روح و ريحان، يا، جنه النعيم والعيش السليم في احوال السيد عبدالعظيم الحسيني عليه السلام والتكريم جلد 3

عرض چهارم : از عرض دين حضرت عبدالعظيم در احكام شرعيّه و تكاليف

فريضه اولى در معنى «نماز» است

فريضه اولى در معنى «نماز» استالفريضة الاولى : الصّلاةوقال اللّه تعالى : « إِنَّ الصَّلاَةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَاباً مَوْقُوتاً » (1) و ايضاً « أَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَلاَ تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكِينَ » (2) . و « صلاة » در لغت به معنى رحمت است و دعاء 3 ، اگر نسبت به حق دهند آن رحمت است كقوله تعالى : « هُوَ الَّذِى يُصَلِّى عَلَيْكُمْ » (3) ، و اگر نسبت به ملائكه دهند رحمت و استغفار است كقوله تعالى « هُوَ الَّذِى يُصَلِّى عَلَيْكُمْ وَمَلاَئِكَتُهُ » (4) ، و خداوند در استغفار ملائكه فرموده است : « وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا » (5) ، و اگر نسبت به مؤمن دهند رحمت و دعاء و افعال مخصوصه معلومه است شرعاً ، و اگر نسبت به مخلوقات از ملائكه و انسان و حيوان و معادن و نباتات دهند همان تسبيح خاص است كقوله تعالى : « أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَن فِى السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالطَّيْرُ صَافَّاتٍ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاَتَهُ وَتَسْبِيحَهُ » 7 . و صلاة معنى عامّى دارد كه شامل تسبيح مى شود . و « تسبيح » در لغت عرب به معنى صلاة استعمال شده است ، و صلاة از تصليه است و آن به معنى تقويم و تعديل است ، يعنى : نمازگزار راست كند پشت خودش را يا قواى

.

در حديث شريفى كه سيد ابن طاوس در كتاب فلاح المسائل نقل فرموده است

الْأَفْئِدَةِ » (1) است به باران رحمت ذكر قلبى و لسانى خاموش كن كقوله تعالى : « الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُم مُبْصِرُونَ » (2) . معنى تكبير اين است اى اميمكى خدا پيش تو ما قربان شديم وقت ذبح اللّه اكبر مى كنىهمچنين در ذبح نفس كشتنى گوى اللّه اكبر و آن شوم راسر بُبر تا وا رهد جان از عنا تن چو اسماعيل و جان همچون خليلكرد جان تكبير بر جسم نبيل كشته گشته جان زشهوتها و آزشد ز بسم اللّه بسمل در نماز و داعى در ذمّ كسانى كه در نماز روى دلشان به حق نيست ، و مرادشان همان تلفّظ به لسان و حركت اعضاء ظاهره است اين آيه كريمه را شاهد آورده است : « إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللّهَ وَاللّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ » (3) . و همين طريق است حضور نمازگزار در نهان ، نمازگزاردن با حالت نفاق و شقاقى كه دارد .

در حديث شريفى كه سيد ابن طاوس در كتاب فلاح المسائل نقل فرموده استبدان طاوس العلماء سيّد ابن طاوس طاب ثراه در كتاب مستطاب « فلاح المسائل » (4) روايت صحيحى كه اصحّ روايات و احاديث است ذكر مى فرمايد چون در كتب معاصرين اين حديث شريف كم ذكر شده است و معانى دقيقه مليحه دارد ، و از اسرار صلاة به مقالات فصيحه امام عليه السلام بيان فرموده است ، خواستم اين ورق را بدان خطوط نورانيّه زينت دهم

.

در اسرار نماز است به نحو اجمال

تقرّب مى جوئيم و از كوريها ما را تو بينا مى كنى و از نور تو تاريكيها روشن مى شود و ما هميشه در ذيل و ظل جلال و عظمت تو ايستاده ايم و تا آنچه از درياى معرفت تو بر مى آيد بگيريم و منتفع گرديم . و اين حديث شريف تمام شد .

در اسرار نماز است به نحو اجمالچون عمود دين و سيد اعمال و رأس عبادات و معنى ذكر و خضوع خاص نماز است ، و در اين خبر هم مقدّم بر فرايض مذكور شده است لهذا بنحو اجمال اسرارى از براى نمازگزاران با اخلاص در ذيل هر ركنى از اركان و هر فعلى از افعال آن اظهار نمائيم اقرب به صواب و سداد است : بدان كه نمازگزار بايد ابتداءً اقبال قلبى و توجه باطنى به سوى خداوند داشته باشد و اهتمام به اين صفت مهمه امر لازم و غفلت از آن خسارت عظمى دارد ، و از دوام اقبال تعظيم حضور پروردگار و خوف و رجاء و حياء از معاصى كه كرده است ظاهر مى گردد . و بايد بداند كه در نماز به جناب قدس و حضرت مقدس كبريائى حاضر است . و در روايت است : « تا بنده به حضور آقايش بايستد بايد فكرش براى غير و خيالات رديه نباشد والاّ مستحقّ خذلان و مستوجب حرمان است » ، پس امرى كه صارف از حضور قلب است بايد از خود دور نمايد البته . و شهيد ثانى عليه الرحمه در رساله « اسرار الصلاة » (1) فرموده است : مردى در خانه اش درختى داشت نماز مى كرد ، در حين نماز كردن مرغى را ديد كه پرش به شاخه آن درخت

.

در اينكه شيطان موكّل است كه نمازگزار را به وسوسه اندازد

و مراد از راعى قلب است و اعضاء رعيّتند . چنانكه مرويست : إن رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم : رأى مُصلّياً يبعث بلحيته ، فقال : « اما هذا لو خشع قلبه لخشعت جوارحه فان الرّعيّة بحكم الراعى » (1) . و خوب است از كيفيات نمازهاى انبياء و اولياء و ارتعاش فرائص (2) واصفرار وجوه زاهدين از خوف حق ، زمان اشتغال به صلاة به خاطر بياورد ، و اگر نه آنچه را كه مى گويد در قلب او نيست ، خداوند مى فرمايد : اى كاذب ! با من خدعه مى نمائى ؟ ! به عزّت و جلالت خودم ! تو را از حلاوت ذكر و قرب و مناجات خودم دور نمودم . اما تفصيل وظايف قرائت فاتحة الكتاب در اين محل خواننده را تحمّلى نيست ، پس يكى از وظايف قيام ، توجّه به قيام خلق است فى « يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ » (3) . پس خوب است در حين قرائت ، وعد و وعيد و خوف و رجاء و امر و نهى و موعظه و عبرت و فهم و تدبّر و رحمت و عذاب و تمجيد و تعظيم ترتيل را متوجه باشد .

در اينكه شيطان موكّل است كه نمازگزار را به وسوسه اندازدو عجب است شيطان پرده غفلت به روى قلب انداخته است و از اسرار و معانى قرآن او را ممانعت نموده است . نبوى صلى اللّه عليه و آله : « لولا انّ الشياطين (4) يحوُمونَ على قُلوب بنى آدم لنظروا إلى الملكوت (5) » (6) . و شهيد ثانى طاب ثراه فرمود : معانى قرآن و اسرار آن از جمله ملكوت است و حجاب

.

اشعار مولوى در اسرار سلام نماز

كسى كه اداء كرد امر خدا و سنت سيد انبياء صلى الله عليه و آله وسلم را از بلاء دنيا و عذاب عقبى محفوظ است . و سلام اسمى از اسماء اللّه است كه مردم تبرّك جويند به وى در عادات معاملات و امانات تا در حفظ حضرت خالق البريات باشند ، و كسى كه در غير مواضع وى بگذارد و استعمال نمايد در امان حق نيست البته . و خوب است اسرار صلاة را براى اهل سلوك به اين عبارات و اشارات منتجه ختم نمايم : واعلم [ أنّ ] صلاة العارفين طيران الارواح فى فضاء السرمديّة وصفاء الديموميّة ، وحركاتهم روغان (1) الطلب فى عالم الطرب ، فاستقبالهم الكعبة استقبالهم فى الحال ونفى الجهات ، ونياتهم تمكن القلوب فى مُشاهدة الغُيُوب ، واستفتاحهم هُو التقوى من كلّ شى ءٍ هُو اللّه ، وقرائتهم ألحانُ فى الارواح فى فقس (2) الاشباح ، وركوعهم خفض أجنحة الهمّة فى بحار المنّة ، وسجودهم زوايد الحب فى مدارج القرب ، ورفع ايديهم الخلو فى مرتع السمو ، وتشهدهم استحضار الخيرات وادراك المشاهدات فى المكاشفات ، و تكبيرهم تهذيب الادراك من الامساك ، و تسبيحهم ازدحام الذكر عن الفكر ، وتسليمهم خروج الروح عن ضيق الرسومات والدخول فى الانبساط . الّلهُمَّ ! وفّقنا على ما تحبّ وترضى ، ولا تجعلنا من الذين عن صلاتهم ساهون ، واجعلنا من الذين فى صلاتهم خاشعون .

[اشعار مولوى در اسرار سلام نماز] حق همى گويد چه آوردى مرااندر اين مهلت كه دادم من تو را عمر خود را در چه پايان برده اىگوهر ديده كجا فرموده اى چشم و گوش و دل و گوهرهاى عرشخرج كردى چه خريدى تو به فرش همچنين پيغامهاى دردگينصد هزاران حضرت آمد همچنين چون نه سرمايه بود او را نه سودشافعى خواهم كه گويد عذر زود رو به دست راست آرى در سلامسوى جمع انبياء و آن كرام انبيا گويند روز چاره رفتچاره آنجا بود كار از دست رفت هين جواب خوش بگو با رادگارما كه ايم اى خواجه دست از ما بدار نى از آن سود و از اين سو چاره شدجان آن بيچاره دل صد پاره شد در نماز اين خوش اشارتها ببينتا بدانى كه بخواهد شد يقين چون در آغاز اسرار نماز استشهاد به چند بيتى از مولوى شد در سرّ تكبيرة الاحرام در انجام آن هم در سرّ سلام نيز از ابيات وى اختتام نمودم .

.

فريضه دوم در زكات است

فريضه دوم:در زكات است و نه طايفه كه بايد زكات را به ايشان دادالفريضة الثانية : فى الزكاة قال اللّه تعالى : « إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِى الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِى سَبِيلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ . . » (1) إلى آخره . بنا بر اين آيه كريمه ، زكات و صدقات را به هشت طايفه بايد داد (2) : اوّل : فقير است ؛ و وى كسى است چيزى نداشته باشد ، و رسم اعراب آن است ابتداء به اهمّ مى كنند پس بايد فقير اسوء حالاً باشد كه ابتداء به وى شده است . و برخى فقير

.

در اينكه زكات بر نه چيز واجب است

زن ، از آنكه عيال او هستند و واجب النفقه 1 » . (1)

در اينكه زكات بر نه چيز واجب استو اجماع فرقه اماميه است كه زكات بر نه چيز واجب است : نقدين كه طلا و نقره است ، انعام ثلاثه كه شتر و گاو و گوسفند است ، و غلات اربعه كه گندم وجو و خرما و كشمش است ، و در غير اجناس تسعه زكات واجب نيست . بلى شيخ طوسى طاب ثراه در « سلت » (2) كه نوعى است مشابه جو و در « علس » 4 كه نوعى است مشابه گندم واجب مى داند (3) . و اسكافى هر چيزى كه به كيل در آيد از جو و برنج و جاورس و كنجد و غير ذلك از حبوبات واجب دانسته است ، و اهل علم حمل بر استحباب كرده اند . بلى ، خضرويّات عدديه چون باذنجان و خيار و امثال آنها نيز از شرع خارج شده

.

در زكات غلاّت اربعه است

به عبارت ديگر : هر درهمى نصف مثقال شرعى است به علاوه خمس مثقال شرعى ، يعنى هر ده درهم هفت مثقال شرعى است ، وهذا ما علمتُ من عبائر علمائنا الاعلام فى رسائلهم .

در زكات غلات اربعه استاما از براى غلات اربعه نصاب ثانى نيست بلكه آنها را يك نصاب است ، و آن يك صد و چهل و چهار من به وزن شاه است الاّ چهل و پنج مثقال صيرفى ، چون به اين مقدار رسيد زكات به آن واجب مى شود . بعبارةٍ اخرى : نصاب زكات در غلات بعد از بلوغ پنج وسق است ، و هر وسقى شصت صاع است ، و هر صاع نه رطل عراقى است و شش رطل مدنى ، و هر صاع چهار مد است ، و هر مدى دو رطل و علاوه دو ربع از ارطال عراقيه كه تماماً به حساب رطل عراقى دو هزار و هفتصد رطل است . و رطل عراقى صد و سى درهم است ، و رطل مدنى يك صد و نود و پنج درهم است ، يعنى رطل مدنى بيشتر است از رطل عراقى . و زكات غلات اربعه بعد از وصول به حدّ نصاب مذكور بعد از دخول در ماه دوازدهم عشر است در صورتى كه رود و قنات و انهار جاريه در فصول معلومه بدون عسرت به آنها برسد بدون مدد آلتى از دولاب و مشك و امثال آنها ، واگر نه حق واجب آنها نصف عشر است . و فروع اين مسأله بسيار است ، رجوع آن به كتب فقهاء لازم است . پس بنا بر قول اول از دويست من بيست من لازم است بدهند و اگر نه ده من زكات حق اوست 1 .

.

در زكات انعام ثلاثه است از شتر و گاو و گوسفند

در زكات انعام ثلاثه است از شتر و گاو و گوسفنداما زكات انعام ثلاثه بدين گونه است : در گوسفند پنج زكات مقرر است : اول : چهل .

.

در مذمت ندادن زكات است

اول : سى . و دوم : چهل . پس براى هر سى گاو يك گاو يك ساله بدهد ، و براى هر چهل گاو يك گاو ماده كه داخل در سال سوم شده باشد .

در مذمت ندادن زكات استمخفى نماناد : تكليف داعى نبود اينگونه از رسائل علميه ، مسائل عمليه نقل نمايد ليكن اين كتاب را خواستم زينت دهم به فروع اين حكم اللّه كه در اين زمان مانند رسائل تقليديه متروك است ، و محتمل است برخى به رساله ها رجوع ننمايند و بر حسب اتفاق بر اين اوراق مجموعه بنگرند ، و از مسائل زكات به نحو اجمال آگاه شوند ، و با رغبت به اداء آن مائل گردند . و عجب است كه امام عليه السلام فرمود : « تارك زكات و مانع آن كافر است اگر چه به حبه اى باشد » (1) . و « مانع زكات و تارك آن دزد اموال فقراء مى باشد » 2 .

.

تزكية اخرى : در معنى زكات و فضيلت آن است

نداء الهى ظاهراً

نداء الهى معنىً

صَومٌ مُجزى

و اسوداد وى به واسطه سدّ سلطنت اوست در مجارى بدن به جهت تقليل در غذاء و منع قوه شهويه از مقتضيات آن كه مستلزم سواد بشره است ، و جهت سى روز روزه گرفتن همانا تأسّى به حضرت آدم ابو البشر است كه سى روز اثر گندم كه در بهشت خورده بود در بدنش بود ، چون روزه گرفت سواد بشره اش به بياض مبدّل گرديد . و اين حديث اشاره است به اينكه انسان عاصى به واسطه روزه گرفتن سواد وجه خود را به شيطان مى دهد و از سياهى روز قيامت نجات مى يابد . وقاضى طاب ثراه در معنى حديث قدسى « الصوم لى وأنا اجزى به » فرموده است : صوم افناء نفس است اصلاً و حقيقةً يعنى از مقام نفس فانى شود كه به عبارت ديگر فناء فى فناء است يا فناء فى البقاء است . پس غير از حق احدى باقى نباشد و غيرى به نظر نياورد آنگاه جزاء وى خدا مى شود كه او را باقى مى دارد به بقاء خودش . و وجه ديگر آن است كه در هر يك از عبادات احتمال ريا به حركات خاصّه مى رود اما از حقيقت صوم احدى اطلاعى ندارد مگر خداوند پس خداوند خود منفرد است در اعطاء جزاء بدون واسطه ملك مقرب . و وجه ديگر آن است كه بنده مشابه ملائكه مقربين و انوار مهيمنين مى شود و آنكه مشابه ايشان است بايد چنين باشد و با ايشان است .

صَومٌ مُجزىبدان در معنى « الصوم لى وأنا أجزى به » شاعرى خوش گفت : باطنت از نفس و هوا ممتلىچون رسدت لذت « الصوم لى» هرچه بدان شرع بشارت داده استاز همه حرف « انا اجزى » به (1) است

.

در مدح قلت اكل و ذمّ پر خوردن است

حق تعالى فرمود : من متولّى مجازات روزه دارانم و واسطه را برداشته ام يا آنكه صوم كه صفت كمال است مانند من بى مثل و نشان و « لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْ ءٌ » (1) شاهد مقال . آرى : به چه نسبت دهد جان كه شده است در تو حيرانبه تو هيچ كس نماند تو به هيچ كس نمانى

در مدح قلت اكل و ذمّ پر خوردن استپس از اين جهت تشريفاً اضافه به خود فرمود صوم را مانند « طَهِّرَا بَيْتِىَ » (2) ، و عالمى گفت : « الصوم لى » يعنى : الصمدية لى ، حاصل مراد آنكه من نخورم و بخورانم به مفاد « يُطْعِمُ وَلاَ يُطْعَمُ » (3) . و مراد از طعام براى صائمين آن مضمون حديث : « انا ابيت عند ربى يطعمنى ويسقينى » (4) است ، و كريمه « الجوع طعام اللّه » شاهد مقصود . پس « البطنة (5) تذهب بالفطنة » (6) و « الجائع طائع » حق است ، و حضرت احديت فرمود : « يا عيسى ! تجوع ترنى » . عارفى گفت : فائده گرسنگى آن است كه انسان از تردّد به مطبخ و مبرز آسوده است . شكم از خوش دلى و خوشحالىگاه پر مى كند گهى خالى فارغ از خلد و ايمن از دوزخجاى او مبرز است يا مطبخ پس مجارى شياطين بايد بنا بر حديث مشهور مسدود نمود . مصطفى گفت مى رود شيطانهمچو خون در مجارى انسان بايد اندر گرسنگى زد چنگتا شود بر وى آن مجارى تنگ و أيضاً گفته اند : بهر ناى و كاوى و طبل شكمچند باشى به چنگ غصه دژم ناى خالى به است و طبل تهىچند در ناى و طبل لقمه نهى تا تو اين ناى را نسازى تنگنشوى در جهان بلند آهنگ و در « كيمياى سعادت » است : هر چيزى در وى ضررى متصوّر است مگر كم خوردن ، و اتفاقى اطباء است كه سر همه دردها احتماء و امتلاء است ، و از اين جهت فرمودند : « صوموا تصحوا » (7) . و باز فرمودند : « لكلّ شى ء زكاة ، وزكاة الجسد الصيام » (8) . و باز فرمودند : « لخلوق (9) فم الصائم أطيب عند اللّه من المسك » (10) . ساز چو نافه شكم خويش خشكتا كه دمد از نفست بوى مشك نكهت روزه ز لب روزه داربه بود از نافه مشك تتار مراد از آن رائحه فائحه طاعت است ، نه اين رائحه ظاهره حسيه ، به عبارت اخرى : اين بوى آشنائى است كه در او هزار روشنائى است . بوى خوش تو هر كه ز باد صبا شنيداز يار آشنا نفس آشنا شنيد حديث است : « الصبرُ نصفُ الايمان ، والصومُ نصفُ الصبر » .

.

فريضه چهارم در معنى حج است

فريضه چهارم در معنى حج استالفريضة الرابعة : الحج 1 قال اللّه تعالى « وَللّهِِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ » (1) . و قال تعالى مجده : « وَأَذِّن فِى النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالاً وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ » (2) . وقال اللّه تعالى عزّه : « فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِى الْحَجِّ » (3) . عن « مجمع البحرين » (4) : حج به فتح حاء مصدر است لقوله تعالى : « الْحَجُّ أَشْهُرٌ

.

در معنى «مكه» و «مدينه» است

و علماء براى سمعت » (1) . و در كتاب « وسائل الشيعة » (2) اخبار كثيره در توسعه نفقه و زاد و طيب نفس و بذل و انفاق به عدل غير از بخل و تبذير و ترك رفث و فسوق و جدال و خلع زينت و خروج مع ثياب الزينة و مراعات رقت و رحمت و تخلى از قوّت و ظلم ، و تقرب به اراقه دم و تزكيه نفس و تطهير آن از رذايلى كه زمان سابق بوده به نحوى كه در مراجعت خود را و خدا را شناخته باشد و مولاى خود را ديده باشد .

در معنى «مكه» و «مدينه» استو عن الرضا عليه السلام : « سميت مكة ، مكة لان الناس كانوا يمكّون فيها » 3 . علل الشرائع 2/397 باب 136 ح 1 ، بحار الانوار 96/77 ح 6 . . و بعضى در ذيل آيه كريمه « وَمَا كَانَ صَلاَتُهُمْ عِندَ الْبَيْتِ إِلاَّ مُكَاءً (3) وَتَصْدِيَةً » (4) ذكر كرده اند : مراد از مكاء تقصير است و مراد از تصديه [صفق] يَدَيْن (5) . و معنى مكه مانند حج به معنى قصد هم آمده است ، و معانى ديگر در « قاموس » (6) در

.

در تسميه بعضى از اماكن كعبه و مكه و بكه و بيانات ديگر

معنى مكه و بكه مذكور است .

در تسميه بعضى از اماكن كعبه و مكه و بكه و بيانات ديگر استوكعبه (1) بدين اسم موسوم شده است ؛ از آنكه در وسط دنياست يا آنكه مربع است به حذاء بيت المعمور در آسمان دنيا و آن به حذاء ضراح است در آسمان چهارم و آن به حذاء عرش است ، و عرش نيز مربع است و آن اعظم اجسام و اجرام فلكيات است . و كعبه را چهار ركن است : ركن عراقى و ركن يمانى و ركن غربى و ركن شامى و حجر الاسود در ركن عراقى است ، و بين الحجر و باب خانه و كعبه را حطيم مى نامند ؛ از آنكه ازدحام حاج يكديگر را خورد مى كرد ، و حطم بمعنى خورد كردن است و در كنار ركن يمانى مستجار است ؛ از آنكه انبياء در آن محل استجاره مى كردند ، و پناه به افضال عظيمه حق آوردند ، و دعاهاى ايشان در آن محل مستجاب شد . و از ركن عراقى تا ركن شامى مراقد و مشاهد هفتاد پيغمبر جليل القدر است و آن معروف به حجر اسماعيل است ؛ از آنكه هاجر و اسماعيل را در آن محل حكايات كثيره است . و ميزاب بين ركنين بر بام كعبه منصوب است ، و مقام ابراهيم عليه السلام هم محاذات مقام جبرئيل است ، و آن مقامى است كه ابراهيم ايستاد بعد از بناء خانه كعبه و مردمان را نداء كرد به حج ، و چاه زمزم نيز در حذاء حجر الاسود است ، و منى و عرفات و مشعر الحرام كه مزدلفه اش نيز مى نامند مناسك و مسالك حج است كه حاج بايد در آن مقامات اعمال مخصوصه بجا آوردند ، و خداوند جلّ مجده فرموده است : « جَعَلَ اللّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَاماً لِلنَّاسِ » (2) .

.

ابيات تحفة العراقين در حجر الاسود

[ مذكور است ] ، هر آن كه طالب است بدان كتاب مراجعه نمايد (1) .

ابيات تحفة العراقين در حجر الاسودو از « تحفة العراقين » در وصف حجرالاسود اين چند شعر خاطر دارم بنگارم : بينى حجرش بلال كرداربيرون سيه و درون پر انوار آن سنگ زر خلاصه دينبر چهره كعبه خال مشكين نور است در آن سواد پنهانچون در ظلمات آب حيوان يا در خم طره جبهه (2) حوريا در حدقه حديقه نور يا در شب تيره صورت برفيا سرّ قران ميانه حرف آن هندوى بكر سال خوردهبر خلق خداى وقف كرده خلقان همه در برش گرفتهبوسيده ولى كسش نسفته او را سه برادر اتفاقىشامى و يمانى و عراقى از آنكه ز مادران نزادندهر چار به خدمت ايستادند تا روز قيامت هم بدين سانقائم بينى به امر يزدان بدان كه حجر الاسود از قرار مشهود از زمين به اندازه شش وجب بلند است ، كسى كه بلند است به سهولت او را مى بوسد و آن كس كه كوتاه است خود را مى رساند ، و آن واقع است در ركنى كه در جهت مشرق است ، عرض آن سه شبر و طول آن يك شبر است ، و قطر آن به واسطه آن كه در ركن منصوب است معلوم نيست ، و گويا چهار قطعه به هم چسبيده است . و معروف آن است : قرامطه اين جسارت را كرده اند ومدّتى حجر الاسود را در مسجد كوفه نصب كردند ، و حضرت شاه ولايت عليه السلام خبر دادند .

.

در بيان اسرار حج است

و اطراف حجر را در اين اوقات به طلا محكم كرده اند ، و نظر كردن آن موجب بهجت است . اما تكليف حاج به نحو اجمال ذكر شود با اسرار مجمله از حج ، شايد وقتى خواننده را ضرورت مقتضى شود .

در بيان اسرار حج است ميان كعبه و من گرچه صد بيابان استدريچه اى ز حرم در سراچه جان است به جان ملازم آن آستانه باش اى دلكه بازش به در كعبه بردن آسان است (1) به بال همّت اگر مى پرى زخار مترسچرا كه طائر قدس ايمن از مغيلان است شنيده ام كه به حُجّاج عاشقى مى گفتكه كعبه منِ سرگشته كوى جانان است طواف كعبه دل گر ميسّرت گرددعماد حج پذيرفته در جهان آن است بدان كعبه خانه خداست و او را حريمى است كه به حرم مشهور ، و آن را بابى است كه حاج زمان وصول و دخول نيز بايد محرم شوند يعنى از حرم احترام نگاه دارند . وقال الصادق عليه السلام : « الاحرام لعلة التحريم ، وتحريم الحرم لعلة المسجد ، وحرمة المسجد لعلة الكعبة » . پس محرم بايد خود را از اوساخ ظاهريه و ارجاس باطنيه حين دخول پاك نمايد تا قابل حضور كبرياء حق شود ، و لباس احرام اشاره به قيام موتى است با اكفان ، آن گاه بايد جواب حق گويند كه در حين احرام مرويست : « خداوند بندگان خود را ندا مى كند : عبادى ! لاحرّمنَّكُم على النار . پس بايد بگويد : لبيك اللّهمّ لبيك ! » يا براى اجابت حضرت خليل عليه السلام است و آيه « أَذِّن فِى النَّاسِ بِالْحَجِّ » (2) دلالت دارد ، پس محرم خاضعاً و ذليلاً گناهان را منظور آورده از در بنى شيبه وارد شود به مسجد الحرام ؛ از آنكه بتهاى خانه كعبه

.

حكايت لطيفه

حكايت لطيفهمدّتى متمادى يكى از دوستان وضع بناء كعبه و طول و عرض آن را به نحوى كه عجالةً به مرئى و منظر است خواهش نمود بنويسم لهذا براى انتفاع خواص و عوام آنچه مقطوع به است بدين طريق مى نويسد كه مرحوم سيد سند شهيد مير زين العابدين ابن نور الدين حسينى كاشانى مولداً و المكى موطناً و مدفناً شاگرد مرحوم ملا محمد استرآبادى در رساله « مفرحة الأنام فى تاسيس بيت اللّه الحرام » (1) فرمود : در روز چهارشنبه نوزدهم شهر شعبان سال هزار و سى و نه سيل عظيمى داخل خانه كعبه شد و به قدر قامت انسانى بعلاوه يك وجب و دو انگشت برآمد ، و در مكه به جهت آن سيل چهار هزار و دو نفر مردند از آن جمله معلّمى با سى طفل در مسجد الحرام هلاك شدند و در روز پنجشنبه ديوارى كه در طرف ميزاب است و از طرف ركن شامى و از طول تا مستجار تخميناً نصف آن خراب شد . سيد مرحوم فرمود : من متفكر بودم اين خانه را كه بنا مى كند ؟ و روا نيست بعد از بناء آدم عليه السلام و حضرت خليل عليه السلام و حضرت ختمى مرتبت صلى الله عليه و آله و حضرت على بن الحسين عليه السلام كه در زمان حجّاج بناء فرمود ، عامه آن را بناء كنند ، و اين فخر از شيعه اثناعشريه مرفوع شود ، پس تضرع بسيار كردم تا اين خدمت و سعادت از اهل ايمان منفك نشود . پس در آن اوقات شخصى از اهل خدا در رؤيا ديد جنازه سيدالشهداء عليه السلام را گذاردند در برابر كعبه تا جناب خاتم أنبياء صلى الله عليه و آله با تمام ايشان نماز گزارد ، پس از نماز به سيد مرحوم فرمودند : اين جنازه را در خانه كعبه دفن كن . چون براى سيد نقل كرد تعبير فرمود : وضع اساس بيت كه از مناصب امامت است به وى رجوع مى شود ، و بدن امام عليه السلام را امام بايد دفن كند .

.

در عرض و طول حجر اسماعيل و اماكن ديگر است

در عرض و طول حجر اسماعيل و اماكن ديگر استاما حجر اسماعيل ديوارى است كوتاه و مستدير مانند نصف دائره مقابل عرض ركن شامى ، و ارتفاع آن ديوار دو ذراع است ، و عرض آن همين مقدار است ، و طول آن عرض كعبه است ، و در طرفين حجر دو فجوه و راه است كه عرض هر يك دو ذراع و نيم است . اما ميزاب قطعه اى از چوب است كه بر او صفحه هاى نقره اى مذهّب است و طول ميزاب چهار ذراع و نيم است و عرض آن دو ثلث ذراع و آنچه در طول داخل ديوار است به ذراع بنّاها دو ثلث ذراع است ، در نزديك به ديوار دائره اى از نقره است براى نگاهدارى او ، و نيز دائره اى از طول دارد و وثائق ثلاثه از نقره در سه موضع آن . اما حطيم بين در خانه است و حجر الاسود و آن محل افضل بقاع ارض است . اما مُستجار در پشت خانه كعبه مقابل باب است و نزديك به باب مسدود تا ركن يمانى . اما شادُرْوانِ اصلى كه احاطه به تمام خانه دارد ارتفاع آن دو ثلث شبر است و عرضش نصف ذراع ، و بر پشت آن گچ ريخته شده است ، و الواح رخام كه طولاً يك ذراع و نيم است بر آن منصوب و خميده است كه كسى بر آن نتواند بايستد . و طول مسجد الحرام چهار صد ذراع است و عرض آن دويست و هفتاد ذراع و نوزده در دارد (1) و منافذى كه به آن درهاست سى و نه است . و در بنى شيبه بين صفا و مروه است نزديك به خانه عباس بن عبدالمطلب و ظاهراً از غير كتاب مسطور معلوم است : مسافت بين صفا و مروه چهار صد و نود و سه گام است و از باب صفا تا كوه صفا هفتاد و شش گام است ، و وسعت صفا هفده گام است و چهارده پله دارد و سه ميل بينهما فاصله است . خلاصه : مرحوم ميرزا عبداللّه اصفهانى در كتاب « رياض العلماء » (2) از سيد مرحوم به

.

