ص :2

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ

لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَیَّ یَدَکَ لِتَقْتُلَنِی

،تو اگر برای گشتن من دستت را بسوی من دراز کنی.

مٰا أَنَا بِبٰاسِطٍ یَدِیَ إِلَیْکَ لِأَقْتُلَکَ

:من دستم را بقصد کشتن،بسوی تو دراز نمی کنم.

مفسران گویند:در آن زمان کشتن کسی بعنوان دفاع،جایز نبود،بلکه افراد موظف بودند که شکیبایی نشان دهند:تا خداوند انتقام بگیرد.چنان که عقیده حسن و مجاهد و جبایی همین است.

ابن عباس و جماعتی گویند:معنای آیه این است که تو اگر از راه ستم بخواهی مرا بکشی،من از راه ستم ترا نخواهیم کشت.اینها می گویند:قابیل هابیل را ناگهانی و غفلهً کشت.در موقع قتل،هابیل در خواب بود و قابیل با سنگی او را بقتل رسانید.

سید مرتضی گوید:ظاهر آیه با هیچیک از این دو وجه،سازگار نیست،زیرا خداوند متعال خبر داده است که هابیل گفت:اگر برادرش بخواهد او را بکشد،وی بکشتن او اقدام نخواهد کرد،یعنی قصد کشتن او را نخواهد داشت،زیرا قصد کشتن شخص هم ناپسند است.کسی که از خود دفاع میکند و احیاناً طرف خود را میکشد،در حقیقت قصد کشتن او را ندار.منتهی برای حفظ جان خود ناچار میشود او را بکشد.

گویی هابیل میگوید:تو اگر بمن ظلم کنی،من بتو ظلم نخواهم کرد.

إِنِّی أَخٰافُ اللّٰهَ رَبَّ الْعٰالَمِینَ

:من از خدا می ترسم و اقدام بقتل تو نخواهم کرد.

إِنِّی أُرِیدُ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِی وَ إِثْمِکَ

:من بقتل تو آغاز نمیکنم،زیرا میخواهم اگر مرا کشتی،گناه قتل من و گناهان دیگر خود را بدوش کشی،این معنی از ابن- عباس،حسن،ابن مسعود،قتاده، مجاهد و ضحاک است.

جبایی و زجاج گویند:مقصود این است که گناه قتل من و قتل همۀ مردم را بگردن گیری،زیرا این سنت غلط را برای اولین بار تو بوجود می آوری.

مقصود از بدوش گرفتن بار گناه،تحمل کیفر گناه است،زیرا صحیح نیست که کسی ارادۀ معصیت غیر کند،لکن مانعی نیست که ارادۀ عقاب غیر کند.

پرسش اگر گفته شود که چگونه جایز است تحمل کیفر گناهی که هنوز،انجام نشده

ص :5

است؟زیرا قتل هنوز واقع نشده بود.

پاسخ البته تحمل کیفر مشروط بوقوع گناه است.هنگامی که هابیل احساس کرد که برادرش قصد قتل او را دارد،چه مانعی داشت که بگوید:اگر مرتکب قتل من شوی، کیفر قتل مرا متحمل خواهی شد؟ فَتَکُونَ مِنْ أَصْحٰابِ النّٰارِ :بواسطۀ این کردار زشت،گرفتار دوزخ خواهی شد.

وَ ذٰلِکَ جَزٰاءُ الظّٰالِمِینَ

:این است کیفر گنهکاران،ممکن است این جمله هم تتمۀ سخن هابیل باشد و محتمل است که سخن خدا باشد.

فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِیهِ

:در اینباره اقوالی است:

1-یعنی نفسش او را تحریک و تشجیع کرد که برادر خود را بکشد.این قول از مجاهد است.

2-مقصود این است که نفسش قتل برادر را در نظرش بیاراست.

3-نفسش او را مساعدت و هماهنگی کرد بر قتل برادر و بنا بر این در اصل (علی قتل اخیه)بوده که حرف جر محذوف و مجرور منصوب شده است.

فقتله:مجاهد گوید قابیل نمی دانست چگونه او را بکشد.شیطان بصورت مرغی در آمد و مرغی را گرفت و سرش را میان دو سنگ گذاشت و کوبید.قابیل هم برای کشتن برادر،از وی سرمشق گرفت.گفته اند:هابیل اولین مقتول بود! فَأَصْبَحَ مِنَ الْخٰاسِرِینَ: قابیل با این عمل شوم خود،در دنیا و آخرت،زیانکار و از خیر دنیا و آخرت محروم شد.

برخی از کلمۀ«اصبح»استفاده کرده اند که این قتل در شب اتفاق افتاده است.

لکن صحیح نیست،زیرا عادت عرب این است که هر گاه کسی عملی انجام دهد که بحالش زیانبخش باشد،اینطور تعبیر کند.منظور این نیست که فقط این زیان مخصوص بیک زمان است و نه زمانهای دیگر.

ص :6

جماعتی است.این آیه دلالت می کند بر فساد عقیده حسن و جبایی و ابو مسلم که معتقدند این دو تن از بنی اسرائیل بوده اند.

اصم گوید.خداوند کلاغی را مبعوث کرد تا بر جسد هابیل خاک بریزد.قابیل که متوجه مقام هابیل در پیشگاه حق شده و قبول شدن قربانی او و ماموریت زاغ برای دفنش را مشاهده کرده بود.گفت.وای!برخی گفته اند،فرشته ای بود بصورت کلاغ آیه دلالت دارد بر اینکه،کار کلاغ،مورد نظر خداوند متعال بوده و امر تصادفی نبوده است،بلکه خداوند به او الهام کرده بود.چنان که ابو مسلم گوید.جبایی گوید اینکار،نظیر داستان هدهد و نامه رسانی و پاسخ آوردن او برای سلیمان معجزه بوده است(نمل 20)ممکن است خداوند فهم کلاغ را به اندازه ای زیاد کرده باشد که خودش این مطالب را تشخیص داده باشد،چنان که ما هنگامی که کودکمان را به کاری وادار می کنیم،متوجه کار خودش هست.

لِیُرِیَهُ کَیْفَ یُوٰارِی سَوْأَهَ أَخِیهِ

،ماموریت کلاغ این بود که به قابیل بنمایاند که چگونه عورت برادر را بپوشاند.جبایی گوید،یعنی به او نشان دهد که نعش برادر را که متعفن شده بود،بخاک بسپارد.بنا بر این بجسد بیجان«سواه»گفته شده است قٰالَ یٰا وَیْلَتیٰ أَ عَجَزْتُ ،هنگامی که کلاغ کیفیت مخفی کردن جسد را به او نشان داد،گفت،وای من،آیا به اندازه این کلاغ هم دانشی ندارم که بتوانم جسد برادرم را بخاک سپارم.

أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هٰذَا الْغُرٰابِ فَأُوٰارِیَ سَوْأَهَ أَخِی

،سواه چیز مکروه و ناپسند است.

فَأَصْبَحَ مِنَ النّٰادِمِینَ

،آن گاه از کشتن برادر دچار ندامت گردید.جبایی گوید، این ندامت،بنحوی که توبه شمرده شود نبوده.درست مثل اینکه کسی بر اثر ناراحتی که پیدا می کند از خوردن شراب پشیمان میشود،از اینرو پشیمانی او بحالش سودی نداشت.برخی گفته اند یعنی از اینکه جسد برادر را حمل کرده بود.پشیمان شد و برخی گفته اند،یعنی از مرگ برادر پشیمان شد نه از گناه.

ص :9

رواج داد.فرزندان او در لهو و لهب و شرب خمر سر گرم شدند و آلات طرب نظیر طبل و نای و تار و مزمار را رواج دادند و آتش را بر طبق سنت پدر پرستیدند و زنا و بی بند و باری و هرزگی را بحد اعلا رسانیدند،تا اینکه در طوفان نوح از بین رفتند و نسل شیث باقی ماند.

ص :11

می داد.عموم مفسران معتقدند که: «مِنْ أَجْلِ» آغاز کلام است و متصل بما قبل نیست.

ابن انباری دلیل آورده است که اینجا سر آیه است و سر آیه،فصل است و نیز گوید:

کسی که این کلمه را مربوط به«نادمین»می داند،برای«کتبنا»علتی باقی نگذارده لکن کسی که آن را مربوط به«کتبنا»می داند،علت ندامت را هم ساقط نکرده و این اولی است.

حفظ کرده،گویا همۀ آنها را حفظ کرده است.این معنی از مجاهد و زجاج و مختار ابن انباری و مروی از امام باقر(ع)است.امام در دنبالۀ بیان خودش فرمود:از آن بهتر،این است که انسانی را از گمراهی حفظ و او را براه راست هدایت کند.

2-یعنی هر که پیامبری یا امام عادلی بکشد،گویی همۀ مردم را کشته است و عذاب قتل همۀ مردم را می بیند و اگر کسی از پیامبری یا امام عادلی حمایت کند،گویی از لحاظ استحقاق ثواب،همۀ مردم را زنده کرده است.این معنی از ابن عباس است.

3-یعنی هر که کسی را بنا حق بکشد،گناه همۀ قاتلان بگردن اوست،زیرا سنت قتل را در میان مردم رواج داده و آن را برای مردم آسان جلوه داده است.بنا بر این در قتل قاتلان دیگر نیز شریک است و هر که جلو قتلی را بگیرد و کاری کند که همچون سنتی بعنوان منع از آدمکشی در میان مردم رواج پیدا کند،بطوری که گناه قتل را بزرگ شمارند و بقتل اقدام نکنند،گویی مردم را احیا کرده،زیرا آنها را از خطری بزرگ حفظ کرده است.این است معنای احیای همۀ مردم.این معنی از ابو علی جبایی و مختار طبری است.پیامبر گرامی اسلام فرمود:«هر کس سنت پسندیده ای را رواج دهد،اجر آن و اجر کسی که تا روز قیامت به آن عمل می کند،برای اوست و هر کس سنت ناپسندی را رواج دهد گناه آن و گناه هر کس که تا روز قیامت به آن عمل کند،بگردن اوست» 4-ابن مسعود و گروهی از صحابه گویند:یعنی از نظر مقتول مثل این است که همه را کشته باشد و از نظر آنکه نجات یافته،مثل این است که همه را احیا کرده باشد.

5-یعنی قصاص قتل بر قاتل لازم است،چنان که با کشتن همۀ مردم نیز قصاص او واجب است و کسی که از قاتل در گذرد و از قصاص او چشمپوشی کند،مثل این است که همه را عفو کرده باشد.این معنی از حسن و ابن زید است.در حقیقت حیات دهنده خداوند متعال است و جز او کسی قادر بر احیا نیست.بنا بر این نسبت احیا بدیگری دادن مجاز است.چنان که نمرود گفت: «أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ» (بقره 258:من زنده کنم و بمیرانم)و برای اثبات گفتار خود یکی را کشت و یکی را باقی گذاشت.

ص :14

وَ لَقَدْ جٰاءَتْهُمْ رُسُلُنٰا بِالْبَیِّنٰاتِ

:بنی اسرائیل که سرگذشت آنها بیان شد،قومی بودند که پیامبران ما با دلایل روشن بسوی ایشان آمدند.

ثُمَّ إِنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ بَعْدَ ذٰلِکَ فِی الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ

:آن گاه بسیاری از ایشان بوسیلۀ شرک- بقول کلبی-و بوسیلۀ قتل-بقول دیگران-از حد حق تجاوز کردند.بهتر این است که آیه عام و شامل هر گونه تجاوزی باشد.چنان که از امام باقر(ع)روایت است که:

«متجاوزان کسانی هستند که حرام ها را حلال شمرند و خونها را بریزند»

ص :15

شیر و بول شتران استفاده کردند و حالشان بهتر شد،به شبانان حمله ور شدند و شتران بیغما بردند و از اسلام مرتد شدند.پیامبر آنها را گرفت.دست و پایشان را برید و چشمشان را بیرون آورد.اکثر مفسران گویند:آیه دربارۀ راهزنان نازل شده است.

عموم فقها همین نظر را برگزیده اند.

برده است،باید دست و پایش-بطور مخالف-بریده شود و اگر تنها در راه مردم، ایجاد ترس و وحشت کرده است،باید تبعید شود.ابن عباس، سعید بن جبیر،قتاده، سدی و ربیع نیز چنین گفته اند.بنا بر این کلمه«او»برای تخییر و اباحه نیست، بلکه برای مراتب حکم و تفاوت آن با اختلاف جنایت است.شافعی گوید:کسی که مال مردم را می رباید،امام حق دارد که او را بدار آویزد و او را نکشد.گوید:

هر کدام باندازۀ کردارشان کیفر می بینند.کسی که هم قتلش واجب است و هم بدار آویختنش.ابتداء او را میکشند،سپس سه بار او را بر سر دار میکنند و پایین می آورند.

ابو عبید گوید:از محمد بن حسن دربارۀ«بدار زدن»سؤال کردم.پاسخ داد:مقصود این است که او را زنده بدار زنند و با نیزه او را بقتل رسانند.رأی ابو حنیفه هم همین است-به ابو حنیفه گفتند:این کار«مثله»است.پاسخ داد مقصود این است که چنین اشخاصی مثله شوند(یعنی اعضای آنها بریده شود)برخی گفته اند:«او»در اینجا برای تخییر و اباحه است:یعنی امام اگر خواست آنها را میکشد و اگر خواست بدار میزند و اگر خواست تبعید میکند.این قول از حسن و سعید بن مسیب و مجاهد است.

از امام صادق ع نیز روایت شده است، مِنْ خِلاٰفٍ .مقصود این است که دست راست و پای چپ ایشان را قطع کنند.

أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ

:در اینباره اقوالی است.اصحاب امامی ما معتقدند که باید آنها را از بلدی به بلدی بفرستند،تا توبه کنند و باز گردند.ابن عباس،حسن،سدی سعید بن جبیر و...نیز چنین گفته اند.شافعی نیز بر همین عقیده است.اصحاب ما گویند:آنها را از رفتن به بلاد شرک باید مانع شد و مشرکان را نیز باید از راه دادن ایشان به سرزمین خود،مانع شد تا توبه کنند.عمر بن عبد العزیز و سعید بن جبیر -بروایتی دیگر-گویند:آنها را باید از بلد خود به بلد دیگر فرستاد.ابو حنیفه و اصحابش گویند:مقصود زندان است.میگویند:کسی که در زندان است،هر گاه میان او و خانواده اش ایجاد مانع کنند و به او اجازۀ تصرفات در امور زندگی ندهند، مثل این است که از زندان خارج شده است،در عین حال از سختیهای زندان نیز رنج

ص :19

میبرد،اینان شعر زیرا از زبان برخی از زندانیان نقل کرده اند:

خرجنا من الدنیا و نحن من اهلها

فلسنا من الاحیاء فیها و لا الموتی

اذا جاءنا السجّان یوماً لحاجه

عجبنا و قلنا جاء هذا من الدنیا

یعنی با اینکه اهل دنیا هستیم از دنیا خارجیم.ما نه مرده هستیم و نه زنده! هنگامی که زندانیان برای کاری نزد ما می آید،تعجب میکنیم و میگوییم از دنیا آمده است.

ذٰلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیٰا وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ عَذٰابٌ عَظِیمٌ

:این است خواری آنها در دنیا و در آخرت بر ایشان عذابی بزرگ است.

این آیه دلالت دارد بر بطلان قول کسانی که میگویند،حد،کیفر معاصی است، زیرا خداوند می فرماید:بعد از کیفرهای دنیوی در آخرت نیز گرفتار عذاب عظیم هستند.با اینکه بر آنها اقامۀ حد شده است و مقصود این است که با اقامۀ حد سزاوار کیفر عظیم هستند.در عین حال ممکن است خداوند آنان را به لطف و کرم خود عفو و آن عذاب اکبر را با فضل خود از ایشان اسقاط کند.

إِلاَّ الَّذِینَ تٰابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَیْهِمْ

:پس از بیان کیفر محارب،در اینجا حکم آنانی که پس از محاربه و فساد توبه کرده و هنوز هم گرفتار نشدند،بیان میکند.

اینان از کیفر مصون هستند.لکن اگر کسی بعد از گرفتاری توبه کند،نفعی ندارد و باید کیفر به بیند.

فَاعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ

:بدانید که خداوند آمرزگار و رحیم بوده،توبۀ آنان را می پذیرد و آنها را ببهشت میبرد.

همان بنده باشم»سعد بن طریف از اصبغ بن نباته از علی ع روایت کند که:«در بهشت دو لؤلؤ در زیر عرش است یکی زرد و دیگری سفید،در هر یک از آنها هفتاد هزار غرفه است که درها و جامهای آن از یک ماده است.لؤلؤ سفید همان«وسیله»است برای محمد ص و اهل بیتش و لؤلؤ زرد،برای ابراهیم است و اهل بیتش» وَ جٰاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ :و در راه دین خدا با دشمنان جهاد کنید.جهاد در راه دین نیز وسیله ای است برای درک ثواب.دلیل هر چیزی وسیلۀ علم به آن چیز و دست زدن به چیزی وسیلۀ واقع شدن در آن است.لطف حق نسبت به انسان،راهی است بسوی طاعت خدا.جهاد ممکن است بدست یا زبان یا قلب یا شمشیر یا گفتن و نوشتن باشد.

لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ

:شاید به نعیم جاودانی دست یابید.مقصود این است که باید عمل را به امید سعادت و رستگاری انجام داد.برخی گویند:«لعل و رجیٰ»از جانب خداوند معنای لزوم را می رساند.یعنی عمل کنید تا رستگار شوید.

ص :23

(حج 22:هر گاه بخواهند از آتش بیرون روند به آن بازگردانده میشوند)و بقولی:

یعنی وقتی آتش آنها را می سوزاند،نزدیک است که از آن خارج شوند مثل: «جِدٰاراً یُرِیدُ أَنْ یَنْقَضَّ فَأَقٰامَهُ» (کهف 77:دیواری که نزدیک بود خراب شود و او بر سر پایش آورد) اگر کسی بگوید:چگونه میخواهند از دوزخ خارج شوند،با اینکه علم دارند که خارج نخواهند شد؟ گوییم:صرف علم به اینکه چیزی ممکن نیست،انسان را از خواستن آن باز نمی دارد،زیرا خواهش انسان به چیزی تعلق می گیرد که مورد نیازش باشد.

وَ مٰا هُمْ بِخٰارِجِینَ مِنْهٰا وَ لَهُمْ عَذٰابٌ مُقِیمٌ

:آنها از دوزخ خارج نمی شوند و برای آنها عذابی همیشگی است.شاعر گوید فان لکم بیوم الشعب منی عذاباً دائماً لکم مقیماً یعنی شما راست در روز شعب،از جانب من عذابی همیشگی و پایان ناپذیر.

ص :25

صورت زوج نیستند،بر همین منوال،رفتار و همه را هماهنگ می کنند.

البته مثنی آوردن هم جایز است،زیرا مطابق اصل است.هذلی گوید:

فتخالسا نفسیهما بنوافذ

کنوا فذا لعبط التی لا ترقع

یعنی نفس های ایشان در برابر ضربتهای مهلکی که جراحت آن قابل بخیه و التیام نبود،تسلیم شدند.این مطلب در مورد غیر از اعضا هم جایز است مثل:

«خلّیتما نساء کما»یعنی زنان تان را رها کردید.در مورد آیۀ شریفه،مفرد آوردن هم جایز است که گفته شود:«فاقطعوا یمینهما»شاعر گوید:«کلوا فی بعض بطنکم تعیشوا» یعنی به اندازۀ مقداری از ظرفیت شکم بخورید تا زنده بمانید. جَزٰاءً بِمٰا کَسَبٰا :نصب جزاء بنا بر این است که مفعول له باشد و همچنین«نکالا» ممکن است مفعول مطلق باشد برای«فاقطعوا»به معنای«جازوهم و نکلوا بهم»

«قلوب»در آیه «صَغَتْ قُلُوبُکُمٰا» (تحریم 4)است.قرائت ابن مسعود نیز دلیل این است که مقصود قطع دست راست است.

علما گویند:این آیه دربارۀ بریدن دست سارق،مجمل است و باید کیفیت آن را از سنت،اقتباس کرد،در این که چه مبلغ دزدی سبب بریدن دست میشود، اختلاف است. اصحاب ما گویند:ربع دینار یا بیشتر.شافعی و اوزاعی و ابو ثور نیز چنین گویند:عایشه از پیامبر گرامی روایت کرده است که دست دزد را بخاطر ربع دینار یا بیشتر باید قطع کرد،ابو حنیفه و اصحابش گویند:ده درهم یا بیشتر،دلیل ایشان، روایتی است از ابن عباس که:«کمترین مبلغی که باعث قطع دست میشود قیمت یک سپر است»و قیمت سپر در زمان پیامبر،ده درهم بوده است.

مالک گوید:سه درهم یا بیشتر.نافع از ابن عمران روایت کرده است که پیامبر دست دزدی را به خاطر دزدیدن سپری به ارزش سه درهم قطع کرد.برخی گفته اند:

قطع انگشتان دست،هنگامی است که شخص پنج درهم بدزدد.ابو علی جبایی با قبول این قول گوید:چنین کسی بمنزلۀ کسی است که از دادن پنج درهم زکات خود- داری کند و فاسق است.برخی گویند:دست دزد را در هر حال-چه کمی بدزدد یا زیاد- باید قطع کرد.خوارج نیز بر همین عقیده بوده اند.دلیل آنها عموم آیه و روایتی است از پیامبر:«خداوند لعنت کند دزد را که تخم مرغی می دزدد و دستش قطع میشود و ریسمانی بسرقت می برد و دستش بریده میشود.

اساتید فن حدیث،دربارۀ سند این حدیث،ایراد دارند،همچنین در دلالت آن.گویند«کلمۀ بیضه»در حدیث بمعنای«تخم مرغ»نیست،بلکه سفیدی سپر است که در موقع جنگ بر سر میگیرند،همچنین کلمۀ«حبل»بمعنای بند کشتی است.

در کیفیت قطع دست نیز اختلاف است:

-اکثر فقها میگویند:باید تا مچ قطع کرد.شافعی میگوید:بار اول دست

ص :29

راست و بار دوم پای چپ و بار سوم دست چپ و بار چهارم پای راست را قطع می کنند و برای بار پنجم او را بزندان می افکند.ابو حنیفه میگوید:در مرتبۀ سوم دست را قطع نمی کنند.

بعقیدۀ شیعه،باید چهار انگشت دزد را از بیخ قطع کرد و کف دست و انگشت ابهام را باقی گذاشت،در مرتبۀ دوم پای چپ او را از اصل ساق باید قطع کرد و عقب پا را باقی گذاشت در مرتبۀ سوم باید او را برای همیشه زندانی کرد،از علی ع این مطلب بحد شهرت،نقل شده است و شیعه بر آن اجماع دارند،برای اثبات این مطلب باین آیه استدلال کرده اند: «فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتٰابَ بِأَیْدِیهِمْ» (بقره 79:

وای بر آنان که کتاب را بدستهای خود می نویسند)بدیهی است که کتاب به انگشتان نوشته میشود،بنا بر این هر گاه انگشتان کسی قطع شود،دستش قطع شده است.

در این مطلب،خلافی نیست که قطع دست دزد،هنگامی واجب است که از «حرز»و محلی محفوظ بماند؟دزدی کند.تنها از داود روایت شده است که قطع دست دزد لازم است،اعم اینکه از حرز و محفظه دزدی کند یا از جای دیگر،حرز، محلی است که معمولا برای نگهداری چیزها مورد استفاده قرار میگیرد و مطابق آداب و رسوم اجتماعی،نسبت بچیزهای مختلف،تفاوت میکند،از نظر ما تعریف حرز این است:جایی که فقط مالک حق داخل شدن داشته باشد و دیگران باید باذن او در آنجا تصرف کنند.

جَزٰاءً بِمٰا کَسَبٰا نَکٰالاً مِنَ اللّٰهِ

:قطع دست را بمنظور کیفر دزدان و مجازاتی از جانب خداوند،بمرحلۀ اجرا در آورید،کلمۀ نکال به معنای عقوبت است.زهیر گوید:

و لو لا ان ینال ابا طریف

عذاب من خزیمه او نکال

یعنی:چرا از خزیمه عذابی و عقوبتی به ابو طریف،نرسد؟! وَ اللّٰهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ :خداوند قادر غیر مغلوب و کارهایش از روی حکمت است.

فَمَنْ تٰابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ اللّٰهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ

:کسی که پس از سرقت،توبه

ص :30

کند و کارهای شایسته و پسندیده را در پیش گیرد،خداوند توبه اش را قبول و کیفر معصیتی که از آن توبه کرده است،اسقاط می کند،این که خداوند خود را به توبه پذیری وصف میکند،فایده ای بزرگ دارد،زیرا بدین ترتیب،عاصی،برای توبه کردن،بر سر میل می آید،کلمۀ«تواب»از صفاتی است که هم به خداوند در قرآن کریم،نسبت داده است،هم به بندگان،در مورد خداوند،معنای آن توبه پذیر و در مورد بندگان،معنای آن رجوع کنندۀ بسوی خداست و بهر حال از صفات مدح است.

إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ

:اشاره به اینکه قبول توبه،تفضل و لطفی است از جانب خداوند.

أَ لَمْ تَعْلَمْ

:برخی گویند:خطاب به پیامبر و مقصود امت اوست.مثل «یٰا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذٰا طَلَّقْتُمُ النِّسٰاءَ» (طلاق 1:ای پیامبر،هنگامی که زنان را طلاق دهید).برخی گویند:خطاب به افراد مکلف است.یعنی:ای انسان،آیا نمی دانی؟!علت اتصال این خطاب به ما قبل،این است که می خواهد بگوید:وعده ها و وعیدها و احکامی که بیان شده صحیح است.یعنی مگر ای انسان نمی دانی که:...؟ -أَنَّ اللّٰهَ لَهُ مُلْکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ :خداوند راست تصرف در آسمانها و زمین، بدون اینکه مانع و مزاحمتی داشته باشد.

یُعَذِّبُ مَنْ یَشٰاءُ وَ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشٰاءُ

:او عذاب می کند بندگان گناهکاری را که بخواهد و می آمرزد بندۀ گنهکاری که توبه نکرده باشد،زیرا اگر توبه کند،وعدۀ خداست که او را مؤاخذه نکند.بعقیدۀ برخی مؤاخذۀ بندۀ توبه کار بر خداوند قبیح است.در هر صورت،گنهکاری که توبه کند،مشمول این آیه نیست.

وَ اللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ

:معنای آن گذشت.

ص :31

مردی از اشراف یهود،زنا کرد.این زنا محصنه بود و یهودیان خیبر از سنگسار کردن ایشان دلخوش نبودند.نوشتند به یهودیان مدینه،که این موضوع را از پیامبر گرامی اسلام سؤال کنند،شاید آن بزرگوار،حکم سنگسار را تغییر دهد.کعب بن اشرف، کعب بن اسید،شعبه بن عمرو،مالک بن صیف،کنانه بن ابی الحقیق و...خدمت او آمده،عرض کردند:حکم زنای محصنه را برای ما بیان کن.فرمود:آیا بحکم من راضی خواهید شد؟گفتند:

-آری.

جبرئیل نازل شد و حکم سنگسار را بیان کرد و پیامبر گرامی،حکم را باطلاع آنها رسانید ولی آنها از قبول آن خودداری کردند.

جبرئیل گفت:

-ابن صوریا را میان خود و ایشان،قرار ده.ضمناً خصوصیات وی را برای پیامبر وصف کرد.

پیامبر فرمود:

-آیا ابن صوریا را که ساکن فدک است و مردی سفید رو و بیمو و یک چشم است، می شناسید؟ گفتند:

-آری.

فرمود:

-او چگونه مردی است در میان شما؟ گفتند:

-او عالمترین مردی است که در روی زمین باقی مانده و بدستورات دینی موسی آگاه است.

فرمود:

-بدنبال او بفرستید.

ص :34

آنها شخصی را فرستادند و ابن صوریا را بیاورد.

پیامبر گرامی به او فرمود:

ترا سوگند می دهم به خدای یکتایی که تورات را بر موسی نازل کرد و دریا را برای شما شکافت و شما را نجات بخشید و آل فرعون را غرق کرد و سایۀ ابر را بر شما گسترد و ترنجبین و بلدرچین برای شما فرستاد آیا در کتاب شما حکم سنگسار کردن در مورد زنای محصنه،وجود دارد، گفت:

-آری.به خدایی که مرا بیاد او افکندی،اگر نمی ترسیدم که خدای تورات مرا بسوزاند،دروغ میگفتم یا مطلب را تغییر می دادم،ولی بگو که این مطلب،در کتاب تو چگونه آمده است؟ فرمود:

هنگامی که چهار شاهد عادل،بر این عمل زشت،گواهی دهند و بگویند که آلت تناسلی مرد را-همچون میل در سرمه دان-دیده اند،سنگسار کردن واجب میشود.

