ص :2

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ

بعدد هر آیه ای یک شبانه روز بر او صلوات می فرستند» نیز جابر بن عبد اللّٰه انصاری روایت کرده است که حضرت رسول ص فرمود:

«هر کس سه آیۀ اول سورۀ انعام را،تا «وَ یَعْلَمُ مٰا تَکْسِبُونَ» بخواند،خداوند چهل هزار فرشته،موکل او می سازد که مثل عبادت ایشان را تا روز قیامت،برایش بنویسند و فرشته ای از آسمان هفتم با عصائی آهنین نازل میشود و هر گاه شیطان بخواهد در دلش وسوسه ای کند،با آن عصا بر سرش می کوبد...» عیاشی به اسناد خود از ابی بصیر روایت کرده است که امام صادق ع فرمود:

«سورۀ انعام،یک جا نازل شد و هفتاد هزار ملک،سوره را با تعظیم همراهی کردند، زیرا در هفتاد جای آن نام خداوند آمده است.اگر مردم میدانستند در قرائت آن چقدر فضیلت است،آن را ترک نمیکردند» سپس فرمود:

«هر که را بخداوند حاجتی است که میخواهد بر آورده شود،چهار رکعت نماز با فاتحه الکتاب و سورۀ انعام بخواند و بعد از آنکه از قرائت فارغ شد،بگوید:

یا کریم یا کریم یا کریم،یا عظیم یا عظیم یا عظیم،یا اعظم من کل عظیم یا سمیع الدعاء،یا من لا تغیره اللیالی و الایام.صل علی محمد و آل محمد.

و ارحم ضعفی و فقری و فاقتی و مسکنتی یا من رحم الشیخ یعقوب حین رد علیه یوسف قره عینه.یا من رحم ایوب بعد طول بلائه.یا من رحم محمداً و من الیتم آواه و نصره علی جبابره قریش و طواغیتها و امکنه منهم.یا مغیث یا مغیث یا مغیث.... بخدا قسم اگر این دعا را بخوانی و همۀ حوائج خود را از خدا بخواهی،بتو عطا می کند» علی بن ابراهیم نقل کرده است که حضرت رضا ع فرمود:

«سورۀ انعام،یک جا نازل شد و هفتاد هزار فرشته با صدای تسبیح و تهلیل و تکبیر سوره را همراهی کردند.هر کس این سوره را بخواند،فرشتگان تا روز قیامت،برایش تسبیح می کنند»

ص :4

ابو صالح نقل کرده است که ابن عباس می گفت:

«هر کس سوره انعام را هر شب بخواند،روز قیامت از مردمی است که ایمن هستند و آتش را هرگز به چشم خود نمی بیند»

علت اینکه«ظلمت»را پیش از«نور»آورده،این است که:نخست ظلمت، سپس نور را آفریده است.هم چنان که آفرینش آسمانها پیش از آفرینش زمین است.

اکنون تعجب می کند از کسانی که با اینهمه دلایل روشن بر یکتایی خدا، گرفتار شرک و بت پرستی شده اند: ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ :مردمی که کافر شده و منکر حقند،خدا را مساوی دیگران قرار داده،برای او شریک قرار می دهند.

آمدن کلمۀ«ثم»در آغاز جمله،به یک معنای لطیف اشاره دارد و آن این است که:از یک طرف روش مشرکین را مورد انکار قرار دهد و از طرف دیگر مؤمنین را از روش ایشان به تعجب در آورد.نظیر آن جملۀ «ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ» در آیۀ بعد است.دلیل این تعجب این است که مشرکین از یک سو اعتراف داشتند که تمام نعمتهای اصلی و فرعی از خدا است و او را خالق و رازق می شناختند و از سوی دیگر بر خلاف اعتقاد و اعتراف خود به پرستش سنگ و چوبهای بیجان و بی سود و زیان می پرداختند.

هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ طِینٍ ثُمَّ قَضیٰ أَجَلاً

:مقصود آدم است.یعنی:

خداوند پدر شما را از خاک آفریده است.شما هم فرزندان او هستید و همانطوری که پدر شما از خاک است،شما نیز از خاک هستید.پس از آفرینش شما،برای شما اجلی مقرر ساخت که تا فرا رسیدن آن،در این جهان زندگی کنید.

قضاء،بمعنای حکم،امر،خلق،اتمام و اکمال است.

وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ

:در این باره اقوالی است:

1-گروهی از مفسرین معتقدند که:مقصود از اجل اول،مدت زندگی انسان تا وقت مرگ است و مقصود از اجل دوم،از وقت مرگ تا روز قیامت است. عطاء از ابن عباس روایت کرده است که:یعنی خداوند از وقت تولد تا مرگ انسان، اجلی تعیین کرده و اجل معینی از وقت مرگ تا قیامت،پیش خداوند است که احدی به آن علم ندارد.هر گاه،انسان،صالح باشد،خداوند بر دوران زندگی او در

ص :8

این جهان می افزاید و از مدت دوران پس از مرگ تا قیامت او کم می کند و اگر ناصالح باشد،از عمر او کم می کند و بر دوران بعدی می افزاید.چنان که می فرماید:

«وَ مٰا یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لاٰ یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلاّٰ فِی کِتٰابٍ» (فاطر 11 عمر هیچکس زیاد یا کم نشود،جز اینکه در کتابی است) 2-جبائی و سعید بن جبیر و مجاهد گویند:منظور از اجل اول،عمر انسان در دنیا و منظور از اجل دوم،آخرت است،زیرا مدت زندگی آخرت،بی پایان است و جز خدا کسی نمی داند.اینکه می گوید:این مدت،پیش خداوند معین است،بخاطر این است که در«لوح محفوظ»در آسمان،نوشته شده است.

لوح محفوظ،جایی است که تنها خداوند،در آنجا در بارۀ خلق حکم می کند.

3-ابو مسلم گوید:مقصود از اجل اول،اجل گذشتگان و مقصود از اجل دوم، اجل آیندگان است.

4-از ابن عباس روایت شده است که:مقصود از اجل اول،خواب است که روح انسان در وقت خواب گرفته میشود و در بیداری باز میگردد و مقصود از اجل دوم،مرگ انسان است.

مؤید آن جملۀ «وَ یُرْسِلُ الْأُخْریٰ إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی» است(زمر 42:آن را که مرگش رسیده،نگه میدارد و دیگری را تا وقت معین باز می فرستد) کلمۀ«اجل»در اصل به معنای وقت است.«اجل حیات»وقتی است که انسان در آن وقت زندگی میکند و«اجل موت یا قتل»وقت مرگ یا قتل انسان است.اگر چه در مورد قتل،اجل حقیقی انسان فرا نرسیده است و بعید نیست که این تعبیر مجازی باشد.در بعضی از اخبار آمده است که:«صلۀ رحم عمر را افزایش میدهد و صدقه،اجل انسان را به تاخیر می اندازد و خداوند اجل قوم یونس را به تاخیر انداخت و....»پس مانعی نیست که به غیر اجل حقیقی انسان هم اجل، گفته شود.

ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ

:این خطاب،متوجه کفار است که در بارۀ قیامت،شک

ص :9

میکردند.به آنها میگوید:خداوند شما را آفریده و از حالی به حالی نقل داده و مرگ را بر شما مقرر داشته است اینها را می بینید و اقرار دارید.مع الوصف شک و تکذیب می کنید.با اینکه:کسی که بر آغاز چیزی قادر است،بر اعادۀ آن نیز قدرت دارد.

ص :10

«وَ یَعْلَمُ مٰا تَکْسِبُونَ»

:خداوند به نیتهای شما و حالات و کردار شما آگاه است.

از این آیه،بر می آید که خداوند،بذات خویش عالم است و علمش را از دیگری کسب نکرده است.زیرا کسی که علم ذاتی ندارد،علمش محدود است.

1)

(طبق این بیان،جار و مجرور متعلق است به معنای مستفاد از«اللّٰه»و«هو»مبتدا و«اللّٰه»خبر و «فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ فِی الْأَرْضِ» متعلق به«اللّٰه»یا خبر دوم است.یعنی:اوست که در آسمانها و زمین به خداوندی یگانه است.در همه جا هست و بهیچ مکانی نزدیکتر از مکان دیگر نیست.این معنی را با تاکیدی بیشتر،چنین بیان کرد:او کسی است که راز پوشیده شما و کار آشکار شما را می داند. ترتیبی که در اینجا در خصوص معانی آیه با توجه بوجوه مختلف اعراب،ذکر شده است، از کارهایی است که مؤلف بزرگوار،معتقد است پیش از او کسی انجام نداده است. با این بیان از لحاظ اصول دین هم شبهه ای متوجه آیه نیست.کسانی که معتقدند خداوند دارای مکان است،از این آیه،نمیتوانند استفاده ای کنند.بلکه آیه در رد آنهاست.

ص :12

آیا این کافران نمیدانند که ما بسیاری از امتها را در قرنهای گذشته،هلاک و نابود کرده ایم،با اینکه به آنها قدرت و ثروتی بخشیده بودیم که به شما نه بخشیدیم؟ مقصود این است که آنها را از لحاظ غلامان و کنیزان و اموال و قدرت و و سلطنت و نفوذ و در ازای عمر،در گشایش و رفاه قرار دادیم.شما اخبار آنها را شنیده و خانه ها و آثار آنها را دیده اید.

وَ أَرْسَلْنَا السَّمٰاءَ عَلَیْهِمْ مِدْرٰاراً

:ابن عباس گوید:مقصود این است که باران و برکات روزی را برای آنها می فرستادیم.«سماء»در اینجا به معنای باران است.

وَ جَعَلْنَا الْأَنْهٰارَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمْ فَأَهْلَکْنٰاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ

:و آبها را در رودها برای آنها جاری ساختیم:اما هیچیک از این نعمتها و قدرتها آن را سودی نبخشید.همین که سرکشی و قانون شکنی کردند،آنها را هلاک کردیم.

وَ أَنْشَأْنٰا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِینَ

:پس از هلاک آنها مردم دیگری را بوجود آوردیم.

نازل می شدند.جبرئیل بصورت دحیۀ کلبی بخدمت پیامبر می رسید.فرشتگانی که برای آزمایش،بر داود نازل شدند،به شکل دو انسان بودند و اینطور وانمود کردند که با یکدیگر اختلاف دارند و آمده اند که داود در میان آنها قضاوت کند(ص 20 به بعد) چند فرشته ای که بر ابراهیم و لوط نازل شدند،بعنوان مهمان بر آنها وارد شدند.

وَ لَلَبَسْنٰا عَلَیْهِمْ مٰا یَلْبِسُونَ

:زجاج می گوید:کفار مردم ساده لوح را در بارۀ پیامبر دچار شک و تردید میکردند و میگفتند:این هم بشری است مثل شما.در اینجا خداوند می فرماید:اگر فرشته ای هم بصورت آدمی فرستاده بودیم،همانطوری که مردم ساده لوح دچار اشتباه شده اند.آنها هم دچار اشتباه می شدند.بدینترتیب آمدن فرشته،دردی دوا نمیکند و شبهه ای را از میان بر نمیدارد و هم چنان بر همان حال سابق خود باقی می مانند.

برخی گفته اند:منظور این است که اگر فرشته ای نازل شود،جز از راه تفکر او را نمی شناسند.از آنجا که اینها اهل تفکر نیستند،هم چنان بر اشتباه خود باقی می مانند.

اینکه می گوید:ما امر را بر آنها مشتبه می ساختیم،بخاطر این است که عامل اصلی خداوند است،زیرا با نازل شدن فرشته،از جانب خداوند،این اشتباه حاصل میشود.

بدنبال این مطالب،برای تسلیت خاطر پیامبر می فرماید:

وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ

:امتهای گذشته،پیامبران پیشین را مورد استهزاء قرار میدادند.تو نخستین پیامبری نیستی که از طرف مردم،مورد استهزاء قرار میگیری.امت تو هم اولین امتی نیست که پیامبر خود را استهزا میکند.

فَحٰاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ مٰا کٰانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ

:آنچه پیامبران بمنظور بیدار کردن مردم در بارۀ نتایج گناه و آثار شوم انحراف،گفته بودند و مورد مسخرۀ ایشان قرار گرفته بود،دامنگیرشان شد.

ضحاک و زجاج گویند: یعنی به کیفر استهزا،عذاب خدا آنها را احاطه کرد. (1)

ص :20

کرده است که بخلق خود نعمت ببخشد.و بقولی یعنی بمردم پاداش بدهد.

برخی گویند: منظور این است که او بر خود لازم کرده است که مردم را مهلت دهد تا در صدد تدارک گذشته بر آمده،از گناهان خود توبه کنند.

کلبی گوید:منظور این است که خداوند بر خویشتن لازم کرده است که امت محمّد را مثل امتهای دیگر در برابر گناهان دچار عذاب نکند و آنها را بکیفر تکذیب گرفتار نسازد،بلکه تا روز قیامت مهلت دهد.

لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلیٰ یَوْمِ الْقِیٰامَهِ

:آری رحمت او نسبت به شما مردم این است که تا روز قیامت به شما مهلت می دهد،آن گاه شما را جمع و به اعمال شما رسیدگی میکند.این جمله،همانطوری که گفته ایم،«الرحمه»را تفسیر میکند.مقصود این است که گنهکار از این مهلت،استفاده کند و نادم و تائب شود.

برخی گویند:این جمله،خطاب بمنکرین قیامت است.یعنی:میان شما و روز قیامت که منکر آن هستید،جمع خواهیم کرد و در آن روز تمام نسلها بیک جا می آوریم.

لاٰ رَیْبَ فِیهِ

:روز قیامت،همان روزی است که:در بارۀ آن تردیدی نیست.

ممکن است گفته شود:چگونه مشرکین را از روز قیامت می ترساند،حال آنکه آنها منکر قیامت هستند و کسی که منکر چیزی هست،از آن نمی ترسد؟ پاسخ این است که:در حقیقت خداوند میخواهد آنها را الزام کند که قیامت حتمی است.وانگهی این مطلب بدنبال دلیل قیامت ذکر شده و صحیح است.

دیگر اینکه:در اینجا بطور مطلق،از قیامت نفی شک و تردید شده است،در حالی که مردم کافر در بارۀ آن شک و تردید دارند.لکن باید توجه داشت که حق،حق است، خواه کسی در باره آن تردیدی داشته باشد یا نه.از طرف دیگر،دلایل طوری بیان شده اند که جایی برای شک و تردید باقی نمیگذارند،زیرا نعمتهای دنیا هم برای نیکوکاران است هم برای بدکاران،بنا بر این باید جای دیگری باشد که میان بدکاران و نیکوکاران فرق گذاشته شود.دلیل دیگر این است که:تکلیفات الهی پاداش لازم دارند.از آنجا که دادن پاداش در این جهان ممکن نیست،زیرا پاداش باید خالی از

ص :23

شایبۀ رنج و زحمت باشد و چنین پاداشی در این جهان وجود ندارد و نیز پاداش نباید توام با تکلیف که خود مشقت و زحمت لازم دارد،باشد،پس جهان دیگری باید باشد که فقط در آنجا پاداش بی رنج و مزد بی زحمت به نیکوکاران داده شود.از همۀ این دلایل که بگذریم،ملاحظه می کنیم که در این جهان،ستمکاران بهر گونه ستمی دست می یازند و هیچگونه انتقامی به نفع مظلوم از آنها گرفته نمیشود.گروهی دچار بیماری و درد و مصیبت میشوند بدون اینکه استحقاقی داشته باشند.یا عوضی به آنها داده شود.اینها ایجاب می کنند که جهان دیگری باشد که بمردم عوض داده شود و حق مظلوم از ظالم گرفته شود.

اَلَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ

:با آنها که کفر و عناد،خود را بورطۀ هلاک افکنده اند،ایمان نمی آورند و در برابر حق تسلیم نمیشوند.قبلا به این نکته اشاره کرد که ملک آسمان ها و زمین،از خداست.اکنون در بارۀ موجوداتی که در آسمانها و زمین هستند،می فرماید:

وَ لَهُ مٰا سَکَنَ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهٰارِ

:آفرینش و مالکیت و سلطنت هر چه در زیر پرده ظلمت شب یا در زیر پردۀ سفید روز ساکن است،بخدا تعلق دارد.در آیۀ پیش فرمود:

موجوداتی که در آسمانها و زمین هستند،بخدا تعلق دارند و در این آیه،میفرماید، موجوداتی که در ظلمت شب و نور روز،ساکنند،از خدا هستند و بدینترتیب در قلمرو بی نهایت مکان و زمان،حکومت و قدرت خود را توسعه بخشید.گویا مقصود این است که تمام اجسام و عوارض آنها بخدا تعلق دارند.مقصود از سکون،در حقیقت،حلول و وجود است.

برخی گفته اند:منظور این است که تمام موجوداتی که در شب،آرمیده اند و تمام موجوداتی که در روز،بکوشش و تلاش مشغولند،مخلوق خدا هستند.علت اینکه فقط سکون را آورده و به تحرک،اشاره ای نکرده،این است که بیشتر،موجودات در حال سکون و آرامش و کمتر در تحرکند.وانگهی بدنبال هر تحرکی،سکون و آرامش است.پس آیه،باین معنی است: برای خداست موجوداتی که شب و روز در حال آرامش

ص :24

و تحرک هستند.لکن عرب،با ذکر یک طرف قضیه،از ذکر طرف دیگر خودداری میکند.

علاوه بر این قسمتی که ذکر شده،بر قسمت محذوف دلالت می کند.مثل: «سَرٰابِیلَ- تَقِیکُمُ الْحَرَّ» (نحل 81)یعنی:جامه هایی که شما را از سرما و گرما هر دو حفظ میکند، نه فقط از گرما.

پرسش چرا از میان تمام جنبه های عالم خلقت،تنها به حرکت و سکون اشاره کرده است؟ پاسخ علت این است که:حرکت و سکون موجودات،دلالت دارند بر اینکه آنها از نیستی به هستی آمده اند و هر چه از نیستی به هستی آمده باشد،نیازمند خالق و صانع است.

بعلاوه،هیچ جسمی خالی از حرکت و سکون نیست؛بنا بر این برای حرکت خود، محتاج محرک و برای سکون خود نیازمند کسی است که او را از حرکت باز دارد و سکون بخشد؛زیرا نسبت جسم،به حرکت و سکون،مساوی است و هیچکدام بدون یک علت، عارض آن نمیشود.از آنجا که در آغاز آیه،مطلبی را آورده بود که نتیجۀ آن اثبات صانع و آفریدگار جهان است،در پایان آیه،اشاره ای به بعضی از صفات او کرده،میفرماید:

وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ

:سمیع یعنی شنوا.خدا همواره سمیع است،زیرا معنای آن یکی است که اگر موجود زنده ای در جهان خلقت پدید آید،خداوند شنوای صوت اوست.علیم،یعنی کسی که به تدبیر عالم خلقت و هر موجودی عالم باشد.

در این آیه،شب و روز بمنزلۀ مسکن موجودات به شمار آمد،زیرا سکون موجودات از شب و روز نیست.خداوند با همین جملۀ کوتاه،بموجودات بی شمار عالم هستی اشاره کرد و این از فصاحت و بلاغت قرآن کریم است.

شاعر عرب،نابغه،در شعر زیر،توانسته است بیک همچو شاهکار ادبی دست بزند:

فانک کاللیل الذی هو مدرکی

و ان خلت ان المنتأی عنک واسع

یعنی:قلمرو قدرت تو وسیع است.تو همچون ظلمت شب،مرا فرا می گیری.

بهر کجا فرار کنم،از قلمرو قدرت تو خارج نمیشوم.

ص :25

وَ هُوَ یُطْعِمُ وَ لاٰ یُطْعَمُ

:او خدای است که موجودات را روزی میدهد و نیازی بروزی دیگران ندارد.اما علت اینکه بجای روزی دادن،اطعام کردن را بکار می برد، این است که مردم بیشتر نیازمند طعام هستند.بعلاوه،از این بیان،استنباط میشود که خداوند شباهتی به موجودات جسمانی که نیازمند غذا هستند،ندارد.تنها موجودات جسمانی به غذا محتاجند.

این آیه،استدلال محکمی است در برابر کافران.کسی که خالق آسمانها و زمین و پدید آورندۀ موجودات و مدبر و رازق و اطعام کنندۀ ایشان است و همۀ موجودات، دست نیاز بسوی درگاه او بر آورده اند،برتر از آن است که مانند و نظیری داشته باشد.

او قادر،قاهر،غنی و حیّ است و جز او کسی سزاوار پرستش نیست.

قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ

:بگو:خدا بمن فرمان داده است که نخستین کسی باشم که در برابر فرمانش تسلیم و در برابر حکمش راضی باشم.پیش از همه، خدا را عبادت کنم و پیش از همه بعد از دوران فترت رسل به او ایمان آورم،بنا بر این او اولین مؤمن و مسلمان است،زیرا بر او وحی نازل شده است.

برخی گویند:یعنی مامورم که اولین خاضع و مؤمن و حق شناس و رها کنندۀ شرک و بت پرستی باشم.چنان که موسی گفت: «سُبْحٰانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ» (اعراف 143:خدایا منزهی تو.بدرگاهت توبه می کنم و من نخستین مؤمن هستم) مقصود موسی این بود که من از کسانی نیستم که میخواستند ترا بچشم بنگرند.و چنان که ساحران دربار فرعون گفتند: «إِنّٰا نَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لَنٰا رَبُّنٰا خَطٰایٰانٰا أَنْ کُنّٰا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ» (شعراء-51.)یعنی:طمع ما این است که خدا از خطاهای ما در گذرد، زیرا ما نخستین کسانی هستیم که به سحر نبودن عصا و حق بودن آن از میان ساحران ایمان می آوریم.

وَ لاٰ تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ

:نه تنها به من امر کرده است که اولین مؤمن و مسلم باشم،بلکه امر کرده است که خود را از صف مشرکین خارج سازم.

ص :28

قُلْ إِنِّی أَخٰافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذٰابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ

:بگو من یقین دارم و می ترسم که اگر امر خدا را ترک و او را معصیت کنم یا غیر او را ولی خود قرار داده،پرستش کنم،در آن روز بزرگ و هولناک که دلها را به طپش می افکند،یعنی روز قیامت،گرفتار عذاب خدا شوم .

ص :29

«یَدُ اللّٰهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ» است(فتح 10)مقصود این است که خدا از همه قویتر است.

وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ

:خداوند در عین اینکه قادر و قاهر است،حکیم و آگاه است و هیچ کاری را بدون مصلحت،انجام نمیدهد.

«قاهر»یا صفت فعل است یا صفت ذات.بنا بر تفسیری که ما کردیم و قاهر را به معنای قادر بودن ذات حق دانستیم،صفت ذات است،اما برخی هم صفت فعل دانسته اند.

گویند:خداوند هنگامی قاهر است که دیگری را مقهور و مغلوب خود قرار دهد.بنا بر این معنی، قاهر صفت همیشگی حق نیست.

ص :33

دلیل یا گواه راستگویی من،بر من نازل کرده است تا شما و هر کس که تا روز قیامت قرآن به او برسد،از عذاب خداوند بترسانم.

حسن در تفسیر خود از پیامبر روایت کرده است که:هر کس که صدای دعوت من به یگانه پرستی به او برسد،مصداق این آیه است و بر او اتمام حجت شده است.

محمد بن کعب گوید:هر کس که قرآن به او برسد،گویی پیامبر اسلام را دیده و سخن او را شنیده است.

مجاهد گوید:قرآن بهر جا بیاید،دعوت کننده و ترساننده است.وی همین آیه را می خواند.

در تفسیر عیاشی است که امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام میفرمودند:

معنای «مَنْ بَلَغَ» این است که هر کس،امامی از آل محمد(ص)ببیند که مردم را بوسیلۀ قرآن می ترساند،مثل این است که خود پیغمبر را دیده است.بنا بر این بیان «مَنْ بَلَغَ» در محل رفع و عطف بر ضمیر مستتر در«انذر»است.

دست است که خدا یکی است؟ (1)اکنون به پیامبر خود میفرماید:

قُلْ لاٰ أَشْهَدُ

:بگو:من چنین شهادتی نمی دهم.اگر چه شما بدون هیچگونه دلیلی شهادت می دهید و بزعم خود برای خدا اثبات شریک می کنید.

شاهد به کسی می گویند که برای اثبات دعوای مدعی گواهی می دهد.

قُلْ إِنَّمٰا هُوَ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ وَ إِنَّنِی بَرِیءٌ مِمّٰا تُشْرِکُونَ

:به کسانی که شهادت می دهند که خدایان دیگری با خدا هستند،بگو:خداوند،معبود یکتا و یگانه است.

من از بتهای شما و از بت پرستیهای شما بیزارم.

علما می گویند:مستحبّ است کسی که مسلمان میشود،شهادتین را بر زبان آورد و از هر دینی بجز اسلام تبری جوید.

اکنون این نکته را بیان می کند که کفار بر دو دسته اند:جاهل و معاند.

می فرماید:

اَلَّذِینَ آتَیْنٰاهُمُ الْکِتٰابَ یَعْرِفُونَهُ کَمٰا یَعْرِفُونَ أَبْنٰاءَهُمُ

:این جمله را در سورۀ بقره،تفسیر کرده ایم.

اَلَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ

:آنان که خود را بزیان افکنده اند،ایمان نمی آورند.اگر«الذین»صفت برای«الذین»اول باشد،منظور اهل کتاب است که با اینکه وی را همچون فرزندان خود می شناسند،دچار زیانکاری شده،به او ایمان نمی آورند.اما اگر ارتباطی به سابق نداشته باشد،شامل همۀ کفار میشود.

ابو حمزۀ ثمالی گوید:وقتی که پیامبر گرامی اسلام وارد مدینه شد،عمر به عبد اللّٰه بن سلام گفت:خداوند در قرآن کریم فرموده است که:اهل کتاب،پیامبر را همچون فرزندان خود می شناسند.آیا این مطلب صحیح است؟ عبد اللّٰه بن سلام گفت:ما پیامبر را با همان اوصافی که خداوند بیان کرده

ص :37

است،در میان شما می شناسیم.همانطوری که فرزندان خود را می شناسیم.بخدا قسم،من محمد(ص)را از پسرم بهتر می شناسم.

عمر گفت:چطور؟ پاسخ داد:محمد را با اوصافی که خداوند برایش شمرده است،می شناسم و اطمینان پیدا می کنم.اما در بارۀ پسرم اطمینان ندارم.شاید مادرش خطایی کرده باشد.

عمر گفت:توفیق یافتی و راست گفتی و بصواب رفتی.

ص :38

که برای ما شریکانی قرار داده اند،خواهیم گفت:کجایند آنان که گمان می کردند شریک ما هستند؟ در وجه این سؤال،اختلاف شده است.

برخی گویند:روز قیامت،مشرکین می بینند خداوند از گناه اهل توحید در می- گذرد.بیکدیگر می گویند:هر گاه از شما سؤال کردند،بگویید:ما یکتا پرست بوده ایم.

هنگامی که خداوند آنها را جمع می کند،به آنها می گوید:شرکاء کجا هستند؟ تا بدانند که خداوند علم دارد که آنها مشرک بوده اند و کتمان کردن برای آنها سودی ندارد.

بیشتر مفسران گویند:مشرکین گمان می کنند که بتها پیش خدا آنها را شفاعت خواهند کرد.روز قیامت به آنها گفته میشود:کجایند آنان که شریک خدا می پنداشتید و گمان میکردید که شفیع شما خواهند شد؟بدینترتیب آنها را توبیخ کرده،سرکوفت می دهند.

اینکه می گوید:شرکای ایشان،بخاطر این است که آنان بتها را برای خاطر خودشان شریک خدا می پنداشتند.زعم به معنای دروغ است.ابن عباس گوید:هر زعمی در کتاب خدا بمعنای دروغ است.این آیه،دلیل است بر ردّ جبریان و اثبات معاد و زنده شدن تمام مردم.

ص :41

فتنه،اختلاف است:

1-یعنی:پاسخ آنها این است که می گویند:بخدا ما مشرک نبودیم،زیرا وقتی که از آنها سؤال میکنند که:شرکا کجا هستند؟در حقیقت آنها را امتحان میکنند.

پاسخ این امتحان چیزی جز این نیست که بگویند:بخدا ما مشرک نبودیم.

2-یعنی:عذر آنها این است که بگویند ما مشرک نبودیم.این معنی از ابن عباس و قتاده و مروی از امام صادق(ع)است.

3-زجاج گوید:این آیه دارای معنای لطیفی است که کسانی می فهمند که به رموز کلام آشنا باشند.خداوند متعال،در این آیات،گفتگوهایی که میان پیامبر و مشرکین ردّ و بدل شده بود و شیفتگی و دلبستگی ایشان را نسبت بشرک بیان کرد.بدیهی است که این شیفتگی و دلبستگی سرانجام خوشی ندارد و عاقبت کار،آنها بخود می آیند و به بیهودگی رفتار خود و بی ارزشی بتها پی می برند و از آنها تبری میجویند. خیلی عادی است که هر گاه انسانی شخص گمراهی را دوست بدارد،همین که آن شخص دچار هلاکت و بدبختی شد،از او نفرت پیدا می کند.آن گاه به او می گویند که دوستی تو نسبت بآن شخص،بخاطر این بود که شیفته و دلبستۀ او شده بودی.پس فتنه در اینجا به معنای شرک و شیفتگی به بتهاست.مؤید این مطلب روایت عطا از ابن عباس است که:

مقصود از فتنۀ آنها،شرک آنها در دنیاست.بازگشت این معنی به حذف مضاف است.

یعنی:عاقبت فتنۀ آنها(عاقبه فتنتهم)جز این نیست که بگویند....

پرسش چگونه ممکن است در آنجا دروغ بگویند و قسم دروغ بخورند،با اینکه آنجا دار تکلیف نیست؟مردم بخاطر مشاهدۀ حقایق و بر طرف شدن شک و تردید و معرفت آنها نسبت بخدا،ناگزیرند دست از کارهای زشت بردارند.

پاسخ معنای گفتار آنها این است که:ما بر حسب اعتقاد خودمان در دنیا مشرک نبوده ایم.

چه مشرکین در دنیا معتقدند که راه صواب می پیمایند.از همین جهت است که در آخرت

ص :43

بر این اعتقاد خود سوگند یاد میکنند و خود را راستگو میدانند.

برخی گوید:علت اینکه سوگند میخورند،این است که بر اثر ترس از قیامت، عقل خود را از کف داده اند،اما همین که عقلشان بجا آمد،زبان به اقرار و اعتراف می گشایند.

ممکن است با مشاهدۀ اهوال قیامت،چنان مدهوش شده باشند که شرک خود را در دنیا فراموش کرده باشند.

اُنْظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ

:ببین اینها چگونه بر خویشتن دروغ می بندند و سوگند دروغ یاد می کنند.

این استفهام،برای اظهار تعجب و شگفتی است.منظور این نیست که پیامبر به صحنه قیامت نگاه کند،زیرا آخرت هنوز فرا نرسیده و قابل دیدن نیست.منظور این است که پیامبر در بارۀ این گفتار دقت کند.

در اینجا خداوند آنها را دروغگو معرفی می کند،در حالی که آنها بعقیدۀ خودشان راستگو هستند.علت این است که دروغ عبارت از خلاف واقع گفتن است.خواه گوینده، علم داشته باشد که خلاف واقع می گوید یا نه.آنها می گویند:ما مشرک نبوده ایم.در حالی که مشرک بوده اند.پس دروغگو هستند.

جبائی گوید:یعنی ببین آنها چگونه در دنیا بخود دروغ می بندند و با اینکه حقیقتاً مشرک هستند،معتقدند که بر حقند.

وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مٰا کٰانُوا یَفْتَرُونَ

:آنها بدروغ می گفتند:بتها پیش خدا شفاعت ما می کنند.روز قیامت بتها را نمی بینند و از آنها نفعی نمی برند.برخی گویند:این جمله اختصاصی به بتها ندارد.اصولا هر چه را که انسان بغیر از خداوند پرستش کند، در روز قیامت گمش می کند و نفعی از او نمی برد.

ترس و وحشت،دروغ بگویند،اما همین که بهشتیان وارد بهشت و دوزخیان وارد دوزخ شدند،دیگر ممکن نیست کسی دروغ بگوید یا کار زشتی کند.بلکه ناچارند زشتی ها را ترک کنند.این قول از ابی بکر بن اخشید است.برخی از متکلمین می گویند:

در همه حال ممکن است دروغ بگویند یا کار زشت کنند.

