ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

اِنَّ__هُ لَقُ_رْآنٌ كَ___ري__مٌ

ف_ى كِت__ابٍ مَكْنُ_____ونٍ

لا يَمَسُّ__هُ اِلاَّ الْمُطَهَّ___روُنَ

« اين ق_________رآن_ى اس__ت ك__ري___________م! »

« در كت________اب______________ى مكن___________________________________________ون! »

« كه جز دست پ__اك__ان و فه_م خاصان بدان نرسد! »

(77 _ 79/ واقعه)

اين كتاب به منزله يك «كتاب مرجع» يا فرهنگ معارف قرآن است

كه از «تفسير الميزان» انتخ_اب و تلخي_ص، و بر حسب موضوع، طبقه بندى شده است.

در يك « طبقه بندي كلي» از موضوعات قرآن كريم در تفسير الميزان قريب 77 عنوان انتخاب شد كه هر يك يا چند موضوع، عنواني براى تهيه يك كتاب در نظر گرفته شد. هر كتاب در داخل خود به چندين فصل يا عنوان فرعى تقسيم گرديد. هرفصل نيز به سرفصل هايى تقسيم شد. در اين سرفصل ها، آيات و مفاهيم قرآنى از متن تفسي_ر المي__زان انتخ__اب و پس از تلخيص، به روال منطقى طبقه بندى و درج گرديد، به طورى كه خواننده جوان و محقق ما با مطالعه اين مطالب كوتاه وارد جهان شگفت انگيز آيات و معارف قرآن عظيم گردد.

تعدادي از اين مجلدات هم گفتارهاي مربوط به همين موضوعات و همچنين تحقيقاتي است كه علامه طباطبائي رضوان الله عليه درباره اهداف آيات و سوره هاي قرآن كريم به عمل آورده است. آخرين مجلد منتخبي خلاصه از 21 جلد قبلي است.

در پايان كار، مجموع اين معارف به قريب 5 هزار سرفصل بالغ گرديد. كار انتخاب مطالب، تلخيص، عنوان بندي و نگارش، قريب 30 سال دوام داشت__ه و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385 پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

در نظر گرفته شد اين مجلدات بر اساس سليقه خوانندگان در شكل ها و قطع هاي مختلف آماده شود. در قطع وزيري تعداد اين مجلدات به 22 رسيد. در قطع جيبي هر

ص:13

عنوان موضوع يك كتاب در نظر گرفته شد و در نتيجه به 77 جلد رسيد.

از اين مجلدات تاكنون 3 جلد به قطع وزيري با عنوان « معارف قرآن در الميزان» شامل عناوين: معارف قرآن در شناخت خدا، ن_ظام آفرينش، ملائكه و جن و شيطان ( از انتشارات سازمان تبليغات اسلامي،) و 5 جلد به قطع جيبي با عنوان « تفسير علامه- تفسير موضوعي الميزان » شامل عناوين: قضا و قدر در نظام آفرينش، خانواده، جنگ و صلح، جن و شيطان، غذا و تغذيه انسان ( از انتشارات موسسه قرآني تفسير جوان - مفتاح دانش و بيان جوان - آستان قدس رضوي،) چاپ و منتشر گرديده است.

مجلدات حاضر بدون امتياز تاليف است!

هر ناشري مي تواند در اشاعه معارف آسماني قرآن نسبت به چاپ و نشر آنها ( با عناوين مناسب و مربوط) اقدام نمايد و هر موسسه يا فردي آنها را در سايت اينترنتي خود قرار دهد!

هدف تأليف اين كتاب

ه_____دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د!

ضرورت تأليف اين كتاب

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود.

اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن

ص:14

نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اي__ن مط__ال__ب با ت__وضي__ح و تفصي__ل در « تفسير الميزان» موجود است ك__ه خ_وانن__ده مى تواند براى پى گيرى آن ها به خود الميزان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستند ه__ر مطل__ب با ذك__ر شم__اره مجل__د و شماره صفحه مربوطه و آيه م_ورد استناد در هر مطلب قيد گرديده است. ( ذكراين نكته لازم است كه ترجمه تفسيرالميزان در اوايل انتشار از دهه 50 به بعد به صورت مجموعه 40 جلدى و از دهه 60 به بعد به صورت مجموعه 20 جلدى منتشر شده و يا در لوح هاي فشرده يا در اينترنت قرار گرفته است، به تبع آن نيز در تهيه مجلدات اوليه اين كتابها (تا پايان تاريخ اديان) از ترجمه 40 جلدي اوليه و در تهيه مجلدات بعدي از ترجمه 20 جلدي آن و يا از لوح هاي فشرده استفاده شده است، لذا بهتراست درصورت نياز به مراجعه به ترجمه الميزان، علاوه برشماره مجلدات، ترتيب عددى آيات نيز، لحاظ شود.)

... و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى (صلى الله عليه و آله) و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين وظيفه الهى بودند و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او،

و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد،

كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت

اس_لام واقعى پرورش دادن_د ...!

فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَنْتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ تَوَفَّني مُسْلِماً وَ أَلْحِقْني بِالصَّالِحينَ!

ليلة القدر سال 1385

سيد مهدى (حبيبى) امين

ص:15

پس از چاپ اول 3 جلد از « معارف قرآن در الميزان » در سالهاي70، استقبال محققين و دانشمندان به جائي رسيد كه ما را بر آن داشت تا قبل از آغاز مطالعه اين كتاب، سري بزنيم به سايت هاي اينترنتي و جرايد كشور، نقد و اظهار نظر هائي را كه درباره چاپ قبلي اين مجموعه با ارزش از طرف پژوهشگران محترم اظهار شده است، درج كنيم:

1-« درس_ايت روزنامه جمهوري اس_لامي ...www.magiran.com/npview » در صفحه عقيدتي در تاريخ 03/07/1385 درباره مجموعه «معارف قرآن در الميزان» چنين آمده است:

« معارف قرآن در الميزان نام كتابي است كه به كوشش سيد مهدي امين تنظيم گرديده و توسط سازمان تبليغات اسلامي منتشر شده است. اين كتاب با دقت تمام معارف مختلف قرآن كريم را كه در تفسير الميزان شرح و تبيين يافته است انتخاب و تلخيص كرده و با يك طبقه بندي ارزشمند موضوعي شيفتگان فرهنگ و معارف قرآني را براي دست يابي سريع به آن ياري و مساعدت نموده است .

تنظيم كننده اين معارف غني در مقدمه اي كه بر جلد اول و دوم اين كتاب نگاشته است درباره اين اثر كه در حكم كتاب « مرجع» براي آشنايي با فرهنگ و معارف قرآني است، چنين مي نويسد: ( ... نويسنده محترم روزنامه جمهوري، كلياتي از مقدمه مولف را از جلد اول و دوم كتاب نقل كرده است.)

2-« در سايت گودريدز www.goodreads.com/book/show/8553126 » كه در آن از همه جاي دنيا افراد علاقمند به كتاب مي توانند بهترين كتابهائي را كه خوانده اند مع_رفي كنند، آقاي محمد رض__ا ملائي از شهر مقدس مشهد مشخصاتي از ج_لد اول « معارف قرآن در الميزان» را همراه با كتابهاي مورد علاقه اش معرفي كرده و چنين اظهار نموده است:

« ... تو تهران تو كتابخونه پيدا كردم، صد صفحه اش رو خوندم، ولي مشهد هيچ جا پيداش نكردم، آيات سنگين قرآن رو برداشته بود تفسير علامه رو آورده بود. حيف شد واقعا، اين كتاب رو هر كي داره، دو برابر قيمت ازش مي خرم، بهم اطلاع بدين ...!»

3-« روانشاد حجت الاسلام دكتر كبيري استاد دانشگاه » در يكي از سخنراني هاي خود در مسجد شفا درباره « جلد دوم معارف قرآن در الميزان» اظهار داشت:

« ... اين كتاب را اول شب باز كردم عناوين چنان جذبم مي كردند كه ديدم همان شب تا آخر كتاب را خوانده ام!»

4-« سايت موسسه فرهنگي و اطلاع رساني تبيان وابسته به سازمان تبليغات اسلامي

www.tebyan.net» در موارد عديده از كتاب « معارف قرآن در الميزان» مطالب زيادي نقل

ص:16

كرده، از جمله در سال 1382 شرح كامل « اسماء و صفات الهي» را نقل كرده كه مورد استقبال و اقتباس سايت هاي ديگر هم قرار گرفته است و تعداد بازديد كنندگان آن، در تاريخ مراجعه، به 29185 نفر رسيده بود.

5-« سايت دارالقرآن كريم www.telavat.com » نيز به معرفي « معارف قرآن در الميزان » پرداخته و مي نويسد:

« اين كتاب فرهنگ معارف قرآن است كه از تفسير شريف الميزان انتخاب و تلخيص و بر حسب موضوع طبقه بندي شده است. طرح اين منبع در 9 جلد به شرح زير است:

1- معارف قرآن در شناخت خداوند؛ 2 . معارف قرآن در شناخت جهان و نظام آفرينش؛ 3. آفرينش انسان و موجودات قبل از او؛ 4. فطرت انسان؛ 5. تاريخ انسان و جريان مدنيّت و اديان الهي؛ 6. اسلام، حركت نهايي و وراثت زمين؛ 7. تمدن و قوانين جامعة صالح و موعود اسلامي؛ 8. اصول تربيت و خانواده اسلامي؛ 9. مراحل بعدي حيات تا لقاء الله. ظاهراً تاكنون 3 جلد اول آن انتشار يافته و بقيه مجلدات آن آماده نشده است.»

6-« سايت شهر مجازي قرآن www.quranct.com » از جلد اول « معارف قرآن در الميزان» مطالبي بطور مفصل در چند صفحه درباره « اسماء و صفات الهي» با سر فصل هاي زير نقل كرده است: اسماء و صفات الهي. تقسيم بندي صفات الهي. تعداد اسماء حسني.

7-« سايت Islamquest» در پاسخ پرسش هاي خوانندگان خود در موارد عديده از « معارف قرآن در الميزان» استفاده كرده است.

8-« سايت حوزه www.hawzah.net » تحت عنوان « جوانه هاي جاويد» بررسي هايي درباره: «سبك هاي تفسيري علامه طباطبائي ره و شناخت نامه الميزان،» انجام داده، منابع تفسير و كتابهاي مربوط به الميزان را شمارش كرده است و در باره « معارف قرآن در الميزان» مي نويسد:

« مجموعه معارف قرآن در الميزان كه به منزله مرجع يا فرهنگ معارف قرآن است، توسط سيد مهدي امين از تفسيرالميزان انتخاب و تلخيص گرديده كه بر حسب موضوع طبقه بندي شده است از اين اثر تا كنون سه جلد با عنوان معارف قرآن در شناخت خدا، معارف قرآن در شناخت جهان و معارف قرآن در شناخت ملائكه، جنّ و شيطان تدوين و توسط سازمان تبليغات اسلامي به چاپ رسيده است.» « سايت حوزه» همچنين به عنوان منابع پژوهش مقطع دبيرستان، موضوع: كنش و واكنش (عمل ها و عكس العمل ها ) از « معارف قرآن در الميزان» نام برده است.

9-« سايت اسلام پديا – اصطلاحات قرآني islampedia.ir » در شرح اصطلاحات «آسمان هاي هفت گانه در قرآن» و « الحي القيوم در آيات قرآن» همچنين «رطب و يابس و كتاب مبين در قرآن» مطالب مفصلي از « معارف قرآن در الميزان» را نقل كرده است.

علاوه بر سايت هاي فوق الذكر قريب به 50 سايت ديگر نيز از مجلدات « مع_ارف ق_رآن در ال_ميزان» استفاده كرده و يا آنها را به عنوان منابع تحقيق و مطالعه به خوانندگان خود معرفي

ص:17

كرده اند كه براي رعايت اختصار از شرح آنها صرف نظر مي شود.

در حال حاضر هم –

مولف همه اين 22 جلد را در سايت خود تحت عنوان « معارف قرآن در الميزان» در دو نسخه PDF و WORD در اينترنت جهت مطالعه و دانلود و كپي برداري قرار داده كه با جستجو در «گوگل» اين سايت قابل مشاهده است.

در اين زمينه قبلاَ موسسه قرآني تفسير جوان نسخه هاي جيبي آن را كه در 77 جلد تحت عنوان « تفسير علامه يا تفسير موضوعي الميزان» تهيه شده در سايت « www.Tafsirejavan.com » خود قرارداد تا همگان سريعا به آن دسترسي داشته باشند.

اخيرا نيز موسسه قرآني قائميه «www.Ghaemiyeh.com » در شهر اصفهان از 77 جلد مزبور در سايت خود با شيوه بسيار جامع و با فهرست ديجيتالي استفاده كرده كه علاوه بر نسخه PDF از چند فرمت ديگر نيز امكاناتي براي سهولت دانلود و كپي برداري فراهم آورده است!)

برخي افراد يا هيئت هائي علمي نيز در پژوهش هاي خود به « معارف قرآن در الميزان» مراجعه داشتند، بانوان دانشمندي كه به تأييد خود متجاوز از 25 سال در الميزان تحقيق مي كردند، پس از دسترسي به اين كتاب، تحقيق_ات خود را بر اساس عناوي_ن آن، از متن اصلي الميزان دنبال مي كنند.

حضرت آيت الله حاج سيد رضي شيرازي « دامة افاضاته » در روزهاي آغازين كه مولف فهرست عناوين جلد اول اين مجموعه را تهيه و به محضر معظم له ارائه نمود، پس از مطالعه كامل، توصيه فرمودند: « برخي عناوين بسيار جذاب بود و من چند بار دنبال اين بودم كه اصل مطالب را بخوانم، لذا بهتر است براي اين عناوين به صورت مختصر هم شده، مطالب متن نوشته شود...!» معظم له نامي كه براي كت___اب پيشن__هاد فرمودند همان نام پر مع__ناي « معارف قرآن در الميزان » بود كه 3 جلد اول آن در سال هاي 1370 با همان نام انتشار يافت. از آنجائي كه مولف در تمام مدت تأليف كتابها از انفاس قدسي و راهنمائي هاي ارزشمند آن معلم الهي بهره مند بوده است، به عنوان سپاس، تاليف اين مجموعه را به محضر ايشان تقديم مي نمايد!

سيد مهدي حبيبي امين

رمضان مبارك 1392

ص:18

ص:19

(1)

ص:20

شرح اين قسمت از زندگي ابراهيم"ع" در آيات 41 تا 48 سورة مريم بيان شده است.

ابراهيم"ع" در اين برهه از زمان احتجاجاتي را با قوم خود شروع كرد و مباحثات لفظي در بارة نفي پرستش بت ها با آنان داشت.

شرح اين مباحث و احتجاجات در آيات 51 تا 56 سورة انبياء و 69 تا 77 سورة شعراء و 83 تا 87 سورة صافات در قرآن مجيد آمده است.

مرحلة ديگر مباحثات آن حضرت با اقوام ديگري بوده كه آفتاب و ماه و ستاره را مي پرستيدند. در اين مباحثات بود كه آنان را به حق ملزم كرد. در اين زمان بود كه داستان انحراف او از كيش بت پرستي و ستاره پرستي در همه جا منتشر شد.

شرح اين مباحثات نيز در آيات 74 تا 82 سورة انعام نقل شده است.

روزي كه مردم بت پرست شهر براي انجام مراسم ديني خود همه به خارج شهر رفته بودند، ابراهيم عليه السلام به عذر كسالت از رفتن با آنان اجتناب نمود و تنها در شهر ماند، و وقتي شهر خلوت شد به بتخانة شهر درآمد و همة بت ها را خرد كرد و تنها بت بزرگ را گذاشت شايد مردم به طرف او برگردند. وقتي مردم به شهر بازگشتند و از داستان باخبر شدند درصدد جستجوي مرتكب آن برآمدند و سرانجام گفتند اين كار زير سر همان جواني است كه ابراهيم نام دارد. ابراهيم را در برابر چشم همه احضار كرده و او را استنطاق و بازپرسي كردند و پرسيدند:

-آيا تو به خدايان ما چنين كردي؟ گفت:

-اين كار را بت بزرگ كرده است!

اگر قبول نداريد از خود آنها بپرسيد،

تا اگر قدرت بر حرف زدن دارند،

بگويند چه كسي به اين صورتشان درآورده است!

ابراهيم قبلاً به همين منظور ت_ب__ر را به دوش بت بزرگ نهاده ب_ود تا خود شاهد حال باشد. ابراهيم مي دانست كه مردم دربارة بت هاي خود قائل به حيات و نطق نيستند، ولكن مي خواست با طرح اين نقشه زمينه اي بچيند تا مردم را به اعتراف و اقرار بر بيشعوري و بيجاني بت ها وادار سازد، و لذا مردم پس از شنيدن جواب ابراهيم به فكر فرورفتند و به انحراف خود اقرار كردند و با سرافكندگي گفتند:

ص:21

-تو كه مي داني اين بت ها قادر بر تكلم نيستند!

ابراهيم"ع" كه غرضي جز شنيدن اين حرف از خود آنان نداشت بيدرنگ گفت:

-آيا خدارا گذاشته و اين بت ها را كه جماداتي بي جان و بي سود و زيانند مي پرستيد؟

اف بر شما و بر آنچه كه مي پرستيد!

آيا راستي فكر نمي كنيد؟

و چيزهائي را كه به دست خودتان مي تراشيد، مي پرستيد،

و حاضر نيستيد خدا را كه خالق شما و خالق همة مصنوعات شما (اعمال شما) است بپرستيد؟!

گفتند: بايد اورا بسوزانيد و خدايان خودرا ياري و حمايت كنيد!

به همين منظور آتشخانة بزرگي ساختند و دوزخي از آتش افروختند و در اين كار براي رضاي خاطر خدايان خود همه تشريك مساعي كردند. وقتي آتش شعله ور شد ابراهيم را درآتش افكندند. خداي متعال آتش را براي ابراهيم خنك گردانيد و او را در بطن آتش سالم نگه داشت و كيد كفار را باطل فرمود.

شرح مطالب بالا در آيات 56 تا 70 سورة انبياء و آيات 88 تا 98 سورة صافات در قرآن مجيد بيان گرديده است.

ابراهيم عليه السلام در خلال اين مدت با نمرود (پادشاه وقت) هم روبرو شد و اورا نيز كه داعية خدائي و ربوبيت داشت مورد خطاب قرار داد و به وي گفت:

- پروردگار من آن كسي است كه بندگان را زنده مي كند و مي ميراند!

نمرود از در مغالطه گفت:

- من نيز زنده مي كنم و مي ميرانم. هريك از اسيران و زندانيان را كه بخواهم رها مي كنم و هركه را كه بخواهم به قتل مي رسانم!

ابراهيم با بيان صريح تري كه راه مغالطه را بر او مسدود كند احتجاج كرده و فرمود:

- خداي متعال كسي است كه آفتاب را از مشرق سر مي دهد، و تو اگر راست مي گوئي از اين پس كاري بكن كه آفتاب از مغرب طلوع بكند!

در اينجا نمرود كافركيش مبهوت و سرگشته ماند!

ص:22

اين وقايع و احتجاجات در آية 258 سورة بقره در قرآن مجيد شرح داده شده است.

قرآن مجيد نقل مي كند كه پس از رهائي ابراهيم عليه السلام از آتش نمرود، آن حضرت هدف مقدس خود را دنبال كرد، و دعوت به توحيد و دين حنيف را آغاز نمود. در اين موقع عدة قليلي به او ايمان آوردند.

قرآن كريم، از جملة ايمان آورندگان به او را " حضرت لوط" برادر او، و همچنين همسر ابراهيم"ع" را نام مي برد. اين بانو همان زني است كه ابراهيم با او مهاجرت كرد، و پيش از بيرون رفتن از سرزمين خود به اراضي مقدس با او ازدواج كرده بود.

نقل اين قسمت ازتاريح حيات آن بزرگواردرقرآن، درآية 4 سوره ممتحنه و آيه 100 سورة صافات، آمده است.

ابراهيم عليه السلام و همراهانش در موق_ع بيرون ش_دن از وطن خود، از قوم خود تبري و بيزاري جسته، و همچنين از " آزر" ، كه اورا " پدر" ناميده بود، و در واقع پدرش نبود، بيزاري جسته بود، و به اتفاق همسرش و " حضرت لوط" ب_ه سوي ارض مقدس خيمه بيرون زدند، باشد كه در آنجا بدون مزاحمت كسي و دور از اذيت و جفاي قومش به عبادت خداوند مشغول باشند.

آيات 4 سورة ممتحنه و 71 سوره انبياء بازگو كنندة اين مهاجرت تاريخي در قرآن مجيد هستند.

ابراهيم"ع" از خداي خود درخواست فرزند كرد و پس از اين دعا بود كه خداي تعالي اورا كه به حد شيخوخت و كهولت رسيده بود به اسحق و اسماعيل، و از صلب اسحق به يعقوب بشارت داد، و پس از مدت كمي اسماعيل و بعد از او اسحق به دنيا آمدند. و خداوند ( همانطور كه وعده داده بود،) بركت خود را در خود ابراهيم و فرزندانش و اولاد فرزندانش قرار داد و مباركشان گردانيد!

ابراهيم عليه السلام به امر پروردگارخود به مكه، كه دره اي عميق و بي آب و علف بود آمد و فرزند عزيزش " اسماعيل" را در سن شيرخوارگي، در آن مكان مخوف، منزل داد و خود به ارض مقدس مراجعت كرد. اسماعيل در اين سرزمين نشو و نما نمود و اعراب چادرنشين اطراف به دور او جمع شدند. در اين زمان خانه كعبه ساخته شد.

ص:23

ابراهيم عليه السلام گاهگاهي پيش از بناي كعبه و خانة مكه و پس از آن به مكه مي آمد و از فرزندش اسماعيل ديدن مي كرد.

در آيات 126 سورة بقره و آية 35 تا 41 سورة ابراهيم چگونگي ساخته شدن كعبه نقل شده است.

تا آنكه در يك سفر مأمور به ساختن خانة كعبه شد، لذا به اتفاق اسماعيل اين خانه را بنا نهاد.

اين اولين خانه اي است كه از طرف پروردگار ساخته شد. اين خانة مباركي است كه در آن آيات بينات و در آن " مقام ابراهيم " هست. هركس داخل آن شود از هر گزندي ايمن است!

آيات 127تا129 سورة بقره و 96 تا 97 سورة آل عمران در قرآن مجيد بيان اين واقعيت هاي تاريخي است.

ابراهيم "ع" پس از فراغت از بناي كعب__ه دستور ح_ج را ص_ادر نمود وعب_ادات مربوط به آن را تشريع كرد.

در قرآن مجيد، شرح اين عبادات در سورة حج در آيات 26 تا 30 آمده است.

در قرآن مجيد آمده است كه خداي تعالي ابراهيم"ع" را مأمور به ذبح فرزندش اسماعيل نمود. ابراهيم"ع" اسماعيل را در انجام فرايض حج شركت مي داد. موقعي كه به سعي رسيدند و مي خواستند كه بين صفا و مروه سعي كنن_د، اي_ن مأموريت ابلاغ شد و ابراهيم جريان را با فرزندش درميان گذاشت وگفت:

- اي فرزندم! در خواب چنين مي بينم كه تورا ذبح مي كنم.

نيك بنگر تا رأيت چه خواهد بود؟

عرض كرد:

- پدرجان! هرچه را كه مأمور به انجامش شده اي انجام بده!

انشاءالله بزودي خواهي ديد كه من مانند بندگان صابر خدا، چگونه صبري از خود نشان مي دهم !

پس از اينكه هردو به اين امر تن در دادند و ابراهيم"ع" صورت جوانش را بر زمين گذاشت، وحي آمد كه:

ص:24

- اي ابراهيم خواب خود را تصديق كردي!

و ما به همين مقدار از تو قبول كرديم!

و ذبح عظيمي را فدا و عوض او قرار داديم!

در قرآن مجيد آيات 101 تا 107 سوره صافات بيانگر اين واقعة تاريخي مي باشند.

آخرين خاطره اي كه قرآن كريم از ابراهيم عليه السلام نقل نموده، دعائي است كه آن بزرگواردر بعضي ازسفرها در مكه كرده است. وآخرين خواست او از خدايش اين است كه:

- پروردگارا ! مرا، و پدر و مادر مرا، وكساني را كه ايمان آورده اند،

در روز حساب بيامرز !

اين دعا در ضمن آيات 35 تا 41 سورة ابراهيم در قرآن مجيد نقل شده است.

(1)

ص:25

گفت نه . . .!

نمرود پس از شنيدن اين خبردستورداد تا زنان ازمردان كناره گيري كنند. در همين موقع بود كه پدر ابراهيم با همسر خود نزديكي كرد و او به ابراهيم باردار شد، و وقتي فهميد كه همسرش آبستن شده، به نظرش رسيدكه اين حمل همان كسي است كه بساط سلطنت نمرود را بر مي چيند. . .!

همسرش گفت: براي اينكه نمرود از جريان باخبر نشود و دردسري براي تو فراهم نگردد من كودك را در يكي از غارها پنهان مي كنم ... !

ابراهيم بدين ترتيب بزرگ شد ... تا آنكه از غار بيرون آمد و . . . .»

علماي حديث و آثار تقريباً اتفاق دارند دراينكه ابراهيم عليه السلام در ابتداي زندگي از ترس نمرود در پنهاني بسر مي برده است، و پس از سرآمدن اين دوره از زندگيش خودرا آشكار ساخته و با پدر و قومش بر سر الوهيت بت ها و ستاره و ماه و خورشيد احتجاج كرده و با نمرود پادشاه معاصرش برسر ادعاي خدائي او محاجه كرده است. از سياق آيات مربوط باين حوادث نيز چنين استفاده مي شود.

ص:26

كه ميان خود آنان هست مخالف با كتاب خداست، و با كمال جرأت و بدون هيچ دغدغه بايد آنهارا طرح نمود، و هيچ حاجتي به اين اختلاف نظر ها نيست.

( در تفسير آيات 74 تا 83 سوره انعام اين مطل__ب مورد بحث قرار گرفته است.)

روايتي نيز وجود دارد كه آزر را عموي ابراهيم منجم دربار نمرود دانسته و تارخ را پدر ابراهيم خوانده است .

(1)

ص:27

گفتند: - نه، بلكه پدران خويش را ديده ايم كه چنين مي كرده اند !

گفت: - آيا مي دانيد كه آنچه شما و پدران قديمتان مي پرستيده ايد، دشمن منند؟

مگر پروردگار جهانيان ! كه مرا آفريده است و همو هدايتم مي كند!

كه هم او غذايم دهد و آبم دهد،

كه وقتي بيمار شدم شفايم بخشد،

و كه بميراندم و باز زنده ام كند،

و كه طمع دارم روز رستاخيز گناهم را بيامرزد!

پروردگارا ! مرا حكم ببخش و قرين شايستگانم فرما !

و نزد آيندگان نيكنامم گردان!

و از وارثان بهشت پرنعمتم كن !

و پدرم را بيامرز كه وي گمراه بود !

و روزي كه كسان برانگيخته مي شوند مرا خوار مگردان !

روزيكه مال وفرزندان سود ندهد،

مگرآنكه با قلب سليم سوي خدا آمده باشد!

و بهشت به نيكوكاران نزديك گردد،

و جهنم به گمراهان نمودار گردد، و… ! »

اين محاجه مربوط به اولين روزي است كه ابراهيم عليه السلام از غار خود درآمده و داخل در مجتمع پدر و قوم خود شده است، و قبل از اين چيزي در اين باره نديده بود، و احتجاجي كرد كه از يك فطرت ساده و پاك بود.بعدازآنكه محاجه ابراهيم با پدرش و قومش بدينجا انجاميد كه هيچ حجت و دليلي به غيراز تقليد از پدران بر بت پرستي نياوردند، شروع كرد به بيزاري جستن از خدايان ايشان، و نيز خود ايشان، و پدران بت پرستشان !

ابراهيم عليه السلام سپس شروع ميكند به معرفي "رب العالمين" و نعمت هائي كه براو ارزاني داشته است. او اوصاف خدارا بيان كرد، اين اوصافي بود كه با آنها حجت و دليل_ش بر مدعايش تمام مي شود. ( ربي است رحيم و داراي ل_طف و عنايت به حال من و منعم من است به تمامي نعمتها و دافع تمامي شرور !)

سرآغاز هر نع_مت را مسئلة خلق_ت ذكر كرد، چون خل_قت عالم قائم به خداي

ص:28

سبحان است پس ناگزير بايد بدانيم كه تدبيرش هم قائم به اوست. خداي تعالي بدين جهت هاديئي است كه خالق است.

« خداي تعالي كسي است كه مرا آفريد،

و لايزال مرا هدايت مي كند،

و همواره از روزي كه مرا خلق كرده،

به سوي سعادت زندگيم راهنمائي كرده،

و لايزال راهنمائيم مي كند ! »

اگر از ميان همة نعمت ها تنها مسئلة ط_عام و ش_راب و بهبودي از مرض را ذكر كرد براي اين بود كه اينها مهمتر از ساير نعمتهاست.

منظورش از مي_راندن، مرگي است كه آن را براي هركسي تقدير ك_رده و فرموده است: « كل نفس ذائقة الموت » و اين مرگ به انعدام و فنا نيست بلكه يكي از تدابير عام است كه درعالم جاري است، و مراد به زنده كردن افاضة حيات بعد از مرگ است.

مسئله آمرزش را در روز قيامت و روز جزا مثل ساير نعمت هاي نامبرده بطور قطع ذكر نكرد بلكه گفت: « و كسي كه اميدوارم مرا بيامرزد!» دليل اين است كه مسئلة آمرزش به استحقاق نيست تا اگر كسي خودرا مستحق آن بداند قطع به آن پيدا كند، بلكه فضلي است از ناحية خدا و به طور كلي هيچكس از خدا طلبكار نيست و چيزي كه هست اين خداي سبحان است كه برخود واجب كرده تا خلق را هدايت كند و رزق دهد و بميراند و زنده كند ولي برخود واجب نكرده كه هر گنهكاري را بيامرزد.

(1)

ص:29

« در اين كتاب ابراهيم را ياد كن كه وي صدّيق و پيغمبر بود!»

" صِدّيق " كسي را گويند كه در صدق مبالغه كند، يعني آنچه را كه مي كند مي گويد، و آنچه را كه مي گويد مي كند، و ميان گفتار و كردار او تناقضي نباشد.

