سرشناسه : محمدي ري شهري، محمد، 1325 -
عنوان قراردادي : موسوعه معارف الكتاب و السنه . فارسي
عنوان و نام پديدآور : دانشنامه قرآن و حديث فارسي - عربي/ محمدي ري شهري با همكاري جمعي از پژوهشگران ؛ ترجمه حميدرضا شيخي.
مشخصات نشر : قم: موسسه علمي فرهنگي دارالحديث، سازمان چاپ و نشر، 13 -
مشخصات ظاهري : ج.
فروست : پژوهشكده علوم و معارف حديث؛ 99 .
شابك : 1500000 ريال: دوره : 978-964-493-494-0 ؛ ج. 4 : 978-964-493-587-9 ؛ ج. 5: 978-964-493-588-6 ؛ ج. 7: 978-964-493-590-9 ؛ ج. 8: 978-964-493-591-6 ؛ ج. 9: 978-964-493-592-3 ؛ ج. 10 : 978-964-493-593-0 ؛ ج. 12: 978-964-493-595-4 ؛ ج. 13: 978-964-493-596-1 ؛ ج. 14: 978-964-493-597-8 ؛ ج. 15 : 978-964-493-598-5 ؛ ج. 16: 978-964-493-599-2
يادداشت : فهرستنويسي بر اساس جلد چهارم .
يادداشت : اين كتاب با حمايت و مشاركت معاونت امور فرهنگي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي چاپ شده است .
موضوع : احاديث شيعه -- قرن 14
شناسه افزوده : شيخي، حميدرضا، 1337 -، مترجم
شناسه افزوده : ايران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي. معاونت امور فرهنگي
رده بندي كنگره : BP136/9/م34د2 1390
رده بندي ديويي : 297/212
شماره كتابشناسي ملي : 2747877
ص: 1
ص: 2
ص: 3
ص: 4
ص: 5
ص: 6
ص: 7
ص: 8
2 / 10تلبية الغرائز الجنسيّة2 / 10 _ 1تَزَيُّنُ المَرأَةِ لِزَوجِهارسول اللّه صلى الله عليه و آله :لَولا أنَّ المَرأَةَ تَصَنَّعُ (1)(2) لِزَوجِها لَصَلَفَت (3) عِندَهُ . (4)
عنه صلى الله عليه و آله :إنّي لَاُبغِضُ مِنَ النِّساءِ السَّلتاءَ وَالمَرهاءَ ؛ فَالسَّلتاءُ : الَّتي لا تَختَضِبُ ، وَالمَرهاءُ : الَّتي لا تَكتَحِلُ . (5)
الإمام عليّ عليه السلام :لِتَطَيَّبِ المَرأَةُ المُسلِمَةُ لِزَوجِها . (6)
المراسيل عن مقاتل بن حيّان :إنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله كانَ إذا زَوَّجَ بَناتِهِ ، أمَرَ ألّا يَقَرَبَهُنَّ أزواجُهُنَّ حَتّى يَغتَسِلنَ ، ويَأمُرُ أزواجَهُنَّ بِذلِكَ . 7
.
ص: 9
2 / 10پاسخ دادن به غرايز جنسى2 / 10 _ 1آرايش زن براى شوهرشپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اگر زن ، خود را براى شوهرش نمى ساخت ، بى گمان در دل او جا نمى گرفت .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :من از زنان سَلتاء و مَرهاء ، متنفّرم . سَلتاء ، زنى است كه خضاب نمى كند ، و مرهاء ، زنى است كه سُرمه نمى كشد .
امام على عليه السلام :زن مسلمان بايد خود را براى شوهرش خوش بو سازد .
المَراسيل_ به نقل از مقاتل بن حيّان _ :پيامبر صلى الله عليه و آله هر گاه دخترانش را شوهر مى داد ، دستور مى داد كه پيش از شستن خود ، به شوهرانشان نزديك نشوند ، و به شوهران آنها نيز چنين مى فرمود .
.
ص: 10
2 / 10 _ 2تَزَيُّنُ الرَّجُلِ لِزَوجَتِهِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :يَجِبُ عَلَى الرَّجُلِ لِامرَأَتِهِ ما يَجِبُ لَهُ عَلَيها ؛ أن يَتَزَيَّنَ لَها كَما تَتَزَيَّنُ لَهُ في غَيرِ مَأثَمٍ . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :اِغسِلوا ثِيابَكُم ، وخُذوا مِن شُعورِكُم ، وَاستاكوا ، وتَزَيَّنوا ، وتَنَظَّفوا ؛ فَإِنَّ بَني إسرائيلَ لَم يَكونوا يَفعَلونَ ذلِكَ فَزَنَت نِساؤُهُم . (2)
الإمام الكاظم عن أبيه عن آبائه عليهم السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لِيَتَهَيَّأ أحَدُكُم لِزَوجَتِهِ كَما تَتَهَيّأُ زَوجَتُهُ لَهُ . قالَ جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ عليه السلام : يَعني يَتَهَيَّأُ بِالنَّظافَةِ . (3)
الإمام الكاظم عليه السلام :تَهِيئَةُ الرَّجُلِ لِلمَرأَةِ مِمّا يَزيدُ في عِفَّتِها . (4)
الكافي عن الحسن بن جهم :رَأَيتُ أبَا الحَسَنِ عليه السلام اختَضَبَ ، فَقُلتُ : جُعِلتُ فِداكَ ، اِختَضَبتَ ؟ ! فَقالَ : نَعَم ، إنَّ التَهيِئَةَ مِمّا يَزيدُ في عِفَّةِ النِّساءِ ، ولَقَد تَرَكَ النِّساءُ العِفَّةَ بِتَركِ أزواجِهِنَّ التَّهيِئَةَ . ثُمَّ قالَ : أيَسُرُّكَ أن تَراها عَلى ما تَراكَ عَلَيهِ إذا كُنتَ عَلى غَيرِ تَهيِئَةٍ ؟ قُلتُ : لا ، قالَ : فَهُوَ ذاكَ . ثُمَّ قالَ : مِن أخلاقِ الأَنبِياءِ التَّنَظُّفُ ، وَالتَّطَيُّبُ ، وحَلقُ الشَّعرِ ، وكَثرَةُ الطَّروقَةِ . (5)
.
ص: 11
2 / 10 _ 2آرايش مرد براى همسرشپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مرد در برابر زنش ، همان وظيفه اى را دارد كه زنش در برابر او دارد ؛ يعنى خود را براى او بيارايد ، همچنان كه زنش ، خود را براى او مى آرايد ؛ ولى نبايد به گناه بيفتد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :لباس هاى خود را بشوييد ، موهايتان را اصلاح كنيد ، مسواك بزنيد ، خود را آراسته سازيد ، و نظافت كنيد ؛ چرا كه بنى اسرائيل ، اين كارها را نمى كردند . در نتيجه ، زنانشان به زنا دادن افتادند .
امام كاظم_ به نقل از پدرش ، از پدرانش عليهم السلام _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «هر يك از شما بايد خود را براى همسرش آراسته كند ، همچنان كه همسرش خود را براى او مى آرايد» . جعفر بن محمّد عليه السلام فرمود : «يعنى با نظافت كردن ، خود را آراسته سازد» .
امام كاظم عليه السلام :آراسته بودن مرد براى زن ، از عواملى است كه بر پاك دامنىِ زن مى افزايد .
الكافى_ به نقل از حسن بن جَهم _ :ابو الحسن عليه السلام (1) را ديدم كه خَضاب كرده بود . گفتم : قربانت گردم ! خضاب كرده ايد؟! فرمود : «آرى . آراسته بودن ، از عواملى است كه بر پاك دامنىِ زن مى افزايد . زنان ، از آن رو تركِ پاك دامنى مى كنند كه شوهرانشان آراسته بودن را ترك مى نمايند» . سپس فرمود : «آيا تو دوست دارى كه همسرت را مانند خودت ، ناآراسته ببينى؟» . گفتم : نه . فرمود : «او نيز همين طور» . آن گاه افزود : «پاكيزگى ، خوش بو بودن ، اصلاح كردن مو و كثرت آميزش ، از صفات پيامبران است» .
.
ص: 12
بحارالأنوار عن ذروانَ المدائنيّ :دَخَلتُ عَلى أبِي الحَسَنِ الثاني [الإمامِ الرِّضا] عليه السلام فَإِذا هُوَ قَدِ اختَضَبَ ، فَقُلتُ : جُعِلتُ فِداكَ ، قَدِ اختَضَبتَ؟! فَقالَ : نَعَم ، إنَّ فِي الخِضابِ لَأَجرا ، أما عَلِمتَ أنَّ التَّهيِئَةَ تَزيدُ في عِفَّةِ النِّساءِ ؟! أيَسُرُّكَ أنَّكَ دَخَلتَ عَلى أهلِكَ فَرَأَيتَها عَلى مِثلِ ما تَراكَ عَلَيهِ إذ لَم تَكُن عَلى تَهيِئَةٍ ؟ قالَ : قُلتُ : لا ، قالَ : هُوَ ذاكَ . (1)
2 / 10 _ 3الحَثُّ عَلى تَلبِيَةِ الغَريزَةِ الجِنسِيَّةِرسول اللّه صلى الله عليه و آله : «وَخُلِقَ الْاءِنسَانُ ضَعِيفًا» (2) لا يَقوى عَلى تَركِ الجِماعِ . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :أيَعجِزُ أحَدُكُم أن يُجامِعَ أهلَهُ في كُلِّ جُمُعَةٍ ، فَإِنَّ لَهُ أجرَينِ (اثنَينِ) ؛ أجرَ غُسلِهِ ، وأجرَ غُسلِ امرَأَتِهِ . (4)
الكافي عن إسحاق بن إبراهيم الجعفي :سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ عليه السلام يَقولُ : إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله دَخَلَ بَيتَ اُمِّ سَلَمَةَ فَشَمَّ ريحا طَيِّبَةً ، فَقالَ : أتَتكُمُ الحَولاءُ ؟ فَقالَت : هُوَ ذا هِيَ تَشكو زَوجَها . فَخَرَجَت عَلَيهِ الحَولاءُ ، فَقالَت : بِأَبي أنتَ واُمّي ، إنَّ زَوجي عَنّيِضٌ ، فَقالَ : زيديهِ يا حَولاءُ ، قالَت : ما أترُكُ شَيئا طَيِّبا مِمّا أتَطَيَّبُ لَهُ بِهِ وهُوَ عَنّي مُعرِضٌ ! فَقالَ : أما لَو يَدري ما لَهُ بِإِقبالِهِ عَلَيكِ ! قالَت : وما لَهُ بِإِقبالِهِ عَلَيَّ ؟ فَقالَ : أما إنَّهُ إذا أقبَلَ اكتَنَفَهُ مَلَكانِ ، فَكانَ كَالشّاهِرِ سَيفَهُ في سَبيلِ اللّهِ ، فَإِذا هُوَ جامَعَ تَحاتُّ (5) عَنهُ الذُّنوبُ كَما يَتَحاتُّ وَرَقُ الشَّجَرِ ، فَإِذا هُوَ اغتَسَلَ انسَلَخَ مِنَ الذُّنوبِ . (6)
.
ص: 13
بحار الأنوار_ به نقل از ذروان مدائنى _ :نزد امام رضا عليه السلام رفتم . ديدم كه ايشان خَضاب كرده است . گفتم : فدايت شوم! خضاب كرده ايد؟ فرمود : «بله . خضاب كردن ، پاداش دارد . آيا نمى دانى كه سر و وضع مرتّب داشتن ، بر پاك دامنىِ زنان مى افزايد؟! آيا تو دوست دارى كه وقتى با سر و وضع نامرتّب ، نزد همسرت مى روى ، او را نيز مانند خودت ببينى ؟» . گفتم : نه . فرمود : «او نيز همين طور» .
2 / 10 _ 3ترغيب به پاسخ دادن به غريزه جنسىپيامبر خدا صلى الله عليه و آله : «و انسان ، ناتوانْ آفريده شده است» ؛ يعنى توانِ تَرك جماع را ندارد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :آيا هر يك از شما نمى تواند در هر جمعه ، با همسرش مقاربت كند ؟ در اين صورت ، براى او ، دو پاداش است : پاداش غسل كردنِ خودش و پاداش غسل كردنِ همسرش .
الكافى_ به نقل از اسحاق بن ابراهيم جُعفى _ :از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود : پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وارد اتاق اُمّ سلمه شد . بوى خوشى به مشامش رسيد . فرمود : «حَولاء ، نزد شما آمده ؟» . اُمّ سلمه گفت : بله . او از شوهرش شكايت دارد . در اين هنگام ، حولاء ، بيرون آمد و گفت : پدر و مادرم به فدايت ! شوهرم ، به من ، بى اعتناست . فرمود : «بيشتر به خودت بِرس ، اى حولاء!» . گفت : هيچ عطرى نبوده كه خودم را با آن براى او خوش بو نكنم ؛ امّا او همچنان از من روى گردان است ! پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «اگر مى دانست كه با رو آوردنش به تو ، چه پاداشى براى اوست !» . حولاء گفت : با رو آوردنش به من ، چه پاداشى براى اوست ؟ فرمود : «هر گاه روى آوَرَد ، دو فرشته ، او را در آغوش مى كشند ، و همانند كسى است كه در راه خداوند ، شمشير بر كشد ، و چون مجامعت كند ، گناهان او همچون برگ درخت ، فرو مى ريزند ، و هر گاه غسل كند ، از گناهانْ شسته مى شود» .
.
ص: 14
الكافي عن إسحاق بن عمّار :سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الرَّجُلِ يَكونُ مَعَهُ أهلُهُ فِي السَّفَرِ لا يَجِدُ الماءَ أيَأتي أهلَهُ ؟ قالَ : ما اُحِبُّ أن يَفعَلَ إلّا أن يَخافَ عَلى نَفسِهِ . قالَ : قُلتُ : طَلَبَ بِذلِكَ اللَّذَّةَ ، أو يَكونُ شَبِقا (1) إلَى النِّساءِ ؟ قالَ : إنَّ الشَّبِقَ يَخافُ عَلى نَفسِهِ . قُلتُ : يَطلُبُ بِذلِكَ اللَّذَّةَ ؟! قالَ : هُوَ حَلالٌ . قُلتُ : فَإِنَّهُ يُروى عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله أنَّ أبا ذَرٍّ رَحِمَهُ اللّهُ سَأَلَهُ عَن هذا فَقالَ : إيتِ أهلَكَ تُؤجَر ، فَقالَ : يا رَسولَ اللّهِ آتيهِم واُؤجَرُ ؟ ! فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : كَما أنَّكَ إذا أتَيتَ الحَرامَ اُزِرتَ (2) ، فَكَذلِكَ إذا أتَيتَ الحَلالَ اُوجِرتَ . فَقالَ أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام : ألا تَرى ، إنَّهُ إذا خافَ عَلى نَفسِهِ فَأَتَى الحَلالَ اُوجِرَ . (3)
.
ص: 15
الكافى_ به نقل از اسحاق بن عمّار _ :از امام صادق عليه السلام در باره مردى پرسيدم كه با همسرش در مسافرت است و آب در دسترس ندارد . آيا با زنش نزديكى بكند ؟ فرمود : «دوست ندارم اين كار را بكند ، مگر آن كه بر خويش بترسد [ كه به گناه بيفتد ]» . گفتم : به قصد لذّت بردن ، يا اين كه نتواند شهوتش را كنترل كند؟ فرمود : «كسى كه نمى تواند شهوتش را كنترل كند ، بر خويش مى ترسد» . گفتم : او با اين كار لذّت مى بَرد ! فرمود : «اين ، حلال است» . گفتم : از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت مى شود كه ابو ذر رحمه الله از ايشان در اين باره پرسيد . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «با همسرت نزديكى كن كه [از خداوندْ] پاداش مى گيرى» . ابو ذر گفت : اى پيامبر خدا ! براى نزديكى كردن با آنها پاداش مى گيرم ؟! فرمود : «همان گونه كه اگر مرتكب حرام شوى ، گناهكارى ، هر گاه با حلال در آميزى ، پاداش مى يابى» . امام صادق عليه السلام فرمود : «آيا نمى بينى كه هر گاه بر خويش بترسد و با حلال در آميزد ، پاداش مى گيرد ؟» .
.
ص: 16
الإمام الصادق عليه السلام_ في قَولِهِ تَعالى : «لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَّهُ بِوَلَدِهِ» (1) _ :كانَتِ المَراضِعُ مِمّا يَدفَعُ إحداهُنُّ الرَّجُلَ إذا أرادَ الجِماعَ تَقولُ : لا أدَعُكَ ، إنّي أخافُ أن اَحبَلَ فَأَقتُلَ وَلَدي هذَا الَّذي اُرضِعُهُ . وكانَ الرَّجُلُ تَدعوهُ المَرأَةُ فَيَقولُ : أخافُ أن اُجامِعَكِ فَأَقتُلَ وَلَدي ، فَيَدَعُها ولا يُجامِعُها . فَنَهَى اللّهُ عز و جل عَن ذلِكَ أن يُضارَّ الرَّجُلُ المَرأَةَ وَالمَرأَةُ الرَّجُلَ . (2)
2 / 10 _ 4اِستِعدادُ الزَّوجَةِ لِتَلبِيَةِ حاجَةِ الزَّوجِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا يَحِلُّ لِامرَأَةٍ أن تَنامَ حَتّى تَعرِضَ نَفسَها عَلى زَوجِها ؛ تَخلَعَ ثِيابَها ، وتَدخُلَ مَعَهُ في لِحافِهِ فَتُلزِقَ جِلدَها بِجِلدِهِ ، فَإِذا فَعَلَت ذلِكَ فَقَد عَرَضَت . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :إذَا الرَّجُلُ دَعا زَوجَتَهُ لِحاجَتِهِ فَلتَأتِهِ ، وإن كانَت عَلَى التَنّورِ . (4)
عنه صلى الله عليه و آله :إذا دَعَا الرَّجُلُ امرَأَتَهُ إلى فِراشِهِ فَأَبَت ، فَباتَ غَضبانَ عَلَيها ، لَعَنَتهَا المَلائِكَةُ حَتّى تُصبِحَ . (5)
.
ص: 17
امام صادق عليه السلام_ در باره اين سخن خداى متعال : «هيچ مادرى نبايد به سبب فرزندش زيان ببيند ، و [نيز] هيچ پدرى به خاطر فرزندش » _ :در دوران شيردهى ، هر گاه مرد مى خواست با همسرش نزديكى كند ، زن مى گفت : اجازه نمى دهم ؛ چون مى ترسم حامله شوم و در نتيجه ، اين فرزندم را كه شير مى دهم ، [ بر اثر خشك شدن شيرم ]بكشم . و هر گاه زن ، مردش را دعوت مى كرد ، مرد مى گفت : مى ترسم با تو نزديكى كنم و فرزندم را بكشم . پس با او نزديكى نمى كرد . پس خداوند عز و جل اين روش را نهى فرمود كه مرد ، به زن زيان بزند و زن ، به مرد .
2 / 10 _ 4آمادگى زن براى پاسخگويى به نياز شوهرپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :براى هيچ زنى ، روا نيست كه بخوابد ، مگر اين كه [پيش از آن ، ]خودش را به شوهرش عرضه كند . جامه هايش را در آورَد ، در بستر او در آيد ، و پوست خود را بر پوست او بچسباند . اگر چنين كند ، خود را عرضه نموده است .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه مرد ، همسرش را براى نيازش فرا خوانَد ، زن بايد نزد او برود ، اگر چه سرِ تنور [ ، مشغول پختن نان ]باشد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه مرد ، همسرش را به بستر خويش بخوانَد و او خوددارى كند ، و شوهرش آن شب را با ناراحتى از او بگذرانَد ، تا صبح ، فرشتگان ، آن زن را لعنت مى كنند .
.
ص: 18
عنه صلى الله عليه و آله :لا تَهجُرُ امرَأَةٌ فِراشَ زَوجِها ، إلّا لَعَنَتها مَلائِكَةُ اللّهِ عز و جل . (1)
2 / 10 _ 5ذَمُّ تَسويفِ الزَّوجَةِ في تَلبِيَةِ حاجَةِ زَوجِهاالمعجم الأوسط عن عبد اللّه بن عمر :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قالَ : لَعَنَ اللّهُ المُسَوِّفاتِ . فَقيلَ : يا نَبِيَّ اللّهِ ، ومَا المُسَوِّفاتُ ؟ قالَ : الَّتي يَدعوها زَوجُها إلى فِراشِها فَتَقولُ : سَوفَ ، حَتّى تَغلِبَهُ عَيناهُ . (2)
الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ امرَأَةً أتَت رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِبَعضِ الحاجَةِ ، فَقالَ لَها : لَعَلَّكِ مِنَ المُسَوِّفاتِ ؟ قالَت : ومَا المُسَوِّفاتُ يا رَسولَ اللّهِ ؟ قالَ : المَرأَةُ الَّتي يَدعوها زَوجُها لِبَعضِ الحاجَةِ فَلا تَزالُ تُسَوِّفُهُ حَتّى يَنعُسَ زَوجُها ويَنامَ ، فَتِلكَ لا تَزالُ المَلائِكَةُ تَلعَنُها حَتّى يَستَيقِظَ زَوجُها . (3)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله_ لِلنِّساءِ _ :لا تُطَوِّلَنَّ صَلاتَكُنَّ لِتَمنَعنَ أزواجَكُنَّ . (4)
2 / 10 _ 6ذَمُّ عَدَمِ تَلبِيَةِ الزَّوجِ حاجَةَ زوجَتِهِمسند ابن حنبل عن عبد اللّه بن عمرو :زَوَّجَني أبِي امرَأَةً مِن قُرَيشٍ ، فَلَمّا دَخَلَت يَّ جَعَلتُ لا أنحاشُ (5) لَها مِمّا بي مِنَ القُوَّةِ عَلَى العِبادَةِ مِنَ الصَّومِ وَالصَّلاةِ ، فَجاءَ عَمرُو بنُ العاصِ إلى كَنَّتِهِ حَتّى دَخَلَ عَلَيها ، فَقالَ لَها : كَيفَ وَجَدتِ بَعلَكِ ؟ قالَت خَيرُ الرِّجالِ _ أو كَخَيرِ البُعولَةِ مِن رَجُلٍ _ لَم يُفَتِّشِ لَنا كَنفَا (6) ، ولَم يَعرِف لَنا فِراشا . فَأَقبَلَ عَلَيَّ ، فَعَذَمَني (7) وعَضَّني بِلِسانِهِ فَقالَ : أنكَحتُكَ امرَأَةً مِن قُرَيشٍ ذاتَ حَسَبٍ ، فَعَضَلتَها (8) وفَعَلتَ وفَعَلتَ ؟ ! ثُمَّ انطَلَقَ إلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله فَشَكاني ، فَأَرسَلَ إلَيَّ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فَأَتَيتُهُ ، فَقالَ لي : أتَصومُ النَّهارَ ؟ قُلتُ : نَعَم ، قالَ : وتَقومُ اللَّيلَ ؟ قُلتُ : نَعَم ، قالَ : لكِنّي أصومُ واُفطِرُ ، واُصَلّي وأنامُ ، وأمَسُّ النِّساءَ ، فَمَن رَغِبَ عَن سُنَّتي فَلَيسَ مِنّي . (9)
.
ص: 19
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ زنى ، از بستر شوهرش دورى نمى كند ، مگر آن كه فرشتگانِ خداوند عز و جل او را لعنت مى كنند .
2 / 10 _ 5نكوهشِ كوتاهىِ زن در پاسخگويى به نياز شوهرالمعجم الأوسط_ به نقل از عبد اللّه بن عمر _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «خداوند ، زنان تعلّل كننده را لعنت كرده است» . گفت : اى پيامبر خدا ! زنان تعلّل كننده كيستند؟ فرمود : «زنى كه شوهرش او را به بستر خويش بخواند و او بگويد : بعدا ، تا اين كه شوهرش را خواب ببَرد» .
امام صادق عليه السلام :زنى براى كارى نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمد . پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود : «شايد تو از تعلّل كنندگانى؟» . گفت : تعلّل كنندگان ، چه كسانى هستند ، اى پيامبر خدا؟ فرمود : «زنى كه شوهرش او را براى خواسته اش بخواند و او چندان تعلّل كند كه شوهرش چُرتش بگيرد و بخوابد . چنين زنى را فرشتگان ، تا زمانى كه شوهرش بيدار شود ، پيوسته لعنت مى كنند» .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ به زنان _ :هرگز نمازهاى خود را طول ندهيد براى اين كه شوهرانتان را [ از خود ] باز داريد .
2 / 10 _ 6نكوهشِ پاسخ ندادن شوهر به نياز همسرشمسند ابن حنبل_ به نقل از عبد اللّه بن عمرو [ بن عاص ] _ :پدرم ، زنى از قريش را به همسرى من در آورد . چون بر من وارد شد ، چندان سرگرم عبادت و روزه و نماز بودم كه به او اعتنا نمى كردم . عمرو بن عاص ، به ديدن عروسش آمد و نزد او رفت و گفت : شوهرت را چگونه يافتى؟ همسرم گفت : بهترين مرد است _ يا همانند بهترين شوهرهاست _ . آغوشى براى ما نگشوده ، و بسترى برايمان نمى شناسد ! پدرم ، به من رو كرد و شروع كرد به نكوهش كردن و زخم زبان زدن به من و گفت : من زنى خانواده دار از قريش را به همسرى تو در آورده ام . آن گاه تو ، به خواسته او بى توجّهى مى كنى و چنين و چنان مى كنى؟! سپس نزد پيامبر صلى الله عليه و آله رفت و از من شكايت كرد . پيامبر صلى الله عليه و آله در پى من فرستاد و من نزد ايشان رفتم . به من فرمود : «آيا روزها را روزه مى گيرى؟» . گفتم : آرى . فرمود : «و شب ها را به نماز مى گذرانى؟» . گفتم : آرى . فرمود : «امّا من ، گاهى روزه مى گيرم و گاهى نيز نمى گيرم . هم نماز مى خوانم و هم مى خوابم ، و با زنان ، همخوابگى مى كنم . پس هر كه از سنّت من روى گردانَد ، از من نيست» .
.
ص: 20
صحيح مسلم عن أنس :إنَّ نَفَرا مِن أصحابِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله سَأَلوا أزواجَ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله عَن عَمَلِهِ فِي السِّرِّ . فَقالَ بَعضُهُم : لا أتَزَوَّجُ النِّساءَ ، وقالَ بَعضُهُم : لا آكُلُ اللَّحمَ ، وقالَ بَعضُهُم : لا أنامُ عَلى فِراشٍ . فَحَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَيهِ فَقالَ : ما بالُ أقوامٍ قالوا كَذا وكَذا ؟ ! لكِنّي اُصَلّي وأنامُ وأصومُ واُفطِرُ وأتَزَوَّجُ النِّساءَ ، فَمَن رَغِبَ عَن سُنَّتي فَلَيسَ مِنّي . (1)
الديوان المنسوب إلى الإمام عليّ عليه السلام_ في بَيانِ شَكوَى امرَأَةٍ زَوجَها وجَوابِهِ لَها مِ أميرِالمُؤمنينِ بَينَهُما _ : زَوجي كَريمٌ يُبغِضُ المَحارِمايَقطَعُ لَيلاً قاعِدا وقائِما ويُصبِحُ الدَّهرَ لَدَينا صائِماوقَد خَشيتُ أن يَكونَ آثِما لِأَنَّهُ يُصبِحُ لي مُراغِما وكانَ جوابُ زَوجِها : لا اُصبِحُ الدَّهرَ بِهِنَّ هائِماولا أكونُ بِالنِّساءِ ناعِما لا بَل اُصَلّي قاعِدا وقائِمافَقَد أكونُ لِلذُّنوبِ لازِما يا لَيتَني نَجَوتُ مِنها سالِما ما حَكَمَ بِهِ عَلِيٌّ عليه السلام بَينَهُما : مَهلاً فَقَد أصبَحتَ فيها آثِمالَكَ الصَّلاةُ قاعِدا وقائِما ثَلاثَةٌ تُصبِحُ فيها صائِماورابِعٌ تُصبِحُ فيهِ طاعِما ولَيلَةٌ تَخلو لَدَيها ناعِماما لَكَ أن تُمسِكَها مُراغِما (2)
.
ص: 21
صحيح مسلم_ به نقل از اَنَس _ :گروهى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله از همسران پيامبر صلى الله عليه و آله در باره عمل ايشان در نهان پرسيدند . يكى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله گفت : من زن نمى گيرم . ديگرى گفت : من گوشت نمى خورم . و سومى گفت : من بر بستر نمى خوابم . [ خبر به پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد . برخاست ] . پس خدا را حمد و ثنا نمود و فرمود : «عدّه اى را چه شده است كه چنين و چنان گفته اند؟! من [ شب ها ] هم نماز مى خوانم و هم مى خوابم . [ روزها] گاهى روزه مى گيرم و گاه مى خورم ، و با زنان هم ازدواج مى كنم . پس هر كه از سنّت من روى گردانَد ، از من نيست» .
الديوان المنسوب إلى الإمام على عليه السلام_ در بيان شكايت زنى از شوهرش و پاسخ امير مؤمنان عليه السلام به او و قضاوت ايشان ميان آن دو _ :[ زن گفت : ] شوهرم ، مرد بزرگوارى است و از حرام ها بيزار است . شب ها را به قيام و قعود مى گذرانَد و پيوسته روزه مى گيرد و مى ترسم كه گنهكار باشد ؛ زيرا به خواسته من بى اعتناست . و شوهرش پاسخ داد : من هرگز دل باخته آنان نيستم و هرگز از زنان كام نمى گيرم . نه ! بلكه پيوسته در قيام و قعود نمازم ؛ زيرا آلوده به گناهانم . كاشكى از آنها به سلامت برَهَم! على عليه السلام ميان آن دو ، چنين داورى نمود : آرام! كه تو با اين كار ، گنهكارى نماز خواندن و قيام و قعود ، وظيفه توست ليكن ، سه روز را روزه بدار و چهار روز را بخور و يك شب را با آنان به كامجويى بگذران . تو حقّ ندارى كه نامرادشان بگذارى .
.
ص: 22
صحيح ابن حبّان عن أبي موسى الأشعري :دَخَلَتِ امرَأَةُ عُثمانَ بنِ مَظعونٍ عَلى نِساءِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله فَرَأَينَها سَيِّئَةَ الهَيئَةِ ، فَقُلنَ : ما لَكِ ؟ ما في قُرَيشٍ رَجُلٌ أغنى مِن بَعلِكِ ! قالَت : ما لَنا مِنهُ مِن شَيءٍ ؛ أمّا نَهارُهُ فَصائِمٌ ، وأمّا لَيلُهُ فَقائِمٌ . قالَ : فَدَخَلَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فَذَكَرنَ ذلِكَ لَهُ ، فَلَقِيَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فَقالَ : يا عُثمانُ ، أما لَكَ فِيَّ اُسوَةٌ ؟ قالَ : وما ذاكَ يا رَسولَ اللّهِ فِداكَ أبي واُمّي ؟ قالَ : أمّا أنتَ فَتَقومُ اللَّيلَ وتَصومُ النَّهارَ ، وإنَّ لِأَهلِكَ عَلَيكَ حَقّا ، وإنَّ لِجَسَدِكَ عَلَيكَ حَقّا ، صَلِّ ونَم وصُم وأفطِر . قالَ : فَأَتَتهُمُ المَرأَةُ بَعدَ ذلِكَ عَطِرَةً ، كَأَنَّها عَروسٌ . فَقُلنَ لَها : مَه ! قالَت : أصابَنا ما أصابَ النّاسَ . (1)
.
ص: 23
صحيح ابن حبّان_ به نقل از ابو موسى اشعرى _ :زن عثمان بن مَظعون ، نزد زنان پيامبر صلى الله عليه و آله آمد . او را با سر و وضع نامرتّبى ديدند . گفتند : تو را چه مى شود؟ در ميان قريش ، مردى ثروتمندتر از شوهر تو نيست ! گفت : ما حظّى از او نمى بريم . روزش را روزه دار است و شبش را در عبادت . پيامبر صلى الله عليه و آله كه آمد ، همسرانش ماجرا را به ايشان گفتند . پيامبر صلى الله عليه و آله به ديدن عثمان رفت و فرمود : «اى عثمان ! مگر من براى تو الگو نيستم؟» . گفت : چه شده است ، اى رسول خدا ؟ پدر و مادرم به فدايت! فرمود : «تو شب ها را به عبادت مى گذرانى و روزها روزه مى گيرى ، در حالى كه همسرت نيز بر تو حقّى دارد ، و بدنت را هم بر تو حقّى است . [ شب ها را ] هم نماز بخوان و هم بخواب . [روزها] را هم روزه بگير و هم بخور» . بعد از آن ، زن عثمان ، خوش بو _ مانند يك عروس _ ، نزد همسران پيامبر صلى الله عليه و آله آمد . زنان پيامبر صلى الله عليه و آله به او گفتند : هان ! چه خبر شده ؟! گفت : به ما هم آن رسيد كه به ديگران مى رسد .
.
ص: 24
الإمام عليّ عليه السلام :جاءَ عُثمانُ بنُ مَظعونٍ إلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَقالَ : يا رَسولَ اللّهِ ، قَد غَلَبَني حَديثُ النَّفسِ ولَم اُحدِث شَيئا حَتّى أستَأمِرَكَ . قالَ : بِمَ حَدَّثَتكَ نَفسُكَ يا عُثمانُ ؟ قالَ : هَمَمتُ أن أسيحَ فِي الأَرضِ . قالَ : فَلا تَسِح فِي الأَرضِ ، فَإِنَّ سِياحَةَ اُمَّتِي المَساجِدُ . قالَ : وهَمَمتُ أن اُحَرِّمَ عَلى نَفسِي اللَّحمَ . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لا تَفعَل فَإِنّي أشتَهيهِ وآكُلُهُ ، ولَو سَأَلتُ اللّهَ أن يُطعِمَنيهِ كُلَّ يَومٍ لَفَعَلَ . فَقالَ : وهَمَمتُ أن أجُبَّ (1) نَفسي . قالَ : يا عُثمانُ ، لَيسَ مِنّا مَن فَعَلَ ذلِكَ بِنَفسِهِ ولا بِأَحَدٍ ، إنَّ وَجأَ (2) اُمَّتِي الصِّيامُ . قال : وهَمَمتُ أن اُحَرِّمَ خَولَةَ عَلى نَفسي _ يَعني امرَأَتَهُ _ . قالَ : لا تَفعَل يا عُثمانُ ، فَإِنَّ العَبدَ المُؤمِنَ إذا أخَذَ (3) بِيَدِ زَوجَتِهِ كَتَبَ اللّهُ لَهُ عز و جل عَشرَ حَسَناتٍ ومَحا عَنهُ عَشرَ سَيِّئاتٍ ، فَإِن قَبَّلَها كَتَبَ اللّهُ لَهُ مِئَةَ حَسَنَةٍ ومَحا عَنهُ مِئَةَ سَيِّئَةٍ ، فَإِن ألَمَّ بِها كَتَبَ اللّهُ لَهُ ألفَ حَسَنَةٍ ومَحا عَنهُ ألفَ سَيِّئَةٍ وحَضَرَتهُمَا المَلائِكَةُ ، وإذَا اغتَسَلا لَم يَمُرَّ الماءُ عَلى شَعرَةٍ مِن كُلِّ واحِدٍ مِنهُما إلّا كَتَبَ اللّهُ لَهُما حَسَنَةً ومَحا عَنهُما سَيِّئَةً، فَإِن كانَ ذلِكَ في لَيلَةٍ بارِدَةٍ ، قالَ اللّهُ تَعالى لِلمَلائِكَةِ : اُنظُروا إلى عَبدَيَّ هذَينِ اغتَسَلا في هذِهِ اللَّيلَةِ البارِدَةِ عِلما مِنهُما أنّي رَبُّهُما ، اُشهِدُكُم أنّي قَد غَفَرتُ لَهُما . فَإِن كانَ لَهُما في وَقعَتِهِما تِلكَ وَلَدٌ ، كانَ لَهُما وَصيفا فِي الجَنَّةِ . ثُمَّ ضَرَبَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بِيَدِهِ عَلى صَدرِ عُثمانَ ، وقالَ : يا عُثمانُ ، لا تَرغَب عَن سُنَّتي ، فَإِنَّ مَن رَغِبَ عَن سُنَّتي عَرَضَت لَهُ المَلائِكَةُ يَومَ القِيامَةِ فَصَرَفَت وَجهَهُ عَن حَوضي . (4)
.
ص: 25
امام على عليه السلام :عثمان بن مَظعون ، نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمد و گفت : اى پيامبر خدا ! وسوسه ، بر من چيره گشته است ؛ امّا دست به هيچ كارى نمى زنم تا اين كه از شما دستور بگيرم . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «به چه چيزى وسوسه شده اى ، اى عثمان؟» . گفت : در اين انديشه ام كه زمين گَردى [ و رهبانيت سيّار ] در پيش گيرم . فرمود : «زمين گردى مكن ؛ زيرا زمين گردى امّت من ، مسجدهاست» . گفت : و در اين انديشه ام كه گوشت خوردن را بر خود حرام سازم . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «چنين مكن . من خود ، گوشت دوست دارم و مى خورم . اگر از خدا مى خواستم كه هر روز به من گوشت بخورانَد ، اين كار را مى كرد» . گفت : و در اين انديشه ام كه خود را خواجه سازم . فرمود : «اى عثمان ! از ما نيست كسى كه با خود يا هر كس ديگرى چنين كند . خواجگى امّت من ، روزه است» . گفت : در اين انديشه ام كه خوله ، همسرم ، را بر خود ، حرام سازم . فرمود : «چنين مكن _ اى عثمان _ ؛ زيرا بنده مؤمن ، هر گاه دست همسرش را بگيرد ، خداوند عز و جل ، ده حسنه برايش مى نويسد و ده گناه از او پاك مى كند . چنانچه او را ببوسد ، خداوند ، صد حسنه برايش مى نويسد و صد گناه از او مى زدايد . هر گاه با او در آميزد ، خداوند ، هزار حسنه برايش مى نويسد و هزار گناه از او مى زدايد ، و فرشتگان بر ايشان حاضر مى شوند . چون غسل كنند ، آب بر هر تارِ مويى از آن دو نمى گذرد ، مگر آن كه خداوند [ به ازاى هر تارِ مو ] يك حسنه برايشان مى نويسد و يك گناه مى زدايد . اگر اين ، در شبى سرد باشد ، خداوند متعال به فرشتگان مى فرمايد : بنگريد اين دو بنده ام را كه در اين شب سرد ، غسل كردند ، از آن روى كه يقين دارند من پروردگار آنان هستم . شما را گواه مى گيرم كه آن دو را آمرزيدم . پس اگر در اين آميزش ، براى آن دو فرزندى بود ، آن فرزند ، خدمتكار ايشان در بهشت است» . آن گاه ، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله با دستش به سينه عثمان زد و فرمود : «اى عثمان ! از روش من ، روى بر متاب كه هر كس از روش من روى برتابد ، روز قيامت ، فرشتگان ، راه را بر او مى گيرند و روىِ او را از حوض من مى گردانند» .
.
ص: 26
الإمام الصادق عليه السلام :جاءَتِ امرَأَةُ عُثمانَ بنِ مَظعونٍ إلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله فَقالَت : يا رَسولَ اللّهِ ، إنَّ عُثمانَ يَصومُ النَّهارَ ويَقومُ اللَّيلَ ! فَخَرَجَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله مُغضَبا يَحمِلُ نَعلَيهِ ، حَتّى جاءَ إلى عُثمانَ فَوَجَدَهُ يُصَلّي ، فَانصَرَفَ عُثمانُ حينَ رَأى رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله . فَقالَ لَهُ : يا عُثمانُ ، لَم يُرسِلنِي اللّهُ تَعالى بِالرَّهبانِيَّةِ ، ولكِن بَعَثَني بِالحَنيفِيَّةِ السَّهلَةِ السَّمحَةِ ، أصومُ واُصَلّي ، وألمِسُ أهلي ، فَمَن أحَبَّ فِطرَتي فَليَستَنَّ بِسُنَّتي ، ومِن سُنَّتِي النِّكاحُ . (1)
عنه عليه السلام :إنَّ ثَلاثَ نِسوَةٍ أتَينَ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَقالَت إحداهُنَّ : إنَّ زَوجي لا يَأكُلُ اللَّحمَ ، وقالَتِ الاُخرى : إنَّ زَوجي لا يَشَمُّ الطّيبَ ، وقالَتِ الاُخرى : إنَّ زَوجي لا يَقرَبُ النِّساءَ . فَخَرَجَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَجُرُّ رِداءَهُ ، حَتّى صَعِدَ المِنبَرَ ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَيهِ ، ثُمَّ قالَ : ما بالُ أقوامٍ مِن أصحابي لا يَأكُلونَ اللَّحمَ ، ولا يَشَمّونَ الطّيبَ ، ولا يَأتونَ النِّساءَ ؟! أما إنّي آكُلُ اللَّحمَ ، وأشَمُّ الطّيبَ ، وآتِي النِّساءَ ، فَمَن رَغِبَ عَن سُنَّتي فَلَيسَ مِنّي . (2)
صحيح البخاري عن أبي جحيفة :آخى النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله بَينَ سَلمانَ وبَينَ أبِي الدَّرداءِ ، فَزارَ سَلمانُ أبَا الدَّرداءِ فَرَأى اُمَّ الدَّرداءِ مُتَبَذِّلَةً ، فَقالَ لَها : ما شَأنُكِ ؟ قالَت : أخوكَ أبُو الدَّرداءِ لَيسَ لَهُ حاجَةٌ فِي الدُّنيا ! فَجاءَ أبُو الدَّرداءِ فَصَنَعَ لَهُ طَعاما ، فَقالَ : كُل ، قالَ : فَإِنّي صائِمٌ ، قالَ : ما أنَا بِآكِلٍ حَتّى تَأكُلَ . قالَ : فَأَكَلَ ، فَلَمّا كانَ اللَّيلُ ذَهَبَ أبُو الدَّرداءِ يَقومُ ، قالَ : نَم ، فَنامَ ، ثُمَّ ذَهَبَ يَقومُ فَقالَ : نَم ، فَلَمّا كانَ مِن آخِرِ اللَّيلِ قالَ سَلمانُ : قُمِ الآنَ ، فَصَلَّيا . فَقالَ : إنَّ لِرَبِّكَ عَلَيكَ حَقّا ، ولِنَفسِكَ عَلَيكَ حَقّا ، ولِأَهلِكَ عَلَيكَ حَقّا ، فَأَعطِ كُلَّ ذي حَقٍّ حَقَّهُ . فَأَتَى النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله فَذَكَرَ ذلِكَ لَهُ ، فَقالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : صَدَقَ سَلمانُ . (3)
.
ص: 27
امام صادق عليه السلام :زن عثمان بن مَظعون ، نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت : اى پيامبر خدا ! عثمان ، روزها روزه مى گيرد و شب ها در عبادت است ! پيامبر خدا صلى الله عليه و آله با عصبانيت ، كفش هايش را برداشت و بيرون رفت تا نزد عثمان آمد . ديد كه مشغول نماز است . عثمان ، با ديدن پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نمازش را قطع كرد . پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود : «اى عثمان ! خداوند متعال ، مرا به رهبانيت نفرستاده ؛ بلكه مرا با آيين يكتاپرستىِ سهل و ساده گير ، فرستاده است . من ، هم روزه مى گيرم و هم نماز مى خوانم و هم با همسرم آميزش مى كنم . پس هر كه آيين مرا دوست دارد ، بايد از سنّت من پيروى كند و از جمله سنّت من ، ازدواج كردن است» .
امام صادق عليه السلام :سه زن ، نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمدند . يكى از آنان گفت : شوهرم گوشت نمى خورد . دومى گفت : شوهرم بوى خوش استشمام نمى كند . سومى گفت : شوهرم با زنان ، نزديكى نمى كند . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، در حالى كه رَدايش را مى كشيد ، بيرون آمد و بر منبر شد و خدا را حمد و ثنا نمود و سپس فرمود : «چه شده است كه گروهى از يارانم گوشت نمى خورند ، بوى خوش نمى بويند ، و با زنان ، هم بستر نمى شوند؟! به درستى كه من گوشت مى خورم ، بوى خوش مى بويم و با زنان ، هم بستر مى شوم . پس هر كه از راه و رسم من روى بگردانَد ، از من نيست» .
صحيح البخارى_ به نقل از ابو جحيفه _ :پيامبر صلى الله عليه و آله سلمان و ابو دَردا را برادر هم قرار داد . [ روزى ] سلمان ، به ديدار ابو دردا رفت . پس اُمّ دردا را با سر و وضعى ژوليده يافت . گفت : چرا چنين؟ ابو دردا گفت : برادرت ابو دردا را با دنيا ، كارى نيست ! ابو دردا آمد و براى سلمان ، غذايى آماده كرد و گفت : تو بخور ، من روزه هستم . سلمان گفت : تا تو نخورى ، من نمى خورم . ابو دردا خورد. شب هنگام ، ابو دردا خواست كه به شب زنده دارى بپردازد . سلمان گفت : بخواب . ابو دردا خوابيد . دو باره خواست برخيزد . سلمان گفت : بخواب . آخر شب كه فرا رسيد ، سلمان گفت : حالا برخيز . پس هر دو به نماز پرداختند . سلمان سپس گفت : پروردگارت را بر تو حقّى است ، خودت را بر تو حقّى است ، و خانواده ات را هم بر تو حقّى است . پس حقّ هر صاحبِ حقّى را ادا كن . آن گاه ابو دردا نزد پيامبر صلى الله عليه و آله رفت و ماجرا را براى ايشان باز گفت . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «سلمان ، راست گفته است» .
.
ص: 28
سنن أبي داود عن عائشة :إنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله بَعَثَ إلى عُثمانَ بنِ مَظعونٍ فَجاءَهُ ، فَقالَ : يا عُثمانُ ، أرَغِبتَ عَن سُنَّتي ؟ قالَ : لا وَاللّهِ يا رَسولَ اللّهِ ، ولكن سُنَّتَكَ أطلُبُ . قالَ : فَإِنّي أنامُ واُصَلّي ، وأصومُ واُفطِرُ ، وأنكِحُ النِّساءَ ، فَاتَّقِ اللّهَ يا عُثمانُ ، فَإِنَّ لِأَهلِكَ عَلَيكَ حَقّا ، وإنَّ لِضَيفِكَ عَلَيكَ حَقّا ، وإنَّ لِنَفسِكَ عَلَيكَ حَقّا ، فَصُم وأفطِر وصَلِّ ونَم . (1)
راجع : هذه الموسوعة : ج 3 ص 500 (الاُسرة / الفصل الثاني / الحثّ على رعاية حقوق الاُسرة) .
2 / 10 _ 7النَّهيُ عَنِ الإِمساكِ عَنِ الزَّوجَةِ أكثَرَ مِن أربَعَةِ أشهُرٍتهذيب الأحكام :سَأَلَ صَفوانُ بنُ يَحيى أبَا الحَسَنِ الرِّضا عليه السلام عَن رَجُلٍ يَكونُ عِندَهُ المَرأَةُ الشّابَّةُ ، فَيُمسِكُ عَنهَا الأَشهُرَ وَالسَّنَةَ لا يَقرَبُها ، لَيسَ يُريدُ الإِضرارَ بِها ، يَكونُ لَهُم مُصيبَةٌ ، أيَكونُ في ذلِكَ آثِما ؟ قالَ : إذا تَرَكَها أربَعَةَ أشهُرٍ كانَ آثِما بَعدَ ذلِكَ . (2)
.
ص: 29
سنن أبى داوود_ به نقل از عايشه _ :پيامبر صلى الله عليه و آله در پى عثمان بن مَظعون فرستاد و او آمد . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «اى عثمان! آيا از سنّت من روى گردانى؟» . گفت : نه به خدا _ اى پيامبر خدا _ ؛ بلكه طالب سنّت شما هستم . فرمود : «من [ شب ها ، ] هم مى خوابم و هم نماز مى خوانم ، و[ روزها ، ] هم روزه مى گيرم و هم مى خورم ، و با زنان نيز آميزش مى كنم . پس ، از خدا بترس ، اى عثمان ! چرا كه خانواده ات را بر تو حقّى است ، ميهمانت را بر تو حقّى است ، و خودت را هم بر تو حقّى است . پس [روزها ،] هم روزه بگير و هم بخور و [ شب ها ، ]هم نماز بخوان و هم بخواب» .
ر . ك : همين دانش نامه : ج 3 ص 501 (خانواده / فصل دوم / تشويق به پاسداشت حقوق خانواده) .
2 / 10 _ 7نهى از هم بستر نشدن با همسر ، بيش از چهار ماهتهذيب الأحكام_ به نقل از صَفوان بن يحيى _ :از امام رضا عليه السلام پرسيد[م] : مردى ، همسر جوانى دارد و چند ماه ، حتّى يك سال مى گذرد و با او نزديكى نمى كند . نه اين كه بخواهد به او آزار برساند ؛ بلكه مصيبتى ديده اند . آيا در اين باره ، گناهكار است؟ فرمود : «چنانچه چهار ماه ، او را ترك كند ، پس از آن ، گناهكار است» .
.
ص: 30
2 / 10 _ 8ما يَنبَغي رِعايَتُهُ فِي المُباشَرَةِأ _ الشَّبَقُالإمام الرضا عليه السلام :لا تُجامِع إلّا مِن شَبَقٍ . (1)
ب _ الاِستِتارُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :تَعَلَّموا مِنَ الغُرابِ خِصالاً ثَلاثا : اِستِتارَهُ بِالسِّفادِ (2) ، وبُكورَهُ في طَلَبِ الرِّزقِ ، وحَذَرَهُ . (3)
الإمام عليّ عليه السلام :نَهى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله أن يُجامِعَ الرَّجُلُ امرَأَتَهُ وَالصَّبيُّ فِي المَهدِ يَنظُرُ إلَيهِما . (4)
.
ص: 31
2 / 10 _ 8آنچه در هنگام آميزش ، رعايت آن شايسته استالف _ ميل شديدامام رضا عليه السلام :نزديكى مكن ، مگر از روى ميلِ شديد .
ب _ پنهان بودنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از كلاغ ، سه خصلت را ياد بگيريد : پنهانى آميزش كردن ، سحرخيزى در طلب روزى ، و محتاط بودن .
امام على عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نهى فرمود از اين كه مرد ، با همسرش نزديكى كند ، در حالى كه كودك ، در گهواره به آنها مى نگرد .
.
ص: 32
الإمام الصادق عليه السلام :لا يُجامِعِ الرَّجُلُ امرَأَتَهُ ولا جارِيَتَهُ وفِي البَيتِ صَبِيٌّ ، فَإِنَّ ذلِكَ مِمّا يورِثُ الزِّنا . (1)
ج _ المُلاعَبَةُتاريخ بغداد عن جابر :نَهى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله عَنِ المُواقَعَةِ (2) قَبلَ المُلاعَبَةِ . (3)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :ثَلاثَةٌ مِنَ الجَفاءِ : . . . وأن يَكونَ بَينَ الرَّجُلِ وأهلِهِ وِقاعٌ مِن غَيرِ أن يُرسِلَ رَسولاً ؛ المِزاحَ وَالقُبَلَ . لا يَقَع أحَدُكُم عَلى أهلِهِ مِثلَ البَهيمَةِ ! (4)
عنه صلى الله عليه و آله :ثَلاثٌ مِنَ العَجزِ فِي الرَّجُلِ . . . وَالثّالِثُ : أن يُقارِبَ الرَّجُلُ جارِيَتَهُ فَيُصيبَها قَبلَ أن يُحادِثَها ويُؤانِسَها ويُضاجِعَها ، فَيقضِيَ حاجَتَهُ مِنها قَبلَ أن تَقضِيَ حاجَتَها مِنهُ . (5)
الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ أحَدَكُم لَيَأتي أهلَهُ فَتَخرُجُ مِن تَحتِهِ ، فَلو أصابَت زِنجِيا لَتَشَبَّثَت بِهِ ! فَإِذا أتى أحَدُكُم أهلَهُ فَليَكُن بَينَهُما مُلاعَبَةٌ ؛ فَإِنَّهُ أطيَبُ لِلأَمرِ . (6)
د _ التَّلَبُّثُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا جامَعَ أحَدُكُم أهلَهُ فَليَصدُقها ، ثُمَّ إذا قَضى حاجَتَهُ قَبل أن تَقضِيَ حاجَتَها فَلا يَعجَلها حَتّى تَقضِيَ حاجَتَها . (7)
.
ص: 33
امام صادق عليه السلام :در اتاقى كه كودكى وجود دارد ، مرد نبايد با زن يا كنيزش نزديكى كند ؛ چرا كه اين كار ، زنا به بار مى آورد .
ج _ مُلاعبه (بازى كردن)تاريخ بغداد_ به نقل از جابر _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله از مجامعت پيش از ملاعبه ، نهى فرمود .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سه چيز ، از جفا [ به همسر] است : ... و اين كه ميان مرد و همسرش ، آميزشى صورت پذيرد ، بدون آن كه مرد ، پيش تر ، پيكى بفرستد : شوخى و بوسه . هيچ يك از شما مانند حيوانات ، با همسرش نزديكى نكند !
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سه چيز ، از ناتوانى مرد است : ... و سوم ، اين كه مرد ، با كنيزش نزديكى كند و پيش از آن كه با او به صحبت كردن و مؤانست و هماغوشى بپردازد ، كام گيرد ، و نيازش را ارضا كند ، پيش از آن كه كنيزش نيازش را از او بر آورَد .
امام صادق عليه السلام :يكى از شما با زنش هم بستر مى شود ؛ ولى زنش در حالى از كار او فارغ مى شود كه اگر مردى زنگى را بيابد ، به او مى چسبد ! پس هر گاه يكى از شما به سراغ همسرش رفت ، بايد نخست ، ميان آن دو ، قدرى [ شوخى و] ملاعبه صورت گيرد ؛ چون اين [مقدّمه] ، براى آن كار ، لذّتبخش تر است .
د _ درنگ ورزيدنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه يكى از شما با همسرش هم بستر شد ، او را نيز سخت بر انگيزد ، و چنانچه پيش از او ، نيازش برآورده شد ، زودتر از او بر نخيزد تا وى نيز نيازش را برآورده سازد .
.
ص: 34
عنه صلى الله عليه و آله :إذا أرادَ أحَدُكُم أن يَأتِيَ أهلَهُ فَلا يَعجَلها . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :إذا خالَطَ الرَّجُلُ أهلَهُ فَلا يَنزو نَزوَ الدّيكِ ، وَليَثبُت عَلى بَطنِها حَتّى تُصيبَ مِنهُ مِثلَ الَّذي أصابَ مِنها . (2)
الكافي عن ابن القدّاح :قالَ أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام : قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إذا جامَعَ أحَدُكُم فَلا يَأتِيهِنَّ كَما يَأتِي الطَّيرُ ، لِيَمكُث وَليَلبَث . قالَ بَعضُهُم : وَليَتَلَبَّث . (3)
الإمام عليّ عليه السلام :إذا أرادَ أحَدُكُم أن يَأتِيَ زَوجَتَهُ فَلا يَعجَلها ، فَإِنَّ لِلنِّساءِ حَوائِجَ . (4)
ه _ الذِّكرُ والدُّعاءُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :أما لَو أنَّ أحَدَهُم إذا أرادَ أن يَأتِيَ أهلَهُ قالَ : «بِسمِ اللّهِ ، اللّهُمَّ جَنِّبنَا الشَّيطانَ وجَنِّبِ الشَّيطانَ ما رَزَقتَنا» فَإِنَّهُ إن يُقَدَّر بَينَهُما وَلَدٌ في ذلِكَ ، لَم يَضُرَّهُ شَيطانٌ أبَدا . (5)
.
ص: 35
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه يكى از شما خواست با همسرش نزديكى كند ، زودتر از او ، از جاى بر نخيزد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه مرد ، با همسرش در آميخت ، خُروسْوار بر نجهد ؛ بلكه روى شكم او بمانَد تا زن نيز به همان لذّتى كه وى رسيده ، برسد .
الكافى_ به نقل از ابن قدّاح ، از امام صادق عليه السلام _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «هر گاه يكى از شما مجامعت كرد ، مانند پرندگان ، با آنان (همسرش) نزديكى نكند ؛ بلكه بايد مكث و درنگ كند» .
امام على عليه السلام :هر گاه يكى از شما خواست كه با همسرش نزديكى كند ، زودتر از او ، از جاى بر نخيزد ؛ چرا كه زنان نيز نيازهايى دارند .
ه _ ذكر و دعاپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هان ! اگر هر يك از شما ، هنگامى كه مى خواهد با زنش هم بستر شود ، بگويد : «به نام خدا . بار خدايا ! ما را از [شرّ] شيطان به دور دار ، و شيطان را از آنچه روزىِ ما كرده اى ، دور بدار» ؛ چرا كه چنانچه در آن مجامعت ، فرزندى برايشان مقدّر شود ، هيچ شيطانى ، هرگز به او گزند نمى رسانَد .
.
ص: 36
الإمام الباقر عليه السلام :إذا أرَدتَ الوَلَدَ فَقُل عِندَ الجِماعِ : اللّهُمَّ ارزُقني وَلَدا وَاجعَلهُ تَقِيّا ، لَيسَ في خَلقه زِيادَةٌ ولا نُقصانٌ ، وَاجعَل عاقِبَتَهُ إلى خَيرٍ . (1)
الكافي عن عبد الرحمن بن كثير :كُنتُ عِندَ أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام جالِسا ، فَذَكَرَ شِركَ الشَّيطانِ فَعَظَّمَهُ حَتّى أفزَعَني ، قُلتُ : جُعِلتُ فِداكَ ، فَمَا المَخرَجُ مِن ذلِكَ ؟ قالَ : إذا أرَدتَ الجِماعَ فَقُل : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ الَّذي لا إلهَ إلّا هُوَ بَديعُ السَّماواتِ وَالأَرضِ ، اللّهُمَّ إن قَضَيتَ مِنّي في هذِهِ اللَّيلَةِ خَليفَةً ، فَلا تَجعَل لِلشَّيطانِ فيهِ شِركا ولا نَصيبا ولا حَظّا ، وَاجعَلهُ مُؤمِنا مُخلِصا مُصَفّىً مِنَ الشَّيطانِ ورِجزِهِ ، جَلَّ ثَناؤُكَ . (2)
الإمام الصادق عليه السلام :إذا أتى أحَدُكُم أهلَهُ فَليَذكُرِ اللّهَ ، فَإِنَّ مَن لَم يَذكُرِ اللّهَ عِندَ الجِماعِ وكانَ مِنهُ وَلَدٌ ، كانَ ذلِكَ شِركَ شَيطانٍ ، ويُعرَفُ ذلِكَ بِحُبِّنا وبُغضِنا . (3)
و _ التَّوَضُّؤُ لِلعَودِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا أتى أحَدُكُم أهلَهُ ثُمَّ أرادَ أن يَعودَ ، فَليَتَوَضَّأ فَإِنَّهُ أنشَطُ لِلعَودِ . (4)
.
ص: 37
امام باقر عليه السلام :هر گاه خواستى فرزنددار شوى ، هنگام آميزش بگو : بار خدايا ! مرا فرزندى روزى فرما ، و او را پرهيزگار ، و با جسمى سالم و بدون افزونى و كاستى ، قرار بده و او را عاقبت به خير بگردان .
الكافى_ به نقل از عبد الرحمان بن كثير _ :نزد امام صادق عليه السلام نشسته بودم كه ايشان از شريك شدن شيطان [ در نطفه اولاد ] ، با چنان اهمّيتى ياد كرد كه مرا ترساند . گفتم : فدايت شوم ! راهِ نجات از آن چيست؟ فرمود : «هر گاه خواستى آميزش كنى ، بگو : به نام خداى بخشاينده مهربان كه معبودى جز او نيست و آفريننده آسمان ها و زمين است . بار خدايا! اگر در اين شب ، چنان حكم فرمودى كه مرا جانشينى باشد ، براى شيطان در او ، شريك و نصيب و بهره اى قرار مده ، و او را مؤمنى پاك از شيطان و پليدىِ او بگردان . بزرگ است ثناى تو» .
امام صادق عليه السلام :هر گاه يكى از شما با همسرش نزديكى كرد ، خدا را ياد كند [ و بسم اللّه بگويد ] ؛ زيرا هر كه در هنگام آميزش ، خدا را ياد نكند و فرزندى از او به دنيا بيايد ، شيطان ، در [تولّد] او شركت دارد ، و اين ، از دوستى و دشمنى [ آن كودك ] با ما شناخته مى شود .
و _ وضو گرفتن براى آميزش مجدّدپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه يكى از شما با همسرش نزديكى كرد ، سپس خواست كه دوباره نزديكى كند ، وضو بسازد ؛ زيرا اين كار ، بر نشاط او براى بار دوم مى افزايد .
.
ص: 38
عنه صلى الله عليه و آله :إذا أتى أحَدُكُم أهلَهُ ثُمَّ بَدا لَهُ أن يُعاوِدَ ، فَليَتَوَضَّأ بَينَهُما وُضوءا . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :يُكرَهُ أن يَغشَى الرَّجُلُ المَرأَةَ وَقدِ احتَلَمَ ، حَتّى يَغتَسِلَ مِنِ احتِلامِهِ الَّذي رَأى ، فَإِن فَعَلَ وخَرَجَ الوَلَدُ مَجنونا فَلا يَلومَنَّ إلّا نَفسَهُ . (2)
2 / 10 _ 9ما لا يَنبَغي فِي المُباشَرَةِأ _ الإِفراطُكتاب من لا يحضره الفقيه :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَن أرادَ البَقاءَ ولا بَقاءَ ، فَليُباكِرِ الغَداءَ ، وَليُجَوِّدِ الحِذاءَ ، وَليُخَفِّفِ الرِّداءَ ، وَليُقِلَّ مُجامَعَةَ النِّساءِ . قيلَ : يا رَسولَ اللّهِ ، وما خِفَّةُ الرِّداءِ؟ قالَ : قِلَّةُ الدَّينِ . (3)
الإمام عليّ عليه السلام_ حينَما سُئِلَ عَنِ الجِماعِ _ :حَياءٌ يَرتَفِعُ ، وعَوراتٌ تَجتَمِعُ ، أشبَهُ شَيءٍ بِالجُنونِ ، الإِصرارُ عَلَيهِ هَرَمٌ ، وَالإِفاقَةُ مِنهُ نَدَمٌ ، ثَمَرَةُ حَلالِهِ الوَلَدُ ؛ إن عاشَ فَتَنَ ، وإن ماتَ حَزَنَ . (4)
.
ص: 39
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه يكى از شما با همسرش آميزش كرد ، سپس دلش خواست [كه دوباره ، نزديكى را] تكرار كند ، ميان آن دو ، وضويى بسازد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مكروه است مردى كه محتلم شده ، [دوباره] با زن نزديكى كند ، مگر اين كه غسل نمايد . پس اگر با آن حالت ، نزديكى كرد و فرزندى ديوانه به دنيا آمد ، نبايد كسى جز خودش را ملامت كند .
2 / 10 _ 9آنچه در آميزش ، شايسته نيستالف _ زياده روىكتاب من لا يحضره الفقيه :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «هر كه مى خواهد جاودانه بماند _ كه البتّه جاودانگى ، در كار نيست _ ، صبحانه تناول كند ، كفش نيكو [ و مناسب ]بپوشد ، ردايش سبُك باشد ، و با زنان ، كمتر نزديكى كند» . گفته شد : اى پيامبر خدا ! سبُكى ردا چيست ؟ فرمود : «اندك بودن دَين» .
امام على عليه السلام_ در پاسخ اين پرسش كه : جماع چيست؟ _ :پرده شرمى كنار مى رود ، و شرمگاه هايى به هم مى آميزند ، كه شبيه ترين حالت به ديوانگى است . زياده روى در آن ، پيرى مى آورد ، و چون از آن حالت به خود بيايد ، پشيمان مى شود . ميوه حلالش ، فرزند است كه اگر زنده بمانَد ، [والدينش را] گرفتار مى كند ، و اگر بميرد ، [براى آنها] اندوه مى آورد .
.
