابل و شوره زار،برکتی ندارد و در دادن محصول بخیل است.این معنی از سدّی است.در عین حال برای خداوند ممکن است که از زمین شوره زار هم محصول خوب و پرفایده،برویاند.لکن عادت بر این جاری نشده و این کار خلاف مصلحت است.انسان هم روی این حساب،تکلیف خود را بهتر می شناسد و می داند که نفع و خیر را از چه راهی باید جستجو کند.از طرف دیگر،انسان باید توجه کند که هر گاه برای نفع اندک دنیا این همه تلاش می کند.

سزاوار است که برای نفع سرشار آخرت بیشتر تلاش کند.

کَذٰلِکَ نُصَرِّفُ الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ

:ما دلائل گوناگون خود را برای مردم سپاسگزار،اینطور بیان می کنیم،مقصود این است که:همانطوری که این مثل را بیان می کنیم،دلائل خود را هم بگوش سپاسگزاران می رسانیم برخی گویند:یعنی همانطوری که آیات و دلائل را یکی پس از دیگری برای شما بیان کردیم،برای کسانی که شکر نعمتهای خدا را بجا می آورند نیز بیان می کنیم یکی از نعمتهای که خداوند به ایشان ارزانی داشته است هدایت و فراهم کردن اسباب نجات و سعادت است.

از ابن عباس و مجاهد و حسن روایت شده که این مطلب،مثلی است که خداوند در بارۀ مؤمن و کافر می زند.می گوید:زمینها همه یکی هستند.لکن زمین باغ و گل و سنبل و زمین شوره زار،خار و خس می رویاند.مردم نیز همه یکی هستند.

از خون و گوشت و رگ و ریشه آفریده شده اند.اما گروهی آمادگی دارند و موعظه را می پذیرند و گروهی سنگدل هستند و موعظه در دل آنها اثر نمی گذارد.

ص :138

مِنْ رَبِّ الْعٰالَمِینَ

:«من»برای ابتداست.یعنی مبدء رسالت من خداوند است.

پرستش بتان فرا میخوانی.برخی گویند:یعنی ترا در گمراهی می بینیم.برخی گویند:

یعنی گمان ما در بارۀ تو این است که گمراهی.

قٰالَ یٰا قَوْمِ لَیْسَ بِی ضَلاٰلَهٌ

:نوح در پاسخ آنها گفت:من از راه صواب خارج نشده ام که مرا گمراه میخوانید.

وَ لٰکِنِّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعٰالَمِینَ

:لکن من فرستادۀ خدا هستم که مالک هر چیزی است.

أُبَلِّغُکُمْ رِسٰالاٰتِ رَبِّی وَ أَنْصَحُ لَکُمْ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللّٰهِ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ

:من پیامهای الهی را به شما ابلاغ میکنم و آنچه بمن گفته شده است بدون کم و زیاد و تغییر به شما میگویم و از صفات و توحید و عدل و حکمت خدا چیزیهایی میدانم که شما نمیدانید و بقولی یعنی:از دین خدا چیزهایی میدانم که شما نمیدانید و بقولی یعنی:از قدرت و سلطنت و شدت کیفر خدا چیزهایی میدانم که شما نمیدانید.همۀ این معانی محتمل است.گویند:این مطلب را نوح از این جهت میگفت که:قومش هنوز نشنیده بودند.

که خداوند مردمی را عذاب کرده است،اما اقوام بعدی این مطلب را شنیده بودند.

چنان که هود گفت:شما بعد از قوم نوح جانشین آنها هستید و شعیب به قوم خود گفت:

همان چیزی به شما میرسد که بقوم نوح رسید.

أَ وَ عَجِبْتُمْ...

تا پایان آیه:همزۀ استفهام بر واو عطف وارد شده و معنای آن انکار است.بنا بر این،کلام از جهتی متصل و از جهتی مستقل است.یعنی نباید تعجب کنید از اینکه بیان و نبوت و رسالت از جانب پروردگارتان بر مردی مثل خودتان نازل شده است تا شما را-اگر ایمان نیاورید-از کیفر بترساند.اینکه میگوید:

نباید تعجب کنید،بخاطر این است که اگر مردی برای ارشاد و اصلاح قومی صمیمانه و با دلسوزی قیام کند،تعجبی ندارد.تعجب در این است که مردم بخودشان ترحم نکنند و اسباب بدبختی خود را فراهم سازند.وانگهی رسالت،به صلاح مردم و مطابق حکمت و مصلحت است و عقل آن را تأیید میکند.بهر حال منظور از آمدن نوح این بود که آنها از شرک و معصیت بپرهیزند تا به آنها رحم شود.حسن گوید:یعنی

ص :142

تقوی پیشه کنید به امید اینکه به شما رحم شود.

فَکَذَّبُوهُ...

تا آخر آیه:آنها نوح را تکذیب کردند و ما نوح و افراد مؤمن که در کشتی بودند از غرق شدن نجات دادیم و آنهایی که نوح را تکذیب می کردند غرق کردیم آنها کور دل و از راه حق گمراه بودند.

آنها گفت:از خداوند طلب آمرزش کنید که او آمرزنده است.باز هم بنای خیره سری گذاشتند و نوح از دعوت آنها خودداری کرد.آنها بیکدیگر سفارش میکردند که:

خدایان خود را فراموش نکنید.خدایان«ود»«سواع»را از دست ندهید،سرانجام خداوند آنها و خدایانشان را غرق کرد.پس از طوفان نوح،مردم دیگری پیدا شدند که بت پرستی را از سر گرفتند و بتهای خود را بنام بتهای قوم نوح نام گذاری کردند.

مردم یمن«یغوث»و«یعوق»مردم دومه الجندل«ود»مردم حمیر«نسر»و هذیل «سواع»را احیا کردند و تا ظهور اسلام به پرستش آنها سرگرم بودند.ما داستان نوح و غرق شدن قومش را-انشاء اللّٰه-در سوره هود شرح خواهیم داد.

شیخ ابو جعفر بن بابویه از علی بن احمد بن موسی-بچند واسطه-از جانب عبد العظیم حسنی نقل کرده است که امام دهم ع فرمود:نوح دو هزار و پانصد سال زندگی کرد.روزی سوار کشتی بود و خوابش بود،در این وقت بادی وزید و عورتش پیدا شد.

حام و یافث خندیدن و سام آنها را منع کرد و عورت را پوشانید.لکن آن دو هر بار که وی عورت پدر را می پوشانید،برهنه می کردند.نوح بیدار و متوجۀ خندۀ آنها شد.علت خنده را پرسید.سام بعرض رسانید.نوح دستها را به آسمان بلند کرد و گفت:خدایا،نطفۀ حام را تغییر ده تا فقط سیاهان از او بوجود آیند و نطفۀ یافث را تغییر ده.خداوند.نطفۀ آنها را تغییر داد.تمام سودانی ها از صلب حام و تمام ترک و سقلاب و یأجوج و مأجوج و چینیان از صلب یافث و تمام سفید پوست های دیگر از صلب سام هستند.نوح به حام و یافث گفت:خداوند اولاد شما را بردگان اولاد سام گردانید، زیرا او بمن نیکی کرده و شما مرا نافرمانی کردید.علامت نافرمانی شما در نسل شما و علامت نیکی سام در نسلش آشکار خواهد شد.

ابن بابویه قمی(ره)می فرماید:ذکر یافث در این خبر غریب است و تنها در این طریق،من روایت کرده ام.همۀ روایاتی که در اینباره نقل کرده ام.فقط در آنها نام حام آمده است.در این اخبار آمده است که وی پس از ظاهر شدن عورت پدر خندید و سام و یافث که در ناحیه ای بودند،پس از اطلاع از کار وی،آمدند و به او

ص :144

اعتراض کردند و لباسی را بر روی پدر افکندند،وقتی که نوح از خواب بیدار شد، خداوند جریان رفتار حام را به او وحی کرد.نوح وی را لعن و در باره اش نفرین کرد.

ابراهیم بن هاشم از علی بن حکم از بعضی از اصحاب ما از امام صادق ع روایت کرده است که:نوح دو هزار و پانصد سال زندگی کرد.هشتصد و پنجاه سال آن پیش از رسالتش بود.نهصد و پنجاه سال مردم را دعوت کرد.دویست سال مشغول ساختن کشتی بود.پس از طوفان هم 500 سال زندگی کرده و در روی کرۀ زمین شهرها و آبادیهایی بوجود آورد و فرزندان خود را در آنجاها ساکن کرد پس از سپری شدن عمر دو هزار و پانصد ساله!عزرائیل نزد او-که در آفتاب بود-آمده،بر او سلام کرد.

گفت:بچه مقصود به اینجا آمده ای؟!گفت:آمده ام ترا قبض روح کنم.گفت بگذار، بسوی سایه روم.مهلتش داد.همین که به سایه رفت.گفت:هر چه در این جهان زیسته ام، به اندازۀ همین انتقال از آفتاب به سایه،بیشتر نبود.اکنون مأموریت خود را انجام ده.

عزرائیل نوح را قبض روح کرد و برای همیشه بیک زندگی پر ماجرا و پر فراز و نشیب پایان بخشید.

ص :145

نکرده،بلکه من فرستادۀ خدایم.

روبرو نشود و سخن ناپسند آنها را با سخنی ناپسند پاسخ نگوید.بلکه آنچه را بوی نسبت داده اند،از خود سلب کند.چنان که هود در پاسخ آن نسبت ناروا،به آنها حرف زشتی نگفت و ادامه داد که:من اخبار پروردگارم را به شما میرسانم و شما را نصیحت میکنم که دست از اطاعت خداوند نکشید.یقین داشته باشید که در تبلیغ رسالت خداوند،امین هستم و دروغ نمیگویم و چیزی را تغییر نمی دهم.این معنی از ضحاک و جبائی است.کلی گوید:مقصود هود این بود که مرا امین میدانستید.اکنون چرا تکذیبم می کنید. (1)

أَ وَ عَجِبْتُمْ أَنْ جٰاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلیٰ رَجُلٍ مِنْکُمْ لِیُنْذِرَکُمْ

:تعجبی ندارد که نبوت و بقولی معجزه و بیان به مردی اختصاص یافته است که از خود شماست و در میان شما بزرگ شده است و منظور او این است که شما را از کارهای زشت بترساند.

