ص :2

بسم اللّٰه الرحمن الرحیم (رب اشرح لی صدری و یسر لی امری و اعنی علی جمیع المهمات) سورۀ نساء تمام این سوره،مدنی است.برخی گفته اند:تمام آیات آن مدنی هستند به جز دو آیۀ: «إِنَّ اللّٰهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمٰانٰاتِ إِلیٰ أَهْلِهٰا...» (آیه 58)و «یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللّٰهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلاٰلَهِ..» (آیه 176)که در مکه،نازل شده اند.

نور را بیاموزید که فریضه ها و واجبات در این سوره هاست (1)»(1)و عیاشی به اسناد خود خود از امیر المؤمنین(ع)نقل کرده است که:«هر کس سورۀ نساء را در روزهای جمعه بخواند،از فشار قبر،ایمن خواهد بود».

در مورد کلمۀ«الارحام»نصب آن بخاطر این است که عطف بر محل جار و مجرور یا عطف بر«اللّٰه»است.جر آن بخاطر این است که عطف بر ضمیر«له»باشد،لکن از لحاظ قیاس و استعمال ضعیف است.رفع آن بنا بر این است که مبتدا باشد و خبر آن محذوف.یعنی:«و الارحام و ما یجب ان تتقوه»

اَلَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وٰاحِدَهٍ

:بعقیدۀ همۀ مفسران قرآن کریم،مراد از نفس واحده حضرت آدم(ع)است.

علت این که واحده را با تاء تانیث.آورده،این است که:لفظ نفس مؤنث است،اگر چه معنای آن مذکر است.بنا بر این،کلمۀ نفس نظیر کلمۀ خلیفه در شعر زیر است که به اعتبار معنی،مذکر و باعتبار لفظ مؤنث است:

أبوک خلیفه ولدته اخری

و انت خلیفه ذاک الکمال

یعنی پدرت خلیفه ای بود که خلیفه ای دیگر،او را پدر بود و تو نیز خلیفه ای.

این است کمال!در این بیت،یک جا با خلیفه معاملۀ لفظ مؤنث و یک جا معاملۀ لفظ مذکر شده است.در مورد کلمۀ نفس هم هر دو وجه جایز است.

وَ خَلَقَ مِنْهٰا زَوْجَهٰا

:و همسرش حوا را از خودش آفرید.بیشتر مفسران بر آنند که حوا از یکی از دنده های آدم آفریده شده.از پیامبر گرامی اسلام روایت کرده اند که:حوا از یکی از دنده های آدم خلق شده است و نیز روایت کرده اند که:

زن از دندۀ آدم آفریده شده است،اگر بخواهید راستش کنید،شکسته میشود و اگر آن را به حال خود گذارید،از آن تمتع می برید از امام باقر (ع)روایت شده است که: خداوند حوا را از ما زاد خاکی که آدم را از آن آفریده بود،خلق کرد در تفسیر علی بن ابراهیم است که:حوا از دنده های پایین آدم خلق شد.

وَ بَثَّ مِنْهُمٰا رِجٰالاً کَثِیراً وَ نِسٰاءً

:و خداوند زنان و مردان بسیاری از این زن و مرد نخستین،در روی زمین،منتشر کرد.در حقیقت،همۀ انسانها از یک تن،یعنی آدم آفریده شده اند،زیرا همانطوری که گفتیم،حوا نیز از خود آدم متفرع است و این خود منتی است از خداوند بر همۀ انسانها تا با توجه به یگانگی اصل و مبدء خود، دست از نفاق و عداوت برداشته،در سایۀ دوستی و مهربانی و تعاون زندگی کنند،وانگهی یگانگی اصل و مبدء انسانهایی که امروز به رنگها و نژادها و ملتهای گوناگون تقسیم شده اند دلیلی است روشن بر علم و حکمت و قدرت خداوند.

ص :7

وَ اتَّقُوا اللّٰهَ الَّذِی تَسٰائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحٰامَ

:در بارۀ معنای این جمله دو قول است.

1-مقصود این است که شما در تقاضاهایی که از یکدیگر دارید،نام خدا را می برید و مخاطب را برای کمک و ترحم،به یاد خداوند می اندازید.این معنی از حسن و ابراهیم است و بنا بر این الارحام عطف بر محل جار و مجرور است.یعنی:

همانطوری که خدا را در گفتارتان تعظیم و احترام می کنید،از راه طاعت نیز، تعظیم کنید.

2-یعنی از خدایی بپرهیزید که حقوق و حوائج فردی و اجتماعی خود را بوسیلۀ او طلب می کنید و بترسید از قطع صلۀ رحم.بنا بر این معنی،«الارحام»عطف بر اللّٰه است.این معنی از ابن عباس و قتاده و مجاهد و ضحاک و ربیع است.

و از امام باقر(ع)نیز روایت شده و دلیل است بر وجوب صلۀ رحم.مؤید آن روایتی است که از پیامبر نقل شده است:خداوند فرمود:من رحمانم و رحم را خلق و نام آن را از نام خود مشتق کردم.کسی که صلۀ رحم کند،او را پاداش و کسی که قطع رحم کند،او را کیفر می دهم این حدیث نمونه های بسیاری دارد.

صلۀ رحم،این است که انسان خویشاوندان را بخود بپذیرد یا اینکه به آنها کمک مالی کند یا کمکهای دیگر.اصبغ بن نباته،از امیر المؤمنین(ع)روایت کرده است که:«یکی از شما خشم می گیرد و خشنود نمیشود تا خشمش او را به آتش افکند.

هر گاه یکی از شما بر یکی از خویشان خود غضب کند،او را مس کند،زیرا هر گاه کسی رحم خود را مس کند،خویشاوندی آنها پایدار می ماند.خویشاوندی پیوستۀ عرش الهی است و گوید:خدایا هر که بمن نیکی کند در بارۀ او نیکی کن و هر که مرا پاره کند،او را کیفر ده».

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً

:خداوند مراقب و حافظ شماست.بعضی گفته اند:رقیب یعنی عالم.در این جمله،خداوند بیان می کند که او مراقب حال همۀ انسان ها در همۀ زمان ها بوده و هست و خواهد بود.

ص :8

برای شما مقدر کرده است،بنا بر این عجله نکنید و با دستبرد به مال یتیمان رزق حلال خود را با رزق حرام معاوضه نکنید.

ابن زید گوید:منظور این است که مثل دوران جاهلیت که زنان و خردسالان را از ارث محروم می کردند رفتار نکنید و زنها و خردسالان را با بزرگسالان بیک چشم نگاه کنید.

معنی اول از بقیۀ معانی بهتر است،زیرا این جمله پس از ذکر«اموال یتیمان» آمده است.پس معنی آن این است که اموال خوب و با ارزش یتیمان را برمدارید و بجای آن اموال بد و بی ارزش خود قرار مدهید.چه با این کار اموال یتیمان را از نظر تعداد و کمیت حفظ می کنید ولی از لحاظ ارزش و کیفیت،تباه می کنید.

وَ لاٰ تَأْکُلُوا أَمْوٰالَهُمْ إِلیٰ أَمْوٰالِکُمْ

:یعنی اموال آنان را به اموال خود اضافه مکنید و بمصرف شخصی خود مرسانید.ممکن است معنی جمله این باشد که مال خوب آنها را با مال بی ارزش خود مخلوط مکنید و بمصرف شخصی مرسانید که این کار به آنها اجحاف است پس اگر در اینکار ضرری و اجحافی متوجه آنان نشود،مخلوط کردن مال آنها با مال خود عیبی ندارد.روایت شده است که پس از نزول این آیه،مردم از آمیزش و خلط مال خود با مال یتیمان،کراهت پیدا کردند و کار بر یتیمان دشوار گردید و پیش پیامبر گرامی شکایت کردند،از این رو این آیه نازل گردید:

وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْیَتٰامیٰ قُلْ إِصْلاٰحٌ لَهُمْ خَیْرٌ وَ إِنْ تُخٰالِطُوهُمْ فَإِخْوٰانُکُمْ...

(سوره بقره 220) یعنی از تو در بارۀ یتیمان سؤال می کنند،بگو:اصلاح حال آنان بهتر است و اگر با آنها درآمیزید،برادران دینی شما هستند.

إِنَّهُ کٰانَ حُوباً کَبِیراً

:بعقیدۀ حسن و طبق روایتی که از امام باقر(ع)و امام صادق (ع)نقل شده،معنی جمله این است که:این کار گناهی بزرگ است.

ص :11

ص :12

یعنی:شما را دو تا دو تا و یکی یکی کشتم و مره را مانند دیروز که پشت کرده است،ترک کردم.

عول،ستم و انحراف.«عول فرایض»هنگامی است که سهام کم آید و نقص بر آنها وارد شود.ابو طالب گوید:«بمیزان قسط وزنه غیر عائل»یعنی:با میزان عدل که وزن آن ستمکارانه نیست.فعل این کلمه:«عال یعول»است و«عال یعیل»مصدر آن«عیله»بمعنای احتیاج است.شاعر گوید:

فما یدری الفقیر متی غناه

و ما یدری الغنی متی یعیل

یعنی:فقیر نمی داند که کی غنی می شود و غنی نمی داند که کی محتاج می شود.

برخی گفته اند:«الا تعولوا»یعنی«که احتیاج پیدا نکنند»لکن اشتباه رفته اند برخی هم گفته اند:یعنی«نانخورهای شما زیاد نشوند»این هم اشتباه است زیرا این معنی با«الا تعیلوا»مناسب است که اسم فاعل آن«معیل»می آید.

صداق و صداق و صدقه و صدقه:مهر نحله:بخشش.

زنبور عسل را«نحل»گویند،زیرا خداوند بوسیلۀ او بمردم عسل می بخشند.

هنیئی:گوارا مریء:شفا بخش

حالت چهار همسری.کسانی که بدل گرفته اند می گویند:ذکر واو عطف برای این است که دلالت کند بر این که:سه همسر بدل از دو همسر و چهار همسر بدل از سه همسر.

حال آنکه اگر بجای واو«او»آمده بود،کسی که دو همسر داشت نمی توانست سه همسر و کسی که سه همسر داشت،نمی توانست چهار همسر اختیار کند.

نحله:مفعول لاجله نفسا:تمیز نسبت.این کلمه در اینجا بمعنای جنس است و بهمین جهت،جمع نیامده است.مثل:

بها جیف الحسری فاما عظامها

فبیض و اما جلدها فصلیب

یعنی.در آنجا مردهایی هستند که استخوانشان سفید و پوستشان متلاشی شده است.در اینجا شاعر«جلدها»گفته،نه«جلودها»با اینکه مقصود معنای جمع است.علت این است که«جلد»به معنای جنسی استعمال شده.در آیۀ شریفه،اگر «انفساً»هم گفته بود روا بود.این موضوع در آیۀ «بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمٰالاً» (سوره کهف 103)رعایت نشده،تا عمل هر کس به خود او نسبت پیدا کند نه اینکه:یک عمل، به همۀ آنان.

عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ

:«من»برای بیان جنس است نه برای تبعیض،زیرا اگر زن همۀ مهر خود را هم ببخشد،جایز است.

هَنِیئاً مَرِیئاً

:حال.

بلا مانع است.این مطلب،از عایشه نقل شده و در تفاسیر ما هم آمده است.در توجیه آن گفته اند:این آیه،با آیه «وَ یَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّسٰاءِ قُلِ اللّٰهُ یُفْتِیکُمْ» که آیۀ(128) همین سوره است ارتباط دارد و اگر آنها را کنار هم بگذاریم،نظم آنها کاملا طبیعی خواهد بود،به این صورت«و یستفتونک فی النساء قل اللّٰه یفتیکم فیهن و ما یتلی علیکم فی الکتاب فی یتامی النساء اللاتی لا تؤتونهن ما کتب لهن و ترغبون ان تنکحوهن فان خفتم الا تقسطوا فی الیتامی فانکحوا...»یعنی:در بارۀ زنان از تو فتوی می خواهند،بگو خداوند و آیاتی که در کتاب بر شما تلاوت می شود،در بارۀ یتیمانی که مهر و حقوق لازم آنها را ادا نمی کنید و میل دارید با آنها ازدواج کنید،بعدالت حکم می کنند،پس اگر ترسید که در بارۀ آنها عدالت نکنید،نکاح کنید با...این مطلب از حسن و جبائی و مبرد است.

2- این آیه در بارۀ مردی نازل شده که با زنان بسیاری افزون از آنچه اسلام تجویز کرده است،ازدواج کرده بود و می گفت چه مانعی دارد که من هم مثل فلان شخص با زنان متعددی ازدواج کنم.این افراط،سبب شد که مالش از بین برود و بمال یتیمی چشم بدوزد که تحت سرپرستی او بود،از این رو خداوند مردم را از گرفتن بیشتر از چهار زن نهی کرد تا بر اثر تهیدستی احتیاج بمال یتیمان پیدا نکنند،حتی اگر با گرفتن چهار زن هم بیم تجاوز بمال یتیم آنها را تهدید کند،باید به یک زن اکتفاء کنند.این مطلب از ابن عباس و عکرمه است.

3-مردم،در مورد مال یتیمان سخت گیری می کردند ولی در مورد زنان مسامحه می کردند و در میان آنها عادلانه رفتار نمیکردند از اینرو خداوند فرمود:

همانطوری که در مورد یتیمان بیم دارید که گرفتار بی عدالتی شوید،در مورد زنان نیز چنین باشید.به شما اجازه داده شود که با رعایت عدالت،از یک تا چهار همسر داشته باشید.

این مطلب،از سعید بن جبیر و سدی و قتاده و ربیع و ضحاک و بروایتی از ابن عباس است.

ص :17

4-مردم،سرپرستی یتیمان را برای خود دشوار می پنداشتند و از شدت ایمان به خدا از آن کار وحشت داشتند،از اینرو خداوند به آنها دستور داد که همانطوری که از اینکار وحشت دارید،از زنا هم وحشت داشته باشید و بطور مشروع یک تا چهار همسر برای خود انتخاب کنید.این قول از مجاهد است.

5-حسن می گوید معنی آیه این است:اگر از دختر یتیمی که تحت سرپرستی شماست،بیم دارید،با دختران یتیم دیگر ازدواج کنید.جبائی نیز همین احتمال را داده و گفته است که خطاب به ولی دختر یتیم است.

6-فراء می گوید:مقصود این است که اگر از خوردن مال یتیمان می ترسید، از جمع میان زنان و بی عدالتی نسبت بآنان نیز بترسید و با زنانی ازدواج کنید که نسبت به آنها از ستمکاری ایمن باشید.

قاضی ابو عاصم می گوید قول اول،بهتر و با نظم و الفاظ آیه مناسبتر است.

و اجتماعی کافی پیدا نکرده اند،چنین صلاحیتی ندارند.

مَثْنیٰ وَ ثُلاٰثَ وَ رُبٰاعَ:

مقصود این است که دو زن یا سه زن یا چهار زن بگیرید،نه اینکه دو و سه و چهار زن که مجموع آنها نه تاست بگیرید.بدیهی است که از این تعبیر معنای اول استفاده می شود.مثلا هر گاه بگویند:افراد،دو تا دو تا سه تا سه تا و چهار تا چهار تا وارد شدند،معنی آن این است که دو بدو و...وارد شدند،در آیه نیز استعمال کلمات:

«مَثْنیٰ وَ ثُلاٰثَ وَ رُبٰاعَ»

به همین صورت است.وانگهی اگر منظور این بود که با«نه زن» ازدواج کنید هر کلمۀ«بتسع»در آیه بکار می رفت.

امام صادق(ع)فرمود:«برای مرد حلال نیست که با بیشتر از چهار زن آزاد،درآمیزد» فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّٰ تَعْدِلُوا : اگر بترسید که از لحاظ نفقه و تقسیم شبها و سایر حقوق،بی عدالتی کنید.

فَوٰاحِدَهً

:با یکی نکاح کنید.

أَوْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُکُمْ

:یا اینکه به کنیزان اکتفاء کنید.زیرا آمیزش با کنیزان، مقررات ازدواج با زنان آزاد را ندارد و بنا بر این خطر بی عدالتی شما را تهدید نمی کند.

ذٰلِکَ

:اشاره است به ازدواج با یک زن،با ترس از بی عدالتی در صورت ازدواج با چند زن.

أَدْنیٰ أَلاّٰ تَعُولُوا

:به عدالت و ترک ستم نزدیکتر است،این معنی از ابن عباس و حسن و قتاده است.برخی گفته اند مقصود این است که اگر با یک زن ازدواج کنید،عائلۀ شما زیاد نمی شود.لکن این معنی از یک طرف از نظر لغت مناسب نیست (1)و از طرف دیگر با خود آیه هم سازگار نیست،چه بحکم جملۀ: «أَوْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُکُمْ» افراد مجازند

ص :19

که بجای زنان آزاد،از کنیزان استفاده کنند و اگر مقصود از «أَلاّٰ تَعُولُوا» این باشد که عائله مند نشوید،بین دو جمله تناسب نخواهد بود و استفاده از کنیزان نیز سر از عائله مندی بیرون می آورد.برخی گفته اند:پیش از نزول این آیه،مردان هر چه می خواستند ازدواج می کردند و این آیه از این کار منع کرد.

وَ آتُوا النِّسٰاءَ صَدُقٰاتِهِنَّ نِحْلَهً

:مهر زنان را که بخششی است از جانب خداوند، بآنها بدهید.بدیهی است که زن و مرد هر دو از یکدیگر تمتع می برند و زن در برابر تمتعی که بشوهر می رساند،خود نیز متمتع می شود:

بنا بر این حق مهر ندارند،لکن خداوند متعال مهر را برای زن قرار داد تا از این عطیۀ الهی برخوردار گردد.

برخی گفته اند مقصود از کلمۀ«نحله»این است که فریضه ای است معین که مرد باید در برابر زن با پرداخت مهریه انجام دهد این عقیده از قتاده و ابن جریج است.

برخی گفته اند:مقصود از«نحله»دینی است.این قول از زجاج است.

در اینکه مخاطب،کیست،اختلاف است.برخی گفته اند:خداوند شوهران را مخاطب ساخته و به آنها دستور داده است که مهر زنان مدخوله را بطور کامل و مهر زنان غیر مدخوله را نصف،بپردازند و چیزی از آنها مطالبه نکنند و کار را به مرافعه نکشانند زیرا پولی که با مرافعه وصول شود،نمی تواند صورت عطا و بخشش داشته باشد.

این نظر از ابن عباس و قتاده و ابن جریج است و طبری و جبایی و رمانی و زجاج نیز بر آنند.

برخی معتقدند که منظور سرپرستان ایتام است.زیرا هر گاه دختری ازدواج می کرد مهرش را سرپرست می گرفت و چیزی بخود دختر داده نمی شد.

خداوند از این کار نهی فرمود.ابو صالح بر این عقیده است و ابو الجارود هم آن را از امام باقر(ع)نقل کرده است.لکن نظر اول بهتر است.

فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ

:این خطاب متوجه شوهران و منظور این است که اگر زنان با طیب خاطر چیزی از مهریه را بشما ببخشند،از آن بخورید و استفاده

ص :20

کنید.

هَنِیئاً مَرِیئاً.

«هنیئی»چیز پاکیزه گوارایی است که کمبودی ندارد.

«مریء»چیزی است که از لحاظ هضم و نتایج بحدی بی ضرر و بحال انسان مفید باشد.

در کتاب عیاشی از امیر المؤمنین نقل شده است که:«مردی خدمت آن بزرگوار عرض کرد که بدرد شکم مبتلاست.فرمود:زن داری؟عرض کرد:آری.فرمود،از او بخواه که با طیب خاطر چیزی بتو ببخشد.سپس با آن چیز مقداری عسل خریداری کن و با آب باران مخلوط کن و بنوش.چه از خداوند شنیده ام که: «وَ نَزَّلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً مُبٰارَکاً» (سوره ق 9)یعنی از آسمان آبی مبارک نازل کردیم و نیز فرموده است: «یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهٰا شَرٰابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوٰانُهُ فِیهِ شِفٰاءٌ لِلنّٰاسِ» (سوره نحل 69)یعنی از شکم زنبور عسل نوشابه ای برنگهای مختلف خارج می شود که در آن شفای مردم است و نیز فرموده است: «فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً» پس هر گاه شفا و برکت و گوارایی جمع شد،بخواست خدا شفا می یابی.

آن شخص بر طبق این دستور عمل کرد و بهبودی یافت»برخی به این آیه بر وجوب زناشویی استدلال کرده اند،زیرا امر«فانکحوا»مقتضی وجوب است.لکن دلایلی داریم که ازدواج(بخصوص اگر خطر معصیت نباشد)واجب نیست.

ص :21

این است پاداش زنان با ایمان و خدا ترس و شکیبایی که خود را به مشقت نمی افکنند.

زن گفت:اگر این شرط بدنبال نداشت چه مقام والایی زنان داشتند! 3-کلمۀ سفیه،عمومیت دارد و شامل می شود هر طفل یا مجنون یا کسی که بخاطر زیاده روی و بی بند و باری در خرج مال،از تصرفات مالکانه ممنوع شده باشد.از امام صادق(ع)روایت شده است که:سفیه،شارب الخمر و کسی است که بمنزلۀ او باشد.

این عقیده از دو عقیدۀ بالا بهتر است،بخاطر اینکه عمومیت دارد و هر سبک عقلی را شامل می شود.

اَلَّتِی جَعَلَ اللّٰهُ لَکُمْ قِیٰاماً

:اموالی که خداوند قوام زندگی دنیا و آخرت شما قرار داده است و زندگی خود را بوسیلۀ آن رواج می دهید.

برخی گفته اند:منظور این است که آنچه از مال خود بفرزند سفیهتان بدهید، تباه می شود،زیرا او در راه هایی مصرف می کند که به زیان شما و بر خلاف مصالح شماست.

وَ ارْزُقُوهُمْ فِیهٰا وَ اکْسُوهُمْ

:برخی گفته اند:منظور این است که اموال شخصی خود را به آنها واگذار مکنید بلکه اگر نفقۀ آنها بر شماست،مخارج و پوشاک آنها را تامین کنید.این نظر از ابن عباس و حسن و قتاده و مجاهد است.

عقیدۀ دیگر این است که:خداوند دستور می دهد که مالتان را در اختیار زن و فرزندتان قرار مدهید،تا آنها به شما انفاق کنند و شما نیازمند آنها باشید و خوراک و پوشاک آنها را از مال خود تأمین کنید.این عقیده از سدی و ابن زید است.

در هر صورت وظیفۀ انسان این است که مال خود را با تدبیر نگهداری کند و از افراط و تفریط خودداری نماید.چنانچه که می فرماید: «لاٰ تَأْکُلُوا أَمْوٰالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبٰاطِلِ» (همین سوره آیه 29)یعنی مالتان را بباطل مخورید.پیامبر گرامی فرمود:

«نعم المال الصالح للرجل الصالح» یعنی مال حلال برای مرد نیکو خوب است.

در این حدیث نیز بصلاحیت مال و صلاحیت صاحب مال اشاره شده است.

برخی گفته اند:منظور از«اموالکم»اموالهم است یعنی اموال سفیهان را

ص :24

به ایشان مدهید.چنان که در قرآن گفته است: «لاٰ تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ» و منظور این است که ایشان را مکشید.این نظر از سعید بن جبیر است.

بهتر این است که آیه را بمعنی عمومی تری حمل کنیم.بنا بر این مقصود این است که مال را بدست سفیهی که آن را فاسد می کند و همچنین طفل یتیم غیر بالغ و طفل بالغی که برای حفظ مال رشد کافی ندارد،نباید داد.خواه مال از خود این افراد باشد یا از خودشان نباشد و اینکه گفته است:«اموالکم»(اموالتان)نوعی مجاز است که مال این افراد را متعلق به سرپرست ایشان دانسته است یا اینکه منظور این است که مالی که قسمتی از آن از شما و قسمتی از آن از سفیهان است بدست آنها مدهید که آن را تضییع می کنند.از امام صادق(ع)پرسیدند:که چگونه اموال آنها اموال ماست؟فرمود:

شما وارث ایشان هستید.

وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً

:با آنها در سخن مهربانی و از خشونت خودداری کنید و با آنها طوری سخن بگوئید که آنها را در راه رشد و صلاح زندگی دنیا و آخرت، رهنمون باشید،بطوری که وقتی بالغ می شوند،برای یک زندگی مستقل،آمادگی یافته باشند.از این آیه چنین استفاده می شود که هر گاه طفل یتیم،پس از بلوغ،رشد کافی برای اداره مال و امور زندگی نداشته باشد،می توان جلو تصرفات او را گرفت،زیرا خداوند از دادن مال به سفیهان منع فرموده است.دیگر اینکه لازم است شخصی که دارای وارثانی سفیه است،وصیت کند و برای آنها سرپرستی تعیین کند،چه اگر وصیت نکند و از تعیین سرپرست خودداری کند،مثل این است که اموال خود را به سفیهان واگذار کرده است.علت اینکه«ناقص العقل»را سفیه نامیده اند این است که سفیه یعنی کسی که دچار کمی حلم و کم حوصلگی است.از همین جهت است که شخص فاسق هم سفیه نامیده شده است زیرا پیش مردم دیندار،وزنی ندارد.

ص :25

از دادن مال کسانی که سفیه هستند،به آنها خودداری کند اکنون برای اینکه ولی تکلیف خود را بداند و متوجه باشد که چه موقع وظیفۀ او دادن مال و چه موقع وظیفۀ او ندادن مال است می فرماید:

وَ ابْتَلُوا الْیَتٰامیٰ

:بنا بر این سرپرستان ایتام،موظفند که عقل یتیمان را از لحاظ فهم و صلاحیت دینی و اقتصادی آزمایش کنند و در صورتی که عقلشان بمرحلۀ کمال رسیده باشد،ثروتشان را در اختیارشان بگذارند.قتاده و حسن و سدی و مجاهد و ابن عباس چنین گفته اند.

حَتّٰی إِذٰا بَلَغُوا النِّکٰاحَ

:تا بمرحله ای برسند که از نظر بلوغ جسمی و روحی بمرحلۀ کمال رسیده باشند و بتوانند تشکیل خانواده دهند و از عهدۀ وظائف خانوادگی برآیند.منظور از این جمله این نیست که فقط محتلم شوند زیرا نه احتلام دلیل رشد کامل جسم و روح است و نه عدم احتلام،دلیل عدم رشد کامل جسم و روح است،چه افرادی هستند که محتلم نمی شوند یا اینکه احتلام آنها به تاخیر می افتد.عقیدۀ بیشتر مفسران همین است.

برخی از آنها گفته اند:وقتی عقل یتیم کامل و از رشد کافی برخوردار شد،مالش بخودش داده می شود و همین هم صحیحتر است.برخی دیگر گفته اند:تنها کمال عقل کافی نیست بلکه سن او نیز نباید کمتر از پانزده سال باشد.عقیدۀ اصحاب با این است که حد بلوغ یا پانزده سال(در مورد پسر)یا آمادگی برای ازدواج و احتلام یا روییدن موی زهار است.

فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً

:اگر رشدی در آنها یافتید یا شناختید...در بارۀ معنای«رشد»اختلاف کرده اند.قتاده و سدی گفته اند:منظور داشتن عقل و دین و صلاحیت است.حسن و ابن عباس گفته اند:مقصود صلاحیت در دین و آمادگی برای اصلاح مال است.مجاهد و شعبی گویند:منظور عقل است.بعقیدۀ اینان نباید مال یتیم را به او سپرد مگر اینکه رشد عقلی پیدا کند،حتی اگر بسن پیری برسد و از رشد عقلی برخوردار نباشد،نباید مالش را به او سپرد.اقوی نظر حسن و ابن عباس است.

ص :28

روایتی هم از امام باقر(ع)به همین مضمون وارد شده است و بنا بر اجماع علما،کسی که صلاحیت دینی و آمادگی برای اصلاح مال دارد،نباید او را از تصرف در مالش منع کرد،اگر چه از لحاظ دینی بی بند و بار باشد.بنا بر این هنگامی که کودک بالغ شد و از صلاحیت دینی و استعداد سرپرستی مال برخوردار بود،باید مالش را به او سپرد.

از این آیه چنین استفاده می شود که هر گاه عاقلی مفسد مال خود باشد،می توان او را از تصرف در مال خود منع کرد.بدلیل اینکه هر گاه موظف باشیم که مال طفل بالغ غیر رشید(یعنی مفسد مال)را باو نسپاریم،موظفیم که شخص بالغ غیر رشد را هم از تصرف در اموال خود منع کنیم این مطلب،در میان اخبار مشهور است.

(فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوٰالَهُمْ:)

خطاب به سرپرستان ایتام است و دادن مال را به یتیمان مشروط بدو شرط می سازد:بلوغ و رشد.بنا بر این پیش از بلوغ و پیش از رشید،سپردن مال بدست آنها صحیح نیست.

وَ لاٰ تَأْکُلُوهٰا إِسْرٰافاً

:مال آنها را از غیر راهی که خداوند برای شما مباح کرده، مخورید و مصرف مکنید.برخی گفته اند:یعنی بیشتر از حد احتیاج از مال یتیم مخورید چه ولی یتیم حق دارد که در صورت احتیاج بعنوان اجرت،از مال یتیم باندازۀ قوت خود استفاده کند.دیگری گفته است:هر گونه استفاده شخصی از مال یتیم،اسراف است و جایز نیست.لکن معنای اول با مذهب تشیع سازگارتر است.

محمد بن مسلم از یکی دو امام باقر و صادق(ع)نقل کرده است که:از وی در بارۀ مردی سؤال کردم که نزد او گوسفندی است از یتیم برادرش که تحت سرپرستی اوست،آیا می تواند مدخل آن گوسفند را با مدخل گوسفند خود مخلوط کند؟فرمود اگر سرپرستی کند و زحمت آن را متحمل شود و از فرار آن جلوگیری کند،می تواند از شیر آن بنوشد،به شرطی که در دوشیدن آن اسراف نکند.

(وَ بِدٰاراً أَنْ یَکْبَرُوا)

یعنی در خوردن مال آنها مبادرت مکنید،چه ممکن است وقتی به بلوغ و رشد رسیدند،مال خود را از شما مطالبه کنند.

(وَ مَنْ کٰانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ:)

آن عده از سرپرستان و اولیا که احتیاجی ندارند،

ص :29

دامن خود را از صرف مال یتیم پاک نگه دارند و نه کم و نه زیاد،از آن مصرف نمی- کنند.استعفاف بمعنی امتناع و ترک است، وَ مَنْ کٰانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ :و سرپرستی که فقیر است می تواند باندازۀ کفایت و نیازمندی خود از مال یتیم بعنوان قرض بردارد و بعد پس بدهد.این معنی از سعید بن جبیر،مجاهد،ابو العالیه،زهری و عبیدۀ سلمانی است.از امام باقر(ع) نیز روایت شده است ولی عطاء(بن ابی ریاح و قتاده و جماعتی معتقدند که می تواند به- اندازه ای که رفع احتیاجش از لحاظ خوراک و پوشاک بشود،از مال یتیم برگیرد لکن اجازه نداده اند که اجرت محافظت مال را بردارد،چه ممکن است،اجرت از حد احتیاج،افزونتر باشد.از روایت ما چنین استفاده می شود که ولی حق دارد،اجرت زحمات خود را بردارد،خواه باندازۀ کفایتش باشد یا نباشد.از ابن عباس سؤال شد که:آیا ولی یتیم می تواند از شیر شتر استفاده کند؟پاسخ داد:اگر سرپرستی کنی و زخم آن را روغن بمالی،می توانی از شیر آن بخوری،به شرطی که بفرزندش صدمه نزنی و در دوشیدن شیر،اسراف نکنی.

فَإِذٰا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوٰالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ

:به اولیای یتیمان دستور می دهد که هر گاه یتیمان صلاحیت پیدا کردند و مالشان را بآنها سپردید،احتیاط را از دست مدهید و از آنها شاهد بگیرید تا بعدا منکر نشوند و دچار تهمت نشوید.

در این آیه خداوند متعال کمال لطف و رحمت و انعام خود را هم نسبت به یتیمان و هم نسبت به سرپرستان آنها آشکار ساخته و برای هر کدام دستوری صادر فرموده است که صلاحش در آن است.

بطور کلی نظر پروردگار متعال این است که تمام انسانها از نظر امور معاش و معاد راهنمایی شوند و بخطا نیفتند.

وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ حَسِیباً

:شهادت خداوند و علم او به اینکه مال یتیمان را به آنها سپرده اید،کافی است.برخی گفته اند:منظور این است که:همانطوری که بیم دارید که یتیم بالغ شود و از شما حساب بخواهد،از حساب آخرت نیز بیمناک باشید.

ص :30

واجب کرده است که حتما به مستحقین داده شود.

میراث را برای زنان و مردان واجب شمرده است و اگر جایز باشد که زنان را در موردی از ارث منع کنیم،جایز است که مردان را نیز منع کنیم.دیگر اینکه:همان طوری که ابو حنیفه نیز معتقد است،خویشاوندان میت از میت ارث می برند و تفاوتی نیست که میت،از انبیاء باشد یا غیر انبیاء.عقیدۀ شیعیان نیز همین است(و منع فاطمۀ زهرا(ع)از ارث پدر صحیح نبوده است).

1)

(لکن گاهی هم ممکن است مال از سهام ورثه زیاد آید.مثل اینکه میت دارای دختران و پدری باشد.در این فرض،برای دختران 2/3 و برای پدر 1/6 است و 1/6 مال زیاد می آید.این اضافی را به چه کسی باید داد؟این همان مسأله تعصیب است. شهید ثانی در مسالک،می فرماید:«این مسأله و مسأله عول،از مسائل عمده ای است که آرای شیعه و سنی در آن اختلاف پیدا کرده و معرکه ای عظیم بواسطۀ آن برپا شده است» عقیدۀ عامه این است که ما زاد ترکه را باید به مردانی داد که پس از ورثه،به میت خویشی نزدیکتری دارند.لکن امامیه می گویند:این ما زاد را هم باید به خود ورثه داد و به نسبت سهامشان تقسیم می کنند. در میان صحابه نیز کسانی بوده اند که تعصیب را باطل می دانسته اند،مثلا ابن عباس.همچنین نقل شده است که عبد اله بن زبر نیز به بطلان تعصیب حکم کرده است. حقیقت این است که هم عامه و هم خاصه،مدرکشان خبر واحد می باشد.عامه از پیامبر روایت می کنند که :ما ابقت الفرائض فلاولی عصبه ذکر یعنی هر چه از سهام زیاد آید،برای مردانی است که عصبۀ میت و خویشاوندان او باشند.امامیه نیز از امامان گرامی خود،خلاف خبر بالا را نقل کرده اند. مع الوصف،هر کدام از آنها نیز دلایل دیگری اقامه کرده اند که تفصیل آن را باید در کتابهای فقهی مطالعه کرد. خلاصۀ ادلۀ امامیه،از این قرار است:1-آیۀ بالا 2-آیۀ «وَ أُولُوا الْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیٰ بِبَعْضٍ» (سوره احزاب 6)3-روایاتی از پیامبر.نظیر: «من ترک مالا فلاهله» یعنی کسی که مالی بجای گذارد،برای اهل اوست.4-اخباری که از ائمه(ع)در بارۀ بطلان تعصیب نقل شده است که اگر چه تعدادشان بحد تواتر نمی رسد ولی کم هم نیستند.

ص :34

1-مخاطب،ورثه هستند.بعقیدۀ ابن عباس و ابن زبیر و حسن و سعید بن جبیر و اکثر مفسران،مقصود این است که:اگر اینها ارث نمی برند ورثه باید،چیزی به آنها بدهند و آنها را محروم نسازند.

2-مخاطب،کسی است که مرگش نزدیک شده و می خواهد وصیت کند.او موظف است که برای این اشخاص،در صورتی که از ارث محرومند،چیزی وصیت کند.این عقیده از ابن عباس و سعید بن مسیب و مختار طبری است.

وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً

:برای آنها سخن نیکو و نرم بگوئید،نه سخن خشن.

سعید بن جبیر می گوید:منظور این است که هر گاه وارث صغیر باشد،ولی او باید به این عده بگوید:این مال متعلق به صغیر است و شما حقی ندارید و ما نمی توانیم، چیزی از آن را به شما بدهیم.می گویند:منظور این است که شخصی که وصیت می کند باید در حق این عده دعا کند که خداوند آنها را بی نیاز گرداند.ابن عباس و سعید بن مسیب معتقدند:که آیه در بارۀ وصیت نازل شده است و منظور این است که وصیت کننده،باید برای خویشاوندان خود وصیت کند و با غیر خویشاوندان سخن نیکو بگوید.از این آیه استفاده می شود که انسان گاهی بغیر خود روزی می دهد و او را مالک می سازد.بنا بر این حجتی است در مقابل جبری مذهبان.(که انسان را مملوک و مقهور دانسته و برای او ملکی و اختیاری قائل نیستند.)

ص :36

وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّهً ضِعٰافاً خٰافُوا عَلَیْهِمْ

:دربارۀ مقصود این جمله،عقایدی است:

1-اصحاب پیامبر گرامی در موقع مرگ افراد،نزد او جمع میشدند و میگفتند فکری بحال خودت بکن.فرزندان تو برایت کاری نمیکنند و خیری ندارند.وی قسمت عمدۀ مال خود را بذل میکرد:از اینرو خداوند دستور داد که:کسانی که اولاد صغیری از خود بجای می گذارند از فقر و بی نوایی آنها بترسند.بنا بر این طبق این دستور،انسان نباید طوری وصیت کند که نسبت بوارثان اجحافی بشود،کسانی که در موقع وصیت حاضرند موظفند که وصیت کننده را تشویق کنند تا مال خود را برای ورثه حفظ کند و آنها را محتاج دیگران نکند.آنان وظیفه دارند که همانطوری که ورثۀ خود را دوست می دارند،ورثۀ دیگران را نیز دوست دارند.این عقیده از ابن عباس،سعید بن جبیر، حسن،قتاده،مجاهد و ضحاک است.

2-منظور این است که سرپرستان و اولیاء ایتام،در مال آنان امانتداری کنند و در حفظ آن کوتاهی نورزند.همانطوری که نسبت به بازماندگان خود،دلسوزی می کنند و به آنها خیانت نمیکنند،نسبت به یتیمان نیز چنین باشند.این معنی نیز از ابن عباس است.بنا بر این مقصود این است که سرپرست یتیم،باید طوری با یتیم رفتار کند که میخواهد دیگران با یتیم خودش رفتار کنند.روایتی هم قریب بهمین مضمون از امام موسی(ع)نقل شده است که:«خداوند در مال یتیم دو عقوبت تعیین کرده است.یکی از آنها عقوبت دنیاست چنان که فرموده است: وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ...

فرمود،منظور این است که باید بترسد از اینکه مبادا همان رفتاری که با یتیمان کرده است گریبانگیر اولاد خودش گردد.

3-این آیه درباره کسی است که خویشاوندان را در موقع وصیت،محروم می سازد و بگفتۀ حاضرانی که به او می گویند:برای خویشاوندانت وصیت مکن و همه را برای ورثه بگذار،گوش میکند.بنا بر این منظور از «خٰافُوا عَلَیْهِمْ» این است که:بترسند از اینکه بر ذریۀ ایشان ظلمی یا جفایی یا بدبختی برسد.

ص :39

فَلْیَتَّقُوا اللّٰهَ

:باید این افراد از خدا بترسند و نسبت به یتیمان دیگران ظلمی روا ندارند و طوری با آنها رفتار کنند که دلشان میخواهد دیگران پس از مرگشان با یتیمان خودشان رفتار کنند.برخی گفته اند:منظور این است که از خدا بترسند و به مؤمنان ضرری وارد نکنند.