ص: 40
ب _ المُباشَرَةُ حاقِنارسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا يُجامِعَنَّ أحَدُكُم وبِهِ حَقنٌ مِن خَلَأٍ (1) ، فَإِنَّ مِنهُ يَكونُ البَواسِيرُ (2) . ولا يُجامِعَنَّ أحَدٌ مِنكُم وبِهِ حَقنٌ مِن بَولٍ ، فَإِنَّهُ يَكونُ مِنهُ النَّواصيرُ (3) . (4)
ج _ المُباشَرَةُ مُستَقبِلَ القِبلَةِالإمام عليّ عليه السلام_ في ذِكرِ جُمَلٍ مِن مَناهِي النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله _ :نَهى أن يُجامِعَ الرَّجُلُ أهلَهُ مُستَقبِلَ القِبلَةِ . (5)
د _ مُباشَرَةُ المَرأَةِ بِشَهوَةِ غَيرِهارسول اللّه صلى الله عليه و آله_ في وَصِيَّتِهِ لِأَميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام _ :يا عَلِيُّ ، لا تُجامِعِ امرَأَتَكَ بِشَهوَةِ امرَأَةِ غَيرِكَ ، فَإِنّي أخشى إن قُضِيَ بَينَكُما وَلَدٌ أن يَكونَ مُخَنَّثا أو مُؤَنَّثا مُخَبَّلاً . (6)
عنه صلى الله عليه و آله_ أيضا _ :يا عَلِيُّ ، لا تُجامِع أهلَكَ عَلى شَهوَةِ اُختِها ، فَإِن قُضِيَ بَينَكُما وَلَدٌ يَكونُ عَشّارا أو عَونا لِلظّالِمِ ، ويَكونُ هَلاكُ فِئامٍ مِنَ النّاسِ عَلى يَدَيهِ . (7)
.
ص: 41
ب _ آميزش ، در حالتِ پُر بودن معده و مثانهپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :[زنهار !] هيچ يك از شما در حالى كه نياز به قضاى حاجت دارد ، نزديكى نكند ؛ زيرا اين كار ، بيمارىِ بواسير ايجاد مى كند . [زنهار ! ]هيچ يك از شما در حالى كه مثانه اش پُر است ، نزديكى نكند ؛ چرا كه اين كار ، باعث ناسور (فيستول) مى شود .
ج _ آميزش رو به قبلهامام على عليه السلام_ در بيان شَمّه اى از نهى هاى پيامبر صلى الله عليه و آله _ :ايشان از اين كه مرد ، با همسرش ، رو به قبله نزديكى كند ، نهى فرمود .
د _ آميزش با زن ، به هوسِ زنى ديگرپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در توصيه هايش به امير مؤمنان عليه السلام _ :اى على ! با زنت به هوس زنى ديگر ، نزديكى نكن ؛ زيرا مى ترسم اگر فرزندى برايتان مقدّر شود ، مخنّث يا زن صفت و ديوانه باشد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در توصيه هايش به امير مؤمنان عليه السلام _ :اى على ! با همسرت ، به هوسِ خواهر او نزديكى مكن ؛ زيرا اگر فرزندى برايتان مقدّر شود ، باجگير يا كمكِ ستمگر خواهد بود ، و گروهى از مردم ، به دست او نابود مى شوند .
.
ص: 42
ه _ الشِّياعُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :الشِّياعُ (1) حَرامٌ . (2)
و _ إخبارُ الآخَرينَمسند ابن حنبل عن شهر :حَدَّثَتني أسماءُ بنتُ يَزيدَ أنَّها كانَت عِندَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله وَالرِّجالُ وَالنِّساءُ قُعودٌ عِندَهُ ، فَقالَ : لَعَلَّ رَجُلاً يَقولُ ما يَفعَلُ بِأَهلِهِ ، ولَعَلَّ امرَأَةً تُخبِرُ بِما فَعَلَت مَعَ زَوجِها ! فَأَرَمَّ (3) القَومُ ، فَقُلتُ : إي وَاللّهِ يا رَسولَ اللّهِ ، إنَّهُنَّ لَيَقُلنَ ، وإنَّهُم لَيَفعَلونَ ! قالَ : فَلا تَفعَلوهُ ، فَإِنَّما ذلِكَ مَثَلُ الشَّيطانِ لَقِيَ شَيطانَةً في طَريقٍ فَغَشِيَها وَالنَّاسُ يَنظُرونَ . (4)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ مِن أشَرِّ النّاسِ عِندَ اللّهِ مَنزِلَةً يَومَ القِيامَةِ ، الرَّجُلَ يُفضي إلَى امرَأَتِهِ وتُفضي إلَيهِ ، ثُمَّ يَنشُرُ سِرَّها . (5)
.
ص: 43
ه _ فَخرفروشى به كثرت آميزشپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :فَخرفروشى به كثرت آميزش ، حرام است .
و _ نقل كردن براى ديگرانمسند ابن حنبل_ به نقل از شهر _ :اسماء بنت يزيد برايم گفت كه وى نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بود و مردان و زنان ، كنار او نشسته بودند . ايشان فرمود : «ممكن است مردى ، از كارى كه با همسرش مى كند ، بگويد ، و يا زنى ، از كارى كه با شوهرش كرده ، خبر دهد ؟!» . جمعيت ، سكوت كرد . من گفتم : بله . البتّه ، اى پيامبر خدا ! هم زن ها مى گويند ، و هم مردها اين كار را مى كنند ! فرمود : «اين كار را نكنيد ؛ زيرا اين كار ، به آن مى مانَد كه شيطان (1) ، ماده شيطانى را در گذرگاهى ببيند و بر او بر جهد و مردم تماشا كنند» .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از جمله كسانى كه در روز قيامت ، بدترين جايگاه را نزد خدا دارند ، مردى است كه با همسرش و همسرش با او ، كارى انجام بدهد ، سپس راز او را فاش سازد .
.
ص: 44
عمل اليوم والليلة لابن السنّي عن أبي هريرة:إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قالَ: ألا هَل عَسى رَجُلٌ يُغلِقُ بابَهُ ويُرخي سِترَهُ ، ويُستَرُ بِسِترِ اللّهِ عز و جل ، فَيَخرُجُ فَيقولُ : فَعَلتُ بِأَهلي وفَعَلتُ ! فَقامَت جارِيَةٌ كَعابٌ فَقالَت : وَاللّهِ إنّهم لَيَفعَلون وإنَّهُنَّ لَيَفعَلن . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أفَلا اُخبِرُكُم بِمَثَلِ ذلِكَ ؟ قالوا : وما مَثَلُهُ ؟ قالَ : مَثَلُ شَيطانٍ لَقِيَ شَيطانَةً في سِكَّةٍ فَنَكَحَها وَالنّاسُ يَنظُرونَ ! (1)
المعجم الكبير عن أبي اُمامة :بَينَما رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَوما جالِسٌ وعِندَهُ امرَأَةٌ ، إذ قالَ لَها رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إنّي لَأَحسَبُكُنَّ تُخبِرنَ بِما يَفعَلُ بِكُنَّ أزواجُكُنَّ ؟ قالَت : إي وَاللّهِ بِأَبي واُمّي يا رَسولَ اللّهِ ، إنّا لَنَفتَخِرُ بِذلِكَ . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : فَلا تَفعَلن ، فَإِنَّ اللّهَ يَمقُتُ مَن يَفعَلُ ذلِكَ . فَقالَ لَها : إنّي لَأَحسَبُ إحداكُنَّ إذا أتاها زَوجُها لَيَكشِفانِ عَنهُمَا اللِّحافَ ، يَنظُرُ أحَدُهُما إلى عَورَةِ صاحِبِهِ كَأَنَّهُما حِمارانِ ! قالَت : إي وَاللّهِ بِأَبي واُمّي ، إنّا لَنَفعَلُ ذلِكَ . قالَ : لا تَفعَلوا ذلِكَ ، فَإِنَّ اللّهَ يَمقُتُ عَلى ذلِكَ . (2)
2 / 10 _ 10ما يَحرُمُ مِنَ المُباشَرَةِأ _ مُقارَبَةُ الحائِضِالكتاب«وَيَسْئلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ قُلْ هُوَ أَذىً فَاعْتَزِلُواْ النِّسَاءَ فِى الْمَحِيضِ وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى يَطْهُرْنَ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ» . (3)
.
ص: 45
عمل اليوم و الليلة ، ابن سنّى_ به نقل از ابو هريره _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «آيا ممكن است كه مردى ، دَرِ اتاقش را ببندد و پرده اش را بيندازد ، و خدا هم بر او پرده پوشى كند و سپس بيرون بيايد و بگويد : من با زنم چه و چه كردم ؟» . دختركى جوان برخاست و گفت : به خدا كه مردها چنين مى كنند و همچنين زن ها ! پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «آيا به شما نگويم كه اين كار ، مانند چيست؟» . گفتند : مانند چيست؟ فرمود : «مانند اين كه شيطان ، در گذرگاهى ، به ماده شيطانى بر خورَد و با او بياميزد و مردم نگاه كنند !» .
المعجم الكبير_ به نقل از ابو اُمامه _ :روزى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نشسته بود و زنى هم نزد ايشان بود ، كه پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود : «گمان مى كنم شما كارى را كه شوهرانتان با شما مى كنند ، بازگو مى كنيد [ . درست است] ؟ زن گفت : آرى ، به خدا ! پدر و مادرم به فدايت ، اى پيامبر خدا! ما به اين كار ، افتخار مى كنيم . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «اين كار را نكنيد ؛ زيرا خداوند ، كسى را كه چنين مى كند ، دشمن مى دارد» . باز به او فرمود : «گمان مى كنم كه هر يك از شما ، وقتى شوهرش به سراغ او مى رود ، هر دو نفرشان ، لحاف را از خود كنار مى زنند و به عورت يكديگر مى نگرند ، چنان كه گويى دو اُلاغ اند !» . زن گفت : آرى ، به خدا ! پدر و مادرم به فدايت ! اين كار را مى كنيم . فرمود : «چنين نكنيد ؛ زيرا خداوند ، اين كار را دشمن مى دارد» .
2 / 10 _ 10موارد آميزش حرامالف _ آميزش با زن در زمان قاعدگىقرآن« از تو در باره عادت ماهانه[ ى زنان ] مى پرسند . بگو : آن ، رنجى است . پس هنگام عادت ماهانه از [ آميزش با ] زنان ، كناره گيرى كنيد ، و به آنان نزديك نشويد تا پاك شوند . پس چون پاك شدند ، از همان جا كه خدا به شما فرمان داده است ، با آنان آميزش كنيد . خداوند ، توبه كاران و پاكيزگان را دوست مى دارد » .
.
ص: 46
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن جامَعَ امرَأَتَهُ وهِيَ حائِضٌ فَخَرَجَ الوَلَدُ مَجذوما أو أبرَصَ ، فَلا يَلومَنَّ إلّا نَفسَهُ . (1)
تهذيب الأحكام عن عيص بن القاسم :سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّهِ عليه السلام عَن رَجُلٍ واقَعَ امرَأَتَهُ وهِيَ طامِثٌ (2) ، قالَ : لا يَلتَمِس فِعلَ ذلِكَ ، فَقَد نَهَى اللّهُ أن يَقرَبَها . (3)
الإمام الصادق عليه السلام :لا يُبغِضُنا إلّا مَن خَبُثَت وِلادَتُهُ ، أو حَمَلَت بِهِ اُمُّهُ في حَيضِها . (4)
الكافي عن عذافر الصيرفي :قالَ أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام : تَرى هؤُلاءِ المُشَوَّهينَ خَلقُهُم ؟ قالَ : قُلتُ : نَعَم . قالَ : هؤُلاءِ الَّذينَ آباؤُهُم يَأتونَ نِساءَهُم فِي الطَّمثِ . (5)
الإمام الصادق عليه السلام :المُستَحاضَةُ تَنظُرُ أيّامَها ، فَلا تُصَلِّ فيها ولا يَقرَبها بَعلُها . (6)
.
ص: 47
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس ، با زنش در زمان عادت ماهانه اش نزديكى كرد و فرزندى جذامى يا پيس ، به دنيا آمد ، جز خودش ، كسى را سرزنش نكند .
تهذيب الأحكام_ به نقل از عيص بن قاسم _ :از امام صادق عليه السلام در باره آميزش مرد با زنش ، هنگام عادت ماهانه اش پرسيدم ، فرمود : «دنبال چنين كارى نرود ؛ زيرا خداوند ، از نزديك شدن به زن [ در چنين مواقعى ] نهى فرموده است» .
امام صادق عليه السلام :ما را دشمن نمى دارد ، مگر كسى كه ناپاك ، زاده شده باشد ، يا مادرش در زمان قاعدگى اش ، او را حامله شده باشد .
الكافى_ به نقل از عذافر صيرفى _ :امام صادق عليه السلام فرمود : «اين ناقص الخلقه ها را مى بينى؟» . گفتم : آرى . فرمود : «اينها كسانى هستند كه پدرانشان با زنانشان ، در زمان قاعدگى ، نزديكى مى كنند» .
امام صادق عليه السلام :زن حائض ، بايد آن چند روزِ خود را صبر كند . در اين روزها ، نه نماز بخواند و نه شوهرش با او نزديكى كند .
.
ص: 48
دعائم الإسلام :رُوّينا عَن أهلِ البَيتِ _ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِم _ أنَّ المَرأَةَ إذا حاضَت أو نَفِسَت حَرُمَ عَلى زَوجِها وَطؤُها حَتّى تَطهُرَ وتَغتَسِلَ . (1)(2)
ب _ المُباشَرَةُ حالَ الاِعتِكافِ فِي المَسجِدِالكتاب«وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاكِفُونَ فِى الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ ءَايَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ» . (3)
الحديثكتاب من لا يحضره الفقيه عن زرارة :سَأَلتُ أبا جَعفَرٍ عليه السلام عَنِ المُعتَكِفِ يُجامِعُ ؟ قالَ : إذا فَعَلَ ذلِكَ فَعَلَيهِ ما عَلَى المُظاهِرِ . وقَد رُوِيَ أنَّهُ إن جامَعَ فِي اللَّيلِ فَعَلَيهِ كَفّارَةٌ واحِدَةٌ ، وإن جامَعَ بِالنَّهارِ فَعَلَيهِ كَفّارَتانِ (4) .
.
ص: 49
دعائم الإسلام :از اهل بيت _ كه درودهاى خداوند بر آنها باد _ ، روايت داريم كه زن ، هر گاه حيض يا نَفاس باشد ، بر شوهرش حرام است كه با او نزديكى كند ، تا آن گاه كه پاك شود و غسل كند . (1)
ب _ آميزش ، هنگام اعتكاف در مسجدقرآن« و در حالى كه در مساجد ، معتكف هستيد ، [ با زنان ] در نياميزيد . اين است حدود احكام الهى . پس بدانها نزديك نشويد . اين گونه ، خدا آيات خود را براى مردم بيان مى كند . باشد كه پروا پيشه كنند » .
حديثكتاب من لا يحضره الفقيه_ به نقل از زُراره _ :از امام باقر عليه السلام پرسيدم : آيا معتكِف مى تواند نزديكى كند؟ فرمود : «اگر چنين كرد ، همان كفّاره ظِهار كننده ، به او تعلّق مى گيرد . روايت شده است كه اگر در شبْ نزديكى كرد ، يك كفّاره بر عهده اوست ، و اگر در روزْ نزديكى كرد ، دو كفّاره دارد» .
.
ص: 50
الكافي عن سماعة بن مهران :سَأَلتُ أبا عَبدِاللّهِ عليه السلام عَن مُعتَكِفٍ واقَعَ أهلَهُ ؟ قالَ : هُوَ بِمَنزِلَةِ مَن أفطَرَ يَوما مِن شَهرِ رَمَضانَ (1) .
الكافي عن الحسن بن الجهم عن أبي الحسن عليه السلام ، قالَ :سَأَلتُهُ عَنِ المُعتَكِفِ يَأتي أهلَهُ ؟ فَقالَ : لا يَأتِي امرَأَتَهُ لَيلاً ولا نَهارا وهُوَ مُعتَكِفٌ (2) .
2 / 11الدّعاء2 / 11 _ 1الدُّعاءُ لِلأَهلِالكتاب«رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَ تَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ» . (3)
«قَالُواْ لَئِن لَّمْ تَنتَهِ يَالُوطُ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْمُخْرَجِينَ * قَالَ إِنِّى لِعَمَلِكُم مِّنَ الْقَالِينَ * رَبِّ نَجِّنِى وَ أَهْلِى مِمَّا يَعْمَلُونَ * فَنَجَّيْنَاهُ وَ أَهْلَهُ أَجْمَعِينَ» . (4)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ جَبرَئيلَ عليه السلام جاءَني فَقالَ : يا مُحَمَّدُ . . . قُل : اللّهُمَّ رَبَّ النّورِ العَظيمِ ، ورَبَّ الكُرسِيِّ الرَّفيعِ . . . هَب لي كَما وَهَبتَ لِأَولِيائِكَ وأهلِ طاعَتِكَ ، فَإِنّي مُؤمِنٌ بِكَ ومُتَوَكِّلٌ عَلَيكَ ، مُنيبٌ (5) إلَيكَ مَعَ مَصيري إلَيكَ ، وتَجمَعُ لي ولِأَهلي ولِوَلَدِي الخَيرَ كُلَّهُ ، وتَصرِفُ عَنّي وعَن وَلَدي وأهلِي الشَّرَّ كُلَّهُ ، أنتَ الحَنّانُ المَنّانُ ، بَديعُ (6) السَّماواتِ وَالأَرضِ . (7)
.
ص: 51
الكافى_ به نقل از سماعة بن مهران _ :از امام صادق عليه السلام در باره آميزشِ معتكف ، با همسرش پرسيدم . فرمود : «او به منزله كسى است كه روزه يك روز از ماه رمضان را بخورد» .
الكافى_ به نقل از حسن بن جَهم _ :از ابو الحسن عليه السلام (1) در باره نزديكى كردن معتكف با همسرش پرسيدم . فرمود : «در زمانى كه معتكف است ، نه شب و نه روز ، نبايد با زنش نزديكى كند» .
2 / 11دعا كردن2 / 11 _ 1دعا كردن براى خانوادهقرآن« خداوندا ! ما به خود ، ستم كرديم . اگر ما را نيامرزى و به ما رحم نكنى ، بى گمان ، از زيانكاران خواهيم بود » .
« گفتند : اى لوط ! اگر دست بر ندارى ، قطعا از اخراج شدگان خواهى بود . گفت : من دشمنِ كردار شما هستم . پرودگارا ! مرا و خانواده ام را از آنچه انجام مى دهند ، رهايى بخش . پس ما او و همه خانواده اش را نجات داديم » .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :جبرئيل عليه السلام نزد من آمد و گفت : «اى محمّد ! ... بگو : خدايا ! اى صاحبِ نور بزرگ ! اى صاحبِ كرسى بلندپايه! ... به من ببخش ، همچنان كه به دوستانت و اهل طاعتت بخشيدى ؛ چرا كه من [ نيز ] مؤمن به تو هستم و بر تو توكّل دارم . انابه كننده به درگاه تو هستم و حركتم به سوى توست . همه خوبى ها را براى من و زن و فرزندانم گرد آور ، و بدى را سراسر ، از من و زن و فرزندانم دور بگردان . تويى مهربان و بنده نواز ، و ابداع كننده آسمان ها و زمين» .
.
ص: 52
عنه صلى الله عليه و آله :اللّهمُّ إنّي أسأَلُكَ العَفوَ وَالعافِيَةَ فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ ، اللّهُمَّ أسأَلُكَ العَفوَ وَالعافِيَةَ في ديني ودُنيايَ وأهلي ومالي ، اللّهُمَّ استُر عَوراتي ، وآمِن رَوعاتي ، وَاحفَظني مِن بَينِ يَدَيَّ ومِن خَلفي ، وعَن يَميني وعَن شِمالي ومِن فَوقي ، وأعوذُ بِكَ أن اُغتالَ مِن تَحتي . (1)
الإمام الصادق عليه السلام :كانَ أبي يَقولُ : . . . اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ مِن دَرَكِ الشَّقاءِ ، ومِن شَماتَةِ الأَعداءِ ، وأعوذُ بِكَ مِنَ الفَقرِ وَالوَقرِ (2) ، وأعوذُ بِكَ مِن سوءِ المَنظَرِ فِي الأَهلِ وَالمالِ وَالوَلَدِ . (3)
عنه عليه السلام :حَصِّنوا أموالَكُم وأهليكُم ، وَأحرِزوهُم بِهذِهِ وقولوها بَعدَ صَلاةِ العِشاءِ الآخِرَةِ : «اُعيذُ نَفسي وذُرِّيَّتي وأهلَ بَيتي ومالي ، بِكَلماتِ اللّهِ التّامَّةِ ، مِن كُلِّ شَيطانٍ وهامَّةٍ (4) ، ومن كُلِّ عَينٍ لامَّةٍ (5) » ، وهِيَ العوذَةُ الَّتي عَوَّذَ بِهِا (6) جَبرَئيلُ عليه السلام الحَسَنَ وَالحُسَينَ صَلواتُ اللّهِ عَلَيهِما . (7)
.
ص: 53
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بار خدايا ! بخشش و سلامت در دنيا و آخرت را از تو درخواست مى كنم . بار خدايا! بخشش و سلامت در دين و دنيايم و خانواده و دارايى ام را از تو درخواست مى كنم . بار خدايا! برهنگى هايم (عيب هايم) را بپوشان ، و ترس هايم را بزداى ، و مرا از پيشِ رو و پشتِ سرم و از راست و چپم و از بالاى سرم ، محافظت فرما . به تو پناه مى برم از اين كه از زيرِ پايم ، به ناگاه ، فرو گرفته شوم . (1)
امام صادق عليه السلام :پدرم مى گفت : « ... بار خدايا ! از دامنگير شدن بدبختى ، و از شماتت دشمنان به تو پناه مى برم . از نادارى و گران بارى ، 2 به تو پناه مى برم . از ديدن صحنه بد در زن و اموال و فرزند ، به تو پناه مى برم» .
امام صادق عليه السلام :اموال و خانواده خود را با اين دعا نگهدارى كنيد ، و آن را بعد از نماز عشا بگوييد : «خودم را و فرزندانم را و خانواده ام را و اموالم را از گزند هر شيطان و گزنده اى و از هر چشمِ بدى ، در پناه كلماتِ تامّ خداوند ، در مى آورم» . اين ، تعويذى (دعايى) است كه جبرئيل عليه السلام براى حسن و حسين _ كه درودهاى خدا بر ايشان باد _ فراهم كرد .
.
ص: 54
عنه عليه السلام :كانَ أبي عليه السلام يَقولُ في دُعائِهِ : رَبِّ أصلِح لي نَفسي ، فَإِنَّها أهَمُّ الأَنفُسِ إلَيَّ ، رَبِّ أصلِح لي ذُرِّيَّتي ؛ فَإِنَّهُم يَدي وعَضُدي ، رَبِّ وأصلِح لي أهلَ بَيتي ؛ فَإِنَّهُم لَحمي ودَمي ، رَبِّ أصلِح لي جَماعَةَ إخوَتي وأخَواتي ومُحِبِّيَّ ؛ فَإِنَّ صَلاحَهُم صَلاحي . (1)
2 / 11 _ 2الدُّعاءُ لِلوالِدَينِالكتاب«رَبَّنَا اغْفِرْ لِى وَ لِوَالِدَىَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ» . (2)
«رَّبِّ اغْفِرْ لِى وَ لِوَالِدَىَّ وَ لِمَن دَخَلَ بَيْتِىَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ لَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا تَبَارَا» . (3)
«وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِى صَغِيرًا» . (4)
.
ص: 55
امام صادق عليه السلام :پدرم عليه السلام در دعايش مى گفت : «خداوندا ! مرا اصلاح فرما ؛ زيرا من ، مهم ترين كس در نزد خويشم . خداوندا ! فرزندانم را برايم اصلاح فرما ؛ زيرا آنان دست و بازوى من هستند . خداوندا ! خانواده ام را برايم اصلاح فرما ؛ زيرا آنان گوشت و خون من هستند . خداوندا ! جماعت برادران و خواهران و دوستداران مرا برايم اصلاح فرما ؛ زيرا صالح بودن ايشان، صالح بودن من است».
2 / 11 _ 2دعا براى پدر و مادرقرآن« اى پروردگار ما ! مرا و پدر و مادرم را و مؤمنان را بيامرز ، در آن روز كه حسابرسى بر پا مى شود » .
« اى پروردگار من ! مرا و پدر و مادرم و هر مؤمنى را كه به سَرايم وارد مى شوند ، و همه مردان و زنانِ باايمان را بيامرز ، و ستمگران را جز بر هلاكتشان ميفزاى » .
« و از سرِ مهربانى ، بالِ فروتنى براى آن دو ( پدر و مادر ) فرود آور و بگو : اى پروردگار من ! براى آن دو ، مِهر آور كه آن دو ، مرا در خُردسالى پروراندند» .
.
ص: 56
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :دُعاءُ الوَلَدِ لِلوالِدِ كَالأَخذِ بِاليَدِ . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ الرَّجُلَ لَيَموتُ والِداهُ وهُوَ عاقٌّ لَهُما ، فَيَدعو لَهُما مِن بَعدِهِما ، فَيَكتُبُهُ اللّهُ مِنَ البارّينَ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى لَيَرفَعُ العَبدَ الدَّرَجَةَ فَيَقولُ : رَبِّ أنّى لي هذِهِ الدَّرَجةُ ؟ فَيَقولُ : بِدُعاءِ وَلَدِكَ لَكَ . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ اللّهَ عز و جل لَيَرفَعُ الدَّرَجَةَ لِلعَبدِ الصّالِحِ فِي الجَنَّةِ ، فَيَقولُ : يا رَبِّ أنّى لي هذِهِ ؟ فَيَقولُ : بِاستِغفارِ وَلَدِكَ لَكَ . (4)
مهج الدعوات_ فيما ذَكَرَهُ مِن دُعاءِ يوسُفَ عليه السلام في بَعضِ أوقاتِ بَلواهُ _ :يا راحِمَ المَساكينِ ، ويا رازِقَ المُتَكَلِّمينَ ، ويا رَبَّ العالَمينَ . . . يا غافِرَ الذُّنوبِ ، يا عَلّامَ الغُيوبِ ، يا ساتِرَ العُيوبِ ، أسأَلُكَ أن تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وأن تغفر لي ولوالدي وتَجاوَز عَنّا فيما تَعلَمُ فَإِنَّكَ الأَعَزُّ الأَكرَمُ (5) . (6)
الإمام زين العابدين عليه السلام_ كانَ مِن دُعائِهِ عليه السلام لِأَبَوَيهِ عليهماالسلام _ :اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ عَبدِكَ ورَسولِكَ ، وأهلِ بَيتِهِ الطّاهِرينَ ، وَاخصُصهُم بِأَفضَلِ صَلَواتِكَ ورَحمَتِكَ وبَرَكاتِكَ وسَلامِكَ . وَاخصُصِ اللّهُمَّ وَالِدَيَّ بِالكَرامَةِ لَدَيكَ ، وَالصَّلاةِ مِنكَ ، يا أرحَمَ الرّاحِمينَ . اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وألهِمني عِلمَ ما يَجِبُ لَهُما عَلَيَّ إلهاما ، وَاجمَع لي عِلمَ ذلِكَ كُلَّهُ تَماما ، ثُمَّ استَعمِلني بِما تُلهِمُني مِنهُ ، ووَفِّقني لِلنُّفوذِ فيما تُبَصِّرُني مِن عِلمِهِ ، حَتّى لا يَفوتَنِي استِعمالُ شَيءٍ عَلَّمتَنيهِ ، ولا تُثقِل أركاني عَنِ الحُفوفِ (7) فيما ألهَمتَنيهِ . اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ كَما شَرَّفتَنا بِهِ ، وصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، كَما أوجَبتَ لَنَا الحَقَّ عَلَى الخَلقِ بِسَبَبِهِ . اللّهُمَّ اجعَلني أهابُهُما هَيبَةَ السُّلطانِ العَسوفِ (8) ، وأبَرُّهُما بِرَّ الاُمِّ الرَّؤوفِ ، وَاجعَل طاعَتي لِوالِدَيَّ وبِرّي بِهما أقَرَّ لِعَينَيَّ مِن رَقدَةِ الوَسنانِ ، وأثلَجَ لِصَدري مِن شَربَةِ الظَّمآنِ ، حَتّى اُوثِرَ عَلى هَوايَ هَواهُما ، واُقَدِّمَ عَلى رِضايَ رِضاهُما ، وأستَكثِرَ بِرَّهُما بي وإن قَلَّ ، وأستَقِلَّ بِرّي بِهِما وإن كَثُرَ . اللّهُمَّ خَفِّض لَهُما صَوتي ، وأطِب لَهُما كَلامي ، وألِن لَهُما عَريكَتي (9) ، وَاعطِف عَلَيهِما قَلبي ، وصَيِّرني بِهِما رَفيقا ، وعَلَيهِما شَفيقا . اللّهُمَّ اشكُر لَهُما تَربِيَتي ، وأثِبهُما عَلى تَكرِمَتي ، وَاحفَظ لَهُما ما حَفِظاهُ مِنّي في صِغَري . اللّهُمَّ وما مَسَّهُما مِنّي مِن أذىً ، أو خَلَصَ إلَيهِما عَنّي مِن مَكروهٍ ، أو ضاعَ قِبَلي لَهُما مِن حَقٍّ فَاجعَلهُ حِطَّةً لِذُنوبِهِما ، وعُلُوّا في دَرَجاتِهِما ، وزِيادَةً في حَسَناتِهِما ، يا مُبَدِّلَ السَّيِّئاتِ بِأَضعافِها مِنَ الحَسَناتِ . اللّهُمَّ وما تَعَدَّيا عَلَيَّ فيهِ مِن قَولٍ ، أو أسرَفا عَلَيَّ فيهِ مِن فِعلٍ ، أو ضَيَّعاهُ لي مِن حَقٍّ ، أو قَصَّرا بي عَنهُ مِن واجِبٍ فَقَد وَهَبتُهُ لَهُما ، وُجدتُ بِهِ عَلَيهِما ، ورَغِبتُ إلَيكَ في وَضعِ تَبِعَتِهِ عَنهُما ، فَإِنّي لا أتَّهِمُهُما عَلى نَفسي ، ولا أستَبطِئُهُما في بِرّي ، ولا أكرَهُ ما تَوَلَّياهُ مِن أمري يا رَبِّ ، فَهُما أوجَبُ حَقّا عَلَيَّ ، وأقدَمُ إحسانا إلَيَّ ، وأعظَمُ مِنّةً لَدَيَّ مِن أن اُقاصَّهُما بِعَدلٍ ، أو اُجازِيَهُما عَلى مِثلٍ ، أينَ إذا يا إلهي طولُ شُغلِهِما بِتَربِيَتي ، وأينَ شِدَّةُ تَعَبِهِما في حِراسَتي ، وأينَ إقتارُهُما عَلى أنفُسِهِما لِلتَّوسِعَةِ عَلَيَّ ؟! هَيهاتَ ، ما يَستَوفِيانِ مِنّي حَقَّهُما ، ولا اُدرِكُ ما يَجِبُ عَلَيَّ لَهُما ، ولا أنَا بِقاضٍ وَظيفَةَ خِدمَتِهِما ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وأعِنّي يا خَيرَ مَنِ استُعينَ بِهِ ، ووَفِّقني يا أهدى مَن رُغِبَ إلَيهِ ، ولا تَجعَلني في أهلِ العُقوقِ لِلآباءِ وَالاُمَّهاتِ يَومَ تُجزى كُلُّ نَفسٍ بِما كَسَبَت وهُم لا يُظلَمونَ . اللّهمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ وذُرِّيَّتِهِ ، وَاخصُص أبَوَيَّ بِأَفضَلِ ما خَصَصتَ بِهِ آباءَ عِبادِكِ المُؤمِنينَ واُمَّهاتِهِم ، يا أرحَمَ الرّاحِمينَ . اللّهُمَّ لا تُنسِني ذِكرَهُما في أدبارِ صَلَواتي ، وفي إنىً مِن آناءِ لَيلي ، وفي كُلِّ ساعَةٍ مِن ساعاتِ نَهاري . اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وَاغفِر لي بِدُعائي لَهُما ، وَاغفِر لَهُما بِبِرِّهِما بي مَغفِرَةً حَتما ، وَارضَ عَنهُما بِشَفاعَتي لَهُما رِضىً عَزما ، وبَلِّغهُما بِالكَرامَةِ مَواطِنَ السَّلامَةِ . اللّهُمَّ وإن سَبَقَت مَغفِرَتُكَ لَهُما فَشَفِّعهُما فِيَّ ، وإن سَبَقَت مَغفِرَتُكَ لي فَشَفِّعني فيهِما حَتّى نَجتَمِعَ بِرَأفَتِكَ في دارِ كَرامَتِكَ ومَحَلِّ مَغفِرَتِكَ ورَحمَتِكَ ، إنَّكَ ذُو الفَضلِ العَظيمِ ، وَالمَنِّ القَديمِ ، وأنتَ أرحَمُ الرّاحِمينَ . (10)
.
ص: 57
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دعاى فرزند در حقّ پدر ، مانند گرفتن با دست است . (1)
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :آدمى ، پدر و مادرش از دنيا مى روند ، در حالى كه با آن دو ، بدرفتارى كرده است ؛ ولى پس از مرگشان براى آنها دعا مى كند و خداوند ، او را از نيكوكارانِ به پدر و مادر مى نويسد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند _ تبارك و تعالى _ هنگامى كه بنده را درجه اى بالا مى بَرَد ، بنده مى گويد : خداوندا! اين درجه ، از چه روى ، به من داده شده است ؟ خداوند مى فرمايد : «به سبب دعاى فرزندت در حقّ تو» .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :آن گاه كه خداوند عز و جل ، بنده درستكار را يك درجه در بهشت ، بالا مى بَرد ، بنده مى گويد : پروردگارا ! به چه سبب ، اين درجه به من داده شد؟ خداوند مى فرمايد : «به سبب آمرزش خواهى فرزندت براى تو» .
مهج الدعوات_ در بيان دعاى يوسف عليه السلام در زمان هاى گرفتارى اش _ :اى رحم كننده بر بيچارگان ! اى روزى دهنده سخنگويان ! اى پروردگارِ جهانيان ! ... اى آمرزنده گناهان ! اى داناى نهان ها ! اى پوشاننده عيب ها ! از تو درخواست مى كنم كه بر محمّد و خاندان محمّد ، درود بفرستى و مرا و پدر و مادرم را بيامرزى ، و از آنچه (گناهان) در باره ما مى دانى ، در گذرى ، كه تو تواناترين و بزرگوارترينى . (2)
امام زين العابدين عليه السلام_ از دعاى ايشان براى والدينش _ :بار خدايا ! بر محمّد ، بنده و فرستاده ات ، و خاندان پاك او درود بفرست ، و برترين درودها و رحمت و بركات و سلامت را نثار آنان كن . پروردگارا! پدر و مادرم را نزد خود ، گرامى بدار و درود خويش را بر آنان ارزانى بدار ، اى مهربان ترينِ مهربانان! بار خدايا ! بر محمّد و خاندان او درود بفرست ، و آشنايى با آن حقّى كه پدر و مادرم بر عهده من دارند ، به من الهام فرما ، و آنها را بى كم و كاست ، به من بياموز . آن گاه مرا در آنچه از اين حقوق ، به من الهام مى كنى ، به كار گير ، و در انجام دادن آنچه بر من مى آموزى ، موفّقم بدار تا چيزى را از آنچه به من آموخته اى ، فروگذار نكنم ، و اعضاى بدنم ، از پرداختن به آنچه الهامم فرموده اى ، سنگين [ و سست ] نشوند . بار خدايا ! بر محمّد و خاندان او درود بفرست كه ما را به او مفتخر ساختى . بر محمّد و خاندان او درود بفرست كه به سبب او براى ما حقّى بر خلق ، واجب گردانيدى . بار خدايا ! چنانم گردان كه از پدر و مادر خويش ، آن گونه هيبت به دل بدارم كه از پادشاهِ خودكامه دارم ، و به آن دو ، همچون نيكى مادر مهربان [ به فرزندش ] ، نيكى كنم و فرمان بُردارى ام از پدر و مادر و خوش رفتارى ام با آنان را در نظرم ، خوش تر از خوابيدنِ خواب آلوده و گواراتر از سر كشيدنِ آبى كه تشنه كامى مى نوشد ، قرار ده تا خواستِ آنان را بر خواستِ خويش برگزينم ، و خشنودىِ آن دو را بر خشنودى خويش مقدّم بدارم ، و نيكى اى را كه در حقّ من مى كنند ، اگر چه اندك باشد ، بسيار بشمارم ، و نيكىِ خود در حقّ آنان را اندك بدانم ، اگر چه بسيار باشد . بار خدايا ! صدايم را در برابر آنان آهسته بنما . سخنم را خوش بدار . خويم را نرم كن . دلم را به ايشان مهربان گردان ، و مرا نسبت به آنان ، با مدارا و دلسوز قرار ده . بار خدايا ! از زحمات آن دو ، براى تربيت من سپاس بگزار ، و آن دو را بر گرامى داشتنم ، پاداش ده ، و همچنان كه در خُردسالى ام از من نگهدارى كرده اند ، تو نيز از آنان نگهدارى كن . بار خدايا! هر آزارى كه از من به ايشان رسيده ، يا هر ناخوشايندى اى كه از من ديده اند ، يا هر حقّى كه از آنان پايمال كرده ام ، سبب ريختن گناهان آن دو و علوّ درجاتشان و فزونى حَسَناتشان قرار ده . اى كسى كه بدى ها را به چندين برابر خوبى ، تبديل مى كنى ! بار خدايا ! هر سخنى كه آن دو در آن ، بر من تعدّى كرده اند ، يا هر رفتار زياده رَوانه اى كه با من كرده اند ، يا هر حقّى كه از من تضييع نموده اند ، يا هر گونه كوتاهى اى كه در انجام دادن وظيفه شان نسبت به من كرده اند ، همه را بر آن دو بخشيدم و از آنان گذشت كردم . از تو نيز درخواست مى كنم كه از سر تقصيراتشان در گذرى ؛ چرا كه من ، در باره خود ، به آن دو ، بدگمان نيستم [ و قطعا بدِ مرا نمى خواسته اند ] ، و متّهمشان نمى كنم كه در نيكى به من ، كُندى اى كرده باشند ، و از آنچه در حقّ من كرده اند ، دلگير نيستم _ اى پروردگار من _ ؛ زيرا حقّ آن دو بر من ، واجب تر ، سابقه احسانشان به من ، بيشتر ، و لطفشان به من ، بزرگ تر از آن است كه بخواهم آنان را عادلانه قصاص كنم ، يا با ايشان ، مقابله به مثل نمايم ؛ چون اگر چنين كنم _ اى معبود من _ ، سال ها زحمت ايشان براى پرورش من چه مى شود ؟ و رنج و زحمت فراوانشان در راه مراقبت از من ، كجا مى رود ؟ و آن همه سختى اى كه به جان خريدند تا من در گشايش [و آسايش] باشم ، چه مى شود؟ هيهات ! ايشان نمى توانند حقّ خود را به كمال و تمام ، از من بستانند ، و من نيز نمى توانم حقوق آنان را _ كه بر عهده من است _ درك كنم و وظيفه خدمت گزارى به آن دو را انجام دهم . پس بر محمّد و خاندان او درود فرست ، و مرا [ در اين راه ]كمك فرما ، اى بهترين كسى كه از او كمك مى جويند ! و توفيقم ده ، اى سزاوارترين كسى كه از او درخواست مى شود ! و در آن روز كه هر كس ، سزاىِ اعمال خود را مى يابد و به ايشان ، كمترين ستمى نمى شود ، مرا در جرگه بدرفتارانِ با پدران و مادران ، قرار مده . بار خدايا! بر محمّد و خاندان او و نسل او درود فرست ، و برترين چيزى را كه به پدران و مادرانِ بندگان مؤمنت ، عطا كرده اى ، به پدر و مادر من عطا فرما ، اى مهربان ترينِ مهربانان ! بار خدايا! ياد آن دو را در تعقيبات نمازهايم ، و در هر پاسى از پاس هاى شبم ، و در هر وقتى از اوقات روزم ، از يادَم مَبَر . بار خدايا ! بر محمّد و خاندان او درود فرست ، و مرا به سبب دعايم براى آن دو ، بيامرز ، و آن دو را نيز به سبب محبّت و خوش رفتارى شان با من ، حتما بيامرز ، و به واسطه شفاعتم براى آن دو ، از ايشان بى گمان خشنود شو ، و آن دو را با عزّت و احترام ، به جايگاه هاى سلامت [ بهشت ] برسان . بار خدايا ! اگر آن دو را پيش تر آمرزيده اى ، ايشان را شفيع من قرار ده ، و اگر مرا پيش تر آمرزيده اى ، مرا شفيعِ آن دو قرار ده تا به لطف تو ، همگى در سراى كرامتت و جايگاه آمرزش و رحمتت ، گرد هم آييم ، كه به راستى ، تو داراى لطف بزرگ و دلجويىِ ديرينى ، و تو مهربان ترينِ مهربانانى .
.
ص: 58
. .
ص: 59
. .
ص: 60
. .
ص: 61
. .
ص: 62
2 / 11 _ 3الدُّعاءُ لِلأَولادِالكتاب«وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ * رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ وَ أَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَ تُبْ عَلَيْنا إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ * رَبَّنَا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُواْ عَلَيْهِمْ ءَايَاتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ» . (1)
«وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ ءَامِنًا وَ اجْنُبْنِى وَ بَنِىَّ أَن نَّعْبُدَ الْأَصْنَامَ * رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ فَمَن تَبِعَنِى فَإِنَّهُ مِنِّى وَ مَنْ عَصَانِى فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ * رَّبَّنَا إِنِّى أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِى بِوَادٍ غَيْرِ ذِى زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِى إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ * رَبَّنَا إِنَّكَ تَعْلَمُ مَا نُخْفِى وَ مَا نُعْلِنُ وَ مَا يَخْفَى عَلَى اللَّهِ مِن شَىْ ءٍ فِى الْأَرْضِ وَ لَا فِى السَّمَاءِ * الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى وَهَبَ لِى عَلَى الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَ إِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّى لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ * رَبِّ اجْعَلْنِى مُقِيمَ الصَّلَاةِ وَ مِن ذُرِّيَّتِى رَبَّنَا وَ تَقَبَّلْ دُعَاءِ» . (2)
«إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّى نَذَرْتُ لَكَ مَا فِى بَطْنِى مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّى إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ * فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّى وَضَعْتُهَا أُنثَى وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنثَى وَإِنِّى سَمَّيْتُهَا مَرْيَمَ وَإِنِّى أُعِيذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ» . (3)
.
ص: 63
2 / 11 _ 3دعا براى فرزندانقرآن« و آن گاه كه ابراهيم و اسماعيل ، پايه هاى خانه[ ى كعبه ] را بالا مى بردند[ ، مى گفتند] : اى پروردگار ما ! از ما بپذير كه به راستى ، تو شنواى دانايى . و اى پروردگار ما ! ما دو را سر در فرمانِ خودت قرار ده و از نسل ما نيز امّتى را فرمان بردار خود گردان ، و آداب دينىِ ما را به ما بنمايان و توبه ما را بپذير كه همانا تو ، توبه پذير مهربانى . اى پروردگار ما ! در ميان ايشان ، فرستاده اى از خودشان برانگيز تا آيات تو را بر آنان بخوانَد و كتاب و حكمت به ايشان بياموزد و پاكيزه شان گرداند ، كه به راستى ، تو ارجمندِ حكيمى » .
« و آن گاه [را ياد كن] كه ابراهيم گفت : اى پروردگار من ! اين شهر را ايمن گردان و مرا و فرزندانم را از اين كه بت ها را پرستش كنيم ، دور بدار . اى پروردگار من ! اين بتان ، بسيارى از مردم را گم راه كردند . پس هر كه از من پيروى كند ، او از من است ، و هر كه مرا نافرمانى كند ، هر آينه ، تو آمرزگار مهربانى . اى پروردگار ما ! من [ برخى ] از فرزندانم را در درّه اى بى كِشت ، نزد خانه با حُرمت تو ، سكونت دادم _ اى پروردگار ما _ تا نماز بگزارند . پس دل هاى برخى از مردم را به سوى آنان گرايش ده و آنان را از ميوه ها روزى ده . باشد كه سپاس گزارى كنند . اى پروردگار ما ! بى گمان ، تو آنچه را ما پنهان مى داريم و آنچه را آشكار مى سازيم ، مى دانى و هيچ چيز ، نه در زمين و نه در آسمان ، بر خدا پوشيده نيست . سپاس ، خداى را كه با وجود سال خوردگى ، اسماعيل و اسحاق را به من بخشيد . به راستى كه پروردگار من ، شنونده دعاست . اى پروردگار من ! مرا نمازگزار قرار ده و از فرزندان من نيز _ اى پروردگار ما _ دعاى مرا بپذير » .
« آن گاه كه زن عِمران گفت : اى پروردگار من ! من آنچه را در شكم خود دارم ، نذر تو كردم تا آزاد شده [ از مشاغل دنيا و پرستشگرِ تو ] باشد . پس ، از من بپذير ، كه تو شنواى دانايى . پس چون وضع حمل كرد ، گفت : اى پروردگار من ! من دختر زاييده ام _ و خدا خود به آنچه او زاييد ، داناتر بود _ و پسر ، همانند دختر نيست ، و من او را مريم ناميدم و او و فرزندانش را از شيطانِ رانده شده ، در پناه تو در مى آورم » .
.
ص: 64
«وَ إِنِّى خِفْتُ الْمَوَالِىَ مِن وَرَاءِى وَ كَانَتِ امْرَأَتِى عَاقِرًا فَهَبْ لِى مِن لَّدُنكَ وَلِيًّا * يَرِثُنِى وَ يَرِثُ مِنْ ءَالِ يَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا» . (1)
«هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِى مِن لَّدُنكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ * فَنَادَتْهُ الْمَلَئِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّى فِى الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى مُصَدِّقَاً بِكَلِمَةٍ مِّنَ اللَّهِ وَسَيِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِيًّا مِّنَ الصَّالِحِينَ» . (2)
«فَلَمَّا أَن جَاءَ الْبَشِيرُ أَلْقَاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيرًا قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنِّى أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ * قَالُواْ يَاأَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئينَ * قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّى إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ» . (3)
الحديثالإمام الصادق عليه السلام :لَمّا طافَ آدَمُ بِالبَيتِ وَانتَهى إلَى المُلتَزَمِ (4) ، قالَ لَهُ جَبرَئيلُ عليه السلام : يا آدَمُ ، أقِرَّ لِرَبِّكَ بِذُنوبِكَ في هذَا المَكانِ . فَوَقَفَ آدَمُ عليه السلام فَقالَ : يا رَبِّ ، إنَّ لِكُلِّ عامِلٍ أجرا ، وقَد عَمِلتُ فَما أجري ؟ فَأَوحَى اللّهُ _ عز و جل _ إلَيهِ : يا آدَمُ ، قَد غَفَرتُ ذَنبَكَ ، قالَ : يا رَبِّ ولِوُلدي و لِذُرِّيَّتي . فَأَوحَى اللّهُ _ عز و جل _ إلَيهِ : يا آدَمُ مَن جاءَ مِن ذُرِّيَّتِكَ إلى هذَا المَكانِ ، وأقَرَّ بِذُنوبِهِ وتابَ كَما تُبتَ ثُمَّ استَغفَرَ غَفَرتُ لَهُ . (5)
الإمام الباقر عليه السلام :إنَّ آدَمَ _ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ _ لَمّا بَنَى الكَعبَةَ وطافَ بِها قالَ : اللّهُمَّ إنَّ لِكُلِّ عامِلٍ أجرا ، اللّهُمَّ وإنّي قَد عَمِلتُ . فَقيلَ لَهُ : سَل يا آدَمُ ، فَقالَ : اللّهُمَّ اغفِر لي ذَنبي . فَقيلَ لَهُ : قَد غُفِرَ لَكَ يا آدَمُ ، فَقالَ : ولِذُرِّيَّتي مِن بَعدي . فَقيلَ لَهُ : يا آدَمُ ، مَن باءَ (6) مِنهُم بِذَنبِهِ هاهُنا كَما بُؤتَ ، غَفَرتُ لَهُ . (7)
.
ص: 65
« و من پس از خويشتن ، از بستگانم بيمناكم و زنم نازاست . پس ، از جانب خود ، ولى [ و جانشينى ]به من ببخش كه از من و از خاندان يعقوب ، ارث ببرد و او را _ اى پروردگار من _ پسنديده گردان » .
« آن جا [ بود كه ] زكريّا ، پروردگارش را خواند و گفت : اى پروردگار من ! از جانب خود ، فرزندى پاك به من ببخش ، كه تو شنونده دعايى . پس فرشتگان به او كه در محراب ، به نماز ايستاده بود ، ندا دادند كه : خدا تو را به يحيى كه تصديق كننده كلمه خدا ( عيسى ) و مهتر و خويشتندار و پيامبرى از شايستگان است ، مژده مى دهد » .
« پس چون مژده دهنده آمد ، آن [ پيراهن ] را بر صورت او (يعقوب) انداخت و او بينا شد . گفت : آيا به شما نگفتم كه بى شك ، من از [ عنايت ] خداوند ، چيزهايى مى دانم كه شما نمى دانيد؟ گفتند : اى پدر ! براى گناهان ما آمرزش بخواه كه به راستى ، ما خطاكار بوديم . گفت : به زودى ، از پروردگارم براى شما آمرزش مى خواهم ، كه به راستى ، او آمرزگارى مهربان است » .
حديثامام صادق عليه السلام :چون آدم عليه السلام ، كعبه را طواف كرد و به ملتزم (1) رسيد ، جبرئيل عليه السلام به او گفت : «اى آدم ! در اين مكان ، به گناهان خود در پيشگاه پروردگارت اعتراف كن» . آدم عليه السلام ايستاد و گفت : «خداوندا! هر كارگرى ، مزدى دارد و من نيز كار كرده ام . مزد من چيست؟» . خداوند عز و جل به او وحى فرمود كه: «اى آدم ! گناهت را بخشيدم» . آدم عليه السلام گفت : «خداوندا ! و فرزندانم و ذرّيه ام ؟» . خداوند عز و جل به او وحى فرمود كه : «اى آدم ! هر يك از ذرّيه تو كه بدين مكان بيايد و بر گناهان خويش اعتراف نمايد و چنان كه تو توبه كردى ، توبه كند و سپس آمرزش بطلبد ، او را نيز مى آمرزم» .
امام باقر عليه السلام :آدم عليه السلام _ كه درودهاى خداوند بر او باد _ چون كعبه را ساخت و گردِ آن طواف كرد ، گفت : «بار خدايا ! هر كارگرى مزدى دارد . بار خدايا ! من هم كار كرده ام» . به او گفته شد : بخواه ، اى آدم ! گفت : «بار خدايا ! گناه مرا بيامرز» . به او گفته شد : آمرزيده شدى ، اى آدم ! گفت : «و فرزندان مرا كه پس از من مى آيند [ نيز بيامرز ]» . به او گفته شد : اى آدم ! هر يك از ايشان كه در اين مكان ، همانند تو ، به گناهش اعتراف كند ، او را نيز مى آمرزم .
.
ص: 66
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :دُعاءُ الوالِدِ لِوَلَدِهِ ، مِثلُ دُعاءِ النَّبِيِّ لِاُمَّتِهِ . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :دُعاءُ الوالِدِ لِلوَلَدِ ، كَالماءِ لِلزَّرعِ بِصَلاحِهِ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :رَحِمَ اللّهُ مَن أعانَ وَلَدَهُ عَلى بِرِّهِ ، وهُوَ أن يَعفُوَ عَن سَيِّئَتِهِ ، ويَدعُوَ لَهُ فيما بَينَهُ وبَينَ اللّهِ . (3)
الإمام زين العابدين عليه السلام_ مِن دُعائِهِ عليه السلام لِوُلدِهِ عليهم السلام _ :اللّهُمَّ ومُنَّ عَلَيَّ بِبَقاءِ وُلدي ، وبِإِصلاحِهِم لي وبِإِمتاعي بِهِم . إلهِي امدُد لي في أعمارِهِم ، وزِد لي في آجالِهِم ، ورَبِّ لي صَغيرَهُم ، وقَوِّ لي ضَعيفَهُم ، وأصِحَّ لي أبدانَهُم وأديانَهُم وأخلاقَهُم ، وعافِهِم في أنفُسِهِم وفي جَوارِحِهِم وفي كُلِّ ما عُنيتُ بِهِ مِن أمرِهِم ، وأدرِر لي وعَلى يَدَيَّ أرزاقَهُم ، وَاجعَلهُم أبرارا أتقِياءَ بُصَراءَ سامِعينَ مُطيعينَ لَكَ ، ولِأَولِيائِكَ مُحِبّينَ مُناصِحينَ ، ولِجَميعِ أعدائِكَ مُعانِدينَ ومُبغِضينَ ، آمّينَ . اللّهُمَّ اشدُد بِهِم عَضُدي ، وأقِم بِهِم أودي ، وكَثِّر بِهِم عَدَدي ، وزَيِّن بِهِم مَحضَري ، وأحيِ بِهِم ذِكري ، وَاكفِني بِهِم في غَيبَتي ، وأعِنّي بِهِم عَلى حاجَتي ، وَاجعَلهُم لي مُحِبّينَ ، وعَلَيَّ حَدِبينَ مُقبِلينَ ، مُستَقيمينَ لي مُطيعينَ ، غَيرَ عاصينَ ولا عاقّينَ ولا مُخالِفينَ ولا خاطِئينَ . وأعِنّي عَلى تَربِيَتِهِم وتَأديبِهِم ، وبِرِّهِم ، وهَب لي مِن لَدُنكَ مَعَهُم أولادا ذُكورا ، وَاجعَل ذلِكَ خَيرا لي ، وَاجعَلهُم لي عَونا عَلى ما سَأَلتُك . وأعِذني وذُرِّيَّتي مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيمِ . فَإِنَّكَ خَلَقتَنا وأمَرتَنا ونَهَيتَنا ورَغَّبتَنا في ثَوابِ ما أمَرتَنا ورَهَّبتَنا عِقابَهُ ، وجَعَلتَ لَنا عَدُوّا يَكيدُنا ، سَلَّطتَهُ مِنّا عَلى ما لَم تُسَلِّطنا عَلَيهِ مِنهُ ، أسكَنتَهُ صُدورَنا ، وأجرَيتَهُ مَجارِيَ دِمائِنا ، لا يَغفُلُ إن غَفَلنا ، ولا يَنسى إن نَسينا ، يُؤَمِّنُنا عِقابَكَ ، ويُخَوِّفُنا بِغَيرِكَ ، إن هَمَمنا بِفاحِشَةٍ شَجَّعَنا عَلَيها ، وإن هَمَمنا بِعَمَلٍ صالِحٍ ثَبَّطَنا عَنهُ ، يَتَعَرَّضُ لَنا بِالشَّهَواتِ ، ويَنصِبُ لَنا بِالشُّبُهاتِ ، إن وَعَدَنا كَذِبَنا ، وإن مَنّانا أخلَفَنا ، وإلّا تَصرِف عَنّا كَيدَه يُضِلُّنا ، وإلّا تَقِنا خَبالَهُ (4) يَستَزِلُّنا . اللّهُمَّ فَاقهَر سُلطانَهُ عَنّا بِسُلطانِكَ ، حَتّى تَحبِسَهُ عَنّا بِكَثرَةِ الدُّعاءِ لَكَ ، فَنُصبِحَ مِن كَيدِهِ فِي المَعصومينَ بِكَ . اللّهُمَّ أعطِني كُلَّ سُؤلي ، وَاقضِ لي حَوائِجي ، ولا تَمنَعنِي الإِجابَةَ وقَد ضَمِنتَها لي ، ولا تَحجِب دُعائي عَنكَ وقَد أمَرتَني بِهِ ، وَامنُن عَلَيّ بِكُلِّ ما يُصلِحُني في دُنيايَ وآخِرَتي ما ذَكَرتُ مِنهُ وما نَسيتُ ، أو أظهَرتُ أو أخفَيتُ ، أو أعلَنتُ أو أسرَرتُ . وَاجعَلني في جَميعِ ذلِكَ مِنَ المُصلِحينَ بِسُؤالي إيّاكَ ، المُنجِحينَ بِالطَّلَبِ إلَيكَ ، غَيرِ المَمنوعينَ بِالتَّوَكُّلِ عَلَيكَ ، المُعَوَّدينَ بِالتَّعَوُّذِ بِكَ ، الرّابِحينَ فِي التِّجارَةِ عَلَيكَ ، المُجارينَ بِعِزِّكَ ، المُوَسَّعِ عَلَيهِمُ الرِّزقُ الحَلالُ مِن فَضلِكَ الواسِعِ بِجودِكَ وكَرَمِكَ ، المُعزّينَ مِنَ الذُّلِّ بِكَ ، وَالمُجارينَ مِنَ الظُّلمِ بِعَدلِكَ ، وَالمعافينَ مِنَ البَلاءِ بِرَحمَتِكَ ، وَالمُغنينَ مِنَ الفَقرِ بِغِناكَ ، وَالمَعصومينَ مِنَ الذُّنوبِ وَالزَّلَلِ وَالخَطاءِ بِتَقواكَ ، وَالمُوَفَّقينَ لِلخَيرِ وَالرُّشدِ وَالصَّوابِ بِطاعَتِكَ ، وَالمُحالِ بَينَهُم وبَينَ الذُّنوبِ بِقُدرَتِكَ ، التّارِكينَ لِكُلِّ مَعصِيَتِكَ ، السّاكِنينَ في جِوارِكَ . اللّهُمَّ أعطِنا جَميعَ ذلِكَ بِتَوفيقِكَ ورَحمَتِكَ ، وأعِذنا مِن عَذابِ السَّعيرِ ، وأعطِ جَميعَ المُسلِمينَ وَالمُسلِماتِ وَالمُؤمِنينَ وَالمُؤمِناتِ مِثلَ الَّذي سَأَلتُكَ لِنَفسي ولِوَلَدي في عاجِلِ الدُّنيا وآجِلِ الآخِرَةِ ، إنَّكَ قَريبٌ مُجيبٌ ، سَميعٌ عَليمٌ ، عَفُوٌّ غَفورٌ ، رَؤوفٌ رَحيمٌ . وآتِنا فِي الدُّنيا حَسَنَةً ، وفِي الآخِرَةِ حَسَنَةً وقِنا عَذابَ النّارِ . (5)
.
ص: 67
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دعاى پدر براى فرزندش ، همانند دعاى پيامبر براى امّتش است .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دعاى پدر براى فرزندش ، همانند آب براى رشد و پرورش كشاورزى است .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رحمت خدا بر آن كس كه فرزندش را بر نيكو كار بودنش [ با والدين ]كمك مى كند ، بدين گونه كه از خطاى او در مى گذرد و به درگاه خدا برايش دعا مى كند !
امام زين العابدين عليه السلام_ از دعاى ايشان براى فرزندانش _ :پروردگارا! بر من منّت بگذار و فرزندانم را زنده بدار ، و آنان را برايم صالح بگردان ، و مرا از ايشان بهره مند فرما . خداوندا! عمر آنان را برايم دراز گردان ، و بر مدّت زندگانى شان بيفزاى ، و كوچكِ آنان را برايم بپروران ، و ناتوانشان را نيرومند ساز ، و تَن و دين و اخلاقشان را سالم بدار ، و به جان و اندام و هر امرى از امور آنان كه دلْ نگرانش هستم ، سلامت عطا فرما ، و روزىِ ايشان را براى من و به دست من ، فراوان ساز ، و ايشان را نيكوكار و پرهيزگار و بينا و شنوا و فرمان بردار خودت ، و دوستدار و خيرخواه دوستانت ، و دشمن و متنفّر از همه دشمنانت ، قرار ده . آمين ! خداوندا! بازويم را با آنان توانمند بساز ، و خميدگى ام را با آنان راست بفرما ، و به واسطه آنان ، بر عدّه من بيفزاى ، و در بودنم ، آنان را مايه آراستگى ام قرار بده ، و ياد و نام مرا به واسطه آنان زنده بدار ، و در نبودم ، امورم را به وسيله آنان به عهده بگير ، و ايشان را ياور من در كارهايم قرار ده ، و نسبت به من ، دوستدار و مهربان و متوجّه و درستكار و فرمان بردار قرارشان ده ، نه نافرمان و بدرفتار و ناسازگار و خطا كار . و مرا در تعليم و تربيت آنان و نيكى نمودن به ايشان ، يارى فرما ، و از جانب خود ، افزون بر ايشان ، پسرانى ديگر نيز به من ببخش ، و آن را برايم سبب خير گردان ، و آنان را در آنچه از تو خواستم ، برايم كمك قرار بده ، و مرا و فرزندانم را از شيطانِ رانده شده [ از درگاهت ] پناه بده ؛ چرا كه تو ما را آفريدى و به ما امر و نهى كردى ، و به پاداش آنچه ما را بِدان امر فرمودى ، ترغيبمان نمودى ، و از كيفر آنچه ما را از آن نهى كردى ، ترساندى ، و براى ما دشمنى قرار دادى كه هماره در صدد فريب دادن ماست ، و او را بر ما چنان تسلّط دادى كه ما را بر او چنان تسلّطى نبخشيدى . او را در سينه هاى ما جاى دادى ، و در رگ هايمان [ چون خون ]روانش ساختى ، آن سان كه اگر ما از او غافل بشويم ، او دَمى [ از ما ] غافل نمى شود ، و اگر ما [ او را ] از ياد ببريم ، او [ ما را ] از ياد نمى برد . ما را از كيفر تو آسوده خاطر مى دارد ؛ امّا از غيرِ تو مى ترساند . اگر آهنگِ زشتكارى پيش گيريم ، ما را به آن تشويق مى كند ، و اگر آهنگِ كارى نيك كنيم ، ما را در آن ، سست مى گردانَد . با شهوات ، قصد ما مى كند ، و با شُبهات ، به سراغ ما مى آيد . اگر وعده مان دهد ، دروغ مى گويد ، و اگر اميدمان دهد ، خلاف آن عمل مى كند . اگر تو ، نيرنگ او را از ما دور نگردانى ، گم راهمان مى سازد ، و اگر ما را از تباهكارىِ او نگه ندارى ، ما را مى لغزانَد . بار خدايا ! پس با چيرگىِ خودت ، چيرگى او را بر ما در هم شكن ، تا با خواندنِ بسيارِ تو ، او را از ما باز دارى ، و به يارى تو ، از نيرنگ او مصون بمانيم . بار خدايا ! همه خواسته هايم را به من عطا بفرما ، و حاجت هايم را برآورده بساز ، و از اجابت دعا _ كه آن را برايم ضمانت كرده اى _ ، محرومم مگردان ، و دعايم را _ كه تو خود ، مرا بدان فرمان داده اى _ ، از درگاهت باز مدار ، و هر آنچه را كه در دنيا و آخرتم ، موجب اصلاح حال من است ، به من ارزانى بدار ، چه آنها كه ياد كردم و چه آنها كه فراموش كردم [ بگويم ] ، چه آنها كه به زبان آوردم و چه آنها كه در دل داشتم ، چه آنها كه آشكار نمودم وچه آنها كه پنهان داشتم . در همه اينها ، مرا به سبب درخواستم از تو ، از درستكاران قرار بده ؛ از دست يابندگان به تقاضايشان از تو ؛ از محروم ناشدگان از توكّل بر تو ؛ از خو گرفتگان به پناه جستن از تو ؛ از سود برندگان در سوداىِ با تو ؛ از پناهندگان به عزّت تو ؛ از آنان كه از فضل خود ، روزىِ حلال را برايشان فراخ گردانيده اى ، و به جود و كَرَمت ، به ايشان گشايش داده اى ؛ از آنان كه به واسطه تو ، از ذلّت ، به عزّت رسيده اند ، و از ستم ، به عدل تو پناه آورده اند ، و به رحمت تو ، از بلا رهيده اند ، و به توانگرىِ تو ، از فقر به بى نيازى رسيده اند ، و به بركتِ پروادارى از تو ، از گناه ها و لغزش ها و خطا مصون مانده اند ، و بر اثرِ طاعت تو ، به خوبى و هدايت و دوستى موفّق گشته اند ، و به واسطه قدرت تو ، ميان آنان و گناهان ، مانعْ پديده آمده است . آنان كه هر نافرمانى اى را وا نهادند و در پناه تو آرميدند . پروردگارا ! همه اين موهبت ها را ، به توفيق و رحمتت ، به ما عطا بفرما ، و ما را از عذاب آتشِ سوزان ، پناه بده ، و همانند آنچه را براى خود و فرزندانم در دنيا و آخرت از تو خواستم ، به همه مسلمانان ، از مرد و زن ، و جمله مؤمنان ، از مرد و زن ، عطا بفرما ، كه به راستى ، تو ، نزديك و اجابت كننده و شنوا و دانا و با گذشت و آمرزنده و رئوف و مهربانى . ما را در دنيا ، نيكى ده و در آخرت نيز نيكى ده ، و از عذاب آتش ، نگاهمان بدار .