برخی گویند:یعنی چرا از بعثت مردی از خودتان تعجب میکنید،اما از اینکه سنگی میپرستید،تعجب نمی کنید؟! وَ اذْکُرُوا إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفٰاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ وَ زٰادَکُمْ فِی الْخَلْقِ بَصْطَهً :

نعمتهای خداوند را بخاطر بیاورید که شما را بعد از آنکه قوم نوح بر اثر معصیت هلاک شدند،در روی زمین سکونت داد و بر نیرو و طول شما افزود.این معنی از ابن عباس و جماعتی است.کلبی گوید:طویلترین آنها صد ذراع و کوتاهترین آنها شصت ذراع بودند.برخی گویند:کوتاهترین آنها دوازده ذراع بودند.امام باقر(ع) فرمود:آنها باندازۀ نخلهای بلند بودند و کوه را ویران میکردند.برخی گویند:

بلندی آنها به اندازۀ یک دست و یک قامت بود.

فَاذْکُرُوا آلاٰءَ اللّٰهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ

:نعمتهای خدا را بیاد آورید تا در دنیا و آخرت رستگار شوید.

قٰالُوا أَ جِئْتَنٰا...

تا پایان آیه:گفتند:ای هود،آمده ای که ما را به پرستش

ص :150

خدای یگانه وادار کنی و از پرستش خدایانمان که نیاکانمان می پرستیده اند،بازداری؟ اگر راست می گویی که فرستادۀ خدا هستی،آن عذابی که در صورت پرستش بتها ما را به آن تهدید میکنی،بر ما نازل کن.

قٰالَ قَدْ وَقَعَ عَلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ رِجْسٌ وَ غَضَبٌ

:هود در جواب آنها فرمود:

وقوع عذاب برای شما حتمی است.شما کاری کرده اید که مستوجب غضب پروردگار شده اید.غضب خدا این است که اراده کند عذاب بدکاران را.

أَ تُجٰادِلُونَنِی فِی أَسْمٰاءٍ سَمَّیْتُمُوهٰا أَنْتُمْ وَ آبٰاؤُکُمْ مٰا نَزَّلَ اللّٰهُ بِهٰا مِنْ سُلْطٰانٍ

:

آیا در بارۀ بتهایی که شما و پدرانتان اختراع کرده اید و نام خدایی بر آنها نهاده اید، با من مجادله و دشمنی می کنید؟در حالی که هیچ صفتی و علامتی از خدایی در آنها نیست و از جانب خداوند هم برای خدایی آنها دلیلی نازل نشده است.بدیهی است که چنین ادعای بزرگی نیازمند دلیل قاطع و محکم است و این دلیل را شما بیاورید نه من من باید دلیل بیاورم که خدای یگانه،معبود حقیقی شماست و جز او معبودی نیست و من فرستادۀ اویم.

برخی گویند:آنها بتها را هر کدام طوری نامگذاری کردۀ بودند،یکی را نازل کنندۀ باران،دیگری را دهندۀ روزی و دیگری را شفا دهندۀ بیماران و دیگری را رفیق سفر نامیده بودند.هود می گفت:این نامگذاریها اختراع شماست.

فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ

:حسن و جبائی و مفسران دیگر گویند:

یعنی در انتظار نزول عذاب باشید که من هم منتظرم.

فَأَنْجَیْنٰاهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ بِرَحْمَهٍ مِنّٰا

:هود و آنها که ایمان آورده بودند،از میان آنها بیرون آوردیم و برحمت خویش آنها را از عذاب خود نجات دادیم.

وَ قَطَعْنٰا دٰابِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا وَ مٰا کٰانُوا مُؤْمِنِینَ

:کسانی که آیات ما را تکذیب کرده بودند و بخدا و رسولش ایمان نداشتند،گرفتار عذاب کردیم و نسل آنها را برانداختیم.

ذکر جملۀ «وَ مٰا کٰانُوا مُؤْمِنِینَ» به این منظور است که نشان دهد که از

ص :151

حال آنها معلوم بود اگر باقی می ماندند،ایمان نمی آوردند.چنان که در جای دیگر می فرماید:

«لَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَمّٰا ظَلَمُوا وَ جٰاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنٰاتِ وَ مٰا کٰانُوا لِیُؤْمِنُوا» (یونس 13:گذشتگان را بعد از آنکه ظلم کردند و فرستادگان ما دلایل روشن بسوی ایشان آمدند،هلاک کردیم که ایمان نمی آوردند)از این آیه استفاده میشود که قوم هود گرفتار عذاب شدند و نسل آنها منقرض شد.

که ترجمۀ فارسی آن این است:

ای قیل،وای بر تو،برخیز و دعا کن.شاید خداوند بارانی نازل کند و سرزمین عاد را که در آستانۀ مرگ هستند،سیر آب گرداند.کار قوم عاد به جایی رسیده است که حیوانات وحشی نزد آنها می آیند و از تیر آنها نمی ترسند.شما در اینجا شب و روز مشغول عیاشی هستید و قوم خود را فراموش کرده اید.چه زشت و ناپسند است رفتار شما! زنها اشعار را خواندند و افراد بخود آمدند.گفتند:قوم ما را فرستاده اند که داخل این حرم شویم و طلب باران کنیم.اکنون برویم و دعا کنیم.مردی که یهود ایمان داشت،گفت:دعای شما وقتی مستجاب میشود که یهود ایمان بیاورید.او را ملامت کردند و وارد مکه شدند.

قیل بن عنز،رئیس آنان بود.گفت:خدایا،اگر هود راست می گوید،برای ما باران بفرست.ما بیچاره شدیم.

خداوند سه ابر سفید و سرخ و سیاه فرستاد.سپس منادی ندا کرد:ای قیل،یکی از این ابرها را برای خودت و قومت اختیار کن.او ابر سیاه را انتخاب کرد.ابر سیاه، عذاب بهمراه می آورد.این ابر بسوی سرزمین عاد رفت و قوم با دیدن آن خوشحال شدند،زیرا گمان می کردند،باران بر آنها نازل می شود،اما این ابر بهمراه خود بادی بجریان آورد که هشت روز و هفت شب پی در پی می وزید و در این مدت تمام افراد قوم را هلاک کرد.

هود و مؤمنین در گوشه ای نشسته بودند و از این باد مهلک،جز نسیمی ملایم که تن شریفشان را نوازش میکرد.چیزی احساس نمی کردند.این باد در سر زمین عاد میان زمین و آسمان می چرخید و بر سر آنها سنگ می بارید و آنها را نابود میکرد.

ابو حمزۀ ثمالی از سالم از امام باقر ع نقل کرده است که خدا را خزانه ای از باد است که بر آن قفل نهاده شده است.اگر در آن باز شود،زمین و آسمان را از جای می کند.

برای قوم عاد به اندازۀ انگشتری از خزانۀ باد گشوده شد.

هود و صالح و شعیب و اسماعیل و پیامبر ما به عربی سخن می گفتند.

ص :153

آیۀ:حال تاکل:در محل نصب و حال مفسدین:حال لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ :بدل از «لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا» بدل بعض از کل.

یٰا صٰالِحُ ائْتِنٰا

:همزه وصل اگر ساقط شود،همزۀ دوم تلفظ و الا قلب به یاء میشود.

فَذَرُوهٰا تَأْکُلْ فِی أَرْضِ اللّٰهِ وَ لاٰ تَمَسُّوهٰا بِسُوءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ

:

بگذارید شتر خدا در زمین خدا بچرد و به او صدمه ای نرسانید که گرفتار عذابی دردناک خواهید شد.

وَ اذْکُرُوا إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفٰاءَ مِنْ بَعْدِ عٰادٍ

:نعمتهای خدا را بیاد آورید که پس از قوم عاد شما را وارث این سرزمین کرد و در آن متمکن ساخت.

وَ بَوَّأَکُمْ فِی الْأَرْضِ

:و برای شما خانه ها و مساکنی در آن قرار داد تا در آنها مأوی گزینید.

تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِهٰا قُصُوراً وَ تَنْحِتُونَ الْجِبٰالَ بُیُوتاً

:در بیابانهای آن خانه ها و قصرها و ویلاهای تابستانی می سازید و در کوه ها منزل درست می کنید.

ابن عباس گوید:برای تابستان در بیابان خانه درست می کردند و برای زمستان از کوه خانه می تراشیدند تا جای آنها محکمتر و گرمتر باشد.گویند:نظر به اینکه عمر آنها طولانی بود،ناچار بودند،از کوه خانه در آورند که دوام بیشتری داشته باشد.

وَ لاٰ تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ

:در روی زمین فساد و آشوب نکنید.

قٰالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ صٰالِحاً مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّهِ

:آنان که دچار کبر و نخوت شده بودند،به افراد مؤمن که ضعیف و ناتوان بودند،می گفتند:آیا شما یقین دارید که صالح فرستاده خداست؟ قٰالُوا إِنّٰا بِمٰا أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ :پاسخ می دادند:ما ایمان داریم که آنچه بسوی او فرستاده میشود از جانب خداست.

قٰالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنّٰا بِالَّذِی آمَنْتُمْ بِهِ کٰافِرُونَ

:در جواب می گفتند:

ولی ما به آنچه شما اعتقاد دارید کافریم.

فَعَقَرُوا النّٰاقَهَ وَ عَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ

:سرانجام شتر را نحر کردند و فرمان خدا را زیر پا گذاشتند.

وَ قٰالُوا یٰا صٰالِحُ ائْتِنٰا بِمٰا تَعِدُنٰا إِنْ کُنْتَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ

:گفتند:ای صالح

ص :158

اگر از فرستادگان خدا هستی اکنون شتر را کشته ایم،عذابی که وعده می کردی بر ما نازل کن.

فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَهُ

:مجاهد و سدّی گویند:یعنی صیحه ای آنها را فرو گرفت.

برخی گویند:صاعقه و ابو مسلم گوید.زلزله و برخی گویند:صیحه ای که زمین را بلرزه در آورد.اصل رجفه،حرکت وحشتناک است.

