روح و ريحان، يا، جنه النعيم والعيش السليم في احوال السيد عبدالعظيم الحسيني عليه السلام والتكريم جلد 4

روح و ريحان پانزدهم

در آداب زائر و زيارت و خدّام قبور ائمه طاهرين سلام اللّه عليهم اجمعين

در معنى آداب و تحسين آن است و علامت ادب با خداوند سبحان

تهاون كرد از سنُن نبويّه محروم است و معاقب مى شود به حرمان فرائض ، يعنى : واجبات از وى فوت مى گردد و هر آنكه واجبات و فرائض از وى فوت شد از معرفت حقّه محروم خواهد شد .

در معنى آداب و تحسين آن است و علامت ادب با خداوند سبحانو حضرت شاه ولايت عليه السلام فرمودند : « فيا عباد اللّه عليكم بحسن الادب » (1) ، و تحسين ادب از ثمرات محبّت است ، هر كس ادبش زيادتر است قربش به حق بيشتر است . و علامت ادب با حقّ چند چيز است : اوّل : آن است نظرش در كليّت امور با خدا باشد و غير از خدا را نبيند كه « عليك باللّه ودع ما سواه » . دوّم : عجز و ذلّت و خاكسارى و عبوديت خودش را فراموش نكند . حكايت محمود غزنوى و اياز و پوستين در السنه ناس مشهور است ؛ از آنكه بنده وقتى كه نعمت آقاى خودش را فراموش نكند (2) و غافل از عجز و قصور خود شد طاغى مى شود : « إِنَّ الاْءِنسَانَ لَيَطْغَى * أَن رَآهُ اسْتَغْنَى » (3) مثل فرعون كه چگونه ترك ادب كرد و مدّعى الوهيّت گرديد . سوّم : وقتى كه كلام حق را بر وى مى خوانند در مقام اطاعت و اوامر و نواهى آن برآيد بشنود ظاهراً و باطناً كما قال اللّه تعالى : « وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ » (4) .

.

در اينكه روضات ائمه طاهرين عليهم السلام حرم خداوند است

بود اعضاء و جوارحش نيز خاشع بود و وضع ادب انبياء و اوصياء و اولياء و ائمه هدى عليهم السلام را بالنسبه به خالق مى دانند كه در اوقات صلوات و تلاوت آيات و تذكرموت و قيامت چه نحو بوده است ، و از اين جهت وضع اخلاق و حسن مباشرت ايشان و كماليّت آداب حسنه با خلق هم به نحوى بوده است كه احدى را قدرت بر وصف يكى از آنها نيست . پس خوب است اين امّت موحومه به قدر مقدور وميسور از آنچه با ايشان كردند و مراعات فرمودند و آداب را آموختند قليلى از آن آداب را در حضور قبورشان منظور دارند ؛ از آنكه حرم ايشان حرم خداوند است كه : « الحرم حرمك والضيف ضيفك نزلت بك » . و در زيارت امام عليه السلام است كه عرض مى نمايد : « وفدت نازلاً بعقوتك عائذاً بعفوك ]من عقوبتك ] فارحم غربتى ، واَقل عثرتى ، واقبل توبتى . . » (1) .

در اينكه روضات ائمه طاهرين عليهم السلام حرم خداوند استپس بدانند : خانه كعبه محترم شد براى آن است كه خداوند او را برگزيد و نسبت به خود داد ، و اين گونه احترامات از شرع اقدس براى وى رسيد ائمه طاهرين عليهم السلام به طريق اولى برگزيدگان حقّند و احترام و ادب زمان حضور ايشان لازم است ، از اين جهت بعضى را ادب مى فرمودند بر حسب حكمت و مصلحت كه به وضع متكبّرانه و جامه ملوكانه به حضور ما نيائيد چنانكه جناب سيّد الشّهداء عليه السلام در راه كوفه به عبداللّه بن حر جعفى _ در خبر مبسوط است _ فرمودند ، و خداوند متعال در احترام به پيغمبرش فرموده است : بدون اذن وى داخل خانه اش نشويد (2) ، و آواز خودتان را بر آواز وى بلند نكنيد (3) و از روى خشم نگران نشويد ، و همين احكام در ممات ايشان هم جارى است ؛ از آنكه حيات

.

در اينكه ادب به قبر شريف نبى و ائمه طاهرين و قبور ابناء ايشان لازم است

چه نحو مواسات و مواخات كنند بندگان خدا ، و به چه نحو رعايت از يكديگر نمايند هر آنكه ترك حقى از حقوق ايشان كرد ترك ادب كرده است .

در اينكه ادب به قبر شريف نبى و ائمه طاهرين و قبور ابناء ايشان لازم استمرحوم شهيد ثانى كتابى نوشته است موسوم به « منية المريد فى آداب المفيد والمستفيد » (1) كسى كه طالب علم است خدمت استاد خود چه قسم بيايد و بنشيند و نگاه كند و سؤال نمايد و بشنود و مزاحم وى نگردد ،و احتجاج بر استاد روا ندارد و به گوشه چشم نگران نشود و هميشه احترام از معلّم خود منظور دارد و مقدم بر وى راه نرود بلكه تقدّم بر مشايخ در راه رفتن مورث فقر مى شود و چنين است احترام والدين كه اقل آن اف نگفتن بر ايشان است ، و فرزندان خودشان را در نزد پدران و مادران خاكسار سازند . و همچنين است مراعات برادران ايمانى يكديگر را بر حسب اخبارى كه ثقة المحدثين در اواخر كتاب مستطاب « اصول كافى » (2) ذكر فرموده اند كه تمامت آن سى حق است : در حال حيات ، امّا در ممات به زيارتش برود ، و سوره قدر بخواند ، و تكيه بر قبرش ندهد ، و با نعلين قدم بر قبرش نگذارد ، و هديه اى براى وى بفرستد ، و ترحيم و استغفار كند ، و رخنه هاى قبرش را سد نمايد كه احترام ميّت همان احترام حىّ است ، خصوص حضور قبور والدين در روز دوشنبه و پنجشنبه و حاجت خواستن در جوار ايشان . خلاصه بر هر كلمه اى از اين كلمات و مقالات ، اخبار و احاديثى است مستفيضه كه داعى اشاره نمود تا عوام التفات فرموده بدانند كه زيارت كردن را آدابى است . پس اى مسلمان منصف ! بنگر بعد از اينكه در تعظيم مردگان و مسلمانان و اهل ايمان

.

بيانات محمد بن ادريس عليه الرّحمه است

تكميل عبادات و زيارات است . پس از تنظيف صورت ظاهره و بشره حسيّه از صحن مبارك خاضعاً خاشعاً با توجه به مزور والتفات به بزرگوارى و عظمت شأن وى براى احترام از كفش دار روضه شريفه حين ورود احترام نمايد اگر چه به سلامى باشد كه دو عمل كرده است : يكى اكرام از خادم حضرت عبدالعظيم ، و ديگر اقدام به سلام كه هر دو عمل استحباب دارد . و اين عمل نيز از آثار تواضع و ذلّت و مسكنت است و اظهار انزجار از خادمين سيّما از سادات كه مقيمين آن آستان عرش بنيانند نكند ، كه انزجار از ايشان انزجار از صاحب قبر مطهّر است و البته احدى دوست ندارد كسى از بستگان و گماشتگان وى منكدر و منزجر بوده باشد ، و اگر ناملائمى بيند عفو و اغماض نمايد و تمام توجّهات خود را صرف آن سيد كريم لازم التكريم نمايد تا آنكه خود را بدان رواق مطهّر مشرّف سازد . و آنچه عرض شد نه به قصد ورود روايت در اين مزار مخصوص بلكه به قصد عموم استحسان در اعمال مستحبه است . رابعاً : بوسيدن اعتاب و ابواب و ضرايح مقدّسه غير از ائمه طاهرين عليهم السلام از امامزادگان روايت و نصّى ندارد ، مگر در تقبيل اعتاب ائمه هدى عليهم السلام محمد بن ادريس عليه الرّحمه را در كتاب « سرائر » (1) اواخر كتاب حج و زيارات بياناتى است خوب است بنويسم :

بيانات محمد بن ادريس عليه الرّحمه استولا أرى التعفير على قبر أحد ولا التقبيل [ له ] سوى قبور الائمة [ عليهم السلام ] ؛ لأن ذلك حكم شرعى يحتاج فى استحبابه أو اثباته إلى دليل شرعى (2) ولن يجده طالبه ، ولو لا اجماع طائفتنا على التقبيل والتعفير على قبور الأئمة عليهم السلام عند زيارتهم لما جاز ذلك لما قدمناه ، وتفصيل

.

روايت حضرت صادق عليه السلام در زيارت كردن ائمه هدى عليهم السلام از راه دور به نحو مذكور

روايت حضرت صادق عليه السلام در زيارت كردن ائمه هدى عليهم السلام از راه دور به نحو مذكورو در كتاب « مصباح » (1) كفعمى است كه حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « اگر نتوانيد به زيارت ما بيائيد به واسطه بُعد مسافت بر بام خانه خودتان برويد در منزل خودتان سلام كنيد به قبور ما ، چنانكه سلام نزديك به ماها مى رسد سلام دور هم به ماها خواهد رسيد وليكن نگوئيد : أتيتك زائرا ، بلكه بگوئيد : بل قصدتك بقلبى زائراً إذ عجزت عن الحضور بمشهدك ووجهت إليك بسلامى لعلمى بانه يبلغك [صلى اللّه ] عليك فاشفع لى عند [رب_ّ]_ك . چون اين روضه بهترين روضات و اماكن است بسيار مناسب است زائر در آن امامان خود را ياد كند به زيارت مأثوره و قضاء حوائج خود را از خداوند كريم رحيم عطوف رؤوف بخواهد كه إن شاء اللّه تعالى برآورده مى شود . و بهتر آن است براى تكميل زيارت خود وقتى كه وارد روضه حضرت عبدالعظيم شد چه قبل از زيارت و چه بعد از زيارت با كسى تكلم نكند ،خصوص صحبت دنيا داشتن همه وقت مقدوح و مذموم است ، سيّما بين اهل اسلام و در مسجد و بين تلاوت قرآن و در حين اذان گفتن و زمان تشييع جنائز كه باعث حبط اعمال بيست و پنج سال مى شود ، ليكن از صحبت آخرت و علوم شرعيه داشتن منهى عنه نيست ؛ از آنكه زيارت عبادت است و تذكّر آخرت ، و صحبت علم هم عبادت مى باشد . و عجب است از جماعتى كه مانند بهائم وارد مى شوند در روضات ائمه هدى عليهم السلام و هر قسم لغويات كه در منازل و مساكن خودشان قولاً و فعلاً داشته اند در آن اماكن مباركه با حضور آن بزرگواران ترك نمى نمايند ، و اين فقره كمال غفلت است . البته اهل حكم و استيلاء ممانعت نمايند نهايت ادب و مصلحت است و به تواضع نزديكتر .

.

در حال اشخاصى كه زيارت نامه غلط مى خوانند و قبح فرياد كردن

در حال اشخاصى كه زيارت نامه غلط مى خوانند از زيارت نامه خوان و زوّار و قبح فرياد كردنسادساً : بعضى از زوّارند از عوام بدون اينكه براى احدى كه سواد ندارد زيارت نامه مى خوانند ، به آوازهاى مختلف و بلند ندا مى كنند به الحان غير مشروع سيما در مراقد و روضه هاى ائمه هدى عليهم السلام تجويز اينگونه آوازها و صداها محل تامل است به مفاد كريمه « لاَ تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِىِّ » (1) در حق ائمه اثنى عشر عليهم السلام نيز صدق مى نمايد . پس روا نيست صدا را چندان بلند كردن كه از اندازه خارج باشد وبى احترامى مزور گردد ، بلكه قرائت قرار اصوات و الحان قاريان اين زمان در رواقهاى امامزادگان جز لحن فسق و فجور و خروج از الحان عرب قصدى نيست ، و هر گونه آواز كه مصطلح است بين اهل موسيقى در اصوات ايشان يافت مى شود جز صوتى كه مشروع و مقبول در نزد اهل شرع است . و همچنين است حالت ذاكرين از اهل صوت كه اگر دروغ هم بگويند دو معصيت كرده اند . پس اين فقره عموم دارد بين صاحبان آواز و غير ايشان . غرض آن است كه بلند فرياد كردن مگر به قدر و اندازه اى كه بعضى استماع نمايند كه سواد ندارند جايز است ، و بر حسب حكومت عقل هم بسيار قبيح و زشت است . و خوب است اشخاصى كه سواد ايشان كم است وجه قليلى به زيارت نامه خوان كه صحيح مى خواند بدهند كه دو امر را رعايت نموده باشند : يكى آنكه اعانتى به خدام آن روضه كرده باشند ، و يكى آنكه زيارت نامه را صحيح خوانده اند . البته خدّام سيما مزورين از ايشان يعنى زيارت نامه خوانها بصيرتشان بيشتر است ، و پناه مى برم به خداوند از بعضى عبارات اغلوطه كه مردم عوام الناس در زيارت نامه ها مى خوانند ،

.

مذمت اشخاصى كه اجازه مى دهند عيالاتشان به نحو غير مشروع به زيارت مشرف شوند

دانند و اقدام بر اين استدعا و مسألت داعى كه محض صدق و موجب ثواب است ننمايند تا نيّت و فطرت و قصد و عمل چه اقتضا كند . على أىّ حال ، قادر متعال فرموده است : « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَاراً » (1) ، اگر از زيارات نسوان زمان معصيتى ناشى شود و منجر به عقوبتى گردد همانا به واسطه اذن و اجازه مردان و شوهران ايشان است . البته اين خبر را خوانده اند كه : « مردان راضى نشوند كه زنانشان جامه هاى رقاق و نازك از حرير و ديباج بپوشند و به مجالس عروسى و حمّامات حاضر شوند » . در اين زمان زنان اين شهر هر جامه نيك و جامه فاخرى كه دارند بر سر مى نمايند ، و بر اسبهاى زينتى سوار مى شوند ، و در مجامع ناس خودشان را جلوه مى دهند ، و مى گويند : به زيارت مى رويم و از خداوند اجر مى خواهيم ! پيغمبرى كه مقرر فرموده است مسجد زن در پستوى خانه اش باشد چگونه اين قسم براى زنان امت خود راضى مى شود ؟ ! آخر نمى گويم به زيارت نروند و نبرند ايشان را وليكن استدعا مى نمايم به نحو مشروع و مطبوع شرفياب گردند . صديقه طاهره سلام اللّه عليها هم هفته اى يك روز به زيارت عمّ اكرم پدرش حمزه سيدالشهداء با بعد مسافت مى رفت و زيارت مى كرد . و چه قدر پسنديده است از اين عاصى زنان و مردان اين شهر بشنوند ، و به عكس سنين و اعوام ماضيه در بقيه از عمر به طريق صواب قدم گذارند و در اين مزار ، با كثرت فقر و خاكسارى ، دامن همت بر كمر زده چشم از آلايش و آرايش دنيويّه بالكليّه بپوشند . و نظير آن در اين چند سال اجتماع نسوان است در مجالس عزا و روضه خوانى چنانكه زيارت مستحب است روضه شنيدن هم استحباب دارد .

.

در قبح اخلاط رجال و نسوان در مجالس عزا و روضه خوانى

و حالت غم و الم را شعار خويش كردن اقرب به صواب است ، و هميشه اوقات بر منابر اين شهر در تقرير اين فقرات گويا تقصير نكرده باشم ، و خود را مورد مؤاخذه الهى و حضرت رسالت پناهى صلى الله عليه و آله در اين خصوص نمى دانم مگر آنكه به جهات ديگر از عثرات و هفوات من عفو و صفحى (1) نشود . ثامناً : در حضور هر يك از مراقد شريفه و امامزادگان و علماء اعلام استحباب دارد هديه دادن و بهترين هدايا و نيكوترين تحف براى ايشان قرائت آيات قرانيه است . و خوب است اگر هم قرآن حفظ داشته باشد در رواق مطهر يا در حرم مطهر بنشيند با كمال ادب يكى از قرآنهائى كه موقوفه است بخواند و قدرى هم بلند تلاوت كند بهتر است تا گوش و چشم وى هر دو بهره برند ، تعطيلى هم در قرائت آنها نشود ، و بعد از آن هديه دهد به جهت آن امامزاده لازم التكريم و التعظيم يا موتاى ديگر . و اخبار كثيره (2) در ثواب قرائت قرآن و اهداء آن محتاج برجوع در محل ديگر است . تاسعاً : خوب است بر حسب عمل و ميل حضرت عبدالعظيم عليه السلام كه در ايام توقف و اقامه اش در منزل شريف ترك زيارت حضرت امامزاده حمزه نمى فرمود ، چه قدر شايستگى دارد كه مزور حضرت عبدالعظيم را زائر باشد كه جلالت مقام آن بزرگوار از قرارى است كه در اواخر اين كتاب مشروحاً نوشته مى شود إن شاء اللّه تعالى ، و همان آدابى كه براى اين بزرگوار است براى حضور آن بزرگوار توان گفتن . و مرحوم مجلسى در اواخر كتاب « تحفة الزائر » فرموده است : هر يك از امامزادگان كه بدى از ايشان دانسته نشده است براى تعظيم ائمه طاهره برره بايد سلام و تعظيم نمود و كمال تكريم كرد ، و حضرت امامزاده حمزه بسيار معظم و مفخم است كه قدحى از براى وى ديده نشده ، و در مدحش زيارت كردن حضرت عبدالعظيم كافيست ، و شايد مجاورت

.

در آداب خدام حرم شريف و طبقات مراتب ايشان است

زائرين مهمانان اين خانه اند امام عليه السلام ايشان را به سوى اين مزار و خانه دعوت كرده است ، اگر چه داعى اوامر امام عليه السلام است ليكن مضيف و ميزبان حضرت عبدالعظيم عليه السلام است ، بر ميزبان لازم است اكرام مهمان بكند . شماها كه مأموريت به تعمير و اصلاح اين خانه داريد همين طور مأموريت شماست كه تعمير قلوب اين مهمانهاى عزيز ژوليده غبار آلوده سيّما فقراء و ضعفاء ايشان كه از بلاد بعيده مى آيند بنمائيد نه آنكه تحميلات شما كلفت باشد و موجب ازدياد خستگى بدن ايشان شود و داخل در عنوان شرار خدام خودتان را محسوب بداريد ، آخر مزار بقاع عاليه ديگر و خدّام سكنه آنها را ببينيد و پند گيريد . گويا در اين دعوى خود صادق باشم ، اشهد باللّه وكفى باللّه شهيداً . خدّام آستان حضرت عبدالعظيم و حضرت معصومه را بر تمام خدام اعتاب شريفه عرب و عجم ترجيح توان داد از آنكه ايشان را غناء خاصى است و همّت مخصوصى ، مانند خدمه ديگر چشمشان به سيم و زر نيست ، و خداوند هم از بركات اين روضات عاليات مرحمتى ديگر به ايشان دارد . بلى ، جهال ايشان قدرى از جهل خود بسايند و در مدرسه جديده باطلاب و علماء محشور شوند و بر مراتب علميه خودشان بيفزايند ، آن وقت قدر خدمتگذارى خود را مى دانند ، چون آگاه شدند آن وقت التزام حضور سيد و مولاى ايشان در ذائقه جانشان احلى من العسل و السكّر مى شود .

عرض دعاگو خدمت خادمان حرم است سيّما سادات از ايشانمى خواهم عرض كنم : اين آدابى كه داعى براى زائر ظاهراً و باطناً نقل كرد بايد در خدّام عرش بنيان حضرت عبدالعظيم موجود باشد تا افعال ايشان زائرين را متذكر نمايد . البته افعال حسنه خادمين از بنى فاطمه و علماء از ايشان براى هر زائر و مجاور حجّت است و تمام آنها در تماميّت انسان است ، و معنى انسانيت علم است و عمل .

.

عرض دعاگو خدمت خادمان حرم است سيّما سادات از ايشان

عجب است از جماعتى كه جز عمامه و عبا بهره اى از علم ندارند و مسائل دينيه خودشان را نمى دانند به محض نسبت كفايت نمى كند اگر در دنيا به نحوى كه مرضىّ توست در آخرت به رضاى حضرت عبدالعظيم خواهد گذشت . وَيلٌ لِمَن شُفَعاؤُه خصماؤُه 1 واى بر حالت بنده و خادمى كه آقا و مخدومش خصمش شود ، پس آداب ورود و دخول را بايد از شماها بياموزيم و تقديم حضور مهر ظهور حضرت عبدالعظيم به توسّط شماها بايد بشود و اگر زحمات و خدمات ماها زائرين را اعتنائى نكنند به جهت شماها بايد قبول گردد ، اما رؤساء كه محترمند خدمت مخصوصى دارند چون عامّه ناس را از لقاء ايشان بهره اى نيست ؛ از آنكه غالباً معاشر و مصاحب با خواص ساكنين آن بقعه و اهل طهرانند . پس منظور نظر عوام و خواص در هر حال چه اوقات زيارت مخصوصه و چه ايّام ديگر شماها هستيد ، وضع ادب را خوشتر از اين وضع بايد اخذ و كسب كرده بياموزيد ماها نادان را ، تا هر قدر بد بيائيم همان قدر خوش برويم ، تا صدق كند ماها زائريم ، و حالت ذهاب ماها غير از اياب بوده باشد ، و رغبت و شوق زائرين هم از ملاقات شماها بيشتر شود . پس لغو گفتن و بسيار خنديدن و بدون جهت در حرم محترم دويدن و دست از عبا و آستين بيرون نياوردن (1) و پشت به ضريح مطهر دادن و با نسوان و اهل دهات گفتگوهاى بى قاعده داشتن و آوازهاى دور از ادب برآوردن و زيارت نامه هاى غلط حفظ كردن و به

.

در احتراماتى كه اسلاميان و ايرانيان از بقاع و قباب امامزادگان عموماً مى نمايند

خلفاء معصومين وابناء مكرمين آن جناب است كه اگر بر باطل بودند مانند قبور سائرين جور و ظلم و جهل مانند بنى اميه و بنى عباس قبرهاى ايشان مندرس و منطمس مى شد چنانكه دليل ديگر وجود مبارك حكماء و مجتهدين و علماء اعلام كه راسخين در علم بوده اند از زمان غيبت صغرى إلى زماننا به حدّى است كه وصف ايشان با نفوس قدسيه وصفات كليه به زبان نتوان بيان كرد . پس غرض از بعثت پيغمبران آن بود كه مردم روى ايشان به سوى خدا باشد و خدا پرست شوند و اطاعت از احكام الهيه نمايند تا در آخرت اجر و ثواب برند ، در اين روضه مباركه در اغلب ايام نماز است و قرآن است و استغفار و ندامت از معاصى است و غالب از مردم حالت رقّت و بكاء خاصى دارند كه در هيچ مزارى آن حالت نيست ، همين ثمره بعثت حضرت رسول صلى الله عليه و آله و زحمتهاى حضرت اميرمؤمنان عليه السلام است در اسلام ، و ثمرات ظلمهائى است كه امامان ما از ائمه جور ديدند و كشيدند ، حال بنگر آنها چه شدند و قبور ايشان به چه قسم است و دين الهى يوماً فيوماً روى به كمال است . و يكى ديگر : بهره هاى آخرت است كه خداوند مرحمت مى نمايد به شماها كه خدّام اين حرم هستيد كه سبب مى شويد در اتقان اين بناء و ترويج اين بقعه و توجه قلوب و استمالت نفوس و اعلاء شعائر اسلام و ثواب بردن عوام و آمرزش ايشان و فيض رساندن به مستعدين و نجات از مهالك دنيويّه و مخاوف اخرويه است . پس خوب است از براى تنبيه و تذكّر جمعى از اهل هوى كه شرار خلق اللّه هستند سه حكايت بنويسد كه تعلق به مقصد دارد :

حكايت اول : كه مرحوم حاجى ملا احمد نراقى ذكر فرمود و تنبيهى است براى بينندهمرحوم حاجى ملاّ احمد نراقى در كتاب « خزائن » حكايتى نقل فرموده اند ، و تاريخ آن

.

حكايت اول كه مرحوم حاجى ملا احمد نراقى ذكر فرمود و تنبيهى است براى بيننده

در سال هزار و دويست و پنج كه از مكه معظمه مراجعت نمودند در سرّ من رأى واقع شد كه خلاصه آن از اين قرار است : مردى عثمانى معروف به سيادت و متولى آن آستان عرش نشان بسيار جسور و جرى و در خطابات او را سيد على مى خواندند ليكن با عجم قاطبةً قطع نظر از عداوت مذهبى دشمنى سخت داشت . قرار گذارده بود هر يك از زائرين كه از عجم مى آيند به جهت زيارت كردن امامين عسكريين عليهماالسلاممهرى بر پاى وى زنند و وجهى بدهند تا نشان باشد بين كسانى كه وجه داده اند و نداده اند ، و هر وقت هر يك در روضه مطهره مشرف مى شدند بايد خود يا گماشته امينى از وى بايستد و آن مهر را ببيند اگر بر پاى او هست در وقت رفتن به حرم مأذون است ، والاّ فلا . از قضاياى اتّفاقيه جوان تاجرى از حدود عجم تازه عروسى كرده بود و عروسش را هم آورده بود . خواست وارد حرم شود با زوجه اش ، آن مرد متولى عثمانى حالت شيطانيه اش به هيجان آمد و ممانعت كرد . جوان گفت : چه مى خواهى ؟ گفت : مهرى بايد بر پاى تو و زوجه ات بزنم و در ازاء (1) آن وجهى معلوم است بايد بدهى . آن جوان گفت : اگر مراد تو وجه است آنچه مى خواهى علاوه مى دهم به شرط اينكه دست تو به پاى عيال من نرسد . هر قدر اصرار كرد فايده نبخشيد ، و آن مرد ناسيّد عثمانى برخاست و عصاء دستش را بر آن زن در حضور شوهرش زد كه به قفا افتاد . آن جوان بسيار افسرده شد ، براى آنكه اين عمل زشت برابر روضه مباركه آن دو بزرگوار در رواق مطهّر بود . پس برگشت با ديده گريان و گفت : مرا به زيارتى كه فضيحه است و هتك عصمت احتياجى نيست ، وروى به مرقدين مطهرين كرده عرض نمود : ما را مى خوانيد به

.

در مذمّت آنان كه امساك مى نمايند در احسان كردن به خدّام قبور ائمه انام و امامزادگان

چيزى به زيارت نامه خوان ندهد ، لهذا خود مى خواهد متصدى شود . اين وجه در غالب از موارد كه استطاعت دارند از اعيان و اشراف و تجار بعيد است . و پناه مى برم به خدا از بعضى كه اصرار نمايند براى زيارت خواندن بلكه ممانعت كنند زائر بيچاره را چنانكه در عربستان و خدّام از ايشان مرسوم و معمول است ، مردى زائر به درِ رواق ايستاده و كتاب زيارتى در دست دارد و حالتى هم براى اوست ، خدّام هم يك نفر دو نفر نيستند ، متصل درِ صحن و رواق و روضه مى آيند اِبرام مى كنند و مى گويند : تو زيارت نخوان بگذار ما بخوانيم . پس از براى چه آمده اى ؟ ! و ما از براى چه ايستاده ايم ؟ ! وضعى مى شود كه كتاب را از دست مى كشند بلكه دشنام مى دهند او را ، بلكه او را منع از دخول حرم مى كنند . و چه كند زائر ؟ متمكن نيست به تمام آنها انعام بدهد وهمه را راضى نمايد . و چه بسيار بد است حالت بعضى از اهل ثروت كه زحمت مى كشند و به اماكن شريفه مى آيند و هر قسم وجوه بعرب و عجم مى دهند بر خلاف شرع و عرف ، اما اين موردى كه منصوص است بايد به خدّام انعامى نمود اگر وجه كلى نمى توانند از جزئى چرا مضايقه و دريغ مى كنند ؟ ! پس در خودِ انفاق ، اجر و ثوابهاى اخرويست .

حكايت دوم : كه از كرامات امامين عليهماالسلام كه در سامره واقع شددر سال هزار و دويست و نود و چهار كه داعى در ماه مبارك رمضان در حضرت سرّ من رأى مشرف بودم ، و حظوظ اخرويه استدراك مى نمودم از حكاياتى كه نقل كردند ثقات از علماء و مجاورين از عرب و عجم اين حكايت است : مردى متّقى از اهل قندهار و بخارا به زيارت امامين عليهماالسلام در سامراء ، شرفياب شد از

.

حكايت دوم كه از كرامات امامين عليهماالسلام كه در سامره واقع شد

كفش كن كه به ايوان قدم گذارد و پاى خود بيانو (1) بود . زيارت نامه خوانهاى آن روضه عاليه حالشان و اصرار و طمعشان نوع ديگرى است كه بعضى ديده اند ، احتياج به شرح ندارد و از اين حالت مشهور و معروفند . وقتى كه آن مرد متقى ايستاده است و كتابى در دست دارد و اذن دخول مى خواند با حالتى پسنديده بلكه از غالب زوّار بهتر و عموماً احوال زائرين هم در بدو ورود به اعتاب عاليه منقلب است [ . .] (2) آن شخص به مراتب شتّى از بكاء امرأه ثكلى زيادتر بود ، يكى از خدّام اظهار كرد : بگذار من زيارت بخوانم . آن شخص اعتنائى نكرد ، پس اصرار نمود ، آخر بدون اينكه حرفى بگويد يك اشرفى از جيب خودش بيرون آورده به آن مزوّر داد و مشغول به زيارت خواندن شد . باز اصرار كرد ، دفعه ديگر يك اشرفى به وى داد ، تا پنج مرتبه پنج عدد اشرفى به آن مرد مزوّر داد . مع هذا قناعت نكرده اصرارش زيادتر شد . تا آن وقت با وى حرف نزده بود ، آخر الامر گفت : ديگر وجهى موجود ندارم ، بدهم مرا به حالت خودم بگذار . آن مرد مزوّر نپذيرفت ، طرف رداء و آستين وى را گرفت به طريق حتم و حكم گفت : بايد من زيارت بخوانم . آن مرد زائر متّقى با همان حالت رقّت مراجعت كرد و گفت : ديگر به زيارت مشرف نمى شوم . اما آن شخص مزوّر كه به رواق آمد سه نفر نورانى يافت كه بر دست يكى چوب مختصرى بود و با آن چوب اشاره بر سينه اش كرد : چرا بر زائر ما ظلم كردى ؟ پس از اثر آن روى افتاد و قرحه اى از همان محل پيدا شد ، شام نكشيد كه به دوزخ منزل و مأوى گرفت . غرض آن است كه : بدانند زائر را حرمت مخصوصى است در نزد مزورش ، زائر هر كه باشد و مزور هر كس .

.

حكايت سوم كه جناب حاجى در دار السلام نقل فرمودند

اشعار مرحوم شيخ عبدالحسين نجفى است

اشعار مرحوم شيخ عبدالحسين نجفى استو جناب شيخ عبدالحسين شكر نجفى نيز خوش فرمود : ورجس خبيث رام وطأً بنعلهمقدّسة الارضين بل حضرة القدس وهمّ بأن يعلو على عرش قادربقدرته قد قوم العرش والكرسى أراد اختطاف السّبع من ملأ غدتبه الرسل حُرّاسا ولم يخش من ناس فخرّ شهابا من سماء لرجمهفاحرق شيطانا على صورة الانس الم يَدْرِ انْ فيه الملائكةَ خُشّعاًوأن قامتْ صفوفا بلا همس واَنّ به اوحى لموسى الههباَنْ قَبْلَ خلعِ النعل يخلع للنفس فللّه مِن ارض سمت قبة السماءوعاق على العيوق حتى عن المس لقد ضمنت فصل الخطاب الذى علامن الجنس فامتازت بفصل بلا جنس اضاء لنا فى عالم النور نورهفنور بلا بدر وضوء بلا شمس وإن اعتقادى فى علىّ بأنهلربّ العلى عين على كل ذى نفس تعالى إله الخلق أن يأمر العدىبأمر ويجرى فيهم الامر بالعكس چون اين ابيات براى خواص اهل فضل مكتوب شد احتياج به ترجمه ندارد . *** پس شايد جمعى خيال نمايند كه مزار و قبور ائمه معصومين كه كرامات باهره قبورشان لا تحصى است با مقابر فرزندان ايشان كه غير معصومند فرقى ندارد ، نه چنين است فرقها دارد ، و احترامات قبور امامان بيش از آن است كه به وصف در آيد ، و امامزادگان هم معصوم نيستند ، و آنچه از اداب مذكور شد در حقّ قبور ائمه اطهار است ، مع ذلك كله كسى تا روح شريفش با روح مطهّر جناب سيدالشهداء مرتبط و متصل نباشد وى را از خود

.

در آداب بست نشستن و آنچه در احترامات خانه كعبه روايت شده است

ندانند و نشمارند ، و در عالم مجرّدات محشور با خودشان ننمايند ، در حق وى نمى فرمايند زيارت او زيارت حسين بن على عليهماالسلام است ، قطع نظر از شأنيت حضرت عبدالعظيم و ملاحظه نسبت و مماثلت زيارت بايد خود را در اين روضه خاشع نمود الاّ آنچه از شرع نبوى خارج شده است ، پس زائر در حضور اين بزرگوار نشايد قصورى كند . و بعضى از كرامات اين روضه را در اواخر كتاب ذكر مى نمائيم .

در آداب بست نشستن و آنچه در احترامات خانه كعبه روايت شده استمخفى نماناد كه : جماعتى به جنايات و خسارات مى آيند و در روضه حضرت عبدالعظيم بست مى نشينند تكليف ايشان را بايد دانست . بدان كه در كتاب « اصول كافى » (1) است و از حضرت صادق عليه السلام روايت شده است كه فرمودند : « كسى كه در خارج حرم و خانه كعبه كسى را بكشد و در حرم بيايد و التجاء بياورد بايد آب و نان به او ندهند و به بازار نگذارند مبايعه كند تا آنكه بيرون آيد آن وقت او را بقتل رسانند ، و اگر در خود حرم كسى را به قتل رساند در همان جا حدّ الهى را بر او جارى نمائيد كما قال اللّه تعالى : « فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ » (2) ، و هم چنين فرمودند : « فَلاَ عُدْوَانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمِينَ » (3) . وأيضاً در سوره حج فرموده است : « وَمَن يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ » (4) . و مراد از الحاد مانند ظلم ، كار بى جا كردن است اگر چه به زدن خدمتكارى باشد . و در كتاب « وسائل الشريعه » است كه : « طلبكار مطالبه طلب در حرم از مستدين

.

در اينكه خورندگان اموال مسلمانان چاره اى جز اداء حقوقشان با قدرت ندارند و دعاء هيچ يك مستجاب نمى شود

و بدهكار خود ننمايد شايد نداشته باشد و خجل شود » . و اين خبر محمول بر كراهت است . پس هر چه منافى با حرمت است منهىّ عنه است ، و از اين جهت وطن در مكه معظمه زياده از يك سال نهى رسيده است ، و توطّن در كربلا بر حسب اخبار معتمده نيز منهىّ عنه است ، و جهت نهى هم همان بى حرمتى آن خانه و مزار است ، و بر حسب تجربه ديده شده است برخى از مجاورين از زائرين قسى ترند بلكه به زيارت هم كمتر مشرّف مى شوند . و به اعتقاد داعى تا انسان خود را تكميل نكند مجاورت قبور ائمه هدى عليهم السلام را اختيار ننمايد كه وقع ووقر زيارت ومزور از دل و نظرش مى رود ، بلكه عواقب امورش مختل مى شود ، و مقصود اوليه اش در آخر عمر از دست مى رود ، و بسيار كم است كسى مجاور شود و عاقبت به خير گردد مگر نفوس قدسيه اخيار كاملين و علماء مكملين .