ص :45

گذشتگان.نظیر آنچه که من در بارۀ گذشتگان برای شما نقل میکردم.

این آیه بهمین مناسبت نازل شد.

پوشش دل و اعراض و روی گردانی آنها از فهم قرآن را بطور مجاز،سنگینی گوش نامیده است،زیرا با وجود کفر و اعراض ممکن نیست،ایمان حاصل شود،چنان که با وجود پرده بر دل و سنگینی در گوش،ممکن نیست انسان چیزی بفهمد و ایمان بیاورد.اما علت اینکه:عامل سنگینی گوش و پرده افکنی بر دلها را خودش معرفی کرده،این است که:این تشبیه را خود خداوند بکار برده است.یعنی:ما کفر و اعراض ایشان را با پردۀ دل و سنگینی گوش،همانند دانستیم.چنان که هر گاه انسان کسی را ستایش کند و فضایل و مناقبی به او نسبت دهد،می گوید:من او را فاضل و بزرگوار قرار دادم و هر گاه برای او معایب و گناهانی بشمارد،می گوید:من او را فاسق کردم.در حالی که گوینده فقط اوصاف آنها را بیان کرده،نه اینکه تاثیری در فضل و فسق آنها داشته است.

نمونۀ دیگر اینکه می گویند:قاضی فلان کس را عادل ساخت.یعنی حکم به عدالت او کرد و حال او را آشکار ساخت.شاعر گوید:

جعلتنی باخلا کلا و رب منی

انی لأسمح کفا منک فی اللزب

یعنی:تو مرا بخیل شمردی.سوگند به خدای منی،چنین نیست،من در روزگار قحطی از تو دست بازترم.

وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَهٍ لاٰ یُؤْمِنُوا بِهٰا

:ابن عباس گوید:یعنی اگر هر چیز عبرت- آموزی بنگرند،ایمان نمی آورند.برخی گویند:یعنی اگر معجزه ای هم ببینند که دلیل نبوت تو باشد،ایمان نخواهند آورد.بخاطر اینکه عناد دارند.

اگر آیه را بر معنای ظاهرش حمل کنیم،صحیح نیست،زیرا کسی که نمیتواند بفهمد و بشنود،در بارۀ او نمیگویند:عناد دارد و حتی اگر معجزه یا چیز عبرت آموزی هم بنگرد،ایمان نمی آورد.چنین کسی را نمیتوان غافل معرفی کرد و تکذیب آیات را بر او عیب دانست،زیرا او ممنوع از فهم است.

اما حل اشکال این است که:خداوند در وصف بعضی از کفار میفرماید:

«وَ إِذٰا تُتْلیٰ عَلَیْهِ آیٰاتُنٰا وَلّٰی مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْهٰا» (لقمان 7:هر گاه آیات ما برایش خوانده شود،طوری روی گردان میشود که گویی نشنیده است)و اگر در گوش

ص :49

آنها طوری سنگینی بود که نمی شنیدند،چه معنی داشت که بدنبال آن بگوید: «کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْراً» (گویا در گوشهایش سنگینی است)و چه معنی داشت که او را مورد نکوهش قرار دهد،زیرا او قوۀ شنوایی ندارد و کسی که این قوه را ندارد،بر ترک شنوایی نکوهش نمیشود؟(پس منظور این است که با اینکه میشنوند،همانند کرها هستند و مطلب را درک نمیکنند).

حَتّٰی إِذٰا جٰاءُوکَ یُجٰادِلُونَکَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هٰذٰا إِلاّٰ أَسٰاطِیرُ الْأَوَّلِینَ

اینان هنگامی که روزها نزد تو می آیند،برای کسب فضیلت و ارشاد نمی آیند،بلکه میخواهند با تو مجادله کنند و سخن ترا مردود و باطل شمارند و دلایل توحید و نبوت، برای آنها سودی ندارد.کافران می گویند:این قرآن سخن خدا نیست.داستانهایی از گذشتگان است که نوشته اند و بیادگار گذاشته اند.

برخی گویند:منظور از «أَسٰاطِیرُ الْأَوَّلِینَ» مطالب پوچ و مهملی از قبیل داستان «رستم و اسفندیار»است که در شاهنامه ها و«خدا نیامک»ها بوسیلۀ یک مشت مهمل گو و دروغ پرداز،برای نسلهای تیره بخت بیادگار مانده و هیچ نفعی برای آنها ندارد.

برخی گویند:جدال آنها همین بود که قرآن را از سنخ مطالب اساطیری معرفی می کردند.نظیر جدال دیگر آنها که:چرا آنچه خودتان می کشید،میخورید،اما آنچه خدا کشته است،نمیخورید؟!

ص :50

فرزند شما را بکشم.

آن گاه چنین گفت، -از پیامبر خدا با شمشیرهایی که از سفیدی میدرخشند و همچون جهش برق زود گذر نیستند،دفاع میکنم.

-از رسول خدا دفاع و حمایت می کنم،همچون حمایت کننده ای دلسوز و مهربان (1)گفتار و اشعار بسیاری از وی در دست است که همه شاهد اسلام وی هستند و از حد شمار،بیرون هستند.می گوید:

-مگر نمیدانید که ما محمد را همچون موسی پیامبری یافتیم که نامش در کتب آسمانی پیشین ثبت است؟ -آیا پدر ما هاشم،برای جنگ کمر خود را نبست و فرزندان خود را به جنگ و نبرد سفارش نکرده است؟ (2)در یک قصیده می فرماید:

-به احمد گفتند:ترا عقلی کامل نیست و از سببی قوی حمایت نمیشوی.

-بدانید که او بحق آمده است و زبانش را بدروغ نمی آلاید. (3)

در قصیده ای که برادر خود حمزه را به پیروی از پیامبر تشویق کرد،می فرماید:

-ای ابا یعلی،بر دین احمد صبر و استقامت داشته باش.دین را با صبر و شکیبایی آشکار کن که توفیق پیدا می کنی.

ص :52

-خوشحال شدم که اظهار ایمان کردی.در راه خدا یار پیامبر خدا باش (1)در قصیده ای دیگر میفرماید:

-در راه یاری پیامبر خدا،محمد(ص)،پایداری میکنم و برای پیروزی او با نیزه و سپاه،می جنگم (2)در ترغیب نجاشی،شاه حبشه،بیاری پیامبر میفرماید.

-ای پادشاه حبشه،بدان که محمد،وزیر موسی و مسیح بن مریم است.

-برنامه ای که او آورده مثل برنامۀ موسی و عیسی برای هدایت است.همگی به امر خدا هدایت می کنند و مردم را حفظ می کنند.

-شما نام او را در کتابهای خود میخوانید.آنچه که در کتابهای شما آمده، حدیث راست است،نه حدیث دروغ.

-برای خدا شریک قرار ندهید.اسلام بیاورید که راه حق تاریک نیست. (3)

در وقت مرگ،چنین فرمود:

-پسرم علی و بزرگ قوم،عباس را وصیت میکنم که پیامبر نیکو محضر را یاری کنند.

-حمزه که شیری است حامی حقیقت و جعفر را سفارش میکنم که در برابر مردم از او دفاع کنند.

-مادرم و هر که زاده است،فدای شما.در برابر دشمنان برای احمد،سپر

ص :53

باشید. (1)

از این اشعار،که در قصائد مشهور او موجود است و وصایا و خطبه های او که نقل همه موجب قطور شدن کتاب میشود،بخوبی برمی آید که او هرگز از پیامبر دور نمیشد،بلکه همواره با او معاشر بود و از او حمایت میکرد.بنا بر این،چگونه ممکن است،منظور از این آیه،ابی طالب باشد.

وَ إِنْ یُهْلِکُونَ إِلاّٰ أَنْفُسَهُمْ وَ مٰا یَشْعُرُونَ

:نهی آنها از پیروی پیامبر و دوری آنها از وی،باعث تباهی خود آنها میشود و نمیدانند.

ص :54

اینباره می فرماید:

وَ لَوْ تَریٰ إِذْ وُقِفُوا عَلَی النّٰارِ

:این جمله،سه احتمال دارد: یکی اینکه منظور این است که آنها آتش را می نگرند.دیگر اینکه:یعنی آنها بر روی آتش قرار می گیرند احتمال سوم قول زجاج است که:یعنی آنها داخل آتش میشوند و بمقدار عذاب آن پی می برند.مثلا هر گاه گفته شود:بر سخن فلان کس وقوف یافتم،یعنی فهمیدم و بمقصود او پی بردم.

به پیامبر خود می گوید:روزی که آنها داخل آتش میشوند،اگر آنها را بنگری، ملاحظه می کنی که بسی هول انگیز و وحشتناک است (1)فَقٰالُوا یٰا لَیْتَنٰا نُرَدُّ وَ لاٰ نُکَذِّبَ بِآیٰاتِ رَبِّنٰا وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ :هنگامی که آتش جهنم را می نگرند،از کردار خود نادم شده،گویند:کاش بدنیا برمی گشتیم تا کتابهای آسمانی و پیامبران خدا را تکذیب نکرده،در صف مؤمنین قرار می گرفتیم.

بَلْ بَدٰا لَهُمْ مٰا کٰانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ

:در اینباره اقوالی است:

1-آنچه علما از مطالب کتب آسمانی مخفی کرده بودند،برای ایشان آشکار میشود و متوجه میشوند که عالمان،عناد داشته اند.

2-کارهایی که در نهان انجام میدادند و پوشیده میداشتند،در آنجا آشکار میشود زیرا اعضای بدن به آنها گواهی میدهند.

3-اینها از یک مشت مردمی پیروی کرده اند که مسالۀ قیامت و...را از آنها کتمان میکردند.روز قیامت،آنچه توسط ایشان کتمان می شد،آشکار میشود.بدلیل اینکه در آیۀ بعد می گوید:«آنها گفتند:زندگی منحصر بهمین دنیاست و قیامت

ص :57

و حیات بعد از مرگ،صحیح نیست».این قول از زجاج و حسن است.

4-یعنی:کیفر کفر و بی ایمانی را که در دنیا مخفی می کردند،برای آنها آشکار میشود.

در هر صورت،مقصود این است که در روز قیامت،آنها مفتضح می شوند و اسرارشان فاش و بر ملا میشود.

وَ لَوْ رُدُّوا لَعٰادُوا لِمٰا نُهُوا عَنْهُ

:بازگشت آنها بدنیا سودی ندارد.آنها اگر بدنیا هم بازگردند،رفتارشان بهتر نمیشود.بلکه باز هم دنبال همان رفتار و خوی ناپسند خود را خواهند گرفت و کفر و تکذیب را از نو آغاز می کنند.

وَ إِنَّهُمْ لَکٰاذِبُونَ

:این آرزو،دروغ است.

پرسش مگر ممکن است آرزو هم دروغ باشد؟خبر ممکن است دروغ یا راست باشد.

اما آرزو چطور؟! پاسخ برخی تمام خواسته های آنها را حمل بر تمنی کرده و گفته اند:دروغگویی آنها در امور دیگر است،نه در آنچه آرزو کرده اند.مقصود این است که آنها مدعیند که در دنیا کار نیکو کرده و در اعتقاد خود خطا نکرده اند.لکن دروغ می گویند.

یا اینکه:خداوند میخواهد بفرماید:آنها دروغ می گویند.اگر بدنیا برگردند، اصلاح نمیشوند،بلکه همان خواهند بود که بوده اند.

ممکن است مقصود دروغ حقیقی نباشد. یعنی آنها آرزوی کاذب می کنند.

آرزویی که هرگز ممکن نیست عملی شود.گاهی در محاورات عرب،چنین تعبیراتی مشاهده میشود.مثلا به کسی که آرزوی چیز غیر ممکنی کرده است.می گویند:«کذب املک»یعنی:آرزویت دروغ است.شاعر نیز گوید:

کذبتم و بیت اللّٰه لا تنکحونها

بنی شاب قرناها تصر و تحلب

یعنی:قسم بخانۀ خدا،شما آرزوی دروغ می کنید.با او زناشویی نخواهید

ص :58

کرد.ای پسران زنی که موهایش سفید شده و هنوز شیر می دوشد.

پرسش آنها می دانند که بدنیا برنمیگردند.پس چرا آرزوی بازگشت بدنیا می کنند؟ پاسخ از این ایراد،چند جواب ممکن است داده شود:

1-از کجا می دانیم که اهل آخرت،همه چیز را میدانند؟تنها چیزی که می دانیم، این است که آنها خدا را بر اثر دیدن نشانیهای قطعی و مسلم شناخته اند،بنا بر این ممکن است،آرزو کنند،بنالند و برای خلاص خود دعا کنند.

2-ممکن است انسان چیزی را آرزو کند که میداند عملی نمیشود.از اینرو انسان آرزو میکند که چیزی که شده است،کاش نشده بود و چیزی که نشده است،کاش شده بود.

3-مانعی ندارد که آنها آرزوی بازگشت و ایمان کنند.برخی همۀ کلام را برای تمنی ندانسته اند.قسمتی را تمنی و قسمتی را خبر دانسته اند.در حقیقت آنها آرزوی بازگشت کردند و گفتند اگر باز گردیم تکذیب نمیکنم و مؤمن میشویم خداوند میفرماید آنها دروغ می گویند.اگر باز گردند،باز هم تکذیب می کنند و مؤمن نخواهند شد این معنی در صورتی صحیح است که«نکذب»و«نکون»را برفع قرائت کنیم.

می گویند:ابو عمرو بن علا استدلال میکرد که قرائت رفع صحیح است،زیرا در آرزو صدق و کذب نیست.بنا بر این دروغ آنها در بارۀ تکذیب نکردن و ایمان آوردن است که صرف آرزو نبوده،بلکه خبر بوده است از اینکه:اگر بازگردند،ایمان می- آورند،خداوند هم آنها را تکذیب کرد.

ص :59

قٰالَ فَذُوقُوا الْعَذٰابَ بِمٰا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ

:باز هم خداوند یا فرشته ای به آنها می گوید:عذاب خدا را بر اثر اینکه کافر بوده اید،بچشید.تعبیر چشیدن عذاب، جالب است.یعنی آنها چنان سختی عذاب را احساس می کنند که گویی آن را در کام خود می چشند.

ص :61

ندا یعنی چه؟ رسم عرب این است که هر گاه میخواهد در خبر دادن از یک حادثۀ بزرگ، مبالغه و تاکید نشان دهد،آن را منادی قرار می دهد.مقصودش این است که دیگران را متوجه عظمت آن سازد.مثل: «یٰا حَسْرَتیٰ عَلیٰ مٰا فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللّٰهِ» (زمر 56:زهی حسرت و تأسف بر اینکه در پیشگاه خدا تقصیر کردم)برخی گفته اند این تعبیر،برای استفائه است.

سٰاءَ مٰا یَزِرُونَ

:به تقدیر:«بئس الشیء شیء یزرونه»

قتاده و سدّی گویند:همین که مؤمن از قبر خارج میشود،صورتی زیبا و خوشبو در برابرش ظاهر میشود و می گوید:منم عمل صالح تو.در دنیا همواره بر دوش تو بودم.اکنون وقت آن است که بر دوش من قرار گیری.خداوند می فرماید: «یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَی الرَّحْمٰنِ وَفْداً» (مریم 85)یعنی:روزی که مردم متقی را سواره،بسوی خداوند رحمان،محشور می کنیم.اما کافر،همین که از قبرش خارج میشود،صورتی بسیار زشت و بد بو در برابر او ظاهر شده،گوید:منم عمل زشت تو.در دنیا سوار من بودی.اکنون باید بر دوش تو سوار شوم.

خداوند می فرماید: «وَ هُمْ یَحْمِلُونَ أَوْزٰارَهُمْ عَلیٰ ظُهُورِهِمْ» زجاج گوید:ممکن است منظور از این سنگینی،سنگینی عذاب باشد.

همانطوری که سنگینی در مورد و زن استعمال میشود،در مورد حالات نیز بکار می- رود.چنان که می گویند:سخن فلان کس بر من سنگین آمد.یعنی نپسندیدم.

بنا بر این یعنی:عذاب گناه،طوری بر آنها سنگینی می کند که از عهدۀ تحمل آن برنمی آیند.علی علیه السلام فرمود:خود را سبک سازید تا به نیکان ملحق شوید، زیرا آخر و سرانجام شما در انتظار اول شماست.

أَلاٰ سٰاءَ مٰا یَزِرُونَ

:بد باری بر دوش دارند و بقولی یعنی:بد کیفری در برابر گناهان خویش متحمل میشوند.اکنون به پاسخ اینکه گفتند:زندگی منحصر بهمین دنیاست و قیامتی نیست،پرداخته،میفرماید:دنیا با همۀ خوشیها و تمتعاتش، فانی و تباه شدنی است.

وَ مَا الْحَیٰاهُ الدُّنْیٰا إِلاّٰ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ

:زندگی دنیا در صورتی که راهی برای درک سعادت آخرت نباشد،جز باطل و غرور نیست.منظور از حیات دنیا،اعمال دنیاست، زیرا خود دنیا بازیچه نیست.کارهایی هم که موجب خشنودی خدا هستند،بازیچه نیستند، «لعب»کاری است که نفعی ندارد و«لهو»کاری است که جنبۀ جدی بخود نگیرد.

چنین کارهایی غیر از معصیت،چیز دیگری نیستند.برخی لهو و لعب را به معنای زودگذر و فانی بودن لذتها و خوشیهای دنیا دانسته اند.

ص :65

آنها سنگینی میکند.ابن عباس گوید:منظور گناهان و خطاهای ایشان است.

وَ لَلدّٰارُ الْآخِرَهُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ

:خانۀ آخرت با همۀ نعمتهایش برای اهل تقوی بهتر است.زیرا باقی و جاویدانی است و همواره از آن برخوردارند و شادی میکنند.چرا عقل خود را بکار نمی اندازید تا به این حقیقت،پی برید و دنیا در نظرتان خوار گردد و به نعمتهای آخرت،رغبت پیدا کنید و کارهایی انجام دهید که به پاداش الهی برسید؟! این آیه خاطر مستمندان را که از لذایذ دنیا محرومند،تسلی می دهد و ثروتمندان را که به حطام دنیا دل و دین فروخته اند،سرکوفت می دهد.

ص :66

متحمل می شد،تسلی بخشیده،میفرماید:

قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ

:ما میدانیم که تو از اینکه آنها شاعر و دیوانه ات میخوانند،اندوهگین میشوی.

فَإِنَّهُمْ لاٰ یُکَذِّبُونَکَ

:علت اینکه بر سر این جمله«فاء»آمده،این است که جملۀ قبل اقتضای آن را دارد.گویا چنین می گوید:هر گاه از سخن ایشان محزون شوی،بدان که آنها ترا تکذیب نمی کنند.در بارۀ مقصود این جمله اقوالی است:

1-یعنی:آنها قلباً ترا تکذیب نمی کنند.بلکه در قلب معتقدند که تو راستگو هستی.این معنی را بیشتر مفسران قرآن قبول کرده اند.گویند:مقصود خداوند این است که آنها میدانند که تو پیامبر هستی،لکن با داشتن علم،ترا انکار میکنند.شاید این معنی روایتی است که سلام بن مسکین از ابو یزید مدنی نقل کرده است که ابو جهل پیامبر را ملاقات و با او مصافحه کرد.از ابو جهل علت را پرسیدند.گفت:

-بخدا میدانم که او راستگوست.لکن کی ما تابع عبد مناف بوده ایم؟ این آیه،بهمین مناسبت نازل شد.

سدّی گوید:اخنس بن شریق با ابو جهل بیکدیگر رسیدند.اخنس گفت:

-ای ابا الحکم،بمن بگو«آیا محمد راستگوست یا دروغگو؟اینجا بجز من و تو کسی نیست که صدای ما را بشنود.

ابو جهل گفت:

-وای بر تو!بخدا محمد راستگوست.او هرگز دروغ نگفته است.لکن اگر اولاد قصیّ پرچمدار مردم شوند و پرده داری کعبه و سقایی حجاج و رتق و فتق امور و نبوت بدست آنها باشد،سایر قریش چه کنند؟! 2-مقصود این است که آنها برای تکذیب تو دلیلی ندارند،دلیل آن روایتی است که می گوید:علی ع قرائت میکرد:«لا یکذبونک»و می فرمود:مقصود این است که آنها نمیتوانند حقی ارائه دهند که حقانیت آن بیشتر و محکمتر از قرآن کریم باشد.

ص :69

3-مقصود این است که آنها ترا دروغگو نمی یابند.در استعمالات عرب،در نثر و شعر،گاهی چنین معنایی اراده شده است.مثل: «قاتلناکم فما اجبناکم» یعنی:

با شما نبرد کردیم و شما را ترسیده نیافتیم.اعشی گوید:

اثوی و قصر لیله لیزودا

فمضی و اخلف من قتیله موعدا

یعنی:شبی اقامت کرد تا از معشوقۀ خود توشه ای برگیرد ولی از معشوقۀ خود خلف وعده ای دید.

دیگری گوید:

تریک بیاض لبتها و وجها

کقرن الشمس افتق ثم زالا

یعنی:سفیدی سینه و صورتش را همچون قرص خورشید که در نایابی ابر، خودنمایی می کند،بتو نشان داد.

این معنی با هر دو قرائت،سازگار است.منتهی با قرائت اول سازگارتر است.

4-مقصود این است که آنها ترا امین و راستگو میدانند و قصدشان تکذیب تو نیست.میخواهند آنچه را از جانب خداوند بر تو وحی شده است،تکذیب کنند.چنان که میفرماید: «وَ لٰکِنَّ الظّٰالِمِینَ بِآیٰاتِ اللّٰهِ یَجْحَدُونَ» یعنی:ستمکاران منکر آیات خدا میشوند،و میفرماید: «وَ کَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَ هُوَ الْحَقُّ» (انعام 66)یعنی قوم تو قرآن را که حق است تکذیب کردند نه اینکه ترا تکذیب کردند.در روایت است که ابو جهل به پیامبر عرض کرد:ما ترا متهم نمی کنیم.ما آنچه را آورده ای تکذیب می کنیم.

5-مقصود این است که آنها ترا تکذیب نمیکنند،بلکه مرا تکذیب میکنند، زیرا تکذیب تو در حقیقت تکذیب من است.تو فرستادۀ منی.هر کس ترا رد کند، مرا رد کرده و هر کس ترا تکذیب کند،مرا تکذیب کرده است.بدینترتیب خاطر پیامبر را آرامش می بخشد.

وَ لٰکِنَّ الظّٰالِمِینَ بِآیٰاتِ اللّٰهِ یَجْحَدُونَ

:لکن مردم ستمکار،بدون دلیل و مدرک

ص :70

از روی جهل و عناد،منکر قرآن و معجزات می شوند. (1)

باز هم بمنظور تسلیت بیشتر پیامبر خویش،می فرماید:

وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلیٰ مٰا کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتّٰی أَتٰاهُمْ نَصْرُنٰا

پیامبران گذشته نیز،از طرف مردم مورد تکذیب واقع شدند،لکن در مقابل تکذیب مردم و آزار و اذیتهای ایشان صبر کردند،تا اینکه از جانب ما یاری شدند و مخالفان آنها از پای در آمدند.

خداوند در اینجا پیامبر خود را امر می کند که در برابر کافران قوم،مثل انبیای دیگر صبر کند،تا وقتی که خداوند او را یاری کند و بر آنها پیروز گردد.

وَ لاٰ مُبَدِّلَ لِکَلِمٰاتِ اللّٰهِ

:در حقیقت هیچکس قادر نیست،گفتار خدا را تکذیب یا وعدۀ او را خلاف کند.هر چه خدا وعده کرده است که در بارۀ کفار انجام میدهد، انجام خواهد داد و وعده ای که نسبت بیاری تو داده است،عمل خواهد کرد.زیرا بر خداوند روا نیست که دروغ بگوید یا خلف وعده کند.

کلبی و عکرمه گویند:مقصود از «لِکَلِمٰاتِ اللّٰهِ» همان آیاتی است که در آنها وعدۀ یاری انبیاء داده شده است.مثل: «کَتَبَ اللّٰهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی» (مجادله 21:خداوند چنین مقرر کرده است که من و پیامبرانم غالب میشویم)و مثل: «إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ» (صافات 172:آنها هستند که از جانب خدا یاری می شوند).

وَ لَقَدْ جٰاءَکَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِینَ

:در قرآن،از سرگذشت پیامبران اطلاع یافته ای و میدانی که چگونه ما آنها را یاری کرده و نجات داده ایم (2).

ص :71

زیرا شرط تکلیف،داشتن اختیار است و اجبار با تکلیف،سازگار نیست.و اگر کسی را بر کاری اجبار کنند،کیفر و پاداش وی در برابر آن کار،ساقط میشود.مقصود این نیست که خداوند نمیخواهد که آنها ایمان بیاورند.بلکه مقصود این است که ایمان اجباری آنها را نمیخواهد و آنها در کفر خویش خدا را مغلوب نکرده اند.او قادر است که میان ایشان و کفر فاصله اندازد و آنها را از کفر منع کند.لکن ارادۀ خداوند،این است که آنها با اراده و اختیار خود ایمان بیاورند تا سزاوار پاداش شوند و با تکلیف آنها هم منافاتی نداشته باشد.

فَلاٰ تَکُونَنَّ مِنَ الْجٰاهِلِینَ

:گفته اند:یعنی جایی که باید صبر کنی بی تابی نکن این کار،در خور مردم جاهل است و اگر بی تابی کنی براه آنها رفته ای!برخی گفته اند:

مقصود این است که از مقام رسالت نفی جهل کند.یعنی:حالا دیگر آنها را شناخته ای و دانسته ای که نور ایمان تاریکخانۀ قلوب آنها را روشن نخواهد کرد.پس نباید از حال آنها جاهل باشی و نسبت بکفر و بی ایمانی آنها اظهار ناراحتی کنی.این خطاب را با شدت و درشتی بیان میکند،تا پیامبر خود را از این حالت،کاملا دور گرداند.

علت ایمان نیاوردن آنها چیست؟در آیۀ بعد،به بیان همین علت پرداخته، می فرماید:

إِنَّمٰا یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ

:کسانی دعوت ترا اجابت کرده،ایمان می آورند، که گوش شنوا داشته،سخن ترا بشنوند و آیات قرآنی در گوش جان آنها نفوذ کند و دربارۀ آنها بیندیشند.اما اینها گویی گوش شنوا و قوۀ اندیشه را از دست داده اند و ایمان نمی آورند.شاعر می گوید:

لقد اسمعت لو نادیت حیّا

و لکن لا حیاه لمن تنادی

یعنی:اگر زنده ای را صدا می زدی،صدایت را می شنید و جوابت می داد،لکن کسی که او را صدا می زنی،حیات ندارد.

وَ الْمَوْتیٰ یَبْعَثُهُمُ اللّٰهُ

:آری اینها بمنزلۀ مردگانند.هم چنان که مردگان را قوۀ شنوایی و تدبر و تفکر نیست،اینها هم قوۀ شنوایی و تفکر را از دست داده اند.همانطوری

ص :74

که تو از مردگان توقعی نداری،از اینها هم توقعی نداشته باش.بگذار در جهل و بیخبری و خیره سری باقی بمانند.خداوند قدرت دارد که مردگان را زنده کند و قوۀ شنوایی و تفکر را به آنها بازگرداند.اینها نیز در روز قیامت زنده میشوند و در آن روز خوب می شنوند و خوب می فهمند. خلاصه اینکه:کسی گوش حق نیوش دارد و ترا اجابت می کند که مؤمن باشد.آدم کافر همچون مردۀ بی رمق است،حرکتی دارد، اما خاصیتی ندارد.از اجابت او مأیوس باش،تا قیامت فرا رسد و از راه ناچاری ایمان بیاورد.

برخی گویند:یعنی کسی ترا اجابت می کند که زنده دل باشد.اینها مرده دلند و ایمان نمی آورند.

ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ

:اکنون در وصف مردگان می فرماید:پس از آنکه آنها را زنده کرد،بسوی حکم خداوند باز می گردند.برخی گویند:یعنی خداوند آنها را از قبرها برمی انگیزد آن گاه بجایگاه حساب،رجوع میکنند.

آیاتی که نازل کردیم برای اهل اندیشه و تدبر،قانع کننده و کافی است.

برخی از ملحدین اعتراض کرده اند که طبق این آیه،خداوند آیه ای بر پیامبر خود نازل نکرده است،زیرا اگر نازل کرده بود،در اینجا بیان میکرد.

لکن اینها توجه نکرده اند که مشرکین آیۀ مخصوصی را میخواستند که خداوند چنین آیه ای را بنا بمصلحت،نازل نفرموده است.مع الوصف آیات قرآنی و معجزات آشکاری بر پیامبر خود نازل فرمود که آنها مشاهده میکردند و اگر در همۀ آنها یا در بعضی از آنها می اندیشیدند،پیامبر را تصدیق و به نبوتش اعتراف میکردند.در جای دیگر فرمود:اگر آنچه آنها میخواهند،برای آنها نازل کنیم،باز هم ایمان نخواهند آورد(آیۀ 111 همین سوره)و نیز فرمود: «وَ یَقُولُونَ لَوْ لاٰ أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِنْ رَبِّهِ فَقُلْ إِنَّمَا الْغَیْبُ لِلّٰهِ» (یونس 20:گفتند:چرا آیه ای از پروردگارش بر او نازل نشد؟بگو:همۀ آیات پیش خداست)یعنی آیات در قدرت خدا هستند و هر کدام را بخواهد،نازل می کند.

ص :76

پرنده ای که با دو بال خود پرواز می کند.کافی بود بگوید:پرنده ای که با بال خود پرواز میکند؟ پاسخ این است که:این مطلب را برای تاکید و رفع اشتباه گفته است.گاهی شخصی بدیگری می گوید:در حاجت من پرواز کن.معلوم است که او پرواز نمیکند.پس مقصود این است که:در حاجت من شتاب کن.

شاعر نیز میگوید:

قوم اذا الشر ابدی ناجذیه لهم

طاروا الیه زرافات و وحدانا

یعنی:آنها مردمی هستند که هر گاه شر،دندانهای تیز خود را به آنها نشان دهد،دسته دسته و تک تک،بسوی آن پرواز میکنند.در این شعر،نیز مقصود از پرواز کردن،شتاب کردن است.بنا بر این ممکن است در مورد آیۀ شریفه،کسی تصور کند که منظور از پریدن،شتاب کردن است.برای رفع این اشتباه،توضیح داد که:پرنده ای که با دو بال خود پرواز می کند.

برخی گفته اند:علت اینکه می گوید:پرنده ای که با دو بال خود پرواز می- کند این است که:ماهی هم در آب پرواز میکند،لکن ماهی بال ندارد. پس ماهی پرنده نیست.در هر صورت منظور تمام موجودات است،خواه آنها که پرنده باشند و خواه آنها که بال ندارند و بر روی زمین راه می روند.این موجودات بسیار، انواعی هستند و هر نوعی دارای افراد بی شماری است و با شما انسانها شبیهند.برخی گفته اند:شباهت آنها با انسان در این است که مخلوق خدا هستند و دلالت دارند بر اینکه آنها را خالقی است.برخی گفته اند:منظور این است که آنها نیز مثل انسان در غذا و پوشش و خواب و بیداری و احتیاج براهنمایی،نیازمند مدبری هستند که خطوط زندگی آنها را بر طبق مصلحت ترسیم کند.آنها نیز سرانجام می میرند و پس از مرگ محشور میشوند.

از این آیه برمی آید:که انسان نباید بحیوانات ظلم کند،زیرا خداوند خالق آنهاست و انتقام آنها را از ظالم میگیرد.

ص :79

مٰا فَرَّطْنٰا فِی الْکِتٰابِ مِنْ شَیْءٍ

:در این کتاب.هیچ چیز فروگذار نکرده ایم.