ابراهيم "ع" چنين بود. چون او در محيطي كه يك پارچه وثني و بت پرست بودند، دم از توحيد زد. با پدرش و معاص_رينش در افت_اد، و با پادشاه بابل در افتاد، وخدايان دروغين را بشكست، و برآنچه مي گفت مقاومت و ايستادگي مي نمود، تا آنجا كه در آتش افكنده شد، و در آخرهم همانطور كه به پدرش وعده داده بود از همه كناره گيري و اعتزال جست، و خداوند به پاداش اين استقامت اسحاق و يعقوب را به او ارزاني داشت و مواعيد ديگري كه خدا به وي داده بود درباره اش تنفيذ نمود.

ص:30

اي پدر! " پدر واقعي او نبوده است بلكه عمو يا جد مادري، يا شوهردوم مادرش بوده كه بعد از درگذشت پدرش با او ازدواج كرده است.)

ص:31

پس خدائي كه مصدر همة نعمتهاست اگر كسي اورا نافرماني مي كند جز به نافرماني خدا ومحروميت از رحمت خدا فرمان نمي دهد وتوصيه نمي كند، ل__ذا ابراهيم به پدر گفت: اگر من تورا از اطاعت شيطان نهي مي كنم براي اين است كه مي ترسم عذاب خدا تورا بگيرد و رحمتش از تو قطع شود و جز سرپرستي شيطان چيزي براي تو باقي نماند و آن وقت ناچار تو وليّ شيطان و شيطان مولاي تو گردد.

پس:

1-عبادت شيطان يعني اطاعت او،

2-استفاده از كلمه " رحمان" بجاي " الله" در آيه توجه دادن به خدا به عنوان مصدر همة رحمتها و نعمتهاست، كه آدمي بايد بترسد تا خداوند رحمت خودرا از انسان قطع ننمايد تا دچار شقاوت نگردد.

3-مراد از عذاب خدا در اينجا عذاب خذلان يا مانند آن از قبيل امساك از رحمت و واگذاري شخص به خود مي باشد.

ص:32

و از رحمت حويش به آنها عطا كرديم،

و ذكر خير بلند آوازه اي به ايشان داديم ! »

در اين آيات پايان دعوت و احتجاج ابراهيم با پدر را بيان فرموده كه پدر ابراهيم اورا تهديد به بدترين كشتار كرده كه آن سنگسار است كه با آن اف_راد رانده شده را شكنجه كرده و مي كشند. و آزر ابراهيم را با اين كلام خود از خود طرد كرده است .

ابراهيم عليه السلام در مقابل تهديد پدر و بدي او به او سلام كرد، سلامي كه در آن احسان و امنيت باشد، و نيز به او وعدة استغفار داد، تا از پروردگارش براي او طلب آمرزش كند، و در مقابل تهديد او كه گفت:

" زمان طولاني از من كناره گير! "

گفت: " من از شما و از اين بت ها كه مي پرستيد كناره مي گيرم!"

اما اينكه سلام كرد؟ چون سلام دأب و عادت بزرگواران است، و با تقديم آن جهالت پدر را تلافي كرد. او ابراهيم را به خاطر حرف حقي كه زده بود تهديد به رجم و طرد كرد، و اين اورا وعدة امنيت و سلامتي و احسان داد.

اين همان دستورالعملي است كه قرآن كريم در آية:

« وَ اِذا مَرّوُا بِالْلَغوِ مَرّوُا كِراماً، »

مي دهد.

و در آية ديگر مي فرمايد:

« وَاِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلونَ قالوُا سَلاماً ! »

اما اينكه ابراهيم گفت: " برايت از پروردگارم طلب مغفرت مي كنم!" با اينكه پدرش مشرك بوده است؟ دليلش اين بوده كه ابراهيم در آن لحظه هنوز يقين به كفر او و اينكه او از اولياي شيطان است و دلش يكباره مطبوع بر كفر و انكار و عناد حق شده، نداشته است. و چون او احتمال مي داد پدرش جاهلي قاصر و مستضعف باشد كه اگر حق برايش روشن شود آن را پيروي مي كند و شمول رحمت الهي به امثال اينگونه اشخاص امري ممكن است، و چون اين احتمال را مي داده، خواسته است عواطف اورا با اين وعده تحريك كند، و در عين حال آمرزش خداي را هم برايش حتمي نكرد و آنرا به صورت اميدواري و "شايد" وعده داد.

در جاي ديگر قرآن از ابراهيم "ع" نقل فرموده كه بعد از وعدة استغف__ار

ص:33

اضافه كرده است كه من از خدا چيزي را براي تو مالك و صاحب اختيار نيستم.

و نيز در سورة توبه مي فرمايد:

« استغفار ابراهيم براي پدرش به خاطر وعده اي بود كه به او داده بود و بعداً كه معلوم شد دشمن خداست از او بيزاري جست. آري، ابراهيم پيامبري بود بسيار بردبار و رجوع كننده بخدا. »

در آية « وَاعتَزِلُكُم وَماتَدعوُنَ مِن دونِ اَللهِ ….» وعده مي دهد به كناره گيري و دوري از مشركين، و اصنام آنان، تا با خداي خود خلوت كرده و خالصانه اورا بخواند تا شايد دعايش بي ثمر نگردد.

و اگر در اين كار اظهار رجاء و اميد كرد، براي اين بود كه اين گونه اسباب، يعني دعا و توجه به سوي خدا و امثال آن ، اسبابي نيست كه چيزي را بر خدا واجب گرداند بلكه اگر خدا در مقابل آن ثوابي عطا كند و سعادتي مرحمت فرمايد همه از باب تفضل است.

( ملاك امور، خاتمة آن است ! جز خدا كسي از غيب و از عاقبت كارها خبر ندارد، پس مرد مؤمن بايد كه هميشه بين خوف و رجاء باشد! )

« و همينكه ابراهيم از آنها و از بتها كه به جاي خدا مي پرستيدند كناره گرفت، اسحاق و يعقوب را بدو بخشيديم، و همه را پيغمبر كرديم! »

توجه در اين آيه نشان مي دهد كه خدا به جاي بردن نام اسحاق و اسماعيل كه دو پسران ابراهيم بودند اسم يعقوب نوة ابراهيم را برد، و دليل اين امر آن است كه خواسته به جانشيني شجرة نبوت در بني اسرائيل اشاره كند، چون از دودمان يعقوب جمع كثيري از انبياء بوده اند و ذكر عبارت " وَ كُلاًّ جَعَلنا نَبِيّاً " مؤيد اين معناست.

در پايان اين مقوله خداوند مي فرمايد:

« و از رحمت خويش به آنها عطا كرديم،

و ذكر خير بلند آوازه اي به ايشان داديم ! »

ص:34

(1)

ص:35

آنگاه بعدازاين آيات، هدايت كلي انبياء و پاكي ضمير آنان را از شرك بيان مي كند و از بين همة آنان نوح "ع" را كه قبل از ابراهيم بوده، و شانزده پيغمبر ديگر را، كه همه از ذرية ابراهيم بوده اند اسم مي برد.

اين آيات، در حقيقت، بيان عالي ترين و كامل ترين مصداق ايمان و قيام به " دين فطرت" و نشر عقيدة توحيد و پاكي از شرك بت پرستي است.

اين همان هدف مقدسي است كه ابراهيم"ع" براي آن قيام كرد و در روزگاري كه مردم سنت توحيد را، كه نوح و انبياي بعد از او گوشزدشان كرده بودند از ياد برده بودند، و دنيا در تيول بت پرستي درآمده بود، براي روشن كردن كردن آن احتجاج كرد.

اين آيات با حجت هائي كه در آنها بر دين فطرت اقامه شده، درحقيقت براي مزيد بينائي رسول خداست نسبت به دلايلي كه در همين سوره و قبل از اين آيات، خدا به وي تلقين كرد، و در چهل جا فرمود: اينطور بگو… و چنين استدلال كن … كه متجاوز از بيست مورد آن قبل از اين آيات ذكر گرديده است.

گويا فرموده است:

-در موقعي كه با قوم خود روبرو مي شوي و دلايل توحيد و نفي شرك را كه ما تلقينت كرديم برايشان ذكر مي كني، به ياد آر آن دلايلي را كه ابراهيم براي پدر و قومش آورد. و در نظر آور آن حجت هائي را كه ما به او آموختيم و بدان وسيله به ملكوت آسمانها و زمين آگاهش ساختيم، چه اگر ابراهيم با قوم خود به محاجه مي پرداخت به علم و حكمتي بود كه ما ارزاني اش داشتيم، نه به فكر تصنعي كه از چهار ديوار تصور و خيال تجاوز ننموده و هميشه مشوب به تكلف و به خود بستگي هائي است كه فطرت صافي و خداداد بشر مخالف آن است.

« … اين است حجت ما كه به ابراهيم عليه قومش داديم ! »

( مشروح آيات و مباحثات و دلايل ابراهيم "ع" در مطالب بعدي با جزئيات بيشتر توضيح داده شده است .)

ص:36

(1)

ص:37

« اِنّي وَجَّهتُ وَجهيَ لِلَّذي فَطَرَالسَّماواتِ وَالاَرضَ حَنيفاً وَما اَناَمِنَ الْمُشرِكينَ ! »

خلاصه، اگركسي از روي انصاف در اين آيات غور كند، ترديد نخواهد كرد در اين كه كلماتي كه ابراهيم باقوم خود داشته است و اينك اين آيات آن كلمات را حكايت مي كند بسيار شبيه است به كلام يك انسان اولي فرضي كه زندگي خودرا در نقبي زيرزمين يا در غاري در كوه گذرانيده است.

انساني كه فقط با كسي معاشرت دارد كه قوت لايموت اورا تهيه ببيند و لباسي كه از گرما و سرما حفظش كند براي وي آماده نمايد؛ انساني كه تاكنون چشمش به ستارگان آسمان نيفتاده، و طلوع و غروب آفتاب و ماه را نديده است؛ انساني كه هرگز قدم در جامعه هاي بشري و شهرهاي وسيع آن ننهاده و به افكار مختلف و ايده آل هاي گوناگون و اديان و مذاهب ضد و نقيض آن برخورد ننموده است، و اينك اتفاق گزارش را به سرزميني وسيع و يكي از جوامع بزرگ انداخته است و او چيزهائي را مي بيند كه هرگز نديده است.

مثلاً مردمي را مي بيند كه با دلهاي پر از اميد سرگرم كار خود و شتابان به سوي مقصد خويشند، يكي متحرك و. ديگري ساكن، يكي كارگر و ديگري كارفرما، يكي خادم و ديگري مخدوم، يكي آمر و ديگري مأمور؛ و يكي هم دور از همة اين جنجال ها مشغول بندگي و پرستش معبود خويش است؛ در اين ميان ناگهان چشمش به آسمان مي افتد و از ديدن اجرام آسماني تعجب و بهت زدگي اش دو چندان مي شود، و غرق درياي تحير مي گردد و ناچار از كسي كه مي تواند پي به مقاصدش ببرد و با اشاره و كنايه از حال يكايك اين موجودات سؤال مي كند، عيناً مانند كودكي كه وقتي چشمش به فراخناي آسمان و چراغ هاي فروزانش مي افتد از مادرش مي پرسد:

اين اجرام درخشنده كه دل مرا پر از محبت و علاقه به خود كرده، چيست؟

راستي چقدر زيبا و شگفت آور است؟

چه كسي اينها را به آسمان ميخكوب و آويزان كرده است؟

چه كسي همه شب آنها را روشن مي كند؟

چه كسي اين چراغ ها را ساخته است؟

و همچنين از كوچك و بزرگ آنها از خصوصيات هريك پرسش ها مي كند . . .

ص:38

با اين تفاوت كه انسان فرضي موردبحث ابتدا از حقيقت چيزهائي سؤال مي كند كه به معلومات دوران توحش و روزگار تنهائي اش نزديك تر است، و چون معلومات آن روزش از سنخ محسوسات نبوده زيرا چيزي نديده و نشنيده بود، لذا اولين چيزي را كه مورد سؤال قرار مي دهد سبب اعلي و علت هستي عالم است، آري انسان به طور كلي كارش استعلام حال مجهولات است از معلومات ! بدين معني كه مواد اوليه علم خود را گرفته و از آن كشف مي كند حال نزديكترين و مناسب ترين مجهول را !

مثلاً كودكان يا صحرانشينان وقتي به چيزي بر مي خورند كه برايشان تازگي دارد، از ميان همة جهات آن، ابتدا از جهتي سؤال مي كنند كه به آن مأنوس ترند، يعني ابتدا مي پرسند:

اين چه حقيقتي است ؟

آنگاه مي پرسند چه كسي آن را درست كرده؟

و سپس مي پرسند فائدة آن چيست؟

و براي چه منظوري ساخته شده است؟

انسان فرضي موردنظرهم كه تقريباً مي توان گفت يك انسان فطري است و هنوز فطرتش از آلودگي ها پاك است، از آنجائي كه جز به ساده ترين اسباب زندگي اشتغال نداشته، ذهنش از خاطرات و افكار گوناگوني كه ذهن انسان هاي متمدن و شهري را به خود مشغول مي كند، خالي و فارغ است. چه انسانهاي متمدن اين قدر مشاغل مادي و افكار پراكنده دارند كه خاطرشان حتي براي يك لحظه آسوده نيست.

حوادث بيشمار آسماني و زميني پيرامون انسان ابتدائي را گرفته و بدون اينكه اسباب طبيعي آنها را بشناسد، از اين جهت ذهن وي آمادگي بيشتري براي انتقال به سبب مافوق طبيعي دارد. بااينكه انسان شهرنشين اگر فرصتي و فراغتي از شمارش اسباب طبيعي برايش حاصل شد آنگاه متوجه مبدأ فوق طبيعي شده و به او مي پردازد، و از اين رو اگر انسان ابتدائي، از شهرنشينان عبادت و پرستشي نسبت به آن مبدأ فوق طبيعي ببيند، زودتر از ديگران توجهش به او منتقل مي شود.

و لذا مي بينيم، دينداري و عنايت و اهتمام نسبت به مراسم ديني و همچنين بحث در الهيات در قارة آسيا بيشتر است تا اروپا، و در آسيا هم در شهرهاي كوچك و دهات قدر و قيمت بيشتري دراد تا در شهرهاي بزرگ، و جهتش روشن است، زيرا جامعه هرقدر وسيع تر و سطح زندگي اش هرچه بالاتر باشد حوايج مادي اش بيشتر و مشاغل آن متراكم تر است، و دلها كمتر فراغتي بدست مي آورند كه به معنويات بپردازند، و

ص:39

خلاصه در دلهاي آنها جاي تهي براي توجه به مبدأ و معاد كمتر است!

(1)

ص:40

ابراهيم دور است. ابراهيم "ع" كسي است كه در برابر پدرش آزر جز به ادب و احترام لب نگشوده و حتي وقتي آزر اورا از خود راند و گفت كه سنگسارت مي كنم! آن حضرت در پاسخش گفت: سلام برتو! به زودي از پروردگارم جهت تو طلب مغفرت مي كنم، او پروردگار من و به من مهربان است!

و خيلي بعيد است كه چنين كسي اولين باري كه مي خواهد با آزر سخن گويد خدايان اورا تحقير كند و در نتيجه تعصب اورا نسبت به بت ها تحريك كند، با اينكه پروردگار عالم دين اورا " ملت حنيف" خوانده ، و در دين او نهي كرده از اينكه مسلمي_ن خدايان مشركين را ناسزا بگوين_د و درنتيجه آن_ان را به معارضه به مثل وادار نمايند.

ابراهيم عليه السلام پس از فراغ از احتجاج با پدر و قومش دربارة اصنام شروع مي كند به پرسش نمودن از ارباب آنها، يعني " ستاره و آفتاب و ماه ،" و اشاره به ستاره اي كرده و مي گويد:

" هذا ربّي !"

و همچنين وقتي مي بيند "ماه" طلوع كرد، مي گويد:

" هذا ربّي! "

… و باطلوع" خورشيد" مي گويد:

" هذا ربّي ! هذا اكبر !

اين پروردگار من است! چه اين از آن دوتاي ديگر بزرگتر است! "

اينجا نيز ابراهيم خود را به جاي كسي قرار مي دهد كه اصلاً ستاره و ماه و خورشيدي نديده است. روشن ترين دليل اين معنا همين تعبيري است كه دربارة آفتاب كرده است. چه به خوبي پيداست كه اين تعبير كسي است كه گويا اصلاً نمي داند افتاب و ماه و ستاره چيست. فقط اين را مي داند كه مردم در برابر اين اجرام خضوع كرده و آنهارا مي پرستند و قرباني تقديمشان مي دارند!

مثال روشن اين داستان اين است كه شما شبحي را از دور ببينيد و بدانيد كه اين شبح، شبح انساني است و لكن ندانيد آيا مرد است يا زن و از كسي مي پرسيد، اين كيست؟ يعني اين شخص كيست؟ زيرا بيشتر ازآن نمي دانيد و اوهم به شما معرفي اش كرده و مي گويد: فلان مرد يا فلان زن است. اما اگر ندانيد شبح مزبور انسان است يا حيوان و يا جماد، خواهيد پرسيد: اين چيست؟ زيرا شما در حق آن معرفتي بيش از اينكه جسمي است از اجسام نداريد، و لذا در جواب شما گفته مي شود: اين زيد است،

ص:41

ويا فلان زن است. ويا چوبي است كه در اينجا كار گذاشته اند. شما به واقع امر جاهليد، و در سؤال خود از جميع خصوصيات آن شبح يعني از انسان بودن يا نبودنش، مرد بودن يا نبودنش، و همچنين از ساير امتيازاتش تنها آن چيزي را رعايت مي كنيد كه به آن عالميد. و اما آن كس كه بشما جواب مي دهد از جهت اينكه عالم است حقيقت را رعايت مي كند.

پس ظاهر اينكه فرمود: " هذا ربي " و همچنين " هذا ربي، هذا اكبر" اين است كه اين شخص از آفتاب هيچ گونه اطلاعي جز اين ندارد كه اين از ستاره بزرگتر است، واما اينكه اين آفتاب جرمي است و يا صفحة نوراني است كه با نور خود موجودات زمين را اداره و با گردش خود به حسب ظاهر حس، شب و روز را به وجود مي آورد، و آيا اين ماه و ستاره همه شب از افق طلوع كرده و در طرف ديگر افق غروب مي كنند، يا نه؟ ظاهر كلام آن حضرت مي رساند كه او هيچ خبري از اين جزئيات نداشته است.

(1)

ص:42

-من روي آوردم به كسي كه آسمانها و زمين را آفريده است،

درحالي كه ميانه رو هستم و از مشركان نيستم !

از شواهدي كه در مطالب بعدي ذكر خواهد شد برمي آيد كه اين احتجاج را آن حضرت در دو روز و يك شب به پايان رسانيده است.

(1)

ص:43

(1)

ص:44

و بيامرز پدر مرا، زيرا او از گمراهان بود …! »

( اين دعا را ابراهيم "ع" بعد از مرگ پدر يا بعد از جدائي از وي كرده است.) در پايان دعا مي فرمايد:

« و مرا خوار مكن روزي كه مردگان برپا مي شوند!

روزي كه نه مالي سود بخشد و نه فرزندان،

مگر كسي كه با قلبي سليم پيش خدا آيد! »

از اين قسمت آخر دعا معلوم مي شود كه اين دعاي وي در حق پدر جدي نبوده بلكه صورت دعائي داشته كه مي خواسته بدان وسيله به عهدي كه با او كرده بود وفا كند، براي اينكه از يك طرف مي گويد:

- پروردگار اين گمراه را بيامرز!

و از طرف ديگر مي گويد:

- روز قيامت روزي است كه مال و فرزندان به كار نمي آيند و فقط قلب سليم سود مي بخشد!

همين نكته را قرآن صراحتاً در سورة توبه مي فرمايد:

« روا نيست براي پيامبر و كساني كه ايمان آورده اند براي مشركان طلب مغفرت كنند، اگرچه براي خويشان خود باشد، پس از آنكه روشن شد آن خويشان جهنمي هستند !

و طلب مغفرت ابراهيم براي پدرش نبود مگر در اثر وع__ده اي كه به وي

داده بود، و همين كه برايش روشن شد كه او دشمن خداست از وي بيزاري جست …. »

اين دعا و تبري هردو در اوايل عهد وي و قبل از مهاجرت به سرزمين بيت المقدس بوده است. ابراهيم سپس تصميم به سفر به سرزمين مقدس مي گيرد و از خداوند متعال درخواست اولاد مي كند كه داستان اولاد دار شدن اورا قرآن كريم در سورة مريم و انبياء شرح مي دهد:

« وقتي كه از آنان و از آنچه مي پرستيدند دوري كرد، ما اسحاق و يعقوب را به او داديم و همه شان را پيغمبر كرديم!»

ص:45

ابراهيم عليه السلام به سن پيري رسيد و در آخر عمرش، بعد از آنكه به ارض مقدس مهاجرت كرد و صاحب اولاد شد و اسماعيل را به مكه آورد و آن شهر و خانة خدارا بنا نهاد، در اينجا دعائي كرد كه پرده از واقعيت مربوط به پدر واقعي اش برداشت:

اين دعارا قرآن مجيد در سورة ابراهيم چنين نقل مي كند:

« … رَبَّنا اِغفِرلي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلمؤُمِنينَ يَومَ يَقوُمُ الْحِسابُ ! »

- پروردگارا ! مرا و پدر و مادر مرا، و مؤمنان را،

در روزي كه حساب برپا مي شود، بيامرز !

« پدر » وي كه در اينجا در حقش دعا مي كند غير آن شخصي است كه در آي___ة ب__الا بود و اسمش " آزر" بود و از او به پدر " تعبير" شده بود.

زيرا قبلاً معلوم شد كه ابراهيم از آزر اعراض كرد و تبري جست و فهميد كه او دشمن خداست، پس آزر پدر صلبي او نيست كه در اين آخر عمر در اين دعا از خدا برايشان آمرزش خواسته است.

( عبارت " والِدَيَّ " در اين دعا فقط به پدر و مادر صلبي اطلاق مي شود، ولي كلمة " اَب " به غير پدر هم اطلاق مي شود، يعني به جد و عمو و كسان ديگر هم اطلاق مي شود. و در سورة بقره آيه 133 نيز چنين استفاده اي از كلمة پدر شده است.)

آزر پدر حقيقي ابراهم "ع" نبوده است و ناچار در او عنواني بوده كه به خاطر آن عنوان وي را " پدر" خطاب كرده است.

پدر حقيقي ابراهيم عليه السلام شخص ديگري غير از آزر بوده است ولكن قرآن كريم از او اسم نبرده است بلكه در روايات ماست كه اسم اورا " تارخ" معرفي كرده اند، و تورات هم آن را تأئيد كرده است.

ص:46

(1)

ص:47

« ما ملكوت آسمانها و زمين را به ابراهيم نشان داديم

و همين معنا باعث شد كه پي به گمراهي پدر و قوم خود ببرد

و به احتجاج با آنان بپردازد،

و ماهم پي در پي با همين ارائة ملكوت تأئيدش كرديم

تا آنكه شب فرارسيد و چشمش به ستاره افتاد و…. »

مراد از نشان دادن ملكوت آسمان و زمين همان نشان دادن خداست خودرا به ابراهيم از مسير مشاهدة اشياء و از جهت استنادي كه اشياء به خدا دارند، چه وقتي اين استناد قابل شركت نبود هركسي به موجودات عالم نظر كند بي درنگ حكم مي كند به اينكه هيچ يك از اين موجودات مربي ديگران و مدبر نظام جاري در آنها نيست، پس معقول نيست "دست ساخت" انسان مربي و مالك خود او باشد، و همچنين معقول نيست اجرام آسماني مالك و مدبر تكويني عالم باشند در حالي كه خودشان داراي تحول و طلوع و غروبند!

صحنه اي كه قرآن مجيد با عبارت " جَنَّ عَلَيهِ اللَيل …" ترسيم مي كند چنين خلاصه مي شود كه :

-ما ملكوت اشياء را به ابراهيم نشان مي داديم و نتيجه اش اين شد كه بلافاصله الوهيت اصنام را ابطال كند و در همين حال بود كه شب پردة ظلمت خود را بر او افكند و او چشمش به ستاره اي افتاد و گفت….

(1)

ص:48

ولي اهالي هند و بعضي از ارباب طلسمات و بت پرستان عرب و غير عرب بودند كه " ثوابت" را مقدس مي شمردند.

چون قرآن در داستان ابراهيم، شمس و قمر را بعد از آية مورد بحث ذكر كرده است بنابراين ستارة مزبور يكي از پنج سياره ديگر بوده است. و چون عطارد مدار تنگ تري دارد بسيار كم ديده مي شود، ولي زهره در بين آن چهار سيارة ديگر از جهت تنگي مدارش نمي تواند بيش از چهل و هفت درجه از خورشيد فاصله بگيرد و هميشه همراه خورشيد است، از اين جهت به ذهن مي رسد كه كوكب مزبور همان " زهره" بوده است.

" زهره " گاهي قبل از خورشيد طلوع مي كند و عوام آن را "ستارة صبح" مي نامند، و گاهي در دنبال آن قرار مي گيرد و در نتيجه بعداز غروب خورشيد در همان طرف مغرب ظاهر مي شود و چيزي نمي گذرد كه غروب مي كند، و گاهي كه اين وضع در نيمة دوم ماه يعني شب هيجدهم و نوزدهم و بيستم ماه قمري اتفاق مي افتد ظهور زهره تقريباً با غروب خورشيد و غروب آن تقريباً با طلوع ماه مقارن مي شود زيرا در اين شب ها اول آفتاب غروب مي كند و پس از آن ستارة زهره هويدا مي شود و پس از يك ساعت يا دو ساعت در همان جهت غربي افق غروب مي كند و پس از آن بلافاصله و يا به فاصلة مختصري ماه طلوع مي كند.

اين خصوصيات تنها در ستارة " زهره" است و اگر در مشتري و مريخ و زحل هم اتفاق بيفتد بسيار نادر و اتفاقي خواهد بود.

ستارة زهره در بين ستارگان از همه زيباتر و روشن تر است به طوري كه بعداز فرارسيدن شب، اولين ستاره اي است كه نظر بيننده را بخود جلب مي كند، و از اين روي مي توان گفت كه ستارة مورد اشارة ابراهيم عليه السلام همين ستاره بوده است، و آية شريفه براين ستاره بهتر منطبق مي شود، چه برحسب ظاهر بين غروب ستاره و طلوع ماه فاصله نينداخته است، و از اين جهت استفاده مي شود كه طلوع ماه به دنبال غروب ستاره بوده است.

در بعض روايات نيز اين مطلب تأئيد شده است.

بنابراين ابراهيم عليه السلام همين ستاره " زهره" را ديده كه قوم او نيز همان را مي پرستيدند و برايش قرباني مي كردند. اين واقعه در يكي از شب هاي نيمة دوم ماه بوده است و آن حضرت نخست زهره را در جهت غربي افق ديده و پس از غروب آن به

ص:49

طلوع ماه برخورده است.

(1)

ص:50

« اي قوم من از آنچه شما شريك پروردگار قرار مي دهيد بيزارم! »

در آية بعدي مي فرمايد:

« فَلَمّا رَءَ ا الشَّمسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبّي هذا اَكبَرُ !

پس از آنكه خورشيد را ديد كه طلوع كرد گفت:

- اين پروردگار من است، اين بزرگتر است،

پس همينكه غروب كرد گفت:

- اي قوم! من از آنچه شريك خدا قرار مي دهيد بيزارم ! »

ابراهيم عليه السلام در اين جستجوي خود دو نوبت به غلط بودن فرضيه اش پي برده بود و با اينكه ديگر جا نداشت دربارة آفتاب همان فرضية غلط را تكرار كند و بگويد: " اين پروردگار من است! " لذا براي اينكه بهانه اي در دست داشته باشد، اضافه كرد: " اين بزرگتر است!"

با نقل عبارت ابراهيم در قرآن به لفظ " هذا" ( براي مذكر، در حالي كه شمس مؤنث است،) قرآن كريم مي خواهد بفهماند ابراهيم "ع" دراين بحث به راستي آفتاب را نمي شناخته يا خودرا به جاي كسي فرض كرده كه اصلاً آفتاب را نديده است و نمي داند كه اين جرم يكي از اجرام آسماني است كه در هر شبانه روز يك بار طلوع مي كند و غروب مي كند و پيدايش شب و روز و فصول چهارگانه مستند به آن است !

(1)

ص:51

طلوع مي كند. در آن لحظه كه ماه غروب كرد ابراهيم عليه السلام آفتاب را ديد كه طلوع مي كند.

( اين مطلب از عبارت " فَلَمّا " بر مي آيد كه جملة مابعد را به ماقبل خود مرتبط ساخته است.)

اين وضعيت تنها در بلادي اتفاق مي افتد كه در عرض شمالي همانند بلاد كلدان باشد و نيز بايد فصل هم فصل پائيز و يا زمستان باشد كه شبها طولاني تر است، مخصوصاً اگر ماه در يكي از برج هاي جنوبي مانند برج قوس و جدي باشد. در چنين شرايطي است كه ماه در نيمة دوم ماه هاي قمري قبل از طلوع آفتاب غ____روب مي كند.

از آيات چنين بدست مي آيد كه:

ابراهيم عليه السلام قبل از رسيدن شب و روز مشغول احتجاج با قوم دربارة بت ها بوده است، و اين احتجاج همچنان ادامه داشت تا شب فرارسيده است و چشمش به زهره كه معبود طائفه اي از آن قوم بوده افتاده و ناچار سرگرم به احتجاج عليه آنان شده است.

در عين سرگرمي اش منتظر بوده كه ببيند كار اين ستاره به كجا مي كشد، تا آنكه مي بيند پس از ساعات كوتاهي غروب كرد، لذا همين معنارا حجت خود قرار داده و از ربوبيت آن بيزاري جسته است.

در همي حال بوده كه مي بيند ماه از طرف مشرق سر زد، باز به احتجاج خود ادامه داده و روي سخن را متوج___ه مردمي مي كند كه قائل به ربوبي___ت ماه بودند و در همانجا حضور داشتند. نخست از در مماشات مي گويد: " اين است پروردگار من" و آنگاه حركت ماه را تحت مراقبت قرار داده و مي بيند كه آن نيز غروب كرد.

قرار گرفتن آية مربوط به نشان دادن ملكوت آسمانها و زمين به ابراهيم، در وسط اين آيات خود دليل بر اين است كه ابراهيم عليه السلام احتجاجاتي را كه با قوم خود داشته همه را از مشاهدة ملكوت آسمانها و زمين استفاده و تلقي كرده بود، و در نتيجه خداوند هم آن يقيني را كه نتيجة اين ارائه مي باشد ارزاني اش داشته بود و اين خود روشن ترين گواه براين است كه حجت هاي آن جناب حجت هاي برهاني بوده كه از قلبي آكنده از يقين سرچشمه مي گرفته است.

