ص :2

وَ مَنِ اتَّبَعَنِ

:یعنی مسلمانانی که بوسیله من هدایت یافته اند اسلام آورده اند چنان که من اسلام آورده ام.

وَ قُلْ

:(ای محمد)بگو.

لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتٰابَ

:یعنی یهود و نصاری.

وَ الْأُمِّیِّینَ

:و امیان یعنی کسانی که کتاب ندارند-از ابن عباس و غیره که مشرکین عرب هستند و تفسیر امی و اشتقاق آن در آیه «وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ» گذشت.

أَ أَسْلَمْتُمْ

:آیا خالص شده اید چنان که من شده ام.لفظ استفهام است ولی بمعنی تهدید است و متضمن معنی امر است و معنی چنین است:«اسلام آورید که خداوند موانع را برطرف کرده و راهها را روشن ساخته»و نظیر این است قول خداوند: «فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ» (آیا باز داشته نمیشوید)یعنی خود را باز دارید(از گناه).

فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا

:یعنی براه حق هدایت شده اند.

وَ إِنْ تَوَلَّوْا

(و اگر پشت کردند):یعنی کافر شدند و اسلام را نپذیرفتند و از آن اعراض کردند.

فَإِنَّمٰا عَلَیْکَ الْبَلاٰغُ

:یعنی فقط بر تست که تبلیغ کنی و حجت و دلیل برایشان اقامه نمایی و بر تو نیست که آنها را از اعراض کردن بازداری.

وَ اللّٰهُ بَصِیرٌ بِالْعِبٰادِ

:(خدا بصیر به بندگان است)در اینجا مراد اینست که:

هیچ مقدار از اعمال ایشان از علم حق فوت نخواهد شد بلکه آنها را بر همه اعمال پاداش خواهد داد زیرا خداوند بر ایشان و باطن ایشان بصیر یعنی عالم است و هیچ امری مخفی بر او پنهان نیست.

و گفته اند مراد اینست که:بر تبلیغ تو و ایمان و کفر ایشان عالم است.

ص :5

و گفته اند که مراد اینست که خداوند باینان بشارت داد که اجدادشان گرفتار عذاب الیم میباشند(نه خودشان).

و اینکه فرموده بغیر حق مراد این نیست که قتل انبیاء صورت حق هم دارد بلکه مراد اینست که قتل ایشان نخواهد بود مگر بناحق.مثل اینکه گفته میشود فلان کس امیدی بخیرش نیست یعنی خیری در او وجود ندارد.

و بنا بر این قتل پیغمبران بچیزی توصیف شده که بناچار در آن هست که عبارت است از ناحق بودن آن و همچنین است دعا در قول خدای متعال (وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ لاٰ بُرْهٰانَ لَهُ بِهِ) که خواندن خداهای غیر از اللّٰه را توصیف کرده که نمیباشد مگر بدون برهان.

علی بن عیسی باین آیه استدلال کرده که جایز است انکار و نهی از منکر در جایی که ترس جان و خوف قتل باشد و نیز استدلال کرده بخبری که حسن(ع)از پیغمبر روایت کرده که«برترین جهادها کلمه حق است در نزد سلطان ستمکار که بواسطه آن انسان کشته شود.» در این استدلال نظر است.زیرا از شروط نیکو بودن نهی از منکر اینست که در آن مفسده ای نباشد و چون بقتل بیانجامد این شرط منتفی میشود پس قبیح میشود و وجه آیه و اخبار بمعنای آن اینست که در مورد نهی از منکر ظن غالب باشد که نهی از منکر بفساد کشیده نمیشود آن وقت نیکو بلکه واجب میگردد گرچه به دنبال آن قتل هم واقع شود زیرا شرط نهی از منکر علم بعدم فساد نیست بلکه ظن به آن کافیست.

أُولٰئِکَ الَّذِینَ

:کسانی که بآیات حق کافر شده اند و انبیاء و آمرین بمعروف را بناحق کشته اند.

حَبِطَتْ أَعْمٰالُهُمْ فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَهِ

:مراد از اعمال اینجا ادعای ایشان است که متمسک و عامل به شریعت موسی و بتورات هستند.و مراد از باطل شدن اعمالشان در دنیا اینست که با این عمل بتورات اموال و خونشان محفوظ نماند و بمدح و ثناء

ص :8

نایل نشوند بواسطه این اعمال و در آخرت مستحق ثوابی نخواهند بود پس گویا هیچ عمل نکرده اند زیرا حبوط عمل واقع ساختن آنست بغیر وجه صحیح و در غیر جایی که مستحق ثواب و اجر و مدح و نیکویی باشد و طاعتی که خلاف وجه مأمور به واقع شود مورد حبط و هدر واقع میشود که گویا انجام نشده.

وَ مٰا لَهُمْ مِنْ نٰاصِرِینَ

:یعنی یاوری ندارند که عذاب را از آنها بگرداند.

ص :9

1-مراد از کتاب اللّٰه تورات است که یهود را بآن دعوت کرده و ایشان آن دعوت را نپذیرفتند چون میدانستند بواسطه وجود دلایل بر نبوت و صدق محمد(ص)در آن محکوم و مجاب خواهند شد(از ابن عباس)و اینکه گفته نصیبی از کتاب بایشان داده شده چون جز بعضی از تورات را نمیدانستند.

گفته شده که مراد از کتاب قرآن است و یهود را بقرآن دعوت کرده زیرا چیزهایی از آن با تورات موافق است که عبارت است از ارکان شریعت و اصول دیانت و صفت پیغمبر(ص)که بشارت آن در تورات هم آمده.

لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ

-سه احتمال در معنی این کلام میرود:

1-ابی مسلم و جماعتی گویند یعنی:در نبوت محمد(ص)بین ایشان حکم نماید.

از ابن عباس روایت شده که زن و مردی از اشراف یهود زنا کردند و حد آن در تورات سنگسار است ولی ایشان از سنگسار نمودن آن دو خودداری داشتند برای اینکه از اشراف بودند و امید داشتند که قانون پیغمبر(ص) اجازۀ رهایی و عدم رجم آنها باشد لذا حکم آن دو را نزد پیغمبر(ص)آوردند حضرت امر بسنگسارشان فرمود.نعمان و بحری(دو عالم یهود)گفتند یا محمد حکم آنها رجم نیست.حضرت فرمود حکم بین ما و شما تورات باشد.آنان گفتند انصاف دادی.حضرت پرسید کیست که تورات را بهتر از همه بداند گفتند مردی یک چشم که ساکن فدک است بنام ابن صوریا.او را خبر کردند تا بمدینه آمد جبرئیل او را برای پیغمبر وصف کرده بود.حضرت باو گفت تو ابن صوریا هستی؟گفت آری-فرمود:تو اعلم یهودی؟گفت چنین می پندارند.پیغمبر قسمتی از تورات را که حکم رجم در آن بود بخواست و به وی گفت بخوان.ابن صوریا تورات را خواند و چون بآیه رجم رسید دست بر آن نهاد و از آن بگذشت و ما بعدش را بخواند.ابن سلام گفت:یا رسول اللّٰه از حکم رجم گذشت و برخاست و دست ابن صوریا را از آیه رجم برداشت و خود برای پیغمبر و یهود خواند که زن و مرد همسردار اگر زنا کنند و بینه بر ایشان اقامه شود باید سنگسار شوند و اگر زن آبستن است باید صبر کرد تا بچه اش را بدنیا آرد حضرت امر فرمود تا دو نفر یهودی زنا کار رجم شدند.

ص :12

یهود از اینکار در غضب شدند و خداوند این آیه فرستاد.

ثُمَّ یَتَوَلّٰی فَرِیقٌ مِنْهُمْ

-یعنی عده ای از ایشان روی بگردانند.

وَ هُمْ مُعْرِضُونَ

-از پیروی حق معرض و روگردانند.

ذٰلِکَ

-(یعنی حال ایشان اینست)خداوند علت اعراض ایشان را بیان داشته و سبب جرأت ایشان را بر انکار به اینکه بدان معرفت دارند ذکر کرده:

بِأَنَّهُمْ قٰالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النّٰارُ

-یعنی آتش بما نمیرسد.

إِلاّٰ أَیّٰاماً مَعْدُودٰاتٍ

-در این باره دو قولست:

1-باندازه روزهایی که گوساله پرستیدند یعنی 40 روز(از ربیع و قتاده و حسن).

2-مراد روزهایی چند و محصور(از جبایی).

وَ غَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ

-یعنی ایشان را بطمع انداخت در جایی که طمع شایسته نیست.

مٰا کٰانُوا یَفْتَرُونَ

-یعنی دروغشان.درباره دروغی که ایشان را مغرور کرده دو قول است:1-عقیده ایشان به اینکه پسران و دوستان خدایند(از قتاده)2- اینکه عقیده دارند که آتش جز چند روزی بایشان نرسد(از مجاهد) و این آیه دلالت بر مخالفت عقیده ما ندارد که عفو و اخراج عقاب شوندگان از نمازگزاران را از آتش جایز میشمریم زیرا ما معتقدیم که عقاب کسانی که بواسطه ایمان ثواب دائمی بر ایشان ثابت است منقطع و تمام شدنی است اگر چه مقدار عقابش را ندانیم و نمیگوییم که روزهای عقاب او باندازه روزهای گناه اوست چنان که یهود گفتند و بین قول ما و یهود فرقی روشن است.

ص :13

خوانده اند و دیگران بتخفیف«یاء».

فراء گوید:اللهم در اصل اللّٰه ام بخیر بوده و همزه از اول ام افتاده و اللهم شده.

کلمه مٰالِکَ الْمُلْکِ :بیشتر نحویان گویند که منصوب است از این جهت که منادای مضاف میباشد و زجاج گوید محتملست که مالک صفت اللهم باشد.

جمله تُؤْتِی الْمُلْکَ :فعل و فاعل و مفعول است و جمله در محل نصب است بعنوان حالیت و عامل در آن حرف نداء است و ذو الحال اللهم است و«من تشاء»مفعول دوم است و تقدیر جمله چنین است تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشٰاءُ (ان تؤتیه) وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشٰاءُ (ان تنزعه منه).

و جمله «بِیَدِکَ الْخَیْرُ» مبتدا خبر در موضع حال است و عامل در آن«تؤتی و تنزع و تعز و تذل»است و ذو الحال ضمیر مستتر در آنهاست.

رسول اکرم تجاوز کنیم.

مسلمانان جریان را بسمع رسول اللّٰه صلی اللّٰه علیه و آله رسانیدند که صخره و سنگی بزرگ و سخت و سپید در دل خندق پیدا شده که آلات ما را شکسته و هیچ از آن کنده نمیشود.بهر چه میدانی فرمان ده که از حد و مرزی که شما مقرر فرموده اید تجاوز روا نمیداریم.

نبی اکرم با سلمان بخندق فرو شدند و کلنگ از دست وی بستد و ضربتی بر آن سنگ زد که شکافته شد و برقی از آن جستن کرد که همه جا را روشن کرد گویی چراغی درخشان در شب تیره افروخته شد.رسول اکرم تکبیر بگفت و همه مسلمانان با وی تکبیر گفتند و ضربتی دیگر بر آن نواخت که سنگ را در هم شکست و برقی دیگر از آن جستن کرد که همه جا را روشن ساخت که گویی چراغی نور افشان در شبی ظلمانی بود.باز نبی اکرم تکبیر فتح گفت و مسلمین همه تکبیر گفتند.

پس ضربت سوم را بر آن سنگ فرود آورد و آن را بشکست و برقی دیگر از آن بدرخشید که همه جا را روشن کرد باز هم حضرت تکبیر فتح بگفت و همگان با وی تکبیر گفتند.

سپس رسول خدا از خندق بالا رفت سلمان پرسید:یا رسول اللّٰه پدر و مادرم فدایت امروز چیزی از شما دیدم که قبلا ندیده بودم.پیامبر اکرم رو بجمعیت کرد و فرمود:آیا گفته سلمان را شنیدید؟گفتند:آری،یا رسول اللّٰه.فرمود:ضربت اول که بر سنگ نواختم برقی را که همه مشاهده کردید از آن بیرون شد که در آن کاخهای حیره و مدائن چون دندان سگان بر من روشن و نمودار شد پس جبرئیل بمن خبر داد که امت من بر آنها غلبه خواهند کرد.سپس ضربت دوم را نواختم و برقی از آن جستن کرد که مشاهده کردید و در آن قصرهای سرخ فام روم بر من روشن و عیان جلوه کرد که چون نیشهای سگان بود.جبرئیل خبر داد که امت من بر آنها دست خواهند یافت.سر انجام ضربت سوم را نواختم برقی که دیدید از آن بجست و در میان آن صنعاء نیز چون دندان کلاب در برابر دیده ام روشن و آشکار شد.جبرئیل بمن خبر داد که

ص :19

امتم بر آنها پیروزی خواهند یافت.پس ای مسلمانان شما را مژده باد.

مسلمانان از این گفتار خدا را سپاس گفتند که وعده ای راست بما داده شد و خداوند وعده داد ما را که پس از تنگی و سختی یاری و پیروزی بما عنایت فرماید.

ولی منافقان گفتند آیا از این آرزوهای پوچ و وعده های باطل که بشما میدهد تعجب نمیکنید که بشما میگوید که از مدینه و یثرب کاخهای حیره و مدائن کسری را می بیند و فتح آنها را بشما وعده میدهد در حالی که شما از ضعف و عجز خندق میکنید و قدرت مبارزه و مواجهه با دشمن ندارید پس(در این موقع)قرآن نازل شد که:

وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنٰافِقُونَ...

یعنی چون منافقان و آنان که دلشان مریض است(بمرض کفر و نفاق)میگویند خدا و رسولش جز وعده دروغ بما نمیدهند.و بعد (قُلِ اللّٰهُمَّ مٰالِکَ الْمُلْکِ...) را نازل فرمود چون خداوند سبحان کیدها و نقشه های اهل کتاب را برسول اکرم یاد کرد طریق احتجاج و بحث با ایشان را بوی باز نمود که در هنگام سؤال و جواب با ایشان چگونه پاسخ دندانشکن بایشان دهد و در این باره میفرماید:

قُلِ

-(بگو)ای محمد(ص) اَللّٰهُمَّ مٰالِکَ الْمُلْکِ -یعنی ای آنکه مالک هر ملک(یعنی دارایی)و هر ملک (یعنی سلطنت)هستی که هر مالکی جز تو در مسیر نیستی قرار دارد و هر پادشاهی غیر از تو فنا می پذیرد.

زجاج گوید یعنی:مالک همه بندگان و آنچه دارا هستند.

و نیز گفته اند یعنی:مالک امر دنیا و آخرت.

مجاهد و سعید بن جبیر گویند:مالک نبوت.

تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشٰاءُ

-یعنی بهر که خواهی سلطنت دهی.در اینجا جمله ای محذوف و در تقدیر است تؤتی الملک من تشاء ان تؤتیه یعنی بهر که خواهی پادشاهی دهی پادشاهی میدهی.

وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشٰاءُ

-و سلطنت را باز می ستانی از هر کس بخواهی یعنی

ص :20

بر طبق مصلحت و مقتضای حکمت،پادشاهی هر که را بخواهی قطع میکنی و بپایان میرسانی.در معنای آیه اختلاف کرده اند:

1-یکی میگوید:یعنی سلطنت و ابزار پیروزی و فتح جهان را بمحمد(صلی اللّٰه علیه و آله)و اصحاب و امت او عنایت میکنی و از بزرگان قریش و امپراطوران روم و شاهنشاهان ایران باز می ستانی و قیامت نخواهد آمد مگر اینکه مسلمانان کشور و مملکت آنها را فتح خواهند کرد.

2-و نیز گفته اند:نبوت و امامت را بهر که خواهی میدهی و ولایت و تصرف در خلق و بلاد خود را باو می سپری و(باین معنی و سیاق)ملک و سلطنت را از جباران باز می ستانی به اینکه ایشان را مقهور می سازی و قدرتشان را نابود میکنی بنا بر این کافر و فاسق اگر چه غلبه کند یا پادشاهی یابد آن سلطنت الهی و آسمانی که خدا بعنایت خود به او داده باشد نخواهد بود و دلیل این مطلب آیه شریفه و قول خدای متعال است که، «لاٰ یَنٰالُ عَهْدِی الظّٰالِمِینَ» یعنی(عهد من بظالمین نمیرسد)چگونه ممکنست پادشاهی کافر و فاسق الهی باشد و حال آنکه خداوند خود(بندگان را)بنا بود ساختن قدرت و سلطنت آنها فرمان داده است.

وَ تُعِزُّ مَنْ تَشٰاءُ

-هر که را بخواهی عزیز میسازی(بایمان و اطاعت) وَ تُذِلُّ مَنْ تَشٰاءُ -و هر که را بخواهی ذلیل میگردانی با کفر و معصیت.در معنی دو جملۀ فوق اقوال زیر گفته شده است:

1-عزیز میگردانی مؤمن را به بزرگداشت و ثنا گفتن وی و ذلیل میسازی کافر را با جزیه گرفتن و لعن کردن.

2-محمد و اصحابش را عزیز میسازی و ابو جهل و امثالش از کشته شدگان جنگ بدر را ذلیل می نمایی.

3-هر که از اولیاء خود را بخواهی بانواع عزت در دین و دنیا عزیز میداری و هر که از دشمنانت را اراده کنی در دنیا و آخرت ذلیل میگردانی زیرا خدای متعال اولیاء و دوستان خود را ذلیل نمینماید و اما اگر ایشان را فقیر کند و یا مبتلی گرداند

ص :21

از راه ذلت دادن نیست بلکه برای اینست که با این گرفتاریها و نداریها در آخرت(که زندگی جاوید و ابدی و حقیقی است)گرامیشان بدارد و آخرین درجه جلال و عزت را بآنها عطا فرماید.

بِیَدِکَ الْخَیْرُ

-تنها بدست تو است همه خیرات و خوبیها.(ال)در الخیر برای جنس است(و معنی مطلق میدهد)یعنی همه و جنس خیرات بدست تست و از ناحیه تست.

علت اینکه در این آیه فقط از خیر اسم برده و شر را یاد نکرده(با اینکه شرها نیز همه بدست او میباشد)این است که آیه برای ترغیب و توجه مؤمنان بخداست و در چنین حال و برای چنین منظوری جز ذکر خیر شایسته نیست و ترغیب و توجه مردم فقط در خیر و بسوی خیر خواهد بود و بس.

إِنَّکَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ

-(تو بر همه چیز توانایی)یعنی تو بر همه اشیاء دست توانا داری و هیچ چیز ترا عاجز نتواند کرد و بر ایجاد چیزهایی که هنوز بوجود نیامده و نیز بر نابود ساختن آنچه وجود یافته قادری و همچنین میتوانی موجودات فانی شده را باز گردانی.

تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهٰارِ وَ تُولِجُ النَّهٰارَ فِی اللَّیْلِ

-در معنی این آیه دو قول است:

1-از شب میکاهد و مقدار کم شده را بروز افزون میسازد و از روز میکاهد و مقدار کم شده را بشب افزون میسازد.این قول از ابن عباس و مجاهد و عموم مفسرین است.

2-داخل میکند هر یک(از روز و شب)را در دیگری به اینکه آن را عوض دومی و بجای دومی میآورد و این قول ابی علی جبایی است.

وَ تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ

-(زنده را از مرده بیرون میآوری)یعنی:زنده را از نطفه بیرون میآوری که نطفه مرده است بدلیل گفته خداوند(مرده بودید زنده ساختیم شما را) (1)وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ -(و مرده را از زنده بیرون میآوری)یعنی نطفه مرده را از انسان زنده میسازی و همچنین است آوردن مرغ از تخم مرغ و تخم مرغ از

ص :22

مرغ.این قول ابن عباس و ابن مسعود و مجاهد و قتاده و سدی است (1).

و نیز گفته اند مراد آیه اینست که مؤمن را از کافر و کافر را از مؤمن بیرون میآوری (مراد از حی مؤمن است و از میت کافر است).

این قول از حسن است و نیز از امام ششم حضرت صادق(علیه السلام)و از امام پنجم حضرت باقر علیه السلام روایت شده.

وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشٰاءُ بِغَیْرِ حِسٰابٍ

-و هر که را بخواهی بی حساب روزی میدهی یعنی بدون بخل و امساک و سختگیری روزی میدهی و این آیه چون این مثال است که فلان کس بی حساب انفاق میکند یعنی خیلی سخاوتمندانه و خالی از بخل زیرا عادت بخیل و سختگیر از خرج اینست که در خرج و انفاق خیلی حسابگر و دقیق است.این قول زجاج است.و گفته اند که معنی آیه اینست که بدون ترس از کم بود و نقصان دارایی خود می بخشد و روزی میدهد چون قدرت و ملک خدا حد و نهایت ندارد و آنچه از آن برداشته شود موجب نقصان آن نمیگردد.

ص :23

و نیز گفته اند مراد از«من تشاء»(هر که را بخواهی) اهل بهشتند زیرا خداوند بهشتیان را چندان رزق میدهد که بحساب نمیآید و حد و شماره ندارد زیرا بهشت محدود و متناهی نیست و نهایت ندارد و آیه باین معنی مثل آیه شریفه زیر است:

فَأُولٰئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ یُرْزَقُونَ فِیهٰا بِغَیْرِ حِسٰابٍ -یعنی(آنها به بهشت در آیند و بی حساب روزی داده شوند).

ص :24

نگیرند)یعنی برای مؤمنان شایسته نیست که کفار را اولیاء خویشتن قرار دهند و از ایشان یاری بخواهند و بدانان پناه برند و با آنان اظهار محبت کنند چنان که این معنی در جاهای مختلف قرآن آمده مثل آیات زیر:1- «لاٰ تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوٰادُّونَ مَنْ حَادَّ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ...» (1)یعنی هرگز نخواهی دید مردمی که بخدا و روز قیامت ایمان دارند با کسانی که با خدا و پیامبرش مبارزه و منازعه دارند دوستی پیش گیرند.

2-یهودیان و نصاری را اولیاء خود مگیرید (2).

3-دشمنان من و خودتان را اولیاء خود قرار ندهید.

مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ

:بجای مؤمنان.

یعنی:واجب است موالاه با مؤمنان باشد و این آیه نهی از موالاه با کفار و همکاری با آنهاست علیه مؤمنان.

ابن عباس گفته که معنی اینست که:از ملاطفت با کفار نهی نشده.

اولیاء جمع ولی است و ولی کسی است که امور و کارهای کسی را که رضایت دهد بدست میگیرد و سرپرستی میکند به اینکه او را کمک و نصرت مینماید و این بر دو وجه است:

1-کمک کننده و یاری دهنده(معین)(اسم فاعل).

2-کمک گیرنده و یاری شونده(معان اسم مفعول).

و کلمه(ولی)در آیه شریفه(اللّٰه ولی الذین آمنوا...) (3)بمعنای اسم فاعل(معین) است و وقتی گفته میشود مؤمن ولی خداست یعنی مورد نصرت او و کمک گیرنده از او است(معان).

وَ مَنْ یَفْعَلْ ذٰلِکَ

:هر که چنین کند یعنی کافران را بجای مؤمنین اولیاء خود گیرد.

فَلَیْسَ مِنَ اللّٰهِ فِی شَیْءٍ

:یعنی از اولیاء خدا نیست و خداوند از او بری و بیزار

ص :27

است و گفته اند که مراد اینست که این کس به هیچ وجه از ولایت خدا بهره ندارد و نیز گفته شده که مراد اینست که این عمل سازش و ارتباط با دین خدا ندارد.

سپس خداوند از این حکم که فرمود موردی را استثناء فرمود که:

إِلاّٰ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقٰاهً

:مگر اینکه از آنان ترس داشته باشید یعنی کفار غالب و مؤمنان مغلوب باشند و مؤمنان بترسند که اگر با کفار اظهار موافقت نکنند و حسن معاشرت نداشته باشند گرفتار خطر گردند پس در این مورد جایز است برای مؤمنین که بزبان اظهار دوستی کنند و تظاهر بمودت نمایند و از راه تقیه و برای دفع شرشان با آنان راه خدا را پیش گیرند ولی هرگز دل بدوستی ایشان نبندند و بولایت ایشان تن در ندهند و در این آیه دلالت است که تقیه در دین جایز است البته در صورتی که انسان نسبت بجان و نفس خود خائف باشد(یعنی فقط ترس از مرگ باشد)ولی اصحاب ما(یعنی شیعه دوازده امامی)آن را در هر حال جایز شمرده اند و تقیه گاهی برای نوعی اصلاح طلبی واجب است.

ولی تقیه در بعضی از افعال به هیچ وجه جایز نیست مثل اینکه کشتن مؤمن و یا عملی که علم و ظن غالب است که آن عمل موجب فساد در دین است نمیتوان و لو در مورد تقیه مرتکب شد.

شیخ مفید تقیه را چهار تقسیم کرده:

1-گاهی واجب میشود در این هنگام فرض است که مراعات شود.

2-بعضی اوقات و در جاهایی جایز است ولی وجوب آور نیست.

3-در مواردی فعل تقیه از ترک آن برتر است.

4-گاهی ترکش از فعلش افضل است اگر چه فاعل آن معذور و مورد عفو است و میتوان از ملامت او چشم پوشید.

شیخ طوسی فقیه بزرگ شیعه گوید:ظاهر روایات دلالت بر وجوب آن دارد در مورد ترس بر جان و روایت شده که در مورد بیان حق و پرده برداری از حق ترک تقیه رخصت داده شده.

ص :28

حسن روایت کرده که مسیلمه کذاب دو تن از اصحاب رسول اکرم«ص»را بگرفت و بیکی از آن دو گفت که آیا شهادت میدهی که محمد رسول اللّٰه است؟گفت آری.باز پرسید که آیا برسالت من هم شهادت میدهی؟گفت آری.پس او را آزاد کرد.سپس دومی را بخواست و گفت آیا برسالت محمد(ص)شهادت میدهی؟گفت آری.سپس پرسید آیا برسالت من هم شهادت میدهی؟جواب داد من گنگ و لالم.مسیلمه سه بار این سؤال را تکرار کرد و همان جواب شنید پس گردن او را زد.این مطلب بسمع مبارک پیامبر اکرم«ص»رسید فرمود:

اما آنکه کشته شد بر صدق و یقین خود شهید شد و بفضیلت و مقام خود نایل شد پس گوارا باد بر او این مقام و پاداش عالی.

و اما دیگری اجازه و رخصت خدا را(بر تقیه)پذیرفت و بر او گناهی نیست بنا بر این تقیه رخصت است(یعنی واجب و حرام نمیباشد و اختیار عمل بدان با مکلف است)و بیان و اداء حق نیز فضیلت میباشد.

وَ یُحَذِّرُکُمُ اللّٰهُ نَفْسَهُ

:خداوند شما را از خود بر حذر میدارد و میترساند. یعنی خداوند شما را از عقاب و عذاب خود بر ولی گرفتن کافر و دیگر معاصی نیز میترساند و مراد ترس از خدا ترس از عقاب اوست چنان که وقتی می گویی بترس از شیر یعنی از قوت و درندگیش نه از خودش.

وَ إِلَی اللّٰهِ الْمَصِیرُ

:(بازگشت فقط بسوی خداست)یعنی:بازگشت بپاداش خدا و یا حکم خداست.

ص :29

موجب تحذیر مردم شود زیرا آن کس که بر همه موجودات بتفصیل دانا باشد از دلها(بطریق اولی)خبر دارد.

وَ اللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ

:خداوند بهر چیز تواناست پس قادرست که شما را بگیرد و مجازات کند.

ص :32

باشد و ذکر جملۀ(ان...)دلالت بر مفعول محذوف تودّ دارد و لفظ تود دلالت بر جواب لو مینماید و این مطلب اکنون بخاطرم رسید و بحمد اللّٰه واضح است.

وَ یُحَذِّرُکُمُ اللّٰهُ نَفْسَهُ

-(خدا شما را از خود یعنی عذاب خود بر حذر می دارد).

وَ اللّٰهُ رَؤُفٌ بِالْعِبٰادِ

-(خداوند بر بندگانش رحیم است).

حسن گوید:یکی از نعمتهای کامل و رحمت او بر بندگان اینست که ایشان را از عقاب خود بر معصیت ترسانده است.

ص :35

میشماریم بجهت محبت خدا.

چیزی از جهتی معلوم باشد(پس معنی آیه اینست که آنها را مطلقاً و از هیچ جهت دوست ندارد بدلیل اطلاق آیه)و به همین جهت در این آیه دلالتی است بر بطلان مذهب«مجبّره» که می گویند خداوند کفار را از جهت کافر بودنشان دوست ندارد و به همین جهت بایشان ثواب نمیدهد(بلکه خودشان و کفرشان را دشمن دارد.)

ص :39

اهل القریه ی است(سؤال کن از قریه یعنی از اهل قریه)و این قول فراء است 2-یعنی اختیار کرد ایشان را به اینکه آنها را فضیلت بخشید بر دیگران بواسطه نبوت و امور بزرگ دیگری که به آنها عنایت فرموده و مصالح خلق را بر آنها مترتب گردانید.3-آدم را برگزید به اینکه او را بیواسطه آفرید و در بهشت سکنی داد،فرشتگان را گفت تا بر او سجده آرند و او را بر آدمیان و فرشتگان فرستاد و نوح را برگزید به اینکه طول عمر و نبوت داد و دعایش را مستجاب کرد و قوم ستمکارش را غرق گردانید و او را با گشتی نجات داد و ابراهیم را برگزید به اینکه باو مقام خلت داد و آتش را بر وی سرد کرد و نمرود را هلاک نمود.دربارۀ آل ابراهیم و آل عمران نیز چند قول آمده:

1-مراد از آل ابراهیم و آل عمران خود آن دو هستند و چنان که آیه شریفۀ زیر (و آنچه آل عمران و آل هارون یادگار گزاردند)یعنی خود آن دو یادگار گزارده اند.

2-آل ابراهیم اولاد اوست یعنی اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط که در اسباط است داود و سلیمان و یونس و زکریا و یحیی و عیسی و در آل ابراهیم است پیامبر ما محمد(ص)که از فرزندان اسماعیل است.

3-آل ابراهیم مؤمنان متمسک بدین او یعنی دین اسلام میباشند و این قول ابن- عباس و حسن است.

و اما آل عمران،گفته اند که آنها نیز از آل ابراهیم میباشند چنان که درباره آنها فرموده «ذُرِّیَّهً بَعْضُهٰا مِنْ بَعْضٍ» یعنی(ذریه ای که بعضی از بعض دیگر بوجود آمده اند.) و آل عمران موسی و هارون دو پسر عمران میباشند و عمران نسبش اینست عمران بن یصهر بن فاهث بن لاوی بن یعقوب.

و بعضی گفته اند مراد از آل عمران مریم و عیسی است(عمران پدر مریم است)باین نسب:عمران بن هشم بن امون از فرزندان سلیمان بن داود زیرا آل مرد اهل بیت اوست که منسوب باوست.این قول حسن و وهب است.

و گفته اند که:آل ابراهیم همان آل محمد(ص)هستند که اهل او هستند.

و واجب است کسانی را که خداوند گزیده مطهر و معصوم و منزه از زشتی ها باشند.

ص :41

زیرا خداوند بر نخواهد گزید مگر کسی را که این چنین باشد و ظاهرش نیز همانند باطنش پاک باشد،در طهارت و عصمت.بنا بر این برگزیده شدن مختص است بکسانی و افرادی از آل ابراهیم و آل عمران که معصوم باشند،خواه بعنوان پیامبر و خواه بعنوان امام برگزیده شده باشند.

و گفته شده که اصطفاء دو گونه است:

1-خداوند او را برای خود برگزیده یعنی او را خالص گردانیده برای خود که بخودش اختصاص داشته باشد.

2-او را بر دیگران برگزیده یعنی او را به تفضیل و برتری بر دیگران اختیار کرده.

و اگر(بنا بر معنی دوم)اشکال شود که چرا خداوند آنها را قبل از اینکه عملی انجام دهند تفضیل و برتری بخشوده جواب اینست که:وقتی خدا میداند که صلاح مکلفین جزء بوسیلۀ آنها انجام نپذیرد پس باید قبلا مردم را به(برگزیده بودن)ایشان بشارت دهد و از حسن اخلاق و افعال و شمایل آنها خبر دهد چنان که جلالت قدر و پاکی وجود ایشان را عنایت فرمود تا موجب جذب مردم و قبول گفته آنها و انقیاد نسبت به آنها باشد.

و نیز در آیه دلالت است بر برتری انبیاء بر فرشتگان زیرا«العالمین»که خداوند انبیاء را بر آنها فضیلت داده شامل ملائکه و غیر ملائکه و بالجمله همه مخلوقات میباشد.

ذُرِّیَّهً

:اولاد و فرزندانی که، بَعْضُهٰا مِنْ بَعْضٍ :بعضی آنها از بعض دیگرند.

درباره این عبارت چند وجه گفته اند:

1-حسن و قتاده گویند:یعنی بعضی از بعض دیگرند در همکاری و معاونت در راه حق و علیه گمراهی.