وَ لْیَقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً

:سخن صواب و عادلانه و موافق شرع بگویند.بعقیدۀ برخی یعنی سخن محکم و خالی از فساد و خلل بگویند.بنا بعقیده ای دیگر،یعنی یتیمان را نیکو مخاطب سازند و بهمین معنی روایتی از پیامبر گرامی نقل شده است که:«کسی که دلش میخواهد از جهنم دور شود و داخل بهشت گردد،باید با شهادت به یگانگی خدا و رسالت حضرت پیامبر و دوست داشتن برای مردم،آنچه را برای خود دوست میدارد،دیده از جهان فرو بندد»پیامبر گرامی نهی کرده است از اینکه کسی به بیشتر از ثلث مال وصیت کند و فرموده است:ثلث زیاد است.به سعد فرمود:«اگر وارثانی غنی بجای گذاری پیش من محبوبتر از این است که آنها فقیر و محتاج دست مردم باشند» در آیۀ بعد خداوند خورندۀ مال یتیم را از آتش جهنم بیم داده و فرموده است إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوٰالَ الْیَتٰامیٰ ظُلْماً :کسانی که از اموال یتیمان سود می برند و تصرفات ناحق و ظالمانه در ثروت ایشان می کنند.منظور از اکل مال یتیم تنها خوردن و بلعیدن آن نیست.علت اینکه از میان منافع مال،تنها خوردن را ذکر کرده است،این است که این فایده غالبتر و مهمتر است و فواید دیگر تابع آنند.نظیر آن: لاٰ تَأْکُلُوا أَمْوٰالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبٰاطِلِ (سوره بقره آیه 188 یعنی اموالشان را به باطل مخورید)و همچنین «لاٰ تَأْکُلُوا الرِّبَوا» (سوره آل عمران آیه 130 یعنی ربا مخورید)است.علت اینکه خوردن مال یتیم را مقید ساخته است به اینکه ظالمانه باشد».این است که گاهی خوردن آن از روی استحقاق است و بعنوان اجرت یا قرض میباشد چنان که گذشت و بنا بر این ظلم نیست و عیبی ندارد ممکن است گفته شود هر گاه مال یتیم را بعنوان اجرت یا قرض،بردارد،دیگر مال یتیم را نخورده بلکه مال خودش را خورده است و آیه را با آن سر و کاری نیست.گوئیم:خیر،بلکه مال یتیم را خورده است،لکن نه از راه ظلم،و اگر فرض کنیم که مال خودش را خورده است باز هم ذکر کلمۀ«ظلم»در اینجا برای تاکید و بیان این

ص :40

است که خوردن مال یتیم،تنها از راه ظلم و ستم ممکن است.از امام رضا(ع)سؤال کردند:کمترین مقداری که بواسطۀ آن انسان خورندۀ مال یتیمی شمرده میشود،و مصداق تهدید قرآن قرار میگیرد،چه اندازه است؟فرمود:کم و زیاد آن یکسان است به شرطی که نیت شخص این باشد که آن را برنگرداند.

إِنَّمٰا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نٰاراً

:در این جمله دو وجه است:

1-روز قیامت،آتش از دهان و گوش و بینی ایشان زبانه میزند تا مردم بدانند که آنها مال یتیمان را خورده اند.امام باقر(ع)از پیامبر گرامی روایت کرده است که روز قیامت مردمی سر از قبر بیرون می آورند که آتش از دهانشان زبانه می زند پرسیدند اینها چه کسانی هستند؟حضرت همین آیه را قرائت کردند.

2-این مطلب بعنوان مثل،ذکر شده است.چه کسی چنین کاری را انجام دهد به جهنم می رود و بخاطر خوردن مال یتیم،درونش پر از آتش می گردد.شاعر گوید:

و ان الذی اصبحتم تحلبونه

دم غیر ان اللون لیس باحمرا

یعنی آنچه دوشیده اند خون است.جز اینکه رنگ آن سرخ نیست.گویندۀ شعر،مردی را وصف می کند که بعنوان دیه،شتر گرفته بودند.به آنها می گوید:

شیری که از شتر می دوشید،خون مقتول است که می دوشید و می خورید.

وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً

:بزودی گرفتار آتشی می شوید که برای سوزانیدن،برافروخته شده است.

اینکه در آیه،کلمۀ«بطون»(شکمها)ذکر شده و چنین افاده کرده است که:

مال یتیم خوردن و شکم را به آن انباشتن.برافروختن آتش در شکم است،بعنوان تاکید است و گرنه خوردن برای پر کردن شکم است.اینگونه تاکیدها در محاورات مردم معمول است.مثلا می گویند:بچشم دیدم.بزبانم گفتم بپایم رفتم و...حلبی از امام صادق(ع)نقل کرده است که:در کتاب علی بن ابی طالب است که خوردن مال یتیم به ستم،بزودی شخص را بکیفر خود گرفتار میکند هم در دنیا و هم در آخرت.در دنیا کیفرش همان است که خداوند میفرماید: «وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا...» و در آخرت آن است که، «إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ...»

ص :41

سپس ثقیل شده اند،خطاست زیرا بنای کلام بر ایجاز است نه بر ثقل.علت اینکه «اب و ام»را«ابوان»گفته،تغلیب است.برای«اب»ولی در«ابن و ابنه»نمیتوان «ابنان»گفت،زیرا تولید اشتباه می کند و اگر اشتباه نشود مانعی نیست.این عقیده از زجاج است.«فریضه»منصوب است بنا بر اینکه حال تاکیدی برای«فلابویه»باشد و در عین حال فعل «یُوصِیکُمُ اللّٰهُ» را تاکید می کند،ممکن است نصب آن بنا بر مصدریت و ناصب آن «یُوصِیکُمُ اللّٰهُ» باشد زیرا معنای آن«یفرض علیکم فریضه»است

اکنون آن مطلب مجمل را در اینجا تفصیل می دهد و می گوید:

یُوصِیکُمُ اللّٰهُ

:امر می کند شما را و بر شما واجب می سازد،زیرا وصیت خداوند چیزی غیر از امر و الزام نیست.در جای دیگر میفرماید: «وَ لاٰ تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللّٰهُ إِلاّٰ بِالْحَقِّ ذٰلِکُمْ وَصّٰاکُمْ بِهِ» (سوره اسراء 33)یعنی نفسی را که خدا کشتن آن را حرام کرده است جز به حق مکشید،این است امر و دستور خداوند به شما...

پس آنچه خداوند در این آیه بیان می کند بر ما فرض و حکم قطعی است.

فِی أَوْلاٰدِکُمْ

:در میراث اولادتان یا در میراث دادن به اولادتان.برخی گفته اند:

یعنی در امور اولادتان هنگامی که می میرید.آن گاه آنچه خداوند به آن وصیت کرده بیان می کند و می گوید:

لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ

:نصیب پسر از میراث،برابر نصیب دو دختر است.آن گاه نصیب دختر را ذکر کرده می گوید:

فَإِنْ کُنَّ نِسٰاءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ

:اگر بازماندگان تعدادی دختر بیشتر از دو تن باشند.

فَلَهُنَّ ثُلُثٰا مٰا تَرَکَ

:برای آنها از ترکه،دو سوم است.ظاهر این کلام این است که دو دختر،دو سوم مال نمی برند.لکن امت اسلامی بر آن است که:حکم ارث دو دختر با حکم ارث بیشتر از دو دختر یکی است.برای توجیه این مطلب،وجوهی ذکر کرده اند:

1-آیه در صدد بیان حکم دو دختر به بالا است و معنای آن این است که:

«فان کن اثنتین فما فوقها فلهن ثلثا ما ترک»یعنی اگر دو دختر ببالا باشند برای آنها دو ثلث ترکه است.جز اینکه کلمۀ«فوق»را پیش از«اثنتین»ذکر کرده است.

از پیامبر گرامی روایت شده است که:

«لا تسافر المراه سفرا فوق ثلاثه ایام الا و معها زوجها او ذو محرم لها» یعنی«لا تسافر سفرا ثلاثه ایام فما فوقها»زن از سه روز به بالا مسافرت نکند جز اینکه همراه او شوهر یا محرمش باشد.

2-ابو العباس مبرد می گوید:آیه دلالت می کند بر اینکه دو دختر را از ترکه دو سوم است،زیرا وقتی که گفته شود:برای پسر سهم دو دختر است و اولین عدد،یک

ص :45

پسر و یک دختر است و برای پسر دو سوم و برای دختر یک سوم است،معلوم میشود که برای دو دختر دو سوم است.سپس خداوند حکم بیشتر از دو دختر را بیان کرده است.

3-سهم دو دختر،دو سوم است بدلیلی که برای آن دو چیزی فرض نمیکند.

این دلیل عبارت است از: «یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللّٰهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلاٰلَهِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَهٰا نِصْفُ مٰا تَرَکَ...» (سوره نساء آیه 176-اگر مردی بمیرد که فرزندی ندارد،برای خواهرش نصف و برای دو خواهر دو سوم ترکه است)بنا بر این یک خواهر را مثل یک دختر یک دوم ترکه است و همانطوری که برای دو خواهر دو سوم است برای دو دختر نیز دو سوم است.چنان که بیشتر از دو خواهر نیز با بیشتر از دو دختر فرقی ندارند و سهم آنها هم دو سوم است.اجماع نیز گواه است بر اینکه حکم دو دختر با حکم دو خواهر یکی است.جز اینکه از ابن عباس روایت شده است که:«سهم دو دختر نصف است. و دو سوم سهم سه دختر است»نظام در کتاب از ابن عباس حکایت کرده است که:«سهم دو دختر نصف و یک دانگ است،چه یک دختر را نصف و سه دختر را دو ثلث است»بنا بر این سزاوار است که سهم دو دختر،ما بین سهم یک دختر و سه دختر باشد.» وَ إِنْ کٰانَتْ وٰاحِدَهً :اگر وارث یک دختر باشد.

فَلَهَا النِّصْفُ

:برای او نصف ترکۀ میت است.سپس بذکر میراث پدر و مادر پرداخته،میفرماید:

وَ لِأَبَوَیْهِ

:ضمیری که مضاف الیه است،کنایه از میت است که ذکر نشده،یعنی برای پدر و مادر میت.

لِکُلِّ وٰاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمّٰا تَرَکَ إِنْ کٰانَ لَهُ وَلَدٌ

:پس با بودن فرزند برای هر یک از پدر و مادر یک ششم ترکۀ میت است.خواه فرزند،پسر یا دختر،یکی یا بیشتر باشد.

پس از دادن سهم پدر و مادر،اگر وارث یک پسر یا چند پسر باشد،بقیه،برای آنهاست و بطور مساوی تقسیم می کنند و اگر وارث،پسر و دختر باشد،سهم پسر دو برابر سهم دختر خواهد بود و اگر وارث،دختری باشد،سهم او نصف ترکه است و سهم پدر و مادر

ص :46

هر کدام یک ششم و باقی نیز به برأی ائمه ما به نسبت سهام به دختر و پدر و مادر رد میشود.

بدلیل: «وَ أُولُوا الْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیٰ بِبَعْضٍ فِی کِتٰابِ اللّٰهِ» (سوره انفال 8)یعنی خویشاوندان،در کتاب خدا برخی بر برخی برتری دارند و ثابت شده است که قرابت والدین و فرزند،مساوی است زیرا همانطوری که فرزند،بلافاصله با میت،خویشاوند میشود پدر و مادر نیز بلاواسطه خویشاوندی پیدا می کنند.فرزند زاده جای فرزند را میگیرد و با پدر و مادر شریک می شود و هر فرزندی جانشین کسی میشود که بواسطۀ او با میت،قرابت پیدا می کند.درباره ای از این مسائل میان فقها اختلاف است.

فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ

:اگر برای میت فرزندی و فرزند زاده ای نباشد.بملاحظۀ اینکه کلمۀ«ولد»شامل فرزند و فرزند زاده هر دو میشود.

وَ وَرِثَهُ أَبَوٰاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ

:و فقط پدر و مادر وارث میت باشند،سهم مادر یک سوم است و ظاهر آن این است که بقیه برای پدر خواهد بود.این مساله اجماعی است.در همین فرض اگر میت شوهر داشته باشد،سهم شوهر نصف و سهم مادر یک سوم و سهم پدر بقیه است.مذهب ابن عباس و ائمۀ ما همین است.کسانی که معتقدند که:برای مادر ثلث باقی است نه ثلث اصل،ظاهر آیه را ترک کرده اند در همین فرض،اگر میت،دارای زنی باشد،سهم زن یک چهارم و سهم مادر یک سوم و بقیه سهم پدر است.

فَإِنْ کٰانَ لَهُ إِخْوَهٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ

:بعقیدۀ اصحاب ما با بودن«اخوه»در صورتی بمادر یک ششم داده میشود که میت پدر داشته باشد.جملۀ«و ورثه ابواه»نیز مؤید همین مطلب است و تقدیر جمله این است که:«فان کان له اخوه و ورثه ابواه فلامه السدس» یعنی اگر میت دارای برادران و خواهران باشد و پدر و مادر هر دو وارث او باشند، سهم مادر یک ششم است.برخی از اصحاب ما معتقدند که حتی اگر پدر هم نباشد، سهم مادر یک ششم است.فقهای اهل تسنن نیز بر همین عقیده اند.

این مساله اتفاقی است که دو برادر،سهم مادر را از یک سوم به یک ششم تنزل می دهند.از ابن عباس روایت شده است که مادر بکمتر از سه برادر و خواهر،سهمش به یک ششم تنزل پیدا نمی کند.مقتضای ظاهر آیه نیز همین است چه کلمۀ«اخوه»

ص :47

جمع است و اقل جمع سه تاست.اصحاب ما می گویند:دو برادر یا سه خواهر و برادر یا چهار خواهر حاجب مادر قرار می گیرند و سهم او را به یک ششم تنزل می دهند، بشرطی که اینها با میت از یک پدر و مادر یا لا اقل از یک پدر باشند.بنا بر این مورد اختلاف،این است که«اخوه»هر گاه دو برادر باشند حاجب میشوند و بعقیدۀ ابن عباس باید سه نفر باشند.گفته اند:عرب بعدد دو نیز اطلاق جمع می کند.سیبویه حکایت کرده است که می گویند«وضعا رحالهما»یعنی بارهای خود را گذاشتند و منظور از «رحال»بیشتر از دو تا نیست.خداوند متعال میفرماید: «وَ کُنّٰا لِحُکْمِهِمْ شٰاهِدِینَ» (سوره انبیاء آیه 78)یعنی ما گواه حکم ایشان بودیم و منظور از«ایشان»سلیمان و داود است و ضمیر جمع«هم»به دو نفر اطلاق شده است.

قتاده می گوید،با اینکه«اخوه»خود ارثی نمی برند از ارث مادر مانع میشوند و به پدر کمک می کنند،زیرا وظیفۀ پدر است که مخارج آنها را تامین کند و هزینۀ زناشویی آنها را بدهد نه مادر.از اینجا بر می آید که قتاده معتقد است که اخوۀ مادری حاجب مادر نمیشوند و عقیدۀ اصحاب ما نیز همین است زیرا پدر عهده دار تامین مخارج اخوۀ مادری میت نیست.

مِنْ بَعْدِ وَصِیَّهٍ یُوصِی بِهٰا أَوْ دَیْنٍ

:چنان که گفته ایم،تقسیم ترکه پس از پرداخت دین و اجرای وصیت میت است،در این مطلب خلافی نیست که ادای دین بر وصیت و میراث مقدم است،اگر چه دین همۀ مال را فرا گیرد.برخی گفته اند:وصیت هم بر میراث مقدم است و برخی گفته اند:«موصی له»(یعنی کسی که برای او وصیت شده است)با سایر ورثه شرکت می کند-یک سوم مال برای او و دو سوم مال برای ورثه است.

از امیر المؤمنین(ع)روایت شده است که شما در این آیه وصیت را پیش از دین قرائت می کنید و پیامبر گرامی 6 دستور داد که ادای دین پیش از وصیت باشد.علت اینکه در آیه«وصیت»بر«دین»مقدم شده،این است که لفظ«او»(یعنی یا)برای یکی از دو چیز یا یکی از چند چیز است و دلالتی بر ترتیب ندارد.گویی چنین می گوید:

بعد از یکی از این دو،ارث را باید تقسیم کرد.خواه دین و وصیت هر دو باشند و خواه

ص :48

فقط یکی از آنها باشند.مثل اینکه می گویند:«جالس الحسن او ابن سیرین»یعنی با حسن یا ابن سیرین یا هر دو مجالست کن.

آبٰاؤُکُمْ وَ أَبْنٰاؤُکُمْ لاٰ تَدْرُونَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ لَکُمْ نَفْعاً

:در معنی این قسمت وجوهی ذکر شده است:

1-شما نمی دانید کدامیک از پدر و مادر و اولاد در دنیا برای شما نافع ترند تا مطابق استحقاقش به او ارث دهید ولی خداوند بر طبق حکمت خود سهم آنها را تعیین می کند.این وجه از مجاهد است.

2-شما نمی دانید کدامیک از ایشان در سعادت دنیا و دین شما مؤثرترند ولی خداوند می داند و مال را بر طبق مصلحت خود میان ایشان قسمت می کند-این وجه از حسن است.

3-شما نمی دانید که نفع پدران و مادران که به تربیت شما همت گماشته اند برای شما بیشتر است یا نفع شما برای پدران و مادران که خدمتگزاری آنها می کنید، بیشتر است.این وجه از جبایی است.

4-مقصود این است:پدران و مادران و فرزندانی که در برابر خداوند مطیع تر باشند،در روز قیامت درجۀ ایشان والاتر است و از آنجا که خداوند مقام برخی از مؤمنان را بوسیلۀ برخی دیگر بالا می برد،هر گاه مقام پدر بالاتر باشد.مقام فرزند را هم بخاطر او بالا می برد تا چشم او را روشن سازد و هر گاه مقام فرزند بالاتر باشد، مقام پدر و مادر را بخاطر او بالا می برد تا چشم ایشان را روشن سازد این وجه از ابن عباس است.

5-شما نمی دانید کدامیک از شما می میرید تا دیگری از آنکه مرده است ارث ببرد.بنا بر این در آرزوی مرگ دیگری مباشید و مرگ او را تعجیل مکنید.این وجه از ابو مسلم است.

فَرِیضَهً مِنَ اللّٰهِ

:این است فریضه ای که خداوند تعیین فرموده است.

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَلِیماً حَکِیماً

:او همواره بمصالح شما داناست و قوانین او در مورد

ص :49

ارث مال،حکیمانه است.

زجاج می گوید:در کلمۀ«کان»(فعل ماضی است یعنی:بود)سه قول است:

1-سیبویه می گوید:مردم مشاهده میکردند که خداوند دارای علم،حکمت، مغفرت و تفضل است:از اینرو بآنها گفته شد مشاهدۀ شما صحیح بوده و خدا هم چنان بود که شما مشاهده کرده اید.

2-حسن می گوید:خدا پیش از خلقت چیزها به آنها دانا و در تدبیر و تقدیر چیزها کارش حکیمانه بود.

3-برخی گویند:تعبیر از این چیزها بزمان گذشته مثل تعبیر به حال و آینده است و در حقیقت،زمان در اینجا ملغی است و پیش خدا همه چیزها بر یک حالند،خواه گذشته باشد یا حال یا آینده .

ص :50

کلمه را از«کل»گرفته است چه کلالۀ میت،در حقیقت کل بر ورثۀ می شوند.حسین بن مغربی می گوید:اصل این کلمه بمعنی پشت(از اکل)است.عرب می گوید:

«و لانی فلان اکله»یعنی مرا پشت سر گذاشت.عرب وقتی کلمه کلاله را بکار می برد از آن جملۀ نسب و وراثت،اراده می کند.عامر بن طفیل گوید:

و انی و ان کنت بن فارس عامر

و فی السر منها و التصریح المهذب

فما سودینی عامر عن کلاله

ابی اللّٰه ان اسمو بام و لا اب

یعنی:اگر چه من از قبیلۀ عامر هستم و در این قبیله اصالت دارم،ولی قبیلۀ من بمن از راه وراثت،سیادت نبخشیده است.خداوند امتناع دارد که من بوسیلۀ پدر و مادر،شانی و مقامی پیدا کنم(بجای«عن کلالۀ»عن وراثه روایت شده است).

زیاده بن زید عذری می گوید:

و لم ارث المجد التلید کلاله

و لم یان منی فتره لعقیب

یعنی:من بزرگی قدیم را از راه وراثت،بدست نیاورده ام و ضعف و سستی از جانب آنان که بعد آیند،دامنگیر من نشده است.

وَ لَکُمْ نِصْفُ مٰا تَرَکَ أَزْوٰاجُکُمْ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ

:اگر همسرانتان دارای فرزند یا فرزند زاده ای نباشند،نصف ترکۀ آنها به شما می رسد.

فَإِنْ کٰانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَکُمُ الرُّبُعُ مِمّٰا تَرَکْنَ

:اگر آنها دارای فرزند یا فرزند زاده باشند، یک چهارم ترکه مال شماست.

مِنْ بَعْدِ وَصِیَّهٍ یُوصِینَ بِهٰا أَوْ دَیْنٍ

:در بارۀ وصیت و دین،قبلا بحث شد.

وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمّٰا تَرَکْتُمْ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَکُمْ وَلَدٌ

:اگر دارای فرزند نباشید،همسرانتان یک چهارم ترکه را خواهند برد.

فَإِنْ کٰانَ لَکُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمّٰا تَرَکْتُمْ

:اگر دارای پسر یا دختر یا نوه ای باشید، سهم ایشان از ترکۀ شما یک هشتم است.

مِنْ بَعْدِ وَصِیَّهٍ تُوصُونَ بِهٰا أَوْ دَیْنٍ

:در این باره قبلا بحث شده است.سپس در صدد بیان میراث فرزند مادر برآمده،می فرماید:

وَ إِنْ کٰانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلاٰلَهً

: در بارۀ معنای کلاله اختلاف شده است:

1-بعقیدۀ جماعتی از صحابه و تابعین که ابو بکر و عمر و ابن عباس(بنا بر یکی از دو روایت)و قتاده و زهری و ابن زید از ایشانند،کلاله غیر از پدر و فرزند است.

بنا بر روایتی دیگر،بعقیدۀ ابن عباس کلاله غیر از پدر است.

2-ضحاک و سدی گویند:کلاله اسم است برای میتی که از او ارث برده می شود.

3-بنا به آنچه از ائمه علیهم السلام روایت شده،کلاله خواهران و برادران میت هستند.آنچه در این آیه ذکر شده است خواهران و برادران مادری میت هستند.

در آخر همین سوره،آنهایی ذکر شده اند که خواهران و برادران مادری و پدری یا تنها پدری میت هستند.

أَوِ امْرَأَهٌ

:عطف است بر «وَ إِنْ کٰانَ رَجُلٌ» بنا بر قول کسی که خود میت را کلاله می نامد مقصود این است:

اگر مرد کلاله ای یا زن کلاله ای مالش به ارث برده شود...و بنا بر قول کسی که وارث زنده را کلاله می نامد،مقصود این است:

ص :54

اگر مردی یا زنی مالش به ارث برده شود و وارث او کلاله باشد...عقیدۀ ابن عمر و اهل کوفه همین است و مؤید آن روایتی است که از جابر نقل شده است:«پیامبر گرامی نزد من آمد و من بیمار بودم،گفتم:میراثم را چکار کنم؟وارثان من همه کلاله ای هستند.از این رو آیۀ ارث نازل شد(و تکلیف کلاله را روشن کرد).بنا بر این کلاله کسانی هستند که میت را احاطه کرده و بر او کل شده اند مثل خواهران و برادران.لکن پدر و مادر و فرزند کلاله نیستند،زیرا اصل خویشاوندی همان رابطۀ پدر و مادری و فرزندی است و آنها با این رابطه با میت،پیوند می خورند و کسانی که رابطۀ پدر مادری و فرزندی با میت ندارند،از اصل خویشاوندی خارج هستند،مع الوصف برادران و خواهران از غیر جهت ولادت و رابطۀ مذکور با میت ارتباط پیدا می کنند و این رابطه را فرا می گیرند.بنا بر این کلمۀ«کلاله»نظیر«اکلیل»است(تاج)که سر را فرا می گیرد و آن را احاطه می کند ولی خود سر نیست.چه پدر و مادر در یک طرف و فرزند در طرف دیگر میت قرار دارند و هر گاه شخصی بمیرد و پدر و مادر و فرزند نداشته باشد، دو طرف او خالی مانده است و این خالی بودن دو طرف«کلاله»نامیده می شود و چنین میتی بنحو کلاله ای از او ارث برده می شود. (1)

وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ

:یعنی میت دارای خواهر یا برادر مادری باشد.

فَلِکُلِّ وٰاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ کٰانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذٰلِکَ فَهُمْ شُرَکٰاءُ فِی الثُّلُثِ

:خواهر و برادر امّی هر گاه منحصر بفرد باشند یک ششم می برند و اگر بیشتر از یک نفر باشند،یک سوم مال را بطور مساوی میان خود تقسیم می کنند.امت اسلامی متفقند که خواهران

ص :55

و برادران مادری در ارث مساوی هستند.

مِنْ بَعْدِ وَصِیَّهٍ یُوصیٰ بِهٰا أَوْ دَیْنٍ

:بیان آن گذشت.

غَیْرَ مُضَارٍّ وَصِیَّهً مِنَ اللّٰهِ

:در اینجا از ضرر زدن در موقع وصیت،منع کرده است یعنی نباید وصیتی کنند که بحال ورثه مضر باشد قتاده گوید:منظور این است که به میراث نباید ضرر زد.خداوند نه در حال حیات،باین ضرر راضی است نه بعد از مرگ یعنی نباید وارثان به یکدیگر ضرر وارد کنند.

برخی گفته اند:منظور این است که نه باید وصیت کند به دینی که بر ذمه اش نیست و مقصودش این باشد که بوارث ضرر بزند.بنا بر این وصیتش مضر بمیراث است و بموجب آن همۀ مال یا قسمتی از آن به بیگانه ای تعلق می گیرد.یا بدینی اقرار می کند که حقیقتی ندارد.برای این که وارث را از میراث منع کند یا در حال مرض،دستور می دهد که دینش را ادا کنند یا مالش را بفروشند و قیمت آن را دریافت و مصرف کند تا چیزی نصیب وارث نشود.در حدیث است که:«ضرر زدن در موقع وصیت،از گناهان کبیره است».

وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ

:خداوند بمصالح بندگانش آگاه است و دستورش در مورد قسمت میراث و وصیت و...حکیمانه است.

حَلِیمٌ

:نسبت به عقوبت معصیتکاران،عجله نمی کند و بوسیلۀ مهلت و انتظار، بر آنها منت می گذارد.

این دو آیه،در مورد تعیین سهام وارثان است،و ما قسمت مختصری از احکام ارث را بالهام از ائمه اهل بیت،ذکر می کنیم و از آنجا که در این مساله اختلافات، بسیار است،از ذکر اموال دیگران خودداری می کنیم،چه باعث طول سخن خواهد شد. کسانی که طالب تفصیل باشند به کتبی که در اینباره نگاشته شده،رجوع کنند.

باید دانست که استحقاق ارث از دو راه ممکن است:نسب و سبب.سبب عبارت از زوجیت و ولاء است.میراث زوجیت،همواره با نسب همراه است ولی میراث ولاء

ص :56

در صورتی است که نسبی موجود نباشد.نسب بر دو قسم است:1-پدر و مادر و کسانی که به آنها نسبت دارند 2-فرزند و فرزند فرزند و...

سه چیز باعث می شوند که انسان از ارث محروم گردد:کفر،رقیت(بنده بودن) و قتل وارث،کسی را که از او ارث می برد.غیر از این سه مانع،مانع دیگری نمی تواند پدر و مادر و فرزند و شوهر و زن را از اصل ارث منع کند.

وارثان بر سه قسمند:1-فرزند از ارث بردن فرزند زاده و برادرزاده و خواهر زاده،منع می کند،همچنین از ارث بردن خویشاوندان پدری و مادری نظیر عمو و عمه و خال و خاله جلوگیری می کند.همچنین از ارث بردن پدر و مادر میت نسبت بمازاد از یک ششم منع می کند،مگر این که میت دارای یک دختر یا دو دختر باشد که در این صورت آنچه زیاد می آید مجددا سهمی هم به پدر و مادر داده می شود.

2-پدر و مادر خویشاوندان خود را از ارث بردن مانع میشوند.مثل برادر و خواهر و پدر و مادر خود را...

3-زن و شوهر هیچگونه منعی در راه ارث بردن دیگران ایجاد نمی کنند.

فرزند زادگان در صورت نبودن فرزند،جانشین فرزند می شوند و از لحاظ منع نیز کار فرزند را انجام می دهند و آنهایی که نزدیکترند با آنهایی که دورترند تقدم دارند.فرزند برادر و خواهر نیز در صورت نبودن خواهر و برادر جانشین ایشان- می شوند و با جد و جده،شریک می شوند.

میراث نسب،دو نوع است:

1-به فرض 2-به قرابت.فرض آن مقداری است که خداوند در قرآن کریم برای هر وارثی تعیین کرده است.کسانی در فرض اجتماع می کنند که قرابتشان نسبت به میت یکسان باشد مثل دختر یا دخترانی که با پدر و مادر یا یکی از آنها همراه باشند چه هر یک از آنان مستقیماً با میت،قرابت پیدا می کنند.هر گاه یکی از آنها به- تنهایی وارث میت باشد،همۀ مال نصیب او می شود،منتهی قسمتی را بفرض و قسمتی را بقرابت می برد و هر گاه همگی با هم جمع شوند،هر کدام سهم خود را می برند و

ص :57

باقی مال را به نسبت سهامشان به آنها رد می کنند و اگر ترکه بواسطه مزاحمت زن یا شوهر،از سهام کم بیاید،ضرر متوجه دختر یا دختران می شود نه پدر و مادر و زن و شوهر.

ممکن است کلالۀ پدری و مادری یا فقط پدری با کلالۀ مادری جمع شوند بخاطر اینکه قرابت آنها نسبت به میت یکسان است.اگر ترکه از سهام ایشان زیاد بیاید ما زاد را بکلاله پدری و مادری یا فقط پدری می دهند نه به کلالۀ مادری.

زن و شوهر هرگز از سهمشان چیزی کم نمی شود.بنا بر این هر گاه کلاله پدری با کلالۀ مادری جمع شود،برای کلاله مادری تنها،یک ششم و برای کلاله مادری متعدد یک سوم است و باقی برای کلالۀ پدری و با وجود کلاله پدری و مادری،کلالۀ پدری ارث نمی برد.

کسانی که فقط بقرابت ارث می برند،مهمترین آنها پسر،سپس فرزند یا فرزندان اوست که جانشین او می شوند،بطن اول و نسل اول همیشه از بطنها و نسلهای بعدی جلوگیری می کنند.پس از پسر،پدر نیز در صورت نبودن فرزند بقرابت ارث می برد و همۀ مال در صورتی که تنها باشد به او تعلق می گیرد.پس از پدر،کسانی که بوسیلۀ پدر با میت،قرابت پیدا می کنند مثل فرزند پدر یا پدر پدر یا عمو یا عمه،ارثشان بقرابت است.بنا بر این جد(که پدر پدر است)یا برادری که فرزند پدر است،در یک درجه است همچنین جده با خواهر در یک درجه است و مال را بقائدۀ«دو سهم بجای پسر و یک سهم برای دختر»تقسیم می کنند.کسانی که نسبت به میت،دو سبب قرابت دارد از کسی که فقط یک سبب دارد. مانع می شود،فرزندان خواهر و برادر،جای پدر و مادر خود را می گیرد و با جد و جده در تقسیم مال شریک می شوند، چنان که فرزند زاده جای فرزند را می گیرند و با پدر و مادر در تقسیم مال شرکت می کند همچنین جد و جده هر چند دور باشند،یا خواهران و برادران میت و اولاد ایشان در تقسیم ارث،شریکند.از خویشاوندان مادری،جد و جدۀ مادری و خویشاوندان آنها مثل خال و خاله،بقرابت ارث می برند و اولاد مادر بفرض وارث هستند نه قرابت

ص :58

پس جد و جده مادری با برادر و خواهر مادری هم سهمند و هر گاه خویشاوندان پدری و خویشاوندان مادری با هم جمع شوند و از لحاظ درجه خویشاوندی مساوی باشد برای خویشاوندان مادری یک سوم بطور مساوی است و برای خویشاوندان پدری باقی مال و سهم پسران دو برابر دختران است و هر گاه یکی از خویشاوندان پدری و مادری از دیگری دورتر باشد و دیگری نزدیکتر،آنکه دورتر است سقوط می کند،خواه از طرف پدر باشد،خواه از طرف مادر به جز در یک مساله و آن مساله این است که پسر عموی پدری و مادری با عموی پدری جمع شوند که در اینجا پسر عمو بر عمو مقدم است و ارث را می برد.این بود اصل مسائل ارث و برای فروع آن شرحی مفصل است که علما در کتابهای فقهی شرح داده اند .

ص :59

زید مررت بدار یسکن فیها ضمیر در فعل مستتر می شود.

خدا در همه جا پسندیده است،این است که موقعیت طاعت خدا را در زمینۀ تقسیم ارث نشان بدهد و مردم را ترغیب به آن کند و از مخالفت آن بترساند.

وَ مَنْ یَعْصِ اللّٰهَ

و رسوله:کسی خداوند را در احکام ارث و غیر آن معصیت کند.

وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ

:و از طاعاتی که معین کرده است تجاوز کند.

یُدْخِلْهُ نٰاراً خٰالِداً فِیهٰا

:خداوند او را برای همیشه داخل جهنم می کند وَ لَهُ عَذٰابٌ مُهِینٌ :و برای او عذابی اهانت آور است.عذاب را«مهین»(اهانت کننده)نامیده است،بخاطر اینکه خداوند بطور اهانت آمیزی،شخص عاصی را کیفر می دهد،همانطوری که مؤمن را بوجه کرامت و احترام پاداش می دهد.

برخی به این آیه استدلال کرده اند که نمازگزارانی که مرتکب گناه کبیره می شوند، در آتش جهنم مخلد خواهند بود.لکن این مطلب بعید است زیرا «یَتَعَدَّ حُدُودَهُ» دلالت دارد بر اینکه انسان همۀ حدود الهی را مورد تجاوز قرار دهد و چنین انسانی کافر خواهد بود و بدون خلاف،کسی که مرتکب گناه صغیره می شود،از عموم آیه خارج است،اگر چه وی عاصی است و حدی از حدود خدا را مورد تجاوز قرار داده است و اگر جایز باشد که مرتکب گناه صغیره را بدلیلی،از عموم آیه خارج کنیم،جایز است که مرتکب گناه کبیره ای که اهل نماز باشد نیز از عموم آیه خارج بدانیم و بدلیل شفاعت و تفضل و عفو الهی او را مخلد در آتش جهنم ندانیم. وانگهی ما ناگزیریم که شخص تائب را از عموم آیه خارج بدانیم،چه دلایلی موجود است که خداوند توبۀ گناهکاران را می پذیرد.بدین ترتیب کسانی که در پرتو تفضل الهی مورد عفو قرار می گیرند،از آیه خارجند و دلایلی داریم که کسانی که مشمول عنایات و الطاف خداوند شده اند،کم نیستند.پس اگر بگویند خداوند گنهکاری را عفو نمی کند و این را از دلالت آیه استفاده کنند،باید بگویند عاصی هم اختیار توبه نمی کند و این را هم مستفاد از آیه بدانند.علاوه بر این،در میان مفسران کسانی هستند که آیه را حمل کرده اند بر موردی که شخص از حدود خداوند تجاوز و او را معصیت کند و رفتار خود را حلال و پسندیده شمارد بدیهی است که چنین کسی جز کافر،نمی تواند باشد .

ص :63

می زنند سپس سنگسارش می کنند.حسن و قتاده و جمعی از فقها بر همین عقیده اند.

بیشتر اصحاب ما گویند:حکم سنگسار و زدن تازیانه بزن و مرد پیر اختصاص دارد،اما غیر از زن و مرد پیر،فقط سنگسار می شوند و تازیانه نمی خورند.

حکم این آیه بعقیدۀ همۀ مفسران،نسخ شده است.از امام باقر(ع)و امام صادق (ع)هم منقول است.برخی هم معتقدند که آیه نسخ نشده است،زیرا حبس زنان زناکار، همیشگی نیست بلکه موکول است بزمانی که خداوند برای آنها راهی معین کند و آیۀ «اَلزّٰانِیَهُ وَ الزّٰانِی فَاجْلِدُوا...» همان راه را معین کرده و پایان زندان آنها را اعلام داشته و چنین بیانی نمی تواند نسخ حکم سابق باشد.مثلا اگر بگویند:«تا آخر ماه اینکار را بکنید»معنای آن این است که دستور انجام کار تا یک ماه بیشتر نیست و ادامه ندارد.آیه نیز حکم زندان زنان را تا وقتی که خداوند تکلیف آنها را روشن نکرده است،قطعی اعلام می کند.بدیهی است که پس از تعیین تکلیف،دیگر زمان حکم حبس، سپری شده است.

وَ الَّذٰانِ یَأْتِیٰانِهٰا مِنْکُمْ

:آن دو تنی که مرتکب زنا می شوند.در این باره سه قول است:1-حسن و عطا گویند:مقصود زن و مرد است 2-سدی و ابن زید گویند:مقصود زن و مرد بکر است 3-مجاهد گوید:منظور دو مردی است که زنا کرده اند.لکن این قول صحیح نیست چه اگر منظور مرد بود،نباید کلمۀ مثنی بکار برد.زیرا در موقع وعد و وعید،یا لفظ جمع بکار می برند یا لفظ مفرد،تا بر جنس دلالت کند و آوردن مثنی بی فایده است ابو مسلم گوید:منظور دو مردی است که مرتکب لواط می شوند.کلمۀ فاحشه در آیۀ قبل عمل«مساحقه»زنان و در آیه بعد عمل لواط مردان را افاده می کند.از این رو حکم این دو آیه به نظر او نسخ نشده است.عراقیان نیز این تاویل را پذیرفته اند و در نتیجه برای مساحقه و لواط،حدی قائل نیستند ولی جمهور مفسران معتقدند که منظور از فاحشه زناست و حکم این آیه بوسیلۀ حکم آیۀ سورۀ نور،نسخ شده است.

حسن،مجاهد، قتاده،سدی،ضحاک و...و بلخی و جبائی و طبری بر همین عقیده اند.

برخی گفته اند:نسخ این حکم بوسیلۀ حد رجم یا حد تازیانه است.

ص :67

فَآذُوهُمٰا:

آنها را اذیت کنید.در معنای اذیت،دو قول است:

1-ابن عباس گوید:آنها را سرزنش کنید و با کفش بزنید.

2-قتاده و سدی و مجاهد گفته اند:منظور توبیخ و سرزنش است.در بارۀ اذیت و حبس اختلاف کرده اند که چگونه بوده است.حسن گوید:اذیت مقدم بود،حبس مؤخر.

ترتیب نزول این دو آیه نیز مقدم و مؤخر است و آیۀ آخر،ابتدا نازل گردید،بنا بر این کیفر زناکار به این ترتیب است:اذیت،حبس،تازیانه یا سنگسار.سدی می گوید:زن و مرد غیر بکر را باید زندان کرد و زن و مرد بکر را اذیت کرد.برخی گفته اند:حبس برای زنان و اذیت برای مردان بود.فراء گوید:آیۀ اخیر آیۀ قبل را نسخ کرده است.

فَإِنْ تٰابٰا وَ أَصْلَحٰا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمٰا

:اگر توبه کنند و عمل خود را اصلاح کنند آنها را عفو کنید و از اذیتشان خودداری کنید.

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ تَوّٰاباً رَحِیماً

:خداوند توبۀ بندگان را قبول و به آنها رحم می کند.