منظور ابراهيم هم از اينكه فرمود: " من افول كنندگان را دوست ندارم" اين بوده كه به قوم خود بفهماند چيزي كه براي آدمي باقي نمي ماند و از انسان غايب مي شود لياقت اين را ندارد كه آدمي بدان دل بندد و آنرا دوست بدارد، و آن پروردگاري كه

ص:52

آدمي پرستش مي كند بايد كسي باشد كه انسان به حكم فطرت ناگزير باشد دوستش بدارد، پس نبايد چيزي باشد كه دستخوش زوال گردد.

اجرام فلكي كه دستخوش غروب مي شوند شايستگي ندارند كه اسم "رب" بر آنها اطلاق كرد!

(1)

ص:53

پرستي عبارت است از خضوع و تذلل عبوديت كسي كه خود صانع و داراي علم و قدرت است در برابر مصنوع خود كه از علم و قدرت بوئي و اثري در آن نيست!

(1)

ص:54

ترسم مگر اينكه پروردگارم چيزي بخواهد ! " و با جملة قبلي آن " آيا درخصوص خدا بامن محاجه مي كنيد و حال آنكه او مرا هدايت كرده است،" در واقع گفته است:

-اولاً من از اين بت ها ذره اي نمي ترسم،

-ثانياً به فرضي هم كه من از ضرر شركاي شما مي ترسيدم تازه همين ترس هم خود دليل ديگري بر ربوبيت خداي تعالي و آيتي از آيات توحيد او بود، چه اين خواست اوست كه من از شركاي شما بترسم، نه خواست شركاي شما، كه قادر بر چيزي نيستند!

(1)

ص:55

تشخيص دهد، مثل كسي كه دچار تب نوبه شود و بخواهد بفهمد چه ساعتي دوباره تب به سراغش مي آيد، مثلا چه وقت فلان ستاره طلوع مي كند و يا غروب مي كند و يا ستارگان فلان وضع خاص را به خود مي گيرند. و يا براي اين بود كه از نگاه كردن به ستارگان به حوادث آينده اي كه منجم ها با آن حوادث را از اوضاع كواكب به دست مي آورند، معين كند، و صابئي مذهبان به اين مسئله بسيار معتقد بودند و در عهد ابراهيم عليه السلام عدة بسياري از معاصرين او از همين صابئي ها بودند.

ولي وجه اول با وضع ابراهيم عليه السلام مناسب تر به نظر مي رسد كه در اين حالت معناي آيه چنين مي شود كه وقتي اهل شهر خواستند همگي از شهر بيرون بروند تا در بيرون شهر مراسم عيد خود را به پا كنند، ابراهيم نگاهي به ستارگان انداخت و سپس به ايشان اطلاع داد كه به زودي كسالت من شروع مي شود، و من نمي توانم در اين عيد شركت كنم.

وقتي مردم از آمدن ابراهيم صرف نظر كردند و اورا تنها در شهر گذاشتند و از شهر خارج شدند، ابراهيم خودرا به بت ها رسانيد و نظري به آنها افكند كه درست به شكل انسانها هستند، انسانهائي كه در پيش رو طعام دارند و مشغول خوردن هستند، پس سرشار از خشم شد و پرسيد كه : چرا نمي خوريد و چرا حرف نمي زنيد؟ با اينكه شما خداياني هستيد كه پرستندگانتان خيال مي كنند شما عاقل و قادر و مدبر امور آنها هستيد؟!!

اينجا بود كه آخر ين تصميم خودرا گرفت و با دست راست و با تبر محكم كوبيد به سرو كله بت ها !

ص:56

همچنين قسمت هاي مربوط به دستگيري ابراهيم و آوردنش در ملاء عام و بازجوئي كردن از او و ساير جزئيات حذف شده است،(1)مستند: آية 258 سورة بقره " اَلَم تَرءاَ اِليَ الَّذي حاجَّ اِبراهيمَ في رَبِّهِ ...." الميزان ج4ص 255وج13ص254

ص:57

- خداي من آن كسي است كه زنده مي كند و مي ميراند.

نمرود گفت:

- من نيز زنده مي كنم و مي ميرانم!

ابراهيم گفت:

- خداي يكتا خورسيد را از مشرق سر مي دهد، تو آن را از مغرب بياور؟!

در اينجا بود كه كافر مبهوت شد، وخدا گروه ستمكاران را هدايت نمي كند! »

به گفتة تاريخ و روايات " نمرود" يكي ازسلاطين " بابل قديم" بوده است. در آن عصر و زمان مردم بت مي پرستيدند. براي هر چيزي ربي قائل بودند، مانند: رب زمين، رب درياها، رب آتش. و آنگاه براي آن ارباب ها صورت ها و مجسمه هائي مي ساختند تا چون دسترسي به خود ارباب ندارند اين مجسمه هارا به عنوان نمايشگر ارباب بپرستند، و اين مجسمه ها شفاعت آنهارا نزد صاحبان خود بكنند، و صاحب صنم هم شفاعتشان را نزد " خداي بزرگ" بكند، و يا به وسيلة او سعادت زندگي و مرگ خودرا تأمين كند.

خيال مي كردند ارباب بت ها يعني آنهائي كه تدبير زمين و دريا و آتش به ايشان واگذار شده تأثيري در شئون زندگي آنان دارند، به طوري كه ارادة آن ارباب بر ارادة خود آنان غالب است و تدابير آنها بر تدبير خود ايشان مسلط است.

چه بسا مي شد كه بعضي از سلاطين خودكامه و ديكتاتور از اين اعتق____ادات ع____وام سوء استفاده مي كردند و اوامر ملوكانة خودرا از اين راه به خورد مردم مي دادند و در شئون زندگي مردم تصرفاتي مي كردند، و رفته رفته به طمع به دست آوردن مقام الوهيت مي افتادند.

تاريخ اين معنا را از فرعون و نمرود و غير آن دو نقل كرده است. در نتيجه با اينكه خودشان مانند مردم شان بت مي پرستيدند، در عين حال خودرا در سلك ارباب جا مي زدند. رفته رفته مردم آنهارا بيشتر از بت هاي خيالي پرستش مي كردند.

قرآن مجيد از قول فرعون حكايت فرموده كه گفت:

« اَناَ رَبُّكُمُ الْاَعلي - من بزرگترين رب شما هستم !؟»

و با اينكه فرعون خود بت مي پرستيد، در عين حال خود را بزرگترين رب جا مي زد. اين ادعا از نمرود نيز حكايت شده كه گفت: "اَناَ اُحيي وَ اُميتَ – من نيز زنده مي كنم و مي ميرانم! "

در نقل قولي كه قرآن كريم در آية مورد بحث فرموده كاملاً روشن مي شود كه

ص:58

نمرود وقتي با ابراهيم مباحثه و محاجه مي كرد، براي خداي سبحان قائل به الوهيت بوده، وگرنه وقتي ابراهيم به او گفت: « خدا آفتاب را از مشرق مي آورد و تو آنرا از مغرب بياور ! » نمرود تسليم گفتة آن جناب نمي شد و مي توانست بگويد آفتاب را از مشرق مي آورم، نه آن خدائي كه تو معتقدي، و يا بگويد اصلاً اين كار خداي تو نيست بلكه كار خداياني ديگر است، چون نمرود قائل به خداياني ديگر غير از خداي سبحان نيز بود.

قوم نمرود نيزهمين اعتقاد را داشتند. همچنانكه همه داستانهاي ابراهيم "ع" كه در قرآن آمده براين معنا دلالت دارد، مانند داستان كوكب و ماه و خورشيد، و يا گفتگوئي كه آنجناب با پدرش دربارة بت ها داشت، و خطابي كه به قوم خود كرد، و داستان شكستن بتها و سالم گذاشتن بت بزرگ، و ساير داستانها .

پس معلوم مي شود نمرود هم مانند قومش براي خدا الوهيت قائل بود، ولي چيزي كه هست قائل به خداياني ديگر نيز بود، لكن با اين حال خود را هم اله مي دانست، و بلكه بالاترين آلهه مي پنداشت. و به همين حهت بود كه در پاسخ ابراهيم "ع" و احتجاجش، بر ربوبيت خود احتجاج كرد، و دربارة ساير آلهه چيزي نگفت، معلوم مي شود خود را بالاتر از همه مي دانست.

از اينجا اين نتيجه به دست مي آيد كه بگو مگوئي كه بين ابراهيم عليه السلام و نمرود واقع شده، اين بوده كه ابراهيم عليه السلام فرموده بود:

رب من تنها الله است ولا غير! و نمرود در پاسخ گفته بود:

نه خير! من نيز معبود تو هستم، معبود تو و همة مردم !

نمرود شروع به مغالطه كرد و دستور داد دو نفر زنداني را آوردند، يكي را امر كرد تا كشتند و ديگري را زنده نگه داشتند، سپس گفت:" من نيز زنده مي كنم و مي ميرانم!" بدين وسيله امر را به حاضران مشتبه كرد و آنها هم تصديقش كردند. چون ابراهيم ديد حاضران استدلال منطقي را قبول نمي كنند حجتي آورد كه خصم را شكست داد.

فرمود:

« خداي سبحان آفتاب را از مشرق مي آورد وتو آن را از مغرب بياور!»

وقتي ابراهيم اين پيشنهاد را كرد نمرود مبهوت ماند و ديگر نتوانست پاسخ دهد.

هرچند آية شريفه متعرض زمان وقوع اين بگومگو نشده است ولي اعتبار

عقلي مساعد اين احتمال است كه بعد از افتادن حضرت ابراهيم درآتش و نجات او بوده

ص:59

است، براي اينكه از داستانهائي كه در قرآن كريم دربارة ابراهيم عليه السلام از همان بدو ظهورش و احتجاجش با پدر و قومش و بت شكني اش آمده، اين معني بدست مي آيد كه اولين باري كه آن جناب با نمرود ملاقات كرد هنگامي بود كه خبر بت شكني او به گوش نمرود رسيده بود و وي دستور داده بود اورا بسوزانند، و معلوم است كه در چنين هنگامي جاي بگو مگوي نمرود با وي دربارة خدائي خودش نبوده است، چون به جرم شكستن بتها دستگير شده بود، نه به جرم انكار خدائي نمرود، و اگر بگو مگوئي با او كرده حتماً بر سر اين بوده كه آيا بت ها پروردگارند يا خداي تعالي ؟

در روايات اسلامي آمده است كه:

" آن كسي كه با ابرهيم بر سر پروردگار او بگو مگو كرد نمرود پسر كنعان بود. "(1)

(2)

ص:60

4- " شاماش" خداي حاكم در آسمان و زمين

5- " حاداد" خداي ارزاني و فراواني نعمت

6- " نيرغال" خداي فتح و پيروزي

7- " بل" خداي قدر

8- " الاهة بيليتيس" و " الاهة نينو" و " اله ساجيلا" و غير آن….

( در سفر تكوين اصحاح يازدهم تا بيست و پنجم تورات) گفته شده كه ملكي صادق پادشاه " شاليم" كه خود كاهن خدا بود، نان و شراب براي ابراهيم برد و اورا بركت داد. برخي چنين توجيه كرده اند كه اين ملك صادق كاهن، همان " امرافل" پادشاه " شنعار" است كه در اول داستان مذكور است و او همان " حمورابي" صاحب قوانين معروف است كه يكي از سلالة نخستين شاهان بابل است.

در تاريخ شاهي وي سخت اختلاف هست به طوري كه بيشتر آنچه درباره وي گفته اند با زمان حيات ابراهيم (2000 ق-م) قابل انطباق نيست. مثلاً در كتاب " عرب پيش از اسلام" مي گويد: حمورابي در سال 2287-2232 (ق-م) در بابل سلطنت داشته است. دركتاب " شريعت حمورابي " به نقل از كتاب "قديمي ترين قوانين جهان" تأليف استاد. اف. ادوارد مي گويد: دوران پادشاهي وي در 2205-2167(ق-م) بوده است.

در " قاموس اعلام شرق و غرب" آورده كه او در سال 1728-1686 به اريكة پادشاهي بابل نشست. "قاموس كتاب مقدس" زمان فرمانروائي اورا سال 1975-1920(ق-م) مي داند.

روشن ترين دليل بر بطلان اين حدس آن است كه سنگ نبشته هائي كه در ويرانه هاي بابل به دست آمده و شريعت حمورابي بر آنها حك شده شامل ذكر عده اي از خدايان بابليان است و اين خود مي نمايد كه حمورابي از بت پرستان بوده است بنابراين صحيح نيست اورا كاهن خداوند بدانيم.

(1)

ص:61

يقين_ي و ه_داي_ت

الهيه و فيض پروردگار خودرا جستجو مي كرده است، بدين شرح كه :

1-كلام آن حضرت را مي توان حمل بر معناي حقيقي نمود و گفت كه منظور آن حضرت اين بوده كه از راه فرضيه به حق مطلب رسيده و براي خود اعتقاد يقيني كسب كرده است.

2-ديگر اينكه كلام آن حضرت را حمل بر ظاهر كنيم و بگوئيم ابراهيم عليه السلام از راه مماشات و تسليم اين سخن را گفته و خواسته است فساد آن را بيان نمايد.

3-اينكه ابراهيم عليه السلام يقين به اين معنا داشته كه اورا پروردگاري است كه هدايت و ساير امورش را متكفل است، و اگر در اين آيات واقعاً يا ظاهراً از پروردگار خود جستجو و بحث كرده منظورش اين بوده كه بفهمد آيا آن كسي كه امورش را عهده دار است همان آفريدگار آسمان و زمين است، يا آنكه يكي از آفريده هاي اوست؟ و وقتي معلومش شد كه ستاره و ماه شايستگي ربوبيت را ندارند، چون از نظرش ناپديد شدند ناگزير اظهار اميدواري كرده و گفت: " اگر پروردگارم مرا به سوي خود راهنمائي نكند از گمراهان خواهم بود !"

دربارة احتمال اولي بايد گفت:

هيچ بعيد نيست كه ابراهيم "ع" در آن موقعي كه اشاره به آفتاب مي كرده نسبت به خصوصيات آن جاهل بوده است. و اولين باري بوده كه از نهانگاه خود چشم به جهان وسيع گشوده، و مجتمعي از بشر و اجرامي درآسمان، يكي بنام ستاره و يكي ماه و يكي خورشيد ديده و از جهت نداشتن معرفت به خصوصيات آنها به هركدام كه رسيده گفته: "هذاربي !"

ابراهيم عليه السلام بعد از ديدن ستاره و يا ماه و خورشيد گفته است : "هذا ربي"، آنگاه بي اطلاع از اينكه چيزي نمي گذرد كه اين جرم غروب مي كند بر همان گفتار خود ثابت مانده تا جرم غروب كرده و آن وقت فهميده كه اشتباه كرده و جرم مزبور پروردگار او نبوده است. چه اگر مانند يكي از ما سابقة ذهني از غروب جرم داشته بود كه همان بار اول و بدون فاصله جواب خودرا مي داد كه - اين پروردگار من نيست،

ص:62

براي اينكه اين جرم به زودي غروب خواهد كرد!

دربارة احتمال دومي بايد گفت:

ابراهيم عليه السلام خواسته است با قوم خود مماشات كند، و اگر دربارة اين اجرام ايستاد تا غروب كنند و آن وقت از گفتة خود برگشت براي اين بوده كه قدم به قدم احتجاج خودرا با محسوسات مردم پيش ببرد، همچنانكه وقتي بت هارا مي شكند بت بزرگ را باقي مي گذارد و مي گويد اين بت بزرگ خدايان شمارا شكسته است، تا به خوبي آنان را به عجز اصنام واقف سازد و براي آنان حتمي كند كه اين سنگ و چوب ها نمي توانند از خودشان دفع شري كنند تا چه رسد به ديگران !

نتيجة بررسي هاي ابراهيم "ع"

ابراهيم عليه السلام عليه ربوبيت اجرام سه گانه اين حجت را اقامه كرده كه هر غروب كننده را براي همان غروب كردنش دوست ندارد، و غروب هر چيز عبارت است از اينكه انسان آن چيز را بعد از يافتن از دست داده و گمش كند، و چيزي كه داراي چنين وصفي است شايستگي ندارد كه محبت و دلبستگي آدمي ، كه ملاك و مجوز عبادت و پرستش است، به آن تعلق گيرد، و چون اين وصف در جميع جسمانيات هست و همة موجودات مادي رو به زوال و نيستي و هلاكند، از اين جهت بايد گفت در حقيقت حجت ابراهيم عليه السلام حجتي است عليه جميع انحاء شرك و وثنيت، نه تنها مسئلة بت پرستي و ستاره پرستي، حتي عقايدي را هم كه بعضي از مشركين دربارة الوهيت ارباب انواع و موجودات نوري مافوق ماده و طبيعت ومنزه از جسميت و حركت دارند، نيز ابطال مي كند.

(1)

ص:63

شرك را از خود نفي كرده و مي فرمايد:

« من رو آوردم به كسي كه آسمانها و زمين را آفريده،

درحالي كه ميانه رو هستم و. از مشركان نيستم! »

منظور از روي آوردن، كنايه از اين است كه من با عبادت خودتنها به سوي خداوند روي مي آورم، چون لازمة عبوديت و مربوبيت اين است كه مربوب در نيروي خود و اراده اش بسته به رب خود باشد، و اورا بخواند، و در جميع كارهايش به او رجوع كن___د، و معلوم است كه دعا و رجوع جز با توجي__ه وجه و روي آوردن محقق نمي شود، بنابراين توجيه وجه كنايه است از همان عبادت كه آن نيز عبارت است از دعا و رجوع.

ابراهيم عليه السلام در اين كلام خود صريحاً از پروردگار خويش اسم نبرده بلكه وصفي از اوصاف اورا ذكر كرده كه احدي از مشركين هم در آن وصف نزاع و خلافي ندارند، و آن وصف عبارت بود از خالق بودنش براي زمين و آسمان، يعني كسي كه آسمانها و زمين را خلق كرده است.

يعني من با عبادت خود روي به درگاه كسي مي آورم كه ايجاد هرچيزي منتهي به اوست و خود شما هم اورا مافوق خدايان خود مي شناسيد.

در اين كه از ميان همة صفات خاص پروردگار، و در ميان الفاظي كه دلالت بر خلقت دارند – مانند: باري، خلق، بديع – بطور خاص " فاطر " را برگزيد اشاره است به اينكه آن ديني كه ابراهيم عليه السلام از ميان اديان انتخابش كرده است دين فطرت است !

لذا در قرآن كريم هم مكرراً دين توح_يد را به دين ابراهيم و دين حنيف و دين فطرت وصف كرده است، چون دين توحيد ديني است كه معارف و شرايع آن همه بر طبق خلقت انسان و نوع وجودش و بر وفق خصوصياتي بنا نهاده شده كه در ذات اوست، و به هيچ وجه قابل تغيير و تبديل نيست.

پس اينكه بشر را دعوت به دين اسلام يعني خضوع در برابر حق تعالي كرده است براي اين بوده كه خلقت بشر هم برآن دلالت كرده و اورا به سوي آن هدايت مي كند.

ص:64

(1)

ص:65

و اين تا روزي كه به خداي يگانه ايمان آوريد، باقي مي ماند! »

خداي متعال خطاب به مؤمنين مي فرمايد كه شما الگوي خوبي داريد و بايد مانند ابراهيم كه با قوم خود به دليل دشمني آنها با خدا دشمني اعلام كرد، با دشمنان خدا اعلام دشمني كنيد!

از لحاظ تاريخي، از ظاهر اين آيه مستفاد مي شودكه در محل و زماني كه ابراهيم عليه السلام اعلام قطع رابطه با مشركين كرد از پيروان او نيز همراهش بودند. يعني غير از حضرت لوط و همسر ابراهيم كساني ديگر نيز به وي ايمان آورده بودند و در اين ماجرا همراه ابراهيم عليه السلام بودند و مانند او اعلام انزجار و قطع رابطه با كفار دشمن خدا كردند.

نكتة ديگر اينكه آية فوق برائت را به آثارش معنا مي كند، و آثار برائت همين است كه به عقيدة آنان كفر بورزند، و مادام كه مشركند با آنان دشمني كنند تا روزي كه خداي سبحان را بپرستند.

مراد به كفر ورزيدن به آنان كفر ورزيدن به " شرك" آنان است.

معناي كفر به شرك آنان اين است كه با شرك آنان عملاً مخالفت شود، همچنانكه عداوت مخالفت و ناسازگاري قلبي است.

خود آنان برائتشان را از مشركين به سه امر تفسير كرده اند:

1-مخالفت عملي با شرك آنان،

2-عداوت قلبي با ايشان،

3-استمرار اين وضع مادام كه بر شرك خود باقي باشند مگر اينكه از شرك خود دست برداشته و به خداي واحد ايمان بياورند!

ص:66

كه بازگشت به سوي توست!

پروردگارا !

مارا ماية امتحان و فتنة كساني قرار مده كه كافر شدند !

و مارا بيامرز، كه تو، تنها تو عزيز و حكيمي ! »

ابراهيم عليه السلام و مؤمنيني كه با وي بودند از قوم مشرك خود به طور كلي و مطلق تبري جستند و هر رابطه اي را كه ايشان را به آنان پيوند مي داد قطع نمودند به جز يك رابطه و آن گفتار ابراهيم به پدرش بود كه گفت:

" - براي تو از خدا آمرزش مي طلبم ….»

اين جمله معنايش اظهار دوستي ابراهيم نسبت به پدر نيست بلكه وعده اي است كه به وي داده تا شايد از شرك توبه كند و به خداي يگانه ايمان بياورد.

وقتي ابراهيم به پدر وعدة استغفار داده بود كه برايش روشن نشده بود كه وي دشمن خداست و دشمني با خدا در دلش رسوخ يافته است و در شرك ثابت قدم مي باشد، بدين جهت اميدوار بود كه از شرك برگردد و به خدا ايمان بياورد، ولي وق_تي براي_ش معلوم ش_د كه ع_داوتش با خ_دا در دلش رسوخ يافت_ه است، در نتيجه از ايمان آوردنش مأيوس شد و از او بيزاري جست.

ص:67

دعائي كه خداوند متعال از ابراهيم و همراهانش تعريف مي كند نخست دعائي به طور مقدمه به درگاه پروردگارشان كردند و گفتند:

« - رَبَّنا عَلَيكَ تَوَكَّلنا وَ اِلَيكَ اَنَبنا وَ اِلَيكَ الْمَصير ! »

اين مناجات و دعائي است از نامبردگان به درگاه خدا و مناجاتي است دنبال آن تبري جستن، چون آن تبري به آن شدت ممكن بود آثار سوئي به بار آورد و ايمان را از آدم سلب كند لذا دعا كردند كه پروردگارا به تو توكل مي كنيم و به سوي تو انابه مي آوريم و بازگشت به سوي توست! خواستند عرض كنند كه اين خود ما نيستيم كه امور خودرا تدبير مي كنيم تنها مشيت توست ! و آن را به هرجور كه خودت مي خواهي تدبير فرما!

ولي دعاي اصلي آنها اين بود كه گفتند:

« - رَبَّنا لا تَجعَلنا فِتنَةً لِلَّذين كَفَروُا، وَاغفِرلَنا رَبَّنا ! »

در اين دعا از خدا مي خواهند ازآثار سوء تبري شان از كفار آنان را پناه دهد و ايشان را بيامرزد.

معناي " فتنه" وسيلة امتحان است. و معناي اينكه مبادا مؤمنين فتنه براي كفار قرار گيرند اين است كه كفار برآنان مسلط شوند تا مورد امتحان قرار گيرند و آنچه فساد در وسع خود دارند بيرون بريزند، و ابراهيم و مؤمنين را به انواع آزارها شكنجه كنند كه چرا به خدا ايمان آورده ايد و خدايان مارا رها كرده و از آنها و از عبادتشان بيزاري جسته ايد! ابراهيم عليه السلام و يارانش در دعاي خود نداي " ربنا " را پي درپي تكرار مي كردند تا بدين وسيله رحمت الهي را به جوش آورند:

« - توئي آن غالبي كه هرگز مغلوب نمي شود!

كسي كه همة افعال او متقن است،

و از استجابت دعاي ما عاجز نگردد،

توئي و تنها توئي كه مي تواني مارا از كيد دشمنان خود حفظ كني !

و مي داني از چه راهي حفظ كني . . .!

- اِنَّكَ اَنتَ الْعَزيزُالْحَكيمُ ! »

ص:68

(1)

ص:69

پس، قرآن كريم هرجا نامي از " امامت" مي برد، دنبالش متعرض "هدايت" مي شود، تعرضي كه گوئي مي خواهد كلمة نامبرده را تفسير كند. و از سوي ديگر همه جا اين " هدايت" را مقيد به " امرخدا" كرده و با اين قيد فهمانده است كه :

1-" امامت" به معناي مطلق " هداي__ت" نيست بلكه "ه__دايتي" است كه با " امرخدا " صورت مي گيرد.

( " امرخدا" همان است كه وقتي ارادة خلق چيزي مي كند بآن مي گويد: "باش" و او هست مي شود – " كن" - " فيكون " ! )

2-"امام" هدايت كننده است كه با "امري ملكوتي" كه در اختيار دارد، "هدايت" مي كند.

پس "امامت" از نظر باطن، يك نحوة " ولايتي " است كه " امام" در " اعمال مردم" دارد. و "هدايت امام" مانند " هدايت انبياء و رسل و مؤمنين" نيست كه صرفاً " راهنمائي" از طريق نصيحت و مؤعظة حسنه يا صرفاً " آدرس دادن" باشد، بلكه " هدايت امام" به معناي " گرفتن دست خلق و رساندن به مقصد نهائي " است.

از طرف ديگر، خداي تعالي براي موهبت "امامت" سببي معرفي كرده و آن عبارت است از " صبر ويقين" :

« اِنَّما صَبَروُا وَ كانوُا بِآياتِنا يؤُقِنوُنَ »

« وما اين چنين ملكوت آسمانها وزمين را به ابراهيم نشان داديم تا از مؤقنان گردد! »

-" امام" بايد داراي " يقين" باشد، " انساني" كه " عالم ملكوت"

برايش مكشوف باشد و با " كلماتي" از خداي سبحان برايش محقق گشته باشد.

- " امام" كسي است كه باطن دلها و اعمال، و حقيقت آن پيش رويش حاضر است، و از او غايب نيست. باطن دلها و اعمال براي امام حاضر است. امام به تمامي اعمال بندگان چه خير و چه شر آگاه است، گوئي هركس

ص:70

هرچه مي كند در پيش روي امام مي كند!

-" امام" مهيمن و مشرف بر راه سعادت و راه شقاوت است.

-" امام" كسي است كه در روزي كه باطن ها ظاهر مي شود مردم را به طرف خدا سوق مي دهد، همچنانكه در ظاهر وباطن دنيا نيز مردم را به سوي خدا سوق مي دهد.

« يَوْمَ نَدعوُا كُلَّ اُناسٍ بِاِمامِهِم ! »

« روزي كه هر دسته مردم را به امامشان مي خوانيم! »

آية شريفه مي فهماند كه :

-" پست امامت" پستي نيست كه دوره اي از دوره هاي بشري و عصري از اعصار از آن خالي باشد، بلكه در تمام ادوار و اعصار بايد وجود داشته باشد. اين نكته را عبارت " كُلَّ اُناسٍ" مي فهماند يعني هرجا كه انسانهائي باشند، امامي نيز هست كه " شاهد" بر " اعمال" ايشان است.

-مقام با اين عظمت "امام"، هرگز در كسي يافت نمي شود مگر آنكه ذاتاً "سعيد و پاك" باشد.

-" امام" بايد " معصوم" از هر ضلالت و گناهي باشد، وگرنه مهتدي به نفس نخواهد بود، بلكه محتاج به هدايت غير خواهد بود.

-هركس " معصوم" نباشد، او " امام" و "هادي به سوي حق" نخواهدبود. ( اين همان مفهوم آية " لايَنالُ عَهدِي الظّاِلمينَ! " است.)

يعني بطور مطلق هركسي كه ظلمي از او صادر شده باشد، هرچند كه يك ظلم در تمام عمر مرتكب شده باشد، معصوم تلقي نمي شود.

ص:71

1-" مقام امامت " بايد از طرف خداي تعالي معين و مقرر گردد.

2-" امام" بايد به عصمت الهي " معصوم" باشد.

3-مادامي كه موجودي به نام انسان در روي زمين باشد، " زمين خالي از وجود امام نيست."

4-" امام" بايد "مؤيد" از طرف پروردگار باشد.

5-" اعمال بندگان خدا" هرگز از نظر " امام" پوشيده نباشد، و" امام" بدانچه مردم مي كنند " آگاه" باشد.

6-" امام" بايد به تمامي احتياجات و نيازهاي انسا نها "علم" داشته باشد، چه در امر معاش دنيا و چه در امر معاد و دين آنها.

7-با وجود " امام" كسي محال است پيدا شود كه از نظر فضايل " مافوق امام" باشد.

اين هفت مسئله، از امّهات و رئوس مسايل امامت است كه از آيات قرآني استفاده مي شود.

ضمناً آيه 90 سورة انعام نشان مي دهد كه هدايت انبياء عليهم السلام چيزي است كه وضع آن تغيير و تخلف نمي پذيرد و اين هدايت بعداز رسول خدا «ص» هم همچنان در امتش هست، و از ميان امت او برداشته نمي شود.

بلكه در ميان امت او آنانكه از ذرية ابراهيم عليه السلامند همواره اين هدايت را در اختيار دارند:

وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً في عَقِبِهِ !

(1)

ص:72

« … و چون پروردگار ابراهيم، اورا با كلماتي بيازمود،

و او به حد كمال آن امتحانات را انجام داد، بوي گفت:

- من تورا براي مردم امام خواهم كرد !

ابراهيم گفت:

- آيا از ذريه ام نيز كساني را به امامت مي رساني ؟

فرمود:

- آري اگر شايسته باشند!

كه عهد من به ظالمين نمي رسد! »

تحليل آيات فوق مسلم مي دارد كه اين گزينش، بعد از تولد فرزندان ابراهيم "ع" بود، زيرا اگر موضوع امامت، قبل از بشارت ملائكه به تولد اسماعيل و اسحق بود، ابراهيم عليه السلام علمي به اينكه صاحب ذري___ه مي شود نداشت، زيرا حتي بعداز بشارت دادن ملائكه، طبق نقل قرآن، ابراهيم باز آنرا باور نميكرد، و

در جواب ملائكه سخني گفت كه نوميدي از اولاددار شدن از آن پيداست:

« - آيا مرا كه پيري برمن مسلط شده بشارت مي دهيد؟

بچه بشارت مي دهيد؟

گفتند: به حق بشارت مي دهيم!

