ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص:15

ص:16

ص:17

ص:18

ص:19

ص:20

اِنَّ__هُ لَقُ_رْآنٌ كَ___ري__مٌ

ف_ى كِت__ابٍ مَكْنُ_____ونٍ

لا يَمَسُّ__هُ اِلاَّ الْمُطَهَّ___روُنَ

« اين ق_________رآن_ى اس__ت ك__ري___________م! »

« در كت________اب______________ى مكن___________________________________________ون! »

« كه جز دست پ__اك__ان و فه_م خاصان بدان نرسد! »

(77 _ 79/ واقعه)

اين كتاب به منزله يك «كتاب مرجع» يا فرهنگ معارف قرآن است كه از «تفسير الميزان» انتخ_اب و تلخي_ص، و بر حسب موضوع، طبقه بندى شده است.

در يك « طبقه بندي كلي» از موضوعات قرآن كريم در تفسير الميزان قريب 75 عنوان انتخاب شد كه هر يك يا چند موضوع، عنواني براى تهيه يك كتاب در نظر گرفته شد. هر كتاب در داخل خود به چندين فصل يا عنوان فرعى تقسيم گرديد. هرفصل نيز به سرفصل هايى تقسيم شد. در اين سرفصل ها، آيات و مفاهيم قرآنى از متن تفسي_ر المي__زان انتخ__اب و پس از تلخيص، به روال منطقى طبقه بندى و درج گرديد، به طورى كه خواننده جوان و محقق ما با مطالعه اين مطالب كوتاه وارد جهان شگفت انگيز آيات و معارف قرآن عظيم گردد.

تعدادي از اين مجلدات هم گفتارهاي مربوط به همين موضوعات و همچنين تحقيقاتي است كه علامه طباطبائي رضوان الله عليه درباره اهداف آيات و سوره هاي قرآن كريم به عمل آورده است.

در پايان كار، مجموع اين معارف به قريب 5 هزار سرفصل بالغ گرديد. كار انتخاب مطالب، تلخيص، عنوان بندي و نگارش، قريب 30 سال دوام داشت__ه و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385 پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

در نظر گرفته شد اين مجلدات بر اساس سليقه خوانندگان در شكل ها و قطع هاي مختلف آماده شود. در قطع وزيري تعداد اين مجلدات به 14 رسيد. در قطع جيبي هر عنوان موضوع يك كتاب در نظر گرفته شد و در نتيجه به 75 جلد رسيد.

ص:21

از اين مجلدات تاكنون 3 جلد به قطع وزيري با عنوان « معارف قرآن در الميزان» شامل عناوين: معارف قرآن در شناخت خدا، نظام آفرينش، ملائكه و جن و شيطان ( از انتشارات سازمان تبليغات اسلامي،) و 5 جلد به قطع جيبي با عنوان « تفسير علامه- تفسير موضوعي الميزان » شامل عناوين: قضا و قدر در نظام آفرينش، خانواده، جنگ و صلح، جن و شيطان، غذا و تغذيه انسان ( از انتشارات موسسه قرآني تفسير جوان - مفتاح دانش و بيان جوان - آستان قدس رضوي،) چاپ و منتشر گرديده است.

مجلدات حاضر بدون امتياز تاليف است! هر ناشري مي تواند در اشاعه معارف آسماني قرآن نسبت به چاپ و نشر آنها ( با عناوين مناسب و مربوط) اقدام نمايد و هر موسسه يا فردي آنها را در سايت اينترنتي خود قرار دهد!

هدف تأليف اين كتاب

ه_____دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

ضرورت تأليف اين كتاب

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود.

اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار به

ص:22

شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اي__ن مط__ال__ب با ت__وضي__ح و تفصي__ل در « تفسير الميزان» موجود است ك__ه خ_وانن__ده مى تواند براى پى گيرى آن ها به خود الميزان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستند ه__ر مطل__ب با ذك__ر شم__اره مجل__د و شماره صفحه مربوطه و آيه م_ورد استناد در هر مطلب قيد گرديده است. ( ذكراين نكته لازم است كه ترجمه تفسيرالميزان در اوايل انتشار از دهه 50 به بعد به صورت مجموعه 40 جلدى و از دهه 60 به بعد به صورت مجموعه 20 جلدى منتشر شده و يا در لوح هاي فشرده يا در اينترنت قرار گرفته است، به تبع آن نيز در تهيه مجلدات اوليه اين كتابها (تا پايان تاريخ اديان) از ترجمه 40 جلدي اوليه و در تهيه مجلدات بعدي از ترجمه 20 جلدي آن و يا از لوح هاي فشرده استفاده شده است، لذا بهتراست درصورت نياز به مراجعه به ترجمه الميزان، علاوه برشماره مجلدات، ترتيب عددى آيات نيز، لحاظ شود.)

... و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى (صلى الله عليه و آله) و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين وظيفه الهى بودند و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د ... فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَنْتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ تَوَفَّني مُسْلِماً وَ أَلْحِقْني بِالصَّالِحينَ!

ليلة القدر سال 1385

سيد مهدى (حبيبى) امين

ص:23

پس از چاپ اول 3 جلد از « معارف قرآن در الميزان » در سالهاي70، استقبال محققين و دانشمندان به جائي رسيد كه ما را بر آن داشت تا قبل از آغاز مطالعه اين كتاب، سري بزنيم به سايت هاي اينترنتي و جرايد كشور، نقد و اظهار نظر هائي را كه درباره چاپ قبلي اين مجموعه با ارزش از طرف پژوهشگران محترم اظهار شده است، درج كنيم:

1-« در سايت گودريدز www.goodreads.com/book/show/8553126 » كه در آن از همه جاي دنيا افراد علاقمند به كتاب مي توانند بهترين كتابهائي را كه خوانده اند مع_رفي كنند، آقاي محمد رض__ا ملائي از شهر مقدس مشهد مشخصاتي از ج_لد اول « معارف قرآن در الميزان» را همراه با كتابهاي مورد علاقه اش درج كرده و چنين اظهار نموده است:

« ... تو تهران تو كتابخونه پيدا كردم، صد صفحه اش رو خوندم، ولي مشهد هيچ جا پيداش نكردم، آيات سنگين قرآن رو برداشته بود تفسير علامه رو آورده بود. حيف شد واقعا، اين كتاب رو هر كي داره، دو برابر قيمت ازش مي خرم، بهم اطلاع بدين ...!»

2-« روانشاد حجت الاسلام دكتر كبيري استاد دانشگاه » در يكي از سخنراني هاي خود در مسجد شفا درباره « جلد دوم معارف قرآن در الميزان» اظهار داشت:

« ... اين كتاب را اول شب باز كردم عناوين چنان جذبم مي كردند كه ديدم همان شب تا آخر كتاب را خوانده ام!»

3-« درس_ايت روزنامه جمهوري اس_لامي ...www.magiran.com/npview » در صفحه عقيدتي در تاريخ 03/07/1385 درباره مجموعه «معارف قرآن در الميزان» چنين آمده است:

« معارف قرآن در الميزان نام كتابي است كه به كوشش سيد مهدي امين تنظيم گرديده و توسط سازمان تبليغات اسلامي منتشر شده است. اين كتاب با دقت تمام معارف مختلف قرآن كريم را كه در تفسير الميزان شرح و تبيين يافته است انتخاب و تلخيص كرده و با يك طبقه بندي ارزشمند موضوعي شيفتگان فرهنگ و معارف قرآني را براي دست يابي سريع به آن ياري و مساعدت نموده است .

تنظيم كننده اين معارف غني در مقدمه اي كه بر جلد اول و دوم اين كتاب نگاشته است درباره اين اثر كه در حكم كتاب « مرجع» براي آشنايي با فرهنگ و معارف قرآني است، چنين مي نويسد: ( ... نويسنده محترم روزنامه جمهوري، كلياتي از مقدمه مولف را از جلد اول و دوم كتاب نقل كرده است.)

ص:24

4-« سايت موسسه فرهنگي و اطلاع رساني تبيان وابسته به سازمان تبليغات اسلامي

www.tebyan.net» در موارد عديده از كتاب « معارف قرآن در الميزان» مطالب زيادي نقل كرده، از جمله در سال 1382 شرح كامل « اسماء و صفات الهي» را نقل كرده كه مورد استقبال و اقتباس سايت هاي ديگر هم قرار گرفته است و تعداد بازديد كنندگان آن، در تاريخ مراجعه، به 29185 نفر رسيده بود.

5-« سايت دارالقرآن كريم www.telavat.com » نيز به معرفي « معارف قرآن در الميزان » پرداخته و مي نويسد:

« اين كتاب فرهنگ معارف قرآن است كه از تفسير شريف الميزان انتخاب و تلخيص و بر حسب موضوع طبقه بندي شده است. طرح اين منبع در 9 جلد به شرح زير است:

1- معارف قرآن در شناخت خداوند؛ 2 . معارف قرآن در شناخت جهان و نظام آفرينش؛ 3. آفرينش انسان و موجودات قبل از او؛ 4. فطرت انسان؛ 5. تاريخ انسان و جريان مدنيّت و اديان الهي؛ 6. اسلام، حركت نهايي و وراثت زمين؛ 7. تمدن و قوانين جامعة صالح و موعود اسلامي؛ 8. اصول تربيت و خانواده اسلامي؛ 9. مراحل بعدي حيات تا لقاء الله. ظاهراً تاكنون 3 جلد اول آن انتشار يافته و بقيه مجلدات آن آماده نشده است.»

6-« سايت شهر مجازي قرآن www.quranct.com » از جلد اول « معارف قرآن در الميزان» مطالبي بطور مفصل در چند صفحه درباره « اسماء و صفات الهي» با سر فصل هاي زير نقل كرده است: اسماء و صفات الهي. تقسيم بندي صفات الهي. تعداد اسماء حسني.

7-« سايت Islamquest» در پاسخ پرسش هاي خوانندگان خود در موارد عديده از « معارف قرآن در الميزان» استفاده كرده است.

8-« سايت حوزه www.hawzah.net » تحت عنوان « جوانه هاي جاويد» بررسي هايي درباره: «سبك هاي تفسيري علامه طباطبائي ره و شناخت نامه الميزان،» انجام داده، منابع تفسير و كتابهاي مربوط به الميزان را شمارش كرده است و در باره « معارف قرآن در الميزان» مي نويسد:

« مجموعه معارف قرآن در الميزان كه به منزله مرجع يا فرهنگ معارف قرآن است، توسط سيد مهدي امين از تفسيرالميزان انتخاب و تلخيص گرديده كه بر حسب موضوع طبقه بندي شده است از اين اثر تا كنون سه جلد با عنوان معارف قرآن در شناخت خدا، معارف قرآن در شناخت جهان و معارف قرآن در شناخت ملائكه، جنّ و شيطان تدوين و توسط سازمان تبليغات اسلامي به چاپ رسيده است.» « سايت حوزه » همچنين به عنوان منابع پژوهش مقطع دبيرستان، موضوع: كنش و واكنش (عمل ها و عكس العمل ها ) از « معارف قرآن در الميزان» نام برده است.

9-« سايت اسلام پديا – اصطلاحات قرآني islampedia.ir » در شرح اصطلاحات «آسمان هاي هفت گانه در قرآن» و « الحي القيوم در آيات قرآن» همچنين «رطب و يابس و كتاب مبين در قرآن» مطالب مفصلي از « معارف قرآن در الميزان» را نقل كرده است.

ص:25

علاوه بر سايت هاي فوق الذكر قريب به 50 سايت ديگر نيز از مجلدات « مع_ارف ق_رآن در ال_ميزان» استفاده كرده و يا آنها را به عنوان منابع تحقيق و مطالعه به خوانندگان خود معرفي كرده اند كه براي رعايت اختصار از شرح آنها صرف نظر مي شود و فقظ به ذكر نام و مشخصات آنها اكتفا مي شود:

برخي افراد يا هيئت هائي علمي نيز در پژوهش هاي خود به « معارف قرآن در الميزان» مراجعه داشتند، بانوان دانشمندي كه به تأييد خود متجاوز از 25 سال در الميزان تحقيق مي كردند، پس از دسترسي به اين كتاب، تحقيق_ات خود را بر اساس عناوي_ن آن، از متن اصلي الميزان دنبال مي كنند.

حضرت آيت الله حاج سيد رضي شيرازي « دامة افاضاته » در روزهاي آغازين كه مولف فهرست عناوين جلد اول اين مجموعه را تهيه و به محضر معظم له ارائه نمود، پس از مطالعه كامل، توصيه فرمودند: « برخي عناوين بسيار جذاب بود و من چند بار دنبال اين بودم كه اصل مطالب را بخوانم، لذا بهتر است براي اين عناوين به صورت مختصر هم شده، مطالب متن نوشته شود...!» معظم له نامي كه براي كت___اب پيشن__هاد فرمودند همان نام پر مع__ناي « معارف قرآن در الميزان » بود كه 3 جلد اول آن در سال هاي 1370 با همان نام انتشار يافت. از آنجائي كه مولف در تمام مدت تأليف كتابها از انفاس قدسي و راهنمائي هاي ارزشمند آن معلم الهي بهره مند بوده است، به عنوان سپاس، تاليف اين مجموعه را به محضر ايشان تقديم مي نمايد!

سيد مهدي حبيبي امين

رمضان مبارك 1392

ص:26

ص:27

قرآن مجيد، روزگارى از جمعيت عرب را كه به طور اتصال قبل از اسلام واقع شده بود، دوره «جاهليت» نام داده است. اين از آن جهت است كه در آن روزگار به جاى علم، جه__ل و به جاى ح__ق، يك سلسله آراء سفيهان_ه و باطل بر آنان حكومت مى كرده است.

قرآن شريف خصوصي_ات آن را چنين بيان مى كند:

_ «يَظُنُّونَ بِاللّهِ غَيْرَالْحَقِّ ظَنَ الْجاهِلِيَّةِ ،

- درباره خدا گمان ناحق كه از سنخ افكار دوره جاهليت بود، مى برند!» (154/آل عمران)

_ «اَفَحُكْمَ الْجاهِلِيَّةِ يَبْغُ_ونَ؟

_ آيا حكم زمان جاهليت را مى خواهيد؟» (5/مائده)

_ « آن دم كه كف__ار تعصبى همانند تعصبات دوره جاهليت به قلب خود راه دادند...!»

(26/فتح)

_ «خ__ود را مانن__د دوره ج__اهلي__ت اول__ى ني__ارايي___د!» (33 / اح____زاب) (1)

ص:28

مسيحى بودند، و از طرف مغرب به امپراطورى روم، كه آنان نيز مسيحى بودند، منتهى مى شد. و از طرف شمال به ايران، كه دين مجوس داشتند، محدود مى شد. در نواحى ديگر، هند و مصر، كه بت پرست بودند. در ميان خود عرب ها نيز طوايفى از يهود زندگى مى كردند. خود عرب ها داراى آيين بت پرستى بودند، و اغلب با زندگى قبيله اى سر مى كردند.

اين اوضاع و شرايط، براى آنان يك جامعه بدوى و بى اساس، مخلوطى از آداب و رسوم يهود ونصارى و مجوس، به وجود آورده بود. مردم نيز در مستى و نادانى و بى خب__رى كامل__ى به س__ر مى بردن__د.

خداوند متعال در قرآن شريف از آنان چنين ياد كرده است:

_ «... آنان جز از گمان پيروى نكنند،

و جز انديشه باطل سرمايه اى ندارند!» (36 / يونس)

اين قبايل بيابان گرد زندگى پستى داشتند و پيوسته گرفتار جنگ و غارت و چپاول اموال و تجاوز به ناموس يكديگر بودند. هيچ گونه امنيت و امانت دارى و يا صلح و صفايى در بين آنان نبود... آنان كه چنگالى تيزتر داشتند پيش مى افتادند... رياست از آن كس_ى بود كه م_ى توانست با زور ن_احيه اى را ت_سخير ك_ند!

ص:29

به طور كلى دختران چه صغير و چه كبير، مانند پسران صغير از ارث حقى نداشتند، الا اين كه اگر كسى مى مرد و فرزندان صغيرى از خود باقى مى گذاشت، اشخاص زورمندى سرپرستى اموال يتيم را به عهده مى گرفتند و اموال وى را مى خوردند، و اگر اين فرزند يتيم دختر مى بود، با او ازدواج كرده و اموالش را تصاحب مى كردند، و سپس او را طلاق گفته و رهايش مى كردند. در اين وضع آن دختر نه ثروتى داشت كه سد جوع كند و نه كسى رغبت به ازدواج با او مى كرد تا او را گرفته و خرجش را هم متحمل شود.

مسئله غصب حقوق ايتام از بزرگ ترين حوادث شايع بين آنان بود، چه آن كه دائما دست به گريبان جنگ ها و غارت ها و چپاول بودند، و طبعا قتل و كشتار زياد و ماجراى يتيمان بى سرپرست تكرار مى شده است.

ازبدبختى هاى بزرگ فرزندان يكى هم اين بودكه سرزمين هاى خراب و اراضى بى آب و علف به سرعت گرفتار قحطى مى شد و كار به جايى مى رسيد كه مردم از ترس فقر و تنگدست__ى فرزندان خود را مى كشتند.

در قرآن مجيد ذكر اين مورد در آيه 151 سوره انعام رفته، و در آيه 8 سوره تكوير خبر داده كه آن ها دختران را زنده به گور مى كردند، و در آيه 17 سوره زخرف مى فرمايد كه بزرگ ترين خبر ناگوار براى عرب جاهلى اين بود كه به او خ_ب_ر ده_ند زن_ش دخت_ر زائي_ده است!

ص:30

اعمال و عادات و رسوم كه براى آنان ذكر كرديم از امورى هستند كه از آيات قرآن و خطاب هايى كه متوجه آن ها شده، به خوبى استفاده مى شود. عبارتى كه همه اين امور را مى رساند، همان عبارت «جاهليت» است كه قرآن مجيد اين دوره را بدان نام گذارى كرده است.(1)

ص:31

(1)

ص:32

است.)

- «اى مردم، شما را از زن و مردى آفريديم،

دسته دسته و قبيله قبيله قرارتان داديم،

تا يكديگر را بشناسيد،

گرامى ترين شما نزد خدا پرهيزكارترين شماست.» (13 / حجرات)

آيه زير در سف__ارش به ازدواج با دوشيزگ__ان و كني_زان چنين مى فرماي_د:

_ «بعض_ى از شما از بعض__ى ديگر هستيد (يعن__ى همه از يك جن__س هستيد،) پس آن_ان را با اذن اهلش__ان به نك__اح خ__ود در آوريد!» (25 / نساء)

- «من عمل هيچ عمل كننده اى از شما را،

زن يا مرد،

ضايع نمى گذارم،

بعض شما از بعض ديگر (و از يك جنسيد!)» (195 / آل عمران)

اي__ن ه__ا و ساي__ر آيات__ى در ق__رآن هس__ت ك__ه واقعي__ت ه__اى ت__اريخ__ى گفت__ه شده را به طوركلى نشان مى دهند.

اما «غير اهل كتاب» يعنى بت پرستان و كسانى كه در حكم آنان بودند، وضعيتى بدتر از اهل كتاب داشتند، و آياتى كه مشتمل استدلالاتى عليه آنان مى باشد، از هرزگى و زيان كارى آنان در تمام شئون زندگى پرده بردارى نموده است.

در آي_ه 109 سوره انبياء مى فرمايد:

- « در زبور بعداز ذكر نوشتيم:

وارث زمين بندگان صالح من خواهند بود!

همانا در اين قرآن تبليغى براى عبادت كنندگان هست!

نفرستاديم تو را مگر آن كه براى اهل عالم رح_مت ب_اشى!

ب_گو:

- به من وحى ش__ده كه خداى شما خداى يگانه است!

آيا تسليم او خواهيد شد؟

اگر روى گ___رداني_دن_د، بگ__و ك_ه م_ن شم_ا را ب__ه راه راس__ت آگ___اه ك____ردم!»

و در آيه 19 سوره انعام مى فرمايد:

- «اي__ن ق__رآن به م__ن وح__ى ش__د،

تا شم__ا و ه__ر ك__ه را كه اين ق__رآن ب__ه او برس__د، ان__ذار كن__م!»(1)

ص:33

«ما جَعَلَ اللّهُ مِ_نْ بَحي_رَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصيلَةٍ وَ لا حامٍ... !» (103 / مائده)

قرآن شريف از آداب و احكام زمان جاهليت اعراب نمونه هايى نقل مى كند كه برخى از س_ردمداران آن ها از ط_رف خ_ود جعل ك_رده و آن را به اديان الهى نسبت داده بودند.

از اين رسوم كه در جامعه آن روز متداول بود و مردم آن را رعايت مى كردند، يكى مورد زير است كه در مورد چارپايان به كار مى بردند:

آيه شريفه مى فرمايد:

- «خداوند درباره بَحيره و سائِبَه و وَصيلَه و حامى احكامى مقرر نكرده است، لكن آن هايى كه كافر شدند بر خدا به افتراء دروغ مى بندند، و بيشتر آن ها درنمى يابند!»

(103 / مائده)

اصناف چهارگانه چارپايانى هستند كه مردمان عصر جاهليت براى آن ها احترامات__ى قائل بوده ان__د، و به همين منظور احكامى براى آن ها جعل ك__رده بودند. در اي__ن آي__ه ش_ريف_ه، خ_داى تع_ال__ى مى ف_رماي__د: « اي_ن احك__ام از ناحي__ه من نيست!»

اين نفى، در حقيقت، نفى خود آن چارپايان نيست، بلكه نفى احكام و مشروعيت آن احك_ام است ك_ه در ج_اهليت تشري_ع ك_رده بودند.

اين احك__ام به خاط__ر اين جع__ل ش__ده بود كه يك نح__وه احت__رام براى آن ه__ا قائ__ل شون__د و رعاي_ت ح_ال آن ه_ا را بكنن__د و ن__وع__ى آزادى ب__ه آن ه__ا ب__دهن__د.

از اين چهار صنف، سه تاى آن از جنس شتر (بحيره و سائبه و حامى) و يكى گوسفند (وصيله) مى باشد.

بَحيره: ماده شترى بود كه پنج شكم زائيده و شكم پنجم آن نر بود. رسم اين بود كه گوش هاى اين بچه شتر پنجمى را پاره كرده و شكاف فراخى مى دادند. رسمشان اين بود كه بر پشت آن سوار نمى شدند و آن را نمى كشتند، و از باب احترام از هيچ آب و علف__ى منع نمى كردند. پيادگان هر چه هم خسته مى شدند، بر پشت آن سوار نمى شدند.

سائِبَه: شترى بود كه به دست خود نذر مى كردند و از خدمت معاف مى كردند،

ص:34

سائبه را اغلب براى جلب رضايت بت ها آزاد مى كردند، و هر چيزى كه براى بت نذر مى كردند آن را به خدام بتكده مى دادند و آن ها نيز شتران و ساير منافع و نذورات را به مصرف ابن سبيل ها (مسافران درمانده) و ساير فقرا مى رساندند.

وَصيلَه: وصيله از جنس گوسفند است. رسم مردم جاهليت چنان بود كه هرگاه گوسفندى بره ماده مى زائيد آن را نگه مى داشتند و اگر نر مى زائيد آن را وقف براى بت هاى خود مى كردند. هرگاه دوقلو مى زائيد و يكى نر و ديگرى ماده بود هر دو را وقف مى كردند، و بره نر را به اين اعتبار كه در احترام با توأم خود وصل شده «وَص_يلَه» مى ناميدند و ذبحش نمى كردند.

حامى: شتر نر را مى گفتند، و عرب را رسم چنين بوده كه اگر ماده شترى از صلب و نطفه شتر نرى ده شكم بچه مى آورد آن شتر را مبارك مى شمردند، بر آن سوار نمى شدند، از هيچ آب و علفى منعش نمى كردند.

اختلافى در اين آداب و رسوم به نسبت سليقه هاى اقوام و قبايل مختلف وجود داشت، ولى به هر تقدير آيه شريفه در اين مقام است كه خداى تعالى را منزه از جع_ل چني_ن احكامى ك_رده باشد، و اين گ_ونه اح_كام را ك_ه مردم خراف_ى از پيش خود براى اين چهار صنف از چارپايان تراشيده و به خدا نسبت مى دادند، از خداى سبحان سلب نمايد!(1)

ص:35

مى شدند كه مبادا در اثر ندارى مجبور شوند به كس_ى كه ه_م شأن آن_ان نيست، ش_وهر كند.

اولين بارى كه اين رسم غلط عملى شد، در واقعه جنگ بنى تميم با كسراى ايران بود، كه در آن جنگ عده اى از زنان قبيله اسير لشكر كسرى شدند، و به اسيرى به دربار كسرى بردند، و در آن جا دختران را به عنوان كنيز نگه داشتند و پس از مدتى كه ميان دو طرف صلح برقرار شد، بنى تميم اسيران خود را مطالبه كردند، و دربار كسرى آنان را مخير كرد كه مى خواهند به قبيله خود بروند و يا در دربار بمانند. عده اى از دختران از برگشتن به قبيله خوددارى نمودند و مردان قبيله غضبناك شدند و تصميم گرفتند از اين پس اگر دختردار شدند زنده زنده دفنشان كنند، و همين كار را كردند، و قبايل ديگر نيز از آن ها يادگرفتند، و كم كم جريان در همه جا منتشر شد و دختركشى باب گرديد!(1)

ص:36

بوده اند: يكى فاع_ل و ديگرى منفع_ل.

آن گاه مشركين اجتماع اين دو فريق را نكاح و ازدواج مى ناميدند. قسم فاعل را پ_در، و قس__م منفع__ل را م_ادر، و حاص__ل اجتم__اع آن دو را فرزند مى خواندند.

فرزند را هم دو قسم مى دانستند: يك دسته پسر، و دسته اى ديگر دختر.

بعض__ى از اله__ه خود را م__ادران و دخت__ران، و يا پ_دران و پس_ران نام مى نهادند.

پس اگر بعضى از وثنى هاى عرب مى گفتند: ملائكه همه شان دختران خدايند، در اين حرف از قدماى وثنيت تقليد مى كردند، و آن هم تقليدى جاهلانه كه به آراء آنان آشنايى نداشتند. و اين كه خداى تعالى فرمود:

- « ب__راى خودش__ان هر چه ه__وس دارند، ق__رار مى دهن_د!» (57 / نح_ل)

منظور اين است كه دختران را براى خدا قرار مى دادند و براى خودشان هرچه مى خواستند، قرار مى دادند، يعنى پسران را براى خود قرار مى دادند و به همين جهت دختران را زنده به گور مى كردند. حاصل آن كه هر چه براى خود نمى پسنديدند براى خ__دا مى پسندي__دن___د.(1)

ص:37

ناشى از زرنگى و علم ظاهرى است، كه در اداره زندگ__ى خود دارن__د، و خودباختگى در مقابل اين اطلاع__ات و زرنگى ها باع__ث شد كه از مع__ارف حقيقى كه به وسيل__ه رسولان خ__دا عرضه مى شود، اعراض كنن_د و آن را چيزى نشمارند و مسخره كنند.(1)

ص:38

كلمه «ماه و سال و هفته» از لغاتى است كه عموم مردم از قديمى ترين اعصار آن ها را مى شناختند. و چنين به نظر مى رسد كه بعضى از اين اسامى باعث پيدايش بعض ديگر شده است. به طورمسلم، اول انسان به فصول چهارگانه سال توجه كرده، و سپس به تقسيم_ات اين فص__ول پى ب__رده است.

چهار فصلى كه محسوس انسان است، همان سال شمسى است، ولى مردم سال قمرى را كه محسوس تر است و عالم و جاهل مى تواند با نگاه به ماه زمان را تعيين كند، بهتر مى شناسند.

اين كه فرمود:

- «ع_دد م_اه ه_ا ن_زد خ_دا دوازده اس_ت!»

ناظر است به ماه هاى قمرى كه داراى منشأ حسى است، و اسلام چهار ماه از م_اه ه_اى قم_رى را ح_رام دانست_ه اس_ت.

منظور از اين كه فرمود: « فى كِتابِ اللّهِ!»

دلي__ل اس__ت بر اين ك__ه ع__ده نامب__رده در آي__ه ع__ده اى اس__ت كه هي__چ تغيي__ر و اخت__لاف__ى در آن راه ن____دارد، چ___ون ن___زد خ__دا و در كت_اب خ__دا دوازده اس__ت.

دوازده گانه بودن ماه حكمى است نوشته شده در كتاب تكوين!

واضح است كه ماه هاى شمسى از قراردادهاى بشرى است، گو اين كه فصول چهارگانه و سال شمسى خود تكوينى است، ولى ماه هاى آن صرف اصطلاح است، به خلاف ماه هاى قمرى كه يك واقعيت تكوينى است، و به همين جهت آن دوازده ماهى كه داراى اص__ل ثابت اس__ت، همان دوازده ماه قمرى است نه شمسى.

بنابراين، آيه را مى توان چنين معناكردكه:

- شماره ماه هاى سال دوازده ماه است، كه سال از آن تركيب مى يابد، و اين شماره اى است در علم خداى سبحان، و شماره اى است كه كتاب تكوين و نظام آفرينش از آن روزى كه آسمان ها و زمين خلق شده، و اجرام فلكى به راه افتاده، و پاره اى از آن ها به دوركره زمين به گردش درآمده اند، آن را تثبيت كرده است.

ب__ه همي__ن جه___ت م_ى ت___وان گف____ت:

- م_اه ه_اى ق_م_رى و دوازده گ__ان_ه ب_ودن آن اص_ل ث_ابت_ى از ع_الم خ_ل_ق_ت

ص:39

دارد!

ص:40

پيش آمدى مى كرد و مى خواستند در آن ماه جنگ كنند. حرمت آن را به «صفر ثانى» به تأخير مى انداختند، و در «صفر اول» جنگ را انجام مى دادند، و به اين عم_ل «نَسى ء» مى گفتند.

وقتى اسلام آن عمل را حرام كرد و از «نَسى ء» جلوگي_رى فرمود، «صفر اول» مع__روف ب_ه «شهراللّه الح__رام» ش_د كه بعده__ا فقط به نام «محرم» مشهور گشت.(1)

ص:41

مى كشيدند. سال ديگر باز جناده بر مى خاست و اعلام مى كرد كه من صفر را حلال و محرم را حرام كردم، و بدين وسيله عدد ماه هاى حرام را تكميل مى كرد.(1)

ص:42

«بَحيرَه» مردى از «بَنى مُدلَج» بود.

رسول اللّه صلى الله عليه و آله درباره كيفر اين بنيانگذار بت پرستى و رسوم جاهلى در

مك_ه ف_رموده است:

- ... من او را در آتش دوزخ ديده ام، و ديدم كه قَصْب (حلقوم) او را در آتش مى كشيدن__د و بوي__ى از حلق_وم او برمى خواس_ت كه اه__ل دوزخ را اذي__ت مى ك__رد!(1)

(2)

ص:43

و آن چ__ه را خ__دا روزى شان ك__رده با افت__را زدن به خدا حرام شمردند،

به راستى، كه گم__راه شدند، و هدايت يافتگ_ان نبودند...!»

علاوه بر اين كه مشركين خدايان خود را شريك در اموال خود مى دانستند، و مقدارى از اموال خود را در راه آن ها خرج مى كردند، اين بت ها با محبوبيتى و واقعيتى كه در دل هاى مشركين داشتند، فرزندكشى را در نظر بسيارى از آنان زينت داده و تا آن جا نفوذ پيدا كرده بودند كه فرزندان خود را به منظور تقرب به آن ها براى آن ها قربانى مى كردند!!

اين مطل_ب را تاري_خ درباره بت پرستان و ستاره پرستان قديم نيز ضبط كرده است.

البته بايد دانست كه اين قربانى غير از «مؤودة»هايى است كه در «بنى تميم» معم_ول بوده است، زي_را «مؤودة» عب_ارت از دخت_رانى بوده كه زن_ده به گور مى شدند.

اين آيات دلالت بر كشتن اولاد، اعم از پسر و دختر، دارند.(1)

ص:44

نهاده شده، و خداى تعالى هيچ مدركى بر الوهيت آن ها نازل نكرده است!

اى پيامبر! اينان جز خيال و پندارى دلخواه پيروى نمى كنند،

با اين كه از ناحي_ه پروردگارشان هدايت بر ايشان آمده است...!»

(19 تا 23 / نجم)

در اين كه اين سه بت چه شكل هايى داشتند، و در كجا منصوب بودند، و هر يك معبود كدام طايفه از عرب بودند، و در اين كه چه چيز باعث شد كه آن بت مورد پرستش قرار گيرد؟ قول علما مختلف و متناقض است، به طورى كه به هيچ يك از آن ها نمى ت_وان اعتم_اد كرد.(1)

ص:45

«وَ اَنْذِرْ عَشيرَتَكَ الاَقْرَبينَ...!» (214 / شعرا)

_ «... و خويش__ان نزديكت را ان__ذار كن!»

خداى متع__ال در آيه بالا رس__ول اللّه صلى الله عليه و آله را فرم__ان مى دهد كه دعوت خود را از خويش__ان و خانواده خود شروع كند. اگر «عشيره اقربين» يعنى خويشاوندان نزديك تر را اختصاص به ذكر داد، براى افاده و اشاره به اين نكته بود كه در دعوت دينى، خاصه خرجى راه ندارد، و اين دعوت قوم و خويش نمى شناسد، و فرقى ميان نزديكان و بيگانگان نمى گذارد، و مداهنه و سهل انگارى در آن راه ندارد، و چون سنن و قوانين بشرى نيست كه تنها در بيگانگان و ضعيفان اجرا شود، بلكه در اين دعوت حتى خود رسول اللّه صلى الله عليه و آله نيز با امتش فرقى ن__دارد، تا چه رسد به اين كه ميان خويشاوندان پيغمبر با بيگانگان فرق بگذارد، بلكه همه را بندگان خدا، و خدا را مولاى هم_ه م_ى داند.

در ادام_ه مى فرمايد:

- «اگر به تو ايمان آوردند و پيرويت كردند،

آنان را دور خود جمع كن، و پر و بال رأفت بر ايشان بگستران،

و به تربيتشان بپرداز،

و اگر نافرمانيت كردند، از عملشان بيزارى جوى!» (214 تا 216 / شعراء)

در روايات اسلامى آمده است كه وقتى اين آيه نازل شد رسول اللّه صلى الله عليه و آله

ص:46

بنى عبدالمطلب را كه در آن روز چهل نفر بودند، دعوت كرد... و پس از صرف غذا انذارشان كرد و فرمود:

- اى بنى عبدالمطلب!

من خودم از ناحيه خداى عزوجل به عنوان نذير به سوى شما فرستاده شده ام، اس_لام بي_اوريد و م_را اط_اعت كني_د ت_ا هدايت شويد!

آن گاه ف_رم_____ود:

- هر كس با من برادرى كند و مرا يارى دهد، ولىّ من و وصى من بعد از من، و جانشينم در اهلم خواهدبود! و همو قرض مرا مى دهد.

مردم سكوت كردند، و آن جناب سه بار اين سخن خود را تكرار كرد، و در هر سه نوب_ت احدى سخ__ن نگفت به جز عل__ى، كه در هر نوب_ت برخاس_ت و گفت: من حاضرم!

و رسول اللّه صلى الله عليه و آله بعد از بار سوم به آن جناب فرمود: توئى! پس مردم برخاستن_د كه بروند... . (نقل ازمجمع البيان از براء بن عازب)(1)

ص:47

هان اى مردم بگوييد: «لا اِلهَ اِلاّ اللّه ! » تا رستگار شويد!

در اين بين ناگهان به مردى برخوردم كه در عقب سر او مى آمد و به طرف او سنگ مى انداخت، و ديدم كه ساق پا و پشت پاشن__ه او را خون انداخته بود، و صدا م_ى زد: ه_ان اى م_ردم او ك_ذاب اس__ت و گ_وش ب__ه سخن_ش ندهي__د!

م_ن از اشخ_اصى پ_رسيدم اين مرد كيست؟ گفتند: محمد است، كه مدعى نبوت است، و آن ابولهب عم_وى اوست كه معتق_د است او دروغ م_ى گويد.(1)

ص:48

دين واقع نخواهد شد!

آيات زيادى در قرآن هست كه ايمان نياوردن ابدى برخى از كفار را پيش گويى ف_رم_وده است، مانند:

- «لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلى اَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ!»

«عذاب خدا بر آنان حتمى شده و در نتيجه ديگر ايمان نخواهند آورد!» (7 / يس)

_ «اِنَّ الَّذي__نَ كَفَرُوا سَ__واءٌ عَلَيْهِمْ ءَاَنْذَرْتَهُمْ اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ،

- كسانى كه كافر شدند چه انذارشان كنى و چه نكنى برايشان يكسان است،

چون ايمان نخواهند آورد!» (6 / بقره)(1)

ص:49

«وَ اِنْ كادُوا لَيَسْتَفِ__زُّونَكَ عَ__نِ الَّذينَ اَوْحَيْن__آ اِلَيْ_كَ...!» (73 تا 76 / اسرى)

اين آيات گوشه اى از تاريخ دعوت و ايستادگى و شيوه برخورد و رفتار رسول گرامى اسلام را در قبال دشمنان اسلام نشان مى دهد، و همچنين پاره اى از نيرنگ هاى مشركين را كه در مقابل قرآن و پيغمبر صلى الله عليه و آله مى زدند، و پافشارى كه در انكار توحيد و معاد داشتند، يادآور مى شود.

دشمنان اسلام خواسته بودند كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله نسبت به پاره اى از دستورات با آنان مداهنه كند، و نيز خواستند او را از مكه بيرون كنند. به همين جهت در اين آيات با شديدترين بيان آن جناب را تهديد مى كند كه مبادا به طرف مشركين ولو هر قدر هم اندك باشد، ركون كند، و ايشان را زنهار داده كه اگر آن جناب را از مكه بيرون كنند، هلاكشان فرمايد!

در روايات اسلامى آمده كه مشركين از رسول اللّه صلى الله عليه و آله درخواست كردند كه دست از بدگويى خدايان ايشان بردارد، و غلامان و كنيزان تهى دست ايشان را كه مسلمان ش__ده و به وى گرويده اند، از خود دور سازد، چون عارشان مى شد با بردگان خود يكجا بنشينند، و آيات خدا را بشنوند، و در چنين مناسبتى آيات فوق نازل شد، و رسول خ__دا را چني__ن تذك__ر فرم_ود:

- «مشركين نزديك شد تو را بلغزانند،

از آن چه به تو وحى نموديم منحرفت كنند،

تا سيره اى مخالف آن پيش گيرى، و اعمالى برخلاف آن انجام دهى،

و بدين وسيله افترائ__ى به ما ببن__دى،

و روش اخت__لاف طبقات__ى را روش__ى خ__داپسندان__ه جل__وه دهى! گفتن__د:

- اگر چنين كنى، و يك مشت گدا و ژنده پوش را از خود برانى، با تو رفاقت كنيم!»

(73 / اسراء)

عبارت «لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ،» و اين كه «ركون» به معناى كمترين ميل است، دلالت مى كند ب__ر اي_ن كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله نه تنه_ا ركون ب_ه كف_ار نكرد، بلكه نزديك به ركون هم نشد!

- « اگر ما با عصمت خود تو را پايدارى نمى داديم، نزديك مى شدى به اين كه به سوى آنان اندكى ميلى كنى، لكن ما تو را استوار ساختيم، و در نتيجه به آنان كمترين ميلى نكردى، تا چه

ص:50

رسد به اين كه اجابتشان كنى! پس رسول خدا ايشان را اجابت نكرد، و ذره اى ميل به ايشان ننمود، و نه نزديك بود كه ميل كند!»(74/اسراء)(1)

ص:51

لازم نيست كتاب يا نامه اى كه به سوى قومى ارسال مى شود حتما به زبان آن قوم باشد، بلكه شرط آن اين است كه اولاً مضامينش شامل آنان بشود، و ثانيا حجت خ_ود را بر آن ق_وم اقام_ه كن__د!

رسول اللّه صلى الله عليه و آله به مردم حبشه و مصر و روم و ايران نامه ها نوشت، و حال آن كه زبان آنان غير از زبان قرآن بود.

همچنين عده اى از قبيل سلمان فارسى و بلال حبشى و صهيب رومى به آن جناب ايم_ان آوردن_د، و بسي__ارى از يهود كه زبانشان عبرى بود به آن حض_رت گرويدند.(1)

ص:52

صلى الله عليه و آله است، پيدا شده، كه شبيه به نامه آن حضرت به هرقل مى باشد، و به وسيله عكس بردارى از آن نسخه هايى چاپ شده كه پيش خيلى ها يافت مى شود.

آن چه مورخين درباره نامه هاى پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله به سلاطين عالم (از قيصر و كسرى و نجاشى،) نوشته اند، تاريخ نگارش و ارسال آن را سال ششم هجرى ضبط كرده ان__د، كه لازمه اش آن است كه آيه فوق در سنه شش يا قبل از آن نازل شده باشد.(1)

آيه 64 سوره آل عم___ران و تحلي__ل روايتى.

ص:53

كفر در كتاب خدا بر پنج نوع تقسيم شده است:

1 - كف__ر ناش__ى از انك__ار ربوبي__ت خدا،

2 - كفر ن_اشى از جح__ود ب_ر مع__رف___ت،

3 - كفر نعمت،

4 - ك_ف___ر ت__رك دست____ورات ال_ه_____ى،

5 - كفر برائت.

ص:54

جحود بر معرفت اين است كه كسى با اين كه حق را شناخته و برايش ثابت شده، انك__ار كند، كه خ_داى عزوج_ل درباره ش__ان فرموده:

- «دين خدا را انكار كردند، با اين كه در دل به حقانيت آن يقين داشتند،

ولى چون ظالم و مغرور بودند، زير بار آن نرفتند!»(14/نمل)

و ني___ز ف__رم___وده:

- «قبل از آمدن اسلام، يهوديان به كفار مى گفتند:

به زودى پيامبر آخرالزمان مى آيد، و ما را بر شما پيروزى مى بخشد،

ولى همين كه اسلام آمد، بدان كافر شدند،

پس لعن__ت خدا بر كاف_ران باد!» (89 / بقره)

ص:55

و روز قيام_ت به سوى شديدتري_ن عذاب برمى گردند!

و خدا از آن چه مى كنيد غافل نيس__ت!» (85 / بقره)

ص:56

« وَ ق_الُ_وا قُ_لُ_وبُن_ا ف_ى اَكِنَّ_ةٍ... !» (4 ت_ا 8 / فصلت)

كفار عصر رسول اللّه صلى الله عليه و آله در قرآن چنين تعريف شده اند كه:

« بيشت____رش__ان از آن روى گ__رداني__ده و آن را نم__ى شن__ون__د، م__ى گ__وين___د:

- دل ه__اى ما از پذيرفت__ن آن چه ما را به سويش مى خوانيد، در غلاف هاى تو درهم است، و در گ_وش ه_ايم_ان سنگين_ى اس_ت، و بين م_ا و تو حجابى است...!»

در تعريف دل هاى كفار كه از قول خودشان گفت: «دل هاى ما در غلاف است!» كنايه اى است از اين كه دل هاى ما وضعى به خود گرفته كه به هيچ وجه دعوتت به دين توحيد را نمى فهمد، مثل اين كه با روپوش هايى پوشيده شده است كه هيچ منفذى براى راه يافتن و رخنه ك_ردن چي_زى از خارج در آن نمانده است!

منظ__ور از «سنگين__ى گوش ها،» اين اس__ت كه در گوش ه__اى ما سنگينى و كرى پي_دا ش__ده است و ديگر گ_وش م_ا از دعوت ت_و چ_يزى نمى شنود!

«بين ما و تو حجابى است،» يعنى بين ما و تو پرده اى است كه نمى گذارد ما به سوى تو آئيم، پس ما در هيچ يك از خواسته هاى تو با تو جمع نمى شويم.

كفار با اين اعلام خود آن جناب را از قبول دعوتش به كلى مأيوس كردند. در بار اول گفتند: دل هاى ما در ظرفى پنهان شده و ديگر هيچ دعوتى در آن رخنه نمى كند، تا ما آن را بفهمي__م. و بار دوم گفتن__د: راه هاى ورود دعوت تو به دل هاى ما كه دو گوش ما باشد، بسته شده است، و هيچ انذارى و بشارت__ى در آن نفوذ نمى نمايد. و نوبت سوم گفتن__د: بين ما و تو حج_اب و حائل_ى زده ش_ده ك__ه نمى گ__ذارد ما و ت__و يكجا و بر سر يك مسئل__ه جمع شويم. و اين خود مأيوس كردن به تمام معناست!

اين نتيجه گيرى بوى تهديد مى دهد، كه وقتى هيچ راهى براى تفاهم بين ما و تو نمانده است، لاجرم تو هر چه مى توانى بكن، و اعتقادات ما را باطل ساز، ما هم هر تلاشى كه داريم براى ابطال دعوت تو مى كنيم.

در مقام پاسخگويى اين تعليمات به رسول خدا صلى الله عليه و آله داده مى شود:

- «اى پي__امب__ر ب__ه ايش__ان بگ_و:

- من بشرى هستم مانند شما، و در بين شما معاشرت مى كنم،

آن طور كه خود شما با يكديگر معاشرت مى كنيد، و با شما سخن مى گويم،

آن طور كه خود شما با يكديگر گفتگو مى كنيد،

ص:57

پس من جنس ديگرى مخالف جنس شما از قبيل فرشته نيستم،

تا بين من و شما حائلى و حجابى باشد، و يا سخنم به گوش شما نرسد،

و يا كلامم به دل هاى شما وارد نشود،

تنها تفاوت من با شما اين است كه به من وحى مى شود،

و آن چه من به شما مى گويم و شما را به سوى آن دعوت مى نمايم، وحيى است كه به من مى شود، و آن اين است كه معبود شما، آن معبودى كه سزاوار پرست__ش باشد، يكى است، نه خداي__ان متف_رق و گوناگون!

حال كه به جز يك اله بى شريك وجود ندارد، پس به توحيد او قيام كنيد،

و شركاء را از او نفى نماييد، و از او نسبت به شرك و گناهانى كه تاكنون مرتكب شده ايد، طلب مغفرت نماييد!

- واى به حال آنان كه شرك مى ورزند، همان هايى كه زكات نمى دهند، و نسبت به آخرت كافرند، در مقابل آن ها كسانى هستند كه ايمان آورده و اعمال صالح مى كنند، اجرى دارند كه هرگز قطع نمى شود!

- بگو راستى شما به خداي__ى كفر مى ورزيد كه زمين را در دو روز خلق كرد، و براى او شريك ها قائل مى شويد،

بااين كه اين خدا رب تمامى عوالم است! و....» (6 تا 9 / فصل__ت)

در رواي_ات اسلام__ى از ج_اب_رب__ن عب_داللّ__ه رواي__ت آورده ان__د ك__ه گف____ت:

روزى ق_ري__ش دور هم جم__ع ش__ده و گفتن____د:

- تحقيق كنيد ببينيد از همه شما داناتر به سحر و كهانت و شعر كيست تا برود نزد اي__ن م__رد، كه بي__ن ما تفرق__ه افكنده، و نظ__ام م__ا را دره__م و بره__م ك__رده اس__ت، و به دي__ن م__ا بدگوي__ى مى كند، تا با او ح__رف بزن__د و ببين__د چه ج__واب مى شن__ود.

همگ__ى گفتند: ما به جز عتب__ه بن ربيعه كس__ى را دانات__ر از خود س__راغ نداري__م. رو ب__ه عتب__ه كردن__د و گفتن___د:

- اى ابو وليد، برخيز و نزد اين مرد برو! عتبه نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و گفت: - اى محمد! آيا تو بهترى يا پدرت عبداللّه؟ تو بهترى يا جدت عبدالمطلب؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله هي__چ نگفت. عتب___ه دوب_اره گفت:

- اگر پندارى كه نامبردگان از تو بهتر بودند، بايد قبول كنى كه بت پرستى آنان نيز درست بوده است، و تو به ناحق بت ها را عيب مى گويى، و اگر پندارى كه تو بهتر از آنان، پس حرف بزن تا بشنويم!

- ... اگر احتياجاتت فزونى گرفته برايت پول جمع كنيم آن قدر كه از تمام قريش

ص:58

توانگرتر شوى، و مرد يگانه قريش گردى، و اگر شهوتت گل كرده، بگو تا هر زنى مى خواهى هر چند ده زن برايت بگيريم! رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

- حرف ه_ايت تمام شد؟ گفت بلى، ديگر حرف ندارم! فرمود:

_ «به نام خداى رحمان و رحيم.

اين كتاب نازل شده از ناحيه رحمان و رحيم است،

كتابى است كه آياتش از يكديگر جداست،

كتابى است خواندنى عربى،

براى مردمى كه علم داشته باشند...!»(1 تا 3 / فصلت)

(هم چنان آيات اين سوره را خواند تا رسيد به آيه - اگر اعراض كنند بگو شما را انذار مى كنم از صاعقه اى مثل صاعقه عاد و ثمود... !)(13/فصلت)

عتب__ه گفت: ديگر بس اس__ت! آيا غي__ر از اين ها سخن__ى ندارى؟ فرم__ود نه! عتبه ن__زد ق_ري_ش ش_د، پ_رس_ي_دن_د: چ_ه خب__ر آورده اى؟ گ_ف___ت:

- من آن چه را احتمال مى دادم شما بخواهيد به او بگوييد همه را گفتم، ديگر چيزى فروگذار نكردم. پرسيدند جوابت را داد؟ گفت:

- به آن بتى كه بچه هاى قبيله ما آن را نصب كردند، من از گفتار او چيزى نفهميدم، جز اين جمله را كه گفت: « شما را از صاعقه اى مثل صاعقه عاد و ثمود انذار مى كنم!» گفتند: واى بر تو مگر او به غير عربى حرف مى زد كه تو نفهميدى؟ گفت: نه به خدا سوگند عربى حرف مى زد، اما من به جز قضيه عاد و ثمود چيزى از او نفهميدم. (در بعضى از روايات آمده كه او گفت: به خدا سوگند كلامى از او شنيدم كه تاكنون مثل آن را نشنيده بودم، به خدا سوگند، نه شعر بود نه سحر و نه كهانت، و باز به خدا سوگند مى خورم اين كلامى كه من از او شنيدم به زودى موجى در دنبال خواهد داشت!)

درباره اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در پاسخ وليد بن مغيره نيز آيات اول اين سوره را خوان__د، روايات ديگ__رى نيز وجود دارد.(1)

ص:59

پيروى و ايمان به او استكبار مى ورزند، و مردم را هم از اين كه به او ايمان بياورند جلوگيرى مى كنند، و به اين منظور سخنانى باطل مى گويند.

اين م_طلب در آيات قرآنى چنين نقل مى شود:

- «سوگند به قرآن،

كه متضمن ذكر و يادآورى است،

تو به طور قطع و يقين از انذاركنندگانى!

بلكه آن ها كه كافر شدند از قبول اين معنا و پيروى تو امتناع ورزيدند و مخالفت كردند. ما قبل از اين كفار، چه بسا قرن ها و امت ها كه به كيفر تكذيب پيامبران مرسل و منذر، هلاك كرديم!

و در هنگام نزول عذاب ديگر مجال فرار برايشان نماند، و گفتن واويلا به دردشان نخورد، و هرچه فرياد زدند سودى به حالشان نبخشيد، و هرچه به خداى سبحان استغاثه كردند، فايده اى نديدند، چون هنگام، هنگام تأخير عذاب و مؤاخذه نبود، و هنگام فرار!»(1تا3/ص)

از آن جايى كه مسلك وثنيت منكر رسالت بشر است، كفار از آمدن منذرى از جنس خودشان تعجب كردند، و او را متهم به سحر نمودند، و گمان كردند كه وى به دروغ قرآن و معارف حقه آن را به خدا نسبت مى دهد.