2-یعنی در توالد و تناسل که آنان که در آیه ذکر شده اند در درجه اول ذریه

ص :42

آدمند و در درجه دوم ذریه نوح و سپس ابراهیم-از حضرت صادق علیه السلام-زیرا میفرماید:این برگزیدگان الهی بعضی از نسل بعضی دیگرند.

وَ اللّٰهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ

:یعنی خدا شنوا و دانا است.

در معنی و مقصود این آیه دو قولست:

1-شنواست بآنچه آنان(ذریه)گویند و داناست بآنچه در دل پنهان میدارند و بهمین جهت آنها را برتری بخشیده که:استقامت و صدق قلبی و عملی آنها را میداند.

2-شنواست سخنان دختر عمران را در نذری که کرده و داناست بآنچه در دل پنهان داشته.

یکدیگرند.

رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ مٰا فِی بَطْنِی

:پروردگارا نذر یعنی واجب کردم برای تو که آنچه در شکم دارم) مُحَرَّراً :یعنی خادم بیعه(که نام معبد یهود است)تا خدمت عابدان کند.

درباره محرر چند معنی دیگر گفته شده:

1-آزاد و خالص برای عبادت(از شعبی) 2-آزاد و خالص برای اطاعت تو یعنی او را هرگز برای کارها و انجام حوائج خود بکار نگمارم(از محمد بن جعفر).

3-در بنی اسرائیل طفلی را که محرر میشد در کنیسه منزل میدادند تا در آنجا خدمت کنیسه کند و امور آن را انجام دهد و معتکف در آن باشد تا زمانی که بالغ گردد و پس از بلوغ مخیر بود که در آنجا بهمین سان بماند یا اینکه بهر جا خواهد برود.

گفته اند که حنه عقیم بماند و چندان فرزند نیاورد که مأیوس شد تا اینکه روزی زیر درختی نشسته بود که مرغی را دید که غذا در دهان جوجه های خود می نهد وی از مشاهدۀ آن علاقه بفرزند در دلش بجنبید و همان دم از خدا بخواست که کودکی باو عنایت کند و به مریم حامله شد.

از امام ششم روایت است که خداوند به عمران وحی کرد که من فرزند مبارک بتو ارزانی خواهم کرد که کوران و کران و پیس ها را شفا دهد و مردگان را باذن حق زنده گرداند و او را بر بنی اسرائیل پیامبر میگردانم.وی همسر خود حنه را از این مطلب خبر داد.و چون حنه به مریم حامله شد گفت خدایا من نذر کردم که فرزند شکم خود را محرر گردانم «فَتَقَبَّلْ مِنِّی» -(پس از من بپذیر)یعنی نذر مرا بدیدۀ رضا قبول فرما.

إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ

:(همانا تو شنوایی)بدانچه می گویم.

اَلْعَلِیمُ

:(دانایی)بآنچه نیت منست و از اینرو اطمینان بتو بجاست.

فَلَمّٰا وَضَعَتْهٰا

:گفته اند که عمران پیش از زاییدن همسرش وفات یافت و حنه

ص :46

مایل بود پسر بزاید و چون مریم را زایید شرمنده گشت.

قٰالَتْ

-در حالی که سر از شرم بزیر داشت(گفت).

رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُهٰا أُنْثیٰ

-در معنی این آیه دو قول آمده:

1-در مقام اعتذار اینست که نمیتواند بنذر خود عمل کند(چون دختر را در بنی اسرائیل محرر نمیکردند و نمیتوانستند بکنند) 2-چون می خواهد برای مریم دعا کند و او را بخدا بسپارد اول زمینه را آماده میکند که خدایا زن مثل مرد نیست زیرا که عقل او ناقصتر و سعی او ناچیزتر است.

وَ اللّٰهُ أَعْلَمُ بِمٰا وَضَعَتْ

-در این آیه خداوند خبر میدهد که او بحال مریم عالمتر است از مادر مریم.

زیرا که مریم را آفریده و صورت بخشیده.این معنی با قرائت اول که سکون تاء باشد صحیح تر است و با قرائت دیگر که تاء مضموم«وضعت»بخوانیم آیه بیان خطاب مریم است بخدا یعنی پروردگارا تو از من بآنچه زاییدم عالمتری.

وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثیٰ

-(و فرزند پسر چون فرزند دختر نمیباشد)زیرا آنچه را مرد شایسته است زن شایسته نیست و از آن جمله در آنان(بنی اسرائیل)فقط تحریر و بخدمت کنیسه گماردن را برای مرد جایز میشمردند و بر زن جایز نمیدانستند زیرا بعلت عادت حیض و نفاس و وجوب پوشیدن خود از ضرر و خودداری از رفتن میان مردم صلاحیت تحریر و ماندن در کنیسه و خدمت عابدان و معتکفان را ندارد.

قتاده گوید: اختصاص تحریر بمردان صرف جریان عادت نبوده و گفته اند که مراد حنه از این سخن این بوده که خدایا مرد رویهمرفته از زن افضل است و برای کارها صلاحیت بیشتری دارد.

ضمیر(ها)در(وضعتها)کنایه از(ما فی بطنی)و یا کنایه از معلومی است که از کلام فهمیده میشود.

وَ إِنِّی سَمَّیْتُهٰا

مریم-مریم در لغت ایشان بمعنی عابده و خادمه است.مریم بهترین و جلیل ترین زنان زمان خود بود.

ص :47

ثعلبی باسنادش از ابی هریره نقل میکند که رسول اکرم(ص)فرمود:از زنان عالم چهارتن کافی هستند(کامل هستند):1-مریم بنت عمران 2-آسیه دختر مزاحم 3-خدیجه دختر خویلد 4-فاطمه دختر محمد(ص).

وَ إِنِّی أُعِیذُهٰا بِکَ وَ ذُرِّیَّتَهٰا مِنَ الشَّیْطٰانِ الرَّجِیمِ

-مادر مریم از آفاتی که ممکن بود مریم را تهدید کند ترسان بود و از اینرو ایندعا نمود.گفته اند استعاذۀ مادر مریم از شیطانیست که وقت ولادت کودک با اوست و صدای نوزاد از اوست.

در نتیجۀ این دعا خدا مریم و عیسی را از شر شیطان حفظ کرد.ابی هریره از پیغمبر اکرم(ص)روایت میکند که:هیچ مولودی نیست جز اینکه شیطان هنگام ولادت او را مس می کند و کودک از آن است که صدا بگریه بلند مینماید مگر مریم و پسرش.

و گفته اند مریم را از شر اغواء شیطان بخدا سپرد.

ص :48

مریم دختر امامشان بود.

زکریا گفت من از شما بوی اولیترم زیرا خاله اش همسر و در خانه منست.احبار گفتند اگر بنا باشد بسزاوارترین کس سپرده شود این کس مادر اوست پس بهتر که بنا بر قرعه گزاریم باین قرار کنار نهری آمدند و همگی که 25 تن بودند قلمهای خود بآب افکندند.همه قلمها در آب فرو رفت مگر قلم زکریا که در سطح آب بحرکت در آمد و بجای بماند(از ابن اسحاق).

و گفته شده که همه قلمها را جریان آب با خود ببرد مگر قلم زکریا را که ثابت در جای خود بماند.

زکریا رئیس احبار بود از نسل سلیمان و در لفظ زکریا سه لغت آمده:زکریاء (با الف ممدود)و زکریا(با الف مقصور)و زکری با یاء مشدد.

چون زکریا مریم را گرفت خانه ای برایش ساخت و دایه برایش مقرر کرد و گویند او را بخاله اش مادر یحیی سپرد و مریم تا سن جوانی و رشد نزد او بود.پس از آن برایش محرابی در مسجد بساخت و در آن را در وسط قرار داد که جز با نردبان ممکن نبود بر او وارد شد مثل باب کعبه و جز او کسی نزد مریم نمیرفت که خود برای بردن غذا بنزدش میرفت.

کُلَّمٰا دَخَلَ عَلَیْهٰا زَکَرِیَّا الْمِحْرٰابَ وَجَدَ عِنْدَهٰا رِزْقاً

-یعنی میوه های تازه و گوارا و غیر موسمی نزد او میدید چنان که در زمستان میوه تابستانی و بعکس (از ابن عباس و مجاهد).

و گفته اند:مراد اینست که مریم هرگز در دنیا از کس شیر نخورد بلکه روزیش از بهشت میرسید.

قٰالَ یٰا مَرْیَمُ أَنّٰی لَکِ هٰذٰا

؟زکریا می پرسید که اینها از کجاست؟ قٰالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ :یعنی مریم میگفت از بهشت میآید و این امر کرامتی بود برای مریم و اگر چه خرق عادت است ولی نزد ما(شیعه)جایز است که خداوند آیات خارق العاده خود را بر غیر انبیاء یعنی اولیاء و اصفیاء خود نیز ظاهر سازد ولی

ص :52

معتزله که این مطلب را قبول ندارند در اینجا دو قول برای توجیه حرف خود گفته اند:

1-این عمل برای مریم مقدمه تأسیس نبوت عیسی بود(از بلخی).

2-این روزی غیبی بدعای زکریا بود پس معجزه اوست(از جبایی).

إِنَّ اللّٰهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشٰاءُ بِغَیْرِ حِسٰابٍ

:تفسیر این آیه گذشت.

داشته باشد که حرفش را گوش فرا دهند و بشنوند صلاحیت استجابت و پذیرفتن حرف او نیز هست.

و نیز کسی که بسخنش اعتنا نشود چنانست که سخنش را نشنیده اند.

فَنٰادَتْهُ الْمَلاٰئِکَهُ

:(فرشتگان ندایش دادند).گویند منادی جبرئیل بوده در این صورت ملائکه یعنی جنس ملائکه و مراد اینست که ندا از طرف جنس فرشته و ملائکه بود.

و نیز گفته اند دسته ای از فرشتگان او را ندا دادند.

وَ هُوَ قٰائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرٰابِ

:یعنی در مسجد و یا در محراب مسجد نماز میخواند.

أَنَّ اللّٰهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْییٰ

:خداوند یحیی را قبل از ولادت باین اسم نامید و در اینکه چرا این اسم را بر او نهاده اند اقوالی است:

1-زیرا خداوند رحم نازای مادر را باو زنده و احیاء کرد.(از ابن عباس).

2-خداوند او را بایمان زنده کرد.(از قتاده).

3-قلبش را به نبوت احیا کرد.

مُصَدِّقاً بِکَلِمَهٍ مِنَ اللّٰهِ

:یعنی تصدیق کننده بود عیسی را و این معنی را همه اهل تفسیر و تأویل قبول دارند مگر ابی عبیده که گوید مراد اینست که مصدق کتاب خدا بود و کلمه بمعنی کتاب آمده چنان که مرسوم است گویند کلمه فلان کس را انشاء کردم یعنی قصیده او را و مسیح را کلمه خدا گویند چون بی پدر و از کلام الهی(کن- فیکون)بوجود آمده و بعضی گفته چون مردم باو هدایت یافته اند کلمه اللّٰه نامیده شده هم چنان که مردم بکلام خدا هدایت شده اند و نیز همانطور که روح اللّٰه نامیده شده که مردم در دین بواسطه او احیاء گشته اند چنان که به روح خود حیات یافته اند.

و یحیی 6 ماه از عیسی بزرگتر بود و نبوت وی را تصدیق کرد و اول مصدق او بود و شهادت داد که عیسی کلمه و روح خداست.

و این خود یکی از معجزات عیسی و قویترین اسباب نشر و ظهور نبوت او بود

ص :56

زیرا مردم قول یحیی را بواسطۀ زهد و راستیش می پذیرفتند.

وَ سَیِّداً

:آقا بود در علم و عبادت(از قتاده).حسن گوید:در تقوی و علم و حسن خلق.

حصور بود یعنی نزد خدا ارجمند و گرامی بود(از ابن عباس).

فقیه و عالم بود(از سعید بن مسیب.) مطیع پروردگار بود(از سعید بن جبیر.) مطاع بود(از خلیل.) جبایی گفته سید بود یعنی سید و آقای مؤمنان بود به اینکه برایشان ریاست داشت.

و همه این معانی بیک چیز بر میگردد و آن اینست که اهل بیت و لیاقت داشت که ریاست و تدبیر امور مردم بوی واگذار شود بواسطه زهد و تقوی و...

وَ حَصُوراً

:یعنی خوددار از آمیزش زنان بود(از ابن عباس،ابن مسعود، حسن،قتاده)و نیز مروی از حضرت صادق(ع)و بنا بر این قول مراد اینست که نفس خود را از شهوات محصور و ممنوع میدارد.

2-حصور کسی است که بکارهای لعب و باطل نمی پردازد(از مبرد).

3-یعنی عنین(آنکه قدرت آمیزش ندارد)(از ابن مسیب و ضحاک)ولی این معنی درست نیست زیرا عنین بودن نقص است و بر انبیا نقص جایز نیست بعلاوه که کلام در مورد مدح است نه ذم.

وَ نَبِیًّا مِنَ الصّٰالِحِینَ

:یعنی پیامبری شریف و بلند مرتبه از جمله انبیا است.

زیرا انبیاء همه صالح بودند.

این آیه دلالت دارد که زکریا از دیدن آن معجزات(بر مریم)بطمع فرزند افتاد که خداوند از راه خرق عادت بوی فرزند دهد و اگر چه قبل از این هم بقدرت خدا بر این کار ایمان داشت ولی فکر میکرد که روی مصالحی نخواهد کرد ولی چون خرق عادت

ص :57

را درباره مریم مشاهده نمود دانست که خداوند باز هم در صورت اقتضای حکمت چنین کاری خواهد کرد.

و نیز آیه دلالت دارد که فرزند صالح نعمت الهی است و از اینرو به زکریا بشارت داد بفرزند(چون بشارت در مورد نعمت و امور خیر است.)

ص :58

رسیدم(مثل اینکه پیری بمن رسید)درست نیست زیرا که بلد نزد انسان نمی آید بخلاف پیری.

ابن عباس گوید:زکریا در روز بشارت بفرزند 120 ساله بود و زنش 98 سال داشت.

وَ امْرَأَتِی عٰاقِرٌ

:اگر سؤال شود که چرا زکریا این سخن بگفت با اینکه خداوند بشارت فرزند باو داده بود؟گوییم:این سؤال برای کیفیت آمدن فرزند بود که آیا خود و زنش جوان میشوند یا در حال پیری بچه دار میگردند(از حسن).

و ممکنست برای این بوده باشد که بداند از همین زن پیر بچه دار شود یا باید زن جوان گیرد و لذا در جوابش فرمود:

کَذٰلِکَ

:یعنی بر همین حالت و از همین زن.

اَللّٰهُ یَفْعَلُ مٰا یَشٰاءُ

:این کار بر او آسان است چنان که شما خود نبودید و خلقتان کرد.

و نیز گفته اند وی در مقام تعجب و بزرگداشت نعمت و مقدور الهی این سؤال کرده تعجبی که معمولا در مواقع ظهور آیات بزرگ حق پیدا میشود مثل اینکه کسی در برابر بخشش رفیقش می گوید چگونه چنین مال گزافی را بمن دادی؟یعنی چقدر نسبت بمن بزرگی کرده ای و چه جود و سخاوتی در تو وجود دارد؟همین طور زکریا میخواهد بگوید که خداوند چقدر باو لطف کرده!و چگونه او مستحق چنین نعمتی بزرگ گشته؟! اما این قول که سؤال وی از وسوسه شیطان بوده یا از این جهت که گمان میبرده که ندا کننده شیطان است درست نیست زیرا انبیاء باید سخن فرشته را از صدای شیطان باز شناسند و نباید شیطان بتواند آنها را ببازی گیرد بطوری که راه تشخیص و فهم را بر آنها ببندد.

ص :61

وَ اذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیراً

-(و پروردگارت را بسیار یاد کن)یعنی در این سه روز.و معنی آیه اینست که چون در آیۀ قبل،از سخن گفتن منع شده بود بداند که از ذکر و تسبیح خداوند ممنوع نیست و این مطلب معجزه را بلیغ تر و آشکاراتر میسازد. «وَ سَبِّحْ» (تنزیه کن)یعنی خداوند را بپاکی و تنزیه(از عجز و صفات مخلوق)یاد کن و مراد تسبیح معروف است و گفته اند مراد نماز است چنان که عرب وقتی از نماز فارغ میشود میگوید از تسبیح فارغ شدم.

بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکٰارِ

-(شبانگاه و صبحگاه)یعنی در آخر روز و اول روز.

ص :63

یٰا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ

-(ای مریم برای خدایت قنوت کن)یعنی او را عبادت کن و در عبادت خالص باش.

وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرّٰاکِعِینَ

(و سجده نما و با رکوع کنندگان رکوع کن) یعنی بنحوی که راکعان و ساجدان عمل میکنند و مراد آیه این نیست که رکوع و سجده را همراه با آنها و در جماعت انجام دهد.و اما سجده را بر رکوع مقدم داشت با اینکه رکوع مقدم است زیرا و او ترتیب را نمیرساند بلکه بر اشتراک معطوف و معطوف علیه دلالت دارد و واو در عطف اشیاء مختلف بهم مثل تثنیه آوردن دو چیز همانند هم است (چنان که دو چیز همانند اگر با صیغۀ تثنیه ذکر شود مثلا رجلین دو مرد،تقدم یکی را بر دیگری نمیرساند،عطف واو هم چنین است)و گفته اند معنی اینست:برای خدا سجدۀ شکر کن و«ارکعی»یعنی نماز بگزار با نماز گزاران و جبائی گفته:یعنی با جماعت نماز بگزار.

ص :66

دلالت دارد بر اینکه قرعه برای تمیز حقوق مردم مدخلیت و موردی دارد و حضرت صادق«علیه السلام»فرمود:هیچ قومی نیست که قرعه بزنند و کار خود را در آن بخدا واگذارند الا اینکه سهم صاحب حق از قرعه در آید و نیز فرمود:چه قضیه ای از قرعه عادلتر است وقتی که کار بخدای تعالی واگذار شود؟!و خداوند میفرماید: «فَسٰاهَمَ...» یعنی درباره یونس قرعه زدند و او بحکم قرعه بدریا افتاد و حضرت باقر فرمود:اول کسی که درباره اش قرعه زدند مریم بود و این آیه را خواند.سپس درباره یونس قرعه زده شد و سومین کس عبد اللّٰه بود که عبد المطلب را 9 پسر روزی شد و با خداوند نذر کرد که اگر دهمین فرزند باو داده شود او را ذبح کند و چون عبد اللّٰه بدنیا آمد بواسطه اینکه نبی اکرم در صلب او بود نمیتوانست او را ذبح کند لذا 10 شتر آورد و در بین آنها و عبد اللّٰه قرعه زد که کدام را ذبح کند و سهم(نشانه قرعه)بنام عبد اللّٰه در آمد 10 شتر دیگر برای قرعه افزود باز بنام عبد اللّٰه آمد و بهمین منوال تا بصد شتر رسید تا در صد شتر قرعه بنام شتر در آمد عبد المطلب گفت:من با خدایم انصاف نکردم و در آخر سه بار قرعه را تکرار کرد و هر سه بار بنام شتر در آمد.در این موقع گفت:

الان دانستم که خدا بجای عبد اللّٰه بشتران راضی است و آنها را نحر کرد.

ص :69

بمعنی کامل مرد بکار رفته.) و از این لغت است کاهل بمعنی بین کمر و گردن-و گفته اند کهولت سن 43 سالگی است.

اِسْمُهُ الْمَسِیحُ

:(نام او مسیح است).معنی اول قویتر است و مؤید آنست آیه شریفه «إِنَّمَا الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللّٰهِ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقٰاهٰا إِلیٰ مَرْیَمَ -همانا مسیح عیسی بن مریم پیامبر خدا و کلمه اوست که خداوند او را بر مریم القاء کرد)و اما اینکه ضمیر(اسمه) را مذکر آورد با اینکه به کلمه بر میگردد(که مؤنث است)از اینروست که معنی کلمه عیسی و مذکر است گرچه لفظ آن مؤنث است.

درباره نامیده شدن او بنام مسیح اقوالی است:

1-از حسن و قتاده و سعید:چون ببرکت و مبارکی مسیح شده.

2-بپاکی از گناه مسح شده.

3-زیرا بروغن زیتون با برکت مسح شده و پیامبران همه بدان مسح میشدند.

(از جبایی).

4-زیرا جبرئیل او را در وقت ولادت ببالهای خود مسح کرد تا از شر شیطان در امان بماند.

5-زیرا سر یتیمان را مسح میکرد و دست میمالید.

6-چون چشم نابینایان را مسح میکرد و بینا میشدند(از کلبی) 7-زیرا هیچ مبتلا و مریضی را مسح نمیکرد مگر اینکه شفا می یافت(از ابن عباس در روایت عطا و ضحاک) ابو عبیده گوید:مسیح در لغت سریانی مشیح است که معرب شده(عیسی بن مریم) نسبت او را بمادر داده برای رد عقیده نصاری که او را پسر خدا میدانند.

وَجِیهاً

-(با منزلت و وجیه و دارای جاه و قدر و شرف) فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَهِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ :(در دنیا و آخرت و از مقربان است) بسوی ثواب الهی و کرامت او.

وَ یُکَلِّمُ النّٰاسَ فِی الْمَهْدِ

:(و با مردم در گهواره سخن میگوید)یعنی در حال کودکی.و مهد چیزی و جاییست که برای خواب کودک ساخته و پرداخته شده و سخن عیسی در گهواره برای تبرئه کردن مادر بود از زنا و نیز برای نشان دادن جلالت خود

ص :73

بمعجزه و تکلم در کودکی.

وَ کَهْلاً

-(در بزرگی و کهولت)یعنی در بزرگی با وحیی که خداوند باو میکند سخن میگوید.و با این آیه خداوند باو اعلام میکند که تا سن کهولت زنده است و در این کلام نیز اعجاز است که آنچه خبر داده بود عیناً واقع شد.و گفته شده در این آیه از ذکر کودکی و کهولت مراد رد نصاری است که عیسی را خدا میدانند و این تغییر و تحول و کودکی و پیری منافی با خدایی است بلکه صفت مخلوق است.

وَ مِنَ الصّٰالِحِینَ

:(و از صالحان است)یعنی از انبیاء است مثل ابراهیم و موسی.

گفته اند مراد از«یکلمهم فی المهد»دعوت مردم بخداست و مراد از کهولت زمان فرود آمدن از آسمان است(در دولت حضرت مهدی عجل اللّٰه تعالی فرجه)برای کشتن دجال.زیرا عیسی در سن 33 سالگی بآسمان شد و این قبل از کهولت است-(از زید بن اسلم).

و درباره ظهور معجزه در گهواره از عیسی دو قول است:1-آن معجزه همراه با نبوت مسیح بود زیرا خداوند عقل وی را در آن حال کامل کرده بود و او را پیامبر کرده و آنچه سخن گفت وحی بود(از جبایی) و گفته اند:تکلم در گهواره بعنوان ارهاص(خارق عادتی که از پیامبر قبل از بعثت ظاهر شود) و مقدمۀ نبوت بود(از ابن اخشید)و در نزد ما هر دو وجه جایز است و ممکن است که معجزه برای مریم و دلیل طهارت او بوده و مانعی از این تکلم در گهواره نیست و دلایل واضح بر جواز آن دلالت دارد و مسیحیان این مطلب را انکار میکنند با اینکه معجزه و نشانه نبوت او بود زیرا تکلم او عقیده نصاری را(که عیسی خدا است) باطل میکند زیرا کلام وی در گهواره این بود«که من بنده خدایم که کتاب بر من خواهد آمد...»تا جایی که قول کسانی که شاهد تکلم وی بودند(و در تاریخ درج شده بود)انکار کردند.

ص :74

بود«به اینکه آمدم بسوی شما...»یا اینکه رسولا عطف بکلمه«وجیهاً»در آیه قبل است و معنی چنین خواهد بود.

ای مریم خدا ترا بشارت میدهد به عیسی در حالی که وجیه است...و در حالی که رسول بر بنی اسرائیل خواهد بود.

أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ

:(من بسوی شما آمده ام):یعنی عیسی پس از بعثت با مردم چنین تکلم کرد که من بسوی شما آمده ام.

بِآیَهٍ

:(بنشانه ای)یعنی با برهان و دلیلی.

مِنْ رَبِّکُمْ

:«از طرف پروردگار شما»که دلیل بر نبوت من است.

أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَهِ الطَّیْرِ

:(من خلق میکنم برای شما از گل مثل صورت و هیئت مرغ)یعنی این نشانه و آیه نبوت من است که خلق میکنم مثل صورت طیر.

فَأَنْفُخُ فِیهِ

:(و در آن میدمم)یعنی در مرغ گلی میدمم(پس باذن حق مرغی راستین و زنده خواهد شد)باذن خدا یعنی بقدرت خدا و گفته اند یعنی بامر خدا و اما اینکه بِإِذْنِ اللّٰهِ را در آخر آیه و پس از فَیَکُونُ طَیْراً آورده چون این قسمت که مرغ زنده شود و حیات یابد و گوشت و پوست برآورد جز برای خدا مقدور نیست و لذا گفته است باجازه خدا تا معلوم شود که آن کار خدا است بخلاف ساختن صورت مرغ از گل که مقدور انسان نیز می باشد.

وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ

:(و کور مادر زاد را شفا میدهم) اکمه:کور مادر زاد یا مطلق کور وَ الْأَبْرَصَ :(برص زده را).وهب گوید:گاهی در یک روز پنجاه هزار مریض نزد عیسی جمع میشدند هر کس که میتوانست خود را بعیسی میرسانید و اگر نه عیسی بنزد او میرفت و آنها را با دعا بشرط ایمان آوردن شفا میداد.

وَ أُحْیِ الْمَوْتیٰ بِإِذْنِ اللّٰهِ

:(و مردگان را باذن خدا زنده میگردانم.)عیسی احیاء مردگان را بخود نسبت داده(من زنده میگردانم)بطور مجاز و توسع و باین جهت

ص :79

که خداوند مردگان را در موقع دعاء وی زنده میکرد.

گفته اند که عیسی 4 نفر را زنده کرد:

اول-عازر که دوست وی بود و سه روز پس از مرگش بسر قبر او رفت و گفت (بار خدایا پروردگار آسمانها و زمین تو مرا بسوی بنی اسرائیل فرستادی که آنها را بدین تو دعوت کنم و بایشان خبر دهم که مردگان را زنده خواهم کرد اینک عازر را زنده گردان.) پس عازر زنده شد و برخاست و بعداً هم صاحب فرزندی گردید.

دوم-ابن عجوز بود.عیسی جنازه او را بر دوش مردم دید که با تابوت میبرند.

پس دعا کرد تا او زنده گشت و از دوش مردم بزیر آمد و لباس پوشید و بخانه برگشت و بعداً صاحب فرزند شد.

سوم-دختری ده ساله را که یک روز پس از مردن زنده ساخت تا بخانه خود برگشت و شوهر کرد و بچه آورد.

چهارم-سام بن نوح که اسم اعظم خدا را خواند و دعا کرد و زنده شد سپس عیسی باو گفت باید بمیری وی شرط کرد که خدا مرا از سکرات موت و رنج جانکندن در امان نگهدارد عیسی در این باره دعا کرد و دعایش مستجاب شد.کلبی گوید عیسی مردگان را ببرکت و کمک یا حی یا قیوم زنده مینمود و علت اینکه عیسی به این گونه معجزات مخصوص گردیده اینست که در زمان وی علم طب سخت پیشرفت کرده و باوج خود رسیده بود خداوند معجزه او را از جنس دانش زمان قرار داد تا بر دانشمندان غالب آید و نبوتش ثابت گردد(و چون دانشمندان ایمان آرند عوام مردم پیروی از ایشان کنند) چنان که در زمان موسی بن عمران سحر بسیار دامن گسترده و اوج گرفته بود خداوند معجزه عصا را بوی داد تا سحر آنها را باطل کند و ایشان را از آوردن نظیر آن عاجز گرداند.و علم و هنر مردم زمان پیامبر ما محمد(ص)بلاغت و فصاحت بود لذا خداوند معجزه قرآن را بایشان نمودار کرد که عجایب نظم و شگفتیهای بیان و اسلوب آن ایشان را عاجز گرداند.

بالجمله خداوند هر پیامبری را بر طبق علم و دانشی که بر آن خوب واقف بودند

ص :80

معجزه میداد که بدانند این کار بشری نیست و اگر در علمی که بر آنها مجهول بود معجزه میداد ممکن بود بخاطرشان بگذرد که بشر می تواند نظیر آن را بیاورد ولی فعلا بدان راه ندارد.

وَ أُنَبِّئُکُمْ بِمٰا تَأْکُلُونَ وَ مٰا تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ

:(شما را خبر میدهم بدانچه میخورید و بآنچه در خانه هایتان ذخیره می نهید)-عیسی بمردم گفت امروز فلان غذا خورده اید و فلان مقدار و فلان چیز ذخیره کرده اید و عین واقع بود.

إِنَّ فِی ذٰلِکَ

:(همانا در این)یعنی آنچه از معجزات گفتم.

لَآیَهً

:(دلالت و معجزه ای است).

لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ

:(برای شما اگر ایمان آرید)بخدا زیرا علم پیدا کردن بمدلول معجزه(نبوت)صحیح و ممکن نیست مگر برای معتقد بخدا زیرا علم و ایمان بخدا و فرستنده پیامبر باید قبل از ایمان برسول باشد و در آیه دلالتی است که بنده میتواند ایجاد کند و انجام دهد و خلق نماید بخلاف عقیده مجبّره ولی خالق مطلق خدا است.

ص :81

از گوشت شتر و بعضی آشامیدنیها و بعض پرندگان و ماهیان که بر بنی اسرائیل حرام بود (از قتاده،ربیع،ابن جریح و وهب) وَ جِئْتُکُمْ بِآیَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ :(با آیه ای از پروردگارتان بسوی شما آمده ام) یعنی با حجت و دلیل و معجزه ای که براستی من گواه است.

فَاتَّقُوا اللّٰهَ

:(پس از خدا بترسید)در مخالفت و تکذیب من.

وَ أَطِیعُونِ

:(و مرا اطاعت کنید)چنان که خدا بشما امر فرموده.

إِنَّ اللّٰهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ

:(همانا خداوند آفریدگار من و شماست)یعنی مالک من و شماست و این قسمت آیه رد قول مسیحیان است که مسیح را پسر خدا میدانند و معنی آیه اینست که مرا بوی نسبت فرزندی ندهید که من عبد اویم چنان که شما عبدید.

فَاعْبُدُوهُ

:(او را بپرستید)فقط او را.

هٰذٰا صِرٰاطٌ مُسْتَقِیمٌ

:(اینست راه راست)یعنی دین خدا و عبادت او (بیکتایی)دین مستقیم است و درباره صراط مستقیم و رب در سوره حمد کاملا بحث کردیم.

ص :84

1-چون لباسهایشان سخت پاکیزه بود(از سعید بن جبیر) 2-چون رختشوی بودند و لباسها را از چرک پاک و سپید میساختند(از ابن ابی نجیح از ابی ارطاه).

3-چون صیاد بودند و ماهی شکار میکردند(از ابن عباس و سدی) 4-چون از مخصوصین انبیاء بودند(از قتاده و ضحاک)و این قول از همه بهتر است چون این اسم در مقام مدح ایشان است و از پاکی دلشان گواهی میدهد مثل پاکی لباس شسته شده و سپید شده برنگ سپید.

و از نبی اکرم«ص»روایت است که: زبیر پسر عمه من و حواری من است.حسن گوید حواری یعنی ناصر و کمککار و حواری:انصار-کلبی گوید:حواریان یعنی اصفیاء و برگزیدگان عیسی که 12 تن بودند.عبد اللّٰه مبارک گوید حواری نامیده شدند چون نورانی بودند و اثر نور و حسن عبادت در آنها آشکار بود.

نَحْنُ أَنْصٰارُ اللّٰهِ

:(مائیم یاران خدا)یعنی اعوان رسول خدا و دین خدا علیه کافران.

آمَنّٰا بِاللّٰهِ

:(بخدا گرویده ایم)یعنی تصدیق وحدانیت حق نموده ایم.

وَ اشْهَدْ

:(شاهد باش)ای عیسی.

بِأَنّٰا مُسْلِمُونَ

:(که ما تسلیم شوندگانیم)یعنی شاهد اسلام ما باش در قیامت چون در قیامت انبیاء شهیدان بر مردمند چنان که فرماید«روز قیامت از هر امتی شاهدی بر میانگیزیم» رَبَّنٰا :(بار پروردگارا) آمَنّٰا بِمٰا أَنْزَلْتَ :بآنچه فرستادی(بر عیسی)ایمان داریم.

وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنٰا مَعَ الشّٰاهِدِینَ

:(و پیامبرت را پیروی میکنیم پس ما را از شاهدین بنویس)تا مثل آنان رستگار شویم.و بمقامات آنها نایل شویم.ابن عباس گوید یعنی ما را با محمد(ص)و امت وی قرار ده که خداوند آنها را شهداء نامیده (لِتَکُونُوا شُهَدٰاءَ عَلَی النّٰاسِ :یعنی شهادت دهندگان بحق در نزد تو)این بود داستان حواریین عیسی و آنها بدنبال

ص :88

عیسی رفتند و هر گاه گرسنه میشدند بوی خبر میدادند عیسی دست بزمین میزد و برای هر نفر دو گرده نان بیرون میشد و چون تشنه میگشتند دست بزمین میزد آب برایشان می جوشید پرسیدند:ای روح اللّٰه کدامیک از ما برترین ما است که تو بهمه ما مساوی نان و آب میدهی.عیسی گفت آن کس از همه برتر است که بدست خود کار کند و از کسب بازو نان خورد از آن پس حواریان برختشویی زندگی خود را تأمین میکردند.

وَ مَکَرُوا

:(مکر کردند)یعنی کفار بنی اسرائیل بر قتل عیسی تصمیم گرفتند.

وَ مَکَرَ اللّٰهُ

:(خدا نیز مکر کرد)یعنی آنها را بر مکرشان مجازات نمود و مجازات بر مکر نیز مکر نامیده میشود-در تفسیر آمده که چون قومش او را بیرون کردند پس از چندی با حواریان بسوی ایشان برگشت و آنها را بدین خود خواند و مردم بنی اسرائیل بقتل او کمر بستند و اسباب ریختن خونش را فراهم ساختند و این بود مکر آنها و مکر خدا این بود که آن فردی را که خواست مباشر قتل عیسی شود بصورت عیسی در آورد تا او را بجای عیسی حساب کردند و بدارش آویختند و عیسی بآسمان رفت.

ابن عباس در این باره گوید:چون شاه بنی اسرائیل تصمیم بر کشتن عیسی گرفت عیسی بغرفه و بالا خانه خود رفت و جبرئیل او را از آنجا بآسمان برد شاه مردی ناپاک را بکشتن وی فرستاد و چون مرد وارد خانه عیسی شد خداوند او را شبیه عیسی کرد.وی چون عیسی را نیافت بیرون آمد تا بآنها خبر دهد که عیسی در خانه نیست مردم پنداشتند که عیسی است پس او را گرفتند و بدار زدند.

وهب گوید:عیسی را اسیر کردند و داری تعبیه نمودند تا بدارش آویزند فضا تاریک شد و خداوند فرشتگان را فرستاد تا بین او و مردم حائل شدند و عیسی را ندیدند و بجایش یهودا را که جای عیسی را بآنها نشان داده بود گرفتند.باین ترتیب که عیسی حواریان را در همانشب جمع کرد و وصیت خود بدیشان باز گفت و خبر داد که یکی از شما قبل از اذان بمن کافر خواهد شد و مرا ببهایی اندک خواهد فروخت. حواریان متفرق شدند.(عیسی بآسمان رفت).و یهود پی عیسی میگشتند یکی از حواریان(یهوذا) نزد ایشان شد که چند بمن مزد میدهید تا مکان عیسی را بشما بنمایم گفتند 30 درهم

ص :89

وی 30 درهم را بگرفت و جای او را بآنها نشان داد و چون داخل خانه عیسی شد خداوند هم شباهت عیسی را بر او انداخت.و چون بیرون آمد که بایشان خبر دهد عیسی در خانه نیست مردم او را عیسی پنداشتند و بدارش زدند.پس از 7 روز خداوند بعیسی فرمود:

بنزد مریم فرود آی تا حواریان جمع شوند و آنها را برای تبلیغ باطراف فرستی.عیسی برگشت و کوه را نور فرا گرفت.حواریان گرد او جمع شدند و عیسی آنها را برای دعوت مردم باطراف پراکنده ساخت و دوباره عیسی را خدا بآسمان برد و این شب همان شب است که نصاری در آن دود و آتش میافروزند.چون صبح شد حواریان هر کس بزبان آن مردمی که از طرف عیسی مأمور تبلیغ آنها بود سخن میگفت و اینست معنی «وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللّٰهُ» .

وَ اللّٰهُ خَیْرُ الْمٰاکِرِینَ

:(خدا بهترین مکر کنندگان است)یعنی منصف و عادلترین مکر کنندگان است زیرا مکر آنها ظلم است و مکر او عدل و انصاف و اما اینکه خداوند بخود نسبت مکر داده از باب مزاوجت(که یکی از وجوه بلاغت است) میباشد چون قبلا اسم مکر برده شده مثل آیه شریفه:«اگر کسی بشما اعتداء و تجاوز کرد شما مانند آن بوی اعتداء و تجاوز کنید»با اینکه دومی اعتداء نیست بلکه مجازات است بلفظ اعتداء ذکر کرده اند و این یکی از وجوه بلاغت است.مثلا مجانست و مقابله که اولی مثل «تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصٰارُ» و دومی مثل آیۀ شریفۀ «مٰا ذٰا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قٰالُوا خَیْراً» بنصب خیراً که با سؤال مطابقه کند و مقابله مثل «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نٰاضِرَهٌ إِلیٰ رَبِّهٰا نٰاظِرَهٌ وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ بٰاسِرَهٌ تَظُنُّ أَنْ یُفْعَلَ بِهٰا فٰاقِرَهٌ»

ص :90

خداوند او را 3 ساعت میرانید.ولی نحویان گویند تقدیم و تأخیری در معنی آیه است یعنی ترا بلند میکنم از زمین و میمیرانم زیرا و او ترتیب را نمیرساند.مثل فکیف کان عذابی و نذر-که نذر یعنی ترساندن از عذاب آخرت را بعد گفته و حال اینکه ترساندن قبل از عذاب کردن است-این قول از ضحاک است و دلیل آن روایتی است از نبی اکرم(ص) که فرمود:عیسی بن مریم نمرده و قبل از روز قیامت بسوی شما بر میگردد و نیز این حدیث صحیح از نبی اکرم(ص)است که:چگونه خواهید بود وقتی عیسی بن مریم بر شما فرود آید و امام شما از خود شماست-این حدیث را مسلم و بخاری نقل کرده اند و باین معنی تقدیر آیه چنین میشود«من ترا بآسمان بلند میگردانم و پس از فرود آمدن بزمین(در آخر الزمان)میمیرانم».

وَ رٰافِعُکَ إِلَیَّ

-(ترا بسوی خود بالا میبرم)در اینجا نیز دو قول است:

1-یعنی ترا بآسمان بلند میکنم و اینکه فرموده بسوی خودم برای تعظیم مقام اوست.

2-یعنی ترا بسوی کرامت و بزرگواری و عزت خود بلند میگردانم.

وَ مُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا

:(و ترا از کافران پاک میسازم).در این آیه نیز دو قول است:

1-با بیرون بردن تو از میان آنها ترا پاک میسازم زیرا آنها پلیدند و زندگی میان آنها که ضروری و مورد نیاز است مثل برخورد با پلیدی و نجاست است.

2-تطهیر عیسی منع کردن و حفظ کردن او بود از عمل پلید و کفر آمیزی که دربارۀ او تصمیم داشتند یعنی کشتن او زیرا این عمل یک نوع پلیدی بود که خداوند او را از آن پاک و محفوظ نگهداشت(از جبایی).

وَ جٰاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوکَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلیٰ یَوْمِ الْقِیٰامَهِ

:(یعنی آنان را که بتو ایمان آورده اند بالا و فوق کسانی که ترا تکذیب کردند و عزت و پیروزی ترا دروغ پنداشتند قرار خواهم داد)و گفته شده کسانی که ترا در معجزات و براهین تکذیب نمودند.

ص :93

و مراد از پیروان او نصاری هستند(از ابن زید)و لذا همه جا و همه وقت یهود را ذلیل تر از نصاری می بینیم و نیز از همین جاست که ملک و سلطنت از دست یهود گرفته شده و در دست نصاری ثابت مانده(در اروپا و روم و...)و نصاری عزیزتر از ایشان بوده و تا قیامت فوق آنها قرار خواهند داشت-جبایی گفته:که در این آیه دلالت است که یهود تا قیامت مملکتی نخواهد داشت و گفته اند مراد از تابعین عیسی امت محمد«ص» است و اما اینکه امت محمد«ص»را تابع عیسی نامیده یا بعنوان اینست که از نظر زمان پس از امت عیسی هستند.و وقتی گفته شود فلانی به تبع فلانی آمد یعنی بدنبال او و پس از او آمد و یا از اینجهت است که پیامبر ما«ص» تصدیق عیسی و کتاب او را نموده و کسی که دیگری را تصدیق کند گویند تبعیت او را کرده.بعلاوه که شریعت پیامبر ما با دیگر انبیاء در ابواب توحید که اصل و ریشۀ دین است متحد میباشد و بنا بر این پیغمبر اکرم متبع اوست یعنی بعقیدۀ او معتقد است و این قول بهتر است چون اولا موجب ترغیب نصاری باسلام میشود و ثانیاً دلالت دارد بر اینکه محمد«ص»و امتش تا قیامت پیروز و فوق کافران خواهند بود.و ثالثاً بیان میدارد کسانی که«نصارای فعلی»او را خدا میدانند تابع حقیقی او نیستند بلکه تابع حقیقی مسلمین هستند که توحید یعنی عقیده واقعی عیسی را قبول دارند.

ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ

:(سپس بسوی من خواهد بود بازگشت شما)و مصیر و سرنوشت شما.

فَأَحْکُمُ بَیْنَکُمْ

(پس حکم میکنم بین شما).

فِیمٰا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ

:(در آنچه اختلاف داشتید)از امر عیسی.

ص :94

وَ اللّٰهُ لاٰ یُحِبُّ الظّٰالِمِینَ

:(خداوند ستمکاران را دوست ندارد)یعنی بآنها ثوابی نخواهد داد و رحم و لطف بایشان نخواهد کرد.

این آیه دلیل است بر رد قائل به احباط(احباط یعنی گناه ثواب و پاداش اعمال خوب را از بین میبرد و لازمه اش اینست که آنچه که اضافه بماند جزا داده شود)و آیه میگوید همه پاداشهایشان بطور کامل داده خواهد شد و این منافی با احباط است.

ذٰلِکَ

:(این)اشاره باخبار از زکریا و یحیی و غیرهم.

نَتْلُوهُ عَلَیْکَ

:(بر تو میخوانیم).گفته اند یعنی بجبرئیل امر میکنیم که آن را بر تو بخواند(از جبایی).

مِنَ الْآیٰاتِ

:(یعنی از جملۀ آیات)و حجتهایی است که دلالت بر صدق نبوت تو میکند زیرا بمردم خبر میدهی از چیزهایی که جز خوانندگان کتاب یا معلمان و دانش- پژوهان از آنها خبر ندارند و تو هیچکدام از ایندو نیستی پس از طریق دیگر که وحی الهی است خبردار شده ای.

وَ الذِّکْرِ الْحَکِیمِ

:(و پند حکیمانه)یعنی قرآن محکم و آن را بحکیم توصیف نموده و به(حکم)وصف نیاورده زیرا با حکمتهایی که در بردارد کأنه بحکمت سخن می گوید چنان که بدلالت،دلیل گویند بواسطه بیانی که در آن است که گویا نطق به بیان و برهان مینماید.گرچه دلیل در حقیقت دالّ است.

ص :97

چون نبی اکرم(ص)را با این افراد دیدند از وی خواستند که آنها را معرفی کند حضرت فرمود این پسر عم و داماد من و محبوبترین مردم در نزد منست و ایندو پسر نوۀ دختری من و از صلب علی هستند و این زن،فاطمه دختر منست و عزیزترین مردم است نزد من.

پس پیامبر پیش رفت و بر دو زانو نشست.ابو حارثه اسقف آنها گفت بخدا قسم اینمرد مثل انبیاء نشسته پس بمباهله تن در ندادند.سید که بزرگ نصاری بود گفت ای ابا حارثه جلو رو و مباهله کن.گفت بخدا قسم که مباهله نکنم که او را بر مباهله پر جرئت می بینم و میترسم که راستگو باشد که در اینصورت بخدا هیچ نیرویی برای ما نباشد و در همۀ جهان یک نصرانی زنده نخواهد ماند.پس اسقف به پیغمبر گفت ای ابو القاسم ما مباهله نمیکنیم لکن بمصالحه حاضریم با ما مصالحه کن پس پیامبر با آنها مصالحه کرد به دو هزار حله هر حله ای بقیمت چهل درهم و اینکه سی زره و سی نیزه و سی اسب عاریه دهند که اگر در یمن آشوبی و جنگی پیش آمد مسلمین بکار برند و رسول خدا ضمانت فرمود که سالم به آنها برگرداند و باین قرار نامه ای نوشته شد.

روایت است که اسقف چون پیامبر و اهل بیت او را دید گفت چهره هایی می بینم که اگر از خدا بخواهند که کوه ها را از جای بکند البته خواهد کند و با او مباهله نکنید که هلاک خواهید شد و بر روی زمین تا روز قیامت یک نصرانی نخواهد ماند و نبی اکرم (ص)فرمود قسم به آنکه جانم بدست او است اگر با من مباهله میکردند همگی بصورت بوزینه و خوک مسخ می شدند و بیابان بر آنها وادی آتش می شد و مجالی برای یک نصرانی نمیماند تا همگی هلاک میشدند و گفته اند که چون نصرانیان بازگشتند سید و عاقب دو پیشوای آنها بنزد حضرت آمدند و مسلمان شدند و عاقب حله ای و عصایی و کاسه و نعلینی بوی اهدا نمود.

آدمست)یعنی مثل آدم است در اینکه او را بی پدر خلق کردیم چنان که آدم را بی پدر آفریدیم پس خلقت عیسی عجیب تر از خلقت آدم نیست پس چگونه آفرینش و بندگی و بشریت او را انکار کردند و آفرینش و بشر بودن آدم را اقرار نمودند.

خَلَقَهُ

:(یعنی ایجاد کردم آدم را).

مِنْ تُرٰابٍ

:(از خاک)یعنی آدم را از خاک و عیسی را از باد آفرید و کسی را قبل از او از باد نیافرید چنان که قبل از آدم کسی را از خاک نیافرید.

ثُمَّ قٰالَ لَهُ

:(سپس گفت بآدم و یا بعیسی).

کُنْ

:(باش زنده و انسان کامل).

فَیَکُونُ

:(یعنی بی فاصله همانطوری که خدا اراده کرد شد)و تفسیر این کلمه بتفصیل در سورۀ بقره گذشت.در این آیه دلیل است که استدلال و تفکر استدلالی صحیح است زیرا خداوند در رد بر نصاری و همچنین برای جواز خلق عیسی از غیر راه پدر، بآفرینش آدم بدون پدر و مادر دلیل آورده و استدلال کرده.

اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ

:(یعنی این همانا حق و از طرف خداست)و نسبت بخود داده برای تأکید و برای بیان دلیل و علت.یعنی این حق است بدلیل اینکه از جانب حق است.

فَلاٰ تَکُنْ

(پس نباش)ای شنونده.

مِنَ الْمُمْتَرِینَ

:(از دو دلان)تفسیر این کلام در سوره بقره گذشت.

فَمَنْ حَاجَّکَ

(آن کس که با تو مخاصمه و مجادله کرد)ای محمد«ص».

فِیهِ

:(در قضیۀ عیسی):

مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ

(پس از علم و برهان واضح که بر تو آمد)بر اینکه عیسی بنده و رسول است(از قتاده)و گفته اند معنی اینست اگر با تو در مطلب حق مخاصمه نمودند«و ضمیر فیه بر میگردد به الحق من ربک».

فَقُلْ

:(پس بگو)ای محمد تَعٰالَوْا (بیائید)بسوی دلیل دیگری که مخاصمه را بخوبی قطع و فصل میکند و حق را روشن مینماید و راستگو را از دروغگو نشان میدهد.

ص :101

نَدْعُ أَبْنٰاءَنٰا وَ أَبْنٰاءَکُمْ

:(فرزندان خودمان را بخوانیم)مفسران اجماع دارند که مراد از ابناء و پسران پیامبر حسنین هستند.ابو بکر رازی گوید:این آیه دلیل است که حسنین پسران رسول اللّٰه هستند و فرزند دختر حقیقتاً فرزند انسان است و ابن ابی علان که یکی از ائمۀ معتزله است گوید این آیه دلیل است که حسنین در آن حال مکلف بوده اند زیرا مباهله جز با بالغ جایز نیست.و اصحاب(امامیه)گویند کمی سن از حد بلوغ منافات با کمال عقل ندارد و احتلام که در شرع حد بلوغ شناخته شده فقط برای احکام شرعیه است و سن حسنین در حال مباهله بحدی بوده که مانع از کمال عقل آنها نیست بعلاوه دربارۀ ائمه جایز است خرق عادت شود و اگر سن کودکی ایشان در آن وقت معمولا موقع کمال عقل در انسان نباشد ممکنست بحسنین استثنائاً و بطور خرق عادت کمال عقل داده شده باشد برای مکان معنوی و امامت ایشان در نزد خداوند و مؤید این مطلب قول نبی اکرم است که در موقع کودکی آنها فرمود:این دو پسرم«حسنین» امامند قیام کنند یا نکنند.

وَ نِسٰاءَنٰا

:(زنان ما)همگی اتفاق دارند که مراد فاطمه«ع»است بدلیل اینکه جز او زنی در مباهله شرکت نکرد و آیه نیز دلیل بر فضیلت و برتری اوست بر همۀ زنان جهان و مؤید آن خبر نبوی است که:فاطمه پارۀ تن منست و خبر دیگر که:

خداوند برای خشم فاطمه خشم میکند و از خشنودی او خشنود میگردد.

و حدیث صحیح حذیفه است که گوید:از پیامبر«ص»شنیدم که ملکی آمد و مرا بشارت داد که فاطمه سید زنان جهان است.

و خبر دیگری که شعبی از مسروق از عایشه حدیث میکند که پیغمبر بفاطمه چیزی سر بگوشی فرمود که حضرت زهرا از آن خندید از وی پرسیدم پیغمبر چه فرمود؟گفت فرمود آیا خشنود نمیشوی که سید زنان این امت باشی لذا خندیدم.

وَ نِسٰاءَکُمْ

:(یعنی هر کس از زنان خودتان که میخواهید) وَ أَنْفُسَنٰا :(و خودمان را)مراد از نفس پیغمبر فقط علی«ع»است زیرا خود پیامبر که نمیتواند مراد باشد زیرا او دعوت کننده است و معنی ندارد که انسان خود را دعوت

ص :102

کند و همیشه داعی غیر از مدعو است و دعوت کننده نمیتواند دعوت شده باشد پس حتماً مراد غیر از نبی اکرم شخص دیگری است و لذا حتماً اشاره بعلی علیه السلام است زیرا هیچکس نگفته که غیر از علی و فاطمه و حسنین کسی در مباهله شرکت داشته است و این مطلب(که در آیه علی نفس پیغمبر خوانده شده)دلالت دارد بر علو مکان وی و درجه ای که هیچکس بآن راه نیافته بلکه بنزدیک آنهم نرسیده است و مؤید آن از روایات یکی حدیث شریف صحیح نبوی است که پیغمبر درباره یکی از صحابه پرسید کسی گفت علی«ع»حاضر است حضرت فرمود من از نفس خود نپرسیدم که علی را نفس خود خوانده.

و حدیث دیگری که پیامبر«ص»به بریده اسلمی فرمود:ای بریده علی را دشمن مدار که او از من است و من از اویم مردم از درخت های متفرق خلق شده اند و من و علی از شجره واحده آفریده شده ایم.

و دیگر قول نبی اکرم است که وقتی در جنگ احد علی پیامبر را با دفاعهای سخت خود از شر مشرکان حفظ می کرد جبرئیل به پیغمبر گفت علی واقعاً با تو مواسات کرد.حضرت فرمود ای جبرئیل،علی از من است و من از علیم.جبرئیل گفت من هم از شمایم یا رسول اللّٰه.

وَ أَنْفُسَکُمْ

(یعنی هر که از مردانتان را که میخواهید بخوانید) ثُمَّ نَبْتَهِلْ :(پس تضرع کنیم)در دعاء(از ابن عباس)و گفته اند یعنی لعن کنیم و بگوییم خدا لعنت کند دروغگو را.

فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّٰهِ عَلَی الْکٰاذِبِینَ

:(و قرار دهیم لعنت خدا را بر دروغگوی از ما).

در این آیه دلالت است که آنها بحقانیت نبی اسلام معتقد بودند زیرا از مباهله خودداری کردند و با پذیرفتن جزیه بذلت و خواری خود اقرار نمودند و اگر معتقد نبودند، مباهله را قبول میکردند و اگر رسول اکرم هم بر نزول عقاب بر نصاری و ایمنی خود یقین نمیداشت فرزندان و خواص اهل بیت خود را با همه محبتی که بایشان داشت بمباهله نمیکشانید.

ص :103

وَ مٰا مِنْ إِلٰهٍ إِلاَّ اللّٰهُ

:(یعنی هیچکس از شما استحقاق نام خدایی ندارد مگر اللّٰه و عیسی خدا نیست چنان که نصاری گمان برده اند بلکه رسول خدا و بنده اوست و اگر گفته میشد ما اله الا اللّٰه-بدون من-افادۀ این معنی نمیشد.

وَ إِنَّ اللّٰهَ لَهُوَ الْعَزِیزُ

(و خداوند اوست که عزیز-یعنی قادر مطلق-است) اَلْحَکِیمُ :(و حکیم-در افعال و تدبیر-است).

فَإِنْ تَوَلَّوْا

:(اگر اعراض کردند)از پیروی و تصدیق تو و براهین و بیناتی که بر تو آمده.

فَإِنَّ اللّٰهَ عَلِیمٌ بِالْمُفْسِدِینَ

:(خداوند فاسدان و فتنه جویان از خلق را می شناسد) و آنها را بفسادشان پاداش خواهد داد.و این قسمت آیه برای ترساندن از عذاب است و گرنه خدا صالح و فاسد همه را میشناسد و نظیر این است اینکه کسی بدیگری میگوید من بشر و فساد تو عالمم.و گفته اند مراد این است که خداوند عالم است باین مجادله- کنندگان و داناست که آنها بمباهله با تو اقدام نخواهند کرد چون بنبوت تو علم و معرفت دارند.

ص :106

قُلْ

:(بگو)ای محمد تَعٰالَوْا (ای اهل کتاب بیائید)بشتابید.

إِلیٰ کَلِمَهٍ سَوٰاءٍ

(بسوی کلمه و مطلب عادلانه و حق) بَیْنَنٰا وَ بَیْنَکُمْ إِنْ (یعنی:بر مبنای عدل است که هیچ کژی و اعوجاجی در آن نیست چنان که وقتی گوئید رجل عدل یعنی مردی عادل که در او کژی نیست و گفته اند معنای آن کلمه مستوی بین ما و شما که عبارت است از ترک عبادت برای غیر خدا یعنی:

أَلاّٰ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّٰهَ وَ لاٰ نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لاٰ یَتَّخِذَ بَعْضُنٰا بَعْضاً أَرْبٰاباً مِنْ دُونِ اللّٰهِ

در معنی این جمله اختلاف شده و چند قول است:

1-عیسی را رب خود قرار ندهند که عیسی نیز یکی از ماست.

2-احبار را ارباب خود قرار ندهیم یعنی مثل ارباب از آنها پیروی نکنیم بدلیل آیه دیگر که: «اِتَّخَذُوا أَحْبٰارَهُمْ وَ رُهْبٰانَهُمْ أَرْبٰاباً مِنْ دُونِ اللّٰهِ» (پیشوایان و رهبانان خود را بجای خدا ارباب خود قرار دادند).

از امام ششم روایت است که فرمود آنها احبار خود را نمی پرستیدند ولی احبار هر چه را می خواستند برای آنها حلال میکردند و هر چه را مایل بودند حرام مینمودند و قبول همین عمل از احبار،پذیرفتن آنها بعنوان ارباب بود و نیز روایت شده که چون این آیه آمد عدی بن حاتم گفت یا رسول اللّٰه ما آنها را نمی پرستیدیم حضرت فرمود آیا ایشان بدلخواه خود حرام و حلال درست نمیکردند و شما هر چه میکردند نمی پذیرفتید؟! گفت چرا یا رسول اللّٰه حضرت فرمود:ارباب بهمین معنی است.

فَإِنْ تَوَلَّوْا

(اگر اعراض و پشت کردند)از بندگی حق و توحید او.

فَقُولُوا

(بگوئید)ای مسلمین در برابر اعراض ایشان از حق و برای تجدید اقرار خود بحق و برای مخالفت با آنها.

اِشْهَدُوا بِأَنّٰا مُسْلِمُونَ

(شاهد باشید که ما مسلم هستیم)یعنی نسبت بحق با اخلاص هستیم و بتوحید اقرار داریم و گفته اند مسلمون یعنی تسلیم و منقاد و مطیع آنچه از طرف خدا بر پیغمبر ما و انبیاء قبل آمده میباشیم و گفته اند:یعنی بر اسلام پابرجائیم.

ص :108

و خداوند در این آیه در مقام تأدیب بندگان مؤمن است و نیز ایشان را تعلیم میدهد که در هنگام اعراض مخالفان از برهان روشن چگونه با آنها رفتار کنند تا بدانند که مخالفت آنها اثری در حق اینها ندارد و نیز دلالت دارد که حق بهر حال باید پیروی شود و کمی و زیادی پیروان و جمعیت آن هرگز اعتباری ندارد و نباید مورد توجه قرار گیرد.

ص :109

اگر بعد بودن تورات و انجیل دلیل بر اینست که ابراهیم یهودی و نصرانی نبوده پس مسلمان هم نبوده زیرا قرآن هم پس از وی آمده جواب گوییم که:همگی(حتی مخالف) قبول دارد که او خود را بنام مسلم نامیده جز اینکه یهود میگویند آن اسلام همان یهودیت است و نصرانیها گویند اسلام همان نصرانیت است و تورات و انجیل پس از وی آمده و در آن دو نیز اسم ابراهیم به اسلام برده شده و در آن دو هرگز ذکر نشده که وی بر دین یهود یا نصاری بوده ولی قرآن گرچه پس از وی آمده ولی ابراهیم را بدین اسلام توصیف کرده است و یهودیت و نصرانیت را از وی نفی کرده است و در این امر بزرگترین حجت است به اینکه وی مسلم بوده است و محمد«ص»و امت او که اسم اسلام دارند بوی اولی هستند از دیگران و نیز در توضیح این آیه گفته اند که یهود مدعی بوده اند و هستند که یهودی اسم کسی است که متمسک و معتقد بتورات و شریعت آن باشد و نصرانی اسم کسی است که بانجیل و شریعت و احکام آن مؤمن و متمسک باشد لذا خداوند طبق ادعای خودشان آنها را رد میکند که در زمان ابراهیم که تورات و انجیل نیامده بود پس چطور ابراهیم را یهودی و یا نصرانی یعنی معتقد و متمسک بآن میدانید ولی ما می گوئیم:مسلمان تنها کسی نیست که بحکم قرآن متمسک باشد زیرا اسلام دینست نه احکام شریعت پس ما او را به اسلام توصیف میکنیم چنان که خداوند او را باین اسم توصیف کرده.

اگر بپرسند که آیا ابراهیم متمسک بهمه شرایع و احکام اسلام که ما بر آن هستیم بود؟ پاسخ گوئیم که وی متمسک بدین اسلام و بعضی احکام شریعت پیغمبر ما(ص) بود نه بهمه آن زیرا یکی از احکام شریعت قرائت قرآنست در نماز و این شریعت وی نبود و او را مسلم می نامیم اگر چه متمسک به بعضی از احکام شریعت اسلام بود چنان که مسلمانان صدر اسلام مسلم بودند قبل از آنکه همه احکام و شرایع اسلام آمده و همه قرآن نازل شده باشد و هر یک از ما مسلم است واقعاً اگر چه بهمه احکام شرع عمل نکند.

هٰا أَنْتُمْ

:(هان شما ای گروه یهود و نصاری)آیه ظاهراً تنبیه خود آنهاست

ص :112

ولی منظور تنبیه بر حال آنهاست زیرا تنبیه نسبت بچیزی است که انسان از آن غافلست نه نسبت بآنچه علم دارد.

حٰاجَجْتُمْ

:(مجادله و مخاصمه کردید.) فِیمٰا لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ :(در آنچه میدانستید).چون اسم او در تورات و انجیل بود.

فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِیمٰا لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ

:(پس چرا مجادله میکنید دربارۀ چیزی که بآن علمی ندارید)(یعنی درباره شریعت و دین او که بدان جاهلید)خداوند مخاصمه و احتجاج آنها را درباره معلوماتشان منکر نشمرده بلکه مخاصمه درباره چیزی را که نمیدانند منکر و ناپسند دانسته.

وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ

:(و خدا میداند)شأن و حال ابراهیم و هر چیزی که بر شما مجهول است.

وَ أَنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ

:(و شما نمیدانید)پس دربارۀ او سخن نگویید و آنچه نمیدانید باو نسبت ندهید و علم آن را از اهلش بپرسید(یعنی از پیغمبر بپرسید.)

ص :113

مُسْلِماً

(و بر دین اسلام بود).

وَ مٰا کٰانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ

(و مشرک نبود).گفته اند که این آیه متضمن این معنی است که دین یهود و نصاری شرک است و گفته اند که معنی اینست که چنان که اعراب مشرک ادعا می کنند ابراهیم مشرک نبود.

إِنَّ أَوْلَی النّٰاسِ بِإِبْرٰاهِیمَ

-(سزاوارترین مردم بنصرت ابراهیم)با استدلال و علم یا با کمک اقتصادی و پولی. لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ -(آنانند که او را پیروی کردند)در زمان خود و او را با یاری بر ضد دشمن کمک کردند تا دینش آشکارا و غالب گشت.

وَ هٰذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا

:(و این پیامبر و کسانی که به وی ایمان آوردند)نصرت او را از آن جهت که بر حق است به علم و استدلال به عهده میگیرند و دامن او را از هر عیبی بری میدارند و پاک میسازند.مراد اینست که اینها کسانی هستند که سزاوار است بایشان گفته شود بر دین ابراهیم میباشید و نسبت باو ولایت دارند (یا ابراهیم بر آنها ولایت دارد.) وَ اللّٰهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ :(خداوند ولیّ مؤمنان است)زیرا نصرت آنها را به عهده دارد و مؤمن ولیّ خداست بعین همین معنی،یعنی چون او را یاری میکند ولیّ اوست و اینکه فقط اسم پیغمبر اکرم را در قرآن جداگانه برده است برای تعظیم قدر و مقام امر و بزرگداشت اوست چنان که قبلا گذشت که جبرئیل و میکائیل را جداگانه نام برده.

و گفته اند اسم او را ذکر کرده برای اینکه او را داخل در ولایت(و اولویّت) بابراهیم بنماید و ضمیر صلۀ و الذین آمنوا باو برگردد یعنی این پیامبر و مؤمنان بوی.

و در این آیه دلیل است که ولایت با پیامبر بوسیلۀ دین و ایمان باو ثابت میشود نه با نسب و مؤید آن فرمایش امیر مؤمنان(ع)است که فرمود:

اولی و سزاوارترین مردم بانبیاء عالمترین ایشان است بدین و احکام آنان.و بعد همین آیه را تلاوت کرد و نیز فرمود:

همانا ولیّ محمد(ص)کسی است که از او اطاعت کند اگر چه نسبتش از او دور باشد و همانا

ص :116

دشمن محمد(ص)کسی است که خدا را عصیان کند گرچه قرابتش با وی نزدیک باشد.

عمر بن یزید گوید:حضرت صادق(علیه السلام)فرمود:بخدا قسم شما از آل محمد هستید.گفتم از خود ایشان؟.فرمود آری بخدا از خود آنان و سه بار این جمله را تکرار کرد.سپس نگاهی به من کرد و فرمود ای عمر خدا در قرآن فرماید:

«ان اولی الناس بابراهیم».این حدیث را علی بن ابراهیم از پدرش از ابی عمیر از منصور بن یونس نقل کرده.

ص :117

در جنب وبال و هلاک حاصل بر ایشان ناچیز خواهد بود.

وَ مٰا یَشْعُرُونَ

(و نمیدانند)که وبال و خسران اینکار فقط بخودشان بر میگردد و گفته اند یعنی نمیدانند که خداوند مؤمنان را بر گمراهی خودشان و تصمیم بر گمراه ساختن دیگران خبر میدهد.و ابی علی جبایی گوید:یعنی از ضلال خود بیخبرند چون جاهلند.

ص :119

در دلشان زیرا آنها بظاهر در اول روز تظاهر به اسلام کردند در حالی که در دل کافر بودند و عصر از آن بازگشتند تا مردم را بشک و دو دلی اندازند(از ابن عباس و قتاده) 3-مراد ایمان بموسی و عیسی و کفر بمحمد(ص)است.