بقولی یعنی از بیان هیچ چیز،کوتاهی نکرده ایم.در بارۀ معنای کتاب،اقوالی است:

1-مقصود قرآن است،زیرا تمام نیازمندیهای دینی و دنیوی مردم،به اجمال یا تفصیل،در قرآن کریم آمده است.تفصیل مطالب اجمالی قرآن،بوسیلۀ پیامبر داده شده و ما مأموریم که از او پیروی کنیم.چنان که می فرماید: «مٰا آتٰاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مٰا نَهٰاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» (حشر 7:آنچه پیامبر برای شما بیاورد بگیرید و آنچه شما را از آن نهی کند،ترک کنید)در آیۀ دیگر میفرماید: «وَ نَزَّلْنٰا عَلَیْکَ الْکِتٰابَ تِبْیٰاناً لِکُلِّ شَیْءٍ» (نحل 89:این کتاب را که بیان هر چیزی است،بر تو نازل کردیم) از عبد اللّٰه بن مسعود روایت است که می گفت:چرا کسانی را که خداوند در قرآن خود آنها را لعن کرده،یعنی زنانی که با خالکوبی و آرایشگری و گیسوان مصنوعی زنان زشت را زیبا و زنان پیر را جوان نشان میدهند،لعن نکنم؟!زنی که این سخن را شنیده بود،تمام قرآن را خواند و چنین مطلبی را در قرآن نیافت.سپس نزد او رفته،گفت:

-دیشب همۀ قرآن را خواندم،اما مطلبی را که دیروز گفتی در قرآن نیافتم! عبد اللّٰه بن مسعود گفت:

-اگر قرآن را خوانده بودی می یافتی.خداوند متعال می فرماید: «مٰا آتٰاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مٰا نَهٰاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» طبق این آیه،هر چه پیامبر بگوید،حکم سخن خدا دارد.پیامبر فرمود:

لعن اللّٰه الواشمه و المستوشمه...

این قول را بیشتر مفسرین پذیرفته اند.

2-مقصود لوح محفوظ است که پیش خداست و همه چیز،خواه مربوط بگذشته و خواه مربوط بحال و آینده،در آن ثبت است در لوح محفوظ است اجل حیوانات و روزی آنها و کارهای آنها.بنی آدم باید بدانند که هیچگاه کارهای حیوانات گم نمیشود، کارهای ایشان بطور حتم،ثبت میشود و از بین نمی رود.این وجه از حسن است.

3-مقصود از کتاب،اجل است،یعنی هیچ چیز را ترک نکرده ایم جز اینکه

ص :80

برای آن اجلی و مدتی قرار داده ایم و پس از سپری شدن آن مدت،همگی محشور خواهند شد.این وجه از ابو مسلم و بعید است.

ثُمَّ إِلیٰ رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ

:بعد از آنکه آنها مردند،در روز قیامت محشور می شوند.همانطوری که انسانها هم محشور میشوند آنهایی که سزاوار پاداشی هستند، پاداش خود را می گیرند و آنهایی که ستمی بدیگری کرده اند،انتقام می بینند.

از ابو هریره نقل شده است که:روز قیامت خداوند همه مخلوقات را محشور می کند.در آن روز خداوند انتقام حیوانات بی شاخ را از حیوانات شاخزن بعدل خود میگیرد.سپس آنها را خاک میکند.از اینجهت است که:«کافر می گوید:کاش خاک بودم»(نبا 40) از ابو ذر روایت است که:ما در حضور پیامبر بودیم.دو گوسفند با شاخ خود بجان یکدیگر افتادند.فرمود:می دانید چرا اینها بیکدیگر شاخ می زنند؟گفتیم:

نمیدانیم.فرمود:خدا میداند و بزودی میان آنها حکم می کند! طبق این روایات،شباهت حیوانات با ما در این است که آنها هم در روز قیامت محشور میشوند و قصاص می بینند.مؤید آن آیۀ «وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ» است(تکویر 5:زمانی که حیوانات وحشی محشور شوند) اینکه می فرماید: «إِلیٰ رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ» یعنی به جایی میروند که در آنجا جز خدا کسی مالک سود و زیان کسی نیست و کسی قدرت ندارد که بخود یا دیگری سود یا زیان برساند.

و هیات و خلقت و اخلاق،هم مثل ما باشند.وانگهی چگونه ممکن است حیوانات دارای تکلیف باشند،در حالی که آنها عقل ندارند و تکلیف در صورتی صحیح است که عقل کامل باشد؟! وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا صُمٌّ وَ بُکْمٌ فِی الظُّلُمٰاتِ :آنها که قرآن و دیگر دلایل ما را تکذیب می کنند،کر و لالند و در ظلمات کفر و جهل فرو رفته.راه به منافع دین نمی برند.در بارۀ معنای «صُمٌّ وَ بُکْمٌ» در سورۀ بقره،گفتگو کرده ایم.برخی گویند:یعنی در آخرت،بکیفر کفرشان،کر و لال و در ظلمات هستند،زیرا این جمله پس از بیان حشر و قیامت آمده است.

مَنْ یَشَأِ اللّٰهُ یُضْلِلْهُ

:هر که را خدا بخواهد گمراه میکند.این جمله،مجمل است.

آیات دیگری در قرآن هست که این اجمال را رفع کرده،می گوید:خداوند فاسقان و ظالمان را گمراه میکند و بر هدایت اهل ایمان می افزاید و راههای سلامت و ایمنی و وصول بخشنودی خدا را به آنها نشان میدهد.(بقره 26،ابراهیم 27،مائده 16)پس مقصود این است که:خداوند هر که را بخواهد،بحال خود می گذارد و او را از الطاف خود منع میکند.این کار را هنگامی می کند که دلایل روشن برای آنها بیان کند و آنها از قبول آن روی گردان شوند.ممکن است مقصود این باشد که خداوند هر که را بخواهد از راه بهشت و رسیدن به پاداش گمراه میکند.

وَ مَنْ یَشَأْ یَجْعَلْهُ عَلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ

:و هر که را بخواهد رحم میکند و او را براه بهشت هدایت می کند.یعنی او را براهی هدایت می کند که مردم مؤمن از آن راه به بهشت می روند.

ص :82

کُنْتُمْ صٰادِقِینَ

:گفته اند:ساعت،نام زمانی است که انسان دچار صاعقه میشود و نام زمانی است که انسان زنده میشود.یعنی به این کافران بگو:اگر همانطوری که عاد و ثمود در دنیا گرفتار عذاب شدند،شما هم دچار عذاب شوید،یا اینکه ساعتی که به شما وعده شده است که میمیرید و زنده میشوید،فرا برسد،آیا باز هم دست بدامن بتها می شوید و آنها را میخوانید که بفریاد شما برسند و شما را نجات دهند؟البته اگر راست می گویید که آنها خدا هستند،چاره ای ندارید جز اینکه آنها را بکمک بخوانید.این دلیل،برای آنها قابل رد نیست،زیرا تردیدی نیست که آنها در چنین موقعی ناچارند خدا را بخوانند نه بتها را.

بَلْ إِیّٰاهُ تَدْعُونَ

:نه.شما در چنین حالتی بتها را نمیخوانید،بلکه خدا را میخوانید.بدینترتیب،خداوند به آنها اعلام می کند که هر گاه در صحرا و دریا و کوهسار گرفتار سختی شوند،بدرگاه خدا استغاثه می کنند و به او روی آور میشوند.

فَیَکْشِفُ مٰا تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِنْ شٰاءَ وَ تَنْسَوْنَ مٰا تُشْرِکُونَ

:اگر خدا بخواهد آن سختی را از شما دور و شما را راحت می کنند و شما بتها را فراموش می کنید و از دعای آنها خودداری می کنید،زیرا آنها نفع و ضرری ندارند.این معنی از ابن عباس و عاید موصول محذوف است.

زجاج گوید:یعنی شما طوری از خواندن بتها خود داری میکنید که گویی آنها را فراموش کرده اید.زیرا از کمک آنها مایوس شده اید.

ممکن است«ما»مصدریه باشد.یعنی شرک خود را فراموش می کنید.

ص :85

وَ لٰکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ

:عطف است بر جملۀ «فَلَوْ لاٰ إِذْ جٰاءَهُمْ بَأْسُنٰا تَضَرَّعُوا» زیرا از این جمله بر می آید که آنها تضرع نکرده اند.

بغته:حال.یعنی:«اخذناهم مباغتین»

بلاها و فقر و پریشانی و بیماری بمنظور بیدار کردن و تنبیه آنها بوده است.لکن شیطان هم بیکار ننشسته و کفر را در نظر ایشان آراسته است.این مطالب،بر خلاف گفتار جبریان است که می گویند:خداوند کفر را در نظر آنها آراسته است.

فَلَمّٰا نَسُوا مٰا ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنٰا عَلَیْهِمْ أَبْوٰابَ کُلِّ شَیْءٍ

.همین که موعظه های ما را که بصورت فقر و بیماری و اسباب تنبّه،بر آنها نازل کرده بودیم،فراموش کردند و عمل خود را بموجب آن اصلاح نکردند و دعوت پیامبران را نادیده گرفتند،ما هم درهای نعمت ها و برکات آسمانی و زمینی را بروی آنها گشودیم و خیرات دنیا را در دسترس آنها قرار دادیم.

مقصود این است که:خداوند در مرحلۀ اول آنها را دچار سختی ها کرد تا تنبّه پیدا کرده،توبه کنند.در مرحلۀ بعد که آنها متنبه نشدند و توبه نکردند،نعمتهای دنیا در اختیار آنها قرار داد و در رزق و روزی آنها توسعه داد،تا توجهی به نعمتهای آخرت پیدا کنند و کوشش خود را در راه سعادت جاودانی بکار اندازند.بدیهی است که مرحلۀ بعد،مرحلۀ عقوبت و کیفر بود نه گشایش درهای نعمت و سعادت بروی آنها لکن این کار را کرد که آنها را از این رهگذر،متوجه طاعت خود گرداند.لازم نیست دعوت بطاعت،همیشه از راه سختگیری باشد،گاهی هم از راه لطف است.در حقیقت، برای بیدار کردن و دعوت آنها از هر دو وسیله استفاده شده است.ممکن است گشایشی که در مرحلۀ بعد،نصیب آنها کرده است،بخاطر دشوار کردن عذاب آنها در آخرت باشد.

حَتّٰی إِذٰا فَرِحُوا بِمٰا أُوتُوا أَخَذْنٰاهُمْ بَغْتَهً فَإِذٰا هُمْ مُبْلِسُونَ

:تا وقتی که به نعمتها و خوشیها دلشاد و سرگرم شدند و از شکر نعمتها خودداری کردند.در این هنگام ما آنها را غافلگیر و کیفر خود را بر آنها نازل کردیم.در نتیجه،دچار یأس و نومیدی و خواری و سرگردانی شدند.

منظور از «کُلِّ شَیْءٍ» تعمیم نیست.نمیخواهد بگوید:همۀ نعمتها را به آنها دادیم.بلکه منظور اکثر نعمتهاست.

ص :89

در روایت است که پیامبر فرمود:هر گاه دیدید که اهل معصیت،از نعمتهای خدا برخوردارند،بدانید که به آنها مهلت داده شده و سرانجام گرفتار میشوند.سپس همین آیه را تلاوت فرمود.از علی ع نیز روایت شده است که:ای فرزند آدم،هر گاه دیدی که خداوند نعمتهای خود را پیاپی بتو میدهد،بترس! فَقُطِعَ دٰابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا :آری مردم ستمکار دچار عذاب شدند و نسل آنها منقرض شد.

وَ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ

:ستایش خدایی راست که پروردگار جهانیان است و دشمنان را هلاک و کلمۀ پیامبران را بلند می کند.در اینجا خداوند متعال خود را ستایش می کند،بخاطر اینکه اصل آنها را از بین برده و آثار آنها را محو کرده است، زیرا تمام وسائلی که برای هدایت آنها لازم بود-یعنی فرستادن پیامبران و مبتلا کردن آنها به سختی ها و آسایشها،محنت ها و خوشیها و غمها و شادیها و مبالغۀ در ترسانیدن و تنبیه آنها و حد اکثر مهلت-برای آنها فراهم کرده است و آنها ایمان نیاورده اند.اینها همه حاکی از لطف پروردگار هستند و سزاوار است که در برابر این کارها ستایش شود.

علاوه بر این،مردم مؤمن را تعلیم می دهد که خدا را حمد کنند،زیرا شر ستمکاران را از سر آنها کوتاه و آنها را هلاک کرده است،این خود بزرگترین نعمتی است که خدا را مستوجب حمد می سازد.

در روایت است که:فضیل بن عیاض از امام صادق ع پرسید:پرهیزکار کیست؟ فرمود:

-پرهیزکار کسی است که از حرامهای خدا دوری و اجتناب کند.کسی که از امور مشتبه،نپرهیزد،گرفتار حرام میشود بدون اینکه حرام را بشناسد و کسی که کار زشتی را بنگرد و با داشتن قدرت،در صدد منع آن برنیاید،دوستدار معصیت خداست.

و چنین کسی دشمنی خود را با خدا آشکار کرده است.کسی که باقی ماندن ظالم را دوست بدارد،دوستدار معصیت خداست.خداوند برای هلاک کردن ستمکاران،خود را حمد کرده و فرموده است: فَقُطِعَ دٰابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ

ص :90

ضمیر،مستقلا به«سمع»برگردد و«ابصار و قلوب»نیز تابع آن باشد.

بعقیدۀ ابن عباس منظور این است که:این خدایان مصنوعی و دروغین قادر نیستند که به پرستندگان خود گوش و چشم و دل داده،آنها را از نیروی عقل و فهم برخوردار سازند.تنها خداست که قدرت عطای این نعمتها را به انسان دارد و بهمین دلیل پرستش شایسته و مخصوص ذات بیهمتای اوست.

اُنْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیٰاتِ ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ

:مقصود از تصریف آیات، بعقیدۀ کلبی بیان آیات و بعقیدۀ بعضی،متوجه ساختن آیات است به بیان سختی ها و نعمتها بنحو روشن و کامل که باعث تنبیه مردم شود.برخی گفته اند:منظور این است که آیات،طوری عرضه میشوند که در آن واحد به چند جهت دلالت کنند، چنان که معجزات،در آن واحد بر علم و قدرت خداوند و نبوت و راستگویی پیامبر دلالت داشتند.

در هر صورت،می فرماید:ببین ما آیات را چگونه بیان می کنیم؟!اما این مردم کافر اعراض می کنند.یعنی در بارۀ آیات تأمل و فکر نمیکنند و به آنها کفر می ورزند.

اینکه به پیامبر خود می گوید:ببین،بخاطر این است که خداوند اولا این موضوع را شگفت آور میداند که نعمتهای خود را بطور کامل در دسترس آنها قرار داده و با دلایل حکمت آمیز،اسباب عبرت آموزی آنها را فراهم کرده است و ثانیاً موضوع اعراض و پایداری آنها را در راه کفر.

آنها فرمود:این چه درخواستی است که می کنید؟!مگر عذاب خدا برای مردم کافر،جز هلاک و بدبختی چه چیز به ارمغان می آورد؟!احیانا اگر مؤمنی یا طفلی هم بدون تقصیر در شعلۀ عذاب شما،همچون چوب تری در حریق جنگل،بسوزد برایش مختل است که خداوند به او عوض های بسیاری میدهد،بطوری که این گرفتاری بسان صفر در برابر بی نهایت باشد.منظور از عذابی که در این آیه،آمده،عذاب دنیاست نه عذاب آخرت اکنون به بیان این مطلب می پردازد که پیامبران را نفرستاده است که بتوانند هر گونه خواهشی از خداوند بکنند.آنها بخاطر یک سلسله مصالح عالیه ای که خداوند بهتر می داند،ماموریت یافته اند.می فرماید:

وَ مٰا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلاّٰ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ

:ما پیامبران را جز برای بشارت و ترسانیدن مردم نفرستاده ایم.در دنبالۀ این آیه،به بیان پاداش کسانی که سخن فرستادگان خدا را می شنوند و کیفر کسانی که آنها را مخالفت می کنند،پرداخته می فرماید:

فَمَنْ آمَنَ وَ أَصْلَحَ فَلاٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ

:آنان که ایمان آورند و پیامبران را تصدیق کنند و کار شایسته انجام دهند،در عالم آخرت،مثل اهل دوزخ دچار بیم و اندوه نمیشوند و غم گذشته نمی خورند.

وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا یَمَسُّهُمُ الْعَذٰابُ بِمٰا کٰانُوا یَفْسُقُونَ

:و آنهایی که دلایل ما و محمد(ص)و معجزاتش را تکذیب می کنند،روز قیامت بکیفر بی ایمانی و رفتار زشت خویش مبتلا خواهند شد.

ص :94

جانب خداوند بر من نازل میشود.

قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمیٰ وَ الْبَصِیرُ

:به اینها بگو:آیا کسی که عارف به مقام خدا و عالم بدین است،با آدم نادان برابر است؟در اینجا آدم دانا تشبیه به بینا و آدم نادان تشبیه به کور شده است.در تفسیر اهل بیت ع آمده است که:آیا کسی که میداند با کسی که نمیداند،برابر است؟بلخی گوید:یعنی:آیا کسی که به نیازمندی و بندگی خود اعتراف می کند،مثل کسی است که دیدۀ بصیرتش کور شده،حق را تمیز نمیدهد؟ أَ فَلاٰ تَتَفَکَّرُونَ :چرا نمی اندیشید تا منصفانه داوری کنید و وظیفۀ واجب خود یعنی اقرار بتوحید و نفی تشبیه را انجام دهید و خدا را به خلق تشبیه نکنید؟منظور این است که بیندیشید و تشخیص دهید که کور و بینا مساوی نیستند.

ص :97

پیامبران و دیگران نسبت به مؤمنین به اذن پروردگار است.چنان که می فرماید: «مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّٰ بِإِذْنِهِ» (بقره 255:چه کسی بدون اذن خداوند شفاعت می کند؟) لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ :تا آنها بترسند و از دستور تو اطاعت کنند.

ص :99

نزد تو می آیند و ما خجالت می کشیم ما را با اینها ببینند.وقتی که ما از نزد تو رفتیم، مانعی ندارد که آنها را در مجلس خود بپذیری.

پیامبر خواست آنها را اجابت کرد.آنها از پیامبر خواستند که این مطلب را برای آنها بنویسد و بدست آنها بدهد تا سندی باشد.ما در گوشه ای نشسته بودیم،همین که خواستند بنویسند،جبرئیل نازل شد و آیه را آورد.

پیامبر خدا،صفحه ای را که میخواستند روی آن بنویسند،از خود دور کرد و نزدیک ما آمد،در حالی که این آیه را میخواند: «کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلیٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَهَ» از آن پس ما با او نشست و برخاست می کردیم.هر گاه میل داشت،بر میخاست و ما را ترک میکرد.خداوند فرمود: «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ...» (کهف 28) پس از نزول این آیه،بما نزدیکتر می شد،بطوری که زانوهای ما بیکدیگر می خوردند.تا وقتی که میخواست حرکت کند،نخست ما برمیخاستیم.سپس او برمیخاست و میفرمود:خدا را حمد می کنم که پیش از مرگ،بمن دستور داد که با گروهی از امت خویش شکیبایی کنم و در حیات و مرگ با آنها باشم.

کرده است.پس مقصود از وجه خدا،جهت و راه خداست.

مٰا عَلَیْکَ مِنْ حِسٰابِهِمْ مِنْ شَیْءٍ وَ مٰا مِنْ حِسٰابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ

:

نه حساب مشرکین بر تو و نه حساب تو بر مشرکین است.حساب همه با خداست که دوستان را پاداش و دشمنان را کیفر می دهد.

این معنی بنا بروایت عطا از ابن عباس است وی ضمیر را به مشرکین برگردانده است.اما بیشتر مفسران قرآن کریم معتقدند که منظور همانهایی است که خدا را بامداد و شامگاه میخوانند و در بارۀ آن دو وجه گفته اند:

1-حسن و ابن عباس(در روایت دیگر)گویند:یعنی عمل و حساب عمل ایشان بر تو نیست.نظیر آن در داستان نوح آمده است «إِنْ حِسٰابُهُمْ إِلاّٰ عَلیٰ رَبِّی لَوْ تَشْعُرُونَ» (شعراء 113:حساب این نیازمندان با ایمان که شما آنها را اراذل میخوانید، اگر بدانید با خدای من است)علت این است که مشرکین،مردم با ایمان را بر اثر فقر و تهیدستی خوار می شمردند و پیامبر بدلش خطور کرد که مشرکین را بر آنها مقدم شمارد بدین جهت باو گفته شد:حساب آنها بر تو نیست و عمل آنها اسباب ننگ و عار تو نخواهد بود که آنها را طرد کنی.بدنبال این جمله فرمود:نه تنها حساب ایشان بر تو نیست، بلکه حساب تو هم بر ایشان نیست.تا هم کلام با تاکید بیشتری ادا شده باشد و هم دو قسمت آن را هم مطابقت داشته باشد.

2-مقصود این است که حساب رزق آنها بر تو نیست که آنها را رنجیده و طرد کنی.یعنی نه رزق آنها بر تست و نه رزق تو بر آنها.خداوند است که تو و آنها را روزی می دهد.پس بگذار بتو نزدیک باشند و آنها را از خود دور مکن.

فَتَکُونَ مِنَ الظّٰالِمِینَ

:اگر آنها را طرد کنی،از ستمکاران هستی. ابن عباس گوید:یعنی به خود ضرر می زنی.

ابن انباری گوید:این آیه،پیامبر را از اینکه در صف ظالمان قرار گیرد، سخت ترسانید،زیرا بدلش خطور کرده بود که رؤساء و پولداران را بر طبقۀ مستمند مقدم بدارد.البته منظور او این بود که با رام شدن آنها در برابر اسلام،قوم و بستگان

ص :103

و تابعان آنها نیز اسلام خواهند آورد.پس نیت او خیر بود.هرگز قصد نداشت که با این کار خود مستمندان را خوار کند و مورد اهانت قرار دهد.اما خداوند به او اعلام کرد که حتی همین کار هم جایز نیست.

اکنون به این نکته اشاره می کند که:خداوند فقرا را به اغنیا و اغنیا را بفقرا آزمایش می کند.می فرماید:

وَ کَذٰلِکَ فَتَنّٰا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِیَقُولُوا أَ هٰؤُلاٰءِ مَنَّ اللّٰهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنٰا

.

این لام برای عاقبت است.یعنی:همانطوری که پیش از تو غنی را به فقیر و شریف را به بینوا آزموده ایم،اکنون نیز رؤسای قریش را به این آزاد شدگان و بردگان می آزماییم.وقتی اشراف ملاحظه می کند که یک پا برهنۀ عریان پیش از ایشان ایمان آورده،دچار کبر و غرور میشوند و از پذیرش اسلامی که طرفداران آن تودۀ فقیر است،عار دارند!بدیهی است که خداوند از حال مردم و باطن آنها خبر دارد و محتاج آزمایش نیست،بنا بر این رفتار او با اینان همچون رفتار آزمایشگری است که می خواهد به حال و باطن کسی آگاهی پیدا کند.منظور خداوند از آزمایش ایشان این است که در عاقبت کار بیدار شوند و بخود آیند و صبر کنند و سپاسگزار خداوند شوند،اما بالعکس صدای اعتراضشان بلند شده،می گویند:اینها کیستند که خداوند آنها را از میان ما برگزیده و بر آنها منت گذاشته و آنها را در فضیلت،بر ما مقدم شمرده است؟!در حقیقت میخواهند منکر فضیلت و برتری و پیش قدم بودن آنان در راه حق بشوند! ابو علی جبائی گوید:منظور این است که ما تکلیف را بر اشراف گردنکش عرب دشوار کردیم،زیرا به آنها امر کرده ایم که ایمان بیاورند و در برابر این مستمندان برهنه و گرسنه،تعظیم و احترام کنند بخاطر آنکه آنها در ایمان حق مقدم دارند،بدیهی است که این امر برای آنها شاق و دشوار بود.همین امر شاق را نسبت به آنها فتنه نامیده است.عاقبت این امر این شد که آنها واقعاً از یکدیگر بپرسند که آیا اینها هستند که خداوند بوسیلۀ ایمان بر آنها منت گذاشته است؟علت این

ص :104

پرسش این بود که می دیدند پیامبر خدا اینها را مقدم می دارد و برای ایشان ارزش و احترام بیشتری قائل است.میخواستند دلیل کار پیامبر را بدست آورند و خود را راضی سازند.بنا بر این هدف از آزمایش این نبود که آنها منکر فضیلت مؤمنین و منت خداوند بر آنها بشوند.این کار کفر است و خداوند کفر کسی را نمیخواهد و نمی پسندد.

وانگهی اگر خدا این آزمایش را انجام می داد که آنها کافر شوند،کفر آنها بخاطر اطاعت امر خدا و انجام خواست او صورت می گرفت و آنها گنهکار نبودند،در حالی که خلاف این مطلب ثابت شده است.

أَ لَیْسَ اللّٰهُ بِأَعْلَمَ بِالشّٰاکِرِینَ

.این استفهام برای تقریر و اثبات موضوع است.

یعنی خداوند به حال سپاسگزاران داناتر است.چنان که جریر گوید:

الستم خیر من رکب المطایا

و اندی العالمین بطون راح

یعنی:شما بهترین سواران روزگار و گشاده دست ترین مردم جهان هستید.

این آیه دلیل است بر آنکه مؤمن فقیر و ضعیف،از مؤمن ثروتمند مقامش برتر و احترامش بیشتر است.علی ع فرمود:

«من اتی غنیاً فتواضع لغنائه ذهب ثلثا دینه» یعنی:هر کس ثروتمندی را بخاطر ثروتش تعظیم کند،دو ثلث دینش از بین می رود.

ص :105

در بارۀ جماعتی از صحابه،مثل:حمزه،جعفر،مصعب بن عمیر و عمار و...نازل شده است انس بن مالک گوید:جماعتی نزد پیامبر گرامی شرفیاب شده،گفتند:ما گرفتار گناهان بسیاری شده ایم.پیامبر در جواب آنها سکوت کرد و این آیه نازل شد.برخی گفته اند:

در بارۀ توبه کاران نازل شده است.در روایتی از امام صادق علیه السلام همین قول تایید شده است.

مرتکب کار زشتی شوند و سپس توبه و نیکی کنند.خداوند نسبت به آنها آمرزگار و رحیم است.

زجاج می گوید:در بارۀ معنای جهالت دو وجه است 1-مقصود اینست که کار زشت را با جهل به اینکه زشت و ناپسند است،انجام داده است.

2-کسی که کار زشت انجام می دهد،توجه بزشتی و ناپسندی آن کار دارد و میداند که سرانجام آن زیانبخش است.لکن نفع و فایدۀ آنی و دنیوی را از روی جهالت بر نفع و راحت فراوان و عافیت همیشگی مقدم میدارد.

ص :109

آوردیم،اکنون نیز دلایل خود را برای اثبات گفتار شما و ردّ گفتار مشرکین،با شرح و تفصیل بیان می کنیم.

وَ لِتَسْتَبِینَ سَبِیلُ الْمُجْرِمِینَ

:تا راه آنها که بعد از روشن شدن حقیقت، عناد پیشه می کنند،برای آنها که اهل ایمان و طالب فهم هستند،شناخته شود و بتوانند از آن اجتناب و راه دیگری برای خود انتخاب کنند. (1)

ص :111

عذاب نازل کنم،شما را هلاک و خود را از شر شما راحت می کردم.لکن این کار بدست خداوند است.

وَ اللّٰهُ أَعْلَمُ بِالظّٰالِمِینَ

:خداوند بحال ستمکاران داناتر است و بهتر می داند که صلاح آنها در چیست و آیا عذاب آنها را باید حالا نازل کند یا بعد؟ از این آیه برمی آید که خداوند بخاطر نوعی از مصلحت،عقوبت ستمکاران را به تاخیر می اندازد.این مصلحت این است که آنها ایمان بیاورند،یا اینکه مصالح دیگری در کار است.کارهای خداوند از روی حکمت و مصلحت است.

ص :116

زجاج گوید:مقصود این است که وسیلۀ دست یافتن بغیب پیش خداست.در حقیقت اوست که می تواند در غیب را بر روی مردم بگشاید.

ابن عمر می گفت:مفاتح غیب،پنج چیز است.سپس این آیه را میخواند:

«إِنَّ اللّٰهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السّٰاعَهِ...» (لقمان 34:علم رستاخیز و باران و طفلی که در رحم مادر است و کاری که انسان فردا انجام میدهد و جایی که انسان میمیرد،پیش خداست) ابن عباس می گفت:منظور خزانه های روزی و عمر است.

تأویل آیه این است که خداوند به اوایل و عواقب کارها علم دارد.هر چه که جلو افتادنش صواب تر و صلاح تر باشد جلو می اندازد و هر چه که عقب افتادنش صواب تر و صلاح تر باشد،عقب می اندازد.اوست که باب علم را بر روی انبیا و اولیا می گشاید، زیرا علم غیب،مخصوص اوست و احدی جز او قادر نیست که باب علم غیب را بر روی بندگان بگشاید.

وَ یَعْلَمُ مٰا فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ

:او بوجود هر چه در خشکی و دریاست،اعم از حیوان و غیر آن،آگاه است.مجاهد گوید:«بر»بیابان خشک و«بحر»هر جایی که دارای آب باشد.

وَ مٰا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَهٍ إِلاّٰ یَعْلَمُهٰا

:زجاج گوید:یعنی خداوند می داند که چه برگی بر درخت است و چه برگی سقوط می کند؟برخی گفته اند:یعنی او می داند که چه برگی بر درخت باقی مانده و چه برگی سقوط کرده است.حتی می داند که برگی که سقوط کرده است،چند بار در حال سقوط،زیر و بالا شده است.

وَ لاٰ حَبَّهٍ فِی ظُلُمٰاتِ الْأَرْضِ

:اگر دانه در زمین کاشته و در زیر خاک پنهان شود،خداوند می داند.منظور از«ظلمات ارض»باطن زمین است.زیرا همانطوری که در تاریکی چیزی دیده نمیشود،بذری هم که در زیر خاک نهان است،نمیتوان دید.

ابن عباس گوید:منظور این است که در زیر سنگهای بزرگ،در طبقات زیرین زمین یا در زیر چیزهای دیگر پنهان باشد.

وَ لاٰ رَطْبٍ وَ لاٰ یٰابِسٍ إِلاّٰ فِی کِتٰابٍ مُبِینٍ

:در اینجا علم خود را نسبت به همۀ

ص :119

اشیاء تعمیم داده است،زیرا اجسام عموماً یا تر هستند یا خشک.درست مثل این است که گفته شود:اجسام جدا یا پیوسته.چه اجسام از این دو حال خارج نیستند.ابن عباس گوید:منظور از تر و خشک،نباتات و غیر نباتات است.او احتمال دیگری هم داده است که منظور آب و صحراست.برخی گفته اند:منظور زنده و مرده است.از امام صادق ع روایت شده است که:منظور از«ورقه»سقط جنین و منظور از«حبه» فرزند و منظور از «ظُلُمٰاتِ الْأَرْضِ» ارحام و منظور از«رطب»طفلی است که زنده بماند و منظور از«یابس»طفلی است که بمیرد.

بهر صورت،برگی که از درخت بیفتد یا بذری که در دل خاک دفن شود و بطور کلی هر تر و خشکی را خداوند می داند و در لوح محفوظ،ثبت است.بدیهی است که اینها را در لوح محفوظ ثبت نکرده است که از خاطرش نروند،زیرا او همواره بآنها عالم بوده و هست،بلکه منظور این است که در معرض تماشای فرشتگان باشند و آنها بفهمند که آنچه روزمره اتفاق می افتد،مطابق است با آنچه در لوح محفوظ ثبت شده است،تا بر علم یقین آنها بصفات خدا افزوده شود.

همچنین فایدۀ دیگر آن این است که مکلف هر گاه بداند که اعمالش در لوح محفوظ ثبت است و فرشتگان آنها را مطالعه می کنند،دواعی او برای انجام کارهای نیکو و ترک زشتی ها تقویت میشود.حسن گوید:در حقیقت ثبت امور در لوح محفوظ تاکیدی است برای ترک معصیت و اصرار و پافشاری بر نیکیها،زیرا هر گاه امور و حوادثی که برای انسان ثواب و عقابی در بر ندارد،پیش خداوند محفوظ و معین باشد،کارهایی که ثواب و عقاب در بردارند،محفوظتر و معین تر خواهند بود.برخی گفته اند:منظور از «فِی کِتٰابٍ مُبِینٍ» این است که همۀ امور پیش خداوند محفوظند و هرگز مورد غفلت و فراموشی واقع نمیشوند.بلخی در تأیید گفتار خود به این مصراع استشهاد کرده است:«ان لسلمی عندنا دیوانا»یعنی سلمی را پیش ما دیوانی است و به همۀ کارهای او آگاهیم(در فارسی هم گفته میشود:

پروندۀ فلان کس پیش من است.منظور این نیست که واقعاً پرونده ای پیش او موجود

ص :120

است.بلکه منظور اطلاع از حال اوست)جرجانی گوید: «فِی کِتٰابٍ مُبِینٍ» خود جملۀ مستقلی است.یعنی علاوه بر اینکه خداوند به آنها عالم است،در کتاب مبین نیز ثبت است.