جبائی گوید:در این آیه دلالت است بر اینکه قرآن با سنت نسخ می شود زیرا حکم این آیه بوسیله حکم رجم یا حکم رجم و تازیانه نسخ شده است و رجم حکمی است که از سنت استفاده شده است.کسی که نسخ قرآن را به سنت جایز نمی داند،می گوید این آیه با حکم تازیانه زدن نسخ شده و رجم چیزی است که بر تازیانه اضافه شد.اما حکم اذیت منسوخ نیست،چه زناکار را اذیت و ملامت می کنند،لکن تنها باذیت و ملامتش اکتفاء نمی کنند،بلکه او را تازیانه می زنند یا سنگسار می کنند .

ص :68

باشد زیرا این جهل است که انسان را به معصیت دعوت می کند و معصیت را در نظر او آرایش می دهد.ابن عباس و عطا و مجاهد و قتاده این وجه را پذیرفته اند.

امام صادق(ع)فرمود:هر گناهی که انسان مرتکب شود،اگر چه عالم باشد،هنگامی که معصیت پروردگار در دلش خطور می کند،جاهل است.خداوند از قول یوسف نقل کرده است که:

«هَلْ عَلِمْتُمْ مٰا فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَ أَخِیهِ إِذْ أَنْتُمْ جٰاهِلُونَ» (سوره یوسف آیه 89) یعنی آیا دانستید هنگامی که جاهل بودید با یوسف و برادرش چه کردید.در اینجا به برادران یوسف بواسطۀ اینکه خواستند معصیت خدا کنند،نسبت جهل داده شده است.

2-معنای جهالت این است که آنها بکنه کیفری که در عمل زشت است،پی نبرده اند.این وجه از فراء است.

3-جبائی گوید:مقصود این است که آنها جاهلند که عملشان گناه است،از این رو گناه را مرتکب می شوند ولی دلیلی اقامه می کنند که آن عمل را از صورت گناه خارج می سازد یا از میزان قبح آن می کاهد.رمانی این وجه را ضعیف شمرده است.زیرا با عقیدۀ مفسران مخالف و مستلزم این است که اگر کسی با علم بگناه،مرتکب گناه شود توبه اش قبول نشود چه جملۀ: «إِنَّمَا التَّوْبَهُ...» مفید این است که توبه اختصاص بآنهایی دارد که در آیه بیان شده است.ابو العالیه و قتاده گویند:صحابه اجتماع کرده اند بر اینکه:هر گناهی که انسان مرتکب شود از روی جهالت است.زجاج گوید:گناه، جهالت است بواسطۀ اینکه انسان لذت فانی را بر لذت جاودانی ترجیح می دهد.بنا بر این آنها در انتخابشان جاهلند.مقصود از این که بزودی توبه می کنند (ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ) این است که پیش از مرگ توبه می کنند چه میان انسان و مرگ،قرب است پس توبه وقتی قبول می شود که پیش از یقین بمرگ باشد.حسن و ضحاک و ابن عمر می گویند:

مقصود این است که پیش از مشاهدۀ مرگ توبه کنند.سدی گوید:مقصود این است که در حال صحت و پیش از بیماری و مرگ توبه کنند.از امیر المؤمنین(ع)روایت شده است که:پرسیدند اگر چند بار توبه کند و توبه را بشکند،چطور؟فرمود:خدا او را

ص :71

می آمرزد.پرسیدند تا کی؟ فرمود:تا وقتی که شیطان حسرت بخورد.در کتاب «من لا یحضره الفقیه»است که پیامبر گرامی در آخر یک خطبه فرمود:«کسی که یک سال پیش از مرگ توبه کند خدا او را می آمرزد»سپس فرمود:«یک سال زیاد است، کسی که یک ماه پیش از مرگ توبه کند،خدا توبه اش را می پذیرد»سپس فرمود:«یک ماه زیاد است،اگر کسی یک روز پیش از مرگ توبه کند خدا او را می آمرزد»سپس فرمود:

«یک روز زیاد است اگر کسی یک ساعت پیش از مرگ توبه کند خدا توبه اش را می پذیرد» سپس فرمود:«یک ساعت زیاد است اگر کسی توبه کند در حالی که آخرین نفس او فرا رسیده است،خداوند توبه اش را می پذیرد»ثعلبی باسناد خود از عباده بن صامت،از پیامبر گرامی همین خبر را عیناً نقل کرده است،جز این که در آخر آن گفته است:«یک ساعت بسیار است،اگر کسی توبه کند پیش از لحظۀ مرگ»و نیز باسناد خود از حسن روایت کرده است که:«چون شیطان از آسمان طرد شد بخداوند عرض کرد:بعزت و جلالت سوگند که از فرزندم آدم جدا نمی شوم تا وقتی که روحش از کالبدش جدا شود فرمود:

بعزت و جلالم سوگند.توبه را تا دم مرگ از بندگانم جدا نمی کنم.

فَأُولٰئِکَ یَتُوبُ اللّٰهُ عَلَیْهِمْ

:خدا توبۀ ایشان را قبول می کند.

وَ کٰانَ اللّٰهُ عَلِیماً حَکِیماً

:خداوند بمصالح بندگان دانا و در معاملۀ خود با ایشان حکیم است.

وَ لَیْسَتِ التَّوْبَهُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئٰاتِ

:توبۀ کسانی که گناه می کنند و توبه را تا دم مرگ به تاخیر می اندازند،قبول نیست.

حَتّٰی إِذٰا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ

:تا وقتی که اسباب موت از قبیل دیدن ملک الموت و قطع امید از زندگی و پیدا شدن حالت یأسی که فقط خود شخص محتضر از آن آگاه است،فراهم گردد،بفکر توبه می افتد و از کردار گذشتۀ خود نادم می شود.

قٰالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ

:می گوید:اکنون توبه می کنم در حالی که دیگر وقت توبه گذشته است.اهل تاویل متفقند که این آیه شامل گنهکاران مسلمان است،تنها ربیع معتقد است که در بارۀ منافقین است و اعتقادش نادرست است زیرا منافقین از جملۀ

ص :72

کفارند و در بارۀ کفار در جملۀ بعد می فرماید:

وَ لاَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفّٰارٌ

:آنهایی که در حال کفر می میرند و پس از مرگ پشیمان می شوند،توبه ندارند.

أُولٰئِکَ أَعْتَدْنٰا لَهُمْ عَذٰاباً أَلِیماً

:برای آنان عذابی دردناک فراهم کرده ایم.

علت اینکه خداوند توبۀ انسان را در حال بیماری و یأس از زندگی نمی پذیرد، این است که در این حالت برای ترک زشتی ها و انجام کارهای نیکو مجبور است و شخص مجبور تکلیف ندارد و بر کار نیک و بد خود مستحق مدح یا ذم نیست و کسی که تکلیف از او برداشته شده است،توبه اش صحیح نیست.بهمین جهت است که اهل آخرت تکلیفی ندارند و توبه شان مقبول نیست.

برخی بظاهر «أَعْتَدْنٰا لَهُمْ عَذٰاباً أَلِیماً» استدلال کرده اند بر این که:عقاب مؤمنانی که مرتکب گناه کبیره شده و بدون توبه مرده اند حتمی است.لکن آنچه از آیه استنباط می شود،این است که معنای مهیا کردن عذاب برای ایشان،آفرینش آتشی است که در آن گرفتار خواهند شد.این مطلب مسلم است و ظاهر آیه مقتضی این است که آنان مستوجب دخول آتش هستند ولی مقتضی این نیست که حتماً بر طبق استحقاق ایشان عمل خواهد شد(چه بسا عفو خدا یا شفاعت شفاعت کنندگان شامل حالشان شود) این احتمال هم می توان داد که:«اولئک»اشاره به آنهایی باشد که با کفر می میرند و بنا بر این عذاب،برای کسانی مهیا شده است که اینطور بمیرند،نه گنهکارانی که بی توبه بمیرند یا دم مرگ توبه کنند،چه در این صورت،مشار الیه دور خواهد بود و با بودن مشار الیه نزدیک،احتیاجی به اینکه مشار الیه دور را قصد کنیم نداریم.

احتمال دیگری که ممکن است داد،این است که:خداوند برای آنان عذاب آماده کرده است و اگر بخواهد عادلانه با آنها رفتار کند مستحق عذابند ولی اگر مشیتش به عفو تعلق گیرد،از عذاب نجات می یابند. فایدۀ این بیان این است که به آنها اعلام شود که بر اثر چنین اعمالی مستحق عقاب می شوند و موظفند که خود را از آن ایمن

ص :73

ندانند شاید این احتمال این است که خداوند می فرماید: «وَ یَغْفِرُ مٰا دُونَ ذٰلِکَ لِمَنْ یَشٰاءُ» (سوره نساء آیۀ 48)یعنی گناهان پایینتر از شرک را برای کسانی که بخواهد می آمرزد.

چنین کسانی غیر از مؤمنانی که مرتکب گناه کبیره شده و بدون توبه مرده اند،نیستند زیرا مؤمن مطیع و گنهکاری که توبه کرده،از این جمله،خارجند و خلافی نیست که خداوند مومنانی را که اهل طاعتند و معصیت کارانی که توبه کرده اند،عذاب نمی کند، همچنین شخص کافر هم مشیت خداوند شامل حالش نمی شود و از آمرزش او محروم است زیرا خداوند خبر داده است که اهل کفر را نمی آمرزد.پس این مشیت فقط شامل حال مؤمنانی می شود که مرتکب گناه کبیره شده و بدون توبه مرده اند.

ربیع می گوید:این آیه بوسیله: «وَ یَغْفِرُ مٰا دُونَ ذٰلِکَ لِمَنْ یَشٰاءُ» نسخ شده است چه خداوند حکم کرده است که برای گنهکاران عذابی دردناک مهیا کرده است و همان طوری که نسخ در امر و نهی جایز است در چنین احکامی هم جایز است ولی نسخ در خبر جایز نیست.مثل این که:بگوید:«چنین و چنان بود»و بعد آن را نسخ کند و بگوید:«خیر چنین و چنان نبود»بدیهی است که نظریه ربیع نادرست است.زیرا «اعتدنا...»بمنزلۀ خبر است و همانطوری که نسخ در خبر جایز نیست در چیزی که بمنزلۀ خبر است نیز روا نیست .

ص :74

را به شما دهند،یا مهرشان را به شما ببخشند،یا بمیرند و از آنها ارث ببرید.

وَ لاٰ تَعْضُلُوهُنَّ:

آنها را حبس مکنید و گفته شده است:یعنی آنها را از ازدواج منع مکنید.

لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مٰا آتَیْتُمُوهُنَّ

:که بعضی از آنچه به ایشان داده اید،بدست آورید.

در بارۀ این نهی چهار قول است:

1-ابن عباس و قتاده و سدی و ضحاک گویند:نهی متوجه شوهر است که باید اگر احتیاجی بزن ندارد او را رها کند و او را نگه ندارد که ناچار شود قسمتی از مال خود را ببخشد.روایتی از امام صادق(ع)بهمین مضمون وارد شده است.

2-حسن گوید:منظور وارث است که نباید مثل مردم جاهلیت،زن را از ازدواج منع کند.

3-ابن زید گوید:منظور کسی است که زن خود را طلاق داده است.او نباید مثل قریش در جاهلیت،رفتار کند که زن شرافتمندی را نکاح می کردند و اگر زن با آنها موافقت نمی کرد،از او جدا می شدند به این شرط که جز باذن ایشان با مردی ازدواج نکند و بر این شرط گواه می گرفتند و یادداشتی می نوشتند.هر گاه کسی بخواستگاری زن می آمد،اگر شوهر اولی را راضی می کرد،اجازه اش می داد و اگر راضی نمی کرد، او را از ازدواج منع می کرد.خداوند از این کار منع فرمود.

4-مجاهد گوید:منظور ولی است که باید زن را از ازدواج منع نکند.قول نخست،صحیحتر است.

إِلاّٰ أَنْ یَأْتِینَ بِفٰاحِشَهٍ مُبَیِّنَهٍ

:جز اینکه فاحشۀ آشکاری مرتکب شوند.در این باره دو قول است:

1-حسن و ابو قلابه و سدی گفته اند:یعنی مگر این که زنا کنند پس اگر شوهر اطلاع یافت که زنش زنا کرده،می تواند از او درخواست پول کند.

2-ابن عباس گوید:فاحشه یعنی نشوز و خودداری زن از ادای وظائف همسری.

بهتر این است که آیه را حمل کنیم بر هر معصیتی.چنان که از امام باقر(ع)نیز

ص :78

روایت شده و مختار طبری نیز همین است.

در بارۀ این که این استثناء از چیست،اختلاف کرده اند:مفسران گویند استثناء از اخذ مال است.اصم گوید:پیش از آنی که برای زنان حدی تعیین شود،کیفر زناکاری آنان دادن پول بود،سپس نسخ شد.ابو علی جبایی و ابو مسلم گویند:استثناء از حبس و امساک است جز این که ابو علی آیه را منسوخ می داند.

وَ عٰاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ

:با آنها درآمیزید به نیکی:اداء حقوق ایشان،اعم از انصاف در قسمت،نفقه و خوبی سخن و رفتار.گفته اند:معروف این است که او را نزند و سخن بد باو نگوید و با او گشاده رو باشد و گفته اند مقصود این است که هر طور او رفتار می کند مرد هم همانطور رفتار کند.

فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ

: اگر از صحبت و نگاهداری ایشان کراهت دارید.

فَعَسیٰ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ یَجْعَلَ اللّٰهُ فِیهِ خَیْراً کَثِیراً

:ممکن است چیزی را مکروه شمارید و خداوند برای شما در آن خیر بسیاری قرار بدهد مثل اینکه فرزندی به شما دهد یا محبت او را در دل شما قرار دهد.ابن عباس و مجاهد چنین گفته اند.پس مقصود این است که:در طلاق آنها عجله مکنید،شاید خداوند خیر بسیاری برای شما در ایشان قرار دهد.در این آیه مردان تشویق شده اند که نسبت بزنانی که بآنها بی علاقه هستند، شکیبا باشند و با اینکه از مصاحبت ایشان کراهت دارند،در صورتی که ضرر بدنی یا دینی یا مالی متوجهشان نباشد،آنها را نگهداری کنند.

ممکن است ضمیر«فیه»به آنچه مکروه است برگردد یعنی:شاید خداوند در آنچه مکروه می شمارید خیر بسیاری قرار دهد و این معنی با معنای اول فرقی ندارد.

اصم گوید:یعنی خداوند در فراق شما از ایشان خیر بسیاری قرار می دهد.

گفته است نظیر آن: «وَ إِنْ یَتَفَرَّقٰا یُغْنِ اللّٰهُ کُلاًّ مِنْ سَعَتِهِ» است(سوره نساء آیه 130) یعنی اگر جدا شوند خداوند از گشایش خود هر کدام را بی نیاز می سازد.قاضی گوید:

این مطلب بعید است.زیرا خداوند تشویق کرده است که مردان مصاحبت خود را با زنها ادامه دهند.چگونه آنها را بر مفارقت تشویق می کند؟!

ص :79

کرده باشند یا دیۀ خون انسان است یا...در این باره در اوایل سوره آل عمران بحث کرده ایم.

فَلاٰ تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً

:از آنچه به او داده اید،چیزی پس مگیرید.

أَ تَأْخُذُونَهُ بُهْتٰاناً وَ إِثْماً مُبِیناً

:این استفهام انکاری است یعنی:آنچه از آنها می گیرید،باطل و ظلم و گناهی واضح است.بقولی معنای آن این است که:آیا با انکار اینکه زن مالک آن مال است،مال را از او میگیرید؟این انکار،بهتان شمرده می شود،زیرا شوهر وقتی که بناحق،منکر،مالکیت زن می شود،در حقیقت دروغ و تهمت بسته است.

برخی گفته اند:با این که گرفتن مال زن در هر حال نارواست،خواه مرد بخواهد او را طلاق دهد و همسری دیگر اختیار کند و خواه نخواهد.چرا در صورت طلاق، گرفتن آنچه به زن داده شده،مورد نهی قرار گرفته است؟ جواب این است که:در موقع تغییر همسران این توهم پیش می آید که می توانند آنچه به اولی داده شده،از او بگیرند و به دومی بدهند.خداوند بیان فرمود که این کار روا نیست و اشکال را بر طرف ساخت و مقصود این است که اگر خواستید از همسرتان جدا بشوید،چه بجای او دیگری قرار دهید،باید آنچه باو داده اید از او نگیرید.

وَ کَیْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضیٰ بَعْضُکُمْ إِلیٰ بَعْضٍ

:چگونه مال را از ایشان می گیرید در حالی که با یکدیگر تماس گرفته و خلوت کرده اید؟کلمۀ افضاء کنایه از مجامعت است چنان که ابن عباس و مجاهد و سدی گفته اند و برخی گفته اند منظور از افضا خلوت صحیح است:اگر چه مجامعتی صورت نگیرد.علت این که خلوت را افضاء نامیده، این است که در موقع خلوت،برای مجامعت مانعی وجود ندارد.اصحاب ما هر دو قول را روایت کرده اند.

در تفسیر کلبی از ابن عباس است که:افضاء،این است که زن و مرد در یک بستر جمع شوند،اعم از اینکه مجامعت کنند یا نکنند.در هر دو حالت مهر بر شوهر واجب می شود.

ص :82

وَ أَخَذْنَ مِنْکُمْ مِیثٰاقاً غَلِیظاً

:و آنها از شما پیمانی درشت گرفته اند.در این اقوالی است.

1-منظور از میثاق غلیظ آن عهدی است که در موقع ازدواج،مرد می بندد که زن را به نیکی نگهداری کند و به نیکی رهایش سازد.حسن:ابن سیرین،ضحاک، قتاده سدی چنین گفته اند و روایتی هم از امام باقر(ع)بهمین مضمون نقل شده است.

2-مجاهد و زید گفته اند:مقصود«از میثاق غلیظ»همان نکاحی است که زن را بر مرد حلال ساخته است.

3-پیامبر گرامی فرمود:یعنی ایشان را بعنوان امانت الهی گرفتید و با کلمۀ خدا بر خویش حلال ساختید.

در باره این دو آیه سه قول است:

1-این دو آیه نسخ نشده اند و بنا بر این شوهر نمی تواند چیزی از زن مطالبه کند.در طلاق خلعی این مطالبه مانعی ندارد زیرا در این مورد،کراهت از جانب زن است و شوهر ناگزیر است که وی را طلاق دهد و زن دیگری اختیار کند.پس حکم این دو آیه،با حکم طلاق خلع ناسازگار نیست و حکم این دو آیه با حکم آیۀ خلع، نسخ نشده است.عقیده بیشتر مفسران همین است.

2-بکیر بن بکر بن عبد اللّٰه مزنی گوید:این دو آیه نسخ نشده اند و مرد نمی تواند چیزی از زن مطالبه کند حتی در مورد طلاق خلع.

3-این دو آیه بوسیله: «فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّٰ یُقِیمٰا حُدُودَ اللّٰهِ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِمٰا فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ...» اگر ترسیدید که زن و شوهر اقامۀ حدود خدا را نکنند،گناهی بر آن دو نیست که در مقابل مالی که زن می دهد،طلاق بگیرد.

عقیده حسن همین است.

سورۀ بقره 229 یعنی نسخ شده اند .

ص :83

فکیف اذا حللت بدار قوم

و جیران لنا کانوا کرام

یعنی چگونه است هنگامی که وارد شوم در خانۀ قوم و همسایگان کریممان (کانوا زاید است) زجاج گوید:این مطلب غلط است چه اگر«کان»زایده بود،خبر آن منصوب نمی شد،بدلیل همان بیتی که بدان استناد جسته است.

علی بن عیسی گوید:«کان»برای این آمده است که دلالت کند بر اینکه نکاح با همسر پدر،قبلا هم فاحشه بوده است.

و ساء سبیلا:«سبیلا»تمیز است و فاعل«ساء»ضمیر مستتر و مفسر آن«سبیل» است و مخصوص بضم حذف شده است.یعنی:این راه،بد راهی است.

آمیزش کرده اند،ازدواج مکنید.بر شما حرام است آنچه که مردم جاهلیت مرتکب می شدند و با همسر پدر ازدواج می کردند.این قول از ابن عباس و قتاده و عطا و عکرمه است.

طبری می گوید:تقدیر این است:«لا تنکحوا نکاح آبائکم»یعنی مثل پدرانتان نکاح مکنید.بنا بر این«ما نکح»تاویل بمصدر برده می شود و منظور این است که باید از نکاح با حلیلۀ پدران و هر نکاح فاسدی خودداری کرد.در معنای اول«ما»موصول و احتیاج دارد به اینکه از جمله صله،عائدی بآن بازگردد ولی طبری می گوید:بهتر این است که«ما»مصدری باشد چه اگر مراد نهی از ازدواج با حلیلۀ پدران بوده باید بگوید:«لا تنکحوا من نکح آبائکم»یعنی با کسانی که پدرانتان با آنها نکاح کرده اند،نکاح مکنید.

از این مطلب چنین پاسخ داده اند که«ما»کنایه از جنس است و«من النساء»مفسر آن است (1).مثل:«لا تاخذ ما اخذ ابوک من الاماء»یعنی کنیزانی را که پدرت گرفته مگیر.

إِلاّٰ مٰا قَدْ سَلَفَ

:می فرماید ازدواجهایی که در گذشته با همسران پدران کرده اید مؤاخذه ندارد.برخی گفته اند،یعنی آنچه گذشته،بحال خود باقی گذارید و رها مکنید که برای شما جایز است.بلخی می گوید:این قول خلاف اجماع و دین اسلام است برخی گفته اند:یعنی گذشته را اجتناب و ترک کنید.این معنی از قطرب است.برخی گفته اند:استثنای آنچه گذشته،به این ملاحظه است که معلوم باشد که قبلا هم این کار برای ایشان مباح نبوده است:

إِنَّهُ کٰانَ فٰاحِشَهً وَ مَقْتاً

:این کار زناست و موجب بغض پروردگار می شود.هاء «انه»ممکن است به نکاحی که از آن نهی شده است برگردد.یعنی:نکاح با همسر پدر

ص :87

زنا و...است و ممکن است به نکاحی که از جاهلیت،انجام می گرفت،برگردد،یعنی کاری که مردم جاهلیت می کردند،زنا و موجب خشم پروردگار بود و پیامبران پیشین حرمت آن را به شما ابلاغ کرده بودند و شما از حرمت آن با خبر بودید.البته معنای اول قوی تر است و جبایی نیز همین را اختیار کرده و گفته است:سلامت از آنچه گذشته این است که توبه کنند و از زن پدر خود جدا گردند.

بلخی می گوید:هر نکاح محرمی زنا نیست،زیرا زنا فعل مخصوصی است که از یک طریقه و سنت معینی پیروی نمی کند و تابع آداب و سنن زندگی انسانهاست،لذا بمردم مشرکی که در جاهلیت،بدنیا آمده اند،زنا زاده نمی گویند و همچنین فرزندان اهل ذمه(یعنی اهل کتاب)و کسانی که با مسلمانان عهد و پیمانی دارند،زنازاده نیستند چه آنها نیز در میان خود عقد مخصوصی دارند که بر طبق آن با یکدیگر ازدواج می کنند (1)

ص :88

وَ سٰاءَ سَبِیلاً

:این ازدواج فاسد،راه بدی است.

از این آیه استنباط می شود که زنی که در ازدواج پدر انسان بوده است،نمی توان با او ازدواج کرد.خواه پدر با او آمیزش کرده باشد یا نکرده باشد.این مطلب اتفاقی است.

اختلاف در این است که اگر مردی با زنی زنا کرد، آیا آن زن بر پسر او حرام می شود یا نه؟از عموم آیه می توان استفاده کرد که در این فرض هم حرام است زیرا کلمۀ نکاح بمعنی وطی هم بکار رفته است و اصل در معنای نکاح همین است و استعمال نکاح در عقد فرع است،بنا بر این سزاوار است که کلمۀ«نکاح»را در آیه شریفه،بر هر دو معنی حمل کنیم.

نکتۀ دیگر این است که:همانطوری زن پدر بر پسر حرام است،زن پدر پدر و...

بر پسر و پسر پسر و...حرام است و در این مساله خلافی نیست .

ص :89

ذات شیء تعلق نمی گیرد پس اگر بگویند حرام است بر شما مادرانتان،یعنی حرام است ازدواج شما با مادرانتان.چنان که در آیه: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ وَ الدَّمُ» (سورۀ مائده 3)می گوید حرام است بر شما مردار و خون،یعنی حرام است بر شما خوردن مردار و خون.هر زنی که نسبت انسان از راه ولادت به او منتهی شود،خواه بلا واسطه خواه با واسطۀ پدر و مادر و...مادر شمرده می شود.

وَ بَنٰاتُکُمْ

:نکاح با دخترانتان،خواه دختر خود شما باشد یا دختر دختر یا دختر پسرتان،حرام است.

وَ أَخَوٰاتُکُمْ

:اخوات جمع اخت است،هر زنی که با انسان از یک پدر یا از یک مادر یا از یک پدر و مادر باشد،ازدواج با او حرام است.

وَ عَمّٰاتُکُمْ

:عمات،جمع عمه است،هر زنی که عمه خود انسان یا عمۀ پدر یا عمۀ مادر یا...باشد،ازدواج با او حرام است.

وَ خٰالاٰتُکُمْ

:خالات جمع خاله است،هر زنی که خالۀ خود انسان یا خالۀ پدر یا خالۀ مادر باشد،ازدواج با او حرام است.

خداوند متعال در این آیه مردم را بلفظ جمع خطاب کرده و زنانی که ازدواج با آنها حرام است به آنها اضافه کرده و فرموده:مادرانتان،خواهرانتان و...از این رو افراد در مقابل یکدیگر قرار می گیرند و مقصود این است که هر فردی موظف است با مادر خود،خواهر خود و...ازدواج نکند.

وَ بَنٰاتُ الْأَخِ وَ بَنٰاتُ الْأُخْتِ

:دختران برادر و خواهر نیز بهمان بیانی که گذشت، حرامند.

این هفت گروه:مادران،دختران،خواهران،عمه ها،خاله ها،دختران برادر و دختران خواهر،حرمتشان به خویشاوندی است.ابن عباس می گفت:خداوند هفت گروه از زنان را به نسب و هفت گروه را به سبب حرام کرده است و همین آیه را می خواند.سپس می گفت هفتم این است: «وَ لاٰ تَنْکِحُوا مٰا نَکَحَ آبٰاؤُکُمْ مِنَ النِّسٰاءِ» (آیه 22)

ص :92

پس از ذکر محرمات نسبی به ذکر محرمات سببی می پردازد و می فرماید:

وَ أُمَّهٰاتُکُمُ اللاّٰتِی أَرْضَعْنَکُمْ

:زنانی که انسان از پستانشان شیر خورده است،مادر می نامند بخاطر اینکه ازدواج با ایشان حرام است،خواه مادر رضاعی خود انسان یا مادر رضاعی پدر یا مادر یا...باشند و همچنین مادر رضاعی زنی که به انسان شیر داده و مادر رضاعی مردی که پدر رضاعی انسان است،داخل در همین حکم است.

وَ أَخَوٰاتُکُمْ مِنَ الرَّضٰاعَهِ

:یعنی خواهران رضاعی شما و دختران زنی که بانسان شیر داده است.اینها بر سه دسته اند:1-دختری که از پستان مادر نسبی شخص شیر خورده،لکن شیر متعلق بپدر او نبوده بلکه متعلق به شوهر مادر بوده است. 3-دختری که از پستان زن پدر-نه مادر-شخص شیر خورده است.

مادر و خواهر رضاعی بواسطۀ شیر حرام می شوند و اگر شیر نباشد،حرمتی نیست و تمام کسانی که از راه نسب بر انسان حرام می شوند،مثل آنها از راه شیر حرام می شوند.

زیرا پیامبر گرامی فرمود:«خداوند از راه شیرخوارگی چیزهایی را که از راه خویشاوندی،تحریم کرده،حرام شمرده است»بنا بر این آن هفت گروهی که از راه خویشاوندی حرام شمرده شده اند،از راه شیرخوارگی نیز حرام شمرده می شوند یعنی:مادر رضاعی،خواهر رضاعی،دختر رضاعی،عمه رضاعی،خاله رضاعی، دختر برادر رضاعی و دختر خواهر رضاعی.

در مبحث رضاع باید در سه قسمت بحث کرد:

1-در بارۀ مدت رضاع،که مورد اختلاف است.اگر علما می گویند:رضاع در صورتی مؤثر است که در ظرف مدت دو سال شیر خوردن طفل انجام شود و مذهب اصحاب ما نیز همین است.چنان که شافعی و ابو یوسف و محمد نیز بر همین عقیده اند.ابو حنیفه گوید:مدت رضاع دو سال و نیم است.مالک گوید:مدت آن دو سال و یک ماه است و اتفاق کرده اند که شیر دادن بچۀ بزرگ،بی اثر است.

2-در بارۀ مقدار رضاع،که نیز مورد اختلاف است.ابو حنیفه گوید:کم و زیاد آن موجب حرمت می شود.از ابن عمر و ابن عباس نیز روایت شده است و مذهب

ص :93

مالک و اوزاعی نیز همین است.شافعی می گوید:پنج مرتبه شیر دادن،موجب حرمت می شود.عایشه و سعید بن جبیر نیز چنین گفته اند.اصحاب ما گویند:آن رضاعی موجب حرمت می شود که گوشت را برویاند و استخوان را محکم کند و این امر در صورتی تحقق می یابد که طفل یک شبانه روز از پستان زنی شیر بنوشد بدون اینکه در این مدت از پستان زن دیگری شیر بخورد یا پانزده مرتبه پیاپی از پستان زنی شیر بنوشد بدون اینکه در این مدت زن دیگری به او شیر بدهد.بعقیدۀ بعضی از اصحاب ما ده مرتبه پی در پی برای ایجاد حرمت،کافی است.

3-کیفیت رضاع،اصحاب ما می گویند آن رضاعی موجب حرمت می شود که طفل مستقیماً از پستان،شیر را بنوشد آنهم از راه دهان،اما از راههای دیگر شیر را به معدۀ او برسانند موجب حرمت نمی شود.همچنین شیر میت،تاثیری در حرمت ندارد.البته همه این مسائل خلافی است.

وَ أُمَّهٰاتُ نِسٰائِکُمْ

:یعنی نکاح،مادر زن نیز حرام است.اعم از اینکه،مادر خود زن یا مادر مادرش یا مادر پدرش باشد و اعم از اینکه مادر نسبی یا مادر رضاعی او باشد.

مادر زن با خود عقد حرام می شود اعم از اینکه این عقد آمیزشی بدنبال داشته باشد یا نداشته باشد.زیرا خداوند حرمت مادر زن را مقید به آمیزش نکرده است.

وَ رَبٰائِبُکُمُ اللاّٰتِی فِی حُجُورِکُمْ

:دختران همسرانتان که از شوهران دیگر هستند و در ضمان شما و تربیت شما هستند،بر شما حرام هستند.بدون هیچ اختلافی،بودن دختر زن در تربیت و ضمان شوهر،شرط حرمت نیست و علت اینکه در اینجا ذکر شده این است که غالباً دختر زن،تحت تربیت و سرپرستی شوهر زن می باشد.بنا بر این دختر زن و دختر پسر زن و دختر دختر زن و...بر شوهر حرامند.چه همۀ اینها را ربیبه می نامند.

مِنْ نِسٰائِکُمُ اللاّٰتِی دَخَلْتُمْ بِهِنَّ

:این جمله صفت است برای مادران ربیبه ها، بنا بر این ربیبه موقعی حرام است که شخص با مادر او آمیزش کرده باشد و اگر آمیزش نکرده باشد،حرام نیست و این مساله اجماعی است.

ص :94

برخی گفته اند،این جمله صفت است برای: «أُمَّهٰاتُ نِسٰائِکُمْ» بنا بر این مقصود این است که مادران زنانی که با آنها آمیزش کرده اید،بر شما حرامند و ربیبه ها اعم از اینکه مادرانشان مدخوله باشند یا نباشند بمجرد عقد حرام می شوند.

عیاشی در تفسیر خود روایت کرده است که عیسی(ع)فرمود:«ربیبه هایی که با مادرانشان آمیزش کرده اید،بر شما حرامند،خواه در تربیت شما باشند یا نباشند.

در مورد مادران زنان،مبهم گذارده شده و معلوم نیست که باید با دخترانشان آمیزش شده باشد یا نه.بنا بر این آنچه خداوند حرام کرده است،حرام بشمارید و آنچه مبهم گذارده است،مبهم بگذارید.» در بارۀ معنای«دخول»(که ما آن را آمیزش ترجمه کردیم)دو قول است:

1-ابن عباس گوید،بمعنای جماع است 2-عطا می گوید:دخول بمعنای جماع و کارهایی که بمنزلۀ جماع است می باشد.مثل عریان کردن و...مذهب ما هم همین است.و فقها در این مساله اختلاف کرده اند.

فَإِنْ لَمْ تَکُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ

:یعنی اگر با مادر ربیبه آمیزش نکرده اید،هر گاه مادر را طلاق دهید یا بمیرد می توانید با دخترش ازدواج کنید.

وَ حَلاٰئِلُ أَبْنٰائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلاٰبِکُمْ

:یعنی همسر فرزندان صلبی شما بر شما حرامند،لکن همسر کسانی که پسر خواندۀ شما هستند حرام نیستند.از عطا روایت شده که این آیه وقتی نازل شد که پیامبر گرامی با همسر مطلقۀ زید بن حارثه که پسر خواندۀ او بود ازدواج کرد و مشرکین زبان به انتقاد گشودند،همچنین آیه:

«وَ مٰا جَعَلَ أَدْعِیٰاءَکُمْ أَبْنٰاءَکُمْ» (سوره احزاب 4)یعنی خداوند فرزند خوانده ها را فرزند قرار نداده است)و آیۀ: «مٰا کٰانَ مُحَمَّدٌ أَبٰا أَحَدٍ مِنْ رِجٰالِکُمْ» (سورۀ احزاب 4 یعنی محمد،پدر هیچیک از مردان شما نیست)بهمین مناسبت نازل شده اند.لکن همسر فرزند رضاعی حرام است زیرا پیامبر گرامی فرمود:خداوند هر چه به نسبت حرام کرده،برضاع هم حرام کرده است.

وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَیْنَ الْأُخْتَیْنِ

:یکی از محرمات،جمع میان دو خواهر است،کلمۀ

ص :95

«ان»با ما بعد خود در حکم مصدر است یعنی«الجمع بین الاختین»بمقتضای این بیان،نمی توان دو خواهر را در عقد ازدواج با هم جمع کرد،همچنین شخص نمی تواند دو کنیزی که با یکدیگر خواهرند مورد تمتع و آمیزش قرار دهد و هر گاه با یکی از آنها درآمیخت،نمی تواند با دیگری آمیزش کند.مگر اینکه کنیز مدخوله از ملکش خارج گردد.

عقیدۀ حسن و اکثر مفسرین و فقها همین است.

إِلاّٰ مٰا قَدْ سَلَفَ

:این استثنا منقطع است،یعنی:لکن خداوند شما را بر آنچه گذشته است،مؤاخذه نمی کند.مقصود این نیست که آنچه پیش از نهی انجام داده اید مانعی ندارد و ادامه دهید و در این مطلب خلافی نیست.عطا و سدی گفته اند:منظور از آنچه گذشته.

این است که یعقوب با دو خواهر:لیا مادر یهوذا و راحیل مادر یوسف،ازدواج کرده بود، إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ غَفُوراً رَحِیماً :خداوند شما را بر کارهایی که قبل از این دستور انجام داده اید،مؤاخذه نمی کند.آنچه در این آیه حرام شمرده شده،همیشگی است خواه شخص بخواهد میان آنها را جمع کند یا با یکی به تنهایی ازدواج کند مثلا مادر زن،حرام است خواه با خود زن جمع شود یا جمع نشود.تنها خواهر زن با دیگران فرق می کند،چه ازدواج با خواهر زن در صورتی جایز نیست که شخص خواهر او را داشته باشد،اما اگر بمیرد یا طلاق بگیرد،می توان با خواهرش ازدواج کرد.

ممکن است به این آیه استدلال کنیم که این عده ای که از راه خویشاوندی ازدواج با ایشان حرام است،مالک شدن ایشان نیز صحیح نیست و نمی توان آنها را به بردگی گرفت،زیرا تحریم،عمومیت دارد.

اصطلاحاً زنانی که ازدواج با آنها برای همیشه،ممنوع است«مبهمات»می نامند.

این کلمه از«بهیم»گرفته شده و منظور حیوانی است که به یک رنگ باشد و رنگهای دیگری با رنگ او نیامیخته باشد و علت اینکه این زنان را«مبهمات»گویند،این است که ازدواج با آنها از هر جهت و در هر زمانی حرام است و نقطه ای برای حلیت ازدواج در مورد آنها وجود ندارد .

ص :96

سپس فعل به قرینه: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ» حذف شده چه دلالت دارد بر اینکه هر چه ذکر شده مکتوب است.سپس مصدر بفاعل فعل اضافه شده و بصورت: «کِتٰابَ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ» در آمده است.زجاج گوید:نصب آن ممکن است به تقدیر فعل امر باشد یعنی، «الزموا کتاب اللّٰه»ولی نصب آن«علیکم»جایز نیست چه مفعول«علیکم» مقدم نمی شود.

ما وراء ذلکم:ما موصوله و مفعول«احل»بنا بر اینکه بصیغۀ معلوم قرائت شود و نایب فاعل آن بنا بر اینکه بصیغۀ مجهول قرائت شود.

أَنْ تَبْتَغُوا

:یا محلا منصوب است یا مرفوع و بدل از«ما»است و ممکن است لام جاره از آن حذف شده باشد و مفعول لاجله باشد.

محصنین:حال است از«واو تبتغوا».

غَیْرَ مُسٰافِحِینَ

:صفت محصنین.

فریضه:مصدر است و منصوب.ممکن است حال باشد به تاویل مفروضه.

یک حیض ازدواج نکنند.لکن کسانی که با این قول مخالفند،می گویند:این خبر ضعیف است،زیرا اسیران اوطاس بت پرست بودند و ازدواج با بت پرست صحیح نیست، ولی پاسخ داده اند که نکاح،بعد از اسلام اسیران بوده است.

2-مقصود این است که نمی توان با زنان شوهر دار نکاح کرد،مگر اینکه با کنیزانی که شوهر دارند،چه خریدن آنها بمنزلۀ طلاق آنهاست.ابی بن کعب و جابر بن عبد اللّٰه و انس و ابن مسیب و حسن بر این قولند.

ابن عباس گوید:طلاق کنیز به شش چیز است:اسیری،خریدن،آزاد شدن، بخشیدن،بارث بردن و طلاق همسرش.از روایات اصحاب ما نیز همین مطلب استفاده می شود.

عمر بن خطاب و عبد الرحمن بن عوف گویند:خریدن کنیز طلاقش نیست بلکه طلاق او مثل طلاق زن آزاد است،تنها در مورد اسیران احتیاجی بطلاق از شوهرانشان نیست.زیرا پیامبر گرامی پس از آنکه عایشه بریره را آزاد کرد،وی را مخیر کرد که بر همسری شوهرش بماند یا نماند و اگر با آزاد شدن،از شوهرش جدا می شد،احتیاجی به این تخیر نبود.در پاسخ عمر و عبد الرحمن گفته اند:همسر بریره عبد بود و اگر آزاد بود پیامبر او را مخیر نمی کرد.

3-مقصود از محصنات،زنان عفیفه است.یعنی زنان عفیفه بر شما حرامند، مگر آنانی که به نکاح یا خریداری،حق تمتع از آنها داشته باشید.این وجه از ابو العالیه و سعید بن جبیر و عطا و سدی است.

کِتٰابَ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ

:یعنی آنچه بر شما حلال و آنچه بر شما حرام است،خداوند برای شما معین و مکتوب ساخته،پس مخالفت نکنید و به آن عمل کنید.