در اينكه خورندگان اموال مسلمانان چاره اى جز اداء حقوقشان با قدرت ندارند و دعاء هيچ يك مستجاب نمى شودپس از نگارش اين مقدمه عرض مى كند : كسانى كه اهل كسب و تجارتند و در جوار حضرت عبدالعظيم بعد از اختلال حال و اتلاف مال و تضييع حقوق مسلمانان مى آيند و متحصّن مى شوند اين طايفه در نزد خدا و رسول صلى الله عليه و آله ممدوح نيستند و هر قدر در آن روضه بمانند و خداوند را بخوانند جز اداء حقوق اخوان چاره نيست و هر قدر ختم مجرب بخوانند و بر دعوات كثيره مواظبت نمايند اثرى بر وى مترتب نمى شود . و به عبارت عوام « مال مردم را بايد داد » و اگر مفلس شده است و حالا چيزى ندارد حالش بر دو قسم است : اگر در مصارف شر مالش را صرف كرده است و تلف نموده البته موجب سخط الهى است ، و اگر در مصارف خير و به قانون شرع صرف نموده و حقوق خدا و رسول صلى الله عليه و آله و مردم را داده است البته در پريشانِ وى حكمتى مقتضى است ، از مجاورت وى قدحى نتوان نمود ، و بر خداست وى را توسعه دهد .

.

در احترام كردن و پناه دادنِ پناه آورندگان است به مزار ائمه عليهم السلام و فرزندان ايشان

اما شرط كلى دو قسم است : اول آن است : حقوق و ظلامه بندگان خدا را بدهد و برساند كه اشتغال ذمه عباد امريست دور از ثواب و سداد ، پس اهل اسراف و اتلاف قبل از تحسّر و تأسّف التفاتى به اواخر عمل خود نمايند سزاوار است ، و كسانى كه براى جنايات و اذيت به عباد اللّه و ظلم كردن به ايشان مستأصل مى شوند و در زمان انتقام بست مى نشينيد همان حكم و امرى كه در خير البلاد مكه معظمه رسيده است در بقاع محترمه جاريست تا تعطيل در حدود و احكام حقّه الهيه نشود ، بعد از اين كه امام عليه السلام در تقاصّ نفوس در حرم خانه خداوندى اين نحو بفرمايد در روضات ديگر به طريق اولى واجب است ، و كسانى كه به واسطه نافرمانى و مخالفت اوامر سلطنتى و حيف و ميل وجوه ديوانى به بست مى آيند عمل ايشان واضح است ، و حكومت در حقّ ايشان هم راجع به پادشاه زمان است ، آنچه راى جهان مطاع قرار گيرد درباره وى مى فرمايند ، و اگر به واسطه ظلم به رعايا و فقرا و اهل دعاست البته انفاس قدسيه ايشان اثر مى نمايد و به يد سلطان عادلِ قاهر انتقام كشيده مى شود . خلاصه خيالات خلق در متحصّن شدن به زاويه حضرت عبدالعظيم مختلف است و غالباً از راه اضطرار و الجاء است ، و اميدوارم اين نحو مجاورت براى اهل عزّ و ثروت اتفاق نيفتد و شيطان هم غلبه ننمايد تا منجر و منتهى به اين گونه انزواء شود ؛ از آنكه هر قدر در آن آستانه مجمع و انجمن از اين گونه اشخاص گردد دليل بر فساد حال رعايا و غلبه هواست ، و موجب انزجار طباع رؤساء ملت و اعيان دولت و زحمت ايشان است .

در احترام كردن و پناه دادنِ پناه آورندگان است به مزار ائمه عليهم السلام و فرزندان ايشانپس اين بقعه از براى زيارت است نه مجاورت ، يعنى : مجاورت از روى فساد و الحاد و ظلم كه نه شرع طالب است و نه عرف مائل ، حال بدانيم احترام دو قسم است : يكوقت احترام داشتن است و يك وقت احترام كردن ، مثلاً خانه كعبه احترامى دارد بالاصاله آن

.

در تغيير بست از جانب دولت به مزار حضرت رضا و معصومه و عبدالعظيم عليهم السلام

احترام داشتن است ، و به زائرين وى فرموده اند : احترام كنيد اين خانه را . آن احترام كردن است و ثمره احترام نمودن از بناء محترم عبادتى است عظيم كه عايد شخص مى شود نه بر آن كسى كه امر به احترام كرده است ؛ از آنكه هر چيزى را خداوند حرمت كرد ، به بى احترامى دفع حرمت از او نمى شود . و روضه شريفه حضرت عبدالعظيم عليه السلام در اين سنوات احترامات مخصوصه بهم رسانيده است ، جهت و سبب اصلى و كلى خواست خداوند سبحان است كه بر دل آگاه پادشاه دين پناه القاء نمود يوماً فيوماً بر احترام و اعظام وى بيفزايد ، و از هر بابت توسعه در موقوفات و اماكن و تعميرات آن دهد ، و غالب عوام به واسطه اين تعميرات ظاهريه رغبت مى نمايند و در اين بقاع محترمه حاضر مى شوند ، مولوى گويد : گفت پيغمبر تو را وز سلوكانما الناس على دين ملوك (1) پس كمال احترام را پادشاه اسلام كرد و سائرين از وى اين احترام كردن را آموختند ، و از هر كسى بر حسب رتبه اش احترامى خواسته اند .

در تغيير بست از جانب دولت به مزار حضرت رضا عليه السلام و حضرت معصومه و حضرت عبدالعظيم استو يكى از احترامات سلطنتى دولتى آن است كه به امر و فرمان وى در سه بقعه عاليه بست معين و مقرّر شده است :يكى در روضه رضويه حضرت رضا عليه السلام ، و يكى در بقعه فاطمه معصومه عليهاالسلام در قم ، و يكى در روضه حضرت عبدالعظيم عليه السلام در دار الخلافه طهران . و اين حرمت خاصه از حسن نيّت به خانواده عصمت است ، والحق اين بقاع ثلاثه سزاوار اين نحو حرمت ملوكانه هستند ، و فوايد كثيره هم بر آن مترتب است : يكى از آنها

.

حكايت غريبه در عقوبت به آنانى كه بى احترامى به بستى حضرت شاه ولايت كردند

حكايت غريبه در عقوبت به آنانى كه بى احترامى به بستى حضرت شاه ولايت كردندچنانكه در كتاب « دار السلام » كه سابقاً ذكر شد از مرحوم ملا محمّد گيلانى نقل كرده اند كه : در سال هزار و يكصد و پانزده اصغر نامى از دست حاكم نجف التجا به روضه مقدسه علويّه آورد و خود را به ضريح چسبانيد و عرض كرد : أنا دخيلك يا على ! گماشتگان حاكم آمدند و او را به عنف در شب كشيدند و بردند و حبس نمودند تا فردا او را شكنجه و آزار نمايند . اما حاكم در خواب ديد حضرت امير عليه السلام حربه در دست دارد و اشاره به وى مى كند و مى فرمايد : چرا دخيل مرا به عنف كشيدى ؟ و آن شخص هم در خواب ديد حضرت شاه ولايت فرمود : غم مخور فردا نجات مى يابى . چون حاكم برخاست وى را طلبيد و خلعت داد و مرخص نمود . و نظير اين مطلب [ را ] مرحوم آخوند ملا كاظم هزارجريبى در كتاب « تحفة المجاور » (1) از مرحوم استاد اكبر ، آقا محمد باقر بهبهانى نقل كردند كه خود شنيدم از ايشان كه فرمودند : در خواب خدمت جناب سيدالشهداء عليه السلام مشرف شدم ، عرض كردم : هر كس كه در جوار شما مدفون شود آيا از وى سؤال مى نمايند ؟ در جواب فرمود : چگونه جرئت مى كنند ملائكه سؤال كنند ؟ ! پس اين روضات عاليات بست الهى است براى اَحياء و اموات ، خلاف احترام كردن خلاف رضاى حق است ، و برحسب ظاهر و حكومت عقل واضح است : اگر مرد دنىّ لئيمى از آحاد ناس به در خانه اى رود و به صاحب خانه ملتجى شود البته صاحب آن خانه در هر طبقه اى از آحاد ناس بوده باشد در مقام دفع اذيت و قضاء حاجت اوست ، و اگر مردى را از خانه يكى از اجزاء ابناء زمان از اعيان ملت و دولت چهار نفر بكشند اهل عرف

.

مطلب اول : تعميرٌ فيهِ تنوير

در عدم جواز تصرف وجوهى كه در ضرايح امامزادگان ، زائرين مى گذارند

پس خادم آستان حضرت عبدالعظيم شدن نه از براى خوردن مال مردم است و تصرف در موقوفات ، بلكه براى تعمير و تجليل روضه منوّره است ، و اين گونه مطالب براى تذكره بعضى از جهّال كه از مسائل بى خبرند با فايده و ثمر است . بسيار سزاوار مى دانم كه علماء بر سَدَنه و خَدَمه اين عتبه شريفه اين فقرات را بخوانند و به طريق رشاد و صواب ايشان را هدايت و دلالت فرمايند و راه پرهيزكارى را شعار خودشان نمايند .

در عدم جواز تصرف وجوهى كه در ضرايح امامزادگان ، زائرين مى گذارندو همچنين است وجوه نقديه كه از طلا و نقره ، دينار و درهم ، سياه و سفيد ، زوّار در ضريح مطهر مى گذارند و از شبكه هاى ضريح مى ريزند ، اگر قصد نذر كننده زائر آن بود كه هر كسى آن وجوه را بردارد در آن محل حبس نمى نمود و بر ضريح مطهر نمى گذارد ، و البته راضى نيست كه در غير مصارف آن بزرگوار خرج نمايند . اگر كسى گويد : صرف كردن خدّام هم ، همان صرف براى آن حضرت است . اين قول البته در كمال ضعف است ، گويا غير از اجازه واذن حاكم شرع انور چاره در تصرف آن براى متولّى و كليددار نباشد ! پس هر نحوى كه حكومت شرعيه مقتضى شد همان ممدوح و مستحسن است از اينكه اين قسم فقرات مشتبهه موقوف به اجازه مجتهد اعلم جامع الشرايط است . و عجب دارم از كسانى كه اين وجوه را از باب ميمنت و بركت از خدّام مى خواهند و در كيسه ها نگاه مى دارند و نمازهاى واجبى خودشان را با آنها بجا مى آورند . و هم چنين است استعمال فروش (1) و ظروف موقوفه در غير روضات شريفه ، يعنى

.

مطلب دوم : اشاراتٌ لدَفْنِ الاموات

در آنچه براى قبور مردگان از مسلمانان پسنديده است

ونعم ما قيل : إذا متُّ فادفنّى إلى جنب حيدرأبى شبّر أَكْرِم به وشبير فليس (1) أخاف النار عند جوارهولا أتّقى من منكر ونكير فعارٌ على حامى الحمى وهو فى الحمىإذا ضلّ فى البيدا (2) عقال بعير (3) پس همان احترامى كه از براى زندگان و مجاورين ذكر شد براى مردگان به طريق اولى خواهد بود ، يعنى كسى را نمى رسد ميتى را از بست خانه هاى وحى و تنزيل تغيير و تبديل دهد و عقوبت نمايد مگر اشخاصى كه از اهل خلاف بوده باشند ؛ از آنكه دشمن خانگى را راندن موجب آسودگى دوستان است .

در آنچه براى قبور مردگان از مسلمانان پسنديده استعلى اىّ حال ، در اين اماكن كه محطّ رحال احياء و موتى است خوب است قبرستان مخصوص باشد كه اموات متفرقه را در آن دفن نمايند و كسى را هم بر حفظ تمام قبور بگمارند كه هميشه مواظب شود تا خلل و فرجى كه پيدا مى شود سد نمايد و درندگان و اطفال و اراذل را از مراوده بر آن منع نمايد تا بى حرمتى نشود و مزبله و محل كثافات و قازورات نگردد كه احترام مردگان مانند احترام زندگان است . و عجب دارم از اين عمل سهل آسان چرا متولّيان امور خيريه غفلت مى ورزند ، و بر عموم مرده و زنده اين امت مرحومه اين منّت عظمى را نمى گذارند ، البته وضع قبرستان كفار و اهل خلاف را ديده اند و شنيده اند كه به چه قسم تميز و پاك است و ظاهرشان بر خلاف باطن ممتاز ، و گماشتگان از دولت مأموريت دارند كه هر صبح و شام مانند مساجد

.

در اخبار قصارى كه از ائمه اطهار وارد شده است براى احترام قبور

اعيان و اشراف است قرار دهند ، يكى به واسطه وسعتى كه دارد و روحانيّتى كه از آن پيداست تا نشانه اى از وادى السلام باشد ، و عبور عابرين را هم براى سكنه و خدّام اطراف صحن همان در اطراف قرار دهند تا آنقدر مردگان لگدكوب نشوند و باعث خرابى و انهدام قبورشان نگردد . و در حديث است : « هر كس گامى بر قبرى گذارد چنان است بر جمره اى از آتش قدم گذارده است » . قبرستان را مانند مساجد معبر كردن كاريست از سداد و رشاد دور ، و خواهندگان آن از رحمت حق مهجورند ؛ مگر آنكه ورثه موتى احياناً براى فاتحه خواندن در كنار قبورشان بروند ، اما شرط كلى فاتحه خوان آن است كه موتاى ديگران را مانند ميّت خودش احترام نگاه دارد و بى حرمتى بر مزار اموات ديگر جايز ندارد كه تماماً در يك محله و بلده ساكنند .

در اخبار قصارى كه از ائمه اطهار وارد شده است براى احترام قبوربدان براى زيارت قبور مؤمنين از مردان و زنان آدابى است مستحبّه ، و در صحيحه محمد بن مسلم است كه : « امام عليه السلام قسم خورد كه مردگان آمدن زندگان را مى دانند و خوشحال مى شوند » . و در تمام روزها سنّت است سيما در روز شنبه و روز دوشنبه و روز پنجشنبه ، بلكه مستحب است تكرار آن در يك روز . و مستحب است بگويد : « السَّلامُ عَلَى أَهْلِ الدِّيارِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُسْلِمِينَ ، أَ نْتُمْ لَنا فَرَطٌ وَنَحْنُ إِنْ شاءَ اللّهُ بِكُمْ لاحِقُونَ » . يا بگويد : « السَّلامُ عَلَى أَهْلِ الدِّيارِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُسْلِمِينَ رَحِمَ اللّه المستَقْدِمينَ والمستأخرينَ ، وَإنّا إِنْ شاءَ اللّهُ بِكُمْ لاحِقُونَ » . و مستحب است زائر رو به قبله نشيند و دست به قبر گذارد و هفت مرتبه « انا

.

مطلب سوم : تأسيسٌ لأهْلِ التدريس

در اينكه اهل مدرسه بر سه قسمند

مقرر شود . در اين سنوات مجاورت و توطّن در جوار حضرت عبدالعظيم براى تعليم و تعلّم نيز از امور خيريه است و بسيار ممدوح و شايسته ، چنانكه در عتبات عاليات طلاب مى روند و مجاورت اختيار مى كنند و بعد از تكميل مراتب علميه به اوطان خودشان مراجعت مى نمايند . خوب است بعضى از طلاب طهران كه آسودگى و فراغت مى خواهند جوار (1) فيض آثار اين بزرگوار را نيز عتبات عاليه دانند كه تمكن در اين مكان قطع نظر از جهت زيارت و تحصيل علم ثواب خاصى دارد ، و اين مدرسه جديده امينيه براى طلاب از اهل تقوا و انزوا ساخته شده است ، مبتدئين كه اهل نحو و صرف و معانى بيان و مسائل خوانند از طهران و خودِ زاويه حضرت عبدالعظيم و دهات اطراف بيايند و در اين مدرسه ساكن شوند البته آسوده ترند و زودتر نفوس ايشان كه در كمال قوه و استعداد است تكميل مى شود ، خصوص زيارت حضرت عبدالعظيم خود مكمّل است نفوس ايشان را .

در اينكه اهل مدرسه بر سه قسمندو البته چند نفرى در اين مدرسه هستند كه از عهده بيان و تعليم علوم مذكوره برآيند اما متوطّنين از طلاب كه از تفصيل اصول و فهم « معالم » و « قوانين » و استدراك متون از كتب فقهيه قاهر و ماهرند احترامى ديگر دارند ؛ از آنكه احترام عالم بر حسب اكتساب علم اوست ، يعنى هر قدر علم آن بيشتر است احترامش زيادتر است ، تدريس و تعليم مبتدين از طلاب بايد بر عهده ايشان باشد ، و هر آن كس از فهميدن علوم مفصّله عاجز نباشد و كتب مصطلحه كه در دست است بفهمد و بفهماند مرد عالمى است و وجودش مغتنم است ، اگر متولى اين آستان عرش بنيان كسى را به تصديق علماء زمان امتحان نمود در نصب وى منّتى بر طلاب اين مدرسه بلكه بر تمام سكنه زايه مقدسه دارد ، و هر قدر در

.

در رسيدگى متولى آن آستان به احوال طلاب و سكنه مدرسه

باشد ، و در مقام تكميل امور دينيه و علوم حقّه طلاب و سايرين برآيد و كسل نشود . خلاصه اهل علم تكليف خودشان را بهتر مى دانند ، و آنچه داعى تكليف خود را دانست نگاشت ، و ملاحظه جز تقويت دين و دولت نداشت ، و اگر مى خواستم در اين مقام شرحى بنويسم كتابى على حده مى شد .

در رسيدگى متولى آن آستان به احوال طلاب و سكنه مدرسهاما آنكه متولى اين استان است و متصدى اين خدمات لايقه چنانكه از خدّام و رعاياى اين زاويه بايد مطلع و آگاه باشد و غفلت نورزد ، همين طور از احوال طلاب مدرسه جديده و عتيقه بايد استفسار نمايد ؛ از آنكه احترام خدام به جهت خدمتگذارى حضرت عبدالعظيم است و احترام طلاب به جهت تحصيل دين و تكميل علم است ، اگر خدّام از اين آستان موظفند طلاب هم وظايفشان از اين آستان محول ، اگر خدمت خدّام عبادت است عمل طلاب بهترين عبادات است . پس خوشا به حال خادمى كه در زمان فراغت از خدمت مشغول به تحصيل علم شود و خوشا به حال طالب علمى كه به خدمتگذارى و جاروب كشى اين آستان مفتخر و سرافراز گردد . و داعى چند سال گذشته كه به زيارت حضرت على بن موسى الرضا عليهماالسلام مشرف شد علماء و مجتهدين و ائمه جماعت را ديدم كه در زمره خدّام آن آشيان عرش نشان بودند ، و با كمال ميل ملتزم آن درگاه مى گرديدند . و حسن ترغيب و تشويق به طلاب ثمره اش آن است كه بعد از مضىّ قرنى علماء و مجتهدين از اين روضه مباركه و مدرسه جديده برانگيخته مى شوند كه حضرت عبدالعظيم بر وجود ايشان مفاخرت مى نمايد . و استفسار از احوال طلاب چند قسم است : يك قسم آن است كه ماه يك مرتبه شخص

.

در مدرسه ساختن نظام الملك و حكايت مليحه اى است

است حجرات را مانند صحن بالاى سر تفويض به اموات كنند كه بودن مردگان و دفن موتى در امكنه ايشان انفع است ، و خداوند سبحان علماء را احياء و جهّال را موتى خوانده است . پس بناء اين حجرات براى زندگان است نه مردگان ، و معنى مدرسه براى تحصيل علم است نه تكميل جهل .

در مدرسه ساختن نظام الملك و حكايت مليحه اى استو در تواريخ ديده ام : وزير عادل نظام الملك در هرات و اصفهان و بصره و بغداد بقاع و قباب كثيره بنا كرد از آن جمله مدرسه نظاميه از بناهاى متين وى در دار السلام بغداد معروف است ، و هر ذى فنى از فنون و علوم معروفه مشهوره در آن مدرسه حاضر شدند ، و به تلمّذ و تعليم اشتغال بهم رسانيدند ، و كتابخانه اى محتوى بر كتابهاى زياد در آن قرار داد ، و خازن آن را شيخ زكريا خطيب تبريزى مقرر فرمود ، لكن شيخ مذكور در مدرسه نظاميه هر شب به شرب خمر مشغول بود ، هر قدر از حالت شيخ براى نظام الملك نقل نمودند به واسطه وثوقى كه داشت اعتنائى ننمود تا آنكه شبى از دريچه حجره به طريق پنهان از حالت شرب وى مطّلع شد ، پس علاوه بر مستمرى وى وجهى گزاف براى شيخ فرستاد كه : من نمى دانستم مخارج شما زياد است ، و الاّ زمانى كه وقف املاك و تعيين مؤونه طلاب را مى نمودم حقّ شما را علاوه مى كردم ! شيخ ملتفت شد كه خواجه نظام الملك از عمل قبيح وى مطلع شده ، پس توبه كرد و اظهار ندامت نمود . و داعى را در ذكر اين حكايت استدعاء از حضرت توليت است كه براى طلاب و سكنه مدرسه از كتب نحو و صرف و لغت و رجال و اصول و فقه كتابخانه اى قرار دهند كه طلاب فقراء ديگر محتاج به طهران و كتب عاريه نباشند چنانكه طلبه محتاج به مكان هستند . البته بعد از وضع مؤونه كه از ضروريات سته است احتياج به كتب بسيار دارند ، و آن مزيد تشويق و استغناء ايشان است .

.

در خواب ديدن مرحوم مبرور ميرزا محمد تقى نورى

در خواب ديدن مرحوم مبرور ميرزا محمد تقى نورىو در حين تحرير اين استدعاء ، به نظر آوردم آنچه جناب متكلم المحدثين آقا حاجى ميرزا محمد حسين سلمه اللّه تعالى از مرحوم مبرور والد ماجدشان ميرزا محمد تقى مشهور به نورى طاب ثراه در كتاب « دار السلام فى الرؤيا والمنام » ذكر فرموده كه : مرحوم پدرم در خواب حضرت شاه ولايت مآب عليه السلام را زيارت كرد ، فرمودند : چرا در ارث چيزى نمى نويسى ؟ و آن مرحوم شرح مى كرد در آن اوقات « ارشاد » علامه اعلى اللّه مقامه را و به اواسط آن كتاب رسيده بود . عرض كرد : در اين باب كتابى ندارم . فرمود : كتابهاى خزانه ام [را] مى فرستم از براى تو . گفت : از خواب بيدار شدم و متحير بودم تا آنكه طاعون شديدى شد ، از وطن مألوف التجاء به سيد معظم جليل حضرت عبدالعظيم آوردم . چون اين بقعه مباركه مجمع عبّاد و منهل روّاد بود مسائل كثيره از ارث به واسطه فوت مردم از من جويا شدند و چندان كتاب نداشتم . متولى مزار شريف از خزانه مباركه حضرت عبدالعظيم عليه السلام هر آنچه محتاج بودم بيرون آورده به من تسليم كرد و جواب مسائل سائلين و محتاجين را گفتم . از اين رؤيا معلوم است در زمان سابق در كتابخانه مباركه كتابهاى بسيار داشته است 1 .

.

جهت دفع فقر و رفع مرض جهل است

جهت دفع فقر و رفع مرض جهل استو خوب است در اواخر اين روح و ريحان براى رفع جسارتها و فضوليهائى كه كرده ام در خدمت اهل علم و غيرهم به حديث نافع و ختم مجرّبى ختم كنم تا از آن رفع فقر و كشف حجاب نموده باشم ، التماس دعا كرده معذرت مى خواهم .

.

صورت وقفنامه مدرسه امينيّه است

در كتاب « اصول كافى » (1) است كه : شخصى غالباً خدمت حضرت رسول صلى الله عليه و آله شرفياب مى شد ، زمانى گذشت شرفياب نگرديد . آن بزرگوار روزى از روزها وى را ملاقات كرده سؤال كردند ، فرمودند : « چرا ترك مراوده كردى ؟ » . عرض كرد : به واسطه ناخوشى و فقر و پريشانى بود شرفياب نشدم . فرمودند : « نمى خواهى به تو تعليم نمايم دعائى كه فقر و ناخوشى را از تو دفع كند ؟ » . عرض كرد : بسيار خرسند مى شوم . فرمودند : « بخوان : لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللّهِ ، تَوَكَّلْتُ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لاَ يَمُوتُ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً، وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِى الْمُلْكِ، وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ، وَكَبِّ_رْهُ تَكْبِيراً » . زمانى نگذشت آن شخص خدمت آن بزرگوار مشرف شد و عرض كرد : قد أذهب اللّه عنى السقم و الفقر ، يعنى خداوند ناخوشى و فقر را برداشت از من . و كفعمى در « مصباح » فرموده است : براى كشف حجاب از قلب بعد از نماز صبح دست به سينه بگذارد هفتاد مرتبه « يا فتاح » بخواند . و مراد از كشف حجاب همانا رفع نقاب جهل است از دل . اگر طالب و محصل علم در اين دو فقره مجرّبه مواظبت نمايد نه ناخوش مى شود و نه فقير مى گردد ، و نه در تيه جهل مى ماند يعنى مطالب علميه بر وى كشف خواهد شد . پس داعى هر قسم بيان داشت موجزاً در اين عنوان اظهار داشت ، و توفيق كه خير رفيق است از دعوات مستجابه اهل علم طلب مى نمايد .

صورت وقفنامه مدرسه امينيّه استو خوب است در خاتمه مطلب سوم و بناء حسن مدرسه ، وقفنامه اى كه براى مدرسه امينيه متولى اين آستان نوشته اند براى ابقاء موقوفات آن بعينها در اين كتاب بنويسم ، و از

.

روح و ريحان شانزدهم

در حسن عمارت و آبادى مساجد است

در حسن عمارت و آبادى مساجد استبدان كه : چنانكه تعمير مساجد مستحب است و بر آن اجر وافر و ثواب متكاثر مقرر است ، عمارت و بناء قباب عاليه بر ضرايح منوّره ائمه طاهرين و اولاد ايشان نيز مثوبات كليه و ثمرات اخرويه دارد ، و در اوراق سابقه معلوم شد : هر آنچه مشعر بر تعظيم قبور ائمه هدى واولاد و احفاد ايشان است بايد اقدام كرد كه تعظيم و اجلال هر يك از ايشان تعظيم حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله و جناب ولايت مآب عليه السلام است ، و تعظيم و تجليل اين دو بزرگوار تعظيم شأن پروردگار است ، و خداوند كريم در سوره بقره فرموده است : « وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِى خَرَابِهَا أُولئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلاَّ خَائِفِينَ » (1) . در « تفسير امام حسن عسكرى » عليه السلام (2) است كه : اين آيه در حق كسانى از اهل مكه كه متعبّد در مساجد بودند نازل شد . و در سوره اعراف فرموده است : « إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُولئِكَ أَن يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ » (3) . و در سوره حج فرموده است : « وَلَوْلاَ دَفْعُ اللّهَ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللّهَ كَثِيراً » (4) . پس بنابراين آيات باهره هر كس عمارت ظاهرى مساجد كرد از جاروب كردن

.

شرح مسجد و مدرسه جديد البناى سپهسالار اعظم

و عجب است تظليل بر قبور موتى و تطيين كه گل ماليدن بر قبرهاى مردگان است از شرع شريف نهى شديد رسيده است عموماً ، اما براى بزرگان دين و پيشوايان فرقه مرحومين آنقدر اخبار در وصف تعمير مقابرشان رسيده است كه نتوان احصاء كرد ، و هر قدر آثار و مزار ممالك محروصه عليّه ايران بيشتر باشد حكايت از عزّت و مكانت دولت مى كند ، و دلالت بر قوّت و شوكت ملت مى نمايد ، و ايران بقعه هاى كثيره دارد كه حصر آنها غير مقدور ، از آنجمله : آثارى كه از سلاطين صفويه در بلده قم است ، هر كس بخواهد بخواند و بداند به كتاب « تاريخ قم » كه مؤلف [آن] مرحوم شيخ حسن است رجوع نمايد . و هر آن كس كه ديده است مى داند كه سلاطين ماضين سيما صفويه _ انار اللّه براهينهم _ همّتى جز بناء بقاع فرزندان ائمه طاهرين نداشته اند ، بلكه هر چه داشته اند صرف در اين راهها نموده اند و از اين جهت نامهاى ايشان الى يوم الحشر در همان بقاع و مجامع ناس برده مى شود . انّ آثارَنا تدلّ علينافانظروا بعدنا الى الآثار

شرح مسجد و مدرسه جديد البناى سپهسالار اعظمو در اين زمان خجسته اوان كسى كه بر اسلاميان ذى حق است و وجودش باعث عزّ اين دولتِ جاويدْ آيت ، جناب جلالت مآب اجل اشرف حاجى ميرزا محمد حسين خان ، سپهسالار اعظم كل ممالك عليّه ايران است كه جامع اين اوراق دعاء اين شخص معظم را بر كشوريان و لشكريان اين مملكت واجب و لازم مى داند ؛ از آنكه عزيزترين چيزها در نزد انسان (1) دينار و درهم است و اعزّ آن جان است ، و اعزّ از جان و مال شريعت محمديه و طريقه احمديه است . و خود مى دانى هر آن كس در راه شريف و دين اين دو شى ء نفيس را تفويض نمايد

.

تمجيدٌ فيهِ تأييد

اول بناى مجد الملك بقعه رفيعه ايست كه ائمه اربعه شيعه اثنا عشر در آن مدفونند

موسوم باشد البته كشتنى است .

اول بناى مجد الملك بقعه رفيعه ايست كه ائمه اربعه شيعه اثنا عشر در آن مدفونندخلاصه مجد الملك آثار خيرات در حرمين شريفين مكه و مدينه و مشاهد ائمه و سادات فاطمى بسيار دارد ، از آن جمله در بقيع بقعه مباركه حضرت امام حسن و حضرت امام زين العابدين و حضرت امام محمد باقر و حضرت امام جعفر صادق و عباس بن عبدالمطلب عليهم السلام است كه همگى در يك روضه اند ، و در جوار يكديگر آن اجساد شريفه آسوده اند ، و عباس هم ملازم حضور ايشان است . و مسعودى در « مروج الذهب » آورده است كه : در موضع قبور ايشان سنگى يافتند بر وى نوشته بود در سال سيصد و سى و دو : بسم اللّه الرحمن الرحيم مبيدِ الاُمَمِ ومُحيِى الرمَمِ . هذا قبر فاطمة بنت رسول اللّه صلى الله عليه و آله و قبر حسن بن على و قبر على بن الحسين بن على و قبر محمد بن على و جعفر بن محمد عليهم السلام (1) . و ديگر ذكرى از عباس نشده است ، وليكن قريب به آن بقعه قبه اى است كه بعضى از خلفاء بنى عباس در سال پانصد و نوزده بنا كرده اند ، و پادشاهانى كه در ازمان سابقه و اعصار ماضيه بوده اند آن قبه را تجليل مى نمودند به گمان اينكه قبر عباس است و على حده قبرى دارد و آن قبه اعلى و اعظم قباب مدينه طيبه است . خلاصه مجد الملك الحق فطرت حسنه خود را در خدمت كردن به حضرت خاتم النبيين صلى الله عليه و آله اظهار كرد و به قدر مقدور ، و بر روضه مطهره چهار نفر از ائمه ميامين قبه و بقعه اى افراشت و اين نام نيك براى خويش گذاشت .

.

بناء دوم مجد الملك چهار طاق عثمان بن مظعون است در بقيع

بناء سوم مجد الملك بقعه و رواق شريف امامين معظّمين كاظمين عليهماالسلام است

و عجب است از خباثت مروان بن حكم بن عاص بن اميه كه بواسطه قرابت و خويشى با عثمان بن عفان راضى نشد شرافتى از براى عثمان بن مظعون باشد ، پس اين همه احترامات پيغمبر با عثمان بن مظعون در حيات و ممات وى كجا رفت ؟ ! و در جلالت قدر وى بس است كه مى فرمايد : « هر يك از اهل بيت من از دنيا برود او را در جوار عثمان بن مظعون دفن كنيد » . و اين ملعون اگر بناء مجد الملك را مى دانست مضايقه نداشت آن قبر را محو كند و اثرى باقى نگذارد از براى اينكه عثمان بن عفان محترم شود . و محقَّق است كه مقبره عثمان خارج است از بقيع ، و گاهى هم اشتباه اسمى شخص را محترم مى نمايند ، همان حكايت شيخ ابوالفتوح رازيست كه بعد ذكر مى شود . خلاصه بناء بقعه عثمان بن مظعون در بقاع مدينه مطهّره دلالت بر حسن حال و كثرت عرفان مجد الملك وزير مى كند كه راضى نشد آثار قبر وى مندرس گردد .

بناء سوم مجد الملك : بقعه و رواق شريف امامين معظّمين كاظمين عليهماالسلام استبناء سوم مجد الملك رواق و مشهد مطهر امامين معظمين امام موسى كاظم و امام محمد تقى عليهماالسلام در مقابر قريش است كه اكنون تا بغداد بُعدى دارد ، و بناء آن روضه هم دالّ است بر تشيع وى . و گويا آن آثار تا زمان شاه صفوى بوده است به امر و فرمان آن پادشاه ذو الجاه بناى اصل گنبد گرديد ، و طلاى دور اين گنبد را مرحوم آقا محمد شاه شهيد كرده است ، و بناى ضريح اين دو بزرگوار كه از فولاد است بر دو صندوق نقره كه به فاصله جزئى است احاطه نموده است ، و ضريح منحصر در فرد است . رزقنا اللّه تعالى زيارتَهما والعودَ إلى مشهدَيْهما بحقّ محمد وآله الطاهرين ! و بعضى تعميرات هم مرحوم خلد آشيان شيخ عبدالحسين طهرانى طاب ثراه به امر

.

بناء چهارم مجد الملك قبّه مباركه حضرت عبدالعظيم است

و فرمان حضرت اقدس همايون در ايوان و رواق مطهّر نمود سيما ايوان جديد سلطانى كه مصارف كلّيه در آن شده است خود شاهدى است موجود ، و بحمد اللّه تعالى تكميل خدمات شايسته سلاطين ماضين به عهده كفايت اين پادشاه با عزّ و تمكين گرديد .

بناء چهارم مجد الملك : قبّه مباركه حضرت عبدالعظيم استبناء چهارم مرحوم مجد الملك قبّه مباركه حضرت عبدالعظيم لازم التكريم است كه در زمانى كه متوقف در رى بود و كمال استيلاء در استيفا و وزارت خود داشت امر به بناء قبه عظيمه آن بزرگوار نمود . و معلوم است در آن زمان هم كه نزديك به غيبت صغرى بود و علماء هم بسيار بودند از عامه و خاصه مزار آن بزرگوار اشتهارى داشت ، وليكن بقعه و بارگاهى [ نداشت ]پس همّتى گماشت و منّتى بر عجم گذاشت و اين قبه ساميه را بنا كرد 1 .