فريضه پنجم در معنى جهاد است

القاب خاصه تمجيد كرده است (1) و فرموده است : مرحوم ملا فتح اللّه معاصر سيد مرحوم رساله اى در بناء خانه كعبه نوشته است ، و رساله مرحوم سيد را به آن ضم كرده است و آن رساله را به كتاب « مصباح كبير » مرحوم شيخ طوسى ملحق نموده اند در مبحث حج . و مدفن مرحوم سيد در مقابر عبدالمطلب است نزديك قبر مرحوم ميرزا محمد استرآبادى و مرحوم ملا محمد امين استرآبادى و مرحوم شيخ محمد سبط شهيد ثانى . و در حق مرحوم سيد ميرزا فرمود : مجتهد زمانه الشريف المقتول الشهيد مؤسس بيت اللّه الحرام العالم الربانى آقا ميرزا زين العابدين الكاشانى (2) .

فريضه پنجم در معنى جهاد استالفريضة الخامسة : الجهادقال اللّه تعالى « يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ . . » (3) . . إلى آخره ، عن « مجمع البحرين » (4) : جهاد بكسر جيم مصدر « جاهَدَ يُجاهِدُ جِهاداً ومُجَاهَدَةً » است ، و بفتح جيم زمين صلب را گويند ، و در اصطلاح فقهاء و علماء و شرع بذل جان است براى اعلاء كلمه اسلام و اقامه شعائر ايمان . بدان جهاد بر دو قسم است : جهاد ظاهر و جهاد باطن ، اما ظاهر معنى آن ظاهر است ، و خداوند در قرآن به خاتم پيغمبران صلى الله عليه و آله در چند موضع امر به جهاد ظاهر كرده است از آن

.

مجاهدةٌ نفسانيّه : در بيان جهاد جسمانى و روحانى است

مجاهدةٌ نفسانيّهدر بيان جهاد جسمانى و روحانى استبدان كه جهاد به بيان ديگر از رساله « بلغة الحكمة » دو قسم است : جسمانى و روحانى : اما جسمانى محاربه با اعداء اللّه است كه مارقين حدود دين و مفارقين قوانين و آئين حضرت سيد المرسلين صلى الله عليه و آله اند و اوست جهاد اصغر . و جهاد جسمانى هم بر دو قسم است : خارج و داخل . اما خارج مذكور شد ، ليكن داخل اماطه وايتان است ، يعنى : تطهير ظاهر بدن از قاذورات حسيه حكميه شوب كما قال صلى الله عليه و آله : « أدنى شعب الايمان اماطة الاذى » (1) كقوله تعالى : « قُلْ هُوَ أَذىً » » (2) يعنى : ما يعوقك عن طريق الحق ، وايتان آن بذل مال و بدن است از مكررات مانند زكات و صدقات ، و غير مكرر مانند حج ، و مراد از ايتان اماطه و ازاله دوستى مال است از خزانه قلب تا آنكه او را شاغل نشود . و ايتان دو قسم است : فعل و ترك ، اما ترك مانند صوم است ؛ از آنكه در وى كفّ نفس است از شهوت نفس و جوع ، و فعل مانند نماز و ذكر و تسبيح است . و مجاهده روحانيه آن تزكيه و تخليه است ، يعنى پاك شدن از رذائل قواى قويه كه منشأ آن دوستى بر متاع دنيا و مزخرفات اوست و « حب الدنيا رأس كلّ خطيئة » (3) و ما خلاه فهى بناتها . و امّهات آن سه چيزاست : اول : حرص كه از وى شره و شبق متولد است ، و هوى كه صاحب شوك است و غصون

.

سه شعر از شيخ ابو على سينا در تهذيب نفس

جمّه و عوائق غمه دارد ، و هريك پاى سالك را فرا گرفته . دوّم : كبر است چنانكه ابليس را از درگاه ربوبيت راند و او را به محطّ خراب دنيا به مفاد « اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعاً » (1) انداخت و از عتبه عاليه الهيه دور كرد و كبر وى موجب لعنت و سخط گرديد . سوّم : حسد است كه قابيل هابيل را به واسطه آن بقتل رسانيد ، و به كريمه : « وَمَن يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ » (2) مستحقّ عقوبت دركات نيران شد ، و از اين جهت فرمودند : « فاهرب من كل الحسد هربك من الاسد » . بيت كُلُّ العَداوةِ قد تُرجى إزالتُهاالاّ عداوةَ مَن عاداكَ مِن حَسَدِ پس امّهات ثلاثه حرص و كبر و حسد اصول رواسخ است در طباع ، و فروع آنها شوامخ باسقات است در نفوس ، و فقره « ثلاث مهلكات شحٌّ مطاع و هوى متبع و اعجاب المرء بنفسه » (3) اشاره به اوست .

سه شعر از شيخ ابو على سينا در تهذيب نفسو عجب فرمود فيلسوف اعظم ابو على سينا : هذّب النفوس بالعلوم لترقىوترى الكلّ وهى الكلّ بيت انما النفس كالزجاجة وال__عقل سراج و حكمة اللّه زيت فانّك ان اشرقت فانت حى وانك ان اظلمت فانك ميت

.

اشعار مولوى در جهاد اكبر

فريضه ششم و هفتم : در معنى امر به معروف و نهى از منكر

وسيم (1) الخسف ومنع النصف . . » إلى آخره (2) .

فريضه ششم و هفتم:در معنى امر به معروف و نهى از منكرالفريضة السادسة والسابعة : الأمر بالمعروف والنهى عن المنكر عن « مجمع البحرين » (3) : « معروف » كه مشتق از عُرْف است اسم جامعى است از براى هر نيك كه بدان انسان تقرّب به خدا مى جويد ، و هر چه از شرع مندوب است از محسّنات و احسان به مردمان . يا آنكه معروف اسم است از براى فعلى كه حسن آنرا شرع و عقل بداند بدون اينكه شرع منازع در حسن وى شود . پس تمام اعمال خيريه و حسنات بريه كه ضدّ آن منكر است معروف مى نامند كقوله تعالى : « إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ » (4) . أيضاً قوله تعالى : « وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً » (5) . و أيضاً : « وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ » (6) « فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ » (7) . و « منكر » كه ضد معروف است آن عملى است كه شرع او را تقبيح كرده باشد بر خلاف

.

فرمايشات حضرت صادق عليه السلام

در شرائط آمر به معروف و ناهى از منكر است

ويقال له : يا خائن ! الطالب خلقى بما خنت به نفسك وارخت عنه عنانك 1 » . (1) رُوى أن ثعلبة الاسدى سأل رسول اللّه صلى الله عليه و آله عن هذه الآية : « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا » إلى « لاَ يَضُرُّكُم مَن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ » (2) ؟ فقال عليه السلام : « اُءمر بالمعروف وانْهَ عن المنكر واصبر على ما اصابك حتى اذا رأيت شحاً مطاعاً وهوى متبعاً واعجاب كل ذى راى برأيه فعليك بنفسك ودع أمر العامة . وصاحبِ الأمر بالمعروف يحتاج إلى أن يكون عالماً بالحلال والحرام فارغاً من خاصّة نفسه مما يأمرهم به ينهاهم عنه ناصحاً للخلق رحيماً بهم باللطف وحسن البيان عارفاً بتفاوت أخلاقهم فينزل كلاًّ منزلتهم بصيراً بمكر النفس ومكائد الشيطان صابراً على ما يلحقه لا يكافيهم (3) بها ولا يشكو منهم ، ولا يستعمل الحميّة ولا يغتاظ للسفه مجرداً نيته للّه ومبتغياً لوجهه ، فإن خالفوه وجفوه صبر وان وافقوه وقبلوا منه شكر مفوِّضاً امره إلى اللّه ناظراً إلى عيبه » (4) .

در شرائط آمر به معروف و ناهى از منكر استبراى اينكه از اين دُرَر ثمينه نيز باخبر باشند خوب است بعضى فقرات آن را موجزاً به فارسى بنويسم . مخفى نماناد : در ناهى منكر و آمر به معروف ده شرط لازم است :

.

در جهت بيان حضرت عبدالعظيم عليه السلام ترتيب احكام را

نوشته ام شايد قدرى مطالعه كرده زمان خواندن و گفتن اثرى در نفس خود حاصل شود .

در جهت بيان حضرت عبدالعظيم عليه السلام ترتيب احكام رااما وجه اينكه حضرت عبدالعظيم عليه السلام اين فرائض را به اين ترتيب ذكر كرد و به حضور امام عليه السلام عرضه داشت و مطبوع شد خوب است اشاره اى بشود إن شاء اللّه تعالى . بدان اسلام بر پنج قواعد مبتنى است : يكى از آنها توحيد است ، و توحيد اول اين اصول و قواعد است ، و از اجزاء و شرايط آن نبوت و ولايت است ، يعنى اين دو مرتبه مندرجند در مرتبه توحيد مانند اندراج معلول با علت و انضمام شرط با مشروط و متعلقند به توحيد به مثابه تعلق مظهر به مظاهر و ولايت ، قائم مقام توحيد است . و اول فرعى از فروع توحيد تولاّ و تبراست ، بعد از آن نماز است ؛ از آنكه نماز در مرتبه ثانويه مقرر شده ؛ لما قد ورد من الأخبار القدسية : « قسَّمْتُ الصلاة بينى وبين عبدى » (1) . بعد از نماز زكات قرار داده شد ؛ از آنكه تطهير اموال از اوست ، پس نماز بين تطهيرين واقع شد : اول : « ليست الصلاة الا بطهور » (2) ، و ثانى « خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ » (3) . و صوم در تلو زكات قرار داده ؛ از آنكه زمان انقضاء صوم تطهير رقاب اهل استحقاق است به فطريه دادن ، پس مناسب بود در ضمن تطهير اموال ذكر شود ، و صوم نيز خود

.

حديث زراره در اينكه بناء اسلام پنج چيز است

تطهير و تصفيه باطن مى نمايد . و حج بعد از صوم مذكور شد ؛ از آنكه به جان و مال بعد از اين تطهير است كه از خود كرده است پس بايد به سوى حج رود ؛ از آنكه (1) آن افضل اعمال بدنيه است به واسطه اينكه تمام اعمال خيريه در اوست 2 . آنگاه غير را به اين نعمت عظمى كه جهاد است بخواند تا غير هم بذل جان و مال كند ، چون سائرين به قول و فعل وى تقليد كردند همان معنى امر به معروف و نهى منكر است .

حديث زراره در اينكه بناء اسلام پنج چيز استو در كتاب « محاسن » (2) برقى از زراره مروى است : عن الباقر عليه السلام قال : « بنى (3) الاسلام على خمسة اشياء : على الصلاة والزكاة والحج والصوم والولاية » . قال زرارة : فأى ذلك أفضل ؟ قال عليه السلام : « الولاية لأنها مفتاحهن ، والوالى هو الدليل عليهن » . قلت : ثم الذى يلى تلك فى الفضل ؟ قال : « الصلوة ، إن رسول اللّه صلى الله عليه و آله قال : الصلاة عمود دينكم » . قال : قلت : ثم الذى يليه فى الفضل ؟

.

تضمينٌ لعرض الدين

تضمينٌ لعرض الدينالحمد للّه الذى هدانا وما كنا لنهتدى لولا أن هدانا اللّه الحمد للّه على اكمال الدين واتمام النعمة بدان شيطان در مجارى و عروق انسان مانند خون جارى است ، و زمانى از اضلال و اغواء تو غافل نيست ، و جز اين كار كردارى ندارد و از تو دست بر نمى دارد تا گوهر گرانبهاى دين تو را كه دفين در خزانه قلب تو است و به وديعت سپرده شده است سرقت نمايد . بعبارة اخرى : مى خواهد جان هستى و معنى انسانيت تو را بربايد و تمام جهد و كوشش وى در زمان احتضار و انتقال تو است به نشأت اخرويه اگر در آن وقت به تو گزندى رسيد نمى دانم بر تو در نشأت (1) اخرويّه چه ها مى رسد . پس حاصل عمر خود را سعى كن در زمان مردن به باد فناء ندهى و با دست تهى به عرصه محشر قدم نگذارى . مرحوم عياشى از صفوان بن مهران از حضرت صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمودند : « شيطان به نزد دوستان ما نزديك مردن مى آيد از طرف راست و چپ تا او را از طريق حق منع نمايد و خداوند اباء دارد و فرموده است : « يُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِى الاْخِرَةِ » (2) » (3) . و صدوق طاب ثراه روايت كرده است از حضرت صادق عليه السلام كه فرمودند : « بر هر امتى شيطانى موكل است تا او را امر به كفر نمايد و او را در امر دين به شك بيندازد تا جانش از بدنش مفارقت كند ، و هر آنكه مؤمن است شيطان بر وى قدرت ندارد . پس در زمان احتضار مرده هاى خودتان را تلقين شهادتين كنيد » .

.

در سند و مأخذ دعاء عديله است

و در روايتى است : « كلمات فرج بر آنها بخوانيد و اسامى امامها را يك يك به آنها عرضه داريد تا بشنوند و بخوانند ، پس از زهاق روح فائده ندارد » (1) . و ايضاً مرويست : « هر آن كس در اوقات صلوات كه منظور نظر عزرائيل است متذكر شهادتين و عقايد حقّه خود شود در زمان احتضار ملك الموت شيطان را مى راند » .

در سند و مأخذ دعاء عديله استو جمعى از دوستان مأخذ و سندى از براى دعاء عديله از داعى مسألت كردند در اين وقت بخاطر آوردم آنچه مرحوم سيد هاشم بحرانى در كتاب « معالم الزلفى » نقل كرده است از كتاب « ارشاد المسترشدين » كه صاحب كتاب مذكور فرمود : ولنختم رسالتنا هذه بمسألة مباركة نافعة وهى أن العَديلَة تقَعُ عند الموت (2) . پس شيطان در نزد محتضر مى آيد و مى خواهد او را عدول بدهد از ايمان به كفر . و در كتاب « مجمع البحرين » (3) فرمود : در فقره دعاء مرويست : « نعوذ بك من العديلة عند الموت » (4) ، يعنى : پناه مى برم بتو _ اى پروردگار من ! _ از اينكه عدول از حق كنم در زمان مردن . و اهل لغت مى گويند : عدل عن الطريق عدولاً : مال عنه وانصرف . پس معنى عدول و عديله آن ميل كردن و گذشتن از راه حق و صواب است ، بناءً على ذلك عديله صفت شخص صاحب دين است . و در بعضى از كتب مشهوره مذكور است : عديله اسم شيطانيست كه موكل بر اخذ دين هر مسلمانى است در حين احتضار محتضر

.

توصيةٌ نافعه : در اينكه آنچه قطع است نبايد انسان غفلت ورزد

براهين قاطعه و شواهد يقينيّه غير ممكن . پس هر آنچه محبوب و مطلوب توست چگونه در طلب او همّت مى گمارى و آنى غفلت نمى ورزى ، چه خوش است اين دين را هم كه نتيجه آن شناسائى اسماء و افعال و اوصاف حق است اعزّ و اشرف محبوبات و مطلوبات خودت قرار دهى ، و حسن طلب را شعار خودت نمائى كه به كار روزگاران تو اين گوهر گران آيد و به كعبه مقصودت رساند .

توصيةٌ نافعه:در اينكه آنچه قطع است نبايد انسان غفلت ورزدبدان از آنچه قاطع است انسان نبايد غافل باشد و يكى از امور قطعيه موت است . الموت كأسٌ وكلُّ الناس شاربهوالقبر (1) بابٌ وكلُّ الناس داخله 2 روزگارى كه آدم عليه السلام را وفا نكرد با تو كى كند ؟ و عمرى كه بر نوح عليه السلام بپايان رسيد به تو كى بقاء دارد ؟ و اجلى كه بر خليل تاختن آورد تو را كى فرو گذارد ؟ چندين هزار سال است كه اولاد آدم اندرين سفرند ، از اصلاب به ارحام مى آيند و از ارحام به پشت زمين و از پشت زمين به شكم زمين مى روند ، چنانكه شيخ فرمود : تو كه بر پشت زمينى همه وقت آن تو نيستديگران در شكم مادر و پشت پدرند آنكه پاى از سر نخوت ننهادى بر خاكعاقبت خاك شد و خلق بر او مى گريند گوسفندى ببرد گرگ مزور همه روزگوسفندان دگر خيره بر او مى نگرند پس همه عالم گورستان است سر بر آر و از آسمان بپرس كه چند پادشاه ياد دارى و چشم بر زمين افكن كه در شكم چند نازنين گذارى !

.

در روايت كعب الاحبار است

مفلسى بى مال و جان ، و بى دين و ايمان ، از براى آن روزت چاره اى بايد ، و به جهت اين راه دورت توشه اى شايد . فجديرٌ بمن الموت مصرعُه ، والتراب مضجعُه ، والدودُ داينُه ، ومنكرٌ ونكيرٌ جليسَه ، والقبرس مَقَرُّه ، وبطن الأرض مستقرُّه ، والقيامة موعدُه ، والجنة أو النار موردُه ، أن لا يكون له فكرٌ الاّ الموتُ ، ولا ذكرٌ الاّ له ، ولا استعدادٌ الاّ لأَجْلِه ، ولا تدبيرٌ الاّ فيه ، ولا تَطَلُّعٌ الاّ اليه ، ولا تعريجٌ الاّ عليه ، ولا اهتمامٌ الاّ به ، ولا حولٌ الاّ حولُه ، ولا انتظارٌ الاّ له (1) .

در روايت كعب الاحبار استكعب الاحبار يهودى كه در آخر كار به دايره اسلام قدم گذارد گفت : خوانده ام حق تعالى به حضرت آدم فرمود : به فرزندت شيث وصيت كن كه عمرت به آخر رسيد و روز مرگت نزديك شد . گفت : مرگ چگونه است ؟ نداء آمد كه : روح را از كالبدت جدا كنم و تو را نزديك خويش آورم تا كردارت را جزا دهم . عرض كرد : مرگ از آن من است يا ديگران را هم بهره ايست ؟ ندا آمد : هر كس حلاوت حيات را چشيد مرارت مرگ را خواهد ديد . انما قضيت عليك الموت لأدخلك (2) الى الجنة التى أخرجتك منها ، يعنى : دلخوش دار و اندوه مدار كه تو را به بهشت جاودانى برم . آدم عليه السلام گريه آغاز كرد . عزرائيل گفت : زمان خروج از بهشت اين نحو چرا گريه نكردى ؟ ! و قال النبى صلى الله عليه و آله : « إنّ أَكْيَسَكُم أكثرُكم للموتِ ذكراً واحسنُكُم له استعداداً . أَلا واِنَّ من علاماتِ العقلِ التجافِىَ عن دارِ الغرور والإنابة الى دار الخلود والتزّودَ لِسُكنَى القبورِ والتأهُّبَ ليومِ النشور » (3) .

.

در نصايح و مواعظ سودمند

در معنى « وصيت » است و اشتقاق آن

در معنى « وصيت » است و اشتقاق آناكنون اهل طلب بدانند : « وصيت » از حضرت احديت جل مجده در قرآن مجيد گاهى به معنى فرض و وجوب است كقوله تعالى : « يُوصِيكُمُ اللّهُ فِى أَوْلاَدِكُم لِلْذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ . . » (1) إلى آخره . و گاهى به معنى احسان و عمل خير است كقوله : « وَوَصَّيْنَا الاْءِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْناً » (2) همانا توصيه به عمل خير است . و « وصيه » بر وزن « فَعِيله » از وَصى يَصى مُشتق است و اسم آن « وصاية » بكسر و فتح است ، و معنى وصيت بر حسب لغت (3) : رسيدن چيزى است از كسى به غير او ، يعنى : مالى كه در تصرف موصى است بعد از مردن به تصرف وصىّ او آيد و در نزد اهل شرع : هى تمليك العين أو المنفعة بعد الوفاة 4 . (4)

.

دعاء صحيح عهد كه بر ميت محتضر بايد خوانده شود

« كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ » (1) ؛ يا متعلق وصيت تمام امور مسطوره است . و در آنچه اشاره نمودم ائمه طاهرين عليهم السلام من المهد الى اللحد كمال مواظبت داشتند كه اعظم آنها تجديد عهد بود قولاً و فعلاً و در روز و شب همواره بر وصاياى حقه الهيّه مواظب و مراقب بودند . پس اى برادر عزيز ! بترس از آن زمانى كه ديگر تو را مجال وصيت كردن به اخوان به كريمه « فَلاَ يَسْتَطِيعُونَ تَوْصِيَةً وَلاَ إِلَى أَهْلِهِمْ يَرْجِعُونَ » (2) ندهند و قدرت بر وصايت از آنچه به مسامحه گذرانيدى نباشد ، و اگر ترا نظر دقيق و فكر عميق باشد مى دانى تمام اقوال و افعال و احوال ائمه اطهار تبعيت به وصيت پروردگار و امر به عبادات مفروضه محتومه به ابناء روزگار بوده است .

دعاء صحيح عهد كه بر ميت محتضر بايد خوانده شودعجالةً مضمون تجديد عهد و اقرار به كليه اصول دين و تمام عقايد حقّه كه از حضرت رسول صلى الله عليه و آله مرويست بخوان و آن بدين گونه است كه بايد زمان حضور مردم وقت مردن هر ميت محتضرى بخواند ، و معروف است اين دعاء به دعاء عهد ، و حضرت نبوى صلى الله عليه و آله فرمودند : « اين عهد و پيمان ميت است با خداوند و در هر روز هر كس مواظبت كرد منظورش برآورده مى شود » : « الّلهُمَّ ! فاطِرَ السّماواتِ وَالأرض ! عالِمَ الغَيْبِ والشَّهادَةِ ! الرّحمنَ الرّحيم ! إنّى أعهدُ إلَيْكَ انّى أشهَدُ أنْ لا إله إلاّ اللّه أنْتَ وَحْدَكَ لا شَريكَ لَك ، وَأنَّ مُحمَّداً عَبْدُكَ وَرَسُولُكَ ، وَأنَّ الساعَةَ آتيَةٌ لا رَيْبَ فيها ، وانّك باعِثُ مَنْ فى القُبور ، وانّ الحساب حقٌّ ، وانّ الجنّةُ حقٌّ ، وأنّ ما وَعَدَ اللّهُ فيها مِنَ النّعيمِ والمأكَلِ والمَشرب والنكاح حقٌّ ، وانّ النار حقٌّ ، وان الايمان حقٌّ ، وانّ الدين كما وصفت ،

.

در دعاء توبه كه بايد بر ميت محتضر خوانده شود

وانّ الاسلام كما شرعت ، وان القول كما قُلت ، وانّ القرآن كما انزلت ، وانّك أنتَ اللّهُ الحقٌّ المُبين . وإنّى أعهد اليكَ فى دار الدنيا أنّى رضيتُ بكَ ربّاً ، وبالاسلامِ ديناً ، وبمحمّدٍ صلّى اللّه عليه وآله نبيّاً ، وبعلىّ عليه السلام وليّاً واماماً ، وبالقرانِ كتاباً ، وانّ أهل بيتِ نبيّك _ عليه وعليهم السلام _ ائمّتى . اللّهمَّ ! أنتَ ثقتى عند شدّتى ، وَرَجائى عِنْدَ كُرْبَتى ، وعدّتى عِنْدَ الأمُور الّتى تُنزِلُ بى ، وَأنتَ وليّى فى نعمَتى والهى واله آبائى ، صلّ على محمّد وآله ، ولا تَكِلنى إلى نفسى طرفةَ عين أبداً ، وآنِس فى قبرى وحشتى ، واجعَلْ لى عِنْدَكَ عَهداً يَومَ ألقاكَ مَنشوراً » (1) . و چقدر خوب است هر مسلمانى عادت دهد لسان خود را به اين دو كلمه تا در زمان احتضار بر حسب عادت مستمرّه نيز زبانش جارى شود : « اللّهُمَّ ! اغْفِرْ ليَ الكَثير مِنْ مَعصيتِكَ واقبَلْ منّى اليَسير مِن طاعتك » (2) . و همين طور است مراقبت در اين فقرات : « يا من يقبل اليسير ويعفو عن الكثير ! اقبل منى اليسيرَ واعفُ عنى الكَثير إنّكَ أنْتَ العفُوُّ الغَفُور » (3) .

در دعاء توبه كه بايد بر ميت محتضر خوانده شودو همين طور واجب است براى حاضرين و محتضرين خواندن دعاء توبه و انابه ، و اين بنده گناه كرده خواهشمندم از دوستان كه از خواندن آن در هيچ وقت غافل نباشند : « اشهِدُ اللّهَ وَملائِكَتَهُ وَأنبيائَهُ وَرُسُلَهُ وَالأئمَّةَ المَعصُومينَ انّى نادِمٌ عَلى ما سَلَفَ منّى مِنَ الذّنُوبِ وَالمَعاصى وَالخَطايا وَأنا مُعْتَرِفٌ بِها ، وَأنا عازِمٌ عَلى أنْ لا أعُودَ إلَيها وَعاهَدْت إلَيْهِ عَلى ذلِكَ ألْفَ عَهد يُطالِبُنى يَومَ القيامَةِ .

.

در منظومه مرحوم بحر العلوم و دعاهائى كه بايد بر محتضر خواند

وَعاهدتُ اللّهَ أنْ لا أرْتَكِب الكَبائِرَ مِنَ الزّنا واللّواطة وَشربَ الخَمْرِ وَالسّرقَةَ وَالقِمارَ واللّعبَ بالنّردِ والشِّطْرنجِ وَسائِرِ آلاتِ القمار وأكلَ الربا وَأَكْلَ أمْوالِ الغَيْرِ عَمداً ظُلماً وَعدواناً وقتلَ المؤمن عَمْداً وَعُدواناً وَالفِرارَ من الزَّحفِ والشّركَ باللّه وَأكلَ البَنْجِ وَسائرَ المُسكراتِ والبُهتانَ والغَيْبةَ والافتراءَ على اللّه وَعلى رسولِه وعلى الائمَّةِ المعصُومين وَقَذْفَ المُحصِنات وَمِنْ كُلِّ ما أوعَدَ اللّهُ تَعالى فاعِلَهُ بالنار » . خلاصه ادعيه ماثوره از ائمه طاهرين براى زندگان نتيجه يافتن از آنهاست در حين مردن ، و اموراتِ بعد از مردن ، و آنچه داعى مى نويسد مروى از ائمه اطهار است سيّما دعاء عهد و دعاء عديله كه تمام آن تجديد دين است ، و دعاء استغفار آن اظهار ندامت و عهد بر ترك گناهان است .

در منظومه مرحوم بحر العلوم و دعاهائى كه بايد بر محتضر خواندبدان مرحوم سيد بحر العلوم در منظومه غرويّه اش در آداب محتضر فرمود : ولقّن الشهادتينَ المُحتَضَرواذكُر له الائمّة الاثنَىْ عشر حتّى يقرّ بهم جميعا وليتحصّن حِصنه المنيعا يعنى : تلقين كن به محتضر شهادتين را كه شهادت به وحدانيت خدا و شهادت به رسالت حضرت سيد انبياء عليه الصلاة والسلام است ، و به ياد او بياور دوازده امام را تا آنكه اقرار نمايد به تمام ايشان ، و به حصار سختشان ساكن شود . و مأخذ اين اخبار بسيار است از آن جمله : در صحيح حلبى است كه حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « اذا حضرت الميت قبل أن يموت فلقّنه شهادة أن لا اله إلاّ اللّه وحده لا شَريكَ له وَأنَّ مُحمّداً عبدُهُ وَرَسُوله » (1) .

.

وصيت نامه حضرت اميرمؤمنان عليه السلام كه جامع نصايح و مواعظ بسيار است

ششم : تلقين شهادتين معاً . هفتم : ذكر اسامى ائمه اثنا عشر عليهم السلام . هشتم : خواندن كلمات فرج . نهم : خواندن سوره هاى قرآن عموماً . دهم : سوره يس خصوصاً . يازدهم : آية الكرسى . دوازدهم : خواندن آيه سخره . سيزدهم : سه آيه از آخر سوره بقره . چهاردهم : خواندن سوره احزاب . پانزدهم : خواندن سوره الصافات . و غرض از اين زحمات در اين گونه اشارات آن است : هر مسلمانى كه اعتقاد به مرگ دارد از قرائت ادعيه اى كه او را نجات از نزعات و سكرات موت مى دهد غافل نباشد و تكليف حيات و ممات خود را بداند ، و از وصيت كردن و وصيت نامه نوشتن گريزان نباشد ، پس نظر كنند و بنگرند به ائمه طاهرين عليهم السلامچگونه وصيت نامه ها چه در زمان صحت و چه وقت رحلت مرقوم فرمودند .

وصيت نامه حضرت اميرمؤمنان عليه السلام كه جامع نصايح و مواعظ بسيار استو خوش دارم بعضى از وصاياى ايشان را بعينها بنويسم از آن جمله حضرت اميرمؤمنان عليه السلام وصيت نامه ها مرقوم فرمودند كه يكى از آنها زمان رحلت و شهادتش بود ، و تمام آن وصيت نامه در كتاب « مجالس » مرحوم شيخ مفيد و « امالى » (1) مرحوم شيخ

.

در وصيت نامه صديقه طاهره

و از خداوند پرسش مى كنم و مى خواهم نيك كند شما را ، و نگاهدارد بدى سركشان و ستمكاران را از شما ، پس شكيبائى كنيد شكيبائى تا آنكه فرود آيد فرمان و توانائى نيست مگر خداوندى را كه بلند و بزرگ است » . وصاياى ديگر حضرت شاه ولايت در كتاب مستطاب « نهج البلاغة » و كتاب « اصول كافى » وكتاب « امالى » و « مجموعه ورام » و « مجالس » مرحوم شيخ مفيد بخوانند و متنبه شوند و اگر اين بنده بخواهم تمام وصاياى آن جناب را بنويسد كتابى مبسوط مى شود عجالةً آنچه در اين وصيتنامه بود نگاشت اهل رشاد را بهتر از اين موعظه و نصيحتى نمى شود .