وَ أُحِلَّ لَکُمْ مٰا وَرٰاءَ ذٰلِکُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوٰالِکُمْ

:در معنای این جمله،چهار وجه است:

1-عطا گوید:غیر از خویشاوندهایی که محرم شما هستند،سایرین برای شما حلالند.

2-سدی گوید:برای شما حلال است که بوسیلۀ اموالتان تا چهار زن بدست آورید.

ص :100

3-قتاده گوید:غیر از آنچه گذشت،از کنیزان برای شما حلال است.

4-غیر از آنهایی که محرم هستند،تا بوسیلۀ اموالتان می توانید تا چهار زن آزاد به عقد خود درآورید و هر تعدادی که بخواهید کنیز خریداری کنید،این وجه از سایر وجوه بهتر است و در عین حال میان آنها منافاتی نیست.معنای «أَنْ تَبْتَغُوا» این است که طلب کنید یا بخواهید بوسیلۀ اموالتان به اینکه قیمت بدهید یا مهر بپردازید.چنان که ابن عباس گفته است.

فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَهً

:گفته اند مقصود از استمتاع،در آمیختن و کسب لذت است،بنا بر این معنای جمله این است که:هر گاه از زنان کسب لذت کردید،مهرشان را بدهید،این قول از حسن،مجاهد،ابن زید و سدی است.

ابن عباس،سدی و ابن سعید و گروهی از تابعان و اصحاب امامیه گویند:منظور عقد منقطع است.این مطلب واضح است،زیرا«استمتاع و تمتع»اگر چه در اصل بمعنای انتفاع و کسب لذت است ولی در عرف شرع،بچنین عقدی اختصاص دارد.

بخصوص هنگامی که اضافۀ به«زنان»شود.بنا بر این معنای جمله این است:«هر گاه آنها را بعقد متعه درآوردید،اجرتشان را بپردازید»شاهد این است که وجوب ادای مهر،بخود استمتاع،تعلق یافته است و مقتضای آن این است که خود عقد متعه، موجب مهر می شود نه آمیزش و کسب لذت جنسی.

از جماعتی از صحابه که از آنهایند:ابی بن کعب،عبد اله بن عباس و عبد اله بن مسعود نقل شده است که ایشان قرائت کرده اند:«فما استمتعتم به منهن الی اجل مسمی فآتوهن اجورهن»یعنی هر وقت«برای مدت معینی»بخواهید از آنها تمتع برید،اجرتشان را بدهید و این صراحت در عقد متعه دارد.

ثعلبی در تفسیر خود آورده است که حبیب بن ابی ثابت گفت:ابن عباس،مصحفی بمن داد و گفت این قرآن بر طبق قرائت پدرم هست در آنجا نوشته بود:«فما استمتعتم به منهن الی اجل مسمی» و به اسناد خود از ابی نصره نقل کرده است که:در بارۀ متعه از ابن عباس سؤال

ص :101

کردم.گفت:مگر سورۀ نساء را نخوانده ای؟گفتم:آری گفت:نخوانده ای«فما استمتعتم به منهن الی اجل مسمی»؟گفتم:اینطور قرائت نمی کنم.گفت:بخدا، این آیه سه بار اینطور نازل شده است.

و به اسناد خود از سعید بن جبیر نقل کرده است که او قرائت می کرد:«فما استمتعتم به منهن الی اجل مسمی»و به اسناد خود از شعبه از حکم بن عتیبه نقل کرده است که گفت در بارۀ این آیه از وی سؤال کردم که آیا نسخ شده است؟حکم گفت:علی بن ابی طالب(ع)فرمود:

اگر عمر نهی از متعه نمی کرد،جز آدم شقی کسی مرتکب زنا نمی شد و به اسناد خود از عمران بن حصین نقل کرده است که وی گفت:آیۀ متعه در کتاب خدا نازل شد و پس از آن آیه ای که آن را نسخ کند،نازل نشد و پیامبر گرامی ما را به انجام آن امر کرده و با او متعه کردیم (1)و چون از دنیا رفت ما را از این کار نهی نکرد.پس از پیامبر،مردی خودسرانه هر چه دلش خواست،گفت.مسلم بن حجاج در روایت صحیح آورده است که عطا گفت:جابر بن عبد اللّٰه از عمرۀ حج بازگشته بود ما به دیدنش آمدیم.

مردم از چند چیز و از جمله«متعه»از او سؤال کردند.گفت:آری،ما در عهد پیامبر و ابو بکر و عمر متعه را انجام داده ایم.

یکی از دلایلی که لفظ«استمتاع»در آیه،بمعنای جماع و انتفاع نیست این است که اگر چنین بود،لازم بود که اگر کسی از زن انتفاعی نبرد،مهری بر ذمه اش نباشد.با اینکه می دانیم که اگر پیش از آمیزش طلاقش دهد، نصف مهر را باید بپردازد و اگر مقصود«نکاح دائم»باشد بحکم همین آیه،مرد باید با اجرای صیغۀ عقد،همۀ مهر را بپردازد.در حالی که خلافی در این مطلب نیست،که به خود عقد،همۀ مهر واجب نمی شود ولی در متعه،با جاری شدن صیغۀ عقد،همۀ مهر واجب می شود،چنان که از جمله «فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ» برمی آید.

ص :102

شاهد دیگر مساله،همان روایتی است که از عمر بن خطاب نقل شده است.وی گفت:«دو متعه در عهد پیامبر خدا حلال بودند و من از آنها نهی می کنم و در برابر آنها عقاب می کنم»بنا بر این عمر اقرار کرده است که متعه در عهد پیامبر روا بود و او منع می کند و از خود رای می دهد.اگر پیامبر خدا این حکم را نسخ کرده یا از آن نهی کرده بود یا زمانی اجازه داده و زمانی مانع شده بود،عمر،تحریم را به پیامبر نسبت می داد نه بخودش.وانگهی او میان«متعۀ زنان«و متعۀ حج»جمع کرده است و خلافی نیست که«متعۀ حج»نسخ نشده و حرام نیست.بنا بر این«متعۀ زنان»نیز باید چنین باشد.

وَ لاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ فِیمٰا تَرٰاضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِیضَهِ

:کسانی که«استمتاع»را در جملۀ پیش بمعنای جماع گرفته اند،می گویند:مقصود این است که در زیادی یا کمی یا بخشش یا تاخیر مهر که با یکدیگر توافق کرده باشید،گناهی بر شما نیست.

سدی گوید:منظور این است که اگر بعد از پایان مدت«عقد متعه»با یکدیگر توافق کنید که عقد را تجدید کنید،گناهی بر شما نیست.عقیدۀ امامیه همین است و روایات بسیاری از ائمه در این خصوص نقل شده است.

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَلِیماً حَکِیماً

:خداوند به اصلاح امر مردم داناست و از روی حکمت و مصلحت،عقد نکاحی بر ایشان واجب کرده است که حافظ اموال و نسب هاست .

ص :103

خدن:دوست،جمع اخدان.در این کلمه مذکر و مؤنث یکسان است و بهمان معنی است:خدین.

عنت:سختی،مبرد گوید:عنت یعنی هلاک.

صاحبانشان ازدواج کنید و مهرشان را آن طوری که توافق کرده اید و عقد را بر آن اجرا کرده اید بپردازید.از این جمله چنین استفاده می شود که ازدواج کنیزان بدون اجازۀ مالکانشان صحیح نیست.برخی گفته اند:«بالمعروف»یعنی بدون اینکه ضرر و زیانی وارد سازید.

مُحْصَنٰاتٍ غَیْرَ مُسٰافِحٰاتٍ

:با آنها که پاکدامن بوده،اهل زنا نیستند،ازدواج کنید برخی گفته اند:یعنی زنان شوهر داری که زنا نمی کنند.این کلمه«محصنات»بفتح صاد و کسر آن هر دو قرائت شده است.

وَ لاٰ مُتَّخِذٰاتِ أَخْدٰانٍ

:و همچنین بطور مخفیانه رفیقی برای خود انتخاب نکرده اند چه برخی از مردان بطور مخفیانه با زنی دوست می شدند و زنا می کردند و همچنین زنان.

ابن عباس گوید:مردمی در جاهلیت بودند که زنای آشکار را حرام می شمردند ولی زنای پنهان را جایز می دانستند.خداوند از زنای آشکار و پنهان هر دو منع فرمود بنا بر این :غَیْرَ مُسٰافِحٰاتٍ وَ لاٰ مُتَّخِذٰاتِ أَخْدٰانٍ یعنی آن زنانی که از زنای آشکار و پنهان خودداری می کنند.

فَإِذٰا أُحْصِنَّ

:کسی که بضم همزه و کسر صاد قرائت کرده،این طور معنی می کند:

هنگامی که کنیزان تزویج کنند و شوهرانشان آنها را در حیطه همسری خود قرار دهند این عقیده از ابن عباس و سعید بن جبیر و مجاهد و قتاده است.و کسی که بفتح همزه و صاد قرائت کرده است چنین معنی می کند:هنگامی که اسلام بیاورند.این عقیده از عمر بن الخطاب و ابن مسعود و ابراهیم و شعبی و سدی است،حسن گوید:یعنی اسلام و شوهر،او را در حصار می گیرند.

فَإِنْ أَتَیْنَ بِفٰاحِشَهٍ

:اگر زنا کنند.

فَعَلَیْهِنَّ نِصْفُ مٰا عَلَی الْمُحْصَنٰاتِ مِنَ الْعَذٰابِ

:باید نصف حد زنان آزاد بر آنها جاری کرد و آنها را پنجاه تازیانه زد.

ذٰلِکَ لِمَنْ خَشِیَ الْعَنَتَ مِنْکُمْ

:نکاح با کنیزان برای کسانی است که بترسند گرفتار معصیت و زنا شوند و کیفر دنیوی و اخروی زنا دامنگیرشان شود.اکثر مفسران

ص :107

بر همین عقیده اند.

برخی گفته اند:منظور این است که شخص بترسد از اینکه به کنیز دلبستگی پیدا کند و گرفتار زنا شود.

برخی نیز گفته اند:عنت بمعنی ضرر شدید دینی یا دنیوی است که بواسطۀ غلبۀ شهوت،برای انسان پیش می آید.معنای اول صحیحتر است.

وَ أَنْ تَصْبِرُوا خَیْرٌ لَکُمْ

:صبر شما از ازدواج با کنیزان و ارتکاب زنا،برایتان بهتر است.«ان تصبروا»مبتدا و«خیر»خبر آن است.

وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ

:خداوند،آمرزندۀ گناه بندگان و به ایشان رحیم است. نتیجه این است که اگر کسی صبر نکرد و کاری خلافی مرتکب شد و توبه کرد،خداوند توبه اش را می پذیرد و رحمتش را شامل حال او می سازد.

خوارج به این آیه استدلال کرده اند که سنگسار کردن جایز نیست.چه سنگسار را که برای زنان آزاد و شوهر دار تعین کرده اند نمی توان تقسیم کرد و چون در این آیه برای کنیزان شوهر دار تعیین شده است،معلوم می شود که سنگسار کردن اصلی ندارد و فقط تازیانه زدن،ملاک است.

جواب این است که:اگر«محصنات»را بمعنای زن آزاد بدانیم-نه بمعنی زن شوهر دار-این استدلال از درجۀ اعتبار ساقط می شود.شاید آن این است که کلمۀ «اَلْمُحْصَنٰاتِ الْمُؤْمِنٰاتِ» که در اول آیه بکار رفته،بدون شک معنای آن آزاد زنان با ایمان و با عفت است زیرا با زن شوهر دار نمی توان ازدواج کرد.وانگهی برخی گفته اند:مقصود از«المحصنات»زنان آزاد است نه زنان پاکدامن.زیرا اگر مقصود زنان پاکدامن باشد،ازدواج با غیر از آنها جایز نخواهد بود و شکی نیست که ازدواج با آنها نیز جایز است.سنگسار هم اجماعی امت اسلام است و مسلمانان به تواتر نقل کرده اند که پیامبر گرامی ماعز بن مالک اسلمی و یک زن و مرد یهودی را سنگسار کرد و فقهاء از عهد صحابه تا امروز در باره آن اختلاف نکرده اند.بنا بر این گفتار خوارج،خلاف اجماع است و قابل اعتبار نیست .

ص :108

وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ

:تفسیر آن گذشت.

وَ اللّٰهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ

:خداوند بتوبۀ شما از در لطف می نگرد.برخی گفته اند:یعنی هر ارادۀ خداوند این است که شما را بر توبه موفق دارد و اسباب آن را برای شما فراهم سازد.

وَ یُرِیدُ الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الشَّهَوٰاتِ أَنْ تَمِیلُوا مَیْلاً عَظِیماً

:در بارۀ کسانی که از شهوتها پیروی می کنند،اقوالی است:

1-منظور همۀ اهل باطل است زیرا اهل باطل از شهوت و هوس خویش پیروی می کنند،این قول از ابن زید است.

2-مجاهد گوید:مقصود،زناکاران است.

3-سدی گوید:یهود و نصاری مقصودند.

4-منظور یهود است که می گویند خواهر پدری در تورات حلال شمرده شده است قول اول به صواب نزدیکتر است.پس معنای جمله این است که:اهل باطل می خواهند شما را از راه راست،منحرف سازند.چه راه راست،به پاداش و رستگاری از کیفر نزدیکتر است و انحراف از آن،موجب هلاک و استحقاق عذاب می شود.

علت اینکه: (یَتُوبَ عَلَیْکُمْ) در این آیه و در آیۀ قبل تکرار شده،این است که:

اولا برای تاکید است و ثانیاً در آیۀ پیش ارادۀ خداوند نسبت به هدایت و انابه،ذکر شد و در این آیه می گوید ارادۀ خداوند با ارادۀ صاحبان هوی و هوس مخالف است.

و ثالثاً در این آیه ابهام نیست:چه مفاد آن این است که خداوند توبه را اراده می کند

1)

(است که تسلیم محض و آلت اجرای ارادۀ خداوند است و از خود هیچگونه اختیاری ندارد. بنا بر این،انسان مسئول اعمال بد خود نیست،همانطوری که اعمال نیکوی او نیز ارزشی ندارد. لکن ما معتقدیم که:انسان از آزادی اراده و اختیار،برخوردار است.بنا بر این در برابر کار های بد خویش،مسئول و در برابر کردارهای پسندیدۀ خود ممدوح و ماجور است.این عقیده،ملهم از تعلیمات قرآن و پیامبر گرامی و ائمۀ بزرگوار است.آیۀ بالا یکی از دلایل متقن بر ابطال مسلک جبر است،زیرا توبه کردن،از کسی صحیح است که در کردار خود آزادی و اختیاری داشته باشد.بعلاوه، آیه مفید این است که خداوند فقط،خیر انسان را می خواهد و کسی را به بدی و گناه،اجبار نمی کند.

ص :111

ولی در آن آیه متعلق اراده توبه نیست،بلکه چنان که گذشت متعلق آن محذوف است علت اینکه خداوند«میل»و انحراف را به عظمت توصیف کرده،این است که گنهکار با گنهکار انس می گیرد و کوشش می کند که او را بگمراهی بیشتری بکشاند، همانطوری که اهل طاعت با اهل طاعت،انس می گیرند.آری کبوتر با کبوتر باز با باز کند همجنس با همجنس پرواز مردم عاصی کوشش می کنند،که سایرین را در معصیت با خود شریک سازند تا از ملامت و توبیخ ایشان،آسوده گردند مثل «وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ» (سوره قلم آیۀ 9)یعنی:دوست دارند که شما ملایمت کنید تا آنها نیز ملایمت کنند) «وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ کَمٰا کَفَرُوا» (سوره نساء 89 یعنی خوش دارند که شما هم مثل ایشان کافر شوید) چنان که می گویند:«کسی که خرمنش آتش گرفت دلش می خواهد خرمن دیگران نیز آتش بگیرد.»این است طبیعت انسانها.

یُرِیدُ اللّٰهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْکُمْ

:خداوند می خواهد در مورد زنها و اجازه ازدواج با کنیزان،برای شما تخفیف قائل شود.این معنی از مجاهد و طاووس است و ممکن است منظور این باشد که خداوند می خواهد با قبول و توفیق توبه برای شما تخفیفی بدهد و ممکن است منظور این باشد که خداوند می خواهد بطور کلی در تکالیف شما تخفیفی بدهد که نسبت بامتهای پیشین چنین تخفیفی نداده بود.

وَ خُلِقَ الْإِنْسٰانُ ضَعِیفاً

:انسان طوری آفریده شده است که در مورد زنان کم صبر است.برخی گفته اند:منظور این است که انسان طوری آفریده شده است که در برابر هوی و شهوت،مقاومت نمی کند و با ترس و حزن بزانو در می آید .

ص :112

اغفال مشتری و ظلم است:این عقیده از سدی است و از امام باقر(ع)نیز روایت شده است،2-حسن گوید:منظور این است که مال یکدیگر را بدون استحقاق و معاوضه مصرف کنند بنظر وی پس از نزول این آیه،مردم از مال یکدیگر نمی خوردند تا اینکه این حکم بوسیلۀ:آیه 60 سوره نور نسخ شده و بآنها اجازه داده شد که از خانه های یکدیگر خوردنی مصرف کنند.لکن معنای اول قویتر است چه مالی که انسان بر طبق موازین اخلاقی از دیگری بخورد،اکل به باطل نیست 3-مقصود این است که مال را بوجه نامشروع بگیرند و در راهی که حلال نیست مصرف کنند.

إِلاّٰ أَنْ تَکُونَ تِجٰارَهً عَنْ تَرٰاضٍ مِنْکُمْ

:جز اینکه از راه داد و ستدی باشد که دو طرف معامله از آن راضی باشد.در بارۀ معنای تراضی در تجارت،دو قول است:

1-شریح و شعبی و ابن سیرین و شافعی و امامیه گویند:مقصود این است که با جدا شدن بایع و مشتری از یکدیگر معامله را امضا کنند و از خیاری که در معامله دارند، صرف نظر کنند.در روایت است که:بایع و مشتری مادامی که از هم جدا نشده اند، خیار دارند و اگر در معامله،خیار قرار داده اند،می توانند از حق خیار استفاده کنند.

2-مالک و ابو حنیفه گویند:مقصود از تراضی در تجارت فقط عقد بیع است.

وَ لاٰ تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ

:در بارۀ این جمله چهار قول است:

1-یکدیگر را مکشید زیرا شما پیرو یک دین هستید و همچون یک جان شمرده می شوید.چنان که گفته شده است:بر خویشتن سلام کنید(سلموا علی انفسکم).حسن و عطا و سدی و جبایی بر این عقیده اند.

2-ابو القاسم بلخی گوید:انسان را از خودکشی در حال غضب و ناراحتی منع کرده است، 3-با ارتکاب گناهان و ایجاد دشمنی در اکل مال به باطل،اسباب هلاک خویش را فراهم مسازید و خود را مستوجب عقاب نکنید.

4-از امام باقر(ع)روایت شده است که:خود را بخطر میفکنید و با کسانی که از شما نیرومندترند مجنگید.

ص :115

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ بِکُمْ رَحِیماً

:خداوند همواره نسبت بشما رحیم است و نشان رحمت او این است که کشتن افراد و تباه کردن اموال را منع کرده است.

وَ مَنْ یَفْعَلْ ذٰلِکَ

:برخی گفته اند:اشاره است به خوردن مال به باطل و کشتن کسی به ناحق.برخی گفته اند:اشاره است به تمام محرماتی که در این سوره از:

«یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسٰاءَ کَرْهاً» تا اینجا شمرده شده است برخی گفته اند:اشاره به همۀ چیزهایی است که در این سوره تا کنون از آنها نهی شده است.عطا گوید:تنها اشاره به قتل نفس است.

عُدْوٰاناً وَ ظُلْماً

:برخی گفته اند:عدوان و ظلم هر دو یکی هستند و آوردن هر دو بخاطر اختلاف لفظی آنهاست نه معنوی.چنان که شاعر گفته است: «و الفی قولها کذبا و مینا» یعنی سخن او را دروغ یافت.برخی گفته اند.عدوان تجاوز از امر خداوند و ظلم گرفتن چیزی بدون استحقاق است.بعقیدۀ برخی علت اینکه خوردن مال به باطل و قتل ناحق را به ظلم و عدوان مقید ساخته،این است که می خواهد بگوید.اینان این کارها را حلال می شمرند.

فَسَوْفَ نُصْلِیهِ نٰاراً

،بزودی او را در آتش سرنگون کرده،می سوزانیم.

وَ کٰانَ ذٰلِکَ عَلَی اللّٰهِ یَسِیراً

.داخل کردن چنین کسی در آتش و معذب ساختن او بر خداوند آسان است و کسی نمی تواند او را از این کار منع کند.چنان که کسی بدون اذنش نمی تواند شفاعت و فریادرسی کند .

ص :116

إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبٰائِرَ مٰا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئٰاتِکُمْ

:اگر از گناهان کبیره ای که شما را از آنها نهی کرده اند،اجتناب کنید،بدیهای شما را می پوشانیم.در بارۀ«گناه کبیره»اختلاف شده است:از سعید بن جبیر و مجاهد روایت شده است که گناه کبیره آن است که در دنیا حد و در آخرت کیفر داشته باشد.ابن عباس می گوید:هر گناهی که خداوند از آن نهی کرده،کبیره است.عقیده اصحاب ما نیز همین است زیرا گفته اند:

همه گناهان،از لحاظ زشتی،کبیره اند،لکن برخی از برخی بزرگترند و هیچ گناهی کوچک نیست و اگر کوچک باشد،نسبت بگناهی است که از آن بزرگتر و کیفر آن شدیدتر است.این دو قول به یکدیگر نزدیکند.معتزله گویند:گناه صغیره آن است که کیفر آن نسبت به ثواب و اجر انسان کمتر باشد.معتزله اتفاق دارند بر اینکه:عتابی که بر گناهان کوچک،لازم است،حبط و زایل می شود،ولی آیا بهمان اندازه،از ثواب و اجر انسان کاسته می شود یا نه؟ ابو هاشم و کسانی که قائل به موازنه هستند،می گویند:آری،ولی ابو علی جبایی گوید:چنین نیست،بلکه گناه کوچکتر از درجۀ اعتبار ساقط می شود و اجر و ثواب بزرگتر،بدون هیچگونه کم و کاستی بحال خود باقی می ماند.

در نظر معتزله،گناه کبیره آن است که کیفر آن از ثوابهایی که از شخص سر زده بزرگتر باشد،آنان می گویند:بدینترتیب،گناه صغیره ای شناخته نشده است.هر معصیتی ممکن است نسبت به کارهای نیکوی انسان،صغیره باشد یا کبیره.ما اگر در صدد تعریف گناه صغیره برآییم،در حقیقت،افراد را بسوی آن تشویق می کنیم، زیرا وقتی آنها فهمیدند که در انجام آن ضرری دامنگیرشان نمی شود،اگر تمایلی در آنها پیدا شود،گناه را مرتکب می شوند.

گویند:با اجتناب از کبایر،آمرزش صغایر حتمی است و مؤاخذه ای بر آن نیست از آیه هم چیزی غیر از این،استنباط نمی شود،زیرا بنا به روایت کلبی از ابن عباس، معنای آن این است:«اگر از گناهانی که حد و کیفر اخروی دارند،اجتناب کنید،جز آنها را از این نماز تا نماز دیگر و از این جمعه تا جمعۀ دیگر و از این رمضان تا

ص :119

رمضان دیگر،می بخشیم و می پوشیم».

برخی گفته اند:«معنای آن این است که:«اگر از گناهان کبیره،از قبیل زنا، اکل مال به باطل و...که در این سوره،تا کنون از آنها نهی شده است،اجتناب کنید، از گذشتۀ شما چشمپوشی می کنیم»ابن مسعود گفته است:«هر چه خداوند از اول سوره تا آیه 30 از آن نهی کرده،معصیت کبیره است،زیرا قرآن می گوید: «قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ مٰا قَدْ سَلَفَ» (سوره انفال 38 یعنی:بمردم کافر بگو اگر بازگردند،گذشتۀ آنها بخشوده می شود)و نیز می گوید: «لاٰ تَنْکِحُوا مٰا نَکَحَ آبٰاؤُکُمْ ... إِلاّٰ مٰا قَدْ سَلَفَ» (سوره نساء 22 یعنی با همسر پدر ازدواج مکنید،مگر آنچه گذشته است وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلاً کَرِیماً :و شما را در مکانی پاک و نیکو-که هیچ ناراحتی ندارد.

داخل می سازیم.

پس از یاس،ایمن بودن از کیفر خداوند است.زیرا پروردگار متعال می فرماید:

فَلاٰ یَأْمَنُ مَکْرَ اللّٰهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخٰاسِرُونَ» یعنی از کیفر خداوند جز مردم زیانکار کسی ایمن نمی شود:یکی از آنها نافرمانی پدر و مادر است زیرا خداوند، عاق را جبار و شقی نامیده است: «وَ بَرًّا بِوٰالِدَتِی وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبّٰاراً شَقِیًّا» (سوره مریم 32)سپس قتل نفس است که بناحق صورت گیرد،زیرا می فرماید:

«وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزٰاؤُهُ جَهَنَّمُ خٰالِداً فِیهٰا» (سوره نساء 93)یعنی کسی که مؤمنی را عمدا بکشد،کیفرش جهنم است و در آن جاودانی است دیگر نسبت ناروا بزنان پاکدامن دادن است زیرا خداوند می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَنٰاتِ الْغٰافِلاٰتِ الْمُؤْمِنٰاتِ لُعِنُوا فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَهِ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ عَظِیمٌ» (سوره نور 23)یعنی کسانی که نسبت ناروا بزنان پاکدامن غافل و مؤمن می دهند،در دنیا و آخرت ملعونند و برای ایشان عذابی بزرگ است.دیگر خوردن مال یتیم است خداوند می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوٰالَ الْیَتٰامیٰ ظُلْماً...» (سوره نساء آیۀ 10) یعنی کسانی که مال یتیمان را بظلم می خورند.دیگر فرار از جنگ است.خداوند می فرماید: «وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلاّٰ مُتَحَرِّفاً لِقِتٰالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلیٰ فِئَهٍ فَقَدْ بٰاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ وَ مَأْوٰاهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ» (سوره انفال 16)یعنی هر که در روز جنگ پشت به دشمن کند-مگر آنکه برای حمله ای منحرف شود یا به طرف گروهی دیگر برود-قرین غضب خدا شده و جایش جهنم است که سرانجامی است بد.

دیگر رباخواری است خداوند می فرماید: «اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبٰا لاٰ یَقُومُونَ إِلاّٰ کَمٰا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطٰانُ» (سوره بقره 275)یعنی کسانی که ربا می خورند برنمی خیزند همچون کسانی که مجنونشان کرده است و می فرماید:

«فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّٰهِ وَ رَسُولِهِ» (سوره بقره 279)یعنی اگر بجای نیاورند برای جنگ خدا و رسولش آماده شوند.دیگر سحر است می فرماید:

«وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرٰاهُ مٰا لَهُ فِی الْآخِرَهِ مِنْ خَلاٰقٍ» (سوره بقره 102)یعنی دانستند که آنچه خریداری کردند،در آخرت سودی ندارد.

ص :121

دیگر زناست.خداوند می فرماید: «وَ مَنْ یَفْعَلْ ذٰلِکَ یَلْقَ أَثٰاماً یُضٰاعَفْ لَهُ الْعَذٰابُ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ وَ یَخْلُدْ فِیهِ مُهٰاناً» (سوره فرقان 68)یعنی هر که زنا کند، کیفر خود را می بیند و در روز قیامت عذابش دو چندان و در خواری جهنم مخلد است.

دیگر سوگند دروغ است.می فرماید:

«إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّٰهِ وَ أَیْمٰانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلاً أُولٰئِکَ لاٰ خَلاٰقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ» (سوره آل عمران 77)یعنی آنان که عهد خدا و سوگندهایشان را بمبلغ کمی می فروشند در آخرت،بهره ای ندارند.

دیگر خیانت است.می فرماید: «وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِمٰا غَلَّ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ» (سوره آل عمران 161)یعنی کسی که خیانت کند،در روز قیامت با خیانت خویش می آید.

دیگر منع زکات واجب است.خداوند می فرماید:

«یَوْمَ یُحْمیٰ عَلَیْهٰا فِی نٰارِ جَهَنَّمَ فَتُکْویٰ بِهٰا جِبٰاهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ» (سوره توبه 35)یعنی روزی که آن مالها در آتش جهنم سرخ می شود و پیشانی و پهلو و پشت ایشان داغ کرده می شود.دیگر شهادت دروغ و کتمان شهادت است.می فرماید:

«وَ مَنْ یَکْتُمْهٰا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ» (سوره بقره 283)یعنی کسی که کتمان شهادت کند،قلبش گنهکار است.دیگر باده خواری است،زیرا خداوند این گناه را در ردیف پرستش بتان قرار داده است.دیگر ترک عمدی نماز یا هر امر واجبی است، زیرا پیامبر گرامی فرمود:کسی که نماز را عمدا ترک کند،از ذمۀ خدا و پیامبرش بری است دیگر عهد شکنی و قطع رحم است.زیرا خداوند می فرماید:

«أُولٰئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَهُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّٰارِ» (سوره رعد 25)یعنی برای ایشان است لعنت و خانۀ بد.راوی می گوید: عمرو با ناله و گریه خارج شد و گفت هلاک شد کسی که به رای خود سخن گفت و در فضل و علم با شما نزاع کرد.

از پیامبر گرامی روایت شده است که:گناهان کبیره هفت تاست:بزرگتر از همه شرک است سپس قتل نفس مؤمن و رباخواری و خوردن مال یتیم و نسبت ناروا به زن پاکدامن و نافرمانی پدر و مادر و فرار از جنگ.هر کس خدا را ملاقات کند در حالی

ص :122

که از این گناهان بری است،در بهشت با من خواهد بود.

سعید بن جبیر روایت کرده است که مردی از ابن عباس پرسید:گناهان کبیره هفت تاست؟گفت:به هفتصد نزدیکتر است تا هفت،جز اینکه با استغفار کبیره نیست و با اصرار صغیره ای نیست.

دو روایت فوق را واحدی در تفسیر خود نقل کرده است .

ص :123

داد،جلو برخی از تمنیات را که سبب کینه توزی می شود گرفت و فرمود:

وَ لاٰ تَتَمَنَّوْا مٰا فَضَّلَ اللّٰهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلیٰ بَعْضٍ

:نباید بگویید:کاش من هم مثل فلانی مال و نعمت و زن زیبا داشتم چه این حسد است ولی جایز است بگویید:خدایا مرا هم مثل آن عطا کن.این معنی از ابن عباس است و از امام صادق(ع)نیز نقل شده است.

بلخی می گوید:مقصود این است که:جایز نیست مرد آرزو کند که زن باشد و زن آرزو کند که مرد باشد،زیرا کار خداوند بر طبق مصلحت است،بنا بر این چیزی را آرزو کرده اند که بر خلاف مصلحت یا مفسده است.

ممکن است گفته شود:چنین آرزویی به شرطی که مفسده نباشد،جایز است، چنان که در بارۀ حسن سؤال گفته شده است للرجال نصیب مما اکتسبوا و للنساء نصیب مما اکتسبن:در این باره وجوهی است.

1-قتاده گوید:یعنی برای هر یک از زن و مرد را بر حسب طاعاتی که خداوند با حسن تدبیر،ایشان را مکلف به انجام آن کرده است.پاداشی است،بنا بر این بر خلاف تدبیر خداوند،چیزی می خواهید که از اجر جزیل،محروم می مانید.

2-یعنی هر کدام از زنان و مردان را از تجارت،زراعت و سایر کسب های خود نصیبی است،بنا بر این باید قانع باشند و از قسمت خداوند راضی.

3-ابن عباس گوید:هر کدام از آنان را از میراث-بر طبق آنچه خداوند مقرر کرده است-سهمی است.بنا بر این قول،اکتساب-در آیه شریفه-بمعنای احراز است.

وَ سْئَلُوا اللّٰهَ مِنْ فَضْلِهِ

:اگر به آنچه دیگران دارند،احتیاج پیدا کردید و خواستید که شما هم مثل ایشان باشید.از خداوند،مسألت کنید تا بشما بدهد، بشرطی که فسادی برای خود شما یا برای دیگری در بر نداشته باشد،زیرا خواستن از خدا به همین شرط،نیکوست.

ابن مسعود،از پیامبر روایت کرده است که:«از فضل خداوند مسألت کنید زیرا سؤال از خدا واجب است و بهترین عبادتها انتظار گشایش است»

ص :126

سفیان بن عیینه گوید:خداوند،ما را به سؤال امر نکرد،مگر برای اینکه خواستۀ ما را عطا فرماید.

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً

:خداوند بهر چیزی داناست و همواره چنین بوده است،بنا بر این از آنچه آشکار کنید و حسدی که در دل پنهان دارید،آگهی دارد و روزیها را در میان بندگان،بر طبق صلاح خود تقسیم می کند.پس نباید چیزی را آرزو کنید که قسمت غیر شده است،زیرا چنین آرزویی باعث حزن و گناه،می شود .

ص :127

بکار می رود.اصل در معانی کلمه همان دست می باشد.زیرا موقع بیعت.دست ها را بیکدیگر می زدند و دست یکدیگر را می گرفتند که به عهد خود وفا کنند،آن گاه پیمان می بستند از اینرو قسم را یمین نامیدند.شاعر گوید:

اذا ما رایه رفعت لمجد

تلقاها عرابه بالیمین

یعنی:هنگامی که پرچمی برای بزرگی افراشته شود،عرابه آن پرچم را با خود می افکند.

وَ الَّذِینَ عَقَدَتْ أَیْمٰانُکُمْ

:این عبارت،عطف است بر «اَلْوٰالِدٰانِ وَ الْأَقْرَبُونَ» یعنی هم پیمانان شما نیز دارای ورثه ای هستند که به ارث ایشان سزاوارترند و از ایشان ارث می برند.

فَآتُوهُمْ نَصِیبَهُمْ

:بهر یک از وارثان،سهمش را بدهید.این معنی را جبایی برگزیده،گوید:هم پیمان سهمی ندارد.لکن بیشتر مفسران «وَ الَّذِینَ عَقَدَتْ أَیْمٰانُکُمْ فَآتُوهُمْ نَصِیبَهُمْ» را جملۀ مستقلی گرفته،گویند:مقصود این است که باید سهم هم پیمانها را نیز بدهند.سپس در این باره،عقاید مختلفی ابراز داشته اند:

1-قتاده،سعید بن جبیر و ضحاک گویند:منظور هم پیمانهاست.در دوران جاهلیت،شخصی با دیگری پیمان بسته،می گفت:خون من،خون تو،جنگ من،جنگ تو و صلح من صلح تست.من از تو ارث می برم و تو از من.من از تو محافظت می کنم و تو از من.با این پیمان یک ششم مال شخص،در موقع تقسیم میراث،بهم پیمانش تعلق می گرفت-چنان که ابو بکر با شخصی پیمان بست و از او ارث برد.

قرآن کریم نیز دستور داد که باید به هم پیمانها ارث داد.سپس این حکم بوسیلۀ:

«وَ أُولُوا الْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیٰ بِبَعْضٍ» (سوره انفال 57 یعنی خویشاوندان بعضی به بعضی سزاوارترند)نسخ شد.

مجاهد گوید:منظور این است که باید نصیب هم پیمانها را از لحاظ کمک و محافظت،ادا کنید و ارثی به آنها تعلق نمی گیرد،بنا بر این آیه نسخ شده و مؤید آن آیۀ «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» است(سوره مائده یعنی به پیمانها وفا کنید)و همچنین خطبۀ پیامبر گرامی در روز فتح مکه.فرمود:

«هر پیمانی که در جاهلیت،بسته شده،حفظ کنید.اسلام بر شدت آن میافزاید،لیکن پیمان تازه ای به وجود می آورید.» عبد الرحمن بن عوف روایت کرده است که پیامبر فرمود:

«هنگامی که پسر بچه ای بودم،به اتفاق عموهایم شاهد پیمانی بودم که در میان گروهی بسته شد.اکنون دوست نمی دارم،شترانی سرخ مو

ص :130

بگیرم و آن پیمان را بشکنم.» 2-مقصود مردمی است که پیامبر گرامی اسلام،میان آنان برادری برقرار کرد و آنها مهاجران و انصار بودند.مسلمانان با همین پیمان برادری از یکدیگر ارث می بردند. سپس بوسیلۀ آیات دیگر نسخ شد.این قول از ابن عباس و ابن زید است.

3-مقصود کسانی است که در جاهلیت،به«پسر خواندگی»پذیرفته می شدند.

چنان که«زید»پسرخواندۀ پیامبر بود.به آنها دستور داده شد که در اسلام، چیزی برای آنها وصیت کنند.این است معنای «فَآتُوهُمْ نَصِیبَهُمْ» این قول از سعید بن مصیب است.

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ شَهِیداً

:خداوند همواره بهمۀ چیزهای آشکار و نهان عالم است .

ص :131

قنوت:دوام طاعت.

نشوز:سرپیچی از اطاعت.

هجر:ترک.

ضجوع:خوابیدن و مضاجع:خوابگاه ها.

بغیه:طلب.

بدنبال آن مطلب،خداوند وظیفۀ سرپرستی زنان را بمردان محول کرده،می فرماید:

اَلرِّجٰالُ قَوّٰامُونَ عَلَی النِّسٰاءِ

:مردان سرپرست و در تدبیر زندگی و تربیت و تعلیم مسلط بر زنان هستند.

بِمٰا فَضَّلَ اللّٰهُ بَعْضَهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ

:بواسطۀ اینکه بعضی را بر بعضی فضیلت بخشیده است. این جمله علت قیم بودن مردان را نسبت به زنان بیان می دارد و می گوید.

بخاطر اینکه مردان از لحاظ علم و عقل و حسن رای و تصمیم بر زنان برتری دارند، سرپرستی ایشان را بمردان واگذار کرده است.

وَ بِمٰا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوٰالِهِمْ

:دیگر بخاطر اینکه مردان مهر و نفقه بزنان می دهند.

فَالصّٰالِحٰاتُ قٰانِتٰاتٌ

:زنان شایسته،مطیع امر خداوند و شوهران خود هستند.

قتاده و ثوری چنین گفته اند.و شاهد آن این آیه است: «یٰا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ» «سورۀ آل عمران آیۀ 43)یعنی ای مریم،بر طاعت خداوند قیام کن.

حٰافِظٰاتٌ لِلْغَیْبِ:

آن زنان،در غیبت شوهران ناموس خود را حفظ می کنند.

این معنی از قتاده و عطا و ثوری است و ممکن است گفته شود:آنان در غیبت شوهران، حافظ اموال ایشان بودند،حقوق و احترامشان را حفظ می کنند بهتر است حمل بر هر دو معنی شود،زیرا منافاتی میان آنها نیست، بِمٰا حَفِظَ اللّٰهُ :به سبب اینکه خداوند ایشان را در مهرها و الزام شوهران به نفقه حفظ کرده است.برخی گفته اند:یعنی بواسطۀ حفظ خداست که آنها می توانند حافظ مال و ناموس شوهران باشند.

وَ اللاّٰتِی تَخٰافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضٰاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ

:زنانی که از عصیان آنها می ترسید و بیم دارید که در صدد تسلط بر شما برآیند و با شما بمخالفت پردازند،نخست آنها را نصیحت کنید و اگر نصیحت،موثر واقع نشد،آنها را در بسترشان تنها گذارید،این معنی از سعید بن جبیر است.وی گوید:منظور این است که از آمیزش با ایشان خودداری کنید و علت اینکه به ترک خوابگاه امر کرده،این است که آمیزش،مخصوص خوابگاه است.حسن و قتاده و عطا گوید:منظور این است

ص :135

که با آنها همخوابگی نکنند زیرا بدینوسیله حب و بغض او نسبت بشوهر روشن می شود در صورتی که محبتی داشته باشد،طاقت نمی آورد و اگر محبتی ندارد صبر می کند.در روایت از امام باقر(ع)نقل شده است که:«در موقع خواب به او پشت می کند» فراء می گوید:منظور از بیم نافرمانی،علم به نافرمانی است زیرا خوف گاهی بمعنای علم بکار می رود.