زنهار از نوميدان مباش ! »

همچنانكه قرآن حكايت مي كند، همسر او نيز اميدي نداشت به اينكه صاحب فرزند شود، چون اين گفتگو شنيد بخنديد، و گفت:

« - اي واي ! آيا من بچه مي آورم؟

با اينكه پيرزالي هستم كه حتي در جواني ام نازا بودم،

و شوهرم پير فرتوت است؟!!

اين بشارت چيزي است عجيب!! »

گفتند:

« آيا از امر خدا تعجب مي كني ؟!!

رحمت خدا و بركات او شامل حال شما اهل بيت است،

و او حميد و مجيد است ! »

پس زماني كه ابراهيم عليه السلام به مقام " امامت" رسيد، اين مراحل گذشته بود، و نمي توانست عملاً قبل از اين تاريخ باشد، زيرا ابراهيم بعد از شنيدن اين مژده كه خدا اورا به مقام " امامت" ترفيع مي دهد، تقاضا مي كند كه اين مقام را به بعضي از

ص:73

ذرية او نيز عطا كند، پس در اين زمان او داراي فرزند بوده است. و نيز دوران پيري و فرتوتي او مدتي قبل – يعني زمان بشارت فرزندانش – شروع شده بود، زيرا زنش گفت:

« شوهرم پير فرتوت است – هذا بعلي شيخاً…. »

خود ابراهيم عليه السلام نيز تاريخ فرزنددار شدن خودرا در پيري چنين بيان ميكند:

« شكر خداي را كه در دوران پيري اسماعيل و اسحق را به من ارزاني داشت !»

و نيز زمان به امامت رسيدن ابراهيم وقتي است كه پروردگارش آزمايش ها نموده و او در همة آنها پيروز گرديده بود، و بدين جهت پروردگارش فرمود:

« - من تورا امام خواهم كرد ! »

معلوم است اين امتحانات، همان انواع بلاهائي بود كه در زندگي بدان مبتلا شده بود و قرآن كريم به آنها تصريح فرموده است.

روشن ترين اين امتحانها و بلاها – داستان بريدن سر فرزندش اسماعيل بود . پس وجود اسماعيل و جريان سربريدن او قبل از زمان اعطاي مقام امامت از طرف خدا بوده است، يعني امامت ابراهيم به بهاي تمام اين ابتلائات و پيروز و موفق درآمدن او از امتحانات، يعني زمان كمال پيري او بوده است –

وَاِذِابْتَلي اِبراهيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَاَتَمَّهُنَّ قالَ اِنّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ اِماماً !

ص:74

است !(1)

مقام رسالت در اواخر عمر ابراهيم"ع" و سنين پيري او، و بعداز جدائي از پدر و قومش اعطاء شده است و در آن ملائكة خدارا در بيداري ديده و با آنان صحبت كرده است . همان زماني است كه به او مژدة فرزندي دادند و او گفت من پيرم!

اگر خدا اورا براي خود " خليل" گرفت، براي خاطر اين كيش و ملت حنيفي است كه وي به امر پروردگارش تشريع كرد، و به خاطر شرافت آن كيش، ابراهيم به مقام "خلت"مشرف گرديد. (خداي سبحان اعراض از كيش ابراهيم را كه نوعي ظلم است " سفاهت" خوانده است! )

مقام امامت ابراهيم "ع" را آية زير تأئيد مي كند:

« اِنّي جاعِلُكَ للنّاسِ اِماماً ! »

همانگونه كه قبلاً بحث شد زمان و تاريخ اين گزينش الهي در اواخر عمر آن حضرت بوده است.

(2)

ص:75

ابراهيم عليه السلام شايستگي اين مقام را دارند كه ادامه دهندة " امامت" آن بزرگوار باشند؟ در آي___ة 90 سوره انع____ام چنين مي خوانيم :

« ما اسحق و يعقوب

را به ابراهيم داديم،

و همه شان را هدايت كرديم،

-نوح را هم قبلاً هدايت كرده بوديم.

و همچنين از "ذريّة او" : داود، سليمان، ايوب، يوسف، موسي و هارون را !

و ما اين چنين نيكوكاران را پاداش مي بخشيم!

و نيز:

-زكريا، يحيي، عيسي، و الياس را !

كه همه از " صالحان " بودند!

و نيز: اسماعيل، يسع، يونس، و لوط را !

كه هريك را بر عالمين برتري داديم !

و نيز:

-از پدران ايشان،

-ذريه هاي ايشان،

-و برادرانشان !

كه علاوه بر هدايت و برتري " اجتباء " هم داديم!

و "هدايت به سوي صراط مستقيم" ارزاني داشتيم !

اين هدايت " هدايت خداست" !

كه هر يك از " بندگان" خودرا بخواهد با آن هدايت مي كند!

و اگر بندگانش شرك بورزند، همه اعمالشان حبط و باطل خواهد شد!

و اينها :

-همان هائي هستند كه،

-"كتاب" و "حكم" و " نبوت" به آنها داديم !

پس اگر قوم تو اي محمد!

به " قرآن و هدايت" كفر بورزند،

"مردمي ديگر" را موكل برآن كرده ايم،

كه هرگز به آن " كفر" نمي ورزند!

و آنان:

ص:76

-كساني هستند كه خدا هدايتشان كرده است،

-پس به " هدايت" آنان،

-" اقتداء " بكن !

از سياق آيات فوق برمي آيد : كه " ه__دايت انب___ياء " چيزي است كه وض__ع آن تغيير و تخلف نمي پذيرد. و اين "ه____دايت" بعد از رسول خدا «ص» همچنان در امت او هست، و از ميان امتش برداشته نمي شود، بلكه در ميان امت او آنانكه از « ذرية » ابراهيم عليه السلامند، همواره اين هدايت را در اختيار دارند...

وَجَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً في عَقِبِهِ !

خداوند سبحان آن هدايت را كلمه اي باقي در دودمان ابراهيم قرارداد !

اين " هدايت" هدايت به " امر" خداست، و " هدايت به حق" است، نه هدايت به معناي راهنمائي!

خداي تعالي خبر داد كه هدايت به اين معنا را " كلمه اي باقي در دودمان ابراهيم عليه السلام " قرار مي دهد.

از آنچه گذشت اين معنا روشن گرديد كه " امامت" بعد از ابراهيم "ع" در فرزندان او خواهد بود. چون ابراهيم"ع" از خدا خواست تا امامت را در بعضي از ذريه اش قرار دهد، نه در همة ! و جوابش داده شد كه در همين بعضي هم به " ظالمين" از فرزندان او نمي رسد!

پر واضح است كه همة فرزندان ابراهيم"ع" و نسل وي ستمگر و ظالم نبوده اند، تا نرسيدن عهد خدا به ستمگران معنايش اين باشد كه هيچ يك از فرزندان ابراهيم "ع" عهد امامت را نائل نشوند.

پس اين پاسخي كه خداوند به درخواست او داد، در حقيقت اجابت او بوده، اما با بيان اينكه امامت "عهدي" است، و " عهد خداي تعالي" به "ستمگران" نمي رسد!

(1)

ص:77

به عمل آورده، و سرانجام بالاترين مقام يعني " امامت " را به اين پيغمبر و نبي و عبد و خليل خود بخشيده است.

معلوم است كه امتحانات ابراهيم "ع" همان انواع بلاهائي بود كه در زندگي بدان مبتلاء شده است و قرآن كريم به آنها تصريح كرده است. روشن ترين آن امتحانات داستان سربريدن فرزندش اسماعيل است كه قرآن كريم آنرا چنين بيان مي كند:

« - پسرم ! در خواب مي بينم كه من به دست خودم تورا ذبح مي كنم... دراين واقعه ترا چه نظري است؟

اسماعيل جواب داد:

- اي پدر به هرچه مأموريت يافته اي انجام بده !

كه انشاء الله مرا شكيبا خواهي يافت !

پس چون هردو تسليم امر حق گشتند،

و اورا براي كشتن به رو درافكند،

درآن حال كه كارد به گلويش كشيد،

خطاب كرديم :

- اي ابراهيم ! تو مأموريت عالم رؤيا يت را انجام دادي،

كارد از گلويش بردار ! كه ما نيكوكاران را چنين پاداش مي دهيم !

اين ابتلاء همان امتحاني است كه حقيقت حال اهل ايمان را روشن مي كند…! »

همانگونه كه در مباحث قبلي گفته شد اين قضيه در دوران پيري ابراهيم "ع" اتفاق افتاده است. خداوند، طبق نقل صريح قرآن، اسماعيل و اسحق را در زمان پيري به ابراهيم "ع" ارزاني داشته بود.

با اينكه در آية مورد بحث، امتحان ابراهيم را به وسيلة " كلمات" دانسته است ولي اين بدان جهت است كه الفاظ وظايف عملي براي آن جناب معين و از عهد و پيمانها و دستورالعمل ها حكايت مي كرده است، لذا امتحان فقط با برنامه هاي عملي صورت مي گيرد، و عمل است كه صفات دروني انسان را ظاهر مي سازد، نه گفتار !

ص:78

مراد به " كلمات" در آية مورد بحث، همان قضايائي است كه ابراهيم "ع" با آنها آزمايش شد، و عهدهائي است الهي كه وفاي بدانها را از او خواسته بودند: مانند قضية كواكب، بت ها، آتش، هجرت، قرباني فرزند و ….

اگر در آية موردبحث، نامي از اين امتحانات نبرده است، براي اي_ن بوده كه نيازي به ذكر آنها نداشته، بلكه همين كه فرمود: " چون از آن امتحانات پيروز درآمدي ما تورا امام خواهيم كرد!" مي فهماند كه آن امور، اموري بوده كه لياقت آن جناب را براي مقام امامت اثبات مي كرده است، چون امامت را مترتب برآن امور كرده است.

پس اين صحنه ها كه برشمرديم، همان " كلمات" بوده است .

(1)

ص:79

-« گفت حق اين است كه . . . و حق مي گويم ! »

-« تنها گفتار ما به چيزي كه بخواهيم ايجاد كنيم، اين است كه به آن مي گوئيم:

-باش ! و آن چيز موجود شود ! »

در همة موارد بالا، منظور از لفظ " كلمه" قول و سخن است، به اين عنايت كه كار " ق___ول" را مي كند، چون قول عبارت است از اينكه گوينده آنچه را مي خواهد به شنونده اعلام بدارد، يا به او خبر بدهد، ويا از او بخواهد.

به همين جهت بسيار مي شود كه در كلام خداي تعالي " كلمه" يا "كلمات" به وصف " تمام" توصيف مي شود، مانند:

- « كلمة پروردگارت از درستي و عدل " تم___ام" شد، هيچ كس نيست كه كلمات اورا دگرگونه سازد! »

-« كلمة حسناي پروردگارت بر بني اسرائيل " تمام" شد ! »

گويا كلمه وقتي از گوينده اش صادر مي شود هنوز تمام نيست، و وقتي تمام مي شودكه لباس عمل بپوشد، آنوقت است كه " تمام" و " صدق" مي شود.

در مورد حضرت ابراهيم عليه السلام، وقتي فرمود:

« چون ابراهيم را پروردگارش با كلماتي بيازمود،

و او به حد كام_ل آن امتحانات را تمام كرد. . . .»

منظور از " كلمات" قضايائي است كه ابراهيم با آنها آزمايش شد و عهدهائي است الهي، كه وفاي بدانها را از او خواسته بودند، مانند: قضية كواكب، بت ها، آتش، هجرت، قرباني اسماعيل و …. پس اين صحنه ها كه برشمرديم، همان " كلمات" بوده اند .

و اما " تمام كردن كلمات " به چه معناست؟

ص:80

اگر از لحاظ ابراهيم تفسير كنيم، معنايش اين مي شود كه:

-ابراهيم آن كلمات را تمام كرد، يعني آنچه را كه خدا از او مي خواست، انجام داد و امتثال نمود .

و اگر از لحاظ خداي تعالي تفسير كنيم، معنايش اين مي شود كه:

-خدا كلمات را تمام كرد، يعني توفيق را شامل حال ابراهيم كرد و مساعدتش فرمود تا همانطور كه او مي خواست دستورش را عمل كند .

(1)

ص:81

هائي كه براي آزمايش آنها پيش آمده، تا مقام عبوديت و پاية بندگي آنها روشن شود، " صبر" مي كنند، در حالي كه قبل از آن پيش آمدها، داراي "يقين" هم هستند.

اين همان يقيني است كه در آية فوق نتيجة مشاهدة ملكوت آسمانها و زمين معرفي كرده است .

(1)

ص:82

« به ياد آر آن زمان را كه ابراهيم گفت:

- پروردگارا ! نشانم بده چگونه مردگان را زنده مي كني؟

فرمود: - مگر ايمان نداري ؟!

عرضه داشت: - بله، ولي مي خواهم قلبم آرامش يابد!

فرمود:

- پس، چهار مرغ بگير و قطعه قطعه كن، و هر قسمتي از آن را بر سر

كوهي بگذار، و آنگاه يكي يكي را صدا بزن، خواهي ديد كه با شتاب نزد تو مي آيند، و بدان كه خدا مقتدري شكست ناپذير و خدائي محكم كار است ! »

پس اين قصه آن طور كه در ابتداء به نظر مي رسد، يك داستان ساده نيست، و اگر به اين سادگي ها بود كافي بود خود خداي تعالي مرده اي را، هرچه باشد، مرغ يا حيواني ديگر، پيش روي ابراهيم "ع" زنده كند، ولي ملاحظه مي كنيد كه خصوصيات و قيود خاصي به شرح زير درآن گنجانيده شده است:

1-مرده اي كه مي خواهد زنده كند " مرغ" باشد،

2-مرغ خاص و به عدد خاص باشد،

3-مرغ ها زنده باشند،

4-ابراهيم شخصاً آنهارا بكشد،

5-خودش آنهارا به هم مخلوط كند، به طوري كه اجزاء بدن آنها بهم آميخته گردد،

6-گوشت هاي درهم شده را چهار قسمت كند،

7-هرقسمتي را در محلي دور از قسمتهاي ديگر بگذارد، مثلاً هريك را بر قلة كوهي بگذارد،

8-عمل زنده كردن به دست خود ابراهيم "ع" انجام شود، يعني به دست كسي كه درخواست كرده است،

9-با دعوت و دعاي ابراهيم آنها زنده شوند،

10- هر چهار مرغ نزد ابراهيم "ع" حاضر شوند!

اين خصوصيات ارتباطي با سؤال ابراهيم"ع" دارد. در درخواست ابراهيم " ع" دو موضوع وجود داشت:

1-آن جناب خواسته است " احياء" را بدان جهت كه فعل خداي سبحان است مشاهده كند نه بدان جهت كه وصف اجزاء ماده است كه مي خواهد حامل

ص:83

حيات شود. لذا اقتضا داشت اين امر به دست خود او اجرا شود، لذا فرمود:

- چهار مرغ بگير ! و به دست خود ذبح كن!

و هرقسمتي را بر سر كوهي بگذار ! سپس آنهارا بخوان …!

در اينجا ، خداي تعالي دويدن مرغان به سوي ابراهيم را كه همان " زنده شدن" مرغان است مربوط به دعوت ابراهيم كرد.

پس معلوم مي شود آن سببي كه حيات را به مرده اي كه قرار است زنده شود، افاضه مي كند همان "دعوت" ابراهيم است.

با اينكه ما مي دانيم هيچ احيائي بدون امر خداي تعالي نيست پس معلوم مي شود " دعوت" ابراهيم به " امر" خدا به نحوي متصل به امر خدا بوده است كه زنده شدن مرغان گوئي هم از ناحية امر خدا بوده و هم از ناحية دعوت او ... و اينجا بود كه ابراهيم عليه السلام كيفيت زنده شدن مرغان يعني " افاضة حيات" از "امرخدا" به آن مردگان را مشاهده كرد.

و اگر " دعوت" ابراهيم متصل به " ام__ر خدا" يعني آن امر " كن " كه بخواهد چيزي را ايجاد كند مي فرمايد: " كن !" نبود و گفتار او مانند گفتار ما بود و به امر خدا اتصال نداشت، خود او نيز مثل ما مي شد و هزار بار هم به چيزي مي گفت " كن" چيزي موجود نمي شد!

2-خصوصيت دوم موضوع مربوط مي شود به تعداد و كثرت مردگان.

يعني وقتي جسد هاي متعددي بپوسند و اجزايشان متلاشي شود و كسي نفهمد اين خاك از آن چه مرده اي است و همه در ظلمت فنا گم گشته باشند كه نه در خارج خبري از آنها باقي باشد و نه در ذهن ها . . . با چنين وضعي چگونه قدرت زنده كننده به يك يك آنها جداگانه احاطه پيدا مي كند در حالي كه محاطي باقي نمانده تا كسي بدان احاطه پيدا كند ؟

خداي تعالي وقتي موجودي از موجودات جاندار را ايجاد مي كند و يا زندگي را دوباره به اجزاء ماده مرده آن برمي گرداند، ايجادش نخست به روح صاحب حيات آن تعلق مي گيرد و آنگاه به تبع آن البته اجزاء مادي آن نيز موجود مي شود وهمان روابطي را كه قبلاً بين اجزاء بود مجدداً برقرار مي گردد، چون آن روابط نزد خدا محفوظ است، و اين مائيم كه احاطه به آن روابط نداريم.

پس تعيُّن جسد به وسيلة تعيُّن روح است. و جسد بلافاصله بعد از تعيُّن روح

ص:84

متعين مي شود، و هيچ چيزي نمي تواند جلوگيرش شود. و به همين فوريت اشاره مي كند آنجا كه مي فرمايد:

« ثُمَّ ادِّعهُنَّ يَأتِيَنَكَ سَعياً - سپس آنهارا بخوان كه باسرعت و بلافاصله بسوي تو مي آيند! »

(1)

ص:85

(1)

ص:86

بوده است، چون تا مدتي غيراز آن جناب فرد ديگري موحد نبوده است.

از امام صادق عليه السلام چنين نقل شده كه :

« روزگاري بود كه در تمام روي زمين جزيك نفر خدارا پرستش نمي كرد و ا گر غير او فرد ديگري بود خداوند در آية: " اِنَّ اِبراهيمَ كانَ اُمَّةً …، " او را هم اضافه مي كرد، پس از مدتي خدا اورا با به دنيا آوردن اسماعيل و اسحق مأنوس نمود و سه نفر شدند. »

كلمة " قانت" به معناي اطاعت و عبادت و يا دوام در آن دو است.

كلمة " حنيف" به معني ميل كردن به وسط و اعتدال و اجتناب از ميل به افراط و تفريط است.

" اجتباء پروردگار" به اين معني است كه پروردگار كسي را خالص براي خود سازد، و از مذهب هاي مختلف جمع آوري اش نمايد. و دليل اجتباي ابراهيم را قرآن مجيد "شكر نعمت" خوانده و فرموده است: " شاكِراً لِاَنعُمِهِ اِجتَباهُ و...." و حقيقت شكر اخلاص در عبوديت است.

قرآن مجيد مي فرمايد:

« به ابراهيم در اين دنيا حسنه اعطاءكرديم و او در آخرت از صالحان است! »

مقصود از " حسنه" در دنيا معيشت نيكوست، و ابراهيم عليه السلام داراي ثروتي فراوان و مروتي عظيم بوده است.

در اينكه ابراهيم عليه السلام را به صفات نامبرده توصيف كرد اشاره به اين است كه صفات نامبرده آثار نيك اين دين حنيف است، و اگر انسان به اين دين درآيد، اورا به تدريج به راهي مي اندازد كه ابراهيم عليه السلام را بدان انداخت.

و در آخر سوره مي فرمايد: « - اي رسول خدا ! به تو وحي كرديم كه آئين معتدل ابراهيم را پيروي كن كه او از مشركان نبود! »

ص:87

(1)

ص:88

و خداوند تمام انسانها در تمام ادوار تاريخ و تمام پيروان همة انبياء را به پيروي از اسلام و كيش و ملت ابراهيم دستور مي دهد و اعراض از ملت و كيش ابراهيم را از حماقت نفس مي شمارد و ناشي از تشخيص ندادن اموري كه نافع به حال نفس است و از اموري كه مضر به حال آن است. اين همان آيه اي است كه روايت مشهور دربارة عقل از آن استفاده شده است، آنجا كه مي فرمايد:

«انّ العقل ماعبد به الرحمن – عقل چيزي است كه با آن خداي رحم_ن عبادت مي شود! »

خداوند فرموده:

« كسي از كيش ابراهيم روگردان است كه خود را دچار حماقت كرده و فهم خدادادي را از دست داده است، با اينكه ما او را در دنيا برگزيديم و او در آخرت از صالحان است !

آن زمانش را بياد آر كه پروردگارش به وي گفت: اسلام بياور! گفت:

- من تسليم رب العالمينم ! »

1- خداي تعالي وقتي اين قسمت از تاريخ ابراهيم عليه السلام را براي پيامبر اسلام حكايت مي كند، مي فرمايد: « چون پروردگارش به او گفت: - اسلام بياور…! » اين ترتيب بيان مي رساند آنچه گفته از اسراري بوده كه جاي گفتگويش مقام انس خلوت بود.

اما در جوابي كه ابراهيم عليه السلام داد ( با تمام آزادي در گفتگو كه عبارت بالا از آن پرده برمي دارد،) از لحن آن پيداست كه تواضع بندگي خودرا حفظ كرد و ادب حضور را مراعات نمود و خودرا مختص به مقام قرب و متشرف به حظيرة انس حساب نكرد بلكه ادب بندگي و ذليلي و مربوبي خود را در برابر كسي كه عالميان در برابرش تسليمند، حفظ نمود و نگفت: " من تسليم توام !" بلكه عرض كرد: " من تسليم آنم كه همة عالم مربوب و تسليم اويند! "

2- جملة « اِذقالَ رَب_ُّهُ : اَسلِمْ ! قالَ: اَسلَمتُ لِرَبُّ الْعالَمينَ …!» ظاهر در اين است كه امر" اسلم" امر تشريعي است و ابراهيم عليه السلام دعوت پروردگار خودرا اجابت نمود و به اختيار تسليم خدا گرديد، و اين امر، امر تكويني نبود، يعني اسلام در اين مرحله اسلام خدادادي نبود!

ص:84

اين هم مسلم است كه امر نامبرده از اوامري بوده كه در ابتداء كار ابراهيم متوجه او شده است. چون يك بارهم ابراهيم"ع" در اواخر عمرش از خداي تعالي براي خودش و فرزندش اسماعيل تقاضاي اسلام كرد، و آن زماني بود كه بناي كعبه را تمام كردند. اما در اين مرحله چيزي را تقاضا كرد كه به اختيار خود او نبود و كسي نمي تواند با اختيار خود آن قسم از اسلام را تحصيل كند كه ابراهيم نبي و رسول و خليل و امام، درخواست آنرا مي كند. معلوم مي شود اسلام درخواستي او در اين مرحله يك امر خدادادي است و موهبتي است كه از طرف خدا افاضه مي شود و خواست انسان در به دست آوردن آن دخالتي ندارد!

( شرح مراتب اسلام و ايمان در مبحثي جداگانه بيان شده است .)

3- گزينش و اصطفاي ابراهيم نيز ضمن اين آيات نقل شده است.

" اصطفاء" بمعناي گرفتن چكيده و خالص هر چيز است. اين كلمه وقتي با مقامات ولايت ملاحظه شود منطبق بر خلوص عبادت مي شود. اصطفاء در اين مقام اين است كه بنده در تمامي شئونش بر مقتضاي مملوكيت خود رفتار كند يعني براي پروردگارش تسليم محض باشد. اين معنا با همان عمل به دين در جميع شئون تحقق مي يابد. خداوند دين را هم همان تسليم خدا شدن معرفي كرده است: اِنَّ الدّين عِندَاللهِ الاِسلام !

اصطفاء و گزينش ابراهيم نيز در همان تاريخي صورت گرفت كه فرمود:

اسلام آور! گفت: تسليم رب العالمين هستم !

(1)

ص:90

مي گردد، و اسحق فرزند ابراهيم "ع" است.

يكي ديگر دين "نصرانيت" است كه منتهي مي شود به حضرت عيسي بن مريم عليه السلام، و نسب عيسي بن مريم به ابراهيم مي رسد.

و همچنين دين " اسلام" كه از جملة اديان توحيدي است، چه اين دين مبين منسوب به رسول الله محم__د بن عب___دالله "ص" است، و نسب آن جناب نيز به اسماعيل ذبيح فرزند ابراهيم خليل الله "ع" منتهي مي شود.

پس، مي توان گفت دين توحيد در دنيا از آثار و بركات آن بزرگوار است. علاوه بر اصل توحيد، برخي از فروعات ديني نيز از آن جناب به يادگار مانده است، مانند:

نماز، زكات، حج، مباح شمردن گوشت چهارپايان،

تبري جستن از دشمنان خدا، تحيت گفتن به " سلام"،

احكام دهگانة مربوط به طهارت و نظافت:

( كه پنج حكم آن مربوط به سر، و پنج حكم ديگرش مربوط به ساير اعضاي بدن است،

كه پنج حكم مربوط به سر عبارتند از:

گرفتن آبخور سبيل، گذاشتن ريش، بافتن گيسوان، مسواك كردن و خلال نمودن دندان.

و پنج حكم مربوط به ساير اعضاء عبارتند از:

تراشيدن و برطرف كردن مو از بدن،

ختنه كردن، ناخن گرفتن، غسل جنابت و شستشوي با آب.)

مي توان گفت آنچه سنت پسنديده، چه اعتقادي و چه عملي، كه در جامعة بشري يافت مي شود همه و همه از آثار نبوت انبياء عليهم السلام است، كه يكي از بزرگان اين سلسلة جليله ابراهيم خليل الله عليه السلام است.

ابراهيم"ع" حق بزرگي به گردن بشريت دارد، حال چه اين كه بشر بداند يا نداند !!

ص:91

(1)

ص:92

صلاحشان در مرتبه اي بالاتر از صلاح خود اوست، پس منظورشان همان جناب است!

(1)

ص:93

(1)

ص:94

كلمة " اِنَّ " و " اَنَّهُ " آمده، كه تمام 17 آيه است.

آن معنا و مطلبي كه در صحف آن دو بزرگوار بود، اول اين بوده كه هيچ انساني گناه انسان ديگر را تحمل نمي كند، يعني نفس هيچ كس به گناهي كه ديگري كرده آلوده نمي شود، و قهراً هيچ كس هم به گناهي كه ديگري كرده عقوبت و مؤآخذه نمي شود.

ص:95

اين آيه از نظر معني قريب آية ديگري است كه مي فرمايد:

« روزي كه هر انساني آنچه از خير و شر كرده حاضر مي بيند.»

و آية شريفه اي كه مي فرمايد:

« امروز است كه مردم گروه گروه از گورها بيرون مي شوند

تا اعمالشان نشانشان داده شود،

و هركس كه به وزن يك ذره عمل خيري كرده باشد آن را مي بيند

و هركس كه به سنگيني يك ذره شري كرده باشد آن را مي بيند. »

(آل عمران 30 و زلزال 8)

و اگر ديدن را به صورت صيغة مجهول آورده، خالي از اين اشاره نيست كه در قيامت كساني هستند كه اعمالي به ايشان ارائه مي شود كه خودشان آن اعمال را انجام نداده اند!

ص:96

انتها در هر چيز مي شود: يكي انتها از حيث آغاز خلقت، كه وقتي دربارة خلقت هر چيز به عقب برگرديم به خداي تعالي منتهي مي شويم، و ديگر از حيث معاد، كه وقتي از طرف آينده پيش برويم خواهيم ديد كه تمامي موجودات دوباره به سوي او محشور مي شوند.

دوازده آيه بعدي مواردي از منتهي شدن خلقت و تدبير به خداي سبحان را بر مي شمارد. سياق در همة اين آيات سياق انحصار است، و مي فهماند كه ربوبيت منحصر در خداي تعالي است و براي او شريكي در ربوبيت نيست، و اين انحصار منافات با وساطت اسباب طبيعي ويا غير طبيعي درآن امور ندارد :

و اينكه اوست بخنداند و بگرياند،

و اينكه اوست بميراند و زنده گرداند،

و اينكه دو جنس نر و ماده را او بيافريد:

از نطفه اي كه در رحم ريخته شود،

و اينكه بر اوست آفرينش ديگر،

و اينكه اوست بي نياز مي كند و خواسته دهد،

و اينكه اوست آفريدگار ستاره "شعري"

و اوست كه " عاد" نخستين را هلاك كرد،

و " ثمود" را، و كسي از آنها باقي نگذاشت،

و هلاك كرد قوم نوح را پيش از آنها،

و بي گمان آنها ستمگارتروگردنكش تر بودند!

و شهرهاي " مؤتفكه" را نگونسار كرد،

و پوشانيد آنهارا آنچه پوشانيد،

پس به كدام يك از نعمت هاي پروردگارت شك مي كني؟

در مطلب اخري فرمود: وقتي خداي تعالي همان كسي باشد كه اين نظام بديع را پديد آورده و اين عالم را ايجاد كرده و تدبير نموده، و در انسان ها خنده و گريه و مرگ و

ص:97

حيات و هلاكت قرار داده است، ديگر به كدام يك از نعمت هاي پروردگارت خود را مردد جلوه مي دهي، ودر كدامش شك مي كني ؟

(1)

ص:98

حقيقت همان است كه گفتيم : كه رستگاري در تزكي و ياد پروردگار است ولكن شما انسانها در پي پاك شدن نيستيد و بر اساس دعوتي كه طبع بشري شما دارد شما را به تعلق تام به دنيا و اشتغال به تعمير آن و ترجيح آن بر زندگي آخرت مي خواند.

- ولي زندگي آخرت باقي تر و بهتر است !

آنچه گفته شد در صحف اولي هم گفته شده است،

در صحف ابراهيم و موسي!

(1)

ص:99

5- نهي از ظلم :

در سورة " انعام" قرآن كريم نهي از هر ظلم و هر عمل مخالف با فطرت را از ابراهيم "ع" نقل كرده است.

6- سلام دادن :

قرآن مجيد در سورة "مريم" و سورة "هود" مسئلة تحيت به سلام را از احكام شريعت ابراهيم شمرده است.

در اخبار وارد شده كه آن طهارت و نظافتي را كه ابراهيم"ع" در ميان امت خود جعل و تشريع كرده و در سورة "حج" به آن اشاره شده، عبارت از همان " حنيفيت" معروف و احكام دهگانه بوده كه پنج حكم آن مربوط به سر و پنج حكم ديگر مربوط به ساير اعضاي بدن است، و ازآن جمله"ختنه" مي باشد.

( شرح كامل احكام دهگانه در فصل هاي پيشين همين بخش ذكر شده است.)