آن ها گ_فتند: آيا محمد خدايان را يك خدا كرده است؟

يعنى، پيامبر اسلام الوهيت الهه را باطل كرده و آن را منحصر در يك خدا كرده و مى گويد: لا اِلهَ اِلاّ اللّه!

لذا اشراف كفار قريش نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله جمع شدند و خواستند درباره مشكلى كه آن جناب با دعوت خود به سوى توحيد و ترك خدايان پيش آورده بود، با آن جناب گفتگو كنند، و به نوعى از آن جناب دلجويى نمايند. آن جناب حاضر نشدند به هيچ يك از سخنان آنان تن در دهند، و در نتيجه اشراف به راه افتادند و با يكديگر و با پيروان خود گفتند: برويد و در پايدارى و حمايت از خدايان خود پافشارى و شكيبايى به خرج دهيد!

مشركان خيال مى كردند كه محمد صلى الله عليه و آله منظور از دعوت به توحيد قصد دارد به مردم آقايى و رياست كند، و دعوت خود را وسيله رسيدن به اين هدف قرار داده اس_ت. گ_فتند:

_ ما چنين چي__زى از ديگر ملت ه__ا نشنيده اي__م، و اين يك ام__ر خ_ود ساخت_ه است!

منظورشان از ملت ديگر، مذهبى است كه ساير ملل و امت هاى معاصر و يا قريب

ص:60

به عصر آن روز عرب به آن مذاهب متدين بودند، در مقابل ملل اولى كه امم گذشته متدين به آن بوده اند.

كفار مى گفتند: هيچ امتيازى نزد محمد نيست كه به وسيله آن از ما برترى و امتيازى داشته باشد، و به خاطر آن قرآن بر او نازل بشود، و بر ما نازل نگردد. خداوند تع_الى مى فرماي____د:

ايشان آن چه را كه گفتند از روى ايمان و اعتقاد نبود بلكه هنوز درباره ذكر من يعنى قرآن در شك هستند، و احتمال مى دهند كه حق باشد. و اگر به حقانيت آن معتقد نشده اند نه بدان جهت است كه قرآن در دلالت كردن بر حقانيت نبوت و آيت بودنش براى آن خفايى داشته و از افاده اين معنا قاصر است، و نمى تواند براى مردم يقين و اعتقاد بياورد، بلكه تعلق دل هاى آنان به عقايد باطل و پافشارى شان بر تقليد كورانه است، كه ايشان را از نظر و تفكر در دلالت آيت الهى و معجزه او بر نبوت بازمى دارد، و در نتيج__ه درباره اي__ن آيت يعنى ق__رآن كري__م در ترديدند، در حالى كه ق___رآن آيت__ى معج___زه اس______ت!

اين سركشى را هم چنان ادامه مى دهند تا وقتى كه عذاب را بچشند، آن وقت به حكم اضطرار ناگزير مى شوند اعتراف كنند، هم چنان كه اقوام ديگرى كه مثل ايشان بودند بعد از چشيدن عذاب اعتراف كردند.

خ_داون_د تع_ال__ى مى فرماي___د:

_ خزينه هاى رحمت پروردگارت منحصرا در اختيار خود اوست، و او بهتر مى داند كه رسالت خودرا در چه دودمانى و چه شخصى قراردهد، و چه كسى را مورد رحمت خاص__ه خ__ود ق_رار دهد!

_ آيا ملك آسمان ها و زمين از آن مشركان است، و آن ها مى توانند در اين آسمان ها و زمين تصرف كنند و جلو نزول وحى آسمانى را بگيرند؟ اگر راستى چني__ن هستند، پس به آسمان ه__ا عروج كنند، و وسيل__ه هاى خود را ب__ه كار زنن__د، و جلو وح__ى آسمانى را بگيرند!؟

- آنان لشكرى شكست خورده هستند، ناچيز و اندك و بى مقدار! و از آن احزابى هستند كه همواره عليه فرستادگان خدا حزب تشكيل مى دادند، و ايشان را تكذيب مى كردند، و عذاب من بر آنان حتمى شد!

- پيش از آن ها نيز قوم نوح و عاد و فرعون جلاد بودند، با قوم ثمود و قوم لوط و اهل «ايكه» كه آن ها دسته ها بودند، كه همگى تكذيب پيامبران كردند، و مجازات من بر آنان محقق گشت! اينان جز يك صيحه را كه بازگشت ندارد انتظار نمى برن_د! گوين_د:

ص:61

پروردگ_ارا قب_ل از روز رستاخي_ز سهم ما را از عذاب بياور!

ص:62

_ «پيش از تو رسولى نفرستاديم مگر به او وحى كرديم، كه خدايى جز من نيست،

پس مرا بپرستي_د!» (25 / ان_بياء)

حضرت محمد صلى الله عليه و آله در دعوت خود با حكمت و موعظه و گفتگو و مجادله به طريق احسن، قوم بت پرست خود را به توحيد فرا خواند. مردم پاسخى جز استهزاء و اذيت به او ندادند، و نسبت به كسانى كه بدو ايمان آورده بودند به تفتين پرداختند، و به بدترين شك__ل شكنجه شان كردند، تا مسلمين مجبور شدند مكه را ترك گويند و به حبشه هجرت كنند.

بعدا براى كشتن پيغمبر توطئه كردند، و وى به مدينه هجرت كرد، و بعد از او نيز عده اى از مؤمنين به مهاجرت پرداختند. ديرى نپاييد كه مشركين با او درگير شدند و به جنگ پرداختند و در «بدر» و «احد» و «خندق» و غزوه هاى فراوان ديگر با وى جنگيدند، تا سرانجام خداى تعالى با فتح مكه او را برايشان پيروز گردانيد.

پيغمبر بعد از فتح مكه، خانه كعبه و حرم را از بت ها پاك كرد، و بت هايى را كه اطراف كعبه نصب شده بود، شكست. «هُبَل» كه بالاى بام كعبه نصب شده بود، پيغمبر صلى الله عليه و آله على عليه السلام را به طرف بام بالا برد، و او بت را بر زمين افكند. اين بت به طورى كه گفته اند بزرگ ترين بت آن ها بود كه بنا بر آن چه گفته اند آن را در آستانه در مسجد دفن كردند.

اسلام به شدت عنايت داشت كه ماده بت پرستى را بر كند و دل ها را از خواطرى كه مردم را بدان مى كشاند، خالى سازد، و جان ها را حتى از آن كه بر گرد آن بگردند و بدان توجه كنند، باز دارد. همه اين ها در معارف اصولى و اخلاق كريمه و احكام شرعيه اى كه اسلام مردم را بدان فراخوانده است، ديده مى شوند، و شما مى بينيد كه اسلام اعتقاد حقه را عبارت مى داند از آن كه - جز خدا، خداى ديگرى وجود ندارد، خدا داراى اسماء حسنى، و مالك همه چيز است، و وجود او اصيل و مستقل بالذات و از همه جهانيان بى نياز است، و هرچه غير از اوست از او آغاز مى شود و بدو باز مى گردد، و در همه شئون ذاتى خود، چه در پيدايش و چه در ادامه وجود، به او محتاجند.

_ اگ_ر كسى ذات يا صفات يا اعمال يك موجود را به طور مستقل از خدا - نه از ديگ__ران _ منتسب به خود آن موجود بداند، از اين بابت مشرك است!

و ني_ز اس_لام ب_ه م_ردم دست_ور مى دهد:

- توكل بر خدا كنند، به خدا اطمينان داشته باشند، تحت ولايت الهى در آيند، دوستى و دشمنى و اعمالشان خالص براى خدا باشد!

و نيز:

ص:63

- مردم را از اعتماد به غير خدا، تمايل به ديگران، اطمينان به اسباب ظاهرى و امي__د به غير خدا و عج__ب و كبر و چيزه__اى ديگ__رى كه موجب استقلال دادن به ديگ__ران و ش_رك به خ__دا مى گردد، نه__ى مى فرماي__د. و ني__ز ملاحظ__ه مى كني__د كه:

- اسلام از سجده براى غير خدا، درست كردن مجسمه سايه دار، تصوير موجودات ذى روح (با اختلاف فتاوى در مورد حرمت يا جواز مجسمه سازى و تصوير،) و پيروى و گوش دادن به امر و نهى غير خدا، نهى كرده، مگر در صورتى كه پيروى از ديگران به پي__روى از خدا برگ__ردد، مانند پي__روى از پيغمب__ران و پيشوايان دينى، و نيز از بدعت و پي__روى از آن، و همچني__ن گ__ام گذاشتن در جاى گام شيطان، نهى فرم__وده اس__ت.

اخبار فراوانى از پيغمبر و ائمه اهل بيت عليهم السلام رسيده كه شرك را بر دو قسم دانسته اند: «شرك پنهان و شرك آشكار،» و آن داراى مراتب زيادى است كه كسى جز مخلَصان از همگى اين مراتب سالم نمى مانند، و از صداى پاى مورچه بر سنگ صاف در شب تاريك پنهان تر است!

در روايات اسلامى، در كافى، از حضرت صادق عليه السلام در مورد «قلب سليم» رواي__ت ك__رده ك__ه: «قلب سلي__م، آن قلب__ى است كه در حال__ى با خ__دا روب__ه رو ش__ود، ك__ه كس___ى ج__ز خ___دا در آن نب__اش___د.» ف__رم___ود:

- «هر قلبى كه در آن شرك يا شك وجودداشته باشد، سقوط كرده است!»

- «و اينان كه قلب سليم دارند، در دنيا زهد پيشه مى كنند تا دل هايشان براى آخ_رت ف_راغت ي_ابد!» و ني_ز در روايت آم_ده است كه:

- «عبادت خدا به طمع بهشت، عبادت اجيران است، عبادت او از ترس آتش عبادت بندگان است، و حق عبادت اين است كه خدا را به خاطر محبت او بپرستند، كه عبادت ب_زرگ_واران است، و اين مقامى است دست نيافتنى كه جز پاكان بدان نرسند!»

ص:64

و يكديگر را به جز خدا ارب__اب خود نگيريم.

پس اگر روگ__ردان شدند، بگو: شاهد باشيد كه ما مسلمانيم!» (64 / آل عمران)

و باز به عقايد بت پرست_ى كه داخل در دي_ن اه_ل كت_اب شده، اشاره كرده مى فرمايد:

- «اى اهل كتاب! در دين خود غلو مكنيد! و از هواهاى قومى كه از پيش گمراه ش_ده ان__د، و بسي__ارى را گم__راه كرده اند، و از راه راس__ت منحرف شده ان__د، پيروى مكنيد!»

(77 / مائده)

و نيز در مذمت اهل كتاب مى فرمايد:

_ «اين__ان هم راهب__ان خود را به غير خ__دا ارب__اب گرفتند، و هم مسيح بن مريم را،

در حالى كه جز به پرست__ش خ__داى واح__دى مأم__ور نشده بودن__د،

زيرا جز او خداي__ى نيس__ت، و از آن چ__ه شري__ك مى آورن__د، من_زه اس_ت!» (31 / توبه)

پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله در اجراى احكام و حدود، بين مردم مساوات برقرار كرد، و طبقات اجتماع، مانند: حاكم و محكوم، رئيس و مرئوس، خادم و مخدوم، غنى و فقير، مرد و زن، شريف و وضيع را به يكديگر نزديك ساخت، كه هيچ كس نسبت به ديگرى حق بزرگى و فخرفروشى و حكومت نداشته باشد، كه كرامت تنها به تقوى است، و حساب و حك_م مربوط به خدا.

پيغمبر صلى الله عليه و آله دارايى را بالسويه تقسيم مى كرد، و نهى مى فرمود كه قوى آنگونه تظاهر به نيروى خود كند كه قلب مردم ضعيف و فروافتاده بشكند و متأثر شوند، و مثلاً ثروتمندان و زمامداران و رؤسا نبايد در برابر فقرا و بيچارگان و رعيت به زيب و زيور و شوكت خود تظاهر كنند.

پيغمبر صلى الله عليه و آله مانند يكى از افراد مردم مى زيست، و در خوردنى و آشاميدنى و پوش__اك و نشس__ت و برخاس__ت و راه رفت__ن هيچ گون_ه امتيازى با ديگران نداشت.(1)

ص:65

كه از فهم آن محجوب مى شدند، و ديگر نمى توانستند اسم خداى يگانه را بشنوند، و رسول اللّه صلى الله عليه و آله را به رسالت حق بشناسند، و نمى توانستند به معاد ايم_ان بياورند و به حقيقت آن پى ببرند!

آنان نمى توانستند حقيقت آن چه را كه از معارف قرآن نزد رسول اللّه صلى الله عليه و آله بود بفهمند، و بدان ايمان بياورند و يا اذعان كنند كه او به راستى فرستاده خداست، كه به حق به سوى ايشان فرستاده شده است!

به همين جهت بود كه وقتى اسم خداى يگانه را مى آورد از او اعراض مى كردند، و در انك_ار مع_اد پ_افشارى مى نمودند و او را مردى جادوشده مى خواندند.

انكار به آخرت جايى براى ايمان به خداى يگانه و رسالت پيغمبران باقى نمى گذارد. كف_ر ب_ه مع_اد مستل_زم كف_ر ب_ه هم_ه اص_ول دي_ن است. م_ى ف_رماي_د:

_ « وقتى تو قرآن مى خوانى،

ما دل هاى ايشان را با پرده هايى مى پوشانيم، تا قرآن را نفهمند!

و گوش هايشان را كر و سنگين مى كنيم تا قرآن را به گوش قبول نشن_وند،

و با فهم ايمان ص_دق آن را درك نكنند.

_ البته همه اين ه_ا كيفر كفر و فسوق ايشان است!

_ وقتى در قرآن پروردگار خود را با وصف يكتايى ذكر مى كنى و شريك را از او نفى مى كنى، از شنيدن و فهم آن، در حالى كه پشت مى كنند، اعراض مى نمايند.

_ ما بهتر مى دانيم كه غرض ايشان از اين كه مى آيند تا قرآن خواندن تو را بشوند، چيست؟

و نيز بهتر مى دانيم كه پس از شنيدن آهسته با هم چه مى گويند؟

ستمكاران مى گوين__د:

جز مردى جادوش__ده را پيروى نمى كني__د!

ببين چگون__ه برايت مثل ها مى زنند؟

چه كنند بدبخت ها، گمراه شده اند، و ديگر راهى پيدا نمى كنند!» (45 تا 48 / اسراء)

اين آيه اشعار دارد بر اين كه مشركين نزد وى نمى آمدند تا قرآن به گوششان نخورد، چون از ملامت هم مسلكان خود مى ترسيدند، و اگر نزد آن جناب مى آمدند، پنهانى بوده، و حتى يكى از ايشان فرد ديگر را در حال استماع قرآن مى ديد، آهسته ملامت مى كرد، زيرا مى ترسيد رسول اللّه صلى الله عليه و آله و مؤمنين پى ببرند و بفهمند كه اي_ن اف_راد دشمنن__د. بعضى به بع__ض ديگ__ر م_ى گفتن___د:

_ «پيروى نمى كنيد مگر مردى جادوشده را...!» (47/اسراء)

زدن اين مثل، اين نكته را مى رساند كه مشركين كارشان به جايى رسيده بود كه

ص:66

اميدى به ايمان آوردنشان نبود!(1)

ص:67

بيچارگى به اين جا كشيد كه به يكديگر سفارش كنند كه به قرآن گوش ندهند، و هر جا قرآن خوانده مى شود سر و صداهاى بى معنى در آورند تا صداى قرآن و شخصى كه آن را مى خ_وان__د ب_ه گوش ديگ_ران نرسد، و در نتيج__ه اثرش لغو گردد.

قرآن مجيد سپس پاره اى از عواقب ضلالت آنان، و نتيجه استقامت مسلمانان و پ__اداش آخرتى آنان را ذك__ر مى كند و مى فرمايد:

- « ما هم به طور يقين كسانى را كه كفر ورزيدند عذاب سختى مى چشانيم،

و به بدتر از آن چه مى كردند، كيفر مى دهيم!

اين چنين است كه كيفر دشمنان خدا آتش است و در بطن آتش خانه اى جاودانه

دارند، به كيفر اين كه همواره آيات ما را انكار مى كردند...!»

(27 و 28 / فصلت)

سپس بعد از ذكر پاداش استقامت مسلمانان در برابر كفار مى فرمايد:

- « كيست خوش گفتارتر از كسى كه بشر را به سوى خدا دعوت مى كند،

و عمل ص_ال_ح انج_ام مى دهد، و مى گويد:

من به يقين از تسليم شدگانم!» (33 / فصلت)

در اين آيه، خداى تعالى پيامبر گرامى خود را تأييد مى فرمايد به اين كه سخن تو، يعنى دعوت تو، بهترين سخن است. هرچند كه لفظ آيه عموميت دارد ولى منظور در اين آيه رسول اللّه صلى الله عليه و آله است، و شامل همه كسانى هم مى ش_ود ك_ه ب_ه س_وى خدا دعوت مى كنند.

چيزى كه هست، چون در بين ايمان داعيان به سوى خدا، ممكن است كسى يافت شود كه به خاطر رسيدن به غرض فاسد به سوى خدا دعوت كند، و معلوم است كه چنين دعوت__ى احسن القول نمى تواند باشد، لذا دنباله جمله اين شرط را اضافه كرد كه «وَ عَمِلَ صالِحا !» به شرطى كه خودش هم عمل صالح كند، چون عمل صالح كشف مى كند از اين كه ص_احبش نيتى صالح دارد.

و نيز از آن جايى كه عمل صالح دلالت بر اعتقاد حق، و التزام به آن ندارد، و اين نيز معلوم است كه سخن آن كسى كه دعوت به سوى خدا مى كند، و عمل صالحى هم دارد، ولى ايمانى به حق نداشته، و التزامى به آن ندارد، احسن القول نيست! به همين جهت دو جمله گذشته را مقيد به شرطى ديگر كرد، و آن اين است كه «وَ قالَ اِنَّنى مِنَ الْمُسْلِمينَ!» (33 / فصلت) يعنى اعتقاد به اسلام داشته باشد!

پس اگر كسى اعتقاد به اسلام و عمل صالح داشت، و آن گاه به سوى خدا دعوت كرد، سخنش احسن القول خواهد بود!

- «و چون معلوم است كه خوبى و بدى يكسان نيست،

ص:68

لاجرم تو بدى هاى مردم را با بهترين عكس العمل دفع كن،

تا كسى كه بين تو و او دشمنى هست، چنان از دشمنى دست بردارد كه گويى دوستى

مهربان است، اما اين نصيحت را نمى پذيرند مگر كسانى كه خويشتندارند،

و نيز نمى پذيرد مگر كسى كه بهره عظيمى از سعادت داشته باشد!» (34و35 / فصلت)(1)

ص:69

باطلشان به منظور از بين بردن حقى كه بر آنان نازل شده، مى كشاند، و با تكرار آيات مربوط به خوار و ذليل بودن كفار، و گرفتار شدن آن ها به عذاب اله_ى، در امت ه_اى گذشته، سورت استكبار و جدال آنان را مى شكند.

عذاب هاى خواركننده اى را كه خدا به ايشان وعده داده بود در اين سوره با ذكر نمونه اى از آن چه در آخرت بر سرشان مى آيد، خاطرنشان مى سازد:

_ «در آيات خدا جدال نمى كنند مگر كسانى كه كافر شدند، پس غوطه ور شدنشان در ناز و نعمت تو را مغرور نسازد. قبل از ايشان هم قوم نوح و احزابى كه بعد از ايشان بودند، آيات خدا را تكذيب كردند، و هر امتى قصد جان پيامبر خود كرد، تا او را بگيرند، و با حربه باطل عليه حق مجادله كردند، تا حق را از بين ببرند، و من ايشان را گرفتم، و چه عجيب است عذاب!! و همچنين كلمه عذاب پروردگارت بر آن__ان كه كافر شدن__د، حتمى شد، كه بايد اه__ل آت_ش باشن__د.» (4 تا 6 / مؤمن)

در اين آيات، در مقام جواب دادن از شبهه اى است كه ممكن بود به ذهن كسى وارد شود و آن شبهه اين است كه ما مى بينيم هميشه برد با همين كفار است، كه از پذيرفتن ح__ق استكبار مى ورزند، و در آي__ات خدا جدال مى كنند، و هيچ گرفتارى هم پيدا نمى كنند، و باطل خود را هم پيش مى برند؟!

حاصل جواب اين است كه امت هاى گذشته چون قوم نوح و احزاب بعد از ايشان مانند عاد و ثمود و قوم لوط و غيره، از كفار امروز در تكذيب و جدال به باطل قوى تر بودن__د، آن ها تا اين جا پيش__روى كردند كه مى خواستند رسول خود را بگيرند و بكشند، ولى عذاب الهى مهلتشان نداد، و اين قض__ا در حق هم__ه كفار ران__ده شده است.

پس توهّم اين كه كفار معاصر از خدا پيشى گرفته اند و اراده خود را عليه اراده خداى سبحان به كار زدند، توهّمى است باطل!!(1)

ص:70

بعد از نقل داستان ابراهيم عليه السلام اين مسائل را خاطرنشان مى سازد كه قوم او را از چه نعمت هايى برخوردارشان كرد، و چگونه به آن نعمت ها كفران كردند، و به كتاب خدا كافر شدند و در آن خورده گيرى ها نمودند و به فرستاده خدا طعنه ها زدند، طعنه هايى كه به خودشان برمى گردد. سپس آثار اعراض از ياد خدا را ذكر مى كند، و عاقبت اين كار را كه همان شقاوت و خسران است تذكر مى دهد، و آن گاه عطف مى كند به اين كه پيامبر بايد براى هميشه از ايمان آوردن ايشان مأيوس باشد، و سپس تهديدشان مى كند به عذاب، و به پيامبر عزيزش تأكيد مى كند كه به قرآن تمسك جويد، چ__ون قرآن ذكر او و ذكر ق__وم اوست، و به زودى از آن بازخواس__ت مى شوند، و آن چ__ه در ق__رآن اس_ت دين توحي_د است، كه هم__ه انبي_اء گذشت__ه بر آن دي__ن بودند:

- اى پيامبر! به ياد ايشان بياور آن زمان را كه، ابراهيم از آلهه پدر و قومش بيزارى جست، چون ايشان آلهه خود را تنها به استناد تقليد پدران مى پرستيدند، و هيچ حجت و دليل_ى بر آن ن_داشتن_د، و ابراهي_م تنه_ا به اعتق_اد و نظر خود اتكاء نمود! ابراهي_م گفت:

- من از آن چه مى پرستيد بيزارم! به جز آن معبودى كه مرا آفريده، كه به زودى هدايت__م خواهد كرد!

ص:71

پروردگار تواند؟ اين ماييم كه معيشت انسان ها در زندگى دنيا را تقسيم مى كنيم!»

(31و32/زخرف)

منظور از بزرگى آن دو مرد به طورى كه از سياق آيه بر مى آيد، بزرگى از حيث مال و ج__اه اس__ت، چ__ون در نظ__ر اف__راد مادى و دنياپرس__ت ملاك عظم__ت و شراف__ت و عل__و مق___ام همي__ن چيزه__اس__ت!

در مجمع البي__ان گفته: منظ__ور از دو مرد عظي__م در يكى از دو شهر، وليدبن مغيره از مكه، و ابامسعود عُرْوَة بن مسعود ثقفى از طائف بوده است.

و بع__ض ديگ__ر گفته ان__د: منظور عتب__ه بن ابى ربيع__ه، از مك__ه و ابن عبديالي__ل، از طائ___ف ب_وده است.

لكن حق مطلب اين است كه اين تطبيق ها از خود نامبردگان است، وگرنه مشركين شخص معينى را در نظر نداشتند، و به طور مبهم گفته اند كه جا داشت يكى از بزرگان مكه و طائف پيامبر بشوند. و اين معنى از ظاهر آيه به خوبى استفاده مى شود.

خداوند متعال جواب داده كه اين مشركين در امر معيشت دنيايى كه در آن زندگى مى كنند، و از رزقش ارتزاق مى نمايند، و خود قطره اى از درياى بيكران رحمت ماست، هيچ مداخله اى ندارند، و آن وقت چگونه به خود اجازه مى دهند به تقسيم چيزى مداخله كنند كه هزاران بار از زندگى دنيا مهم تر است، و آن مسئله نبوت است، كه رحمت كب_ريايى م_ا و كليد سع_ادت دائمى بشر و رستگارى جاودانه ايشان است؟(1)

ص:72

«فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ اَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكينَ...!» (94/حجر)

غ__رض س__وره حج__ر، در حقيق__ت، بي__ان م__وض__وع تبلي____غ آشك__ار، و ام__ر به علن_ى كردن رس_الت است، و وقت__ى به اين آيه مى رسد مى فرمايد:

_ «حال كه تو مأمور به "صفح جميل" شدى، و خود را به عنوان نذير از عذاب ما، آن عذابى كه بر مقتسمين (پاره پاره كنندگان قرآن،) نازل شد، معرفى نمودى، ديگر مترس، كلمه حق را اظهار، و دعوت خود را علنى كن!»

در ادامه آيه مى فرمايد:

- «ما شر استهزاكنندگان را از تو دور مى كنيم!» (95 / حجر)

اي__ن «مستهزئين» هم__ان «مقتسمين» هستند كه قبلاً اسمشان در اول آيه برده شد.

خداى تعال__ى وقتى دستور مى ده__د كه درنگ مك__ن و دعوت به حق را علنى ساز، و از مشركي__ن روى برت__اب، بلافاصله مى فرمايد: براى اين ك__ه ما ش__ر مستهزئي__ن را از تو كفاي__ت كرديم، و ايش__ان را به ع__ذاب خود هلاك مى سازيم.

و اين مستهزئي__ن همان هاين__د كه (با خدا، خدايان__ى ديگر اتخ__اذ مى كنن__د، پس به زودى خواهن__د فهمي_د!)

در اين جمل__ه براى بار دوم اندوه و تنگ حوصلگى رسول اللّه صلى الله عليه و آله را از استهزاء آنان پيش مى كشد، تا مزيد عناي_ت خود را نسب_ت به تسلي__ت و دلخوش

ص:73

كردن آن جناب و تقويت روح__ش برساند.

خداى تعالى در كلام كريم خود، مخصوصا در سوره هاى مكى، بسيار آن جناب را تسليت و دلدارى داده است، و اين به خاطر آن صدمات زيادى است كه آن جناب در مكه ب_ا آن مواجه مى شده است.

در ادامه آيه مى فرمايد:

_ «ما مى داني__م سينه تو از آن چه مى گويند، تنگ مى شود، پس به ستايش پروردگارت تسبيح گوى، و از سجده كنان باش! عبادت پروردگار خويش كن تا حادثه محقق به تو برسد!» (97 تا 99 / حجر)

خداى سبحان به پيامبر گرامى خود سفارش مى فرمايد كه او را تسبيح و حمد گويد، و سجده و عبادت به جاى آورد، و اين مراسم را ادامه بدهد. خداى تعالى اين سفارش را متفرع بر تنگى حوصله از زخم زبان هاى كفار نموده است، معلوم مى شود كه تسبيح و حمد خدا و سجده و عبادت در برط_رف كردن ان_دوه و سب__ك كردن مصيب__ت اثر دارد.

در روايات اسلامى آمده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بعد از آن كه وحى الهى شروع شد سيزده سال در مكه بماند، و در سه سال اولش مخفيانه دعوت مى كرد، و از ترس اظهار علنى نمى نمود، تا آن كه خداى عزوجل با فرستادن (آيه فوق مأمورش فرمود تا دعوت خود را علنى كند، و از آن روز دعوت علنى شد.

(نق_ل از ام_ام ص_ادق عليه السلام در معانى الاخبار.)

همچني__ن ام___ام ص__ادق عليه السلام ف_رم___وده:

- رسول خدا صلى الله عليه و آله در مكه سال ها پنهانى دعوت مى كرد، و تنها على عليه السلام و حضرت خديجه كبرى سلام اللّه عليها به او ايمان آورده بودند. آن گاه خداى سبحان مأمورش كرد تا دعوت خود را علنى سازد. دعوت رسول خدا صلى الله عليه و آله آشكارا شد و او دعوت خود را در قبايل عرب عرضه مى كرد، و به هر قبيله كه مى رفت مى گفتند: دروغگو از نزد م_ا بي_رون ش_و! (و در م_ا ط_م__ع مبن___د!)

(نقل از امام صادق عليه السلام در تفسير عياشى)(1)

ص:74

اسلام در مكه از قريش مى ديدند. چون قريش مكه مؤمنين را آزار مى دادند تا شايد از دين شان برگردند.

آيه فوق ناظر به چنين وقايعى است. چنان انواع شكنجه ها را در حق مؤمنين روا مى داشتند كه حتى اتفاق مى افتاد يك فرد مسلمان در زير شكنجه كفار جان مى داد. هم چنان كه عمار و پدر و مادرش را شكنجه كردند و پدر و مادرش در زير شكنجه آن ها جان دادند، و عمار به ظاهر از دين اسلام بيزارى جست، و بدين وسيله ج_ان س___ال__م ب_ه در ب__رد.

در ادامه آيه مى فرماي__د:

- «بع__د از همه اين ها خدا نسبت به كسانى كه از آن شكنجه ها هجرت نموده و پس از هج_رت جه_اد و صب_ر نمودن__د، آمرزگ__ار و مهرب__ان اس__ت!» (110 / نحل)

اين وعده جميل__ى است كه خداى سبح__ان به مهاجري__ن مى دهد كه پس از شكنجه ه__ا مهاج__رت كردند. و در قب__ال تهدي__دى ك__ه به كف__ار كرده و خس__ران تم__ام را نويدش__ان داده، مؤمني__ن را به مغف__رت و رحم__ت در قيام__ت نوي_د مى دهد.

آخر آيه مى رساند كه خدا از آن مسلمانان كه به ظاهر ارتداد جستند، راضى نمى شود، مگر اين كه مهاجرت كنند، و نيز از هجرتشان راضى نمى شود، مگر اين كه بعد از آن جه_اد و صب_ر كنن_د.

ص:75

را كشت، ولى بلال و خباب و عمار را رها كردند.

آن ها خود را به رسول اللّه صلى الله عليه و آله رساندند و جريان را براى آن جناب تعريف كردند. عمار از آن حرفى كه زده بود سخت ناراحت بود. حضرت فرم_ود:

- دلت در آن موقعى كه اين حرف را زدى چگونه بود؟ آيا به آن چه گفتى راضى بود، يا نه؟ عرض كرد: - نه! فرمود:

- خداى تعال__ى اين آيه را نازل فرموده كه «اِلاّ مَنْ اُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالاْيمانِ!» (106 / نحل) پ__در و م__ادر عم__ار اولين شهيد در اسلام بودند.

صحنه ملاقات شكنجه شدگان با رسول اللّه صلى الله عليه و آله را روايات بسيارى بيان كرده اند. در مجمع البيان مى نويسد:

اين آيه درباره جماعتى نازل شد كه به اكراه مجبور شده بودند، و آن جماعت عمار و پدرش ياسر و مادرش سميه، و صهيب و بلال و خباب بودند كه شكنجه شدند، و در آن شكنج__ه پ__در و مادر عم__ار كشته شدن__د، و عم__ار با زبان__ش چي__زى ب__ه آن ه__ا داد كه راضى شدن__د، و خداى سبح__ان جري_ان را به رسول گرامى اش خبر داد.

پس وقتى كه جماعت__ى به آن جن_اب خبر آوردند كه عمار كافر شد، حضرت فرمود:

- نه! حاشا! عمار از سر تا قدمش مملو از ايمان است، و ايمان با گوشت و خونش آم_يخت___ه گ_شت_ه اس_ت.

وقتى عمار شرفياب شد، در حالى كه گريه مى كرد، حضرت فرمود: - چه حال و چ_ه خب_ر؟ ع__رض ك_رد:

_ خب__ر بسيار بد آوردم، يا رس__ول اللّه! زيرا رهايم نكردند تا دست به ساحت تو دراز نمودم و خدايان ايشان را به خير ياد كردم.

رس_ول خدا صلى الله عليه و آله ش_روع ك_رد اشك هاى ع_مار را پاك كردن، در حالى كه مى فرمود:

_ اگر بار ديگر به تو چنين كردند تو هم همان كار را تكرار كن! پس آي__ه ف__وق ن_ازل ش_د.(1)

ص:76

اين كه به خدا ايمان آورده اند، شكنجه مى كنند، نظير مشركين مكه كه با گروندگان به رسول خدا صلى الله عليه و آله چنين مى كردند، و آنان را شكنجه مى كردند تا از دين اسلام به شرك سابق خود برگردند. بعضى از اين مسلمانان صبر مى كردند، و بر نمى گشتند، ولو شكنج__ه ب_ه هر جا كه خواست برسد. ولى بعضى بر مى گشتند و مرتد مى شدند، و اين ها افرادى بودن_د كه ايمان__ى ضعي__ف داشتن__د و خداى تعالى درباره آنان فرموده:

_ «بعض__ى از مردم كسانى ان__د كه مى گويند به خ__دا ايمان آورده ايم، ولى همين كه در راه خ__دا شكنجه مى شدن__د، فتنه م__ردم را نظي__ر ع__ذاب اله__ى مى پن__داشتن__د.» (10 / عنكب__وت)

_ «بعضى از مردم كسانى اند كه خدا را با شرايطى مى پرستند، اگر خيرى به ايشان برسد، دل به آنان مى بندند، و اگر دچار فتنه اى شوند، با صد و هشتاد درجه عقب گرد، بر مى گردند!» (11 / حج)

خداى تعالى در اين آيات اشاره اى به «اصحاب اخدود» مى كند، و با اين مؤمنين را به صبر در راه خدا تشويق مى كند. دنبال داستان اشاره اى هم به سرگذشت لشكريان فرعون و ثمود دارد، و اين مايه دلخوشى رسول خدا صلى الله عليه و آله و وعده نصرت به آن جناب و ته_دي_د مشركين است:

- «سوگند به آسمان، موضع ستارگان، و به روز موعود و داورى، و به شاهد و به مشهود، كه آزاردهندگان مؤمنين عذابى در جهنم دارند! خداوند مؤمنين صالح را، اگر خلوص به خرج دهند، موفق به صبر مى كند، و در حفظ ايمانشان از كيد دشمنان يارى شان مى فرمايد، همان طور كه در داستان اخدود كرد!»(1تا11/بروج)

مراد از «شاهد» در اين آيات رسول خدا صلى الله عليه و آله است، براى اين كه آن جناب ام_روز ش_اه_د اعمال ام_ت اس__ت و ف__رداى قي___امت ب_دان چ___ه دي___ده شه___ادت م_ى ده__د.

كلمه «مشهود» هم قابل انطباق است با شكنجه اى كه كفار به اين مؤمنين مى دادند، و وضعى كه در آخرت به خود مى گيرند، و آن چه در روز قيامت براى اين ظالمان و م_ظل_وم_ان رخ مى ده_د، چ_ه ث_واب و چ_ه عق_اب.

در اين آيات مى فرمايد: «قُتِلَ اَصْحابُ الاُخْدوُدِ!»

با اشاره به داستان اخدود، زمينه را براى آيات بعدى كه مى فرمايد: «ك_سان_ى ك_ه فت_ن_ه ك_ردن_د...،» ف_راه_م مى س_ازد.

كلمه «اخدود» به معناى شكاف بزرگ زمين است، و اصحاب اخدود جبارانى ستمگر بودند كه زمين را مى كندند و آن را پر از آتش مى كردند، و مؤمنين را به جرم اين ك__ه ايمان دارند در آن آتش مى انداختند و تا آخرين نفرشان را مى سوزاندند. خداوند متعال در اين آيه اصح__اب اخ__دود را لعن مى كند، و از درگاه خود طرد مى نمايد، و

ص:77

اعمال شنيع آنان را چنين شرح مى دهد:

_ «اَلنّ__ارِ ذاتِ الْ__وَقُ__ودِ، اِذْ هُ__مْ عَلَيْه__ا قُعُ__ودٌ، وَ هُ__مْ عَل__ى م__ا يَفْعَلُ_ونَ بِالْمُؤْمِني_نَ شُهُ_ودٌ - آتشى كه براى گيراندنش وسيله اى درست كرده بودند، در حالى كه خودشان براى تماشاى ناله و جان كندن و سوختن مؤمنان بر لبه آن آتش مى نشستند، و خود نظاره گر جنايتى بودند كه بر مؤمنين روا مى داشتند، هيچ تقصيرى از مؤمنى س__راغ نداشتن_د، ج_ز اين ك__ه ب_ه خ_دا اي_م_ان آورده ب_ودن_د!»

(1 تا 7 / ب__روج)

قرآن مجيد مطلب را چنين ختم مى كند:

- «خداى مقتدر و حميدى كه ملك آسمان ها و زمين از آن اوست، بر همه چيز شاهد و نظاره گر است! محققا اين ستمگران، و همه ستمگران روزگاران، كه مؤمنين و مؤمنات را گرفتار مى كنند، و بعدا از كرده خود پشيمان هم نمى شوند، ع__ذاب جهن__م در پي_ش دارن_د، و ع_ذاب_ى س_وزان_ن_ده!» (9 و 10 / ب__روج)(1)

ص:78

خداى تعال__ى مى فرم_ايد:

- «مردم خيال نكنند به صرف اين كه بگويند ايمان آورديم، دست از سرشان برمى دارند، و در بوته آزمايش قرار نمى گيرند،!

نه بلكه حتما امتحان مى شوند، تا آن چ__ه در دل نه_ان دارند، بي__رون ريزد،

و معل__وم شود ايم__ان اس__ت يا كف_ر!»

پس فتنه و محنت يكى از سنت هاى الهى است كه به هيچ وجه و درباره هيچ كس شكسته نمى شود، همان طور كه در امت هاى گذشته از قبيل قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهيم و لوط و شعيب و موسى جريان يافت، و جمعى استقامت ورزيدند و جمعى ديگر هلاك شدند، و در امت هاى حاض__ر و آينده نيز جري__ان خواهد ياف__ت و خدا به كسى ظل__م نك_رده و نمى كند، و اين خ__ود امت ه__ا و اشخاصن__د كه به خ__ود ظل__م مى كنند.

پس كسى كه مى گويد: من به خدا ايمان آوردم بايد در برابر ايمانش صبر كند و خداى يگانه را بپرستد و چون قيام به وظايف دينى برايش دشوار و يا غير ممكن شد بايد به ديارى ديگر مهاجرت كند، ديارى و سرزمينى كه در آن جا بتواند به وظيفه هاى خود عمل كند، چه زمين خدا وسيع است!

و هرگز نبايد به خاطر ترس از گرسنگى و ساير امور زندگى از مهاجرت چشم بپ_وشد، ب_راى اين كه رزق بندگان به عهده خداست!

و اما مشركين، كه مؤمني_ن را آزار مى كردند، با اين كه مؤمنين به غير اين كه مى گفتند: _ «پروردگار ما اللّه است!» و هيچ جرمى مرتكب نشده بودند، آن ها هم بايد بدانند كه با اين رفتار خود خدا را عاجز نمى كنند و به ستوه نمى آورند، و نمى توانند خواست خود را عليه خواست خدا به كرسى بنشانند، بلكه خود اين آزارشان هم كه گفتيم فتنه و آزمايش مؤمنين است، و فتنه و آزمايش خودشان هم هست، و چنان نيست كه از علم و تقدير الهى خارج باشد، بلكه اين خداست كه آنان را در چنين بوته اى از آزمايش قرار داده و دارد هلاكشان مى كند تا اگر خواست در همين دنيا به وبال آن گرفتارشان كند، و اگر خواست اين عذاب را به تأخير انداخته و در روزى كه به سوى او برمى گردند، و ديگر راه گريزى ندارند، عذاب كند!(1)

ص:79

نور قرآن قيام كرده بودند، و آن را پاره پاره مى كردند تا بدين وسيله مردم را از راه خدا بازدارند، و خداوند متع_ال ع__ذاب بر ايش__ان نازل ك__رده و آن ها را هلاك نموده است.

«مُقْتَسِمين» كه در آغاز بعثت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله اقدام به چنين كارى مى كردند طايفه اى از قريش بودند. آن ها قرآن را پاره پاره كردند، و عده اى گفتند كه آن سحر است، و عده اى ديگر گفتند كه افسانه هاى گذشتگان است، و جمعى ديگ_ر آن را س_اختگ_ى خ_وان_دند.

اين ها راه ورودى مكه را قسمت قسمت كردند و در موسم حج هر چند نفرى سر راهى را گرفتند تا نگذارند مردم نزد رسول اللّه صلى الله عليه و آله بروند.(1)

ص:80

در آيات بعدى هم كه مى فرمايد: «به زودى در آتش زبانه دار مى سوزد!» از آن فهميده مى شود كه معناى «تَبَّتْ يَدا اَبى لَهَبٍ!» هم اين است كه از كار افتاده باد دو دست مرد جهنمى، كه هميش__ه ملازم با شعل___ه و زبان_ه آن است.

بعضى ديگر گفته اند كه نام او عبدالعزى بوده است، و اگر قرآن كريم نامش را نبرده، بدين جهت بوده كه كلمه «عبدالعزى» به معناى بنده «عزى» است، و «عزى» نام يكى از بت هاى آن زمان بوده است. خداى تعالى كراهت داشته كه بر حسب لفظ نام عبدى را ببرد كه عبد او نباشد، بلكه عبد غير او باشد، و خلاصه با اين كه در حقيقت عبداللّه است، او را عبدالعزى بخواند، گو اين كه در اسم اشخاص معنا موردنظر نيست، ولى همان طور كه گفتيم قرآن كريم خواست از چنين نسبتى حتى بر حسب ل_ف_ظ خ__وددارى كرده باشد.

در مورد زن بولهب مى فرمايد كه به زودى در آتش دوزخ در روز قيامت به همان هيئت__ى ممث__ل مى گردد كه در دني__ا به خود گرفت__ه بود. در دني__ا شاخه ه__اى خاربن و بوته هاى ديگر را با طن__اب مى پيچيد و حمل مى كرد، و شبانه آن ها را بر سر راه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى ريخت، تا بدين وسيله آن جن__اب را آزار ده__د. در آت__ش هم با همي__ن حال يعن__ى طناب به گ__ردن و هي__زم به پش_ت ممث_ل گشته و عذاب مى شود!(1)

ص:81

مى گيرد، و همه وسايل را برايش فراهم و منظم كردم،

سپس طمع كرد كه مال و فرزندانش را زيادتر كنم، ولى نه! بيشتر كه نمى دهم هيچ،

بلكه به زودى از هر سو دچارش به گرفتارى ها مى كنم،

چون او به آيات ما عناد ورزيد!»

بعضى گفته اند كه وليدبن مغيره بعد از نزول اين آيات رفته رفته مال و اولاد خود را از دس_ت داد ت_ا در آخ_ر خ_ودش ه_م هلاك شد.

جريان تاريخچه وليدبن مغيره در روايات اسلامى چنين آمده كه وى پيرمردى مجرب از داهيان عرب بود. وى از كسانى بود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله را استهزاء مى كرد. اين مطلب بر مى گردد به روزهاى اوليه دعوت اسلام در مكه، كه «قمى» در تفسير خود چنين مى نويسد:

رسول خدا صلى الله عليه و آله در حجر اسماعيل مى نشست و قرآن مى خواند. روزى قريش كه دور وليدبن مغيره جمع شده بودند، از او پرسيدند:

- اى اباعب__دالشم__س اين چيست كه محم__د مى گويد؟ آيا شع__ر است، يا كهان__ت، و ي_ا خطاب__ه؟ او در پاس__خ گف__ت: بگ__ذاري__د نزديك__ش ش__وم و كلام__ش را بشن__وم! پس نزد آن جناب رفت و گفت:

- اى محمد از اشعارى كه سروده اى برايم بخوان! حضرت فرمود:

- آن چه مى خوانم شعر نيست! بلكه كلامى از خداى تعالى است كه آن را ب_راى م_لائ_كه و انبي_اء و رس_ولان خ_ود پسن_ديده اس_ت! ولي_د گ_فت:

- مق_دارى از آن را ب_رايم تلاوت كن!

رسول خدا صلى الله عليه و آله سوره حم سجده را خواند، و وقتى رسيد به آيه شريفه: «فَاِنْ اَعْرَضُوا فَقُلْ اَنْذَرْتُكُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ!» (13 / فصلت) وليد حالش متغير شد و موى سر و صورتش سيخ شد، و بدون اين كه به قريش خبر ببرد ك_ه چه شد، مستقيما به خانه خود رفت.

قريش نزد ابوجهل شدند و گفتند: اى اباحكم، ابوعبدالشمس از دين خود بيرون شد و به دين محمد گرائيد، مگر نمى بينى كه از آن زمان كه به نزد محمد رفت ديگر نزد ما برنگشت. روزى صبح ابوجهل نزد وليد رفت و گفت: اى عمو، تو ما را سرافكنده و رسوا كردى، و زبان شماتت دشمن را بر سر ما دراز نمودى و به دين محمد گرائيدى! وليد گفت من به دين او نگرائيدم و لكن از او كلامى شنيدم كه از سنگينى و دشوارى پوست بر بدن جمع مى شود. ابوجهل گفت: حال بگو ببينم آيا كلام او خطابه نبود؟ گفت نه، براى اين كه خطابه كلامى متصل و پيوسته است، و كلام او بند بند است، آن هم بند

ص:82

بندى كه بندهايش شباهتى به هم ندارند.

ابوجهل پرسيد: آيا شعر است؟ گفت: نه، شعر هم نيست، براى اين كه تو خود آگاهى كه من اشعار عرب همه اقسامش را شنيده ام، بسيطش و مديدش و رجزش را، و كلام محمد به هيچ وجه نمى تواند شعر باشد. ابوجهل پرسيد: پس چيست؟ وليد گفت: بايد به من مهلت بدهيد تا درباره اش فكر كنم.

فرداى آن روز قريش به وليد گفتند: اى ابا عبدالشمس نظرت درباره سؤال ما چه شد؟ گفت: شما بگ_وييد ك_لام محمد سحر است، براى اين كه دل انسان را مسخر مى كند!

خداى تعالى در قرآن كريم درباره او چنين فرمود:

_ «اِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ، فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ!» (18 و 19/مدثر)

فكرى كرد و اندازه اى گرفت، خدايش بكشد با آن اندازه اى كه گرفت، باز هم خدايش بكشد با آن اندازه اى كه گرفت، آن گاه نظرى كرد، و سپس چهره درهم كشيد، و رويى ترش كرد، خواست بفهماند من بزرگتر از آنم كه زير بار اين سخنان بروم، و در آخر گفت: اين قرآن نمى تواند چيزى به جز سحرهاى قديمى ب_اشد، اي__ن نيست مگ_ر س_خن بشر!

وليدبن مغيره همه در اين انديشه بود كه چيزى بگويد كه با آن دعوت اسلام را ب_اطل كند و م_ردم م_عاند م_ثل خودش آن گفته را بپسندند. پيش خود فكر كرد آيا بگويد اين قرآن شعر است، يا بگويد كهانت و جادوگرى است؟ يا بگويد هذيان ناشى از جنون است؟ يا بگويد از اسطوره ها و افسانه هاى قديمى است؟ بعد از آن كه همه فكرهاي__ش را كرد اين طور سنجيد كه بگويد: قرآن سحرى از كلام بشر است...! (سَاُصْلي__هِ سَقَ__رَ! به زودى او را داخ__ل سق__ر مى كن_م!) (26 / مدثر)(1)

ص:83

كتاب خدا و فرستاده او بر مى آمدند، و از ايشان مى خواستند كه دست از اين كار بردارند و به خدا و رسولش ايمان بياورند، غافل از اين كه كلمه عذاب عليه آنان حتمى شده، و به زودى به وبال اعمال خود و كيفر آن چه كرده اند، خواهند رسيد.

در قرآن كريم موارد ديگرى نيز وجود دارد كه خداى سبحان چنين دستورتى را به پيامبرگرامى خود داده است، مانند آيات زير در سوره هاى مزمل و انعام و معارج و زخرف:

_ « مرا در خصوص تكذيب كنندگان كه غرور نعمت ايشان را به تكذيب واداشته است، وابگذار، روزكى چند مهلتشان ده،كه نزد ما عذاب هايى و دوزخى هست!»(11و 12/ مزمل)

- «آن گاه رهاشان كن تا در سخ_نان بيه_وده خ_ود س_رگرم ب_اش_ند.» (91 / انعام)

- «رهاشان كن تا سرگرم چرنديات خود باشند، تا آن كه ديدار كنند آن روزى را كه وعده داده شده اند!» (42 / معارج)

- «از ايشان چشم پوشى كن، و به ايشان سلام بگو، كه به زودى خواهند فهميد!» (89 / زخرف)(1)

ص:84

حبشه در زمان ظهور پيامبر اسلام داراى سكنه مسيحى بوده و پادشاه آنان نجاشى نام داشت. در روايات اسلامى، تاريخ مسافرت مسلمانان اوليه به حبشه را، تفسير خازنى از قول راويان مختلف چنين نوشته است:

چون جعفر بن ابيطالب با عده اى از اصحاب پيغمبر صلى الله عليه و آله به سرزمين حبشه هجرت كرده و آن جا را براى خود مأمنى قرار دادند، و از طرفى هم خود پيغمبر صلى الله عليه و آله به مدينه هجرت كرده بود، سران قريش در «دارالندوه» جمع شده و گفتند: ما بايد از مسلمانانى كه در حبشه هستند به عنوان خونبهاى كشته هاى خود در بدر قصاص كنيم. اينك مالى براى نجاشى به عنوان هديه بفرستيد تا آنان را به شما تحويل دهد. براى اين كار دو نفر از مردان زيرك و صاحب رأى تان را اختيار كنيد.

پس عمروبن عاص و عماره بن ابى معيط را با هدايا به سوى نجاشى فرستادند. آن دو از راه دريا به سوى حبشه روانه شدند. چون بر نجاشى وارد شدند، او را سجده كردند و بر او سلام نمودند، سپس گفتند:

- قوم و خويشان ما مخلص و سپاسگزار شمايند، و نسبت به ياران و اصحاب شما هم محبت دارند، اينك ما را به سوى تو فرستاده اند تا تو را از اين دسته مردمى كه وارد مملكت تو شده اند، بترسانيم، زيرا آن ها پيروان مرد كذاب و دروغگويى هستند كه گمان مى كند رسول خداست، و جز نادانان و سفيهان ما كسان ديگرى پيرو او نشده اند، و ما ك__ار را بر آن__ان چن__ان تن__گ كرديم كه به ناچ__ار پناهنده به دره اى در زمي__ن خود ما شدند و كسى به آنان وارد نمى شد، و گرسنگى و تشنگى آنان را به مردن مى رسانيد.

چون كار بر او بسيار دشوار شد پسرعموى خود را به سوى تو فرستاد تا دين تو را فاسد كند، و ملك و رعيت تو را از چنگال تو در بياورد. از آنان بترس و آن ها را به م_ا بسپار تا شرشان را از تو بگردانيم.