بدینترتیب از این آیۀ شریفه،استفاده شد که علم خداوند،ذاتی است،یعنی عین ذات است؟ زیرا اگر عین ذات نباشد،یا دارای علوم نامتناهی است یا دارای معلومات متناهی یا دارای یک علم و معلومات نامتناهی است و همۀ اینها باطل است.در آیۀ بعد دربارۀ قدرت ذاتی خود و اینکه قادر است حیات بدهد و حیات بستاند،سخن می گوید:

وَ هُوَ الَّذِی یَتَوَفّٰاکُمْ بِاللَّیْلِ

:گروهی از مفسران گویند:یعنی خداوند شبها روح شما را قبض می کند.و او را از تصرف در بدن باز می دارد.زجاج و جبائی گویند:یعنی همانطوری که موقع مرگ قبض روح شما می کند موقع خواب هم روح شما را می گیرد.نظیر «اَللّٰهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهٰا وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنٰامِهٰا» (زمر 42:خداوند جانها را در وقت مرگ و در وقت خواب می ستاند) وَ یَعْلَمُ مٰا جَرَحْتُمْ بِالنَّهٰارِ :و کارهایی که شما در روز انجام می دهید،به تفصیل می داند.با اینکه هم شمارۀ کارهای شما زیاد است و هم شمارۀ خودتان.

این جمله اشاره ای برحمت خداوند دارد،زیرا با توجه به اینکه کارهای زشتی از مردم سرمی زند و او هم به آنها عالم است در عقوبت آنها تعجیل نمیکند و فضل و رحمت خود را از آنها دریغ نمی دارد.

ثُمَّ یَبْعَثُکُمْ فِیهِ

:آن گاه هم چنان که مردگان زنده میشوند،شما نیز از خواب بیدار می شوید.

لِیُقْضیٰ أَجَلٌ مُسَمًّی

:تا آن مدتی که مقدر است زندگی کنید،بگذرد. (1)

معنای قضاء،تمام کردن و جدا کردن مدت عمر از ایام دیگر بوسیلۀ مرگ

ص :121

است.از این آیه استفاده میشود که از یک زندگی دیگر،غیر از زندگی این جهان در انتظار انسان است،زیرا جایگاه آن بدنبال این زندگی همچون بیداری پس از خواب است.خدایی که قادر بر بیدار کردن انسان از خواب است،قادر است که او را پس از مرگ زنده کند.

ثُمَّ إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ ثُمَّ یُنَبِّئُکُمْ بِمٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

:همین که عمر شما سپری شد،بخانۀ آخرت منتقل می شوید.در آنجا فقط حکم خداوند اجرا میشود و سر و کار شما با اوست در آنجا خداوند شما را از اعمالی که انجام داده اید،آگاه می سازد.

از این آیه استفاده میشود که انسان بعد از مرگ زنده خواهد شد.خداوند این مراحل را بخواب و بیداری تشبیه کرده است.زیرا هیچیک از اینها برای غیر خدا مقدور نیست.

ص :122

از اینرو در جای دیگر این کار را نسبت به خود ملک الموت داده می فرماید: «قُلْ یَتَوَفّٰاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ (سجده 11).

زجاج گوید:مقصود از فرستادگانی که قبض روح می کنند،همان فرشتگانی است که نگهبان و حافظ اعمال انسان هستند.اینها مأمورند که در دوران عمر حافظ انسان باشند و هنگام مرگ او را بمیرانند.بعد از این«حتی»جمله واقع میشود.

وَ هُمْ لاٰ یُفَرِّطُونَ

:این فرستادگان در کار خود عجز و سستی و غفلت نشان نمیدهند.

ثُمَّ رُدُّوا إِلَی اللّٰهِ مَوْلاٰهُمُ الْحَقِّ

:حق یکی از اسمای خداست.در این آیه بیان میکند که:آنها که بوسیله فرستادگان خدا قبض روح میشوند،بجایی برده میشوند که جز خداوند کسی در آنجا صاحب حکم نیست،خداوندی که مولای بر حق آنهاست.

در بارۀ معنای حق اختلاف است.برخی گویند: یعنی امر خدا حق است و باطلی بدان راه ندارد.امر او جدی است نه شوخی.بنا بر این کلمۀ حق،مصدری است که بجای صفت بکار رفته است. (1) برخی گفته اند:به معنای محق است.یعنی کسی که احقاق حق می کند.برخی گفته اند:یعنی آن کسی که ثابت و باقی است و فنا ناپذیر است.برخی گفته اند:یعنی صاحب حق و منظور این است که گفتار و کردارش حق است.

أَلاٰ لَهُ الْحُکْمُ

:روز قیامت،او در میان مردم حکم می کند.در آن روز جز او مالک حکم نیست.آنجا مثل دنیا نیست که گاهی خداوند به افرادی مجال حکمرانی می دهد.

وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحٰاسِبِینَ

:او حسابش از همه سریعتر است؟معنای این جمله

ص :125

در سوره بقره،ذیل آیۀ «وَ اللّٰهُ سَرِیعُ الْحِسٰابِ» (202)بیان کرده ایم.

از علی ع پرسیدند:خداوند که دیده نمیشود،چگونه بحساب مردم می رسد؟ فرمود همانطوری که به آنها روزی میدهد و او را نمی بینند.

در روایت است که حساب همۀ خلایق باندازۀ دوشیدن یک گوسفند طول می کشد.

این مطلب شاهد این است که محاسبۀ یکی او را از محاسبۀ دیگران باز نمی دارد و دلیل این است که او بدون زبان تکلم می کند و گرنه هرگز نمی تواند مردم را در یک وقت حساب کند.

ص :126

روز تاریک!حتی گاهی می گوید:روزهای ستاره دار!یعنی ظلمت بحدی رسیده است که همچون شب تاریک ستاره ها آشکار شده اند.شاعر گوید:

بنی اسد هل تعلمون بلاءنا

اذا کان یوم ذو کواکب اشهب

یعنی:ای بنی اسد،آیا میدانید که در روزهای سخت و تاریک که ستاره ها ظاهر میشوند،ما چگونه گرفتاریم؟ برخی گفته اند:منظور ظلمت شب و ظلمت ابر و ظلمت بیابان و سرگردانی در صحرا و دریاست که همه را بصورت جمع بکار برده است.

تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً

:شما در این موارد،خدا را در آشکار و نهان می خوانید.

برخی گویند:یعنی خدا را از روی اخلاص بزبان و قلب میخوانید.این معنی بهتر است.

لَئِنْ أَنْجَیْتَنٰا مِنْ هٰذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشّٰاکِرِینَ :در حالت سختی و محنت بدرگاه خدا عرض می کنید: اگر ما را از این گرفتاری نجات دهی،از سپاسگزاران نعمتهای تو خواهیم بود.

از این آیه بر می آید که مستحبّ است انسان در حال دعا بزبان خود تضرع کند و در دل اخلاص و خضوع و خشوع داشته باشد.از پیامبر گرامی روایت است که:

«خیر الدعاء الخفی و خیر الرزق ما یکفی» یعنی:بهترین دعا،دعای پنهانی و بهترین روزی،آن است که برای انسان کافی باشد.روزی از کنار دسته ای می گذشت که:صدای خود را بدعا بلند کرده بودند.فرمود:شما:بدرگاه کسی که کر و غایب است دعا نمی کنید.خداوند شنوا و نزدیک است.

قُلِ اللّٰهُ یُنَجِّیکُمْ مِنْهٰا وَ مِنْ کُلِّ کَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِکُونَ

،ای محمد،به اینها بگو:خداوند برای شما اسباب نجات و فرج فراهم می کند و شما را از آن گرفتاریها و شداید و بطور کلی از هر ناراحتی نجات می دهد و غم شما را می برد.اما همین که احساس راحتی کردید و خلاص شدید،چیزهایی را که قادر بر نجات شما نیستند،شریک خدا قرار مدهید.این شرک گاهی آشکار و هویدا است.گاهی هم پنهان است و تشخیص آن نیازمند دقت است.

ص :129

تا اتحاد و هماهنگی نداشته باشید و بجان یکدیگر بیفتید.برخی گفته اند:منظور این است که شما را بحال خود می گذارد و الطاف خود را از شما دریغ می دارد،تا از فیض ایمان بخدا محروم شوید و این محرومیت،کیفر گناهان شماست.روایتی از امام صادق(ع)نقل شده است که منظور ایجاد عداوت و تعصب در میان آنهاست.

وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ

:گروهی از شما بجان گروهی دیگر افتاده،آنها را می کشند و اسباب تباهی آنها را فراهم می سازند.در جای دیگر می فرماید:

«وَ کَذٰلِکَ نُوَلِّی بَعْضَ الظّٰالِمِینَ بَعْضاً بِمٰا کٰانُوا یَکْسِبُونَ» (انعام 129:و همچنین گروهی از ظالمان را بکیفر کردارشان دوست گروهی دیگر قرار می دهیم)از امام صادق روایت است که منظور همسایۀ بد است.حسن گوید:تهدید به نازل شدن عذاب، مخصوص کفار بوده.اما اینکه می گوید:شما را فرقه،فرقه می کند و بجان یکدیگر می اندازد،شامل اهل نماز نیز میشود.وی گوید:پیامبر خدا فرمود:از پروردگارم سؤال کردم که غیر مسلمانی بر مسلمانان غالب نسازد.خداوند خواسته ام را عطا کرد.

باز سؤال کردم که آنها را از گرسنگی هلاک نکند.خداوند پذیرفت.باز سؤال کردم که همۀ آنها را در گمراهی متفق نسازد،اجابت کرده.از او خواستم که آنها را فرقه فرقه نکند.از من دریغ داشت.

در تفسیر کلبی آمده است که وقتی این آیه نازل شد،پیامبر برخاسته،وضو گرفت.

سپس نمازی بنیکی بجای آورد.آن گاه از خدا خواست که عذابی از آسمان یا زمین برای امتش نفرستد و آنها را فرقه فرقه نسازد و از افتادن آنها بجان یکدیگر جلوگیری کند.جبرئیل نازل شده،عرض کرد:یا رسول اللّٰه،خداوند گفتار ترا شنید.آنها را از دو خصلت حفظ می کند و از دو خصلت حفظ نمی کند.عذاب آسمانی و زمینی بسوی آنها نمی فرستد.اما از فرقه فرقه شدن آنها و آسیب زدن آنها بیکدیگر منع نمیکند.

پیامبر فرمود:ای جبرئیل،پس امت من با کشتن یکدیگر چگونه باقی می مانند؟باز برخاست و دعا کرد.این آیۀ نازل شد: الم. أَ حَسِبَ النّٰاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّٰا وَ هُمْ لاٰ یُفْتَنُونَ» (عنکبوت 1 و 2:آیا مردم گمان می کنند همین که گفتند:ایمان آوردیم

ص :132

ترک می شوند و در معرض امتحان در نمی آیند؟)فرمود:هر امتی باید بعد از پیامبرش امتحان شود تا افراد راستگو از دروغگو شناخته شوند.زیرا وحی منقطع میشود.

اما شمشیر و افتراق کلمه،تا روز قیامت باقی می ماند.در خبر است که فرمود:هر گاه شمشیر در میان امت من گذاشته شود،تا روز قیامت برداشته نمیشود.ابیّ بن کعب می گوید:روزی فرا می رسد که افراد این امت،گرفتار فرو رفتن در زمین و عذاب آسمانی و مسخ شوند.

اُنْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیٰاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ

:ای محمد:بنگر که چگونه آیات را یکی بعد از دیگری آشکار می سازیم و ادلۀ روشن خود را در اختیار آنها قرار می دهیم شاید حق را بشناسند و از آن پیروی کنند و از باطل اجتناب ورزند.

از آنجا که در آیه،کلمه«باس»بمعنای تسلط دادن است،باید توجه داشت که منظور رفع مانع و برداشتن حایل است نه اینکه خداوند ایجاد اختلاف و جنگ می کند.منظور این است که مانعی در سر راه جنگ و اختلاف ایجاد نمی کند.

از این آیه برمی آید که خداوند حتی کارهایی را که میدانیم انجام نمیدهد، قادر است انجام دهد.

ص :133

کند.تا آنها هم وارد مطلبی دیگر بشوند از استهزاء و تکذیب قرآن خودداری کنند خوض به معنای گفتگوی بیهوده و ترک فهم و دقت است.برخی گفته اند:درست است که در این آیه،روی سخن با پیامبر است،اما منظور همۀ افراد مسلمان است.

اینکه دستور اعراض می دهد،بخاطر این است که بحث و گفتگو با آدمی که منظورش استهزا و اتلاف وقت است،ارزش بحث را پایین می آورد.

وَ إِمّٰا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطٰانُ فَلاٰ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْریٰ مَعَ الْقَوْمِ الظّٰالِمِینَ

:در اینجا از یاد بردن را به شیطان نسبت داده است،در حالی که کار خود خداوند است.علت این است که فراموشی هنگامی برای انسان پیش می آید که از فکر روی گردان شود و دنبال خاطرات پست و وسوسه های فاسد را بگیرد.عامل خاطرات پست و وسوسه های فاسد شیطان است.پس ممکن است شیطان را عامل فراموشی معرفی کرد،زیرا وقتی فراموشی پیدا میشود که شیطان ایجاد خاطره و وسوسه کند.مثلا اگر کسی انسانی را در سرما نگه دارد تا بمیرد،می گویند:قاتل است،زیرا کاری کرده که باعث مرگ او شده است.

خداوند متعال در این آیه،به پیامبر خود دستور می دهد که اگر شیطان دستور ما را نسبت به ترک مجالست با آنان از یاد تو برد،هر وقت متوجه شدی و نهی ما را بیاد آوردی،در مجالس آنان که اهل کفر و فسق و تکذیب قرآنند،منشین. ابو مسلم گوید:

یعنی هنگامی که آنها را بوسیلۀ دعوت به دین متذکر ساختی،دیگر با آنها منشین.

بلخی گوید:این دستور در آغاز ظهور اسلام،مخصوص خود پیامبر بود.بعدها که اسلام نیرو گرفت و مسلمانان زیاد شدند،این آیه بوسیلۀ آیۀ «فَلاٰ تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتّٰی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ» (نساء 140)نسخ و بهمۀ مسلمین دستور داده شد که از مجالست با آنان خودداری کنند.

جبائی گوید:این آیه دلالت دارد بر بطلان عقیدۀ شیعۀ امامیه که تقیه را بر انبیا و ائمه جایز می دانند و فراموشی را برای پیامبران جایز نمیدانند.اما این مطلب صحیح نیست،زیرا امامیه،تقیه را برای امام جایز می داند آنهم در مواردی که حکم حق با دلالتی قاطع برای مردم بیان شده و تکلیف مردم روشن گشته است.در مورد

ص :137

احکامی که شناخت آنها احتیاج به بیان امام دارد و تنها راه فهم آنها این است که دلیلی از طرف امام صادر شود،بهیچ عنوان تقیه جایز نیست.چنان که اگر پیامبر خدا در مورد بعضی از امور و مسائل شرعی،قبلا سخن گفته و تکلیف مردم را روشن کرده باشد،جایز است که در حالتی دیگر بخاطر مصلحتی از بیان مجدد آن خودداری کند.مگر نه در روایت است که عمر بن الخطاب در مورد کلاله،از پیامبر خدا سؤال کرد و حضرت در پاسخش فرمود:ترا آیۀ شمشیر کافی است؟در مورد فراموشی و سهو،شیعۀ امامیه معتقد است که نسبت به آنچه پیامبر و امام از جانب خدا برای مردم بیان می کنند،جایز نیست که دچار سهو یا فراموشی شوند.اما در غیر از آنها در صورتی که خللی در عقل آنها پیدا نشود،سهو و فراموشی جایز است.چگونه سهو و فراموشی نسبت به امام و پیامبر جایز نیست در حالی که خواب و بیهوشی برای آنها ممکن است؟بدیهی است که خواب و بیهوشی شبیه سهو هستند.این مطلب،سوء ظنی است از وی نسبت به امامیه و پاره ای از آنها گناه است.

وَ مٰا عَلَی الَّذِینَ یَتَّقُونَ مِنْ حِسٰابِهِمْ مِنْ شَیْءٍ

:مردم با تقوی که اهل ایمان هستند،مسئول گناهان کافران و استهزای آنها نیستند و می توانند با آنها بنشینند.

وَ لٰکِنْ ذِکْریٰ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ

:اهل تقوی از مجالست ایشان ممنوع شده اند تا بر تقوای ایشان افزوده شود و بآنها دستور داده شده که کافران را متنبه و متذکر سازند تا آنها بخود بیایند و تقوی پیشه کنند.این معنی از بیشتر مفسران است.بلخی گوید:

مقصود این است که مردم متقی در روز قیامت از حساب خود ناراحتی نمی بینند.لکن خداوند آنها را اعلام به محاسبه کرده است،تا تقوی پیشه کنند و در راه تقوی استوار بمانند.طبق معنای اول ضمیر به کفار و طبق معنای دوم به مؤمنین برمی گردد.

ص :138

تا کسی بر اثر کردار ناپسند در معرض هلاکت و بدبختی قرار نگیرد و گرفتار جهنم و کیفر خداوند نشود.

لَیْسَ لَهٰا مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِیٌّ وَ لاٰ شَفِیعٌ

:و کارش بمرحله ای برسد که جز خداوند یار و یاور و فریاد رسی نداشته باشد.

وَ إِنْ تَعْدِلْ کُلَّ عَدْلٍ لاٰ یُؤْخَذْ مِنْهٰا

:در روز قیامت اگر هر چه فدا کند و هر وسیله ای که دارد بر انگیزد از او قبول نمیشود،زیرا آن روز،روز پذیرش توبه نیست.توبه فقط در دنیا قبول میشود.

أُولٰئِکَ الَّذِینَ أُبْسِلُوا بِمٰا کَسَبُوا

:اینها بر اثر کردار زشت خود در معرض هلاکت قرار گرفته اند و راه نجاتی ندارند.

لَهُمْ شَرٰابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ عَذٰابٌ أَلِیمٌ بِمٰا کٰانُوا یَکْفُرُونَ

:بر اثر اینکه کافر شده اند،برای آنهاست آب جوش و عذاب دردناک.

دربارۀ اینکه آیا این آیه منسوخ است یا نه،اختلاف است؟قتاده گوید:

به«آیه السیف» (1) نسخ شده است.برخی گفته اند:منسوخ نیست،بلکه تهدید است.

در هر صورت،این آیه تهدید شدیدی است نسبت به کسانی که کارشان استهزا به قرآن کریم است.تا کسی تابع راه و رسم آنها نشود.فراء گوید:هر امتی دارای عیدی است که در آن روز به لهو و لعب می گذراند.بجز امت محمد که عیدی جز نماز و دعا و عبادت ندارد.

ص :141

الْهُدَی ائْتِنٰا

:اگر به بت پرستی گراییم همچون کسی خواهیم بود که شیطانها آنها را در زمین گمراه و سرگردان و حیران کرده اند و با اینکه او را دوستانی است که بهدایت دعوت کرده،باو می گویند:نزد ما بیا،دعوت آنها را نمی پذیرد و نزد آنها نمی رود، زیرا شیطان چنان بر وی تسلط یافته که او را از تشخیص مصالح خود محروم کرده است.

قُلْ إِنَّ هُدَی اللّٰهِ هُوَ الْهُدیٰ وَ أُمِرْنٰا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعٰالَمِینَ

:به اینها بگو:

تنها راهنمایی که موجب نجات و آسایش است،راهنمایی خداوند است که انسان را به یکتا پرستی میخواند.ما تابع همین هدایت هستیم و از اطاعت آن سرباز نمی زنیم و بدعوت شما گوش نمی کنیم.آن دعوتی را که اجابت می کنیم که ما را به سوی اسلام فرا میخواند و ما را راهنمایی می کند که امور خود را به خدا که «رَبِّ الْعٰالَمِینَ» است، واگذار کنیم و به او توکل داشته باشیم.

ص :144

و صوابند.

2-گروهی گفته اند:منظور این است که آسمانها و زمین را بقول حق آفریده و به آنها گفته است:از روی رغبت یا کراهت بیایید( اِئْتِیٰا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً :فصلت 11) صحیح،وجه اول است. (1)

وَ یَوْمَ یَقُولُ کُنْ فَیَکُونُ

:و بپرهیزید یا بیاد آورید روزی را که خداوند بموجودات دستور مردن و سپس دستور زنده شدن میدهد و آنها بی درنگ،میمیرند و زنده میشوند.بدون اینکه در اجرای فرمان او عذر بیاورند یا تأخیر کنند این دستور خداوند خطاب بهمۀ مخلوقات و مربوط به مسأله قیامت است.

ممکن است گفته شود:روز قیامت هنوز نیامده است.پاسخ این است که آنچه وقوع آن مسلم است،گویی واقع شده است. (2)

قَوْلُهُ الْحَقُّ

:قول خداوند حق است.برخی گویند:یعنی روزی که خداوند دستور می دهد که موجودات پس از مرگ زنده شوند،قولش حق می باشد.دربارۀ تفسیر جملۀ: «کُنْ فَیَکُونُ» در سورۀ بقره آیۀ 117 گفتگو کرده ایم.

وَ لَهُ الْمُلْکُ یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ

:آن روز که در صور دمیده میشود،ملک و سلطنت مخصوص خداوند است.آنان که در دنیا قدرت و غلبه ای داشته اند، عاجز و ناتوان خواهند بود. (3)

دربارۀ صور گفته اند.چیزی شبیه شاخ است که اسرافیل دو بار در آن می دمد

ص :147

بار اول همۀ خلایق از بین می روند و بار دوم همۀ خلایق زنده میشوند.پس دمیدن اول پایان عمر این جهان و دمیدن دوم آغاز آخرت است.

حسن گوید:«صور»جمع صورت است.یعنی روزی که روحها بکالبدها داخل میشوند.

مؤید قول اول روایت ابو سعید خدری است که پیامبر خدا فرمود:چگونه آسوده باشم و حال آنکه صاحب شاخ،شاخ را بدست گرفته،صورتش را برگردانده و گوش فرا داده،منتظر است که به او دستور داده شود و در آن بدمد.گفتند:یا رسول اللّٰه.چه کنیم؟فرمود:بگویید: «حَسْبُنَا اللّٰهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ» (1)عٰالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهٰادَهِ وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ :آنچه مردم می بینند و آنچه نمی بینند و نمیدانند،خداوند می داند و هیچ چیز بر او پوشیده نیست.او در کارهای خود حکیم و بکردار بندگان دانا و آگاه است.

ص :148

و ضحّاک گویند:نام پدر ابراهیم.2-زجاج گوید:در میان علمای نسابه،اختلافی نیست که نام پدر ابراهیم«تارخ»است.اما قرآن دلالت می کند بر اینکه نام پدر وی آزر بوده است.3-برخی گفته اند:آزر در لغت مردم بابل کلمه ای بوده است که برای مذمت بکار می رفته،یعنی ابراهیم بپدرش گفت:ای خطا کار!یا اینکه یعنی ابراهیم بپدر خطا کارش گفت.4-سعید بن مسیب و مجاهد گویند:آزر نام بتی است.

زجاج گوید:بنا بر این قول باید فعلی در تقدیر باشد.یعنی:ابراهیم بپدرش گفت:

آیا آزر را خدای خود می پنداری؟سپس بدنبال آن فرمود:آیا بتها را خدایان خود می پنداری؟آنچه زجاج در اینجا می گوید،مؤید گفتار اصحاب ماست که می گویند:

آزر جد مادری ابراهیم یا عمویش بوده است.زیرا بعقیدۀ ایشان نیاکان پیامبر گرامی اسلام تا حضرت آدم ع همگی یکتا پرست بوده اند.

در روایت است که پیامبر گرامی اسلام فرمود:خداوند همواره مرا از صلب های طاهر برحم های پاک منتقل می ساخت تا اینکه مرا بعالم شما آورد و هرگز به آلودگیهای جاهلیت،مرا نیالود.

بدیهی است که اگر در میان نیاکان پیامبر کافری وجود داشت،همه را طاهر وصف نمیکرد.بخصوص که خداوند متعال فرموده است: «إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ» (توبه 28:مردم مشرک پلیدند)اصحاب ما برای اثبات این مطلب،دلایلی دارند که اینجا محل ذکر آنها نیست.

أَ تَتَّخِذُ أَصْنٰاماً آلِهَهً إِنِّی أَرٰاکَ وَ قَوْمَکَ فِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ

:ابراهیم آزر را مورد انتقاد و اعتراض قرار داده،می گوید:چرا این بتها را خدای خود می دانی؟ من ترا و قومت را از راه راست،در گمراهی آشکار می بینم.این آیه پیامبر را تشویق می کند که همچون پدرش ابراهیم در برابر قوم خود که به بت پرستی دعوتش می کنند.

به بحث و گفتگو پردازد و به او اقتدا کند.در ضمن تسلیتی است برای خاطر پیامبر.

وَ کَذٰلِکَ نُرِی إِبْرٰاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ:

همانطوری که قصۀ ابراهیم و گفتگوهای او را با آزر،بیان می کنیم،قدرت خود را که در قلمرو آسمانها

ص :151

و زمین نفوذ کامل دارد،به او نشان می دهیم،زیرا دلیلی است بسیار روشن بر یکتایی خداوند متعال.ابن عباس و قتاده گویند:یعنی همانطوری که آثار قدرت خود را در خلقت خورشید و ستارگان و ماه و زمین و دریاها و بادها و...بتو نشان داده ایم،به ابراهیم هم نشان دادیم.مجاهد گوید:مقصود از ملکوت،آیات قدرت حق در آسمانها و زمین است.وی احتمال دیگری هم داده و آن این است که«ملکوت» کلمۀ نبطی و به معنای«ملک»باشد.ابو علی جبایی گوید:ملکوت آسمانها و زمین، حوادثی است که دلالت دارند بر اینکه خداوند مالک آنها و مالک همۀ چیزهای دیگری است،بنا بر این کلمۀ«ملکوت»مجازاً بمعنای هر چیزی مملوکی که در آسمانها و زمین است بکار رفته.امام باقر ع فرمود:خداوند از روی زمین ها و آسمانها پرده را از برابر دیدگان ابراهیم خلیل ع برداشت تا هر چه در زمینها و زیر آنها بود و آسمانها و فرشتگان و حملۀ عرش را دید.ابو بصیر از امام صادق ع روایت کرده است که:هنگامی که ابراهیم ملکوت آسمانها و زمین را می دید،مردی دید که در حال زناست.دربارۀ او نفرین کرد و مرد.مرد دیگری نیز در همین حال دید و در حق او نفرین کرد و او را کشت.سه نفر دیگر نیز در حال زنا دید.آنها را نفرین کرد.خداوند خطاب کرد:

ای ابراهیم،دعای تو مستجاب است.در حق بندگان من نفرین مکن!اگر میخواستم آنها را بدعای تو هلاک کنم،آنها را خلق نمیکردم.من مردم را بر سه دسته آفریده ام:

دسته ای مرا بیکتایی می پرستند و پاداش خود را می گیرند.دسته ای جز مرا می پرستند و من آنها را رها نمی کنم.دسته ای جز مرا می پرستند،اما از آنها فرزندانی بوجود می آورم که مرا می پرستند.

وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ

:اینها را بدینجهت به ابراهیم نمایاندیم تا یقین کند که خداوند آفریدگار و مالک آنهاست.

ص :152

مطالب،رو بسوی قوم کرده،گفت:ای قوم،من از آنچه شریک خدا قرار می دهید، بیزارم!من رو بجانب آن خدایی آورده ام که آفریدگار آسمانها و زمین است...این سخن را هنگامی بر زبان می آورده که در سیر فکری و تکامل عقلی خود،مبتذل بودن خدایان ساختگی قوم برایش ثابت شده و خداوند یکتا را شناخته و دانسته است که خدایی برتر از آنست که بصفات موجودات مخلوق،اتصاف پیدا کند.این قول از ابو علی جبائی و ابو القاسم بلخی و...است.طبق این قول بهر کسی بیشتر از یک ساعت و کمتر از یک ماه مهلت داده میشود،تا فکر کند و خدای لا یزال را بشناسد.در این مدت ممکن است.

بهیچ خدایی معتقد نباشد.ابراهیم نیز از این مهلت استفاده کرد.

2-این مطالب را:ابراهیم پیش از بلوغ بر زبان آورد.هنگامی که هنوز بالغ نشده بود و عقل او در آستانۀ کمال قرار داشت،از مشاهدات خود برای کشف حقیقت استفاده کرد و تدریجاً باطل بودن خدایی ستاره و ماه و خورشید که مورد پرستش قوم بودند،ثابت کرد و بخدایی حضرت احدیت پی برد.

فَلَمّٰا رَأَی الْقَمَرَ بٰازِغاً قٰالَ هٰذٰا رَبِّی فَلَمّٰا أَفَلَ قٰالَ لَئِنْ لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضّٰالِّینَ

:پس از ستاره،نوبت ماه می رسد.قرص ماه با شکوه و جلال خاصی آرام آرام از پشت افق سر بر می آورد و با نور مهتابی خود جهان را سیمگون می کند.ابراهیم که در جستجوی حقیقت،دلی بیقرار دارد و می کوشد که هر چه زودتر بمرتبۀ یقین برسد و شک و تردید را که ویژۀ سوفسطائیان و هم مسلکان آنهاست،کنار گذارد،خیره خیره قرص ماه را که هم چنان در حال بالا آمدن است و تمام کرات آسمانی را در برابر عظمت و ابهت خود محو و زبون کرده است،می نگرد و آن چنان که گویی گمشده خود را برای همیشه جسته است،می گوید:این است خدای من!اما ماه هم به سرنوشت ستاره،گرفتار شد!ابراهیم امیدوار است که سرانجام همان خدایی که در جستجوی او اندیشۀ خود را بتکاپوی افکنده است،راه شناسایی خود را بروی او هموار و از گمراهی و بدبختی حفظ می کند.از اینرو بی آنکه از این اشتباه خود احساس شکست کرده باشد،دل بهمان خدایی بسته،گوید:اگر

ص :156

پروردگارم هدایتم نکند،از گمراهان خواهم بود.

فَلَمّٰا رَأَی الشَّمْسَ بٰازِغَهً قٰالَ هٰذٰا رَبِّی هٰذٰا أَکْبَرُ فَلَمّٰا أَفَلَتْ قٰالَ یٰا قَوْمِ إِنِّی بَرِیءٌ مِمّٰا تُشْرِکُونَ

:با طلوع خورشید،شب به پایان رسید و حکومت ماه و ستارگان منقرض شد.پادشاه مقتدر آسمان با اشعۀ فروزان خود گیتی را زراندود کرده است.هیچیک از کرات عظیم آسمانی در برابر نور خیره کنندۀ خورشید،تاب مقاومت ندارند.اکنون ابراهیم کمی آرامش خاطر پیدا کرده است.چه خدایی از این بزرگتر و برتر می توان جست و در برابرش کرنش و نیایش کرد؟!بدلیل همین عظمت و شوکتش بود که ابراهیم گفت:این است خدای من!این است خدایی که از خدایان موهوم پیشین بزرگتر و با شکوه تر است!خدا باید مظهر عظمت و شکوه و جلال باشد و ما فوق او قدرت و عظمت و شکوه و جلالی نباشد.این فکر،تدریجاً آمادۀ وصول به حقیقت است.چنین فکری در شبستان جهل گرفتار نمیشود و راه خود را بسوی حق می پوید.با غروب خورشید،ابراهیم نیرو گرفت و جرأت پیدا کرد.قوم را مخاطب ساخته،گفت:من از خدایان شما بیزارم.چگونه ممکن است اینان را شریک خدایی پنداشت که آفریدگار من و شماست؟بدینترتیب،عقل و فکر ابراهیم به اوج کمال رسید.اکنون می داند که:اجسام همه مخلوق و حادث هستند،آنها احتیاج دارند که آفریدگاری آنها را بزیور هستی آراسته باشد.از اینرو ادامه داد:

إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ مٰا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ

:

من قلب خویش را متوجه خدایی کرده ام که آفریدگار آسمانها و زمین است.در این راه اخلاص دارم و از شرک بیزارم و از مردم مشرک جدا هستم.