در تفسیر کلبی از ابن عباس نقل کرده است که:زنان را به کتاب خدا موعظه کنید و باو بگویید که از خدا بترسد و از شما اطاعت کند،اگر قبول نکرد با او درشتی کنید و گرنه طوری او را بزنید که بدنش زخم نشود و استخوانش شکسته نشود.از امام باقر نقل شده که منظور:زدن با مسواک است.

فَإِنْ أَطَعْنَکُمْ فَلاٰ تَبْغُوا عَلَیْهِنَّ سَبِیلاً

:اگر از نافرمانی دست کشیدند،راهی برای زدن و ترک همخوابگی که در موقع نافرمانی تجویز شد،برایشان ندارید.این معنی از ابو مسلم و ابو علی جبایی است.سفیان بن عیینه گوید:منظور این است که آنها را به محبت،تکلیف مکنید و همین که ظاهر ایشان با شما درست شد،به باطنشان کاری نداشته باشید.

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَلِیًّا کَبِیراً

:خداوند برتر از این است که بیشتر از اندازۀ طاقت،تکلیفی کند.بلندی و بزرگی از صفات خداست و فایدۀ ذکر این دو صفت در اینجا این است که خداوند قدرت دارد که زنان را یاری کند و پیروز گرداند.برخی گفته اند:منظور این است که خداوند شما مردان را باندازۀ توانایی تکلف ساخته است.شما نیز باید زنان را باندازۀ توانایی تکلیف کنید .

ص :136

و شوهر مرافعه را پیش او برده اند.ظاهر اخباری که از امام باقر(ع)و امام صادق(ع) نقل شده،همین است.سدی گوید:مقصود زن و شوهر و بستگان ایشان است.و نیز اختلاف شده است که آیا حکم ها اگر صلاح را در طلاق دیدند،حق طلاق دادن دارند یا ندارند؟از روایات اصحاب ما استنباط می شود که آنها چنین حقی ندارند مگر اینکه از خود زن و شوهر مشورت کنند و آنها را به طلاق راضی بیابند.سعید بن جبیر و شعبی و سدی گویند:آنها حق طلاق دادن دارند و روایتی هم در این باره از علی(ع) نقل کرده اند.کسانی که چنین گفته اند،معتقدند که حکم ها وکیلند.

إِنْ یُرِیدٰا إِصْلاٰحاً یُوَفِّقِ اللّٰهُ بَیْنَهُمٰا

:اگر دو حکم ارادۀ اصلاح داشته باشند، خداوند میان ایشان موافقت برقرار می کند تا به آنچه صلاح است حکم کنند.این معنی از ابن عباس و سعید بن جبیر و سدی است.برخی گفته اند:یعنی اگر دو حکم ارادۀ اصلاح زن و شوهر داشته باشند،خداوند میان آنها الفت برقرار می کند و دشمنی را از میان برمی دارد.

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَلِیماً خَبِیراً

:خداوند به ارادۀ دو حکم دانا و بمصالح و منافع شما آگاه است .

ص :139

کسی شایستۀ پرستش است که بخشندۀ نعمتها باشد و غیر از خداوند کسی این شایستگی را ندارد.سپس فرمود:

وَ بِالْوٰالِدَیْنِ إِحْسٰاناً

.در بارۀ پدر و مادر به نیکی و انعام و احترام سفارش کنید.

یا اینکه خداوند شما را به نیکی در بارۀ پدر و مادر سفارش می کند.

وَ بِذِی الْقُرْبیٰ وَ الْیَتٰامیٰ وَ الْمَسٰاکِینِ

: همانطوری که نیکی در بارۀ پدر و مادر بالخصوص توصیه شده است.به نیکی در بارۀ عموم خویشاوندان و یتیمان و مستمندان نیز توصیه می کند.نیکی در بارۀ یتیمان،بحفظ اموالشان و رسیدگی بزندگی ایشان و نیکی در بارۀ مستمندان،بعدم تضییع آنان و رفع نیازمندی ایشان است.

وَ الْجٰارِ ذِی الْقُرْبیٰ وَ الْجٰارِ الْجُنُبِ

:ابن عباس،مجاهد،قتاده،ضحاک و ابن زید گویند:مقصود همسایگانی است که با انسان خویشاوندی دارند و همسایگانی که خویشاوندی ندارند.

برخی گفته اند:منظور این است که:همسایۀ مسلمان باشد یا همسایۀ غیر مسلمان که هیچ از لحاظ دینی با انسان مناسبتی ندارد.از پیامبر گرامی روایت شده است که:

«همسایگان بر سه دسته اند.همسایه ای که سه حق دارد:حق مسلمانی،حق همسایگی و حق خویشاوندی.همسایه ای که دو حق دارد:حق همسایگی و حق مسلمانی و همسایه ای که یک حق دارد و آن مشرکی است که از اهل کتاب باشد.» (1)

ص :141

زجاج گوید:همسایۀ نزدیک،کسی است که با او از نظر مسافت نزدیک باشید و یکدیگر را بشناسید و همسایۀ دور کسی است که از نظر مسافت از شما دور باشد.در روایت است که حد همسایگی تا چهل خانه است و روایت شده است که تا چهل ذراع است (آرنج)زجاج می گوید:منظور از همسایۀ نزدیک،همسایۀ خویشاوند نیست.چه در بارۀ خویشاوندان قبلا سفارش شده است.ممکن است در جواب زجاج گفته شود که اگر چه قبلا در بارۀ خویشاوند سفارش شده است لکن منظور این است که همسایه هر گاه خویشاوندی هم داشته باشد،دارای دو حق است و هر گاه خویشاوند همسایه نباشد فقط دارای یک حق است.بنا بر این مانعی ندارد که در بارۀ خویشاوند دو مرتبه سفارش شده باشد.

وَ الصّٰاحِبِ بِالْجَنْبِ

:در این باره چهار قول است:1-ابن عباس و سعید بن جبیر و جماعتی گفته اند:منظور رفیق سفر است و نیکی در بارۀ او بمواسات و حسن معاشرت است.2-عبد اللّٰه بن مسعود و ابن ابی لیلی و نخعی گویند:منظور همسر است.3- ابن عباس بنا به یکی از دو روایت و ابن زید گویند:منظور کسی است که رو بسوی شما آوردۀ و از شما انتظار کمک دارد.4-منظور خدمتگزاران است.بهتر این است که بر همۀ این معانی حمل شود:

وَ ابْنِ السَّبِیلِ

:معنای آن صاحب طریق و در بارۀ آن دو قول است:1-مجاهد و ربیع گفته اند:منظور مسافر است.ابن عباس گوید:منظور مهمان است.بنظر او:مهمانی سه روز است و بیشتر از سه روز نیکی است و هر نیکی صدقه است.جابر از پیامبر گرامی نقل کرده که:«هر نیکی صدقه است و یکی از نیکی ها این است که برادرت را با روی گشاده،ملاقات کنی و آب دلو خود را در ظرف او بریزی.» وَ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُکُمْ :نسبت بغلامان و کنیزان نیز نیکی کنید.کلمۀ«ما»محلا

1)

(عدم ایمان به خداوند شمرده شده است یعنی خداوند یکتا را باور ندارند چه گفتند:عیسی پسر خدا است و یهود هم گفتند:عزیر پسر خداست.

ص :142

مجرور است که عطف بر سابق است.یعنی به بردگان نیکی کنید و نیازمندیهای آنها را تامین کنید و کارهایی که از توانایی آنها خارج است واگذار مکنید.این عده ای که تا اینجا شمرده شدند،طبق دستور خداوند باید مورد احسان قرار گیرند.

إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُحِبُّ مَنْ کٰانَ مُخْتٰالاً فَخُوراً

:خداوند مردم متکبر و فخر فروش را دوست نمی دارد.ابن عباس گوید علت ذکر تکبر و فخر فروشی این است که مردم متکبر و فخر فروش از خویشاوندان و همسایگان فقیر خود متنفرند و با آنها حسن معاشرت ندارند.

این آیه،جامع ارکان اسلام است و انسان را بسوی مکارم اخلاق هدایت می کند و اگر کسی در بارۀ آن نیکو بیندیشد از موعظه سخنوران بی نیاز است و هر قسمت عمده ای از علوم دانشمندان دست می یابد(منظور علوم عملی است نظیر اخلاق و تدبیر منزل و...) 1-بنا بر این همسایۀ مشرک هم حق همسایگی دارد،خواه اهل کتاب باشد خواه نباشد.البته اهل کتاب یعنی یهودیان و مسیحیان و-احتمالا-زردشتیان،قاعده باید مشرک نباشند،زیرا موسی و عیسی مردم را به یکتا پرستی دعوت کرده اند و بنا بر این پیروان ایشان باید یکتاپرست باشند نه مشرک.لکن اینان از تعلیمات اصلی پیامبران خدا منحرف گشته اند و در بارۀ خداوند مطالبی عنوان کرده اند که روح پیامبران از آنها بیزار است.از اینرو خداوند متعال به پیامبر گرامی اسلام دستور داد: «قٰاتِلُوا الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ لاٰ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لاٰ یُحَرِّمُونَ مٰا حَرَّمَ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ وَ لاٰ یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتٰابَ حَتّٰی یُعْطُوا الْجِزْیَهَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صٰاغِرُونَ» (سوره توبه 29)یعنی با اهل کتاب که بخدا و رسولش ایمان ندارند و آنچه خدا و رسولش حرام کرده،حرام نمی شمارند و بدین حق گرایش پیدا نمی کنند جنگ کنید تا با خواری به دست خود جزیه دهند.در این آیه یکی از نقائص آنان عدم ایمان به خداوند شمرده شده است یعنی خداوند یکتا را باور ندارند چه گفتند:عیسی پسر خداست و یهود هم گفتند:

عزیر پسر خداست .

ص :143

اطاعت کند و در کفر با او موافق باشد.برخی گفته اند:یعنی در قیامت و آتش دوستش شیطان باشد.

فَسٰاءَ قَرِیناً

:شیطان بد دوستی است زیرا انسان را به معصیت و سرانجام به جهنم فرا می خواند.برخی گفته اند:شیطان بد دوستی است،زیرا در آتش جهنم،شیطان و دوستش یکدیگر را لعن می کنند و از یکدیگر بیزارند.

وَ مٰا ذٰا عَلَیْهِمْ

:چه بود بر آنها اگر بخدا و روز واپسین ایمان آورده،از روزی خدا انفاق کرده بودند؟! لَوْ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَنْفَقُوا مِمّٰا رَزَقَهُمُ اللّٰهُ :بدین ترتیب خداوند عذر کفار را در سرپیچی از ایمان،بی اساس نشان می دهد و سخن کسانی که می گویند قدرت بر ایمان ندارند باطل می سازد،زیرا به شخص قادر نمی گویند:«اگر این کار را می کردی چه می شد؟!»مثلا به آدم کوتاه قد نمی گویند:اگر بلند قد شده بودی چه می شد؟!و به کور نمی گویند:اگر روشن شده بودی چه می شد؟!برخی گفته اند:یعنی چه می شد اگر انفاق خود را با ایمان به خدا هماهنگ می کردند تا انفاق بحالشان مفید واقع می شد.

وَ کٰانَ اللّٰهُ بِهِمْ عَلِیماً

:خداوند به اسرار آنها آگاه است و بر طبق نیت باطنی ایشان را کیفر یا پاداش می دهد پس انفاقی که از روی ریا است بحالشان فایده ندارد.از این آیه بر می آید که مال حرام رزق نیست زیرا خداوند دستور داده است که از رزق خدا انفاق کنند و امت اسلام،اجماع کرده اند که انفاق از مال حرام،ممنوع است .

ص :148

در بعضی از اخبار است که:زمان و مکان برای انسان شهادت می دهند و اعمال انسان را بازگو می کنند.بنا بر این عاقل باید متذکر این حالات شود و خود را مستعد سازد و چنین بیندیشد که گویی اکنون آن حالت فرا رسیده و مجلس شهادت برپای گشته و شاهدان برای ادای شهادت صف کشیده اند.در روایت است که عبد اللّٰه بن مسعود این آیه را بر پیامبر گرامی قرائت کرد و چشمان پیغمبر پر از اشک شد.هر گاه کسی که خود یکی از شاهدان است از بزرگی این واقعه،گریان می شود،دیگران باید چه کنند و چگونه بنالند؟! یَوْمَئِذٍ یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوّٰی بِهِمُ الْأَرْضُ :در آن روز کافران و کسانی که در مقابل پیامبر عصیان ورزیده اند،خوش دارند که با زمین یکسان گردند و خاک شوند.در جای دیگر می فرماید: «یَقُولُ الْکٰافِرُ یٰا لَیْتَنِی کُنْتُ تُرٰاباً» (سوره نبا 40)یعنی کافر می گوید:کاش خاک بودم.کلمۀ«تسویه»بمعنای هموار کردن است مثل: «بَلیٰ قٰادِرِینَ عَلیٰ أَنْ نُسَوِّیَ بَنٰانَهُ» (سوره قیامه 4)یعنی:ما قادریم که خطوط انگشتانش را هموار کنیم تا مثل کف دست صاف شود و نتواند با انگشتان کاری انجام دهد. (1)

ص :154

ابن عباس می گوید منظور این است که:دوست می دارند که مردم بر آنها راه بروند و آنها را پایکوب گردانند.بنا بر معنای اول،منظور این است که کافران دوست دارند که مبعوث نشده و با خاک همسان بودند زیرا علم دارند که گرفتار عذاب می شوند و در جهنم جاودانی هستند.در روایت است که در روز قیامت،حیوانات خاک می شوند.

کفار نیز آرزو می کنند که مثل حیوانات خاک شوند.این مطلب را کسی اجازه می دهد که می گوید:عوض منقطع می شود لکن کسی می گوید:عوض همیشگی است،این خبر را صحیح نمی داند.

وَ لاٰ یَکْتُمُونَ اللّٰهَ حَدِیثاً

:در این باره اقوالی است:1-عطف است بر«لو تسوی» بنا بر این معنای آن این است:دوست می دارند که حدیثی را کتمان نکرده بودند.

زیرا هنگامی که از آنها سؤال می شود،می گویند:بخدا،ما مشرک نبودیم.آن گاه اعضای بدنشان بکردارشان گواهی می دهد و می گویند:کاش خاک بودیم و کاش چیزی را کتمان نکرده بودیم البته این کتمان حقیقی نیست،زیرا هیچ چیز از خداوند مکتوم نیست،بلکه بصورت کتمان است.چنان که ابن عباس گوید.

2-این کلام مستأنف و مستقل است و منظور این است که هیچیک از کارهای دنیا و کفر خود را کتمان نمی کنند،بلکه اعتراف می کنند و باعتراف خود داخل جهنم می شوند.علت عدم کتمان این است که می دانند کتمان بحالشان بی فایده است.تنها در بعضی از احوال می گویند:پروردگارا سوگند یاد می کنیم که مشرک نبودیم.زیرا قیامت را احوال و جاهایی است که گاهی همه خاموشند و جز صدای پایی شنیده نشود و گاهی منکر کفر خود می شوند بخیال اینکه بحالشان نتیجه ای دارد و گاهی اعتراف می کنند.این معنی از حسن است.

1)

(نگاری می کنند و از آن استفاده می برند.بنا بر این خطوط انگشتان هر فردی دارای وضع خاصی است که معرف اوست.این خصوصیت،ممکن است در اعضای دیگر نباشد.از اینرو خداوند متعال در معرفی قدرت خود،می فرماید:آری ما چنان قدرتی داریم که انگشتان شخص را با همان خطوط و نقش و نگار آن مجدداً می سازیم بطوری که هیچگونه تفاوتی با انگشتان قبلی نداشته باشد.

ص :155

3-مقصود این است که نمی توانند چیزی را از خداوند کتمان کنند زیرا اعضای بدن آنها بکردارشان گواهی می دهند.بنا بر این تقدیر این است که:«لا تکتمه جوارحهم و ان کتموه»یعنی اعضای ایشان کتمان نمی کنند اگر چه خودشان کتمان کنند.

4-مقصود این است که:کاش با خاک یکسان می شدند و امر محمد(ص)و بعثت او را کتمان نکرده بودند.این معنی از عطاست.

5-آیه را باید بظاهر آن حمل کرد.پس مقصود این است که:آنها چیزی را کتمان نمی کنند زیرا به ترک زشتی ها و دروغ مجبورند و اینکه می گویند:

«وَ اللّٰهِ رَبِّنٰا مٰا کُنّٰا مُشْرِکِینَ» (سوره انعام 23)یعنی پروردگارا،سوگند یاد می کنیم که مشرک نبودیم)منظورشان این است که:آنها در دنیا گمان می کرده اند که عقیدۀ آنها مشرک نبوده و قصدشان از پرستش بتها تقرب بخداوند بوده است.این معنی از ابو القاسم بلخی است .

ص :156

لمس:مالیدن دست.بعدا معنای آن توسعه پیدا کرده و بر تماس بدنی-بطور کلی-اطلاق شده است.التماس هم از ماده لمس است لکن دلالت بر تماس بدنی ندارد بلکه بمعنای طلب است.چنان که شاعر گوید:

العبد و الهجین و الفلنقس

ثلاثه فایهم تلمس

یعنی بنده و کسی که مادرش بنده و کسی که پدرش بنده است سه تا هستند پس کدامیک از ایشان را طلب می کنی.«ملتمس معروف»یعنی طالب معروف.

تیمم و تامم:قصد. چنان که شاعر می گوید: «تیممت داراً و یممن دارا» یعنی:من خانه ای قصد کردم و آنها خانه ای را.لکن در شرع اسلام،این کلمه، نام قصدی مخصوص است و آن این است که خاکی قصد کند و آن را در اعضایی مخصوص به کار برد.

صعید:سطح زمین بدون گیاه و درخت ولی زجاج گوید:صعید سطح زمین است اعم از اینکه خاک باشد یا نباشد.وجه این تسمیه این است که اگر از باطن زمین بخارج آن صعود کنیم،سطح زمین پایان این صعود است.پس سطح زمین«صعید» است.

عَلیٰ سَفَرٍ

:محلا منصوب و عطف است بر«مرضی»یعنی«و ان کنتم مرضی او مسافرین»

از امام باقر(ع)نیز روایت شده و مؤید آن روایت عایشه از پیامبر گرامی است که:«هر گاه در حال نماز دچار چرت و کسالت خواب باشید نماز را مخوانید زیرا ممکن است بدون توجه،در بارۀ خود دعای بدی کند.

حَتّٰی تَعْلَمُوا مٰا تَقُولُونَ

:تا سخن خود را تمیز دهید.برخی گفته اند:یعنی بتوانید آنچه از قرآن قرائت می کنید:حفظ کنید.

وَ لاٰ جُنُباً إِلاّٰ عٰابِرِی سَبِیلٍ حَتَّیٰ تَغْتَسِلُوا

:در بارۀ معنای آن دو قول است:1-در حالت جنابت،به نماز نزدیک مشوید مگر اینکه مسافر باشید،در این صورت می توانید نماز را به تیمم بخوانید چه تیمم اگر چه نماز را مباح می کند ولی رفع حدث جنابت را نمی کند.این مطلب از علی(ع)و ابن عباس و سعید بن جبیر و مجاهد است.2-در حالت جنابت وارد مساجد مشوید،مگر اینکه راهگذار باشید.این مطلب از جابر و حسن و عطا و زهری و ابراهیم و مروی از امام باقر(ع)است و«عابری سبیل»یعنی راهگذران،اما پس از غسل کردن مانعی نیست.این قول قوی تر است زیرا خداوند حکم جنابت را در آخر آیه در صورت نبودن آب بیان کرده است و اگر منظور از این جمله هم معنایی باشد که در اول گفته شد،تکرار لازم می آید.خداوند حکم داخل شدن اشخاص جنب را در مساجد در اول آیه و حکم نماز او را در صورت نبودن آب در آخر آیه ذکر کرده است.

وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضیٰ

:اگر مریض باشید.گفته شده است در بارۀ مرد بیماری از انصار که نمی توانست برخیزد و وضو بگیرد،نازل شد.مرضی که باعث جواز تیمم می شود عبارت است از:جراحت،شکستن و دمل بشرطی که استعمال آب برای آنها مضر باشد این قول از:ابن عباس،ابن مسعود،سدی،ضحاک،مجاهد و قتاده است.حسن و ابن زید گویند:منظور کسی است که نتواند آب استعمال کند و کسی هم نباشد که در استعمال آب به او کمک کند.حسن برای مجروح،تیمم جایز نمی داند.آنچه از امام باقر(ع)و امام صادق(ع)روایت شده این است که در همۀ این موارد،تیمم جایز است.

ص :161

أَوْ عَلیٰ سَفَرٍ

:یا مسافر باشید.

أَوْ جٰاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغٰائِطِ

:کنایه از قضای حاجت است.برخی گفته اند:«او» بمعنی«واو»است مثل: «وَ أَرْسَلْنٰاهُ إِلیٰ مِائَهِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ» (سوره صافات 147(یعنی او را بسوی یکصد هزار نفر و بیشتر فرستادیم)زیرا قضای حاجت از جنس مرض و سفر نیست تا عطفش بر آنها صحیح باشد چه مرض و سفر،سبب می شوند که تیمم مباح گردد و قضای حاجت سبب واجب شدن تیمم می گردد.

أَوْ لاٰمَسْتُمُ النِّسٰاءَ

: منظور جماع است،چنان که از علی(ع)و ابن عباس و مجاهد و سدی و قتاده و مختار و ابو حنیفه و جبایی است.و برخی گفته اند:منظور لمس با دست یا غیر دست است،چنان که از عمر بن خطاب و ابن مسعود و شعبی و عطا و شافعی است و صحیح،معنای اول است،زیرا خداوند حکم جنب را در حال وجود آب بوسیلۀ:

«وَ لاٰ جُنُباً إِلاّٰ عٰابِرِی سَبِیلٍ حَتَّیٰ تَغْتَسِلُوا»

بیان کرده است،سپس حکم جنب را در حال نبودن آب بیان می کند.با اینکه حتی حکم کسی که قضای حاجت کرده است در صورت نبودن آب بیان می دارد.بنا بر این چگونه ممکن است از بیان حکم جنب در صورت نبودن آب،صرف نظر کند و آیه در صدد حکم شخص محدث است و باید همه اقسام آن را بیان دارد.بدینترتیب منظور از «لاٰمَسْتُمُ النِّسٰاءَ» جماع است.لمس و ملامسه بیک معنی هستند چه هر گاه یکی از زن و مرد،دیگری را لمس کرد،آن دیگری نیز او را لمس می کند.روایت شده است که عرب و موالی در بارۀ لمس اختلاف کرده اند:عرب می گفت:منظور مس است و موالی می گفتند:منظور جماع است تا اینکه اختلاف آنها نزد ابن عباس کشانیده شد.ابن عباس گفت:موالی(آزاد شدگان) غالب شدند.منظور جماع است.علت اینکه:جماع،لمس نامیده شده،این است که از راه لمس متوسل به جماع می شوند.

فَلَمْ تَجِدُوا مٰاءً

:هر گاه بیماران و مسافران دسترسی به آب نداشته باشند،خواه آب وجود نداشته باشد یا اینکه استعمال آن برای ایشان غیر ممکن یا مضر باشد.

(چنان که در مورد مریض چنین است)اصل این است که در حال مرض،استعمال برای

ص :162

شخص مریض غیر ممکن است و در حال سفر برای مسافر دسترسی بآب نیست، فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً :پس خاکی جستجو کنید و تیمم کنید.زجاج گوید:بین اهل لغت خلافی در این نیست که منظور از«صعید»سطح زمین است و این مطلب با مذهب اصحاب ما که تیمم را بر سنگ نیز جایز می دانند موافقت دارد.

طَیِّباً

:طاهر باشد.سفیان گوید:یعنی حلال باشد و برخی گفته اند:خاک زراعتی باشد نه شوره زاری که در آن گیاهی نروید،چنان که خداوند می فرماید:

«وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَبٰاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ» (سوره اعراف 58)یعنی سرزمین طیب گیاهش باذن خدا بیرون می آید).

فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ

:کیفیت تیمم را با خاک پاک بیان می دارد.در بارۀ کیفیت تیمم اقوالی است:

1-تیمم عبارت است از اینکه یک بار برای صورت و یک بار برای دستها تا مرفق، دستها بر خاک زده شود،اکثر فقها و ابو حنیفه و شافعی و غیر از آن دو و جمعی از اصحاب ما بر این عقیده اند.

2-عمار بن یاسر و مکحول می گویند:تیمم عبارت است از اینکه یک بار برای صورت و یک بار برای دستها تا مچ،دستها بر خاک زده شود.مختار طبری همین است.

مذهب ما نیز در تیمم بدل از غسل همین است ولی در تیمم بدل از وضوء،یک بار زدن دست به خاک برای مسح صورت از محل روییدن مو تا انتهای بینی و مسح دستها از مچ تا آخر انگشتان،کافی است:از سعید بن مسیب نیز چنین روایت شده است.

3-زهری گوید:باید تا زیر بغل مسح کرد.

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَفُوًّا

:خداوند پذیرندۀ عفو است یعنی تیمم را بجای وضو قبول می کند و گفته اند:بخشاینده است.

غَفُوراً

:گناهان بندگان را می پوشد و می آمرزد.

این آیه دلالت دارد بر اینکه نماز مست صحیح نیست.بنا باجماع فقهاء شخص مست باید قضای نماز را بجای آورد عقد مست نیز صحیح نیست اعم از نکاح و بیع

ص :163

و...همچنین ایقاعات او مثل طلاق و آزاد کردن،در مسألۀ طلاق او اختلاف است.

ابو حنیفه گوید:طلاقش صحیح است و شافعی بنا بر یکی از دو قولش گوید:صحیح نیست.اما کارهایی که مستلزم حد است،اگر از او سر بزند بعقیدۀ ما باید حد بخورد پس اگر دزدی کرد،دستش را می برند و اگر مرتکب زنا شد یا نسبت ناروا بزن پاکدامنی داد،حد میخورد،زیرا آیات قرآنی در این خصوص عمومیت دارند و اجماع طایفۀ امامیه نیز بر آن است .

ص :164

ابو علی جبایی گوید:یهود مال بسیاری به دانشمندان خود می دادند که برای آنها مطالبی وضع کنند،گویی پول می دادند و آن مطالب گمراه کننده را خریداری می کردند.زجاج گوید:رشوه می گرفتند.

وَ یُرِیدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبِیلَ

:این یهودیان می خواهند شما مؤمنان را از راه حق که اسلام است،گمراه سازند و شما را به تکذیب محمد(ص)وادارند در این آیه بمردم مؤمن هشدار داده می شود که در امور دین و دنیای خود از دشمنان دین راهنمایی نخواهند سپس خداوند خبر می دهد که به دشمنی یهود،داناتر است:

وَ اللّٰهُ أَعْلَمُ بِأَعْدٰائِکُمْ

:بنا بر این دستور خداوند را بکار بندید و از دشمنان خود راهنمایی مخواهید که من بهتر از شما از باطن ایشان خبر دارم و از خیانت و حسد و دشمنی ایشان آگاه ترم.

وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ وَلِیًّا وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ نَصِیراً

:دوستی خدا و یاری او شما را از دوستی و یاری ایشان و کسانی که مثل ایشان هستند و شما از ایشان طمع و انتظار کمک دارید،بی نیاز می سازد .

ص :167

و سیبویه استشهاد کرده است به:

و ما الدهر الا تارتان فمنهما

اموت و اخری ابتغی العیش اکدح (1)

فراء گوید:«من»موصوله حذف شده است یعنی:«من الذین هادوا من یحرفون»عرب هر گاه در آغاز کلام«من»باشد«من»را مضمر می کند،مثل: «وَ مٰا مِنّٰا إِلاّٰ لَهُ مَقٰامٌ مَعْلُومٌ» (سوره صافات 164)یعنی:و ما منا الا من له...»هر یک از ما کسی است که برایش جایگاهی گرامی است.و مثل: «وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلاّٰ وٰارِدُهٰا» (سوره مریم 71)یعنی:و ان منکم الا من هو واردها:هر یک از شما کسی است که وارد آن می شود.

مبرد و زجاج منکر این مطلب شده اند و می گویند حذف موصول و بقای صله جایز نیست.

غیر مسمع:حال و منصوب است.

لیّا:مصدری است که جانشین حال شده است و همچنین«طعناً»یعنی:

«یلوون بالسنتهم لیاً و یطعنون فی الدین طعنا».

قلیلا:حال است یعنی:«یؤمنون و هم قلیلا»و ممکن است صفت برای مصدر محذوف باشد یعنی:«ایماناً قلیلا»مثل:

فالفیته غیر مستعتب

و لا ذاکر اللّٰه الا قلیلا

یعنی الا ذکرا قلیلا و تنوین«ذاکراً»بخاطر اجتماع ساکنین حذف شده است:

او را یافتم در حالی که مرا خشنود نکرد و جز اندکی در یاد خدا نبود.

بنا بر این «یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ» حال است و اگر این آیه را مستقل بدانیم معنای آن «من الیهود فریق»خواهد بود.

یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَوٰاضِعِهِ

:یهودیان کسانی هستند یا گروهی از آنها کسانی هستند که کلمات و احکام خدا را جابجا می کنند.

مجاهد گوید:منظور از«کلم»تورات است.زیرا آنها صفات پیامبر را که در تورات بود کتمان می کردند.

وَ یَقُولُونَ سَمِعْنٰا وَ عَصَیْنٰا

:و بجای آن بزبان می گویند:شنیدیم و در دل می گویند:

مخالفت کردیم.برخی گفته اند:یعنی گفته ترا شنیدیم و امر ترا مخالفت کردیم.

وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ

:ابن عباس و ابن زید گفته اند:یعنی یهودیان به پیامبر گرامی می گویند:بشنو از ما در حالی که ناشنوا هستی.چنان که وقتی کسی را سب کنند، گویند بشنو،خدا ترا ناشنوا گرداند.حسن و مجاهد گویند:یعنی بشنو که ما جواب تو ندهیم و از تو قبول نکنیم.این مطالب،همه در بارۀ یهودیان اطراف مدینه است که پیامبر گرامی را سب می کردند و با سخنان زشت او را می آزردند.

وَ رٰاعِنٰا

:معنای آن در سورۀ بقره گذشت.یعنی ما را مراعات کن.

برخی گفته اند:آنها با این کلمه به ظاهر تواضع و در واقع سب پیامبر می کردند.

یا اینکه این کلمه را از روی مسخره و استهزا می گفتند. یا اینکه این جمله را از روی جسارت و گستاخی ادا می کردند،چنان که به کسی گفته شود:سخن ما را گوش کن و بفهم. (1)

لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ

:زبانهای خود را حرکت می دادند و معنای الفاظ را بچیزهای مکروه منحرف می ساختند.

ص :171

وَ طَعْناً فِی الدِّینِ

:و در دین طعنه می زدند و سخنان زشت می گفتند.

وَ لَوْ أَنَّهُمْ قٰالُوا سَمِعْنٰا وَ أَطَعْنٰا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنٰا لَکٰانَ خَیْراً لَهُمْ

:اگر می گفتند سخن ترا شنیدیم و امر تو را اطاعت کردیم و آنچه را آورده ای پذیرفتم و از ما بشنو و ما را مهلت ده تا بفهمیم سخن ترا،برای ایشان چه در دنیا و چه در آخرت،مفیدتر و از طعنه زدن بدین و کفر،برای ایشان بصواب نزدیکتر بود.

وَ لٰکِنْ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ بِکُفْرِهِمْ

:ولی خداوند ایشان را بواسطۀ کفرشان از رحمت و پاداش خود دور و محروم ساخته است.بعد از آن از حال ایشان در آینده خبر می دهد و می گوید:

فَلاٰ یُؤْمِنُونَ إِلاّٰ قَلِیلاً

:تنها کمی از آنان ایمان می آورند.این پیشگویی خداوند تحقق پیدا کرد و تنها عبد اللّٰه بن سلام و یارانش که عدۀ کمی بودند،ایمان آوردند.

گفته می شود:منظور این است که ایمانی اندک،باندازۀ اینکه جان و مالشان حفظ شود،می پذیرند و از اخلاص قلبی بی بهره اند.

ممکن است منظور این باشد که:آنان فقط بکمی از آنچه باید بآن ایمان آورند،ایمان می آورند .

ص :172

بنا بر این می خواهد آنها را مذمت کند که هرگز رستگار نمی شوند.ابو الجارود این مطلب را از امام باقر نقل کرده است. 3-فراء،ابو القاسم بلخی و حسین بن علی مغربی گویند:

منظور این است که صورت آنها را مثل صورت بوزینگان می سازیم و در آن موی می رویانیم 4-ابن زید گوید:یعنی آثار ایشان را از سرزمین های مسکونی آنها که حجاز است محو می کنیم و آنها را به عقب یعنی جایگاه اصلی خود،شام برمی گردانیم.وی آیه را حمل کرده است بر تبعید بنی النضیر به اریحا و اذرعات شام.ولی این معنی از همه بعیدتر است زیرا بر خلاف ظاهر است.اگر گفته شود،بنا بر قول اول،چرا خداوند به وعدۀ خود عمل نکرد؟در پاسخ آن چند وجه،ممکن است گفته شود:1-این مطلب در صورتی متوجه ایشان می شد که هیچیک ایمان نمی آوردند ولی از آنجا که دسته ای از آنان مثل عبد اللّٰه بن سلام،ثعلبه بن شعبه،اسد بن ربیعه،اسعد بن عبیده،مخریق و...

ایمان آوردند و کعب نیز در ایام عمر ایمان آورد،عذاب از دیگران نیز برداشته شد و برای آخرت ایشان باقی ماند،وانگهی خداوند فرمود:یا اینکار می کنیم یا آنها را هم چنان که«اصحاب سبت»را لعن کردیم،لعن می کنیم و خداوند آنها را لعن کرد 2-این مطلب در آخرت تحقق می یابد زیرا نفرموده است که کیفر آنها تعجیل می شود و در دنیا صورت می گیرد.این وجه از بلخی و جبایی است 3-مبرد گوید:این مطلب هنوز هم بقوت خود باقی است و محو آثار صورت تا پیش از قیامت در انتظار یهود است و خداوند آنان را مسخ خواهد کرد.

أَوْ نَلْعَنَهُمْ

:آنها را خوار می کنیم و بعذاب عاجل گرفتار می سازیم چنان که ابو مسلم گوید.برخی گفته اند:یعنی آنها را بشکل بوزینگان مسخ می کنیم.

کَمٰا لَعَنّٰا أَصْحٰابَ السَّبْتِ

:سدی و قتاده گویند:یعنی چنان که ما لعنت کردیم کسانی را که در روز شنبه تعدی و نافرمانی کردند.علت عدول از خطاب به غیبت،این است که:

برای تصرف در کلام است چنان که می گوید: «حَتّٰی إِذٰا کُنْتُمْ فِی الْفُلْکِ...» در اینجا مردم را مخاطب کرده،گوید:زمانی که در کشتی بودید.سپس به کنایه و غیبت از آنها یاد کرده گوید: «وَ جَرَیْنَ بِهِمْ بِرِیحٍ طَیِّبَهٍ» (سوره یونس 22 یعنی:و بادی خوش آنها

ص :175

را به حرکت درآورد)یا اینکه ضمیر«نلعنهم»به صاحبان صورتها برمی گردد، زیرا آنها در حکم مذکور هستند.

وَ کٰانَ أَمْرُ اللّٰهِ مَفْعُولاً

:در بارۀ این جمله دو قول است:1-جبایی می گوید:یعنی وعد و وعید پروردگار چنان است که خود گفته است و تحقق پیدا می کند 2-یعنی امر خداوند ناچار تحقق می یابد.

آیه دلالت می کند که استعمال لفظ قبل برای چیزی که قبل از چیز دیگری است گو اینکه آن دیگری هنوز تحقق نیافته،صحیح است و خلافی نیست که این استعمال درست است از اینرو می گویند:خداوند قبل از خلقش وجود داشت.

ص :176

جَمِیعاً (سوره زمر 53)یعنی ای بندگان من،که بر خویشتن اسراف کرده اید،از رحمت خدا ناامید مشوید که خداوند همۀ گناهان را می آمرزد.پیامبر(ص)این آیه را برای ایشان فرستاد و پس از قرائت همگی اسلام آوردند و نزد پیامبر آمدند، پیامبر به وحشی فرمود:بگو که چگونه حمزه را کشتی؟!چون ماجرا را شرح داد:

فرمود:وای بر تو،خودت را از من دور گردان و او بشام رفت و تا آخر عمر در آنجا بماند.از ابن عمر نقل شده است که آیۀ فوق در بارۀ مؤمنان نازل شده است،زیرا هنگامی که «قُلْ یٰا عِبٰادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ...» نازل گردید، پیامبر به منبر رفت و برای مردم قرائت کرد.مردی برخاست و در بارۀ شرک سؤال کرد پیامبر ساکت شد تا دو بار یا سه بار سؤال کرد و پیامبر سکوت کرد،از اینرو آیه بالا:

«إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ...»

نازل گردید،آن آیه را در سورۀ زمر و این آیه را در سورۀ نساء قرار داد.

مطرف بن شخیر از عمر بن خطاب نقل کرده است که:ما در زمان پیامبر در بارۀ کسی که با گناه کبیره می مرد،شهادت می دادیم که اهل جهنم است تا اینکه این آیه نازل شد و ما از اینکار خودداری کردیم.

یَأْمَنُ مَکْرَ اللّٰهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخٰاسِرُونَ» (سوره حجر 56 و سوره اعراف 99)یعنی جز مردم گمراه از رحمت خدا مایوس و جز مردم زیانکار از مکر خداوند ایمن نمی شوند.

از ابن عباس روایت شده است که هشت آیه در سورۀ نساء هست که از هر چه آفتاب بر آن بتابد یا از آن غروب کند برای این امت بهتر است.این آیات از این قرار است:

«یُرِیدُ اللّٰهُ لِیُبَیِّنَ لَکُمْ...

یُرِیدُ اللّٰهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْکُمْ...

إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبٰائِرَ مٰا تُنْهَوْنَ عَنْهُ...

إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَظْلِمُ مِثْقٰالَ ذَرَّهٍ... و مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ... إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ (در دو مورد) مٰا یَفْعَلُ اللّٰهُ بِعَذٰابِکُمْ .

بیان استدلال به این آیه که خداوند گناهان را بدون توبه می آمرزد،اینست که آمرزش گناه شرک را منوط به توبه ساخته چه راست است که شرک به تصریح قرآن غیر قابل آمرزش است لکن باجماع امت اسلام،گناه شرک بوسیلۀ توبه قابل عفو است.

اگر چه بعقیدۀ معتزله،این عفو،واجب و بر خداوند لازم است،لکن به عقیدۀ ما قبول توبه،از باب تفضل است.بنا بر این منظور از (وَ یَغْفِرُ مٰا دُونَ ذٰلِکَ لِمَنْ یَشٰاءُ) این است که گناهان پائین تر از شرک بدون توبه قابل آمرزش است،در صورتی که مشیت خداوند تعلق گیرد و شخص مؤمن باشد.

علت اینکه ما اینطور استنباط می کنیم این است که هر گاه کلامی نظیر آیۀ بالا، مشتمل بر نفی و اثبات باشد و دو چیزی که یکی بالاتر و دیگری پائین تر است،در آن بکار رفته باشد،باید دومی با اولی از هر لحاظ مخالف باشد.مثلا صحیح نیست که کسی بگوید:من در خانه پادشاه قدم نمی گذارم جز اینکه مرا دعوت کند و در خانۀ دیگران داخل می شوم هر گاه دعوت کنند.بلکه باید بگوید:در خانۀ دیگران داخل می شوم هر چند مرا دعوت نکنند.