اگر صدق گفتار ما را بخواهى نشانه اش اين است كه چون بر تو وارد شوند برايت سجده نمى كنند، و با تحيتى كه مردم به آن تو را تحيت مى گويند، آنان تو را چنان سلام نمى دهند. اين ها همه براى نفرتى است كه از دين و آئين تو دارند. گويد: نجاشى مسلمانان را طلب كرد، چون براى ملاقات نجاشى به دم در رسيدند، جعفربن ابيطالب صدا زد:

- حزب اللّه از تو اذن مى طلبند كه وارد شوند! نجاشى گفت:

- ب_ه صاحب اين ندا بگوييد دوباره صدا زند! جعفر دوباره همان كلمات را گفت.

ص:85

نجاشى گفت: آرى در امان خدا و ذمه او وارد شوند!

عمرو عاص به رفيقش گفت: - نشنيدى كه چگونه به كلام «حزب اللّه» تكلم كردند، و پادشاه هم چگونه آنان را پاسخ داد؟ اين پيش آمد بر عمروعاص و رفيقش ناگوار آمد. مسلمانان وارد ش_دند لكن ب_راى نجاشى سجده نكردند. عمروعاص گفت:

- اى پ_ادش__اه، ندي__دى كه تكب__ر كردند و براى تو سج__ده ننمودن__د؟ نجاش__ى ب__ه مسلمان___ان گف___ت:

- چرا برايم سجده نكرديد؟ و به همان شكل كه ديگران مرا تحيت و سلام مى دهند، شما سلام نداديد؟ گفتند:

- ما تنها خدايى را كه تو را آفريده و ملك و سلطنت بخشيده سجده مى كنيم. تحيتى كه آن را تذكر دادى وقتى تحيت ما بود كه بت پرست بوديم. اكنون كه خدا برايمان پيغمبر راستگوي__ى فرستاده، او تحيت__ى را به ما آموخته كه مورد رضايت و خوشنودى خداس__ت! او س__لام گفت__ن را به ما ي__اد داده ك_ه تحي_ت اه__ل بهشت است!

نجاشى دانست كه سخن آنان حق، و همان چيزى است كه در تورات و انجيل مذكور است. سپس گفت: كدام يك از شما بوديد كه ندا كرديد: «حزب اللّه از تو اذن مى خواهد؟» جعفر گفت:

- من بودم! اى نجاشى تو يكى از پادشاهان روى زمين و از اهل كتاب هستى. نزد تو سخن گفتن زياد و همچنين ستم كردن روا نباشد. من دوست دارم كه از طرف ياران خود پرسشى كنم و به من پاسخ داده شود. اينك يكى از اين دو نفر را دستور فرما كه ساكت شود و ديگرى به سؤال من پاسخ دهد، تا تو خود گفتگوى ما را بشنوى! عمروعاص به جعفر گفت: آن چه خواهى بگو! جعفر به نجاشى گفت:

- از اين دو تن سؤال كن: آيا ما بنده ايم يا آزاد؟ نجاشى از آنان پرسيد: اينان بنده اند يا آزاد؟ گفت:

- البته آزاد و شريفند! نجاشى گفت: از بنده بودن خلاص شدند. جعفر گفت: - از آنان سؤال بكن، آيا خونى را به ناحق ريخته ايم تا از ما قصاص كنند؟

عم_روع_اص گف_ت: اب_دا قط_ره اى خ_ون ه_م نريخته اند! جعفر گفت:

- بپ__رس، آي__ا ام__وال م__ردم را ب__ه ناح__ق برده اي__م ت__ا اداى آن ب__ر عه__ده م__ا باش__د؟ نجاش___ى گفت:

- برفرض هم كه چنين باشد، و مال زيادى از ايشان برده باشيد من خود آن را ادا مى كنم! عمروعاص گفت: خير، يك قيراط هم از مال كسى نبرده ايد! نجاشى گفت: پس از

ص:86

آن ها چه مى خواهيد؟ عمروعاص گفت:

- ما و آن ها بر يك دين بوديم كه آن دين پدرانمان بود. آن ها دست از آن برداشتند و ب_ه دي_ن ديگ__ر گرويدن_د. اكن__ون خويش__ان ما را فرستاده اند كه آنان را به ما بسپارى تا به ديار خود بريم.

نجاشى گفت: آن دينى كه بر آن بوده ايد چه بوده، و دينى كه اينان بدان گرويده اند چ__ه مى باش__د؟ جعف_ر گفت:

- دينى كه سابقا بر آن بوديم، دين شيطان بود، كه سنگ ها را پرستش مى كرديم، و به خداى يكتا كفر مى ورزيديم، و اما دينى كه به آن گرويده ايم، همانا دين خدايى اسلام است، (يعنى دين تسليم فرمان الهى،) و آن دين را رسولى از جانب خدا به وسيله كتاب آسم_انى - كه مانند كتاب آسم_انى «ف_رزند مريم» و م_وافق با آن است - آورده است.

نجاشى گفت: اى جعفر سخن بزرگى گفتى! سپس نجاشى دستور داد ناقوس زدند. صداى ناقوس كه بلند شد، هر قسيس و راهبى بود پيش نجاشى حاضر شدند. نجاشى به آن ها گفت:

- شما را به خدايى كه انجيل را بر عيسى نازل كرد سوگند مى دهم آيا بين عيسى و روز قيامت پيغمبر مرسلى ديگر سراغ داريد؟ گفتند: آرى! بشارت آن را عيسى داده، و فرموده است:

- كسى كه به او ايمان آورد به من ايمان آورده است، و كسى كه به او كافر شود به من كفر ورزيده است! نجاشى به جعفر گفت:

- اين مرد به شما چه مى گويد، و به چه امر مى كند، و از چه نهى مى كند؟ جعفر گفت:

- بر ما كتاب خدا را قرائت مى كند، به معروف امر مى كند، و از منكر و ناشايست نهى مى كند، ما را به همسايه دارى و صله رحم و نيكويى به يتيمان فرمان مى دهد، امر مى كند كه خداى يگانه را پرستش كنيم، و براى او شريك قائل نشويم!

نجاشى گفت: از آن چه براى شما مى خواند براى من اندكى بخوان! جعفر سوره عنكبوت و سوره روم را براى نجاشى قرائت كرد. اشك از چشمان نجاشى و يارانش جارى شد و همگى گفتند:

- باز برايمان بخوان از آن كتاب! جعفر سوره كهف را برايشان خواند. عمرو ع_اص خ_واست نجاش__ى را علي__ه آنان ب_ه غض__ب در آورد گف__ت:

- اينان عيسى و مادرش را دشنام مى دهند. نجاشى گفت: درباره عيسى و مادرش

ص:87

چه مى گوييد؟ جعفربن ابيطالب مشغول قرائت كردن سوره مريم شد و چون به آياتى رسيد ك_ه در آن ها صحبت مري_م و عيسى شده، نجاشى گفت:

- به خدا قسم مسيح بر آن چه شما مى گوييد چيزى نيفزود! سپس روى به جعفر و ي_ارانش ك_رد و گ_فت:

- برويد، آسوده زندگى كنيد، كه تا در مملكت من هستيد، در امان خواهيد ب___ود. س_پ_س گ___ف_ت:

- به شما بشارت مى دهم كه در سرزمين من بر حزب ابراهيم مكروهى نخواهد رسيد! عمروعاص گفت:

_ اى نجاش__ى حزب ابراهي__م كيانند؟ گف__ت: اين طايف__ه و آن كس كه از نزد او به اي__ن دي_ار آمده ان_د، و كسانى كه پيروش__ان باشن__د از حزب ابراهي__م خواهن__د ب__ود!

مشركين سخن نجاشى را انكار كرده و ادعا نمودند كه ما بر دين ابراهيم هستيم. نجاشى هدايايى كه عمروعاص و رفيقش آورده بودند به آن ها رد كرد و گفت: - اين هديه اى كه براى من آورده ايد رشوه است. آن را ببريد كه خدا مرا سلطنت و ملك عطا كرده است، بدون اين كه از من رشوه اى گرفته باشد!

جعفر گويد: ما از نزد نجاشى بيرون آمديم و در كنار او به خوبى و خوشى زن__دگ_ى مى ك_ردي_م!(1)

ص:88

واقعه دارالندوه، و اهميت تاريخى كه اين وقايع دارد و در واقع آغاز هجرت رسول خدا صلى الله عليه و آله و ساير جريانات مهم تاريخ اسلام از آن واقعه به بعد اتفاق مى افتد، موجب گرديده در روايات اسلامى مفصلاً و با جزئيات كامل نقل گردد.

ص:89

مى شويد و عجم هم به دين شما در مى آيد، و در بهشت پادشاهان خواهيد بود! گفتند: اين_ك راضى هستيم!

ص:90

قريش اين را بديدند و به مكه برگشتند و با خود گفتند كه ايمن از اين نيستيم كه يكى از بزرگان قريش به دين محمد در آيد و او و پيروانش به همين بهانه در «دارالن_دوه» اجتم_اع كنند، و در نتيج_ه مرام ما تباه گردد.

قانون قريشيان چنين بود كه كسى داخل «دارالندوه» نمى شد مگر اين كه چهل سال از عمرش گذشته باشد. بى درنگ در «دارالندوه» مجلس تشكيل دادند و چهل نفر از سران قريش گرد هم جمع شدند. ابليس به صورت پيرى سالخورده در انجمن ايشان در آمد. دربان پرسيد: تو كيستى؟ گفت: من پيرى از اهل نجدم كه هيچگاه رأى صائبم را از شما دريغ نداشته ام، و چون شنيدم كه درباره اين مرد انجمن كرده ايد آمده ام تا شما را كمك فكرى بكنم. دربان گفت: اينك در آى! و ابليس داخل شد.

ب_ع_د از آن ك_ه ج_لس_ه وارد ش_ور ش_د، اب_وجه_ل گف_ت:

- اى گروه قريش! همه مى دانيد كه هيچ طايفه اى از عرب به پايه عزت ما نمى رسد، ما خانواده خداييم. همه طوايف عرب سالى دو بار به سوى ما كوچ مى كنند. ما را احترام مى گذارند. به علاوه، ما در حرم خدا قرار داريم كسى را جرأت آن نيست كه به ما طمع ببندد. ما تا بوده چنين بوده ايم تا آن كه محمدبن عبداللّه در ميان ما پيدا شد، و چون او را مردى صالح و بى سر و صدا و راستگو يافتيم به لقب «امين» ملقب كرديم، تا آن كه رسيد بدان جا كه رسيد، و ما هم چنان پاس حرمت او را داشتيم و ادعا كرد كه فرستاده خداست، و اخبار آسمان را برايش مى آورند، عقايد ما را خرافى دانست. خدايان ما را ناسزا گفت. جوانان ما را از راه بيرون كرد، و ميان ما و جماعت هاى ما تفرقه انداخت. هيچ لطمه اى بزرگتر از اين نبود كه پدران و نياكان ما را دوزخى خواند و من اينك فكرى درباره او كرده ام. گفتند: چه فكرى؟

گفت: من صلاح مى بينم مردى تروريست از ميان خود انتخاب كنيم تا او را ترور كند. اگر بنى هاشم به خون خواهى اش برخاستند به جاى يك خونبها ده خونبها مى پردازيم! ابليس خبيث گفت: اين رأى ناپسند و نادرستى است! گفتند: چطور؟ گفت: براى اين كه قاتل محمد را خواهند كشت. و آن كدام يك از شماست كه خود را به كشتن دهد؟ آرى اگر محمد كشته شود، بنى هاشم و هم سوگندهاى خزاعى ايشان به تعصب درآمده و هرگ__ز راضى نمى شوند كه قاتل محمد آزادانه روى زمين راه برود، و قه__را مي__ان شما و ايش_ان جنگ درگي_ر ش_ده و در حرمت_ان به كش__ت و كشت__ار وادار خواهيد شد.

ص:91

يكى ديگر از ايشان گفت: من رأى ديگرى دارم. ابليس گفت: رأى تو چيست؟ گفت: او را در خانه اى زندانى كنيم و قوت و غذايش دهيم تا مرگش برسد، و مانند زهير و نابغه و امرالقيس بميرد.

ابلي_س گف__ت: اي__ن از رأى اب__وجه_ل نك_وهي___ده ت___ر و خبي____ث ت____ر اس_____ت.

گفتن_د: چ_ه طور؟ گفت: ب_راى اين كه بنى هاشم به اين پيشنهاد رضايت نمى دهند، و در يكى از موسم ها كه همه اعراب به مكه مى آيند، نزد اعراب استغاثه برده و به كمك ايش_ان محمد را از زندان بيرون مى آورند.

يكى ديگر از ايشان گفت: نه، و لكن او را از شهر و ديار خود بيرون كرده و خود به فراغت بت هايمان را پرستش كنيم. ابليس گفت: اين از آن دو رأى نكوهيده تر است. گفتند: چه طور؟ گفت: براى اين كه شما زيباترين و زبان آورترين و فصيح ترين مردم را از شهر و ديار خود بيرون مى كنيد. او را به دست خود به اقطار عرب راه مى دهيد، و او همه را فريفته و به زبان خود مسحور مى كند، يك وقت خبردار مى شويد كه سواره و پياده عرب مكه را پر كرده و متحير و سرگردان مى مانيد!

به ناچار همگى به ابليس گفتند: پس تو اى پيرمرد بگو كه رأى تو چيست؟

ابليس گفت: جز يك پيشنهاد هيچ علاج ديگرى در كار او نيست. پرسيدند: آن پيشنهاد چيست؟ گفت: آن اين است كه از هر قبيله اى از قبايل و طوايف عرب يك نفر انتخاب شود، حتى يك نفر هم از بنى هاشم انتخاب شود، و اين عده هر كدام يك كارد و يا آهن و يا شمشيرى برداشته و نابهنگام بر سرش ريخته و همگى دفعتا بر او ضربت وارد كنند، تا معلوم نشود به ضرب كدام يك كشته شده است، و در نتيجه خونش در ميان قريش متفرق و گم شود، و بنى هاشم نتوانند به خونخواهى اش قيام كنند، چون يك نفر از خود ايشان شريك بوده است، و اگر خون بها مطالبه كردند شم_ا مى ت_وانيد س_ه ب_راب_رش را هم بدهيد.

گ_ف_ت_ن_د: آرى ده ب_راب_ر ه_م م_ى ده_يم.

آن گاه همگى رأى پيرمرد نجدى (ابليس) را پسنديده و بر آن متفق شدند و از بنى هاشم ابولهب عموى پيغمبر داوطلب شد.

ص:92

آن شب__ى كه قريشيان مى خواستن__د آن حضرت را به قت__ل برسانند، اجتماع كرده و ب__ه مسج_دالح__رام درآم_دن__د و ش_روع كردن__د ب_ه س__وت زدن و ك__ف زدن و دور خان__ه ط__واف ك__ردن... وقت__ى خواستن__د ب__ر آن حض__رت درآم__ده و به قتل__ش برسانن_د، ابوله__ب گفت:

- من نمى گ__ذارم شبانه به خان__ه او در آييد، براى اين كه در خانه زن و بچه هست، و ما ايم__ن نيستي__م از اين ك__ه دس__ت خيانت ك__ارى به آن__ان نرسد، ل__ذا او را تا صبح تحت نظ__ر مى گيري__م و وقت__ى صب__ح ش__د وارد ش_ده و ك__ار خ_ود را مى كنيم.

به همين منظور آن شب تا صبح اطراف خانه رسول خدا صلى الله عليه و آله خوابيدند. از آن سو رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود تا بسترش را بگستردند. آن گاه به على بن ابيطالب عليه السلام فرمود: جان__ت را فداى من كن! ع__رض كرد: چشم يا رس__ول اللّه! فرم__ود: در بست__ر من بخواب و پتوى مرا به سر بكش! على عليه السلام در بستر پيغمبر خدا خوابيد و پتوى آن حضرت را به سرش كشيد.

آن گاه جبرئيل آمد و دست رسول اللّه صلى الله عليه و آله را گرفته و از منزل بيرون برد، و از ميان قريشيان كه همه در خواب رفته بودند، عبور دادند، در حالى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله م_ى خ_وان__د: «وَ جَعَلْن_ا مِ_نْ بَيْ_نِ اَيْديهِ_مْ سَ_دّا وَ مِ__نْ خَلْفِهِ__مْ سَدّا فَاَغْشَيْناهُ__مْ فَهُ_مْ لا يُبْصِ___رُونَ!» (9 / يس)

جبرئي__ل گف_ت: راه «ث_ور» در پي__ش گ_ي_ر!

( «ث__ور» كوه__ى اس_ت بر سر راه مِن_ى، و از اين جه__ت «ث__ور - گ__او» مى نامن__د كه كوهانى نظير كوه_ان گ_او دارد.) رس__ول خدا صلى الله عليه و آله وارد غ__ار شد و در آن ج__ا ماند.

وقتى صبح شد، قريش به درون خانه ريخته و يكسره به طرف بستر رفتند. على عليه السلام از رختخواب پريده و در برابرشان ايستاد و گفت: چه كار داريد؟ گفتند: محمد كجاست؟ گفت: مگر او را به من سپرده بوديد؟ شما خودتان مى گفتيد كه او را از شهر و ديار خود بي__رون مى كنيم. او هم قبل از اين كه شما بيرونش كنيد خودش بيرون رفت. قريش رو به ابوله__ب آورده و او را به باد كت__ك گرفتند و گفتن__د: اين نقش__ه تو بود كه از سر ش__ب ما را به آن فري__ب دادى!

ص:93

آن ها مردى بود از قبيله خزاعه به نام ابوكرز كه جاى پاى اشخاص را خوب تشخيص مى داد. قريشيان به او گفتند: امروز روزى است كه تو بايد هنرنمايى كنى. ابوكرز به در خانه رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و به قريشيان جاى پاى رسول خدا صلى الله عليه و آله را نشان داد و گفت: به خدا سوگند اين جاى پاى مانند جاى پايى است كه در مقام است. (منظور جاى پاى ابراهي__م عليه السلام در مقام ابراهي_م است.)

ابوبك__ر آن شب به طرف منزل رسول خدا صلى الله عليه و آله مى آمد. حضرت او را برگردانيده و با خ_ود به غ_ار ب_رده ب_ود. ابوكرز گف__ت: اين جاى پاى مسلم__ا جاى پ__اى ابوبك__ر و يا جاى پاى پدر اوست. آن گاه گفت شخص ديگرى غير از ابوبكر نيز همراه او بوده است.

و هم چنان جلو مى رفت و اثر پاى آن حضرت و همراهش را نشان مى داد تا به در غار رسيد. آن گاه گفت: از اين جا رد نشده اند، يا به آسمان رفته اند يا به زمين فرو شده اند. (چون احتمال نمى داد به غار رفته باشند، زيرا خداوند متعال عنكبوتى را مأمور كرده بود تا دهنه ورودى غار را با تار خود بپوشاند. علاوه ملائكه اى به صورت سوارى در ميان قريشيان گفت: - در غار كسى نيست!

قريشيان در دره هاى اطراف پراكنده شدند، و خداوند بدين وسيله ايشان را از فرستاده خود دفع فرمود: و آن گاه به رسول گرامى خود اجازه دادتا «هجرت» را آغازكند!)

اين بود شرح ماجراى جلسه مشورتى كفار در دارالندوه مكه براى كشتن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و شروع مهاجرت آن جناب به مدينه.

ص:94

خاك در دست داشت، آن را به سر قريشيان پاشيد، و در نتيجه هيچ يك از ايشان او را نديد، و او هم چنان پيش مى رفت تا به هند و ابى بكر رسيد، آن دو تن نيز برخاسته و در خدمتش به راه افتادند تا به غار رسيدند، و هند به دستور آن حضرت به مكه برگشت و رسول خ_دا صلى الله عليه و آله و ابوبكر وارد غار شدند.

روايت در ادامه داستان آن شب مى گويد:

از شب بعد يك ثلث گذشت، على عليه السلام و هندبن ابى هاله به راه افتادند و در غار رسول خدا صلى الله عليه و آله را ديدار كردند.

حضرت به هند دستور داد تا دو شتر براى او و همراهش خريدارى كند. ابوبكر عرض كرد: من دو راحله تهيه ديده ام كه با آن به يثرب برويم. فرمود: من آن ها را نمى گيرم مگر اين كه قيمتش را از من بستانى. عرض كرد: به قيمت برداريد! حضرت به على عليه السلام فرمود: قيمت مركب هاى ابوبكر را به او بده، او نيز پرداخت.

آن گاه به على عليه السلام درباره بدهى ها و تعهداتى كه از مردم مكه به عهده داشت، و امانت هايى را ك_ه ب_ه وى سپرده ب_ودند، سف_ارشاتى كرد.

قريشيان در ايام جاهليت محمد صلى الله عليه و آله را «امين» مى ناميدند، و به وى امانت مى سپردند، و او را حافظ اموال و متاع خود مى دانستند، همچنين اعرابى كه از اطراف در موسم حج به مكه مى آمدند همين كار را مى كردند. اين معنا هم چنان تا ايام رسالت آن حضرت ادامه داشت. در هنگام هجرت امانت هايى نزد آن حضرت گرد آمده بود و لذا به على عليه السلام فرمود تا همه روز صبح و شام در مسيل مكه جار بزند كه - هر كس در نزد محمد صلى الله عليه و آله امانتى و يا طلبى دارد بيايد تا من امانتش را ب_ه او ب_دهم!

همي_ن روايت اض_افه كرده كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله به على عليه السلام فرمود:

- يا على، مردم مكه به تو آسيبى نمى رسانند تا به مدينه نزد من آيى، پس امانات مرا در جلو انظار مردم به صاحبانش برسان، و من فاطمه دخترم را به تو و تو و او را به خدا مى سپارم، و از او مى خواهم كه شما را حفظ كند. سپس فرمود:

- براى خودت و براى فاطمه ها و براى هر كس كه بخواهد با تو هجرت كند، راحله و مركب خريدارى كن! هجرت كنندگان با على عليه السلام فاطمه دختر رسول اللّه صلى الله عليه و آله ، فاطم_ه بنت اس_د مادر عل_ى عليه السلام ، فاطم_ه دختر زبير بود.

ص:95

على عليه السلام به ياد آن شبى كه در بستر رسول اللّه صلى الله عليه و آله خوابيده بود، و به ياد آن سه شبى كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله در غار بود، اين اشعار را سرود:

- با جان خود حفظ كردم، بهترين كسى را كه بر زمين قدم نهاد!

بهترين كسى را كه دور خانه كعبه و حجر اسماعيل طواف كرد،

محمد! وقتى ترسيد مبادا نيرنگى به او بزنند،

پروردگار ذوالجلال من او را از مكر دشمن حفظ كرد،

من در بسترش خوابيدم، و مراق__ب دشمنان بودم كه كى مرا پ_اره پ_اره مى كنن__د،

در حالى كه خ__ود را براى كشته شدن و اسير گشت__ن آماده كرده بودم،

رسول خدا در غار با ايمنى و آرامش بيتوته كرد،

آرى، در غار و در حفظ خدا و پوشش او بود!

سه روز ايستاد، و آن گاه براي_ش مه__ار ش__د شت_رانى پليد پ__ا،

شت_رانى كه به ه__ر س_و راه مى افتادن__د، و بيابان را قطع مى كردند!(1)

ص:96

«اِلاّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ اِذْ اَخْرَجَهُ الَّذينَ كَفَرُوا ثانِىَ اثْنَيْنِ اِذْهُما فِى الْغ_ارِ!»

(40 / توبه)

اين آيات آن برهه از تاريخ اسلام را بيان مى كند كه تاريخ هجرت از آن لحظات آغاز مى گردد. رسول خدا صلى الله عليه و آله بى يار و بى كس از مدينه بيرون آمده بود و دشمنان قص__د جان__ش ك__رده بودن__د، ولى خداون__د متع__ال با جن__ودى كه ب_راى كس__ى قابل رؤيت نبود يارى اش فرمود.

- «اگر شما مؤمنين او را يارى نكنيد، بارى خداوند يارى خود را نسبت به او هويدا ساخت، و همه به ياد داريد در آن روزى كه احدى ياور و دافع از او نبود، و دشمنان بى شمار او با هم يكدل و يك جهت براى كشتنش از هر طرف احاطه اش كردند، و او ناگزير شد به اين كه از مكه بيرون رود، و جز يك نفر با او نبود، در آن موقعى كه در غار جاى گرفته و به همراه خود مى گفت: لا تَحْزَنْ!

- از آن چه مى بينى اندوهناك مشو كه خدا با ماست! و يارى به دست اوست! در آن موقع خدا چگونه يارى اش كرد، و "سكينت" خود را بر او نازل، و او را با لشكريان نامرئى كه به چشم شما نمى آمدند، تأييد فرمود، و كلمه آنان كه كفر ورزيدند - يعنى آن حكمى را كه بر وجوب قتل او صادر كردند، و دنبالش دست به اقدام زدند - خنثى و مغلوب نمود. آرى، كلمه خدا - يعنى آن وعده نصرت و اظهار دين و اتمام نورى كه به پيغمبرش داد - غالب و برتر است! و خدا عزيز و مقتدرى است كه هرگز مغلوب نمى گردد، و حكيمى است كه هرگز دچار جهل نمى شود، و در اراده و فعلش دچار خبط و اشتباه نمى شود!»

ص:97

مقصود از «غارى» كه در آيه اشاره شده غار حرا نيست، بلكه غارى است در كوه ث_ور كه در چهار فرسخى مكه قرار دارد.

مقصود از «همراه» كه در آيه اشاره رفته، بنا بر قول قطعى «ابوبكر» است. مقصود از بيان «لا تَحْزَن!» حزن و اندوهى است كه از ترس ناشى مى شود، يعنى رسول خدا صلى الله عليه و آله به همراهش ابوبكر گفت:

_ « از ترس تنهاي__ى و غربت و بى كسى ما، و فراوانى و يكدلى دشمنان من، و اين ك__ه م__را تعقي__ب كرده اند، غم مخ__ور! كه خداى سبح__ان با ماس__ت، او مرا ب_ر دشمن__ان ي__ارى مى دهد!»

مقصود از «سكينت» در آيه، اين است كه خداوند سكينت خود را بر رسول گرامى خود نازل، و رسول خويش را به جنودى كه دشمنان نمى ديدند، تأييد فرمود، و آن جنود دشمنان را از راه هاى مختلفى از وى دفع مى كردند، و آن راه هاى مختلف همان عواملى ب_ود ك_ه در انص_راف مردم از وارد شدن در غار و دستگير كردن آن جناب مؤثر بود.(1)

ص:98

حالى كه خ_اك ها را از سر خود تك__ان مى دادن__د. به خوابگ__اه آن حض__رت حمل_ه بردن_د و او را نيافتند.

ص:99

جف__ت كبوتر وحشى در دهانه غ__ار ديدم و فهمي_دم كه معقول نيست كسى در غار بوده باشد.

يكى ديگر گفت: اين تار عنكبوتى كه من مى بينم اين قدر قديمى است كه گويا قبل از تولدمحمد در اين جا تنيده شده است!

ص:100

اينك اسباب سفر و مركب برايم آماده ساز!

ابوبكر هم گفت: نزد اسماء دخترم برو و به وى بگو براى من دو تا مركب و زاد راه فراهم كند، و داستان ما را به عامربن فهيره اعلام بدار! (عامر بن فهيره قبلاً از غلامان ابوبك__ر بود كه بعدا اسلام آورده ب__ود.) و به وى بگو دو راحل__ه مرا با مق__دارى زاد راه ب__ردارد و بياورد.

ابن اريقط نزد على عليه السلام آمد و داستان را به عرضش رسانيد. على بن ابيطالب عليه السلام زاد و راحله را براى آن حض__رت فرستاد. عامربن فهيره هم زاد و دو راحله ابى بكر را آورد.

رسول خ__دا صلى الله عليه و آله از غار بيرون آمد و سوار ش__د. ابن اريق__ط آن جناب را از راه نخله كه در مي__ان كوه ه__ا به سوى مدين__ه امتداد داشت، حرك__ت داد، و هيچ جا به جاده معمول__ى بر نخوردن_د، مگر در قدي__د كه در آن جا به من__زل « ام معبد» در آمدند.

ص:101

انص__ار از بيرون آم__دن رسول خدا صلى الله عليه و آله از مك__ه خبردار شده بودن__د، و در انتظار رسيدنش دقيق__ه شمارى مى كردن__د، تا آن كه در محل__ه «قبا» (در آن نقط__ه اى كه بعدا مسجد قبا ساخته شد،) او را بديدند، و چيزى نگذشت كه خبر ورودش در همه شهر پيچي__د، و مرد و زن خوشح__ال و خندان به يكديگ__ر بشارت گوي__ان، به استقبالش شتافتند!(1)

ص:102

ص:103

«وَعَدَ اللّهُ الَّذينَ امَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُواالصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِى الاَرْضِ!» (55 / نور)

اين آيه وعده جميلى است كه به مؤمنين، آن ها كه عمل صالح هم دارند، متوجه است. به آنان وعده مى دهد كه به زودى جامعه صالحى مخصوص به خودشان برايشان درست مى كند و زمين را در اختيارشان مى گذارد و دين شان را در زمين متمكن مى سازد و امنيت را جايگزين ترسى كه داشتند، مى كند، امنيتى كه ديگر از منافقين و كيد آنان و از كفار و جلوگيرى هايشان بيمى نداشته باشند، خداى را آزادانه عبادت كنن_د و چي_زى را ش_ريك او ق_رار ندهند!

خطاب در اين آيه به عموم مسلمين است، كه در ميان آنان هم منافق هست و هم مؤمن و مؤمنين ايشان نيز دو طايفه اند: يكى كسانى كه عمل صالح مى كنند و يكى آنان كه عمل صالح ندارند، ولى وعده اى كه در آن آمده مخصوص كسانى است كه هم ايمان داشته باشند و هم اعمالشان صالح است.

آيه مورد بحث از مردمى خبر مى دهد كه بعد از ارث بردن زمين، اجتماعى صال_ح تشكي_ل مى دهند.

بدون شك آيه شريفه درباره بعضى از افراد امت است، نه همه امت و نه اشخاص معينى از امت و اين افراد عبارتند از كسانى كه مصداق «الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ،» بوده باشند.

ص:104

مراد از خليفه شدن آن ها در زمين نظير استخلاف نياكان و امم گذشته اين است كه اجتماعى صالح از آنان تشكيل دهد كه زمين را ارث ببرند، آن طور كه نياكان و امم گذشته صاحبان قوت و شوكت ارث بردند و اين استخلاف قائم به «مجتمع صالح» ايشان است، نه به افراد معينى از ايشان، هم چنان كه در امت هاى قبل از ايش_ان ق_ائم ب_ه مجتم_ع بود.

مراد به تمكين دين مرضى آنان در زمين، اين است كه دين پسنديده ايشان را پاى برجا دارد، به طورى كه اختلافشان در اصول و سهل انگاريشان در اجراى احكام و عمل به فروع آن، متزلزلش نسازد و همواره اجتماعشان از لكه نفاق پاك باشد. مراد به تبديل خوفشان به امنيت اين است كه امنيت و سلام بر مجتمع آنان سايه بيفكند، به طورى كه نه از دشمنان داخلى بر دين و دنياى خود بترسند و نه خارجى و نه از دشمن__ى علن__ى و نه پنهانى!

مراد به اين كه فرمود: خداى را عبادت مى كنند و چيزى را شريك او نمى گيرند، همان معنايى است كه لفظ به طور حقيقت بر آن دلالت كند و آن عبارت است از اين كه اخلاص در عب__ادت عموميت پي__دا كند و بنيان هر كرامت_ى غير از كرامت تقوى منهدم گردد!(1)

ص:105

كند، در روزگ__ار مهدى عليه السلام خواه__د بود، چون اخبار متوات__ره اى كه از رسول خ_دا صلى الله عليه و آله و ائمه اهل بيت عليهم السلام در خصوصيات آن جناب وارد شده از انعقاد چنين جامعه اى خبر مى دهد، البته اين در صورتى است كه روى سخن را متوجه مجتمع سالم بدانيم، نه تنها حضرت مهدى عليه السلام ! حق مطلب اين است كه:

_ اگر واقعا بخواهيم حق معناى آيه را به آن بدهيم، (و همه تعصبات را كنار بگذاريم،) آيه شريفه جز با اجتماعى كه به وسيله ظهور مهدى عليه السلام به زودى منعقد مى ش_ود، ق_ابل انطباق با هيچ مجتمعى ديگر نيست!

در روايات اسلامى، عياشى از على بن الحسين عليه السلام روايت كرده كه وقتى اين آيه را ت_لاوت م_ى ك_رد، ف_رم_ود:

« ايشان، به خدا سوگند، شيعيان ما اهل بيتند، كه خدا اين وعده خود را در حق ايشان به وسيله مردى از ما منجز مى سازد و او مهدى اين امت است و او كسى است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله درباره اش فرمود:

_ اگر از دنيا نماند مگر يك روز، خدا آن روز را آن قدر طولانى مى سازد تا مردى از عترتم قيام كند، كه نامش نام من است، زمين را پر از عدل و داد كند، آن چنان كه پر از ظلم و جور شده باشد!»(1)

ص:106

پيدا كنند و در اختيار كردن هر قسم زندگى كه بخواهند آزادى داده شوند، در ميان همه انواع و انحاء زندگى، يك زندگى صالح را انتخاب مى كنند و جامعه اى صالح به وجود مى آورند كه در آن جامعه نماز به پا داشته شود و زكات داده شود و امر به معروف و نهى از منكر اجرا شود!(1)

ص:107

«وَ الَّذينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتابِ وَ اَقامُوا الصَّلوةَ اِنّا لا نُضيعُ اَجْرَ الْمُصْلِحينَ!» (170 / اعراف)

به طور كلى هر دينى از اديان كه داراى كتاب است در هر عصرى كه نازل شده باشد، متضم__ن طريقه فطرت است. زمين و يا جامعه بشرى فاسد نمى شود مگر با فساد طريق__ه فط_رت، آن طريق_ه اى كه خداوند متع__ال مردم را بر طب__ق آن آفري__ده اس__ت.

چيزى كه هست، در هر عصرى، از احكام فطرت، آن مقدارى را متضمن است كه اهل آن عص_ر استعداد پذيرفتن آن را دارن_د، قرآن مى فرمايد:

- « دين قيم و آن شريعتى كه تمامى حوائج زندگى بشر را بر مى آورد، همان فطرتى است كه خداوند بشر را بر طبق آن خلق كرده است و هيچ تبديلى در خلقت خداوند نيست، اين است آن دين قي_م و لك_ن بيشت_ر م_ردم نمى دانند!» (30 / روم)

- «دين در نزد خداونداسلام است!» (19 / آل عمران)

و اسلام و تسليم در برابر خداى سبحان و سنت جاريه او در تكوين و تشريع مبتنى بر تكوين اوست و اين دو آيه به بانگ رسا اعلام مى دارند كه دين خداى سبحان همان تطبيق دادن افراد است زندگى خود را با آن چه كه قوانين تكوينى اقتضاى آن را دارد و غرض از اين تطبيق، اين است كه اين نوع نايل شود به آن مقامى كه حقيقت اين نوع استحقاق رسيدن به آن را دارد و كارش رسد به جايى كه بتوان او را به طور حقيقت انسانى طبيعى و مربى تربيتى ناميد، كه ذاتش و تركيب طبيعيش، اقتضاى آن را دارد و آن چيزى كه واقعيت انسانى طبيعى اقتضاى آن را دارد، خضوع در برابر مبدأ غيبى است، كه وجود و بق__اء و سعادت و توفي__ق وى در شئون زندگ_ى و قوانين حاكمه در

ص:108

عالم قائم به اوست.

و اين خضوع همان دينى است كه ما آن را اسلام مى ناميم و قرآن و ساير كتب آسمانى كه بر انبياء و رسولان خدا نازل شده بشر را به سوى آن دعوت مى كنند! پس اصلاح شئون زندگى بشر و دور كردن هر خرافاتى كه به آن راه يافته و هر تكليف شاقى كه اوهام و اهواء به گردن بشر انداخته، جزو معناى دين است، نه اين كه اثر و خاصيت آن و يا حكمى از احكام آن باشد!

به عبارت ديگر، آن چيزى كه به منطق دين الهى بشر به سوى آن دعوت شده، همانا شرايع و سننى است كه مصالح او را در زندگى دنيوى و اخرويش تأمين مى كند، نه اين كه اول مجموعه اى از معارف و شرايع از پيش خود وضع نموده و سپس ادعا كند كه اين شرايع با مصالح بشر تطبيق نموده و مصالح بشر با آن منطبق است!!!

اين را گفتيم تا كسى توهم نكند كه دين الهى مجموعه اى از معارف و شرايع تقليدى خشك و بى مغزى است كه در كالبدش هيچ روحى جز روح استبداد نيست!

در آيه فوق دست آويختن به كتاب را اصلاح خوانده و مقابل اصلاح فساد در زمين و ي_ا افس_اد جامعه بشرى است.

كتاب الهى مصالح بشر را متضمن است و اجزاء دستوراتش تمامى مفاسد جامعه بشرى را اصلاح مى كند. اصولاً ما آن كتابى را كتاب الهى مى ناميم كه اين طور باشد! و آن دينى را صحيح مى دانيم كه مجموعه اى از قوانين مصلحه باشد، هم چنان كه مجموعه قواني_ن مصلحه را دين مى دانيم!

پس دين بشر را جز به اصلاح اعمال و ساير شئون اجتماعى خود دعوت نمى كند. و اگر آن را اسلام و تسليم در برابر خدا نام نهاده اند، براى همين است كه عمل بر طبق دين عمل بر وفق قوانينى است كه نظام خلقت برايش مقرر كرده و تسليم در برابر دين تسليم در برابر خط مشيئى است كه خلقت پيش پايش نهاده و اين تسليم، تسليم در برابر خواست خداى تعالى است!(1)

ص:109

انسان را از ميان جميع حالات و خصوصيات ديگرش مستنثى نموده و آن را از همان روز پيدايشش كامل و تام بدانيم، بلكه اين خاصيت نيز مانند تمام امورى كه از دو حالت علم و اراده انسانى منشأ مى گيرند، داراى تكامل تدريجى است.

نخستين اجتماعى كه در روى كره زمين به وجود آمده، اجتماع خانواده است. اين واحد اجتماعى كوچك نتيجه ازدواج است كه از نيرومندترين عوامل تشكيل اجتماع مى باشد زيرا به وجود آمدن آن نياز به بيش از يك نفر دارد. از اجتماع خانواده خصوصيت ديگرى به وجود آمد كه آن را «استخدام» مى ناميم.

«استخدام» عبارت از اين است كه انسان با تحميل اراده و بسط سلطه خود، فرد ديگرى را در راه برطرف كردن نيازهاى خود به كار گيرد و از محصول كار او به نفع خويش استفاده كند.

اين معنى كم كم به صورت «رياست» نمودار شد، مانند: رئيس منزل، رئيس فاميل، رئيس قبيله و رئيس ملت. طبعا كسى مى توانست مقام رياست را اشغال كن__د كه از هم_ه نيرومندت__ر و شجاع ت__ر و داراى م__ال و اولاد زيادت__رى بوده باش__د و ف_ن حك_وم__ت و سياس__ت را بيش از ديگ__ران بدان_د.

در اوايل امر، انسان به اجتماع با يك نظر مستقل و خاص نگاه نمى كرد، بلكه زندگى اجتماعى او به نفع خواص ديگرى از قبيل استخدام و يا دفاع و غير اين ها بوده است. قرآن مجيد مى گويد كه اين انبياء بوده اند كه براى نخستين بار عقربك توجه بشر را به طور تفصيل متوجه اجتماع نموده و مستقلاً حفظ آن را مورد نظر بشريت قرار دادند:

_ «مردم، ملت واحدى بيش نبودند، سپس متفرق شدند!» (19 / يونس)

_ «مردم، دسته واحدى بودند و خداوند پيغمبران را براى بشارت و انذار برانگيخت و به ح_ق كت_ابى ب_ا آنان ف__رو فرست__اد تا با آن در م_وارد اختلاف بشر حكم كنند!»

(213 / بقره)

خداوند متعال با اين دو آيه چنين خبر مى دهد:

_ انسان در قديمى ترين روزگار حيات خويش، ملت واحدى بوده است، كه هيچ گونه اختلافى بين خودشان ديده نمى شده، ولى كم كم اختلاف و مشاجره ميانشان پديد آمد و خداوند انبياء را برانگيخت تا اين كه بشريت را از تفرق و پراكندگى و اختلاف نجات بخشد و با قواني__ن آسمانى خود وح__دت و يگ_انگ__ى آن ها را تأمي__ن و حف__ظ نمايد!

آيه زير دعوت به اجتماع و اتحاد را از حضرت نوح، كه قديمى ترين پيغمبر صاحب

ص:110

شريعت و كتاب است، دانسته و مى فرمايد كه بعد از آن ابراهيم و سپس موسى و بعد عيس__ى به اي_ن ام_ر اق__دام نم_وده و م_ردم را ب__ه اجتم__اع و اتح_اد دع__وت كرده ان__د:

_ «آئينى براى شما فرستاد كه نوح را به همان سفارش كرده بود و بر تو نيز همان را وحى كرديم و ابراهيم و موس__ى و عيسى را نيز به هم__ان سفارش نمودي__م، كه دين را به پا داريد! و در آن تف_رق__ه نيندازي__د!» (13 / شورى)

طبقه گفته قرآن، كه تحقيقات تاريخى نيز آن را تأييد مى كند، دعوت مستق_ل و ص_ريح_ى كه ب_ه اجتم_اع ش_ده نخستين بار از ط_رف انبي_اء در ق_الب دي_ن ب_وده است.

اين آيه چنين اعلام مى دارد كه مرگ پراكندگى و اختلاف و زنده شدن وحدت و يگانگى، جز در پرتو قدرت دين و ايمان ميسر نيست. و اين دين است كه مى تواند اجتماع صالحى را براى بشر تثبيت و تضمين كند.(1)

ص:111

ترتيب صحيح علمى و عملى و همچنين به نام امر به معروف و نهى از منكر، در اجرا و زنده نگه داشتن احك_ام اله_ى كوشا باشند.

از مهم ترين امورى كه در دين اسلام به چشم مى خورد، ارتباط و به هم پيوستگى كاملى است كه بين اجزاء آن برقرار مى باشد و همين پيوستگى و ارتباط است كه موجب وحدت كاملى بين اجزاء اين دين شده است.

در دي__ن اسلام روح توحي__د و يكتاپرستى از هدف هاى اوليه دين به شمار مى رود، به طورى كه روح توحيد در كليه ملكات و فضايل اخلاق__ى جارى بوده و روح اخ__لاق نيز در كلي__ه اعمال__ى كه م__ردم به انج__ام آن مكلفن__د، منتشر مى باش__د و با اين ترتيب پيداست كه برگشت جميع مواد دينى اسلامى به توحيد است و توحيد خود در مرحل__ه تركي__ب و انضم__ام، به هم__ان اخ__لاق و وظاي__ف عمل_ى برگش__ت مى كن__د.

بنابراين پايگاه رفيع عقيده توحيد، اگر از درجه والاى خود فرود آيد، عبارت از اخلاق و عمل خواهد بود. و اخلاق و عمل نيز در سير صعودى خود به همان توحيد و عقيده يكتاپرستى مى رسند.(1)

ص:112

نخواهد داشت كه بتواند بشر را از پيروى هوى و هوس باز دارد و او را در مقام بهره بردن از لذايذ نفسانى، كه مقتضاى طبيعت اوست، متقى و خويشتندار كند.

تنها دژ محكمى كه بشر را از هرگونه خطا و لغزش مى تواند نگهدارى نمايد، دژ توحيد است.

لازمه اعتقاد به مبدأ و معاد اين است كه انسان، در هر كجا و در هر زمان خود را ملزم به نيكوكارى بداند و از بدى ها بپرهيزد، خواه كسى بفهمد يا نفهمد، خواه كسى او را م__ورد ستاي__ش قرار ده_د يا نده_د و خواه كس__ى باشد كه او را به كار خير وا دارد ي__ا اين كه از بدى ه_ا منع__ش كن__د، يا نكن__د، چه آن كه او عقي__ده دارد كه خدا با اوست و همه چيز را مى داند و هر عمل__ى را حف__ظ مى كند و معتق__د است كه روزى را در پي__ش دارد كه هر كس به آن روز ب__ه پ__اداش عم_ل خ_ود، از خوب و بد، خواه_د رسيد!

در منطق اسلام، اساس كار بر پيروى حق و درخواست فرد و پاداش از خدا، قرار داده شده است. در اين منطق، اغراض و هدف هاى دنيوى در درجه دوم از اهميت قرار گرفته است.

اين منطق از نظر عموم و كليت به طورى است كه تمام موارد را شامل مى شود. بنابراين، هر عملى، چه فعل و چه ترك، تنها براى ذات خدا و به نام تسليم در مقابل او و پيروى از حق انجام مى گيرد، همان حقى را كه او (تعالى شأنه،) اراده كرده است و او نگهب__ان دانايى است كه نه چرت مى زن__د و نه خوابش مى ب__رد و نه ممكن است به جاي__ى از او پن_اه ب_رد. آن چه در آسم_ان ه__ا و زمي_ن اس__ت ب_ر او پوشي__ده نيس__ت!

بنابراين، براى هر كس رقيب و شهيدى است كه اعمال او را مى نگرد، خواه مردم هم او را ببينند يا نه؛ او را ستايش كنند يا نه؛ و خواه قدرت بر مجازاتش داشته باشند يا نه!

كار اين منطق و اين عقيده در پرتو تربيت اسلامى بدانجا رسيده بود كه مردم خود نزد پيغمبر مى آمدند و به گناهان خود اقرار و سپس توبه مى كردند و همين خود را آماده پذيرفتن حدود الهى، از قبيل كشتن و غيره مى نمودند، بدين منظور كه رض_ايت الهى را به خود جلب كنند و روحشان از آلودگى پاك شود.

همين حوادث عجيب است كه انسان را از تأثير عميق دين و تبليغات دينى در روح مردم آگاه مى سازد. اثر دين تا آن اندازه است كه مردم حاضر مى شوند به نام دين حتى از زندگى و لذاي_ذ آن، كه از عزيزترين امور نزد انسان است، بگذرند!(1)

ص:113

« وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ اُمَّةٌ يَدْعُونَ اِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ...!»

(104 / آل عمران)

اگر در اجتماعى، دانش و علم نافع و عمل صالحى وجود داشته باشد، براى دوام و پايداريش بايد افراد را از منحرف شدن از راه خير - كه همان اعمال معروف و شناخته شده نزد آنان است - بازدارند. مردم ديگر را هم به طى كردن همان راه خير تشويق نمايند و آن را كه از راه خير و معروف برگشته و در پرتگاه شر و منكر واقع شده، رهايش نكنند و از خطر سقوط نجاتش بخشند.

اين همان دعوتى است كه با تعليم و آموزش و امر به معروف و نهى از منكر شروع مى شود. در آيه فوق خداى تعالى آن را چنين تبيين مى فرمايد:

_ « از شما مسلمانان بايد گروهى مردم را به خير و صلاح دعوت كنند و مردم را به نيكى امر و از بدى نهى نمايند، اين دسته به حقيقت رستگارانند!»

از اين جا س__رّ اين كه خداى متعال از «خير و شر» تعبير به «معروف و منكر» فرموده، روشن مى گ__ردد: زيرا اساس و بني__ان كلام الهى بر اساس چن__گ زدن به رشت__ه الهى و اتحاد و برادرى نه__اده شده است. واضح است اجتماعى كه راه زندگى اش را چني__ن ق__رار داد، اعم__ال مع__روف و شناخت__ه شده نزدش همان__ا «خير» و منك__رات جز «شر» چيز ديگ__رى نخواهد بود.

اگر تعبير به «معروف و منكر» به لحاظ اين نكته نباشد، به ناچار وجه تسميه و نام گ__ذارى «خير و ش__ر» به معروف و منك__ر، بايد به حسب نظ__ر دين باشد، نه به لحاظ عمل خارج__ى، يعنى دي__ن «خير و شر» را به عنوان «معروف و منكر» مى شناسد.

تبلي__غ و امر به معروف و نه__ى از منكر تماما از امورى هستند كه اگر در جايى واجب شوند، بالطبع واجباتى كفايى خواهن__د بود و اگر تمام افراد يك ملت مأمور انجام آن باشند، پس از حصول غرض، ديگر معناى صحيح__ى برايش متص__ور نيست. و غ__رض هم با اقدام بع_ض آن جمعيت حاص__ل خواهد شد. پس در هر صورت قيام ام__ر تبلي__غ و امر ب_ه مع__روف و نه_ى از منك__ر ب_ه بع___ض اف__راد مى ب__اش__د نه ب__ه تمام___ى آنان.(1)

ص:114

«وَ الَّذينَ هاجَرُوا فِى اللّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِى الدُّنْيا حَسَنَةً وَ... .»

(41 تا 44 / نحل)

قرآن مجيد در اين آيات تاريخ هجرت را يادآورى فرموده و مهاجرين در راه خدا را وع__ده نيك_و در دني_ا و آخ__رت مى ده___د.

(مهاجرين دو طائفه بودند و در دو نوبت مهاجرت داشتند. مرحله اول، هجرت از مكه به حبشه بود، كه عده اى از گروندگان به رسول اللّه صلى الله عليه و آله و به اذن خداى تعالى و رسولش انجام دادند و مدتى در آن جا ايمن از شر مشركين و عذاب و فتنه آن ها به سر بردند. هجرت دوم از مكه به مدينه بود كه مؤمنين بعد از هجرت رسول اللّه صلى الله عليه و آله يكى پس از ديگرى بدان شهر مهاجرت نمودند.)

ظاهرا در آيه فوق منظور هجرت دومى، يعنى مهاجرت به مدينه است. مراد از «هاجَرُوا فِى اللّهِ - مهاجرت در خدا،» اين است كه مهاجرت براى كسب رضاى خدا باشد و اين هدف محيط به ايشان باشد و جز آن هدف ديگرى نداشته باشند. مهاجرين در راه خدا و براى دين مهاجرت كردند، تا مجتمعى اسلامى و پاك تشكيل دهند، كه در آن مجتمع جز خدا كسى پرستش نشود و جز عدل و احسان چيزى حكوم__ت نكند و يا براى اين ب__ود كه به مجتمع__ى وارد شوند و در آن منزل كنندكه وضعش چنين باشد.

پس، اگر از مهاجرتش اميد حسنه اى داشتند و يا وعده حسنه اى داده شدند، آن حسنه همين مجتمع صالح بود و نيز اگر آن شهر را كه بدان مهاجرت كردند، ستودند،

ص:115

براى اين بود كه جاى تشكيل چنين مجتمعى بود، نه براى اين كه آب و ه_وايش خ__وب ب_وده است.

پس، هدف و غرض حسنه اى كه وعده داده شدند - كه در دنيا به آن برسند - همين مجتمع صالح بوده، چه اين كه مقصود از حسنه شهر باشد و يا حالت حسنه اى كه در آن شه_ر ب_ه خ__ود مى گي_رن_د!(1)

ص:116

«كُنْتُمْ خَيْرَ اُمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلنّاسِ...!» (110 / آل عمران)

«شما بهترين امتى بوديد كه براى مردم ظاهر گشتيد!

امر به معروف مى كرديد،

و از منكر ب_ازمى داشتيد،

و به خدا ايمان مى آورديد و... !»

قرآن شريف در آيه شريفه فوق مسلمانان اولى از مهاجرين و انصار را مدح مى كند كه در دوران ابتدايى و غربت اسلام به دين خدا گرويدند و در راه پيشرفت آن ك_وشش ك_ردند. در ادامه آيه مى فرمايد:

- «اگر اهل كتاب هم ايمان مى آوردند، برايشان بهتر بود،

لكن آن ها اختلاف كردند،

بعض شان مؤم_ن و اكث_رشان ف_اسقند!»