اکنون چند پرسش پیش می آید:

1-چرا با اینکه ابراهیم بخدایی ماه و ستارگان و خورشید،اطمینان نداشت، از روی اطمینان بهر یک از آنها می گفت:این است خدای من؟!در حالی که مطلبی را که انسان احتمال دروغ بودن آن را می دهد،نباید از روی قطع و یقین ادا کند.

ص :157

پاسخ این پرسش از دو راه ممکن است:یکی اینکه ابراهیم این جمله را از روی فرض می گفت،تا دربارۀ آن تأمل کند و بدرستی و نادرستی آن پی برد.چنان که ما در موقع مطالعۀ اجسام،آنها را قدیم فرض می کنیم،تا بعداً فساد آن را کشف کنیم.دیگر اینکه:ابراهیم این جمله را از روی گمان خود گفته است.مانعی ندارد که انسان مطلبی را به گمان خویش بگوید و بعد از پی بردن بخطای خود آن را انکار کند.

2-چرا ابراهیم از دیدن ستاره و ماه و خورشید،تعجب می کرد.مگر هنوز آنها را ندیده بود؟چگونه ممکن است کسی که اکنون بحد رشد و کمال رسیده است،توجهی به آسمان و منظرۀ ستارگان و ماه و خورشید نکرده باشد؟! پاسخ این است که:چه مانعی دارد که ابراهیم تا آن وقت آسمان را ندیده باشد؟در روایت است که مادرش وی را از ترس نمرود در غاری زایید و بزرگ کرد.

آدم غارنشین از دیدن آسمان و تماشای جمال ستارگان و ماه و خورشید محروم است.

وقتی که بالغ شد،از غار بیرون آمد و آسمان را دید و...ممکن است قبلا آسمان را دیده باشد،اما دربارۀ ستارگان و ماه و خورشید نیندیشیده باشد،زیرا در آن وقت لازم نبوده است که فکر کند.هنگامی که عقلش کامل شد،به فکر فرو رفت.

در مورد آیات شریفه،یک احتمال دیگر هم وجود دارد و آن اینکه ابراهیم نمیخواست واقعاً اعتراف بخدایی ستاره و ماه و خورشید کند.او خداوند یکتا را شناخته بود.مقصودش این بود که از این راه برای قوم استدلال کند و خطای آنها را با این منطق رسا برای آنها به ثبوت برساند و به آنها بفهماند که خدا نباید غروب کند و...بنا بر این جملۀ «هٰذٰا رَبِّی» یا به این معنی است که:این است خدا من به مذهب و به عقیدۀ شما.چنان که ممکن است،به آنهایی که خدا را جسم و شبیه جسم می دانند بگوییم:این است خدای آنها که حرکت می کند و آرام میشود!یا به معنای استفهام است که حرف استفهام حذف شده است.یعنی:«آیا

ص :158

این است خدای من؟»حذف حرف استفهام در ادبیات عرب شایع است.شاعر گوید:

لعمرک لا ادری و ان کنت داریا

شعیب بن سهم ام شعیب بن منقر؟

یعنی بجان تو نمیدانم،اگر چه دارای فهم هستم.آیا شعیب بن سهم است یا شعیب بن منقر؟(یعنی:اشعیب...)از ابن عباس روایت شده است که در آیۀ:

«فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَهَ» (بلد 11)همزه حذف شده است.

چهارمین احتمالی که در مورد آیات،داده شده این است که ابراهیم میخواهد با این بیانات خود بر مردم ثابت کند که آنها به اشتباه رفته اند و موجوداتی که در معرض حوادث و افول و غروب هستند،قابل پرستش نیستند،زیرا آنها ماه و خورشید و ستارگان را می پرستیدند.بعضی هم آتش پرست یا بت پرست بودند.همین که ستاره ای را دید.گفت:بگمان شما این پروردگار من است!یا اینکه منظور او این بود که:اگر چنان که شما می پندارید،این قطعه سنگ خدای شماست،این ستاره و این ماه و این خورشید هم خدای من است.لکن هیچیک از آنها بعقیدۀ وی خدا نبودند.

از این آیات استفاده میشود که اجسام حادث هستند و آفریدگار جهان،خالق و هستی بخش آنهاست.ابراهیم بدلیل غروب کردن آنها،حکم می کند که حادث هستند،زیرا با غروب کردن آنها انسان یقین پیدا می کند که آنها همواره در حال حرکت هستند و هر چه حرکت کند یا ساکن شود،محتاج آفریدگار است.آفریدگاری که دارای قدرت کامل و علم و حیات و وجود است.

مشرکین باید تحت تأثیر این بیانات،متوجه شوند که بخطا رفته اند و باید همان راهی را در زندگی انتخاب کنند که پدرشان ابراهیم از روی دقت و تأمل برگزید، زیرا آنها مخصوصاً برای پدران خود ارزش زیادی قائل بودند و کوشش می کردند که راه و رسم نیاکان خود را از دست ندهند

ص :159

هفته به اندازه یک ماه کودکان دیگر و در یک ماه باندازۀ یک سال رشد می کند.تا وقتی که خدا میخواست در کنج غار بسر برد.مادر بیچاره،گاه گاهی از فرصت استفاده میکرد و بدیدار کودک خود می آمد.سرانجام بحد کافی رشد کرد و از کنج غار بیرون آمد و در فضای پهناور بگردش و تفکر پرداخت.نخست ستاره ای نظرش را جلب کرد.سپس ماه و سپس خورشید!آنچه قرآن دربارۀ بیانات او نقل می کند، در همین مواقع بر زبان آورده است.از همین جا مبارزات ابراهیم با قوم آغاز می شود و بت پرستی آنها مورد انتقاد قرار می گیرد.

ص :161

مرا می ترسانید و به پرستش آنها که از ضررشان ترسی نیست و بخیرشان امیدی نیست، دعوت می کنید؟! إِلاّٰ أَنْ یَشٰاءَ رَبِّی شَیْئاً :مگر اینکه خدای من چیزی را بخواهد.دربارۀ تفسیر این جمله دو قول است.

1-مقصود این است که:مگر اینکه خداوند این بتها را غالب گرداند و آنها را مورد حمایت قرار دهد تا بتوانند بمن آسیبی یا نفعی برسانند.در اینصورت هم خدا نیستند،بلکه محتاج خدا و دلیل یگانگی او هستند و ما را راهنمایی می کنند که سزاوار عبادت خداوند یکتاست و او را شریک و همتایی نیست.

2-مقصود این است که:من از بتها نمی ترسم.مگر اینکه خداوند بخواهد مرا عذاب کند و بمن زیانی برساند.اما تفسیر اول بهتر است.

وَسِعَ رَبِّی کُلَّ شَیْءٍ عِلْماً أَ فَلاٰ تَتَذَکَّرُونَ

:در اینجا ابراهیم زبان بثنا گویی خدا گشوده،گوید:خدای من بهمه چیز عالم است.شما باید در اینباره،تدبر کنید، تا به این حقیقت،پی برید.

باز هم به نکوهش رفتار و عقاید آنها پرداخت،می فرماید:

وَ کَیْفَ أَخٰافُ مٰا أَشْرَکْتُمْ

:شما بچه دلیل مرا الزام می کنید که از این بتهای ساختگی شما بترسم،با اینکه پر واضح است که آنها را سود و زیانی نیست؟! وَ لاٰ تَخٰافُونَ أَنَّکُمْ أَشْرَکْتُمْ بِاللّٰهِ :اما شما از خدایی که قادر است به انسان سود و زیان برساند،نترسیده،بساحت او جرأت می ورزید و موجودات دون پایه ای را شریک او قرار می دهید و به پرستش آنها می پردازید.

برخی گویند:یعنی:من چگونه از شرک شما بترسم؟من از شرک شما بیزارم و بنا بر این ترسی ندارم و خداوند هم بکردار زشت شما مرا مؤاخذه نمیکند و کیفر نمی دهد.این شمایید که گرفتار شرک هستید و بنا بر این باید بترسید.

مٰا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ عَلَیْکُمْ سُلْطٰاناً

:آنهم چیزی را شریک خدا می دانید که هیچگونه دلیل از جانب خداوند بر صحت آن نازل نشده است.از این جمله بر میآید که هر کس

ص :164

سخنی را بگوید یا پیرو مذهبی باشد و دلیلی بر صحت آن نداشته باشد،اهل باطل است.

فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ

:آیا ما که خدا را از روی دلیل شناخته و عبادت خود را متوجه او ساخته ایم،به ایمنی سزاوارتریم یا شما که در برابر بتها سجده می کنید و تعصب و جمود شما را فرا گرفته است؟اگر عقل خود را بکار اندازید،این حقیقت برای شما روشن میشود و میان حق و باطل تمیز می دهید.

ص :165

و این همان عقیدۀ مرحبۀ است.لکن این مطلب صحیح نیست،زیرا به دلیل خطاب، مقصود از ظلم در آیۀ شریفه،شرک است.اما اینکه مرتکب گناه کبیره،ایمن نیست،مطلبی است که بدلیل دیگر ثابت شده است، أُولٰئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ :اینها هستند که خداوند بر آنها منت گذاشته،بآنها ثواب داده و از کیفر ایمنی بخشیده است.اینها درباره شان حکم شده است که اهل هدایت بسوی حق و دین و بقولی بسوی بهشتند.

دربارۀ این آیه اختلاف است.برخی گویند: این آیه تتمۀ گفتار ابراهیم ع است،چنان که از علی ع نیز روایت شده است.محمد بن اسحاق و ابن زید و جبائی گویند:این گفتار از جانب خداوند است که میان ابراهیم و قومش بدینوسیله داوری می کند و حق را آشکار می سازد.

ص :167

إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ

:خداوند حکیم و داناست و تفاوتی که میان ایشان قرار می دهد،بر طبق حکمت و مصلحت اوست.برخی گویند:منظور این است که درجات هر که را بخواهیم بالا میبریم و او را از میان مردم برگزیده،مقام رسالت می بخشیم.

وَ وَهَبْنٰا لَهُ إِسْحٰاقَ وَ یَعْقُوبَ کُلاًّ هَدَیْنٰا

:ما به ابراهیم از همسرش ساره، اسحاق و یعقوب که فرزند اسحاق است،بخشیدیم و همه را بوسیلۀ مقام نبوت،هدایت کرده برتری دادیم.دربارۀ پیغمبر گرامی اسلام می فرماید: «وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدیٰ» (ضحی 7)یعنی:ترا از راه نبوت،گم شده یافت و بسوی آن هدایتت کرد.جبائی گوید:یعنی همه را هدایت کردیم تا به ثواب برسند.در اینجا خداوند بر ابراهیم منت می گذارد که به او فرزند و نوه داده است،زیرا یکی از بهترین نعمتهای خداوند این است که به او فرزندی عطا کند که پس از مرگ درباره اش دعا کند.مخصوصاً اگر فرزند و فرزند زاده ای باو بدهد که پیامبر مرسل هم باشند.

وَ نُوحاً هَدَیْنٰا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ

:پیش از اینها نیز نوح و برخی از فرزندان نوح را هدایت کردیم.خود ابراهیم و فرزندانش هم از ذریۀ نوحند.اما کسانی از قبیل لوط و الیاس در ذریۀ نوح هستند که از ذریۀ ابراهیم شمرده نمیشوند.

برخی گویند:منظور از «مِنْ ذُرِّیَّتِهِ» فرزندان ابراهیم است.

دٰاوُدَ وَ سُلَیْمٰانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسیٰ وَ هٰارُونَ وَ کَذٰلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ

:

مقصود از ذریۀ نوح اینها هستند:داود بن ایشا:پسرش سلیمان،ایوب بن اموص بن رازج بن روم بن عیصا بن اسحاق بن ابراهیم،یوسف بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم، موسی بن عمران بن یصهر بن قاهث بن لاوی بن یعقوب و برادر بزرگش هارون.بدینترتیب نیکوکاران را بوسیلۀ پاداش و کرامات،جزا می دهیم.برخی گویند:یعنی همانطوری که بر این پیامبران بوسیلۀ نبوت تفضل کردیم،بر نیکوکاران نیز بوسیلۀ ثواب و کرامات تفضل می کنیم.

وَ زَکَرِیّٰا وَ یَحْییٰ وَ عِیسیٰ وَ إِلْیٰاسَ کُلٌّ مِنَ الصّٰالِحِینَ

:دیگر زکریا بن اذن

ص :170

بن برکیا،پسرش یحیی،عیسی بن مریم بنت عمران بن یاشهم بن امون بن خرقیا و الیاس.اختلاف است که الیاس کیست؟برخی گفته اند:همان ادریس است.چنان که یعقوب،همان اسرائیلی است.این قول از عبد اللّٰه بن مسعود است.ابن اسحاق گوید:

الیاس بن بستر بن فنحاص بن غیرار بن هارون بن عمران است.کعب گوید:خضر است.همۀ اینها از انبیا مرسلین هستند.

وَ إِسْمٰاعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ یُونُسَ وَ لُوطاً وَ کلاًّ فَضَّلْنٰا عَلَی الْعٰالَمِینَ

:دیگر اسماعیل بن ابراهیم و الیسع بن اخطوب بن عجوز و یونس بن متی و لوط بن هاران برادر زاده یا خواهر زادۀ ابراهیم.همۀ اینها را بر مردم زمانشان برتری داده ایم.

بنا بر اینکه ضمیر«ذریته»(آیه 84)به نوح برگردد،اینها همۀ فرزند زادگان نوح هستند و بنا بر اینکه ضمیر به ابراهیم برگردد، گفته اند تا وَ کَذٰلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» از ذریۀ ابراهیم شمرده شده است.آن گاه از آیۀ «وَ زَکَرِیّٰا وَ یَحْییٰ وَ...» عطف است بر «وَ نُوحاً هَدَیْنٰا» ممکن است همۀ اینها را ذریۀ ابراهیم شمرده باشد،بخاطر اینکه بیشتر آنها از ذریۀ ابراهیم هستند.بخصوص که از ابن مسعود نقل شده است که منظور از الیاس،ادریس است که جد حضرت نوح بوده است.

زجاج گوید:ممکن است مقصود از «مِنْ ذُرِّیَّتِهِ» ذریۀ نوح یا ذریۀ ابراهیم باشد،زیرا نام هر دو قبلا ذکر شده است.اما اسامی پیامبران که بعد از نوح آمده، عطف بر نوح است.

بهر صورت،خداوند متعال عیسی را که پسر مریم است،از ذریۀ ابراهیم یا نوح شمرده است و از اینجا استفاده میشود که حسنین(ع)و اولادشان از ذریۀ پیامبر خدا هستند و حسن(ع)و حسین(ع)پسران پیامبرند.در حدیث صحیح وارد شده است که فرمود:این دو پسرم امامند،قیام کنند یا قیام نکنند.به امام حسن فرمود:

این پسرم سرور است.صحابۀ پیغمبر به حسنین(ع)و فرزندانشان می گفتند:یا بن رسول اللّٰه!

ص :171

وَ مِنْ آبٰائِهِمْ وَ ذُرِّیّٰاتِهِمْ وَ إِخْوٰانِهِمْ وَ اجْتَبَیْنٰاهُمْ وَ هَدَیْنٰاهُمْ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ:

از پدران این پیامبران و فرزندان و برادرانشان نیز افرادی بوده اند که آنها را برتری بخشیده ایم.زجاج گوید:یعنی آنها را هدایت کرده ایم.آنها را برگزیدیم و برای رسالت اختیار و براه راست یعنی به دین حق هدایت کردیم.

ص :172

است که ارشاد به ثواب،مناسب این آیه و مخصوص آنهاست.نه دلالتی که مؤمن و کافر در آن شریک و سهیمند.

وَ لَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ

:این جمله نیز مؤید این است که هدایت در این آیه،بمعنای رسانیدن بمقصد یعنی پاداش است. یعنی:آنها اگر مشرک شده بودند:اعمال آنها باطل می شد،زیرا در راهی اعمال خود را انجام میدادند که مستوجب پاداش خداوند نمی شدند.از این آیه بر نمیآید که بر اثر شرک،پاداشی که نسبت به اعمال گذشتۀ خود مستحق بودند،از بین می رود.وانگهی این مطلب مسلّم است که مشرک هیچگونه پاداشی ندارد.اینموضوع اجماعی امت است.

أُولٰئِکَ الَّذِینَ آتَیْنٰاهُمُ الْکِتٰابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّهَ

:این پیامبران-که قبلا نام آنها ذکر شد-کسانی هستند که بر آنها کتاب نازل کردیم و آنها را سمت داوری و حکومت در میان مردم و پیامبری بخشیدیم.

فَإِنْ یَکْفُرْ بِهٰا هٰؤُلاٰءِ فَقَدْ وَکَّلْنٰا بِهٰا قَوْماً لَیْسُوا بِهٰا بِکٰافِرِینَ

:اگر این کافران که منکر نبوت پیامبر عالیقدر اسلام هستند به کتاب آسمانی و حکم و نبوت، کفر بورزند،کسانی را بمراعات مسالۀ نبوت و تعظیم آن و پیری از راهنمایی انبیاء، موکل ساخته ایم که بآن کفر نمی ورزند.

اینها چه کسانی هستند؟ برخی گویند:مقصود پیامبران گذشته است که پیش از بعثت پیامبر اسلام باو ایمان آورده بودند.عقیدۀ حسن و زجاج و طبری و جبائی همین است.

ابو رجاء عطاردی گوید:منظور فرشتگان است.برخی گویند:منظور کسانی است که به پیامبر اسلام ایمان آورده اند.ضحاک و فراء می گویند:منظور این است که اگر قریش بقرآن و نبوت محمد ص ایمان نیاوردند،مردم مدینه ایمان میآوردند.

بهر صورت آنهایی که در برابر قرآن و نبوت پیامبر اسلام،تسلیم میشوند، در این آیه خداوند بآنها شرافت می بخشد و می گوید:آنها را موکل ساخته ایم که نبوت پیامبر را بپذیرند و پاسداری کنند.برخی گویند:منظور این است که ما آنها را

ص :175

ملزم کرده ایم به ایمان و پاسداری دین.

در این آیه خداوند ضمانت می کند که پیامبر خود را یاری و دین را حفظ کند.

أُولٰئِکَ الَّذِینَ هَدَی اللّٰهُ فَبِهُدٰاهُمُ اقْتَدِهْ

:اینان را خداوند هدایت کرده است که در برابر سختی ها صبر و استقامت داشته باشند.تو هم به آنها اقتدا کن و در برابر آزار و کجرویهای قومت صبر و استقامت داشته باش،تا سزاوار همان پاداشی شوی که آنها شدند.

برخی گویند:یعنی اینان بودند که هدایت خدا را پذیرفتند و بلطف خدا هدایت یافتند،اکنون تو هم راه آنها را دنبال کن و در توحید و دلائل خداشناسی و تبلیغ رسالت،به آنها تأسی کن.مقصود اشاره به پیامبرانی است که قبلا نامشان ذکر شد.این معنی از ابن عباس،سدّی و ابن زید است.حسن و قتاده گویند:اشاره به مؤمنینی است که از جانب خداوند بپاسداری دین برگزیده شده اند.طبق این معنی لفظ هدایت تکرار نشده.اما طبق معنای اول تکرار شده و تکرار آن بخاطر طولانی شدن کلام مانعی ندارد.بنا بر معنای اول،به پیامبر بزرگوار اسلام دستور می دهد که به صبر ایوب و سخاوت ابراهیم و سختگیری موسی و زهد عیسی تأسی بجوید.

در آیۀ بعد در تفسیر پاره ای از اموری که پیامبر گرامی ما باید به پیامبران گذشته، تأسی بجوید،می فرماید:

قُلْ لاٰ أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً

:ای محمد،به اینها بگو:من در برابر تبلیغات دینی و انجام وظائف رسالت،از شما مزدی نمیخواهم.همانطوری که دیگر پیامبران خدا نیز مزدی نخواستند.بدیهی است که اگر تبلیغ رسالت هم مثل یک مؤسسۀ تجارتی باشد یا شخص پیامبر همچون افراد مزدور،در صدد کسب منافع مادی باشد،مردم از دین تنفر پیدا میکنند.

إِنْ هُوَ إِلاّٰ ذِکْریٰ لِلْعٰالَمِینَ

:قرآن جز وسیلۀ تذکر و یادآوری برای مردم جهان چیزی نیست.

ص :176

آیه نازل شد.

در روایت دیگر از ابن عباس نقل شده است که این آیه دربارۀ کافرانی نازل شده است که منکر قدرت خدا بودند.طبق این آیه هر کس اقرار کند که خداوند بر همه چیز قادر است،خدا را شناخته است.

مجاهد گوید:دربارۀ مشرکین قریش نازل شده است.

ابو علی فارسی گوید:یعنی تورات را در کاغذهایی قرار داده و نگهداری می کنید.

تُبْدُونَهٰا وَ تُخْفُونَ کَثِیراً

:تازه مطالب تورات را با امانت و تقوی بازگو نمیکنید.

قسمتی از آن را آشکار و قسمت عمدۀ آن را که در وصف پیامبر اسلام و بشارت بظهور اوست،پوشیده میدارید.

وَ عُلِّمْتُمْ مٰا لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لاٰ آبٰاؤُکُمْ

:مجاهد گوید:این جمله خطاب به مسلمانان است که آنها را بیاد نعمتی که به آنها از طریق دانش قرآن بخشیده، می اندازد و می گوید این دانش را نه شما داشتید و نه پدرانتان.برخی گویند:

خطاب به یهود است.یعنی تورات به شما تعلیم شد،اما شما آن را تضییع کردید و از آن بهره ای نبردید.

قُلِ اللّٰهُ

:ای محمد،به اینها بگو:خداوند تورات و قرآن را نازل کرد.این جواب را باید آنها بدهند.لکن خود خداوند جواب می دهد،زیرا در موردی که طرف مخالف،جوابی غیر از این ندارد و ناچار است که به آن اعتراف کند، مانعی ندارد که از جانب آنها جواب داده شود.

ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ

:سپس آنها را در عناد و خیره سری و باطل و سرگرمی خود ترک کن.مقصود این نیست که پیامبر آنها را دعوت بدین نکند.

بلکه منظور تهدید آنهاست.گویی می فرماید:آنها را واگذار که سرانجام به بدبختی خود پی می برند.

ص :181

این معنی از حسن است.اینکه قرآن کتابهای آسمانی را تصدیق می کند،بر دو صورت است:1-یعنی قرآن شهادت می دهد که کتابهای آسمانی بر حقند 2-منظور این است که قرآن همان روش کتابهای پیشین را تعقیب میکند.

وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُریٰ وَ مَنْ حَوْلَهٰا

:منظور این است که بوسیلۀ قرآن کریم، اهل مکه و اطراف مکه را بترسانی این معنی از ابن عباس است.علت اینکه مکه را«ام القری»گفته اند،این است که گسترده شدن زمین از آنجا آغاز شده است.بنا بر- این مکه نقطه ای است که منشأ پیدایش کرۀ زمین است.

برخی گویند:بخاطر این است که نخستین خانه ای که بر روی کرۀ زمین بنا شده است، در مکه بنا شد.مجدداً در جاهای دیگر هم آبادیهایی بوجود آمد. این قول از سدّی است.

زجاج و جبائی گویند:علت این است که تمام مردم جهان باید بجانب مکه رو کنند و آنجا را مورد تعظیم قرار دهند هم چنان که انسان مادر را مورد تعظیم قرار می دهد.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ یُؤْمِنُونَ بِهِ

:آنان که به آخرت ایمان دارند،به قرآن ایمان می آورند.یا اینکه بحضرت محمد(ص)ایمان می آورند.

وَ هُمْ عَلیٰ صَلاٰتِهِمْ یُحٰافِظُونَ

:اینها کسانی هستند که مراعات اوقات نماز می کنند و نماز خود را در وقت ادا کرده،رکوع و سجود و همۀ ارکان را بطور کامل انجام می دهند.

مسیلمه که ادعای نبوت کرده نازل شده و از «سَأُنْزِلُ-مِثْلَ مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ» دربارۀ عبد اله بن سعد بن ابی سرح که کاتب وحی بود نازل شد.هر گاه پیامبر به او می گفت: «عَلِیماً حَکِیماً» بنویس.«غفورا رحیما»می نوشت و هر گاه به او می گفت: «غَفُوراً رَحِیماً» بنویس.«علیما حکیما»می نوشت.او مرتد شد و بمردم مکه پیوست و گفت:

منهم مثل آنچه خدا نازل کرده،نازل خواهم کرد.

از امام باقر ع هم روایتی در تایید این مطلب وارد شده است.

برخی گفته اند:این آیه فقط دربارۀ عبد اللّٰه بن سعد بن ابی سرح است.برخی گفته اند:فقط دربارۀ مسیلمه است.

که بکار بردند،تا نور خدا را خاموش کنند،از عهده برنیامدند و خداوند نور خود را تمام کرد.

برخی گفته اند:مقصود عبد اللّٰه بن سعد بن ابی سرح است که پیامبر خدا روزی به او دستور داد که بنویسد: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسٰانَ مِنْ سُلاٰلَهٍ مِنْ طِینٍ ... ثُمَّ أَنْشَأْنٰاهُ خَلْقاً آخَرَ» (مؤمنون 12 به بعد)در اینوقت بر زبان عبد اللّٰه این جمله جاری شد «فَتَبٰارَکَ اللّٰهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقِینَ» پیامبر دستور داد که این جمله را بنویسد و اضافه کرد که همین طور از جانب خدا نازل شده است.عبد اللّٰه بن سعد،پس از این جریان مرتد شد. گفت:اگر محمد راستگوست،هر چه بر او نازل شده،بر من هم نازل شده است و اگر دروغگوست،منهم مثل او سخن می گویم.پیامبر اسلام خون او را مباح شمرد.در روز فتح مکه،عثمان دستش را گرفته،بمسجد آورد و گفت:

یا رسول اللّٰه،او را عفو کن.پیامبر سکوت کرد تا سه مرتبه.بار سوم فرمود:او در اختیار تست.وقتی که عثمان بازگشت،به اصحاب فرمود:مگر نه گفته بودم هر کس او را ببیند،خونش را بریزد؟!عباد بن بشر عرض کرد:چشم من به شما بود که بمن اشاره کنید و من او را بکشم.فرمود:پیامبران با اشاره کسی را نمی کشند.

وَ لَوْ تَریٰ إِذِ الظّٰالِمُونَ فِی غَمَرٰاتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلاٰئِکَهُ بٰاسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ

:اگر ستمکاران را ببینی که در حال جان کندن یا در آتش جهنم، دچار سخت ترین شکنجه هستند و فرشتگان قبض روح یا فرشتگان عذاب،دستهای خود را برای قبض روح یا عذاب آنها گسترده،بر پیشانی و صورتشان می زنند و بآنها می گویند:اگر می توانید و راست می گفتید خویشتن را از این گرفتاری و پریشانی نجات دهید،ملاحظه خواهی کرد که دچار عذابی دردناک هستند.

برخی گویند:یعنی فرشتگان قبض روح بمنظور سختگیری و تهدید آنها می گویند:قالب را از جان تهی کنید.گر چه تهی کردن قالب،کار آنها نیست.بلکه کار فرشتگان است.

برخی گویند:بنا بر اینکه آیه دربارۀ عذاب آخرت باشد،مقصود این است

ص :188

که فرشتگان در روز قیامت بآنها می گویند:اگر می توانید،خویشتن را از عذاب خلاص کنید.

اَلْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذٰابَ الْهُونِ بِمٰا کُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَی اللّٰهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَ کُنْتُمْ عَنْ آیٰاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ

:امروز به عذابی رسیده اید که توام با خواری شماست،زیرا در دنیا بخداوند سخن ناحق نسبت می دادید و از پیروی آیاتش تکبر می کردید.

ص :189

زهی بدبختی و حسرت! وَ مٰا نَریٰ مَعَکُمْ شُفَعٰاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکٰاءُ :آن بتهایی که گمان می کردید در کار و سرنوشت شما با ما شریکند و شما را در روز قیامت،در پیشگاه خداوند شفاعت می کنند،همراه شما نیستند.امروز می بینید که پرستش بتها برای شما هیچگونه نفعی ندارد و هر چه رشته اید،پنبه شده و هر چه گفته اید،خطا بوده است.

این آیه اختصاصی به اهل شرک ندارد.بطور کلی هر کس که غیر خدا را بپرستد و از او امید خیر داشته،و به او اعتماد کند و از زیانش بترسد،در این آیه داخل است.

لَقَدْ تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ

:اکنون پیوندها و سلک جمعیت شما گسسته شده،ارتباطها و نسبت ها قطع شده است و هر کس گرفتار کار خویش است.

وَ ضَلَّ عَنْکُمْ مٰا کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ

:پندار شما تباه شد.اکنون نمی دانید بتها که آنها را پیش خدا شفیع خود می دانستید،کجا هستند و عبادت شما آنها را سودی ندارد.برخی گویند:یعنی پندار شما نسبت به اینکه قیامت و حساب و کتابی نیست، بر باد رفت.

این آیه مردم را تشویق می کند که بدنبال کارهای نیک که موجب نجات و رستگاری آنها می شود،باشند نه بدنبال مال که سرانجام می گذارند و می روند و بعد از مرگ نفعی از آن نمی برند.

ص :193

استدلال کرده،می فرماید:

إِنَّ اللّٰهَ فٰالِقُ الْحَبِّ وَ النَّویٰ

:خداوند دانۀ خشک و بیجان را می شکافد و شاخۀ گیاه را از آن بیرون می آورد.همچنین هستۀ خشک را می شکافد و از آن نخل و درختان دیگر خارج می سازد.این معنی از حسن و قتاده و سدّی است.ابن عباس و ضحاک گویند:

یعنی خداوند خالق دانه و هسته است.مجاهد و ابی مالک گویند:مقصود آن شکافی است که خداوند در هسته و دانه ایجاد کرده و آنها را بدونیم مساوی تقسیم کرده است.

این خود یکی از شگفتی های خلقت است.

یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ

:خداوند گیاه تازۀ سبز و زنده را از دانۀ خشک خارج می سازد و دانۀ خشک را از گیاه تر و زنده بیرون می آورد.

این معنی از زجّاج است.عرب،گیاه سبز را زنده می گوید.وقتی که قطع یا خشک شد، آن را مرده می نامند.حسن و قتاده و ابن زید و دیگران گویند:یعنی خداوند موجودات زنده را از نطفۀ بیجان و نطفۀ بیجان را از موجودات زنده خارج می سازد.

این معنی صحیح تر است برخی گویند یعنی مؤمن را از کافر و کافر را از مؤمن جدا میسازد.برخی گویند یعنی مرغ را از تخم و تخم را از مرغ بیرون میآورد.

ذٰلِکُمُ اللّٰهُ فَأَنّٰی تُؤْفَکُونَ

:این کارها را همه،خداوند انجام می دهد.چرا از حق روی گردان می شوید؟چرا این دلایل روشن را رها کرده،بدنبال باطل می روید؟ چرا تدبّر نمی کنید تا بدانید که سزاوار نیست که دیگری را در عبادت شریک خداوند قرار دهید که به شما نعمت می بخشد،دانه را می شکافد و زراعت را از دانه و هسته بوجود می آورد؟ فٰالِقُ الْإِصْبٰاحِ :خدایی که ظلمت و سیاهی شب را می شکافد و عمود صبح را از آن بیرون می آورد.این معنی از بیشتر مفسران است.ابن عباس گوید:یعنی خداوند خالق بامداد است.

وَ جَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً

:ابن عباس و مجاهد و بیشتر مفسران گویند:یعنی خداوند شب را وسیلۀ آرامش و استراحت شما قرار داده است.اینهم یکی از نعمتهای بزرگ

ص :196

خداوند است که شب را برای آرامش و روز را برای کوشش و تلاش آفریده است.شب و روز را پیاپی آورده و این خود دلیل قدرت بیکران اوست.

وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْبٰاناً

:ماه و خورشید را در مدار خود بحرکت در آورد.

خورشید در 365/25 روز،برجهای دوازده گانه را طی می کند.ماه نیز در گردش خود ماه ها و سال قمری بوجود می آورد.حساب شب و روز و ماه و سال در زندگی انسانها بر گردش ماه و خورشید قرار گرفته است.چنان که می فرماید: «اَلشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبٰانٍ» (الرحمن 5)و نیز می فرماید: «کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ» (انبیاء 33:همگی در مداری شناورند)این بیان تفسیری از ابن عباس،سدّی،قتاده و مجاهد است.