.

در احوال مجد الملك يزديست غير از مجد الملك رادستانى

مجد الملك مشهد سيد عبدالعظيم حسنى است در شهر رى ، و غير آن از مشاهد سادات علوى و اشراف فاطمى نيز از آثار اوست . و از آثار حسن خاتمه اوست آنكه بعد از فيض شهادت ، در جوار فيض الانوار حضرت امام حسين عليه السلام قرار يافت . و از اين بيان معلوم است كه بعد از اينكه امراء سلطان او را پاره پاره كردند همانا اعضاء پاره اش را در تابوت گذارده نقل نمودند و در جوار آن تربت با بركت سپردند . البته خواهان اين آستان ملك پاسبان بوده است ، نعم ما قيل : در اين بستان كه جاى خرمى نيستگياهى بى بقاتر ز آدمى نيست 1 وليكن شيخ فرموده : سعديا مرد نكونام نميرد هرگزمرده آن است كه نامش به نكوئى نبرند 2

در احوال مجد الملك يزديست غير از مجد الملك رادستانىو خوب است براى رفع شبهه بعضى عرض نمايم كه : مجد الملك يزدى فرزند صفى الملك ابو المكارم كه در سلك وزير زادگان و اتابكان يزد است و در زمان صاحب اعظم شمس الدين محمد جوينى بود و نيز او را به امر صاحب مذكور پاره پاره كردند و سرش را به بغداد و پايش را به شيراز و دستش را به رى آوردند و زبانش را به صد دينار خريدند

.

در بقاى بقاع متبركه ائمه انام و سادات ذوى الاحترام و زوال قبور سلاطين و خلفاى جور

و از شرّ وجود خبيث آن عنيد متعصب قلوب رعايا آسوده شدند _ همانا غير از مجد الملك ابوالفضل رادستانى است . و نقل است كه : بعد از تجزيه اعضاء اين مجد الملك خبيث يكى نزد فضلاء گفت : روزى دو سه سر دفتر تزوير شدىجوينده ملك و مال و توفير شدى اعضاى تو هر يكى گرفت اقليمىفى الجمله به يك هفته جهانگير شدى و ديگرى گفت : مى خواست كه او دست رساند به عراقدستش نرسيد ليك دستش برسيد بلى يك مجد الملك اين قسم است ، حال او و مجد الملك ديگر به دين وصف است كه چند سطرى از اجزاء احوال وجوديه اش در اين ورق شرح داديم . و قائلى گفت : ظاهراً بقعه سيد حمزه موسوى و امامزاده عبداللّه ابيض هم كه در راه طهران است از بناهاى مجد الملك شيعى ابوالفضل است . و استبعادى از اين فقره نتوان كردن ، و از عبارات مرحوم سيد توان استنباط نمودن .

[ در بقاى بقاع متبركه ائمه انام و سادات ذوى الاحترام و زوال قبور سلاطين و خلفاى جور ]بدان در بقاء بقاع متبركه ائمه انام و سادات ذوى الاحترام خواست حضرت احديت است و الا بايد از اين مقابر و مراقد اثرى نباشد و نماند . آخر در سلاطين و خلفاء بنى عباس اقتدار بيشتر از هارون الرشيد نمى شود كه در خانه حميد بن قحطبه طائى در سناباد طوس مدفون شد ، و فرزند غير مأمونش گنبد و بارگاه ، روضه و درگاهى قرار داد . چون حضرت على بن موسى عليه السلام وفات كرد مأمون خواست اظهار ارادت كرده باشد ، حكم نمود حضرت رضا را در جوار هارون دفن نمايند ، ديگر ندانست نور تابنده الهى هر ظلمتى را بر طرف مى نمايد و اثرى و اسمى از وى نمى گذارد و جسد او را ملائكه اى چند مانند

.

بناء قباب ائمه طاهرين عليهم السلام توسط سلاطين عجم

همسايگان خاتم پيغمبران صلى الله عليه و آله به طبقات هاويه و نيران مى كشند . و عبرت گيرند از قبور سلاطين و خلفاء جور كه در بغداد و بلاد ديگر مدفون و ايشان را آثارى و مزارى نيست ، سيما در رصافه بغداد (1) بيست و چهار نفر از خلفاى بنى عباس مدفونند و روى هر قبرى اسم خليفه اى مكتوب است كه اول مهدى است و آخر معتصم است ، و نزديك قبورشان قبر ابوحنيفه است ، و نزديك آن قبر احمد بن حنبل است كه يكى از ائمه مذاهب اربعه است ، و قبه بر آن نيست . مى گويند : چند مرتبه ساخته اند و خودش خراب شده است بدون جهت ! گويا احترام از ابو حنيفه مى كند و قبه نمى خواهد . و بعد از آن قبر شبلى است كه يكى از مشايخ صوفيه است ، و بعد از آن قبر سرى (2) سقطى ، و بشر حافى است ، و قبر جنيد ، و داود طائى است . نمى دانم چرا علماء سنت و جماعت بنا بر مذهب خودشان احترامى از قبور خلفاى بنى عباس كه اولوا الامر بودند نمى نمايند و اثرى بر آنها قرار نداده اند ، اما قبر امام اعظم و سه نفر از ائمه مذاهب خودشان [ را ] كمال تجليل و تعظيم مى نمايند و از حضور قبور اين ائمه اربعه متناسبه غافل نمى شوند ، همانا براى عداوتى است كه با ائمه طاهرين معصومين عليهم السلام اظهار كردند ، و على روؤس الاشهاد مخاصمه و مجادله نمودند . و تا به حال شنيده نشده است با آنكه مدّعىِ ارادت و اخلاص به ائمه اثنى عشرند به مراقد ايشان خدمتى كرده باشند .

[ بناء قباب ائمه طاهرين عليهم السلام توسط سلاطين عجم ]بحمد اللّه تعالى اين آثار عاليه كه بر مزار ائمه اطهار است تماماً از سلاطين عجم است ،

.

بناء قبه مطهر حضرت امير عليه السلام به امر محمد بن زيد حسنى و تعمير آن قبه مباركه

بناء قبه مطهر حضرت امير عليه السلام به امر محمد بن زيد حسنى و تعمير آن قبه مباركهو بعد از آن به روايت صاحب « عوالم العلوم » محمد بن زيد حسنى امر به عمارت قبر مطهّر اين دو بزرگوار نمود ، و عبارت آن كتاب اين است : ثم إنّ محمد بن زيد بن يحيى أمر بعمارة الحائر بكربلاء والغرى والبناء عليهما ، و بعد ذلك زيد [ فيه ] (1) . معلوم مى شود به عبارت « و البناء عليهما » قبه نجف و كربلا را محمد بن زيد ساخته و بعد از محمد بن زيد ، زيد متصدّى اين خدمت شد (2) . و بدان كه محمد بن زيد بن حسن برادر حسن بن زيد بن محمد بن اسماعيل جالب (3) الحجارة بن حسن بن زيد بن حسن مجتبى عليه السلام است كه سابقاً در اجداد حضرت عبدالعظيم حالش ذكر شد . و قاضى در « مجالس المؤمنين » (4) در شرح احوال سادات گيلان كه سلطنت كرده اند نوشته است : محمد بن زيد پس از برادر به حكومت نشست ، و اوست اول كسى كه قبه بر سر مرقد حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام ساخت ، و همه ساله مبلغ سى و دو هزار دينار پنهان به بغداد پيش محمد بن ورد عطار (5) كه يكى از امناى شيعه بود مى فرستاد تا در وجه سادات انفاق كند ، در زمان معتضد عباسى در سال دويست و هشتاد و دو . و اين محمد بن زيد بن حسن بن زيد غير از حسن بن زيد بن حسن بن على بن أبى

.

در بناء گنبد حضرت امام حسين عليه السلام با مرحوم آقا محمد خان شاه شهيد عليه الرحمه

در بناء گنبد حضرت امام حسين عليه السلام با مرحوم آقا محمد خان شاه شهيد عليه الرحمهو گنبد مطهر جناب خامس آل عبا عليه آلاف التحية والثناء را مرحوم آقا محمد خان شاه شهيد طاب ثراه از زر خالص و طلاى احمر مزيّن كرد ، و در مقام تعمير و توسيع قبه مباركه و تذهيب آن برآمد كه صباحى در قصيده اش گفته است : اين زرنگار قبه چه كز عكس بام و دراندوه (1) است قبه افلاك را به زر گفتم مگر كه مبدع افلاك خواسته استكاعداد تسعه فلكى را كند عشر گفتا خرد فلك نبود اين ولى فلكبسته است از مجرّه پى طوف اين كمر اين مشهد حسين على سبط مصطفى استدر پاى او بود سر افلاك بى سپر گفتم اگر چه خاكِ درِ اين بزرگوارباشد ز زر رتبه و مقدار بيشتر زاهل عطا كه يافت به ترتيب آن محلزاهل سخا كه جست به تذهيب آن خطر گفت آنكه بحر و كان و كفش جست زينهارخاقان دهر و سرور بحر و خديو بر يعنى سَمِىّ ختم رسالت محمد آنكاز خسروان به رتبه فزون از جد و پدر كلك صباحى از پى تاريخ آن نوشت( از گنبد حسين على زيب جست زر ) بعد از شهادت شاه سعيد شكستى بر گنبد مبارك جناب سيدالشهداء عليه السلام ظاهر شد از آنكه با عجله و سرعت بنا شده بود ، پس به حكم محكم حضرت خاقان خلد آشيان كاركنان از اهل امانت و ديانت مأمور شدند كه آن طارق عرض رواق را برداشته قبّه متينى برافرازند و خشتهاى طلا و زرى در آن بارگاه كه شمسه مهر و ماه است بناء سازند و اين سعادت عظمى به نام نامى ايشان ختم شد . و در حين تحرير از عالم فاضل نحرير نيّر تبريزى قصيده اى كه براى اين گنبد رفيع فرموده والحق خوش سرود به نظر آوردم و آنچه حفظ داشتم نگاشتم : تعالى اللّه از اين كاخ فلك فرسا و بنيانشكه سر بر اوج « او ادنى » (2) زند قوسين ايوانش به بطحا تا بدار عكسى زخشت طاق زرينشبسوزد يكسر از برق تجلى كوه فارانش سليمان گو بيا صرح ممرّد بين كه از هر سوبه جاى ديو و دد صف بسته فوج حور و غلمانش الا اى آسمان هين (3) ديده بگشا بر زمين بنگرعيان تمثال عرش و علت تربيع اركانش معاذاللّه خطا گفتم خدا را هست گر عرشىهمين كاخ است و برهان « استوى» (4) انفس (5) رحمانش فلك را پشت پيشش خم چو ديوى پيش تخت جمجهان چون حلقه خاتم در انگشت سليمانش امير دين حسين بن على بن ابيطالبكه در نسبت پدر عين اللّه آمد پور انسانش خرد گردد حدوث ذاتش افتد در غلط شايدكه اوصاف وجوب آمد همه مضمر در امكانش نگشتى تا ابد واقف زسرّ علَّم الاسماءنبودى در ازل گر بوالبشر طفل دبستانش بماندى تا ابد حوّاى امكان چون شب آبستنگر از صبح ازل رخ برنگردى روى و رخشانش شگفتى ئى چنين زادى زنسل حيدر و زهراچنان بحرين گوهر را چنان بايست مرجانش نهد ناف از تذلل بر زمين غضباى (6) گردون رانهند از هودج تمكين او بر كوه و كوهانش سواد عارض مه را كه آمد شكل لا يبخلبه ميدان كرد برق جوهر تيغ وى آسانش برد در بندگى تا كوى سبق از خسروان بستدكمر از جان به تعمير حرم سلطان ايرانش

.

در بناء گنبد عسكريين عليهماالسلام است

در بناء گنبد عسكريين عليهماالسلام استو بناء گنبد عسكريين عليهماالسلام را هم بزرگان و سلاطين شيعه افراشتند در « سفرنامه » حضرت اقدس اعلى (1) خوانده ام بناى اين گنبد از مرحوم احمد خان دنبلى است 2 .

.

قصيده فصيحه مشتمل بر ندبه و مصيبت و توسّل به عسكريين و حضرت حجت عليهم السلام

و داخل بقعه را محمد على خان هندى كه از نواده هاى لكناهور است كه (1) آينه بندى كرده است . و ضريح امامين عسكريين عليهماالسلام از بناهاى مرحوم شاه سلطان حسين صفوى است . و گنبد كاشى مقام حضرت صاحب الأمر عليه السلام از بناهاى مرحوم محمد على ميرزاست . كاشى صحن و طاق نماها و منارها و طلاى گنبد امامين عسكريين عليهماالسلاموتذهيب آن به امر و فرمان حضرت اقدس شهريارى _ ايد اللّه دولته وأيدّ طلال رأفته على رؤوس رعيته _ به توسط دو نفر از بزرگان ملت و دولت گرديد كه بر حسب مأموريت به اين خدمت عظمى مباهى شدند . پس براى عظم و شأن اين خدمت نمايان از مرحوم مجتهد الزمان شيخ عبدالحسين طهرانى عليه الرحمة تمنا فرمود تا در آن حدود توقف نمايد ، و از اين طرف قرين الشرف جناب جلالت مآب عضد الملك _ دام تأييده وتسديده _ كه از بزرگان و نيكان خوش فطرت اين دولت است مأمور گرديد با وجوه كثيره و مخارج وفيره و معمارهاى مخصوص و بناهاى با امانت و كارگذاران با كفايت حمل خشتهاى طلا كه مدتها در تكميل و تجليه آنها زحمتها كشيده بودند با كمال عزّ و جلال به حضرت سرّ من رأى بردند ، و به اطلاع مرحوم شيخ _ على رغم آناف اعادى دين _ به مرور شهور و ايام با نهايت آسودگى بدين گونه كه مرئى و منظر است نصب نمودند . علاوه از مصارف و مخارج ديگر با ضميمه وظايف مقرره از براى اهالى آن حضرت و نذورات مستمره است . اميد است از اين بناء خير اين دولت پاينده و دائم بماند .

قصيده فصيحه كه مشتمل بر ندبه و مصيبت و توسّل به عسكريين و حضرت حجت عليهم السلام استو در اين مقام شايسته دانستم اين فريده را از جناب سيد اوحد آقا سيد احمد 2 كه در

.

در بناء گنبد كاظمين عليهماالسلام

[ در بناء گنبد كاظمين عليهماالسلام ]و در گنبد رفيعين امامين همامين كاظمين عليهماالسلام را (1) در شرح حال مرحوم مجد الملك رادستانى وزير شيعى عرض كردم برپا وافراشته گرديد ، و آن آثار از قرار معلوم تا زمان سلاطين صفويه بوده است . مرحوم شاه اسماعيل صفوى تجديد در بناء و رفع اين قبّتين

.

در بناء گنبد حضرت رضا عليه السلام به امر سلطان سنجر

عاليتين نمود . و تذهيب و طلاى دور اين دو گنبد را مرحوم آقا محمّد شاه شهيد كرده است . و بناء ضريح اين دو بزرگوار بر دو صندوق نقره نيز از آن مرحوم است . و سابقاً اشاره شد ، و خوب است اين دو بيت نوشته شود : زر حضره (1) مجمع البحرين ساحتهاابان عن قبّتيها سرّه القدر ترى ابن موسى جعفر فى حظيرتهموسى ولكن له من نفسه خضر

در بناء گنبد حضرت رضا عليه السلام به امر سلطان سنجرو گنبد حضرت رضا عليه السلام هم يا به امر سلطان سنجر يا شرف الدين ابو طاهر قمى وزير سلطان سنجر برپاگرديد ، و تعمير آن به امر شاهرخ بن امير تيمور به خواهش زوجه اش گوهر شاه بيگم پسرش بايسنقر ميرزا شد . و در كتاب « كامل التواريخ » (2) است كه : سبكتكين گنبد حضرت رضا عليه السلام را خراب كرد 3 و مردم را از زيارت ممانعت نمود . شبى در خواب ديد حضرت امير عليه السلام را كه اشاره فرمود به آن گنبد : تا كى چنين خراب خواهد بود ؟ ! پس سلطان برخاست و همين عمارت را بناء كرد و مردم را امر به زيارت فرمود ، و تحريص و ترغيب كرد دوستان را به زيارت آن بزرگوار . و بعضى نقل كرده اند : مرحوم شاه عباس صفوى گنبد مطهر را طلا نمود ، و ضريح مطهر رضوى را كه طلاست در سفرى كه پياده به زيارت مشرف شد بر حسب نذر به هفت هزار تومان تمام كرده نصب نمود ، و يكى از بستگان نادرشاه دزديده عاقبت به امر نادرشاه

.

بنيان گنبد مطهر حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام

[ بنيان گنبد مطهر حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام ]اما بنيان گنبد مطهر حضرت فاطمه معروفه به معصومه دختر امام هفتم اماميه حضرت موسى بن جعفر عليه السلام كه شاعر در مدح آن مخدّره گفته است : بنت شاه اوليا موسى بن جعفر فاطمهكه كندروح القدس بيرون درگه چاكرى

.

بنيان گنبد و بارگاه مطهر حضرت عبدالعظيم عليه السلام

رباعى ديگر : خاقانم و وامانده زديهيم وكلاهزاورنگ خلافت شده دستم كوتاه اندر حرمت به مسكنت جسته پناهيا فاطمة اشفعى لنا عند اللّه

[ بنيان گنبد و بارگاه مطهر حضرت عبدالعظيم عليه السلام ]اما بنيان گنبد مطهر حضرت عبدالعظيم از مرحوم مجدالملك رادستان است . و بنيان ايوان و رواق از مرحوم شاه طهماسب بن شاه اسماعيل صفوى است 1 به

.

در آيينه بندى صحنها و رواقهاى حضرت عبدالعظيم عليه السلام

[ در آيينه بندى صحنها و رواقهاى حضرت عبدالعظيم عليه السلام ]آئينه بندى و نقاشى ايوان مبارك حضرت عبدالعظيم عليه السلام از آثار حسنه وابنيه خيريه مرحوم ميرزا آقا خان نورى صدر اعظم دولت عليّه ايران ملقب به اعتماد الدوله است . و ديگر هر آنچه از آيينه كارى و تعميرات رواق و ايوان شريف و صحن مبارك است ، و نصب اسطوانه هاى سنگى يك پارچه در حجرات اطراف صحن ، و حفر خاك از زير مسجد بزرگ برابر روضه مطهّره ، و بناء سرداب و شبستان عظيم به قدر سطح ، و فضاى مسجد فوقانى بدون تزلزل آثار و اركان آن ، و تزيين اعالى حجرات به كاشيهاى اعلى ، و فروش صحن شريف به سنگهاى ضخيم سنگين ، با حوض وسيع در وسط فضاى آن ، و باب جديد عالى عظيم البنيان و رفيع الأركان محاذات بازار ، و بناى بازارهاى جديده در اطراف صحن ، و وقف نمودن منافع آنها را براى محصّلين و طلاب مدرسه جديده امينيه ،

.

قصيده اى كه جامع اين اوراق در مدح حضرت عبدالعظيم سروده است

و براى گنبد قرار دادن ، و مناره و مأذنه را با محل ساعت سلطانى و طرف ديگر كه عبارت از سه قبّه است بر زِبَر مسجد بزرگ متصل به مدرسه قديمه به شكل خاص شايسته افراشتن ، و براى آسودگى مجاور و زائر و وسعت احوال مرد و زن حمام وقفى را تعمير و اصلاح نمودن ، يوماً فيوماً بر عمارات و منافع املاك و مستمريات و آذوقه و مؤونه خدمات حضرت عبدالعظيم افزودن ، و شارع عام را از زاويه حضرت عبدالعظيم تا دروازه طهران به مبالغ گزاف براى سواره و كالسكه و عرابه به طريق متينى از سنگهاى خُرد برآوردن ، تمام آن به امر و فرمان اقدس همايون اعلى حضرت شاهنشاهى _ صان اللّه دولته عن التناهى _ متولّى سابق الذكر موفق گرديده و با خلوص نيّت متصدى اين امر شدند . والحق بر اين خدمت نمايان سزاوار است اولاد و احفاد وى در روزگاران فخرها نمايند كه بر آنچه آن پادشاه عادل باذل سبب شد وى به جان و دل مباشر گرديد و چشم طمع پوشيد و زبان اهل طمع را بريد و آخرت را بر دنيا ايثار كرد و اين عمل را ذخيره روز رستاخيز خود قرار داد . و غالب از ايام خود با فرزندان و گماشتگان به آن آستان عرش نشان حاضر شد و عزّت خود را در حضرت سلطنت مؤبد داشت و دين خود را مؤيّد نمود . و داعى در حين تحرير نظر نداشتم مقدار مصارفى كه براى تذهيب كنند [گان حرم ]مطهر حضرت عبدالعظيم كارگذاران اين دولت به امر قَدَرْ قَدْرِ اعلى حضرت اقدس شهريارى نمودند ، و هر قدر مطالبه صورت آن را از اهل حساب كردم الحق به مسامحه گذرانيدند و بى حساب مرا ساكت نمودند .

قصيده اى كه جامع اين اوراق در مدح حضرت عبدالعظيم سروده استو براى عنوان كتاب « جنة النعيم » چند بيتى به جهت اخذ نتيجه خود گفته بودم ، مناسب چنان دانستم كه در اين محل بنگارم و از اهل فضل و كمال و صاحبان طبع و ذوق معذرت

.

توصيةٌ لِمَنْ له التوليه

در اينكه توليت مقرره از جانب دولت ابديت محول است و بر آن دو شكر سزاوار است

پس متولى ، بر نفوس كل اين آستان حكومت دارد . اما به طريق مأموريت و نيابت و بقاء اين استيلاء و توليت از رأفت و عطوفت به مأمورين از بندگان است كه همانا معنى عدل و داد خواهى است و هر آنكه بدين صفت موصوف گرديد مالك الملوك عزّت اخرويه ابديه را جزاء عزّت دنيويه فانيه قرار مى دهد .

در اينكه توليت مقرره از جانب دولت ابديت محول است و بر آن دو شكر سزاوار استاكنون ملازم اين آستان و پاسبان اين بنيان رفيع الاركان جناب متولى جليل الشان است . از جانب سنى الجوانب مالك ممالك خطّه ايران مفتخر بدين توليت عظمى و نيابت كبرى گرديد و بر نفوس كسانيكه ساكنين ملأ اعلى بر خدمت گذارى ايشان رشك فراوان برند و تمناى اين منصب نمايان كنند برترى و مهترى يافت بداند وى را دو شكر لازم است : يكى از حضرت سبحان كه بدين نعمت جليله او را متنعم گردانيد و ديگرى از پادشاه جهان كه اين خدمت خاصه خويش را چون جانى بر خدمات ديگرش روان فرمود آخر اين خدمت آخرت باقيه است و خدمات ديگر دنيائيست فانيه . پس خوشتر آن است همه اوقات اين منصب جليل را شاغل مناصب ديگر قرار دهد و به قدر مقدور در امور متعلقه به آن قصورى نورزد كه مورد سخط سلطان شدن همانا موجب دورى از رحمت يزدان مى شود . اكنون بنا بر مشرب داعى متولى را آداب مخصوصه است كه جز آداب عوام است ، پس خوب است جملتى از آن را در اين روح و ريحان بنگاريم تا خواص بدانند و همه وقت بخوانند كه البته آثار توليت مقتضى اين گونه حسن ادب و خدمت است ، و الاّ به اين خلعت مهر طلعت مفتخر شدن دور از حكمت و مصلحت ؛ و امانت و ديانت امين هم بعد از امتحان و اختبار است ، و علم به استعداد و ظرفيت و قرب به حضرت احديت است .

.

آداب متولى در زيارت كردن مزار حضرت عبدالعظيم عليه السلام به بيان اهل صفا

آداب متولى در زيارت كردن مزار حضرت عبدالعظيم عليه السلام به بيان اهل صفاعجالةً رعايت اهم و اقدم در تمام احوال اخلاص نيت و صدق طويت است كه مدار جميع افعال و اعمال بر اوست : « فمن كان هجرته إلى اللّه ورسوله فهجرته إلى اللّه ورسوله » (1) سيما در نيت زيارت حضرت عبدالعظيم كه تقرّب الى اللّه وتوسل الى اولياء اللّه شرط كمال و تمام اوست و هر چه از امور اين آستان راجع به اين نيت شود منافى با خلوص نيّت در آن ملحوظ نمى شود . چون اراده خالصه و نيت حسنه متولّى اين آستان محرك و مهيّج گرديد براى زيارت و حضور آن بزرگوار اثر آن غلبه روحانيت و ظهور نورانيت و حسن اخلاق و طلاقت وجه و دوام ذكر و ملازمت . . (2) طيب نفس و شوق بى پايان و ذوق فراوان است . از آنكه وصول به جناب رفيع و رهان منيع حبيب مفرّح قلب است و مبشّر كرب ، پس از آن به زمان طى طريق هر قدر زائر نزديكتر شود به مزور و مخدوم خود بايد استبشار وى زيادتر گردد . و أعظمُ ما يكون الشوق يوماًاذا دنت الخيام من الخيام 3 بلى : وعده وصل چون شود نزديكآتش شوق تيزتر گردد و بايد خضوع و خشوع و وظايف تضرع و حضورش در خدمت مزورش تجديد شود . هر دمم از دل سرورى تازه سر بزند (3) غالبا روز وصال يار نزديك آمده سيما وقتى كه چشم وى بر مزار و گنبد ظاهر الانوار آن بزرگوار مى افتد اظهار اشتياق زيارت از ديگران نمايد . نعم ما قيل : قرب الديار يزيد شوق الوالهلاسيما ان لاح نور جماله (4) * * * به اينكه كعبه نمايان شود زپا منشينكه نيم پاى جدائى هزار فرسنگ است و چقدر شاعر عرب اين ابيات را با وجد و طرب در دخول مدينه طيبه على ساكنها سلام اللّه گفته است : هذى قباب وهذى يثربابشر فقد حصل الهناء المطلب ابشر فقد حصل التواصل وانقضىزمن الجفاء والوقت وقت طيب والريح قد اهدت لنا من طيبةعرفا كثير المسك بل هو اطيب واضع عذارك فى المحبة واغتنمعيش الرضا ودع العواذل يغصب بشمايل القمر المحجّب قد بدتجهراً ونور جماله لا يحجب وادخل بحجرة احمد وقبابهيأوى الفقير ويستجير المذنب بلى : كو طاقت آنم كه به اين جاذبه شوقرخسار تو را بينم و بى تاب نگردم البته باعث خضوع و خشوع ظاهر و باطن است و استغراق مراقبه حضور و عظمت شأن مزور در اين زائر بايد ظاهر گردد ، و بايد بدين حالت حسنه كه همانا از جذبه و جلوه دوست است در آن روضه متبركه تشكّر كند . هر گل و سبزه كه در باغ نمودى داردآخر اى باد صبا اينهمه آورده توست

.

ثمرات توليت جناب امين السلطان

پس احترام خدام اين آستان و حرم بر كافه عرب و عجم لازم و واجب است براى نسبتى و خدمتى كه دارند جز متولى اين آستان كسى را نمى رسد جسارتى نمايد و اظهار رفعت كند ، اگر قدر خود بدانند و ملتفت شوند كه در چه خدمت نمايانند . فيا ساكنى اكناف طيبة كلكمالى القلب من اجل الحبيب حبيب * * * حديث عشق ز حافظ شنو نه از واعظاز آنكه صنعت بسيار در عبادت كرد ربّنا ! لا تجعلنا من الغافلين واجرنا من عذابك يا ارحم الراحمين .

[ ثمرات توليت جناب امين السلطان ]مخفى نماناد كه تحديث نعمت و تبيين حقيقت بر هر فردى از افراد اين امت لازم است ، سيما بر امثال ما دعا گويان كه همه اوقات قوت اسلام و قدرت اسلاميان را طالبيم و غالباً در مجامع و محاسن عامه حاضر مى شويم و خود را لسان علماء و نواب ايشان در ابلاغ احكام مى دانيم . البته آنچه بين امت از نتايج اوامر و احكام ونواهى الهيه مشاهده كرديم بايد اظهار نمائيم و اطلاع بدهيم تا بعضى بدانند و باعث تقويت قلوب اهل ايمان شود . پس از تقريرات واقعيه و اعلامات امور خيريه نيز در كتابها تحرير و ضبط نمائيم تا آنكه آيندگان را عبرت و نصيحتى باشد و از حالات سابقين اطلاع و بصيرتى پيدا كنند . و هر كتابى كه تأليف مى شود براى نفع مسلمانان است و موعظه جاهلان . بناء على هذا جايز نيست از روى هوا قلمى كشيده شود كه مطابق واقع نباشد و گوينده را هم نظرى جز بهره اى دنيويه نبود ، چون چنين شد اوراق آن كتاب سزاوار چسبانيدن به ابواب است نه براى نظر نمودن اولوا الالباب ! و داعى از آنچه مصطلح است نهايت نفرت داشته و دارم ، و غرضى در شرح و بسط اين كتاب جز بيان حقيقت گوئى و تحديث نعمت نيست و اگر نه آثارى بر تقريرات و تحريرات

.

ثمره اول : در منع اشرار از زاويه مقدسه

كذبيّه غير واقعيه ام مترتب نخواهد بود . پس خوب است آنچه از ثمرات توليت جناب امين السلطان بالحسّ و العيان ديده ايم در اين عنوان بنگاريم و خلاصه آنها كه دوازده ثمره است در اين كتاب منظور آوريم :

ثمره اول : در منع اشرار از زاويه مقدسهدر زمان قديم جماعتى از اراذل و اشرار و اهل ظلم و سكنه بازار بعد از حيف و ميل اموال مسلمانان در زاويه حضرت عبدالعظيم متحصن مى شدند ، علاوه از آنچه كرده بودند در اطراف صحن شريف اعمال ناشايسته از ايشان سر مى زد و بيعارى را شعار خود قرار مى دادند ، و انجمنى داشتند و جز لغو گوئى و عيب جوئى و معاشرت بى معنى ثمرى بر اجتماع و ازدحام ايشان در آن آستان نبود . و معلوم است اين اشخاص نه از اهل عبادتند و نه از اهل زيارت جز اينكه حضرت عبدالعظيم را از خود منزجر و بيازارند ديگر ثمرى وجود ايشان نداشته . و اين فقره مدّتى است موقوف شده ؛ از آنكه هر ماه و هفته استفسار از معتكفين آن آستان مى شود ، و اشخاصى هم بر اين عمل گماشته اند تا عرض عارضين و وضع معتكفين را بدانند كه اگر از اهل شر و رذالتند در مقام دفع و چاره برآيند ، و به لسان خوشى از ايشان معذرت خواسته مجاورين را از شرور ايشان آسوده كنند ، و هم امينى مقرر داشته كه عريضه جات عارضين و ملهوفين از هر بلد را كه به اين آستانه متبركه ملتجى مى شوند جمع نموده در هفته اى يك مرتبه به طهران آورده خود بلا واسطه عرايض را به حضور اقدس شاهانه برده ، ذات اقدس ملوكانه با كمال دقت به عرايض ملهوفين ملاحظه نموده ، احكام عادله در فوق هر يك به دستخط مبارك صادر مى فرمايند . و هر حكم كه صادر شد جناب امين السلطان آن حكم را راجع به هر اداره اى كه باشد با كمال جدّ و جهد به موقع اجراء مى دارند مى رسانند ، و عارضين با كمال خوش وقتى

.

ثمره دوم : در ترك شرب خمر و تهديدات اكيده در جوار زاويه مقدسه

و مقضى المرام از هر ولايت كه آمده اند مراجعت مى نمايند . و الحق اين كار اسباب نهايت تعظيم و توقير اين آستان مقدّس ملايك پاسبان شده است .

ثمره دوم : در ترك شرب خمر و تهديدات اكيده در جوار زاويه مقدسهدر زمان قديم شرب خمر در زاويه مقدسه حضرت عبدالعظيم متداول ، و از اهل شهر و اهل آن زاويه متبركه در اقدام اين گناه بزرگ مضايقه و دريغ نداشتند ، و جمعى به ملاحظه بى منزلى يا ملاحظه ديگر دوستى خانوار در آن زاويه مقدسه اختيار مى نمودند با كمال فراغت چندى در آن خانه مشغول به لهو و لعب و شرب خمر با امثال و اقران خود مى گرديدند . بحمد اللّه تعالى در اين اوقات شراب كمياب است بلكه مى توان گفت كه به هيچ وجه يافت نمى شود و حكم معدوم دارد ، و براى دواى مريضى اگر وقتى ضرورت شود و اجازه طبيب داشته باشد مثقال آن را با خروارها به اذن و اجازه بايد ببرند ، و اهل اين عمل موجب سخط و قهر و عذابند . و عجب است در اين سنوات در اماكن شريفه ديگر انواع معاصى و ملاهى بسيار مى شود اما در نجف اشرف اهلش مانند اهل كربلا شده اند و اهل كربلا مانند اهل بغداد نااهل اند ، و دليل بر مراد _ به عكس سابق كه معروف است در نجف شراب سركه شد _ در اين سنين به نحو يقين سركه شراب گرديد ! و اين اختلاف و رفع كرامات براى اختلاف حالات ابناء زمان مى شود ، پس شرع اقدس خواسته است در ليالى متبركه و ليالى جمعه و شب قدر بندگان خدا به دعا و انابه و استغفار و تهجّد و تضرع مشغول شوند ، و همچنين خواسته است در جوار ايشان دوستان و شيعيان متذكّر اوراد و اذكار و ادعيه و زيارات و عبادات خاصه باشند نه آنكه هر معصيتى

.

ثمره سوم : در عدم سرقت

ثمره چهارم : در ترك معاشرت زوانى و فحشاء در اين زاويه مقدسه

اوّلاً : هر چه دزد كه در اين بلده بود امر به اخذ آنها كرده آنها را مغلولاً به دار الخلافه فرستاد . و ثانياً : كسانى كه اين اشخاص را به خانه خود راه و پناه مى دادند التزام سخت گرفته كه بعد از اين ، اين قبيل اشخاص را به خانه خود راه ندهند . و ثالثاً : روزنامه نويسى گماشتند كه در هر هفته دو مرتبه تمام وارد و خارج اين بلده را روزنامه نوشته مى فرستد كه اگر آدمى كه شرور يا دزد يا هرزه باشد وارد شود فوراً او را خارج نمايند و راه ندهند . بحمد اللّه تعالى در اين اعوام از حسن كفايت حضرت مهر طلعت اشرف افخم والا نايب السلطنه _ زيد افضاله ودام اقباله _ در طهران و حدود آن سرقت و دزدى موقوف است ، و دزدهاى مشهور معروف در حبس حكومت سالهاست محبوسند و مردم آسوده حال و مرفه الاحوال مى باشند . و عجب است كه روزى به حضور مهر ظهور حضرت اشرف معظم مشرف بودم ، دزدى در كمال شهرت و اقتدار فرار كرده به عراق عرب پناه برده بود . خبر آوردند كه موكّلين از جانب سنّى الجوانب ايشان از كارپردازان اماكن شريفه آن دزد را خواستند ، بعد از فحص بسيار او را در بلده حله يافتند . وى را مغلولاً بدون مزاحمت بستگان دولت عثمانيه با اغتشاشاتى كه در آن حدود بود حاضر نمودند . و اين نحو قدرت و حكومت سالها بود كه در ايران و طهران ديده نشده بود و بر اين موهبت بايد كمال شكرگزارى نمود كه اين ظلم و تعدى و سرقت اموال در اين حدود كه اعظم آمال عباد است مفقود شده .