در رواي____ات اس__لام____ى درب____اره مفه___وم آي__ه ش___ريف__ه از حض____رت ص__ادق عليه السلام نق___ل ش___ده ك__ه ف___رم__ود:

- «مراد امتى است كه دعاى ابراهيم عليه السلام شامل آنان شده است، آنان امتى هستند كه خدا در آن ها و از آن ها و به آن ها مبعوث گردانيد، آنان «امت وسط» و بهترين امتى هستند، كه براى مردم جهان نمودار شدند!»(1)

نقل از ابى عمر و زبيرى در تفسير عياشى

ص:117

اين جا منظور جز به معناى عده معدودى از آنان كه به رسول خدا صلى الله عليه و آله ايمان آوردند، نمى تواند باشد، زيرا در اين امت، فرعون صفتانى آمدند و رفتند و هميشه هستند و نيز در ميان امت، دجال هايى هستند كه دستشان به هيچ اثرى از آثار دين نرسيده مگر آن كه آن را محو كرده اند و به هيچ وليى از اولياء نرسيده مگر آن كه او را توهين نموده اند!!

در تفسير عياش__ى از زبيرى، از ام_ام صادق عليه السلام روايت آمده كه:

« ب_ه حض_رت_ش ع_رض كردم:

- بف_رم_ايي_د ام_ت محم_د صلى الله عليه و آله چه كسانى هستند؟ فرمود:

- امت محمد«ص» خصوص بنى هاشمند! عرض كردم: چه دليلى بر اين معنا هست كه ام_ت محم_د صلى الله عليه و آله تنه_ا اه_ل بيت اويند، نه ديگران؟ فرمود:

_ قول خداى تعالى در قرآن: « وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا اُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ!»

زيرا وقتى خداى تعالى اين دعاى ابراهيم و اسماعيل عليه السلام را مستجاب فرمود و از ذريه او امتى مسلمان پديد آورد و در آن ذريه، رسولى از ايشان، يعنى از همين امت مبعوث كرد، كه آيات او را براى آنان بخواند و ايشان را تزكيه نموده و كتاب و حكمت بياموزد!

و نيز بعد از آن كه ابراهيم دعاى اولش را به دعاى ديگر وصل كرد و از خدا براى امت، طهارت از شرك و از پرستش بت ها درخواست نمود، تا در نتيجه، امر آن رسول در ميان امت نافذ و مؤثر واقع شود و امت از غير او پيروى نكنند، از اين جا مى فهميم آن امامان و آن امت مسلمه، كه محمد صلى الله عليه و آله در آنان مبعوث شده، به غير از ذريه ابراهيم نيستند، چون ابراهيم درخواست كرد كه:

_ «خ_داي__ا، م__را و فرزندان_م را، از اين كه اصن_ام را بپرستي__م دور ب__دار!» (35 / ابراهيم)

استدلال امام صادق عليه السلام در اين روايت بسيار واضح و در نهايت درجه روشنى است. براى اين كه ابراهيم عليه السلام از خدا خواست تا امت مسلمه اى در ميان ذريه اش به او عط_ا كن_د و در آخ_ر دعايش كه گفت:

_ «پروردگارا، در مي_ان آن امت كه از ذريه منن__د رسولى مبع__وث فرم__ا!» (129 / بقره)

فهميده مى شود كه اين امت مسلمه همانا امت محمد صلى الله عليه و آله است، اما نه امت محمد صلى الله عليه و آله به معناى آن كسانى كه به او ايمان آوردند، چون اين دو معنا از امت، معنايى است اعم از ذريه ابراهيم و اسماعيل عليه السلام بلكه امت مسلمه اى كه مورد نظر آي_ه اس_ت، از ذري_ه اب_راهيم ب_ايد باشد!

از سوى ديگر ابراهيم از پروردگارش درخواست مى كند كه ذريه اش را از ضلالت و

ص:118

شرك دور بدارد و اين همان «عصمت» است!

و چون مى دانيم كه همه ذريه ابراهيم عليه السلام معصوم نبودند، زيرا ذريه او عبارت بودند از تمامى عرب «مُضَر» يا خصوص «قريش» كه مردمى گمراه و مشرك بودند. پس معلوم مى شود منظورش از فرزندان من (بُنَىَّ) خصوص اهل عصمت از ذريه است، كه عبارتند از: رسول خدا صلى الله عليه و آله و عترت طاهرينش عليهم السلام !

پ__س ام__ت محم____د صلى الله عليه و آله ه__م تنه__ا همي__ن ه__ا هستن__د ك__ه در دع__اى اب_راهي__م عليه السلام منظ__ور بودند.(1)

ص:119

براى اولياء طاهرين شايسته مى باشد!(1)

ص:120

صلى الله عليه و آله و ائم__ه اه__ل بي__ت عليهم السلام رسي__ده، كه مشهورت__ري__ن آن ه__ا را ب__ه ط__ور خلاص__ه در اي__ن ج__ا نق__ل م__ى كني____م:

رس_ول خدا صلى الله عليه و آله فرم____ود:

- « من جلوتر از شما مى روم و شما كنار حوض كوثر بر من وارد خواهيد شد،

بنگ_ريد ك_ه چگ_ونه رفت_ار خ_واهيد ك_رد ب_ا دو چي_ز "گ_رانقيم_ت"»؟

- بزرگتر آن "كتاب خدا" كه وسيله اى است كه يك طرفش به دست حق،

و طرف ديگرش به دست هاى شماست،

به آن چنگ زنيد كه هرگز گمراه نخواهيد شد!

- و كوچكتر آن "عترت و فرزندان" من مى باشند،

آن دو از يكديگر جدا نمى شوند تا در حوض كوثر بر من وارد شوند!

- از پروردگارم جدا نشدن آن ها را مسئلت كرده ام،

پس بر آن دو پيشى نگيريد كه گمراه خواهيدشد!

و به آن ها چيزى نياموزيد زيرا كه از شما داناترند!»

(به نقل طبرانى از زيدبن ارقم درّ منثور)

ام_ام باقر عليه السلام فرمود:

- «رشته الهى همانا آل محمدند،

كه مردم مأمور به تمسك به آن مى باشند،

هم چنان كه خداى تعالى فرموده: "وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَميعا وَ لا تَفَرَّقُوا...!"»

(نقل از تفسير عياشى)

حديث ثقلين

اين حديث از روايات متواترى است كه شيعه و سنى بر روايت آن اتفاق كرده اند و بعض_ى از علماى حديث راوي_ان آن را تا 35 نفر از مردان و زنان صحابى شمرده اند.(1)

ص:121

و خداى تعالى نيز دعاى آنان را مستجاب مى كند،

و آن چه را خواسته اند به آن ها مى بخشد!»

از اين آيات به دست مى آيد كه ابرار عقيده به خدا و روز قيامت و نبوت را دارا شده بودند و اين عقايد از راه تفكر و نظر در آيات الهى برايشان پيدا شده بود و اما دستورات مفصل و دقايق و ريزه كارى هاى دين را صرفا از راه ايمان به پيغمبر و تص_دي_ق نب_وت او پ_ذي_رفت_ه ب_ودند.

(البته آيات دلالت دارد بر اين كه پيروان حق از اهل كتاب از كفار مستثنى بوده و آن ها نيز با مؤمنين هستند!)

وقتى كه ابرار در مقابل رسول خدا صلى الله عليه و آله اظهار ايمان كردند، پيغمبر آنان را به امورى آگاه كرد و از گناهان و بدى ها و مرگ بر كفر بر حذرشان داشت و به امورى از قبيل: مغفرت و رحمت و بهشتى كه خداوند به ابرار از مؤمنين وعده فرموده، ترغيبشان فرمود، پس از اين مراحل آنان از خدا مسئلت نمودند كه گناهانشان را بيامرزد و از بدى هايشان در گذرد و آنان را با ابرار از مؤمنين بميراند و خواستند تا به وعده هايى كه خداوند به آنان داده و رسول گرامى او آن ها را ضمانت نموده، نائل شوند!

آي__ات ق__رآن ش__ري__ف از ايم__ان و تفك__رات آن__ان چني____ن نق___ل م_ى كن_____د:

_ « در خلقت آسمان ها و زمين و اختلاف شب و روز،

آيات و نشانه هايى است براى صاحبان خرد،

آنان كه ايستاده و نشسته و خوابيده بر پهلو خدا را ياد كنند،

و در خلقت آسمان ها و زمين تفكر نمايند و گويند:

- پروردگارا! اين ها را به عبث نيافريدى!

منزهى تو! پس ما را از عذاب آتش حفظ فرما!

- پروردگارا! تو آن كس را كه داخل آتش كنى، خوارش كرده اى!

و ستمگران ي__اورى ن_خ_واه_ن_د داش_ت!

- پروردگارا! ما شنيديم منادى اى را كه ندا داد براى ايمان:

كه به پروردگارتان ايمان بياوريد! پس ايمان آورديم!

پس گناهان ما را بيامرز! و بدى هاى ما را بپوشان!

و ما را ب_ا نيكان محشورمان گردان!

_ پروردگ__ارا! آن چه را ك__ه ب__ه وسيله فرستادگان__ت وعده فرم__ودى به ما عناي__ت كن!

و م__ا را در روز قيام__ت خ__وار و ذلي__ل مگ__ردان!

و محقق__ا ت__و خل_ف وع__ده نم__ى كن__ى!

ص:123

... پس آنان كه هجرت كردند و از شهر خود خارج شدند و در راه من اذيت كشيدند و جنگ كردند و كشتند و كشته شدند، به طور مسلم بدى هايشان را خواهيم پوشاند!

و ايشان را در بهشت هاي__ى ك__ه داراى نهره__اى روان است، داخل خواهي__م كرد!

و اين پاداش__ى است كه خدا به ايشان مى ده__د!

و بهتري__ن پاداش ن__زد خداس__ت!» (190 تا 195 / آل عمران)(1)

ص:123

را تا روز قيام__ت شامل مى ش_ود. روايات اسلامى در اين زمينه توضيح مى دهند:

«رس_____ول اللّ___ه صلى الله عليه و آله ف___رم__________ود:

_ خداى تعالى هيچ آيه اى كه در آن «يا اَيُّهَاالَّذينَ آمَنُوا!» باشد، نازل نفرمود، مگر آن كه «على بن ابيطالب» در رأس آن و امير آن است!»

(نقل از ابن عباس در حليه ابونعيم به نقل درّ منثور)

اين روايت، رواياتى ديگر را كه در شأن نزول آياتى بسيار وارد شده، كه گفته اند درباره على عليه السلام و يا اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده اند، تأييد مى كند، مانند:

_ « كُنْتُمْ خَيْرَ اُمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلنّاسِ!» (110 / آل عمران) و آيه:

_ « لِتَ_كُ_ونُ_وا شُهَ__داءَ عَلَ_ى النّاسِ!» (143 / بق_ره) و آي_ه:

_ « وَ كُ___ونُ__وا مَ___عَ الصّ____ادِقي____نَ!» (119 / توب_ه)(1)

ص:124

دادن__د، زيرا موض__وع با دو وص__ف «سابِقُ__ونَ» و « الاَوَّلُ__ونَ» بيان ش__ده است و اسم از اشخ__اص و يا عناوي__ن آن ها برده نش__ده است و اين خ__ود اشعار دارد بر اين كه به خاطر هج__رت و نص__رت بوده كه سبق__ت و اولوي__ت اعتب__ار ش__ده اس__ت.

پس به خاطر اين كه سابقون تمامى كسانى را كه در ميان مسلمين كه از ابتداء طلوع اسلام تا روز قيامت به ايمان سبقت جستند، شامل نشود، كلمه «الاَوَّلُونَ» در آيه آمده تا مختص به مهاجرين و انصار شود و مقصود از سابقون اولون همان طبقه اوليه از مسلمين صدر اسلام باشد.(1)

ص:125

فتنه ها و شكنجه ها شكيبايى كردند و از ديار و اموال خود چشم پوشيدند و به حبشه و مدينه هجرت كردند.

- و يا به اين كه آن حضرت را يارى نموده و او و مهاجرين با او را در شهر و خ_انه ه__اى خ_ود من_زل دادند و قبل از آن كه واقعه اى رخ دهد از دين خدا دفاع كردند!(1)

ص:126

ميان دسته اول و دسته دوم هيچ قسم ولايتى نيست جز ولايت نصرت و اگر دسته دوم از شما يارى طلبيدند، يارى شان بكنيد، ولى به شرطى كه با قومى سر جنگ داشته باشند كه بين شما و آن قوم عهد و پيمانى نباشد.

و همچنين خداوندمتعال با آيه: «وَالَّذينَ كَفَرُوا بَعْضُهُمْ اَوْلِيآءُ بَعْضٍ...،» خاطرنشان مى س__ازد كه كفار ولايتش__ان در ميان خودشان است و به اهل ايمان تج__اوز نمى كن_د. پ__س مؤمني___ن نمى توانن__د آن_ان را دوس__ت بدارن__د!

آيه با اين عبارت ادامه مى يابد: «... اگر (مسلمانان غير مهاجر را در موقع طلب يارى،) كمك نكنيد فتنه در روى زمين و فساد بزرگ ايجاد مى شود!» كه اين آيه اشاره دارد به مصلحت تشريع ولايت به آن نحوى كه تشريع فرمود.

چون به طور كلى ولايت و دوست داشتن يكديگر از امورى است كه هيچ جامعه اى از جوامع بشرى و مخصوصا جوامع اسلامى، كه بر اساس پيروى حق و گسترش عدالت الهى تأسيس مى شود، از آن خالى نيست و معلوم است كه دوستى كفار، كه دشمن چنين جامعه اى هستند، موجب مى شود افراد اجتماع با آنان خلط و آميزش پيدا كنند و اخلاق و عقايد كفار در بين آنان رخنه يابد و در نتيجه سيره و روش اسلامى كه مبنايش حق است، به وسيله سيره و روش كفر، كه اساسش باطل و پيروى هواست و در حقيقت پرست__ش شيطان است، از مي__ان آنان رخت بر بن__دد، هم چنان ك__ه در روزگ__ار خود م_لاحظ_ه كردي__م كه چنين ش__د و ص__دق دع_وى اي_ن آي_ه را به چشم خ__ود دي___دم!!!

بالاخره در آيه بعدى:

«كسانى كه بعدا ايمان آوردند و مهاجرت كردند و همپاى شما جهاد كردند،

آن ها نيز از شما هستند!»

خداوند متعال مهاجرين بعدى و آن هايى را كه بعد از اين ايمان مى آورند و با طبقه اول همراه شده و به جهاد مى پردازند، به آنان ملح_ق فرم_وده و در مسئل_ه ولاي_ت ايش_ان را نيز شركت داده است.

ص:127

مى كند. قبل از اين آيه بعضى در اوايل هجرت رس__ول اللّه صلى الله عليه و آله حك__م ارث به «اخوت» را در مي__ان مسلمان__ان اج__را مى كردن__د و بع__د از ن__زول اين آي__ه موق_وف شد.(1)

ص:128

2 - ساكني__ن شه_ر كف_ر:

اين دسته كسانى هستند كه در سرزمين شرك اقامت دارند و از روى ظلم و ستم، در راه خدا هجرت نمى كنند. اين دسته جهنمى خواهند بود!

3 - مستضعفي______ن:

اين عده «مستضعفين» هستند كه در سرزمين كفر ساكنند، ولى نه از راه ظلم و ستم، بلك_ه نه چ_اره اى دارند و نه راه_ى ب_راى فرار مى دانند.

اي__ن دست__ه را ه__م انش__اء اللّ__ه (اگ_ر خ_داون__د بخواه__د!) عف__و خواه__د ك___رد.

4 - مهاجرت ناتمام:

اين عده كسانى هستند كه مستضعف نيستند و به منظور هجرت به طرف خدا و رسول و پناهنده شدن به سرزمين اسلام، از خانه هاى خود بيرون آمده اند، ولى مرگ ب_ه س_راغ ايش_ان آم_ده است. اجر اينان هم بر خداست!

مضم__ون اين آيات، هم__ه وقت و همه جا، درباره مسلمانان جارى است، گرچه سبب ن__زول اين آي__ات اوض__اع و احوال__ى ب__ود كه مسلمي__ن در عه__د پيغمبر صلى الله عليه و آله از هنگ__ام هج__رت ب__ه مدينه تا فت__ح مك__ه داشتن__د.

ص:129

مسمى هاى خود كنار گرفته و دور شده اند. دين به صورت يك مطلب نژادى درآمده است. از اسلام تنها نام مانده، اعتقاد به معارف و عمل به احكام اسلام به هيچ وجه در اين نامگذارى مراعات نمى شود.

قرآن كريم، اثر را بر حقيقت _ و نه اسم _ اسلام بار مى كند و مردم را تكليف ب_ه اعم_الى مى كن_د كه داراى روح باش_د، نه صورت اسلام!!(1)

ص:130

مكه موظف نيستند او را به مسلمانان برگردانند.

و نيز از آيه شريفه چنين بر مى آيد كه بعضى از زنان مشركين مسلمان شده و به سوى مدينه مهاجرت كرده بودند و همسر مشركشان به دنبال آن ها آمده و درخواست كرده بودند كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله همسر آنان را برگرداند و رسول اللّه صلى الله عليه و آله در پاسخ فرموده بود كه آن چه در عهدنامه آمده اين است كه اگر مردى از طرفين به طرف ديگر ملحق شود بايد بر اساس قرارداد عمل شود، ولى در عهدنامه درباره زنان چيزى نيام__ده اس__ت و ب__ه همي__ن م__درك رس__ول اللّه صلى الله عليه و آله آن زن را به شوه__رش ن__داد و حت__ى مهري__ه اى را ك__ه شوه_ر به همس__رش داده ب__ود به آن م__رد ب__رگ__رداني___د.

اين ها مطالبى است كه از آيه شريفه استفاده مى شود و آيه فوق دلالت بر احكامى مناسب اين مطالب نيز دارد و همچنين آيه شريفه اين زنان را قبل از امتحان و پى بردن به ايمانشان نيز مؤمنان خوانده، از اين جهت بوده كه خود آنان تظاهر به اسلام و ايمان مى كردند.

ضمنا خداى تعالى مى فهماند كه ايمان باعث انقطاع علقه زوجيت بين زن مؤمن و مرد كافر است و همچنين به حكم آيه: « وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ!» (10 / ممتحنه) مردان مسلمان بايد در اولين روزى كه به اسلام در مى آيند زنان كافر خود را رها كنند، چ__ه اين كه زنان مش_رك باشند و يا يهود و نصارى و يا مجوس! در ادامه آيه مى فرمايد:

_ «و اگر از شما مهريه اى از همسران كافرتان نزد كفار مانده و از دست رفته باشد،

و همسرانتان به كفار پيوسته باشند،

اگر مؤمنين در جنگ به غنيمتى رسيدند،

مهريه اي__ن گ_ون_ه اف_راد را ب_ه هم_ان مق_دارى ك_ه از چنگش_ان رفته، به آنان بدهند!»

(11 / ممتحنه)

ص:131

دادن؛ كه اين امور هر چند به وجهى مشترك بين زن و مرد است و مردان هم مى توانند چنين جرايمى را مرتكب شوند و لكن ارتباط آن ها با زنان بيشتر است، چون زنان به حسب طبع عهده دار تدبير منزلند و اين زنانند كه بايد عفت دودمان و خانواده را حفظ كنن__د و اين زنانن__د كه نسل پ_اك و فرزندان حلال زاده به وسيله آنان حاصل مى شود.

شرط اول:

- هيچ چيزى را شريك خدا نبايد بگيرند، نه بت، نه اوثان، نه ارباب اصنام!

اين شرطى است كه هيچ انسانى در هيچ حالى از اين شرط بى نياز نيست!

ش_رط دوم:

- از ش__وه__ران و از غ_ي_رش__وه_ران چ__ي_زى ن_دزدن_د!

از سياق آيه استفاده مى شود كه بيشتر منظور سرقت نكردن از شوهران م___ورد ع_ن_اي_ت اس_ت.

شرط سوم و چهارم:

- با گرفتن دوستان اجنبى و با هيچ كس ديگر زنا نكنند!

و چنين نباشد كه از راه زنا حامله شوند،

آن وقت فرزند حرام زاده را به شوهر خود ملحق سازند،

كه اين عمل ك_ذب و بهت_انى است ك_ه ب_ا دست و پاى خود مرتكب شده اند!

اين شرط غير شرط اولى است كه از زنا جلوگيرى مى كرد.

شرط پنجم:

رس___ول خ______دا صلى الله عليه و آله را معصي________ت نكنن___________د!

نفرموده كه خدا را معصيت نكنند، با اين كه معصيت رسول خدا صلى الله عليه و آله و نافرمانى نسبت به آن جناب هم منتهى به نافرمانى خداى تعالى مى شود و اين بدان جهت بوده كه بفهماند: آن چه رسول خدا صلى الله عليه و آله در مجتمع اسلامى سنت و باب مى كند، براى جامعه اسلامى عملى معروف و پسنديده مى شود و مخالفت با آن در حقيقت تخلف از سنت اجتماعى و بى اعتباركردن آن است.

از اي__ن بي__ان روشن مى ش__ود كه عب__ارت « معصيت در مع__روف،» عب__ارت__ى است كه ه__م شامل « ترك معروف،» از قبي__ل: نماز و روزه و زك__ات مى شود و هم ش__ام___ل « ارتك__اب منك__ر،» از قبي__ل: تب__رج و عش__وه گ__رى زن__ان، ك__ه از رس__وم جاهلي__ت اول__ى است!(1)

ص:132

«يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا...!» (200 / آل عمران)

شك نيست كه اسلام تنها دينى است كه اساس آيين خود را خيلى صريح و روشن بر پايه اجتماع قرار داده است. اسلام در هيچ شأنى از شئون خود نسبت به اجتماع بى اعتن_ا نبوده است.

اين دين الهى، در گستره بى نهايت اشتغالات انسانى و دسته هاى مختلف جنسى و نوعى و صنفى او، كه شمارش آن ها از نيروى فكر انسان خارج است، با تمام كثرت ف_وق الع_اده اى كه دارند، دخالت نموده و براى هر يك از آن ها حكمى مقرر داشته است.

تمام اين احكام و مقررات را نيز در يك قالب اجتماعى بيان داشته و تا آن جا كه ممكن بوده، روح اجتماع را در جميع احكام و مقررات خود تنفيذ نموده است!

نخستين ندايى كه بشر را به سوى اجتماع دعوت كرده و به جامعه يك شخصيت مستقل واقعى داده، نداى آسمانى اسلام است، كه با يك سلسله آيات الهى مردم را به سوى سعادت حيات اجتماعى و پاكيزگى آن دعوت فرموده است:

_ «اين است راه من!

آن را پيروى كنيد!

و راه هاى ديگر را پيروى مكنيد،

كه موجب تفرقه و پراكندگى شماست!» (52 / انعام)

_ «به رشته خدا چنگ زنيد و پراكنده نشويد...

بايد جمعى از شما مردم را به خير و نيكى دعوت كنند،

امر به معروف كنند و از منكر باز دارند،

ص:133

و اينان خود رستگارانند!

مباشيد از آنان كه پس از ادله روشنى كه بر آنان آمد،

پراكنده شدند و راه اختلاف پيمودند!»(103تا105/آل عمران)

_ «مؤمنين برادر يكديگرند،

پس بين دو برادرتان سازش دهيد!» (100 / حجرات)

_ «وَ تَع__اوَنُ__وا عَلَ__ى الْبِ__رِّ وَ التَّقْ__وى!

در نيك____ى و پ__رهي__زك____ارى يكديگ__ر را ي_ارى ك_ني___د!» (3 / م_ائ_ده)(1)

ص:134

باستانى كه از قرون و اعصار گذشته حكايت مى كند، چنين نشان مى دهد كه انسان هميشه در جامعه و به طور دسته جمعى زندگى مى كرده است.

قرآن در بسيارى از آيات خود، با بهترين طرزى از اين موضوع خبر داده است. در آيه 13 سوره حجرات فرموده:

- «اى مردم، شما را از مرد و زن آفريديم،

و دسته دسته و قبيله قبيله قرار داديم،

تا يك_ديگ_ر را بشن_اسي_د!»

در ج_اى ديگ_ر م_ى فرم_ايد:

- «ما خود روزى آن ها را در زندگى دنيا تقسي_م كرديم،

و دسته اى را بر دسته ديگر به مراتبى برترى داديم،

تا گروهى گروهى را مسخ_ر خدمت خود سازند!» (32 / زخ_رف)

- «او كسى است كه بشر را از آب ساخت،

و خويشى و پيوند ازدواج را بين آن ها برقرار نمود!» (54 / فرقان)(1)

ص:135

_ «براى هر ملت، اجل و دوره اى است كه وقتى به پايان رسد،

نه لحظه اى عقب افتند و نه لحظ_ه اى پ_يشى گي_رند!» (34 / اعراف)

- «و هر امتى به س__وى كتاب خود خوان__ده مى ش___ود.» (28 / جاثيه)

- «عم__ل هر امت__ى را در نظ__رش زين__ت دادي_____م.» (108 / انعام)

- «دست__ه اى از آن ها ملت____ى مي_ان___ه رو ه_ستن_____د.» (66 / مائده)

- «ملتى قائم و برپا، كه آيات خدا را تلاوت كنند.» (113 / آل عمران)

- «هر ملتى مى كوشيد تا پيغمبر خود را بگيرند،

و در راه باطل خود با او جدال ورزند، تا حق را پايمال سازند،

ولى ما آنان را گرفتيم، چگونه بود عقاب!!»(5 / غافر)

- « براى هر ملتى رسولى است و وقتى كه آن رسول بيامد،

حكم به عدل مى شود و كسى ستم نمى شود!» (47 / يونس)

با توجه به اين حقيقت است كه مى بينيم، همان طور كه قرآن به داستان هاى اشخاص اهمي_ت داده، ب_يش از آن ب_ه تاري_خ مل_ت ها اهميت داده است. و اين در آن هنگام بوده است كه بشر تاريخى جز ذكر حالات اشخاصى از قبيل پادشاهان و بزرگان، نداشته است.

تاريخ نويسان تا بعد از نزول قرآن هيچ توجهى به تاريخ ملت ها و اجتماعات نداشته اند و اين بعد از نزول قرآن بوده كه بعضى از مورخين، از قبيل مسعودى و ابن خل_دون، ك_م و بيش ت_وجهى به ت_اريخ ملت ه_ا نموده و ب_ه ذك_ر حوادث آن پرداخته اند.

اين همين طور ادامه داشت، تا اين كه در همين اواخر به طور كلى تحول در تاريخ به وجود آمد و تاريخ اشخاص به تاريخ ملت ها تبديل گشت.

خلاصه همان طور كه اشاره كرديم، اين رابطه حقيقى كه بين فرد و اجتماع موجود است، موجب يك سلسله قوا و خواص اجتماعى مى گردد، كه از هر جهت، بر قوا و خواص فردى برترى داشته و در صورت تعارض بر آن غالب شده و مق_ه_ورش مى س_ازد.

اسلام بيش از همه اديان و ملل به اجتماع اهميت داده است. اسلام مهمترين دستورات دينى خود را، از قبيل حج و نماز و جهاد و انفاق و بالاخره هرگونه تقواى دينى را، براساس جامعه بنيان گذاشته است.(1)

ص:136

«ي__ا اَيُّهَ__ا الَّذي_نَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا...!» (200 / آل عمران)

ضامن اجرائى احكام اجتماعى اسلام، علاوه بر سازمان حكومتى اسلام، كه موظف به حفظ شعائر عمومى دين و حدود آن هاست و علاوه بر فريضه دعوت به خير و امر به معروف و نهى از منكر، كه بر تمام افراد مسلمين واجب است، اين است كه: قرآن هدف عالى اجتماع اسلامى را سعادت حقيقى و قرب و منزلت پيدا كردن نزد خدا، قرار داده است. بديهى است هر اجتماعى، ناچار، داراى يك هدف و غرض مشترك است و اين است غرض و هدف مشترك اجتماع اسلامى از نظر قانونگزار آن!

مي__ل وصول به هدف مقدس فوق الذكر، خود يك ضامن اجرائى بزرگ و يك م_راق_ب جدى باطنى براى حفظ و اجراى احكام اسلام است.

علاوه بر جهات ظاهرى، حتى تمام زواياى نيمه روشن باطن انسان، براى پليس باطنى روشن و نمودار است، اگرچه احيانا اين دو نيروى بزرگ (پليس باطن - و دعوت به خير) بر رهبران كنونى اجتماعى بشر مخفى مانده است و بدان اهتمام نشان نمى دهند.

اسلام در راه اجراى قوانين خويش، از نيروى اين پليس باطن، حداكثر استفاده را نم__وده است. به همين جهت است كه مى گوييم روش اسلام در اهتمام به اجتماع بر س_اير روش ه_ا برت_رى دارد!(1)

ص:137

است. آنان روش اجتماعى و قوانين موضوعه خود را مبتنى بر اراده و تمايلات ملت نموده اند و چون اتفاق كلمه يك ملت عادتا محال است، ملاك عمل را اراده اكثريت قرار داده اند. اما فرضيه دين در دنياى امروز يك فرضيه صد در صد ايده آلى است كه هيچ گاه از مرحله تئورى خارج نشده و نمى توان پى و اساس يك اجتماع را مبتنى بر آن نمود...؟!»

در پاسخ بايد گفت:

اين كه گفته اند - روش اجتماعى اسلام در دنياى امروز غير قابل اجراست و تنها سيستم اجتماعى تمدن عصر كنونى است كه در شرايط موجود قابل براى اجرا مى باشد، به اين معنى كه شرايط حاضر جهان هيچ گونه سازش و تناسبى با احكام دين اسلام ندارد - مطلبى است مسلم! ولى نتيجه اى كه گرفته اند از آن به دست نمى آيد، زيرا جمعى روش هايى كه تاكنون بر جوامع حكومت كرده اند، روش هاى ازلى نبوده اند، بلكه همه آن ها در زمانى كه شرايط و اوضاع عمومى جهان آماده گسترش و بسطشان نبوده است، قدم به عرصه وجود گذاشته و با عوامل مخالف و روش هاى كهنه اى كه با سرشت افراد آميخته شده بود به مبارزه برخاسته اند و چه بسا كه در آغاز امر در اين مبارزه شكست خورده و عقب نشينى كرده اند ولى باز براى دومين بار و سومين بار مبارزه را از سر گرفته اند تا اين كه سرانجام پيروزى را به دست آورده اند و جاى خود را در اجتماعات بشر باز نموده و حكومت خود را مستقر كرده اند و يا آن كه در اثر مساعد نبودن عوامل و شرايط به طور كلى منقرض شده و از بين رفته اند.

تاريخ نشان مى دهد كه تمام روش هاى دينى و يا دنيوى، حتى روش دموكراسى و نظ_ام اشت_راكى ني_ز اي__ن ج_ري__ان مب_ارزه و پي_روزى و ش_كست را ط__ى نموده ان__د.

(خواننده گرامى توجه دارد كه اين مقالات، سال ها قبل از فروپاشى نظام اشت_راك_ى كم_ونيست_ى در جه_ان مع_اص_ر، ن_وشت_ه ش_ده است.)

اشاره به همين معنى است آيه شريفه قرآن كريم كه مى فرمايد:

_ «قَدْ خَلَ__تْ مِنْ قَبْلِكُ_مْ سُنَنٌ فَسي_رُوا فِى الاَْرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبينَ!

_ قب__ل از شم__ا ملت هاي__ى بوده اند كه منق__رض شده و از بي__ن رفته اند،

در زمي__ن گردش كني__د و ببيني__د كه چگونه ب__وده عاقبت كار آن__ان كه آي__ات الهى را تكذي__ب كرده اند!!» (137 / آل عمران)

اين آيه مى فرماي__د: روش هاي__ى كه همراه تكذي__ب آيات اله__ى است داراى سرانج__ام ني__ك نمى باشند!

بنابراين، اگر يك نظام اجتماعى با شرايط و اوضاع موجود زمانى منطبق نباشد،

ص:138

اين عدم انطباق دليل بر بطلان آن نمى باشد! بلكه اين خود يك ناموس طبيعى است، به اين معنى كه لازم است يك سلسله روش ها و سنت هاى غير قابل انطباق با محيط به وجود آيد، تا در اثر فعل و انفعال و تنازع عوامل مختلف و متضاد، راه براى يك سلسله پديده هاى تازه اجتماعى باز شود!

اسلام هم از اين قاعده عمومى مستثنى نبوده و از نظر طبيعى و اجتماعى مانند ساير نظام هاست، بنابراين، وضع اسلام در پيروزى و شكست و تكيه بر عوامل و شرايط عينا مانند ساير مرام هاست و وضعيت اسلام و دين در عصر حاضر (كه بر بيش از يك ميليارد نفر از افراد بشر حكومت كرده و در قلب آن ها ريشه دوانيده است،) ضعي__ف ت___ر از زم__ان دع__وت حض___رت ن__وح و ابراهي__م و محم__د صلى الله عليه و آله نيس___ت!!

و ما مى دانيم كه اين رهبران آسمانى، يكه و تنها دعوت خود را، در محيطى كه جز فساد حاكمى بر آن نبوده است، شروع كرده و به تبليغ مرام خود پرداخته اند. مرام آن ها كم كم بسط و توسعه پيدا نموده و در جان و سرشت مردم جاى گرفته و روح زندگى و به ه_م پي_وستگى پيدا نموده است، تا اين كه در امتداد زم_ان تا به امروز جلو آمده است!

پيغمبر گرامى اسلام نيز، در موقعى كه، جز يك مرد و يك زن حامى و پشتيبان نداشت، برنامه تبليغاتى خود را شروع كرد، تا اين كه مردم كم كم و يكى پس از ديگرى به آنان ملحق شدند. آن ايامى بسيار دشوار بود، تا اين كه خداى متعال يارى كرد و آن عده به صورت اجتماع شايسته اى، كه صلاحيت و پرهيزكارى بر آن حاكم بود، متشكل شدند و تا مدتى هم كه خيلى دراز نبود، بر همين حال باقى ماندند، ولى بعد از رحلت رسول اللّه صلى الله عليه و آله ، اين اجتماع صالح، از مسير اصلى خود منحرف شد و فتنه هايى پديد آمد!

ولى همي__ن جامعه صالح، با محدوديتى كه داشت، توانست در كمتر از نيم قرن داي__ره حكومت خ__ود را تا شرق و غ__رب جهان گست__رش دهد و يك تح__ول واقعى ك_ه هن__وز آث_ار ب___ا اهمي__ت آن را م__ى بيني__م و خواهي__م دي___د، در تاري__خ بشريت به وج___ود آورد!

- ( خواننده عزيز را توجه مى دهيم به اين واقعيت عجيب كه اين مطالب را علامه بزرگوار زمانى در الميزان نگاشته كه نه جامعه اسلامى ايران انقلاب عظيم خود را راه انداخته و نه حكومت اسلامى آن با شايستگى تمام برقرار گشته و نه جامعه مردمسالار دينى آن در بين جوامع امروزى سر برافراشته است.

از طرف ديگر هم هنوز حكومت كمونيستى شوروى از هم نپاشيده و حتى چنين

ص:139

تحولاتى به فكر كسى هم نمى رسيده است و اين دليل بر درك عميق آن مرحوم از شايستگى روش اجتماعى اسلام و بيان اين چنينى آن است، كه مورد اعجاب هر دانشمندى است!)

ص:140

«يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا...!» (200 / آل عمران)

شعار اجتماع اسلامى: پيروى كردن حق در فكر و عمل است. شعار اجتماع متمدن عصر حاضر: پيروى كردن از اراده اكثريت است.

اختلاف در شعار، موجب اختلاف در هدف نهايى اجتماع نيز خواهد بود. بنابراين، هدف اجتماع اسلامى، سعادت حقيقى مبتنى بر عقل است. بدين معنى كه مى كوشد: انسان، تعادلى در مقتضيات غرايز و نيروهاى خود برقرار كرده، تا آن اندازه، در اقناع غرايز قدم بردارد كه او را از عبادت، كه وسيله عرفان حق است، باز ندارد. بلكه پرداختن به جسم خود براى وصول به آن مقصد باشد و در پرتو اين تعادل، كه موجب سع_ادت ق_واى انسانى است، سعادت انسان نيز تأمين شده است.

بايد دانست كه راحتى و آسايش بزرگ هم همين است، گو اين كه ما به سبب مختل شدن تربيت اسلامى، آن طور كه بايد، اين معنى را درك نكرده ايم!

اسلام براى وصول به هدف نهايى اى كه براى جامعه خود در نظر گرفته، در تمام قوانين خود، لحاظ جانب عقل را نموده است، آن چنان عقلى كه، پيروى از حق، در سرشت آن نهفته است.

اسلام از هرچه موجب فساد عقل گردد، شديدا جلوگيرى فرموده و ضمانت اج_رايى كليه اعم_ال و اخ_لاق و معارف اصلى را به عهده خود اجتماع قرار داده است. اين اضافه بر آن وظايفى است كه حكومت در اجراى حدود و تدبير امور سياسى و نظاير آن، دارد.

بديهى است اين روش، در هر صورت، با طبع عامه مردم سازگار نيست و اين مردم دارا و نادار هستند كه در اثر فرو رفتن در هوس ها و آرزوهاى خود به مبارزه با اين روش بر مى خيزند، چه آن كه اين روش آزادى آن ها را در بهره مند شدن از لذت ها و شهوترانى ه_ا و درندگى ها، سلب مى نمايد.

برطرف كردن اين حالت ممكن نيست مگر بعد از آن كه به موازات ساير تلاش هايى كه جامعه با يك اراده قاطع و پيگير، در راه رفع نيازمندى هاى خود مى كند، تلاشى هم در راه نشر دعوت اسلامى و تربيت صحيح آن انجام دهد و با اين ترتيب، زمينه توسعه روش عالى اسلام را در جامعه مهيا سازد!

ص:141

هدف جامعه متمدن امروز بهره بردارى از شئون مادى است. بديهى است كه اين هدف، يك زندگى احساساتى را به دنبال دارد و در اين زندگى است كه انسان هميشه به دنبال تمايلات خود قدم بر مى دارد، خواه موافق با حق و منطبق با موازين عقل باشد يا نه! و خلاصه در جايى پيروى از عقل مى كند كه مخالف با هدف و غرض مادى او نباشد و به همين جهت است كه مبناى وضع قوانين در دنياى امروز اراده و تمايلات اكثريت است.

در يك چنين اجتماعى، ضمانت اجرا، تنها براى همان مواد قانونى است كه مربوط به اعمال مردم است، اما اخلاق و معارف اصلى فاقد ضمانت اجرائى بوده و مردم در اين شئون، از آزادى كامل برخوردار خواهند بود. البته در صورتيكه اين آزادى مزاحم سير و اجراى قانون باشد، محدود شده و هرگونه عملى كه مزاحمتى با قانون داشته باشد، ممنوع مى گردد. لازمه يك چنين زندگى، اين است كه مردم با هواهاى نفسانى و رذايل اخلاقى، خو گرفته و بسيارى از مطالب را، كه دين تقبيح نموده، پسنديده بشمارند و به نام آزادى قانون، با هرگونه فضيلت اخلاقى و معارف عالى انسانيت بازى كنند.

لازمه اين جريان اين است كه، زندگى عقلى مبدل به يك زندگانى احساس و عاطفى شود و امورى را كه عقل فسق و فجور مى داند، به فتواى اميال و احساسات آدمى، تقوى خوانده شده و نام جوانمردى و خوش روئى و خلق نيك به خود گيرند، مانند بسيارى از امورى كه امروزه در اروپا بين مردان و زنان شوهردار و دختران و بين زنان و سگ ها و بين مردان و اولاد محارمشان، جريان دارد و يا مانند شب نشينى ها و مجالس رقص و امور ديگرى كه يك انسان متدين به آداب دينى، حتى از ذكر نام آن ها خوددارى مى كند و چ__ه بسا كه آداب و رسوم دين، در نظر اين قبيل مردم مسخره و خنده آور باشد، همان طور كه آداب و رسوم آن ها نيز در نظر مردان دين عجب و مضحكه است.

اي__ن ه__ا هم__ه در اث__ر اختلاف__ى اس__ت ك__ه در طرز تفك__ر و نح__وه ادراك اي__ن دو دست__ه م__وج__ود اس__ت و اي__ن اخت_لاف خ_ود نتيجه اخت__لاف روش آن هاس___ت.

ص:142

كرده، موافق با طبع عامه مردم نيست و اين موافق بودن با مذاق عمومى مردم، تنها مخصوص به روش غرب نيست، تا اين كه اثبات مزيتى بر آن باشد، بلكه جميع روش هايى كه از اعصار باستانى تاكنون در ميان بشر معمول شده، چه روش هاى قبل از تم__دن و چه بع__د از آن، اين خصوصي__ت را داشت__ه و دارند، كه هميش__ه مردم آن ها را در ب_دو ام_ر بر روش ه_اى دين_ى، ك_ه آن_ان را به س__وى ح__ق، دعوت مى كرده، ترجي___ح مى دادند.

اين از جهت خضوعى است كه اصولاً بشر در مقابل بت پرستى مادى دارد و اگر خوب تأمل بكنيم متوجه خواهيم شد كه تمدن كنونى نيز، مخلوطى از همان بت پرستى باستانى است، كه رنگ اجتماعى به خود گرفته و از حالت بسيطى به يك مرحله دقيق فنى، در آمده است.

روش اسلام، كه پيروى از حق را به جاى سازش با تمايلات مردم، ارائه مى دهد، ريشه در آيات قرآنى دارد، آن جا كه خداى تعالى مى فرمايد:

_ «اوس_ت كه رس__ول خ__ود را با دي_ن حق و به منظور هدايت مردم فرستاد!» (34 / توبه)

_ «و خ___دا ب___ه ح___ق حك_____م مى كن_د!» (20 / مؤمن)

در ت__وص__ي____ف م__ؤم_ن_ي_____ن م_ى ف_رم__اي______د:

- «آن ها ب_ه حق توصيه و سف_ارش مى كنند!» (3 / عصر)

و در آي____ه 78 س___وره زخ____رف م___ى ف__رم__اي__د:

- «ما حق را براى شما آورديم ولى بيشتر شما از حق كراهت داريد!»

در اين آيه اعتراف كرده به اين كه حق سازشى با تمايلات اكثريت و هوس هاى ايشان ندارد و سپس لزوم موافقت با اكثريت و هواهاى آن ها را به نام اين كه، موجب فساد است، رد نموده و مى فرمايد:

_ «بلكه با دين حق به سوى آنان آمده و بيشتر آنان از حق كراهت دارند!

اگر حق تابع هوس هاى آنان مى شد،

آسمان و زمين و هر چه در آن هاست فاسد مى گشت!

بلكه آنان را اندرز داديم،

ولى آنان اعراض نموده و روگردان شدند!» (70 و 71 / مؤمنون)

و م__ا مى بينيم كه جريان ح__وادث و روزاف__زون شدن حج__م فس__اد، مف__اد اين آيه را تصديق مى كن__د. و باز خ_داون_د تع_ال__ى و ت_بارك مى فرمايد:

_ «بع__د از ح__ق، ج_ز گم__راه_ى نيس__ت!

پس ب__ه كج__ا مى روي___د؟» (32 / يون___س)

ص:143

اين كه مى گويند: روش پيروى از اكثريت، يكى از قوانين قطعى طبيعت است، سخنى اس__ت درست و شكى نيس__ت كه بروز آثار در طبيع__ت به طور غالب است، نه به طور دائم! چيزى كه هست، آن كه اين مطلب نمى تواند ل__زوم پيروى حق را ابطال نموده و به مب__ارزه با آن برخي__زد، چه آن ك__ه خ__ود اي__ن نام__وس طبيعى نيز، از مصاديق ح__ق است و چگون__ه ممكن اس__ت چيزى كه خود مصداق حق است، حق را ابطال كند!؟

آراء و عقايد و نظرات اكثريت، در مقابل اقليت را نمى توان هميشه حق دانست. اگر آن آراء مطابق با واقع خارج بود حق است و اگر مطابق با واقع عينى نبود، حق نيست و در اين صورت سزاوار نيست كه انسان در مقابل آن خاضع شود و حتما هم خاضع نخواهد شد.

بديهى است كه اگر انسان خود واقع را بفهمد هرگز در مقابل نظر اكثريتى كه برخلاف واقع مى باشد، تسليم نمى شود و اگر هم ظاهرا تسليم شود، اين يك تسليم واقعى نيست، بلكه به واسطه ترس يا حيا و يا جهات ديگر است كه تسليم مى گردد، پس اين تسليم نه به آن جهت است كه اصولاً نظر اكثريت حق و ذاتا واجب الاتباع است! بهترين بيانى كه اين معنى را افاده كرده و مى گويد كه نظر اكثريت هميشه حق و واجب الاتباع نيست اين آيه شريفه قرآن كريم است كه مى فرمايد:

- «بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ اَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ!

بلكه با دين حق به سوى آن ها آمد،

ولى بيشتر آن ها از حق كراهت دارند!» (70 / مؤمنون)

و به اين ترتيب روشن شد كه پيروى از نظر و فكر اكثريت، به نام اين كه - اين يك سن_ت و ناموس طبيعى است - امرى فاسد است!(1)

ص:144

عليه السلام گفت:

- «از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه فرمود:

پيروان موسى بعد از او هفتاد و يك فرقه شدند،

يك دسته از آنان اهل نجاتند،

هفتاد فرقه ديگر اهل آتشند!

پيروان عيسى نيز بعد از او هفتاد دو فرقه شدند، كه يك دسته از آنان اهل نجاتند و هفتاد و يك فرقه ديگر اهل آتشند!

به زودى امت من هم بعد از خودم هفتاد و سه فرقه خواهند شد، كه يك فرقه آن ها اهل نجاتند و هفتاد و دو فرقه اهل آتش خواهند بود!»

(نقل از امام صادق عليه السلام از طريق سليمان بن مهران)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

_ «روز قيامت جماعتى از اصحابم، يا گفت جماعتى از امتم،

به من وارد مى شوند در حالى كه از ورودشان به حوض كوثر مانع مى شوند،

گويم: پروردگارا، اينان اصحاب من هستند!؟

فرمايد: ندانى پس از تو چه كردند؟

آنان به روش جاهليت خود برگشتند،

لذا از ورودشان به حوض كوثر مانع شدند!»

روايات نامبرده و آن چه در زير نقل مى شود، با كثرت و تفاوتى كه دارند، تماما آن چه را كه در آينده اتفاق افتاد و همچنين فتنه ها و حوادثى كه پس از رسول اك_رم صلى الله عليه و آله پي_ش آم_د آن را تص_ديق كرد!

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

- «شما عينا روش و سنت هاى امت هاى قبلى (يهود و نصارى) را پيش مى گيريد،

و از طريقه آنان حتى يك وجب منحرف نمى شويد،

حتى اگر آنان داخل سوراخ سوسمارى شده باشند، شما هم داخل مى شويد...

شما دستگيره هاى اسلام را يك يك خواهيد شكست!

اول چي_زى كه از آن ها مى شكني_د "امانت" و آخرش "نماز" است!»

(نقل از تفسير قمى و ساير كتب و صحاح)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

- «كسى كه اندازه يك وجب از جماعت جدا شود،

حلقه اسلام را از گردن خود بيرون آورده، مگر آن كه بر گردد!

كسى هم كه بميرد و مطيع امام و پيشواى جماعت نباشد،

ص:145

مردنش مردن جاهليت خواهد بود!»

(نقل از صحيح حاكم از ابن عمر)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

- «كسى كه بميرد و امام و پيشواى زمان خود را نشناسد،

مردنش چون م_ردن زم_ان جاهليت است!»

اي__ن حديث از رواي__ات مشه___ور شيعه و سنى است.(1)

1- ال_مي____زان ج: 6، ص: 283.

ص:146

ص:147

«كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ...!» (216 تا 218 / بقره)

در اين فصل، كليات احكام مربوط به تشريع جهاد، كه تأثير آن ها در تاريخ اسلام بسيار زياد بوده، بيان مى شود. جزئيات اين احكام و مسائل تفسيرى و فقهى آن در جلدهاى بعدى در موضوع ساختار جامعه و قوانين اسلامى، بيان خواهد شد. آياتى كه واجب بودن جنگ و جهاد را بر مؤمنين تشريع فرموده، چنين ش__روع مى ش_ود:

- «مقرر گرديد بر شما حكم جهاد،

و حال آن كه بر شما ناگوار و مكروه مى آيد،

لكن چه بسيار مى شود كه چيزى را شما ناگوار شماريد ولى به حقيقت خير و صلاح شما در آن بوده است،

و چه بسيارى چيزى را كه دوست داريد، در واقع شر و فساد شما در آن است!

و خداون_د به مص_ال_ح ام_ور دان_است، و شما نمى دانيد!»

آي__ه شريفه دلالت دارد بر اين كه جن__گ و جهاد بر هم_ه مؤمن__ان واج__ب است مگر كسان__ى ك_ه مشم_ول دلي_ل استثن_ا ب_اشند، م_انند آن چه آي_ه زي_ر بيان مى فرمايد:

- «بر نابينا باكى نيست، و نه بر لنگ، و نه بر بيمار (كه به جهاد بروند!)» (17 / فتح)

م__ردم به تصري__ح اين آي__ه از تكلي__ف جه__اد كراه__ت داشتند، با اين ك__ه

ص:148

جهاد ي__ك تكلي__ف اله__ى است، دلي__ل م_ؤمني__ن را مى ت__وان به وج__ه زي__ر توجي__ه ك__رد:

جنگ از نظر اين كه موجب مرگ انسان ها و رنج بدن ها و گرانى و زيان هاى مالى و بالاخره باعث ناامنى و ناراحتى است، طبعا بر مؤمنان هم گران بوده است. با اين كه گروه زيادى از مؤمنين فداكارى و ايثار و شايستگى خود را در جنگ هاى بدر و احد و خندق نشان داده بودند، ولى گروهى نيز آدم هاى ضعيف و بيمار دل و منحرف در داخل جرگ__ه مسلم_ان ها بودن__د كه در اين وظيف__ه بزرگ كن_دى و سهل انگارى مى كردند... .

ولى خداوند متعال، در هر صورت، اين رأى آن ها را تخطئه كرده و بيان فرموده كه دعوت و تبليغ در اين مردم شقى و نابكار تأثيرى ندارد، و از بسيارى از ايشان كوچكترين نفعى عايد دين نخواهد شد، و آنان در جامعه انسانى همانند عضو فاسدى هستند كه فسادش به ساير اعضاء سرايت مى كند، و جز بريدن و دور ان_داخت_ن، درم_ان_ى ب_راي_ش م_تص_ور ني_ست.

در اين آيه از پيكار در ماه حرام منع و نكوهش شده، و به عنوان كفر و جلوگيرى از راه خدا معرفى شده است، ولى در عين حال مى فرمايد:

- «گن_اه بي__رون ك_ردن اه_ل مسجدالحرام از آن بزرگت_ر،

و فتن_ه و آش_وب از كشت_ار بالاتر است!» (217 / بقره)

از لحاظ تاريخى، اين بيان، دليل وقوع حادثه اى بوده است، كه موجب سؤال از جنگ در ماه حرام شده است، و نيز مى رساند كه قتلى نيز واقع شده است، ولى اين قتل عمدى نبوده است.

