ص :2

را بر آن گواه آورده اند که آن حضرت بزن مستحاضه ای فرمود:

«دعی الصلاه ایام اقرائک» نمازت را در ایام عادت کنار بگذار و رها کن که در اینجا کلمه«اقراء»بمعنای حیض ها است زیرا نماز تنها در آن حالت واجب نیست.

کسانی که می گویند«قرء»بمعنای پاکی و طهارت است استدلال می کنند باین آیه «فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ» یعنی زنان را برای نگاهداری عده رها کنید و طلاق دهید و با توجه به اینکه طلاق باید در طهر باشد(البته طهر و پاکی که در آن آمیزش صورت نگرفته باشد)و ظاهر آیه هم اینست که طلاق مبدء و آغاز عده است بنا بر این مقصود از«قرءها»که میزان و اندازه عده است همان پاکی ها می باشد.و نیز بقول رسول اکرم که به عبد اللّٰه بن عمر وقتی زنش را در حال حیض و عادت طلاق داده بود فرمود:باید رجوع کند و وقتی زن پاک شد آن وقت طلاق دهد یا نگاهدارد آن گاه حضرت این آیه را تلاوت فرمود «إِذٰا طَلَّقْتُمُ النِّسٰاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ» طلاق دهید برای عده آنها یعنی قبل از عده(که عده با آن آغاز شود)و این میفهماند که عده همان پاکی ها است نه حیض زیرا در این صورت است که پس از طلاق،زن وارد عده میشود و اگر زن را در حال حیض طلاق دهد وارد در عده نمی شود مگر بعد از تمام شدن ایام حیض.

3-اصحاب از زراره نقل کرده اند که گفت من شنیدم از ربیعه که میگفت نظر من اینست که«اقراء»در قرآن همان طهرها است که فاصله دو حیض می باشد و بمعنای حیض نیست.

زراره میگوید داخل بر حضرت باقر(ع)شده رأی ربیعه را بر آن حضرت عرض کردم حضرت فرمود او اگر این رأی را بخودش نسبت میدهد دروغ میگوید این رأی، از علی است.زراره عرض می کند:آیا علی اینطور میفرمود و چنین معتقد بود.

حضرت فرمود آری.او چنین میفرمود که«قرء»همان طهر و پاکی است چون در حال پاکی خون یک جا جمع میشود بآن قرء گفته اند و وقتی حیض شد متفرق میگردد.

زراره میگوید عرض کردم مردی زنش را در حال پاکی طلاق داد بدون نزدیکی و آمیزش و دو عادل را هم شاهد گرفت حضرت فرمود:وقتی داخل در حیض سوم شد

ص :5

عده اش تمام شده است و برای ازدواج آماده و بی اشکال می باشد.

زراره عرض میکند:مردم عراق از علی علیه السلام روایت میکنند که حضرت فرمود:در این فرض شوهر سزاوارتر است به رجوع باین زن تا وقتی که از حیض سوم پاک نشده است حضرت فرمود دروغ میگویند.

«وَ لاٰ یَحِلُّ لَهُنَّ»

بر زنانی که طلاق داده شده و باید عده نگاه دارند حلال نیست که «أَنْ یَکْتُمْنَ مٰا خَلَقَ اللّٰهُ فِی أَرْحٰامِهِنَّ» مخفی کنند آنچه را که خدا در رحم هایشان آفریده است.

در اینکه مقصود از آنچه در رحم هایشان خدا آفریده و باید کتمان نکنند چیست؟ اقوالی گفته شده است از این قرار:

1-مراد پنهان کردن عادت حیض است(ابراهیم-عکرمه).

2-مقصود پنهان کردن آبستنی است(ابن عباس-قتاده).

3-پنهان کردن حیض و آبستنی است(ابن عمر و حسن).

از امام صادق علیه السلام نیز همین قول سوم نقل شده است که حضرت فرمود خداوند بر زنان سه چیز را واجب و لازم کرده:حیض و پاکی و آبستنی یعنی اظهار این امور را و این قول اعم از دو قول قبلی و اولی از آنها می باشد.

علت اینکه حرام است بر زنان که حیض یا حمل خود را کتمان کنند همین است که حق شوهر در آمیزش با آنها از بین نرود(از ابن عباس)و نیز فرزند به مرد دیگری نسبت پیدا نکند(از قتاده).

إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ

یعنی هر کس که بخدا و جهان دیگر معتقد باشد صفت و روش او چنین است و کلمه«ان»(اگر)در اینجا بمعنای شرط نیست که لازمه اش این باشد اگر بخدا معتقد نیست جائز است که پنهان کند،نه،بلکه منظور اینست که خود ایمان مانع میشود از ارتکاب باین گناه همانطور که شخص برفیقش میگوید:«اگر مؤمنی ستم مکن»که در واقع سرزنش به عمل گناه است با ایمان.

«وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذٰلِکَ»

یعنی شوهرانشان سزاوارترند در مراجعه

ص :6

به آنان و بازگردانیدن آنها به حالت نخستین(همسری)در این مدت که برای آنها تعیین شده است زیرا در این مدت برای شوهر حق مراجعه بزن هست و همین که مدت عده پایان یافت این حق تمام میشود.از این مطلب استفاده میشود که شوهر به تنهایی میتواند رجوع کند و زن را مجدداً بهمسری درآورد و به رضای زن و یا عقد مجدد و شاهد گرفتن نیاز ندارد،و این حق رجوع،مختص است به طلاق های رجعی اگر چه اول آیه عام است و شامل همه مطلقات چه رجعی و چه بائن(آن مطلقه ای که دیگر شوهر حق رجوع ندارد)میگردد.

«إِنْ أَرٰادُوا إِصْلاٰحاً»

وقتی خواستار اصلاح و نیکی باشند نه اضرار و دشمنی برای اینکه معلوم است وقتی مردی بخواهد زنش را آزار رساند او را یک بار طلاق میدهد و رهایش میکند تا نزدیک پایان عده اش و در این موقع بار دیگر رجوع میکند و مدتی او را رها میکند و بار دیگر طلاقش میدهد و باز تا نزدیک انقضاء عده او را رها میکند و بهمین ترتیب..

بنا بر این آیه میفرماید اگر قصد اصلاح داشته باشد نه آزار،رجوع کند.باید توجه داشت که این شرط(اصلاح خواهی)تنها شرط مباح بودن رجوع است از نظر تکلیفی اما از نظر وضعی و اثر رجوع پس اجماع همه امت بر اینست که اگر بقصد آزار رساندن هم رجوع کند باز احکام وضعی رجوع،مترتب میشود و در این نوع آثار فرق نمی کند.

«وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ»

برای زنان است بر شوهران از حقوق مانند آنچه شوهران بر آنان دارند.

این بیان از جمله های بسیار جالب قرآن است که جامع فوائد زیادی می باشد و منظور،حقوقی است که زنان بر شوهران دارند از قبیل نیکی معاشرت با آنان،ضرر نزدن بآنها،مساوات در قسمت بیتوته،نفقه و لباس همانطور که متقابلا مردها بر همسرانشان حقوقی دارند مانند لزوم اطاعت زن از مرد در چیزهایی که خدا واجب کرده است(مانند حق آمیزش،عدم خروج از منزل بدون اجازه شوهر)و اینکه کسی

ص :7

را بخود راه ندهد و نطفه و فرزند شوهر را بطور صحیح رعایت کند.

نقل شده است که زن معاذ نزد پیامبر اکرم آمده عرض کرد یا رسول اللّٰه حق زن بر شوهر چیست؟رسول اکرم(ص)فرمود اینکه بصورت زن نزند و از او بدگویی نکند، از غذایی که خود میخورد بزن نیز بخوراند از لباسی که می پوشد بزن بپوشاند و از او دوری ننماید.

و از آن حضرت نقل شده که فرمود از خدا در مورد زنهایتان بترسید زیرا شما آنها را بصورت امانت الهی گرفته اید و آنان بکلام خدا بر شما حلال شده اند و از جمله حقوق شما بر ایشان اینست که دیگری را بخود راه ندهند و اگر چنین کردند حق دارید آنها را بزنید و خوراک و پوشاک ایشان بر شما لازم است.

«وَ لِلرِّجٰالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَهٌ»

(برای مردان است بر زنان برتری و درجه ای)در اینکه مراد از این برتری چیست چند قول بیان شده است از اینقرار:

1-لزوم اطاعت زنان از مردان و بودن اختیار زنان بدست مردان و بیشتر بودن ارث مرد و اینکه جهاد برای مردان است نه زنان(مجاهد و قتاده).

2-غرض اینست که مرد و زن هر دو از هم لذت می برند و از نظر تمتعات جنسی برابرند ولی برای مرد چیزی اضافه است که موجب برتری اوست و آن وجوب نفقه زن و سرپرستی آنست.

3-مقصود مقام و منزلتی است که در نتیجۀ بیشتر رعایت کردن حقوق زن برای مردان پدید میآید بطوری که همیشه در استیفای حقوق جانب زن را رعایت کنند و همه حقوق خود را از او استیفا ننمایند و بدینوسیله فضل و برتری نسبت بزن دارا شوند (ابن عباس).

4-در تفسیر علی بن ابراهیم بن هاشم آمده است که حق مردها بر زنان بیشتر است از حقی که زنان بر مردان دارند و درجه و برتری مردان را بهمین جهت گفته است.

در کتاب«من لا یحضره الفقیه»از امام محمد باقر(ع)نقل شده که فرمود زنی نزد رسول اکرم(ص)آمده عرض کرد حق شوهر بر زن چیست؟

ص :8

حضرت فرمود اینست که باید از شوهر اطاعت کند نافرمانی او نکند بدون اجازه شوهر از خانه چیزی صدقه ندهد حتی بدون اذن روزه مستحبی نگیرد،اگر میل آمیزشی باو پیدا کرده مانع او نشود،بدون اجازه شوهر از خانه خارج نشود زیرا اگر بدون اذن او بیرون رود تا هنگامی که بازگردد ملائکه آسمان و فرشتگان زمین و ملائکه رحمت و ملائکه غضب او را لعنت می کنند.

پس آن زن عرض کرد یا رسول اللّٰه چه کسی به زن بیش از هر کس حق دارد فرمود شوهر او.

عرض کرد آیا من همانند آن حقوقی که شوهر بر من دارد بر او حق ندارم؟ حضرت فرمود نه و باندازه یک صدم حقوقی که شوهر بر تو دارد تو بر او حق نداری.

آن زن گفت بحق آن خدایی که تو را بحق فرستاده است من هرگز خود را در اختیار کسی قرار نداده و شوهر نخواهم نمود.

پیغمبر اکرم فرمود اگر بنا بود کسی را دستور دهم که بفرد دیگری سجده کند حتماً امر میکردم که زن بشوهر خود سجده کند.

«وَ اللّٰهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ»

(خدا عزیز و حکیم است)یعنی قدرت دارد که هر چه را خواست منع کند و کسی نمیتواند او را از کارش منع نماید او،بر هر چیزی غالب است و چیزی نمیتواند بر او غالب گردد آنچه حکمت و مصلحت اقتضا کند آن را انجام میدهد.

بعضی گفته اند زنی که پیش از عمل جنسی طلاق داده شده باشد و زن بارداری که طلاق داده شده از این آیه نسخ شده است بآیه: «فَمٰا لَکُمْ عَلَیْهِنَّ (1)مِنْ عِدَّهٍ تَعْتَدُّونَهٰا» (زنانی که قبل از عمل جنسی طلاق می دهید عده ای بر آنها نیست)و بآیه: «وَ أُولاٰتُ الْأَحْمٰالِ (2)أَجَلُهُنَّ أَنْ یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ» (زنانی که باردارند عده آنها اینست که بارشان را بگذارند).

بعضی گفته اند که این دو صورت از آیه بالا تخصیص خورده اند همانطور که در آغاز تفسیر آیه بیان کردیم.

ص :9

میتواند مجدداً او را عقد نماید.

نقل شده که از پیامبر اکرم سؤال کردند که دو طلاق از «اَلطَّلاٰقُ مَرَّتٰانِ» استفاده میشود اما سوم طلاق از کجا بدست میآید؟ حضرت فرمود از جمله «فَإِمْسٰاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسٰانٍ.» إِلاّٰ أَنْ یَخٰافٰا ...-این قسمت درباره ثابت قیس بن شماس و همسرش جمیله نازل گشت که ثابت او را دوست میداشت ولی جمیله ثابت را نمی خواست و با او دشمنی میکرد رسول اکرم به آن زن فرمود:آیا باغستان ثابت را(که مهریه جمیله بود) باو رد میکنی جمیله گفت بلی زیادتر هم باو میدهم فرمود نه،همان باغستان او را بوی رد کن سپس فرمود ای ثابت آنچه باو داده ای بگیر و طلاقش بده ثابت هم باغ را گرفته و جمیله را بطلاق خلع طلاق داد و این اولین طلاق خلع بود که در اسلام واقع شد.

(طلاق خلع همین است که مرد زن را بخواهد ولی زن شوهر را نخواهد و مالی باو ببخشد که او را طلاق دهد و این نوع طلاق را«خلع»گویند).

«فَإِمْسٰاکٌ بِمَعْرُوفٍ»

یعنی بعد از دو طلاق اگر باز هم رجوع کرد او را به نیکی نگاهدارد و بطور صحیح و پسندیده با او رفتار نماید نه اینکه منظورش از رجوع ضرر زدن به او باشد.

«أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسٰانٍ»

یا او را به نیکی رها کردن.در معنای این جمله دو وجه گفته شده است:

1-مراد طلاق سوم است.

2-مقصود اینست که زنی را که طلاق داده شده و در عده است بحال خود واگذارند تا در اثر پایان یافتن عده جدایی حاصل شود(سدی-ضحاک)و این معنا از امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام نقل شده است.

«وَ لاٰ یَحِلُّ لَکُمْ...»

خطاب به شوهران است که برای شما حلال و مشروع نیست که در موقع طلاق بزور از آنچه بزنان داده اید بازگیرید و خداوند این حکم را درباره طلاق خلع استثناء زده میفرماید:

إِلاّٰ أَنْ یَخٰافٰا أَلاّٰ یُقِیمٰا حُدُودَ اللّٰهِ

،مگر اینکه در اثر عداوت و بغض به یکدیگر گمان قوی داشته باشند که بحدود و احکام خدا عمل نمیکنند.

ابن عباس میگوید مراد اینست که اگر از زن روی بی علاقگی به شوهر نشوز و نافرمانی ظاهر شود و ابو عبیده میگوید اگر زن بشوهر خود بگوید من از جنابت تو غسل نمی کنم(کنایه از اینکه با تو حاضر بآمیزش نمیشوم)و اطاعت تو را نمینمایم و کسی را بخوابگاه تو راه داده و بدون اجازه تو دیگری را بخود راه خواهم داد با چنین وضعی بر مرد حلال است که زن را طلاق خلع داده و آنچه را از او بگیرد جایز می باشد.

خلاصه اگر شوهر بترسد که زن با ادامه همسری مرتکب گناه شود یا واجبی را ترک کند و در مواردی که باید زن شوهر را اطاعت کند اطاعت ننماید در این صورت بر شوهر حلال است که زن را طلاق«خلع»دهد.از حسن نیز همین معنی نقل شده است.

شعبی میگوید:مراد نشوز و سرپیچی زن و مرد هر دو نسبت بحقوق یکدیگر است.

ص :13

«فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّٰ یُقِیمٰا حُدُودَ اللّٰهِ...»

اگر گمان دارید که اصلاحی میان آنها پدید نمی آید باک و گناهی بر آنها نیست و این آیه فقط جواز گرفتن مال را میرساند و در اینکه چرا ضمیر«علیهما»(بر آن دو)آمده با اینکه این حکم درباره شوهر است دو احتمال داده شده است:

1-اگر ضمیر،فقط بمرد برگردد ممکن است گمان و توهم شود که زن اگر چه حق و اجازه پرداخت مال و طلاق گرفتن را دارد ولی گناهکار است برای جلوگیری از این توهم ضمیر را بهر دو برگردانیده است.این گفتۀ«علی بن عیسی»است.

2-مقصود از ضمیر فقط مرد است و زن را نیز برای مقارنت با مرد ذکر کرده است مانند آیه «نَسِیٰا حُوتَهُمٰا» (ماهی خود را فراموش کردند)(که فراموشی ماهی برای موسی نبوده ولی از نظر مقارنت با رفیقش بهر دو نسبت داده شده است)و مثلا آیه «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجٰانُ» (از میان آن دو لؤلؤ و مرجان بیرون میآید)با اینکه آنها از میان نمک تنها بیرون میآید ولی برای مقارنت بهر دو نسبت داده شده است.

شیخ طوسی میفرماید:معنای دوم بمذهب ما(شیعه)مناسب تر است زیرا چیزی که سبب جواز طلاق خلع است اینست که گمان شود زن بگناه میافتد. مؤلف میگوید:بعقیدۀ من امکان وقوع گناه از زن سبب برای اباحه طلاق خلع میباشد و این آیه(لا جناح)مربوط به خود طلاق خلع است نه سبب آن بنا بر این،وجه دوم از نظر من صحیح نیست زیرا اینکه دو نفر بجای یک نفر ذکر شود از روش صحیح بدور است و همان احتمال اول صحیح می باشد.

فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ

(باکی نیست در مالی که زن میدهد).

در اینکه مقدار این مال چه اندازه باشد اقوالی گفته شده است:

1-نزد ما(شیعه)اگر ناراحتی و بغضی از ناحیۀ زن باشد بر شوهر جایز است که مهریه ای که داده و زیادتر از آن را از زن بگیرد ولی اگر ناراحتی از طرف هر دو باشد آنچه مرد می گیرد باید از مقدار مهری که داده است کمتر باشد.

ص :14

2-جایز است در هر دو صورت مهریه و زیادتر از آن را بگیرد.این وجه از ابن عباس،عبد اللّٰه عمر،رجاء بن حیات،ابراهیم و مجاهد است.

3-مرد فقط می تواند مهر را بگیرد.(در هر دو صورت از ربیع-عطا-زهری، شعبی و این معنا را از علی(علیه السلام)نیز نقل کرده اند.

و طلاق خلعی که مال از طرف زن داده می شود بر سه قسم است:

1-چون زن پیر یا زشت است از این رو شوهر او را اذیت می کند تا مالی به شوهر داده طلاق بگیرد.در این صورت بر مرد جایز نیست که چیزی از زن بگیرد چنان که خداوند می فرماید: «وَ إِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدٰالَ زَوْجٍ مَکٰانَ زَوْجٍ وَ آتَیْتُمْ إِحْدٰاهُنَّ قِنْطٰاراً فَلاٰ تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً» :اگر قصد دارید زنی بجای زنتان اختیار کنید و قنطاری هم باو داده اید نباید چیزی از آن را بگیرید.(قنطار بمعنای مال است و نیز واحد وزن می باشد).

2-مرد زن خود را گناهکار و زشتکار می بیند لذا او را اذیت می کند تا زن طلاق گیرد و مالی بدهد در این صورت مال گرفتن از زن جایز است چنان که میفرماید:

«وَ لاٰ تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مٰا آتَیْتُمُوهُنَّ إِلاّٰ أَنْ یَأْتِینَ بِفٰاحِشَهٍ مُبَیِّنَهٍ :

(بر شما حلال نیست که بزنان سخت گیرید که قسمتی از مهری که به آنها داده اید بازگیرید مگر این که عمل زشتی از آنها آشکار شود.) 3-هر دو بترسند که در اثر بد اخلاقی یا عدم قدرت مالی شوهر برای نفقه و مانند آن که باحکام و دستورهای خداوند عمل نکنند در این صورت برای هر کدام جایز است که چیزی بدهند و طلاق واقع شود.

«تِلْکَ حُدُودُ اللّٰهِ»

اینها اوامر و نواهی و براهینی که(بیان شد)درباره خلع، طلاق،رجوع،عده،احکام خداست. «فَلاٰ تَعْتَدُوهٰا» نباید با مخالفت از آنها تجاوز کنید «وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللّٰهِ» کسانی که با مخالفت از آنچه بیان شده تجاوز نمودند «فَأُولٰئِکَ هُمُ الظّٰالِمُونَ» (آنان ستمکارند).از آنجا که در آیۀ فوق فرمود:«طلاق دو مرتبه است و مرتبه سوم را هم با جمله «تَسْرِیحٌ بِإِحْسٰانٍ» یا «فَإِنْ طَلَّقَهٰا» بیان کرده دانشمندان

ص :15

ما(شیعه)به این آیه استدلال کرده می گویند سه طلاق به یک لفظ واقع نمی شود و اگر چنین کند و با یک لفظ سه طلاق دهد هیچ طلاقی واقع نمی شود(نه اول و نه دوم و نه سوم).

چنان که در(لعان)چهار مرتبه شهادت واجب است و اگر کسی هر چهار را بیک لفظ بگوید لعان شرعی واقع نشده و حکم آن بار نمی گردد و مثل رمی جمره که باید هفت سنگ را در هفت بار بزند که اگر همه را یک جا بزند کافی نیست و این مطلب اتفاقی است و همچنین در طلاق هم اگر سه طلاق را بیک لفظ بدهد بی فایده است.

ص :16

میشود و این جمله مثل اینست که گفته باشد حلال نیست تا مرد دیگری با او ازدواج کند و عمل جنسی انجام دهد.

از آن گذشته عقد ازدواج از کلمه(زوجاً غیره)و عمل آمیزشی از جمله(حتی تنکح)استفاده میشود.

و حکمت اینکه خداوند چنین مطلبی را برای جواز ازدواج مجدد با شوهر اول واجب کرده اینست که از ازدیاد طلاق و بازیچه شدن آن جلوگیری شود چون میداند که بر مرد،مشکل است که زنش با مرد دیگری هم بستر شود.

ابو مسلم میگوید:این جمله از آیه،از کنایات فصیح و شگفت انگیز قرآن است یعنی اگر شوهر دوم طلاقش داد «فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِمٰا أَنْ یَتَرٰاجَعٰا» باکی نیست که بهم بازگردند در اینجا جواز رجوع با جمله(لا جناح)بیان شده است.

عقد جدیدی میان زن و شوهر نخستین واقع شده و بحالت اولیه خویش برگردند (البته پس از تمام شدن عده شوهر دوم).

«إِنْ ظَنّٰا»

-اگر امید دارند.بعضی گفته اند اگر یقین دارند.برخی گفته اند اگر باور دارند «أَنْ یُقِیمٰا حُدُودَ اللّٰهِ» که در اثر معاشرت،باحکام خدا عمل کرده و میان آنها اصلاح خواهد شد و کلمۀ «تِلْکَ» اشاره به احکامی است که در ازدواج و طلاق و رجوع بیان کرده است، «حُدُودَ اللّٰهِ» اینها اوامر و نواهی خداست، «یُبَیِّنُهٰا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» -که برای مردم دانا بیان میکند.

علت اینکه دانایان را نام برده،اینست که تنها علما و دانایان هستند که احکام خدا را فهمیده و بدان عمل میکنند و در حقیقت دیگران مورد توجه نیستند.

و ممکن است جهتش احترام و توجهی باشد بدانشمندان مثل اینکه جبرئیل و میکائیل را از میان فرشتگان برگزید و نام میبرد.

از این آیه استفاده میشود که اگر شوهر،زن خود را تا سه مرتبه طلاق داد با شرائطی بشوهر اول حلال میشود از اینقرار:

1-مرد دیگری با او ازدواج کند.

ص :19

2-شوهر با وی بصورت معمولی نزدیک گردد.

3-با عقد صحیح و دائمی با او ازدواج کرده باشد.

4-شوهر دوم بالغ باشد.

5-پس از طلاق شوهر دوم و تمام شدن عده باشد.

و در کیفیت محلل(بشوهر دوم اصطلاحاً«محلل»میگویند)نیز سه قول است:

1-اگر منظور از ازدواج بشوهر دوم تنها حلال شدن ازدواج بشوهر اول باشد این عقد باطل است و ازدواج با شوهر اول هم چنان به حرمت خود باقی است.این عقیده از مالک،اوزاعی،ثوری و ابن یوسف است.

دلیل این دسته،روایت:«لعن المحلل و المحلل له»یعنی خدا محلل و آنکه برای او حلال میشود لعنت کند.

2-اگر در عقد شرط نکند حلیت برای شوهر اول را عقد صحیح است ولی اگر شرط کند شافعی میگوید چون شرط،فاسد است عقد هم فاسد میشود ولی ابو حنیفه معتقد است که شرط،فاسد است ولی عقد صحیح می باشد و مذهب اهل عراق نیز همین است.

محمد معتقد است در این فرض عقد نکاح صحیح است ولی بشوهر اول حلال نمیگردد.ضمناً اینکه میفرماید «فَلاٰ تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّٰی تَنْکِحَ زَوْجاً غَیْرَهُ» دلیل است که این ازدواج دوم بدون اجازه ولی هم جائز است زیرا نسبت ازدواج بخود زن داده شده است نه بولی.

ص :20

«وَ مٰا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتٰابِ»

یعنی علومی را که کتاب بر آنها دلالت دارد و احکام و قوانینی را که بیان نموده است.

«یَعِظُکُمْ بِهِ»

شما را پند میدهد تا پند گرفته و با عمل کردن به اوامر و ترک محرمات الهی پاداش ببرید.

«وَ اتَّقُوا اللّٰهَ»

و از معصیت خدا که سبب کیفر میگردد بپرهیزید و بعضی گفته اند یعنی بپرهیزید از عذاب خدا به اینکه پرهیز کنید از نافرمانی خدا.

«وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ»

و بدانید که خداوند بهر چیز از اعمال شما و غیر آنها دانا است.

ص :23

و اعتراف به او نموده باشند.

«ذٰلِکُمْ أَزْکیٰ لَکُمْ»

یعنی آنچه ذکر شد برای این که شما را پاکیزه کند بهتر و برتر و با بابرکت تر و سزاوارتر می باشد «وَ أَطْهَرُ» و برای پاکی دلهای شما از قصد سوء مؤثرتر است.در صورت ممانعت از ازدواج ممکن است در اثر علاقه ای که زن به آن مرد دارد،رفته رفته آنها را به انجام محرمات و کارهای زشت وادار نماید.و بعضی گفته اند یعنی برای پاکی شما از گناه بهتر است «وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ» و خدا میداند مصالح شما را «وَ أَنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ» ولی شما نمیدانید(مگر این که خداوند شما را آگاه نماید.) و کسی نمی تواند به این آیه استدلال کند بر این که ازدواج بدون اجازه«ولی» جایز و صحیح نیست زیرا ما بیان کردیم که منظور از عضل،منع نمودن است و وقتی گفتیم که این آیه خطاب به شوهران است دیگر جایی برای چنین استدلالی باقی نخواهد ماند و این معنا(از سائر معانی)بهتر است.در آیات پیش سخن دربارۀ مردهایی بود که زنانشان را طلاق میدهند و از«ولی»صحبتی در کار نبود(که این آیه نیز مربوط بحکم او باشد).

ص :27

فصیله یک مرد:فرزندان پدر اوست به اینجهت که از یک اصل و ریشه(یعنی پدرش)جدا شده اند.

فصل:افتراق و جدایی تشاور:مشورت کردن مأخوذ از شور.

مشوره:گرفتن و بیرون آوردن رأی مستشار.

اشاره:با انگشت نشان دادن.

مشیره:انگشت سبابه را گویند چون معمولا با آن نشان می دهند.

شاره:هیئت و لباس نیکو(زیرا بواسطۀ حسن و زیبایی مورد اشارۀ مردم است)

خود از دیگران سزاوارترند دلیل آن اینست که جای دیگر میفرماید «وَ إِنْ تَعٰاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْریٰ» (1)(اگر از شیر دادن در سختی قرار گرفتید پس از دیگری بخواهید او را شیر دهد)سپس مدت شیر دادن را بیان می نماید: (حَوْلَیْنِ کٰامِلَیْنِ) دو سال تمام که 24 ماه است و جهت این که(کاملین)«تمام»را آورده با این که دو سال این معنا را میرساند اینست که گاهی به کمتر از دو سال هم دو سال گفته می شود مثل این که گفته می شود من یک ماه راه رفتم یا این که نزد فلان شخص یک سال ماندم و منظورش تقریباً یک ماه یا تقریباً یک سال است از این رو(کاملین)را آورده که معلوم شود منظورش دو سال تمام و واقعی است.

و این جمله در مقام بیان دو جهت است یکی مستحبّ و دیگری واجب.اما مستحبّ اینست که دو سال تمام شیر داده شود و واجب آن اینست که شیر دهنده فقط مزد دو سال شیر دادن را طلب دارد و اگر زیادتر شیر داد اجرتی طلب کار نیست.و اختلاف شده که آیا همۀ کودکان دو سال شیر طلب دارند یا بعضی از آنها.ابن عباس می گوید:دو سال برای فرزندانی است که شش ماهه متولد شده اند و اگر هفت ماهه متولد شدند 23 ماه شیر طلب دارند و اگر نه ماهه بدنیا آمدند 21 ماه شیر می خواهند منظور اینست که مجموع دوران بارداری و شیر دادن 30 ماه گردد.و دانشمندان ما(شیعه)نیز همین نحو می گویند چه فرموده اند اگر از 21 ماه کمتر بکودک شیر داده شود به او ستم شده است.

و ثوری و جمعی دیگر می گویند اگر میان پدر و مادر اختلافی واقع شد باید شیر کودک دو سال باشد و کم و زیاد نگردد.

و نزد ما(شیعه)شیر دادن زیادتر از دو سال از نظر احکام رضاع و آوردن حرمت، حکمی و اثری ندارد.

ابن عباس و ابن مسعود نیز همین را گفته اند و بیشتر از دانشمندان می گویند:

منظور از آیه در دو سال شیر دادن اینست حرمتهایی که از نظر شیر دادن پدید می آید

ص :31

در صورتی است که شیر خوردن کودک در دو سالگی او باشد و اگر بعد از آن باشد حرمتی نمی آید.

«لِمَنْ أَرٰادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضٰاعَهَ»

(آنچه بیان شد مدت شیر دادن است برای کسی که قصد دارد مدت شیر دادن واجب را تمام نماید)و از آنجا که شیر دادن را مشروط بخواست و اراده مادر و پدر کرده است معلوم می شود بر مادر واجب نیست که کودک خود را شیر بدهد چنان که در جای دیگر می فرماید«اگر در سختی قرار گرفتید از دیگری بخواهید که او را شیر دهد».قتاده و ربیع می گویند:خداوند نخست بر مادران شیر دادن در دو سال را واجب نمود سپس با جملۀ «لِمَنْ أَرٰادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضٰاعَهَ» اجازۀ کمتر را داده است یعنی حد اکثر شیر دادن دو سال است و کمترش دیگر حدی ندارد بلکه بسته بوضع و مصلحت کودک است که چه اندازه لازم داشته باشد.

«وَ عَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ»

و بر پدر کودک لازم است که در ایام شیر دادن طفل خوراک و لباس مادر او را بدهد و این حکم مربوط به زنانی است که طلاق داده شده اند و آنان کودک شوهران خود را شیر میدهند(ثوری-ضحاک-و بیشتر مفسرین.) «بِالْمَعْرُوفِ» :یعنی بمقدار توانایی خود باید آنچه را گفته شد بدهد زیرا خداوند در حال فقر و یا ثروت بحال بندگان دانا است و خداوند حق تربیت را برای مادر و مخارج زن را حتی المقدور بعهدۀ پدر قرار داده است.

و منظور از نفقه در اینجا نفقه زنان نیست چه این نفقه را در برابر شیر دادن واجب کرده است ولی نفقه زنان بسبب ازدواج لازم می گردد.اگر چه بعضی از مفسرین هم گفته اند:مقصود از نفقه در اینجا همان نفقه زنان است.

«لاٰ تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلاّٰ وُسْعَهٰا»

:هیچکس جز بمقدار توانایی اش تکلیف نمی شود.

«لاٰ تُضَارَّ وٰالِدَهٌ بِوَلَدِهٰا»

:نباید مادر بخاطر غضب به پدر کودک فرزندش را شیر ندهد چه ضرر آن بکودک می خورد و مادر از زن دیگر بفرزند خود مهربانتر است.

ص :32

«وَ لاٰ مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ»

:و پدر نیز بخاطر ضرر زدن بمادر کودک نباید او را از مادرش بگیرد چه ضرر این کار بکودک خواهد خورد.

بنا بر این«مضاره»در اینجا بمعنای همان ضرر زدن است یعنی نباید پدر و مادر بکودک ضرر بزنند و با این که ضرر از یک طرف است ولی استعمال لفظ مضاره بجای اضرار (که برای ضرر طرفین است)برای مبالغه است یعنی چون زیاد،ضرر بکودک میخورد مانند این است که ضرر از دو نفر صورت گرفته است و بعضی گفته اند:ضرر به پدر(نیز) برمی گردد.و در حقیقت مثل این است که بگوید نباید پدر با ترک نفقه زن یا گرفتن کودک از او و بدیگری دادن و مادر با ترک شیر دادن بطفل ضرر بزند بنا بر این ضرر از طرفین است.