ثمره چهارم : در ترك معاشرت زوانى و فحشاء در اين زاويه مقدسهبعضى از لئام و شوابّ با بعضى از نساء فواحش به طرزهاى مخصوص به زاويه

.

ثمره پنجم : در تسعيرات غلاّت و حسن اخذ هر قسم از اجناس

حضرت عبدالعظيم مى آمدند و تلاقى زوانى و زانيات چه در اوقات شريفه و چه اوقات ديگر در اين زاويه معظمه بوده است . در اين سالها اين طريق فحشاء منقطع است ، از آنكه در ابتداء توليت جمعى را شكنجه و عقوبت فرمودند ، و مقرر داشتند هر خانه كه در او اين نحو معصيت شود صاحب آن جريمه گزاف دهد بلكه آن خانه هم خراب گردد كه استحقاق تبعيّت و مجاورت حضرت عبدالعظيم را چنين خانه ندارد ، و هر آنكه از اهالى حضرت عبدالعظيم مصرّ در معصيت شود از اين حدود بيرون رود و رخت به خطّه ديگر كشد كه معصيت كردن مهمان در خانه ميزبان روا نبود مگر آنكه آثار توبه و استغفار از وى آشكار شود . و البته آن كس كه توليت و استيلاء بر نفوس دارد بايد مردم را در اقبال خيرات آمر باشد و از منهيّات ناهى كه ثمرات اين امر و نهى راجع به دولت است و الاّ باعث فساد و خرابى مملكت مى شود . البته تهديد و وعيد و عقوبت شديد گاهى مفيد است براى آنكه اين مردم نادان اقبال و اقدام در اعمال خير ندارند در زمانى كه خود را محكوم و مأمور ندانند ، و چاره اهل رذل از جهل و نادانى و نافرمانى خداوند سبحان همان تأديب و تعزير است و غير از آن مخلّصى نيست . خلاصه در طهران كه اهل معصيت اين معصيت را نتوانند اتيان كنند لابد به اين زاويه مى آيند ، در آن هم كه قدرت بر مبادرت و مباشرت به اين معصيت نباشد يا نادم و پشيمان مى شوند يا به جاى ديگر نهضت مى نمايند ، نستجير باللّه من افعال الأراذل !

ثمره پنجم : در تسعيرات غلاّت و حسن اخذ هر قسم از اجناستسعيرات غلات و قيمتهاى اجناس و اطعمه بازار در زمان ازدحام و اجتماع زوّار بناء معيّنى نداشت ، هر كسى از سكنه آن زاويه و اهل سوق به هر نحوى كه ممكن بود هر چيزى

.

ثمره ششم : در تغيير املاك موقوفه از براى خدام و منافع هر يك

كه محتاج زائرين بوده به هر قيمتى كه مى خواستند مى فروختند و بحثى هم بر ايشان نبوده و زوّار هم ناچار هر وجهى كه داشت مى داد و مى خريد . در اين سنوات تنظيمات حكومتى تكليفات ايشان را معلوم كرده است و نمى توانند از رسم و قانون معيّنى تعدى كنند و آنچه معمول و مرسوم ولايت است و منوط به عدالت از ابتداء سال تا آخر آن بر حسب حكومت ممضى و مجرى است ، و اشخاصى نيز براى ابقاء اين نظم كه عزم فرموده اند موكّلند بدون خلاف انحراف از آن ممتنع است . والحق تا كنون اين ثمرات كه تحرير مى شود باقى است و هر كسى به حدّ خود واقف و آسوده حال ، و بر اين آستان معتكف است .

ثمره ششم : در تغيير املاك موقوفه از براى خدام و منافع هر يكمدتى بود متمادى املاك موقوفه اى كه از مراتع و مزارع و دكاكين و قرى و حمامات و خانات كه سلاطين و وزراء و امراء و اعيان و تجار وقف كرده بودند از جهت عين و منفعت معين نبود ، و از اين جهت بسيار حيف و ميل مى شد ، و علاوه در آخر سال بقاياى كثيره مى خواستند ، يعنى آنچه صرف در غير محل مى شد مورد مؤاخذه نمى گرديدند باز مطالبه مى نمودند و مخارج و مصارف غير واقعه مى خواستند ! جناب امين السلطان املاك موقوفه را بتمامها معلوم كرده و منافع آنها را نيز تعيين نموده ، بلكه در سنوات توليت خود بر ارباح و اجارات آنها افزوده و يك نفر از امناى اين بلده را تحويلدار منافع موقوفات قرار داده ، و نويسنده راست قلمى را سررشته دار خزانه نموده ، آنچه در عرض سال از منافع موقوفه عايد شود ثبت و ضبط نموده و آنچه به مواجب و جيره و مقررى خدام اين آستانه مقدسه برقرار است ، و آنچه به مصارف روشنائى چراغهاى متعلق به آستانه مى رسد ، و آنچه به مصارف بنائى و تعميرات و مخارج تعزيه دارى ايام عاشورا و مخارج ساليانه شام و نهار و قهوه و غليان و چاى

.

ثمره هفتم : در اينكه اجزاء سلطنت دو قسمند

نمى دانم كسانى كه كردار ايشان در دار دنيا خوردن اين گونه اموال است مآل اعمالشان به چه نحو خواهد بود و چگونه به حضور اين مرور حق منظور مى آيد و زيارت مى خواند و اجر مى خواهد ؟ ! بهتر آن است اول خود را از خوردن مال آن بزرگوار برى كند آنگاه بدون خجلت و شرمسارى حاضر شود .

ثمره هفتم : در اينكه اجزاء سلطنت دو قسمند قسمى اهل خلوتند و نظرشان به رئيس خودشان استاجزاء سلطنت بر دو قسمند : يك قسم عمله خلوت و مواظب خدمتند ؛ بعبارت اخرى : دايم الحضورند و دافع الشرور . و قسم ديگر اهل كشور و لشكر و صاحبان منصب جليله اند . اما قسم اول به خلاف ازمنه سابقه از مشايخ و كهول و شوابّ خوش فطرت و پاك طينت برآمده اند كه هر چه از عمر ايشان مى گذرد جوهر پاكى طينتشان بيشتر ظاهر مى شود ؛ از آنكه داعى كه ملازم مسجد و محراب و منبر است در هر محضر خيرى و نماز جماعت صحيحى ايشان را با كمال ميل مشاهده مى نمايم كه بدون آلايش براى درك ثواب و رفع عقاب حاضرند و در استماع مواعظ و نصايح رغبت ايشان از همه كس زيادتر است . مى توان گفت : جماعتى از ايشان از گناهان كبيره و معاصى مشهوره بى بهره اند و قرائت و مسائل ايشان صحيح و محكم است و تعزيه دارى كه مى نمايند سرآمد مجالس تعزيه ديگران است ، بلكه اغاوات (1) و خادمان حرم مهر شيم (2) و بستگان ايشان را تجربه كرده ايم اينطور يافته ايم .

.

ثمره هشتم : در سهولت اجاره مراكب از طرفين براى زائرين از هر طبقه

بلى ملازمان خلوت و ملتزمين دربار خورشيد طلعت بايد بدينگونه در خدمت استقامت داشته باشند ، و ترك دربار حضرت احديت را ننمايند و بدان آستان رخ بسايند ، و بر اين وجود اقدس دعاهاى مخلصانه نمايند كه يكى از خدمات كليه به پادشاه اسلام پناه تشكّر نعمت اوست و جزو اين نعمت خسروانه دعاء براى دوام دولت ابد مدت است ، والاّ حق واجب خسروانى تأديه نشده است . و اگر نيت حسنه ملوكانه جز اين بود ايشان را از حضور مساجد و اقامه طاعات و عبادات ممانعت مى فرمود ، و كسى كه عين و رئيس و خدمتگذار قديمى و جان نثار حقيقى اين آستان بوده و هست جناب امين السلطان است ناچار اين اجزاء و اشخاص بر حسب همم عاليه كه اظهار مى دارد ، و در شبهاى جمعه و ايام شريفه به زيارت آن بزرگوار حاضر مى شود . لابد فرزندان و بستگان و امناء خلوت سلطان هم تبعيّت كرده با كمال اشتياق در ايام هفته بدون تعطيل و تسامح حاضر مى شوند . و بر اين اجتماع و ازدحام ثمراتى متفرع است كه يكى از آن وقف املاك و بذل اموال و اظهار ارادات اركان و امناء مخصوصين و انتفاع فقراء و اكتساب تجّار و اغنيا و فيض يافتن خدام و رسيدن عرايض عارضين به حضور مبارك به توسط ايشان و تشويق ديگر از اعيان است به حضور مشاهد عظام . و تمام اين فقرات و ثمرات از حسن نيت اعلى حضرت قدر قدرت شاهنشاه اسلام پناه است.

ثمره هشتم : در سهولت اجاره مراكب از طرفين براى زائرين از هر طبقهدر سنوات سابقه مردم با كمال كلفت سال يك مرتبه به حضرت عبدالعظيم مشرف مى شدند ، ناچار مرد عيال بارى كه با تمام عيال از صغار و كبار به حضرت عبدالعظيم مشرف مى شود مراكب متعدده مى خواهد از اسب و قاطر و الاغ ، و جماعتى از آنها هم

.

ثمره نهم : در تغيير مؤونه و غذاى صبح و شام

و مراجعت مى كنند و ديگر صدمه بر بدن و تن خود وارد نمى آورند . و همچنين است عرّاده ها و باركشها در اوقات زيارت چون به واسطه ازدحام مردم مالهاى كرايه و غيره كفايت نمى نمود براى ذهاب و اياب ، لهذا بر درب اين دروازه باركشهاى وسيع موجود كرده اند و مردم آسوده حال به وجه اندكى به مقصود مى رسند ، و در هر يك از اين عراده ها علاوه از سى و چهل نفر مى گنجد اين عمل هم اسباب رفاهيت است . و يكى ديگر آن است كه مردم از اين راه نفع مى برند و از براى مردم بيكار مؤونه و كارى معلوم شده ، و اين فقره نيز موجب آسودگى دولت جاويد مدت است كه رعاياى عليه به اشغال چند اشتغال دارند .

ثمره نهم : در تغيير مؤونه و غذاى صبح و شام اين شش كشيك كه تازه مقرر شده استخدام آستان عرش بنيان حضرت عبدالعظيم در سنوات ماضيه بعد از فراغت از خدمت آن حضرت بايد به خانه هاى خود بروند و هر كس به هر غذائى كه معتاد است متغذّى شود ، و شايد براى كشيك روضه مطهره حالت رجوع و عود به حرم محترم نداشتند . چنديست بر حسب حكم و فرمان جناب امين السلطان براى خدام ، شش كشيك معين و از براى هر كشيك رئيسى مقرر داشتند و نوبه اى معين فرموده اند مانند روضه رضويه حضرت رضا عليه السلام ، پس هر چند نفر در نوبه اى كه در تمام سال تعيين شده است بعد از اداء خدمات موظفه از براى ايشان غذائى مخصوص . . (1) با لوازم آن از قهوه و غليان و چاى حاضر مى نمايند كه آسوده احوال بعد از صرف آن تماماً به خدمت خودشان برخاسته قيام مى نمايند .

.

ثمره دهم : آبادى دهاتيست كه نزديك به حضرت عبدالعظيم است

ثمره دهم : آبادى دهاتيست كه نزديك به حضرت عبدالعظيم استآبادى دهاتى است كه نزديك به حضرت عبدالعظيم است و در راه علياى از دست چپ واقع است از قريه نجف آباد و غيره ، و كشيدن خيابان به شارع عام و غرس اشجار و اجراى قنوات و انهار و بناهاى جديده در بين راه حضرت عبدالعظيم ، تمامت آنها باعث آبادى آن زاويه و تعميرات كثيره و انتفاعات كليه مى شود ، و باعث ازدياد منافع املاك موقوفه آن بزرگوار و املاك سائرين است . و چنان گمان مى كنم : اگر چند سال بگذرد و بدين گونه در ظلّ عنايت شهريارى متولّيان امور خير بمانند و بى غرضانه بدين مناصب و خدمت ملوكانه اقدام كنند بُعد جوار اين زاويه مبدل به قرب شود و تماماً قطعه واحده گردد ، بلكه بساط عدل و دادخواهى از حضرت اقدس شاهنشاهى چند صباحى به اين طريق ووتيره گسترده باشد تمام بلدان مخروبه ايران مانند بلده طهران شهر وسيع و آباد و نمايان مى شود ، و اهل شهر رى از

.

ثمره يازدهم : بناى مدرسه عاليه وسيعه است

كسالت صدمات سالهاى مجاعه و مخمصه بيرون مى آيند . و اگر بخواهم تعميرات كليه اين دولت عليّه را در روضات ائمه طاهرين و اولاد مكّرمين ايشان شرح دهم (1) البته كتابى مدوّن و مشروح مى شود ، و خوب است يكى از محاسبين به استمداد جمعى از مستوفيان كه مهارت در حساب دارند بنشينند آنچه نذورات و تعميرات و مخارجى كه در اين راه از ابتداء جلوس حضرت اقدس شهريارى بر اريكه سلطنت تاكنون كه سى و دو سال مى شود كرده اند به مرور شهور و اعوام اگر توانستند در مجموعه اى نقل كرده بنگرند چند كرور است ، و اگر صلاح ديدند امر و مقرّر دارند مجموعه آنرا براى تشويق و تعليم سائرين و تقويت اين دين متين چاپ زده تا عموم بندگان از آن منتفع و بهره مند شوند ؛ از آنكه احدى را اطلاع كامل بر كليه مصارف خيريه و مخارج برّيّه دولت ناصريه نيست .

ثمره يازدهم : بناى مدرسه عاليه وسيعه استبناى مدرسه عاليه وسيعه است كه در جنب صحن مقدس قطعه زمينى را كه سابقاً محل تعيش بعضى از الواط و اشرار بود به ملاحظه اينكه هيچ محلى براى تحصيل علوم دينيه بهتر از اماكن مقدسه نيست ؛ چه در آنجا طلاب سمت مجاورت و انزوا دارند ، و از بعضى خيالات فارغ و آسوده اند ، و يقيناً به واسطه قرب جوار و كسب شرف و استمداد همت از باطن اين بزرگوار زودتر ترقيّات علميه نموده به مقام بزرگ عالميت مشرف و فايز خواهد شد ، لهذا اين امر را احسن خدمات و قربات دانسته بناى اين مدرسه را كه از حيثيت بنا و وسعت و كثرت حجرات و نظافت فضا و صحن آن بواسطه حوض و جداول جاريه و باغچه هاى گل كارى ممتاز است نهاده ، و براى رفاهت و آسودگى و فراغت طلاب از بابت معاش بازار بسيار خوبى در جنب مدرسه ساخته كه مشتمل بر دكاكين كثير المنفعه

.

ثمره دوازدهم : تكايا و حسينيه ها

است . و تمام منافع آن را وقف بر طلاب اين مدرسه عتيقه كه آنهم در جنب مسجد صحن مطهر واقع است نموده كه روز به روز اجاره مستقلات موقوفه را به ترتيبى خاص به طلاب برسانند ، و صورت وقفنامه اين مدرسه و بازارچه موقوفه را اين فقير براى بقا و دوام آن در اين كتاب مسعود مرقوم داشت .

ثمره دوازدهم : [ تكايا و حسينيه ها ]تكايا و حسينيه هائى كه در محلاّت اين بلده مشرفه واقع است هر كدام موقوفات خاصه دارد 1 .

.

روح و ريحان هفدهم

اقوال اجلاّء و بزرگان در جلالت و مقام حضرت عبدالعظيم عليه السلام

الثانية : قول مرحوم صاحب بن عباد عليه الرحمه

در اشاعه فضايل آن مرحوم اجرى خداوند عطوف عنايت و مرحمت فرمايد (1) .

الثانية : قول مرحوم صاحب بن عباد عليه الرحمهمرحوم اسماعيل صاحب بن عباد طالقانى شيعى وزير فخرالدوله ديلمى است كه داعى عبارات او را بعينها _ كه در نجف اشرف زيارت كردم و سابقاً عرض نمودم و آنچه در كتاب « روضات » جناب عالم فاضل ميرزا محمد باقر خوانسارى (2) كه معاصر زمان و ساكن در اصفهان است خوانده _ مى نويسم : هو أبو الفتح عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن الحسن بن زيد بن الحسن بن على بن أبى طالب _ عليه وعلى آبائه السلام _ ذو ورع ودين ، عابد ، معروف بالامانة وصدق اللهجة ، عالم بامور الدين ، قائل بالتوحيد والعدل ، كثير الحديث والرواية ، يروى عن أبى جعفر محمد بن على ، وعن أبيه أبى الحسن صاحب العسكر ، ولهما اليه الرسائل . وله كتاب يسميه « يوم و ليلة » وكنت (3) ترجمتها روايات عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى .

.

الثالثة : قول صاحب كتاب عمدة الطالب عليه الرحمه

« يوم و ليله » _ كه ظاهراً در اعمال و آداب شب و روز است _ از ايشان مبوّب و مدوّن شده است ، و كتابهاى ديگر هم دارد ، از روايات كه من آنها را ترجمه كرده ام و نام گذارده ام و جمعى از رجال شيعه روايت از آن جناب نموده اند مثل أحمد بن ابى عبداللّه برقى ، و احمد بن محمد ، و ابو تراب رويانى كه در باب سابق شرح داديم .

الثالثة : قول صاحب كتاب عمدة الطالب عليه الرحمهسيد شريف احمد نسابه مجاور مدينه طيبه در كتاب « عمدة الطالب فى نسب آل أبى طالب » فرموده است : اما عبدالعظيم بن عبداللّه بن على الشديد (1) فكنى ابوالقاسم وكان رجلاً عظيماً ، وهو المدفون فى مسجد الشجرة بالرىّ وقبره يزار . قال البخارى : قال أبو على محمد بن همام : حدّثنى عيينة بن عبداللّه ، عن على بن على ، عن الحسن بن على العسكرى عليهماالسلام انه سئل عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، فقال : « لولاه لقلنا ما اعقب على بن الحسن بن زيد » (2) . يعنى : عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى كه مكنى به ابوالقاسم است مردى بود بزرگوار كه در مسجد شجره رى مدفون است و قبر وى را زيارت مى كنند . بخارى گفت : ابو على محمد بن همام گفت : خبر داد فرزند عبداللّه از فرزند على كه از امام حسن عسكرى سائلى از حال عبدالعظيم سؤال كرد ، آن بزرگوار فرمود : « اگر حضرت عبدالعظيم نبود هرآينه مى گفتم عقبى از براى جدش على بن حسن بن زيد نبود » (3) .

.

الرابعة : در قول مرحوم سيد مرتضى طاب ثراه است

الخامسة : قول مرحوم شيخ حر عاملى عليه الرحمه

الخامسة : قول مرحوم شيخ حر عاملى عليه الرحمهمرحوم شيخ محمد بن حسن حر عاملى مشغرى (1) _ عامله اللّه بلطفه الخفى والجلى _ كه معاصر مرحوم مجلسى طاب ثراه بوده است در اواخر كتاب مستطاب « وسائل الشيعة فى تحصيل مسائل الشريعة » در باب عين فرموده است (2) : عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن حسن [بن] زيد بن حسن بن على بن ابى طالب عليه السلام ابو القاسم ، كان عابداً ورعا ، وله حكاية تدلّ على حسن حاله . وقال ابن بابويه : إنه كان مرضياً . وقال النجاشى ونحوه كالعلامة (3) . وروى الصدوق فى « ثواب الاعمال » : زيارته كزيارة الحسين عليه السلام . وقد تقدم . بدان نهايت طريق روايت شيخ مرحوم از صدوق عليه الرحمه است ، و يك طريق

.

السادسة : آنچه در يكى از كتب رجال ديده شده

روايت صدوق از حضرت عبدالعظيم است چنانكه در اواخر كتاب « من لا يحضره الفقيه » (1) شرح داده است : وما كان فيه عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى فقد رويته عن محمد بن موسى بن المتوكل ، عن على بن الحسين السعدآبادى ، عن احمد بن ابى عبداللّه البرقى ، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، وكان مرضياً . ورويته عن على بن احمد بن موسى ، عن محمد بن ابى عبداللّه ، عن سهل بن زياد الآدمى .

السادسة : آنچه در يكى از كتب رجال ديده شدهدر يكى از كتب رجال كه جامع آن را ندانستم از آنكه اول و آخر آن محذوف است وليكن موجود است آن كتاب (2) و عبارات آن بر حسب ظاهر صحيح مى نمايد ، و آن عبارات اين است : عبدالعظيم بن عبداللّه العلوى الحسنى ، له كتاب ، أخبرنا جماعة ، عن ابى الفضل (3) ، عن أحمد بن أبى عبداللّه الشيبانى (4) ، عن أبى جعفر بن محمّد بن جعفر بن بطة (5) ، عن أحمد بن أبى عبداللّه البرقى ، عن عبدالعظيم . ومات عبدالعظيم بالرى وقبره هناك (6) .

.

السابعة : قول مرحوم ميرداماد اعلى اللّه مقامه

وحديث مسجد الشجرة مشهور . اقول : وقد نقل بعض مشايخنا المعتمدين أن الرضا عليه السلام نصّ على زيارته (1) . و از عبارت اخير آنچه در باب زيارات شرح داديم صحّت حديث حضرت رضا عليه السلام (2) و تنصيص به زيارت حضرت عبدالعظيم معلوم مى شود . و اين عبارت به واسطه تكرارش احتياج به ترجمه ندارد .

السابعة : قول مرحوم ميرداماد اعلى اللّه مقامهسيد الحكماء والمتألهين ميرداماد (3) _ رحمة اللّه عليه و رضوانه _ در كتاب « رواشح سماويه » (4) كه كتاب مختصر مفيدى است در تعريف بعضى از رجال اهل حق و كبار اهل علم فرمود : من الذايع الشايع أن طريق الرواية من جهة أبى القاسم عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى

.

در معنى اينكه حضرت عبدالعظيم عليه السلام غير منصوص است معهذا ممدوح و موثق است

پس آنچه صحيح است و به صواب نزديك آن است كه بگوئيم : طريق روايت حضرت عبدالعظيم صحيح است و در درجه علياست و خداوند داناتر است .

در معنى اينكه حضرت عبدالعظيم عليه السلام غير منصوص است معهذا ممدوح و موثق استغرض از ذكر اين ترجمه آن بود كه بدانند بر تمام آنچه تفصيلاً شرح داديم از اين مطالب موجزه مى توان دانست كه توثيق و تعديل معنى وى چيست كه ميرداماد فرمود : حضرت عبدالعظيم غير منصوص است . بدان يكى از وجوه و طرق علم رجال توثيق راويان اخبار مرويه از ائمه اطهار عليهم السلام است تا خوانندگان بدانند (1) صحت اخبار و سقم آنها را حال اگر كسى بخواهد بداند حسن حال راوى و خبر دهنده روايت و خبر را بايد از مَهَره اين فن و اساتيد از علماء كه ايشان را مى شناسند سؤال نمايند تا به وى بشناسانند و وثوق و اعتماد بر گفتار راوى بهم رسانند . و اگر چه معنى موثّق مذكور شد معذلك در اين مقام لازم دانستم اشاره نمايم . مجدداً بدانند : معنى « موثق » آن است كه راوى در زمان ذكر حديث و روايت از دروغ گفتن مأمون بوده باشد ، پس مى گويند : توثيق با فسق جمع مى شود . و « تعديل » آن است كه دو نفر عادل بر عدالت راوى شهادت دهند . و استفاضه و شهرت نيز دلالت بر عدالت راوى مى كند . و در معنى موثّق علماء اماميه فرمودند : هو ما كان كلهم أو بعضهم غير امامى مع توثيق الكل (2) . و مرحوم شهيد ثانى زين الدين بن على بن احمد الشامى العاملى در باب ثانى از كتاب

.

الثامنة : قول مرحوم مجلسى عليه الرحمة است

الثامنة : قول مرحوم مجلسى عليه الرحمة استمرحوم خاتم المحدثين علامه مجلسى _ روّح اللّه روحه _ در مزار كتاب « بحار الأنوار » (1) احوال حضرت عبدالعظيم را در باب زيارات بيان فرموده است ، خوب است خلاصه اى از آن را از كتاب « تحفة الزائر » كه فارسى است براى سهولت بنويسم : بدان كه از مزارات مشهوره معلومه مرقد منور امامزاده واجب التعظيم حضرت عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن حسن بن زيد بن حسن بن على بن أبى طالب (ع) است ، به چهار پشت به حضرت امام حسن منتهى مى شود ، و از اكابر محدثين و اعاظم علماء و روات ، و از اصحاب امام محمد تقى و امام على النقى عليهماالسلام بوده است ، و نهايت توسل به خدمت ايشان داشته است ، و احاديث بسيار از ايشان روايت كرده است ، و قبر شريف او در رى مشهور و معلوم است . و شيخ نجاشى (2) به سند معتبر از احمد بن خالد برقى روايت كرده است كه : حضرت عبدالعظيم از خليفه گريخت و به رى آمد و مخفى شد ، و در سردابى در خانه مردى از شيعيان در سكة الموالى ، و در آنجا عبادت خدا مى كرد و روزها روزه مى داشت و شبها به نماز مى ايستاد . و پنهان بيرون مى آمد و زيارت مى كرد قبرى را كه در مقابل قبر اوست و راهى در ميان بود ، و مى گفت : اين قبر مردى از فرزندان حضرت امام موسى عليه السلام است . و پيوسته در آنجا مى بود و يك دو از شيعه خبردار مى شدند از احوال او تا آنكه اكثر مردم رى او را شناختند . پس شخصى از شيعه حضرت رسالت پناه صلى الله عليه و آله را در خواب ديد

.

التاسعة : قول عالم فاضل سيد حمدانى

التاسعة : قول عالم فاضل سيد حمدانىعالم فاضل سيد حمدانى سيد [ ضامن بن ] شدقم على بن حسن بن على بن شدقم الشدقمى الخمرى (1) الحسينى المدنى 2 در كتاب موسوم به « تحفه لبّ الالباب فى ذكر نسب السادات الانجاب » 3 در احوال آن جناب حديث مشهور مذكور را ذكر كرده است بعد از نقل آن فرمود : كان عبدالعظيم صالحاً عابداً ورعاً زاهداً صائماً نهاره متهجّداً ليله . بعد از آن نقل حديث زيارت آن بزرگوار را فرمود و گفت : يقول جامعه الفقير الى اللّه الغنى ابن على الحسينى المدنى : لقد من اللّه علىّ بفضله وكرمه بزيارته مرّتين : احدهما فى شهر ربيع الآخر سنة 1051 4

.

العاشرة : قول صاحب كتاب منتقلة الطالبية

والثانية سنة 1053 ، وكان فيها ولداى محمد ابراهيم عزّ الدين وصنوه أبو محمد القاسم جمال الدين .

العاشرة : قول صاحب كتاب منتقلة الطالبيةاز علماء قدماء نسابه ابو اسماعيل ابراهيم بن عبداللّه بن حسن بن على شاعر ، صاحب كتاب « منتقلة الطالبية » 1 است كه بعد از اين در باب واردين رى از امام زادگان از كتاب مذكور شرح خواهم داد .

.

روح و ريحان هجدهم

در احوال امامزاده حمزه عليه السلام

در حسن حال مرحوم سيد رضى برادر سيد مرتضى طاب ثراهما

و اين بيان را شيخ ابو نصر بخارى نيز نقل نموده است كه از نسابه مشاهير است . اما پنج تن كه اعقابشان اندك بود عابس و هارون و اسحاق و حسن و حسين است ، و احوال هر يك را مشروحاً ذكر كرده . اما چهار تن كه اعقابشان بسيار است : حضرت رضا عليه السلام و ابراهيم مرتضى است كه سابقاً عرض كردم كه جد مرحوم سيد مرتضى و سيد رضى است و معروف به مجاب . و از ابراهيم بن موسى سه نفر ماند : اول موسى ، و دوم جعفر ، و سوم اسماعيل . و اولاد موسى بن ابراهيم بن موسى بن جعفر عليه السلام در بصره و فارس و شيراز و دينور و قم و آبه و رى بسيارند . و ابو احمد حسين بن موسى ابرش كه معاصر عضد الدوله بود و چهار سال محبوس گرديد و نقابت عراقين داشت نسب را به ابراهيم بن موسى عليه السلام مى رساند ، و بعد از چهار سال از حبس نجات يافت ، به بغداد رفت و بر مسند نقابت و نجابت و اقضى القضاة تكيه داد ، و در سنه چهار صد در بغداد وفات يافت و در جوار جدش حسين بن على عليه السلام مدفون شد .

در حسن حال مرحوم سيد رضى برادر سيد مرتضى طاب ثراهماو ابو احمد را دو پسر بود يكى ابو الحسن كه سيد رضى الدين معروف است و بنا بر قول صاحب كتاب « عمدة الطالب » چهار سال از برادرش سيد مرتضى طاب ثراه كوچك تر بود و رتبه عالى داشت و كتاب « نهج البلاغه » از مجموعات اوست (1) . و كتاب « تلخيص البيان » و كتاب « متشابه » و كتاب « مجازات » (2) و كتاب « خصايص » و كتاب « اخبار قضاة بغداد » و كتاب « ديوان شعر» از اوست . و در علم و تقوا و زهد و ورع در عصر خود عديل و نظير

.

حكايت سيد رضى و خلفاى مصر

نداشت و معاصر با قادر باللّه بود ، و در سال چهار صد و شش در يازدهم محرم وفات كرد (1) و چهل و هفت سال از عمرش گذشت .

حكايت سيد رضى و خلفاى مصرچون در ورق سابق ذكرى از مرحوم سيد مرتضى علم الهدى طاب ثراه شد در اين محل مناسب دانستم حكايتى از حالات سيد رضى عليه الرحمه از كتاب « عمدة الطالب » (2) نقل نمايم : بعد از اينكه ابوالقاسم كه نسب را به اسماعيل فرزند حضرت صادق عليه السلام مى رساند در مصر خروج كرد و به وى مهدى لقب دادند و گفت كه : حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند : « على رأس ثلاثمائة تطلع الشمس من مغربها » (3) مراد از اين آفتاب منم كه در بلاد مغرب طلوع و ظهور مى نمايم ، و جماعتى با وى همراهى كردند و به نحوى كه خلفاء بنى عباس در بغداد متزلزل گرديدند و مختصرى نوشتند در طعن نسب مهدى ، و حكم كردند خطباء بر رؤوس منابر بخوانند ، و تمام اشراف و اعيان مهر كردند مگر مرحوم سيد رضى . و اين فقره بعد از وفات مهدى بود به چند سال ، و هر قدر اصرار كردند به او امتناع نمود . مبالغه بسيار كردند مفيد نشد ، هر چند ايعاد و تهديد كردند سيد رضى اعتنائى نكرد . آخر پدرش او را تهديد كرد كه : اى فرزند ! مى ترسم بر تو از بنى عباس صدمه وارد آيد .

.

در نسب مرحوم حاجى سيد محمد باقر رشتى اعلى اللّه مقامه

حمزة و حمزة بن حمزه بن موسى من أم ولد ، وله عقب قليل (1) . پس از اين بيان بدان كه عقب امامزاده حمزه متوسط است ، و آنچه در كتب مهره اين فن ياد كرده اند مادر امامزاده حمزه ام ولد بود ، و او را دو پسر ماند : يكى قاسم و ديگرى على ، و كنيه اش ابوالقاسم است . پس از اين دو بزرگوار فرزندان امام زاده حمزه نقباء طوسند و مجموع سادات آنجا پديد آمدند ، و بنو حمزه اعقاب اين بزرگوارند كه در عجم بسيارند . و محمد بن موسى بن احمد المجدور كه نقيب طبس و وزير ملوك سامانيه بود ، و صدر الدين حمزه دفتردار سلطان محمد خدابنده و نقيب همدان تماماً نسب را به امامزاده حمزه بن موسى عليه السلام مى رسانند .

در نسب مرحوم حاجى سيد محمد باقر رشتى اعلى اللّه مقامهو از نسل امامزاده حمزه موسوى است مرحوم سيد ايّد خاتم الفقهاء والمجتهدين و وارث علوم اجداده الطاهرين ، تاج العلماء الاعلام و مروّج الاحكام من مسائل الحلال والحرام ، حجة الاسلام ، اصل الاصول و فحل الفحول ، زين الاوايل والاواخر ، الحاج سيد محمد باقر الرشتى الشفتى مولداً والاصفهانى موطناً و مدفناً قدّس اللّه روحه و جسده 2 . اين سيد سند ربانى كه در زمان خود بى مثل و ثانى بود در خدمت جماعتى از اساتيد

.

ذكرى از رياست كليه سيد اسداللّه شفتى

كند مى داند در اسلام براى اسلاميان چقدر زحمت و رنج كشيده است .

[ ذكرى از رياست كليه سيد اسداللّه ]و بحمد اللّه تعالى مفتى فتاوى و مقيم مقام اعلى درجه محراب و منبر و مدرس ، و رياست كليه بعد از آن مرحوم جناب امام (1) المعظم والمولى المكرم ، المجتهد البصير ، والامام الخبير ، الورع التقى الزكى ، سيد الاعلام ، الذى عقمت عن انتاج شكله الاعوام ، العالم الذى تفضله الايام ، علامة زمانه وفهام اوانه ، الحاج سيد اسداللّه 2 ، وحشره اللّه مع ابيه المرحوم وجدّه المعصوم فى اعلى درجة المقام المعلوم . و خدمات شايسته اين سيد اجل باعث مزيد و فخر اين ملت و دولت است بر تمام ملل و دول . على اى حال ، به نحو اجمال نسب اين بزرگوار از قراريست كه خود مرحوم سيد در اول كتاب « مطالع الانوار » (2) كه مشتمل بر پنج جلد است و تمام آن مشحون و مدوّن از فقه آل رسول صلى الله عليه و آله است نوشته اند ، خوب است بعباراتها نقل كرده در اين اوراق بنويسم : بعد الحمد على آلاء اللّه وافضاله ، والصلاة على مفخر اهل ارضه وسمائه ، محمد سيد رسله

.

در مدفن امامزاده حمزه عليه السلام است

وآله واصحابه ، يقول المستغرق فى بحار الجرائم والمعاصى والمنهمك فى بوادى اللواعب والملاهى ، المعتصم بحبال تفضل سيده البارى ، المتشبث باذيال ترحّم ربه الباقى محمد باقر بن محمد تقى بن محمد زكى بن محمد تقى بن شاه قاسم بن سيد اشرف بن شاه قاسم بن شاه بن امير بن هاشم بن السلطان السيد على قاضى بن سيد على بن السيد محمد بن السيد على بن السيد محمد بن السيد موسى بن السيد جعفر بن السيد اسماعيل بن السيد احمد بن السيد محمد بن سيد ابوالقاسم بن سيد حمزة بن سيدى ومولاى وسندى ومقتداى موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب عليه وعليهم اكمل التسليمات والتحائف . و صاحب كتاب « عمدة الطالب » 1 آورده : كه جماعت كوكبيه دعوى فرزندى حمزة بن موسى عليه السلام را مى كنند اما ايشان را حظّى از آن نيست ، و هم الكذابون . وگويند : در نيشابور هم قومى هستند كه زعم ايشان آن است كه از اولاد امامزاده حمزه اند .