فَأَصْبَحُوا فِی دٰارِهِمْ جٰاثِمِینَ

:و بدینترتیب،در سرزمین خود و بقولی در خانه های خود،بیجان و بیحرکت بیفتادند و طعمۀ مرگ شدند.علت اینکه«دار» را مفرد آورده،این است که جنس مراد است.

برخی گویند:بصورت خاکستر در آمدند.

فَتَوَلّٰی عَنْهُمْ

:صالح از آنها اعراض کرد.

وَ قٰالَ یٰا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسٰالَهَ رَبِّی وَ نَصَحْتُ لَکُمْ وَ لٰکِنْ لاٰ تُحِبُّونَ النّٰاصِحِینَ

:

و گفت:من وظیفۀ خود را در تبلیغ رسالت انجام دادم و شما را نصیحت کردم ولی شما نصیحت کنندگان را دوست نمیدارید،زیرا هر گاه کسی دیگری را دوست دارد، سخنش را می پذیرد.

خدای خودم درخواست می کنم که هر چه بخواهید اجابت کند.گفتند منصفانه است.

برای این کار روز عید را در نظر گرفتند.روز عید فرا رسید.در پیشگاه مبارک بتها!مراسمی با شکوه و خیره کننده تشکیل دادند.مراسمی که هر بیننده ای را غرق در شکوه و عظمت ظاهری خود میکرد ولی جامد و بی روح بود!خوردنیها و نوشابه ها در خور عید و مراسم خدایگان بود!خوردند و نوشیدند و شادی کردند.بخصوص که صالح را در این مسابقه،شکست خورده میپنداشتند.سرانجام مسابقه آغاز شد.

صالح پیش آمد.در پیشگاه بتان با قلبی سرشار از تنفر،آغاز راز و نیاز کرد، خواهش کرد،استغاثه کرد و...اما از یک مشت اجسام بی جان چه کاری ساخته بود! طبیعی است که پاسخی نمیدادند.

صالح رو بسوی قوم کرد،گفت:ملاحظه می کنید که اینان مرا پاسخ نمیدهند.

اجازه دهید از خداوند یکتا،آن مظهر عظمت و شکوه حقیقی،در خواست کنم تا شما را اجابت کند.

در آنجا سنگی عظیم بود.اشاره به سنگ کردند.گفتند:اگر از این سنگ، شتری زیبا بیرون آوری ترا تصدیق می کنیم.

صالح از خدای خود در خواست کرد که این خواسته را مستجاب فرماید.سنگ بصدا در آمد.صدایی بس هولناک که نزدیک بود عقل را از آنها برباید.سپس همچون زنی که بدرد زایمان گرفتار است و بخود می پیچد،بناله درآمد.نالید و نالید و سرانجام شکم سنگ شکافته شد و شتری آن چنان که آنها خواسته بودند از دل سنگ بیرون آمد.آری سنگ زائید و ماده شتری بدنیا آورد! قوم غرق در حیرت شده بودند.نوزاد-که از عظمت و زیبایی بی نظیر و در نوع خود مثل و مانند ندارد-در برابر چشمان حیرت زدۀ قوم،بدرد زائیدن گرفتار شد و در فاصلۀ چند لحظه کره شتری بدنیا آورد! حادثه ای عظیم بود.خدای صالح روی خدایان مصنوعی را سیاه کرده بود!صالح به پیروزی بزرگی رسیده است.قوم در برابر این حادثۀ شگفت انگیز،بر سر دو راهی

ص :160

رسیده است.دیگر جای چون و چرا باقی نمانده است.یا باید در برابر حقیقت سر تسلیم فرود آورد و خوشبخت شود،یا باید راه فنا را پیش گیرد و بزندگی رسوا و ننگین خود خاتمه بخشد.

گروهی که دارای وجدانی سالم بودند،ایمان آوردند،اما طبقۀ اعیان و اشراف، که همواره برای هر اجتماعی،بمنزلۀ مهره های هرز ماشین ترقی و تکامل است،دست از عناد و سرکشی بر نداشت.غیر از این هم از آنها توقعی نبود! صالح رو بجانب قوم کرده،گفت:این است شتری که در خواست میکردید.

یک روز تمام آبهای شما اختصاص بخود شما.وقتی که شتر سر را بطرف آب می برد، تا قطرۀ آخر یک نفس می نوشید.آن گاه سر را بلند می کرد.در عوض هر چه از او شیر می دوشیدند،تمام شدنی نبود. ظرف ها را از شیر شتر پر می کردند و نگاه می داشتند.

حسن بن محبوب گوید:مردی بنام سعید بن یزید می گفت:به سرزمین ثمود رفتم و جایی که شتر از میان دو کوه بیرون آمده بود،اندازه گرفتم،هشتاد زراع بود.

روزی که خوردن آب نوبت شتر بود،آنها ناراحت بودند.حیوانات آنها از این شتر عظیم می ترسیدند.از اینرو در صدد کشتن شتر بر آمدند.زنی زیبا روی بنام «صدوف»دارای گاو و گوسفند و شتر بود و بیشتر از همه بصالح دشمنی می ورزید.

او مردی از قوم ثمود بنام مصدع بن مهرج را پیش خود خواند و به او وعده داد که اگر شتر را بکشد،بهمسری او در می آید.زنی دیگر بنام عنیزه،مردی کوتاه و کبود چشم و سرخ پوست و زنازاده،بنام قدار بن سالف،پیش خود خواند و گفت:هر کدام از دخترانم را بخواهی بتو می دهم که شتر را بکشی.قدار در میان قوم خود مورد توجه و احترام بود.

این دو زن خیره سر،بذر فساد را کاشتند.بار دیگر بدست این جنس لطیف، غریزۀ جنسی دو مرد بلهوس تحریک شد و بزرگترین فاجعه انسانیت بوقوع پیوست! این دو مرد،هفت نفر دیگر را با خود همراه و شتر صالح را پی کردند.سدّی و دیگران گویند:خداوند به صالح وحی کرد که:بزودی قوم تو شتر را پی خواهند کرد.

ص :161

صالح این مطلب را با قوم در میان گذاشت.گفتند:ما چنین تصمیمی نداریم.صالح گفت:در شهر شما پسری بدنیا می آید که شتر را می کشد و باعث هلاک و بدبختی شما میشود.گفتند:هر بچه ای در این شهر بدنیا بیاید،او را می کشیم.برای نه نفر آنها پسرانی تولد شدند و آنها را کشتند.دهمین کودک را نکشتند.پدر کودک از قتل وی مانع شد.این همان کودک کبود چشم و سرخ پوست بود که بسرعت رشد میکرد.گاهی که بر پدران پسر کشته،می گذشت،خشمگین می شدند و صالح را سبب قتل پسران خود می دانستند.تصمیم گرفتند که صالح را بکشند.نقشۀ قتل او را بطور مرموزی طرح کردند.گفتند:به بهانه مسافرت در یکی از غارهای مجاور مخفی می شویم و شب هنگام که صالح به مسجد خود می رود،بر او حمله ور شده،او را می کشیم.مردم از کجا می دانند که قاتل صالح که بوده است؟پس از قتل صالح،از مسافرت دروغین باز می گردیم و مثل دیگران در سوک فقدان او دیده اشک می باریم! صالح شبها در شهر نمی خوابید.محل خواب و استراحت او جایی بود که «مسجد صالح»خوانده می شد.روزها به شهر می آمد و مردم را موعظه می کرد.

عدۀ نه نفری دست بکار اجرای نقشۀ شیطانی خود شدند.اما این نقشه اجرا نشد،زیرا همین که وارد غار شدند،سقف غار بر سر ایشان فرو ریخت و همگی هلاک شدند.

افرادی که از این نقشه با خبر بودند،رفتند که از حال آنها خبری بدست آوردند، ولی آنها را در زیر آوار پیدا کردند.اینها بودند که مردم شهر را بهیجان آوردند.

همین که وارد شهر شدند،فریاد آنها بلند شد.می گفتند:صالح نه تنها فرزندان این نه نفر را به کشتن داد،بلکه خودشان را هم کشت.مردم اجتماع کردند و برای کشتن شتر آماده شدند.

ابن اسحاق گوید:این نه نفر پس از کشته شدن شتر و تهدید صالح مردم را بعذاب،در صدد قتلش بر آمدند.

سدّی گوید:وقتی که قدار بزرگ شد،روزی با عده ای مشغول نوشیدن شراب

ص :162

بود.احتیاج بمقداری آب پیدا کردند که در شراب خود بریزند.اما وقتی که بر سر آب رفتند،تمام آب را شتر خورده بود.آن روز نوبت شتر بود.هم پیاله های قدار خشمگین شدند.قدار گفت:میل دارید من شتر را بکشم؟گفتند:آری.

کعب گوید:علت کشتن شتر این بود که زنی بنام ملکا بر قوم سلطنت می کرد.

وقتی که مردم متوجه صالح شدند،وی از مسند حکومت،طرد شد و نسبت بصالح رشک برد و دشمنی او را در دل گرفت.بزنی بنام قطام که معشوقۀ قدار بن سالف بود و زنی دیگر که معشوقۀ مصدع بود و شبها در کنار آنها بعیش و نوش و شرب خمر مشغول بودند،گفت:امشب تسلیم قدار و مصدع نشوید و به آنها بگویید:ملکاء، بخاطر این شتر و بخاطر صالح محزون است.تا شتر را نکشید،از ما کام نخواهید گرفت.شب هنگام آنها این مطلب را با عاشقان سینه چاک خود در میان گذاشتند و آنها را برای قتل شتر تحریک کردند.قدار و مصدع با هفت نفر دیگر همدست شدند و در محلی که شتر برای نوشیدن آب می آمد.کمین کردند و با چند شتر تیر از پایش در آوردند.