و«باء»در«بولده»زیادی است و معنای آن جمله این است که نه مادر فرزند را ضرر بزند و نه پدر و بعضی گفته اند:یعنی نباید مادر بسبب کودک بشوهرش ضرر بزند و چنانچه با کلمۀ«فی»(در)بیان شده بود،نیز از نظر معنا درست بود و از امام محمد باقر(ع)و امام جعفر صادق(ع)نقل شده که فرمودند:مراد از ضرر نزدن مادر این است که نباید بخاطر ترس از باردار شدن زن و ضرر به کودک شیرخوار مرد از آمیزش با زن خودداری کند و باو ضرر بزند.

(وَ لاٰ مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ)

یعنی نباید زن خود را برای ترس از باردار شدن از شوهر منع کند و به این سبب به شوهر ضرر بزند.

و بعضی نیز گفته اند:منظور از ضرر نزند این است که اگر زن مایل است بچه را شیر دهد و مانند دیگران اجرت بگیرد در این صورت نباید بچه را گرفته و به دیگری بدهد بنا بر این معنای«بولدها»بسبب ولدها است «وَ لاٰ مَوْلُودٌ لَهُ» یعنی در صورتی که شوهر برای شیر دادن زن مانند دیگران به او مزد میدهد نباید مادر از شیر دادن کودکش خودداری کند و اگر چنین کاری کرد پدر،زن دیگری را برای شیر دادن کودک خود اختیار می کند و مادر نباید پدر را از دیدن فرزندش جلوگیری کند چه این کار ضرر به پدر خواهد بود.

ص :33

«با»(بولده)بمعنای سبب است یعنی بسبب فرزندش و از آنجا که میان این معناها منافاتی نیست بهتر آن است که بر تمام آنها حمل شود.

«وَ عَلَی الْوٰارِثِ»

و به وارث فرزند است(از حسن-قتاده-سدی)و آن کسی است که اگر فرزند بمیرد از او ارث می برد و«قبیصه بن ذویب»گوید منظور،وارث پدر است ولی معنای اول بهتر و صحیح تر است «مِثْلُ ذٰلِکَ» یعنی بر وارث نیز همان چیزهایی که بر پدر واجب بود از دادن نفقه و شیر لازم است(حسن-قتاده)و بعضی گفته اند:یعنی بر وارث نیز لازم است که بفرزند ضرر نزند(ضحاک)و آنچه نزد بیشتر دانشمندان فهمیده می شود اینست که مراد هر دو معنا است و با عمومیت آیه هم بهتر سازش دارد.

و در این که آیا نفقه بر همه ورثه واجب است یا به بعضی وجوهی گفته شده است:

1-نفقه تنها بر وارثانی واجب است که صاحب سهم نیستند اما بر آنهایی که سهم دارند مانند مادر و برادر مادری واجب نیست(عمر بن الخطاب-حسن) 2-بر وارث کودک واجب است اعم از زنان و یا مردان بمقدار سهمی که می برند (قتاده) 3-بر آن وارثی واجب است که خویشاوند و محرم باشد مانند فرزند خواهر یا برادر نه خویشاوندی که نامحرم است مانند فرزند عمو و عمه اگر چه وارث باشد (ابو حنیفه) 4-بر باقیماندگان از پدر و مادرش لازم است و این وجه در نزد ما شیعه صحیح است و مذهب شافعی نیز همین است.

زیرا از نظر او به نفقه شیر دادن قیام نمیکند جز پدر و مادر.

و در روایات ما آمده است که بر وارث(هر کس که باشد)نفقه و خرج طفل لازم است و با ظاهر آیه این وجه سازگارتر است و قول قتاده و احمد و اسحاق نیز همین است.

«فَإِنْ أَرٰادٰا فِصٰالاً»

:اگر پدر و مادر تصمیم بگیرند که طفل را از شیر بازدارند قبل از دو سال بعقیده مجاهد و قتاده و همین وجه از حضرت ابی عبد اللّٰه(ع) نقل شده است

ص :34

و گفته شده است چه قبل از دو سال و چه پس از آن(از ابن عباس).

«عَنْ تَرٰاضٍ مِنْهُمٰا»

با رضایت پدر و مادر «وَ تَشٰاوُرٍ» و اتفاق و مشورت آن دو و اینکه در آیه شرط مشورت و رضایت پدر شده بخاطر مصلحت فرزند است زیرا مادر چیزهایی را درباره تربیت فرزند میداند که پدر نمیداند و اگر هر دو با هم مشورت و فکر نکنند به ضرر فرزند تمام میشود.

«فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِمٰا»

یعنی حرج و اشکالی بر آن دو نخواهد بود وقتی فرزند را نگاهدارند اما اگر بر سر از شیر گرفتن فرزند پدر و مادر با هم اختلاف کنند باید تا دو سال کامل شیر داده شود «وَ إِنْ أَرَدْتُمْ» (اگر خواستید)این خطاب به پدران است.

«أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلاٰدَکُمْ»

که برای فرزندانتان دایه بگیرید غیر از مادرانشان بعلت خودداری مادرانشان از شیر دادن یا بسبب آنچه در مادرانشان هست از تمام شدن شیر و مانند آن.

«فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ إِذٰا سَلَّمْتُمْ مٰا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ»

اشکالی بر شما نخواهد بود وقتی که بمادر اجره المثل مقداری که شیر داده بپردازید(مجاهد و سدی)یا وقتی که دایه گرفتن با رضایت و اتفاق طرفین صورت گیرد(ابی شهاب)و ابن عباس نیز همین را گفته است.

از عطا نقل شده:یعنی در صورتی که مادر با رضایت پدر کودک را به دایه بدهد زیرا پدر ثروتمند است و قدرت دایه گرفتن دارد.

ثوری گوید:وقتی اجرت و مزد زن شیر دهنده را دادید.

ابن جریح میگوید:وقتی اجرت مادر و دایه را دادید.

و معنای:«آتیتم»(دادید)ضامن شدن است یعنی وقتی که ضامن و ملتزم به پرداخت شدید.

پس از آن امر به تقوی میکند و می فرماید: «وَ اتَّقُوا اللّٰهَ» در تجاوز از احکام الهی از عذاب خدا بترسید.

«وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»

بدانید خداوند باعمال و رفتار شما دانا

ص :35

و بینا است و چیزی بر او پوشیده نیست و آیه لاٰ تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلاّٰ وُسْعَهٰا (هیچکس جز باندازه وسع اش مکلف نمیشود)دلیل است بر فساد قول جبریها که میگویند تکلیف به آنچه توانایی اش نیست صحیح و نیکو است زیرا وقتی در مورد وسع نداشتن،تکلیف نمیشود مسلماً در موردی که توانایی و قدرت تکلیف نخواهد شد زیرا در هر دو صورت راهی و وسیله ای بانجام عمل مورد تکلیف نیست.

ص :36

از عمر بن خطاب و ابی مسعود بدری و ابی هریره این مطلب نقل شده است.

عقیدۀ ما اینست که وضع حمل پایان عده زنی است که طلاق داده شده و باردار بوده است ولی زنی که شوهرش از دنیا رفته است باید طولانی ترین دو مدت(وضع حمل یا گذشت چهار ماه و ده روز)را عده نگاهدارد.بعقیده ابن عباس و زهری در ایام عده وفات زن لازم است که از آرایش دادن خود و سرمه کشیدن و بیرون رفتن از منزل خودداری کند.

ولی بقول«حسن»و یکی از دو روایت از ابن عباس فقط بر زن شوهر مرده شوهر کردن حرام است و باید از آن خودداری کند نه چیز دیگر.

بعقیده ما همه اینها را باید ترک کند.

«فَإِذٰا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ»

:وقتی عده آنان پایان یافت بر شما باکی نیست.در اینکه طرف خطاب«علیکم»(بر شما)کیست سه قول گفته شده است:

1-خطاب باولیاء زنان است.

2-خطاب به تمام مسلمین است که بر آنان لازم است از شوهر کردن زن شوهر مرده در عده جلوگیری کنند.

3-خطاب بزنان و مردان است یعنی بر این دسته از زنان و بر شما باکی نیست که...

«فِیمٰا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ»

:در آنچه نسبت به خود انجام دهند از شوهر کردن و بکار بردن زینت که برایش زشت نباشد یا روا و جائز باشد و کلمه«بالمعروف» بهر دو معنا تفسیر شده است.

«وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ»

:خدا بدانچه انجام میدهید آگاه است.این آیه نسخ کرده است حکم آیه:

«وَ الَّذِینَ (1)یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْوٰاجاً وَصِیَّهً لِأَزْوٰاجِهِمْ مَتٰاعاً إِلَی الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرٰاجٍ» (کسانی از شما که مرگشان رسد و همسرانی از خود باقی گذارند برای همسران خویش معاشی تا یک سال بدون بیرون کردن وصیت کند) اگر چه این آیه جلوتر از آن خوانده میشود.

ص :39

3-هر کلام و سخنی باستثناء خود عقد ازدواج(ابن زید).

«أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ»

:(و نیز باکی بر شما نیست)که در دل خود پنهان کنید یعنی پنهانی قصد داشته باشید که پس از تمام شدن عده آنها ازدواج نمائید.

و گفته شده که منظور از این قسمت پنهان داشتن تصمیم و منظور از تعریض، اظهار قصد است(ابن زید و مجاهد).

«عَلِمَ اللّٰهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ»

خدا میداند که شما یاد آنان خواهید نمود در اظهار میل و رغبت خودتان نسبت به آنها تا دیگری از شما سبقت نگرفته و در گرفتن آنها پیشقدم نگردد چون خدا این مطلب را از شما میداند لذا آن را مباح و جائز نمود.

«وَ لٰکِنْ لاٰ تُوٰاعِدُوهُنَّ سِرًّا»

(ولی با آنها قرار و پیمانی سری نگذارید) در اینکه مقصود از این جمله چیست وجوهی گفته شده است:

1-چون اینان نامحرم اند نباید با آنها قرار پنهانی گذاشت زیرا این قرار ممکن است سرانجام به کار حرام کشیده شود.

2-با آنها زنا نکنید(از حسن و ابراهیم و قتاده)چون رسم چنین بود که مردان در این هنگام بر زنان بی شوهر وارد میشدند بمنظور زنا،لذا از این کار نهی شد.

3-با آنها پیمان نبندید که با دیگری ازدواج ننمایند(ابن عباس و سعید بن جبیر).

4-به آنها اظهار نکنید که من تو را خواهم گرفت و تو مانع آن مشو(مجاهد).

5-کلمه«سر»بمعنای آمیزش است و معنای این جمله اینست که خود را بکثرت آمیزش توصیف نکنید(جمعی از مفسران).

6-در زمان عده آنها را پنهانی به عقد ازدواج در نیاورید(از عبد الرحمن بن زبیر).

آنچه میتواند همه این اقوال را جمع کند روایتی است که از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود:تصریح نکنید برای آنها قصد ازدواج خود را و از جمله مصادیق پیمان سری اینست که مرد به آن زن بگوید وعده گاه ما در فلان خانه.

ص :42

«إِلاّٰ أَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفاً»

مگر اینکه سخن نیک بگوئید یعنی بطور کنایه قصد ازدواج خود را بیان کنید و کلمه«الا»در این جا بمعنای«لکن»است چون حکم قبلی حرمت بود و با این کلمه،جواز این نوع گفتن بیان شده است و معنایش اینست:«ولی بگوئید گفتنی شایسته».

«وَ لاٰ تَعْزِمُوا عُقْدَهَ النِّکٰاحِ حَتّٰی یَبْلُغَ الْکِتٰابُ أَجَلَهُ»

تا وقتی عده آنان پایان نیافته عقد نکاح را بصورت قطعی و جزمی با آنان واقع نسازید.

بدیهی است که منظور از این آیه نهی از تصمیم و عزم بر نکاح و ازدواج با آنها نیست زیرا آیۀ قبل «أَوْ أَکْنَنْتُمْ...» جواز آن را بیان کرده و کلمه«کتاب»بمعنای عده است.برخی گفته اند در اینجا معنای«کتاب»قرآن است یعنی تا وقتی آن مدتی را که قرآن فرض و واجب دانسته(زمان عده)سپری شود.

بعضی«کتاب»را بمعنای فرض گرفته اند و از فرض،تعبیر به کتاب شده زیرا آنچه نوشته شده ثبوت می یابد و ثابت و لازم میگردد.

قول دیگر اینست که وجه تعبیر از:«عده»به کتاب اینست که عده شبیه و مانند دینی است که مدت دارد و مدتش نوشته شده است و همانطور که در این نوع دین طلبکار پس از تمام شدن مدت طلب خودش را مطالبه میکند همچنین در اینجا پس از تمام شدن عده عقد ازدواج برقرار میشود.

«وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ مٰا فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ»

:و بدانید که خدا آگاه است به آنچه در باطن و درون خود دارید پس از عقاب و کیفر او بترسید و مخالفت فرمان او ننمائید.

«وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ»

-و بدانید که خدا آمرزنده و بردبار است و در کیفر دادن به گناهکاران مهلت میدهد و بدان تعجیل نمی کند.

ص :43

طلاق جائز است.

پاسخ:

دو وجه در پاسخ این سؤال گفته شده است:

1-«برای رفع شک در این صورت»یعنی جواز طلاق در صورت تماس،معلوم و روشن بود اما در صورت عدم تماس توهم منع میشد لذا آیه،این صورت را بیان میکند.

2-در صورت تماس و آمیزش در هر حال طلاق جائز نیست بلکه باید در«طهر غیر مواقعه»یعنی آن حالت پاکی که در آن حالت،آمیزش صورت نگرفته باید واقع شود ولی بخلاف زنی که با آن نزدیک نشده که بطور مطلق و بدون قید زمان طلاق دادنش جائز است.

«وَ مَتِّعُوهُنَّ»

یعنی به آنان از آنچه دادید بهره مندشان سازید و کلمه«متاع»و «متعه»بمعنای آن چیزیست که از آن بهره و لذت برده میشود.

«عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ»

بر توانگری که در سعه و فراخی است باندازه خودش.

«وَ عَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ»

و بر تنگدست و کسی که در تنگی زندگی است در خور توانایی اش آنچه بر مرد لازم است که زن را در صورت طلاق دادن بهره مند سازد و کلمه «متعوهن»در قرآن بر آن دلالت دارد عبارت است از خدمتگزار،لباس،خوراک و مانند آن(ابن عباس-شعبی-ربیع)و همین معنا از امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام نقل شده و عقیده شافعی نیز همین است.

ابو حنیفه و یارانش میگویند مراد دادن نصف مهر آن زنی است که نسبت باو آمیزش شده است که چون آمیزش نشده نصف میگردد.

در اینکه بهره مند کردن و دادن خدمتگزار و لباس و مانند آن نسبت به چه زنی لازم و واجب است اقوالی گفته شده است:

1-در مورد زنی است که مهر برای او معین نشده است(از سعید بن جبیر)و همین معنا از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل شده است و عقیده ابو حنیفه و یارانش نیز همین است.

ص :46

2-نسبت بهمه زنان طلاق داده شده این حکم هست جز زنانی که به صورت «خلع-مبارات و لعان»جدا شده باشند(زهری،سعید بن جبیر و ابی العالیه) 3-برای تمام زنانی که طلاق داده شده اند لازم است جز زنانی که مهرشان معین شده و قبل از تماس،آنها را طلاق داده اند که در این صورت آنچه بر مرد واجب است تنها دادن نصف مهریه است ولی بهره ور ساختن آنها دیگر واجب نیست(از ابن عمر، نافع،عطا)و مذهب شافعی نیز همین است.

اصحاب امامیه نیز روایتی باین مضمون نقل کرده اند که حمل بر استحباب شده است.

«مَتٰاعاً بِالْمَعْرُوفِ»

-بهره مند ساختن به شایستگی و نیکی و منظور از«معروف» همین است که در حد وسط باشد نه در حد اسراف و نه کمتر از معمول و بعضی میگویند باید نسبت به امکانات و وضع مرد حساب شود و بعضی دیگر معتقدند که باید نسبت به هر دو ملاحظه شود هم امکانات مرد و هم موقعیت و شخصیت زن زیرا نمیتوان زن شریفه آزاد با زن کنیز آزاد شده را یکسان در نظر گرفت(از قاضی) فقهاء مدینه میگویند این حکم متوجه مردان است که باید انجام دهند ولی نمیتوان آنها را به اجراء این حکم مجبور نمود ولی عقیده ما اینست که باید آنها را مجبور باجراء نمود و فقهاء عراق نیز همین را گفته اند.

«حَقًّا عَلَی الْمُحْسِنِینَ»

اگر چه این حکم بر همه واجب است ولی اگر خصوص نیکوکاران و محسنین ذکر شده از نظر شرافت و احترام آنها است نه اینکه بر غیر نیکوکاران واجب نباشد ضمناً از این آیه استفاده میشود که نیکی کردن و نیکوکار بودن(که اجراء این حکم و بهره مند ساختن زن طلاق داده شده از امکانات یک مصداق آنست)بر همه لازم و واجب است مانند آیه کریمه «هُدیً لِلْمُتَّقِینَ» یعنی این قرآن راهنمای پرهیزکاران است که خود پرهیزکاری و تقوی داشتن واجب است.

بعضی گفته اند معنای این جمله اینست که هر کس بخواهد نیکوکاری کند اینست راه و حکم آن(از ابی مسلم).

این احکام درباره زن طلاق داده شده بود اما زنی که شوهرش مرده است حکمش

ص :47

اینست که اگر مهری برایش معین نشده باشد بر این زن باتفاق همه فقها عده لازم است و ارث هم می برد و بیشتر فقها درباره مهرش میگویند باید«مهر المثل»بگیرد ولی ابو علی جبائی از بعضی فقها نقل کرده که اصلا مهر ندارد و بمذهب ما هم این نظر شایسته تر است زیرا از اصحاب ما در این مورد نص و روایتی نرسیده است.

ص :48

میتواند قسمتی از آن را ببخشد اگر زن امتناع کند و نپذیرد حق ندارد یعنی در صورتی که مصلحت ایجاب کند و ولی روی مصلحت قسمتی را بخشیده باشد زن حق امتناع و اعتراض ندارد.

«وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْویٰ»

و اگر گذشت کنید به تقوی نزدیکتر است.

ابن عباس میگوید این جمله خطاب به شوهر و زن هر دو است ولی شعبی میگوید این خطاب فقط به شوهر است و میگوید اگر بصورت جمع بیان شده برای اینست که مخاطب همه مردان و شوهران اند ولی قول ابن عباس صحیح تر است.

نزدیک بودن بخشش به تقوی از دو نظر است:

1-کسی که از حق خود می گذرد و آن را می بخشد قطعاً حق دیگری را به ستم نمیگیرد بنا بر این گذشت به تقوی نزدیکتر است.

2-کسی که از حق قانونی و شرعی خود صرف نظر میکند نزدیکتر است که نافرمانی و گناه خدا نکند در گرفتن آنچه حق او نیست.

«وَ لاٰ تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ»

-احسان و بزرگواری نسبت بیکدیگر را فراموش نکنید که با حسابگری کامل و بدون سر سوزن گذشت حقوق خودتان را از یکدیگر بگیرید نه،گذشت و بزرگواری را از یاد نبرید.

این آیه اول،حکم قطعی مرد و زن را بیان میکند که مرد باید نصف مهر را بدهد و زن حق ندارد زاید بر آن را مطالبه و درخواست کند ولی بعداً راه احسان و گذشت را نیز نشان داده و به آن ترغیب مینماید.

«إِنَّ اللّٰهَ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»

خدا بر آنچه عمل میکنید بینا و آگاه است.

از سعید بن مسیب نقل شده است که این آیه ناسخ حکم«متعه»و بهره مند ساختن زن از امکانات است زیرا این آیه فقط وجوب دادن نصف مهر را بیان میکند.

ولی ابو القاسم بلخی آن را نپذیرفته و میگوید اصولا این آیه با مورد آیه سابق دو تا است زیرا این آیه درباره زنانی است که مهرشان معین شده و تماسی با آنها صورت نگرفته در حالی که آیه گذشته درباره زنانی است که مهرشان معین نشده و تماسی نیز

ص :51

حاصل نشده است.

بنا بر آنچه ما گفتیم که حکم«متعوهن»(این زنان را بهره مند سازید)عام است و شامل همه زنان مطلقه چه آنهایی که مهرشان معین شده و چه آنهایی که معین نشده است میباشد.

و با توجه به اینکه نسبت به زن مطلقه ای که مهرش معین شده این حکم نیست پس باید گفت که این آیه یا تخصیص خورده و یا حذف و تقدیری شده است که تقدیرش اینست:«کسانی را که مهرشان را معین نکرده اید.» و علت اینکه این حذف جائز شده اینست که آیه دیگر با قید «وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَهً» که پس از آیه اول ذکر شده میتواند قرینه باشد.

مؤلف میگوید این وجه بنظر من رسید و هیچکدام از مفسرین را ندیدم که باین مطلب متعرض شده باشد و از خداست توفیق.

ص :52

هر کسی که دشمن خدا و فرشتگان و پیغمبران و جبرئیل و میکائیل باشد پس خدا دشمن کافران است که جبرئیل و میکائیل در ضمن کلمه فرشتگان داخل بودند ولی برای عظمت آنها آنان را مخصوصاً ذکر می کند(در اینجا هم با اینکه نماز وسطی داخل مصادیق نمازها بود ولی برای عظمت آن را مخصوصاً ذکر کرده و سفارش بر مداومت بر آن می نماید) و در اینکه آیا نماز وسطی کدام یک از نمازهای پنجگانه است شش قول گفته شده است:

1-منظور،نماز«ظهر»است این عقیدۀ زید بن ثابت-عبد اللّٰه عمر-ابن سعید خدری-اسامه-عایشه است و از امام محمد باقر(ع)و امام جعفر صادق(ع)نیز همین معنا روایت شده است و ابو حنیفه و یارانش هم نماز ظهر را گفته اند.و بعضی از پیشوایان طایفه زیدیه هم می گویند در روز جمعه مراد نماز جمعه است و در سائر روزها مقصود نماز ظهر است و از علی(ع)این معنا را نقل کرده اند و دلیل بر این معنا شأن نزول این آیه است که نقل شده است که آن در وسط روز است و نماز ظهر اولین نمازی است که واجب شده است و از علی(ع)نقل شده که از پیغمبر اسلام(ص)نقل کرده که آن حضرت فرمود که خداوند در آسمان دنیا دائره ای دارد که وقتی خورشید از آن می گذرد تمام اشیاء تسبیح خدا می کنند از این رو خداوند در این وقت نماز ظهر را واجب کرده است و آن همان ساعتی است که درهای آسمان باز شده و تا نماز ظهر خوانده نشود بسته نمی گردد و در آن ساعت دعا مستجاب می شود.

2-مراد از نماز وسطی نماز«عصر»است بعقیده ابن عباس-حسن-ابن مسعود و قتاده و ضحاک و این معنا را از علی(ع)نقل کرده اند و از ابو حنیفه نیز این معنا نقل شده است و از پیغمبر(ص)بطور مرفوع(در اصطلاح به حدیثی که بعضی از وسائط یعنی راویان آن ساقط شده باشد«مرفوعه»می گویند)نقل شده که فرمود چون نماز عصر میان دو نماز روز(صبح و ظهر)و دو نماز شب(مغرب و عشا)است.و اینکه آن را مخصوصاً یادآوری کرده جهتش اینست که وقت نماز عصر موقعی است که مردم اشتغال به اغلب کارها دارند و نیز از رسول اکرم(ص)نقل شده که فرمود کسی که نماز عصر از دست او برود مانند اینست که عیالات و مال او گرفتار مصیبتی شده باشند و«بریده»از پیغمبر

ص :55

اسلام(ص)نقل کرده که فرمود در روز ابری نماز را مقدم دارید چه اگر کسی نماز عصر از دست او برود عمل او نابود شده است.

3-نماز مغرب است(از قبضه بن ذویب)وی می گوید چون نماز مغرب از نظر طولانی و مختصر بودن نمازها،حد وسط آنهاست.و ثعلبی از عایشه و او از پیغمبر اکرم(ص)نقل می کند که آن حضرت فرمود با فضیلت ترین نمازها نزد خداوند نماز مغرب است خدا از شخص مسافر و کسی که در وطن خویش است یک جور خواسته است(یعنی نماز مغرب در سفر هم همان سه رکعت است و قصر نمیشود).

خداوند با نماز مغرب(یعنی با داخل شدن وقت مغرب)شب را شروع و به روز پایان میدهد.کسی که نماز مغرب را بخواند و بعد از آن نیز دو رکعت(نافله)بجا آورد خداوند در بهشت قصری برای او بنا می کند و کسی که بعد از نماز مغرب چهار رکعت (نافله)بخواند خداوند گناه بیست یا چهل سال او را می بخشد.

4-بعضی گفته اند مراد از آن،نماز«عشاء»است چه آن میان دو نمازی واقع شده(مغرب و صبح)که کم نمی شوند و از پیغمبر(ص)نقل شده که فرمود هر کس نماز عشاء را با جماعت بخواند مانند این است که نصف شب را به عبادت پرداخته باشد.

و کسی که نماز صبح را با جماعت بجا آورد مانند کسی است که تمام شب را به عبادت بپایان رسانیده باشد.

5-مقصود از نماز وسطی نماز«صبح»است از معاذ،ابن عباس،جابر بن عبد اللّٰه، عطا،عکرمه،مجاهد،شافعی.اینان می گویند برای اینکه نماز صبح میان نمازهای شب و نمازهای روز واقع شده و میان نور و تاریکی قرار گرفته و آن نمازی است که بدون نماز دیگر واجب است بنا بر این متوسط بین نمازهایی است که با هم واجب می باشند و آیه:

وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کٰانَ مَشْهُوداً

(1)

(یعنی نماز صبح را بجای آور چه نماز صبح مورد گواهی فرشتگان است)

ص :56

یعنی فرشتگان شب و روز نزد آن حاضراند و در نامۀ شب و نامۀ روز نوشته میشود.

و جملۀ «قُومُوا لِلّٰهِ قٰانِتِینَ» دلیل بر آنست یعنی برای خدا در آن با حال خضوع بپاخیزید و ابو رجاء عطاردی می گوید:ابن عباس در مسجد بصره نماز صبح را برای ما خواند و پیش از رکوع قنوت بجا آورد و دستهای خود را بالا برد و چون از نماز فارغ شد گفت اینست همان نماز وسطی که خدا ما را امر کرده که آن را با قنوت بجا آوریم.

این حدیث را ثعلبی در تفسیر خویش نقل کرده و از انس بن مالک نقل کرده که پیغمبر اکرم تا وقتی که زنده بود در نماز صبح دعا می خواند و یا آن را با خضوع بجا می آورد.

6-مراد از آن یکی از نمازهای پنجگانه است که خداوند آن را میان نمازهای دیگر پنهان کرده و امر و سفارش به آن نموده است که مردم در تمام نمازها مواظبت داشته باشند مانند شب قدر که در میان تمام شب های ماه رمضان و اسم اعظم که در میان تمام اسم های پروردگار و ساعت استجابت دعا که در تمام ساعات شب و روز جمعه مخفی و پنهان شده اند(از ربیع بن خثیم و ابی بکر الوراق).

وَ قُومُوا لِلّٰهِ قٰانِتِینَ

:در تفسیر و معنای«قانتین»اقوالی بیان شده است:

1-ابن عباس میگوید بمعنای«دعا کنندگان»زیرا قنوت بمعنای دعا است در نماز در حال ایستادن و از امام باقر و امام صادق علیهما السلام همین معنا نقل شده است.

2-«حسن»و سعید بن مسیب و قتاده و ضحاک و طاووس و یک روایت دیگر از ابن عباس می گویند«قانتین»بمعنای«طائعین»یعنی اطاعت کنندگان.

3-مجاهد آن را بمعنای«خاشعین»گرفته و میگوید با این آیه نهی از کار عبث و توجه به چیز دیگر در حال نماز شده است.

4-ابن مسعود و زید بن ارقم آن را بمعنای«ساکنین»یعنی در حال آرامش گرفته است.

اصل در کلمۀ«قانتین»همان بجا آوردن دعا و عبادات دیگر است در حال قیام و ممکن است به عبادات دیگر نیز اطلاق شود اگر چه در آن قیام نباشد ولی چون معنای قیام بعبادت در آن صادق است باین مناسبت بآن اطلاق شده باشد.

ص :57

2-بیرون رفتن این زنان از خانه باختیار خود،برای شما گناه نیست زیرا بر شما واجب نیست که آنها را از بیرون رفتن منع و جلوگیری نمائید و ماندن آنها تا یک سال سنت و مستحبّ است نه واجب و خداوند آنها را مخیر گردانیده است(جبائی).

3-ازدواج اینان پس از گذشت عده برای شما گناهی نیست و تقدیر آیه اینست که اگر از عده خارج شدند با گذشتن یک سال پس گناهی نیست در اینکه شوهر کنند و این وجه بهتر از دو وجه دیگر است و کلمه«من معروف»یعنی ازدواج و زینت و آرایش.

«وَ اللّٰهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ»

و خدا توانا است و هیچ چیز او را ناتوان نمیکند و حکیم است که از او جز آنچه مصلحت و حکمت ایجاب می کند صادر نمی شود.

علماء اتفاق دارند که حکم این آیه نسخ شده است.امام صادق علیه السلام میفرماید:

در آغاز،حکم این بود که وقتی مردی از دنیا میرفت تا یک سال مخارج زنش را از اصل مال شوهر باید می پرداختند و پس از یک سال او را از خانه بدون دادن ارث بیرون میکردند ولی سپس آیه ارث زن در حد یک چهارم و یا یک پنجم آمد و این حکم را نسخ کرد و به زن از سهم ارث خودش پرداخته می شود.

از امام صادق علیه السلام نقل شده است که این آیه را از نظر مدت یک سال آیه «یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَهَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً» (که عده وفات را برای زن فقط چهار ماه و ده روز معین کرده)نسخ نمود و از نظر وجوب انفاق آیه ارث نسخ نمود.

ص :61

مٰا فَرَضْتُمْ) مخصص عموم این آیه مورد بحث ما است اگر هر دو با هم نازل شده باشند.

و اگر آیه «فَنِصْفُ مٰا فَرَضْتُمْ» متأخر و پس از آیۀ مورد بحث ما نازل شده باشد پس این آیه مورد بحث منسوخ خواهد بود و«حسن»نیز همین نظر را داده است.

«حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ»

قبلا نظیر این جمله را داشتیم و تفسیر نمودیم با این تفاوت که در اینجا(متقین)(پرهیزکاران)است و در آنجا«محسنین»(نیکو- کاران)بود.

«کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمْ آیٰاتِهِ»

این چنین خدا،آیاتش را برای شما بیان میکند یعنی همانطوری که بیان کرد احکام و آدابی را که بدان نیازمند بودید همچنین این احکام را برای شما بیان میکند و بیان،آوردن دلیل هایی است که حق را از باطل جدا میکند.

«لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»

شاید خردمند گردید یعنی شاید آیات الهی را تعقل کنید.

بعضی گفته اند شاید عقول شما کامل گردد زیرا عقل فطری بوسیلۀ عقل اکتسابی کامل و قوی میگردد.منظور بکار زدن عقل است با علم بآن و کسی که عقل را بکار نمیزند مانند آنست که اصلا از آن بی بهره است و عقل ندارد.نظیر این بیان آیه کریمه است:

«إِنَّمَا التَّوْبَهُ عَلَی اللّٰهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهٰالَهٍ»

(1)

(خدا توبۀ کسانی را می پذیرد که از روی نادانی عمل زشتی را مرتکب شده باشند)در این آیه افرادی که مرتکب گناه شده و پیروی هوی و هوس نموده اند«نادان»خوانده شده اند.

ص :64

«حسن»میگوید او همان«ذو الکفل»است و علت اینکه او را«ذو الکفل»گفتند این بود که او کفالت کرد هفتاد پیامبر و آنان را از مرگ رهانید و بآنها میگفت شما بروید اگر من کشته شوم بهتر است از اینکه شما کشته شوید آنان میرفتند و وقتی یهود بدنبال آنان میآمدند و از حزقیل می پرسیدند او میگفت من نمیدانم کجا رفتند و خداوند او را از شر یهود حفظ نمود. «وَ هُمْ أُلُوفٌ» همه مفسران اتفاق دارند که مقصود از کلمه«الوف»(هزاران) عدد معینی نیست بلکه مقصود زیادی و کثرت این جمعیت است تنها«ابن زید»است که کلمه«الوف»را جمع«الف»بمعنای هزار نگرفته بلکه آن را جمع«آلف»بمعنای آشنا گرفته است مانند«قعود»جمع قاعد و شهود جمع شاهد.بنظر او معنای آیه اینست که اینان بیرون آمدند در حالی که دلهایشان با هم آشنا و مأنوس بود.