.
ص: 68
. .
ص: 69
. .
ص: 70
2 / 11 _ 4النَّهيُ عَنِ الدُّعاءِ عَلَى الأَولادِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا تَدعوا عَلى أولادِكُم فَيوافِقَ ذلِكَ إجابَةً . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :لا تَدعوا عَلى أنفُسِكُم ، ولا تَدعوا عَلى أولادِكُم ، ولا تَدعوا عَلى أموالِكُم ؛ لا تُوافِقوا مِنَ اللّهِ ساعَةً يُسأَلُ فيها عَطاءٌ فَيَستَجيبُ لَكُم . (2)
.
ص: 71
2 / 11 _ 4نهى از نفرين كردن فرزندانپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :فرزندانتان را نفرين نكنيد ، كه يك وقت ، به اجابت مى رسد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خودتان را نفرين نكنيد . فرزندانتان را نفرين نكنيد . اموالتان را نفرين نكنيد . مبادا [نفرينتان] با ساعتى مصادف شود كه اگر در آن ، درخواستى شود ، خداوند ، درخواستتان را اجابت مى كند!
.
ص: 72
عنه صلى الله عليه و آله :لا تَمَنَّوا هَلاكَ شَبابِكُم وإن كانَ فيهِم غَرامٌ (1) ؛ فَإِنَّهُم عَلى ما كانَ فيهِم عَلى خِلالٍ : إمّا أن يَتوبوا فَيَتوبَ اللّهُ عَلَيهِم ، وإمّا أن تُرَدَّ بِهِمُ (2) الآفاتُ ؛ إمّا عَدُوّا فَيُقاتِلوهُ ، وإمّا حَريقا فَيُطفِئوهُ ، وإمّا ماءً فَيَسُدّوهُ . (3)
الإمام الصادق عليه السلام :أيُّما رَجُلٍ دَعا عَلى وَلَدِهِ ، أورَثَهُ اللّهُ الفَقرَ . (4)
.
ص: 73
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مرگ جوانانتان را آرزو نكنيد ، هر چند شرارتى در آنها باشد ؛ زيرا با وجود آن ، از چند حال ، خارج نيستند : يا توبه مى كنند و خدا توبه شان را مى پذيرد ، يا به وسيله آنها خطرات دفع مى شود: با دشمن مى جنگند ، يا آتشى را خاموش مى كنند ، و يا جلوى آبى [ و سيلى ] را مى بندند .
امام صادق عليه السلام :هر مردى كه فرزندش را نفرين كند ، خداوند ، او را دچار فقر مى سازد .
.
ص: 74
. .
ص: 75
تحليلى در باره عوامل تحكيم خانوادهيكى از اساسى ترين راه هاى استقرار و استمرار ارزش هاى اخلاقى و دينى در جامعه ، تقويت و تحكيم نهاد خانواده است . براى يافتن راه تقويت اين نهاد ارزشمند ، توجّه به اين نكته ضرورى است كه پيوند خانوادگى ، در دو عنصر روانى و معنوىِ «محبّت» و «قداست» ، ريشه دارد . از نظر احاديث اسلامى ، دوستى ، خود ، نوعى پيوند خانوادگى است ، چنان كه از امام على عليه السلام روايت شده است : المَوَدَّةُ نَسَبٌ . (1) دوستى ، خويشاوندى است . ايشان در جايى ديگر مى فرمايد : المَوَدَّةُ أقرَبُ رَحِمٍ . (2) دوستى ، نزديك ترين خويشاوندى است . امام على عليه السلام نياز خويشاوندى را به دوستى ، بدين سان بيان مى فرمايد : كُلُّ قَرابَةٍ تَحتاجُ إلىَ المَوَدَّةِ . (3) هر خويشاوندى اى نيازمند دوستى است .
.
ص: 76
بلكه پيوند خانوادگى بدون محبّت و دوستى ، فاقد معناى حقيقى است ، همان گونه كه امام على عليه السلام مى فرمايد : صَديقُكَ أخوكَ لِأبيكَ وَ اُمِّكَ ، وَ ليسَ كُلُّ أخٍ لَكَ مِن أبيكَ وَ اُمِّكَ صَديقُكَ! (1) دوستت برادر تنى توست ، حال آن كه هر برادر تنى تو ، دوست تو نيست! همچنين باورهاى دينى و اعتقاد به قداست خانواده، در پيوند خانوادگى ، نقشى سازنده و تعيين كننده دارند ؛ زيرا زندگى و دوستى با كسانى كه از باورهاى دينى برخوردار نيستند و تقدّس معنوى خانواده را باور ندارند و تنها به ظواهر مادّى مى انديشند ، قابل اعتماد نيست . از امام على عليه السلام روايت شده است كه مى فرمايد : وُدُّ أبناءِ الدُّنيا يَنقَطِعُ ، لِانقِطاعِ أسْبابِهِ . (2) دوستىِ فرزندان (وابستگانِ) دنيا گسسته مى شود ؛ زيرا عوامل آن ، گسستنى است . ايشان همچنين مى فرمايد : وُدُّ أبناءِ الآخِرَةِ يَدُومُ ، لِدَوامِ سَبَبِهِ . (3) دوستىِ فرزندان (وابستگانِ) آخرت ، پايدار مى شود ؛ زيرا عامل آن ، پايدار است . امام على عليه السلام تعبير زيباى ديگرى نيز دارند : مَوَدَّةُ ذَوِى الدِّينِ بَطيئَةُ الاِنقِطاعِ ، دائِمَةُ الثَّباتِ وَ البَقاءِ . (4) دوستىِ دينداران ، دير گسل است و ثبات و دوام آن ، هميشگى است . مدبّر حكيم جهان ، به منظور شكل گرفتن نهاد خانواده ، به طور طبيعى ، دو همسر را با رشته محبّت ، به هم پيوند داده است ، چنان كه مى فرمايد :
.
ص: 77
«وَ مِنْ ءَايَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُواْ إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَ رَحْمَةً . (1) و از نشانه هاى [عظمت] او ، اين كه از [ نوع ] خودتان ، همسرانى براى شما آفريد تا بدانها آرام گيريد، و ميانتان دوستى و رحمت نهاد» . بدين ترتيب ، با ارزش معنوى قائل شدن براى پيوند زناشويى ، به اين نهاد ، تقدّس بخشيده شده است . پس هر چه موجب تقويت محبّت و قداست خانواده شود ، اين نهاد مقدّس را تحكيم مى بخشد ، و هر چه از محبّت و قداست خانواده بكاهد ، موجب سستى و فروپاشىِ خانواده مى شود . نخستين گام در جهت تحكيم نهاد خانواده ، رعايت آدابى است كه براى تشكيل خانواده در اسلام ، مقرّر شده است . (2) افزون بر اين ، در احاديث پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام ، ره نمودهاى بسيار ارزنده اى براى تقويت محبّت و قداست خانواده ارائه شده است كه مهم ترين آنها را به سه دسته مى توان تقسيم كرد : الف _ وظايف مشترك مرد و زن ؛ ب _ وظايف خاصّ مرد ؛ ج _ وظايف خاصّ زن .
الف _ مهم ترين وظايف مشترك مرد و زن1 . اظهار محبّتيكى از آداب مهمّ معاشرت در اسلام ، (3) اظهار محبّت متقابل به يكديگر است . از
.
ص: 78
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه مى فرمايد : أبدِ المَوَدَّةَ لِمَن وادَّكَ تَكُن أثبَتَ . (1) دوستىِ خود را به آن كه تو را دوست دارد ، اظهار كن تا [اين دوستى ]استوارتر شود . ايشان در حديثى ديگر مى فرمايد : إذا أحَبَّ أحَدُكُم أخاهُ فَليُعلِمهُ ، فَإنَّهُ أصلَحَ لِذاتِ البَينِ . (2) هر گاه يكى از شما برادر [مسلمان] خود را دوست مى دارد ، او را [از اين دوستى ]باخبر كند ؛ چرا كه اين كار ، افراد را بيشتر به هم پيوند مى دهد . به طور طبيعى ، هر كس همسر خود را دوست دارد ، با اظهار محبّت خود به او ، سبب مى شود كه دوستىِ آنان استوارتر شود و پيوند خانوادگى شان تحكيم يابد . زن و مرد ، هر دو در اين وظيفه مشترك اند ؛ ولى از آن جا كه زن ، نياز بيشترى به ابراز احساسات مرد دارد ، در احاديث اسلامى ، اظهار محبّت مرد به زن ، بيشتر توصيه شده است . (3) از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده كه مى فرمايد : قَولُ الرَّجُلِ لِلمَرأةِ : «إنّى اُحِبُّكِ» لا يَذهَبُ مِن قَلبِها أبَدا . (4) اين سخن مرد به زن كه : «دوستت دارم» ، هرگز از دل زن ، بيرون نمى رود . در حديث ديگرى نيز از ايشان آمده : إذا نَظَرَ العَبدُ إلى وَجهِ زَوجِهِ وَ نَظَرَت إلَيهِ ، نَظَرَ اللّهُ إلَيهِما نَظَرَ رَحمَةٍ ، فَإذا أخَذَ بِكَفِّها وَ أخَذَت بِكَفِّهِ ، تَساقَطَت ذُنوبُهُما مِن خِلالِ أصابِعِهِما . (5)
.
ص: 79
هر گاه بنده ، به چهره همسرش و همسرش به چهره او بنگرد ، خداوند به آن دو ، با نگاه مهرآميز مى نگرد . پس هر گاه دست يكديگر را بگيرند ، گناهان آن دو ، از لاى انگشتانشان فرو مى ريزد . همچنين اظهار محبّت به فرزندان ، (1) موجب گرم شدن هر چه بيشتر كانون خانواده مى شود : المُؤمِنُ حَبيبُ اللّهِ وَ وَلَدُهُ تُحفَةُ اللّهِ ، فَمَن رَزَقَهُ اللّهُ وَلَدا فِى الإسلامِ فَليُكثِر قُبلَتَهُ . (2) مؤمن ، دوست خداست و فرزند او هديه خدا . پس هر كه خداوند در اسلام ، به او فرزندى روزى كرد ، بايد او را زياد ببوسد . البتّه بايد توجّه داشت كه افراط در محبّت خانوادگى ، به گونه اى كه موجب غفلت از خداوند متعال و ارزش هاى اسلامى و انسانى شود ، به شدّت نكوهيده است . از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه خطاب به عبد اللّه بن مسعود مى فرمايد : يَابنَ مَسعودٍ ! إيّاكَ أن تَدَعَ طاعَةَ اللّهِ وَ تَقصِدَ مَعصِيَتَهُ شَفَقَةً عَلى أهلِكَ ، لِأَنَّ اللّهَ تَعالى يَقولُ : «يَاأَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمْ وَ اخْشَوْاْ يَوْمًا لَا يَجْزِى وَالِدٌ عَن وَلَدِهِ وَ لَا موْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَن وَالِدِهِ شَيْئا» (3) . (4) اى پسر مسعود! مبادا دلسوزى براى خانواده ات ، موجب شود كه طاعت خدا را وا نهى و نافرمانى اش را در پيش گيرى ؛ زيرا خداوند متعال مى فرمايد : «اى مردم! از پروردگارتان پروا بداريد ، و بترسيد از روزى كه هيچ پدرى ، به كار فرزندش نمى آيد و هيچ فرزندى نيز به كار پدرش» . بنا بر اين ، قلمروِ دوستى و اظهار محبّت به خانواده ، محدود به مقرّرات اسلامى است .
.
ص: 80
2 . خوش خويى و خوش رفتارىيكى ديگر از عوامل تحكيم خانواده ، خوش اخلاقى است . از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه مى فرمايد : حُسنُ الخُلقِ يُثبِتُ المَوَدَّةَ . (1) خوش خويى ، دوستى را استوار مى كند . اين وظيفه نيز ميان مرد و زن ، مشترك است ؛ امّا از آن جا كه مرد ، رياست خانواده را به عهده دارد ، در باره داشتن خوى نيكو ، به او بيشتر توصيه شده است . از اَنَس بن مالك نقل شده كه از پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيد : ايمانِ كدام يك از مؤمنان ، كامل تر است؟ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : أحسَنُهُم خُلُقا مَعَ أهلِهِ . (2) آن كه با خانواده اش ، خوش اخلاق تر باشد . در حديثى ديگر از ايشان آمده است : أحسَنُ النّاسِ إيمانا أحسَنُهُم خُلُقا وَ ألطَفُهُم بِأهلِهِ ، وَ أنا ألطَفُكُم بِأهلى . (3) شايسته ترينِ مردمان ، از جهت ايمان ، كسى است كه خوش اخلاق ترينِ آنها باشد و با خانواده اش مهربان تر باشد ، و من ، مهربان ترينِ شما با خانواده ام هستم . همچنين با اين كه خوش رفتارى متقابل مرد و زن براى تحكيم پيوند خانوادگى ضرورى است ، امّا قرآن كريم به مردها اين گونه توصيه مى فرمايد : «وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا . (4)
.
ص: 81
و با آنها به شايستگى رفتار كنيد و اگر از آنان خوشتان نيامد، پس چه بسا چيزى را خوش نمى داريد و خدا در آن ، مصلحت فراوان قرار مى دهد» . از امام صادق عليه السلام روايت شده كه مى فرمايد : إنَّ المَرءَ يَحتاجُ فى مَنزِلِهِ وَ عِيالِهِ إلى ثَلاثِ خِصالٍ يَتَكَلَّفُها وَ إن لَم يَكُن فى طَبعِهِ ذلِكَ : مُعاشَرَةٍ جَميلَةٍ ، وَ سَعَةٍ بِتَقديرٍ ، وَ غَيرَةٍ بِتَحَصُّنٍ . (1) مرد ، در [ اداره ] خانه و خانواده اش ، به سه خصلت نياز دارد كه بايد آنها را به كار بَرَد ، اگر چه اين ويژگى ها در درون او نباشد : خوش خويى ، گشاده دستىِ سنجيده ، و غيرت براى ناموسدارى .
3 . رعايت حقوقيكى ديگر از وظايف مشترك زن و مرد كه نقشى اساسى در تحكيم نهاد خانواده دارد ، رعايت حقوق متقابل يكديگر است . بر پايه روايتى ، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در باره اين وظيفه ، چنين هشدار داده است : ألا إنَّ لَكُم عَلى نِسائِكُم حَقّا ، وَ لِنِسائِكُم عَلَيكُم حَقّا . (2) آگاه باشيد كه شما را بر زنانتان ، حقّى است ، و زنانتان را بر شما حقّى ! در رسالة الحقوق كه از امام زين العابدين عليه السلام روايت شده ، در باره حقّ همسر آمده است : أمّا حَقُّ الزَّوجَةِ فَأن تَعلَمَ أنَّ اللّهَ عز و جل جَعَلَها لَكَ سَكَنا وَ اُنسا ، فَتَعلَمَ أنَّ ذلِكَ نِعمَةٌ مِنَ اللّهِ عز و جل عَليكَ ، فَتُكرِمَها وَ تَرفُقَ بِها ، وَ إن كانَ حَقُّكَ عَليها أوجَبَ . (3) حقّ همسر ، اين است كه بدانى خداى عز و جل ، او را مايه آرامش و اُنس تو قرار داده و
.
ص: 82
بدانى كه اين ، خود ، نعمتى است از جانب خداوند عز و جل به تو . پس ، او را گرامى بدارى و با او مهربان باشى ، هر چند حقّ تو بر او لازم تر است . رعايت حقّ خانواده بر مرد ، آن قدر اهميت دارد كه از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله اين گونه روايت شده است : مَلعونٌ مَلعونٌ مَن ضَيَّعَ مَن يَعولُ ! (1) ملعون است ، ملعون است كسى كه خانواده اش را واگذارد ! و در حديثى ديگر مى فرمايد : كَفى بِالمَرءِ إثما أن يُضَيِّعَ مَن يَعولُ . (2) مرد را همين گناه بس كه در حقّ خانواده اش ، كوتاهى ورزد . همچنين حق شناسى زن نسبت به شوهر ، آن قدر ارزشمند است كه پاداش جهاد دارد . از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود : جِهادُ المَرأَةِ حُسنُ التَّبَعُّلِ . (3) جهاد زن ، خوبْ شوهردارى كردن است . ابن عبّاس مى گويد : زنى به نام «لينه»، نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت : اى پيامبر خدا ! من به نمايندگى از زنان، نزد شما آمده ام . هيچ زنى تا روز قيامت ، سخن مرا نمى شنود، مگر اين كه از آن، خوش حال خواهد شد . خداى يگانه، هم پروردگار مردان است و هم پروردگار زنان . آدم عليه السلام ، هم پدرِ مردان است و هم پدرِ زنان . حوّا، هم مادرِ مردان است و هم مادرِ زنان . خداوند، جهاد را بر مردان، مقرّر داشته است . اگر شهيد شدند، نزد پروردگارشان زنده اند و روزى مى خورند ، و اگر [ در راهِ رفتن
.
ص: 83
به جهاد ] مُردند ، باز نزد خداوند ، پاداش دارند ، و اگر [ زنده ] باز گشتند ، خداوند به آنان پاداش داده است . ما زنان ، از بيماران ، پرستارى مى كنيم و مجروحان را مداوا مى نماييم . پس ما چه پاداشى داريم ؟ پيامبر صلى الله عليه و آله در پاسخ فرمود : يا وافِدَةَ النِّساءِ ! أبلِغى مَن لَقيتِ مِنَ النِّساءِ ، أنّ طاعَةَ الزَّوجِ وَ الاعتِرافَ بِحَقِّهِ تَعدِلُ ذلِكَ كُلَّهُ . (1) اى نماينده زنان ! به هر يك از زنان كه ملاقاتش كردى ، ابلاغ كن كه اطاعت از شوهر و پذيرفتن حقّ او ، با همه اينها [ كه گفتى ] ، برابرى مى كند . در ارزيابى احاديثى كه در باره حقوق مرد و زن وارد شده ، توجّه به اين نكته ضرورى است كه اسلام ، دين حق و عدل است و بر اساس اين ، حقوق همه اعضاى خانواده ، اعم از مرد ، زن و فرزندان ، بر پايه نيازهاى واقعى خانواده سالم و صالح ، مقرّر گرديده است . بنا بر اين ، تأكيد برخى از احاديث بر حقوق ويژه مرد ، يا حقوق ويژه زن ، مى تواند ناظر بر شرايط خاصّ فرهنگىِ حاكم بر جامعه باشد .
4 . تأمين نيازهاى جنسىيكى از مهم ترين عوامل تحكيم خانواده ، پاسخگويى مثبت و متقابلِ زوجين به نيازهاى جنسى يكديگر است . بر پايه برخى تحقيقات ، در ايران ، دست كم پنجاه درصد طلاق هايى كه در دادگاه خانواده به بهانه هاى گوناگون صورت مى گيرد ، ريشه در مسائل جنسى دارد و به تجربه ثابت شده است كه در خانواده هايى كه مشكلات جنسى زوج ها برطرف شده ، احتمال فروكش كردن مشكلات خانواده ، افزايش يافته است . (2)
.
ص: 84
ره نمودهاى اسلام ، براى تأمين نيازهاى جنسى زوجيناسلام ، ره نمودهاى ارزنده اى براى تأمين نيازهاى جنسى زوجين دارد كه اگر مورد توجّه قرار مى گرفتند ، نهاد خانواده در جامعه ما تا اين حد ، دچار سستى و فروپاشى نمى شد . متن اين ره نمودها در مبحث «عوامل تحكيم خانواده» (فصل ششم) گذشت ؛ امّا خلاصه آنها عبارت اند از :
يك . توصيه به آراستگى زن براى شوهرنخستين ره نمودى كه زمينه را براى تأمين نيازهاى جنسى زوجين آماده مى كند ، آرايش كردن زن براى شوهرش است . در احاديث اسلامى ، از يك سو ، آرايش زن براى غير شوهر ، به شدّت مذموم و ممنوع شناخته شده (1) و از سوى ديگر ، آرايش زن براى شوهرش ، مورد تأكيد قرار گرفته است . اين ، بدان معناست كه آرايش زن مى تواند مقدّمه فروپاشى خانواده و يا تحكيم اين نهاد مقدّس باشد . به اين احاديث ، توجّه كنيد : لَولا أنَّ المَرأةَ تَصَنَّعُ لِزَوجِها لَصَلَفَت عِندَهُ . (2) اگر زن ، خود را براى شوهرش نمى آراست ، بى گمان در دل او جا نمى گرفت . لِتَطَيَّبِ المَرأةُ المُسلِمَةُ لِزَوجِها . (3) زن مسلمان بايد خود را براى شوهرش خوش بو سازد . بر پايه گزارش مُقاتل بن حيّان ، هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله دختران خود را شوهر مى داد ، هم به آنها توصيه مى كرد كه قبل از آميزش ، خود را شستشو كنند و هم به
.
ص: 85
شوهران آنها . (1)
دو . توصيه به آراستگى مرد براى همسربه همان ميزان كه آرايش زن براى شوهر توصيه شده ، آراستگى مرد براى همسر نيز در احاديث اسلامى ، مورد تأكيد است . در حديثى آمده است : يَجِبُ عَلَى الرَّجُلِ لِامرَأتِهِ ما يَجِبُ لَهُ عَلَيها ، أن يَتَزَيَّنَ لَها كَما تَتَزَيَّنُ لَهُ فى غَيرِ مَأثَمٍ . (2) مرد در برابر زنش ، همان وظيفه اى را دارد كه زنش در برابر او دارد ؛ يعنى خود را براى او بيارايد ، همچنان كه زنش ، خود را براى او مى آرايد ؛ ولى نبايد به گناه بيفتد . در جاى ديگرى آمده است : تَهِيئَةُ الرَّجُلِ لِلمَرأةِ مِمّا يَزيدُ فى عِفَّتِها . (3) آراسته بودن مرد براى زن ، از عواملى است كه بر پاك دامنىِ زن مى افزايد . نكته قابل تأمّل ، اين كه بر پايه حديثى از امام كاظم عليه السلام ، يكى از عوامل آلودگىِ زنان شوهردار ، بى توجّهى شوهران آنان به آراستگى خود براى همسران است . متن حديث ، اين است : إنَّ التَهيِئَةَ مِمّا يَزيدُ فى عِفَّةِ النِّساءِ ، وَ لَقَد تَرَكَ النِّساءُ العِفَّةَ بِتَركِ أزواجِهِنَّ التَّهيِئَةَ . (4) آراسته بودن ، از عواملى است كه بر پاك دامنىِ زن مى افزايد . زنان ، از آن رو تركِ پاك دامنى مى كنند كه شوهرانشان آراسته بودن را ترك مى نمايند .
.
ص: 86
سه . تأكيد بر پاداش معنوىِ تأمين نيازهاى جنسىنكته حائز اهمّيت و قابل تأمّل ، اين كه احاديث اسلامى ، به منظور تشويق زوجين بر تأمين نيازهاى جنسى يكديگر ، تأكيد دارند كه لذّت جنسى حلال _ كه يك امر صد در صد مادّى است _ ، پاداش معنوى نيز دارد . محدّث بزرگ ، شيخ كلينى در اين باره روايت كرده كه پيامبر صلى الله عليه و آله به ابوذر فرمود : إيتَ أهلَكَ تُؤجَرْ . با همسرت نزديكى كن كه پاداش مى گيرى . و وقتى ابو ذر با شگفتى از ايشان مى پرسد : «براى نزديكى كردن با آنها مأجور هستم؟!» ، پيامبر صلى الله عليه و آله پاسخ مى دهد : كَما أنَّكَ إذا أتَيتَ الحَرامَ اُزِرتَ ، فَكَذلِكَ إذا أتَيتَ الحَلالَ اُوجِرتَ . (1) همان گونه كه اگر مرتكب حرام شوى ، گناهكار هستى ، هر گاه با حلال در آميزى ، پاداش مى يابى . در حديثى ديگر از ايشان آمده است : فَإذا هُوَ جامَعَ تَحاتُّ عَنهُ الذُّنوبُ كَما يَتَحاتُّ وَرَقُ الشَّجَرِ ، فَإذا هُوَ اغتَسَلَ انسَلَخَ مِنَ الذُّنوبِ . (2) چون [مرد] آميزش كند ، گناهان او همچون برگ درخت ، فرو مى ريزند ، و هر گاه غسل كند ، از گناهان ، شسته مى شود .
چهار . نكوهش عدم تأمين نيازهاى جنسىدر شمارى از احاديث روايات ، هم مرد به سبب عدم تأمين نيازهاى جنسى همسر و
.
ص: 87
هم زن ، به حسب عدم تأمين نيازهاى جنسى شوهر ، به شدّت نكوهش شده اند . (1) جالب توجّه اين كه طبق نقل مرحوم كلينى ، پيامبر صلى الله عليه و آله خطاب به زنان مى فرمايد : لا تُطَوِّلَنَّ صَلاتَكُنَّ لِتَمنَعنَ أزواجَكُنَّ . (2) نمازهاى خود را طول ندهيد تا شوهرانتان را [ از خود ] باز داريد . در حديثى ديگرى نيز آمده كه پيامبر صلى الله عليه و آله خطاب به يكى از ياران خود به نام عثمان بن مظعون _ كه به دليل پرداختن بيش از حد به عبادت ، از اداى حقوق جنسى همسر خود امتناع مى ورزيد _ مى فرمايد : إنَّ لِأهلِكَ عَلَيكَ حَقّا . (3) همسرت بر تو حقّى دارد . و در حديثى ديگر خطاب به او مى فرمايد : يا عُثمانُ ! لَم يُرسِلنِى اللّهُ تَعالى بِالرَّهبانِيَّةِ ، وَ لكِن بَعَثَنى بِالحَنيفِيَّةِ السَّهلَةِ السَّمحَةِ ، أصومُ وَ اُصَلّى ، وَ ألمِسُ فَمَن أحَبَّ فِطرَتى فَليَستَنَّ بِسُنَّتى ، وَ مِن سُنَّتِى النِّكاحُ . (4) اى عثمان ! خداوند متعال ، مرا به رهبانيت نفرستاده ؛ بلكه مرا با آيين يكتاپرستىِ سهل و ساده گير ، فرستاده است . من ، هم روزه مى گيرم و هم نماز مى خوانم و هم با همسرم آميزش مى كنم . پس هر كه آيين مرا دوست دارد ، بايد از سنّت من پيروى كند و از جمله سنّت من ، ازدواج كردن است .
پنج . وجوب تأمين نيازهاى جنسىافزون بر توصيه و تشويق به تأمين نيازهاى جنسى و نكوهشِ امتناع از اين اقدام ،
.
ص: 88
تأمين نياز جنسى زن ، حقّى است كه حدّ اكثر چهار ماه يك بار ، بر مرد ، شرعا واجب است . صفوان بن يحيى از امام رضا عليه السلام پرسيد كه : مرد ، به دليل مصيبتى كه بر او وارد شده ، چند ماه و يا يك سال به همسر جوان خود نزديك نمى شود . البتّه قصد زيان وارد كردن به همسرش را هم ندارد . امام عليه السلام فرمود : إذا تَرَكَها أربَعَةَ أشهُرٍ كانَ آثِما بَعدَ ذلِكَ . (1) چنانچه چهار ماه ، او را ترك كند ، پس از آن ، گناهكار است .
شش . رعايت آداب آميزشرعايت آنچه در باره آداب آميزش جنسى در احاديث اسلامى آمده ، مانند : احساس نياز جنسى ، شوخى و بازى ، و درنگ ، (2) نيز در تأمين نيازهاى جنسى ، بسيار مؤثّر است . تصريح پيشوايان اسلام به اين آداب ، بدين معناست كه آموزش جنسى در حدّ مشروع ، نه تنها ضدّ ارزش نيست ، بلكه اقدامى ضرورى و در جهت تأمين كامل اين نياز غريزى ، و تحكيم نهاد مقدّس خانواده است . رعايت شمار ديگرى از آداب آميزش جنسى ، مانند : ذكر و دعا ، (3) قداست معنوى اين اقدام را تقويت مى كند و بدين سان ، وسيله ديگرى براى تحكيم نهاد خانواده فراهم مى گردد .
5 . همكارىيكى از وظايف اخلاقى مشترك زوجين كه در تحكيم بنيان خانواده ، نقشى
.
ص: 89
اساسى دارد ، يارى رساندن آنان به يكديگر در اداره امور زندگى است . احاديث اسلامى ، تعبيرهاى بلند و قابل تأمّلى در اين زمينه دارند كه به اين عامل تحكيم ، قداست خاصّى مى بخشند . در حديثى از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله خطاب به امام على عليه السلام آمده است : يا عَلِيُّ ! لا يَخدِمُ العِيالَ إلّا صِدّيقٌ أو شَهيدٌ ، أو رَجُلٌ يُريدُ اللّهِ بِهِ خَيرَ الدُّنيا وَ الآخِرَةِ . (1) اى على ! به خانواده خود ، خدمت نمى كند ، مگر راستگو ، يا شهيد ، يا مردى كه خداوند ، خير دنيا و آخرت را براى او بخواهد . در حديثى ديگر مى خوانيم : خِدمَتُكَ زَوجَتَكَ صَدَقَةٌ . (2) خدمتِ تو به همسرت ، صدقه است . در حديث ديگرى ، چنين آمده است : إنَّ الرَّجُلَ إذا سَقَى امرَأتَهُ مِنَ الماءِ اُجِرَ . (3) مرد ، هر گاه به همسرش آبى بنوشاند ، پاداش مى بَرَد . و باز مى فرمايد : المُؤمِنُ يُؤجَرُ فى كُلِّ شَى ءٍ ، حَتّى فِى اللُّقمَةِ يَرفَعُها إلى فِى امرَأتِهِ . (4) به مؤمن ، براى هر چيزى ، پاداش داده مى شود ، حتّى براى لقمه اى كه در دهان همسرش مى گذارد . همچنين در باره يارى رساندن زن به همسر خود در زندگى ، اين گونه روايت
.
ص: 90
شده است : أيُّمَا امرَأةٍ خَدَمَت زَوجَها سَبعَةَ أيّامٍ ، غَلَّقَ اللّهُ عَنها سَبعَةَ أبوابِ النّارِ ، وَ فَتَحَ لَها ثَمانِيَةَ أبوابِ الجَنَّةِ ، تَدخُلُ مِن أينَما شاءَت . (1) هر زنى كه شوهرش را هفت روز يارى دهد ، خداوند ، هفت درِ دوزخ را به روى او مى بندد ، و هفت درِ بهشت را به رويش مى گشايد تا از هر درى كه مى خواهد ، وارد شود . هميارى امام على عليه السلام و سَرور زنان جهان ، فاطمه عليهاالسلام ، الگوى خوبى در اين زمينه براى جامعه اسلامى است . از امام باقر عليه السلام روايت شده است كه مى فرمايد : تَقاضى عَلِىٌّ وَ فاطِمَةُ عليهماالسلام إلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فِى الخِدمَةِ ، فَقَضى عَلى فاطِمَةَ بِخِدمَةِ ما دونَ البابِ ، وَ قَضى عَلى عَلِىٍّ ما خَلفَهُ . فَقالَت فاطِمَةُ : فَلا يَعلَمُ ما داخَلَنى مِنَ السُّرورِ إلَا اللّهُ بِإكفائى رَسولُ اللّهِ تَحُمَّلَ رِقابِ الرِّجالِ . (2) على عليه السلام و فاطمه عليهاالسلام براى داورى در باره تقسيم كارهاى خود ، نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله رفتند . پيامبر صلى الله عليه و آله ، اين گونه قضاوت كرد كه كارهاى داخل خانه را فاطمه انجام دهد و كارهاى بيرون از خانه را على . فاطمه عليهاالسلام فرمود : «از اين كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله مرا از بر عهده گرفتن مسئوليت هاى مردان ، معاف ساخت ، فقط خدا مى داند كه چه قدر خوش حال شدم» . در حديثى ديگر از ايشان آمده است : إنَّ فاطِمَةَ عليهاالسلام ضَمِنَت لِعَلِىٍّ عليه السلام عَمَلَ البَيتِ وَ العَجينَ وَ الخَبزَ وَ قَمَّ البَيتِ ، وَ ضَمِنَ لَها عَلِىٌّ عليه السلام ما كانَ خَلفَ البابِ مِن نَقلِ الحَطَبِ وَ أن يَجى ءَ بِالطَّعامِ . (3) فاطمه عليهاالسلام كارِ خانه ، پخت و پزِ نان و جارو كردن اتاق را براى على عليه السلام تضمين
.
ص: 91
كرد ، و على عليه السلام ، كارهاى بيرون از خانه ، مانند : حمل هيزم و آوردن موادّ خوراكى را براى فاطمه عليهاالسلام بر عهده گرفت . بديهى است اين تقسيم كار ، با شرايط اجتماعى آن دوران ، مطابقت مى كرد . بنا بر اين در هر دوران ، بلكه در هر خانواده ، هميارى زن و شوهر مى تواند به تناسب شرايط زندگى آنها تنظيم شود .
6 . احترام متقابلششمين عامل تحكيم پيوند خانوادگى ، احترام متقابل اعضاى اين نهاد نسبت به يكديگر است . اين وظيفه اخلاقى ، اختصاص به خانواده ندارد ؛ بلكه هر مسلمانْ موظّف است با مسلمان ديگر ، بلكه با همه انسان ها ، با احترام برخورد كند ؛ امّا بى ترديد ، احترام متقابل زن و شوهر ، و پدر و مادر با فرزند ، به دليل نقشى كه در سلامت و تعالى خانواده دارد ، بيشتر مورد تأكيد است . نكته قابل توجّه ، اين كه وظيفه مرد به عنوان بزرگ خانواده ، در اين باره سنگين تر است و در احاديث فراوانى ، به مردها توصيه شده كه به همسران خود ، احترام بگذارند . در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است : مَنِ اتَّخَذَ زَوجَةً فَليُكرِمها . (1) هر كس همسرى اختيار كرد ، بايد او را گرامى بدارد . در حديثى ديگر مى خوانيم : ما أكرَمَ النِّساءَ إلّا كَريمٌ ، وَ ما أهانَهُنَّ إلّا لَئيمٌ . (2) زنان را كسى گرامى نمى دارد ، مگر انسانِ بزرگوار ، و كسى به آنان اهانت نمى كند ، مگر انسان پَست .
.
ص: 92
همچنين توصيه شده كه وقتى مرد ، وارد خانه مى شود ، به خانواده خود سلام كند : إذا دَخَلتَ بَيتَكَ فَسَلِّم عَلى أهلِ بَيتِكَ ؛ يَكثُر خَيرُ بَيتِكَ . (1) هر گاه وارد خانه ات شدى ، بر خانواده ات سلام كن ؛ زيرا خير [و بركتِ] خانه ات ، زياد مى شود . شكّى نيست كه احترام به خانواده ، موجب تقويت محبّت و خير و بركت خانه خواهد شد .
7 . نرمى و مُدارايكى ديگر از وظايف مشترك اخلاقى و عامل تحكيم خانواده ، رفق و مداراست . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايد : الرِّفقُ يُمنٌ ، وَ الخُرقُ شُؤمٌ ، وَ إذا أرادَ اللّهُ بِأهلِ بَيتٍ خَيرا أدخَلَ عَلَيهِمُ الرِّفقَ ، فَإنَّ الرِّفقَ لَم يَكُن فى شَى ءٍ قَطُّ إلّا زانَهُ ، وَ إنَّ الخُرقَ لَم يَكُن فى شَى ءٍ قَطُّ إلّا شانَهُ . (2) ملايمت (نرمى) ، ميمون است و خشونت، شوم. هر گاه خداوند براى خانواده اى خيرى بخواهد، ملايمت را وارد آن خانواده مى كند ؛ زيرا ملايمت هيچ گاه با هيچ چيزى همراه نمى شود مگر اين كه آن را زينت مى بخشد، و خشونت هرگز با چيزى همراه نمى شود ، مگر اين كه آن را زشت مى گرداند . فراز و نشيب هاى زندگى ، حالات مختلف آدمى و اختلاف نظرها ، به طور طبيعى زمينه ساز بداخلاقى و ناسازگارى اند . از اين رو ، خانواده اى كه از عنصر نرمى ، مدارا ، ملايمت و تسامح و تغافل (3) برخوردار نباشد ، نمى تواند پايدار بماند .
.
ص: 93
مرد ، با اندك كج خلقىِ زن ، تصميم به جدايى مى گيرد ، و زن ، با ملاحظه بداخلاقىِ شوهر ، درخواست جدايى مى نمايد . اين جاست كه احاديث اسلامى با تأكيد بر قداست خانواده ، با وعده به پاداش هاى بزرگ اخروى ، زوجين را به شكيبايى و مدارا دعوت مى نمايند . به زن مى گويند : مَن صَبَرَت عَلى سوءِ خُلُقِ زَوجِها ، أعطاها مِثلَ ثَوابِ آسِيَةَ بِنتِ مُزاحِمٍ . (1) هر كس بر بداخلاقىِ شوهرش شكيبايى كند ، خداوند ، همانند پاداش آسيه ، دختر مُزاحم (همسر فرعون) ، به او عطا مى فرمايد . و به مرد مى فرمايد : مَن صَبَرَ عَلى سوءِ خُلُقِ امرَأتِهِ وَ احتَسَبَهُ أعطاهُ اللّهُ تَعالى بِكُلِّ يَومٍ وَ لَيلَةٍ يَصبِرُ عَلَيها مِنَ الثَّوابِ ما أعطى أيّوبَ عليه السلام عَلى بَلائِهِ . (2) هر مردى به خاطر خدا ، در برابر بداخلاقىِ زنش شكيبايى كند ، خداوند متعال براى هر روز و شبى كه در برابرش شكيبايى مى ورزد ، همانند ثوابى را به او مى دهد كه به ايّوب عليه السلام در قبال گرفتارى اش داد . و بدين سان از فروپاشى كانون خانواده ، پيشگيرى مى نمايد .
8 . چشم پوشىچشم پوشى از لغزش هاى ديگران و تغافل (خود را به غفلت زدن) در برابر آنها ، يكى از عوامل مهمّ آرامش روانى و آسايش زندگى است . از امام على عليه السلام در اين باره نقل شده كه مى فرمايد : مَن لَم يَتَغافَل وَ لا يَغُضُّ عَن كَثيرٍ مِنَ الاُمورِ ، تَنَغَّصَت عيشَتُهُ . (3) هر كه از بسيارى امور ، چشم پوشى نكند ، زندگى اش تيره مى شود .
.
ص: 94
در زندگى خانوادگى ، به وفور ، مسائلى پيش مى آيد كه اعضاى خانواده ، از آن ، چشم پوشى نمى كنند و آن را به رخ يكديگر مى كشند . در اين صورت ، زندگى براى آنان تلخ و غير قابل تحمّل مى گردد . از اين رو ، چشم پوشى از مسائل كم اهمّيت و قابل گذشت ، موجب تقويت نهاد خانواده است .
9 . قناعت و ساده زيستىآزمندى و تجمّل گرايى ، زندگى را تلخ مى كنند ، و به عكس ، قناعت ، موجب شيرينى آن است . به اين سخن بنگريد : أنعَمُ النّاسِ عَيشا مَن مَنَحَهُ اللّهُ سُبحانَهُ القَناعَةَ ، وَ أصلَحَ لَهُ زَوجَهُ . (1) خوش ترين زندگى ، از آنِ كسى است كه خداوند پاك ، به او قناعت بخشيده و همسرى شايسته ، روزى اش كرده است . زن و مرد ، بخصوص در آغاز زندگى ، با بهره گيرى از عنصر قناعت و ساده زيستى ، مى توانند در نهايت تنگ دستى ، پيوند مشترك خود را شيرين و بادوام نمايند .
10 . رضا (خشنود بودن به خواست خدا)تلاش مرد براى تأمين رفاه خانواده ، يكى از وظايف اختصاصى اوست ؛ (2) امّا بديهى است كه همه تلاش هاى او به نتيجه نمى رسد ، و چه بسا زندگى خانوادگى ، دچار مشكلات مادّى و غير مادّى گردد . اين جاست كه انسان بايد نه تنها خود را تسليم تقدير الهى نمايد ، بلكه بايد راضى بودن به قضاى الهى را تمرين كند تا زندگى به كام او گوارا گردد :
.
ص: 95
إنَّ أهنَأ النّاسِ عَيشا ، مَن كانَ بِما قَسَمَ اللّهُ لَهُ راضِيا . (1) گواراترين زندگى ، از آنِ كسى است كه به آنچه خداوند ، قسمت او كرده ، خرسند است . بنا بر اين ، يكى ديگر از كارهاى مشترك اعضاى خانواده كه در بن بست ها و فراز و نشيب ها ، زندگى را گوارا مى سازد و موجبات دوام آن را فراهم مى كند ، رضامندى به قضاى الهى است .
ب _ وظايف خاصّ مردمرد ، به عنوان مدير خانواده ، علاوه بر وظايف مشترك ، وظايف ويژه اى به عهده دارد كه انجام دادن آنها ، نقش مؤثّرى در تحكيم اين نهاد ، ايفا مى نمايد . مهم ترينِ اين وظايف ، عبارت اند از :
1 . تأمين نيازهاى دينىدين ، اساسى ترين عامل امنيت و آرامش درونى خانواده است . از اين رو ، رعايت ارزش هاى دينى ، مهم ترين عامل تحكيم خانواده محسوب مى شود . امام على عليه السلام طبق نقلى ، در باره نقش دين در آرامش زندگى چنين مى فرمايد : إنّى إذَا استَحكَمتُ فِى الرَّجُلِ خَصلَةً مِن خِصالِ الخَير احتَمَلتُهُ لَها وَ اغتَفَرتُ لَهُ فَقَد ما سِواها ، وَ لا أغتَفِرُ لَهُ فَقدَ عَقلٍ وَ لا عَدَمَ دينٍ ، لِأنَّ مُفارَقَةَ الدّينِ مُفارَقَةُ الأمنِ ، وَ لا تَهنَأ حَياةٌ مَعَ مَخافَةٍ ، وَ عَدَمُ العَقلِ عَدَمُ الحَياةِ ، وَ لا تُعاشَرُ الأمواتُ . (2) من هر گاه در مردى ، خصلتى از خصلت هاى نيك را استوار بيابم ، او را به سبب دارا بودن آن ، تحمّل مى كنم و بى بهرگى اش از ديگر خصلت هاى نيك را ناديده
.
ص: 96
مى گيرم ؛ امّا نمى توانم نابخردى و بى دينىِ او را ناديده بگيرم ؛ زيرا جدا شدن از دين ، جدا شدن از امنيت [و آرامش ]است . زندگىِ همراه با ترس ، گوارا نيست ، و نابخردى نيز مُردگى است ، و با مردگان ، كسى معاشرت نمى كند . قرآن كريم ، مردان باايمان را موظّف كرده كه از طريق تأمين نيازهاى دينى خانواده خود ، آنان را از گرفتارى آتش دوزخ ، محافظت كنند : «يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ قُواْ أَنفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَئِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ . (1) اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! خودتان و خانواده تان را از آتشى كه سوخت آن ، مردم و سنگ ها هستند ، حفظ كنيد . بر آن آتش ، فرشتگانى خشن و سختگير گمارده شده اند . از آنچه خدا به آنان دستور داده ، سرپيچى نمى كنند و آنچه را كه مأمورند ، انجام مى دهند » . از امام على عليه السلام در تبيين اين آيه روايت شده كه مى فرمايد : عَلِّمُوهُم وَ أدِّبُوهُم . (2) به آنان علم و أدب بياموزيد . بى توجّهى به ارزش هاى دينى ، پيش از آن كه اعضاى خانواده را در آخرت ، گرفتار آتش دوزخ كند ، در همين دنيا آنها را در آتش احساس ناامنى خانوادگى و انواع مشكلات ناشى از آن مى سوزاند . نخستين وظيفه مرد براى احياى ارزش هاى دينى در خانواده خود ، وادار ساختن آنها به نماز است ؛ زيرا نماز ، از انواع ناهنجارى هاى اخلاقى و رفتارى ، پيشگيرى مى نمايد . (3) خداوند متعال خطاب به پيامبر خود مى فرمايد :
.
ص: 97
«وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْهَا . (1) و كسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شكيبا باش» . توجّه به خدا ، نه تنها در تأمين نيازهاى معنوى و آرامش روانى خانواده مؤثّر است ، بلكه در رهايى از تنگناهاى مادّى زندگى نيز نقش دارد . از اين رو ، اهل بيت عليهم السلام در گرفتارى ها، از خانواده خود مى خواستند كه از نماز و دعا يارى جويند. (2) بديهى است كه تأكيد بر نماز در تربيت دينى ، به معناى بى توجّهى به ديگر ارزش ها نيست ؛ بلكه برنامه ريزى جهت پرورش همه ارزش هاى اسلامى و انسانى در خانواده ضرورى است ، چنان كه از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده است كه مى فرمايد : أدِّبوا أولادَكُم عَلى ثَلاثِ خِصالٍ : حُبِّ نَبِيِّكُم ، وَ حُبِّ أهلِ بَيتِهِ ، وَ عَلى قِراءَةِ القُرآنِ . (3) فرزندان خود را بر سه خصلت ، تربيت كنيد : دوست داشتن پيامبرتان ، دوست داشتن اهل بيت او ، و خواندن قرآن . نيز روايت شده كه امام على عليه السلام خطاب به كميل بن زياد فرمود : يا كُمَيلُ ! مُر أهلَكَ أن يَروحوا فى كَسبِ المَكارِمِ ، وَ يُدلِجوا فى حاجَةِ مَن هُوَ نائِمٌ . (4) اى كميل ! به خانواده ات فرمان بده كه روزها در پى كسب خصلت هاى والاى انسانى بروند ، و شبانگاهان ، در پى رفع نياز خُفتگان .
.
ص: 98
2 . تأمين نيازهاى علمى و فرهنگىمدير خانواده ، نه تنها بايد براى تربيت دينىِ اعضاى اين نهاد مقدّس ، برنامه ريزى كند ، بلكه موظّف است كه جهت تأمين نيازهاى علمى و فرهنگى آنان ، اقدامات لازم را انجام دهد . از امام على عليه السلام روايت شده كه فرمود : مُروا أولادَكُم بِطَلَبِ العِلمِ . (1) فرزندانتان را به علم آموزى وا داريد . همچنين پيامبر صلى الله عليه و آله در حديثى مى فرمايد : أكرِموا أولادَكُم ، وَ أحسِنوا أدَبَهُم ؛ يُغفَر لَكُم . (2) به فرزندان خود ، احترام بگذاريد و آنان را نيكو تربيت كنيد تا آمرزيده شويد . از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود : لا يَزالُ العَبدُ المُؤمِنُ يورِثُ أهلَ بَيتِهِ العِلمَ وَ الأدَبَ الصّالِحَ حَتّى يُدخِلَهُمُ الجَنَّةَ جَميعا . (3) بنده مؤمن ، پيوسته براى خانواده اش دانش و تربيت نيكو به ارث مى نهد تا اين كه همه آنها را وارد بهشت مى كند .
3 . تأمين هزينه اقتصادىبر پايه تعاليم اسلام ، يكى از وظايف اختصاصى و اصلى مرد ، تأمين هزينه اقتصادى خانواده است . از منظر شمارى از احاديث ، تلاش براى انجام دادن اين وظيفه ، فضيلتى همانند جهاد در راه خدا دارد :
.
ص: 99
مَن سَعى فى نَفَقَةِ عِيالِهِ وَ والِدَيهِ فَهُوَ كَالمُجاهِدِ فى سَبيلِ اللّهِ . (1) كسى كه براى تأمين هزينه خانواده اش و پدر و مادرش تلاش كند ، همانند مجاهدِ راه خداست . در شمار ديگرى از احاديت ، تأمين هزينه خانواده ، صدقه محسوب شده است : نَفَقَةُ الرَّجُلِ عَلى أهلِهِ صَدَقَةٌ . (2) نفقه دادن مرد به خانواده اش ، صدقه است . در برخى از احاديث نيز آمده است : أوَّلُ ما يوضَعُ فى ميزانِ العَبدِ نَفَقَتُهُ عَلى أهلِهِ . (3) نخستين چيزى كه در ترازوى [ اعمال ] بنده گذاشته مى شود ، نَفَقه اى است كه به خانواده اش داده است . گشاده دستى در حدّ توان (4) براى تأمين نيازهاى خانواده نيز توصيه شده است : أرضاكُم عِندَ اللّهِ أسبَغُكُم عَلى عِيالِهِ . (5) خوشايندترين شما نزد خداوند ، كسى است كه خانواده خود را بيشتر در رفاه ، قرار بدهد . البتّه افراط در گشاده دستى ، نكوهيده است . بنا بر اين ، گشاده دستى براى خانواده نبايد از مرز اعتدال ، خارج گردد .
.
ص: 100
4 . تأمين نيازهاى روانىتأمين نيازهاى روحى و روانى خانواده نيز در كنار تأمين نيازهاى دينى ، علمى ، فرهنگى و اقتصادى آنها ، در جهت تحكيم اين نهاد ، از اهمّيت ويژه اى برخوردار است . به اين سخن آموزنده و سازنده بنگريد : مَن أدخَلَ عَلى أهلِ بَيتِهِ سُرورا ، خَلَقَ اللّهُ مِن ذلِكَ السُّرورِ خَلقا يَستَغفِرُ لَهُ إلى يَومِ القِيامَةِ . (1) هر كس خانواده اش را شاد سازد ، خداوند ، از آن شادى ، مخلوقى مى آفريند كه تا روز قيامت ، برايش طلب آمرزش مى كند . بر اين پايه ، هر اقدام مشروعى كه در جهت شادى خانواده انجام شود ، مانند : همنشينى با اعضاى خانواده ، (2) غذا خوردن با آنها ، (3) مراعات ميل آنها در انتخاب نوع غذا ، (4) و هديه آوردن از سفر براى آنها ، 5 پسنديده است .
5 . غيرت ورزىيكى از وظايف اختصاصى مرد ، غيرت ورزى نسبت به همسر است ، بدين معنا كه وى نبايد اجازه دهد همسرش ، آگاهانه يا ناخودآگاه ، زمينه آلودگى و بى عفّتى خود را فراهم سازد . از اين رو ، در احاديث ، كسى كه اجازه مى دهد زنش آرايش كرده از خانه بيرون رود و خود را در معرض ديد چشم هاى ناپاك قرار دهد ، و نيز كسى كه از بى عفّتى همسر خود ، خبر دارد و اقدامى در جهت پيشگيرى از آن انجام
.
ص: 101
نمى دهد ، ديّوث و بى غيرت ناميده شده است : أيُّما رَجُلٍ رَضِىَ بِتَزَيُّنِ امرَأَتِهِ وَ تَخرُجُ مِن بابِ دارِها ، فَهُو دَيّوثٌ ، وَ لا يَأثَمُ مَن يُسَمّيهِ دَيّوثا . وَ المَرأَةُ إذا خَرَجَت مِن بابِ دارِها مُتَزَيِّنَةً مُتَعَطِّرَةً وَ الزَّوجُ بِذاكَ راضٍ ، بُنِىَ لِزَوجِها بِكُلِّ قَدَمٍ بَيتٌ فِى النّارِ . (1) هر مردى كه راضى است همسرش خود را بيارايد و از خانه بيرون برود ، آن مرد ، ديّوث است ، و هر كه او را ديّوث بنامد ، گناه نكرده است . هر گاه زن ، آرايش كنان و عطرزنان ، از خانه اش خارج شود و شوهرش به اين كارِ او راضى باشد ، به ازاى هر قدمى كه بر مى دارد ، براى شوهر او ، خانه اى در جهنّم بنا مى شود . البتّه غيرت ورزى نابه جا و محدود كردن بى جهت زن ، نه تنها پسنديده نيست ، بلكه _ چنان كه خواهيم گفت _ يكى از عوامل فروپاشى خانواده است . (2)
ج _ وظايف خاصّ زندر برابر همه وظايفى كه براى اداره خانواده به عهده مرد است ، مهم ترين وظايف اختصاصى زن ، عبارت اند از :
1 . پذيرفتن مديريت شوهر بر خانوادهخانواده ، يك واحد كوچك اجتماعى است و اداره آن ، مانند يك اجتماع بزرگ نيازمند مديريت و رهبرى واحد است ؛ زيرا مديريت جمعى اى كه زن و مرد در آن مشترك باشند ، بى معناست . از اين رو ، يكى از مرد يا زن بايد مدير و ديگرى معاون و تحت نظارت او باشد . قرآن در اين جا تصريح مى كند كه مديريت خانواده ، به عهده مرد است :
.
ص: 102
«الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَآءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَآ أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ . (1) مردان ، سرپرست زنان اند ، به دليل آن كه خداوند [از نظر اجتماعى] بعضى از آنان (انسان ها) را بر بعضى ديگر برترى بخشيده است ، و [نيز] از آن روى كه از اموال خويش [براى زنان] هزينه مى كنند» . بى ترديد ، منظور از اين سخن ، اجازه دادن به مرد در جهت خودكامگى و تضييع حقوق زن نيست ؛ بلكه قرآن در عين حالى كه از نظر مديريتى ، مرد را بر زن ترجيح داده ، بر حقوق متقابل زن نيز تأكيد مى نمايد و مى فرمايد : «وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِى عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ . (2) و براى زنان بر عهده مردان ، حقوقى شايسته است ، مانند حقوقى كه [براى مردان ]بر عهده آنهاست و مردان بر آنها [از نظر رياست خانوادگى] برترى دارند» . اين سخن ، بدين معناست كه همان طور كه حقوقى براى مرد وضع شده كه زن بايد آن را رعايت كند ، زن نيز حقوق مختلفى بر مرد دارد كه رعايت آن بر مرد ، لازم است . به تعبير ديگر ، وظيفه ، از حق جدا نيست . به همان اندازه كه زنان ، وظايفى در برابر شوهر دارند ، حقوقى نيز براى آنان مقرّر گرديده كه از تساوى اين حقوق با آن وظايف ، عدالت در باره آنان اجرا مى گردد . بر اين پايه ، از نگاه قرآن ، تفاوت جسمى و روحى مرد و زن از يك سو و وجوب نفقه زن بر مرد از سوى ديگر ، زمينه ساز اعطاى حقّ مديريت خانواده به مرد ، و وجوب اطاعت زن از مرد در اداره امور خانوادگى است . البتّه بايد توجّه
.
ص: 103
داشت كه بى ترديد ، رياست مرد بر زن ، مطلق و نامحدود نيست ؛ بلكه محدود به مقرّرات شرعى و اخلاقى و مقيّد به رعايت حقوق متقابل زن و وظايف مشتركى است كه هر يك از مرد و زن در تحكيم بنياد خانواده به عهده دارند . گفتنى است كه رعايت حقّ رياست شوهر ، آن قدر اهمّيت دارد كه بر پايه شمارى از احاديث ، يكى از عوامل بهشتى شدن زن شمرده شده است . (1)
2 . امانتدارى در غياب شوهردومين وظيفه مهمّ زن ، اين است كه در غياب شوهر ، از هر جهت امانتدار باشد . قرآن كريم ، بانوان شايسته را چنين توصيف مى فرمايد : «فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِّلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ . (2) پس زنان شايسته ، فرمان بردارند [و] به پاس آنچه خدا [براى آنان] حفظ كرده ، اسرار [شوهرانِ خود] را حفظ مى كنند» . اين سخن ، در ادامه آيه قبل ، و اشاره به دومين وظيفه اختصاصى زن در زندگى خانوادگى است ، و ضمن تأكيد بر اين كه بانوان صالح و شايسته ، علاوه بر اين كه رياستِ شوهر را در اداره امور زندگى مى پذيرند و در برابر نظام خانواده تمكين مى نمايند ، نه تنها در حضور شوهر ، بلكه در غياب او نيز از هر جهت ، امانتدار عفّت خود و اسرار و اموال خانوادگى هستند و در برابر حقوقى كه خداوند متعال براى آنها مقرّر داشته ، وظايف خود را به خوبى انجام مى دهند و مرتكب خيانت نمى شوند ، چنان كه در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است : لِلرَّجُلِ عَلَى المَرأةِ أن تَلزَمَ بَيتَهُ ، وَ تَوَدَّدَهُ وَ تُحِبَّهُ وَ تُشفِقَهُ ، وَ تَجتَنِبَ سَخَطَهُ وَ تَتَّبِعَ مَرضاتَهُ ، وَ توفى بِعَهدِهِ وَ وَعدِهِ ، وتَتَّقى صَولاتِهِ ، وَ لا تُشرِكَ مَعَهُ أحَدا فى
.
ص: 104
أولادِهِ ، وَ لا تُهينَهُ وَ لا تُشقِيَهُ ، وَ لا تَخونَهُ . (1) مرد را بر همسرش ، اين حق است كه در خانه اش بنشيند و به او محبّت و عشق و شفقت بورزد ، از به خشم آوردن او دورى كند و در پىِ به دست آوردن خشنودى او باشد ، به عهد و وعده اش با او وفا كند ، از عصبانيت او بپرهيزد ، كسى را در فرزندانش با وى شريك نگردانَد ، به او اهانت نكند و رَنجَش ندهد ، و در حضور او ، و نيز در اموالش به او خيانت نكند .
د _ نقش دعا در تحكيم خانوادهو آخرين سخن ، اين كه دعا نيز در تقويت محبّت ، قداست و تحكيم خانواده ، نقش ويژه اى دارد . با عنايت به اين كه دعا در اسلام ، در كنار مسئوليت است ، نه در برابر آن ، استمداد از خداوند متعال در جهت برخوردارى از يك زندگى سالم و صميمى، علاوه بر اين كه اعضاى خانواده را متوجّه مسئوليت هاى مشترك و اختصاصى خود براى رسيدن به اين هدف مى نمايد ، آثار و بركات فراوانى براى آنان به همراه دارد. از اين رو ، پيامبران و پيشوايان دين ، نخستين كسانى بوده اند كه هماره ، صلاح و سامان خانواده خود را از خداوند متعال خواسته اند و به پيروان خود آموخته اند كه براى برخوردارى از زندگى شايسته ، در كنار مسئوليت هايى كه در اين زمينه دارند ، نيازمند به دعا نيز هستند . آنچه در اين فصل آمد ، اشاره اى به نقش مثبت دعا در زندگى خانوادگى بود . افزون بر اين ، ره نمودهاى عملىِ ارزنده اى نيز در شمارى از دعاهايى كه در اين
.
ص: 105
فصل آمده ، ديده مى شود . (1) آخرين نكته ، اين كه همچنان كه دعاى اعضاى خانواده براى يكديگر در تحكيم اين نهاد ، مفيد و مؤثّر است ، نفرين آنها نيز آثار زيانبارى به دنبال خواهد داشت ، بويژه نفرين والدين در حقّ فرزند كه در شمارى از احاديث ، از آن ، نهى شده است . (2)
.
ص: 106
الفصل الثالث : عوامل تدمير الاُسرة3 / 1آفات الاُسرة العامّة3 / 1 _ 1الإِكراهُ وتَركُ الاِستِيمارِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :يَعمَدُ أحَدُكُم إلَى ابنَتِهِ فَيُزَوِّجُهَا القَبيحَ الذَّميمَ ! ! إنَّهُنَّ يُرِدنَ ما تُريدونَ. (1)
كنز العمّال عن جابر :جاءَ رَجُلٌ إلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله فَقالَ : يا رَسولَ اللّهِ ، عِندَنا يَتيمَةٌ خَطَبَها رَجُلانِ ؛ موسِرٌ ومُعسِرٌ ، وهِيَ تَهوَى المُعسِرَ ونَحنُ نَهوَى الموسِرَ ! فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَم يُرَ لِلمُتَحابَّينِ مِثلُ النِّكاحِ . (2)
الكافي عن ابن أبي يعفور عن الإمام الصادق عليه السلام ، قالَ :قُلتُ لَهُ : إنّي اُريدُ أن أتَزَوَّجَ امرَأَةً وإنَّ أبَوَيَّ أرادا غَيرَها . قالَ : تَزَوَّجِ الَّتي هَوَيتَ ، ودَعِ الَّتي يَهوى أبَواكَ . (3)
.
ص: 107
فصل سوم : آسيب هاى تحكيم خانواده3 / 1آسيب هاى كلّى خانواده3 / 1 _ 1اجبار كردن و نظرخواهى نكردنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بعضى از شما ، دخترانشان را [ به زور ] به ازدواج فردى زشت و بدقيافه در مى آورند ! آن دخترها هم مانند شما دل دارند .
كنز العُمّال_ به نقل از جابر _ :مردى ، نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت : اى پيامبر خدا ! دختر يتيمى پيشِ ماست كه دو مرد ، از او خواستگارى كرده اند : يكى توانگر و ديگرى تنگ دست . او آن تنگ دست را مى خواهد و ما به توانگر ، تمايل داريم ! پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «براى دو دلداده ، چيزى (تسكينى) همانند ازدواج ، ديده نشده است» .
الكافى_ به نقل از ابن ابى يَعفور _ :به امام صادق عليه السلام گفتم : مى خواهم با زنى ازدواج كنم ؛ ولى پدر و مادرم ، كس ديگرى را مى خواهند . امام عليه السلام فرمود : «با كسى ازدواج كن كه مى خواهى ، و آن شخصى را كه پدر و مادرت مى خواهند ، رها كن» .
.
ص: 108
مسند ابن حنبل عن ابن إسحاق :حَدَّثَني حَجّاجُ بنُ السّائِبِ بنِ أبي لُبابَةَ بنِ عَبدِ المُنذِرِ الأَنصارِيُّ أنَّ جَدَّتَهُ اُمَّ السّائِبِ خُناسَ ابنَةَ خِذامِ بنِ خالِدٍ كانَت عِندَ رَجُلٍ قَبلَ أبي لُبابَةَ ، تَأَيَّمَت (1) مِنهُ ، فَزَوَّجَها أبوها خِذامُ بنُ خالِدٍ رَجُلاً مِن بَني عَمرِو بنِ عَوفِ بنِ الخَزرَجِ ، فَأَبَت إلّا أن تَحُطَّ إلى أبي لُبابَةَ ، وأبى أبوها إلّا أن يُلزِمَهَا العَوفِيَّ ، حَتَّى ارتَفَعَ أمرُها إلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : هِيَ أولى بِأَمرِها ، فَأَلحِقها بِهَواها . (2)
سنن أبي داود عن ابن عبّاس :إنَّ جارِيَةً [بِكرا] أتَتِ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله فَذَكَرَت أنَّ أباها زَوَّجَها وهِيَ كارِهَةٌ ، فَخَيَّرَهَا النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله . (3)
سنن ابن ماجة عن عبد الرحمن بن يزيد ومجمّع بن يزيد الأنصاريّين :إنَّ رَجُلاً مِنهُم يُدعى خِذاما أنكَحَ ابنَةً لَهُ فَكَرِهَت نِكاحَ أبيها ، فَأَتَت رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَذَكَرَت لَهُ ، فَرَدَّ عَلَيها نِكاحَ أبيها ، فَنَكَحَت أبا لُبابَةَ بنَ عَبدِ المُنذِرِ . (4)
مسند ابن حنبل عن إبراهيم بن صالح :إنَّ عَبدَ اللّهِ بنَ عُمَرَ قالَ لِعُمرَ بنِ الخَطّابِ : اُخطُب عَلَيَّ ابنَةَ صالِحٍ ، فَقالَ : إنَّ لَهُ يَتامى ، ولَم يَكُن لِيُؤثِرَنا عَلَيهِم ، فَانطَلَقَ عَبدُ اللّهِ إلى عَمِّهِ زَيدِ بنِ الخَطّابِ لِيَخطُبَ ، فَانطَلَقَ زَيدٌ إلى صالِحٍ ، فَقالَ : إنَّ عَبدَ اللّهِ بنَ عُمَرَ أرسَلَني إلَيكَ يَخطُبُ ابنَتَكَ ، فَقالَ : لي يَتامى ، ولَم أكُن لِاُترِبَ لَحمي وأرفَعَ لَحمَكُم ، اُشهِدُكُم أنّي قَد أنكَحتُها فُلانا . وكانَ هَوى اُمِّها إلى عَبدِ اللّهِ بنِ عُمَرَ ، فَأَتَت رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَقالَت : يا نَبِيَّ اللّهِ ، خَطَبَ عَبدُ اللّهِ بنُ عُمَرَ ابنَتي ، فَأَنكَحَها أبوها يَتيما في حِجرِهِ ولَم يُؤامِرها (5) . فَأَرسَلَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إلى صالِحٍ ، فَقالَ : أنكَحتَ ابنَتَكَ ولَم تُؤامِرها ؟ فَقالَ : نَعَم ، فَقالَ : «أشيروا عَلَى النِّساءِ في أنفُسِهِنِّ» وهِيَ بِكرٌ . فَقالَ صالِحٌ : فَإِنَّما فَعَلتُ هذا لِما يُصدِقُها ابنُ عُمَرَ ، فَإِنَّ لَهُ في مالي مِثلَ ما أعطاها (6) . (7)
.