اینکه معتزله می گویند:اگر آیه را حمل بر ظاهرش کنیم و غیر از شرک را قابل آمرزش بدانیم،مردم را وادار بمعصیت خواهیم کرد،صحیح نیست.

زیرا این در صورتی است که افراد یقین به آمرزش پیدا کنند.در صورتی که چنین یقینی از آیه حاصل نمی شود و آمرزش خدا بستگی بخواست او دارد.بالعکس با این آیه،

ص :179

انسان میان بیم و امید قرار می گیرد،آن سان که قرآن می گوید:

(یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً و یَحْذَرُ الْآخِرَهَ وَ یَرْجُوا رَحْمَهَ رَبِّهِ) (سوره سجده 16)یعنی خدا را از روی بیم و طمع می خوانند و از آخرت ترسناک و به رحمت خدا امیدوار هستند.این مطلب اجماعی مسلمین است و اخبار بسیاری از طریق سنی و شیعه در خصوص آن وارد شده است.

ممکن است گفته شود:آمرزش عده ای و نیامرزیدن عده ای دیگر،تبعیض است و خداوند از چنین کاری بری است.لکن باید دانست که این آمرزش از راه تفضل است و مانعی نیست که تفضل خداوند شامل حال عده ای بشود و شامل حال عده ای نشود، از طرفی هم او در کیفرش عادل است و بر کسی ظلم نمی کند.آیا از نظر شرع و عقل چه مانعی برای عدل و فضل خداوند وجود دارد؟ برخی گفته اند:لفظ «مٰا دُونَ ذٰلِکَ» اگر چه عام است و شامل همۀ گناهان غیر از شرک می شود،مع الوصف ما آن را حمل بر گناهان صغیره می کنیم یا گناهانی که توبه به دنبال دارند تا با عموم و ظاهر آیاتی که بر تهدید و وعید دلالت دارند،ناسازگار نباشد.ما می گوئیم:این مطلب را عکس کنید و از عموم آن آیات بخاطر عموم این آیه دست بردارید و این بهتر است.چنان که از برخی از پیشینیان روایت شده که این آیه استثنایی است برای همۀ قرآن و ظاهرا منظور از همۀ قرآن همان آیات تهدید و وعید است.

وانگهی شما قبول دارید که گناهان صغیره،حبط و زایل می شوند و مؤاخذۀ شخص در برابر آنها جایز نیست و چیزی که اینطور است چه احتیاجی دارد که خواست خداوند به آمرزش آن تعلق گیرد زیرا هیچکس نمی گوید: واجب را انجام می دهم اگر خواستم و ودیعه را رد می کنم اگر خواستم.چه انجام واجب و رد ودیعه واجب و لازم است نه اگر بخواهند.

وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّٰهِ فَقَدِ افْتَریٰ إِثْماً عَظِیماً

:کسی که به خدا شرک آورده و غیر خدا را سزاوار عبادت بداند،دروغ گفته و گناهی غیر قابل آمرزش مرتکب شده است در روایت است علی(ع)فرمود:

«ما فی القرآن آیه ارجی عندی من هذه الایه» یعنی در قرآن آیه ای بنظر من امیدوار کننده تر از این آیه نیست .

ص :180

پیامبر آوردند و گفتند آیا اینها گناهی دارند؟فرمود:نه،گفتند:به خدا ما نیز مثل آنها هستیم.گناهی که روز می کنیم در شب بخشوده می شود و گناهی که در شب می کنیم:روز آمرزیده می شود.خداوند آنان را تکذیب کرد.این مطلب از کلبی است.ضحاک و حسن و قتاده و سدی گفته اند:این آیه ها در بارۀ یهود و نصاری نازل شده اند زیرا آنها می گفتند: «نَحْنُ أَبْنٰاءُ اللّٰهِ وَ أَحِبّٰاؤُهُ» (سوره مائده 18 ما پسران و دوستان خداییم)و می گفتند: «لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّهَ إِلاّٰ مَنْ کٰانَ هُوداً أَوْ نَصٰاریٰ» (سوره بقره 111 هرگز به بهشت نمی رود جز کسی که یهودی یا مسیحی باشد)این مطلب از امام باقر هم روایت شده است.

چیزی است که در شکم هسته است و نقیر چیزی است که بر پشت هسته است و قطمیر پوست هسته است.ابن عباس و ابو مالک و سدی گویند فتیل آن چرکی است که میان انگشتان فتیله کنند.

این آیه دلالت می کند بر تنزیه خداوند از ظلم و ذکر فتیل باین منظور است که معلوم شود او نه کم و نه زیاد،ظلم نمی کند.

اُنْظُرْ کَیْفَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللّٰهِ الْکَذِبَ

:ببین چگونه بوسیلۀ تحریف تورات و انجیل،بخداوند نسبت دروغ می دهند.ابن جریج می گوید:منظور این است که ببین چگونه در تزکیۀ خود و گفتن اینکه«ما پسران و دوستان خداییم»و اینکه:«تنها یهودیان و مسیحیان به بهشت می روند»بخداوند نسبت دروغ می دهند.

وَ کَفیٰ بِهِ إِثْماً مُبِیناً

:این کار برای گناه آشکار بودن،کافی است.تعبیر «کَفیٰ بِهِ» برای نشان دادن بزرگی موضوع است خواه پسندیده باشد خواه ناپسند.

گفته می شود:«کفی بحال المؤمن نیلا و کفی بحال الکافر خزیا»یعنی بحال مؤمن رسیدن به سعادت و بحال کافر خواری و بدبختی کافی است.گویی می گوید:آنان در بدبختی و خواری به حالی بزرگتر و کاری شنیع تر از نسبت بخدا دادن،احتیاج ندارند و همین،برای همه چیزشان کافی است-ممکن است منظور این باشد که:این کار برای گنهکاری کافی است و چیزی از گناه کم ندارد .

ص :184

است.ما از شما اطمینان نداریم و ممکن است مکری باشد.اگر می خواهی با تو پیمان ببندیم،این دو بت را سجده کن و به آنها ایمان بیاور،وی سجده کرد.این است معنای:

«یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطّٰاغُوتِ»

.سپس کعب به اهل مکه گفت:سی تن از شما و سی تن از ما سینه های خود را بدیوار کعبه می چسبانیم و با پروردگار خانه پیمان می بندیم که در راه جنگ با محمد ص کوشش کنیم.پس در این مورد ابو سفیان به کعب گفت تو کتاب می خوانی و علم داری و ما امی هستیم و چیزی نمی دانیم آیا ما هدایت یافته تر و بحق نزدیکتریم یا محمد ص؟کعب گفت:دین خود را بر من عرضه کنید.

ابو سفیان گفت:ما برای حاجیان،شتران برجسته کوهان،نحر می کنیم و به آنها آب می دهیم و میهمان را گرامی می داریم و اسیر را آزاد می کنیم و صلۀ رحم می کنیم و عمرۀ خانه خدا و طواف بجای می آوریم و اهل حرم هستیم.محمد از دین پدرانش دست کشید و قطع رحم کرد و از حرم جدا شد.دین ما قدیم و دین او جدید است.کعب گفت:

بخدا شما هدایت یافته تر از محمد ص هستید.از اینرو این آیه ها نازل گردیدند.

ابن زید گوید:جبت ساحر و طاغوت شیطان است.مجاهد و شعبی گویند:جبت سحر است.ابو العالیه و سعید بن جبیر گویند:جبت،ساحر و طاغوت،کاهن است.برخی گفته اند:جبت،شیطان و طاغوت دوستان او است.ابو عبیده گوید:جبت و طاغوت،چیزهایی هستند که مورد پرستش قرار گیرند،خواه سنگ باشد یا صورتی یا شیطانی.ضحاک گوید:جبت در اینجا حی بن اخطب و طاغوت،کعب بن اشرف است در بعضی از روایات از ابن عباس نیز چنین نقل شده است.مقصود از«سبیل»در آیۀ شریفه،دین است زیرا دین راهی است که انسان را به مقصود می رساند.

أُولٰئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ

:اینان را خداوند از رحمت خود دور کرده است.

وَ مَنْ یَلْعَنِ اللّٰهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِیراً

:کسی که مورد لعن خدا قرار گیرد،یاوری ندارد که او را از کیفر خداوند،نجات دهد.برخی گفته اند:منظور این است که در دنیا و آخرت برای آنها یاوری نمی یابی زیرا وقتی که خداوند بنده ای را خوار کند،به یاری دیگران نمی تواند متکی شود .

ص :187

بالنبوه ام لهم نصیب من الملک فیلزم الناس طاعتهم»اما این مطلب ضعیف است زیرا حذف همزه در ضرورت شعر جایز است و در قرآن ضرورتی نیست.

فَإِذاً لاٰ یُؤْتُونَ

:اذا در«یؤتون»عمل نکرده زیرا وقتی که میان«فاء»یا «واو»و فعل قرار گیرد،مثل اینکه در معنی متاخر است یعنی:«فلا یؤتون الناس نقیرا اذن»و اذن از حروف ناصب فعل است به چهار شرط:جواب کلام و در لفظ،مبتدا باشد و ما بعد آن متعلق بما قبل آن نباشد و فعل بعد آن مستقبل باشد.

خداوند بیان می دارد که نبوت در آل ابراهیم چیز تازه ای نیست:

فَقَدْ آتَیْنٰا آلَ إِبْرٰاهِیمَ الْکِتٰابَ وَ الْحِکْمَهَ

:نبوت را به آل ابراهیم دادیم و مملکت را به داود و سلیمان بخشیدیم.داود دارای نود و نه زن و سلیمان دارای یکصد زن و بقولی او دارای هفتصد کنیز و سیصد زن و داود دارای یکصد زن بود.بنا بر این معنی نداشت که آنها رشک حضرت محمد ص بخورند چه او نیز از اولاد ابراهیم بود و سایرین از او تعداد زنانشان بیشتر و مملکت شان وسیعتر بود.در بارۀ معنای«الناس»این قول از ابن عباس و ضحاک و سدی است.برخی هم گفته اند چون قوام دین به وجود پیامبر بود،از اینرو حسد آنها به او مانند حسدشان نسبت به همۀ مردم بود.

2-مقصود پیامبر و آلش می باشد.چنان که از امام باقر منقول است و مراد از فضل،نبوت پیامبر و امامت آل اوست،در تفسیر عیاشی به اسناد خود از ابو الصباح کنانی نقل کرده است که امام صادق به او فرمود:«ما قومی هستیم که خداوند اطاعت ما را واجب کرده است.انفال و برگزیدۀ مال برای ماست.مائیم راسخان در علم و مائیم محسودانی که خداوند در بارۀ ایشان فرموده است: «أَمْ یَحْسُدُونَ النّٰاسَ...» فرمود:منظور از کتاب،نبوت و از حکمت،فهم و قضاوت و از ملک عظیم.وجوب اطاعت است!! 3-مقصود پیامبر و اصحابش می باشد زیرا در جمله: «هٰؤُلاٰءِ أَهْدیٰ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلاً» منظور آنان بودند و منظور از فضل،نعمت است:این وجه از ابو علی جبایی است.

4-مقصود عرب است.یعنی عرب حسد می خورند که پیامبر از ایشان است.

این وجه از حسن و قتاده و ابن جریج است.برخی گفته اند:مقصود از کتاب تورات و انجیل و زبور و از حکمت،علمی است که بآنان داده شده بود.

وَ آتَیْنٰاهُمْ مُلْکاً عَظِیماً

:مجاهد و حسن گویند:یعنی به آنها نبوت دادیم.ابن عباس گوید:ملک عظیم یعنی ملک سلیمان.سدی گوید:منظور زنانی است که به داود و سلیمان داده شده بود و برخی گفته اند:منظور جمع میان سیاست دنیا و دین است.

ص :191

فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ

:در این باره دو قول است:1-دسته ای از اهل کتاب بمحمد ص ایمان آوردند و دسته ای از او اعراض کردند و به او ایمان نیاوردند.این قول از مجاهد و زجاج و جبایی است و مناسبت این جمله با جملۀ سابق به این است که آنها با اینکه حسد می بردند و کارهایی زشت می کردند،بعضی از آنان به او ایمان آوردند.2-مقصود این است که از امت ابراهیم،کسانی بودند که به او ایمان آوردند و کسانی بودند که از او اعراض کردند،چنان که شما نیز در بارۀ محمد(ص)چنین کردید و این کار شما،امر او را کوچک نکرد،چنان که کار آنان نیز امر ابراهیم را کوچک نکرد.

وَ کَفیٰ بِجَهَنَّمَ سَعِیراً

:برای این مردم اعراض کننده،عذاب جهنم که دارای آتشی بر افروخته است کفایت می کند.مقصود این است که اگر در دنیا پاره ای از عذابها از آنها دفع شده است،در آخرت عذاب جهنم برای ایشان مهیاست .

ص :192

کُلَّمٰا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنٰاهُمْ جُلُوداً غَیْرَهٰا

:در این باره اقوالی است:1-قتاده و جماعتی از اهل تفسیر گویند:ظاهر قرآن این است که خداوند پوستهای دیگری غیر از پوستی که سوخته است بر اندام آنان می پوشاند. مختار علی بن عیسی نیز همین است.

برخی گفته اند:این پوست جدید گناهی ندارد،پس چرا سوخته شود؟!پاسخ این است که عذاب،برای شخص است و پوستها و اعضا مورد ملاحظه و اعتبار نیستند.علی بن عیسی گوید:پوستی که بر بدن پوشانده می شود نه خود آن است که عذاب می بیند و نه قسمتی از آن.پوست واسطه ای است که بوسیلۀ آن به شخصی که سزاوار عذاب است،شکنجه داده می شود.

2-زجاج و بلخی و ابو علی جبایی گویند:منظور این است که خداوند متعال، همان پوست سوخته را بحالت اول برمی گرداند مثلا هر گاه شخصی که تغییر صورت داده است ببینید،می گویید:تو بغیر این صورت،پیش من آمدی.در حالی که او همان است فقط تغییر صورت،داده است یا اینکه هر گاه انگشتری شکسته ای از نو ساخته شود، می گویند:این غیر از آن است اگر چه اصل هر دو یکی است بنا بر این پوست اول با پوست دوم یکی است،تنها تغییر هیأت در آنها پیدا شده،چه اولی سوخته بود و دومی نسوخته است.

3-منظور از پوستهای ایشان«سرابیل»یعنی پیراهن هایی است که در جهنم بر تن آنها پوشیده می شود که قرآن کریم گوید: «سَرٰابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرٰانٍ» سوره ابراهیم 50 یعنی پیراهنشان از قیر است)علت اینکه به جامه ها،پوست گفته شده این است که میان پوست و پیراهن،مجاورت و نزدیکی است.البته این قول،مستلزم ترک ظاهر آیه است بدون اینکه دلیلی داشته باشد.

آن اشکالی که بر قول اول وارد می شد که چرا پوستی که گنهکار نیست،عذاب می شود،بر دو قول اخیر وارد نیست.کسانی که انسان را غیر از اعضای تن که بچشم مشاهده می شوند،می دانند و معتقدند که آنچه عذاب می بیند همان حقیقت انسان است نه اعضای بدن،از این گونه اشکالات،آسوده اند.

لِیَذُوقُوا الْعَذٰابَ

:تا عذاب را بچشند و الم آن را ادراک کنند.ذکر این جمله

ص :195

باین منظور است که آنها در همۀ حالات،عذاب را احساس می کنند و هر زمانی عذابی تازه می چشند نه مثل کسانی که بر اثر مرور زمان،بدرد عادت می کنند و رنج آن برایشان،خفیف می شود.

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَزِیزاً

:خداوند،مقامش منیع است و نیازی ندارد که در برابر دیگری از خود دفاع یا ممانعت کند.و بقولی:یعنی او قادر است و مانعی از تحقق بخشیدن و وعد و وعیدهای خود در برابرش نیست.

حَکِیماً

:در تدبیر و تقدیر خود و عذاب مردم گنهکار،حکیم است.کلبی از حسن نقل می کند که وی می گفت:بما رسیده است که پوست ایشان روزی هفتاد هزار بار سوخته می شود.

وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ

:آنان که بهر چه باید و شاید،ایمان آورده اند و طاعات صالح و خالص،انجام داده اند.

سَنُدْخِلُهُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ

:بزودی آنان را داخل باغهایی می سازیم که از زیر قصرها و درختانشان،آب جاری است.

خٰالِدِینَ فِیهٰا أَبَداً لَهُمْ فِیهٰا أَزْوٰاجٌ مُطَهَّرَهٌ

:در آن بهشت ها جاودانی هستند و برای آنها همسرانی است که از خون حیض و نفاس و هر گونه عیب و آلودگی و اخلاق زشت و طبیعت نادرست پاکند،کاری نمی کنند که شوهران خود را ناراحت کنند و در آنها ایجاد تنفر نمایند.

وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلاًّ ظَلِیلاً

:آنها را داخل سایه ای می کنیم که گرما و سرما ندارد و مثل سایۀ دنیا نیست.برخی گفته اند:یعنی سایه همیشگی نه مثل سایۀ دنیا که با برآمدن خورشید،زایل می شود و برخی گفته اند:یعنی سایه ای پایدار و قوی.چنان که در موقع مبالغه،شیئی را به مثل لفظ آن وصف می کنند و می گویند:«یوم ایوم و لیل الیل و داهیه دهیاء»در اولی برای روز و در دومی برای شب و در سومی برای داهیه با الفاظی مثل خودشان مبالغه و تاکید آورده شده است .

ص :196

1-این آیه در بارۀ هر نوع امانتی است که بدست انسان سپرده شود.خواه امانت الهی یعنی اوامر و نواهی او باشد و خواه امانت مردم از قبیل مال یا غیر مال باشد این قول از ابن عباس و ابی بن کعب و ابن مسعود و حسن و قتاده است.از امام باقر(ع)و امام صادق(ع)نیز روایت شده است.

2-زید بن اسلم و مکعول و شهر بن حوشب و جبایی گویند:مقصود زمامداران است که بفرمان خداوند باید ملاحظۀ حال مردم را داشته باشند و آنها را براه دین و شریعت وادار کنند.این مطلب هم از امام باقر ع و امام صادق ع روایت شده است.ایشان فرموده اند:خداوند هر یک از امامان را مامور می سازد که امر حکومت را به شخص بعد از خود واگذار کنند.و مؤید آن این است که خداوند بعد از این،مردم را به اطاعت زمامداران مامور ساخته است.و از ائمه علیهم السلام روایت شده است که:«دو آیه است که یکی برای ما و یکی برای شماست خداوند می فرماید: إِنَّ اللّٰهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمٰانٰاتِ إِلیٰ أَهْلِهٰا... سپس می فرماید: یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّٰهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ... (سوره نساء 59 ای مردم مؤمن خداوند و پیامبر و صاحبان امر خویش را اطاعت کنید.البته این قول،داخل در قول اول است زیرا از جملۀ امانتهای الهی ائمۀ بزرگوار هستند.لذا امام باقر ع فرمود:ادای نماز و زکات و روزه و حج،امانت است و از جملۀ امانتها دستوری است که بوالیان امر در بارۀ تقسیم صدقات و غنائم و امور دیگری که حق رعیت بدانها تعلق می گیرد،داده شده است.بقدری خداوند امر اطاعت را بزرگ شمرده که فرموده است: «یَعْلَمُ خٰائِنَهَ الْأَعْیُنِ» (سوره غافر 19 یعنی او خیانت چشم ها را می داند)و فرموده است: «لاٰ تَخُونُوا اللّٰهَ وَ الرَّسُولَ» (سوره انفال 27 یعنی بخدا و پیامبر خیانت مکنید)و نیز فرموده است: «وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتٰابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطٰارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ» (سوره آل عمران 75 یعنی برخی از اهل کتاب کسانی هستند که اگر کیسه زری را بامانت به ایشان بسپارید به شما پس می دهند).

3-به پیامبر دستور می دهد که کلید کعبه را که در روز فتح مکه از عثمان بن طلحه گرفته بود،به او پس دهد زیرا پیامبر قصد داشت کلید را به عباس بدهد که هم پرده داری

ص :199

کعبه و هم سقایت حاجیان را بر عهده داشته باشد.این قول از ابن جریج است.لکن اگر چه این قول هم صحیح و روایتی که در بارۀ آن هست.درست است،لکن دو قول اول مورد اعتمادند.چه بمقتضای دلیل هر گاه امری در موردی خاص صادر شد،نباید آن امر را بآن مورد اختصاص داد،بلکه باید بعموم آن عمل کرد.

وَ إِذٰا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النّٰاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ

:به زمامداران امر می کند که در میان مردم به عدالت حکم کنند.نظیر آن،این آیه است: «یٰا دٰاوُدُ إِنّٰا جَعَلْنٰاکَ خَلِیفَهً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النّٰاسِ بِالْحَقِّ» (سوره ص 26 ای داود،ما ترا در زمین خلیفه و زمامدار کرده ایم پس در میان مردم به حق حکم کن).روایت شده است که پیامبر گرامی به علی فرمود:«میان دو طرف دعوا،در نگاه کردن و سخن گفتن مساوات برقرار کن» (1)و نقل شده است که:دو بچه خط خود را پیش امام حسن ع بردند و از وی خواستند که بگوید کدامیک از خطها بهتر است.علی ع که آنها را می دید،فرمود:

«پسرم در بارۀ حکم خود دقت کن،که خداوند در روز قیامت،از همین حکم نیز از تو سؤال خواهد کرد» (2)إِنَّ اللّٰهَ نِعِمّٰا یَعِظُکُمْ بِهِ :موعظۀ خداوند در بارۀ رد امانت و نهی از خیانت و حکم بعدالت،بحال شما خوب است.معنای موعظه،امر به معروف و نهی از منکر است.

برخی گفته اند:موعظه،امر به نیکی و نهی از بدی است.

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ سَمِیعاً بَصِیراً

:خداوند به همۀ شنیدنیها و دیدنیها شنوا و بیناست.برخی گفته اند:یعنی بگفتار و کردار شما عالم است.آوردن«کان»به این منظور است که بگوید:خداوند از ازل شنوا و بینا بوده است.

ص :200

که اطاعت پیامبر در حیاتش واجب است،پس از مرگش نیز واجب است زیرا پیروی از شریعت او پس از مرگش بر همۀ مردم مکلف،لازم است.بدیهی است که او همۀ جهانیان را بدین خود تا روز قیامت،دعوت کرد و رسالت او جهانی و همگانی است.

وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ

:در این باره مفسران دو نظر دارند:1-ابو هریره و ابن عباس بنا بیکی از دو روایت میمون و ابن مهران و سدی گویند:منظور هر امیر و زمامداری است مختار جبایی و بلخی و طبری نیز همین است.

2-جابر بن عبد اللّٰه و ابن عباس بنا به روایت دیگر و مجاهد و حسن و عطا و جماعتی گویند:منظور علما است.برخی از آنها گفته اند:زیرا علما هستند که در احکام و در موقع نزاع و اختلاف باید بآنها رجوع کرد نه زمامداران.این دو قول از عامه است.

لکن اصحاب ما از امام باقر و امام صادق(ع)روایت کرده اند که:منظور از«اولی الامر»ائمۀ اهل بیت است که خداوند طاعت ایشان را بطور مطلق واجب ساخته است همانطوری که طاعت خدا و پیامبر را واجب گردانیده است.اطاعت مطلق شخص یا اشخاص در صورتی واجب می شود که معصوم باشند و ظاهر و باطن ایشان یکی باشد و از اشتباه و امر به کار زشت،مصون باشند.بدیهی است که علما و زمامداران چنین صفاتی ندارند و خداوند برتر از این است که مردم را به اطاعت بدون قید و شرط افرادی امر کند که مرتکب معصیت می شوند یا میان گفتار و کردارشان اختلاف است.شاهد این مطلب این است که خداوند اطاعت او«اولی الامر»را در ردیف اطاعت از پیامبر و خدا قرار داده است و این خود نشان می دهد که«اولی الامر»از همۀ مردم بالاترند و پیامبر از ایشان برتر و خدا از همگی برتر است.بدیهی است که تنها ائمۀ بعدی از آل پیغمبر چنین مزیتی دارند نه دیگران.آنان کسانی هستند که امامت و عصمت ایشان به ثبوت رسیده و تمام مسلمین بر بلندی رتبه و عدالت ایشان اتفاق دارند، فَإِنْ تَنٰازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللّٰهِ وَ الرَّسُولِ :اگر در بارۀ چیزی از امور دین،اختلاف کردید بکتاب خدا و سنت پیامبر رد کنید این معنی از مجاهد و قتاده و سدی است.ما می گوییم:این اختلاف را به امامانی رد می کنیم که پس از وفات پیامبر بجای او هستند و

ص :202

مثل این است که در حیات پیامبر به خود او رد کرده باشیم زیرا آنان حافظ شریعت و خلفای پیامبر در میان امت هستند و پس از پیامبر بمنزلۀ خود او هستند.سپس خداوند این مطلب را تاکید کرد و فرمود:

إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ

:بدینترتیب رد اختلافات را بخدا و پیامبر از علائم ایمان بخدا و روز واپسین می شمارد.

ذٰلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلاً

:طاعت خداوند و طاعت پیامبر و اولو العزم و رد اختلافات بخدا و پیامبر برای شما از لحاظ عاقبت است پس تاویل بمعنای مآل امر و سرانجام کار است.مجاهد گوید:یعنی پاداشش نیکوتر است.بقولی یعنی.در دنیا برای شما بهتر و عاقبت آن در آخرت نیکوتر است.زجاج گوید:یعنی رد اختلاف بخدا و پیامبر، برای شما بهتر از این است که خود در صدد حل آن برآیید و آن را به اصل از کتاب خدا و سنت پیامبر برنگردانید و همین نظر قوی تر است، زیرا بازگرداندن اختلاف به خدا و رسول و جانشینانش حتماً بهتر از این است که خود بدون دلیلی بفکر خود اعتماد جویند.

برخی استدلال کرده اند که: «فَإِنْ تَنٰازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ...» دلیل این است که:اجماع امت،حجت است.زیرا در صورتی رد بر کتاب و سنت واجب است که اختلاف و تنازعی وجود داشته باشد و اگر اختلاف و تنازعی نباشد،رد بر کتاب و سنت واجب نیست و این غیر از حجیت اجماع معنای دیگری ندارد.

لکن این استدلال در صورتی صحیح است که در میان امت،فردی معصوم باشد که شریعت را حفظ کند.و اگر چنین فردی در میان مردم نباشد،اجماع مردم که ممکن است هر امری باطل باشد،چه فایده ای دارد؟!زیرا ارتباط داشتن حکم به شرطی یا صفتی،دلیل این نیست که در غیر مورد شرط و صفت،حکم بر خلاف آن باشد و این مطلب مورد قبول اکثر علماست.بنا بر این چگونه می توان بر این دلیل اعتماد جست.علاوه بر این اجماع امت اسلام بر چیزی ممکن است که مطابق کتاب و سنت باشد پس چگونه می گویند:هر گاه امت بر امری اجماع کرد واجب نیست که رد بکتاب و سنت کند،در حالی که رد کرده است؟!

ص :203

اصحاب ما از امام باقر ع و امام صادق ع روایت کرده اند که:منظور هر حاکم بغیر حقی است که مردم به آنها رجوع می کنند.

وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ

:آنها مامورند که به طاغوت،کفر بورزند چه بآنها گفته شده است: «فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطّٰاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللّٰهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقیٰ لاَ انْفِصٰامَ لَهٰا» (سوره بقره آیه 256 یعنی کسی که به طاغوت کفر بورزد و بخدا ایمان آورد،بریسمان محکم چنگ زده است که پاره شدنی نیست) وَ یُرِیدُ الشَّیْطٰانُ أَنْ یُضِلَّهُمْ ضَلاٰلاً بَعِیداً :شیطان بوسیلۀ آرایشگریهای خود می خواهد آنها را از راه حق گمراه گرداند.

در اینجا گمراهی آنان را به شیطان نسبت داده است پس معلوم می شود که خداوند در وجود ایشان،ضلالت را خلق نکرده است و سخن پیروان مسلک جبر که خداوند را عامل گمراهی مردم می دانند باطل است و اگر ضلالت را خدا خلق کرده بود،اضلال ایشان را بخود نسبت می داد.

وَ إِذٰا قِیلَ لَهُمْ تَعٰالَوْا إِلیٰ مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ

:هر گاه به منافقین گفته شود:بسوی احکام قرآن بشتابید.

وَ إِلَی الرَّسُولِ

:و بسوی احکام پیامبر بیایید:

رَأَیْتَ الْمُنٰافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً

:منافقین را می بینی که از تو اعراض می کنند و به دیگری روی می آورند.

1)

(نشده بود،ثلث قیمت شتر را از کسی که تیر را بنامش بیرون آورده بودند،می گرفتند. بدینترتیب،آنان هر گونه مشکلی داشتند،قضاوت آن را اینگونه فالگیریها و بخت آزماییها محول می کردند.

ص :207

از حکم پیامبر،عقوبت خدا دامنگیرشان شود.

ثُمَّ جٰاءُوکَ یَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ إِنْ أَرَدْنٰا إِلاّٰ إِحْسٰاناً

:آن گاه نزد تو آمده،سوگند می خورند که منظور ما از بردن اختلاف نزد دیگری،این بود که زحمت ترا کم کنیم زیرا دوست نمی داریم که در مجلس تو صدا را بلند کنیم و پیش کسی می رویم که ما را راضی کند، بدون اینکه حکمی صادر کند و کینه ها را برانگیزد.بنا بر این منظور از «إِلاّٰ إِحْسٰاناً» احسان به طرفین دعواست.

وَ تَوْفِیقاً

:طرفین دعوا را دعوت به سازش می کنیم بدون اینکه بخواهیم حکمی در بارۀ آنان و اختلافشان صادر کرده باشیم،پس معنای توفیق،ایجاد الفت و موافقت است.

برخی گفته اند:منظور ما این است که آنچه موافق حق است بدست آوریم.

برخی گفته اند منظور عبد اللّٰه بن ابی و مصیبت همان خواری است که دامنگیر وی شد.

چه او در موقع بازگشت از جنگ بنی المصطلق که همان غزوۀ مریسیع است مطالبی گفته بود که با نازل شدن سوره منافقین ناچار شد زبان به عذرخواهی و ندامت بگشاید.

این موضوع در سورۀ منافقین خواهد آمد.یا اینکه منظور مصیبت مرگ است زیرا او برای استغفار با حالت تضرع و زاری نزد پیامبر آمد و از او جامه خواست که تا بدان وسیله خود را از آتش جهنم حفظ کند.بنا بر این معنای آیه این است که ما از گفتگوی دو گروه مخالف،در جنگ بنی المصطلق،نظرمان نیکی و ایجاد سازش بود.این قول از حسین بن علی مغربی است.

أُولٰئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللّٰهُ مٰا فِی قُلُوبِهِمْ

:خداوند از شر و نفاق و خیانت آنان با خبر است.

فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ

:آنها را دنبال مکن.

وَ عِظْهُمْ

:و آنها را موعظه کن.

وَ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِیغاً

:بآنها بگو:اگر نفاق قلبی خود را آشکار کنید، کشته خواهید شد و این سخن بلیغ است زیرا به بهترین وجهی به نفوس آنان کمک می رساند.البته این معنی از حسن است.

ابو علی جبایی گوید:از قبول عذر آنها اعراض کن و آنها را پند بده و از سختی هایی که در صورت تکرار آن عمل دامنگیرشان می شود،آنها را بترسان.

جملۀ اخیر دلالت دارد بر اینکه:بلاغت،فضیلتی است و خداوند تشویق می کند که پیامبر بر بلاغت اعتماد جوید.زیرا بلاغت یکی از اقسام حکمت است و معنی را بنحوی شایسته و موجز به دیگران می رساند .

ص :211

تُؤْمِنَ إِلاّٰ بِإِذْنِ اللّٰهِ» (سوره یونس 100)یعنی هیچ نفسی را نسزد جز بلطف خداوند ایمان آورد.2-رفع مانع و تخلیه.مثل:و «مٰا هُمْ بِضٰارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاّٰ بِإِذْنِ اللّٰهِ» (سوره بقره 102)یعنی آنها بکسی ضرر نمی رسانند جز به اینکه خداوند جلو آنها را بازگذارد 3-امر مثل آیۀ مورد بحث.

وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ

:هنگامی که نفس خود را با انجام معصیت و فراهم کردن اسباب عقوبت و عذاب.ضرر رسانیدند و خود را از ثواب کار نیکو محروم کردند یا بقولی بوسیلۀ کفر و نفاق در بارۀ خود ستم کردند.

جٰاءُوکَ

:اگر بعنوان توبه پیش تو می آمدند.

فَاسْتَغْفَرُوا اللّٰهَ

:و خدا را بخاطر گناهانشان استغفار می کردند و دست از کردار گذشته خود می کشیدند.

وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ

:و پیامبر برای ایشان استغفار می کرد.در اینجا بنا بر عادت مرسوم عرب،از خطاب به غیبت متوجه می شود.

لَوَجَدُوا اللّٰهَ تَوّٰاباً رَحِیماً

:این جمله را دو جور ممکن است معنی کرد:1- مغفرت خداوند را نسبت بگناهان خود و رحمت او را می یافتند.

2-به توبه پذیری و رحم خداوند،عالم می شدند.کلمۀ و جدان بمعنی علم و بمعنی ادراک می آید،لکن خداوند ادراک شدنی نیست،بنا بر این کلمه را نباید به معنای ادراک که ظاهر آن است حمل کرد.

این آیه،با تاکید هر چه بیشتر،بطلان قول جبریان را ثابت می کند.چه آنها می گویند:ارادۀ خداوند این است که گروهی از مردم امر پیامبران را اطاعت کنند و گروهی امرشان را مخالفت کنند.حال آنکه خداوند می فرماید: «مٰا أَرْسَلْنٰا مِنْ رَسُولٍ إِلاّٰ لِیُطٰاعَ» یعنی پیامبری نفرستادیم جز برای اینکه از او اطاعت شود.

حسن در بارۀ این آیه می گوید:دوازده تن از منافقان،با یکدیگر قرار گذاشتند که حیله ای نسبت به پیامبر بکار برند و به او آسیبی رسانند.از اینرو جبرئیل نازل شد و به او خبر داد.پیامبر فرمود.گروهی که داخل شده اند.می خواهند کاری کنند

ص :214

که موفق نخواهند شد،بنا بر این باید برخیزند و استغفار کنند تا من هم پیش خدا آنها را شفاعت کنم.چند بار این مطلب را تکرار کرد ولی هیچیک بلند نشدند.

آن گاه یکی یکی آنها را بنام صدا کرد و گفت برخیزید.همه برخاستند و اعتراف کردند که سوء قصد داشته اند و خواهش کردند که پیامبر شفاعت کند تا توبۀ آنها پذیرفته شود.فرمود:بروید،من در آغاز،با طیب خاطر برای شفاعت شما آماده بودم و خداوند هم سریعتر اجابت می کرد.آنها از پیش پیامبر رفتند.

این آیه دلالت دارد بر اینکه شخصی که مرتکب گناه کبیره شده،باید استغفار کند زیرا خداوند توبۀ او را می پذیرد و نیز دلالت دارد بر اینکه مجرد استغفار کافی نیست،بلکه باید اصرار و تصمیمی برای تکرار معصیت نداشته باشد.زیرا پیامبر برای آن گروه بدون اینکه آنان توبه کنند،استغفار نمی کرد.پس سزاوار است که انسان توبه کند و نادم شود و تصمیم بگیرد که هرگز آن گناه را تکرار نکند،آن گاه در پیشگاه خداوند،استغفار کند تا توبه اش را بپذیرد .

ص :215

برای همسایه ات بفرست.انصاری خشمگین شد و گفت:جانب پسر عمویت را می گیری؟ رنگ چهرۀ پیامبر تغییر کرد.آن گاه به زبیر فرمود:باغت را آب بده و جلو آب را بگیر تا برگردد بطرف دیوارها و حق خود را بطور کامل تحصیل کن سپس برای همسایه ات بفرست.در پاسخ اول،طوری دستور داده بود که برای هر دوی آنها گشایش و آسایش بود.

گفته اند:این مرد حاطب بن ابی بلتعه بوده است.راوی می گوید:آن دو خارج شدند و بر مقداد گذشتند.مقداد پرسید:بنفع کدامیک از شما حکم شد.ابو بلتعه گفت:

«بنفع پسر عمویش حکم کرد»و این سخن را با دهن کجی ادا کرد.مردی یهودی که با مقداد بود،متوجه شد.گفت:خداوند اینها را بکشد،باور دارند که او پیامبر خداست آن گاه در حکمی که صادر می کند او را متهم می کنند.بخدا قسم،ما در زندگی موسی یک بار معصیت کردیم.او ما را دعوت به توبه کرد و دستور داد که خودمان را بکشیم در راه اطاعت امر خدا هفتاد هزار نفر از افراد خودمان را کشتیم تا خدا از ما راضی شد.

ثابت بن قیس شماس گفت:سوگند بخدا،که راست می گویم.اگر محمد ص امر کند که خودم را بکشم،می کشم.

بهمین مناسبت،آیه در بارۀ حاطب بن ابی بلتعه و دهن کجی وی نازل گردید.

شعبی گوید:آیه در بارۀ بشر که مردی منافق بود و مرد یهودی که نزاع خود را پیش عمرو برده بودند،نازل گردیده است در بارۀ این دو،قبلا بحث شد.

در ایمان داخل نشده اند.

حَتّٰی یُحَکِّمُوکَ فِیمٰا شَجَرَ بَیْنَهُمْ

:در صورتی آنها ایمان دارند که در خصومتهایی که میان آنها واقع می شود و احکامی که بر آنها مشتبه می شود ترا«حکم و داور» قرار دهند.

ثُمَّ لاٰ یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّٰا قَضَیْتَ

:آن گاه در دل خود در بارۀ حکم تو شکی نداشته باشند،این معنی از مجاهد است:ضحاک می گوید:یعنی با انکار حکم تو خود را بگناه نیفکنند.ابو علی جبایی گوید:یعنی پیش خود بسبب شک یا مخالفت،دلتنگی نداشته باشند.این قول پسندیده است.

وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً

:در برابر حکم تو با اعتقاد و خضوع،رام و تسلیم باشند.از امام صادق(ع)روایت شده است که:اگر مردمی خدای را عبادت کنند و نماز بپای دارند و زکات بدهند و ماه رمضان را روزه گیرند و حج کنند،سپس در بارۀ کاری که پیامبر انجام داده است،بگویند:نباید چنین می کرد،این کار خلاف است.یا اینکه نسبت بکار او پیش خود احساس دلتنگی کنند،مشرک خواهند بود.سپس این آیه را تلاوت کرد .

ص :218

است که اکرام من بخاطر امتناع آمدن زید،ممتنع شد،حق این است که بعد از آن فعل واقع شود.لکن«ان»همانطوری که از اسم و خبر نیابت می کند از فعل نیز نیابت می کند.پس «وَ لَوْ أَنّٰا کَتَبْنٰا عَلَیْهِمْ» مثل:«و لو کتبنا علیهم»است.

اذن:برای این آورده شده است که بر معنای جزاء دلالت کند.معنای اذن، جواب و جزاست.این کلمه در اول،وسط و آخر کلام قرار می گیرد و هنگامی در فعل مضارع عمل می کند که در اول و فعل بمعنای آینده باشد.

لَآتَیْنٰاهُمْ

... وَ لَهَدَیْنٰاهُمْ :این هر دو لام دو جواب لو واقع شده اند.لام در جواب قسم نیز واقع می شود مثل شعر امرء القیس:

حلفت لنا باللّٰه حلفه فاجر

لناموا فما ان من حدیث و لا صال

یعنی:مثل گنهکاران برای او بخدا سوگند یاد کردم که خوابیده اند،پس نه حدیثی بود و نه گرم شونده ای به آتش.