در وصيت نامه صديقه طاهرهصلوات اللّه عليها وعلى أبيها وبعلها وبنيها و ديگر وصيت نامه مشكات نبوت وعقيله رسالت صديقه طاهره فاطمه زهراء صلوات اللّه عليها است . چنانكه در جلد عاشر « بحار الأنوار » (1) مرويست چون حضرت اميرمؤمنان عليه السلام بر بالين آن مخدره حاضر شد رقعه اى يافت كه بر آن نوشته شده بود : « بسم اللّه الرحمن الرحيم » « هذا ما أوصَتْ بِهِ فاطِمَةُ بنتُ رسول اللّه صلى الله عليه و آله أوصت وهى تشهد أن لا إله إلاّ اللّه وأنَّ محمَّداً عبدُهُ وَرَسُولُه وأنَّ الجنّة حق والنار حقّ وأنّ الساعَةَ آتية لا رَيْبَ فيها وانّ اللّه يَبْعَثُ مَنْ فِى القُبور . يا على ! أنا فاطمة بنت محمد صلى الله عليه و آله زَوَجّنى اللّهُ مِنْكَ لأكونَ لَكَ فى الدنيا والآخرَةِ . أنتَ أولى بى مِنْ غَيْرى ، حَنِّطنى وَغَسِّلنى وَكَفّنّى بالليل وصلّ علىّ وادفنّى بالليل ، ولا تُعْلِمْ أحداً .

.

در وصيت نامه حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام است

وأستودعُكَ اللّه واقرأ على وُلدى السلامَ إلى يوم القيامة » . و در كتاب « مصباح الانوار » مرويست : حضرت صديقه طاهره بعد از پدر بزرگوار شصت روز بماند ، چون مريضه شد واشتداد يافت مرض آن مخدره اين دعاء بخواند : « يا حىّ يا قيّوم ! برحمتك استغيث فاغثنى . اللهم ! زحزحنى عن النار وادخلنى الجنّة والحقنى بأبى محمّد صلى الله عليه و آله » .

در وصيت نامه حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام استاما وصيت نامه حضرت امام حسن مجتبى عليه الصلاة والسلام از كتاب « بحار الأنوار » (1) محل حاجت آنرا از حديث مبسوط مى نويسد كه حضرت امام حسن عليه السلام در زمان رحلت خود به امام حسين عليه الصلاة والسلام فرمودند : « اى برادر ! بنويس : هذا ما أوصى به الحسن بن على إلى أخيه الحسين بن على أوصى أنه يشهد أن لا إله إلاّ اللّه وحده لا شريك له وأنه يعبده حق عبادته ولا شريك له فى الملك ولا ولىّ له من الذلّ وانّه خلق كلّ شى ء فقدّره تقديراً وانه أولى من عُبِد واحق من حُمِد من اطاعه رشد ، ومن عصاه غوى ، ومن تاب اليه اهتدى . فانى اوصيك _ يا حسين ! _ بمن خلّفتُ من أهلى ووُلدى وأهل بيتك أن تصفح عن مسيئهم وتقبل عن محسنهم وتكون لهم خلفاً ووالداً ، وان تدفننى مع رسول اللّه صلى الله عليه و آله ، فانّى احقّ به وببليته وممّن ادخل بيته بغير اذنه ولا كتاب جاءَهم من بعده . قال اللّه تعالى فيما أنزله على نبيه فى كتابه « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِىِّ إِلاَّ أَن يُؤْذَنَ لَكُمْ » (2) . فواللّه ! ما اذن لهم الدخول عليه فى حياته بغير اذنه ولا جاءهم الاذن فى ذلك من بعد وفاته

.

وصيت نامه جناب سيد الشهداء عليه السلام براى محمد بن حنفيه وعموم بنى هاشم

ونحن مأذون فى التصرف فيما ورثناه من بعده فان ابت عليك الامرأة (1) . فانشدك اللّه ! بالقرابة التى قرب اللّه عزّوجلّ منك والرّحم الماسّة من رسول اللّه صلى الله عليه و آله أن لا تهريق فى محجمة من دم حتى تلقى رسول اللّه صلى الله عليه و آله فنختصم إليه ونُخبره بما كان من الناس إلينا بعده » . ثمّ قبض عليه السلام . الحديث . همانا دوستان اين خانواده بر اين دو وصيت نامه بنگرند و بگريند براى آنكه صديقه طاهره عليهاالسلام بعد از ذكر عقايد حقه وصيت مى فرمايد حضرت شاه ولايت عليه السلام در شب بدن شريفش را دفن نمايد تا اهل خلاف به تشييع جنازه اش حاضر نشوند ، و فرزندش حضرت امام حسن عليه السلام وصيت مى نمايد در همين وصيت نامه كه بدن مباركش را در جوار جدّ بزرگوارش دفن ننمايند براى اثاره فتنه و اراقه دماء ، و عاقبت ملاحظه نمايند بر دفن آن مخدره در شب و دفن اين بزرگوار در روز چه فسادها برپا نمودند و چه جسارتها كردند و خواستند بين محمد صلى الله عليه و آله و آل آن جناب تفريق و تفكيك نمايند . خلاصه مراد داعى از شرح و نقل اين دو وصيت بعد از وصيت نامه حضرت شاه ولايت عليه السلام يكى به جهت ميمنت و زينت اين اوراق بود و ديگر خواستم عمل پاكان دين را در نوشتن وصيت نامه و تجديد عهود قديمه و تعيين امور اخرويه و تكليف بازماندگان را بر شما بخوانم تا آگاه شويد .

وصيت نامه جناب سيد الشهداء عليه السلام براى محمد بن حنفيه [وعموم بنى هاشم]و جناب خامس آل عبا عليه الصلاة والسلام نيز وصيت نامه اى مرقوم فرمودند : يكى تجديد عقايد و تأكيد عهد است و اقرار بما جاء به النبى صلى الله عليه و آله ، و آنرا براى برادر بزرگوارش محمد بن حنفيه در زمان خروج از مدينه و توجه به عراق مرقوم فرمود ؛ و يكى دعوت بنى

.

در وصيت نامه جناب موسى بن جعفر عليهما السلام

و اين وصيت من است _ اى برادر ! _ به سوى تو ، و توفيق و توكل و بازگشت من به سوى اوست » . پس اين وصيت نامه را پيچيد و مهر كرد و به محمد مرحمت نمود و نيمه شب از مدينه حركت و نهضت فرمود . وامّا وصيت نامه ديگر كه براى عموم بنى هاشم مرقوم فرمود : مرحوم كلينى محمد بن يعقوب روايت كرده است كه حضرت صادق عليه السلام به حمزة بن حمران فرمودند : « جناب امام حسين عليه السلام كاغذ خواست زمانى كه متوجه عراق بود و نوشت : « بسم اللّه الرحمن الرحيم » « من الحسين بن على الى بنى هاشم . اما بعد ؛ فانه من لحق بى منكم استشهد ومن تخلف لم يبلغ مبلغ الفتح ، والسلام » (1) . ملخص معنى آنكه : « اين نامه من به سوى تمام بنى هاشم است هرآنكس از ايشان بمن ملحق شود شهيد مى شود و كسى كه تخلف نمايد او را فتح و فيروزى در دنيا و آخرت نيست » .

در وصيت نامه جناب موسى بن جعفر عليهما السلام كه براى خوانندگان نفع كثير داردو در كتاب مستطاب « عيون اخبار الرضا » (2) وصيت نامه اى از حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلاممرويست ، خوش دارم آن را هم بنويسم براى آنكه در كتب موجوده از مناقب كمتر بنظر مى آيد و ديگر زحمت ندهم . و اميدوارم از بركت اين وصيت نامه مباركه بى اجر نباشم ، و اين مضمون وصيت را

.

در ترجمه وصيت نامه حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام است

در ترجمه وصيت نامه حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام استآنچه از معانى اين فقرات شريفه تلخيص كرده ام اشاره كنم : پس از اقرار و اذعان به شهادتين و تصديق بما جاء به النبى صلى الله عليه و آله وما نزل به الروح الامين ، حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام فرمودند : « اين وصيت را به خطّ خودم از وصيّت جدم اميرمؤمنان عليه السلام و پدران بزرگواران ديگرم حرف به حرف نسخه كرده ام ، و اكنون وصيت مى كنم به فرزندم على و فرزندان ديگر من بعد از وى كه با او هستند ، پس رشدى از ايشان اگر يافت و خواست ايشان را در اين كار قرار و استوار كند مختار است ، و اگر كراهتى پيدا كرد و بخواهد بيرون كند اختيار دارد ، و ايشان را امرى نيست ، و وصيت مى كنم به سوى او در خصوص صدقات و اموال و اطفالى كه مى گذارم و فرزندانم سيّما ابراهيم و عباس و اسماعيل و احمد و ام احمد ، و امر زنان من در دست فرزندم على است ، و ثلث صدقه پدرم و اهل بيت من با اوست هر كجا مى خواهد بگذارد و صرف نمايد و چگونه ذوالمال در مال خود تصرف مى كند او را نيز همين نحو قدرت بر تصرّف است هر نحو بخواهد اجازه بدهد در عيال من . اگر خواست از اموال من بفروشد يا ببخشد يا صدقه دهد از آنچه استثناء نكرده ام ، و آن جناب وصىّ منست در مال من و اهل من واولاد من . اگر بخواهد قرار دهد برادرانش را كه در اول اين كتاب نامهاى ايشان را ذكر كردم . و اگر بخواهد ايشان را بيرون نمايد ، و اگر بخواهد مردى از ايشان تزويج كند خواهر او را بدون اذن و امر او نتواند . و هر پادشاهى كه بخواهد كشف كند و مانع شود از آنچه ياد كرده ام در اين كتاب هر آينه از خدا و رسول خدا بيزار است و خدا و رسول هم از او بيزارند ، و بر او باد لعنت خدا و لعنت لعن كنندگان و لعنت ملائكه مقرّبين وانبياء و مرسلين و جماعت مؤمنين .

.

پيمان نامه

پيمان نامهدر بيان نامه اى كه به فارسى تحرير شده است و تمام اصول و فروع و عقايد شيعه در آن مندرج استپس از ستايش كردگار و نيايش پروردگار اين بنده گناه كرده در اين نامه خواست پيمان نخست را از نوك خامه تازه نمايد و برادران راه را از كيش خويش آگاه كند براى آنكه برگزيدگان خدا كه اين آئين از ايشان است در روز رستاخيز مرا به يادى دل شاد نمايند و سزاى آنچه سالهاى دراز گفته ام و در خانه دلم نهفته ام از خداوند كارساز بى نياز براى من بخواهند و از افسردگى و آزردگى آن روز برآورند همانا خواننده را هم اين پيمان نامه اندرز و پندى است كه از هر بندى رها كند و از هر گزندى نگاهدارد پس مى گويم : مر اين پند را زيور گوش داركه فرداى سختت بيايد به كار از اين پند و پيمان شوى سودمندبه امروز و فردا نيابى گزند كه اين پند پيغام يزدان بودتو را گوش بايد بفرمان بود اگر بندگى خواهى اين راه توستكه با دوست پيوسته اى در نخست مباش اى برادر دمى خودپرستمكن كوته از دامن دوست دست اكنون در آغاز اين نامه خوشتر پناه بردن بخداوند يگانه است از دام و فريب اهريمن ديو ديوانه ؛ از آنكه وى دشمنى افسون گر و ديوى خيره سر است ، چرا از اين دشمن بى باك نينديشيم ؟ و از زيان وى در سال و ماه و هفته و روز خاموشيم ؟ روزگاريست دراز اين بد انديش در كار ماست ، و ما از وى انديشه نداريم ، بيچاره آن كسى است پيرو گفتارش باشد ، و از پى كردارش رود ، از زيانش نپرهيزد و از آسيب وى نگريزد ، به گمان خام به دام

.

در تضرع و ابتهال حضرت آدم عليه السلامو قبول توبه اش در زمين بدين گونه

آن بد فرجام افتد و پاس كيش خويش را نگاه ندارد . پس اى دوست مهربان ! از راز نهانم آگاه شو ، و از آنچه در نهادم نهاده ام بهره اى بخواه ، و بدان اين پيشواى اهريمنان و راهنماى دوزخيان را خداوند دانا نه از براى دشمنى خود آفريد و نه از براى رنج و آزار تو برگزيد ، خواست هر كس هستى خواهد دريغ ندارد ، و هر دستى كه به سوى وى برآيد تهى نگذارد ؛ از آنكه بخشايش اين بخشنده بى بهانه است ، و از براى هر آشنا و بيگانه ، درى بر همه مى گشايد و خودى مى نمايد . سخن را روشن كنم : هرگونه بدى كه به گمان تو آيد به بارگاه خدا راه ندارد مانند نيستى به هستيش گل ديو و فرشته را يك دست سرشته ، و بر هستى ايشان جز نام نيكى پيوسته ، پس زشتى كردار و بدى رفتار از خويشتن است و از خداى برگشتن ، كه گفته اند : هر كس ما را نباشد از ما نباشد ، و هر آن كس به خود آيد از پاى در آيد . چنانكه فرمود : هر نيكى از ماست و هر بدى از تو ، بنگر اين دشمن سالخورده كه براى گرفتن گنج نهانت رنج گران كشد و كوشش فراوان كند سالها با فرشتگان زندگى كرد و بندگى نمود ، و هرآنچه در تو پنهان است در وى آشكارا بود .

در تضرع و ابتهال حضرت آدم عليه السلام و قبول توبه اش در زمين بدين گونهبا پدر ما همسرى كرد و برترى جست ، به بازيچه اى چندان ساده دل مستمند را بفريفت ، از گلشن بهشت بيرون كرد ، و بدين گلخن كنش آورد ، نگذارد از ميوه هاى بهشت بهره اى ببيند و گلى بچيند ، چنانش افسرده و پژمرده كرد كه روزگارى دراز با جفت خويش هم آغوش نگرديد ، و در كنج اين زندان سراى سر به دامن اندوه كشيد ، روز و شب تن ناتوانش نزار و از جدائى بهشت چون ابر بهار زار زار بگريست ، سيصد سال سر بالا نكرد و آب ديدگانش به دامان مى دويد ، و از هر دانه اشكش بزمين نارسيده گياه سبز مى دميد ، و هماندم به آه سوزنده اش مى سوزانيد ، مرغان خوش خوان دور از شمار و ا

.

در خواهش عقل و رهنمائى اوست بنده را در بدو تكليف

اين ستمگر را ببر كه جز تو ما را پناهى و به هيچ در خانه راهى نيست ؛ از آنكه پناه درماندگانى و چاره ساز بيچارگان . و ديگر مرا اى برادر سخنى خوشتر است : هر كس را دو چيز در خور يكى جان و ديگرى تن ، جان از يزدان است و تن از برهمن ، اين دو درهم آميخته اند و با هم آويخته اند ، هر يك پيشه اى دارند و انديشه اى آرند ، يكى برتر از آسمان است و ديگرى پست تر از زمين ، يكى راهنماى بهشتيان و ديگرى راهبر دوزخيان است ، تن خواهنده آرايش است چه جان كه دور از آلايش است ، يكى خدا منش است و ديگر ديو روش ، جان خدا خواه است و تن خودپرست ، نشان جان بيرنگى است و نشان تن خوش رنگى ، جان رويش به جانان است و گوشش به فرمان ، تن از فرمان يزدان روى گردان ، تن بت پرست است و جان بت شكن ، جان بندگى كند و تن خدائى آغازد ، تن آشيانه اين اهريمن است ، جان آرامگه جانان . هيچ نبود خوشتر از ديدار دوستسوى جان رو زان كه آنجا جاى اوست

در خواهش عقل و رهنمائى اوست بنده را در بدو تكليفپس آرزوهاى اين تن را بگذار و آسايش جان بخواه ، و در سايه وى بنشين و آسوده شو . بارى بهتر آن است بگذارم و بگذرم ، و بيشتر از اين نگنجد در اين نامه بسپرم ، و با دوستان در اين پيمان نامه به ميان آورم ، پس خداى دانا و راهنماى توانا را گواه مى خواهم كه بر آن از مادر زاده ام و براى سزاى خواستن آماده ، نخستين خداوند يزدان كه آفريننده زمين و آسمان است از بندگانش شناسائى خواست ، و خرد را كه فرمانفرماى كشور تن و از پرتو رويش دل و جان روشن است به راهنمائى و شناسائى راهها و نامها و نشانهاى خود به سوى ما فرستاد ، و چيزهائى كه رستگارى ما در آن است به وى آموخت . پس

.

در صفات ثبوتيه است كه بايد براى خدا ثابت نمود

خرد در آغاز نمايش خويش به اين سراچه تن درود آفريدگار و شناسائى پروردگار را فرمان داد ، و به درگاه كارساز بى انباز رهنمون شد ، پس به فرمان اين پيغمبر پنهان شناختن خدا و پيغمبر آشكار كه آورنده فرمانهاى او است و شناختن نگاهبانان اين كيش بسيار پسنديده و سزاوار است چنانكه فرمود : بگرويد به خدا و پيغمبرش و به آن روشنائى كه از آسمان به زمين فرستاديم و آيين ما هم همين است .

در صفات ثبوتيه است كه بايد براى خدا ثابت نمودپس به فرمان خرد در خداوند هشت نشان بايد باشد كه همه آنها يكيست و آن يك از هستى وى جدا نيست : نخست : هميشگى هستى اوست كه بوده است وهست و خواهد بود ، نبوده است روزى كه نباشد ، و نشايد روزگارى جز از فرمان وى استوار گردد ، و اگر نه توانگر و بى نياز و آفريدگار و كارساز نخواهد بود . دوم : تواناست هر آنچه بخواهد مى شود و توانائيش به هر چه جز اوست پيوستگى و بستگى دارد ، و هر زبردستى زير دست توانائى وى است . سوم : زنده است و زندگانى بندگان نيز از اوست ، و نبايد گفت : زنده بودن خداوند نشانه برون از هستى اوست چنانكه برخى از بيخردان رفته اند . چهارم : خواهشمند فرمان است از بندگان و مى خواهد كارهاى ناپسند كه زيان آورد بجاى نياورند ، و اين خواستن هم دانستن و دانشى است كه در نيكى و بدى ايشان دارد ، و هرگز كار تازه اى كه در پيش سپس آيد بر وى نيايد ، گروهى خواست خدا را به دو گونه پنداشته اند : يكى يك است با هستيش و برون نيايد ، و آن ديگرى براى ماها هست شد تا پيوستگى ماها به وى باشد . پنجم : خداوند داناست ؛ از آنكه هميشگى در هستى اوست و هر آنچه پيدا و نهان است از وى بپاست ، ناچار بايد از همه كس آگاه باشد ، ببيند و بشنود و بداند و دانشش چون

.

در صفات سلبيّه است كه بايد از خداوند سلب نمود

توانائيش به همه بندگان برسد . ششم : خداوند شنوا و بيناست ، نه آنكه مانند ماها بندگان نيازى به پاره اى داشته باشد ، همانا بينائى و شنوائى وى خود هستى است . هفتم : خداوند گوياست باز نه از راه نياز به پاره اى از زبان ، و گويائى خدا آفريدن آوازيست در تنى ، و اگر جز آن است كاست و كمى و زيان به بارگاهش راه يابد (1) . آرى گروهى از دانشمندان را در گويائى خداوند سخنان است ، برخى گويائى را خود هستى دانند و گروهى جدا از خدا ، و ما هر آنكه دانشمند است و خاموش گويا دانيم . هشتم : خداوند درست كار و كردار است ، و داد از ستمگر خواهد ، و به فرياد ستم رسيده برسد ، و داد خواهى نمايد ، و جز كار نيك نكند ، و آنچه زشت است از وى پديد نيايد ، و خود مى دانى زشت كار از دانش تهى است .

در صفات سلبيّه است كه بايد از خداوند سلب نمودهفت چيز ديگر است كه بايد از خداوند بردارند و براى وى روا ندارند ، بدين گونه آن هشت نشانه كه شمار درهاى بهشتند نشانه هاى هستى اند ، و اين هفت بشمار درهاى دوزخ نشانه هاى نيستى : نخست : خداوند دو چيز بهم پيوسته و آميخته نيست ، و اگر نه هر يك را به ديگرى نياز است و ديگر هستى خدا جاويد نمى ماند . دوم : خداوند را تنى نيست ؛ از آنكه تن را درازى و [...] (2) فرورفتنى درخور است ، و هر آنكه دارنده تن و نماينده اين نشان او را جايگاهى بايد . سوم : خداوند ديدنى نيست ، و اگر چنين است بايد به يك سوى و كنارى باشد تا ديده شود ، و تا تابش چشم به وى برسد ، و آنان كه بعد از پيغمبر صلى الله عليه و آله سه نفر ديگر را جز داماد

.

در ستايش پيغمبر آخر الزمان صلى الله عليه و آلهو فرزندان برگزيدگان آن بزرگوار است يكان يكان

در ستايش پيغمبر آخر الزمان صلى الله عليه و آله و فرزندان برگزيدگان آن بزرگوار است يكان يكانو برگزيدگان از ايشان پنج تن اند ، و يك تن به آئين ما كه پس از همه برانگيخته شد و در سال هزار و سيصد و هفده در خانه خدا اين پايه بلند را استوار فرمود بر همگى افسرى و برترى داشت ، و جامه پيغمبرى را به راستى و درستى پوشيد ، و بر آنان كه در روى زمين بودند از خُرد و بزرگ ، پير و جوان ، سياه و سفيد ، فرمان يزدان را رسانيد ، و كوشش بى اندازه فرمود ، و هراسى از كسى در دل نداشت با آنكه رنج و آزار فراوان از بى خردان روزگار خود ديد ، براى خواست خدا شكيبائى آغاز كرد ، دو لب به نفرين نگشود ، و سزاى ناسزاهاى ايشان را روا نداشت جز خواهش آمرزش ، تا آنكه دلهاى بنده هاى رميده را به سوى خداوند بى مانند برگردانيد . و تاكنون افزون از يك صد هزار كرور خدا شناسند ، سپاس اين پيغمبر برگزيده را فراموش نكنند ، و در پنج هنگام بر بلنديها آوازه بزرگى و بزرگواريش را برآورند . و براى راستى گفتار آن پيغمبر بزرگوار دو گواه درخشنده تابنده همراه بود : نخست : فرمان يزدانى و نامه آسمانى است كه رشته آئين اين گروه انبوه به وى پيوسته و بسته است ، و هر آنچه در بالا و پست هست در اوست ، و هر كس از اين آئين و دستور كناره جويد به همان نامه آسمانى سوگند مى خورم كه وى بدبخت است و زيانى سخت دارد . و شگفت آن است هر شيرين زبان و تيز سخنى كه پاره اى از اين نامه بخواند فريفته وى گشت ، و هر دانشمند بى مانندى از شنيدن گفتارى از آن ، نامه هاى گذشتگان و پيشينيان را بشست . پس هر كس از پيروى اين نامه سر پيچد بايد سرش را برداشت و به آتشش سوزانيد ، و از شمار خداپرستان دورش كرد ، و پاداش هميشگى او را به فردا خواست . و گواه ديگرش : كه در آستين و پروريده آن دست مهر آئين بود فرخنده داماد نيك نهاد ،

.

در شش چيز از عقايد و هفت چيز از قواعد كه اصول و فروع ايمان است ترجمه مى شود

نماينده برازنده وى است كه با بندگى پسنديده سى سال در سايه آن سايه خدا آسايش فرمود و دمى جز خواهش وى نياسود ، گفتارش را شنيد و از كردارش آموخت ، در راهش خونها ريخت و جانها گرفت ، تا پس از سى سال و چيزى تن پاكش به خاك شد ، و يازده تن از پاكان فرزندان آن بنده يزدان براى نگاهدارى اين آئين جانشين شدند ، و سه تن از ايشان به نام پيغمبر و سه تن ديگر هم نام پدرند ، و دو تن هم نام يكديگر ، و نام يك تن برانگيخته از نام برادر ، و آن يك به نام چشمه دانش است ، و فرزندش مانند پور عمران دور از آلايش . پس بايد هميشه گفت و گرويد و در دل سپرد كه : هر يك از اين سيزده تن با آن يكتا گوهر بى همتا كه دخت پيغمبر است برابر و برادرى ندارند و ما را به جز ايشان پناهى نيست ، و از شناسائى و راهنمائى ايشان خدا را شناخته ايم ، و در روز نخست به دوستى ايشان پيمان بسته ايم ، و در اين جهان راه بندگى از ايشان آموخته ايم ، و در روز پسين هم از خواست ايشان به بهشت جاويدان رخت كشيم ، و از آتش سوزنده دوزخ رهائى يابيم مگر چند چيز را نپذيريم و بگذاريم .

در شش چيز از عقايد و هفت چيز از قواعد كه اصول و فروع ايمان است ترجمه مى شودنخست : بالا رفتن پيغمبر برگزيده است از زمين به آسمانها با همان تن پاك ديده شده در پايان شب كه انجام آن رفتن رسيدن به خداوند بود ، و كسى هم در ميان نبود و سخنان چند شنود و برگشت و به بستر خواب خويش آرميد ، و هر كس جز اين سخن گويد پيغمبرى او را نخواسته است . دوم : گرويدن به پرسش دو فرشته فرخنده است در گور . سوم : كشيدن پل است بر دوزخ براى گذشتن كه درازى آن سه هزار سال مى نمايد . چهارم : آويختن ترازوى داد خواهى است براى سنجيدن كارها .

.

در شرمسارى جامع اين اوراق است از گناهان و وجوب توبه به حضرت سبحان

در شرمسارى جامع اين اوراق است از گناهان و وجوب توبه به حضرت سبحاناكنون كار اين بنده است كه جز خدا همه چيز را بنده ام ، و هر پليدى را ستايش كننده ، نه خدا را شناخته ام ، و نه پيغمبرى را دوست داشته ام ، و نه پيروى پيروان ايشان را نموده ام ، و روزگار گرانمايه خود را نابود و ناچيز كرده ام ، با همه نادانى و ناسپاسى كه مى دانم در روزگار من گذشته است شگفت آن است در اين دم ، بازگشت به سوى خدا نمى كنم با آنكه مرا هر هنگام مى خواند ، و مى فرمايد : دَرِ بخشايش من گشاده است ، هر آنچه زود آئى دير است . اى بنده گناه كرده ! به سوى من بيا ، اميدوارى پيشه خويش كن و رشته لابه و زارى و بندگى خود را مبُر ، و بدان هر آنچه بندگان من آرزوى كنند و بخواهند مى دهم ، و اگر بخواهم بهر كدام آرزوى همه آفريدگان را بدهم چيزى از آنها كاسته نشود . پس بخواه تا بدهم ، و روى به من كن تا آرزويت برآورم ، و كار به من واگذار و به كرده و داده من خشنود شو ، و ديگر از گريزپائى بگذر ، و دمى به درب خانه من گريه و زارى نما كه مرا از اين كار خوش آيد ، و بگوى : اگر برانى تو به كه روى آورم ؟ و چاره كار خود از كجا چشم دارم ؟ پس پشيمانى از گناهان كارى شايسته و پسنديده است از اين كار كناره مجوى ، و بر اين در پناه بياور . پس خوشا آن كس كه در نامه كردارش در زير هر گناه بازگشتنى از دل و زبان باشد ، و كار فردا را امروز كند . و گويا ديده يا شنيده باشى : در روزگار پيش هر آنكه گناهى مى كرد به در خانه اش نوشته مى شد و هر كس مى دانست ، و در اين روزگار براى آنكه رسوا نشوى هر گناهت به در خانه دلت نگاشته مى شود ، چون فردا سر از خاك بردارى همه گناهانت را مردم بخوانند و رسوائى آن روز كه پنجاه هزار سال درازى اوست بيشتر است از اين روز كوتاه در گذر .

.

در اينكه ما را دو كس لازم است : عالم با خدا و پادشاه دادخواه

و در پاره اى از نامه هاى خدائيست : اى فرزند خاك ! مرا بخوان و به من اميدوار شو كه من گناهانت بيامرزم و باك ندارم . و آورده اند : يكى از گناه كاران پشيمان شد و به روى در آمد و سر بر زمين نهاد و گفت : بار خدايا ! من منم و تو توئى ، من آنم كه بر سر گناه شوم و تو آنى كه بر سر آمرزش . آوازى شنيد : چنين است كه گفتى ، سر بردار آمرزيده شدى . پس بهره بازگشت بنده به سوى آقاى بخشنده آمرزش است . آرى : تا نكنى تو نتوانيم ماگر ندهى تو چه ستانيم ما نيست در اين كارگه گير ودارجز تو كسى كايد از او هيچ كار

در اينكه ما را دو كس لازم است : يكى عالم با خدا و ديگرى پادشاه دادخواهو اين بنده روسياه در آغاز اين پيمان نامه روى سخن به دو كس دارد و در اين نامه مى سپارد . پس بدان ما بندگان را دو كار است كه بايد بجا آوريم ، يكى كار تن است و ديگرى كار جان ، و ما بايد اين دو را هر روز روزىِ شايسته دهيم تا آسوده شويم : روزى تن مانند وى نيست شود ، روزى جان چون وى هميشه بماند ، و ناچار در اين جهان اين دو گونه روزى و خورش ناهمتا را بايد فراهم آوريم ، و پس از كوشش بى اندازه به جان و تن بخورانيم . و خداوند روزى دهنده ، اين دو را بدست دو كس سپرده : يكى پادشاه دادگر است و يكى دانشمند دانشور ، و ماها براى نادانى كه داريم برتر از آنچه در خور تن است روزى خواهيم ، و چون خواست ما جز از خواست خداى داناست كوشش ما را سرانجامى نيست ، و هر دم سركشى كنيم و دشمنى نمائيم ، و خونها ريزيم ، و همه آن براى كمى و افزونى روزى است كه از براى تن مى خواهيم . و بدين گونه است جامه پوشيدن و خانه خواستن و جفت گرفتن ، همه آنها براى خواهش تن است .

.