ص: 109
مسند ابن حنبل_ به نقل از ابن اسحاق _ :حَجّاج بن سائب بن ابى لُبابة بن عبد المُنذر انصارى ، برايم نقل كرد كه مادربزرگش ، اُمّ سائب خُناس ، دختر خِذام بن خالِد ، قبل از آن كه زن ابو لبابه باشد ، همسر مرد ديگرى بود و بيوه شد . پدرش خذام بن خالد ، مى خواست كه او را به ازدواج مردى از بنى عمرو بن عَوف بن خَزرَج در آورد ؛ امّا خُناس ، حاضر نشد كه زن كسى غير از ابو لبابه شود ؛ ولى پدرش اصرار داشت كه بايد زنِ آن مرد عوفى شود . مرافعه را نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله مطرح كردند . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «او به كارِ خود ، سزاوارتر است . پس او را به ازدواج كسى در آور كه دلش مى خواهد» .
سنن أبى داوود_ به نقل از ابن عبّاس _ :دخترى [ باكِره ] نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت كه پدرش مى خواهد او را بر خلاف ميلش ، شوهر دهد . پيامبر صلى الله عليه و آله حقّ انتخاب را به او (دختر) داد .
سنن ابن ماجة_ به نقل از عبد الرحمان بن يزيد و مجمّع بن يزيد انصارى _ :مردى از ايشان (انصار) به نام خُذام ، دخترش را شوهر داد ؛ امّا دخترش به اين ازدواج ، راضى نبود . از اين رو نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله رفت و ماجرا را به ايشان گفت . پيامبر صلى الله عليه و آله تزويج پدرش را مردود شمرد و آن دختر ، با ابو لبابة بن عبد المُنذر ، ازدواج كرد .
مسند ابن حنبل_ به نقل از ابراهيم بن صالح _ :عبد اللّه بن عمر ، به [پدرش] عمر بن خطّاب گفت : دختر صالح را برايم خواستگارى كن . عمر گفت : صالح ، چند [ برادرزاده ] يتيم دارد ، و ما را بر آنان ترجيح نمى دهد . عبد اللّه ، نزد عمويش زيد بن خطّاب رفت تا او برايش به خواستگارى برود . زيد ، نزد صالح رفت و گفت : عبد اللّه بن عمر ، مرا براى خواستگارى دخترت نزد تو فرستاده است . صالح گفت : من چند يتيم دارم [كه تحت سرپرستى من اند] و حاضر نيستم كه گوشت خودم را زمين بيندازم و گوشت شما را بردارم . شما را گواه مى گيرم كه من ، او را به ازدواج فلانى [از برادرزادگانم] در آوردم . مادر آن دختر _ كه به [ازدواج دخترش با] عبد اللّه بن عمر راضى بود _ نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمد و گفت : اى پيامبر خدا ! عبد اللّه بن عمر ، خواستگار دختر من است ؛ ولى پدرش ، بدون آن كه نظر او را بخواهد ، وى را به همسرىِ يتيمى كه تحت سرپرستى اش است ، در آورده است . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در پى صالح فرستاد و به او فرمود : «دخترت را بدون نظر خواستن از خود او ، شوهر داده اى؟» . گفت : آرى . فرمود : «از زنان ، در باره خودشان نظرخواهى كنيد . او باكره است» . صالح گفت : من اين كار را به خاطر [كم بودن] مهريه اى كه ابن عمر به او مى دهد ، انجام دادم . به اندازه اى كه او به دخترم مى دهد ، از اموال خودم براى برادرزاده ام گذاشته ام . (1)
.
ص: 110
اُسد الغابة عن عبد الرحمن بن يزيد :إنَّ وَديعَةً أنكَحَ ابنَتَهُ ، فَجاءَت إلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَقالَت : يا رسولَ اللّهِ ، إنَّ أبي أنكَحَني رَجُلاً لَم يُوافِقني . فَأَرسَلَ إلى أبيها فَذَكَرَ ذلِكَ لَهُ ، فَقالَ لَهُ : أنكَحتُها بِابنِ عَمٍّ لَها كُفؤٍ ورَجُلِ صِدقٍ ، فَقالَ : اِستَأمَرتَها ؟ لَ : لا . قالَ : فَرَدَّ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ذلِكَ النِّكاحَ ولَم يُجِزهُ . (1)
الإمام عليّ عليه السلام :لا يُنكِح أحَدُكُمُ ابنَتَهُ حَتّى يَستَأمِرَها في نَفسِها ، فَهِيَ أعلَمُ بِنَفسِها ، فَإِن سَكَتَت أو بَكَت أو ضَحِكَت فَقَد أذِنَت ، وإن أبَت لَم يُزَوِّجها . (2)
مسند ابن حنبل عن سهل بن أبي حثمة :كانَت حَبيبَةُ ابنةُ سَهلٍ تَحتَ ثابِتِ بنِ قَيسِ بنِ شَمّاسٍ الأَنصارِيِّ فَكَرِهَتهُ ، وكان رَجُلاً دَميما ، فَجاءَت إلَى نَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقالَت : يا رَسولَ اللّهِ ، إنّي لَأَراهُ ، فَلَولا مَخافَةَ اللّهِ عز و جل لَبَزَقتُ في وَجهِهِ . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أتَرُدّينَ عَلَيهِ حَديقَتَهُ الَّتي أصدَقَكِ ؟ قالَت : نَعَم ، فَأَرسَلَ إلَيهِ فَرَدَّت عَلَيهِ حَديقَتَهُ وفَرَّقَ بَينَهُما . قالَ : فَكانَ ذلِكَ أوَّلَ خُلعٍ كانَ فِي الإِسلامِ . (3)
.
ص: 111
اُسْد الغابة_ به نقل از عبد الرحمان بن يزيد _ :وديعه ، دخترش را شوهر داد ؛ امّا دختر او نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمد و گفت : اى پيامبر خدا! پدرم ، مرا به ازدواج مردى در آورده است كه رضايت ندارم . پيامبر صلى الله عليه و آله در پىِ پدرش فرستاد و موضوع را به او گفت . وديعه گفت : من او را به پسر عمويش داده ام كه هم همسنگ اوست و هم مرد درستكارى است . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «آيا نظر خود او (دختر) را پرسيده اى ؟» . گفت : نه! پس پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آن ازدواج را مردود شمرد و اجازه آن را نداد .
امام على عليه السلام :كسى از شما ، نبايد دخترش را شوهر بدهد تا اين كه نظر او را در باره خودش جويا شود ؛ چرا كه او خواسته خودش را بهتر مى داند . پس اگر سكوت كرد يا گريست يا خنديد ، در واقع ، رضايت داده است ، و اگر رضايت نداد ، نبايد او را به ازدواج [آن فرد ]در آورد .
مسند ابن حنبل_ به نقل از سهل بن ابى حثمه _ :حبيبه دختر سهل ، همسر ثابت بن قيس بن شمّاس انصارى بود ؛ ولى از او خوشش نمى آمد ؛ چون ثابت ، مردى بدچهره بود . او نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت : اى پيامبر خدا ! وقتى چشمم به او مى افتد ، اگر ترس از خداوند عز و جلنبود ، در صورتش تُف مى انداختم . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «آيا باغى را كه مَهر تو كرده است ، به او بر مى گردانى؟» . حبيبه گفت : آرى . پس پيامبر صلى الله عليه و آله در پىِ شوهرش فرستاد و حبيبه ، باغش را به او بر گرداند ، و پيامبر صلى الله عليه و آله ، آن دو را از هم جدا كرد . اين ، نخستين طلاق خُلعى بود كه در اسلام ، رخ داد .
.
ص: 112
تفسير الطبري عن ابن عبّاس :إنَّ أوَّلَ خُلعٍ كانَ فِي الإِسلامِ اُختُ عَبدِ اللّهِ بنِ اُبَيٍّ ، أنَّها أتَت رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَقالَت : يا رَسولَ اللّهِ لا يَجمَعُ رَأسي ورَأسَهُ شَيءٌ أبَدا ، إنّي رَفَعتُ جانِبَ الخِباءِ فَرَأَيتُهُ أقبَلَ في عِدَّةٍ ، فَإِذا هُوَ أشَدُّهُم سَوادا ، وأقصَرُهُم قامَةً ، وأقبَحَهُم وَجها ! قالَ زَوجُها : يا رَسولَ اللّهِ ، إنّي أعطَيتُها أفضَلَ ما لي حَديقَةً ، فَلتَردُد عَلَيَّ حَديقَتي . قالَ : ما تَقولينَ ؟ قالَت : نَعَم ، وإن شاءَ زِدتُهُ . قالَ : فَفَرَّقَ بَينَهُما . (1)
3 / 1 _ 2المُغالاةُ فِي المَهرِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :تَياسَروا فِي الصَّداقِ ، إنَّ الرَّجُلَ يُعطِي المَرأَةَ حَتّى يَبقى ذلِكَ في نَفسِهِ عَلَيها حَسيكَةً (2) . (3)
الإمام عليّ عليه السلام :لا تُغالوا بِمُهورِ النِّساءِ ، فَتَكونَ عَداوَةً . (4)
.
ص: 113
تفسير الطبرى_ به نقل از ابن عبّاس _ :اوّلين طلاق خُلعى كه در اسلام به وقوع پيوست ، طلاق خواهر عبد اللّه بن اُبَى بود . او نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمد و گفت : اى پيامبر خدا ! هيچ چيز هرگز نمى تواند سَر من و او را [ در يك بالين ، ]جمع كند . من ، گوشه خيمه را بالا زدم و ديدم كه او با عدّه اى مى آيد و از همه آنها سياه تر و قدكوتاه تر و زشت روتر است ! شوهرش گفت : اى پيامبر خدا ! بهترين باغم را به او داده ام . پس باغم را به من بر گردانَد . پيامبر صلى الله عليه و آله به همسر او فرمود : «چه مى گويى؟» . زن گفت : باشد! اگر بخواهد ، بيشتر هم به او مى دهم . پس پيامبر صلى الله عليه و آله آنها را از هم جدا كرد .
3 / 1 _ 2زياده روى در مَهريهپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :در مهريه ، آسان بگيريد ؛ زيرا مرد ، با اين كه آن را به زن مى پردازد ، امّا به خاطر آن ، كينه اى نسبت به زن ، در دلش مى مانَد .
امام على عليه السلام :در مهريه هاى زنان ، زياده روى نكنيد ؛ چون مايه دشمنى مى شود .
.
ص: 114
3 / 1 _ 3تَزويجُ الصِّغارِالكافي عن هشام بن الحكم عن الإمام الصادق أو الإمام الكاظم عليهماالسلام ، قال :قيلَ لَهُ : إنّا نُزَوِّجُ صِبيانَنا وهُم صِغارٌ . قالَ : فَقالَ : إذا زُوِّجوا وهُم صِغارٌ لَم يَكادوا يَتَأَلَّفوا . (1)
3 / 1 _ 4التَّزويجُ عَلَى القَرابَةِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا تُزَوَّجُوا النِّساءَ عَلى قَراباتِهِنَّ ، فَإِنَّهُ يَكونُ مِن ذلِكَ القَطيعَةُ . (2)
راجع : وسائل الشيعة : ج 20 ص 487 (باب عدم جواز تزويج بنت الأخ على عمتها وبنت الاُخت على خالتها نسبا و رضاعا إلّا بإذنهما) .
3 / 2آفاتُ الاُسرة من ناحية الزّوج3 / 2 _ 1الإيذاءُالكتاب«يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَن تَرِثُواْ النِّسَاءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُواْ بِبَعْضِ مَا ءَاتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَن يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُّبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا» . (3)
.
ص: 115
3 / 1 _ 3همسر دادنِ كودكانالكافى_ به نقل از هشام بن حَكَم _ :به امام صادق عليه السلام يا امام كاظم عليه السلام گفته شد : ما پسرانمان را در خردسالى ، زن مى دهيم . فرمود : «اگر آنها را در خردسالى به ازدواج هم در آوريد ، چه بسا اُلفتى ميان آنها برقرار نشود» .
3 / 1 _ 4خويشاوندى هَووپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خويشاوندان (1) همسر را هَووى او قرار ندهيد ؛ زيرا اين كار ، به بريده شدن روابط مى انجامد .
3 / 2آسيب هاى خانواده از سوى شوهر3 / 2 _ 1آزار دادنقرآن« اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! براى شما حلال نيست كه از زنان ، به زور ارث ببريد ، و آنان را زير فشار مگذاريد تا بخشى از آنچه را به آنان داده ايد، باز گيريد ، مگر آن كه مرتكب زشتكارىِ آشكارى شوند ، و با آنها به شايستگى رفتار كنيد ، و اگر از آنان خوشتان نيامد ، پس چه بسا چيزى را خوش نمى داريد و خدا در آن ، مصلحت فراوان قرار مى دهد » .
.
ص: 116
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :ألا وإنَّ اللّهَ عز و جل ورَسولَهُ بَريئانِ مِمَّن أضَرَّ بِامرَأَةٍ حَتّى تَختَلِعَ مِنهُ . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :مَن أضَرَّ بِامرَأَةٍ حَتّى تَفتَدِيَ مِنهُ نَفسَها ، لَم يَرضَ اللّهُ تَعالى لَهُ بِعُقوبَةٍ دونَ النّارِ ؛ لِأَنَّ اللّهَ تَعالى يَغضَبُ لِلمَرأَةِ كَما يَغضَبُ لِليَتيمِ . (2)
مكارم الأخلاق :قالَ [رَسولُ اللّهِ] صلى الله عليه و آله : خَيرُ الرِّجالِ مِن اُمَّتِي الَّذينَ لا يَتَطاوَلونَ عَلى أهليهِم ، ويَحِنّونَ [عَلَيهِم] (3) ولا يَظلِمونَهُم . (4)
الإمام عليّ عليه السلام :مَن أساءَ إلى أهلِهِ لَم يَتَّصِل بِه تَأميلٌ . (5)
عنه عليه السلام_ في وَصِيَّتِهِ إِلَى الإِمامِ الحَسَنِ عليه السلام _ :لا يَكُن أهلُكَ أشقَى الخَلقِ بِكَ . (6)
عنه عليه السلام :لا يَكُن أهلُكَ وذو وُدِّكَ أشقَى النّاسِ بِكَ . (7)
عنه عليه السلام :إنَّ النِّساءَ عِندَ الرِّجالِ لا يَملِكنَ لِأَنفُسِهِنَ ضَرّا ولا نَفعا ، وإنَّهُنَّ أمانَةُ اللّهِ عِندَكُم ، فَلا تُضارّوهُنَّ ولا تَعضُلوهُنَّ (8) . (9)
.
ص: 117
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :آگاه باشيد كه خداى عز و جل و پيامبر او ، از كسى كه به زنى آزار برساند تا اين كه آن زن ، از او طلاق خُلع بگيرد ، بيزارند .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس به زنى آزار برساند تا آن زن [ با بخشيدن مهريه اش ] ، جان خود را از او بخرد ، خداى متعال ، براى آن مرد ، به كيفرى (مجازاتى) كمتر از آتش ، رضايت نداده است ؛ چرا كه خداوند متعال براى زن ، همان گونه به خشم مى آيد كه به خاطر يتيم به خشم مى آيد .
مكارم الأخلاق :[ پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ] فرمود : «بهترين مردانِ امّت من ، كسانى هستند كه به خانواده خود ، درازدستى نمى كنند و به آنان مهر مى ورزند و در حقّشان ستم روا نمى دارند» .
امام على عليه السلام :كسى كه به خانواده اش بدى مى كند ، هيچ اميدى به او نيست [ كه به ديگران خوبى كند ] .
امام على عليه السلام_ در سفارش ايشان به امام حسن عليه السلام _ :مبادا خانواده ات به سبب تو ، بدبخت ترينْ مردمان باشند !
امام على عليه السلام :مبادا خانواده ات و دوستدارانت ، به واسطه تو ، بدبخت ترينْ مردمان باشند !
امام على عليه السلام :زنان ، در خانه مردان ، اختيار هيچ سود و زيانى را براى خود ندارند . آنان امانت خدا در نزد شما هستند . بنا بر اين ، به آنان گزند نزنيد و با ايشان بدرفتارى نكنيد .
.
ص: 118
3 / 2 _ 2الضَّربُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :أَيُّ رَجُلٍ لَطَمَ امرَأَتَهُ لَطمَةً ، أمَرَ اللّهُ عز و جل مالِكا خازِنَ النّيرانِ فَيَلطِمُهُ عَلى حُرِّ (1) وَجهِهِ سَبعينَ لَطمَةً في نارِ جَهَنَّمَ . وأيُّ رَجُلٍ مِنكُم ضَعَ يَدَهُ عَلى شَعرِ امرَأَةٍ مُسلِمَةٍ ، سَمَّرَ كَفَّهُ بِمَساميرَ مِن نارٍ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :مَن ضَرَبَ امرَأَةً بِغَيرِ حَقٍّ فَأَنا خَصمُهُ يَومَ القِيامَةِ ، لا تَضرِبوا نِساءَكُم ، فَمَن ضَرَبَهُم بِغَيرِ حَقٍّ فَقَد عَصَى اللّهَ ورَسولَهُ . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :إنّي أتَعَجَّبُ مِمَّن يَضرِبُ امرَأَتَهُ وهُوَ بِالضَّربِ أولى مِنها ! لا تَضرِبوا نِساءَكُم بِالخَشَبِ فَإِنَّ فيهِ القِصاصَ . (4)
عنه صلى الله عليه و آله :أما يَستَحي أحَدُكُم أن يَضرِبَ امرَأَتَهُ كَما يَضرِبُ العَبدَ ؛ يَضرِبُها أوَّلَ النَّهارِ ثُمَّ يُضاجِعُها آخِرَهُ ؟ أمايَستَحي ؟! (5)
عنه صلى الله عليه و آله :إنّي لَأَكرَهُ أن أرَى الرَّجُلَ ثائِرا فَرائِصَ (6) رَقَبَتِهِ ، قائِما عَلى مُرَيئَةٍ (7) يَضرِبُها ! (8)
.
ص: 119
3 / 2 _ 2كتك زدنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر مردى كه به زنش سيلى بزند ، خداوند عز و جل به مالك ، نگهبان دوزخ ، دستور مى دهد كه در آتش دوزخ ، هفتاد سيلى بر گونه او بزند ، و هر مردى از شما بر موى زنى مسلمان [ و نامحرم ] دست نهد ، ميخ هايى از آتش ، در كف دست او مى كوبد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس زنى را به ناحق بزند ، در روز قيامت ، من طرفِ دعواى او خواهم بود . زنانتان را كتك نزنيد ؛ زيرا هر كه آنها را به ناحق بزند ، از خدا و پيامبرش ، نافرمانى كرده است .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :در شگفتم از كسى كه زنش را مى زند ، در حالى كه خود او ، به كتك خوردن ، سزاوارتر است ! زنانتان را با چوب نزنيد كه تقاص دارد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :آيا هر يك از شما شرم نمى كند كه زنش را مانند برده مى زند؟! اوّل روز ، او را مى زند و شب هنگام ، با او مى خوابد! آيا شرم نمى كند؟!
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خوش ندارم ببينم كه مرد ، رگ هاى گردنش باد كرده و بالاى سرِ زن بيچاره اى ايستاده است و او را كتك مى زند !
.
ص: 120
الطبقات الكبرى عن أيّوب :جاءَتِ امرَأَةٌ إلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله قَد ضَرَبَها زَوجُها ضَربا شَديدا ، فَقامَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَأَنكَرَ ذلِكَ وقالَ : يَظَلُّ أحَدُكُم يَضرِبُ امرَأَتَهُ ضَربَ العَبدِ ، ثُمَّ يَظَلُّ يُعانِقُها ولا يَستَحيي ! (1)
3 / 2 _ 3سوءُ الخُلُقِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :شِرارُكُم أسوَأُكُم خُلُقا ، وأشَدُّهُ مُؤنَةً ، وأثقَلُهُ عَلى أهلِهِ . (2)
الإمام عليّ عليه السلام :ثَلاثٌ لا يَهنَأُ لِصاحِبِهِنَّ عَيشٌ : الحِقدُ ، والحَسَدُ ، وسوءُ الخُلُقِ . (3)
عنه عليه السلام :مَن ضاقَ خُلُقُهُ مَلَّهُ أهلُهُ . (4)
الكافي عن الحسين بن بشّار الواسطي :كَتَبتُ إلى أبِي الحَسَنِ الرِّضا عليه السلام : إنَّ لي قَرابَةً قَد خَطَبَ إلَيَّ وفي خُلُقِهِ شَيءٌ . فَقالَ : لا تُزَوِّجهُ إن كانَ سَيِّئَ الخُلُقِ . (5)
.
ص: 121
الطبقات الكبرى_ به نقل از ايّوب _ :زنى كه شوهرش او را به شدّت زده بود ، نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمد . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله برخاست و به اين كار اعتراض نمود و فرمود : «هميشه يكى از شما زنش را مانند برده مى زند . سپس با او هَماغوش مى شود ، و خجالت نمى كشد !» .
3 / 2 _ 3بداخلاقىپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بدترينِ شما ، كسى است كه بداخلاق تر ، پُرهزينه تر ، و براى خانواده اش ، گران بارتر باشد .
امام على عليه السلام :سه خصلت است كه زندگى ، براى دارنده آنها ، گوارا نيست : كينه توزى ، حسادت ، و بداخلاقى .
امام على عليه السلام :كسى كه بداخلاق است ، خانواده اش از او خسته [و بيزار] مى شوند .
الكافى_ به نقل از حسين بن بشّارِ واسطى _ :به امام رضا عليه السلام نوشتم : خويشاوندى دارم كه از دخترم خواستگارى كرده است ؛ ولى اخلاقش كمى مشكل دارد . فرمود : «اگر بداخلاق است ، دخترت را به ازدواج او در نياور» .
.
ص: 122
3 / 2 _ 4الاِستِخفافُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن أهانَ خَمسا خَسِرَ خَمسا : مَنِ استَخَفَّ بِالعُلَماءِ خَسِرَ الدّينَ . . . ومَنِ استَخَفَّ بِالأَقرِباءِ خَسِرَ المُرُوَّةَ ، ومَنِ استَخَفَّ بِأَهلِهِ خَسِرَ طيبَ عَيشِهِ . (1)
3 / 2 _ 5الفِركُصحيح مسلم عن أبي هريرة :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لا يَفرَك (2) مُؤمِنٌ مُؤمِنَةً ؛ إن كَرِهَ مِنها خُلُقا رَضِيَ مِنها آخَرَ _ أو قالَ : غَيرَهُ _ . (3)
3 / 2 _ 6البُخلُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :أبغَضُ العِبادِ إلَى اللّهِ عز و جل مَن ضَنَّ (4) عَلى عِيالِهِ . (5)
عنه صلى الله عليه و آله :شَرُّ النّاسِ الضَّيِّقُ عَلى أهلِهِ . (6)
3 / 2 _ 7القَذفُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن قَذَفَ امرَأَتَهُ بِالزِّنا ، خَرَجَ مِن حَسَناتِهِ كَما تَخرُجُ الحَيَّةُ مِن جِلدِها ، وكُتِبَ لَهُ بِكُلِّ شَعرَةٍ عَلى بَدَنِهِ ألفُ خَطيئَةٍ . (7)
.
ص: 123
3 / 2 _ 4تحقير كردنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس پنج نفر را خوار بشمارد ، پنج چيز را از دست مى دهد : هر كس علما را خوار بشمارد ، دين را از دست مى دهد ... ؛ هر كس خويشاوندان را خوار بشمارد ، مروّت را از دست مى دهد ؛ هر كس خانواده اش را خوار بشمارد ، خوشىِ زندگى اش را از دست مى دهد .
3 / 2 _ 5نفرتصحيح مسلم_ به نقل از ابو هريره _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «هيچ مرد مؤمنى ، از زن مؤمنى نفرت ندارد . اگر خويى را از زن [خويش] نپسندد ، خوى ديگرى را از او مى پسندد» يا فرمود : «چيز ديگرى را از او مى پسندد» .
3 / 2 _ 6بُخلپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :منفورترينِ بندگان نزد خداوند عز و جل ، كسى است كه به خانواده اش بخل بورزد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بدترينِ مردم ، كسى است كه بر خانواده اش تنگ بگيرد .
3 / 2 _ 7تهمتِ زِنا زدنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس به زنش تهمت زنا بزند ، از نيكى هاى خود بيرون مى آيد ، همچنان كه مار از پوستش بيرون مى آيد ، و به ازاى هر موى بدنش ، هزار گناه برايش نوشته مى شود .
.
ص: 124
عنه صلى الله عليه و آله :مَن قَذَفَ امرَأَتَهُ بِالزِّنا ، نَزَلَت عَلَيهِ اللَّعنَةُ ولا يُقبَلُ مِنهُ صَرفٌ ولا عَدلٌ . (1)
جامع الأخبار :قالَ [رَسولُ اللّهِ] صلى الله عليه و آله لا يَقذِفُ امرَأَتَهُ إلّا مَلعونٌ _ أو قالَ : مُنافِقٌ _ فَإِنَّ القَذفَ مِنَ الكُفرِ ، وَالكُفرَ فِي النّارِ . لا تَقذِفوا نِساءَكُم ؛ فَإِنَّ في قَذفِهِنَّ نَدامَةً طَويلَةً ، وعُقوبَةً شَديدَةً . (2)
3 / 2 _ 8سوءُ التَّدبيرِالإمام عليّ عليه السلام :سَبَبُ التَّدمير سوءُ التَّدبيرِ . (3)
عنه عليه السلام :مَن ساءَ تَدبيرُهُ ، تَعَجَّلَ تَدميرُهُ . (4)
عنه عليه السلام :آفَةُ المَعاشِ سوءُ التَّدبيرِ . (5)
عنه عليه السلام :مَن ساءَ تَدبيرُهُ ، كانَ هَلاكُهُ في تَدبيرِهِ . (6)
عنه عليه السلام :يُستَدَلُّ عَلَى الإِدبارِ بِأَربَعٍ : سوءُ التَّدبيرِ ، وقُبحُ التَّبذيرِ ، وقِلَّةُ الاِعتِبارِ ، وكَثرَةُ الاِعتِذارِ . (7)
.
ص: 125
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس به زنش تهمت زنا بزند ، لعنت بر او فرود مى آيد و هيچ مبلغ و فديه اى از او پذيرفته نمى شود .
جامع الأخبار :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «به زنش تهمت [ زنا ] نمى زند ، مگر كسى كه مورد لعنت خداوند است» يا فرمود : «منافق» [و افزود :] «زيرا تهمت زنا زدن ، از كفر است ، و كفر ، جايش آتش است . به زنانتان تهمت نزنيد ؛ زيرا نتيجه تهمت زدن به آنها ، پشيمانىِ طولانى و كيفرِ سخت است» .
3 / 2 _ 8سوء تدبيرامام على عليه السلام :علّت ويرانى ، سوء تدبير (بى مديريّتى) است .
امام على عليه السلام :كسى كه تدبيرش بد باشد ، نابودگرى اش شتاب مى گيرد .
امام على عليه السلام :آفت زندگى ، سوء تدبير است .
امام على عليه السلام :كسى كه سوء تدبير داشته باشد ، تدبيرش موجب نابودى او مى شود .
امام على عليه السلام :چهار چيز ، نشانه پشت كردن روزگار است : سوء تدبير ، تبذير ، كمْ عبرت گرفتن ، و زيادْ عذرخواهى كردن .
.
ص: 126
3 / 2 _ 9التَّذَوُّقُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا تُطلِّقُوا النِّساءَ إلّا مِن ريبَةٍ ، فَإِنَّ اللّهَ لا يُحِبُّ الذَّوّاقينَ ولَا الذَّوّاقاتِ . (1)
الكافي عن سعد بن طريف :قالَ أبو جَعفَرٍ [الباقر] عليه السلام : مَرَّ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بِرَجُلٍ فَقالَ : ما فَعَلَتِ امرَأَتُكَ ؟ قالَ : طَلَّقتُها يا رَسولَ اللّهِ ، قالَ : مِن غَيرِ سوءٍ ؟ قالَ : مِن غَيرِ سوءٍ . ثُمَّ قالَ : إنَّ الرَّجُلَ تَزَوَّجَ فَمَرَّ بِهِ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فَقالَ : تَزَوَّجتَ ؟ قالَ : نَعَم ، ثُمَّ قالَ لَهُ بَعدَ ذلِكَ : ما فَعَلَتِ امرَأَتُكَ ؟ قالَ : طَلَّقتُها ، قالَ : مِن غَيرِ سوءٍ ؟ قالَ : مِن غَيرِ سوءٍ . ثُمَّ إنَّ الرَّجُلَ تَزَوَّجَ فَمَرَّ بِهِ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فَقالَ : تَزَوَّجتَ ؟ فَقالَ : نَعَم ، ثُمَّ قالَ لَهُ بَعدَ ذلِكَ : ما فَعَلَتِ امرَأَتُكَ ؟ قالَ : طَلَّقتُها ، قالَ : مِن غَيرِ سوءٍ ؟ قالَ : مِن غَيرِ سوءٍ . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إنَّ اللّهَ عز و جل يُبغِضُ _ أو يَلعَنُ _ كُلَّ ذَوّاقٍ مِنَ الرِّجالِ ، وكُلَّ ذَوّاقَةٍ مِنَ النِّساءِ . (2)
الإمام الباقر عليه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل يُبغِضُ كُلَّ مِطلاقٍ ذَوّاقٍ . (3)
.
ص: 127
3 / 2 _ 9تنوّع طلبى در ازدواج (1)پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :زنان را طلاق ندهيد ، مگر از روى دليل [ و نه بُلهوسى ] ؛ چرا كه خداوند ، مردان و زنان تنوّع طلب را دوست ندارد .
الكافى_ به نقل از سعد بن طريف ، از امام باقر عليه السلام _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به مردى برخورد . پس فرمود : «همسرت چه مى كند ؟» . مرد گفت : طلاقش دادم ، اى پيامبر خدا! فرمود : «بى آن كه عيبى در او باشد؟» . گفت : بى آن كه عيبى در او باشد . آن مرد ، دوباره ازدواج كرد و باز ، پيامبر صلى الله عليه و آله به او برخورد و پرسيد : «ازدواج كردى ؟» . گفت : بله . پس از مدّتى از او پرسيد : «همسرت چه مى كند ؟» . گفت : طلاقش دادم . فرمود : «بى آن كه عيبى در او باشد ؟» . گفت : بى آن كه عيبى داشته باشد . آن مرد ، بار سوم ازدواج كرد و باز ، پيامبر صلى الله عليه و آله بر او گذشت . فرمود : «ازدواج كردى؟» . گفت : بله . پس از مدّتى ، به او فرمود : «همسرت چه مى كند ؟» . گفت : طلاقش دادم . فرمود : «بى آن كه عيبى در او باشد ؟» . گفت : بى آن كه عيبى در او باشد . آن گاه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «خداوند عز و جل هر مرد بُلهوس و هر زن بُلهوسى را دشمن مى دارد» يا «از رحمت خود ، دور مى سازد » .
امام باقر عليه السلام :خداوند عز و جل از مردان پُر طلاق و ازدواج ، نفرت دارد .
.
ص: 128
3 / 3التَّغايُرُ في غَيرِ مَوضِعِ الغَيرَةِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مِنَ الغَيرَةِ ما يُحِبُّ اللّهُ ومِنها ما يُبغِضُ اللّهُ ، فَأَمَّا الَّتي يُحِبُّهَا اللّهُ فَالغَيرَةُ فِي الرّيبَةِ ، وأمَّا الغَيرَةُ الَّتي يُبغِضُهَا اللّهُ فَالغَيرَةُ في غَيرِ ريبَةِ . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :غَيرَتانِ إحداهُما يُحِبُّهَا اللّهُ وَالاُخرى يُبغِضُها اللّهُ . . . فَالغَيرَةُ فِي الرّيبَةِ يُحِبُّهَا اللّهُ ، وَالغَيرَةُ في غَيرِ ريبَةٍ يُبغِضُهَا اللّهُ . (2)
الإمام عليّ عليه السلام :إيّاكَ وَالتَّغايُرَ في غَيرِ مَوضِعِ غَيرَةٍ ؛ فَإِنَّ ذلِكَ يَدعُو الصَّحيحَةَ إلَى السُّقمِ ، وَالبَريئَةَ إلَى الرَّيبِ . (3)
عنه عليه السلام_ في رِسالَتِهِ إلَى الإِمامِ الحَسَنِ عليه السلام _ :إيّاكَ وَالتَّغايُرَ في غَيرِ مَوضِعِ الغَيرَةِ ؛ فَإِنَّ ذلِكَ يَدعُو الصَّحيحَةَ مِنهُنَّ إلَى السُّقمِ ، ولكِن أحكِم أمرَهُنَّ ، فَإِن رَأَيتَ عَيبا فَعَجِّلِ النَّكيرَ (4) عَلَى الصَّغيرِ وَالكَبيرِ ، فَإِن تَعَيَّنتَ مِنهُنَّ الرَّيبَ فَيُعَظَّمُ الذَّنبُ ويَهونُ العَتبُ . (5)
.
ص: 129
3 / 3غيرت ورزى نابه جاپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :يك غيرت است كه خدا دوست دارد ، و يك غيرت است كه خدا دشمن مى دارد . غيرتى كه خدا دوستش دارد ، غيرت ورزى در جايى است كه حرامى (گناهى) در كار باشد و غيرتى كه خدا دشمنش مى دارد ، غيرت ورزيدن در جايى است كه حرامى (گناهى) در كار نباشد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دو غيرت است كه يكى از آنها را خدا دوست دارد و ديگرى را دشمن ... . خداوند ، غيرت به جا را دوست دارد ، و غيرت ورزى اى را كه در آن ، ريبه اى در كار نباشد ، دشمن مى دارد .
امام على عليه السلام :از غيرت ورزيدن بيجا [ نسبت به زنان ] بپرهيز كه اين كار ، زن سالم [و درستكار] را به بيمارى [ و نادرستى ] مى كشانَد و پاك دامن را به گناه .
امام على عليه السلام_ در نامه اش به امام حسن عليه السلام _ :از غيرت ورزيدنِ بيجا بپرهيز ؛ زيرا اين كار ، زنان سالم [و درستكار] را به بيمارى [ و نادرستى ]مى كشانَد ؛ بلكه در باره آنان ، محكم كارى كن . آن گاه ، اگر خطايى ديدى ، در مؤاخذه به خاطر [خطاى] كوچك و بزرگ ، درنگ مكن . اگر [در هر بدبينى اى به زنانْ] بنا را بر گناهكار بودن آنها بگذارى ، اين ، گناه را بزرگ و سرزنش را بى اثر مى كند .
.
ص: 130
3 / 4آفات الاُسرة من ناحية الزّوجة3 / 4 _ 1إيذاءُ الزَّوجِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن كانَ لَهُ امرَأَةٌ تُؤذيهِ ، لَم يَقبَلِ اللّهُ صَلاتَها ولا حَسَنَةً مِن عَمَلِها ، حَتّى تُعينَهُ وتُرضِيَهُ ، وإن صامَتِ الدَّهرَ . . . وعَلَى الرَّجُلِ مِثلُ ذلِكَ الوِزرِ وَالعَذابِ إذا كانَ لَها مُؤذِيا ظالِما . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :أيُّمَا امرَأَةٍ آذَت زَوجَها بِلِسانِها ، لَم يَقبَلِ اللّهُ عز و جل مِنها صَرفا ولا عَدلاً ولا حَسنَةً مِن عَمَلِها حَتّى تُرضِيَهُ ، وإن صامَت نَهارَها ، وقامَت لَيلَها ، وأعتَقَتِ الرِّقابَ ، وحَمَلَت عَلى جِيادِ الخَيلِ في سَبيلِ اللّهِ ، وكانَت في أوَّلِ مَن يَرِدُ النّارَ ، وكَذلِكَ الرَّجُلُ إذا كانَ لَها ظالِما . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :لا تُؤذي امرَأَةٌ زَوجَها فِي الدُّنيا إلّا قالَت زَوجَتُهُ مِنَ الحورِ العِينِ : لا تُؤذيهِ ، قاتَلَكِ اللّهُ ، فَإِنَّما هُوَ عِندَكِ دَخيلٌ يوشِكُ أن يُفارِقَكِ إلَينا . (3)
الإمام الصادق عليه السلام :ثَلاثَةٌ تُكَدِّرُ العَيشَ : السُّلطانُ الجائِرُ ، وَالجارُ السّوءُ ، وَالمَرأَةُ البَذِيَّةُ . (4)
.
ص: 131
3 / 4آسيب هاى خانواده از سوى زن3 / 4 _ 1آزار دادن شوهرپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس زنى دارد و زَنَش او را آزار مى دهد ، خداوند ، نه نماز آن زن را مى پذيرد و نه هيچ كار نيك او را ، هر چند همه عمر ، روزه بگيرد ، مگر اين كه به شوهرش كمك كند و او را خشنود سازد ... . براى مرد نيز اگر زنِ خود را آزار بدهد و به او ستم كند ، همانند اين گناه و عذاب ، وجود دارد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر زنى كه شوهر خويش را با زبانش بيازارد ، خداوند عز و جل از او هيچ مال و فِدْيه و كار نيكى را نمى پذيرد ، تا آن كه او را راضى كند ، اگر چه روزها روزه بگيرد و شب ها را به عبادت بگذراند و بنده ها آزاد كند و اسب هاى نژاده در راه خدا بفرستد ، و در زمره نخستين كسانى است كه وارد آتش مى شوند . همچنين است براى مرد ، اگر به زن ، ستم كند .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر زنى كه در دنيا شوهرش را آزار بدهد ، همسر [تعيين شده ]او از حوريان بهشتى مى گويد : خدا تو را بكشد ! او را ميازار ؛ زيرا او نزد تو ميهمان است و به زودى ، تو را ترك مى كند و نزد ما مى آيد .
امام صادق عليه السلام :سه چيز ، زندگى را تيره مى سازد : فرمان رواى ستمگر ، همسايه بد ، و زن بددهن .
.
ص: 132
عنه عليه السلام :مَلعونَةٌ مَلعونَةٌ امرَأَةٌ تُؤذي زَوجَها وتَغُمُّهُ ، وسَعيدَةٌ سَعيدَةٌ امرَأَةٌ تُكرِمُ زَوجَها ولا تُؤذيهِ ، وتُطيعُهُ في جَميعِ أحوالِهِ . (1)
3 / 4 _ 2إغضابُ الزَّوجِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :وَيلٌ لِامرَأَةٍ أغضَبَت زَوجَها ، وطوبى لِامرَأَةٍ رَضِيَ عَنها زَوجُها . (2)
3 / 4 _ 3الكُفرانُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا يَنظُرُ اللّهُ إلَى امرَأَةٍ لا تَشكُرُ لِزَوجِها ، وهِيَ لا تَستَغني عَنهُ . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :أيُّمَا امرَأَةٍ لَم تَستَغنِ عَن زَوجِها ولَم تَشكُر لَهُ ، لَم يَنظُرِ اللّهُ عز و جلإلَيها يَومَ القِيامَةِ . (4)
الإمام الصادق عليه السلام :أيُّمَا امرَأَةٍ قالَت لِزَوجِها : «ما رَأَيتُ قَطُّ مِن وَجهِكَ خَيرا» فَقَد حَبِطَ عَمَلُها . (5)
.
ص: 133
امام صادق عليه السلام :ملعون است ، ملعون است آن زنى كه شوهر خود را مى آزارد و غمگينش مى كند ، و خوش بخت است ، خوش بخت است آن زنى كه شوهر خويش را گرامى مى دارد و آزارش نمى دهد و در همه حال ، از او فرمان مى بَرد .
3 / 4 _ 2عصبانى كردن شوهرپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :واى به حال زنى كه شوهرش را به خشم مى آورد ! و خوشا به حال زنى كه شوهرش از او راضى است!
3 / 4 _ 3ناسپاسىپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند ، به زنى كه از شوهرش سپاس گزارى نمى كند ، با آن كه از شوهرش بى نياز نيست ، نگاه نمى كند .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر زنى كه از شوهرش بى نياز نيست و با اين حال ، از او سپاس گزارى نمى كند ، خداوند عز و جل در روز قيامت ، به او نظر [ لطف ] نمى كند .
امام صادق عليه السلام :هر زنى كه به شوهرش بگويد : «من هرگز از روى تو ، خيرى نديده ام » ، اعمالش بر باد مى رود .
.
ص: 134
مسند ابن حنبل عن أسماء بنت يزيد الأنصاريّة :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله مَرَّ فِي المَسجِدِ يَوما وعُصبَةٌ مِنَ النِّساءِ قُعودٌ ، فَأَلوى بِيَدِهِ إلَيهِنَّ بِالسَّلامِ ، قالَ : إيّاكُنَّ وكُفرانَ المُنعِمينَ ! إيّاكُنَّ وكُفرانَ المُنعِمينَ ! قالَت إحداهُنَّ : يا رَسولَ اللّهِ ، أعوذُ بِاللّهِ يا نَبِيَّ اللّهِ مِن كُفرانِ اللّهِ . قالَ : بَلى ، إنَّ إحداكُنَّ تَطولُ أيمَتُها (1) ويَطولُ تَعنيسُها (2) ، ثُمَّ يُزَوِّجُهَا اللّهُ البَعلَ ويُفيدُهَا الوَلَدَ وقُرَّةَ العَينِ ، ثُمَّ تَغضَبُ الغَضبَةَ ، فَتُقسِمُ بِاللّهِ ما رَأَت مِنهُ ساعَةَ خَيرٍ قَطُّ ، فَذلِكَ مِن كُفرانِ نِعَمِ اللّهِ عز و جل ، وذلِكَ مِن كُفرانِ المُنعِمينَ . (3)
3 / 4 _ 4تَكليفُ الزَّوجِ ما لا يُطيقُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :أيُّمَا امرَأَةٍ أدخَلَت عَلى زَوجِها في أمرِ النَّفَقَةِ وكَلَّفَتهُ ما لا يُطيقُ ، لا يَقبَلُ اللّهُ مِنها صَرفا ولا عَدلاً (4) ، إلّا أن تَتوبَ وتَرجِعَ وتَطلُبَ مِنهُ طاقَتَهُ . (5)
عنه صلى الله عليه و آله :مَن كانَت لَهُ امرَأَةٌ لَم تُوافِقهُ ولَم تَصبِر عَلى ما رَزَقَهُ اللّهُ تَعالى ، وشَقَّت عَلَيهِ وحَمَّلَتهُ ما لَم يَقدِر عَلَيهِ ، لَم يَقبَلِ اللّهُ مِنها حَسَنَةً تَتَّقي بِها حَرَّ النّارِ ، وغَضِبَ اللّهُ عَلَيها ما دامَت كَذلِكَ . (6)
.
ص: 135
مسند ابن حنبل_ به نقل از اسماء انصارى ، دختر يزيد _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روزى از مسجد گذشت و ديد كه گروهى از زنان نشسته اند . با دستش به آنها سلام داد و فرمود : «زنهارتان از ناسپاسىِ نعمت دهندگان ! زنهارتان از ناسپاسىِ نعمت دهندگان !» . يكى از آنها گفت : اى پيامبر خدا ! پناه مى برم به خدا _ اى پيامبر خدا _ از ناسپاسى به خدا! فرمود : «آرى . يكى از شما مدّت ها بى شوهر مى مانَد و در خانه ماندنش ، به درازا مى كشد . سپس خداوند ، شوهرى نصيب او مى كند و فرزند و نورِ چشم ، روزى اش مى نمايد . آن گاه [ با اين همه لطف خداوندى به او ] عصبانى كه مى شود ، به خدا سوگند مى خورد كه هرگز يك ساعت خوبى ، از او نديده است . اين ، خود ، ناسپاسىِ نعمت هاى خداوند عز و جل و نعمت دهندگان است» .
3 / 4 _ 4مكلّف كردن شوهر به آنچه در توان او نيستپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر زنى كه در امور نفقه ، بر شوهرش فشار آورد و خارج از توان او ، چيزى بر او تحميل كند ، خداوند ، از او ، نه توبه اى مى پذيرد و نه فديه اى ، مگر آن كه توبه كند و بر گردد و در حدّ توان او ، از او چيز بخواهد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس زنى داشته باشد كه آن زن ، با او ناسازگارى كند و به آنچه خداوند متعال ، روزىِ مرد كرده است ، قانع نباشد و بر شوهر خود ، سخت بگيرد و آنچه را در توان او نيست ، بر وى تحميل كند ، خداوند ، از آن زن ، هيچ كار نيكى كه نگهدار او از آتش باشد ، نمى پذيرد و تا زمانى كه چنين است ، خداوند بر او خشمگين است .
.
ص: 136
عنه صلى الله عليه و آله :لا يَحِلُّ لِلمَرأَةِ أن تُكَلِّفَ زَوجَها فَوقَ طاقَتِهِ ، ولا تَشكوهُ إلى أحَدٍ مِن خَلقِ اللّهِ عز و جل ، لا قَريبٍ ولا بَعيدٍ . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :ألا وأيُّمَا امرَأَةٍ لَم تَرفُق بِزَوجِها وحَمَلَتهُ عَلى ما لا يَقدِرُ عَلَيهِ وما لا يُطيقُ، لَم يَقبَلِ اللّهُ مِنها حَسَنَةً ، وتَلقَى اللّهَ عز و جل وهُوَ عَلَيها غَضبانُ. (2)
3 / 4 _ 5المَنُّ عَلَى الزَّوجِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :أيُّمَا امرَأَةٍ مَنَّت عَلى زَوجِها بِمالِها فَتَقولُ : «إنَّما تَأكُلُ أنتَ مِن مالي» ، لَو أنَّها تَصَدَّقَت بِذلِكَ المالِ في سَبيلِ اللّهِ ، لا يَقبَلُ اللّهُ مِنها إلّا أن يَرضى عَنها زَوجُها . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :لَو أنَّ جَميعَ ما فِي الأَرضِ مِن ذَهَبٍ وفِضَّةٍ حَمَلَتهُ المَرأَةُ إلى بَيتِ زَوجِها ، ثُمَّ ضَرَبَت عَلى رَأسِ زَوجِها يَوما مِنَ الأَيّامِ ، تَقولُ : «مَن أنتَ ؟ إنَّمَا المالُ مالي» ، حَبِطَ عَمَلُها ولَو كانَت مِن أعبَدِ النّاسِ ، إلّا أن تَتوبَ وتَرجِعَ وتَعتَذِرَ إلى زَوجِها . (4)
.
ص: 137
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بر زن ، روا نيست كه شوهرش را بيش از توانش تكليف كند و يا از او نزد هيچ يك از آفريدگان خداوند عز و جل گِله و شكايت كند ، خواه ، خودى باشد يا بيگانه .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :آگاه باشيد كه هر زنى با شوهرش مدارا نكند و آنچه را كه در توان او نيست و از حدّ تحمّلش خارج است ، بر او بار كند ، خداوند ، هيچ كار نيكى را از وى نمى پذيرد و در حالى خداوند عز و جل را ديدار مى كند كه خدا بر او خشمناك است .
3 / 4 _ 5منّت نهادن بر شوهرپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر زنى كه به دارايى خود بر شوهرش منّت نهد و بگويد : «تو از ثروت من مى خورى» ، اگر تمام آن ثروت را هم در راه خدا صدقه بدهد ، خداوند از او نمى پذيرد ، مگر آن كه شوهرش از او راضى شود .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اگر همه طلا و نقره هاى روى زمين را زن ، به خانه شوهرش ببَرَد ، سپس روزى از روزها بر سر او بزند و بگويد : «تو كيستى ؟ اين دارايى ، مال من است» ، اعمالش بر باد مى رود ، اگر چه از عابدترين مردمان باشد ، مگر آن كه توبه كند و از سخنش برگردد و از شوهرش پوزش بخواهد .
.
ص: 138
3 / 4 _ 6عَدَمُ المُواتاةِالإمام عليّ عليه السلام :شَرُّ الزَّوجاتِ مَن لا تُواتي (1) . (2)
3 / 4 _ 7التَزَيُّنُ لِغَيرِ الزوجرسول اللّه صلى الله عليه و آله :المَرأَةُ إذا خَرَجَت مِن بابِ دارِها مُتَزَيِّنَةً مُتَعَطِّرَةً وَالزَّوجُ بِذاكَ راضٍ ، بُنِيَ لِزَوجِها بِكُلِّ قَدَمٍ بَيتٌ فِي النّارِ . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :أيُّما رَجُلٍ رَضِيَ بِتَزَيُّنِ امرَأَتِهِ وتَخرُجُ مِن بابِ دارِها فَهُو دَيّوثٌ ، ولا يَأثَمُ مَن يُسَمّيهِ دَيّوثا . (4)
عنه صلى الله عليه و آله_ في خَبَرِ الحَولاءِ _ :يا حَولاءُ ، لا تُبدي زينَتَكِ لِغَيرِ زَوجِكِ ، يا حَولاءُ لا يَحِلُّ لِامرَأَةٍ أن تُظهِرَ مِعصَمَها وقَدَمَها لِرَجُلٍ غَيرِ بَعلِها ، وإذا فَعَلَت ذلِكَ لَم تَزَل في لَعنَةِ اللّهِ وسَخَطِهِ ، وغَضِبَ اللّهُ عَلَيها ، ولَعَنَتها مَلائِكَةُ اللّهِ ، وأعَدَّ لَها عَذابا أليما . (5)
الإمام الصادق عليه السلام :أيُّمَا امرَأَةٍ تَطَيَّبَت لِغَيرِ زَوجِها ، لَم تُقبَل مِنها صَلاةٌ حَتّى تَغتَسِلَ مِن طيبِها كَغُسلِها مِن جَنابَتِها . (6)
.
ص: 139
3 / 4 _ 6ناسازگارىامام على عليه السلام :بدترينِ همسران ، زنى است كه سازگار نباشد .
3 / 4 _ 7خودآرايى زن براى غير شوهرشپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه زن ، خود را بيارايد و خوش بو كند و از درِ خانه اش بيرون برود و شوهر ، به اين ، راضى باشد ، به ازاى هر قدمى كه بر مى دارد ، براى شوهرش يك خانه در آتش ساخته مى شود .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر مردى راضى باشد كه زنش خود را بَزَك كند و از درِ خانه اش بيرون رود ، آن مرد ، ديّوث است و هر كه او را ديّوث بخواند ، مرتكب گناهى نشده است .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در خبر حَولاء _ :اى حولاء ! زيور خود را براى غير شوهرت نمايان مساز . اى حولاء ! براى هيچ زنى ، حلال نيست كه مُچ و پاى خويش را براى مردى جز شوهرش آشكار سازد . هر گاه چنين كند ، پيوسته مورد لعنت و ناخشنودى خدا قرار مى گيرد ، و خداوند ، بر او خشم مى گيرد ، و فرشتگان خدا لعنتش مى كنند ، و برايش عذابى دردناك ، آماده مى سازد .
امام صادق عليه السلام :هر زنى ، خود را براى غير شوهرش خوش بو كند ، هيچ نمازى از او پذيرفته نمى شود تا آن گاه كه براى آن بويى كه استعمال كرده ، غسل كند ، همچنان كه براى جنابتش غسل مى كند .
.
ص: 140
3 / 4 _ 8التَّذَوُّقُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :أيُّمَا امرَأَةٍ سَأَلَت زَوجَها طَلاقا في غَيرِ ما بَأسٍ ، فَحَرامٌ عَلَيها رائِحَةُ الجَنَّةِ . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :لا تُطَلِّقُوا النِّساءَ إلّا مِن ريبَةٍ ؛ فَإِنَ اللّهَ لا يُحِبُّ الذَّوّاقينَ ولَا الذَّواقاتِ . (2)
الإمام الصادق عليه السلام :تَزَوَّجوا ولا تُطَلِّقوا ؛ فَإِنَّ اللّهَ لا يُحِبُّ الذَّوّاقينَ وَالذَّوّاقاتِ . (3)
3 / 5الخِيانَةُعنه صلى الله عليه و آله_ في وَصِيَّتِهِ لِعَلِيٍّ عليه السلام _ :يا عَلِيُّ ، أربَعَةٌ مِن قَواصِمِ الظَّهرِ : . . . وزَوجَةٌ يَحفَظُها زَوجُها وهِيَ تَخونُهُ . (4)
.
ص: 141
3 / 4 _ 8بُلهَوسىپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر زنى كه بى جهت ، از شوهر خود طلاق بخواهد ، بوى بهشت بر او حرام است .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :زنان را طلاق ندهيد ، مگر از روى دليل ؛ زيرا خداوند ، مردان و زنان بُلهوس را دوست نمى دارد .
امام صادق عليه السلام :ازدواج كنيد و طلاق ندهيد ؛ زيرا خداوند ، مردان و زنان بُلهوس (تنوّع طلب در ازدواج) را دوست نمى دارد .
3 / 5خيانت كردنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در سفارش به على عليه السلام _ :اى على ! چهار چيز ، كمرشكن اند : ... و [از آن جمله است] زنى كه شوهرش به او وفادار است ؛ ولى او به شوهرش خيانت مى نمايد .
.
ص: 142
عنه صلى الله عليه و آله :ثَلاثٌ هُنَّ العَواقِرُ : ... وامرَأَةٌ إن حَضَرَتكَ آذَتكَ وإن غِبتَ عَنها خانَتكَ. (1)
عنه صلى الله عليه و آله :ثَلاثَةٌ هُنَّ اُمُّ الفَواقِرِ (2) : . . . وزَوجَةٌ إن شَهِدتَ لَم تَقَرَّ عَينُكَ بِها ، وإن غِبتَ لَم تَطمَئِنَّ إلَيها . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :ثَلاثٌ مِنَ السَّعادَةِ وثَلاثٌ مِنَ الشَّقاوَةِ . . . ومِنَ الشَّقاوَةِ : المَرأَةُ تَراها فَتَسوؤُكَ وتَحمِلُ لِسانَها عَلَيكَ،وإن غِبتَ عَنها لَم تَأمَنها عَلى نَفسِها ومالِكَ. (4)
الإمام زين العابدين عليه السلام :مِن شَقاءِ المَرءِ أن تَكونَ عِندَهُ امرَأَةٌ مُعجَبٌ بِها ، وهِيَ تَخونُهُ . (5)
.
ص: 143
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سه چيز است كه آدمى را از پاى در مى آورد : ... و زنى كه اگر نزد توست ، آزارت مى دهد ، و چون از او غايب مى شوى ، به تو خيانت مى ورزد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سه چيز ، كمرشكن است : ... و زنى كه اگر نزد اويى ، شادمانت نمى كند و چون غايب شوى ، خاطرت از او آسوده نيست .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سه چيز ، از نيك بختى است و سه چيز ، از شوربختى ... و از شوربختى است : زنى كه ديدنش تو را ناخوش مى آيد و با زبانش بر تو حمله مى آورد و اگر از او غايب شوى ، از او بر خودش و بر اموالت ، آسوده خاطر نيستى .
امام زين العابدين عليه السلام :از شوربختى مرد ، آن است كه او زنش را دوست داشته باشد ؛ امّا زنش به او خيانت كند .
.
ص: 144
. .
ص: 145
تحليلى در باره آسيب هاى خانواده (1)خانواده ، مانند همه نهادهاى پر ارزش ، در معرض انواع آسيب ها و آفت هايى است كه سلامت ، استوارى و پويايىِ آن را تهديد مى كند. پيشوايان بزرگ اسلام، در كنار تبيين عوامل تحكيم خانواده ، ره نمودهاى بسيار مهم و ارزنده اى را در جهت پيشگيرى از اين آفات ، ارائه كرده اند . نكته جالب توجّه، اين كه بسيارى از اين ره نمودها، همخوان با پژوهش هاى ميدانىِ مرتبط با عوامل فروپاشى خانواده است . اين پژوهش ها _ كه گستره وسيعى از كارهاى ميدانى و تحقيقات آمارى و جامعه شناختى را در بر مى گيرند _ ، در واقع ، زنگ خطر پرآوايى را براى مسئولان فرهنگى جامعه ها به صدا در مى آورند ؛ خطرى كه حتّى بسيارى از خانواده هاى اصيل و مذهبى را نيز به طور جدّى تهديد مى كند . از اين رو، آشنايى با ره نمودهاى اسلام در اين زمينه ، بويژه براى خانواده هاى متديّن ، مذهبى ، مى تواند بسيار كارساز باشد . اين ره نمودها _ كه در فصل سوم آمده اند _ به سه دسته تقسيم مى شوند : الف . آسيب هاى كلّى خانواده ، ب . آسيب هايى مرتبط با مرد ، ج . آسيب هاى مرتبط با زن .
.
ص: 146
الف _ آسيب هاى كلّىاين گونه آسيب ها، آفاتى هستند كه معمولاً از ناحيه زن و يا شوهر نيستند؛ بلكه پدر يا مادر و يا اشخاص ديگر، آنها را ايجاد مى كنند. البتّه در برخى از موارد، ممكن است مرد يا زن نيز در شكل گيرى آنها سهيم باشند . اين آسيب ها عبارت اند از :
1 . تحميل پيوند زناشويى (1)نخستين شرط تشكيل خانواده پايدار ، آزادى دختر و پسر در انتخاب همسر و تحميل نكردن پيوند زناشويى بر آنهاست . سخنى از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در باره مَنشأ روانىِ الفت و اختلاف همسران، نقل شده كه مى فرمايد: الأَرواحُ جُنودٌ مُجَنَّدَةٌ ، فَما تَعارَفَ مِنهَا ائتَلَفَ ، وَ ما تَناكَرَ مِنهَا اختَلَفَ . (2) روح ها [همچون] سپاهيانى هستند فراهم آمده ، كه هر كدام از آنها با هم، آشنايى [و سازگارى] داشته باشند، با هم الفت مى گيرند و هر كدام از آنها كه با هم ناآشنا باشند، با هم اختلاف پيدا مى كنند . بدين سان ، طبيعى است كه ازدواج هاى تحميلى، پايدار نمى مانند. كلينى رحمه الله، گزارش كرده كه شخصى به نام ابن ابى يعفور از امام صادق عليه السلام مى پرسد: من مايلم با زنى ازدواج كنم؛ ولى پدر و مادرم مى خواهند كه با زن ديگرى ازدواج نمايم. چه كنم؟ امام عليه السلام پاسخ مى دهد : تَزَوَّجِ الَّتى هَوَيتَ ، وَ دَعِ الَّتى يَهوى أبَواكَ . (3) با كسى ازدواج كن كه خودت مى خواهى ، و آن شخصى را كه پدر و مادرت مى خواهند ، رها كن !
.
ص: 147
در حديثى ديگر ، از جابر بن عبد اللّه انصارى روايت شده كه مردى نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت : دختر يتيمى پيش ماست كه دو مرد از او خواستگارى كرده اند : يكى توانگر و ديگرى تنگ دست . او مرد فقير را مى خواهد و ما به توانگر ، تمايل داريم! پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : لَم يُرَ لِلمُتَحابَّينِ مِثلُ النِّكاحِ . (1) براى دو دل داده ، چيزى (تسكينى) همانند ازدواج ، ديده نشده است . پيامبر صلى الله عليه و آله به روشنى اعلام مى كند كه دو طرف ازدواج ، در انتخاب همسر، آزادند و ثروت نمى تواند جاى گزين محبّت دو نفرى كه به هم علاقه مند هستند، گردد . جامعه شناسان نيز از ديرباز ، ازدواج هاى تحميلى را زمينه ساز اختلافات خانوادگى و فروپاشى خانواده مى دانند و برخى، اين گونه ازدواج ها را به فروش دختران ، تشبيه كرده اند . البتّه بايد توجّه داشت كه راه نمايى پدر و مادر براى انتخاب همسر مناسب، فوق العاده ضرورى است و جوانان بايد بدانند كه در تشكيل خانواده ، از مشورت با والدين خود ، بى نياز نيستند ، هر چند در نهايت، خود آنها هستند كه بايد همسر آينده شان را انتخاب كنند ، نه پدر و مادر !
2 . مَهريه سنگينحكمت وجود مهريه (كابين) ، تعديل روابط زن و مرد و نيز پيوند دادن آنها به يكديگر است . مهريه، از آن جا پديد آمد كه در متن خلقت ، نقش هر يك از زن و مرد، مغاير نقش ديگرى است . مرد، در مقابل غريزه، از زن ، ناتوان تر است . اين ويژگى، همواره به زن ، فرصت داده است كه به دنبال مرد نرود و زود تسليم او
.
ص: 148
نشود. بر عكس، مرد را وادار كرده است كه به زن، اظهار نياز كند و براى جلب رضاى او اقدام نمايد. يكى از آن اقدامات، اين بوده كه مرد براى جلب رضاى همسر ، و به احترام موافقت او، هديه اى نثار او مى كرده است . مهريه ، با حيا و عفاف زن ، هم ريشه است. زن به الهام فطرى در يافته است كه عزّت و احترام او ، به اين است كه خود را رايگان در اختيار مرد قرار ندهد . قرآن كريم، با لطافت و ظرافت بى نظير مى فرمايد: «وَءَاتُواْ النِّسَآءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً . (1) كابين زنان را به عنوان هديه [و از روى طيب خاطر] به آنها بدهيد» . در اين آيه كوتاه، به سه نكته اساسى اشاره شده است : يك. از مهريه، با نام «صدُقه» ياد شده ، از مادّه «صِدق» ، بدان جهت كه نشانه صداقت و راستين بودن علاقه مرد است . دو. الحاق ضمير «هُنَّ» به «صدُقات»، اشاره به آن است كه مهريه، به خودِ زن تعلّق دارد ، نه پدر و مادر وى، و به اصطلاح، «شيربها» نيست . سه. كلمه «نِحله»، به روشنى دلالت دارد كه مهريه ، در واقع ، چيزى جز هديه و پيشكش مرد به زن نيست .
نكته مهمامّا نكته مهمّى كه در آسيب شناسى خانواده بايد به آن توجّه داشت، اين است كه ميزان مهريه ، نبايد با حكمت آن در تضاد باشد ؛ چون در اين صورت ، آفت تحكيم نهاد خانواده مى گردد . (2) مهريه ، بايد حقيقتا مفهوم هديه را به ذهن تداعى كند، نه داد و ستد و
.