ابن صوریا گفت:

-در تورات نیز خداوند همین طور دستور داده است.

پیامبر به او فرمود:

-برای اولین بار چگونه حکم خدا را زیر پا گذاشتید؟ پاسخ داد:

-هر گاه بزرگی زنا می کرد،او را وامیگذاردیم و هر گاه بیچاره ای زنا می کرد، حدّ را بر او جاری می کردیم،سرانجام زنا در میان اشراف شایع شد،تا اینکه پسر عموی پادشاه ما نیز زنا کرد.ما او را سنگسار نکردیم.دیگری زنا کرد.شاه میخواست او را سنگسار کند،قبیلۀ او گفتند:

-نباید این مرد را سنگسار کنی،جز اینکه نخست پسر عمویت را سنگسار کنی.

ص :35

در این وقت ما جمع شدیم و گفتیم:باید حکمی درست کنیم که پایین تر از سنگسار و در حق شریف و غیر شریف،قابل اجرا باشد.از اینرو قرار بر این شد که زنا کاران را چهل ضربۀ شلاق بزنیم و رویشان را سیاه کنیم،آن گاه آنها را وارونه سوار بر الاغی کنیم و در شهر بگردانیم.

یهودیان به ابو صوریا گفتند:

-تو شایسته نیستی که این مطالب را برای او بگویی،لکن چون غایب بودی نخواستیم از تو غیبت کرده باشیم.

ابن صوریا گفت:

-او مرا به تورات سوگند داد و اگر سوگند نداده بود،این مطالب را با او در میان نمی گذاشتم.

پیامبر دستور داد:

-آن زن و مرد یهودی اشرافی را در جلو در مسجد،سنگسار کردند و گفت:

-خدایا،من نخستین کسی هستم که حکم ترا-پس از آنکه یهود از بین برده بودند-زنده کردم.

از اینرو این آیه نازل شد:

-یٰا أَهْلَ الْکِتٰابِ قَدْ جٰاءَکُمْ رَسُولُنٰا یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیراً مِمّٰا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتٰابِ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ (آیه 15 همین سوره) ابن صوریا برخاست و دست بر زانوان پیامبر نهاد و گفت:

-اینجا جایی است که بخدا و تو پناه آورده ام،سایر چیزها و مطالبی که از بیان آنها خود داری کرده ای،برای ما بیان کن.

پیامبر از این کار خود داری کرد.

سپس ابن صوریا دربارۀ خواب پیامبر سؤال کرد.

فرمود:

-چشمان من بخواب می روند ولی دلم بیدار می ماند.

ص :36

ابن صوریا گفت، -راست گفتی.اکنون دربارۀ کودکی مرا خبر ده،که فقط شبیه پدر است یا مادر.

فرمود:

-نطفۀ هر یک از پدر و مادر،بر دیگری سبقت گرفت،طفل شبیه او میشود.

ابن صوریا گفت:

-راست گفتی.اکنون بگو که پدر را از فرزند چیست و مادر را چه؟ در این وقت پیامبر بیهوش شد و چون بهوش آمد-در حالی که صورتش سرخ شده بود و عرق می ریخت-فرمود:گوشت و خون و ناخن و پیه برای مادر و استخوان و اعصاب و عروق مال پدر است.

ابن صوریا گفت:

-راست گفتی.تو فرستادۀ خدایی.

ابن صوریا اسلام را پذیرفت و پرسید:

-کدام یک از فرشتگان بر تو نازل میشود؟ فرمود:

-جبرئیل گفت:

-جبرئیل را برای من وصف کن پیامبر جبرئیل را وصف کرد.ابن صوریا گفت:

-گواهی می دهم که جبرئیل در تورات نیز همین طور وصف شده است و تو پیامبر بر حق خدایی.

پس از اسلام ابن صوریا،یهود زبان به بدگویی او گشودند.هنگامی که خواستند برخیزند،بنی قریظه به بنی النضیر آویخته،گفتند:

-ای محمد،بنی النضیر برادران ما هستند،پدر ما یکی و دین ما و پیامبر ما

ص :37

هم یکی است.هر گاه آنها یکی از ما را بکشند،زیر بار قصاص نمی روند و 70 بار شتر خورما،بعنوان خونبها می دهند.ولی هر گاه ما یکی از آنها را بکشیم، قاتل را می کشند و 140 بار شتر خورما از ما می گیرند.هر گاه مقتول زنی باشد،در برابر او مردی از ما را می کشند و هر گاه مردی باشد،دو مرد از ما را می کشند و هر وقت بنده ای باشد،آزادی از ما را می کشند.جراحاتی که بر ما وارد می کنند،از لحاظ دیه نصف جراحاتی که ما بر آنها وارد می کنیم،حساب می کنند.تو میان ما و ایشان حکم کن.در این وقت خداوند آیۀ سنگسار و آیۀ قصاص را نازل کرد.

یاد داده بودند که اگر محمد ص دربارۀ زنای محصنه حکم به تازیانه کرد،قبول کنند و اگر حکم به سنگسار کرد،نپذیرند،زیرا حکم سنگسار را که در تورات آمده بود، تحریف کرده بودند.این قول از ابن عباس و جابر و سعید بن مسیب و سدی است.

قتاده گوید:آمدند تا دربارۀ قتلی که اتفاق افتاده بود،سؤال کنند.بآنها گفته بودند که اگر محمد بخونبها حکم کرد قبول کنید و اگر بقصاص حکم کرد قبول نکنید.

ابو جعفر گوید:این قضیه در باره یهودیان بنی النضیر و یهودیان بنی قریظه بود.

یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَوٰاضِعِهِ

:آنان سخن خدا را بعد از آنی که خداوند آنها را در محل خود قرار داده،حلال و حرام خود را ذکر کرده بود،تغییر دادند.جماعتی از مفسران گویند:مقصود تغییر حکم سنگسار کردن در مورد زنای محصنه است به شلاق زدن.قتاده گوید:مقصود،تغییر حکم قصاص قتل به خونبهاست که در نتیجه،آدمکشی بالا گرفت.برخی گویند:منظور این است که تورات را تحریف،حلال را حرام و حرام را حلال کردند.حسن و ابو علی جبایی گویند:منظور این است که سخن پیامبر را بعد از شنیدن،تحریف می کردند و از زبان او دروغهایی می پرداختند و برای یهودیان خیبر می نوشتند.خیبریان با پیشوای بزرگ اسلام،سر جنگ داشتند.بدین ترتیب خداوند پیامبرش را تسلیت داده،می فرماید:

-آنها چگونه بتو ایمان می آورند،حال آنکه تورات که کلام خداست و گفتار ترا تحریف می کنند؟ یَقُولُونَ إِنْ أُوتِیتُمْ هٰذٰا فَخُذُوهُ وَ إِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا :یهودیان خیبر به یهودیان مدینه گویند:اگر در مورد زنانی محصنه شما را به تازیانه امر کرد،قبول کنید و اگر شما را به سنگسار کردن امر کرد،قبول نکنید.این معنی از حسن است.

و بقولی:یعنی اگر در مورد قتل شما را بخونبها امر کرد،قبول کنید و اگر شما را به قصاص امر کرد،قبول نکنید.

وَ مَنْ یُرِدِ اللّٰهُ فِتْنَتَهُ

:در این باره اقوالی است:

1-یعنی هر کس که خداوند ارادۀ عذابش کند.نظیر «عَلَی النّٰارِ یُفْتَنُونَ»

ص :39

(ذاریات 13:بر آتش عذاب میشوند و «ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ» (ذاریات 14:عذابتان را بچشید)این قول،از حسن و قتاده و مختار جبایی و ابو مسلم است.

2-سدی و ضحاک گویند:یعنی کسی که خداوند ارادۀ عذابش کند.

3-زجاج گوید:یعنی هر کس که خداوند ارادۀ خواری و رسواییش کند.

4-یعنی:کسی که خداوند او را امتحان کند به اینکه به او دستور دهد که حدودش را جاری کند و او براه تحریف و بدعت رود.معنای اول صحیح تر است.

فَلَنْ تَمْلِکَ لَهُ مِنَ اللّٰهِ شَیْئاً

:تو هرگز نمی توانی او را در برابر امر خداوند از او دفاع کنی و او را از عذاب و هلاکت و رسوایی و خواری نجات بخشی.

أُولٰئِکَ الَّذِینَ لَمْ یُرِدِ اللّٰهُ أَنْ یُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ

:این یهودیان کسانی هستند که خداوند اراده نکرده است که دلهایشان را از عقوبتهای کفر،پاک گرداند.این عقوبتها عبارت از مهر زدن و تنگ کردن دلهاست.لکن دلهای مؤمنان را پاک ساخته،در دلشان خطوط نورانی ایمان نقش کرده و سینه هایشان را برای اسلام گشایش بخشیده است.این معنی از جبایی و حسن است.

بلخی گوید:یعنی خداوند اراده نکرده است که دلهای آنها را از کفر پاک و حکم کند که از کفر بری و به ایمان ستوده اند.

قاضی گوید:این آیه دلالت نمی کند بر اینکه خداوند ایمان آنها را نمی خواهد، زیرا چنین چیزی معقول نیست.آیه شریفه دلالت دارد بر اینکه خداوند ارادۀ پاکی دلهای آنان نکرده است ولی متعرض علت آن نشده است.مقصود این است که:خداوند ارادۀ تطهیر دلها نکرده،زیرا اندوهها و خواری و کیفر آنها را فرا می گیرد،از اینرو بدنبال آن فرمود:

-لَهُمْ فِی الدُّنْیٰا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ عَذٰابٌ عَظِیمٌ

:آنها راست در دنیا خواری و در آخرت،عذابی بزرگ.

آن مذمتی دیگر بعنوان کیفر کردارشان نمی آورد.

خواری یهودیان در دنیا،همان ملزم ساختن آنان بدادن جزیه و آشکار شدن دروغشان در مسالۀ سنگسار و اخراج یهودیان بنی النضیر از مدینه است.خواری منافقان اطلاع پیامبر بر کفرشان است.

ص :41

أَکّٰالُونَ لِلسُّحْتِ

:در خوردن مال حرام،اصرار و مبالغه می کنند.از پیامبر گرامی روایت است که:«سحت،گرفتن رشوه در برابر حکم است»از ابن مسعود و حسن نیز همین طور روایت شده است.از علی(ع)است که:سحت،عبارت است از رشوه، مهر زناکار،اجرت حجامت،پولی که در مقابل جفت شدن حیوان نر با ماده،می پردازند، قیمت سگ،قیمت شراب،قیمت مردار،اجرت کاهن و جایزه ای که برای عمل معصیت، قرار داده میشود.از امام باقر(ع)روایت شده است که:سحت را انواع بسیاری است، اما رشوه،کفر بخداست.دربارۀ اشتقاق کلمۀ سحت،اقوالی است:

1-حرام را باین جهت«سحت»نامیده اند که بدنبال آن عذاب استیصال و هلاکت،دامنگیر انسان میشود.این قول از زجاج است.

2-جبایی گوید:مال حرام را«سحت»نامند،زیرا برکتی ندارد و به استیصال کشانده میشود.

3-خلیل گوید:«سحت»است به خاطر اینکه قیمت سگ و شراب و...ننگین است و مروت و شخصیت انسان را فاسد می کند.

فَإِنْ جٰاءُوکَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ

:ابن عباس و حسن و مجاهد گویند:مقصود یهودیانی است که برای تعیین حکم زنا نزد پیامبر آمده بودند.

ابن عباس بنا بر روایتی دیگر و حسن و مجاهد گویند:مقصود یهودیان بنی قریظه و بنی النضیر است که میخواستند پیامبر در میان ایشان حکم کند و خداوند او را مخیر ساخت که حکم کند یا نکند.از روایات ما ظاهر میشود که این تخییر برای ائمه و حاکمان شرع نیز ثابت است.قول قتاده و عطا و شعبی و ابراهیم نیز همین است.حسن و مجاهد و عکرمه گویند:این حکم به آیه «أَنِ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ» (آیه 49) منسوخ است.

وَ إِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ یَضُرُّوکَ شَیْئاً

:اگر از حکم میان آنها خودداری کنی،آنها قادر نیستند که بدین یا دنیای تو ضرری برسانند،بنا بر این اگر خواستی از آنها اعراض کن.

ص :44

وَ إِنْ حَکَمْتَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ

:و اگر خواستی میان آنها حکم کنی،به عدالت و بقولی بر طبق قرآن و شریعت اسلام،حکم کن.

إِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ

:خداوند عادلان را دوست می دارد.

وَ کَیْفَ یُحَکِّمُونَکَ

:چگونه این یهودیان بحکومت تو راضی میشوند و ترا حکم قرار می دهند؟ وَ عِنْدَهُمُ التَّوْرٰاهُ :در حالی که پیش آنان توراتی است که بر موسی نازل کرده ایم و به اقرار خودشان،همان کتاب موسی می باشد و حق است و مطالب آن گفتۀ من و حکم من است.آنها این مطالب را قبول دارند و انکار نمی کنند! فِیهٰا حُکْمُ اللّٰهِ :ابو علی گوید:یعنی در تورات،احکامی است از خداوند که نسخ نشده است.حسن گوید:منظور این است که حکم رجم(سنگسار)در تورات است.

قتاده گوید:منظور این است که حکم قصاص در تورات است.

ثُمَّ یَتَوَلَّوْنَ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ

:آن گاه از حکم کردن بر طبق تورات از راه جرات و جسارت،خودداری می کنند.این آیه برای پیامبر شگفتی آور و برای یهودیان سرکوبی است.گویی می فرماید:چگونه شما یهودیان بحکم پیامبر من،تسلیم می شوید،با اینکه منکر نبوت او هستید و او را تکذیب می کنید و حکم مرا که بوجوب اطاعت آن اقرار دارید و اعتراف می کنید که از جانب من است،زیرا پا می گذارید؟!«ذلک»اشاره به حکم خداوند در تورات است.این معنی از عبد اللّٰه بن کثیر است.برخی گفته اند:اشاره به حکم پیامبر است برجم.یعنی:بعد از حکم قرار دادن تو یا بعد از حکم کردن تو به سنگسار،روی گردان میشوند،زیرا به آن اعتمادی ندارند و میخواستند راه گریزی پیدا کنند.

وَ مٰا أُولٰئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ

:آنها ایمان ندارند که حکم تو از جانب خداست،زیرا منکر نبوت تو هستند.

برخی گفته اند:این جمله خبری است از جانب خداوند متعال به اینکه این یهودیان به پیامبر و حکمش ایمان نخواهند آورد.

ص :45

سؤال کردند و نور است که بیان حقانیت پیامبر می کند.

یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا

:تورات کتابی است که پیامبران خدا که به حکمش اذعان و اعتراف داشتند،بر طبق آن حکم می کردند.پیامبر ما نیز داخل در آنهاست.

این معنی از حسن،قتاده،عکرمه،سدی و زهری است.اکثر مفسران گویند: پیامبر اسلام نیز مقصود است،زیرا حکم کرد که باید زناکار را سنگسار کرد.این آیه،دلالت ندارد بر اینکه:پیامبر،تابع شریعت موسی است،زیرا خداوند،سنگسار را بوسیلۀ وحی، واجب گردانید و پیامبر این مطلب را از وحی الهی آموخت نه از کتاب تورات،بنا بر این حکم سنگسار،یکی از احکام اسلام است،اگر چه با تورات هم موافق است.از این راه، خداوند یهود را بصحت نبوت پیامبر اسلام آگاه گردانید،زیرا بدون قرائت تورات و بدون سؤال از علمای یهود،این مطلب که بر آنها غامض شده بود و بسیاری از آنها به اشتباه افتاده بودند،برای ایشان بیان کرد و این از دلائل صدق آن بزرگوار است.

ابن عباس گوید:منظور از انبیاء پیامبرانی است که بعد از موسی آمده اند.آنان هزاران نفر بوده اند که خداوند آنها را برای ترویج تورات و تعیین حدود و بیان حلال و حرام آن،مامور کرده است،بنا بر این معنای آیه این است که پیامبرانی که از عصر موسی تا عصر عیسی می آمدند،بر طبق تورات حکم میکردند.

علت اینکه انبیا را مسلمان خوانده،این است که:اسلام دین خداست،بنا بر این هر پیامبری مسلمان است،اما هر مسلمانی پیامبر نیست.

لِلَّذِینَ هٰادُوا

:ابن عباس گوید:یعنی کسانی که از کفر توبه کردند.برخی گویند:

یعنی یهود.منظور این است که پیامبران برای توبه کاران یا یهودیان به تورات حکم می کردند.زجاج گوید:ممکن است در کلام تقدیم و تاخیری باشد.یعنی:

-انا انزلنا التوراه فیها هدی و نور للذین هادوا یحکم بها النبیون:تورات را که در آن هدایت و نور است برای یهودیان فرستادیم و پیامبران بر طبق آن حکم می کردند.

وَ الرَّبّٰانِیُّونَ وَ الْأَحْبٰارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتٰابِ اللّٰهِ

:ربانیون کسانی هستند که مقام علمی آنها بالاست و بقولی کسانی که بعلم خود عمل می کنند.

ص :48

احبار علمای برگزیده هستند(بقول زجاج)ابن عباس گوید:یعنی ربانیون و احبار نیز به کتاب خدا که پیش آنان ودیعه بود حکم می کردند.جبایی گوید:یعنی امر شده بودند که کتاب را حفظ و به آن عمل و از تضییع آن جلوگیری کنند.

وَ کٰانُوا عَلَیْهِ شُهَدٰاءَ

:ابن عباس گوید:یعنی آنها گواه بودند که حکم پیامبر به رجم زناکار،در تورات ثابت است.عطا گوید:یعنی آنها گواه بودند که کتاب تورات از جانب خداوند بیهمتاست.

فَلاٰ تَخْشَوُا النّٰاسَ وَ اخْشَوْنِ

:ای علمای یهود،در اظهار صفات پیامبر و بیان حکم رجم،از مردم نترسید،از من بترسید و آن را کتمان نکنید.این معنی از سدی و کلبی است.

حسن گوید:خطاب به پیامبر اسلام و امت اوست.یعنی هرگز در اقامۀ حدود نسبت به کجروان،ترسی نداشته باشید.از من بترسید و امر مرا ترک نکنید که سود و زیان همه در دست من است.

وَ لاٰ تَشْتَرُوا بِآیٰاتِی ثَمَناً قَلِیلاً

:ای علمای یهود،در عوض حکمی که در تورات بر موسی نازل کرده ام عوضی ناچیز نگیرید و آن را زیر پا نگذارید.

بدینترتیب،خداوند آنها را از تعییر احکام تورات و گرفتن مال و خوردن«سحت» منع می کند.

وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ

:کسی که حکم خدا را مخفی کند و حکم سنگسار زناکار و قصاص قاتل را تغییر دهد.

فَأُولٰئِکَ هُمُ الْکٰافِرُونَ

:در این باره اختلاف است.ابن مسعود و حسن و ابراهیم، بظاهر آن حکم کنند.ابن عباس گوید:مخصوص کسی است که منکر حکم خدا شود.

جبایی گوید:تنها مخصوص یهود است،او می گوید:خوارج نمی توانند به این آیه استدلال کنند،زیرا به یهود اختصاص دارد.علی بن عیسی قول اول را اختیار کرده است.

وی گوید:

هر کس بغیر حکم خدا حکم کند و این کار را حلال شمارد،کافر است.براء بن

ص :49

عازب از پیامبر گرامی اسلام روایت کرده است که «مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْکٰافِرُونَ» و آیۀ بعد آن «فَأُولٰئِکَ هُمُ الظّٰالِمُونَ» و آیۀ بعد آن «فَأُولٰئِکَ هُمُ الْفٰاسِقُونَ» به کفار اختصاص دارد.

این روایت را مسلم در صحیح خود آورده است.قول ابن مسعود و ابو صالح و ضحاک و عکرمه و قتاده نیز همین است.

ص :50

قصاص،اختلاف است.از نظر ما و فقهای دیگر قصاص واجب نیست.عقیدۀ شافعی نیز همین است.ضحاک گوید:در تورات،حکم دیه(خونبها)و جراحت ذکر نشده است، تنها عفو یا قصاص است.

وَ الْعَیْنَ بِالْعَیْنِ وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ

:علما گویند:هر دو نفری که حکم قصاص قتل دربارۀ آنها اجرا شود،حکم قصاص چشم،بینی،گوش و دندان نیز درباره شان اجرا میشود.این اعضا باید در هر دو نفر از لحاظ سلامت مساوی باشند.هر گاه قصاص قتل اجرا نشود،این قصاصها نیز اجرا نمیشود.مثل اینکه مسلمانی گوش کافری را ببرد.

وَ الْجُرُوحَ قِصٰاصٌ

:این جمله عام است و شامل میشود هر چه را که قابل قصاص باشد.مثل:لبها،ذکر،بیضه ها،دستها،پاها و...زخمها را هم باید قصاص کرد. زخم آشکار را به زخم آشکار(یعنی آنکه به استخوان برسد)و خراش را بخراش و شکستن استخوان را به شکستن استخوان.بجز زخمهایی که به مغز سر و جوف انسان سرایت کند،زیرا اگر بخواهند چنین زخمهایی را قصاص کنند،ممکن است بجان شخص لطمه بخورد.زخمهایی از قبیل کوبیدن گوشت یا جدا شدن استخوان یا جراحتی که خطر تلف داشته باشد،قصاص پذیر نیستند و باید دیۀ آنها پرداخته شود.تفصیل این مطلب را باید در کتب فقهی مطالعه کرد.

فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفّٰارَهٌ لَهُ

:کسی که قصاص را صدقه کند،یعنی از آن چشمپوشی و عفو کند،کفارۀ گناهش خواهد بود.عفو،کسی می کند که مجروح شده باشد یا کسی که صاحب اختیار خون مقتول باشد.این معنی از اکثر مفسران است.

ابن عمر و ابن عباس-در روایت عطا-و حسن و شعبی گویند:یعنی:کسی که از قصاص در گذرد،از آمرزش خداوند و پاداش عظیم او برخوردار خواهد شد.از امام باقر ع روایت است که:خداوند باندازۀ عفو او از قصاص،گناهانش را می آمرزد.

عباده بن صامت از پیامبر گرامی روایت کند که:کسی که قسمتی از جسد خود را صدقه کند-یعنی از قصاص آن در گذرد-خداوند بهمان اندازه از گناهش در می گذرد.

ص :53

ابن عباس-بنا بروایت سعید بن جبیر-و مجاهد و ابراهیم و زید بن اسلم گویند:

مقصود این است که:عفو،کفارۀ گناه جانی خواهد بود و خداوند در آخرت او را مؤاخذه نخواهد کرد،لکن معنای اول ظاهرتر است.زیرا ضمیر بنا بر معنای اول به«من»که در کلام است باز می گردد و بنا بر معنای دوم به کسی که قصاص بخاطر او انجام میشود، باز می گردد و مدلول کلام است(در معنای اول،ثواب برای عفو کننده است.در معنای دوم ثواب،برای صاحب حق است) وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ فَأُولٰئِکَ هُمُ الظّٰالِمُونَ :برخی گفته اند:

-منظور یهودیان است که بر طبق دستور خداوند،حکم نکردند برخی گویند:

-منظور هر کسی است که بر خلاف دستور خدا حکم کند.

چنین کسی در حق خود ظلم کرده است و مستوجب عقاب خواهد بود.

بنا بر معنای دوم،واجب است که به احکامی که در کتابهای آسمانی پیشین آمده است،عمل کرد.

ص :54

هدی:مبتدای مؤخر.خبر آن«فیه»است.

نور:عطف بر«هدی» و هدی:در محل نصب و عطف بر«مصدقا» و موعظه:عطف بر«هدی»یعنی«و هادیاً و واعظاً»

لِلْمُتَّقِینَ

:مردم متقی را از معصیتها باز می دارد و آنها را بطاعت وادار می کند.

اگر چه انجیل،برای همۀ مردم هدایت است،لکن می فرماید:هدایت و موعظه،برای مردم متقی است.زیرا تنها اینها هستند که از هدایت آن بهره مند میشوند.

وَ لْیَحْکُمْ أَهْلُ الْإِنْجِیلِ بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ فِیهِ

:فرمانی است برای مسیحیان که دربارۀ آن دو قول است:

1-یعنی:ما گفتیم که اهل انجیل باید حکم کنند به آنچه در انجیل آمده است.

بنا بر این حکایت است از آنچه بر آنان واجب شده است،علت اینکه فعل«گفتیم» حذف شده،این است که بقرینۀ سابق «وَ قَفَّیْنٰا» معلوم است.مثل «وَ الْمَلاٰئِکَهُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بٰابٍ (یقولون) سَلاٰمٌ عَلَیْکُمْ» (رعد 23:ملائکه از هر دری بر ایشان داخل شده،گویند:سلام بر شما) 2-این آیه،با شروع مطلب دیگری دربارۀ اهل انجیل آغاز میشود و منظور حکایت نیست.می گوید:اهل انجیل باید بآنچه خدا امر کرده،حکم کنند.زیرا در آن زمان انجیل نسخ نشده و احکام آن موافق قرآن بود.این قول از ابو علی جبایی است.

لکن قول اول قوی تر است و علی بن عیسی نیز همان را اختیار کرده است.

وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْفٰاسِقُونَ

:ابو علی جبایی گوید:کلمۀ«من» موصوله و کنایه از قوم یهود است.برخی گویند:کلمۀ«من»برای شرط و منظور این است که هر کس،بر طبق دستور خدا حکم نکند،فاسق است:زیرا از این عبارت چنین می فهمیم که هر کس قائل شود که حکمت و حقیقت،در خلاف امر خداوند است.از اینرو قبلا چنین کسانی را کافر خوانده و در اینجا آنها را فاسق می خواند و فاسق،یعنی خارج از دین.بنا بر این،کفر و ظلم و فسق،صفات برای موصوفی واحد،هستند.

برخی گویند:اول دربارۀ منکر و دوم و سوم دربارۀ کسی است که منکر نیست ولی تارک است.

ص :58

نای و بعد به یک معنی هستند،لکن در«نای»دوری کمتری است.گاهی هم هیچ فایده ای در تکرار آنها نیست مثل:

حییت من طلل تقادم عهده

اقوی و اقفر بعد ام الهیثم

یعنی:از جایگاهی مرتفع که عهد آن قدیم و بعد از ام هیثم از سکنه خالی بود، مورد احترام واقع شدی.کلمه های«اقوی و اقفر»بیک معنی هستند.

استباق:مسابقه ای که میان دو نفر یا بیشتر باشد.می فرماید: «وَ اسْتَبَقَا الْبٰابَ» (یوسف 25:یوسف و زلیخا برای رسیدن بدر،بر یکدیگر پیشی می گرفتند)

سعید بن جبیر،ابو عبیده و ابن جریج گوید:یعنی قرآن کریم برای کتابهای پیشین امانتدار است.ابن جریج اضافه می کند که:امانتداری قرآن به این معنی است که مطالب آن کتابها اگر موافق قرآن است باید قبول و اگر مخالف است باید رد کرد.

حسن و ابو عبیده گویند:یعنی قرآن حافظ و مراقب کتابهای پیشین است. (1)

گویند:این آیه دلالت دارد بر اینکه:آنچه خداوند حکایت کرد که در تورات، بر ایشان واجب کرده بود،باید به آن عمل کنیم زیرا قرآن را تصدیق کننده و گواه آن قرار داده است.

فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ

:در میان یهود،دربارۀ رجم زنا کاران،بر طبق قرآن حکم کن.این معنی از ابن عباس است.گوید:هر گاه اهل کتاب به قضات مسلمان رجوع کنند،باید در میان ایشان بر طبق شریعت اسلام،حکم کنند.زیرا امر دلالت بر وجوب دارد.حسن و مسروق نیز چنین گویند:جبایی گوید:این آیه،تخییری را که از آیۀ 42 نسبت به حکم کردن و ترک آن،استفاده می شد،نسخ کرده است.

وَ لاٰ تَتَّبِعْ أَهْوٰاءَهُمْ

:ابن عباس گوید:یعنی از هوی و هوس آنها نسبت به تحریف حکم رجم،پیروی مکن.

عَمّٰا جٰاءَکَ مِنَ الْحَقِّ

:ممکن است کلمۀ«عن»متعلق به «لاٰ تَتَّبِعْ» باشد،از این کلمه معنای انحراف استفاده میشود.یعنی:به سبب پیروی از هوی و هوس ایشان از حق-که بر تو نازل شده است-انحراف مجوی.

پرسش چگونه پیامبر ممکن است از هواهای ایشان پیروی کند،با اینکه او معصوم است؟! پاسخ مانعی ندارد که پیامبر را از کاری که می دانند انجام نمی دهد منع کنند.ممکن

ص :62

است این خطاب به پیامبر و منظور همۀ قضات و حکام باشد.