مردم شهر،جمع شدند و گوشت شتر را در میان خود تقسیم کردند و خوردند.کره شتر، همین که این صحنه را دید،پا بفرار گذاشت و بالای کوهی رفت و با نعره های هول انگیز خود مردم شهر را بوحشت انداخت.وقتی که صالح آمد،قوم نزد او رفته،زبان بعذر- خواهی گشودند و قاتلان شتر را معرفی کردند.صالح گفت:اگر بتوانید بچۀ شتر را برگردانید،ممکن است از عذاب نجات پیدا کنید.اما آنها هر چه در کوه و صحرا گشتند، او را نیافتند.شتر را در شب چهارشنبه کشته بودند.صالح به آنها گفت:در خانه های خود بمانید و آخرین تمتع خود را از زندگی برگیرید که سه روز دیگر عذاب خدا بر شما نازل میشود.سپس به آنها گفت:فردا صورت شما زرد میشود.روز دوم سرخ و روز سوم سیاه خواهد شد.روزها از پی یکدیگر سپری می شدند و نشانه هایی که صالح داده بود پدیدار می گشتند.قوم با دیدن این نشانه ها بهلاک خود و راستگویی صالح اطمینان پیدا می کردند.نیمه شب سوم جبرئیل نازل شد و چنان صیحه ای کشید که پرده های گوشها پاره شد و دلها به طپش افتاد.آنها کفن پوشیده آماده مرگ بودند.

ص :163

سرانجام آخرین لحظۀ زندگی ننگین آنها فرا رسید و خرد و کلان طعمۀ مرگ شدند! بدنبال آن آتشی نازل شد و همه را سوزاند و خاکستر کرد.این است سزای نافرمانی! در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است که:خداوند صیحه و زلزله را با هم بر آنها نازل کرد.ثعلبی روایت کرده است که:پیامبر گرامی به علی ع فرمود آیا بدبخت- ترین گذشتگان را می شناسی؟عرض کرد:قاتل شتر صالح!فرمود:آیا بدبخت ترین آخرین را می شناسی؟جواب داد:خدا و رسولش داناترند.فرمود قاتل تو!در روایت دیگر است که فرمود:شقی ترین مردم روزگار کسی است که این را از این رنگین می کند و اشاره به سر و ریش علی کرد.ابو زبیر از جابر بن عبد اللّٰه روایت کرده است که:وقتی پیامبر در جنگ تبوک از آن سنگ گذشت، به اصحاب خود فرمود:هیچیک از شما داخل این قریه نشود و از آبشان ننوشد و بر این عذاب دیدگان داخل نشود،مگر با چشم گریان.تا به آن عذابی که آنها گرفتار شدند،گرفتار نشوید.سپس فرمود:بعد از این از پیامبر خود چنین معجزاتی نخواهید،اینها قوم صالح هستند که از پیامبر خود معجزه خواستند و خداوند شتری بسوی آنها فرستاد.این شتر از این راه می آمد و از این راه می رفت و روزی که آمد همۀ آبهای قوم را می خورد و تپه ای که کرۀ شتر از آن بالا می رفت،به آنها نشان داد.سرانجام شتر را پی کردند و خداوند تمام افراد آنها را هلاک کرد بجز مردی بنام ابو رغال که پدر ثقیف است.او در حرم خدا بود و از برکت حرم،از عذاب خدا نجات پیدا کرد.همین که از حرم خارج شد،بهمان عذاب گرفتار شد و با او شمشی از طلا بود.سپس قبر وی را به آنها نشان داد.افراد با شمشیر خود قبر را شکافتند و طلا را بیرون آوردند.پیامبر پس از این جریان،با سرعت هر چه بیشتر از آن وادی گذشت.

ص :164

الغابرین:جمع مذکر برای این است که زن لوط جزء مردانی بود که هلاک شدند.

خود را از راه و رسم شما منزه می شمارند.

فَأَنْجَیْنٰاهُ وَ أَهْلَهُ إِلاَّ امْرَأَتَهُ کٰانَتْ مِنَ الْغٰابِرِینَ

:لوط و خانواده اش را نجات دادیم.بجز همسرش که در شهر باقی ماند و با قوم هلاک شد.او بدین قوم بود و به لوط ایمان نیاورد.حسن و قتاده گویند:یعنی وی از کسانی بود که در عذاب خداوند باقی ماند.

وَ أَمْطَرْنٰا عَلَیْهِمْ مَطَراً فَانْظُرْ کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَهُ الْمُجْرِمِینَ

:بر مردم شهر لوط، مثل باران سنگ باریدیم.در آیۀ دیگر میفرماید: «وَ أَمْطَرْنٰا عَلَیْهِمْ حِجٰارَهً مِنْ سِجِّیلٍ» (هود 82:بر آن شهر سنگ باریدیم)پس باید بیندیشی و بدیدۀ خرد بنگری که سرانجام گنهکاران،چه از لحاظ عذاب دنیوی و چه از لحاظ عذاب اخروی چگونه است.

قوم را دچار عذاب کند.از اینرو جبرئیل را با چند فرشته بسوی آنها فرستاد.نخست بر ابراهیم خلیل وارد شدند.ابراهیم گوساله ای سر برید و غذایی برای آنها فراهم کرد.اما وقتی غذا را پیش روی آنها گذاشت،ملاحظه کرد که نمیخورند.ابراهیم ناراحت شد و از آنها ترسید.گفتند:ای ابراهیم،ما غذا نمیخوریم.ما فرستادۀ خدای توایم که بسوی قوم لوط میرویم.از آنجا حرکت کردند و نزد لوط رفتند.لوط مشغول آبیاری بود.پرسید:شما کیستید؟گفتند:مسافریم.امشب ما را مهمانی کن.لوط گفت:مردم این شهر،خوب نیستند و تمایل به همجنس دارند و مال مردم را میبرند.

گفتند:ما احتیاط میکنیم.لوط بخانه آمد و از همسرش خواهش کرد که ورود مهمانان را به اطلاع کسی نرساند.او هم پذیرفت.علامت میان زن و مردم شهر این بود که هر گاه روز مهمان میآمد،از پشت بام دود میکرد و هر گاه شب مهمان میآمد،آتشی بر می افروخت.مردم مطلع شدند و خانۀ لوط را محاصره کردند.جبرئیل بال خود را بر چشمان آنها زد و قوۀ بینایی را از آنها سلب کرد.مردم فهمیدند که عذاب نازل شده است.

جبرئیل گفت:ای لوط،به انفاق خانواده ات-بجز همسرت-از شهر خارج شو.لوط گفت:چگونه خارج شوم؟اینها خانه ام را محاصره کرده اند.جبرئیل خطی از نور جلو روی او قرار داده،گفت:از همین جا بروید و احدی از شما رو بعقب بر نگرداند.

آنها رفتند و سپیده دم،طلوع کرد.در این وقت جبرئیل بالهای خود را به اطراف شهر زد و آن را از جای برکند و آن چنان بالا برد که صدای عوعوی سگان و بانگ خروسان را اهل آسمان شنیدند سپس شهر را وارونه کرد و خداوند شهر را سنگباران کرد.

زن لوط سنگی عظیم بر سرش افتاد و نابود شد.برخی گویند:شهر بر ساکنان خود وارونه شد و بر آنها که از شهر خارج بودند سنگ بارید.

کلی گوید:اولین کسی که عمل قوم لوط را انجام داد،شیطان بود.شهر لوط، یکی از شهرهای آبادی بود که مسافران بسیاری را بخود جذب میکرد.شیطان بصورت جوانی زیبا در آمد و آنها را بعمل لواط تشویق کرد.تدریجاً این عمل در میان

ص :169

ایشان رواج یافت و زمین از دست آنها بدرگاه خداوند استغاثه کرد.آسمان هم صدای استغاثۀ زمین را شنید و به استغاثه در آمد.عرش هم صدای استغاثۀ آسمان را شنید و بزاری افتاد.خداوند به آسمان امر کرد که بر آنها سنگ ببارد و بزمین امر کرد که آنها را فرو برد.

ص :170

فراء گوید:شعیب را معجزه ای نبود،زیرا در قرآن در اینباره چیزی نیامده است.لکن این مطلب غلط است.ممکن نیست خداوند پیامبری را بدون معجزه بفرستد.بخصوص که در بارۀ شعیب میفرماید: «قَدْ جٰاءَتْکُمْ بَیِّنَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ» و بدنبال بیان این مطلب دستور میدهد که کیل و وزن را کامل ادا کنید.ممکن است وی دارای معجزاتی بوده است که در قرآن بیان نشده است.همانطوری که بسیاری از معجزات پیامبر گرامی ما در قرآن نیامده است.

وَ لاٰ تَقْعُدُوا بِکُلِّ صِرٰاطٍ تُوعِدُونَ

:در اینباره اقوالی است:

1-ابن عباس و حسن و قتاده و مجاهد گویند:آنها بر سر راه کسانی که می- خواستند نزد شعیب بروند و ایمان بیاورند می نشستند و آنها را تهدید بقتل میکردند.

به آنها دستور داد که در راه مردم کمین نکنید.

2-ابو هریره و عبد الرحمن بن زید گویند:آنها راهزنی میکردند.ممکن است مقصود اینها همان معنای اول باشد.یعنی راه را بر کسانی که نزد شعیب می- رفتند،می بستند.

3-یعنی بوسیلۀ ایراد شبهه و اشکال،راه های دین را منحرف نکنید و شعیب را دروغگو نخوانید و او را تهدید نکنید.

وَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ تَبْغُونَهٰا عِوَجاً

:شما کسانی را که میخواهند ایمان بیاورند از دین خدا منع می کنید و راه حق را تغییر داده،میگویید:

اینها دروغ و باطل و...است.این معنی از قتاده است.مجاهد گوید:یعنی میخواهید راه خدا را بپوشانید.حسن گوید:یعنی در راه هدایت استقامت ندارید.زجاج گوید:

یعنی قصد شما این است که از راه راست منحرف شوید.

وَ اذْکُرُوا إِذْ کُنْتُمْ قَلِیلاً فَکَثَّرَکُمْ

:بیاد آورید که شما کم بودید و خداوند شما را بسیار کرد.ابن عباس گوید:مدین بن ابراهیم با دختر لوط ازدواج کرد و صاحب فرزندانی بسیار شد.زجاج گوید:ممکن است مقصود این باشد که شما فقیر بودید و خداوند ثروت شما را زیاد کرد و ممکن است آنها ناتوان بوده اند و خداوند

ص :174

قدرت آنها را افزایش داده است.