4-مراد علم قلبی آنهاست که میدانستند پیامبر بر حق است که با کفر ظاهری خود مخلوط کرده بودند(از جبایی و ابی مسلم).

وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ

-یعنی نبوت محمد(ص)را که حق است انکار میکنید و بشارتهایی را که بر نبوت و صفات اوست پنهان میدارید و علامتهایی که از او در کتب خود دارید ندیده میگیرید.

وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

-و میدانید که او بر حق است.و این آیه درباره جمعی از علمای یهود و نصاری است زیرا کتمان حقایق کتاب بر عده ای اندک ممکن است که بر آن عالمند نه بر همه یا اکثر و گفته اند یعنی شما میدانید اموری که تکلیف شدن بآن از طرف حق صحیح است و قول اولی صحیح تر است چون در آیه ذم و توبیخ بر کتمان حق وجود دارد و با معنی اول سازگارتر است.

ص :122

برگردید شاید این کار شما موجب تردید اصحاب او شود.

خداست و درست نیست که یهود انکار کند که خداوند بدیگری همانند کتاب و حکمتی که به ایشان داده نیز بدهد-این قول حسن و ابی علی فارسی است.

2- وَ لاٰ تُؤْمِنُوا إِلاّٰ لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ کلام یهود است تا آخر«من اللّٰه»و معنی چنین خواهد بود که ای مسلمین همانا هدایت هدایت الهی است که بکسی داده شود مثل آنچه بشما داده شده مثل «یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا یعنی ان لا تضلوا-بیان میکند خدا حق را بر شما که هلاک نشوید»او یحاجوکم یعنی ان لا یحاجوکم تا اینکه نتوانند با شما مخاصمه و احتجاج کنند چون دلیلی ندارند و در اینصورت «هُدَی اللّٰهِ» بدل الهدی است و خبر «أَنْ یُؤْتیٰ أَحَدٌ»«مِثْلَ مٰا أُوتِیتُمْ» است.این قول سدی و ابن جریح است.

ابو العباس مبرد گوید:در اینجا لا محذوف نیست ولی اضافه معلومست و اولی حذف شده و دومی جای آن نشسته است و تقدیر چنین است:

«قل الهدی هدی اللّٰه»کراهه «أَنْ یُؤْتیٰ أَحَدٌ مِثْلَ مٰا أُوتِیتُمْ» یعنی «بگو همان هدایت هدایت خدا است»چون کراهت دارند«که خداوند بدیگران بدهد آنچه بشما داده»زیرا خداوند کاذب و کافر را دوست ندارد و لذا هدایت خدا از غیر مؤمن دور است.

بعضی گفته اند مراد از آیه اینست:بگو ای محمد همانا هدایت بخیر هدایت خدا است پس ای یهود انکار مکنید که خداوند بدیگری هم نبوتی را که بشما داده بدهد.

أَوْ یُحٰاجُّوکُمْ

-(باین امر بشما محاجه کند) عِنْدَ رَبِّکُمْ -(اگر این را از او قبول نکنید)از قتاده و ربیع و جبایی.

و گفته اند: «إِنَّ الْهُدیٰ هُدَی اللّٰهِ» یعنی همانا حق چیزی است که خدا بآن امر کرده و بعد هدی را تفسیر کرده بجمله «أَنْ یُؤْتیٰ أَحَدٌ مِثْلَ مٰا أُوتِیتُمْ أَوْ یُحٰاجُّوکُمْ» پس آنچه آمده و داده شده شرع است و آنچه بوسیله آن احتجاج و استدلال شود عقل میباشد و تقدیر کلام چنین است:همانا هدایت الهی چیزی است که از طرف او تشریع شده یا چیزیست که عقل آن را پذیرفته پس قول دوم چهار قول و چهار شق میشود.

3-از اول تا آخر آیه کلام خدا است یعنی:ای مؤمنان ایمان نیاورید مگر

ص :126

بکسی که دین شما(اسلام)را پیروی کند و قبول و تصدیق نداشته باشید که باحدی داده شده باشد مثل دینی که بشما داده شده است زیرا که پیامبری پس از پیامبر شما نخواهد بود و دینی پس از دین شما نخواهد آمد تا روز قیامت و باور نکنید که احدی را علیه شما دلیل و حجتی در نزد حق باشد زیرا دین شما بهترین ادیان است و هدایت همانا هدایت الهی است و فضل و بخشش بدست خداست...بنا بر این معنی تمام آیه خطاب بمؤمنین است که از طرف خداوند متعال در موقعی که یهود مکر و تلبیس بکار بردند نازل شد تا مؤمنان نلغزند.و دلیل این معنی قول ضحاک است که یهود گفتند ما با مخالفین دین خود نزد حق احتجاج خواهیم کرد.و خداوند در این آیه بیان فرموده که آنها مغلوب و کوبیده خواهند بود و مؤمنان غالب خواهند شد.

قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللّٰهِ

(یعنی بگو نبوت بدست خداست)و گفته اند یعنی آیات و دلایلی که به پیامبر و پیروانش داده شده.

و گفته اند یعنی نعمتهای دین و دنیا و«بید اللّٰه»یعنی در ملک خداست و اوست قادر باعطاء آن و عالم است به محلی که مستحق و شایسته آن میباشد.

یُؤْتِیهِ مَنْ یَشٰاءُ

:در این آیه دلالت است که نبوت استحقاقی نیست و همچنین امامت زیرا خداوند آنها را بخواست خود معلق و مشروط کرده.

وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ

:(رحمت خدا وسیع و جود او بسیار است)و گفته اند مقدورات او وسیع است هر چه بخواهد انجام میدهد.

عَلِیمٌ

:بمصالح خلق است و گفته اند یعنی میداند که چه کسی را پیغمبر کند.

یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشٰاءُ وَ اللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ

:تفسیر آن در سوره بقره گذشت(در بین آیه های 100 تا 110).

و در این آیات معجزه ای آشکار برای پیغمبر ما وجود دارد زیرا در آن از باطن و پنهانی هایی از کفار و قوم خبر داده که جز علام الغیوب از آن خبر ندارد و هم در آن دفع کیدها و مکرهای آنهاست و هم لطفی نسبت بمؤمنان است که ایشان را بر عقایدشان ثابت نگهمیدارد.

ص :127

مَنْ أَوْفیٰ بِعَهْدِهِ

:ممکنست هاء بعهده برگردد به «عَلَی اللّٰهِ» در «یَقُولُونَ عَلَی اللّٰهِ الْکَذِبَ» و معنی چنین خواهد بود که هر کس بعهد خدا وفا کند.و عهد خدا به بندگان همان اوامر و نواهی اوست و ممکنست که این ضمیر به من برگردد.یعنی «هر کس که بعهد خود وفا کند»زیرا عهد گاهی بعهد کننده متعلق و مرتبط میشود و گاه بامر مورد عهد.

وَ اتَّقیٰ

(از خیانت و شکستن عهد بپرهیزد) فَإِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ (خدا او را دوست دارد)و اینکه بجای وافی بعهد متقی را ذکر کرد برای اینست که صفتی را که موجب محبوبیت در نزد خدا است و از صفات مؤمن است ذکر نماید کأنه میگوید:خدا مؤمنان را دوست دارد و یهود را دوست نمیدارد.

و از پیغمبر(ص)حدیث است که:چون این آیه را تلاوت کردند،فرمودند:

دشمنان حق دروغ گفتند هیچ امری در جاهلیت نبود جز اینکه زیر پا نهاده ام مگر امانت را که بر هر خوب و بد و برّ و فاجر،لازم است.و نیز از پیغمبر است که:سه چیز است که در هر کس باشد او منافق است اگر چه نماز بخواند و روزه بدارد و خود را مؤمن بداند:

کسی که در کلامش دروغ باشد و در وعده اش خلاف کند و در امانت خیانت روا دارد.

و نیز از آن حضرت است که هر که امانتی را که باو سپرده اند بصاحبش رد کند در حالی که میتواند رد نکند خداوند هر حوری که بخواهد در بهشت باو تزویج فرماید.

ص :131

از اطاعت و خودداری از گناه و گفته اند مراد از عهد آنچه است که عقل بر آن دلالت و امر میکند یعنی منع از باطل و انقیاد حق.

أُولٰئِکَ لاٰ خَلاٰقَ لَهُمْ

-(آنهایند که نصیبی از نعمتهای آخرت ندارند) وَ لاٰ یُکَلِّمُهُمُ اللّٰهُ -در اینجا دو قول است:

1-خداوند هنگام حساب ایشان بچیزی که موجب خوشحالی آنها باشد سخن نمیگوید بلکه بآنچه موجب ناراحتی و بدی حال آنهاست حرف میزند(از جبایی).

2-اصلا با آنها حرف نمیزند و حساب آنان با کلام ملائکه است و خدا ملائکه را امر میکند که آنها را ذلیل و خوار بدارند.

وَ لاٰ یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ

-(یعنی بر آنها عطوفت و ترحم نمیآورد)و این کلام مثل اینست که کسی بدیگری گوید بمن نظری کن یعنی رحمت کن.

در این کلام دلالت است که نظر وقتی با الی متعدی شود معنی دیدن را نمیدهد زیرا قطعاً و بلا خلاف در اینجا نمیتوان گفت که خدا آنها را نمی بیند.

وَ لاٰ یُزَکِّیهِمْ

(آنها را پاک نخواهد کرد)و یا اینکه آنها را بجای پاکان نخواهد نهاد(از جبایی)و گفته اند:یعنی آنها را از چرک و وبال گناهان با آمرزش پاک نخواهد کرد بلکه عقابشان خواهد نمود.و نیز گفته اند یعنی دربارۀ آنها حکم پاکان روا نخواهد نمود بلکه آنها را محکوم بکفر و فجور خواهد کرد(از قاضی) وَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ (یعنی عذابی درد آور).در تفسیر کلینی از ابن مسعود است که از پیغمبر اکرم(ص)شنیدم که میفرماید:

هر که قسم دروغ خورد که بوسیله آن مال برادر مسلمانش را بخورد خداوند را با خشم و غضب ملاقات خواهد کرد و این آیه را خواند.

و مسلم بن حجاج در صحیح باسناد خودش از طرق مختلفی از ابی ذر غفاری نقل کرده از نبی اکرم(ص)که فرمود:سه کسند که خداوند در قیامت با آنها سخن نگوید و هرگز بایشان نظر ننماید و آنان را پاکیزه نگرداند و برای آنها عذابی الیم خواهد بود:اول آدم منت گزاری که چیزی بکسی ندهد مگر با منت-دوم-کسی که متاع

ص :134

خود را با قسم دروغ بفروشد و سوم آنکه لباس خود را نازک و بدن نما کند.

و از عبد اللّٰه بن مسعود از نبی اکرم حدیث است که:هر که قسم دروغ بخورد که بوسیله آن دست مسلمانی را از مالش کوتاه سازد خدا را در حال خشم ملاقات خواهد کرد و این حدیث را مسلم نیز در صحیح آورده.

ص :135

لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتٰابِ

-(که شما ای مسلمین گفتۀ آنها را از کتاب خدا حساب میکنید)و حال آنکه از کتاب نازل شده بر موسی نیست بلکه اختراع و بدعت آنهاست که بنام خدا و کتاب خدا نسبت میدهند.

وَ مٰا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ

-در این آیه دلیل است که معاصی از جانب خدا و فعل خدا نیست زیرا اگر فعل او بود بطور مسلم از جانب او بود و جایز نبود که نفی از خدا کنیم و بگوئیم که از جانب او نیست و هم چنان که به هیچ وجه نمیتوان آن را از کتاب دانست زیرا نفی آن از کتاب در این آیه بطور مطلق است که هیچ چیز آن از کتاب نیست همچنین جایز نیست از نزد حق باشد زیرا نفی از جانب خدا بودن(در آیه)مطلق است.

وَ یَقُولُونَ عَلَی اللّٰهِ الْکَذِبَ

-در نسبت دادن اینها را بکتاب دروغ میگویند وَ هُمْ یَعْلَمُونَ و میدانند که این دروغ است و میدانند که در برابر اینکار عقاب خواهند شد.

ص :137

او سجده جایز نیست ولی پیامبر خود را اکرام کنید و حق را برای اهل حق بشناسید.

و این آیه آمد.

3-حکماء متقی باشید(از سعید بن جبیر) 4-مدبر امور مردم باشید به اینکه ولایت و سرپرستی آنها را با اصلاح امورشان انجام دهید(از ابن زید) 5-از علم خود بمردم بیاموزید و معلم آنها باشید(از زجاج)و از پیغمبر اکرم حدیث است که:هیچ مرد و زن مؤمن و آزاد و مملوکی نیست مگر اینکه خدا بر گردن او حق واجبی دارد به اینکه علم آموزد و تفقه در آن نماید.

ابو عبیده گوید:مردی را شنیدم که میگوید ربانی کسی است که بحرام و حلال و امر و نهی و گذشته و آینده عالم باشد و ابو عبیده گوید عرب معنی ربانی را نفهمیده ولی این قول درست نیست چون قرآن بزبان عرب آمده و از محمد بن حنفیه آمده که در روز فوت ابن عباس گفت:«ربانی این امت فوت کرد».

بِمٰا کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتٰابَ

: یعنی قرآن.

وَ بِمٰا کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ

:یعنی فقه درس میگرفتید و آنکه«تدرسون»را بتشدید راء خوانده متعدی است یعنی آن را درس میدهید و چنین میفهماند که هم میدانند و هم تعلیم بدیگران میدهند ولی با تخفیف راء فقط عالم بودن آنها را می رساند نه تعلیم را.

و«باء»در بما کنتم برای یکی از سه چیز است:1-یعنی با علم خود معلم مردم باشید.2-در علم و دراست خود ربانی باشید و باء در این صورت در جای فی است.

3-از کسانی باشید که استحقاق اسم و صفت عالم را داشته باشید یعنی به علم خود عمل کنید زیرا انسان وقتی واقعاً استحقاق توصیف و مدح به عالم بودن را دارد که عامل باشد و دلیل آن «إِنَّمٰا یَخْشَی اللّٰهَ مِنْ عِبٰادِهِ الْعُلَمٰاءُ» وَ لاٰ یَأْمُرَکُمْ :در اینجا چند قول است:1-یعنی خدا امر نمیکند.(از زجاج) 2-و گفته اند:یعنی محمد(ص)امر نمیکند(از ابن مریم)3-عیسی امر نمیکند.

و آنکه بنصب یأمر خوانده یا آن را عطف به«ان یؤتی»میداند یعنی برای این

ص :141

پیغمبر نیست که شما را امر کند که:

أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلاٰئِکَهَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْبٰاباً

:یعنی ملائکه و پیامبران را خدا بگیرید مثل صابئون و نصاری.

أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ

:همزه انکار در اصل برای استفهام است و از اینرو بمعنی انکار بکار برده شده که اگر مخاطب این استفهام را اقرار کند و انکار نکند مفتضح و رسوا میشود لذا همزه بصورت سؤال آمده ولی غرض دانستن جواب نیست بلکه انکار جواب است و معنی چنین است:همانا خداوند پیامبر را برای دعوت مردم بایشان فرستاد و بنا بر این وی هرگز مسلم را بکفر دعوت نمیکند.

ص :142

لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ

:یعنی که به پیغمبر ایمان آورید و یاریش نمایید یا بآنچه بر شما فرستادیم ایمان آرید و پیغمبر را یاری کنید و بنا بر این معنی چنین میشود:خداوند میثاق و عهد بر انبیاء گرفت که همدیگر را تصدیق کنند و بایمان بیکدیگر امر نمایند و در این صورت نصرت پیغمبران با تصدیق و دلیل حاصل خواهد شد-این قول از حسن،سعید بن جبیر و طاووس نقل شده.

و اگر(یا)برای جزاء باشد تقدیر چنین است«هر گاه آمد برای شما کتاب ایمان خواهید آورد»در آیه شرط آمدن کتاب و حکمت است برای ایشان(ایتاءه ایاهم الکتاب و الحکمه مجیء الرسول)و جزاء قسم و مورد قسم است و عبارتست از جمله «لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ» .

کلمه من در«من کتاب»برای تبیین و بیان معنی است مثل من در«خاتم من فضه» و«ما»یعنی آنچه که برای شما فرستادم که عبارتست از کتاب و...و روی این معنی تقدیر آیه چنین است که خداوند باهل کتاب میفرماید:هر گاه کتاب و حکمتی برای شما آمد پس از آن رسولی بیاید که تصدیق میکند کتاب و حکمتی که با شماست و اللّٰه قسم باو ایمان میآورید و او را یاری میکنید.

باین امر اقرار کردند و عهد و میثاق را برای وی از ایشان بگرفت.این مطلب و تفسیر شبیه تر است به آنکه گفته شد که از انبیاء عهد و میثاق گرفته شد که از امتهای خود عهد بگیرند که اگر بعثت محمد(صلی اللّٰه علیه و آله)را درک کردند او را تصدیق و یاری نمایند و این معنی از علی(علیه السلام)و ابن عباس،سدی،قتاده روایت شده و ابو علی جبائی و ابو مسلم نیز آن را اختیار نموده اند و در این صورت معنی«جاءکم» جاء امتکم و اتباعکم است یعنی...بر امت و اتباع شما آمد و اینکه بجای امم تبیین را گفته چون هر چه بر آنها لازم باشد بر امم ایشان هم لازم است تا اینجا هر چه گفته شد در صورتی است که«لما»را بفتح لام بخوانیم و اگر«لما»را بکسر لام بخوانیم لام بمعنی تعلیل است و معنی چنین میشود:خداوند از انبیاء میثاق گرفت به علت این که کتاب و حکمت بآنان داده شد و«لتؤمنن»متعلق«اخذ المیثاق»است یعنی خداوند میثاق

ص :145

گرفت...که بوی ایمان آرید و خلاصه آن معنی شرط و جزا میشود.

قٰالَ

:یعنی خداوند بانبیاء فرمود که:

أَ أَقْرَرْتُمْ

.آیا اقرار و تصدیق بآن کردید؟ وَ أَخَذْتُمْ عَلیٰ ذٰلِکُمْ إِصْرِی .یعنی عهد مرا بر این امر پذیرفتید؟و گفته اند مراد اینست که آیا عهد بر این مطلب را از امم خود گرفته اید؟ قٰالُوا :یعنی انبیاء و امم انبیاء گفتند:

أَقْرَرْنٰا

:یعنی بآنچه امر کردی که اقرار کنیم اقرار کردیم.

قٰالَ

:یعنی خداوند فرمود:

فَاشْهَدُوا

:یعنی بر امت خود بر این امر شاهد باشید.

وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشّٰاهِدِینَ

:در اینجا چند تفسیر آمده:

1-شاهدم بر شما و بر امم شما(از علی علیه السلام).

2-گفته اند فاشهدوا یعنی بدانید که من از شما عالمترم(از ابن عباس)و گفته اند یعنی بهمدیگر گواه باشید.

3-و گفته شده:یعنی خداوند بملائکه گفت که شما گواه بر ایشان باشید(از سعید بن مسیب).

این آیه از مشکلات آیات قرآن است و نحویان در وجوه اعراب و ترکیب آن به غموض و پیچیدگی رفته و افتاده اند و در تدقیق در آن مو شکافی کرده اند.

ولی در هیچ جا مطلب را کوتاهتر و پر فائده تر و مهذب تر از آنچه من در اینجا گفته ام نخواهی یافت و توفیق از خداست.

فَمَنْ تَوَلّٰی بَعْدَ ذٰلِکَ

:یعنی هر که از ایمان به محمد(ص)بعد از اینهمه دلایل و حجج و بعد از میثاق گرفتن از انبیاء گذشته رو بگرداند.

از علی علیه السلام روایت شده که:خداوند هیچ پیغمبری را از آدم و بعد از او مبعوث نکرد مگر اینکه بر او عهد گرفت که اگر بعثت محمد(ص)را دریافت باو

ص :146

ایمان آرد و او را نصرت کند و نیز پیغمبران را امر فرمود که از امت خود نیز این عهد را بگیرند.

فَأُولٰئِکَ هُمُ الْفٰاسِقُونَ

:فاسق گفت و کافر نگفت زیرا مقصود اینست که خارج شوند بسوی کفر آنهم در بدترین مراتب کفر بواسطه تمرد از پیغمبر و از میثاق خود زیرا اصل فسق خروج از امر خداست بیک حالت بسیار بد و کافر این مطلب در همه حال بد است و در حال کفر بدتر.

ص :147

میشود مثل این آیه شریفه«ایمان ایشان در موقع مرگ و دیدن عذاب آخرت بحالشان نفعی نخواهد داشت»(از قتاده.و بلخی نیز آن را اختیار کرده) 4-یعنی با انقیاد اطاعت و ذکر خدا تسلیم او شده اند(یعنی تسلیم ایشان همان انقیاد و ذکر حق است)(از جبائی و شعبی و زجاج) 5-اقوامی با اکراه مسلمان شدند و اقوامی دیگر با رغبت(از حسن)و مروی از امام ششم(علیه السلام)و امام فرمود:کرهاً یعنی با شمشیر.

حسن و مفضل گویند:طوع و رغبت فقط مال اهل آسمانهاست ولی اهل زمین بعضی طوعاً و بعضی کرهاً اسلام آورده اند.

وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ

-یعنی بسوی پاداش او برمیگردند پس بدین او دست یازید و با اسلام مخالفت نکنید.

قُلْ آمَنّٰا بِاللّٰهِ

-خطاب به پیغمبر صلی اللّٰه علیه و آله است که از طرف خود و امتش میگوید ایمان آوردیم بخدا.

وَ مٰا أُنْزِلَ عَلَیْنٰا

-خطاب در این آیه مثل اینست که برئیس جمعیتی خطاب میشود که از طرف خود و رعیت خود بگوید یعنی پیغمبر از طرف خود و امت خود بگو...

معنی این آیه در سوره بقره گذشت.

اگر گوئید معنی «وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ» -ما بخدا تسلیم هستیم ایمان را میرساند پس اقرار بایمان در جمله پیش یعنی چه؟گوئیم مراد اینست که ما تسلیم و مسلمانیم به اینکه نسبت بهر آنچه بما امر و نهی شده اطاعت و انقیاد داریم و همچنین آوردن کلمه مسلمون پس از آمنا از اینروست چون اهل ادیان مخالف اسلام همگی بایمان اقرار دارند ولی بلفظ اسلام اقرار نمیکنند و لذا فرموده:

وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ

-ما مسلمانیم.

وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلاٰمِ

-یعنی هر که طلب کند غیر از اسلام.

دِیناً

-دینی که بآن متدین و معتقد شود.

ص :150

فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ

-قبول نخواهد بود بلکه بر آن عقاب خواهد شد و دلیل این معنی بقیه آیه است.

وَ هُوَ فِی الْآخِرَهِ مِنَ الْخٰاسِرِینَ

-و او در آخرت اهل هلاک خواهد بود زیرا خسران از بین رفتن سرمایه است و در این آیه دلالت است که هر که جز اسلام دینی طلب کند از او قبول نخواهد شد و نیز این مطلب دلالت دارد که دین اسلام و ایمان یکی هستند و دو عبارتند که از یک حقیقت تعبیر میکنند.

ص :151

و راه نشان دادن درباره ظالمین هم هست که راه حق را بآنها هم نشان میدهند ولی هدایت بمعنی خاص و رساندن بمقصود و بهشت فقط مال مؤمن است) أُولٰئِکَ جَزٰاؤُهُمْ أَنَّ عَلَیْهِمْ لَعْنَهَ اللّٰهِ -جزای اعمال آنان لعنت خدا یعنی دور ساختن از رحمت و نصرت خود است.

وَ الْمَلاٰئِکَهِ وَ النّٰاسِ أَجْمَعِینَ

-لعنت فرشتگان و مردم دعا کردن و از خدا خواستن است که ایشان را از رحمه خود دور دارد.

خٰالِدِینَ فِیهٰا

:یعنی در لعنت الهی مخلدند زیرا در عذابی که بواسطه لعنت مستحق آن شده اند مخلد ابدی هستند.

لاٰ یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذٰابُ

:یعنی عذاب بر ایشان آسان نشود.

وَ لاٰ هُمْ یُنْظَرُونَ

:یعنی برای توبه مهلت داده نخواهد شد و عذابشان بتأخیر نخواهد افتاد و نفی مهلت برای توبه از اینروست که خداوند می داند که در صورت مهلت هم توبه نخواهند کرد چنان که فرمود: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعٰادُوا...» بعلاوه مهلت دادن و نگهداری ایشان بر خداوند واجب نیست اگر چه بداند که در صورت بقاء توبه خواهند کرد(بگفته اکثر متکلمان).

إِلاَّ الَّذِینَ تٰابُوا مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ وَ أَصْلَحُوا

:یعنی مگر کسانی که پس از کفر توبه کرده بایمان برگردند و دلهای خود را پاک کنند و بر ثبات در راه اسلام مصمم شوند.

این قول بهتر است از قولی که گوید یعنی اعمال خود را پس از توبه اصلاح کنند و نماز و روزه های خود را بگیرند زیرا اینها شرط صحت توبه نیست و اگر کسی قبل از انجام صالحات و پس از توبه بمیرد مؤمن مرده اجماعاً.

فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ

:خداوند گناهانشان را می بخشد.

رَحِیمٌ

:و جنت را بر ایشان واجب میکنند.

ذکر مغفرت دلالت دارد که اسقاط عقاب پس از توبه تفضل خداست زیرا اگر از راه استحقاق بود مؤاخذه نداشت و چیزی که مؤاخذه ندارد درباره اش مغفرت معنی ندارد و آنچه مغفرت میخواهد مؤاخذه دارد و جایز است عقاب بر آن.

ص :155

با این آیه پیغمبر اکرم(ص)را بر دل ایشان آگاه کرده(از ابن عباس) روایات دلالت دارد که واجب است قبول توبه اگر با شرایط باشد و بر این نیز اجماع امت اسلامیست.

وَ أُولٰئِکَ هُمُ الضّٰالُّونَ

:یعنی در راه حق و ثواب گمراهند.

و گفته اند:یعنی معذب و هالکند.

ص :158

همدیگر را جبران و مکافات میکردند و من در اینجا خود ترا با بهشت مکافات دهم.

و نیز روایت شده که ابا طلحه در موقع نزول این آیه بستانی را که محبوبترین اموالش بود بین اقوامش قسمت کرد.پیغمبر فرمود:-مبارک باد بر تو که این مال سود بخشی بود برای تو.زید بن حارثه اسبی داشت که بسیار باو علاقمند بود آن را نزد نبی اکرم(ص)آورد که آن را در راه خدا انفاق نماید پیغمبر آن را به اسامه پسر زید داد.زید که دید اسب را به پسرش بخشیده بخاطرش گذشت که من قصد تصدق این اسب را داشته ام.پیغمبر فرمود:خداوند صدقه ترا پذیرفت.ابن عمر کنیزی داشت که سخت باو علاقه مند بود در راه خدا آزاد کرد.و این آیه را بخواند و گفت اگر نبود اینکه من آنچه در راه خدا داده ام پس نمیگیرم او را ازدواج میکردم.ابو ذر کسی را مهمان کرد و بمهمان گفت من مشغول کاری هستم شترانی دارم برو و بهترین آنها را بیاور تا برای تو نحر کنم.مهمان رفت و ناقه ای لاغر جدا کرد و بیاورد.ابو ذر بوی گفت بمن خیانت کردی که لاغر بیاوردی.مهمان گفت بهترین شترانت شتری نر و قوی بود آن را برای روز مبادا و نیازمندیت گذاشتم.ابو ذر گفت روز حاجت من روزی است که مرا در گور نهند و خدا فرماید:هرگز بخیر نایل نشوید مگر از آنچه دوست دارید انفاق کنید و به دنبال آن گفت:

در مال انسان سه کس شریکند:1-قضا و قدر که از تو اجازه نمیگیرد که خوبش را ببرم یا بدش را و بهلاک بگیرم یا مرگ.2-وارث منتظر است که به بستر مرگ روی تا از آن بهره برد و حسابش بر گردن تو بماند.3-خودت هستی بکوش که عاجزترین این سه کس نباشی خداوند فرماید: «لَنْ تَنٰالُوا...» و این شتر قوی و نر محبوبترین اموالم بود خواستم که برای خود پیش فرستم.

بعضی گفته اند خداوند با این آیه مردم را بفتوت دلالت میکند و فرمود که (لَنْ تَنٰالُوا الْبِرَّ) یعنی خوبی من بشما نمیرسد مگر به اینکه شما ببرادران مسلمان خود نیکی کنید و از مال و جاه خود بآنان انفاق و تفویض نمایید.

وَ مٰا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فَإِنَّ اللّٰهَ بِهِ عَلِیمٌ

-«فا»در«فان»جواب است برای شرط

ص :162

«مٰا تُنْفِقُوا»

بمعنی:و خداوند بهمه چیز داناست.درباره مراد این آیه چند وجه گفته اند:

1-باین تقدیر که آنچه انفاق کنید خداوند پاداش شما را میدهد کم باشد انفاقتان یا زیاد زیرا بر همه انفاقات شما عالمست.

2-خدا از نیت شما در انفاق با خبر است.

اگر گویید که چگونه خداوند رسیدن به بر را منحصر در انفاق نموده با اینکه فقیر قدرت انفاق ندارد و به برّ و بهشت هم نایل میشود؟ جواب گوییم که آیه در مقام بر انگیختن مردمست بر انفاق و البته انفاق مقید است بقدرت و اینکه بدون این قید در آیه ذکر شده برای تأکید و ترغیب بیشتر است.

و اولی اینست که مراد آیه این باشد که به برّ کامل نمیرسید مگر با انفاق از آنچه دوست دارید.

و روایت شده که ابن عمر از پیغمبر درباره این آیه سؤال کرد حضرت فرمود:

مراد اینست که بنده مال خود را انفاق کند در حالی که بخیل است و بدنیا آرزومند است و از فقر میترسد.

خواست که این تحریم را امضاء کند پس خداوند آن را بر فرزندانش حرام کرد(از حسن) 3-گفته اند که کبد و کلیه و پیه را بر خود حرام کرد(مگر پیه پشت گرده را) (از عکرمه) درباره اینکه چگونه بر خود حرام کرده اختلاف است:1-با اجتهاد و تشخیص 2-با نذر 3-با نص و امر خدا 4-حرام کرد مثل زاهدانی که لذایذ را بعنوان استفاده از مذاق دین بر خود حرام میکنند.

مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْرٰاهُ

-یعنی همه طعام ها قبل از آمدن توراه بر بنی اسرائیل حلال بود و تورات تحریم بعضی چیزها را که بر بنی اسرائیل حلال بود در بر داشت.در باره چیزهایی که پس از نزول تورات حرام شده اقوالی است:

1-چیزهایی که قبل از تورات بنی اسرائیل به پیروی از یعقوب بر خود حرام کرده بودند 2-خداوند در تورات حرام نکرده بود لکن پس از تورات حرام کرد بواسطه ظلم و کفر ایشان.و رسم چنین بود که وقتی بنی اسرائیل گناهی بزرگ میکردند خداوند غذایی لذیذ بر ایشان حرام می نمود و عذاب مرگ بر ایشان میبارید و اشاره باین است آیه شریفه(و بر یهود حرام کردیم غذاهای لذیذی که بر ایشان حلال بود)-از کلبی 3-هیچکدام از اینها در تورات بر ایشان حرام نشده بود بلکه خودشان برای اقتداء بپدر بر خود حرام کردند و بعد تحریم را نسبت بخدا دادند(از ضحاک)و خداوند آنها را تکذیب فرمود که:بگو ای محمد(ص):

فَأْتُوا بِالتَّوْرٰاهِ فَاتْلُوهٰا

-تورات را بیاورید و بخوانید تا معلوم شود که مطلب آنست که من گفتم نه آنچه شما گویید.

إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ

-اگر در ادعای خود راستگویید-قرآن با یهود بخود تورات احتجاج فرموده و امر کرده آن را بیاورند و بخوانند که در تورات است که آنها بر انبیاء حلال بود و فقط یعقوب آنها را بر خود حرام کرده بود.و یهود با این دعوت قرآن جرأت آوردن تورات نکردند زیرا میدانستند که پیغمبر بر تورات عالم است و راست میگوید و خودشان دروغگویند و این مطلب دلیلی روشن است بر نبوه نبی ما محمد

ص :165

(ص)که تورات نخوانده میدانست.

فَمَنِ افْتَریٰ عَلَی اللّٰهِ الْکَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ

-یعنی کسانی که بر خداوند بعد از این دلیل و بینۀ روشن دروغ ببندند.

فَأُولٰئِکَ

-آنان بر خدا دروغ بسته اند.

هُمُ الظّٰالِمُونَ

-و بخود ستمکارند زیرا کاری کرده اند که عقاب را بر خود واجب ساخته اند.

اینکه فرموده(بعد ذلک)و حال آنکه وعده عذاب بر دروغ بخدا بهر حال لازمست مراد اینست که مؤاخذه خدا پس از اقامه حجت و دلیل است و هر که درباره چیزی دروغ ببندد که دلیلی درباره راستی آن نیامده مثل کودکی است که بدروغ او استحقاق عقاب پیدا نمیکند.