لِکُلٍّ جَعَلْنٰا مِنْکُمْ شِرْعَهً وَ مِنْهٰاجاً

:این خطاب به سه امت یهود و نصاری و مسلمان است.بدیهی است که منظور قوم هر پیامبری نیست.ملاحظۀ کنیم که:ذکر یهود و نصاری در آیات 44 تا 47 به میان آمد و ذکر مسلمانان در همین آیه.اکنون بدنبال مطالب آن آیات،می فرماید:ما برای هر یک از یهودیان و مسیحیان و مسلمین،شریعت و راه و رسمی قرار داده ایم.بدینترتیب،غایبان و حاضران را ضمن تغلیب و ترجیح جانب حاضران،به صیغۀ خطاب،مورد توجه قرار داده است.

کلمۀ«شرعه»بمعنای شریعت است.تورات را شریعتی و انجیل را شریعتی دیگر و قرآن را شریعتی ثالث است.چنان که قتاده و جماعتی از مفسران گویند.

این آیه دلیل جواز نسخ و دلیل این است که پیامبر ما فقط تابع شریعت خود بوده،امت او نیز چنین است.

مجاهد گوید:این خطاب تنها متوجه امت پیامبر ماست.لکن قول اول،قوی تر است،زیرا خداوند متعال بیان می کند که برای هر پیامبری شریعت و راه و رسمی است.

مؤید آن دنبالۀ همین آیه است که می فرماید:

-وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّهً وٰاحِدَهً

:اگر خداوند خواسته بود،آیین و شریعت همۀ انبیا را یکی میکرد و شما را تابع یک شریعت قرار می داد-شریعتی که هرگز نسخ نشود.این معنی از ابن عباس است.حسن و قتاده گویند:مقصود این است که اگر خواسته بود شما را بر آیین حق،جمع می کرد.نظیر: «وَ لَوْ شِئْنٰا لَآتَیْنٰا کُلَّ نَفْسٍ هُدٰاهٰا» (سجده 13:اگر می خواستیم،هر نفسی را بهدایت خود در می آوردیم) وَ لٰکِنْ لِیَبْلُوَکُمْ فِی مٰا آتٰاکُمْ :لکن شما را تابع شریعتهای مختلف قرار داد تا شما را در آنچه واجب ساخته و شریعت قرار داده،بیازماید.برخی گویند:یعنی شما را در راه سنتها و کتاب،آزمایش کند.حسین بن علی مغربی گوید:

-یعنی:اگر خدا خواسته بود،پیامبری بسوی شما نمی فرستاد،تا خدا را بر طبق قواعد عقل،پرستش کنید و همگی یک امت باشید،لکن برای اینکه شما را از لحاظ

ص :63

عباداتی که برای شما مقرر کرده است،آزمایش کند،پیامبرانی فرستاد و شرایعی تعیین کرد.با اینکه او از سرانجام کار شما آگاه است.

فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرٰاتِ

:بسوی نیکی ها سبقت بگیرید و نگذارید که از دست شما فوت شوند.جبایی گوید:

-پیش از آنی که مرگ گریبان شما را بگیرد،بسوی نیکی ها سبقت بگیرید و امر مرا اطاعت کنید،زیرا امر من بصلاح شماست.

کلبی گوید:

-یعنی شما مسلمانان باید در اطاعت و کارهای پسندیده،بر امتهای پیشین، سبقت بگیرید.

این جمله دلالت می کند بر اینکه،مبادرت بسوی افعال خیر،واجب است، بنا بر این منظور از افعال خیر همان واجبات است.کسی که:امر را بر استحباب حمل کرده،افعال خیر را اعم از واجبات و مستحبات،می داند.

إِلَی اللّٰهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً

:بازگشت همۀ شما به سوی خداست.

فَیُنَبِّئُکُمْ بِمٰا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ

:و شما را آگاه خواهد کرد به آنچه دربارۀ آن اختلاف می کردید.آن گاه بر حسب استحقاقتان شما را کیفر خواهد داد.

ص :64

شده است.

2-امر اول مطلق بود.از اینرو امر دوم دلالت می کند که آن امر مقید بمورد خاص است و شامل همۀ موارد نمیشود (1)وَ احْذَرْهُمْ أَنْ یَفْتِنُوکَ عَنْ بَعْضِ مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ إِلَیْکَ :گویند:در اینباره دو قول است:

1-یعنی:از آنها بپرهیز که ترا از راه قرآن گمراه کنند و بسوی احکام هوا پسندانۀ خود،بکشانند.این کار را از این راه انجام می دهند که ترا بمسلمانی خود امیدوار سازند.این قول از ابن عباس است.

2-یعنی:به پرهیز از آنها که ترا بوسیلۀ مطالب دروغی که بتورات می بندند، گمراه سازند.زیرا حکم تورات نه این است که آنها می گویند:و من حکم آن را برای تو بیان کردم.این قول از ابن زید است.

این آیه دلالت دارد بر اینکه:باید از بدعتگذاران و گمراهان و هوی پرستان دوری و از آمیزش با آنها خودداری کرد.

فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمٰا یُرِیدُ اللّٰهُ أَنْ یُصِیبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ

:در اینباره نیز گفته اند:اقوالی است:

1-یعنی:اگر آنها اعراض کنند،بدان ای محمد،که خداوند می خواهد آنان را بپاره ای از جرمهایشان کیفر دهد.البته مقصود،همۀ جرمهای آنهاست.چنان که گاهی کل می گویند و مقصود بعض است.این قول از جبایی است.

2-اینکه بعضی از گناهان را ذکر می کند،بمنظور تشدید کیفر است.مقصود

ص :67

این است که برای هلاک و سرکوبی آنها بعضی از گناهانشان کافی است.

3-منظور این است که آنها چون تمرد امر خدا کرده اند،خداوند می خواهد قسمتی از کیفر آنها را در همین دنیا قرار دهد،زیرا کیفر دنیوی در مقابل همۀ گناهان نیست ولی کیفر آخرت،برای همۀ گناهان است.

حسن گوید:این کیفر همان اخراج یهودیان بنی النضیر از مدینه است.آنها بخاطر اینکه کافر شدند و کتمان حق کردند،بکیفر جلای وطن،مبتلا شدند و بقولی منظور یهود بنی قریظه است که بر اثر پیمان شکنی در جنگ خندق،بکیفر قتل گرفتار شدند.

وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النّٰاسِ لَفٰاسِقُونَ

:در اینجا خداوند پیامبر را تسلی می دهد به اینکه از اقرار نکردن آنان به نبوتش ناراحت نشود،زیرا اهل ایمان کم و اهل فسق بسیارند، بنا بر این سزاوار نیست که رفتار آنان بر حضرتش دشوار و گران آید.

آن گاه بمنظور انکار رفتار آنان می فرماید:

- أَ فَحُکْمَ الْجٰاهِلِیَّهِ یَبْغُونَ :مجاهد گوید:منظور یهودیان است.جبایی نیز همین معنی را اختیار کرده،گوید:روش آنها جاهلانه بود،زیرا هر گاه ضعیف و مستمندی خطا میکرد،او را بکیفر می رسانیدند و هر گاه یکی از اعیان و اشراف،مرتکب خطایی می شد،از کیفرش خودداری می کردند،از اینرو به آنان گفته شد:آیا شما حکم جاهلیت -یعنی بت پرستان-را طلب می کنید،در حالی که شما پیروان کتاب آسمانی هستید؟! و بقولی:منظور هر کسی است که دنبال حکم غیر خدا را بگیرد،زیرا او با اینکارش،حکم جاهلیت را طلب کرده است.در خواری و فرومایگی او همین بس که حکمی را طلب کند که از روی جهل است نه علم! وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّٰهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ :پیش مردمی که اهل یقین و ایمان هستند، حکم احدی بهتر از حکم خدا نیست.جبایی گوید«لام»به معنای«عند»است.در صورتی که معنی بهم باشد و اشتباهی در میان نباشد،آمدن«لام»به معنای«عند» ضرری ندارد.هر گاه گفته شود:«الحکم لهم»بخاطر این است که آنها حکم را می پسندند و هر گاه گفته شود:«الحکم عندهم»به خاطر این است که به صحت آن علم دارند.

ص :68

دائره:در اینجا دولت است که از دست عده ای خارج شود و بدست عده ای دیگر قبلا در دستشان بوده است،برسد.

حمید ارقط گوید:

کنت حسبت الخندق المحفورا و دائرات الدهر ان تدورا یرد عنک القدر المقدورا یعنی:گمان می کردی که حفر خندق،سرنوشت ترا تغییر می دهد و سختیهای روزگار را که در میان مردم گردش میکند،رد می کند(اهل لغت این کلمه را بمعنای حادثه ناگوار نوشته اند) عسی:برای شک است.لکن در مورد خداوند مفید قطع و حتم است،زیرا خداوند کریم،هر گاه مردم را نسبت به نیکی خود بطمع افکند،در حقیقت آنان را وعده کرده است،بنا بر این جا دارد که انسان به آن امیدوار شود.

فتح:داوری و فیصله دادن.قاضی را«فتّاح»گویند:زیرا حکم را می گشاید و کار را فیصله می دهد.

خدا و رسولش نیست.

عبد اللّٰه بن ابی گفت:

-لکن من از دوستی یهودیان بیزاری نمی جویم،زیرا از حوادث روزگار بیمناکم و بوجود آنها احتیاج دارم.

پیامبر فرمود:

-ای ابو الحبّاب،آیا گمان می کنی که دوستی یهود بسود تست؟ عبد اللّٰه گفت:

-بنا بر این قبول می کنم.

آن گاه آیه نازل شد.

سدی گوید:

-در جنگ احد،گروهی از مردم دچار شدت شدند.یکی گفت:پیش فلان یهودی می روم و از او امان می گیرم.دیگری گفت:بدیار شام،پیش فلان مسیحی می روم و از او امان می گیرم.

از اینرو این آیه نازل شد.عکرمه گوید:

-این آیه هنگامی نازل شد که:بنی قریظه بحکم سعد راضی شده بودند و ابی لبابه بن عبد المنذر به آنها گفت:حکم او سر بریدن است.

بَعْضُهُمْ أَوْلِیٰاءُ بَعْضٍ

:در اینجا خداوند متعال خبر می دهد به اینکه:کافران دوست یکدیگرند و یکدیگر را در مقابل مسلمانان یاری می کنند.

این جمله دلالت دارد بر این که:اهل کفر،همگی تابع کیش واحدی هستند و از لحاظ ارث،یک ملت به حساب می آیند،زیرا قرآن کریم،آنها را اولیای یکدیگر دانسته است.امام صادق(ع)فرمود:«اهل دو ملت،از یکدیگر ارث نمی برند ما از ملتهای دیگر ارث می بریم ولی آنها از ما ارث نمی برند» وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ :کسانی که از شما،از آنها کمک بخواهند و آنها را یاران خود پندارند،مثل ایشان کافر هستند.این معنی از ابن عباس است.یعنی باید حکم اهل کتاب را از لحاظ وجوب لعن و بیزاری جستن از آنها و اهل دوزخ بودن،بر ایشان جاری کرد.

إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الظّٰالِمِینَ

:خداوند مردم ظالم را بخاطر کفر و استحقاق عذاب همیشگی،براه بهشت هدایت نمی کند.بلکه آنها را براه جهنم هدایت می کند.این معنی از ابو علی جبایی است و بقولی:یعنی خداوند حکم مؤمنان را-از لحاظ مدح و ثنا و یاری بر دشمنان-بر آنها جاری نمی سازد.

فَتَرَی الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یُسٰارِعُونَ فِیهِمْ

:ابن عباس گوید:یعنی می بینی کسانی را که در دلهایشان مرض شک و نفاق است-مثل عبد اللّٰه بن ابی-در دوستی و مشاورۀ یهود،شتاب می کنند.برخی گویند:یعنی در همکاری با آنها بمنظور زیان رسانیدن به مسلمین،شتاب می ورزند.کلبی گوید:در دوستی یهودیان و مسیحیان نجران شتاب می کنند،زیرا از وجود آنها منافعی بدست می آوردند.

یَقُولُونَ نَخْشیٰ أَنْ تُصِیبَنٰا دٰائِرَهٌ

:مجاهد و قتاده و سدی گویند:یعنی سخن آنها این است که:دولت و قدرت بدست دشمنان مسلمین بیفتد و ما بیاری ایشان احتیاج پیدا کنیم.کلبی گوید:یعنی می ترسیم که حوادث روزگار ما را دچار سختی و قحطی کند و آنها بما مواد غذایی نرسانند.

فَعَسَی اللّٰهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ

:سدی گوید:یعنی شاید خداوند مکه را برای مسلمانان

ص :73

بگشاید.

جبایی گوید:یعنی بلاد اهل شرک را فتح می کند.قتاده گوید:مقصود داوری و فیصله است.جامع همۀ این اقوال،قول ابن عباس است.وی گوید:یعنی ارادۀ خداوند متعال این است که محمد ص را بر جمیع خلق پیروزی بخشد.

أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ

:سدی گوید:یا امری از جانب حق برسد که در آن عزت مؤمنان و ذلت اهل شرک و ظهور اسلام باشد.حسن و زجاج گویند:این امر،آشکار ساختن نفاق منافقان و امر بجنگ آنان است.جبایی گوید:این امر،در مرتبه ای پایین تر از مرتبۀ فتح بلاد شرک یا مرگ این منافق است.مقاتل گوید:کشتن مردان و اسیر کردن زنان و کودکان بنی قریظه و اخراج بنی النضیر است.قول ابن عباس نیز همین است که می گوید:منظور از امر،ارادۀ هلاک آنان است.ممکن است منظور هلاک یهودیان و منافقان هر دو باشد.

فَیُصْبِحُوا عَلیٰ مٰا أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ نٰادِمِینَ

:تا اهل نفاق از کردار خود و دوستی یهود و رسانیدن اخبار به ایشان،نادم گردند.این معنی از ابن عباس و قتاده است.

مقصود این است که هر گاه خداوند،اسباب فتح و پیروزی مسلمانان را فراهم کرد،آنها از کفر و نفاق خود پشیمان می گردند.

وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا

:مردم مؤمن در حالی که از جرات و جسارت منافقان نسبت بخداوند و اظهار ایمان دروغین،دچار شگفتی شده اند،خدا و رسولش را در ظاهر و باطن،تصدیق کرده،گویند:

أَ هٰؤُلاٰءِ الَّذِینَ أَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ أَیْمٰانِهِمْ

:«جهد»مصدر منصوب است.یعنی:

«جهدوا جهد ایمانهم»عطا گوید:یعنی اینها منافقانی هستند که سوگندهای سخت و مؤکد یاد می کردند و می گفتند که دارای ایمان هستند و مردم مؤمن را یاری می کنند؟! إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ :مقصود آنها از سوگند،این بود که نشان دهند که با شما و بکمک شما و از لحاظ ایمان مثل شما هستند.

ص :74

حَبِطَتْ أَعْمٰالُهُمْ

:اعمال ایشان باطل و ضایع شد،زیرا اعمال خود را بصورتی که بآنها دستور داده شده بود،انجام نمی دادند.ایمان آنها نیز باطل شد،زیرا درون آنها با برون آنها برابر نبود و بنا بر این سزاوار پاداش نبودند.

فَأَصْبَحُوا خٰاسِرِینَ

:از اینرو در دنیا و آخرت،زیانکار شدند.در دنیا از یاران پیامبر نبودند و در آخرت،همنشین کفارند.این معنی از ابن عباس است.

کلبی گوید:یعنی دچار غبن و ضرر می شوند،زیرا از بهشت محروم و رهسپار جهنم می شوند.

ص :75

کفر باز گردد،هرگز ضرری بدین خدا نمی زند:زیرا خداوند دین خود را بی یار و یاور نخواهد گذاشت.

فَسَوْفَ یَأْتِی اللّٰهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ

:بزودی خداوند قومی می آورد که خدا آنها را دوست دارد و آنها نیز خدا را.

أَذِلَّهٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّهٍ عَلَی الْکٰافِرِینَ

:قومی که بر مؤمنان رحم آورند و نسبت بکافران سختگیر باشند.

«اذلۀ»از«ذلّ»بمعنای نرمی است نه از«ذُلّ»بمعنای خواری.

ابن عباس گوید:اینها مردمی هستند که برای اهل ایمان مانند پسر نسبت به پدر و بنده نسبت بمولی و برای اهل کفر،مانند درندگان نسبت به شکار خود هستند.

یُجٰاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ

:برای اعلای دین و عزت بخشیدن آن،جهاد می کنند وَ لاٰ یَخٰافُونَ لَوْمَهَ لاٰئِمٍ :در جهاد و طاعات خود از سرزنش کسی نمی ترسند.در اینست که اینها چه کسانی هستند،اختلاف است.برخی گویند:مقصود ابو بکر و سپاهیان اوست که بعد از پیامبر با آنهایی که مرتد شده بودند،جهاد کردند.این قول از حسن،قتاده و ضحاک است.

سدی گوید:مقصود انصار است.مجاهد گوید:مقصود اهل یمن است.پیامبر فرموده:اهل یمن که دلهایی نرمتر و رقیقتر دارند بسوی شما آمدند.ایمان و حکمت از یمن است.عیاض بن غنم اشعری می گوید:هنگامی که این آیه نازل شد،پیامبر به ابو موسی اشعری اشاره کرد و فرمود:آنان قوم این مرد هستند.برخی گفته اند:مقصود ایرانیان است.در روایت است که پیامبر گرامی اسلام را از این آیه،سؤال کردند.او دست خود را بر دوش سلمان زد و فرمود مقصود،این مرد و هم وطنان اوست.عمار و حذیفه و ابن عباس گویند مقصود علی ع و اصحاب اوست که پس از پیامبر با بیعت شکنان جنگ جمل و ستمکاران جنگ صفین و خوارج نهروان جنگیدند از امام باقر و امام صادق ع نیز چنین روایت شده است مؤید اینکه مقصود علی ع است،این است که پیامبر علی را بهمان صفتی وصف میکرد که در این آیه،آمده است.هنگامی که او را برای فتح خیبر مأمور کرد،فرمود

ص :78

«فردا پرچم را بدست کسی خواهم داد که خدا و رسولش را دوست بدارد و خدا و رسول،او را دوست دارند.او کسی است که همواره بسوی دشمن حمله ور است و هیچگاه از دشمن فرار نمیکند.از میدان نبرد باز نخواهد گشت تا خداوند قلعه های خیبر را بدستش فتح کند»آن گاه پرچم را بدست علی داد. صفات دیگر،از قبیل نرمی با مؤمنان و سختی با کافران و جهاد در راه خدا و بیمناک نبودن از سرزنش مردم،همه در علی جمع است و هیچ کس نمی تواند منکر آن شود،زیرا سختگیری او نسبت باهل شرک و مهربانی او نسبت بمؤمنان و مواردی که اسلام را از خطر سقوط حفظ کرد،بر احدی پوشیده نیست.مؤید دیگر،این است که پیامبر،قریش را تهدید کرد که بعد از او علی با ایشان جنگ خواهد کرد.هنگامی که سهیل بن عمرو با جماعتی از قریش،حضور پیامبر آمده،عرض کردند.گروهی از غلامان ما بتو پیوسته اند،آنها را به ما باز گردان.پیامبر به آنها فرمود:«شما اگر تسلیم نشوید،خداوند مردی را مامور کند که شما را بر تاویل قرآن بزند، همانطوری که من شما را بر تنزیل قرآن سرکوب کردم»گفتند:یا رسول اللّٰه، او ابو بکر است؟فرمود:نه.کسی که اکنون در اطاق،مشغول اصلاح کفش است.در اطاق علی ع مشغول تعمیر کفش پیامبر بود.در روایت است که در روز جنگ بصره،علی فرمود:«بخدا اهل این آیه،تا امروز جنگ نکرده بودند»و همین آیه را تلاوت کرد.ابو اسحاق ثعلبی در تفسیر خود نقل کرده است که پیامبر فرمود:«روز قیامت، گروهی از اصحاب من بر سر حوض کوثر،نزد من می آیند ولی آنها را از من دور میکنند.

خواهم گفت:خدایا،اصحابم،اصحابم.بمن می گویند:نمی دانی بعد از تو چه کارها کرده اند.اینها پس از مرگ تو بازگشت بقهقری کردند»برخی گویند:این آیه عام است و شامل تمام کسانی که تا روز قیامت،در روی زمین دارای چنین صفاتی باشند،میشود.

علی بن ابراهیم گوید:این آیه دربارۀ مهدی موعود و اصحاب اوست.قسمت اول آیه، خطاب است به کسانی که دربارۀ آل محمد ص ظلم کردند،آنها را کشتند و حقشان را غصب کردند ممکن است این قول را تایید کنیم به اینکه:قومی که خداوند به آوردن آنها وعده

ص :79

می دهد،باید در وقت نازل شدن آیه،موجود نباشند،بنا بر این شامل تمام کسانی که تا روز قیامت،بر این صفاتند،میشود.

ذٰلِکَ فَضْلُ اللّٰهِ

:اینهم از فضل خداست که آنها دوستدار خدا باشند و برای مؤمنان مهربانی و برای کافران،سختگیری کنند.

یُؤْتِیهِ مَنْ یَشٰاءُ

،این فضل خداوند شامل حال کسی میشود که خداوند او را شایسته، بداند.

وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ

:خداوند بخشنده ای است که بیم تمام شدن ندارد و دانایی است که جود و بخشش خود را در جایی که حکمت اقتضا کند،بکار می برد.برخی گفته اند:

یعنی رحمت خداوند وسیع و به کسی که شایستۀ رحمت باشد،داناست.

ص :80

یعنی:حاجب بر روی بلندیها و ارتفاعات،در حالی که سوار بر اسبی بود که در تپه ها برو در می افتاد،نجات یافت.

گاهی بر سبیل تشبیه و مجاز به شخص خاضع،هم خاشع گویند.شاعر گوید:

لا تهین الفقیر علّک ان

ترکع یوماً و الدهر قد رفعه

یعنی:فقیر را خوار مگردان،شاید روزی بیاید که تو در برابر او که روزگار بلندش کرده است،خشوع کنی.

حزب:طایفه و جماعت.هر جمعیتی که همدل و همکار باشند،حزب هستند.

غفاری هستم.با این دو گوش خودم از پیامبر خدا سخنی شنیدم که اگر نشنیده باشم کر بشوم و با این دو چشم خود پیامبر را دیدم که اگر ندیده باشم،کور گردم.می فرمود:

-علی رهبر انسانها و قاتل کافران است.هر که علی را یاری کند،یاری میشود و هر که علی را ترک کند،خوار میگردد. آگاه باشید،روزی با پیامبر مشغول خواندن نماز ظهر بودم.سائلی در مسجد، سؤال کرد و کسی چیزی به او نداد.وی دستش را به آسمان بلند کرد و گفت:

-خدایا گواه باش.در مسجد پیامبر،سؤال کردم و احدی مرا دستگیری نکرد.

در این وقت علی که مشغول رکوع بود با انگشت دست راستش-که در آن انگشتری بود-به سائل اشاره کرد و او انگشتری را از انگشت علی ع بیرون آورد.اینها در برابر چشم پیامبر گرامی انجام گرفت.همین که از نماز فارغ شد،سر به آسمان بلند کرد و گفت:

-خدایا برادرم موسی بدرگاهت سؤال کرد:

-پروردگارا،سینه ام را بگشای،کارم را آسان و زبانم را باز کن تا سخنم را بفهمند.برادرم هارون را که از خویشان من است،وزیر من گردان،پشتم را به او قوی کن و او را در کارها شریکم گردان(آیاتی از سوره طه 25 تا 32) تو به او وحی کردی که:

-بزودی بازویت را به برادرت محکم می کنیم و برای شما قدرتی قرار می دهیم که آنها به شما دسترسی پیدا نکنند.(قصص 35) پروردگارا منم محمد پیامبر و برگزیدۀ تو.خدایا،سینه ام را بگشای و کارم را آسان و علی را وزیر من گردان،و پشت مرا به او محکم کن.

ابو ذر گفت:

-بخدا سوگند،هنوز سخن پیامبر تمام نشده بود که جبرئیل از جانب خدا نازل شد و گفت:

-ای محمد بخوان.

ص :84

گفت:

-چه بخوانم:

گفت:

- إِنَّمٰا وَلِیُّکُمُ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ وَ...

عین این خبر را ابو اسحاق ثعلبی در تفسیر خود نقل کرده است.

ابو بکر رازی در کتاب«احکام القرآن»بنا بر نقل مغربی و رمانی و طبری روایت کرده است که این آیه هنگامی نازل شد که علی ع در حال رکوع انگشتری خود را صدقه داد.مجاهد و سدی نیز همین طور گفته اند.از امام باقر ع و امام صادق ع و همۀ علمای اهل بیت نیز چنین روایت شده است.

-این آیه دربارۀ عبد اللّٰه بن سلام کلبی و اصحابش نازل شده است.در آن وقتی که آنها اسلام آوردند و یهود روابط دوستی خود را با آنها قطع کردند.

در روایت عطاست که عبد اللّٰه سلام،عرض کرد:

-یا رسول اللّٰه،علی را دیدم که در حال رکوع،انگشتری خود را صدقه داد، از اینرو دوستش داریم.

سید ابو الحمد-به اسناد متصل مرفوع-از ابن عباس روایت کرده است که:

-عبد اللّٰه بن سلام با جمعی از مردم خویش خدمت پیامبر رسید و عرض کرد:

-یا رسول اللّٰه،خانه های ما دور است و ما مجلسی و جای گفتگویی،جز اینجا نداریم.قوم ما بعد از آنکه ایمان آوردیم،ما را ترک کردند و بر خود حتم کرده اند که با ما ننشینند و زناشویی نکنند و سخن نگویند.اینها بر ما دشوار است.

فرمود:

- إِنَّمٰا وَلِیُّکُمُ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ وَ...

پس از این مراسم،پیامبر به مسجد رفت.مردم در حال قیام و رکوع بودند، پیامبر سائلی را دید.فرمود:

-آیا کسی بتو چیزی داد؟

ص :85

عرض کرد:

-آری انگشتری از نقره پرسید:

-کی داد؟ در حالی که با دستش به علی اشاره می کرد،گفت:

-این که ایستاده است.

پیامبر خدا پرسید:

-در چه حالی انگشتر را بتو بخشید؟ پاسخ داد:

-در حال رکوع در اینوقت،پیامبر تکبیر گفت و این آیه را قرائت کرد:

-وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّٰهِ هُمُ الْغٰالِبُونَ

در این وقت حسان بن ثابت شاعر زبر دست اسلامی،چنین گفت:

ابا حسن تفدیک نفسی و مهجتی

و کل بطیئی فی الهدی و مسارع

أ یذهب مدحیک المحبر ضائعاً

و ما المدح فی جنب الاله بضائع

فانت الذی اعطیت اذ کنت راکعاً

زکاه فدتک النفس یا خیر راکع

فانزل فیک اللّٰه خیر ولایه

و ثبّتها مثنی کتاب الشرائع

یعنی:

-ای ابو حسن،جان من و جان هر کس که به کندی یا شتاب،در راه هدایت است فدای تو باد.

-آیا این مدح دلنشین من در بارۀ تو،تباه میشود؟!نه،هرگز!مدحی که در کنار مدح خداست،تباه شدنی نیست.

-تویی که در حال رکوع انگشتری خود را بخشیدی.جان به قربانت.ای بهترین رکوع کنندگان!

ص :86

-خداوند بهترین آیات ولایت را دربارۀ تو نازل و کتاب آسمانی خدا آن را ثبت کرد.

در حدیث ابراهیم بن حکم بن ظهیر است که:

-عبد اللّٰه بن سلام و قومش نزد پیامبر به شکایت آمده بودند و از دست یهودیان شکایت می کردند که این آیه نازل شد.بلال،آن مؤذن پاکدل پیامبر،صدا را به اذان بلند کرد. پیامبر خدا به مسجد آمد به یک مسکین بر خورد که از مردم سؤال میکرد.

پرسید:

-چه بتو دادند؟ گفت:

-انگشتری نقره پرسید:

-که داد؟ گفت:

-آن که ایستاده است.

او علی بود.

فرمود:

-در چه حالی داد؟ پاسخ داد:

-در حال رکوع پیامبر خدا تکبیر گفت و آیۀ: «وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ...» را تلاوت کرد.

می کند،خداوند و رسول اوست که کارهایش به امر اوست.

وَ الَّذِینَ آمَنُوا

:و آنان که ایمان آورده اند،سپس آنها را وصف کرده،می فرماید:

اَلَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاٰهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکٰاهَ وَ هُمْ رٰاکِعُونَ

:آنان که نماز را با شرایط آن انجام و در حال رکوع زکات می دهند.