وَ انْظُرُوا کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَهُ الْمُفْسِدِینَ

:در بارۀ سرنوشت عاد و ثمود و لوط فکر کنید و به بینید که چگونه دچار عذاب و هلاکت شدند.

وَ إِنْ کٰانَ طٰائِفَهٌ مِنْکُمْ آمَنُوا بِالَّذِی أُرْسِلْتُ بِهِ وَ طٰائِفَهٌ لَمْ یُؤْمِنُوا فَاصْبِرُوا حَتّٰی یَحْکُمَ اللّٰهُ بَیْنَنٰا وَ هُوَ خَیْرُ الْحٰاکِمِینَ

:اگر جماعتی از شما برسالت من ایمان آورده و سخن مرا پذیرفته اند و جماعتی از تصدیق من خود داری کرده اند، صبر کنید تا خداوند که بهترین حکم کنندگان است و به کسی ستم نمیکند،در میان ما حکم کند.

مقصود شعیب این است که اگر می بینید مردم از اطراف من پراکنده هستند، مغرور نشوید،زیرا عاقبت نیکو از آن من است و هر دو جماعت به نتایج اعمال خود میرسند.یا در دنیا یا در آخرت.بدین ترتیب آنها را تهدید میکند.

بلخی گوید:در این آیه آنها را امر کرد که دست از کارهای زشت خود بردارند و مردم را از ایمان بخداوند مانع نشوند.پس امر به خیر و رشد کرده است نه امر به باقی ماندن بر کفر.از این آیه بر می آید که همۀ کارهای کافران کفر و معصیت نیست.

آنها که چنین عقیده ای دارند،به خطا رفته اند.

ص :175

مقصود آنها بازگشت نباشد،بلکه مقصودشان این باشد که اگر داخل دین ما شوید شما را رها می کنیم.

بنا بر این عود به معنای شدن است نه بازگشتن.چنان که زجاج گفته و شعر زیر هم مؤید آن است:

تلک المکارم لا قعبان من لبن

شیبا بماء فعادا بعد ابوالا

یعنی:اینها صفات پسندیده نیستند که به آنها می نازید.کاسه های شیر هستند که با آب مخلوط شده و بصورت بول در آمده اند.

قٰالَ أَ وَ لَوْ کُنّٰا کٰارِهِینَ

:شعیب گفت:شما ما را دعوت می کنید که وارد کیش شما شویم و از عقاید شما پیروی کنیم،در حالی که ما به این کار دلخوشی نداریم، زیرا میدانیم که دین و عقاید شما باطل و بی اساس است.برخی گویند:یعنی شما نمی توانید ما را بدین خود در آورید و از روی اجبار و اکراه با خود هم عقیده کنید.

قَدِ افْتَرَیْنٰا عَلَی اللّٰهِ کَذِباً إِنْ عُدْنٰا فِی مِلَّتِکُمْ بَعْدَ إِذْ نَجّٰانَا اللّٰهُ مِنْهٰا

:اگر تابع کیش شما شویم و حرام شما را حرام و حلال شما را حلال بشماریم و اینها را بخداوند نسبت دهیم،بخداوند نسبت دروغ داده ایم.آنهم بعد از آنکه خداوند با دلیل و حجت،بطلان دین شما را برای ما ثابت کرده و حق را آشکار ساخته و ما را نجات بخشیده است.

وَ مٰا یَکُونُ لَنٰا أَنْ نَعُودَ فِیهٰا إِلاّٰ أَنْ یَشٰاءَ اللّٰهُ رَبُّنٰا

:ما داخل کیش شما نمی- شویم.مگر اینکه خدا بخواهد.بدیهی است که آنها میدانستند که خداوند چنین چیزی نمیخواهد و به پرستش بتها راضی نمیشود پس چرا چنین گفتند؟در این باره اقوالی است:

1-مقصود از ملت،شریعت و قوانین دینی است نه امور اعتقادی است.اعتقادات قوم در بارۀ ذات و صفات خدا نادرست بود اما پاره ای از قوانین زندگی آنها-که مربوط به شریعت است-خوب بود.از اینرو گفتند:ما تابع شریعت شما نمی شویم مگر اینکه خداوند شریعت ما را نسخ کند و دستور دهد که از شریعت شما پیروی کنیم.این قول از جبائی و قاضی است.

ص :178

2-در حقیقت خداوند آنچه شدنی نیست،مربوط کرده است به آنچه که میداند شدنی نیست و منظور این است که چنین چیزی انجام پذیر نیست و بسیار بعید است که ما داخل کیش شما شویم.مگر اینکه خدا بخواهد و نمی خواهد.چنان که قبلا فرمود: «لاٰ یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ حَتّٰی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیٰاطِ» یعنی:آنها داخل بهشت نمی شوند تا اینکه شتر-یا طناب-داخل در سوراخ سوزن شود.شاعر نیز گوید:

اذا شاب الغراب اتیت اهلی

و صار القار کاللبن الحلیب

یعنی هر گاه کلاغ پیر شود و قیر همچون شیر،سفید گردد،بسوی خانواده ام می روم.

پس مقصود این است که:همانطوری که خداوند پرستش بتها و کارهای زشت را نمی خواهد،ما هم بکیش شما داخل نمیشویم.زیرا هیچکدام مطابق حکمت نیست.

این قول از جعفر بن حرب است.

3-مقصود این است که:ما داخل دین شما نمی شویم.مگر اینکه خداوند به شما قدرتی بدهد که بتوانید ما را بجبر و اکراه بدین خود بکشانید.مؤید این قول جملۀ «أَ وَ لَوْ کُنّٰا کٰارِهِینَ» است.

4-ضمیر«فیها»بقریه باز می گردد. یعنی:ما از قریۀ شما بیرون می رویم و دیگر باز نمی گردیم.مگر اینکه خداوند به ما قدرتی بخشد و بخواهد که با فتح و پیروزی داخل شهر شویم.

5-یعنی:مگر اینکه خداوند بخواهد که شما بحق باز گردید و همۀ ما تابع یک دین باشیم،زیرا آنها می گفتند:اگر داخل کیش ما نشوید،شما را از قریه اخراج می کنیم.شعیب در جواب گفت:ما داخل کیش شما نمی شویم.مگر اینکه خدا بخواهد که اختلاف از طرف شما برداشته شود و بدین ما گرایش پیدا کنید.

پرسش گویا خداوند نخواسته است که آنها بدین حق گرایش پیدا کنند.

ص :179

پاسخ خداوند خواسته است.لکن خواسته است که به اختیار خود ایمان آورند نه از روی جبر و اکراه.تا سزاوار پاداش شوند.پس شعیب گفته است:کیش ما و شما هرگز یکی نمیشود،مگر اینکه خداوند بخواهد از شما سلب اختیار کند و بدین ما در آورد.

وَسِعَ رَبُّنٰا کُلَّ شَیْءٍ عِلْماً

:علم پروردگار ما همه چیز را فرا گرفته است.در بارۀ ارتباط این جمله به سابق گفته اند:در صورتی مردم باید از دینی پیروی کنند که در آن مصلحتی باشد.پس مقصود این است که خداوند بهمه چیز عالم است و میداند که صلاح ما در چیست که ما را به اطاعت آن دعوت کند.برخی گویند:مقصود اینست که:خداوند بهتر میداند که آیا ما داخل دین شما می شویم یا نمی شویم؟ عَلَی اللّٰهِ تَوَکَّلْنٰا :ما در همۀ امور-و از جمله پیروزی بر شما-بخدا توکل می کنیم.

رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنٰا وَ بَیْنَ قَوْمِنٰا بِالْحَقِّ

:در اینجا شعیب از پروردگار خود در خواست میکند که میان او و قومش بحق حکم کند.مقصود شعیب نشاندادن توجه کامل بذات خداوند است و الا او میداند که خداوند جز بحق حکم نمی کند.برخی گویند:یعنی پروردگارا،حق را آشکار کن و هر چه زودتر ما را پیروز گردان.

وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفٰاتِحِینَ

:تو بهترین حکم کنندگان هستی.

ص :180

فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَهُ

:کلبی گوید:یعنی قوم شعیب را زلزله ای فرا گرفت.ابن عباس و مفسران دیگر گویند:چنان گرمایی شدید آنها را فرا گرفت که بخانه ها و سایه ها پناه بردند.اما آنها را سودی نبخشید.حتی آب هم بحال آنها فایده نداشت.از شدت گرما بدن آنها پخته شده بود.خداوند ابری فرستاد که همراه آن نسیم ملایمی می وزید.

آنها همگی به سایۀ ابر پناه بردند.در این وقت شعله ای آتش از ابر جدا شد و آنها را همچون ملخ سوزانید و خاکستر شدند.این عذاب را عذاب«یوم الظله»خوانده اند.

از امام صادق ع نقل شده است که صیحه ای بگوش آنها رسید و همگی مردند.

برخی گویند:شعیب را دو قوم بود که یکی بوسیلۀ زلزله و دیگری بوسیلۀ ابر هلاک شد.

فَأَصْبَحُوا فِی دٰارِهِمْ جٰاثِمِینَ

:همگی در خانه های خود بخاک هلاک افتادند.

اَلَّذِینَ کَذَّبُوا شُعَیْباً کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیهَا

:آنان که شعیب را تکذیب می کردند، گویی هرگز در این خانه ها نمانده بودند،زیرا برای همیشه از صفحۀ گیتی محو شدند.

قتاده گوید:یعنی مثل اینکه آنها زندگی خوشی نداشتند.ابن عباس گوید:یعنی مثل اینکه آنجا را آباد نکرده بودند.

اَلَّذِینَ کَذَّبُوا شُعَیْباً کٰانُوا هُمُ الْخٰاسِرِینَ

:باز بمنظور تاکید و تشدید بیشتر می فرماید:آنان که شعیب را تکذیب کردند،زیانکارند نه کسانی که به شعیب ایمان آوردند.