اين ها قرائنى از خود آيه، كه نشان مى دهد بعضى از مؤمنين در ماه حرام، به قصد انجام وظيفه، بعضى از كافران را به قتل رسانيده بودند، و آنان مؤمنان را بر اين عمل نكوهش و سرزنش مى كردند. اين تصديق داستان «عبداله بن جحش» و هم_راه_ان اوست ك_ه ج_زئيات آن را در رواي_ات زير مى خوانيد:

«رسول خدا صلى الله عليه و آله عبداله بن جحش را در ماه حرام به «نخله» فرستاد، و به او فرمود در آن جا باش تا خبرى از اخبار قريش براى ما بياورى، و او را امر به نبرد نفرمود. پيش از آن كه خبر حركتش را به وى بدهد نامه اى نوشته و به او داد و آن گاه فرمود:

- با يارانت حركت كن، و بعد از دو روز راهپيمايى اين نامه را باز كن و به مضمونش عمل كن! و هيچ يك از همراهان را مجبور به آمدن با خودت مكن!

عبدالله حركت كرد و بعد از دو روز طى مسافت نامه را گشود و ديد كه نوشته است:

- به سي__ر خ__ود ادام__ه ب__ده ت__ا به «نخل__ه» رس__ى! هنگام__ى ك__ه نام__ه را ب__راى ي_اران مى خوان_د، گف_ت:

ص:149

- به چشم! هر كسى كه ميل شهادت دارد با من بيايد، كه من براى انجام فرمان پيامبر مى روم، و هر كسى ميل ندارد برگردد، زيرا رسول خدا صلى الله عليه و آله مرا از مجبور كردن شم__ا من__ع ف__رم__وده اس__ت.

همراهان با او رفتند تا به «نجران» رسيدند. در آن جا سعد و عتبه شتر خود را گم كرده و در جستجوى آن بر آمدند و از ياران عقب ماندند، بقيه حركت كردند تا به نخله رسيدند. در آن جا با چهار نفر از مكيان برخورد كردند - عمرو حضرمى، حكم بن كيسان، عثمان و مغيره بن عبداله - كه از سفر طائف برگشته و روغن زيتون و نان خورش با خود آورده بودند... .

همراهان عبداله بن جحش با يكديگر تبادل افكار كردند كه چه بايد كرد؟ و آن روز روز آخر جمادى بود. گفتند كه اگر آن ها را بكشيد، در ماه حرام كشته ايد، و اگر به حال خ_ود واگ_ذاريد همين امش__ب به مكه خواهن__د رف_ت و از شم_ا جلوگي_رى خواهند كرد!

بالاخره رأى همگى بر اين قرار گرفت كه آنان را به قتل برسانند. واقدبن عبداله تيرى به عمرو خضرمى زد و او را از پاى در آورد. عثمان بن عبداله و حكم بن كيسان دستگير شدند ولى مغيره فرار كرد و ديگر بر او دست نيافتند.

آن گاه به مدينه راندند و آن ها را نزد پيغمبر بردند. حضرت فرمود: به خدا قس_م من شم_ا را به نب_رد در م_اه ح_رام ام_ر نك_ردم!

آن گاه اسيران را با بارهايشان نگه داشت و تصرفى در آن ها نكرد. ايشان چون اين سخن را از پيغمبر شنيدند از كار خويش پشيمان شدند، و آن را براى خود گناه بزرگى شمردند. و از طرف__ى هم مورد سرزن__ش و درشت_ى برادران مسلمانشان قرار گرفتند.

قري__ش همين كه از ماجرا مطل__ع شدند گفتند كه محم__د خون حرام ريخته، و مال به ن__اروا گرفته، و مردان__ى به اسارت ب_رده، و حرم__ت م_اه ح__رام را شكسته است...!

در اين هنگام آيه زير نازل شد و پيغمبر بارها گرفت و اسيران را با گرفتن عوض آزاد كرد:

- «از تو پرسن__د كه جنگ كردن در ماه حرام چگونه است؟

بگو: جنگ كردن در آن بزرگ، و بازداشت__ن از راه خدا و كف__ر به او و به مسجدالح__رام و بي__رون كردن مردمش از آن نزد خدا بزرگتر است،

و فتنه از كشتار بزرگتر است...!» (217/ بقره)

م_سل_مانان گ_فتند:

- ي__ا رس__ول اللّه! مگ__ر در ماه حرام جن__گ خواهي__م داش__ت؟ آي__ه ن__ازل ش___د:

- «كسانى كه ايمان آوردند و كسانى كه هجرت كردند و در راه خدا جهاد كردند،

اينان اميد رحمت خدا را دارند، و خدا آمرزگار و مهربان است!» (218 / بقره)

ايشان هشت نفر بودند و نفر نهمى اميرشان عبداله بن جحش بود.»

(نقل از ابن جرير و ابن اسحق و ابن ابى حاتم و بيهقى از

ص:150

طريق يزيد بن رومان از عروه – در تفسير الدر المنثور)(1)

ص:151

- هر جا آنان را يافتيد بكشيدشان!

و از آن جا كه شما را بيرون كردند، بيرونشان كنيد!

و فتنه از كشتار سخت تر است!

و به نزديك مسجدالحرام كارزار مكنيد، مگر آن ها در آن جا به پيكار شما آيند!

پس، اگر با شما جنگيدند، بكشيدشان!

چنين است سزاى كافران!

اگر باز ايستادند، خدا آمرزگار و رحيم است!

با ايشان نبرد كنيد تا فتنه اى نباشد،

و دين از آن خدا شود!

و اگر باز ايستادند، تجاوزى بر ستمكاران نيست!»

آيات فوق حدود و اطراف و لوازم حكم جهاد را به شرح زير بيان مى كنند:

1 - اصل حكم:

« قاتِلُوا فى سَبيلِ اللّهِ... جنگ كنيد در راه خدا!»

2 - نظم و محدوديت آن:

« وَ لا تَعْتَدُوا... تعدى و تجاوز مكنيد!»

3 - تشديد و سختگيرى:

« وَ اقْتُلُوهُ_مْ... بكشيدشان هر جا كه يافتيد، و از آن جا كه شم_ا را بي_رون كردن_د بي_رونش_ان كني_د!»

4 - محدوديت مكانى:

« وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ... نزد مسجدالحرام جنگ مكنيد!»

5 - امتداد زمانى:

« وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ... تا فتنه از بين نرفته جنگ را ادامه دهيد!»

6 - حك__م قصاص در ك__ارزار و كشت__ار:

«ماه ح__رام برابر ماه حرام،

و حرمت ها را قص__اص است،

پس اگ__ر كس__ى بر شم__ا تع__دى كرد،

همانند تع__دى كه بر شم__ا كرده بر او تع__دى كني__د،

و تق__وا ورزي__د، و ب__داني__د ك__ه خ__دا ب__ا متقي__ن اس__ت!» (194 / بقره)

7 - تجهيز مالى و بودجه جنگ:

« در راه خدا انفاق كنيد،

ص:152

و خويشتن را با دست خود به هلاكت ميفكنيد،

و نيكوكارى كنيد، كه خدا نيكوكاران را دوست دارد!» (195 / بقره)

تمام__ى آيات فوق بر مج__وز نبرد و قتال با مشركين مكه دور مى زند، و هدف واحدى را دنبال مى كند.

البته اين آيات شامل جنگ با اهل كتاب نمى شود، زيرا علت كارزار را برچيده شدن بس__اط بت پرست__ى و برقرار شدن دين توحي__د و آيين يگانه پرست__ى، قرار داده است. با اين كه ايم__ان اهل كتاب كف__ر است، ولى دينش__ان توحيدى اس__ت، هر چن__د كه به دي__ن ح_ق نگرويده اند:

- «به خدا و روز بازپسين ايمان نياورده اند،

حرام خدا را حرام نمى دانند،

و به دين حق نگرويده اند!» (29/توبه)

ولى اسلام از ايشان به همين ايمان و توحيد ظاهرى قناعت كرده و جنگ با آنان را به منظور غلبه يافتن دين اسلام بر ساير اديان و زيردست شدن ايشان، دستور داده، و لذا موقعى كه «جزيه - ماليات» را پذيرفتند، به جنگ خاتمه داده مى شود.

ح_اصل آن كه قرآن مى گ_ويد:

- اسلام، دين توحيد، بر پايه فطرت استوار است، و چنين دينى مى تواند جامعه انسانى را اصلاح كرده و مقرون به سعادت سازد، بنابراين مهمترين و پر ارزش ترين حقوق مشروعه انسانيت، برپا داشتن و نگهدارى آن است.

- دين حق و آئين يگانه پرستى جز با دفاع و جلوگيرى از تأثير عوامل فساد، باقى و استوار نمى ماند. و اين جنگ و جهاد، چه به عنوان دفاع، و چه به عنوان حمله ابتدائى، زنده كننده و باعث حيات اجتماع انسانى است. مبارزه با شرك و دفاع از حق فط__رى انسانيت، به منزله بازگش_ت دادن روح به قالب اجتم_اع و زن_ده ك_ردن آن است!

- چنين مبارزه اى به وقوع خواهد پيوست، به دست بندگان خالص خدا!

البته بايد در نظر داشت كه آن چه مبلغين مسيحى گفته و آن را دين شمشير و خون و زور و اجبار ناميده، و برخلاف روش ساير پيامبران شمرده اند، يك برداشت غلط از اسلام و احكام آن است.

قرآن كريم احكام اسلام را مبتنى بر حكم صريح و تخلف ناپذير فطرت، كه به طور قطع كمال انسانيت در پيروى از آن است، مى داند. فطرت قضاوت مى كند كه تنها پايه استوار قوانين فردى و اجتماعى توحيد و يگانه پرستى است. دفاع و طرفدارى از اين اصل و حفظ و ترويج آن، حق مشروع انسانيت است كه بايد به هر وسيله اى ممكن شود

ص:153

استيف_اء گ_ردد.

اسلام براى استيفاء اين حق، اول به صرف دعوت قناعت كرده و پيروان خود را در قبال اذيت و آزار مشركين به خويشتن دارى امر فرموده است. بعد براى بقاء دين و اساس آئين و حفظ جان و مال مسلمين اجازه دفاع داده است. در نهايت، براى دفاع از حق انسانيت و پيروى از قانون فطرت امر به جهاد فرموده است، تا دعوت صحيح به عمل آيد، و تا حجت بر طرف مقابل تمام نشده جنگ را جايز نشمرده است. روش پيامبر گرامى اسلام بهترين گواه اين امر است.

تاري__خ زندگ__ى و روش ساي__ر پيامب_ران گرام__ى خ__دا نيز چني_ن ب___وده اس__ت:

- مطالعه تاريخ زندگى پيامبران نخستين مانند نوح و هود و صالح عليهم السلام نشان مى دهد كه اين بزرگان پيوسته از اطراف و اكناف تحت فشار بودند و هيچ گاه مجال جنگ و مبارزه اى برايشان دست نمى داد هم چنين، عيسى عليه السلام مادامى كه در بين مردم و مشغول به دعوت و تبليغ بود، پيروان زيادى كه بتواند با كمك آن ها نهضت ايجاد كند، نداشت، و عمده پيشرفت آيين آن حضرت هنگامى بود كه خورشيد اسلام طلوع مى كرد و به دوران مشعلدارى آن خاتمه مى داد، و احكام آن در پشت پ_رده ه_اى ن_س_خ م_ست_ور م_ى گ_شت.

- ولى جمعى از پيامبران كه زمينه را براى مبارزه مساعد مى ديدند، به دستور خداى تعالى قيام مى كردند و به نبرد مى پرداختند.

ت__ورات، داستان جنگ ه__اى ايشان را نقل كرده، و قرآن مجيد نيز به شرح قسمتى از آن ه___ا پرداخته اس__ت:

- « بسى پيامبر كه خدادوستان و جمعيت هاى بسيارى به همراهى آنان كارزار كردند... .»

(146/آل عمران)

ق__رآن مجي__د در بيان داست__ان بنى اسرائي__ل با عمالق__ه از زب__ان حض__رت موسى عليه السلام م_ى ف_رم_اي_د:

- «اى قوم من!

به سرزمين مقدسى كه خدا براى شما مقرر كرده درآئيد،

و به پشت برنگرديد، كه زيانكار شويد...!

گفتند:

اى موسى! مادام كه آن گروه آن جا هستند ما هرگز بدان در نخواهيم آمد،

تو و پروردگارت برويد و كارزار كنيد، كه ما همين جا نشسته ايم!» (21تا24/مائده)

ص:154

در داست_ان ط_ال_وت و ج_ال___وت م_ى ف__رم___اي___د:

- «مگر نديدى آن گروه بنى اسرائيل را پس از موسى،

كه به پيامبرشان گفتند:

پادشاهى براى ما برانگيز تا در راه خ_دا نبرد كنيم!» (246 / بقره)

در داستان حضرت سليمان و ملكه سبأ، از زبان سليمان عليه السلام مى فرمايد:

- « بر من برترى مجوييد و مطيعانه پيش من آئيد!

بازگرد به سوى ايشان!

ما حتما سپاهيانى كه تاب آن هارا نداشته باشند به سويشان بريم،

و از آن جا خوار و زبون بيرونشان كنيم!» (37/نمل)

و اين تهديد به يك جنگ ابتدايى بوده است.

از اين جا معلوم مى شود كه جنگ در شرايع قبلى بوده، و به طور قطع در بعضى از آن ه_ا، حتى حمله ابتدايى جايز بوده است.(1)

ص:155

شدن به مسجدالحرام، براى طواف كعبه و نماز خواندن در آن و ساير عبادات، باز مى داشتند. عبارت «يصدون» استمرار در جلوگيرى را مى رساند، و نشان مى دهد كفار به طور مداوم از ورود مسلمانان به مسجدالحرام جلوگيرى مى كردند، و مؤمنين را از راه خدا باز مى داشتند، يعنى آن ها را از اداء عبادات و مناسك در كعبه ب_از م_ى داشتند، و نم_ى گذاشتند كسى ه_م از خارج وارد مكه شود.

در اين آيه خداون__د متعال وصفى از مسجدالحرام با اين عبارت مى فرمايد كه: «اَلَّ__ذى جَعَلْن__اهُ لِلنّ_اسِ _ آن را مح__ل عبادت م__ردم قرار دادي__م!»

يعنى اين كه ملك آن را به مردم واگذار نكرديم بلكه مردم مالك اين معنى هستند كه در مسجدالحرام عبادت كنند و كسى نتواند از ايشان جلوگيرى كند!

خداوند متعال مى خواهد بفهماند كه عبادت مردم در مسجدالحرام حق ايشان است، و جلوگيرى ايشان از اين كار تجاوز و تعدى در حق و الحاد به ظلم است، و عبارت «سبيلُ اللّه» اين معنى را افاده مى كند كه جلوگيرى از عبادت در مسجد تعدى به حق اللّه است. در تأييد اين معنى ادامه مى دهد كه « سَواءً الْعاكِفُ فيهِ وَالْبادِ...،» يعنى اهل آن، و خارجى هايى كه داخل آن مى شوند، در اين كه حق دارند در آن مسجد عبادت كنن_د، برابرند!

و لازمه عمل حريم و بازدارى مسلمانان از ورود به مسجدالحرام براى عبادت، كيفرى است كه خداوند در آخر آيه مى فرمايد:

- «ما به هر كس از ايشان كه بخواهد در آن جا تجاوز و ستمى بكند عذابى اليم

خ__واهي_م داد!»(1)

ص:156

عدالت و دعوت حق را خاموش و نابود كنند.

دشمن__ان براى رسيدن به ه__دف خود راه قتال و جن__گ را برگزي__ده بودند، زيرا هر راه ديگرى كه رفت__ه بودند نتوانست__ه بودند مقاوم__ت مسلمان_ان را درهم بشكنند.

از طرف مسلمانان نيز چاره اى جز دفاع متقابل وجود نداشت، زيرا از روزى كه بشر پا به دنيا نهاده اين تجربه را به دست آورده كه براى توسعه حق بايد باطل را از محيط دور ساخت.

آيات فوق به طور اشاره خبر مى دهند كه چنين محنت و بلايى رو به آمدن است. سخن از قتل و جهاد در راه خدا پيش كشيده شده، ولى اين بلا را مانند بلاهاى ديگر مكروه و ناگوار توصيف نكرده، و اين قتال مرگ را نابودى نشمرده، بلكه آن را حياتى معرفى كرده كه مؤمنين با شناخت و معرفت به آن حيات، خود را براى جنگ و قتال آم_اده كنند.

به مؤمنين خبر مى دهد كه بلايى در پيش دارند و اين بلاء امتحانى است كه هرگز به مدارج عالى و رحمت پروردگارى و به اهتداء به هدايتش نمى رسند، مگر آن كه در برابر آن صبر كنند و مشقت هايش را تحمل نمايند.

اين حقيقت را به مؤمنين تعليم مى دهد كه براى رسيدن به اهداف خود از جنگ و قتال از چه كمك بگيرند، مى فرمايد:

- « اى كسانى ك__ه ايم__ان آوردي__د! از صبر و نم__از استعان__ت جوئيد،

كه خ__دا با صاب__ران اس___ت!» (45 / بقره)

صب__ر، عب__ارت اس__ت از خ__وددارى از ناشكيب__ى و از دست ندادن ام__ر تدبي__ر، و نماز عبارت است از توجه به س__وى پروردگار، و انقط__اع به سوى كسى كه همه ام_ور ب___ه دس___ت اوس_ت!(1)

ص:157

آن حضرت تا در مكه بود همه روز عده اى از مسلمانان نزدش مى آمدند كه كتك خورده بودند و يا زخمى شده بودند، و شكنجه ديده بودند، در محضر آن جناب از وضع خود و ستم هايى كه از مشركين مكه، و گردن كلفت هاى آنان مى ديدند، شكوه مى كردند، حضرت هم آن ها را تسليت مى داد، و امر به صبر و انتظار فرج مى كرد، تا آن كه اين آي_ات ن_ازل شد و در آن اذن دفاع و جه_اد داده ش_د.

بعضى از مفسرين آيات ديگرى را به عنوان اولين دستور جهاد تلقى كرده اند، ولى اعتبار عقلى اقتضا مى كند كه همين آيه اولين آن ها باشد، براى اين كه صريحا كلمه «اذن» در آن آمده و هم چنين در آن زمينه چينى لازم شده، و مردم را براى جهاد تهييج و دل ها را تقويت نموده، و با وعده نصرت به طور اشاره و تصريح آنان را ثابت قدم كرده، و رفت_ارى را ك_ه خ_داى تعالى ب_ا اقوام ستمگر گذشته نموده، ي_ادآور شده است!

همه اين ها از لوازم تشريع احكام مهم، و بيان و ابلاغ براى اولين بار آن است، آن هم حكم جهاد كه بناى آن بر اساس فداكارى و جانبازى است، و از دشوارترين احكام اجتماعى اسلام، و مؤثرترين آن ها در حفظ اجتماع دينى است.

آرى! ابلاغ چنين حكمى براى اولين بار بسيار احتياج دارد به زمينه چينى، و بسط ك_لام، و بيدار ك__ردن افكار، هم چنان ك__ه در همي_ن آيات اي__ن روش به ك_ار رفت_ه است.

چ_ونكه اولاً ك_لام را ب_ا اي_ن نكت_ه آغ_از ك_رده اس__ت ك_ه:

- خ_دا م_ولاى م_ؤمن_ان و م_داف_ع اي_شان اس_ت،

سپس به طور صريح اجازه قتال داده، و فرموده:

- شما تاكنون مظلوم بوديد، و قتال تنها راه حفظ اجتماع صالح از ظلم ستمگران است!

و در اين آيه ايشان را به وصف صلاحيت ستوده، و آنان را شايسته و قابل براى تشكيل يك مجتمع دينى كه در آن اعمال صالح عملى مى شود، دانسته، و آن گاه رفتار خدا را نسبت به اقوام ستمگر گذشته حكايت كرده، و وعده داده است كه به زودى انتقام ايشان را از ستمگران معاصرشان خواهد گرفت، همان طور كه از گذشتگان گرفت! در اولين آي__ه براى مطالب آي__ه اصلى كه اذن بر قت__ال مى دهد زمينه چينى شده است و م_ى ف_رمايد:

- «خدا از كسانى كه ايمان آورده اند دفاع مى كند،

و شر مشركين را از ايشان دفع مى كند،

چونكه او ايشان را دوست مى دارد،

و مشركين را دوست نمى دارد،

ص:158

براى اين كه مشركين خيانت كردند.» (38 / حج)

پ__س اگر او مؤمني__ن را دوست مى دارد بدين جهت است كه مؤمنين امانت را رعايت و نعمت خداى تعال__ى را شكر گذاشتن__د، پس در حقيقت خدا از دين خود (كه امانت نزد مؤمنين است،) دفاع مى كند، و به همين جهت او ولى و مولاى مؤمنين است!(1)

ص:159

دل_ي__ل اخ___راج آن ه_____ا چ__ه ب_____ود؟

دلي_ل اخراج آن ها تنه__ا اي_ن بود ك__ه مى گفتند: پروردگ__ار ما اللّه اس__ت، نه بت ه_ا!

اين تعبير اشاره مى كند ب_ه اين كه مشركي_ن آن ق_در نفه_م و منحرف از حق بودند كه اين كلمه حق را از مسلمانان جرم مى دانستند، و همان را مجوز اين مى دانستند كه ايش_ان را از وط_ن م_ألوف و دي_ار خ_ود بي_رون كنند!(1)

ص:160

سبحان به زودى عوض آن را چند برابر به صاحبانش بر مى گرداند.(1)

ص:161

بنابراين، اهل كتاب هم كه به نبوت پيامبر گرامى اسلام «حضرت محمد بن عبداللّه صلوات اللّه عليه و آله» ايمان نياورده اند، «كفار حقيقى» حساب مى شوند، ولو اين كه اعتقاد به خدا و روز جزا داشته باشند!

(توجه كنيد كه اين كفر را به لسان «كفر به آيتى از آيات خدا،» كه همان آيت نبوت باشد، نسبت نداده است بلكه به لسان «كفر به ايمان خدا و روز جزا،» نسبت داده است، عينا مانند مشركين بت پرست كه به خدا كفر ورزيدند و وحدانيتش را انكار كردند، هرچند وجودش را اعتقاد داشته و او را معبودى فوق معبودها مى دانستند.)

اهل كتاب، اعتقادشان به خدا و روز جزا هم اعتقادى صحيح نيست و مسئله مبدأ و معاد را بر وفق حق تقرير نمى كنند، مثلاً در مسئله مبدأ كه بايد خدا را از هر شركى برى و منزه بدانند، مسيح و عُزَيْر را فرزند او مى دانند، و در نداشتن توحيد با مشركين فرقى ندارند. هم چنين در مسئله معاد، كه يهود قائل به «كرامت» هستند، و مسيحيان قائل به «فدي_ه» هستند!

2 - دومين وصفى كه براى ايشان كرده، اين است كه ايشان محرمات الهى را ح_رام نمى دانند؛

- يه__ود عده اى از محرم__ات را كه خداون__د در سوره بقره و نساء ذكر مى كند حلال دانسته اند.

- مسيحيان خوردن شراب و گوشت خوك را حلال دانسته اند، حال آن كه حرمت اين ها در دي_ن م_وسى و عيسى و خ_ات_م الان_بياء مسلم اس_ت!

- هم چنين اهل كتاب مال مردم خورى را حلال مى دانند كه قرآن مجيد آن را به روحانيون اين دو ملت (احبار و رهبانان) نسبت داده است. (34 / توبه)

3 - سومي__ن وصف__ى كه خداى تعال_ى از اهل كت__اب كرده، مسئل__ه دي__ن است، كه فرموده آن ها دين حق را سنت و روش زندگى خود نمى گيرند!

«دين حق» آن است كه حق اقتضاء مى كند كه انسان آن دين را داشته باشد، و انسان را به پيروى از آن دين وادار مى سازد. وقتى گفته مى شود كه اسلام دين حق است، معنايش اين است كه اسلام سنت تكوين و طريقه اى است كه نظام خلقت مطابق آن است، و فطرت بشر او را به پيروى از آن دعوت مى كند، همان فطرت كه خداوند برآن فطرت انسان را آفريد، و در خلقت و آفريده خدا تبديلى نيست، و اين است دين استوار!!

از آن چه گذشت، خلاصه اش اين مى شود كه اولاً ايمان نداشتن اهل كتاب به خدا و روز جزاء به معناى اين است كه ايشان ايمانى كه نزد خدا مقبول باشد، ندارند! و جرم ندانستن ايشان محرمات خدا و رسول را، معنى اش اين مى شود كه ايشان در تظ_اهر ب_ه

ص:162

گن_اه_ان و منهي_ات اس_لام، و آن محرماتى كه تظاهر به آن اجتماع بشرى را ف__اس__د و زحم___ات حك__وم_ت ح_ق ح_اك_م ب_ر آن اجتم_اع را ب__ى اث___ر و خنثى مى س__ازد، پ_روا و مبالات ندارند!

و تدي__ن نداشت__ن ايشان به دين ح__ق، معنايش اي__ن مى شود كه ايش__ان سن__ت حق را كه منطبق با نظام خلق_ت، و نظام خلق__ت منطبق بر آن اس__ت، پي__روى نمى كنند!

اي__ن اوصاف سه گان__ه، دليل و حكمت خدا را در امر قتال با اهل كتاب بيان مى كند، و با بيان آن مؤمنين را بر جن__گ با هم__ه آنان (نه ب__ا بعض__ى از آن ها،) تحريك و تشوي__ق مى نماي__د، و مى فرمايد:

- با اهل كتاب كارزار كنيد!

زيرا آن ها به خدا و روز جزا ايمان نمى آورند،

ايمانى كه مقبول باشد و از راه صواب منحرف نباشد،

آن ها محرمات الهى را حرام نمى دانند،

و به دين حقى كه با نظام خلقت الهى سازگار باشد، نمى گروند،

- با آن ها كارزار كنيد،

و كارزار را ادامه دهيد! تا آن جا كه ذليل و زبون و زيردست شما شوند،

و نسبت به حكومت شما خاضع گردند،

و خراجى را كه براى آن ها بريده اند، پرداخت كنند،

تا ذلت خود را در طرز اداى آن مشاهده نمايند،

و از سوى ديگر با پرداخت آن حفظ ذمه و خون خود و اداره امور خويشتن را تأمين نمايند!(1)

ص:163

بوده است كه در اين سه مورد، خداوند متعال دستور قتال و كارزار براى مسلمين صادر فرموده است. در روايات اسلامى حديثى است از امام صادق عليه السلام به نام «حديث شمشيرها» كه از پدر بزرگوارش نقل كرده و فرموده است:

1 - شمشيرى كه عليه مشركين عرب به كار مى رود، و لزوم به كار بردنش آي__ه زي_ر اس_ت ك_ه م__ى ف_رم_اي_د:

- فَ_اقْتُلُ_وا الْ_مُشْ_رِكينَ حَ_يْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ...! (5 / توبه)

2 - شمشير دوم، شمشيرى است كه عليه اهل ذمه به كار مى رود و لزوم به كار بردن آن آيه زير است كه مى فرمايد:

- قتِلُوا الَّ_ذينَ لا يُ_ؤْمِنُونَ بِ_اللّهِ وَ لا بِ_الْيَوْمِ الاْخِرِ وَ لا يُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللّهُ وَ رَسُولُهُ،

وَ لا يَدينُونَ دينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذينَ اُوتُوا الْكِتبَ حَتّى يُعْطُوا الجزيه عن يَدٍ،

وَ هُمْ صغِرُونَ! (29 / توبه)

(اي_ن آي_ه ن_اس__خ آي__ه « وَ قُ__ولُ_وا لِ_ل_نّ_اسِ حُ_سْ_ن_ا!» "83 / بق__ره" م_ى ب_اش__د.)

پس، از اهل كتاب هر كس كه در كشور اسلامى باشد از او پذيرفته نيست مگر - جزيه دادن يا كشته شدن، و در صورت جنگ و قتال، اموالشان غنيمت مسلمين، و زن و بچه هايشان اسراى آنان خواهد بود و اگر چنانچه حاضر به پرداخت جزيه شدند البته در آن ص__ورت بر ما مسلمي__ن حرام اس__ت كه اموالش__ان را بگيري__م و ايشان را اسير خود سازيم، در اين حال__ت مى تواني_م از آنان زن بگيري__م و با آن_ان ازدواج كنيم.

3 - شمشير سوم، در مورد كسانى از اهل كتاب است كه در كشورهايى زندگى مى كنند كه با ما سر جنگ دارند، هم مى توانيم اسيرشان كنيم و هم اموالشان را بگيريم، ولى نمى توانيم با زنان ايشان وصلت كنيم. ايشان بين سه چيز اختيار دارند: به كشورهاى اسلامى كوچ كنند، يا جزيه بپردازند، يا آن كه كشته شوند!» (نقل از كافى)(1)

ص:164

واج__ب گرداني__ده اس__ت:

1 - ثب___________ات،

2 - ذك_ر كثير خدا،

3 - اط_اع_ت خ_دا و رس__ول ال_لّ_ه،

4 - اجتناب از نزاع،

5 - اجتناب از غرور و شادمانى و خودنمائى در حركت به سوى جنگ،

6 - اجتناب از جلوگيرى از راه خدا،

مجموعه اين امور شش گانه، دستور نظامى جامعى است كه هيچ دستور مهم جنگى از آن بيرون نيست. اگر انسان در جزئيات وقايع تاريخى جنگ هاى صدر اسلام، كه در زمان رسول اللّه صلى الله عليه و آله اتفاق افتاد، از قبيل جنگ بدر و احد و خندق و حنين و غير آن، دقت كامل نمايد، اين معنا برايش روشن مى شود كه سرّ غلبه مسلمين، در آن جا كه غالب شدند، رعايت مواد اين دستورات بوده است، و علت شكست خوردن آنان نيز، هر جا كه شكست خوردند، رعايت نكردن و سهل انگارى در آن ها بوده است!

اين__ك شرح كام__ل آي__ات در توضي__ح نكات فوق و رموز آن:

خود آيات چنين معنى مى دهد:

1 - « اى كسانى كه ايمان آورده ايد،

وقتى برخورديد به گروهى از دشمن، پس پايدارى كني__د،

و خ__دا را زياد ياد كني__د و به ياد او باشي__د، باشد كه رستگ__ار شوي__د!» (45 / انفال)

2 - « و فرمانبردارى كنيد خدا و فرستاده اش را،

و نزاع مكنيد كه سست شويد و در نتيجه نيرويتان تحليل رود،

و خويشتن دارى كنيد كه خدا با خويشتن داران است!» (46 / انفال)

3 - « و مانند مشركين و آن كسانى مباشيد كه با غرور و خودنمايى از ديار خود خارج شدند، و باز مى داشتند از راه خدا،

و خدا به آن چه مى كنيد محيط است!» (47 / انفال)

ص:165

صبر، نوعى ثبات خاص است، و آن عبارت است از ثبات در مقابل مكروه، هم به قلب - به اين كه دچار ضعف نگشته، و جزع و فزع نكند؛ و هم به بدن - به اين كه كسالت و سهل انگارى ننموده، و از جا در نرود؛ و در مواردى كه عجله پسنديده نيست، شت____اب__زدگ__ى ننماي____د.

در مورد آيه فوق، فرمان: «صبر پيشه كنيد، خدا با صابران است!» به اين معنا است كه همواره در برابر مصايب و ناملايمات جنگى، كه دشمن به وسيله آن تهديدتان مى كند، ملازم خويشتن دارى بوده، و اكثرا در ذكر خدا و اطاعت او و رسولش، بوده باشيد. حوادث و سنگينى بار اطاعت شما را از جاى نكند و از پاى در نياورد، و لذت معصيت و عجب و تكبر شما را گمراه نسازد!

تأكيدى كه در عبارت فوق وجود دارد براى اين است كه صبر قوى ترين ياورى است در شدايد و محكمترين ركنى است در برابر تلون در عزم و سرعت تحول در اراده! و همين صبر است كه به انسان فرصت تفكر صحيح مى دهد، و به منزله خلوتى است كه در هنگام هجوم افكار پريشان و صحنه هاى هول انگيز و مصايبى كه از هر طرف روى مى آورد، به انسان فرصت مى دهد كه صحيح فكر كند و رأى مطمئن و صد در صد اتخاذ كن_د. پس خداى سبحان با مردم صابر است!

ص:166

و كسى كه حالش چنين و فكر و ذكرش اين است، ذكر خدايش هم ذكرى است كه با حالت و فك_رش تن_اسب دارد.

و اين خود بهترين قرينه است بر اين كه مراد از آيه « وَاذْكُرُوا اللّهَ كَثيرا!» اين است كه مؤمن متذكر آن معارفى باشد كه مربوط به اين شأن و اين حالت است، و آن اين است كه خداى تعالى معبود او و پروردگار اوست، و آنكسى است كه مرگ و حيات به دست اوست، و او مى تواند انسان را در اين حال يارى كند، و او سرپرست اوست، و چه سرپرست و ياور خوبى است!

چنين كسى كه پروردگارش وعده نصرت داده و فرموده:

« اگر خدا را يارى كنيد او هم شما را يارى مى كند، و قدم هايتان را استوار مى كند!»

(7/محمد)

و نيز فرموده:

« خداوند اجر آن كس را كه عمل نيكى كند ضايع نمى سازد!»

يقينا به نصرت پروردگارش اطمينان داشته و مى داند كه سرانجام كارزارش به يكى از دو وجه است، كه هر دو نيك است، چون يا بر دشمن غلبه مى كند كه در اين صورت رايت دين را بلند كرده و محيط را براى سعادتمند شدن خود و ديگران مساعد كرده است، و يا كشته مى شود، كه در اين صورت به جوار اولي_اء مق_ربين درگاه پروردگارش شتافته است!

اين گونه معارف حقيقى است كه مربوط به حالت يك نفر مجاهد است، و سرانجامش را به سعادت واقعى و كرامت دائمى منتهى مى كند!

اگر در آيه بالا «ذكر» را به «كثير» مقيد كرد، براى اين بود كه در ميدان هاى جنگ هر لحظه صحنه هايى تكرار مى گردد كه انسان را به دوستى زندگى فانى و شيرينى زخارف دنيوى علاقمند مى سازد، و شيطان هم با القاء وسوسه خود آن را تأييد مى كند، لذا فرموده: خدا را زياد ياد كنيد تا بدين وسيله روح تقوى در دل ها ه_ر لحظ_ه تجديد و زنده تر شود!

ص:167

شده است، و يا دستوراتى كه تعرض به زن و فرزند دشمن را در حين جنگ منع مى كند، و يا شبيخون زدن به دشمن را اجازه نمى دهد و يا ساير احكام جهاد.

ص:168

و خداوند مردم فاسق را به سوى ايده هاى فاسدشان هدايت نمى كند!(1)

ص:169

دلشان بزدايد. هم چنين به آنان روشن ساخته كه خداوند از تدبير ملكش آنى غافل نشده و در برابر اقدامات مخلوقات خود عاجز نيست، و لكن دينش - اسلام - را اختيار كرده و جمعى را هم به سوى آن از راه عادت جارى و سنت دائمى - كه همان سنت علل و اسباب باشد - رهبرى كرده است.

پس مؤم__ن و كاف__ر هر دو بر اس__اس سنت اسب__اب جريان دارن__د، و هر يك روزى جلوه گرى و غلبه پي_دا مى كنند، روزى روز كافر است، و روزى ديگر روز مؤمنان، و دنيا دار امتحان و روزگ_ار عمل است، و هر كس ب__ه نتيجه اعمال و كرده هاى خ___ود در سراى ديگ_ر مى رس_د!(1)

ص:170

رستگ__ارى عظيم___ى تهنيت گفته است.(1)

ص:171

«اَلَ_مْ تَرَ اِلَ_ى الَّ_ذينَ قيلَ لَهُمْ كُفُّوآا اَيْدِيَكُمْ وَ اَقيمُوا الصَّلوةَ وَ...!» (77 / نساء)

آيه فوق در تاريخ اسلام از دو موقعيت زمانى و از دوگانگى برخورد برخى از مسلمانانى كه داراى ايمانى ضعيف بودند، حكايت مى كند:

برخى از مؤمنين اوليه، قبل از آن كه دستور جنگ و دفاع صادر شود، بر اثر مشاهده تعديات و ستم هايى كه از طرف كفار بر آنان وارد مى شد، تحمل نداشتند، و نمى توانستند صبر كنند و شمشير نكشند و به مقابله نپردازند، ولى خداى تعالى در آن هنگام دستور داده بود كه از جنگ خوددارى كنند، و به اقامه شعائر دينى از قبيل نماز و زكات بپردازند، تا استخوان بندى و پى ريزى دين سخت و محكم گردد، تا بعدا خداوند اذن جهاد با دشمنان صادر كند، زيرا اگر چنين نمى كردند پيكره و اركان و اج_زاء دين از هم مى گسيخت و خراب و متلاشى مى گشت.

آي__ات فوق مردم را ملامت مى كن__د كه اينان، همان هاي__ى هستند كه در جنگ با كفار عجله داشتند، و در آن زمانى كه افراد و قواى جنگ__ى كافى براى برخ__ورد با دشمن نداشتند، ق__ادر به صبر نبودن__د، و نمى توانستند آزار دشم__ن را تحمل كنند، ولى وقتى كه جن__گ برايشان واجب گردي__د، يك عده همان طور كه از خدا مى ترسيدند، و بلكه سخت ت_ر، از دشم__ن مى ترسيدن__د... در حال__ى كه دشمن__ان ني__ز مردمانى مثل خودشان هستن__د. آيات از آن__ان چنين نق__ل مى كند:

- «آيا كسانى را نديدى كه به آنان گفته مى شد:

دست نگه داريد، و نماز بخوانيد، و زكات بدهيد،

ولى هنگامى كه براى آنان جنگ واجب شد،

فى الحال يك عده همان طور كه از خدا مى ترسند،

و بلكه بيشتر از آن، از مردم مى ترسيدند، و مى گفتند:

پروردگارا! چرا براى ما جنگ واجب كردى؟

چرا به ما تا مدت نزديكى مهلت ندادى؟

بگو!

- بهره دنيا كم و آخرت براى كسى كه تقوى پيشه كند، بهتر است!

و به شما به اندازه شكاف هسته خرما هم ستم نمى شود!

هركجاكه باشيد مرگ شما را در خواهد يافت، هر چند در برج هاى محكم باشيد!»

(77 و 78/نساء)

آي__ات زير نيز در ملامت مسلمانان ضعيف است، و آنان را موعظه مى كند كه اگر

ص:172

در قرآن تدب_ر كنند ايشان را بينا و روشن خواهد كرد:

- «اين مردم كلمه «طاعت» را مى گويند،

ولى موقعى كه از پيش تو مى روند،

يك عده شان شبان__ه برخ_لاف گفته تو تصمي__م مى گيرند،

و خدا تصميم ه__اى شبانه اين__ان را ثب__ت مى كند،

- پس ت__و از ايش__ان روگردان ب__اش! و بر خ__دا توك__ل كن!

ك_ه خ__دا ب__راى وكال__ت و سرپرستى كافى است!

چرا در ق__رآن تدبر نمى كنن__د؟ كه اگر از طرف غي__ر خ__دا بود اختلاف زيادى در آن مى يافتند...

- اى پيغمبر! در راه خدا جنگ كن!

صاحب اين تكليف جز نفس تو نيست،

و مؤمنين را نيز تحريص بر جنگ كن!

اميد است كه خداوند آزار و آسيب كفار را بازدارد،

كه خداوند انتقام و بازجويى اش سخت تر و شديدتر است!» (81 تا 85/نساء)

( البته بايد خاطرنشان ساخت كه افرادى كه مورد عتاب در اين آيات هستند غير از منافقينى هستند كه در بين مسلمين بودند.)(1)

ص:173

كرد، و از آن حضرت درخواست صلح كردند، به همان قرارى كه با برادران يهودى شان در بنى النضير صلح كرده بود. و آن اين بود كه اجازه دهد از سرزمين خود كوچ كرده و با برادران خود در «اذرعات و اريحات،» كه در سرزمين شام قرار دارد، ملحق شوند. رسول خدا صلى الله عليه و آله اين پيشنهاد را نپذيرفت، و جز اين رضا نداد كه به حكم «سعدبن معاذ» گردن نهند. ايشان براى حكميت ابولبابه را كه دوست و خيرخواه بنى قريظه بود، انتخاب كردند، و پيشنهاد دادند، و خيرخواهى ابولبابه براى اين بود كه زن و فرزند و اموالش در مي_ان آن قبيله بودند.

رسول خدا صلى الله عليه و آله ابولبابه را نزد ايشان فرستاد، ابولبابه وقتى به ميان آن قبيله آمد، از او پرسيدند رأى تو چيست؟ آيا صلاح مى دانى كه ما به حكم سعدبن معاذ گردن نهيم؟

ابولبابه با دست خود اشاره به گردنش كرد و فهمانيد كه سعد جز به كشتن شما حكم نمى كند، زنهار كه زير بار نرويد! جبرئيل نازل شد و داستان ابولبابه را به رس_ول خدا صلى الله عليه و آله گ_زارش داد.

ابولبابه مى گويد: به خدا قسم، هنوز قدم از قدم بر نداشته بودم كه منتقل شدم به اين كه خدا و رسولش را خيانت كرده ام، و همين طور هم شد، يعنى چيزى نگذشت كه آيه مورد بحث نازل شد. ابولبابه خود را با طناب به يكى از ستون هاى مسجد بست و گفت به خدا قسم آب و غذا نمى خورم تا اين كه يا بميرم يا خداوند از تقصيرم بگذرد! هفت روز در اعتصاب غذا بود تا اين كه به حالت بيهوشى افتاد، و خداوند تعالى از گناهش درگذشت. به او گفتند: يا ابولبابه! خدا توبه تو را پذيرفت! گفت: نه به خدا سوگند! خود را از اين ستون باز نمى كنم تا رسول اللّه صلى الله عليه و آله خودش مرا باز كند!

لذا رسول خدا صلى الله عليه و آله تشريف آوردند و او را با دست خود باز كردند.

ابولبابه سپس اضافه كرد: از تماميت توبه من اين است كه از اين به بعد از قبيله و قومم و خانه هايشان كه در آن خانه اين گناه از من سر زد، قطع رابطه مى كنم، و از اموالى كه در آن جا دارم مى گذرم.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: از تماميت توبه تو بس است اين كه يك سوم اموالت را تص_دق دهى!»

(نقل از امام باقر و امام صادق عليه السلام - در مجمع البيان)

اي_ن داست_ان بع_د از م_دتى از وق_وع جنگ بدر رخ داده است.(1)

ص:174

«يَسْئَلُونَكَ عَنِ الاَنْفالِ...!» (1 / انفال)

ارتب__اط آيات در اين سوره (انفال) و تصريح به داستان جنگ «بدر» كشف مى كند از اين كه اين سوره تمامى اش مرب__وط به جنگ بدر اس__ت، و اندكى پس از آن جنگ نازل شده اس__ت. حتى ابن عباس هم به طورى كه از وى نقل ش__ده، اين س__وره را «سوره بدر» ناميده بود. آيات__ى از اين سوره، كه معت__رض مسئله غناي__م جنگى است، پنج آيه است كه در سه جاى اين سوره قرار گرفته است، و بر حسب ترتيب آن عبارتنداز:

1 - «از تو از انف__ال پرسش مى كنند،

بگ_و! انفال مال خدا و رسول است...!» (1 / انفال)

2 - « و بدانيد كه هر آن چيزى كه به غنيمت گرفته ايد،

بى گمان پنج يك آن:

از آن خداست، و از آن رسول، و از آن خويشاوندان و يتيمان و مسكينان و راهگذران،

اگر به خدا ايمان آورده ايد و بدانچه ما بر بنده خود در روز فرقان

روزى كه دو گروه روى در روى هم آوردند،

نازل كرديم و خدا بر همه چيز تواناست!» (41/انفال)

3 - « براى پيامبرى سزاوار نيست كه اسيرانى داشته باشد، تا در زمين قتل بسيار كنند،

شما متاع دنيا را مى خواهيد، و خدا آخرت را مى خواهد، و خدا عزيز حكيم است!

اگر از خدا كتابى نبود كه در پيش برفت،

البته در آن چه گرفتيد شما را عذاب بزرگى مى رسيد!

پس، از آن چه در جنگ غنيمت گرفته ايد، بخوريد، حلال و پاكيزه،

و از خدا بت_رسيد، بى گم_ان خدا آمرزگار مهربان است!» (آيه 67 تا 69)

از آيات استفاده مى شود كه پرسش كنندگان از آن جناب درباره امر اسيران پرسش نموده اند، و درخواست كرده اند تا اجازه دهد اسيران كشته نشوند بلكه با دادن فديه آزاد گردند. در جواب، ايش_ان را مورد عتاب قرار داده است.

از اين كه تجويز كرد خوردن از غنيمت را، و فرمود: « از آن چه در جنگ غنيمت گرفته ايد، بخوريد!» بدست مى آيد كه اصحاب، به طور ابهام، چنين فهميده بودند كه مالك غنيمت و انفال مى شوند، جز اين كه نمى دانستند آيا تمامى اشخاصى كه حاضر در

ص:175

ميدان جنگ بوده اند، مالك مى شوند؟ و يا تنها كسانى كه قتال كرده اند؟ و آن هايى كه تقاعد ورزيده اند، از آن بى نصيبند؟ و آيا مباشرين كه از آن سهم مى برند، به طور مساوى ميانشان تقسيم مى شود، و يا به طور متفاوت؟ مثلاً سهم سواره ها بيشتر از پياده ه_ا و يا امث_ال آن است؟

چون دستور «بخوريد!» مبهم بود باعث شد كه مسلمين در ميان خود مشاجره كنند، و سرانجام به رسول خدا صلى الله عليه و آله مراجعه نموده و توضيح بپرسند. لذا آيه فوق الذكر نازل شد كه فرمود:

- «از تو انفال پرسش مى كنند، بگو! انفال مال خدا و رسول است!

پس، از خدا بترسيد، و ميان خود صلح برقرار كنيد،

و خدا و رسول او را اطاعت كنيد، اگر با ايمان هستيد!» (1/انفال)

با اين آيه كه بعد از سه آيه فوق نازل شده است، ايشان را در استفاده اى كه از عبارت «بخوريد!» كرده بودند و پنداشته بودند كه مالك انفال هم هستند، تخطئه نموده، و ملك انفال را مختص به خدا و رسول كرده، و ايشان را از تخاصم و كشمكش تهى ساخته است.

و وقتى بدين وسيله مشاجره شان خاتمه يافت، آن گاه رسول خدا صلى الله عليه و آله آن را به ايشان ارجاع داد و در ميانشان به طور مساوى تقسيم كرده، و به همان اندازه سهمى براى آن عده از اصحاب كه حاضر در ميدان جنگ نبودند، كنار گذاشت، و ميان كسانى كه قتال كرده و آن هايى كه قتال نكرده بودند، و هم چنين ميان سوارگان و پيادگان تف_اوتى نگذاشت.

آن گاه آيه دوم: « بداني__د هر آن چه كه غنيمت گرفته ايد، بى گمان پنج يك آن از آن خداست و از آن رس__ول...!» (41 / انفال) به فاصل__ه اندكى نازل شد، و رسول خدا صلى الله عليه و آله به خاطر امتث_ال آن، از آن چ__ه كه به نف__رات داده ب_ود، پن__ج يك را دوب__اره پس گرفت.

از بررسى آيات روشن شد كه سؤال كنندگان، اين سؤال را وقتى كردند كه پيش خود خيال كرده بودند مالك غنيمت هستند، و اختلافشان در اين بود كه مالك آن كدام طايفه است؟ و يا در اين بود كه به چه نحوى مالك مى شوند؟ و به چه ترتيبى در مي_انشان تقسي_م مى شود؟ و يا در هردو جهت اختلاف داشته اند.

عبارت « بگو انفال از آن خدا و رسول است...!» جواب پرسش ايشان بود، كه فرمود: انفال ملك كسى از ايشان نيست، بلكه ملك خدا و رسول اوست، كه به هرمصرفى بخواهند مى رسانند. اين بيان ريشه اختلافى را كه در ميان آن ها رخنه كرده بود، به كلى

ص:176

برطرف كرد.

پس، از مجموع سه آيه اين معنا استفاده مى شود كه اصل ملك در غنيمت از آن خدا و رسول است، و خدا و رسول چهار پنجم آن را در اختيار جهادكنندگان گذاشته اند تا با آن ارتزاق كنند، و آن را تملك نمايند. و يك پنجم آن را به خدا و رسول و خويشاوندان رسول و غير ايشان اختصاص داده است تا در آن تصرف نمايند.

آيه فوق نشان مى دهد كه خداوند تعالى حكم عمومى «انفال» را صادر فرموده، نه تنها حكم غنيمت جنگى را، بنابراين اين يك حكم عمومى است كه هم غنيمت را شامل مى شود، و هم ساير اموال زيادى در جامعه را، از قبيل: سرزمين هاى تخليه شده، دهات متروك، قله كوهها، بستر رودخانه ها، خالصه جات پادشاهان، تركه اشخاص بى وارث، و از همه اين انواع، تنها غنيمت جنگى متعلق به جهادكنندگان به دستور پيغمبر است، و مابقى در تحت ملكيت خدا و رسول باقى است!(1)

ص:177

در آيات 122 و 125 سوره آل عمران مى فرمايد:

- «آن گاه كه دو دسته از شما (در آغاز جنگ احد،) ترسان شده،

و به فكر سستى افت_ادن_د، و ح_ال آن كه خ_داون_د يار و ول_ى آنان بود.

خداوند شما را در «جنگ بدر» يارى فرمود، و حال آن كه خوار و زبون بوديد،

پس از خدا بت_رسيد، ب_اشد ك_ه شكر او را ب_ه ج_اى آورده ب_اشي_د!

آن دم كه به مؤمنين گفتى:

آيا بس نيست كه پروردگارتان شما را به سه هزار ملائكه نازل شده از آسمان،

يارى مى كند؟ آرى، اگر صبر كرده و تقوى كنيد،

همين لحظه، خداوند شما را به پنج هزار ملائكه نش_ان_دار ي_ارى م_ى كن_د...!»

از اين آيات استفاده مى شود كه خداوند متعال در جنگ «بدر» سه هزار ملائكه براى يارى مؤمنين فروفرستاده است. با اين كه در آيه 9 سوره انفال صحبت از هزار فرشته «رديف شده» به ميان آمده است، ولى از عبارت «مُرْدِفين» به معنى «مُتْبِعين» استفاده مى شود كه اين فرشتگان هزار هزار در پى هم رديف بوده اند، و تعداد اصلى آن_ان سه ه_زار ب_وده است.

علاوه بر آن، در همان جنگ بدر، خداوند متعال وعده مشروطى هم به مسلمين داده بود، كه اگر صبر كنند و تقوى پيشه نمايند، خداوند پنج هزار ملائكه «نشاندار» نيز بر آن__ان نازل خ_واه_د ك__رد.

ص:178

ص:179

«وَ اِذْ يَعِدُكُ__مُ اللّ__هُ اِحْ__دَى الطّآئِفَتَيْ__نِ اَنَّه__ا لَكُ__مْ وَ... !» (7 تا 14 / انفال)

اي_ن آيات قسمت__ى از تاريخ جن__گ بدر، اولي__ن جنگ در تاريخ اسلام، را شامل اس__ت، و سي_اق آيات نش_ان مى دهد كه بع_د از پايان يافت__ن جنگ مزبور نازل شده اند:

_ « به ياد آوريد، آن روزى را،

كه خداوند به شما وعده داد كه با يارى او بر يكى از دو طايفه (عير يا نفير،) غالب شويد،

و شما ميل داشتيد كه آن طائفه، طائفه عير، يعنى قافله تجارتى قريش باشد،

چون نفير يعنى لشكريان قريش، عده شان زياد بود،

و شما ضعف و ناتوانى خود را با شوك__ت و ني__روى آن_ان مقايس__ه مى كرديد،

و لكن خداون__د خلاف اي__ن را مى خواست.