هم چنان که لام برای جواب(شرط و قسم)می آید برای ابتدا نیز می آید.با این فرق،که لام ابتدا فقط بر سر مبتدا یا خبر«ان»در می آید.مثل،«علمت ان زیداً لیقوم» که در اینجا بر سر خبر«ان»که فعل مضارع است درآمده و فعل مضارع شبیه اسم است صراطاً:مفعول دوم برای هدینا

است که می گفتند:بخدا اگر بما امر شود،اطاعت می کنیم پس خدای را حمد می کنیم که ما را به این کار امر نکرد.از این جماعت،عبد اللّٰه بن مسعود و عمار یاسر هستند.

از اینرو پیامبر فرمود:«برخی از افراد امت من،مردانی هستند که ایمان در دل ایشان از کوه های بلند استوارتر است».

وَ لَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا مٰا یُوعَظُونَ بِهِ لَکٰانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَشَدَّ تَثْبِیتاً

:اگر به امر خدا عمل می کردند،برای آنها بهتر و از لحاظ بصیرت در امر دین،سختتر بود.لفظ تثبیت، کنایه از بصیرت،قرار داده شده است زیرا کسی که در کار دینش بصیرت داشته باشد، در دینش ثابت قدم تر و در اعتقادش قویتر و همیشگی تر از آنانی است که در بارۀ دین بصیرتی نداشته باشند.بقولی معنایش این است که:اگر آنها موعظۀ خدا و رسولش را در امور دین و دنیا قبول کنند.ثبات آنها به حق بیشتر و از گمراهی و اشتباه دورتر خواهند بود.چنان که خداوند می فرماید:

«وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زٰادَهُمْ هُدیً» (سوره محمد 17 یعنی آنان که هدایت پذیر باشند،خداوند بر هدایتشان می افزاید)برخی هم گفته اند:معنای آن این است که:نفع آنها از حق بیشتر است زیرا دوام دارد و هیچگاه باطل نمی شود و سرانجام به پاداش آخرت،اتصال پیدا می کند،در حالی که نفعی که آنها از باطل می گیرند، دوام ندارد و سرانجام بکیفر آخرت،متصل می شود.

بلخی گوید:معنای آیه این است که اگر کشتن و خارج شدن از دیار، بر آنها واجب می شد انجام نمی دادند.اکنون که این کارها بر آنها واجب نشده است، کارهای آسانی که بآنها دستور داده شده،انجام دهند که برای آنها بهتر و در راه ثبات ایمان محکمتر است.در دعا آمده است که:«اللّٰهم ثبتنا علی دینک»یعنی بما چیزی لطف کن که با آن بر دینت استوار بمانیم.

وَ إِذاً لَآتَیْنٰاهُمْ مِنْ لَدُنّٰا أَجْراً عَظِیماً

:این جمله متصل به قبل است.یعنی:اگر آنها چنین می کردند،از جانب خود به آنها اجری عظیم می دادیم که احدی بکنه آن پی نبرد و پایان و حد اعلای آن را درک نکند.کلمه: «مِنْ لَدُنّٰا» برای افادۀ این

ص :222

معنی است که جز خداوند کسی بر دادن چنین اجری قادر نیست و این کار بخداوند اختصاص دارد.چه ممکن است پاداش بدست بنده ای از بندگان خدا به ایشان برسد لکن هر گاه ثواب بوسیلۀ خود خداوند به بنده برسد،برای او ارزنده تر و بهتر خواهد بود.

وَ لَهَدَیْنٰاهُمْ صِرٰاطاً مُسْتَقِیماً

،و آنها را براه راست استوار می داریم.برخی گفته اند:یعنی نسبت به آنها الطاف و عنایاتی می کنیم که بتوانند بر اطاعت،استوار بمانند و از استقامت برخوردار گردند و تقدیر آن«و وفقناهم للثبات علی الصراط المستقیم»است و برخی گفته اند:منظور این است که در آخرت نیز آنان را به راه بهشت،هدایت می کنیم.این قول از ابو علی جبایی است.وی گوید:جایز نیست که در اینجا مقصود از هدایت،ارشاد به دین باشد.زیرا پاداشی است که خداوند به بندۀ مؤمن و مطیع وعده داده است و انسان وقتی مؤمن و مطیع خواهد بود،که هدایت یافته باشد .

ص :223

یعنی برای شما آن رفق و مدارایی فراهم می کند که امور شما اصلاح شود).

فضل:در اصل لغت بمعنای زیادی مقدار است که در نفع و فایده نیز استعمال می شود.همۀ کارهای خداوند،فضل و تفضل و افضال است زیرا کمتر از مقدار استحقاق و مقدار کار انسان نیست،بلکه بمراتب افزونتر است و برابری نمی کند.

نازل شد.سپس فرمود:«بنده ای ایمان نمی آورد جز اینکه مرا از خود،پدر و مادر،اهل و فرزند و همۀ مردم،بیشتر دوست می دارد».

برخی گفته اند:اصحاب پیامبر گفتند:نباید از تو مفارقت کنیم،زیرا فقط در دنیا ترا می بینیم و در آخرت،تو در مقامی بالاتر از ما قرار می گیری و ترا نخواهیم دید از اینرو آیه نازل شد.این قول از قتاده و مسروق بن اجدع است.

این است که آنان با خود خواهند بود.

وَ الصّٰالِحِینَ

:مؤمنان صالحی که درجۀ آنها پایینتر از پیامبران و صدیقان و شهیدان است.صالح،انجام دهندۀ کار شایسته و کسی است که حالش صلاحیت یافته و راهش استقامت پیدا کرده است.مصلح،کسی است که خود و عمل خود را اصلاح کند.

وَ حَسُنَ أُولٰئِکَ رَفِیقاً

:پیامبران و صدیقان رفیق آنها هستند و چه خوب رفقایی هستند.ابو بصیر روایت کرده است که امام صادق(ع)بوی فرمود:خداوند در قرآن شما را یاد کرده است.سپس این آیه را تلاوت کرد و فرمود:نبی،پیامبر و صدیقان و شهیدان ما و صالحان شمایید پس اهل اصلاح باشید همانطوری که خدا شما را صالح نامیده است.

ذٰلِکَ الْفَضْلُ مِنَ اللّٰهِ

:بودن با پیامبران و صدیقان،تفضل خداوند نسبت به آنانی است که او را اطاعت کنند.

وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ عَلِیماً

:خداوند به حال مردم عاصی و مطیع و منافق و مخلص و آنهایی که برای رفاقت پیامبران و صدیقان و...شایستگی دارند و آنهایی که شایستگی ندارند عالم است،زیرا او به خیانت چشمها نیز علم دارد.

برخی گفته اند:یعنی برای تو علم بکیفیت پاداش مردم مطیع و بهره مند شدن آنان کافی است .

ص :228

اسلحه وسیله ای است که انسان به وسیلۀ آن خود را از خطر حفظ می کند.از امام باقر(ع)نیز چنین روایت شده است.

بدیهی است که این معنی صحیحتر است،زیرا با مقیاس کلام عرب سازگارتر می باشد و در حقیقت،مضاف را حذف و مضاف الیه را باقی گذارده است یعنی«خذوا آلات حذرکم»:آلت ها و سلاحهایی که خود را از خطر دشمن بر حذر می دارید، بردارید.

فَانْفِرُوا

:و برای جنگ دشمن،بسیج کنید.

ثُبٰاتٍ

:دسته دسته بسوی دشمن حرکت کنید.بطوری که دسته ای در یک جهت و دسته ای در جهت دیگر قرار گیرد.

أَوِ انْفِرُوا جَمِیعاً

:یا همگی در صورتی که رای بر آن قرار گیرد با هم و در یک جهت،حرکت کنید.

از امام باقر(ع)روایت شده است که: «ثبات»سریّه ها و«جمیع»عسکر (لشکر)است. (1)

ص :230

است.بدلیل اینکه بر سر فعلی درآمده که بوسیلۀ نون تاکید شده است.کلمۀ«من» موصوله و مراد کسی است که سوگند یاد می کند یعنی:و ان منکم لمن حلف باللّٰه لیبطئن صلۀ«من»ممکن است فعل قسم واقع شود زیرا فعل قسم خبر است ولی ممکن نیست امر و نهی باشد:

کان:مخفف«کَاَنَّ»یعنی«کانه»و ضمیر حذف شده است.جملۀ:

«کَأَنْ لَمْ تَکُنْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ مَوَدَّهٌ»

میان فعل«لیقولن»و مفعول آن «یٰا لَیْتَنِی کُنْتُ...» فاصله شده است.چنان که جملۀ: «قَدْ أَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَیَّ إِذْ لَمْ أَکُنْ...» مفعول«قال»است.

فافوز:در جواب تمنی منصوب شده و اصل آن«فان افوز»است.بنا بر این بوسیلۀ فاء در حقیقت اسمی بر اسمی عطف شده است یعنی:«یا لیتنی کان لی حضور معهم ففوز»و اگر عطف بر ظاهر باشد معنای آن«یا لیتنی کنت معهم ففزت» خواهد بود.

لَمَنْ لَیُبَطِّئَنَّ

:منظور این است که منافقان بر حسب ظاهر یا بر حسب حکم شرع به محفوظ بودن خون ایشان و جواز زناشویی و ارث،از شما هستند و بقولی منظور این است که:آنها در عداد شما و از شما هستند.یعنی از شما کسانی هستند که از خارج شدن با پیامبر برای جنگ سستی و کندی می کنند.

فَإِنْ أَصٰابَتْکُمْ مُصِیبَهٌ

:اگر در جنگ بشما مصیبتی رسید و کشته شدید یا شکست خوردید،از روی شماتت و خوشحالی از تخلف خود گوید:

قٰالَ قَدْ أَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَیَّ إِذْ لَمْ أَکُنْ مَعَهُمْ شَهِیداً

:خداوند بمن انعام کرد که با ایشان در میدان جنگ،حاضر نبودم که مثل آنها دچار کشته شدن یا شکست گردم.

امام صادق(ع)فرمود:«اگر همۀ اهل آسمانها و زمین بگویند خداوند بما لطف کرد که در جنگ با پیامبر نبودیم،مشرک خواهند شد» وَ لَئِنْ أَصٰابَکُمْ فَضْلٌ مِنَ اللّٰهِ :و اگر فتح کنید یا غنیمتی بدست آورید.

لَیَقُولَنَّ

:از روی حسرت گوید:کاش با ایشان بودم.

کَأَنْ لَمْ تَکُنْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ مَوَدَّهٌ

:این جمله،معترضه است که میان«لیقولن» و مفعول آن «یٰا لَیْتَنِی...» فاصله شده و در حقیقت ارتباط به سابق دارد و منظور این است که می گوید:«خداوند بمن لطف کرد که با ایشان نبودم گویی میان شما و او مودتی نبوده است»یعنی شما را در جنگ با دشمن یاری نمی کند و پیمانهایی که میان شما هست،زیر پا می گذارد.این نظر از ابو علی جبایی است.

برخی گفته اند:این جملۀ معترضه در حقیقت به جمله:

«یٰا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً»

بستگی دارد یعنی:کاش با ایشان بودم و از غنیمت بهره ای می بردم،گویا میان شما و او مودتی نیست و آرزوی حضور در میدان جنگ،برای کمک و یاری شما نیست،بلکه بمنظور منافع شخصی است.

برخی گفته اند:در این کلام تقدیم و تاخیری وجود ندارد و همۀ اجزای آن در جای خود ذکر شده اند و مقصود این است:اگر نفعی بشما برسد.این شخص متخلف مثل کسی که میان شما و او مودتی نیست،سخن می گوید،گویا با شما پیمان ایمان

ص :234

نبسته و نسبت بشما اظهار دوستی نکرده است.آرزو می کند که از غنیمت جنگی استفاده کند بدون اینکه در جنگ حضور یافته باشد و این،سخن مؤمنان مخلص نیست بنا- بر این در صورت پیروزی سپاه اسلام از تخلف خود پشیمان گشته،آرزو می کند که با آنها حرکت می کردند و از غنیمتها استفاده می کردند و این نشان دوستی نیست.بنا بر این معنی،جملۀ «کَأَنْ لَمْ تَکُنْ» در محل نصب و حال است، ابو علی جبایی گوید:این جمله،حکایت از منافقان است که کسانی را که از جنگ بازداشته بودند،مخاطب ساخته،می گفتند:مثل اینکه میان شما و محمد(ص) دوستی نبود که با او بجنگ روید و از غنیمتها استفاده کنید.مقصودشان این بود که آنها را با پیامبر دشمن سازند.از اینرو تخلف کنندۀ از جنگ،می گفت:کاش در جنگ همراه آنها بودم و با به دست آوردن غنیمت،رستگاری نصیبم می شد .

ص :235

فَیُقْتَلْ

:پس کشته شود و به درجۀ رفیع شهادت نائل آید.

أَوْ یَغْلِبْ

:یا بر دشمن پیروز گردد.

در اینجا تشویق بر جهاد می کند،گویی می گوید:مجاهد به یکی از دو خیر، رستگار می گردد،چه غالب شود،چه مغلوب! فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً :بزودی چند برابر عمل به او عطا می کنیم و بقولی یعنی:ثوابی دایم که رنج و ناراحتی ندارد،به او می دهیم .

ص :237

گفته شده است که:منظور آنهایی است که در مکه باقی مانده بودند و نمی توانستند هجرت کنند.سلمه بن هشام،ولید بن ولید،عیاش بن ابی ربیعه و ابو جندل بن سهیل از آنان بودند.آنان از خداوند مسألت می کردند که آنها را از دست مشرکین خلاص کند و از مکه خارج گرداند.

اَلَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنٰا أَخْرِجْنٰا مِنْ هٰذِهِ الْقَرْیَهِ الظّٰالِمِ أَهْلُهٰا

:آنها کسانی هستند که در دعای خود می گویند:پروردگارا خارج شدن ما را از شهر مکه که مردمش ستمکارند، آسان گردان.چنان که از ابن عباس و حسن و سدی و...است.

منظور از ستمکاری اهل مکه،این است که آنان مردم مؤمن را در راه دین دچار فتنه و گرفتاری کردند و آنها را از هجرت مانع شدند.

وَ اجْعَلْ لَنٰا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا

:می گفتند:به الطاف بیکران خویش از جانب خودت سروری بفرست که ما را کفایت کند و از دست ستمکاران خلاص گرداند.

وَ اجْعَلْ لَنٰا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً

:کسی که ما را در برابر ستمکاران یاری کند،برای ما بفرست.

سرانجام دعای ایشان مستجاب شد.پس از فتح مکه،خداوند پیامبر گرامی خود را سرور ایشان گردانید و او«عتاب بن اسید»را آستاندار مکه ساخت و او ایشان را یاری کرد و حق ضعیف را از زورمندان گرفت و از برکت فریادرسی خداوند از آنهایی که قبلا به آنها ظلم می کردند،عزیزتر شدند.

این آیه،ارزش دعا را روشن می کند و گفتۀ کسانی را که می گویند:انسان از دعا فایده ای نمی گیرد،باطل می سازد،زیرا از یک طرف خداوند دعای ایشان را حکایت می کند و از طرف دیگر استجابت دعای ایشان را.و اگر دعا اثری نداشت،ذکر آن در اینجا بی فایده بود .

ص :240

برخی گفته اند:ضعف نیرنگ شیطان،بواسطۀ این است که:انگیزۀ یاران شیطان نسبت به جنگ ضعیف است،زیرا بصیرتی در کار خود ندارند و جنگ آنها بواسطۀ شبهه ای است که در کار دین دارند،در حالی که مؤمنان،جنگشان از روی ایمان و دلیل قاطع و منطق صحیح است

ص :242

فَلَمّٰا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتٰالُ

:همین که در مدینه جنگ بر آنها واجب شد، إِذٰا فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَخْشَوْنَ النّٰاسَ کَخَشْیَهِ اللّٰهِ :گروهی از آنان از جنگ با مردم می ترسند چنان که از مرگ می ترسند،و بقولی:می ترسند که از دست مردم کشته شوند همانطوری که از مرگ خدایی می ترسند بنا بقولی دیگر از کیفر مردم می ترسند،همانطوری که از کیفر خدا می ترسند.

أَوْ أَشَدَّ خَشْیَهً

:برخی گفته اند:«او»بمعنای واو است یعنی:و بیشتر هم می ترسند.برخی گفته اند:«او»برای این است که مطلب برای مخاطب پوشیده بماند و معلوم نشود که آنها از خدا بیشتر می ترسند یا از مردم.در سورۀ بقره ذیل «أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهً» (آیه 74)وجوهی که محتمل است ذکر کرده ایم.

وَ قٰالُوا رَبَّنٰا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتٰالَ

:و گفتند:پروردگارا چرا جنگ را بر ما واجب ساختی.حسن می گوید:این جمله را بخاطر کراهتی که از امر خدا داشتند،نگفتند بلکه بواسطۀ ترسی که بر آنها مستولی شده بود،گفتند و این طبیعی بشر است.ممکن است این جمله در حقیقت،سؤالی برای فهمیدن باشد نه برای انکار کردن و سؤالشان بخاطر این بود که به دنیا دل بسته بودند و نعمتهای آنها را ترجیح می دادند.در هر صورت،اگر این مطلب را نمی گفتند،بهتر بود.

لَوْ لاٰ أَخَّرْتَنٰا إِلیٰ أَجَلٍ قَرِیبٍ

.چرا ما را مهلت ندادی که به مرگ خویش جان بدهیم و طعمۀ شمشیر دشمنان نشویم؟!سپس خداوند اعلام می کند که دنیا با همۀ منافع و زرق و برقی که دارد،در برابر آخرت اندک است و می فرماید.

قُلْ مَتٰاعُ الدُّنْیٰا قَلِیلٌ

.ای محمد،به اینان بگو.منافع دنیا که مورد تمتع انسان است،باقی نمی ماند.

وَ الْآخِرَهُ خَیْرٌ لِمَنِ اتَّقیٰ وَ لاٰ تُظْلَمُونَ فَتِیلاً

.و آخرت برای اهل تقوی بهتر است.

ابن عباس گوید.«فتیل»چرکی است که انسان میان انگشتان فتیله کند و بدور اندازد یعنی شما به اندازۀ این مقدار ناچیز هم ظلم نمی بینید تا چه رسد به بیشتر از آن!برخی گفته اند.«فتیل»آن رشته ای است که در شکاف هسته قرار دارد .

ص :245

مال هؤلاء:بقدری این استعمال زیاد شده که توهم کرده اند«ل»متصل به«ما» و هر دو یک حرف هستند و آن را از ما بعد خود جدا نوشته اند.وقف بر لام جایز نیست که حرف جر است.

است که «وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسیٰ وَ مَنْ مَعَهُ.» (سوره اعراف 131 یعنی اگر چیز ناگواری بآنها می رسید.موسی و همراهانش را به فال بد می گرفتند) بلخی و جبایی هم این مطلب را ذکر کرده اند و از حسن و ابن زید نیز روایت شده است.

2-از ابن عباس و قتاده،روایت شده است که:آنها عبد اللّٰه بن ابی و یارانش بودند که در روز«احد»از جنگ،تخلف کردند و به آنهایی که در میدان جنگ کشته شده بودند:گفتند: «لَوْ کٰانُوا عِنْدَنٰا مٰا مٰاتُوا وَ مٰا قُتِلُوا» (سوره عمران 156 یعنی:اگر پیش ما بودند،نمی مردند و کشته نمی شدند.پس مقصود این است که:اگر ظفر و غنیمتی به آنها برسد،گویند:از جانب خداست و اگر ناراحتی و شکستی دامنگیرشان شود،به محمد(ص)گویند:از بدی تدبیر تست.

3-برخی گفته اند:هم شامل یهود می شود و هم شامل منافقان و همین صحیح تر است.

4-برخی هم گفته اند:حکایت از حال کسانی است که ذکر آنها در آیۀ پیش گذشت و اعتراض می کردند که:پروردگارا چرا جنگ را بر ما واجب ساختی.بنا بر این مقصود این است که اگر به اینها خیری برسد،گویند:از جانب خداست.

وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ یَقُولُوا هٰذِهِ مِنْ عِنْدِکَ

:اگر بدی به آنها برسد،گویند:از جانب تست.

ابن عباس و قتاده گویند:«حسنه و سیئه»هر چیزی است که در آشکار و نهان به انسان برسد و بمعنای سختی و آسایش،نعمت و مصیبت و فراوانی نعمت و قحطی است.

حسن و ابن زید گویند:منظور از سیئه،کشته شدن و شکست و منظور از حسنه، پیروزی و غنیمت است.

قُلْ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ

:ای محمد(ص)به ایشان بگو:مرگ و زندگی و فراوانی و قحطی همه از جانب خداوند و به قضا و قدر اوست و هیچکس قادر بر رد قضا و قدر او نیست.

او مردم را به این پیش آمدها مبتلا می کند تا به سبب شکر بر نعمت و صبر و بلا در معرض پاداش او قرار گیرند.

ص :249

فَمٰا لِهٰؤُلاٰءِ الْقَوْمِ

:شان این منافقان چیست؟ لاٰ یَکٰادُونَ یَفْقَهُونَ حَدِیثاً :که بفهم معنای قرآن نزدیک نیستند زیرا بواسطۀ اعراض از قرآن و کفر،از آن دور شده اند.

برخی گفته اند:یعنی حقیقت آنچه خداوند خبر می دهد که همه چیز از جانب اوست،درک نمی کنند .

ص :250

بیماری،بلا،سختی ها و گرفتاریهایی است که به سبب معصیتهایی که مرتکب می شوند، به آنها می رسد.بلاها گاهی از لطف خداوند و گاهی کیفرند.علت اینکه:بلاها را «سیئه»نامیده،تنفر طبع آدمی از آنها و مجاز است و گرنه بلاها کارهایی پسندیده هستند و قبحی ندارند.بنا بر این منظور این است که:صحت و سلامت و رزق و همۀ نعمتهای دینی و دنیوی که بتو می رسند،از خدا هستند و محنتها و سختیها و دردها و مصیبتهایی که بر اثر گناهانی که مرتکب شده ای بتو می رسند از خودت هستند.چنان که می فرماید:

«وَ مٰا أَصٰابَکُمْ مِنْ مُصِیبَهٍ فَبِمٰا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ» (سوره شوری 30 یعنی مصیبتهایی که به شما می رسند،نتیجه کردار شماست)و «فَمِنْ نَفْسِکَ» یعنی«فبذنبک»(بگناه توست)ابو القاسم بلخی آیه را اینطور تفسیر می کند:هر مصیبتی که به انسان مکلف برسد،کفاره گناه صغیره یا کیفر گناه کبیره یا تنبیهی است که بواسطه قصوری از او، دامنگیرش می شود.پیامبر گرامی فرمود:هر خراشی که بوسیلۀ خاری پیش آید و هر پاره شدن رگی و هر لغزش پایی از گناه است و آنچه خداوند عفو می کند،بیشتر است»برخی گفته اند: «فَمِنْ نَفْسِکَ» یعنی«من فعلک»(از کردار تست).

علی بن عیسی گوید:آیه دلالت دارد بر اینکه خداوند رنجی متوجه انسان نمی سازد مگر از راه لطف یا کیفر،زیرا مصیبتها هر گاه همگی بر اثر گناه انسان باشند، یا کیفرند یا جنبه تادیبی دارند.

وَ أَرْسَلْنٰاکَ لِلنّٰاسِ رَسُولاً

:و تو را برای مردم بعنوان پیامبری فرستادیم و این خود حسنه ای است و مخالفت تو سیئه و زشت خواهد بود و خداوند برای شهادت،کافی است.

در معنای اتصال این جمله به سابق گفته شده است که:هر چه به آنها برسد از شومی گناهان ایشان است و تو پیامبری هستی که طاعتت طاعت خدا و معصیتت،معصیت خداست.بتو نباید فال بد زده شود چه همۀ نیکی ها در تست.

وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ شَهِیداً

:خداوند برای شهادت بر رسالت تو کافی است.برخی گفته اند:

یعنی خداوند برای شهادت بر نیک و بد بندگان کافی است،بنا بر این،هدف جمله،این است که مردم را به نیکی راغب سازد و از بدی بترساند .

ص :252

ابن عباس و قتاده و سدی گویند:یعنی در شب آنچه گفته اند تغییر می دهند چه در دل تصمیم داشته اند که از اوامر و نواهی تو سرپیچی کنند.

ابو عبیده و قتیبی گویند:یعنی شبها بر خلاف آنچه روزها بتو می گویند و اظهار می دارند،می اندیشند.

وَ اللّٰهُ یَکْتُبُ مٰا یُبَیِّتُونَ

:و خداوند تدبیرهای خائنانۀ ایشان را در لوح محفوظ، ثبت می کند تا آنها را کیفر دهد.

زجاج گوید:یعنی آنها را می نویسد تا در قرآن بر تو نازل سازد.

فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ

:دستور می دهد که پیامبر از آنها اعراض کند و به آنها کاری نداشته باشد و کار آنها را مخفی و پوشیده بدارد تا اسلام،استقرار یابد.

وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللّٰهِ

:و کار خود را بخدا واگذار و به او اعتماد کن.

وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ وَکِیلاً

:خداوند برای حفظ تدبیری که به او واگذار می کنی،کافی است .

ص :256

برخی گویند:یعنی در بارۀ آن دقت کنند تا بدانند که چگونه بر انواع حکمتها احاطه دارد و به نیکی ها امر و از بدیها نهی می کند و دریابند که قرآن،خبری است که مخبر آن راستگو است و انسانها را بسوی مکارم اخلاق فرا می خواند و بر نیکی و زهد تشویق می کند،الفاظ آن فصیح و نظم آن دلپسند و معنای آن درست است،بنا بر این با توجه به این مزایا در می یابند که این کتاب مقدس،بر خلاف سخن بشر است.

بنظر ما بهتر این است که همۀ این معانی را گرد آوریم و آنها را یک جا از آیه، مستفاد بدانیم زیرا هر کس با تدبر در آیه بنگرد،همه این معانی را درک می کند.

وَ لَوْ کٰانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّٰهِ

:اگر قرآن کلام خدا نبود،یعنی اگر سخن پیامبر بود یا بشری او را تعلیم می داد،چنان که مخالفان می پنداشتند.

لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلاٰفاً کَثِیراً

:اختلاف بسیاری در آن می یافتند.در بارۀ این جمله اقوالی است:

1-قتاده و ابن عباس گویند:یعنی در قرآن تناقض و اختلاف از لحاظ حق و باطل می یافتند.

2-زجاج گوید:یعنی در خبرهای قرآن از اسرار درون ایشان،اختلاف می یافتند.

3-ابو علی گوید:یعنی سخن قرآن یک نواخت نمی یافتند بلکه مشتمل- می یافتند بر سخن بلیغ و نارسا.

ابن عباس گوید:در قرآن تناقض،بسیار می دیدند زیرا کلام بشر،هنگامی که طولانی می شود و متضمن معناهایی باشد که قرآن متضمن است از تناقض میان معانی و اختلاف میان الفاظ،خالی نخواهد ماند.لکن کلام خدا از همۀ این نقایص،مبری است.چنان که می فرماید: «لاٰ یَأْتِیهِ الْبٰاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لاٰ مِنْ خَلْفِهِ» (سوره فصلت 42 یعنی دست باطل بدامن قرآن نمی رسد نه از پیش رو و نه از پشت سر).

معانی که از این آیه استفاده می شوند.

1-تقلید باطل است و در بارۀ اصول دین نباید طوق تقلید را بگردن افکند

ص :259

زیرا این آیه مردم را تشویق به تفکر و تدبر می کند.

2-از این آیه می فهمیم که قول«حشویه» (1)که گمان می کنند قرآن را جز به

ص :260

تفسیر پیامبر نمی توان فهمید،اشتباه است و زیرا دعوت به تفکر و تدبر در بارۀ قرآن، مستلزم این است که شخص بتواند مستقلا معنای آن را درک کند.

3-این آیه دلالت دارد بر اینکه.اگر قرآن از جانب خداوند نبود،از اختلاف و تناقض خالی نبود.

1)

(در اسلام اندک اندک پذیرفته شد و ملائکه و روحانیات،از موجودات عالم شناخته شدند و بنا بر این قابلیت رؤیت آنها سلب شد و کسانی که طبق اصول متبع قدیم و صدر اسلام،قائل به تجسم بودند به نامهای مجسمه و اهل الرویه و حشویه خوانده شدند و عقاید ایشان مورد تحقیر قرار گرفت. معلوم نیست نویسنده یا نویسندگان این مطالب،تا چه حد در بارۀ این مطالب تحقیق و بررسی و چنین نظری را ابداع کرده اند با توجه به اینکه آنچه در این باره از منابع دیگر،نظیر:کشاف اصطلاحات الفنون،تعریفات جرجانی،الحور العین،المنیه و الامل،آنند راج،دایره المعارف فرید وجدی،ملل و نحل شهرستانی و...که پاره ای از مطالب آنها را ما در اینجا از خود لغتنامه نقل کردیم، نقل کرده اند،چنین مطلبی را نمی رساند. می توان حدس زد که:حشویه،مسلمانان صدر اسلام نبوده اند،بلکه آنان نیز در همان دوره هایی پیدا شده اند که اشاعره و معتزله و...ظهور کرده اند.با ورود فلسفۀ یونان بمهد اسلام و باز شدن میدان بحث و مجادله و آمیزش مسلمین با فرقه های دیگر،جهشی در افکار مسلمین پیدا شد و بسوی اینگونه مباحث و مجادلات کشانیده شدند،بخصوص که با توجه به مأخذ لغتنامه،هیچکس چنین نظریه ای را اظهار نداشته است. گذشته از این،تعجب است که چگونه ادعا می کنند که مسلمین صدر اسلام با توجه بظواهر آیات قرآنی،قائل به تجسم و سان دیدن خدا از فرشتگان!و بر تخت نشستن او شده بودند و بعداً فلسفۀ یونان آنها را بسوی جهان متافیزیک،رهنمون گردید و یکباره افکار آنها را متوجه غیر مرئی بودن خدا و روح و فرشته و...گردید! ما به فلسفۀ یونان و اینکه مسلمانان،از این فلسفه،چه تحولات فکری بطور مثبت یا منفی پیدا کردند،کاری نداریم.این مطلب احتیاج به تحقیقاتی وسیع دارد و الا انسان را بهمان خطایی می کشاند که لغتنامه بسوی آن کشانیده شده است. فعلا راه را با توجه به جنبۀ تفسیری کتاب،برای خوانندگان محترم نزدیک کرده،گوییم: اگر بنای مسلمانان صدر اسلام،بر عمل بظاهر قرآن بوده،خود قرآن آیات صریح و قاطعی داشت که مرئی بودن و جسم بودن و اصولا شباهت خدا را از موجودات دیگر،اعم از جسمانی و غیر جسمانی سلب می کرد و مسلمانان را برای اعتقاد بغیر مرئی بودن خداوند و توجه بعالم متافیزیک کافی بود!

ص :261

4-سخن متناقض،از فعل خداوند نیست زیرا اگر فعل او باشد،از جانب اوست نه از جانب غیر. اختلاف در کلام،بر سه قسم است:

اختلاف تناقض،اختلاف تفاوت،و اختلاف قرائت.نوع دوم اختلاف، یعنی اختلاف تفاوت،بمعنای نیکی و زشتی و خطا و صواب و...است سخنور حکیم،

1)

(هنگامی که موسی بنا به توقع بنی اسرائیل در خواست کرد که خداوند خود را نشان دهد، خطاب آمد: «لَنْ تَرٰانِی» (اعراف 143)یعنی هرگز مرا نمی بینی.در تفسیر مجمع البیان ذیل جملۀ: «فَلَمّٰا تَجَلّٰی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ» (همان آیه)از ابن عباس نقل می کند که وی می گفت:یعنی هنگامی که نور خدا برای کوه تجلی کرد...باید دانست که ابن عباس یکی از مفسران قرآن در صدر اسلام است. صاحب تفسیر مجمع،می نویسد:علما اختلاف کرده اند در بارۀ اینکه چرا موسی از خداوند مسألت کرد که خود را نشان دهد؟حال آنکه می دانست که خداوند قابل رؤیت نیست.سپس در پاسخ این سؤال مطالبی از کلیۀ مفسران عموماً نقل می کند که نشان می دهد تا قرن ششم که وی این مطالب را نگاشته است،چه صحابه و تابعین و چه غیر آنها نوعاً قائل بعدم رؤیت خداوند بوده اند. بطور کلی قرآن کریم،با جملۀ «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» (سوره شوری 11 یعنی هیچ چیز مثل خدا نیست)و جملۀ «وَ اللّٰهُ هُوَ الْغَنِیُّ» (سوره فاطر 15 یعنی خداوند بی نیاز است)و جملۀ: «لاٰ تُدْرِکُهُ الْأَبْصٰارُ» (سوره انعام 103 یعنی چشمها او را ادراک نمی کنند)و...هر گونه توهمی را از قبیل سان دیدن و بر تخت نشستن و...برطرف و او را اول،آخر،مهیمن،سمیع،بصیر و...معرفی کرد و بدینترتیب مسلمانان صاحب فکر را دعوت کرد که:در بارۀ خداوند دقیقتر بیندیشند و آیات متشابه تجسم،و...را با توجه به این آیات معنی کنند.بنا بر این اگر ساده دلانی بودند که در بند آیات متشابه تجسم،رؤیت و...گرفتار بودند،روشنگران و اندیشمندانی نیز بودند که از این پیچ و خمها پا را فراتر گذارده،خدا را برتر از«خیال و گمان و وهم و از هر چه گفته و شنیده و دیده اند»شناخته بودند.بخصوص که:رهبری شخص پیامبر و سپس جانشینانش ضمن بیانات شیوا و ادعیۀ پر مغز خود،راه را به روی مسلمانان می گشود.تنها بررسی خطبه های توحیدی نهج البلاغه،کافی است که اهمیت فکر واقعی اسلامی را در این مسائل،بخوبی نشان دهد و ثابت کند که نهج البلاغه،از لحاظ بررسی و طرح مسائل فلسفی و متافیزیکی سه قرن بر ورود فلسفۀ یونان بدنیای اسلام،سبقت دارد و همین امر برخی را دچار شک و تردید کرده که شاید این سخنان پس از ورود فلسفۀ یونان بدنیای اسلام،دیگران گفته و بعلی نسبت داده اند،که این مطلب نیز اساسی ندارد و سخنان علی تالی تلو قرآن و قابل اشتباه کاری نیست(رجوع شود بمکتب اسلام سال 11 مقالات جناب آقای مطهری زیر عنوان سیری در نهج البلاغه)

ص :262

سخن خود را از خطا و زشتی دور،نگاه می دارد.بدیهی است که در قرآن کریم، این نوع اختلاف،وجود ندارد،همانطوری که تناقض که نوع اول اختلاف است، نیز وجود ندارد.اما اختلاف قرائت و تلاوت،نظیر اختلافی که در وجوه قرآن است و اختلافی که در تعداد آیات و سوره ها وجود دارد و اختلافی که میان احکام،از لحاظ ناسخ و منسوخ وجود دارد،اینگونه اختلافات،در قرآن موجود است و همۀ آنها حق و صواب هستند.

برخی می گویند:اینکه در قرآن،تناقضی وجود ندارد،دلیل است بر اینکه قرآن سخن خداست،زیرا اگر چنین نبود خداوند در این آیه به آن استدلال نمی کرد و اگر استدلال نکرده بود،ممکن بود کسی بگوید:چه مانعی دارد که گویندۀ سخن طوری دقیق شده باشد که آن را از تناقض،منزه کرده باشد.لکن واضح است که بنا- بر این استدلال،هنگامی می توان عدم تناقض را جهت اعجاز قرآن دانست که یقین داشته باشیم که پیامبر راست گفته و قرآن سخن خداست.

پس از این آیه،خداوند مجدداً به شرح حال آنها پرداخته،می فرماید:

وَ إِذٰا جٰاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ

:هر گاه به منافقان یا بقولی مسلمانان ضعیف و زبون،خبری برسد که حاکی از یورش دشمن به مدینه باشد و ایجاد ترس کند یا حاکی از پیروزی مؤمنان بر دشمن باشد و ایجاد امنیتی کند.

أَذٰاعُوا بِهِ

:این خبر را در میان مردم منتشر می کنند،بدون اینکه به صحت آن یقین داشته باشند.

خداوند از انتشار اینگونه اخبار کراهت دارد،زیرا خواه ناخواه منتشر کنندگان آن از دروغگویی مصون نخواهند بود و همچنین اخبار وحشت آور،مردم

1)

(آیا نهج البلاغه علی را نویسندۀ یا نویسندگان محترم لغتنامه،مربوط به بعد از قرن سوم و عصر ورود فلسفه بمهد اسلام می دانند یا قبل؟اگر مربوط به قبل می دانند-که حتماً هم چنین است- چه خوب است در بارۀ مسائل تحقیق بیشتری بعمل بیاورند یا لا اقل چه خوب بود مدارک استنباطات خود را در اختیار ما قرار می دادند!

ص :263

مؤمن را دچار ترس و نگرانی می سازد.سپس می فرماید:

وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلیٰ أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ

:اگر سکوت می کردند تا پیامبر و اولو الامر-که بقول امام صادق(ع)ائمۀ معصومین هستند-اظهار می کردند،دیگران هم اطلاع حاصل می کردند.

سستی و سستی اراده و کمی بصیرت،می انجامند،پیروی می کردید.تنها قلیلی از برجستگان اصحاب پیامبر که اهل بصیرت کامل و عزم راسخ هستند،از رحمت خدا مأیوس نمی شوند و در یاری خدا و درستی وعده اش تردید نمی کنند،اگر چه در تحقق آن گذشت زمان باشد.و خداوند داناتر است .

وعدۀ قطعی بآنها می دهد.بنا بر این تطمیع خداوند به معنای تقویت یکی از دو طرف احتمال است نه بمعنای مساوی بودن دو طرف احتمال.نظیر آیۀ شریفه این جمله است:

اطع ربک فی کل ما امرک به و نهاک عسی ان تفلح بطاعتک یعنی:از اوامر و نواهی خدا اطاعت کن،شاید رستگار شوی.(بدیهی است که«عسی»(شاید بمعنای شک نیست،بلکه وجوب و لزوم را افاده می کند.) وَ اللّٰهُ أَشَدُّ بَأْساً وَ أَشَدُّ تَنْکِیلاً :و خداوند دارای عذاب و کیفری سختتر است.این معنی از حسن و قتاده است.ابو علی جبایی گوید:تنکیل به معنای رسوایی است.برخی گفته اند:تنکیل کارهایی است که بدست مسلمین نسبت بآنان انجام شد،مثل اسیری، کشتن.خراب کردن خانه ها.و برخی گفته اند:بمعنای انتقام و هلاک کردن است.

اجر و پاداش است.و اگر در معصیتی با او جفت گردد،بهرۀ دنیویش سرزنش و بهرۀ اخرویش کیفر خواهد بود.

کلمۀ کفل بمعنای وزر است بقول حسن و قتاده،و بمعنای بهره و نصیب است بقول سدی و ربیع و همۀ اهل لغت.در هر صورت مراد این است که شفاعتهای ناپسند،برای انسان بهره ای از شر فراهم می آورند.

وَ کٰانَ اللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ مُقِیتاً

:خداوند بر هر چیزی تواناست

سدی و عطا و ابن جریج و ابراهیم گویند: «أَوْ رُدُّوهٰا» نیز برای مسلمانان است،بنا بر این هر گاه مسلمانی سلام کند،باید به صورتی نیکوتر از سلام خودش یا مثل آن به او پاسخ داد.این گفتار،قویتر است،زیرا از پیامبر گرامی است که«هر گاه اهل کتاب بر شما سلام کنند،بگویید:«و علیکم».

علی بن ابراهیم در تفسیر خود گوید:امام باقر(ع)و امام صادق(ع)می فرمایند:

مقصود از«تحیت»سلام و هر کار نیکی است.