فَتَوَلّٰی عَنْهُمْ وَ قٰالَ یٰا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسٰالاٰتِ رَبِّی وَ نَصَحْتُ لَکُمْ

:هنگامی که شعیب آنها را در آستانۀ عذاب و نابودی می دید،با یأس از آنها اعراض کرده،گفت:

ای قوم،من دستورهای خدا را به شما ابلاغ و شما را نصیحت کردم،اما شما گوش ندادید و سخن مرا نپذیرفتید!یعنی:اگر چه این عذاب سخت و دشوار است،ولی شما بر اثر جنایاتی که مرتکب شده اید،مستوجب آن هستید.

فَکَیْفَ آسٰی عَلیٰ قَوْمٍ کٰافِرِینَ

:چرا بحال مردمی تاسف بخورم که کافر شدند و خود را مستوجب عذاب کردند!یعنی تأسف نمی خورم.پس استفهام برای انکار است.

ص :183

بدینترتیب شعیب خاطر خود را تسلی می دهد،زیرا او در هدایت قوم تمام کوششهای لازم را کرده است.اما چه کند؟آنها سرکشی و تمرّد پیشه کردند و این هم سزایشان! بلخی گوید:از این آیه بر می آید که کافر را نباید دعوت به خیر کرد و بخاطر هلاک کافران و ستم پیشگان نباید متأسف شد.

ص :184

ثُمَّ بَدَّلْنٰا مَکٰانَ السَّیِّئَهِ الْحَسَنَهَ

:آن گاه زشتی را از میان برداشتیم و بجای آن نیکی گذاشتیم.ابن عباس و حسن و قتاده و مجاهد گویند:یعنی سختی را برداشتیم و بجای آن آسایش گذاشتیم.اینکه سختی را«سیئه»می نامند،بخاطر این است که ناخوش آینده است.

حَتّٰی عَفَوْا

:ابن عباس و مجاهد و سدّی گویند:یعنی تا اینکه بر اثر رفاه و آسایش،جمعیت آنها بسیار شد.حسن گوید:یعنی فربه شدند.ابو مسلم گوید:

از شکر اعراض کردند.

وَ قٰالُوا قَدْ مَسَّ آبٰاءَنَا الضَّرّٰاءُ وَ السَّرّٰاءُ

،بیکدیگر می گفتند:رسم روزگار این است.بر همین حال باشید،تا خوش باشید.مانند پدرانتان نباشید که تغییر حال دادند و بیچاره شدند.

فَأَخَذْنٰاهُمْ بَغْتَهً وَ هُمْ لاٰ یَشْعُرُونَ

:ناگهان آنها را گرفتار کردیم،تا مایۀ عبرت دیگران شود.خود آنها نمیدانستند که عذاب خدا بر آنها نازل گشته است.

هدف آیۀ شریفه بیان این مطلب است که خداوند گاهی مردم را دچار فقر و گاهی غرق در نعمت می کند.اگر در این تحولات زندگی اصلاح شدند و بیدار شدند که چه بهتر!اما اگر در هیچ حال بخود نیامدند و به وظائف خود توجه نکردند، ناگهان آنها را هلاک خواهد کرد.بدیهی است که عذاب و بلای ناگهانی دشوارتر و وحشتناکتر است.از غضب خدا به خدا پناه می بریم!

ص :187

و از شرک و معصیت پرهیز کرده بودند،خیرات روز افزون را از آسمان و زمین بوسیلۀ باران و گیاهان و میوه ها بر آنها می گشودیم.چنان که نوح بقوم خود وعده کرد که اگر ایمان بیاورند برکات آسمانی بر آنها نازل خواهد شد.برخی گویند:برکات آسمان استجابت دعاها و برکات زمین میسر شدن حاجتهاست.

وَ لٰکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْنٰاهُمْ بِمٰا کٰانُوا یَکْسِبُونَ

:اما آنها پیامبران را تکذیب کردند و ما آنها را بکیفر معصیتها و مخالفتها و تکذیب پیامبران گرفتار و باران را از آنها منع کردیم و نعمتهای زمین را از آنها دریغ داشتیم.

أَ فَأَمِنَ أَهْلُ الْقُریٰ أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنٰا بَیٰاتاً وَ هُمْ نٰائِمُونَ

:آیا مردم قریه ها و شهرهایی که به تکذیب پیامبران می پردازند،ایمن هستند که شب هنگام،وقتی که در خواب خوش فرو رفته اند،عذاب ما بر آنها نازل شود؟چنان که بر گذشتگان نازل شد.

أَ وَ أَمِنَ أَهْلُ الْقُریٰ أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنٰا ضُحًی وَ هُمْ یَلْعَبُونَ

:آیا مردم قریه ها ایمن هستند که در اول روز،عذاب ما بر آنها نازل شود و آنها سرگرم کارهای بی فایده باشند؟ بدیهی است که هر کس سرگرم دنیا باشد و بآخرت توجهی نداشته باشد،گویی سرگرم بازی است.مقصود از اهل قریه،هر قریه و هر جمعیتی است که سرگرم کارهای بی فایده باشند و پیامبران را تکذیب کنند و از پرستش خدای یگانه سرباز زنند.اگر چه نازل شدن این دو آیه بخاطر خیره سریهای مشرکین مکه بود.

أَ فَأَمِنُوا مَکْرَ اللّٰهِ

:جبائی گوید:یعنی از همۀ اینها که بگذریم،آیا آنها ایمن هستند که عذاب خداوند طوری آنها را فراگیرد که خودشان هم نفهمند؟وی گوید:

علت اینکه عذاب را مکر نامیده،این است که طوری بر آنها نازل میشود که ندانند و نفهمند.چنان که مکر نیز طرف را غافلگیر می سازد.برخی گویند:مکر خدا این است که آنها را بوسیلۀ تندرستی و طول عمر و نعمتهای دیگر سرگرم و غافل سازد.

فَلاٰ یَأْمَنُ مَکْرَ اللّٰهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخٰاسِرُونَ

:جز مردم زیانکار هیچکس از مکر خدا ایمن نیست.

ص :190

پرسش بدون تردید پیامبران از مکر خدا ایمن بودند و زیانکار هم نبودند.این مطلب چگونه قابل اصلاح است؟ پاسخ 1-یعنی گنهکارانی از مکر خدا ایمن میشوند که زیانکار باشند،زیرا می فرماید:

«إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنّٰاتٍ وَ عُیُونٍ» (حجر 45:مردم متقی در بهشت ها و چشمه سارها هستند) 2-یعنی جز زیانکاران کسی گنهکاران را از عذاب خدا ایمن نمی سازد.

3-یعنی هیچکس جز مردم زیانکار که به حکمت خداوند جاهلند،از عذاب او ایمن نیست.

هدف آیه این است که مکلف را متوجه سازد که از عقاب خدا بیمناک باشد و برای اطاعت او شتاب کند.هرگز بخود وعدۀ ایمنی ندهد که در دنیا و آخرت گرفتار خواهد شد.

ص :191

برخی گفته اند:فاعل آن مشیت است،زیرا «أَنْ لَوْ نَشٰاءُ» به تاویل مصدر و فاعل آن است.یعنی:خداوند برای مردمی که پس از هلاک گذشتگان وارث زمین شدند و بر جای آنها سکونت گزیدند،بیان فرمود:که اگر بخواهیم ایشان را هم گرفتار کیفر گناهانشان می کنیم.همانطوری که گذشتگان را نیز هلاک کردیم.

وَ نَطْبَعُ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاٰ یَسْمَعُونَ

:در بارۀ معنای طبع و ختم(مهر زدن بر دلها)در سورۀ بقره گفتگو کرده ایم.یعنی:اگر بخواهیم بر دل ایشان مهر می زنیم تا موعظه در گوششان فرو نرود و نپذیرند.

تِلْکَ الْقُریٰ نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبٰائِهٰا

:این خطاب به پیامبر عالیقدر اسلام است.

ما داستان مردم این قریه ها را برای تو بازگو می کنیم،تا در بارۀ آنها بیندیشی و قوم خود را به حال آنها آگاه سازی تا عبرت گیرند و دنبال روش آنها را نگیرند.

وَ لَقَدْ جٰاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنٰاتِ فَمٰا کٰانُوا لِیُؤْمِنُوا بِمٰا کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ

:پیامبران با دلائل واضح بسوی ایشان رفتند و آنچه لازمۀ نصیحت و ارشاد بود انجام دادند،اما آنها حاضر نبودند آنچه را که تکذیب کرده بودند،بپذیرند و بهمین سبب ما آنها را هلاک کردیم،زیرا اگر باقی می ماندند،تغییر حال نمی دادند.این معنی از مجاهد است.

وی گوید:مقصود از «مِنْ قَبْلُ» قبل از هلاک است.یعنی به آنچه پیش از هلاک تکذیب کرده بودند،ایمان نمی آوردند.چنان که می فرماید: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعٰادُوا لِمٰا نُهُوا عَنْهُ» (انعام 28:اگر باز گردانده شوند بهمان چیزی که از آن نهی شده بودند،باز می گردند) حسن گوید:یعنی آنها چنان دچار سرکشی هستند که حاضر نیستند آنچه را که پیش از آمدن پیامبران تکذیب کرده اند،بپذیرند.برخی گویند:یعنی اینها حاضر نیستند آنچه پدرانشان تکذیب کرده اند،بپذیرند.اخفش گوید:یعنی به تکذیب خود ایمان نمی آوردند.

کَذٰلِکَ یَطْبَعُ اللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِ الْکٰافِرِینَ

: برخی گویند:خداوند کفر را به زنگاری تشبیه کرده است که برق شمشیر و صفای آینه را می برد.کفر نیز حلاوت ایمان و نور اسلام را از دل آنها می برد.آنها هنگامی به این حالت گرفتار شدند که خداوند

ص :194

به آنها دستور داد که ایمان بیاورند.پس زنگار دل در مرحلۀ اول معلول نافرمانی آنها و در مرحلۀ دوم معلول امر خداست.از اینرو می گوید:ما دل کافران را زنگارگون می کنیم و مهر می زنیم.این قول از جعفر بن حرب و بلخی است.این تشبیه در«کاف»نهفته است.یعنی ایمان نیاوردن ایشان درست مثل مهری است که بر دل کافران خورده است.