ص:100

(1)

ص:101

6- خداوند اورا « خليل » خود خواند. ( نساء 125)

7- خداوند رحمت و بركات خود را براو و اهل بيت او ارزاني داشته و اورا به وفاداري ستوده بود.

( نجم 37)

8- او را به وصف « حليم و اوّاه و منيب » توصيف كرد. ( هود 73تا75)

9- و نيز اورا مدح كرده به اينكه ابراهيم خود امتي خداپرست و حنيف بود و هرگز شرك نورزيد و همواره شكرگزار نعمت هاي خدا بود؛ و همچنين مدح كرد به اينكه اورا برگزيد و به راه راست هدايت نمود، و اورا اجر دنيوي داد و او در آخرت از صالحين است ! (نحل 120 تا 122)

10- ابراهيم عليه السلام پيغمبري « صِدّيق » بود. ( مريم 41)

11- قرآن مجيد اورا از بندگان مؤمن و از نيكوكاران شمرده و به ا و سلام كرده است ! ( صافات 83تا111)

12- اورا از كساني دانسته كه صاحبان « ايدي و الابصار» هستند، وخداوند با ياد قيامت خالصشان كرده است. ( ص 45تا46)

13- خداوند اورا « امام » قرار داد. ( بقره 124)

14- خداوند اورا يكي از پنج پيامبري دانسته كه « اولوا العزم » و صاحب كتاب و شريعت بودند.

( احزاب 7 و شوري 13 و اعلي 18-19)

15- خداوند اورا « علم و حكمت و كتاب و ملك و هدايت » ارزاني داشته، و هدايت اورا در نسل و اعقاب او « كلمة باقيه » قرار داد. ( نساء 41و انعام 74 تا90 و زخرف 28)

16-خداوند نبوت و كتاب را در ذرية او گذاشت. ( حديد 26)

و براي او در آيندگان نشان صدق - نام نيك - قرار داد. ( شعراء 84 مريم 50)

اين بود فهرست آن مناصب الهي و مقامات عبوديتي كه خداوند به ابراهيم"ع" ارزاني داشته و در قرآن از آن اسم برده است.

قرآن كريم فضايل وكرامات هيچ يك از انبياء كرام را به اين تفصيل ذكر نفرموده است.

ص:102

قرآن كريم به منظور حفظ شخصيت و حيات ابراهيم عليه السلام دين قويم ما را هم اسلام ناميد و آنرا به ابراهيم عليه السلام نسبت داد و فرمود:

« مِلَّةَ اَبيكُم اِبراهيمَ هُوَ سَمّيكُمُ الْمُسلِمينَ مِن قَبلُ…! »

« اين دين، دين پدر شما ابراهيم است، و او بود كه شما را از قبل مسلمان ناميد….» (حج78)

و نيز فرموده:

« بگو ! پروردگار من مرا به راه راست هدايت نمود، ديني است قويم، و ملت و كيش معتدل ابراهيم، كه او از مشركان نبود! »

خداوند كعبه اي را كه آن جناب ساخت بيت الحرام و قبلة عالميان قرار داده و براي زيارت آن مناسك حج را تشريع فرمود تا بدين وسيله ياد مهاجرت اورا به اين ديار و جادادن همسر و فرزندش را در آنجا و خاطرة ذبح اسماعيل و توجهات به خدايش و آزار و محنت هائي را كه در راه خدا ديد، زنده نگاه بدارد!

(1)

ص:103

و اورا بر سايرين برتري داديم. »

ص:104

شرافت و ارج كيش حنيف ابراهيم است كه به خاطر شرافت آن كيش، ابراهيم به مقام "خلت"مشرف گرديد.(1)

مقام امامت ابراهيم "ع" را آية زير تأئيد مي كند:

« اِنّي جاعِلُكَ للنّاسِ اِماماً ! »

همانگونه كه قبلاً بحث شد زمان و تاريخ اين گزينش الهي در اواخر عمر آن حضرت بوده است.

(2)

ص:105

كرده است!

در روايات اسلامي از حضرت امام رضا عليه السلام نقل شده كه فرمود:

" شنيدم از پدرم كه از پدر خود حديث مي كرد و مي فرمود:

- خدا از آن جهت ابراهيم را " خليل" ناميده كه هيچ كس را رد نكرد و از احدي جز خدا چيزي سؤال ننمود! "

روايت بالا صحيح ترين روايتي است كه دربارة نامگذاري حضرت ابراهيم عليه السلام به " خليل" وارد شده است، چون اين روايت با معني لفظ " خليل" يعني " حاجت" موافق است. " خليل" يعني دوست صميمي شما آن كسي است كه حوايجش را به شما مي گويد.

(1)

ص:106

(1)

ص:107

شرح زندگي آن جناب را استنباط كرد.

(1)

(2)

ص:108

« و عمل به نيكي ها و اقامة نماز و دادن زك____ات را به ايشان وحي كرديم، و ايشان مارا عب___ادت مي كردند،» كه مربوط به يافتن راه سداد وهدايت به سوي صلاح درمقام عمل است.

اين كه آن جناب از پروردگار متعالش درخواست كرد به صالحينش ملحق سازد، خود از لوازم درخواست موهبت حكم، و از فروعي است كه بر حكم مترتب مي شود. پس معناي كلام آن جناب اين است كه:

-پروردگارا نخست موهبت حكم به من ارزاني دار،

و سپس اثر آن را كه اصلاح ذاتي است در من تكميل كن!

ظاهر اينكه درخواست كرد تا – لسان صدق را برايش در آخرين قرار دهد - اين است كه خداي تعالي در قرون آخر فرزندي به او دهد كه زبان صدق او باشد، يعني لساني باشد مانند لسان خودش، كه منويات اورا بگويد، همانطور كه زبان خود او از منوياتش سخن مي گويد. خلاصه برگشت معنا به اين است كه –

خداوند در قرون آخر الزمان كسي را مبعوث كند كه

به دعوت وي قيام نمايد، و مردم را به كيش و ملت او كه همان

دين توحيد است، دعوت كند.

از اينكه آن جناب از پروردگار خود مسئلت نمود تا اورا در روز قيامت خوار نگرداند، فهميده مي شود كه در آن روز هر انساني محتاج به ياري خداست، و بنية ضعيف بشري تاب مقاومت در برابر هول و هراس هائي كه آن روز با آنها مواجه مي شود، ندارد، مگر آن كه خدا اورا ياري و تأئيد كند!

(1)

ص:109

به خدايان دروغين آنها و معرفي رب العالمين، به يك باره مجادله را رها كرده و روي خود را متوجه درگاه پاك سبحاني ساخته و ظريف ترين احساسات خود را در رفيع ترين كلمات ريخته، و چيزهائي از پروردگار خود درخواست كرده است كه هر عبارت آن تأثيرات عميق و تاريخي در زندگي بشر در مسير همه قرون و اعصار داشته است.

موقعيت زماني اين دعا نشان مي دهد كه او در اوايل ورود خود به جامعه آن روز اين دعا را كرده است، و موقعي بوده كه هنوز از ايمان پدرش مأيوس نگشته بود، ودرضمن مباحثاتي كه با قوم خودداشت شروع به معرفي پروردگارش و سپس دعا درحق پدرش و خودش كرده و چنين گفته است:

« هيچ متوجه هستيد كه چه چيزها مي پرستيد؟

شما و پدران پيشين تان؟

من همة آن معبود ها را دشمن مي دارم مگر پروردگار عالميان را،

پروردگاري كه مرا آفريد و هدايتم مي كند،

پروردگاري كه غذا و آبم مي دهد،

وقتي بيمار مي شوم شفايم مي بخشد،

پروردگاري كه اميدوارم خطاياي مرا در روز جزا ببخشد!

پروردگارا !

مرا حكمي ببخشاي !

مرا به صالحين ملحق كن !

مرا در آيندگان نام نيك و ذكر جميل عطا فرما !

مرا از وارثان بهشت نعيم قرار ده!

و پدر مرا بيامرز، كه او از گمراهان بوده !

و مرا در روزي كه همه مبعوث مي شوند رسوا مساز! » ( شعراء 97)

از لحاظ ادب و شيوه اي كه در اين دعا به كار برده شده مشاهده مي شود كه ابراهيم "ع" ابتداء پروردگار خود را ثناي جميلي مي كند. اين ادب عبوديت است كه

ص:110

اقتضا مي كند در دعا بايد نخست ثناي پروردگار را گفت.

اين ثنا ، اولين ثناي مفصلي است كه خداوند از ابراهيم "ع" حكايت مي كند. ثناهاي قبلي او كوتاه بودند و در قرآن مجيد درچند جا نقل شده اند.

« من روي خودرا متوجه درگاه كسي كردم

كه آسمان ها و زمين را آفريده است! » ( انعام 79)

« از پروردگارم براي تو (پدر) طلب مغفرت خواهم كرد،

كه او بامن مهربان است! » ( مريم 47)

وقتي شيوة اين دعا را تحليل بكنيم مي بينيم درآن چنين ادبي را به كار برده كه عنايت پروردگار خودرا از ابتداي خلقتش تا وقتي كه به سوي او بازگشت مي كند درآن گنجانده است و خود را در برابر او فقير و محتاج دانسته و دربارة پروردگارش جز غنا و جود محض چيزي نگفته است. خود را بندة ذليلي دانسته كه قادر بر هيچ چيز نيست، بلكه مقدرات الهي اورا در ادوار خلقتش ازحالي به حالي برمي گرداند. طعام، شراب و بهبودي از مرض مي دهد، مي ميراند و زنده مي كند، و بندگان را براي پاداش روز جزا حاضر مي سازد، و او (ابراهيم) جز اطاعت محض و طمع در غفران گناه، چيزي نيست!

ادب ديگري را كه مراعات كرده اين است كه م___رض را به خود نسبت داده و گفته: " وقتي مريض مي شوم شفايم مي دهد." براي اينكه در اين مقام كه مقام ثناست مناسب نبود مرض را به او نسبت دهد، گرچه مرض هم از حوادث است و از اين نظر بي ارتباط با پروردگار نيست، لكن سياق كلام، سياق بيان حوادث نيست تا هر حادثي را به او نسبت دهد بلكه سياق كلام براي بيان اين معناست كه شفاي از مرض از رحمت و عنايت اوست، از اين نظر مرض را به خود نسبت داد و شفا را به پروردگار خود؛ گويا خواست چنين دعوي كند كه از خداي تعالي جز جميل و زيبائي صادر نمي شود!

آنگاه بعد از ثنا شروع كرد به دعا، و در همين دعايش است كه ادب فوق العاده اي را به كار برده است:

نخست ابتداء كرد به اسم " رب"، ديگر اينكه تنها نعمت هاي حقيقي و پايدار

ص:111

را درخواست كرد. گرانبهاترين نعمت هارا درخواست كرد، و آن عبارت بود از حكم ( شريعت) و پيوستن به صالحين و نام نيك در آيندگان.

او از خداي خويش خواست تا در هر عصري از اعصار آينده كساني را مبعوث كند كه دعوتش را بپا دارد و شريعتش را ترويج كند. در حقيقت معني درخواستش اين است كه شريعتي به ا و بدهد كه تا قيام قيامت باقي باشد. آنگاه وراثت بهشت، آمرزش پدر، و ايمني از رسوائي قيامت را درخواست كرد.

ص:112

امروز دنيا آن را دين توحيد مي شناسد يكي دين يهود است كه پيغمبر آن موسي "ع" است و ديگري دين مسيح است كه پيامبرش عيسي "ع" است، و اين دو بزرگوار هردو از دودمان اسرائيل يعني يعقوبند، و يعقوب فرزند اسحق و او فرزند ابراهيم "ع" است.

و همچنين دين اسلام كه پيغمبر آن حضرت ختمي مرتبت محمد بن عبدالله "ص" است نيز از ذريه اسماعيل فرزند ابراهيم"ع" است!

(1)

ص:113

دعائي كه ابراهيم عليه السلام در حق فرزندان خود فرمود، شامل تمامي فرزنداني مي شود كه از نسل او پديد آيند، و آنها عبارتند از دودمان اسماعيل و اسحق، زيرا كلمة " ابن" در عرب همانطور كه بر فرزند بلافصل اطلاق مي شود، بر فرزندان پشت هاي بعدي نيز اطلاق مي شود. قرآن كريم، ابراهيم عليه السلام را پدر مردم عرب، و يهود زمان رسول خدا "ص" خوانده و فرموده است: « مِلَّةَ اَ بيكُم اِبراهيم ! » و اطلاق بني اسرائيل ( فرزندان يعقوب ) هم بريهوديان عصر نزول قرآن از اين باب است، كه شايد در چهل و چند جاي قرآن اطلاق شده باشد.

وقتي هم اب_راهيم عليه السلام دوري ازبت پرستي را از خدا درخواست مي كرد هم براي خودش و هم براي فرزندان خود به آن معنائي كه گفته شد درخواست كرده است.

ص:114

من، و پدر و مادرم را،

با همة مؤمنان، بيامرز ! »

اين آخرين دعائي است كه ابراهيم "ع" كرده و قرآن كريم از او نقل كرده است، و چقدر شبيه دعائي است كه از نوح "ع" نقل نموده، آنجا كه فرمود:

« پروردگارا !

مرا، و والدينم را، و هركه با ايمان به خانة من در آيد،

و همة مؤمنين و مؤ منات را بيامرز ! »

اين آيه دلالت دارد بر اينكه ابراهيم "ع" فرزند آزر مشرك نبوده است، زيرا در اين آيه براي پدرش طلب مغفرت كرده است، در حالي كه خودش سنين آخر عمر را مي گذراند است، و همو در اوايل عمر بعد از وعده اي كه به آزر داد، از وي بيزاري جسته است.

(1)

ص:115

مرا و فرزندانم را از اينكه پرستش بت ها كنند دور بدار!

-پروردگارا !

بت ها بسياري از مردم را گمراه كرده اند،

پس هركه پيروي من كند او از من است،

وهركه نافرمانيم كند تو بخشنده و مهرباني!

-اي پروردگار ما !

من ذرية خود را در بياباني لم يزرع، در كنار بيت الحرام تو، سكونت دادم،

-اي پروردگار ما !

براي اينكه نماز بخوانند!

پس تو دلهائي از مردم را بسوي ايشان معطوف دار!

و ايشان را از ميوه ها روزي شان فرما!

باشد كه تورا شكر گزارند!

-اي پروردگار ما !

بدرستي، تو مي داني آنچه را كه ما پنهان ميداريم،

و آنچه را آشكار مي سازيم،

آري بر خداي تعالي چيزي در زمين و آسمان پوشيده نيست!

سپاس خداي را كه مرا در سنين پيري، اسماعيل و اسحق را بداد!

پروردگار من محققاً شنواي دعاست!

-پروردگارا !

مرا و ذريه ام را نمازگزار كن!

-اي پروردگار ما !

و دعايم را قبول فرما !

-اي پروردگار ما !

مرا، و پدر و مادرم را، و جميع مؤمنا ن را

در روزي كه حساب برپا مي شود، بيامرز ! » ( ابراهيم 41)

اين دعا را ابراهيم عليه السلام در اواخر عمرش فرموده و در آن اشاره كرده به اينكه:

" در سنين پيري خدا اسماعيل و اسحق را به او داده است،"

ص:116

و در حالي اين دعا را كرده كه شهر مكه ساخته شده بود، به دليل اينكه عرض كرد:

"پروردگارا اين شهر را شهر امني قرار بده!"

كما اينكه در كلام قبلي اش كه قبل از ساخته شدن شهر مكه گفته بود، درخواست شهري امن در آن مكان كرده است:

" اين مكان را شهر امني قرار بده! "

ادبي كه ابراهيم عليه السلام در اين دعا بكار برده يكي اين است كه هر حاجتي از حوائج را كه ذكر كرد چون هم ممكن بود به غرض مشروع درخواست شود و هم به غرض نامشروع، آن جناب غرض مشروع و صحيح خود را در كلام خود ذكر كرده، و با بياني آن را ادا نموده كه هر كسي مي تواند از آن پي ببرد كه وي تا چه اندازه اميد به رحمت پروردگارش در دلش فوران داشته است.

مثلاً، وقتي عرض كرد:

" خدايا مرا و فرزندانم را از اينكه پرستش بتها كنند دور بدار! "

بلافاصله غرض خود را اين طور توجيه كرد كه:

" پروردگارا، به درستي كه آنها گمراه كردند بسياري از مردم را، "

و همچنين بعد از اينكه عرض كرد:

" پروردگارا، اينك كه من ذريه خود را در بياباني لم يزرع در كنار

بيت الحرام تو سكونت دادم… ! "

غرض خود را از اين گفتار اين گونه توجيه فرمود:

" پروردگارا براي اينكه نماز بپا دارند! "

و نيز بعد از آنكه درخواست كرد:

" دلهائي را از مردم به سوي آنان معطوف بدار و از ميوه ها روزيشان فرما ! "

دنبالش غرض خود را چنين بيان كرد:

" باشد كه آنان تورا شكر گزارند! "

ص:117

ادب ديگري كه در كلام خود رعايت كرده اين است كه در رديف هر حاجتي كه خواسته اسمي از اسماء حسناي الهي را از قبيل "غفور" و " رحيم " و " سميع الدعا " به مناسبت آن حاجت ذكر كرده است، و اسم شريف " ربّ " را در تمامي آن حوائج تكرار نموده است، چون ربوبيت خدا واسطة ارتباط بنده با خداي خود و فتح باب در هر دعاست.

ادب ديگر اينكه عرض كرد:

" و هر كس نافرمانيم كند به درستي تو بخشنده و مهرباني ! "

و نفرين به جان آنان نكرد بلكه بعد از ذكر اسمشان دو تا از اسماء الله را كه واسطة شمول نعمت سعادت برهر انساني است، يعني اسم " غفور و رحيم" را ذكر نمود، چون دوستدار نجات امت خود و گسترش جود پروردگار خود بود !

ص:118

ص:119

(1)

ص:120

خدايا اين عمل ناچيز مارا بپذير،

كه تو شنواي دعاي ما، و داناي نيت ما هستي !

آنگاه دعاي خود را چنين ادامه مي دهند:

- اي پروردگار ما !

مارا دو نفر از تسليم شدگان و مسلمانان خودت قرار بده !

و از ذرية ما نيز امتي را مسلمان و تسليم خود فرما !

و دستور مناسك و طريقة عبادت مارا به ما نشان بده !

و برما ببخشاي ! بدرستي كه تو تواب و رحيمي !

- و اي پروردگار ما !

مبعوث فرما در ميان آنان رسولي را از خود آنان،

تا بر آنان از آيات تو بخواند و ايشان را تربيت و تزكيه نمايد،

بدرستي كه تو خود عزيز و حكيمي ! » ( بقره 120)

(1)

ص:121

مهربانتر با دلسوزي هاي " مصنوعي" خود مي خواهند خلوص و صفاي بندگي و علاقه بدان، وتوجه به سوي مقام پروردگار، و داركبريائي را در دل وي مكدر سازند، آن چنان سريع گام برمي دارد كه شيطانها به گردش نمي رسند!

پس در حقيقت، سرگذشت آن جناب وقايعي به ظاهر م__تف_رق است، ك___ه درواقع زنجيروار به هم مي پيوندد، و يك داستان تاريخي درست مي كند، كه اين داستان از سير عبودي ابراهيم حكايت مي كند – سيري كه از بنده اي به سوي خدا آغاز مي گردد، سيري كه سرتاسرش ادب است: ادب در سير، ادب در طلب، ادب در حضور، و ادب در همه مراسم حب و عشق و اخ_لاص! ك_ه آدمي هرق_در بيشتر درآن دقت و تدبر كند، اين آداب را روشن تر و درخشنده تر مي بيند.

در پايان اين راه، از طرف خداي سبحان مأمور مي شود براي مردم "عمل حج" را تشريع كند كه قرآن اين فرمان را چنين حكايت مي كند:

« وَ اَذِّن في النّاسِ بِالْحَجِّ يَأتوُكَ رِجالاً،

وَعَلي كُلِّ ضامِرٍ يَأتينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَميقٍ ! »

- در ميان مردم به حج اعلام كن!

- تا پيادگان و سوارگان بر مركب هاي لاغر،

- از هر ناحيه اي دور بيايند...! (حج 27)

چيزي كه هست، خصوصياتي را كه آن جناب در عمل حج تشريع كرده، براي ما نامعلوم است، ولي اين عمل همچنان در ميان عرب جاهليت يك شعار ديني بود، تا آنكه پيامبر اسلام "ص" مبعوث شد، و احكامي در آن تشريع كرد كه نسبت به آنچه ابراهيم عليه السلام تشريع كرده بود، مخالفتي نداشت، بلكه در حقيقت مكمل آن بود.

اين مطلب را ما از اينجا مي گوئيم كه خداي تعالي به طور كلي " اسلام" و " احكام اسلام" را "ملت ابراهيم" خوانده است:

« ديناً قِيَماً مِلَّةَ اِبراهيمَ حَنيفاً ….

بگو ! پروردگارم مرا به سوي صراط مستقيم هدايت كرده،

ديني استوار كه ملت ابراهيم و معتدل است. »

« شَرَعَ لَكُم مِنَ الدّينِ ما وَصّي بِهِ نوُحاً و ....

ص:122

براي شما از دين همان را تشريع كرد

كه نوح و ابراهيم و موسي و عيسي را نيز بدان سفارش كرده بود،

به اضافة احكامي كه بخصوص به تو وحي كرديم . » ( شوري 13)

و به هر حال آنچه رسول خدا "ص" از مناسك حج تشريع فرمود، يعني احرام بستن از ميقات، و توقف در عرفات، به سر بردن شبي در مشعر، قرباني در مني، سنگ انداختن به سه جمره، سعي ميان صفا و مروه، طواف دور كعبه، و نماز در مقام .... هر يك به يكي از گوشه هاي سفر ابراهيم عليه السلام به مكه اشاره دارد.

اين مناسك، مواقف و مشاهد ابراهيم و خانواده اش را مجسم مي سازد، و به راستي چه مواقفي! وچه مشاهدي ! كه چقدر پاك و الهي بود ! مواقفي كه راهنمايش به سوي آن مواقف، جذبة ربوبيت، و سايق آن ذلت عبوديت بود!

آري، عبادت هائي كه تشريع شده،(كه برهمة تشريع كنندگان آنها بهترين سلام ها باد!) صورتهائي از توجه بزرگاني از انبياء به سوي پروردگارشان است. تمثالهائي است كه مسير انبياء عليهم السلام را از هنگام شروع تا ختم مسير حكايت مي كند، سيري كه آن حضرات به سوي مقام قرب و زلفي داشتند.

« لَقَد كانَ لَكُم في رسوُلِ اللهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ ! »

- براي شما هم در رسول خدا "ص" اقتدائي نيكو بود !

آية فوق مي فهماند، آنچه امت اسلام به عنوان عبادت مي كند، تمثالي از سير پيامبرشان است. و اين خود اصلي است كه در اخباري كه حكمت و اسرار عبادتها را بيان مي كند و علت تشريع آنهارا شرح مي دهد، شواهد بسياري برآن ديده مي شود، كه پژوهشگر بينا مي خواهد تا به آن شواهد وقوف و اطلاع يابد!

(1)

ص:123

« و چون ابراهيم را آن روز كه اين خانه نبود،

درجاي اين خانه جا داديم،

و مقرر داشتيم چيزي را با من شريك مپندارد،

و خانه ام را براي طواف كنندگان و مقيمان و سجده گزاران پاكيزه دارد!

و بدو گفتيم:

- مردم را نداي حج ده !

تا پياده سوي تو آيند،

و سوار بر مركب هاي لاغر شده از دوري راه،

از دره هاي عميق بيايند...! »

در اين آيات آغاز تاريخ معبد شدن كعبه براي مردم را بيان مي كند تا همه بهتر بفهمند كه چطور جلوگيري مردم از عبادت در آن الحاد به ظلم است.

منظور خدا از اينكه بيت را به خود نسبت داد و فرمود: " بيتي" اين است كه بفهماند اين خانه مخصوص عبادت من است.

و آنجا كه فرمود: " پاكيزه دار بيت مرا " يعني خانة مرا براي طواف كنندگان و نمازگزاران و راك_عان و ساجدان تطه_يركن، و آن_را چنان از كث_افات و پليديها پاك كن و به حالتي برگردان كه طبع اولي آن اقتضاي آن حالت را دارد.

تطهير معبد، به همان جهت كه معبد است، اين است كه آنرا از اعمال زشت و پليديها كه ماية فساد عبادت است، پاك كند، و چنين پليدي همان شرك و مظاهر شرك يعني بت هاست.

تطهير خانة خدا، منزه داشتن آن از خصوص پليديهاي معنوي است، و ابراهيم"ع" مأمور شده كه طريقة عبادت را به نحوي كه خالي از قذارت شرك باشد به مردم تعليم دهد، همانطوركه خودش مأمور به چنين عبادتي شده بود.

شايد هم منظور اين باشد كه تطهير آن مطلق از نجاسات و پليديها باشد، چه پليديهاي مادي و چه معنوي، با اينكه معني اول بيشتر با سياق آيه مي سازد.

حاصل تطهير مع__ب__د از رجس و پليديهاي معنوي براي پرستندگان كه از دور و نزديك قص___د آن مي كنند، اين است كه عبادتي براي آنان وضع كند كه خالص براي

ص:124

خدا باشد، و مشوب به شائبة شرك نباشد، در آنجا تنها خدارا بپرستند وچيزي را شريك او نكنند.

در اين آيه اشعاري به اين معني است كه عمده عبادت قاصدان كعبه طواف و نماز و ركوع و سجود است، و نيز اشعاري به اين معني است كه ركوع و سجود مثل دو متلازم هميشه باهمند و هيچوقت از يكديگر جدا نمي شوند.

ص:125

زندگي آدمي را صف___ا مي دهد، و حوائج گوناگون اورا بر مي آورد و نواقص مختلف را برطرف مي سازد، مانند: تجارت و سياست و امارت و تدبير و اقسام رسوم و آداب و سنن و عادات و انواع تعاون ها و كمكهاي اجتماعي و امثال آن. منافع دنيوي حج نيز از اين بابت هاست:

وقتي اقوام و امم مختلفي از مناطق مختلف زمين با همه تفاوتها كه در انساب و الوان و سنن و آداب آنها هست همه در يك جا جمع شوند و سپس يكديگر را بشناسند و معلوم شود كه كلمة همه " واحد" است و آن كلمة" حق" است، و معبود همه يكي است و او خداي عزوجل است، و وجهة همه يكي است و آن كعبه است، اين اتحاد روحي آنها به اتحاد جسمي، و آن" وحدت كلمه"، ايشان را به تشابه در عمل مي كشاند، و اين ازآن مي آموزد و آن ازاين، اين خوبي هاي آن را مي گيرد و آن به كمك اين مي شتابد، در نتيجه جامعه هاي كوچك به صورت يك جامعه بزرگ مبدل مي شود، آن وقت نيروهاي جزئي نيز به نيروي كلي مبدل مي شود كه كوههاي بلند هم در برابرشان تاب مقاومت پيدا نمي كنند.

هيچ راهي به سوي حل مشكلات مانند تعاون نيست و هيچ راهي به سوي تعاون چون تفاهم نيست و هيچ راهي به سوي تفاهم مانند تفاهم ديني نيست!

اما منافع اخروي كه همان وجود و انواع تقرب ها به سوي خداست، تقرب هائي كه عبوديت آدمي را مجسم سازد و اثرش در عمل و گفتار آدمي هويدا گردد:

عمل حج با مناسكي كه دارد، انواع عبادت ها و توجه به خدا را شامل مي شود، چون مشتمل است بر ترك عده اي از لذايذ زندگي و كارهاي دنيوي و كوشش ها براي دنيا، و تحمل مشقتها، و طواف پيرامون خانة او، و نماز و قرباني، و انفاق و روزه و امثال آن.

پس عمل حج با اركان و اجزائي كه دارد يك دورة كامل سير ابراهيم خليل"ع" را در مراحل توحيد و نفي شرك و اخلاص عبوديت مجسم مي سازد.

ص:126

« اولين خانه اي كه براي مردم بنا نهاده شد،

هر آينه آن خانه اي است كه در مكه است،

خانه اي است مبارك، و ماية هدايت عالميان ! » ( آل عمران 96)

امروز قريب چهار هزار سال از عمر اين خانة مبارك مي گذرد، و هنوز معمور و آباد است. درآن روزهائي كه اين آيات نازل مي شد بيش از دوهزار و پانصد سال از عمر كعبه گذشته بود.

ص:127

مورد ابتلاء آن روز بوده و مشركين دربارة تقرب به بت ها و قرباني كردن براي آنها و به نام آنها اصرار مي ورزيدند.

ص:128

نام خدا را در آن حال كه بپا ايستاده ايد بر آنها ياد كنيد،

و چون پهلو به زمين نهادند از گوشت شان بخوريد،

و به فقير و سائل هم بخورانيد،

چنين! حيوانات را به خدمت شما گرفتيم، شايد سپاس داريد!

گوشت قرباني و خون آن به خدا نمي رسد،

ولكن تقوي و پرهيزكاري شما به او مي رسد،

چنين! حيوانات را به خدمت شما گرفتيم

تا خدا را براي هدايتي كه شمارا كرده بزرگ شماريد!

و نيكوكاران را بشارت ده ! »

ممكن است ساده لوحي توهم كند كه خدا از اين قرباني استفاده مي كند و بهره اي از گوشت و يا خون آن عايدش مي شود لذا جواب روشنگر خدا اين است كه: نه! چيزي از اين قرباني ها و گوشت و خون آنها عايد خدا نمي شود، چون خدا منزه است از جسم بودن، و از هر حاجتي، تنها تقواي شما به او مي رسد، آن هم به اين معني كه دارندگان تقوي به او تقرب مي جويند.

اين قرباني ها اثري معنوي براي آورنده اش دارد و آن صفات و آثار معنوي است كه جا دارد كه به خدا برسد، يعني جا دارد كه به سوي خداي تعالي صعود كند، و صاحبش را به خدا نزديك كند، آنقدر نزديك كه ديگر حجابي بين او و خدا نباشد!

(1)

ص:129

خانه را براي طواف كنندگان،

وآنها كه معتكف مي شوند،

و نمازگزاران كه ركوع و سجود مي كنند،

پاك كنند ! »

آنجا كه فرمود: " گفتيم كه از مقام ابراهيم محلي براي نماز بگيريد،" منظور اشاره به ملاك تشريع نماز است. و بهمين جهت نفرمود: " در مقام ابراهيم نماز بخوانيد،" بلكه فرمود: " از مقام ابراهيم محلي براي نماز بگيريد،" پس در اين مقام، صريحاً امر روي نماز نرفته بلكه روي گرفتن محلي براي نماز از مقام ابراهيم، رفته است.