کسانی که میگویند مقصود از این کلمه،زیادی عدد آنها است درباره عدد آنها اختلاف کرده و اقوالی دارند:

1-سه هزار نفر(عطاء خراسانی) 2-هشت هزار نفر(مقاتل-کلبی) 3-ده هزار نفر(ابن روق) 4-سی هزار و اندی(سدی) 5-چهل هزار(ابن عباس و ابن جریح) 6-هفتاد هزار(عطاء بن ابی ریاح) 7-عدد زیاد(ضحاک) ولی آنچه از ظاهر آیه استفاده میشود اینست که آنان از ده هزار نفر بیشتر بوده اند زیرا بناء«فعول»مانند«الوف»برای بیش از ده است و کمتر از آن را با کلمه«آلاف» میآورند مثلا نمی گویند«عشره الوف»بلکه میگویند«عشره آلاف»در مورد خود ده تا چه رسد به کمتر از آن.

«حَذَرَ الْمَوْتِ»

از بیم و خوف مرگ.

ص :66

«فَقٰالَ لَهُمُ اللّٰهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیٰاهُمْ»

خدا بآنان گفت بمیرید و سپس آنان را زنده کرد در معنای این جمله«خدا بآنها گفت بمیرید»دو وجه گفته شده است:

1-خدا آنان را از بین برد و وجه اینکه تعبیر شده«خدا گفت بمیرید»اینست که غالباً گفتار سرآغاز و مقدمه کار است مانند کلمه بسم اللّٰه مثلا یا امثال آن که مقدمه فعل است بنا بر این از خود کار تعبیر به قول و گفتن شده است و نظائر زیادی دارد مثلا می گوییم با سرم یا با دستم گفتم در حالی که سخنی نبوده و کلمه ای بزبان جاری نشده است بلکه مقصود اینست که با سر و یا دستم اشاره کردم.

در مثال های عربی نظیر این مطلب است این جمله«قالت السماء فهطلت»آسمان گفت پس بارید،که منظور همان باریدن است.

2-خداوند آنان را با فرمان«بمیرید»که ملائکه آن را شنیدند نابود کرد و بعد بسبب دعاء و درخواست پیامبرشان«حزقیل»و یا«شمعون»از انبیاء بنی اسرائیل آنان را زنده نمود(از ابن عباس) «إِنَّ اللّٰهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النّٰاسِ» وقتی نعمت خدا را بر ایشان ذکر کرد و نشانه- های بزرگ قدرت الهی که در وجود خودشان بکار رفته بآنها نمایاند تا راه هدایت را پیش گرفته و از طریق بدی دوری جویند اینک این مطلب را یادآور میشود که در مقابل این همه نعمت های خدا بر مردم بیشتر مردم سپاسگزار نیستند و کفران میکنند.

ضمناً این آیه حجت است بر کسانی که انکار میکنند عذاب قبر و رجعت را زیرا زنده کردن اینان مانند زنده کردن همین مردمی است که قرآن نقل میکند که برای عبرت دیگران خداوند آنها را زنده کرد.

برای درگیری با دشمن بدان برویم محل شیوع بیماری و با شده است ما باید صبر کنیم تا این بیماری از آنجا بیرون رود و باین عذر از رفتن به جهاد و نبرد سرپیچی کردند خداوند مرگ در میان آنها فرستاد و وقتی دیدند مرگ و میر در میان آنها زیاد شده از دیارشان خارج شدند بمنظور دور شدن از مرگ وقتی پادشاه این جریان را دید گفت خدایا ای رب یعقوب و ای خدای موسی تو نافرمانی و معصیت بندگانت را می بینی پس بآنها نشانه ای از قدرت خود را در وجود اینان نشان بده تا بدانند که نمیتوانند از تو بگریزند در نتیجۀ این دعا خداوند خود آنها و نیز چارپایانشان را نابود کرد و هشت روز بر ایشان گذشت تا بدن هایشان باد کرد و متعفن گردید مردم از آبادی بیرون آمدند تا آنها را دفن کنند ولی عاجز شدند ناچار آن بدن ها را در محلی دور از درندگان گرد کردند و بحال خود باقی گذاردند و مدتی بر آنها گذشت تا بدنهایشان پوسید و استخوانها بیرون آمد و رگ ها از هم بریده و گسیخته شد.(حزقیل)بر آنان گذشت و در وضعی که برای آنها پیش آمده بود میاندیشید ناگاه خدا باو وحی نمود که ای حزقیل دوست داری که آیت و نشانه ای بتو نشان دهیم و ببینی که چگونه مرده زنده میکنیم حزقیل گفت آری پس خداوند آنها را زنده کرد.

بعضی میگویند اینان جمعیت خود حزقیل بودند که خداوند پس از هشت روز آنها را زنده کرد بعلت اینکه حزقیل به طلب آنها بیرون آمد و وقتی دید همه مرده اند بگریه افتاد و عرض کرد خدایا من در میان قوم و جمعیتی بودم که همه به حمد و تسبیح و تقدیس تو سرگرم و مشغول بودند اینک تنها شدم و برای من قوم و جمعیتی باقی نماند خداوند به او وحی نمود که زندگی و حیات اینها را در دست تو قرار دادم حزقیل خطاب به آنها کرده و گفت:«باذن خدا زنده شوید»پس همه زنده شدند.

حمران بن اعین از امام باقر علیه السلام سؤال کرد از این قوم که خدا بآنها گفت بمیرید و بعد،آنها را زنده کرده.

آیا آنها را زنده کرد تا مردم آنها را ببینند و مجدداً آنها را نابود کرد یا اینکه

ص :68

آنها را زنده کرد و بازگرداند بدنیا تا به خانۀ خود رفته و غذا بخورند.

حضرت فرمود:نه!خداوند آنها را زنده کرد تا بار دیگر در خانه های خودشان سکونت کنند و غذا بخورند و آمیزش داشته باشند و مدتی که خدا میخواست زنده بودند و سپس هر کدام با اجلهای خود مردند.

ص :69

«واقدی»میگوید:منظور از«قرض نیکو»اینست که آن را برای خدا و از روی کمال خرسندی خاطر بدهد.

بعضی گفته اند که در انفاق،سخت نباشد و با خوش رویی آن را بدهد.

بهتر اینست که«قرض حسن»را بمعنای جامع همه این معانی دانست زیرا بین این معانی تنافر و ناسازگاری نیست.

«فَیُضٰاعِفَهُ لَهُ أَضْعٰافاً کَثِیرَهً»

یعنی خداوند آن را بیفزاید بآن مقدار که جز خودش کسی نداند مانند آیه کریمه: «وَ یُؤْتِ (1)مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظِیماً» (میدهد از طرف خود پاداشی بزرگ)این وجه را«حسن»و«سدی»گفته اند.

از امام صادق علیه السلام نقل شده است که وقتی آیه «مَنْ جٰاءَ (2)بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهٰا» (کسی که کاری نیک انجام دهد پس برای اوست پاداش بهتر از آن)نازل شد رسول اکرم گفت:پروردگارا بر پاداش خود بیفزا،پس خداوند این آیه را فرستاد: «مَنْ جٰاءَ بِالْحَسَنَهِ (3)فَلَهُ عَشْرُ أَمْثٰالِهٰا» (کسی که کار نیکی انجام دهد خداوند ده برابر آن را پاداش میدهد)باز رسول اکرم عرضه داشت خدایا بیفزا:و این آیات نازل شد: مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ... و«کثیراً»یعنی آن مقداری که بشمار نمیآید و جز خدا کسی اندازه آن را نمیداند.

«وَ اللّٰهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ»

یعنی خدا گاهی روزی را از بعضی مردم میگیرد و زندگی را بر آنان سخت میگرداند ولی بر مردمی دیگر روزی را زیاد کرده و بآنان وسعت و گشایش زندگی عنایت مینماید(حسن و ابن زید) بعضی گفته اند یعنی خداوند صدقات را گرفته و پاداش آن را فراوان میدهد یا در دنیا و بصورت فوری و یا در آخرت و در آینده دورتر و یا در هر دو(اصم و زجاج) بعضی دیگر«یقبض»را گرفتن روزی بمرگ کسی و(یبسط)را گشایش دادن در روزی ورثۀ او معنا کرده اند.

ص :73

«وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»

و بسوی او باز میگردید.و این جمله برای تأکید در پاداش گرفتن از خدا است.کلبی در سبب نزول آیه میگوید:رسول اکرم فرمود هر کس صدقه ای دهد برای اوست دو برابر آن در بهشت.ابو دحداح انصاری(که اسمش عمرو بن دحداح است)عرض کرد یا رسول اللّٰه برای من دو باغ است اگر یکی از آن دو را صدقه دهم برای من دو باغ در بهشت خواهد بود؟ حضرت فرمود آری عرض کرد آیا ام الدحداح هم با من خواهد بود؟ حضرت فرمود آری عرض کرد آیا دخترم هم با ما خواهد بود؟فرمود آری پس باغ بهتر را در اختیار رسول اکرم قرار داد و این آیه درباره اش نازل گردید و خداوند در مقابل یک باغ هزاران هزاران پاداش باو داد و جمله (أَضْعٰافاً کَثِیرَهً) بیان این مطلب است.

می گویند وقتی ابو الدحداح باغ را به رسول اکرم داد و بازگشت دید همسرش (ام الدحداح)و دخترش در همان باغی هستند که برسول اکرم داده بود ابو الدحداح جلو در باغ آمد و بزن و فرزندش گفت من این باغ را صدقه داده و در برابر آن دو باغ در بهشت گرفته ام و شما نیز با من خواهید بود همسرش گفت خدا مبارک گرداند آنچه داده و آنچه گرفته ای پس بیرون آمدند و باغ را به رسول اکرم تسلیم نمودند.

حضرت فرمود چه بسیار درخت های پر میوه ای که در بهشت برای ابو الدحداح خواهد بود.

ص :74

1-ستمگران و جباران پس از آنکه بر بنی اسرائیل غلبه یافته و قسمت بیشتر شهر و دیار آنان را گرفتند و فرزندانشان را اسیر و خود آنها را ذلیل نمودند به سبب اینکه آنان عهد و پیمان خدا را فراموش کرده بودند و گناهان در میان آنها زیاد شده بود و پیامبری نداشتند پس خداوند«اشمویل»پیامبر را برای آنان فرستاد،آنان باو گفتند اگر راست می گویی برای ما پادشاهی برانگیز تا در راه خدا بجنگیم و این نشانه نبوت و پیامبری تو است(ربیع و کلبی) 2-آنان میخواستند با«عمالقه»جنگ کنند پس درخواست پادشاهی،کردند که امیر آنان شود و در سایه قدرت او کلیه آنان متحد و حالشان منظم گردد و در جنگ با دشمن پیروز شوند(سدی) 3-خداوند«اشموئیل»پیامبر را برای اینان فرستاد و چهل سال به بهترین صورت گذراندند تا مسئله جالوت و عمالقه پیش آمد و اینان به اشموئیل گفتند که برای ما پادشاهی برگزین...(وهب) ابو عبد اللّٰه میگوید«ملک»در این زمان به کسی میگفتند که لشگر را می برد (باصطلاح امیر لشکر)و پیامبر،کارش را برپا می داشت و از طرف خدا و بوسیله وحی او را آگاه می ساخت(از جریان و عواقب کارها).

«قٰالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتٰالُ»

پیامبر در مقابل درخواست آنان گفت اگر جنگ بر شما واجب و فرض شود شاید «أَلاّٰ تُقٰاتِلُوا» جنگ نکنید و بآنچه هم اکنون می گویید وفا ننمائید.منظور پیامبر از این بیان،بدست آوردن در فهمیدن مقدار علاقه و حرص آنان به جنگ بود و نیز این خود بمنزله گرفتن عهد و پیمان از آنان بود و معنای «عسیتم»«قاربتم»نزدیک شدید و معنای«عسیت ان افعل کذا»اینست که نزدیک شدم بآن کار.

«قٰالُوا وَ مٰا لَنٰا أَلاّٰ نُقٰاتِلَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ»

این جمعیت گفتند چیست برای ما در جنگ نکردن(یعنی چه علت دارد که جنگ نکنیم).

بعضی کلمه«ما»را بمعنای«نفی»گرفته و چنین معنا میکنند«و نیست برای ما

ص :77

ترک جنگ» وَ قَدْ أُخْرِجْنٰا بیرون شدیم یعنی بعضی از ما بیرون شدیم که لفظ عام است ولی مقصود«خاص»میباشد.

«مِنْ دِیٰارِنٰا وَ أَبْنٰائِنٰا»

از شهرها و فرزندان مان و این بیرون شدن بصورت اسارت و جبر و ناچاری بود که در محیط ما پدید آمده یعنی اینان به پیامبرشان گفتند ما وقتی، به جنگ علاقه نداریم که عزیز و محترم در میان فامیل خود باشیم و دشمن،بر ما چیره نباشد اما حالا که کار باین صورت درآمده و ما ذلیل شده ایم چاره ای جز جنگ نیست.

«فَلَمّٰا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتٰالُ»

در اینجا تقدیر و حذفی شده که مضمونش اینست پس از این درخواست،خداوند،آنچه آنها میخواستند اجابت کرد و امیری برای آنان انتخاب شد ولی وقتی جنگ پیش آمد و واجب شد «تَوَلَّوْا» پشت کردند و از آن، رو گردان شده و فرمان خدا را به هیچ گرفتند.

«إِلاّٰ قَلِیلاً مِنْهُمْ»

جز عده اندکی از ایشان و اینان همان کسانی بودند که از نهر گذشتند که بعداً بیان خواهیم کرد.

«وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ بِالظّٰالِمِینَ»

-خداوند به ستمکاران آگاه است:این جمله تهدید است برای کسانی که از جنگ شانه خالی کردند زیرا اینان در اثر این گناه بخود ستم کردند.

ص :78

پادشاه و امیر باید ثروتی بیش از آنچه دیگران دارند داشته باشد تا غلامان زیادی خریده و دارا باشد.بعضی گفته اند مراد اینست که او آن قدر ثروت ندارد که جبران نقص و حقارتی که از نظر نسب در او هست(که از خاندان نبوت و سلطنت نیست)بنماید.

لذا خداوند بآنها میفهماند که او داناتر است از ایشان به آنچه حکمت و مصلحت اقتضا میکند و هدف از ریاست و سلطنت،علم و شجاعت است و این مطلب را خداوند از زبان پیامبرشان بیان میکند.

«قٰالَ إِنَّ اللّٰهَ اصْطَفٰاهُ عَلَیْکُمْ»

-خداوند او را بر شما برگزید و انتخاب کرد (از ابن عباس).

«وَ زٰادَهُ بَسْطَهً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ»

-و افزود در وسعت و گسترش علم و جسم و او اعلم و داناتر بنی اسرائیل بود در زمان خودش و همچنین او زیباترین،کاملترین، تنومندترین و قویترین فرد از بنی اسرائیل بود.

«وَ اللّٰهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشٰاءُ»

-خدا سلطنت و قدرت را بهر کس بخواهد میدهد یعنی باو اعتراض مکنید که او از خاندان نبوت و سلطنت نیست زیرا خداوند بهر کس صلاح بداند سلطنت و قدرت میدهد. «وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ» -در معنای«واسع»سه وجه گفته شده است:

1-خداوند«واسع الفضل»است یعنی فضل و رحمت او وسیع است و کلمه«فضل» حذف شده مانند اینکه میگویند فلانی بزرگ است یعنی بزرگ قدر میباشد.

2-کلمه«واسع»بمعنای«موسع»«وسعت دهنده»می باشد همانطور که«الیم» بمعنای(مولم)و سمیع بمعنای(مسمع)آمده است.

3-معنای«واسع»اینست که او«ذو سعه»و دارای وسعت می باشد مانند آیه کریمۀ (عِیشَهٍ رٰاضِیَهٍ) یعنی زندگی دارای خوشی و خرسندی.

در آخر آیه«علیم»بمعنای دانا است که خدا میداند چه کسی سزاوار است که به او برتری و قدرت دهد از نظر مصلحت مردم و یا از نظر آزمایش و امتحان.

کلمه«ملکه»(پادشاهیش)که پادشاهی اضافه و نسبت به خدا یافته بیان کننده

ص :81

این مطلب است که ممکن است سلطنت،گاهی الهی باشد و آن در صورتی است که خداوند برای تدبیر امور مردم کسی را برگزیند و این منصب را باو دهد و آلات و اسباب سلطنت را برایش فراهم سازد و نیز مردم را به اطاعت از او فرمان دهد در این صورت میگویند که سلطنت او از طرف خداست زیرا تصرف و حکمرانی این فرد باذن و اجازه خدا صورت گرفته است البته تعیین و برانگیختن این نوع پادشاهان با بعثت و برانگیختن پیامبران فرق دارد(و این دو مقام یکی مادی و دنیوی و دیگری معنوی و اخروی است).

بنی اسرائیل وقتی از پیامبر خود درخواست کردند که برای آنان پادشاه و امیری تعیین کند خدا طالوت را برایشان فرستاد و تابوت را بآنها بازگرداند.

بعضی گفته اند که آن تابوت در دست عمالقه بود که از دشمنان بنی اسرائیل بودند و چون امور بنی اسرائیل دچار هرج و مرج شد و عمالقه بر آنان غالب و چیره شدند مصیبت هایی بر سرشان آوردند و خداوند تابوت را از عمالقه گرفت و به بنی اسرائیل برگردانید و فرشتگان آن را حمل نمودند(ابن عباس-وهب)و همین مطلب از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است.

بعضی گفته اند این تابوت همان صندوقی بود که خداوند برای حضرت آدم فرستاد و صورتهای پیامبران در آن بود و فرزندان آدم یکی پس از دیگری آن را به ارث می بردند تا بدست بنی اسرائیل رسید و آنان بوسیله آن بر دشمنان خویش غالب می شدند.

قتاده میگوید:یوشع بن نون آن تابوت را در بیابان«تیه»گذاشت و فرشتگان آن را برای بنی اسرائیل حمل نمودند. (1)

فِیهِ سَکِینَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ

:که در آن آرامشی از پروردگارتان بود.این آرامش بقولی مربوط به خود تابوت و بقولی مربوط به آنچه در تابوت وجود داشت بوده است.

در اینکه مراد از سکینه و آرامشی که در آن صندوق بوده چیست؟وجوهی بیان شده است که یکی از آنها اینست که در آن آیت و نشانه ای از قدرت حق بود که دل ها بهنگام گرفتاری از آن آرامش می یافت. (2)

ص :85

و بَقِیَّهٌ مِمّٰا تَرَکَ آلُ مُوسیٰ وَ آلُ هٰارُونَ :و باقیمانده ای از آنچه آل موسی و هارون واگذاشته اند(در آن بود)و درباره تعیین این باقیمانده از خاندان موسی و هارون اقوالی گفته شده است از اینقرار:

1-عصای موسی و پاره هایی از الواح تورات(از ابن عباس-قتاده)و از امام صادق علیه السلام نیز همین مطلب نقل شده است.

2-تورات و مقداری از لباسهای حضرت موسی(حسن).

3-دو لوح از تورات و مقداری از«منّ»که بر بنی اسرائیل فرود میآمد و کفش های موسی و عمامۀ هارون و عصای او.

اینها گفتار مفسرین دربارۀ تعیین مقصود از«سکینه»و«بقیه...»بود اما ظاهر اینست که مراد از«سکینه»همان آرامش و اطمینانی است که خداوند در آن قرار داده بود و بنی اسرائیل بدان آرام میگرفتند.

و مراد از«بقیه...»ممکن است باقیمانده از دانش ها یا چیزهایی از نشانه های پیامبران یا هر دو آنها باشد.

بعضی گفته اند که مقصود از«آل موسی و آل هارون»خود موسی و هارون است و عرب این رسم را دارد که گاهی:آل فلان میگوید مقصودش خود اوست.

«تَحْمِلُهُ الْمَلاٰئِکَهُ»

ملائکه آن را حمل میکردند و در معنای حمل ملائکه اقوالی است از اینقرار:

1-فرشتگان آن را بین زمین و آسمان بر دوش گرفتند که بنی اسرائیل عیاناً دیدند(از ابن عباس-حسن) 2-دشمنان بنی اسرائیل وقتی که بر آنان مسلط شدند آن صندوق را برده و در بتخانه خویش گذاشتند صبح که رفتند دیدند تمام بتهایشان واژگون شده است با دیدن آن وضع،صندوق را از بتخانه بیرون برده و در گوشه ای از شهر گذاردند ولی گرفتاری های پی در پی و مختلف مانند ابتلاء به وبا و بیماری های دیگر و مرگ و میری که در میان آنان شیوع یافت آنها را باین فکر انداخت که صندوق را به بنی اسرائیل باز

ص :86

گردانند لذا آن را روی چرخی قرار داده و به دو گاو بستند در این هنگام فرشتگان آن را رانده به بنی اسرائیل رسانیدند بنا بر این،معنای حمل ملائکه اینست که آن را راندند همانطور که وقتی کسی بگوید من اثاث خودم را بفلان محل خواهم برد معنایش این نیست که آن را بدوش گرفته و ببرد بلکه اگر آن را با وسائلی حمل کند و بدان شهر رساند باز آنچه گفته صحیح بوده است.

«إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَهً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»

و در آن یعنی بازگشت تابوت نشانه ایست برای شما اگر مؤمن باشید،اگر تصدیق کننده باشید(یعنی اگر بپذیرید) که خداوند طالوت را امیر شما قرار داده است و کلمۀ«مؤمن»بمعنای ایمان آورده بخدا نمیتواند باشد زیرا آنان وقتی چنین سخنانی میگفتند و رد قول پیامبرشان را میکردند کافر بودند.

و بعضی گفته اند معنای«اگر مؤمن باشید»اینست که مؤمن باشید آن چنان که خود می پندارید.

ص :87

1-هشتاد هزار(سدی) 2-هفتاد هزار(مقاتل) علت این جمعیت زیاد آن بود که وقتی تابوت را دیدند همه یقین کردند که پیروز خواهند شد.

«قٰالَ إِنَّ اللّٰهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ»

:خداوند آزمایش کننده است شما را به نهری:

معنا و هدف آزمایش اینجا جدا کردن راستگو از دروغگو است.

علت اینکه آزمایش اینان بدین صورت شد این بود که آنان از کمی آب شکایت داشتند و می ترسیدند که از تشنگی تلف شوند(از وهب).

بعضی گفته اند آنان چنین امتحان شدند تا در اثر صبر و شکیبایی ثواب و پاداش بیشتری بدست آورند و سزاوار پیروزی بر دشمن گردند و نیز عادت کنند بر این تحمل و صبر بر مشکلات تا بهنگام جنگ ثابت قدم باشند و فرار نکنند.

در تعیین این نهر،که بدان امتحان شدند دو قول است:

1-نهری بوده است بین اردن و فلسطین(از قتاده و ربیع) 2-نهر فلسطین(از ابن عباس و سدی) «فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی» هر کس از آن نهر یعنی از آب آن نهر بیاشامد از من نیست یعنی از اهل ولایت من و از دوستان و پیروان من نیست.

«وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی»

-و هر کس از آن نچشد و از آن آب نخورد پس او از من است یعنی از دوستان و یاران من است و ریشه این کلمه«طعم»بمعنای چشیدن است نه«طعام».

«إِلاّٰ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَهً بِیَدِهِ»

جز کسی که یک بار آب با مشت و دست خود برگیرد و بیاشامد.

«فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلاّٰ قَلِیلاً مِنْهُمْ»

همه بیش از یک مشت آشامیدند جز عده کمی.

میگویند کسانی که فقط یک مشت آشامیدند سیصد و چندی بودند(از حسن و قتاده و جماعتی)و بعضی آنها را چهار هزار نفر دانسته اند در مقابل هفتاد و شش هزار نفر

ص :90

که فرمان نبردند و آشامیدند ولی همین چهار هزار نفر هم دچار نفاق و سرپیچی از فرمان طالوت شدند بجز سیصد و چندی(از سدی) می گویند کسانی که از آن آب زیاد نوشیدند تشنه شدند و کسانی که کم نوشیده بودند سیراب شده و تشنگی آنان برطرف شده بود.

با این امتحان،طالوت کسانی را که از دستورش سرپیچی کرده و اطاعت نکرده بودند عقب زد و کسانی را که اطاعت کرده بودند با خود برد.

«فَلَمّٰا جٰاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ»

وقتی طالوت با کسانی که باو ایمان آورده بودند از نهر گذشتند.

از«براء بن عازب و قتاده و حسن»نقل شده که با طالوت فقط مؤمنان که بعدد اصحاب بدر بودند گذشتند.ولی ابن عباس و سدی می گویند مؤمنان و کافران از نهر عبور کردند ولی کافران جدا شدند و مؤمنان باقی ماندند بهمان عدد اصحاب بدر و این قول،اقوی است زیرا تعبیر قرآن اینست «فَلَمّٰا جٰاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ» پس از آنکه طالوت و مردم از نهر گذشتند و دیدند زیادی لشکر دشمن را، «قٰالُوا لاٰ طٰاقَهَ لَنَا الْیَوْمَ بِجٰالُوتَ وَ جُنُودِهِ» گفتند یعنی همان کسانی که نافرمانی کرده بودند(و این دلیل صحت قول دوم است که گفتیم)ما را طاقت مقابله و نبرد با این لشکر نیست ولی مؤمنین که به تعداد اصحاب بدر بودند گفتند:

«کَمْ مِنْ فِئَهٍ قَلِیلَهٍ غَلَبَتْ فِئَهً کَثِیرَهً بِإِذْنِ اللّٰهِ»

چه بسیار جمعیت کمی که پیروز شد باذن خدا بر جمعیت بسیاری.

ابو القاسم بلخی میگوید:ممکن است همه آنها مؤمنین و اطاعت کننده گان از طالوت بودند ولی از نظر درجه یقین و ایمان با هم اختلاف داشته و بعضی قوی و جمعی ضعیف بودند و این سخن کسانی بود که ایمان راسخ و قوی داشتند.

«قٰالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاٰقُوا اللّٰهِ»

از مؤمنان ثابت قدم این چنین تعبیر شده است«کسانی که میدانند آنان خدا را می بینند»و ملاقات و دیدار خدا یعنی بازگشت بسوی او و پاداش یعنی کسانی که میدانند که بسوی خدا و پاداش او خواهند رفت.در

ص :91

معنای کلمه«یظنون»سه قول است:

1-یقین دارند(از سدی) 2-حدیث نفس میکنند و با خود میگویند و حدیث نفس گاهی با شک است و گاهی با یقین ولی بیشتر مورد استعمال ماده«ظن»در موارد شک است.

3-گمان دارند که در این جنگ،خدا را ملاقات میکنند یعنی کشته میشوند.

«وَ اللّٰهُ مَعَ الصّٰابِرِینَ»

و خدا با صابران است در کمک دادن بآنها بر دشمنانشان.

ص :92

در بین راه که میآمد سه عدد سنگ از راه برداشت و در ترکش انداخت طالوت آن زره را به داود پوشاند،درست باندازه او بود.داود پوشید و آمد در برابر جالوت در حالی که جالوت سوار فیل بود و تاجی بر سر داشت و در پیشانی اش یاقوتی بود که میدرخشید و لشکریانش هم در برابرش صف کشیده بودند.

داود سنگی به میمنه و قسمت راست لشکر جالوت انداخت و به آنها خورد و گریختند سنگ دوم را بجانب میسره و قسمت چپ لشکر انداخت به آنان نیز اصابت کرد و فرار کردند سنگ سوم را به جانب خود جالوت پرتاب کرد به پیشانی جالوت خورد و تا مغزش فرو رفت و جسد بی جانش روی زمین قرار گرفت.

بعضی گفته اند که جالوت برای قضای حاجت بیرون آمد که داود بجانب او سنگی با فلاخن انداخت و آن سنگ بین دو چشم جالوت خورد و از پشت سرش بیرون آمد و نیز بر بسیاری از لشکریان سنگ خورد و آنان را کشت و جمعیت فرار کردند(از وهب و بسیاری از مفسران) «وَ آتٰاهُ اللّٰهُ الْمُلْکَ وَ الْحِکْمَهَ» و خدا هفت سال پس از کشته شدن جالوت باو سلطنت و قدرت داد(از ضحاک) و نیز خداوند باو مقام نبوت را عنایت فرمود در حالی که قبل از کشتن جالوت، نبی نبود پس خداوند دو مقام نبوت و سلطنت در یک شخص جمع کرده و بهنگام مرگ طالوت،دارای هر دو منصب شد زیرا کسی که مقام نبوت و پیامبری ندارد نمیتواند ریاست و فرمانروایی بر پیامبر داشته باشد چون پیامبر جز بحق سخن نمیگوید و خبر نمیدهد و بظاهر و باطن او اعتماد و اطمینان هست و بر غیر پیامبر چنین اعتمادی نیست(از حسن) بعضی میگویند جائز است شخص عادی که مقام نبوت را ندارد ریاست کند با وجود پیامبر ولی باین شرط که بامر و مشورت و دستور پیامبر کار کند.

«وَ عَلَّمَهُ مِمّٰا یَشٰاءُ»

خداوند مسائل مربوط بامور دین و آنچه میخواست از امور مربوط به دنیا مانند زره ساختن باو آموخت پس آهن برای او مانند شمع نرم میشد بعضی معتقدند که منظور از جمله «عَلَّمَهُ مِمّٰا یَشٰاءُ» یاد دادن زبور و حکومت بین مردم و

ص :96

سخن پرنده و مورچه بود و بعضی دیگر گفته اند که مراد از آن«صدای خوش و خوبی بود»که خدا باو عنایت نمود. «وَ لَوْ لاٰ دَفْعُ اللّٰهِ النّٰاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ» و اگر خدا بعض مردم را به سبب بعض دیگر دفع نمیکرد زمین فاسد می شد.

در تفسیر و بیان این آیه سه وجه گفته شده است:

1-اگر خدا شر کفار را بدست سپاه اسلام دفع و رد نمیکرد،کفار غالب شده و شهرها را خراب میکردند(از ابن عباس و مجاهد) 2-خدا به برکت مردان خوب از مردم گناه کار دفع بلا و هلاک می نماید(از علی، قتاده و جمعی از مفسران)و بهمین مضمون روایتی را جمیل از حضرت صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود:خداوند به برکت کسانی که نماز میخوانند از شیعیان ما بلا را از کسانی که نماز نمیخوانند از شیعیان دفع و دور میکند و اگر همه نماز را ترک کنند در آن وقت بلا و عذاب بر همه نازل خواهد شد.

خداوند به برکت آن دسته از شیعیان که زکاه میدهند بلا را از آن دسته که نمی دهند دفع میکند و اگر همه زکاه ندهند بلا بر همه نازل خواهد شد.

و خداوند به برکت کسانی که حج میروند از شیعیان ما بلا را از کسانی که نمیروند دور میکند و اگر همه به حج نروند آن گاه عذاب بر همه نازل میگردد.و نزدیک بهمین معنی و مضمون است آنچه از نبی اکرم نقل شده است که فرمود:اگر نبودند بندگان رکوع کننده و کودکان شیرخوار و چارپایان چرنده هر آینه بر شما عذاب میریخت و فرود میآمد.

جابر بن عبد اللّٰه از رسول اکرم نقل میکند که آن حضرت فرمود:«خداوند به برکت یک مرد خوب مسلمان،فرزندان آن مرد،و فرزندان فرزندانش،و همه اهل خانه،و حتی خانه های مجاور و همسایگانش را حفظ می کند و نگاه میدارد و تا وقتی آن مرد پاک زنده و در میان آنان است همه از سایه وجود او محفوظ اند.

3-اگر جلوگیری مردم به وسیله خودشان نباشد زمین فاسد میگردد یعنی خود

ص :97

مردم بعضی جلو فساد بعض دیگر را میگیرند،مثلا مردمی که سلطان جلو فساد و جنایت آنان را میگیرد و از ترس قدرت مرتکب جرم و جنایت نمیشوند بمراتب بیشتر از آن مردمی هستند که بخاطر وعد و وعید قرآن و خدا از گناه و ارتکاب جرم دست برمیدارند.

«وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعٰالَمِینَ»

-ولی خدا صاحب نعمت است بر همه مردم در دین و دنیای ایشان.

ص :98

کلمه«فضیلت»و تفضیل همیشه در مورد صورت اول بکار میرود و اینکه خداوند بعضی از پیامبران را بر بعضی دیگر برتری داده بدیهی است که روی ایجاب مصالح و تدبیر امور است نه دل بخواه و بدون حساب و مصلحت.

و کلمه«محاباه»در مورد صورت دوم بکار میرود.

«مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللّٰهُ»

بعضی از اینان کسی است که خدا با او سخن گفت.

«وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجٰاتٍ»

و درجه و مقام بعضی از آنها را بالا برد.مجاهد میگوید مقصود،حضرت محمد است که خداوند او را بر همه انبیاء برتری داد و باو قرآن داد که بدیگر از انبیاء نداد و این قرآن معجزه ابدی و همیشگی است تا روز قیامت بر خلاف معجزات دیگر که در زمانی آشکار شد و پایان یافت.

و خداوند محمد را خاتم پیامبران قرار داد و حکمت و مصلحت ایجاب میکند که پیامبر اشرف و افضل را پس از همه برانگیزد و آخرین و کاملترین برنامه های بشری و انسانی را بدست او برای مردم بفرستد.