برخی گویند:یعنی همانطوری که خبر بی ایمانی آنها را برای شما بیان کردیم،بالطبع به فرشتگان نیز می فهمانیم.

وَ مٰا وَجَدْنٰا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ

:هیچیک از آنهایی که بهلاک رسیدند،به عهد خویش وفا نمی کردند.ممکن است مقصود از این عهد،عهد الهی باشد،چه عقلها بر اینند که شکر منعم و طاعت محسن و ترک کارهای زشت واجب و لازم است.حسن گوید:

ممکن است این عهد همان باشد که بوسیلۀ انبیا از مردم گرفته شده است که خدا را پرستش کنند و شرک نیاورند.

وَ إِنْ وَجَدْنٰا أَکْثَرَهُمْ لَفٰاسِقِینَ

:لام و«ان»هر دو برای تاکید هستند.یعنی بیشتر آنها را عهد شکن یافتیم.

ممکن است گفته شود:همۀ آنها فاسق و بعبارت دیگر عهد شکن بودند.چرا می فرماید:بیشتر آنها؟ پاسخ این است که لازم نیست کافر در همۀ کارهایش منحرف و گمراه باشد.بسیارند افراد کافی که در کارهای خود عادل و وظیفه شناس هستند و بر طبق راه و رسم دینی خود عمل می کنند.پس مقصود این است که بیشتر آنها در عین اینکه کافر هستند،حتی از دین خود هم چنان که باید،اطاعت نمی کنند،عهد شکنی می کنند و به وعده ها وفا نمی کنند.

ص :195

موسی:نام یکی از انبیای بزرگ و غیر منصرف،که عجمی و علم است.

فرعون:این کلمه نیز غیر منصرف است،زیرا علم و عجمی است.

إِلاَّ الْحَقَّ

:مفعول«اقول» إِنْ کُنْتَ جِئْتَ بِآیَهٍ :ابو العباس مبرد گوید:حرف شرط در اینجا ماضی را به مضارع نقل نمیدهد،زیرا«کان»ام الافعال و قوی است.اما سراج میگوید:

نقل میدهد.

فَأْتِ بِهٰا

:جواب شرط.

فَإِذٰا هِیَ ثُعْبٰانٌ مُبِینٌ

:«اذا»ظرف مفاجاه است.

که در بارۀ خداوند جز حق نگویم.امام علامۀ زمخشری گوید:یعنی واجب است که گویندۀ سخن حق من باشم و جز من کسی نباید ناطق به آن باشد.فراء گوید:«علی» به معنای باء است،یعنی:برای من جز گفتن حق سزاوار نیست.ابو عبیده گوید:یعنی خداوند ادای رسالت خود را بر من واجب کرده است و من حریصم که جز حق در بارۀ خداوند نگویم.

قَدْ جِئْتُکُمْ بِبَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ

:من از جانب پروردگار شما آمده ام و او بمن دلیل روشن و معجزه عطا کرده است.

فَأَرْسِلْ مَعِیَ بَنِی إِسْرٰائِیلَ

:بنی اسرائیل را رها کن تا آنها را به سرزمین مقدس ببرم.فرعون و قبطیان بنی اسرائیل را برای ساختن منازل و آب آوردن و خاکروبه بردن و...به بردگی گرفته بودند.

قٰالَ إِنْ کُنْتَ جِئْتَ بِآیَهٍ فَأْتِ بِهٰا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصّٰادِقِینَ

:فرعون گفت:

اگر بر مدعای خود دلیلی داری و راستگو هستی،دلیل خود را بیاور.

فَأَلْقیٰ عَصٰاهُ فَإِذٰا هِیَ ثُعْبٰانٌ مُبِینٌ

:موسی(ع)برای اجابت درخواست فرعون عصای خود را افکند و بصورتی ماری عظیم در آمد.عصا واقعاً مار شده بود و هیچگونه تردیدی برای کسی باقی نماند.

برخی گویند:وقتی که عصا اژدها شد،قبۀ فرعون را که هشتاد ذراع طول داشت در میان دو فک خود قرار داد.فرعون ناراحت شد و از تخت خود افتاد و پا بفرار گذاشت،مردم نیز فرار کردند.فرعون داخل خانۀ خود شد و از موسی خواهش کرد که اژدها را بگیرد و وعده داد که ایمان بیاورد.موسی اژدها را گرفت و عصا شد.

این قول از ابن عباس و سدّی است.برخی گفته اند:طول مار هشتاد ذراع بود.

وَ نَزَعَ یَدَهُ فَإِذٰا هِیَ بَیْضٰاءُ لِلنّٰاظِرِینَ

:گویند:در این هنگام فرعون به موسی گفت:آیا معجزۀ دیگر هم داری؟گفت:آری.سپس دست خود را داخل گریبان و بقولی در زیر بغل کرد.همین که بیرون آورد،آن چنان سفید و نورانی بود که از خورشید هم نورانی تر!آن گاه دست را داخل آستین کرد و بحال اول بازگشت این

ص :199

معنی از ابن عباس و مجاهد و سدّی است.

پرسش چرا در اینجا می فرماید: «فَإِذٰا هِیَ ثُعْبٰانٌ» و در جای دیگر می فرماید:

«فَلَمّٰا رَآهٰا تَهْتَزُّ کَأَنَّهٰا جَانٌّ» ؟(نمل 10:چون آن را دید که می جنبد و گویی ماری است،فرار کرد)ثعبان مار بزرگ و جان مار کوچک است. چرا یک جا مار را کوچک و و یک جا مار را بزرگ توصیف کرده است؟ پاسخ این دو مطلب مربوط بیک مورد نیست.آن وقت که عصا به صورت مار کوچک در آمد،آغاز نبوت موسی بود و آن وقت که عصا به صورت اژدهایی مخوف درآمد، هنگام ملاقات فرعون بود.

برخی گفته اند:در آنجا مار را تشبیه به«جن»کرده است،زیرا از لحاظ سرعت و تند روی به جنیان شباهت داشت.و این از لحاظ اعجاز حیرت انگیز تر است.

گفتیم،جلو او انداخت و اژدها شد.

برخی گویند:پیامبران برای اجتناب از تکبر عصا بدست می گرفتند،پیامبر اسلام فرمود:عصا بردارید که از سنت های برادران مرسل من است،و نیز فرمود:

هر کس به سفر رود و عصا داشته باشد،(سپس همین آیه را تا وَ اللّٰهُ عَلیٰ مٰا نَقُولُ وَکِیلٌ خواند)خداوند او را از هر خطری و دزدی ایمن می کند تا بخانه اش باز گردد و هفتاد و هفت فرشته برای او استغفار می کنند تا باز گردد و عصا را بر زمین نهد.

گویند:اولین کسی که در عرب هنگام خطبه،عصا بدست گرفت قسّ بن- ساعده بود.

ص :201

را با خود همراه کند و از آنها کمک بگیرد و بر شما پیروز گردد و شما را از این سرزمین اخراج کند.اکنون در این باره چه می گویید؟ گویند:این مطلب را اشراف بیکدیگر میگفتند و با یکدیگر مشورت می- کردند.ممکن است آنها این مطلب را بفرعون گفته باشند.اما علت اینکه خطاب جمع میکنند،بمنظور تجلیل از مقام سلطنت بوده است!ممکن است این مطلب را فرعون بقوم خود گفته باشد.این قول از فراء و جبائی است.

قٰالُوا أَرْجِهْ وَ أَخٰاهُ

:آنها بفرعون گفتند:موسی و برادرش را مهلت ده و در بارۀ آنها شتابزدگی نشان نده،زیرا اگر شتابزدگی نشان دهی بزیان خودت هست.

این معنی از زجاج است.برخی گویند:یعنی موسی و برادرش را زندانی کن.این معنی صحیح نیست،زیرا با توجه به معجزاتی که از موسی دیده بود،چنین جرأتی نداشت.

وَ أَرْسِلْ فِی الْمَدٰائِنِ حٰاشِرِینَ یَأْتُوکَ بِکُلِّ سٰاحِرٍ عَلِیمٍ

:افرادی را به شهرها بفرست که ساحرانی را که در اطراف و اکناف میشناسند و میدانند که در کار خود ماهر و زبر دست هستند،جمع آوری کرده،نزد تو آورند.این معنی از مجاهد و سدّی است.ابن عباس گوید:72 نفر بودند که پلیس فرعون بودند و آنها مأمور انجام این کار شدند.

ص :204

قٰالُوا إِنَّ لَنٰا لَأَجْراً إِنْ کُنّٰا نَحْنُ الْغٰالِبِینَ

:همین که با فرعون روبرو شدند، گفتند:آیا اگر ما موسی را شکست بدهیم،مزد کارمان را خواهیم گرفت؟ قٰالَ نَعَمْ وَ إِنَّکُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ :گفت:آری.هم مزد دارید و هم مقرب درگاه من خواهید شد و بمقامات عالیه ای خواهید رسید.این جمله نشان می دهد که فرعون کاملا به عجز در آمده بود.

قٰالُوا یٰا مُوسیٰ إِمّٰا أَنْ تُلْقِیَ وَ إِمّٰا أَنْ نَکُونَ نَحْنُ الْمُلْقِینَ

:ساحران به موسی گفتند:یا نخست تو عصایت را بینداز،یا نخست ما عصاها و ریسمانها را می اندازیم.

قٰالَ أَلْقُوا

:موسی گفت:شما بیندازید.این جمله برای تهدید است.

برخی گویند:یعنی آنچه باید و شاید بیندازید،نه آنچه ایجاد فتنه و فساد می کند.

برخی گویند:یعنی اگر بر حق هستید،شما بیندازید.