همانطوری که گفتیم برای لفظ«ولی»بیشتر از دو معنی نیست.هر گاه یکی از دو معنی محال باشد،دیگری محقق خواهد بود.

اینکه می گوییم مصداق منحصر بفرد «اَلَّذِینَ آمَنُوا» علی ع است،روایتی است که از طریق اهل تشیع و تسنن،نقل شده است که آیۀ شریفه،دربارۀ علی ع هنگامی نازل شد که انگشتری خود را در حال رکوع به سائل بخشید.همچنین بطور کلی کسانی که می گویند«ولی»به معنای شخص واجب الاطاعه و امام است،می گویند:مقصود علی ع است و تنها مصداق آیه،آن بزرگوار می باشد.

ممکن است کسی بگوید:«الذین»جمع است و جایز نیست که در معنای مفرد بکار رود.

لکن باید توجه داشت که اهل لغت گاهی از لفظ جمع،ارادۀ مفرد می کنند و این کار را بمنظور تعظیم و تجلیل انجام می دهند.این مطلب بقدری مشهور است که نیازی به استدلال ندارد.

ممکن است گفته شود: «وَ هُمْ رٰاکِعُونَ» حال از دادن زکات نیست،بلکه مقصود این است که عادت آنها رکوع است.

در جواب گوییم:

-در جملۀ «یُقِیمُونَ الصَّلاٰهَ» رکوع نیز وجود دارد،زیرا نماز بدون رکوع نمیشود.بنا بر این اگر جملۀ «وَ هُمْ رٰاکِعُونَ» را قید برای عمل زکات دادن،نگیریم و بگوییم مقصود این است که صفت و عادت آنها رکوع است،مطلب را بدون داشتن فایده ای تکرار کرده ایم.بدیهی است تفسیری که دارای فایده ای باشد از تفسیری که فائده ای ندارد، برتر است.

دلیل دیگر اینکه:خداوند متعال در ابتدای آیه همۀ مؤمنان را مخاطب ساخته، گوید:«ولی شما خدا و...»سپس«رسول»را از جملۀ مؤمنان خارج کرده، «ولی»معرفی می کند.پس از آن«کسانی که ایمان آورده اند»یاد می کند و آنها را نیز ولی میخواند.حال اگر مقصود از«کسانی که ایمان آورده اند»عموم باشد،

ص :89

با آنهایی که در اول آیه مخاطب شده اند،یکی است.بنا بر این باید غیر از آنها باشد و گرنه مردم مؤمن خود ولی خود خواهند بود.اگر بخواهیم در این باره بیشتر بحث کنیم سخن بدرازا می کشد.کسانی که طالب تفصیلند،به کتاب های دیگر رکوع کنند.

وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا

:آنان که خدا را اطاعت و امر پیامبر را پیروی و مردم مؤمن را دوستی و یاری کنند.

فَإِنَّ حِزْبَ اللّٰهِ هُمُ الْغٰالِبُونَ

:حسن گوید یعنی لشکر خدا و بقولی یعنی انصار خدا، بر دشمنان غالب و پیروزند.

ص :90

می فرماید:

قُلْ یٰا أَهْلَ الْکِتٰابِ هَلْ تَنْقِمُونَ مِنّٰا إِلاّٰ أَنْ آمَنّٰا بِاللّٰهِ

:بگو:ای اهل کتاب،آیا به خاطر اینکه به خدا ایمان آورده،او را بصفات برجسته ای که در خور مقامش هست می شناسیم و از آنچه در خور ذات و صفاتش نیست،منزه می کنیم،ما را مورد انکار قرار می دهید؟!و بقولی یعنی:بما غضب می کنید.بنا بقولی دیگر:یعنی از ما تنفر دارید.این معانی به یکدیگر نزدیکند.

وَ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْنٰا وَ مٰا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلُ

:و نیز ایمان آورده ایم به قرآن و کتبی که بر انبیای پیشین نازل شده است.

وَ أَنَّ أَکْثَرَکُمْ فٰاسِقُونَ

:زجاج گوید:یعنی آیا تنفر شما از ما،جز بخاطر ایمان ما و فسق شماست؟!شما ایمان ما را نمی پسندید،با اینکه می دانید ما بر حق هستیم.

علت آن فسق شماست که بخاطر جاه طلبی و جمع آوری مال و ثروت،بر دین خود باقی مانده اید.برخی از اهل تحقیق گویند:بنا بر این لازم است این جمله به تقدیر:«لان اکثرکم...»باشد.

برخی گویند:خداوند متعال انکار یهود را نسبت به پیامبر و ایمان او را بجمیع پیامبران،ذکر کرد ولی از انکار پیامبر نسبت به آنها مطلبی نیاورد،از اینرو بوسیلۀ این جمله،می خواهد پاسخ آنها را بدهد و یکی از صفات زشت آنها را-که همان فسق آنهاست-مورد انکار قرار دهد.مثل آنکه به کسی بگویی:«آیا مرا مورد انکار قرار می دهی به خاطر اینکه من پاکدامن و تو ناپاکی یا بخاطر اینکه من غنی و تو محتاجی؟!» این روش،خوب است،زیرا در عین حال با روش ناپسند طرف مبارزه و مقابله شده است.

معنای«فاسق»کسی است که برای جاه طلبی و حسد،از امر خداوند خارج میشود اینکه می گوید:بیشتر آنها فاسقند،بخاطر این است که بعضی از آنها ایمان آوردند.

ابو علی جرجانی گوید: این جمله در محل جر است،یعنی ما به خدا و قرآن و کتب آسمانی پیشین و فسق شما ایمان آورده ایم.این وجه هم خوب است.

ص :96

طعن شما قرار گرفته اند،بدتر است،خبر بدهم؟بدیهی است که مسلمانان بدی و بد حالی نداشتند تا آنها از اینها بد حال تر باشند.این روش بحث و مناظره است که شخص، رعایت حال طرف خود را می کند و بمرام او سخن می گوید.مثل «وَ إِنّٰا أَوْ إِیّٰاکُمْ لَعَلیٰ هُدیً أَوْ فِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ» (سبا 24:ما یا شما براه هدایت یا در گمراهی آشکاریم) مَنْ لَعَنَهُ اللّٰهُ وَ غَضِبَ عَلَیْهِ :آنان که از رحمت خداوند دور و بواسطۀ فسق و کفر، مورد غضب خداوند قرار گرفته اند.منظور بیان عقوبت و خواری آنهاست.برخی گفته اند:

خشم خداوند بر آنها این است که.مادامی که در روی زمین هستند،داغ خواری و فرومایگی و جزیه،بر آنها زده شده است.

وَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَهَ وَ الْخَنٰازِیرَ

:و آنها را بصورت بوزینگان و خوکان مسخ کرده مفسران گویند:مقصود از بوزینگان اشاره بداستان«روز شنبه»و کسانی است بواسطۀ نافرمانی آن روز،بوزینه شدند و منظور از خوکان،کسانی هستند که به «خوان عیسوی»کفر ورزیدند و خداوند آنها را بصورت خوک،در آورد. والبی از ابن عباس روایت کرده است که:منظور یهودیان است که بواسطۀ عصیان«روز شنبه» جوانانشان بصورت بوزینگان و پیرانشان بصورت خوکان مسخ شدند.

وَ عَبَدَ الطّٰاغُوتَ

:زجاج گوید:عطف است بر «لَعَنَهُ اللّٰهُ» به تقدیر«من عبد الطاغوت».فراء گوید:عطف است بر«القرده»به تقدیر:«و جعل منهم القرده و من عبد الطاغوت»و موصول حذف شده است.لکن حذف موصول پیش بصریان جایز نیست و بنا بر این قول اول صحیحتر است.مقصود از طاغوت،در اینجا«شیطان»است.

ابن عباس و حسن گویند:آنها شیطان را آن چنان اطاعت کردند که خدای را.جبایی گوید:

منظور گوساله ای است که یهودیان می پرستیدند،زیرا سخن در پیرامون آنهاست.

باید دانست که این آیه بنا بر قرائت حمزه(و قرائتهای شاذ دیگر) (1)دلیلی برای اثبات عقیدۀ جبریان نخواهد بود(در قرائت حمزه،معنای آیه این است:خداوند از

ص :99

ایشان بوزینگان و خوکان و پرستندگان طاغوت آفرید)بدیهی است که خداوند،خالق کافر است،لکن خلق کافر،خلق کفر او نیست و خداوند او را کافر نکرده است.(یعنی خداوند کسی را آفریده،که به اختیار خود کافر شده است) جبریان نمی توانند بگویند:ما از این جمله استفاده می کنیم که همانطوری که خداوند چیزی را آفرید که بوزینه یا خوک بود،انسانی خلق کرد که پرستندۀ طاغوت بود(یعنی همانطوری که خوک بودن یا بوزینه بودن،ذاتی خوک یا بوزینه است،پرستندۀ طاغوت بودن هم ذاتی چنین انسانی است).

زیرا درست است که خوک و میمون را خداوند«خوک و میمون»آفریده و این صفت،ذاتی آنهاست،لکن در مورد انسان چنین مطلبی صحیح نیست و دلایلی در دست داریم که بمقتضای آنها خداوند متعال برتر از این است که انسان را کافر و عابد طاغوت، بیافریند،بنا بر این،تفاوت میان این دو،از زمین تا آسمان است! أُولٰئِکَ شَرٌّ مَکٰاناً :اینان را که خداوند توصیف و آنها را ملعون و مغضوب و پرستندۀ طاغوت،معرفی کرد،جایگاهی بدتر دارند،زیرا ماوای آنها دوزخ است.اما جایگاه مردم مؤمن،بد نیست،زیرا آنها اصحاب بهشت بوده،جایگاهی خوش و دلنشین دارند.

برخی گویند:یعنی جایگاه آنان هم در دنیا بد است و هم در آخرت.در دنیا بخاطر قتل و اسارت و خواری و فرومایگی و پرداخت جزیه.و در آخرت بخاطر عذاب ابدی! وَ أَضَلُّ عَنْ سَوٰاءِ السَّبِیلِ :همچنین،از راه راست منحرف تر و از نجات دورترند.

مفسران گویند:هنگامی که این آیه،نازل شد،مسلمانان اهل کتاب را سرزنش کرده، گفتند:

-ای برادران بوزینگان و خوکان! آنها سرافکنده و رسوا شدند.

ص :100

(نور 13:چرا چهار شاهد نیاوردند؟)

جهت،ابن عباس در تفسیر خود گوید:یعنی آنها بر خطا کاری جرات دارند و دلیرند! لَبِئْسَ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ :کردار آنها زشت است.

لَوْ لاٰ یَنْهٰاهُمُ الرَّبّٰانِیُّونَ وَ الْأَحْبٰارُ

:ضمیر«هم»به«الکثیر»باز می گردد.چرا علمای ربانی-که خود را منسوب به خداوند می دانند-و احبار آنها را از گناه و رشوه خواری منع نمی کنند؟!کلمۀ«ربانی»از رب است مثل«روحانی»از«روح» و«بحرانی»از«بحر».حسن گوید:منظور از«ربانیون»علمای مسیحی و از «احبار»علمای یهودی است.دیگران گفته اند:منظور از هر دو«علمای یهودی» است،زیرا سخن در پیرامون آنهاست.

عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ

:از تحریف کتاب. و بقولی از سخن ناحق.

وَ أَکْلِهِمُ السُّحْتَ

:رشوه خواری و حرام.

لَبِئْسَ مٰا کٰانُوا یَصْنَعُونَ

:رفتار آنها زشت است،زیرا بر معصیت خداوند،گرد آمده اند.

بدینترتیب خداوند علمای اهل کتاب را بهمان لفظی که خود اهل کتاب را مورد مذمت قرار داد،مذمت می کند و آنها را از اینکه وظیفه خود را در مقابل اهل کتاب انجام نداده اند،ملامت می کند.در حقیقت،بر اثر قصور عالمان دین است که مردم سرکشی و توسنی می کنند.

سخی با دست خود می بخشد به او می گویند:«مبسوط الید»(دست باز)و از آنجا که بخیل با دست خود امساک می کند،گویند:«مقبوض الکف»(دست بسته).

زجاج گوید:صحیح نیست که«ید»را در آیه،به معنای نعمت بگیریم:زیرا در این صورت،معنای«یداه مبسوطتان»«نعمتاه مبسوطتان»(یعنی دو نعمت خداوند گسترده است)خواهد بود.در حالی که نعمت های خداوند از حد شماره بیرون است.

ابو علی فارسی گوید:«نعمتاه...»دلالت نمی کند بر اینکه فقط خداوند را دو نعمت است،بلکه بر کثرت و مبالغه،دلالت می کند مثل:«لبیک و سعدیک» (یعنی خدایا ترا اطاعت کنم بعد از اطاعتی و مساعدت کنم بعد از مساعدتی)و مقصود این نیست که فقط دو اطاعت می کنم و دو مساعدت.در آیۀ شریفه نیز مقصود این است که:نعمتهای خداوند پی در پی و آشکارند.

وجهی که ابو علی گوید:خوب است.ممکن است مثنی را حمل بر مثنای جنس کنیم،نه مثنای مفرد.بنا بر این مقصود نعمتهای دنیا و نعمتهای آخرت خواهد بود.

فرزدق گوید:

و کل رفیقی کل رحل و ان هما

تعاطی القنا قوماً هما اخوان

یعنی:دو رفیق سفر،اگر چه از لحاظ قومی در میانشان نیزه رد و بدل شود، برادر خواهند بود.(منظور هر دو رفیقی است)به همین جهت است که گاهی جمع را نیز تثنیه می بندند مثل:

لاصبح القوم أوباداً و لم یجدوا

عند التفرق فی الهیجا جمالین

(کلمۀ«جمالین»مثنای جمال و جمال جمع«جمل»است)یعنی:قوم از لحاظ کثرت عیال و کمی مال دچار بدبختی شدند و از دو دسته شتران نر و شتران ماده، محروم گشتند.

کلمۀ ید،در اصل«یدو»بود و بهمین جهت جمع آن«ایدی»بسته میشود مثل «اخ و اب»که در اصل«ابو و اخو»بوده اند و جمع آنها«آباء و آخاء»بسته میشود.

ص :107

همین عقیده را دارند.

غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ

:در این باره اقوالی است:

1-حسن گوید:خداوند خبر می دهد که دست آنها در جهنم بسته است.جبایی نیز همین قول را برگزیده است.مقصود این است که خداوند بکیفر این گناه،آنها را دست بسته،گرفتار جهنم می سازد.بنا بر این جمله به تقدیر«فغلت»یا«و غلت...» خواهد بود.زیرا سخن آنان تمام شده است و اکنون سخنی دیگر آغاز میشود.این روش در ادبیات عرب معمول است.مثل: «وَ إِذْ قٰالَ مُوسیٰ لِقَوْمِهِ إِنَّ اللّٰهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَهً قٰالُوا أَ تَتَّخِذُنٰا هُزُواً» (بقره 67:یعنی«فقالوا...» 2-ابو مسلم گوید:این جمله دعاست.مثل«قاتله اللّٰه»(خدا او را بکشد) بنا بر این مقصود این است که ما را تعلیم دهد که آنها را نفرین کنیم.چنان که بما یاد می دهد که«انشاء اللّٰه»بگوییم.مثل «لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرٰامَ إِنْ شٰاءَ اللّٰهُ آمِنِینَ» (فتح 27:بخواست خدا با ایمنی به مسجد الحرام داخل خواهید شد) 3-زجاج گوید:مقصود این است که آنها خود بخیلند و از آنها بخیلتر در دنیا پیدا نشود.ما هرگز یهودی غیر بخیلی ندیده ایم.

وَ لُعِنُوا بِمٰا قٰالُوا

:بسبب این گفتار از رحمت و ثواب خداوند دورند.حسن گوید:

یعنی در دنیا گرفتار عذاب جزیه و در آخرت گرفتار دوزخند.اکنون خداوند برای پاسخ گفتار آنها می فرماید:

-بَلْ یَدٰاهُ مَبْسُوطَتٰانِ

:نه چنان است که آنها گویند:او بخشنده و صاحب جود است.بدیهی است که کلمۀ«ید»در اینجا جز افادۀ معنای جود،فایدۀ دیگری ندارد.

علت اینکه مثنی آورده،این است که می خواهد در معنای جود و انعام،مبالغه کند.

این مبالغه،از«یده مبسوطه»استفاده نمیشود.

ممکن است منظور از«ید»نعمت و منظور از«دو نعمت»نعمت دنیا و نعمت آخرت باشد،زیرا اگر چه هر دو نعمت خدا هستند،لکن از لحاظ اینکه هر کدام بصفتی غیر از صفت دیگر هستند،مثل اینکه از دو جنس می باشند.ممکن است تثنیه آوردن آن

ص :109

بملاحظۀ دو نوع نعمت ظاهر و نعمت باطن باشد.چنان که می فرماید: «وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظٰاهِرَهً وَ بٰاطِنَهً» (لقمان 20:نعمتهای ظاهر و باطن خود را بر شما ارزانی داشت) حسن گوید:منظور از«یدان»قوت و قدرت است.یعنی:بر خلاف گفتار یهود که معتقدند دست خدا از عذاب آنها کوتاه است،او بر عذاب و ثواب،قدرت و قوت دارد.

یُنْفِقُ کَیْفَ یَشٰاءُ

:هر گونه و نسبت بهر کس بخواهد،انفاق می کند و از هر که بخواهد منع می کند،زیرا انفاق را از روی تفضل انجام می دهد و باید از روی مصلحت باشد.

وَ لَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیٰاناً وَ کُفْراً

:نازل شدن قرآن مجید بر تو،بر سرکشی و کفر بسیاری از آنان خواهد افزود.افزایش کفر آنها بخاطر این است که هر حکمی از خداوند بر پیامبرش نازل شود و به اطلاع آنها برسد،انکار می کنند و افزایش سرکشی آنها به خاطر تجاوز از حد است.مثل اینکه واعظی بگوید:

-تو را موعظه کردم،و موعظۀ من موجب بدبختی تو شد و بر بدی و گمراهی تو بخاطر اطاعت نکردن-افزود.

وَ أَلْقَیْنٰا بَیْنَهُمُ الْعَدٰاوَهَ وَ الْبَغْضٰاءَ إِلیٰ یَوْمِ الْقِیٰامَهِ

:ما در میان یهود و نصاری تا روز قیامت،دشمنی و کینه انداختیم.این معنی از حسن و مجاهد است.برخی گویند:مقصود فقط یهود است،تفسیر این جمله را در اول سوره بیان کردیم.

کُلَّمٰا أَوْقَدُوا نٰاراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللّٰهُ

:حسن و مجاهد گویند:یعنی هر چه آتش جنگ را بیفروزند،خداوند خاموش خواهد کرد.

در این آیه،دلالت و معجزه ای است،زیرا خداوند خبری داده است که بر طبق آن عمل کرده.یهودیان،در میان مردم حجاز بقدرت و شوکت،شناخته شده بودند.تا آنجا که قریش از آنها کمک می گرفت و دو قبیلۀ اوس و خزرج برای هم پیمان شدن با آنان بر یکدیگر سبقت می گرفتند.لکن خداوند متعال آنها را منکوب ساخت.پیامبر یهودیان بنی النضیر و بنی قینقاع را تبعید و یهودیان بنی قریظه را قتل عام و یهودیان خیبر را تار و مار و یهودیان فدک را مغلوب کرد و ساکنان وادی القری به او ایمان آوردند.

ص :110

بنا بر این خداوند متعال یهودیان را خوار و پریشان کرد.

قتاده گوید:مقصود این است که خداوند آنها را چنان خوار کرد که هرگز سر بلند نشوند.

خداوند آتش جنگ آنان را بلطف خود خاموش کرد و پیامبر را از اسرار آنها مطلع ساخت و او را یاری کرد.

وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَسٰاداً

:یهودیان مردمی هستند که از راه معصیت خداوند و تکذیب پیامبران و مخالفت دستورهای دینی و کوشش در راه محو کردن نام پیامبر،از کتابهایشان،در روی زمین فساد می کنند.

وَ اللّٰهُ لاٰ یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ

:خداوند مردمی را که در روی زمین فساد و معصیت می کنند،دوست نمی دارد.

ص :111

نخلها و درختان دیگر و از زراعتها بهره مند خواهند شد.یعنی در بلاد خود می ماندند و از تبعید و قتل مصون می بودند.و بنا بر این می توانستند از اموال و مزارع و میوه ها و چار پایان استفاده کنند.علت اینکه در اینجا از میان منافع نعمت ها تنها به خوردن اشاره می کند،این است که:معظم منافع،خوردن است.بدینترتیب خداوند متعال یهود را بیاد نعمتهایی که از دست داده اند،افکنده،آنها را به تاسف وا میدارد و جواب اینکه می گفتند خداوند دستهایش بسته است،می دهد.برخی گویند:مقصود از «لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ...» این است که در رفاه و آسایش بودند.چنان که گفته میشود:«فلان کس از سر تا پا در خوشی است»نظیر آن این آیه است. «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقٰامُوا عَلَی الطَّرِیقَهِ لَأَسْقَیْنٰاهُمْ مٰاءً غَدَقاً ... وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَحْتَسِبُ» (جن 16 و طلاق 2:اگر بر راه دین پایدار مانده بودند، آنها را آبی فراوان می دادیم و هر کس که تقوی پیشه کند،خداوند برای او راهی قرار دهد و او را از جایی که گمان ندارد،روزی رساند)پس تقوی یکی از اسباب فراوانی روزی است.

مِنْهُمْ أُمَّهٌ مُقْتَصِدَهٌ

:دسته ای از آنها معتدلند و زیاده روی و قصوری ندارند.

ابو علی جبایی گوید:منظور آن عده ای است که با پذیرش اسلام،از پیامبر اطاعت کردند مجاهد و سدی و ابن زید نیز چنین گویند.در تفسیر اهل بیت نیز چنین روایت شده است.

برخی گویند:مقصود نجاشی و همراهان اوست.برخی-بنا بنقل زجاج-گویند:

منظور کسانی است که با پیامبر،ستیزه نکردند.ممکن است منظور کسانی باشد که مسیح را بندۀ خدا می دانستند،به خدا.

وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ سٰاءَ مٰا یَعْمَلُونَ

:و بیشتر یهودیان و مسیحیان مرتکب کارهای زشت می شوند.اینها کسانی بودند که در کفر و انکار پیامبر،پایداری می کردند.

ص :114

فقط فرستادۀ خداست)و همچنین در آیۀ مورد بحث.

ارسل:فعلی است که بدو مفعول احتیاج دارد لکن مفعول دوم آن بواسطۀ حرف جر است مثل: «إِنّٰا أَرْسَلْنٰا نُوحاً إِلیٰ قَوْمِهِ» (نوح 1)گاهی بیکی از آن دو، اکتفاء میشود.

یعصمک:نگه می دارد تو را.این فعل از«عصمت»به معنای منع است.

-هر کس من مولی و رهبر اویم،علی مولی و رهبر اوست.خدایا هر که علی را دوست دارد،دوست بدار و هر که علی را دشمن دارد،دشمن بدار.

در روایات مشهوری که از امام باقر و امام صادق-علیهما السلام-نقل شده، چنین آمده است:

-خداوند به پیامبر وحی کرده بود،که علی را جانشین خود گرداند.می ترسید این کار بر گروهی گران آید.این آیه نازل شد تا پیامبر را بر اینکار تشجیع کند.مقصود این است که اگر از تبلیغ آنچه بتو دستور داده شده است،خودداری و کتمان کنی، گویی هیچیک از ماموریتهای خود را انجام نداده ای و از لحاظ استحقاق کیفر،تفاوتی ندارند.

ابن عباس گوید:یعنی اگر یکی از آیات خدا را کتمان کنی،رسالت خداوند را انجام نداده و امر خدا را امتثال نکرده ای.

وَ اللّٰهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّٰاسِ

:و خداوند مردم را از اینکه بتو آسیبی برسانند،منع می کند.

إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکٰافِرِینَ

:گویند:در اینباره دو قول است:

1-مقصود این است که خداوند از راه لطف و توفیق،آنها را بسوی کفر هدایت نمی کند،بلکه آنها را بسوی ایمان هدایت می کند.زیرا کسی را که خداوند بسوی مقصد سعادت،هدایت می کند،در حقیقت او را کمک کرده است که بمقصد برسد.

این قول از علی بن عیسی است.وی گوید:صحیح نیست که مقصود این باشد که آنها را بسوی ایمان هدایت نمی کند،زیرا خداوند آنها را از راه استدلال و ترغیب و تهدید، بسوی ایمان هدایت کرده است.

2-جبایی گوید:مقصود این است که آنها را بسوی بهشت هدایت نمی کند.

شده است.بنا بر این قرآن کریم از جانب خدایی است که به امور غیبی و امور نهانی، عالم است.

2-پیامبر خدا تا اطمینان پیدا نکند که آنچه خبر میدهد راست است و شدنی، با مردم در میان نمی گذارد.بدون تردید،عاملی که او را وادار به بیان چنین مطلبی می کند،همان صدق و واقعیت آن است.در روایت است که، -وقتی این آیه نازل شد،پیامبر بچند تن از اصحاب-مثل سعد و حذیفه- که او را پاسداری میکردند،فرمود:

-به جاهای خود بروید،زیرا خداوند مرا از شر دشمنان حفظ می کند.

ص :119

فَلاٰ تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْکٰافِرِینَ

:بنا بر این غم مردم کافر مخور.بدینترتیب،خاطر پیامبر را از کجرفتاری ایشان تسلی می بخشد،زیرا اینان مردمی بودند که عادتشان از قدیم الایام،تکذیب پیامبران بوده است.برخی گفته اند:یعنی:بر این کفر و ستمکاری ایشان،محزون مباش، زیرا ضرر آن دامنگیر خودشان میشود.و بقولی یعنی:غم هلاک و عذاب ایشان مخور،زیرا این پاداش کردار ایشان است.

ص :121

دیگری گوید:

فمن یک امسی بالمدینه رحله

فانی و قیّار بها لغریب

در اینجا نیز«قیار»به همان ترتیب عطف شده است.یعنی:هر کس منزلش در در مدینه باشد،من و قیار در آنجا غریبیم.

«وَ یَعْلَمُونَ أَنَّ اللّٰهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِینُ» (نور 25)و بعد از افعالی که به معنای شک و ظن و حالات نفسانی غیر ثابت دیگر هستند«ان»می آید مثل «وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی (شعراء 82) بعد از افعالی که ممکن است به معنای دستۀ اول یا به معنای دستۀ دوم باشند،هر گاه به معنای حالت ثابت و یقین باشند،«انّ»و هر گاه به معنای حالت غیر ثابت و گمان باشند«ان»در می آید.از اینرو در بحث قرائت گفته شد که اگر«حسبوا»به معنای «علموا»باشد،«ان»مخفف از«انّ»است.بدیهی است که حرف«لا»میان«ان»و فعل فاصله نمی شد،این وجه جایز نبود.

فتنه:مرفوع است بنا بر اینکه«تکون»فعل تام به معنای«تقع»باشد.

کثیر:دربارۀ رفع این کلمه،سه وجه محتمل است:

1-بدل از واو «عَمُوا وَ صَمُّوا» .

2-خبر مبتدای محذوف.یعنی:«ذو العمی و الصّمّ کثیر منهم» 3-اینکه واو را در فعل مثل علامت تانیث،علامت بدانیم نه فاعل.مثل:

«اکلونی البراغیث»چنان که شاعر گوید:

یلوموننی فی اشتراء النخیل

اهلی فکلهم یعذل

در این شعر«اهل»فاعل است برای«یلومون».یعنی:بستگان من همگی مرا در خریدن نخلها،سرزنش می کنند.

است که این پیمان را خداوند از یهودیان معاصر پیامبر گرامی اسلام نگرفته بود، بلکه از پدران آنها گرفته بود،لکن از آنجا که آنها این پیمان را در کتابهای خود خوانده بودند و به صحت آن اعتراف داشتند،خداوند آنها را بیاد آن پیمان می اندازد و با آنها به احتجاج می پردازد و مورد سرزنش قرار می دهد.

وَ أَرْسَلْنٰا إِلَیْهِمْ رُسُلاً کُلَّمٰا جٰاءَهُمْ رَسُولٌ بِمٰا لاٰ تَهْویٰ أَنْفُسُهُمْ فَرِیقاً کَذَّبُوا وَ فَرِیقاً یَقْتُلُونَ

:

و بسوی آنان پیامبرانی فرستادیم.هر گاه پیامبری می آمد که با هوای نفس آنان موافقت نداشت،بعضی را تکذیب میکردند و بعضی را می کشتند.

پرسش چرا فعل مضارع بر فعل ماضی عطف شده است؟ پاسخ مقصود این است که بگوید عادت مستمر آنها پیامبر کشی بود و گرنه فعل دوم هم در حقیقت،ماضی است.چنان که از فعل اول نیز همین استمرار اراده شده است.