در مدفن امامزاده حمزه عليه السلام استاما در مدفن امامزاده حمزه در كتب انساب به طريق اختلاف ديده شده است : اسكندر بيك منشى در جلد اول « تاريخ عالم آرا » در ذيل نسب صفويه _ انار اللّه براهينهم

.

در نسب سلاطين صفويه است

« توحيد » ، و كتاب « زيارات و مناسك » ، و كتاب « رد بر محمد بن جعفر اسدى » (1) . خلاصه آنچه ذكر كرديم از انتهاى نسب و سلسله سلاطين و سادات صفويه به امامزاده حمزه كه مدفون در رى است صدق و صواب است ، و آنچه حال تحرير مى شود مؤيّد مقصود است ؛ از آنكه سابقاً عرض كردم : از فرزندان امامزاده حمزه على و قاسم عقب داشتند ، و ملوك صفويه نسبت را به قاسم مى رسانند .

در نسب سلاطين صفويه استخوب است براى ميمنت ، انساب كريمه ايشان را از جد امجد ايشان شيخ صفى الدين اسحاق اردبيلى نقل نمائيم : وهو شيخ صفى الدين اسحاق بن شيخ امين الدين جبرئيل بن شيخ صالح بن سيد قطب (2) الدين ابو سعيد صلاح الدين رشيد بن سيد محمد الحافظ بن سيد عوض الخواص بن سيد فيروز شاه بن زرين كلاه بن سيد شرف الدين شاه بن سيد محمد بن سيد حسن بن سيد محمد بن سيد ابراهيم بن سيد جعفر بن سيد محمد بن ابو اسماعيل بن محمد بن احمد بن الاعرابى بن ابو محمد قاسم بن ابوالقاسم حمزة بن الامام موسى الكاظم عليه السلام . و از طرف مادر شاه عباس رضوان مكان نسب را به حضرت على بن الحسين عليهماالسلام از فرزندش حسين اصغر مى رساند كه جدّ حضرت قاضى صابر وَنكى است چنانكه در نسب وى ذكر مى شود . پس شاه عباس پسر فخر النساء سكينه است كه وى دختر مير عبداللّه خان بن سلطان

.

زيارتنامه حضرت امامزاده حمزة بن موسى بن جعفر عليهم السلام

از سادات و ملوك صفويه بر اين طريق مشى كردند ، و نمى توان گفت : با وجود علماء و محدثين و اهل نسبى كه در زمان ايشان بودند حالت اين مزار كثير الانوار مشتبه باشد . و يكى از علماء آن زمان قاضى نور اللّه شوشترى (1) است كه خبر مى دهد از نسب آن سيد جليل . و احتراماتى كه حضرت عبدالعظيم بر اين مزار شريف مى فرمود . همانا بر صحت مراد دلالت مى نمايد ؛ از آنكه جلالت قدر امامزاده حمزه اجلّ از اعقاب و احفاد وى بوده است . و البته كسى كه بدون فاصله منتسب است به امام عليه السلام با قدس و زهد فطرى از طبقات لاحقين محترم تر است ، و اين زيارت نامه هم كه خوانده مى شود از قدماء علماء است كه مى خوانند : « يا زائر قبر خير رجل من ولد موسى بن جعفر » دلالت مى كند مراد از ولد فرزندان بلا واسطه اند ؛ و نبايد معارض مدّعى به داعىِ دليلى جز بعضى اقوال مورخين بوده باشد .

زيارتنامه حضرت امامزاده حمزة بن موسى بن جعفر عليهم السلام مجاور حضرت عبدالعظيم عليه السلاماز آنجائى كه دعاگوى با لسان شكسته دو زيارت مختصر و مبسوط خدمت حضرت عبدالعظيم هديه نمود مناسب دانست براى يادآورى اين بنده گناه كرده زائرين حضرت امامزاده حمزه اين زيارت نامه موجزه را هم بخوانند شايد اين عاصى را بهره اى حاصل آيد : بسم اللّه الرّحمن الرّحيم صَلَواتُ اللّهِ وَسَلامُهُ وَتَحيّاتُهُ وَبَرَكاتُهُ عَلَيْكَ يا سَيّدى وَمَولايَ وَعَلى أجدادِكَ الهادينَ وَآبائِكَ المُهْتَدينَ بِعَدَدِ ما فِى عِلْمِهِ مِنْ بَدْوِ خَلْقِهِ وَعَوْدِهِ إلَيْهِ .

.

روح و ريحان نوزدهم

در احوال حضرت امامزاده عبداللّه ابيض است

در احوال حضرت امامزاده عبداللّه ابيض استدر احوال حضرت امامزاده عبداللّه ابيض است كه نزديك به مزار حضرت امامزاده لازم التعظيم عبدالعظيم حسنى مدفون است . اما نسب شريف وى آنچه در كتب انساب صحيحه ديده شده است : عبداللّه ابيض بن عباس بن محمد بن عبداللّه شهيد بن حسن ، بن افطس ، بن على ، بن على ، بن حسين بن على بن ابى طالب عليه السلام . بر اين قاعده پنج پشت نسب كريمه امامزاده عبداللّه منتهى مى شود به حضرت امام زين العابدين عليه السلام . نَسَبٌ تَضاءلت (1) المناسِبُ دونَهوالبدرُ مِن فَجره (2) فى بَهْجةٍ وضِياء (3) و بعضى از عوام اشتباه كرده اند و عباس بن محمد پدر بزرگوارش را عباس بن على يافته اند ، همانا شبهه اسمى است و بر خطاء رفته اند ، و جماعتى از اهل تواريخ و ارباب سير احوال وى را شرح داده اند در ذيل كسانى كه در رى مدفونند . و محقّقاً حضرت عبدالعظيم و حضرت عبداللّه ابيض وكسائى را از مدفونين رى شمرده اند .

.

پدر امامزاده عبداللّه وجدّ اول وى

و مرحوم قاضى نور اللّه اين بزرگوار را در كتاب « مجالس المؤمنين » ياد كرده است . و بخارى نسابه گفته است : در رى مزار كثير الأنوار أبو عبداللّه حسين بن عبداللّه ابيض است كه در سال سيصد و نوزده به رحمت ايزدى پيوست 1 . و پسرى نيز از حسين بن عبداللّه ابيض در كتب انساب مذكور است موسوم به عبداللّه .

پدر امامزاده عبداللّه وجدّ اول وىو سيد شريف احمد نسابه در كتاب « عمدة الطالب » (1) نيز از احوال عبداللّه ابيض خبرداده است كه بعضى از مقالات وى را ترجمه فارسى نموده عرض كردم : و بنو الأبيض در يمن بسيارند كه منسوب [ به ] عبداللّه ابيض اند . و خود عبداللّه و فرزندش حسين و نواده اش عبداللّه عالم و فاضل و محدث و شاعر خوش بيان و شيرين زبان بوده اند . اما پدر امامزاده عبداللّه ابيض عباس بن محمّد است ، مادرش ام ولد بود ، و زياده از اين احوالش را نظر ندارم . اما محمّد بن عبداللّه شهيد جد اول امامزاده عبداللّه ، كنيه اش ابو جعفر است .

.

طريقه قتل محمد بن عبداللّه

جدّ سوّم امامزاده عبداللّه

چون جعفر حاضر شد گفت : چرا چنين كردى ؟ ! گفت : به واسطه خلاف ادب و دشنامى كه داد . پس حكم كرد سرش را با جسدش در بغداد دفن كردند . از اين جهت هارون به مسرور خادم گفت : برو و جعفر را به قتل برسان . جعفر سؤال كرد : چرا ؟ ! گفت : به واسطه قتل عبداللّه . پس نسل برامكه منقطع شد .

جدّ سوّم امامزاده عبداللّه عليه السلاماما جدّ سوم امامزاده عبداللّه حسن افطس است (1) . وقتى كه پدرش على بن على بن الحسين وفات كرد وى در رحم مادرش بود ، و مادرش كنيزكى سنديه بود . چون به حدّ بلوغ رسيد محمّد بن عبداللّه محض صاحب نفس زكيّه خروج كرد . رايت زرد محمّد را حسن افطس افراشت ؛ از آنكه بلند بالا بود او را رمح آل ابى طالب مى گفتند . وقتى كه محمّد بن عبداللّه نزديك مدينه شهيد شد حسن فرار كرد . زمان ملاقات حضرت صادق عليه السلام با منصور دوانيقى فرمودند : اگر مى خواهى خدمتى به رسول خدا كرده باشى حسن افطس را اذيت مكن و از گناهش بگذر . پس از وى عفو كرد . و بعضى از اهل حديث آن را از اشرار بنى فاطمه خوانده اند و مى گويند : به حضرت صادق عليه السلام بى ادبى كرد (2) و حضرت صادق عليه السلام در مرض موت وصيت فرمود هشتاد دينار به حسن افطس بدهند . سالمه كنيز آن حضرت عرض كرد : حسن افطس قصد قتل شما داشته است و شما انعام مى فرمائيد ؟ !

.

جدّ چهارم امامزاده عبداللّه ابيض

فرمودند : خداوند فرموده است : « وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ » (1) . و بنو الاَفْطَس و بنو الاَفَاطِس در عرب و عجم مشهورند ، و ابو جعفر نسّابه صاحب « مبسوطه » قطعه اى گفته است كه مطلعش اين است : اَفْطَسِيُّونَ أنتمْ اُسْكُتُوا لا تَكلموا (2) و صاحب « تاريخ عالم آرا » گفته است : سادات افطس در عراق و عرب بسيارند . سيّد تاج الدين بن ابو الفضل كه در عهد سلطان عادل باذل سلطان محمد خدابنده _ انارَ اللّه برهانَه _ بود و باعث بر تشيّع سلطان شد از سادات افطسى است . عاقبت خواجه رشيد طبيب كه وزير سلطان بود به سبب تعصب دين و عداوت ذاتى تحريك كرده او را با دو پسرش شهيد كردند . پس سلطان برآشفت و كمال غضب كرد و حكم نمود قاتلين وى را بر الاغها سوار كردند و در بازار بغداد گردانيدند ، و هر قدر شفعاء توسط كردند قبول نشد و كشته شدند . بعد از آن نوشته است : از سادات اَفاطِس عبداللّه ابيض ، و يحيى بن ابى طالب مداينى ، و نقيب النقباء قطب الدين محمد شيرازى ، و سادات ديگر در بلاد عرب و عجم بسيارند . علماء نسب به تفصيل حالشان را ذكر كرده اند . و اَفْطَس كسى را گويند كه دماغش پهن باشد .

جدّ چهارم امامزاده عبداللّه ابيضو جدّ چهارم امامزاده عبداللّه اَبْيَض على بن على بن الحسين است مكنّى به ابى الحسن . مادرش ام ولد است ، و از سن وى سى و هشت سال گذشت ، و در ينبع رحلت كرد .

.

اعقاب امام زين العابدين عليه السلام

[ اعقاب امام زين العابدين عليه السلام ]پس مخفى نماند كه اعقاب امام زين العابدين عليه السلام از شش نفر است : حضرت باقر عليه السلام ، وعبداللّه باهر ، و زيد شهيد ، و عمر اشرف ، و حسين اصغر ، و على اصغر . وحسين اصغر جدّ شريف قاضى صابر است كه در قريه ونك نزديك طهران مدفون است كه بعد از اين ذكر خواهد شد . و على اصغر جدّ چهارم امامزاده عبداللّه ابيض مدفون در رى است . و براى امتياز هر يك از عبادله كه اولاد ائمه بودند به لقبى معروف شدند تا شناخته شوند چنانكه پدر حضرت عبدالعظيم را عبداللّه قافه ناميدند براى آنكه حاكم در محل قافه بوده ، و عبداللّه محض فرزند حسن مثنى را محض خواندند براى اينكه از طرفين نسب خالص داشته مادرش فاطمه بنت الحسين عليه السلام و پدرش حسن بن حسن بن على عليه السلام است ، وى را عبداللّه افطس ناميدند از قراريست كه مذكور شد . و عبداللّه جد امامزاده جليل خود شهيد خواندند را (1) واضح است ، و اين بزرگوار را ابيض خواندند براى سفيدى بدن و رخسارش بوده است . چنانكه عمر بن على بن أبى طالب عليه السلام را اطرف خواندند براى آنكه يك طرف نسب وى شرف داشت ، و عمر بن على بن الحسين عليهماالسلام [ را ] اشرف خواندند براى آنكه از طرفين شرافت داشته ، و نسب را به حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله هم مى رساند از جهت مادر وليكن عمر بن على عليه السلام چنين نبوده است . براى رفع شبهه عرض مى كنم كه : در « تذكرة الخواص » از زبير بن بكار نقل كرده : كان للعباس بن اميرالمؤمنين عليه السلام ولد اسمه عبداللّه كان من العلماء (2) يعنى : حضرت عباس پسرى داشت كه اسمش عبداللّه و از علماء بود .

.

زيارت نامه امامزاده عبداللّه ابيض

پس از اين دو حديث معلوم است كه حضرت سيد سجاد و حضرت باقر عليهماالسلام دو فرزند عبداللّه نام داشته اند و هر دو با فضل بوده اند . پس عبداللّه فرزند حضرت باقر عليه السلام با مادر حضرت صادق عليه السلام يكى بوده است . خلاصه ، بعد از شرح اجمالى آباء واجداد حضرت امامزاده عبداللّه ابيض وتذييل به بعضى عبادله ديگر براى اطلاع خوانندگان مستدعى است زمان عبور عابرين به مزار شريف آن بزرگوار خودشان را از اين فيض عظيم بى نصيب نفرمايند كه استمداد از ميامن مزار اولاد ائمه طاهرين باعث اجر و ثواب است ، بلكه تكميل زيارت حضرت عبدالعظيم و حضرت امامزاده حمزه به زيارت اين بزرگوار است . و مزار شريف وى خود حاكى است بر علوّ منزلتش ، و چه بسيار كسانى كه از اين مزار سالها گذشته اند و فاتحه هديه نكرده اند ، و گويا نمى دانند جمعى از اخيار مردگان در آن مكان مدفون مى باشند و توقع فاتحه و سلامى دارند ،و چون بر حسب حال خويش هر كسى كه بدين كيش است خدمت آقايان و آقازادگان خود اظهار ارادتى مى نمايد كه يك قسم از آن نقل و تحرير مناقب ايشان است كه شايد بعد از وى بماند و تذكره اى از او شود .

[ زيارت نامه امامزاده عبداللّه ابيض ]و داعى عاصى از آنكه در زيارت حضرت عبدالعظيم و حضرت امامزاده حمزه زيارت نامه اى عرض كرده خوب است براى اين بزرگوار هم كه سيد احفاد حضرت سيد سجاد عليه السلام است زيارت نامه اى عرض كنم ،و استدعا نمايم از زايرين كه اين زيارت نامه مختصر را هم در اين مزار بخوانند و يادى از اين عبد قاصر عاثر نمايند : بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيم السَّلامُ عَليْكَ مِنَ اللّهِ . السَّلامُ عَلَيْكَ مِنْ رَسُولِ اللّهِ . السَّلامُ عَلَيْكَ مِنْ أميرِالمُؤمِنينَ وَلىّ اللّهِ .

.

روح و ريحان بيستم

در احوال سيد شريف نسابه امامزاده قاضى صابر

در احوال سيد شريف نسابه امامزاده قاضى صابردر احوال سيد شريف نسابه حضرت امامزاده قاضى صابر وَنَكى است : مخفى نماناد : سابقاً به مدد توفيق رساله موسوم به « شجره صابريه » در احوال اين امامزاده جليل كه مدفون در قريه ونك است از قراى طهران به طريق بسط عرض كردم ، و بحمد اللّه تعالى مطبوع اهل علم و فضل و خبر گرديد . در اين اوراق لازم بود اشاره اجمالى شود تا عموم سكنه طهران واهالى قراى آن سيّما شميران (1) آگاه شوند . اكنون زحمت مى دهم كه ياقوت حموى در كتاب « معجم البلدان » (2) گفته است : وَنَك به فتح واو و سكون نون وكاف ، قرية من قرى الرى . از اين عبارت معلوم مى شود كه در آن زمان وَنْك به سكون نون معروف بوده است و اكنون به فتح كاف اشتهار دارد (3) .

.

زيارت نامه امامزاده قاضى صابر كه مدفون در وَنَك است

[ زيارت نامه امامزاده قاضى صابر كه مدفون در وَنَك است ]خوب است بر اين مزار مبارك هم زيارت نامه اى هديه كنم ، شايد بهره اى از نظرات و لحظات اجداد مطهرين و آباء مكرّمين ايشان بوده باشد ، و آن زيارت نامه اين است : بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيم السَّلامُ عَلَيْكَ أيُّها العَبْدُ الصّالِحُ . السَّلامُ عَلَيْكَ أيُّها السَّيِّدُ النّاصِحُ . السَّلامُ عَلَيْكَ أيُّها المُطيعُ لأمْرِ اللّهِ وَنَهْيِهِ . السَّلامُ عَلَيْكَ أيُّها التّابِعُ لِرَسُولِ اللّهِ وَلأميرِ المُؤمِنينَ وَلِلْحَسَنِ وَلِلْحُسَيْنِ وَالأئِمَّةِ مِنْ نَسْلِهِ وَصُلْبِهِ . السَّلامُ عَلَيْكَ أيُّها المُجاهِدُ فى سَبيلِ اللّهِ . السَّلامُ عَلَيْكَ أيُّها المُناصِحُ لَهُ فى جِهادِ عَدُوُّ اللّهِ . السَّلامُ عَلَيْكَ أيُّها التّابِعُ فى نُصْرَةِ أوْلياءِ اللّهِ . فَجَزاكَ اللّهُ أَفْضَلَ الجَزاءِ بِأوْفَرِ العَطاءِ . السَّلامُ عَلَيْكَ يا ذَا النَّسَبِ الباهِرِ وَالحَسَبِ الطّاهِرِ . السَّلامُ عَلَيْكَ يا صاحِبَ المَآثِرِ وَالمَفاخِرِ . السَّلامُ عَلَيْكَ أيُّها السَّيِّدُ الشَّريفُ النَّسّابَة . يا أبا القاسِمِ يا قاضى صابِر . أشْهَدُ أنَّكَ قَضَيْتَ بِما قَضاهُ اللّهُ ، وَمَضيتَ كَما مَضى رَسُولُ اللّهِ ، فاتَّبَعْتَ أجدادَكَ وَأقْتَفَيْتَ بِآبائِكَ

.

روح و ريحان بيست و يكم

شرح احوال امامزاده طاهر كه در جوار حضرت عبدالعظيم عليه السلام مدفون است

شرح احوال امامزاده طاهر كه در جوار حضرت عبدالعظيم عليه السلام مدفون استدر احوال حضرت امامزاده طاهر كه در جوار حضرت عبدالعظيم مدفون است 1 ،

.

جد اول و دوم و سوم و چهارم امامزاده طاهر

جد اول و دوم و سوم و چهارم امامزاده طاهرو جدّ اول حضرت امامزاده طاهر نيز موسوم به محمد است ، و وى فرزند حسن است . و محمد را سه پسر است : اول : حسن بن محمّد مكنّى به ابو محمّد كه وقتى قاضى شام بود ، و ابوالغنائم عبداللّه نسابه نسب را به وى مى رساند . دوم : احمد بن محمّد است مكنى به ابو هاشم و وى رئيس نقباء در شهر موصل بود . سوم : زيد بن محمّد مكنى به ابوالقاسم قاضى اسكندريه بود و حكومت مى نمود . جدّ دوم حسن بن حسين است و لقب وى صالح بود و در صلاحيت مشهور . جد سوم حسين بن عيسى است و لقب وى احول است ، و معنى وى واضح است ، و احوليين طايفه اى از ساداتند . جدّ چهارم عيسى بن يحيى است ، و شبهه بين عيسى بن يحيى و عيسى بن زيد نشود ؛ از آنكه اين عيسى به يك واسطه منتهى به على بن الحسين مى شود و ديگرى به سه واسطه . و عيسى بن محمّد بنا بر نقل « عمدة الطالب » با وفور علم و فقه و كلام در سال سيصد و بيست وشش در رى وفات كرد ، و وى جز عيسى بن يحيى است كه جد چهارم امامزاده طاهر است . و عيسى را شش پسر ظاهراً بوده است : اول : احمد بن عيسى مكنى به أبو العباس است . دوم : محمّد بن عيسى اعلم است ، و پسرى داشت حسين . و او را دو پسر است : يكى : ابوالقاسم على است كه ملقب به منجم است ، دوم : حمزه معدل كه پدر حسن نقيب اهواز است . سوم : يحيى بن عيسى است . چهارم : زيد بن عيسى است ، و كنيه اش ابو الطيب است .

.

جد پنجم امامزاده طاهر

پنجم : على بن عيسى است مكنى به أبو الحسن ، بنو الخطيب از عقب وى اند كه در مقابر قريش مدفونند . ششم : حسين احول است .

جد پنجم امامزاده طاهرجد پنجم امامزاده طاهر يحيى بن حسين است ، و وى مصاحب حضرت امام موسى كاظم عليه السلام بود . و گفته اند : بعد از آن بزرگوار توقف نمود و به سائرين از ائمه قائل و معتقد نگرديد . و مادرش خديجه دختر عمر اشرف بن على بن الحسين عليهماالسلاماست . و يحيى را دو برادر است : عبداللّه بن حسين و قاسم بن حسين . و وى را شش پسر است : اول : قاسم بن يحيى است . و ابو جعفر نسابه [ گفته ] است كه : فُرعُل به ضم فاء و عين از اعقاب اوست . دوم : محمّد بن يحيى قاضى است ، و اعقاب وى بسيار است و نقابت و امارت حاج در احفاد وى وافر است . سوم : حسين بن يحيى زاهد است . چهارم : حمزة بن يحيى است ، و محمّد اسود شاعر منسوب به اوست . پنجم : يحيى بن يحيى است و از وى اعقاب بسيارند : جعفر بن يحيى ، قاسم بن يحيى ، ابراهيم بن يحيى ، موسى بن يحيى ، حسن بن يحيى ، طاهر بن يحيى ، عباس بن يحيى ، حسين بن يحيى ، على بن يحيى . ششم : عمر بن يحيى است ، و پسر عمر بن يحيى گويا از ائمه زيديّه بوده است ؛ از آنكه در سال دويست و پنجاه هجرى بر مستعين باللّه خروج كرد ، و اسم وى يحيى بن عمر بن يحيى است .

.

جد ششم امامزاده طاهر

و يحيى همان است كه در سامره شكايت از كثرت قرض در نزد وصيف ترك نمود و خواهش كرد به مستعين بگويد تا قرض او را بدهد . وى اعتنائى نكرد ، ناچار به كوفه آمد و جمعى را دعوت كرد ، علاوه از [ آن ]هفتاد هزار درهم از بيت المال برآورد و بين لشكريان تقسيم نمود . پس لشكرى انبوه براى دفع و قتل وى فرستادند اگر چه بدواً غالب شد ليكن عاقبت مغلوب و مقتول گرديد ، و سرش را به سامره آوردند و در بغداد آويختند و براى ميلى كه به وى داشتند شيعه هجومى كردند . و ابوالفرج گفته است : كسانى كه از آل ابى طالب مقتول شدند به مانند وى براى احدى از ايشان مرثيه نگفتند ، و در همان سال داعى اكبر كه حسن بن زيد است خروج فرمود . پسر ديگر يحيى محمّد است ، پسر ديگرش احمد است و مشهور به محدّث .

جد ششم امامزاده طاهرجد ششم حضرت امامزاده طاهر ، حسين بن زيد است . مادرش كنيز است . پدرش كه شهيد شد حسين خردسال بود و حضرت صادق عليه السلام وى را تربيت كرده فرزند خويش خواند . چون بزرگ گرديد اكتساب علم از حضور مهر ظهور آن جناب نمود و دختر محمّد ارقط را كه پسر عبداللّه باهر بن على بن الحسين است به وى تزويج نمودند ، و اوست ذوالدمعه ، وذوالعبره اش [ خواندند ]و جهت اينكه بدين لقب او را ناميدند از آنكه گريه بسيار مى كرد براى شهادت پدر و برادرش ، و مى گفت : هل ترك همالى سروراً يمنعنى عن البكاء (1) ! و حسين در اين اواخر عمر نابينا گرديد ، و وى را كتب و اخبار بسيار است و در وقعه محمّد صاحب نفس زكيه و برادرش ابراهيم قتيل باخمرى حضور داشت .

.

جد هفتم امامزاده طاهر

روح و ريحان بيست و دوم

در امامزادگانى كه به رى آمدند و وارد شدند

در امامزادگانى كه به رى آمدند و وارد شدندبدان در حين تحرير و تدوين اين كتاب به واسطه نداشتن كتب انساب نهايت كسالت براى داعى پيدا گرديد ؛ از آنكه خوش داشتم تمام امامزادگان ذوى الشان كه در رى آمده اند و رحلت كرده اند از كتاب انسابى كه مجموعه باشد و مُعتنا به نقل كرده و در اين روح و ريحان در ضمن احوال امامزادگان كه مجملاً شرح دادم بنويسم و كتاب خود را تكميل نمايم . پس بر حسب توفيق چند روزى در زاويه حضرت عبدالعظيم عليه السلام معتكف و مقيم گرديدم و مددى از آن بزرگوار تمنا نمودم . بغتةً به واسطه يكى از خدام آن آستان دو كتاب صحيح از عربى و فارسى در يك جلد از سيد جيّد مقدسى كه ظاهراً تأليف آن مقارن زمان غيبت صغرى بوده به دست آمد وليكن مؤلّف آن مذكور نيست . والحق در صحت آن دو كتاب شبهه اى براى داعى نيست ؛ از آنكه بعد از مراجعه و مطالعه ، تمام آن كتاب [ را] جزءً جزءً مطابق واقع يافتم ، و عنوان كتاب عربى از آن اينقرار است : به قاعده حروف تهجى بلدانى كه امامزادگان وارد شده اند با بعضى از قراى و دهات از حرف الف تا حرف ياء منظور آورده است ، مثلاً در حرف راء رمله و روم و راوند و رى را با شهرها و دهاتى كه اول آنها حرف راست آغاز و ابتداء كرده است و هريك از سادات حسنى و حسينى وارد رى شده اند . به عبارت علماء رجال : هر يك نزيل رى شده اند و در آن وفات كرده اند از آن كتاب در اين باب نقل مى نمايم . و همانا اقتصار مى كنم به فهم و تذكره خواص از آنكه آن عبارات را اثر و زينت ديگر است ، و ترجمه كردن هم به جهت عوام زحمتى ديگر ، و اسم آن كتاب هم « منتقلة الطالبيه »

.

امامزاده هائى كه در رى مدفون شده اند از كتاب منتقلة الطالبية نوشته مى شود

است يعنى كسانى كه از اولاد طالبيين از بلاد خودشان نقل به شهر رى كرده اند .

امامزاده هائى كه در رى مدفون شده اند از كتاب منتقلة الطالبية نوشته مى شودو در « مقاتل الطالبيين » نوشته است : از فرزندان ابوالحسن محمد بن احمد شاعر اصفهانى ابوالحسين على شاعر ابن ابوالحسن است ، و از فرزندان او سيد عالم نسابه سيد ابو اسماعيل ابراهيم بن عبداللّه بن حسن بن على شاعر مذكور مصنف كتاب « منتقلة الطالبية » در علم نسب است ، و گويا اين كتاب همان است ، و مؤلف آن ابو اسماعيل ابراهيم بن عبداللّه است (1) . الرى (2) ذكر من ورد الرى من اولاد الحسن بن الحسن بن على بن أبى طالب عليه السلام . منهم من ولد عبداللّه بن الحسن [ بن ]الحسن بن على بن أبى طالب عليه السلام . بالرى ابوالحسن محمّد بن الحسين بن الحسن الاعور ابن محمّد الكابلى بن عبداللّه الاشتر بن محمّد النفس الزكية بن عبداللّه بن الحسن بن الحسن بن على بن أبى طالب عليه السلام . و مات هناك و انقرض نسله . عقبه : احمد درج ، و على درج ، و جعفر درج ، و رقية و فاطمة .

.

از واردين رى حضرت عبدالعظيم است

الشجرى ، و (1) الامام الموفق باللّه شمس الشرف . عقبه السيد الامام المرشد باللّه زين الشرف ابو الحسين يحيى بن الحسين . بالرى ابوالقاسم محمّد شهدانق بن حمزة بن احمد بن عبيداللّه بن محمّد بن عبدالرحمن الشجرى . قيل : والده هو الشهدانق . عقبه ابو عبداللّه جعفر الشعرانى ، درج . ولا عقب له (2) ، وابوالقاسم احمد . بالرى على بن القاسم النقيب بن حمزة بن احمد بن عبداللّه (3) بن محمّد بن عبدالرحمن الشجرى له عقب (4) منهم بنو الكسكه (5) .

از واردين رى حضرت عبدالعظيم است از كتاب منتقلة الطالبيهذكر من ورد الرى (6) من اولاد على بن الحسن بن زيد بن الحسن بن على بن أبى طالب عليه السلام . بالرى ابو القاسم عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن الحسن بن زيد بن الحسن (7) بن على بن أبى طالب عليه السلام . من ناقلة طبرستان ، وهو المحدث الزاهد صاحب المشهد فى الشجرة بالرى ، وقبره يزار و امه ام ولد . وعن أبى عبداللّه بن طباطبا : عبدالعظيم بن عبداللّه لا عقب له . وعن ابى الغنائم : فولد (8) عبدالعظيم بن عبداللّه محمّداً (9) امه فاطمة بنت عقبة بن عقبة بن قيس (10) الحميدى (11) ، ورقية و خديجة . وعن ابى الحسين محمّد بن القاسم التميمى النسابة : [ و ] اما عبدالعظيم بن عبداللّه بن على (12) بن الحسن بن زيد بن الحسن بن على بن أبي طالب عليه السلام ، واعقب من محمّد درج ، و رقية وخديجة .

.

امامزادگان مدفون در سواد و دهات و اعمال رى

[ امامزادگان مدفون در سواد و دهات و اعمال رى ]مخفى نماناد : از كتاب « منتقلة (1) الطالبية » أيضاً امامزادگانى كه داعى استقصاء كرده در سواد و دهات و اعمال رى مدفون شده اند در ضمن هر حرفى از حروف تهجى صاحب كتاب مذكور ذكر نموده است خوب است بنويسم اگر چه اسامى قديمه اين دهات اين اوقات مشهور نيست مانند رنبويه (2) كه مدفن كسائيست . در باب حرف الف : استاق افزون من رستاق الرى . ذكر من ورد استاق افزون من أولاد محمّد بن الحنفية . باستاق افزون من ناقلة قم أحمد الزاهد بن محمّد العويذ (3) بن على بن عبداللّه رأس المدرى بن جعفر بن عبداللّه بن جعفر الأصغر بن محمّد بن الحنفية بن علي بن أبي طالب عليه السلام . عقبه بالرى و قم و قزوين . و ابوالحسن على بقم وابو عبداللّه الحسين الفقيه بقزوين و ابو زيد محمد بالرى وفى المشجرة (4) زيد والحسن (5) . در باب حرف باء : برسنين من رستاق الرى . ذكر من ورد بر سنين من ولد الحسين بن على بن ابى طالب عليهماالسلام . ثم من أولاد محمّد الباقر عليه السلام ، منهم : من ولد على العريضى بن جعفر ]الصادق ] بن

.

تشجير امامى

در اشعار ابو نواس در مدح حضرت زين العابدين عليه السلام

جزا قرة عينه وثمرة فؤاده فى دنياه بحيث جعله من المغبوطين وبلغه إلى مراضيه وجعل مستقبل أوقاته خير [ اً ] من ماضيه .

[ در اشعار ابو نواس در مدح حضرت زين العابدين عليه السلام ]وچه قدر مناسب مى دانم بعضى از ابيات ابو فراس فرزدق شاعر را كه در مدح حضرت علي بن الحسين عليهماالسلام عرضه داشته در اين محل از زبان قلم بر خوانندگان بخوانم : هذا على رسول اللّه والدهأمست بنور هداه تهتدى الامم (1) اذا رأته قريشٌ قال قائلهاإلى مكارم هذا ينتهى الكرم ينمي إلى ذروة العزّ الذي قصرتعن نيلها عرب الاسلام والعجم ينشق نور الهدى عن نور غرّتهكالشمس تنجاب عن اشراقها الظلم مشتقة من رسول اللّه نبعتهطابت عناصره والخيم والشيم هذا ابن فاطمة ان كنت جاهلهبجدّه أنبياء اللّه قد ختموا سهل الخليقة لا تخشى بوادرهتزينه الخصلتان الخلق والكرم ان عدّ أهل التقى كانوا أئمّتهمأو قيل من خير خلق اللّه (2) قيل هم (3) إلى آخر ما قال . و داعى بعد استناد و استشهاد اين ابيات شايسته است آنچه را زمخشرى بر « مقامات » گفته است بنويسد : أقسم باللّه وآياتهومشعر الخيف (4) وميقاته ان الحريرى حَرِىٌّ بأَنْيُكتب (5) بالنور (6) مقاماته (7) و انساب جليله اين سيد أيِّد جليل الشأن از قرارى كه منظور نموده ام و در يكى از اجزاء بياضيه خوانده ام بدين گونه محرر است : مير زين العابدين بن مير ابوالقاسم بن مير محمّد حسين بن مير محمّد محسن بن مير مرتضى بن مير مهدى بن مير محمّد حسين بن مير محمّد صالح بن مير عبدالواسع بن محمّد صالح بن اسماعيل بن عماد الدين بن حسن بن سيد جلال الدين بن سيد مرتضى بن سيد امير محمّد حسين بن سيد شرف الدين علي بن سيد حسن بن سيد شرف الدين على بن مجد الدين بن محمّد بن فتاح الدين بن محمّد حسن بن شرف الدين بن محمّد حسين بن عماد الشرف بن عباد بن محمّد بن حسن بن محمّد بن حسين على بن (8) أفطس الحسن بن الحسن بن علي بن أبي طالب عليه وعلى ولده الصلاة والسلام . و خوب است از لسان اين سيادت نبيله و نسبت جميله دو بيتى از قصيده فرزدق بن غالب بن صعصة ابو فراس كه شخص اول شعراء اسلاميين است عرض نمايم : ومنّا الذى اختير الرجال سماحةوخير [ اً ] (9) اذا هب الرياح الزعازع اولئك آبائي فجئني بمثلهمإذا جمعتنا يا جرير المجامع (10) و مرا لياقت توصيف زياده از آنچه شاهد آوردم نشايد ليكن از آنچه عرض نمودم دو صد چندان بايد . هذا ثنائى حين جاش جيشىوان وصف العيش نصف العيش و چون اين بنده را احاطه بر تمام مراتب اين نسب شريف الحسب مقدور نبود همانا

.