خداوند مى خواست تا با لشكريان ايشان روبه رو شويد،

و او شما را با كمى عددتان بر ايشان غلبه بخشد،

و بدين وسيله قضاى او مبنى بر ظهور حق و استيصال كفر،

و ريشه كن شدن ايشان، به كرسى بنشيند!»

خداوند متعال در اين آيه نعمت ها و سنت هاى خود را براى ايشان بر مى شمارد، تا چنين بصيرتى به هم برسانند كه بدانند خداى سبحان امرى به ايشان نمى كند، و حكمى بر ايشان نمى آورد، مگر به حق، و در آن مصالح و سعادت ايشان، و به نتيجه رسيدن

ص:180

مساعى ايشان را در نظر مى گيرد. و وقتى داراى چنين بصيرتى شدند، ديگر در ميان خود اختلاف نمى كنند، و نسبت به آن چه خداوند تعالى براى آنان مقرر داشته و پسنديده، اظهار كراهت نمى نمايند، بلكه امر خود را به او محول مى سازند و او و رسول او را اط_اع_ت مى ك_نن_د!

ص:181

_ اى آل غالب! مال التجاره! قافله! قافله! دريابيد! گمان نمى كنم كه بتوانيد دريابيد! آرى، محم__د و مشتى بى دين__ان از اهل يث__رب حركت كردن__د، و متعرض قافل__ه شما شدن__د! آم_اده حرك_ت ش_وي_د!

قريش وقتى اين را شنيدند، احدى از ايشان نماند مگر اين كه دست به جيب بردند و پولى جهت تجهيز قشون دادند و گفتند: _ هر كس حركت نكند خانه اش را ويران مى كنيم!

عباس بن عبدالمطلب، نوفل بن حارث بن عبدالمطلب، و عقيل بن ابيطالب نيز حركت كردند. قريش كنيزان خود را نيز در حالى كه دف مى زدند، حركت دادند.

ص:182

به دنبال او مقداد برخاست و عرض كرد:

_ يا رسول اللّه، اين لشكر، لشكر قريش متكبر است، و لكن ما به تو ايمان آورده و تو را تصديق كرده ايم، و شهادت داده ايم بر اين كه آن چه كه تو آورده اى حق است! به خدا سوگند، اگر بفرمائى تا در زبانه هاى آتش پر دوام چوب غضا فرو رويم، و يا در انبوه تيغ هراس در آئيم، در مى آئيم، و تو را تنها نمى گذاريم! ما آن چه را كه بنى اسرائيل در جواب موسى گفتند كه: (تو و پروردگارت برو و ما اين جا نشسته ايم،) در ج_وابت بر زب__ان نم_ى آوري_م، بلك_ه م_ى گوئي___م:

_ آن جا كه پروردگارت امر فرم__وده برو، ما نيز هم__راه توئي__م، و در ركابت مى جنگي__م! رسول خ__دا صلى الله عليه و آله در مقاب__ل اين گفت_ارش جزاى خيرش داد. سپس فرمود:

_ مردم! شما رأى خود را بگوئيد!

منظورش از مردم «انصار اهل مدينه،» بودند و چون عده انصار بيشتر بود و به علاوه انصار در بيعت «عقبه _ محلى ميان مكه و منا،» گفته بودند: ما درباره تو هيچ تعهدى نداريم تا به شهر ما مدينه در آئى، ولى وقتى بر ما وارد شدى، البته در ذمه ما خواهى بود، و از تو دفاع خواهيم كرد، هم چنان كه از زنان و فرزندان خود دفاع مى كنيم! رس__ول خدا صلى الله عليه و آله مى ترسي__د منظور ايش__ان در آن بيعت اين ب__وده باش__د كه ما تنها در شهرم__ان از تو دفاع مى كني__م، و اما اگر در خارج مدين__ه دشمنى بر تو حمل__ه كرد ما در م_ورد آن تعه_دى ن_داريم. چ__ون چنين احتمال__ى را مى داد خواست تا ببيند آي_ا در مث__ل چني_ن روزى ه_م او را ي___ارى م_ى كنن_د ي_ا ن_ه؟

از ميان انصار «سعدبن معاذ» برخاست و عرض كرد:

_ پدر و مادرم فدايت باد اى رسول خدا! ما به تو ايمان آورديم، و تو را تصديق كرديم، و شهادت داديم بر اين كه آن چه بياورى حق و از ناحيه خداست! بنابراين به آن چه كه مى خواهى امر كن تا با دل و جان امتثال كنيم! و آن چه كه مى خواهى از اموال ما بگير، و هر قدر مى خواهى براى ما بگذار!

به خدا سوگند! اگر دستور دهى تا در اين دريا فرو شويم امتثال نموده و تنهايت نمى گذاريم، و از خدا اميدواريم كه از ما به تو رفتارى نشان دهد كه مايه روشنى ديدگانت باشد! پس، بى درنگ ما را حركت بده كه بركت خدا همراه ماست! رسول خدا صلى الله عليه و آله از گفت_ار او خوشح_ال گش__ت و فرم___ود:

_ حركت كني__د به بركت خدا! كه خداى تعال__ى مرا وع__ده داده بر يكى از دو طائفه غلب__ه يابيم، و خداون__د وعده خود را خلاف نمى كند. به خدا سوگن__د! گويا

ص:183

همي_ن الساع__ه قتلگاه ابى جه__ل بن هش__ام، عتبه بن ربيع__ه، شيبه بن ربيع__ه و... را مى بينم!

ص:184

_ تو براى خودت يكى از بزرگان قريشى، (اين مردم بهانه اى ندارند مگر آن اموالى كه در واقعه نخله از دست دادند، و آن خونى كه از «ابن الحضرمى» در آن واقعه به دست اصحاب محمد ريخته شد،) تو آن اموال و هم چنين خونبهاى «ابن الحضرمى» را كه هم س_وگند توست ب_ه گ_ردن بگي_ر، و م_ردم را از اي_ن راه ب_رگ_ردان! عتب_ه گف_ت:

_ به گردن گرفتم. و هيچ يك از ما مخالفت نداريم، مگر «ابن الحنظليله» يعنى «ابوجهل» كه مى ترسم او زير بار نرود. تو نزد او شو، و به او بگو كه من اموال و خون ابن الحضرمى را به گردن گرفتم و چون هم سوگند من بوده، ديه اش با من است! ابوالبخترى مى گويد: من به خيمه ابوجهل رفتم و مطلب رابه وى رساندم. ابوجهل گفت:

_ عتبه نسبت به محمد تعصب مى ورزد، چون او خودش از عبد مناف، و به علاوه پس__رش ابوحذيفه در لشكر محمد است، و مى خواهد از اين كار شانه خالى كند، از مردم رو در بايستى دارد، و حاشا كه من بپذيرم! به «لات و عُزّى» سوگند، دست بر نمى دارم تا آنكه ايش__ان را تا مدين__ه فرارى ندهم و سر جايشان ننشانم، و يا همه شان را اسي__ر گرفته و به اسي__رى وارد مكه ش__ان كنيم، تا داستانش__ان زبان_زد عرب شود!

ص:185

شتر مرثد س_وار مى شدند.

در حالى كه در لشكر قريش چهارصد اسب و به روايت__ى دويس_ت اسب بود.

ص:186

گفت:

_ اى گروه قريش، مرا يك امروز اطاعت كنيد و تا زنده ام ديگر به حرفم گوش ندهيد!

مردم! محمد، يك مرد بيگانه نيست كه بتوانيد با او بجنگيد،

او پسر عموى شما و در ذمه شماست،

او را به عرب وابگذاريد، و خود مباشر جنگ با او نشويد!

اگر راستگو باشد شما بيش از پيش سرفراز مى شويد،

و اگر دروغگو باشد همان گرگ هاى عرب براى او بس اس_ت!

ابوجه_ل از شني_دن حرف هاى او به خش__م در آمد و گفت:

_ هم__ه اين ح_رف ها از ترس ت_وست كه دل_ت را پر ك_رده است!

عتب_ه در جواب گفت:

_ ترسو تويى... آيا مثل من كسى ترسوست؟

به زودى قريش خواهند فهميد كه كدام يك از من و تو ترسوتر و پست تر، و كدام مايه فساد قوم خود هستيم!

ص:187

_ على تو وليد را درياب!

اين سه نفر به راه افت_ادند و در برابر دشم_ن قرار گرفتند و گفتند:

_ و اينك سه حريف شايسته!

عبيده از گرد راه به عتبه حمله كرد و با يك ضربت فرق سرش را شكافت، و عتبه هم شمشي_ر به ساق پاى عبيده فرود آورد و آن را قطع كرد، و هر دو به زمين در غلطيدند.

از آن سو، شيبه بر حمزه حمله برد و آن قدر به يكديگر شمشير فرود آوردند تا از كار بفتادند. اما اميرالمؤمنين عليه السلام چنان شمشير به شانه وليد فرود آورد كه شمشيرش از زيربغل او بيرون آمد و دست وليد را بينداخت. على عليه السلام مى فرمايد:

_ آن روز وليد دست راست خود را با دست چپ گرفت،

و آن را چنان به سر من كوفت كه گمان كردم آسمان به زمين افتاد.

حمزه و شيبه دست به گ_ريبان شدند. مسلمي_ن فري_اد مى زدند:

_ يا على مگر نمى بينى آن سگ چطور براى عمويت كمين كرده است؟

على عليه السلام به عموى خود كه بلند بالاتر از شيبه بود، گفت:

_ عمو سر خود را بدزد!

حمزه سر خود را در زير سينه شيبه برد و على عليه السلام با يك ضربت نصف سر شيبه را راند و به سراغ عتبه آمد و او را كه نيمه جانى داشت، بكشت. على و حمزه، عبيده را كه يك پايش را عتبه قطع كرده ب__ود، نزد رس__ول اللّه صلى الله عليه و آله آوردن__د، و عبيده در حضور آن حض_رت اش_ك ريخ_ت و پرسيد:

_ يا رسول اللّه! آيا من شهيد نيستم؟

حضرت فرمود: _ چرا، تو اولين شهيد از خان_دان من_ى!

ابوجه_ل چ___ون اين بديد رو ب_ه قري_ش ك_رد و گفت:

_ در جنگ عجله نكنيد، و مانند فرزندان ربيعه غرور به خرج ندهيد، و بر شما باد كه به اهل مدينه بپردازيد، و ايشان را از دم شمشير بگذرانيد، و اما قريش را تا مى توانيد دستگيركنيدتا ايشان را زنده به مكه ببرم و ضلالت و گمراهى شان را به مردم نشان دهم!

ص:188

در دست بنى عبداللّه بود به او سپردند. رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى ابليس را ديد به اصحاب خ_ود گفت:

_ چشم هايتان را ببنديد، و دندان هايتان را روى هم بگذاريد! (يعنى به اعصاب خود مسلط شوي__د و استوار باشي__د،) آن گاه دست ه__ا را به آسمان بلن_د كرد و عرض كرد:

_ بار الها! اگر اين گروه كشته شوند ديگر كسى نيست كه تو را بپرستد!

در همين موقع بود كه حالت وحى به آن جناب دست داد و پس از اين كه به خود آمد، و در حالى كه عرق از روى نازنينش مى ريخت، فرمود:

_ اين__ك جبرئي__ل اس_ت كه ه__زار فرشت_ه رديف دار به كم__ك شم__ا آورده اس__ت!

ص:189

آن شما را مورد خشم شديد خود قرار دهد! چه همو مى فرمايد:

_ لَمَقْتُ اللّ__هِ اَكْبَرُ مِ_نْ مَقْتِكُمْ اَنْفُسَكُمْ!

_ خشم خدا بزرگتر است از خشمى كه شما به يكديگر مى گيريد! پس امورى را كه او در كتاب خود به آن ها امر فرموده، در نظر بگيريد، و همه را به كار بنديد! دلايل روشنش را از ياد نبريد، مخصوصا اين آيت را كه شما را بعد از ذلت به عزت رسانيد! پس در برابرش اظهار مسكنت كنيد، تا از شما راضى شود، و در اين مواطن خداى خود را امتحان كنيد، و آن شرطى را كه كرده، رعايت كنيد، و ببينيد رحمت و مغفرتى كه در برابرش به شما وعده داده، آيا عملى مى كن__د يا نه؟ و مطمئ__ن بداني__د كه اگ__ر به شرطش وف__ا كنيد او نيز به وع__ده اش وفا مى كن__د! چه، وع__ده او ح__ق اس__ت و ق_ول او صدق، هم چنان ك__ه عقاب__ش هم شدي__د است!

_ مردم! جز اين نيست كه قوام من و شما به خداى حى و قيوم است!

اينك ما به سوى او پن__اه مى بريم و به او تكي__ه مى كنيم،

و از او مى خواهي__م كه ما را از آلودگى ه__ا حف__ظ كند،

و بر او توك__ل مى كنيم،

و بازگش__ت ما به سوى اوس__ت!

_ خداوند م__را و مسلمي_ن را بيامرزد!»

ص:190

كشته شدگان را على بن ابيطالب عليه السلام كشته بود، و مابقى، يعنى نصف و يا دو ثلث ديگر را مابقى مسلمين به قتل رسانده بودند. و منظور از نزول ملائكه تنها و تنها سياهى لشكر و در آميختن با ايشان بوده است، تا بدين وسيله مسلمانان افراد خود را زياد يافت__ه و دل هايشان محكم شود و در مقابل دل هاى مشركين مرعوب گردد.

و اين كه فرمود: «يارى فقط از جانب خداست!» بيان انحصار حقيقت و يارى و نصرت در خداى تعالى است و اين كه اگر پيشرفت و غلبه به كثرت نفرات و داشتن نيرو و شوكت بود مى بايستى مشركين بر مسلمانان غلبه مى كردند، كه هم عده شان بيشتر بود و هم تجهيزات شان مجهزتر از مسلمين بود. خداوند به عزت خود مسلمانان را يارى داده و به حكمتش يارى اش را به اين شكل و به اين صورت اعمال كرد.

ص:191

شدند، و شيطان از موقعيت استفاده كرد و در دل هايشان وسوسه انداخت كه دشمنان آب را گرفتند و اينك شما بدون تطهير نماز مى خوانيد و پاهايتان در ريگ ها فرو خواهد رفت، لذا خداى تعالى باران را برايشان بباراند تا با آن همه تطهير كردند، و خود را تميز ساختند، و نيز اردوگاه آنان كه ريگزار بود سفت و محكم گرديد، ولى اردوگاه كفار تبديل به گل لغزنده شد.

ص:192

مى ريخت.

رس__ول الله صلى الله عليه و آله ف_رم_ود: همان جا كه هست خاك و سنگ رويش بريزيد تا پنهان شود.

آن گ__اه ب_ر س_ر چ_اه آم_ده و كشت_ه ش_دگان را ي_ك ي_ك ص__دا زد و ف___رم___ود:

_ آيا يافتيد آن وعده اى را كه پروردگارتان مى داد حق بود؟

من آن چه را كه پروردگارم وعده ام داده بود حق يافتم،

چه بد خويشاوندان بوديد براى پيغمبرتان!

مرا تكذيب كرديد، و بيگانگان تصديقم كردند،

مرا از وطنم بيرون كرديد، و بيگانگان منزلم دادند،

با من به قتال برخاستيد، و بيگانگان يارى ام كردند!

اصح__اب عرض كردند: _ يا رس__ول اللّه! با مردگ__ان سخ__ن مى گويي__د؟ فرم__ود:

_ مسلما بدانيد كه ايشان فهميدند كه وعده پروردگارشان حق بود! شما زندگان آن چ__ه را كه من گفتم بهت__ر و روشن تر از اين مردگ__ان نشنيديد! چيزى كه هست آن ه_ا نمى توانند جواب مرا بدهند!

ص:193

هيچ دردى كشنده تر از اين نيست كه در چني__ن روزى كشتن من به دس__ت تو انجام شود! چرا يك نفر از دودم__ان عبدالمطلب و يا م_ردى از هم پيمان هاى ما مباش_ر قتل من نشد؟

من كلاه خودى را كه بر سر داشت از سرش كندم و او را كشتم، و سر نحسش را نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آوردم و عرض كردم:

_ ي__ا رس__ول اللّ___ه! بش__ارت، ك__ه س_ر اب__وجه__ل ب__ن هش__ام را آوردم! حض__رت سجده شكر به ج__اى آورد.

ص:194

شه__داى مسلمين در جن__گ ب__در 14 نفر بودند:

شش نفر از مهاجرين و هشت ن_ف_ر از ان_ص_ار،

از مهاجرين:

از قبيله بنى المطلب بن عبدالمناف _ عبيده بن حارث (كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله بدن او را در صفراء به خاك سپرد.) از بنى زهره _ عمير بن ابى وقاص، عمير بن عبدود ذوالشمالين (حليف بنى زهره) از بنى عدى _ عامل بن ابى بكير (حليف بنى سعد) غلام عمربن خطاب _ فهجع (بعضى گفته اند او اول كسى بود كه از مهاجرين به شه_ادت رسي_د:) از بن_ى ح_ارث ب_ن ف_ه_ر _ صف_وان بن بيض_اء

از انصار:

از قبيله بنى عمروبن عوف _ مبشر بن عبد منذر، سعد بن خيثمه

از قبي_ل_ه بن_ى ع___دى _ حارث_ه بن سراق_ه (به قول بعضى او اولين شهيد از انصار بود.)

از بن__ى م_الك ب__ن نج_ار _ ع__وف و مع_وذ (دو پس_ران عف___راء)

از بنى سلم_ه _ عميربن حمام بن جموح (به قول بعض ديگر او اولين شهيد از انصار بود.)

از ب_ن_ى زري___ق _ راف__ع ب___ن م__ع_ل_ى

از بنى حارث بن خزرج _ يزيدبن حارث

از ابن عباس روايت شده كه «انسه» غ_لام رسول اللّه صلى الله عليه و آله نيز در جنگ بدر شهيد شد. روايت شده كه «معاذبن ماعص» در جنگ بدر جراحت برداشت و در مدينه شهيد شد. و ني_ز «ابن عبي__دب__ن سك_ن» در جن_گ ب_در جراح__ت برداش_ت و بعد شهي_د شد.

ص:195

«يآ اَيُّهَا الَّذي__نَ ءَامَنُوآا اِذا لَقيتُ__مُ الَّذينَ كَفَ__رُوا زَحْفا فَلا تُوَلُّوهُمُ الاَدْبارَ...!»

(15 ت_ا 39 / ان_ف_ال)

اين آيات متضمن نواهى و اوامرى است راجع به جهاد اسلامى، و مربوط و مناسب با جنگ بدر. در آن ها اشاره به پاره اى از وقايعى كه در جنگ بدر رخ داده شده، ولى خود آيات بعد از جنگ بدر نازل شده است. نكته مهمى كه آيات به آن اشاره مى كنند، درباره كسانى است كه از جنگ فرار مى كنند:

ص:196

ايشان را خنث__ى و سر و صدايشان را خفه كرد.

پس جا دارد اين كشتن و بستن و اين سنگ ريزه پاشيدن و فرارى دادن ها همه به خ_داى سبح_ان نسبت داده ش_ود، ن_ه ب_ه مؤمني__ن! ق_رآن مجي_د اي_ن چني_ن مى فرمايد:

_ «شم__ا آن ها را نكشتي__د، و لكن خدا آن ه_ا را كشت!

و تو آن مش__ت خاك را نپاشيدى، و لكن خدا پاشي__د!

و براى اين كه مؤمنان را بيازمايد، آزمودنى نيكو از جانب خود،

كه خداوند سمي__ع و علي__م اس___ت!» (17 / انفال)

اين آيه اشاره است به آن مشت ريگى كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله به طرف مشركين پرتاب كرد. در روايات اسلامى آمده است كه:

_ جبرئيل در روز بدر به رسول خدا صلى الله عليه و آله عرض كرد: مشتى خاك برگير و به طرف دشمن بپاش! رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى دو لشكر روبه رو شدند، به على عليه السلام فرمود: يك مشت سنگ ري__زه از اين وادى به من ب__ده! عل__ى عليه السلام از بيابان مشت__ى ريگ خاك آلود برداشته و به آن جن__اب داد، حض___رت آن را به ط__رف مشركي___ن پاشي__د، و گف__ت:

- «زشت باد اين روى ها!»

و هيچ مشركى نماند مگر اين كه از آن مشت خاك ذره اى به حلق و بينى و چشمش فرو ريخت، و مؤمنين حمله كردند و از ايشان كشتند و اسير كردند و همين مشت خاك سبب شد كه لشكر كفار هزيمت شود. (نقل از ابن عباس)

خداوند متعال در بيان علت اين امر مى فرمايد:

- «ب_راى اين ك_ه م_ؤمنين را بيازمايد، از ن_احي_ه خ_ود، آزمايشى نيك_و!»

يعنى اگر خداوند ايشان را كشت، و سنگ ريزه به سويشان پاشيد، براى مصالحى بود ك_ه در نظ_ر داشت، و براى اي_ن بود كه مؤمنين را به نحوى شايسته امتحان كند، و يا به مؤمنين نعمت شايسته اى ارزانى بدارد، كه عبارت است از نابودى دشمنان و اعت__لاى كلمه توحيد به دست ايش_ان و بى نياز شدن آنان از راه به دست آوردن غنيمت!

ص:197

خداوندمتعال در آيه زير مشركين را خطاب كرده و مى فرمايد:

_ « اگر شما اى مشركين طالب فتح هستيد، و از خدا خواسته ايد كه شما را در ميان خود و مؤمنين فتح دهد، اينك فتح به مؤمنان آمد!

و خداوند در روز بدر حق را اظهار و آشكار ساخت، و مؤمنين را بر شما غلبه داد!

و شما اگر در اين جا از كيد خود عليه خدا و رسول دست برداريد كه به نفع تان تمام مى شود،

و اگر دست برنداريد و بازگرديد و در صدد نقشه و طرح ريزى باشيد، ما نيز بر مى گرديم، و همين بلا را كه ديديد بر سرتان مى آوريم، و باز كيد شما را خنثى مى كنيم، و جمعيت شما كارى برايتان صورت نمى دهد، هر چند هم زياد باشد،

هم چنان كه در اين دفعه كارى صورت نداد!

آرى خداوند با مردمان با ايمان است،

و كسى كه خدا با اوست هرگ_ز مغلوب نمى شود!» (19 / انفال)

ص:198

_ «بپرهيزي_د از فتنه اى كه همه را دربرمى گيرد، نه تنها ستمك__اران شما را،

و بدانيد كه خدا شدي__دالعق_اب است!» (25 / انفال)

خداى تعالى در اين آيه مى خواهد همه مؤمنين را از فتنه اى كه مخصوص به ستمكاران از ايشان است، و مربوط به كفار و مشركين نيست، زنهار دهد. و اگر در عين اين كه مختص به ستمكاران از مؤمنين است، خطاب را به همه مؤمنين كرده است، براى اين كه آثار سوء آن فتنه گريبانگير همه مى شود.

هر چند اين فتنه مختص به بعضى از مؤمنين است، فتنه اى است كه تمامى افراد امت بايستى در صدد رفع آن بر آيند، و با امر به معروف و نهى از منكر، كه خدا برايشان واج__ب كرده، از شعله ور شدن آت__ش آن جلوگيرى به عمل آورند.

گرچه خداى تعالى اين فتنه را به اسم و رسم معرفى نكرده، و آن را به طور سربسته ذكر فرموده، ولى در آيه بعدى مى فرمايد _ اثر سوء آن تنها دامنگير كسانى كه ظلم كردند، نمى شود، _ آن را تا اندازه اى توضيح داده، و مى رساند كه فتنه عبارت از اين است كه بعضى از امت با بعضى ديگر اختلاف مى كنند، در امرى كه تمامى امت حقيقت امر را مى فهمند كه كدام است، و لكن يك دسته از قبول آن سرپيچى كرده، و دانسته به ظلم و منكر اقدام مى كنند، آن دسته ديگر هم كه حقيقت امر را قبول كرده اند، آنان را نهى از منكر نمى كنند، و در نتيجه آثار سوءاش دامنگير همه امت مى شود.

از اين كه خداوند تعالى همه امت را از آن زنهار داده معلوم مى شود كه مراد به آن ظلمى است كه اثر سوءاش عمومى است، و چنين ظلمى ناچار بايد از قبيل بر هم زدن حكومت حقه اسلامى و زمام آن را به ناحق به دست گرفتن و يا پايمال كردن احكام قطعى از كتاب و سنت است، كه راجع به حكومت حقه است!

هر چه باشد در فتنه هاى واقع شده در صدر اسلام نمونه اش ديده مى شود، به طورى كه آيه شريفه كاملاً و به طور وضوح بر آن فتنه ها منطبق مى گردد، چه فتنه هاى نامبرده وحدت دينى اسلام را منهدم كرده، و با ايجاد تفرقه قدرت و شوكت اسلام را درهم شكست، و خون هايى به ناحق ريخت، و باعث اسارت و غارت و هتك ن_اموس و حرمت ه_ا ش_د، و كت_اب و سنت مت_روك گرديد.

از جمله مفاسد و شومى هاى اين فتنه اين بود كه امت، بعد از آن هم كه به اشتباهات و اعمال زشت خود آگاهى پيدا كردند، نتوانستند از عذاب دردناكى كه اين فتنه به بار آورده بود، خود را نجات دهند!

خواننده بايد به خاطر داشته باشد كه فتنه هاى صدر اسلام همه منتهى به «اصحاب بدر» مى شوند، هر چند كه در اين آيه شريفه تمامى مؤمنين را از فتنه اى كه

ص:199

بعضى از آن ها به پا مى كنند، زنهار مى دهد، و اين نيست مگر براى اين كه آثار سوءاش دامن همه را مى گيرد.

در روايات اسلامى آمده است كه مراد به آن «اصحاب جمل» است و طلحه و زبير هر دو از اصحاب جنگ بدر بودند، و اين پيش بينى در جنگ بدر بي_ان شد، و در جن_گ جم_ل واقعي_ت ي_اف_ت:

_ «به ياد آري__د آن روزى را كه تع__داد شم__ا اندك ب__ود،

و از مستضعفي__ن زمين بوديد، و م__ى ترسي__دي__د م__ردم شم__ا را برباين__د،

پ__س شم__ا را ج__اى داد، و به نص__رت خود شم_ا را كم__ك ك__رد،

و از پ_اكي_زه ه_ا روزى ت_ان داد،

ش_اي_د شك_رگ_زاري_د!» (26 / انف__ال)

مراد به آن روزى كه مسلمين در زمين مستضعف بودند، روزگار ابتداى اسلام و قبل از هجرت است كه مسلمين در مكه (در ميان كفار) محصور بودند، و مشركين عرب و رؤساى قريش در صدد ربودن آن ها بودند.

مراد به اين كه خداوند متعال فرمود: «شما را جاى داد،» اين است كه شما را در مدينه جاى داد. و مراد به اين كه فرمود: «با نصرت خود يارى تان كرد،» نصرتى است كه خداوندتعالى در جنگ بدر از مسلمين كرد.

و مراد به «رزق پاكيزه،» آن غنيمت هاى جنگى است كه خداوند به ايشان روزى فرم__ود، و آن را برايش__ان ح__لال كرد. احوالى كه خداون__د تعالى در اين آي__ه شريفه از مؤمني__ن برشم__رد، و منت هاي__ى كه درب__اره ايش__ان ذكر كرد، هر چن__د مختص به مهاجرين است، و مربوط به انصار نيست، الا اي__ن كه مراد در اين ج__ا منت نه__ادن ب_ر ه__ر دو طائف__ه است، چ__ون هر دو طائف__ه ام___ت واح__ده و داراى دي__ن واحدن__د!

اگر آيه را به تنهايى معنى كنيم و منحصر به جنگ بدر نكنيم، معنايش عمومى تر شده، و شامل همه امت اسلام مى شود، نه تنها مهاجر و انصار، چون اسلام تمامى مسلمي_ن، و گذشته و آينده ايشان را، به صورت يك امت در آورده است.

پس، واقعه اى كه در اين آيات نقل شده، هر چه باشد، داستان امت اسلام در ابتداى ظهور آن است. و خلاصه امت اسلام است كه در بدو ظهورش از نظر نفرات و نيرو ناچيز بودند، و تا آن حدى كه مى ترسيدند مشركين مكه ايشان را به يك حمله كوتاه از بين ببرند، و خداوند متعال آنان را در مدينه جاى داد، و با مسلمان شدن سكنه مدينه عده شان را زياد كرد، و در جنگ بدر و در ساير مبارزاتشان ياريشان نمود، و غنيمت ه_ا و

ص:200

ان_واع نعمت ه_ا روزى شان كرد تا ش_ايد شكرگ_زارى كنن_د!

ص:201

مسلمين منافق از جريان خبردار شد و نامه اى به ابوسفيان نوشت و او را از تصميم رسول اللّه صلى الله عليه و آله خبردار ك_رد.(1)

ص:202

كرده بودند، و به قافله ابوسفيان هم نتوانستند دست پيدا كنند، و او قافله را از يك نقطه ساحلى پايين اردوگاه مؤمنين پيش مى راند، و مؤمنين در شرايطى قرار گرفته بودند كه از نظر نداشتن پايگاه چاره اى جز جنگيدن نداشتند، و برخورد مؤمنين در چنين شرايط و پيروزى شان بر مشركين را نمى توان امرى عادى دانست، و جز مشيت خاص الهى و قدرت نم_ايى بر نص_رت و تأيي_د م_ؤمنين چيز ديگر نمى تواند باشد، و قرآن مى فرمايد:

_ «خداوند اگر اين قضا را راند كه شما با كفار اين طور تلاقى و برخورد كنيد،

و در چنين شرايطى مؤمنين را تأييد نمود و كفار را بيچاره كرد،

همه براى اين بود كه خود دليل روشنى باش__د بر حقيقت حق و بطلان باطل،

تا هر كس گمراه و هلاك مى شود با داشتن دليل و تشخيص راه از چاه، هلاك شده باشد،

و هر كس هم هدايت و زنده مى شود با دلي_ل روش_ن زن_ده شده باشد!» (42 / انفال)(1)

ص:203

بدر در مي__ان مؤمنين بوده ان_د:

« اِذْ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَالَّذينَ فى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هآؤُلاآءِ دينُهُمْ! »

يعنى منافقين، همانان كه ايمان را اظهار و كفر را در دل پنهان مى داشتند و آن كسانى كه در دل هايشان مرض بود، و سست ايمانانى كه دل هايشان خالى از شك و ترديد نبود (اشاره به مؤمنين و از در تحقير آنان،) مى گفتند:

_ «دين اينان مغرورشان كرده، چه اگر غرور دينى شان نبود به چنين خطر واضحى اقدام نمى كردند، و با اين كه عده كمى هستند و قوا و نفراتى ندارند، هرگز حاضر نمى شدند ب_ا ق__ري_ش ني_رومن_د و داراى ق_وه و ش_وك_ت م_ص_اف دهن___د!»

خ_داوند متع_ال در پ_اسخ گفت_ار من_اف_ق_ي_ن مى فرمايد:

_ « ه__رك__س به خ__دا توك__ل كن__د، خداون__د عزي__ز و حكي__م اس___ت!» (49 / انف__ال)

يعنى منافقين خود دچار غرورند و آن ها در گفتار خود اشتباه كرده اند، براى اين كه مؤمنين بر خداى تعالى توكل كرده اند، و حقيقت هر تأثيرى را به او نسبت داده، و خود را به نيروى خدا و حول و قوه او تكيه داده اند، و معلوم است كه كسى كه در امور خود بر خدا توكل كند خداوند كفايتش مى كند، چون او عزيز است و هركس كه از او يارى جويد، ي__ارى اش مى كند، او حكيم اس_ت، و در نهادن هر امرى را در جاى خود به خطا نمى رود!

با توجه به اين كه منافق كسى را گويند كه اظهار اسلام كند ولى در باطن كافر باشد، معنا ندارد كه چنين كسانى در ميان لشكر كفار باشند، پس لاجرم در ميان مسلمين بودند، و عمده اين جاست كه با نفاق درونى در آن روز كه روز سختى بود ايستادگى كردند و بايد ديد عامل اين ثبات و ايستادگى چه بوده است؟ و به چه سبب اين منافقين و آن سست ايمانان در اين صحنه حاضر شدند، و چه شد كه خود را به چنين موقف خطرناك در آوردند؟ چه شركت در اين گونه مواقف تنها كار مردان حقيقت است، كه خدا دل هايشان را براى ايمان آزموده است، و شركت منافقين با اسباب عادى جور در نمى آيد. خلاصه اين كه منافقين چرا در اين صحنه حاضر شدند، و به چه منظورى تا آخرين لحظه با مسلمانان صابر صبر كردند؟ مسئله اى است كه بايد درباره آن مطالعه بيشترى كرد!

ص:204

پشت هايشان را و بگويند: بچشيد عذاب سوزان را...!»

از ظاه__ر جمله فوق برمى آيد كه ملائك__ه هم از جلو كف__ار را مى زدن__د و هم از پشت سر، و اين كنايه است از احاطه و تسلط ملائكه و اين كه آن ها از همه طرف مى زدند. سياق آيه دلالت دارد بر اين كه مراد به آن هايى كه خداوند سبحان در وصفشان فرموده كه ملائكه جان هايشان را مى گيرند و عذابشان مى كنند همان مشركين_ى هستند كه در جنگ بدر كشته شدند.(1)

ص:205

_ اگر خدا در دل هاى شما خير سراغ مى داشت، بهتر از آن چه مسلمانان از شما گرفتند، به شما مى داد، و شما را مى آمرزيد، و خداوند آمرزنده رحيم است!

و اگر بنا دارند بر تو خيانت كنند، تازگى ندارد، قبلاً هم خدا را خيانت كرده بودند، و او تو را بر ايشان مسلط كرد،

و خداوند داناى شايسته كار است!»

بايد دانست كه سنت جارى در انبياء گذشته همين بوده كه وقتى با دشمنان مى جنگيدند، و بر دشمن دست مى يافتند، مى كشتند، و با كشتن آنان از ديگران زهر چشم مى گرفتند، تا كسى خيال محاربه با خدا و رسولش را در سر نپروراند، و رسم آنان نبود كه از دشمن اسير بگيرند و سپس بر اسيران منت نهاده و يا پول گرفته و آزاد سازند، مگر بعد از آن كه دينشان در ميان مردم مستقر و محكم شده باشد، كه در اين صورت اسيران را نمى كشتند، و با منت نهادن و يا گرفتن بهاء آزادشان مى كردند. هم چنان كه در خلال آيتى كه بر رسول خدا صلى الله عليه و آله وحى مى شد، بعد از آن كه كار اسلام بالا گرفت و حكومتش در حجاز و يمن مستقر گرديد، خداوند گرفتن اسير و آزادكردنش را تجويز كرد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله قبل از گرفتن اسراء در اين خصوص مشورتى با مسلمين نكرده بود، و به اين كار هم رضايت نداده بود، و در هيچ روايتى هم نيامده كه آن حضرت قبل از جنگ سفارشى كرده باشد كه اسير بگيرند، بلكه گرفتن اسير خود يكى از قواعد جنگى مهاجرين و انصار بوده است، كه وقتى به دشمن ظفر مى يافتند، از ايشان اسير مى گرفتند، و اسيران خود را برده خود مى كردند، و يا فديه مى گرفتند و آزادشان مى ساختن___د.

در تاري__خ آمده است كه مهاجر و انصار خيلى سعى داشتند در اين كه اسير بيشترى به چن__گ آورند و حتى اسير خود را مى گرفتند و محافظت مى كردند از اين كه مبادا يك مسلم__ان ديگر به او آسيب__ى برساند، و در نتيج__ه از قيمت__ش كاسته شود جز عل_ى ب_ن ابيط_ال_ب عليه السلام كه در اين جن_گ بسي_ارى را كشت و هي_چ اسي_رى نگ_رف_ت.

ص:206

در رواي__ات اسلامى ش__رح اس__ارت لشكري__ان قري__ش را چني__ن نق__ل ك_رده اند:

_ كشته شدگان از مشركين در روز جنگ بدر هفتاد نفر بودند، از اين هفتاد نفر بيست وهفت نفر را اميرالمؤمنين عليه السلام به قتل رسانيد (و حتى يك نفر را هم از ايشان اسير نگرفت.) اسيران اين جنگ نيز هفتاد نفر بودند. از ياران رسول اللّه صلى الله عليه و آله حتى يك نفر هم اسير نشد. مسلمانان اين اسيران را جمع آورى كرده و همه را با يك طناب بستند و پياده به راه انداختند... . (نقل از مجمع البيان)

ص:207

- جبرئي__ل اين خبر را براي__م آورد! عب__اس گفت:

_ به خدا سوگند، غير از من و ام الفضل كسى از اين ماجرا خبر نداشت، شهادت مى دهم كه تو رسول خدا هستى!

اسيران همه فديه دادند و با شرك برگشتند، غير از عباس و عقيل و نوفل بن حارث كه مسلمان شدند. (نقل از امام صادق عليه السلام در قرب الاسناد)

ص:208

« وَ اِذْ غَدَوْتَ مِنْ اَهْلِكَ تُبَوِّىُ الْمُؤْمِن_ي_نَ مَقاعِ_دَ لِلْقِتالِ...!» (121 / آل عمران)

در اين آيات شريفه، تاريخ غزوه احد ذكر شده و براى يادآورى اشاره اى به ام_داده_اى اله_ى در جن_گ ب_در نيز شده است.

(لازم به يادآورى است كه جنگ احد جزو غزوات پيامبر اكرم است، يعنى اين كه در اين جنگ پيامبر گرامى خدا شخصا حضور داشته است. جنگ هايى كه پيامبر شخصا شركت نكرده به نام «سريه» ناميده مى شوند.)

آيات فوق آغاز جنگ را بيان مى كند و به جريان حركت هاى مخالف اشاره كرده كه منافقي__ن و برخى از مؤمنين سست ايم__ان در آغاز و مي_ان كارزار از خود نشان دادند:

_ «ياد آر!

بامدادى را كه به عزم تهيه سنگرهاى نظامى براى مؤمنين،

و انتخاب محل استقرار آن ها از ميان بستگان خود خارج شدى!

_ و خداوند شنواست به آن چه در آن جا گفته شد،

و داناست به آن چه كه قلب ها پنهان كرده بودند!»

از عبارت « از ميان بستگانت خارج شدى...،» استفاده مى شود كه ميدان جنگ در همان نزديكى هاى خانه پيامبر بوده است. روى اين اصل بايد گفت آيات به «واقعه جنگ اُحُد» ناظرند. آخر آيه نشان مى دهد كه در جريان جنگ احد يك سلسله گفتگوهايى بين مسلمين واقع شده، و در عين حال از اظهار پاره اى از مطالب هم كه در دل هايشان بود خ_وددارى كرده ب_ودند. در ادام_ه مى فرمايد:

_ «آن دو دسته در اثر ترس به فكر آن افتادند كه سستى از خود نشان دهند،

ص:209

با اين كه خدا يار آن هاست!

و سزاوار نيست كه شخص مؤمن با آن كه مى داند خدا يار و ولى اوست، بت_رسد،

و ضع_ف و زب_ون_ى ب_ه خود راه ده_د!

_ وظيفه مؤمنين است كه امر خود را به خدا واگذار كنند و به او توكل نمايند!

كسى كه به خدا توكل كرد، خدا هم نگهدار او خواهد بود!» (122 / آل عمران)

خداى متعال آيه اى را به عنوان شاهد و نمونه ذكر مى فرمايد تا عتاب و سرزنش خود را نسبت به مؤمنين با نشان دادن موردى كه آن ها را در عين زبونى و ضع_ف ي_ارى كرده اس_ت، تش_ديد نم_ايد:

_ «سزاوار نبود كه از شما مظاهر ضعف و سستى نمودار شود،

و حال آنكه خداوند شما را در جن__گ بدر در عين اين كه ذليل بوديد، يارى كرد،

آن دم كه به مؤمنين گفتى:

_ آيا بس نيست كه پروردگارت__ان شما را به سه هزار فرشته اى كه از آسمان نازل مى شوند، كمك كند...!» (123 و 124 / آل عمران)

ص:210

در هر صورت طائفه قريش به عزم جنگ با پيغمبر با سه هزار سوار و دو هزار پياده از مك__ه خارج شدند و زن__ان خود را ني__ز به همراه آوردند. فرماندهى قشون ق_ري_ش را اب_وسفي____ان ب___ه عه___ده داش___ت.

ص:211

_ شايسته نيست اين براى پيغمبر كه پس از پوشيدن لباس جنگ آن را از تن در آورد، مگر آن كه جنگ نكند!

عب_داللّه بن اب_ى ب_ن سل_ول از هم_راهى ب_ا پيغمب__ر خ__وددارى نم__ود، و جماعتى از طايف__ه خزرج نيز از او متابعت كردند. برگشت عبداللّه بن ابى از محلى بين احد و مدين__ه به نام «شوط»بوده است.

ص:212

دره اى نمود كه مى ترسيد دشمن در آن جا كمين كرده باشد و از پشت سر لشكر اسلام را مورد حمله قرار دهند. حضرت به عبداللّه بن جبير فرمود:

- شما در هر صورت از نگهبانى دره غفلت مكنيد، ولو اين كه ما دشمن را تا مكه مجبور به عقب نشينى كنيم، و اگر هم دشمن ما را مغلوب كرد و ما را تا مدينه مجبور به عقب نشينى كرد باز هم شما از مواضع خود دور نشويد و دست از نگهبانى دره بر نداريد!

نظر آن حضرت درست بوده زيرا دشمن نيز از موقعيت نظامى دره مزبور استفاده كرده بود. ابوسفيان هم خالدبن وليد را با دويست سوار مأمور مراقبت از آن دره كرده ب__ود، كه شما در آن جا كمي__ن كنيد، و وقتى جنگ و مغلوبه شد و دو لشكر به هم ريختند شما از دره خارج شويد و از پش_ت سر لشكر اس__لام را مورد حمل__ه قرار دهيد.

ص:213

تن از ي__ارانش ب_اق_ى ماندند.

خالدبن وليد كه اصحاب عبداللّه بن جبير را متفرق ديد، حمله خود را به دره شروع كرد. در اين حمله بود كه بقيه ياران عبداللّه فرارى شده و فقط عده كمى ماندند كه آنان را هم خال__دبن ولي__د در مدخل دره به شه__ادت رسانيد. و چ__ون اين مان__ع را از سر راه برداشتن__د از دره خارج ش__ده و از پشت سر لشك_ر اسلام را مورد حمله قرار دادند.

ص:214

پ_شت س_ر ب_ه لشكري__ان اسلام يورش برد.

لشكر شكست خورده قريش همين كه ديدند پرچم قريش به دست غمره برافراشته ش__د و از پشت سر نيز خالدبن ولي__د حمله خود را آغاز كرده، به ميدان برگشتند و حمله خود را به لشك_ر اس_لام شروع كردن_د.

حمله به قدرى سخت بود كه لشكر اسلام به سختى منهزم و متلاشى شد و از هر طرف فرار كردند، و به كوه ها پناه بردند. پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله چون فرار اصحاب خود را ديد، كلاه از سر خود برداشته و همى فرمود:

_ « به سوى من آئيد!

من رسول خدايم!

به كجا فرار مى كنيد!

آيا از خدا و رسولش فرار مى كنيد؟!»

در اين موقع «هند» دخت__ر عتبه در مي__ان لشكريان قري__ش فعاليت فوق العاده اى را ش_روع ك__رده ب__ود. او در مي_ان سپ_اه ايست_اده ب_ود و اگ_ر سربازى را مى دي__د كه از ميدان جنگ فرار مى كن__د، سرمه دانى را با ميله اش به طرف او مى برد و به او مى گفت:

_ اى زن! بهتر است كه با اين سرمه دان چشمان خود را سرمه كنى! و با اين ترتيب احساسات و غيرت سرباز فرارى را تحريك مى كرد و او را دوباره به جن_گ مسلمي_ن بر م_ى گ_رداني_د.

ص:215

كمين كرده و او را ديدم كه به سختى لشكريان را متلاشى مى كند، وقتى به من رسيد، و همين كه از كنارم گذشت، به جويى كه آب كناره هاى آن را نامرتب و داراى چين و شكن كرده بود، در اثر برخورد با همين چين و شكن ها و فرورفتگى ها بود كه حمزه، بدون اين كه متوجه باشد، به زمين خورد، و من از اين موقعيت استفاده كرده بلافاصل_ه اسلح_ه خود را كشي_دم و او را ه_دف قرار دادم.

_ ضربه من درست به لگن خاصره او اصابت كرد و به قدرى شديد بود كه خاصره او را شكافت و از زير سينه اش خارج شد، و همين ضربه بود كه حمزه را از پاى در آورد و او را به زمين زد. خودم را به او رساندم و شكمش را پاره كردم، و جگر او را بيرون آورده و براى «هند» بردم، و به او گفتم كه اين جگر حمزه است، هند آن را از من گرفت و به دهانش گذاشت و شروع به جويدن كرد، ولى خداوند آن را در دهانش سخت و مانند استخوان نمود و هند آن را از ده_انش خ_ارج ك_رد و ب_ه ط_رفى پ_رت نم_ود.

(پيغمب__ر صلى الله عليه و آله فرموده كه خداون__د فرشته اى را مأم__ور كرد تا آن را برداشت__ه و ب_ه ج_اى خ_ود بازگ_ردان_د).

راوى گفته: هند به سوى حمزه آمد و او را «مثله» كرد، يعنى گوش ها و دست ها و پاها و بعض اعضاى ديگر بدنش را قطعه قطعه كرد.

ص:216

كرسى اى از ط___لا مش_اه__ده ك_رد ك_ه م_ى گ_وي_د:

_ «لافَتى اِلاّ عَلى لا سَيْفَ اِلاّ ذُوالْفَقار!»

_ هيچ جوانى مثل على نيست و هيچ شمشيرى مانند ذوالفقار!

ص:217

پراكن__ده ساختند.

در جريان جنگ احد، مشركين به غلبه و پيروزى نهايى كه باعث شكست قطعى مسلم_انان گ_ردد، نائل نشدند.

ص:218

_ سليم بن عمرو بن حدي__ده كه با غلام خود عنتره با هم شهيد شدند.

از ديگ_ر نك_ات تاريخ_ى هم- قب_ر ش_دن تعدادى از آن هاست. از جمله:

_ نعم__ان ب__ن مال__ك ب__ن ثعلب__ه، مج__درب__ن زي__اد، و عب__اده ب__ن حسح__اس، ك__ه اين سه نف__ر در يك قب_ر دف__ن شدن___د.

هم چنين از طايفه بنى حرام پنج نفر شهيد شدند كه دو تن آن ها در يك قبر دفن شدند:

_ عمروبن جموح، رفاعه بن عمرو، عبدالله بن عمرو، خلادبن عمرو، و ابوايمن (مولى عمرو بن جموح) كه دو تن آن ها پدر و پسر در يك قبر دفن شدند: عمرو بن جموح، و عبداللّه بن عم_رو.

از شهداى به يادماندن__ى از انصار در اين جن_گ، نام هاى زير نيز به چشم مى خورد:

_ حنظله بن ابى عامر (همان شخصى كه بين مسلمين به حنظله «غسيل الم_لائك_ه» م_ش_ه_ور اس_ت.)

_ عبداللّ_ه بن جبير بن نعم__ان (همان كس__ى كه فرمان__ده تيراندازان مأمور حفاظت از دره اح__د بود.)

_ مالك بن سنان ( از طائفه بنى خدره، كه پدر ابوسعيد خدرى است.)

_ اوس ب___ن ث____اب___ت من___ذر (ب___رادر حس____ان ب____ن ثاب____ت)

_ ان_س ب_ن ن_ض_ر (ع_م_وى انس ب_ن مال_ك غ__لام رس_ول اللّ_ه صلى الله عليه و آله )

( اس__امى اي__ن شه__دا و بقيه شهداى انصار رسول اللّه از اهالى مدينه، كه در جنگ احد ج__ان خود را در راه بس__ط دين خ__دا و دف__اع از اسلام نثار كردند، در كتاب «سيرةُ النَّبى» ابن هشام مذكور است.)(1)

ص:219

همچ__ون گم___ان ه_اى ج_اهلي_ت، و مى گفتن___د:

_ آيا ما را در اين امر پيروزى بهره اى نيست؟

_ بگو: زمام اين امر هم__ه در دست خداست! اين__ان در پيش خود پنه__ان مى داشتن__د آن چه را كه بر تو آشك__ار نمى كردند، و مى گفتند:

_ اگ_ر م_ا را در اي_ن پي_روزى نصيب_ى ب_ود نم_ى ب_ايس_ت اي_ن چ_ن_ي_ن كشت_ه ش_وي_م!

_ به آن ها بگ_و:

حتى اگر در خانه ه__اى خود ني__ز مى بودي__د،

آن__ان كه كشته شدن برايش_ان نوشته ش_ده است،

خ__ود به قتلگ__اه خوي__ش م_ى آم__دن__د...!» (154 / آل عم__ران)

آن ها، اصولاً دين را از اين جهت پذيرفته بودند كه آن را عامل نيرومند غير ق_ابل مغلوب شدن، پنداشته بودند. آن ها فكر مى كردند كه خداوند در هيچ شرايطى راضى به پيروزى دشمن بر دينش نخواهد بود، ولو آن كه وسايل ظاهرى مساعد با دشمن بوده باشد!

قرآن مجيد مى فرمايد كه اين گروه گمانى درباره خدا داشتند كه بر خلاف حق بوده، و از سنخ افك__ار دوره جاهليت محسوب مى شد. اين طائفه گمان كرده بودند كه پاره اى از امور حق مسلم آنان ب__وده و امكان نرسيدن به آن نيست، و لذا همين كه مغل_وب شدن__د و ع_ده اى از آن_ان كشت__ه شدند، درباره مطل__ب دچ_ار تردي__د شدن__د و گفتند:

_ آيا در اين امر (پيروزى) ما را بهره اى نيست؟

آن ها گمان مى كردند كه چون مردمى مسلمان هستند امكان شكست براى آنان نيست. معتقد بودند كه دين حق هرگز مغل__وب نش__ده و پيروان آن دچار شكست نخ__واهن__د ش__د، زيرا خ__دا بدون هيچ قيد و شرطى دين خ__ود را ي__ارى نموده و خ__ودش ني__ز اي_ن وع__ده را به آن ه__ا داده است!

گمان باطل آن ها كه از سنخ افكار دوره جاهليت محسوب مى شود به همين بوده است، چه آن كه، بت پرستى زمان جاهليت نيز خدا را پروردگار هر چيزى دانسته و علاوه براى هر نوعى از حوادث مانند رزق و زندگى و مرگ و جنگ و غيره، خدايى قائل بودند، كه تدبير امر همان صنف يا نوع به عهده او بوده است و اراده اش در حوزه وظيف_ه اش نافذ و غير قاب__ل مغلوبيت ب_وده است.