وانگهی از آنجا که فعل دوم در خاتمۀ آیه،قرار دارد،باید بصورت مضارع باشد تا با خاتمۀ آیات دیگر موافقت کند.ممکن است معنی این باشد که:«فریقا کذبوا لم یقتلوه و فریقا کذبوا یقتلون»بنا بر اینکه«یقتلون»صفت برای«فریقا» باشد.یعنی:گروهی تکذیب می کنند و گروهی می کشند.در این صورت،مضارع عطف بر ماضی نیست.در بارۀ تفسیر«فریق»در سورۀ بقره(آیه 87)بحث کرده ایم.

وَ حَسِبُوا أَلاّٰ تَکُونَ فِتْنَهٌ

:و گمان کردند که در مقابل قتل و تکذیب پیامبران، کیفر نمی بینند.یعنی گمان می کردند که گرفتار عذاب خدا نخواهند شد.این معنی از عطا و ابن عباس است.قتاده و حسن و سدی گویند:یعنی آنان گمان می کردند که بلایی دامنگیرشان نمی شود.مقاتل گوید:فتنه،در اینجا به معنای شدت و قحطی است.

این معانی بهم نزدیکند.زجاج گوید:یعنی گمان می کردند که کردار آنها بحالشان ضرری ندارد،زیرا خود را فرزندان و دوستان خدا می دانستند.ابن انباری گوید:یعنی اصرار بر کفر را برای خود اسباب هلاکت و بدبختی نمی دانستند.

ص :127

فَعَمُوا وَ صَمُّوا

:آنها کور و کر شدند،زیرا بواسطۀ عدم توجه،از راه دین منحرف شدند.همانطوری که افراد کور و کر براه راست هدایت نمی شوند.

ثُمَّ تٰابَ اللّٰهُ عَلَیْهِمْ ثُمَّ عَمُوا وَ صَمُّوا

:گروهی از آنها توبه کردند و خداوند توبۀ آنها را پذیرفت،سپس به حالت قبل برگشتند.مقصود این است که پس از گذشتن قرنهایی نسلهای بعدی بار دیگر به اخلاق ناپسند نیاکان خود برگشتند و از دیدن و شنیدن حق، کور و کر شدند.

کَثِیرٌ مِنْهُمْ

:برخی گویند:یعنی هنگامی که توبه کردند،خدا توبۀ آنها را پذیرفت و بلا را از ایشان بگردانید،آن گاه بسیاری از آنها بحالت سابق برگشتند.

برخی گویند:منظور از«کثیر»یهودیان معاصر پیامبر است.

وَ اللّٰهُ بَصِیرٌ بِمٰا یَعْمَلُونَ

:خداوند بکردار آنها داناست.این جمله،در حقیقت تهدیدی برای آنهاست.

ص :128

معنای خدا بودن مسیح،همین است.

وَ قٰالَ الْمَسِیحُ یٰا بَنِی إِسْرٰائِیلَ اعْبُدُوا اللّٰهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ

:مسیح گفت:ای بنی اسرائیل خداوند را که خالق من و شما و مالک من و شماست و من و شما همگی بندگان اوییم، پرستش کنید.

إِنَّهُ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّٰهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّٰهُ عَلَیْهِ الْجَنَّهَ

:با اینکه ثابت شده است که هیچکس جز خداوند نمی تواند کارهایی انجام دهد که سزاوار عبادت باشد،اگر کسی گمان کند که دیگری سزاوار پرستش است،خداوند او را از رفتن به بهشت منع می کند.

وَ مَأْوٰاهُ النّٰارُ

:و جایگاه او دوزخ است.این مطالب را مسیح بقوم خود گفت:

وَ مٰا لِلظّٰالِمِینَ مِنْ أَنْصٰارٍ

:ستمکاران را یاوری نیست که از عذاب،نجات بخشد.

سپس سوگند دیگری یاد می کند و میفرماید:

لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قٰالُوا إِنَّ اللّٰهَ ثٰالِثُ ثَلاٰثَهٍ

:آنهایی که خدا را یکی از سه عنصر می دانستند کافر شدند.عموم مسیحیان-اعم از یعقوبیه،مکانیه و نسطوریه-معتقد بودند که:

خدا از سه عنصر پدید آمده و در عین حال یکی است:پدر،پسر و روح القدس.این سه، یک خدا هستند نه سه خدا.بدینترتیب،زیر بار سه خدا نمی روند،ولی حقیقت آن، چیزی غیر از تعدد خدایان نیست،زیرا در نظر آنان،پسر خداست،پدر خداست، روح القدس هم خداست.بدیهی است که پسر غیر از پدر است.

وَ مٰا مِنْ إِلٰهٍ إِلاّٰ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ

:جز خداوند یکتا خدایی نیست.حرف«من»برای تاکید آمده است.

وَ إِنْ لَمْ یَنْتَهُوا عَمّٰا یَقُولُونَ لَیَمَسَّنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ

:اگر از گفتار و عقیدۀ «سه خدایی»و«سه گانه پرستی!»توبه نکنند،سوگند یاد می کنم که عذابی دردناک بکافران آنها می رسد.علت اینکه این عذاب را اختصاص بکافران ایشان داده،این است که او علم دارد که برخی از ایشان توبه خواهند کرد.این قول از ابو علی جبایی و زجاج است.و بقولی:مقصود تعمیم عذاب است نسبت بهر دو فرقه:فرقۀ اول که عیسی را خدا می دانستند و فرقۀ دوم که خدا را یکی از سه عنصر می دانستند و ضمیر«منهم»

ص :131

به اهل کتاب برمی گردد.

این آیه دلالت دارد بر اینکه:هر کس بگوید خداوند یکی از سه عنصر است، کافر خواهد بود و کسانی که می گویند:کفر انکار قلبی است،معتقدند که افعال ظاهری، نظیر همین گفتار و سجده کردن برای بتها،نمایشگر آن اعتقاد قلبی هستند.بنا بر این از آیه،استفاده نمیشود که خود افعال ظاهری که بوسیلۀ اعضای بدنی انجام می گیرند، کفر هستند.

أَ فَلاٰ یَتُوبُونَ إِلَی اللّٰهِ

:فراء گوید:این جمله،امر است به لفظ استفهام.یعنی:

بدرگاه خدا توبه کنید.مثل: «فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ» (همین سوره 91:شما باید قبول نهی کنید)علت اینکه حرف«الی»آمده،این است که:توبه،بازگشت بسوی طاعت خداوند و تائب بمنزلۀ کسی است که از خدا دور گشته،سپس بسوی او بازگشت می کند.

وَ یَسْتَغْفِرُونَهُ

:فرق میان توبه و استغفار این است که:استغفار،طلب آمرزش است بوسیلۀ دعا،توبه یا...ولی توبه پشیمانی از معصیت و تصمیم بر عدم تکرار آن است.

بدیهی است که با تکرار کار زشت،استغفار بی فایده است.

وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ

:خداوند گناهان را می آمرزد و به بندگان خود رحم می کند.

این آیه،تشویق می کند به توبه و استغفار.

ص :132

آنان را زایل کرد و نگاه و تامل دوم،دربارۀ کارهای زشت آنان و خودداری از تدبر در دلائل خداوند است.بار دیگر برای اثبات گمراهی ایشان،می فرماید:

-قُلْ أَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مٰا لاٰ یَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لاٰ نَفْعاً

:بآنها بگو:چرا در برابر کسی نیایش می کنید که قدرتی بر سود و زیان شما ندارد؟!زیرا تنها خداوند یا کسی که از طرف او باشد،چنین قدرتی دارد.در برابر کسی باید نیایش و کرنش کرد که بر اصول نعمتها و سود و زیان و آفرینش و حیات بخشی و روزی قادر باشد.بدیهی است که جز خدا کسی بر این امور،قادر نیست.بنا بر این جز او کسی شایسته پرستش نخواهد بود.

وَ اللّٰهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ

:خداوند سخنان شما را می شنود و به اسرار باطنی شما داناست.بدینترتیب آنها را بکیفر خود تهدید و برای توبه،ترغیب می کند.

قُلْ یٰا أَهْلَ الْکِتٰابِ

:اکنون آنها را به ترک غلو،دعوت می کند و خطاب متوجه مسیحیان است.برخی گفته اند:خطاب متوجه یهودیان نیز هست،زیرا آنان نیز در تکذیب حضرت عیسی و حضرت محمد(ص)غلو کردند.

لاٰ تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ

:از حدی که خداوند معین کرده است،تجاوز نکنید و به افراط و تفریط نگرائید.بدیهی است که هر دو جانب افراط و تفریط،فساد و دین خدا حد وسط میان آن دوست.

غَیْرَ الْحَقِّ

:ای اهل کتاب،با تجاوز از حق،در دین خود غلو نکنید که از دسترسی بحق محروم خواهید شد.بنا بر اینکه خطاب متوجه یهودیان و مسیحیان هر دو باشد،غلو مسیحیان دربارۀ عیسی،ادعای خدایی او و غلو یهودیان دربارۀ عیسی تکذیب او و نسبت زشت زنا زاده باو دادن است.

وَ لاٰ تَتَّبِعُوا أَهْوٰاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا

: ابن عباس گوید:هر هوای نفسی،گمراهی است.

منظور از«قوم»یهودیانی و مسیحیانی است که پیش از عصر پیامبر می زیسته و پیشوایان گمراهی بوده اند.این آیه،خطاب به معاصران پیامبر است.آنها را از اینکه پیرو هوی و هوس و مذاهب باطل نیاکان خود باشند و کور کورانه از آنها تقلید کنند،منع

ص :136

می کند.پیروی و تقلید گاهی در راه حق است و گاهی در راه باطل.باید آنها را از روی دلیل تشخیص داد.

وَ أَضَلُّوا کَثِیراً

:قومی که تنها خود گمراه شدند،بلکه گروهی از خلق را نیز گمراه کردند،زیرا دیگران را هم بگمراهی دعوت می کردند.

وَ ضَلُّوا عَنْ سَوٰاءِ السَّبِیلِ

:در اینباره دو قول است:

1-زجاج گوید:آنها بواسطۀ گمراه کردن دیگران گمراه شدند.

2-آنها بواسطۀ کفرشان به عیسی،گمراه شدند و بواسطۀ کفرشان به محمد دیگران را گمراه کردند،از اینرو«گمراهی»آنان دو بار تکرار شده است.

«سَوٰاءِ السَّبِیلِ»

یعنی راه راست و هموار،زیرا انسان را به بهشت جاودانی می رساند.

ص :137

لعن کرد.این گناه در زمان وی روی داد.او بدرگاه خدا عرض کرد:«خدایا لباس لعنت بر آنها بپوشان...»و خداوند آنها را بشکل بوزینگان در آورد، عیسی ع کسانی را لعن کرد که بر آنها مائده نازل شد و کفر ورزیدند.

2-ابن عباس گوید:مقصود این است که آنان در زبور و انجیل،لعن شده اند، یعنی خداوند کافران بنی اسرائیل را در زبور و انجیل-که از زبان داود و عیسی است- لعن کرده است، 3-زجاج گوید:از آنجا که داود و عیسی دانسته بودند که حضرت محمد ص از جانب خدا مبعوث میشود،کسانی را که به او کفر بورزند،لعن کردند.

قول اول صحیحتر است،مقصود این است که خداوند آنان را-باثبات کفر-از آمرزش خود مایوس کرده است،زیرا پیامبران،عقوبت آنها را از خداوند مسألت کرده و دعای آنها مستجاب است،اینکه لعنت را از زبان داود و عیسی نقل می کند برای این است که گمان نکنند که آنها را پیش انبیاء مقامی است که سبب نجات آنها از کیفر خواهد شد. ذٰلِکَ :اشاره به لعنتی است که ذکر شد.

بِمٰا عَصَوْا وَ کٰانُوا یَعْتَدُونَ

:بواسطۀ معصیت و تجاوز ایشان است،سپس به بیان حال آنها پرداخته،می فرماید:

-کٰانُوا لاٰ یَتَنٰاهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ

:آنان یکدیگر را نهی نمیکردند و کارهای زشت را بدون توجه به منع خداوند،مرتکب می شدند،ابن عباس گوید:بنی اسرائیل سه فرقه بودند:فرقه ای که در«روز شنبه»مرتکب معصیت شدند و فرقه ای که آنها را از این کار نهی می کردند ولی از معاشرت آنها خودداری نکردند و فرقه ای که آنها را نهی کردند و از آنها جدا شدند،دو فرقۀ اول ملعون شمرده شدند،از اینرو پیامبر گرامی اسلام فرمود:«امر بمعروف و نهی از منکر کنید،دست نادان را بگیرید و او را براه حق بیاورید و گرنه خداوند دلهای شما را بهم مربوط می سازد و همۀ شما را لعنت می کند.»

ص :140

علت اینکه کار زشت را«منکر»نامند،این است که:عقل کار نیکو را می پسندد و با آن آشناست و کار زشت را نمی پسندد و با آن ناآشناست،بنا بر این هر چه را عقل انکار کند،ناپسند و زشت و هر چه را انکار نکند،پسندیده است.

همسرش ام سلمه،عثمان بن مظعون،عامر بن ربیعه و همسرش لیلی دختر ابی خیثمه، حاطب بن عمرو و سهل بن بیضاء.این عده به کنار دریا رفتند و از آنجا بوسیلۀ کشتی- که به نیم دینار کرایه کردند-رهسپار حبشه شدند.این مهاجرت،در ماه رجب سال پنجم،بعثت،اتفاق افتاد و برای اولین بار بود.پس از آن جعفر بن ابی طالب،عازم آن دیار شد و بدنبال او مسلمانان دیگر-به استثنای زنان و کودکان-راه حبشه را پیش گرفتند و سرانجام 82 تن مسلمان در کشور نجاشی پناهنده شدند.

قریش،از این ماجرا اطلاع یافتند.عمرو بن عاص و عماره بن ولید را با هدایایی بسوی نجاشی و درباریانش فرستادند،به امید اینکه پناهندگان مسلمان را از پادشاه حبشه،تحویل بگیرند.

عماره،جوانی زیبا بود.هنگامی که در کشتی نشستند،بساط باده گساری را پهن کردند و چندان خوردند که مست شدند.در این وقت عماره به رفیق خود گفت.

-بخانمت بگو تا مرا بوسه زند.

عمرو زیر بار نرفت.همین که کاملا مست شد،عماره او را بدریا افکند.

عمرو خود را به کشتی چسبانید و از غرق نجات یافت.بدینترتیب،آتش کینه و دشمنی در میان آنها روشن شد.در اینحال وارد حبشه شدند و برنامۀ ماموریت خود را آغاز کردند.

عمرو عاص به نجاشی گفت:

-پادشاها،گروهی به مخالفت دین ما برخاسته،به خدایان ما توهین کردند و به کشور تو آمدند.آنها را بما بازگردان.

نجاشی جعفر را احضار کرد.جعفر گفت:

-پادشاها،از این ها سؤال کن:

-آیا ما بردۀ آنهاییم؟ عمرو گفت:

-نه.

ص :147

جعفر گفت:

-از آنها بپرس،آیا طلبی از ما دارند؟ عمرو گفت:

-نه.از شما طلبی نداریم.

جعفر گفت:

-آیا در میان شما مرتکب قتلی شده ایم،که به تعقیب ما پرداخته اید؟ عمرو گفت:

-نه.

جعفر گفت:

-بنا بر این از جان ما چه میخواهید؟شما به آزار و اذیت ما پرداختید و ما ناچار شدیم از سرزمین شما خارج شویم!سپس گفت:

-پادشاها،خداوند در میان ما پیامبری برگزیده است که ما را از شرک و قمار منع و به نماز و زکات و عدل و احسان و صلۀ رحم و ترک فحشا و منکر و زنا،امر می کند.

نجاشی گفت:

-خداوند عیسی را هم برای همین دستورات،مبعوث کرد.سپس رو بجعفر کرده،گفت:

-آیا از آیاتی که خداوند بر پیامبر نازل کرده است،چیزی بیاد داری؟! جعفر گفت:

-آری.

آن گاه سوره مریم را قرائت کرد،تا رسید به آیۀ: «وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ تُسٰاقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا» (مریم 25:شاخۀ درخت خرما را بجنبان تا رطب تازه از آن بریزد)، نجاشی گفت:

-به خدا این مطالب،همه حق است!

ص :148

عمرو گفت:

-او مخالف ماست.او را بما تحویل ده، نجاشی دست را بلند کرد و بر صورت عمرو زد و گفت:

-خاموش باش.اگر بعد از این نام او را به بدی یاد کنی،ترا بکیفر می رسانم.

سپس گفت:

-هدیه اش را به او پس دهید.

آن گاه رو به جعفر و همراهانش کرده،گفت.

-شما در کشور حبشه در امان هستید.

پادشاه دستور داد که وسائل رفاه آنها را فراهم سازند.عمرو با حالت یاس، بمکه بازگشت و مسلمانان در جوار پادشاه حبشه،اقامت کردند،تا وقتی که پیامبر به مدینۀ مهاجرت کرد و کارش بالا گرفت و با قریش جنگید و خیبر را فتح کرد.جعفر با همۀ همراهانش در روز فتح خیبر،وارد مدینه شد.پیامبر فرمود:

-نمیدانم،آیا به فتح خیبر خوشحال تر باشم یا بقدوم جعفر؟! جعفر با 70 نفر که 62 نفر از حبشه و هشت نفر آنها از شام بودند و«بحیرای» راهب در میان آنها بود،بحضور پیامبر گرامی رسیدند.پیامبر سورۀ«یس»را برای آنها تلاوت کرد.آنها با شنیدن قرآن گریه کردند و ایمان آوردند و گفتند:

-چقدر این آیات،شبیه است به آنچه بر عیسی نازل شده است! بهمین مناسبت خداوند،این آیات را دربارۀ ایشان نازل کرد.مقاتل و کلبی گویند:آنها 40 نفر بودند.32 نفر از حبشه و هشت نفر از شام.عطا گوید:80 نفر بودند 40 نفر از اهل نجران و 32 نفر از حبشه و 8 نفر از رومیان شام.

مسلمانان،با مشرکین همکاری می کردند.با اینکه مردم مسلمان به موسی و تورات ایمان داشتند و سزاوار بود که:یهودیان با کسانی که پیامبر و کتابشان را قبول داشتند نزدیک تر و مهربانتر باشند.بدیهی است که اینکار را از روی حسد می کردند.

وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّهً لِلَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ قٰالُوا إِنّٰا نَصٰاریٰ

:ابن عباس و سعید بن جبیر و عطا و سدی گویند:مقصود نجاشی و اطرافیان اوست.مجاهد گوید:مقصود کسانی است که همراه جعفر آمدند و مسلمان شدند.

ذٰلِکَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَ رُهْبٰاناً

:ابن زید گوید:یعنی دوستی مسیحیان با مسلمانان بخاطر این است که گروهی از ایشان بندگان خدا و اصحاب صومعه-یا کلیسا-هستند.قطرب گوید:منظور از«قسیسین»علماست.برخی گفته اند:

مسیحیان انجیل را ضایع و چیزهای نادرستی داخل آن کردند.تنها یکی از علمای ایشان،در راه حق استقامت کرد.او و هر کس بر مرام و مسلک او باشد،«قسیس» گفته میشود.

وَ أَنَّهُمْ لاٰ یَسْتَکْبِرُونَ

:این مسیحیانی که اسلام آوردند،مثل یهود و بت پرستان از پیروی و اطاعت حق،تکبر نمی کنند.بدینترتیب خداوند متعال خبر می دهد که مجاوران پیامبر با او دشمنی می کنند ولی نجاشی و اطرافیانش از کشور حبشه،با او دوستی می کنند.زیرا یک هجرت به حبشه که نجاشی بود و یک هجرت به مدینه که یهودیان بودند،انجام شد.واکنش هر دو در مقابل این مهاجرتها معلوم شد.

اکنون به وصف آنها پرداخته،می فرماید:

8- وَ إِذٰا سَمِعُوا مٰا أُنْزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَریٰ أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمّٰا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ هر گاه قرآن را می شنوند،بخاطر اینکه بکلام خدا معرفت دارند،اشک در چشمانشان حلقه می زند.

یَقُولُونَ رَبَّنٰا آمَنّٰا

:می گویند:خدایا تصدیق کردیم که قرآن کلام تست که بر پیامبرت.نازل کرده ای.

فَاکْتُبْنٰا مَعَ الشّٰاهِدِینَ

:ما را بمنزلۀ کسانی که نامشان در صف گمراهان-یعنی

ص :150

محمد و امتش که گواه حقند-نوشته شده است،قرار ده.برخی گفته اند:یعنی در لوح محفوظ نام ما را در ردیف نام گواهان ثبت کن.حسن گوید:یعنی با کسانی که به ایمان شهادت می دهند.جبایی گوید:یعنی با کسانی که به تصدیق پیامبر و کتاب تو شهادت می دهند، وَ مٰا لَنٰا لاٰ نُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ مٰا جٰاءَنٰا مِنَ الْحَقِّ :به چه عذری به خدا و قرآن ایمان نیاوریم؟! زجاج گوید:این مطلب را در جواب کسانی می گفتند که آنها را بر ایمانشان ملامت می کردند.برخی گفته اند:آنها پیش خودشان فرض می کردند که اگر کسی از آنها سؤال کرد،اینطور جواب دهند.مقصود از حق،قرآن و اسلام است.توصیف قرآن، نه اینکه از جانب حق آمده یا نازل شده،مجاز است،زیرا فرشته،می آمد یا نازل می شد،نه قرآن.برخی گفته اند:یعنی پدیدار شد.مثل «جٰاءَتْ سَکْرَهُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ» (ق 19:علامت موت پدیدار گشت).

وَ نَطْمَعُ أَنْ یُدْخِلَنٰا رَبُّنٰا مَعَ الْقَوْمِ الصّٰالِحِینَ

:امیدواریم که بواسطۀ ایمانمان خداوند ما را با مؤمنان امت محمد،داخل بهشت گرداند.

ص :151

علاوه بر کفر،تکذیب آیات را هم شرط می کند،این است که کفار اهل کتاب،تکذیب آیات می کردند و گرنه هر یک از کفر و تکذیب،به تنهایی موجب کیفر خواهد بود.

بنا بر این صحیح نیست که«او کذبوا...»گفته شود زیرا آنان هر دو صفت را دارا بودند.تکذیب کننده،لازم نیست به صحت تکذیب خود علم داشته باشد،همین که معتقد شد که مطلب دروغ است،او را تکذیب کننده می نامند،اگر چه بدروغ بودن آن مطمئن نباشد.بدینترتیب چنین کسی سزاوار مذمت و کیفر است،زیرا راهی برای او قرار داده شده است که در صدد تحقیق بر آید و راستی و درستی آنچه را دروغ و باطل می پندارد،بدست آورد.

ص :154

پیامبر فرمود:

-من چنین دستوری نداده ام.

آن گاه فرمود:

-بدن شما را نیز بر شما حقی است.شما روزه بگیرید و افطار کنید،عبادت کنید و بخوابید.من عبادت می کنم و می خوابم،روزه می گیرم و افطار می کنم.گوشت و چربی هم می خورم و با زنان آمیزش می کنم.هر کس از روش من اعراض کند،از من نیست.

آن گاه مردم را جمع کرد و در ضمن یک سخنرانی،فرمود:

-چرا مردمی زنها و خوراکیها و بوی خوش و خواب و لذائذ دنیا را بر خود حرام می کنند؟!من چنین دستوری نداده ام.من نمیخواهم که شما مثل راهبانی که دنیا را ترک و در گوشۀ کلیساها و صومعه ها وجود خود را عاطل و باطل می کنند،باشید.نخوردن گوشت و ترک همسر،جزء برنامۀ دین من نیست،دیر نشینی از برنامه های اسلام خارج است.سیاحت امت من روزه و رهبانیگری ایشان جهاد است.خدا را پرستش کنید و برای او شریک قرار ندهید.حج و عمره کنید.نماز بخوانید.زکات بدهید.

روزۀ ماه رمضان بگیرید.در راه خدا استقامت کنید تا خداوند شما را براه راست آورد.پیشینیان از راه سختگیری تباه شدند.آنها بر خود سخت گرفتند و خدا نیز بر آنها سخت گرفت.اکنون بقایای مفلوک آنان در دیرها و صومعه ها و کلیساها باقی هستند! این آیه ها بمناسبت این جریان نازل شد.از امام صادق(ع)روایت است که:

-این آیه،در بارۀ علی ع و بلال و عثمان بن مظعون نازل شد.علی سوگند یاد کرده بود که شبها نخوابد،مگر اینکه خدا بخواهد.بلال،سوگند یاد کرده که روزها طعامی نخورد و عثمان بن مظعون سوگند یاد کرده بود که با زنان نیامیزد.

خوشیهای دنیا محروم کرده بودند. خداوند مؤمنان را از اینکار نهی کرده،فرمود:

-یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تُحَرِّمُوا طَیِّبٰاتِ مٰا أَحَلَّ اللّٰهُ لَکُمْ

:در این بارۀ چند وجه، محتمل است:

1-مقصود این است که مردم مؤمن نباید معتقد بحرمت چیزهایی که خدا حلال کرده،باشند 2-یعنی اظهار حرمت آنها نکنید 3-یعنی چیزهایی که خدا حلال کرده،بر مردم حرام نکنید 4-یعنی از چیزهای حلال،اجتناب نکنید 5-منظور این است که چیزهایی حلال را بوسیلۀ نذر یا قسم بر خود حرام نکنید.بدیهی است که باید آیه را بر معنایی حمل کرد که همۀ این معانی را شامل شود.منظور از«طیبات» چیزهای لذیذی است که انسان به آن تمایل دارد.گاهی به چیزهای حلال«طیبات» گفته میشود.این معنی در اینجا منظور نیست.

وَ لاٰ تَعْتَدُوا

:از حدود و احکام خداوند،تجاوز نکنید.ابن عباس و مجاهد و قتاده گویند:یعنی خودتان را عقیم نکنید.بنا بر این عقیم کردن را تجاوز و سرکشی نامیده است.بدیهی است که معنای اول،پر فایده تر است.

وَ کُلُوا مِمّٰا رَزَقَکُمُ اللّٰهُ حَلاٰلاً طَیِّباً

:منظور از امر،در اینجا اباحه است.یعنی از روزیهای مباح و لذیذ خداوند،استفاده کنید.ممکن است گفته شود:

«رزق،حلال است»بنا بر این چرا گفته است:رزق حلال...؟پاسخ این است که:حلال را برای تاکید آورده است.مثل «وَ کَلَّمَ اللّٰهُ مُوسیٰ تَکْلِیماً» (نساء 164:

خداوند با موسی تکلم کرد،تکلم کردنی)در جای دیگر«روزی»را مقید نکرده و منظور مدح است.مثل: «وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ یُنْفِقُونَ» (بقره 3:از آنچه آنها را روزی داده ایم،انفاق می کنند)ابن عباس گوید منظور از:«طیبات رزق»گوشت و نعمتهای دیگر است.

وَ اتَّقُوا اللّٰهَ الَّذِی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ

:این جمله با بهترین بیانی،مردم را دعوت به تقوی می کند.یعنی:ای مردم مؤمن،بوسیلۀ تقصیر در تقوی،ایمانتان را ضایع نکنید،که دچار حسرت خواهید شد.بهتر است که از حرام کردن حلال خدا و همۀ

ص :157

معصیتها خود داری کنید و خدای خود را فراموش نکنید.

این دو آیه،دلالت دارند بر ناپسند بودن انزوا و آنچه که همۀ مردم دنیا به آن علاقه مند هستند.بنا بر این دوری از زن و فرزند و آباد نکردن زمین،قبیح است.

در روایت است که:

-پیامبر خدا گوشت مرغ و فالوده میخورد و از حلوا و عسل لذت می برد.

می فرمود:مؤمن شیرین است و شیرینی را دوست دارد.و نیز فرمود:در دل مؤمن زاویه ایست که تنها حلوا آن را پر میکند.در روایت است که امام حسن، مشغول خوردن فالوده بود که«فرقد سنجی»بر او وارد شد.فرمود:دربارۀ این، چه می گویی؟پاسخ داد:نمی خورم و دوست نمی دارم.حضرت رو بجانب دیگران کرد و فرمود:

-آیا عسل و مغز گندم«پیه گاو»چیزی است که مسلمان آن را نپسندد؟!

ص :158

یعنی:بستن سوگند،بستن عهد،بستن ریسمان.

تحریر:آزاد کردن بنده(از حریت).فرزدق گوید:

أ بنی غدانه اننی حررتکم

فوهبتکم لعطیه بن جعال

یعنی:ای بنی غدانه،من شما را آزاد کردم و به عطیۀ بن جعال بخشیدم.