بگمان باطل بوی میدادند و خود را پیرو دین او میدانستند بری و بیزار میداند و همچنین درباره مشرکین عرب ابراهیم را از آنها بری میداند.

و صحیح اینست که پیغمبر ما(ص)به هیچ یک از ادیان و شرایع گذشته انبیاء معتقد نبود ولی شریعت او با شریعت ابراهیم موافقت دارد و لذا خداوند فرماید(از ملت ابراهیم متابعت کنید)و گرنه خداوند خود شریعت اسلام را باو وحی کرده و اینکه خداوند ترغیب میکند بشریعت اسلام بعنوان اینکه شریعت ابراهیم میباشد برای اینست که وقتی مصالح(دین)با عقل و اطمینان دل موافقت داشته باشد بیشتر موجب رغبت و میل مردم قرار میگیرد و طبق این منطق چون مشرکان به پیروی ابراهیم مایل بودند این مطلب بایشان گفته شد.

ص :169

بواسطه ثبوت آب در آن باین نام خوانده شده و از همین ماده است گفته مردم(تبارک اللّٰه) برای اینکه اوست که ثابت است ازلا و ابداً.

کدام بود؟فرمود:مسجد الحرام.سپس بیت المقدس.

لَلَّذِی بِبَکَّهَ

-گفته اند:بکه یعنی مسجد و مکه یعنی همه حرم که بیوت مسجد الحرام را هم شامل است(از زهری و ضمره بن ربیعه)و مروی از حضرت باقر(ع).

و گفته اند بکه بطن مکه است(از ابی عبیده) و گفته اند بکه موضع خانه و محل طواف بیت است و مکه اسم شهر است و اکثر بر این قولند.

گفته اند بکه همان مکه است و عرب گاهی میم را به با تبدیل میکند(از مجاهد و ضحاک) مُبٰارَکاً -یعنی پر خیر و برکت و گفته اند مبارک است چون دائماً در آن عبادت میشود و حتی نقل است که طواف آن هرگز منقطع نمیشود.

و گفته اند مبارک است چون ثواب عبادت در آن مضاعف است(از ابن عباس)و حدیثی طویل در این باره نقل شده و گفته اند:چون گناهان در آن بخشوده میشود-و ممکنست بهمه این معانی باشد و با هم منافاتی ندارند.

وَ هُدیً لِلْعٰالَمِینَ

-در آن موجبات دلالت و هدایت بسوی خداست که بعضی از آنها عبارت است از:

1-هر جباری که خواسته یا بخواهد آن را ویران کند و مورد تجاوز قرار دهد هلاک شده و خواهد شد چنان که اصحاب فیل شدند.

2-با وجود سگ و گرگ زیادی که در آن سرزمین است آهوی فراوان در آن زندگی میکنند و بعلاوه آهوان آن بخلاف هر جای دیگر از درندگان آنجا هرگز هراس ندارند.

3-آن همه سنگریزه که با رمی حجاج جمع میشود محو میگردد و گرنه باید کوه ها از سنگریزه جمع شده باشد.

ص :172

4-پرندگان در آنجا با مردم انس میگیرند.

5-اینکه مردم در خانه کعبه شفا میگیرند.

6-هیچ مرغی برای بزرگداشت آن بر فراز آن پرواز نمیکند و غیر اینها از دلایل الهی در آن موجود است.

و گفته اند مبارکست از اینرو که جهت نماز و قبله مردم است که بواسطه آن بجهتی برای نماز خود هدایت میشوند و گفته اند بوسیلۀ حج و طواف آن ببهشت هدایت میشوند.

فِیهِ آیٰاتٌ بَیِّنٰاتٌ

-در آن خانه دلالات روشنی است-از ابن عباس روایت است که«آیه مبینه»خوانده.

مَقٰامُ إِبْرٰاهِیمَ

-و مقام ابراهیم را بتنهایی همان آیه دانسته و گفته که اثر پاهای وی در مقام آیتی روشن است و بقرائت اول(آیات بینات)مفسرین گفته اند که آیات روشن عبارت است از:مقام ابراهیم،حجر الاسود،حطیم،زمزم،مشعرها،ارکان بیت، ازدحام جمعیت و بزرگداشت آن.و ذکر مقام ابراهیم در سوره بقره گذشت.

از حضرت صادق(ع)سؤال شد دربارۀ حطیم.فرمود بین حجر الاسود و در خانه است.و پرسیدند چرا حطیم خوانده شده؟فرمود چون مردم بر یکدیگر(از کثرت جمعیت)پای می نهند و هم را پایمال میکنند و در آن موضع بود که توبه آدم پذیرفته شد.سپس حضرت فرمود اگر میتوانی همه نمازهای واجب و مستحبّ را آنجا بجای آری بجای آر که برترین بقعه های زمین است و پس از آن نماز در نزد حجر الاسود افضل است.

از ابی حمزه ثمالی روایت شده که حضرت زین العابدین بما فرمود که کدام بقعه از همه برتر است؟گفتیم خدا و پیغمبر و فرزند پیغمبر بهتر از ما میدانند.فرمود افضل از همه بین رکن و مقام است و اگر مردی بقدر عمر نوح 950 سال خدا را در بین رکن و مقام عبادت کند روزها روزه بدارد و شبها نماز بجا آرد ولی خدا را بغیر ولایت ما ملاقات کند آن همه عبادت باو نفعی نخواهد بخشید.

حضرت صادق فرمود:رکن یمانی از ما است که از آن ببهشت میرویم.

ص :173

و روایت است هر که از آب زمزم سیر شود مرضهایش شفا یابد. مفسران گفته اند که:از آن آیاتست مقام ابراهیم و در آن دلالت و نشانه ای روشن(بر قدرت حق)است که بر آن سنگ سخت جای پای وی باقیست و هیچکس جز خدا نمیتواند سنگ را چون گل بزیر پا نرم کند.

از ابن عباس است که حرم همه اش همان مقام ابراهیم است.

وَ مَنْ دَخَلَهُ

(ای دخل مقام ابراهیم) کٰانَ آمِناً -یعنی داخل همه حرم شود در امن است و در اینجا چند قولست:

1-خداوند دلهای عرب را باین مطلب معطوف داشت که به پناهنده بحرم تعرض نکنند اگر چه گناهش بسیار باشد و اسلام این عطوفت را شدیدتر کرد.

2-جمله خبریه است بمعنی امر یعنی:هر که حد بر او واجب شود و بحرم پناهنده شود باو چیزی نفروشند و از او چیزی نخرند و با او معامله ای نکنند تا از حرم خارج شود و حد در بیرون حرم بر او جاری شود-از ابن عباس و ابن عمرو مروی از حضرت باقر(ع)و حضرت صادق(ع)-پس تقدیر چنین است:«هر که داخل آن شود او را ایمن شمارید و امان دهید».

3-هر که داخل آن شود با معرفت بجمیع واجبات در آخرت از عذاب ابدی در امان خواهد بود و این از حضرت امام پنجم ع روایت شده و امت اجماع دارند که هر کس در خود حرم موجبات حد را انجام دهد باید حد بر او جاری شود.

و چون خداوند فضیلت بیت را یاد کرد بدنبال آن وجوب حجه الاسلام را بیان کرد که:

وَ لِلّٰهِ عَلَی النّٰاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطٰاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً

-یعنی برای خداست بگردن کسی که استطاعت راه یافتن بکعبه را دارد حج بیت کند یعنی میتواند با نفس یا مال خود بآن راهی پیدا کند.

دربارۀ استطاعت اقوالیست:

1-زاد و راحله است(از ابن عباس)

ص :174

2-آنچه امکان رفتن بحج میدهد بهر وجه که ممکن باشد(از حسن) 3-از ائمه ما(ع)روایت است که استطاعت زاد و راحله و نفقه زیر دستانی است که نفقه آنها بر گردن انسان لازمست و نیز پس از بازگشت وسیله اداره زندگی مثل ثروت یا ملک یا شغلی داشته باشد و بعلاوه قدرت بدنی و عدم مانع در راه نیز شرط است.

وَ مَنْ کَفَرَ

-یعنی هر کس انکار کند وجوب حج را(از ابن عباس و حسن).

فَإِنَّ اللّٰهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعٰالَمِینَ

-یعنی خداوند از جهانیان بی نیاز است و برای حاجت خود حج را بر آنها واجب نکرده بلکه برای مصالح خودشان واجب فرموده.

و گفته اند:مراد یهود است که چون آیه «وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلاٰمِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ» نازل شد یهود گفتند ما مسلمانیم پس خداوند آنها را بحج امر فرمود و آنها انجام ندادند و باین تفسیر معنی «مَنْ کَفَرَ» یعنی«من ترک»هر کس حج را ترک کند از این یهودیان او کافر است.

ابی امامه از پیغمبر«ص»نقل کرده که هر کس بدون عذری مثل مرض یا منع سلطان جائر ترک حج کند و بمیرد باید یا یهودی بمیرد یا نصرانی.

و از امام صادق«ع»است که پیغمبر فرمود: حج و عمره فقر و گناهان را درو میکند چنان که سوهان زنگ آهن را.

و در این آیه دلالت است بر بطلان قول کسانی که گویند استطاعت همراه با فعل حج پیدا میشود.زیرا خداوند حج را فقط بر مستطیع واجب کرد نه بر غیر مستطیع و این ممکن نیست مگر پیش از حج«و گرنه اگر استطاعت همراه با فعل باشد هر کس حین فعل مستطیع است دیگر غیر مستطیع معنی ندارد.»

و گفته اند مراد یهودیان است.که چون آیه«و من یبتغ غیر الاسلام...»نازل شد گفتند ما مسلم هستیم.خداوند امر فرمود حج بجا آرند.ولی آنان سر باز زدند و باین شرح معنی چنین است که:هر کس از یهود حج را ترک کند کافر است.

و گفته شده مراد کفران نعمت است زیرا انجام امر خداوند شکر نعمت است و ابی امامه از پیغمبر«ص»روایت کرده که فرمود:مستطیعی که عذر مسلمی مثل مرضی زمین گیر و یا منع سلطانی برایش نباشد و حج را ترک کند،یهودی میمیرد یا نصرانی از دنیا میرود.

ص :176

چرا بآیات خدا کافر میشوید.

لفظ استفهام است ولی مراد توبیخ میباشد زیرا سؤالی است که آنها را از عذر آوردن عاجز مینماید.گویا میگوید:اگر میتوانید عذر خود بگوئید(و نخواهید توانست.) وَ اللّٰهُ شَهِیدٌ عَلیٰ مٰا تَعْمَلُونَ :یعنی خداوند اعمال شما را حفظ میکند و آنها را شماره مینماید تا پاداش آنها را بشما باز دهد.

و گفته اند یعنی خداوند باعمال شما عالم است.

و اینکه در یک جا فرموده یٰا أَهْلَ الْکِتٰابِ و در جای دیگر فرموده قُلْ یٰا أَهْلَ الْکِتٰابِ برای اینست که در اولی چون می خواهد آنها را بایمان بخواند بقصد نرمی و لطف ایشان را مورد خطاب قرار داده و در دومی از خطاب بایشان خودداری کرده.و بوسیله پیغمبر بآنها خطاب میکند برای تحقیر ایشان که شایسته خطاب نیستند از آنجا که مردم را از حق باز گردانیدند.

قُلْ

:بگو ای محمد.

یٰا أَهْلَ الْکِتٰابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ مَنْ آمَنَ

:یعنی چرا مؤمنان را از اسلام که دین و راه خداست باز میگردانید.در چگونگی بازگرداندن از ایمان چند وجه ذکر شده:

1-یهود اوس و خزرج را با تذکر بگذشته ها و مفاخر و جنگهای جاهلی مغرور میکردند و غرورشان را بر میانگیختند تا آنها را بعصبیت جاهلیت برگردانند(از زید بن اسلم)باین معنی مراد فقط یهود است.

2-آیه درباره یهود و نصاری است و مراد اینست که چرا با تکذیب پیغمبر مردم را از دین بر میگردانید با اینکه صفات او در کتاب آسمانی هست(از حسن) 3-با تحریف کتب(از اصم) تَبْغُونَهٰا عِوَجاً :یعنی میخواهید راه خدا را از طرف حق منحرف کنید گویا میگوید:با شبهه هایی که بر مردم وارد میسازید می خواهید مردم را گمراه کنید.

ص :179

و گفته شده مراد اینست که راه حق را بطور راست و مستقیم نمی پوئید یعنی بر غیر وجهی که مطلوب است میروید.

وَ أَنْتُمْ شُهَدٰاءُ

-در اینجا دو قولست:

1-می دانید و می بینید که قبلا بشارت درباره محمد«ص»در کتب شما ذکر شده چگونه طالبان دین او را از راه میگردانید و میخواهید گمراه کنید.

2-در حالی که شما عاقلید و شهید یعنی عاقل چنان که در آیه دیگر هست «أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ یعنی عاقل»و شهید را بمعنی عاقل گفته اند چون آنچه را که در دین تمیز بین حق و باطل می دهد مشاهده میکند.

وَ مَا اللّٰهُ بِغٰافِلٍ عَمّٰا تَعْمَلُونَ

:این جمله تهدید ایشان است بکفرشان.

ص :180

یَرُدُّوکُمْ بَعْدَ إِیمٰانِکُمْ کٰافِرِینَ

:یعنی شما را پس از ایمان بکفر بر میگردانند سپس برای تأکید و بزرگی این مطلب فرمود:

کَیْفَ تَکْفُرُونَ

:با چه حالتی کفر از شما واقع میشود.

وَ أَنْتُمْ تُتْلیٰ عَلَیْکُمْ آیٰاتُ اللّٰهِ

:این جمله برای استبعاد وقوع کفر از مؤمن ها است که اینکار از ایشان خیلی بعید است زیرا آیات خدا را خوب میشناسند و پیغمبری در میانشان هست که بخدا دعوتشان میکند.

گفته شده که در مقام تعجب است یعنی هرگز سزاوار نیست که کفر پیشه کنید با اینکه قرآن مجید و آیات روشن بر یگانگی حق و نبوت محمد«ص»بر شما خوانده میشود.

وَ فِیکُمْ رَسُولُهُ

-یعنی محمد«ص»بین شماست که معجزاتش را می بینید و کفر اگر چه بهر حال زشت و بسیار قبیح است ولی با اینحال و در چنین موقعیتی بدتر و زشت تر است.

اما قول خداوند«و فیکم رسوله»ممکنست مراد قوم خود پیغمبر باشد که معاصر او بودند و ممکنست همه امت او تا قیامت باشد زیرا آثار و نشانه های نبوت او از قرآن و غیره در میان ما هست و بمنزله وجود خود اوست.

وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّٰهِ

-یعنی هر کس بکتاب و آیات و دین او چنگ زند.

و گفته اند:یعنی هر کس با عبادت خدا از بندگی دیگران امتناع ورزد به اینکه کسی را شریک او در عبادت قرار ندهد.

و گفته شده کسی که با ایمان بخدا و رسولش از کفر و هلاک خودداری نماید.

فَقَدْ هُدِیَ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ

-یعنی براه روشن هدایت شده اند.قتاده گوید در این آیه دو نشانه روشن الهی است یکی کتاب خدا دوم پیغمبر الهی اما رسول اللّٰه که از بین ما رفت ولی کتاب خدا را ایزد متعال برای رحمتی که ببندگان دارد باقی نگهداشته که در او حلال و حرام و طاعت و معصیت بیان شده.

و گفته اند«پیغمبر نشانه خدا بود»یعنی در وجود حضرتش معجزات بسیاری

ص :183

وجود داشت از آن جمله:1-از پشت مثل جلو میدید 2-در موقع خواب چشمش خواب بود و دلش بیدار 3-بر زمین سایه نداشت 4-مگس بر او نمی نشست 5-زمین فضولات حضرتش را می بلعید که هرگز بول و غایط وی دیده نشده 6-هر کس با او همدوش میرفت از او کوتاهتر مینمود گرچه از او در واقع بلندتر بود 7-بین دو شانه اش مهر نبوت نقش بود 8-از هر راه که میگذشت از بوی خوش بدنش مردم عبور او را می- فهمیدند 9-در شب تار نوری از پیشانیش تلالؤ داشت 10-ختنه شده متولد گشت و جز اینها نشانه های بسیار و با هر در وجود مبارک حضرتش بود.

ص :184

انصار.و بالآخره سخن میان آن دو بسیار رد و بدل شد تا آتش خشم در وجودشان شعله کشید و مفاخره شدت یافت و هر یک قبیله خود را ندا دادند و بکمک خواستند.اوسیان بسوی مرد اوسی و خزرجیان بطرف خزرجی شتافتند و همه مسلح و آماده پیکار بودند این خبر به پیغمبر اکرم رسید.حضرت سوار الاغ گشت و بنزد ایشان شد و خداوند این آیه در این مورد فرستاد.

مباح میشود.

ریّانی گوید:آنچه بنظر من میرسد اینست که قول خداوند (اتَّقُوا اللّٰهَ حَقَّ تُقٰاتِهِ) باین مقصود باشد که در هر حال اعم از حال امن یا خوف حق را بپا دارید.و اشکال جبایی بر نسخ آیه وارد نیست زیرا عقلا مانعی ندارد که خداوند اول واجب کرده باشد که بهر حال و در هر حال از خدا بترسند و واجب را ترک نکنند و بعد ترک واجب را در زمینه خوف بر جان مباح کرده باشد(و همین مطب نسخ آیه است)چنان که در جای دیگر فرموده «إِلاّٰ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمٰانِ» :یعنی...کسی که در حال اکراه خلاف حق بگوید ولی دلش مؤمن باشد اشکال ندارد.

وَ لاٰ تَمُوتُنَّ إِلاّٰ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ

-در سوره بقره درباره این جمله گفتیم مراد اینست که اسلام را ترک نکنید و بر آن پایدار باشید تا آن دم که مرگ شما در رسد.

بظاهر نهی از مرگ نموده بجای اینکه نهی از ترک اسلام نماید(و فرموده نمیرید مگر مسلمان)یا اینکه مرگ حتمی و غیر اختیاری است ولی در واقع مراد نهی از ترک اسلام است و این امر از اینروست که نکند مرگ فرا رسد و دستشان از بازگشت باسلام کوتاه گردد.در اینجا کلامی را از راه استعاره در موضع کلام دیگر نهاده و بجای آن بکار برده.

و از حضرت امام صادق علیه السلام روایت شده که انتم مسلمون یعنی مسلّمون یعنی تسلیم و منقاد باشید در برابر آنچه پیغمبر«ص»آورده است.

وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّٰهِ

-یعنی بآن چنگ زنید.و گفته اند:یعنی بریسمان اسلام چنگ زنید و از تمسک به دیگر چیزها امتناع و خودداری کنید.

در معنی حبل اللّٰه چند قول گفته شده:

1-حبل اللّٰه مراد قرآنست-از ابی سعید خدری و عبد اللّٰه و قتاده و سدی و بطور مرفوع روایت شده. (1)

2-مراد دین اسلام است(از ابن عباس و ابی زید).

ص :188

3-ائمه«ع»هستند.ابان بن تغلب از حضرت صادق«ع»نقل میکند که امام فرموده:که ما آن حبل اللّٰه هستیم که خدا فرمود: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّٰهِ جَمِیعاً» .

بهتر است که آیه را بهمه این معانی حمل کنیم و مؤید آن روایتی است که ابو سعید خدری از پیغمبر اکرم«ص»نقل کرده که فرمود:

«ایها الناس انی قد ترکت فیکم حبلین ان اخذتم بهما لن تضلوا ابدا...» یعنی ای مردم من دو ریسمان محکم برای شما یادگار نهاده ام که اگر بهر دوی آنها چنگ زنید هرگز گمراه نخواهید شد یکی از دیگری بزرگتر است و آن کتاب خدا قرآنست که از آسمان بزمین کشیده شده و دیگری عترت و اهل بیت من.و این دو از هم جدا نخواهند شد تا بر حوض(کوثر)بر من در آیند.

وَ لاٰ تَفَرَّقُوا

:یعنی پراکنده نشوید از دین خدا که در آن باجتماع و ائتلاف بر طاعت حق مأمور گشته اید و بر آن ثابت بمانید.(از ابن مسعود و قتاده) و گفته اند:یعنی از گرد پیغمبر اکرم«ص»پراکنده میشوید(از حسن) و گفته اند:یعنی از قرآن جدا مشوید یعنی عمل بآن را ترک نکنید.

وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْدٰاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ

:«نعمت حق را که بین دلهایتان پس از دشمنی الفت انداخت بخاطر داشته باشید»گفته اند:مراد آیه شریفه جنگهایی بود که 120 سال بین اوس و خزرج طول کشیده بود تا وقتی که خداوند بوسیله اسلام بین دلهای ایشان الفت انداخت و کینه های گذشته را نابود ساخت(از ابن عباس).

گفته اند:مراد جنگ های طولانی است که میان مشرکان عرب وجود داشت(از حسن) و مراد و معنی آیه اینست که منت و نعمتهای خدا را بوسیله اسلام و ائتلاف و رفع نزاعهای موجود بین خودتان حفظ کنید و نفع اینکار در همین دنیا بشما بر میگردد علاوه بر ثواب جزیلی که در آخرت نصیب شما خواهد شد، که دشمن هم بودید و بین دلهایتان الفت انداخت به اینکه شما را اطراف پرچم اسلام گرد آورد و بغض و کینه ها را از قلوبتان برداشت.

ص :189

فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوٰاناً

:یعنی بنعمت خدایی.

إِخْوٰاناً

:برادران یکدیگر و دوستان صمیمی پس از آنکه با هم دشمن خونین و با هم بجنگ بودید و پس از آن چنان گشتید که هر کدام مراد(و محبوب)دیگری شدید.زیرا اصل(اخ)بمعنی قصد و طلب و اراده چیزی کردن است.

وَ کُنْتُمْ عَلیٰ شَفٰا حُفْرَهٍ مِنَ النّٰارِ

:یعنی ای اصحاب محمد در کنار گودالی از دوزخ بودید که بین شما و جهنم جز مرگ فاصله ای نبود و خدا شما را از آن نجات داد به اینکه پیغمبر برایتان فرستاد که شما را بایمان هدایت کرد تا با پذیرفتن دعوت او نجات یافتید و اینکه فرموده «فَأَنْقَذَکُمْ مِنْهٰا» یعنی خداوند شما را از آن بیرون کشید.

برای اینکه آنها غیر از کسانی بودند که در جهنم قرار داشته اند از این جهت که مستحق دخول در آن بودند.

کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمْ

یعنی بمثل این بیانی که بر شما خوانده شد خداوند بیان می دارد.

آیٰاتِهِ

یعنی دلالت و حجج خود را در اوامر و نواهی خود.

لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ

تا هدایت شوید و بحق و صواب ره یابید.

ص :190

2-معروف چیزی است که حسن و نیکی آن از نظر شرع و عقل شناخته و معلوم است و منکر چیزی است که عقل و شرع آن را بد شمارد.این معنی در واقع به معنای اول برمیگردد.

از حضرت امام ششم«ع»روایت شده که« وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ -ائمه ای باید از شما باشند»و در بیان آیۀ دیگر نیز بجای کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنّٰاسِ... فرموده «کنتم خیر ائمه...» در این آیه دلالتی روشن است بر وجوب امر بمعروف و نهی از منکر و اهمیت و موقعیت آن دو از نظر دین،زیرا خداوند رستگاری مسلمین را به این دو مربوط دانسته.

بیشتر متکلمان ایندو را واجب کفایی میدانند و بعضی هم واجب عینی شمرده اند و این قول را شیخ ابو جعفر اختیار کرده.

و نیز قول صحیح اینست که وجوب ایندو فریضۀ نقلی است که باید از قرآن و سنت وجوب آن دانسته شود ولی عقل دلالت بر وجوب آن ندارد مگر در زمینه ای که از راه دفع ضرر باشد.

ابو علی جبایی گوید:وجوب آنها عقلی است و دلیل سمعی تأکید حکم عقل است.

از ادلۀ نقلی که در این باره آمده روایات زیر است:

1-حسن از پیغمبر(ص)روایت کرده است که:هر که امر بمعروف و نهی از منکر کند خلیفه خدا و پیغمبر و قرآنست در زمین.

2-دره بن ابی لهب گوید:شخصی خدمت پیغمبر اکرم آمد در حالی که حضرت بر منبر بود پرسید:یا رسول اللّٰه بهترین مردم کیست؟فرمود آنکه مردم را امر بمعروف و نهی از منکر کند و آنها را از خدا بترساند و باو علاقه مند سازد.

3-ابو درداء گوید:البته و حتماً باید امر بمعروف و نهی از منکر کنید و گرنه خداوند بر شما پادشاهی ستمکار مسلط کند که نه ببزرگان شما احترامی گذارد و نه بر خردان شما رحم آورد و اخیار و خوبان شما دعا کنند و مستجاب نخواهد شد و یاور می جویید و یاری نخواهید شد و فریادرس می طلبید و کسی بفریاد شما نمیرسد،آمرزش

ص :193

می طلبید ولی آمرزیده نمیشوید.

4-حذیفه گوید:زمانی آید که مردار یک الاغ برای مردم آسانتر و بهتر است از وجود یک مؤمنی که ایشان را امر بمعروف و نهی از منکر نماید.

سپس خداوند مردم را باجتماع و دوری از تفرقه و پراکندگی امر میفرماید:

وَ لاٰ تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا

-(شبیه کسانی که در دین پراکنده و دسته دسته شدند یعنی یهود و نصاری نشوید-(خلاصه یعنی مثل یهود و نصاری نشوید).

وَ اخْتَلَفُوا

-دربارۀ اختلاف بعضی گفته اند مراد همان تفرقه است و برای تأکید میباشد و بعضی گفته اند معنی چنین است:کالذین تفرقوا بالعداوه و اختلفوا فی الدیانه:

یعنی مثل کسانی که بواسطه دشمنی دسته دسته شدند و در دین راه اختلاف پیمودند.

مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَهُمُ الْبَیِّنٰاتُ

-(پس از آمدن حجت ها و کتابهای آسمانی،روشن شد راه برای ایشان).

وَ أُولٰئِکَ لَهُمْ عَذٰابٌ عَظِیمٌ

-(بر ایشان عقوبت بزرگی است) بعنوان پاداش تفرق و اختلافشان پس از آمدن آیات و بینات.این آیه دلالت دارد بر تحریم اختلاف در دین و اینکار خیلی مذموم و قبیح است و منهی عنه میباشد.

ص :194

من در حوض کوثر بر من وارد شوند که چون ایشان را ببینم که بمن نزدیک میشوند میگویم:

اصحابم،اصحابم!ولی از طرف خدا بمن گفته شود تو نمیدانی که پس از ایمان چه کردند.

به پشت و قهقرا یعنی روش جاهلیت بازگشتند(این حدیث را ثعلبی در تفسیرش آورده) 5-ابو امامه باهلی گوید:مراد خوارجند و از پیغمبر حدیث میکند که خوارج از دین بیرون میروند مثل تیری که از پیکان بیرون میجهد.(همزه)در أکفرتم در اصل برای استفهام است و مراد در اینجا تقریع است یعنی«لم کفرتم-چرا کافر شدید»و گفته اند مراد تقریر است:یعنی همانا کافر شدید.

فَذُوقُوا الْعَذٰابَ بِمٰا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ

-اینکه بلفظ ذوق یعنی چشیدن ذکر کرده توسع و مجاز است و مراد اینست که بنگرید بسرنوشت خود یعنی عذاب الهی که بواسطه کافر شدن گرفتارش شدید.

وَ أَمَّا الَّذِینَ ابْیَضَّتْ وُجُوهُهُمْ

-که عبارتند از مؤمنان.

فَفِی رَحْمَتِ اللّٰهِ

-یعنی در ثواب الهی و بعضی گفته اند یعنی در بهشت خدایی هستند.

هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ

-اینکه کلمه«فی»را تکرار کرده برای اینست که «فَفِی رَحْمَتِ اللّٰهِ» داخل شدن ایشان ببهشت را برساند و «فِیهٰا خٰالِدُونَ» ابدیت ایشان را در بهشت بیان نماید و خداوند ثواب را رحمت نامیده و رحمت نعمتی است که استحقاق سپاسگزاری دارد و هر نعمتی تفضل خدایی است وجه آن هم اینست که علت ثواب که تکلیف است خود تفضل میباشد باین وجه ثواب از راه تفضل است اگر چه خود باستحقاق در مقابل عمل باشد.

و گفته اند جایز است ثواب تفضل باشد زیرا ثواب بمنزله وفای بعهد است و خود عهد کردن خداوند به اینکه ثواب و پاداش دهد تفضل است زیرا بر چنین وعده ای مجبور نبود چرا اکنون که وعده داده لازمست وفا کند چون خلف وعده قبیح است ولی در عین حال تفضل است.

اما راجع بسپیدی روی دسته های مذکور مراد سرور و درخشش چهره هاست از خوشحالی که از درک ثواب و بهشت پیدا میشود.

و مراد از سیاهی روی گناهکاران و کفار آثار حزن و المیست که بواسطه دیدن عذاب ظاهر میشود.

ص :197

اینکه بجای الیه«الی اللّٰه»گفته دو قولست:

1-هر یک از دو جمله بتنهایی وافی و ساری در معنی باشد.

2-در ذکر اسم ظاهر بجای ضمیر بزرگداشت و تفخیم مطلب است و مورد نیز تفخیم میباشد.

ص :199

درباره اینکه مورد خطاب آیه کیست اختلافست:

1-گفته اند مهاجرانند فقط(از ابن عباس و سدی).

2-گفته اند دربارۀ ابن مسعود و ابی بن کعب و معاذ جبل و سالم مولی ابی حذیفه است(از عکرمه).

3-مراد فقط اصحاب رسول اللّٰه«ص»هستند(از ضحاک).

4-مورد خطاب صحابه پیغمبر«ص»میباشند ولی آیه شامل دیگران هم میشود.

سپس خداوند بذکر مناقب آنها می پردازد و میفرماید:

تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ

:«امر بطاعت می کنید».

وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ

:«و نهی از معاصی مینمائید».

گاهی سؤال میشود که کار قبیح نیز برای انسان معلوم و معروف است پس چرا فقط خوبی را معروف نامیده؟ جواب اینست که قبیح و زشتی از نظر پستی بمنزله گمنام و ناشناس قرار داده شده و خوبی هم جلیل القدر شناخته شده که بواسطه روشنی و جلوه اش جلالت قدرش معروف و شناخته شده است.

وَ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ

:«بتوحید و عدل و دینش ایمان میآورید».

وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتٰابِ

:«اگر پیغمبر اسلام و آنچه بر او نازل شده تصدیق میکردند».

لَکٰانَ خَیْراً لَهُمْ

:«این ایمان در دنیا و آخرت برای ایشان خیر و سعادت است»زیرا در دنیا بواسطۀ ایمان از قتل نجات پیدا میکنند و در آخرت از عذاب به بهشت نایل می شوند.

مِنْهُمُ

:«بعضی از اهل کتاب».

اَلْمُؤْمِنُونَ

:«معترفند بآنچه کتابشان بر آن دلالت دارد»که عبارت است از صفات پیغمبر ما و بشارت به بعثت او مثل عبد اللّٰه بن سلام و اصحاب و دوستان یهودی او که ایمان آوردند و مثل نجاشی و اصحاب او از نصاری.

ص :202

وَ أَکْثَرُهُمُ الْفٰاسِقُونَ

-یعنی«بیشترشان از طاعت خدا خارجند».

و اینکه آنها را بفسق توصیف کرده نه بکفر و بی ایمانی که بدتر از فسق است زیرا مراد اشعار و تنبیه باین مطلب است که آنان از موجبات کتاب خود که اقرار بحق و نبوت محمد«ص»است بیرون رفته اند.

و گفته اند این مطلب از اینجهت است که آنها در میان کافران بمنزلۀ فساق و گناهکارانند از اینرو که بحالتی سخت زشت بیرون شده اند که بدتر و شنیع تر است.

ص :203

و گفته شده که «ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّهُ» یعنی لازم و همبسته با ذلت شده اند چنان که ذلت بر ایشان ثابت خواهد ماند و مشتق از«ضرب فلان الضریبه علی عبده»یعنی فلانی جیره و مقرری همیشگی برای غلامش قرار داد.

حسن گوید:ذلت بر یهود ثابت و حتمی شده و تا ابد نخواهند توانست آن را از خود برطرف سازند.

و گفته اند مراد اینست که جزیه(که خود علامت خواری است)بر آنان واجب شده و در هیچ جا نباید مسکن کنند مگر با پرداخت جزیه و قبل از اسلام هم بمجوس جزیه میدادند.

أَیْنَ مٰا ثُقِفُوا

-یعنی هر جا یافت شوند.

و گفته اند یعنی هر گاه مغلوب گردند.