بنابراين، هر كس گمان كند دين مغلوب شدنى نيست، و پيغمبر نيز كه بار گران دين نخستين بار به دوش او گذاشته شده، در دعوت خود شكست نمى خورد، و كشته

ص:220

نمى شود، و نمى ميرد، در حقيقت، گمانى است بر خلاف واقع، و از نوع افكار جاهليت، چه آن كه با اين ترتيب براى خدا شريكى قائل شده است، زيرا گمان او اين است كه پيغمبر رب النوعى است كه امر پيروزى و غنيمت به عهده او واگذار شده است، با اين كه خداى سبحان يگانه است، و زمام تمام امور در دست اوست، براى ديگران در هيچ امرى دخ_الت_ى نيس_ت!

اين تنها خداوند سبحان است كه در نظام آفرينش، ناموس اسباب و مسببات را برقرار فرموده، و هر چه كه سبب آن قوى تر باشد، وقوعش راجح تر خواهد بود ،خواه حق باشد يا باطل، خواه محمد صلى الله عليه و آله باشد و خواه ابوسفيان، هيچ فرقى بين مؤمن و كافر در اين امر نيست.

البته، خداى سبحان را نسبت به دين و اولياء دين خود عنايت خاصى است، كه در نتيجه اين عنايت، علل و اسباب نظام آفرينش را طورى ترتيب داده كه سرانجام منجر به ظهور دين و آماده شدن گيتى براى پذيرايى از اولياء دين شده و سرانجام نيك هم از آن متقين است!

امر نبوت و دعوت دينى از اين ناموس عمومى مستثنى نيست. هر جا كه اسباب ظاهرى مقتضى غلبه دين بوده، مانند بعضى از غزوات پيامبر گرامى اسلام، پيروزى نصيب مسلمين شده است، و هر جا كه از اوامر پيامبر اكرم خلاف يا سستى مى كردند، و يا بر اثر نف__اق، علل و اسباب پي__روزى از بين مى رف__ت، و آن ها شكس__ت مى خوردن_د.

اين در تاريخ اديان ديده مى شود كه طرف مقابل پيامبران اغلب اهل ماديات بودند، و قدرت زياد داشتند، لذا پيامبران شكست مى خوردند، مانند: كشته شدن حضرت زكريا، ذبح شدن حضرت يحيى، مطرود شدن حضرت عيسى، و سرنوشت برخى از انبي_اء مانند آن ها.

البته ناگفته نماند كه اگر گاهى ظهور حق متوقف بر نقض نظام عادت (نه نقض نظام نواميس حقيقى،) بود، خداوند متعال با نقض آن دين خود را بر پا نگه داشته و نمى گذارد حجتش باطل گردد و از بين برود.(1)

ص:222

اما آسيبى هم كه به شما رسيد نبايد سبب اندوه و ضعف شما گردد، چه آن كه شما در اين آسيب تنها نبوديد، و دشمن نيز به حد كافى از شما آسيب ديد، بنابراين دشمن هيچ گون__ه مزيت و برترى بر شم__ا پيدا نك__رده، تا موج__ب ضعف و ان_دوه شما گردد.

نكته مهم آن كه در آيه شريفه خطاب به مؤمنين مى فرمايد:

ايمان شرط پيروزى و برترى است، و اين در حالى است كه مؤمنين ايمان داشتند، ولى در موقع عمل بر طبق مقتضيات ايمان خود عمل نكردند، و صبر و تقوى را كه از لوازم ايمان است، فراموش كردند، و اگر اين دو صفت بزرگ را از دست نداده بودند، ايم_ان آن ها اثر خ_ود را مى كرد، و پيروزى نصيبش_ان مى شد.

مسلمانان به اين دليل اندوهناك شده بودند كه گمان كرده بودند مشركين بر آنان برترى پيدا كرده اند، لذا خداى تعالى با آيه فوق اين فكر آن ها را تخطئه نموده و مى فرماي__د: ملاك برترى با شماست، در صورتى كه ايمان داشته باشيد، نه با مشركين! و مى فرمايد:

_ «وَ كانَ حَقّا عَلَيْنا نَصْرُالْمُؤْمِنينَ!

_ اين حق برعهده ماست كه مؤمنين را نص_رت بخشي__م!» (47 / روم)

ص:223

نخست نصيب مسلمين گشت، به طورى كه شمشير در ميان دشمن نهاده و اموالشان را غارت كردند، و اين پيروزى ادامه داشت تا موقعى كه عده اى از تيراندازان محل مأموريت خود را ترك كردند و براى غارت كردن اموال از دره اى، كه پيغمبر آن ها را مأمور نگهبانى آن فرموده بود، خارج گشتند، و در اين موقع بود كه خالدبن وليد و كسانى كه با او بودند، از كمينگاه خارج شده و عبداللّه بن جبير و عده معدودى از تيراندازان اسلام را كه محل مأموريت خود را ترك نكرده بودند، و با عبداللّه باقى مانده بودند، كشتند، و از پشت سر لشكر اسلام را مورد حمله قرار دادند، و مشركين نيز كه متوجه جريان شدند، برگشتند و شمشير در ميان اصحاب رسول اللّه صلى الله عليه و آله گذاشتند، و هفتاد نفر از آن ها را شهيد كردند، و در نتيجه مسلمين كه در آغاز كار پيروز بودند، با اين پيش آمد دچار شكست سختى شدند. قرآن شريف مى فرمايد:

_ «... ت_ا اي_ن ك_ه سست_ى ورزي_دي_د، و در ك_ارت_ان منازعه كرديد... !» (152 / آل عمران)

اين آيه ناظر بر جريانى است كه در بين تيراندازان نگهبان دره به وجود آمد، چه آن كه يك سلسله گفتگوهايى راجع به ترك دره و ملحق شدن به لشكر و بردن غنيمت از كفار، در بين آنان پديد آمد تا اين كه سرانجام امر پيغمبر را مخالفت كردند، و براى بردن غنيمت به ميدان جنگ آمدند.

خ__روج آن ها از دره مول__ود ترس و هراس نب__ود بلكه ناشى از طمعى بود كه نسبت ب_ه ب_ردن غنيم_ت داشتن_د.

عب__ارت «منازعه كردن» نشان مى دهد كه تمام آن افراد مخالفت امر پيامبر را نكردند بلكه مطل__ب بين آن ها مورد منازع__ه بود، و عده اى اص_رار بر ماندن مى كردند.

خداوند تعالى مى فرمايد: پس از آن كه سستى و نزاع و عصيان و اختلاف در ميان شما پديد آمد، خداوند شما را از مشركين بازداشت، تا امتحانتان كند، چه آن كه پديد آمدن اختلاف بزرگترين عامل امتحان است، و مؤمن از منافق و ثابت قدم از سست عنص_ر و متلون باز شناخته مى ش_ود.

قرآن مجيد در آيه ديگر مى فرمايد:

_ « آي__ا آن گ__اه مصيبت__ى به شم__ا وارد آي__د،

صدم__ه اى كه دو برابر آن را بر دشم__ن وارد كردي__د،

خواهي_د گف_ت ك__ه اين صدم__ه از كجا رسي__د؟

بگو ك__ه آن از ناحي__ه خودت__ان اس_ت...!» (165 / آل عم_ران)

قرآن مجيد ضمن آيه فوق به بيان علت نزديك ترى كه بر طبق ناموس طبيعى و عادى، باعث شكست و كشته شدن آنان شده، مى پردازد، در حالى كه در آيات ديگرى

ص:224

قبل از اين آيه، مطلب اساسى ديگرى را ذكر فرموده بود كه اصولاً مرگ و حيات در دست خداست، و دور و نزديك بودن از وطن، شتاب به سوى جنگ و جهاد، يا كناره گي_رى ك__ردن و ف__رار، هيچ گون__ه اث__رى در سرنوش__ت م_رگ و حي_ات ن__دارد!

در اين آيه مى فرمايد: علت آن شكست همان معصيتى است كه خود ايشان در روز احد مرتكب شدند، كه اولاً مواضع خود را در نگهبانى دره ترك كردند، و سپس عده اى از آن ها از ميدان جنگ فرار نمودند. همين معاصى و سستى ها بود كه به حسب سنت قطعى و طبيعى باعث شكست و كشته شدن آن ها شده است!

ص:225

قرآن شريف گمان داخل شدن در بهشت را بدون امتحان، لازمه همان فكر فاسدى مى دان__د كه مسلمان__ان در جنگ احد مى كردن__د، و فكر مى كردن__د كه چ__ون بر دين حق هستن__د، و حق غير قابل شكس__ت است، پس هميش__ه پيروزى هم__راه آن هاست، و دچ_ار شكست نمى شوند؟!

لازمه اين فكر غلط اين بود كه آن ها خيال مى كردند، هر كس به پيغمبر ايمان آورد و داخل حلقه اسلامى شود، هميشه در دنيا با غلبه بر دشمن و بردن غنيمت خوشبخت خواهد بود، و در آخرت نيز با آمرزش و داخل شدن در بهشت سعادتمند خواهد بود! خداوند با آيه شريفه زير نادرستى و فساد فكر آنان را كه گمان داخل شدن در بهشت را داشته اند، ثابت فرموده است:

_ «آيا گمان مى كني__د كه داخل بهشت مى شوي__د، بدون آن كه ميزان جهاد و صبرتان معل__وم گردد؟

شم__ا بوديد كه قبل از ص__دور حكم جه__اد آرزوى مرگ مى كردي__د،

ولى اكنون كه با آن روب__ه رو شده اي__د، به تماشاگ_رى پرداخته اي__د...!»

(142 و 143 / آل عمران)

چه آن كه آنان قبل از وقوع جنگ ها، آرزوى مرگ و شهادت داشتند و همين كه جنگى پيش مى آمد، و صحنه هاى آن را با چشم خود مى ديدند، اقدام به جنگ ننموده، و به سوى آرزوى خود نمى شتافتند، بلكه كمال سستى و ضعف را از خود نشان مى دادند، و با روگردان شدن از ميدان هاى جنگ آرزوى خود را فراموش مى كردند. بنابراين، آيا ممكن است ص__رف اين آرزو موجب داخل شدن آن ها در بهشت شود، بدون اين كه از عهده امتحان برآم__ده و از آلودگى ه__ا پاك شده باشند؟ و آيا لازم نيست كه چنين مردانى در صحن_ه زن_دگى امتحان ش_ده و م_ورد آزمايش قرار گي_رند؟

ص:226

آن از پيغمبر دور و نفرات آخر به آن حضرت نزديك بودند، و پيغمبر آنان را به جنگ دعوت مى كرد، ولى هيچ يك از آنان، نه نفرات جلو، و نه نفرات آخر، به آن حضرت توجه نمى كردند، و او را در ميان مشركين تنها گذاشته بودند، و براى اين كه كشته نشوند، از مي__دان جنگ دور مى شدند.

البته تمام جمعيت منه__زم نشده بود و عده اى در اراده خود پايدار بودند، و نه در آغ__از كار، و نه بع_د از شيوع خبر قت__ل پيامبر سستى ننم__وده و رو به ف__رار ننهادند.

از عبارت اين كه مى فرمايد: « و پيامبر از دنبال شما، شما را مى خواند،» استفاده مى شود كه خبر قتل پيغمبر بعد از فرار و شكست جمعيت منتشر شده بود، نه قبل از آن.

با توجه به اين كه بيشتر كشته ها در جنگ از انصار بودند، و گويا از مهاجرين بيش از چهار نفر كشته نشده بود، اين مى رساند كه مقاومت و ثبات بيشتر از ناحيه انصار ب__وده، و فرار از جنگ نخس__ت از مهاجرين ش__روع شده است. ق_رآن مجيد مى فرمايد:

_ «آنان كه در روز برخورد دو لشكر از شما رو گردان شدند،

بدين جهت بود كه شيطان آن ه__ا را به سب__ب آن چ__ه كه كسب ك__رده بودن__د،

به لغ__زش انداخت!» (155 / آل عمران)

ظاهر آيه اين است كه پاره اى از گناهان را كه آنان قبلاً مرتكب شده بودند اين امكان را به شيط_ان داد كه آنها را اغ_وا كند، و ب__ه ف_رار و پش__ت ك_ردن به جن_گ وادار سازد.

ص:227

عصيان خدا را نمودند، و هم نافرمانى پيامبر را نمودند، وقتى كه نگهبانى دره را ترك كردند، و نيز دعوت او را اجابت نكردند، اما در واقعه بعدى، يعنى در آن موقع كه پيغمبر پس از جنگ آنان را براى تعقيب مشركين دعوت كرد، و آنان هم پذيرفتند، و او را اجابت كردند، اين اجابت در آيه فوق به صورت اجابت خدا و رسول، هر دو تلقى شده است.

قرآن مجي_د پشيم_انى و ب_رگشت ف_راري_ان را با آي_ه زي_ر ش_رح مى دهد:

_ «... پس از اين غم، آرامشى به شما بخشيد،

و اين آرامش دسته اى از شما را فرا گرفت،

و دسته ديگرى كه به فكر جان خود بودند،

گمان ناحق درباره خدا داشتند، گمان هاى جاهليت...!» (154 / آل عمران)

آنان از اين جهت غمناك بودند كه در جنگ سستى نموده و در نتيجه نصرت و پيروزى را از دست داده بودند، خداوند غم پشيمانى را براى آنان فرستاد تا حزن شان برطرف گردد. اين غم كه نعمتى بود الهى، عوض غم و اندوهى بود كه بر آن ها به جهت آن چه كه از دست رفته ب_ود، يا به جه_ت ام_ورى كه ب_ه آن ها اصابت كرده بود، داشتند.

آيه دلالت مى كند كه تنها يك طائفه از آن ها به اين حالت آرامش (خواب سبك) نائل شدند، نه همه آن ها. اين طائفه همان ها بودند كه بعد از منهزم شدن و فرار از ميدان جنگ پشيمان شده و دوب__اره به سوى رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله برگشتند، و دور آن حضرت حلق_ه زدن_د، و م_ورد عف__و و رحم__ت خ_داى متعال قرار گرفتند.

گويا برگشت آن ها هم در موقعى بود كه پيغمبر از مشركين جدا شده، و به سوى دره مراجعت كرده بود، و در اين موقع بود كه عده اى از فراريان متوجه شدند كه خبر قتل پيامبر دروغ بوده است، لذا كم كم به سوى او مراجعت كردند.

اما دسته ديگ__ر آن هايى هستند كه از مؤمنين بودند (نه از منافقين، كه قبل از جنگ از مسلمين جدا ش__ده بودند،) كه خداون__د برخلاف طائفه اول آن ها را مورد مكرمت قرار نداد، و غم آنان را مبدل به غم پشيمان__ى نكرد، و از ايمن__ى و آرامشى كه طائفه اول برخوردار شدن__د، برخوردارشان نكرد، زيرا آن ها فقط از دين جز استفاده دنيوى در نظر نداشتند، و اصولاً دي_ن را از اين جهت پذيرفت__ه بودند كه عامل نيرومندى پنداشت__ه بودند، و افك__ار دوران جاهلي__ت هنوز در مغزش__ان بود. اين دست__ه تا زمانى خير دين را مى خواستن__د كه براى آنان خي__رى داشته باش__د، والاّ از دين برگشته و ب_ه روش نياكان خود برمى گشتند.

اما خداوند هر دو گروه را مى بخشد. اين گروه دومى را هم مورد عفو قرار مى دهد، اما آن اكرام و عنايتى كه شامل گروه اول شد، گروه دوم را مشمول آن قرار نداده

ص:228

است. در روايات اسلامى، از زبير نقل شده كه گفت:

_ « در آن هنگام كه خود را با رسول خدا مى ديدم و ترس فوق العاده اى همه ما را فراگرفته بود، خداوند هم خواب را بر ما فرو فرستاد، و هيچ كس را نمى ديدم مگر اين كه ذقن او به سينه اش رسيده بود. در اين موقع بود كه شنيدم گفتار معتب بن قشير را، و گويا در خواب مى شنيدم، كه مى گويد:« لَوْ كانَ لَنا مِنَ الاَمْرِ شَىْ ءٌ ما قُتِلْنا هيهُنا!» اين جمله را به خاطر سپردم، و درباره همين جريان است كه خداوند تعالى آيه:« ثُمَّ اَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِالْغَمِّ اَمَنَةً نُعاسا !» را نازل فرمود تا آن جا كه براى گفته معتب، مى فرمايد: « ما قُتِلْنا ههُنا !» (154 / آل عمران)

از اب__ن عب__اس نيز رواي__ت ش___ده كه:

_ آيه شريفه « اِنَّ الَّذينَ تُوَلُّوا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ... .» (155 / آل عمران) درباره عثمان، رافع بن معلى، و ح_ارث_ه بن زي_د، ن_ازل ش_ده است. (نق_ل از در منثور)

از ديگر راويان نيز چنين مطلبى بيان شده ولى در بعض آن ها اسم ابوحذيفه بن عقبه، وليدبن عقبه، سعد ب_ن عثمان، و عقبه بن عثمان نيز اضافه شده است.

ولى بايد دانست كه اصولاً ذكر نام عثمان و ديگران در اين روايات از باب ذكر مصداق است، زيرا كه آيه اصولاً درباره تمام كسانى است كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله روگردان شده و عصيان حضرتش را نمودند. و اين كه در روايات نام عثمان به خصوص ذكر شده، از اين جهت است كه عثمان و كسانى كه با او بودند آن قدر عقب نشينى كردند تا به «جلعب» كه نام كوهى در نواحى مدينه است، رسيدند و سه روز در آن جا توقف كرده و سپس به خدمت پيغمبر مراجعت نمودند، و رسول خدا صلى الله عليه و آله جمل_ه اى به آن_ان فرمود كه مف_ادش اين است: به آن جا رفته بوديد و خيلى طول داديد!

ص:229

آن چه مطلب را تأييد مى كند، رواياتى است كه جريان دفاع « نسيبه مازنيه» (تنها زن مسلمان در جبهه،) را از پيغمبر نقل مى كند.

در اين روايات است كه در اين ساعت احدى با پيغمبر نبود. اصحابى هم كه فرار نكرده بودند در ميدان مشغول جنگ بودند.

راويان در مورد جنگ كنندگان جز به نام « على عليه السلام » اتفاق ندارند، گو اين كه ممكن است « ابادجانه انصارى، و سماك بن خرشه» نيز اين چنين باشند، الا اين كه همه متذكر شده اند كه على عليه السلام نخست با شمشير رسول خدا صلى الله عليه و آله جنگ مى كرد، و در آن موقع كه اصحاب آن حضرت رو به فرار گذاشتند، على عليه السلام شخصا عهده دار حفظ پيامبر گرديد، و با سپر خود تيرها را از آن حضرت دفع مى كرد، و بدن خود را نيز سپر قرار داد تا از كثرت جراحت سنگين شد.

اما بقيه اصحاب، بلافاصله، يا اندكى بعد از آن كه دانستند خبر كشته شدن پيغمبر دروغ بوده است، برگشتند، و به آن حضرت ملحق شوند، اين ها همان هايى هستند كه خداون__د تعالى «خواب سب__ك _ نُعاس» را بر آن ها مستولى كرد و سرانجام هم خداون__د همه آن ها را مورد بخشش و عفو قرار داد.

«كافى» روايتى از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه:

_ در روز احد على عليه السلام شصت جراحت برداشت، و پيغمبر به «ام سليم» و «ام عطيه» امر فرم__ود كه به مداواى آن حض__رت بپردازند. آن دو چني__ن گفتن__د كه هرجراحتى را كه ما مى بستيم از جاى ديگر خونري_زى شروع مى شد، و ما برجان او مى ترسيديم... .

على فرم__ود: حمد مى كنم خ__داى را كه هيچ گاه ف_رار ننموده و پشت به جنگ نكردم! و به همين جهت خداوند در دو جا از قرآن از او شكرگ__زارى فرم__وده است. (بايد دانس__ت كه تشك_ر خدا براى ثب_ات و استقامت على در جنگ بوده نه براى حمد گفتن او.)

خداى تعالى در قرآن مجيد از كسانى كه در جنگ احد ثبات و استقامت ورزيدند، چنين ياد كرده است؛

_ «...نيست محمد مگر فرستاده خدا،

كه قبل از او هم فرستادگان ديگرى آمده بودند،

آيا اگر او بميرد، يا كشته شود، شما به راه و روش نياكان خود برمى گرديد؟

و اگر چنين كنيد هيچ ضررى ب__ه خدا نمى رسد،

و زود باش__د كه خدا پاداش شكرگزاران را عطا مى كند!» (144 / آل عمران)

ص:230

آيه شريف دلالت دارد براين كه در روز احد، عده اى از مسلمين سستى نكردند و از جنگ باز نايستادند، و در پيشگاه الهى از هيچ چيز فروگذارى نكردند و خدا آن ها را به عنوان «شاكرين» ياد فرموده است و نيز تصديق فرموده كه شيطان را راهى ب_ه آن ها نب_وده است، و آن ها م_ورد طم_ع شيط_ان ق_رار نم_ى گيرند.

و اين صفت، نه تنها در جنگ براى آن هاست بلكه وصفى است ثابت و پايدار، كه هيچ گاه از آنان جدا نمى شود، و در هيچ جاى قرآن كلمه «شاكرين» بركسى اطلاق نشده، مگر در همين دو مورد كه اولى در آيه بالا بوده و دومى در آيه بعدى كه با عبارت «سنجزى الشاكرين!» از آن ها ياد مى كند. (145 / آل عمران)

ص:231

آيه شريفه با لحن عتاب و توبيخى كه در آن است معنايش اين مى شود كه محمد صلى الله عليه و آله نيست مگر رسولى مانند ساير رسل، و شأنى جز تبليغ رسالت ندارد، و مالك هيچ امرى نبوده و زمام امور در دست خداى تعالى است، و دين هم دين خداست، و باقى است به بقاى او ! با اين وصف معنى ندارد كه ايمان شما متكى به حيات و زندگى او باشد، در صورت__ى كه از شما چني__ن نمودار گشت كه اگر او بميرد يا كشته شود اقامه دين را ت__رك مى كنيد و به رويه گذشتگ__ان خود برگش__ت مى كنيد، يعنى بعد از ه_داي_ت مج_ددا گمراهى را انتخاب مى كنيد!

منظور قرآن شريف از اين رجوع، برگشت از دين است، نه فرار از جبهه، زيرا بين قتل يا موت پيغمبر و بين فرار از جنگ ارتباطى نيست، ارتباطى كه هست، بين موت يا قتل نبى با برگشت به سوى كفر بعد از ايمان است.

به علاوه، ما مى بينيم كه مسلمين در جنگ هاى ديگرى مانند «غزوه حنين» و «خيبر» و غير اين دو نيز از لشكر فرار كرده و از جنگ روى گردان شده اند، و خداوند آن ها را به مثل آن چه كه در جنگ احد خطاب نموده، در آن جنگ ها خطاب نكرده است، پس معلوم مى شود كه مراد برگشت و فرار آن ها از جنگ نيست، چه اگر مراد رو گردانى از جنگ بود لازم بود در ساير جنگ هايى هم كه مسلمين روگردان از جنگ شده بودند، مخاطب به همين جمله مى شدند، در صورتى كه در جنگ حنين خداوند آن ها را ط_ور ديگ_رى م_ورد خط_اب ق_رار داده و ف_رموده است:

_ « و روز حني__ن، هنگامى كه زياديت__ان شما را متعجب ساخ__ت،

ولى به كار شما نيامد، و از خ__دا بى نيازت__ان نساخت،

و زمي__ن با وسعتى كه داشت بر شما تنگ شد و سپس پشت كرده و برگشتيد!»

(25 / توبه)

در روايات اسلامى، در تفسير قمى آمده كه امام عليه السلام فرمود:

« بيرون آمد رسول خدا در روز احد، و هر كس كه او را در ميدان جنگ به آن حالت مى ديد به رفقاى خود كه مى رسيد، مى گفت كه رسول خدا كشته شد، خود را نجات دهي_د! و آن گاه كه ب_ه مدينه بازگشت نم_ودند، خ_داوند تع_الى آيه زير را نازل فرمود:

« نيست محمد مگر فرستاده خدا...

اگر او بميرد يا كشته شود،

آيا شما به راه و روش نياكان خود برمى گرديد؟» (144/آل عمران)

در درال_م_ن_ث__ور از رب_ي__ع رواي_ت ش_ده ك_ه گ_ف_ت_ه اس_ت:

« اين در روز احد بوده است، در آن هنگام كه قتل و جراحات بسيارى بر لشكر

ص:232

اسلام وارد آمد، و مسلمين پيغمبر خدا را صدا مى زدند و چنين گفته مى شد كه پيغمبر خدا كشت__ه ش__ده اس__ت! در اين موق__ع ع__ده اى از م__ردم مى گفتن__د كه اگر او پيغمب__ر بود كشته نمى ش_د!؟

جمعى از بزرگان صحابه چنين گفتند: بجنگيد براى چيزى كه پيغمبر شما براى آن جنگيد، تا خدا شما را فاتح گرداند، و يا اين كه به پيغمبر خود ملحق شويد! چنين ياد شده كه در آن موقع يكى از مهاجرين مردى از انصار را ديد كه در خون خود دست و پا مى زن_د، به او گف__ت:

_ آيا فهميده اى كه محمد كشته شد؟ آن مرد انصارى جواب داد:

_ اگر محم__د كشته شد، پس او به آن چ__ه كه مى خواس_ت رسيد، و شم__ا براى دفاع از دينت__ان بجنگي_د!

در هم__ان كتاب از «س__دى» رواي_ت ك___رده ك___ه گفت_ه است:

« روز احد در ميان مردم چنين انتشار يافت كه پيغمبر كشته شد. بعضى از سنگدلان گفتند: _ اى كاش قاصدى نزد عبداللّه بن ابى (منافق مشهور) مى فرستاديم تا از ابوسفيان براى ما امان بگيرد؟!

_ و گفتند: اى مردم محمد كشته شد! برگرديد به سوى قوم خود، قبل از آنكه دشمنان شما را بكشند! انس بن نضر چنين اظهار داشت:

_ اى ق__وم اگر هم پيغمب__ر كشته شده باش__د، خداى او كشت__ه نش_ده اس__ت! بجنگيد براى آن چ__ه كه محم__د مى جنگيد!»(1)

ص:233

مى شود كه كفار از رسول خدا صلى الله عليه و آله چيزى مى خواستند كه مورد رضاى خداى سبحان نب___وده اس___ت.

منافقين هم كه در صف مسلمانان بودند كفار را تأييد مى كردند و از آن جناب به اصرار مى خواستند كه پيشنهاد كفار را بپذيرد، و آن پيشنهاد امرى بود كه خداى سبحان به عل_م و حكمت خود بر خلاف آن فرمان رانده بود و وحى الهى هم بر خلاف آن ن_ازل شده ب__ود.

و نيز كشف مى كند كه آن امر، امر مهمى بوده است، كه بيم آن مى رفته كه اسباب ظاهرى بر وفق آن مساعدت نكند، و بر عكس، برخلاف آن كمك كند، مگر آن كه خدا بخواهد جلوى آن اسباب را بگيرد، لذا رسول اللّه صلى الله عليه و آله مأمور شده است از جانب كفار نسب__ت به خواهش شان خوددارى كن__د، و آن چه به او وح__ى شده متابع__ت نمايد، و از كس_ى نه_راسد و ب_ر خ_داى ب_زرگ ت_وك_ل نم_اي__د!

در روايات اسلامى، در مجمع البيان، چنين آمده كه:

_ اين آيات درباره ابى سفيان بن حرب، اكرمه بن ابى جهل، و ابى الاعور سلمى نازل شده است، كه وقتى جنگ احد تمام شد، از رسول خدا صلى الله عليه و آله امان گرفتند و سپس به مدينه آمدند و بر عبداللّه بن ابى (منافق مشهور مدينه) وارد شدند، و آن گاه به وسيله ميزبان خود از رسول اللّه صلى الله عليه و آله رخصت خواستند تا با آن جناب گفتگو كنند. بعد از كسب اجازه به اتفاق ميزبان و عبداللّه بن سعيد بن ابى سرح، و طعمه بن ابيرق، به خدمت آن جناب رفتند و گفتند: يا محمد! تو دست از خدايان ما بردار و «لات و عُزّى و مَنات» را ناسزا مگو، و چون ما معتقد باش كه اين خدايان شفاعت مى كنند كسى را كه آن ها را بپرستد، ما نيز دست از پروردگار تو برمى داريم!

اين سخن بر رسول اللّه صلى الله عليه و آله گران آمد. عمربن خطاب گفت: يا رسول اللّه اجازه بده تا هم اكنون گردنشان را بزنيم. فرمود: من به ايشان امان داده ام، ناگزير دستور داد تا از مدين_ه بيرونشان كنند.

كفار مورد اشاره در آيه عبارت بودند از: ابوسفيان و ابو اعور سلمى و عكرمه از مك_ه، و منافقين م__ورد اشاره عبارت بودن__د از: ابن ابى، ابن سعيد، و طعمه، از مسلمانان منافق مدينه.

خداوند تعالى در قرآن شريف در اشاره به مورد بالا مى فرمايد: « ما جَعَلَ اللّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فى جَوْفِه...!» (4 / احزاب) كسى بين دو اعتقاد مخالف و دو رأى متناقض را ممكن نيست جمع كند، و به هردو معتقد باشد توحيد و شرك در يك قلب جمع نمى شود!!(1)

ص:234

« وَ اِذا جآءَهُمْ اَمْرٌ مِنَ الاَمْنِ اَوِ الْخَوْفِ اَذاعُوا بِه... .» (83 / نساء)

رسول اللّه صلى الله عليه و آله بعد از ناراحتى ها و محنت هاى جنگ احد، مردم را دعوت مى كرد كه عليه كفار خروج كنند، ولى يك عده بودند كه مردم را درهم مى شكستند، و وادار مى كردن__د كه پيغمبر خدا را ي__ارى نكنند، و آن ه_ا را از اجتماع مشركي_ن مى ترساندند.

خداى تعال__ى در آيه ف__وق مى فرماي_د:

_ « وقتى كه مطلبى راجع به ايمنى يا ترس به آنان برسد، آن را فاش مى كنند،

در حالى كه اگر به رسول و زمامداران خود رد مى كردند،

به طور مسلم كسانى كه از ميان آنان استنباط مى كنند، مطلب را خوب مى دانستند،

و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود،

غير از افراد كمى همه از شيطان پيروى مى كرديد!» (83/نساء)

چنين برمى آيد كه موضوع امن و خوفى كه به اطلاع مسلمين مى رسيد يك سلسله اراجيفى بود كه به دست كفار و فرستادگانشان به منظور ايجاد نفاق و اختلاف بين مؤمنين جعل مى شد، و مؤمنين ضعيف الايمان بدون تدبر و بينايى، اين خبر را پخش مى كردند، و در نتيجه اراده مؤمنين تضعيف مى شد، ولى خداوند متعال مسلمانان را از پي_روى افرادى كه اين اخب_ار را به منظور رسوا كردن مؤمنين مى آوردند، حفظ فرمود.

آي__ه منطبق ب__ر قضي__ه «ب___در صغ__رى» است كه در س__وره آل عم__ران

ص:235

ني__ز بعد از ش_رح تاري_خ جن__گ اح_د از آن سخ_ن رفت__ه اس__ت.

( بعد از جنگ احد، ابوسفيان مسلمانان را وعده جنگ و مقابله مجدد در بدر داده بود، ولى بعد از آن كه شنيد پيامبر با نيروى خود بدان منطقه عازم شده، از وعده خود خلاف كرد، و به جنگ نيامد. اين جنگ را «بدر صغرى» نام داده اند.)

اين ج__ا صحبت از ارجاع اخب__ار ترس يا امنى است كه بين مردم منتشر شده است، و خداى تعالى دستور مى فرمايد اين اخب__ار را به پيغمب_ر و زمامداران خ__ود ارجاع كنند، ت__ا آن ه_ا استنب__اط كنند، و صحت و سق__م اخبار را براى م__ردم بازگ__و كنن__د.

مؤمنين به واسطه پخش اخبار در خطر گمراهى بودند و اين خطر چيزى جز خطر مخالفت با پيغمبر نبود، چون اين آيات درباره وجوب پيروى از پيغمبر سخن مى گويد، و مؤيد مطلب آن كه در ادامه آيات خداى تعالى پيامبر گرامى خود را امر به قتال مى فرمايد ولو آنك_ه تنها ش__ود، و بدون هيچ ي___اور و ي__ارى بماند!

موضوع از اين قرار بود كه ابوسفيان شخصى به نام نعيم بن مسعود الاشجعى را به مدينه فرستاد تا خوف و وحشت را بين مردم بسط دهد و آنان را از رفتن به بدر منصرف و دلسرد سازد. نعيم به مؤمنين خبر مى داد كه ابوسفيان جمعيت ها گردآورده و لشكرها تجهيز كرده، بايد از ايشان بترسيد، و خود را در ميدان جنگ عمومى و كشتار نيندازيد! اين حرف در دل هاى مردم تأثير مى كرد، و از اين كه به وعده گاه خود در بدر بروند تعلل مى كردند، و غير از پيغمبر و پاره اى از نزديكان خصوصى حضرت كسى از تأثير اين حرف ها سالم نمانده بود. مردم جز يك عده قليل همگى متزلزل شده بودند، ولى بعدا به همين عده كم پيوستند، و به ميدان جنگ رفتند.

آيات ق__رآن شريف دست__ور الهى را بر پيامب__ر گ__رامى خ_ود چني__ن نق_ل مى كند:

_ « اگر مردم در امر جهاد تعلل و سنگينى كنند، تو خودت به مقابله بپرداز!

و براى تو سخت نباشد كه آنان تث_اقل كرده و با امر خدا مخالفت كرده اند،

چون تكليف ديگران متوجه تو نيست!

تكليف خود تو متوجه توست نه تكليف ديگران!

و فقط وظيفه اى كه در قبال ديگران دارى اين است كه آنان را وادار كنى و ترغيب نمايى. پس خودت شروع به جنگ كن، و مؤمنين را نيز تحريض نما!

اميد است كه خداوند شدت و يأس كافران را بازدارد!» (84 / نساء)

اين آيه دلالت دارد بر اين كه خداوند متعال مردم سنگين و تعلل كننده را خيلى سرزنش كرده است، زيرا سنگينى مردم به جايى رسيده كه خدا پيغمبرش را امر مى كند

ص:236

تا خودش به تنهايى اقدام به جنگ نمايد، و از اين مردم سنگين و كند رو بگرداند، و اصرار نكند كه آن ها دعوتش را اجابت كنند، بلكه آنان را به حال خود واگذارد، و دل بر ايشان تنگ ندارد، زيرا تكليفى جز اين ندارد كه وظيفه خودش را انجام دهد، و مؤمنين را تحري_ض و تشويق كند، هر كه خواست فرمان برد و هر كه نخواست نبرد!(1)

ص:237

را كه در ميان مردم داشت وسوسه نمود تا با تبليغات مسموم خود روحيه مسلمين را تضعيف نمايند و آن ها را بترسانند. تبليغات شروع شد و چنين گفتند كه به ما خبر رسيده كه عده اى از مردم مى خواهند بر شما بتازند و شما را غارت كنند، بترسيد! بترسيد! ولى خداوند تعالى مسلمين را از تأثير اين تبليغات ترس آور حفظ فرمود و لذا مسلمين دعوت خدا و رسول را اجابت نمودند، و براى رسيدن به ميعادگاه همراهى پيغمبر را كرده و با كالاهايى از شهر خارج شدند، و اظهار داشتند كه اگر ابوسفيان را در ميعادگاه ديديم كه به مقصود نايل شده ايم و اگر هم او را نديديم كالاى خود را مى فروشيم! (بدر در آن زمان در واقع يك مركز تجارى بود كه همه ساله مردم براى خريد و فروش به آن جا مى رفتند.)

مسلمين به بدر رسيدند، ولى نه ابوسفيان و نه ياران او هيچكدام به ميعادگاه نيامده بودند. در اين هنگام «ابن حمام» بر پيغمبر و اصحابش گذر كرد و پرسيد: كه اين ها كيانند؟ گفتند: پيغمبر خدا و يارانش كه در اين جا به انتظار ابوسفيان و ياران قرشى او مى باشند. ابن حمام از آن جا بگذشت و به قريش برخورد نمود، و آنان را از جريان مستحضر ساخت. ابوسفيان مرعوب شده و به سوى مكه برگشت، و پيغمبر نيز با تفضلات الهى به مدينه مراجعت فرمود.

اي__ن غ__زوه را «غزوه جي__ش سوي__ق» گويند، و در م__اه شعبان از سال سوم هج_رت اتف__اق افتاده است. مسلمين لشكر ابوسفيان را كه مق__دارى سويق (آرد) با خود داشتن__د، از روى تمسخ__ر و استه_زاء «جيش سويق يا لشكر آرد» نام نهادند.(1)

ص:238

«يا اَيُّهَ__ا الَّذي__نَ امَنُوا اذْكُ__رُوا نِعْمَ__ةَ اللّهِ عَلَيْكُ__مْ اِذْ جاءَتْكُ__مْ جُنُ__ودٌ... !»

(9 ت_ا 27 / اح__زاب)

در قرآن مجيد، در آياتى از سوره احزاب واقعه جنگ احزاب يا جنگ خندق ذكر شده و ب__ه دنبالش ماجراى يه__ود بنى قريضه آمده است. مى فرمايد:

_ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد!

به ياد آوريد: نعمتى را كه خدا به شما ارزانى داشت،

روزى كه لشكرها به سوى شما آمد،

و ما بادى و لشكرى، كه شما نمى ديديد، بر شما فرستاديم،

و خدا به آن چه مى كنيد بيناست!

روزى كه از نقطه بالا و از پايين تر شما بيامدند،

آن روزى كه چشم ها از ترس خيره ماند و دل ها به گلوگاه رسيد،

و درباره خدا به پندارها افتاديد،

در آن هنگام بود كه مؤمنين آزمايش شدند، و سخت متزلزل گشتند...!»

در اين آيات مؤمنين را يادآورى مى كند كه در ايام جنگ خندق چه نعمت ها به ايشان ارزانى داشت، ايشان را يارى، و شر لشكر مشركين را از ايشان برگردانيد، با اين كه لشكريانى مجهز، و از شعوب و قبايل گوناگون بودند، از قطفان، از قريش، از احابيش و كنانه، از يهوديان بنى قريظه و بنى النضير، جمع كثيرى آن لشكر را تشكيل داده و مسلمانان را از بالا و پايين احاطه كرده بودند، با اين حال خداى تعالى باد را بر آنان مسلط كرد، و فرشتگانى فرستاد تا بيچاره شان كردند.

ص:239

لشك__رى كه از بالاى سر مسلمانان، يعنى از طرف مشرق مدينه آمدند، قبيله عطفان و يهودي__ان بنى قريظه و بنى النضي__ر بودند. لشك__رى كه از پايين مسلمانان آمدند يعن__ى از طرف غرب مدينه، قريش و هم پيمانان آنان از احابي__ش و كنانه بودن__د. وضعيت مسلمان__ان را در اين لحظ__ه خداوند سبح_ان چنين توصيف مى كند:

_ «چشم ه_ا از ترس خي_ره ش_دند، و دل ه_ا ب_ه گل_وها رسيد!» (101 / احزاب)

اين دو وصف، يعنى كجى چشم و رسيدن جان ها به گلو، كنايه است از كمال چيرگى ترس بر آدمى، و مسلمانان در آن روز آن قدر ترسيدند كه به حال جان دادن افت_ادند، كه در آن حالت چشم تعادل خود را از دست مى دهد و جان به گلوگاه مى رسد.

منافقين، و كسانى كه بيمار دل بودند، آن روز درباره خدا گمان ها كردند: بعضى از آن ها گفتند كه كف_ار به زودى غلبه مى كنند، و بر مدينه مسلط مى شوند، و بعضى ديگر گفتند كه به زودى اسلام از بين مى رود و اثرى از دين باقى نمى ماند، برخى ديگر گفتند كه جاهليت دوباره جان مى گيرد، حتى برخى گفتند كه خدا و رسولش مسلمانان را گول زدند و فريب دادند... از اين قبيل پندارهاى باطل در آن روز بر منافقين و ب_يم_اردلان مستول_ى ب_ود.

ص:240

تازه جز اندكى زندگى نخواهي__د كرد،

بگو، آن كيس__ت كه شما را از خ__دا، اگر بدى شما را بخواهد، نگه دارد؟

و يا جلو رحم__ت او را، اگر رحمت شما را بخواهد، بگي__رد؟

نه! به غير خ__دا، ولىّ و ياورى براى خود نخواهند جست!

و بدانند كه خدا شناخت چه كسانى از شما امروز و ف_ردا كردند، و چ_ه كسانى بودند كه ب_ه برادران خود گفتند:

_ نزد ما بياييد و به جنگ نرويد!

اين ها جز اندكى به جنگ حاضر نمى شوند!

آنان نسبت به جان خود بر شما بخل مى ورزند،

به شهادت اين كه وقتى پاى ترس به ميان مى آيد، ايشان را مى بينى كه وقتى به تو نگاه مى كنند، مانند كسى كه به غشوه مرگ افت__اده، و حدقه هايش__ان مى چرخ__د،

ولى چ__ون ترس تم__ام ش__ود، با زبان هاي__ى تيز به شما طعنه مى زنند، و در خير رساندن بخيلانند!

ايشان ايمان نياورده اند و خدا هم اعمال نيك آن ها را حبط و باطل كرده است!

و اين براى خدا آسان است!

پنداشتند احزاب هنوز نرفته اند، و اگر هم برگردند، دوست مى دارند اى كاش به باديه رفته بودند، و از آن جا جوياى اخبار مى شدند.

و به فرضى هم كه در ميان شما باشند، جز اندكى قتال نمى كنند.

در حالى كه شما مى توانستيد به رسول اللّه صلى الله عليه و آله به خوبى تأسى كنيد،

و اين وظيفه هر كسى است كه اميد به خدا و روز جزا دارد،

و بسيار ياد خدا مى كند!» (12 تا 21/احزاب)

ص:241

بعضى شان عهد خود به پايان بردند،

و شهيد شدند!

و برخى از ايشان چشم به راهند،

كه (شهيد شوند!)

و عهد خويش را هي__چ تغيي__رى ندادن__د!

تا خ__دا به صادق__ان پاداش صدقش__ان را بده__د!

و منافق__ان را اگر خواست عذاب كند، و يا بر آنان توب__ه كن_د!

خدا آمرزگ__ار رحيم است!» (22 تا 24 / احزاب)

در آيات فوق نخست تركيب گروه منافقان و مسلمانان بيمار دل را شرح داد. منظور از كسانى كه در دل هايشان مرض هست افراد ضعيف الايمان از خود مؤمنينند نه منافقين اين دسته غير از منافقين هستند كه ظاهرا اظهار اسلام نموده ولى كفر باطنى خود را نگه داشته اند. خداوند از زبان منافقان مى گويد كه آن ها وعده خدا و رسول را فريب خواندند. اين وعده به نظر مى رسد همان وعده فتح و غلبه اسلام بر همه اديان است كه در كلام خداى تعالى فراوان آمده است.

در روايات نيز آمده كه منافقين گفته بودند: محمد صلى الله عليه و آله به ما وعده مى دهد كه شهرهاى كسرى و قيصر را براى ما فتح مى كند با اين كه جرأت نداريم در خانه خود تا كنار آب برويم!؟ همين منافقين بودند كه به نقل قرآن شريف، وقتى احزاب را ديدند به اهل مدينه گفتند كه يا اهل يثرب شما در اين جا مقام نداريد و ناگزير بايد برگرديد. يعنى معنى ندارد كه در اين جا بمانيد و اقامت كنيد چون در مقابل لشكريان مشركين تاب نمى آوري_د و ناگزير بايد برگرديد!

سپ__س، خ_داى تعال__ى از گ_روه ديگ__ر حك_ايت ك__رده ك__ه در دل بيم__ارى دارند و ايمانشان سس__ت است. از رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله اجازه مراجعت خواستند و بهانه كردند كه خانه هاى ما در و ديوار درستى ندارد و ايمن از آمدن دزد و حمله دشمن نيستيم. در جواب اين ها مى فرمايد:

_ « اين ها دروغ مى گويند، خانه هايشان بدون در و پيكر نيست، بلكه منظورشان از اين بهانه ها جز فرار از جهاد نيست!» (13 / احزاب)

اين عده تا آن جا پايدارى در دين دارند كه آسايش و منافعشان از بين نرود، و اما اگر با هجوم دشمن منافعشان در خطر بيفتد، و يا پاى جنگ به ميان بيايد، ديگر پايدارى نمى كنند و بدون درنگ از دين برمى گردند. خداوند متعال بى فايده بودن گريز آن ها از جنگ را به عنوان خلاصى و زنده ماندن تخطئه مى كند و مى فرمايد:

_ «بگ__و، اگر از مرگ يا قتال فرار كنيد اين فرار سودى به حالتان ندارد، و جز مدت

ص:242

كوتاهى زنده نمى مانيد، براى اين كه هر كسى بايد روزى بميرد، و هر نفس كشى اجلى معين و حتم__ى دارد، كه حتى يك ساع__ت عقب يا جلو نمى افتد، پس فرار از جنگ در تأخير اجل هي__چ اثرى ن__دارد! _ به فرض__ى ه__م كه ف__رار از جن__گ در تأخي__ر اجل مؤث__ر شد، ت__ازه چه ق__در زندگ__ى مى كني__د؟ در چني__ن فرض__ى ت__ازه بهره مندى ت__ان از زندگى بسي__ار كوتاه و ان__دك است، چون بالاخ__ره تم__ام مى ش__ود.» (16 / احزاب)

خ_داى تعال_ى بعد از ي_ادآورى موضوع اجل و ميزان بهره بردارى از عمر مى فرمايد:

_ خير و شر همه تابع اراده خداست و بس! هيچ سببى از اسباب از نفوذ اراده خدا جلوگي__ر نمى شود، و هيچ كس آدم__ى را از اراده خ__دا، اگر به شر تعل__ق گرفت__ه باش__د، نگه نمى دارد، پس ح__زم و احتياط اين را اقتض__ا مى كند كه انس__ان توكل به خدا كرده و امور خ_ود را ب_ه او محول كند!

خداى متعال مسلمانان و پيامبر اسلام را از احوال منافقين خبر مى دهد كه چگونه سعى در جلوگيرى از شركت مسلمانان در جهاد مى كردند و مسلمانان را تشويق مى كردند كه به جاى رفتن به جبهه پيش آن ها بروند.

خداوند تعالى مى فرمايد كه منافقان از شدت ترس هنوز گمان مى كنند كه احزاب، يعنى لشكريان دشمن، فرار نكرده اند، و اگر بار ديگر بعد از فرارشان برگردند منافقين دوست دارند از مدينه بيرون شوند و در باديه منزل گزينند و از آن جا اخبار مربوط به شكست مسلمانان را به دست آورند. مى فرمايد: به فرضى هم كه به باديه نروند و در بين شما مسلمانان بمانند، آن ها قتال نمى كنند مگر اندكى، و براى خالى نب_ودن عريضه، والاّ بودن منافقان ب_ا شما فائده زيادى براى شما ندارد!

خداون__د متعال روى سخ__ن را به طرف مسلمان__ان برگرداني__ده و مى ف_رم__اي__د:

_ «لَقَدْ كانَ لَكُمْ فى رَسُولِ اللّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ...!» (21 / احزاب)

يعنى يكى از احكام رسالت رسول خدا صلى الله عليه و آله و ايمان آوردن شما، اين است كه به او تأسى كنيد، هم در گفتارش و هم در رفتارش! و شما مى بينيد كه او در راه خدا چه مشقت هايى را تحمل مى كند، و چگونه در جنگ ها حاضر مى شود و جهاد مى كند، آن ط__ور كه بايد جه__اد كن_د و شم__ا نيز بايد از او پيروى كنيد!

ص:243

همان گون__ه كه در آيه شريفه به وض__ع مؤمنين اشاره شده، بيان شده كه وقتى آن ها لشكره_ا را ديدن_د ك_ه پي_رامون مدينه اطراق كرده اند، گفتند:

_ «اين همان وعده اى است كه خدا و رسولش به ما داده است!

و خدا و رسولش راست مى گويند!» (22 / احزاب)

مراد از مؤمنين كسانى هستند كه با خلوص به خدا و رسول ايمان آورده و در ايمان خود بينا و رشد يافته بودند، و خدا و رسولش را تصديق داشتند:

_ « مِنَ الْمُؤْمِنينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدوُااللّهَ عَلَيْهِ،

فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ،

وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ ،

وَ ما بَدَّلُوا تَبْديلاً!»

_ « از مؤمني__ن كسانى بودند كه ص__دق خود را در آن چه با رس__ول خدا عهد بست__ه بودند، ب_ه ثب_وت رس_ان_دن_د! ( و آن عه_د اين ب__ود كه هر وقت به دشم__ن برخوردن__د فرار نكنن__د!)

_ بعضى از مؤمنين در جنگ اجلشان به سر رسيد، يا مردند، يا در راه خدا كشته شدند، و بعضى منتظر رسيدن اجل خود هستند.

_ اينان از قول خود و عهدى كه بسته بودند هيچ چيز را تبديل نكردند، و خدا نيز مؤمنينى را كه به عهد خود وفا كردند، به سبب وفايشان پاداش مى دهد!» (23/احزاب)

سرانجام خداى تعالى كفار را با اندوه و خشمشان برگردانيد، در حالى كه به هيچ آرزوي__ى نرسيدند، و كارى كرد كه مؤمنين هيچ احتياجى به جنگ و قتال پيدا نكردند، خدا قوى بر اراده خ_ويش، و عزي__زى است كه هرگز مغلوب نمى شود!

اما در اين جنگ، خداوند متعال آن هايى را هم كه مشركين را عليه مسلمانان يارى مى كردند، يعنى بنى قريظه را كه از اهل كتاب و يهودى بودند از بالاى قلعه هايشان پايين آورد، و ترس را در دل هايشان افكند، چنان كه عده اى را كه همان مردان جنگى دشمن باشد به دست مسلمانان به هلاكت رسانيد، و جمعى را كه عبارت بودند از زنان و كودكان دشمن اسير مسلمانان كرد، و بعد از كشته شدن و اسارت آنان، اراضى و ام__لاك و خ__ان__ه و ام__والشان، و سرزمينى را كه مسلمانان تا آن روز قدم در آن ننهاده بودند، به ملك آنان درآورد!(1)

ص:244

ع__ده اى از يهودي__ان كه يكى از آن ه__ا «سلام بن اب__ى الحقي__ق» و يكى ديگر «حى بن اخطب» بود، با جماعتى از بنى النضير (يعنى آن هايى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله تبعيدش__ان كرده بود،) به مكه رفتند، و قريش را دعوت به جنگ با رسول خدا صلى الله عليه و آله كردند و گفتن__د كه ما در مدينه به شما كم__ك مى كنيم تا مسلمانان را مستأصل سازيم.

قريش به يهوديان گفتند كه شما اهل كتابيد، آن هم كتاب اول «تورات»، شما بگوييد آيا دين ما (جاهليت) بهتر است يا دين محمد؟ يهوديان گفتند كه البته دين شما بهتر است و شم_ا به ح_ق ن_زديكتر از اوئيد!

در اين باره آي_ه زير نازل شد:

_ «آيا نمى بينى كسانى را كه مختصر بهره اى از علم كتاب داشتند،

به جبت و طاغوت ايمان آوردند،

و به كفار گفتند مذهب شما به هدايت نزديك تر از مذهب آن هايى است كه ايمان آورده اند...