منظور از " تطهير خانه كعبه" اين است كه خانة خدا را براي عبادت كنندگان و طواف كنندگان و نمازگزاران و همچنين براي كساني كه مي خواهند در آنجا اعتكاف كنند، خالص و بلامانع سازند، يا اينكه آن مكان مقدس را از كثافات وپليديها كه در اثر بي مبالاتي مردم در مسجد پيدا مي شود، پاك سازند.

(1)

ص:130

و سپس به سوي عذاب دوزخ، كه بد مصيري است،

روانه شان مي كنم! روانة اضطراري!

آيات فوق، حكايت دعائي است از ابراهيم عليه السلام كه از پروردگارش خواست تا به اهل مكه امنيت و رزق ارزاني بدارد، و خداوند دعايش را مستجاب كرد.

ابراهيم "ع" بعد از آنكه از پروردگار خود امنيت را براي شهر مكه درخواست كرد و سپس براي اهل آن روزي از ميوه ها را خواست، ناگهان متوجه شد كه ممكن است در آينده مردم مكه دو دسته شوند، يك دسته مؤمن، و يك دسته كافر، و اين دعائي كه كرد شامل هردو دسته خواهد شد، لذا عموميت دعاي خودرا مقيد به قيد " ايمان" كرد و گفت:

-خدايا روزي را تنها به مؤمنين از اهل مكه بده !

با اينكه آن جناب مي دانست كه به حكم ناموس زندگي اجتماعي دني___ا، وقتي رزقي به شهري وارد مي شود، ممكن نيست كافران از آن سهم نبرند و بهره مند نشوند، و لكن در عين حال دعاي خود را مختص به مؤمنين كرد تا تبرّي خود را از كفار همه جا رعايت كرده باشد، ولكن جوابي داده شد كه شامل مؤمن و كافر هردو شد.

در اين جواب اين نكته بيان شده كه: از دعاي وي آنچه بر طبق جريان عادي و قانون طبيعت است مستجاب است، و خداوند در استجابت دعايش خرق عادت نمي كند و ظاهر حكم طبيعت را باطل نمي سازد.

منظور ابراهيم اين بود كه كرامت و حرمتي براي شهر مكه كه بيت الله الحرام در آنجاست، از خدا بگيرد، نه براي اهل آن، چون بيت الحرام در سرزميني واقع شده كه كشت و زرع در آن نمي شود، و اگر درخواست ابراهيم"ع" نبود، اين شهر هرگز آباد نمي شد، و اصلاً كسي در آنجا دوام نمي آورد، لذا ابراهيم"ع" خواست تا با دعاي خود شهر مكه را معمور و در نتيجه خانة خدارا آباد كند.

خداوند متعال در جواب خود براي خشنود ساختن ابراهيم"ع" اضافه فرمود كه آنچه تو درخواست كردي كه من با روزي دادن مؤمنين اهل مكه، اين شهر و خانه كعبه را كرامت دهم، مستجاب نمودم، با كرامتي افزونتر!

پس كفاري كه در اين شهر پديد مي آيند، به زندگي مرفه و رزق فراوان خود مغرور نشوند، و خيال نكنند كه نزد خدا كرامتي و حرمتي دارند، بلكه احترام، هرچه هست، از خانه خداست، و من چند صباحي ايشان را بهره مندي از متاع اندك دنيا مي

ص:131

دهم، و آنگاه به سوي آت___ش دوزخ كه بد بازگشتنگاهي است، مضطرشان مي كنم !

(1)

ص:132

« مگر نمي بينيد در روزگاري كه مردم سرزمين هاي اطرافشان به ج____ان هم افتاده و يكديگر را مي كشتند ما سرزمين آنان را حرم امن قرار داديم؟ » ( عنكبوت 67)

معني اش اين است كه مردم آنروز ش__هر آنان را از جهت اينكه در نظرشان مح___ترم بود، متعرض نمي شدند.

خلاصه، غرض ابراهيم اين بود كه در روي زمين براي خدا حرمي باشد كه ذرية او آنجارا منزل گزينند، واين نمي شد مگر به اينكه شهري ساخته شود كه مردم از هر طرف به آنجا روي آورند و آنجا مجتمعي ديني باشد كه تا روز قيامت مردم به قصد سكونت و پناهنده شدن و زيارت رو بدانجا كنند، و لذا از خدا خواست مكه را شهر امني قرار دهد، و چون سرزميني لم يزرع بود، از خدا درخواست كرد ذريه اش را از ميوه ها روزي دهد.

لازمة استجابت اين دعا اين است كه اين شهر از راه توطن و سكونت و زيارت مردم آباد شود. آنگاه وقتي احساس كرد كه اين شرافتي را كه درخواست كرده شامل مؤمن و كافر هردو مي شود لذا دعاي خودرا مقيد كرد به كساني كه ايمان به خدا و روز جزا داشته باشند.

اما اينكه اين دعا در شهري كه فرضاً هم مؤمن و هم كافر يا تنها كافر درآن ساكن است، چطور ممكن است مستجاب شود با اينكه شهري است خشك و لم يزرع ؟ ابراهيم متعرض اين جهات نشد .

و اين نيز از ادب او در مقام دعا بوده زيرا در اين مقام درخواست كننده اگر بخواهد پروردگار خودرا درس دهد كه چگونه و از چه راهي دعايش را مستجاب كند با اينكه پروردگارش عليم و حكيم و قادر به هر چيزي است، و كار او اينطوري است كه هرچه را بخواهد ايجاد كند همينكه بگويد باش، آن چيز موجود مي شود، در حقيقت فضولي كرده و از رسم ادب بيرون شده است .

لكن خداي سبحان چون مي خواست حاجت اب_راهيم را بر طبق سنت جاري كه در اسباب عادي دارد برآورده سازد، و بين مؤمن و كافر در آن فرق نگذارد، از اين جهت دعايش را با قيدي كه در كلام خود آورد مقيد ساخت، و آنگاه مستجاب كرد، و آن قيد اين بود كه فرمود:

« هركه كفر ورزيد مدت قليلي تمتع مي دهم سپس به عذاب آتش دچارش مي سازم كه بد بازگشتنگاهي است ! » ( بقره 126)

ص:133

اين دعا سبب شد حرم الهي تشريع و كعبه مقدس يعني خانة مباركي كه باعث هدايت عالميان است به عنوان نخستين خانة عبادت براي بشر در مكه ساخته شود كه خود يكي از آثار همت بلند و مقدس ابراهيم عليه السلام است، وبا همين اثر بر جميع مسلمين آينده بعد از خود تا روز قيامت منت گذاشت !

(1)

ص:134

خواسته است:

« ياد آر زماني را كه ابراهيم گفت: پروردگارا ! اين شهر را امن گردان!

و من و فرزندانم را از اينكه بتان را عبادت كنيم بركنار دار... ! »

در آيات فوق علاوه بر امنيت شهر مكه، طلب توفيق ازخدا بر اجتناب از بت پرستي، و تمايل دل هاي مردم به سوي اهل مكه، و روزي دادن از ثمرات، برپاداري نماز و آمرزش پدر و مادر را نيز خواسته است.

بنابراين مي توان فهميد كه اين آيات كه حكايت دعاي ابراهيم عليه السلام است، آخرين مطلبي است كه قرآن كريم از كلام و دعاي ابراهيم "ع" نقل مي كند و نيز مي توان جزم كرد براينكه ابراهيم عليه السلام اين دعارا بعد از اسكان اسماعيل و هاجر و جمع شدن قبيلة جرهم، و ساختن خانة كعبه، و پديد آمدن شهري بنام مكه، بدست سكنة آنجا كرده است، و فقرات اين آيات همه دليل و مؤيد اين احتمال است.

ص:135

(1)

ص:136

ص:137

(1)

ص:138

« پروردگارا ! مرا فرزندي از صالحان ببخش ! »

خداوند اورا بشارت داد به اينكه به زودي فرزندي « حليم- بردبار » اورا روزي خواهد كرد و آن فرزند پسر خواهد بود.

در اين آيه اسماعيل را خداوند " حليم" خوانده است و در سورة هود نيز پدرش ابراهيم را " حليم" خوانده بود. و در قرآن كريم هيچ يك از انبياء به وصف " حليم" ستوده نشده اند به جز اين دو بزرگوار .

(1)

ص:139

و ماجراي قرباني كردن اين پسر را نيز در اين آيات متذكر مي شود، وتا آنجا كه ادامه مي دهد:

«... ما نيكوكاران را چنين پاداش مي دهيم،

او از بندگان مؤمن ما بود!

و او را به اسحق بشارت داديم،

كه پيغمبر و در شمار صالحان بود،

و بر او و براسحق بركت داديم

و از نسل آنها اشخاص صالح و اشخاص ستمكار علني خواهند بود.»

بنابراين، در اول آيات بشارت به پسري مي دهد كه اورا به قربانگاه مي برد ، و پس از اينكه به صدق رسيدن رؤياي ابراهيم را بيان مي كند، مجدداً موضوع بشارت تولد اسحق را خاطرنشان مي سازد.

و اين مسئله مورد اتفاق است كه اسماعيل بزرگتر از اسحق بوده، و چند سال جلوتر از اسحق از مادرش هاجر به دنيا آمده است، ولي اسحق از ساره متولد شده است.

(1)

ص:140

ابراهيم نزد خدا شكايت كرد. خداي عزوجل بدو وحي فرست_اد كه زن به منزلة دندة كج است، اگر به همان كجي وي بسازي از او بهره مند مي شوي، و اگر بخواهي راستش كني، اورا خواهي كشت!

آنگاه دستورش داد تا اسماعيل و مادرش را از شام بيرون بياورد.

پرسيد: - پروردگارا كجا ببرم !

فرمود: به حرم من، و امن من،

و اولين بقعه اي كه در زمين خلق كرده ام، و آن سرزمين مكه است!

پس از آن خداي تعالي، جبرئيل را با " براق" برايش نازل كرد، و هاجر و اسماعيل را، و خود ابراهيم را، برآن سواركرد و به راه افتاد.

ابراهيم از هيچ نقطة خوش آب و هوا، و از هيچ زراعت و نخلستاني نمي گذشت، مگراينكه از جبرئيل مي پرسيد:

اينجاست آن محل؟ اينجا بايد پياده شويم؟ جبرئيل مي گفت:

- نه، پيش برو، پيش برو !

همچنان پيش مي راندند تا به سرزمين "مكّه" رسيدند.

ابراهيم، هاجر و اسماعيل را در همين محلي كه خانة خدا درآن ساخته شد، پياده كرد، و چون با "ساره" عهد بسته بود كه خودش پياده نشود تا نزد او برگردد، خودش پياده نشد.

در محلي كه فعلاً چاه زمزم قرار دارد، درختي بود، هاجر عليها السلام پارچه اي كه همراه داشت روي شاخة درخت انداخت تا در زير ساية آن راحت باشد.

همينكه ابراهيم خانواده اش را در آنجا منزل داد و خواست تا به طرف ساره برگردد، هاجر ( كه راستي ايمانش شگفت آور وحيرت انگيز است، ) يك كلمه پرسيد:

- آيا مارا در سرزميني مي گذاري و مي روي كه نه انيسي و نه آبي و نه دانه اي در آن هست؟

ابراهيم گفت:

-خدائي كه مرا به اين عمل فرمان داده،

از هر چيز ديگري شمارا كفايت مي كند!

اين بگفت و راهي شام شد. همينكه به كوه " كداء" (كوهي است درذي طوي) رسي__د نگاهي به عقب ( و درون اين درة خشك ) انداخت و گفت:

ص:141

« - رَبَّناِ اِنّي اَسكَنتُ مِن ذُرِّ يَّتي بِوادٍ غَيرِ ذي ذَرعٍ عِندَ بَيتِكَ الْمُحَرَّمِ .. .! »

« - پروردگارا ! من ذريه ام را در وادي بي آب و گياه جاي دادم،

نزد بيت محترمت.

پروردگارا!

بدين اميد كه نماز بپا دارند!

پس دلهائي از مردم را متمايل به سوي ايشان كن،

و از ميوه ها روزي شان بده !

باشد كه شكرگزارند ! »

اين را بگفت و برفت …

پس همين كه آفتاب طلوع كرد، و پس از ساعتي هوا گرم شد، اسماعيل تشنه گشت. هاجر برخاست و در محلي كه امروز حاجيان " سعي" مي كنند بيامد و بر بلندي " صفا " برآمد، ديد كه در بلندي روبرو چيزي مانند آب برق مي زند، و خيال كرد كه آب است، از صفا پائين آمد، و دوان دوان بدان سو شد تا به " مروه" رسيد، وهمينكه بالاي مروه رفت اسماعيل از نظرش ناپديد گشت. (گويا لمعان سراب مانع ديدش شده بود،) ناچار دوباره به طرف صفا آمد.

و اين عمل را هفت بار تكرار كرد، و در نوبت هفتم وقتي به مروه رسيد، اين بار اسماعيل را ديد، و ديد كه آبي از زير پاي او جريان يافته است !

( خواننده اي كه در سالهاي دور زيارت حج نصيبش شده، و پاي لخت خ_ود را روي سنگهاي تيز بلندي باقيمانده از سنگستان مروه يا صفا گذاشته، مي تواند رنج هفت بار دويدن روي اين سنگهاي خارا را احساس كند و معني حركت هاجر را در آن آتش سوزان بفهمد ! )

ص:142

از وقتي اين آب در سرزمين مكه پيداشد، مرغان هوا و وحوش صحرا به طرف مكه آمد و شد را شروع كردند و آنجارا محل امني براي خود قرار دادند.

از سوي ديگر قوم " جرهم" كه در " ذي المجازعرفات" منزل داشتند متوجه شدند كه مرغان و وحوش به سوي مكه آمد وشد مي كنند. همينكه فهميدند مرغان در آن طرف لانه و مسكن گرفته اند آنهارا تعقيب كردند تا رسيدند به يك زن و يك كودك، كه درآن محل زير درختي منزل كرده اند و فهميدند كه آب به خاطر آن دو تن درآنجا پيدا شده است.

از هاجر پرسيدند: تو كيستي و اينجا چكار مي كني؟ و اين بچه كيست؟

هاجر گفت:

-من كنيز " ابراهيم خليل الرحمان" هستم و اين فرزند اوست كه خدا از من به او ارزاني داشته است و خداي تعالي اورا مأمور كرده تا مارا بدينجا آورد و منزل دهد.

قوم جرهم گفتند:

-آيا به ما اجازه مي دهي كه در نزديكي شما منزل كنيم؟

هاجر گفت: - بايد باشد تا ابراهيم"ع" بيايد.

بعد از سه روز ابراهيم آمد و هاجر عرضه داشت:

-در اين نزديكي مردمي از جرهم سكونت دارند و از شما اجازه مي خواهند دراين سرزمين و نزديك به ما منزل كنند، آيا اجازه شان مي دهي ؟

ابراهيم فرمود: بله ! هاجر به قوم جرهم اطلاع داد و آمدند و نزديك وي منزل كردند و خيمه ها برافراشتند. هاجر و اسماعيل با آنان مأنوس شدند.

بار ديگر كه ابراهيم به ديدن هاجر آمد، جمعيت بسياري درآنجا ديد و سخت خوشحال شد. رفته رفته اسماعيل به راه افتاد، و قوم جرهم هريك نفر ايشان يكي دوتا گوسفند به اسماعيل بخشيده بودند، و هاجر و اسماعيل با همان گوسفندان زندگي مي كردند.

ص:143

-و چون خداي تعالي به ابراهيم دستورداد تا كعبه را بسازد. او نمي دانست كجا بنا كند. جبرئيل را فرستاد تا نقشة خانه را بكشد. ابراهيم شروع به كار كرد. اسماعيل از " ذي طوي" مصالح آورد، و آن جناب خانه را تا نه ذراع بالا برد. مجدداً جبرئيل جاي" حجرالاسود" را مشخص كرد، و ابراهيم سنگي از ديوار بيرون آورد و" حجرالاسود" را درجاي آن قرار داد – همان جائي كه الان هست !

بعد از آن كه خانه ساخته شد، دوتا در برايش درست كرد. يكي به طرف مشرق، و در ديگري طرف مغرب. درب غربي " مستجار" ناميده شد. سقف خانه را با تنة درختان و شاخة " اذخر" بپوشانيد، و هاجر پتوئي كه با خود داشت بر در كعبه بيفكند، و زير آن چادر زندگي كرد.

بعدازآنكه ساختمان خانه تمام شد، ابراهيم واسماعيل عمل" حج"را انجام دادند.

روز هشتم " ذي الحجه" جبرئيل نازل شد و به ابراهيم گفت : به قدر كفايت آب بردار! چون در مني و عرفات آب نبود. بهمين جهت روز هشتم ذي الحجه را روز " ترويه" ناميدند.

پس ابراهيم را از مكه به " مني" برد و شب را در مني به سر بردند، و همان كارها را كه به " آدم" دستور داده بود به ابراهيم نيز دستور داد.

ابراهيم بعد از فراغت از بناي كعبه گفت:

-پروردگارا ! اين شهر را امن و مأمن قرار ده،

و مردمش را - آنها كه ايمان آورده اند –

از ميوه ها روزي بده !

( امام فرمود: ) منظور ابراهيم از ميوه، ميوه هاي دل بود. يعني خدا مردم مكه را محبوب دلها بگرداند تا ساير مردم با آنان انس بورزند و به سوي ايشان بيايند، و مكرر هم بيايند ! »

(1)

ص:144

(1)

ص:145

به اين بوده كه بفهماند، پدرش مأمور به اين امر بوده و به جز اطاعت و انجام آن مأمؤريت چاره اي نداشت .

سپس اسماعيل با عبارت " انشاء الله مرا از صابران خواهي يافت، " در صدد دلجوئي و خشنود كردن پدر برآمد و خواست بگويد: - من از اينكه مرا قرباني مي كني بهيچ وجه اظهار بي تابي نمي كنم. او در پاسخ پدرش جز اين چيزي نگفت كه باعث ناراحتي پدر شود، و از ديدن جسد به خون آغشتة فرزندش به هيجان درآيد، بلكه سخني گفت كه اندوهش پس از ديدن آن منظره كاسته شود. اين كلام خودرا كه يك دنيا صفا در آن بود با قيد " انشاء الله" مقيد كرد تا صفاي بيشتري پيدا كند.

چون با آوردن چنان قيدي معناي كلامش چنين مي شود:

-من اگر گفتم در اين حادثه صبر مي كنم، اتّصافم به اين صفت پسنديده از خودم نيست، و زمام امرم به دست خودم نيست، بلكه هرچه دارم از مواهبي است كه خدا به من ارزاني داشت، و منت هائي است كه خدا بر من نهاده است، و اگر او بخواهد من داراي چنين صبري خواهم شد، و او مي تواند نخواهد، واين صبر را ازمن بگيرد !

ابراهيم و اسماعيل " ع" تسليم امر خدا شدند و به آن رضايت دادند، و ابراهيم فرزندش را به پهلوي پيشاني خواباند . . . اينجا بود كه خدا مي فرمايد:

« ما ندايش داديم كه

اي ابراهيم!

مأموريت را به انجام رساندي!

به تحقيق رؤيا را تصديق كردي! »

با اين عبارت، خداوند با آن رؤيا معاملة رؤياي راست و صادق نمود، يعني: امري كه ما در آن رؤيا به تو كرديم و تو امتثال نمودي براي امتحان تو و تعيين ميزان بندگي تو بود، كه در امتثال چنين امري همين كه آماده شدي آنرا انجام دهي، كافي است، چون همين مقدار از امتثال ميزان بندگي تورا معين مي كند!

خداوند متعال با اشاره به داستان قرباني كردن اسماعيل كه درآن آزمايشي سخت و محنتي دشوار بود، مي فرمايد:

-ما به همين منوال نيكوكاران را جزاء مي دهيم!

ص:146

نخست امتحان هاي به ظاهر شاق و دشوار و در واقع آسان برايشان پيش مي آوريم تا وقتي به شايستگي از امتحان درآمدند، بهترين ج_زاء را ه_م در دنيا و هم درآخرت به ايشان مي دهيم. و اين بدان دليل مي گوئيم كه در داستان ابراهيم به روشني ديدند كه امتحانش صرف امتحان بود، و واقعيت نداشت، ولي همان ظاهر هم بسيار شاق و ناگوار بود.

قرآن مجيد مي فرمايد:

« وَ فَدَيناهُ بِذِبحٍ عَظيم ! – ما فرزندان اورا فداء داديم، به ذبحي عظيم ! »

بنا برروايات اسلامي اين فداء عبارت بود از قوچي كه جبرئيل از ناحية خداي تعالي آورد. مراد به "عظيم" بودن ذبح، بزرگي جثه و يا حرمت خود آن قوچ نيست بلكه مراد همين است كه از ناحية خدا آمد تا به عنوان عوض از اسماعيل قرباني شود، و نيز عظمت آن ذبح اين بودكه خداي تعالي آن را عوض اسماعيل قرار داد.

سپس خداوند مي فرمايد:

« و نام نيكش را در آيندگان حفظ نموديم،

سلام بر ابراهيم !

ما اين چنين نيكوكاران را جزاء مي دهيم!

آري، راستي، او از بندگان مؤمن ما بود،

و ما اورا به " اسحق" بشارت داديم

در حالي كه پيامبري از صالحان باشد،

و بر او بر اسحق بركت نهاديم،

و از ذرية او بعضي نيكوكار بودند،

و بعضي آشكارا به خود ستم كردند !»

ص:147

به حد رشد رسيد و پدرش وقتي در خواب ديد كه اسماعيل را ذبح مي كند، جريان را به او نگفت، و در روزي كه مي خواست اين وحي را عملي كند به او فرمود: همراه خود طنابي و كاردي بردار تا به اتفاق به اين درة كوه برويم و هيزم بياوريم.

پس همين كه به آن درة خلوت كه نامش " درة ثبير" بود رسيدند ابراهيم عليه السلام اورا از دستوري كه خداي تعالي دربارة وي به او داده بود آگاه كرد. اسماعيل گفت: پدرجان با اين طناب دست و پاي مرا ببند تا دست و پا نزنم، و دامن خودرا جمع كن تا خون من آن را نيالايد و مادرم آن خون را نبيند. كارد خودرا نيز تيز كن و به سرعت كارد را بر گلويم بزن تا زودتر راحت شوم، چون مرگ سخت است.

ابراهيم عليه السلام گفت: پسرم راستي چه كمك كار خوبي هستي براي من در اطاعت فرمان خدا !

آنگاه، ابن اسحق دنبال داستان را همچنان نقل مي كند تا مي رسد به اينجا كه ابراهيم عليه السلام خم شد و با كاردي كه به دست داشت خواست تا گلوي فرزند را قطع كند و جبرئيل كارد اورا برگردانيد. از يك سو اسماعيل را از زيردست پدر كنار كشيد و از سوي ديگر از ناحيه درة ثبير قوچ را به جاي اسماعيل قرار داد، و از طرف دست چپ مسجد حنيف صدائي برخاست:

-اي ابراهيم !

رؤياي خودرا تصديق كردي،

و دستورخدا را انجام دادي !

ص:148

داد، ذكر نموده است.

اين تناقض دارد با اينكه ضمن داستانش بيان مي كند:

" هاجر بچه خود را زير درختي انداخت تا جان دادنش را نبيند."

از اين جمله و جملات ديگري كه تورات در بيان اين داستان دارد استفاده مي شود كه اسماعيل در آن وادي كودكي شيرخواره بوده است.

در روايات اسلامي نيز وارد شده كه آن جناب در آن ايام بچه اي شيرخواره بوده است.(1)

تورات، داستان اسماعيل را باكمال بي اعتنائي نقل كرده است.

تنها شرحي از اسحق كه پدر بني اسرائيل است بيان داشته و از اسماعيل جز به پاره اي از مطالب كه ماية توهين و تحقير آن حضرت است، يادي نكرده است. تازه همين مقدار هم كه ياد كرده خالي از تناقض نيست.

يك بار گفته: " خداوند به ابراهيم خطاب كرد كه من نسل تورا از اسحق منشعب مي كنم."

بار ديگر گفته:

" خداوند به وي خطاب كرد كه من نسل تورا از پشت اسماعيل جدا ساخته و به زودي اورا امتي بزرگ قرار مي دهم! "

جاي ديگر اسماعيل را انساني وحشي و ناسازگار با مردم، و موجودي مع___رفي كرده ك_ه مردم از او مي رمي_دند، انس_اني ك_ه از كودكي نشو و نمايش در تيراندازي بوده و اهل خانه و پدر و مادر اورا از خود رانده بودند!!

و بالاخره درجاي ديگر گفته: " خدا با اسماعيل است." (2)

ص:149

(1)

ص:150

همة اينها ادب اورا نسبت به پدر مي رساند.

ادبي هم نسبت به خداي تعالي ب_ه خرج داد، زيرا وع_ده اي كه راجع به تحمل و صبر خود داد به طور قطع و جزم نداد بلكه آن را به مشيت الهي مقيد ساخت، چون مي دانست كه در وعدة صريح و قطعي دادن و آنرا به مشيت الهي مقيد نساختن شائبة استقلال در سببيت است و ساحت مقدس نبوت از اينگونه شائبه ها مبراست.

(1)

ص:151

-وقتي همسرت به خانه آمد سلام مرا به او برسان و بگو:

-عتبة خانه ات را عوض كن!"

اين سفارش را كرد و رفت.

از آن سو، چون اسماعيل به خانه آمد، بوي پدر را احساس كرد، و به همسرش فرمود:

- آيا كسي به خانه آمد؟ گفت:

- آري، پيرمردي داراي شمائلي چنين و چنان آمد!

منظور زن از بيان شمائل آن جناب توهين به ابراهيم و سبك شمردن او بود. اسماعيل پرسيد:

-راستي سفارشي و پيامي نداد؟

زن گفت:

-چرا ؟ به من گفت به شوهرت وقتي آمد سلام برسان وبگو:

-عتبة درخانه ات را عوض كن !

اسماعيل عليه السلام منظور پدر را فهميد و همسر خودرا طلاق گفت، و با زني ديگر ازدواج كرد.

بعد از مدتي كه خدا مي داند، دوباره ابراهيم از ساره اجازه گرفت تا به زيارت اسماعيل بيايد. ساره همچنان اجازه داد به شرطي كه پياده نشود.

ابراهيم عليه السلام حركت كرد و به مكه به در خانة اسماعيل آمد و از همسرش پرسيد:

- شوهرت كجاست؟ گفت:

- رفته است تا شكاري كند، و انشاءالله بزودي برمي گردد،

فعلاً پياده شو ! خدا رحمتت كند!

ابراهيم فرمود:

- آيا چيزي براي پذيرائي من در خانه داري؟

- گفت: بلي !

و بلادرنگ قدحي شير و مقداري گوشت بياورد، و ابراهيم اورا به بركت دعا كرد.

اگر همسر اسماعيل آن روز براي ابراهيم نان و يا گندم و يا خرمائي آورده بود،

ص:152

نتيجة دعاي ابراهيم اين مي شد كه شهر مكه از هرجاي ديگر دنيا داراي گندم و جو و خرماي بيشتري مي شد!

بهرحال همسر اسماعيل به آن جناب گفت:

- پياده شو تا سرت را بشويم !

ولي ابراهيم پياده نشد، لاجرم عروسش اين سنگي را كه فعلاً " مقام ابراهيم" است، بياورد و زير پاي او نهاد، و ابراهيم قدم بر آن سنگ گذاشت، كه تاكنون جاي قدمش در آن سنگ باقي است. آنگاه آب آورد، و سمت راست سر ابراهيم را بشست، سپس مقام را به طرف چپ او برد و سمت چپ سرش را شست، و اثر پاي چپ ابراهيم نيز در سنگ ماند. آنگاه ابراهيم فرمود:

- چون شوهرت به خانه آمد، سلامش برسان و به او بگو:

- حالا درب خانه ات درست شد !

اين بگفت و برفت. پس چون اسماعيل به خانه آمد و بوي پدر را احساس كرد از همسرش پرسيد: آيا كسي به نزدت آمد؟ گفت:

-بلي، پيرمردي زيباتر از هر مرد ديگر، و خوشبوتر از همة مردم، نزدم آمد، و به من چنين و چنان گفت و من نيز به او چنين و چنان گفتم، و سرش را شستم، و اين جاي پاي اوست كه بر روي اين سنگ مانده است!

اسماعيل گفت: - او پدرم ابراهيم بود! »

ص:153

(1)

ص:154

باب است، كه شايد در چهل و چند جاي قرآن اطلاق شده باشد.

وقتي هم ابراهيم عليه السلام دوري از بت پرستي را از خدا درخواست مي كرد هم براي خودش و هم براي فرزندان خود به آن معنائي كه گفته شد درخواست كرده است.

(1)

ص:155

خود معرفي كند ولي نسبت به عاصيان خود سكوت كرده باشد، چون سكوت دلالت صريحي بر نفي ندارد.

3- هرچند به طور صريح براي عاصيان خود طلب مغفرت و رحمت نكرد ولي در عبارت " وَ مَنْ عَصاني فَاِنَّكَ َغفوُرٌ رَحيمٌ ! " ايشان را در معرض مغفرت خدا قرار داد.

در آية " رَبَّنا اِنّي اَسكَنتُ مِنْ ذُرِّيَّتي …!" مراد ابراهيم "ع" از ذريه اش همان اسماعيل و فرزنداني است كه از وي پديد مي آيند، نه اسماعيل به تنهائي، براي اينكه در عبارت " پروردگارا تا نماز بپا دارند، " فعل را جمع آورده است .

(1)

ص:156

و آلش همه از آل ابراهيمند، نه آنكه همرديف آن باشند، پس لابد منظور از " آل ابراهيم" در اين مورد بعض از ذرية طيبة او خواهد بود، نه تمامي آنها !

اكنون ببينيم اين بعض كيانند؟

خداي متعال در مقام مذمت بني اسرائيل مي فرمايد:

« آيا يهوديان بر مردمي كه خدا آنان را به فضل خود برخوردار فرموده، حسد مي برند؟

البته ما بر " آل ابراهيم" كتاب و حكمت فرستاديم

و به آنها ملك و سلطنت عظيمي عطا كرديم ! » (نساء 54)

از اينجا روشن مي شود كه مراد از " آل ابراهيم" مذكور در آيه، غير اسحق و يعقوب و بني اسرائيل يعني اولاد يعقوب مي باشند، زيرا آنان خود از بني اسرائيل بودند، و مراد بودنشان با سياق آيه كه در مذمت آنان مي باشد، سازگار نيست!

پس براي " آل ابراهيم" مصداقي جز ذرية طاهرينش ازنسل"اسماعيل" نمي ماند، كه در آن پيغمبرگرامي اسلام و آل طاهرينش داخلند!