ص: 149
گروگانگيرى را. از اين رو، سنگينىِ مهريه، نشانه شوربختى زن ، (1) و سبكى آن، نشانه بركت زن (2) شناخته شده است، مانند اين حديث از پيامبر صلى الله عليه و آله كه مى فرمايد : خَيرُ الصَّداقِ أيسَرُهُ . (3) بهترين مهريه ، سبك ترينِ آن است . در حديثى ديگر آمده است : لا تُغالوا بِمُهورِ النِّساءِ ، فَإِنَّما هِىَ سُقيَا اللّهِ سُبحانَهُ . (4) در مهريه هاى زنان ، زياده روى نكنيد ؛ چرا كه زنان ، در واقع ، باران خداوند سبحان اند . همچنين سنگينىِ مهريه، موجب كينه و دشمنىِ خانوادگى معرّفى شده است : تَياسَروا فِى الصَّداقِ ، إنَّ الرَّجُلَ يُعطِى المَراَةَ حَتّى يَبقى ذلِكَ فى نَفسِهِ عَلَيها حَسيكَةً . (5) در مهريه ، آسان بگيريد ؛ زيرا مرد ، با اين كه مهريه[ى سنگينى] را به زن مى پردازد ، امّا كينه آن، نسبت به زن ، در دلش مى مانَد . در جاى ديگرى، اين تعبير آمده است: لا تُغالوا بِمُهورِ النِّساءِ ، فَتَكونَ عَداوَةً . (6) در مهريه هاى زنان ، زياده روى نكنيد ؛ چون مايه دشمنى مى شود .
3 . ازدواج با انگيزه هاى غير ارزشىپيش از اين ، اشاره شد كه نخستين ادب از آداب تشكيل خانواده ، درستىِ انگيزه
.
ص: 150
آن است . از اين رو ، ازدواج كردن با هدف : تقويت طايفه، خودنمايى ، شهرت طلبى ، و بهره گيرى از ثروت يا موقعيت خانوادگى همسر ، ضدّ ارزش و نكوهيده شمرده شده است . (1) موضوع قابل توجّه، اين است كه رعايت نكردن اين ادب ، آفت نهاد خانواده و زمينه ساز فروپاشى آن است . از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه مى فرمايد: لا تُزَوِّجُوا النِّساءَ عَلى قَراباتِهِنَّ ، فَإنَّهُ يَكونُ مِن ذلِكَ القَطيعَةُ . (2) زنان را [به خاطر تقويت روابط خويشاوندى] با خويشاوندانشان تزويج نكنيد ؛ زيرا اين كار ، به بريده شدن روابط خويشى مى انجامد . و نيز روايت شده است كه فرمود: مَن تَزَوَّجَ امرَأَةً لِعِزِّها لَم يَزِدهُ اللّهُ إلّا ذُلّاً ، وَ مَن تَزَوَّجَها لِمالِها لَم يَزِدهُ اللّهُ إلّا فَقرا ، وَ مَن تَزَوَّجَها لِحَسَبِها لَم يَزِدهُ اللّهُ إلّا دَناءَةً ، وَ مَن تَزَوَّجَ امرَأَةً لَم يَتَزَوَّجها إلّا لِيَغُضَّ بَصَرَهُ ، أو لِيُحصِنَ فَرجَهُ ، أو يَصِلَ رَحِمَهُ ، بارَكَ اللّهُ لَهُ فيها وَ بارَكَ لَها فيهِ . (3) هر كس با زنى ، به خاطر قدرتش ازدواج كند ، خداوند ، جز بر خوارى او نمى افزايد ، و هر كس با زنى ، به خاطر دارايى اش ازدواج كند ، خداوند ، جز بر نادارى او نمى افزايد ، و هر كس با زنى ، به خاطر بزرگ زادگى اش ازدواج كند ، خداوند ، جز بر پستى او نمى افزايد ، و هر كس با زنى ، فقط براى اين ازدواج كند كه چشمش را [ از حرام و نامحرم ] فرو بپوشانَد ، يا دامنش را پاك نگه دارد ، يا پيوند خويشاوندى اش را برقرار بدارد ، خداوند ، در آن مرد و زن براى يكديگر بركت مى دهد . و در حديثى از امام صادق عليه السلام آمده است كه :
.
ص: 151
إذا تَزَوَّجَ الرَّجُلُ المَرأَةَ لِجَمالِها أو مالِها وُكِلَ إلى ذلِكَ ، وَ إذا تَزَوَّجَها لِدينِها رَزَقَهُ اللّهُ الجَمالَ وَ المالَ . (1) هر گاه مردى با زنى ، به خاطر زيبايى يا دارايى اش ازدواج كند ، به همان [ زيبايى يا دارايى ] واگذار مى شود ، و هر گاه به خاطر دينش با او ازدواج كند ، خداوند ، زيبايى و دارايى نيز روزى اش مى كند . انگيزه هاى غير ارزشى در ازدواج ، چه از سوى زوجين و چه خانواده هايشان ، آفت اصلى ترين اركان تحكيم خانواده _ يعنى محبّت و قداست _ است. از اين رو، خانواده هايى كه دچار اين آفت اند، بيشتر در معرض فروپاشى قرار مى گيرند.
4 . ازدواج، پيش از رشد عقلىهر چند احاديث اسلامى ، به خانواده ها تأكيد كرده اند كه هنگام بلوغ فرزندان ، زمينه ازدواج آنها را فراهم كنند (2) و به جوانان نيز توصيه كرده اند كه براى حفظ پاك دامنى خود ، هر چه زودتر ازدواج نمايند ، (3) امّا پيشوايان ما، ازدواج كودكان را _ چنان كه در برخى از اقوام ، رسم بوده _ مصلحت نمى دانند . از اين رو، طبق نقل كلينى رحمه الله، امام صادق عليه السلام در پاسخ پرسش هشام بن حَكم در باره اين موضوع، فرمود : إذا زُوِّجوا وَ هُم صِغارٌ لَم يَكادوا يَتَأَلَّفوا . (4) چنانچه آنها را در خردسالى به ازدواج هم در آوريد ، به سختى ممكن است اُنس و اُلفتى ميان آنها برقرار شود . اين سخن مى تواند به اين مفهوم باشد كه ازدواج ، پيش از رشد عقلى زوجين ،
.
ص: 152
آفت تحكيم خانواده است و ممكن است به جدايى بينجامد . برخى از پژوهش ها نيز نشان مى دهند كه طلاق ، در جوانانى كه زير نوزده سالگى ازدواج كرده اند، بيشتر از جوانانى است كه پس از آن ازدواج كرده اند .
5 . خويشاوند بودنِ هَوو با همسر اوّلبر پايه برخى احاديث ، ازدواج مرد با خويشاوندان همسر فعلى اش، آفت زندگى خانوادگى است. متن حديث پيامبر صلى الله عليه و آله در اين باره، چنين است: لا تُزَوِّجُوا النِّساءَ عَلى قَراباتِهِنَّ ، فَإِنَّهُ يَكونُ مِن ذلِكَ القَطيعَةُ . (1) زنان را با خويشاوندانشان تزويج نكنيد ؛ زيرا اين كار ، به بريده شدن روابط خويشى مى انجامد . اين سخن، بدين معناست كه براى زن، تحمّل هَوويى كه از نزديكان و خويشان خودش باشد، مشكل تر است و اين گونه ازدواج ها، موجب اختلاف خانوادگى و از عوامل فروپاشى خانواده است.
ب _ آسيب هاى مرتبط با مردآسيب هايى كه از ناحيه شوهر ، نهاد خانواده را تهديد مى كنند و چه بسا موجب فروپاشى آن مى گردند، عبارت اند از :
1 . آزار دادن همسرزن، از محيط گرم خانواده خويش به درون خانه اى پا مى نهد كه همه چيز آن براى وى، تازه و بدون سابقه است . او از جايى كه به طور متعارف، خدمت گيرنده و محبّت بيننده بوده، به سرايى قدم مى نهد كه خدمت و محبّت در آن، دوسويه است .
.
ص: 153
در اين حالت، اگر در قبال محبّت و تلاشى كه بروز مى دهد ، پاسخ محبّت آميز نگيرد و حتّى در عوض آن ، آزار ببيند، دير يا زود، از محبّت دهى ، دست مى كشد و كانونى كه بايد با محبت و مودّت گرم شود ، به سردى مى گرايد . روشن است كه كمتر همسرى با اين وضعيت ، حاضر به ادامه زندگى است و اگر هم آن را ادامه دهد ، چنين زندگى اى را نمى توان يك زندگى سالم و يك كانون پُر حرارت خوانْد . گفتنى است آزارهاى روانى و جسمى ، هر دو در اين ميان، يكسان عمل مى كنند و شايد آزارهاى زبانى و روانى، زيان هاى بيشتر و ضربه هاى كارى ترى را به پيكر ازدواج وارد كنند . احاديت، افزون بر كتك زدن زن ، تحقير او و حتّى بغض و دشمنىِ درونى را هم زمينه فروپاشى تدريجى خانواده ها دانسته اند . (1) از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه مى فرمايد : مَن أضَرَّ بِامرَأةٍ حَتّى تَفتَدِىَ مِنهُ نَفسَها ، لَم يَرضَ اللّهُ تَعالى لَهُ بِعُقوبَةٍ دونَ النّارِ ؛ لِأنَّ اللّهَ تَعالى يَغضَبُ لِلمَرأةِ كَما يَغضَبُ لِليَتيمِ . (2) هر كس به زنى آزار برساند تا آن زن [ با بخشيدن مهريه اش ] ، جان خود را از او بخرد ، خداى متعال ، براى آن مرد ، به مجازاتى كمتر از آتش ، رضايت نداده است ؛ چرا كه خداوند متعال براى زن ، همان گونه به خشم مى آيد كه به خاطر يتيم به خشم مى آيد . در حديث ديگرى آمده است : أىُّ رَجُلٍ لَطَمَ امرَأتَهُ لَطمَةً ، أمَرَ اللّهُ عز و جل مالِكا خازِنَ النّيرانِ فَيَلطِمُهُ عَلى حُرِّ وَجهِهِ سَبعينَ لَطمَةً فى نارِ جَهَنَّمَ ، وَ أىُّ رَجُلٍ مِنكُم وَضَعَ يَدَهُ عَلى شَعرِ امرَأةٍ مُسلِمَةٍ ، سَمَّرَ كَفَّهُ بِمَساميرَ مِن نارٍ . (3)
.
ص: 154
هر مردى كه به زنش سيلى بزند ، خداوند عز و جل به مالك ، نگهبان دوزخ ، دستور مى دهد كه در آتش دوزخ ، هفتاد سيلى بر گونه او بزند ، و هر مردى از شما بر موى زنى مسلمان [ و نامحرم ] دست نهد ، ميخ هايى از آتش ، در كف دست او مى كوبد . همچنين از امام على عليه السلام روايت شده است كه مى فرمايد : إنَّهُنَّ أمانَةُ اللّهِ عِندَكُم ، فَلا تُضارّوهُنَّ وَ لا تَعضُلوهُنَّ . (1) آنان، امانت خدا در نزد شما هستند . بنا بر اين ، به آنان گزند نرسانيد و با ايشان بدرفتارى نكنيد . از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نيز روايت است كه فرمود : إنّى أتَعَجَّبُ مِمَّن يَضرِبُ امرَأتَهُ وَ هُوَ بِالضَّربِ أولى مِنها ! (2) در شگفتم از كسى كه زنش را مى زند ، در حالى كه خود او ، به كتك خوردن ، سزاوارتر است !
2 . بدخويىانسان هاى تندخو ، گاه بدون آن كه بخواهند ، به ديگران آزار مى رسانند . بسيارى از اينان ، بدذات نيستند و دوست ندارند كه ديگران ، بويژه نزديكان و خويشان و همسران خود را اذيت كنند ؛ امّا حساسيت زياد ، حرارت و تندى اخلاقى و كم طاقتى ايشان ، موجب مى شود كه ديگران از آنها دلخور و دلگير شوند و به صورت بارى سنگين و تحميلى بر دوش ديگران در آيند . اين دسته، افزون بر آن كه زندگىِ خود را آشفته مى كنند ، عيش ديگران را نيز منغّص مى سازند و محيطى عصبى ، حسّاس ، شكننده و گاه در آستانه انفجار به وجود مى آورند و خود و خانواده شان را در آن مى سوزانند . اگر اين وضعيت ادامه يابد و يا تشديد شود ،
.
ص: 155
اطرافيان و بويژه همسر، به مقابله به مثل با همسر و يا گريز از شوهر و حتّى خانه، روى مى آورد و اينها از هم پاشيدگى خانواده را در پى دارد . آمار فعلى دادگاه هاى خانواده ، بدخويى مرد را از علّت هاى قابل توجّه متلاشى شدن خانواده بر مى شمرند . بر همين اساس، با وجود ترغيب به تزويج جوانان از سوى اسلام ، امام رضا عليه السلام در راه نمايى به حسين بن بشّار كه خويشاوند بدخويَش به خواستگارى دخترش آمده است ، مى فرمايد: لا تُزَوِّجهُ إن كانَ سَيِّئَ الخُلُقِ . (1) اگر بدخُلق است، دخترت را به همسرى وى در نياور.
3 . بُخلمؤمن، تربيت شده خداوند است و هزينه زندگى خود را با كاهش و افزايش عطاى الهى، تنظيم مى كند . اگر خدا به او روزى دهد، وى هم به زندگى اش وسعت مى دهد و اگر خدا نبخشد ، به كسب حرام و درآمد نامشروع، روى نمى آورد ؛ امّا انسان بخيل، در هر صورت، به كسى چيزى نمى دهد و اموالش را نزد خود نگاه مى دارد . چنين شخصى ، همه و حتّى خود را در تنگنا مى گذارد و از پرداخت هزينه هاى اصلى خانواده نيز خوددارى مى ورزد و بدين سان، فشار سختى را به خانواده وارد مى آورد ؛ سختى اى كه با توجّه به وضعيت مالى اش ، براى همسر و خانواده ، توجيهى ندارد و تنها علّت آن ، خوى زشت بخل است . در اين وضعيت ، كمتر زنى تاب مى آورد و در نتيجه ، يا به دزدى پنهان از شوهر ، روى مى آورد و يا حدّ اقل در علاقه او به خود، ترديد مى كند و متقابلاً علاقه اش به همسر كاهش مى يابد؛ زيرا خود را از دارايى و مال همسرش، كم ارزش تر مى بيند .
.
ص: 156
از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه مى فرمايد : أبغَضُ العِبادِ إلَى اللّهِ عز و جل مَن ضَنَّ عَلى عِيالِهِ . (1) منفورترينِ بندگان ، نزد خداوند عز و جل ، كسى است كه به خانواده اش بخل بورزد . نيز مى فرمايد : شَرُّ النّاسِ الضَّيِّقُ عَلى أهلِهِ . (2) بدترينِ مردم ، كسى است كه بر خانواده اش تنگ بگيرد .
4 . بى تدبيرىخانواده در بدو تأسيس، با جادّه اى ناهموار و گردنه هايى سخت ، رو به روست . دو جوانى كه هنوز جايگاه شغلىِ ثابتى براى خود نيافته اند، با بدهى هاى مربوط به تعهّدات مالى تحصيل و تهيّه مسكن و يا هزينه هاى تولّد و نگهدارى فرزند نيز رو به رو مى شوند . از سوى ديگر، به دليل جوانى ، زن، خواهان مصاحبت بيشتر شوهر با اوست و توقّع دارد كه شوهر، وقت بيشترى را براى با هم بودن بگذارد. خواسته ها و انتظارات پيشين خويشان ، دوستان ، همسايگان و همكاران را نيز بايد افزود. از طرفى، مسئوليت هاى دينى و اجتماعىِ هر دو سوى ازدواج نيز وجود دارد . در چنين فضايى، تنها مديريت عاقلانه و ماهرانه ، مى تواند خانواده را از اين كشاكش سنگين برهاند و با توجّه به اين كه مديريت خانواده در اسلام به مرد سپرده شده ، (3) اين موضوع، اهمّيت ويژه اى پيدا مى كند . اگر مرد ، فاقد مديريت لازم باشد ، خانواده، در گردابى از مشكلات حل نشدنى و گره هاى كور، فرو مى رود و در اين ميان، رضايت و ارضاى همسر فدا مى شود و
.
ص: 157
كانون خانواده ، جايى براى شكايت ها و سرريز مشكلات حل ناشده مى گردد . (1) امام على عليه السلام در باره اين آفت خطرناك خانواده مى فرمايد : آفَةُ المَعاشِ سوءُ التَّدبيرِ . (2) آفت زندگى ، بى تدبيرى (سوء مديريّت) است . و در حديث ديگرى از ايشان _ كه به فراتر از خانواده اشاره دارد _ آمده است : سَبَبُ التَّدمير سوءُ التَّدبيرِ . (3) علّت ويرانى ، بى تدبيرى (سوء مديريّت) است .
5 . تنوّع طلبىاسلام با توجّه به واقعيتِ فزونى تعداد زنان آماده ازدواج بر مردان ، چندهمسرى را با رعايت شروطى سخت (مانند: عدالت) تجويز كرده است؛ امّا اين به معناى جواز تنوّع طلبى و رفتار خودخواهانه با زن نيست . هر گاه مرد بخواهد از اين جواز شرعى و واقعيت اجتماعى، سوء استفاده كند و بى هيچ دليلى، همسرش را طلاق دهد، اين كار ، نزد خداوند متعال ، منفور است. از امام باقر عليه السلام روايت شده كه مى فرمايد : إنَّ اللّهَ عز و جل يُبغِضُ كُلَّ مِطلاقٍ ذَوّاقٍ . (4) خداوند عز و جل از مردان پُر طلاق و تنوّع طلب در ازدواج ، نفرت دارد . بدين سان، تنوّع طلبى يكى از آسيب هاى خطرناكى است كه نهاد خانواده را تهديد مى كند و مانع تحكيم اين نهاد مقدّس مى گردد .
.
ص: 158
6 . غيرت ورزى نابه جازندگى مشترك ، محدود كننده روابط جنسى است . در هر اجتماع و دينى ، ازدواج، مرزهايى را براى روابط جنسى به وجود مى آورد . در دين اسلام، اين روابط، منحصر به خانواده مى شود و از اين رو، خيانت هر يك از دو سوى ازدواج ، به معناى پيمان شكنى است . اين نكته، مورد قبول همگان است ؛ امّا هر گاه حساسيت به اين مسئله ، از حدّ طبيعى خود بيرون رود و به صورت شك هايى بى جا و غيرت ورزىِ بدون دليل در آيد ، زندگى را تلخ مى كند و خانه را به صورت بازداشتگاهى در مى آورد كه بازجوى آن، شريك زندگى است ؛ زيرا كسى كه بايد بيشترين اعتماد را داشته باشد، بيشترين ترديد را دارد . جالب توجّه، آن كه ابراز ترديدها و پرس و جوهاى بى دليل ، همسر امين را نيز به سوى خيانت، سوق مى دهد و او را در معرض خيانت به شوهر قرار مى دهد. روايت تكان دهنده نهج البلاغه در اين باره، بسيار صريح است . امام على عليه السلام مى فرمايد : إيّاكَ وَ التَّغايُرَ فى غَيرِ مَوضِعِ غَيرَةٍ ؛ فَإِنَّ ذلِكَ يَدعُو الصَّحيحَةَ إلَى السُّقمِ ، وَ البَريئَةَ إلَى الرَّيبِ . (1) از غيرت ورزيدن بى جا [ نسبت به زنان ] بپرهيز كه زن سالم را به بيمارى [ و نادرستى ] مى كشانَد و پاك دامن را به گناه . اگر هم چنين نكند ، زن را به نقطه اى مى رسانَد كه در دوستى ها و اظهار محبّت هاى همسرش ، ترديد جدّى مى نمايد و از محبّت خود نيز دريغ مى كند و بدين سان، اصلى ترين رشته پيوند خانواده، سست مى شود . در پايان مى افزاييم كه هر گاه بدبينى شوهر به جايى برسد كه به همسر خود ،
.
ص: 159
تهمت بزند و او را متّهم به روابط جنسى خارج از ازدواج كند ، در حالى كه چنين نباشد ، به لعنت الهى دچار مى شود. با توجّه به فرآيند «لِعان» (1) در فقه اسلامى ، چنين مردى، زندگى خود را در معرض تباهى قرار داده است و اين زمينه را براى همسر خود به وجود مى آورد تا با انجام دادن تشريفات قانونى ، از او جدا شود .
ج _ آسيب هاى مرتبط با زنآسيب هايى كه از ناحيه زن ، نهاد خانواده را تهديد مى كند و ممكن است به فروپاشى نهاد خانواده بينجامد، عبارت اند از:
1 . آزار دادن شوهرآزار دادنِ شوهر، همانند آزار دادنِ زن ، موجب تزلزل بنيان خانواده است ؛ زيرا در فرض آزاررسانى از سوى زن ، مرد نيز واكنش همانندى نشان مى دهد و كانون زندگى، به معركه درگيرى و كشمكش تبديل مى شود و به تدريج، تحمّل چنين وضعيتى براى هر دو سوى رابطه، سخت مى شود . در اين زندگى ها، محبّت و اطاعت، جاى خود را به سرپيچى و نفرت مى دهد و در اين حالت، روابط متعارف ازدواج به گونه اى ديگر تحقّق مى پذيرد . حتّى در صورتى كه شوهر تحمّل كند و به مقابله به مثل نپردازد ، از محبّتش به همسر كاسته مى شود و زندگى با عشق، به زندگى با نفرت، تبديل مى شود. اين وضعيت غير طبيعى، تنها تا آن جا ادامه مى يابد كه تنش هاى عصبى حاصل از اين نگاه و رفتار ، از آستانه تحمّل طرفين در نگذرد . امام صادق عليه السلام در تعبيرى لطيف ، زنِ آزاررسان را از اسباب تكدّر عيش مى داند و
.
ص: 160
مى فرمايد : لا تُؤذى امرَأَةٌ زَوجَها فِى الدُّنيا إلّا قالَت زَوجَتُهُ مِنَ الحورِ العِينِ : لا تُؤذيهِ ، قاتَلَكِ اللّهُ ، فَإِنَّما هُوَ عِندَكِ دَخيلٌ يوشِكُ أن يُفارِقَكِ إلَينا . (1) هر زنى در دنيا شوهرش را آزار بدهد ، حورى بهشتى اى كه براى همسرىِ او تعيين شده ، مى گويد : خدا تو را بكشد ! او را ميازار ؛ زيرا او نزد تو ميهمان است و به زودى ، تو را ترك مى كند و نزد ما مى آيد . گفتنى است كه به خشم آوردن شوهر (2) نيز گونه اى آزار دادن اوست. از اين رو، اگر زن در نيابد كه چه رفتارى همسرش را خشمگين مى كند و سپس آن را ناخودآگاه تكرار كند و يا با قصد آزارْ چنين كند ، زمينه تزلزل خانواده را فراهم كرده است .
2 . ناسپاسى نسبت به شوهرزن، بيشتر به محبّت شوهر نياز دارد و مرد، به سپاس گزارىِ زن . از اين رو، در صورت عدم ارضاى خواست روحى ، و يا واكنش متعارض با آن از سوى زن ، علاقه مرد به زن آسيب مى بيند و به تدريج، اين واكنش دوسويه ، زنجيرى از گله گزارى و دلخورى درونى را پديد مى آورد و بنيان خانواده را سست مى نمايد. از اين رو احاديث اسلامى، به شدّت زنان ، را از ناسپاسى كردن نسبت به لطف و محبّت شوهران ، نهى كرده اند . به اين حديث بنگريد : لا يَنظُرُ اللّهُ إلَى امرَأَةٍ لا تَشكُرُ لِزَوجِها ، وَ هِىَ لا تَستَغنى عَنهُ . (3) خداوند ، به زنى كه از شوهرش سپاس گزارى نمى كند ، با آن كه از شوهرش بى نياز نيست ، نگاه [ با لطف و رحمت] نمى كند .
.
ص: 161
در حديث ديگرى آمده است : أيُّمَا امرَأةٍ قالَت لِزَوجِها : «ما رَأيتُ قَطُّ مِن وَجهِكَ خَيرا» فَقَد حَبِطَ عَمَلُها . (1) هر زنى كه به شوهرش بگويد : «من هرگز از روى تو ، خيرى نديده ام » ، اعمالش بر باد مى رود .
3 . انتظارات بى جا از شوهرمرد به عنوان مسئول تشكيل ، رشد و نگهدارى خانواده، (2) مى كوشد نيازهاى اساسى خود و خانواده اش را تأمين كند . (3) اين، ويژگىِ يك خانواده سالم و متعارف است و جز در مواردى كه مرد به اعتياد و يا بيمارى هاى اخلاقى و اجتماعى مبتلا مى شود ، همه جا چنين تلاشى وجود دارد. اين وظيفه، چون تكليفى الهى است . پس قابل منّت گذارى بر زن هم نيست ؛ امّا مشكل از آن جا آغاز مى شود كه در شرايط خاص و تنگناهاى مالى ، شوهر ، توانايىِ تأمين خواسته هاى زن را از دست مى دهد و يا زن، به مقدار نياز ، بسنده نمى كند . در اين دو حالت ، اگر زن بر خواسته هاى خود ، پا ننهد و براى تأمين آنها ، به شوهرش فشار بياورد ، افزون بر به خشم آوردن خداوند متعال ، زمينه ناراحتى شوهر را نيز فراهم مى آورد . در اين وضعيت، گاه پيش مى آيد كه مرد، بر اثر سرزنش هاى زن ، به دزدى و اختلاس و كسب درآمدهاى نامشروع ، روى مى آورد و گاه به گريز از خانه و حتّى اعتياد كشيده مى شود و يا در فرضى دردناك ، به جدايى مى انديشد . در همه فرض ها ، آرامش روحى شوهر، كاهش مى يابد و نگاه افسرده و يا عصبى او ، در روابط خانوادگى، بازتاب مى يابد . اين گونه است كه اساسى ترين هدف ازدواج
.
ص: 162
(يعنى آرامش زندگى) آسيب مى بيند . از اين رو ، احاديث اسلامى، زن را از وادار كردن شوهر به آنچه در توان او نيست، به شدّت نهى كرده اند : أيُّمَا امرَأةٍ أدخَلَت عَلى زَوجِها فى أمرِ النَّفَقَةِ وَ كَلَّفَتهُ ما لا يُطيقُ ، لا يَقبَلُ اللّهُ مِنها صَرفا وَ لا عَدلاً ، إلّا أن تَتوبَ وَ تَرجِعَ وَ تَطلُبَ مِنهُ طاقَتَهُ . (1) هر زنى كه در درخواست نفقه ، بر شوهرش فشار آوَرَد و خارج از توان او چيزى بر او تحميل كند ، خداوند ، از آن زن ، نه استغاثه اى را مى پذيرد و نه كَفّاره اى را ، مگر آن كه توبه كند و بر گردد و در حدّ توانش ، از او چيز بخواهد .
4 . منّت نهادن بر شوهرخانم هايى كه از نظر ثروت و يا موقعيت خانوادگى، بر شوهر خود ، برترى دارند، بايد توجّه داشته باشند كه ثروت و موقعيت خانوادگى خود را به رخ شوهر كشيدن و منّت نهادن بر او ، آفتِ شيرينى زندگى خانوادگى ، و گاه موجب فروپاشى آن است . در شمارى از احاديث ، اين برخورد غير اخلاقى، به شدّت محكوم شده است : لَو أنَّ جَميعَ ما فِي الأرضِ مِن ذَهَبٍ وَ فِضَّةٍ حَمَلَتهُ المَرأةُ إلى بَيتِ زَوجِها ، ثُمَّ ضَرَبَت عَلى رَأسِ زَوجِها يَوما مِنَ الأيّامِ ، تَقولُ : «مَن أنتَ ؟ إنَّمَا المالُ مالى» ، حَبِطَ عَمَلُها وَ لَو كانَت مِن أعبَدِ النّاسِ ، إلّا أن تَتوبَ وَ تَرجِعَ وَ تَعتَذِرَ إلى زَوجِها . (2) اگر زن، همه طلا و نقره هاى روى زمين را به خانه شوهرش ببَرَد ، سپس روزى از روزها بر سر او بزند و بگويد : «تو كيستى ؟ اين دارايى ، مال من است» ، اعمالش بر باد مى رود ، اگر چه از عابدترينْ مردمان باشد ، مگر آن كه توبه كند و از سخنش بر گردد و از شوهرش پوزش بخواهد .
.
ص: 163
5 . مدارا نكردن با شوهرگاهى اوقات، اخلاق و رفتار شوهر، مورد قبول همسر نيست و حتّى ممكن است از نظر عرفى و شرعى هم پذيرفته نباشد؛ امّا اصلاح آن ، تنها از طريق تحمّل و شكيبايى و سپس تذكّرات نَرم و پلّه اى، امكان پذير است . زن نمى تواند با چند ماه زندگى مشترك ، رفتار چندين ساله شوهر خود را تغيير دهد. از اين رو بايد بكوشد براى دوره گذار از وضعيت فعلى به وضعيت مطلوب ، سياست رفاقت و همراهى و همدلى را با شوهر ، در پيش گيرد و در همه موارد شرعى و عرفى ، پيرو شوهر باشد تا به تدريج بتواند شوهر را با خود ، همراه كند . زوج هاى جوانى كه از ابتدا و بدون هيچ مقدّمه اى ، خواستار تغيير همسر خود و به رنگ خود در آوردن او شده اند ، در همان ابتداى راه، به چاله بگو مگو و درگيرى در غلتيده اند و نه تنها سودى از تذكّرات و ناسازگارى هاى خود نديده اند كه كانون خانواده را به لبه پرتگاه آشفتگى و از هم پاشيدگى كشانده اند . در حديثى از امام على عليه السلام آمده است: شَرُّ الزَّوجاتِ مَن لا تُواتى . (1) بدترين همسر ، زنى است كه سازگار نباشد .
6 . خودآرايى براى غير همسرخودآرايىِ زن براى غير همسر ، يكى از خطرناك ترين آفت هايى است كه كانون خانواده را تهديد مى كند. در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است : لا يَحِلُّ لِامرَأةٍ أن تُظهِرَ مِعصَمَها وَ قَدَمَها لِرَجُلٍ غَيرِ بَعلِها ، وَ إذا فَعَلَت ذلِكَ لَم تَزَل
.
ص: 164
فى لَعنَةِ اللّهِ وَ سَخَطِهِ ، وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَيها ، وَ لَعَنَتها مَلائِكَةُ اللّهِ ، وَ أعَدَّ لَها عَذابا أليما . (1) براى هيچ زنى ، حلال نيست كه مُچ و پاى خويش را براى مردى جز شوهرش آشكار سازد . هر گاه چنين كند ، پيوسته مورد لعنت و ناخشنودى خدا قرار مى گيرد و خداوند ، بر او خشم مى گيرد و فرشتگان خدا لعنتش مى كنند و برايش عذابى دردناك ، آماده مى سازد . اين آفت خطرناك، زمينه ساز آلودگى زن و فروپاشى خانواده است . از اين رو، مرد بايد به عنوان مدير خانواده، با همه توان از آن پيشگيرى كند . در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است : المَرأةُ إذا خَرَجَت مِن بابِ دارِها مُتَزَيِّنَةً مُتَعَطِّرَةً وَ الزَّوجُ بِذاكَ راضٍ ، بُنِىَ لِزَوجِها بِكُلِّ قَدَمٍ بَيتٌ فِى النّارِ . (2) هر گاه زن ، خود را بيارايد و خوش بو كند و از درِ خانه اش بيرون برود و شوهر[ش] به اين ، راضى باشد ، به ازاى هر قدمى [كه زن بر مى دارد] ، براى شوهرش يك خانه در آتش ساخته مى شود .
7 . تنوّع طلبىزن نيز ممكن است مانند مرد ، به بيمارى تنوّع طلبى جنسى مبتلا شود و چون محدوديت او بيشتر است ، اين بيمارى مى تواند او را به درخواست طلاق و در برخى از موارد، به خيانت و گاه به قتلِ همسر، وادار سازد . از اين رو ، در احاديث ، تنوّع طلبى جنسى زن، همانند تنوّع طلبى مرد، نكوهش شده است. (3) در حديثى از
.
ص: 165
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمده است : أيُّمَا امرَأَةٍ سَأَلَت زَوجَها طَلاقا فى غَيرِ ما بَأسٍ ، فَحَرامٌ عَلَيها رائِحَةُ الجَنَّةِ . (1) هر زنى كه بى جهت ، از شوهر خود طلاق بخواهد ، بوى بهشت بر او حرام است .
8 . خيانتخطرناك ترين آفتى كه از ناحيه زن، نهاد خانواده را تهديد مى كند ، خيانت و بويژه خيانت ناموسى است . از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در باره خطر اين خيانت، روايت شده كه مى فرمايد : أربَعَةٌ مِن قَواصِمِ الظَّهرِ : ... وَ زَوجَةٌ يَحفَظُها زَوجُها وَ هِىَ تَخونُهُ . (2) چهار چيز ، كمرشكن اند : ... و از جمله آنهاست زنى كه شوهرش از او نگهدارى مى كند ؛ ولى او به شوهرش خيانت مى نمايد . براى پيشگيرى از اين آفت كمرشكن ، هم مرد، مسئول است و هم زن . بديهى است كه مرد و زن، با عمل كردن به وظايف مشترك و اختصاصى خود ، مى توانند از اين آفت، پيشگيرى كنند ؛ امّا بى ترديد، مسئوليت زن در اين باره، سنگين تر است .
.
ص: 166
. .
ص: 167
13 . اُلگودرآمدفصل يكم : الگوهاى شايستهفصل دوم : موارد اُلگوگيرىفصل سوم : الگوهاى ناشايست
.
ص: 168
. .
ص: 169
درآمداسوه ، در لغتواژه هاى «اُسوة» و «إسوة» ، اسم مصدر از «ائتساء» اند و از مادّه «أسو» كه بر درمان و تيمار و اصلاح كردن ، دلالت دارد ، گرفته شده اند . ابن فارس مى گويد : الهَمزَةُ وَ السّينُ وَ الواوُ أصلٌ واحِدٌ يَدُلُّ عَلَى المُداواةِ وَ الإِصلاحِ . يُقالُ : أسَوتُ الجَرحَ إذا داوَيْتُهُ ، وَ لِذلِكَ يُسَمَّى الطَّبيبُ : الآسىَ ... وَ يُقالُ : أسَوتُ بَينَ القَومِ إذا أصلَحتَ بَينَهُم، وَ مِن هذَا البابِ : لى فى فُلانٍ اُسوَةٌ ؛ أى قُدوَةٌ ، أى إنِّى أقتَدى بِهِ. (1) همزه و سين و واو ، يك ريشه معنايى دارد و بر درمان و اصلاح كردن دلالت مى كند . گفته مى شود : «أسَوتُ الجرح» يعنى زخم را درمان كردم. به همين دليل ، به طبيب ، «آسى (درمانگر)» مى گويند... و گفته مى شود : «أسوت بين القوم ؛ ميان مردم را اصلاح نمودم» . و از همين باب است جمله : «لى فى فلانٍ اُسوة ؛ فلانى براى من الگوست» ، يعنى من به او اقتدا مى كنم . در واقع ، كسى كه شخصى و يا چيزى را الگو (اسوه) و سرمشقِ (مقتداى) خود قرار مى دهد ، گويا مى خواهد از اين طريق ، ضعف و كمبود خود را جبران كند و خود را به نقطه مطلوب برساند ، هر چند رسيدن به آن نقطه از نظر عقل و فطرت ، مذموم باشد . از اين رو ، «الگو» به الگوى خوب (شايسته) و الگوى بد (ناشايسته) ،
.
ص: 170
تقسيم مى گردد .
الگو ، در قرآن و حديثمسئله «الگوگيرى (تأسّى)» ، يكى از مهم ترين مسائل تربيتى در اسلام است ؛ زيرا انسان به طور طبيعى ، تحت تأثير افكار و عقايد و رفتار پدر و مادر ، دوست ، محيط و شخصيت هاى برجسته فرهنگى و سياسى قرار مى گيرد و الگوگيرى از ديگران ، نقش اساسى در شكل گيرى شخصيت ، و سعادت يا شقاوت او دارد . از اين رو ، قرآن و احاديث اسلامى ، آموزه هاى مهم و ارزنده اى را در اين زمينه ارائه كرده اند كه به طور خلاصه به شمارى از آنها اشاره مى شود :
1 . دقّت در انتخاب الگونخستين نكته ، اين است كه انسان چه كسى را بايد به عنوان الگو در زندگى انتخاب كند . روشن است كه در زندگى فردى و اجتماعى انسان ، هر چه نقش پيشوا بيشتر باشد ، دقّت در انتخاب الگو ضرورى تر خواهد بود . بر اين اساس ، رهبران دينى جامعه ، بيشترين نقش را در الگوسازى و شكل دهى در شخصيت مردم دارند . در حديث نبوى آمده است : وَ إنَّ أئِمَّتَكُم قادَتُكُم إلَى اللّهِ عز و جل ، فَانظروا بِمَن تَقتَدونَ فى دينِكُم وَ صَلاتِكُم . (1) پيشوايان شما ، رهبران شما به سوى خداوند عز و جل هستند . پس بنگريد كه در دين و نمازتان ، به چه كسى اقتدا مى كنيد . همچنين رهبران سياسى جامعه ، نقش فراوانى در سازندگى مردم دارند ، به گونه اى كه امام على عليه السلام مى فرمايد :
.
ص: 171
النّاسُ بِاُمَرائِهِم أشبَهُ مِنهُم بِآبائِهِم . (1) مردم به فرمان روايانشان ، شبيه ترند تا به پدرانشان . بنا بر اين ، دقّت در انتخاب رهبران دينى و سياسى ، از اهمّيت و اولويّت ويژه اى برخوردار است .
2. معرّفى الگوهاى شايستهيكى از راه هاى مهم و شناخته شده در رشد شخصيت و شكوفايى استعدادهاى انسان ، آشنايى با فرزانگان است. شناختِ انسان هاى وارسته و پيشتاز در كمالات نفسانى ، علاوه بر نفى هر گونه ذهنيت گرايى در مورد ره نمودهاى اخلاقى ، سياسى و اجتماعى اسلام ، جويندگان كمال را به پيمودن راه آنان ترغيب مى نمايد . از اين رو ، در اسلام ، معرّفى الگوهاى نيكو و مطالعه سيره علمى و عملىِ شخصيت هاى برجسته و فرهيخته ، از جايگاه و اهمّيت ويژه اى برخوردار است. در نصوص (متون) اسلامى ، انبياى الهى (بخصوص ابراهيم عليه السلام و پيروان راستين او) ، همچنين خاتم انبيا و اهل بيت آن بزرگوار (و بويژه امير مؤمنان على عليه السلام ) ، فرشتگان ، عالمان صالح ، اهل ايمان و اهل خير ، به عنوان «الگوهاى شايسته» به مردم معرّفى شده اند (2) و اين ، يك سياست بسيار مهمّ تربيتى است كه بايد مورد توجّه متصدّيان امر تعليم و تربيت قرار بگيرد .
3 . سياست تبليغىِ الگوگيرى از نيكاندر موضوع سياست تبليغى «الگوگيرى از نيكان» در نگاه اسلام ، چند نكته قابل توجّه است :
.
ص: 172
الف _ تأكيد بر الگو بودن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در صدر انسان هاى شايسته : «لَّقَدْ كَانَ لَكُمْ فِى رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن كَانَ يَرْجُواْ اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْأَخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا . (1) قطعا براى شما در پيامبر خدا سرمشقى نيكوست ، براى آن كس كه به خدا و روزِ بازپسين ، اميد دارد و خدا را فراوان ياد مى كند» . امام على عليه السلام در اين باره مى فرمايد : وَ لَقَد كانَ فى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله كافٍ لَكَ فِى الاُسوَةِ . (2) قطعا براى تو در پيامبر خدا ، الگويى بسنده است . ب _ الگو قرار دادن هر انسان شايسته ، چنان كه در سخن امير مؤمنان عليه السلام آمده است : اِتَّقُوا اللّهَ تَقِيَّةَ مَن سَمِعَ فَخَشَعَ ، وَ اقتَرَفَ فَاعتَرَفَ ، وَ وَجِلَ فَعَمِلَ ، وَ حاذَرَ فَبادَرَ ، وَ أيقَنَ فَأَحسَنَ ، وَ عُبِّرَ فَاعتَبَرَ ، وَ حُذِّرَ فَحَذِرَ ، وَ زُجِرَ فَازدَجَرَ ، وَ أجابَ فَأَنابَ ، وَ راجَعَ فَتابَ ، وَ اقتَدى ، وَ اقتدى فَاحتَذى ، وَ اُرِىَ فَرَأى ، فَأَسرَعَ طالِبا وَ نَجا هارِبا ، فَأَفادَ ذَخيرَةً وَ أطابَ سَريرَةً ، وَ عَمَّرَ مَعادا ، وَ استَظهَرَ زادا لِيَومِ رَحيلِهِ وَ وَجهِ سَبيلِهِ وَ حالِ حاجَتِهِ وَ مَوطِنِ فاقَتِهِ ، وَ قَدَّمَ أمامَهُ لِدارِ مُقامِهِ . (3) از خدا پروا كنيد ؛ پرواى كسى كه شنيد و خشوع كرد ، و گناه كرد و اعتراف نمود ، و ترسيد و كار كرد ، و پرهيز كرد و به عمل پرداخت ، و يقين كرد و نيكى نمود ، و پند داده شد و پند گرفت ، و بر حذر داشته شد و حذر كرد ، و باز داشته شد و [ از گناه ]باز ايستاد ، و اجابت كرد و انابه نمود ، و باز گشت و توبه كرد ، و الگو بر گرفت و پيروى اش كرد ، و به او نشان داده شد و ديد . پس در طلب [ حق ]شتافت ، و گريخت و نجات يافت . پس ذخيره اى اندوخت ، و نهاد[ش] را پاك ساخت ، و
.
ص: 173
آخرت را آباد ساخت ، و براى روز كوچيدنش و راه سفرش و وقت نيازش و جايگاه حاجتش توشه بر گرفت ، و آن را براى سراى ماندگارى اش پيشاپيش فرستاد . ج _ نكوهش كسانى كه به سيره انبياى الهى و اوصياى آنان تأسّى نمى كنند و با خودمحورى ، زمينه نابودى استعدادهاى انسانىِ خويش را فراهم مى سازند . امام على عليه السلام در اين باره چنين مى فرمايد : فيا عَجَبا _ وَ ما لى لا أعجَبُ _ مِن خَطَأِ هذِهِ الفِرَقِ عَلَى اختِلافِ حُجَجِها فى دينِها ، لا يَقتَصّون أثَرَ نَبِىٍّ ، وَ لا يَقتَدونَ بِعَمَلِ وَصِىٍّ ، وَ لا يُؤمِنونَ بِغَيبٍ ، وَ لا يَعفونَ عَن عَيبٍ ، المَعروفُ فيهِم ما عَرَفوا ، وَ المُنكَرُ عِندَهُم ما أنكَروا ، وَ كُلُّ امرِئً مِنهُم إمامُ نَفسِهِ ، آخِذٌ مِنها فيما يَرى بِعُرىً وَثيقاتٍ ، وَ أسبابٍ مُحكَماتٍ . (1) در شگفتم _ و چرا در شگفت نباشم _ از خطاى اين گروه ها ، با آن كه در دينشان حجّت هاى گوناگون دارند! نه گام در جاى گام پيامبر صلى الله عليه و آله مى نهند ، و نه به رفتار و كردار وصى[و جانشين او ] اقتدا مى كنند. نه به غيبى ايمان دارند ، و نه از عيبى چشم مى پوشند . معروف در ميان آنان ، همان چيزى است كه خود ، معروف مى دانند ، و منكر ، چيزى است كه خود ، منكر مى شمرند . هر يك از اينان ، پيشواى خويش است ، و به دستگيره ها و ريسمان هايى كه خود ، آنها را محكم مى پندارد ، چنگ مى زند . د _ نكوهش كسانى كه ادّعاى پيروى از الگوهاى نيكو دارند ؛ امّا در رفتار ، به آنان تأسّى نمى كنند . امام زين العابدين عليه السلام مى فرمايد : ألا وَ إنَّ أبغَضَ النّاسِ إلَى اللّهِ مَن يَقتَدى بِسُنَّةِ إمامٍ وَ لا يَقتَدى بِأَعمالِهِ . (2)
.
ص: 174
هان! منفورترينِ مردم در نزد خداوند ، كسى است كه به روش پيشوايى اقتدا كند ؛ امّا به اعمال و كردار او رفتار نكند . ه _ نكوهش كسانى كه رفتارهاى ناشايست برخى از اهل ايمان را بهانه تأسّى به آنان قرار مى دهند ؛ امّا به رفتارهاى شايسته آنان تأسّى نمى كنند ، چنان كه در حديث نبوى مى خوانيم : إنَّ أبغَضَ النّاسِ إلَى اللّهِ تَعالى مَن يَقتَدى بِسَيِّئَةِ المُؤمِنِ وَ لا يَقتَدى بِحَسَنَتِهِ . (1) منفورترينِ مردم در نزد خداى متعال ، كسى است كه به بدى هاى مؤمن اقتدا كند ؛ امّا به خوبى هاى او اقتدا نكند .
4 . معرّفى الگوهاى ناشايستاسلام ، علاوه بر معرّفى الگوهاى شايسته و تأكيد بر تأسّى به آنها ، شيطان ، حيوانات ، افراد نادان ، گم راه كنندگان ، مستكبران ، مُفسدان و مجرمان را الگوهاى ناشايسته اعلام مى كند و نسبت به تأسّى به آنها هشدار مى دهد . نكته قابل توجّه ، اين كه : نصوص (متون) اسلامى ، دليل خطرناك بودن تأسّى به الگوهاى ناشايسته را همراه با نام و عنوان آنها آورده اند ، چنان كه در معرّفى الگوهاى شايسته ، دليل لزوم تأسّى به آنها را همراه با عناوين آنها بيان كرده اند .
5 . مسئوليت الگوهاى شايستهو آخرين نكته ، اين كه : مهم ترين مسئوليت متصدّيان تعليم و تربيت مردم و كسانى كه به عنوان مقتدا و پيشواى اخلاقى و فرهنگى آنان شناخته مى شوند ، پيش از هر گونه اقدام براى سازندگىِ ديگران ، خودسازى است .
.
ص: 175
كارآيى «سخن» در تعليم و تربيت ، در مقايسه با كارآيى «عمل» ، ناچيز است. سخن ، مى تواند قدرت سحرآميز داشته باشد _ كه «إنَّ مِنَ البَيانِ سِحرا؛ (1) برخى بيان ها سحرآميزند» _ ؛ امّا عمل ، در تعليم و تربيت ، اعجاز مى كند و بيشترين نقش را در گسترش اسلام داشته و دارد . از اين رو ، پيشوايان دينى ما بيش از تبليغ با «سخن» ، تأكيد بر تبليغ با «عمل» دارند . (2) امام على عليه السلام مى فرمايد : مَن نَصَبَ نَفسَهُ لِلنّاسِ إماما فَليَبدَأ بِتَعليمِ نَفسِهِ قَبلَ تَعليمِ غَيرِهِ ، وَ ليَكُن تَأديبُهُ بِسيرَتِهِ قَبلَ تَأديبِهِ بِلِسانِهِ ، وَ مُعَلِّمُ نَفسِهِ وَ مُؤَدِّبُها أحَقُّ بِالإِجلالِ مِن مُعَلِّمِ النّاسِ وَ مُؤَدِّبِهِم . (3) هر كه خويشتن را در مقام پيشوايىِ مردم قرار دهد ، بايد پيش از تعليم ديگران ، به تعليم خويش بپردازد ، و بايد پيش از آن كه با زبانش تربيت كند ، با رفتارش تربيت نمايد . آن كه آموزگار و مربّى خويش است ، به تكريم و احترام ، سزاوارتر از آن كسى است كه آموزگار و مربّى مردم است .
.
ص: 176
الفصل الأوّل : الاُسى الحسنة1 / 1الأَنبِياءُ عليهم السّلامالكتاب«أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لَا أَسْئلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ » . (1)
«وَ جَاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعَى قَالَ يَاقَوْمِ اتَّبِعُواْ الْمُرْسَلِينَ * اتَّبِعُواْ مَن لَا يَسْئلُكُمْ أَجْرًا وَ هُم مُّهْتَدُونَ » . (2)
«رَبَّنَا ءَامَنَّا بِمَا أَنزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ». (3)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَنِ اقتَدى بِالأَنبِياءِ ، دَخَلَ مَعَهُمُ الجَنَّةَ . (4)
عنه صلى الله عليه و آله :ما مِن نَبِيٍّ بَعَثَهُ اللّهُ في اُمَّةٍ قَبلي إلّا كانَ لَهُ مِن اُمَّتِهِ حَوارِيّونَ وأصحابٌ يَأخُذونَ بِسُنَّتِهِ ويَقتَدونَ بِأَمرِهِ ، ثُمَّ إنَّها (5) تَخلُفُ مِن بَعدِهِم خُلوفٌ (6) يَقولونَ ما لا يَفعَلونَ ويَفعَلونَ ما لا يُؤمَرونَ . (7)
.
ص: 177
الگوهاى شايستهفصل يكم : الگوهاى شايسته1 / 1پيامبرانعليهم السّلامقرآن«اينان ، كسانى هستند كه خدا هدايتشان كرده است . پس به هدايت آنان اقتدا كن. بگو : من از شما هيچ مزدى براى آن ( رسالت ) نمى طلبم . اين [ قرآن ] ، جز تذكّرى براى جهانيان نيست» .
«و مردى از دورترين جاى شهر ، دوان دوان آمد [و] گفت : اى مردم! از اين فرستادگان ، پيروى كنيد. از كسانى پيروى كنيد كه پاداشى از شما نمى خواهند و خود [نيز] هدايت يافته اند» .
«اى پروردگار ما! به آنچه فرو فرستادى ، ايمان آورديم و از پيامبر ، پيروى كرديم . پس ما را با گواهان بنويس» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كه به پيامبران اقتدا كند ، همراه آنان به بهشت وارد مى شود .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند ، هيچ پيامبرى را پيش از من در ميان امّتى بر نينگيخت ، مگر اين كه از ميان آن امّت ، مريدان و يارانى داشت كه به روش او رفتار مى كردند و فرمان او را به كار مى بستند ؛ ولى پس از آنها كسانى جانشينشان مى شوند كه خود ، به آنچه مى گويند ، عمل نمى كنند ، و كارهايى را انجام مى دهند كه به آن ، امر نشده اند .
.
ص: 178
الإمام عليّ عليه السلام :ما أعظَمَ فَوزَ مَنِ اقتَفى (1) أثَرَ النَّبِيّينَ . (2)
عنه عليه السلام :طوبى لِمَن عَمِلَ بِسُنَّةِ الدّينِ ، وَاقتَفى آثارَ النَّبِيّينَ . (3)
1 / 2إبراهيمُ عليه السّلام وَالَّذينَ مَعَهُ«قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِى إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُواْ لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنكُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَ بَدَا بَيْنَنَا وَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَ الْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُواْ بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَ مَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِن شَىْ ءٍ رَّبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَ إِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ » . (4)
«لقَدْ كَانَ لَكُمْ فِيهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن كَانَ يَرْجُواْ اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْاخِرَ وَ مَن يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِىُّ الْحَمِيدُ». (5)
«وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ ءَامِنًا وَ اجْنُبْنِى وَ بَنِىَّ أَن نَّعْبُدَ الْأَصْنَامَ * رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ فَمَن تَبِعَنِى فَإِنَّهُ مِنِّى وَ مَنْ عَصَانِى فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ» . (6)
.
ص: 179
امام على عليه السلام :چه رستگارى بزرگى در انتظار كسى است كه از پيامبران ، پيروى كند!
امام على عليه السلام :خوشا به حال كسى كه به سنّت دين ، عمل كند و به دنبال پيامبران ، گام بر دارد!
1 / 2ابراهيم عليه السلام و همراهان او«قطعا براى شما در ابراهيم و كسانى كه با اويند ، سرمشقى نيكوست ، آن گاه كه به قوم خود گفتند : ما از شما و از آنچه به جاى خدا مى پرستيد ، بيزاريم. به [باورهاى ]شما كفر مى ورزيم و ميان ما و شما دشمنى و كينه هميشگى پديدار شده است تا وقتى كه فقط به خدا ايمان آوريد. جز [ در ]سخن ابراهيم [ كه ] به [ نا ]پدر[ ىِ ] خود [ گفت : ]حتما براى تو آمرزش خواهم خواست ، با آن كه در برابر خدا اختيار چيزى را براى تو ندارم. اى پروردگار ما! بر تو توكّل كرديم و به سوى تو باز گشتيم و فرجام ، به سوى توست» .
«قطعا براى شما در آنان ، سرمشقى نيكوست ، [ يعنى ] براى كسى كه به خدا و روز بازپسين ، اميد دارد ، و هر كس روى برتابد ، [ بداند كه ]خدا همان بى نياز ستوده[ صفات ] است» .
«و هنگامى را [ ياد كن ] كه ابراهيم گفت : پروردگارا! اين شهر را ايمن گردان و مرا و فرزندانم را از پرستيدن بتان دور دار . پروردگارا! آنها بسيارى از مردم را گم راه كردند . پس هر كه از من پيروى كند ، او از من است و هر كه مرا نافرمانى كند ، به يقين ، تو آمرزنده و مهربانى» .
.
ص: 180
«إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِىُّ وَالَّذِينَ ءَامَنُواْ وَاللَّهُ وَلِىُّ الْمُؤْمِنِينَ » . (1)
«وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِّمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلاً» . (2)
«وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ ءَابَاءِى إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ مَا كَانَ لَنَا أَن نُّشْرِكَ بِاللَّهِ مِن شَىْ ءٍ ذَلِكَ مِن فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْنَا وَ عَلَى النَّاسِ وَ لَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ» . (3)
1 / 3رَسولُ اللّه صلّي الله عليه و آلهِالكتاب«لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِى رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن كَانَ يَرْجُواْ اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْاخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا» . (4)
«فَامِنُواْ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِىِّ الأُْمِّىِّ الَّذِى يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَكَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ» . (5)
«قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِى يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ» . (6)
الحديثالإمام عليّ عليه السلام :اِقتَدوا بِهَديِ (7) نَبِيِّكُم فَإِنَّهُ أفضَلُ الهَديِ ، وَاستَنّوا بِسُنَّتِهِ فَإِنَّها أهدَى السُّنَنِ . (8)
.
ص: 181
«در حقيقت ، نزديك ترين مردم به ابراهيم ، همان كسانى هستند كه از او پيروى كرده اند و [ نيز ]اين پيامبر و كسانى كه ايمان آورده اند ، و خدا سَرور مؤمنان است» .
«و دين چه كسى ، بهتر است از آن كس كه خود را تسليم خدا كرده و نيكوكار است و حق گرايانه ، از آيين ابراهيم ، پيروى نموده است؟ و خدا ابراهيم را دوست گرفت» .
«و آيينِ پدرانم : ابراهيم و اسحاق و يعقوب را پيروى نموده ام. براى ما سزاوار نيست كه چيزى را شريك خدا قرار دهيم . اين ، از عنايت خدا بر ما و بر مردم است ؛ ولى بيشتر مردم ، سپاس گزارى نمى كنند» .
1 / 3پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهقرآن«قطعا براى شما در پيامبر خدا سرمشقى نيكوست ، [يعنى] براى آن كس كه به خدا و روز بازپسين ، اميد دارد و خدا را فراوان ياد مى كند» .
«پس به خدا و پيامبر او _ همان پيامبر درس ناخوانده اى كه به خدا و كلمات او ايمان دارد _ ايمان آوريد و او را پيروى كنيد . اميد كه هدايت شويد» .
«بگو : اگر خدا را دوست داريد ، از من پيروى كنيد تا خدا دوستتان بدارد و گناهانتان را بر شما ببخشايد ، و خدا آمرزنده مهربان است» .
حديثامام على عليه السلام :به روش پيامبرتان اقتدا كنيد؛ چرا كه بهترين روش است ، و سنّت (راه و رسم) او را در پيش بگيريد؛ چرا كه درست ترينِ سنّت هاست .
.
ص: 182
عنه عليه السلام_ في خُطبَتِهِ الَّتي تُسَمّى بِالقاصِعَةِ _ :ولَقَد قَرَنَ اللّهُ بِهِ صلى الله عليه و آله مِن لَدُن أن كانَ فَطيما أعظَمَ مَلَكٍ مِن مَلائِكَتِهِ ، يَسلُكُ بِهِ طَريقَ المَكارِمِ ومَحاسِنَ أخلاقِ العالَمِ ، لَيلَهُ ونَهارَهُ ، ولَقَد كُنتُ أتَّبِعُهُ اتِّباعَ الفَصيلِ (1) أثَرَ اُمِّهِ ، يَرفَعُ لي في كُلِّ يومٍ مِن أخلاقِهِ عَلَما (2) ، ويَأمُرُني بِالاِقتِداءِ بِهِ . (3)
عنه عليه السلام :يا أيُّهَا النّاسُ ! إنَّهُ لَم يَكُن للّهِِ سُبحانَهُ حُجَّةٌ في أرضِهِ أوكَدُ مِن نَبِيِّنا مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، ولا حِكمَةٌ أبلَغُ مِن كِتابِهِ القُرآنِ العَظيمِ ، ولا مَدَحَ اللّهُ تَعالى مِنكُم إلّا مَنِ اعتَصَمَ بِحَبلِهِ وَاقتَدى بِنَبِيِّهِ ، وإنَّما هَلَكَ مَن هَلَكَ عِندَما عَصاهُ وخالَفَهُ وَاتَّبَعَ هَواهُ ، فَلِذلِكَ يَقولُ عَزَّ مِن قائِلٍ : «فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَن تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ» (4) . (5)
عنه عليه السلام :اللّهُمَّ . . . اغفِر لِلأَحياءِ مِنَ المُؤمِنينَ وَالمُؤمِناتِ ، الَّذينَ وَحَّدوكَ وصَدَّقوا رَسولَكَ ، وتَمَسَّكوا بِدينِكَ وعَمِلوا بِفَرائِضِكَ ، وَاقتَدَوا بِنَبِيِّكَ وسَنّوا سُنَّتَكَ ، وأحَلّوا حَلالَكَ وحَرَّموا حَرامَكَ ، وخافوا عِقابَكَ ورَجَوا ثَوابَكَ ، الَوا أولِياءَكَ وعادَوا أعداءَكَ . (6)
.
ص: 183
امام على عليه السلام_ در خطبه موسوم به «قاصعه» _ :از همان هنگام كه پيامبر خدا از شير گرفته شد ، خداوند ، بزرگ ترين فرشته از فرشتگانش را بر ايشان گماشت ، و آن فرشته ، شب و روز ، ايشان را در مسير خصلت هاى والاى انسانى و خوى هاى نيكوى جهان ، راه مى بُرد ، و من ، همانند شتر بچّه اى كه در پىِ مادرش مى رود ، به دنبال ايشان مى رفتم و در هر روز ، از خُلق و خُويَش ، برايم نشانى بر مى افراشت (نمونه اى را فرا پيشم مى نهاد) و فرمانم مى داد كه آن را سرمشق خود قرار دهم .
امام على عليه السلام :اى مردم! خداى سبحان را در زمينش حجّتى استوارتر از پيامبرمان محمّد صلى الله عليه و آله نبود ، و نه حكمتى رساتر از كتابش قرآن بزرگ . خداى متعال ، از ميان شما ، تنها كسانى را ستوده كه به ريسمان او چنگ زنند و به پيامبرش اقتدا كنند . آنان كه هلاك شدند ، تنها بدين سبب ، هلاك شدند كه او را نافرمانى كردند و با او مخالفت نمودند و از هوس خويش پيروى نمودند . از همين رو مى فرمايد _ و چه شكوهمند گوينده اى است _ : «پس كسانى كه از فرمان او سر مى پيچند ، بايد از اين كه بلايى بديشان رسد ، يا به عذابى دردناك گرفتار شوند ، بترسند» .
امام على عليه السلام :بار خدايا!... مؤمنانِ زنده را ، از مرد و زن ، بيامرز ؛ همانان كه به يكتايى تو گواهى دادند و پيامبرت را تصديق كردند ، و به دين تو چنگ زدند و فرايضت را به كار بستند ، و به پيامبرت اقتدا نمودند و سنّت تو را در پيش گرفتند ، و حلال تو را حلال و حرامت را حرام شمردند ، و از كيفر تو ترسيدند و به پاداش تو اميد بستند ، و دوستانت را دوست داشتند و با دشمنانت دشمنى ورزيدند .
.
ص: 184
عنه عليه السلام_ في وَصِيَّتِهِ لاِبنِهِ الحَسَنِ عليه السلام _ :اِعلَم يا بُنَيَّ أنَّ أحَدا لَم يُنبِئ عَنِ اللّهِ سُبحانَهُ كَما أنبَأَ عَنهُ الرَّسولُ صلى الله عليه و آله ، فَارضَ بِهِ رائِدا (1) ، وإلَى النَّجاةِ قائِدا . (2)
عنه عليه السلام_ مِن كِتابِهِ إلَى الأَشتَرِ حينَ وَلّاهُ مِصرَ _ :الواجِبُ عَلَيكَ أن تَتَذَكَّرَ ما مَضى لِمَن تَقَدَّمَكَ مِن حُكومَةٍ عادِلَةٍ ، أو سُنَّةٍ فاضِلَةٍ ، أو أثَرٍ عَن بِيِّنا صلى الله عليه و آله ، أو فَريضَةٍ في كِتابِ اللّهِ ، فَتَقتَدِيَ بِما شَاهَدتَ مِمّا عَمِلنا بِهِ فيها ، وتَجتَهِدَ لِنَفسِكَ فِي اتِّباعِ ما عَهِدتُ إلَيكَ في عَهدي هذا ، وَاستَوثَقتُ بِهِ مِنَ الحُجَّةِ لِنَفسي عَلَيكَ ، لِكَيلا تَكونَ لَكَ عِلَّةٌ عِندَ تَسَرُّعِ نَفسِكَ إلى هَواها . (3)
عنه عليه السلام_ في لُزومِ التَّأَسّي بِالنَّبِيِّ صلى الله عليه و آله _ :فَقرَنَ طاعَتَهُ بِطاعَتِهِ ، ومَعصِيَتَهُ بِمَعصِيَتِهِ . . . فَقالَ تَبارَكَ وتَعالى فِي التَّحريضِ عَلَى اتِّباعِهِ ، وَالتَّرغيبِ في تَصديقِهِ ، وَالقَبولِ لِدَعوَتِهِ : «قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِى يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ» (4) ، فَاتِّباعُهُ صلى الله عليه و آله مَحَبَّةُ اللّهِ ، ورِضاهُ غُفرانُ الذُّنوبِ ، وكَمالُ فَوزِ ، ووُجوبُ الجَنَّةِ . (5)
الإمام الصادق عليه السلام :اللّهُمَّ افتَح مَسامِعَ قَلبي لِذِكرِكَ حَتّى أعِيَ وَحيَكَ ، وأتَّبِعَ كِتابَكَ ، واُصَدِّقَ رُسُلَكَ ، واُؤمِنَ بِوَعدِكَ ، واُوفِيَ بِعَهدِكَ ، وأتَّبِعَ أمرَكَ ، وأجتَنِبَ نَهيَكَ . اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، ولا تَصرِف عَنّي وَجهَكَ ، ولا تَمنَعني فَضلَكَ ، ولا تَحرِمني عَفوَكَ ، وَاجعَلني اُوالي أولِياءَكَ ، واُعادي أعداءَكَ ، وَارزُقنِي الرَّهبَةَ مِنكَ وَالرَّغبَةَ إلَيكَ ، وَالخُشوعَ وَالوَقارَ وَالتَّسليمَ لِأَمرِكَ ، وَالتَّصديقَ كِتابِكَ ، وَاتِّباعَ سُنَّةِ نَبِيِّكَ صلى الله عليه و آله . (6)
.
ص: 185
امام على عليه السلام_ در سفارش به فرزندش حسن عليه السلام _ :بدان _ اى فرزندم _ كه هيچ كس به مانند پيامبر صلى الله عليه و آله ، از خداوند سبحان ، خبر نداده است . پس او را به عنوان پيشرو ، و راهبر به سوى نجات ، بپذير .
امام على عليه السلام_ در نامه اش به مالك اشتر ، آن گاه كه او را به حكومت مصر گماشت _ :بر توست كه راه و رسم پيشينيانت را _ خواه حكومتى دادگستر باشد ، يا سنّتى ارزشمند ، يا آثار پيامبرمان صلى الله عليه و آله ، يا حكمى كه در كتاب خداست _ ، همواره به ياد آورى ، و به عملكردهاى ما _ كه شاهد بوده اى _ اقتدا كنى ، و در پيروى از توصيه هايى كه در اين سفارش نامه به تو كرده ام و با آن ، حجّت را بر تو تمام كرده ام ، بكوشى تا هنگامى كه نفْس تو خواست در پى هوسش بشتابد ، بهانه اى نداشته باشى .