تفريعٌ لِهذِهِ الشَّجَرَة

در شرح حال مرحوم جنت مكان آقا ميرزا ابوالقاسم امام جمعه اعلى اللّه مقامه

و طهران مفتخر و محترمند . و اين امارت الهيه در اين زمره عليه عاليه كه بهترين امارات و مناصب است با فتنه هاى وافره از وجود خبيث افغان در بلده اصفهان باقى است ، و از اين خانواده برون نرفته است ، و ظهور آثار اين امامت و امارت به نحو اوفى و نهج اقوى كه قريب دو قرن است كه در دار الخلافه بهيّه ناصريه شده است از نعمتهاى خسروانه و نيات حسنه ملوكانه جنّت مكان شاه مرحوم است . پس اقتداء به سلاطين با عدل و دين فرمودند و منّتى عظمى بر اهالى حدود اين خطّه فيض قرين گذاردند ، و مرحوم مبرور آقاى بزرگ اعلى اللّه مقامه را احضار به دار الخلافه كردند و منصب امام جمعگى اين بلده كه قبة الاسلام است به ايشان تفويض داشتند . پس امامت مسجد اعظم مرحوم خاقان خلد آشيان از وجود ايشان قوامى گرفت . ابتداء اهل بلد كه اطلاعى از علو رفعت و مكانت ايشان نداشتند بر جماعت و ازدحام عام رشك بردند ، عاقبت ارادت و اخلاص به آن حضرت را از قلب صميمى صافى خويش از عقايد ثابته صحيحه ايمانيه شمردند . بعد از فوت آقاى مرحوم بزرگ مرحوم آقاى كوچك ميرزا ابوالقاسم طاب ثراه والد ماجد جناب امام جمعه به جاى ايشان اقامت جماعت و امامت فريضه جمعه را نيز در مسجد شاه طهران كردند ، و چه قدر ذات قدسى صفات مرحوم آقا زينت محراب و منبر شد ، و به چه قسم محراب و منبر از وجود آن روح مجسّم و جسم منور مفتخر گرديد .

در شرح حال مرحوم جنت مكان آقا ميرزا ابوالقاسم امام جمعه اعلى اللّه مقامهآنچه داعى در ايام صبا و شباب خاطر دارد در مسجد شاه طهران مدرسى اجمع و محفلى انفع از محضر مرحوم آقا براى اهل علم و فضل بهتر نبود ، و آن عرش عالى بر كرسى رفيع شرع انور هر روز قرار گرفته به جهت ازدحام و اجتماع طلاب و فضلاء تقريرات

.

روح و ريحان بيست و سوم

در احوال علماء كملين و مجتهدين از متقدمين و متأخرين كه در زاويه حضرت عبدالعظيم و اطراف آن مدفون شده اند

در سال وفات مرحوم صدوق عليه الرّحمة و اختلاف آن است

و هو شيخ القميّين فى عصره و متقدّمهم و فقيههم وثقتهم . وله تصانيف اخرى .

در سال وفات مرحوم صدوق عليه الرّحمة و اختلاف آن استامّا صدوق بعد از وفات عثمان عمرى در اوائل سفارت حسين بن روح _ روّح اللّه روحه _ متولّد شد ، و وفات عثمان در سال سيصد و پنج بوده است ، و انقطاع غيبت صغرى در اواخر سيصد و سى گرديد . و در خدمت پدرش ، و استادش ابى جعفر محمد بن يعقوب كلينى بيست سال و چيزى علاوه مشرف بود كه اين دو شيخ در سال وفات وكيل چهارم و آخر سفراء اربعه ابوالحسن على بن محمد سمّرى وفات كردند . و يكى از اساتيد و مشيخه اش نيز محمد بن على بن ماجيلويه (1) قمى است ، و روايات از وى بسيار نقل كرد و ماجيلويه لقب محمد بن على است ، و علامه عليه الرحمة در « خلاصه » فرمود : و هو شيخ الصدوق . و از عمر شريف صدوق عليه الرّحمة بنا بر قولى هفتاد سال گذشت و در سال سيصد و هشتاد و يك در خطّه رى وفات كرد ، و در همين محل كه قريب به مضجع حضرت عبدالعظيم و طريق زوّار آن بزرگوار است مدفون گرديد ، رحمة اللّه و رضوانه وبركاته و غفرانه عليه . و عجب است مرحوم قاضى نوراللّه شوشترى در كتاب « مجالس المؤمنين » از كتاب « فهرست » شيخ طوسى عليه الرحمه نقل كرده است : ابوجعفر بن بابويه شيخ جليل القدر حافظ احاديث بصير به حال رجال و ناقل اخبار بود ،و در ميان علماء قم مانند او در حفظ

.

در القاب بعضى از قدماء علماء رضوان اللّه عليهم اجمعين است

و كثرت علم پيدا نشد ، و قريب به سيصد تصنيف دارد ، و در سال سيصد و سى و يك در بلده رى وفات يافت . و شيخ نجاشى در « رجال » گفته است كه : ابوجعفر شيخ ما وفقيه و وجه شيعه رى و خراسان بود ، و در سال سيصد و پنجاه و پنج در عنفوان جوانى به بغداد رفت ، و شيوخ طايفه از او استماع حديث نمودند . و اين فقره اخيره تاكيد و تأييد مى نمايد آنچه را كه علماء رجال قبل از مرحوم شيخ الطائفه شيخ طوسى عليه الرحمة ذكر فرموده اند و شايد تصحيف شده باشد و بودن آن مرحوم در زمان ركن الدوله معلوم مى شود . خلاصه تصنيفات كثيره و كتب مبسوطه از مرحوم صدوق حكايت از تحقيق و تدقيق و اطّلاع بر مذاهب و تتبّع در اخبار و حسن طريقه شان مى نمايد كه آن مرحوم غايت قصوى علم و عمل فقه و كلام و كمال عدالت و جلالت و وثاقت را داشته است كه احدى از سابقين و لاحقين را اينطور كثير المحاسن ، جمّ المناقب ، سريع الانتقال ، جديد الخاطر ، دقيق الفطانة ، حاضر الجواب ، واسع الرواية ، بصير بالاخبار و الاشعار ، خبير باحوال الرّجال نيافته اند كه مؤالف و مخالف اتفاق بر جامعيّت و تبحّر در علوم كثيره و فنون شتّاى وى داشته و دارند . و نجاشى و علامه رحمة اللّه عليهما گفته اند : شيخ اصحابنا فى وقته بالرّى و وجههم و اوثق الناس بالحديث و اثبتهم (1) .

در القاب بعضى از قدماء علماء رضوان اللّه عليهم اجمعين استو بدان كه قدماء از علماء عليهم رحمة اللّه هر كدام به لقبى معروفند محمد بن يعقوب

.

كتابها و مصنفات مرحوم صدوق و جهت تسميه به آن لقب است

بين علماء الاصحاب بلقبَيْه المعروفين لكفى فى هذا الباب (1) . پس بنا بر اين دو لقب كه معروف در السنه و افواه عجم و عرب است علوّ رتبه و سموّ مقام آن بزرگوار _ كه شيخ الفقهاء العظام است _ معلوم مى شود ، و آنچه از ناحيه مقدسه و حضرت قدسيه بيرون آمد كه امام عصر عليه السلام فرمود : « انّه فقيه خيّر مبارك ينفع اللّه به » كفايت است در توثيق او . حال بنگر چگونه آثار و بركات از مؤلّفات و مصنّفات آن شيخ جليل شامل احوال خاص و عام گرديده كه يكى از آن تأليفات « من لا يحضره الفقيه » است كه منظور نظر اساتيد و اساطين فقهاء عظام و مشايخ والا مقام و يكى از كتب اربعه علماء اسلام است كه در اصول و فروع اين مذهب رجوع و توجه و نظرشان به آن كتاب مستطاب است .

كتابها و مصنفات مرحوم صدوق و جهت تسميه به آن لقب استو آن مرحوم را صدوق ناميدند از آنكه هر آنچه در دواوين مبوّبه خويش از امامين همامين صادقين عليهماالسلام نقل و روايت فرمود همانا از طريق صدق و ثواب بود ، و فهم وى از معانى و حقايق الفاظ عذبه و اقوال مليحه ايشان خطاء نرفت ، از آن جمله براى تزيين كتاب ، اسامى مباركه بعضى از آن كتابها را ياد مى نمايد : كتاب « توحيد » ، كتاب « نبوت » ، كتاب « اثبات الوصية » ، كتاب « مدينة العلم » ، كتاب « علل الشّرايع » ، كتاب « ثواب الاعمال » ، كتاب « عقاب الاعمال » ، كتاب « مقنع » ، در فقه كتاب « اوامر » ، كتاب « نواهى » ، كتاب « آداب المسافر در حج » ، كتاب « اركان اسلام » ، كتاب « زيارات قبور ائمه » ، كتاب « صفة الشيعه » ، كتاب « جامع الرضا » ، كتاب « تحريم الفقاع » ، كتاب « سلطان » ، كتاب « مصارفة (2) الاخوان » ، كتاب « فضايل جعفر طيّار » ، كتاب « فضايل العلوم » ، فى عبدالمطلب و عبداللّه و ابيطالب كتاب « هداية » ، و كتاب « ضيافة » .

.

خواب ديدن مرحوم صدوق حضرت حجة اللّه اعظم را در اطراف مكه معظّمه

من از جد وى محمد بن احمد بن على _ قدس اللّه روحه _ بسيار وصف مى كرد ، و از فضل و علم و زهد و عبادت وى بيان مى فرمود . خلاصه صدوق فرمود : بسيار تشكر از لقاء و اخاء وى نموده ، بعد فرمود كه : روزى ابو سعيد نقل كرد : در بخارا يكى از بزرگان فلاسفه و منطقيين (1) در امر حضرت حجة اللّه و طول غيبت و انقطاع اخبار آن بزرگوار قدرى مرا به حيرت انداخت . پس اخبارى كه رافع شكوك و قامع شبهه بود در غيبت حضرت خاتم الأوصياء ذكر نمودم . از براى وى تسكين حاصل شد ، خواهش كرد در اين باب كتابى تصنيف نمايم ، براى اجابت وى با كمال اطاعت قبول كرده وعده دادم : اگر خداوند مرا روزى كرد عود را به مستقر و وطن خود در رى خواهم نوشت .

خواب ديدن مرحوم صدوق حضرت حجة اللّه اعظم را در اطراف مكه معظّمهشبى تفكر مى نمودم در اينكه فرزندان من بعد از من چه خواهند كرد و چه بر ايشان خواهد رسيد . خواب مرا ربود ، در عالم رؤيا ديدم در اطراف مكّه طواف مى كنم و من در طواف هفتم حجر الاسود را استلام مى نمايم و مى گويم : امانتى ادّيتُها وميثاقي تعاهدته لتَشهد لى بالموافاة (2) . آنگاه آقاى من صاحب الزّمان عليه السلام را زيارت كردم كه به در خانه كعبه ايستاده است . نزديك آن بزرگوار آمدم و سلام كردم . جواب داده فرمودند : چرا كتابى در غيبت نمى نويسى تا كفايت كند آنچه قصد توست ؟ عرض كردم : يا بن رسول اللّه ! كتابى در غيبت نوشته ام . فرمود : به اين قسم نمى گويم ، بلكه امر مى نمايم كتابى در غيبات انبياء بنويس .

.

حديث شريف در جهت اختلاف شيعه و روايات ايشان

حديث شريف در جهت اختلاف شيعه و روايات ايشاندر اين مورد مناسب است در جهت اختلاف احاديث از ائمه اطهار روايت صحيحى نقل شود بعضى از اهل اطّلاع متذكر شوند : محمد بن جعفر بن قولويه فرموده است كه : فيض بن مختار خدمت حضرت صادق عليه السلام شرفياب شد و آيه اى از آيات قرآنيه سؤال كرد . آن جناب تأويل آن آيه را بيان فرمود . عرض كرد : جعلنى اللّه فداك ! اين اختلاف بين شيعيان شما از براى چه چيز است ؟ فرمودند : « اى فيض ! چه اختلاف است ؟ » . عرض كرد : من در حلقه شيعيان شما در كوفه مى نشينم و در اختلاف احاديث ايشان به تنگ مى افتم . وقتى كه رجوع به مفضل بن عمر جعفى مى كنم آن وقت برايم مكشوف مى شود ساكت مى شوم . حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « بلى ، چنين است كه گفتى ، بدان مردمان حريصند در دروغ گفتن به ماها از آنكه خداوند بر ايشان واجب كرده است چيزى را كه از ايشان نخواسته است ، من از براى يكى از ايشان حديثى مى گويم وقتى كه بيرون مى روند تأويل مى نمايند بر آنچه خلاف ميل ماست ؛ از آنكه حديث ما را براى دوستى ما طلب نمى كنند بلكه براى دنياى خودشان مى خواهند ، و ميلشان آن است در دنيا رئيس باشند . بدان هر كس طلب رفعت نمايد خداوند او را پست مى كند ، و هر كس خود را پست نمود خداوند او را بلند مى نمايد ، و اگر مى خواهى حديث ما را بشنوى بر تو است اين مردى كه نشسته است از وى طلب كن » و اشاره فرمود به زرارة بن اعين (1) .

.

در فضل زرارة بن اعين و نظراء اوست

در فضل زرارة بن اعين و نظراء اوستو بدان كه زرارة ابن اعين بن سنسن كسى است كه حضرت صادق عليه السلام بعد از وفات وى فرمود : « رحم اللّه زرارة بن اعين ! لولا زرارة ونظراؤه لاندرست احاديث ابى » (1) . و اصحاب حضرت صادق عليه السلام مى گفتند : « واللّه ! ما كنّا حول زرارة بن اعين الاّ بمنزلة الصبيان فى الكتاب حول المعلّم (2) » (3) . و حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « احبّ ناس در نزد من چهار نفرند يزيد بن معاوية عجلى وزراره و محمد بن مسلم و احول كه مؤمن الطاق است ، و هُمْ احب الناس اِلَىَّ اَحياءاً وامواتاً » (4) . خلاصه در زمانهاى ائمه طاهرين عليهم السلام هر يك از اصحاب مواظبت در حفظ ضبط و نشر بيشتر داشتند به شرائطى كه براى محدّث ذكر كرديم در خدمت ايشان محترم تر بودند ، بلكه از وجود ايشان شادان و با مسرّت و هميشه بر هر يك ترحيم و طلب مغفرت مى كردند ، سيّما احاديثى كه متعلّق به فضائل و فروع فقهيّه دينيّه شرعيّه بوده است . پس واى بر من ! كه در اين وقت و زمان خود را محدّث و آگاه به احاديث اهل البيت كاملاً بدانم و حال آنكه در نقص اين بنده شرمنده نيز كمال نقصان است . اميدوار چنانم از بركات و ميامن احاديثى كه از مرحوم صدوق طاب ثراه مطالعه و مذاكره مى شود نظر عنايت و رأفتى به عبد عاصر قاصر شود . و يكى از كرامات آن وجود خيّر مبارك آن است به مصداق حديث شريف « بَدَنُ العالِمِ لا

.

در نبش قبر مرحوم كلينى در بغداد به تحريك جمعى از اهل عناد

ايشان پوسيده نشود .

در نبش قبر مرحوم كلينى در بغداد به تحريك جمعى از اهل عنادچنانكه در حق محمد بن يعقوب كلينى بين عامه و خاصه اين مطلب محقق است (1) و در اغلب رجال از شيخ طوسى و علاّمه و سيّد ابن طاوس رضوان اللّه عليهم تصريح شده است كه : اين شيخ جليل در بغداد بعد از اينكه وفات يافت ، محمد بن جعفر حسنى ابو قيراط بر او نماز كرد و به باب الكوفه مدفون شد در محلّى كه صراط الطائى (2) مى گفتند (3) . و ابن عبدون گفت : مزار معروف وى حالا در باب الجسر است ، در او قبّه عظيمه برپا شده است . بعضى از واليهاى بغداد وقتى كه آن قبّه را ديد ، پرسيد : كيست ؟ گفتند : يكى از علماء شيعه است . حكم كرد آن را خراب كنند . چون خراب كردند مرحوم كلينى را با شخصى كه از وى كوچكتر بود يافتند ، ظاهراً فرزند وى بوده است با كفن تازه . پس امر كرد قبّه اى ساختند و مزارى شد در نزد سنّيان . و بعضى نقل كرده اند : چون ولات و قضات بغداد اقبال شيعيان و دوستان را به مشهد شريف موسى بن جعفر عليه السلام مشاهده كردند گفتند قبر وى را نبش مى نمائيم ، اگر در ميان قبر است كماكان مردمان به زيارت وى مشرف شوند و اگر نه احدى مأذون نيست . پس كسى گفت : مردى از علماء شيعه كه از اقطاب و مشاهير ايشان است در بغداد مدفون است و اسم وى محمد بن يعقوب ، خوب است قبر وى را براى عبرت شيعه بشكافيم بعد به قبر مطهّر وى بپردازيم . چون قبر كلينى را شكافتند به هيئت اوّليّه يافتند . پس امر به تعظيم و توقير آن مزار

.

در تعيين قبر شريف مرحوم شيخ ابوالفتوح رازى است در جوار حضرت عبدالعظيم عليه السلام

بايد بسيار مفاخرت كنند اهل طهران بر تمام بلدان ايران . چون وضع اين كتاب بر اطناب نيست و الاّ احتجاجات صدوق عليه الرحمه را در محضر ركن الدّوله ديلمى با اعيان علماء به نحوى كه شيخ ابوجعفر دوربستى (1) نقل كرده شرح مى دادم اما خوفاً للاطناب والاطاله زحمت نمى دهم (2) .

در تعيين قبر شريف مرحوم شيخ ابوالفتوح رازى است در جوار حضرت عبدالعظيم عليه السلامدوّم : كسى كه از علماء در رى مدفون است و بر مزار وى نهايت افتخار بايد نمود شيخ ابوالفتوح صاحب الاصل الاصيل ، قدوة المفسرين من اهل التنزيل و التأويل ، حسين بن على بن محمد بن احمد خزاعى رازى است (3) . نسب شريف وى منتهى مى شود به بديل ورقاء خزاعى ، و وى از كبار اصحاب حضرت ولايت مآب عليه السلام . و خزاعه قبيله اى است كه صاحب كتاب « استيعاب » گفته است : خزاعه صندوق اسرار و خزانه اسلحه سيّد ابرار بودند ، و خزاعه از « خزعه » مشتق است ، و آن به معنى جدا شدن است ؛ از آنكه قبيله ازد وقتى كه از مكه بيرون آمدند قبيله خزاعه كه از ايشان بود تخلف ورزيد و جدا شد و در مكّه ماند (4) .

.

تعيين قبر عبداللّه بن جعفر درشتى نزديك طهران و راه كن

صاحب « تفسير » به موجب وصيتش در جوار مرقد امامزاده واجب التعظيم عبدالعظيم حسنى مدفون گشت . پس به نيّت حج متوجّه مكّه معظمه شدم ، در وقت برگشتن گذارم به اصفهان افتاد در حلنلان و بعضى ديگر از محلات آن شهر را ديدم به زيارت شيخ ابوالفتوح عجلى شافعى اصفهانى و حافظ ابو نعيم كه پدر استاد او است و شيخ يوسف كه جد شيخ ابو نعيم است و شيخ على بن سهل و امثال ايشان كه سنّى و از مشايخ صوفيّه بوده اند مى رفتند كه شيعه شهر رى و نواحيش هزار يك به زيارت امامزاده عبدالعظيم نمى رفتند . و مولانا احمد اردبيلى در كتاب « حديقة الشيعه » كه منسوب به ايشان است نقل كرده كه : مرا گذار به اصفهان افتاد ، ديدم مردم اين بلده شيخ ابوالفتوح عجلى شافعى اصفهانى را شيخ ابوالفتوح رازى كرده بودند و به اين بهانه به عادت پدران خود قبر آن سنّى صوفى را زيارت مى كردند . پس از اين بيان معلوم مى شود كه قبر شيخ ابوالفتوح همان است كه در مزار حضرت عبدالعظيم عليه السلام والتكريم است . و مرحوم قاضى فرمود : از بعضى ثقات مسموع شد كه قبر شريفش در اصفهان واقع است . و حق آن است كه داعى معتقد است ، و هر كس بر مزار وى در زمان عبور فاتحه بخواند و يادى از اين مزور _ روّح اللّه روحه _ نمايد در دار السّرور ان شاء اللّه تعالى با وى محشور مى شود ، و اميد است اين مسألت داعى را اجابت نمايند .

تعيين قبر عبداللّه بن جعفر درشتى نزديك طهران و راه كنسوّم : ابو محمد عبداللّه بن جعفر بن محمد بن موسى بن جعفر دوربستى (1) است .

.

تعيين قبر ابو جعفر معروف به ابن قبه

تعيين قبر ابو جعفر معروف به ابن قبهچهارم : از كسانى كه در رى مدفونند ابوجعفر محمد بن عبدالرّحمن بن قِبَه _ به كسر قاف و باء منقوطه _ رازى است . اين بزرگوار از علماء مشاهير و فضلاى نحارير رى است (1) چنانكه در نسبت او را رازى مى نويسند مانند شيخ ابوالفتوح عليه الرحمه . و ميرزاى استرآبادى فرموده است : متكلم عظيم القدر و حسن العقيده و قوى الكلام بود و مذهب اعتزال داشت ، بعد از آن مذهب منعزل شد و در زمان خودش بر اماميّه شيخ و پيشوا بوده است ، و كسى به رفعت منزلت وى نرسيد ، و در رى مرجع خواص و عوام گرديد (2) . و نجاشى (3) نيز به همين قسم وى را در « رجال » خود توثيق فرموده است و مدح كرده است . و پنجاه مرتبه پياده از رى به حج مشرّف گرديد و كتابى در « ردّ بر زيديّه » نوشت و كتاب ديگر در « ردّ بر ابو على جبائى » و كتاب « انصاف » در امامت . و ابوالحسين سوسنجردى _ به سين مهمله و واو و جيم و راء و دال مهمله _ كه از اصحاب و صلحاء متكلّمين است گفت : بعد از اينكه ابن قبه كتاب امامت را نوشت من آن كتاب را بعد از زيارت حضرت رضا عليه السلام به بلخ نزد ابوالقاسم بلخى بردم ، بعد از ملاقات آن كتاب را كه با من ديد بر ردّ آن كتاب « مسترشد » را نوشت . پس به رى آمدم و كتاب « مسترشد » را نمودم به ابوجعفر ابن قبه . ابن قبه بر ردّ آن كتابى موسوم به « مستثبت » نوشت

.

در تعيين قبر شريف مرحوم شيخ يعقوب پدر مرحوم كلينى

در مسأله امامت ، پس رفتم به بلخ و آن كتاب را به وى نمودم . ابوالقاسم بلخى كتابى موسوم به « نقض المُستثبت » نوشت در ردّ آن در مسأله امامت . بعد از اينكه به رى آمدم ابن قبه وفات كرده بود (1) . از اين بيان معلوم است كه ابوجعفر رازى نيز در رى مدفون است ، و كتب كلاميّه وى بسيار است . و ابن بطّه از وى مطالب غامضه اخذ مى كرد و در كتاب « فهرست » خود آنچه را كه از وى شنيد نقل كرده است . و ابن بطه مى گويد : كتاب « انصاف » كه ابن قبه در مسألت امامت نوشت من شنيدم ، و اين حكايت را قاضى از نجاشى نقل كرده است . و عجب است كسى كه او را شيخ الاماميّه خوانند و از قدماء مشايخ و اهل علم بوده باشد و علماء سالفين تمسّك نمايند به اقوال وى ، در رى مدفون است وليكن قبر شريف وى مخفى است ، رحمة اللّه عليه .

در تعيين قبر شريف مرحوم شيخ يعقوب پدر مرحوم كلينىپنجم : از كسانى كه مشهور به علم و فضل و تقوى بودند و در رى مدفون گرديد يعقوب بن اسحاق كلينى رازى است كه والد ماجد مرحوم ثقة الاسلام محمد بن يعقوب صاحب كتاب « كافى » مى باشد . بدان كه در لفظ « كلين » شبهات كثيره بين علماء رجال و رجال از لغويين شده است : مرحوم علاّمه در « خلاصه » (2) فرموده است : الكُلينى مضموم الكاف مخفف اللاّم منسوب

.

جماعتى از علماء منسوب به كلين

و در مثل مى گويند : اهل مكه اعرف بشعابها (1) . و صاحب كتاب « عوائد الايام » (2) فرموده است : كلين بر وزن زبير قريه موجوده در وادى كَرَج است و از آنجا گذشتم ، وفيها قبر الشيخ يعقوب والد الشيخ ابى جعفر . بعبارة اخرى : كُلين از قراى فشافويه يك فرسخ است به كناركرد و قبر پدر شيخ ابوجعفر در دست چپ است زمان رفتن اهل طهران به بلده قم و كَلين بر وزن امير از دهات ورامين است ، و مرحوم شيخ يعقوب در كلين مدفون نيست و بر صاحب « قاموس » مشتبه شده است ، و ضررى به دين و دنياى كسى وارد نمى آيد بر محمد بن يعقوب فيروزآبادى كسى شبهه كند . بلى ايراد بر محمد بن يعقوب كلينى صاحب « كافى » كردن به دين و دنيا هر دو ضرر دارد . و زمان قديم قريه كلين نزديك بوده است به شهر رى ؛ از آنكه سابقاً عرض كردم : از رى تا طهران دو فرسنگ بوده است و شهر رى در اطراف مزار حضرت عبدالعظيم عليه السلام بوده كه واقعاً مرقد حضرت شيخ اجل يعقوب بن اسحاق رازى كلينى در جوار حضرت عبدالعظيم است به فاصله اى كه ديده مى شود .

[ جماعتى از علماء منسوب به كلين ]و جماعتى از علماء و مشايخ حديث و ثقات از اهل علم و فضل كه منسوب به كلين هستند ايشان را نيز كلينى مى نامند : يكى : احمد بن ابراهيم معروف به علان كلينى است . و ديگرى : محمد بن ابراهيم مشهور به علان كلينى است . و ديگرى : على بن محمد رازى معروف به علان كلينى است .

.

در اينكه مرحوم علان از اجداد كلينى طاب ثراه كدام است

و مرحوم نجاشى و علاّمه اعلى اللّه مقامهما در « خلاصه » (1) فرموده اند كه : علان خالوى محمد بن يعقوب ثقة الاسلام است . و شهيد ثانى در « تعليق » (2) خود مى فرمايد : محتمل است محمد و احمد دو فرزندان ابراهيم مشهور به علان باشند .

در اينكه مرحوم علان از اجداد كلينى طاب ثراه كدام استو جمعى گفته اند (3) : علان ، على بن محمد بن ابراهيم بن ابان كلينى است ، و على بن محمد را نجاشى توثيق كرده است . اين اختلاف از آن است كه علان خالوى كلينى است ، و مرحوم كلينى از وى روايت مى فرمود و كمال وثاقت و اعتماد به اخبار مرويّه وى داشت ، و چون هر يك از اشخاص مذكوره را به علان مى خوانند از اين جهت شبهه شده است . ليكن مرحوم صدوق در كتاب « اكمال الدين و اتمام النعمه » به اسانيد متعدده روايت مى نمايد از سعد بن [ عبداللّه ، عن ] على [ بن ] (4) محمد الرازى كه معروف به علان است ، يعنى : اسم از براى على است نه از براى پسرش و جدش (5) . و ديگرى گفت : شايد اسم جدشان ابان است ، سائرين از اولادش را به اسم علان در مقام تعريف خوانده اند . و مرحوم ميرزاى استرآبادى در ترجمه احوال احمد بن ابراهيم ، عَلاّن به فتح عين مهمله و تشديد لام خوانده است ، و فرموده است : بعضى عَليان با نون خوانده اند ، والحق

.

حديث ابن اثير كه در هر رأس مائه مجددى از براى مذهب لازم است

الاول ، و شهيد ثانى به تخفيف خوانده است . خلاصه تمام اين سلسله كه مشهور به علان و منسوب به كلينى هستند _ از محمد و احمد و ابراهيم و على و ابان _ از ثقات و اجلاّء رواتند ، و تماماً از قريه كلين نزديك حضرت عبدالعظيم برانگيخته شده اند ، و اگر هيچ از يك ايشان نبودند همانا محمد بن يعقوب صاحب كتاب « كافى » اسلاميان را كافى بود ، و كفايات لازمه دين و اسلام به شخص شريف ايشان راجع است . و ابن اثير در « جامع الاصول » (1) مى گويد : ابوجعفر محمد بن يعقوب الرازى فقيه و امام است بنا بر مذهب اهل البيت عليهم السلام ، عالم فى مذهبهم كبير فاضل عندهم مشهور . و ايضاً در حرف نون از كتاب « نبوت » گفته است : محمد بن يعقوب كلينى از مجددين در رأس مائه ثالثه است . و همين طور فاضل طيبى در « شرح مشكاة » (2) نقل مى نمايد . و خوب است در اين مقام حديثى كه مأخذ اين مطلب است و در افواه مشهور ذكر كنيم .

حديث ابن اثير كه در هر رأس مائه مجددى از براى مذهب لازم استابن اثير از ابوداود ترمذى (3) روايت كرده كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله وسلمفرمود : « ان اللّه يبعث لهذه الامّة على رأس كل مائة سنة من يُجدِّدُ لها دينها » (4) يعنى : خداوند برمى انگيزاند براى

.

در فضل كتاب اصول كافى و جهت تسميه آن و عدد احاديث و كتابهاى وى

و از اين بيانات صحت حديث مشهور كه مروى از ترمذى است معلوم مى شود (1) . بلى كتابى به اين اتقان نوشته نشده است .

در فضل كتاب اصول كافى و جهت تسميه آن و عدد احاديث و كتابهاى وىو مشهور اين است كه امام عليه السلام فرموده اند : « هذا كافٍ لشيعتنا » (2) از اين جهت موسوم به « اصول كافى » شد ، و جلالت مؤلف اين كتاب كافى است كه تأليف آن در مدت 23 سال به اطلاع و عهد بعضى از سفراء اربعه امام عصر عليه السلام شد . از قرار تقرير نجاشى و جمعى ديگر اخبار مضبوطه آن شانزده هزار و يكصد و نود و نه است . علامه اعلى اللّه مقامه فرمود : احاديث وى را به اين عدد نقل كردم . و شهيد ثانى (3) در « ذكرى » فرمود : آنچه در « كافى » است زياده است از آنچه در صحاح سته است ، و عدد ابواب و كتابهاى آن سى و دو است : اول كتاب عقل و جهل است _ و در او فضائل علم منطوى است _ و كتاب « توحيد » و كتاب « حجّت » _ و در آن خمس است _ و كتاب « ايمان » و كفر _ و در آن طاعات و معاصى است _ و كتاب فضل قرآن و كتاب « عترت » و كتاب « طهارت » و كتاب « حيض » و كتاب « جنايز » و كتاب « صلوة » و كتاب « زكوة » و كتاب « صوم » و كتاب « حج » و [ كتاب ] « مزار » و كتاب « جهاد » و كتاب « معيشت » _ و در او انواع معاملات است _ و كتاب « نكاح » و كتاب « طلاق » و آنچه به وى متعلق است و كتاب « عتق » و توابع آن و كتاب « حدود » و كتاب « ديات » و كتاب « شهادات » و كتاب

.

در شرح حال كسائى قارى كه در رى وفات كرد با محمد بن حسن شيبانى

ششم و هفتم : در شرح حال كسائى قارى كه در رى وفات كرد با محمد بن حسن شيبانىاز كسانى كه در رى مدفون شده است ابوالحسن على بن حمزه كسائى كوفى است . شيخ طبرسى فرمود : قرآن را بر ابان بن ثعلب خواند و معروف است در قرائت اعلم و در نحو اوحد بلكه امام اهل عصر خود گرديد ، در كرسى به جهت اجتماع مردم برمى آمد و بسيار صدق لهجه داشت . و ابن خلكان نوشته است : چون با كساء مُحرِم شد او را كسائى ناميدند . و مرحوم سيد نعمت اللّه جزائرى فرمود : چون كسائى به محضر حمزه كوفى قارى حاضر مى شد وخود را به كساء مى پيچيد و در خطابات و معضلات اشاره به وى مى كرد لهذا كسائى او را خواندند 1 . و عجب است كه اصل وى از عجم است و از اولاد فرس و ساكن كوفه ، شايد از اين جهت مرگش در خاك عجم روزى شد . و عجب تر آن است كه كسائى علم نحو را در بزرگى اخذ كرد چنانكه سيّد طاب ثراه از فراء نقل كرده است : روزى كسائى پياده راه رفت خسته شد ، آمد نزديك حلقه اى نشست تا استراحت نمايد . پس گفت : « عيّيت » _ به تشديد _ يعنى : خسته شدم . پس اهل آن حلقه كه اهل فضل بودند گفتند : با ما منشين برو لحن خودت را صحيح كن . پرسيد : در اين محل چه گويم ؟ گفتند : بگو : « اعييت » ، و اين لفظ متكلّم از باب افعال وضع و استعمالش براى خستگى از راه رفتن است ، اما به تخفيف يعنى : عييت در مقامى است كه انسان چاره اش در امرى

.

در شرح حال على بن احمد خزار رازى است كه در رى وفات يافت

تغيير قبر شريف مرحوم والد مؤلف اين اوراق است

المحدّث الفقيه الذى ليس له نظير ولا شبيه ، عينة اسواد التدقيق ومشكاة انوار التحقيق ، المتمسك بذيل الاحتياط والتقوى ، مع ما له اجازات فى الفتوى ، العابد الزاهد والورع المجاهد ، ناشر علوم الدين ، والدى العلاّمة ، المولى محمّد اسماعيل الملقب بفخرالدين المازندرانى اصلاً والطهرانى مولداً مدفناً ، اعلى اللّه قدره فى دار القرار وارضاه عنى برضاء (1) الوالد لولده البار .

تغيير قبر شريف مرحوم والد مؤلف اين اوراق استجدّ امجد داعى ، مرحوم ملاّ عبدالعظيم بن مرحوم ملاّ محمّد باقر كجورى هجرت فرمود و به طهران آمد ، و در محله ارك سلطانى كه سابقاً مسكن اهل مازندران بود منزل گرفت و در تقوا و تدين و اطّلاع رؤوس مسائل دينيّه منفرد ، و از عمر وى صد سال علاوه گذشت . و مرحومه جدّه ام نيز زنى عابده و صد ساله بود ، و اين دو تن بعد از وفات در عتبات عاليات در ايوان شريف حسين عليه السلام موطن گرفتند . گويا مرحوم جدّم رغبتى نداشت فرزندانش به تحصيل علوم مشغول شوند . از اين جهت دو فرزند ديگرش به صنايع بديعه منحصر شدند ، و از علوم مرسومه بهره اى نيافتند ، اما مرحوم والد _ طاب ثراه _ نفرت و گريز از هر صنعت جز تحصيل علم داشت . در مدرسه واقعه در ارك مشهوره به مدرسه مهد عليا خدمت مرحوم حاجى ملا تقى دامغانى ليلاً و نهاراً همت گماشت و مقدمات نحو و صرف ، منطق و معانى بيان را به نحو اوفى آموخت . بعد از آن با شوق وافر و تعمّق نظر كتاب « معالم الاصول » و كتاب « قوانين » و كتاب « شرايع » و كتاب « شرح لمعه دمشقيه » را در خدمت اساتيد اين فن تعليم گرفت ، در زمان اندكى به مباحثه و مدارسه كتب فقهيّه مشغول گرديد ، و در علم رجال و فهم اخبار ائمه

.