«وَ آتَیْنٰا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنٰاتِ»

و به عیسی بن مریم دلیلها و حجت های روشن دادیم مانند خوب کردن و شفا بخشیدن کور مادرزاد و مبتلایان به بیماری برص و زنده کردن مردگان و خبر دادن از آنچه مردم میخوردند و آنچه در خانه های خود ذخیره میکردند.

«وَ أَیَّدْنٰاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ»

و او را به سبب روح القدس کمک نمودیم.و قبلا در آیه 58 از این سوره تفسیرش بیان شد.

«وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ»

و اگر خدا میخواست کسانی که پس از پیامبران یا بقول«قتاده-ربیع»پس از موسی و عیسی(و ضمیر جمع باعتبار خود آنها و پیروانشان است)بودند با هم جنگ و خونریزی نمیکردند یعنی خداوند میتوانست آنان را به زور به ایمان وادار کند و از کفر بازدارد ولی چون تکلیف با اجبار نیکو و ثمر بخش نیست و پاداش در صورتی صحیح است که کار،از روی اراده و اختیار انجام شده باشد نه از روی اجبار بنا بر این خداوند چنین الزامی ندارد.

ص :102

بعضی گویند معنای آیه اینست که خداوند اگر میخواست بآنها فرمان جنگ نمی داد.

«مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَتْهُمُ الْبَیِّنٰاتُ»

پس از آنکه حجت و دلیل برای آنان روشن شد زیرا غرض از بعثت انبیاء حاصل شد به سبب ایمان کسانی که قبل از جنگ ایمان آوردند.

«وَ لٰکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ»

ولی اینان مختلف شدند برخی به سبب لطف و توفیق الهی و حسن اختیار خودشان ایمان آوردند و برخی با اختیار خود کافر شدند.

«وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ مَا اقْتَتَلُوا»

:باز این جمله را تکرار نمود تا تأکیدی باشد که اگر خدا میخواست اینان جنگ نمیکردند.

بعضی از مفسرین میگویند که مقصود از «وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ...» اول خواست خدا نسبت به کافران است که اگر خدا میخواست آنها را الزام و اجبار به ایمان میکرد که دیگر نتوانند مخالفت کنند و تکلیف از آنان برداشته میشد.

و مقصود آیه: «وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ...» دوم خواست خدا نسبت به مؤمنان است که اگر خدا میخواست به مؤمنان فرمان میداد که با کفار جنگ نکنند.

«وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ یَفْعَلُ مٰا یُرِیدُ»

ولی خدا هر آنچه مصلحت و حکمت ایجاب و اقتضا کند بجا می آورد.

ص :103

دشمنان یکدیگرند و بعضی گویند که در آن روز هر کسی بفکر خود و سرنوشت خودش می باشد و بفکر دیگری نیست و از این جهت دوستی در آن روز نیست و این نظیر آیه کریمه است که میفرماید: «اَلْأَخِلاّٰءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِینَ» (1)(در آن روز،دوستان،دشمنان یکدیگرند بجز پرهیزکاران).

«وَ لاٰ شَفٰاعَهٌ»

و در آن روز شفاعت و دستگیری برای غیر مؤمنین مطلقا نیست و اما مؤمنان پس گاهی بعضی از آنها از بعض دیگر دستگیری و شفاعت میکنند و پیامبران نیز از آنان شفاعت می نمایند بمضمون آیات کریمه «وَ لاٰ یَشْفَعُونَ إِلاّٰ لِمَنِ ارْتَضیٰ (2)» شفاعت نمیکنند مگر آنکه خدا رضایت دهد. «مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّٰ بِإِذْنِهِ (3)» (آنکه به نزد او جز باجازه اش شفاعت نکند).

«وَ الْکٰافِرُونَ هُمُ الظّٰالِمُونَ»

و کافران ستمکارانند،با اینکه کفر مهم تر و بالاتر از ظلم است علت اینکه خداوند کافران را بعنوان ستمکار وصف میکند دو جهت است:

1-کافر بسبب کفرش بخود ظلم کرده و خود را برای همیشه در عذاب قرار داده است.

2-چون قبلا بیان کرد که در روز قیامت برای کفار،معامله و شفاعت و رفاقتی نیست بدنبال آن میگوید این،ظلمی است که خود آنها نسبت به خود نموده اند و کارهایی در دنیا انجام داده اند که سبب محرومیت آنان شد و از ناحیه خدا بآنها ظلم نشده است.

در بیان این مطلب که کافران،ایشانند ستمکاران،نکته ایست که بالاترین درجه ظلم همانست که کافر نسبت به خود انجام داده است و اگر فردی از مؤمنان نسبت به خود و یا دیگری ظلم کند بدرجه ظلم کافر نسبت به خودش نمیرسد و این نکته از کلمه«هم» استفاده میشود مانند این جمله که میگویند«فلان هو الفقیه»یعنی تنها فقیه فلان مرد است که از دیگران در فقه بالاتر است.

ص :106

«لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ»

:احدی جز او سزاوار پرستش و خدایی نیست.

«اَلْحَیُّ الْقَیُّومُ»

:زنده ای که قائم است به تدبیر خلق از آفرینش ابتدایی مردم و سپس روزی دادن به آنها همانطور که میفرماید: «وَ مٰا مِنْ (1)دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ إِلاّٰ عَلَی اللّٰهِ رِزْقُهٰا» هیچ جانوری در روی زمین نیست مگر اینکه روزیش با خداست.

این وجه را«قتاده»گفته است.

بعضی«قیوم»را بمعنای عالم و دانای به امور گرفته اند مثل اینکه میگویند «هذا یقوم بهذا الکتاب»یعنی این شخص به این کتاب عالم و دانا است.

سعید بن جبیر و ضحاک میگویند«قیوم»بمعنای دائم و جاوید است.

«حسن»قیوم را باین معنا گرفته او قائم بر هر فردی است که بدانچه عمل کند پاداش دهد و خود،آگاه و عالم به کردار آنها است.

لفظ«قیوم»با تمام این معانی سازگار است.

«لاٰ تَأْخُذُهُ سِنَهٌ وَ لاٰ نَوْمٌ»

او را نه چرت و نه خواب سنگین میگیرد بعضی گویند یعنی او غافل از مردم نمیگردد و آنها را فراموش نمینماید و همانطور که بشخص غافل میگویند تو خوابی یا چرت می زنی و منظور بیان غفلت آنها است.

«لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ»

برای اوست سلطنت و تصرف آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است.

«مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّٰ بِإِذْنِهِ»

کیست که شفاعت کند نزد او جز به اجازه اش این جمله استفهامی است که معنای انکار و نفی دارد یعنی شفاعت نمیکند در روز قیامت کسی برای دیگری جز به اجازه خدا و امر خدا چون مشرکان می- پنداشتند که بت ها برای آنان شفاعت میکنند. «یَعْلَمُ مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ» میداند آنچه روبرو و آنچه پشت سر ایشان است.در تفسیر و بیان این آیه وجوهی گفته اند:

1-میداند آنچه در مقابل آنها است یعنی چیزهایی که در دنیا واقع شده و آنچه

ص :108

پشت سر آنها است یعنی امور آخرت(از:مجاهد،سدی).

2-میداند غیب مربوط به گذشته (مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ) و غیب مربوط به آینده (وَ مٰا خَلْفَهُمْ) (از ابن جریح).

3-میداند آنچه هنوز نیامده و نشده و در پیش رو است (مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ) و آنچه گذشته و واقع شده و پشت سر قرار گرفته است (مٰا خَلْفَهُمْ) (از ضحاک).

«وَ لاٰ یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ»

به چیزی از دانش او احاطه ندارند.مقصود از کلمه«علم»در اینجا«معلوم»است یعنی به معلومات او احاطه ندارند و احاطه، ادراک و دانستن چیزیست بآن صورت که در واقع هست.

«إِلاّٰ بِمٰا شٰاءَ»

مگر آنچه را که خود او بخواهد که دیگران بدانند و آنان را آگاه کند.

«وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ»

در معنای«کرسی»چند قول است:

1-علم و آگاهی خدا آسمانها و زمین را فرا گرفته است(از ابن عباس)و از حضرت امام باقر و امام صادق علیهما السلام نیز همین وجه نقل شده است و به دانشمندان کلمه«کرسی ها»گفته شده است زیرا قوام دین و دنیا بدانها بستگی دارد.

2-کرسی همان عرش است(از حسن).

3-مراد از«کرسی»پادشاهی و سلطنت و قدرت است همانطور که میگویند:

«اجعل لهذا الحائط کرسیاً»برای این دیوار ستونی قرار بده که کرسی بمعنای ستون استعمال شده است و معنای آیه اینست که قدرت و عظمت او آسمانها و زمین را فرا گرفته است.

4-«کرسی»تختی است غیر از«عرش»و نقل شده که از ابی عبد اللّٰه و نزدیک بآن نقل شده از«عطا»که آسمانها و زمین در مقابل«کرسی»نیست جز چون حلقه ای در یک بیابان و«کرسی»نسبت به عرش نیز مانند حلقه ای است در بیابان.

«وَ لاٰ یَؤُدُهُ حِفْظُهُمٰا»

یعنی بر خداوند حفظ آسمان ها و زمین سنگین و سخت نمی باشد.

«وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ»

-او بالاتر است از مانندها و ضدها و مثل ها و از آنچه نشانه نقص و دلیل حدوث است و او توانا است و عظیم الشأن که هیچ چیز او را ناتوان نمیکند

ص :109

و دانایی است که هیچ چیز بر او پوشیده نیست و برای مقدورات و معلومات او نهایت و پایانی نیست.

علی بن ابراهیم از پدرش و او از حسین بن خالد نقل کرده که حضرت رضا(علیه السلام) این آیه را چنین قرائت کرد:

اللّٰه لا اله الا هو الحی القیوم لا تأخذه سنه و لا نوم له ما فی السماوات و ما فی الارض و ما بینهما و ما تحت الثری عالم الغیب و الشهاده الرحمن الرحیم من ذا الذی یشفع عنده الا باذنه...

ص :110

«صبیح»بود و این مرد غلامش را به پذیرفتن اسلام مجبور میکرد(از مجاهد).سدی میگوید:این آیه درباره مردی از انصار که نامش«ابا الحصین»بود نازل گشت و این مرد دو پسر داشت و تجار شام به مدینه آمدند و روغن آورده بودند وقتی خواستند از مدینه بازگردند دو پسر ابی الحصین نزد آنها رفتند و آنها این دو پسر را بکیش خود که نصرانیت بود دعوت و تبلیغ کردند و هر دو پسر،نصرانی شدند و بشام رفتند خبر به پدر آنها رسید و او رسول اکرم را در جریان گذاشت پس این آیه نازل شد و رسول اکرم فرمود:«خداوند آن دو پسر را دور کناد که آنان اول دسته ای هستند که پس از هدایت باسلام،کافر شدند» ابو الحصین از اینکه پیامبر اکرم بدنبال آنها نفرستاد ناراحت شد تا این آیه نازل شد:

«فَلاٰ وَ رَبِّکَ لاٰ یُؤْمِنُونَ -الایه»(نه،قسم بخدای تو که اینان ایمان نمی آورند)و این حکم قبل از آن بود که پیامبر مأمور به جنگ و قتال با اهل کتاب شود ولی این حکم نسخ شد و آیات براءه دستور جنگ با مشرکان را برسول اکرم داد و همچنین ابن مسعود و ابن زید میگویند که آیه قتال و وجوب جهاد این آیه را نسخ کرد، ولی بعقیده دیگران آیه نسخ نشده است بعضی میگویند:زنی از انصار بچه اش نمیماند و پس از بدنیا آمدن میمرد این زن کودکان یهودی را شیر میداد پس از آنکه اسلام آمد در میان یهودیان جمعیتی از انصار بودند و وقتی یهودیان بنی النضیر کوچ کردند در آنها جمعی از انصار بود مردم گفتند یا رسول اللّٰه پدران ما و برادران ما با اینانند پس این آیه کریمه نازل شد و حضرت فرمود خویشاوندان و دوستانتان را مخیر کنید اگر خواستند شما را انتخاب کنند پس بمانند و اگر یهودیان را انتخاب کردند پس باید بروند.

1-درباره اهل کتاب فقط که از آنها«جزیه»گرفته میشد(از:حسن،قتاده و ضحاک) 2-درباره همه کفار ولی پس از آن با آیه قتال نسخ شد(از سدی) 3-مراد اینست که اگر کسی پس از جنگ وارد اسلام شد نگوئید که به اکراه، اسلام را پذیرفته است زیرا پس از جنگ وقتی به میل و رضای خودش مسلمان شد اسلامش درست است و او مجبور نبوده است(از:زجاج) 4-این آیه درباره دسته ای معین از انصار نازل شد همانطور که از ابن عباس نقل کردیم.

5-هدف،دسته مخصوصی نیست بلکه بطور کلی معنای آیه اینست که در دین که یک مسئله اعتقادی و قلبی است،اکراه و اجبار نمیباشد و بنده،آزاد و مخیر است و اگر کسی را به گفتن شهادتین مجبور نمایند و او هم بگوید این گفتن،دین نیست و متقابلا کسی را مجبور کنند و کلمه کفر آمیز بگوید،کافر نخواهد بود زیرا ایمان و کفر مربوط بزبان نیست و به قلب و باطن بستگی دارد و مقصود از دین هم همان دین معروف یعنی اسلام است یعنی دینی که خدا،آن را برگزیده است.

«قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ»

ایمان از کفر و حق از باطل بوسیله دلیل ها و آیات زیاد که دلالت عقلی و نقلی دارند و نیز به سبب معجزات که بدست رسول اکرم آشکار شد واضح و روشن گردید.

«فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطّٰاغُوتِ»

در معنای«طاغوت»5 قول است:

1-شیطان:از مجاهد،قتاده و از حضرت صادق علیه السلام نیز روایت شده است.

2-کاهن:از سعید بن جبیر.

3-ساحر:از ابی العالیه.

4-طغیانگران از جن و انس.

5-بت ها و بر آنچه غیر از خدا مورد پرستش و عبادت قرار گیرد.

خلاصه و جامع همه این معانی اینکه هر کس کافر شود به آنچه مخالف امر و

ص :114

فرمان خداست.

«وَ یُؤْمِنْ بِاللّٰهِ»

و خدا را و آنچه پیامبرانش آورده اند تصدیق کند.

«فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقیٰ»

به ریسمان محکم دست زده و از دین برای خود چنان گره ای زده که هیچ شک و شبهه ای آن را از هم باز نمیکند.

مجاهد میگوید:این رشته محکم همان ایمان به خدا و پیامبر اوست که از باب تشبیه یک حقیقت غیر قابل حس به امر محسوس آمده است.

«لاَ انْفِصٰامَ لَهٰا»

انقطاع و بریدن برایش نیست.

«وَ اللّٰهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»

خدا نسبت به گفته های شما شنوا و نسبت به باطن و آنچه در درون دارید آگاه میباشد.

ص :115

و گمراهی به نور هدایت بیرون میآورد و همانطور که تاریکی مانع دیدن اشیاء است کفر، هم جلو درک حقایق را میگیرد و چون خداوند مؤمنان را هدایت و دلیل ها و حجت ها برای آنان اقامه نموده است پس آنان را از تاریکیها بنور بیرون آورده است و بدیهی است که اگر هدایت و تشویق ها و تهدیدهای الهی نبود مردم از کفر به ایمان- درنمی آمدند همانطور که اگر کسی را بداخل شدن شهری تشویق کنیم و آن قدر باو بگوئیم تا او داخل گردد صحیح است که بگوئیم:ما فلان شخص را به آن شهر وارد نموده و از جایی که بود بیرون آوردیم.

«وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیٰاؤُهُمُ الطّٰاغُوتُ»

و کسانی که کفر ورزیدند دوستان و یارانشان و آنکه عهده دار امور آنان است طاغوت می باشد و کلمه طاغوت در اینجا مفرد ولی بمعنای جمع است و مراد از آن بقول ابن عباس،«شیطان»و بقول مقاتل«رؤساء و رهبران گمراهی»می باشد.

«یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُمٰاتِ»

آنان را از نور ایمان و اطاعت و هدایت بسوی تاریکیهای کفر و معصیت و گمراهی خارج مینمایند.

و چون«طاغوت»ها(هر چه اراده شود از آن)سبب گمراهی این دسته از مردم بوده و آنان را دعوت و تشویق به گناه و کفر کرده و گناهان را در نظرشان جلوه داده اند از این جهت بیرون آمدن آنها از نور به تاریکی به طاغوت نسبت داده شده است.

بین آنها از نظر خودشان نخواهد بود.

اشکال آیه میگوید طاغوت،کفار را از نور بیرون میآورد در حالی که کفار،از اول داخل در نور نبوده اند.

پاسخ در پاسخ از این اشکال دو وجه گفته شده است:

1-این جمله مانند اینست که میگویند:پدرم مرا از ارث برندگان بیرون کرد با اینکه مانع از داخل شدن او شده است یا در داستان یوسف میفرماید:

«إِنِّی تَرَکْتُ مِلَّهَ قَوْمٍ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ» (من رها کردم آئین مردمی را که به خدا ایمان نیاورده اند)در حالی که یوسف از آغاز داخل در آن جمعیت نبوده است.

2-این آیه مربوط بآن دسته از کفار است که قبلا مسلمان بودند و سپس مرتد شدند(از مجاهد)و وجه اول بهتر است.

«أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ»

اینان اهل آتش و برای همیشه در آن خواهند بود.

ص :118

ملک بمعنای سلطنت و قدرت،جائز است که خداوند بهر کس بدهد و اما ملک، یعنی مالک بودن امر و نهی و فرمان و تدبیر مردم و لازم بودن اطاعت مردم از او این مقامی است که خداوند فقط بکسانی میدهد که بداند دعوت به نیکی و تقوی میکنند نه کسانی که به کفر و فساد مردم را وامیدارند و چون خداوند،عالم به غیب و ضمائر است این مقام را بکسی نمیدهد که میداند راهش باطل و در صدد اضلال است.ابو القاسم بلخی ضمیر«هاء»در:«اتاه الملک»را به ابراهیم برگردانده است که معنایش اینست خدا بابراهیم سلطنت و قدرت داده بود و در پاسخ این سؤال که کجا ابراهیم سلطنت داشت در حالی که زندان کردن و آزادی بدست نمرود بود؟باید گفت ابراهیم بحق، مالک این امور بوده اما نمرود آن را بزور و جبر در دست داشت نه با ولایت شرعی صحیح.

«إِذْ قٰالَ إِبْرٰاهِیمُ رَبِّیَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ»

:در این کلام،حذفی شده است که نمرود باو گفت:خدای تو کیست؟ابراهیم گفت خدای من کسی است که زنده میکند و میمیراند.

علت اینکه اول،زندگی را نام برده(یحیی)اینست که زندگی،اولین نعمت خداست که به مردم ارزانی داشته است و پس از آن میمیراند مردم را و میراندن مردم نیز جز از قدرت الهی ساخته نیست زیرا خارج نمودن روح بدون آنکه نقص و جراحتی در بدن پدید آید منحصراً در قدرت خدا است.

«قٰالَ أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ»

نمرود گفت:این من هستم که زنده میکنم یعنی کسانی را که باید اعدام شوند از زندان رهایی می بخشم و میمیرانم یعنی هر زنده ای را که بخواهم میکشم.

این سخن نمرود روی جهل و دوری او از واقع بود زیرا او فقط به لفظ تکیه کرده بود نه معنا و زنده کردن و میراندن مردم بصورت ابتدایی و اختراعی فقط و فقط در انحصار قدرت خدا است.

«قٰالَ إِبْرٰاهِیمُ فَإِنَّ اللّٰهَ یَأْتِی بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهٰا مِنَ الْمَغْرِبِ»

ابراهیم گفت خدا خورشید را از مغرب میآورد و تو آن را از مغرب بیاور

ص :121

علت انتقال ابراهیم از دلیل اول باین دلیل دو چیز است:

1-پس از پایان دلیل اول برای تحکیم مطلب،دلیل دیگری می آورد مانند هر حکیم و محقق که برای اثبات یک مطلب چند دلیل ذکر میکند بنا بر این وجه، انتقال نیست.

2-بدنبال استدلال اول که نمرود گفت من زنده میکنم و میمیرانم،ابراهیم میخواهد اثبات کند باطل بودن این ادعای او را،به اینکه آن کس که مرده زنده میکند میتواند خورشید را از مشرق بیاورد یعنی خدای عالم،اینک که تو می گویی این من هستم که مرده زنده میکنم پس خورشید را از مغرب بیاور و اگر ابراهیم غیر از این راه را می پیمود و با او وارد این بحث میشد که اصولا محال است غیر خدا کسی مرده را زنده کند شاید برای بسیاری از کسانی که در مجلس بودند مطلب مشتبه میشد و هدف انبیاء بیان حقایق و روشن کردن امور است از هر راه که امکان داشته باشد و آنها برای جدل و پیروزی بر دشمن مبعوث نشده بودند.

از امام صادق علیه السلام نقل شده است که ابراهیم به نمرود گفت اگر راست می گویی،آن کسی را که کشته ای زنده کن و پس از آن،باو گفت خدا خورشید را از مشرق می آورد و تو آن را از مغرب بیاور.

«فَبُهِتَ الَّذِی کَفَرَ»

:نمرود که کافر شده بود متحیر و سرگردان گشت و دیگر بیانی و دلیلی نداشت که بگوید. سؤال:

ممکن بود نمرود متقابلا همین درخواست را از ابراهیم بنماید که تو بگو، خدایت خورشید را از مغرب بیاورد،پس چرا چنین درخواستی نکرد؟ پاسخ:

دو جواب برای این سؤال گفته اند:1-نمرود وقتی آن همه آیات و نشانه های قدرت الهی در حرکات ابراهیم دید ترسید که اگر درخواستی کند فوری ابراهیم آن را نیز عملی کند و نمرود بیش از پیش رسوا شود.

ص :122

2-خداوند آن چنان نمرود را در برابر عظمت ابراهیم خوار و سبک و کوچک کرد که دیگر نتوانست سخنی بگوید و سؤالی نماید.

«وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الظّٰالِمِینَ»

-خداوند جمعیت ستمکار را هدایت نمیکند به اینکه آنان را در کارها و خواست های فاسد خود کمک نمینماید.

بعضی گویند معنی آیه اینست که خداوند آنها را در محاجه با انبیاء و اولیاء کمک و یاری نمیکند آن چنان که خود انبیاء و پیامبران را کمک میکند.

بعقیده بعضی دیگر،معنای«لا یهدی»اینست که خداوند آنها را از لطف و تأیید و توفیق خود بهره مند نمیسازد وقتی بداند که بحال آنان دیگر سودی ندارد.

بعضی هم«لا یهدی»را بمعنای اینکه:خدا آنها را به بهشت راهنمایی و هدایت نمیکند گرفته اند.

این آیه با آیۀ: «وَ أَمّٰا ثَمُودُ فَهَدَیْنٰاهُمْ» یعنی و اما ثمود را پس هدایت کردیم منافات ندارد.زیرا ما قبلا معانی هدایت و صورت ها و اقسام آن را در ذیل آیه کریمه «یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً» بیان کردیم.

و گفتیم که بعضی از صورت های هدایت عام است و شامل همه مکلفین و بعضی مخصوص مؤمنان است.

ضمناً از این آیه استفاده میشود که معارف و عقائد،ضروری و بدیهی نیستند زیرا اگر چنین بودند نیاز به استدلال و احتجاج در اثبات صانع نبود و نیز از این آیه میتوان استفاده کرد که تقلید و پیروی کورکورانه غلط،و دنبال استدلال رفتن صحیح و نیکو است.

استفاده سوم ما از آیه اینست که خدا را از راه افعال و آثارش که از غیر خدا ساخته نیست شناخته ایم.

در تفسیر ابن عباس چنین آمده است:خداوند بر نمرود پشه ای را مسلط کرد روی لب نمرود نشست و گزید نمرود خواست با دست پشه را دور کند پشه به بینی نمرود رفت و از آنجا به مغزش رسید و چهل شب او را عذاب و آزار میداد تا هلاک شد.

ص :123

دهکده گذشت بنگر.

میگویند آن کسی که از دهکده گذشت همان«عزیر»بود(از قتاده و عکرمه و سدی)و همین مطلب از حضرت امام صادق علیه السلام نقل شده است.

بعضی گویند آن مرد«ارمیا»بوده است(از وهب)و نیز از حضرت باقر علیه السلام نقل شده است.ابن اسحاق معتقد است که«خضر»بوده است.

قریه ای که از آن گذشت بعقیده«وهب و قتاده و ربیع»«بیت المقدس» و بعقیده ضحاک«ارض مقدسه»و بنظر«ابن زید»همان دهی که در آیه پیش گفته شد که هزاران نفر از ترس مرگ از آن خارج شدند،می باشد.

«وَ هِیَ خٰاوِیَهٌ عَلیٰ عُرُوشِهٰا»

و آن خالی بود و ابن عباس و ربیع و ضحاک میگویند یعنی و آن خراب شده بود و بعضی آن را این چنین معنا کرده اند که آن ساقط شده بود.

«قٰالَ أَنّٰی یُحْیِی هٰذِهِ اللّٰهُ بَعْدَ مَوْتِهٰا»

یعنی چگونه خدا بار دیگر این ده را پس از ویرانی آباد میکند یا چگونه خدا مردم این ده را پس از نابودی،زنده میکند که در این صورت مقصود از«قریه»مردم قریه می باشد مانند «وَ سْئَلِ الْقَرْیَهَ» (بپرس از اهل ده)این شخص هر که بود هدفش انکار و یا تعجب یا تردید و شک نبوده بلکه او دوست میداشت که خداوند مرده زنده کردن را باو نشان دهد تا برای او این مسئله بصورت شهود و یقین درآید علاوه بر علم استدلالی که برایش حاصل شده بود زیرا ممکن است گاهی شبهه بر علم استدلالی راه پیدا کند.

«فَأَمٰاتَهُ اللّٰهُ مِائَهَ عٰامٍ»

خداوند او را صد سال میراند «ثُمَّ بَعَثَهُ» سپس او را زنده کرد «قٰالَ کَمْ لَبِثْتَ» گفت چند سال بودی؟در تعیین این گوینده اقوالی است.

1-ندایی از آسمان بسوی او آمد و او شنید.

2-پیامبری باو این چنین گفت 3-فرشته ای باو گفت 4-بعضی از پیر مردان که شاهد جریان بودند و مرگ و زنده شدن او را دیدند

ص :126

گفتند «قٰالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ» (گفت یک روز یا بعضی از روز بودم) چون خداوند او را در آغاز و ابتداء روز میراند و پس از صد سال در آخر روز زنده اش کرد لذا در پاسخ سؤال او گفت یک روز بودم ولی در همین اثناء او دید هنوز کمی از روز مانده و خورشید هنوز غروب نکرده است لذا گفت یا مقداری از روز.

«بَلْ لَبِثْتَ مِائَهَ عٰامٍ»

بلکه در همین جا صد سال ماندی.

«فَانْظُرْ إِلیٰ طَعٰامِکَ وَ شَرٰابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ»

به خوراکی و آشامیدنی خود بنگر که گذشت زمان آن را تغییر نداده و دگرگون نساخته است.

و علت اینکه ضمیر مفرد آورده،اینست که مقصود،جنس خوراکی و نوشیدنی است یعنی نگاه کن به خوراکی و نوشیدنی که ترک کردی که هیچ تغییر نکرده است و بعضی ضمیر را به«شراب»که اخیراً گفته شده برگردانیده اند.

میگویند توشه این مرد و آنچه همراه داشت عبارت بود از افشره،انجیر و انگور که هر سه در مدت کم تغییر پذیرند ولی دید افشره و آب انگور شیره شده و انجیر و انگور گویا که الان چیده شده اند.

«وَ انْظُرْ إِلیٰ حِمٰارِکَ»

و به الاغت نگاه کن که چگونه اجزاء و اعضایش پراکنده و استخوانهایش پخش شده است ببین خداوند چگونه زنده اش میکند و علت اینکه این وضع را برای الاغ پیش آورد این بود که آن مرد بداند که مدت طولانی و درازی او مرده بوده است.

«وَ لِنَجْعَلَکَ آیَهً لِلنّٰاسِ»

اینکه درخواست تو را اجابت کردیم و برایت این وضع را پدید آوردیم برای این بود که تو را نشانه و دلیل برای مردم قرار دهیم تا مسئله زنده شدن مردگان و معاد روشن و ثابت شود.

«وَ انْظُرْ إِلَی الْعِظٰامِ کَیْفَ نُنْشِزُهٰا»

نگاه کن به استخوانها چگونه آنها را از جا و مکانشان بلند کرده و به جاهای خودشان در بدن قرار میدهیم و هر کدام را با دیگر اعضاء ترکیب می نمائیم.

«ثُمَّ نَکْسُوهٰا لَحْماً»

و سپس روی آن را گوشت می پوشانیم.

ص :127

مقصود از این استخوانها بعقیده«سدی»همان استخوانهای الاغش بود ولی بعقیده ضحاک و قتاده و ربیع مقصود استخوانهای خودش بود بنا بر این معنا میگویند خداوند اولین عضوی را که از او زنده کرد چشمانش بود که با آنها میدید استخوانهای پوسیده و پراکنده اش گرد هم آمده و گوشتی که قبلا درندگان خورده بودند بار دیگر بر روی استخوانها پوشیده شد تا بدنش بصورت کامل درآمد و برخاست و الاغش نیز بصورت اول درآمد.

«فَلَمّٰا تَبَیَّنَ لَهُ»

وقتی روشن شد و دانست که او صد سال مرده بود.و او از دو راه بمرگ صد ساله اش آگاه شد:

1-از دیدن الاغش که بکلی پوسیده شده بود و خبر دادن خدا به اینکه او مرده بود و نشاندادن زنده کردن و امثال آن.

2-او وقتی به وطنش بازگشت و دید همه چیز دگرگون شده است مثلا دید نوه هایش پیر شده اند در حالی که او پدران آنها را در حال جوانی گذاشته و رفته بود.

از حضرت علی علیه السلام نقل شده است که«عزیر»وقتی از عائله اش خارج شد همسرش آبستن بود و خود او در سن پنجاه سالگی بود تا خدا او را صد سال میراند و زنده کرد پس برگشت بسوی اهلش بهمان سن پنجاه سالگی در حالی که پسرش به سن صد سالگی رسیده بود و پسرش پنجاه سال از خودش بزرگتر بود!و این از آیات خدا بود گویند وقتی عزیر بازگشت دید بخت النصر نسخه های تورات را سوزانده است او بار دیگر مطالب تورات را که حفظ داشت گفت و نوشتند.

مردی از آن میان گفت پدرم مرا خبر داد از پدرش که نسخه تورات در باغ انگور او دفن شده است و اگر شما آن باغ را بمن نشان دهید من آن نسخه را میتوانم بیرون بیاورم و بتورات اصلی دست پیدا کنیم باو جای آن باغ را نشان دادند و آن نسخه را بیرون آوردند وقتی با آنچه عزیر گفته و نوشته بودند تطبیق کردند دیدند حتی یک کلمه و یک حرف هم اختلاف ندارد این بود که گفتند عزیر پسر خداست که خداوند تورات را در قلب او قرار داده است.

ص :128

«قٰالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»

آن کسی که از ده میگذشت گفت یقین دارم که خداوند بر همه چیز توانا است و آنچه گفتم روی شک و تردید نبود.و بعضی«اعلم» خوانده و آن را امر و بمعنای«بدان»گرفته اند.یا ممکن است این سخن را هنگامی بزبان راند که این جریان برایش پیش آمد و با چشم زنده شدن مرده را دید و یقین و علم پس از استدلال پیدا کرد.

ص :129

2-از ابن عباس،سعید بن جبیر و سدی روایت شده که فرشته ای به ابراهیم بشارت داده بود که خداوند تو را بعنوان«خلیل»خود برگزیده است و دعای تو را مستجاب و مرده را بدعای تو زنده میکند.

از این جهت ابراهیم از خدا درخواست زنده کردن مردگان کرد که اطمینان کند او این مقام را پیدا کرده که دعایش مستجاب میشود و«خلیل خدا»شده است.

3-در احتجاج ابراهیم با نمرود که او گفت من زنده می کنم و میمیرانم محبوسین را آزاد و مجرمان را نابود می کنم.ابراهیم گفت این،زنده کردن نیست در همین وقت ابراهیم از خدا خواست که خدایا،نشان بده چگونه مرده زنده میکنی تا نمرود بداند.

روایت شده که نمرود ابراهیم را تهدید به کشتن کرده بود اگر خداوند مرده زنده نکند بطوری که نمرود ببیند و از همین جهت ابراهیم گفت «لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی» یعنی تا دلم آرام بگیرد و مطمئن شوم که نمرود مرا نخواهد کشت.اینوجه را محمد بن اسحاق بن یسار گفته است.

4-او دوست داشت که این مطلب را از راه عیان و شهود ببیند و بآن یقین پیدا کند پس از آنکه از راه استدلال فهمیده و بآن علم حاصل کرده بود و اینوجه از وجوه دیگر اقوی است.

«قٰالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ»

-الف در أ و لم...برای استفهام و پرسش است یعنی آیا ایمان نیاورده ای و مقصود از آن،اثبات مطلب است که قطعاً تو ایمان آورده ای پس چرا چنین سؤالی میکنی؟ خاصیت این«الف»اینست که اگر به جمله«منفی»داخل شود مثل این آیه منظور،اثبات و اگر بر جمله«مثبت»داخل گردد منظور«نفی»می باشد مانند این آیه: «أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنّٰاسِ...» یعنی آیا تو گفته ای.....که منظور اینست که نگفته ای.

«قٰالَ بَلیٰ وَ لٰکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی»

گفت آری من مؤمن ام ولی این درخواست

ص :132

را کردم تا یقین بیشتری پیدا کنم و بر یقینم افزوده شود(از حسن،قتاده،مجاهد و ابن جبیر.) بعضی گویند یعنی تا علنی ببینم و قلب من به یقین حاصل از دیدن آرام گیرد پس از آنکه علم از راه استدلال را داشت.

و بعضی دیگر میگویند یعنی قلب من آرام گیرد و مطمئن شوم که دعای مرا مستجاب و مرا خلیل خود نموده ای همانطور که بمن وعده دادی.

«قٰالَ فَخُذْ أَرْبَعَهً مِنَ الطَّیْرِ»

گفت پس بگیر چهار مرغ که از نوع های مختلفی باشند و علت اینکه در میان جانداران،مرغ را انتخاب کرد همین بود که پرواز میکند.

گویند که این چهار مرغ:طاووس،خروس،کبوتر و کلاغ بود که ابراهیم فرمان یافت تا آنها را پاره پاره و پر آنها را با خونشان مخلوط کند.این قول مجاهد، ابن جریح،عطا و ابن زید است و از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است.

«فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ»

یعنی پس پاره پاره کن،(از ابن عباس،سعید بن جبیر و حسن) بعضی گویند یعنی آنها را بهم بچسبان و ضمیمه کن(از عطا و ابن زید)و این اختلاف معنا مربوط به اختلاف قرائت آیه است.

«ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیاً»

از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که فرمود معنای آیه اینست که آنها را بر هر کوهی تقسیم کن و ده کوه در آنجا بود پس بگیر از منقارهای آنها و صدا بزن آنها را باسم بزرگ من و قسم بده به جبروت و عظمت من، آنها شتابان و دوان پیش تو خواهند آمد.پس ابراهیم چنین کرد و آنها را بر ده کوه قرار داد سپس آنها را خواند و گفت باذن خدا پاسخ دهید پس گوشت هر کدام با استخوانش مجتمع و بهم ترکیب میشد و بسوی ابراهیم پرواز می نمود.

ابن جریح و سدی گویند که هفت کوه در آنجا بود و ابن عباس،حسن و قتاده تعداد کوه ها را چهار گفته اند.

مجاهد و ضحاک میگویند معنای این جمله: «ثُمَّ اجْعَلْ عَلیٰ کُلِّ جَبَلٍ» بر هر

ص :133

کوهی قرار بده،عام است و منحصر به کوه های آنجا که ده یا هفت یا چهار باشد،نبود بلکه شامل هر کوهی که امکان قرار دادن آن گوشت ها برای ابراهیم بود،می شد.

سؤال:

با اینکه این گوشت ها جان و زندگی نداشتند و جماد بودند چگونه به ابراهیم خطاب شد که آنها را بخوان؟(ثم ادعهن)و خواندن جماد قبیح است.

پاسخ:

دو وجه برای پاسخ باین سؤال و صحت خواندن جماد گفته اند.

1-منظور از خواندن آنها اشاره بآنها است تا پس از زنده شدن بسوی او آیند.

2-معنای خواندن،خبر دادن از زنده شدن آنها است مانند آیه کریمه «کُونُوا قِرَدَهً خٰاسِئِینَ» (1)(گفتیم باشید بوزینگان مطرود.)که«امر»(باشید) بمعنای خودش که فرمان الهی باشد نیست بلکه منظور از آن خبر دادن است به این جریان.و نیز مانند آیۀ کریمۀ: «اِئْتِیٰا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً (2)» (بیائید به میل یا به کراهت)که باز منظور از این امر،خبر دادن به تکوین و پیدایش آنها است(از طبری) اما قول کسانی که میگویند:ابراهیم روی هر کوه یک پرنده ای را قرار داد و سپس آنها را صدا زد و خواند،از حقیقت بدور است زیرا هدف ابراهیم این بود که بداند خداوند چگونه مرده را زنده میکند و آوردن پرنده ای با اشاره در این هدف،اثر و فائده ای ندارد.

در این آیه و جمله حذفی شده و تقدیر اینست که آنها را پاره پاره کن و قرار بده بر هر کوهی از هر یک،قسمتی،پس خداوند آنها را زنده میکند و وقتی زنده شدند پس آنها را بخوان و این اشاره و خواندن پس از زنده شدن آنها است و ابراهیم چنین کرد و دید پرها بعضی بسوی بعض دیگر در حرکت اند و همچنین گوشت ها و استخوان ها و سپس آنها در حالی که بر روی پاهای خود راه میرفتند به حرکت درآمده و هر کدام به سر خود پیوستند و اینها میگویند معنای «یَأْتِینَکَ سَعْیاً» همین است.

ص :134

از نضر بن شمیل نقل شده که او گوید سؤال کردم از خلیل بن احمد از آیه کریمه «یَأْتِینَکَ سَعْیاً» که آیا به پرنده ای که پرواز کند گفته میشود«سعی کرد».

خلیل در جواب گفت نه،میگوید گفتم پس معنای این جمله از قرآن چیست؟ خلیل گفت معنایش اینست که آن پرندگان میآیند بسوی تو و تو راه میروی راه رفتنی، (یأتینک و انت تسعی سعیاً).

«وَ اعْلَمْ أَنَّ اللّٰهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ»

و بدان که خدا عزیز است یعنی قوی و نیرومند است که هیچ چیز او را ناتوان و عاجز نمیکند.و حکیم است در کردار و گفتارش.

ص :135

کریمه: «طَلْعُهٰا کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیٰاطِینِ (1)» (میوۀ آن گویی سر دیوان و شیاطین است) با اینکه سر شیطان چیزی است تصوری برای انسان.و باضافه در مواردی دیده شده است که یک خوشه صد دانه داشته است.

«وَ اللّٰهُ یُضٰاعِفُ لِمَنْ یَشٰاءُ»

خدا برای هر که بخواهد از هفت صد دانه هم اضافه میدهد.بعضی گویند معنایش اینست که این چند برابر پاداش دادن برای کسانی است که خدا بخواهد.از ابن عمر نقل شده است که وقتی این آیه نازل شد رسول خدا عرض کرد پروردگارا بر امت من بیفزا پس آیه:من ذا الذی یقرض اللّٰه...نازل شد باز رسول اکرم عرض کرد خدایا بر امت من بیفزا آن گاه این آیه نازل شد «إِنَّمٰا یُوَفَّی الصّٰابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسٰابٍ (2)» «وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ» یعنی خدا قدرتی واسع و شامل دارد و هر چه بخواهد بر پاداش خود بیفزاید،کم نمیآورد.بعضی گویند یعنی خدا واسع الرحمه است و رحمت و لطفی شامل دارد که از افزودن بر پاداش و اجر،مضایقه و دریغ ندارد و خدا«علیم»و آگاه است به آنچه استحقاق پاداش و اجر بیشتری دارد(از ابن زید).

بعضی گویند یعنی او علیم و دانا است به مقدار انفاق مردم و نیز به نیت انفاق کننده و هدف او.

از کارها وادارد همه اینها،آزار است و این منت و آزار انفاق را ضایع و اجر و پاداش آن را از بین میبرد.

«لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ»

برای اینان است پاداش ایشان نزد پروردگارشان و بعضی میگویند معنای آن اینست که برای ایشان است جزای اعمالشان در نزد پروردگار و اینکه با قید«پروردگارشان»مطلب را بیان می کند برای اینست که اطمینان بیشتر برای مردم حاصل شود که پاداش خود را خواهند گرفت زیرا نزد کسی است که نه کم میشود و نه از بین میرود.

«وَ لاٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ»

:و ترسی بر ایشان نیست از اینکه در روز قیامت اجر و پاداش آنان از بین رود و یا کم شود.

«وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ»

:و نه ایشان غمگین میشوند.

این آیه دلالت بر این دارد که صحیح است وعده دادن با شرط زیرا خداوند وعده به پاداش میدهد باین شرط که منت و آزار همراه با انفاق نباشد و در وعدۀ مشروط، هر گاه شرط عملی نشود استحقاق پاداش هم طبعاً نخواهد بود.

از رسول اکرم روایت شده است که فرمود خداوند با منت گذاران بر انفاق، صحبت نمیکند و نظر رحمت بدانها نمیاندازد و آنها را پاک و منزه نمینماید و برای آنان است عذابی دردناک.

ص :140

«یَتْبَعُهٰا أَذیً»

:زیرا کسی که این نوع صدقه و انفاق کند نه در دنیا پاداش دارد و نه در آخرت اجری اما سخن خوب و عفو،دو اطاعتی است که استحقاق پاداش بر آن دو را خواهد داشت.

از رسول اکرم روایت شده است که فرمود وقتی فقیر،سؤال کرد بگذارید سخنش تمام شود و کلامش را قطع نکنید و پس از آن،او را با احترام و نرمی رد کنید یا چیز مختصری باو بدهید زیرا گاهی کسی میآید که نه انسان است و نه جن و مینگرد که شما با آنچه خدا بشما داده است چه میکنید.

«وَ اللّٰهُ غَنِیٌّ»

و خدا بی نیاز است از صدقات و از همه طاعت های شما و چنین نیست که امر خدا روی نیاز و احتیاج او باشد بلکه بخاطر شما و نیازتان به پاداش،شما را به کارهای نیک فرمان داد.

«حَلِیمٌ»

و او بردبار است که در کیفر دادن بشما شتاب نمیکند.و بعضی گویند مقصود از اینکه خدا حلیم است اینست که تعجیل و شتاب نمیکند به عقوبت و کیفر دادن به کسی که منت میگذارد و آزار میدهد در صدقه اش.در اینجا اگر بجای کلمه «حلیم»کلمات«حمید»یا«علیم»گفته میشد نیکو نبود.

ص :143

«وَ لاٰ یُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ»

و ایمان بخدا و روز قیامت نیاورده.این قسمت مخصوص کفار است یعنی کسی که به یگانگی خدا و به قیامت و پاداش ایمان ندارد، بعضی گویند این قسمت برای منافقان است نه کفار زیرا کافر،علناً و آشکارا کفر خود را ابراز میدارد و ریاء ندارد و این،منافق است که دو شکل و دو رنگ و قیافه دارد.

کسی که ریا کند در حد کفر و یا نفاق است.

«فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوٰانٍ عَلَیْهِ تُرٰابٌ»

مانند سنگی است صاف که بر آن خاکی باشد «فَأَصٰابَهُ وٰابِلٌ» پس بارانی تند و شدید بر آن برسد «فَتَرَکَهُ صَلْداً» پس آن را بصورت سنگی سخت و صاف باقی گذارد.

در این آیه فعل منافق و منت گذار تشبیه شده است به آن سنگ صاف که باران آنچه بر روی آن بوده از بین برده است که هیچکس نمیتواند بار دیگر آن گرد و خاک را برگرداند همچنین وقتی شخص منت گذار صدقه ای را داد و همراه آن منت گذارد پس صدقه خود را بصورتی درآورده که همه فوائد و آثار صدقه را نابود نموده و دیگر راهی برای بازگرداندن آن فائده ها نیست زیرا هر کاری بهمان نیت که انجام شده سزاوار پاداش و یا کیفر می باشد و اگر بهنگام عمل،نیت برای رضای خدا نباشد و برای غرض های دیگری انجام یابد دیگر راهی برای تلافی و جبران کردن آن نیست.

و با بیان بالا که گفتیم منت گذاردن و یا آزار دادن اگر همراه صدقه دادن باشد آن را بی فائده و ضایع میکند دیگر نمیتوان به این آیه استدلال کرد که ثواب ثابت با ملحق شدن منت گذاردن و یا ریاء در زمان های بعد،نابود میگردد آن چنان که بعضی گفته اند.

«لاٰ یَقْدِرُونَ عَلیٰ شَیْءٍ مِمّٰا کَسَبُوا»

یعنی اینان بر انفاق های خود و پاداش آن توانایی ندارند و نمیدانند انفاق و ثواب آن،کجا و چیست و از آن چیزی بدست نمیآورند و عائدشان نمی گردد همانطور که کسی نمیتواند بر گرد و خاک بالای سنگ که باران آن را برده،دست یابد.

این آیه و آیات قبلی به صدقه دادن و انفاق مال در راه خیر و نیکویی برای رضای

ص :145

خدا تشویق میکند و از منت گذاردن و آزار و ریاء و نفاق نهی مینماید و خبر میدهد که اگر منت و آزار و ریا و نفاق بود عمل باطل میباشد.

بهمین مضمون حدیثی را ابن عباس از رسول اکرم نقل نموده است که حضرت فرمود وقتی روز قیامت شد منادی ندا میکند بطوری که همه صدایش را می شنوند میگوید:کجا هستند کسانی که مردم را می پرستیدند،برخیزید و پاداش های خود را از کسانی که برای خوش آیند آنها کار میکردید،بگیرید،من آن عملی را که آمیخته به چیزی از دنیا و اهل آن باشد نمی پذیرم.

و نیز از حضرت امام صادق علیه السلام روایت شده که رسول خدا فرمود:کسی که اول،احسان و نیکی کند ولی بعداً سخن زننده و آزار دهنده گوید یا منت گذارد آن احسان خود را باطل نموده است.

خداوند برای باطل شدن اجر صدقه با منت گذاردن و اذیت مثالی میزند و میفرماید: «کَالَّذِی یُنْفِقُ مٰالَهُ رِئٰاءَ النّٰاسِ» ...مانند کسی که مالش را برای ریاء و دیدن مردم انفاق میکند.

امام صادق علیه السلام میفرماید:

هیچ چیز برای من عزیزتر و محبوب تر از آن نیست که به مردی احسان و نیکی کنم و به دنبال آن نیکی دیگر که آن را بکمال برساند زیرا من دیدم که قطع احسان های بعدی نابود میکند سپاس و پاداش احسان های قبلی را.

«وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکٰافِرِینَ»

خداوند کافران را هدایت نمیکند یعنی کافران را بر اعمالشان پاداش نمیدهد زیرا کفر،همه اعمال را نابود میکند و جلوگیر از گرفتن پاداش می باشد و تنها مؤمنان اند که پاداش و اجر می گیرند در صورتی که عملشان برای خدا و بر وجه صحیح انجام شده باشد.

بعضی گویند معنای آیه اینست که خدا کافران را با این اعمالشان به بهشت هدایت نمیکند آن چنان که مؤمنان را در نتیجه کارهایشان به بهشت می برد.و بعضی دیگر چنین معنا کرده اند:خدا آنچه را که بمؤمنان عطا میکند از لطف و عنایت به کافران نمیدهد.

ص :146

«فَآتَتْ أُکُلَهٰا ضِعْفَیْنِ»

که محصولش را دو برابر آن مقداری که در زمین های معمولی حاصل ده بدست میآید،میدهد.و ممکن است معنای(ضعفین)این باشد که هر سال دو بار برداشت میکنند مانند آیه کریمه «تُؤْتِی أُکُلَهٰا کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ (1)رَبِّهٰا» (میدهد خوراکی(میوه)خود را در هر زمان باذن پروردگارش)که بهمین معنا تفسیر شده است که هر شش ماه محصول خود را میدهد.

امام صادق علیه السلام در معنای آیه میفرماید این باغ،میوه اش چند برابر میشود هم چنان که اجر و پاداش کسی که مالش را در طلب رضای خدا انفاق مینماید چند برابر می باشد.

فَإِنْ لَمْ یُصِبْهٰا وٰابِلٌ فَطَلٌّ»

:پس اگر باران زیاد بآن نرسد پس نم و باران کم خواهد بود یعنی در هر حال این باغ بر و میوه خود را میدهد و در هر صورت بر آن، غباری دیده نمیشود و با طراوت و تازه میباشد.

«وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»

:و خدا بدانچه عمل میکنید بینا است یعنی او به اعمال شما عالم و آگاه است و شما را مطابق آن،پاداش و اجر میدهد.

بعضی گویند:یعنی او عالم است به مردمی که برای رضای خدا یا برای ریاء و دیدن مردم،عملی انجام میدهند.

ص :149

کوچک و ناتوان باشد «فَأَصٰابَهٰا إِعْصٰارٌ» پس برسد بآن باغ،بادی شدید که از زمین بسمت بالا در حرکت است(گردباد).

«فِیهِ نٰارٌ»

در آن تند باد،آتشی است.

«فَاحْتَرَقَتْ»

پس این باغ آتش گیرد.خداوند برای حسرت خوردن در سلب نعمت و از دست دادن آن این مثال را میزند و در اینکه این مثال برای کدام یک از مطالب مذکور آمده اقوالی است:

1-مثال برای ریا کننده در صدقات است که اگر چه در این دنیا ممکن است از عمل ریایی خود سودی ببرد اما در آن روز که احتیاج شدید دارد یعنی روز قیامت از آن بهره ای نمیبرد.(از سدی).

2-این مثال برای کسی است که بیشتر بدنیا می پردازد تا اطاعت خدا که در آخرت،این شخص حسرت زیادی خواهد داشت.(از مجاهد).

و منظور اینست که در روز قیامت احتیاج این شخص به نتیجه اعمال خوب و اطاعات مانند احتیاج شخص سالخورده و پیر است که دارای فرزندان خردسال و ناتوان میباشد و به میوه های این باغ در این حالت نیاز و احتیاج فراوان دارد ولی همه آن باغ آتش گرفته و حسرت و اندوه برایش پدید آورده است زیرا سالخورده ای که از زحمات دوران جوانی اندوخته ای دارد و آن را از دست دهد ناامید و پر حسرت میگردد.

3-این مثال برای مردمی است که خاتمه و عاقبت کار آنان بفساد کشیده شده است.(از ابن عباس).

ولی باید گفت آیه کریمه هر سه معنی را در بر دارد.

«کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمُ الْآیٰاتِ»

این چنین که در مسئله صدقه و داستان ابراهیم و کسی که بر آن ده گذشت و عبور کرد و مسائل دیگری که این آیات متضمن آنها بود، خداوند آیات خود را برای شما بیان میکند.

«لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ»

باشد تا شما نگاه کنید و بفهمید.

ص :152

دهید آنچه را که از راه تجارت و کسب حلال بدست آورده اید(از ابن مسعود و مجاهد).

بعضی میگویند:یعنی از بهترین چیزی را که بدست آورده و کسب کرده اید مانند آیه کریمه: «لَنْ تَنٰالُوا الْبِرَّ حَتّٰی تُنْفِقُوا مِمّٰا تُحِبُّونَ (1)» (به نیکی نمیرسید مگر از آنچه دوست دارید انفاق کنید).

از عبید بن رفاعه روایت شده که روزی رسول اکرم بر ما وارد شد و صدا زد:ای تجار،شما،فاجر و گناهکارید جز کسانی که پرهیزکاری و نیکی کنند و صدقه دهند.و علی علیه السلام فرمود نه دهم رزق در تجارت است و بقیه آن در دام داری.عایشه از رسول اکرم روایت کرده که فرمود:«پاکیزه ترین چیزی که مرد میخورد آن چیزیست که از کسب بدست آورده و از آن،فرزندانی پیدا کرده است».سعید بن عمیر میگوید از رسول اکرم سؤال شد که چه نوع کسبی پاکیزه تر و حلال تر است فرمود کار هر کس به دست خودش و هر خرید و فروش صحیح و درستی.

علی علیه السلام فرمود هر کس تجارت کند بدون علم و آگاهی در ربا خواهد افتاد.

درباره این آیه«انفقوا»(انفاق کنید)اختلاف شده است:

1-امر به زکاه واجب است(از عبیده سلمانی و حسن).

2-دستور صدقه مستحبی است زیرا صدقات واجبه دارای مقداری معین اند که اگر کمتر از آن باشد دین و قرضی است که باید تمام آن پرداخت شود و اگر مالی که زکاتش واجب است همه اش از نوع پست آن جنس باشد جائز است که از همان نوع، عطا کند(از جبائی).

3-صدقات واجبه و مستحبه هر دو را آیه کریمه شامل است و این قول صحیح تر است و مقصود از آن انفاق در راه خیر و اعمال نیک است بطور کلی و در این آیه دلالتی است بر اینکه ثواب و پاداش صدقه از مال حلالی که از کسب بدست آمده بیشتر است از مالی که از غیر راه کسب باشد زیرا در صورت اول،زحمت بیشتری بر او دارد.

ص :155

«وَ مِمّٰا أَخْرَجْنٰا لَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ»

یعنی و انفاق کنید و خارج سازید از غلات و میوه ها.

«وَ لاٰ تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ»

قسمت های پست از مال یا آنچه کسب کرده اید یا چیزی را که خدا برای شما از زمین رویانیده و در دسترس شما قرار داده برای صدقه در نظر نگیرید،که از آن انفاق کنید.

بعضی گویند که مقصود از«خبیث»مال حرام است ولی قول اول را تأیید میکند این قسمت از آیه: «وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلاّٰ أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ» (که شما آن را نمیگیرید مگر آنکه چشم پوشی کنید)زیرا همیشه اغماض و چشم پوشی نسبت به چیزهای پست است نه حرام.

و در بیان مقصود از خود این آیه (وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلاّٰ أَنْ تُغْمِضُوا) دو قول است:

1- صدقه ندهید چیزهایی را که خود شما حاضر نیستید از بدهکارانتان آن را بگیرید مگر با مسامحه و گذشت که چشم پوشی بمعنای گذشت و مسامحه است(از براء بن عازب).

2-صدقه ندهید چیزهایی را که خود شما نمیگیرید مگر از بها و قیمت آن کسر کنید(از حسن،ابن عباس و قتاده)و نظیر همین است آنچه زجاج گفته:شما گیرنده آن ها نیستید مگر در صورت ورشکست شدن بدهکارتان پس چگونه آنها را صدقه میدهید.

«وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ»

و بدانید که خداوند بی نیاز است از صدقات شما و«حمید»است یعنی سزاوار حمد و ستایش است بر نعمتهایی که داده و بعضی گفته اند «حمید»باین معنا است که نعمتهایی را بر مردم ارزانی داشته است که ایجاب میکند مردم در برابر آن نعمتها به حمد و ستایش خدا برخیزند و بعضی«حمید»را بمعنای «حامد»حمد کننده گرفته اند که خداوند با آنکه بی نیاز است از صدقات شما و خود شما، صدقات و انفاقات شما را می پذیرد و شما را بر دادن صدقات می ستاید.

ص :156

در این آیه کلمه«حمید»مناسب تر است از کلمه«حلیم»و در آیه قبلی«حلیم» مناسب تر از«حمید»است زیرا در اینجا پس از امر به انفاق از بهترین مال بیان میکند که خداوند بی نیاز است و در عین حال صدقه دهنده را ستایش مینماید و باو پاداش میدهد.

ص :157

انفاقات واجبه را هم ترک خواهد کرد.

«وَ اللّٰهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَهً مِنْهُ»

و خدا بشما وعده میدهد که در برابر انفاق از بهترین قسمت مال،گناهان شما را پوشیده و از کیفر و عقوبت شما گذشت نماید.

«وَ فَضْلاً»

:و نیز بیش از آنچه صدقه داده اید بشما بدهد و روزی شما را افزایش دهد.

از ابن عباس نقل شده است که در این آیه چهار وعده بیان شده که دو وعده آن از خدا و دو وعده آن از شیطان است اما دو وعده خدا،مغفرت و آمرزش گناهان،و زیادت در رزق و روزی است و دو وعدۀ شیطان،فقر و فحشاء است.

از ابن مسعود روایت شده که برای شیطان روش و طریقه ایست که همان وعده به فقر و امر به گناه است و برای فرشته روش دیگر و آن امر به انفاق و نهی از گناه میباشد.

«وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ»

و خدا وسعت دهنده است و عطا و بخشش او چیزی از خزانه بی نهایتش کم نمیکند «عَلِیمٌ» و دانا است به مردمی که استحقاق و شایستگی بخشش و لطف دارند و آنهایی که چنین شایستگی را ندارند.

ص :160

و خیر میخواند و از زشتی باز میدارد و این حقیقت«حکمت»است.از رسول اکرم روایت شده است که فرمود:«خداوند بمن قرآن داد و از حکمت نیز مانند قرآن بمن عنایت فرمود و خانه ای که در آن بهره ای از حکمت نباشد خراب است،فقه و دانش فرا گیرید و در حال جهل و نادانی و بی خبری نمیرید».

«وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَهَ»

و بهر کس که حکمت(بهر وجه و تفسیر)داده شد.

«فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً»

پس خیر فراوان باو داده شده است.

«وَ مٰا یَذَّکَّرُ إِلاّٰ أُولُوا الْأَلْبٰابِ»

از آیات الهی پند و اندرز نمیگیرد جز خردمندان.

بدیهی است که منظور از این«لب»که بمعنای عقل و خرد است نه آن عقلی است که در همه انسان های مکلف هست که یکی از شرائط تکلیف است بلکه منظور آن عقلی است که در راه اطاعت خدا بکار افتاده است و علت اینکه به این عقل«لب»گفته شده اینست که لبّ میوه،مغز آن است و این عقل،مغز،و گرانبهاترین میوۀ وجودی انسان میباشد.

ص :162

نیافته مثل اینکه برای ریاء یا ضرر زدن به دیگری یا ایجاد اختلاف یا از مال غصبی یا از مالی که بصورت صحیح بدست نیاورده انفاق کند و یا نذر در گناه و معصیت کند یا بآنچه نذر کرده و به آن قدرت و توانایی دارد عمل نکند.

این مردم یاوران و کمک کارانی که مانع و جلوگیر از عذاب الهی باشند ندارند.

ص :165

کلمه«من»برای تبعیض است.

عده ای معتقدند که فقط گناهان صغیره را خدا ممکن است محو کند و آنها استدلال باین آیه میکنند و از کلمه«من»که بمعنای«بعض»است فقط گناهان صغیره را می فهمند.

اما بعقیده ما چون محو گناه،«تفضل»و لطف خداست بنا بر این،اختصاص به گناهان صغیره ندارد بلکه ممکن است گناهان کبیره را هم محو کند ولی اگر کلمه «من»در آیه نبود چنین فهمیده میشد که همه گناهان محو میشود.

بعضی کلمه«من»را زائد گرفته اند مانند جمله:«کل من طعامی و خذ من مالی ما شئت»یعنی هر چه میخواهی از غذای من بخور و از مال من بگیر که بمعنای کلی است در آیه هم عموم و اطلاق است و ظاهرش همه گناهان می باشد ولی وجه اول بهتر است.

احادیثی که در این باب وارد شده است:

1-صدقه پنهانی فرو می نشاند خشم خدا را و نابود می کند گناه را هم چنان که آتش آب را از بین می برد و هفتاد بلا را دفع مینماید.

2-هفت دسته اند که خداوند در روزی که هیچ سایه ای جز سایه او نیست آنها را سایه میدهد:

(1)پیشوای عادل.

(2)جوانی که در عبادت خدا بسر میبرد و رشد میکند.

(3)مردی که اگر از مسجد خارج میشود قلبش متوجه مسجد است تا وقتی بآن باز گردد.

(4)دو نفری که در راه خدا و برای خدا با هم دوستی میورزند و با هم می نشینند.

(5)مردی که زنی زیبا و دارای مقام او را بخود میخواند ولی او میگوید من از خدا می ترسم و به گناه آلوده نمیشوم.

ص :167

(6)مردی که صدقه میدهد و آن را پنهان میدارد بطوری که دست راست او از انفاق دست چپش خبر نمیشود.

(7)مردی که در جای خلوت و تنها بیاد خدا افتد و سپس دیدگانش پر از اشگ شود.

«وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ»

و خدا عالم و دانا است بدانچه در صدقات و انفاق های خود عمل میکنید که آنها را آشکارا و یا پنهانی میدهید و بر خدا هیچ چیز پوشیده و پنهان نیست و او شما را آن چنان که شایستگی دارید پاداش میدهد.

ص :168

3-بر تو نیست که مردم را هدایت کنی پس از آنکه آنان را دعوت و انذار کرده و آنچه را که مأمور بوده ای به رساندن آن به مردم رسانده و تبلیغ نموده ای و معنای آیه این نیست که تو اصلا مأمور بهدایت مردم نیستی زیرا آن حضرت مبعوث نشده بود مگر برای همین هدایت مردم.

«وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ یَهْدِی مَنْ یَشٰاءُ»

ولی خدا هر که را بخواهد هدایت می کند یعنی کسانی را که خدا میداند که با هدایت و راهنمایی بیشتر و توفیق خدا آنان براه حق در میآیند خداوند به آنان لطف نموده و هدایتشان میکند(از زجاج و ابو القاسم بلخی و بیشتر دانشمندان).

جبائی آیه را این چنین تفسیر کرده که خداوند هر کس را بخواهد به راه بهشت هدایت میکند.

«وَ مٰا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنْفُسِکُمْ»

و هر مالی را انفاق کنید در راه خیر پس ثواب آن برای خود شما است و غرض از این آیه ترغیب و تشویق به انفاق است زیرا وقتی انسان بداند که منفعت و سود انفاقش بخودش باز میگردد به انفاق حریص تر و علاقمندتر میگردد و در این جهت انفاق انسان با انفاق خدا تفاوت میکند زیرا فائده انفاقات الهی به مردم بازمی گردد نه به خودش در حالی که بیشتر منافع انفاقات مردم به خودشان بازمیگردد.

«وَ مٰا تُنْفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغٰاءَ وَجْهِ اللّٰهِ»

و مؤمنان انفاق نمیکنند جز در راه طلب رضای خدا و بعضی گفته اند این جمله اگر چه بصورت خبر است ولی در واقع«نهی» است یعنی انفاق نکنید مگر به طلب رضای خدا.

در بیان علت اینکه کلمه«وجه»در«وجه اللّٰه»آورده شده دو قول است:

1-برای رفع ابهام و تحقیق و بیان اینکه برای خود خدا باشد و کلمه«وجه» بمعنای نفس و خود،بکار رفته است تا پندار و توهم اشتراک غیر خدا را دفع کند و اختصاص به خدا را بفهماند.

2-ادب تعبیری است زیرا اگر بگوئیم برای خدا فلان کار را انجام دادم آن

ص :171

لطف تعبیر را ندارد که بگوئیم در وجه خدا یا برای تقرب به خدا.

«وَ مٰا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ»

و هر چه از اموال در راه خدا انفاق کنید ثواب و پاداش آن بشما کاملا داده خواهد شد و کلمه«توفیه»کامل نمودن چیزی است و ابن عباس میگوید معنای«یوف الیکم»اینست که شما جزا و پاداش آن را کامل و زیاد در آخرت خواهید یافت.

«وَ أَنْتُمْ لاٰ تُظْلَمُونَ»

و بشما ستم نخواهد شد.در اینکه پاداش نگیرید و یا از ثواب و اجر شما کم گردد مانند آیه کریمه: «آتَتْ أُکُلَهٰا وَ لَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَیْئاً (1)» دادند خوردنی ها خود را و نقصان نیافت چیزی-که در این آیه«لم تظلم»بمعنای«ناقص نمیشود»است.

ص :172

مرض یا فقر یا توجه به عبادت بازمانده و ممنوع شده اند.

و از جمله: «فِی سَبِیلِ اللّٰهِ» استفاده میشود که سبب ممنوعیت آنها اشتغال به عبادت و اطاعت بوده است. «لاٰ یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ» آنان در اثر یکی از عذرهایی که گفته شد قدرت ندارند که در زمین رفت و آمد و تصرفات و فعالیتهای تجاری بنمایند.

و بعضی گفته اند چون آنان خود را ملزم کرده اند که در راه خدا جهاد نمایند از کسب و کار باز مانده اند.و منظور این نیست که آنها توانایی بر کار ندارند بلکه مراد اینست که آنان چون خود را ملزم به جهاد نموده اند دیگر نمی توانند به غیر آن،اقدام کنند مثل اینکه وقتی یک نفر از طرف صاحب مقامی در محلی مانده است می گوید او مرا امر کرده که از آن صاحب مقام اطاعت کنم و قدرت بر خروج ندارم.

«یَحْسَبُهُمُ الْجٰاهِلُ أَغْنِیٰاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ»

چون آنان از سؤال خودداری کرده و برای رضای خدا و پاداشهای او فقر و بد حالی خود را مخفی می کنند.افراد بی اطلاع خیال می کنند آنان بی نیاز می باشند «تَعْرِفُهُمْ بِسِیمٰاهُمْ» حال آنها در اثر فقر از صورتشان آشکار است(سدی و ربیع).