خداوند بوسیلۀ این جمله اشاره کرد به اینکه حساب گردش ماه و خورشید،در معاملات و تاریخ و اوقات عبادت من برای مردم لازم و مقتضای مصلحت آنهاست.

ذٰلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ

:همۀ اینها یعنی شکافته شدن ظلمت شب بوسیلۀ صبح و مهیا بودن شب برای استراحت و وسیلۀ محاسبه بودن ماه و خورشید،تقدیر خداوندی است که قدرت او بیکران است و کسی را نرسد که سر از اطاعت قدرت او برپیچد.خداوندی که به مصالح و تدبیر مردم داناست.

ص :197

خداوند ستارگان را برای منافع مهم و بی شماری آفریده است. اگر کسی دربارۀ ستارگان کوچک و بزرگ و اختلاف محل و مدار و اتصالات و حرکات آنها و فواید خورشید و ماه و تأثیر آنها در رشد و پرورش حیوانات و گیاهان،دقت کند،صحت این مدعی برایش ثابت میشود.اگر آنها فقط برای راهنمایی انسان آفریده شده بودند، معنی نداشت که برخی کوچکتر و برخی بزرگتر باشند و مدارات آنها با هم مختلف باشد:در تفسیر علی بن ابراهیم است که منظور از نجوم،آل محمد ص است.

قَدْ فَصَّلْنَا الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ

:ما دلایل و آیات خود را برای مردمی که از راه اندیشه،علم پیدا کنند،بیان کرده ایم.

وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وٰاحِدَهٍ

:خداوند شما را از حضرت آدم آفریده است،زیرا همۀ ما از آدم آفریده شده ایم و مادر ما حوّا نیز از پهلوی آدم آفریده شده است.این خود یکی از منت های خدا بر انسان است،زیرا هر گاه همۀ انسانها فرزند یک پدر باشند،زمینۀ تعاون و دوستی و الفت،برای آنها مساعدتر است.

فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ

:شما جایگاهی در رحم و منزلی در قبر دارید تا وقتی که بر انگیخته شوید.این معنی از عبد اللّٰه بن مسعود است.سعید بن جبیر و عکرمه گویند:

یعنی شما را قرارگاهی در رحم مادران و پناهگاهی در پشت پدران است.مجاهد گوید:

یعنی شما را قرارگاهی در روی زمین و جایگاهی در آخرت نزد خداوند است.ابو العالیه گوید:یعنی قرارگاهی در زندگی این جهان و جایگاهی پس از مرگ و پس از حشر دارید.حسن گوید:یعنی جایگاهی در قبر و منزلی در دنیا دارید.می گفت:یا بن آدم،تو در میان خانوادۀ خودت ودیعه هستی و نزدیک است که به جایگاه خود رفته، به رفیقت ملحق شوی.سپس شعر لبید را می خواند:

و ما المال و الاهلون الا ودیعه

و لا بد یوما ان ترد الودایع

یعنی:مال و خانواده،در دست انسان ودیعه ای هستند که باید روزی باز گردانده شوند.

در همین معنی سلیمان بن زید عدوی گفته است:

ص :199

فجع الاحبه بالاحبه قبلنا

فالناس مفجوع به و مفجع

مستودع او مستقر مدخلا

فالمستقر یزوره المستودع

یعنی:پیش از ما دوستان بمصیبت دوستان گرفتار شدند.گروهی از مردم میمیرند و گروهی گرفتار مصیبت می شوند و سرانجام همگان بجایگاه اصلی خود می روند.

قَدْ فَصَّلْنَا الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ

:ما دلایل خود را برای آنها که فهم دارند و عبرت می گیرند،بتفصیل بیان می کنیم.چرا می گوید برای آنها که فهم دارند بیان می کنیم؟علت این است که فقط اینها هستند که از دلایل قرآنی استفاده می کنند.

همانطوری که متقین هستند که از هدایت قرآنی بهره مند می شوند.این جمله را در آیۀ پیش و در این آیه تکرار کرد تا دلالت کند بر اینکه هر یک از این مطالب، جداگانه در خور دقت هستند و دلیل یگانگی و عظمت خداوند میباشند.

ص :200

با اینکه ثمر برخی از درختان دیگر نیز دارای جلد و غلاف است و تنها درخت خرما دارای طلع یعنی جلد و غلاف نیست.مع الوصف خداوند متعال فقط بمورد اخیر اشاره کرد و از بیان موارد دیگر خودداری فرموده است.علت این است که این یکی فواید بی شمار دارد و سرشار از مواد غذایی است. (1)

وَ جَنّٰاتٍ مِنْ أَعْنٰابٍ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمّٰانَ

:و بوسیلۀ آب باغهای انگور و درخت زیتون و انار را بوجود می آوریم.علت اینکه زیتون و انار را با هم ذکر می کند، این است که بنظر عرب،سراپای شاخه های آنها را برگ فرا گرفته است.

مُشْتَبِهاً وَ غَیْرَ مُتَشٰابِهٍ

:درختها با یکدیگر شبیهند.اما طعم میوه های آنها فرق دارد.برخی گویند:یعنی برگ آنها شبیه هم هستند و میوۀ آنها شبیه هم نیستند.

این معنی از قتاده است.جبائی گوید:یعنی برخی از درختها با یکدیگر شبیه و از یک جنس و برخی از دو جنس هستند.بهتر این است که بگوییم:همۀ اینها از جهتی با یکدیگر شبیه و از جهتی با یکدیگر مخالف هستند.این معنی،همۀ معانی فوق را در بر دارد.

اُنْظُرُوا إِلیٰ ثَمَرِهِ إِذٰا أَثْمَرَ وَ یَنْعِهِ

:با دیده عبرت بنگرید که چگونه درختها ثمر می دهند و ثمر آنها پخته و رسیده میشود و مورد استفادۀ شما قرار میگیرد.

یعنی:این مراحل را از روز پیدایش میوه بر شاخ درخت،تا روز رسیدن و پخته شدن آن و تغییراتی که در طعم و رنگ و بو و خردی و درشتی آن ایجاد میشود، دنبال کنید،تا پی برید که آفریدگاری مدبر،دست در کار خلقت و تدبیر آن است.

ص :204

إِنَّ فِی ذٰلِکُمْ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ

:آری در آفرینش میوه و گیاه ها،با توجه به اختلافی که در میان آنهاست و ریزه کاریهای دقیق و مدبّرانه ای که در ساخت آنها بکار رفته است،برای مردم با ایمان دلایل روشن و قانع کننده ای وجود دارد بر اینکه آنها را خالقی است که از روی علم و تمیز،آنها را بزیور خلقت آراسته است.

ص :205

الْجِنَّهِ نَسَباً» (صافات 158:میان خدا و جن نسبت خویشاوندی قرار دادند) مقصود از جن،ملائکه است که از چشم ها پنهان هستند.

چنان که می فرماید: «وَ جَعَلُوا الْمَلاٰئِکَهَ الَّذِینَ هُمْ عِبٰادُ الرَّحْمٰنِ إِنٰاثاً» (زخرف 19:فرشتگان را که بندگان خدایند،از جنس زنان پنداشتند)این معنی از قتاده و سدی است.برخی گویند:عقیدۀ قریش این بود که خداوند با جنیان مواصلت کرده و فرشتگان از این مواصلت پدید آمده اند.بنا بر این منظور از جن، فرشتگان نیست.حسن گوید:منظور از جن شیطانهاست،زیرا آنها در پرستش بتها اطاعت شیطان میکردند.

وَ خَلَقَهُمْ:

آنان جن را که مخلوق خداست و قدرتی بر آفرینش ندارد،شریک خدا پنداشته اند.یا اینکه برای خدایی که خالق ایشان است شریک برگزیده اند.

یا اینکه خداوند خالق جن و انس است و مخلوق خدا،شریک خدا نیست.در روایت است که یحیی بن یعمر این کلمه را بسکون لام قرائت میکرده است.بنا بر این یعنی:

آنها جن را شریک خدا و کارهای جن را شریک کارهای خدا دانسته اند و این در صورتی است که مقصود بتها باشد.برخی گفته اند:مقصود از این آیه،مجوس است که معتقد بدو خدای یزدان و اهریمن بودند و بنظر ایشان،اهریمن همان شیطان بود.بعقیدۀ آنها موجودات مضر و بدیها مخلوق اهریمن هستند و اهریمن شریک خداست.ثنویه نیز که قائل بنور و ظلمت هستند نیز مثل مجوس هستند.

وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَ بَنٰاتٍ

:آنان چیزهایی ساختند و بخداوند نسبت دادند و گفتند:خدا را پسران و دخترانی است.نصاری میگفتند:مسیح پسر خداست و یهود میگفتند:عزیز خداست.

بِغَیْرِ عِلْمٍ

:آنچه بخدا نسبت می دادند،در عین بی علمی و بی خبری بود.

و دلیلی نداشت یا اینکه بی خبر بودند از اینکه این نسبتهای دروغ در دنیا و آخرت موجب گرفتاری آنها خواهد شد.یا اینکه فکر میکردند،حقیقت است در حالی که از روی جهل بود و دروغ!

ص :208

سُبْحٰانَهُ وَ تَعٰالیٰ عَمّٰا یَصِفُونَ

:خداوند،منزه و برتر از آن اوصافی است که آنان برایش می شمارند و او را دارای شریک و پسر و دختر می دانند.اینکه فرزند داشتن برای خدا نقص شمرده می شود،از این لحاظ است که:یا خدا از راه ولادت و تولید مثل پدر میشود یا کسی را پسر خواندۀ خویش می کند.هر دو مایۀ نقص خدا و موجب تشبیه او بمخلوقات است.

بَدِیعُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ

:خداوند آفریننده و پدید آرندۀ زمین و آسمانهاست بدون اینکه آنها را از چیزی آفریده یا از روی الگویی بخلق آنها دست زده باشد.

این معنی از امام باقر(ع)نیز نقل شده است.

أَنّٰی یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ

:چگونه ممکن است چنین خدایی دارای فرزند باشد؟ آیا این فرزند،از کجا آمده است؟ وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ صٰاحِبَهٌ :در حالی که او را همسری نبوده است و معمولا فرزند از زنها تولد میشود.

وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ

:او خالق هر چیزی است،بنا بر این نه همسر دارد،نه فرزند،زیرا مخلوق نمیتواند همسر یا فرزند خالق باشد.پس چگونه ممکن است که خداوند بوسیلۀ فرزند نیرو بگیرد و نسل خود را زیاد کند؟! وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ :خداوند عالم بهمۀ اشیاء است،موجود باشند یا معدوم،هیچ چیز بر او پوشیده نیست.

جبریان می گویند:از جملۀ «وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ» بر می آید که خداوند خالق کارهای نیک و بد مردم است.لکن معنای این جمله این است که خداوند خالق مخلوقات و موجودات است.چنان که اگر گفته شود:«اکلت کل شیء»یعنی همۀ ماکولات را خوردم نه هر چه در جهان وجود دارد.

بنا بر این همۀ آفریده ها با همۀ شگفتیهایی که در آنهاست،بخداوند بزرگ

ص :209

منسوبند.خداوند آنها را خلق کرده و در این آیه خود را از نسبتهای ناروا و دروغهای شاخداری که بعضی از مردم میگفتند،منزه ساخته است.وانگهی در این آیه خداوند خود را از این نسبتهای مردم پاک شمرده است.در حالی که اگر خود خالق کردار آنها بود،منزه شمردن و پاک دانستن خود از آن کردار معنی نداشت.

ص :210

وَ هُوَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ

:او حافظ و مدبر همۀ اشیاء است.

لاٰ تُدْرِکُهُ الْأَبْصٰارُ

:چشم ها خدا را نمی بینند.این جمله را اینطور تفسیر می کنیم،زیرا ادراک با چشم یعنی دیدن با آن.چنان که ادراک بوسیلۀ گوش یعنی شنیدن و ادراک با دهان یعنی چشیدن و ادراک با بینی یعنی بوییدن.

وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصٰارَ

:در حالی که دیدگان مردم خدا را نمی بینند.خداوند مردم را می نگرد.منظور این است که خداوند می بیند و دیده نمیشود.این بزرگترین اختلاف میان خدا و موجودات عالم خلقت است.آیۀ شریفه خداوند را می ستاید به اینکه هیچکس او را نمی بیند و اینکه او همه را می بیند.برخی از موجودات هم می- بینند و هم دیده میشوند.برخی فقط دیده میشوند اما نمی بینند.خداوند به هیچ یک از اینها شباهت ندارد،زیرا در عین اینکه می بیند،دیده نمیشود.نظیر این ستایش:

در آیۀ دیگری آمده است که «وَ هُوَ یُطْعِمُ وَ لاٰ یُطْعَمُ» (همین سوره 14:او اطعام میکند و اطعام نمیشود.) در روایت است که فضل بن سهل ذو الریاستین از امام هشتم ع در مورد مسالۀ رؤیت که میان مردم مورد اختلاف بود،سؤال کرد،حضرت فرمود:هر کس خدا را بر- خلاف آنچه خودش را توصیف کرده،وصف کند،بزرگترین دروغ را بخدا بسته است؟ «لاٰ تُدْرِکُهُ الْأَبْصٰارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصٰارَ» :منظور از ابصار،دیدگان سر نیست، بلکه دیدگان قلب است یعنی او برتر از خیال و گمان و قیاس و وهم است.در وهم کسی نمی گنجد و بچگونگی وجودش پی برده نمیشود.

وَ هُوَ اللَّطِیفُ

:دربارۀ معنای لطیف چند وجه گفته اند:

1-این کلمه از«لاطف»و صیغۀ مبالغه است.یعنی بوسیلۀ ریزش نعمتها بمردم لطف می کند.

2-یعنی تدبیرش لطیف است.

3-او صاحب لطف است،زیرا نعمتهای بسیار خود را کم می شمارد و عبادات ناچیز مردم را زیاد می شمارد.

ص :213

4-او صاحب لطف است،که اگر او را بخوانی ترا پاسخ میدهد و اگر کوی او را قصد کنی،ترا ماوی میدهد و اگر او را دوست بداری ترا بخود نزدیک میکند و اگر او را اطاعت کنی،ترا پاداش میدهد و اگر او را معصیت کنی،ترا عفو می کند و اگر از او اعراض کنی،ترا میخواند و اگر بدو روی آوری،ترا هدایت می کند.

5-یعنی:کسی را که وظیفۀ خود را بطور کامل انجام دهد،پاداش میدهد و کسی را که خطا و جفا کند،عفو می کند.

6-یعنی:کسی را که باو مباهات کند،عزت می بخشد و کسی را که بدرگاهش اظهار نیاز کند،بی نیاز می سازد.

7-یعنی:بخشش او خیر و منع او ذخیره است.

اَلْخَبِیرُ

:او بمصالح بندگان داناست.آنها را طبق همان مصالح تدبیر می کند و بکردارشان پاداش می دهد.

ص :214

وَ لِیَقُولُوا دَرَسْتَ

:زجاج گوید:این لام را اهل لغت«لام صیروره»می- خوانند.یعنی،سببی که آنها را وادار می کند که بگویند پیش اهل کتاب درس خوانده ای یا با آنها مذاکره کرده ای،تلاوت این آیات است.حسن و مجاهد و سدّی و ابن عباس نیز این معنی را پذیرفته اند.

وَ لِنُبَیِّنَهُ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ

:بیان این آیات سبب خواهد شد که علمای صاحب عقل و اندیشه،از این آیات،پی به حقیقت میبرند و واقع را می شناسند.علت اینکه این گروه خاص را نام میبرد،این است که اینها فقط از آیات الهی استفاده می کند.

ص :217

نمی سازد.آنها را دعوت می کند که از روی اختیار،شرک را ترک کنند تا مستحق ثواب و ستایش گردند.آنها باین کار علاقه ای نشان ندادند و بر شرک خود باقی ماندند.در تفسیر اهل بیت ع است که:اگر خداوند خواسته بود آنها را مؤمن و معصوم گرداند و جلو معصیت آنها را بگیرد،احتیاجی بخلق بهشت و دوزخ نداشت.بلکه آنها را امر و نهی و آزمایش کرد و بآنها قدرت و اختیار بخشید،تا سزاوار پاداش کیفر باشند.

وَ مٰا جَعَلْنٰاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً وَ مٰا أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ

:ما ترا مراقب اعمال آنها نکرده ایم و تو بر آنها موکل نیستی آنچه در خور شأن تو هست،رسالت و ابلاغ دستورات ماست.اما حساب مردم با ماست.در اینجا میان دو کلمۀ وکیل و حفیظ جمع کرده است،زیرا معنای آنها فرق دارد.حافظ شیء یعنی مراقبی که او را از بدی حفظ می کند و وکیل شیء یعنی کسی که در صدد جلب نیکی برای آن است.

ص :220

وَ لاٰ تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ

:شما وظیفه دارید که کفار را با منطق و دلیل دعوت به اسلام کنید،اما اگر برای انجام این وظیفه،زبان به بدگویی بتهای ایشان بگشایید،حربۀ منطق و دلیل را از کف داده اید.

فَیَسُبُّوا اللّٰهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ

:و سبب می شوید که آنها از راه ستم و جهالت،زبان به بدگویی خداوند بگشایند.در برابر این رفتار زشت،شما قدرت ندارید که آنها را سرکوفت دهید،زیرا خانه،خانۀ آنهاست و هنوز اجازۀ جنگ به شما داده نشده است.

اینکه می گوید: «مِنْ دُونِ اللّٰهِ» بخاطر این است که آنها بتها را خدای خود می دانستند.

از این آیه بر می آید که نمی توان کاری کرد که باعث معصیت دیگران گردد.از امام صادق ع دربارۀ فرمایش پیغمبر که می فرماید:شرک از صدای مورچه بر روی سنگ سیاه در شب ظلمانی مخفی تر است،سؤال کردند.فرمود:مؤمنین بتها را نکوهش می کردند.مشرکین هم واکنش نشان داده،معبود مؤمنین را نکوهش می کردند.

خداوند آنها را از این کار منع کرد،تا کفار خدای مومنین را نکوهش نکنند،زیرا مؤمنین با این کار خود بطور ناخودآگاه گرفتار شرک می شدند.

کَذٰلِکَ زَیَّنّٰا لِکُلِّ أُمَّهٍ عَمَلَهُمْ

:دربارۀ تفسیر این جمله اقوالی است:1-حسن و جبائی گویند:یعنی همانطوری که شما را با زبان خوش بسوی خدا دعوت و از نکوهش خدایان شما خودداری می کنیم و مؤمنین را از کاری که باعث تنفر شما شود،منع کرده ایم نسبت بگذشتگان نیز همین کار را کردیم.پس منظور این است که کارهایی که این امت باید انجام دهد،باید آراسته و پسندیده باشد.بدیهی است که می توان کاری را که کسی باید انجام دهد،کار او نامید.چنان که پدری به پسر خود می گوید:کار تو این است.یعنی:این کاری است که تو باید انجام دهی.

2-یعنی:برای هر قومی عملش را در نظرش آراسته ایم،زیرا مطابق میل و طبیعت آنهاست.لکن در عین حال حق را به آنها شناسانده ایم تا آن را انجام دهند و از باطل بپرهیزند.

3-یعنی:ثواب عمل را برای آنها بیان کرده و بدینوسیله خود عمل را در نظرشان

ص :222

آراسته ایم.چنان که می فرماید: «وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمٰانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیٰانَ» (حجرات 7)یعنی ایمان را به وسیلۀ ذکر ثواب و مدح مؤمن،محبوب شما ساخته و آن را در دلهای شما آراسته و کفر را بوسیلۀ ذکر کیفر آن و مذمت کافر در نظر شما ناپسند جلوه داده است.مقصود این نیست که خداوند عمل کافران را در نظرشان آرایش داده است، زیرا این کار با دعوت آنها بنیکی ناسازگار است.خداوند هرگز کسی را به معصیت نمی خواند.بلکه مردم را از معصیت نهی می کند و معصیت را مورد نکوهش قرار می دهد.چنان که می فرماید: «فَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطٰانُ أَعْمٰالَهُمْ» (نحل 63:شیطان کارهایشان را برای آنها آرایش می دهد)بدون خلاف،آنچه شیطان در نظر مردم آرایش می دهد)کفر و معصیت است.از اینجا استفاده میشود که در آیۀ شریفه،منظور زینت دادن کارهای نیک است.

ثُمَّ إِلیٰ رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ

:سرانجام بازگشت آنها بسوی خداست و خدا آنها را از نیکی و بدی کارهایشان آگاه خواهد کرد.

خداوند در این آیه،مؤمنین را از نکوهش بتها نهی کرد تا آنها هم ذات بیچون پروردگار عالم را مورد نکوهش قرار ندهند.هر گاه کاری که سبب نکوهش خدا شود مطلوب خدا نیست،بطریق اولی نکوهش خویش را نمی پسندد و مطلوبش نیست و هر گاه نکوهش بتها را که سبب زیادی کفر کافران میشود،مطلوب خدا نیست،خود کفر بطریق اولی مطلوب او نیست.اینها دلایلی است بر ردّ عقیدۀ جبریان.

ص :223

«لا»زایده و اگر به جر بخوانیم غیر زایده است.

لا یؤمنون:ابن عامر و حمزه بتاء و دیگران به یاء خوانده اند.قرائت اول بنا بر انصراف از غیبت به خطاب است.

دیده ها غیر از آن چیزی است که آنها ادعا می کنند.وقتی می گویند:فلان کس این مساله یا این امر را قلب کرد،یعنی حقیقت آن را واقف بود ولی آن را وارونه کرد.

شما چه می دانید که اگر این معجزات نازل شود،ایمان خواهند آورد؟همانطوری که بار اول نیز به آیاتی که خدا نازل کرده بود،گذشتگان ایمان نیاوردند.این معنی از ابن عباس و مجاهد است.

باز از ابن عباس روایت شده است که:یعنی اگر یک بار دیگر هم آنها را بدنیا بازگردانیم ایمان نخواهند آورد.

جبایی گوید:یعنی همانطوری که در دنیا ایمان نیاورده اند،در آخرت هم آنها را کیفر می دهیم.ضمیر«به»یا به قرآن و معجزات برمی گردد یا به پیامبر.

وَ نَذَرُهُمْ فِی طُغْیٰانِهِمْ یَعْمَهُونَ

:آنها را بحال خود می گذاریم تا گرفتار سرکشی خود باشند و در فرومایگی غوطه ور شوند و سرگردان بمانند.

حسین بن علی مغربی گوید: «وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصٰارَهُمْ» در میان دو جمله، بصورت معترضه است.یعنی ما به اسرار دلها و خیانت چشمها آگاهیم.آنها را می آزماییم و باطن آنها را بر خلاف ظاهرشان می نگریم.

ص :228

که«قبیل»به معنای صنف و دسته باشد.این اعجاز،که همه چیز را در یک جا جمع کند و دسته دسته در برابر آنها قرار دهد،از اینرو شگفت انگیز است که در عرف،معمول نیست که همۀ چیزها یک جا جمع شوند.فراء گوید:«قبل»یعنی کفیل ها.اما این معنی بعید است.زیرا آنها هر گاه به نازل شدن فرشتگان و تکلم مردگان ایمان نیاورند، به کفالت آنها نیز ایمان نخواهند آورد.مگر اینکه منظور حشر همۀ موجودات باشد.

بدیهی است که در میان موجودات،برخی هم نطق نمی کنند و اگر موجود غیر ناطق، بکفالت خود نطق کند،خارق عادت است.

إِلاّٰ أَنْ یَشٰاءَ اللّٰهُ

:حسن گوید:یعنی در یک صورت آنها ایمان می آورند و آن در صورتی است که خداوند آنها را اجبار کند.از اهل بیت ع نیز همین معنی روایت شده است.مقصود این است که آنها هرگز به اختیار خود ایمان نمی آورند.مگر اینکه آنها را اجبار کنند.

وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ

:ولی بیشتر آنها نمیدانند که خداوند بر اینکار قادر است.برخی گویند:یعنی آنها نمیدانند که اگر هر گونه معجزه ای آورده شود،ایمان نخواهند آورد.برخی گویند:یعنی آنها بمصلحت خود جاهلند و چیزی میخواهند که فایده ای ندارد.

نمی آوردند،مگر اینکه خدا بداند یا مگر اینکه خدا قادر باشد،صحیح نبود،زیرا علم و قدرت قدیم هستند و معنی ندارد که بگوییم خداوند حالا یا بعد عالم یا قادر بشود.

پرسش با توجه به اینکه خداوند ایمان آنها را نخواسته و اراده نکرده است،چرا نگفت:

آنها ایمان نیاوردند،زیرا وقتی خدا نخواهد،ایمان آوردن آنها تحقق پیدا نمی کند؟ پاسخ در این صورت،ایمان آنها موقوف برخواست خداوند بود و ارزشی نداشت و فرستادن و نفرستادن آیات مساوی بود و بطور کلی برای آیات و معجزات،در ایمان آنها اثری و نقشی نبود.

ص :231

4-خداوند بسوی آنها پیامبران را فرستاد و آنها را امر کرد که بدعوت ایمان و اسلام پردازند و از پرستش بتها نهی کنند.اینها سبب تحریک و دشمنی مردم شد.

بنا بر این منشأ اصلی پیدایش عداوت آنها خداوند است که پیامبران را فرستاده.اما خداوند سبب بعید است نه سبب قریب.نظیر این مطلب،از زبان نوح آمده است که:

«فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعٰائِی إِلاّٰ فِرٰاراً» (نوح 6:دعوت من جز بر فرار آنها نیفزود.) حسن و قتاده و مجاهد گویند:منظور از«شیاطین جن و انس»کافران این دو فرقه است.سدّی و عکرمه گویند:شیطانهای انسانی کسانی بودند که مردم را گمراه میکردند و شیطانهای جنی از نسل ابلیس هستند.

در تفسیر کلبی از ابن عباس نقل شده است که:ابلیس لشکر خود را بدو دسته تقسیم کرده است.دسته ای را بسوی انسانها و دسته ای را بسوی جنیان فرستاده است.

این شیطانها-که مامور انسانها و جنیان هستند-دشمنان پیامبران و مؤمنین هستند.

هر گاه یکدیگر را ملاقات می کنند،می گویند: من فلان کس را اینطور گمراه کردم،تو هم فلان کس را همین طور گمراه کن و بدینترتیب از یکدیگر برای گمراه کردن انسانها و جنیان الهام می گیرند.از امام باقر ع روایت شده است که:شیطانها یکدیگر را ملاقات می کنند و راه گمراه کردن خلق را بیکدیگر نشان می دهند و از یکدیگر می آموزند.

یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلیٰ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً

:آنها در باطن سخنان آراسته و گمراه کننده ای که ظاهری دلفریب و باطنی تو خالی دارند،بیکدیگر القاء می کنند و بوسیلۀ آنها مردم را می فریبند.

وَ لَوْ شٰاءَ رَبُّکَ مٰا فَعَلُوهُ

:اگر خداوند خواسته بود جلو آنها را بگیرد و آنها را اجباراً منع کند،قدرت داشت و آنها را منع میکرد.لکن آنها را بر ترک آن مجبور نکرد تا تکلیف باقی بماند و افراد مکلف در معرض امتحان قرار گیرند.برخی گویند:

منظور این است که اگر خدا میخواست،بوسیلۀ فرستادن عذاب یا معجزه ای آنها را خاضع و زبون میکرد و از گمراه کردن مردم باز می داشت.

ص :235

فَذَرْهُمْ وَ مٰا یَفْتَرُونَ

:آنها را واگذار تا هم چنان نسبت دروغ بدهند.سرانجام آنها را کیفر خواهیم داد.مقصود این است که پیامبری برای جلوگیری آنها متوسل به زور و تهدید نشود.چنان که می فرماید: «اِعْمَلُوا مٰا شِئْتُمْ» (فصلت 40:هر چه میخواهید بکنید)این امر نه برای استحباب است،نه برای وجوب.بلکه برای تهدید است.

وَ لِتَصْغیٰ إِلَیْهِ أَفْئِدَهُ الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ

:آنها سخنان فریبنده را بیکدیگر القا می کنند،برای اینکه دلهای مردمی که به آخرت ایمان ندارند به آن مایل شوند.

وَ لِیَرْضَوْهُ وَ لِیَقْتَرِفُوا مٰا هُمْ مُقْتَرِفُونَ

:و برای اینکه آنها این سخنان را بپسندند و گناهانی را که در راه دشمنی پیامبر و مؤمنین کسب می کنند،متحمل شوند.

این معنی از ابن عباس و سدّی است. (1)

ص :236

کتاب خداست.گفتیم منظور از آنان که کتاب بر آنها نازل شده،اهل کتاب است.لکن برخی گفته اند منظور از کتاب قرآن و منظور از آنها که قرآن بر آنها نازل شده،بزرگان اصحاب و جنگاوران بدر است.

فَلاٰ تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ

:این خطاب به پیامبر و مقصود امت است.برخی گویند:خطاب به مخاطب است.یعنی:تو ای پیامبر یا تو ای شنونده،از شک کنندگان مباش.برخی گویند:این خطاب،تنها متوجه پیامبر و منظور این است که بر یقین و آرامش قلبی او افزوده شود.چنان که می فرماید: «فَلاٰ یَکُنْ فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ» (اعراف 7:باید در سینۀ تو از آن تنگی نباشد).این قول از ابو مسلم است.

ص :239

از کذب و امر و نهی و حکم و اباحه و منع آن عاری از جور است.

لاٰ مُبَدِّلَ لِکَلِمٰاتِهِ

:قتاده گوید:یعنی کسی نمی تواند احکام خدا را تغییر دهد، زیرا اگر چه گاهی الفاظ را تغییر داده اند و مثل اهل کتاب تورات و انجیل را تحریف کرده اند،اما اینها قابل توجه نیست و حکم خدا تغییر نکرده است.وی گوید:گاهی کلمه بمعنای حکم میآید.مثل: «وَ کَذٰلِکَ حَقَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ» (یونس 33:)یعنی حکم خدا یا کیفر خدا محقق شد.پیامبر اکرم درباره زنان فرمود:«آنها مزرعه هایی هستند که به کلمۀ خدا-یعنی حکم خدا-حلالشان کرده اید.» برخی گویند:مقصود این است که قرآن از کم و زیاد شدن محفوظ است.بنا بر این تغییری در آن راه نمی یابد،زیرا خداوند در آیه («إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ» (حجر 9)ضامن شده است که آن را حفظ کند.مقصود از کلمه،احکام است،چنان که در «وَ صَدَّقَتْ بِکَلِمٰاتِ رَبِّهٰا» (تحریم 12)مقصود احکام است،زیرا احکام قابل نسخ و تبدیلند.

وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ

:خداوند گفتار شما را می شنود و بباطن شما آگاه است.

ص :241

حاتم طائی گوید:

فحالفت طیئ من دوننا حلفا

و اللّٰه اعلم ما کنا لهم خذلا

یعنی:قوم طی قسم خورده اند که آنها را خوار نسازند و خدا می داند.

این قول صحیح نیست،زیرا با «أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ» سازگار نیست.

إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ مَنْ یَضِلُّ عَنْ سَبِیلِهِ

:این خطاب به پیامبر،اما مقصود عموم امت است.یعنی:خداوند بحال گمراهان داناتر است.

پرسش چگونه می توان گفت:خدا داناتر است؟اگر منظور این است که از کسانی که می دانند،داناتر است،صحیح نیست و اگر منظور این است که از کسانی که نمی دانند، داناتر است، باز هم صحیح نیست.

پاسخ مقصود این است که خداوند از کسانی که میدانند.داناتر است،زیرا علم خداوند نسبت بهر چیزی از جهاتی است که بر دیگران مخفی است،او عالم بگذشته و حال و آیندۀ اشیاء تا روز قیامت است،ولی دیگران چنین علمی ندارند:زیرا آنها همۀ چیزها را نمی دانند.آنچه هم میدانند نسبت بهمۀ جهات نیست.اما آنها که عالم نیستند،صحیح نیست بگوییم:خدا از آنها عالم تر است.زیرا صفت تفضیل مقتضی اشتراک در وصف و زیادی برای صاحب صفت است و این در مورد کسی که عالم نیست، جز بمعنای مجازی صحیح نیست.

وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ

:خداوند بحال کسانی که راه ضلال را می پیمایند و هلاک میشوند و بحال کسانی که راه هدایت می پیمایند و بپاداش می رسند،داناتر است.

از اینجا برمی آید که گمراهی و گمراه کردن،کار انسان است و این بر خلاف عقیدۀ جبریان می باشد.دیگر اینکه تقلید و پیروی از گمان و فریفته شدن به اکثریت جایز نیست.علی ع بحارث همدانی فرمود:

«یا حار الحق لا یعرف بالرجال اعرف الحق تعرف اهله» یعنی:ای حارث،حق بمردان شناخته نمیشود.حق را بشناس که اهل حق را می شناسی.

ص :245

کسب:کاری که برای منفعت یا دفع ضرر انجام گیرد.کسب نسبت به انسان داده میشود،نه خدا،زیرا نفع و ضرر بر خداوند محال است.

اقتراف:اکتساب.

إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِینَ

:پروردگار تو بحال کسانی که از حق بباطل و از حلال بحرام می گرایند،داناتر است.

وَ ذَرُوا ظٰاهِرَ الْإِثْمِ وَ بٰاطِنَهُ

:از هر چه گناه است،در آشکار و نهان بپرهیزید.

این معنی از قتاده و مجاهد و ربیع بن انس است.جبائی گوید:مقصود از ظاهر،کارهای اعضاء و مقصود از باطن کارهای قلب است.سدی و ضحاک گوید:گناه ظاهر،زنا و گناه باطن رفیق بازی است.سعید بن جبیر گوید:گناه ظاهر همبستر شدن با زن پدر و گناه باطن زناست.ضحاک گفته است:مردم جاهلیت،زنای آشکار را گناه میدانستند و زنای پنهان را گناه نمیدانستند.بهتر از همۀ اقوال،قول اول است که شامل همۀ آنها میشود.

إِنَّ الَّذِینَ یَکْسِبُونَ الْإِثْمَ سَیُجْزَوْنَ بِمٰا کٰانُوا یَقْتَرِفُونَ

:آنان که مرتکب معصیت و زشتی ها میشوند،بزودی بکیفر کردار خویش می رسند.

ص :250

خدا بهتر از کشتۀ شماست؟!عکرمه گوید:قومی از زردشتیان ایران به مشرکین قریش که در دوران جاهلیت با آنها دوستی داشتند،نوشتند:محمد و اصحابش گمان می کنند که تابع خدا هستند و گمان می کنند که ذبیحۀ خودشان حلال و آنچه خدا کشته،حرام است.این مطلب را مشرکین از ایرانیان الهام گرفتند.ابن عباس گوید:یعنی شیطانهای جنی بدوستان انسانی خود وسوسه می کنند و چیزهایی بدل آنها القا می کنند که مجادله کنند.

وَ إِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ

:هان ای مردم مؤمن،اگر شما از مشرکین اطاعت کنید و مردار را حلال بشمارید و در کارهای دیگر بدستور آنها عمل کنید،شما هم مشرک خواهید بود.زیرا به اجماع مسلمین،هر کس مردار را حلال شمارد،کافر است و هر کس مردار را از روی اختیار با عقیده بحرمت آن بخورد فاسق است.عقیدۀ حسن و جماعتی از مفسران،چنین است.عطا گوید:این مطلب،اختصاص دارد به ذبیحه های عرب که برای بتها سر می بریدند.

ص :253

است.ابو جهل پیامبر را می آزرد این مطلب بگوش حمزه که هنوز مسلمان نشده بود، رسید،با خشم و غضب،در حالی که کمانی بدست داشت نزد ابو جهل آمد و کمان را بر سرش زد.سپس ایمان آورد.این قول از ابن عباس است.

عکرمه گوید:این آیه درباره عمار-وقتی که ایمان آورد-و ابو جهل نازل شده است.از امام باقر ع نیز روایت شده است.

ضحاک گوید:دربارۀ عمر بن الخطاب نازل شده است.

برخی گویند:این آیه،عام است و شامل هر مؤمن و کافری میشود.این قول از حسن و جماعتی است و بهتر است،زیرا فایدۀ آن بیشتر و اقوال دیگر را هم جامع است.

اشاره به این است که کافر چنان در ظلمات کفر گرفتار است که ضرب المثل شده است.علت اینکه کافر را مرده می نامند،این است که از حیات او بهره ای گرفته نمیشود و خودش نیز از زندگی خود بهره مند نمیشود.بنا بر این حال کافر از حال مرده بدتر است زیرا مرده کاری نمیکند که گرفتار کیفر شود و بدیگران هم زیانی نمی رساند.علت اینکه مؤمن را زنده می نامد،این است که در حیات وی خودش و دیگران بهره مند می شوند.قرآن کریم در چند جا مؤمن را زنده و کافر را مرده نامیده است: فَإِنَّکَ لاٰ تُسْمِعُ الْمَوْتیٰ (روم 52) لِیُنْذِرَ مَنْ کٰانَ حَیًّا (یس 70) وَ مٰا یَسْتَوِی الْأَحْیٰاءُ وَ لاَ الْأَمْوٰاتُ (فاطر 22)علت اینکه قرآن و ایمان و علم را نور نامیده این است که:مردم بوسیلۀ اینها راه خود را پیدا می کنند و در تاریکیهای کفر و سرگردانی ضلالت،هدایت می- شوند.علت اینکه کفر را ظلمت نامیده،این است که:کافر بوسیلۀ کفر هدایت نمی شود و راه سعادت خود را نمی یابد.به همین دلیل است که در این آیه کافر را نابینا خوانده است: «وَ مٰا یَسْتَوِی الْأَعْمیٰ وَ الْبَصِیرُ» (فاطر 19:کور و بینا یعنی کافر و مؤمن برابر نیستند.

کَذٰلِکَ زُیِّنَ لِلْکٰافِرِینَ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ

:همانطوری که برای مردم مؤمن، ایمان زینت داده شده است،برای مردم کافر هم کفر زینت داده شده تا بکردار زشت خود سرگرم و دلخوش باشند.چنان که می فرماید: «کُلُّ حِزْبٍ بِمٰا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ» (مؤمنون 53.هر حزبی بآنچه دارد شاد است)از حسن روایت شده است که:بخدا سوگند،شیطان و نفس امارۀ ایشان کفر را در نظرشان آراسته اند،زیرا خداوند میفرماید:«شیطانها بدوستان خود الهام میکنند»(آیه 121)از این جمله استفاده نمیشود که کسی جز شیطان و خودشان به آرایشگری کفر پرداخته باشد و این بمنزلۀ این است که می فرماید: «أَنّٰی یُصْرَفُونَ و فَأَنّٰی یُؤْفَکُونَ» (غافر 69،زخرف 87:چگونه منصرف می شوند و چگونه سرگردان می شوند)عرب میگوید:فلان کس از خودش تعجب کرده و با شور و ولع بخود توجه دارد.

وَ کَذٰلِکَ جَعَلْنٰا فِی کُلِّ قَرْیَهٍ أَکٰابِرَ مُجْرِمِیهٰا

:هم چنان که برای مردم کافر،

ص :257

کردارشان تزیین یافته است،در هر قریه ای بزرگتران را تبهکاران آن قریه قرار داده ایم.یعنی همانطوری که مؤمنین صاحب نور ساخته ایم مجرمین را صاحب مکر و نیرنگ قرار دادیم.خلاصه هر کسی را آنچه باید داده ایم.گروهی را بر اثر حسن اختیارشان، نور و گروهی را بر اثر بدی اختیارشان مکر و گمراهی بخشیده ایم.این نور بخشی و مکر بخشی ما از راه لطف و کیفر است.مؤمنین از لطف ما برخوردارند و کافران بکیفر ما گرفتار شده اند.علت اینکه،اکابر مجرمین را فقط یاد می کند،این است که وقتی اکابر در قبضۀ قدرت حق باشند،غیر اکابر نیز هستند.

لِیَمْکُرُوا فِیهٰا

:یعنی در هر قریه ای که اکابر مجرمین را قرار داده ایم و عاقبت کار آنها مکر و نیرنگ است.شاعر گوید:

فاقسم لو قتلوا مالکا

لکنت لهم حیه راصده

و ام سماک فلا تجزعی

فللموت ما تلد الوالده

یعنی:سوگند که اگر مالک را بکشند،من همچون ماری در کمینم.ای ام سماک،ناله مکن که مادر فرزند را نزاده که سرانجام بمیرد بلکه باید سرانجام کشته شود.

وَ مٰا یَمْکُرُونَ إِلاّٰ بِأَنْفُسِهِمْ وَ مٰا یَشْعُرُونَ

:آنها بخود مکر می کنند و نمیدانند که کیفر آن بخودشان باز می گردد.این درست نیست که انسان بخودش مکر کند،زیرا هر کس بحیلۀ خود آگاه است ولی اینها بخود مکر می کنند!فایدۀ آیه این است که:اکابر مجرمین به مؤمنین نیرنگ نمی کنند، تا بر خداوند غالب آیند،زیرا همین مکاری هم از قدرت خداست که دست آنها را باز گذاشته تا مکر کنند.

پس بر خداوند غالب نمی شوند.

ص :258

متعلق به صغار باشد یا صفت آن و متعلق به«ثابت»باشد.

قریه ها که در آیۀ پیش به آنها اشاره شد،بزودی نزد خدا دچار خواری و بدبختی میشوند.اگر چه در دنیا زورمند و مقتدر و بزرگتر و برتر بوده اند.این معنی از زجاج است.ممکن است منظور این باشد که بزودی آن خواری و بدبختی که پیش خدا برای آنها مهیا شده است به آنها می رسد.یا اینکه بزودی بمرحله ای می رسند که پیش خداوند خوار شوند.

وَ عَذٰابٌ شَدِیدٌ بِمٰا کٰانُوا یَمْکُرُونَ

:و بپاداش نیرنگهای دنیوی دچار عذابی سخت خواهند شد.

ص :262

فَمَنْ یُرِدِ اللّٰهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلاٰمِ

:دربارۀ تفسیر این آیه چند وجه است:1-مقصود این است که هر که را خدا بخواهد به سوی ثواب و راه بهشت هدایت کند،تصمیم او را نسبت به اسلام قوی می سازند و برای او انگیزه هایی ایجاد میکند که به اسلام تمسک جوید و وسوسه های شیطانی و خاطره های فاسد را از دلش می زداید.اینها را از راه لطف و منت و بپاس اینکه هدایت خدا را پذیرفته است، انجام می دهد.چنان که می فرماید: «وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زٰادَهُمْ هُدیً» (محمد 17:

آنان که هدایت یافتند،خدا بر هدایتشان می افزاید)و «یَزِیدُ اللّٰهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً» (مریم 76:خداوند بر هدایت هدایت یافتگان می افزاید) وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً :و هر که را خدا بخواهد از ثواب و کرامت خود گمراه کند،بکیفر بی ایمانیش سینه اش را تنگ و سخت می سازد،بی آنکه مانع ایمانش شود و قدرت را از او سلب کند.بدینترتیب گشایش سینه،پاداشی است که خداوند به افراد می دهد.چنان که به پیامبر گرامی میفرماید «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ» (انشراح 1:آیا سینه ات را گشایش ندادیم)و بدنبال آن به او میفرماید،بار را از دوش تو برداشتیم و نام ترا بلند کردیم.اینها همه پاداشی است که خداوند در ازاء تحمل بار رسالت،به پیامبر عطا کرده است. اینکه ما هدایت و راهنمایی را بسوی ثواب، معنی کردیم،بدلیل این آیه است: «وَ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ فَلَنْ یُضِلَّ أَعْمٰالَهُمْ سَیَهْدِیهِمْ وَ یُصْلِحُ بٰالَهُمْ» (محمد 5:آنان که در راه خدا کشته شدند،خدا اعمالشان را گم نمیکند.بزودی آنها را به ثواب هدایت و کارشان را اصلاح میکند)و بدیهی است که هدایت بعد از کشته شدن چیزی جز ثواب نیست،زیرا پس از مرگ تکلیفی وجود ندارد.در روایت صحیح وارد شده است که وقتی این آیه نازل شد،از پیامبر گرامی پرسیدند:منظور از گشایش سینه چیست؟فرمود:نوری است که خدا در دل مؤمن می افکند و سینه اش را بوسیله آن گشایش و روشنی می بخشد.پرسیدند:

آیا این نور نشانه ای دارد،که شناخته شود؟فرمود:آری،توجه به خانۀ جاودانی و کناره گیری از خانۀ فانی و فریبا و آمادگی برای مرگ پیش از فرا رسیدن آن.

ص :264

2-مقصود اینست که هر که را خدا بخواهد بر هدایت استوار بدارد،سینه اش را بپاس ایمان و پذیرش هدایت،می گشاید.گاهی مقصود از هدایت،پایدار ماندن و و استواری در آن راه است.چنان که دربارۀ «اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِیمَ» گفته ایم (فاتحه 5،ما را در راه راست و استوار و پایدار بدار)و هر که را بر اثر کفر و ترک ایمان،بخواهد بخود واگذارد و میان او و آنچه میخواهد،خالی گذارد،سینه اش را تنگ و سخت میکند و الطاف خود را از او دریغ می دارد تا سینه اش گشایش نیابد، زیرا بر اثر پایداری در راه کفر،شایستۀ قبول الطاف حق نیست.

پرسش ما می بینیم که کافر بر کفر خود تنگدل و تنگ سینه نیست.بلکه بر کفر خود خوشدل است.آیا ممکن است در خبر خداوند،خلاف باشد؟ پاسخ خداوند می فرماید که سینه اش را تنگ می کند و نمی فرماید که در همه حال چنین است.پیداست که اشخاص کافر گاهی بر اثر شبهه ها و پیدایش شک،چنان تنگدل و ناراحت می شوند که حدی ندارد.در این حالات است که خداوند،قلب مؤمن را نورانی می کند و به او دلایلی القاء می کند که شک و شبهه از کانون دلش زایل شود و آسوده گردد.

ظاهر آیه،بیشتر از این اقتضاء نمی کند.

3-مقصود این است که هر که را خدا بخواهد از هدایت بیشتری که به مؤمن وعده کرده،برخوردار و بهره مند سازد،سینه اش را برای آن می گشاید،زیرا فایدۀ آن این است که بر بصیرت مؤمن افزوده میشود.اما کسانی را که خدا میخواهد از آن هدایت افزونتر محروم سازد و چنان که خود بکفر گراییده اند،آنها را از معرض آن هدایت دور گرداند،سینه شان را تنگ و سخت می کند که جایی برای پذیرش آن هدایت باقی نماند بدیهی است که هر گاه گشودن سینۀ مؤمن مقتضی برخورداری از هدایت بیشتر باشد،بستن و تنگ کردن سینۀ کافر،مقتضی محرومیت از آن است.نتیجۀ این بیان این است که مردم برای پذیرش ایمان و اعراض از کفر،ترغیب می شوند.این بیان

ص :265

با وجه دوم چندان تفاوتی ندارد.از ابن عباس روایت است که:خداوند دل کافر را تنگ نامیده،زیرا خیر به آن نمی رسد.در روایت دیگر است که:حکمت به قلب او نمی رسد.

ممکن نیست که مقصود از اضلال،در آیۀ شریفه،دعوت به گمراهی و گمراه کردن و امر بگمراهی یا اجبار بر گمراهی باشد،زیرا همۀ مسلمین اتفاق دارند بر اینکه خداوند دعوت بگمراهی نمیکند.تا چه رسد به اینکه اجبار کند.خداوند فرعون و سامری را نکوهش می کند که مردم را گمراه میکردند(سوره طه آیات 79 و 85)تردیدی نیست که آنها گمراه کردنشان از راه دعوت و اجبار بوده است.آیا ممکن است کاری که باعث نکوهش دیگران میشود،باعث ستایش خداوند گردد.

کَأَنَّمٰا یَصَّعَّدُ فِی السَّمٰاءِ

:در اینباره نیز چند وجه است:1-یعنی:کسی که سینه اش از پذیرش اسلام تنگ و سخت شده است،هر گاه به اسلام دعوتش می کنند، مثل این است که او را وادار می کنند که به آسمان برود. یا اینکه گویی دلش بر اثر دوری از اسلام و حکمت،در آسمان صعود می کند.این وجه از زجاج است.

2-مقصود از سماء،آنچه که بر زمین سایه می افکند نیست.بلکه مقصود چیزی شبیه بگردنۀ مخوفی است که بالا رفتن از آن دشوار است.می فرماید:چنان سینه اش برای پذیرش اسلام،تنگ و سخت است که گویی او را برای بالا رفتن از چنان قله ای بمشقت می افکنند.این معنی از ابو علی فارسی است و قریب به آن مطلبی است که از سعید بن جبیر نقل شده است.وی گوید:یعنی راهی جز به بالا نمی یابد.

3-یعنی:بر اثر اینکه جدا شدن از مذهبی که دارد،برایش دشوار است،مثل این است که دلش را کنده اند و به آسمان می برند.

کَذٰلِکَ یَجْعَلُ اللّٰهُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ

:ابن زید و گروهی از فرهنگ نویسان«رجس»را به معنای عذاب دانسته اند.مجاهد گوید:یعنی چیزی که در آن خیر نیست.می فرماید:خداوند اینطور عذاب و بدبختی را دامنگیر مردم بی ایمان می کند.

از این جمله برمی آید:که منظور از هدایت و اضلال،اجبار بر هدایت و گمراهی

ص :266

نیست،زیرا خداوند بیان می کند که اضلالی که در آیه ذکر شده،بوجه کیفر بر کفر است و اگر مقصود،اجبار بر کفر بود،می فرمود:بدینترتیب،آنان که خدا بر دلشان پلیدی نهاده است،ایمان نمی آورند.نه اینکه پلیدی را بر دل کسانی می نهد که ایمان ندارند(دقت کنید) منظور از تشبیهی که از«کذلک»استفاده میشود این است که:همانطوری که خداوند آنها را تنگدل می کند،پلیدی و عذاب نیز بر آنها می افکند.اینها همه از راه استحقاق است.

عیاشی به اسناد خود از ابی بصیر از خیثمه نقل کرده است که امام باقر ع فرمود:

دل هر گاه به حق نرسد،از جایگاه خود حرکت کرده،بگلو می رسد.اما همین که بحق رسید،قرار می گیرد.سپس همین آیه را قرائت کرد. (1)

ص :267

سلامت است که خدا به آنها میدهد.

وَ هُوَ وَلِیُّهُمْ بِمٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ

:بپاداش کردارهای پسندیده ای که انجام داده اند،خداوند عهده دار است که به آنها نفع برساند و از زیان حفظ کند.برخی گویند:یعنی در برابر دشمنان آنها را یاری می کند.برخی گویند:یعنی در دنیا عهده دار است که به آنها توفیق دهد و در آخرت پاداش.پیداست که منظور از کردار، کردار نیک است.زیرا هر کرداری پاداش ندارد.

ص :270

آنها بوده،انسانها از هوی و هوسشان پیروی کرده اند و فایده ای که انسانها از آنها برده اند، این است که:جنیان لذائذ و شهوات را در نظرشان آراسته،آنها را به این امور سرگرم کرده اند.

2-فایده ای که انسانها از جنیان برده اند،این است که هر گاه کسی میخواست بسفر رود و از جن می ترسید،میگفت:«به رئیس این وادی پناه می برم!»و می رفت و نمی ترسید.این عمل را پناه خواستن از جنیان می دانستند و معتقد بودند که جنیان هم آنها را پناه می دهند.چنان که خداوند متعال میفرماید: «وَ أَنَّهُ کٰانَ رِجٰالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجٰالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزٰادُوهُمْ رَهَقاً» (جن 6:چنین بود که مردانی از آدمیان بمردانی از جنیان پناه می بردند و بر طغیانشان بیفزودند)اما فایده ای که جنیان از آدمیان بردند،این بود که جنیان معتقد بودند که انسانها بنفع و ضرر ایشان معتقدند و بآنها پناه می برند و از این راه شاد می شدند و نفع می بردند.این قول از حسن و ابن جریج و زجاج و دیگران است.

3-محمد بن کعب گوید:مقصود اطاعت پریان و آدمیان از یکدیگر است.

بلخی گوید:احتمال داده میشود که مقصود استفادۀ افراد انسان از یکدیگر است.نه استفاده جن و انس از یکدیگر.

وَ بَلَغْنٰا أَجَلَنَا الَّذِی أَجَّلْتَ لَنٰا

:حسن و سدّی گویند:یعنی ما به اجلی که برای مرگمان تعیین کرده بودی رسیدیم.برخی گویند:مقصود مبعوث شدن و حشر مردگان است،زیرا این حالت،اجل جزاست.هم چنان که مرگ اجل دنیاست.جبائی گوید:

از این جمله برمی آید که:اجل بیشتر از یکی نیست،زیرا اگر دو اجل بود،لازم می آمد کسی که بمرگ طبیعی نمیرد و کشته شود،به اجل خود نرسیده باشد.در حالی که از این آیه برمی آید که آنها دسته جمعی می گویند:ما به اجلی که بر ایمان معین کرده بودی رسیدیم.علی بن عیسی و دیگر بغدادیان گویند:آیه چنین دلالتی ندارد.مانعی نیست که انسان را دو اجل باشد:1-اجلی که مرگ انسان در آن واقع میشود 2-اجل محشور شدن یا اجلی که ممکن است انسان تا آن وقت زندگی کند،

ص :273

قٰالَ النّٰارُ مَثْوٰاکُمْ خٰالِدِینَ فِیهٰا

:خداوند متعال به آنها می فرماید:آتش محل اقامت شماست و برای همیشه در آن عذاب می شوید.

إِلاّٰ مٰا شٰاءَ اللّٰهُ

:مگر آنچه خدا بخواهد.دربارۀ این استثنا چند قول است:1-از ابن عباس روایت است که وعید کفار مبهم و نامعلوم بود.سپس بوسیلۀ این آیه معلوم شد: «إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ» (نساء 48:خداوند گناه شرک را نمی آمرزد) 2-مقصود استثنای از روز قیامت است.زیرا منظور از «یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ» همین روز است.از اینرو فرمود:آنها از روز حشر در جهنم جاودانی هستند.از این مدت بیکران،مقدار حشر آنها از قبور و مدت حساب،استثنا شده است.

این قول از زجاج است.وی گوید ممکن است استثناء از کیفیت عذاب باشد یعنی مگر آنچه خدا بخواهد که آنها را بچند برابر عذاب کند.

3-بازگشت استثنا به مسلمانان گنهکار است.آنها در مشیت خداوند هستند.

اگر بخواهد آنها را عذاب می کند و اگر بخواهد به لطف خویش می بخشد.

4-عطا گوید:یعنی مگر آنچه خدا بخواهد نسبت به آنان که از کفر باز گشته،ایمان آورده اند.

إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ

:خداوند در کارهای خود حکیم و بهر چیزی داناست.

برخی گویند:یعنی در کیفر و عفو مردم حکیم و بحال کسانی که مستحق پاداش یا کیفرند و به اندازۀ استحقاقشان داناست.

وَ کَذٰلِکَ نُوَلِّی بَعْضَ الظّٰالِمِینَ بَعْضاً بِمٰا کٰانُوا یَکْسِبُونَ

:و همچنین به منظور امتحان،ظالمان را بخود وا می گذاریم و آنها را دوست یکدیگر می کنیم تا به کارهای یکدیگر علاقه نشان دهند تا کیفری که به آنها می دهیم،تابع میزان استحقاق آنها باشد،در عین حال همین هم بواسطۀ کرداری است که انجام داده اند.این معنی از علی بن عیسی است.ابو علی جبائی گوید:یعنی همانطوری که در روز قیامت این ستمکاران جن و انس را بیکدیگر وا می گذاریم و از آنها تبری می جوییم،ظالمان را نیز بیکدیگر وا می گذاریم و افرادی که از دیگران پیروی کرده اند به متبوعشان

ص :274

حواله می کنیم و می گوییم:بروید تا آنها شما را از آتش خلاصی بخشند.هدف اصلی از این بیان این است که به آنها اعلام کند که در روز قیامت آنان را دوستی نیست که از عذاب،نجاتشان بخشد.دیگران گفته اند:از آنجا که خداوند خصومت و مجادلۀ میان جن و انس را در روز قیامت بیان کرده بود،فرمود:همانطوری که اینان را در آتش جمع کرده،با یکدیگر دوستشان کرده ایم،همین کار را با ستمکاران می کنیم تا کیفر کردارشان باشد.ابن عباس گوید:هر گاه خداوند از مردمی راضی شود، زمان امورشان را به خوبانشان می سپارد و هر گاه بقومی خشم گیرد،بکیفر کارهای زشت ایشان،زمام امورشان را به بدانشان می سپارد.همین است معنای این آیه:

«إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُغَیِّرُ مٰا بِقَوْمٍ حَتّٰی یُغَیِّرُوا مٰا بِأَنْفُسِهِمْ» (رعد 11:خداوند وضع زندگی قومی را تغییر نمی دهد،جز اینکه باطن خود را تغییر داده،اصلاح کنند) نظیر این مطلب را کلبی از مالک بن دینار روایت کرده است که:در بعضی از کتابهای حکمت خواندم که:خداوند متعال می فرماید:من خدایم و صاحب اختیار زمامداران.دل آنها در دست من است.اگر مردم مرا اطاعت کنند،زمامداران را برای ایشان رحمت قرار می دهم و اگر مرا معصیت کنند،آنها را وسیلۀ گرفتاری و پریشانی ایشان می گردانم.خود را به نکوهش زمامداران مشغول نکنید،بلکه توبه کنید تا آنها را نسبت به شما بر سر مهر و انصاف آورم.

برخی گویند،منظور این است که میان آنها و هر چه اختیار می کنند،باز گذاشته،آنها را یاری نمی کنیم.قتاده گوید:یعنی بر اثر آن دوستی و علاقه ای که در میانشان بوده است،آنها را بدنبال یکدیگر وارد جهنم می کنیم.

ص :275

همۀ اصناف را در بردارد.در اینجا خداوند متعال بیان میکند که پیامبران را بمنظور اتمام حجت و ترسانیدن از عواقب کارهای زشت،بسوی آنها فرستاده است.این خطاب متوجه جن و انس است.علت اینکه می گوید،پیامبرانی از شما، در حالی که پیامبران انسان هستند،نه جن،این است که جانب انسان را غلبه داده است.چنان که می فرماید «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجٰانُ» (الرحمن 22)یعنی از آب شور و شیرین،لؤلؤ و مرجان خارج میشود،در حالی که لؤلؤ از آب شور خارج میشود نه از آب شیرین.

مردم هم در محاورت خود جانب یکی را غلبه می دهند.مثلا یکی میگوید،نان و شیر خوردم.در حالی که نان را خورده و شیر را نوشیده است.عقیدۀ بیشتر مفسران و زجاج و رمانی همین است.

ضحاک گوید:همانطوری که پیامبرانی بسوی انسانها فرستاده شد،پیامبرانی هم بسوی پریان فرستاده شده اند.کلبی گوید:پیامبران بسوی آدمیان فرستاده می شدند.

اما حضرت محمد ص مبعوث بسوی آدمیان و پریان است.ابن عباس گوید:پیامبران بسوی آدمیان فرستاده می شدند.سپس آنها یکی از پریان را بسوی آنها می فرستادند.مجاهد گوید:رسولان از آدمیان و ترسانندگان از پریانند.

یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ آیٰاتِی وَ یُنْذِرُونَکُمْ لِقٰاءَ یَوْمِکُمْ هٰذٰا

،پیامبران آیات مرا برای شما قرائت میکردند و دلایل و براهین مرا بگوش شما میرسانیدند و شما را را از ملاقات کیفر اعمال در این روز-یعنی روز قیامت-می ترسانیدند.

قٰالُوا شَهِدْنٰا عَلیٰ أَنْفُسِنٰا

:گویند شهادت می دهیم که در روزگار تکلیف،با آمدن پیامبران و اتمام حجت از طرف ایشان،کافر و عاصی شدیم.

وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیٰاهُ الدُّنْیٰا

:ظاهر دنیا در نظر ایشان آراسته جلوه کرد و آنها را فریفت.

وَ شَهِدُوا عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کٰانُوا کٰافِرِینَ

:در عالم آخرت اقرار میکنند که در دنیا کفر پیشه کرده اند و سزاوار عذابند.

ذٰلِکَ أَنْ لَمْ یَکُنْ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُریٰ بِظُلْمٍ وَ أَهْلُهٰا غٰافِلُونَ

:این است که حکم خداوند:زیرا او قریه ای که مردمش غافلند و ستم میکنند،هلاک نمی کند.مقصود

ص :278

بیان علت است.یعنی خداوند مردم بلدی را که گرفتار گناه و انحراف هستند،هلاک نمیکند.مگر اینکه پیامبرانی بسوی آنها بفرستد و آنها مردم را بدلایل خداوندی آگاه کنند و آنها را از کیفر خدا بترسانند و حقایقی را بگوش آنها برسانند.سپس اگر از اطاعت پیامبران سرباز زدند،آنها را هلاک خواهد کرد و هرگز بطور ناگهانی مردم را غافلگیر نمیکند.البته بر خداوند لازم نیست که اتمام حجت کند،زیرا همین که مردمی دست بستم و تجاوز زدند،سزاوار کیفر میشوند،جز اینکه خداوند میخواهد حجت خود را ظاهر گرداند.

فرّاء و جبائی گویند:یعنی خداوند مردمی را بدون اینکه متنبه و متذکر سازد غافلگیر نکرده،بستم هلاکشان نمیکند.چنان که می فرماید: «وَ مٰا کٰانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُریٰ بِظُلْمٍ وَ أَهْلُهٰا مُصْلِحُونَ» (هود 117:پروردگار تو مردم قریه ای که مصلح هستند به ستم هلاک نمیکند) این آیه،بطور واضح دلالت میکند که خداوند منزه از ظلم است اگر خدا ظلم میکرد،در این جا خود را از ستمکاری منزه نمی شمرد.

وَ لِکُلٍّ دَرَجٰاتٌ مِمّٰا عَمِلُوا

:هر کس چه اطاعت کند،چه معصیت،بر حسب عملی که انجام داده،بمرتبه اش از پاداش و کیفر نائل میشود.کار نیکو پاداش نیکو و کار بد، کیفر بد:اینکه برای پاداش و کیفر،درجاتی قائل میشود،بخاطر این است که همۀ پاداشها و کیفرها در یک مرتبه نیستند،بلکه شدت و ضعف دارند.هر گاه بخواهند مراتب پاداش را بیان کنند،می گویند:درجات و هر گاه بخواهند مراتب کیفر را بیان کنند.

می گویند:درک.لکن در اینجا چون کیفر و پاداش را یک جا آورده است،همه را درجات خوانده و جانب اهل بهشت را غلبه داده است.

وَ مٰا رَبُّکَ بِغٰافِلٍ عَمّٰا یَعْمَلُونَ

:پروردگار تو ای محمد ص یا ای شنونده،از کردار ایشان غافل و بیخبر نیست و هیچ چیز از علم او مخفی نمی ماند و هر کسی را باندازۀ استحقاقش کیفر و پاداش می دهد.بدینترتیب مردم را متنبه میکند که بکارهای خود توجه داشته باشند.

ص :279

بنا بر این قادر است موجودی بیاورد که نه از جن باشد و نه از انسان.از این آیه بر- می آید که غیر از آنچه که معلوم خداست،مقدور اوست،زیرا می فرماید:خلقی غیر از جن و انس را می تواند خلق کند،در حالی که نکرده است.

إِنَّ مٰا تُوعَدُونَ لَآتٍ

:قیامت و حساب و بهشت و دوزخ و پاداش و کیفر و تفاوت درجات و مراتب اهل بهشت و دوزخ،همه واقع خواهند شد.

وَ مٰا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ

:و شما از خداوند فوت نمی شوید یا اینکه سبقت نمی گیرید و از قلمرو و ملک و قدرت او خارج نمیشوید.اعجاز این است که انسان کاری کند که طرف مقابل از انجام آن ناتوان باشد و عاجزش کند.پس مقصود این است که شما نمی- توانید خداوند را از زنده کردن مردگان و کیفر گنهکاران عاجز کنید.

قُلْ یٰا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلیٰ مَکٰانَتِکُمْ

:بگو:ای مردم،بقدر منزلت و به اندازۀ تمکن خود کار کنید.یعنی بر کفر خود ثابت بمانید.در اینجا فعل امر را برای تهدید بکار برده است.برخی گویند:یعنی براه خود کار کنید.جبائی گوید:یعنی بر حال خود کار کنید و بر حال کفر باقی بمانید که من کیفر شما را می دهم.