امام على عليه السلام_ در باره لزوم تأسّى جستن به پيامبر صلى الله عليه و آله _ :[ خداوند ،] اطاعت از او را همدوش اطاعت از خودش قرار داد و نافرمانى از او را قرين نافرمانى خويش ساخت... و در تشويق به پيروى از او ، و ترغيب به تصديقش ، و پذيرش دعوتش فرمود : «بگو : اگر خدا را دوست مى داريد ، از من پيروى كنيد تا خدا شما را دوست بدارد و گناهانتان را بيامرزد» . پس پيروى از او صلى الله عليه و آله [ مساوى با ]دوست داشتن خداست ، و خشنودى او ، [ موجب ]آمرزش گناهان و كمال رستگارى و واجب گشتن بهشت است .
امام صادق عليه السلام :پروردگارا! گوش هاى دلم را براى ياد خودت باز كن تا وحى تو را درك كنم ، و از كتابت پيروى كنم ، و پيامبرانت را تصديق نمايم ، و به وعده ات ايمان آورم ، و به پيمانت وفا كنم ، و فرمانت را به كار بندم ، و از آنچه نهى كرده اى ، دورى گزينم. بار خدايا! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست ، و از من رخ بر متاب ، و احسانت را از من باز مدار ، و از عفوت محرومم مكن ، و مرا چنان گردان كه دوستانت را دوست ، و دشمنانت را دشمن بدارم ، و ترس از تو و اشتياق به تو و فروتنى و وقار و تسليم در برابر فرمانت ، و تصديق كردن كتابت ، و پيروى از سنّت پيامبرت صلى الله عليه و آله را روزى ام فرما .
.
ص: 186
1 / 4أئِمَّةُ الحَقِّالكتاب«قُلْ هَلْ مِن شُرَكَائِكُم مَّن يَهْدِى إِلَى الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ يَهْدِى لِلْحَقِّ أَفَمَن يَهْدِى إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لَا يَهِدِّى إِلَّا أَن يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ» . (1)
الحديثالإمام عليّ عليه السلام :داعٍ دَعا ، وراعٍ رَعى ، فَاستَجيبوا لِلدّاعي وَاتَّبِعُوا الرّاعِيَ . (2)
عنه عليه السلام :الحَقُّ أحَقُّ أن يُتَّبَعَ . (3)
عنه عليه السلام :النّاسُ أتباعُ مَنِ اتَّبَعوهُ مِن أئِمَّةِ الحَقِّ وأئِمَّةِ الباطِلِ ، قالَ اللّهُ عز و جل : «يَوْمَ نَدْعُواْ كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ فَمَنْ أُوتِىَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُوْلَئِكَ يَقْرَءُونَ كِتَابَهُمْ وَ لَا يُظْلَمُونَ فَتِيلاً» (4) ، فَمَنِ ائتَمَّ بِالصّادِقينَ حُشِرَ مَعَهُم ، ومَنِ ائتَمَّ بِالمُنافِقينَ حُشِرَ مَعَهُم ، قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يُحشَرُ المَرءُ مَعَ مَن أحَبَّ ، قالَ إبراهيمُ عليه السلام : «فَمَن تَبِعَنِى فَإِنَّهُ مِنِّى» (5) . (6)
1 / 5 .
ص: 187
1 / 4پيشوايان حققرآن«بگو : آيا از شريكان شما ، كسى هست كه به سوى حق رهبرى كند؟ بگو : خداست كه به سوى حق رهبرى مى كند. پس آيا كسى كه به سوى حق رهبرى مى كند ، سزاوارتر است كه پيروى گردد ، يا كسى كه راه نمى يابد مگر آن كه هدايت شود؟ شما را چه شده است؟ چگونه داورى مى كنيد؟» .
حديثامام على عليه السلام :دعوتگرى ، دعوت كرد و سرپرستى ، زمام كارها را به دست گرفت . آن دعوتگر را اجابت كنيد و از آن سرپرست ، پيروى نماييد . (1)
امام على عليه السلام :حق ، به پيروى شدن ، سزاوارتر است .
امام على عليه السلام :مردم [ در قيامت ] دنباله روى آن پيشواى حق يا پيشواى باطلى هستند كه [ در دنيا ] پيرو او بوده اند. خداوند عز و جل مى فرمايد : «روزى را [ ياد كن ]كه هر گروهى را با پيشوايشان فرا مى خوانيم . پس كسانى كه كارنامه شان را به دست راستشان بدهند ، آنان كارنامه خود را مى خوانند و به قدر نَخَكِ هسته خرمايى به آنها ستم نمى شود» . بنا بر اين ، هر كس راستْ دينان را به پيشوايى بگيرد ، با آنان محشور مى شود ، و هر كس منافقان را به پيشوايى برگزيند ، با آنان محشور مى گردد . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «انسان با همان كسى محشور مى شود كه دوستش مى دارد» . ابراهيم عليه السلام فرمود : «پس هر كه از من پيروى كند ، او از من است» .
.
ص: 188
أميرُ المُؤمِنينَ عليه السّلامرسول اللّه صلى الله عليه و آله :يا أيُّهَا النّاسُ! اتَّبِعوا هُدَى اللّهِ تَهتَدوا وتُرشَدوا ، وهُوَ هُدايَ ، وهُدايَ هُدى عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ ، فَمَنِ اتَّبَعَ هُداهُ في حَياتي وبَعدَ مَوتي فَقَدِ اتَّبَعَ هُدايَ ، ومَنِ اتَّبَعَ هُدايَ فَقَدِ اتَّبَعَ هُدَى اللّهِ ، ومَنِ اتَّبَعَ هُدَى اللّهِ «فَلَا يَضِلُّ وَ لَا يَشْقَى» (1) . (2)
الإمام عليّ عليه السلام :إنَّ اللّهَ جَعَلَني إماما لِخَلقِهِ ، فَفَرَضَ عَلَيَّ التَّقديرَ في نَفسي ومَطعَمي ومَشرَبي ومَلبَسي كَضُعَفاءِ النّاسِ ؛ كَي يَقتَدِيَ الفَقيرُ بِفَقري، ولا يُطغِي الغَنِيَّ غِناهُ. (3)
الإمام الصادق عليه السلام :إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ نادى مُنادٍ مِن بُطنانِ العَرشِ : أينَ خَليفَةُ اللّهِ في أرضِهِ ؟ فَيَقومُ داودُ النَّبِيُّ عليه السلام ، فَيَأتِي النِّداءُ مِن عِندِ اللّهِ عز و جل : لَسنا إيّاكَ أرَدنا وإن كُنتَ للّهِِ خَليفَةً . ثُمَّ يُنادي ثانِيَةً : أينَ خَليفَةُ اللّهِ في أرضِهِ ؟ فَيَقومُ أميرُ المُؤمِنينَ عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ عليه السلام ، فَيَأتِي النِّداءُ مِن قِبَلِ اللّهِ عز و جل : يا مَعشَرَ الخَلائِقِ! هذا عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ ، خَليفَةُ اللّهِ في أرضِهِ وحُجَّتُهُ عَلى عِبادِهِ . (4)
.
ص: 189
1 / 5امير مؤمنان عليه السلامپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هان ، اى مردم! از هدايت خدا پيروى كنيد تا ره يافته شويد و به راه راست برويد و [بدانيد كه] هدايت او ، هدايت من است و هدايت من ، هدايت على بن ابى طالب است . پس هر كس در زمان حيات من و پس از مرگم از هدايت او پيروى كند ، در واقع ، از هدايت من پيروى كرده است ، و هر كس از هدايت من پيروى كند ، هر آينه از هدايت خدا پيروى كرده است ، و هر كس از هدايت خدا پيروى كند ، «نه گم راه مى شود و نه تيره بخت مى گردد» .
امام على عليه السلام :خداوند ، مرا پيشواى خَلقش قرار داده است . از اين رو ، بر من واجب نموده كه در باره خودم و خورد و خوراك و پوشاكم ، همانند مردمان محروم باشم تا نادار ، به نادارىِ من تأسّى كند و توانگرىِ توانگر ، او را به طغيان نكشاند .
امام صادق عليه السلام :چون روز قيامت بشود ، ندا دهنده اى از ميان عرش ، بانگ مى زند : «خليفه خدا در زمينِ او كجاست؟». داوود پيامبر عليه السلام بر مى خيزد. از جانب خداوند عز و جل ندا مى آيد كه : «مراد ما تو نبودى ، هر چند تو نيز خليفه خدا بودى» . سپس براى بار دوم ، بانگ مى زند : «خليفه خدا در زمينِ او كجاست؟» . در اين هنگام ، امير مؤمنان ، على بن ابى طالب عليه السلام ، بر مى خيزد. پس ، از جانب خداوند عز و جل ندا مى آيد كه : «اى گروه خلايق! اين على بن ابى طالب ، خليفه خدا در زمين او و حجّت او بر بندگان اوست» .
.
ص: 190
تفسير فرات عن سُفيان :قال لي أبو عَبدِ اللّهِ جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ عليه السلام : يا سُفيانُ ، لا تَذهَبَنَّ بِكَ المَذاهِبُ ، عَلَيكَ بِالقَصدِ وعَلَيكَ أن تَتَّبِعَ الهُدى . قُلتُ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، ومَا اتِّباعُ الهُدى؟ قالَ : كِتابُ اللّهِ ، ولُزومُ هذَا الرَّجُلِ ، يا سُفيانُ أنتَ لا تَدري مَن هُوَ؟ قُلتُ : لا وَاللّهِ ، ما أدري مَن هُوَ! قالَ : فَقالَ لي : وَاللّهِ لكِنَّكَ آثَرتَ الدُّنيا عَلَى الآخِرَةِ ، ومَن آثَرَ الدُّنيا عَلَى الآخِرَةِ حَشَرَهُ اللّهُ يَومَ القِيامَةِ أعمى . قالَ : قُلتُ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، أخبِرني مَن هذَا الرَّجُلُ ؟ لَعَلَّ اللّهَ يَنفَعُني بِهِ . قالَ : هُوَ وَاللّهِ أميرُ المُؤمِنينَ عَلِيٌّ عليه السلام ، مَنِ اتَّبَعَهُ فَقَد اُعطِيَ ما لَم يُعطَ أحَدٌ (1) ، ومَن لَم يَتَّبِعهُ فَقَد خَسِرَ خُسرانا مُبينا ، هُوَ وَاللّهِ جَدُّنا عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ عليه السلام . يا سُفيانُ ، إن أرَدتَ العُروَةَ الوُثقى فَعَلَيكَ بِعَلِيٍّ فَإِنَّهُ وَاللّهِ يُنجيكَ . يا سُفيانُ ، لا تَتَّبِع هَواكَ فَتَضِلَّ عَن سَواءِ السَّبيلِ . (2)
1 / 6أهلُ البَيتِ عليهم السّلامصحيح مسلم عن زيد بن أرقم :قامَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَوما فينا خَطيبا بِماءٍ يُدعى خُمّا؛ بَينَ مَكَّةَ وَالمَدينَةِ ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَيهِ ووَعَظَ وذَكَّرَ ، ثُمَّ قالَ: أمّا بَعدُ، ألا أيُّهَا النّاسُ! فَإِنَّما أنَا بَشَرٌ يوشِكَ أن يَأتِيَ رَسولُ رَبّي فَاُجيبَ. وأنَا تارِكٌ فيكُم ثَقَلَينِ (3) : أوَّلُهُما كِتابُ اللّهِ فيهِ الهُدى وَالنّورُ، فَخُذوا بِكِتابِ اللّهِ وَاستَمسِكوا بِهِ. فَحَثَّ عَلى كِتابِ اللّهِ ورَغَّبَ فيهِ ، ثُمَّ قالَ : وأهلُ بَيتي ، اُذَكِّرُكُمُ اللّهَ في أهلِ بَيتي ، اُذَكِّرُكُمُ اللّهَ في أهلِ بَيتي ، اُذَكِّرُكُمُ اللّهَ في أهلِ بَيتي . (4)
.
ص: 191
تفسير فرات_ به نقل از سفيان _ :امام صادق عليه السلام به من فرمود : «اى سفيان! مراقب باش كه مذاهب [ و عقايد گوناگون ] ، تو را به اين سو و آن سو نبرند . راه راست را در پيش بگير و از هدايت ، پيروى كن» . گفتم : اى فرزند پيامبر خدا! پيروى از هدايت ، [به] چيست؟ فرمود : «[ به پيروى از ] كتاب خدا و ملازمت با اين مرد. اى سفيان! آيا نمى دانى كه اين مرد ، كيست؟» . گفتم : نه ، به خدا ، نمى دانم او كيست! به من فرمود : «به خدا سوگند كه تو دنيا را بر آخرت برگزيدى ، و هر كس دنيا را بر آخرت برگزيند ، خداوند در روز قيامت ، او را نابينا محشور مى كند» . گفتم : اى فرزند پيامبر خدا! مرا از نام اين مرد ، آگاه فرما . باشد كه خداوند به واسطه او مرا سود برساند! فرمود : «به خدا سوگند ، او امير مؤمنان على عليه السلام است. هر كس از او پيروى كرد ، به او چيزى عطا شد كه به هيچ كس داده نشد ، و هر كس از او پيروى نكرد ، زيان فراوان نمود . به خدا سوگند كه آن مرد ، جدّ ما ، على بن ابى طالب عليه السلام است . اى سفيان! اگر دستگيره استوار مى خواهى ، به على چنگ بزن ، كه _ به خدا سوگند _ او تو را نجات مى بخشد. اى سفيان! از دلخواه خود ، پيروى مكن كه از راه راست ، منحرف مى شوى» .
1 / 6اهل بيت عليهم السّلامصحيح مسلم_ به نقل از زيد بن ارقم _ :روزى ، پيامبر خدا در آبگاهى به نام «خُم» در راه ميان مكّه و مدينه ، براى ما به خطبه ايستاد و خداوند را حمد و ثنا گفت و پند و اندرز داد و آن گاه فرمود : «و اينك _ اى مردم _ بدانيد كه من هم يك بشرم و زودا كه پيكِ [ مرگ ، از سوى ] پروردگارم بيايد و دعوتش را اجابت كنم . من در ميان شما دو چيز گران بها (1) بر جاى مى گذارم : نخستينِ آن دو ، كتاب خداست كه در آن ، هدايت و نور است . پس كتاب خدا را بگيريد و بدان چنگ زنيد» . پيامبر صلى الله عليه و آله به كتاب خدا ترغيب و تشويق نمود و سپس فرمود : «و [ دوم ، ]اهل بيتِ من . خدا را در باره اهل بيتم به شما يادآورى مى كنم . خدا را در باره اهل بيتم به شما يادآورى مى كنم . خدا را در باره اهل بيتم به شما يادآورى مى كنم» .
.
ص: 192
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن سَرَّهُ أن يَحيا حَياتي ويَموتَ مَماتي ، ويَسكُنَ جَنَّةَ عَدنٍ غَرَسَها (1) رَبّي ، فَليُوالِ عَلِيّا مِن بَعدي ، وَليُوالِ وَلِيَّهُ ، وَليَقتَدِ بِالأَئِمَّةِ مِن بَعدي ؛ فَإِنَّهُم عِترَتي ، خُلِقوا مِن طينَتي ، رُزِقوا فَهما وعِلما ، ووَيلٌ لِلمُكَذِّبينَ بِفَضلِهِم مِن اُمَّتِي ، القاطِعينَ (2) فيهِم صِلَتي ، لا أنالَهُمُ اللّهُ شَفاعَتي . (3)
عنه صلى الله عليه و آله_ في بَيانِ مَنزِلَةِ الأَئِمَّةِ عليهم السلام _ :هُم أبوابُ العِلمِ في اُمَّتي ، مَن تَبِعَهُم نَجا مِنَ النّارِ ، ومَنِ اقتَدى بِهِم هُدِيَ إلى صِراطٍ مُستَقيمٍ ، لَم يَهَبِ اللّهُ عز و جلمَحَبَّتَهُم لِعَبدٍ إلّا أدخَلَهُ اللّهُ الجَنَّةَ . (4)
الإمام عليّ عليه السلام :مَنِ اتَّبَعَ أمرَنا سَبَقَ . (5)
.
ص: 193
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كه خوش دارد چون من زندگى كند و چون من بميرد و در باغ بهشتى كه پروردگارم [ درختانِ ] آن را كاشته است ، سكنا گزيند ، بايد پس از من ، ولايت على را بپذيرد ، و دوست او را دوست بدارد ، و به امامانِ پس از من اقتدا كند؛ زيرا آنان ، خانواده من اند ، از سرشت من آفريده شده اند ، و از فهم و دانشْ برخوردارند . واى بر آن عدّه از امّتم كه فضيلت آنان را انكار كنند ، و حرمت خويشاوندى من با آنان را پاس ندارند ! خداوند ، شفاعت مرا شامل حال آنها نكند !
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در بيان منزلت ائمّه عليهم السلام _ :آنان ، دروازه هاى دانش در ميان امّت من اند . هر كس از آنان پيروى كند ، از آتشْ نجات مى يابد ، و هر كس به آنان اقتدا كند ، به راه راستْ هدايت مى شود. خداوند عز و جل محبّت آنان را به هيچ بنده اى ارزانى نداشته است ، مگر آن كه او را به بهشت وارد مى كند .
امام على عليه السلام :هر كس از فرمان ما پيروى كند ، پيشى مى گيرد .
.
ص: 194
عنه عليه السلام :اُنظُروا أهلَ بَيتِ نَبِيِّكُم فَالزَموا سَمتَهُم (1) ، وَاتَّبِعوا أثَرَهُم ، فَلَن يُخرِجوكُم مِن هُدىً ، ولَن يُعيدوكُم في رَدىً ، فَإِن لَبَدوا (2) فَالبُدوا ، وإن نَهَضوا فَانهَضوا ، ولا تَسبِقوهُم فَتَضِلّوا ، ولا تَتَأَخَّروا عَنهُم فَتَهلِكوا . (3)
عنه عليه السلام :ألا وإنّا أهلُ بَيتٍ مِن عِلمِ اللّهِ عَلِمنا ، وبِحُكمِ اللّهِ حَكَمنا ، وبِقَولِ صادِقٍ أخَذنا ، فَإِن تَتَّبِعوا آثارَنا تَهتَدوا بِبَصائِرِنا ، وإن لَم تَفعَلوا يُهلِككُمُ اللّهُ بِأَيدينا ، مَعَنا رايَةُ الحَقِّ ، مَن تَبِعَها لَحِقَ ، ومَن تَأَخَّرَ عَنها غَرِقَ . (4)
عنه عليه السلام :اِعلَموا أنَّكُم إنِ اتَّبَعتُم طالِعَ المَشرِقِ (5) سَلَكَ بِكُم مَناهِجَ الرَّسولِ صلى الله عليه و آله ، فَتَداوَيتُم مِنَ العَمى وَالصَّمَمِ وَالبَكَمِ ، وكُفيتُم مَؤونَةَ الطَّلَبِ وَالتَّعَسُّفِ (6) ، ونَبَذتُمُ الثِّقلَ الفادِحَ عَنِ الأَعناقِ . (7)
الإمام الحسين عليه السلام :لَكُم فِيَّ اُسوَةٌ . (8)
.
ص: 195
امام على عليه السلام :به اهل بيتِ پيامبرتان بنگريد ، و راه آنان را بپوييد ، و از پى آنان حركت كنيد؛ زيرا آنان شما را هرگز از راه راست به در نمى برند ، و هرگز شما را به تباهى نمى كشانند. هر گاه آنان باز ايستادند ، شما نيز باز ايستيد ، و هر گاه آنان برخاستند ، شما نيز برخيزيد. از آنان پيشى نگيريد كه گم راه مى شويد ، و از آنان عقب نمانيد كه نابود مى گرديد .
امام على عليه السلام :هان! ما خاندانى هستيم كه دانش ما ، [ برگرفته ] از دانش خداست ، و به حكم خدا حكم مى كنيم ، و سخن راستگويى را پذيرفته ايم . پس اگر در پى ما حركت كنيد ، با روشنگرى هاى ما هدايت مى شويد ، و اگر چنين نكنيد ، خداوند شما را با دستان ما به هلاكت مى افكند. پرچم حق ، در دست ماست ؛ هر كس به دنبال آن حركت كند ، به مقصد مى رسد و هر كه از آن عقب بماند ، غرق مى شود .
امام على عليه السلام :بدانيد كه اگر از طلوع كننده مشرق (1) پيروى كنيد ، او شما را به شاه راه هاى پيامبر صلى الله عليه و آله مى برد . پس ، از كورى و كرى و گنگى شفا مى يابيد ، و رنجِ طلب و كجروى ، از شما برداشته مى شود ، و بار گران را از شانه ها[ يتان ] به دور مى افكنيد .
امام حسين عليه السلام :در من ، براى شما سرمشق است .
.
ص: 196
الإمام الباقر عليه السلام :إنَّ أهلَ بَيتِ نَبِيِّكُم . . . هُمُ الأَئِمَّةُ الدُّعاةُ ، وَالقادَةُ الهُداةُ ، وَالقُضاةُ الحُكّامُ ، وَالنُّجومُ الأَعلامُ ، وَالاُسوَةُ المُتَخَيَّرَةُ ، وَالعِترَةُ المُطَهَّرَةُ ، وَالاُمَّةُ الوُسطى ، وَالصِّراطُ الأَعلَمُ (1) ، وَالسَّبيلُ الأَقوَمُ ، زينَةُ النُّجَباءِ ، ووَرَثَةُ الأَنبِياءِ ، وهُمُ الرَّحِمُ المَوصولَةُ ، وَالكَهفُ الحَصينُ لِلمُؤمِنينَ ، ونورُ أبصارِ المُهتَدينَ ، وعِصمَةٌ لِمَن لَجَأَ إلَيهِم ، وأمنٌ لِمَنِ استَجارَ بِهِم ، ونَجاةٌ لِمَن تَبِعَهُم . (2)
الإمام الصادق عليه السلام :قالَ عَلِيٌّ عليه السلام لِلحُسَينِ عليه السلام : يا أبا عَبدِ اللّهِ اُسوَةٌ أنتَ قِدَما . فَقالَ : جُعِلتُ فِداكَ! ما حالي؟ قالَ : عَلِمتَ ما جَهِلوا وسَيَنتَفِعُ عالِمٌ بِما عَلِمَ ، يا بُنَيَّ اسمَع وأبصِر مِن قَبلِ أن يَأتِيَكَ ، فَوَالَّذي نَفسي بِيَدِهِ لِيَسفِكَنَّ بَنو اُمَيَّةَ دَمَكَ ثُمَّ لا يُزيلونَكَ عَن دينِكَ ، ولا يُنسونَكَ ذِكرَ رَبِّكَ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : وَالَّذي نَفسي بِيَدِهِ! حَسبي ، أقرَرتُ بِما أنزَلَ اللّهُ ، واُصَدِّقُ قَولَ نَبِيِّ اللّهِ ، ولا اُكَذِّبُ قَولَ أبي . (3)
الإمام الباقر والإمام الصادق عليهماالسلام_ في قَولِهِ تَعالى : «أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا» (4) _ :نِعمَةُ اللّهِ : رَسولُهُ ؛ إذ يُخبِرُ اُمَّتَهُ بِمَن يُرشِدُهُم مِنَ الأَئِمَّةِ ، فَأَحَلّوهُم دارَ البَوارِ (5) ، ذلِكَ مَعنى قَولِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله : «لا تَرجِعُنَّ بَعدي كُفّارا يَضرِبُ بَعضُكُم رِقابَ بَعضٍ» . بُنِيَ الدّينُ عَلَى اتِّباعِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله «قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِى» (6) ، وَاتِّباعِ الكِتابِ «وَاتَّبَعُواْ النُّورَ الَّذِى أُنزِلَ مَعَهُ» (7) ، وَاتِّباعِ الأَئِمَّةِ مِن أولادِهِ «وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ» (8) . فَاتِّباعُ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله يورِثُ المَحَبَّةَ «يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ» (9) ، وَاتِّباعُ الكِتابِ يورِثُ السَّعادَةَ «فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَاىَ فَلَا يَضِلُّ وَ لَا يَشْقَى» (10) ، وَاتِّباعُ الأَئِمَّةِ يورِثُ الجَنَّةَ . (11)
.
ص: 197
امام باقر عليه السلام :همانا اهل بيتِ پيامبر شما... پيشوايان دعوتگر ، و رهبران هدايتگر ، و قاضيان حكم كننده [ به حق ] ، و ستارگان راه نما ، و الگوى برگزيده ، و عترت پاك ، و امّت ميانه ، و روشن ترين راه ، و راست ترين مسير ، و زيور برگزيدگان ، و وارثان پيامبران اند . آنان اند آن ارحامى كه به صله آنها فرمان داده شده است ، و آن دژ استوار مؤمنان ، و روشنايى ديدگان ره يافتگان ، و پناه كسى كه به آنان پناه مى برد ، و امان بخشِ كسى كه در حمايت آنان در مى آيد ، و مايه نجات كسى كه از آنان پيروى مى كند .
امام صادق عليه السلام :على عليه السلام به حسين عليه السلام فرمود : «اى ابا عبد اللّه ! تو از ديرباز ، الگو بوده اى» . حسين عليه السلام گفت : فدايت شوم! حال [ و سرنوشت ] من ، چگونه است؟ فرمود : «تو آنچه را كه مردم نمى دانند ، مى دانى و هر دانايى ، از آنچه مى داند ، بهره مند خواهد شد . فرزندم! بشنو و ببين ، پيش از آن كه [ سرنوشتت ] تو را فرا رسد . سوگند به آن كه جانم در دست اوست ، فرزندان اميّه ، خون تو را خواهند ريخت ؛ امّا نخواهند توانست تو را از دينت بر كنار دارند ، و نه ياد پروردگارت را از جان تو بزدايند» . حسين عليه السلام گفت : سوگند به آن كه جانم در دست اوست ، مرا كافى است . به آنچه خداوند فرو فرستاد ، اقرار دارم ، و سخن پيامبر خدا را باور دارم ، و گفته پدرم را دروغ نمى شمارم .
امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام_ در باره اين سخن خداى متعال : «آيا به كسانى كه نعمت خدا را به كفر تبديل كردند و قوم خود را به سراى هلاكت در آوردند ، ننگريستى» _ :«نعمت خدا»، همان پيامبر اوست كه امّتش را از وجود پيشوايانى كه راه نمايى شان مى كنند ، آگاه ساخت . و «آنان را به سراى هلاكت در آوردند» ، همان مضمون سخن پيامبر صلى الله عليه و آله است كه : «زنهار! پس از من ، به كفر باز مگرديد و گردن يكديگر را مزنيد» . دين بر [پايه] پيروى از پيامبر صلى الله عليه و آله نهاده شده است : «بگو : اگر خدا را دوست مى داريد، از من پيروى كنيد» ، و بر [پايه] پيروى از كتاب : «و از نورى كه با او فرو فرستاده شد ، پيروى كردند» ، و بر [پايه] پيروى از امامانِ از فرزندان او : «و كسانى كه با نيكوكارى ، از آنان پيروى كردند» . پس پيروى از پيامبر صلى الله عليه و آله ، محبّت مى آورد : «تا خدا شما را دوست بدارد» ، و پيروى از كتاب ، خوش بختى را به دنبال دارد : «پس هر كه از هدايت من پيروى كند ، نه گم راه مى شود و نه تيره بخت مى گردد» ، و پيروى از امامان ، بهشت را در پى دارد .
.
ص: 198
الإمام الصادق عليه السلام_ في رِسالَتِهِ إلى جَماعَةِ الشّيعَةِ _ :مَن سَرَّهُ أن يَعلَمَ أنَّ اللّهَ يُحِبُّهُ فَليَعمَل بِطاعَةِ اللّهِ وَليَتَّبِعنا ، ألَم يَسمَع قَولَ اللّهِ عز و جللِنَبِيِّهِ صلى الله عليه و آله : «قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِى يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ» ؟ وَاللّهِ ، لا يُطيعُ اللّهَ عَبدٌ أبَدا إلّا أدخَلَ اللّهُ عَلَيهِ في طاعَتِهِ اتِّباعَنا ، ولا وَاللّهِ ، لا يَتَّبِعُنا عَبدٌ أبَدا إلّا أحَبَّهُ اللّهُ ، ولا وَاللّهِ ، لا يَدَعُ أحَدٌ اِتِّباعَنا أبَدا إلّا أبغَضَنا ، ولا وَاللّهِ ، لا يُبغِضُنا أحَدٌ أبَدا إلّا عَصَى اللّهَ ، ومَن ماتَ عاصِيا للّهِِ أخزاهُ اللّهُ وأكَبَّهُ عَلى وَجهِهِ فِي النّارِ ، وَالحَمدُ للّهِِ رَبِّ العالَمينَ . (1)
تفسير العيّاشي عن محمّد الحلبي :قالَ أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام : مَنِ اتَّقَى اللّهَ مِنكُم وأصلَحَ فَهُوَ مِنّا أهلَ البَيتِ . قالَ : مِنكُم أهلَ البَيتِ؟! قالَ : مِنّا أهلَ البَيتِ ، قالَ فيها إبراهيمُ عليه السلام : «فَمَن تَبِعَنِى فَإِنَّهُ مِنِّى» . (2) قالَ عُمَرُ بنُ يَزيدَ : قُلتُ لَهُ : مِن آلِ مُحَمَّدٍ؟ قالَ : إي وَاللّهِ مِن آلِ مُحَمَّدٍ ، إي وَاللّهِ مِن أنفُسِهِم ، أما تَسمَعُ اللّهَ يَقولُ : «إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ» (3) ، وقَولَ إبراهيمَ : «فَمَن تَبِعَنِى فَإِنَّهُ مِنِّى» ؟ (4)
.
ص: 199
امام صادق عليه السلام_ در نامه ايشان به گروه شيعه _ :هر كس خوش دارد كه بداند خداوند عز و جل او را دوست مى دارد ، بايد فرمان خدا را به كار ببندد و از ما پيروى كند . آيا اين سخن خداوند عز و جل به پيامبرش صلى الله عليه و آله را نشنيده است كه : «بگو : اگر خدا را دوست مى داريد ، از من پيروى كنيد تا خدا نيز شما را دوست بدارد و گناهانتان را بيامرزد» ؟ به خدا سوگند ، هرگز هيچ بنده اى اطاعت خدا نمى كند ، مگر آن كه خداوند ، پيروى از ما را در ضمن طاعت خويش در آورده است . به خدا سوگند ، هرگز هيچ بنده اى از ما پيروى نمى كند ، مگر آن كه خداوند ، او را دوست مى دارد . به خدا سوگند ، هرگز هيچ كسى پيروى از ما را فرو نمى گذارد ، مگر آن كه ما را دشمن داشته است . به خدا سوگند ، هرگز هيچ كسى ما را دشمن نمى دارد ، مگر آن كه خدا را نافرمانى كرده است ، و هر كس با نافرمانى از خدا بميرد ، خداوند عز و جل او را خوار و رسوا مى سازد و در آتش ، سرنگونش مى كند . سپاس ، ويژه خداوند است كه پروردگار جهانيان است .
تفسير العيّاشى_ به نقل از محمّد حلبى _ :امام صادق عليه السلام فرمود : «هر يك از شما كه از خدا پروا كند و كار نيك انجام دهد ، از ما اهل بيت است» . [كسى] گفت : از شما اهل بيت؟! فرمود : «از ما اهل بيت! در اين باره ابراهيم عليه السلام فرموده است : «پس هر كه از من پيروى كند ، او از من است» » . عمر بن يزيد گفت : به ايشان گفتم : از خاندان محمّد؟! فرمود : «آرى به خدا ، از خاندان محمّد ! آرى به خدا ، از خودِ آنان! مگر نشنيده اى كه خداوند مى فرمايد : «همانا نزديك ترين مردم به ابراهيم ، كسانى هستند كه از او پيروى كردند» ، و [ مگر نشنيده اى اين ] سخن ابراهيم را كه : «پس هر كه از من پيروى كند ، او از من است» ؟» .
.
ص: 200
الإمام الصادق عليه السلام :مَن تَوَلّى آلَ مُحَمَّدٍ وقَدَّمَهُم عَلى جَميعِ النّاسِ بِما قَدَّمَهُم مِن قَرابَةِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَهُوَ مِن آلِ مُحَمَّدٍ ؛ لِتَوَلّيهِ آلَ مُحَمَّدٍ ، لا أنَّهُ مِنَ القَومِ بِأَعيانِهِم ، وإنَّما هُوَ مِنهُم بِتَوَلّيهِ إلَيهِم وَاتِّباعِهِ إيّاهُم ، وكَذلِكَ حُكمُ اللّهِ في كِتابِهِ : «وَمَن يَتَوَلَّهُم مِّنكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ» (1) ، وقَولُ إبراهيمَ عليه السلام : «فَمَن تَبِعَنِى فَإِنَّهُ مِنِّى وَ مَنْ عَصَانِى فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ» (2) . (3)
عنه عليه السلام :إنَّما أولِيائِيَ الَّذينَ سَلَّموا لِأَمرِنا، وَاتَّبَعوا آثارَنا ، وَاقتَدَوا بِنا في كُلِّ اُمورِنا. (4)
عنه عليه السلام :أوصى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إلى عَلِيٍّ عليه السلام وَحدَهُ ، وأوصى عَلِيٌّ عليه السلام إلَى الحَسَنِ وَالحُسَينِ عليهماالسلام جَميعا ، وكانَ الحَسَنُ عليه السلام إمامَهُ ، فَدَخَلَ رَجُلٌ يَومَ عَرَفَةَ عَلَى الحَسَنِ عليه السلام وهُوَ يَتَغَدّى وَالحُسَينُ عليه السلام صائِمٌ ، ثُمَّ جاءَ بَعدَما قُبِضَ الحَسَنُ عليه السلام فَدَخَلَ عَلَى الحُسَين عليه السلام يَومَ عَرَفَةَ وهُوَ يَتَغَدّى وعَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليه السلام صائِمٌ ، فَقالَ لَهُ الرَّجُلُ : إنّي دَخَلتُ عَلَى الحَسَنِ عليه السلام وهُوَ يَتَغَدّى وأنتَ صائِمٌ ، ثُمَّ دَخَلتُ عَلَيكَ وأنتَ مُفطِرٌ ؟ فَقالَ : إنَّ الحَسَنَ عليه السلام كانَ إماما فَأَفطَرَ لِئَلّا يُتَّخَذَ صَومُهُ سُنَّةً ولِيَتَأَسّى بِهِ النّاسُ ، فَلَمّا أن قُبِضَ كُنتُ أنَا الإِمامَ فَأَرَدتُ أن لا يُتَّخَذَ صَومي سُنَّةً فَيَتَأَسَّى النّاسُ بي . (5)
.
ص: 201
امام صادق عليه السلام :هر كس ولايت خاندان محمّد را برگزيند و آنان را به واسطه خويشاوندى شان با پيامبر خدا ، بر همه مردم مقدّم بدارد ، او از خاندان محمّد است ؛ يعنى از جهت پذيرفتن ولايت خاندان محمّد ، نه اين كه از تبار و وجود آنها باشد ؛ بلكه از جهت حكم خدا در كتاب اوست كه : «و هر كس از شما آنان را به دوستى بگيرد ، از آنان خواهد بود» ، و [از جهتِ] سخن ابراهيم عليه السلام است كه فرمود : «پس هر كه از من پيروى كند ، او از من است و هر كه مرا نافرمانى كند ، همانا تو آمرزگار مهربانى» .
امام صادق عليه السلام :دوستان من ، در حقيقت ، كسانى هستند كه در برابر فرمان ما (اهل بيت) ، گردن نهادند ، و از سنّت ما پيروى كردند ، و در همه كارهاى ما به ما اقتدا نمودند.
امام صادق عليه السلام :پيامبر خدا ، فقط على عليه السلام را وصى قرار داد ، و على عليه السلام ، حسن و حسين عليهماالسلام ، هر دو را ، وصى قرار داد و حسن عليه السلام ، امام او (حسين عليه السلام ) بود. در روز عرفه ، مردى بر حسن عليه السلام وارد شد و ايشان مشغول خوردن غذا بود و حسين عليه السلام روزه داشت . پس از رحلت حسن عليه السلام ، همان مرد در روز عرفه بر حسين عليه السلام وارد شد و ايشان مشغول غذا خوردن بود و على بن الحسين عليه السلام روزه داشت . مرد [به حسين عليه السلام ] گفت : من بر حسن عليه السلام وارد شدم و او غذا مى خورد و تو روزه داشتى. حالا بر تو وارد مى شوم ؛ ولى تو روزه ندارى !؟ فرمود : «حسن عليه السلام امام بود . از اين رو ، روزه نگرفت تا روزه او سنّت نشود و مردم [در خوردن] به او تأسّى كنند ، و چون او از دنيا رفت ، من امام هستم . از اين رو خواستم كه روزه ام سنّت نشود و مردم [در خوردن] به من تأسّى كنند» .
.
ص: 202
الإمام الرضا عليه السلام :نَحنُ نورٌ لِمَن تَبِعَنا ، وهُدىً لِمَنِ اهتَدى بِنا . (1)
الإمام المهديّ عليه السلام :فِي ابنَةِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله لي اُسوَةٌ حَسَنَةٌ . (2)
1 / 7المَلائِكَةالكتاب« إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَئِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَيْهِ وَ سَلِّمُواْ تَسْلِيمًا » . (3)
الحديثالإمام الصادق عليه السلام :اُتِيَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَقيلَ : إنَّ سَعدَ بنَ مُعاذٍ قَد ماتَ . فَقامَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله و قامَ أصحابُهُ فَحُمِلَ ، فَأَمَرَ فَغُسِلَ عَلى عِضادَةِ البابِ (4) ، فَلَمّا أن حُنِّطَ و كُفِّنَ و حُمِلَ عَلى سَريرِهِ تَبِعَهُ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، ثُمَّ كانَ يَأخُذُ يَمنَةَ السَّريرِ مَرَّةً ويَسرَةَ السَّريرِ مَرَّةً ، حَتَّى انتَهى بِهِ إلَى القَبرِ ، فَنَزَلَ بِهِ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله حَتّى لَحَدَهُ و سَوّى عَلَيهِ اللَّبِنَ ، وجَعَلَ يَقولُ : ناوِلني حَجَرا ، ناوِلني تُرابا رَطبا ؛ يَسُدُّ بِهِ ما بَينَ اللَّبِنِ ، فَلَمّا أن فَرَغَ وحَثَا التُّرابَ عَلَيهِ وسَوّى قَبرَهُ ، قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إنّي لَأَعلَمُ أنَّهُ سَيَبلى و يَصِلُ إلَيهِ البِلى ، ولكِنَّ اللّهَ تَعالى يُحِبُّ عَبدا إذا عَمِلَ عَمَلاً فَأَحكَمَهُ . فَلَمّا أن سَوَّى التُّربَةَ عَلَيهِ ، قالَت اُمُّ سَعدٍ مِن جانِبٍ : هَنيئا لَكَ الجَنَّةُ! فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يا اُمَّ سَعدٍ ، مَه ! لا تَجزِمي عَلى رَبِّكِ ، فَإِنَّ سَعدا قَد أصابَتهُ ضَمَّةٌ . قالَ : و رَجَعَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله و رَجَعَ النّاسُ ، فَقالوا : يا رَسولَ اللّهِ ، لَقَد رَأَيناكَ صَنَعتَ عَلى سَعدٍ ما لَم تَصنَعهُ عَلى أحَدٍ ؛ إنَّكَ تَبِعتَ جَنازَتَهُ بِلا رِداءٍ و لا حِذاءٍ! فَقالَ صلى الله عليه و آله : إنَّ المَلائِكَةَ كانَت بِلا حِذاءٍ و لا رِداءٍ فَتَأَسَّيتُ بِها (5) . قالوا : و كُنتَ تَأخُذُ يَمنَةَ السَّريرِ مَرَّةً و يَسرَةَ السَّريرِ مَرَّةً! قالَ : كانَت يَدي في يَدِ جَبرَئيلَ آخُذُ حَيثُ ما أخَذَ . فَقالوا : أمَرتَ بِغُسلِهِ و صَلَّيتَ عَلى جَنازَتِهِ و لَحَدتَهُ ، ثُمَّ قُلتَ : إنَّ سَعدا أصابَتهُ ضَمَّةٌ! قالَ : فَقالَ صلى الله عليه و آله : نَعَم ، إنَّهُ كانَ في خُلُقِهِ مَعَ أهلِهِ سوءٌ . (6)
.
ص: 203
امام رضا عليه السلام :ما براى كسى كه از ما پيروى كند ، روشنايى هستيم ، و براى كسى كه به وسيله ما راه بجويد ، مايه راه نمايى .
امام مهدى عليه السلام :در دختر پيامبر خدا ، براى من ، سرمشقى نيكوست .
1 / 7فرشتگانقرآن«خدا و فرشتگان او ، بر پيامبر درود مى فرستند . اى كسانى كه ايمان آورده ايد! [ شما نيز ]بر او درود فرستيد و به فرمانش به خوبى گردن نهيد» .
حديثامام صادق عليه السلام :براى پيامبر خدا خبر آوردند كه : سعد بن مُعاذ ، در گذشت . پيامبر خدا و اصحابش برخاستند [ و به خانه سعد رفتند ]. جنازه سعد برداشته شد. پيامبر صلى الله عليه و آله دستور داد او را بر روى لنگه در ، غسل دادند و چون او را حنوط و كفن كردند و در تابوتش نهادند و به راه افتادند ، پيامبر خدا در پى آن ، حركت كرد و گاه سمت راست تابوت و گاهى سمت چپ آن را مى گرفت تا به قبرش رساندند. پيامبر خدا ، جنازه سعد را پايين نهاد و او را در گورش گذاشت و اطراف لَحَد را با خشت ، محكم كرد و در اين هنگام مى فرمود : «يك سنگ به من بده . ... كمى گِل به من بده» و با آنها فاصله ميان خشت ها را [با ظرافت] مى گرفت. كار كه تمام شد و پيامبر صلى الله عليه و آله بر روى قبر ، خاك ريخت و آن را هموار كرد ، فرمود : «من مى دانم كه او به زودى مى پوسد و پوسيدگى به سراغش مى آيد ؛ امّا خداوند متعال ، بنده اى را دوست دارد كه هر گاه كارى انجام مى دهد ، محكم كارى كند» . چون پيامبر صلى الله عليه و آله خاكش را هموار كرد ، مادر سعد ، از گوشه اى صدا زد : بهشت ، گوارايت باد! پيامبر خدا فرمود : «آرام باش ، اى اُمّ سعد! از طرف پروردگارت ، چنين با قاطعيت سخن مگوى . سعد ، همين حالا دچار فشار [ قبر ] شد» . پيامبر صلى الله عليه و آله باز گشت و مردم نيز بر گشتند . گفتند : اى پيامبر خدا! ما شاهد بوديم كه شما با سعد ، چنان عمل كرديد كه با هيچ كس نكرده ايد. بدون عبا و با پاى برهنه دنبال جنازه اش حركت كرديد! پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «فرشتگان ، پابرهنه و بدون عبا بودند. من هم به آنها تأسّى كردم» . گفتند : گاه سمت راست تابوت را مى گرفتيد و زمانى سمت چپ آن را! فرمود : «دستم در دست جبرئيل بود و هر جا را كه او مى گرفت ، من هم مى گرفتم» . گفتند : دستور فرمودى و او را غسل دادند ، و بر جنازه اش نماز خواندى و خودت او را در گور نهادى ؛ ولى سپس فرمودى كه : سعد ، دچار فشار [قبر ]شد. فرمود : «آرى ؛ او با خانواده اش كمى بداخلاق بود» .
.
ص: 204
1 / 8العُلَماءُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :اِتَّبِعُوا العُلَماءَ ؛ فَإِنَّهُم سُرُجُ الدُّنيا ومَصابيحُ الآخِرَةِ . (1)
الإمام عليّ عليه السلام :إذا عَلَوتَ فَلا تُفَكِّر فيمَن دونَكَ مِنَ الجُهّالِ ، ولكِنِ اقتَدِ بِمَن فَوقَكَ مِنَ العُلَماءِ . (2)
.
ص: 205
1 / 8عالمانپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از عالمان (آگاهان) پيروى كنيد؛ چرا كه آنان چراغ هاى دنيا و روشنايى هاى آخرت اند .
امام على عليه السلام :هر گاه بلندى يافتى ، به نادانانِ فرو دستت منگر ؛ بلكه عالِمان فرا دستت را الگو قرار بده .
.
ص: 206
الإمام زين العابدين عليه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى أوحى إلى دانِيالَ عليه السلام : إنَّ أمقَتَ عَبيدي إلَيَّ الجاهِلُ المُستَخِفُّ بِحَقِّ أهلِ العِلمِ التّارِكُ لِلاِقتِداءِ بِهِم ، وإنَّ أحَبَّ عَبيدي إلَيَّ التَّقِيُّ الطّالِبُ لِلثَّوابِ الجَزيلِ اللّازِمُ لِلعُلَماءِ . (1)
عوالي اللآلي :رُوِيَ عَن بَعضِهِم عليهم السلام : النّاسُ أربَعَةٌ : رَجُلٌ يَعلَمُ ويَعلَمُ أنَّهُ يَعلَمُ فَذاكَ عالِمٌ فَاتَّبِعوهُ ، ورَجُلٌ يَعلَمُ ولا يَعلَمُ أنَّهُ يَعلَمُ فَذاكَ غافِلٌ فَأَيقِظوهُ ، ورَجُلٌ لا يَعلَمُ ويَعلَمُ أنَّهُ لا يَعلَمُ فَذاكَ جاهِلٌ فَعَلِّموهُ ، ورَجُلٌ لا يَعلَمُ ويَعلَمُ أنَّهُ يَعلَمُ فَذاكَ ضالٌّ فَأَرشِدوهُ . (2)
1 / 9أهلُ الإِيمانِالكتاب«وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُم بِإِيمَانٍ أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ مَا أَلَتْنَاهُم مِّنْ عَمَلِهِم مِّن شَىْ ءٍ كُلُّ امْرِىءٍ بِمَا كَسَبَ رَهِينٌ» . (3)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله_ فِي التَّرغيبِ إلى طَلَبِ العِلمِ _ :يَرفَعُ اللّهُ بِهِ أقواما يَجعَلُهُم فِي الخَيرِ أئِمَّةً يُقتَدى بِهِم ، تُرمَقُ (4) أعمالُهُم ، وتُقتَبَسُ آثارُهُم ، وتَرغَبُ المَلائِكَةُ في خُلَّتِهِم ، يَمسَحونَهُم في صَلاتِهِم بِأَجنِحَتِهِم . (5)
.
ص: 207
امام زين العابدين عليه السلام :خداوند متعال به دانيال عليه السلام وحى فرمود كه : «منفورترينِ بندگانم در نزد من ، آن نادانى است كه حق [و حرمت] اهل دانش را سبُك مى شمارد و آنان را سرمشق خويش قرار نمى دهد ، و محبوب ترينِ بندگانم در نزد من ، آن پرهيزگارى است كه جوياى ثواب بسيار است و ملازمت با عالمان را اختيار كرده است» .
عوالى اللآلى :از يكى از امامان اهل بيت عليهم السلام روايت شده است كه : «مردم ، چهار دسته اند : مردى كه مى داند و مى داند كه مى داند . او [ به راستى ]عالِم است . پس پيروى اش كنيد . مردى كه مى داند و نمى داند كه مى داند . او غافل است . پس بيدارش كنيد . مردى كه نمى داند و مى داند كه نمى داند . او نادان است . پس دانايش كنيد . و مردى كه نمى داند و مى پندارد كه مى داند . او گم راه است . پس ارشادش كنيد» .
1 / 9اهل ايمانقرآن«و كسانى كه ايمان آورده اند و فرزندانشان آنها را در ايمان پيروى كرده اند ، فرزندانشان را به آنها ملحق خواهيم كرد و چيزى را از كارشان نمى كاهيم. هر كسى ، در گرو دستاورد خويش است» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در تشويق به دانشجويى _ :خداوند به سبب آن (دانش) ، اقوامى را بلندمرتبه مى گرداند و آنان را در خوبى ها پيشوايانى قرار مى دهد كه سرمشق ديگران مى شوند ، و كارهايشان مورد توجّه ديگران قرار مى گيرد ، و از رفتارهايشان اقتباس مى شود ، و فرشتگان به دوستى با آنان علاقه مند مى شوند ، و در هنگام نمازشان بال هاى خود را بر سر آنها مى كشند .
.
ص: 208
عنه صلى الله عليه و آله :يَرفَعُ اللّهُ بِهذَا القُرآنِ وَالعِلمِ بِتَأويلِهِ وبِمُوالاتِنا أهلَ البَيتِ وَالتَّبَرّي مِن أعدائِنا أقواما، فَيَجعَلُهُم فِي الخَيرِ قادَةً؛ تُقَصُّ آثارُهُم، وتُرمَقُ أعمالُهُم، ويُقتَدى بِفِعالِهِم. (1)
الإمام الكاظم عليه السلام_ مِن دُعائِهِ في أوَّلِ لَيلَةٍ مِن شَهرِ رَمَضانَ _ :اللّهُمَّ اجعَلني تابِعا لِصالِحِ مَن مَضى مِن أولِيائِكَ ، وألحِقني بِهِم . (2)
1 / 10أهلُ الخَيرِالإمام عليّ عليه السلام_ في وَصِيَّتِهِ لِابنِهِ الحَسَنِ عليه السلام _ :اِحتَدِ (3) بِحِذاءِ الصّالِحينَ ، وَاقتَدِ بِآدابِهِم ، وسِر بِسيرَتِهِم . (4)
.
ص: 209
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند ، مردمانى را به واسطه اين قرآن و علمِ به تأويل آن و به سبب دوستى و پيروى[ شان ] از ما خاندان و بيزارى از دشمنانمان ، بلندى مى بخشد و آنها را در خوبى ها پيشوا مى گرداند ، به طورى كه ديگران از آنها پيروى مى كنند و چشم به كارهاى آنان مى دوزند و از رفتارشان الگو مى گيرند .
امام كاظم عليه السلام_ از دعاى ايشان در نخستين شب ماه رمضان _ :بار خدايا! مرا دنباله رو نيكان از اولياى گذشته ات ، قرار ده ، و به آنان ملحقم گردان .
1 / 10نيكوكارانامام على عليه السلام_ در سفارش به فرزندش حسن عليه السلام _ :از نيكان ، دنباله روى كن ، و به آداب آنان اقتدا كن ، و راه و روش آنان را در پيش بگير .
.
ص: 210
عنه عليه السلام_ في وَصفِ شيعَةِ أهلِ البَيتِ عليهم السلام _ :مِن عَلامَةِ أحَدِهِم أن تَرى لَهُ قُوَّةً في دينٍ . . . يَقتَدي بِمَن سَلَفَ مِن أهلِ الخَيرِ قَبلَهُ ، فَهُوَ قُدوَةٌ لِمَن خَلَفَ مِن طالِبِ البِرِّ بَعدَهُ ، اُولئِكَ عُمّالُ اللّهِ ، ومَطايا أمرِهِ وطاعَتِهِ ، وسُرُجُ أرضِهِ وبَرِيَّتِهِ ، اُولئِكَ شيعَتُنا وأحِبَّتُنا ، ومِنّا ومَعَنا ، آها شَوقا إلَيهِم . (1)
عنه عليه السلام_ في صِفَةِ المُؤمِنِ _ :بُعدُهُ مِمَّن تَباعَدَ مِنهُ بُغضٌ ونَزاهَةٌ (2) ، ودُنُوُّهُ مِمَّن دَنا مِنهُ لينٌ ورَحمَةٌ ، لَيسَ تَباعُدُهُ تَكَبُّرا ولاعَظَمَةً ، ولادُنُوُّهُ خَديعَةً ولاخِلابَةً (3) ، بَل يَقتَدي بِمَن كانَ قَبلَهُ مِن أهلِ الخَيرِ ، فَهُوَ إمامٌ لِمَن بَعدَهُ مِن أهلِ البِرِّ . (4)
عنه عليه السلام :لَأَن تَكونَ تابِعا فِي الخَيرِ ، خَيرٌ لَكَ مِن أن تَكونَ مَتبوعا فِي الشَّرِّ . (5)
عنه عليه السلام :لَم يَمُت مَن تَرَكَ أفعالاً يُقتَدى بِها مِنَ الخَيرِ ، [ و] (6) مَن نَشَرَ حِكمَةً ذُكِرَ بِها . (7)
عنه عليه السلام_ فِي الدّيوانِ المَنسوبِ إلَيهِ _ : ذَهَبَ الرِّجالُ المُقتَدى بِفِعالِهِموَالمُنكِرونَ لِكُلِّ أمرٍ مُنكَرِ وبَقيتُ في خَلَفٍ يُزَيِّنُ بَعضُهُمبَعضا لِيَدفَعَ مُعوِرٌ (8) عَن مُعوِرِ سَلَكوا بُنَيّاتِ (9) الطَّريقِ فَأَصبَحوامُتَنَكِّبينَ (10) عَنِ الطَّريقِ الأَكبَرِ (11)
.
ص: 211
امام على عليه السلام_ در توصيف شيعيان اهل بيت عليهم السلام _ :از نشانه هاى هر يك از آنان ، اين است كه او را در دين ، نيرومند مى يابى ، ... از نيكوكارانِ پيش از خود الگو مى گيرد ، و خود براى كسانى كه پس از او مى آيند و طالب نيكوكارى هستند ، الگوست . اينان ، كارگزاران خداوند و حاملانِ فرمان و طاعت او ، و چراغ هاى (روشنى بخش) زمين او و آفريدگانش هستند. اينان ، شيعيان و دوستداران ما هستند ، و از مايند و با مايند. وه كه مرا چه شوقى به ديدار آنان است!
امام على عليه السلام_ در توصيف مؤمن _ :اگر از كسى دورى مى كند ، دورى كردنش ، از سر نفرت و پاكيزه ماندن است ، و اگر به كسى نزديك مى شود، نزديك شدنش ، از روى نرمى و مهربانى . دورى گزيدنش ، از روى تكبّر و خودبرتربينى نيست ، و نزديك شدنش ، از سر فريب و نيرنگ كارى نيست ؛ بلكه به نيكوكارانِ پيش از خود ، اقتدا مى كند. پس ، او براى نيكوكارانى كه پس از وى مى آيند ، پيشوا [ و الگو ]ست .
امام على عليه السلام :در خوبى ، پيرو باشى ، بهتر از آن است كه در بدى ، پيشوا باشى .
امام على عليه السلام :كسى كه كارهاى نيكى از خود بر جاى نهاده كه سرمشق ديگران قرار مى گيرند ، هرگز نمرده است [و] كسى كه حكمتى [ يا دانشى ]را نشر دهد ، به سبب آن ، نامش ماندگار مى شود . (1)
امام على عليه السلام_ در ديوان منسوب به ايشان _ :رفتند آن مردانى كه كارهايشان الگو بود و با هر كار ناپسندى ، سر ناسازگارى داشتند و من ماندم در ميان جماعتى كه يكديگر را مى ستايند تا زشتكارى از زشتكارى ، دفاع كند كوره راه ها را پيمودند و صبحگاهان از شاه راه ، به دور افتاده بودند .
.
ص: 212
. .
ص: 213
. .
ص: 214
الفصل الثاني : مواطن التّأسّي2 / 1الدّينُ وَ الدُّنيارسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن نَظَرَ في دينِهِ إلى مَن هُوَ فَوقَهُ فَاقتَدى بِهِ ، ونَظَرَ في دُنياهُ إلى مَن هُوَ دونَهُ فَحَمِدَ اللّهَ عَلى ما فَضَّلَهُ بِهِ عَلَيهِ ، كَتَبَهُ اللّهُ شاكِرا صابِرا . ومَن نَظَرَ في دينِهِ إلى مَن هُوَ دونَهُ ، ونَظَرَ في دُنياهُ إلى مَن هُوَ فَوقَهُ فَأَسِفَ عَلى ما فاتَهُ مِنهُ ، لَم يَكتُبهُ اللّهُ شاكِرا ولا صابِرا . (1)
الإمام الصادق عليه السلام_ فِي الدُّعاءِ _ :اللّهُمَّ لَكَ الحَمدُ أحمَدُكَ وأستَعينُكَ وأنتَ رَبّي وأنَا عَبدُكَ ، أصبَحتُ عَلى عَهدِكَ ووَعدِكَ ، واُؤمِنُ بِوَعدِكَ واُوفي بِعَهدِكَ مَا استَطَعتُ ، ولا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ وَحدَهُ لا شَريكَ لَهُ ، وأشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا عَبدُهُ ورَسولُهُ . أصبَحتُ عَلى فِطرَةِ الإِسلامِ و كَلِمَةِ الإِخلاصِ ومِلَّةِ إبراهيمَ ودينِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، عَلى ذلِكَ أحيا وأموتُ إن شاءَ اللّهُ . اللّهُمَّ أحيِني ما أحيَيتَني بِهِ ، و أمِتني إذا أمَتَّني عَلى ذلِكَ ، وَابعَثني إذا بَعَثتَني عَلى ذلِكَ ، أبتَغي بِذلِكَ رِضوانَكَ وَاتِّباعَ سَبيلِكَ . إلَيك ألجَاتُ ظَهري ، وإلَيكَ فَوَّضتُ أمري ، آلُ مُحَمَّدٍ أئِمَّتي لَيسَ لي أئِمَّةٌ غَيرُهُم ، بِهِم أئتَمُّ وإيّاهُم أتَوَلّى وبِهِم أقتَدي ، اللّهُمَّ اجعَلهُم أولِيائي فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ ، وَاجعَلني اُوالي أولِياءَهُم واُعادي أعداءَهُم فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ ، وألحِقني بِالصّالِحينَ وآبائي مَعَهُم . (2)
.
ص: 215
فصل دوم : موارد اُلگوگيرى2 / 1دين و دنياپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كه در دينش به فراتر از خود بنگرد و او را الگو قرار دهد ، و در دنيايش به فروتر از خود بنگرد و خداوند را بر آنچه او را بِدان بر وى برترى داده ، سپاس بگويد ، خداوند ، او را سپاس گزار و شكيبا مى نويسد . و هر كه در دينش به فروتر از خود بنگرد ، و در دنيايش به فراتر از خود بنگرد و براى آنچه از او كمتر دارد ، افسوس بخورد ، خداوند عز و جل او را نه سپاس گزار و نه شكيبا مى نويسد .
امام صادق عليه السلام_ در دعا _ :بار خدايا! سپاس ، ويژه توست . تو را مى ستايم و از تو يارى مى طلبم ، كه تو ، پروردگار منى و من ، بنده تو ام . در حالى صبح كردم كه بر پيمان و وعده تو هستم ، و به وعده ات ايمان دارم و به پيمان با تو ، تا آن جا كه بتوانم ، وفا مى كنم ؛ و هيچ نيرو و توانى نيست ، مگر از سوى خداوند يگانه بى انباز . و گواهى مى دهم كه محمّد ، بنده و فرستاده اوست . در حالى صبح كردم كه بر سرشت اسلام و كلمه اخلاص (توحيد) و آيين ابراهيم و دين محمّد صلى الله عليه و آله هستم . به خواست خدا ، بر اين [ عقايد ] زندگى مى كنم و مى ميرم. بار خدايا! تا زنده ام مى دارى ، بر اين ، زنده ام بدار ، و هر گاه مرا ميراندى ، بر آن بميرانم ، و هر گاه مرا برانگيختى ، بر آن برانگيزانم . با اين ، خشنودى تو و پيمودن راه تو را مى جويم . به تو تكيه كردم ، و كارم را به تو سپردم . خاندان محمّد ، پيشوايان من اند و جز آنان مرا پيشوايى نيست . از آنان پيروى مى كنم و ولايت آنان را مى پذيرم ، و به آنان اقتدا مى نمايم . بار خدايا! آنان را در دنيا و آخرت ، اولياى من قرار بده ، و چنانم گردان كه در دنيا و آخرت ، دوستانشان را دوست ، و دشمنانشان را دشمن بدارم ، و مرا و پدرانم را به نيكان ، ملحق فرما .
.
ص: 216
2 / 2الوَرَعُ وَ التَّقوى وَ الاِجتِهادُالإمام الصادق عليه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى أوجَبَ عَلَيكُم حُبَّنا ومُوالاتَنا ، وفَرَضَ عَلَيكُم طاعَتَنا ، ألا فَمَن كانَ مِنّا فَليَقتَدِ بِنا ، وإنَّ مِن شَأنِنَا الوَرَعَ وَالاِجتِهادَ وأداءَ الأَمانَةِ إلَى البَرِّ وَالفاجِرِ ، وصِلَةَ الرَّحِمِ وإقراءَ الضَّيفِ وَالعَفوَ عَنِ المُسيءِ ، ومَن لَم يَقتَدِ بِنا فَلَيسَ مِنّا . (1)
الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ أحَقَّ النّاسِ بِالوَرَعِ آلُ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله وشيعَتُهُم ؛ لِكَي يَقتَدِيَ النّاسُ بِهِم ، فَإِنَّهُمُ القُدوَةُ لِمَنِ اقتَدى ، فَاتَّقُوا اللّهَ وأطيعوهُ ؛ فَإِنَّهُ لا يُنالُ ما عِندَ اللّهِ إلّا بِالتَّقوى وَالوَرَعِ وَالاِجتِهادِ ، فَإِنَّ اللّهَ تَعالى يَقولُ : «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ» . (2) أمَا وَاللّهِ إنَّكُم عَلى دينِ اللّهِ ودينِ مَلائِكَتِهِ ، فَأَعينونا عَلى ذلِكَ بِالوَرَعِ وَالاِجتِهادِ وكَثرَةِ العِبادَةِ ، وعَلَيكُم بِالوَرَعِ . (3)
.
ص: 217
2 / 2پارسايى و پرهيزگارى و سختكوشىامام صادق عليه السلام :خداوند متعال ، دوستىِ ما و ولايت ما را بر شما واجب ساخت و اطاعت از ما را بر شما فرض كرد . هان! پس هر كه از ماست ، بايد به ما اقتدا كند . از راه و رسم ما ، پارسايى و سختكوشى [ در عمل و طاعت ]و برگرداندن امانت به نيك و بد ، و صله رحم و پذيرايى از ميهمان و گذشت كردن از بدى كننده است . و هر كه به ما اقتدا نكند ، از ما نيست .
امام صادق عليه السلام :سزاوارترين مردم به پارسايى ، خاندان محمّد و شيعيان آنها هستند تا مردم از آنها الگو بگيرند؛ چرا كه آنان براى كسى كه به دنبال الگوست ، الگويند . پس ، از خدا پروا كنيد و از او فرمان بَريد؛ زيرا به آنچه نزد خداست ، مگر با پرهيزگارى و پارسايى و سختكوشى ، نمى توان رسيد ، كه خداوند متعال مى فرمايد : «همانا گرامى ترين شما نزد خدا ، باتقواترين شماست» . هان! به خدا سوگند كه شما بر دين خدا و دين فرشتگان او هستيد . پس با پارسايى و سختكوشى و عبادتِ زياد ، ما را در اين امر ، كمك كنيد . بر شما باد پارسايى !
.