فيه لطف و لطافة : در تعريف و توصيف آب و هواء ايران و بلده ناصره طهران است

و در همان قبر محفور بحمداللّه مستور شد . و اكنون اين مبتلاى مهجور به وجود اين دو برادر عزيز كه به مثابه يمين و شمال منند مسرورم ، اميدوارم به داغ اين دو بزرگوار مبتلا نشوم . عجب دارم از غفلت خويشتنندارد كسى ياد اين (1) زيستن

فيه لطف و لطافة (2)در تعريف و توصيف آب و هواء ايران و بلده ناصره طهران استبدان مملكت ايران در عذوبت ماء و لطافت هواء از تمام ممالك روى زمين اشرف و اعدل است ، و هيچ يك از بلاد ارضيّه و ديار حسيّه بهتر از وى نيست . بناءً على هذا بواسطه شرافت محل و مكان و تأثيرات هوائيه و تربيتهاى سماويه سكنه و اهل آن بايد حالةً و خِلقةً و خُلفاً ، اشرف والطَف واقوى بوده باشند ، و صدق اين دعوى به حكومت حكماء و اولو الابصار واضح و ظاهر است . و آنچه از متون تواريخ ناصريّه مؤبد فهميده شده است حدود مملكت ايران زمين بدين سان مساحت داشته : حدّ شرقى به ولايت سند و كابل ، و حد غربى به ولايت شام ، و حدّ شمالى به حدود روس ، و حد جنوبى به بيابان نجد ، و طول آن هزار و شصت و دو فرسنگ ، و عرض آن ششصد و پنجاه و هشت فرسنگ ، و ماليات آن در زمان خسرو پرويز هشتصد كرور و بيست و نه هزار دينار طلاى سرخ بود . و اهل تاريخ گفته اند : ايران اسم هوشنگ است از سلاطين پيشداديان كه بعد از كيومرث سلطنت كرد و فارس نام پسر اوست كه زبان فارسى را نسبت به او مى دهند ،

.

در مدح بلاد ايران و تربيت پيغمبر ذى شان و طبقات سلاطين عجم

حام ، و يكى يافث . پس اراضى شرقيه از قبيل چين (1) و ماچين به يافث تفويض شد ، و اراضى غربيه را از مصر و حبشه و هند و شام به حام واگذار گرديد (2) ، شامات و جزائر و عراق عرب و عجم و فارس و خراسان را به سام عليه السلام مرحمت فرمودند كه هر يك اقامت نمايند و تعمير كرده تا توالد و تناسل شود . و بعضى مورخين نوشته اند كه : كيومرث پسر سام بن نوح عليه السلام بود . پس شخص شريف سام متصدى اصلاح اين حدود گرديد ، و سام هم از اين دو تن ممتاز بوده است ؛ از آنكه مخلع به خلعت نبوت و مشرف به تشريف رسالت گرديد .

در مدح بلاد ايران و تربيت پيغمبر ذى شان و طبقات سلاطين عجمپس اين پيغمبر جليل نبيل مواظب شد در تربيت كردن مملكت ايران ؛ از اين جهت ايران مجمع خيرات و منبع بركات گرديد ، و فيوضات حقه اش از ولايات ديگر افزون تر آمد ، و البته مربّى و مدبّر را در تدبير و تربيت مملكت مدخليت كليّه است . و به بيان ديگر سلسله ملوك ايران منتهى به اصل نبوت مى شوند و در آخر الزمان هم آثار نبوت و ولايت از حدود ايران و اعاجم ظاهر مى شود ، چنانكه در فضل عجم به ذكر اخبار معتمده خوانندگان را بشارتى دادم و بيانات حقّه نمودم . بناءً على ذلك ، حكماء و علماء و اهل فضل از حدود ايران بسيار برانگيخته شدند كه شرح احوال هر يك از معاصرين سلاطين ماضين على حده كتابى مبسوط و مدون

.

در اينكه راويان اخبار و احاديث از تابعين غالباً رازى بوده اند

اوّل : ابوسعيد سهل بن زياد رازى

اوّل : ابوسعيد سهل بن زياد رازى است ، و از اصحاب حضرت هادى عليه السلام . شيخ طوسى

.

دوّم : عبداللّه بن محمد بن حماد رازى

چهارم : اعين ابامعاذ رازى

سيزدهم : محمّد بن عبدالحميد قِبه رازى

بيست و سوّم : محمد بن يعقوب كلينى رازى

دوّم : ابوجعفر هارون الرشيد بن مهدى

مهدى ، يك سال و سه ماه خلافت كرد . دوّم : ابوجعفر هارون الرشيد بن مهدى است كه اين دو نفر به فاصله يك سال در شهر رى متولد شدند ؛ از آنكه پدرشان در شهر رى حاكم بود و مسكن داشت . و از حكماء ابو على احمد بن محمد بن يعقوب بن مسكويه خازن رازى است ، و كتاب « اخلاق ناصرى » سلطان الحكماء خواجه نصير الدين طوسى ترجمه كتاب اوست چنانكه در اوّل همان كتاب فرموده است . و از اطباء محمد بن زكرياى رازى است ، و كتاب « من لا يحضره الطبيب » (1) و كتاب « برء السّاعة » از اوست . و از فقهاء عامه شيخ ابوالقاسم سليم بن ايوب بن سليم فقيه شافعى رازى است . و از مشاهير اهل تفسير فخرالدين محمد بن عمر بن حسين رازى است معروف به خطيب رى ، و حالتش در تسنّن مشهور است . و از وزراء و امراء سعد الملك رازى است . و از نسّابه قاضى صابر ونكى رازى (2) است . و از شعراء فخر الشعراء ابوالمفاخر رازى است كه معاصر سلطان مسعود بن محمد بن ملكشاه بود ، در وقتى كه سلطان به شهر رى آمد نوكرهاى سلطان مذكور در مزارع رعايا تعدى كردند ، پس قطعه اى گفت و فرستاد براى سلطان ؛ از آن جهت پادشاه لشكريان را منع كرده سياست فرمود : اى خسروى كه سايه حكم تو بر فلكبر زد تن (3) ز طاق طارم كيوان نشسته است شاها سپاه تو كه چو مورند و چون ملخبر گرد دخل خانه دهقان نشسته است باران عدل بار كه اين خاك سالهاستتا بر اميد وعده باران نشسته است و از شعراء مشهور اين بلد امير قوامى رازى است . و اكنون خوب است چند نفر از علماء قدماء رازيين و از علماء معاصرين كه اهل طهران بوده اند و وفات نمودند بر حسب ميسور احوال هر يك را منظور آورده از نسائم بيان و بنان روح و ريحانى اهداء قبور ايشان نمايم .

.

علماء قدماء رازيين و علماى معاصر طهرانى

در شرح حال مرحوم سيد مرتضى رازى

و مرحوم سيد بن طاوس در كتاب « البهجة (1) لِثَمَرَةِ المُهجة » فرمود : جدّ صالح من ورّام بن ابى فراس _ قدّس اللّه روحه _ خبر داد مرا كه محمود حمّصى او را خبر داد از براى اماميّه بعد از وى مفتى به تحقيق باقى نماند بلكه تماماً حكايت مى كردند به نحو مذكور ، و وى را سه تعليق است در علم خلافت : مختصر و متوسط و مبسوط . و عاقبت به شهر همدان آمد ، طُلاّب از اطراف قصد خدمتش كردند از براى استفاده . پس حاجب جمال الدين مدرسه معروفه به جماليّه را بنا كرد به جهت او در سال ششصد در ماه جمادى الآخره .

الثانيه : در شرح حال مرحوم سيد مرتضى رازى استمرحوم السيّد الايّد ، الاصيل النبيل ، قدوة خيل اهل العلم ، السيّد مرتضى بن الداعى بن قاسم الحسنى رازى است . و اين بزرگوار غير از سيّد مرتضى علم الهدى است كه سابقاً شرحى از احوال ايشان نوشتم . و اين سيد اجل مؤلّف كتاب « تبصرة العوام » (2) است در تفصيل مذاهب و ملل ، و برادر

.

در شرح حال مرحوم شيخ محمد تقى رازى

بزرگوارش سيّد مجتبى است كه يكى از مشايخ شيخ منتجب الدّين قمّى است ، و روايت اين دو بزرگوار از مرحوم شيخ الطّايفه شيخ ابوجعفر طوسى و سيدين سندين سيّد مرتضى و سيّد رضى عليهم رحمة اللّه است . و صاحب كتاب « مقامع » فرموده است در جواب و سؤال سائل (1) : اما ملاقات غزالى با سيّد مرتضى علم الهدى بى اصل است ، هر چند بعضى از فضلاء گفته اند ؛ زيرا كه وفات سيّد در سنه چهار صد و سى و شش بود و ولادت ابوحامد در سنه چهار صد و پنجاه بوده است ، و محتمل است كه مراد از سيّد مرتضى مير مرتضى رازى صاحب كتاب « تبصرة العوام » باشد لكن حكم به آن موقوف است بر موافقت تاريخ عصر او ، و الحال در نظر ندارم (2) . و مرحوم محمد بن ابى القاسم طوسى در كتاب « محاكمات » فرموده است : انّ محمد الغزالى صاحب سيد مرتضى الرازى صاحب كتاب « تبصرة العوام » وصارت بينهما مباحثات و مناظرات مذهبيّه فاستبصر بيده و صار من الاماميّه ورجع من التّسنن ، وكتب بعد ذلك كتاب « سرّ العالمين » . و قال الغزالى فى تحقيق امر الخلافة : قد استقرت الحجيّة وجهها .

الثالثة : در شرح حال مرحوم شيخ محمد تقى رازى استمرحوم العالم الربانى ، والقمر الطالع الشعشعانى ، ومروّج (3) المذهب والدين ، ومعلّم

.

در شرح حال مرحوم شيخ محمد حسين صاحب كتاب فصول الاصول

در شرح حال مرحوم شيخ محمد حسين صاحب كتاب فصول الاصولو مرحوم اخ اعزّ جناب شيخ معظم ، الفاضل الفقيه ، والكامل النبيه ، والبارع الورع الوجيه ، الذى جعله اللّه تعالى منه بمنزلة هارون من اخيه ، الحبر المؤيّد والعقل المجرد ، صاحب كتاب « الفصول فى علم الاصول » 1 وضياء الفؤاد ونور العين ، الشيخ محمد حسين افاض اللّه على روحه شأبيب الغفران . اين شيخ مؤيّد در زمان برادر بزرگوار مسدّد خويش اشتغالى جز تعليم فقه و اصول نداشت ، فكر عميق و تحقيق رشيق وى از كتاب مستطاب « فصول » الى يومنا هذا مقبول اكابر مجتهدين و مرضىّ اعاظم ائمه دين است ، همانا اشتباهات علماء سالفين و اشكالات كتاب « قوانين » از آن كتاب مُبين ، مبرهن و مبيّن است . و از سعادات حالات آن مرحوم توطّن در جوار خامس آل عبا عليه السلام است ، و وفات آن شيخ اجل در سال يك هزار و دويست و شصت و يك شد 2 و در طرف شرقى از صحن

.

در شرح حال مرحوم حاجى ميرزا مسيح طهرانى

و مراقد شريفه اين خانواده جليله در نجف اشرف است در جوار آن مرحوم . و وفات مرحوم شيخ جعفر در اواخر رجب المرجب بعد از يك هزار و دويست و بيست و هفت از هجرت است ، اعلى اللّه مقامه و اجزل برّه و انعامه . نعم ما قيل : حان الرّحيل فودّع الدار التىما كان ساكنها بها بمخلّد واضرع الى الملك الجواد وقل لهعبد بباب الجود اصبح يهتدى لم يرض الا اللّه معبوداً ولادنيا سوى دين ابى محمد

الرابعة : مرحوم حاجى ميرزا مسيح طهرانىمرحوم عالم عامل ، مروّج شريعت بيضاء و مشيّد ملّت غرّا ، شيخ العلماء و رئيس الفقهاء ، الورع العلاّمة السميح ، الحاج ميرزا مسيح الطهرانى الرازى ، قدس اللّه نفسه و طيب اللّه رمسه . آن مرحوم از قرار معلوم مراتب تحصيل را از فقه و اصول در خدمت مرحوم ميرزاى قمّى تكميل فرمود و به وطن اصلى مراجعت نمود ، و در مقام ترويج اين دين متين برآمد . و شرح زهد و ورع و تقوى و غيرت در اظهار حق و علم و عمل ايشان در اين مجموعه نگنجد و هر بيانى عاجز است ، و شرح مفيد جامعى بر « قواعد » مرحوم علاّمه اعلى اللّه مقامه نوشت كه تاكنون نسخه هاى صحيحه از آن استنساخ شده است و كمال فضل آن مرحوم را مى فهماند (1) .

.

در شرح حال مرحوم حاج ملاّ ميرزا محمّد اندرمانى طهرانى

و مسجد چهل ستون مسجد جامع طهران از بناهاى باقيه آن مرحوم جليل الشأن است . و اكنون اخلاف و اعقاب ايشان كه از اتقياء و صلحاء زمانند در آن مسجد اقامه جماعت مى نمايند ، و مردم اين شهر وثوق و اعتماد مخصوصى دارند ، زاد اللّه نظراءَهُم . و عمر شريف وى از شصت افزون شد (1) ، و عاقبت توفيق رفيق شده به استدعاى رجال دولت از طهران نهضت فرمودند ، و به بلده قم _ صانها[ اللّه ]عن التّصادم _ رحل اقامت كردند . پس به عزم زيارت اعتات عاليه نيز حركت نمودند و در نجف اشرف _ على ساكنها آلاف التحف _ رحلت فرمودند . نعم ما قال ابو نواس شاعر : الا يابن الذين فَنَوا وماتوااما واللّه ما ماتوا لتبقى (2) و مرحوم شيخ الفقهاء والمجتهدين شيخ محمد حسن (3) _ اعلى اللّه مقامه _ با تمام مجتهدين و معتكفين عتبه علويّه بر آن مرحوم نماز گزاردند ، و در حجره اى از حجرات بالاى سر صحن شريف مدفون گرديد . و داعى كراراً به مزار ايشان فاتحه خوانده ام . بلى : به گلزار گيتى درختى نرستكه ماند از جفاى تبر زن درست

الخامسة : در حال مرحوم حاج ملاّ ميرزا محمّد اندرمانى طهرانىمرحوم مبرور وحيد العصر وفريد الدهر ، الجامع للكمالات (4) الصوريّة والمعنوية

.

در شرح حال مرحوم شيخ عبدالحسين طهرانى

والحاوى الفنون (1) العقليّة والنقلية ، الرافع لاعلام الايمان ، والمقنّن لقوانين العلم والاجتهاد فى محروسة الايران (2) ، المولى الامجد ، والمجتهد الاوحد ، الحاج ميرزا محمّد الاندرمانى الطّهرانى الرّازى ، اعلى اللّه مكانه ورفع اللّه بنيانه (3) . هفتاد سال آن بزرگوار زندگانى فرمود و بين بندگان خدا بدون اغراض نفسانيّه به نشر احكام الهيّه و سنن مليّه نبويّه اشتغال داشت ، با آنكه معصوم نبود خطائى از آن مرحوم ديده نشد ، و بر محاكمات شرعيّه اهل طهران نعم الحكم بود . مخالف و مؤالف وجودش را مغتنم مى دانستند ، و بر فوتش هر يك از اعيان ملّت و اركان دولت مدموع الناظر ومكدّر الخاطر گرديدند . اكنون در مشهد غروى مجاور مرحوم حاجى سابق الذكر مدفون است ، و مقبره اى در همان حجره دارد . و فرزند ارجمندش در طهران با كمال ورع و صلاح اقتداء و اقتفاء به آداب آن مرحوم مى نمايند . بلى اين بود عادت سراى سپنجكه بود راحتش قرين با رنج نيست بى انتقال اقبالشزود تغيير يابد احوالش

السادسة : شرح حال مرحوم شيخ عبدالحسين طهرانىمرحوم مغفور اجلّ ، المطاع فى كلّ الدول ، مروّج الاحكام ، و شيخ فقهاء الاسلام ، عماد الملة والدّين ، فخر العلماء والمجتهدين ، الذى قيل فى حقّه : فى النشأتين له (4) المهّنا والهَنانيلالمنى والفوز بالآمال 5 رئيس الائمة العراقين الشيخ عبدالحسين الطهرانى الرازى عليه رحمة اللّه ما اظلّت الخضراء وما اقلت [ الغبراء ] وامطرت سماء العلم على رؤوس العلماء (5) . عجب است كه آن مرحوم با استغراق در تدريس علوم در انجاح و انجام مهامّ دولت ناصريّه رغبتى تمام و شوقى مالا كلام داشت ، و در بناء عمارات مراقد شريفه ائمه طاهرين عليهم السلام به نحوى مبادرت فرمود كه اين دولت ابد مدت را مُحرِّك و مُهيّج شد كه بر تمام مصارف لازمه اعتاب عاليه وى را مباشر[ت ]نمودند و در تمام اعوام و شهور قريب يك كرور از خزانه عامره بهيّه انفاذ حضورش نمودند . پس از توجّهات آن وجود كثير البركات اين قباب عاليه و تعميرات رفيعه باقيات خيريّه است بر پاى كه تاكنون اهالى عراقين دعاء وجود اقدس همايون شاهنشاهى را فرض عين دانسته اند ، و مدرسه اى كه در طهران است با مسجد متصل به آن محاذات (6) امامزاده جليل الشان سيّد ولى از وجوه بِرّيّه اى است كه بر حسب وصيت از اولياء دولت به يد كريمه و اطّلاع ايشان ساخته شده است چه قدر متانت بنيان و رزانت اركان دارد ، و به چه قسم به حسن اسلوب و طرز محبوب بنا شده است كه از تمام مدارس اين شهر امتياز دارد ، و از نيّت حسنه ايشان تا اين زمان علماء و فضلاء مشغول به تحصيل علمند . و از وقتى كه آن مدرسه و مسجد را بنا فرمودند توليت و رسيدگى به امور لازمه را با امامت مستقله تفويض و واگذار فرمودند به برادر بزرگوار خود جناب مستطاب ، عالم فاضل ، و مدقق كامل ، ملاذ الايتام و الارملة ، الاعزّ الامجد ، الاخ المواسى لاخيه ، المؤيَّد

.

در شرح حال مرحوم حاجى ملاّ هادى طهرانى

السّابعة : مرحوم حاجى ملاّ هادى طهرانىمرحوم عالى المكان ، العدل النحرير ، الفقيه المتفّقه ، والحكيم المتألّه ، جامع المعقول والمنقول ، ومدرّس غوامض الفروع والاصول ، مرشد علماء الكاملين ، وقدوة الفقهاء والمجتهدين ، الفايق على الحاضر والبادى ، الحاج ملاّ هادى الطّهرانى الرازى نوّر اللّه مرقده و عطّر اللّه مضجعه .

.

در شرح حال مرحوم حاجى ميرزا ابو القاسم طهرانى

الحق آن مرحوم محترم در مدّت عمر جز تدريس علوم آل رسول صلى الله عليه و آله وسلم و ترويج معالم و شرايع دين همّتى نداشت ، و مجمع درس مفيدى كه هر طالب علمى در اين شهر مستفيد مى شد . حضور فيض منظور ايشان بود و نحارير علماء و مشاهير فضلاء با كمال رغبت در خدمتش انجمنى داشتند . خاقانى خوش فرمود : هر جا كه نه او است حارس دينمدروس بود مدارس دين افسوس كه در سال هزار و دويست و نود و پنج از هجرى بساط درس و علم منطوى شد ، و جانى از قالب قلوب صافيه طلاب و علماء اين شهر برآمد . پس نماند دلى كه شكسته و تنى كه خسته از موت آن مرحوم نباشد . افسوس بر اين عمر گرانمايه كه بگذشتما از سر تقصير و خطا در نگذشتيم تاكنون علماء و خواص اين بلد تحسّر و تأسّف ايشان از براى احدى مانند مرحوم حاجى نبوده است . پس از حمل به فاصله اندكى نيز به مشهد نجف اشرف نقل نمودند و دفن كردند . كه رحمت بر آن تربت پاك باد لا رآدّ لقضائه ولا مانع لحكمه ، يفعل اللّه ما يشاء ويحكم ما يريد . هستى از حق زوال نپذيردآنكه مرگ آفريد كى ميرد

الثامنة : مرحوم حاجى ميرزا ابو القاسم طهرانىمرحوم علاّمة العلماء العاملين ، وفحل الفضلاء المحققين ، مقرّر الفروع والاصول ، جامع المعقول والمنقول ، الاديب الاريب ، المحدق (1) المدقق ، الورع العالم و استاد

.

در شرح حال مرحوم حاجى شيخ محمد طهرانى

التاسعة : مرحوم حاجى شيخ محمد طهرانىمرحوم مبرور ، قدوة اهل التحقيق ، و زبدة علماء التدقيق ، زين الفضلاء العظام ، و على الانام (1) هادى المسترشدين ، ونور المجاهدين ، العارف الاوّاه الاوحد ، الحاج شيخ محمّد الطهرانى الرازى ، افاض اللّه عليه من جوده . شبهه در غايت فضل و وفور علم و جامعيت به فنون معقول و منقول و با رعيّت در فروع و اصول آن مرحوم نيست . بسيار جليل القدر ، حسن الخلق ، عظيم الحلم ، غنىّ الطبع بودند ، و در اغلب اوقات در مجالس از سياسات مُدُنيه و رياسات دنيويه گفتگو مى فرمودند ، و رغبتى تمام در بيان معضلات و مشكلات اخبار ائمه اطهار داشتند . چندى در عتبات عاليات خدمت فقهاء اجلّه و اساتيد مجتهدين تفقّه و تلمّذ نمودند ، سيّما در محضر مرحوم شيخ افضل اكبر اقدم شيخ فقهاء المتأخّرين و استاد اساتيد المعاصرين ، شيخ راضى نجفى الاصل و المسكن والمدفن استفاده فقه خارج را تماماً و كمالاً كرده و مؤلّفات فقهيّه ايشان حكايت از سماع شيخ استاد عليه الرّحمه مى نمايد ، و اجازات عديده كه بر اجتهادات و استنباطات آن مرحوم نوشته شده است اقوى دليل است بر مراد . پس از فراغت از تتميم مقصود مجبوراً مبعوث بر وطن مألوف گرديد . بعد از ورود به طهران به قدر امكان اهل اين بلد مقدمش را مبارك دانستند و در مسجد جامع به نحوى

.

در شرح حال مرحوم حاجى ملاّ جعفر طهرانى

ايشان پديدار است ، و بستگان اين خانواده وجودش را مغتنم مى دانند و از اين جهت مفاخرت و مباهات دارند .

العاشرة : مرحوم حاجى ملاّ جعفر طهرانىمرحوم شيخ العلماء والمقدّم على الفقهاء ، المحدّث المتقن ، والمتتبّع المتجرّد ، ذوالفضل القوى ، والصراط السوىّ ، والمروج للمذهب (1) الجعفرى ، استاد المحققين وعماد المدققين ، كنز الحكمة ومرشد الامة ، الفقيه المعمّر والنبيه الاكبر ، الحاج ملاّ محمد جعفر الطهرانى الرازى المعروف بچاله ميدانى ، بلغه اللّه فى اعلى درجات الآمال والامانى . اين بزرگوار در اين شهر مشهور به فضل و اجتهاد و اعلى مرتبه تقوا و سداد بود ، بلكه جمعى را در تقليد مسائل دينيّه و احكام فرعيّه شرعيّه از رساله عمليه آن مرحوم مُجِدّ و معتقد يافتم . گويا زبان حال هر يك بدين مصرع مترنم است : تجعفرتُ باسم اللّه واللّه اكبر (2) و مرحمت مكان حاجى ميرزا مسيح _ طاب ثراه _ نهايت وثوق و اعتماد به نحو عموم و اطلاق به اجتهاد ايشان داشت ، و از اين جهت به مصاهرت مرحوم حاجى مفتخر و سرافراز گرديد ، و از صبيّه مرضيه آن مرحوم بنات و بنين چند به عرصه شهود آمدند . و گويا از عمر آن مرحوم هشتاد سال بيش نگذشت اگر چه بعضى زياده از اين گمان كرده اند . و امامت و اقامت جماعت و حوزه تدريس و نصيحت ايشان در مسجد كوچك محاذات خانه ملكى بود ، چون اين دولت يوماً فيوماً در مقام تربيت و اصلاح نفوس در ترويج آثار

.

روح و ريحان بيست و چهارم

در منامات و خوابهايى كه در تعظيم روضه مباركه حضرت عبدالعظيم ديده شده است

در منامات و خوابهايى كه در تعظيم روضه مباركه حضرت عبدالعظيم ديده شده استبدان كه مرحوم شهيد ثانى طاب ثراه در رساله « نفليه » (1) فرموده است : چنانكه قواى عقليه و مشاعر ظاهره حسيّه و حواس خمسه و دلائل فارقه بين حق و باطل و ارسال رسل و انزال كتب باعث هدايت و ارشاد عباد است ، همين قسم منامات صادقه اى كه انسان مى بيند مانند وحى الهى و الهام سماوى موجب هدايت مهتدى مى شود ، و چنانكه هر يك از دلائل و قوى و مشاعر مخلوق به خالق دلالت مى نمايد و اسرار الوهيت و آثار كبريائى و عظمت ربوبيّت حقّه را به انسان مى شناساند ، و از نمودن آيات آفاقيه و انفسيه مجامع قلبيّه بلكه مجموع مراتب وجوديّه اش را فرا مى گيرد ، همين طور نمايشهائى كه در خواب به بنده مؤمن موحِّد مى شود سبب از براى هدايت و ارشاد اوست كه از آن به وجود بارى و حقايق اولياى پروردگارى معرفت كامله حاصل مى نمايد . پس خواب ديدن آيتى است از آيات حق كه بدان انسان بايد خداى خود را بشناسد از آنكه حِكَم و مصالِح كثيره در اين آيت عظمى مندرج است كه يكى از آن اطلاع بر مغيّبات است و امورى كه بعد از اين بوجود مى آيد ، چنانكه علماء فرموده اند در معرفت اولياء به اخبار غيبيه : انّ معرفة الامور الغيبية فى النوم ممكنةٌ فوجب ان يكون فى اليقظة [ كذلك ] (2) . و بسيار شده است كسى در خواب چيزى را ديده است كه وقوع آن بعد از خواب ديدن

.

در فوائد خواب ديدن است

او بوده است (1) .

در فوائد خواب ديدن استپس بعد از اينكه انسان از خواب ديدن مطّلع بر غيوب ماضيه بشود ضررى ندارد ولىّ خدا در بيدارى آگاه بوده باشد بر آنچه موجود مى گردد . و يكى ديگر انسان در خواب ديدن مغايرت نفس را با بدن و عدم اتحاد اين دو را مى داند ، و علم به جسد ديگر كه مشابه اين جسد محسوس است بهم مى رساند ، و رفع استبعاد بعضى از منكرين وجود حضرت بارى كه گفته اند خداوند موجود چگونه غايب است مى نمايد . پس بايد به حواس ظاهره مرئى و محسوس گردد . و حديث حضرت صادق عليه السلام در « رساله اهليليجيه » در رفع شبهه طبيب هندى مشهور است . و يكى ديگر خواب ديدن طريق و جدا نيست از براى تصديق قول شارع مقدّس در بقاء نفوس و عدم فناء آن بعد از هلاكت ابدان ؛ از آنكه مردمان بسيار پدران و مادران و فرزندان و خويشان خودشان را در خواب مى بينند ، و ايشان را امر مى نمايند در اخذ ذخائر و كنوز و اموال ، چون بيدار مى شوند همان قسم است كه گفته بودند . پس اين گونه واقعات و منامات دلالت دارند . و فخر رازى مى گويد : إن وقت النوم يضعف البدن وضعفه (2) لا يقتضى ضعف النفس ، بل النفس تقوى عند النوم فتشاهد الاحوال وتطلع على المغيبات ، فيقوى الظن فى ان موت البدن لا يستعقب موت النفس (3) .

.

در تعريف رؤياى صادقه است

مبشّرات كه نوم صالحين است باقى است » . چه خود ببيند يا از براى او ببينند ، و چه بسيار از خوابهاست كه صاحب خودش را از معصيت نهى مى كند و به واسطه آن هدايت مى يابد چنانكه شيخ مفيد طاب ثراه در كتاب « اختصاص » فرموده است كه : حضرت صادق عليه السلام فرمودند : وقتى كه خداوند بنده اى را دوست دارد در خواب رؤياى مروّعِه مَكروهه به وى مى نمايد . چون بيدار مى شود از گناه منزجر مى گردد و ترك مى كند ، پس استكشاف منافع اشياء و مضار و مصالح هر يك و تنبيه و تيسير و اعذار و انذار غالباً از منامات است .

در تعريف رؤياى صادقه استو در حديث است : « رؤياى صادقه [ جزئى ] از هفتاد جزء از نبوت است » 1 . و ايضاً مرويست كه حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله وسلم فرمودند : « خياركم اولوا النهى » ، يعنى : « بهترين شماها صاحبان عقلند » . اصحاب عرض كردند : آنها كيانند ؟ فرمودند : « اولوالنهى اولوا الارحلام الصّادقة » 2 . و مراد داعى در بيان اين مقدّمات اشاره اى به فوائد خواب ديدن است نه خواب كردن ؛

.

منام اوّل : در خوابى كه حضرت صادق عليه السلام به زيارت عبدالعظيم عليه السلام تشريف فرما گرديد

آحاد (1) است و تكليف ظاهر نبوى صلى الله عليه و آله وسلم غير آن . خلاصه بنا بر رسمى كه علماء اعلام در شرح احوال ائمه انام عليهم السلام داشته اند كه در ضمن ذكر مزار شريف ايشان بعضى از كرامات و منامات صحيحه نقل نمودند و چنانكه خاصةً خواب از براى بيننده طريقى به هدايت و صواب است ، نقل آنها را براى مردمان عموماً نيز سبب هدايت و ارشاد دانسته اند ، سيّما كافّه عوام كه نظر و همّتشان به اينگونه از كرامات و منامات است . پس براى اينكه تأسّى به ايشان كرده باشم سيّما به علاّمه مجلسى طاب ثراه خوب است در اين مورد دو خواب و منام از منامات نوشته شود :

منام اوّل : در خوابى كه ديده اند حضرت صادق عليه السلام به زيارت حضرت عبدالعظيم عليه السلام تشريف فرما گرديددر سال هزار و دويست و نود و پنج در ماه رجب المرجب كه داعى بر بام مسجد چهل ستون مسجد جامع طهران موعظه و ذكر مصيبت مى نمودم يكى از اجلاء سادات و طلاّب رشت كه در مدرسه كوچك جديد البناى نزديك خانه مرحوم حاجى شيخ محمّد طهرانى منزل داشت نقل نمود كه : چندى قبل در رؤيا ديدم حضرت صادق عليه السلام از طهران با جمعى از ياران و دوستاران به زيارت حضرت عبدالعظيم مى روند و نور جمال آن بزرگوار تمام فضاء و عرصه اين حدود را درخشنده و تابنده داشت . پس من هم با آن جماعت در خدمت بوده ، حضرت صادق عليه السلام به زاويه مقدّسه حضرت عبدالعظيم آمدم . آن بزرگوار امر فرمودند صندوق مطهر 2 حضرت عبدالعظيم را برداشتند و چند نفر مأمور شدند آن

.

تعبير رؤياى سابقه

منام ثانى : خواب دوّم كه مؤيّد خواب اوّل است

بلكه در هيچ عامى از اعوام و قرنى از قرون هيچ يك از ملوك و سلاطين عظام در خدمتگزارى ائمه انام عليهم السلام و اولاد فخام ايشان بدينگونه اقدام ننمودند . خلاصه داعى اين منام را از منامات صادقه و رؤياى حسنه دانستم كه در اين عنوان نوشتم و خوانندگان را زحمت افزا گرديدم .

منام ثانى : خواب دوّم كه مؤيّد خواب اوّل استو مؤيّد خواب سابق است آنچه را كه بيننده اين خواب كه اسم سامى ايشان در ذيل اين منام نوشته مى شود و از روى خطّ خودشان نقل مى نمايم شاهد بياورم : در شب جمعه غره شهر صفر المظفر در ثلث آخر شب در خواب ديدم كه : به اتفاق جمعى كه در مسجد پشت سر حضرت عبدالعظيم عليه السلام نشسته بوديم و در دست بنده قرآنى بود خطى ، گويا در دست هر يك از جالسين هم قرآن خطّى بود . پس شخصى از حضار مذكور نمود كه جناب شريعتمدار حجة الاسلام آقاى حاجى _ سلمه اللّه تعالى _ براى شرفيابى خدمت حضرت عبدالعظيم عليه السلام تشريف مى آورند . مجلسيان براى استقبال و احترام مهيّا شدند ، گويا از در چراغخانه شخصى وارد شد پرده را برداشت مخصوصاً اين بنده را آواز كرد ، گويا معهود بود و به جهت افتخار و امتياز اين بنده بايد مصدر اين خدمت باشد . آقاى حجة الاسلام در ميان دار السيّاده بودند تا بنده با قرآن گشوده خدمتشان رسيدم به بنده هم فرمودند تا همان قرآن گشوده را مقابل ايشان نگاهداشته با سرورى تمام وارد حرم حضرت عبدالعظيم عليه السلام شدم . آقاى حاجى تشريف آوردند روبروى حضرت نشسته و بنده هم با همان قرآن گشوده در حضورشان نشستم . نورى از سطور و تذهيب قرآن و فرحى از جبين آقاى حجة الاسلام مشاهده مى نمودم گويا بنده قرآنى به آن خط و چهره اى به آن صفا نديده بودم ، چند نفرى هم در خدمتشان

.