إِنِّی عٰامِلٌ

:من که پیامبر خدایم بدستورش عمل می کنم.ابو مسلم گوید:یعنی من که خدایم بوعده ام عمل می کنم.معنای اول صحیح تر است.

فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ تَکُونُ لَهُ عٰاقِبَهُ الدّٰارِ

:بزودی می دانید که کدامیک از ما در پیشگاه خدا سرانجام نیکو داریم و به بهشت می رویم.برخی گویند:یعنی میدانید که در دنیا کدامیک پیروز خواهیم شد.

إِنَّهُ لاٰ یُفْلِحُ الظّٰالِمُونَ

:ستمکاران بمقصد خود نمی رسند.در اینجا بجای کافران، ستمکاران می گوید،زیرا در جای دیگر می فرماید:«کافران ستمکارند» (بقره 254)

ص :283

زراعت خدا را برای بتها قرار می دادند و می گفتند:خدا بی نیاز و بتها محتاج هستند و اگر زراعت بتها خوب می شد و زراعت خدا بد،چیزی از آن بخدا نداده می گفتند:

خدا بی نیاز است.چارپایان را هم قسمت کرده،سهمی برای خدا و سهمی برای بتها قرار میدادند.سهم خدا را به مهمان می دادند و سهم بتها را صرف بتها می کردند، این قول از زجاج و دیگران است.

2-هر گاه سهم خدا با سهم بتها مخلوط می شد جدا نمیکردند و میگفتند،خدا غنی تر است و هر گاه سهم بتها با سهم خدا مخلوط می شد،جدا می کردند.هر گاه آب از زراعت خدا به زراعت بتها می رفت،نمی بستند و هر گاه آب از زراعت بتها بزراعت خدا می رفت، می بستند و می گفتند:خدا غنی تر است.این قول از ابن عباس و قتاده و مروی از امامان ما(ع)است.

3-هر گاه از سهم بتها چیزی از بین می رفت،از سهم خدا برمیداشتند و جبران می کردند و هر گاه از سهم خدا چیزی از بین میرفت،جبران نمیکردند.این قول از حسن و سدّی است.

سٰاءَ مٰا یَحْکُمُونَ

:این حکم آنها بد حکمی بود.

ص :286

گفته اند: سنت دختر کشی از اینجا پیدا شد که نعمان بن منذر،قومی از عرب را غارت و زنانشان را اسیر کرد.در میان اسیران دختر قیس بن عاصم بود.سپس صلح کردند.

هر زنی بخانوادۀ خود بازگشت،جز دختر قیس که ترجیح داد در میان سپاه دشمن بماند.

قیس سوگند یاد کرد که هر چه دختر در خانه اش تولد شود،زنده بگور کند.

لِیُرْدُوهُمْ

:این لام برای عاقبت است.یعنی نتیجۀ زینت قتل اولاد هلاک شدن مردم بود.نه اینکه آنها واقعاً قصد داشتند که ایشان را هلاک کنند.این معنی از ابو علی جبائی است.برخی گفته اند:ممکن است در میان آنها افراد معاندی هم بودند که قصد هلاک ایشان را داشته اند.و بنا بر این جانب آنها غلبه داده شده است.

وَ لِیَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ دِینَهُمْ

:نتیجۀ دیگر اینکه دین آنها را بر آنها مشتبه و تردید میکردند.

وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ مٰا فَعَلُوهُ

:اگر خدا میخواست که آنها را از این کار منع کند یا آنها را مجبور به ترک کند،میکرد و جلو آنها را می گرفت.لکن این کار با تکلیف که امر اختیاری است،سازگار نبود.

فَذَرْهُمْ وَ مٰا یَفْتَرُونَ

:آنها را با دروغ و افترایشان ترک کن و بحال خود گذار، زیرا خدا آنها را کیفر می دهد.این جمله،در نهایت تهدید است.

این آیه دلالت دارد بر اینکه تزیین قتل و خود قتل،کار خود آنها بود و در نسبت آن بخدا دروغگو بودند.

ص :289

بچه بوجود آورده بود،می باشد.برخی گویند:مقصود شتر نری است که بچۀ بچه اش قابل سواری بود.دیگر بر آن شتر سوار نمی شدند.

وَ أَنْعٰامٌ لاٰ یَذْکُرُونَ اسْمَ اللّٰهِ عَلَیْهَا افْتِرٰاءً عَلَیْهِ

:مجاهد گوید:برخی از چارپایان بودند که نام خدا را بر آنها و متعلقات آنها نمی بردند.ابو وائل گوید:بر آنها حج نمی کردند.ضحاک گوید:در وقت سر بریدن،نام بتها بر آنها می برند،نه نام خدا.این کارها را به این دلیل انجام می دادند که خدا به آنها دستور داده است و این دروغ و افترا بود.

سَیَجْزِیهِمْ بِمٰا کٰانُوا یَفْتَرُونَ

:معنای آن ظاهر است.

ص :291

زن و مرد از گوشت آن میخوردند.خالص بودن چیزی برای کسی،این است که شریک نداشته باشد.مثل خالص بودن عمل برای خدا.کلمۀ ذکور از«ذکر»به معنای شرف است.جنس نر بنظر ایشان شریفتر از جنس ماده است.

وَ إِنْ یَکُنْ مَیْتَهً فَهُمْ فِیهِ شُرَکٰاءُ

:اگر جنین،مرده تولد می شد،زن و مرد در آن شریک بودند.سپس فرمود:

سَیَجْزِیهِمْ وَصْفَهُمْ

:بتقدیر«بوصفهم»که پس از حذف باء،کلمه منصوب شده است.یعنی بزودی آنها را بسبب این وصفشان کیفر می دهیم.برخی گویند:بتقدیر «جزاء وصفهم»است.یعنی:بزودی کیفر وصفشان را خواهد داد.

إِنَّهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ

:خداوند حکیم است و کیفر را طبق حکمت خویش به جلو می اندازد یا عقب.همچنین بکارهای آنها داناست.در این آیه،چهار عیب برای کفار شمرده است:1-حیوانات را بدون اذن خدا سر می بریدند 2-حیوانات را به ادعای اینکه تذکیه شده است میخوردند و بخدا افترا می بستند 3-بچۀ شتران آزاد شده را بر زنان حرام می دانستند 4-بچه ای که مرده تولد می شد بدون هیچ دلیلی بر زن و مرد حلال می دانستند.

ص :294

اِفْتِرٰاءً عَلَی اللّٰهِ

:آنچه حرام می شمردند بدروغ بخدا نسبت می دادند.

قَدْ ضَلُّوا

:آنها بکردار و گفتار خویش تابع حکم شیطان شدند و از راه حق بدور افتادند.

وَ مٰا کٰانُوا مُهْتَدِینَ

:و بسوی دین و نیکی و رشد هدایت نشدند.

از این آیات برمی آید که مذهب جبر باطل است،زیرا خداوند قتل و افتراء و تحریم را به آنها نسبت داده و خود را از آن منزه شمرده و آنها را بر کشتن فرزندان بی گناه نکوهش کرده است.اگر کسی جرمی نکرده باشد و بنا بر عقیدۀ جبریان،این کارها را خداوند انجام داده است،چرا آنها را به کیفر ابدی گرفتار سازد؟!

ص :296

می فرماید:خداوند خالق همۀ چیزهاست و نباید آنها را به بتها نسبت داد و بدون دستور او چیزی را حلال یا حرام شمرد:

وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَ جَنّٰاتٍ مَعْرُوشٰاتٍ وَ غَیْرَ مَعْرُوشٰاتٍ

:خداوند بدون هیچگونه سابقه ای باغهایی آفرید که در آنها درختان گوناگون است.برخی از درختان را بر روی پایه ها قرار داده اند و برخی بدون پایه،خود بر سر پا ایستاده اند.ابن عباس و سدّی گویند:مقصود از درختانی که بر روی پایه ها قرار دادند،درختان انگور است.

ابو علی گوید:منظور این است که بوسیلۀ شاخه ها برای درختها دیوار درست کنند.

کلمۀ عرش بمعنای بر افراشتن درختان است،بطوری که بر روی زمین قرار نگیرد.این عباس گوید:مقصود از«غیر معروشات»انواع درختانی است که در کوه ها و صحراها می رویند ابو مسلم گوید:منظور درختانی است که احتیاج به پایه ندارند و خود بر سر پا می ایستند.

وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُکُلُهُ

:و همچنین درخت خرما و زراعتها که طعم یا ثمر آنها مختلف است،بیافرید.ثمر درختان و گیاهان از لحاظ رنگ و مزه و بو و شکل مختلفند.در عین حال شباهت هایی هم با یکدیگر دارند و همگی دلیل یگانگی خداوند هستند.

وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمّٰانَ مُتَشٰابِهاً وَ غَیْرَ مُتَشٰابِهٍ

:دیگر اینکه زیتون و انار را آفرید که از لحاظ مزه و رنگ و شکل،برخی بهم شبیهند و برخی شبیه نیستند.علت اینکه انار و زیتون را با هم ذکر میکند،گفته اند این است که شاخه های آنها با برگها پوشیده شده اند.

کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذٰا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصٰادِهِ

:در اینجا فعل امر برای اباحه بکار رفته است.جبائی گوید:از این آیه برمی آید که می توان از ثمر درختان- و لو اینکه حق فقرا در آن باشد-خورد.می فرماید:هر گاه درخت ثمر داد،از ثمرش بخورید و در روز چیدن،حق را بدهید.درباره این حق،دو قول است:1-منظور زکات است که یک دهم یا نصف آن را باید داد(در دیمی 1/10 و در صورتی که با آب چاه و

ص :299

با وسائل میکانیکی آب خورده باشد 1/20)این قول از ابن عباس و محمد بن حنیفه و زید بن اسلم و حسن و سعید بن مسیب و قتاده و ضحاک و طاووس است.2-از امام صادق بنقل از آباء طاهرینش منقول است که منظور دادن اندازه ای است که ممکن باشد به مساکین.عطا و مجاهد و ابن عمرو سعید بن جبیر و ربیع بن انس نیز چنین گفته اند.

اصحاب ما روایت کرده اند که منظور دادن قبضه ها و مشت های پی در پی ایشان است.

ابراهیم و سدی گویند:این آیه با حکم وجوب دادن یک دهم و یک بیستم،نسخ شده است، زیرا این آیه مکی است و حکم زکات در مدینه بیان شد.و چون روایت شده است که زکات هر صدقه ای را نسخ کرده است،گویند:زکات در روز چیدن و درویدن برداشته نمیشود.تا ناسخ صدقات باشد،علی بن عیسی گوید:این مطلب صحیح نیست،زیرا روز چیدن و درویدن،ظرف حق است نه ظرف انجام مأمور به.

وَ لاٰ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاٰ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ

:از حد خود در صرف مال تجاوز مکنید که خدا مردم مسرف را دوست نمی دارد.در اینباره اقوالی است:1-خطاب بصاحبان مال است.یعنی همۀ مال را صدقه ندهید بلکه برای خانواده هم چیزی باقی بگذارید.

چنان که ثابت بن قیس بن شماس ثمر پنجاه نخل را برداشت و همه را صدقه داد.این قول از ابو العالیه و ابن جریج است.2-سعید بن مسیب گوید:یعنی از ادای واجب کوتاهی نکنید.3-ابو مسلم گوید:یعنی پیش از چیدن،در خوردن زیاده روی مکنید و به فقرا ضرر نزنید 4-یعنی مال را در راه معصیت و بیجا خرج نکنید 5-خطاب به پیشوایان است.یعنی بصاحبان مال اجحاف نکنید و از آنها زیادی نگیرید.این قول از ابن زید است.6-این خطاب بعموم است.تا کسی در صرف مال زیاده روی نکند و زمامدار و حاکم در گرفتن مال مردم و صرف آن زیاده روی و ولخرجی نکنند.و این قول از لحاظ فایده،عمومی تر است.

ص :300

نکنید.طبق این معنی،امر بر ظاهر خود حمل شده است.ممکن است امر بمعنای اباحه باشد.یعنی برای شما مباح است که از روزی خدا بخورید.

وَ لاٰ تَتَّبِعُوا خُطُوٰاتِ الشَّیْطٰانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ

:به دنبال شیطان که دشمن آشکار شماست نروید.تفسیر این جمله در سورۀ بقره گذشت(آیه 168) ثَمٰانِیَهَ أَزْوٰاجٍ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ :مطلبی را که در آیۀ پیش بطور مجمل بیان کرده بود،در اینجا به تفصیل بیان کرد.در آن آیه فرمود:از چارپایان،«حموله»و«فرش»را آفرید.

در اینجا بیان میکند که«حموله»و«فرش»هشت جفت هستند.دو«نر و ماده»از میش و دو«نر و ماده»از بز و دو«نر و ماده» از شتر و دو«نر و ماده»از گاو.منظور از این تفصیل بعد از اجمال این است که متضمن توبیخ بیشتری باشد.بدیهی است که هر یک از حیوانات نر و ماده،زوج هستند، از اینجهت می فرماید:هشت زوج.نر،زوج ماده و ماده،زوج نر است.چنان که میفرماید:

«أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ» (احزاب 37:جفتت را نگهدار)برخی گویند «ثَمٰانِیَهَ أَزْوٰاجٍ» یعنی هشت صنف.دو صنف نر و ماده،از میش و دو صنف نر و ماده از بز و...

«ضان»گوسفند پشم دارد و جمع«ضائن»و معز گوسفند مودار و جمع«ما عز» است.برخی گویند:منظور این است که هر یک از اینها هر دو دسته اند:اهلی و وحشی در مورد شتر اگر چه اهلی و وحشی صادق نیست.لکن شترها هم از لحاظ عربی بودن و عربی نبودن بر دو دسته اند.این مطلب از امام صادق ع نیز روایت شده است.

قُلْ آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحٰامُ الْأُنْثَیَیْنِ

:

به این مشرکین که حلال خدا را حرام کرده اند،بگو:آیا بز و میش نر را خدا حرام کرده است یا بز و میش ماده را یا آنچه که در رحم بز و میش ماده است؟ این سؤال را بمنظور بحث و استدلال برای آنها طرح می کند،تا دروغ و افترای آنها را بخدا آشکار سازد،زیرا آنها می گفتند:آنچه در رحم حیوانات است بر مردها حلال و بر زنها

ص :304

حرام است و مطالب دیگر!آنها اگر در پاسخ این سؤال می گفتند:بز و میش نر حرام است یا بز و میش ماده حرام است یا آنچه در رحم آنهاست،حرام است،لازم بود که هر بز و میش نر یا هر بز و میش ماده یا آنچه در رحم آنهاست،حرام باشد و بنا بر جواب اخیر گوسفند نر و ماده هر دو حرام بود زیرا آنچه دو رحم بز و میش است،یا نر است، یا ماده.خلاصه اینکه لازم بود معتقد شوند که جنس گوسفند،اعم از نر و ماده و کوچک و بزرگ حرام باشد.در حالی که آنها زیر بار چنین مطلبی نمی رفتند،زیرا بعضی را حلال و بعضی را حرام می شمردند.بدینترتیب در برابر این استدلال محکوم می شدند.

نَبِّئُونِی بِعِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ

:اگر راست می گویید از آنچه حلال یا حرام شمرده اید،از روی علم بمن خبر دهید.

وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ قُلْ آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحٰامُ الْأُنْثَیَیْنِ أَمْ کُنْتُمْ شُهَدٰاءَ إِذْ وَصّٰاکُمُ اللّٰهُ بِهٰذٰا

:

در اینجا تتمۀ هشت زوج نر و مادۀ حیوانات را در مورد شتر و گاو بیان می کند.سپس همان استدلالی را که در مورد بز و میش کرد،تکرار کرده،می فرماید:به آنها بگو آیا خدا شتر و گاو نر یا شتر و گاو ماده یا بچه ای که در رحم گاو و شتر ماده است حرام کرده و یا اینکه هنگامی که خداوند به شما دستور داد و آنها را بر شما حرام کرد،حضور داشتید؟!سؤال اخیر را باین جهت طرح می کند که در راه تحصیل علم،یا دلیلی که عقلا برای رسیدن بحق دنبال می کنند یا مشاهده است که عمومی نیست و اختصاص بعدّۀ خاصی دارد.هر گاه هیچ کدام از این دو راه برای تحصیل علم نباشد،علمی وجود ندارد و مذهب باطل می شود.مقصود این است که آیا شما این مطلب را بدلیل کتب آسمانی می گویید یا خداوند با خود شما در میان گذاشته است؟اوّلی که باور ندارید دوّمی هم که دروغ است.پس گفتار شما باطل است.

فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَریٰ عَلَی اللّٰهِ کَذِباً لِیُضِلَّ النّٰاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ

:چه کسی به خود ستمکارتر از کسی است که بخدا نسبت دروغ دهد و چیزی که از جانب خدا تحریم

ص :305

نشده،حرام شمارد و کاری کند که مردم را بدون دانش بگمراهی افکند و به آنها چیزی بگوید که خود بدرستی آن اطمینان ندارد و باعث هلاک آنها شود،اگر چه ممکن است واقعاً قصد هلاک آنها را نداشته باشد!؟ إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الظّٰالِمِینَ :خداوند مردم ستمکار را به ثواب هدایت نمی کند، زیرا آنها بواسطۀ کفر و گمراهی سزاوار کیفر دائمی هستند.

ص :306

لکن همۀ اینها مردار هستند.در اینجا این مطلب را به اجمال و در آنجا به تفصیل بیان کرده است.بهتر این است که بگوییم:علت اینکه در اینجا این سه تا را بیان کرده،این است که اینها از سایر محرمات اهمیت بیشتری دارند.بقیه در جاهای دیگر یا بوسیلۀ وحی قرآنی بیان کرده است.وانگهی این سوره،مکی و مائده،مدنی است.

ممکن است چیزهایی که حرامند و در این آیه نیامده اند،بعدا حرام شده باشند.

مردار حیوانی است که بدون تزکیۀ شرعی جان سپرده باشد.

فَإِنَّهُ رِجْسٌ

:رجس نام هر چیز ناخوش آیندی است.رجس به معنای عذاب نیز آمده است.یعنی:همۀ اینها که ذکر شد،پلید هستند.

أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَیْرِ اللّٰهِ بِهِ

:غیر از مردار و خون و گوشت خوک،آن ذبح خلاف شرعی که نام غیر خدا بر آن برده شود،نیز حرام است.این یکی را فسق نامیده، زیرا خارج از امر خداست.اهلال،بلند کردن آواز برای چیزی است.(مائده آیه 3 رجوع شود).

فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بٰاغٍ وَ لاٰ عٰادٍ فَإِنَّ رَبَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ

:اگر کسی متجاوز و افراط کار نباشد و بخوردن آنها ناچار شود، خداوند به او رخصت داده است، چنان که دارای مغفرت و رحمت است.(تفسیر این آیه در سورۀ بقره ذیل آیۀ 173 گذشت.)

ص :309

درندگان و سگان و گربه ها و هر چه که با چنگال شکار کند،می شود.قتیبی و بلخی گوید:هر مرغی که دارای چنگال و هر حیوانی که دارای سم است بر آنها حرام بود.

وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ حَرَّمْنٰا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُمٰا

: از گاو و گوسفند نیز تمام چربیها و پیه هایی که در باطن آنهاست بر یهود حرام کردیم.

إِلاّٰ مٰا حَمَلَتْ ظُهُورُهُمٰا أَوِ الْحَوٰایٰا أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ

:مگر آن پیه که بر روی گوشت باشد یا آن پیه که در باطن است.منظور گوشت چاق و پیهی است که در رودۀ بزرگ است.این معنی از ابن عباس و حسن و سعید بن جبیر و قتاده و مجاهد و سدّی است.ابن زید گوید:منظور ماده بچه های شیر خوار است.جبائی گوید:منظور پیه هایی است که در شکم و روده هاست.همچنین پیهی که با استخوان مخلوط شده مثل پیهی که بر پهلوی گوسفند و گاو یا بر استخوان دم آنهاست،بر آنها حرام نبود.حرف «او»در اینجا برای اباحه است.یعنی هر کدام از این سه نوع چربی مباح است.

ذٰلِکَ جَزَیْنَٰهُمْ بِبَغْیِهِمْ

:اینها را بکیفر کردارشان که پیامبران را می کشتند و ربا می خوردند و اموال مردم را به باطل مباح می شمردند،بر آنها حرام کردیم.

چنان که می فرماید: «فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هٰادُوا حَرَّمْنٰا عَلَیْهِمْ طَیِّبٰاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ» (نساء 160:بر اثر ظلم یهودیان چیزهای پاکیزه ای که بر آنها حلال شده بود،بر آنها حرام کردیم)برخی گویند:منظور این است که آنها بوسیلۀ گناه بخود ستم کرده بودند برخی گویند:زمانداران اسرائیلی خوردن گوشت مرغ و پیه را بر فقراء ممنوع کرده بودند.خداوند اینها را بکیفر این کار بر خودشان حرام کرد.این مطلب را علی بن ابراهیم در تفسیر خود آورده است.

پرسش چگونه ممکن است تکلیف،کیفر باشد.در حالی که تکلیف تابع مصلحت و برای پاداش است؟ پاسخ این تکلیفها را کیفر می نامد،زیرا کارهای زشتی مرتکب شدند که سزاوار شدند

ص :312

که اینها بر آنها بهمین جهت حرام شود.و اگر آن کارهای زشت نبود،بر آنها حرام نمی شد و مصلحتی نداشت.

وَ إِنّٰا لَصٰادِقُونَ

:ما در آنچه می گوییم نسبت بحرمت حیوانات ناخن دار و پیه گاو و گوسفند و نسبت به تجاوز یهودیان و نسبت بهمۀ مطالب و اینکه این حرمت، کیفر آنان و بصلاح آیندگانشان بود،راستگو هستیم.

فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقُلْ رَبُّکُمْ ذُو رَحْمَهٍ وٰاسِعَهٍ

:اگر ترا در آنچه میگویی تکذیب کنند، بگو خدای شما صاحب رحمت فراوان است و در کیفر شما عجله نمی کند بلکه شما را مهلت می دهد.

وَ لاٰ یُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ

:اما همین که وقت کیفر او فرا رسید، جلو کیفر او نسبت بمردمی که پیامبر را تکذیب می کنند،گرفته نمیشود:

ص :313

موضوع صفحه تفسیر دو آیۀ فوق 35 اعراب،شان نزول،مقصود 35 دلالت آیۀ 36 آیۀ(21-22-23-24)و ترجمه 39 تفسیر آیۀ(21-22)40 قرائت،اعراب،مقصود 40 تفسیر آیۀ(23-24)42 قرائت،لغت،اعراب،مقصود 42 پرسش و پاسخ آن 43 یک بحث کلامی 44 آیۀ(25-26)و ترجمه 46 تفسیر آیۀ(25)47 لغت،اعراب،شان نزول 47 مقصود 48 تفسیر آیۀ(26)51 لغت،مقصود 51 آیۀ 27-28-29-30)و ترجمه 55 تفسیر آیۀ(27-28)56 قرائت،لغت،اعراب،مقصود 56 پرسش و پاسخ 58 پرسش و پاسخ دیگر 59 تفسیر آیۀ(29-30)60 مقصود 60 آیۀ(31-32)و ترجمه 62 تفسیر دو آیۀ فوق 63 قرائت،لغت،اعراب 63 مقصود 64 معنای لهو و لعب 65 آیۀ(33-34)و ترجمه 67 موضوع صفحه تفسیر دو آیۀ فوق 68 قرائت،مقصود 68 آیۀ(35-36-37)و ترجمه 72 تفسیر آیات فوق 73 لغت،اعراب،مقصود 73 علت ایمان نیاوردن کفار چیست؟74 باز هم سخنی از زبان کفار 75 آیۀ(38-39)و ترجمه 77 تفسیر دو آیۀ فوق 78 لغت،اعراب،مقصود 78 اقوالی درباره معنای«فی الکتاب»80 سخنی از معتقدین به تناسخ 81 آیۀ(40-41)و ترجمه 83 تفسیر دو آیۀ فوق 84 قرائت،اعراب،مقصود 84 آیۀ(42-43-44-45)و ترجمه 85 تفسیر آیات فوق 86 قرائت،لغت،اعراب 86 مقصود،دلالت آیۀ 88 گفتار امام صادق ع در جواب فضیل بن عیاض:که پرهیزکار کیست؟90 آیۀ(46-47-48-49)و ترجمه 91 تفسیر آیات فوق 92 لغت،اعراب،مقصود 92 یک استدلال دیگر 93 آیۀ(50-51)و ترجمه 95 تفسیر آیۀ«50»96 مقصود،لغت 96

ص :315

موضوع صفحه تفسیر آیۀ(51)98 اعراب،مقصود 98 آیۀ(52-53)و ترجمه 100 تفسیر دو آیۀ فوق 101 قرائت،اعراب،شان نزول 101 مقصود 102 آیۀ(54-55)و ترجمه 106 تفسیر آیۀ(54)107 قرائت،لغت،شان نزول 107 تفسیر آیۀ(55)110 قرائت،اعراب،مقصود 111 آیۀ(56-57-58)و ترجمه 112 تفسیر آیۀ«56»113 اعراب،مقصود 113 تفسیر آیۀ(57-58)114 قرائت،لغت،اعراب 114 مقصود 115 آیۀ(59-60)و ترجمه 117 تفسیر دو آیۀ فوق 118 لغت،اعراب،مقصود 118 آیۀ(61-62)و ترجمه 123 تفسیر دو آیۀ فوق 124 قرائت،مقصود 124 آیۀ(63-64)و ترجمه 127 تفسیر دو آیۀ فوق 128 قرائت،اعراب،مقصود 128 آیۀ(65-66-67)و ترجمه 130 تفسیر آیۀ«65»131 لغت،مقصود 131 موضوع صفحه تفسیر آیۀ(66-67)134 تعداد آیات 134 مقصود 134 آیۀ(68-69)و ترجمه 135 تفسیر دو آیۀ فوق 136 قرائت،اعراب،شان نزول،مقصود 136 آیۀ(70)و ترجمه 139 تفسیر آیۀ«70»140 لغت،اعراب،مقصود 140 تفسیر آیۀ«71»143 آیۀ(71)و ترجمه 142 تفسیر آیۀ«71»143 قرائت،لغت،اعراب،مقصود 143 آیۀ(72-73)و ترجمه 145 تفسیر آیۀ«72 و 73»146 تعداد آیات 146 اعراب،مقصود 146 آیۀ(74-75)و ترجمه 149 تفسیر دو آیۀ فوق 150 قرائت،لغت،اعراب،مقصود 150 آیۀ(76-77-78-79)و ترجمه 153 تفسیر آیات فوق 154 قرائت،لغت،اعراب 154 مقصود 155 چند پرسش 157 پاسخ پرسشها 158 داستان حضرت ابراهیم 160 آیۀ(80-81-82)و ترجمه 162 تفسیر آیۀ«80-81»163 قرائت،اعراب،مقصود 163

ص :316

موضوع صفحه تفسیر آیۀ«82»166 لغت،مقصود 166 آیۀ(83-84-85-86-87)و ترجمه 168 تفسیر آیۀ(83 تا 87)169 قرائت،اعراب،مقصود 169 آیۀ(88-89-90)و ترجمه 173 تفسیر آیات فوق 174 قرائت،مقصود 174 دلالت آیۀ 177 آیۀ(91)و ترجمه 178 تفسیر آیۀ«91»179 قرائت،اعراب و شان نزول 179 مقصود 180 آیۀ(92)و ترجمه 182 تفسیر آیۀ(92)183 قرائت،اعراب،مقصود 183 دلالت آیۀ 184 آیۀ(93)و ترجمه 185 تفسیر آیۀ«93»186 لغت،اعراب،شان نزول 186 مقصود 187 آیۀ(94)و ترجمه 190 تفسیر آیۀ«94»191 قرائت،لغت 191 اعراب،شان نزول،مقصود 192 آیۀ(95-96-97-98)و ترجمه 194 تفسیر آیۀ«95-96»195 قرائت،لغت،اعراب،مقصود 195 تفسیر آیۀ«97-98»198 موضوع صفحه قرائت،مقصود 198 آیۀ(99)و ترجمه 201 تفسیر آیۀ«99»202 قرائت،لغت 202 مقصود 203 فوائد خرما 204 آیۀ(100-101)و ترجمه 206 تفسیر دو آیۀ فوق 207 قرائت،لغت،اعراب،مقصود 207 آیۀ(102-103-104-105)و ترجمه 211 تفسیر آیۀ«102-103»212 لغت،اعراب،مقصود 212 درباره معنای لطیف 113 تفسیر آیۀ«104-105»215 قرائت،لغت 215 اعراب،مقصود 216 آیۀ(106-107-108)و ترجمه 218 تفسیر آیۀ«106-107»219 لغت،مقصود 219 تفسیر آیۀ«108»221 قرائت،لغت،شان نزول،مقصود 221 آیۀ(109-110-111)و ترجمه 224 تفسیر آیۀ(109-110)225 قرائت 225 لغت،شان نزول 226 مقصود 227 تفسیر آیۀ«111»229 قرائت،لغت،مقصود 229

ص :317

موضوع صفحه دلالت آیۀ 230 پرسش و پاسخ آن 231 آیۀ(112-113)و ترجمه 232 تفسیر دو آیۀ فوق 233 قرائت،لغت 233 اعراب،مقصود 234 آیۀ(114-115)و ترجمه 237 تفسیر آیۀ«14»238 قرائت،مقصود 238 تفسیر آیۀ«115»240 قرائت،لغت،اعراب،مقصود 240 آیۀ(116-117)و ترجمه 242 تفسیر دو آیۀ فوق 243 لغت،اعراب 243 مقصود 244 پاسخ و پرسش 245 آیۀ(118-119-120)و ترجمه 246 تفسیر آیات فوق 247 قرائت،اعراب و لغت 247 مقصود 248 دلالت آیۀ 249 آیۀ«121»و ترجمه 251 تفسیر آیۀ«121»252 مقصود 252 آیۀ(122-123)و ترجمه 254 تفسیر دو آیۀ فوق 255 قرائت،لغت،اعراب،شان نزول 255 مقصود 256 آیۀ(124-125)و ترجمه 259 موضوع صفحه تفسیر آیۀ«124»260 قرائت،لغت،اعراب 260 شان نزول،مقصود 261 تفسیر آیۀ«125»263 قرائت،لغت،مقصود 263 پرسش و پاسخ 265 آیۀ(126-127)و ترجمه 268 تفسیر دو آیۀ فوق 269 مقصود 269 آیۀ(128-129)و ترجمه 271 تفسیر آیۀ(128 و 129)272 قرائت،اعراب،مقصود 272 آیۀ(130-131-132)و ترجمه 276 تفسیر آیات فوق 277 قرائت،لغت،اعراب،مقصود 277 آیۀ(133-134-135)و ترجمه 280 تفسیر آیات فوق 281 قرائت،لغت 281 اعراب،مقصود 282 آیۀ(136)و ترجمه 284 تفسیر آیۀ«136»285 قرائت،لغت،مقصود 285 آیۀ(137-138)و ترجمه 287 تفسیر آیۀ«137»288 قرائت،لغت،مقصود 288 تفسیر آیۀ(138)290 قرائت،لغت،اعراب،مقصود 290 آیۀ(139-140)و ترجمه 292 تفسیر آیۀ«139»293

ص :318

موضوع صفحه قرائت،مقصود 293 تفسیر آیۀ«140»295 قرائت،اعراب،مقصود 295 آیۀ(141)و ترجمه 297 تفسیر آیۀ«141»298 قرائت،لغت،اعراب،مقصود 298 وجوهی در معنای«اسراف»300 آیۀ(142-143-144)و ترجمه 301 تفسیر آیات فوق 302 موضوع صفحه قرائت،لغت،اعراب 302 مقصود 307 آیۀ(145)و ترجمه 307 تفسیر آیۀ«145»308 قرائت،مقصود 308 آیۀ(146-147)و ترجمه 310 تفسیر دو آیۀ فوق 311 قرائت،اعراب،311 پرسش و پاسخ 312 توجه صفحه 100 در پاورقی آیۀ(52 و 53)درست است صفحه 128 سطر 5 تقعدن درست است صفحه 141 سطر 2 لیس درست است

ص :319

ص :320