ص: 218
2 / 3الصَّبرُ فِي المَصائِبِالإمام الحسين عليه السلام :لَمّا قُبِضَت فاطِمَةُ عليهاالسلام دَفَنَها أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام سِرّا وعَفا (1) عَلى مَوضِعِ قَبرِها ، ثُمَّ قامَ فَحَوَّلَ وَجهَهُ إلى قَبرِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَقالَ : السَّلامُ عَلَيكَ يا رَسولَ اللّهِ عَنّي ، وَالسَّلامُ عَلَيكَ عَنِ ابنَتِكَ وزائِرَتِكَ ، وَالبائِتَةِ فِي الثَّرى بِبُقعَتِكَ ، وَالمُختارِ اللّهُ لَها سُرعَةَ اللِّحاقِ بِكَ ، قَلَّ يا رَسولَ اللّهِ عَن صَفِيَّتِكَ صَبري ، وعَفا عَن سَيِّدَةِ نِساءِ العالَمينَ تَجَلُّدي ، إلّا أنَّ لي فِي التَّأَسِّي بِسُنَّتِكَ في فُرقَتِكَ مَوضِعَ تَعَزٍّ ، فَلَقَد وَسَّدتُكَ في مَلحودَةِ قَبرِكَ ، وفاضَت نَفسُكَ بَينَ نَحري وصَدري ، بَلى وفي كِتابِ اللّهِ لي أنعَمُ القَبول ، إنّا للّهِِ وإنّا إلَيهِ راجِعونَ . (2)
2 / 4الزُّهدُ فِي الدُّنيامستدرك الوسائل :عَن أبي اُمامَةَ الباهِلِيِّ _ في حَديثٍ طَويلٍ اِختَصَرناهُ _ أنَّهُ قالَ : إنَّ ثَعلَبَةَ بنَ حاطِبٍ الأَنصارِيَّ أتى رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَقالَ : يا رَسولَ اللّهِ ، ادعُ اللّهَ أن يَرزُقَني مالاً . قالَ الرَّسولُ صلى الله عليه و آله : وَيحَكَ يا ثَعلَبَةُ ، اِذهَب وَاقنَع بِما عِندَكَ ، فَإِنَّ الشّاكِرَ أحسَنُ مِمَّن لَهُ مالٌ كَثيرٌ لا يَشكُرُهُ . فَذَهَبَ ، ورَجَعَ بَعدَ أيّامٍ وقالَ : يا رَسولَ اللّهِ ، ادعُ اللّهَ تَعالى أن يُعطِيَني مالاً . فَقالَ الرَّسولُ صلى الله عليه و آله : ألَيسَ لَكَ بي اُسوَةٌ! فَإِنّي _ بِعِزَّةِ عَرشِ اللّهِ _ لَو شِئتُ لَصارَت جِبالُ الأَرضِ لي ذَهَبا وفِضَّةً ! فَذَهَبَ ، ثُمَّ رَجَعَ فَقالَ : يا رَسولَ اللّهِ ، سَلِ اللّهَ تَعالى أن يُعطِيَني مالاً ، فَإِنّي اُؤَدّي حَقَّ اللّهِ ، واُؤَدّي حُقوقا ، وأصِلُ بِهِ الرَّحِمَ . فَقالَ الرَّسولُ صلى الله عليه و آله : اللّهُمَّ أعطِ ثَعلَبَةَ . (3)
.
ص: 219
2 / 3شكيبايى در مصيبت هاامام حسين عليه السلام :چون فاطمه عليهاالسلام از دنيا رفت ، امير مؤمنان عليه السلام مخفيانه او را به خاك سپرد و آثار محلّ قبرش را از بين برد . آن گاه برخاست و رو به قبر پيامبر خدا كرد و گفت : «درود بر تو ، اى پيامبر خدا! درود بر تو از جانب دخترت كه اينك به ديدار تو آمده و در بقعه تو در خاك آرميده است ، و خدا خواست كه زودتر به تو بپيوندد! اى پيامبر خدا! شكيبم در سوگ محبوبه ات ، اندك گشته و طاقتم در غم از دست دادن بانوى زنان عالم ، از كف رفته است ؛ امّا تأسّى به سنّت تو در [ غم ]فراقت ، تسلّى بخش هر مصيبتى است. من با دست خود ، سرت را در لحدِ آرامگاهت نهادم ، و در حالى جان دادى كه سرت به سينه من چسبيده بود. آرى ، در كتاب خدا براى من بهترين پذيرش است. ما از خداييم و به سوى او باز مى گرديم» .
2 / 4دل كندن از دنيامستدرك الوسائل :از ابو اُمامه باهلى _ در روايتى بلند كه مختصرش كرده ايم _ : [نقل است كه] ثعلبة بن حاطب انصارى ، نزد پيامبر خدا آمد و گفت : اى پيامبر خدا! دعا كن كه خداوند به من ثروتى روزى كند . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «زهى تو ، اى ثَعلَبه! برو و به همانچه دارى ، قناعت كن؛ زيرا شكرگزار ، بهتر از كسى است كه ثروت بسيار دارد و شكر آن را به جاى نمى آورد» . ثعلبه رفت و چند روز بعد ، باز آمد و گفت : اى پيامبر خدا! دعا كن كه خداى متعال به من ثروتى عطا فرمايد . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «آيا نه اين است كه من براى تو الگويم؟ به عزّت عرش خدا سوگند ، من اگر بخواهم ، كوه هاى زمين برايم طلا و نقره مى شوند» . ثعلبه رفت و سپس باز آمد و گفت : اى پيامبر خدا! از خداى متعال بخواه كه به من ثروتى عطا كند . من حقّ خدا را خواهم داد ، و حقوق ديگران را خواهم داد ، و با آن به خويشاوندان ، رسيدگى خواهم كرد . پيامبر خدا گفت : «بار خدايا! به ثعلبه عطا فرما» .
.
ص: 220
الإمام عليّ عليه السلام_ في خُطبَةٍ لَهُ _ :ولَقَد كانَ في رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله كافٍ لَكَ فِي الاُسوَةِ ، ودَليلٌ لَكَ عَلى ذَمِّ الدُّنيا وعَيبِها ، وكَثرَةِ مَخازيها ومَساويها ؛ إذ قُبِضَت عَنهُ أطرافُها ، ووُطِّئَت لِغَيرِهِ أكنافُها (1) ، وفُطِمَ عَن رَضاعِها ، وزُوِيَ (2) عَن زَخارِفِها . وإن شِئتَ ثَنَّيتُ بِموسى كَليمِ اللّهِ صلى الله عليه و سلم حَيثُ يَقولُ : «رَبِّ إِنِّى لِمَآ أَنزَلْتَ إِلَىَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ» (3) ، وَاللّهِ ! ما سَأَلَهُ إلّا خُبزا يَأكُلُهُ ؛ لِأَنَّهُ كانَ يَأكُلُ بَقلَةَ الأَرضِ ، ولَقَد كانَت خُضرَةُ البَقلِ تُرى مِن شَفيفِ (4) صِفاقِ (5) بَطنِهِ ؛ لِهُزالِهِ وتَشَذُّبِ (6) لَحمِهِ . وإن شِئتَ ثَلَّثتُ بِداودَ صلى الله عليه و سلم صاحِبِ المَزاميرِ وقارِئِ أهلِ الجَنَّةِ ، فَلَقَد كانَ يَعمَلُ سَفائِفَ الخوصِ (7) بِيَدِهِ ، ويَقولُ لِجُلَسائِهِ : أيُّكُم يَكفيني بَيعَها! ويَأكُلُ قُرصَ الشَّعيرِ مِن ثَمَنِها . وإن شِئتَ قُلتُ في عيسىَ بنِ مَريَمَ عليه السلام ، فَلَقَد كانَ يَتَوَسَّدُ الحَجَرَ ، ويَلبَسُ الخَشِنَ ، ويَأكُلُ الجَشِبَ (8) . وكانَ إدامُهُ الجوعَ ، وسِراجُهُ بِاللَّيلِ القَمَرَ ، وظِلالُهُ فِي الشِّتاءِ مَشارِقَ الأَرضِ ومَغارِبَها ، وفاكِهَتُهُ ورَيحانُهُ ما تُنبِتُ الأَرضُ لِلبَهائِمِ . ولَم تَكُن لَهُ زَوجَةٌ تَفتِنُهُ ، ولا وَلَدٌ يَحزُنُهُ ، ولا مالٌ يَلفِتُهُ ، ولا طَمَعٌ يُذِلُّهُ . دابَّتُهُ رِجلاهُ ، وخادِمُهُ يَداهُ! فَتَأَسَّ بِنَبِيِّكَ الأَطيَبِ الأَطهَرِ صلى الله عليه و آله ، فَإِنَّ فيهِ اُسوَةً لِمَن تَأَسّى ، وعَزاءً لِمَن تَعَزّى ، وأحَبُّ العِبادِ إلَى اللّهِ المُتَأَسّي بِنَبِيِّهِ ، وَالمُقتَصُّ لِأَثَرِهِ . قَضَمَ الدُّنيا قَضما (9) ، ولَم يُعِرها طَرفا . أهضَمُ أهلِ الدُّنيا كَشحا (10) ، وأخمَصُهُم مِنَ الدُّنيا بَطنا . عُرِضَت عَلَيهِ الدُّنيا فَأَبى أن يَقبَلَها ، وعَلِمَ أنَّ اللّهَ سُبحانَهُ أبغَضَ شَيئا فَأَبغَضَهُ ، وحَقَّرَ شَيئا فَحَقَّرَهُ ، وصَغَّرَ شَيئا فَصَغَّرَهُ . ولَو لَم يَكُن فينا إلَا حُبُّنا ما أبغَضَ اللّهُ ورَسولُهُ ، وتَعظيمُنا ما صَغَّرَ اللّهُ ورَسولُهُ ، لَكَفى بِهِ شِقاقا للّهِِ ، ومُحادَّةً (11) عَن أمرِ اللّهِ . ولَقَد كانَ صلى الله عليه و آله يَأكُلُ عَلَى الأَرضِ ، ويَجلِسُ جِلسَةَ العَبدِ ، ويَخصِفُ بِيَدِهِ نَعلَهُ ، ويَرقَعُ بِيَدِهِ ثَوبَهُ ، ويَركَبُ الحِمارَ العارِيَ ويُردِفُ خَلفَهُ ، ويَكونُ السِّترُ عَلى بابِ بَيتِهِ فَتَكونُ فيهِ التَّصاويرُ فَيَقولُ : يا فُلانَةُ _ لِاءِحدى أزواجِهِ _ غَيِّبيهِ عَنّي ؛ فَإِنّي إذا نَظَرتُ إلَيهِ ذَكَرتُ الدُّنيا وزَخارِفَها . فَأَعرَضَ عَنِ الدُّنيا بِقَلبِهِ ، وأماتَ ذِكرَها مِن نَفسِهِ ، وأحَبَّ أن تَغيبَ زَينَتُها عَن عَينِهِ ، لِكَيلا يَتَّخِذَ مِنها رِياشا (12) ، ولا يَعتَقِدُها قَرارا ، ولا يَرجو فيها مُقاما ، فَأَخرَجَها مِنَ النَّفس ، وأشخَصَها عَنِ القَلبِ ، وغَيَّبَها عَنِ البَصَرِ ، وكَذلِكَ مَن أبغَضَ شَيئا أبغَضَ أن يَنظُرَ إلَيهِ ، وأن يُذكَرَ عِندَهُ . ولَقَد كانَ في رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ما يَدُلُّكَ عَلى مَساوِئِ الدُّنيا وعُيوبِها ؛ إذ جاعَ فيها مَعَ خاصَّتِهِ (13) ، وزُوِيَت عَنهُ زَخارِفُها مَعَ عَظيمِ زُلفَتِهِ . فَليَنظُر ناظِرٌ بِعَقلِهِ : أكرَمَ اللّهُ مُحَمَّدا بِذلِكَ أم أهانَهُ؟ فَإِن قالَ : أهانَهُ ، فَقَد كَذَبَ _ وَاللّهِ العَظيمِ _ بِالإِفكِ العَظيمِ ، وإن قالَ : أكرَمَهُ ، فَليَعلَم أنَّ اللّهَ قَد أهانَ غَيرَهُ حَيثُ بَسَطَ الدُّنيا لَهُ ، وزَواها عَن أقرَبِ النّاسِ مِنهُ . فَتَأَسّى مُتَأَسٍّ بِنَبِيِّهِ ، وَاقتَصَّ أثَرَهُ ، ووَلَجَ مَولِجَهُ ، وإلّا فَلا يَأمَنِ الهَلَكَةَ ، فَإِنَّ اللّهَ جَعَلَ مُحَمَّدا صلى الله عليه و آله عَلَما لِلسّاعَةِ ، ومُبَشِّرا بِالجَنَّةِ ، ومُنذِرا بِالعُقوبَةِ . خَرَجَ مِنَ الدُّنيا خَميصا ، ووَرَدَ الآخِرَةَ سَليما . لَم يَضَع حَجَرا عَلى حَجَرٍ حَتّى مَضى لِسَبيلِهِ وأجابَ داعِيَ رَبِّهِ . فَما أعظَمَ مِنَّةَ اللّهِ عِندَنا حينَ أنعَمَ عَلَينا بِهِ سَلَفا نَتَّبِعُهُ ، وقائِدا نَطَأُ عَقِبَهُ . اللّهِ لَقَد رَقَعتُ مِدرَعَتي (14) هذِهِ حَتَّى استَحيَيتُ مِن راقِعِها . ولَقَد قالَ لي قائِلٌ : ألا تَنبِذُها عَنكَ ؟ فَقُلتُ : اُغرُب عَنّي ، فَعِندَ الصَّباحِ يَحمَدُ القَومُ السُّرى (15) . (16)
.
ص: 221
امام على عليه السلام_ در يكى از سخنرانى هايش _ :در پيامبر خدا براى تو ، الگويى كافى ، و دليلى بر نكوهيدگى و عيبناكى دنياست و اين كه دنيا پُر از زشتى ها و بدى هاست؛ چرا كه بساط دنيا از او برچيده و براى غير او گسترده شد. از پستان دنيا شير نخورد ، و زر و زيورهاى آن از او به دور داشته شد . اگر الگوى دومى بخواهى ، از موسى كليم اللّه _ كه درود و سلام خدا بر او باد _ نام مى برم كه گفت : «پروردگارا! من به خيرى كه بر من مى فرستى ، محتاجم» . به خدا سوگند ، او از خداوند ، جز قرص نانى كه بخورد ، چيزى نخواست؛ چرا كه او از علف هاى زمين مى خورد ، چندان كه بر اثر لاغرى و آب شدن گوشت بدنش ، سبزى گياهان از زير پوست شكمش نمايان بود . و اگر الگوى سومى بخواهى ، از داوود _ كه درود و سلام خدا بر او باد _ ، صاحب مزامير (1) و قارى اهل بهشت ، نام مى برم كه با دست خود ، از ليف خرما زنبيل مى بافت و به يارانش مى گفت : «چه كسى از شما اين زنبيل ها را براى من مى فروشد؟» و از بهاى آنها نان جوين [مى خريد و ]مى خورد . و اگر بخواهى ، از عيسى بن مريم عليه السلام مى گويم كه سنگ را بالش خود مى كرد ، جامه زبر مى پوشيد و نان خشك مى خورد . خورش او ، گرسنگى بود و چراغش در شب، ماه ، و سرپناهش در زمستان ، شرق و غرب زمين ، و ميوه و سبزى اش ، علف هايى بودند كه زمين براى چارپايان مى روياند . نه همسرى داشت كه مايه گرفتارى او شود ، و نه فرزندى كه سبب غصّه اش گردد ، و نه مال و منالى كه او را به خود مشغول سازد ، و نه آزمندى اى كه او را خوار گرداند . چارپايش ، دو پاى او بود ، و خدمتكارش دو دست او! پس به پيامبرت صلى الله عليه و آله كه وارسته ترين و پاك ترين [ انسان ها ] است ، تأسّى بجوى؛ چرا كه در او الگويى است براى جويندگان الگو ، و آرامش براى كسى كه در پى آرامش است و محبوب ترينِ بندگان در نزد خدا ، كسى است كه از پيامبرش الگو بگيرد ، و در پى او حركت كند . پيامبر صلى الله عليه و آله از دنيا به قدر ضرورتْ خورد ، و نيم نگاهى هم به دنيا نكرد . بيش از همه مردمِ دنيا گرسنگى كشيد ، و از شدّت گرسنگى ، شكمش به پشت او چسبيده بود. دنيا به او پيشنهاد شد ؛ امّا از پذيرفتنش سر باز زد ، و دانست كه خداوند سبحان از چه چيزى نفرت دارد ؛ او نيز نفرت آن را به دل گرفت ، و چه چيزى را كوچك مى شمرد ؛ او نيز آن را كوچك شمرد ، و چه چيزى را خُرد مى داند ؛ او نيز آن را خُرد دانست . اگر در ما جز اين خصلت نباشد كه آنچه را خدا و پيامبر او دشمن مى دارند ، دوست بداريم و آنچه را خدا و پيامبرش كوچك مى شمارند ، بزرگ بداريم ، همين خود كافى است كه با خدا دشمنى و از فرمان خدا سرپيچى كرده باشيم . او صلى الله عليه و آله روى خاك (زمينِ بى فرشْ) غذا مى خورد ، و همچون برده مى نشست ، و با دست خود ، كفشش را وصله مى زد ، و با دست خويش جامه اش را پينه مى كرد ، و بر الاغِ برهنه سوار مى شد و يك نفر را هم بر ترك خويش مى نشاند . [و آن گاه كه ]پرده اى نقش و نگاردار بر درِ اتاقش آويخته بود ، به همسرش فرمود : «فلانى! اين پرده را از برابر چشم من دور كن؛ چرا كه هر گاه نگاهم به آن مى افتد ، به ياد دنيا و زر و زيور آن مى افتم» . بدين سان ، او دل از دنيا بر كند ، و ياد آن را در جانش ميراند ، و دوست داشت كه زيور دنيا از چشمش دور بماند تا از آن ، جامه اى فاخر بر نگيرد ، و آن را ماندگار نپندارد ، و به ماندن در آن ، اميد نبندد. پس دنيا را از جان خويش بيرون راند ، و از دل ، دورش كرد ، و از چشم ، ناپديدش ساخت . آرى ، كسى كه چيزى را دشمن بدارد ، از اين كه به آن بنگرد و [ يا ] نامش در نزد او برده شود نيز نفرت دارد . در [ راه و رسم ] پيامبر خدا ، نكته هايى است كه تو را به زشتى ها و بدى هاى دنيا راه نمايى مى كنند ؛ چرا كه او با وجود مقام خاصّى كه [ نزد خداوند ] داشت ، در دنيا گرسنه زيست ، (2) و با وجود مقام قُربى كه [ در پيشگاه خدا ] داشت ، زيورهاى دنيا از او دور نگه داشته شد . حال [ با اين توصيف ] ، آن كه اهل نظر است ، با ديده خردش بنگرد كه آيا خداوند با اين كارها ، محمّد را ارج نهاده و يا خوارش شمرده است؟ اگر بگويد : خوارش شمرده است ، به خداى بزرگ سوگند كه دروغ گفته و بهتانى بزرگ زده است ، و اگر بگويد : او را ارج نهاده است ، پس بداند كه خداوند ، ديگران را خوار دانسته كه دنيا را برايشان گسترده ، و آن را از مقرّب ترين افراد درگاه خود ، دور ساخته است . پس ، آن كه در پى الگوست ، بايد از پيامبرش الگو بگيرد ، و در پى او حركت كند ، و هر جا او رفت ، برود . در غير اين صورت ، خويشتن را از نابودى در امان نداند؛ چرا كه خداوند ، محمّد صلى الله عليه و آله را نشانه اى براى قيامت ، و نويد دهنده به بهشت ، و بيم دهنده از كيفر ، قرار داد . او گرسنه از دنيا رفت و سالم به آخرت وارد شد ، و تا زمانى كه از دنيا رفت و پيك پروردگارش را اجابت كرد ، سنگى بر سنگى ننهاد (بنايى براى خود نساخت) . خداوند ، چه منّت بزرگى بر ما نهاد كه نعمت وجود او را به ما ارزانى داشت؛ يادگارى كه از او پيروى مى كنيم و پيشروى كه در پى او گام بر مى داريم . به خدا سوگند ، اين جامه پشمين خود را چندان وصله زده ام كه ديگر از پينه دوز آن ، خجالت مى كشم . يكى مرا گفت : آيا نمى خواهى اين را به دور افكنى؟ گفتم : از من دور شو ، كه در بامدادان ، مردم ، شبروان را خواهند ستود . (3)
.
ص: 222
. .
ص: 223
. .
ص: 224
. .
ص: 225
. .
ص: 226
عنه عليه السلام_ مِن كِتابٍ كَتَبَهُ إلى عُثمانَ بنِ حُنَيفٍ _ :ألا وإنَّ لِكُلِّ مَأمومٍ إماما يَقتَدي بِهِ ويَستَضيءُ بِنورِ عِلمِهِ ، ألا وإنَّ إمامَكُم قَدِ اكتَفى مِن دُنياهُ بِطِمرَيهِ (1) ، ومِن طُعمِهِ بقُرصَيهِ ، ألا وإنَّكُم لا تَقدِرونَ عَلى ذلِكَ ولكِن أعينوني بِوَرَعٍ وَاجتِهادٍ ، وعِفَّةٍ وسَدادٍ ، فَوَاللّهِ ما كَنَزتُ مِن دُنياكُم تِبرا (2) ، ولَا ادَّخَرتُ مِن غَنائِمِها وَفرا (3) ، ولا أعدَدتُ لِبالي ثَوبي طِمرا ، ولاحُزتُ مِن أرضِها شِبرا ، ولا أخَذتُ مِنهُ إلّا كَقوتِ أتانٍ دَبِرَةٍ (4) ، وَلَهِيَ في عَيني أوهى وأهوَنُ مِن عَفصَةٍ مَقِرَةٍ (5) . . . أ أقنَعُ مِن نَفسي بِأَن يُقالَ : هذا أميرُ المُؤمِنينَ ، ولا اُشارِكُهُم في مَكارِهِ الدَّهرِ ، أو أكونَ اُسوَةً لَهُم في جُشوبَةِ العَيشِ! فَما خُلِقتُ لِيَشغَلَني أكلُ الطَّيِّباتِ ؛ كَالبَهيمَةِ المَربوطَةِ هَمُّها عَلَفُها ، أوِ المُرسَلَةِ شُغُلُها تَقَمُّمُها (6) ، تَكتَرِشُ (7) مِن أعلافِها وتَلهو عَمّا يُرادُ بِها ، أو اُترَكَ سُدىً ، أو اُهمَلَ عابِثا ، أو أجُرَّ حَبلَ الضَّلالَةِ ، أو أعتَسِفَ (8) طَريقَ المَتاهَةِ ! (9)
.
ص: 227
امام على عليه السلام_ در نامه اى كه به عثمان بن حُنَيف نوشت _ :بدان كه هر پيروى را پيشوايى است كه به او اقتدا مى كند و از نور و دانش او بهره مى گيرد . بدان كه پيشواى شما ، از دنيايش به دو جامه ژنده ، و از خوراكش به دو گِرده نان ، بسنده كرده است . البتّه شما توانايى اين كارها را نداريد ؛ امّا با پارسايى و سختكوشى ، و پاك دامنى و درستكارى ، مرا يارى كنيد. به خدا سوگند ، من از دنياى شما زر و سيمى نيندوختم ، و از غنايم آن ، ثروتى پس انداز ننمودم ، و بيش از اين دو جامه كهنه ام ، جامه اى فراهم نياوردم ، و يك وجب زمين ، در اختيار نگرفتم ، و از دنيا جز به اندازه خوراك ستورى ريش پُشت ، بر نگرفتم. اين دنيا در چشم من ، از مازويى گس و تلخ ، پست تر و بى ارزش تر است... . آيا به همين ، دل خوش كنم كه بگويند : «اين ، امير مؤمنان است» ؛ ولى در سختى هاى روزگار ، با مردم ، شريك نگردم ، يا در ناگوارى هاى زندگى ، براى آنان سرمشق نباشم؟ من براى اين آفريده نشده ام كه به خوردن غذاهاى لذيذ مشغول شوم و همانند حيوانِ به آخور بسته اى باشم كه تمام همّ و غمش ، خوردن علف است ، يا به مانند حيوان يله اى كه كارش چريدن در زباله دانى ها و پر كردن شكمش از علف آنهاست ، بى خبر از آن كه چه سرنوشتى در انتظار اوست ، و آفريده نشده ام كه بيهوده رها شوم ، يا بى هدف بگردم ، يا ريسمان گم راهى را بكشم ، يا در بيراهه ها راه سرگردانى بپويم!
.
ص: 228
الإمام الصادق عليه السلام :قيلَ لِأَميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام : عِظنا وأوجِز! قالَ : الدُّنيا حَلالُها حِسابٌ ، وحَرامُها عِقابٌ ، وأنّى لَكُم بِالرَّوحِ ولَمّا تَأَسَّوا (1) بِسُنَّةِ نَبِيِّكُم! تَطلُبونَ ما يُطغيكُم ولا تَرضَونَ ما يَكفيكُم . (2)
2 / 5الاِتِّضاعُ فِي النكاحالإمام الصادق عليه السلام :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله زَوَّجَ المِقدادَ بنَ أسوَدَ ضُباعَةَ بِنتَ الزُّبَيرِ ابنِ عَبدِ المُطَّلِبِ . _ ثُمَّ قالَ _ : إنَّما زَوَّجَهَا المِقدادَ لِتَتَّضِعَ المَناكِحُ ولِيَتَأَسَّوا بِرَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، ولِتَعلَموا أنَّ أكرَمَكُم عِندَ اللّهِ أتقاكُم . وكانَ الزُّبَيرُ أخا عَبدِ اللّهِ وأبي طالِبٍ لِأَبيهِما واُمِّهِما . (3)
2 / 6رِعايَةُ حُقوقِ الزَّوجَةِصحيح ابن حبّان عن أبي موسى :دَخَلَتِ امرَأَةُ عُثمانَ بنِ مَظعونٍ عَلى نِساءِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله فَرَأَينَها سَيِّئَةَ الهَيئَةِ ، فَقُلنَ : ما لَكِ ، ما في قُرَيشٍ رَجُلٌ أغنى مِن بَعلِكِ ؟ قالَت : ما لَنا مِنهُ شَيءٌ ؛ أمّا نَهارَهُ فَصائِمٌ ، وأمّا لَيلَهُ فَقائِمٌ ! قالَ : فَدَخَلَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فَذَكَرنَ ذلِكَ لَهُ . فَلَقِيَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فَقالَ : يا عُثمانُ ، أما لَكَ فِيَّ اُسوَةٌ ؟ قالَ : وما ذاكَ يا رَسولَ اللّهِ ، فِداكَ أبي واُمّي ؟ قالَ : أمّا أنتَ فَتَقومُ اللَّيلَ وتَصومُ النَّهارَ ، وإنَّ لِأَهلِكَ عَلَيكَ حَقّا ، وإنَّ لِجَسَدِكَ عَلَيكَ حَقّا ! صَلِّ ونَم ، وصُم وأفطِر . قالَ : فَأَتَتهُمُ المَرأَةُ بَعدَ ذلِكَ عَطِرَةً كَأَنَّها عَروسٌ ، فَقُلنَ لَها : مَه ؟ قالَت : أصابَنا ما أصابَ النّاسَ . (4)
.
ص: 229
امام صادق عليه السلام :به امير مؤمنان عليه السلام گفته شد : ما را پندى كوتاه دِه . فرمود : «دنيا ، حلالش حساب دارد و حرامش عقاب . كجا شما را آسايش رسد ، در حالى كه هنوز به راه و رسم پيامبرتان اقتدا نكرده ايد؟! شما چيزى (ثروت فراوان) را مى جوييد كه شما را به سركشى مى كشاند ، و به اندازه كفافتان قانع نيستيد» .
2 / 5نفى اشرافيگرى در ازدواجامام صادق عليه السلام :پيامبر خدا ، ضُباعه دختر زبير بن عبد المطّلب را به ازدواج مقداد بن اَسوَد در آورد . او را به اين سبب به همسرى مقداد در آورد كه اشرافيگرى در ازدواج از بين برود (1) و مردم به پيامبر خدا تأسّى بجويند ، و شما بدانيد كه ارجمندترين شما در نزد خداوند ، پرهيزگارترين شماست . زبير ، برادر تنىِ عبد اللّه و ابو طالب بود .
2 / 6رعايت حقوق همسرصحيح ابن حبّان_ به نقل از ابو موسى _ :زن عثمان بن مظعون بر زنان پيامبر صلى الله عليه و آله وارد شد . ديدند سر و وضع نامرتّبى دارد . به او گفتند : اين ، چه سر و وضعى است ؟ در ميان قريش ، مردى ثروتمندتر از شوهر تو وجود ندارد . گفت : از او چيزى به ما نمى رسد . روزهايش را به روزه دارى مى گذراند و شب هايش را به عبادت! پيامبر صلى الله عليه و آله كه آمد ، همسرانش ماجرا را به ايشان گفتند . پيامبر صلى الله عليه و آله ، عثمان را ديد و فرمود : «اى عثمان! مگر من براى تو الگو نيستم؟» . گفت : چه شده است ، اى پيامبر خدا؟ پدر و مادرم به فدايت! فرمود : «تو شب ها را به عبادت ، و روزها را به روزه دارى مى گذرانى ، در حالى كه خانواده ات بر تو حقّى دارند و بدنت نيز بر تو حقّى دارد! [هم] نماز بخوان و [هم ]بخواب . بعضى روزها را روزه بگير و بعضى روزها را روزه نگير» . پس از آن ، همسر عثمان ، نزد همسران پيامبر صلى الله عليه و آله آمد ، در حالى كه چون نوعروسان ، بوى عطر مى داد . زنان پيامبر صلى الله عليه و آله به او گفتند : هان ، چه خبر شده است؟ گفت : حالا ما هم مثل بقيّه مردم [بهره مند ] شده ايم .
.
ص: 230
مسند ابن حنبل عن عروة :دَخَلَتِ امرَأَةُ عُثمانَ بنِ مَظعونٍ _ أحسَبُ اسمَها خَولَةَ بِنتَ حَكيمٍ _ عَلى عائِشَةَ وهِيَ باذَّةُ (1) الهَيئَةِ ، فَسَأَلَتها : ما شَأنُكِ؟ فَقالَت : زَوجي يَقومُ اللَّيلَ ويَصومُ النَّهارَ . فَدَخَلَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فَذَكَرَت عائِشَةُ ذلِكَ لَهُ ، فَلَقِيَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله عُثمانَ فَقالَ : يا عُثمانُ ، إنَّ الرَّهبانِيَّةَ لَم تُكتَب عَلَينا ، أ فَما لَكَ فِيَّ اُسوَةٌ؟ فَوَاللّهِ إنّي أخشاكُم للّهِِ وأحفَظُكُم لِحُدودِهِ . (2)
حلية الأولياء عن أبي إسحاق السبيعي :دَخَلَتِ امرَأَةُ عُثمانَ بنِ مَظعونٍ عَلى نِساءِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله سَيِّئَةَ الهَيئَةِ في أخلاقٍ (3) لَها ، فَقُلنَ لَها : ما لَكِ؟ فَقالَت : أمَّا اللَّيلَ فَقائِمٌ ، وأمَّا النَّهارَ فَصائِمٌ ! فَاُخبِرَ النَّبِيُ صلى الله عليه و آله بِقَولِها ، فَلَقِيَ عُثمانَ بنَ مَظعونٍ فَلامَهُ ، فَقالَ : أما لَكَ بي اُسوَةٌ ؟ قالَ : بَلى جَعَلَنِي اللّهُ فِداكَ . فَجاءَت بَعدُ حَسَنَةَ الهَيئَةِ طَيِّبَةَ الرّيحِ . (4)
.
ص: 231
مسند ابن حنبل_ به نقل از عروه _ :همسر عثمان بن مظعون _ كه به گمانم نامش خَوله بنت حكيم است _ با سر و وضعى ژوليده و لباس هاى ژنده بر عايشه وارد شد . عايشه از او پرسيد : چه كار دارى؟ گفت : شوهرم كارش اين شده كه شب ها را تا صبح به عبادت و روزها را به روزه دارى بگذراند! پيامبر صلى الله عليه و آله آمد . عايشه موضوع را به ايشان گفت . پيامبر خدا ، به ديدن عثمان رفت و فرمود : «اى عثمان! رهبانيّت بر ما نوشته (واجب) نشده است. مگر من براى تو الگو نيستم؟ به خدا سوگند كه من از همه شما خداترس تر و پايبندتر به حدود (احكام) او هستم» .
حلية الأولياء_ به نقل از ابو اسحاق سبيعى _ :همسر عثمان بن مظعون با لباس هايى ژنده بر همسران پيامبر صلى الله عليه و آله وارد شد . به او گفتند : تو را چه شده است؟ گفت : [شوهرم] شب ها را به عبادت مى گذراند و روزها را روزه مى گيرد! اين سخنِ او را به اطّلاع پيامبر صلى الله عليه و آله رساندند. ايشان به ديدار عثمان بن مظعون رفت و سرزنشش كرد و فرمود : «آيا من براى تو الگو نيستم؟». گفت : چرا . خداوند ، مرا فدايت گرداند! از آن پس ، همسر عثمان ، نزد همسران پيامبر صلى الله عليه و آله مى آمد ، در حالى كه سر و وضعى خوش داشت و بوى عطر مى داد .
.
ص: 232
2 / 7الزِّيُّ وَ اللِّباسُالإمام عليّ عليه السلام_ لَمّا عاتَبَهُ الجَعدُ بنُ بَعجَةَ (1) في لِباسِهِ _ :ما لَكُم وَلِلِّباسِ ؟ هُوَ أبعَدُ مِنَ الكِبرِ ، وأجدَرُ أن يَقتَدِيَ بِيَ المُسلِمُ . (2)
عنه عليه السلام_ لَمّا رُئِيَ عَلَيهِ إزارٌ خَلَقٌ مَرقوعٌ ، فَقيلَ لَهُ في ذلِكَ ، فَقالَ _ :يَخشَعُ لَهُ القَلبُ ، وتَذِلُّ بِهِ النَّفسُ ، ويَقتَدي بِهِ المُؤمِنونَ . (3)
.
ص: 233
2 / 7شكل ظاهرى و لباسامام على عليه السلام_ در پاسخ جَعْد بن بَعجه (1) كه ايشان را به خاطر لباسش سرزنش كرد _ :شما را به جامه چه كار؟ اين جامه ، از تكبّر به دورتر است ، و سزاوارتر است كه مسلمان به من اقتدا كند .
امام على عليه السلام_ چون ايشان را ديدند كه اِزارى كهنه و پينه دار پوشيده و در اين باره بر ايشان خُرده گرفتند _ :با اين اِزار ، دل ، فروتن مى شود ، و نفْس ، خوار مى گردد ، و مؤمنان بِدان اقتدا مى كنند .
.
ص: 234
الفصل الثالث : الاُسَى السيّئة3 / 1الشَّيطان«يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ وَ مَن يَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَ الْمُنكَرِ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ مَا زَكَى مِنكُم مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَ لَكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّى مَن يَشَاءُ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» . (1)
«وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلاً» . (2)
«إِنَّ عِبَادِى لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ» . (3)
3 / 2البَهائِمالكتاب«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِْنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَايَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَايُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لَايَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَئِكَ كَالأَْنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ» . (4)
.
ص: 235
فصل سوم : الگوهاى ناشايست3 / 1شيطان«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! پاى بر جاى گام هاى شيطان منهيد ، و هر كس پاى بر جاى گام هاى شيطان نهد ، [ بداند كه ] او (شيطان) به زشتكارى و ناپسندى وا مى دارد ، و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود ، هرگز هيچ كس از شما پاك نمى شد ؛ ولى [ اين ]خداست كه هر كس را بخواهد ، پاك مى كند ، و خدا شنواى داناست» .
«اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود ، هر آينه از شيطان پيروى مى كرديد ، مگر اندكى [ از شما ]» .
«در حقيقت ، تو را بر بندگان من ، تسلّطى نيست ، مگر كسانى از گم راهان كه تو را پيروى كنند» .
3 / 2چارپايانقرآن«هر آينه ، ما بسيارى از جِن و اِنس را براى دوزخ آفريديم . آنان را دل هايى است كه با آن نمى فهمند ، و چشمانى است كه با آنها نمى بينند ، و گوش هايى است كه با آنها نمى شنوند. آنان ، همانند چارپايان ، بلكه گم راه ترند. آنها همان غافل ماندگان اند» .
.
ص: 236
الحديثالإمام عليّ عليه السلام_ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ _ :يا عَجَبا لِلنّاسِ ، قَد مَكَّنَهُمُ اللّهُ مِنَ الاِقتِداءِ بِهِ ، فَيَدَعونَ ذلِكَ إلَى الاِقتِداءِ بِالبَهائِمِ! (1)
عنه عليه السلام_ مِن كِتابٍ كَتَبَهُ إلى عُثمانَ بنِ حُنَيفٍ _ :وَايمُ اللّهِ _ يَمينا أستَثني فيها بِمَشيئَةِ اللّهِ _ لَأَروضَنَّ نَفسي رِياضَةً تَهِشُّ (2) مَعَها إلَى القُرصِ إذا قَدَرتُ عَلَيهِ مَطعوما ، وتَقنَعُ بِالمِلحِ مَأدوما (3) ، ولَأَدَعَنَّ مُقلَتي كَعَينِ ماءٍ نَضَبَ (4) مَعينُها ، مُستَفرِغَةً دُموعَها . أتَمتَلِئُ السّائِمَةُ (5) مِن رَعيِها فَتَبرُكَ (6) ؟ وتَشبَعُ الرَّبيضَةُ عَن عُشبِها فَتَربِضَ (7) ؟ ويَأكُلُ عَلِيٌّ مِن زادِهِ فَيَهجَعَ (8) ؟ قَرَّت إذا عَينُهُ إذَا اقتَدى بَعدَ السِّنينِ المُتَطاوِلَةِ بِالبَهيمَةِ الهامِلَةِ ، وَالسّائِمَةِ المَرعِيَّةِ! (9)
3 / 3الجاهِلونَالكتاب«قَالَ قَدْ أُجِيبَت دَّعْوَتُكُمَا فَاسْتَقِيمَا وَ لَا تَتَّبِعَانِّ سَبِيلَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ» . (10)
.
ص: 237
حديثامام على عليه السلام_ در حكمت هاى منسوب به ايشان _ :شگفتا از مردم كه خداوند به آنها توانايى اقتدا كردن به او را داده است ؛ امّا او را وا مى گذارند و به چارپايان اقتدا مى كنند!
امام على عليه السلام_ در نامه اى به عثمان بن حُنَيف _ :سوگند به خدا _ سوگندى كه در آن خواستِ خدا را استثنا مى كنم _ ، چنان نفْس خود را رياضت مى دهم كه به گرده نانى ، هر گاه براى خوردن بيابم ، شاد گردد ، و از نانْ خورِش ، به نمك ، قناعت كند ، و چنان اشك مى ريزم كه كاسه چشم ، چونان چشمه اى خشكيده در آيد ، و اشك هايش به پايان رسد. آيا چنان كه چرندگان در چراگاهشان پُرخورند و سپس مى خسبند ، و گوسفندان از علف ، سير مى شوند و در آغل خود مى آسايند ، على هم از توشه اش بخورد و بياسايد؟ چشمش روشن كه پس از ساليان دراز ، به چارپايانِ بيابان چر و حيوانات علف چر اقتدا كند!
3 / 3نادانانقرآن«گفت : دعاى شما دو نفر پذيرفته شد . پس به راه راست برويد و از راه كسانى كه نمى دانند ، پيروى مكنيد» .
.
ص: 238
«قُلْ أَفَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّى أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجَاهِلُونَ» . (1)
«سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلَا ءَابَاؤُنَا وَلَا حَرَّمْنَا مِن شَىْ ءٍ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ حَتَّى ذَاقُواْ بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِندَكُم مِّنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ أَنتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ» . (2)
الحديثالإمام عليّ عليه السلام :النّاسُ ثَلاثَةٌ : عالِمٌ رَبّانِيٌّ ، ومُتَعَلِّمٌ عَلى سَبيلِ نَجاةٍ ، وهَمَجٌ رَعاعٌ أتباعُ كُلِّ ناعِقٍ ؛ يَميلونَ مَعَ كُلِّ ريحٍ ، لَم يَستَضيؤوا بِنورِ العِلمِ ، ولَم يَلجَؤوا إلى رُكنٍ وَثيقٍ . (3)
3 / 4المُضِلّونَالكتاب«قُلْ يَاأَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُواْ فِى دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعُواْ أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّواْ مِن قَبْلُ وَأَضَلُّواْ كَثِيرًا وَضَلُّواْ عَن سَوَاءِ السَّبِيلِ» . (4)
«إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُواْ مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ وَ رَأَوُاْ الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ * وَ قَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُواْ مِنَّا كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَ مَا هُم بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ» . (5)
.
ص: 239
«بگو : اى نادانان! آيا مرا دستور مى دهيد كه جز خدا را بپرستم؟» .
«كسانى كه شرك ورزيدند ، به زودى خواهند گفت : «اگر خدا مى خواست ، نه ما و نه پدرانمان شرك نمى ورزيديم و چيزى را [ خودسرانه ] تحريم نمى كرديم» . كسانى هم كه پيش از آنان بودند ، همين گونه تكذيب كردند ، تا اين كه عقوبت ما را چشيدند. بگو : آيا نزد شما دانشى هست كه براى ما آشكارش كنيد؟ شما جز از گمان ، پيروى نمى كنيد و جز دروغ نمى گوييد» .
حديثامام على عليه السلام :مردم ، سه دسته اند : دانشمند خدايى ، و آموزنده در مسير رستگارى ، و توده اى نادان كه در پى هر بانگى مى روند ، و با هر بادى ، اين سو و آن سو مى شوند ، و نه از نور دانش ، بهره اى گرفته اند ، و نه به پناهگاهى استوار ، پناه برده اند .
3 / 4گم راه كنندگانقرآن«بگو : اى اهل كتاب! در دينتان به ناحق گزافه گويى نكنيد ، و از پىِ هوس هاى گروهى كه پيش از اين ، گم راه شدند و بسيارى [ از مردم ] را گم راه كردند و خود از راه راست ، منحرف گشتند ، نرويد» .
«آن گاه كه پيشوايان از پيروان ، بيزارى مى جويند و عذاب را مشاهده مى كنند و پيوندهايشان بريده مى گردد ، پيروان مى گويند : «كاش براى ما بازگشتى بود تا همان گونه كه [ آنان ] از ما بيزارى جستند ، ما نيز از آنان بيزارى مى جستيم!» . اين گونه ، خداوند ، كارهايشان را _ كه بر آنان مايه حسرت هاست _ به آنان مى نماياند ، و از آتش ، بيرون آمدنى نيستند» .
.
ص: 240
الحديثالإمام عليّ عليه السلام_ في كِتابِهِ إلى مُعاوِيَةَ _ :أمّا بَعدُ ، فَقَد أتَتني مِنكَ مَوعِظَةٌ مُوَصَّلَةٌ ، ورِسالَةٌ مُحَبَّرَةٌ ، نَمَّقتَها (1) بِضَلالِكَ ، وأمضَيتَها بِسوءِ رَأيِكَ ، وكِتابُ امرِئٍ لَيسَ لَهُ بَصَرٌ يَهديهِ ، ولا قائِدٌ يُرشِدُهُ ، قَد دَعاهُ الهَوى فَأَجابَهُ ، وقادَهُ الضَّلالُ فَاتَّبَعَهُ ، فَهَجَرَ (2) لاغِطا (3) ، وضَلَّ خابِطا . (4)
عنه عليه السلام :إنَّ مِن أبغَضِ الخَلقِ إلَى اللّهِ عز و جل لَرَجُلَينِ : رَجُلٌ وَكَلَهُ اللّهُ إلى نَفسِهِ ؛ فَهُو جائِرٌ عَن قَصدِ السَّبيلِ ، مَشعوفٌ (5) بِكَلامِ بِدعَةٍ ، قَد لَهِجَ (6) بِالصَّومِ وَالصَّلاةِ ، فَهُوَ فِتنَةٌ لِمَنِ افتَتَنَ بِهِ ، ضالٌّ عَن هَديِ مَن كانَ قَبلَهُ ، مُضِلٌّ لِمَنِ اقتَدى بِهِ في حَياتِهِ و بَعدَ مَوتِهِ ، حَمّالٌ خَطايا غَيرِهِ ، رَهنٌ بِخَطيئَتِهِ . . . . (7)
عنه عليه السلام :لَبِئسَ الخَلَفُ خَلَفٌ يَتبَعُ سَلَفا هَوى في نارِ جَهَنَّمَ! (8)
.
ص: 241
حديثامام على عليه السلام_ در نامه اش به معاويه _ :از جانب تو ، اندرزنامه اى وصله پينه شده و نامه اى آراسته به من رسيد كه آن را با فريبكارى هاى خود ، آراسته اى و با بدانديشى فرستاده اى . نامه اى است از سوى مردى كه او را نه ديده اى هست كه راهش بنمايد ، و نه راهبرى كه ارشادش كند ؛ بلكه هوس ، او را فرا خوانده و او اجابتش كرده است ، و گم راهى ، افسارش را گرفته و او در پى آن ، حركت مى كند . هذيان گويى هايى آشفته ، بر نوشته ، و بى هدف در كج راهه گام برداشته است .
امام على عليه السلام :از منفورترينْ خ_لايق در نزد خ_داوند عز و جل ، دو مَردن_د : مردى كه خداوند ، او را به خود ، وا نهاده است . چنين فردى از راه راست به در رفته ، به گفتار بدعت آميز ، دل بسته است و با اين حال ، از نماز و روزه دم مى زند ( / به نماز و روزه ، تظاهر مى كند) . او براى كسى كه مفتونش شود ، مايه گم راهى است ، و از مسير درستِ پيشينيانش منحرف گشته ، و در زندگى و پس از مرگش ، گم راه كننده كسى است كه از او پيروى كند . باربَرِ گناهان ديگران است ، و گروگان گناه خويش... .
امام على عليه السلام :چه بد بازمانده اى است آن بازمانده كه از پيشينيانى كه در آتش دوزخ سرنگون گشته اند، پيروى كند!
.
ص: 242
الإمام الباقر عليه السلام_ في قَولِ اللّهِ عز و جل : «وَ الشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ» (1) _ :هَل رَأَيتَ شاعِرا يَتَّبِعُهُ أحَدٌ؟ إنَّما هُم قَومٌ تَفَقَّهوا لِغَيرِ الدّينِ ، فَضَلّوا وأضَلّوا . (2)
3 / 5المُستَكبِرونَالكتاب«وَ قَالُواْ رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَ كُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلاَ * رَبَّنَا ءَاتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْنًا كَبِيرًا» . (3)
«وَ تِلْكَ عَادٌ جَحَدُواْ بِايَاتِ رَبِّهِمْ وَ عَصَوْاْ رُسُلَهُ وَ اتَّبَعُواْ أَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ» . (4)
«وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَن نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْءَانِ وَ لَا بِالَّذِى بَيْنَ يَدَيْهِ وَ لَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمْ يَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ يَقُولُ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُواْ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُواْ لَوْلَا أَنتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِنِينَ * قَالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُواْ لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُواْ أَنَحْنُ صَدَدْنَاكُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءَكُم بَلْ كُنتُم مُّجْرِمِينَ * وَ قَالَ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُواْ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُواْ بَلْ مَكْرُ الَّيْلِ وَ النَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّكْفُرَ بِاللَّهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَندَادًا وَ أَسَرُّواْ النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُاْ الْعَذَابَ وَ جَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِى أَعْنَاقِ الَّذِينَ كَفَرُواْ هَلْ يُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ» . (5)
الحديثالإمام الصادق عليه السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الفُقَهاءُ اُمَناءُ الرُّسُلِ ما لَم يَدخُلوا فِي الدُّنيا . قيلَ يا رَسولَ اللّهِ : وما دُخولُهُم فِي الدُّنيا ؟ قالَ : اِتِّباعُ السُّلطانِ ، فَإِذا فَعَلوا ذلِكَ فَاحذَروهُم عَلى دينِكُم . (6)
.
ص: 243
امام باقر عليه السلام_ در باره اين سخن خداوند عز و جل كه : «و شاعران را گم راهان ، دنباله روى مى كنند» _ :آيا هرگز ديده اى كه شاعرى پيرو داشته باشد؟ [ مقصود از «شاعران» در اين آيه ]جماعتى هستند كه براى غير دين خدا فقه آموختند (1) و در نتيجه ، هم خود ، گم راه شدند و هم ديگران را گم راه كردند .
3 / 5مُستكبرانقرآن«و گفتند : پروردگارا! همانا ما از سَروران و بزرگانمان فرمان برديم و آنها ما را گم راه ساختند. پروردگارا! آنان را دو چندان ، عذاب ده و لعنتشان كن ، لعنتى بزرگ» .
«و اين ، [ قوم ] عاد بودند كه آيات پروردگارشان را انكار كردند ، و فرستادگانش را نافرمانى نمودند ، و به دنبال فرمان هر زورگوى ستيزه جويى رفتند» .
«و كسانى كه كافر شدند ، گفتند : نه به اين قرآن و نه به آن [ توراتى ] كه پيش از آن است ، هرگز ايمان نخواهيم آورد. و اى كاش بيدادگران را ، هنگامى كه در پيشگاه پروردگارشان بازداشت شده اند ، مى ديدى كه [ چگونه ] برخى از آنان با برخى [ ديگر ، جدل و ] گفتگو مى كنند . كسانى كه زيردست بوده اند ، به كسانى كه [ رياست و ] برترى داشته اند ، مى گويند : اگر شما نبوديد ، قطعا ما مؤمن بوديم . كسانى كه [رياست و] برترى داشته اند ، به كسانى كه زيردست بوده اند ، مى گويند : مگر ما بوديم كه شما را از هدايت _ پس از آن كه به سوى شما آمد _ باز داشتيم؟ [ نه ؛ ] بلكه خودتان گناهكار بوديد . و كسانى كه زيردست بوده اند ، به كسانى كه برترى داشته اند ، مى گويند : [ نه ؛ ] بلكه نيرنگ شب و روز [ شما بود ] ، آن گاه كه ما را وادار مى كرديد كه به خدا كافر شويم و براى او همتايانى قرار دهيم . و هنگامى كه عذاب را ببينند ، پشيمانى خود را آشكار مى كنند ، و در گردن هاى كسانى كه كافر شده اند ، غُل ها مى نهيم . آيا جز به سزاى آنچه انجام مى دادند ، مى رسند؟» .
حديثامام صادق عليه السلام :پيامبر خدا فرمود : «فقيهان ، نمايندگان مورد اعتماد پيامبران اند ، تا زمانى كه وارد دنيا نشوند» . گفته شد : اى پيامبر خدا! وارد شدن آنها به دنيا ، به چيست؟ فرمود : «به پيروى از سلطان. هر گاه چنين كردند ، از آنان بر دينتان بترسيد» .
.
ص: 244
الإمام عليّ عليه السلام :تَقَرَّبوا إلَى اللّهِ بِتَوحيدِهِ ، وطاعَةِ مَن أمَرَكُم أن تُطيعوهُ ، ولا تُمسِكوا بِعِصَمِ الكَوافِرِ ، ولا يَجنَح بِكُمُ الغَيُّ فَتَضِلّوا عَن سَبيلِ الرَّشادِ بِاتِّباعِ اُولئِكَ الَّذينَ ضَلّوا وأضَلّوا ، قالَ اللّهُ عَزَّ مِن قائِلٍ في طائِفَةٍ ذَكَرَهُم بِالذَّمِّ في كِتابِهِ : «إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَ كُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا * رَبَّنَا ءَاتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْنًا كَبِيرًا» ، وقالَ تَعالى : «وَ إِذْ يَتَحَاجُّونَ فِى النَّارِ فَيَقُولُ الضُّعَفَاؤُاْ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُواْ إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا» (1) ، «فَهَلْ أَنتُم مُّغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِن شَىْ ءٍ قَالُواْ لَوْ هَدَل_نَا اللَّهُ لَهَدَيْنَ_كُمْ» (2) . أ فَتَدرونَ الاِستِكبارُ ما هُوَ؟ هُوَ تَركُ الطّاعَةِ لِمَن اُمِروا بِطاعَتِهِ ، وَالتَّرفُّعُ عَلى مَن نُدِبوا إلى مُتابَعَتِهِ ، وَالقُرآنُ يَنطِقُ مِن هذا عَن كَثيرٍ ، إن تَدَبَّرَهُ مُتَدَبِّرٌ زَجَرَهُ ووَعَظَهُ . (3)
عنه عليه السلام_ فِي التَّحذيرِ مِنَ الفِتَنِ _ :إنَّكُم مَعشَرَ العَرَبِ أغراضُ (4) بَلايا قَدِ اقتَرَبَت ، فَاتَّقوا سَكَراتِ النِّعمَةِ ، وَاحذَروا بَوائِقَ (5) النِّقمَةِ ، وتَثَبَّتوا في قَتامِ (6) العِشوَةِ (7) وَاعوِجاجِ الفِتنَةِ عِندَ طُلوعِ جَنينِها ، وظُهورِ كَمينِها ، وَانتِصابِ قُطبِها ، ومَدارِ رَحاها . تَبدَأُ في مَدارِجَ خَفِيَّةٍ ، وتَؤولُ إلى فَظاعَةٍ جَلِيَّةٍ . شِبابُها كَشِبابِ الغُلامِ ، وآثارُها كَآثارِ السِّلامِ (8) . يَتَوارَثُهَا الظَّلَمَةُ بِالعُهودِ ، أوَّلُهُم قائِدٌ لِاخِرِهِم ، وآخِرُهُم مُقتَدٍ بِأَوَّلِهِم ، يَتَنافَسونَ في دُنيا دَنِيَّةٍ ، ويَتَكالَبونَ عَلى جيفَةٍ مُريحَةٍ (9) ، وعَن قَليلٍ يَتَبَرَّأُ التّابِعُ مِنَ المَتبوعِ ، وَالقائِدُ مِنَ المَقودِ ، فَيَتَزايَلونَ (10) بِالبَغضاءِ ، ويَتَلاعَنونَ عِندَ اللِّقاءِ . (11)
.
ص: 245
امام على عليه السلام :با يگانه داشتن خداوند و فرمان بردن از كسى كه شما را به فرمان بردارى از او امر كرده است ، به خداوند ، نزديك شويد و به ريسمان هاى كافران چنگ مزنيد ، و [ مواظب باشيد كه ] اغواگرى ها شما را به كج راهه نبرد ، كه در آن صورت ، با پيروى از آنان _ كه گم راه و گم راه كننده اند _ از راه راست ، گم راه مى شويد. خداوند ارجمند ، در باره گروهى كه از آنان در كتاب خود با نكوهش ياد كرده ، مى فرمايد : «همانا ما از سَروران و بزرگانمان فرمان برديم و آنها ما را گم راه ساختند. پروردگارا! آنان را دو چندان ، عذاب ده و لعنتشان كن ، لعنتى بزرگ» ، و مى فرمايد : «و آن گاه كه در آتش ، با يكديگر بحث مى كنند ، و ضعيفان به مستكبران مى گويند : ما پيرو شما بوديم» . حال آيا چيزى را از عذاب خدا ، از ما برطرف مى سازيد؟ مستكبران مى گويند : «اگر خدا ما را هدايت كرده بود ، ما نيز شما را هدايت كرده بوديم» . آيا مى دانيد «استكبار» چيست؟ استكبار ، فرمان نبردن از كسى است كه به فرمان بردارى از او امر شده اند ، و گردن فرازى در برابر كسى كه به پيروى از او فرا خوانده شده اند. قرآن در اين باره بسيار سخن گفته است . اگر انديشنده اى در آن (قرآن) انديشه كند ، او را هشدار و اندرز خواهد داد .
امام على عليه السلام_ در بر حذر داشتن از فتنه ها _ :شما _ اى گروه عرب _ آماج بلاهايى هستيد كه نزديك شده اند. پس ، از سرمستى هاى نعمت بترسيد ، و از سختى هاى كيفر [ الهى ] بپرهيزيد ، و در فضاى غبارآلود شُبهه (ترديد) ، و كژى فتنه ، آن گاه كه نوزادش بر مى آيد ، و از كمينش رها مى شود ، و ستون آن راست مى گردد ، و آسيابش به چرخش در مى آيد ، درنگ كنيد (از فرو رفتن در شبهات و فتنه ها باز ايستيد) ، كه فتنه ، از راه هاى پنهانى وارد مى گردد ؛ ولى سرانجام ، چهره زشت و هولناكش را نمايان مى سازد . شور و شَرَش چون شور و شرِ جوان است ، و آثارش چون آثار سنگ . ستمگران ، فتنه را به هم مى سپارند و از يكديگر به ارث مى برند. نخستينِ آنان [ در اين راه ] ، پيشواى آخرينشان است ، و آخرينشان به نخستين آنها اقتدا مى كند . براى دنياى پست با يكديگر به رقابت بر مى خيزند ، و بر سر مُردارى گنديده ، به جان يكديگر مى افتند ؛ امّا زودا كه پيرو از پيشرو ، و جلودار از دنباله رو ، بيزارى بجويد [ و گناه را به گردن او اندازد ] ، و با نفرت و كين ، از يكديگر جدا شوند ، و به هنگام ديدار ، يكديگر را نفرين كنند .
.
ص: 246
3 / 6المُفسِدونَ«وَوَاعَدْنَا مُوسَى ثَلَاثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَقَالَ مُوسَى لأَِخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِى فِى قَوْمِى وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ». (1)
/ 7المُجرِمونَالكتاب«وَ مَا أَضَلَّنَا إِلَّا الْمُجْرِمُونَ» . 2
.
ص: 247
3 / 6مُفسدان«و با موسى ، سى شب وعده گذاشتيم و آن را با ده شب ديگر ، تمام كرديم ، تا آن كه وقت معيّن پروردگارش در چهل شب، به سر آمد، و موسى [ هنگام رفتن به كوه طور ] به برادرش هارون گفت: در ميان قوم من، جانشينم باش و [ كار آنان را ] اصلاح كن، و راه فسادگران را پيروى مكن» .
3 / 7مُجرمانقرآن«و ما را گم راه نكردند ، مگر مجرمان» . 1
.
ص: 248
الحديثالإمام الباقر عليه السلام_ في قَولِهِ تَعالى : «وَ مَا أَضَلَّنَا إِلَّا الْمُجْرِمُونَ » _ :يَعنِي المُشرِكينَ الَّذينَ اقتَدَوا بِهِم هؤُلاءِ فَاتَّبَعوهُم عَلى شِركِهِم ، وهُم قَومُ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، لَيسَ فيهِم مِنَ اليَهودِ وَالنَّصارى أحَدٌ . (1)
.
ص: 249
حديثامام باقر عليه السلام_ در باره اين سخن خداى متعال كه : «و ما را گم راه نكردند ، مگر مجرمان» _ :[ مُجرمان ] يعنى مشركانى كه اين افراد [ _ِ گم راه شده ]به آنها اقتدا كردند و در شرك ورزى خويش ، پيرو آنان بودند . اينها (گم راه شدگان) از امّت محمّد صلى الله عليه و آله هستند و حتّى يك نفرشان از ميان يهود و نصارا نيست .
.
ص: 250
.
.
ص: 251
14 . مُواساتدرآمدفصل يكم : تشويق به مواساتفصل دوم : انواع مواساتفصل سوم : خاستگاه هاى مواساتفصل چهارم : آثار مواسات .
ص: 252
درآمدمُواسات ، در لغتمواسات (1) مانند «اُسوه» ، از مادّه «أسو» است . اين مادّه بر درمان و تيمار و اصلاح كردن ، دلالت دارد ، و «واسَيْتُه» ساخت ديگرى است از «آسَيْتُه» . فيروزآبادى در معناى «مُواسات» مى گويد : آساهُ بِمالِهِ مُواساةً : أنالَهُ مِنهُ وَ جَعَلَهُ فيهِ اُسوَةً ، [أ]وَ لا يَكونُ ذلِكَ إلّا مِن كَفافٍ ، فَإِن كانَ مِن فضلَةٍ ، فَلَيسَ بِمُواساةٍ . (2) عبارت «آساه بماله مواساةً» يعنى از مال خود به او بخشيد و او را در آن شريك گردانيد . و مواسات ، در جايى است كه شخص از كفاف خود ، به كسى ببخشد ، و اگر از اضافه كفافش بدهد ، مواسات نيست . ازهرى با افزودن معنايى ديگر براى «مواسات» مى نويسد : يُقالُ : هُوَ يُؤاسى فى مالِهِ ، أى يُساوى ، وَ يُقالُ : رَحِمَ اللّهُ رَجُلاً أعطى مِن فَضلٍ ، وَ
.
ص: 253
واسى مِن كَفافٍ ؛ مِن هذا . (1) گفته مى شود : «هو يُؤاسى فى ماله» يعنى : مال خود را به طور مساوى تقسيم مى كند (مى بخشد) . نيز گفته مى شود : «رحم اللّه رجلاً أعطى من فضل و واسى من كفاف» يعنى : خدا رحمت كند مردى را كه از اضافه بر نيازش ، به ديگران ببخشد و از كفاف خود ، به ديگران كمك كند ! بنا بر اين، همدردى با ديگران و شريك ساختن آنان در بهره گيرى از مواهب زندگى، از آن جهت كه نوعى درمان و اصلاح اجتماعى است ، «مواسات» ناميده مى شود. نكته قابل توجّه در «مواسات مالى»، اين است كه شرط تحقّق آن ، نيازمند بودن شخص به چيزى است كه در اختيار ديگران مى گذارد . به بيان روشن تر ، كمك كردن به ديگران ، سه درجه دارد كه هر يك ، عنوانى خاص و ارزشى متفاوت با ديگرى دارد : درجه اوّل : كمك كردن به نيازمندان از اضافه بر نياز خود . اين نوع از كمك كردن ، با توجّه به چگونگى آن ، «انفاق» ، «اهداء» ، «صدقه» و «سخاء» و امثال آن ناميده مى شود . درجه دوم : شريك كردن نيازمندان با خويش و سهيم كردن آنها در آنچه خود بدان نيازمند و علاقه مند است . اين نوع كمك رسانى ، «مواسات» ناميده مى شود . درجه سوم : واگذار كردن همه آنچه خود بدان نياز دارد ، به ديگران . اين نوع از كمك رسانى ، از بالاترين ارزش هاى اخلاقى شمرده مى شود و «ايثار» نام دارد .
.
ص: 254
مُواسات ، در حديثكاربرد «مواسات» در احاديث اسلامى ، منطبق بر ريشه لغوى آن است ، بدين معنا كه اين كلمه ، گاه در سهيم كردن ديگران با خود در بهره گيرى از مواهب زندگى و امكانات مادّى مورد نياز خويش ، و گاه در رعايت عدالت در برخورد با ديگران ، به كار مى رود . تأسّى و مواسات ، با عنايت به ريشه لغوى آنها ، دو ره نمود مهمّ فرهنگى اسلام در جهت ايجاد اصلاحات اخلاقى ، اقتصادى و حقوقى در جامعه اند . تأسّى جستن به كسانى كه از غناى اخلاقى برخوردارند و تلاش نمودن براى همسان سازى خود با آنان ، از فقر اخلاقى مى كاهد ، چنان كه «مواسات» به معناى اوّلش ، فاصله طبقاتى را كاهش مى دهد و به معناى دومش ، زمينه ساز برخوردارى همگان از حقوق عادلانه و يكسان خواهد بود . با توجّه به اين تفسير از «مواسات» ، چند نكته در احاديث اين بخش ، قابل توجّه اند :
1 . انواع مواساتاشاره كرديم كه «مواسات» در احاديث اسلامى ، دو معنا دارد : الف . همدردى با ديگران در نيازها و مشكلاتشان و سهيم ساختن آنان در امكانات زندگى خويش ، چنان كه در حديثى از امام صادق عليه السلام در بيان سپاهيان خِرد و نادانى ، آمده است : وَ المُواساة وَ ضِدّهَا المَنع . (1) و مواسات ، كه ضدّ آن ، منع است .
.
ص: 255
شايان ذكر است كه اين معنا از مواسات ، دو نوع دارد : يكى مواسات با مال و امكانات مادّى (1) و ديگرى مواسات با جان به هنگام خطر . (2) ب . رعايت حقوق ديگران به طور يكسان . اين معنا از مواسات نيز انواع فراوانى دارد ، مانند : مواسات در حكومت (به معناى عدالت اجتماعى و برخورد يكسان با يكايك افراد جامعه) ، مواسات در قضاوت ، به معناى عدالت قضايى و برخورد يكسان با طرفين دعوا) ، مواسات در تعليم (به معناى عدالت آموزشى و برخورد مساوى با همه دانش آموزان) و مواسات در خانواده (به معناى عدم تبعيض و رعايت مساوات در ابراز محبّت به فرزندان) . (3)
2 . دليل تأكيد بر مواسات مالىبررسى احاديث اين بخش ، نشان مى دهد كه بيشتر احاديث «مواسات»، در باره مواسات مالى است . از اين رو ، اين سؤال ، قابل طرح است كه دليل اين همه تأكيد بر مواسات مالى چيست؟ آيا اهمّيت و ارزش اين نوع از مواسات ، بيش از ساير انواع آن است ؟ پاسخ ، اين است كه برخى از انواع مواسات غير مالى (مانند مواسات با جان) ، نه تنها ارزششان از مواسات مالى كمتر نيست ، بلكه بى ترديد ، از ارزش بيشترى برخوردارند . بنا بر اين ، دليل تأكيد احاديث اسلامى بر مواسات مالى ، به دليل نياز بيشتر جامعه به فرهنگ شدن اين نوع مواسات است . از سوى ديگر ، مواسات مالى ، مقدّمه مواسات جانى است و كسى كه نمى تواند
.