از كرامات حضرت عبدالعظيم عليه السلام كه در اين زمان روى داده

نشسته بودند از خواب بيدار شدم . محمد على بن مرحوم شاهزاده خسرو ميرزا اين بود مضمون خواب كه از صورت خط خودشان نقل كردم . و ابتداء داعى عرض كردم اين خواب مؤيّد تعبير منام سابق است ؛ از آنكه حقايق قرآنيه و دقايق فرقانيه نورانيه ظهور و بروز و نشرش از اهل علم و حمله قرآن است ؛ از آنكه قرآن مجمل است و صامت ، مبيّن آن حجّه اللّه ناطق امام عصر عليه السلام است و علماء كه نوّاب شرع انورند هر آنچه مى گويند و خبر مى دهند از ايشان است در صورتى كه علماء اعلام بر آنچه مى خوانند مواظبت نمايند و عمل كنند چون مقصود شارع به عمل آمده است بر روحانيّت و نورانيّت و صفاء بواطن و نفوس ايشان افزوده مى شود ، بلكه با قرآن كه اقوى تَرَكَه و مخلّفه حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله وسلماست و حبل اللّه الاكبر متحد مى گردند ، و ظهور انوار و آثار اين دو آيت عظمى زمان تطابق و تقابل با يكديگر است مانند مُظهِر و مُظْهَر . بعبارة اخرى : هر قدر حقيقت عالم اصفى و ازكى شد اشراقات كلمات نورانيّه الهيّه در او بيشتر است بمانند جامه اى كه رنگرز از اوساخ او را بشويد آنگاه در خم زند ، البته لون و صفاء او بعد از رفع موانع و اوساخ بهتر و خوبتر خواهد شد . بناءً على ذلك اسلام قوام و قيامش به دو چيز است : يكى قرآن و ديگرى وجود مبارك عالِم عامل . هر قدر شخص عالِم بر احكام قرآنيه عمل نمود انوار وجوديه اش زيادتر بر سائرين تابنده مى شود ، پس مردمان بيشتر هدايت مى يابند ؛ از آنكه نظر خلق از خواص و عوام به عالِم است و مقام وى هم در تلو قرآن است .

از كرامات حضرت عبدالعظيم عليه السلام كه در اين زمان روى دادهدر كرامات حضرت عبدالعظيم است كه جناب آقا جمال بروجردى امام جماعت

.

معنى كرامت غريبه است

و قوّته انه ما مضى على ذلك يومان الاّ وأنا بالسلعة قد لانت عريكتها وذهبت صلابتها ، ثمّ لم تزل ينحلّ انعقادها ويذوب انجمادها الى أن حدثت عليها ثقبة تبجّست منها رطوبات رديّة واخلاط فاسدة مدى اسبوع او أقل ، ثم جفّ البلل واندمل وصارت السّلعة كأنما قطعها طولون (1) بموسى أومسح عليها عيسى . قال الراوى : ثمّ انه _ مدّ اللّه ظلّه _ أرانا رأسه كلّه وقال : انظروا _ رحمكم اللّه _ بل تعرفون للعين الذاهبة من اثر وترون فرقاً (2) بين الايمن من شقّى فرقى والايسر ؟ فطمحنا جميعاً اليه البصر فوجدناه كما اخبر ، فقضينا العجب من ذلك المعجز الجلىّ وما شبّهناها الا بقصة اسماعيل الهرقلى . ومن شاهد تلك الكرامة بعينيه مطرّز هذا الحديث ومنشيه ، وقارى هذا القوس وباريه ، المستمدّ من فيوضهم بالروايح والغوادى ، محمد المدعوّ بالمهدى العبد الربّ آبادى ، فهو يشهد بفمه بما خطّه بقلمه ، ويقول : هذه من علاه احدى المعالىوعلى هذه فقِس ما سواها (3)

معنى كرامت غريبه استاما الترجمة : يعنى از كرامات حضرت عبدالعظيم عليه السلام كه در زمان ما ظاهر شد جناب فاضل امجد و استاد ممجّد آقا جمال الدين خلف مرحوم حجة الاسلام حاجى ملاّ اسداللّه بروجردى _ طاب ثراه _ در سال هزار و دويست و نود و هفت ، هفت روز از ماه صفر المظفر مانده در خانه سركار مقرّب الخاقان ميرزا حبيب اللّه خان مستوفى سلسله جليله قاجار بدون واسطه فرمودند : در طرف راست برابر سر من غددى بود بزرگ به مانند بندقه اى و آن غدد

.

خاتمه

تقريضات بديعه درباره كتاب و مدح حضرت عبد العظيم عليه السلام

[تقريضات بديعه درباره كتاب و مدح حضرت عبد العظيم عليه السلام]جمعى از ارباب فضل و ادب و عمل كه پيوسته مؤيَّد به تأييدات ربّانيّه و مسدّد به تسديدات سبحانيه مى باشند و هميشه در اشاعه مفاخر آل رسول عليهم السلام شوق مفرط و سعى وافر دارند زمان اشتغال داعى عاصى به جمع اين اوراق و پس از اختتام و انجام آن هر يك با طبع سليم و ذوق مستقيم با كمال تناسب الفاظ و سلاست اقوال در مادّه ختم تاريخ اين كتاب و مدح حضرت عبدالعظيم عليه السلام از عربى و فارسى چند قصيده و قطعه و رباعى فرمودند و به جهت اين احقر هديه فرستادند . بعبارة اخرى : تقريضات بديعه اى است كه اهداء حضور حق منظور و مزار فيض آثار اين بزرگوار نموده اند ، و هر آن كس نظماً يا نثراً قولاً يا فعلاً اظهار ارادت صميمى و محبّت قلبى خود را خدمت حضرت عبدالعظيم عليه السلام نمود آن قرض الحسنه اى است كه از حسن عقيدت و صفاء سريرت به خداوند سبحان جلّ مجده داده است . البته خداوند كريم هم جزاء عاجل و عوض آجل در دنيا و عقبى به مضمون كريمه « مَن ذَا الَّذِى يُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافاً كَثِيرَةً » (1) مرحمت مى فرمايد ، و ذوات مقدسه ايشان را كه مجبول و مفطور بر محبت آل رسول است منظور نظر عنايت خود مى نمايد ، و از اوقار غلّ و آصار ذلّ نجات مى دهد . و از آنجائى كه داعى از كتابت تمام آنها در اين خاتمه خيريّه متعذّر و متعسّر بود ؛ لهذا

.

قصيده اوّل : از جناب آقامير سيد محمد مشهور به شمس الادباء

جملتى از آن را انتخاب كرده و اسامى كريمه ايشان را ابتداءً نگاشت و منظومات وتقريضات هر يك را بعينها در اين خاتمه درج نمود تا خدمت نحارير فضلاء حلو البيان و مشاهير شعراء طلق اللّسان هديه مربحه اى باشد ، و از اين احسان نمايان كمال تشكّر و امتنان دارم ؛ از آنكه منتهاى امل انسان حسن عاقبت عمل است . بحمد اللّه ومنّه انجام عمل اين عاصى شرمسار به ذكر فضائل و فواضل آل اطهار گرديد ، و به نهج مطبوع و طريق مستحسن اين كتاب اختتام يافت و به احسن وجه زيب و زينت گرفت .

قصيده اوّل : [ از جناب آقامير سيد محمد مشهور به شمس الادباء ]اين قصيده در مدح سيّد كريم حضرت عبدالعظيم عليه السلام است كه جناب مستطاب شمس فلك الفصاحة وبدر سماء البلاغة ، سيّد الادباء و طراز الأولياء ، نور الفؤاد و قدوة السّاداة الامجاد ، المولى الاوحد الامجد ، آقا مير سيّد محمّد مشهور به شمس الادباء _ ادام اللّه افضاله و ابقاه _ فرموده اند . الحق لسان اين عبد ذليل از ثناء و مدح اين سيّد جليل كليل است و مقالات نظميّه ايشان از عربى و فارسى اقوى دليل . سقيت بغاوية تدوم رهامهااطلال ربع جدّدت اعلامها ربع حوى طلل الهداية والعلىوتسمت برسومه اهضامها ربع ابن فاطمة المعلى قدحهااذ بالشرافة حركت ازلامها فى ساحة الرى التي فاحت بهاروح الجنان و عطرت اجرامها هى بقعة حوت الكرامة والهدىوتشرفت بقدومها آطامها نبويّة علويّة حسنيّةكحل العيون ترابها وقتامها خفت بها املاك قدس واحتوتمنها المكارم واستطال زحامها حوت الفواضل والفضايل والنهىوسيادة لا يستفيق عزامها ارض ثوى فيها العلوم وزينتبجوار من يحوى بها آكامها نفس زكى والمفاخر والحجىعلم عليم لا يرام مقامها عبدالعظيم وسبط سبط المصطفىفى رتبة علياء حل منامها من دوحة الحسن الزكى واصبحتذات الغصون واثمرت اكمامها غصن طريف ما له من منبتفى روضة زهراء مدّ عصامها والسيّد المولى الهمام المرتجىفى كل نائبة جلى المامها هذا الذي قال الامام و قدراىفيه الهداية واستقر لرامها من زاره زار الحسين بكربلابرواية صحّت وصحّ قوامها ورث المعالى من يدى آبائهحتى الفصيلة واستطيب كرامها و هو المحدث من ائمتنا لنافيه استقام حلالها و حرامها فروى الاحاديث الصّحاح يقتفىاثر الائمة دام منه سلامها كم من فضائل قد نشون بنقلهلذوى الولاية و ارتضت اقوامها ولاهل رىّ موئل ومؤمّلومنفس و به استقل مرامها شمس العقود و واسط القلادةلبنى الائمة حين شد نظامها من تاسع الاطهار بعد بعاشرقد طاب نفساً واستوى اقدامها صلّى الاله عليه مادامت لنامنه الزيارة لازم اكرامها قد صنّف العلم المكرم فى الورىمجموعة يروى القلوب غمامها اوراقها تحوى سؤول صفاتهكعقود درّ منضد ارقامها الباقر العلاّم والمرجوّ فىدار الخلافة واستمرٍ دوامها والالمعى اللوذعى اخو النهىعند الافاضة مفصحا علامها فى صدره كنز المناقب (1) مضمرمتجانسان و مظهر ادغامها والمصقع المنطيق عند صعودهاعواد فضل مستهام (2) هامها هذا الكتاب لعمر نفسى جنةونعيم علم دائم انعامها شمس الصّحائف يستضى ء بوجههصحف المناقب واستنار تمامها (3) هو جنة ترجى و دام نعيمهاقد ارّخت ( سنة بدا اتمامها ) (4)

.

قصيده دوّم : اشعار فارسى مير سيد محمد شمس الادباء

قصيده دوّم : [ اشعار فارسى جناب آقاى مير سيد محمد شمس الادباء ] [در مدح حضرت عبدالعظيم عليه السلام و تعريف اين كتاب ]اين قصيده فارسيّه را نيز جناب آقاى سابق الذكر دامت افاضاته در مدح اين روضه مباركه و حضرت عبدالعظيم عليه السلام وحُسن اسلوب كتاب وتاريخ آن مرقوم فرموده اند ، لعمرى ! ولقد اجاد : زهى آن روضه كش مينو به رشك اندر ز بستانشفرح بخشاى و جان پرور نسيم عنبر افشانش معطر بوى و نسرين خوى و جنت روى ساحاتشعبيرآميز و عنبربيز و روح انگيز ريحانش تبارك طرّه درگاهش مبارك غرّه ماهشخجسته غرفه معمورش همايون صفه ايوانش بود آن خطّه كش جنت يكى خطّى ز ارقامشبود آن بقعه كش گردون يكى گوئى ز چوگانش برويد خاك درگاهش همه حورا به گيسويشفشاند گرد ايوانش همه غلمان به مژگانش همايون مرقد پاكش مطاف دور و نزديكشمبارك آستان وى مزار ملك ايرانش جهان مجد اندر وى بناى مكرمت را پىسزد كز فخر فرق رى بسايد پر به كيوانش حريم حضرت شهزاده عبدالعظيم آن كوز برج زهره زهرا بود نجم درخشانش نهال بوستان مصطفى را هشتمين شاخشزباغ مرتضى وى هفتمين گل از گلستانش زگلزار امامت مجتبى را وى ششم لالهحسن گلبن على باغ و چمن زهرا نبى كانش نبى نسبت ولى سيرت حسن طلعت علا همّتفلك رفعت ملك صفوت هدايت اصل بنيانش قريشى اصل وهاشم دوحه زهرا غصن وقدسى جانكرامت حى و رحمت بُنيه و پاكيزه اركانش نوشته صفحه فضلش زكلك صنع جبريلشسرشته تربت پاكش زآب فيض يزدانش حجازى مولد وموطن مدينه خانه رى مدفنتهامى ربع و بطحا ركن و مشعر دل صفا جانش كرم وضع و هدى پيشه خدا كيش و ولا ريشهبرون از حدّ و انديشه مقام و حدّ و سامانش نبوت در نسب دارد ولايت در حسب داردكرامت از ادب دارد كه تابنده است برهانش جلالت در نژاد وى همى تا بوالبشر دايمسيادت در نهاد وى به ميراث از نياكانش چو از نسل حسن آمد حسن شد خلقت و خلقشسليل مجتبى چون شد گزيده گشت دو رانش چو اين شهزاده آزاده امامت را نشد زادهبه وى اين رتبت آماده زفيض پيشوايانش دو حضرت از امامان را شرفيابى شدش روزىبه وى اين بخت فيروزى زيزدان باد ارزانش چو ايشان دانش و بينش زفضل وى بديدندىپذيرفتند آئينش پسنديدند ايمانش دعا كردند بر جانش چو محكم يافته دينشوزآن در سينه شد گنجينه اسرار پنهانش ستوده ديده اش حق بين گزيده ملّت و آئينبه دل پاينده توحيدش زرخ تابنده عرفانش روايات سرآميزش همه در مدحت ايشاناحاديث دل آويزش همه در فضل آمالش در آن كاخ بهشت آئين ملك بر پا پى خدمتبدان درگاه با تمكين بسايد جبهه سلطانش فلك فر ناصر الدين شاه اعظم سايه يزدانكه نصرت كرد دين را تا زيزدان شد جهانبانش در اين عهد همايون كه باشد تا ابد مقرونرواق و صحن و ايوانش نوآئين شد به فرمانش طلا اندود بر بامش كه پايد در جهان نامشمنظم كرد اوقافش مرتب ساخت ديوانش يگانه گوهر بحر فضيلت عالم عاملكه او چون گوهر علمى برون نامد زعمّانش شكافنده زمين علم باقر شد از آن نامشطرازنده دل مردم از آن راست بنيانش بر اولاد پيمبر از محبت سينه اش مخزناز آن شد قلب نورانيش محكم همچو پيمانش فراهم كرد در انساب اين شهزاده و وصفشكتاب جنت آئينش كه قلب اوست رضوانش سزد گر خوانمش اكنون خضر كش زنده مى سازددل پژمرده را زين چشمه چون آب حيوانش اشاراتش زبس رنگين عباراتش زبس شيريننگارستان چين آورده اند زشكر ستانش به اين جنّت نعيم دين شود پاينده انعامش (1296)چو اين مجموعه را آمد زوى آغاز و پايانش سزد هر ذرّه را در مدحت وى جلوه شمسشكه روح القدس استاد است و وى طفل دبستانش

.

سوم : قطعه حاج مير سيد على مشهور به اخوى

سوم : [ قطعه حاج مير سيد على مشهور به اخوى ]اين قطعه از جناب سيّد جيّد قدوه اهل الفضل والاخلاص و انسان الخاص ، المولى (1) الابرار و وعاء الاسرار ، السّالك فى مسالك الصّدق والصّفاء ، والناهج في مناهج الودّ والوفاء ، المجاهد الوفى ، والمؤيّد الصفى ، صفوة السّادات المشهور بالاخوى الحاج مير سيّد على _ زاده اللّه شوقاً وقاده عشقاً _ در زمانى اندك با صفاء مشرب و مسلك خود فرموده اند . الحق شايسته است بر اين ذهن نقّاد و طبع وقّاد رشك بردن و وجود شريفش را غنيمت شمردن : اى كه مثل تو را بسيط فلكدر بساط زمين عديم آمد پدر چرخ تا تو فرزندىآورد قامتش دو نيم آمد داشت نقصى كمال و از تو كنونطاق ابروى او دو نيم آمد شاهد دعويم همين گنج استكه در او درّه ها نظيم آمد عقل را گفتم اين كتاب زچيستدر نظر آنقدر كريم آمد گفت عبدالعظيم را چو ستودپايه رتبه اش عظيم آمد آنكه را همچو عيسى اندر مهدفيض روح القدس نديم آمد بس نشانها حدوث را زقدمداشت تا تالى قديم آمد سال تاريخ او زمنشى طبعادخلوا جنّت النعيم آمد (1296)

.

قصيده چهارم : اشعار آقا ميرزا ابوالفضل

قصيده چهارم : [ اشعار آقا ميرزا ابوالفضل ]اين چند بيت را جناب شريعت مآب زبدة الفضلاء و قدوة الازكياء ، عين الفضل و بحر الادب وكشاف المعضلات من لغات العجم والعرب ، علم اصحاب الهداية ، ورجاء ارباب الدرّاية ، مولانا النبيل الجليل آقا ميرزا ابوالفضل _ ايّده اللّه تعالى من حوله وامدّ عمره من فضله _ در مدح حضرت عبدالعظيم عليه السلام و تاريخ كتاب فرموده اند ، والحق إنَّ لسان كُلِّ لَسِنٍ كَلَّ فى مدحه و مديحته ، ومن سرعة انتقاله وتبحّره وافادته : حيتنى سليمى بعيش سليموقد كنت رقيباً لليل السليم فاطغت ضرامى ويلت (1) عزامىواسقت اوامى بانس النديم واقرت صماخى صحيفة فضلكاوقات انس الولى الحميم وشد والاغانى (2) و ذكر المعانىووصل المعنّى (3) بطفل وسيم ورجع المثاني ونيل الامانىولقيا الغواني بمرأى قسيم لمن كان قد فاز فى العلم قدمابفرع كريم واصل قديم وجلّى بنور المواعظ بهماًكبدر مضى ء بليل بهيم وروى باخبار ابناء طهاوار عطاش من الجهل هيم فهام فؤادى بها اربلتهاهيامى الحاظ ظبى الصريم ومالت بعطفى و هزّت نشاطىكما اهتزّ غصن بمرّ النّسيم نبشر (4) رشيق و نظم رقيقكورد نشير (5) ودرّ نظيم حوت من مديح ابن خير البراياوآثار علياء ذاك الزعيم 6 وذاك الهمام الاعز الذى قدثوى من على هاشم فى الصّميم مناقب كالروض غبّ السّوارىفضائل كالمسك ذاكى الشميم اماتت همومى واحيت سرورىوكانت لعمرى شفاء السقيم وكم اوردتنى بجنّات عدنمن العلم مشحونة بالنعيم فطالبت نفسى بلفظ بديعلتاريخ ذاك الكتاب الكريم فاومت الى صاحبيها وقالت(هلمّا الى مدح عبدالعظيم)

.

پنجم : قصيده آقا محمد رضا نجفى

پنجم : [ قصيده آقا محمد رضا نجفى ]اين قصيده از جناب شيخ الشيوخ ، فحل الفحول ، مدار الشرع ومنطقة الشعر خاتم الفضلاء وعمدة العلماء ، آقا محمد رضا نجفى رزقه اللّه مجاورة مشهد الغروى العلّى مى باشد ، و الحق اين قصيده احسن قصايد است : هى المعاهد قف فى ربعها الخضلواستمطر الدمع فيها من سما المقلِ معاهد احيت الانواء اربعهاوجادها كل هتّان بها هطل كم قد جست بها صحبى أسائلهاعمّا به رشقتها اسهم المخلِ ما هاج شوقى خوّد كاعب بزغتهيفاء ترفل فى حلى وفى حللِ كلاّ ولم يصب قلبي فى الهوى غنجيصطاد اسد الشرى بالاعين البخل ولا سبتني ملياء بها دعجكالريم يرنو بطرفٍ ادعج كحل ولا شجتنى لعساء بها شنبتفتر عن مبسم اشهى من العسل ولا اطعت الهوى يوماً بفانيةتسطو باهيف عسّال من الذبل تختال نشوى و من سكر الصّبا مرحاًكالغصن انّى يمل ريح الصّبا يمل يا سعد دع عنك دعوى الحب ناحيةولا تعرّج على رسم ولا طلل وعدّ عن ذكر سعدى والرباب وعنذكر الغوير وذكر الاعصر الاول واضرب لعمرك صفحاً عن هوى وغوىإنى لعن هذه الاشغال في شغل وخذ بمدح الأولى فاق الانام عُلاوشاع صيتهمُ فى العالم الازلى الضّاربين على هام السما شرفالهم قباب علا نافت على زحل والموقدين لدى الهيجاء نار وغىتشوى الاعادى بمحتوم من الاجل والمطعمين اذا ما ازمة ازمتكم من عطاء لهم يوم الندى جزل يا راكباً ظهر ميمون له سهبيطوى الفيا (1) من سهل ومن جبل والممتطى غارب البخلا يخدبها (2) قلب الفلا بسنان الاربع الاسل وقاصداً لبلاد الرى معتمداًارضاً بها واليها المنتهى الامل ان ما ترائت لك الاعلام لايحةوكنت بالقرب من اكنافها الخضل هناك فاعقل مطايا السير مبتدأوامش الهوينا بلا خوف ولا وجل واخلع لعمر ابيك النعل انك بال_وادى المقدس من وادى طوى الجلل فانّ فيها لآل المصطفى جدثااكرم به جدثا اوفى على القلل قبر لنجل الزكى المجتبى حسنسلالة الطّهر طه سيّد الرّسل قبر لعبد العظيم المنتقى حَسَباًوالمجتبى نسباً نجل الوصّى على قبر له تعكف الاملاك خاضعةتحنو لاعتابه بالضّم والقبل كم من معفر خديه بتربتهوكم منيب الى الرّحمن مبتهل قبر تضمن علم الاولين وعل__مَ الآخرين وعلم الاوليا الاول قبر الى نحوه من كل ناحيةتنمو الاكابر من حافٍ ومنتعل قبر الى نحوه من كل ناحيةتنحو الاكاسر من خيل ومن رجل قبر به الامن مبسوط لآملهيمسى ويصبح فى امن من الوجل قبر اذا امّه من لا مجير لهاجاره فهو فى أمن من الختل قبر اذا امّه ربّ الحوائج يع_طيه وينحله من افضل النّحل فيالها حفرة نالت به شرفاًما قبلها حفرة نالت ولم تنل يا سعد ان شاهدت عيناك مشهدهضريح قدس بثوب العزّ مشتمل فصلّ يا سعد من بعد السّلام علىمثوى تضمن روح العلم والعمل وقل له يابن من سادوا الورى وسمواسنام مجد ببحر الجود متصل يابن الاولى سمكوا السبع الطّباق فلمتنحطّ من علوها يوماً الى سفل يابن الاولى بهم البسيطة انبسطتفلم تدكدك ولم تبرح ولم تزل يابن الاولى بهداهم نهتدى وبهمنرجو النجاة غداً من ساير العضل يابن الاولى بهداهم نهتدى وبهمنأوى الى خير مأوى دائم الأكل يابن الذين بهم تاب الاله علىحوّا وآدم اذا تابا من الزلل يابن الذين بهم تاب الاله علىذى النون فانتبذته النون للسحل يابن الذين سموا للعزّ شاهقة ال__علياء من مضر الحمراء فى المثل يابن الذين على هام السهى ضربواسرادق المجد محفوظاً من الخلل يابن الذين هم سفن النجاة وهممأوى العفاة ومنجا الخائف الوجل يابن الذى افترض الرّحمن طاعتهفي كلّ نصّ من التنزيل فيه جلى يابن الذى قال ربّ العالمين بهمن لم يوال عليّاً ليس لى بولى متى نراكم و قد قدتم نواصيهامن كل عوجاء من طول السّرى هزل متى نراكم وقد قدتم نواصيهافتملاؤ البيد من خيل ومن ابل وقد علاها من الابطال كل فتىطلق المحيا بترجيع الظّبا ثمل من كل اروع صعب الملتقى بطللا ينتمى فى الوغى الا الى بطل من كل اشوس مرهوب اللّقا ذربسميدع فرح بالملتقى جذل من كل مترس بالموت مدرّعبالسّيف مشتمل بالرّمح معتقل لا يحسب الموت الا غادة برزتتجر ذيل الصّياد لا من الحجل في كفّه البارقات البيض تحسبهابرقاً تألّق من غيم على زجل قد جرّدوها من الاجفان مرهفةشعارهم يا لثارات الامام على دعنى وما بى من نار تأجج بىوخلّ يا سعد عن لومى وعن غذ لى ولا تلمنى على ما فىّ من سقماودى بجسمى وما فى القلب من شعل انّى لأصبح فى وجد يبرّح بىواسهر اللّيل مغموراً من العلل من فتية ملكت ذلاًّ ازمّتهالكافر ملحد للكفر منتحل فقل لناصر دين اللّه يا ملكاًتهابه ساير الاملاك والدّول قم واركب الخيل جرداً شرّباً عرباوشنّ غارتها فى الصّبح والطفل قم وانتض البيض من اغمادها عجلاواخلع غرار الكرى وانزع ردى الكسل لسادة تشرق الدّنيا بنورهمُلولا هم لم نكن نهدى الى السّبل ولا تزال به عيش ناعم رغدملك بملك امام العصر متّصل واللّه يغفر للصيد الغطارفاباك العظام وآبائى الكرام ولى

.

ششم : قصيده يكى از علماء و مشايخ نجف

ششم : [ قصيده يكى از علماء و مشايخ نجف ]قصيده يكى از فضلاء و علماء و مشايخ نجف اشرف _ على مشرّفها الآف الثناء والتحف _ در مدح حضرت عبدالعظيم عليه السلام فرمود ، اين عاصى انتخاب كرده چند بيتى از آن را مى نويسد : ما بال دهر اذاب القلب بالمحنواحرق العظم للاحزان فى البدن انّى ليحزننى ان اذكر الطّللامن رسم دار عفى من شدّة الفتن يا دار ليلى سقاك اللّه اذ تركتسكناك وانتقلت فى احسن الظعن ولست ناسيها يوماً تقول الاليس العذيب ولا ذا الربع مستكن ماكنت فى خارج آوى فلا جملىبها ولا ناقتى فيها و لاسكنى كلا و لم انس ربعاً بالجواد ولافى اسر نوق بليلى قد سرت طعنى كم من عبيد علوا من دهرنا وغلواوارخصت قيمة الاحرار بالزمن وكم ثمين ينادى فى مسائتهيا اهل دهرى لقد ارخصتمُ ثمنى عاشرتهم مؤمنا باللّه والرّسلوعشت فيهم كانى عابد الوثن شكرت منهم الى خير الورى نسباًعبدالعظيم الكظيم السيّد الفطن من زاره فكمن زار الحسين وذالانه اشرف الابناء للحسن فحبّه ملّتي من احسن المللوودّه سنّتي من اطيب السّنن انّي اواليه في غيبي وفى حضريبالنفس افديه في سرّى وفي علني ديني محبّته نفسي الوقاء لهزادي ولايته في اللحدوفي الكفن يا اهل بيت رسول اللّه ملتجئانتم وانّي اليكم اشتكى حزني رجوتكم يا هداة الناس انكملمن رجا من اياديكم اولوالمنن اقول عجّل وسهّل ربّ مخرجهمومنهم ربّ عمّر عامى الدمن

.

هفتم : اشعار ميرزا حيدر على متخلص به ثريا

هفتم : [ اشعار ميرزا حيدر على متخلص به ثريا ]اين سه بيت از عالى جناب وحيد الشعراء وفريد الظرفاء (1) حسّان الشعر آقا ميرزا حيدر على _ محرّر شرعيّات _ المتخلّص بثريّا در مدح اين بزرگوار و تاريخ كتاب بداهةً شنيده شده : از شرح حال حضرت عبدالعظيم يافتبس اين كتاب مرتبت و مكنتى عظيم زى جنّة النعيم برد خلق را از آنشد جنّة النعيم ورا نام از حكيم تاريخ اختتامش ثريّا بديهه گفتاز جنّت النعيم بجو جنت نعيم

.

قصيده هشتم : اشعار مؤلف در مدح حضرت عبدالعظيم عليه السلام

قصيده هشتم : [ اشعار مؤلف در مدح حضرت عبدالعظيم عليه السلام ]اين بنده كه جاهل در مراتب شعر و شاعرى است با زبان شكسته و خاطر افسرده و تزلزل خيال و تشتّت بال در مدح اين امامزاده كريم لازم التعظيم چند بيتى عربى ، و دو رباعى عربى و فارسى در تاريخ اين كتاب عرض كرده است ، و در ساقه جند مادحين اين بزرگوار فرياد و نوائى برآورده است . مُستدعى است محبّين ائمّه طاهرين عليهم السلام از عثرات لسانيه اين عبد عاثر و هفوات بيانيه اين عاصى قاصر اغماض فرمايند و شفاعت از قبول اين هديه ام كه بضاعت مزجات است نمايند ، شايد به شفاعت ايشان اين بنده شرمنده را از مادحين خانواده كريمه محسوب دارند و از بيتى بيتى (1) دهند . ومن يريد الفوز بالآمالفقد يلوذّن بخير الآل والآل آل المصطفى وخيرهمعبدالعظيم السيّد المفضال قدوة احفاد الامام المؤتمنهذا وايم اللّه فى مقالى قد اصطفاه اللّه من بنى الحسنلما حوى العلوم والمعالى بل اجتباه اللّه من عبادهكالحسن الزكي فى الخصال فيا لها من نسبٍ قد انتهىالى عُلاً بالفِكر لن تنال فيا لها من تربة فيها ثوىغصن الهدى من دوحة الافضال فيا لها من تربة حفّت بهااملاكُ حَول العرش بالاجلال فيالها من تربةٍ طيّبةٍقرَّت بها الاعَينُ باكتحال يا معشر الخلاّن زوروا تربتهلانه من افضل الاعمال واشهد باللّه كفى بذلكشهادة اقولها من بالى من زاره كان كَمن زار الحسين ابن على العالى نجم هوى فى دارنا فانقذنامن الردى وظملة الضَلال هاجَرَ نحو الرّى عن موطِنهكالسيّد المختار بالاقبال قد اختفى فى سَربٍ ملتزماًيزور قبراً كان فى القِبال يعلّم الشريعة للشيعةقد حفلوا فيه بالاحتفال يحدِّث الاخبار عن بصيرهوعن سماع من ذُرى الرجال متّبعاً لِسُنّة اللّه التىليس لها التبديل فى الازالً مسبّحاً ممجّداً مهلّلاًمن غدوة الايام والآصال حتى اتى امر الاله عاجلاًأجابه فمات باغتيال يا غائراً فى بحر علم المُصطفىملتقطا عنه من اللئالي عملت دين اللّه عن تقيّهيا تالى القرآن ثمّ التالى عرضت ديناً قيّما لسيّدكدعاك بالتصديق والموالى وقد تحمّلتَ البلاء شاكراًعن فرقة العُتاة والضّلال نعم حديثٌ مُسنَدٌ ان البلاءيقيّدُ الولاءَ كَالعِقال آجرك اللّه وزاد (2) خيرايا منبع الخيرات والنوال يا سيّدى انظر الى عبيدكالمشتكى من فزع الاهوال ارجوك ان تشفع لى مجيراًمن حرّ نار الحشر والنكال يا ليت ان توقف فى القيامةتقول عبدى انت لى تعال لانّنى كلب عوى اعواماًببابك المرجوّ بالتوالى وان قضى عمرى وقوّض رحلىوهَت قواى ودنا الرحال لكننى ما دمت حيّا حبّكفى السّمع والفؤاد والاوصال كيف خروج الحبّ عن ضميريام كيف تبعيدي عن الوصال وكيف تركى اكتساب عمريوكيف رفضى ما به اشتغال لما دَخَلتَ جَنّة النّعيمبالرّوح والرّيحان في الظلال مسكينُك العَطشان فى فِنائِهافِض عليه ماءَهُ الزلال فقل لرضوان فهذا عبديتشبّث الايام بالاذيال اَلَّفْتُ أخباراً بما في وُسعيوليس في وسعكم اغتفالي سمّيتها بجنّة النّعيماَتمِمه خيراً قُلتُ فى المأل (1297) يا ربّ اغفر كلّ من استَغفرلعبد عبدِك فى مدى الاحوال وَكَلبِهِ الباسِطِ بالذِراعالمُقتَفى بالمُصطفى والآلِ

.

قصيده نهم : رباعى از مؤلف

قصيده نهم : [ رباعى از مؤلف ]اين رباعى زمان اشتغال به تدوين اين كتاب و هنگام شرفيابى به مزار اين بزرگوار بداهة عرض شد : حضرت عبدالعظيم آن سيّد والا جنابخواست توفيق مرا از بهر جمع اين كتاب زائرى پرسيد از من در زيارتگاه وىچيست تاريخش (فزره غبّا) گفتم درجواب (1295)

.

قصيده دهم : رباعى عربى مؤلف در اتمام كتاب

قصيده دهم : [ رباعى عربى مؤلف در اتمام كتاب ]چون داعى در سال هزار و دويست و نود و هفت باز موفّق شده به زيارت بيت اللّه الحرام مشرف گرديد قدرى از اجزاء اين كتاب چاپ نشده و در عهده تعويق افتاد ، از اين جهت بعضى از تاريخ شروع و ختم آن مختلف نقل شد تا در اين وقت بحمد اللّه تعالى انجام گرفته تاريخ ختم كتاب را تماماً با اعتذار بسيار به اين دو بيت زحمت مى دهد : من صنّف استهدفْ على ما قالاالسنة الناس له ينالا هذا الكتاب ناقص لا زالاان كنت قد أرّختة كمالا (1298)

.

اختتاميه

تمّت بعون اللّه وحولهبعد از ستايش خداوند مهربان و ثناى خاتم پيغمبران و درود نامعدود بر روان پاك جناب اميرمؤمنان و يكان يكان از فرزندان ايشان سيّما اين امامزاده جليل الشأن _ عليه و عليهم شرائف التحيات من اللّه الملك المنّان _ زحمت افزا مى شود : در زمان اشتغال داعى به جمع اين اوراق بر حسب اتفاق خدمت ذى بهجت سر كار عظمت مدار مؤتمن السّلطان آقاى ميرزا على اصغر خان صاحب جمع فرزند ارجمند جناب جلالتمآب امين السّلطان _ دام اقبالهما العالى _ رسيدم و آنچه از اجزاء اين كتاب چاپ شده بود به نظر ايشان رسانيدم . پس از مدتى مديد كه از وضع و اسلوب آن آگاه شدند فرمودند : مناسب مى دانم تمام املاك و اعيان موقوفه با ارباح و منافع مأخوذه و مصارفى كه هر سال به اين آستان عرش بنيان از كليّات و جزئيات مى شود در اين كتاب يادداشت كنيد كه كسى بعد از اين نتواند خللى بر مملّكات و موقوفات مفصّله وارد بياورد . اين بيان چون حاكى بر بى غرضى و بى طمعى و مواظبت در حفظ اعيان موقوفه و ايصال وظايف و رواتب به موظّفين و خدّام بود بر داعى و هر آنكس كه شنيد اثر كرده مستحسن آمد ، همانا از كمال هوش و وفور دانش و جوهر ادارك و نيكوئى رأى و درستى روش و راستى كردار ايشان حظى روحانى و لذّتى نفسانى بردم . پس از معاشرت تامّه ايشان را از ابناء زمان يگانه و فريد و بين الاقران مسلّم و وحيد يافتم . الحق چقدر صاحب بينش و جامع هر دانش است كه گويا سالها در اصابه معانى و ابانه مبانى با مردان كهن و مردمان كافى محاوره و محاضره كرده است ، و با هر يك به صيرت خوش و سريرت دلكش سنجيده و فهميده هر قسمى از اقسام فضل و هنر را به ذلاقت

.

جمع و خرج املاك و مستقلات موقوفه حضرت عبدالعظيم عليه السلام

M326_T1_File_3040999

.