- وَ كَفى بِجَهَنَّمَ سَعيرا!» (51 تا 55 / نساء)

و به هر حال قري__ش از اين سخن يهودي__ان سخت خوشحال شدند و دعوت آن ها را ب__ا آغ__وش ب_از استقب__ال كردن__د و براى جن__گ ب__ا مسلمي_ن به جمع آورى نف__رات و تجهي__زات پرداختن__د.

از آن سو شنيدند كه يهوديان نامبرده از مكه بيرون شده و مستقيما به غطفان رفته اند، و مردم آن جا را نيز به جنگ با رسول خدا صلى الله عليه و آله دعوت كرده و گفته اند كه اگر شما بپذيريد ما نيز با شما خواهيم بود، هم چنان كه اهل مكه نيز با ما در اين باره بيعت كردند.

ص:245

نامه اى هم به هم سوگندانى كه در قبيله بنى اسد داشتند، نوشته بود، و از بين آن قبيله جمعى به سركردگى طليحه به راه افتادند، چون دو قبيله اسد و غطفان هم سوگند بودند.

از س__وى ديگ__ر، ق__ري__ش ه__م به جمع__ى از قبيل__ه بنى سلي__م نامه نوشته ب__ودن__د و آن ه__ا نيز به س__رك__ردگى اب__والاع__ور سلم__ى به مدد قريش شتافتند.

ص:246

شكم خندق صخره اى بسيار بزرگ و سفيد و گرد نمودار كرد، كه هر چه كلنگ زديم كلنگ ها از ك_ار افت_ادند ولى آن صخ_ره تك_ان نخورد!

به سلمان گفتم برو بالا و به رسول اللّه صلى الله عليه و آله جريان را بگو كه آيا چه دستور مى فرمايد، آيا آن را رها كنيم يا نه؟ چون چيزى به كف خندق نمانده است، چون ما دوست نداريم از نقشه اى كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله به ما داده تخطى كنيم. سلمان از خندق بالا آمد و جريان را به رسول اللّه صلى الله عليه و آله كه در آن ساعت در قبه اى قرار داشت باز گفت، و عرضه داشت: يا رسول اللّه! سنگى گرد و سفيد در خندق نمايان شده كه همه وسايل آهنى ما را شكست و خود كمترين تكانى نخورد و حتى خراشى هم بر نداشت، نه كم و نه زياد، حال چه دستور مى فرماييد عمل كنيم؟

رسول خدا صلى الله عليه و آله به اتفاق سلمان به داخل خندق پايين آمد و كلنگ برگرفت و ضرب__ه اى به سنگ فرود آورد، و از سنگ جرقه اى برخاست كه دو طرف مدينه از نور آن روش__ن شد، گوي__ى كه چراغ__ى در دل ش__ب بسي__ار تاري_ك، روشن كرده باشند.

رس__ول اللّه صلى الله عليه و آله تكبيرى گفت و به دنبال تكبير آن جناب همه مسلمانان تكبير گفتن__د. (آن جناب در تم__ام جنگ ها در هنگام فت__ح و پيروزى چني__ن تكبيرى را به زبان ج__ارى مى ساخت! ) بار دوم ضربت__ى زد و برقى ديگ__ر از سنگ برخاس__ت، و بار س__وم نيز ضربتى زد و برقى ديگر خاست!

سلمان عرضه داشت: پدر و مادرم فدايت، اين برق ها چيست كه مى بينم؟ فرمود:

_ اما اولى نويدى بود مبنى بر اين كه خداى عزوجل به زودى يمن را براى من فتح خواهد ك__رد.

- و ام_ا دومى نوي__د مى داد كه خداون__د متعال ش__ام و مغرب را برايم فتح مى كند.

- و ام__ا سوم__ى نوي__دى بود كه خ__داى تعال__ى به زودى ش__رق را براي_م فت__ح مى كند!

مسلمانان بسيار خوشحال شدند، و حمد خدا بر اين وعده راست گفتند! راوى سپس مى گويد كه وقتى احزاب يكى بعد از ديگرى رسيدند. از مسلمانان، آن ها كه مؤمن واقعى بودند، وقتى لشكرها بديدند گفتند:

_ اين همان وعده اى است كه خدا و رسول او به ما دادند،

و خدا و رسول راست گفتند!

ولى آن ها كه ايمان واقعى نداشتند و منافق بودند، گفتند:

ص:247

_ هيچ تعجب نمى كنيد از اين كه اين مرد به شما چه وعده هاى پوچى مى دهد و به شما مى گويد كه من از مدينه قصره__اى حيره و مداي__ن را ديدم. و به زودى اين ب__لاد براى شم__ا فتح خواهد شد، آن گاه شما را وا مى دارد كه از ترس دشمن دور خود خندق بكنيد، و شما هم از ترس ج_رأت نداريد دست ب_ه آب برويد!

ص:248

خدا و رسولش به وضع داناترند! چون تو گفته اى كه تو چه قدر تدارك دارى! از گفته زن اندوه شديدى كه داشتم برطرف شد. در همين بين رسول اللّه صلى الله عليه و آله وارد خانه شد و همسرم فرمود كه تو تنها چونه به تنور بزن و گوشت را به من واگذار!

زن مرتب چونه مى گرفت و به تنور مى زد و چون پخته مى شد به رسول اللّه صلى الله عليه و آله مى داد و آن جناب آن ها را در ظرفى تريد مى كرد و آب گوشت روى آن مى ريخت و به اي__ن و آن مى داد. اين وض__ع را هم چن__ان ادام__ه داد تا تمام___ى مردم سي__ر شدند. در آخ_ر ت_ن_ور و دي_گ پ_رت_ر از اول_ش ب___ود!

آن گ__اه رسول خ__دا صلى الله عليه و آله به همس__ر جابر فرم__ود: خودت بخ__ور و ب__ه همسايگ__ان هدي__ه ب_ده!

ما خوردي__م و به تمام__ى اقوام و همسايگ__ان هدي__ه دادي__م!

ص:249

مى دانم تو مردى شوم هستى، و من با محمد پيمان دارم، و هرگز حاضر نيستم براى خاطر تو پيمان خود را بشكنم، چون من از او جز وفاى به عهد و راستى نديده ام! كعب گفت: واى بر تو در به رويم بگشا تا برايت تعريف كنم. گفت: من اين كار را نخواهم كرد. حى گفت: از ترس اين كه قاشقى از آشت را بخورم در به رويم باز نكردى؟

با اين سخن كعب را به خشم در آورد، و ناگزير كرد در را باز كند. پس حى گفت: واى بر تو اى كعب! من عزت دنيا را برايت آورده ام. من دريايى بى كران آبرو برايت تهيه ديده ام. من قريش را با همه رهبرانش و غطفان را با همه سرانش برايت آورده ام. با من پيمان بسته اند كه تا محمد را مستأصل و نابود نكنند دست بر ندارند. كعب گفت: ولى به خدا سوگند يك عمر ذلت برايم آورده اى، و يك آسمان ابر بى باران و فريبگر برايم آورده اى، ابرى كه آبش را جاى ديگر ريخته و براى من فقط رعد و برق توخالى دارد. برو، و مرا با محمد بگذار! من هرگز عليه او عهدى نمى بندم، چون از او جز صدق و وفا چيزى نديده ام.

اين مشاجره هم چنان ادامه يافت و حى مثل كسى كه بخواهد طناب در بينى شتر بيندازد و شتر امتناع ورزد، و سر خود را بالا گيرد، تلاش همى كرد تا آن كه بالاخره موفق شد كعب را بفريبد، اما با اين عهد و ميثاق كه اگر قريش و غطفان نتوانستند به محمد دست يابند، حى وى را با خود به قلعه خود ببرد تا هر چه بر سر خودش مى آيد بر سر او نيز بيايد، با اين شرط كعب عهد خود را با رسول اللّه صلى الله عليه و آله شكست، و از آن عهد و آن سوابق كه با رسول اللّه صلى الله عليه و آله داشت، بيزارى جست.

چون خبر عهدشكنى كعب به رسول اللّه صلى الله عليه و آله رسيد، سعدبن معاذ بن نعما بن امرء القيس كه يكى از بنى عبدالاشهل، و در آن روز رئيس قبيله اوس بود، به اتفاق سعدبن عباده، يكى از بنى ساعدة بن كعب بن خزرج، رئيس خزرج در آن ايام، و نيز عبداللّه بن رواحه و خوات بن جبير را نزد وى فرستاد تا ببيند اين خبر كه به ما رسيده، صحيح است يا نه؟ و در صورتى كه خبر صحيح باشد و كعب عهد را شكسته بود، در مراجعت به مسلمانان نگويند زيرا اگر به مسلمانان بگويند دچار سستى مى شوند، بلكه تنها به خ__ود آن حضرت بگويند، آن هم با كناي__ه تا مردم بويى نبرن__د، و اگر دروغ بود و كعب هم چن__ان بر سر پيمان خ_ود وفادار بود خبرش را علنى در بين مردم انتشار دهند.

اين سه تن به قبيله بنى قريظه رفتند و با كعب رئيس قبيله تماس گرفتند و ديدند كه انحراف بنى قريظه از رسول اللّه صلى الله عليه و آله بيش از آن مقدارى است كه به اطلاع آن جناب رسانده اند، و مردم قبيله صريحا به فرستادگان آن جناب گفتند كه

ص:250

هيچ عهد و پيمانى بين ما و محمد نيست! سعدبن عباده به ايشان بد و بى راه گفت و آن ها هم به وى گفتند. سعدبن مع__اذ به ابن عباده گف__ت كه اين حرف ها را ول كن__د زيرا بين ما و ايش_ان رابط__ه سخت ت__ر از ب_د و بى راه گفت__ن اس_ت، يعنى بايد جوابش_ان را با شمشي__ر داد.

آن گاه به پيش رسول اللّه صلى الله عليه و آله برگشتند و گفتند: «عضل و القاره!» (اين دو اسم نام دو نفرند كه در جنگ «برجيع» با چند نفر از اصحاب رسول اللّه صلى الله عليه و آله به سركردگى جنيب بن عدى نيرنگ كردند،) و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

_ اللّ_ه اكب_ر! اى گ_روه مسلم_ان_ان ب_ر شم_ا م_ژده ب_اد!

در اين هنگام بلا و ترس بر مسلمين چيره گشت و دشمنان از بالا و پايين احاطه شان كردند به طورى كه مؤمنين در دل خيال ها كردند، و منافقين نفاق خود را بر زبان اظهار كردند!

ص:251

عمروبن عبدود يگانه جنگجوى شجاع قريش بود. او قبلاً هم در جنگ بدر شركت ك__رده بود، و چون زخم هاى سنگين برداشته بود، نتوانسته بود در جنگ احد شركت كند، ول_ى در اين جنگ شرك__ت كرد و با پاى خود به قتلگاه_ش آمد!

اين مرد با هزار مرد جنگى برابرى مى كرد. او را «فارس و دلاور بلبل» مى ناميدند، زيرا روزى از روزها در نزديكى هاى بدر در محلى به نام بلبل با راهزنان قبيله بنى بكر مصادف شد و به رفقايش گفت كه شما همگى برويد و من به تنهايى حريف اين ها هستم. پس در برابر صف بنى بكر قرار گرفت و نگذاشت كه به بدر برسند. از آن روز او را «فارس بلبل» خواندن__د. اولين كسى كه از خن_دق پريد همين عمرو و همراهانش بودند.

ص:252

آخر او عمرو است! عرضه داشت: هرچند كه عمرو باشد! پس اجازه اش داد و آن جناب به سويش شتافت.

ابن اسح_اق مى گويد: عل_ى عليه السلام وقتى به طرف عم_رو مى رفت اين رجز را مى خواند:

_ «عجله مكن!

كه پاسخگوى فريادت، مردى آمد كه هرگز زبون نمى شود!

مردى كه نيتى پاك و صادق دارد، و داراى بصيرت است!

صدق است كه هر رستگارى را نجات مى بخشد!

من اميدوارم نوحه سرايان را كه دنبال جنازه ها نوحه مى خوانند، به نوحه سرايى در مرگت برانگيزم،

آن هم با ضربتى كوبنده، كه اثر و خاطره اش در همه جنگ ها باقى بماند!»

(در اين جا غرور به خود راه نداد و چون دلاوران ديگر خدا را فراموش نكرد، و نفرم_ود: من چنين و چنان مى كنم، بلكه فرم_ود _ اميدوارم چنين كنم!)

عمرو وقتى از زير آن روپوش آهنى اين رجز را شنيد، پرسيد: تو كيستى؟ فرمود: م_ن عل_ى هست_م! پ_رسي_د: پس_ر عب_د من_اف_ى؟ ف_رم_ود:

_ پسر ابوطالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد منافم!

عمرو گفت: _ اى برادرزاده، غير از تو كسى مى آمد كه سالارتر از تو مى بود، از عموهايت، چون من از ريختن خون تو كراهت دارم! على عليه السلام فرمود:

_ و لكن به خدا سوگند من هيچ كراهتى از ريختن خون تو ندارم!

عمرو از شنيدن اين پاسخ سخت خشمناك شد، و از اسب فرود آمد و شمشير خود را از غلاف كشيد، شمشيرى كه چون شعله آتش بود، و با خشم به طرف على حمله ور ش__د. على عليه السلام با سپ__ر خود به استقبال__ش رفت و عمرو شمشير خود را بر سپر او ف__رود آورد و دو نيم_ش ك_رد، و از شك___اف آن ف_رق س__ر آن جن__اب را هم شكاف__ت.

عل__ى عليه السلام شمشير خ_ود را بر رگ گ_ردن او ف_رود آورد و ب_ه زمين__ش ان__داخ__ت!

در روايت حذيفه آمده است كه على عليه السلام پاهاى عمرو را با شمشير قطع كرد و او به پشت به زمين افتاد، و چون در اين گير و دار غبار غليظى برخاسته بود، هيچ يك از دو لشكر نمى دانستند كه پيروز كدام يك از آن دو نفرند، تا آن كه بانگ على به تكبير « الله اكبر» بلند شد، و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

ص:253

_ به آن خدايى كه جانم در دست اوست، على اورا كشت!

اولين كسى كه به سوى گرد و غبار دويد عمربن خطاب بود، كه رفت و برگشت و گفت: يا رسول اللّه! عمرو را كشت!

پس على عليه السلام سر از بدن عمرو جدا كرد و نزد رسول اللّه صلى الله عليه و آله آورد، در حالى كه روي__ش از شكران__ه اي_ن موفقي_ت چون ماه مى درخشي_د. رس__ول اللّه به وى فرم__ود:

_ «اى على!

بشارت باد تو را كه اگر عمل امروز تو در يك كفه ميزان،

و عمل تمامى امت در كفه ديگر گذاشته شود،

عمل تو سنگين است،

زيرا هيچ خانه اى از خانه هاى شرك نماند مگر آن كه مرگ عم__رو خوارى را در آن وارد كرد،

هم چنان كه هيچ خانه اى از خانه هاى اسلام نم_اند مگر آن كه با كشتن عمرو عزت را در آن داخل كرد!»

ص:254

جامه هاى مرا مى برد!»

حنان بن قيس عرفه تيرى به سوى سعدبن معاذ انداخت و بانگ زد: اين را بگير كه منش فرستادم، و من ابن عرفه ام! تير شاهرگ دست سعد را پاره كرد و سعد او را نفرين كرد و گفت: خدا رويت را با آتش آشنا سازد! بار الها! اگر از جنگ با قريش چيزى باقى گذاشته اى مرا هم باقى گذار تا به جهادى قيام كنم كه محبوب ترين جهادها در نظر تو باشد، و با مردمى كه پيامبر تو را اذيت كردند و تكذيب نمودند و از وطنش بيرون كردند، آن طور كه دلم مى خواهد بجنگم، و اگر ديگر جنگى بين ما و آن ها باقى نگذاشته اى همين بريده شدن رگ مرا شهادت من قرار بده، و مرا نميران تا آن كه چشمم را از بنى قريظه روشن كنى!

ص:255

متهم نيستى.

گفت: هيچ مى دانيد كه بنى قريظ__ه از اين كه پيمان خود را با محمد شكستند و به شم__ا پيوستند پشيم__ان شده ان__د، و نزد محم__د پيغام فرستاده ان_د كه براى اي__ن كه تو از ما راضى باشى مى خواهيم بزرگان لشكر دشمن را از اين سرزمي__ن بيرون رانيم، و او قب__ول ك__رده اس__ت. پس هوشيار باشي__د كه اگر بنى قريظه نزد شم__ا آمدند و چن__د نف__ر از شما گروگان خواستند قبول نكني_د، حتى يك نفر ه__م به ايش__ان گروگ_ان ندهي_د، و زنه_ار از آن ه__ا برح_ذر ب_اشيد!

از آن جا برخاست و نزد بنى غطفان رفت و گفت: اى مردم من يكى از شمايم، و همان حرف هايى را كه به قريش زده بود به آن ها نيز گفت.

فردا صبح كه روز شنبه و ماه شوال و سال پنجم هجرت بود، ابوسفيان عكرمه بن ابى جهل را با چند نفر از قريش نزد بنى قريظه فرستاد كه ابوسفيان مى گويد: اى گروه يه__ود! آذوقه گوشت__ى ما تمام شده و ما در اين ج__ا از خانه و زندگ__ى خود دور هستي__م و نمى توانيم تجدي__د قوا كنيم، از قلعه ه__ا بيرون شوي__د تا با محم__د بجنگيم!

يهودي__ان گفتند: امروز شنب__ه است كه ما يهودي__ان هيچ كارى را جايز نمى دانيم، و گذشت__ه از اين ها اصلاً ما حاضر نيستيم در جنگ با محم__د با شما شركت كنيم مگر آن كه از مردان سرشن__اس خود چند نف__ر را به ما گروگ__ان دهيد تا از اين شهر نروند و ما را تنها نگذارند، تا كار محمد را يكسره كنيد!

ابوسفيان وقتى اين پيام را شنيد گفت به خدا نعيم درست مى گفت. لاجرم كسى نزد بنى قريظه فرستاد كه احدى را به شما گروگان نمى دهيم، شما مى خواهيد در جنگ شركت كنيد يا مى خواهيد در قلعه خود بنشينيد!

يهودي__ان گفتند: به خدا قسم نعي__م درست گفت! در پاس__خ قريش پيغام دادند كه به خ__دا سوگن__د با شما در جن__گ شرك__ت نمى كني__م مگ_ر وقتى كه گروگ__ان بدهيد!

و خداوند قادر متعال بدين وسيله اتحاد بين اين دو لشكر را به هم زد! آن وقت، در شب هاى زمستانى آن روز بادى بسيار سرد بر لشكر كفر مسلط فرمود كه همه را از صحنه جنگ مجبور به فرار ساخت!

ص:256

آن قدر در فش__ار بوديم كه جز خدا كس__ى نمى تواند از مقدار خستگى و گرسنگى و ترس ما آگ__اه ش__ود. شب__ى از شب ه__ا رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله برخاس__ت و مقدارى نم__از خواند و سپس فرم__ود: آيا كسى هست برود و خب__رى از اين ق__وم براى ما بياورد، و در عوض رفي_ق م_ن در بهشت ب_اشد؟

حذيف__ه اضافه كرد: چون ش__دت ترس و خستگ__ى و گرسنگى به احدى اجازه پاسخ نمى داد، لاجرم حضرت مرا صدا كرد و من كه چ__اره اى جز پذيرفتن نداشتم، ع__رض كردم: بل__ه، ي__ا رسول اللّ__ه! فرمود: ب__رو، و خب__رى از اين ق__وم براى ما بياور، و هيچ كارى مكن تا برگردى!

من به طرف لشكرگاه دشمن رفتم و با كمال تعجب ديدم در آن جا نسيم سرد و لشكرى از طرف خداى قادر به لشكر دشمن مسلط شده، و چنان بيچاره شان كرده است كه نه خيمه اى برايشان به جا گذاشته و نه بنايى، و نه آتشى و نه ديگى كه روى اجاقى قرار گيرد! همان طور كه ايستاده بودم و وضع را مى ديدم ناگهان ابوسفيان از خيمه اش بيرون آمد و فرياد زد:

_ اى گروه قريش! هر كس رفيق بغل دستى خود را بشناسد!

م__ردم در تاريكى شب از يكديگ__ر مى پرسيدند كه تو كيستى؟ من پيشدستى كردم و از كسى كه در ط__رف راستم ايستاده ب__ود پرسيدم تو كيست__ى؟ گفت كه من فلانى ام.

آن گ_اه اب_وسفي_ان ب_ه من__زلگ_اه خ_ود رف__ت و دوب___اره ب_رگش___ت و ص__دا زد:

_ اى گروه قريش! به خدا ديگر اين جا جاى ماندن نيست! براى اين كه همه چارپايان و مركب هاى ما هلاك شدند، و بنى قريظه هم با ما بى وفايى كردند، و اين باد سرد هم چي_زى براى م_ا باق__ى نگذاشت، و با آن هي_چ چيزى در ج__اى خ_ود ق__رار نمى گي__رد!

آن گاه با عجله سوار بر مركب خود شد و آن قدر دست و پاچه بود كه بند از پاى مركب باز نكرد و بعد از سوار شدن باز كرد. مى گويد:

من با خود گفتم چه خوب است كه همين الان او را با تيرى از پاى در آورم و اين دشمن خدا را بكشم، كه اگر اين كار را بكنم كار بزرگى كرده ام. پس زه كمان خود بستم و تير در كمان گذاشتم، ولى همين كه خواستم رها كنم و او را بشكنم، به ياد دستور رسول اللّه صلى الله عليه و آله افتادم كه فرمود: هيچ كارى صورت مده تا برگردى! لاجرم كمان را به حال اول برگردانده و نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله برگشتم و ديدم

ص:257

هم چنان مشغول نماز است. همين كه صداى پاى مرا شنيد ميان دو پاى خود را باز كرد و من بين دو پايش پنهان شدم، و مقدارى از پتويى كه به خود پيچيده بود رويم انداخت و با همين حال، ركوع و سج__ده را به جا آورد، و آن گ_اه پرسيد: چ_ه خبر! من جري__ان را به عرض_ش رساندم.

ص:258

او ماندند كه ب_الاخره در آن جا به دست مش_ركين شهيد شد.)

«خوات» شامگاهان نزد عيالش آمد و غذا خواست، گفتند: مخواب تا غذايى تهيه كنيم. ولى چون خسته بود و آوردن غذا طول كشيد خواب او را در ربود و وقتى بيدار شد به عيالش گفت: امشب افطار بر من حرام شد!

بامدادان با همان حال گرسنگى براى كندن خندق حاضرشد، ولى در اين بين از شدت گ_رسنگى بيهوش گرديد و حضرت او را ديده و بر حالش رقت آورد.

و خداى تعال__ى آيه فوق را نازل فرمود كه ضمن آن خوردن و آشاميدن بعد از خ_واب و آميزش در شب ماه رمضان ت_ا طل_وع فج_ر، ج_ايز گرديد.(1)

ص:259

«اِنّ_ا فَتَحْن_ا لَ_كَ فَتْح_ا مُبين_ا...!» (1 تا 7 / فت_ح)

مضامين آيات سوره فتح با فصول مختلفى كه دارد انطباقش با جريان صلح حديبيه، كه در سال ششم از هجرت، اتفاق افتاد، روشن است، و هم چنين با ساير وقايعى كه پيرامون اين قضيه اتفاق افتاده است، مانند: داستان تخلف «اعراب بدوى» از شركت در اين جنگ، و نيز جلوگيرى مشركين از ورود مسلمانان به مكه، و نيز بيعتى كه بعضى از مسلمان__ان در زير درخت__ى انجام دادن__د كه تفصي__ل آن ها در تواري__خ آم_ده است.

اين فتح مبينى كه خداوند متعال بدان اشاره مى كند، فتحى است كه خداى تعالى در صلح حديبيه نصيب رسول اللّه صلى الله عليه و آله فرمود.

تمامى پيشرفت هايى كه اين سوره بدان اشاره اى دارد، از روزى شروع شد كه آن جناب از مدينه به سوى مكه بيرون شد، و سرانجام مسافرتش به صلح حديبيه منتهى گرديد، مانند منت نهادن بر رسول اللّه صلى الله عليه و آله و مؤمنين، مدح مؤمنين، خشنودى خدا از بيعت مؤمنين، با وعده جميلى كه به ايشان داده، كه در دنيا به غنيمت هاى دني_اي_ى، و در آخ_رت ب_ه بهشت مى رساند.

درضمن مذمت اعراب متخلف كه رسول خدا صلى الله عليه و آله خواست آنان را به سوى جنگ حركت دهد حاضر نشدند، و هم چنين مذمت مشركين از اين كه مانع داخل شدن رسول خدا صلى الله عليه و آله و هم__راه__ان آن حضرت به مكه شدند، منافقين نيز در اين س__وره م__ذم_ت شده اند.

در اين سوره خداى سبحان رؤياى رسول گرامى خود را بيان مى فرمايد، و اين كه « در پس اين حوادث، خداوند متعال فتحى نزديك قرار داده است، و اوست كه چيزهايى را مى داند كه مردم نمى دانند!» (27 / فتح)

ص:260

اين كه چرا اين صلح يك فتح آشكار است، كه خداوند تعالى آن را به پيغمبرش عطا كرده است، دقت در لحن آيات اسرار آن را روشن مى سازد.

بيرون شدن رسول خدا صلى الله عليه و آله و مؤمنين به منظور حج خانه خدا عملى بسيار خطرناك بود، آن قدر كه اميد برگشتن به مدينه عادتا محتمل نبود: «خيال كردند كه رسول و م_ؤمنين هرگز به سوى اهل خود برنمى گردند!!» (12 / فتح)

چون مسلمانان عده اى قليل يعنى 1400 نفر بودند و با پاى خود به طرف قريش مى رفتن__د، قريشى كه داغ جنگ بدر و احد و اح__زاب را از آنان در دل داشتند، قريشى كه پيروان__ى بسيار داشتند و داراى شوك__ت و قوت بودن__د. مسلمانان كجا مى توانستند حريف لشك_ر نيرومن_د مش_ركين باشند، آن ه_م در داخ__ل شه__ر آن__ان؟

و لكن خداى سبحان مسئله را به نفع رسول اللّه صلى الله عليه و آله و مؤمنين و عليه مشركين درست زير و رو كرد، به طورى كه مشركين به اين مقدار راضى شدند كه براى مدت ده سال صلح كنند، با اين كه مؤمنين چنين اميدى از آنان نداشتند، ولى سرانجام چنين شد و صلح كردند به اين كه مدت ده سال جنگ نداشته باشند، و هر يك از قريش به طرف مسلمين رفت، و يا از مسلمين به طرف قريش رفت آزارش ندهند و در امانش بدارند. و نيز رسول خدا صلى الله عليه و آله آن سال را به مدينه برگردد، و سال بعد به مكه وارد شود، و مردم مكه شهر را براى سه روز براى ايشان خالى كنند.

و اين سرنوشت روشن ترين فتح و پيروزى است، كه خداوند متعال نصيب پيامبرش فرمود، و مؤثرترين عامل براى فتح مكه در سال هشتم هجرى شد، چون جمع كثيرى از مشركين در اين دو سال بين صلح و فتح مكه، اسلام آوردند، و به علاوه، در سال بعد از صلح، يعنى سال هفتم هجرى، مسلمانان قلعه خيبر و قراء اطرافش را هم فتح كردند، و شوكتى بيشتر يافتند، و دامنه اسلام وسعتى روشن يافت، و نفرات مسلمين بيشتر شد، و آوازه آن ها منتشر گرديد، و بلاد زيادى را اشغال كردند، آن وقت در سال هشتم هجرى، رسول خدا صلى الله عليه و آله براى فتح مكه حركت، در حالى كه به جاى 1400 نفر در صلح حديبيه، تعداد 10 يا 12 هزار نفر لشكر داشت!(1)

ص:261

قبل هجرت، و ادامه آن تا بعد از هجرت، و جنگ هايى كه بعد از هجرت با كفار مشرك به راه انداخت، عمل_ى ب_ود ك_ه داراى آث_ار ش_ديدى روى كفار داشت، و كين_ه آن ها را برانگيخت_ه بود.

اين عمل مصداقى بود براى كلمه «گناه نابخشودنى،» از نظر كفار، و عملى بود حادثه آفرين و دردسر ساز، و معلوم است كه كفار قريش مادام كه شوكت و نيروى خود را محفوظ داشتند، هرگز او را نمى بخشيدند، يعنى از ايجاد دردسر براى آن جناب كوتاهى نمى كردند، و هرگز زوال ملت و انهدام سنت و طريقه خود را، و نيز خون هايى كه از بزرگ__ان آن ها ريخته شده ب__ود، از ياد نمى بردن__د، و تا از راه انتقام و محو اسم و رس__م پيامب__ر كينه ه_اى درون__ى خ__ود را تسكين نمى دادن__د، دست ب__ردار نبودن__د.

اما خداى سبحان به تصديق آيه فوق كه مى فرمايد:

«ما برايت فتحى نمايان كرديم،

تا خداوند آثار گناهانى كه بدهكار مشركين بودى از دل هاى آنان بزدايد،

چه از گذشته و چه از آينده،

و نعمت خود را بر تو تمام نمايد و به سوى صراط مستقيم رهنمونت شود!

و به نصرتى شكست ناپذير يارى ات كند!»

عملاً با فتح مكه يا فتح حديبيه، كه آن نيز منجر به فتح مكه گرديد، شوكت و نيروى قريش را از آنان گرفت، و در نتيجه گناهانى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در نظ__ر مشركي__ن داش__ت پوش_انيد و آن جن__اب را از ش_ر ق_ري_ش ايمن_ى بخشي__د!

مراد از «اتمام نعمت به رسول اللّه،» مقدمه چينى و فراهم شدن زمينه براى تماميت كلمه توحيد است. منظور اين است كه خداوند تعالى جو و افق را براى يك نصرت بزرگ براى او تصفيه مى كند و موانع آن را به وسيله مغفرت گناهان گذشته و آينده او برطرف مى سازد.

هدايت آن جناب بعد از تصفيه جوّ براى پيشرفت او، هدايت به سوى راه مستقيم است، چون اين تصفيه سبب شد تا آن جناب بعد از مراجعت از حديبيه بتواند خيبر را فت__ح كند و سلطه دين را در اقطار جزيره گسترش دهد، و در آخر پيشرفتش به فتح مكه و طايف منتهى گردد.

خ__داى تع__الى آن جن__اب را نص__رت داد، نصرتى خيره كننده، كه كم نظير و يا بى نظير بود، چون مكه و ط__اي__ف را ب__رايش فتح كرد، و اسلام را در سرزمين جزيره گست__رش داد، و ش__رك را ريش__ه كن و يهود را ذليل و نصارى را برايش خاضع و مجوس ساكن جزيرة العرب را ب__رايش تسليم ساخت، و خداى تعالى دين مردم را

ص:262

تكمي__ل و نعمت__ش را تم__ام نم__ود، و اس__لام را ب__رايشان دين__ى پسنديده كرد!(1)

ص:263

بلال اذان گف__ت و رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله به نم__از ايستاد. خال_دب__ن ولي_د به همراه__ان خ__ود گفت:

_ اگر همين الان به ايشان كه سرگرم نمازند بتازيم همه را از پاى در خواهيم آورد، و چون من مى دانم كه ايشان نماز را قطع نمى كنند، ولى به نظرم مى رسد كه در اين نماز حمله نكنيم و صبر كنيم تا نماز ديگرشان برسد، كه از نور چشمشان بيشت_ر دوست دارن_د، همين كه به نم_از داخل شدند حمله مى كنيم!

در اين بين جبرئيل امين به رسول خدا صلى الله عليه و آله نازل شد و دستور نماز خوف را بياورد.

فرداى آن روز، رسول خدا صلى الله عليه و آله به حديبيه رسيد، و آن جناب در بين راه اعرابى را كه مى ديد دعوت مى كرد تا به آن جناب بپيوندند، ولى احدى به وى نمى پيوست، و از در تعجب مى گفتند كه آيا محمد و اصحابش انتظار دارند داخل مسجدالحرام شوند با اين كه قريش با ايشان در داخل شهرشان نبرد كرده و به قتلشان رسانده است، ما يقين داريم كه محمد و اصحابش هرگز به مدينه بر نمى گردند... تا آخر حديث» (نقل از تفسير قمى از امام صادق صلى الله عليه و آله )

ص:264

قريش وقت__ى عثمان را ديدند نزد خود نگه داشتند و نگذاشتن__د نزد رس__ول اللّه صلى الله عليه و آله برگردد.

از سوى ديگر به رسول اللّه صلى الله عليه و آله و به مسلمانان رساندند كه عثمان كشته شده است. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: حال كه چنين است ما از اين جا تكان نمى خوريم تا با اين مردم بجنگيم. آن گاه مردم را خواند تا بار ديگر با او بيعت كنند. خودش از جاى برخاست و نزد درختى كه آن جا بود رفت، و به آن تكيه كرد و مردم با او بر اين پيم_ان بيعت كردند ك_ه با مش_ركين برزمند و فرار نكنند.»

ص:265

بلندى حديبيه كنار گودالى آب كه مردم در آن دست مى زدند و ترشح مى كردند، ولى نمى شد از آن استفاده كرد. مردم از عطش شكايت كردند و رسول خدا صلى الله عليه و آله يك چوبه تير از تيردان خ__ود كشيد و فرمود: اين را در آب آن چ__اه بيندازيد، و به خ__دا سوگند چي__زى نگذشت كه آب چاه جوشي_دن گرفت و آبى گوارا بالا آمد تا همه لشكريان سيراب شدند.

در همين حال بودند كه بديل بن ورقاء خزاعى با جماعتى از قبيله خزاعه كه همگى مبلغ اسلام و مأمورين رسول خدا صلى الله عليه و آله بودند، كه در سرزمين تهامه مردم را با نصيحت به اسلام دعوت مى كردند، از راه رسيد، و عرضه داشت كه من فاميل كعب بن لوئى را ديدم كه علم و كتل معروف به عوذالمطافيل با خود داشتند و بنا داشتند كه ب_ا تو كارزار كنن_د و نگذارن_د داخل خ_انه خدا شوى!

حضرت فرمود: ما به جنگ با آنان نيامده ايم، بلكه آمده ايم عمل عمره انجام دهيم، و قريش هم خوب است دست از ستيز بردارند، براى اين كه جنگ از پايشان در آورد و خسارت زيادى بر ايشان به بار آورد. من حاضرم اگر بخواهند مدتى مقرر كنند كه ما بعد از آن مدت عمره بياييم و با مردم خود برگرديم، و اگر خواستند مانند ساير مردم به دين اسلام در آيند، و اگر اين را هم نپذيرند پيداست كه هنوز سر ستيز دارند، و به آن خدايى كه جانم به دست اوست، بر سر دعوتم آن قدر قتال مى كنم تا رگ هاى گردنم قطع شود، و يا خداى سبحان مقدر ديگرى اگر دارد انفاذ كند!

بديل گفت: م_ن گفتار شم_ا را به ايش_ان ابلاغ مى كنم!

بديل اين بگفت و به سوى قريش روانه شد، و گفت: من از نزد اين مرد مى آيم و او چنين و چنان مى گويد. عروه بن مسعود ثقفى گفت: او راه رشدى به شما قريش پيشنهاد مى كن__د، پيشنهادش را بپذيري_د و اجازه دهيد من به ديدنش بروم. قريش گفتند كه برو!

عروه نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و با او گفتگو كرد. رسول خدا صلى الله عليه و آله همان مطالبى را كه به بديل ف_رمود، بي__ان كرد. عروه در اين هنگام گفت:

اى محمد! اگر در اين جنگ پيروز شوى تازه اهل شهر و فاميل خودت را نابود كرده اى، و آيا هيچ كس را سراغ دارى كه قبل از تو در عرب چنين كارى را با فاميل خود كرده باشد؟ و اگر طورى ديگر پيش آمد، يعنى فاميل تو بر تو غلبه كردند، من در لشكر تو قيافه هايى مى بينم كه از سر و رويشان مى بارد كه در هنگام خطر پا به فرار مى گذارند. ابوبكر گفت: _ ساكت باش آيا ما از جنگ فرار مى كنيم و او را تنها مى گذاريم؟

ص:266

عروه پرسيد: اين مرد كيست؟ فرمود: ابوبكر است!

گف__ت به آن خدايى كه جانم در دست اوس__ت اگر نبود يك عم__ل نيكى كه با من ك__رده ب__ودى، و هنوز م__ن تلاف__ى آن را در نياورده ام، هر آين__ه پاسخ__ت را مى دادم!

راوى مى گويد: سپس عروه بن مسعود شروع كرد با رسول اللّه صلى الله عليه و آله گفتگو كردن، و هرچه مى گفت دستى هم به ريش رسول اللّه صلى الله عليه و آله مى كشيد. مغيره بن شعبه آن جا در بالاى سر رسول اللّه صلى الله عليه و آله ايستاده بود و شمشيرى هم به دست و كلاه خودى بر سر داشت. وقتى مى ديد عروه مرتب دست به ريش رسول اللّه صلى الله عليه و آله مى كشد با دسته شمشير به دست عروه زد و گفت دست از ريش رسول اللّه صلى الله عليه و آله بكش وگرنه ديگر دستت به طرف تو برنمى گردد، و آن را قطع مى كنم. عروه پرسيد: اين كيست؟ فرمود: مغيره بن شعبه است.

عروه گفت: اى حيله باز! تو همان نيستى كه خود من در اجراى حيله هايت كمك مى كردم؟ راوى مى گويد: مغيره در جاهليت با يك عده طرح دوستى مى ريخت و در آخر هم_ه آن ه__ا را ب_ه نام__ردى مى كش_ت، و اموالش__ان را تصاح__ب مى ك__رد، آن گاه نزد رسول اللّه صلى الله عليه و آله آمد و اموال را هم آورد، و ع__رض كرد من مى خواه__م مسلم__ان ش_وم.

حضرت فرمود: اما اسلام__ت را قبول مى كني__م، ولى اموال__ت را نمى پذيريم! چون ب__ا ني_رن__گ و ن_امردى ب_ه دس_ت آورده اى!

آن گاه عروه شروع كرد با گوشه چشم اصحاب آن جناب را ورانداز كردن و ديد كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله به محض اين كه دستورى مى دهد اصحاب در امتثالش از يكديگر سبقت مى گيرند، و چون وضو مى گيرد بر سر ربودن قطرات آب وضوى او با يكديگر نزاع مى كنن__د، و وقتى مى خواهند با يكديگر حرف بزنند آهسته صحبت مى كنند و از در تعظيم زير چشم__ى به او نگاه مى كنند، و به رويش خيره نمى شوند و تند نگاه نمى كنند.

مى گويد، عروه نزد قريش برگشت و گفت:

_ اى مردم به خدا سوگند من به محضر و دربار سلاطين بار يافته ام، به دربار قيصر و كسرى و نجاشى رفته ام، به همان خدا سوگند كه هيچ پادشاهى تاكنون نديده ام كه مردمش او را مانند اصحاب محمد تعظيم كنند. وقتى او دستورى مى دهد بر سر امتثالش از يكديگر سبقت مى گيرند، و چون وضو مى گيرد براى ربودن آب وضويش يكديگر را مى كشند، و چون مى خواهند صبحت كنند صداى خود را آهسته در مى آورند،

ص:267

و هرگز به رويش خيره نمى شوند، و اين قدر او را تعظيم مى كنند. او پيشنهاد درستى با شم_ا دارد پيشنه_ادش را بپ_ذيريد!

مردى از بنى كنانه گف__ت: بگذاريد من نزد او بروم، گفتن__د: برو! وقتى آن مرد نزديك شد، رسول اللّه صلى الله عليه و آله به اصحاب__ش فرمود: اين كه مى آيد فلانى است، و از قبيله اى است كه قربانى كعبه را احترام مى كنند و شما قربانى هاى خود را به سويش ببريد. وقتى بردند و صدا به لبيك بلن__د كردند، مرد گفت: سبح__ان اللّه! سزاوار نيست اي__ن مردم را از خان__ه كعبه جلوگي__رى كنن__د!

مردى ديگر در بين قريش برخاست و گفت: اجازه دهيد من نزد محمد شوم! نام اين مرد مكرزبن حفص بود. گفتند: برو! همين كه مكرز آمد و نزديك رسول خدا صلى الله عليه و آله شد حض_رت ف_رمود: اين كه مى آي_د مك__رز است، م_ردى ت_اج__ر و بى ح_ي_ا!

مردك شروع كرد با رسول اللّه صلى الله عليه و آله صحبت كردن، و در ضمن صحبت سهيل بن عمرو هم از طرف دشمن جلو آمد و رسول خدا صلى الله عليه و آله از نام او تفأل زد و فرمود: امر شما سهل شد! بيا بين ما و خودت عهدنامه اى بنويس!

ص:268

و آله نامه را گرفت و خودش كلمه رسول اللّه را پاك كرد. آن گاه فرمود: بنويس!

_ اين نوشته معاهده اى است كه محمدبن عبدالله با عبدالله سهيل بن عمرو مى بندد و بر اين معنا صلح كردند كه تا ده سال ديگر در بين طرفين جنگى نباشد، و مردم در بين هر دو طرف ايمن باشند، و از آزار يكديگر دست بردارند، و نيز بر اين معنا صلح كردند كه هر كس از اصحاب محمد براى حج يا عمره به مكه آمد و يا جهت كسب وارد مكه شد بر جان و مالش ايمن باشد، و هر كس از قريش به مدينه آمد تا از آن جا به مصر و شام برود بر جان و مال خود ايمن باشد، و از اين به بعد سينه هاى ما از كينه و نيرنگ پاك باشد، نه ديگر به روى هم شمشير بكشيم، و نه يكديگر را اسير كنيم، اين كه هر كس از دو طرف دوست داشت كه داخل در عقد و بيعت محمد شود آزاد باشد، و هر كس از دو طرف خواست داخل در عقد و بيعت قريش شود آزاد باشد.

خزاع__ه از خوشحال__ى جست و خيز كردن__د و گفتند ما در عق__د و عهد محمديم! بن__و بك__ر ب__ه جس__ت و خي__ز درآم__دن__د كه م__ا در عق__د قري_ش و عه__د ايشاني__م.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: به شرطى كه مانع ما از زيارت و طواف خانه نشويد! سهيل گفت: به خدا سوگند آيا عرب نمى نشيند و به يكديگر نمى گويد كه قريش را خف_ه گي_ر ك_ردند؟

پس موافقت كنيد سال ديگر اين عمره را انجام دهيد. رسول خدا صلى الله عليه و آله موافقت كرد و اين را هم نوشتند و سهيل گفت: من هم شرطى دارم و آن اين است كه هر كس از ما بين شما آمد ولو به دين شما باشد به ما برگردانيد، و هر كس از شما به ميان ما آمد ما برگردانيم. مسلمان ها سر و صدا كردند كه سبحان اللّه چگونه ممكن است كسى كه از بين مشركين آم_ده و مسلمان ش_ده دوباره به مشركين پس داده شود؟

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: كسى از بين ما به طرف مشركين برود بگذار برود، خدا او را دور كند، و كسى كه از مشركين بين ما آيد به آنان برگردانيم، زيرا اگر خدا اسلامى واقعى در او سراغ داشته باشد، خودش راه نجاتى براى او فراهم مى كند.

سهيل گفت: شرطى ديگر دارم، و آن اين است كه امسال به مدينه برگردى و از داخل شدن در مكه صرف نظر كنى، و همين كه سال ديگر آمد ما شهر مكه را خالى مى كنيم و شما داخل شويد و سه روز در آن توقف كنيد، آن هم به شرطى كه اسلحه با خود نياوريد، مگر شمشير در غلاف، و آن چه يك سواره بدان محتاج است، و باز به شرطى كه قربانى خود را از اين جلوتر نياوريد، و در همين جا كه از آن

ص:269

جلوگيرى كرده ايم، بمانن__د. حض_رت فرم__ود: _ باش_د ما در راه خدا قربان__ى مى آوري_م و شم__ا آن را رد كنيد!!

ص:270

_ بنويس! اين صلحى است كه محمدبن عبدالله با سهيل بن عمرو كرده است. در اين جا على عليه السلام دستش به نوشتن نمى رفت و نمى خواست بنويسد مگر اين كه كلمه رسول اللّه را هم قيد كند و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

_ يا عل__ى، تو خ__ودت هم يك چني__ن روزى دارى، و چني__ن نامه اى را امض__ا مى كنى، در حالى كه مظلوم و ناچار باشى! ناگزي_ر على عليه السلام مطاب__ق آن چه مشركين گفتند نوشت.

ص:271

نفر دوم كه از بين اهل مكه فرار كرد ابوجندل بن سهيل بود. او نيز خود را به ابى بصير رسانيد. از آن به بعد هر كس از مكه فرار مى كرد و به سوى اسلام مى آمد، به اب_وبصي_ر مى پي_وست تا ب_ه ت_دري__ج داراى جمعيت__ى ش__دن__د و ابوبصير گفت: به خدا سوگند اگر بشنوم قافله اى از قريش از مك__ه به ط__رف ش__ام ح__ركت كرده است سر راهش را مى گيرم. او همين كار را كرد و راه بر تمامى كاروان ها گرفت و افراد كاروان را بكشت و اموالشان را تصاحب كرد.

قريش سفيرى نزد رسول اللّه صلى الله عليه و آله فرستاد و آن جناب را به خدا و به حق رحم سوگن__د داد كه ن__زد ابوبصي__ر و نفرات__ش بفرستد و آن__ان را از اين كار باز ب__دارد. در اين صورت ما هم از برگرداندن فراريان خود صرف نظر مى كنيم. هر كس از ما قري__ش مسلمان ش__د و نزد شما مسلمي__ن آمد ايمن اس__ت. رسول خ__دا صلى الله عليه و آله فرستاد ت_ا اب_وبصي_ر را آوردند.»

ص:272

مى آم__د، مردى از اصحاب__ش گفت: به خدا ما فتح__ى نكرديم! براى اي__ن كه ما را از زي__ارت خان__ه مان_ع شدند، و تنها نتيجه كار ما اين ش__د كه رسول خ__دا صلى الله عليه و آله در حديبي__ه معطل شود و دو نف_ر از مسلم_ان_ان اه_ل مك_ه را ب_ه آن_ان پ_س ب_دهد!

اين سخن به گوش رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيد كه بعضى از مردم چنين مى گويند. فرمود: _ بسيار بد حرفى زدند، زيرا اين صلح بزرگترين فتح براى ما بود كه مشركين با آن همه ناراحتى كه از شما ديده اند، و خداوند چند نوبت شما را بر آنان ظفر داد، و شما كه در كنار شهر ايشان بوديد سالم با غنيمت و مأجور برگردانيد، و بدون خونريزى از بلادشان دور شديد، و خود آنان تقاضاى صلح كردند، و براى آمدن به نزد شما از خود رغبت نش_ان دادن_د. پس اين ب_زرگترين فتح بود!

_ مگر روز احد را فراموش كرده ايد كه به منظور فرار از دشمن به بالاى بلندى ها مى گريختيد و صداى من تنها به آخرين نفر شما مى رسيد؟ آيا از يادتان رفته در جنگ احزاب، كه از بالاى مدينه و پايين آن به سرتان تاختند و چشم هايتان از شدت ترس از كاسه بيرون مى زد، و دلها تا گلوگاه ها رسيده بود، و درباره خداى تع_الى پن_دارها داشتي_د؟! مسلمانان گفتند:

_ خدا و رسولش درست مى گويند، راستى ماجراى حديبيه فتحى عظيم و از عظيم ترين فتوح بود. به خدا سوگند اى پيامبر الهى، ما در آن چه شما فكر كرديد فكر نمى كرديم، و تو از ما به خ__دا و به امور داناترى!»

(گزارش ها و روايات درباره صلح حديبيه بسيار زياد است، و سوره مباركه فتح در ق__رآن مجي__د يادآور اين فتح و نكات اصلى وقايعى است كه آن روزگاران بين مسلمانان اتف_اق مى افتاد).(1)

ص:273

به يكديگر دست مى دادند، و مثل اين كه با اين عمل مسئله نقل و انتقال را نشان مى دادند، چون نتيجه نقل و انتقال كه همان تصرف است، بيشتر به دست ارتباط دارد، لذا دست به دست يكديگر مى زدند، و به همين جهت دست زدن به دست ديگرى در هنگام بذل اطاعت را «مبايقه» يا «بيعت» مى خواندن_د، و حقيقت معناي_ش اين ب_ود ك_ه بيعت كننده دست خود را به بيعت شونده مى بخشيد.

ص:274

مى ف__رم__اي__د:

_ كسى كه بيعت تو را بشكند ،شكننده بيعت خداست! و به همين جهت جز خودش كسى متضرر نمى شود، هم چنان كه اگر وفا كند كسى جز خودش از آن بيعت سود نمى ب_رد، چون خدا غنى از همه عالم است!(1)

ص:275

مؤمنين در زير درخت به ايشان ارزانى داشته است. بيعت حديبيه در زير درختى به نام «سمره» واقع شد و همه مؤمنينى كه با آن جناب بودند بيعت كردند.

ص:276

مژده داد، فت__ح خيب__ر است و غنايم جنگ خيب__ر، (و خداون__د در آن چه اراده مى كند، مسلط و غالب اس__ت، و نيز آن چه را اراده كند متقن انجام مى دهد، نه جزافى و اتفاقى!)

در روايات اسلامى از «بشر» نق_ل ك_رده ان_د كه رس_ول خ_دا صلى الله عليه و آله ف_رمود:

_ «احدى از آنان كه در زير درخت بيعت كردند داخل آتش دوزخ نمى شوند!»

اين روايت را درّ منثور نقل كرده و در روايت ديگرى از ابن عباس آورده كه گفته:

«اين سكين__ت تنها به كسانى ن__ازل شد كه خ_دا در آنان وفايى سراغ داشت.»

اين روايت، روايت قبلى را تخصيص مى زند و مى فرمايد: چنان نيست كه همه آن هايى كه بيعت كردند داخل آتش نشوند، بلكه تنها مشمولين سكينت چنين اند. دليلش هم آيه قبل است كه مى فرمايد:

_ «هركس بيعت شكست، عليه خود شكسته، و هر كس وفا كند به عهدى كه با خدا بر سر آن پيمان بسته، خداى تعالى خيلى زود پاداش عظيمى به او مى دهد.» (10 / فتح)

و از آن بر مى آيد كه بيعت كنندگان در آن روز همه بر بيعت خود وفا نكردند و بعضى بيعت خود را شكستند، چون شرط كرده بود كسانى اجر عظيم دارند كه وفا به عه__د كرده و آن را نشكستن__د، و در نتيج_ه خ_دا هم از آن_ان راضى است!

ص:277

گرفتند بعد از مراجعت رسول خدا صلى الله عليه و آله از خيبر به مدينه حمله كنند و اموال و زن و بچه هاى مسلمي__ن را به غ__ارت ببرن__د، و لكن خداى تعال__ى وحشت__ى در دل آن__ان انداخ__ت، و از اين كار بازش_ان داشت.

_ وَ لِتَكُ_ونَ ايَةً لِلْمُؤْمِنينَ!

تقدير كلام آيه چنين است كه خداى تعالى مسلمانان را به اين فتح و غنيمت هاى بسيار و ثواب هاى اخروى وعده داد، براى اين كه چنين و چنان شود، و براى اين كه تو آيتى باشى، يعنى علامت و نشانه اى باشى تا آنان را دلالت بر حق كنى و بفهمانى كه پروردگ_ارشان در وعده اى كه به پيغمبر خود مى دهد صادق است، و در پيشگويى هايش راستگوست.