فَلَمّٰا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْیُنَ النّٰاسِ

:همین که سحره،آنچه داشتند،بر زمین افکندند،چشمان مردم را جادو کردند و عصاها و ریسمانها را که در آنها جیوه بود و با حرارت خورشید و حیله های دیگر،بحرکت در می آمد،براه انداختند و مردم را به اشتباه انداختند،زیرا چیزهایی بمردم نشان می دادند که حقیقت آنها برای مردم آشکار نبود.از اینجا معلوم میشود که سحر حقیقتی ندارد،زیرا اگر حقیقتاً مار شده بودند،خداوند نمی فرمود:دیدگان مردم را جادو کردند.بلکه می فرمود:آنها بصورت مار در آمدند.در جای دیگر می فرماید: «یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّهٰا تَسْعیٰ» (طه 66:بخیال او آنها حرکت می کردند) وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ :برای اینکه مردم را بوحشت اندازند،به مردم می گفتند:

بترسید و فرار کنید.

وَ جٰاءُو بِسِحْرٍ عَظِیمٍ

:و سحری بزرگ کرده بودند،زیرا حد اکثر حیله و نیرنگ را بکار انداخته بودند. از اینرو بزرگ بود و برای مردم شگفت آور تلقی می شد علاوه بر این جمعیت عظیم ساحران،هر کدام با خود عصا یا ریسمانی آورده بود.بدیهی است که وقتی چندین هزار مار و افعی بمردم نشان داده شود،برای مردم وحشت انگیز و خیره کننده است.

ص :207

فَوَقَعَ الْحَقُّ وَ بَطَلَ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ

:سرانجام حق ظاهر شد و نیرنگهای آنان باطل گردید.این معنی از جبائی است.ظهور حق از این لحاظ بود که چون آنها این معجزات را از موسی در بارۀ عصا دیدند،دانستند که این کار آسمانی است و جز خدا کسی بر آن قادر نیست.یکی از معجزات،اژدها شدن عصا و دیگر بلعیدن مارها و عصاهای بی شمار آنها و از میان بردن ریسمانها و دیگر عصا شدن اژدها بود، بدون اینکه چیزی از آن کم و یا زیاد شود.اینها کارهایی نیستند که برای یک بشر عادی مقدور باشند.از اینرو ساحران به یگانگی خدا و نبوت موسی اعتراف کردند و اسلام آنها شکستی بود برای فرعون و دار و دسته اش.

فَغُلِبُوا هُنٰالِکَ وَ انْقَلَبُوا صٰاغِرِینَ

:فرعون و اطرافیانش شکست خوردند و از این واقعه مبهوت گشتند و خوار و شکست خورده موسی و اتباعش را رها کردند.

وَ أُلْقِیَ السَّحَرَهُ سٰاجِدِینَ

:همین که ساحران یقین کردند که این معجزات از جانب خداست،ایمان آوردند و در برابر خداوند به سجده افتادند و این سجده به الهام خدا بود.برخی گویند:موسی و هارون به شکرانۀ پیروزی حق سجده کردند و ساحران هم به آنها تأسی جستند.با بکار بردن فعل مجهول، میخواهد نشان دهد که ساحران چنان شیفتۀ اعجاز آسمانی موسی شدند،که اختیار از دستشان خارج شد و بی محابا به سجده افتادند.

قٰالُوا آمَنّٰا بِرَبِّ الْعٰالَمِینَ رَبِّ مُوسیٰ وَ هٰارُونَ

:گفتند به آفریدگار آسمانها و زمین و ما بین آنها،خدای موسی و هارون ایمان آوردیم.گر چه موسی و هارون، جزء«عالمین»هستند،آنها را جداگانه ذکر می کنند،زیرا آنها بودند که مردم را به پرستش خدای عالمین دعوت میکردند،علاوه بر این نام آنها در سر لوحۀ نام نیکان درخشندگی خاصی داشت.برخی گویند:آنها بدنبال سجدۀ خود اظهار داشتند که بخدای جهانیان ایمان آورده اند،تا کسی خیال نکند که آنها منظورشان سجدۀ فرعون است.باز هم ممکن بود کسی احتمال دهد که منظور از رب العالمین هم فرعون است.از اینرو گفتند:منظور ما از رب العالمین،خدای موسی و هارون است.

ص :210

علی بن عیسی گوید:«رب»ممکن است صفت ذات باشد،زیرا او همواره رب بوده و مربوب نبوده چنان که همواره سمیع بوده و مسموع نبوده.

رب را بطور اطلاق جز بخدا نمیتوان گفت:زیرا معنای آن مالکیت تمام موجود است.در مورد غیر خدا به اضافه گفته میشود.مثل رب الدار و رب الفرس.نظیر کلمۀ خالق که بطور اطلاق فقط بخداوند گفته میشود.

ص :211

لَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلاٰفٍ

:دست و پای شما را بطور مخالف،قطع می کنم.حسن گوید:منظور این است که دست راست آنها را با پای چپشان قطع کند و همچنین دست چپ را با پای راست.

ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ

:آن گاه همۀ شما را بدار می آویزم.گویند:آنها اولین کسانی بودند که فرعون پایشان را برید و در کنار دریای مصر بر درخت خورما بدار آویخت.

قٰالُوا إِنّٰا إِلیٰ رَبِّنٰا مُنْقَلِبُونَ

:ابن عباس گوید:یعنی گفتند ما بتوحید و اخلاص بسوی خدایمان بازگشته ایم و از او پاداش می خواهیم:با این جمله،میخواستند خود را تسلیت دهند تا بتوانند در برابر آن ظلم ها و شکنجه ها صبر کنند.

وَ مٰا تَنْقِمُ مِنّٰا إِلاّٰ أَنْ آمَنّٰا بِآیٰاتِ رَبِّنٰا لَمّٰا جٰاءَتْنٰا

: ابن عباس گوید:یعنی ما گناهی مرتکب نشده ایم و خطایی از ما سر نزده است که سزاوار شکنجۀ تو باشیم، جز اینکه به آیات پروردگارمان که بر موسی نازل شده است،ایمان آورده ایم.

رَبَّنٰا أَفْرِغْ عَلَیْنٰا صَبْراً

:خدایا بهنگام قطع دست و پا و رفتن بردار،بما صبر عطا کن تا کافر نشویم.مقصود این است که خداوند لطف خود را شامل حال آنها گرداند،تا شجاعت خود را از کف ندهند.

وَ تَوَفَّنٰا مُسْلِمِینَ

:ما را موفق بدار تا در راه ایمان و اسلام ثابتقدم باشیم و با ایمان زندگی کنیم فانی را بدرود گوییم.برخی گویند:مقصود از«مسلمین»مخلصین است.یعنی چنان در راه خدا اخلاص داشته باشیم که گرفتاریها و سختی ها ما را از دینمان باز ندارد.

گویند:همان روز فرعون آنها را بدار آویخت.در آغاز روز ساحرانی کافر بودند و در پایان روز،شهدایی سرفراز.برخی گفته اند:فرعون بر آنها دست نیافت و نجات یافتند.

ص :214

موسی.زجاج گوید:او بتهایی داشت که مردم بمنظور تقرب باو آنها را میپرستیدند.

کسانی که«الاهتک»خوانده اند،میگویند:مردم فرعون را پرستش میکردند ولی فرعون کسی را نمیپرستید.از مجاهد نیز همین طور روایت شده است.(طبق این قرائت کلمه مصدر است.یعنی خداوندی تو).

قٰالَ سَنُقَتِّلُ أَبْنٰاءَهُمْ وَ نَسْتَحْیِی نِسٰاءَهُمْ

:فرعون گفت:فرزندانشان را که مایۀ دلگرمی آنهاست و آنها را برای جنگ آماده میکنند می کشیم و دخترانشان را زنده میگذاریم،زیرا از آنها کاری ساخته نیست.آنها را بکلفتی میگیریم تا خوار و بدبخت شوند.از این جمله بر میآید که فرعون طمعی به کشتن موسی و قومش ندارد، زیرا قدرت آنها را شکست ناپذیر تشخیص داده است.از اینرو تصمیم میگیرد که بجان کودکان ناتوان بیفتد و آنها را نابود سازد.

وَ إِنّٰا فَوْقَهُمْ قٰاهِرُونَ

:و ما بر سر آنها تسلط داریم.

ص :217

قٰالَ عَسیٰ

... أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ :

زجاج گوید:«عسی»برای امیدواری است اما هر گاه این کلمه را خداوند بکار برد،وعدۀ آن حتمی است.یعنی:خداوند واجب کرده است که دشمن شما را نابود کند و سرزمین ایشان را بدست شما بسپارد،تا ببینید شما چه میکنید.بدیهی است که خداوند مردم را بعلم خود کیفر و پاداش نمیدهد بلکه بعمل خودشان.از اینرو میگوید:تا بنگرد که شما چه میکنید.این معنی از زجاج است.برخی گویند:شما را آزمایش می کند و به شما نعمت میدهد تا شکر شما را ظاهر کند.همانطوری که شما را دچار محنت کرد تا صبر شما ظاهر شود.مثل: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتّٰی نَعْلَمَ الْمُجٰاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصّٰابِرِینَ» (محمد 31:شما را آزمایش میکنیم تا مجاهدان و صابران شما را معلوم کنیم)سرانجام این وعده تحقق یافت و دشمن از میان رفت و بنی اسرائیل بر مصر تسلط یافتند.

ص :220

خدا را سپاسگزاری نمیکردند.

وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسیٰ وَ مَنْ مَعَهُ

:و اگر دچار گرسنگی و قحطی می شدند،موسی و همراهانش را بفال بد می گرفتند و می گفتند:بخاطر آنهاست و این معنی از مجاهد و حسن و ابن زید است.می گفتند:هرگز گرفتاری ندیده بودم.

از روزی که شما آمدید،گرفتار شدیم.

أَلاٰ إِنَّمٰا طٰائِرُهُمْ عِنْدَ اللّٰهِ

:بدبختی واقعی آنها کیفری است که در آخرت دامنگیر آنها خواهد شد.نه آنچه در این دنیا می بینند.این معنی از زجاج است.

برخی گویند:یعنی نیکی و بدی بدست خداست.اگر می فهمیدند خیر و برکت و سلامت را از او در خواست می کردند.حسن گوید:یعنی آنچه به فال بد می گرفتند، محفوظ است و خداوند آنها را در روز قیامت کیفر می دهد.

وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ

:ولی بیشتر آنها نمی دانند و تفکر نمی کنند که بدانند.

ص :223

ص :225

ص :226

ص :227

ص :228

ص :229

ص :230