و مجاهد می گوید یعنی از خشوع و تواضع آنان که شعار مردمان صالح است فقرشان شناخته می شود «لاٰ یَسْئَلُونَ النّٰاسَ إِلْحٰافاً» آنها هرگز از مردم سؤال نمی کنند و منظور این نیست که آنها زیاد سؤال نمی کنند ولی کم سؤال می نمایند(ابن عباس-فراء-زجاج و بیشتر مردم اهل معنا)و جملۀ: «یَحْسَبُهُمُ الْجٰاهِلُ أَغْنِیٰاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ» نیز همین مطلب را می رساند زیرا اگر گاهی سؤال می کردند کسی خیال نمی کرد که آنها بی نیازند زیرا سؤال در ظاهر،دلیل بر فقر آنها بود و نیز این که می فرماید: «تَعْرِفُهُمْ بِسِیمٰاهُمْ» شاهد بر آن است زیرا اگر آنها حتی یک مرتبه هم سؤال می کردند با سؤال،شناخته می شدند نه از صورت چنان که اگر کسی گفت:من مثل فلان چیز را ندیده ام معنایش این نیست که آن چیز مثل دارد بلکه معنایش این است که آن چیز مثل و مانند ندارد بنا بر این معنای جملۀ فوق این است که آنها هرگز سؤال نمی کنند تا اصراری بشود.

ص :175

بشیطان داده شده است(ابو علی جبائی).

و بعضی گفته اند ممکن است دیوانگی در بعضی از مردم از طرف شیطان باشد و در بعض دیگر نباشد(ابو هذیل-ابن اخشید).اینان می گویند ظاهر قرآن گواه این مطلب بوده و مانع عقلی در آن نیست و خداوند بمنظور آزمایش بعضی از مردم و کیفر عده ای که گناه کرده و توبه ننموده اند از آن مانع نگردد همانطوری که گاهی بعضی از مردم به بعضی دیگر مسلط شده به آنها ستم می کنند و مالشان را می گیرند(ولی بواسطه مصالحی)خداوند مانع آن نمی گردد.

و این حالت برای رباخواران در قیامت نشانه آنها خواهد بود که مردم آنها را بشناسند همانطوری که گناهکاران نشانه هایی مناسب خود دارند که بوسیله آنها، شناخته می شوند و افرادی که اطاعت خداوند را نموده اند نیز علامتهایی دارند که بوسیله آنها معرفی می گردند چنان که در جای دیگر می فرماید: «فَیَوْمَئِذٍ لاٰ یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لاٰ جَانٌّ (1)» (در آن روز از گناه انسان و جن سؤال نشود)و نقل شده که رسول اکرم(ص)در مورد شهدای جنگ احد فرمود آنها را با خونها و لباسهای خود پیچیده دفن کنید.

و نیز فرمود که در روز قیامت افرادی از امت من از قبورشان بیرون می آیند در حالی که سفیدی و زیبایی از آنها آشکار است در اثر وضوهایشان.و نیز از آن حضرت نقل شده که فرمود:شبی که مرا به معراج می بردند جمعی از مردها را دیدم که شکم- هایشان مانند خانه هایی بود که در آنها مارهایی بودند که از بیرون پیدا بود به جبرئیل گفتم اینها چه افرادی هستند گفت:اینان رباخوارانند.

و از امام جعفر صادق(ع)نقل شده که پیغمبر اکرم(ص)فرمود:«وقتی که مرا به آسمان بردند مردمی را دیدم که بقدری شکمهای آنها بزرگ بود که قدرت این که بلند شوند نداشتند به جبرئیل گفتم:اینها چه افرادی هستند جواب داد:اینها کسانی اند که رباخوار بوده اند».

ص :180

«لاٰ یَقُومُونَ إِلاّٰ کَمٰا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطٰانُ مِنَ الْمَسِّ

»-و اذا هم بسبیل آل فرعون و بلند نمی شوند مگر مانند کسانی که در اثر تصرفات شیطان دیوانه شده اند و آنان مانند آل فرعون صبح و شب در آتش قرار می گیرند می گویند خدایا قیامت کی برپا خواهد شد؟ این آیه تهدید کسانی است که ربا می گیرند اگر چه آن را نخورند و از آنجا که بزرگترین نتیجه و اثر مال،خوردن آن است لذا خداوند آن را بعنوان اشاره بتمام استفاده هائی که از راه ربا بدست می آید ذکر کرده است چنان که جای دیگر می فرماید «وَ لاٰ تَأْکُلُوا أَمْوٰالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبٰاطِلِ» (1)مال خود را در میان خویش بباطل نخورید و باز می فرماید (إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوٰالَ الْیَتٰامیٰ ظُلْماً (2)) آنان که مالهای یتیمان را از روی ستم می خورند.

که در آنها لفظ خوردن ذکر شده ولی مقصود هر گونه انتفاع و استفاده است که در آنها برده شود «ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ» این کیفر برای آنها هست که «قٰالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبٰا» می گویند خرید و فروش که در آن ربا نیست مانند خرید و فروشی است که در آن ربا می باشد.

ابن عباس می گوید وقتی که کسی از آنان قرضی می گرفت و مدت آن بپایان می رسید چون طلبکار،طلب خویش را مطالبه می کرد بدهکار،می گفت مدتی به من مهلت بده منهم مقداری به آن اضافه می کنم و طلبکار بر آن راضی می شد و مطابق آن با هم رفتار می کردند و چون به آنها گفته می شد که این کار،ربا است آنان جواب می دادند نه،این کار با خرید و فروش مساوی است و فرقی نمی کند که بها و قیمت از اول در برابر مدت،زیاد باشد و یا اینکه بعد از آن بوسیله زیاد شدن مدت زیاد گردد،از اینرو خداوند آنها را نکوهش کرده و می فرماید آنان اشتباه می کنند و می فرماید:

«وَ أَحَلَّ اللّٰهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبٰا»

یعنی خداوند معامله ای را که در آن ربا نباشد حلال کرده است و معامله ای را که در آن ربا باشد حرام نموده است.

ص :181

و فرق آنها این است که در معاملۀ نخست،زیادی پول در اثر خود معامله است ولی در معامله دوم پول،بواسطۀ تأخیر بدهکاری اضافه شده است و نیز معامله،معاوضه پول با جنس است ولی در معاملۀ ربایی زیادی پول در برابر جنسی قرار نگرفته است بلکه در برابر تأخیر بدهی می باشد.

و آنچه از رسول اکرم(ص)رسیده این است که زیاد کردن در شش چیز حرام است:

طلا،نقره،گندم،جو،خرما،نمک و بعضی کشمش را هم گفته اند و فرمود بدانید که هر چیز بمثل آن و بهمان مقداری که داده می شود باید باشد و آنچه زیادتر بدهد یا بگیرد ربا می باشد.

اختلافی نیست در این که ربا در این شش چیز واقع می شود ولی در غیر آنها فقها(اهل سنت)اختلاف کرده و از نظر آنها سایر چیزها نیز باین شش چیز قیاس می شود ولی نزد ما(شیعه)ربا در چیزهایی می باشد که با کیل و وزن معامله می شود.

و اما این که چرا ربا حرام است بعضی گفته اند:برای این که موجب مختل ماندن کار و کسب و تجارت می شود زیرا وقتی که قرض دهنده دید پول خود را با مقدار زیادتری می گیرد طبعاً دیگر به کار و کوشش نمی پردازد و از امام جعفر صادق(ع)نقل شده که فرمود:علت این که ربا به این شدت حرام شده این است که در صورت رواج ربا مردم از نیکی در قرض و کمک بیکدیگر خودداری می کنند.

«فَمَنْ جٰاءَهُ مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهیٰ»

پس کسی که از نهی و منع و تذکر خداوند پند گرفته و آن را پذیرفته و از رباخواری دست برداشته است.

«فَلَهُ مٰا سَلَفَ»

پس آنچه پیش از این نهی،ربا گرفته از اوست و لازم نیست آن را به صاحبش برگرداند.امام باقر(ع)می فرماید:کسی که اسلام بیاورد و از کارهایی که در زمان جاهلیت کرده است نادم و تائب گردد خداوند از او می گذرد.

و سدی می گوید:یعنی آنچه در گذشته از راه ربا گرفته و خورده یا نزد اوست لازم نیست به صاحبش برگرداند و اما چیزهایی را که نگرفته است حق گرفتن آنها را ندارد و فقط اصل مال خود را می تواند بگیرد «وَ أَمْرُهُ إِلَی اللّٰهِ» .در مراد از این جمله

ص :182

2 قول گفته شده است:

1-پس از آنکه موعظه و حرمت ربا و پذیرفتن آن آمد کار او به خدا واگذار می شود اگر خواست او را حفظ کند و بر توبۀ خویش ثابت میدارد و اگر هم نخواست او را بخود واگذار می کند.

2-یعنی اگر توبه نکرد و با اینکه آن را حرام می داند مرتکب آن گشت کار او بخدا واگذار می شود اگر خواست او را مطابق عدالتش عذاب می کند و اگر نخواست با لطف خویش عفوش می نماید.

3-یعنی کار او بخدا واگذار شده است که در رباهایی که در پیش،خورده کیفرش نکند «وَ مَنْ عٰادَ» و کسی که پس از حکم حرمت ربا باز هم بر ربا خواری برگشت یا کسی که دوباره آنچه را در پیش میگفت(که معاملۀ ربایی مثل معامله غیر ربایی حلال است)بزبان جاری کرد «فَأُولٰئِکَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ» پس آنان برای همیشه در آتش خواهند بود.زیرا چنین گفته ای از کسی سر می زند که کافر و معتقد به حلیت ربا است از این جهت به عذاب همیشگی تهدید گشته است.

فقهاء بالاتفاق میگویند ربا در معاملۀ نقدی و نسیه هر دو می آید ولی بعضی از پیشینیان گفته اند:ربا فقط در نسیه است در زمان جاهلیت فقط ربا در مورد تأخیر افتادن طلب،از وقت مقرر به وقت دیگر بود که در مقابل تأخیر،مبلغی زیادتر میگرفتند و اختلافی نیست در این که این قسمتها حرام است. از علی(ع)نقل شده که رسول اکرم(ص)در مورد ربا پنج دسته را لعنت فرمود:رباخوار،ربادهنده،دو گواه و نویسندۀ آن و فرمود خداوند هر جمعیتی را که خواست هلاک کند ربا را در میان آنان پدید آورد.

و نیز از آن حضرت نقل شده که فرمود:ربا هفتاد گناه بزرگ است و آسانتر از همه آنها مثل این است که با مادر خود عمل جنسی انجام دهد.

و جمیل بن دراج از امام جعفر صادق(ع) نقل کرده که فرمود:گناه ربا نزد خدا زیادتر از این است که کسی هفتاد مرتبه با محرم خود در خانۀ کعبه زنا کرده باشد.

ص :183

صدقه نمی دهد مقصودش اینست که مال او زیاد شود از این رو خداوند عالم یادآوری میکند که ربا موجب نقصان مال میگردد نه اینکه سبب زیادی آن شود و بر خلاف آن،صدقه سبب زیاد شدن مال میگردد و هرگز موجب کم شدن مال نخواهد شد «وَ اللّٰهُ لاٰ یُحِبُّ کُلَّ کَفّٰارٍ أَثِیمٍ» یعنی هر کسی که نعمتهای خدا را کفران کند به اینکه ربا را حلال بداند و در گمراهی خویش کوشش کند و دائماً در گناه خود(در رباخواری) باشد مورد غضب خداوند می باشد.

سؤال-چرا خداوند نفرموده است«هر کافری»زیرا هر کس که ربا را حلال بداند کافر خواهد بود؟ پاسخ-اگر کسی ربا را حلال بداند و پی در پی بدان اقدام کند پیوسته بکفر خود می افزاید ولی اگر معتقد به حلال بودن آن باشد ولی مرتکب آن نگردد اگر چه کافر می باشد ولی مانند دستۀ اول نیست بنا بر این جامع میان هر دو اینست که خداوند آنها را دوست نداشته و مورد غضب او هستند و اگر کلمه«کافر»می فرمود شامل هر دو نمی گشت.

و از پیغمبر اکرم(ص)نقل شده که فرمود:بر مردم زمانی خواهد آمد که کسی نمی باشد که در میان آنها رباخوار نباشد و اگر هم کسی ربا نخورد گرد و غبار آن بر رویش خواهد نشست.

ص :186

سؤال:

و اگر کسی بگوید عطف چیزی به خودش در آیات قرآن دیده میشود مانند آیه کریمه: «اَلَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ (1)» (آنان که کافر شده و از راه حق جلوگیری کنند)که «صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ» عطف به«کفروا»شده و بهمان معنا است و آیه «اَلَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا» آنان که کافر شدند و آیات ما را تکذیب کردند، که جمله دوم عطف به جمله اول شده و بهمان معنا است.

پاسخ:

در این دو آیه نیز همان مطلب که گفتیم هست و جلوگیری از راه حق و یا تکذیب آیات الهی با کفر،یکی نیست و فرق دارند و آنها دلالت بر کفر دارند و خود کفر نیستند.

به این آیه و امثال آن استدلال شده بر فساد قول کسانی که قائل به حبطاند که اعمال خوب انسان ممکن است بکلی بی اثر و بی نتیجه گردد از این راه که این آیه میگوید کسی که این اعمال را انجام دهد مستحق پاداش است و این آیه شرط نکرد که چیزی بجا نیاورد که آن را از بین ببرد و بی نتیجه نماید.

اگر گفته شود ناگزیر باید چنین شرطی باشد همانطور که در وعده عذاب نسبت به کفار این شرط هست که توبه نکرده باشد.

پاسخ اینست که توبه در اینجا شرط شده است بعلت اجماع مسلمانان نه اینکه توبه عذاب را بردارد و این نوعی تفضل الهی است که اگر کسی توبه کند خداوند او را عذاب نمیکند اما در مورد انجام اعمال نیک اجماع نیست که باید عملی دیگر بجا نیاورد تا سزاوار پاداش و اجر گردد و فرق این دو مورد همین است.

ص :188

آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ»

ای کسانی که ایمان آورده اید بترسید از خدا در کار ربا و در همه چیزهایی که شما را از آن نهی نموده است. «وَ ذَرُوا مٰا بَقِیَ مِنَ الرِّبٰا» یعنی و آنچه از ربا باقیمانده رها کنید و آن را نگیرید و فقط اکتفاء کنید به گرفتن اصل سرمایه.

«إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»

یعنی هر که مؤمن باشد اینست حکم و دستور او و کسی که مؤمن نباشد او در حال جنگ با خدا است.بعضی گفته اند یعنی اگر تصدیق کنید حرمت ربا و مفسده هایی را که ربا در بردارد و خدا میداند.

«فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا»

و اگر امر و فرمان خدا را نمی پذیرید و بدان گردن نمی نهید و از باقیمانده ربا دست برنمی دارید.

«فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّٰهِ وَ رَسُولِهِ»

پس یقین کنید و بدانید که جنگ با خدا و پیامبر است یعنی بدانید که شما چون مخالفت دستور خدا و رسول را کرده اید در دنیا مستحق کشتن و در آخرت سزاوار آتش خواهید بود و بعضی از(قراء)کلمۀ(فأذنوا) را به مد همزه و کسر(ذا)خوانده اند و بنا بر این قرائت بمعنای(فاعلموا)است که بمعنای امر می باشد یعنی هر که از ربا گرفتن دست بردار نیست او را به دشمنی با خدا و رسول اعلام دارید و این آیه،بیان کننده و حاکی از بزرگی گناه رباست و بعضی گفته اند کسی که با ربا معامله می کند امام،او را توبه می دهد اگر توبه کرد رها می شود و گرنه باید او را بکشند و امام صادق(ع)فرمود:هر کس ربا می خورد نخست بعد از روشن شدن،او را تأدیب می کنند اگر باز ربا خورد دفعۀ دوم هم او را ادب می کنند و چنان که پس از آن ربا گرفت او را می کشند. «وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوٰالِکُمْ» و اگر از این که معتقد به حلیت ربا بودید توبه کرده و اقرار به حرمت آن نمودید اصل مال شما بدون زیان از آن شما است «لاٰ تَظْلِمُونَ وَ لاٰ تُظْلَمُونَ» بگرفتن اصل مال نه بکسی ستم کرده اید نه به کم نمودن از اصل مال به شما ستم شده است.

ص :191

از جمله احادیثی که در این باره رسیده است این است که رسول اکرم(ص)می فرماید:

کسی که بدهکار تنگدست خود را مهلت دهد یا این که طلب خود را به او ببخشد خداوند روز قیامت که سایه ای جز سایۀ او نیست او را در سایۀ عرش خود جای میدهد.

و نیز بریده از آن حضرت نقل کرده که فرمود:کسی که بدهکار تنگدست خود را مهلت دهد در هر روزی ثواب صدقه خواهد برد.

و این آیه می رساند که اگر طلبکار بداند بدهکار او تنگدست می باشد حرام است بر او که او را حبس کرده و دنبال نماید و طلب خویش را مطالبه کند،و بر او واجب است که او را مهلت دهد تا این که او توانایی پیدا کند و اگر اصل طلب خود را ببخشد از مهلت دادن هم بهتر است و از ابن عباس و عبد اللّٰه عمر نقل شده که آخرین آیه ای که از قرآن نازل گشت آیۀ ربا بود.

ص :193

را آیه«صیف»نامیدند و چون آن حضرت در عرفه بود آیه «اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ» (1)(امروز دین شما را کامل کردم)نازل گشت بعد از آن،رسول اکرم 81 روز زنده بود که آیات ربا نازل شد و بدنبال آن آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللّٰهِ» فرود آمد و این آخرین آیه ای است که از آسمان نازل شد سپس آن حضرت 21 روز زنده بود و ابن جریح می گوید:بعد از آن 9 شب زنده بود و سعید بن جبیر و مقاتل گفته اند:هفت شب زنده بود و در روز دوشنبه 28 ربیع الاول،اول طلوع آفتاب رحلت فرمود.

ولی اصحاب ما(شیعه)نقل کرده اند که آن حضرت در روز 28 ماه صفر از دنیا رفت که سنۀ 11 هجرت و اولین سال پادشاهی اردشیر از فرزندان انوشیروان بود.

1-پاداش هر کسی که کاری کرده،درست و کامل باو داده میشود.

2-نتیجه کارها و اعمال ثواب و عقاب بطور دقیق بخود شخص داده خواهد شد چون کسب بر دو قسم است یکی آنچه مستقیماً کار خود انسان است مانند آنچه انسان انجام میدهد و دوم چیزی است که نتیجه کار شخص است مانند مالی که در نتیجه کار بدست میآورد.

«وَ هُمْ لاٰ یُظْلَمُونَ»

به اینان کمتر از آنچه استحقاق دارند از پاداش و ثواب نمیرسد و نیز عذابی و عقابی زیادتر از آنچه باید ببینند نخواهند دید و بآنها ستم و ظلم نمیشود.

ص :197

2-«تداینتم»بمعنای پاداش قرض و خود قرض هر دو استعمال می شود و در اینجا کلمۀ«بدین»آمده که برساند معنای دوم منظور است «إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی» تا وقت معلوم و ابن عباس می گوید:«این آیه فقط در مورد معامله«سلمی»نازل شده است و من گواهی میدهم که خداوند معامله سلمی که مدت آن معین باشد مباح کرده است و طولانی ترین آیات خود را دربارۀ آن فرستاده است سپس وی آیه فوق را قرائت نمود» ظاهر این آیه این است که این حکم در مورد تمام دیون از سلمی و غیر سلمی جریان دارد چنان که مفسرین و فقهاء همین مطلب را گفته اند«فاکتبوه»پس آن قرض را در سندی بنویسید تا این که مورد اشتباه و انکار قرار نگیرد و پشتوانۀ قرض باشد و این نوشتن بنفع طلبکار و بدهکار و گواه همگی است.اما بنفع طلبکار است برای این که حق او متکی بسند و گواه خواهد بود و از بین نخواهد رفت و اما بنفع بدهکار است برای این که راهی برای انکار او نیست که انکار نماید و موجب گرفتاری و کیفر اخروی او گردد و بنفع گواه نیز هست زیرا وقتی که آن قرض در سندی نوشته شد گواهی او استوار خواهد بود و دچار اشتباه نگشته سبب یادآوری او می باشد و در این که نوشتن چنین سندی آیا مستحبّ است یا واجب دو قول گفته شده است:

1-مستحبّ است(ابی سعید خدری-حسن-شعبی-و بیشتر مفسرین نیز همین را گفته اند و بنظر هم صحیح تر می رسد).

2-واجب است(ربیع-کعب)و دلیل صحت نظریه اول این آیه است «فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمٰانَتَهُ» (که تفسیر آن در آیه بعد خواهد آمد)یعنی اگر بعضی از شما بعضی دیگر را امین میدانید امانت خود را باو بدهید زیرا این آیه می رساند که اگر او را امین میداند میتواند باو بدهد و مدرکی هم لازم نیست سپس دستور نوشتن سند را بیان کرده میفرماید «وَ لْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کٰاتِبٌ بِالْعَدْلِ» یعنی باید نویسنده ای سند قرض یا معامله میان فروشنده و خریدار را با انصاف و عدالت بنویسد که از شرایط مقرره میان طرفین چیزی کم و زیاد و تبدیل نکند مگر اینکه آنها آن را بدانند «وَ لاٰ یَأْبَ کٰاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَمٰا عَلَّمَهُ اللّٰهُ» و نویسنده نباید از آن عدالتی که خداوند

ص :201

بیان کرده است در مورد نوشتن آن سند امتناع نماید.و بعضی گفته اند:منظور این است که یعنی چون خداوند بر او تفضل کرده و نعمت نوشتن را باو داده است نباید از نوشتن آن سند خودداری کند و در این که آیا نوشتن بر کسی لازم است یا نه اقوالی گفته شده است:

1-بعضی گفته اند:مانند جهاد واجب کفایی است(شعبی و جمعی از مفسرین و رمانی و جبائی نیز همین قول را اختیار کرده اند)و جبائی میگوید جایز است که نویسنده و گواه در مقابل نوشتن خود اجرت بگیرند و شیخ ابو جعفر طوسی می گوید نزد ما(شیعه) جایز نیست که اجرت بگیرند و پول سندی که در آن نوشته می شود بعهدۀ طلبکار است و از آنجا که حق و مال از اوست باید سند هم در دست او باشد.

2-بر کاتب لازم است در صورتی که فراغت داشته باشد آن را بنویسد.(سدی) 3-اگر کسی از او درخواست کند واجب است که بنویسد.(مجاهد-عطا) 4-در صورتی که نویسنده منحصر باو باشد که اگر ننویسد به طلبکار ضرر وارد می شود واجب است که بنویسد ولی اگر دیگری وجود داشته باشد و بنوشتن آن همت گمارد بر او لازم نیست که بنویسد.(حسن) 5-نوشتن واجب بوده ولی بجمله «وَ لاٰ یُضَارَّ کٰاتِبٌ وَ لاٰ شَهِیدٌ» نسخ گشت.(ضحاک) «فلیکتب»این دستور بنویسنده است که باید سند را مطابق دستورش بنویسد و از آنجا که در زمان رسول اکرم(ص)نویسنده کم بود از این رو برای تأکید با لفظ امر آن را بیان کرده است زیرا وقتی که امر بچیزی نمود و از ترک آن نهی کرد بیشتر اهمیت فعل آن را میرساند تا این که یکی از امر یا نهی را بیان نماید.

سپس خداوند دستور امضاء را برای نویسنده بیان کرده میفرماید «وَ لْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ» یعنی مدیون باید با زبان خویش بدین اقرار نماید سپس بنویسد کسی که بدهکار است در مورد امضاء از خدا بترسد «وَ لاٰ یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئاً» و نباید که در وقت امضاء و اقرار چیزی را از اوصاف و مقدار کم نماید.سپس خداوند حکم کسی را که توانایی املاء و امضاء ندارد بیان می کند «فَإِنْ کٰانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهاً» و چنانچه

ص :202

کسی که بدهکار است سفیه باشد یعنی جاهل به املاء باشد.(مجاهد)و سدی و ضحاک گفته اند یعنی کودک باشد و ابن زید گفته است یعنی ناتوان و احمق باشد.

«أَوْ ضَعِیفاً»

و یا این که ضعفی در عقل او باشد به این که کم عقل یا دیوانه باشد و برخی گفته اند یعنی در اثر پیری خوب نتواند درک کند «أَوْ لاٰ یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ» و یا این که او قدرت بر املاء نداشته باشد به اینکه دیوانه باشد و بعضی گفته اند:یعنی گنگ بوده باشد.

و بعضی گفته اند برای این که سه جمله حمل بر تکرار نگردد ناگزیر باید از هر کدام یک معنایی غیر از دیگری منظور باشد باین صورت که«سفیه»یعنی دیوانه، «ضعیف»یعنی کودک،«عدم قدرت بر املاء»یعنی گنگ و امثال آن و هر که دارای یکی از این عیوب باشد مشمول جملات فوق خواهد بود.و قاضی گفته است:«سفیه»کسی که مال خود را بی جهت از بین میبرد و«ضعیف»طفلی که نزدیک بلوغ او است و«ناتوان بر املاء»یعنی دیوانه. «فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ» در این سه صورت که آنان ناتوان از املاء و اظهار هستند باید ولی آنان که بدهکارند با انصاف(بدهی را)املاء و اعتراف کند.(ضحاک-ابن زید)و ابن عباس می گوید در این سه صورت ولی طلبکار باید املاء و اظهار کند زیرا او از همه،بخصوصیات قرض داناتر است و البته مطابق حق و عدالت باید آن را امضاء نماید.

سپس خداوند دستور میدهد که باید برای قرض گواه بگیرید «وَ اسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ مِنْ رِجٰالِکُمْ» دو مرد از هم کیشان خود را بر قرض گواه بگیرید.مجاهد می گوید:منظور گواه گرفتن دو مرد آزاد،دانا،بالغ مسلمان است و نباید بردگان و کفار را شاهد گرفت.

ولی نزد ما(شیعه)آزاد بودن گواه،شرط نیست بلی لازم است که گواهان مسلمان و عادل باشند و«شریح»،«لیثی»و«ابو ثور»نیز همین را گفته اند.

و بعضی گفته اند:این جمله،دستور و امر بقاضیان است که وقتی می خواهند بحق قضاوت کنند و مدعی علیه منکر است باید از مدعی برای اثبات حق او دو نفر گواه

ص :203

مطالبه نمایند «فَإِنْ لَمْ یَکُونٰا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتٰانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدٰاءِ» یعنی در صورتی که دو مرد برای گواهی یافت نشود یک مرد و دو زن از کسانی که بگواهی آنان از نظر عدالت راضی هستید گواه گیرید.و از این جمله استفاده می شود که عدالت در گواه شرط و لازم است و نیز این جمله می رساند که شما به آنها راضی باشید(ترضون) و نفرمود که آنها مورد رضایت باشند بطور مطلق زیرا اگر میفرمود«من المرضیین» یعنی کسانی که مورد رضایت اند در واقع و در نزد خدای تعالی بنا بر این ما نمیتوانستیم کسی را شاهد قرار دهیم زیرا ما نمی توانیم بفهمیم که کدام گواه مورد رضای خداوند است بلکه ما ناگزیریم کسی را که مورد قبول خود ما است به این که متدین و امین و ظاهر الصلاح است گواه بگیریم.شاهد این مطلب تعبیر خود آیه شریفه است که «مِمَّنْ تَرْضَوْنَ» فرموده و نفرموده«مرضیین»که اگر تعبیر دوم بود میرساند که گواهان باید مورد رضای خداوند باشند.

«أَنْ تَضِلَّ إِحْدٰاهُمٰا فَتُذَکِّرَ إِحْدٰاهُمَا الْأُخْریٰ»

(باید بجای یک مرد دو زن گواه باشند)که اگر یکی از آن دو زن فراموش کرد دیگری بیاد او بیاورد(ربیع- سدی-ضحاک و بیشتر مفسرین)و بنا به قرائت کسانی که«تذکر»بدون تشدید خوانده اند نیز معنای آن همین طور خواهد بود و یادآوری باین صورت است که به او بگوید بیاد داری که آن روز که گواهی دادیم چنین بود و در حضور ما فلان مرد یا فلان زن نیز وجود داشت تا این که بیاد او بیاید.و نکته اینکه این مطلب فقط در مورد گواه بودن زنان بیان شده است این است که زنان نوعاً بیش از مردان فراموش کارند.

سؤال:

چرا لفظ«احداهما»در جملۀ فوق تکرار شده است؟و برای چه نگفته است «فتذکرها الأخری»؟ پاسخ:

اولا این تکرار برای مراعات قاعده ادبی است که فاعل«احداهما»مقدم بر مفعول«اخری»قرار گیرد و اگر گفته میشد«فتذکرها الأخری»بدون لفظ«احداهما»

ص :204

مفعول میان فعل و فاعل فاصله می انداخت و این فاصله از نظر ادبی ناپسند است.

و ثانیاً-منظور از دو لفظ احداهما یکی نیست بلکه مراد از«احداهما»ی اول فراموشی یکی از دو«شهادت»است و مقصود از«احداهما»ی دوم یکی از آن دو«زن گواه»می باشد.و شاهد این مطلب این است«کلمه ضل»در مورد فراموش کننده بکار نمیرود.بنا بر این منظور،از بین رفتن خود شهادت است(و ضمیر به شهادت برمی گردد نه بزنها)چنان که خداوند در جای دیگر از زبان کسانی که غیر از خدا را پرستش می کردند و به آنها گفته می شود آنها بکجا رفتند نقل می کند که آنها گفتند: «قٰالُوا ضَلُّوا عَنّٰا» (1)(گویند از ما ناپدید شدند:) سپس خداوند گواهان را مورد خطاب قرار داده می فرماید: «وَ لاٰ یَأْبَ الشُّهَدٰاءُ إِذٰا مٰا دُعُوا» در معنای این جمله سه قول گفته شده است:

1-و اگر گواهان برای گواهی دادن خواسته شدند آنان نباید از گواهی، خودداری کنند(مجاهد-عطا-سعید بن جبیر) و البته لزوم گواهی در صورتی است که آنان به آن،دانا بوده و خوف ضرری هم نداشته باشند.

2-وقتی که آنان را برای گواه بودن طلبیدند نباید از گواه شدن امتناع نمایند (قتاده-ربیع) 3-یعنی برای هر کدام از گواه شدن یا گواهی دادن طلب شدند نباید امتناع کنند(ابن عباس-حسن)و از امام جعفر صادق(ع)نیز نقل شده است و این معنا نظر به پر فایده تر بودن آن،بر آن دو معنای دیگر برتری دارد.

«وَ لاٰ تَسْئَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغِیراً أَوْ کَبِیراً إِلیٰ أَجَلِهِ»

و شما طرفین قرض نباید از نوشتن مبلغ قرض کم باشد یا زیاد تا مدت آن ناراحت شده و آن را انجام ندهید و بعضی گفته اند این جمله خطاب بگواهان است یعنی شما گواهان از این که گواهی را به حق بنویسید ناراحت نباشید.

«الی اجله»گفته اند:مراد از«اجله»مدت قرض نیست بلکه منظور مدت گواه

ص :205

است یعنی از نوشتن آن تا وقتی که گواهی امکان دارد ناراحت نباشید ولی معنای اول که مدت قرض،منظور باشد قوی تر بنظر می رسد.

«ذٰلِکُمْ»

یعنی این نوشتن.بعضی گفته اند:یعنی این گواه گرفتن و سند نوشتن (دارای سه فایده بزرگ برای شما است).

«أَقْسَطُ عِنْدَ اللّٰهِ»

نزد خدا بعدالت نزدیک تر است زیرا خداوند به آن دستور داده است و پیروی دستور خداوند از ترک آن اقرب بانصاف و عدالت است.

«وَ أَقْوَمُ لِلشَّهٰادَهِ»

برای گواهی دادن بهتر و از کم و زیاد شدن و سهو و اشتباه و فراموشی مصون تر می باشد و بعضی گفته اند یعنی برای حفظ گواهی مؤثرتر است.

«وَ أَدْنیٰ أَلاّٰ تَرْتٰابُوا»

و نیز برای شک نکردن در مقدار حق و مدت،نزدیک تر می باشد «إِلاّٰ أَنْ تَکُونَ تِجٰارَهً حٰاضِرَهً تُدِیرُونَهٰا بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنٰاحٌ أَلاّٰ تَکْتُبُوهٰا» مگر این که معامله شما از هر دو طرف نقدی باشد که در همان وقت پول در دست فروشنده و جنس در دست خریدار قرار گیرد که در این صورت باکی و اشکالی بر شما نیست که سندی در مورد آن معامله ننویسید زیرا سند برای آن است که طرفین اطمینان بیکدیگر داشته باشند و ناگفته پیداست که اطمینان داشتن در وقتی لازم است که در معامله نسیه و قرضی وجود داشته باشد.

«وَ أَشْهِدُوا إِذٰا تَبٰایَعْتُمْ»

و موقعی که خرید و فروش می کنید در مورد آن گواه بگیرید و این دستور در مورد گواه گرفتن در معامله نزد«حسن»و تمام فقهاء مستحبّ است ولی کسانی که فقط پیرو ظاهرند میگویند از نظر ظاهر امر قرآن این گواه گرفتن واجب است.