إِلاّٰ بِحَبْلٍ مِنَ اللّٰهِ

-مگر با عهدی از خدا.

وَ حَبْلٍ مِنَ النّٰاسِ

-و عهدی از مردم به اینکه ذمی باشند یا بیکی دیگر از راههای امان متوسل شوند(از ابن عباس و قتاده و مجاهد و حسن) و عهد را در آیه از اینجهت حبل نامیده که بوسیله عهد امان بسته میشود چنان که با ریسمان چیزی را می بندند.

وَ بٰاؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ

-یعنی بلعن و عقاب خدا بازگشتند.

و گفته اند یعنی مستوجب غضب خدا شده اند.

وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الْمَسْکَنَهُ

-یعنی ذلت بر آنها زده شد چون مسکین ذلیل است (از ابی مسلم).

و گفته اند مراد از مسکنت فقر است زیرا یهود همواره در فقر و نکبت بسر میبرند و اگر ثروتمند هم باشند زندگی و وضعشان فقیرانه است و یا اظهار فقر میکنند و خود را فقیر نشان میدهند-تفسیر باقی آیه را در سوره بقره آوردیم.

ایشان بجهاد ارتباط و اتصال دارد.

و گفته اند:وجه ارتباط اینست که چون در آیه قبل گفته شده که اگر کفار فاسقند بدنبال آن در این آیه خبر داده که ضرر(فسق)آنها بمسلمین نخواهد رسید تا این خبر موجب آرامش خاطر آنها گردد.

ص :206

آنهایی که از اهل کتاب یاد کردیم مساوی نیستند-یعنی مؤمنان ایشان مثل عبد اللّٰه بن سلام و اصحابش یا آنهایی که ایمان نیاوردند در یک درجه نمیباشند سپس فرق و تفاوت آنها را بیان میفرماید:

مِنْ أَهْلِ الْکِتٰابِ أُمَّهٌ قٰائِمَهٌ

:با این بیان افتراق و جدایی(میان ایمان آورندگان و تکذیب کنندگان از اهل کتاب)بیان شده.(که خداوند اهل کتاب را دو دسته کرده و صفات یک دسته را بیان کرده و بقرینه،حال دستۀ دیگر روشن میشود)و این بیان مثل اینست که از حال قوم و ملتی خبر دهی و گویی فلان ملت چنین و چنانند و پشت سر آن بگویی البته همه یکسان نیستند بلکه بین ایشان افرادی هستند که کارهای خوبی انجام می دهند و همچنین ملتی را ذم و سرزنش کنید که بخیل و جبانند و در پی آن شخص دیگری گوید:همه آنها مساوی نیستند بلکه بعضی از آنها جواد و سخی و شجاع میباشند که سخن دومی ابتداء کلام است و جمله ای مستأنفه و مستقل.

فراء گوید:معنی و تقدیر آیه چنین است:«منهم امه قائمه و امه غیر قائمه» یعنی بعضی از ایشان مردم و امتی هستند که قائم هستند باین صفات که آیات خدا را می خوانند.و بعضی از ایشان امتی هستند بر غیر اینحالت،که به ذکر حال و صفات دسته اول اکتفاء کرده از اینرو حال دسته دوم بقرینه آن معلوم میشود.

روی این قول امه مرفوع است بفعل و تقدیر چنین است:«لا یستوی امه هادیه و امه ضاله»یعنی مساوی نیستند امت هدایت شده و امت گمراه گشته که یستوی امه را به فاعلیت نصب داده و بنا بقول اول امه مرفوع است بواسطه ابتدائیت و منهم خبر آن.

زجاج این معنی را قبول ندارد و می گوید احتیاج بتقدیر(امه غیر قائمه) نداریم زیرا خداوند قبلا آنها را به دو دسته (مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکْثَرُهُمُ الْفٰاسِقُونَ) تقسیم کرده است و پس از آن فرموده:

«لَیْسُوا سَوٰاءً»

این دو دسته مساوی نیستند و صفت دسته فاسق(غیر قائمه)قبلا گذشت که فرمود

ص :209

«یَکْفُرُونَ بِآیٰاتِ اللّٰهِ وَ یَقْتُلُونَ الْأَنْبِیٰاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ...»

و لذا اینجا فقط دسته قائم و صفات آنها را ذکر کرده.

در جمله (أُمَّهٌ قٰائِمَهٌ) چند وجه است:

1-یعنی دسته ای بر اطاعت و امر حق ثابتند(از ابن عباس و قتاده و ربیع) 2-یعنی دسته ای عادلند(از حسن و مجاهد و ابن جریح) 3-قائم بر اطاعت حق(از سدی) 4-تقدیر چنین است:«ذو امه قائمه»یعنی صاحب راهی مستقیم(از زجاج) وی این شعر نابغه را دلیل سخن خود آورده:

و هل یأتمر ذو امه و هو طائع:که امه در این شعر بمعنی طریق است.

یَتْلُونَ آیٰاتِ اللّٰهِ

:(کتاب خدا-قرآن-را می خوانند).

آنٰاءَ اللَّیْلِ

:(ساعات و اوقات شب)-از حسن و ربیع-و گفته اند مراد دل شب است(از سدی)و گفته اند مراد وقت نماز عشاء است چون اهل کتاب نماز عشاء نمی خوانند.خداوند میفرماید:نماز عشاء می خوانند که نشانه اسلام آنهاست.

(از ابن مسعود).

و گفته اند مراد بین مغرب و عشاء است(از ثوری)و آن ساعتی است که ساعت غفلت نام دارد.

وَ هُمْ یَسْجُدُونَ

:گفته اند مراد سجدۀ معمول در نماز است در اینصورت معنی چنین میشود:«و هم مع ذلک یسجدون»یعنی علاوه بر تلاوت قرآن سجده هم میکنند.

و او برای عطف جملۀ دوم بر جملۀ اول است.

و گفته اند مراد از سجده نماز است که از نماز بسجده تعبیر کرده است به این جهت که سجده مهمترین ارکانی است که تواضع را میرساند(از زجاج و فراء و بلخی)و دلیل آنها اینست که واو برای حال است یعنی آیات قرآن را می خوانند در حالی که سجده میکنند یعنی در سجده قرآن می خوانند و خواندن آیات در سجده نیست پس مراد از سجده نماز است.

ص :210

یُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ

-(بتوحید و صفات او ایمان آورند) وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ -(روز متأخر از دنیا)یعنی زنده شدن در روز قیامت.

وَ یُسٰارِعُونَ فِی الْخَیْرٰاتِ

-(بانجام خیرات و طاعات سرعت و پیشدستی میکنند) از ترس اینکه مرگ در رسد و فرصت انجام از دستشان برود.

گفته اند مراد اینست که اعمال صالح را بدون کسالت و سنگینی و تأخیر انجام میدهند چون جلالت قدر و منزلت و حسن عاقبت صالحات را میشناسند.

وَ أُولٰئِکَ مِنَ الصّٰالِحِینَ

-این آیه در مقام نفی قول اهل کتابست که میگفتند اشرار ما به پیغمبر ایمان آورده اند.

و این آیه دلالت بر عظمت مقام نماز شب دارد.

و روایت صحیح از نبی اکرم است که دو رکعت نماز در دل شب بهتر است از همه دنیا و آنچه در آن است و اگر بر امت من مشکل نبود نماز شب را بر ایشان واجب میکردم.

و از حضرت صادق(ع)است که خانه هایی که در آن نماز شب و تلاوت قرآن برگزار شود برای اهل آسمان چون ستارگان میدرخشد.

و نیز از آن حضرت است که بر شما باد نماز شب که سنت پیغمبر شما و پیشه مردم صالح قبل از شما بوده و دردها را از بدنهایتان دور میسازد.

ص :211

و صرّه:شدت فریاد میباشد.

فِیهٰا صِرٌّ

:ابن عباس و قتاده و جماعتی گویند سرمای شدید و ابن عباس نیز گفته بمعنی باد سموم بسیار گرم و کشنده.

أَصٰابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ

:یعنی بزراعت مردمی برسد.

ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ

:که با ارتکاب گناه بخود ظلم کردند که ظلمشان مقتضی هلاک و نابودی زراعت ایشان باشد برای عقوبت و مکافات عملشان.

و گفته اند یعنی بخود ظلم کردند از اینرو که در زمینی نامناسب و در غیر وقت زراعت کردند و باد آمد.

فَأَهْلَکَتْهُ

:آنها را برای تأدیب هلاک کرد که چیزی را در جای غیر مناسب نهادند و«وضع شیء در غیر ما وضع له»نمودند.

وَ مٰا ظَلَمَهُمُ اللّٰهُ

:خداوند در نابود شدن زراعتشان بایشان ستم نکرد بلکه خود با ستم خویش مستوجب آن گشتند.

و گفته اند:در کشته شدن و اسیر گشتن ظلم نشدند بلکه بواسطه کفر خود مستوجب آن شدند.

وَ لٰکِنْ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ

:بلکه خود بخویشتن ستم کردند چون کارهایی که مستحق این عذاب است انجام دادند.

ص :216

أَکْبَرُ

:بیشتر و بزرگتر است از آنچه بزبان آشکار میکنند.

قَدْ بَیَّنّٰا لَکُمُ الْآیٰاتِ

:یعنی دلایل واضح و روشنی که به آن دشمن را از دوست باز شناسید بر شما ظاهر کردیم.

إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ

:اگر بدانید تفاوت بین دوست و دشمن را-و گفته اند یعنی اگر بدانید مواعظ خداوند و منافع آن را-و بعضی چنین معنی کرده اند که:اگر عاقل باشید خداوند بیان کافی فرموده است.

ص :220

اینست که شما تصدیق دارید بطور اجمال(بهمه کتب آسمانی)و بطور تفصیل ایمان دارید به آنچه بر ابراهیم و موسی و عیسی و محمد(ص)و سایر انبیاء نازل شده ولی آنها (کفار)بکتاب شما تصدیق ندارند.

وَ إِذٰا لَقُوکُمْ قٰالُوا آمَنّٰا

:یعنی چون شما را می بینند گویند تصدیق میکنیم.

وَ إِذٰا خَلَوْا

:و چون با خود خلوت می کنند.

عَضُّوا عَلَیْکُمُ الْأَنٰامِلَ

-یعنی سر انگشتان را بدندان میگزند.

مِنَ الْغَیْظِ

-از غضب و کینه و بغض از اینکه می بینند که مؤمنین با هم ائتلاف و اجتماع کلمه دارند و خداوند آنها را یاری میکند.

عض بالانامل(سر انگشت بدندان گزیدن)مثل است نه اینکه واقعاً انگشتان خود را گاز گیرند.مثل قول شاعر:

عضوا منا الغیظ

اطراف الأباهیم

یعنی از شدت خشم سر انگشتهای ابهام خود را بدندان گزیدند.

قُلْ

-بگو ای محمد بایشان مُوتُوا بِغَیْظِکُمْ -لفظ صیغه امر است و معنی نفرین میباشد گویا میفرماید خداوند شما را از غیظی که دارید بمیراند و در اینجمله ذم آنهاست زیرا چنین نفرینی جایز نیست مگر در صورت استحقاق به ذم ایشان بواسطه گناه و کارهای ناشایسته.

و گفته اند:یعنی:غیظ شما از عظمت و پیشرفت اسلام همیشگی باد تا بمیرید.

إِنَّ اللّٰهَ عَلِیمٌ بِذٰاتِ الصُّدُورِ

-خداوند آنچه را که از روی نفاق و غیظ بر مسلمین در دل دارید میداند.

ص :222

و داناست و بر همه آنها تواناست.

و علت اینکه محیط را بمعنی«دانای بر جمیع جهات»معنی کردیم(نه بمعنی لغوی آن)از اینروست که محیط بچیزی در لغت یعنی دور زننده بر گرد آن چیز و این معنی از صفات اجسام است و شایسته شأن خداوند نیست.

ص :225

تهدید مینماید.

بعضی گفته اند مراد اینست که خداوند گفتۀ افرادی که طرف مشورت پیغمبرند و اظهار رأی میکنند میشنود و از دل آنان با خبر میباشد.بعضی دیگر گفته اند یعنی:

بهمه شنیدنیها شنواست و بر همه دانستنیها داناست.

إِذْ هَمَّتْ

:یعنی عزم و قصد کردند.

طٰائِفَتٰانِ

:دو فرقه و دو طائفه.

مِنْکُمْ

:از شما مسلمین.

أَنْ تَفْشَلاٰ

:که بترسند و راه جبن پیش گیرند.

دو طائفه یکی بنو سلمه بود و دیگری بنو حارثه که دو طائفه از قبیله انصار بودند (از ابن عباس و جابر بن عبد اللّٰه و حسن و قتاده و مجاهد و حضرت صادق و حضرت باقر«ع»).

جبایی گوید:دو طایفه یکی از مهاجران و یکی از انصار بودند و علت تصمیم آنها بر نزاع این بود که عبد اللّٰه بن ابی سلول در روز احد آنان را گفت که دست از جنگ با مشرکان بردارند و بمدینه بازگردند و آنها نیز باین کار تصمیم گرفتند ولی انجام ندادند.

وَ اللّٰهُ وَلِیُّهُمٰا

:و خدا ناصر آنان است.

جابر بن عبد اللّٰه گوید:آیه درباره ما(انصار)نازل شده و نازل نشدن آن هم محبوب ما نبود زیرا و اللّٰه ولیهما در این آیه است(که مدح ما را میرساند).بعضی از محققان گفته اند که این همّ و اراده خاطره ای بود که بفکرشان گذشت نه عزم و اراده قطعی زیرا خداوند آنها را در عین این تصمیم مدح گفته و اگر همّ و تصمیم قطعی بود ذمّ آنها اولی از مدح بود.

وَ عَلَی اللّٰهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ

:مؤمنان فقط بر خداوند در جمیع احوال و امور توکل کنند.

ص :227

که ما کفار را حتی تا پشت دروازه مکه فراری دادیم هرگز از اینجا بر مخیزید و سنگر را خالی مسازید و اگر دیدید که آنها ما را شکست دادند و تا مدینه تعقیب کردند باز از جای خود مجنبید و در مراکز خود ثابت بمانید.

ابو سفیان هم خالد بن ولید را با 200 سوار در کمین نهاد و گفت وقتی دیدید که بهنگام جنگ درهم شدیم از این شکاف بر ایشان در آیید و از پشت حمله آرید.

پیغمبر اکرم دستور داد اصحاب موضع گرفتند و پرچم را به دست علی داد انصار بر مشرکان قریش حمله بردند و آنان را شکستی مفتضحانه دادند و اصحاب پیامبر (ص)در خیمه و مرکز سپاه و متعلقات آنها قرار گرفتند.

خالد با 200 سوار بطرف عبد اللّٰه بن جبیر حمله ور شدند ولی با تیرباران آنها مواجه گشتند و پای بمراجعت نهادند.

اصحاب عبد اللّٰه بن جبیر که دیدند یاران پیغمبر اثاث و خیمه های مشرکان را غارت میکنند به عبد اللّٰه گفتند رفقای ما بغنیمت دست یافته و ما بی نصیب ماندیم.عبد اللّٰه گفت از خدا بترسید پیغمبر قبلا بما فرمود جای خود را هرگز رها نکنیم ولی آنان سخن وی را نپذیرفتند و یکی یکی جای خود را رها کردند و بجمع کردن غنیمت روی آوردند تا سنگرگاهشان خالی شد و عبد اللّٰه جبیر با 12 تن باقی بماند.پرچمدار قریش طلحه بن ابی طلحه عبدی از بنی عبد الدار بود.علی(ع)او را بکشت.پرچم وی را ابو سعید بن ابی طلحه بگرفت علی(ع)او را هم بکشت و پرچم بیافتاد.مسافع بن ابی طلحه آن را بگرفت علی(ع)او را هم بکشت و بهمین منوال نه تن از بنی عبد الدار بر سر پرچم به دست علی(ع) کشته گشتند تا اینکه بنده ای از آنان بنام ثواب آن را بگرفت و بسوی علی(ع)رفت حضرت دست راستش بینداخت وی پرچم به دست چپ بگرفت حضرت دست چپش نیز برید پرچم را با باقیمانده دو دست بریده بسینه چسبانید و رو بابی سفیان کرد و گفت آیا وظیفه خود را نسبت به عبد الدار بانجام رسانیدم.علی(ع)ضربتی بفرقش بزد و او را بکشت و پرچم بیفتاد.پرچم را عمره بنت علقمه کنانی برداشت و بلند کرد.خالد بطرف عبد اللّٰه جبیر حمله برد اصحابش جز چند تن فرار کردند خالد آنها را بکشت

ص :229

و از آن شکاف از پشت بمسلمین حمله آورد.قریش که در حال فرار بودند چون دیدند که پرچمشان بلند شد بازگشتند و به آن پناهنده شدند و بر مسلمین حمله آوردند.

اصحاب پیغمبر(ص)که از جلو و عقب محاصره شده و سرگرم غنایم بودند شکستی سخت بخوردند و رو بفرار نهادند و به دامنۀ شکافهای کوه پناهنده میشدند.

پیغمبر اکرم چون فرار مسلمین را ملاحظه نمود عمامه از سر برداشت و فرمود بسوی من آیید من پیغمبر خدایم بسوی من شتابید کجا فرار میکنید از خدا و پیغمبرش میگریزید.

از آن طرف هند دختر عتبه زن ابی سفیان بنزد هر مردی از مشرکان که فرار میکرد، میل و سرمه دانی می افکند و میگفت تو زنی بیش نیستی بگیر و خود را بیارای.

حمزه عموی پیغمبر بر مشرکان حمله میکرد مشرکان چون او را میدیدند سخت از جلویش میگریختند و هیچ کس را قدرت ماندن پیش روی او نبود.

هند به وحشی غلام خود وعده داده بود که اگر پیغمبر یا حمزه یا علی را بکشد چنین و چنان بوی جایزه بخشد و پاداش دهد.

وحشی قبلا بنده جبیر بن مطعم بود وی نقل میکند که اما بر محمد(ص)قدرت پیدا نکردم و اما علی را دیدم که باطراف خود سخت مواظبت دارد و امیدی بر قتل او نیست.ولی برای حمزه کمین کردم و دیدم که مردم را چون شیر پیش انداخته و بر آنها حمله میبرد.از کنار من گذشت و پای بر کنار نهری نهاد پایش فرو رفت و بسر در آمد من در اینموقع حربه خود بر سر دست بتکان آوردم و بسویش پرتاب کردم.حربه بر تهیگاه حمزه نشست و از جلویش بیرون شد و برو در افتاد من جلو رفتم و شکمش را بشکافتم و جگرش را در آورده و برای هند بردم و گفتم که این جگر حمزه است.هند آن را در دهان نهاد و در آن بگردانید ولی خداوند آن را بدهانش چون سنگ سخت گردانید بناچار آن را از دهان بیرون افکند.

پیغمبر فرمود خداوند فرشته ای را مأمور ساخت تا جگر حمزه را بجای خود باز نهاد.

ص :230

هند نزدیک جنازه حمزه شد و گوش و دست و پای او را برید.با پیغمبر جز دو کس نماند.علی علیه السلام و ابو دجانه سماک بن خرشه.هر گاه جمعی به پیغمبر(ص) حمله میکردند علی بجلو میشتافت و آنها را دفع میکرد تا شمشیرش بشکست.پیغمبر شمشیر خود ذو الفقار را بدو داد.پیغمبر بگوشه ای از دامنه احد رفت و بایستاد و جنگ و حمله مشرکان منحصر بیکطرف شد و علی(ع)همواره با مشرکان بجنگید تا 70 جراحت بسر و روی و شکم و دست و پایش رسید.علی بن ابراهیم در تفسیر خود چنین آورده:

جبرئیل به پیغمبر(ص)عرضه داشت یا رسول اللّٰه الحق این فداکاری علی مواسات با تست.حضرت فرمود من از علیم و علی از منست جبرئیل گفت من نیز از شمایم.

حضرت صادق ع فرماید:پیغمبر بجبرئیل نظر افکند که بر میان زمین و آسمان بر کرسی ای نشسته و همی گوید

(لا سیف الا ذو الفقار و لا فتی الا علی) یعنی شمشیری نیست جز ذو الفقار و جوانمردی نیست جز علی.

ابن ابی اسحاق و سدی و واقدی و ابن جریر و دیگران روایت کنند که مشرکان روز چهار شنبه به احد وارد شدند(در شوال سال سوم هجری)و پیغمبر(ص)روز جمعه بجلوی ایشان رفت و جنگ روز شنبه نیمه شهر واقع شد.

در این جنگ دندان پیغمبر بشکست و صورتش مجروح شد.سپس مهاجرین پس از شکست بازگشتند و از مسلمین 70 نفر کشته شدند.و کفار بدنهای عده ای از شهیدان را مثله کرده بودند که حمزه بیش از همه مثله شده بود و دست طلحه مضروب گشت و سعد بن ابی وقاص جلوی روی پیغمبر تیر میانداخت و حضرت میفرمود پدر و مادرم فدایت بیانداز.

بر نیامده و صبر نکردند یاد فرموده و گفته اند نظم و ارتباط آیات اینست که:«ان تصبروا ینصرکم کما نصرکم یوم بدر و ان لم تصبروا انزل بکم ما نزل یوم احد حیث خالفتم امر رسول اللّٰه(ص)»یعنی اگر صبر کنید شما را چنان که روز بدر یاری کردم یاری خواهم کرد و اگر صبر ننمائید بر شما همان رود که در روز احد در اثر مخالفت امر پیغمبر بسر شما آمد.

ابو مسلم گوید که این قسمت متصل است بقول خداوند (قَدْ کٰانَ لَکُمْ آیَهٌ فِی فِئَتَیْنِ) چنان که ذکر آن گذشت.

ص :232

و گفته اند فور یعنی قصد چیزی کردن بسرعت و تندی.

حسن گوید:همه فرشتگان 5 هزار تن بودند و معنی اینست که خداوند شما را بهمگی پنجهزار فرشته کمک میکند.

دیگری گفته:معنی این آیه اینست که 8 هزار فرشته بودند(که سه هزار در آیه اول و پنج هزار در آیه دوم ذکر شده)معنی آیه دوم اینست که«بخمسه آلاف اخر» یعنی پنجهزار تن دیگر برای شما فرستاد.

و گفته شده که وعده بکمک فرشتگان در روز احد است و خداوند بایشان وعده داد که اگر صبر کنند فرشتگان را بمددشان فرستد(از عکرمه و ضحاک) مُنْزَلِینَ -یعنی خداوند فرشتگان را از آسمان فرستاد.

بَلیٰ

-بلی تصدیق وعده است یعنی خداوند همانطور که بشما وعده داد عمل خواهد کرد.

إِنْ تَصْبِرُوا

-اگر بر جهاد و انجام امر خدا صبور باشید وَ تَتَّقُوا -و از گناهان و مخالفت پیغمبر بپرهیزید.

وَ یَأْتُوکُمْ

-و اگر مشرکین بسوی شما برگردند.

مِنْ فَوْرِهِمْ هٰذٰا

-از همین راه-(از ابن عباس و حسن و ربیع و مجاهد و ضحاک) گویند یعنی از خشم خود که مشرکان در روز احد بخاطر شکست روز بدر در خشم بودند.

یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَهِ آلاٰفٍ مِنَ الْمَلاٰئِکَهِ

-یعنی بشما نصرت خواهد داد و این سخن از آنجاست که قریش پس از بازگشت از جنگ پشیمان شدند که چرا مدینه را نگرفتند و زود قصد مراجعت نمودند.

خداوند به پیغمبرش وحی فرمود که اصحاب را امر کند تا آماده رجوع بسوی مشرکان شوند و بایشان فرمود«که اگر بشما جراحتی رسیده بکفار نیز مثل آن رسیده» و بعد فرمود اگر بر جهاد پایداری کنید و بسوی دشمن برگردید خداوند شما را به پنجهزار ملک کمک میکند.پس مسلمین با این وعده با همه جراحاتی که داشتند برای تعقیب و اخراج کفار بیرون شدند.کسی این خبر را بمشرکان رسانید مشرکین ترسیدند نکند در این

ص :236

بار غلبه از آن مسلمانان باشد و کسانی که از جنگ خودداری کرده بودند بایشان پیوسته باشند و عدۀ دیگری هم بکمک آنها ضمیمه شوند از اینرو نعیم بن مسعود را فرستادند تا برای مسلمین از عظمت لشگر قریش سخن گوید و ایشان را بترساند و خود بسرعت بمکه بازگشتند و به این وسیله خداوند شرشان از سر مسلمین بگردانید و این داستان معروف است و از اینجهت بعضی مفسران گفته اند که رویهم هشت هزار فرشته بوده و حسن گفته که پنجهزار بوده که 3000 تن از ایشان فرود آمده اند ولی ظاهر کلام میرساند که کمک به 3000 فرشته بوده زیرا قول خداوند (إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِینَ) متعلق به لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّٰهُ بِبَدْرٍ... است که معنی چنین میشود:خداوند شما را ببدر کمک کرد که بمؤمنین میگفتی آیا کافی نیست که خداوند سه هزار فرشته بکمک شما بفرستد.

و خداوند پس از اینجمله داستان احد را یاد مینماید که(اگر صبر کنید...)خدا پنجهزار فرشته بکمک شما خواهد فرستاد(از بلخی)اگر سؤال شود چرا مسلمین در دیگر جنگها بفرشتگان یاری نشدند جواب گوییم اینمطلب تابع مصلحت است که هر گاه خدا مصلحت لازم دیده ملائکه را بکمک آنان فرستاده.

مُسَوِّمِینَ

-(بکسر واو)یعنی معلمین یعنی بخود تعلیم میدادند و بفتح واو یعنی خدا بایشان تعلیم داد(از ابن عباس و حسن و قتاده) عروه گوید:فرشتگان در روز بدر بر اسبان ابلق نشسته بودند و عمامه های زرد بسر داشتند.

علی(ع)و ابن عباس گویند:عمامۀ سفید بسر داشتند.

سدی گوید:مسومین یعنی مرسلین و فرستاده شدگان از(الناقه السائمه)یعنی شتر فرستاده شده بچراگاه.

وَ مٰا جَعَلَهُ اللّٰهُ إِلاّٰ بُشْریٰ لَکُمْ

-یعنی خداوند فرستادن ملائکه و وعده کمک به فرشتگان را قرار نداد مگر برای بشارت شما تا بدان دلخوش و شاد شوید و دلهایتان آرام گیرد و از بسیاری سپاه دشمن و کمی عدد خود نهراسید.

وَ مَا النَّصْرُ

-یعنی یاری و کمک نخواهد بود.

ص :237

إِلاّٰ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ

-یعنی نیاز بخدا در کمک همواره با شما هست و اگر فرشتگان را بکمک شما فرستاد از کمک او باز هم یک لحظه بی نیاز نیستید که دل شما را قوی و قلوب دشمنان را هراسناک سازد.

و گفته اند مراد اینست که این کمک با فرستادن فرشتگان نیست مگر از جانب خداوند.

اَلْعَزِیزِ

-یعنی قادر بر انتقام از کفار بدست مؤمنان.

اَلْحَکِیمِ

-حکیم در تدبیر عالمیان.

و این سخن را گفته تا بدانند که جنگ با کفار برای اعزاز اسلام است.

و گفته اند:عزیز بمعنی منیع و بلند و با اقتدار و حکیم در تدبیر خلق است.

در 9 غزوۀ از آنها جنگید:

1-در غزوه بدر کبری در روز جمعه 17 ماه رمضان سال دوم هجرت 2-در احد در شوال سال سوم هجرت 3 و 4-در خندق و بنی قریظه در سال چهارم هجرت 5 و 6-در بنی لحیان و بنی المصطلق در شعبان پنجم هجرت 7-در خیبر در سنه ششم 8-در غزوه فتح در رمضان هفتم 9-حنین و طائف در شوال هشتم و اولین غزوه ای که بنفس شریف در آن شرکت داشت و جنگید بدر بود و آخرین آنها تبوک بود.

و اما عدد سرایای (1)آن حضرت 36 است.

ص :239

و گفته اند که روز احد بوده که 18 تن از بزرگان آنها کشته شدند.

أَوْ یَکْبِتَهُمْ

-یعنی آنها را با خسران و ناامیدی از پیروزی بر شما ذلیل سازد (از قتاده و ربیع) و جبایی و کلبی گویند:یعنی آنها را با شکست و هزیمت از شر شما رفع کند.

و گفته اند یعنی:خداوند آنها را بر وی در اندازد.

و گفته اند یعنی شما را بر آنها پیروز گرداند(از مبرّد) سدی گوید:یعنی خداوند لعن کند آنان را.

و ابی عبیده گوید یعنی:هلاک گرداند ایشان را.

فَیَنْقَلِبُوا خٰائِبِینَ

-یعنی بی آنکه به هیچ وجه بآرزوی خود برسند ذلیل و ناامید برگردند.

لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ

-گفته اند این آیه متصل است به وَ مَا النَّصْرُ إِلاّٰ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ و معنی چنین است:خداوند شما را یاری کرد تا طائفه ای از ایشان هلاک و نابود شوند و برای تو و غیر تو از این نصرت چیزی نیست(از ابی مسلم و قتاده) بعضی گفته اند:جمله معترضه است و «أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ» که پس از اینجمله است متصل به «لِیَقْطَعَ طَرَفاً...» میباشد و تقدیر چنین است و یا ایشان را هلاک کند یا توبه کنند یا عذابشان نماید که مستحق عذابند(و لیس لک)یعنی برای تو نیست یکی از این چیزها بلکه مربوط بخداست.

در سبب نزول این آیه اختلافست:از انس و ابن عباس و حسن و قتاده و ربیع است که چون در روز احد آن جنایات از مشرکان صادر شد از شکستن دندان پیغمبر و مجروح ساختن صورت مبارکش چنان که خون بر چهره اش دوید حضرت فرمود مردمی که با پیغمبر خود این کنند چگونه رستگار گردند ولی با اینحال بر دعوت ایشان بسوی خدا حریص بود خداوند باو فهمانید که رستگاری آنان بدست او نیست بلکه فقط بر اوست که آنها را تبلیغ کند و با آنان مجاهده نماید تا دین علنی شود و رستگاری بدست خداوند است.

ص :242

شکنندۀ دندان حضرت،عتبه بن ابی وقاص بود که حضرت بر او نفرین فرمود که قبل از پایان سال کافر بمیرد و هم چنان شد.

و آن کس که چهره اش را خونین کرده بود عبد اللّٰه قمیه هذیلی بود که حضرت او را نیز نفرین کرد خداوند قوچی را بر او مسلط کرد تا بر او شاخی بزد و او را بکشت.

روایت است که پیغمبر اکرم(ص)خون از جبین خود میسترد و میفرمود:بار خدایا قوم مرا هدایت کن که نادانند.

و ممکنست در اینحال از عناد ایشان میترسید که بر کفر اصرار میورزیدند.و خداوند باو خبر داد که بر او نیست جز تبلیغ رسالت و دعوت آنان بهدایت و این آیه نظیر آیۀ دیگر است:(تو داری خود را هلاک میکنی از اینکه ایمان نمیآورند!) و بعضی گفته اند پیغمبر از خداوند در روز احد اجازه خواست که بر مشرکان نفرین کند این آیه آمد و حضرت بر ایشان نفرین نکرد که بعذاب و نابودی دچار شوند و چون نزد حق معلوم بود که عده ای توبه خواهند کرد بوی اجازه چنین نفرینی نداد (از ابی علی جبائی) عبد اللّٰه بن مسعود گوید:پیغمبر خواست در جنگ احد بر مسلمانانی که فرار کردند نفرین کند خداوند او را از این کار نهی فرمود و توبه ایشان را قبول فرمود و این آیه آمد (لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ) یعنی نباید آنها را نفرین و لعن کنی(از ابن مسعود) محمد بن اسحاق و شعبی گویند:چون پیغمبر اکرم(ص)اعمال وحشیانه مشرکین از قبیل مثله کردن عمویش حمزه و اصحاب را دید فرمود اگر خداوند مرا بر آنها پیروز گرداند همین کارها را با آنها خواهم کرد و چنان آنها را مثله کنم که تا کنون در عرب کس نکرده باشد پس این آیه آمد(که این کار را نباید بکنی)و گفته اند درباره اهل بئر معونه آمده که 70 تن بوده اند و از قاریان اصحاب پیغمبر بودند بریاست منذر بن عمرو که حضرت آنها را به بئر معونه فرستاد(در ماه صفر 4 هجری پس از چهار ماه از جنگ احد) تا بمردم قرآن و علم آموزند.عامر بن طفیل همه را بکشت پیغمبر(ص)سخت ناراحت شد و یک ماه بر ایشان نفرین کرد پس این آیه آمد که «لَیْسَ لَکَ مِنَ...» (از مقاتل).