همين مطلب را از آية 68 سورة آل عمران مي توان نتيجه گرفت، كه مي فرمايد:

« نزديكترين مردم به ابراهيم كساني هستند كه از او پيروي كنند،

و " اين پيغمبر" و امتش كه اهل ايمانند،

از آنان محسوب مي شوند! »

همچنين از آيات زير نيز اين مطلب را مي توان استفاده نمود كه مي فرمايد:

« به ياد آر هنگامي را كه ابراهيم و اسماعيل ديوارهاي خانه كعبه را

بر افراشتند، عرض كردند:

-پروردگارا ! اين خدمت از ما قبول فرما !

-توئي كه دعاي خلق را اجابت مي كني و به اسرار همه دانائي !

-پروردگارا ! مارا تسليم فرمان خود گردان!

ص:157

-و از فرزندان ما، گروهي كه تسليم فرمان تو باشند، برانگيز!

-و عبادت هاي مارا به ما نشان بده . . .!

-پروردگارا ! در ميان آنان رسولي از خودشان بر انگيز تا بر مردم تلاوت آيات تو كند !

-و آنان را كتاب و حكمت آموزد!

-و روانشان را از زشتي اخلاق پاكيزه و منزه گرداند …! »

(1)

ص:158

خواهند بود!

زيرا همين ها هستند كه راه اسلام را ( همان اسلامي را كه خدا ابراهيم را بدان برگزيد،) طي كرده و در جادة ابراهيم قدم مي زنند، نه كساني كه به آيات الهي كافر شده اند و به باطل لباس حق پوشانده اند!!

قرآن شريف فرمود: « اَلَّذينَ اتَّبِعُوهُ ….»

به طور كنايه به اهل كتاب از يهود ونصاري تعرض نموده و به آنها فهمانده است كه شما با ابراهيم نزديكي نداريد! زيرا اورا در " اسلام آوردن براي خدا ، " متابعت نكرده ايد!

اينكه در آية شريفه رسول الله "ص" و پيروانش را درقبال " تابعين" ابراهيم جداگانه ذكر نمود و فرمود:

« اين پيامبر، و كساني كه با او ايمان آورده اند. . . ،» به خاطر عظمت پيغمبر"ص" براي حفظ نمودن مقام شريف اوست، كه نسبت اتباع و پيروي از كسي را به او نداده باشد، زيرا در آية مباركه سورة انعام اين مطلب را روشن كرده كه پيغمبر اسلام مأمور اقتداء به " هدايت" پيامبران سابق است، نه اقتداء كننده به خود آنان !

« اوُلئِكَ الَّذينَ هَديَ اللهُ فَبِهُداهُم اَقتَدِه ! »

قرآن شريف ادامه مي دهد:

« خدا وليّ مؤمنين است،» ولايت ابراهيم هم از ولايت خدا بوده است، نه آنكه خدا ولي كساني است كه به آياتش كافر شده و به حق لباس باطل پوشانيده اند!

(1)

ص:159

« پروردگارا !

و در ميان آنان رسولي از خودشان برانگيز

تا آيات تورا برآنان تلاوت كند،

و كتاب و حكمت به آنان بياموزد،

و تزكيه شان كند،

كه تو تنها عزيز و حكيمي!»

منظور آن جناب، بعثت پيامبر خاتم الانبياء صلوات الله عليه و آله بود، همچنانكه رسول خدا "ص" مي فرمود:

-من دعاي ابراهيم هستم !

(1)

ص:160

برسد، اگر مقدماتش را فراهم كند، لكن وقتي اين اسلام با وضع انسان عادي وحال قلب متعارف او سنجيده مي شود، امري غيراختياري مي شود.

يعني با چنين حال و وصفي، رسيدن به آن، امري غير ممكن مي شود، مانند ساير مقامات ولايت، و مراحل عاليه، و ساير معارج كمال، كه از حال و طاقت انسان متعارف و متوسط الحال بعيد است، چون مقدمات آن بسيار دشوار است. به همين جهت ممكن است آن را امري الهي، و خارج از اختيار انسان دانسته، و از خداي سبحان درخواست كرد كه آن را به آدمي افاضه فرمايد!

آنچه اختياري انسان است، تنها اعمال است. اما صفات و ملكاتي كه در اثر تكرار صدور عمل در نفس پيدا مي شود، در واقع امر، اختياري انسان نيست و مي شود گفت امري الهي است، مخصوصاً اگر از صفات فاضله و ملكات خير باشد!

ابراهيم"ع" اين دعا را براي نسل و ذرية خود نيز تكرار كرد، آنچه او براي ذريه اش نيز خواست جز اسلام واقعي نمي تواند باشد، چون در جملة " مُسلِمَةً لَكَ – مسلمان براي تو " اشاره اي به اين معنا ست. و اگر مراد تنها صدق نام مسلمان بر ذريه اش بود، احتياجي نداشت بگويد: " مسلمان براي تو! " (دقت فرمائيد!)

(1)

ص:161

پروردگارا !

من از ذرية خويش در دره اي غيرقابل كشت نزدخانة حرمت يافتة تو سكونت دادم!

پروردگارا ! تا نماز بپا كنند !

پس دلهاي مردمي از بندگانت را چنان كن كه هواي آنان كنند!

و از ميوه ها روزي شان ده ! شايد سپاس دارند!

پروردگارا !

هرچه نهان كنيم و يا عيان كنيم تو مي داني !

كه چيزي در زمين و آسمان از خدا نهان نيست.

ستايش خدائي را كه با وجود سالخوردگي و پيري مرا اسماعيل و اسحاق بخشود، كه خداي من شنواي دعاست !

پروردگارا !

مرا بپا دارندة نماز كن !

و از فرزندان من نيز!

پروردگارا !

دعاي مرا قبول كن !

پروردگارا !

روزي كه حساب بپا مي شود، من و پدر و مادرم را با همة مؤمنان بيامرز ! »

در بررسي دعاي آن حضرت مي بينيم كه نعمت هائي را كه ابراهيم "ع" در دعاي خود خواسته، خداوند نيز آن را نقل كرده است، يعني :

- طلب توفيق بر اجتناب از بت پرستي،

- نعمت امنيت مكه،

- تمايل دلها به سوي اهل مكه،

- برخورداري از ميوه ها،

اينها و ساير نعمت هائي را كه بر شمرده همة آنها بدين جهت خاطر نشان شده كه عزيز و حميد بودن خداي را اثبات كند.

درخواست ابراهيم"ع" از خداي تعالي، كه اورا از پرستش بت ها دورگرداند وفرزندانش را نيز، درحقيقت پناهندگي اوست به خداي تعالي ازشرگمراه كردني كه همو به بتها نسبت داده است.

واضح است كه اين دوركردن، هرجور و هروقت كه باشد، بالاخره مستلزم اين است كه خداي تعالي در بنده اش به نحوي تصرف بكند. چيزي كه هست اين تصرف به

ص:162

آن حد نيست كه بنده را بي اختيار و مجبور سازد و اختيار را از بنده سلب نمايد. چون اگر دور كردن به اين حد باشد ديگر چنين دور بودني كمالي نيست كه آدمي مثل ابراهيم عليه السلام آنرا از خدا مسئلت نمايد!

پس برگشت اين دعا، درحقيقت به اين معني است كه ه__ركه را خداوند در راه خود تثبيت مي كند، مي خواهد بفهماند كه هرچه از خيرات، چه فعل و چه ترك، چه امر وجودي باشد چه عدمي، همه نخست منسوب به خداي تعالي است و پس از آن منسوب به بنده اي از بندگان اوست، به خلاف شر، كه چه فعل باشد چه ترك، ابتداء منسوب به بنده است، و اگر هم به خدا نسبت مي دهيم آن شروري را نسبت مي دهيم كه خداوند بنده اش را به عنوان مجازات مبتلا و آلوده به آن كرده باشد.

پس اجتناب از بت پرستي وقتي عملي مي شود كه خداوند به رحمت و عنايتي كه نسبت به بنده اي دارد اورا از آن اجتناب داده باشد.

بايد فهميد كه نتيجة دعا براي بعضي از كساني است كه جهت ايشان دعا شده، نه براي همة آنان، هرچند كه لفظ دعا عمومي است، و لكن تنها دربارة كساني مستجاب مي شود كه خود آنان استعداد و خواهندگي داشته باشند، و اما معاندين و مستكبريني كه از پذيرفتن حق امتناع مي ورزند، دعا درحق ايش_ان مستجاب نمي شود!

دعائي كه ابراهيم عليه السلام در حق فرزندان خود فرمود، شامل تمامي فرزنداني مي شود كه از نسل او پديد آيند، و آنها عبارتند از دودمان اسماعيل و اسحق.

ص:163

ص:164

(1)

ص:165

اينان اولين قومي بودند كه اين عمل زشت در بين آنها شيوع يافت. ( اعراف 80) به حدي كه در مجامع خود اين عمل را انجام مي دادن_د بي آنكه ب_ه هيچ وجه ناپسند بدانند. (عنكبوت 29)

اين عمل زشت پيوسته در ميان آنان شيوع داشت تا به صورت يك سنت قومي درآمد و عامه مردم بدان مبتلا شدند و زن ها را عاطل گذاشتند و راه تناسل را ترك كردند.

خدا لوط "ع" را به سوي ايشان فرستاد. ( شعرا 162) لوط آنان را به تقواي الهي و ترك فحشاء و بازگشت به راه فطرت دعوت كرد، و ايشان را بيم داد و ترسانيد، ولي جز بر سركشي ايشان نيفزود و پاسخي نداشتند جز اين كه گفتند:

« اگر راست مي گوئي عذاب خدا را براي ما بياور ! »

و اورا تهديد كردند كه از شهر خود بيرون خواهند كرد و به او گفتند :

« اگر دست بر نداري بيرونت خواهيم كرد! » ( شعرا 167) گفتند: « آل لوط را از آبادي خود بيرون كنيد چون آنها مردمي هستند كه تظاهر به پاكي مي كنند! » ( نمل 56)

لوط پيوسته قوم خود را به راه خدا و ملازمت با سنت فطرت و ترك فحشاء دعوت مي كرد، ولي آنان بر كار كثيف خود اصرار داشتند تا طغيان و سركشي شان پابرجا شد و كلمة عذاب بر آنان واجب آمد، پس خدا فرستادگاني از ملائكة گرامي خود براي هلاك كردن آنان فرستاد.

ملائكه ابتدا بر ابراهيم عليه السلام نازل شدند و به او خبر دادند كه خدا مأمورشان كرده قوم لوط را هلاك كنند. ابراهيم "ع" با آنان به مجادله پرداخت تا شايد بدين وسيله عذاب را از آنان بازگرداند و به آنان يادآوري كرد كه لوط در بين قوم است و ملائكه در جواب او گفتند كه موقعيت لوط و خاندانش را بهتر مي دانند، و امر خدا فرا رسيده و عذاب غيرقابل برگشتي به سراغ قوم خواهد آمد! ( عنكبوت 32 و هود 76)

ملائكه آنگاه به صورت پسران جوان به سوي لوط رفتند و به عنوان ميهمان بر او وارد شدند. اين جريان بر لوط گران آمد و چاره اي از دستش برنمي آمد، چون مي دانست كه قوم به زودي متعرض آنان خواهند شد، و البته از آنان صرف نظر نخواهند كرد.

ديري نپائيد كه قوم جريان را شنيدند و شتابان و بشارت گويان به سراغ او آمدند

ص:166

و به در خانه اش هجوم آوردند. لوط به سوي ايشان رفت و بسيار مؤعظه شان كرد و فتوت و رشدشان را تهييج كرد تا بدانجا كه دختران خود را بر ايشان عرضه داشت و گفت:

« - اي قوم! اين دختران منند كه براي شما پاكيزه ترند.

از خدا پرهيز كنيد، و مرا نزد ميهمانانم رسوا مسازيد! »

بعد استغاثه كرد و گفت :

« - آيا در بين شما مرد رشيدي پيدا نمي شود؟ »

قوم در پاسخش گفتند كه به دخترانش نيازي ندارند و ميهمانانش را ترك نخواهند كرد.

بالاخره لوط نا اميد شد و گفت:

« - اي كاش من در مقابل شما نيروئي داشتم و يا به تكيه گاهي پناه مي بردم! » (هود 80)

در اين حال ملائكه گفتند:

-اي لوط ما فرستادگان پروردگار توئيم، دل خوش دار كه اين قوم دست به تو نيابند !

آنگاه نور چشم قوم را گرفتند و ايشان كور شدند و يكديگر را لگدمال ساختند و متفرق شدند. (قمر37)

ملائكه به لوط دستور دادند كه همان شب، پاسي از شب گذشته، خاندانش را حركت دهد و به دنبال آنان رود و هيچ كس به پشت سرش ننگرد، مگر زنش را كه به او همان خواهد رسيد كه به قوم مي رسد، و بدو خبر دادند كه قوم صبحگاهان هلاك خواهد شد. ( هود 81 و حجر 66)

آنگاه به وقت طلوع آفتاب، صيحه ق_وم لوط را درگرفت و خدا " سنگي آميخته به گل كه نزد پروردگار تو نشاندار شده بود، " بر ايشان فرستاد و شهر را بر روي آنها واژگون ساخت و زير و بالا كرد و همة مؤمنيني را كه در آنجا بودند نجات داد - و در آنجا جز يك خانه از مسلمين كه خانه لوط بود، نيافت - و در آن سرزمين براي كساني كه از عذاب الم انگيز مي ترسند نشانه اي برجاي گذاشت. ( الذاريات 37 و سوره هاي ديگر)

ص:167

اينكه ايمان و اسلام اختصاص به خانة لوط داشته و عذاب همة شهرهاي قوم لوط را در برگرفته بود، دليل برآن است كه:

1-همة قوم لوط، كافر و غير مؤمن بودند.

2-فحشاء تنها ميان مردان آنها شايع نبود زيرا اگر چنين بود و زنان از فحشاء بري بودند، با توجه به اينكه لوط به راه فطرت و سنت خلقت كه پيوند زن و مرد با يكديگر است، دعوت مي كرد، بايد عده اي از زن ها از او پيروي مي كردند، و بر گرد او جم___ع مي شدند و طب__عاً به او ايم__ان مي آوردند، ولي هيچ مطلبي دراين باره در كلام خدا ذكر نشده است.

اين نكته تصديق مطلبي است كه در اخبار آمده كه فحشاء در بين قوم شايع بود و مردها به مردها و زنها به زنها اكتفاء مي كردند.

ص:168

(1)

ص:169

خوش نشين است و كس و كاري ندارد، و اورا نمي رسد كه به كارهاي ما خرده گيري نمايد!

قرآن مجيد در سورة ذاريات مي فرمايد:

« ما در آن قريه بيش از يك خانوار مسلمان نيافتيم! »

يعني جز اهل خانة لوط هيچ كس درآن قريه ايمان نياورده بودند، و از اهل خانه نيز زنش جزو هلاك شده گان بود.

قرآن مي فرمايد:

« پس اورا با كسانش نجات داديم مگر زنش را كه قرين بازماندگان بود،

آنگاه باراني عجيب برآنان بارانديم، بنگر تا عاقبت بدكاران چسان بود! »

عذاب و هلاكت قوم لوط بارشي از آسمان بود ولي البته نه باران معمولي بلكه باراني مخصوص كه از جهت غرابت و شدت اثر بي سابقه بوده است.

توضيح اين باران را در سورة هود، قرآن مجيد شرح مي دهد كه آن باران سنگ هائي از گل سخت چيده شده بوده كه پشت سرهم بر آنان بارانده شده، سنگ هائي كه نزد پروردگار نشان و علامت گذاري شده بودند.

(1)

ص:170

راستي كه شما گروهي متجاوز هستيد!

گفتند: اي لوط اگر بس نكني تبعيد مي شوي !

گفت: من عمل شمارا دشمن مي دارم !

پروردگارا !

من و كسانم را از شئامت اعمالي كه اينان مي كنند، نجات بخش ! »

همچنان كه قبلاً گفته شد، عمل زشت لواط در ميان قوم لوط شايع بود. لوط عليه السلام در توبيخ آنها مي فرمايد كه آيا شما در ميان عالميان اين عمل زشت را انجام مي دهيد؟ و زنان را رها مي كنيد؟

فطرت انساني و خلقت مخصوص به او اورا به سوي ازدواج با زنان هدايت مي كند نه ازدواج با مردان، و نيز فطرت انساني حكم مي كند كه ازدواج مبتني بر اصل توالد و تناسل است، نه اشتراك در مطلق زندگي!

از اينجا روشن مي شود كه در آية " ماخلق لكم" آنچه به ذهن نزديك تر است اين است كه مراد به آن عضوي است از زنان كه با ازدواج براي مردان مباح مي شود.

وقتي لوط به آنها گفت:

« بلكه شما قوم متجاوز هستيد! »

منظورش اين بود كه شما مردمي متجاوز و خارج از آن حدي هستيد كه فطرت و خلقت برايتان ترسيم كرده است.

قوم لوط اورا تهديد كردند كه اگر دست از نصيحت م____ا برنداري از كساني خواهي شد كه تبع__يد مي شوند و از قريه نفي بلد مي گردند.

لوط گفت كه من از تبعيد شما هيچ بيمي ندارم و ابداً در فكر و انديشه آن نيستم بلكه غصة من در اين است كه چرا شما چنينيد؟ و عملتان را من دشمن مي دارم، و بسيار علاقمندم كه شما نجات پيدا كنيد، نجات از وبال اين عمل، كه خواه و نا خواه روزي گريبانتان را مي گيرد!

لوط سپس رو به پروردگار كرد و عرض نمود:

-پروردگارا !

مرا و اهلم را از اين كه پيش رويم و بيخ گوشم لواط مي كنند و يا از اينكه وبال عملشان و عذابي كه خواه و ناخواه به ايشان مي رسد، نجاتم بخش !

ص:171

(1)

قرآن بيان مي فرمايد كه بعداز اين ماجرا لوط و كسانش را جملگي نجات داديم مگر پيرزني كه جزو باقي ماندگان بود ( يعني زن لوط) و سپس ديگران را هلاك كرديم، و باراني عجيب برآنان بارانديم و باران بيم يافتگان چه بد بود ! باراني از سنگ ريزه اي چون كلوخ !

-و در اين عبرتي هست ولي بيشترشان ايمان آور نبودند،

و پروردگارت همو نيرومند و رحيم است !

(2)

ص:172

« پس لوط را با خانواده اش نجات داديم مگر زنش را،

كه اورا در رديف باقيماندگان به شمار برده بوديم!

آنگاه باران عجيبي برآنان بارانديم،

و باران بيم يافتگان چقدر بد بود ! »

در جاي ديگر قرآن در شرح اين باران فرموده كه سنگريزه هائي از سجيل برآنان بارانديم.

ص:173

(1)

ص:174

عليه السلام را با جزئيات ديگري چنين شرح داده است:

. . .

« آنگاه گفت:

- مهم شما چيست اي رسولان ؟

ملائكه گفتند:

ما مأمور عذاب قومي مجرميم! مگر خاندان لوط

كه همگي آنهارا از عذاب نجات مي دهيم،

مگر همسرش را،

كه چنين مقدر است او از باقي ماندگان در محل عذاب باشد… ."

(1)

ص:175

نجات خواهيم داد! »

در اينجا قرآن شريف به طور رسائي ابراهيم"ع" را مي ستايد و بيان مي كندكه وي در مورد قوم لوط مجادله مي كرد زيرا حليم بود، و در مورد نازل شدن عذاب بر ظالمين عجله نمي كرد چون اميد داشت كه توفيق يابند و به صلاح گرايند و استقامت كنند.

او از گمراهي و هلاكت مردم بسيار متأثر مي شد و براي نجات آنان به خدا رجوع مي كرد نه آنكه از معذب شدن ستمگران كراهت داشته باشد و به عنوان عده اي ظالم براي آنان ياري طلبد كه وي از چنين چيزي منزه بود.

ص:176

بوده يا احتمالاً دوبار بشارت داده شده، آيات سورة ذاريات است كه لحن بيان آن چنين است:

« ما به سوي قومي گنهكار فرستاده شده ايم،

. . .

پس هر شخص مؤمني كه در آنجا بود خارج ساختيم

و آنگاه در آنجا غيراز يك خانه از مسلمانان نيافتيم،

و در آن آبادي براي كساني كه از عذاب دردناك مي ترسيدند،

نشانه اي باقي گذاشتيم! »

ظاهر آيات نشان مي دهد كه مطلب را ملائكه بعداز فراغت از هلاكت قوم لوط نقل مي كنند.

ولي بايد دانست كه فقط قسمت اول عبارت:

" ما به سوي قومي گنه كار فرستاده شده ايم،"

ك__لام فرس__تادگان است، كه خ__داوند آن را از زبان آنها نقل مي كند، ولي بقية عبارات و آيات كه مي فرمايد:

" پس هر شخص مؤمني را كه درآنجا بود خارج ساختيم.... "

كلام و بيان خود خداوند است كه از زبان خود مي فرمايد نه نقل از زبان فرستادگان .

پس موضوع بشارت قبل از عذاب قوم لوط بوده است.

ص:177

(1)

ص:178

و اورا در رحمت خود داخل ساختيم،

كه او در شمار صالحان است! »

در سورة صافات مي فرمايد:

« و لوط از پيغمبران و مرسلين بود.»

در هر صورت، همزمان دو پيغمبر يكي چون ابراهيم "ع" كه يك تنه يك ملت بود، به دعوت و قيام خود اشتغال داشت، و ديگري لوط كه او نيز يك تنه بدون قوم و عشيرة قومي و تنها در شهر فاسدان تاريخ، فرمان و پيام هاي خدا را به مردم آن مي رسانيد.

ص:179

(1)

و حق اين است كه گفته شود:

-اَليَسَ مِنكُم رَجُلٌ رَشيدٌ !؟

-در بين آنان رجل رشد يافته اي پيدا نمي شود!؟

ص:180

مشروع به هيچ وجه كار پاكي نيست !

احكام حرمت زنا از احكام عمومي الهي است كه در كليه شريعت هاي الهي كه بر پيغمبران نازل گشته تشريع شده است و لذا گفته كساني كه گفته اند ( لوط دختران خود را بدون قيد زناشوئي بر قوم عرضه كرد،) نادرست است. و معلوم نيست علاج فحشاء با فحشاي ديگر چه معني دارد؟

و اگر چنين بود معني ( اتقواالله) در اين ميانه چه بود؟

مسئلة نكاح زنان مسلمه با مردان مسلم نيز در اينجا ايرادي نداشته است زيرا ممكن بود در شريعت ابراهيم در آن مرحله جايز بوده است، كما اينكه در صدر اسلام پيغمبر اسلام "ص" دختر خود را به " ابوالعاص بن ربيع" كه مسلمان نبود تزويج كرد و بعداً اين قانون نسخ شد.

ص:181

ولي قوم در حالتي بودند كه خداوند دربارة آنان در سورة حجر مي فرمايد:

« لَعَمرُكَ اِنَّهُم لَفي سَكرَتِهِم ي__َ_عمَهونَ ... !

قسم به جان تو اي رسول خدا !

كه قوم لوط در مستي خود سرگردان بودند! »

ص:182

الهي و جوانمردي خواست آنان را تهييج كند تا موقعيت اورا حفظ كنند و حرمتش را رعايت نمايند و متعرض ميهمانانش نشوند، و براي او عار و رسوائي بار نياورند، و در ضمن راه عذر را برآنان بست و دختران خود را براي نكاح به آنان عرضه كرد و آنگاه استغاثه كرد، و از مردان صاحب رشد قوم (اگر پيدا مي شد؟) ياري طلبيد، بدين اميد كه در بين آنان يك مرد رشيد پيدا شود و اورا در برابر قوم ياري كند و ايشان را از او بازدارد، ولي كسي درخواست اورا پاسخ نگفت، و در بين آنان مرد صاحب رشدي آشكار نشد كه وي را ياري كند و از او دف___اع نمايد، بلكه اورا نا اميد كردند و گفتند:

-تو خوب مي داني كه ما چه مي خواهيم !

پس از همة اينها، براي لوط جز اين چاره اي نماند كه اندوه و حزن خود را به صورت آرزو و تمنا ظاهر سازد و لذا آرزو كرد كه كاش از ميان قوم نيروئي وجود داشت كه به وسيلة آن مي توانست سركشان ستمكار قوم را ازخود دفع نمايد، يعني همان مرد رشيدي كه در استغاثه خود درخواست كرده بود، و يا تكيه گاه محكم و عشيره و قبيله اي مقتدر داشت كه بديشان مي پيوست و بوسيلة آنان قوم را از خود دفع مي كرد.

(1)

ص:183

« . . . پس پاسي از شب خاندانت را كوچ بده!

هيچكس از شما به پشت ننگرد!

مگر زنت را كه هرچه به آنان رسد به او نيز خواهد رسيد!

وعده گاه آنان صبح است !

آيا صبح نزديك نيست ؟! »

اين كلام دستور ملائكه است به لوط و منظورشان اين است كه اورا راهنمائي كنند كه از عذابي كه صبح آن شب بر قوم نازل مي شود نجات يابد. همانگونه كه جملة « وعده گاه آنان صبح است ! » اشعار دارد معني عجله و شتاب نيز در آن نهفته است.

موعد هلاكت قوم، يعني اول روز بعد از طلوع فجر و هنگام طلوع آفتاب است . و اين معني را آية ديگري در سورة حجرروشن تر مي سازد:

« در دميدنهاي خورشيد صيحه آنان را فرو گرفت ! »

آين آيه هدف شبروي و محلي را كه بايد به سوي آن بروند ذكر نكرده است ولي در آية ديگر سورة حجر مي فرمايد:

« خاندانت را در پاسي از شب به راه انداز و از پي آنان روان شو!

و هيچ كدام نبايد به پشت سر خود نگاه كند،

و به آنجا كه مأمور مي شويد برويد ! »

ظاهر اين آيه آن است كه ملائكه مقصد را براي لوط ذكر نكرده اند و آن را موكول به وحي الهي ساخته اند كه بعداً خواهد آمد.

در آية فوق كه به لوط دستور مي دهد خاندانش را شبانه حركت دهد، زنش را استثنا مي كند و دليل اين كه دستور مي يابد زنش را حركت ندهد، در آيه فوق آمده و فرموده كه او در زمرة كساني است كه عذاب بر آنان نازل خواهد شد!

ص:184

« چون امر ما بيامد،

آن آبادي را زير و رو كرديم و بر سرشان واژگون ساختيم،

و بر آنان سنگي بارانديم كه با گل آميخته و سخت بود،

و نزد پروردگا تو، و در علم او، علامتگذاري شده بود،

و در خور آن نبود كه از هدفي كه پرتاب شده بود تا بدان اصابت كند، تخطي نمايد. »

چگونگي و وسيلة نابودي اين شهر را قرآن مجيد در جاي ديگر به صيحه اي در طلوع آفتاب نسبت مي دهد ، و مي فرمايد:

« فَاَخَذَتهُمُ الصَّيحَةُ مُشرِقينَ !» ( حجر73)

پس هم شهر واژگون شده است، و هم صيحه آمده است، و هم سنگب_اران شده است !

اين امكان نيز وجود دارد كه اين جريان به وسيلة فوران يك آتش فشان در نزديكي شهر آن قوم پديد آمده، و بر اثر آن در سرزمين آنان زلزله و انفجارهاي زميني رخ داده است، و نيز صداي مهيبي به وجود آمده كه موجب واژگوني شهرشان شده و آتشفشان نيز قطعه سنگهائي را پراكنده و پرتاب كرده و بر سرشان ريخته است – والله اعلم!

(1)

ص:185

آنها گفتند:

« بعد از بيرون كردن اهل آن يك خانه،

يك آيت در آن قريه به جاي گذاشتيم! »

اين جمله اشاره است به اينكه همة اهل قريه را هلاك كردند و سرزمينشان را زير و رو نمودند. و منظور از اينكه آيتي باقي گذاشتند به طور كنايه اين است كه آثاري از اين عذاب را درآن قريه باقي گذاشتند.

مطلب چنين پايان مي يابد كه:

- اين يك آيت و نشانه كه به جاي گذاشتيم،

براي عبرت مردمي نهاده شد،

كه از عذاب اليم خدا همواره بيمناكند،

تا ايشان را به ربوبيت الهي رهنمون گردد!

(1)

ص:186

و معلوم مي سازد آنچه پيغمبران از آن انذار مي كردند حقيقت دارد و شوخي نيست!

ص:187

" اصحاب حجر " هم فرستادگان خدا را تكذيب كردند،

و هر چه ما معجزه بر ايشان فرستاديم از آن اعراض كردند.

از كوه ها خانه مي كندند در حالي كه خاطرشان جمع و در امن بودند، ولي صيحه ايشان را در صبحگاهي بگرفت،

و آنچه زحمت كشيده بودند به دردشان نخورد! »

آمدن عذاب بر اين اقوام زماني است كه در عين ايمني و خاطرجمعي قرار داشتند و وقتي عذاب آنها را گرفت بسيار برايشان ناگوار بود!

ص:188

« فما خطبكم ايها المرسلون ؟»

يعني وظيفة اصلي و خطرناك شما در اين مأموريت چيست؟

ملائكه گفتند:

- ما از ناحية خداي سبحان فرستاده شده ايم به سوي قومي مجرم و گناهكار!

ملائكه اسم آن قوم را نياوردند زيرا نمي خواستند زبان خود را به اسم پليد آنان آلوده كنند، و آن را به گذشت زمان واگذار كردند كه معلوم مي كند قوم نامبرده كدام قومند. آنگاه از آن قوم عده اي را استثنا كردند – الاّ آل لوط – كه عبارتند از لوط و بستگان نزديكش. ( اين جمله بود كه معلوم كرد مقصود از آن قوم كدام قوم است.) كه همه آل لوط را از عذاب نجات خواهيم داد مگر زنش را كه اورا استثنا كردند، تا بفهمانند نجات شامل حال او نمي شود و به زودي عذاب خدا اورا هم خواهد گرفت و هلاكش خواهد ساخت. گفتند:

« ... مگر همسرش كه او از باقيماندگان است ! »

يعني بعد از بيرون شدن لوط و نج___ات يافتن او، زنش با ق___وم باقي مي ماند و دستخوش هلاك مي گردد.

بقية تاريخ لوط چنين بيان شده كه:

لوط به فرستادگان گفت:

« شما قومي ناشناسيد! »

براي اينكه ملائكه به صورت جواناني زيبا روي در برابر او مجسم شده بودند و او از ديدن ايشان با سابقه اي كه از قوم خود داشت كه كارشان فحشا است دچار وحشت گرديد.