«وَ لاٰ یُضَارَّ کٰاتِبٌ وَ لاٰ شَهِیدٌ»

اگر اصل لفظ«یضار»«یضارر»بوده و فعل معلوم باشد چنان که حسن،قتاده،عطا و ابن زید گفته اند منظور این است که نویسنده و گواه نباید ضرر بزنند به این که نویسنده چیزی که مورد امضاء و اعتراف آنان نیست ننویسد و شاهد چیزی را که گواه آن نبوده است گواهی ندهد و یا این که از گواهی دادن خودداری ننماید.

ص :206

و چنانچه لفظ آن در اصل«یضارر»فعل مجهول باشد که بفتح راء اول است چنان که ابن مسعود و مجاهد گفته اند:مقصود این است که نویسنده و گواه نباید ضرر ببینند به این که در وقتی که از نوشتن معذور است او را وادار به نوشتن کنند و کار را بر گواه سخت بگیرند مثل این که در وقتی که از گواهی دادن معذور است او را برای گواهی بطلبند و یا این که آنها را بر نوشتن یا گواهی دادن مجبور کنند.زجاج گفته است بقرینه جمله بعد قول اول بهتر است زیرا در جمله «وَ إِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ» (و اگر چنین کردید نافرمانی دستور او را نموده اید)تعبیر«فسوق»شده و این تعبیر از کسی که مطابق عدالت رفتار نکرده و نوشته را تحریف کرده است مناسب تر است از کسی که نویسنده یا گواه را در وقتی که آنان کار داشته اند دعوت کرده است ولی سایر مفسرین غیر از زجاج می گویند:منظور این است که اگر بنویسنده و گواه ضرر زدید،ضرر در نوشتن و گواهی برای شما فسق یعنی نافرمانی خداوند است.

«وَ اتَّقُوا اللّٰهَ»

در آنچه خداوند بشما امر یا نهی کرده است از او بترسید.

«وَ یُعَلِّمُکُمُ اللّٰهُ»

و آنچه از امور دینی که به آن نیازمند بوده اید برای شما بیان نموده است.

«وَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ»

و خداوند به آنچه گفته شد و غیر آن دانا است.

علی بن ابراهیم در تفسیر خویش می گوید:در تمام سوره بقره پانصد حکم از احکام خدا است ولی در این آیه فقط پانزده حکم می باشد.

ص :207

دعوت شدند که گواهی دهند گواهی خود را پنهان دارند.

«وَ مَنْ یَکْتُمْهٰا»

و هر کس از شما که گواه و شاهد بوده و با علم و یقین و بدون خوف ضرر بعد از دعوت بگواهی کتمان کند «فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ» (دل او گناهکار و خطاکار است.) سؤال:

با این که گناه را تمام اعضاء او مرتکب شده اند چرا در اینجا گناه را فقط نسبت بقلب داده است؟ پاسخ:

از آنجا که تصمیم و قصد بر هر کاری از قلب آغاز می شود و گناه هم ناشی از پنهان بودن شهادت است که آن در دل انجام می شود از این رو نسبت گناه را به آن داده است.از آن گذشته همانطوری که خداوند برای تمجید ایمان آن را بقلب نسبت داده است.آنجا که می فرماید: «أُولٰئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمٰانَ» (1)(ایمان در دل آنها ثابت گشته است) در اینجا نیز برای این که کاملا نکوهش از کتمان شهادت را بفهماند گناه آن را بقلب نسبت داده است.

«وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ»

خداوند به آنچه مستور و پنهان می نمائید دانا است.

از رسول اکرم(ص)نقل شده که فرمود هر کس نزد حاکم،شهادت دروغ دهد و یا این که کتمان شهادت کند کلامش تمام نمیگردد مگر آنکه خداوند نشیمن گاه او را پر از آتش میکند. (2)

و از اینکه می فرماید:«هر کس به طلبکار خود اطمینان دارد...،استفاده می شود که سند نوشتن و گواه گرفتن در مورد طلب فقط برای احتیاط است و واجب نیست و این آیه و آیات پیش از آن می رساند که خداوند به امور بندگان خویش از هر نظر عنایت و توجه خاصی دارد و آنان را در نادانی نمی گذارد.در این آیات برای کسانی که بخواهند بینا شوند و سعادتمند گردند وسائل فراهم شده است.

ص :210

اکرم(ص)این است که فرمود:حکم چیزهایی که امت اسلام فراموش میکنند و یا اینکه در درونشان پدید می آید برداشته شده است.

بنا بر این ممکن است گفته شود:آیه دوم معنا و مقصود از آیه اول را بیان کرده و این پندار و توهم را از بین می برد که:آنچه در دل خطور میکند و یا افکار درونی پدید آید که خارج از اختیار شخص است و خداوند کسی را مکلف به آنها گرداند بر آنها مردم را کیفر کند.

«فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشٰاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشٰاءُ»

خداوند هر که را بخواهد از فضل و رحمت خویش می بخشد و هر که را بخواهد از آنهایی که سزاوار کیفرند مطابق عدالت خود عذاب می نماید.

«وَ اللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»

ابن عباس گوید:یعنی خداوند بر آمرزش و عذاب کردن توانا است.

ولی این جمله عمومیت داشته(و میرساند که خداوند بر تمام چیزها توانا است) و سخن صحیح در مورد چیزهایی که در دل خطور میکند این است که«خداوند بر گناهی که در دل خطور میکند کیفر نمی نماید بلی اگر در دل تصمیم بر گناه گرفت و بنا گذاشت که آن را انجام دهد خداوند برای خود تصمیم و عزم کیفر میکند زیرا آنهم کاری از کارهای قلب است ولی چون آن گناه را انجام نداده است بمقدار خود آن گناه،عذاب نمی کند و اما درباره قصد و تصمیم بر اعمال نیک و اطاعات تفضل خدا اینست که مطابق خود آن عمل نیک به او پاداش می دهد.

چنان که در روایات وارد شده که هر که انتظار نماز را داشته باشد تا وقتی که انتظار میکشد پاداش آن مانند این است که نماز را بخواند و البته این نعمتی از نعمت های خداست که به بندگانش لطف کرده است.

سوره را به بیان یکتایی خدا و پند و اقرار به پاداش خاتمه می دهد.

2-از آنجا که در پایان آیه ای که قبل از این آیه بود فرمود:

«وَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ»

(خداوند به هر چیزی دانا است)بدنباله آن در این آیه یادآوری می کند که چون خداوند اختیار دار آسمانها و زمین است چیزی بر او پوشیده نیست.

3-چون در آیات پیش به نوشتن و گرو گرفتن در مورد قرض امر فرمود اکنون یادآوری می کند که غرض و نتایج این امور نصیب خود مکلفین و مردم می گردد و برای خداوند اثری ندارد،زیرا آنچه در آسمانها و زمین است ملک خداوند است.

ص :213

«غُفْرٰانَکَ رَبَّنٰا»

(و نیز می گویند)پروردگارا ما را ببخش.

و برخی گفته اند یعنی مؤمنین می گویند«ما آمرزش تو را مسئلت می کنیم» «وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ» یعنی و بازگشت ما بپاداش تو است و بازگشت بپاداش الهی را بازگشت به خدا قرار داده است مانند سخن ابراهیم که قرآن نقل می کند: إِنِّی ذٰاهِبٌ إِلیٰ رَبِّی سَیَهْدِینِ که معنایش اینست من بسوی جزا و پاداش و یا امر پروردگارم رهسپارم و او مرا هدایت خواهد فرمود و این جمله،اقرار و اعتراف به قیامت و زنده شدن می باشد.

ص :216

آنها را داده ام که بدیهی است این طرز سخن نامعقول و غلط است زیرا خود این امر، اجازه دادن به نوکر است و مثل این میماند که بگوید:من به چیزهایی امر می کنم که به آنها امر کرده ام.

«لَهٰا مٰا کَسَبَتْ وَ عَلَیْهٰا مَا اکْتَسَبَتْ»

هر کس کار نیکی مانند اطاعت خدا انجام دهد پاداش آن برای خود اوست و کیفر گناهانش نیز دامنگیر خودش خواهد شد و از آنجا که پاداش نیک و کیفر از کار انسان پدید می آید.صحیح است که از آن بکسب تعبیر گردد.

«رَبَّنٰا لاٰ تُؤٰاخِذْنٰا»

حسن می گوید:این جمله برای تعلیم دعا کردن است یعنی «بگویید خدایا ما را کیفر مکن» و برخی گفته اند:این جمله برای حکایت و تمجید آنها است یعنی«آنان می گویند که خدایا ما را کیفر مکن».

«إِنْ نَسِینٰا أَوْ أَخْطَأْنٰا»

در معنای این جمله چند قول گفته شده است:

1-یعنی آنچه را ما ترک کرده ایم و گناه نموده ایم(بنا بر این نسیان بمعنای ترک کردن است چنان که جای دیگر میفرماید: «نَسُوا اللّٰهَ فَنَسِیَهُمْ» (1)یعنی طاعت خدا را ترک کردند خدا هم پاداش آنها را ترک کرد و مثل اینکه میفرماید:

«أَ تَأْمُرُونَ النّٰاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ»

(2)

(آیا مردم را به نیکی دستور می دهید و خود آن را ترک میکنید؟) و منظور از«اخطأنا»یعنی گناه کرده ایم است زیرا گناهان چون نقطۀ مقابل راستی و درستی است از آن،بخطاء تعبیر میگردد پس آنان درخواست می کنند که خداوند گناه آنان را عفو کند اگر چه گناه عمدی باشد.

و در حقیقت خداوند در جملۀ فوق دستور می دهد که از واجباتی که ترک کرده و اعمال زشتی که انجام داده اند طلب مغفرت و درخواست بخشش نمایند.

2-یعنی اگر به کارهایی پرداخته ایم که به سبب آنها دستور تو را فراموش کرده و

ص :219

از انجام واجبات غفلت نموده ایم یا متعرض چیزهایی گشته ایم که باعث گناه و خطا شده است ما را عفو فرما و همانطوری که عذر خواستن از گناه خوب است دعا کردن برای آن نیز نیک خواهد بود.

3-منظور این است که خدایا اگر ما فراموش کرده ایم ما را مؤاخذه مکن یعنی اگر در اثر اشتباه و غفلت چیزی را که انجام آن واجب بوده بجا نیاوردیم یا خطا کرده یعنی کاری که ترک آن لازم بود ولی بدون توجه آن را بجا آوردیم.

و این دعا چون خود،اظهار فقر و نیاز به خدا و بریدن از دیگران و توجه باوست نیکو می باشد اگر چه بدون این دعا و درخواست هم،خداوند به سبب نسیان و خطا کسی را مؤاخذه نمیکند و این دعا مانند جمله بعدی است که:

«وَ لاٰ تُحَمِّلْنٰا مٰا لاٰ طٰاقَهَ لَنٰا بِهِ»

خدا آنچه ما را بدان توانایی نیست بر ما تحمیل مکن که معلوم است خداوند چنین تحمیلی نخواهد کرد یا آیه کریمۀ:

«رَبِّ احْکُمْ بِالْحَقِّ» پروردگارا بحق،حکم فرما،که بدیهی است خداوند جز به حق و عدل،حکم نمیفرماید و امثال این آیات که قبلا بیان شد.

4-ابن عباس و عطا میگویند معنای آیه اینست که پروردگارا اگر ما از روی نادانی یا تعمد،گناه کردیم ما را عذاب مفرما.

«رَبَّنٰا وَ لاٰ تَحْمِلْ عَلَیْنٰا إِصْراً»

.پروردگارا بر ما تکلیف سخت و سنگین بار مکن.در معنای این آیه وجوهی بیان شده است از این قرار:

1-خدایا ما را به کاری که تحمل آن بر ما سنگین و سخت است تکلیف و امتحان مکن مانند کشتن خود برای قبولی توبه(آن چنان که در بنی اسرائیل تکلیف شد.) 2-خدایا ما را به چیزهایی که توانایی کیفر و عذاب آنها را نداریم تکلیف مفرما.

3-این خود دعائی است با خدا اگر چه معلوم و بدیهی است که خداوند این چنین تکلیف نمیکند همانطور که در آیات مشابه آن بیان شد.

ص :220

«وَ اعْفُ عَنّٰا وَ اغْفِرْ لَنٰا وَ ارْحَمْنٰا»

پروردگارا از گناهان ما بگذر و بپوشان خطاهای ما را و با نعمت دادن بما در دنیا و وارد کردن ما به بهشت در آخرت بما رحم کن.

«أَنْتَ مَوْلاٰنٰا فَانْصُرْنٰا عَلَی الْقَوْمِ الْکٰافِرِینَ»

تو ولی ما و اولی به تصرف در اموال ما و کمک ما هستی پس ما را به پیروزی بر کافران یاری فرما.

از رسول اکرم نقل شده که خداوند پس از هر قسمت و فصلی از این دعا میفرماید:

«بجا آورده و مستجاب نمودم»و لذا مستحبّ است که این دعا(مضمون این آیات)زیاد خوانده شود که از رسول اکرم روایت شده:کسی که دو آیۀ آخر سوره بقره را در هر شبی بخواند او را از بیداری آن شب کفایت و بی نیاز میکند(یعنی ثواب قیام و بیداری یک شب را دارد.) از عبد اللّٰه بن مسعود روایت شده که وقتی رسول اکرم بمعراج رفت و به سدره المنتهی رسید در آنجا به آن حضرت دو سوم نمازهای پنجگانه و آیات آخر سوره بقره داده شد و خداوند آمرزید همه گناهان کسانی را که مشرک نباشند از امت آن حضرت جز آن دسته از گناهانی که بزرگ اند و وارد کننده در آتش(یعنی عذاب بر آنها قطعی است.) «ابن المنکدر»از رسول اکرم نقل میکند که فرمود:در آخر سوره بقره آیاتی است که هم قرآن است و هم دعا و خوشنودی خدا را جلب میکند.

در تفسیر کلبی از ابن عباس نقل شده است که رسول خدا ناگاه صدایی شنید سرش را بلند کرد دری از آسمان گشوده شد و فرشته ای فرود آمد و گفت:ای محمد خدا تو را بشارت می دهد به دو نور که پیش از تو به هیچ پیامبری نداده است آن دو نور «فاتحه الکتاب»و«اواخر سوره بقره»اند که کسی آن دو را نمی خواند جز آنکه حاجتش را برمیآورم.

از ابن مسعود روایت شده که هر کس سوره بقره را میآموخت در میان ما عظمت و موقعیت بیشتری می یافت.

پایان سوره بقره

ص :221

کرد و خدا نمی خورد و نمی آشامد.

نصاری:بلی پیامبر:آیا باور ندارید که حضرت عیسی(ع)مانند سایر کودکان در شکم مادر بوده و مادرش او را مانند سایر زنان زایید و عیسی(ع)غذا و آب می خورد؟ نصاری:بلی پیامبر:پس چگونه امکان دارد که عیسی آن طور که شما می پندارید باشد؟ پس نصاری ساکت شدند و خداوند هشتاد و چند آیه از اوائل این سوره را در باره آنان نازل نمود.

و علت این که از اموری که پیش از آن بوده «بَیْنَ یَدَیْهِ» (در جلوی او)تعبیر کرده این است که مطالب کتب پیامبران گذشته آن چنان برای رسول اکرم ظاهر و آشکار بود که گویی در برابرش قرار داشتند.

در معنای«مصدقاً»دو وجه بیان شده است:

1-خبرها و مطالب این کتاب با آنچه در کتابهای آسمانی قبلی بوده مطابق است که خود این،دلیل بر نبوت پیامبر اسلام میباشد زیرا این خبرها را جز خداوند عالم به غیب کسی نمیداند.

2-این کتاب،همه انبیاء و کتابهای آنان را تصدیق می کند و آنها را صحیح و الهی میداند و چنین نیست که بعضی را تصدیق و بعضی را تکذیب نماید.

«وَ أَنْزَلَ الْفُرْقٰانَ»

علت این که بار دیگر فرستادن قرآن بعنوان«فرقان»تکرار شده همین است که از قرآن تعبیرها شود و هر تعبیر یک صفت از صفات آن را بیان کند اگر چه موصوف همه یکی است مثلا فرقان حالت جدا کردن بین حق و باطل در احکام دینی مورد نیاز را مانند حج و احکام دیگر که همه آنها در قرآن است میرساند.

و تعبیر از قرآن به«کتاب»برای بیان این مطلب است که قرآن در خور نوشتن می باشد.

و عبد اللّٰه بن سنان از امام جعفر صادق(ع)نقل کرده است که فرمود:«فرقان»آیات محکمی است که در کتاب است و همان است که پیغمبران پیشین را تصدیق می نماید.

در بیان مراد و مقصود از کلمه فرقان،اقوال دیگری نیز گفته شده است:

1-دلیلهایی که میان حق و باطل جدایی می اندازد(ابو مسلم) 2-برهان محکمی که پیغمبر اسلام داشته که با آن با نصاری در مورد عیسی محاجه نمود.

3-کمک و یاری.

«إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیٰاتِ اللّٰهِ»

کسانی که دلیلها و حجتهای الهی را انکار کنند «لَهُمْ عَذٰابٌ شَدِیدٌ» برای آنها است عذابی دردناک.پس از آن که دلیلهای توحید و صدق

ص :227

انبیاء را بیان کرد اینک به تهدید کسانی که به مخالفت و انکار آنها برخاسته می پردازد.

«وَ اللّٰهُ عَزِیزٌ»

و خدا قادر و توانا است و اگر بخواهد کسی را عذاب و عقاب کند کسی نمی تواند جلوی او را بگیرد و اصل کلمۀ«عزت»بمعنای امتناع و سرپیچی است و به زمین سنگلاخ که به سختی می توان در آن راه رفت«ارض عزار»می گویند و خداوند،عزیز است چون کسی نمی تواند او را ناتوان کند.

«ذُو انْتِقٰامٍ»

.خدا بر انتقام از کفار توانا است و کسی را نرسد که جلو او را بگیرد.

«و انتقام»کیفر دادن بدکار است در برابر کارهای زشت و بدیهایش.

«إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَخْفیٰ عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لاٰ فِی السَّمٰاءِ»

آنچه در زمین و آسمان است بر خدا پوشیده و پنهان نیست پس از تهدید نسبت به کسانی که در برابر دلیلهای روشن توحید و صدق پیامبران باز مخالفت و انکار می کند ایجاب می کرد که این مطلب را نیز یادآوری کند که چیزی بر خدا پوشیده نیست تا کسی نپندارد و مغرور نگردد که ممکن است خدا از گناه او بی خبر باشد چون بر کسی که پاداش و کیفر میدهد چیزی پنهان نخواهد بود.

سؤال:

چرا خداوند فرموده چیزی در آسمان و زمین بر او مخفی نیست و نفرموده:

«لاٰ یَخْفیٰ عَلَیْهِ شَیْءٌ»

بر او چیزی پوشیده نیست با این که تعبیر دوم از نظر تأکید رساتر است؟و خلاصه چرا قید:«در زمین و آسمان»را آورده؟ پاسخ:

منظور این است که بما بفهماند که هر آنچه در زمین و آسمان پنهان شود او میداند و این بیان از نظر ایجاد رعب و خوف در دل،رساتر می باشد.

سؤال:

چرا نفرموده است خداوند به آنچه در آسمان و زمین است دانا است؟ پاسخ:

این که می فرماید چیزی بر او پوشیده نیست می رساند که خدا از هر نظر که امکان

ص :228

داشته باشد به چیزی دانا شد آنها را میداند و نیز تنوع در عبارت است.و علت این که چیزی بر خدا مخفی نیست این است که خداوند بخودی خود عالم است و لازمه اش این است که هر چیزی که قابل معلوم شدن باشد آن را بداند بنا بر این چیزهای بی نهایت صلاحیت تعلق علم را دارد و برای خدا معلوم خواهند بود پس امکان ندارد که چیزی بهیچ نحو بر او مخفی باشد.

ص :229

مراد و منظور،روشن و معلوم باشد مانند آیه «إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَظْلِمُ النّٰاسَ شَیْئاً (1)» (خداوند به مردم اصلا ستم نمی کند)و مانند «إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَظْلِمُ مِثْقٰالَ ذَرَّهٍ (2)» (خدا بمقدار ذره ای بکسی ستم نمیکند) و امثال این آیات که فهم آنها نیاز به قرینه و دلیلی ندارد و در مقابل آن متشابه است که بدون قرینه،مراد و مقصود از ظاهر آن معلوم نیست مانند آیه کریمه: «وَ أَضَلَّهُ اللّٰهُ عَلیٰ عِلْمٍ» (3)(خداوند او را دانسته گمراه کرد)و مسلماً می دانیم که معنای گمراه کردن در این آیه با گمراه کردن در آیۀ «وَ أَضَلَّهُمُ السّٰامِرِیُّ» (4)(سامری آنان را گمراه کرد)فرق دارد زیرا گمراه کردن سامری کاری است زشت و قبیح در حالی که گمراه کردن خدا(بمعنای صحیح آن)چون از روی مصالح است امری است نیکو.همین تعریف برای محکم و متشابه است که مجاهد می گوید«محکم چیزی است که معنای آن با معنای دیگر اشتباه نشود و متشابه چیزی است که معنای آن با معنای دیگری اشتباه شود.

و اشتباه در این امور دینی مثل یکتاپرستی و نفی تشبیه و نفی ظلم واقع می شود چنان که در مثل آیه «ثُمَّ اسْتَویٰ عَلَی الْعَرْشِ (5)» ممکن است معنا شود:«خدا بر عرش تکیه زده»که خدا مانند شخصی که بر تخت می نشیند بر عرش جلوس کرده باشد و ممکن است بمعنای غلبه و تسلط خدا بر عرش باشد.و روشن است که معنای اول درباره خدا غیر ممکن است.

2-محکم،آیاتی است که آیات دیگر را نسخ می کند و متشابه آیات نسخ شده است(ابن عباس) 3-محکم،آیاتی است که تنها یک معنا می توان از آن بدست آورد ولی«متشابه» آیاتی است که دو معنا یا بیشتر می تواند داشته باشد.(از محمد بن جعفر بن زبیر و ابو علی جبائی).

4-«محکم»آیاتی است که عبارات آنها تکرار نشده باشد و«متشابه»آیاتی

ص :233

است که الفاظ آنها تکرار شده باشد مثل داستان حضرت موسی(ع)و مانند آن(از ابن زید).

5-محکم آن است که تفسیر و تأویل آن معین و معلوم است و«متشابه»آیاتی است که تفسیر و تأویل آنها معین نیست مانند«قیام ساعت»(از جابر بن عبد اللّٰه) «فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ» پس کسانی که در دل آنان رو گردانی از حق و توجه بباطل است «فَیَتَّبِعُونَ مٰا تَشٰابَهَ مِنْهُ ابْتِغٰاءَ الْفِتْنَهِ» پس بعلت گمراهی خود و نیز برای گمراه کردن و فاسد کردن دین مردم برای هدف و دین نادرست خویش به آنچه متشابه است استدلال و احتجاج می کنند و اقوال دیگری نیز در این که چرا آنان از متشابهات پیروی می کنند گفته شده است:

1-از این جهت که برای مردم کم فهم و ضعیف مطلب را مشتبه گردانند(مجاهد) 2-برای بدست آوردن شرافت و ثروت چنین می کنند بنا بر این که مقصود از کلمۀ«فتنه»مال و ثروت باشد.چنان که در موارد زیادی در قرآن،خداوند از ثروت به فتنه تعبیر کرده است.

3-منظور از«فتنه»کفر است و این معنا از امام جعفر صادق(ع)نقل شده است و ربیع و سدی نیز همین را گفته اند.

«وَ ابْتِغٰاءَ تَأْوِیلِهِ»

(و نیز از متشابهات پیروی می کنند)که بر خلاف حق آن را تفسیر نمایند و بعضی گفته اند:آنان چنین می کنند برای بدست آوردن سرانجام کار محمد به حساب«جمل»و شاهد این که تأویل گاهی بمعنای عاقبت و سرانجام است آیه کریمه:

«ذٰلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلاً»

(1)

می باشد(بازگشت بخدا و رسول)(برای شما بهتر و خوش عاقبت تر است)و در عرب معروف است تأویل را بمعنای آخر،و عاقبت استعمال می کنند.

و زجاج می گوید:معنای طلب نمودن تأویل آنها این است که می خواستند برانگیختن و زنده شدن خود را بفهمند.از این رو خداوند به آنها اعلام می دارد که

ص :234

غیر از خدا کسی آن را نمیداند و گواه آن،این آیه کریمه است: «هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاّٰ تَأْوِیلَهُ» (1)مگر جز انجام گرفتن آن(معاد و قیامت)انتظاری دارند؟و در این که این گروه که از متشابهات پیروی می کنند کیانند اقوالی است:

1-نصارای نجران وقتی که در مورد فرزند خدا بودن عیسی(ع)با پیغمبر اسلام سخن می گفتند عرض کردند آیا عیسی کلمه اللّٰه و روح اللّٰه نیست؟رسول اکرم فرمود بلی.عرض کردند همین برای اثبات سخن ما کافی است و در این وقت خداوند در رد آنها این آیه را فرستاد که«آنان که در دلشان کجی و انحراف است از متشابهات پیروی می کنند»یعنی آنان می گویند که بقاء بدن به سبب روح است و به ظاهر آیات تکیه می کنند که عیسی روح خداست ولی مسلمانان می گویند:بقاء بدن با روح است و بدن در وقت خود با روح باقی است ولی براهین ثابت کرده است که خداوند اعضاء و اجزاء ندارد و فقط بخاطر عظمت روح،آن را بخود نسبت داده است همانطوری که خانه کعبه را برای بزرگی آن بخود منسوب می کند(بیت اللّٰه) سپس خداوند آیه «إِنَّ مَثَلَ عِیسیٰ عِنْدَ اللّٰهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرٰابٍ» (2)(مثل عیسی نزد خدا مثل آدم است که(بدون پدر و مادر)او را از خاک آفرید)را نازل فرمود (از ربیع).

2-یهود،که می خواستند نهایت و پایان زندگی این امت را بدست آورده و آن را از حساب«جمل»بیرون آورند(از کلبی).

3-منافقان(از ابن جریح).

4-تمام کسانی که برای مقاصد باطله خویش از متشابهات متابعت می کنند بنا بر این،آیه عمومیت داشته و خوارج(که علیه علی«ع»خروج کردند)و«سبائیه» (پیروان عبد اللّٰه بن سبا را که در مورد علی غلو کردند)شامل می شود(قتاده).

«وَ مٰا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّٰهُ وَ الرّٰاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ»

و تفسیر متشابهات را جز خداوند عالم و راسخان در علم،کسی نمی داند و مراد از راسخان کسانی اند که در دانش

ص :235

خویش،ثابت و ریشه دار و متقن و محکم اند.

در ترتیب و نظم و معنای راسخون دو قول گفته شده است:

1-راسخون بوسیله واو به اللّٰه عطف شده است.یعنی تفسیر متشابهات را جز خدا و راسخان در علم کسی نمی داند و راسخان هستند که آنها را دانسته اند در حالی که «یَقُولُونَ آمَنّٰا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنٰا» میگویند ما بآن ایمان آورده ایم و همه از طرف خداوند است(این معنا از امام محمد باقر(ع)نقل شده و ابن عباس و ربیع و محمد بن جعفر بن زبیر نیز آن را گفته و ابو مسلم هم آن را اختیار کرده است)و همین قول از امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود:پیغمبر اکرم(ص)افضل راسخان در علم بود و تفسیر و تأویل هر چه بر او نازل شد می دانست و چیزی بر آن حضرت نازل نشد که تفسیر آن را نداند و خود او پس از او اوصیاء گرامیش تفسیر و تأویل همه قرآن را می دانستند و مؤید این مطلب این است که صحابه و تابعین تمام آیات قرآن را تفسیر کرده اند و نقل نشده است که آنان در جایی توقف کرده بگویند:این مورد از متشابهات است که جز خدا آن را نمی داند و از تفسیر آن خودداری کرده باشند و ابن عباس در این آیه میگفت:من از راسخان در علم هستم.

2-«واو»در راسخون بجایی عطف نبوده و اول کلام است بنا بر این منظور این است که تفسیر متشابهات را جز خدا کسی نمی داند و کلمه راسخون اول کلام و مبتداء و جمله بعدی(یقولون...)خبر آن است.(از عائشه-عروه بن زبیر-حسن-مالک- کسایی-فراء-جبائی).

بنا بر این اینان می گویند راسخون در علم نیز تفسیر متشابهات را نمی دانند چیزی که هست همگی میگویند:ما به آنها ایمان داریم.

بنا بر این تفسیر آنچه جز خدا کسی تأویل آن را نمی داند از این قبیل امور است:

مدت زندگی این امت و وقت رستاخیز و قیام ساعت و فانی شدن دنیا و زمانی که خورشید از مغرب طلوع میکند و موقع نزول عیسی(ع)و خروج دجال و مانند آنها از اموری که علم آنها مخصوص خداوند عالم است.

ص :236

و مراد از «کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنٰا» این است که میگویند:محکمات و متشابهات همه از نزد پروردگار ما است.

«وَ مٰا یَذَّکَّرُ إِلاّٰ أُولُوا الْأَلْبٰابِ»

و بجز خردمندان کسی در آیات خدا فکر نکرده و متشابهات را بمحکمات برنمی گرداند.

سؤال:

چرا خداوند در قرآن متشابهاتی نازل کرده و برای چه همه آن را از محکمات قرار نداده است؟ پاسخ:

اگر تمام آیات محکمات بودند مردم بصرف شنیدن،اکتفاء کرده و در آنها دقت نمی کردند و برتری دانشمندان از دیگران روشن نمی شد.

قاضی ماوردی میگوید:خداوند به آیه «الر کِتٰابٌ أُحْکِمَتْ آیٰاتُهُ» (1)(کتابی که تمام آیات آن محکم هستند)یادآوری می کند که تمام قرآن محکمات می باشد و به آیۀ «اَللّٰهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتٰاباً مُتَشٰابِهاً» (2)(خداوند بهترین حدیث را نازل کرده قرآنی که متشابه است»بیان می کند که تمام قرآن متشابهات می باشد.بنا بر این محکم بودن،بمعنای یقینی بودن است یعنی خداوند در اثر یقینی بودن و محکم بودن معانی قرآن آن را از اعتراض و ایراد اشکال کنندگان جلوگیری کرده است از این نظر تمام قرآن،محکمات است و متشابه بودن آن به این معنا است که از نظر خوبی و درستی و دور بودن از ایراد و تناقض برخی از آن با برخی دیگر شباهت داشته و با هم متشابه می باشند.

ص :237

می فرماید: «فَلَمّٰا زٰاغُوا أَزٰاغَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ (1)» (چون از حق روی گردانیدند خدا هم دلهای آنان را(از توجه بحق)برگردانید).

2-تکلیفهای سخت و مشکلی بما تحمیل منما که دلهای ما پس از هدایت،منحرف گردد مانند آیه کریمه: «فَلَمّٰا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتٰالُ تَوَلَّوْا» (2)(وقتی که جهاد برای آنها لازم شد(به آن پشت کردند).

بنا بر این اگر خداوند تکلیف سخت نماید،در اثر آن،این چنین انحرافی پیش می آید و نسبت منحرف کردن بخداوند داده می شود مثل این که می فرماید:

«وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزٰادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ»

(3)

(کسانی که در دلهایشان بیماری است پلیدی بر پلیدی آنها افزود)و نیز می فرماید: «فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعٰائِی إِلاّٰ فِرٰاراً» (4)(حضرت نوح عرض می کند خدایا)دعوت من در آنها جز فرار و دوری نیفزود.

3-ابو علی جبائی می گوید:منظور این است که«خدایا دلهای ما را از پاداش و رحمت خویش تنگ مگردان و این معنا همان است که خداوند در مورد شرح صدر و توسعه آن میفرماید:«من یشرح صدره للاسلام» (5)(هر که را خدا بخواهد هدایت کند سینه او را برای اسلام آوردن بگشاید)و در مقابل آن تنگی و سختی آن است که خداوند کفار را با آن دو،عقوبت کرده و کیفر می دهد و از این قبیل است تطهیر و پاک کردن دل که خداوند نسبت به دلهای مؤمنین انجام میدهد و از کفار منع می کند چنان که می- فرماید: «أُولٰئِکَ الَّذِینَ لَمْ یُرِدِ اللّٰهُ أَنْ یُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ» (6)(آنها(کفار)کسانی هستند که خدا نخواسته است که دلهای آنان را پاک گرداند) و نیز از همین باب است نوشتن و راسخ کردن ایمان در دل مؤمنین چنان که میفرماید: «أُولٰئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمٰانَ» (7)(آنها(مؤمنین)کسانی اند که خداوند ایمان را در دلهای آنها قرار داده است)و در مقابل این نوشتن و راسخ بودن ایمان در دل

ص :240

مؤمنان،همان علامتهای کفر است که در دلهای کافران می باشد.بنا بر این،در حقیقت، راسخان درخواست می کنند خداوند دلهای آنان را از این پاداش که گشادگی و وسعت است برنگرداند به تنگی و سختی که عذاب و کیفر است.