در مدح پادشاه جمجاه

در مدح پادشاه جمجاه كه همواره عادل و دادخواه استپس خداوند داناى توانا براى آسايش و آسودگى و دادخواهى و خاموش كردن آتش زيان ، پادشاهى دادگستر و فرمانفرمائى پاك گوهر برانگيزاند تا آنچه در خور هر كس است بدهد ، و دادرس باشد ، و نگذارد ستمگر فزونى خواهد و درويش را ستم كند ، پس از اين راه و از اين سخن روشن من دانستى در هر جهان پادشاهى بايد باشد كه جهانبانى كند كه آسايش هر جهانى از جهانبان است ، و از دادخواهى وى روى زمين مانند گلستان ، و ناچار اين پادشاه بايد پراكندگى بندگان خدا را كه بستگان وى اند نخواهد ، و از كردار هر كسى آگاه باشد ، و گر نه نتواند سزاى بدكاران و ستمكاران را دهد و دادرسى از ستمديدگان نمايد . و پادشاه بايد خود رسيدگى و پرسش از بيچارگان كند كه در نهاد نزديكان دربار انديشه هاى خام است ، و آرزوهاى نافرجام ، هر چه نزديك باشد انديشه نيك پادشاه را ندارد ، و پروائى از شوريدگى و بيچارگى كشوريان و لشكريان نكند ، خود بلندى خواهد اگر چه همه مردم پست شوند ، و بر بالش آسايش خسبد اگر همه بندگان بى خواب ، و در نهاد پادشاه اين انديشه ناپسند نيست ، و كيست مانند وى ؟ ! پس بشنو پنجاه سال چيزى افزون در اين جهان ، اين شاهنشاه كاردان زندگانى به كامرانى فرمود و بندگان خدا را هم به سايه خويش زندگى خوش داد ، و دشمنان ايشان را به تازيانه خشم براند ، و هر كسى را به اندازه اش از توانگر و درويش ، مرد و زن ، خورد و بزرگ ، سياه و سفيد ، دانا و نادان ، نوازش بى پايان نمود ، و ايشان را از پريشانى برآورد ، و هر يك را به كار شايسته استوار داشت تا هر كس به آسودگى پى كار خود رود و نانى خورد ، و تندرستى آن جان جهان را از خداوند يزدان خواهد ، و لب به نگونسارى دشمنان وى گشايد .

.

در اينكه بندگان خدا به مثابه گوسفندانند و ايشان را دو شبان و پاسبان لازم است

در روى سخن با علماء كبار است

پس هر يك از بندگان درگاه و نزديكان بارگاه سستى در انجام فرمان كند هما (1) تيشه بر ريشه هستى خود زده و از زندگانى خود كاسته و براى دشمنى و ستيزگى خود برخاسته است .

در روى سخن با علماء كبار استديگر روى سخنم به سوى دانايان و پيشوايان اين آئين است ، آنان كه گويند : ما راهنماى بندگانيم و در كالبد اين جهان جان ، و خدا را از رنجهاى فراوان بهتر از ديگران شناخته ايم ، و از راه دانش و بينش به نامها و نشانها و فروزشهاى خدائى پى برده ايم ، بدين گونه بيخ و بن پى و شاخ روى و پشت هرچيزى كه ديده و ناديده است بر ما روشن است ، و مردم نادان بايد به سوى ما آيند و از ما خدا را بشناسند و از راهنمائى ما سزاوار بهشت شوند . پس اين گروه بايد به اين جهان دلبستگى نداشته باشند و از اين پيره زال سالخورده كه چندين هزار شوى كرده بايد كناره جويند ، و به مانند پيغمبران و پيروان ايشان جامه پشم و نياز پوشند و كردارشان پند ديگران باشد و گفتارشان براى خشنودى يزدان ، خدا بنگرند و از خود بگذرند ، مردم را راهبَر باشند نه راهبُر ، آنچه گويند بكنند و آنچه مى كنند ستايش باشد نه نمايش ، فرومايه را بر توانگرى برترى ندهند و از آنچه ناشايسته است چشم پوشند ، و بر آنچه بايد كنند چشم گمارند ، دلهايشان به دوستى خدا استوار و هميشه تنهايشان رنجور و نزار باشد ، مردم از بدى ايشان در پناه باشند و به نيكى آرزومند ، بر دشمن ستم نكنند و نافرمانى دوست را روا ندارند ، چون شب در آيد به پاى بندگى برخيزند و اشك شرمندگى بر رخساره ريزند ، گوششان به فرمان و نامه آسمانى بر زبان ، چون ياد از بهشت كنند از بسيارى اميدوارى بر آن بنگرند و چون به دوزخ بنگرند از ترس و بيم خون بگريند ، چون روز آيد براى درماندگى بيچارگان بشتابند و از يارى

.

در اينكه بى مبالاتى نگاهبان باعث ظهور آن اعمال قبيحه مى شود

در شرح كسانى كه اطراف علماء عظام مى باشند از نيك و بد

ديگران او را سرزنش كنند و گويند : تو را به اينكار چه ؟ و مردم آنچه بدانند و براى خواستن آن كوشش كنند جز خداست ، و هر آنچه به درويش ناتوان دهند از روى خنده باشد ، و آنچه بسيار دهند از براى گناه است ، و آنچه ندهند در راه خداست ، و بدترين مردمان پدر و مادر است در نزد فرزند ، و خوشتر نزد وى بهتام (1) زدن به ايشان است ، و خوشنود شدن به مُردشان ، و آن كه نمازگزار و مردم را بدان بخواند مزدور شود . و مردم آنچه بخورند و با خودشان بخوابند باكى نكنند كه آيا پسند است يا ناپسند ؟ ، و آنكه خواسته بى پدر و مادر را بخورد براى يار خود بگويد و بر آن خرسند گردد . و پندگويان از آنچه گويند نكنند ، و به جايگاه هاى بلند برابر مردمان براى خودنمائى برآيند . پس پيشكاران درگاه و كارگزاران پيشگاه پروردگارى از خديو دادگستر و دانشمند دادخواه و پيروان ايشان بدانند آبادى كشور وآرايش لشكر از او آگاهى و نگاهبانى يكان يكان از زيردستان است ، چو برگشت به تن كند يا جان ، خوشا آن كس كه از بيم فردا بينديشد و در پى كار بندگان خدا كوشد ، و بدا بدان كس خانه ناپايدار آباد دارد و خانه جاويدان را واگذارد .

در شرح كسانى كه اطراف علماء عظام مى باشنداز نيك و بدو ديگر سخنم به نزديكان و بستگان دانايان اين جهان است در برابر نزديكان پادشاه كاردان . اين گروه بهترين مردمان اند و بدترين ايشان بهترند ؛ از آنكه مانند ستارگان به گرد آن دانشمند فرزانه كه آموزنده چون ماه تابان است در هنگام آموختن دانش بهره مند مى شوند

.

در عجز و لابه اين عاصى گناه كرده غافل است و وصيت آخر من و آرزوهاى باطنيم

و به بندگان خدا كه نادانند مى آموزند ، و اين آئين از انجمن ايشان خرسند است و هميشه به ياد خدا و شناسائى كردار و گفتار پروردگار مى باشند ، و همواره به دانستن پرسش هاى فرمان و نافرمان يزدان فرو مى روند ، هيچ كس را در فرداى رستاخيز مزدى بيشتر از اين گروه نيست . و بدترند از آنكه انديشه هاى خام در نهاد ايشان است . روشن تر گويم : اگر كار زشتى به هر يك از ايشان روى كند و آن نافرمانى خداوند باشد دريغ نكنند ، و آن آموزگار آموزنده را با خودشان همراه كنند و بفريبند ، و اين مردم از ايشان آئين چند ساله را بگذارند و نزديك با گروه دستاريان نشوند ، چه مى شد از اين خاك پاى پاكان برگزيده كه شب و روز كارى و كردارى جز ستايش و ياد ايشان ندارد پندى بياموزند و بر آنچه نوشته ام اندرزى خواهند كه مردم را چشم براينان است نه برديگران . خدا و پيغمبر و نامه بزرگ خدائى و پيشوايان ما از شماها شناخته مى شوند و جامه و دستارى كه پوشيده ايد و بر سر گذارده ايد نشانه هاى اين كار است ، و هر آنكس اين گروه را نشناخت چگونه مى تواند به ديگرى بشناساند ؟ !

در عجز و لابه اين عاصى گناه كرده غافل است و وصيت آخر من و آرزوهاى باطنيمپس اين جامه و دستار ، دروغ و فريب و دام است . اى بيچارگان ! دمى گرد هم بنشينيد و بر اين آئين بگرييد ، و بنگريد چه شد آن كوششهائى كه بزرگان ما در ماندن اين كيش كرده اند ؟ ! و آنچه داشته اند از جان و فرزند و خواسته در اين راه گذارده اند . همه براى آن بود كه شماها اين دو ستون سخت پى را كه يكتا دانستن خدا و گرويدن به پيغمبرى پيشواى دو سراى است برپاى و افراشته داريد و اين دو را تيشه نزنيد و سرنگون ننمائيد . شگفت دارم از هر كارى دست برداشته ايد و براى سرنگونى اين دو ستون ايستادگى

.

روح و ريحان دهم

در هجرت حضرت عبدالعظيم عليه السلاماز حدود حجاز و عراق عرب به شهر رى

در هجرت حضرت عبدالعظيم عليه السلام از حدود حجاز و عراق عرب به شهر رىو فى سورة النساء قال اللّه تعالى : « وَمَن يُهَاجِرْ فِى سَبِيلِ اللّهِ يَجِدْ فِى الْأَرْضِ مُرَاغَماً كَثِيراً وَسَعَةً » (1) . بدان حضرت عبدالعظيم به بياناتى كه در رحلت آن بزرگوار مذكور مى شود معلوم است در زمان معتز باللّه كه از خلفاى بنى عباس و معاصر زمان حضرت امام على النقى عليه السلام بود از سرّ من رأى نهضت و هجرت فرمودند ، و به خطّه رى نزول اجلال كردند ، و جهت حركت ايشان هم به امر و حكم امام عليه السلام بوده است ، و چون اخصّ اصحاب حضرت جواد عليه السلام و از خيار و كبار محبّين و مقرّبين حضور مهر ظهور ابوالحسن الثالث امام على النقى عليه السلام بود خليفه معاصر مسطور نهايت خوف از آن بزرگوار داشته ، لهذا در مقام اذيت و قتل وى برآمد . ناچار به فرموده آن سيّد بزرگوار از جوار فيض آثار ايشان مهاجرت نمودند و از عيالات خود مفارقت كردند . و بعضى نقل كرده اند : به عزم زيارت مرقد منوّره مطهر حضرت رضا عليه السلام از سرّ من رأى بيرون آمد و ببلاد خراسان متوجه گرديد . چون به شهر رى وارد شد زمانى به جهت زيارت قبر مطهر حضرت حمزة بن موسى بن جعفر عليهماالسلام توقف فرمود ، و امر آن بزرگوار مخفى بود ، و كسى آن جناب را نمى شناخت تا آنكه دوستان و شيعيان در خفاء خدمتش رسيدند ، و اطلاع از حالات حسنه اش پيدا كردند ، و مسائل حلال و حرام خودشان را

.

هجرةٌ عظيمه

سؤال نمودند ، و كمال تقرّب آن جناب را به امامين همامين عليهماالسلام يافتند و بر ارادت و خلوص ايشان افزود . پس نگذاردند آن جناب حركت نمايد . و اگر اين قول اخير را تصديق نمائيم بعيد نيست ؛ از آنكه حضرت عبدالعظيم عليه السلام به زيارت لقاء حضرت رضا عليه السلام مشرف نشده بود و خواست اداء حق امام ثامن ضامن را نموده باشد . سائرين از ائمه طاهرين بنا بر حديث مشهور كه فرمودند : « هر امامى بر اين امت حقّى دارد ، اگر كسى خواهد حق ايشان را ادا نمايد بايد به زيارت ايشان رود » . وبيايد در اقوال علماء قولى كه در كتاب رجال داعى ديده است : حضرت رضا عليه السلام تنصيص فرمود به زيارت حضرت عبدالعظيم و ثوابى براى زائران بزرگوار بيان نمود . پس حسن حالت آن جناب مقتضى بوده است كه به زيارت حضرت رضا عليه السلام رود و آن جناب هم قبل از وفات و ملاقات حضرت عبدالعظيم زيارتش را از دوستانش بخواهد .

هجرةٌ عظيمهبدان در حديث است : « من سعادة المسلم أن يكون كسبه فى باب داره » (1) . يعنى : « سعادت مرد در آن است كه كسب معيشت وى در دَرِ خانه اش باشد و از خانه اش حركت ننمايد » . و در حديث است : « لا ينبغى للعاقل أن يكون ظاعنا الاّ فى ثلاث : مرمّةً لمعاش وتزوداً لمعاد

.

در اقسام هجرت از حلال و حرام است

أو لذّة فى غير محرّم » (1) . يعنى : « سزاوار نيست عاقل از خانه اش حركت نمايد مگر براى تحصيل قوت و اصلاح امور معاشيه اش يا براى تحصيل زاد آخرت يا براى لذّتى كه حرام نباشد » . پس حضرت عبدالعظيم با حسن عقيدت و كمال محبتى كه به امام زمان داشته ، اُنسى به وطن مألوف و مجاورت قبور ائمه هدى عليهم السلام و مصاحبت دوستان و فرزندان چه قدر بر وى امر صعب و سخت شد كه مباعدت و مهاجرت از خدمت ايشان را اختيار فرموده و به بلد غربت متحصّن گشته ، و از شهرى به شهرى با كمال خوف و ترس حركت كرده و آسايش بر وى حرام گرديد ، تا رسيد بر ايشان آنچه رسيد . نعم ما قيل : سافِرْ إذا حاوَلْتَ قَدْراسارَ (2) الْهِلالُ فَصارَ بَدْرا و در حديث نبوى صلى الله عليه و آله است : « من فرّ بدينه من أرض إلى أرض وإن كان شبراً من الأرض استوجب الجنّة وكان رفيق ابراهيم عليه السلام » (3) . يعنى : « هر كس بواسطه حفظ دين خود از زمينى بزمين ديگر فرار كند اگر چه يك وجب باشد بهشت بر او واجب است و در آن رفيق ابراهيم عليه السلام است » .

در اقسام هجرت از حلال و حرام استپس در اين مقام عرض مى كنم : هجرت دو قسم است : يكى حرام و يكى واجب .

.

در آيات شريفه كه دلالت بر وجوب هجرت دارد

اما هجرت حرام آن رفتن به بلاد كفر است با عدم اكراه و اجبار و ميل خاطر . و مراد از بلاد كفر آن شهرهائى است كه مهاجر به واسطه توقف در آن از واجبات شرعيه و مستحبات مليّه مانند صوم و صلات و خمس و زكات و حج و اذان و غير آنها باز ماند ، و متمكن از اظهار آثار شرع نباشد به واسطه تسلّط و استيلاء و غلبه كفر . و همين طور است تعرّب بعد از هجرت ، يعنى بعد از اينكه شخص از بلاد كفر هجرت كرد به بلاد مسلمانان ، باز به بلاد كفر عود كند . پس مسلم نبايد از بلد اسلام به بلاد كفر هجرت نمايد مگر آنكه مضطر باشد و اگر تاجرى بقصد تجارت رود در بلاد كفر نتواند دين خود را نگاهدارد نيز همين قسم است ، و بر اوست ترك تجارت كرده به سوى دين خود آيد .

در آيات شريفه كه دلالت بر وجوب هجرت دارداما هجرت واجب كه ممدوح است در نزد خدا و رسول صلى الله عليه و آله عبادتى است كه فضيلت و ثواب بسيار دارد و ترك آن موجب عقاب و گناه است ، و خداوند سبحان در چند جاى از كتاب مجيد مدح مهاجرين و ذمّ تاركين او را فرموده است ، از آن جمله فرمود : « وَمَن يَخْرُجْ مِن بَيْتِهِ مُهَاجِراً إِلَى اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللّهِ » (1) . از آن جمله : « يَا عِبَادِىَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِى واسِعَةٌ فَإِيَّاىَ فَاعْبُدُونِ » (2) . از آن جمله : « وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِى سَبِيلِ اللّهَ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللّهُ رِزْقاً حَسَناً وَإِنَّ اللّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ » (3) . از آن جمله : « وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِى اللّهَ مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُم فِى الدُّنْيَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ

.

روايةٌ فيه هِداية

در ترجمه حديث حضرت رسالت مآب صلى الله عليه و آله است

قال صلى الله عليه و آله : « لا ، وأنتم أصحابى ، واخوانى يجيئون من بعدى ، شأنهم شأن الأنبياء يفرّون من الآباء والاُمّهات ومن الاخوة والاخوات ومن القربات كلّهم ابتغاء مرضاةِ اللّه ، يتركون المال ويذلُّونَ أنفُسَهُمْ بِالتّواضُعِ للّهِ لا يَرْغَبُونَ فى الشّهَوات وَفُضُول الدُّنيا يَجْتَمِعُونَ فى بَيْتٍ مِنْ بُيوتِ اللّهِ كَأنَّهُمْ غُرَباء تراهُمْ مَحْزُونينَ لِخَوْفِ النّارِ وَحُبّ الجنَّة . فَمَنْ يَعْلَمْ قَدْرَهُمْ عِنْدَ اللّهِ لَيْسَ بَيْنَهُمْ قَرابَة وَلا مال يُعطونَ بِها وَبَعْضهِمْ لِبَعض أشْفَق مِنَ الابنِ عَلى والِدِهِ وَالوالِدِ عَلى وَلَدِهِ وَمِنَ الأخ على الأخ . ها شَوقاً إلَيْهِمْ وَيفرّغونَ أنْفُسَهُمْ مِنْ كَدّ الدُّنيا وَنعيمِها بِنجاة أنْفُسِهِمْ مِنْ عَذابِ الأبَدِ وَدُخولِ الجنَّةِ لِمَرضاةِ اللّهِ . واعلَمْ يا أباذَرّ ! إنَّ للواحِدِ مِنْهُمْ أجْرَ سَبْعينَ بدريّاً مِنْهُمْ أكرَم عَلى اللّهِ مِنْ كُلِّ شى ءٍ خَلَقَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلى وَجْهِ الأرضِ » .

در ترجمه حديث حضرت رسالت مآب صلى الله عليه و آله استملخّص از معنى اوائل حديث نبوى صلى الله عليه و آله آن است كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله جمعى از بندگان خدا را برادران خود خواند و اظهار شوق در ملاقات ايشان فرمود و آنها را به اوصاف حسنه وصف كرد . از آن جمله فرموده است : « برادران من كسانى هستند كه بيايند شأن ايشان شأن پيغمبر است ، و آنها قومى هستند كه از پدران و مادران و برادران و خواهران و نزديكان به جهت رضاء و خشنودى خداوند سبحان هجرت مى كنند و فرار مى نمايند و دست از مالشان برمى دارند ، و جانهاى خودشان را خار مى خواهند براى فروتنى از براى خدا ، و آنها ميلى در شهوات و زيادتى دنيا ندارند ، و در خانه اى از خانه هاى خدا جمع مى شوند گويا آنها غريبند و هميشه محزونند براى ترس آتش و دوستى بهشت . . إلى آخر الترجمة . و حضرت احديت جل برهانه فرموده است : « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِى سَبِيلِ اللّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِى الآخِرَةِ

.

در اشعار جامى است

در اشعار جامى استو از جامى چند بيت از اين مقام بنگارم خوب است : صوفى چه فغان است كه من اَين إلى اَيناين نكته عيان است من العلم إلى العين ما الحاصل فى البين چگوئى سفرى كنچون خضر بجوى اين گهر از مجمع بحرين بر ذمّه ما دين تو از پرتو هستىكو جذب فنائى كه مؤدى شود اين دين در مشرب توحيد بود و هم دوئى كفردر مذهب تقليد بود نفى دوئى شين اين وحدت محض است كه از كثرت تكرارگاه اربعه و گاه ثلاث است و گه اثنين جامى مكن انديشه نزديكى و دورىلا قرب و لا بعد و لا وصل و لا بين و اين بيت را خوش گفته اند : تا دسته گل زخار نگريختدر گردن دلبران نياويخت پس بدان هر آنچه جز خداست علاقه به وى راهزن است و تو را از ساحت حق دور مى نمايد . ملك و مال و دولت و فرزند راهزندر ره حق نيست غير راهزن پس هر آن كس مسلمان است و دين خواهد بايد از همه كس و همه چيز دست بردارد ، و خوش مضمونى است اين بيت : گر با همه اى چو بى منى بى همه اىگر بى همه اى چو با منى با همه اى

.

روح و ريحان يازدهم

در شرح احاديث حضرت عبدالعظيم عليه السلام

در شرح احاديث حضرت عبدالعظيم عليه السلامدر شرح احاديثى كه حضرت عبدالعظيم عليه السلام از معصومين عليهم السلام بدون واسطه و با واسطه از اصحاب موثقين ائمه طاهرين عليهم السلام نقل فرموده اند و احاديثى كه جمعى از روات ثقات از ايشان نقل نموده اند . بدان مرحوم ثقة المحدثين صدوق طاب ثراه كتابى در اخبار مرويه از حضرت عبدالعظيم عليه السلام تاليف فرموده اند و آن را موسوم به « اخبار عبدالعظيم » نموده اند و قدماء علماء در كتب رجال اين كتاب را در تعداد كتب آن مرحوم اجلّ ذكر كرده اند ، و هر قدر داعى ساعى شدم آن كتاب را تحصيل نمايم اين سعادت را نيافتم ، ناچار از كتب اربعه و چند كتاب ديگر اين احاديث را جمع نمودم ، و براى تسهيل خوانندگان به فارسى ترجمه كردم ، و در ذيل هر حديثى به قدر ميسور شرح مختصرى دادم . و چون علم حديث اشرف علوم است و شيوع آن در اين زمان خجسته اوان معلوم ، لهذا بعضى از اصول و رؤوس مطالب و مسائل متعلقه آن را براى اهل منبر كه نشر حديث و خبر را از ايشان به نحو صحيح خواسته اند و بايد به نهج صواب بيان و اداء نمايند مقدمةً اشاره مى نمايد ، و بر حفظ كليّه احاديث آل عصمت وطهارت عليهم السلام و ضبط اين احاديث نيز توصيه مى كند . عجالةً در اين عنوان و مقدمه روح و ريحان ده مطلب است :

.

درايةٌ وافيه

در فرق بين « حديث » و « خبر » و « اثر » است

تشقيقٌ رشيق

در معنى « سند » و « استناد »

در بيان ناسخ و منسوخ اخبار است

در بيان ناسخ و منسوخ اخبار استبناءً على هذا ، علماء ما فرموده اند : چنانكه در قرآن كه كلام خداست ناسخ و منسوخ معين است در احاديث هم ناسخ و منسوخ جائز است ، و جهت نسخ هم واضح است كه براى تغيير مصالح و احوال ابناء زمان است ، مانند نسخ شرائع به يكديگر و نسخ تمام آنها به شريعت حقّه محمّديه . اما نسخ كتاب مانند كريمه « فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ » (1) يعنى : بعد از هفده سال كه حضرت ختمى مرتبت صلى الله عليه و آله به سوى مسجد بيت المقدس نماز مى گزارد در بين نماز ظهر بعد از اداء دو ركعت در مدينه طيبه مأمور به انحراف و انصراف از آن جهت گرديد به جهت خانه كعبه ، و همين طريق است ناسخ و منسوخ ديگر آيات كريمه . اما نسخ در احاديث و سنت ، مرحوم شهيد ثانى استشهاد جست به قول نبوى صلى الله عليه و آله : « نهيتكم عن زيارة القبور فزوروها » (2) ، يعنى : « شما را از زيارت كردن مردگان نهى كردم اما اكنون امر مى كنم » (3) . و باز علماء عظام ما فرموده اند : الحق امكان النسخ عقلاً لجواز صيرورة الحسن بالذات قبيحاً بالعرض وبالعكس أو نحوه وجواز تعسّر (4) المصالح بتغيّر الاحوال والأزمان وكذا الحق وقوعه كما فى نسخ الشرايع بشريعة نبيّنا ونسخ وجوب الاستقبال إلى بيت المقدس وآية النجوى (5) ونحو ذلك .

.

مطلب سوم : تعريفٌ لِمَنْ روى

و باز فرموده اند كه : نسخ بر دو قسم است : نسخ مجموع و نسخ بعض ، و شرط در نسخ هم آن است : ناسخ و منسوخ هر دو شرعى باشند و بين زمانشان فصلى باشد و آن تعلّق به حكم داشته باشد نه به موضوع . و تميز أحدهما هم به امور تنصيص و اجماع و تضادّ خطابين است . خلاصه ، الأصح جواز النسخ بالاجماع بمعنى كونه كاشفاً ورافعاً لكونه دليلاً على حكم اللّه الواقعى . و معنى حديث مختلف جز ناسخ و منسوخ است ، و نظير آن مانند حديث « لا عدوى » (1) و حديث « لا يورد ممرض على مصح » (2) .

مطلب سوم : تعريفٌ لِمَنْ روىاين حديث مأثور از امام عليه السلام است : « اِعْرِفوا منازلَ الرجالِ منّا على قدرِ رواياتِهم عنّا » (3) ، يعنى : « منزل و مكانت هر يك از رجال را كه از ما هستند به مقدار رواياتى كه از ما مى كنند بشناسيد » . و سابقاً دانستى هر آن كس احاديث بسيار از ائمه اطهار عليهم السلام نقل كرد او را كثير الرواية خواندند ، مانند حضرت عبدالعظيم عليه السلام كه كثير الرواية و ممدوح در نزد ائمه _ صلوات اللّه عليهم _ بوده است .

.

در شرائط راوى اخبار است

در شرائط راوى اخبار استاكنون خوب است شرائطى كه براى راوى نقل شده است اشاره كنم تا آگاه شوى _ از رساله مرحوم شهيد ثانى طاب ثراه _ : شرط اول : اسلام است ، يعنى : زمانى كه راوى روايت مى كند بايد مسلمان باشد ، فلا تقبل رواية الكافر وإنْ عُلم من دينه التحرّز من الكذب (1) . شرط دوم : بلوغ است ، يعنى : راوى زمانى كه روايت مى كند بايد بالغ باشد . شرط سوم : عقل است ، پس فرمود : لا يقبل رواية الصبى والمجنون مطلقاً لارتفاع القلم عنهما الموجب لعدم المؤاخذة المقتضى لعدم التحفظ لارتكاب الكذب على تقدير تميّزه ومع عدمه لاعبرة له . شرط چهارم : عدالت است ، يعنى : راوى سالم از اسباب فسق و صوارف مروّت باشد مانند اتيان كبائر و اصرار بر صغائر . و در نزد جمهور علماء اين شرط نيز لازم است و مشهور . شرط پنجم : ضبط و حفظ است ، يعنى : هر چه روايت مى كند و در كتاب ضبط كرده و حفظ دارد از غلط و تحريف و تصحيف مصون و محفوظ باشد . بلى ذكورت وحريّت و علم به فقه و عربيت تماماً و بينائى و امثال آن در راوى شرط نيست . و شهيد عليه الرحمه فرمود : عدالت راوى به دو چيز ثابت مى شود : يكى تنصيص دو نفر عادل ، و ديگرى به استفاضه و شهرت بين اهل نقل كه بگويند : اين شخص راوى عادل است . و جمعى از علماء تزكيه راوى را به يك نفر عادل اكتفاء كرده اند ، و در بيان جرح

.

در بيان الفاظ جرح و تعديل است

و تعديل و تعارض آن اين مسأله شرحى أوفى دارد (1) ، و جرح را بر تعديل مقدم داشته اند ، و در آنجا هم به جرح جارح واحد قناعت فرموده اند ؛ از آنكه در بيان تعديل سببى نخواسته اند . اما در جرح تفسير و بيان سبب ملحوظ است و جهت آن براى اِخبار معدِّل است از ظاهر حال ، اما جارح از باطنِ مخفىِ مجروح خبر مى دهد ، پس دليل از جارح بايد خواست نه از معدِّل . و مرحوم شيخ در « فصول » فرمود : اذا تعارض الجرح و التعديل قيل : يقدّم الجرح مطلقاً ، وقيل : يقدّم التعديل مطلقاً . وفصّل بعضهم فرجّح الجرح إن كان التعارض من حيث الإطلاق واجب والرجوع إلى المرجحات كالأكثرية والأورعية إن كان التعارض من حيث الخصوص . وذلك كما لو قال الجارح : وجدتُه يشرب الخمر فى وقت كذا ، فقال المزكّى : انى وجدته فى ذلك الوقت نائماً أو مصلّياً أو إنه توفى قبل ذلك الوقت أو أشبه ذلك ، وهذا هو الأظهر (2) .

در بيان الفاظ جرح و تعديل استو خوب است الفاظ جرح و تعديل كه مصطلح بين علماء و رجال است در اين مقام براى شناسائى خوانندگان نوشته شود : اما الفاظ تعديل مانند « عدل » و « ثقه » و « حجت » و « عين » و « صحيح الحديث » و « صدوق » و « حافظ » و « ضابط » و « متقن » و « شيخ جليل » و « مشكور » و « خيّر فاضل » و « صالح الحديث » و« واسع الاخبار » و « مسكون إلى روايته » و « مشكور » و « يحتجّ بحديثه » و « يكتب حديثه » و « ينظر فيه » و « كثير الرواية » و« قريب الامر »

.

تحمُّلٌ لمن تأمَّل

مقالةٌ فى اختلاف الرواية

افادةٌ

افادةٌو در اين مقام خوب است براى افهام عوام اطاله لسان كنم كه فهميدن اين مطلب لازم است : بدان كه اخباريين مى گويند : چنانكه حكم اللّه واقعى بر امام عليه السلام منكشف بود و عمل بعلم خود مى نمود و اخبار به مردم مى كرد و به امور دينيه و دنيويه ايشان را آگاه مى نمود ، در اين زمان كه زمان غيبت امام عليه السلام است باز باب علم مفتوح است نه مسدود چنانكه باب تكليف مفتوح است و غير مرفوع ، پس چگونه مى شود تكليف باقى باشد و باب علم محجوب و مسدود گردد و مأخذ خيال و مناط استدلال ايشان به آيات كريمه است و احاديث نبويه صلى الله عليه و آله كقوله تعالى : « لاَ يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا » (1) ولا يكلِّف نفساً الا بعد البيان . وفى الخبر : « رُفِعَ عن امّتى تسعة . . » منها : « ما لا يعلمون » (2) . و ايضاً : « رُفِعَ عن الناس ما حجب عنهم » 3 . پس از اين استشهادات گفته اند : باب علم مسدود نيست . و ديگر مى گويند : عمل به ظنون خاصه و عامه نتوان كرد بلكه حرام است عمل بظن كردن در اصول و فروع ، و واجب است عمل به علم مطلقاً و باب علم مفتوح است چنانكه در زمان معصوم عليه السلام مرسوم بوده است . و آيه « إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ » (3) و آيه « إِنَّ الظَّنَّ لاَ يُغْنِى مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً » (4) دلالت مى كند بر

.

در انسداد باب علم است اجمالاً

تحرّز و اجتناب از عمل به ظن كه وقوع آن اثم است ، و نشايد بندگان خدا را عبادت نمايند به عملى كه مذموم و مأثوم بوده باشد .