ص :243

صحیح این است که این آیه در احد آمده بواسطه اینکه اکثر علماء بر این قولند و سیاق کلام نیز مقتضی همین امر است و اما اینکه خداوند فرموده (لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ) با اینکه بر اوست دعوت آنان بسوی خدا و اداء تبلیغ خود زیرا مراد دفع این ها نیست بلکه معنی اینست که:بر تو نیست(یعنی باختیار تو نیست)هیچ چیز از عقاب و استیصال و لعن و نفرین بر ایشان تا زمانی که توبه کنند و اینکه آیه موجز است و مختصر چون معنی معلوم است و خداوند تدبیر پیغمبر را برای مردم در جنب تدبیر خود ناچیز میشمارد گویا میفرماید:به هیچ وجه بر تو نیست(یعنی باختیار تو نیست)چیزی از کارهای ایشان.

أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ

-در معنای اینجمله دو وجه است:

1-یعنی بایشان لطف میکند و توفیق توبه بایشان میدهد پس توبه ایشان را بلطف خود می پذیرد.

2-اگر توبه کنند قبول میفرماید.

و این مطلب جز برای خدا صحیح نیست زیرا اوست که مالک جزاء و ثواب یا عقاب است.

أَوْ یُعَذِّبَهُمْ

یعنی اگر توبه نکنند عذابشان کند.

فَإِنَّهُمْ ظٰالِمُونَ

یعنی بواسطه ستمشان مستحق عذابند.

این آیه دلالت دارد که آنچه مربوط است بنصر و پیروزی و قبول توبه و عذاب کردن فقط مربوط بخدا است و هیچ چیز از آنها مربوط به پیغمبر(ص)نیست بلکه فقط هدایت و دعوت بحق مربوط باوست کأنه خداوند میفرماید:شمشیر را از میان آنها برمدار تا توبه کنند و خداوند توبۀ ایشان بپذیرد یا بکفر خود بمانند و بستم خود عذاب شوند.

ص :244

«اگر امید و ترس مؤمن با هم سنجیده شود بیک اندازه است و یکی را بر دیگری برتری نباشد».

و نیز اینکه غفران و عذاب را بر مشیت خود معلق و مشروط کرده از اینروست که مشیت حق بر وفق حکمت است و خداوند جز بمقتضای حکمت اراده نکند.

بعضی از بزرگان را پرسیدند که خداوند با این وسعت رحمت چگونه بندگانش را عذاب میکند؟پاسخ داد که رحمت حق بر حکمتش پیشی نمیگیرد و غلبه نمیکند زیرا رحمت او مثل مهر ما بمعنی رقت قلب نیست(بلکه بر طبق حکمت است).

ابن عباس گوید،معنی اینست:هر که را بخواهد می بخشد و هر کس را که بخواهد عذاب میکند البته عذاب میکند غیر تائبین را.

ص :246

2-ترک ربا انسان را بعدل میکشاند.

3-مکارم اخلاق از قبیل جود و سعه صدر را که نتیجه قرض دادن و به بدهکار گرفتار مهلت دادن و بهره نگرفتن است در انسان زنده میکند و این مطلب از حضرت صادق ع روایت است.

و بدو علت تحریم ربا را دوباره در اینجا ذکر فرموده با اینکه در سوره بقره نیز ذکر شده است که:1-برای اینکه پس از خبر دادن از حرمت آن صریحاً نهی کرده باشد چون در این کار و نهی صریح شدت تحذیر و برگردانیدن خطر وجود دارد.

2-نهی این نوع مخصوص از ربا که بر قانون اضعاف مضاعفه جاری است.

وَ اتَّقُوا اللّٰهَ

-از گناهان او بترسید،و یا از عقاب او بترسید یعنی معاصی را ترک کنید و گفته اند یعنی بپرهیزید از عقاب خدا با ترک معاصی.

لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ

-تا با رسیدن بآرزوهای خود سعادتمند شوید و با رفتن ببهشت رستگار گردید.

وَ اتَّقُوا النّٰارَ الَّتِی

-از کارهایی که موجب رفتن بدوزخ و آتش است آتشی که أُعِدَّتْ لِلْکٰافِرِینَ بکافران وعده داده شده و برای آنان آماده گشته.علت اینکه کفار را بآتش تخصیص داده زیرا بیشتر اهل آتش را آنان تشکیل می دهند.و در اصل آتش برای آنها آماده شده و دیگران یعنی مؤمنان گنهکار بعنوان فرع و تبع بدوزخ میروند چنان که در باره بهشت فرموده(بهشت آماده برای متقیان شده)و حال آنکه غیر متقی نیز مثل کودک و دیوانه هم ببهشت راه پیدا میکند.

حسن گوید:تخصیص کفار بوعده آتش مانع از شرکت دیگران نیست چنان که خداوند فقط مرتدین را فرموده است که در قیامت سیه رویند ولی این مانع نیست که دیگر کافران نیز سیه روی باشند چنان که خواهند بود.و خلاصه اگر چیزی را خصوصاً ذکر کردیم و حالتی را باو نسبت دادیم دلیل آن نیست که غیر آن خلاف آن حالت را دارد.

وَ أَطِیعُوا اللّٰهَ

-خدا را در آنچه بشما امر فرموده اطاعت کنید و پیغمبر را در

ص :249

شریعتی که برایتان نهاده اطاعت نمایید.

لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ

-تا مورد رحمت قرار گیرید و عذاب نشوید.

اگر بپرسید چنانچه اطاعت پیغمبر در واقع اطاعت خداست پس تکرار اطاعت رسول برای چیست؟ جواب گوییم:1-مقصود اینست که آنچه پیغمبر(ص)گوید اطاعت کنید بقصد اینکه اطاعت خداست.

2-برای اینست که مردم بدانند اطاعت پیغمبر اطاعت خداست.

3-بسوی هجرت(باسلام و پیغمبر)-از ابی العالیه.

4-بسوی تکبیر اولی(نماز)-از انس بن مالک.

5-بسوی انجام اوامر الهی(از سعید بن جبیر).

6-بسوی نمازهای پنجگانه(از یمان).

7-بسوی جهاد(از ضحاک).

8-بسوی توبه(از عکرمه).

وَ جَنَّهٍ

-یعنی بسوی بهشتی که عَرْضُهَا السَّمٰاوٰاتُ وَ الْأَرْضُ -در معنی این جمله اختلاف است و چند قول آمده:

1-یعنی عرض آن بپهنای آسمانهای هفتگانه و زمین های هفتگانه است که پهلوی هم جمع شده باشند(یعنی مجموع اینها)-از ابن عباس و جبایی و بلخی.

و علت اینکه اینجا عرض بهشت را ذکر کرده نه طول آن را زیرا طول از عرض بزرگتر است و وقتی بزرگی عرض معلوم شد بزرگی طول بطریق اولی معلوم است و در ذکر طول این مطلب نیست.

2-یعنی قیمت آن باندازه ارزش همه آسمانها و زمین است و گویند:«عرضت هذا المتاع للبیع»یعنی این متاع را برای فروش عرضه کردم و از آن عظمت قدر و گرانی آن را قصد کنند که هیچ چیز نمیتواند ارزش آن قرار گیرد(از ابی مسلم اصفهانی) این وجه لطیف است جز اینکه در آن تعسف و دشواری است.

3-مراد از عرض وسعت و عظمت آنست نه عرض اصطلاحی مقابل طول و عرب هر چیزی را که خواهد بوسعت توصیف کند بعرض توصیف میکند.امرؤ القیس گوید:

بلاد عریضه و ارض اریضه یعنی شهرهای پر وسعت و پهناور و سرزمینی خرم(در این شعر عریض بمعنی وسیع آمده و در فارسی هم معمولا پهناور مشتق از پهنا:بمعنی وسیع است) و ذو الرمه گوید:

ص :252

فاعرض فی المکارم و استطاله یعنی در مکارم اخلاق وسعت و عظمت یافته است(یعنی بسیار پیشرفت کرده)که اعرض بمعنی توسع آمد.

اگر سؤال شود که اگر وسعت بهشت به پهنای زمین و آسمانها یعنی همه جهان است پس جهنم در کجاست؟گوییم این سؤال از نبی اکرم شد فرمود سبحان اللّٰه وقتی روز میآید شب کجاست؟و این پاسخ معارضه بمثل است کنایه از آنکه خدایی که قادر است شب را هر گاه و هر جا بخواهد بیاورد قادر است جهنم را هر مکان که بخواهد و هر زمان که اراده کند بیافریند و بیاورد.

و نیز سؤال میشود که اگر بهشت در آسمان است چگونه باندازه آنها میباشد (و حال آنکه باید ظرف از مظروف کوچکتر باشد تا در آن بتواند بگنجد)در اینجا چند جواب گفته اند:

1-انس گوید:بهشت فوق آسمانهای هفتگانه است و زیر عرش.

2-قتاده گوید:بهشت فوق آسمانها و دوزخ زیر زمین واقع است.

3-اینکه گویند بهشت در آسمانهاست یعنی در جهت و طرف آسمانها(و خلاصه در طرف بالا)است نه اینکه در خود آنها گنجیده باشد و مانعی ندارد که خدا در بالا عوالمی بوسعت آسمانها بیافریند.اگر گویید در خبر آمده که در آسمان چهارم واقع است گوییم اگر خبر درست باشد مثل اینست که گویی خانه ام در باغ واقعست و حال اینکه ممکنست کنار و سر باغ واقع باشد و چند برابر باغ هم وسعت داشته باشد که مراد اینست که متصل بباغ و یا در کنار باغ است یا مثلا درش بباغ باز میشود.

4-مراد اینست که در قیامت به پهنای آسمانهاست نه الان و در زمان حال(از احمد بن علی).

أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ

-یعنی آماده شده است برای مطیعین خدا و رسول خدا که از زشتیها دوری می کنند و طاعات و امر الهی را انجام میدهند و اینکه فقط بهشت را از متقیان دانسته با اینکه فاسقانی که مورد عفو قرار گیرند و همچنین اطفال و مجانین داخل

ص :253

آن میشوند با اینکه متقی بر آنها صدق نمیکند برای اینست که مقصود اصلی از آمادگی بهشت متقیان هستند و بقیه بتبع وارد میشوند.

و نیز گفته اند:مقصود اینست که اگر متقیان نبودند بهشت خلق نمیشد چنان که اگر گویی سفرۀ مهمانی را برای امیر انداخته ام گرچه دیگران هم بر آن می نشینند و برای دیگران هم بر آن غذا نهاده شده مراد اینست که غرض اصلی از این سفره امیر است و دیگران بطفیل او دعوت شده اند و اگر او نبود مهمانی نمیکردم.

این جمله دلالت دارد که بهشت اکنون موجود است زیرا چیزی که آماده شده باشد حتماً مخلوق و آفریده شده است.

اَلَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرّٰاءِ وَ الضَّرّٰاءِ

-این جمله صفت متقیان است و در معنی سراء و ضراء دو قول است:

اول:یعنی در حال تنگدستی و گشادگی و وسعت(از ابن عباس).

دوم:در حال خوشی و اندوه یعنی این حالات روحی هرگز مانع بخشش آنها نمیشود.

وَ الْکٰاظِمِینَ الْغَیْظَ

-یعنی کسانی که هنگام جوشش خشم آن را فرو میبرند و از کسانی که اذیت و ضرر دیده اند انتقام نمیگیرند بلکه صبر پیشه میسازند.

وَ الْعٰافِینَ عَنِ النّٰاسِ

-یعنی کسانی که از گناه مردم نسبت بخود میگذرند البته در حدی که گذشت جایز باشد و اخلال در حق خدا نشود.

و گفته اند مراد عفو کنندگان از غلام و کنیز میباشند.

وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ

-یعنی هر که چنین باشد که گفته شد محسن است و خداوند نیکوکاران را دوست دارد به اینکه بآنان ثواب میدهد و ممکنست احسان صفت جداگانه در ردیف صفات قبلی باشد که شرط تقوی است.

ثوری گوید:احسان اینست که نیکی نمایی بآنکس که بتو بد کند ولی نیکی بکسی که بتو احسان کرده تجارت و مقابله بمثل است.

ص :254

سپس خداوند میفرماید که محسنین را دوست دارد و محسن بمعنای کسی است که بدیگری نعمتی دهد بر وجهی که خالی از هر گونه زشتی باشد و محسن بمعنی انجام دهنده کارهای نیک نیز میباشد البته بقصد اطاعت امر خداوند و تقرب بذات اقدس الهی-روایت شده که کنیزی از حضرت علی بن الحسین(ع)بدست حضرت آب میریخت ابریق از دست کنیزک افتاد و حضرت را بسوزانید امام سر برداشت و به کنیز نگاهی کرد کنیز گفت خدا میفرماید: «وَ الْکٰاظِمِینَ الْغَیْظَ» حضرت فرمود خشم خود فرو خوردم.کنیز گفت: «وَ الْعٰافِینَ عَنِ النّٰاسِ» حضرت فرمود:خداوند ترا عفو فرماید.

کنیزک گفت: «وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» امام فرمود برو که در راه خدا آزادی.

ص :256

و بعضی گفته اند که آیه درباره بنهان تمار آمده که زنی خواست از او خرما بخرد بنهان گفت در خانه خرمای بهتر دارم و باین بهانه زن را بخانه خود برد و او را در آغوش کشید و صورتش را بوسید زن گفت از خدا بترس.بنهان از شنیدن نام خدا متذکر شد و از کرده پشیمان گشت و زن را رها کرد و خدمت پیغمبر اکرم(ص)شرفیاب گردید و بگناه خود اعتراف نمود و چاره ای خواست پس این آیه آمد(از عطا).

یکدیگر در میگذرند و اختصاص بخدا ندارد جواب اینست که گناهانی را که موجب استحقاق عقاب است نمی بخشد مگر خداوند و همچنین خداوند گناهان کبیره را می- بخشد و تقصیرهای ما نسبت بهم در قبال آنها ناچیز است.

وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلیٰ مٰا فَعَلُوا

:یعنی بر گناه ادامه ندهند و ملازم گناه نشوند.

حسن گوید:اصرار بر گناه اینست که مردم معصیت را انجام دهند و از آن توبه نمایند و این معنی نزدیک بمعنی اول است و این گفته کافی نیست بر اینکه توبه مجرد استغفار باشد با اصرار بر گناه زیرا استغفار مؤثر است در صورتی که اصرار بر گناه نباشد و از پیغمبر اکرم(ص)روایت شده که:هیچ گناهی با اصرار بر آن صغیره نیست و هیچ گناهی اگر استغفار(و توبه واقعی)شود کبیره نیست:یعنی گناهان کبیره با توبه و استغفار بحال کبیره بودن باقی نمیماند و صغیره با اصرار بر آن بحال صغیره باقی نمیماند.

در تفسیر ابن عباس آمده که اصرار بر گناه یعنی آرامش و عادت یافتن دل بگناه و آن اینست که گناهکار توبه و استغفار را بکلی ترک گوید.

وَ هُمْ یَعْلَمُونَ

:در این جمله چند وجه محتمل است:

اول:یعنی می دانند خطاست و به خطا بودن آن نیز توجه دارند و در حال فراموشی و سهو و غفلت نباشند زیرا خداوند گناهانی را که بنده از روی فراموشی و غفلت انجام دهد میبخشاید اگر چه از آنها بعینه توبه نکند(از جبایی و سدی).

دوم:بر دلیل گناه بودن آن واقفند زیرا اگر از گناه بودن آن بی خبر باشند و راهی هم به دانستن نداشته باشند گناه از ایشان برداشته است مثل کسی که از روی نادانی با مادر رضاعی خود تزویج کند که گناهی بر او نیست-و اینست معنی قول ابن عباس و حسن.

سوم:یعنی میدانند که خداوند است که بخشایش گناهان بدست اوست.

أُولٰئِکَ

:اشاره است بمتقیان که اوصافشان گذشت.

جَزٰاؤُهُمْ

:پاداش ایشان بر اعمال و توبه.

ص :260

مَغْفِرَهٌ مِنْ رَبِّهِمْ

:مراد پوشیدن گناهان ایشان است.

وَ جَنّٰاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ خٰالِدِینَ فِیهٰا

:تفسیر این قسمت در سوره بقره گذشت.

وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعٰامِلِینَ

یعنی پاداش عمل کنندگان که عبارتست از بهشت و انواع ثواب و مغفرت و بخشایش گناهان و پرده پوشی معاصی ایشان بزرگ و نیکو پاداشی است و اینها تفضل و لطف الهی است زیرا برداشتن عقاب بواسطه توبه بخشش و تفضل است ولی استحقاق ثواب با توبه عقلاً واجبست زیرا اگر توبه موجب چنین استحقاق نباشد تکلیف بتوبه قبیح است چون مشقت دارد.

سُنَنٌ

-روشهایی است از خدا در امم پیشین که چون پیامبر خود را تکذیب میکردند خداوند آنها را بیچاره و نابود میساخت و آثار آنان را باقی نگه میداشت تا موجب عبرت و پند دیگران شود(از حسن و ابن اسحاق) و گفته اند سنن یعنی امثال و نمونه ها و مثل ها(از ابن زید).

و بعضی گفته اند:سنن یعنی امتها و سنت یعنی امت(از مفضل)و گفته اند یعنی اهل سنن.

و گفته اند معنی آیه اینست که برای هر امتی روش و طریقه ای بوده که متابعت آن کرده اند(از کلبی).

فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَهُ الْمُکَذِّبِینَ

-یعنی سیر در زمین کنید و اخبار تکذیب کنندگان را و آنچه را بایشان رسیده با دیده عبرت بنگرید تا پند گیرید و دیگر مثل اعمال آنها را تکرار منمایید و همچون آنها را تکذیب و انکار پیامبر را مپویید که نمونه آن عذابها که بر ایشان فرود آمده بر شما نیز نازل شود.

مراد از مکذبین کسانی است که بعث و نشر در قیامت و ثواب و عقاب آخرت را انکار کنند که خداوند در دنیا بنابودی و هلاک عذابشان کند و در آخرت بعذاب دردناک دوزخ و ذلت بیمانند گرفتارشان نماید.

هٰذٰا

-اشاره است بقرآن.

بَیٰانٌ لِلنّٰاسِ

-یعنی دلیل و بیانی است برای همگی ایشان(از حسن و قتاده.) و گفته اند اشاره است بقول خداوند(قد خلت من قبلکم سنن)از ابن اسحاق و بلخی و طبری.

وَ هُدیً

-علی بن عیسی گوید فرق بین بیان و هدی اینست که بیان روشن ساختن معنی چیزی است برای دیگری هر چه باشد ولی هدایت روشن ساختن طریق رشد و سعادت که طرف بآن راه رود و براه گمراهی نرود.

وَ مَوْعِظَهٌ لِلْمُتَّقِینَ

-و اینکه فرموده این بیان قرآن برای متقین است و با اینکه قرآن بیان و هدایت و موعظه برای همه مردم میباشد از اینروست که تنها متقین هستند که از آن بهره میبرند و بهدایتش هدایت میگردند و از مواعظش پند میگیرند.

ص :264

کلبی گوید:آیه پس از روز احد آمد هنگامی که پیغمبر(ص)اصحابش را امر کرد که دشمن را تعقیب کنند در حالی که اصحاب زخمدار بودند و فرمود با ما همراه نشوند مگر کسانی که دیروز در احد با ما بودند و این فرمان بر مسلمین گران آمد پس خداوند این آیه را فرستاد و دلیل کلبی بر این سخن این قسمت آیه است وَ لاٰ تَهِنُوا وَ لاٰ تَحْزَنُوا... یعنی بخود غم و سستی راه ندهید که شما برتر و بالاترید...

انس بن مالک گوید:در روز احد علی(ع)را نزد پیغمبر(ص)آوردند که شصت و چند زخم شمشیر و نیزه به پیکر مقدسش رسیده بود.

پیغمبر دست مبارک بر زخمهای وی بمالید و دستمالیدن همان و شفا یافتن باذن خدا همان چنان که گویی از اول زخمی نبود.

از ابن عباس است که در روز احد ابو سفیان بکوه بالا رفت.پیغمبر عرضه داشت خداوندا ابو سفیان را نرسد که بر ما بلندی یابد ابو سفیان ساعتی درنگ کرد و فریاد بر آورد که:این روز تقاص آن روز(یعنی رنج و کشته شدگان و جراحات امروز شما تقاص و در برابر جراحات و مقتولین روز بدر ما)همانا روزگار همواره در گردش و دگرگونی است(و هر روزی بکام کسی است)و جنگ یک روز بنفع ماست و دیگر روز بزیان ما.

پیغمبر(ص)باصحاب فرمود پاسخش گویید اصحاب فریاد بر آوردند که مقتولین شما و ما یکسان نیستند که کشته شدگان شما در دوزخند و از ما شهید و اهل بهشتند.

ابی سفیان فریاد بر آورد که(و لنا عزی و لا عزی لکم)یعنی ما عزی داریم و شما را عزّایی (1)نیست.

پیامبر فریاد بر آورد که:اللّٰه مولانا و لا مولی لکم،یعنی خدا مولای ماست و شما را مولایی نیست.

ابو سفیان گفت:اعل هبل(هبل (2)بلند است و بزرگ) پیغمبر فرمود:اللّٰه اعلی و اجل(خدا بلندتر و بزرگتر است).

وَ تِلْکَ الْأَیّٰامُ نُدٰاوِلُهٰا بَیْنَ النّٰاسِ

-یعنی ما روزگار را گاهی بکام و نفع مردم میچرخانیم و گاه دیگر بضررشان(از حسن و قتاده و ربیع و سدی و ابن اسحاق)و همانا خداوند روزگار را بین مسلمانان و کفار بگردش میآورد گاه بکاستن رنج از مسلمین و گاه بافزودن رنج بر ایشان و البته نه با پیروزی کفار علیه ایشان زیرا پیروزی علامت محبت داشتن است و خداوند بکفار هرگز محبتی ندارد و خداوند برای دنیا دگرگونی

ص :267

و اقبال را قرار داد برای اینکه مسلمین بدنیا و روزگار دل نبندند و اطمینان پیدا نکنند و در نتیجه رغبت و حرصشان نسبت بآن اندک باشد چون همواره لذات دنیا رو بزوال است و زندگی آن آمیخته بشرنگ محنتها است.

و نیز برای اینکه برای جهان آخرت که خود ابدی و جاوید و نعمتهایش زوال ناپذیر است بکوشند.

و اینکه دولت و گردش روزگار را گاه بنفع مسلمین و گاهی بضررشان قرار میدهد اینست که ایمانشان بر وجه صحیح و طبق منطق و حجت باشد چون اگر دنیا همواره بکام مسلمین بود بسیاری از مردم برای همین مطلب بعنوان تفأل باسلام میگراییدند.

و این نکته نیز معلوم باشد که پیغمبر در هر کار و هر موضعی پیروز بود یا پیروزی ابتدایی و یا در سرانجام کار و دائمی،نبودن غلبه ظاهری پیغمبر(ص)بهمان مصلحتی بود که فوقاً بیان داشتیم.

وَ لِیَعْلَمَ اللّٰهُ الَّذِینَ آمَنُوا

-مفعول دیگر(لیعلم)محذوف است و تقدیر چنین است:«تلک الایام نداولها بین الناس لوجوه من المصالح و الحکمه و لیعلم اللّٰه...»یعنی روزگار را بین مردم میچرخانیم برای مصالح و حکمتهایی و برای اینکه خدا بشناسد مؤمنین را در حالی که بوسیله ایمان از دیگران تمیز داده شده اند و ممتازند.و روی این معنی یعلم(میداند)بمعنی یعرف(میشناسد)نیست زیرا مراد این نیست که خداوند ذات و شخص مؤمنین را بشناسد بلکه مقصود اینست که تمیز آنها را بواسطه ایمان بداند (1).

و ممکنست مقصود این باشد که:خدا مؤمنان را بشناسد بواسطه صبر و پایداری که در راه جهاد با دشمن از خود نشان میدهند یعنی با آنها مثل کسی که بصبر و پایداری شناخته شده اند رفتار خواهد کرد.خداوند پیش از اظهار ایمان حال آینده آنها را میدانست.

ص :268

چنان که پس از آن میداند با این تفاوت که قبل از اظهار ایمان میدانست که در آینده از کافران ممتاز خواهند شد و پس از اظهار ایمان میداند که اکنون تمیز داده شده اند و ممتاز گشته اند پس تفاوت در علم خداوند نیست بلکه در معلوم است که اظهار ایمان ایشان است که قبل از انجام یا بعد از آن تفاوت دارد پس در علم خدا تغییر نیست بلکه در معلوم یعنی خبری است که مورد علم او واقع میشود.بعضی گفته اند مقصود آیه اینست که تا اولیاء خدا بدانند تمیز مؤمن از کافر را و اینکه علم را بخود نسبت داد برای تجلیل و بزرگداشت اولیاء میباشد که دانستن آنها دانستن خداست.

و گفته اند مراد اینست که خداوند بداند صبر و شکیبایی صابران و بیتابی و سستی جزع کنندگان را.

و نیز گفته اند یعنی تا خداوند مؤمن را از منافق جدا کند و بشناسد و با ذکر مؤمن از ذکر منافق که بقرینه معلوم است بی نیاز شد.

وَ یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَدٰاءَ

-در اینجا دو قولست:

1-تا بوسیله شهادت کسانی را که در یوم احد شهید شده اند گرامی سازد.(از حسن و قتاده).

2-خداوند بواسطه جلالت قدر و بلندی مرتبه ای که دارید شما را بر گناهان مردم شاهد قرار دهد و شهداء جمع شاهد و شهید است(از ابی علی جبایی)و از اینرو شهداء نامیده شوند که اعمالی را که شهادت میدهند و مشاهده کرده اند(این در صورتیست که جمع شاهد باشد)و اما اگر جمع شهید باشد از اینرو شهداء نامیده میشوند که جان خود را از روی علم و دیدن و شهود میدان جنگ و کشتار نثار کردند و فرار ننمودند.

وَ اللّٰهُ لاٰ یُحِبُّ الظّٰالِمِینَ

-ظاهر معنی و فایده آن اینست که خداوند ظالمان را بواسطه محبوب بودنشان بر مؤمنان مسلط نمیکند و تمکن نمیدهد بلکه برای مصالحی که گفته شد و هم برای آمرزش گناه مؤمنان چنان که در آیۀ بعد میگوید.

ص :269

و علت اینکه به این وسیله آنها را از گناه میسترد و پاک مینماید دو چیز است:

1-در اینکه کافران را آزاد میگزارد و قدرت را از ایشان نمیگیرد تا بر مسلمین بتازند و بآنها مصیبت وارد کنند برای اینست که آنها را در معرض صبر و بردباری که وسیله اجر عظیم است در آورد و وزر و وبالهای بسیاری از ایشان فرو ریزد.

2-در اینکار لطفی است که آنها را بیاد خدا اندازد و به این وسیله از ارتکاب گناه محفوظ می دارد.

ص :272

فرار کردند اینست که خداوند ایشان را مورد عتاب قرار داده(از حسن و مجاهد و ربیع).

مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ

:ضمیر در«تلقوه»و«رأیتموه»بمرگ بر میگردد یعنی قبل از اینکه اسباب مرگ را که جنگ است ببینید آرزوی شهادت میکردید و اکنون دیدید.

و مراد از دیدن موت دیدار اسباب و مقدمه موت یعنی جنگ و جهاد است چون مرگ دیدنی نیست.

وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ

:گفته شده که اینجمله تأکید رؤیت است چنان که گویی آن را با چشم خود دیدم که کلمه با چشم خود تأکید دیدم میباشد و این تأکید برای اینست که معلوم شود مراد رؤیت با قلب نیست بلکه دیدن با چشم است.

و گفته اند یعنی:در حالی که محمد(ص)را می بینید و در جمله محذوفی است.

(فلم انهزمتم:یعنی چرا فرار کردید)در حالی که محمد(ص)را می بینید.

اگر سؤال شود چگونه مؤمنان آرزو داشتند که مشرکان آنان را بکشند تا به درجه شهادت نایل شوند؟و اصلا چنین آرزویی جایز است؟ جواب گوییم جایز نیست زیرا قتل مشرکین ایشان را گناه است و آرزوی معصیت جایز نیست چنان که خداوند هم چنین اراده ای نمیکند و بچنین کاری امر نمیفرماید پس مراد اینست که مؤمنان تمنی شهادت داشتند به اینکه آن قدر در جهاد مقاومت کنند تا جان خود را فدا نمایند.

ص :274

خود را بهیچ وجه خالی نکنید که ما همواره پیروز خواهیم بود تا زمانی که شما در جایگاه خود ثابت بمانید.

قریش آمدند در حالی که خالد بن ولید در میمنه سپاه و عکرمه بن ابی جهل در میسره لشگر بود و زنانشان از عقب آنان را بدرقه میکردند و دف و نی مینواختند و سرود می خواندند و پایکوبی میکردند.

تنور جنگ افروخته شد پیغمبر(ص)فرمود کیست که این شمشیر بستاند و چنان که شایسته است آن را بر سر دشمنان فرود آرد چندان که کج شود.

ابو دجانه سماک بن خرشه انصاری آن را بگرفت و عمامه ای سرخ بر سر نهاد و با تبختر راه میرفت و چنین رجز می خواند:

انا الذی عاهد فی خلیلی

ان لا اقیم الدهر فی الکیول

اضرب بسیف اللّٰه و الرسول

یعنی:منم آنکه خلیلم از من عهد گرفته که تا آخرین صف دشمن را باقی نگزارم اینک با شمشیر خدا و پیغمبر می جنگم.

پیغمبر فرمود:اینگونه راه رفتن را خدا و پیامبر دشمن دارد مگر در چنین جایگاهی(که برابر دشمن است).

سپس پیغمبر و اصحابش بمشرکین حمله بردند و آنها را شکست و فراری دادند و امیر مؤمنان علی بن-ابی طالب-چنان که گذشت پرچمداران-را بکشت و خداوند نصرت خود را بر مسلمانان فرو فرستاد.

زبیر گوید:هند و همراهانش را دیدم که پا بفرار نهاده اند و از کوه بالا میروند و خدام خود را صدا میزنند که بیاریشان بشتابند و جز بنگهداری آنها بکاری نپردازند.

در اینوقت چون تیراندازان دیدند که دشمن عقب نشینی کرد و مسلمین بغارت اموال ایشان پرداخته اند آنها نیز قصد غارت کردند و در میانشان اختلاف پدید آمد دسته ای گفتند که امر پیغمبر(ص)را پشت سر منهید.گروهی گفتند دیگر کاری بما نیست (و جنگ بنفع ما خاتمه یافته)و برای جمع غارت بسپاه ملحق شدند.

ص :277

در اینوقت خالد متوجه شد که اکثر تیراندازان سنگر را خالی کرده و مسلمین بجمع غنیمت سرگرم شده و از پشت سر حامی ندارند، سواران خود را صدا زد و از عقب بر یاران پیغمبر حمله آورد و آنها را شکست داد و بکشت و عبد اللّٰه بن قمیه حارثی سنگی بطرف پیغمبر پرتاب کرد و بینی و دندان پیشین حضرت را بشکست و او را برو در انداخت.اصحاب که این دیدند از اطرافش پراکنده شدند و عبد اللّٰه بقصد قتل حضرتش حمله ور گشت،مصعب بن عمیر پرچمدار پیغمبر در بدر و احد به دفاع از وی بجلوی عبد اللّٰه بن قمیه رفت نام پرچم پیغمبر عقاب بود که به دست داشت ولی به دست وی شهید شد وی پس از قتل مصعب پیغمبر را که بآن حال دید کشته پنداشت و فریاد برآورد که من محمد را بکشتم و ندایی دیگر بسیار بلند برخاست که محمد کشته شد و گویند این منادی شیطان بود در نتیجه مردم بکلی از پیغمبر گریختند و از گرد او پراکنده شدند حضرت مرتب مردم را بخود میخواند و میفرمود ای بندگان خدا بسوی من بشتابید تا اینکه 30 مرد گردش جمع گشتند و از وجود مقدسش حمایت کردند تا مشرکان را از اطرافش پراکنده ساختند و دور کردند.سعد بن ابی وقاص چندان به مشرکین تیر انداخت که زه کمانش باریک و ساییده شد و دست طلحه بن عبید اللّٰه آسیب دید و خشک گشت و چشم قتاده بن نعمان از حدقه در آمد تا اینکه پیغمبر آن را بجای خود برگردانید و بهتر از اول شد.

چون پیغمبر بازگشت ابی بن خلف جمحی باو رسید و به پیغمبر گفت نجات نیابم اگر ترا سالم رها کنم!یاران پیغمبر گفتند یا رسول اللّٰه اجازه فرمایید یکی از ما باو حمله بریم.پیغمبر فرمود واگذاریدش او را رها کردند تا نزدیک پیغمبر«ص»رسید.

ابی قبل از این چون پیغمبر را می دید میگفت اسبی نجیب و قوی دارم که هر روز 16 رطل علف باو میخورانم تا بر آن سوار شوم و ترا بقتل رسانم و پیغمبر میفرمود بلکه انشاء اللّٰه من ترا خواهم کشت.