4-منظور این است که(خداوند)دلهای آنان را از یقین و اطمینان منحرف نگرداند.

باید توجه داشت که لازمه این درخواست این نیست که اگر سؤال و درخواست نبود خداوند آن انحراف را بوجود می آورد زیرا امکان دارد برای توجه به خدا و اظهار نیازمندی بدرگاه او چیزی را که ما می دانیم خداوند آن را انجام می دهد درخواست کنیم که آن را انجام دهد و چیزی را که می دانیم حتماً آن را نخواهد کرد سؤال کنیم آن را انجام ندهد زیرا گاهی مصلحت در خود این درخواست خواهد بود مثل آیه کریمه:

«قٰالَ رَبِّ احْکُمْ بِالْحَقِّ»

(1)

(گفت خدایا بحق حکم فرما)و می فرماید:و قال «رَبَّنٰا وَ آتِنٰا مٰا وَعَدْتَنٰا عَلیٰ رُسُلِکَ (2)» (خدایا آنچه را که به پیامبرانت وعده کردی بما بده)و از حضرت ابراهیم نقل می کند که عرضه داشت «وَ لاٰ تُخْزِنِی یَوْمَ یُبْعَثُونَ» (3)(و مرا در قیامت خوار نگردان)و معلوم است که خدا حتماً بحق حکم می کند و بوعده خویش وفا می نماید و حضرت ابراهیم را در روز قیامت خوار نمی گرداند ولی برای مصلحتهایی که درخواستن است این درخواست ها شده است.

سؤال:

چطور نادرست است که کسی بگوید خدایا بما ستم نکن و در حق ما جور ننما؟ پاسخ:

علت این که این نوع سؤال نادرست است این است که این درخواست ناراحتی انسان را می رساند و چنین مطلبی در برابر کسی گفته می شود که عادت او جور و ستم کردن است ولی خداوند جور و ستمی ندارد.

ص :241

«وَ هَبْ لَنٰا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَهً»

و چون با لطف تو ثبات و پایداری بر ایمان وجود پیدا می کند لطف خویش را بما عنایت فرما تا در ایمان،ثابت و استوار باشیم و همانطوری که اصل ایمان بدون لطف خداوند نمیشود ثابت بودن آن هم بدون لطف پروردگار نخواهد بود و بعضی گفته اند:منظور این است که خدایا بما نعمت عنایت کن.

«إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهّٰابُ»

بطور مسلم تو عطا کنندۀ نعمتی که خداوندیت ایجاب می کند که بخشش و عنایت نمایی.

«رَبَّنٰا إِنَّکَ جٰامِعُ النّٰاسِ لِیَوْمٍ لاٰ رَیْبَ فِیهِ»

آنان می گویند ای سید و خالق ما تو مردم را در روزی که تردیدی در آن نیست برای پاداش دادن جمع می نمایی و این جمله ضمناً اقرار به مبعوث شدن است.

«إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُخْلِفُ الْمِیعٰادَ»

(بطور مسلم خداوند نسبت به وعده های خود تخلف نمی کند).

بعضی این جمله را دنباله درخواستهای راسخان در علم می دانند یعنی خدایا ما را بیامرز چه تو از وعده های خود تخلف نمی کنی.

ولی برخی مانند جبائی گویند:این جمله مستقل است خداوند خبر میدهد که او از وعده های خود تخلف نمی کند.

ص :242

روش و سنت گرفته شده است.

5-مانند شأن و امر آل فرعون(از اخفش)دأب بمعنای شأن آمده است.

6-مانند حال آل فرعون(از قطرب).

«وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ»

و مانند کسانی که پیش از ایشان بودند یعنی کفار امت های گذشته.

«کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا فَأَخَذَهُمُ اللّٰهُ بِذُنُوبِهِمْ»

اینان تکذیب و انکار کردند آیات ما را پس خداوند آنان را به سبب گناهانشان عقوبت و عذاب نموده و به عقاب نمودن کلمه «مؤاخذه»گفته میشود باین مناسبت که عقاب کردن،گرفتن مجرم است به گناهش.

«وَ اللّٰهُ شَدِیدُ الْعِقٰابِ»

و خداوند دارای عذابی سخت است نسبت به کسانی که استحقاق آن را دارند.

ص :246

مغلوب خواهید شد.(از مقاتل) 3-وقتی که کفار قریش در جنگ«بدر»شکست خوردند و فرار کردند یهودیان گفتند این همان پیغمبر امی است که حضرت موسی(ع)ما را به او بشارت داد و علامات و خصوصیات او در کتاب ما(تورات)بیان شده است و هرگز مغلوب نمی شود ولی بعضی از آنان گفتند:فعلا شتاب نکنید تا در یک جنگ دیگر وضع او را بهتر مشاهده کنیم.

و موقعی که در جنگ«احد»یاران پیغمبر دچار آن گرفتاری شدند یهودیان تردید کردند و شقاوت بر آنان غلبه کرده گفتند:بخدا سوگند او پیغمبر نیست و اسلام نیاوردند و با آنکه میان آنان و پیغمبر اسلام(ص)تا مدت معینی پیمان بسته شده بود آنها پیش از آنکه مدت پیمان بپایان رسد پیمان را شکستند و کعب بن اشرف با سی نفر سوار از یهودیان بمکه رفته و با قریش موافقت کردند که هماهنگ شده که با رسول اکرم(ص)مخالفت و نبرد کنند و سپس بمدینه آمدند.

در این وقت این آیه شریفه فرود آمد.این وجه از کلبی است که او از ابی صالح و او از ابن عباس نقل کرده است.

غیر از آنها باشند ولی اگر به«تاء»خوانده شود حتماً باید مراد از آنان همان مخاطبان باشند.

«وَ بِئْسَ الْمِهٰادُ»

(و بد جایگاهی است)و اقوالی در معنای این جمله گفته شده است:

1-بد چیزی است آنچه برای شما مهیا شده است و چیزی که خود شما برای خویش آماده کرده اید(از ابن عباس).

2-بد جایگاهی است(از حسن).

3-بد بستر آماده ای است برای ایشان.

و این آیه درستی پیامبری و نبوت پیامبر اسلام را نیز میرساند زیرا خبر او درست از کار درآمد و این خود،دلیل صدق او است و نمیشود گفت که این درست درآمدن،اتفاقی است زیرا خداوند خبرهای زیادی داده است و تمام آنها آن چنان که خبر داده واقع شدند.

بنا بر این همانطوری که هر یک از اینها معجزه ای می باشد زیرا خداوند جز رسولانی که مورد رضایت خود او می باشند کسی را به پنهانیها آگاه نمی سازد و این آیه نیز چنین خواهد بود و وقتی که درست بودن یکی از خبرهای او که مغلوب شدن دشمن بود درست درآمد خبر دیگر او که محشور شدن آنان در آتش است نیز درست خواهد بود.

ص :250

و صد اسب داشتند و بزرگ آنان«عتبه بن ربیعه بن عبد شمس»بود.

جنگ بدر اولین جنگی بود که رسول اکرم(ص)در آن حضور داشت و سبب وقوع این جنگ قافله ابو سفیان بود(که شرح آن در جای دیگر بیان شده است).

1-مسلمانان مشرکین را با این که سه برابر خود آنان بودند دو برابر جمعیت خود دیدند.خداوند مشرکین را در نظر مسلمانان کم نمود که آنها را 626 نفر میدیدند زیرا خداوند بمسلمانان وعده داده بود که اگر صد نفر از شما صبر و استقامت کنند بر دویست نفر از کفار غالب می گردید از این رو خداوند برای تقویت دلهای آنان عدد کفار را در نظر آنان تا اندازه ای که وعده داده بود پیروز می شوند تقلیل داد که دو برابر آنان هستند سپس آنان با این که عددشان کم بود بر جمعیت زیاد کفار غالب شده آنها را شکست دادند(عبد اللّٰه بن مسعود و جمعی از علماء).

2-منظور دیدن مشرکین است یعنی مشرکین جمعیت مسلمانان را دو برابر خود دیدند زیرا خداوند پیش از جنگ،عدد مسلمانان را در نظر مشرکین کم جلوه داد تا این که برای جنگ مسلمانان جرئت نمایند و از آن منصرف نگردند ولی وقتی که شروع به جنگ کردند برای این که بترسند جمعیت مسلمان را در نظرشان زیاد جلوه داد و برای این که مسلمانان بر نبرد مشرکین جرئت پیدا کنند آنها را در نظر مسلمین کم جلوه داد.

شاهد صحت این قول آیه کریمه «وَ إِذْ یُرِیکُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَیْتُمْ فِی أَعْیُنِکُمْ قَلِیلاً وَ یُقَلِّلُکُمْ فِی أَعْیُنِهِمْ» (1)(زمانی که با آنها ملاقات کردید آنها را در نظر شما کم نشان دادیم و شما را در نظر آنها نیز کم جلوه دادیم)است و این کار بهترین وسیله یاری کردن مؤمنین و ذلت کفار می باشد(سدی)و این معنا بنا بر قول کسانی که«یرونهم» را بیا خوانده اند درست است.

اما بنا به قرائت کسانی که آن را با«تاء»خوانده اند(ترونهم)که به صیغه خطاب است یعنی شما میدیدید ایشان را،در این صورت فقط وجه اول صحیح خواهد بود که شما مسلمانان آنان را دو برابر خود میدیدید.

ولی بنا بر این که خطاب به یهود بنی قینقاع باشد که در آن جریان حضور نداشتند و مقصود از این جمله:«بگو بکسانی که کافر شدند...»آنان باشند پس معنای آیه چنین میشود«ای جمعیت یهود شما دیدید که مشرکان دو برابر مسلمانان بودند و در عین

ص :253

حال خداوند مسلمانان را پیروزی داد پس به زیادی عدۀ خود مغرور نشوید.و بلخی این وجه را اختیار کرده است.فراء میگوید:ممکن است معنای«مثلیهم»این باشد که آنها سه برابر بودند زیرا وقتی گفته میشود من هزار دینار دارم و به دو برابر آن هم نیازمندم معنایش اینست که من به سه هزار دینار احتیاج دارم.در این آیه هم معنا اینست که آنها دو برابر خودشان باضافه خود آنها میدیدند که جمعاً سه برابر میشود و معجزه همین است که جمعیت کم بر عده زیاد پیروز شوند.

ولی زجاج این وجه را انکار کرده و آن را مخالف ظاهر این آیه و نیز مخالف آیه 44 از سوره انفال که میگوید آنها را در نظر شما کم جلوه دادیم میداند.

سؤال:

چگونه ممکن است جمعیتی از آنچه هستند کمتر دیده شود در صورت نبودن موانع و قدرت بینایی و این مطلب تنها به نظر کسانی که می گویند ممکن است اجسامی باشد که دیده نشوند یا بعضی از آنها دیده شود و بعضی دیده نشود درست است.

پاسخ:

ممکن است منظور از کم بنظر آمدن بنظر مسلمانان این معنا باشد که مسلمانان آنان را عده ای کم گمان می کردند نه این که بعضی را دیده و بعضی را ندیدند بلکه همه آنها را یک جا دیدند اما بطور تفصیل عدد آنها را کمتر از آنچه بودند پنداشتند و بسیار شده است که انسان جمعیت انبوهی را می بیند ولی در تعداد آنها شک می کند و گاهی در تعیین عدد اختلاف می شود.

«وَ اللّٰهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشٰاءُ»

(و خدا با کمک خود هر که را بخواهد یاری می کند).کمک خداوند برای پیروزی بر دشمنان به دو صورت است یکی در جنگ و دیگری در استدلال و حجت اما نوع اول کمک همین بود که عدد کمی را بر جمعیتی بسیار بر خلاف جریان عادی و طبیعی بوسیله نیروهای غیبی و فرشته ها و نیز از راه کم جلوه دادن دشمن در نظر آنان پیروزی بخشید.

و اما نوع دوم کمک همان وعده قبلی بود که خبر داد کدام یک از این دو طائفه

ص :254

پیروز خواهند شد.

و این خبر غیبی-که جز خداوند عالم الغیب کسی نمیداند-خود دلیل نبوت و صحت عقیده مسلمانان و پیروزی آنان بود.

«إِنَّ فِی ذٰلِکَ»

همانا در این پیروزی مسلمانان با تعداد کم بر مشرکان با زیادی عدۀ آنها و کم بنظر آمدن مشرکان از نظر مسلمانان و زیاد جلوه دادن مسلمین برای مشرکان...آری در همه اینها، «لَعِبْرَهً لِأُولِی الْأَبْصٰارِ» پند و عبرتی است برای صاحبان عقل.و کلمۀ«ابصار» که جمع«بصر»است در اینجا بمعنای چشم حسی نیست بلکه مراد درک عقلی است همانطور که می گویند فلان شخص به کارها«بصیر»است که منظور بینایی عقلی است نه حسی.

ص :255

کیست؟سه قول است:

1-حسن میگوید:شیطان است،بخدا سوگند ندیدم کسی بیش از خداوند خالق دنیا از آن نکوهش کرده باشد.

2-زینت دهنده خداوند است که این غریزه ها را در نهاد بشر قرار داد تا تکلیف سخت تر شود و بدان وسیله آن مردم را آزمایش کند،چنانچه خداوند میفرماید: «إِنّٰا جَعَلْنٰا مٰا عَلَی الْأَرْضِ زِینَهً لَهٰا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» .

3-خداوند زینت دهندۀ چیزهایی است که از او نیک است،و شیطان زینت دهندۀ چیزهای زشت میباشد(ابو علی جبائی) «مِنَ النِّسٰاءِ» و جهت اینکه زنها را پیش از همه ذکر کرده اینست که فتنه زنها از همه بیشتر است.

«وَ الْبَنِینَ»

و فرزندان زیرا دوستی آنان غالباً منجر بزشتی ها و محرمات میگردد.

پیغمبر اسلام به اشعث ابن قیس فرمود:از دختر حمزه فرزندی داری؟عرض کرد بلی پسری از او دارم که آرزومندم ظرف بزرگی از غذا داشتم و بخاطر آن فرزند بقبیله بنی جبله میخورانیدم،حضرت فرمود چرا چنین نباشد با آنکه فرزندان،میوه دل و روشنی چشمند ولی با این وصف فرزندان سبب ترس-بخل-و حزن اند.

«وَ الْقَنٰاطِیرِ»

جمع قنطار است و در مقدار آن اقوالی گفته شده:

1-هزار و دویست اوقیه.(از معاذ بن جبل،ابی بن کعب و عبد الرحمن بن عمر) 2-هزار و دویست مثقال.(از ابن عباس،حسن و ضحاک) 3-هزار دینار یا دوازده هزار درهم باختلاف.(از حسن) 4-هشتاد هزار درهم یا صد رطل.(از قتاده) 5-هفتاد هزار دینار(از مجاهد و عطا) 6-پوست گاوی که پر باشد از طلا.(از ابی نضره و همین را فراء گفته و از حضرت امام محمد باقر(ع)و حضرت امام جعفر صادق(ع)نیز این معنی نقل شده است).

ص :258

«اَلْمُقَنْطَرَهِ»

و در این نیز احتمالاتی داده شده است:

1-دو برابر(از قتاده) 2-نه قنطار(از فراء) 3-مالهای انباشته و مرتب بر روی هم.

4-مال کاملی که در یک جا جمع شده است.

5-آنچه از طلا و نقره است(زجاج) و این قول که قنطار،فقط از طلا است صحیح نیست زیرا خداوند طلا و نقره را با هم ذکر کرده.

برگشت تمام اقوال بالا این است که مقنطر،مال زیاد است.

«وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَهِ»

در معنای مسومه اقوالی است:

1-اسبان دونده(سعید بن جبیر-ابن عباس-حسن-ربیع) 2-مسومه از ماده سیمیاء گرفته شده یعنی اسبان نیکو(حسن-عکرمه-مجاهد- سدی).

3-اسبان تعلیم داده شده.(از قتاده)و از ابن عباس نیز همین معنا نقل شده است.

4-اسبهایی که مهیای برای جهادند(ابن زید) «وَ الْأَنْعٰامِ» چهار پایان از شتر،گاو،گوسفند،بز و میش.

«وَ الْحَرْثِ»

کشت و زرع.آنچه ذکر شده از چیزهایی است که طبعاً مورد علاقۀ مردم است.و انسان در زندگی از آنها بهره برداری می کند و پس از چندی از او گرفته خواهد شد و برگشت همه بسوی خداوند است.

پس سزاوار است که انسان دربارۀ آنها زهد ورزیده و به آنچه نزد خداست توجه کند.

«ذٰلِکَ مَتٰاعُ الْحَیٰاهِ الدُّنْیٰا»

تمام آنچه ذکر شد،از چیزهایی است که در زندگی دنیا از آن برخوردارید و پس از مدتی نابود خواهد شد.

«وَ اللّٰهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ»

و در نزد خداست حسن عاقبت و سرانجام نیک.

ص :259

جلوگیری و منع نموده شکیبا هستند و ممکن است گفته شود:بر اطاعت و گناه شکیبا می باشند.

«وَ الصّٰادِقِینَ»

و در گفتار و ایمان خود راستگو هستند.

«وَ الْقٰانِتِینَ»

در معنای آن سه قول است:

1-اطاعت کنندگان(قتاده) 2-پشتکارداران در فرمانبرداری(زجاج) 3-قیام کنندگان به انجام واجبات(قاضی) «وَ الْمُنْفِقِینَ» و کسانی که مالشان را در کارهای نیک صرف می کنند که شامل دادن زکاه واجب و مستحبّ نیز می گردد.

«وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحٰارِ»

در معنی این جمله چهار قول است:

1-نمازگذاران در وقت سحر(قتاده)و همین معنا را امام رضا(ع)از پدرش از حضرت امام جعفر صادق(ع)نقل کرده است.

2-کسانی که در سحر طلب آمرزش می کنند(انس) 3-افرادی که نماز صبح را با جماعت می خوانند(زید بن اسلم) 4-آنهایی که تا وقت سحر نماز می خوانند و سپس از خدا درخواست آمرزش نموده او را می خوانند(حسن).از حضرت امام جعفر صادق«ع»نقل شده که فرمود هر کس در سحر هفتاد مرتبه استغفار کند مشمول این آیه خواهد بود.

انس بن مالک از پیغمبر نقل کرده که فرمود:خداوند می گوید من وقتی اراده می کنم که اهل زمین را عذاب کنم ولی هنگامی که به سازندگان و بنا کنندگان مساجد و شب زنده داران و استغفار کنندگان در سحرها نظر می افکنم عذاب خود را از آنها باز میدارم.

ص :263

و بعضی گفته اند مراد از «شَهِدَ اللّٰهُ» این است که خداوند چنین حکم کرده است(ابی عبیده) و زجاج می گوید واقع معنی این جمله این است که خداوند دانای به آن است چه شاهد و گواه کسی است که آنچه میداند میگوید و از همین قبیل است که می گویند:فلان شخص نزد قاضی گواهی داد یعنی آنچه میدانست گفت.

بنا بر این،خداوند پدید آمدن مخلوقات خویش را گواه بر یکتایی خود می آورد و ضمناً می فهماند چیزهایی که او پدید آورده کسی قدرت ندارد حتی یکی از آنها را بوجود آورد.

«وَ الْمَلاٰئِکَهُ»

و ملائکه با دیدن عجائب و بزرگی قدرت،گواهی به یگانگی خدا میدهند.

«وَ أُولُوا الْعِلْمِ»

و دانشمندان نیز بواسطۀ شگفتیهایی که از جهان آفرینش برایشان ثابت شده و می دانند غیر از خداوند کسی توانایی پدید آوردن آنها را ندارد،بر یکتایی او گواهی می دهند.

و حسن گفته در آیه تقدیم و تأخیر است و واقعش چنین است گواهی میدهد خداوند بر این که نیست معبودی جز او.

«قٰائِماً بِالْقِسْطِ»

و شَهاده میدهند ملائکه بر این که نیست خدایی جز آن.

خدای یگانه که عدل به او پایدار است و دانشمندان گواهی میدهند که نیست خدایی جز آن خدای یکتا که عدل او پایدار است و قسط،عدالت است«اصل عدالت یعنی قرار دادن هر چیزی در محل خودش»که آسمان و زمین بر پرتو عدالت برقرار است،و همین معنا را دانشمندان ما(شیعه)نیز گفته اند.

و مراد از «أُولُوا الْعِلْمِ» دانشمندان مؤمن می باشند(سدی و کلبی)و ممکن است معنی «قٰائِماً بِالْقِسْطِ» این باشد که اجراء امور و کارهای بندگان و پاداش کردارها از روی عدالت است چنان که گفته می شود فلانی قائم بتدبیر است یعنی کارهایش اساسی و منظم میباشد و جهت این که «لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ» دو مرتبه ذکر شده این است که در اول،فقط در صدد بیان این مطلب است که خدا یکتا است و غیر او کسی نیست ولی در قسمت دوم

ص :266

می گوید خداست که روزی میدهد و اوست که با عدالت با بندگانش رفتار می کند و در کارش ستم نیست.

«اَلْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»

تفسیر آن گذشت.

و ضمناً در این آیه فضیلت دانش و دانشمند نیز بیان شده است زیرا از میان بندگانش فقط دانشمندان را انتخاب کرده و گواهی آنان را در ردیف گواهی فرشتگان قرار داده است و مراد از این علم،خداشناسی و علوم دینی است چون شهادت در همین علم می باشد.

و از جمله روایاتی که در فضیلت دانش و دانشمند وارد شده این است که جابر بن عبد اللّٰه می گوید:پیغمبر اسلام(ص)فرمود:عالمی که یک ساعت در کتابش نظر کند بهتر است از عبادت عابدی که هفتاد سال خدا را عبادت نماید و انس بن مالک از حضرت رسول نقل کرده که فرمود:دانش بیاموزید که آموختن آن حسنه است و گفتگوی آن تسبیح است و بحث دربارۀ آن جهاد می باشد و یاد دادن آن صدقه و یادآوری آن باهلش باعث نزدیکی بخداست.زیرا دانش بیان کننده حلال و حرام و نشان دهنده بهشت و دوزخ است و در وحشت،انیس،و در غربت،رفیق،و در خلوت،هم صحبت،در خوشیها و سختیها راهنما،در مقابل دشمنان،اسلحه و سبب آشنایی با غریبان است و خداوند دانشمندان را برتر از دیگران نموده که در کارهای نیک رهبر مردمند و مردم از رفتار و گفتارشان پیروی می کنند.فرشتگان آنان را دوست دارند و پرهای خود را به ایشان می مالند و در نماز برای آنان طلب آمرزش می کنند و هر تر و خشکی برای آنان طلب آمرزش می نماید.

حتی ماهیان دریا و غیر ماهیان و چهارپایان و درندگان زمین،آسمان و ستارگان برای آنان درخواست آمرزش می کنند،بدانید دانش زنده کننده دلها و روشنی چشمان و قوت بدنها است و بندگان را بمرتبه آزادگان و بمقام پادشاهان می رساند،فکر در مطالب علمی دارای پاداش روزه است گفتگوی درباره آن پاداش شب زنده داری را دارد.

زیرا بواسطه علم،حلال از حرام شناخته می شود و در اثر علم،صله ارحام می شود.دانش

ص :267

مقدم بر عمل است و عمل بدنباله آن می آید،خوشبختان،از علم بهره مند می شوند و بدبختان از آن محرومند.

آیه«شهد اللّٰه»نازل شد تمام آن بت ها به زمین افتادند.

«إِنَّ الدِّینَ»

همانا دین صحیح و اطاعت «عِنْدَ اللّٰهِ» نزد خدا «اَلْإِسْلاٰمُ» همان اسلام است.

و بعضی گفته اند مراد از اسلام،تسلیم بودن در برابر خدا و اولیاء خدا است که خدا و پیغمبرانش را قبول داشته باشد.

امیر المؤمنین در یکی از خطبه هایش می فرماید:تعریف کنم برای شما اسلام را آن چنان تعریفی که قبل از من کسی نکرده باشد. بدانید اسلام تصدیق است و تصدیق یقین است و یقین همان اقرار و اقرار،ادا کردن است و ادا کردن عمل نمودن می باشد، این روایت را علی بن ابراهیم در تفسیر خود نیز نقل کرده و سپس می گوید:حضرت فرمود:مؤمن،دین خود را از خدا فرا گرفته نه از خود،و ایمان مؤمن بعمل او شناخته می شود و کفر کافر از انکار او معلوم می گردد.ای مردم مواظب دین باشید گناه در این دین(اسلام)بهتر است از نیکی که با داشتن سایر ادیان بجا آورده شود بدیهای مؤمن آمرزیده می شود ولی نیکیهای او در سایر ادیان قبول نخواهد شد.

«وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتٰابَ»

اختلاف نکردند کسانی که دارای کتابند.

در این که مراد از اهل کتاب چه افرادی است اقوالی گفته شده از آن جمله:

1-یهود و نصاری در صدق نبوت پیغمبر اسلام«ص»اختلاف ندارند زیرا آنها در کتابهای خود(تورات و انجیل)صفات و خصوصیات و زمان بعثت آن حضرت را خوانده و کاملا از آن اطلاع داشتند.

«إِلاّٰ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ»

و انکار و اختلاف آنان بجهت حسد بود و در واقع معنای آیه چنین است:

«و ما اختلف الذین أوتوا الکتاب بغیا بینهم الا من بعد ما جاءهم العلم» دانستن و علم به نبوت رسول اکرم ممکن است به یکی از این دو معنا باشد:

1-ظهور علامات و دلایل نبوت حضرت محمد«ص»که در این صورت تمام یهود و نصاری را شامل می شود چه آنهایی که از علامات و دلایل به نبوت آن حضرت علم پیدا کردند

ص :269

و چه کسانی که هم چنان در جهل و نادانی بودند ولی علامات را دیدند.

2-کسانی که علم و اطلاع از نبوت آن حضرت بصورت فعلی دارا باشند بنا بر این فقط آن افرادی داخل در آیه هستند که از صفات و خصوصیات پیغمبر اکرم«ص»با اطلاع بودند ولی از روی دشمنی پنهان کردند.

3-مراد از دارندگان کتاب(اهل کتاب)فقط یهود هستند و مراد از کتاب هم تورات است و چون موسی«یوشع بن نون»را جانشین خود قرار داد و سیصد سال گذشت اختلاف نمودند.

3-اهل کتاب نصاری هستند و مقصود از کتاب هم انجیل است که اختلاف کردند در حال عیسی«ع»(محمد بن جعفر بن زبیر) 4-و بعضی گفته اند مقصود،جنس کتاب است یعنی پیشینیان با این که خداوند دین را به آنان نشان داد ولی بعدها اختلاف کردند.(جبائی) «وَ مَنْ یَکْفُرْ بِآیٰاتِ اللّٰهِ» در این که منظور از«آیات»چیست سه قول گفته شده است:

1-حجتهای ظاهر مانند پیغمبران و براهین.

2-تورات و انجیل و آنچه از صفات پیغمبر اسلام(ص)در آنها است.

3-قرآن و چیزهایی که قرآن را تصدیق می نماید.

«فَإِنَّ اللّٰهَ سَرِیعُ الْحِسٰابِ»

یعنی چیزی از رفتار مردم از خدا پنهان نیست و بعضی گفته اند یعنی خداوند پاداش اعمال و رفتار مردم را زود میدهد و حقیقت حساب این است که هر کسی حق و مال خود را بگیرد و آنچه بدهکار است بدهد.

ص :270

بیان آیۀ 244 71 تفسیر،شرح لغات آیۀ(245)72 آیۀ(246)و ترجمه 75 لغت،تفسیر آیۀ فوق 76 آیۀ(247)و ترجمه 79 شرح لغات،تفسیر آیۀ فوق 80 دو نکته 82 آیۀ(248)و ترجمه 83 شرح لغات،تفسیر آیۀ فوق 84 داستان تابوت 84 آیۀ(249)و ترجمه 88 شرح لغات،تفسیر آیۀ فوق 89 آیۀ(250 و 253)و ترجمه 93 شرح لغات،تفسیر آیۀ 250 94 شرح لغت،تفسیر آیۀ 251 95 داستان داود 95 آیۀ(252 و 253)و ترجمه 99 لغت،تفسیر آیۀ 252 100 تفسیر آیۀ 253(جزء 3)101 برتری ها 101 آیۀ(254 و 255)و ترجمه 102 شرح لغات،تفسیر آیۀ(254)103 شرح لغات،تفسیر آیۀ(255)107 آیۀ(256 و 257)و ترجمه 111 شرح لغات،شأن نزول آیه(256)112 تفسیر آیۀ(256)113 شرح لغات،تفسیر آیۀ(257)116 دفع توهم 117 اشکال و پاسخ 118 آیۀ(258)و ترجمه 119 شرح لغات،تفسیر آیۀ(258)120 سؤال و پاسخ 122 آیۀ(259)و ترجمه 124 شرح لغات،تفسیر آیۀ(259)125 آیۀ(260)و ترجمه 130 شرح لغات،تفسیر آیۀ فوق 131 آیۀ(261 و 262)و ترجمه 136 شرح لغات،تفسیر آیۀ(261)137 نظم آیات 138 شرح لغات،تفسیر آیۀ(262)139 آیۀ(263 و 264)و ترجمه 141 شرح لغات،تفسیر آیۀ(263)142 شرح لغات،تفسیر آیۀ(264)144 آیۀ(265)و ترجمه 147 شرح لغات،تفسیر آیۀ فوق 148 آیۀ(266)و ترجمه 150 شرح لغات،تفسیر آیۀ فوق 151 آیۀ(267)و ترجمه 153 شرح لغات،تفسیر آیۀ فوق 154 اقوالی چند دربارۀ«انفقوا»155 آیۀ(268 و 269)و ترجمه 158 شرح لغات،تفسیر آیۀ(268)159 تفسیر آیۀ(269)161 وجوهی چند در بیان مقصود از حکمت 161 آیۀ(270 و 271)و ترجمه 163 شرح لغات،تفسیر آیۀ(270)164 شرح لغات،تفسیر آیۀ(271)166

ص :272

دو قول دربارۀ صدقۀ پنهان 166 دو حدیث در این باره 167 آیۀ(272)و ترجمه 169 شأن نزول،تفسیر آیۀ فوق 170 دو قول در بیان کلمۀ«وجه»171 آیۀ(273)و ترجمه 173 شرح لغات،شأن نزول 174 تفسیر آیۀ(273)174 آیۀ(274،275)و ترجمه 177 شأن نزول 178 تفسیر آیۀ(274)178 شرح لغات،تفسیر آیۀ(275)179 احادیثی چند دربارۀ ربا 183 آیۀ(276،277)و ترجمه 184 شرح لغات،تفسیر آیۀ 276 185 تفسیر آیۀ(277)187 سؤال و پاسخ 188 آیۀ(278،279 و 280)و ترجمه 189 شأن نزول و تفسیر آیۀ(278 و 279)190 تفسیر آیۀ 280 192 آیۀ(281)و ترجمه 194 شأن نزول 195 تفسیر آیۀ(281)196 آیۀ 282 198 ترجمۀ آیۀ فوق 199 شرح لغات،تفسیر آیۀ فوق 200 آیۀ(283 و 284)و ترجمه 208 شرح لغات،تفسیر آیۀ(283)209 تفسیر آیۀ(284)211 آیۀ(285)و ترجمه 214 تفسیر آیۀ(285)215 آیۀ(286)و ترجمه 217 شرح لغات،تفسیر آیۀ(286)218 حدیث نبوی دربارۀ آیات آخر سورۀ بقره 221 سوره آل عمران «جزء 3 سورۀ 3» فضیلت خواندن سورۀ آل عمران 222 آیات(1 تا 5)و ترجمه 223 شأن نزول آیات فوق 224 بحث رسول اکرم با پیشوایان نصاری 225 تفسیر آیات فوق 226 سؤال و پاسخ 228 آیۀ(6 و 7)و ترجمه 230 شرح لغات،تفسیر آیۀ(6)231 شرح لغات،تفسیر آیۀ(7)232 بحثی دربارۀ محکم و متشابه 232 سؤال و پاسخ 237 آیۀ(8 و 9)و ترجمه 238 شرح لغات،تفسیر دو آیۀ فوق 239 سؤال و پاسخ 241 آیۀ(10 و 11)و ترجمه 243 شرح لغت،تفسیر آیۀ 10 244 شرح لغات،تفسیر آیۀ 11 245

ص :273

آیۀ(12 و 13)و ترجمه 247 شرح لغات،شأن نزول(آیۀ 12)248 تفسیر آیۀ(12)249 شرح لغات،شأن نزول آیۀ(13)251 تفسیر آیۀ(13)252 سؤال و پاسخ 254 آیۀ(14)و ترجمه 256 شرح لغات،تفسیر آیۀ(14)257 آیۀ(15 تا 17)و ترجمه 260 تفسیر آیۀ 15 261 لغت،تفسیر آیۀ 16 و 17 262 آیۀ(18 و 19)و ترجمه 264 لغت،تفسیر آیۀ 18 265 فضیلت قرائت آیه 18 268 تفسیر آیۀ(19)269 فهرست 271

ص :274