در انسداد باب علم است اجمالاًاما مجتهدين فرموده اند : باب علم اجمالاً به فوت شارع اقدس و غيبت امام و انقطاع وحى و الهام مسدود گرديد ، و كتاب و سنت دلالت بر علم قطعى و حكم نفس الامرى براى غير معصومين نمى كند ؛ از آنكه قرآن قطعىّ الصدور است و ظنىّ الدلالة وسنت ظنىّ الصدور است و ظنىّ الدلالة . پس از اينكه احتمال اراده حقيقت و مجاز از الفاظ كتاب و سنت رود استدلال علمى باطل مى شود ، پس در عمل به ظنون نجات است كتاباً و سنةً ، عقلاً و نقلاً . رفع تكليف هم از عباد محال و قبيح است . پس اگر باب علم مفتوح باشد بايد تمام مردم بر يك صراط مستقيم و نهج قويم باشند ، و اگر باب علم از براى بعضى مفتوح باشد و از براى بعضى مسدود اين ظلم و قبيح است بالنسبة به مسدود عليه ، و ديگر بقاء ظلمٍ على ظلم وقبحٍ على قبح است و اگر تكليف مرفوع شود خلاف ضرورت است . پس مادامى كه تكليف باقى است و علم مسدود است ناچار بايد عمل به ظنون اجتهاديّه كرد . و علماء را ظن خاص و ظن عام و ظن اخص و اصطلاحات خاصه ديگر است . خلاصه جواب آن است كه : خداوند را در هر واقعه دو حكم است : حكم نفس الامرىِ اوّلى ، و حكم ثانوى ظاهرى ، بر مردم است كه خود را به حكم اوليه رسانند و به آن عمل نمايند و بر خداست ابواب علم بر ايشان بگشايد اگر از ايشان آن علم را بخواهد ، و اگر باب علم را سد نمايد به جهت غيبت امام نبايد خداوند حكم واقعى را از ايشان بردارد و اگر نه سدّ سبيل مى شود و تكليف مرفوع مى گردد .

.

در معنى « اجتهاد » و « تقليد » است

و جهت انسداد علم همانا به واسطه عدم اقبال خلق است به حقّ ، يعنى خودشان سبب از براى سد شده اند ، پس هر زمانى كه مردم مكلفند وصول تكليف اوّلىِ نفس الامرى از ايشان مرفوع نيست ، بعد از اينكه از آن ممنوع شدند بايد رجوع به تكليف ثانوى كه مستفاد از ادله ظنيه است كنند و آن را حكم اللّه بدانند ، يعنى حكم ثانوى قايم مقام حكم اول است مانند ظن كه به جاى علم است . و اگر مكلّف ، مظنون او خطاء رفت همان تكليف واقعى اوست در حقّ خودش و مقلدش ، اگر چه بعضى جمع بين قولين و رفع نزاع بين فريقين را از تطابق علم عادى و ظن عقلى دانسته اند و اين دو را متّحد يافته اند . بالجمله ، دامان اين گونه سخنان وسيع است ، و فهم و درك اين نادانْ قاصر ، خواستم اشاره اى به جهت اختلاف اخبار و احاديث كرده باشد قلم تحرير از محفوظات خاطر كرد . پس مرا در آخر اين اخبار مرويه از حضرت عبدالعظيم عليه السلام عرضى است كه شنيدن آن فائده دارد ، و ملخّص مراد اين است : ناصحين و ذاكرين اين زمان كه در مجامع ناس بر منابر برمى آيند بايد نقل از كتاب خدا و سنت رسول صلى الله عليه و آله و اقوال ائمه اطهار سلام اللّه عليهم نمايند ، و معنى « كتاب » آن كلمات منزله بر پيغمبر معظّم صلى الله عليه و آله است كه براى ارشاد و هدايت ما به طريق اعجاز نازل شد ، و در دست ماها بين الدفّتين زيارت مى شود ، و مراد از « سنّت » قول آن كس است كه از كذب و خطا منزه و مبراست و آن پيغمبر ذى شأن محمد بن عبداللّه صلى الله عليه و آله است ، و خبرى كه مرادف حديث است حاكى از قول معصوم است حقيقةً او حكماً ، يا حكايت از فعل او مى كند .

در معنى « اجتهاد » و « تقليد » استو معنى « اجتهاد » بذل جهد عالم است در استنباط احكام شرعيه تفصيليه ، يعنى عالم حكم خدا را از كتاب و قول رسول صلى الله عليه و آله كه از او تعبير به سنت مى شود با كمال جدّ و جهد بفهمد چه از روى علم و چه از روى ظن .

.

در جواز عمل است به اخبار ضعيفه

احاديث مستجازه مصون و محروس است و بر او حرجى نيست ، و اگر ذاكر و محدثى خود را به مجتهدى شناسانيد و آن مجتهد او را بر حسب استعدادش اذن به قرائت احاديث مخصوصه از كتابى مخصوص يا عموم كتابهاى مجلسى مرحوم مستقلاً داد ثمره اش اين است كه در ذكر روايت مرسل و مقطوع و ضعيف و امثال آنها كه مذكور شد ديگر بر او بحثى نيست .

در جواز عمل است به اخبار ضعيفهو اين بنده كه خاك نعال محدثين محسوب نمى شود اخبار ضعيفه را بنا بر اجازه مجتهد مجيز خود جائز مى داند در مسنونات و مكروهات ، و اين اجازه و اذن براى جواز تسامح است بواسطه حديث : « من سمع شيئاً من الثواب على شى ء فصنعه كان له أجره وإن لم يكن ما بلغه » (1) ، يعنى : « كسى كه چيزى از ثواب بشنود براى به جاى آوردن چيزى پس بجا آورد ، اگر چه در واقع آنچه را كه از ثواب شنيده است نباشد به وى همان ثواب را مى دهند » . واين حديث از محمّد بن يعقوب كلينى در كتاب « اصول كافى » از على بن ابراهيم ، از پدرش ابراهيم بن هاشم ، از محمد بن ابى عمير ، از هشام بن سالم كه تماماً از روات ثقات اند ، و از حضرت صادق عليه السلام روايت شده است . و ايضاً در آن كتاب از حضرت باقر عليه السلام مرويست : « من بلغه ثواب من اللّه على عمل فعمل ذلك العمل ذلك الثواب اوتيه وإن لم يكن الحديث كما بلغه » (2) . و در كتاب « ثواب الأعمال » (3) حديث سابق مرويست از حضرت صادق عليه السلام به مضمون

.

در معنى « احتياط » است

كند جائز است ، اما آن حديث ضعيف را هم شرائطى است و بايد فهميد از كجا خوانده است و به چه جهت مأذون در نقل او شده است ، و چرا با صحاح اخبار اعتماد به ضعاف نموده است ؟ و اگر كسى بى باك باشد در دانستن اين امور براى او خواندن اشعار و مراثى كفايت است و تجاوز از آن جايز نيست . بلى ، نقل حديث را بالمعنى و حكايت از آن به عبارت ديگر بنا بر مشهور منصور جائز است براى حصول مناط و تحرّز و حذر از عسر و مشقّت . و چنانكه بعضى از علماء خبر واحدى كه خالى از قرائن قطعيه باشد حجت دانسته اند در صورتى كه مفيد ظن باشد ، بلى در صورتى كه مخالف قاعده كليه باشد و افاده مظنه نكند خلاف است عمل به آن . پس اى برادر ! امام عليه السلام فرمود : « اخوك دينك فاحتط لدينك بما شئت » (1) ، يعنى : « برادر تو دين توست ، پس احتياط كن از براى حفظ دين خود هر نحوى كه براى خود حافظ مى باشى » .

در معنى « احتياط » استو معنى « احتياط » آن اخذ به اوفق و خروج از خلاف و عمل به آن چيزيست كه ذمّه مكلّف را زمان شكّ در مكلف معيّن در نزد خدا واقعاً برى ء كند . و معنى احتياط در اين زمان غير معلوم است سيّما احتياط در نقل اخبار ضعيفه و مرسله به واسطه اختلاط بعضى از نادانان و بى خردان متروك و مهجور . پس هر آنكه محتاط است بايد در قول و فعل هر دو احتياط كند كه هر دو راجع به اعتقاد جنان است ، و معنى ايمان همين است ، و بى احتياطى هر يك موجب خلل در دين و يقين مى شود .

.

در امتزاج ثقات از راويان و مخالفين ايشان است

بالجمله نتيجه عرايض اين دعاگو آن است : به شرط انصاف و تبّرى از اعتساف خوانندگان چشم بگشايند و هر حديثى را درست نقل نمايند .

در امتزاج ثقات از راويان و مخالفين ايشان استبدان كه در صدر اسلام كه سيّد انام از دنيا رحلت فرمود رايات خلاف افراشته شد و در خلافت هم بين مهاجر و انصار مشاجره و منازعه گرديد ، و بنيان اين گونه محاربات و مباغضات از آن وقت تأسيس يافت ، و همه آن مردم كه محاربه و مقاتله مى كردند عمل كردن به احكام قرآن و احاديث نبويه صلى الله عليه و آله را مدّعى بودند . پس شيعه و مخالفين ايشان مأخذ دعوى خودشان را كتاب و سنت قرار دادند ، دامنه اين نزاع كشيد به زمانهاى ائمه طاهرين عليهم السلام ، اين فرق كثيره كه پيدا شدند از كيسانيه و امثال آن ، پس از آن بنيان در زمان بنى عباس جمعى كه معاصر ائمه عليهم السلامبودند فروع آن بنيان را به مقتضاى امتداد زمان افزودند ، و در اصول و فروع اين دين تغيير و تبديل كلى نمودند ، و براى تبعيت خلفاء جور و طمع زياد و اهواء فاسده و آراء كاسده از نسيان حضرت ختمى مرتبت صلى الله عليه و آله اخبار كثيره و احاديث وفيره جعل و وضع كردند ، آن گاه مخلصين ائمه با منافقين ايشان مخلوط شدند و مردم در نقل روايات به واسطه اختلاف حالات ثقات و غيرهم به شبهه افتادند . مثلاً زرارة بن اعين و هشام بن حكم و هشام بن سالم و محمّد بن مسلم و ابو بصير و معلى بن خنيس و ريّان و هرثمه و على بن يقطين و على بن جعفر و مفضل بن عمر و فضيل بن يسار با اشرار زمان خودشان ممتزج شدند و پرده تقيه بر روى ايشان كشيده شد ، و مردم خواص ائمه و اعادى ايشان را تميز نمى دادند ، و ائمه طاهرين براى حفظ جانهايشان در آشكارا به ايشان تغيّر مى كردند و اعراض مى فرمودند ، و در خفاء اظهار محبّت و مهربانى مى كردند . پس چنانكه در آن زمان خوب و بد تميز داده نمى شد مگر قليلى كه تقيه نكردند

.

در حديث ميمون بن عبداللّه و مذمت كسانى كه به حضور امام احاديث مجعوله نقل كردند

در حديث ميمون بن عبداللّه از رجال كشى و مذمت كسانى كه به حضور امام احاديث مجعوله نقل كردندخوب است در خاتمه اين عنوان ، اين حديث را از « كتاب كشى » (1) نقل نمايم : ميمون بن عبداللّه گفت : جماعتى بر حضرت صادق عليه السلام وارد شدند براى آنكه از آن جناب حديث بشنوند و آن بزرگوار را نمى شناختند ، همين قدر مى دانستند در مدينه محدّثى است آگاه و شخصاً نمى شناختند ، اما اسماً از حالات آن سرور مطلع بودند ، پس حضرت صادق به يكى از انصار فرمودند : « تو اين اشخاص را مى شناسى ؟ » . عرض كرد : نه . فرمودند : « از براى چه آمده اند ؟ » . گفت : اين جماعت از شهرهاى خودشان بيرون آمده اند براى آنكه حديث بشنوند از هر كس باشد و هر چه باشد ، آنگاه به يكى از ايشان فرمود : « شما از غير من حديث شنيده ايد ؟ » . عرض كرد : بلى . فرمود : « يك حديث براى من بيان كن » . آن مرد در جواب گفت : ما آمده ايم حديث بشنويم نه آنكه حديث بگوئيم . پس به ديگرى فرمود . نيز آن كس عذر آورد . آن جناب فرمودند : « محدّث شما عهد كرده است آنچه به شما گفته است به ديگرى نگوئيد ؟ ! » . گفتند : نه . فرمود : « آنچه اقتباس كرده ايد از علم قدرى بگوئيد » .

.

در مقالاتى كه شخصى از سفيان ثورى شنيده و خدمت حضرت صادق عليه السلامعرض مى كرد

پس گفت يكى از ايشان : سفيان ثورى از جعفر بن محمد(ع) ما را خبر داده است كه آن جناب فرمود : النبيذ كله حلال الا الخمر ، ثمّ سكت .

در مقالاتى است كه شخصى از سفيان ثورى شنيده و خدمت حضرت صادق عليه السلام عرض مى كردو بدان سفيان ثَورى _ به فتح ثاء مثلثه _ به قول ابن خلكان ابن سعيد ثورى كوفيست و يكى از علماء عامه است و در بصره سال يك صد و شصت و يك وفات كرد . يعنى : سفيان ما را خبر داد نبيذ تمامش حلال است مگر شراب ، پس ساكت شد . آن جناب فرمودند : « زياد كن » . آن شخص گفت : مرا خبر داد آنكه از حضرت باقر(ع) شنيد كه فرمود : كسى كه مسح نكند بر خُفّين خود صاحب بدعت است و كسى كه شرب نبيذ نكند صاحب بدعت است ، و كسى كه جِرّيث (1) نخورد و طعام ذمّى و ذبايح ايشان را پس گمراه است ، اما نبيذ را عمر خورد ، اما مسح خفّين را عمر در سفر سه مرتبه در يك شبانه روز بجاى آورد ، اما ذبايح اهل ذمه را حضرت امير(ع) خورد و فرمود : بخوريد ، و خداوند مى فرمايد : « الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوْتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ » (2) . آن جناب فرمود : « زياد كن » . عرض كرد : از هر چه شنيده ام خبر بدهم ؟ فرمود : « هر چه شنيده اى همين طور است ؟ » . عرض كرد : نه . فرمود : « بگو » . گفت : خبر داد به من آنكه از عمرو بن عبيد و از حسن بصرى شنيده بود كه گفت : بعضى

.

حديثى كه حضرت صادق عليه السلام به شخص بصرى فرمود

گفت : آرى . فرمود : « چند وقت است شنيده اى ؟ » . عرض كرد : اين احاديث شهر ماست ، و روزگاريست ما حفظ كرده ايم و شكّى در آنها نيست . فرمود : « اگر جعفر بن محمّد بگويد اين احاديث كذب است و اصل ندارد آيا تصديق وى مى نمائيد ؟ » . گفت : نه . فرمود : « از براى چه ؟ » . گفت : از آنكه مردهايى چند شهادت دادند در حجيّت و صدق اين احاديث كه اگر بخواهند پاى بر گردن مردم بگذارند جايز است .

حديثى كه حضرت صادق عليه السلام به شخص بصرى فرمودفرمود : « پس اين حديث را بنويسيد : بسم اللّه الرحمن الرحيم حدّثنى أبى عن جدّى . آن شخص وقتى كه اين بيان را به اين نسبت شنيد كه آن حضرت فرمود ، عرض كرد : اسم شما چه چيز است ؟ فرمود : « از اسم من سؤال مكن » « إن رسول اللّه صلى الله عليه و آله قال : خلق اللّه الأرواح قبل الاجساد بألفى عام ، ثم اسكَنَها الهواءَ فما تعارفَ منها ائتلفَ وما تناكَرَ منها اختلَف ، ومن كَذب علينا اهلَ البيت(ع) حَشَرَهُ اللّه تعالى يوم القيامة أَعْمى يهوديّاً وإن أدركَ الدجّال آمَن به فى قبره » (1) . يعنى : پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : « خداوند ارواح را پيش از اجساد به دو هزار سال خلق كرد

.

كتابةٌ مستطابة

بعد از آن در هواء آنها را ساكن فرمود ، پس الفت و شناسائى در اين زمان و اختلاف و انكار ابناء زمان به جهت آن روز است ، و كسى كه بر ما اهل بيت عليهم السلام دروغ ببندد فرداى قيامت يهودى و كور محشور مى شود و اگر دجال را ادراك كند ايمان مى آورد به او » . و اين حديث تمام شد . اكنون عرض مى كنم : نبايد سفيان ثورىِ نوعى را زياد كرد ، آن فسادى كه در آن زمان از آن سفيان شخصى و امثال آن از ابو حنيفه و حسن بصرى در جعل احاديث شد كفايت است ، و هر آنكه پرهيز از صحّت و سقم احاديث نكند و هر آنچه در كتابهاى مخالفين است نقل نمايد در زمان خود سفيان ثوريست . و در « اصول كافى » در خبر مبسوط است كه : حضرت صادق عليه السلام در مسجد الحرام به سدير صيرفى فرمودند : « مى خواهى به تو بنمايم كسانى را كه از طريق حق و دين خدا مردم را منع مى نمايند ؟ » . عرض كرد : بلى . پس اشاره فرمود به ابو حنيفه و سفيان ثورى ، و اين دو نفر با جماعتى حلقه زده بودند و كارى جز عمل به قياس و استحسان و استخراج احكام فرعيه از آراء سخيفه و جعل اخبار غريبه و وضع اخبار غير مرضيه نداشتند .

كتابةٌ مستطابةمطلب ششم : در حسن كتابت احاديث و ضبط و حفظ آنهابدان حسن حال راوى بر كتابت حديث است ، يعنى محفوظات خود را از روايات و احاديث بنويسد تا بماند چنانكه در كتاب « اصول كافى » در باب يكصد و چهل و شش احاديثى در اين خصوص منقول است از آن جمله : حضرت صادق عليه السلام به ابن ابى عمير

.

مطلب ششم : در حسن كتابت احاديث و ضبط و حفظ آنها

فرمود : « القلب يتّكل على الكتابة » (1) . و أيضاً از ابو بصير مرويست كه آن جناب فرمودند : « اكتبوا فانكم لا تحفظون حتى تكتبون » (2) . و ايضاً مرويست از آن جناب : « اِحْفَظُوا بكُتُبِكم فانّكم سوف تحتاجون إليها » (3) . و ايضاً فرمودند به مفضل بن عمر : « اكتب وبثَّ عملك فى اخوانك فإنْ مِتَّ فاورث كتبك بَنِيكَ فانّه يأتى على الناس زمان هرجٍ لا يأنسون الا بكتبهم » (4) .

در حفظ كردن احاديث است به نوشتنپس از نوشتن حديث در كتاب قلب را اعتماد و اتّكالى حاصل مى شود و بعد از كتابت حفظ پيدا مى شود و يك وقتى هم محتاج به آن خواهد شد ، و ديگر باعث نشر علم بين اخوان مى گردد ، و بعد از مردن در زمان هرج به كار آيندگان مى آيد ، و عمل اصحاب و تابعين و علماء متقدّمين و متأخرين _ رضوان اللّه عليهم اجمعين _ بر تدوين اخبار و آثار اهل البيت عليهم السلام بوده است مانند كتاب سُليم (5) بن قيس هلالى كه به نظر شريف حضرت على بن الحسين عليهماالسلام رسيد و ابان بن أبى عيّاش راوى اوست و حالت وى با حجّاج بن يوسف ثقفى مشروح است (6) .

.

در كتب مؤلّفه حضرت عبدالعظيم عليه السلام است و كتاب يوم و ليله و معنى آن و كسانى كه بدين اسم كتاب نوشته اند

و مانند كتاب معاوية بن عمّار و كتاب ابان بن تغلب و كتاب ابان بن عثمان و كتاب جميل بن دراج و كتاب جرير بن عبداللّه و كتاب على بن جعفر و كتاب على بن يقطين ، وكتاب على بن اسباط و هزار كتاب يونس بن عبدالرحمن در ردّ عامه واهل سنت و جماعت ، و كتاب ابن ابى عمير . و مرحوم مجلسى در « اربعين » فرمود : كتب ابن أبى عمير مشهور است در نزد محدثين در اصول اربعه در نزد ما . و مرحوم ميرزا در مسأله تعادل و تعارض استشهاد كرده است در حجيت اخبار مضبوطه در « كافى » از ابن ابى عمير (1) . و تا كنون اگر بخواهند تعداد كتب تمام علماء اعلام را نمايند از يكصد هزار كرور علاوه مى شود ، همانا تمام آنها در شرح اصول و فروع اين دين و مذهب حق بوده است .

در كتب مؤلّفه حضرت عبدالعظيم عليه السلام است و كتاب يوم و ليله و معنى آن و كسانى كه بدين اسم كتاب نوشته اندو در عنوان اين روح و ريحان عرض كردم : اخبار مرويه از حضرت عبدالعظيم عليه السلام را صدوق طاب ثراه كتابى مدون فرمود ليكن از خود آن بزرگوار چند كتاب در كتب رجال مذكور ا ست : يكى « خطب اميرمؤمنان عليه السلام » است (2) و ديگرى كتاب « يوم و ليله » است ، و ظاهراً معنى كتاب « يوم و ليله » اعمالى است كه بر حسب اخبار از ائمه طاهرين با اذكار خاصه روايت شده است كه بايد هر مكلّفى در تمام روز و شب بجا آورد از واجبات

.

استنادٌ لاهل الرّشاد

سَنَدٌ معتَمدٌ

تحديثٌ لأهلِ الحديث

مطلع ثانى : در اينكه حديث آل محمد صعب و مستصعب است

حديث را مى شنوند همان قسم بدون زياده و نقصان اداء مى نمايند » . و ايضاً در « امالى » (1) مرويست كه : حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند : « كسى كه حديثى از من روايت كند و بداند دروغ است هرآينه يكى از دروغ گويان است » . و در كتاب « بصائر » است : حضرت امير عليه السلام فرمودند : « عليكم بالدرايات لا بالروايات » (2) . و قال : « همة السفهاء بالرواية وهمّة العلماء بالدراية » (3) . در كتاب « غوالى اللآلى » (4) حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند : « خداوند رحمت كند كسى را كه مقالات مرا بشنود و نگاهدارد و همان را اداء نمايد به نحوى كه شنيده است » . بعد فرمود : « فربَّ حامل فقه ليس بفقيه » (5) و « ربّ حامل فقه إلى من هو أفقه منه » .

مطلع ثانى:در اينكه حديث آل محمد صعب و مستصعب استدر اينكه حديث آل محمّد صلى الله عليه و آله صعب و مستعصب است و بايد در آنها تدبر كرد و اجر يافت . و در كتاب « معانى الاخبار » (6) و « خصال » (7) و « امالى » (8) مرويست از شعيب حداد كه

.

مطلع ثالث : در فضل حديث گفتن است

و أيضاً در آن كتاب از حضرت امير عليه السلام مرويست : « ان حديثنا تشمأزّ منه القلوب ، فمن عرف فزيدوهم ومن انكر فذروهم » (1) . أيضاً از آن جناب مرويست : « انّ امرنا صعب مستصعب لا يعرفه الاّ ملك مقرب . . » (2) إلى آخره . و در كتاب « منية المريد در آداب مفيد و مستفيد » (3) از مرحوم شهيد مرويست كه : حضرت نبوى صلى الله عليه و آله فرمود : « من ردّ حديثنا بلغه عنّا فانا نخاصمه يوم القيامة ، فاذا بلغكم عنّى حديث لم تعرفوا فقولوا : اللّه اعلم » (4) . وقال صلى الله عليه و آله : «من كذب علىَّ متعمداً أو رَدَّ شيئاً امرتُ به فليتبوّء بيتاً فى جهنّم » (5) ، وقال صلى الله عليه و آله : « من بلغه عنّى حديث فكذب به فقد كذِّب ثلاثة : اللّه ورسوله والذى حدّث به » (6) . پس عرض مى كنم : اهل حديث و صاحبان علم ، احاديث آل رسول صلى الله عليه و آله را تا بتوانند محاملى قرار دهند و تأملى نمايند .

مطلع ثالث:در فضل حديث گفتن استدر كتاب « معانى الاخبار » (7) از حضرت امير عليه السلام مرويست كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله

.

مطلع رابع : در اينكه هر حديث را به هر كس نتوان گفت

سرّنا جهاد فى سبيل اللّه » . بعد از آن فرمودند : « سزاوار است اين حديث به آب طلا نوشته شود » . حديث ديگر أيضاً : حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « اى پسر مارد ! واللّه آتش نمى خورد قدمى را كه غبار آلوده شود در زيارت اميرالمؤمنين عليه السلام چه پياده رفته باشد يا سواره » آنگاه فرمود : « يابن مارد ! اين حديث را به آب طلا بنويس » (1) . و مرحوم مجلسى فرمود : ممكن است به اين دو حديث استدلال كنيم به جواز كتابت حديث به طلا ، وليكن ظاهراً غرض امام عليه السلام بيان رفعت شأن خبر و حديث است و معنى حقيقى منظور نيست (2) . در امثال اين اطلاقات عجالتاً اين چند حديث موجز را براى ميمنت نگاشتم تا خوانندگان قدر هر حديث و روايت آن را بدانند .

مطلع رابع:در اينكه هر حديث را به هر كس نتوان گفتدر جلد اول « بحار الأنوار » مرويست از ابو بصير كه گفت : از حضرت باقر عليه السلام شنيدم فرمودند : « خداوند سبحان سرّى را به جبرئيل سپرد ، و جبرئيل هم به حضرت رسول صلى الله عليه و آله سپرد ، و حضرت رسول صلى الله عليه و آله هم به حضرت امير عليه السلام سپرد ، و حضرت امير عليه السلام هم به هر كس خواست به يك يك از فرزندانش سپرد ، و شماها آن سرّ را در سر راه ها و كوچه ها مى گوئيد ! » (3) . و اين بيان قدح و ذمّ است براى كسانى كه اسرار و احاديث آل رسول صلى الله عليه و آله [را ]همه جا نقل مى نمايند .

.

در حديث سلمان است كه از عذاب قبر و اهوال آن خبر داد

وقال الصادق عليه السلام : « ليس منّا من أذاع حديثنا فانه قَتَلَنا قَتْلَ عمدٍ لا قَتْلَ خطأ » (1) .

در حديث سلمان است كه از عذاب قبر و اهوال آن خبر دادو در آن كتاب مرويست از زيد شحّام كه از حضرت صادق عليه السلام سؤال كرد از عذاب قبر ؟ فرمود : حضرت باقر عليه السلام خبر داد : « مردى آمد به نزد سلمان فارسى و گفت : مرا حديث بگوى ، سلمان ساكت شد . باز اعاده كرد ، سلمان سكوت نمود . پس آن مرد برگشت و اين آيه را مى خواند : « الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِن بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِى الْكِتَابِ » (2) . ملخّص از معنى مذمت كسانيست كه كتمان بيّنات و حديث مى نمايند . پس سلمان فرمود : اى مرد ! بيا . چون مراجعت كرد فرمود : ما اگر امينى بيابيم هرآينه حديث مى گوئيم و خبر مى دهيم ليكن مهيّا شو از براى منكر و نكير در وقتى كه به خانه قبر تو بيايند و سؤال نمايند از پيغمبر تو اگر شك كرده باشى يا مسامحه و مماطله در آن ، آن گاه بر سرت گرزى زنند كه خاكستر شوى ، پس در قبر معذّب خواهى شد » (3) . و أيضاً در آن كتاب روايت است : حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « من از براى مردى حديث مى گويم و مى رود آن مرد همان نحوى كه از من شنيده است بعينه خبر مى دهد ، مع ذلك لعن بر آن مرد حلال است و تبرّى از وى لازم » (4) . و مراد امام عليه السلام در اين فقره آن است : آن مرد از براى كسى كه متحمّل نيست

.

مطلع خامس : در اينكه حديث را بايد از اهل حديث اخذ كرد

توضيح هر يك بر حسب قرائن و أمارات و متعلّقات آنها مى شود مانند قول حضرت عيسى عليه السلام به بنى اسرائيل : « لا تُحَدِّثُوا [بالحكمة ]الجُهّالَ (1) فتظلموها ولا تمنعوها [اهلَها ]فتظلموهُمْ » (2) . و اين باب طويل الذيل است ، « مَن يَهْدِ اللّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَن يُضْلِلْ فَلَن تَجِدَ لَهُ وَلِيّاً مُرْشِداً » (3) .

مطلع خامس:در اينكه حديث را بايد از اهل حديث اخذ كرددر « بحار الأنوار » (4) مرويست : حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام از براى على بن سويد سائى در زندان مرقوم فرمودند : « معالم دين خود را اخذ مكن از غير شيعيان ما و اگر نه دينت را از خائنين اخذ كرده اى ، آن كسانى كه به خدا و رسول صلى الله عليه و آله و به امانات ايشان خيانت كرده اند و كتاب خدا را تحريف و تبديل داده اند . پس بر ايشان لعنت خداوند و لعنت رسول صلى الله عليه و آله و لعنت پدران و لعنت من و لعنت شيعيان تا روز قيامت باد ! » . و در حديث ابا جعفر عليه السلام است : « كلّما لا يخرج من هذا البيت فهو باطل » (5) . و كلينى (6) روايت كرده است : توقيعى به خطّ شريف حضرت صاحب الامر عليه السلام بيرون

.

مطلع سادس : در اينكه احاديث ائمه طاهرين عليهم السلام از حضرت ختمى ماب صلى الله عليه و آلهاست

آمد كه فرمودند : « اما الحوادث الواقعة فارجعوا فيها إلى رواة حديثنا فانهم حجّتى عليكم وأنا حجّة اللّه » . و حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « علماء ورثه انبياء هستند ، و انبياء درهم و دينار ارث نگذاردند بلكه احاديث ارث گذاردند ، هر كس چيزى از آن احاديث اخذ كند هرآينه بهره اى برده است ، پس نگاه كنيد علم را از كه اخذ مى كنيد ، پس در ميان ما اهل بيت در هر پشتى عدولى هستند كه برمى دارند تحريف غالين و امتحان مبطلين و تأويل جاهلين را » الخبر (1) . عن الصدوق ، عن الصادق عليه السلام : « كذب من زعم أنه من شيعتنا وهو متمسّك بعروة غيرنا » (2) . وأيضاً مرويست : اين آيه كريمه « اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَاباً مِن دُونِ اللّهِ » (3) در حق كسانيست كه احاديث را از اهلش اخذ نمى نمايند .

مطلع سادس:در اينكه احاديث ائمه طاهرين عليهم السلام از حضرت ختمى ماب صلى الله عليه و آله استدر كتاب « اختصاص » از جابر جعفى مرويست كه : حضرت باقر عليه السلام فرمودند : « اى جابر ! اگر ما حديث بگوئيم از براى شما براى خودمان هلاك مى شويم ، وليكن احاديث حضرت رسول صلى الله عليه و آله در نزد ما مخزونست چنانكه طلا و نقره در نزد كسانى كه

.