در اینوقت که ابی به پیغمبر نزدیک شد حضرت حربه ای از حرث بن صمه گرفت و باو روی آورد و بگردنش ضربه ای نواخت تا خراشی در آن پدید آمد و بدون فاصله از

ص :278

اسب بزیر افتاد و همچون گاو بانگ بر میآورد و فریاد میکرد که محمد مرا کشت.یارانش او را از معرکه بیرون بردند و میگفتند بر تو عیبی نمی بینیم.وی گفت اگر این ضربه بر افراد دو قبیله ربیع و مضر فرود میآمد همگان را میکشت مگر محمد مرتب مرا بقتل تهدید نمیکرد و پس از یک روز بمرد.

بهر حال خبر شهادت پیغمبر منتشر گشت جمعی مسلمین گفتند کاش رسولی نزد عبد اللّٰه بن ابی میفرستادیم که برای ما از ابی سفیان امان گیرد و گروهی از منافقان گفتند اگر محمد کشته شده بدین پیشین خود بازگردید.

انس بن نصر عموی انس بن مالک گفت ای مردم اگر محمد(ص)کشته شد صدای محمد زنده است زندگی پس از مرگ محمد(ص)چه لطف و ثمری دارد در راه همان هدفی که رسول اکرم میجنگید شما هم بجنگید و در همان راه بمیرید.

سپس دست بدعا برداشت و گفت خداوندا من از گفته این جمع مسلمان از تو پوزش می طلبم و از آنچه ایندسته منافقان آورده اند بیزاری میجویم سپس شمشیر بکشید و بجنگید تا شربت شهادت بنوشید.

سپس پیغمبر به پناه صخره ای رفت و مردم را بخواند اول کسی که پیغمبر را شناخت کعب بن مالک بود.او گوید چشمان حضرت را از زیر کلاه خود بشناختم که میدرخشد و با بلندترین صدا فریاد برآوردم ای معشر مسلمین بشارت باد که این رسول اللّٰه است که ایستاده حضرت بمن اشاره کرد که ساکت باش.عده ای از اصحاب بسویش شتافتند حضرت آنها را بر فرار ملامت گفت.در پاسخ گفتند:یا رسول اللّٰه پدران و مادران فدایت باد بما خبر رسید که شما شهید شده اید و دلهای ما از اینخبر بوحشت افتاد و در نتیجه فرار اختیار نمودیم در اینجا خداوند این آیه فرستاد و ما محمد الا رسول...

خداوند او را برای رسالت خود برگزید که قبل از او نیز پیامبرانی بودند که رسالت خود را به انجام رسانیدند و از دنیا رفتند و بعضی از آنها نیز کشته شدند و محمد(ص)نیز مانند پیغمبران گذشته وفات خواهد کرد و مرگ و شهادت برای او محال نیست.

و گفته اند مراد اینست که اصحاب انبیاء پس از مرگ و یا قتل پیغمبر خود مرتد نشدند شما نیز بآنها اقتدا کنید.

سپس خداوند این سخن را تأکید میفرماید:

أَ فَإِنْ مٰاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلیٰ أَعْقٰابِکُمْ

-یعنی اگر خدا او را بمیراند یا کافران او را بکشند شما پس از ایمان مرتد و کافر میشوید.

و اینکه ارتداد را انقلاب و بازگشت به پشت سر،که رجوع بقهقرا و عقب عقب رفتن است نامیده از اینروست که رده خروج از اسلام و رفتن بسوی بدترین ادیانست چنان که انقلاب(عقب عقب رفتن)زشتترین صورت راه رفتن است و همزه در (أَ فَإِنْ مٰاتَ...) برای انکار است که بصورت استفهام میباشد مثل اینجمله(أ تختار الفساد علی الصلاح-یعنی فساد را بر صلاح اختیار میکنی)که در مقام انکار است یعنی چنین کاری نباید کنی.

وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلیٰ عَقِبَیْهِ

-یعنی هر کس از دینش برگردد فَلَنْ یَضُرَّ اللّٰهَ شَیْئاً -دلیل بر وعید است و حاصل آیه چنین است:هر که مرتد شود ضررش بخودش بازگردد و هر کس شکر نماید ایمن باشد و نفع آن بخودش برسد.

برایش باز کنید و بر او اخم مکنید و هیچ مردمی نیستند که مجلس مشورتی تشکیل دهند که محمد نام یا احمد نام در میان ایشان باشد جز اینکه اگر او را طرف مشورت قرار دهند برایشان خیر پیش خواهد آمد.

از انس بن مالک است که روزی پیغمبر در بازار بود مردی صدا زد و گفت یا ابو القاسم حضرت متوجه او شد.مرد گفت مرادم آن دیگری است.پیغمبر فرمود مرا همیشه باسم یعنی محمد صدا کنید و بکنیه یعنی ابو القاسم صدا مکنید.

از ابی هریره است که پیغمبر فرمود اسم و کنیه من هر دو را بر یک نفر منهید.

خدا میدهد و من تقسیم مینمایم(چون ابو القاسم یعنی پدر تقسیم کننده)،سپس این مطلب را فقط برای علی(ع)و فرزندش اجازه داد.

ص :281

وَ مَنْ یُرِدْ ثَوٰابَ الدُّنْیٰا نُؤْتِهِ مِنْهٰا

:در معنای این جمله چند قولست:

1-یعنی هر که برای دنیا کار کند از قسمت دنیائیش محروم نخواهیم کرد ولی از آخرت بهره ای نخواهد داشت(ابن اسحاق).

2-هر کس از جهاد خود قصد اجر دنیوی یعنی غنیمت داشته باشد باو می دهیم.

و آیه بیان می دارد که به دنیا رسیدن جای حسرت ندارد زیرا که دنیا به خوب و بد داده شود(جبایی).

3-هر کس با عمل بمستحبات قصد پاداش دنیوی داشته باشد در حالی که گناهان کبیره را انجام می دهد در دنیا باو پاداش می دهیم ولی در آخرت محروم است زیرا اعمال او با گناهانش از بین میرود و این قول بعقیده قائل باحباط صحیح است(و ما احباط را قبول نداریم.) وَ مَنْ یُرِدْ ثَوٰابَ الْآخِرَهِ نُؤْتِهِ مِنْهٰا :هر کس با جهاد و اعمال خود ثواب آخرت بجوید باو آخرت می دهیم و سزاوار نیست که کسی از اعمال خود غیر از ثواب خدا چیزی بخواهد.

و قریب بهمین معنی و آیه است حدیث نبوی که:

هر کس با عمل آخرت دنیا بطلبد در آخرت نصیبی نخواهد داشت.

کلمۀ من(در نؤته منها)ممکنست زائد باشد و ممکنست برای تبعیض باشد یعنی بعضی از آنها را باو می دهیم زیرا ثواب بقدر عمل خواهد بود.

وَ سَنَجْزِی الشّٰاکِرِینَ

:یعنی بشاکران ثواب شکر و پاداش می دهیم.

در تکرار این جمله دو قول است:

1-برای تأکید و اشاره ببزرگی مقام شاکران است.

2-یعنی بشاکر نعمت دنیا نیز بعنوان پاداش می دهیم که گمان نرود که شاکر از نعیم دنیا که بکافر داده میشود محروم است(از ابن اسحاق).

ابان بن عثمان از امام باقر(ع)روایت میکند که:به علی(ع)در روز احد 60 جراحت رسید و پیغمبر به ام سلیم و ام عطیه دستور داد او را مداوا کنند.گفتند یا

ص :283

رسول اللّٰه هر جای از بدنش را معالجه و پانسمان میکنیم جای دیگری از بدنش گشاده میشود و از بسیاری و شدت جراحت ها بر جان او ترسانیم.پیامبر(ص)با مسلمین به عیادت وی آمدند در حالی که یک زخم دیگر برای علاج مانده بود.پیغمبر دست خود بر آن بمالید و فرمود مردی که در راه خداوند باین مصیبت مبتلی شود معذور است و زخمی که حضرت بر آن دست مالیده بود بهبود یافت و علی(ع)فرمود:شکر خدا را که از جنگ فرار ننمودم.خداوند علی(ع)را در دو مورد از قرآن سپاس بگفت:

اول «وَ سَیَجْزِی اللّٰهُ الشّٰاکِرِینَ» دوم «وَ سَنَجْزِی الشّٰاکِرِینَ».

ابو علی جبایی گوید:در آیه دلالت است بر اینکه اجل انسان یک اجل بیش نیست و همان وقت مرگ اوست زیرا با مرگ از اجل موت که خداوند برایش قرار داده جدا نمیشود.

ابن اخشید گوید:

آیه بر این مطلب دلالت ندارد زیرا انسان دو اجل دارد:اجلی که بآن میمیرد و اجلی که موهبت الهی است و با این حال جز در موقع و اجلی که خداوند آن را اجل موت او قرار داده نمیمیرد.و قول اول قویتر است.

4-ربیون ده هزار نفر است(از زجاج).و همین قول مروی از حضرت باقر است.

5-ربیون یعنی تابعان و ربانیون یعنی والیان(از ابن زید).

و اگر ضمیر در کلمه«قتل»را به نبی نسبت دهیم معنی چنین میشود:

چه بسیار انبیایی که کشته شدند در حالی که جماعتی بسیار با او بودند و پس از او در راه دین او جنگیدند.

فَمٰا وَهَنُوا

:یعنی سست نشدند.

اگر ضمیر قتل را نسبت به ربیون دهیم مراد اینست که چه بسیار انبیایی که ربیون با آنها کشته شدند و ما بقی از آنها که زنده ماندند،پس از مقتول شدن آنها سست نشدند-حسن همین قول را قبول کرده زیرا معتقد است که هیچ پیغمبری تا کنون در میدان جنگ کشته نشده و قتاده و ربیع و ابن اسحاق قول اول را پذیرفته اند و باین معنی نبی مقتول است «فَمٰا وَهَنُوا» سست نشدن مال پیروان آنهاست و خداوند بیان میفرماید که اگر پیغمبر چنان که در احد به دروغ منتشر شد کشته میشد لازم نبود که مسلمین ضعیف و سست شوند چنان که همراهان انبیاء گذشته با قتل آنها سست نگشتند و این معنی مروی است از حضرت باقر«ع».

ابن عباس گوید یعنی:با قتل پیغمبر خود سست نشدند و دست از دین بر نداشتند.

و گفته اند: «فَمٰا وَهَنُوا» یعنی از جهاد دشمن نترسیدند.

وَ مَا اسْتَکٰانُوا

:یعنی در برابر دشمن خاضع نشدند(از زجاج).

وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الصّٰابِرِینَ

:و خداوند صابران در جهاد را دوست دارد-ابن انباری گوید:یعنی واجبست که در امر پیغمبرتان قتال و جهاد کنید اگر کشته شد چنانچه امم انبیاء پیشین پس از قتل آنها با دشمن جنگیدند و از دین خود باز نگردیدند.

وَ مٰا کٰانَ قَوْلَهُمْ

-و سخن آنها هنگام دیدار و برخورد با دشمن نبود، إِلاّٰ أَنْ قٰالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنٰا ذُنُوبَنٰا -یعنی گفتۀ آنها نبود مگر استغفار و اغفر لنا ذنوبنا-یعنی گناهان ما را بر ما پرده بپوش به اینکه ما را بدانها عقاب نکنی.

ص :287

وَ إِسْرٰافَنٰا فِی أَمْرِنٰا

-قدمهای ما را در راه جهاد با دشمن ثابت بدار بوسیلۀ تقویت دلهای ما و ایجاد اسبابی که بوسیله آنها ثبات قدم پیدا میکنیم...

و گفته اند مراد اینست که قدمهای ما را در راه دین ثابت بدار.

وَ انْصُرْنٰا

-ما را کمک کن.

عَلَی الْقَوْمِ الْکٰافِرِینَ

-بر کافران بافکندن رعب در دل آنها و ما را بفرشتگان یاری ده.

سپس خداوند آنچه را که پس از دعا بایشان عنایت فرموده بیان میدارد که:

فَآتٰاهُمُ اللّٰهُ

-خداوند بآنها که وصفشان گذشت عطا فرمود.

ثَوٰابَ الدُّنْیٰا

-که نصرت ایشان بود تا بر دشمن غالب شدند و از ایشان غنیمت گرفتند.

وَ حُسْنَ ثَوٰابِ الْآخِرَهِ

-یعنی مغفرت و بهشت.

ممکن است آنچه در دنیا از نصرت و پیروزی بایشان داده ثوابی است که بواسطه اطاعت الهی استحقاق آن را داشته اند.

و ممکنست که این بخشش و عطیه الهی از راه تفضل باشد در اینصورت مجازاً ثواب نامیده شده.

و ثواب عبارت است از نفع خالص که مورد استحقاق و همراه با تعظیم و بزرگداشت باشد.

وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ

-خدا محسنین را در رفتار و کردارشان دوست میدارد.

محسن فاعل حسن و بجای آرندۀ حسن.و گفته اند:محسن کسی است که با اطاعت حق بخویشتن نیکی میکند و گفته اند:یعنی احسان کننده بدیگری.

ص :288

و جهنم را عوض بهشت انتخاب کنید.

بَلِ اللّٰهُ مَوْلاٰکُمْ

-یعنی خداوند اولی است که اطاعتش کنید و هم او بر نصرت شما اولی است.

وَ هُوَ خَیْرُ النّٰاصِرِینَ

-او بهترین یاوران است.با اینکه نصرت دیگران نسبت بنصرت خدا مورد توجه نیست خداوند خود را بهترین ناصرین خوانده که بگوید اگر نصرت دیگران فرضاً قابل توجه باشد باز او بهترین ناصر است چون مغلوبیت درباره او تصور نرود در حالی که برای دیگران کاملا ممکن و عادی است و بعلاوه ناصر واقعی اوست که همه زمین و آسمانها از اوست و بهر چیز میتواند شما را نصرت کند.

ص :291

در دل مشرکان است.

سَنُلْقِی

:خواهیم افکند.

فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ

:در دل کافران ترس و فزع.

بِمٰا أَشْرَکُوا بِاللّٰهِ

:بواسطه اینکه بخدا شرک آوردند.

مٰا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطٰاناً

:چیزهایی را که در آن دلیلی بر ایشان قرار داده نشده یعنی بر شرک خود دلیلی ندارند.

وَ مَأْوٰاهُمُ

:جایگاهشان.

اَلنّٰارُ

:آتش است که بدان عذاب شوند.

وَ بِئْسَ مَثْوَی الظّٰالِمِینَ

:جایگاه ظالمان بسیار بد است.

روایت است که کافران مثل مردم شکست خورده وارد مکه شدند از ترس اینکه مبادا پیغمبر و اصحابش بر آنها دوباره حمله آرند و پیغمبر فرمود من باندازۀ مسافت یک ماه بوسیلۀ رعب نصرت شدم.

ص :293

دست کشیدید.

وَ تَنٰازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ

:یعنی راه اختلاف پیش گرفتید.

وَ عَصَیْتُمْ

:امر پیغمبر را در حفظ سنگر عصیان کردید.

مِنْ بَعْدِ مٰا أَرٰاکُمْ مٰا تُحِبُّونَ

:پس از آنکه نصرت خود و هزیمت کفار و دست یافتن به غنیمت را که محبوب شما بود بشما دادیم.اکثر مفسران:آنند که همه آیه در باب احد است و ابو علی جبایی گوید:یعنی وقتی آنها را در بدر بکشتید تا اینکه در احد بترسیدید و در آن روز اختلاف و عصیان پیش گرفتید پس از آنچه از فتح و نصرت که در بدر بشما دادیم.

و قول بهتر همان اولیست که درباره احد میباشد.

جواب از (إِذٰا فَشِلْتُمْ...) محذوف است:یعنی وقتی چنین و چنان کردید خداوند شما را امتحان کرد و نصرت خود از شما برداشت.

مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الدُّنْیٰا

:بعضی از شما دنیا یعنی غنیمت می خواهد و آنها کسانی بودند که برای جمع غنیمت سنگرگاه خود را در کوه رها کردند با اینکه پیغمبر امر کرده بود که تا آخر معرکه آنجا را رها نکنند.

وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الْآخِرَهَ

:یعنی از جهاد نعمتهای نزد خدا را میخواهند مراد عبد اللّٰه جبیر و تیر اندازان بودند که بر جای خود ثابت بماندند.

ابن مسعود گوید:من نمی دانستم که یک تن از اصحاب پیغمبر طالب دنیا باشد تا اینکه این آیه در روز احد نازل شد.

ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ

:در اینکه خداوند انصراف مسلمین را بخود نسبت داده چند وجه است:

1-مؤمنان دو دسته بودند یک دسته آنان که در فرار از معرکۀ جنگ گناهکار بودند.

دستۀ دوم آنان که گناهکار نبودند زیرا پس از شکست و فرار مسلمین اندک بودند و باذن خدا برای حفظ جان انصراف و بازگشت از جنگ نمودند زیرا خداوند واجب کرده بود که در برابر دویست کافر اگر لا اقل صد نفر بودند ایستادگی کنند و چون بکمتر

ص :296

از این مقدار رسیده بودند وجوب ایستادگی برداشته شد و خداوند این دو دسته را چنین بیان میکند که شما را بازگردانید(یعنی عده ای قلیل از شما را پس از فرار اکثر اجازه رفتن داد)از شما عفو فرمود(یعنی کسانی که در ابتدا فرار کردند و یا جا خالی نمودند)-از ابو علی جبایی.

2-نصرت را از شما برداشت و شما را بخود واگذار کرد بسبب اینکه با امر پیغمبر مخالفت ورزیدید و در نتیجه شکست خوردید و منهزم شدید(از جعفر بن حرب).

3-شما را امر نکرد که بلا فاصله دوباره بمشرکین حمله کنید تا شما را امتحان کند بوسیلۀ مظاهرت و پشت گرمی و انعام و تخفیف دادن بر شما(از بلخی).

لِیَبْتَلِیَکُمْ

:یعنی برای اینکه شما را امتحان کند یعنی مثل معامله امتحان کننده با شما عمل بنماید چون خداوند بندگان را بآنچه میکنند جزا می دهد نه بآنچه که می داند اگر امتحان شوند از آنها صادر میشود لذا امتحان میکند تا پاداش بر عمل باشد.

وَ لَقَدْ عَفٰا عَنْکُمْ

:یعنی پس از اینکه امر پیغمبر را مخالفت کردید خداوند از شما گذشت کرد.

و گفته اند یعنی خداوند پس از اینکه امر کرده بود که(با همین حال جراحت و شکستگی)کفار را تعقیب کنید از این امر صرفنظر کرد و شما را از این رنج عفو نمود (از بلخی).وی گوید:مسلمین چون برای تعقیب کفار به نقطه حمراء الاسد رسیدند خداوند این حکم را از ایشان برداشت.

وَ اللّٰهُ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ

:یعنی خداوند صاحب منت و نعمت است بر مؤمنان بنعمتهای دنیا و دین.و گفته اند:یعنی بمغفرت گناهانشان و گفته اند:یعنی منت و فضل او اینست که آنها را مستأصل نکرد.

واحدی باسناد خود از سهل ساعدی نقل میکند که پیغمبر اکرم(ص)روز احد در حالی که دندان پیشین او شکسته بود و فاطمه(ع)خون های او را پاک میکرد بیرون آمد و علی(ع)بر آنها آب میریخت و چون فاطمه(ع)دید که آب جریان خون را شدت می دهد قطعه ای حصیر برداشت و سوزانید و خاکستر آن را بر زخمها ریخت تا خون بند آمد.

ص :297

سپس بعد از اندوه آرامش و چرتی بر شما نازل فرمود خوابی که گروهی از شما را فرا گرفت و گروهی که غصه جان خود داشتند و به خداوند گمان ناحق،گمان جاهلیت میبردند میگفتند:ما را در این کار اختیاری نبود.بگو اختیار کارها همگی به دست خدا است در دل خود پنهان می دارند چیزهایی را که بر تو آشکار نمی سازند.میگویند اگر اختیاری در این امر می داشتیم(و یا اگر وعده نصرت راست بود)در اینجا کشته نمیشدیم بگو اگر در خانه هایتان هم باشید کسانی که قتل بر آنها مقرر گردیده به کشتنگاه خود میرفتند و تا خداوند آنچه در سینه دارید بیازماید و آنچه را در دل شماست پاک و تصفیه و خالص گرداند و خداوند نهفته های سینه ها را می داند.

ص :299

نمیکردید و هیچیک از شما برای دیگری توقف نمی نمود.

وَ الرَّسُولُ

:یعنی محمد(ص).

یَدْعُوکُمْ فِی أُخْرٰاکُمْ

:یعنی شما را از پشت سر صدا میکرد و میفرمود:

بندگان خدا بسوی من بازگردید من رسول اللّٰه هستم.

اگر گفته شود فلانی در آخر مردم و یا اخرای مردم آمد یعنی در پشت سر ایشان می آمد.

فَأَثٰابَکُمْ غَمًّا بِغَمٍّ

-در اینجا چند قولست:

1-یعنی عوض اینکه شما برای غنیمت پیغمبر را مغموم و اندوهناک ساختید یا اینکه او را عصیان کردید و امرش را زیر پا نهادید خداوند هم شما را اندوهناک و گرفتار غم نمود به اینکه شما را شکست داد و مشرکین را پیروز گردانید غم اول در آیه غم مؤمنین منهزم است در مقابل غم دوم که غم رسول اللّٰه است(زجاج) 2-یعنی غم پس از غم و غم روی غم و مراد کثرت غم آنان بود بواسطه ندامت بر کرده های خود و بواسطه مصیبات و شدایدی که بایشان رسید و بواسطه اینکه نمیدانستند چه عقابی از طرف خدا در انتظار آنان است.

3-غم اول بر زخمها و کشته ها و غم دوم خبر دروغین شهادت پیغمبر بود(از قتاده و ربیع) 4-یعنی در احد غمی بشما رسید در برابر غمی که در بدر بمشرکین روی آورد (از حسن).در این قول اشکالیست زیرا صحیح اینست که در برابر غمی که در بدر از دست مسلمین بمشرکان رسید باید بمسلمین جزای خوب و کرامت داده شود نه اندوه و غم.

5-مراد غم و اندوه مشرکان است که از نیروی مسلمین بر تعقیب ایشان تا حمراء الاسد در آنان پدید آمد و این غم عوض اندوه مسلمین بود از مصیبات وارده(از حسن بن علی مغربی).

و از اینرو در آیه به غم نسبت ثواب داده شده است زیرا معنی اصلی ثواب مجازات

ص :301

بر فعل است چه طاعت و چه معصیت لکن بتدریج در جزاء طاعت زیاد بکار رفته و غم نیز پاداش معصیت آنها بوده مثل صواب.

و گفته اند:این نسبت از اینجهت است که ثواب در جای غیر خود(عقاب)بکار رفته چنان که بشارت(مژده بر نعمت)بجای مژده به عقاب مجازاً بکار رفته در این آیه (فَبَشِّرْهُمْ بِعَذٰابٍ...) (و از این قبیل استعمالات بعنوان تحکم یا تأکید زیاد است).

لِکَیْلاٰ تَحْزَنُوا عَلیٰ مٰا فٰاتَکُمْ وَ لاٰ مٰا أَصٰابَکُمْ

-یعنی خداوند این غم را بر شما فرود آورد تا بر غنیمتهایی که از دست شما رفت اندوه مخورید و امر پیغمبر را ترک مگویید و نیز برای اینکه بر شدائدی که در راه خدا بشما رسید اندوهناک مباشید و اندوه شما فقط بر عصیان و مخالفت شما با امر پیغمبر باشد و تقدیر کلام چنین میشود:برای اینکه اشتغال شما بر اندوه عمل زشت و عصیانتان شما را از دیگر غمها باز دارد.

و گفته اند:مراد اینست که خداوند شما را عفو کرد که بر آنچه غنیمت از دست داده اید غمگین مباشید زیرا عفو خداوند همه حزنها را میبرد.

وَ اللّٰهُ خَبِیرٌ بِمٰا تَعْمَلُونَ

-این جمله برای ترغیب بر اطاعت و ترساندن از معصیت است.

سپس خداوند نعمتی را که بعد از این بآنها ارزانی داشت یاد میکند تا مراجعت کنند و به پیغمبر روی آورده از او عذر خواهی کنند.پس چرت و کسالت را در آن حالت بر ایشان فرستاد بطوری که بر زمین میافتادند و راحت چرت میزدند و منافقین نمیتوانستند آرام گیرند و عقلهایشان از ناراحتی از سر بدر رفته بود.میفرماید:

ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَهً نُعٰاساً

-در اینجا انزال مجازاً بمعنی بخشیدن است یعنی ای مؤمنان خداوند پس از آنکه در احد غم و اندوه شما را فرو گرفته بود خوابی آرام و پر امن بر شما مستولی کرد.

نعاس،یعنی خواب و در اینجا بدل اشتمال است از امنه چون خواب در صورتی بچشم انسان میآید که در حال امن باشد و آدم خائف خوابش نمیبرد.

اینک ذیلا خداوند بیان میفرماید که این خواب آرام برای مخلصان و مؤمنان

ص :302

بوده ولی منافقان در همان حال ترس و رعب بماندند.

یَغْشیٰ طٰائِفَهً مِنْکُمْ

-یعنی خواب فقط گروهی را که مؤمنان بودند بگرفت و علت این مطلب این بود که مشرکان مسلمین را تهدید ببازگشت خود و جنگ دوباره کردند و مؤمنان آماده جنگ و دفاع ایستادند خداوند در اینوقت حالت امنی بر مؤمنان فرستاد تا خواب راحتی بر چشمانشان مستولی شد بخلاف منافقان که ترس از بازگشت کفار آنها را بیتاب کرده بود(از ابن اسحاق و ابن زید و قتاده و ربیع) وَ طٰائِفَهٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ -و عده ای که بخود مشغول بودند و گفته اند:یعنی نفسشان آنها را بهم و اندوه وا داشته بود و معنی اینست که همتشان بر خلاص نفس خودشان بود و عرب این لفظ را «أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ» بر هر آدم ترسانی که هم بر خلاص کردن خود او را بهراس افکنده باشد بطوری که از هر چیز دیگری منصرف باشد استعمال میکند.

یَظُنُّونَ بِاللّٰهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجٰاهِلِیَّهِ

-یعنی مثل زمان جاهلیت خود گمان میکنند خداوند محمد(ص)و مسلمین را یاری نخواهد کرد.

و گفته اند:یعنی مثل اهل جاهلیت که کفار و مشرکین هستند فکر و گمان میکنند یعنی وعد و وعید حق را دروغ می پندارند.

و گفته اند:ظن آنها همان است که در جمله بعد توضیح داده شد که میفرماید:

یَقُولُونَ هَلْ لَنٰا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَیْءٍ

-یعنی بعضی به بعضی دیگر گویند آیا ما را از فتح و نصرت حق نصیبی خواهد بود.و این سخن را از راه تعجب و انکار میگفتند.

یعنی هیچیک از اینها برای ما نخواهد بود.و گفته اند معنی آن اینست که ما با اکراه از مدینه بیرون آمدیم و اگر اختیار با ما بود بیرون نمیشدیم.

و گوینده این سخن بهر معنی که باشد از عبد اللّٰه ابیّ و معتب بن قشیر و دار و دسته آن دو بودند(از زبیر بن عوام و ابن جریح).

قُلْ

-ای محمد بگو إِنَّ الْأَمْرَ کُلَّهُ لِلّٰهِ -همه امور بدست خداست.هر که را بخواهد یاری کند و هر کس را که بخواهد خوار گرداند هر که را او یاری کند کس نتواند که خوارش سازد و

ص :303

هر که را او مخذول گرداند کس قدرت یاریش ندارد و یا اینکه گاه فتح سریع بمؤمن میدهد و گاه نصرت آنها را بتأخیر میاندازد و این امر بر طبق حکمتست و هرگز در وعده او خلفی نخواهد بود و مراد از کلمه امر نصر و یاری است.

یُخْفُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ مٰا لاٰ یُبْدُونَ لَکَ

-یعنی در دل خود شک و نفاق و آنچه را که قدرت اظهارش را ندارند پنهان میکنند.

یَقُولُونَ لَوْ کٰانَ لَنٰا مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ

-میگویند اگر همانطور که بما وعده داد ظفر و پیروزی برای ما بود.

مٰا قُتِلْنٰا هٰاهُنٰا

-ما اینجا کشته نمیشدیم و این جمله در مقام تکذیب و شک آنها درباره وعده الهی به پیغمبر به اینکه مسلمین حتماً بر شرک پیروز خواهند شد میباشد.

قُلْ

-بگو ای محمد بایشان در جواب این سخن:

لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلیٰ مَضٰاجِعِهِمْ

- در اینجا دو قولست:

1-یعنی ای منافقان و شک آوران اگر در خانه هایتان بنشینید و از جهاد سر باز زنید مؤمنان که بر ایشان جهاد واجب شده با صبر و بامید ثواب الهی بجنگ بیرون خواهند رفت و در راه خدا میکشند و کشته میشوند و تقدیر کلام اینست که اگر شما از جهاد تخلف کنید مؤمنان تخلف نخواهند کرد.

2-اگر شما در خانه ها بمانید کسانی که قتلشان مکتوب شده و اجلهایشان در لوح محفوظ برای این وقت معین گشته بخوابگاه خود خواهند شتافت زیرا آنچه را که خدا واقع شدن آن را میداند البته واقع خواهد شد.و لازمه و معنی این سخن این نیست که مشرکان قدرت بر قتال نخواهند داشت باین دلیل که خداوند این مطلب را درباره ایشان میداند و نوشته است زیرا علم خداوند هم چنان که باین مطلب تعلق دارد که آنها از جهاد تخلف خواهند کرد باین مطلب نیز تعلق دارد که آنها قدرت بر جهاد دارند و با داشتن قدرت تخلف خواهند نمود و خلاصه علم خدا بتخلف آنها از جهاد سلب قدرت آنها را از جهاد نمیکند.

ص :304

وَ لِیَبْتَلِیَ اللّٰهُ مٰا فِی صُدُورِکُمْ

-یعنی خداوند آنچه را که در دل دارید بوسیله اعمال خودتان آزمایش میکند زیرا آنچه را بعلم غیب میدانست با اعمال شما بطور شهود میداند زیرا مجازات فقط بر چیزهایی داده میشود که از روی مشاهده دانسته شود نه بر اعمالی که میداند انجام خواهد داد ولی هنوز بدان عمل نشده(از زجاج) و گفته اند یعنی:خداوند با شما همانطور عمل میکند که:امتحان کنندگان عمل میکنند.

و گفته شده که این جمله عطف است بر جملۀ «ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ و لِیَبْتَلِیَ اللّٰهُ مٰا فِی صُدُورِکُمْ» وَ لِیُمَحِّصَ مٰا فِی قُلُوبِکُمْ -یعنی تا خالص گرداند آنچه در دل شماست.

گفته اند:این جمله خطاب بمنافقین است،یعنی پیغمبر شما را بخروج بطرف میدان جنگ امر میکند ولی شما بیرون نمیروید و به این وسیله دشمنی شما با مسلمین واضح میگردد و اسرارتان منکشف میشود در نتیجه مسلمین شما را از خود نمیشمرند.

و گفته اند،مراد اینست که:تا اولیاء خدا آنچه را در دل دارید آزمایش کنند.

و گفته اند:جمله عطف است به«امنه نعاساً»یعنی تا در این احوال موافقت دل شما با ظاهر و زبان شما روشن شود و دلتان را با نشان دادن عجایب کارهای خود از شک پاک گرداند.

و نیت هایتان را خالص گرداند.و البته این تمحیص و تخلیص مخصوص مؤمنان است نه کافران.

وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ بِذٰاتِ الصُّدُورِ

-یعنی خداوند برای این امتحانتان نمیکند که آنچه در دل دارید بداند زیرا آنها را از قبل میداند بلکه برای این امتحانتان میکند که اسرار شما بر ملا شود و جزاء شما بر اعمالی که از شما بظهور رسد بوده باشد نه بر چیزی که هنوز انجام نداده و خدا میداند.

ص :305

مهاجران بودند و هشت نفر از انصار.از مهاجران علی(ع)و ابی بکر و طلحه و عبد الرحمن ابن عوف و سعد بن ابی وقاص.ولی درباره ماندن هر یک از اینها اختلاف است جز علی(ع)و طلحه که بیشک باقی مانده بودند.

از عمر بن خطاب روایت شده که گوید:همچون قوچ و بز کوهی از کوه بالا میرفتم و فرار میکردم و عثمان فرار کرد و بر نگشت مگر پس از روز احد.

ص :308

مراد اینست که این سخنان گفتند تا مؤمنان را از جهاد باز دارند و نتوانستند و مؤمنان به جنگ رفته غنیمت و فتح نصیبشان شد و این امر موجب حسرت آنها گردید.

و گفته اند معنی آیه اینست که همچون این کفار مباشید و اینسخنان مگویید که خداوند این حرفها را موجب الزام حسرت و حزن در قلوب ایشان قرار دهد چون آنچه گمان میکردند خلاف در آمد و بآرزویشان نرسیدند و عزت پیروزی و غنیمت را نیز از دست دادند.

وَ اللّٰهُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