مقدار آن یک«مد»یعنی دو سوم«من»می باشد.ابو حنیفه گوید:نصف صاع (تقریبا نصف سه کیلو)گندم یا جو یا خورما.سایر کفاره ها نیز همین اندازه است.

اصحاب ما گویند:باید بهر یک«یک مد»یا«دو مد»داد(و هر مدی تقریبا یک چارک است) جایز نیست که این مقدار به پنج نفر داده شود.فرقی نیست که مستمندان زن باشند یا مرد.

مِنْ أَوْسَطِ مٰا تُطْعِمُونَ أَهْلِیکُمْ

:در اینباره دو قول است:1-منظور نان است، زیرا نان نسبت به گوشت و نمک و روغن و روغن زیتون و چیزهای دیگر حد وسط میباشد 2-ابن عباس گوید:منظور حد وسط مقدار است.یعنی آن مقدار متوسطی که در سختی و وفور نعمت به اهل خود می دهید بمستمندان دهید.

أَوْ کِسْوَتُهُمْ

:حسن و مجاهد و عطا و طاووس گویند:منظور این است که بهر- مستمندی یک لباس داده شود.مذهب شافعی هم همین است.ابو حنیفه گوید:مقصود هر چیزی است که به آن لباس گفته شود.در روایات آمده است که:بهر یک باید یک پیراهن و شلوار داد و در صورت عدم تمکن،یک پیراهن.

أَوْ تَحْرِیرُ رَقَبَهٍ

:یا اینکه بنده ای را آزاد کنند.مقصود از«رقبه»یک انسان سالم است و فرقی میان مرد و زن و کودک و کافر و مسلمان نیست.البته مسلمان بهتر است.این سه کفاره،واجب تخییری است.برخی گفته اند:یکی از آنها بطور غیر معین واجب است.شرح این مطالب در کتب اصول فقه،آمده است.

فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیٰامُ ثَلاٰثَهِ أَیّٰامٍ

:هر کسی بکفارات مذکور،دسترسی ندارد، باید سه روز روزه بگیرد.کلمۀ«صیام»مرفوع و خبر یا مبتداست.حد دسترسی نداشتن است،این است که مخارج یک شبانه روز خود و خانوادۀ،را نداشته باشد.

شافعی نیز همین طور گوید.روزه را باید پی در پی گرفت.چنان که ابی و ابن عباس و مجاهد و قتاده و اکثر فقها گویند.در قرائت ابن مسعود است«ثلاثه ایام متتابعات» سوگند بر سه قسم است،1-سوگندی که عمل به مفاد آن واجب و ترک آن معصیت است.در این صورت،مخالفت سوگند بدون هیچ خلافی کفاره دارد.مثل سوگند

ص :162

به نخوردن شراب.2-سوگندی که عمل به مفاد آن معصیت و ترک آن طاعت است.

در این صورت به نظر اصحاب ما مخالفت سوگند،کفاره ندارد.فقهای دیگر در اینباره اختلاف دارند،مثل سوگند بر ترک نماز.3-سوگند بر کاری که مباح است.مثل اینکه قسم بخورد که فلان لباس را نپوشد.مخالفت چنین سوگندی بدون هیچ خلافی، کفاره دارد.

ذٰلِکَ کَفّٰارَهُ أَیْمٰانِکُمْ إِذٰا حَلَفْتُمْ

:اینهاست کفارۀ مخالفت سوگندهای شما.

زیرا خود سوگند،کفاره ندارد،بلکه مخالفت آن کفاره دارد.اگر پیش از مخالفت سوگند،کفاره بدهد،شافعی گوید:کافی است و ابو حنیفه گوید:کافی نیست.

وَ احْفَظُوا أَیْمٰانَکُمْ

:در اینباره دو قول است:ابن عباس گوید:منظور این است که سوگند نخورید.دیگران گویند:منظور این است که:از مخالفت سوگند خودداری کنید.جبایی همین قول را اختیار کرده و همین قول قویتر است،زیرا تردیدی نیست که سوگند خوردن،در صورتی که برای کار حرام نباشد.مباح است.

تنها مخالفت سوگند است که مباح نیست.

از این آیه،استفاده میشود که قسم برای کار حرام،ارزشی ندارد،زیرا اگر ارزشی داشت،مخالفت آن حرام بود.بنا بر این کفاره هم ندارد.

کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمْ آیٰاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ

:همانطوری که خداوند حکم کفاره و سایر احکام،برای شما بیان کرد،آیات و فرایض خود را برای شما بیان می کند که او را شکر کنید.

ص :163

بسیاری انجام میگیرد.

وَ الْأَنْصٰابُ وَ الْأَزْلاٰمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطٰانِ

:دربارۀ«انصاب و ازلام»در اول همین سوره(آیه 2)بحث کرده ایم بدیهی است که منظور از حرمت خمر و قمار و انصاب و ازلام.حرمت نوشیدن خمر و بازی قمار و پرستش بتها و برد و باخت با تیرهاست.

این کارها پلید بوده،جنبۀ شیطانی دارند.اگرچه همۀ اینها مخلوق خدا هستند لکن چیزهایی هستند که شیطان برای ایجاد فساد در میان مردم از آنها استفاده می کند.مردم را بباده نوشی وامیدارد تا عقل از کفشان باز ستاند و بقمار وامیدارد تا اخلاق زشت در میان آنها رواج دهد و به بت پرستی وادار میکند تا آنها را مشرک سازد و به برد و باخت با تیرها وا میدارد که خود نوعی از قمار است.حتی بازی کودکان با گردو،نیز قمار است.از اینجهت است که خداوند اینها را از اعمال پلید شیطان معرفی کرده است.

فَاجْتَنِبُوهُ

:ضمیر به«عمل شیطان»باز می گردد.یعنی از عمل شیطان اجتناب کنید. لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ :تا رستگار شوید.

در آیۀ بعد،این مطلب را بیان میکند که منع از باده نوشی و قمار،بخاطر صلاح و خیر دنیا و آخرت مردم است.

إِنَّمٰا یُرِیدُ الشَّیْطٰانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدٰاوَهَ وَ الْبَغْضٰاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ

:ابن عباس گوید:منظور سعد بن ابی وقاص و مردی از انصار است که با یکدیگر عهد برادری بسته بودند.مردی انصاری سعد را بمهمانی دعوت کرد و سفرۀ طعام و شراب گستردند و چندان بخوردند که مست شدند.در این وقت،بر یکدیگر فخر فروشی کردند و کار بجنگ و زد و خورد کشید.مرد انصاری قطعه استخوانی برداشت و چنان بر بینی سعد کوبید،که بینیش را درهم شکست. خداوند متعال.این آیه را دربارۀ آنان نازل کرد.یعنی:شیطان می خواهد شما را اغوا کند و به شراب خوردن وا دارد تا عنان عقل را از کف شما بگیرد و بکارهایی وا دارد که در حال عادی انجام نمی دهید.

قتاده گوید:افراد بر سر مال و همسر خود قمار می کردند،سرانجام افراد مال و همسر باخته،در پس زانوی غم می نشستند و نقشه می کشیدند که انتقام خود را از رقبای خود بگیرند.بدینترتیب،قمار بازی نتیجه ای جز کینه و عداوت ندارد.

وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللّٰهِ

:شیطان می خواهد از این راه شما را از یاد خداوند باز دارد تا شکر نعمتهای او را بجای نیاورید.

وَ عَنِ الصَّلاٰهِ

:و شما را از نماز که پایۀ محکم دین است،غافل گرداند.

فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ

:جملۀ سؤالی و معنای آن امر است.یعنی خدا را اطاعت کنید و نهی او را زیر پا نگذارید.

بدیهی است که خداوند از این افعال منع و مذمت کرد.هر گاه زشتی عملی ثابت باشد سپس از مخاطب سؤال کنند که:«آیا ترک خواهی کرد؟»وظیفۀ او اقرار به ترک است.گویی به او گفته میشود:

-آیا بعد از آنکه زشتی این کارها ثابت شد،باز هم آنها را انجام می دهی؟! این جمله برای منع از انجام کاری،رساتر است.یعنی:نهی را اطاعت کنید و شراب ننوشید.

ص :167

و منظور از تقوای سوم،ترک همۀ معصیتها و انجام کارهای نیکوست.

برخی گفته اند:

-مقصود از تقوای اول،خودداری از معصیتهایی است که ضرر آن متوجه خود انسان میشود و مقصود از ایمان اول،ایمان به خدا و قبول دستورهای اوست.مقصود از تقوای دوم،خودداری از معصیتهای سمعی و ایمان به قبح آنها و لزوم اجتناب از آنهاست.

مقصود از تقوای سوم خودداری از تعدی و تجاوز نسبت به مردم است.

ابو علی جبایی گوید:

-شرط اول نسبت بزمان گذشته و شرط دوم نسبت بدوام و استمرار بر ترک شراب و شرط سوم نسبت به خودداری از ستم در حق مردم است.

وی برای اثبات اینکه تقوای سوم به معنای خودداری از ستم است،به کلمۀ «احسنوا»استدلال می کند و می گوید:

-هر گاه«احسان»متعدی باشد،معصیتهایی که پیش از آن ذکر شده،نیز باید متعدی باشد.یعنی:خوبی بدیگران و بدی بدیگران.

لکن این استدلال،ضعیف است،زیرا دلیلی نداریم که در اینجا منظور از «احسان»احسان بغیر است.ممکن است مقصود احسان بخود باشد چنان که هر گاه کسی کار بسیار خوبی انجام دهد باو میگویند«احسنت»وانگهی اگر مقصود از«احسان» احسان به غیر باشد،چه مانعی دارد که فعل متعدی عطف بر فعل لازم شود؟!اگر صریحاً می فرمود:آنها از همۀ زشتیها-خواه نسبت بخود یا نسبت بدیگران-خودداری و در بارۀ دیگران نیکی کردند،مانعی نداشت.

شاید علت این که ابو علی دربارۀ«تقوا»ی سوم،این مطالب را گفته،این است که:چون شرط اول را مربوط به گذشته و شرط دوم را مربوط به حال دانست،نمی توانست شرط سوم را به زمانی دیگر-یعنی آینده-مربوط سازد،زیرا بگمان خودش چنین چیزی جایز نیست.حال آنکه مانعی ندارد که شرط اول را بر ماضی و شرط دوم را بر حال و شرط سوم را بر آیندۀ مورد انتظار،حمل کند.

ص :171

اینکه متکلمان می گویند: واسطه ای میان گذشته و آینده،بنام حال وجود ندارد،زیرا فعل اگر موجود شده،ماضی است و اگر هنوز موجود نشده،آینده است، لطمه ای بجنبۀ ادبی و نحوی مطلب،نمی زند،زیرا درست است که واسطه ای میان وجود و عدم یا گذشته و آینده،بنام حال وجود ندارد،لکن چیزی که در نزدیک ترین زمان انجام میشود،مانعی ندارد که حال نامیده شود.

سید مرتضی می گوید:

-مفسران دربارۀ تکرار کلمۀ تقوی-که به نظرشان اشکالی بزرگ بوده است به تفصیل،بحث کرده اند.اما آنچه که مهم تر و مشکل تر بوده،رها کرده اند.مطلبی که اشکال آن بیشتر است،این است که:

-خداوند می فرماید:مردم مؤمن و نیکوکار،در آنچه خورده اند،در صورتی که دارای تقوی و ایمان و عمل صالح بوده اند،گناهی نکرده اند و از آیه شریفه چنین بر می آید که:کار مباح در صورتی گناه نیست که شخصی که آن را انجام می دهد،دارای صفت ایمان و تقوی و نیکوکاری باشد.حال آنکه کار مباح،حتی برای اشخاص کافر، گناهی ندارد،تا چه رسد بدیگران.

سپس می گوید:

-ما برای حل این شبهه،دو راه داریم:

1-هر گاه،برای اینکه شرط تقوی و ایمان و عمل صالح،دارای اثر و فایده باشند،قدری دایرۀ مشروطه را وسیعتر کنیم و بگوییم:تقدیر آیه،این است:

-لیس علی الذین آمنوا و عملوا الصالحات جناح فیما طعموا و غیره اذا ما اتقوا و..

یعنی:بر مردم مؤمن و نیکوکار،در آنچه میخورند و کارهای دیگرشان گناهی نیست،در صورتی که تقوی و ایمان داشته باشند و عمل صالح انجام دهند سپس دارای تقوی و ایمان باشند...اشکال فوق بر طرف خواهد شد.

زیرا شرط نفی گناه،حتماً باید دارای اثر باشد،بطوری که هر گاه شرط منتفی شد،گناه ثابت شود.دانستیم که خودداری از گناه،شرط گناه نبودن شراب

ص :172

خواری آنهاست،این شرط بخودی خود برای سلب گناه کافی است و از آنجا که بدنبال آن،ایمان،عمل صالح ذکر شده است و آنها در نفی گناه بی اثرند،پی می بریم که باید در آیه،آنچه ما تقدیر گرفتیم،مقدر باشد تا شرط با مشروط برابری کند،زیرا کسی که از خوردنیهای حرام،اجتناب کند،در برابر چیزهایی که میخورد،مسئول نیست.لکن ممکن است بواسطۀ ترک یا تضییع واجبی،گنهکار شناخته شود.اما وقتی که شرط کردیم که خودداری از کار زشت،از کسی انجام شده است که بخداوند هم ایمان دارد و رفتار او هم نیکوست،هر گونه گناهی از او سلب خواهد شد.

آنچه دربارۀ حذف گفتیم،عجیب نیست،زیرا سیاق کلام بر آن دلالت دارد.

عادت عرب این است که چنین حذفهایی را در کلام مرتکب و به نیروی دلالت کلام بر آن،متکی شوند.چنان که شاعر گوید:

تراه کان اللّٰه یجدع انفه

و عینیه ان مولاه ثاب له و فر

یعنی:او را می بینی که گویی خداوند بینی و چشمانش را قطع کرده است.

اگر مولایش باز گردد،برایش مال فراوانی است.بدیهی است که بینی را قطع می کنند،لکن چشم را قطع نمی کنند،بلکه بیرون می آورند،بنا بر این موضوع بیرون آوردن چشم،بخاطر قوت دلالت کلام،حذف شده است.

2-اگر ایمان و عمل صالح را در شرط حقیقی نگیریم و بگوییم:اگرچه بر شرط حقیقی عطف شده اند،لکن مقصود خداوند متعال این است که:با این بیان،وجوب ایمان و عمل صالح را اعلام کند،زیرا اینها نیز مثل تقوی که شرط سلب گناه است، واجب و لازمند، اگر چه از لحاظ شرط بودن،مثل هم نیستند.

این خود گسترشی است در بلاغت سخن«که عقل را از نیکی و عظمت خود به حیرت می اندازد.

برخی گفته اند:ممکن است دربارۀ مؤمن گفته شود که گناهی بر او نیست و دربارۀ کافر گفته شود که سزاوار کیفر بوده،در گناه غوطه ور است و بنا بر این گفته نمیشود:که بر او گناهی نیست.و نیز شخص کافر راه شناسایی حلال و حرام را بر خود

ص :173

مسدود کرده،توجهی به آن ندارد.از اینرو تنها مؤمن را ذکر کرده است.

وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ

:خداوند میخواهد مردم نیکو کار را پاداش دهد و مقام و منزلت آنها را بالا برد.در روایت است که:

-قدامه بن مظعون،در ایام خلافت عمر،شراب خورد.عمر میخواست او را تازیانه زند.او گفت:

-لَیْسَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ جُنٰاحٌ فِیمٰا طَعِمُوا...

عمر می خواست او را رها کند.علی ع فرمود:

-او را در میان اصحاب پیغمبر بگردانید.اگر آیۀ تحریم خمر را از احدی نشنیده است،او را آزاد کنید و اگر شنیده است،او را وادار به توبه کنید و تازیانه بزنید و اگر توبه نکرد،او را بکشید.

ص :174

احرام:به معنای داخل شدن در ماه حرام و داخل شدن در حرم و پوشیدن لباس احرامی برای انجام مناسک حج.اصل معنای این کلمه،منع است.

مثل و مثَل و شبه و شبَه:همه بیک معنی هستند.

نعم:شتر و گاو و گوسفند.اینها را با هم«نعم»گویند،شتر را به تنهایی نیز«نعم» گویند.لکن گاو و گوسفند را به تنهایی«نعم»نمی گویند.

عدل:فراء گوید:یعنی چیزی که از جنس شیئی نباشد و معادل آن باشد.عدل:

مثل.بصریان گویند:«عدل و عِدل»هر دو به معنای مثل هستند،خواه از جنس شیئی باشند یا نباشند.

و بال:سنگینی چیزی از لحاظ ناراحت کردن.مثل: «فَأَخَذْنٰاهُ أَخْذاً وَبِیلاً» (مزمل 16:گرفتیم او را گرفتنی سخت و سنگین)به ساطور قصابان می گویند«وبیل»

صیاماً:تمیز نسبت.

فَیَنْتَقِمُ اللّٰهُ مِنْهُ

:یعنی:«و من عاد فهو ینتقم اللّٰه منه»زیرا وقتی که جواب شرط فعل باشد،فاء بر آن داخل نمیشود.

باطن شما اطلاع پیدا کند.یا اینکه:می خواهد آنچه که پیش او معلوم است-یعنی ترس باطنی شما که موجب اطاعت فرمان او میشود-آشکار گردد.برخی گفته اند:

یعنی برای اینکه بوجود خوف،در نهان ایشان علم پیدا کنند،چه با صادر شدن نهی، این خوف،حاصل میشود و متعلق علم خدا قرار می گیرد.البته خدا می داند که این خوف با صدور نهی،حاصل می شود.بنا بر این«خوف»حادث میشود،نه علم خدا.

مقصود از«بالغیب»در حال خلوت و تنهایی است و بقولی ترس از عقاب،در آن حالی که هیچکس او را نمی بیند.ابو القاسم بلخی گوید:اگر چه خداوند بکردار مردم آگاه بوده و هست،لکن صحیح نیست که به اتکای علم خود،آنها را کیفر دهد،بلکه باید این کردار،از آنها ظاهر گردد.بنا بر این تکلیف و آزمایش لازم است.

فَمَنِ اعْتَدیٰ بَعْدَ ذٰلِکَ فَلَهُ عَذٰابٌ أَلِیمٌ

:هر کس بعد از این،از حد خدا تجاوز و در حرم و موقع احرام،شکار کنند،گرفتار عذابی دردناک خواهد شد.سپس کیفر این تجاوز را در آیۀ بعد بیان می کند.

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تَقْتُلُوا الصَّیْدَ

:دربارۀ اینکه مقصود از«صید»چیست؟ اختلاف است:

عراقیان گویند:مقصود هر حیوان وحشی است.اعم از اینکه ماکول باشد یا نباشد و استدلال آنها به شعری است که از علی ع نقل شده:

صید الملوک ارانب و ثعالب

فاذا رکبت فصیدی الأبطال

یعنی:شکار پادشاهان،خرگوشان و روبهان است و شکار من هر گاه سوار شوم پهلوانان است.مذهب اصحاب ما نیز همین است.

شافعی گوید:مقصود حیوانی است که گوشت آن مأکول و حلال باشد.

وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ

:در حالی که احرام حج یا احرام عمره بسته اید.برخی گویند:یعنی در حرم باشید.جبایی گوید:آیه بر هر دو قول دلالت دارد و همین وجه،صحیح است.

علی بن عیسی گوید:فقط دلالت بر احرام حج و عمره دارد.

وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً

:حسن و مجاهد و ابن زید و ابن جریج و ابراهیم گویند:

ص :179

مقصود این است که احرام خود را فراموش کرده باشد و از روی عمد حیوانی را بکشد ولی هر گاه با توجه باحرام،چنین عملی را مرتکب شود،کفاره ندارد،زیرا گناه آن بزرگتر از این است که بوسیلۀ کفارۀ،قابل جبران باشد.

ابن عباس و عطا و زهری گویند:مقصود این است که:با توجه به احرام،مرتکب قتل حیوانی شود.عقیدۀ اکثر فقها نیز همین است.البته اگر از روی خطا و فراموشی نیز حیوانی را بکشد،باید کفاره بدهد.عموم اهل تفسیر و اهل علم،بر همین عقیده اند.

از ائمۀ ما(ع)نیز همین طور روایت شده است.زهری گوید:قرآن کریم دربارۀ شکار عمدی نازل شده بود ولی در مورد شکار خطا نیز سنت،بر کفاره جاری شده است.

فَجَزٰاءٌ مِثْلُ مٰا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ

:معنای این جمله را در مبحث قرائت،بیان کردیم.

زجاج گوید:ممکن است معنی اینطور باشد:«جزای این کار،مثل شکاری است که به قتل رسانیده است»بنا بر این«جزاء،مبتدا و«مثل»خبر آن است.دربارۀ این«مثل»اختلاف است که آیا منظور،مثل از لحاظ قیمت است یا«مثل»از لحاظ خلقت.اکثر اهل علم،بر آنند که منظور،مثل از لحاظ خلقت است.بنا بر این،در «شتر مرغ»شتر و در«خر وحشی»و مشابه آن،گاو و در روباه و خرگوش،گوسفند است.از اهل بیت(ع)نیز همین طور روایت شده است.عقیدۀ ابن عباس،حسن،مجاهد، سدی،عطا،ضحاک و...نیز همین است.ابراهیم نخعی گوید:شکار را باید به قیمت عادله،در آورد و با قیمت آن شتر یا گاو یا گوسفندی خرید.بنا بر این منظور،مثل از لحاظ قیمت است.لکن صحیح،قول اول است.

یَحْکُمُ بِهِ ذَوٰا عَدْلٍ مِنْکُمْ

:ابن عباس گوید:یعنی دو نفر از افراد شایسته که از کیش و آیین شما و فقیه و عادل،هستند،ملاحظه می کنند که کدامیک از«گاو و گوسفند و شتر»به شکار شبیه ترند،آن گاه دربارۀ آن حکم می کنند.

هَدْیاً بٰالِغَ الْکَعْبَهِ

:ابن عباس گوید:یعنی هر گاه به مکه رسید،حیوان را قربانی و گوشت آن را صدقه می کند.اصحاب ما گویند:اگر برای عمره،محرم بوده و شکار کرده است،حیوان را در مقابل کعبه،در مکه قربانی می کند و اگر برای حج،محرم

ص :180

بوده،حیوان را در منی قربانی می کند.

أَوْ کَفّٰارَهٌ طَعٰامُ مَسٰاکِینَ

:دربارۀ آن دو قول،نقل شده است:

1-عطا گوید:منظور این است که حیوانی که باید قربانی شود،قیمت می کند و قیمت آن را بطعام تبدیل و به مستمندان صدقه می کند.این قول،صحیح است.

2-شکار را فرض می کنند زنده است و قیمت می کنند،سپس قیمت آن را تبدیل بطعام و صدقه می کنند.این قول از قتاده است.

أَوْ عَدْلُ ذٰلِکَ صِیٰاماً

:در اینباره نیز دو قول است:

1-عطا گوید:منظور این است که در برابر هر مدی(تقریباً یک چارک)از طعام که باید صدقه دهد،یک روز روزه بگیرد.مذهب شافعی هم همین است.

2-منظور این است که در برابر هر دو مدی یک روز روزه بگیرد.از ائمۀ ما(ع) نیز همین معنی روایت شده و رای ابو حنیفه هم همین است.

مردم گران می آید.چنان که«پیه»را بر بنی اسرائیل بر اثر نافرمانی«روز شنبه» حرام کرد و بر آنها گران آمد،اگر چه بمصلحت آنان بود.

عَفَا اللّٰهُ عَمّٰا سَلَفَ

:حسن گوید:یعنی از کارهایی که در جاهلیت،مرتکب شده اند، خداوند در گذشت.بقولی:یعنی خداوند از آنچه مسلمانان،پیش از نازل شدن آیۀ تحریم،انجام داده اند،در گذشت.

وَ مَنْ عٰادَ فَیَنْتَقِمُ اللّٰهُ مِنْهُ

:هر کس در حال احرام،کشتن شکار را تکرار کند،خداوند کیفر کردارش را می دهد.دربارۀ کفارۀ تکرار شکار،اختلاف است:ابن عباس و حسن گویند:کفاره ندارد.از روایات اصحاب ما نیز همین طور استفاده میشود.عطا و سعید بن جبیر و ابراهیم معتقدند که کفاره لازم است.برخی از اصحاب ما نیز چنین فرموده اند:

وَ اللّٰهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقٰامٍ

:خداوند قادری است که مغلوب نمیشود و از کسانی که او را نافرمانی کنند،انتقام می گیرد.

ص :182

سعید بن جبیر و مجاهد.بنا بر این قول،منظور حیواناتی است که قبلا شکار شده و به نمک پاشیده و نگهداری کرده اند،زیرا به نظر ما خوردن گوشت میته،نه برای محرم جایز است و نه برای غیر محرم.برخی گفته اند:منظور میوه های و گیاهان دریایی است.

مَتٰاعاً لَکُمْ وَ لِلسَّیّٰارَهِ

:قتاده و ابن عباس و حسن گویند:یعنی اینها منفعتی است برای مسافر و حاضر.و بقولی یعنی:برای اهل شهرها و دهات،خواه محل باشند، خواه محرم.

وَ حُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبَرِّ مٰا دُمْتُمْ حُرُماً

:از این جمله،استفاده میشود که شکار خشکی،در حال احرام،و همچنین خوردن گوشت حیوانی که دیگران شکار کرده اند، برای شخص محرم حرام است.این معنی،از علی ع و ابن عباس و ابن عمرو سعید بن جبیر است.عمر و عثمان و حسن بصری گویند:گوشت حیوانی که دیگری شکار کرده، «شده»بر شخص محرم،حرام نیست.

«صید»گاهی مصدر و به معنای شکار کردن و گاهی بمعنای«شکار شده»است.

بدیهی است که بهتر است آیه را بر هر دو معنی حمل و حکم حرمت«شکار کردن و شکار» را از آن استفاده کنیم.

وَ اتَّقُوا اللّٰهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ

:دستوری است از جانب خداوند متعال که از همۀ معصیتها و کارهای حرام اجتناب کنند،زیرا سرانجام،روزی که هیچکس بر سود و زیان خود یا دیگری قادر نیست،بسوی او بازگشت،خواهند کرد.آن روز،قیامت است و نیک و بد،سزای خود را می بینند.

ص :185

را قوام زندگی و کسب های مردم قرار داد.کلمۀ«قیام»مصدر است.گویی مقصود این است که مردم مسلمان با نصب کعبه در میانشان،قیام میکنند و امر معیشت و احوال آنها بدینوسیله اصلاح میشود زیرا در زیارت کعبه،تجارت آنها سامان می گیرد و از انواع خیر و برکت،برخوردار میشوند.سعید بن جبیر گوید:هر کس به زیارت این خانه آید و طالب خیر دنیا و آخرت باشد،نصیبش میشود.همین مضمون از امام صادق(ع)نیز روایت شده است.

ابن عباس گوید:یعنی خداوند،کعبه را وسیلۀ امنیت و رفاه مردم قرار داده است و اگر کعبه نبود،مردم دچار فنا و هلاکت می شدند.مردم جاهلیت،خانۀ خدا را محل امن و امان می شناختند.اگر کسی قاتل پدر و پسر خود را در حرم می یافت، او را نمی کشت.

عطا گوید منظور این است که اگر مردم یک سال،حج را ترک کنند،ممکن است به هلاکت برسند.علی بن ابراهیم از ائمۀ اهل بیت،روایت کرده است که:

«مادامی که کعبه،مورد توجه حجاج باشد،مردم هلاک نمیشوند اما همین که کعبه ویران و حج ترک شد،هلاک میشوند.» وَ الشَّهْرَ الْحَرٰامَ :و همچنین ماه حرام.چهار ماه حرام است:یکی از آنها(ماه رجب)تنها و سه ماه دیگر پی در پی هستند(ذی القعده و ذی الحجه و محرم)علت اینکه:

آنها را یکی شمرده،این است که«شهر حرام»جنس است.از لحاظ نحوی عطف است بر مفعول اول.

وَ الْهَدْیَ وَ الْقَلاٰئِدَ

:در اینباره در اول سوره(آیه 2)گفتگو کرده ایم.علت اینکه در اینجا هدی(قربانی)و قلائد(قربانیهای قلاده دار)را نیز در ردیف کعبه و و ماه حرام،وسیلۀ قوام زندگی مردم معرفی می کند،این است که:اینها هم قسمتی از اعمال حج هستند و بنا بر این به شؤون خانۀ خدا بستگی دارند.

مردم جاهلیت،در ماه های حرام،جنگ نمیکردند،شمشیرها و سلاحهای جنگی را به گوشه ای می انداختند و با خیال راحت به تامین وسائل زندگی خود می-

ص :187

پرداختند.هر گاه مردی خودش یا دیگری را بوسیلۀ شاخه های درختان حرم.قلاده بگردن میکرد،دیگری از خطر تعدی و تجاوز،مصون بود.این رسم را از آیین اسماعیل به ارث برده بودند و هم چنان باقی ماند تا ظهور اسلام که جلو ظلم و تعدی گرفته شد.