مطلع سابع : در اينكه حديث نبوى صلى الله عليه و آله مأخوذ از كتاب اللّه است

از آيه « صُحُفاً مُّطَهَّرَةً » آن احاديث ماست كه پاك است از دروغ . و ايضاً در كتاب « محاسن » (1) برقى است : حضرت باقر عليه السلام فرمودند : « إنّ اللّه برأ محمّداً صلى الله عليه و آله من ثلاثٍ : أن يتقوّل على اللّه ، أو ينطق عن (2) هواه ، أو يتكلّف » . و مرحوم مجلسى (3) فرمود : مراد از « تقول » افتراء بر خداست كقوله تعالى : « وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ » (4) وتقوّل آن قول متكلّف است ايضاً . « وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى » (5) اشاره به معنى سابقه است و معنى تكلّف آن تصنّع است كقوله تعالى : « وَمَا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ » (6) وآن ادعاء ما ليس بأهله (7) است .

مطلع سابع:در اينكه حديث نبوى صلى الله عليه و آله مأخوذ از كتاب اللّه استدر كتاب « محاسن » (8) برقى است حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمود : « ايها الناس ! إذا حدّثتم عنّى الحديث فانحلونى أهنَأَه وأَسْهَلَه وأَرشدَه ، فإن وافق كتاب اللّه أنا قلته وان لم يوافق كتاب اللّه فلم اقله » . يعنى : اى مردمان در وقتى كه شما حديث گوئيد از من به حديثى پس اخذ نمائيد و بگيريد گواراتر و آسان تر آن را پس اگر موافق با كتاب خدا شد من گفته ام و اگر موافق نشد من نگفته ام . مرحوم مجلسى در شرح اين حديث فرمود : « نحلة » در كلمه « فانحلونى » به معنى

.

مطلع ثامن : در اينكه محدث عمل خود را به حديث احاديث كتب اربعه قرار دهد اصوب است

و حق تعالى در سوره انعام فرموده است : « مَا فَرَّطْنَا فِى الْكِتَابِ مِن شَيْءٍ » (1) . و حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « خداوند اباء دارد چيزى را بدون اسباب جارى كند ، پس هر چيزى را سببى است ، و هر سببى را شرحى ، و هر شرحى را مفتاحى و هر مفتاحى را علمى و از براى هر علمى بابى ناطق قرار داد هر كس آن باب را شناخت خدا را شناخته است و هر كس منكر شد خدا را منكر شده است » آنگاه فرمود : « ذلك رسول اللّه ونحن » يعنى : « اين باب پيغمبر است و ما اهل بيتيم » (2) . پس همه چيز در قرآن است و راه شناسائى قرآن كما كان از احاديث اهل بيت طاهرين عليهم السلاماست . بعبارة اخرى : سنت و حديث بيان و شرح كتاب اللّه است و براى ماها مردم آنچه راجع بتكليف است و واجب از قرآن استخراج شده است . و حضرت رسول صلى الله عليه و آله و اولاد معصومين آن بزرگوار برآورده اند و القاء كرده اند و فهمانيده اند . اما آنچه راجع نيست به احكام تكليفيه از بطون و حقايق قرآنيه فهم آنها در خدمت خودشانست . بلى هر آنكه نزديكتر است بر حسب معنى به ائمه هدى عليهم السلام نزديكتر است به فهميدن بعضى از معانى آيات كريمه .

مطلع ثامن:در اينكه محدث عمل خود را به حديث احاديث كتب اربعه قرار دهد اصوب استبدان اين چهار كتاب خلاصه اى از اصول اربعمائه اند و طرق روايات و اسانيد علماء حاضرين و متقدمين منتهى مى شود به اين چهار كتاب و سابقاً اشاره اى نمودم در ضمن

.

در توصيف كتاب مستطاب اصول كافى است و كتاب من لا يحضره الفقيه

يكى از مطالب مسطوره . پس خوبست محدثين زمان ما غفلت نورزند و از اين چهار كتاب نگذرند كه اغلب احكام از مسائل حلال و حرام با لوازمات اين دين و مكمّلات و متمّمات اين مذهب در اين چهار كتاب مندرج و مندمج است و بيايد احصاء تمام احاديث و اخبار در شرح احوالشان . و براى عوام اخبارى كه مرحوم مجلسى از اين طرق به طريق فارسى روايت كرده است كفايت است ليكن امور خارجه در فهم معانى احاديث و علم آن لازم است كه فرقى بين فارسى و عربى نمى كند .

در توصيف كتاب مستطاب اصول كافى است و كتاب من لا يحضره الفقيهاما كتاب اول : « اصول كافى » است مؤلف آن مرحوم محمّد بن يعقوب كلينى است و احوال وى را در شرح احوال مجتهدين علماء كلين بعد از اين شرح مى دهم و اين كتاب در غيبت صغرى نوشته شده است ، و زمان مؤلف آن متصل و قريب به زمانهاى ائمه طاهرين عليهم السلامبوده است ، و هر راوى كه مرحوم كلينى مانند ابن محبوب و فضل بن شاذان و ابن أبى عمير و محمد بن اسماعيل توثيق كرد آن موثق است و هر كه را آن مرحوم توثيق نمايد محض اعتماد به وى و نقل روايت كثير از راوى همان حجت است . و مرحوم مجلسى در « اربعين » در حديث سى و پنجم در احوال بندقى نيشابورى كه محمد بن اسماعيل است و مرحوم كلينى او را توثيق كرده است فرمود : إنّ رواية الكلينى عنه فى اكثر الاخبار التى اوردها فى « الكافى » واعتماده عليه يدلّ على ثقته وعدالته وفضله .

.

در تعريف كتاب تهذيب و استبصار مرحوم شيخ طوسى

در تعريف كتاب تهذيب و استبصار مرحوم شيخ طوسىسوم و چهارم : از مرحوم شيخ طوسى عليه الرحمه است و آن « تهذيب » و « استبصار » است ، و شيخ مرحوم بعد از صدوق است چنانكه صدوق بعد از مرحوم كلينى است و شيخ طوسى طريق روايتش منتهى به صدوق است چنانكه در « فهرست » (1) خود در ترجمه حال صدوق عليه الرحمه فرمود : صدوق را سيصد مصنّف و مؤلّف است كه به تمام كتابها و مؤلفات وى جماعتى از اصحاب ما خبر داده اند از آن جمله شيخ ابو عبداللّه محمّد بن محمّد بن نعمان و أبو عبداللّه حسين بن عبيداللّه غضائرى (2) و ابو الحسين بن جعفر بن حسن بن حسكه قمى و ابو زكريا محمد بن سليمان حمرانى است پس ظاهر شد اجمالاً مرحوم شيخ از مرويّات مرحوم صدوق روايت كرده است چنانكه لاحقين بعد از مرحوم شيخ . عجالةً عرض مى كنم : اين چهار كتاب به صواب ديد اهل سداد و صواب بهتر است از كتب ديگر ؛ از آنكه عمل و اعتماد تمام علماء اين مذهب بر احاديث آنها بوده است و هست و اهل علم هزار سال است بر اخبار و آثار كتابين « كافى » و « فقيه »توغّل و تأمّل فرموده اند و نتوانسته اند خدشه و خللى وارد آورند . پس تجاوز از آن دو كتاب و كتابين مرحوم شيخ جايز نيست اگر چه دانسته كه نمى توان بر صحت هر حديثى كه در كتب اربعه است اعتماد نمود و گفت اين حديث خاص قطعاً از معصوم است ؛ از آنكه غير معصوم را سنوح سوانح و وقوع وقايع از غفلات و زلاّت و اشتباهات با احتمال اختلاط اخبار از فريقين ظاهر است ، يعنى نمى توان حكم بقطعية الصدور بودن اخبار و احاديث كليه چه از كتب أربعه و غيرها از ائمه معصومين عليهم السلامنمود و بر آن عمل را طريق قاطع جازم قرار داد مگر آنكه فتواى مفتى و رأى مجتهد كه مستدرك ومستنبط است تو را امر نمايد ، و العهدة عليه .

.

مطلع تاسع : در اينكه براى حديث دان فوائد كثيره است

پس مذهب ظنى الصدور و ظنى الدلاله بودن سنت اصلى است اصيل و حقى است واضح و همانا تقرير احاديث براى ارشاد و هدايت عباد مانند تأليف آنها سبب نمى شود كه بگوئيم روايات قطعية الصدور از ائمه طاهرين اند و اگر قلم را جارى نمايم بر اينگونه سخنان پايان ندارد و اصولى مضبوطه از اقاويل ملحوظه علماء معاصرين و سابقين مى شود .

مطلع تاسع: در اينكه براى حديث دان فوائد كثيره استدر كتاب « تفسير امام حسن عسكرى » (1) و كتاب « احتجاج » (2) مرويست كه حضرت امير عليه السلام فرمود : هر كس مسكين و ضعيفى را در دين و معرفتش تقويت و تأييد كند و ناصب مخالفى را افحام و الزام نمايد خداوند به وى تلقين مى كند آن وقتى كه به قبرش مى رود تا بگويد : « اللّه ربّى و محمّد نبيىّ وعلىّ وليىّ والكعبة قبلتى والقرآن بهجتى وعدّتى والمؤمنون اخوانى » . « پس خداوند مى فرمايد : اى بنده من به حجت و برهان حق را ظاهر كردى اكنون اعلى درجات جنان براى تو واجب است پس قبرش انزه رياض جنت مى شود » (3) . وأيضاً در اين دو كتاب (4) مسطور است مردى خدمت حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام هديه اى آورد آن جناب فرمودند : « در عوض اين هديه كدام از اين دو را مى خواهى : بيست هزار درهم به تو بدهم يا به روى تو بگشايم درى از علم كه فلان ناصبى كه در شهر تو است از آن مقهور شود ، ضعفاء اهل آن شهر از شرّ وى نجات يابند ؟ اگر خوب اختيار كردى هر دو از براى تو است و اگر نه مخيّرى هر كدام را مى خواهى بخواه » ، عرض كرد :

.

مطلع عاشر : در جواز نقل احاديث عامه اگر معارض نباشد

ثواب من در مغلوبيّت و مقهوريّت ناصبى و استنقاذ ضعفاء از دست او بيشتر است و قدر آن از بيست هزار درهم افزون . فرمود : « بلى به بيست هزار هزار درهم » عرض كرد : چگونه اَدْوَن را بخواهم و افضل را بگذارم ؟ فرمود : « خوب اختيار كردى پس كلمه اى به وى تعليم كرد و بيست هزار درهم هم مرحمت نمود ، پس مرخص شد و بدان كلمه آن ناصب را ملزم كرد . پس از زمانى كه شرفياب حضور آن بزرگوار گرديد آن جناب فرمود : اى مرد ! منفعت احدى مانند منفعت تو نيست ؛ از آنكه تو كسب كرده اى مودّت و دوستى خدا را اوّلاً ، و مودت محمد و على را ثانياً ، و مودت دوستى آل طاهرين ايشان را ثالثاً ، و مودت ملائكه را رابعاً ، و مودت اخوان مؤمنين را خامساً ، و كسب كرده اى بعد هر مؤمن و هر كافر چيزى كه افضل از دنياست هزار مرتبه فهنيئاً ثم هنيئاً لك » (1) . پس عرض مى نمايم : غلبه و الزام بر نواصب و طواغيت از اهل كفر بواسطه دانستن علوم و احاديث آل محمد عليهم السلام است و ثمره آن ارشاد بندگان و استنقاذ ضعفاء و مساكين است از تيه غوايت و خسران . و آيه كريمه « وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً » (2) شاهد مدعى است .

مطلع عاشر:در جواز نقل احاديث عامه اگر معارض نباشددر اينكه احاديث عامه را توان نقل نمود يا نه . بدان علماء عامه وضع و جعل احاديث را بنا بر مذهب خودشان جائز مى دانند و هر آنكه از طريق ايشان آگاه است مى داند چه عرض مى كنم ، و حكايت سمرة بن جندب و اختلاف وى در روايت نبوى صلى الله عليه و آله به امر معاويه به ازاء چهار صد هزار درهم معروف

.

در ثواب آنكس چهل حديث حفظ كند و اجر آن و معانى چهل حديث

و ديگر اعتمادى كه مرا در اين زمان بر بعضى كتابهاى سنّيان است شايد به اخبار برخى از ابناء زمان خودمان نباشد ؛ از آنكه قليلى از سنّيان احاديثى كه از ائمه طاهرين عليه السلام بيان كرده اند كه هر يك از آن را با احاديث شيعه موافق و مطابق يافته ايم اما ديگران اعتماد به اخبار سنيان كرده اند و در كتابهاى شيعه با آنكه مطابق آنرا نيافته اند ياد كرده اند .

فيمن حفظ اربعين حديثاًدر ثواب آنكس چهل حديث حفظ كند و اجر آن و معانى چهل حديثبدان هر يك از علماء قدماء اماميه كه مشرب و مذهب خود را بر نشر احاديث آل رسول عليهم السلام قرار داد براى ميمنت و حسن خدمت به شرع و شريعت چهل حديث از احاديث صحيحة الاسناد نبوياً أو إمامياً انتخاب كرده من اوله إلى آخره شرحى نوشت ، و آنچه با دقت نظر و حقايق آن يافت نگاشت و به همين طريق علماء سنت و جماعت هم مشى كردند و كتابهائى كه موسوم به « اربعين » است از فريقين بسيار است ، و جهت اقتصار به عدد اربعين براى روايت نبويّه صلى الله عليه و آله است كه مأخذ و سند عامه و خاصه است . اما روايت عامه بدينگونه است : قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله « من قرأ على امّتى أربعين حديثاً كنت له شفيعاً يوم القيامة » (1) . و معنى آن واضح است . اما در كتب خاصّه مرويست از حضرت نبوى صلى الله عليه و آله : « من حفظ اربعين حديثاً من السنّة كنت له شفيعاً يوم القيامة » (2) .

.

در اينكه مراد از چهل حديث فضائل ائمه طاهرين است

و در جلد اول « بحار الانوار » (1) تعداد چهل چيز فرموده است از اصول و فروع مانند ايمان به خدا و قيام به صلاة وامثال آن . و در حديث ديگر است : « من حفظ اربعين حديثاً بعثه اللّه عالماً فقيهاً » (2) . و در حديث ديگر است : « من حفظ اربعين حديثاً من أحاديثنا من الحلال والحرام [بعثه اللّه يوم القيامة فقيهاً عالماً ولم يعذبه] (3) » .

در اينكه مراد از چهل حديث فضائل ائمه طاهرين استو محمّد بن ادريس شافعى رئيس طائفه شافعيه گفته است : مراد از چهل حديث فضائل و فواضل آل محمّد است ، يعنى : هر كس چهل حديث از فضيلة و منقبت ايشان حفظ كند شفيع وى حضرت رسول است (4) . و عجب است احمد بن حنبل رئيس فرقه حنابله گفته است : حضرت رسول صلى الله عليه و آله را در خواب ديدم از آن جناب سؤال كردم : مراد از چهل حديث چيست ؟ آيا در مسائل حلال و حرام است يا در اصول دينيه و عقايد يقينيّه يا در فضايل اهل بيت تو ؟ فرمودند : « حق همان است كه ابن ادريس گفته است » (5) .

.

در معنى حفظ چهل حديث است از مرحوم مجلسى و ملا صدرا طاب ثراهما

و حكم به صحت اين خواب توان كرد براى اتمام حجت تا از براى بيننده آن يقظه از غفلت دست دهد . خلاصه اين عاصى هم خواستم چهل حديث از احاديث مرويّه آل طه و يس عليهم السلام در اين كتاب ضبط و ثبت نمايم و از ترجمه ظاهرى هر يك هم تجاوز ننمايم تا بر حسب احاديث شريفه اى كه مقبول الطرفين است مرا نيز بهره و حظّى باشد و خوشتر احاديث مرويّات و مسموعات حضرت عبدالعظيم عليه السلام را دانستم كه اين اوراق از آنها زينت ديگر خواهد يافت و بر قوالب الفاظ و حروف اين مسودّه و ظروف جامعه جانى روان خواهد بود سيّما آن احاديثى كه حضرت عبدالعظيم عليه السلام بدون واسطه از سه امام عليهم السلام استماع فرموده از كتب اربعه بنظر آوردم كه نزديك به چهل حديث مى شود و ضبط كردم . و علاوه از چهل حديث از كسانى كه استماع و روايت از آن بزرگوار كرده اند و از كسانى كه تابعين و اصحاب مكرّمين ائمه طاهرين بوده اند و حضرت عبدالعظيم عليه السلام روايت از ايشان كرده است چنانكه اشاره نمودم مى نويسم ، و هر يك را به فارسى براى سهولت ترجمه مى كنم تا اين اوراق و كتاب مجموعه روايات آن جناب شود . و اگر حياتى روزى شود و عمرى باقى باشد و توفيقى مدد كند شايد اربعينى از احاديث حضرت عبدالعظيم به طريق مشروح بتوانم جمع كنم و مشتاقين و طالبين را بر آن تشويق نمايم .

در معنى حفظ چهل حديث است از مرحوم مجلسى و ملا صدرا طاب ثراهماو بدان مرحوم آخوند مجلسى طاب ثراه در جلد اول « بحار » (1) و مرحوم آخوند در « شرح اصول كافى » (2) از براى حفظ چهل حديث سه معنى كرده اند :

.

ختامٌ مسك

عبارت مرحوم ميرزاى قمى در قوانين

اما شيخ طوسى در « تهذيب » و « استبصار » به وضع مرحوم كلينى نقل روايات را با تمام اسناد ذكر كرده است و حذف بعضى از صدور اخبار را نيز مانند صدوق كرده است . و مرحوم شيخ مانند مرحوم صدوق در اواخر اين دو كتاب مشيخه معروفه را بأسمائهم ياد كرده است بنحو واحد نه مختلف ، و بعضى از روات را به جهت قلّت روايت ترك نموده است و حواله داده است تفصيل را به فهرست هاى شيوخ متقدمين و فهرستى كه خود تصنيف كرده است و فهارست شيوخ در اين اوقات متروك است و اثر از آنها نيست .

عبارت مرحوم ميرزا[ى ] قمى در قوانينو داعى در « قوانين » (1) مرحوم ميرزا خوانده است كه در حق مرحوم شيخ طوسى فرمود : إنّ الشيخ قدس اللّه روحه فَعَلَ مِثلَ فِعل الصَّدوق لكن لم يَترك الاسانيد طُرّاً فى كُتبه فاشتبه الأمر على المتأخّرين لأن الشيخ عمل لذلك كتاب الفهرست وذكر فيه اسماء المحدثين والرواة من الامامية وكتبه وطرقه إليهم وذكر قليلاً من ذلك فى مُختتم كتابى التهذيب والاستبصار فاذا اورد رواية ظهر للمتتبّع الممارس ان اخذه من شى ء من تلك الاصول المعتبرة وكان الشيخ فى الفهرست إليه سند صحيح فالخبر صحيح مع صحّة سند الكتاب إلى الامام وإن اكتفى الشيخ عند ايراد الخبر بسند ضعيف . خلاصه مرحوم ميرزا فرمود : غرض از حذف اسناد از صدوق و شيخ و ترك وسائط قصد اختصار است و عدم احتياج به مشيخه . و غرض داعى از اين مقدمات آن است تبعاً واقتداءً لما ذهب به الشيخان الثقتان العدلان براى رفع پريشان شدن حواس خوانندگان اسانيد روايت حضرت عبدالعظيم عليه السلام را حذف كردم و اقتصار به خود آن بزرگوار نموده تنويه بنام سامى حضرت عبدالعظيم عليه السلام نمودم همان قدر اسم كتاب در اول هر حديث ذكر مى شود از هر يك از اصول اربعه است

.

الحديث الاول : حديث عرض دين حضرت عبدالعظيم عليه السلام

الحديث الثالث : روايت حضرت عبدالعظيم عليه السلام

الحديث الرابع : حديث حضرت عبدالعظيم در اينكه پيامبر صلى الله عليه و آله مأمور به مداراى مردم شده

قال : يا موسى! اءذن له فى الشفاعة يوم القيامة لمن يريد » .

اما الترجمة :در كتاب « امالى » و جلد اول « بحار الانوار » به حذف سند مرويست كه حضرت عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى فرمود كه :حضرت امام على النقى [عليه السلام ]فرمود كه : « جناب شاه ولايت عليه السلام فرمودند : چون خداوند سبحان با حضرت موسى بن عمران تكلم كرد عرض نمود : اى خداى من ! چه چيز است جزاء كسى كه كافرى را به اسلام دعوت نمايد و بخواند ؟ فرمود : اى موسى! از براى دعوت كننده اذن شفاعت كردن مى دهم در روز قيامت از براى هر كس مى خواهد شفاعت نمايد » . اين مذنب عرض مى كند : اين حديث در فضيلت كسانيست كه مردم را دعوت به حق مى نمايند و اهل شرك و كفر را به ايمان و اسلام مى خوانند و آنها البته علماء عاملين اند كه مرشدين عباد و راشدين نيك نهاد مى باشند .

پس بنابر اين حديث شريف نظر كن چه قدر از مردم شهر رى را حضرت عبدالعظيم فرداى قيامت [ . . .] (1) دهد و بر عثرات و هفوات گناهكاران قلم عفو كشيده مى شود .

الحديث الرابع:[ حديث حضرت عبدالعظيم در اينكه پيامبر صلى الله عليه و آله ] [ مأمور به مداراى مردم شده ]فى « البحار » (2) :فى « البحار » 3 : بحذف الاسناد ، عن عبدالعظيم الحسنى ، عن محمّد بن على الرضا عليهماالسلام ، عن آبائه ، عن اميرالمؤمنين عليه السلام قال : قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : « انا اُمِرْنا _ معاشرَ الانبياء _

.

الحديث الخامس : حديثى كه حضرت امام على النقى به حضرت عبدالعظيم فرمودند

الحديث السادس : در فضيلت زيارت حضرت امام رضا عليه السلام است

وى براى سلطان فرستاده شد (1) .

الحديث السادس:در فضيلت زيارت حضرت امام رضا عليه السلام استفى « الامالى » (2) :فى « الامالى » 3 : بحذف الاسناد ، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، قال : سمعت محمد بن على الرضا يقول : « ما زار أبى أحد فاصابه أذى من مطر أو برد أو حرّ الاّ حرّم اللّه جسده على النار » .

اما الترجمة :يعنى حضرت عبدالعظيم عليه السلام فرمودند :من شنيدم از حضرت امام محمد تقى عليه السلام كه مى فرمود : « زيارت نمى كند پدرم را احدى پس به وى اذيتى از باران يا سرما و گرما برسد مگر آنكه خداوند جسد او را به آتش حرام مى كند » . عرض مى كنم : حديث سابق خاص بود و اين حديث عام ، حديث سابق از حضرت امام على النقى عليه السلام روايت شده بود و اين حديث از حضرت جواد صلوات اللّه عليهما ، در حديث سابق همان بيانى از قطره باران فرمود وليكن در اين حديث ذكرى از اذيت رسيدن در اين راه نمودند ، و بعد از آن وضع اذيت را تفريع فرمودند كه از رسيدن باران و گرما و سرما بايد باشد .

على أىّ حال در هر يك از اين سه فقره تفضّل مخصوص الهى است بر زوّار آن بزرگوار ، و مى توان گفت : حديث سابق كه انحصار به رسيدن قطره باران داشت براى جلالت قدر اهل آبه اختصاص داشته باشد ، و حديث ثانى از براى سائرين ؛ از آنكه در آن حديث عنوان تفضّل زيادتر است ، و اخبارى ديگر در ثواب تحمل اذايا در راه محبت ائمه

.

الحديث السابع : ايضاً در فضل ثواب زيارت حضرت امام رضا عليه السلاماست

طاهرين واهل بيت عصمت رسيده است با انحصار به ترجمه كردن مقتضى نيست در اين مقام . و عرض ديگر داعى آن است : رسيدن قطرات باران به ابدان حاضرين و مسافرين عموماً استحسان دارد ، و حضرت ختمى مرتبت صلى الله عليه و آله هر وقت برق و رعد و ابرهاى مختلف مى ديدند متوحش بودند مبادا عقوبتى آيد تا آنكه قطره بارانى به بدن شريفشان مى رسيد ، آن وقت اظهار بشاشت مى فرمودند و بشارت مى دادند . بناءً على هذا ، از براى آنكه در راه زيارت آن بزرگوار باران مى خواهد شايد او را دو اجر باشد .

الحديث السابع:ايضاً در فضل ثواب زيارت حضرت امام رضا عليه السلام استفى « الكافى » (1) :فى « الكافى » (2) : عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى عليه السلام قال : قلت لأبى جعفر [عليه السلام] : قد تحيّرتُ بين زيارة قبر أبى عبداللّه عليه السلام وبين زيارة قبر أبيك بطوس فما ترى ؟ فقال لى : « مكانك » ! ثمّ دخل وخرج ودموعه تسيل على خدّه فقال : « زوّار قبر أبى عبداللّه كثيرون وزوّار قبر أبى بطوس قليل » .

اما الترجمة : يعنى : حضرت عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى گفت :عرض كردم خدمت امام محمد تقى عليه السلام : بتحقيق متحيّر هستم بين زيارت قبر جناب سيد الشهداء[عليه السلام ]وزيارت قبر پدرت بطوس پس چه مى بينى ؟ فرمود : « از براى من بايست در اين مكان » ، آنگاه داخل خانه شد و بيرون آمد و اشكهايش به رو و صورتش 3 جارى بود و فرمود :

.

الحديث الثامن : ايضاً در فضل ثواب زيارت حضرت رضا عليه السلام است عارفاً بحقّه

« زوار قبر جناب سيد الشهداء عليه السلام بسيارند و زوار قبر پدرم به طوس كم است » .

اين عبد مفتاق عرض مى كند : از سؤال حضرت عبدالعظيم افضليّت زيارت اين دو بزرگوار را نمى فهماند چنانكه در جواب حضرت جواد عليه السلام هم ترجيح زيارت هيچ يك معلوم نيست همان قدر معلوم است از جواب امام عليه السلام حضرت رضا عليه السلام قليل الزوار است و حضرت سيد الشهداء عليه السلام كثير الزوار و بر اين حديث توان شروح كثيره نگاشت .

الحديث الثامن:[ ايضاً در فضل ثواب زيارت حضرت رضا عليه السلام است عارفاً بحقّه ]فى « الكافى » (1) :فى « الكافى » 2 : عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، عن أبى جعفر محمّد بن على الرضا قال : « ضمنت لمن زار أبى بطوس عارفاً بحقّه الجنّة على اللّه » .

اما الترجمة :حضرت عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى فرمودند :از حضرت جواد عليه السلام شنيدم كه فرمود : « ضامن شده ام بهشت را از براى كسى كه پدرم را زيارت كند و عارف به حقّ وى باشد » .

اولاً : آنچه به فهم ابن عاصى نزديك است مراد از عرفان زائر همان اذعان به ولايت و امامت ايشان است كه اصل اصيل در معرفت است ، و اين اذعان ظاهر و باطنى دارد فى الجمله ، و اگر نه معرفت كليت در حق ايشان منافى با عقل و نقل است . و از اين جهت مرويست : كسى كه ايشان را حسباً و نسباً و اسماً و وصفاً بشناسد و به قدر ميسور و مقدور از مقامات ايشان مطلع شود همان عرفان حق است . بلى قيد به لفظ « عارفاً بحقه » اهل سنت و جماعت خارج مى شوند ؛ از آنكه خواست اين طايفه منافيست با معرفت خاصه اى كه در شيعه و فرقه خاصه موجود است .

.

در اشعارى كه صدوق در عيون اخبار الرضا روايت كرده

پس اينان به محض دانستن حسب و نسب و اسم بخواهند بهشت روند براى زيارت كردن آن بزرگوار سزاوار نيست ، و ضمانتْ كفالت است و البته آن بزرگوار زعيم و كفيل دشمن خود نمى شود و شفاعت شفعاء آل محمد صلى الله عليه و آله شامل خصماء خودشان كه اعداء اللّه واعداء الرسول اند نخواهد شد . وثانياً : در آخر اين حديث كلمه « على اللّه » است و مى گويند : حرف « على » از براى تعهد آمده است مانند فقره « وعلى اليد ما اخذت حتى تؤدى » (1) ونظائر آن بسيار است يعنى چون امام عليه السلام از براى زائر پدرش ضمانت جنت را فرمود با معرفت حقه بر خداست كه ضمانت و شفاعت وى را قبول فرمايد ، بلكه اين ضمانت هم به امر پروردگار است .

در اشعارى است كه صدوق در عيون اخبار الرضا روايت كردهو مرحوم صدوق در « عيون اخبار الرضا » (2) در باب مراثى اشعار خوش بيان فرموده است چند شعر آن مضمون اين حديث است : من زاره فى اللّه عارف حقهفالمسّ منه على الجحيم حرام ومقامه لا شكّ يحمد فى غدوله بجنات الخلود مقام وله بذات اللّه أوفى (3) ضامناقسماً اليه تنتهى (4) الاقسام پس بر تو است ترك زيارت آن بزرگوار را ننمائى و بر حضرت جواد عليه السلام است ضمانت جنت و بر خداست اجابت مسألت آن سيد معظم .

.

الحديث التاسع : در اينكه حضرت امير چهار چيز فرمود و خدا در قرآن تصديق نمود

اللهم ! ارزقنا زيارته وشفاعته ومجاورته وثبّتنا على محبّته بحقه . نعم ما قيل : من سرّه أن راى قبراً برؤيتهيفرج اللّه عمن زاره كربه فليأت ذا القبر إنّ اللّه اسكنهسلالة من نبى اللّه منتجبه (1)

الحديث التاسع:در اينكه حضرت امير چهار چيز فرمود و خدا در قرآن تصديق نمودفى اول « البحار » (2) : عن « الامالى » (3) ، عن عبدالعظيم الحسنى الرازى ، عن أبى جعفر الثانى ، عن آبائه ، عن على عليهم السلام قال :فى اول « البحار » 4 : عن « الامالى » 5 ، عن عبدالعظيم الحسنى الرازى ، عن أبى جعفر الثانى ، عن آبائه ، عن على عليهم السلام قال : « قلت أربعاً انزل اللّه تعالى تصديقى بها فى كتابه ، قلت : المرء مخبوء تحت لسانه فاذا تكلّم ظهر ، فانزل اللّه تعالى : « وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِى لَحْنِ الْقَوْلِ » . قلت : من جهل شيئاً عاداه ، فانزل اللّه تعالى : « بَلْ كَذَّبُوا بِمَا لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ » . وقلت : قيمة كل امرء ما يحسنه ، فانزل اللّه تعالى فى قصّه طالوت : « إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِى الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ » . وقلت : القتل يقل القتل ، فانزل اللّه تعالى : « وَلَكُمْ فِى الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُوْلِى الْأَلْبَابِ » .