ملائكه به لوط خبر دادند كه - ما آن خبري را آورده ايم كه اين مردم در آن شك مي كردند، و هرچه تو انذارشان مي دادي باور نمي كردند. اين مأموريتي كه داريم قضاء حقي است كه خدا دربارة قوم لوط رانده و ديگر مفري از آن باقي نمانده است. اين مأموريت را قرآن در جاي ديگر چنين توصيف كرده است:

« عذابي بر ايشان خواهد آمد كه برگشت پذير نيست! » ( هود76)

در اين نقل تاريخ خداي تعالي پاره اي از گوشه هاي داستان لوط را در غير آن محلي كه ترتيب طبيعي داستان سرائي ايجاب مي كند ذكر فرموده است و اين به خاطر

ص:189

نكته اي بوده كه فهماندن آن همين را ايجاب مي كرده است.

اين داستان در سورة هود به ترتيب ديگر كه روال طبيعي نقل قصه دارد ذكر شده است.

حقيقت اين تقديم و تأخير اين است كه داستان لوط مشتمل بر چهارفصل است، كه در اين سوره فصل سوم بين فصل اول و دوم قرار گرفته است، تا در نتيجه غرضي كه در استشهاد به داستان در ميان بوده مجسم گشته و به بهترين وجهي روشن شود، و آن غرض عبادت بود از اينكه بفهماند عذاب الهي كه به اين قوم نازل شد بدون سابقه بود، وقتي فرارسيد كه محكومين به آن عذاب سرگرم و مست زندگي، و ايمن از خطر بودند، به طوري كه به خاطر احدي خطور نمي كرد كه چنين عذابي در پيش است، و اين براي آن است كه وحشت آورتر و حسرت آميزتر و دردناك تر باشد!

ص:190

كه نسل اين قوم صبح همين امشب قطع شدني و آثارشان از نسل و بنا و عمل و هر اثر ديگري كه دارند محو شدني است.

در اين قسمت از بيان داستان، قرآن مجيد سوگندي را كه خداوند سبحان به جان عزيز رسول گرامي اش خورده ذكر مي كند و مي فرمايد:

-اي محمد! به زندگي و بقاي تو سوگند، كه قوم لوط در مستي خود كه همان غفلت از خدا و فرورفتگي در شهوات و فحشاء و منكر است متردد بودند كه ناگهان صداي مهيب ايشان را گرفت در حالي كه داشتند وارد بر اشراق و دميدن صبح مي شدند، كه يكمرتبه بالاي شهرشان را پائين، و پائين را بالا كرديم، و شهر را يكباره زير و رو ساختيم، و علاوه برآن سنگي از سجيل بر آنان بارانديم !

(1)

ص:191

با آنان جنگيد و ايشان را شكست داد و لوط و تمامي اموالش را از اسارت و يغما نجات داد و اورا به محلي كه در آن اقامت داشت باز گردانيد.»

( اين قسمت خلاصه صدر قصة لوط از تورات موجود سفر پيدايش باب 11 تا 13 نقل شد. قسمت ديگري از تاريخ لوط را كه ضمن داستان بشارت ابراهيم عليه السلام در تورات نقل شده از سفر پيدايش با ب 18 و 19 نقل و خلاصه مي كنيم. )

در اين باب تورات نخست مي گويد:

« و خداوند در بلوطستان ممري بر ابراهيم ظاهر شد و او در گرماي روز به در خيمه نشسته بود، ناگاه چشمان خود را بلند كرد و ديد اينك سه مرد در مقابل او ايستاده اند و چون ايشان را بديد از در خيمه به استقبال ايشان شتافت و رو بر زمين نهاد و گفت: اي مولا اكنون اگر منظور نظر تو شدم از نزد بندة خود مگذر، اندك آبي بياورم تا پاي شسته در زير درخت بياراميد، و لقمة ناني بياورم تا دلهاي خود را تقويت دهيد، و پس از آن روانه شويد زيرا براي همين شما را بر بندة خود گذر افتاده است. گفتند: آنچه گفتي بكن ....»

در اين قسمت تورات صريحاً نسبت تجسم به خدا مي دهد و با توجه به اينكه در ادامة داستان مي گويد دو تا از فرشتگان به قصد نابودي شهر لوط وارد "سدوم" شدند عملاً نفر سومي خود خدا بوده است كه ابراهيم براي او و فرشتگان غذا تعارف مي كند و مخصوصاً تأكيد مي كند كه " براي همين شما را بر بنده گذر افتاده است " يعني كه خ__داوند گرسنه بوده است!!! و آنها براي غذا خوردن و " تقويت دادن دلهاي خود،" به آنجا رفته اند . . . !

تورات در ادامة اين داستان غذا درست كردن و گذاشتن آنرا جلو خدا و فرشتگان نقل مي كند كه:

« پيش روي ايشان گذاشت و خود در مقابل ايشان زير درخت ايستاد تا خوردند.»

تورات پس از غذا دادن به خدا و سير كردن او ادامه مي دهد كه:

« گفتند: زوجه ات ساره كجاست؟ گفت: اينك در خيمه است. گفت البته موافق زمان حيات نزد تو خواهم برگشت و زوجه ات ساره را پسري خواهد شد . . . .»

در ماجراي خنديدن ساره خداوند تورات به ابراهيم چنين مي گويد:

« و خداوند به ابراهيم گفت ساره براي چه خنديد؟ و گفت آيا في الحقيقه خواهم زائيد. . .؟»

« آنگاه ساره انكار كرد و گفت نخنديدم چونكه ترسيد. گفت ني بلكه خنديدي !! »

ص:192

سپس خداوند تورات با خودش فكر كرد كه موضوع نابودي شهر لوط را به ابراهيم بگويد يا نگويد:

« پس آن مردان از آنجا برخاسته و متوجه سدوم شدند و ابراهيم ايشان را مشايعت نمود، و خداوند گفت آيا آنچه من مي كنم از ابراهيم مخفي دارم؟ و حال آنكه از ابراهيم هر آينه امتي بزرگ و زورآور پديد خواهد شد....»

در اين قسمت داستان به نظر مي رسد دو فرشته رفتند و خدا هنوز پيش ابراهيم نشسته است و دودل است كه آيا خبر را به ابراهيم بدهد يانه؟

( از حق نبايد گذشت كه چنين خدائي كه حتي تكليف خود را نمي فهمد چگونه تورات او را خ___دا مي سازد و جرأت مي كند اورا خالق جهان و كائنات معرفي كند ؟؟؟!)

تورات سپس ماجراي بگو مگوي ابرام با خدا را پس از رفتن آن دو ديگر نقل مي كند كه:

« ابرام در حضور خداوند هنوز ايستاده بود و ابرام نزديك آمده و گفت آيا عادل را با شرير هلاك خواهي كرد؟ شايد در شهر پنجاه عادل باشند. . . حاشا از تو آيا داور تمام جهان انصاف نخواهد كرد؟ »

معلوم نيست چگونه يكدفعه خدائي كه تكليف خود را نمي دانست از نظر تورات داور تمام جهان شد؟ ولي هنوز اين ترديد دربارة او وجود دارد كه احتمال دارد در ميان قوم لوط آدم هاي عادل وجود داشته باشد و خدا خبر ندارد! لذا پس از چندين بار مباحثه دربارة تعداد عادل هاي شهر سدوم بالاخره ابراهيم –

« گفت خشم خداوند افروخته نشود تا اين دفعه را فقط عرض كنم شايد ده نفر عادل در آنجا يافت شود. گفت به خاطر ده نفر آن را هلاك نخواهم ساخت. پس خداوند گفت__گو را

با ابرام به اتمام رسانيد و برفت و ابرام به مكان خود مراجعت كرد.»

( انصاف بايد داد خدائي را كه ابراهيم عليه السلام در قرآن معرفي مي كند و تعاليم آسماني قرآن معارف الهي را بيان مي دارد با اين معارف و خداسازي تورات فعلي نمي توان مقايسه كرد و بلكه بايد گفت كه اصلاً حتي نبايد مقايسه كرد! زيرا نويسندگان بيمارگونه و بي خبر از معارف الهي را كه تورات را نقل كرده اند نمي توان با خود خدا و تاريخي كه به وسيلة وحي الهي نازل شده مقايسه كرد! داستانهاي قرآن نقل خود خداست ولي تورات دست به دست گشته است و مسلماً توراتي كه نازل شده از طرف خدا بوده شامل داستانهاي زشت نيست كه به پيامبران الهي در تورات فعلي نسبت داده شده است.)

ص:193

(1)

ص:194

عظيم به من كردي كه جانم را رستگار ساختي و من قدرت آن ندارم كه به كوه فرار كنم مبادا اين بلا مرا فروگيرد و بميرم.

اينك اين شهر نزديك است تا بدان فراركنم و نيز صغير است و اذن بده تا بدان فرار كنم آيا صغير نيست تا جانم زنده ماند! بر گفت: اينك در اين امر نيز تورا اجابت فرمودم. تا شهري را كه سفارش آن را نمودي واژگون نسازم. بدانجا به زودي فراركن! زيرا تا تو بدانجا نرسي هيچ نمي توانم كرد، از اين سبب آن شهر مسمي به " صوغر" شد .

و چون آفتاب بر زمين طلوع كرد لوط به " صوغر" داخل شد. آنگاه خداوند بر سدوم و عموره گوگرد و آتش از حضور خداوند از آسمان بارانيد، و آن شهرها و تمام وادي و جميع سكنة شهرها و نبات زمين را واژگون ساخت. اما زن او از عقب نگريسته و ستوني از نمك گرديد!

بامدادان ابراهيم برخاست و بسوي آن مكاني كه در آن به حضور خداوند ايستاده بود رفت. و چون به سوي "سدوم و عموره" و تمام زمين وادي نظر انداخت ديد كه دود آن سرزمين چون دود كوره بالا مي رود. و هنگامي كه خدا شهرهاي وادي را هلاك كرد، ابراهيم را به ياد آورد و. لوط را از آن انقلاب بيرون آورد، چون آن شهرهائي را كه لوط در آن_ها ساك_ن

بود واژگون ساخت...."

اين بود قسمتي از نقل تاريخ نابودي شهر لوط به وسيلة فرستادگان خدا كه از تورات فعلي نقل شد و اين نقل، اختلافاتي با نقل قرآن دارد كه هم از جهت خود قصه و هم از جهات ديگر قابل بررسي است:

در داستان تورات آمده كه فرشتگاني كه براي بشارت تولد اسحق به ابراهيم ميهمان آمدند و بعد براي نابودي قوم لوط رفتند سه نفر بودند كه نفر اولي خدا بود و نزد ابراهيم ماند. ( رجوع شود به مبحث فوق الذكر!) و دو نفر ديگرشان به سدوم رفتند، در حالي كه قرآن از فرستادگان به " رسل" تعبير كرده كه حداقل سه نفر يا بيشتر بايد باشند.

تورات مي گويد: خدا و فرشتگان گرسنه بودند و از غذائي كه ابراهيم آورد خوردند، ولي قرآن مجيد اين جريان را نفي مي كند. اولاً از اين جهت كه تورات به خدا تجسم انساني بخشيده و اين از فرهنگ قرآن كاملاً دور و غير قابل قبول است. ثانياً مي گويد كه فرشتگاني هم كه به حضور ابراهيم رسيده بودند دستهايشان به غذا نمي رسيد و لذا ابراهيم ترسيد چون اين موضوع را امري ناشناس يافت.

تورات براي لوط دو دختر اثبات مي كند ولي قرآن مجيد به لفظ "بنات" از آنها ياد مي كند كه جمع سه نفر يا بيشتر است.

ص:195

تورات كيفيت بيرون آوردن لوط به وسيلة ملائكه و چگونگي عذاب قوم و ستون نمك شدن زن لوط و مطالب ديگري نيز ذكر كرده است.

(1)

ص:196

بني اسرائيل ادامه دارند تا به امروز !!!؟

دوم اينكه، اگر اين كار زشت بود چگونه راضي به نگارش آن شدند و اگر زشت نبود چگونه آن را از لوط مخفي مي دارند و مي نويسند كه لوط از خوابيدن و برخاستن و نزديكي با دخترانش آگاه نشد، زيرا آنقدر مست بود !!؟

سوم اينكه، چنين آدم مستي چگونه توانست با هم بستر خ___ود نزديكي كند كه ح__تي خودش را نمي فهميده است؟

و اين نكته و نكات ديگر مشابه آن در تورات فعلي از مسائلي است كه تحريف و ساختگي بودن داستان هاي آن را كاملاً نشان مي دهد.

ص:197

ص:198

(1)

ص:199

اگر دربارة ابراهيم چيزي گفته شود حق مطلب اين است كه بگويند ابراهيم بر دين حق بوده و تسليم فرمان الهي است!

آيات قرآن شريف چنين بيان مي دارند:

« - اي اهل كتاب! چرا در آئين ابراهيم با يكديگر مجادله مي كنيد؟

در صورتي كه تورات و انجيل شما بعد از او نازل شد!

آيا تعقل نمي كنيد!

شما در آنچه عالم بوديد مجادله كرديد!

پس چرا در آنچه علم نداريد نيز به مجادله مي پردازيد؟

خداست كه همه چيز را مي داند و شما نمي دانيد!

ابراهيم نه يهودي بود و نه نصراني!

بلكه، تنها به آئين حنيف اسلام مي زيست و هرگز از مشركان نبود! »

آيات بيانگر آن است كه بين اهل كتاب در آنچه علم داشتند و در آنچه علم نداشتند مجادله بود. آن قسمتي كه نصاري درآن داراي علم بودند موضوع بعثت و نبوت عيسي "ع" بود، و در آنچه علم نداشتند موضوع الوهيت عيسي يا پسر خدا بودن يا موضوع تثليث بود. در آنچه نصاري علم داشتند با يهود مجادله مي كردند. و در آنچه علم نداشتند يهود طرف علم را مي گرفت. بنابراين هردو در يكي از مراتب داراي علم بودند.

اما آنچه احتجاج مي كردند دربارة چيزي كه علم نداشتند موضوع ابراهيم"ع" بود و مسئلة يهودي و نصراني بودن آن حضرت !

مسلماً آنها مي دانستند كه پيغمبر سابق تابع پيغمبر لاحق نمي شود، ولي همانگونه كه قرآن فرموده: " افلا تعقلون !" آنها از آنچه علمشان برايشان روشن مي ساخت خود را به غفلت مي زدند و اصرار مي كردند كه ابراهيم"ع" يهودي است يا نصراني، با اينكه ابراهيم"ع" بر دين حق خدائي كه " اسلام براي خدا" باشد متدين بوده است!

استدلال يهود اين بود كه چون دين حق جز يك دين نيست و آن هم يهوديت است، پس به ناچار ابراهيم يهودي بوده است. مسيحيان نيز همين استدلال را مي كردند

ص:200

ولي جهل آنها اين بود كه نمي دانستند دين خدا يكي و آن هم " اسلام براي خدا" مي باشد،كه به حسب مرور زمان و استعداد پيدا نمودن مردم كمال يافته است.

يهوديت و نصرانيت دو شعبه از شعب كمال يافتة اسلام كه اصل دين است، مي باشند، و انبياء بزرگ هم به منزلة بانيان اين بنا بوده و هريك به نوبة خود در سازمان دادن آن سهمي داشته اند.

ابراهيم مسلم بود و به اسم اسلامي كه خود مؤسس آن بوده، متلبس بود.

" اسلام" اصل و ريشة يهوديت و نصرانيت است، نه آنكه عين آنها باشد. آنها فرع و اسلام اصل است!

اين هم روشن است كه نام نهادن ابراهيم به " مسلم" ( نه يهودي و نه نصراني) غير از آن است كه بگوئيم او تابع دين " پيغمبر اسلام و شريعت قرآن" بوده است!

اينكه به شريعت قرآن " اسلام" اطلاق مي شود از اصطلاحاتي است كه بعد از نزول قرآن شريف حادث شده و پس از انتشار اين شريعت مقدس صورت گرفته است. اسلامي كه "ابراهيم" بدان توصيف شده عبارت از اصل تسليم شدن براي خداي متعال و خاضع شدن براي مقام ربوبيت او جَلّت عَظَمَتهُ مي باشد.

علاوه بر يهود و نصاري كه مدعي ابراهيم بودند عرب هاي بت پرست عصر جاهليت نيز مدعي بودند كه آنان بر دين حنيف، يعني دين ابراهيم"ع" هستند. اين سخن به قدري شيوع داشت كه اهل كتاب آنها را "حنفاء" مي ناميدند، و منظورشان از " حنفيت"، وثنيت و بت پرستي بود.

از اين رو بود كه خداي متعال چون ابراهيم را به "حنيف" بودن توصيف كرد، فرمود: " وَلكِن كانَ حَنيفاً " بلافاصله مشخص ساخت كه " حَنيفاً مُسلِماً " و ادامه داد كه: – " وَما كانَ مِنَ الْمُشرِكينَ " !

روشن ساخت كه ابراهيم بر دين مرضي و پسنديده اي كه همانا "اسلام" است بوده و از زمرة مشركين – مانند عرب هاي عصر جاهليت - نبوده است!

(1)

ص:201

بودند كه حضرت ابراهيم و اسماعيل و اسحق و يعقوب و اسباط از اهل ملت آنها هستند، يعني يهوديان آن حضرات را يهودي مي پنداشتند و مسيحيان آنها را مسيحي مي شمردند، و نهايتاً بر اين باور بودند كه ملت و كيش حق از نصرانيت و يهوديت همان ملت و كيشي است كه به موسي و عيسي عليهماالسلام داده اند!

در اين آيات، خداي سبحان تأكيد مي كند كه دين "حق" كه اولاد ابراهيم از اسماعيل و اسحق و يعقوب و فرزندان وي برآن دين بودند، " اسلام" بود. و خود ابراهيم هم آنرا "دين حنيف" خود داشت.

خداوند مي فرمايد:

« يهوديان گفتند: - يهودي شويد تا هدايت يابيد!

مسحيان گفتند: - مسيحي شويد تا هدايت يابيد!

بگو ! بلكه "ملت ابراهيم" را پيروي مي كنم!

كه ديني " حنيف " است،

و او از مشركان نبود!

بگوئيد!

به خدا، و آنچه برما نازل شده، يعني قرآن،

و به آنچه به ابراهيم و اسماعيل و اسحق و يعقوب و اسباط نازل شده،

و به آنچه به موسي و عيسي دادند،

و به آنچه انبياء از ناحية پروردگارشان داده شدند،

و خلاصه به همة اينها ايمان داريم،

و ميان اين پيغمبر و آن پيغمبر فرقي نمي گذاريم،

و ما در برابر خدا تسليم هستيم! »

در اين آيات نتيجه مي گيرد كه اختلاف و انشعاب هائي كه در ميان بشر پيدا شده، و دسته اي خود را يهودي، و دستة ديگر خودرا مسيحي خواندند، همگي ساخته هاي هوا و هوس خود بشر است، و بازيگريهائي است كه خودشان در دين ابراهيم كرده اند، و دشمني ها كه باهم داشتند به حساب خدا و دين او گذاشتند!

و در نتيجه، طايفه هاي مختلف و احزاب ديني و متفرق گشتند، و رنگ هوا و هوسها و اغراضها و مطامع خود را به دين خداي سبحان، يعني دين توحيد زدند، با اينكه دين به طور كلي "يكي" بود، همچنانكه معبودي كه به وسيلة دين عبادت مي شود " يكي" است، و آن " دين ابراهيم" است، و بايد مسلمانان به آن دين تمسك جويند،

ص:202

و شقاق و اختلاف اهل كتاب را پيروي نكنند، و آن را براي خود اهل كتاب واگذارند!

وقتي دين رنگ قوميت گرفت، به سوي هدفي غير هدف اصلي اش دعوت مي شود، تا آنجا كه رفته رفته كاري كه در دين منكر بود معروف مي شود و جزو دين مي گردد، و مردم نسبت به آن تعصب به خرج مي دهند.

خداوند فرمود:

« - بگو! بلكه ملت ابراهيم را پيروي مي كنيم،

كه دين فطري است،

و ملت واحده اي است،

كه تمامي انبياء شما،

از ابراهيم گرفته تا بعد از او،

همه برآن ملت بودند،

و صاحب اين ملت يعني ابراهيم از مشركين نبود! »

ص:203

و ما تنها اورا عبادت مي كنيم!

بگو !

آيا با ما دربارة خدا بگو مگو مي كنيد؟

كه پروردگار ما و شما هردو است!

و با اينكه اعمال شما براي خودتان، و اعمال ما براي خود ماست،

ما در عمل براي او خالصيم!

و يا مي گوئيد:

ابراهيم و اسماعيل و اسحق و يعقوب و

اسباط يهودي و يا نصراني بودند؟

اگر اين را بهانه كردند در پاسخ شان بگو:

آيا شما داناتريد يا خدا؟

و چه كسي ستمگرتر از آن است كه شهادتي را كه

از ناحية خدا نزد خود دارد كتمان كند؟

و خدا از آنچه مي كنيد غافل نيست!

بهرحال، آنها امتي بودند و رفتند،

هرچه كردند براي خود كردند،

و شما هم هرچه كرديد براي خود مي كنيد،

و شما از آنچه آنها كردند بازخواست نمي شويد! »

ص:204

خواستند بگويند: خداي ما بهتر از خداي شمااست، كه خداي مسلمانان همان خداي اهل كتاب است!

اگر بگويند: ما اهل كتاب اختصاص و تقرب بيشتري به خدا داريم، كه مسلمانان خدارا با خلوص بيشتري مي پرستند!

و اگر بگويند: رفتار شما براي خدا باعث ننگ است، كه قضيه درست برعكس است!

پس بگومگوي مسيحيان و يهود با مسلمانان هيچ وجه صحيحي نداشته است!

(1)

ص:205

3-وقتي بنام " اسماعيل" مي رسند، طوري اين پيغمبر بزرگوار را وصف مي كنند و دربارة آن جناب چيزهائي مي گويند كه قطعاً نسبت به عادي ترين افراد مردم هم توهين و تحقير شمرده مي شود! مثلاً اورا مردي وحشي و ناسازگار با مردم و مطرود پدر، و خلاصه، جواني معرفي مي كنند كه از كمالات انساني جز مهارت در تيراندازي چيزي كسب نكرده است!

4- تورات كنوني به خود ابراهيم"ع" نسبتي داده كه به هيچ وجه لايق مقام ارجمند نبوت و روح تقوي و جوانمردي نيست! و آن اين است كه مي گويد: ملكي صادق پادشاه " شاليم" كه خود كاهن خدا بود نان و شراب براي ابراهيم "ع" برد و اورا بركت داد!

ص:206

جالب اينكه قبل از ذكر اين مطلب، تورات قيد مي كندكه در آن ايام "ساره" پيره زن و زالي عجوز بود! فرعون يا ابي مالك يا هر پادشاهي ديگر كجا به چنين پيره زالي رغبت مي كند تا چه رسد به اينكه شيفتة جمال و زيبائي او شود؟!

ص:207

وي از بندگان مؤمن ما بود.

و اورا به اسحق كه پيغمبري از شايستگان بود نويد داديم.

و اورا و اسحق را بركت داديم،

و از نژادشان نيكوكاراني به وجود آورديم،

و بدكاراني كه هويدا ستمگر بر خويش بودند! »

اگر كسي در اين آيات دقت كند چاره اي جز اين نخواهد ديد كه اعتراف كند به اينكه ذبيح همان كسي است كه خداوند ابراهيم را در جملة : " فَبَشَّرناهُ بِغُلامٍ حَليمٍ " به ولادت او بشارت داده است.

و جملة " وَ بَشَّرناهُ بِاِسحقَ نَبَ_يّاً مِنَ الصّالِحينَ ، " بشارت ديگري است غير آن بشارت، و مسئلة ذب__ح و قرباني در مورد بشارت اولي ذكر شده است. و پس از قرباني كردن ابراهيم، مجدداً بشارت به ولادت اسحق را حكايت مي كند. و اين خود نظر صريح است به اينكه قرباني ابراهيم اسماعيل بوده نه اسحق!(1)

ص:208

برخلاف قرآن كريم كه كمال اعتناء را به داستان ابراهيم و دو فرزند بزرگوارش نموده، تورات اين داستان را باكمال بي اعتنائي نقل كرده است. تنها شرحي از اسحق كه پدر بني اسرائيل است بيان داشته و از اسماعيل جز به پاره اي از مطالب كه ماية توهين و تحقير آن حضرت است، يادي نكرده است. تازه همين مقدار هم كه ياد كرده خالي از تناقض نيست.

يك بار گفته:

" خداوند به ابراهيم خطاب كرد كه

من نسل تورا از اسحق منشعب مي كنم."

بار ديگر گفته:

" خداوند به وي خطاب كرد كه

من نسل تورا از پشت اسماعيل جدا ساخته

و به زودي اورا امتي بزرگ قرار مي دهم! "

جاي ديگر اسماعيل را انساني وحشي و ناسازگار با مردم، و موجودي معرفي كرده ك_ه مردم از او مي رمي_دند، انس_اني ك_ه از كودكي نشو و نمايش در تيراندازي بوده و اهل خانه و پدر و مادر اورا از خود رانده بودند!!

و بالاخره درجاي ديگر گفته:

" خدا با اسماعيل است."(1)

(2)

ص:209

عليهماالسلام نشده، و از آن دو مانند ساير انبياء عليهم السلام بطور اجمال اسم برده است، وهمين قدر بيان كرده كه آن دو بزرگوار مانند ساير انبياء داراي دين توحيد بوده و مردم را بيم ميدادند و به سوي خدا دعوت مي كردند و اما بنا كردن كعبه و رفتن به ديدن اسماعيل و اينكه آن دو بزرگوارعرب را به دين فطرت و ملت حنيف دعوت كرده اند، هيچ يك در اين گونه سوره ها وارد نشده است، و لكن در سوره هاي غير مكي از قبيل بقره و حج و امثال آن اين جزئيات ذكر شده و پيوند پدر و فرزندي ميان آن دو و پدر عرب بودن و تشريع دين اسلام و بناي كعبه به دست ايشان خاطر نشان شده است.

سرّ اين اختلاف اين است كه پيامبراسلام تا چندي كه در مكه به سرمي ب_رد ب_ا يهودي ها ميانة بدي نداشت، بلكه تا حدي هم به آنها اعتماد داشت، ولكن وقتي به مدينه مهاجرت كرد و با دشمني شديد و ريشه دار يهود مواجه شد چاره اي جز اين نديد كه از غير يهود استمداد جويد و به كمك آنان خ_ود را از شر يهود محفوظ بدارد. اينجا بود كه هوش سرشار خدادادي اش (؟) اورا به اين نقشه راهنمائي كرد كه به منظور همدست ساختن مشركين عرب، ابراهيم را كه بنيان گذار دين توحيد است "پدر عرب" بنامد و حتي شجرة خود را بدو منتهي كند. و به همين منظور و براي نجات از شر مردم مكه كه بيش از هر مردم ديگري فكر اورا به خود مشغول كرده بودند باني خانة مقدس آنان يعني كعبه را ابراهيم ناميد و از اين راه مردم آن شهر را هم باخود موافق نمود." !!!

عدم مطالعة صحيح در قرآن و تاريخ و روايات، يا نيت هاي پليد خاورشناسان، آنهارا وادار به اين گونه اظهار نظرهاي كاملاً ناآگاهانه كرده است.

با اين نسبت هائي كه به كتاب عزيز خدا داده اند آبروئي براي خود باقي نگذاشته اند. براي اينكه قرآن كريم با شهرت جهاني كه دارد حقانيتش بر هيچ شرقي و غربي پوشيده نيست مگر كسي از معارف آن بي خبر باشد و بخواهد با نداشتن اهليت دربارة چيزي قضاوت كند و گرنه هيچ دانشمند متدبري نيست كه قرآن را ديده باشد و آن را مشتمل بر كوچكترين خلاف واقعي بداند، ( يا آنكه وحي آسماني را انكار كند و آيات قرآني را به هوش سرشار پيامبر منتسب گرداند!! )

چه غربي و چه شرقي، همه اعتراف دارند كه قرآن نه با مشركين سازش كرده و نه با يهود و نصاري و نه با هيچ ملتي ديگر، و در اين باب هيچ فرقي بين لحن سوره هاي مكي و مدني نيست و همه به يك لحن يهود و نصاري و مشركين را تخطئه كرده اند.

(1)

ص:210

1- اينكه گفته اند: داستان ساختن خانة كعبه و سركشي ابراهيم به اسماعيل وتشريع دين حنيف درسوره هاي مكي نيامده است، جوابش آيات سورة ابراهيم است كه در مكه نازل شده و در آن دعاي ابراهيم را حكايت كرده كه:

« وَ اِذ قالَ اِبراهيمُ رَبِّ اجعَلْ هذَاالْبَلَدَ آمِناً ….» نظير اين آيات در سورة صافات كه آن نيز مكي است و اشاره به داستان ذبح اسماعيل"ع" دارد، آمده است.

2- اما اينكه گفتند: محمد"ص" بدينوسيله خودرا از شر يهودي هاي معاصرش حفظ كرد و شجرة خودرا متصل به يهوديت ابراهيم"ع" كرد، جوابش اين است كه در آية 67 سورة آل عمران صراحتاً مي فرمايد:

« ابراهيم يهودي نبوده است!

ما كانَ اِبراهيمُ يَهوُدِيّاً وَلا نَصرانِياً وَلكِن كانَ حَنيفاً مُسلِماً… !»

ص:211

بي اطلاعي اين خاورشناس از تاريخ از اين جهت است كه تاريخ ثابت كرده در شهر بابل مذهب ستاره پرستي مانند مذهب بت پرستي رايج بوده است ودارندگان آن مذهب نيزمانند معتقدين به اين كيش داراي معابد بسياري بوده اند، و هر معبدي را بنام ستاره اي ساخته و مجسمه اي از آن ستاره را در آن معبد نصب كرده بودند. مخصوصاً در تاريخ سرزمين بابل و حوالي آن اين معنا ثبت است كه ستاره پرستان در حدود سنة 3200 قبل از ميلاد در اين سرزمين معبدي بنام " الهه شمس" و معبدي بنام " اله قمر" بنا كرده اند. در سنگ هائي هم كه باستان شناسان كشف كرده اند و در آن شريعت حمورابي حك شده، الهه شمس و اله قمر اسم برده شده است. زمان نوشتن و حكاكي اين سنگ ها مقارن ايام زندگي ابراهيم "ع" است.

در كتاب " آثار الباقيه" ابوريحان بيروني نيز آمده است كه يوذاسف مردم را به دين ستاره پرستي دعوت مي كرد و پادشاهان سلسلة پيشداديان و بعضي از كيانيان كه در بلخ بسر مي بردند، آفتاب و ماه و ستارگان را مي پرستيده اند تا اينكه زرتشت ظهور مي كند.(1)