ابو بکر انباری گوید:در این آیه،دو نظر است:1-خداوند بر مسلمانان منت می گذارد که کعبه را صلاح دین و دنیای ایشان و وسیله قوام زندگی آنان قرار داده است 2-همچنین خبر می دهد که کعبه،در دوران جاهلیت،چه موقعیتی داشته است.

ذٰلِکَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ وَ أَنَّ اللّٰهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ

.

اعتراض این جمله،چه ارتباطی به جملۀ «جَعَلَ اللّٰهُ الْکَعْبَهَ الْبَیْتَ الْحَرٰامَ قِیٰاماً لِلنّٰاسِ» دارد؟ پاسخ 1-خداوند در ماه حرام و سرزمین حرام،آیات و شگفتیهایی قرار داده است که نشان می دهند که هیچ چیز بر او پوشیده نیست،زیرا حرم را منطقۀ امنیت، قرار داده است بطوری که هر چیزی میتواند در آن منزل گیرد.آنجا سرزمینی است که آهوان با درندگان خو می گیرند.مادامی که در حرم هستند از طرف درندگان خطری آنها را تهدید نمیکند،اما همین که از آنجا خارج شدند،تحت تعقیب قرار می گیرند و فرار کرده،بحرم باز می گردند،آنجا دیگر ترسی ندارند.پرندگان حرم،در این منطقه با انسان خو میگیرند،اما همین که از حرم خارج شدند،دچار وحشت شده،فرار می کنند.دربارۀ حرم،شگفتیهای بسیاری شهرت دارد و ما در اول سورۀ آل عمران،قسمتی از آنها را یاد کردیم.

2-خداوند می دانست که عرب،کینه توز و جنگاور و در حوالی کعبه،مسکن اوست.بهنگام آفرینش آسمانها و زمین،کعبه را محل امن قرار داد و احترام آن را

ص :188

در دلها بزرگ داشت.این احترام تا زمان ما باقی مانده است.اگر خداوند پیش از خلقت اشیا علم به آنها نداشت،از روی مصلحت،چنین تدبیری بکار نمی برد.

3-خداوند در این سوره،داستان موسی،عیسی،تورات،انجیل و احکام و مطالبی که در آنها آمده بود،شرح داد.همۀ اینها اموری بودند که پیامبر ما و هیچیک از معاصرانش مشاهده نکرده بودند.از اینرو پس از بیان آن مطالب،فرمود:

تا بدانید که خداوند به آنچه در آسمانها و زمین است و بهمۀ امور داناست،زیرا اگر از آنها بی خبر بود،شما را از آنها مطلع نمیکرد،بنا بر این«ذلک»اشاره به اخبار غیبی است.

ص :189

در اینجا«مغفرت و رحمت»هر دو را آورده است،زیرا خداوند تنها کیفر را از چنین مردمی برنمی دارد،بلکه بفضل و کرم خود به آنها نعمت می بخشد.

از آنجا که در این آیه بشارت داده و ترسانیده بود،در آیۀ بعد فرمود:

-مٰا عَلَی الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاٰغُ

:وظیفۀ پیامبر،تنها ادای رسالت و بیان احکام است، اما قبول و فرمانبرداری،به مردم ارتباط دارد.

وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ مٰا تُبْدُونَ وَ مٰا تَکْتُمُونَ

:هیچیک از احوال آشکار و نهان شما بر خداوند پوشیده نیست.این جمله،از لحاظ تهدید و وعید،در نهایت درجه قرار دارد.

آیۀ «اِعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ شَدِیدُ...» دلالت دارد بر اینکه:شناختن عقاب و ثواب واجب است،ثواب و عقاب،در باب تکلیف،نتیجۀ لطف خدا هستند.

ص :192

یا نبی اللّٰه،پدر من کیست؟ فرمود:

-حذافه بن قیس،پدر تست مردی دیگر برخاست و گفت:

-پدرم کجاست؟ فرمود:

-در آتش عمر بن الخطاب،برخاست و پای پیامبر را بوسه داد و گفت:

-یا رسول اللّٰه،ما نسبت به شرک و جاهلیت،تازه عهد هستیم.از ما در گذر،تا خداوند از تو در گذرد.

در اینوقت،خشم پیامبر فرو نشست و فرمود:

-بخدایی که جانم بدست اوست،بهشت و جهنم،در عرض این دیوار برای من مصور شد ولی روزی-از لحاظ خیر و شر-مثل امروز ندیده بودم! ابن عباس گوید:

-مردمی بودند که گاهی از روی مسخرگی و گاهی برای امتحان از پیامبر، سؤالاتی می کردند،یکی می گفت:

-پدرم کیست؟ دیگری میگفت-پدرم کجاست؟ دیگری که شترش را گم کرده بود،می گفت:

-شترم کجاست؟ از اینرو خداوند متعال،این آیه را نازل کرد.

از علی ع و ابو امامۀ باهلی است که روزی پیامبر برای مردم سخنرانی کرد و فرمود:

-خداوند حج را بر شما واجب کرده است.

ص :196

عکاشه بن محصن و بقولی سراقه بن مالک گفت:

-یا رسول اللّٰه،در همه سال؟ پیامبر او را پاسخ نگفت و او دو بار یا سه بار سؤال خود را تکرار کرد.پیامبر فرمود:

-وای بر تو،چه چیز ترا ایمن می کند؟اگر بگویم:آری،واجب میشود و اگر واجب شد،شما از عهدۀ آن بر نخواهید آمد و ترک می کنید و اگر ترک کنید،کافر می شوید.بنا بر این همانطوری که من شما را رها کرده ام،مرا رها کنید.مردم پیش از شما بواسطۀ کثرت سؤال و آمد و شد زیادی نزد پیامبران،هلاک شدند.هر گاه شما را به چیزی امر کردم،تا حدی که قدرت دارید،انجام دهید و هر گاه شما را نهی کردم، اجتناب کنید.

مجاهد گوید:آیه هنگامی نازل شد که از پیامبر دربارۀ«بحیره،شائبه، و صیله و حامی»(شرح آنها در ذیل آیۀ 103 خواهد آمد)سؤال کردند،نازل شد.

نهی کرده و اعلام می دارد که:جهتی ندارد که شما از چیزهایی سؤال کنید که خداوند از آنها عفو کرده است.بسا اگر جواب آن ظاهر شود،باعث سرافکندگی سؤال کننده شود.

علی ع نیز به همین معنی اشاره کرده،می فرماید:

-خداوند،واجباتی را برای شما معین کرده است،آنها را تضییع نکنید و شما را از چیزهایی نهی کرده،هتک حرمت نکنید و از چیزهایی ساکت شده است که سکوت او از روی فراموشی نیست،خود را بزحمت میفکنید.

مجاهد گوید:هر گاه از ابن عباس سؤالی میکردند که دربارۀ آن دستوری نرسیده بود،می گفت:این از چیزهایی است که عفو شده،سپس همین آیه را تلاوت می کرد.

وَ إِنْ تَسْئَلُوا عَنْهٰا حِینَ یُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَکُمْ

:و اگر خیلی اصرار داشته باشید و هنگام نزول قرآن سؤال خود را دنبال کنید،جواب آن برای شما ظاهر خواهد شد.

به شرطی که مقصود شما ناراحت کردن پیامبر گرامی اسلام نباشد.برخی گفته اند:

-یعنی:اگر در هنگام نزول قرآن از چیزهایی سؤال کنید که در دین مورد احتیاج شما باشد،برای شما آشکار خواهد شد.این اشیا،غیر از اشیای اولی است.

لکن گفته است:اگر از آن اشیا که سابقاً ذکر شد،سؤال کنید.

برخی گفته اند:

-ضمیر به همان اشیای اول بر می گردد و مقصود این است که اگر در موقع نزول فرشتۀ وحی،از آن اشیا سؤال کنید،جواب آن برای شما روشن خواهد شد،بنا بر این بهتر است که سؤال نکنید.

عَفَا اللّٰهُ عَنْهٰا

:خداوند از سؤالات شما که موجب آزردگی خاطر پیامبر می شد، عفو کرده است.

وَ اللّٰهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ

:خداوند آمرزنده و دارای حلم است و دیگر تکرار نکنید.این معنی از ابن عباس است بنا بروایت عطا.

بنا بر این که جمله «عَفَا اللّٰهُ عَنْهٰا» صفت برای«اشیاء»باشد،معنای آیه،چنین

ص :198

است:

-سؤال نکنید از چیزهایی که خداوند از بیان آنها خودداری کرده است،زیرا شما به آنها احتیاجی ندارید و اگر برای شما ظاهر شود،دچار غم و افسردگی خواهید شد.

برخی گفته اند:این آیه در بارۀ موضوعاتی نازل شده است که امتهای پیشین از پیامبران خود درخواست می کردند،آیه بعد،این قول را تایید می کند.

سدی است.

4-منظور کسانی است که از پیامبر نام پدر خود و نظایر آن را می پرسیدند و چون آنها را پاسخ می داد،می گفتند:نه چنین است.بنا بر این منظور نهی از سؤال در بارۀ انساب جاهلیت است،زیرا گاهی در اینباره سؤالاتی می کردند که جواب پیامبر به عقیدۀ آنان تطبیق نمی کرد و او را تکذیب می کردند.این قول از ابو علی جبایی است.

پرسش از چه چیزهایی می توان سؤال کرد و از چه چیزهایی نه؟ پاسخ چیزهایی که از امور دین و دنیا بعمل انسان بستگی دارد،می توان دربارۀ آنها سؤال کرد و چیزهایی که بستگی بعمل ندارد،مثل-تاریخ مرگ یا ولادت کسی- سؤال کردن از آن بی مورد است.بنا بر این کسی نباید از پیامبر بپرسد که پدر واقعیش کیست؟زیرا مصلحت ایجاب می کند که پدر شخص،کسی شمرده شود که همسر و همبستر مادر اوست،اگر چه از نطفۀ او آفریده نشده باشد.بنا بر این چنین سؤالی سفیهانه است.

اکنون به جواب یکی دیگر از سؤالات آنها می پردازند.برخی گفته اند:از آنجا که در آیات پیش،دربارۀ حلال و حرام گفتگو شده است،به بیان چیزهایی که بعقیدۀ مردم جاهلیت،حرام بوده،می پردازد:

-مٰا جَعَلَ اللّٰهُ مِنْ بَحِیرَهٍ

:منظور این است که خداوند«بحیره»را حرام نکرده است.مردم جاهلیت،خودسرانه،بحیره را حرام شمردند بحیره،شتری است که پنج شکم زاییده و آخرین فرزند او«نر»باشد.عرب،گوش بحیره را می شکافت و دیگر از نحر کردن و سوار شدن آن خودداری می کرد.این معنی از زجاج است.

ابن عباس گوید:هر گاه شتری پنج بار می زایید،اگر بچه آخرش نر بود او را می کشتند و همۀ زنان و مردان گوشت آن را می خوردند و اگر ماده بود گوشش را می-

ص :201

شکافتند و پشم آن را نمی کندند.در موقع کشتن،نام خدا را بر او نمی بردند و بار بر پشت او نمی گذاشتند،شیر و منافع دیگر آن بر زنان حرام بود،اما بر مردان حلال بود.

اگر شتر می مرد،زنان و مردان از گوشت آن می خوردند.

محمد بن اسحاق گوید:بحیره ماده شتری است که مادرش«سائبه»باشد.

وَ لاٰ سٰائِبَهٍ

:سائبه شتری بود که آن را رها و از منافع آن چشمپوشی می کردند.

هر گاه کسی نذر می کرد که سفرش بی خطر یا بیماریش بر طرف شود،می گفت:شترم سائبه است.بنا بر این مثل«بحیره»از آن نفعی نمی بردند و از چراگاه و آبخور،منع نمی کردند.این قول از زجاج است.علقمه نیز چنین گوید.

برخی گفته اند:«سائبه»شتری است که برای بتها آزاد شود.رسم عرب بود که از مال خود-هر چه می خواستند-برای بتها آزاد و در اختیار خدمتگزاران بتها قرار می دادند و آنها شیر چنین شترانی را بمسافران می خورانیدند.این قول از ابن عباس و ابن مسعود است.

محمد بن اسحاق گوید:«سائبه»شتری است که ده فرزند ماده بزاید.آنها از سوار شدن و کندن پشم و نوشیدن شیر چنین شتری خودداری می کردند.تنها برای مهمانها عیبی نداشت.هر گاه پس از ده بچۀ ماده،یازدهمین بچه ماده را بدنیا می آورد، گوش بچه را می شکافتند و با مادر رها می کردند.این بچه«بحیره»نامیده میشد.

وَ لاٰ وَصِیلَهٍ

:این یکی در مورد گوسفندان است.هر گاه گوسفند،بچۀ ماده، می زایید،برای خودشان بود و هر گاه بچۀ نر می زایید،برای خدایان بود و هر گاه از یک شکم،یک نر و یک ماده می زایید،می گفتند:«وصلت اخاها»یعنی بچۀ ماده، برادر خود را حفظ کرد. از اینرو بچۀ نر را برای خدایان قربانی نمی کردند.این معنی از زجاج است.

ابن مسعود و مقاتل گویند:هر گاه گوسفند،هفت شکم می زایید،در صورتی که بچۀ هفتم نر بود،بچه را برای خدایان می کشتند و گوشتش را مردها می خوردند،نه زنها.و اگر ماده بود،نگه می داشتند و اگر یک نر و یک ماده بود،می گفتند:برادر

ص :202

خود را حفظ و او را بر ما حرام کرد و هر دو حرام شمرده می شدند.منافع و شیر آنها برای مردان بود نه زنان.

محمد بن اسحاق گوید:هر گاه گوسفندی در پنج شکم،ده بچۀ ماده می زایید، می گفتند:«وصیله»شد.بچه هایی که بعداً می زایید،برای مردان بود نه زنان.

وَ لاٰ حٰامٍ

:حامی شتر نری بود که از صلب او ده بطن بوجود می آمد،در این وقت می گفتند:«حامی»شد.بعد از آن دیگر بار بر پشت آن نمی گذاشتند و از آبخور و چراگاه،منع نمی شد.این معنی از ابن عباس و ابن مسعود و مختار ابو عبیده و زجاج است.فراء گوید:شتر نری بود که بچۀ بچه اش لقاح می شد،در این وقت«حامی»شمرده می شد و بر او سوار نمی شدند.

خداوند متعال در آیه اعلام می کند که هیچیک از«بحیره،وصیله،سائبه و حامی»را تحریم نکرده است.ابن عباس از پیامبر گرامی روایت کرده است که «عمرو بن لحی»یکی از پادشاهان مکه بود که برای نخستین بار،دین اسماعیل را تغییر داد و بتها را نصب کرد و گوش بحیره را شکافت و سائبه را آزاد کرد و وصیله را رواج داد و حامی را اختراع کرد.من او را در آتش جهنم دیدم که مردم از بوی او در عذاب بودند.

وَ لٰکِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللّٰهِ الْکَذِبَ

:در اینجا خداوند از حال کافران خبر می دهد که آنها با ادعای اینکه این گونه مطالب از خداوند است،بخدا نسبت دروغ می دهند.

وَ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْقِلُونَ

:اکثر آنها عقل ندارند،زیرا فکر نمی کنند که این مطالب، مجعول و ساختگی است.قتاده و شعبی چنین معنی کرده اند.ابو علی جبایی گوید:مقصود این است که اکثر آنها نمی دانند چه چیز بر آنها حلال و چه چیز حرام است؟یعنی تنها عدۀ کمی از آنها معاند هستند.

وصیله و حامی را نتیجۀ فعل خود نمی شمارد.در حالی که به نظر اینان،همه چیز اثر مستقیم فعل و آفرینش پروردگار است.

سپس خداوند متعال مردمی که چنین اموری را بخدا نسبت داده اند،کافر و مفتری شمرده است،زیرا چیزی بخدا نسبت داده اند که از فعل خداوند نیست.این مطلب واضح است.

ص :204

می شناختند و معرفت حق،نیازی به تفکر نداشت،آنها مقلد پدران خود نبودند.

علت اینکه:پدران آنها را محروم از علم و هدایت،هر دو،معرفی می کند، این است که میان این دو،فرقی است،زیرا هدایت،بکمک تفکر و تحقیق حاصل میشود.حال آنکه علم ممکن است از اولیّات«مثل علم به اینکه»«کل بزرگتر از جزء است»از بدیهیات باشد.

ص :207

پرسش آیا این آیه،دلیل است بر جواز ترک امر بمعروف و نهی از منکر؟ پاسخ در این باره وجوهی است:1-آیه،دلالتی بر این مطلب ندارد.بلکه دلیل است بر اینکه شخص اطاعت کننده،بگناه دیگران مؤاخذه نمیشود.2-هنگامی جایز است که انسان به هدایت خود اکتفاء کند و بدیگران کاری نداشته باشد که در حال تقیه باشد یا در حالی باشد که سخن او بی اثر باشد یا اینکه اگر نهی از منکر کند،فسادی از آن پدید آید.در روایت است که ابو ثعلبه،دربارۀ این آیه،از پیامبر سؤال کرد.فرمود:

امر بمعروف و نهی از منکر کنید تا وقتی که دنیای مؤثر و حرصی نافذ و هوی و هوسی پیشرو ببینید و هر کسی مغرور رای خود باشد،در این صورت به بستگان نزدیک خود بپردازید و مردم را رها کنید.3-این آیه با تاکید زیاد،امر بمعروف و نهی از منکر را واجب می سازد،زیرا خداوند مؤمنان را مخاطب ساخته،می فرماید: «عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ» یعنی مواظب همدینان خود باشید.مثل «وَ لاٰ تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ» (نساء 29:خود را نکشید) سپس می گوید:«گمراهی کافران به شما ضرری نمی زند»بنا بروایت عطا،این قول از ابن عباس است.وی گوید:مقصود این است که یکدیگر را موعظه و از کار زشت نهی کنید و چیزهایی که شما را بخدا نزدیک و از شیطان دور می کند،بیکدیگر بیاموزید و بدانید که گمراهی مشرکین و منافقان و اهل کتاب،برای شما بی ضرر است.

إِلَی اللّٰهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً

:بازگشت شما و مخالفان شما بسوی خداست.

فَیُنَبِّئُکُمْ بِمٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

:و خداوند شما را بکردارتان کیفر می دهد.این آیه، حد اکثر تهدید و منع از کار زشت را متضمن است.

او شهادت داده میشود،خویشاوند باشد.) شَهٰادَهَ اللّٰهِ :علت اضافۀ شهادت به«اللّٰه»این است که امر کرده،بادای شهادت.

مثل «وَ أَقِیمُوا الشَّهٰادَهَ لِلّٰهِ» (طلاق 2:برای خدا شهادت دهید) «وَ مَنْ یَکْتُمْهٰا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ» (بقره 283:هر کس شهادت را کتمان کند،دلش گنهکار است.)

شُهَدٰاءَ إِذْ حَضَرَ یَعْقُوبَ الْمَوْتُ» (بقره 132:هنگام مرگ یعقوب،شما حاضر بودید؟)بنا بر این مقصود این است که:اگر در سفر،مرگ شما فرا رسد و بخواهید وصیت کنید،باید دو نفر عادل،حاضر باشند و سمت وصایت آنها داده شود.علت اینکه دو نفر باشند،اهمیت مسألۀ وصیت است.این نظر،از ابن انباری است و قول سعید بن جبیر و ابن زید هم همین است.

3-همانطوری که در مراسم«لعان»زن و مرد میگویند:«خدا را به شهادت می- طلبم که راست می گویم»در اینجا نیز اگر ورثه،نسبت بدو وصی،بد گمان بشوند،آنها در اثبات صحت عمل خود،خدا را به شهادت می طلبند.

بدیهی است که معنای اول،قویتر و با آیه،مناسبتر است.

صاحب کتاب«نظم القرآن»گوید:شهادت،مصدر و به معنای«شهود»و مضافی نیز در تقدیر است.یعنی:عدد شاهدان در میان شما دو نفر است.مثل «اَلْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومٰاتٌ» (بقره 197:وقت حج.ماههای معلومی است.) إِذٰا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّهِ :هنگامی که اسباب موت،ظاهر شود -اعم از بیماری یا علل دیگر-زجاج گوید:لازم نیست حتماً وصیت،در وقت مرگ باشد.پس منظور این است که شخص برای موقع مرگ خود وصیت کند و بگوید:

هر گاه مرگم فرا رسید،چنین و چنان کنید.

اِثْنٰانِ ذَوٰا عَدْلٍ مِنْکُمْ

:دو نفر عادل که پیرو دین شما باشند.

أَوْ آخَرٰانِ مِنْ غَیْرِکُمْ

:ابن عباس و سعید بن مسیب و سعید بن جبیر و شریح و مجاهد و ابن سیرین و ابن زید و ابراهیم گویند:یعنی دو نفر از کسانی که پیرو دین شما نیستند.

از امام باقر و امام صادق ع نیز چنین روایت شده است.بنا بر این حرف«او»برای تفصیل است نه تخییر.زیرا مقصود این است که اگر بدو شاهد مسلمان دسترسی ندارید، دو شاهد غیر مسلمان به شهادت بخوانید.

حسن و زهری و عکرمه و اصم،گویند،یعنی دو نفر از افراد عشیرۀ خودتان یا دو نفر دیگر.زیرا عشیره و بستگان شخص به حال او با اطلاع ترند و وصیت را

ص :213

فراموش نمی کنند:شهادت کافر نه در سفر قبول است و نه در حضر.زجاج نیز همین قول را اختیار کرده است.

جمعی گویند:این آیه،دربارۀ شهادت اهل ذمه:نازل شده بوده و نسخ شد.

ابو عبیده همۀ این اقوال را ذکر کرده،سپس گفته:همۀ علما آیه را به اهل ذمه تفسیر می کنند و آن را غیر منسوخ می دانند. مؤید این قول،این است که روایات بسیاری داریم که در سورۀ مائده،آیۀ منسوخ کم است و از سورۀ محکم و غیر منسوخ قرآن و آخرین سوره است.

إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَأَصٰابَتْکُمْ مُصِیبَهُ الْمَوْتِ

:اگر در سفر،مرگ شما فرا برسد.

خداوند متعال می دانست که برخی از مردم در سفر،مرگشان فرا می رسد و فقط اهل کتاب،رفیق سفر او هستند یا در بلدی مسکن می گیرند که دسترسی بمسلمان ندارند از اینرو فرمود:اگر در سفر باشید و گرفتار مصیبت مرگ شوید،و دسترسی به شاهد مسلمان نداشته باشید،دو نفر از غیر مسلمانان را شاهد بگیرید.بنا بر این در درجۀ اول،در سفر و حضر باید به سراغ گواه مسلمان عادل رفت.و در درجۀ دوم باید در حال سفر از گواهان غیر مسلمان استفاده کرد.

تَحْبِسُونَهُمٰا مِنْ بَعْدِ الصَّلاٰهِ فَیُقْسِمٰانِ بِاللّٰهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ

:مقصود این است که آنها را بعد از نماز عصر حبس میکنید تا بخدا سوگند یاد کنند.وقت عصر،بخاطر این است که مردم حجاز در این وقت،اجتماع میکردند و سوگند میخورند.از امام باقر(ع)نیز همین طور روایت شده است.رای قتاده و سعید بن جبیر و...نیز همین است.حسن گوید:

مقصود نماز ظهر یا عصر است.ابن عباس و سدی گویند:منظور بعد از وقت نماز غیر مسلمانان است!منظور از«حبس»نگه داشتن آنها است.برخی گویند:یعنی در صورتی که حاضر برای قسم نباشند،آنها را وادار میکنید که قسم بخورند.البته این در صورتی است که دربارۀ شهادت آنها شک و تردیدی باشد و بترسید از اینکه در صدد کتمان شهادت و خیانت بر آمده باشند.خطاب متوجه ورثه است.ممکن است خطاب به «قضات»و فعل مضارع به معنای امر باشد.یعنی«احبسوهما»این نظر را ابن انباری

ص :214

ذکر کرده است.او بر کلمۀ «مُصِیبَهُ الْمَوْتِ» وقف و از«تحبسونها»آغاز میکرد.

ممکن است منظور این باشد که اگر ورثه نسبت به شهود:دچار سوء ظن شدند و بر آنها ادعایی کردند،وظیفۀ شهود-که در اینحال منکر شمرده میشوند.سوگند یاد کردن است.

لاٰ نَشْتَرِی بِهِ ثَمَناً

:آنها سوگند یاد میکنند که ما منظوری نداریم و نمی خواهیم با تغییر شهادت،نفع شخصی خودمان را تامین کنیم.مقصود از«ثمن»چیز قیمت دار است،زیرا«ثمن»(یعنی قیمت)را نمیخرند،بلکه چیز قیمت دار را می خرند.

این معنی بنا بر این است که ضمیر«به»به تغییر شهادت باز گردد.برخی گفته اند:ضمیر به«قسم»باز می گردد.برخی گفته اند:منظور این است که ما قسم خود را بمتاع دنیا نمی فروشیم،زیرا فروش چیزی،خرید قیمت آن است و به کسی هم-جز خدا-اعتنا نداریم.

وَ لَوْ کٰانَ ذٰا قُرْبیٰ

:اگر چه کسی که برای او شهادت می دهیم،از بستگان ما باشد.

بدیهی است که مردم همیشه نسبت به خویشاوندان خود تمایل دارند و حاضرند همه چیزشان را فدای آنها کنند.لکن مردم مؤمن چنین نیستند.

وَ لاٰ نَکْتُمُ شَهٰادَهَ اللّٰهِ

:ما شهادتی را-که به فرمان خداوند ادای آن لازم است کتمان نمیکنیم.

إِنّٰا إِذاً لَمِنَ الْآثِمِینَ

:زیرا اگر چنین کاری بکنیم،گنهکار خواهیم شد

ص :215

سوگند دروغ و خیانت مستوجب گناه شده اند.

سعید بن جبیر گوید:مقصود،دو وصی است. برخی گفته اند:منظور از استحقاق گناه، استحقاق عقوبت است مثل: «إِنِّی أُرِیدُ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِی وَ إِثْمِکَ» (29 همین سوره:

من می خواهم که عقوبت گناه من و گناه خودت را تحمل کنی) فَآخَرٰانِ یَقُومٰانِ مَقٰامَهُمٰا :دو نفر دیگر به جای دو شاهدی که خارج از دین ما هستند،قرار می گیرند.

مِنَ الَّذِینَ اسْتَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْأَوْلَیٰانِ

:باید دو نفر که به میت،اولویت دارند و وصیت او حقی است برای آنها جایگزین آن دو خائن بشوند. (1)

معنای«الاولیان»کسانی است که به میت،قریب تر هستند.یا کسانی است که به قسم سزاوارتر باشند،زیرا آن دو مسیحی مدعی شدند که ظرف را از میت خریده اند.

بنا بر این،وظیفۀ وارثان است که قسم بخورند،زیرا قسم بر منکر است.مثل اینکه کسی اقرار کند به طلب دیگری ولی ادعا کند که طلب او را پرداخته است،در این صورت، وظیفۀ طلبکار،قسم است نه بدهکار.

ابن عباس و شریح گویند:منظور افراد مسلمان است که برای شهادت،از افرادی غیر مسلمان،صالحترند.

فَیُقْسِمٰانِ بِاللّٰهِ لَشَهٰادَتُنٰا أَحَقُّ مِنْ شَهٰادَتِهِمٰا

:و سوگند یاد میکنند که شهادت ما و گفتار ما دربارۀ وصیت میتمان،برای قبول سزاوارتر و از شهادت آنها براستی و واقعیت، نزدیکتر است.

ابن عباس گوید:آنها سوگند یاد می کنند که سوگندشان بهتر از سوگند آن دو شاهد خائن است.پس مقصود از شهادت،قسم است.زیرا هر دو برای اثبات ادعا بکار می روند.

ص :219

وَ مَا اعْتَدَیْنٰا

:ابن عباس گوید:یعنی آن دو نفر سوگند یاد می کنند که:در مطالبۀ حق خویش،از حق نگذشته ایم.و بقولی:یعنی در اینکه گفته ایم:شهادت ما بهتر از شهادت آنهاست،اجحاف نکرده ایم.

إِنّٰا إِذاً لَمِنَ الظّٰالِمِینَ

:اگر اجحاف کنیم،دربارۀ خود ستم کرده ایم.

این آیه و آیۀ پیش،از لحاظ اعراب و معنی و حکم،از مشکلترین آیات قرآن است.ما در اینجا برای توضیح و بررسی آن حد اکثر کوشش را بعمل آورده ایم و سراغ نداریم که احدی از مفسران،به این کار توفیق یافته باشند.