اما الترجمة :حضرت عبدالعظيم حسنى رازى فرمودند :از حضرت ابا جعفر ثانى كه جناب امام محمد تقى عليه السلام است روايت كرد ، و آن بزرگوار از پدران والاتبارش از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام كه فرمودند : « من چهار چيز گفته ام و خداوند بر تصديق من در كتاب مجيد آن چهار چيز را نازل فرمود ، من گفته ام : « المرء مخبوء تحت لسانه » يعنى : مرد پنهان

.

در معنى و بيان « لحن القول » است

است در زير زبانش ، چون تكلم كرد ظاهر مى شود آنچه در اوست ، و خداوند فرمود : « وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِى لَحْنِ الْقَوْلِ » يعنى مى شناسى ايشان را كه از صواب عدول مى نمايند بر حسب معنى . و من گفته ام : « من جهل شيئاً عاداه » يعنى : كسى كه به چيزى جاهل باشد آن مجهول را دشمن دارد ، و خداوند سبحان فرموده است در مذمت كفار كه : تكذيب كردند به چيزى كه علمشان احاطه به آن نيافت .

و من گفته ام : قيمت و مقدار هر مردى بواسطه آن چيزى است كه تحسين كرده و نيكو نموده است ، و خداوند در قصه طالوت فرموده است كه : خداوند او را بر شما برانگيخت و او را وسعت علم داد . و من گفته ام : كشتن و خون ريختن كم مى كند كشتن را ، خداوند فرموده است : هر آن كس بكشد كسى را بايد قصاص نمود .

در معنى و بيان « لحن القول » استاين گناه كرده عرض مى كند : مرحوم مجلسى طاب ثراه در شرح اين حديث فرمودند : « مخبوء » به معنى مستور است يعنى انسان كمال و نقص ، صدق و يقين ، كذب و نفاقش معلوم نيست مگر آنكه تكلم كند ، « ولتعرفنّهم » جواب قسم محذوف است ، و « لحن القول » تغيير اسلوب و ميل دادن اوست به جهت تعريض و توريه (1) . و شاعر گفته است : ولقد لحنت لكم لكيما تفقهواواللحن يعرفه ذوو (2) الالباب كذا (3) فى « المجمع » (4) .

.

الحديث العاشر : اين دو حديث از حضرت عبدالعظيم در معنى « اولى لك » و كلمه « رجيم » است

ومخطى را لاحن مى گويند ؛ از آنكه به كلام خود عدول از صواب مى كند و « بسطة » در آيه كريمه « وَزادَهُ بَسْطَةً » به معنى وسعت است . پس معنى آيه اين است : اى محمّد ! قسم به خدا ! تو مى شناسى ايشان را به قول و گفتار غير صوابشان . و حضرت باقر عليه السلام فرمودند : « يا ابا عبيدة ! انا لا نعدّ الرجل فقيهاً عالماً حتّى يعرف لحن القول ، وهو قول اللّه عزّوجلّ » (1) . و در كتاب « مجمع البحرين » (2) لحن القول را به فحوى القول تعبير فرمود . و در كتاب مذكور است كه امام عليه السلام فرمود : « نحن نعرف شيعتنا فى لحن القول » . وقيل : لحن القول بغض على عليه السلام » . و ايضاً فرمود : « اللحن الخطأ فى الاعراب » . و بدان نظير قول حضرت امير عليه السلام فرمايش ديگر آن بزرگوار است در « نهج البلاغه » كه فرمود : « الناس اعداء ما جهلوا » (3) .

الحديث العاشر:اين دو حديث از حضرت عبدالعظيم در معنى « اولى لك » و كلمه « رجيم » استفى « العيون » (4) :فى « العيون » 5 : عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، قال : سألت محمّد بن على بن

.

الحديث الحادى عشر : در معنى رجيم

موسى الرضا عليهم السلام عن قول اللّه عزّوجلّ « أَوْلَى لَكَ فَأَوْلَى * ثُمَّ أَوْلَى لَكَ فَأَوْلَى » (1) ؟ فقال : « يقول اللّه عزّوجلّ : بُعداً لك من خير الدنيا وبُعداً لك من خير الآخرة » .

اما الترجمة :حضرت عبدالعظيم فرمود :از حضرت امام محمّد تقى عليه السلام سؤال كردم از اين آيه كريمه « أَوْلَى لَكَ » . . إلى آخره ، فرمود : خداوند فرموده است : تو را از خير دنيا و آخرت دور مى نمايد .

و صاحب « مجمع البحرين » (2) فرمود : اين كلمه تهديد و وعيد است مانند « ويل لهم » ، و در اين مقام اشاره است كه شرّى به تو خواهد رسيد حذر نما و دور كن . و در « صراح اللغه » 3 است : اولى لك تهدّد و وعيد . قال الاصمعى : معناه قاربك ما يهلكك (3) . حاشيه بحار الانوار 18/169 ذيل آيه شريفه . . و « اولى » به معنى أخرى ، و به فارسى سزاوارتر است .

الحديث الحادى عشر:[در معنى رجيم]فى « معانى الاخبار » (4) :فى « معانى الاخبار » 6 : عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، قال : سمعت أبا الحسن على

.

الحديث الثانى عشر : در كراهت مجامعت در اول و وسط و انتهاى ماه

بن محمّد العسكرى عليهماالسلام يقول : « معنى الرّجيم انّه مرجوم باللّعن مطرود من مواضع الخير لا يذكره مؤمن الاّ لعنه ، وان فى علم اللّه السابق انّه إذا خرج القائم عليه السلام لا يبقى مؤمن فى زمانه الاّ رَجَمَهُ بالحِجارَة كما كان قبل ذلك مرجوماً باللّعن » .

اما الترجمة :مرحوم صدوق در كتاب « معانى الاخبار » از حضرت عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى روايت كرده است كه گفت از حضرت امام على النقى عليه السلام شنيدم كه فرمود :رجيم كه لقب شيطان است به معنى مرجوم به نفرين و رانده شده است از مواضع خير ، و هيچ مؤمنى شيطان را ياد نمى كند مگر آنكه لعن مى نمايد ، و به درستى كه در علم سابق خدا گذشته است چون امام منتظر حجت ثانى عشر قيام مى فرمايد هيچ مؤمنى نمى ماند مگر آنكه در آن زمان مانند نفرين سنگ بر وى مى زند و او را دور مى سازد .

اين بنده شرمسار كه گرفتار زخارف روزگار است عرض مى كند : اين لقب براى شيطان مانند ابليس از خداوند مقرّر شد چنانكه فرمود : « فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ وَإِنَّ عَلَيْكَ اللَّعْنَةَ إِلَى يَوْمِ الدِّينِ » (1) . و در معنى رجيم صاحب « مجمع البحرين » (2) در لغت « رجم » همين عبارات حديث شريف را ذكر فرموده است .

الحديث الثانى عشر:[در كراهت مجامعت در اول و وسط و انتهاى ماه]فى « العيون » (3) :فى « العيون » 4 : عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، قال : حدّثنى على بن محمّد

.

الحديث الثالث عشر : در فضل زيارت حضرت سيد الشهداء عليه السلامدر بيست و سيّم ماه رمضان

العسكرى ، عن أبيه محمّد بن على ، عن ابيه الرضا على بن موسى ، عن أبيه موسى بن جعفر ، عن أبيه عليهم السلام قال : « يكره للرجل أن يجامع فى أول ليلة من شهر وفى وسطه وفى آخره ، فانه من فعل ذلك خرج الوليد مجنوناً ، ألا ترى أن المجنون اكثر ما يصرع فى أوّل الشهر ووسطه [وآخره] . وقال عليه السلام : « من تزوّج والقمر فى العقرب لم ير الحسنى » (1) . وقال : قال عليه السلام : « من تزوّج فى محاق الشهر فليسلم (2) بسقط الولد » (3) .

اما الترجمة :در كتاب « عيون اخبار الرضا » از صدوق طاب ثراه روايت است كه :حضرت عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى فرمودند كه : حضرت امام على النقى از پدر بزرگوارش حضرت جواد ، و آن جناب از حضرت رضا ، و آن جناب از حضرت موسى بن جعفر ، و آن جناب از پدر بزرگوارش عليهم السلام روايت كرده است كه فرمودند : « كراهت دارد از براى مرد اينكه در شب اول هر ماه و در وسط و آخر آن مجامعت كند ، و اگر چنين كند و نطفه اى بسته شود ديوانه خواهد شد ، آيا نمى بينى ديوانه در اول و آخر هر ماه مصروع مى شود ؟ » . و فرمودند : « هر آن كس زن گيرد و قمر در عقرب باشد نيكى نمى بيند » . و فرمود كه : آن جناب فرمودند : « كسى كه در محاق ماهى تزويج نمايد از سقط ولد سالم نيست » .

الحديث الثالث عشر:در فضل زيارت حضرت سيد الشهداء عليه السلام در بيست و سيّم ماه رمضانعجالةً اين حديث را از كتاب « تحفة الزائر » (4) به عبارت فارسى حكايت و نقل

.

الحديث الرابع عشر : در خصوصيات و ظهور حضرت قائم عجّل اللّه تعالى فرجه

مى نمايم : به سند معتبر از حضرت امامزاده عبدالعظيم منقول است كه :عجالةً اين حديث را از كتاب « تحفة الزائر » (1) به عبارت فارسى حكايت و نقل

.

الحديث الخامس عشر : در اينكه مهدى موعود حضرت حجت اللّه اعظم عليه السلاماست

واذا اجتمعت هذه العدة من أهل الاخلاص أظهر أمره ، فان كمل له العقد وهو عشرة ألف رجل خرج باذن اللّه ، فلا يزال يقتل أعداء اللّه حتى يرضى اللّه تبارك » . قال عبدالعظيم : قلت : يا سيدى ! كيف يعلم ان اللّه قد رضى ؟ قال : « يُلقى فى قلبه الرَّحمة فإذا دخل المدينة أخرج اللات والعزّى فأحرقهما » .

اما الترجمة :اين حديث بسيار شريف و صحيح است از حضرت عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى مرويست كه گفت :من خدمت حضرت جواد عرض كردم من اميدوارم قائم از اهل بيت محمّد صلى الله عليه و آله آن كسى كه زمين را پر از قسط و عدل مى كند چنانكه پر از ظلم و جور شده باشد شما باشيد . پس آن جناب فرمود : « اى ابوالقاسم ! نيست از ما ائمه كسى مگر آنكه قائم و ايستاده به امر خداست و هدايت كننده به سوى دين خدا ، وليكن قائمى كه خداوند ظاهر مى سازد در زمين و غلبه براى كفر و انكار مى دهد و از وى زمين را پر از عدل و داد مى كند آن كسى است كه ولادت او بر مردمان مخفى است و شخص او غائب و پنهان مى شود و حرام است بر مردم نام او را ببرند ، و آن بزرگوار به نام و كنيه پيغمبر است ، و آن جناب كسى است زمين از براى او پيچيده مى شود ، و هر صعبى براى او ذليل مى گردد . و جمع مى شوند به سوى او از اصحابش عددى از اهل بدر كه سيصد و سيزده مردند از اقاصى زمين ، و اين فرموده خداوند است « أَيْنََما تَكُونُوا . . » (1) يعنى هر كجا بوده باشيد خداوند شما را جمع مى كند و بر هر چيزى قدرت دارد ، چون اين عدد از اهل اخلاص جمع شدند امرش ظاهر مى شود . پس اگر كامل شود از براى او اين كه ده هزار نفرند بيرون مى آيد به امر خدا ، پس هميشه دشمنان خدا را مى كشد تا خدا راضى شود » .

.

الحديث السادس عشر : حديثى كه حضرت عبدالعظيم عليه السلام از حضرت جواد عليه السلامروايت كرده و تمام

آن كلمات قصار حضرت امير عليه السلام است

حضرت عبدالعظيم گفت : عرض كردم : آقاى من ! از كجا مى داند كه خدا راضى شده است ؟ فرمود : « در دلش القاء رحمت مى شود و دست از قتل بر مى دارد و داخل مدينه طيبه مى شود لات و عزّى كه آن دو نفرند بيرون مى آورد و مى سوزاند .

الحديث الخامس عشر:در اينكه مهدى موعود حضرت حجت اللّه اعظم عليه السلام استفى « اكمال الدين » (1) عن الصدوق طاب ثراه : بحذف الإسناد عن عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن حسن بن زيد بن حسن بن على بن أبى طالب صلوات اللّه عليهم قال :فى « اكمال الدين » 2 عن الصدوق طاب ثراه : بحذف الإسناد عن عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن حسن بن زيد بن حسن بن على بن أبى طالب صلوات اللّه عليهم قال : دخلت على سيّدى محمّد بن على بن موسى بن جفعر بن محمّد بن على بن الحسين بن على بن أبى طالب عليهم السلاموأنا أريد أسأله عن القائم : أهو المهدى ؟ أو غيره ؟ فابتدأنى فقال لى : « يا ابالقاسم ! انّ القائم منّا هو المهدى الذى يجب أن ينتظر فى غيبته ويطاع فى ظهوره ، وهو الثالث من ولدى ، والذى بعث محمّداً بالنبوّة وخصّنا بالامامة انّه لو لم يبق من الدنيا الا يوم واحد يطوِّل اللّه بذلك اليوم حتى يخرج فيه فيملأ الأرض قسطاً وعدلاً كما ملئت ظلماً وجوراً ، وإن اللّه تبارك وتعالى لَيُصلح له امره فى ليله كما أصلح أمر كليمه موسى اذ ذهب ليقتبس لأهله ناراً فرجع وهو رسول اللّه » . ثمّ قال : « أفضل أعمال شيعتنا انتظار الفرج » .

اما الترجمة :در اين حديث ذكر نسب حضرت عبدالعظيم عليه السلام شده است چنانكه از اجداد و آباء فخام و عظام امام عليه السلام آن بزرگوار ياد فرمود ، و آن بزرگوار بدون واسطه روايت كرده كه

.

ترجمه حديث شانزدهم

قال : « حدّثنى أبى عن جدّى عن آبائه عليهم السلام ، قال : قال أميرالمؤمنين عليه السلام : « التدبير قبل العمل يؤمنك عن الندم » . قال : فقلت له : زدنى يابن رسول اللّه صلى الله عليه و آله . قال : قال أميرالمؤمنين عليه السلام : « من وثق بالزمان صرع » (1) . قال : فقلت له : زدنى يابن رسول اللّه صلى الله عليه و آله . فقال : « حدّثنى أبى عن جدّى عن آبائه عليهم السلام ، قال : قال أميرالمؤمنين عليه السلام : خاطر بنفسه من استغنى برأيه » . قال : فقلت له : زدنى يابن رسول اللّه صلى الله عليه و آله . فقال : « حدّثنى أبى عن جدّى عن آبائه عليهم السلام ، قال : قال أميرالمؤمنين عليه السلام : « قلة العيال أحد من اليسارين » (2) . قال : فقلت له : زدنى يا بن رسول اللّه صلى الله عليه و آله . فقال : « حدّثنى أبى عن جدّى عن آبائه عليهم السلام ، قال : قال أميرالمؤمنين عليه السلام : « من دخله العجب هلك » . قال : فقلت له : زدنى يابن رسول اللّه صلى الله عليه و آله . فقال : « حدّثنى أبى ، عن جدّى ، عن آبائه عليهم السلام ، قال : قال أميرالمؤمنين عليه السلام : من أيقن بالخلف جاء بالعطية » . قال : فقلت له : زدنى يابن رسول اللّه صلى الله عليه و آله ، قال : « حدّثنى أبى ، عن جدّى ، عن آبائه عليهم السلام ، قال : قال أميرالمؤمنين عليه السلام : من رضى بالعافية ممّن دونه رزق السلامة ممّن فوقه » . قال : فقلت : حسبى .

ترجمه حديث شانزدهم كه كلمات قصار حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام استاما الترجمة :به حذف اسناد حضرت عبدالعظيم فرمودند كه :خدمت حضرت جواد أبى جعفر عليه السلام عرض كردم : خبر بدهيد مرا از حديثى كه از پدران بزرگوارت رسيده است ، فرمود : « مرا خبر داد پدرم از جدّم از پدرانش كه حضرت اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند : مردمان مادامى كه بين ايشان تفاوت است در خيرند ، وقتى كه مساوى مى شوند به هلاكت مى افتند ، پس تفاوت بين بندگان در هر جهتى خير و مصلحت ايشان است » . عرض كردم : زياد فرمائيد ، و حديث ديگر ذكر نمائيد . فرمود : « پدرم مرا خبر داد از پدرانش از اميرمؤمنان عليه السلام كه فرمودند : اگر طلب كشف مى كردند هر آينه آنچه مكشوف مى شد نمى توانستيد پنهان نمائيد » . عرض كردم : زياد فرمائيد اى فرزند رسول خدا . فرمود : « پدرم مرا خبر داد [از] پدرانش از اميرمؤمنان عليه السلام كه فرمودند : اگر نمى توانيد وسعت بدهيد مردم را به اموال پس به طلاقت وجه و نيكىِ ملاقات ، ايشان را وسعت بدهيد » . و در « نهج البلاغه » (3) است در وصيتى كه به عبداللّه بن عباس زمان خلافت و حكومت بصره فرمود : « وسع الناس بوجة ومجلسك وحكمك ، وايّاك والغضب فانه طيرة من الشيطان . . » إلى آخر ما قال عليه السلام . و در اين حديث مى فرمايد : از حضرت خاتم النبيين صلى الله عليه و آله شنيدم كه فرمودند : « اگر وسعت نمى دهيد مردمان را به مالهاى خودتان ، به اخلاق حسنه وسعت بدهيد » .

.

الحديث السابع عشر : در بيان شناخت كبائر است

و مواعظ علويه خوانندگان بسيار تأمل و توغّل نمايند و منتفع گردند و بهره هاى وافى برند .

الحديث السابع عشر: در بيان شناخت كبائر است[فى الكافى] (1) :[فى الكافى] (2) : عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، قال : حدّثنى أبو جعفر الثانى ، قال : « سمعت أبى يقول : سمعت أبى موسى بن جعفر يقول : دخل عمرو بن عبيد على أبى عبداللّه فلمّا سلّم وجلس تلا هذه الآية « الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الاْءِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ » (3) ثم امسك ، فقال له أبو عبداللّه : ما أمسكك (4) ، قال : أحبّ أن أعرف الكبائر من كتاب اللّه عزّوجلّ ، فقال : نعم يا عمرو ! اكبر الكبائر الشرك باللّه ، يقول اللّه عزّوجلّ : « إِنَّ اللّهَ لاَ يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ » (5) ويقول اللّه عزّوجلّ : « مَن يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَمَأْوَاهُ النَّارُ » (6) . بعده اليأس من روح اللّه لأنّ اللّه عزّوجلّ يقول : « لاَ يَيْأَسُ مِن رَوْحِ اللّهَ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ » (7) . ثمّ الأمن من مكر اللّه لأنّ اللّه عزّوجلّ يقول : « فَلاَ يَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ » (8) . ومنها عقوق الوالدين ، لأنّ اللّه سبحانه جعل العاق جبّاراً شقيّا (9) . وقتل النفس التى حرّم اللّه الاّ بالحقّ لأنّ اللّه عزّوجلّ يقول : « فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِداً فِيهَا » 10 .

.

روايت حضرت عبدالعظيم كه عمرو بن عبيد از حضرت صادق عليه السلامسؤال از كبائر نمود و جواب شنيد

وَظُهُورُهُمْ » (1) . ادامه آيه : « . . هذَا مَا كَنَزْتُمْ لأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَاكُنْتُمْ تَكْنِزُونَ » چنانچه در حاشيه چاپ سنگى بدان اشاره شده است . . وشهادة الزور وكتمان الشهادة لأنّ اللّه عزّوجلّ يقول : « وَالَّذِينَ لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ » (2) « وَمَن يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ » (3) . وشرب الخمر لأنّ اللّه عزّوجلّ [نهى عنها] (4) كما نهى عن عبادة الأوثان . و (5) ترك الصلاة متعمداً _ وهو أفضل شى ء (6) ممّا فرض اللّه _ لأن رسول اللّه قال : من ترك الصلاة متعمّداً فقد برئ من ذمة اللّه وذمة رسوله . ونقض العهد ، وقطيعة الرحم لأنّ اللّه عزّوجلّ يقول : « لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ » (7) » . قال : فخرج عمرو وهو يبكى ويقول : هَلَكَ مَن قال برأيه ونازعكم فى الفضل والعلم . تمّ الحديث .

روايت حضرت عبدالعظيم كه عمرو بن عبيد از حضرت صادق عليه السلام سؤال از كبائر نمود و جواب شنيداما الترجمة :

.

شرحٌ كَبير : در بيان و تفسير گناهان كبيره است

دوازدهم : قسم دروغ است كه خداوند فرموده است : كسانى كه مى فروشند عهد خدا را و قسمهاى خودشان را به قيمت كم از براى ايشان نصيبى نيست در روز قيامت . سيزدهم : كينه داشتن است ، خداوند فرموده است : هر آنكه در سينه اش غلّ است فرداى قيامت مغلول مى شود . چهاردهم : منع زكات است ، خداوند فرموده است : فرداى قيامت پيشانيها و پهلوها و پشتهاى كسانى كه مانع زكاتند داغ مى كنند . پانزدهم و شانزدهم : شهادت دروغ و كتمان آن است ، خداوند فرموده است : كتمان كننده شهادت باطناً معصيت كار است . هفدهم : شراب خوردن است . هيجدهم : ترك نماز است از روى عمد ، حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرموده است : هر كس نماز را از روى عمد ترك كند از ذمّه خدا و من بيرون رفته است . نوزدهم و بيستم : شكستن عهد و قطع رحم است ، كه خداوند فرموده است : از براى اين طايفه لعنت است و خانه بد . پس عمرو بن عبيد بيرون رفت و گريه مى كرد و مى گفت : هر كس به رأى خود چيزى گويد و با شما خاندان علم و فضل منازعه كند هرآينه هلاك شده است .

شرحٌ كَبيردر بيان و تفسير گناهان كبيره استبدان در معنى كبائر كه خداوند سبحان در قرآن ياد فرمود بين علماء تفسير اختلاف است (1) ، جمعى گفته اند : هر گناهى كه خداوند در كتاب عزيزش وعده عقاب داده است

.

الحديث الثامن عشر : مهمانى كردن سلمان ابوذر را رضى اللّه عنهما

آيه كريمه « إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّىَ الْفَوَاحِشَ مَاظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ » (1) ، و به ظاهر كريمه « إِلاَّ أَن يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ » (2) ، و آيه « وَاللاَّتِى يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِن نِسَائِكُمْ » (3) كبيره فاحشه است ، و صغار ذنوب لمم است ، و آن گناهى است كه بر خلاف عادت از روى جهالت شود ، پس فاعل آن نادم و پشيمان مى گردد و استغفار مى كند . و مؤيّد مراد همان آيه « إِن تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُم » (4) مى باشد و مراد از سيئات گناهان صغيره است كه آمرزيده مى شود . و مرحوم فيض در كتاب « صافى » (5) فرموده است كه : اگر دو گناه رو كند به انسان يكى اكبر از ديگرى بوده باشد مثل نظر كردن به زنى يا تمكين زنا كردن با آن ، پس نظر كند و با قدرت زنا نكند خداوند او را مى آمرزد اگر نادم شود و توبه كند ، پس هر آنكه از كبائر اثميه اجتناب كرد سيّئات صغيره اش آمرزيده مى شود . و در اين آيه هم كبيره و صغيره تعيين و تعريف شده است نوعاً اگر چه تحديد نشده باشد شخصاً و عدداً ، و اگر چه سيئات و لمم است از جنس كباير و محظور است نه مانند مكروهات كه از سنخ محرمات .

الحديث الثامن عشر:مهمانى كردن سلمان ابوذر را رضى اللّه عنهمافى « الكافى » (6) :فى « الكافى » 7 : بحذف الاسناد ، حدّثنا عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، عن الامام

.

الحديث التاسع عشر : نحوه نشستن رسول خدا صلى الله عليه و آله

الحديث الحادى والعشرون : ديدن حضرت رسول صلى الله عليه و آله زنهائى كه در دوزخ معذب مى باشند

الحديث الحادى والعشرون:ديدن حضرت رسول صلى الله عليه و آله زنهائى كه در دوزخ معذب مى باشندفى « الكافى » (1) :فى « الكافى » (2) : عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، عن محمد بن على الرضا عليهماالسلام ، عن آبائه ، عن اميرالمؤمنين على بن أبى طالب عليه السلام قال : « دخلت أنا وفاطمة على رسول اللّه صلى الله عليه و آله فوجدته يبكى بكاءً شديداً ، فقلت : فداك أبى وأمّى يا رسول اللّه ! ما الذى أبكاك ؟ فقال صلى الله عليه و آله : يا على ! ليلة أسرى بى إلى السماء رأيت نساءً من أمّتى فى عذاب شديد فأنكرت شأنهنّ ، فبكيت لمّا رأيت من شدّة عذابهنّ ، ورأيت امرأة معلقة بثديها ، ورأيت [امرأة] تأكل لحم جسدها والنار توقد من تحتها ، و رأيت امرأة معلقة بشعرها يغلى دماغ رأسها ، ورأيت امرأة معلّقة بلسانها ويصبّ الحميم فى حلقها ، ورأيت امرأة قد شد رجلاها إلى يديها وقد سلّط عليها الحيّات والعقارب ، ورأيت امرأة صمّاء عمياء خرساء فى تابوت من النار ، ورأيت امرأة يقطع لحم جسدها مقدّمها ومؤخّرها بمقاريض من نار ، ورأيت امرأة رأسها من الخنزير وبدنها بدن الحمار وعليها ألف ألف لون من العذاب ، ورأيت امرأة على صورة الكلب والنار تدخل من دبرها وتخرج من فيها والملائكة يضربون رأسها وبدنها بمقامع من نار . فقالت فاطمة عليهاالسلام : يا حبيبى وقرّة عينى ! ما كان عملهنّ وسيرتهنَّ حتّى وضع اللّه عليهنّ هذا الباب ؟ فقال : يا بنتى ! أمّا المعلّقة بشعرها فانها كانت لا تغطّى شعرها من الرجال ، وأمّا المعلّقة بلسانها فانها كانت تؤذى زوجها ، واما المعلقة بثديها فانها كانت تمنع من فراش زوجها ، واما المعلقة برجليها (3) فانّها كانت تخرج من بيتها بغير اذن زوجها ، واما الّتى تأكل لحم جسدها فانها كانت تزين 4 بدنها للناس ، واما التى شدّ يداها إلى رجليها وسلّط عليها الحيّات والعقارب فانها كانت

.

در عذاب زنها و سؤال صديقه طاهره از رسول خدا صلى الله عليه و آله

و عقب به مقراضهاى آتشين جدا مى كردند ، و زنى را ديدم كه صورت و دست او را به آتش مى سوزانيدند و امعاء خودش را مى خورد ، و زنى را ديدم كه سرش مانند سر خوك و بدنش مانند بدن خر و بر وى هزار هزار قسم از عذاب ديده مى شد ، و زنى را ديدم به صورت سگ كه آتش از دُبُرش وارد مى شد و از دهانش بيرون مى آمد و ملائكه به گرزهايى از آتش بر سر و بدنش مى زدند .

در عذاب زنها و سؤال صديقه طاهره از رسول خدا صلى الله عليه و آلهپس فاطمه زهرا عليهاالسلام عرض كرد : اى حبيب من و نور چشم من ! خبر بدهيد كه اعمال آن زنها در دار دنيا چه بوده است تا اينكه مستحق اين عذاب شدند ؟ فرمود : اى دختر من ! اما آن زنى كه به موى سرش آويخته بود در دنيا موى سرش را از مردها نمى پوشانيد . اما آنكه بزبانش آويخته شوهرش را اذيت مى كرد . اما آنكه به پستانهايش آويخته بود شوهرش را از بستر خود منع مى نمود . اما آنكه به پاهايش آويخته بود از خانه اش بدون اذن شوهرش بيرون مى رفت . اما آنكه گوشت بدنش را مى خورد بدنش را از براى مردم زينت مى نمود . اما آنكه دستهايش به پاهايش بسته بود و مارها و عقربها بر وى مسلط بود از نجاست جامه وغير آن پرهيز نداشت ، و غسل جنابت و حيض و نظافت نداشت ، و به نمازها اهانت مى نمود . اما آنكه كور و كر و لال بود از زنا مى زائيد و نسبت به شوهرش مى داد . اما آنكه گوشت بدنش را به مقراضها مى چيدند خودش را به مردهاى ديگر عرضه مى داشت . اما آنكه امعاء و روده هاى خودش را مى خورد و صورت و بدنش از آتش مى سوخت زنهايى براى مردها مى برد .

.

الحديث الثانى والعشرون : در مذمّت غاصبين خلافت

اما آنكه سرش مانند سر خوك بود و بدنش مانند بدن خر سخن چين و دروغ گو بود . وامّا آنكه به صورت سگ بود و آتش از دبرش داخل مى شد (1) و از دهانش بيرون مى آمد جاريه نوحه گر بود و اظهار حسد مى كرد . پس فرمود : اى واى بر آن زنى كه به غضب بياورد شوهر خودش را ، و خوشا به حال آن زنى كه شوهرش از وى راضى باشد .

الحديث الثانى والعشرون:[در مذمّت غاصبين خلافت]فى « الكافى » (2) : عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، قال : حدّثنى سيّدى على بن محمّد بن على الرضا ، عن أبيه ، عن آبائه ، عن الحسين بن [على] عليهم السلام قال : قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : « إنّ أبابكر منّى بمنزلة السمع وان عمر منّى بمنزلة البصر وإنّ عثمان منّى بمنزلة الفؤاد ! قال : فلمّا كان من الغد دخلت إليه وعنده أميرالمؤمنين عليه السلام وأبو بكر وعمر وعثمان ، فقلت له : يا ابه ! سمعتك تقول فى أصحابك هؤلاء قولاً فما هو ؟ فقال صلى الله عليه و آله : نعم ، ثمّ أشار إليهم فقال هم السمع والبصر والفؤاد ، ويسئلون عن وصيّى هذا ، وأشار إلى على بن أبى طالب عليه السلام . ثمّ قال : إنّ اللّه عزّوجلّ يقول : « إِنَّ الْسَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤادَ كُلُّ أُوْلئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً » (3) . ثمّ قال : وعزّة ربّى ! إنّ جميع أمّتى لموقوفون (4) يوم القيامة ومسؤولون عن ولايته ، وذلك قول اللّه تعالى « وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْؤُولُونَ » (5) .