ص: 256
ديگرى را در مال خود سهيم كند ، بى ترديد ، براى حفظ جان او ، خود را به خطر نمى افكند .
3 . راه گسترش فرهنگ مواسات در جامعهتأمّل در احاديث فصل سوم ، نشان مى دهد كه ارزش اخلاقى «مواسات» ، به دو ريشه باز مى گردد : اوّل . اصالت و شرافت خانوادگى ، كه زمينه رشد همه فضايل اخلاقى و از جمله مواسات است و به فرموده امام على عليه السلام : إنَّ مُواساةَ الرِّفاقِ مِن كَرَمِ الأَعراقِ . (1) مواسات نسبت به دوستان (رفيقان) ، از بزرگوارى تبار است . دوم . اعتقادات دينى . بدون اعتقاد به دين ، روح خودخواهى و منفعت طلبى انسان ، مانع از مواسات و بالاتر از آن ، مانع از ايثار مى گردد ؛ چرا كه اگر جهان ، فاقد شعور و معنا و تهى از حضور خداوند باشد ، ارزش هاى اخلاقى نمى توانند مفهوم واقعى داشته باشند . بر اين اساس ، تقويت بنياد خانواده و مذهب ، تنها راه گسترش فرهنگ مواسات و نوع دوستى در جامعه است .
4 . بركات مادّى و معنوى مواساتفصل چهارم ، اختصاص به تبيين آثار و بركات مادّى و معنوى مواسات دارد . از نگاه احاديث اسلامى ، مواسات مالى ، موجب بقاى محبّت و پيوند برادرى ، بركت يافتن مال و زياد شدن روزى مى شود و برجسته ترين اثر مادّى آن ، ريشه كن شدن فقر و
.
ص: 257
نياز از جامعه بشرى است ، چنان كه امام باقر عليه السلام مى فرمايد : أما لَو فَعَلتُم مَا احتَجتُم . (1) اگر ياريگرى مى كرديد ، نيازمند نمى شديد . همچنين از نظر معنوى ، مواسات ، يكى از اصول درستى و قوام دين و يكى از عوامل اجابت دعاست و طبق فرموده امام صادق عليه السلام ، مهم ترين اثر معنوى آن ، اين است كه شخص مواسات كننده ، مشمول اين مژده الهى مى گردد كه : «يَاأَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِى إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً * فَادْخُلِى فِى عِبَادِى * وَ ادْخُلِى جَنَّتِى . (2) اى نفْسِ آرام يافته! خشنود و خداپسند ، به سوى پروردگارت باز گرد ، و در ميان بندگان وارد شو ، و در بهشت من ، وارد شو» .
.
ص: 258
الفصل الأوّل : الحثّ على المؤاساة1 / 1سَيِّدُ الأَعمالِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :سَيِّدُ الأَعمالِ ثَلاثُ خِصالٍ : إنصافُكَ النّاسَ مِن نَفسِكَ ، ومُواساةُ الأَخِ فِي اللّهِ عز و جل ، وذِكرُ اللّهِ تَبارَكَ وتَعالى عَلى كُلِّ حالٍ . (1)
الإمام عليّ عليه السلام :المُواساةُ أفضَلُ الأَعمالِ . (2)
الإمام الصادق عليه السلام :سَيِّدُ الأَعمالِ ثَلاثَةٌ : إنصافُ النّاسِ مِن نَفسِكَ حَتّى لا تَرضى بِشَيءٍ إلّا رَضيتَ لَهُم مِثلَهُ ، ومُؤاساتُكَ الأَخَ فِي المالِ ، وذِكرُ اللّهِ عَلى كُلِّ حالٍ ؛ لَيسَ «سُبحانَ اللّهِ وَالحَمدُ للّهِِ ولا إلهَ إلَا اللّهُ وَاللّهُ أكبَرُ» فَقَط ، ولكِن إذا وَرَدَ عَلَيكَ شَيءٌ أمَرَ اللّهُ عز و جل بِهِ أخَذتَ بِهِ ، أو إذا وَرَدَ عَلَيكَ شَيءٌ نَهَى اللّهُ عز و جل عَنهُ تَرَكتَهُ (3) .
.
ص: 259
فصل يكم : تشويق به مواسات1 / 1سرآمد كارهاپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سرآمدِ كارها ، سه چيز است : انصاف داشتن با مردم ، مواسات با برادر [دينى] ، و هماره به ياد خداوند متعال بودن .
امام على عليه السلام :مواسات ، برترينِ كارهاست .
امام صادق عليه السلام :سرآمد كارها ، سه كار است : انصاف داشتن با مردم ، به طورى كه آنچه را براى خود مى پسندى ، همانندش را براى آنان نيز بپسندى ، و مواسات مالى با برادر [ دينى ] ، و ذكر خدا در همه حال ، و اين ، تنها به گفتن «سبحان اللّه و الحمد للّه و لا إله إلّا اللّه و اللّه أكبر» نيست ؛ بلكه به اين نيز هست كه هر گاه با چيزى رو به رو شدى كه خداوند به آن فرمان داده است ، به كارش ببندى ، يا هر گاه با چيزى رو به رو شدى كه خداوند عز و جل از آن نهى كرده است ، آن را فرو بگذارى .
.
ص: 260
الأمالي عن زُرعَة عن الإمام الصادق عليه السلام ، قالَ :قُلتُ لَهُ عليه السلام : أيُّ الأَعمالِ هُوَ أفضَلُ بَعدَ المَعرِفَةِ ؟ قالَ : ما مِن شَيءٍ بَعدَ المَعرِفَةِ يَعدِلُ هذِهِ الصَّلاةَ ، ولا بَعدَ المَعرِفَةِ وَالصَّلاةِ شَيءٌ يَعدِلُ الزَّكاةَ ، ولا بَعدَ ذلِكَ شَيءٌ يَعدِلُ الصَّومَ ، ولا بَعدَ ذلِكَ شَيءٌ يَعدِلُ الحَجَّ ، وفاتِحَةُ ذلِكَ كُلِّهِ مَعرِفَتُنا ، وخاتِمَتُهُ مَعرِفَتُنا ، ولا شَيءَ بَعدَ ذلِكَ كَبِرِّ الإِخوانِ ، وَالمُواساةِ بِبَذلِ الدّينارِ وَالدِّرهَمِ ؛ فَإِنَّهُما حَجَرانِ مَمسوخانِ ، بِهِمَا امتَحَنَ اللّهُ خَلقَهُ بَعدَ الَّذي عَدَدتُ لَكَ . (1)
الإمام الكاظم عليه السلام :ما تَقَرَّبَ المُؤمِنُ إلَى اللّهِ عز و جل بِشَيءٍ أفضَلَ مِن مُواساةِ المُؤمِنِ ، وهُوَ قَولُهُ تَعالى : «لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ» (2) . (3)
1 / 2مُؤاساةُ الإِخوانِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :لِلمُؤمِنِ عَلَى المُؤمِنِ سَبعَةُ حُقوقٍ واجِبَةٍ مِنَ اللّهِ عز و جل عَلَيهِ : الإِجلالُ لَهُ في عَينِهِ ، وَالوُدُّ لَهُ في صَدرِهِ ، وَالمُواساةُ لَهُ في مالِهِ . . . . (4)
عنه صلى الله عليه و آله :مَن كانَ لَهُ قَميصانِ فَليَلبَس أحَدَهُما ، وَليَكُنِ الآخَرُ لِأَخيهِ . (5)
.
ص: 261
الأمالى ، طوسى_ به نقل از زُرعه _ :از امام صادق عليه السلام پرسيدم : بعد از شناخت (معرفت)، كدام عمل ، باارزش تر است؟ فرمود : «بعد از شناخت ، هيچ چيزى با اين نماز ، برابرى نمى كند ، و بعد از شناخت و نماز ، چيزى با زكات ، برابرى نمى كند ، و بعد از آن ، چيزى با روزه برابرى نمى كند ، و بعد از آن ، چيزى با حج برابرى نمى كند ، و آغاز و انجام همه اينها ، شناخت ماست ، و بعد از آن ، چيزى مانند نيكى كردن به برادران و مواسات با بخشيدن درهم و دينار نيست. درهم و دينار ، دو سنگِ دگرگون شده اند كه خداوند ، بعد از آن چيزهايى كه برايت بر شمردم ، به وسيله آن دو ، خلقش را مى آزمايد» .
امام كاظم عليه السلام :مؤمن با چيزى برتر از مواسات نسبت به مؤمن ، به خداوند عز و جل نزديك نشده است ، و اين ، همان سخن خداى متعال است كه : «هرگز به نيكوكارى نخواهيد رسيد ، تا اين كه از آنچه دوست داريد ، انفاق كنيد» .
1 / 2مواسات نسبت به برادرانپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مؤمن را بر مؤمن ، هفت حق است كه از جانب خداوند عز و جل بر او واجب گشته اند : او را در چشم خويش بزرگ بدارد ، در سينه خود ، دوستش بدارد ، در مال خود ، شريكش بگرداند... .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس دو پيراهن دارد ، يكى از آن دو را بپوشد و ديگرى را به برادرش بدهد .
.
ص: 262
مصادقة الإخوان عن خلّاد السندي رفعه :أبطَأَ عَلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله رَجُلٌ ، فَقالَ : ما أبطَأَ بِكَ ؟ قالَ : العُريُ يا رَسولَ اللّهِ . فَقالَ : أما كانَ لَكَ جارٌ لَهُ ثَوبانِ يُعيرُكَ أحَدَهُما ؟ فَقالَ : بَلى يا رَسولَ اللّهِ . قالَ صلى الله عليه و آله : ما هذا لَكَ بِأَخٍ . (1)
الإمام عليّ عليه السلام :خَيرُ إخوانِكَ مَن واساكَ ، وخَيرٌ مِنهُ مَن كَفاكَ ، وإنِ احتاجَ إلَيكَ أعفاكَ . (2)
عنه عليه السلام :خَيرُ إخوانِكَ مَن واساكَ بِخَيرِهِ ، وخَيرٌ مِنهُ مَن أغناكَ عَن غَيرِهِ . (3)
عنه عليه السلام :أخوكَ مُواسيكَ فِي الشِّدَّةِ . (4)
عنه عليه السلام :أصدَقُ الإِخوانِ مَوَدَّةً أفضَلُهُم لِاءِخوانِهِ فِي السَّرّاءِ وَالضَّرّاءِ مُواساةً . (5)
عنه عليه السلام :جَمالُ الاُخُوَّةِ إحسانُ العِشرَةِ ، وَالمُواساةُ مَعَ العُسرَةِ . (6)
عنه عليه السلام_ في ذِكرِ أعظَمِ الأَصحابِ مَنزِلَةً عِندَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله _ :كانَ . . . أفضَلُهُم عِندَهُ أعَمَّهُم نَصيحَةً لِلمُسلِمينَ ، وأعظَمُهُم عِندَهُ مَنزِلَةً أحسَنَهُم مُؤاساةً ومُؤازَرَةً . (7)
.
ص: 263
مصادقة الإخوان_ به نقل از خلّاد سندى ، در حديثى كه سند آن را به پيامبر صلى الله عليه و آله رسانده است _ :مردى ديرتر به نزد پيامبر خدا آمد . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «چرا دير كردى؟» . گفت : برهنگى موجب شد ، اى پيامبر خدا! فرمود : «آيا همسايه اى نداشتى كه دو جامه داشته باشد و يكى را به تو عاريه دهد؟» . گفت : چرا ، اى پيامبر خدا! فرمود : «او برادر تو نيست» .
امام على عليه السلام :بهترينِ برادران تو ، كسى است كه تو را در مال خود ، سهيم كند ، و بهتر از او كسى است كه تو را بسنده باشد و اگر به تو نياز پيدا كرد ، معافَت بدارد .
امام على عليه السلام :بهترين برادر تو ، كسى است كه در خيرش تو را سهيم كند ، و بهتر از او كسى است كه تو را از ديگرى بى نياز گرداند .
امام على عليه السلام :برادر تو ، سهيم كننده تو در امكانات زندگى در هنگام سختى [و تنگ دستى] است .
امام على عليه السلام :صادق ترينِ برادران در دوستى ، كسى است كه در خوشى و ناخوشى ، نسبت به برادرانش بهتر مواسات كند.
امام على عليه السلام :زيبايىِ برادرى ، به حُسن معاشرت ، و مواسات با وجود تنگ دستى است .
امام على عليه السلام_ در يادكرد از با منزلت ترينِ اصحاب در نزد پيامبر خدا _ :برترينِ آنها در نزد ايشان ، كسى بود كه خيرخواهى اش براى مسلمانان فراگيرتر بود ، و با منزلت ترينِ آنان در نزد ايشان ، كسى بود كه بيش از ديگران مواسات مى كرد و كمك مى رساند .
.
ص: 264
عنه عليه السلام :أحسَنُ الإِحسانِ مُؤاساةُ الإِخوانِ . (1)
عنه عليه السلام :نِظامُ الكَرَمِ مُوالاةُ الإِحسانِ ، ومُواساةُ الإِخوانِ . (2)
الإمام الحسن عليه السلام_ لِبَعضِ وُلدِهِ _ :يا بُنَيَّ ، لا تُؤاخِ أحَدا حَتّى تَعرِفَ مَوارِدَهُ ومَصادِرَهُ ، فَإِذَا استَنبَطتَ الخُبرَةَ (3) ، ورَضيتَ العِشرَةَ ، فآخِهِ عَلى إقالَةِ العَثرَةِ وَالمُواساةِ فِي العُسرَةِ . (4)
الإمام الباقر عليه السلام :لَمّا خَرَجَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام يُريدُ البَصرَةَ نَزَلَ بِالرَّبَذَةِ (5) ، فَأَتاهُ رَجُلٌ مِن مُحارِبٍ (6) ، فَقالَ : يا أميرَ المُؤمِنينَ ، إنّي تَحَمَّلتُ في قَومي حَمالَةً (7) ، وإنّي سَأَلتُ في طَوائِفَ مِنهُمُ المُؤاساةَ وَالمَعونَةَ فَسَبَقَت إلَيَّ ألسِنَتُهُم بِالنَّكَدِ (8) ، فَمُرهُم يا أميرَ المُؤمِنينَ بِمَعونَتي ، وحُثَّهُم عَلى مُؤاساتي . فَقالَ : أينَ هُم؟ فَقالَ : هؤُلاءِ فَريقٌ مِنهُم حَيثُ تَرى . قالَ : فَنَصَّ (9) راحِلَتَهُ فَادَّلَفَت (10) كَأَنَّها ظَليمٌ (11) ، فَادَّلَفَ بَعضُ أصحابِهِ في طَلَبِها فَلَأيا بِلَأيٍ (12) ما لُحِقَت ، فَانتَهى إلَى القَومِ فَسَلَّمَ عَلَيهِم وسَأَلَهُم ما يَمنَعُهُم مِن مُؤاساةِ صاحِبِهِم ، فَشَكَوهُ وشَكاهُم . فَقالَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام : وَصَلَ امرُؤٌ عَشيرَتَهُ ، فَإِنَّهُم أولى بِبِرِّهِ وذاتِ يَدِهِ ، ووَصَلَتِ العَشيرَةُ أخاها إن عَثَرَ به دَهرٌ وأدبَرَت عَنهُ دُنيا ، فَإِنَّ المُتَواصِلينَ المُتَباذِلينَ مَأجورونَ ، وإنَّ المُتَقاطِعينَ المُتَدابِرينَ مَوزورونَ . قالَ : ثُمَّ بَعَثَ راحِلَتَهُ وقالَ : حَل (13) . (14)
.
ص: 265
امام على عليه السلام :نيكوترين نيكى ، مواسات نسبت به برادران است .
امام على عليه السلام :آيين بزرگوارى ، پياپى نيكى كردن و مواسات ورزيدن نسبت به برادران است .
امام حسن عليه السلام_ خطاب به يكى از فرزندان خود _ :فرزندم! با هيچ كس برادرى مكن تا آن كه او را نيك بشناسى ، و چون [او را] آزمودى و معاشرت [ با او ]را پسنديدى ، بر پايه گذشت از لغزش ها و مواسات در سختى ها ، با او برادرى كن .
امام باقر عليه السلام :زمانى كه امير مؤمنان عليه السلام به قصد بصره خارج شد ، در رَبَذه (1) فرود آمد . مردى از مُحارب (2) نزد ايشان آمد و گفت : اى امير مؤمنان! من از طرف قوم خود ، تاوانى (3) بر عهده دارم ، و از برخى طايفه هاى آنان خواستم كه مرا يارى و مساعدت كنند ؛ امّا آنها زبان به بدگويى و سرزنش من گشودند . شما _ اى امير مؤمنان _ به آنها دستور بده كه كمكم كنند ، و به هميارى با من ترغيبشان كن . فرمود : «آنها كجايند؟». گفت : گروهى از آنان ، آن جايند كه مى بينى . ايشان ناقه اش را با سرعت تمام ، به حركت در آورد ، به طورى كه ناقه مانند شترمرغ مى دويد . جماعتى از ياران امير مؤمنان نيز در پى ناقه ايشان تاختند و با زحمت زياد ، خود را به وى رساندند . امام عليه السلام به آن عدّه رسيد و بر آنان سلام كرد و پرسيد كه چرا به هم قبيله خود ، كمك نمى كنند. آنها از آن مرد ، شِكوه كردند و او نيز از آنها شِكوه كرد . امير مؤمنان عليه السلام فرمود : «انسان بايد به عشيره خود كمك كند؛ زيرا آنان به نيكى كردن به او و دستگيرى نمودن از او سزاوارترند ، و عشيره نيز بايد به برادرشان _ آن گاه كه روزگارْ به زمينش مى زند و دنيا به او پشت مى كند _ يارى برسانند؛ زيرا كسانى كه صله رحم مى كنند و به يكديگر بخشش مى نمايند ، [ نزد خداوند عز و جل ]پاداش مى يابند ، و آنان كه از يكديگر مى بُرند و به هم پشت مى كنند ، گنهكارند» . اين را فرمود و ناقه اش را هى كرد .
.
ص: 266
مصادقة الإخوان عن الوصّافي عن الإمام الباقر عليه السلام ، قالَ :قالَ عليه السلام لي : يا أبا إسماعيلَ ، أ رَأَيتَ مَن قِبَلَكُم إذا كانَ الرَّجُلُ لَيسَ لَهُ رِداءٌ وعِندَ بَعضِ إخوانِهِ فَضلُ رِداءٍ يَطرَحُ عَلَيهِ حَتّى يُصيبَ رِداءً ؟ قالَ : قُلتُ : لا . قالَ : فَإِذا كانَ لَيسَ عِندَهُ إزارٌ يوصِلُ إلَيهِ بَعضُ إخوانِهِ بِفَضلِ إزارٍ حَتّى يُصيبَ إزارا ؟ قالَ : قُلتُ : لا . فَضَرَبَ بِيَدِهِ عَلى فَخِذِهِ ثُمَّ قالَ : ما هؤُلاءِ بِإِخوَةٍ . (1)
.
ص: 267
مصادقة الإخوان_ به نقل از وصّافى _ :امام باقر عليه السلام به من فرمود : «اى ابو اسماعيل! آيا در ميان شما چنين است كه هر گاه كسى ردايى نداشته باشد و يكى از برادرانش رداى اضافى داشته باشد ، آن را به او مى دهد تا وى نيز به ردايى برسد؟». گفتم : خير . فرمود : «آيا اگر ازارى نداشت ، برادرش ازار اضافى خود را به او مى دهد تا او نيز صاحب ازارى شود؟». گفتم : خير . امام عليه السلام با دست خود بر رانَش زد و فرمود : «اينها برادر نيستند» .
.
ص: 268
الإمام الصادق عليه السلام :المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ ، يَحِقُّ عَلَيهِ نَصيحَتُهُ ومُواساتُهُ ومَنعُ عَدُوِّهِ مِنهُ . (1)
عنه عليه السلام :لا تَزالُ شيعَتُنا مَرعِيّينَ مَحفوظينَ مَستورينَ مَعصومينَ ما أحسَنُوا النَّظَرَ لِأَنفُسِهِم فيما بَينَهُم وبَينَ خالِقِهم ، وصَحَّت نِيّاتُهُم لِأَئِمَّتِهِم ، وبَرّوا إخوانَهُم ؛ فَعَطَفوا عَلى ضَعيفِهِم وتَصَدَّقوا عَلى ذَوِي الفاقَةِ مِنهُم . إنّا لا نَأمُرُ بِظُلمٍ ، ولكِنّا نَأمُرُكُم بِالوَرَعِ الوَرَعِ الوَرَعِ ، وَالمُواساةِ المُواساةِ ءِخوانِكُم . (2)
مستدرك الوسائل :دَخَلَ رَجُلٌ إلى جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ عليه السلام وقالَ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، مَا المُرُوَّةُ ؟ قالَ : تَركُ الظُّلمِ ، ومُؤاساةُ الإِخوانِ فِي السَّعَةِ . (3)
الخصال عن يونس بن ظَبيانَ والمفضّل بن عمر :قالَ أبو عَبدِ اللّه عليه السلام : خَصلَتانِ مَن كانَتا فيهِ وإلّا فَاعزُب (4) ثُمَّ اعزُب ثُمَّ اعزُب . قيلَ : وما هُما ؟ قالَ : الصَّلاةُ في مَواقيتِها وَالمُحافَظَةُ عَلَيها ، وَالمُواساةُ . (5)
بحار الأنوار عن جعفر بن محمّد العاصمي_ في حَديثٍ طَويلٍ ذَكَرَ فيهِ ضِيافَةَ الإِمامِ الكاظِمِ عليه السلام لَهُم ، إلى أن قالَ _ :ثُمَّ قالَ [ عليه السلام ] : يا عاصِمُ ، كَيفَ أنتُم فِي التَّواصُلِ وَالتَّواسي؟ قُلتُ : عَلى أفضَلِ ما كانَ عَلَيهِ أحَدٌ . قالَ : أيَأتي أحَدُكُم إلى دُكّانِ أخيهِ أو مَنزِلِهِ عِندَ الضّائِقَةِ فَيَستَخرِجُ كيسَهُ ويَأخُذُ ما يَحتاجُ إلَيهِ فَلا يُنكَرُ عَلَيهِ؟ قالَ : لا! : فَلَستُم عَلى ما اُحِبُّ فِي التَّواصُلِ . (6)
راجع : هذه الموسوعة : ج 2 ص104 (الإخاء / الفصل الرابع : حقوق الإخاء / المؤاساة) .
.
ص: 269
امام صادق عليه السلام :مؤمن ، برادر مؤمن است . وظيفه دارد كه او را نصيحت كند ، نسبت به او مواسات نمايد ، و دشمنش را از او باز دارد .
امام صادق عليه السلام :شيعيان ما ، تا زمانى كه در روابط ميان خود و خدايشان نيك بنگرند ، و به پيشوايانشان حسن نيّت داشته باشند ، و به برادرانشان نيكى كنند ، و با ناتوانشان دلسوز و مهربان باشند ، و به نيازمندانشان كمك كنند ، همواره [ از جانب خداوند عز و جل ] مورد عنايت ، محفوظ ، و در پناه و مصون خواهند بود . ما به ستم كردن ، دستور نمى دهيم ؛ بلكه شما را به پارسايى ، به پارسايى ، به پارسايى دستور مى دهيم ، و نيز به مواسات ، مواسات با برادرانتان!
مستدرك الوسائل :مردى بر امام صادق عليه السلام وارد شد و گفت : اى فرزند پيامبر خدا! مردانگى چيست؟ فرمود : «ستم نكردن ، و كمك كردن به برادران در هنگام توانگرى» .
الخصال_ به نقل از يونس بن ظبيان و مفضّل بن عمر _ :امام صادق عليه السلام فرمود : «دو خصلت است كه در هر كه نبود ، از او دورى كن ، دورى كن ، دورى كن!» . گفته شد : آن دو خصلت ، كدام اند؟ فرمود : «[ خواندنِ ] نماز در وقت آن و محافظت بر نماز ، و [ ديگر ]مواسات» .
بحار الأنوار_ به نقل از جعفر بن محمّد عاصمى ، در حديثى طولانى كه در آن از پذيرايى شدنشان به وسيله امام كاظم عليه السلام ياد مى كند _ :سپس فرمود : «اى عاصم! در همبستگى و مواسات با يكديگر ، چگونه ايد؟» . گفتم : در بهترين وضعِ ممكن . فرمود : «آيا چنين هست كه فردى از شما در هنگام تنگ دستى ، به دكّان و يا منزل برادرش برود و دخل او را بيرون بكشد و آنچه نياز دارد ، بردارد و به او اعتراض نشود؟» . گفتم : نه! فرمود : «پس شما در همبستگى ، آن گونه كه من دوست دارم ، نيستيد» .
ر. ك : همين دانش نامه : ج 2 ص 105 (برادرى / فصل چهارم : حقوق برادرى / سهيم كردن در زندگى) .
.
ص: 270
1 / 3مُؤاساةُ الأَصدِقاءِالإمام عليّ عليه السلام :اُبذُل مالَكَ فِي الحُقوقِ ، وواسِ بِهِ الصَّديقَ ؛ فَإِنَّ السَّخاءَ بِالحُرِّ أخلَقُ (1) . (2)
عنه عليه السلام :لا تَعُدَّنَّ صَديقا مَن لا يُواسي بِمالِهِ . (3)
عنه عليه السلام :فِي الضّيقِ يَتَبَيَّنُ حُسنُ مُواساةِ الرَّفيقِ . (4)
.
ص: 271
1 / 3مواسات نسبت به دوستانامام على عليه السلام :دارايى ات را در راه حقوق_[ ى كه به گردن توست ، ] ببخش ، و دوست [خود] را در آن ، شريك گردان؛ چرا كه گشاده دستى ، براى آزاده ، سزاوارتر است .
امام على عليه السلام :كسى را كه تو را در مال خود سهيم نمى كند ، هرگز دوست مشمار .
امام على عليه السلام :در هنگام تنگ دستى است كه حُسن مواسات دوست ، آشكار مى شود .
.
ص: 272
1 / 4مُؤاساةُ الجُنودِالإمام عليّ عليه السلام_ مِن كِتابِهِ إلَى الأَشتَرِ النَّخَعِيِّ لَمّا وَلّاهُ عَلى مِصرَ _ :وَليَكُن آثَرُ (1) رُؤوسِ جُندِكَ عِندَكَ مَن واساهُم في مَعونَتِهِ ، وأفضَلَ عَلَيهِم مِن جِدَتِهِ (2) بِما يَسَعُهُم ويَسَعُ مَن وَراءَهُم مِن خُلوفِ أهليهِم ، حَتّى يَكونَ هَمُّهُم هَمّا واحِدا في جِهادِ العَدُوِّ ؛ فَإِنَّ عَطفَكَ عَلَيهِم يَعطِفُ قُلوبَهُم عَلَيكَ . (3)
1 / 5مُؤاساةُ الفُقَراءِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن واسَى الفَقيرَ مِن مالِهِ ، وأنصَفَ النّاسَ مِن نَفسِهِ ، فَذلِكَ المُؤمِنُ حَقّا . (4)
عنه صلى الله عليه و آله_ فِي الدُّعاءِ _ :اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ . . . وَارزُقني مُواساةَ مَن قَتَّرتَ عَلَيهِ مِن رِزقِكَ مِمّا وَسَّعتَ عَلَيَّ مِن فَضلِكَ . (5)
.
ص: 273
1 / 4مواسات نسبت به سپاهيانامام على عليه السلام_ در نامه اش به اَشتر نَخَعى ، آن گاه كه او را بر حكومت مصر گماشت _ :بايد عزيزينِ سرداران سپاهت در نزد تو ، كسى باشد كه از همه بيشتر به آنان (سپاهيان) مواسات مى نمايد و از آنچه دارد ، چندان به آنان مى بخشد كه هم خود و هم خانواده شان را _ كه در پشت سر خود بر جاى نهاده اند _ در آسايش قرار دهد ، تا در جهاد با دشمن ، تنها يك انديشه در سر داشته باشند . همانا توجّه تو به آنان ، دل هاى آنها را متوجّه تو مى سازد .
1 / 5مواسات نسبت به فقيرانپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس فقير را در مال خود شريك گرداند و با مردم به انصاف رفتار كند ، او مؤمن حقيقى است .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در دعا _ :بار خدايا! بر محمّد و خاندان محمّد ، درود فرست... و مرا اين عطا فرما كه از آنچه به فضل خود بر من گشايش داده اى ، نسبت به كسى كه روزى را بر او تنگ كرده اى ، مواسات كنم .
.
ص: 274
الفضائل عن جابر بن عبد اللّه الأنصاري :كُنّا جُلوسا عِندَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله إذ وَرَدَ عَلَينا أعرابِيٌّ أشعَثَ (1) الحالِ ، عَلَيهِ ثِيابٌ رَثَّةٌ ، الفَقرُ ظاهِرٌ بَينَ عَينَيهِ . . . وجَعَلَ يَقولُ شِعرا . . . فَلَمّا سَمِعَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله كَلامَهُ بَكى بُكاءً شَديدا ، ثُمَّ قالَ لِأَصحابِهِ : . . . فَمَن مِنكُم يُواسي هذَا الفَقيرَ؟ قالَ : فَلَم يُجِبهُ أحَدٌ . وكانَ في ناحِيَةِ المَسجِدِ عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ عليه السلام يُصَلّي رَكَعاتٍ تَطَوُّعا وكانَ قائِما ، فَأَومَأَ بِيَدِهِ إلَى الأَعرابِيِّ ، فَدَنا مِنهُ ، فَدَفَعَ الخاتَمَ مِن يَدِهِ إلَيهِ وهُوَ في صَلاتِهِ . (2)
الإمام عليّ عليه السلام :بِرّوا أيتامَكُم ، وواسوا فُقَراءَكُم ، وَارفَقوا بِضُعَفائِكُم . (3)
الكافي عن مُعَلَّى بنِ خُنَيسٍ :خَرَجَ أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام في لَيلَةٍ قَد رَشَّت (4) وهُوَ يُريدُ ظُلَّةَ بَني ساعِدَةَ (5) ، فَاتَّبَعتُهُ فَإِذا هُوَ قَد سَقَطَ مِنهُ شَيءٌ ، فَقالَ : بِسمِ اللّهِ ، اللّهُمَّ رُدَّ عَلَينا ، قالَ : فَأَتَيتُهُ فَسَلَّمتُ عَلَيهِ ، قالَ : فَقالَ : مُعَلّى ؟ قُلتُ : نَعَم جُعِلتُ فِداكَ ، فَقالَ لي : اِلتَمِس بِيَدِكَ فَما وَجَدتَ مِن شَيءٍ فَادفَعهُ إلَيَّ . فَإِذا أنَا بِخُبزٍ مُنتَشِرٍ كَثيرٍ ، فَجَعَلتُ أدفَعُ إلَيهِ ما وَجَدتُ ، فَإِذا أنَا بِجِرابٍ (6) أعجِزُ عَن حَملِهِ مِن خُبزٍ ، فَقُلتُ : جُعِلتُ فِداكَ أحمِلُهُ عَلى رَأسي ، فَقالَ : لا ، أنَا أولى بِهِ مِنكَ ، ولكِنِ امضِ مَعي . قالَ : فَأَتَينا ظُلَّةَ بَني ساعِدَةَ ، فَإِذا نَحنُ بِقَومٍ نِيامٍ ، فَجَعَلَ يَدُسُّ الرَّغيفَ وَالرَّغيفَينِ حَتّى أتى عَلى آخِرِهِم ، ثُمَّ انصَرَفنا . فَقُلتُ : جُعِلتُ فِداكَ ، يَعرِفُ هؤُلاءِ الحَقَّ ؟ فَقالَ : لَو عَرَفوهُ لَواسَيناهُم بِالدُّقَّةِ (7) . (8)
.
ص: 275
الفضائل_ به نقل از جابر بن عبد اللّه انصارى _ :نزد پيامبر خدا نشسته بوديم كه باديه نشينى با سر و وضع آشفته و جامه هايى كهنه و پاره ، به طورى كه فقر در چهره اش كاملاً نمايان بود ، بر ما وارد شد... و داشت شعر مى گفت... . پيامبر صلى الله عليه و آله با شنيدن سخنان او ، به شدّت گريست و به اصحابش فرمود : «چه كسى از شما نسبت به اين فقير ، مواسات مى كند؟». هيچ كس جوابى نداد . در گوشه مسجد ، على بن ابى طالب عليه السلام نماز مستحبّى مى خواند و در حال قيام بود. به آن باديه نشين اشاره كرد . باديه نشين ، نزديك رفت و على عليه السلام در همان حال كه مشغول نماز بود ، انگشتر را از دست خويش در آورد و به او داد .
امام على عليه السلام :به يتيمانتان نيكى كنيد ، نسبت به نيازمندانتان مواسات نماييد ، و با ناتوانانتان مُدارا (مهربانى) كنيد .
الكافى_ به نقل از مُعَلّى بن خُنَيس _ :امام صادق عليه السلام در شبى كه نَم نَمْ باران مى آمد ، به قصد صُفّه (1) بنى ساعده خارج شد . من در پى ايشان به راه افتادم . ناگاه ، چيزى از دست ايشان افتاد . گفت : «بسم اللّه . خدايا! به ما برگردان» . من جلو رفتم و سلام كردم . فرمود : «معلّى؟». گفتم : بله ، فدايت شوم! فرمود : «با دستت بگرد و آنچه يافتى ، به من بده» . من گشتم . ديدم مقدار زيادى نان ، روى زمين ، پراكنده شده است ، و هر چه مى يافتم ، تحويل ايشان مى دادم . ناگاه كيسه چرمينى پر از نان يافتم كه نمى توانستم آن را بلند كنم . گفتم : فدايت شوم! آن را روى سرم حمل مى كنم . فرمود : «نه . من به اين كار ، از تو سزاوارترم ؛ امّا همراهم بيا» . ما به صُفّه بنى ساعده رفتيم . عدّه اى را ديديم كه خوابيده اند. امام عليه السلام آهسته يكى دو گِرده نان ، كنار هر كدام گذاشت تا به نفر آخر رسيد . سپس بر گشتيم . گفتم : فدايت شوم! آيا اينها حق را مى شناسند (شيعه شما هستند)؟ فرمود : «اگر مى شناختند كه در ناچيزترين دارايى هايمان هم با آنها مواسات مى كرديم (در همه چيزمان شريكشان مى كرديم)» .
.
ص: 276
الإمام الرضا عليه السلام_ لِمَنِ استَأذَنَهُ في عَمَلِ السُّلطانِ _ :إن كُنتَ تَعلَمُ أنَّكَ إذا وُلّيتَ عَمِلتَ في عَمَلِكَ بِما أمَرَ بِهِ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، ثُمَّ تُصَيِّرُ أعوانَكَ وكُتّابَكَ أهلَ مِلَّتِكَ ، فَإِذا صارَ إلَيكَ شَيءٌ واسَيتَ بِهِ فُقَراءَ المُؤمِنينَ حَتّى تَكونَ واحِدا مِنهُم ، كانَ ذا بِذا ، وإلّا فَلا . (1)
عنه عليه السلام :إنَّ عِلَّةَ الزَّكاةِ مِن أجلِ قوتِ الفُقَراءِ . . . مَعَ ما فيهِ مِنَ الزِّيادَةِ وَالرَّأفَةِ وَالرَّحمَةِ لِأَهلِ الضَّعفِ ، وَالعَطفِ عَلى أهلِ المَسكَنَةِ ، وَالحَثِّ لَهُم عَلَى المُواساةِ ، وتَقوِيَةِ الفُقَراءِ وَالمَعونَةِ لَهُم عَلى أمرِ الدّينِ . (2)
تاريخ اليعقوبي :كان مِمّا أوصَى اللّهُ عز و جل بِهِ لِبَني إسرائيلَ عَلى لِسانِ موسى عليه السلام أن قالَ لَهُم : . . . اِجعَلوا للّهِِ نَصيبا في أموالِكُم ؛ فَواسوا مِنهُ اليَتيمَ ، وَالأَرمَلَةَ ، وَالمِسكينَ ، وَالضَّعيفَ ، وَالسّاكِنَ مَعَكُم الَّذي لا زَرعَ لَهُ . (3)
.
ص: 277
امام رضا عليه السلام_ به كسى كه از ايشان اجازه خواست تا براى سلطان ، كار كند _ :اگر مى دانى كه چنانچه به كار گماشته شدى ، در آن مقام ، به آنچه پيامبر خدا دستور داده ، عمل مى كنى ، و دستياران و دبيرانت را از همكيشانت مى گمارى ، و هر گاه چيزى به تو رسيد ، آن را با مؤمنان (شيعيان) فقير ، تقسيم مى كنى ، و اين طور نيست كه يكى از آنان (حكومتيان) باشى ، اينها [ گناهِ ] آن كار را جبران مى كند. در غير اين صورت ، مُجاز نيستى .
امام رضا عليه السلام :علّتِ [ تشريع ] زكات ، تأمين قُوت نيازمندان است... . علاوه بر اين ، زكات ، مايه فزونى [ نعمت ] ، و مهربانى ، و محبّت با ناتوانان ، و عطوفت به مستمندان ، و تشويق بر مواسات با آنان ، و تقويت [مالىِ] تهى دستان و كمك به آنها در كار دين است .
تاريخ اليعقوبى :يكى از سفارش هايى كه خداوند عز و جل با زبان موسى عليه السلام به بنى اسرائيل نمود ، اين بود كه به آنان فرمود : « ... براى خداوند ، سهمى در اموالتان قرار دهيد ، و از آن به يتيم و بيوه زن و مستمند و ناتوان و هم آبادى تان كه زراعتى ندارد ، كمك كنيد» .
.
ص: 278
الفصل الثاني : أنواع المؤاساة2 / 1المُؤاساةُ فِي المالِالإمام عليّ عليه السلام :أفضَلُ المُروءَةِ مُؤاساةُ الإِخوانِ بِالأَموالِ ، ومُساواتُهُم فِي الأَحوالِ . (1)
عنه عليه السلام :المُروءَةُ العَدلُ فِي الإِمرَةِ ، وَالعَفوُ مَعَ القُدرَةِ ، وَالمُؤاساةُ فِي العِشرَةِ . (2)
الإمام الباقر عليه السلام :يا مَعشَرَ شيعَتِنَا ، اِسمَعوا وافهَموا وَصايانا وعَهدَنا إلى أولِيائِنَا : اصدُقوا في قَولِكُم ، وبَرّوا في أيمانِكُم لِأَولِيائِكُم وأعدائِكُم ، وتَواسَوا بِأَموالِكُم . (3)
الإمام الصادق عليه السلام :أنصِفِ النّاسَ مِن نَفسِكَ ، وواسِهِم في مالِكَ . (4)
2 / 2المُؤاساةُ فِي الحُكومَةِالإمام عليّ عليه السلام_ في كِتابِهِ إلى حُذَيفَةَ بنِ اليَمانِ _ :آمُرُكَ أن تُجبِيَ خَراجَ الأَرَضينَ عَلَى الحَقِّ وَالنَّصَفَةِ ، ولا تَتَجاوَزَ ما قَدَّمتُ بِهِ إلَيكَ ، ولا تَدَعَ مِنهُ شَيئا ، ولا تَبتَدِعَ فيهِ أمرا ، ثُمَّ اقسِمهُ بَينَ أهلِهِ بِالسَّوِيَّةِ وَالعَدلِ ، وَاخفَض لِرَعِيَّتِكَ جَناحَكَ ، وواسِ بَينَهُم في مَجلِسِكَ ، وَليَكُنِ القَريبُ وَالبَعيدُ عِندَكَ فِي الحَقِّ سَواءً . (5)
.
ص: 279
فصل دوم : انواع مواسات2 / 1مواسات با مالامام على عليه السلام :برترين مردانگى ، شريك كردن برادران در اموال ، و برابرى با آنان در احوال است .
امام على عليه السلام :مردانگى ، همان دادگرى در فرمان روايى ، گذشتْ با وجود قدرت [ بر انتقامگيرى ] ، و مواسات در معاشرت است .
امام باقر عليه السلام :اى گروه شيعيان ما! سفارش ها و توصيه هاى ما به دوستدارانمان را بشنويد و بفهميد كه : راست گفتار باشيد ، و به پيمان هايتان با دوست و دشمنتان وفادار بمانيد ، و با اموالتان يكديگر را يارى كنيد .
امام صادق عليه السلام :با مردم ، انصاف داشته باش ، و آنان را در مال خود ، سهيم كن .
2 / 2مواسات در حكومتامام على عليه السلام_ در نامه اش به حُذَيفة بن يَمان _ :به تو دستور مى دهم كه خراج زمين ها زمين ها را بر پايه حق و انصاف بگيرى . از دستور من تجاوز مكن ، و چيزى از آن را فرو مگذار ، و چيزى را از پيش خود بر آن ميفزاى ، و خراج را در ميان سزامندانش به طور يكسان و عادلانه تقسيم كن ، و با رعيّتت ، فروتن باش ، و در مجلس خود ، همه را برابر ببين ، و حقّ خويشاوند و بيگانه را يكسان بگزار .
.
ص: 280
عنه عليه السلام_ مِن كِتابِهِ إلى مُحَمَّدِ بنِ أبي بَكرٍ لَمّا وَلّاهُ عَلى مِصرَ _ :. . . وآسِ بَينَهُم فِي اللَّحظَةِ وَالنَّظرَةِ ؛ حَتّى لا يَطمَعَ العُظَماءُ في حَيفِكَ لَهُم ، ولا يَيأَسَ الضُّعَفاءُ مِن عَدلِكَ عَلَيهِم . (1)
2 / 3المُؤاساةُ فِي القَضاءِالإمام عليّ عليه السلام :مَنِ ابتُلِيَ بِالقَضاءِ فَليُواسِ بَينَهُم فِي الإِشارَةِ ، وفِي النَّظَرِ ، وفِي المَجلِسِ . (2)
الكافي عن سَلَمَةَ بن كُهَيل :سَمِعتُ عَلِيّا صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ يَقولُ لِشُرَيحٍ (3) : . . . ثُمَّ واسِ بَينَ المُسلِمينَ بِوَجهِكَ ومَنطِقِكَ ومَجلِسِكَ ، حَتّى لا يَطمَعَ قَريبُكَ في حَيفِكَ (4) ، ولا يَيأَسَ عَدُوُّكَ مِن عَدلِكَ . (5)
.
ص: 281
امام على عليه السلام_ در نامه اش به محمّد بن ابى بكر ، آن گاه كه او را به حكومت مصر گماشت _ :تساوى در ميان آنها را [ حتّى ] در نيم نگاه و نگاه ، مراعات كن تا بزرگان كشور ، به حمايت بى دليل تو ، طمع نورزند ، و ناتوانان در اجراى عدالت ، از تو نوميد نشوند .
2 / 3مواسات در قضاوتامام على عليه السلام :هر كس بر مسند قضا مى نشيند ، بايد در اشاره ، در نگاه و در نشستن ، ميان آنان (طرفين دعوا) يكسان عمل كند .
الكافى_ به نقل از سَلَمة بن كُهيل _ :از على _ كه درودهاى خدا بر او باد _ شنيدم كه به شُرَيح مى فرمايد : « ... ديگر ، آن كه در نگاه و گفتار و نشست خويش ، ميان مسلمانان ، به يكسان رفتار كن تا نزديكان تو ، به ستم [ و جانبدارىِ ] تو طمع نكنند ، و دشمنت ، از دادگرىِ تو نوميد نگردد» .
.
ص: 282
2 / 4المُؤاساةُ فِي الحَربِالإمام عليّ عليه السلام_ مِن كَلامِهِ في صِفّينَ _ :رَحِمَ اللّهُ امرَأً واسى أخاهُ بِنَفسِهِ . (1)
عنه عليه السلام_ مِن كَلامٍ لَهُ يُنَبِّهُ فيهِ عَلى فَضيلَتِهِ لِقَبولِ قَولِهِ وأمرِهِ ونَهيِهِ _ :لَقَد عَلِمَ المُستَحفَظونَ (2) مِن أصحابِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله أنّي لَم أرُدَّ عَلَى اللّهِ ولا عَلى رَسولِهِ ساعَةً قَطُّ ، ولَقَد واسَيتُهُ بِنَفسي فِي المَواطِنِ الَّتي تَنكُصُ (3) فيهَا الأَبطالُ ، وتَتَأَخَّرُ فيهَا الأَقدامُ ، نَجدَةً (4) أكرَمَنِي اللّهُ بِها . (5)
الإمام الصادق عليه السلام :اِنهَزَمَ النّاسُ يَومَ اُحُدٍ عَن رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَغَضِبَ غَضَبا شَديدا ، قالَ : وكانَ إذا غَضِبَ انحَدَرَ عَن جَبينَيهِ مِثلُ اللُّؤلُؤِ مِنَ العَرَقِ ، قالَ : فَنَظَرَ فَإِذا عَلِيٌّ عليه السلام إلى جَنبِهِ فَقالَ لَهُ : اِلحَق بِبَني أبيكَ مَعَ مَنِ انهَزَمَ عَن رَسولِ اللّهِ! فَقالَ : يا رَسولَ اللّهِ ، لي بِكَ اُسوَةٌ ، قالَ : فَاكفِني هؤُلاءِ . فَحَمَلَ فَضَرَبَ أوَّلَ مَن لَقِيَ مِنهُم . فَقالَ جَبرَئيلُ عليه السلام : إنَّ هذِهِ لَهِيَ المُؤاساةُ يا مُحَمَّدُ ! فَقالَ : إنَّهُ مِنّي وأنَا مِنهُ . فَقالَ جَبرَئيلُ عليه السلام : وأنَا مِنكُما يا مُحَمَّدُ . فَنَظَرَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إلى جَبرَئيلَ عليه السلام عَلى كُرسِيٍّ مِن ذَهَبٍ بَينَ السَّماءِ وَالأَرضِ وهُوَ يَقولُ : «لا سَيفَ إلّا ذُو الفَقارِ ، ولا فَتى إلّا عَلِيٌّ» . (6)
.
ص: 283
2 / 4مواسات در جنگامام على عليه السلام_ از سخنان ايشان در صفّين _ :رحمت خدا بر آن مردى كه با جان خويش برادرش را يارى رساند!
امام على عليه السلام_ در گفتارى كه در آن ، پيش گامى خود را در پذيرش سخن و امر و نهى هاى پيامبر صلى الله عليه و آله يادآور مى شود _ :دين بانان ( / رازداران / عالمانِ ) از ميان ياران محمّد صلى الله عليه و آله مى دانند كه من هرگز و حتّى لحظه اى از فرمان خدا و پيامبر او سر باز نزدم ، و در آوردگاه هايى كه پهلوانان در آنها پس مى نشينند ، و گام ها در آنها وا پس مى روند ، با جان خويش او را يارى رساندم ، و اين ، شجاعتى بود كه خداوند ، مرا بدان گرامى داشت .
امام صادق عليه السلام :در جنگ اُحُد ، مسلمانان از گرد پيامبر خدا پراكنده گشتند و ايشان ، سختْ خشمگين شد . پيامبر صلى الله عليه و آله هر گاه خشمگين مى شد ، عرق ، مانند دانه هاى مرواريد از پيشانى اش سرازير مى گشت . پيامبر صلى الله عليه و آله نگاه كرد و على عليه السلام را در كنار خويش ديد . به او فرمود : «تو نيز با كسانى كه از گرد پيامبر خدا پراكنده اند ، به پسران پدرت بپيوند!» . على عليه السلام گفت : اى پيامبر خدا! الگوى من شماييد . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «پس اينان را از من دور كن» . على عليه السلام حمله كرد و بر نخستين كس از دشمن كه رسيد ، ضربتى فرود آورد . جبرئيل عليه السلام گفت : اين است مواسات (فداكارى) ، اى محمّد! پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «همانا او از من است و من از اويم» . جبرئيل عليه السلام گفت : و من نيز از شما دو تن هستم ، اى محمّد! پيامبر خدا به جبرئيل عليه السلام نگريست كه بر اورنگى از طلا در ميان آسمان و زمين ، نشسته بود و مى گفت : شمشيرى جز ذو الفقار نيست ، و جوان مردى جز على نيست» .
.
ص: 284
تفسير القمّي_ في ذِكرِ غَزوَةِ اُحُدٍ _ :لَمَّا انقَطَعَ سَيفُ أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام جاءَ إلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَقالَ : يا رَسولَ اللّهِ ، إنَّ الرَّجُلَ يُقاتِلُ بِالسِّلاحِ وقَدِ انقَطَعَ سَيفي ! فَدَفَعَ إلَيهِ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله سَيفَهُ «ذَا الفَقارِ» فَقالَ : قاتِلِ بِهذا . ولَم يَكُن يَحمِلُ عَلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله أحَدٌ (1) إلّا يَستَقبِلُهُ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام ، فَإِذا رَأَوهُ رَجَعوا ، فَانحازَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إلى ناحِيَةِ اُحُدٍ ، فَوَقَفَ . وكانَ القِتالُ مِن وَجهٍ واحِدٍ وقَدِ انهَزَمَ أصحابُهُ ، فَلَم يَزَل أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام يُقاتِلُهُم حَتّى أصابَهُ في وَجهِهِ ورَأسِهِ وصَدرِهِ وبَطنِهِ ويَدَيهِ ورِجلَيهِ تِسعونَ جَراحَةً ، فَتَحامَوهُ . وسَمِعوا مُنادِياً يُنادي مِنَ السَّماءِ : «لا سَيفَ إلّا ذُو الفَقارِ ولا فَتى إلاّ عَلِيٌّ» ، فَنَزَلَ جَبرَئيلُ عليه السلام عَلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَقالَ : هذِهِ وَاللّهِ المُؤاساةُ يا مُحَمَّدُ! فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لِأَنّي مِنهُ وهُوَ مِنّي ، وقالَ جَبرَئيلُ عليه السلام : وأنَا مِنكُما . (2)
الإرشاد عن عمران بن حُصَين:لَمّا تَفَرَّقَ النّاسُ عَن رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله في يَومِ اُحُدٍ ، جاءَ عَلِيٌّ مُتَقَلِّدا سَيفَهُ حَتّى قامَ بَينَ يَدَيهِ ، فَرَفَعَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله رَأسَهُ إلَيهِ فَقالَ لَهُ : ما لَكَ لَم تَفِرَّ مَعَ النّاسِ ؟ فَقالَ : يا رَسولَ اللّهِ ، أأرجِعُ كافِرا بَعدَ إسلامي ؟! فَأَشارَ لَهُ إلى قَومٍ اِنحَدَروا مِنَ الجَبَلِ ، فَحَمَلَ عَلَيهِم فَهَزَمَهُم . ثُمَّ أشارَ لَهُ إلى قَومٍ آخَرينَ ، فَحَمَلَ عَلَيهِم فَهَزَمَهُم . ثُمَّ أشارَ إلى قَومٍ ، فَحَمَلَ عَلَيهِم فَهَزَمَهُم . فَجاءَ جَبرَئيلُ عليه السلام فَقالَ : يا رَسولَ اللّهِ ، لَقَد عَجِبَتِ المَلائِكَةُ وعَجِبنا مَعَهُم مِن حُسنِ مُواساةِ عَلِيٍّ لَكَ بِنَفسِهِ ! فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : وما يَمنَعُهُ مِن هذا وهُوَ مِنّي وأنَا مِنهُ! فَقالَ جَبرَئيلُ عليه السلام : وأنَا مِنكُما . (3)
.
ص: 285
تفسير القمّى_ در يادكرد از جنگ اُحُد _ :امير مؤمنان عليه السلام ، چون شمشير او شكست ، نزد پيامبر خدا آمد و گفت : اى پيامبر خدا! مرد ، با سلاح مى جنگد ؛ ولى شمشير من شكسته است! پيامبر خدا شمشيرش (ذو الفقار) را به او داد و فرمود : «با اين بجنگ» . هر كس به پيامبر خدا حمله مى آورد ، امير مؤمنان عليه السلام جلوى او را مى گرفت ، و دشمنان ، او را كه مى ديدند ، عقب مى نشستند . بدين ترتيب ، پيامبر خدا خود را به كنار اُحُد رساند و ايستاد . جنگ ، يك سويه شد . ياران پيامبر صلى الله عليه و آله تار و مار شده بودند ؛ امّا امير مؤمنان عليه السلام همچنان با دشمن مى جنگيد ، تا جايى كه صورت و سر و سينه و شكم و دست ها و پاهايش نود زخم برداشت ، و دشمنان از نزديك شدن به او پرهيز مى كردند . شنيدند كه منادى اى از آسمان ندا مى دهد كه : «شمشيرى جز ذو الفقار نيست ، و جوان مردى جز على نيست» . جبرئيل عليه السلام بر پيامبر صلى الله عليه و آله فرود آمد و گفت : اى محمّد! به خدا سوگند كه اين است مواسات (فداكارى)! پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «علّتش آن است كه من از اويم و او از من است» . جبرئيل عليه السلام گفت : و من نيز از شما دو نفر هستم .
الإرشاد_ به نقل از عمران بن حصين _ :در روز اُحُد ، چون مردم از گرد پيامبر خدا پراكنده گشتند ، على عليه السلام در حالى كه شمشيرش را به كمر بسته بود ، آمد و در برابر پيامبر صلى الله عليه و آله ايستاد . پيامبر خدا سرش را به طرف او بلند كرد و فرمود : «تو چرا با مردم ، فرار نمى كنى؟». گفت : اى پيامبر خدا! آيا پس از مسلمان شدنم ، به كفر باز گردم؟! پس پيامبر صلى الله عليه و آله عدّه اى را كه از كوه [ اُحُد ] پايين مى آمدند ، به او نشان داد . على عليه السلام بر آنان تاخت و تار و مارشان كرد . پيامبر صلى الله عليه و آله گروه ديگرى را به او نشان داد و على عليه السلام به آنان نيز يورش برد و هزيمتشان داد . پيامبر صلى الله عليه و آله گروهى ديگر را نشانش داد و على عليه السلام بر آنها نيز حمله برد و فرارى شان داد . در اين هنگام ، جبرئيل عليه السلام آمد و گفت : اى پيامبر خدا! فرشتگان و همچنين ما از اين همه مواسات (فداكارىِ) على براى تو ، شگفت زده شده ايم! پيامبر خدا فرمود : «چرا چنين نكند ، در حالى كه او از من است و من از اويم ؟» . جبرئيل عليه السلام گفت : و من نيز از شما دو هستم .
.
ص: 286
تاريخ الطبري عن عبيد اللّه بن أبي رافع عن أبيه_ في ذِكرِ غَزوَةِ اُحُدٍ _ :لَمّا قَتَلَ عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ عليه السلام أصحابَ الأَلوِيَةِ ، أبصَرَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله جَماعَةً مِن مُشرِكي قُرَيشٍ ، فَقالَ لِعَلِيٍّ عليه السلام : اِحمِل عَلَيهِم ، فَحَمَلَ عَلَيهِم ، فَفَرَّقَ جَمعَهُم وقَتَلَ عَمرَو بنَ عَبدِ اللّهِ الجُمَحِيِّ . قالَ : ثُمَّ أبصَرَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله جَماعَةً مِن مُشرِكي قُرَيشٍ ، فَقالَ لِعَلِيٍّ عليه السلام : اِحمِل عَلَيهِم ، فَحَمَلَ عَلَيهِم ، فَفَرَّقَ جَماعَتَهُم وقَتَلَ شَيبَةَ بنَ مالِكٍ أحدَ بَني عامِرِ بنِ لُؤَيٍّ . فَقالَ جِبريلُ عليه السلام : يا رَسولَ اللّهِ ، إنَّ هذِهِ لَلمُواساةُ . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إنَّهُ مِنّي وأنَا مِنهُ . فَقالَ جِبريلُ : وأنَا مِنكُما . قالَ : فَسَمِعوا صَوتاً : لا سَيفَ إلّا ذُوالفَقارِ ولا فَتى إلّا عَلِيّ (1)
الإمام الحسين عليه السلام_ أنشَدَ حينَ قَصَدَ الطَّفَّ _ : سَأَمضي فَما بِالمَوتِ عارٌ عَلَى الفَتىإذا ما نَوى حَقّا وجاهَدَ مُسلِما وآسَى الرِّجالَ الصّالِحينَ بِنَفسِهِوفارَقَ مَثبورا (2) وباعَدَ مُجرِما (3)
الإمام زين العابدين عليه السلام :رَحِمَ اللّهُ العَبّاسَ (4) ، فَلَقد آثَرَ وأبلى وفَدى أخاهُ بِنَفسِهِ حَتّى قُطِعَت يَداهُ ، فَأَبدَلَهُ اللّهُ بِهِما جَناحَينِ يَطيرُ بِهِما مَعَ المَلائِكَةِ فِي الجَنَّةِ كَما جَعَلَ لِجَعفَرِ بنِ أبي طالِبٍ ، وإنَّ لِلعَبّاسِ عِندَ اللّهِ تَبارَكَ وتَعالى لَمَنزِلَةً يَغبِطُهُ بِها جَميعُ الشُّهَداءِ يَومَ القِيامَةِ . (5)
.
ص: 287
تاريخ الطبرى_ به نقل از عبيد اللّه بن ابى رافع ، از پدرش ، در يادكرد از جنگ اُحُد _ :چون على بن ابى طالب عليه السلام پرچمداران [ سپاه دشمن ] را به قتل رساند ، پيامبر خدا چشمش به گروهى از مشركان قريش افتاد . به على عليه السلام فرمود : «به اينان حمله كن» . على عليه السلام بر آنان تاخت و آنها را از هم پراكنده ساخت و عمرو بن عبد اللّه جُمَحى را كشت . پيامبر خدا ، چشمش به گروه ديگرى از مشركان قريش افتاد و به على عليه السلام فرمود : «به اينها حمله كن» . على عليه السلام بر آنها يورش برد و تار و مارشان كرد و شيبة بن مالك (يكى از فرزندان عامر بن لُؤَى) را به قتل رساند . جبرئيل عليه السلام گفت : اى پيامبر خدا! به راستى كه مواسات (فداكارى) ، اين است ! پيامبر خدا فرمود : «او از من است و من از او هستم» . جبرئيل عليه السلام گفت : و من هم از شما دو تا هستم . مردم صدايى شنيدند : شمشيرى جز ذو الفقار نيست و جوان مردى جز على نيست .
امام حسين عليه السلام_ در هنگامى كه آهنگ طَف كرد _ :همى روم ، كه مرگ بر جوان مرد ، ننگ نيست هر گاه كه در پى حق باشد و براى اسلام بجنگد . جوان مرد ، جان خويش را فداى پاك مردان مى كند و از به هلاك افتاده ، جدا مى گردد و از گنهكار ، دور مى شود .
امام زين العابدين عليه السلام :خدا رحمت كند عبّاس را! او ايثار كرد و جانانه جنگيد و جان خويش را فداى برادرش كرد ، تا جايى كه دو دستش قطع شد ، و خداوند به جاى آن دو ، دو بال به او بخشيد كه با آنها همراه فرشتگان در بهشت پرواز مى كند ، چنان كه به جعفر بن ابى طالب بخشيد . عبّاس در نزد خداوند متعال ، چنان منزلتى دارد كه در روز قيامت ، همه شهيدان به آن غبطه مى خورند .
.
ص: 288
الإمام المهديّ عليه السلام_ في زِيارَةِ أبِي الفَضلِ العَبّاسِ عليه السلام _ :السَّلامُ عَلَى العَبّاسِ ابنِ أميرِالمُؤمِنينَ ، المُواسي أخاهُ بِنَفسِهِ ، الآخِذِ لِغَدِهِ مِن أمسِهِ ، الفادي لَهُ الواقِي ، السّاعي إلَيهِ بِمائِهِ ، المَقطوعَةِ يَداهُ . (1)
2 / 5المُؤاساةُ فِي التَّعليمِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :أبعَدُ الخَلقِ مِنَ اللّهِ رَجُلانِ : رَجُلٌ يُجالِسُ الاُمَراءَ فَما قالوا مِن جَورٍ صَدَّقَهُم عَلَيهِ ، ومُعَلِّمُ الصِّبيانِ لا يُواسي بَينَهُم ولا يُراقِبُ اللّهَ فِي اليَتيمِ . (2)
الإمام الحسين عليه السلام :مَن كَفَلَ لَنا يَتيما قَطَعَتهُ عَنّا مِحنَتُنا بِاستِتارِنا ، فَواساهُ مِن عُلومِنَا الَّتي سَقَطَت إلَيهِ حَتّى أرشَدَهُ وهَداهُ ، قالَ اللّهُ عز و جل لَهُ : يا أيُّهَا العَبدُ كَريمُ المُواسي لِأَخيهِ أنَا أولى بِالكَرَمِ مِنكَ ، اجعَلوا لَهُ يا مَلائِكَتي فِي الجِنانِ بِعَدَدِ كُلِّ حَرفٍ عَلَّمَهُ ألفَ ألفِ قَصرٍ ، وضُمّوا إلَيها ما يَليقُ بِها مِن سائِرِ النِّعَمِ . (3)
.
ص: 289
امام مهدى عليه السلام_ در زيارت ابو الفضل العبّاس عليه السلام _ :درود بر عبّاس ، فرزند امير مؤمنان ؛ همو كه با جان خويش برادرش را يارى داد _ و از ديروزش براى فرداى خويش (قيامت) ، توشه بر گرفت _ و خود را فداى او كرد و سپر او قرار داد ، و در رسانيدن آب به او كوشيد ، و دو دستش بريده شد .
2 / 5مواسات در آموزشپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دورترين مردم از خداوند ، دو مَردند : مردى كه با حكمرانانْ همنشينى كند و در هر زور و ستمى كه مى گويند ، تأييدشان نمايد ؛ و آموزگار كودكان كه ميان آنان به يكسان رفتار نكند و خدا را در باره يتيم در نظر نگيرد .
امام حسين عليه السلام :هر كس يتيمى از ما را _ كه مصيبتِ پنهان بودن ما ، او را از دسترس به ما محروم ساخته است _ سرپرستى كند و از علوم (معارف) ما كه به وى رسيده ، به او ببخشد تا ارشاد و هدايتش كند ، خداوند عز و جل به او مى فرمايد : «اى بنده بخشنده و برادرپرور! من از تو به بخشندگى سزاوارترم . اى فرشتگان! به تعداد هر حرفى كه به او آموخته است ، هزار هزار قصر در بهشت ها برايش بسازيد ، و از هر گونه نعمت كه زيبنده آن قصرهاست ، ضميمه آنها كنيد» .
.
ص: 290
2 / 6المُؤاساةُ في إبرازِ المَحَبَّةِالإمام عليّ عليه السلام :أبصَرَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله رَجُلاً لَهُ وَلَدانِ ، فَقَبَّلَ أحَدَهُما وتَرَكَ الآخَرَ ، فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : فَهَلّا واسَيتَ بَينَهُما! (1)
.
ص: 291
2 / 6مواسات در ابراز محبّتامام على عليه السلام :پيامبر خدا مردى را ديد كه دو پسر داشت و يكى از آنها را بوسيد و ديگرى را نبوسيد . پيامبر خدا به او فرمود : «چرا ميان آنها يكسان رفتار نكردى؟!» .
.
ص: 292
الفصل الثالث : مبادئ المؤاساة3 / 1كَرَمُ الأَعراقِالإمام عليّ عليه السلام :إنَّ مُواساةَ الرِّفاقِ مِن كَرَمِ الأَعراقِ . (1)
3 / 2الإِيمانالإمام الصادق عليه السلام_ في ذِكرِ صِفاتِ المُؤمِنينَ _ :هُم أعَزُّ فِي النّاسِ مِنَ الكِبريتِ الأَحمَرِ ، حِليَتُهُم طولُ السُّكوتِ بِكِتمانِ السِّ