ذٰلِکَ أَدْنیٰ أَنْ یَأْتُوا بِالشَّهٰادَهِ عَلیٰ وَجْهِهٰا

:این سوگند دادن یا این حکم،برای عدم کتمان شهادت و درست ادا کردن آن،مؤثرتر است،زیرا سوگند،از بسیاری از کارها جلوگیری می کند-کارهایی که بدون سوگند،جلوگیری از آنها دشوار است.

أَوْ یَخٰافُوا أَنْ تُرَدَّ أَیْمٰانٌ بَعْدَ أَیْمٰانِهِمْ

:و همچنین بواسطۀ اینکه می ترسند،اولیای میت،سوگند یاد کنند و آنها مفتضح و رسوا گردند و از آنها غرامت گرفته شود،مجبور می شوند که شهادت را درست ادا نموده،از خوردن سوگند دروغ خودداری کنند.

وَ اتَّقُوا اللّٰهَ

:از خدا بترسید و سوگند دروغ نخورید و در امانت،خیانت نکنید.

وَ اسْمَعُوا

:و موعظه را بشنوید.

وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفٰاسِقِینَ

:خداوند مردم فاسق را به سوی بهشت و پاداش آخرت،هدایت نمی کند.

ص :220

همین که به حال عادی برمیگردند،پیش خدا شهادت می دهند که چه کسانی آنها را تصدیق و چه کسانی آنها را تکذیب کرده اند.فراء نیز همین قول را اختیار کرده است.

2-مقصود این است که ما علم ترا نداریم،زیرا تو به باطن آنها آگاهی و ما از باطن آنها آگاه نیستیم و آنچه موجب جزای خواهد شد همان نسبت باطنی است.این معنی نیز بنا بروایت دیگر،از حسن است.جبائی نیز این قول را اختیار و قول اول را رد کرده و گفته است چگونه ممکن است آنها از ترس قیامت،معلومات خود را فراموش کنند؟با اینکه خداوند در بارۀ آنها می فرماید، «لاٰ یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ» (انبیاء 103:فزع اکبر آنها را محزون نمی سازد)و «فَلاٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ» (احقاف 13:آنها را ترسی و اندوهی نیست)ممکن است در پاسخ وی گفته شود:اینکه می گوید،«فزع اکبر»آنها را محزون نمی کند،منظور آتش دوزخ و اینکه گوید آنها را ترس و اندوهی نیست،منظور،بشارت است به اینکه،آنها از وحشتهای آن روز،نجات پیدا می کنند،مثل اینکه به بیمار بگویند،خطری متوجه تو نیست نترس.

3-مقصود این است که علم ما حقیقتی ندارد.ما از آنها جوابی می شنیدیم و افعال آنها را در حیات خود مشاهده می کردیم،اما نمی دانیم پس از مرگ ما آنها چه کرده اند.پاداش و عقاب آنها به خاتمۀ کارشان بستگی دارد نه آغاز آن این قول از ابن انباری است.

4-مقصود این است که ما نمیدانیم جز آنچه ما را تعلیم داده ای دنبالۀ آن، به خاطر وجود قرینه حذف شده است این قول از ابن عباس است،بنا بروایت دیگر.

5-مقصود تحقق بخشیدن به رسوایی ایشان است.یعنی تو از ما به ایشان آگاه تری و به شهادت ما نیازمند نیستی.

إِنَّکَ أَنْتَ عَلاّٰمُ الْغُیُوبِ

:مقصود از «عَلاّٰمُ الْغُیُوبِ» مبالغه است نه کثرت معلومات.برخی گفته اند:منظور زیاد شمردن معلومات است.یعنی: تو هر چه باطن است می دانی ولی ما هر چه مشاهده کنیم،می دانیم.

ص :223

کهلا:عطف بر محل «فِی الْمَهْدِ» که جملۀ ظرفیه و حال است از ضمیر«تکلم»

فَتَنْفُخُ فِیهٰا فَتَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِی

:و روح را به امر خداوند در آن می دمیدی و مرغی می شد.کلمۀ«طیر»هم مذکر و هم مونث است.مونث بودن آن به اعتبار معنای آن یعنی جمع بودن و مذکر بودن آن به خاطر لفظ است.مفرد آن«طائر»است.

مثل«ظاعن،ظعن،راکب،رکب».مقصود این است که همین که عیسی در آن نفخ میکرد،خداوند،کالبد خاکی را تبدیل بگوشت و پوست و خون و استخوان و پر و بال میکرد و او را بزیور حیات می آراست،بنا بر این به امر و ارادۀ خداوند مرغ زنده ای می شد،نه به فعل عیسی.

وَ تُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِی

:و کور مادرزاد و پیس را به اذن من شفا می دادی.

یعنی دعا میکردی و من اجابت میکردم.

وَ إِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتیٰ بِإِذْنِی

:و یادآور هنگامی که برای زنده شدن مردگان به درگاه من استغاثه میکردی و من خواهش ترا مستجاب و مردگان را زنده میکردم و از قبر بیرون می آوردم،تا مردم آنها را ببینند.بیرون آوردن مردگان را به عیسی نسبت می دهد،بخاطر اینکه بدعای او بود.

وَ إِذْ کَفَفْتُ بَنِی إِسْرٰائِیلَ عَنْکَ إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَیِّنٰاتِ

:و آن گاه که با بینات و دلائل واضح،نزد بنی اسرائیل آمدی و آنها از روی کفر و عناد،می خواستند ترا بکشند و من آنها را از کشتن تو باز داشتم.ممکن است این بازداشتن،از روی لطف باشد یا از روی قهر و منع.همانطوری که جلو کسانی که می خواستند پیامبر اسلام را بکشند،گرفت.

فَقٰالَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هٰذٰا إِلاّٰ سِحْرٌ مُبِینٌ

:و آنان که منکر نبوت تو بودند، گفتند:این نیست مگر سحر آشکار.یعنی آنچه را عیسی آورده است،سحری ظاهر و هویداست.

بدیهی است که در آغاز آیه که خداوند می فرماید:ای عیسی نعمت های مرا نسبت بخود و مادر خود یاد کن...منظور این است که برای قوم خود که ترا تکذیب کردند-بگو تا بر آنها اتمام حجت شود،زیرا آنان ترا خدای خود خواندند.سپس به تفصیل آن نعمتها پرداخت.

ص :228

أَنْ آمِنُوا بِی وَ بِرَسُولِی

:که ذات و صفات مرا تصدیق کنید و عیسی را بنده و پیامبر من بشناسید.

قٰالُوا آمَنّٰا وَ اشْهَدْ بِأَنَّنٰا مُسْلِمُونَ

:حواریین گفتند:تصدیق کردیم،خدایا،شهادت ده که ما مسلمانیم.

ص :231

2-ممکن است سؤال نازل شدن«خوان آسمانی»پیش از شفا پیدا کردن کور مادر زاد و پیش و زنده شدن مردگان باشد.

قٰالَ اتَّقُوا اللّٰهَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ

:بترسید که از خداوند چیزی مسألت کنید که پیش از شما کسی مسألت نکرده است.ابو علی فارسی گوید:مقصود راهنمای آنها بسوی تقوی است و به تقوی خاص نظر ندارد.مثل «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ» (بقره 278)زجاج گوید:عیسی به آنها امر کرد که از خداوند آیات و معجزات نخواهند و در این راه بر خدا و رسولش سبقت نگیرند،زیرا به اندازۀ کافی،آیات و معجزات-به وسیلۀ زنده شدن مردگان و...که خیلی اهمیت آنها بیشتر از آنچه آنها مسألت می کردند،بود-در دسترس آنها قرار گرفته است.

قٰالُوا نُرِیدُ أَنْ نَأْکُلَ مِنْهٰا

:در اینباره نیز دو قول نقل شده است:

1-یعنی میخواهیم از«خوان آسمانی»بخوریم و سؤال ما به این منظور است.

2-دیگر اینکه:«اراده»بمعنای محبت،باشد.یعنی:دوست داریم که از آن بخوریم.

وَ تَطْمَئِنَّ قُلُوبُنٰا

:ممکن است این مطلب را از روی بصیرت گفته باشند.یعنی:

میخواهیم بر یقین خود بیفزاییم.زیرا هر چه دلیل بیشتر باشد،معرفت،در قلب آنها بیشتر متمکن میشود.این معنی از عطاست.

وَ نَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنٰا

:و علم پیدا کنیم که تو در ادعای رسالت،راستگو بوده ای این جمله،مؤید قول کسی است که میگوید:این سؤال،مربوط به آغاز دینداری آنهاست.حق این است که آنها این خواهش را برای کسب یقین و معرفت کامل و تاکید اعجاز،کردند.

وَ نَکُونَ عَلَیْهٰا مِنَ الشّٰاهِدِینَ

:و برای خداوند به یکتایی و برای تو به رسالت گواهی دهیم.

و بقولی:یعنی برای تو پیش بنی اسرائیل گواهی خواهیم داد.

ص :234

مِنَ السَّمٰاءِ تَکُونُ لَنٰا عِیداً

:در اینباره دو قول نقل کرده اند:

1-یعنی روزی که برای ما«خوان آسمانی»نازل می کنی،عید می گیریم و بعد از این ما و آنهایی که بعد از ما خواهند آمد،آن روز را بزرگ می داریم.این قول از سدی،قتاده،ابن جریج و مختار ابو علی جبایی است.

2-یعنی:از برکت تفضل خداوند،مائده ای عاید ما میشود و از نعمتش بر خوردار میشویم.معنای اول،بهتر است.

لِأَوَّلِنٰا وَ آخِرِنٰا

:این عید،برای دورۀ ما و دوره های بعد است.ابن عباس گوید:

مقصود این است از این«خوان آسمانی»اول و آخر مردم،استفاده خواهند کرد.

وَ آیَهً مِنْکَ

:این خوان آسمانی،آیتی است از جانب تو که دلها را برای ایمان نرم و آماده می سازد و مردم را به اعتراف حق وادار می کند،در نتیجه،بوسیلۀ آن آیت یکتایی تو و رسالت پیامبرت به نبوت خواهد رسید.

وَ ارْزُقْنٰا

:و این خوان آسمانی را روزی ما گردان.جبایی گوید:یعنی شکر- گزاری را در مقابل آن نصیب ما گردان.

وَ أَنْتَ خَیْرُ الرّٰازِقِینَ

:و تو بهترین روزی دهندگانی.

مقصود از«عالمین» 1-مقصود مردم همان زمان است.آنها پس از نزول مائده،کفر ورزیدند و خداوند آنها را بصورت میمون و خوک در آورد. (1)

این قول از قتاده است.از امام هفتم ع نقل شده است که آنها بصورت خوک در آمدند.

2-مقصود عذاب استیصال است.

3-مقصود نوعی از عذاب است که احدی جز آنها،گرفتار آن نشده اند.آنها پس از نزول مائده،سزاوار چنین عذابی شدند،زیرا پس از دیدن چنین معجزه ای که برای تنبیه انسان از کفر،خیلی قوی بود،کافر شدند و مصلحت بود که دچار عذابی بشوند که اختصاص بخود آنها داشته باشد،همانطوری که معجزه هم بآنها اختصاص داشت.

لکن صحیح این است که مائده نازل شد،زیرا خداوند خبر داد که نازل خواهد کرد و خداوند خبر خلاف نمی دهد.اخبار بسیاری از پیامبر گرامی و صحابه و تابعین رسیده است که مفاد آنها نزول مائده است.کعب گوید:مائده در روز یکشنبه نازل شد.از این جهت،مسیحیان آن روز را عید گرفتند.

دربارۀ کیفیت نزول مائده و چیزهایی که با آن بود،نیز اختلاف است.

عمار یاسر از پیامبر روایت کرده است که بر«خوان آسمانی»نان و گوشت بود، زیرا آنها غذایی خواسته بودند که تمام نشود و همواره از آن بخورند.پیامبر گرامی فرمود:

-به آنها گفتند:مادامی که خیانت نکرده و چیزی از آن بر نداشته و مخفی نکرده اید،این سفرۀ بیدریغ گسترده است و اگر جز این رفتار کنید،دچار عذاب خواهید شد.

فرمود:

-هنوز یک روز نگذشته بود که آنها خیانت کردند.

ابن عباس گوید:

-عیسی بن مریم ع به بنی اسرائیل دستور داد که سی روز روزه بگیرند،آن گاه هر چه میخواهند از خداوند مسألت کنند که به آنها عطا می کند.پس از اتمام روزه،به عیسی ع عرض کردند:

-اگر ما برای یکی از مردم کاری کرده بودیم،ما را سیر می کرد.ما یک ماه روزه گرفته و گرسنه شده ایم.از خدا بخواه که بر ما مائده ای نازل کند.

در این وقت،فرشتگان خوان آسمانی را نازل کردند.بر این خوان،هفت گردۀ نان و هفت ماهی بود.همۀ آنها از این خوان آسمانی خوردند و سیر شدند.

این مضمون از امام باقر(ع)نیز روایت شده است.

عطاء بن سائب روایت کرده است که هر گاه سفرۀ آسمانی گسترده می شد،همۀ نعمتها در آن بود،جز گوشت،

ص :239

سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده است که بر سفره،همه چیز بود جز نان و گوشت:

عطا گوید:همه چیز داشت جز ماهی و گوشت.

عطیۀ عوفی گوید:از آسمان یک ماهی نازل شد که طعم همه چیز داشت.

عمار و قتاده گویند:یکی از میوه های بهشت،بر سفره بود.

قتاده گوید:این خوان آسمانی صبح و شام نازل می شد و مثل ترنجبین و بلدرچینی- بود که برای بنی اسرائیل نازل می شد.

یمان بن رئاب گوید:هر وقت میخواستند از آن میخوردند.

عطاء بن ابی رباح از سلمان فارسی روایت کند که گفت:

-بخدا سوگند،عیسی هرگز کار بدی نکرده بود،یتیمی را نرانده بود، خندۀ صدادار نکرده بود،مگسی را از صورت خود نرانده،و کار بیهوده ای هرگز نکرده بود،هنگامی که بنی اسرائیل از او«خوان آسمانی»خواستند،لباس پشمینه ای پوشید و گریه کنان گفت:

-خداوندا،بر ما مائده بفرست...

در این وقت سفرۀ سرخ رنگی در میان دو ابر نازل شد.آنها تماشا می کردند تا سفره بر روی زمین قرار گرفت.در این وقت عیسی گریه کرد و گفت:

-خدایا مرا از سپاسگزاران قرار ده.خدایا این سفره را رحمت قرار ده و آن را وسیلۀ عذاب و کیفر نگردان؟ یهود هم چنان به این سفره خیره شده بودند.بویی از آن بمشامشان می رسید که هرگز استشمام نکرده بودند.عیسی برخاست و وضو گرفت و نمازی طولانی خواند و سفره را گشود و گفت:

- بسم اللّٰه خیر الرازقین.

در سفره یک ماهی پخته بود که از آن روغن می ریخت.در طرف سر آن نمک و در طرف دم آن سرکه و اطراف آن انواع سبزیها بود،به جز کرّات-یا تره-.پنج

ص :240

گرده نان در کنار آن بود که بر یکی زیتون و بر دیگری عسل و بر دیگری روغن و بر دیگری پنیر و بر دیگری گوشت کباب بود.شمعون گفت:

-یا رسول اللّٰه،آیا اینها از طعام دنیاست یا آخرت؟ فرمود:

-نه از طعام دنیا نه از طعام آخرت.چیزی است که خداوند به قدرت خود آفریده است.از آنچه درخواست کرده اید،بخورید تا خدا شما را امداد کند و از فضل خود شما را افزون سازد.

حواریین گفتند:

-چه خوب است از این معجزه،معجزه ای دیگر به ما نشان دهی! عیسی به ماهی گفت:

-ای ماهی،به اذن خدا زنده شو.

در این وقت ماهی بجنب و جوش در آمد و زنده شد،آنها دچار ترس شدند.

عیسی فرمود:

-چرا از من چیزهایی مسألت می دارید که چون خواستۀ شما را اجابت کنم، ناراحت شوید.بیم دارم که دچار عذابی سخت شوید.

سپس فرمود:

-ای ماهی،به اذن خدا،به حال سابقت باز گرد.

ماهی بحال سابق بازگشت.بنی اسرائیل گفتند:

تا تو نخوری ما نخواهیم خورد.

عیسی فرمود:

-معاذ اللّٰه،من از آن نخواهیم خورد.کسی بخورد که درخواست کرده است.

آنها ترسیدند که بخورند.عیسی فقیران و بیماران را دعوت کرد.فرمود:

-بخورید که برای شما گوارا و برای دیگران بلاست.

یکهزار و سیصد نفر زن و مرد مستمند و بیمار،از آن خوردند و سیر شدند.در

ص :241

این وقت عیسی به ماهی نظر افکند،دید مثل وقتی است که از آسمان نازل شده است.

پس از آن،در حالی که بنی اسرائیل با چشمشان سفره را بدرقه می کردند،به آسمان برگشت هر بیماری از آن خورد،شفا یافت و هر مستمندی خورد،بی نیاز شد.

حواریون و کسانی که نخورده بودند پشیمان شدند.پس از آن،هنگام نازل شدن خوان آسمانی همۀ افراد،برای خوردن اجتماع می کردند و بیکدیگر زحمت می رسانیدند.عیسی برای آنها نوبه گذاشت.این خوان آسمانی تا چهل روز فقط شبها نازل می شد.بعداً یک روز در میان نازل شد و خداوند به عیسی وحی کرد که اجازه دهد فقراء از آن بخورند نه اغنیا. اغنیا از این دستور ناراحت و دچار شک و تردید شدند و دیگران را هم به شک و تردید انداختند.خداوند به عیسی وحی کرد که:

-من شرط کردم که اگر کسی بعد از نزول مائده کافر شد،چنان عذابش کنم که احدی از مردم عالم چنان عذابی ندیده باشند.

عیسی عرض کرد:

-آنها بندگان تواند.اگر خواهی عذابشان کن و اگر خواهی بلطف و کرمت آنها را عفو کن.

خداوند 332 نفر از مردان آنها را که شب در خانه های خود در آغوش زنها آرمیده بودند،بصورت خوک درآورد.این خوکان ممسوخ در راهها و معابد گردش و از مدفوعات دیگران تغذیه می کردند.مردم که این صحنه را دیدند،بحال آنان گریه کردند.افراد خانواده های آنها نیز شب و روز شیون می کردند.سرانجام پس از سه روز هلاک شدند.

در تفسیر اهل بیت علیهم السلام است که:خوان آسمانی نازل می شود و آنها بر سر آن جمع می شدند و میخوردند،سپس سفره به آسمان می رفت طبقۀ اعیان و اشراف،تصمیم گرفتند که مستمندان را از شرکت در این سوره خدا داد منع کنند.خداوند نعمت را از آنها سلب کرد و آنها را بصورت بوزینگان و خوکان در آورد.

ص :242

می فرمود:

« بسم اللّٰه ادفیک و اللّٰه یشفیک من کل داء هو فیک من کل عین عاین و نفس نافس و حسد حاسد) یعنی ترا بنام خداوند،محافظت می کنم.خداوند ترا از هر چشم بد و حسد هر حسودی شفا می بخشد.شاعر گوید:

یتقی اهلها النفوس علیها

فعلی نحرها الرقی و التمیم

یعنی:خود را از چشمهای بد حفظ می کنند و بر گردن آنها دعاهای لازم، آویخته است.

دیگری گوید:

و اذا نموا صعدا فلیس علیهم

منا الخیال و لا النفوس الحسد

یعنی:هر گاه رشد کنند،چشمهای بد حاسدان متوجه آنها نیستند.

5-غیب.مثل«لا اعلم نفس فلان»یعنی غیب و باطن او را نمیدانم معنای آخر،با آیه مناسب است.برخی گفته اند:نفس بمعنای عقوبت هم میاید و به آیه «وَ یُحَذِّرُکُمُ اللّٰهُ نَفْسَهُ» (آل عمران 28:خدا شما را از کیفر خود میترساند) رقیب:حافظ«رقیب القوم»یعنی نگهبان قوم.

شهید:شاهد.ممکن است به معنای علیم(دانا)باشد.

(سبا 51 اگر ببینی که آنها فزع می کنند)و مثل: «وَ لَوْ تَریٰ إِذْ وُقِفُوا عَلَی النّٰارِ» (انعام 27:اگر ببینی که بر آتش هستند)شاعر گوید:

ثم جزاه اللّٰه عنّی اذ جزی

جنات عدن فی العلالی العلا

یعنی خداوند او را در مقامات عالیه،جزای خیر دهد و به بهشت ببرد مِنْ دُونِ اللّٰهِ :«من»حرف زائد برای تاکید معنی.

إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ

:حرف شرط بر سر ماضی در نمی آید.محققین گویند:یعنی «ان اکن الان قلته فیما مضی» أَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ :دربارۀ محل اعراب آن وجوهی است:1-بدل است از «مٰا أَمَرْتَنِی» و منصوب 2-بدل است از ضمیر«به»و مجرور 3-مفسر است از«آنچه به آن امر شده»و محلی از اعراب ندارد.

پرسش:

کسی از مسیحیان را نشناخته ایم که معتقد بدو خدا باشد و مریم را خدا بداند.

پس چرا«الهین»بکار برده؟! پاسخ:

1-از آنجا که مسیحیان برای عیسی و مادرش احترام خدایی قائل شدند،خداوند آنها را«اله»خواند.چنان که به راهبان و علما«رب»گفته شده است.مثل «اِتَّخَذُوا أَحْبٰارَهُمْ وَ رُهْبٰانَهُمْ أَرْبٰاباً مِنْ دُونِ اللّٰهِ» (توبه 31:علما و راهبان خود را به خدایی برگزیده شدند) 3-ممکن است در میان مسیحیان کسانی باشند که چنین عقیده ای داشته باشند.

چنان که شیخ ابو جعفر از بعضی مسیحیان نقل کرده است که در قدیم گروهی بنام مریمیه بوده اند که«مریم»را خدا می دانسته اند.

قٰالَ سُبْحٰانَکَ

:عطا گوید:یعنی عیسی می گوید:تو برتری و صاحب عظمت هستی و بقولی:یعنی من ترا منزله می شناسم و از این مطالب بیزاری میجویم و بقولی:یعنی تو بالاتر از آنی که در میان مردم پیامبری بفرستی که کفران نعمت تو کند و خود را خدا معرفی نماید،بنا بر این،نخست خداوند را به یکتایی و عدالت ستود،آن گاه از گفته ی مسیحیان تبری جسته،فرمود -مٰا یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ مٰا لَیْسَ لِی بِحَقٍّ :برای من سزاوار نیست که دربارۀ خودم چیزی بگویم که شایستۀ آن نباشم و مردم را بعبادت خودم امر کنم،در حالی که من هم بنده ای هستم مثل آنها،تنها تو شایستۀ عبادتی که بر همۀ نعمتها قادر هستی.سپس خدا را بر برائت خود گواه گرفته می گوید:

-إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ

:من چنین ادعایی نکرده ام و اگر چنین ادعایی کرده بودم،بر تو پنهان نمی ماند،زیرا تو دانای غیبی.

تَعْلَمُ مٰا فِی نَفْسِی وَ لاٰ أَعْلَمُ مٰا فِی نَفْسِکَ

:تو اسرار باطنی مرا می دانی ولی من از غیب و سر تو بی اطلاعم.این معنی از ابن عباس است،علت اینکه می گوید:نفس من و نفس

ص :247

تو،این است که کلام هماهنگ و برابر شود و گرنه خداوند منزه از این است که دارای نفس یا قلبی باشد که معانی در آن وارد شود،مؤید آن،این جمله است:

-إِنَّکَ أَنْتَ عَلاّٰمُ الْغُیُوبِ

:تو به اسرار من آگاهی،زیرا «عَلاّٰمُ الْغُیُوبِ» هستی ولی عیسی از اسرار تو بی خبر است،زیرا دانای غیب نیست.سپس ضمن حکایت از عیسی می فرماید:

-مٰا قُلْتُ لَهُمْ إِلاّٰ مٰا أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ

:من جز آنچه مرا امر کرده بودی،به آنها نگفتم.من به آنها گفتم که بخداوندی تو اقرار و ترا پروردگار من و خودشان بشناسند و ترا بیکتایی پرستش کنند و دیگری را در عبادت،شریک تو نسازند.

وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً مٰا دُمْتُ فِیهِمْ

:و من مادامی که در میان آنها بودم شاهد اعمال و رفتار آنها بوده،بوضع آنها آگاه بودم.

فَلَمّٰا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ

:جبایی گوید:یعنی هنگامی که مرا میراندی خودت محافظ آنها بودی.سدی و قتاده و حسن گویند:یعنی هنگامی که مرا به آسمان بردی،خودت محافظ آنها بودی.

وَ أَنْتَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ

:تو بهمه چیز دانایی و هیچ چیز از تو پوشیده و پنهان نیست.جبایی گوید:این آیه دلالت دارد بر اینکه:خداوند عیسی را میراند،سپس او را به آسمان برد،زیرا می گوید:تا من در میان ایشان بودم،گواه رفتار ایشان بودم و چون مرا میراندی،خودت گواه آنها بودی.اما این استدلال ضعیف است،زیرا از کلمۀ«توفی»معنای مرگ استفاده نمیشود.چنان که می گوید: «یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهٰا وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنٰامِهٰا» (جان کسانی که می میرند و کسانی که بخواب میروند،می گیرد.زمر 42)بنا بر این کلمۀ«توفی»در مورد خواب نیز بکار رفته است.

إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبٰادُکَ

:اگر آنها را عذاب کنی،بندۀ تواند و قدرتی ندارند.

وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ

:بدینترتیب،عیسی خود را هیچکاره معرفی می کند و امور کیفر و عفو را بخداوند محول می سازد.می گوید:من در اینباره قدرتی و تاثیری ندارم،این تو هستی که صاحب اختیار بندگان خود هستی،خواهی عذاب کن

ص :248

و خواهی ببخش.حسن گوید:یعنی اگر آنها را عذاب کنی بخاطر بقای بر کفر است و اگر بیامرزی بخاطر توبه است، بنا بر این شرط آمرزش،توبه است،اگر چه این شرط در کلام،ذکر نشده است.

علت اینکه نمی گوید:«انک انت الغفور الرحیم»این است که اگر چنین می گفت،ممکن بود منشأ این توهم شود که عیسی دربارۀ آنها دعا می کند.وانگهی توصیف خداوند به «اَلْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» از نظر بلاغت،بهتر است،زیرا مغفرت،همیشه از روی حکمت نیست،لکن قدرت و حکمت،شامل مغفرت و رحمتی که از روی حکمت باشد،میشود و در عین حال معنای جامعتر و کاملتری دارد،زیرا«عزیز»قادر و الا مقامی است که هرگز دچار عجز و شکست نمیشود و حکیم،کسی است که کارها را در جای خود انجام می دهد و جز کار نیکو،کاری از او سر نمی زند.چنین معنایی از غفور و رحیم استفاده نمیشود.بنا بر این مغفرت و رحمت حکیمانه،در معنای جامعتر و کاملتر «عزیز و حکیم»داخل است.

ص :249

که نهرها از زیر آنها جاری است و همیشه در آنجا خواهند بود.

رَضِیَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ

:خداوند از کردار آنها راضی است و آنها از پاداش او راضی هستند.

ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ

:این است رستگاری بزرگ که بر اثر پاداش الهی نصیب آنها می شود.حسن گوید:یعنی به بهشت رستگار و از دوزخ رها شدند.اکنون خداوند دربارۀ عظمت قدرت و وسعت قلمرو حکومت خود،می فرماید:

لِلّٰهِ مُلْکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا فِیهِنَّ

:بمنظور تنزیه خود از آنچه مسیحیان میگفتند،می فرماید:خدا کسی است که حکومت آسمانها و زمین بدست اوست.

بنا بر این چگونه ممکن است کسی با او برابر و در خداوندی رقیب او باشد؟!برخی گفته اند:این جمله،پاسخی است از سؤال مقدر.مثل اینکه سؤال شده است.این رستگاری بزرگ را چه کسی به آنها داده است؟پاسخ می دهد:کسی که چنین است.

در اینجا آسمانها و زمین را مفرد آورده است،تا شان آسمانها را عظمت بخشد.

وَ هُوَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ

:او کسی است که موجودات را از نیستی بهستی می آورد و موجودات را از هستی بدیار نیستی می برد.این است قدرت بی پایان او! جبایی گوید:یعنی هر چه که وجود آن ممکن باشد،خداوند بر آن قادر است.مثل:

«اَللّٰهُ خٰالِقُ کُلِّ شَیْءٍ (رعد 16:خداوند بر هر چه که وجود آن ممکن باشد، قادر است.)

ص :252

ص :254

ص :255

ص :256