حسن گفته است که:مردی بر پیامبر گرامی داخل شد و گفت:«السلام علیک» پیامبر فرمود:«و علیک السلام و رحمه اللّٰه و برکاته»دیگری آمد و گفت:«السلام علیک و رحمه اللّٰه»پیامبر فرمود:«و علیک السلام و رحمه اللّٰه و برکاته»دیگری وارد شد و گفت:«السلام علیک و رحمه اللّٰه و برکاته»و پیامبر فرمود:«و علیک السلام و رحمه اللّٰه و برکاته»عرض کردند:شما بر تحیت اولی و دومی افزودید،لیکن بر تحیت سومی چیزی نیفزودید.فرمود او چیزی از تحیت برای من باقی نگذاشت، از اینرو همان را به او بازگردانیدم.

واحدی باسناد خود از ابی امامه از مالک بن تیهان نقل کرده است که پیامبر گرامی فرمود:«کسی که بگوید«السلام علیکم»ده حسنه برایش نوشته می شود و کسی که بگوید:«السلام علیکم و رحمه اللّٰه»بیست حسنه برایش نوشته می شود و کسی که بگوید:«السلام علیکم و رحمه اللّٰه و برکاته»سی حسنه برایش نوشته می شود».

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ حَسِیباً

:مجاهد گوید:یعنی خداوند بر هر چیزی نگهبان است.برخی گفته اند:کفایت کننده است.ابن عباس گوید:جزا دهنده است.

سلام را بدهد.

دیگر اینکه خداوند مؤمنان را اینطور وصف کرد که ایشان را اهل هدایت می نامند،چه می گفتند:آنها مؤمن هستند،از اینرو خداوند متعال فرمود:در بارۀ ایشان اختلاف نکنید و همگی آنها را منافق بنامید.

وَ مَنْ یُضْلِلِ اللّٰهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً

:کسی که خداوند او را بگمراهی نسبت دهد، فایده ای ندارد که دیگری به هدایت او حکم کند.چنان که گفته می شود:کسی که قاضی او را جرح کند و به او نسبت بی عدالتی دهد،تعدیل دیگران برای او فایده ندارد.

جعفر بن حرث گوید:کسی که خداوند در حکم او را گمراه گردانیده است، برای او در گمراهیش حجتی نمی یابی.وی گوید:دلیل اینکه آنان خودشان این کفر را برای خود کسب کرده اند و خداوند آنها را بر این کار اجبار نکرده،این است که به دنبال این آیه،می فرماید: «وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ کَمٰا کَفَرُوا» و کافری را بخود آنها نسبت داده و اضافه فرموده است .

ص :281

گروهی را استثنا کرده،می فرماید:

إِلاَّ الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلیٰ قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثٰاقٌ

:مگر کسانی که هم پیمان باشند با آنهایی که میان شما و ایشان،قرارداد و پیمانی باشد،بنا بر این خون آنها محترم است و مثل هم پیمانهای شما در امان خواهند بود.

حاجت،فرستاده شود»سپس از آنها پرسید:چرا بمدینه آمده اید؟عرض کردند:

خانه های ما به شما نزدیک است و دوست نداشتیم که با شما و قوم بنی ضمره-که میان ایشان پیمان دوستی بود-جنگ کنیم زیرا ما در برابر ایشان در اقلیت هستیم،از اینرو آمده ایم با شما پیمانی ببندیم و در امان باشیم.پیامبر گرامی با ایشان پیمان بست و آنها به بلاد خویش بازگشتند. خداوند متعال بهمین سبب،امر کرد که متعرض ایشان نشوند.

وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ

:اگر خدا می خواست،دلهای ایشان را تقویت می کرد و به ایشان جرات می داد که با شما بجنگند و بر شما تسلط پیدا کنند.

برخی گفته اند:بدینوسیله خداوند از قدرت خود خبر می دهد و می گوید:اگر بخواهد،اینکار را می تواند بکند،نه اینکه این کار را می کند و به مخالفان چنین جرات و قدرتی می دهد-بالعکس چنان در دل ایشان رعب و وحشت قرار می دهد که به پیامبر پناه آورده،از او تقاضای عدم تعرض و همزیستی مسالمت آمیز می کنند و دسته ای از آنها با کسانی که با مسلمین هم پیمان هستند،پیمان می بندند.

فَلَقٰاتَلُوکُمْ

:اگر خداوند چنین کرده و بآنها چنین جرات و قدرتی داده بود،حتما با شما می جنگیدند.

فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقٰاتِلُوکُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَمٰا جَعَلَ اللّٰهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلاً

:اینان که با شما عهد بسته اند یا به شما پیشنهاد عدم تعرض داده اند،اگر از شما کناره گیری کنند و با شما جنگ نکنند و با شما از در صلح و مسالمت درآیند،شما را بر جان و مال ایشان،راهی نیست. (1)

حسن و عکرمه گویند:این آیه و ما بعد آن و دو آیه از سورۀ ممتحنه:

ص :286

«لاٰ یَنْهٰاکُمُ اللّٰهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقٰاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ ... اَلظّٰالِمُونَ» (آیه های 8 و 9) مجموعاً چهار آیه هستند که بوسیلۀ آیۀ: «فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ...» (سوره توبه 5)یعنی هنگامی که ماههای حرام سپری شدند،مردم مشرک را هر جا یافتید،بکشید)نسخ شده اند .

ص :287

موافقت و هم دینی می کنند.

کُلَّمٰا رُدُّوا إِلَی الْفِتْنَهِ أُرْکِسُوا فِیهٰا

:هر گاه به سوی کفر،دعوت شوند،اجابت می کنند و به آن باز می گردند.منظور از فتنه،در اینجا ترک است.لکن در لغت،این کلمه به معنای آزمایش است.کلمۀ«ارکاس»بمعنای رد و بازگشت است.

زجاج گوید: «أُرْکِسُوا فِیهٰا» یعنی برمی گردند به پیمان خود.بنا بر این منظور این است که:هر گاه در معرض آزمایش قرار می گیرند که بکفر بازگردند،باز می گردند.

فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ

:ای مؤمنان،آنان که می خواهند از شما و قوم ایمن بمانند، اگر از جنگ با شما کناره گیری نکنند.

وَ یُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَ یَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ

:و با شما در صلح و صفا نمانند و از جنگ با شما دست برندارند.

فَخُذُوهُمْ

:ایشان را بگیرید و اسیر کنید.

وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ

:و هر جا آنها را بچنگ آورید،بکشید.

وَ أُولٰئِکُمْ جَعَلْنٰا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطٰاناً مُبِیناً

:آنان کسانی هستند که برای شما در برابر ایشان،برهان آشکار قرار داده ایم،و بقولی یعنی برای شما نسبت بجنگ با ایشان،عذری آشکار قرار داده ایم.علت اینکه:دلیل و برهان را«سلطان»نامیده اند آنست که انسان بوسیله آن بر مخالف،غالب می شود،همانطوری که بوسیلۀ قدرت و تسلط،بر مخالف فایق می آید .

ص :290

گفته اند:در قرائت ابی،«الا ان یتصدقوا»آمده است.

تَوْبَهً مِنَ اللّٰهِ

:مفعول لاجله،یعنی روزه را بخاطر توبه بگیرند و برخی گفته اند یعنی تاب اللّٰه بذلک علیکم توبه و بنا بر این مصدری است نظیر «کِتٰابَ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ که ذکر آن گذشت.

برخی گفته اند:یعنی مومنی مؤمنی را نمی کشد مگر از روی خطا.به تقدیر:

«ما کان مؤمن ان یقتل مؤمنا...»نظیر: «مٰا کٰانَ لِلّٰهِ أَنْ یَتَّخِذَ مِنْ وَلَدٍ...» (سوره مریم 35 یعنی نیست که خداوند فرزند بگیرد به تقدیر ما کان اللّٰه ان یتخذ ولدا)و نظیر: «مٰا کٰانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهٰا» (سوره نمل 60)به تقدیر:ما کنتم لتنبتوا شجرها(یعنی:رویاندن درخت آن کار شما نبود)علت اینکه:این جمله ها را اینطور معنی می کنیم،این است که خداوند را امری و نهیی نتوان کرد و همچنین رویانیدن درخت،از قدرت انسان خارج است و نشاید که از چیز غیر مقدور نهی کرد.بنا بر این استثناء در آیۀ مورد بحث،متصل خواهد بود.

کسی که استثناء را منقطع می داند،گوید:کلام،پیش از استثناء به پایان رسیده و بعد گفته شده است.اگر قتل از روی خطا باشد حکم آن چنین است.علت اینکه «الا خطا»را از حقیقت استثناء خارج می سازیم این است که اگر استثنای حقیقی باشد معنای آن امر بقتل خطا یا اباحۀ آن خواهد بود و امر یا اباحه قتلی خطای روا نیست.

خطا این است که انسان کاری را بر خلاف قصد و نیت خود انجام دهد.مثل اینکه تیری بسوی هدفی یا شکاری بیاندازد و بانسانی اصابت کند و او را بکشد.یا انسانی را بخیال اینکه کافر است،بقتل رساند،چنان که عیاش بن ابی ربیعه و ابو الدرداء بهمین خیال مرتکب قتل مسلمان شده بودند.

وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِیرُ رَقَبَهٍ مُؤْمِنَهٍ

:کسی که مومنی را از روی خطا بکشد کفاره اش آزاد کردن یک برده با ایمان است که بالغ شده و اهل نماز و روزه باشد و این حقی است از برای خداوند.بنا بر این آزاد کردن طفل و کافر،کافی نیست.چنان که ابن عباس و شعبی و ابراهیم و حسن و قتاده گفته اند.عطا گوید:آزاد کردن برده ای که بر اسلام زاده باشد-خواه کبیر باشد خواه صغیر-جایز است.لکن نظر اول قویتر است زیرا لفظ«مؤمن»را جز بر فرد بالغی که پایبند انجام فرایض باشد،نتوان اطلاق کرد.جز اینکه طفلی که در خانواده مومن زاده شود،محکوم به ایمان است.

وَ دِیَهٌ مُسَلَّمَهٌ إِلیٰ أَهْلِهِ

:و بر قاتل خطاکار یا بر عاقلۀ او خونبهایی است که باید به

ص :294

بازماندگان مقتول تسلیم شود«مسلمه»چیزی است که بطور کامل به آنها تسلیم می شود و آنها مانند میراث،میان خود تقسیم می کنند.

إِلاّٰ أَنْ یَصَّدَّقُوا

:مگر اینکه بازماندگان مقتول خونبها را بقاتل و عاقله اش صدقه کند و بآنها واگذارند.

فَإِنْ کٰانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَکُمْ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِیرُ رَقَبَهٍ مُؤْمِنَهٍ

:اگر مقتول از جمله مردمی باشد که با شما دشمنی دارند و او اهل ایمان است و آن مردم با شما سر جنگ دارند و قاتل نداند که او اهل ایمان است و بگمان اینکه مشرک است،او را بقتل رساند،بر ذمۀ قاتل خونبها نیست،بلکه باید یک بردۀ مؤمن بعنوان کفاره آزاد سازد.چنان که ابن عباس گوید.

ابن عباس در روایت دیگر و ابراهیم و قتاده و سدی و ابن زید گویند:یعنی هر گاه مقتول در زمرۀ مردمی باشد که دشمن مسلمانانند و او در میان ایشان باشد و مهاجرت نکرده باشد،پس اگر کسی او را بکشد،دیه بر ذمۀ او نیست و تنها باید بردۀ مؤمن را آزاد سازد،زیرا خونبها میراث است و بستگان مقتول بخاطر اینکه کافرند،از او ارث نمی برند.

وَ إِنْ کٰانَ مِنْ قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثٰاقٌ فَدِیَهٌ مُسَلَّمَهٌ إِلیٰ أَهْلِهِ وَ تَحْرِیرُ رَقَبَهٍ مُؤْمِنَهٍ

:

و اگر مقتول از مردمی باشد که میان شما و ایشان پیمانی است و آنها با شما سر جنگ ندارند،بر عاقلۀ قاتل لازم است که خونبهای او را به بازماندگانش بدهد و بر قاتل است بخاطر قتل،بردۀ مومنی را بعنوان کفاره آزاد سازد.از امام صادق(ع)نیز همین طور روایت شده است.

ایشان با مسلمانان هم پیمانند.اصحاب ما نیز همین طور روایت کرده اند،جز اینکه گفته اند:دیه را باید به بستگان مسلمان او بدهد،نه بستگان کافر.کلمۀ میثاق در آیۀ شریفه،شامل پیمان و ذمه هر دو می شود(بنا بر این چه مقتول از قومی مشرک و هم پیمان با مسلمین باشد و چه از اهل کتاب که با مسلمین جنگی ندارند و با آنها در صلح و آشتی بوده،جزیه می پردازند،باشد) فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیٰامُ شَهْرَیْنِ مُتَتٰابِعَیْنِ :کسی که نتواند بنده را آزاد کند،یعنی دسترسی به بنده و قیمت آن نداشته باشد،باید دو ماه پی در پی روزه بگیرد.

تَوْبَهً مِنَ اللّٰهِ

:برای اینکه خداوند بوسیلۀ اینروزه،توبۀ شما را بپذیرد که توبه پذیری از جانب خداست.برخی گفته اند مقصود از توبه،در اینجا تخفیف است،زیرا خداوند تجویز کرده است که قاتل از آزاد کردن برده،به روزه عدول کند و این تخفیفی است برای قاتل.نظیر این آیه: «عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتٰابَ عَلَیْکُمْ...» (سوره مزمل 30 یعنی دانست که احصاء نمی کنید آن را،از اینرو به شما تخفیف داد) وَ کٰانَ اللّٰهُ عَلِیماً حَکِیماً :خداوند دانای بهر چیز و اوامر و نواهیش از روی حکمت است.

شده باشند.حسن و شعبی نیز چنین گفته اند.ابن مسعود و ابن عباس و زهری و ثوری و شافعی گویند:باید پنج نوع شتر بدهد:20 عدد ماده شتر که داخل در سال چهارم شده اند و 20 عدد ماده شتر که داخل در سال پنجم شده اند و 20 عدد ماده شتر که داخل در سال دوم شده باشند و 20 عدد شتر نر که داخل در سال سوم شده باشند و 20 عدد ماده شتر که داخل در سال دوم شده باشند.ابو حنیفه نیز همین طور گوید،جز اینکه بجای 20 شتر نر پا در سه سال،20 شتر نر پا در دو سال گذاشته است.عقیده نخعی نیز همین است و از ابن مسعود نیز روایت شده است.طبری گوید:این روایات با هم در یک ردیف و متعارض هستند و بهتر تخییر است.اما دیۀ طلا یکهزار دینار است و دیۀ نقره،ده هزار درهم است و همین صحیحتر است و بقولی دوازده هزار درهم است.این دیه را باید ظرف مدت سه سال پرداخت.اگر ما باشیم و ظاهر آیه گوییم:دیۀ قتل خطا بر قاتل است.لکن از سنت رسول و اجماع،استفاده می کنیم که بر عاقله است و عاقله،برادران،برادرزادگان، عموها و عموزادگان و عموهای پدر و فرزندان ایشان و آزاد کنندگان می باشند.عقیدۀ شافعی نیز همین است.ابو حنیفه گوید:پسر و پدر نیز جزء عاقله محسوب می شوند.

ابن مسعود از پیامبر روایت کرده است که پدر و پسر بجرم و خطای یکدیگر،مؤاخذه نمی شوند.اینکه دیه بر عاقله است،حکمی است بر طبق مصلحت شرع و کیفری نیست که دامنگیر عاقله شود تا گفته شود که عاقله چه گناهی دارند که دیه بپردازند؟! برخی گفته اند:اینکه باید عاقله دیه را بدهند،از راه مواسات و تعاون است .

وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً

:کسی که مؤمنی را از روی قصد و علم به اینکه او- مومن و قتلش حرام و خونش مصون است،بکشد.عکرمه و ابن جریج و جماعتی گویند یعنی مومنی را بکشد در حالی که قتلش را حلال بشمارد،برخی گفته اند:یعنی مومنی را بر دینش بکشد.این معنی را عیاش باسناد خود از امام صادق ع نقل کرده است.

فَجَزٰاؤُهُ جَهَنَّمُ خٰالِداً فِیهٰا

:کیفرش جهنم و در آنجا مخلد و جاودانی است.

وَ غَضِبَ اللّٰهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ

:و خداوند بعنوان عقوبت،او را از خیر،دور و مطرود می سازد.

وَ أَعَدَّ لَهُ عَذٰاباً عَظِیماً

:و برای او عذابی بزرگ،مهیا کرده است.

«وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً...»

نازل شده است.

ابو مجلز در بارۀ «فَجَزٰاؤُهُ جَهَنَّمُ خٰالِداً فِیهٰا» گوید:مقصود این است که اگر خداوند،قاتل را مجازات کند،مجازاتش خلود در جهنم می باشد.از ابو صالح نیز همین طور روایت شده است.عیاشی نیز به اسناد خود از امام صادق(ع)چنین نقل کرده است.از پیامبر گرامی(ص)نیز روایت شده است که فرمود:«جزایش همان است، اگر خداوند،مجازاتش کند.) عاصم بن ابی النجود از ابن عباس در بارۀ. «فَجَزٰاؤُهُ جَهَنَّمُ» نقل کرده است که وی گفت:

(جزای قاتل همین است،خداوند اگر بخواهد عذابش کند و اگر بخواهد او را بیامرزد.

از ابو صالح و بکر بن عبد اللّٰه روایت شده است که:همانطوری که انسان کسی را از مخالفت امر خود می ترساند و می گوید:اگر مخالفت کردی،جزایت،کشتن و زدن است و اگر پس از مخالفت،او را مجازات معاف داشت،دروغی نگفته است،آیه نیز چنین است.

ابو علی جبایی اعتراض کرده است که:آنچه انجام داده نشود،کیفر شمرده نمی شود.مثلا هر گاه،مزدوری مستحق اجرت باشد،پولی که نزد صاحب کار است، پاداش عمل او شمرده نمی شود.لکن این اعتراض بی جاست،زیرا جزا عبارت از استحقاق شخص نسبت به آن است،اعم از اینکه جزا بمرحلۀ عمل برسد یا نرسد،از اینرو گفته می شود:

جزای نیکوکار،نیکی و جزای بدکار،بدی است،اگر چه نیکوکار و بدکاری معین نشده باشند.تا چه رسد به اینکه گفته شود که جزای نیکی و بدی بمرحله عمل رسیده یا نرسیده است و گفته می شود که برای قاتل،اگر مرتکب قتل شود،چنین جزایی است پس جهنم،جزای قتل است.علت اینکه به پول گفته نمی شود که جزای مزدور است، بخاطر اینست که مزدور،پول معینی را در ذمه صاحب کار،مستحق نیست،بلکه پول کلی و نامعین،مستحق است و صاحب کار می تواند هر پولی که بخواهد به او بدهد.

ص :301

خود و عقابی که در برابر گناهی تعیین کرده است،مخالفت خواهد کرد؟!ابو عمرو گفت:ای ابو عثمان،به رمز کلام عرب وارد نیستی.وعد و وعید با یکدیگر فرق دارند.

عرب هر گاه کیفر بدی را در مقابل عملی وعده کند،سپس آن را بجا نیاورد،این مخالفت را بزرگواری و فضل می داند.لکن اگر وعدۀ پاداش خیری بدهد،سپس آن را بجا نیاورد،این مخالفت را زشت می شمارد.ابو عثمان گفت:این مطلب را در کلام عرب بمن نشان ده.ابو عمرو گفت:

و انی ان اوعدته او وعده

لمخلف ا یعادی و منجز موعدی

یعنی اگر او را بترسانم یا وعده کنم،هر آینه ترسانیدنم را خلف وعده ام را عملی می کنم.

در دعایی که به روایت صحیح از امام باقر(ع)و صادق(ع)نقل شده است،چنین است:

«یا من اذا وعد وفی و اذا توعد عفی» ای خدایی که چون وعده کنی وفا کنی و چون بترسانی عفو کنی.این نیز مؤید آن چیزی است که گذشت.

چه خوب گفته است یحیی بن معاذ:وعد و وعید هر دو حقند و وعد،حق بندگان خداست که ضمانت کرده است که هر گاه کاری انجام دهند خداوند در برابر آن کار پاداشی به آنها عطا کند.بدیهی است که هیچکس وفا کننده تر از خدا بوعدۀ خود نیست و وعید حق خداوند بر بندگان است که دستور داده:فلان کار را نکنید که عذابتان می کنم.هر گاه بندگان آن کار را کردند،اگر بخواهد کیفر می کند و اگر بخواهد کیفر می کند.زیرا حق اوست و برای پروردگار ما بهتر این است که عفو و کرم خود را شامل حال گنهکاران کند که او آمرزنده و رحیم است.

اسحاق بن ابراهیم روایت کرده است که از قیس بن آنس شنیدم که گفت:نزد عمرو بن عبید در خانه اش بودم،گفت،روز قیامت مرا می آورند و در برابر خداوند قرار می دهند،خداوند می گوید:تو گفتی قاتل در آتش است؟پاسخ می دهم:خودت گفتی: «وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً...» من که در آن خانه از همه کوچکتر بودم،به او گفتم:اگر خداوند بتو بگوید:من گفته بودم: «إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ

ص :303

مٰا دُونَ ذٰلِکَ لِمَنْ یَشٰاءُ» (سوره نساء آیه 48 یعنی خداوند شرک را نیامرزد و گناهان دیگر را نسبت به هر که بخواهد،می آمرزد)و تو از کجا دانستی که من نمی خواهم قاتل را بیامرزم؟ سر چه پاسخ خداوند،سی در سی؟.وی از عهدۀ پاسخ من برنیامد

ص :304

(سوره نحل 87 یعنی در روز قیامت مردم تسلیم فرمان خدایند).و قرائت«السلم» بکسر سین بمعنای اسلام است یعنی با پذیرش اسلام،دوست شما می شود و با شما جنگ ندارد.

بنا به روایتی کلمۀ:«مؤمنا»بفتح میم دوم قرائت شده و ابو القاسم بلخی روایت کرده است که قرائت امام باقر(ع)اینطور بوده است و در این صورت،کلمه از امان خواهد بود.یعنی:«لا تقولوا لمن استسلم لکم لسنا نؤمنکم»به کسی که در برابر شما از در مسالمت وارد می شود،مگویید:ترا امان نمی دهیم.

واجب است و باید با سرکشانی که با علی ع جنگ می کردند،جنگید،بخصوص که او از پیامبر گرامی شنیده بود که به علی ع فرمود:یا علی،جنگ تو جنگ من و صلح تو صلح من است» واقدی و محمد بن اسحاق بن یسار از ابن عمر و ابن مسعود و ابو حَدْرَدْ روایت کرده اند که:این آیه در بارۀ محلم بن جثامه لیثی نازل گردیده است.وی از جانب پیامبر ماموریت جنگی داشت،در این ماموریت،با عامر بن اضبط اشجعی که از سابق با یکدیگر عداوت داشتند،ملاقات کرد.عامر به او سلام مسلمانی داد ولی محلم او را آماج تیر قرار داد و بکشت.هنگامی که خدمت پیامبر آمد،درخواست کرد که برایش طلب آمرزش کند.پیامبر ص فرمود:«خدا ترا نیامرزاد»او با چشم گریان بیرون رفت و پس از هفت روز درگذشت.او را دفن کردند ولی زمین از قبول جسد بیجان او خودداری کرد.چون خبر به پیامبر رسید،فرمود:زمین جسد بیجان اشخاص بدتر و پلیدتر از محلم را هم می پذیرد،لکن خداوند خواسته است که حرمت شما را تعظیم کند.سپس جسد وی را در شکاف کوهی افکندند و بر آن سنگ ریختند.

سعید بن جبیر گوید:ماموریت جنگی با مقداد و ابن زید گوید با ابو الدرداء بوده است.

دروغ گوید و اظهارش از روی حقیقت نیست،عجله مکنید.

وَ لاٰ تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقیٰ إِلَیْکُمُ السَّلاٰمَ لَسْتَ مُؤْمِناً

:به کسی که شما را به تحیت اهل اسلام سلام دهد یا بدلیل اینکه پیرو کیش شماست،با شما مسالمت کند،مگویید: ایمانت دروغین است و اسلام تو از روی ترس از کشته شدن است.یا اینکه مگویید:در امان نیستی.

تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیٰاهِ الدُّنْیٰا

:و مقصود شما از این واکنش،طلب غنیمت و مال و متاع زندگی دنیاست که بقا و دوامی ندارد.

فَعِنْدَ اللّٰهِ مَغٰانِمُ کَثِیرَهٌ

:و اگر خداوند را اطاعت کنید و امر او را گردن نهید،از قدرت او نعمتها و روزیهای بیشتری می توان امید و انتظار داشت.و برخی گفته اند:

یعنی اگر از کشتن مؤمن،خودداری کنید،پیش خداوند پاداشهای بسیاری برای شما ذخیره شده است.

کَذٰلِکَ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ

:در بارۀ معنای این جمله اختلاف شده است:سعید بن جبیر گوید:یعنی همانطوری که این مؤمن مقتول ایمان خود را از مردم خود پوشیده می داشت برای اینکه از ایشان به او صدمه و آسیبی نرسد،شما نیز سابقاً دین خود را از مردم خود مخفی می داشتید که مبادا به شما صدمه ای برسانند.

ابن زید و جبایی گویند:یعنی همانطوری که این مقتول کافر بود و خداوند او را هدایت کرد،شما نیز کافر بودید و بوسیلۀ خداوند متعال هدایت شدید.

مغربی گوید:یعنی شما نیز خوار و تنها بودید و هر گاه تنها بجایی می رفتید، می ترسیدید که گرفتار دست دشمنان گردید.

فَمَنَّ اللّٰهُ عَلَیْکُمْ

:در این باره دو قول است:1-خداوند بر شما منت گذاشت بوسیلۀ اینکه دین خود را ظاهر کرد و اهل دین را عزت بخشید و شما دین خود را پس از مدتها کتمان و خفا،ظاهر کردید.این قول از سعید بن جبیر است 2-یعنی خداوند توبۀ شما را پذیرفت.

فَتَبَیَّنُوا

:مجدداً این لفظ را تکرار می کند و منظور این است که پس از طولانی

ص :308

شدن سخن،مطلب را با تاکید بیان دارد.برخی گفته اند:«اولی یعنی حال شخصی که به شما سلام می دهد،تحقیق و بررسی کنید و دومی یعنی این فواید را پیش خود بسنجید و بشناسید و در صدد تحصیل آنها برآیید.

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِیراً

:خداوند همواره بکردار شما پیش از آنکه انجام دهید،دانا بوده است .

ص :309

درجه:منزلت و مقام و ادراج:درجه درجه پیمودن.

«لا یستوی القاعدون غیر اولی الضرر»و من نوشتم.

بر برخی،برتری دارند،فضیلت بخشیده است.قتاده گوید منظور درجات اعمال است، چنان که گفته می شود،اسلام،درجه ای است،فقه،درجه ای است،هجرت،درجه است،جهاد در هجرت،درجه ای است و کشته شدن در راه هجرت،نیز درجه ایست.

عبد اللّٰه بن زید گوید:مقصود،درجات نه گانه ای است که در سورۀ برائت آمده است:

«ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ لاٰ یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ وَ لاٰ نَصَبٌ وَ لاٰ مَخْمَصَهٌ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ وَ لاٰ یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغِیظُ الْکُفّٰارَ وَ لاٰ یَنٰالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلاً إِلاّٰ کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صٰالِحٌ إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ- وَ لاٰ یُنْفِقُونَ نَفَقَهً صَغِیرَهً وَ لاٰ کَبِیرَهً وَ لاٰ یَقْطَعُونَ وٰادِیاً إِلاّٰ کُتِبَ لَهُمْ لِیَجْزِیَهُمُ اللّٰهُ أَحْسَنَ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ» (سوره توبه 120 و 121 یعنی در راه خدا تشنگی و رنج و گرسنگی به آنها نمی رسد و در جایی که کافران را بخشم آورد،قدم نمی گذارند و به دشمنی دستبردی نمی زنند،مگر آنکه بعوض آن برای ایشان عمل شایسته ای نوشته شود که خداوند اجر نیکوکاران را ضایع نمی سازد،هیچ خرجی کوچک یا بزرگ نکنند و هیچ وادیی را نپیمایند مگر اینکه برای آنها نوشتۀ شود تا خدا بهتر از آنچه عمل می کرده اند،ایشان را پاداش دهد.

وَ مَغْفِرَهً وَ رَحْمَهً

:بیان این است که نعمت آخرت،خالص بوده،هیچگونه غم و ناراحتی بدان آمیخته نیست،بلکه خداوند گناهان را که موجب ناراحتی هستند.

آمرزیده،با دادن نعمتها و کرامتها،بندگان مجاهد را مورد رحم و محبت خویش قرار می دهد.

وَ کٰانَ اللّٰهُ غَفُوراً رَحِیماً

،خداوند همواره نسبت به بندگان خود،آمرزگار بوده نسبت به ایشان رحم و تفضل دارد.

پرسش چرا در ابتدای آیه،فرمود:خداوند جهاد کنندگان را که به مال و جان خود جهاد می کنند،بر تخلف کنندگان بدون عذر،بیک درجه،برتری داده است و در آخر آیه فرمود:خداوند جهاد کنندگان را با اجری عظیم و درجاتی برتری داده است؟آیا اینها متناقض نیستند،

ص :314

پاسخ 1-اینها متناقض نیستند!زیرا در اول آیه جهاد کنندگان را بیک درجه بر تخلف کنندگان معذور،برتری می دهد و در آخر آیه،جهاد کنندگان را بر تخلف کنندگان غیر معذور.بچند درجه برتری می دهد که«کلا وعد اللّٰه الحسنی»دلالت دارد بر اینکه تخلف کنندگان عاصی نیستند.بلکه فقط کار بهتر را تر کرده اند.

2-ابو علی جبایی گوید:منظور از درجه،در قسمت اول،علو منزلت و برتری قدر است ولی خواهد ایشان را ستایش کند،چنانکی می گویند:فلان کس درجه اش پیش خلیفه بالاتر از فلان شخص است،یعنی مقامش بالاتر است.لکن منظور از- درجات،در قسمت دوم،درجات بهشت است که مقام مؤمنان بواسطۀ آن اختلاف یافته،هر کس بر طبق استحقاق خود مقامی بالاتر یا پایینتر دارد.

3-مغربی گوید:در آیه لفظ تفضیل،تکرار شده است زیرا تفضیل نخست، منظور برتری در دنیاست و تفضیل دوم،منظور برتری در آخرت است.در حدیث آمده است که:«خداوند جهاد کنندگان را بر تخلف کنندگان،هفتاد درجه فضیلت داده و فاصلۀ هر درجه ای هفتاد سال راهپیمایی اسب نیرومند و تندرو است» (1)

ص :315

اولویت اولو الارحام نسبت بیکدیگر 47 آیه 12 و ترجمه آن 51 بیان آیۀ 12 52 قرائت،لغت 52 اعراب،مقصود«تفسیر»53 معنای کلاله چیست؟54 در مورد تعیین سهام وارثان 56 وارثان بر سه دسته اند 57 میراث از دو راه صورت می گیرد (نسبی و سببی)57 وارثانی که از ارث ممنوع هستند کیانند؟-57 آیۀ 13-14 و ترجمۀ آنان 60 بیان آیۀ 13-14 61 لغت،اعراب 61 مقصود«تفسیر»62 آیۀ 15-16 و ترجمه آنها 64 بیان آیۀ 15-16 65 قرائت،لغت 65 مقصود«تفسیر»66 آیۀ 17-18 و ترجمه آنها 69 بیان آیۀ 17-18 70 لغت،اعراب 70 مقصود«تفسیر»70 آیۀ 19 و ترجمه آن 75 بیان آیه فوق 76 قرائت،لغت،اعراب،76 شأن نزول 77 مقصود«تفسیر»77 آیۀ 20-21 و ترجمه آن 80 بیان 20-21 81 لغت،اعراب،مقصود«تفسیر»81 منظور از میثاق غلیظ چیست؟83 آیۀ 22 و ترجمه آن 84 بیان آیه 22 لغت،اعراب 85 شأن نزول و مقصود«تفسیر»84 ازدواج جایز و غیر جایز 87 آیۀ 23 و ترجمه آن 90 بیان آیۀ 23 لغت،مقصود(تفسیر)91 ازدواج های ممنوع 92 آیۀ 24 و ترجمۀ آن 97 بیان آیۀ 24 قرائت،لغت،اعراب 98 مقصود«تفسیر»99 گفتاری در باره«متعه زنان و متعه حج- 101 و 102 آیۀ 25 و ترجمۀ آن 104 بیان آیه 25 لغت 105 مقصود«تفسیر»106 آیه 26 و 27 و 28-اعراب،مقصود- «تفسیر»110 آیه 29-30 و ترجمه آنان 113 بیان آیۀ 29-30 قرائت،مقصود«تفسیر»114 آیه 31 و ترجمه آن بیان آیۀ 31 قرائت،لغت،مقصود«تفسیر»118

ص :317

گفتار سعید بن جبیر در باره گناه کبیره 119 بررسی گناهان کبیره 120 آیۀ 32-33 و ترجمه آنها 124 بیان آیۀ 32،قرائت،لغت 125 شأن نزول،مقصود،«تفسیر»125 بیان آیه 33 قرائت،لغت،127 اعراب،مقصود،«تفسیر»129 آیۀ 34 و ترجمه آن 132 بیان آیۀ 34 قرائت،لغت 133 اعراب،شأن نزول،مقصود«تفسیر»134 آیه 35-36 و ترجمه آن 135 بیان آیه 35 لغت،اعراب،مقصود«تفسیر» 138 لغت،اعراب و تفسیر آیه 36 آیۀ 37-38-39 و ترجمه آن 144 بیان آیۀ 37 قرائت،لغت،اعراب 145 بیان آیۀ 38-39 لغت اعراب مقصود(تفسیر)147 آیه 40-41-42 و ترجمه آنها 149 بیان آیۀ 40 قرائت،لغت،اعراب 150 مقصود«تفسیر»151 بیان آیۀ 41-42 قرائت،اعراب 152 مقصود«تفسیر»153 آیه 43 و ترجمه آن 157 بیان آیۀ 43،قرائت،لغت 158 اعراب 159 مقصود«تفسیر»160 آیۀ 44-45 و ترجمه آنها 165 بیان آیۀ 44-45 لغت اعراب مقصود(تفسیر)166 آیۀ 46 و ترجمه آن 168 بیان آیه 46 لغت،اعراب 169 مقصود«تفسیر»171 آیۀ 47-48 و ترجمه آنها 173 بیان آیۀ 47 لغت،مقصود«تفسیر»174 بیان آیۀ 48 لغت،اعراب،شأن نزول 178 مقصود«تفسیر» آیۀ 49-50-51-52 و ترجمه آنها 181 بیان آیۀ 49-50 لغت،اعراب، شأن نزول 182 مقصود«تفسیر»183 بیان آیۀ 51-52 لغت،اعراب، شأن نزول 185 مقصود«تفسیر»186 آیه 53-54-55 و ترجمه آنها 188 بیان آیۀ 53-54-55 لغت،اعراب 189 مقصود«تفسیر»190 آیۀ 56-57 و ترجمه آن 193 بیان آیۀ 56-57 لغت و مقصود«تفسیر- 194 آیۀ 58-59 و ترجمه آنها 197 بیان آیۀ 58 قرائت،اعراب، مقصود«تفسیر»198 بیان آیۀ 59 مقصود«تفسیر»201 اولی الامر کیانند؟202 آیۀ 60-61 ترجمه آنها 204 شأن نزول،مقصود«تفسیر»206

ص :318

آیۀ 62-63 و ترجمه آنها 208 بیان آیۀ 62 و 63 لغت،اعراب، مقصود«تفسیر»209 دلالت آیه 210 آیۀ 64-65 و ترجمه آنها 212 بیان آیۀ 64-اعراب،مقصود«تفسیر»213 بیان آیۀ 65 لغت،اعراب،شأن نزول- 216 مقصود«تفسیر»217 آیۀ 76-67-68 و ترجمه آنها 219 بیان آیۀ 66-67-68 قرائت،اعراب 220 مقصود«تفسیر»221 آیۀ 69-70-71 و ترجمه آنها 224 بیان آیۀ 69-70-لغت 225 اعراب و شأن نزول 226 مقصود«تفسیر»327 صالحین چه کسانی هستند؟228 بیان آیۀ 71 لغت،اعراب،مقصود «تفسیر»225 معنای سریّه 230 آیۀ 72-73-74 و ترجمه آنها 231 بیان آیۀ 72-73 قرائت،لغت،اعراب 232 شأن نزول،مقصود«تفسیر»233 گفتار امام صادق(ع)234 بیان آیۀ 74 لغت،اعراب،مقصود«تفسیر» 236 آیۀ 75-76 و ترجمه آنها 338 بیان آیۀ 75 لغت،اعراب،مقصود«تفسیر» 339 ارزش دعا 240 بیان آیۀ 76 لغت،مقصود«تفسیر»241 آیۀ 77 و ترجمه آن 243 بیان آیۀ 77 قرائت اعراب،شأن نزول 244 مقصود«تفسیر»244 معنای«خشیه»245 آیۀ 78-79 و ترجمه آنها 246 بیان آیۀ 78 قرائت،لغت،اعراب 247 مقصود«تفسیر»248 تفسیر«حسنه و سیئه»249 بیان آیۀ 79 اعراب،مقصود،«تفسیر»251 آیۀ 80-81 و ترجمه آنها 253 بیان آیۀ 80-81 قرائت،لغت،اعراب 254 مقصود«تفسیر»255 آیۀ 82-83 و ترجمه آنها 257 بیان آیۀ 82-83 لغت،مقصود«تفسیر» 258 گفتار مؤلف در باره«حشویه»260 اختلاف در بارۀ اولوا الارحام 264 اقوال 265 نظم آیه 266 آیۀ 84-85 و ترجمه آنها 267 بیان آیه 84 لغت،مقصود«تفسیر»268 داستان 269 بیان آیۀ 85 لغت 270 شفاعت پیامبر 270 نظم آیه 272 آیه 86-87 و ترجمه آنها 273

ص :319

بیان آیه 86 لغت،مقصود(تفسیر)274 دلالت آیه 275 نظم آیه 276 بیان آیه 77-اعراب مقصود«تفسیر- و نظم آیه 277 آیه 88-89 و ترجمه آنان 278 بیان آیه 88 لغت،اعراب،شأن نزول 279 مقصود(تفسیر)280 بیان آیه 89 مقصود«تفسیر»282 آیه 90 و ترجمه آن 283 بیان آیه 90 لغت،اعراب مقصود«تفسیر»284 هم پیمانهای مسلمین 285 آیه 91 و ترجمه آن 288 بیان آیه 99-شأن نزول،مقصود- «تفسیر»289 آیۀ 92 و ترجمه آن 291 بیان آیه 92-لغت،اعراب 292 شأن نزول-مقصود«تفسیر»293 صفت مقتول 295 مقدار دیه 296 نظم آیه 297 آیه 93-94 و ترجمه آنان 298 بیان آیه 93-شأن نزول و مقصود«تفسیر»299 معنای قتل عمد 300 کیفر قتل عمد 300 بیان آیه 94-قرائت 305 لغت،اعراب،شأن نزول 306 مقصود«تفسیر»307 آیه 95-96 و ترجمه آنها 310 بیان آیه 95 و 46 قرائت،لغت 311 اعراب و شأن نزول 312 مقصود«تفسیر»313 پرسش 314 پاسخ 315 صفحه 32 سطر 7 نصیباً صحیح است صفحه 135 سطر اول بینهما صحیح است صفحه 135 سطر 12 للغیب صحیح است صفحه 140 بیان آیۀ 36 صحیح است صفحه 141 سطر 13 تفسیر آیه 36 صحیح است صفحه 181 سطر 4 عمل صحیح است صفحه 181 سطر 13 بمعنا صحیح است

ص :320