.

در اينكه ابابكر به منزله گوش و عمر به جاى چشم و عثمان به منزله دل حضرت رسول صلى الله عليه و آلههستند !

در اينكه ابابكر به منزله گوش و عمر به جاى چشم و عثمان به منزله دل حضرت رسول صلى الله عليه و آله هستند !اما الترجمة : يعنى : حضرت عبدالعظيم عليه السلام فرمودند : آقاى من حضرت امام على النقى فرمودند : از پدرش حضرت جواد از پدرش حضرت رضا از پدرش موسى بن جعفر از پدرانش از جناب امام حسين [عليهم السلام ]كه فرمودند : رسول خدا فرمود : ابا بكر از براى من به منزله گوش است و عمر به منزله چشم و عثمان به منزله دل است . چون فردا شد من داخل شدم خدمت جدم رسول خدا در وقتى كه اميرمؤمنان در خدمتش مشرف بود ، آن سه نفر هم بودند ، عرض كردم : اى پدر ! شنيدم در حقّ اصحابت فرمايشى فرموده اى ، چه چيز است ؟ فرمايش نما . پس اشاره كرد به آن سه نفر و فرمود : سمع و بصر و فؤاد من از اين بزرگوار كه على بن أبى طالب است سؤال كرده مى شوند » . و اين حديث شريف به نظر داعى اثبات مى نمايد امامت حضرت امير عليه السلام را به بيان صحيحى كه هشام بن حكم در محاجّه عمرو بن عبيد بصرى خدمت حضرت صادق عليه السلام عرض كرد ، واشاره است به اينكه اعضاء و جوارح هر يك عملى و شغلى دارند از ديدن و شنيدن و گفتن و قبض و بطش ، كه مميّز هر يك عاقله لطيفه ربانيه است تا اين دل صورى صنوبرى . پس امام در اجزاء عوالم كليه به منزله قلب شريف ربّانيست . و جهت تعبير ابى بكر به سمع آن است كه مى گفت در بيان احكام : من شنيده ام ، و تعبير عمر به بصر آن است كه مى گفت : من خود ديده ام كه آن جناب فرمود و كرد فلان عمل را . و تعبير عثمان به فؤاد از آنكه مى گفت : من مى دانم آن جناب ختمى مآب چنين فرموده است . يعنى : از آنچه ديدند و شنيدند و دانستند از ولايت حضرت شاه ولايت سؤال كرده

.

الحديث الثالث والعشرون : در حديثى كه تشويق به محبت اهل بيت و شيعيان مى كند

مى شوند « وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْؤُولُونَ » (1) ، يعنى از ولايت امير مؤمنان يا از آنچه معاهده كردند از مسموعات و مبصرات و معلومات اظهار نمايند خلاف معاهده خود و وفا ننموده اند .

الحديث الثالث والعشرون:[ در حديثى كه تشويق به محبت اهل بيت و شيعيان مى كند ]عن « الكافى » (2) : بحذف الاسناد ، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، عن أبى جعفر الثانى ، عن أبيه ، عن جدّه صلوات اللّه عليهم أجمعين قال : قال أميرالمؤمنين عليه السلام : قال : قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : « إنّ اللّه خلق الاسلام فجعل له عرصة وجعل له نوراً وجعل له حصناً وجعل له ناصراً ، فأما عرصة الاسلام القرآن ، وأما نوره الحكمة ، وأما حصنه فالمعروف ، وأما انصاره فأنا واهل بيتى وشيعتنا ، فأحبّوا اهل بيتى وشيعتهم وانصاره ؛ فانه لمّا أسرى بى إلى السماء الدنيا أمسكنى جبرئيل لأهل السماء استودع اللّه حبّى وحبّ اهل بيتى وشيعتهم فى قلوب الملائكة فهو عندهم وديعة إلى يوم القيامة وهبط بى إلى أهل الأرض فاستودع اللّه حبى وحب اهل بيتى وشيعتهم فى قلوب المؤمنين من أمّتى ، فمؤمنوا أمّتى يحفظون وديعتى وأهل بيتى إلى يوم القيامة . ألا فلو انّ الرجل من امّتى عبد اللّه عزّوجلّ عمره ايام الدّنيا ثم لقى اللّه عزّوجلّ لأهل بيتى مبغضاً وشيعتى ما شرح اللّه صدره الاّ عن نفاق » .

اما الترجمة :يعنى : حضرت عبدالعظيم فرمودند :از حضرت جواد شنيدم كه از پدرش روايت كرد از جدّش از اميرالمؤمنين عليهم السلام كه فرمودند : « حضرت رسول فرمود : خداوند خلق كرد اسلام را پس از براى وى فضائى و عرصه اى قرار داد و از براى آن نورى قرار داد و از براى

.

الحديث الرابع والعشرون : در نوم حضرت نوح و كيفيت حام و يافث و سام پسران آن جناب است

آن حصارى قرار داد و از براى آن ناصرى قرار داد . اما عرصه اسلام قرآن است ، و نور آن حكمت است ، و حصار آن معروف است ، و انصار اسلام من و اهل بيت من اند و شيعيان ، پس دوست داريد اهل بيت من و شيعيان و انصار ايشان را ، پس به درستى كه در شب معراج كه به آسمان دنيا رسيدم جبرئيل مرا نگاه داشت از براى اهل آسمان و خداوند محبت مرا وديعت گذارد با محبت اهل بيت من و شيعيان ايشان را در دلهاى مؤمنين از امّت من ، پس مؤمنين از امت من حفظ مى نمايند امانت و وديعت و اهل بيت مرا تا روز قيامت . پس آگاه باشيد اگر مردى از امت من خداوند را عبادت كند در تمام عمر دنيا و خداوند را ملاقات نمايد با دشمنى من و اهل بيت من سينه او را خداوند شرح نمى دهد مگر آنكه نفاق اهل بيت من در آن بوده باشد » . و آنچه به نظر داعى مى رسد وديعه گذاردن همان تجديد عهد است و تأكيد ؛ از آنكه در روز نخست و عوالم ديگر به مفاد آيه كريمه و اخبار متواتره ملائكه مجبول و مفطور شده اند در محبّت اهل بيت ، پس چگونه مى شود كه قبل از معراج رسول ملائكه را بهره اى از ولايت اهل بيت نباشد ! و مراد از ابداع ولايت به اهل زمين همان ظهور بعثت و اوان اظهار مقامات محبت ايشان است به خلايق كافه .

الحديث الرابع والعشرون:در نوم حضرت نوح و كيفيت حام و يافث و سام پسران آن جناب استفى « العلل » (1) :فى « العلل » 2 : عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، قال : سمعت على بن محمد العسكرى [عليه السلام ]يقول : « عاش نوح ألفين وخمسمائة سنة ، وكان يوماً فى السفينة نائماً

.

الحديث الخامس والعشرون : در سفارش پيامبر صلى الله عليه و آله به قرابتش

الحديث السابع والعشرون : حديث شريفى كه حضرت عبدالعظيم از صفوان بن يحيى نقل فرموده است

در كتاب « حياة القلوب » (1) علاّمه مجلسى طاب ثراه به سند معتبر (2) نقل فرموده اند كه :در كتاب « حياة القلوب » 3 علاّمه مجلسى طاب ثراه به سند معتبر 4 نقل فرموده اند كه : حضرت عبدالعظيم عليه السلام عريضه اى نوشت خدمت حضرت امام محمد تقى عليه السلام كه : چه علت دارد كه غايط و فضله آدمى بوى بد مى كند ؟ در جواب نوشت : « وقتى كه حق تعالى آدم عليه السلام [را] خلق كرد جسد طيّب وى چهل سال افتاده بود و ملائكه مى گذشتند بر او و مى گفتند : از براى امر عظيمى آفريده شد ، و شيطان از دهانش داخل مى شد و از جانب ديگر بيرون مى شد . پس به اين سبب چنين شد كه هر چه در جوف آدم باشد خبيث و بدبو و غير طيّب باشد .

الحديث السابع والعشرون:حديث شريفى كه حضرت عبدالعظيم از صفوان بن يحيى نقل فرموده استفى كتاب « الغيبة » 5 : عن الصدوق عليه الرحمة بحذف الاسناد ، عن عبدالعظيم بن

.

در شرح احوال صفوان بن يحيى و كتب اوست

عبداللّه الحسنى ، قال : حدّثنا صفوان بن يحيى ، عن ابراهيم بن أبى زياد ، عن أبى حمزة الثمالى ، عن أبى خالد الكابلى ، قال : دخلت على سيدى على بن الحسين زين العابدين عليه السلام فقلت له : يابن رسول اللّه ! من الذين فرض اللّه عزوجل طاعتهم ومودتهم وأوجب على عباده الاقتداء بهم بعد رسول اللّه صلى الله عليه و آله ؟ فقال لى : « يا كابلى ! إن أولى الأمر الذين جعلهم اللّه ائمة للناس وأوجب عليهم طاعتهم اميرالمؤمنين على بن أبى طالب عليه السلام ، ثم انتهى الأمر إلينا » ثم سكت . فقلت : يا سيدى ! روى لنا ان اميرالمؤمنين عليه السلام قال : «ان الأرض لا تخلو من حجة اللّه على عباده» ، فمن الامام والحجة بعدك ؟ فقال : «ابنى محمّد ، واسمه فى التوراة باقر يبقر العلم بقراً ، هو الحجة والامام بعدى ، ومن بعد محمّد ابنه جعفر ، واسمه عند أهل السماء الصادق» . فقلت له : ياسيّدى ! فكيف اسمه الصادق وكلّكم صادقون ؟ فقال : «حدّثنى أبى ، عن أبيه عليهماالسلامأنّ رسول اللّه قال : اذا ولد ابنى جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على بن أبى طالب عليهم السلامالصادق فإن الخامس من ولده الذى اسمه جعفر يدّعى [الامامة] اجتراءً على اللّه عزّوجلّ وكذباً عليه ، فهو عند اللّه جعفر الكذّاب المفترى على اللّه والمدّعى ما ليس له بأهل ، المخالف على أبيه والحاسد لأخيه ، الذى يروم كشف سرّ اللّه عند غيبة ولى اللّه عزّوجلّ» . ثمّ بكى على بن الحسين عليهماالسلام بكاءً شديداً ، ثمّ قال : «كأنّى بجعفر الكذّاب وقد حمل إلى طاغية زمانه على تفتيش أمر ولى اللّه والمغيب فى حفظ اللّه والموكّل بحرم أبيه ؛ جهلاً منه بولادته وحرصاً منه على قتله أن ظفر به طمعاً فى ميراث أخيه حتى يأخذ بغير حق» . قال ابو خالد : فقلت له : يابن رسول اللّه ! وإن ذلك لكائن ؟ ! فقال : «اى وربّى ! إنه مكتوب عندنا فى الصحيفة الّتى فيها ذكر المحن الّتى (1) تجرى علينا بعد

.

الحديث الثامن والعشرون : اين حديث شريف را حضرت عبدالعظيم عليه السلاماز على بن جعفر نقل

فرموده است

يابن رسول اللّه ! آن كسانى كه طاعت و مودّتشان را خداوند واجب كرد و اقتداء به ايشان را لازم نمود آنها كيانند ؟ پس فرمود از براى من : « اى كابلى ! به درستى كه اولى الأمر آن چنانى كه خداوند ايشان را پيشوايان مردمان قرار داده و طاعت ايشان را واجب كرده اميرمؤمنان على بن أبى طالب عليه السلام است ، پس امر منتهى مى شود به ما » . آن گاه آن جناب سكوت فرمود . ابو خالد گفت : عرض كردم : روايت شده است از براى ما كه اميرمؤمنان فرموده : « زمين خالى از حجت نمى ماند » آيا امام و حجت بعد از شما كيست ؟ فرمود : « پسر من محمد است ، و در تورات به نام باقر موسوم ، و علم را مى شكافد شكافتنى ، و وى حجت و امام است بعد از من ، و بعد از وى پسرش جعفر است ، و اسم او نزد اهل آسمانها صادق است » . پس گفتم : اى آقاى من ! چگونه اسم او صادق است و حال آنكه همه شماها صادق مى باشيد ؟ ! فرمود : « پدرم مرا خبر داد از پدرش كه حضرت رسول فرمودند : در وقتى كه پسر من جعفر بن محمد الصادق متولد شود پنجمين از فرزندان او نيز به نام جعفر است و تجرّى مى نمايد و دروغ بر خدا مى بندد ، و او در نزد خدا جعفر كذّابِ مفتريست كه افتراء بر خدا مى بندد و مخالف امر پدر و حسد بر برادر مى ورزد و مى خواهد بداند و بطلبد سرّ غيبت امام ولىّ خدا را » . پس حضرت على بن الحسين عليهماالسلام گريست گريستن شديدى و فرمود : « گويا مى بينم جعفر كذاب را كه مى رود در نزد خليفه طاغى و در مقام تفتيش امر ولىّ خدا كه در حفظ حق تعالى است و موكّل است بر حرم پدرش برمى آيد در حالتى كه نادان است به ولادت آن بزرگوار ، و حرص دارد خونش را بريزد در صورتى كه ظفر بيابد ؛ براى طمعى كه در

.

الحديث التاسع والعشرون : در معنى آيه « قُل لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لاَ يَرْجُونَ أَيَّامَ اللّهَ »

شئت ؛ لأنّ اللّه تبارك وتعالى يقول : « وَإِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِى آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِى حَدِيثٍ غَيْرِهِ وَإِمَّا يُنسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلاَ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ » (1) . وليس لك أن تتكلّم بما شئت ؛ لأنّ اللّه عزّوجلّ قال : « وَلاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ » (2) ولأنّ رسول اللّه صلى الله عليه و آله قال : «رحم اللّه عبداً قال خيراً فغنم أو صمت فسلم» . وليس لك أن تسمع ما شئت ؛ لأنّ اللّه عزّوجلّ يقول : « إِنَّ الْسَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤادَ كُلُّ أُوْلئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً » 3 » .

اما الترجمة :حضرت عبدالعظيم فرمودند كه :على بن جعفر از برادر بزرگوارش موسى بن جعفر عليهماالسلام ، و آن جناب از حضرت صادق عليه السلام روايت كرده اند كه : حضرت على بن الحسين عليهماالسلامفرمودند : «روا نيست متابعت و پيروى نمائى هر كس را كه بخواهى ؛ از آنكه خداوند سبحانه مى فرمايد به حضرت ختمى مرتبت : اگر ببينى كسانى كه فرو مى روند در آيات ما پس اعراض از ايشان كن تا فرو روند در حديثى ديگر و آنچه را شيطان از خاطر تو ببرد ، پس ننشين بعد از ياد آوردن با گروه ستم كنندگان . و روا نيست كه تكلم نمائى به آنچه مى خواهى ؛ از آنكه خداوند سبحان فرموده است كه : متابعت مكن به آن چيزى كه تو را علم نيست ، و هر آينه حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند كه : خدا رحمت كند بنده اى را كه بگويد خيرى را پس غنيمت برد .

و در نسخه ديگر به جاى « فغنم » ، « فعلم » است يعنى بداند ، و اين سخن انسب مى نمايد ، يعنى : با دانش بگويد كلام خوبى را يا ساكت شود پس سالم بماند . و روا نيست اينكه بشنوى هر آن چيزى را مى خواهى ؛ از آنكه حق تعالى مى فرمايد : به درستى كه گوش و چشم و دل تماماً از وى سؤال كرده مى شوند » .

.

الحديث الثلاثون : حديث شريفى كه حضرت عبدالعظيم عليه السلام از پدر بزرگوارش عبداللّه قافه روايت كرده است

بدان مرحوم مجلسى طاب ثراه فرمود : در آيه اوليه « إذا رَأيْتَ الَّذينَ » يا عام است يا آنكه مخاطب به حضرت رسول صلى الله عليه و آله است ، و مراد امت است تماماً و معنى « ولا تَقْفُ » أى لا تتبع ، و معنى آيه سوم بدينگونه است كه : كلّ اعضاء و اجزاء وقتى كه مسؤول شد جارى مجراى عقلاء هستند و شهادت بر صاحب خودشان مى دهند ، و آيات كريمه ديگر بر اين مطلب شاهد است . و اين روايت را حضرت عبدالعظيم به نحو ديگر بيان فرمودند كه ذكر شد .

الحديث التاسع والعشرون:در معنى آيه « قُل لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لاَ يَرْجُونَ أَيَّامَ اللّهَ » فى « تفسير على بن ابراهيم » (1) :فى « تفسير على بن ابراهيم » (2) : بحذف الاسناد ، عن عبدالعظيم الحسنى ، عن عمر بن رشيد ، عن داود بن كثير ، عن أبى عبداللّه عليه السلام فى قول اللّه عزّوجلّ : « قُل لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لاَ يَرْجُونَ أَيَّامَ اللّهَ » 3 قال : « قل للذين مَنَنّا عليهم بمعرفتنا أن يعرفوا الذين لا يعلمون فاذا عرفوهم فقد غفروا لهم » .

اما الترجمة :حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام از عمر بن رشيد ، از داود بن كثير ، از حضرت صادق عليه السلام روايت فرمودند در معنى آيه كريمه كه خداوند متعال به حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرموده است :بگوى از براى كسانى كه ايمان آورده اند بيامرزند مر كسانى را كه ايمان به روزهاى خدا ندارند ، يعنى : اهل ايمان آنانند كه بر ايشان منت گذارديم به معرفت خودمان

.

ترجمه حديث خانه خريدن شريح قاضى

أبيه ، عن ابان مولى زيد بن على ، عن عاصم بن بهدلة قال : قال لى شريح القاضى : اشتريت داراً بثمانين ديناراً فبلغه ذلك فاستدعاه وقال : بلغنى أنك ابتعت داراً بثمانين ديناراً ؟ فقال شريح : قد كان ذلك يا اميرالمؤمنين ! فنظر إليه نظر مغضب ثم قال : يا شريح ! أما إنه سيأتيك من لا ينظر فى كتابك ولا يسأل عن بيّنتك (1) حتى يخرجك منها شاخصاً ، فانظر _ يا شريح ! _ لا تكون ابتعت هذه الدار من غير مالك أو فقدت الثمن من غير حلالك ، فاذا أنت قد خسرت دار الدنيا ودار الآخرة ، أما إنك لو كنت أتيتنى عند شرائك ما اشتريت لكتبتُ لك كتاباً على هذه النسخة ، فلم ترغب فى شراء هذه الدار بدرهمٍ فما فوقَه ، والنسخة هذه : هذا ما اشترى عبدٌ ذليل من عبد ميت أزعج للرحيل ، اشترى منه داراً من دار الغرور من جانب الفانين وخطّة الهالكين وتجمع هذه الدار بحدود أربعة : الحد الاول : ينتهى إلى دواعى الآفات . والحدّ الثانى : ينتهى إلى دواعى المصيبات . والحدّ الثالث : ينتهى الى الهوى المردى . والحدّ الرابع : ينتهى إلى الشيطان المغوى ، وفيه يشرع باب هذه الدار . اشترى هذا المغترّ من هذا المزعج بالأجل هذا الدار بالخروج عن عزّ القناعة والدخول فى ذلّ الطلب والضراعة ، فما أدرك هذا المشترى فما اشترى فعلى مُبلبلى اجسام الملوك وسالب نفوس الجبابرة ومزيل ملك الفراعنة مثل كسرى وقيصر وتبّع وحِميَر . ومن جمع المال على المال فأكثر ومن بَنى وشَيَّد (2) وزَخْرَفَ نَجَد (3) وازّخّر واعتقد ونظر بزعمه للولد اشخاصهم جميعاً إلى موقف العرض والحساب وموضع الثواب والعقاب اذا وقع الامر

.

الحديث الحادى والثلاثون : در اينكه بايد علوم را از اهل علم يعنى اهل بيت گرفت

بفصل القضاء « وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْمُبْطِلُونَ » (1) . شهد على ذلك العقل اذا خرج عن أسر (2) الهوى وسلم عن علائق الدنيا » . تمّ الحديث .

ترجمه حديث خانه خريدن شريح قاضىاما الترجمة :صدوق طاب ثراه در كتاب « امالى » روايت كرده از حضرت عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى ، از پدر بزرگوارش تا منتهى مى شود به شريح قاضى كه گفت :خانه اى خريدم به هشتاد دينار ، پس به حضرت امير عليه السلام اين خبر رسيد ، او را طلبيد و فرمود : رسيد به من كه تو خريده اى خانه اى به هشتاد دينار ؟ پس شريح گفت : به تحقيق چنين است . پس به نظر خشم بر وى نگريست ، بعد از آن فرمود : اى شريح ! زود باشد كه بيايد به سوى تو كسى كه نظر ننمايد در قباله تو و سؤال نكند از گواه تو تا آنكه بيرون برد تو را از آن سراى در حالتى كه مجرد باشى از خانمان ، پس بر حذر باش از آنكه نباشى كه خريده باشى اين خانه را از غير مال خود يا كم كرده باشى قيمت آن را از غير حلال خود ، پس در آن حالت زيان كار شوى هم در خانه دنيا و خانه آخرت . بدان اگر بودى تو و مى آمدى نزد من _ نزد خريدن آنچه را كه خريدى به هشتاد دينار _ هر آينه مى نوشتم براى تو قباله اى به اين نسخه كه ديگر رغبت در خريدن به هيچ از آن نمى كردى اگر چه به يك درهم بود يا فراتر ، و آن نسخه اين است : اين آن چيزى است كه خريده بنده خار بى مقدار از بنده مشرف به موت كه برانگيخته شده است براى رحلت از دنيا ، خريد مشترى از بايع سرائى را از خانه فريب ، از طرف

.

الحديث الثانى والثلاثون : اين حديث را با سه حديث ديگر حضرت عبدالعظيم از على بن اسباط روايت كرده اند

المفضل بن عمر قال : قال أبو عبد اللّه عليه السلام :عن الكلينى (1) ، عن بعض رجاله ، عن عبدالعظيم الحسنى ، عن مالك بن عامر ، عن

.

الحديث الثالث والثلاثون : در معنى « سبحان اللّه »

الحديث الثانى والثلاثون:اين حديث را با سه حديث ديگر حضرت عبدالعظيم از على بن اسباط روايت كرده اندفى « الكافى » (1) : عن احمد بن مهران ، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، عن على بن اسباط والحسن بن محبوب ، عن أبى ايوب ، عن ابى خالد الكابلى ، قال : سألت ابا جعفر [عليه السلام ]عن قول اللّه عزّوجلّ : « فَآمِنُوا بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَالنُّورِ الَّذِى أَنزَلْنَا » (2) فقال : « يا أبا خالد ! لنورُ الامام فى قلوب المؤمنين أنور من نور الشمس المضيئة بالنهار ، وهم الذين ينوّرون قلوب المؤمنين ويحجب اللّه نورهم عمّن يشاء ويظلم قلوبهم ويغشاهم بها » .

الحديث الثالث والثلاثون:[ در معنى « سبحان اللّه » ]فى « الكافى » (3) :فى « الكافى » (4) : عن أحمد بن مهران ، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، عن على بن اسباط ، عن سليمان مولى طربال ، عن هشام الجواليقى ، قال : سألت أبا عبداللّه [عليه السلام ]عن قول اللّه « سبحان اللّه » ما يعنى به ؟ قال : « تنزيه » (5) .

اما الترجمة :نجاشى و كشى و علاّمه عليهم الرحمه فرموده اند :هشام بن سالم جواليقى كه خدمت حضرت صادق و موسى بن جعفر عليهماالسلام رسيد ثقة ثقة . ومدح بسيار كرده اند وى را (6) . فرمود : از حضرت صادق عليه السلام سؤال كرد : « سبحان اللّه » چه معنى دارد ؟ فرمود : « در قرآن تنزيه است » . بدان در قرآن سبحان اللّه به معانى متعدده است : « فَسُبْحَانَ اللّهَ حِينَ تُمْسُونَ وَحِينَ تُصْبِحُونَ » (7) آن اخبار در تنزيه است . و « سُبْحَانَ الَّذِى سَخَّرَ لَنَا هَذا » (8) به معنى تعجب است و تعظيم ، و كقوله « سُبْحَانَكَ هذَا بُهْتَانٌ عَظِيمٌ » (9) ، وأيضاً « سُبْحَانَ الَّذِى أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلاً » (10) . و صاحب « مجمع البحرين » 11 فرمود : « سبحان » مصدر است و به معنى تنزيه آمده

.

الحديث الرابع والثلاثون : در معنى قول خداوند « إِلاَّ مَن رَحِمَ اللّهُ »

است ، و مراد از تنزيه آن تبرى است ، يعنى : صفاتى كه روا نيست در خدا مانند صفات زايده بايد از حق دور كرد ، و معنى تنزيه همين است . به عبارت ديگر ذات اقدس حق را از صفات امكانيه بايد منزّه و مبرّا دانست .

الحديث الرابع والثلاثون:[ در معنى قول خداوند « إِلاَّ مَن رَحِمَ اللّهُ » ]فى « الكافى » (1) :فى « الكافى » (2) : عن احمد بن مهران ، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، عن على بن اسباط ، عن ابراهيم بن عبدالحميد ، عن زيد الشحام ، قال : قال لى أبو عبداللّه عليه السلام ونحن فى الطريق فى ليلة الجمعة : « اقرأ فإنها ليلة الجمعة قرآناً ، فقرأت : « إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ مِيقَاتُهُمْ أَجْمَعِينَ * يَوْمَ لاَ يُغْنِى مَوْلىً عَن مَوْلىً شَيْئاً وَلاَ هُمْ يُنصَرُونَ * إِلاَّ مَن رَحِمَ اللّهُ » (3) . فقال أبو عبداللّه عليه السلام : « نحن _ واللّه ! _ الذى يرحم اللّه ، ونحن _ واللّه ! _ الذى استثنى اللّه ، لكنّنا نُغْنى 4 عنهم » .

اما الترجمة :زيد شحام كه راوى است پسر يونس است ، كنيه ابو اسانيد است ، لقب وى شحام . شيخ و كشّى و ابن شهر آشوب عليهم الرحمه گفته اند : ثقةٌ عينٌ ثقةُ الرجال و عين الطايفة بوده است ، و تماماً او را مدح كرده اند .

يعنى گفت : خدمت حضرت صادق عليه السلام بودم در شب جمعه و ما در راه بوديم ، آن جناب فرمود : « شب جمعه است قرآن بخوان » ، پس اين آيه را خواندم : « إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ . . » إلى آخره ، يعنى : وعده گاه بندگان فرداى قيامت است ، و آن روزيست كه احدى

.

الحديث الخامس والثلاثون : بقيه احاديث مرويه از على بن اسباط است

الحديث السادس والثلاثون : در معنى قول خداوند « كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا كُلِّهَا »

كردم از معنى آيه مباركه : « أَوَلَمْ يَرَ الاْءِنسَانُ . .» إلى آخره ، يعنى : آيا انسان نمى بيند ؟ بدرستى كه ما خلق كرديم او را از پيش و نبود چيزى ؛ و مراد از سؤال اين است : چيزى كه نبوده است يعنى چه ؟ فرمودند : « نه تقدير بوده است وجود انسان نه تكوين » ، اشاره به اينكه زمانى بوده است كه تقدير نشده بود بر ايجاد انسان اگر چه در علم الهى مقدر بود و ماده اى هم وجودش (1) نداشت .

و مراد از ابن مسكان محمّد بن مسكان است ، و مراد از مالك جهنى : مالك بن اعين است كه در زمان حضرت باقر عليه السلام بود و در زمان حضرت صادق عليه السلام وفات يافت ، و مرحوم شيخ مفيد از حضرت باقر عليه السلام اشعارى در غزارت و كثرت علم وى نقل كرده است 2 ، و آنچه روايت نمود از حضرت صادق عليه السلام صحيح است ، و خود نيز از ثقات روات محسوب است (2) .

الحديث السادس والثلاثون:[ در معنى قول خداوند « كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا كُلِّهَا » ]فى « الكافى » (3) :فى « الكافى » (4) : عن احمد بن مهران 6 ، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، عن موسى

.

الحديث السابع والثلاثون : اين حديث و حديث سابق را حضرت عبدالعظيم از موسى بن محمد روايت كرده اند

الحديث الثامن والثلاثون : در معنى اذن واعيه

محمد ، عن يونس بن يعقوب ، عمن ذكره ، عن أبى جعفر عليه السلام فى قوله تعالى : « وَأَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُم مَاءً غَدَقاً » (1) ، قال : « يعنى : لو استقاموا على ولاية أميرالمؤمنين على والأوصياء من ولده وقَبلوا طاعتهم فى أمرهم ونهيهم لاَسْقَيْناهم ماء غدقاً يقول (2) : لأشربْناهُم قلوبَهم الايمان لولاية على والأوصياء عليهم السلام » .

اما الترجمة :يعنى : احمد بن مهران از عبدالعظيم روايت كرده تا يونس بن يعقوب كه وى از حضرت باقر عليه السلام سؤال كرد از اين آيه كه معنى ظاهر آن اين است : اگر مردمان در طريقه مستقيم شوند هرآينه ايشان را سيراب مى نمائيم از آب بسيار بارنده كه اشارت به كثرت رزق و نعمت است ، و حقيقت رزق روحانى ولايت و دوستى اميرمؤمنان و آل طاهرين او است ، و « غدق » باران درشت تند بارنده است ، يعنى : هر آنكه اطاعت امر و نهى ايشان را نمود كه همان طريقه حقه است ايمان حقيقى است كه همان ولايت است و محبتش به مفاد « كَتَبَ فِى قُلُوبِهِمُ الاْءِيمَانَ » (3) در دلهاى ايشان مستقر مى شود .

الحديث الثامن والثلاثون:[ در معنى اذن واعيه ]فى « الكافى » (4) :فى « الكافى » (5) : عن احمد بن مهران 6 ، عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى عن يحيى بن

.

الحديث التاسع والثلاثون : در اينكه امام معصوم منذر است

سالم عن ابى عبداللّه عليه السلام قال : « لما نزلت : « وَتَعِيَهَا أُذُنٌ وَاعِيَةٌ » (1) قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : وهى اذنك » .

اما الترجمة :نجاشى (2) وعلامه (3) طاب ثراهما فرموده اند :نجاشى (4) وعلامه (5) طاب ثراهما فرموده اند : يحيى بن سالمٍ [ال]فراء كوفىٌّ زيدىٌّ ثقةٌ . يعنى : حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند به حضرت امير عليه السلام : «آن گوشى كه احكام الهى را بشنود ظاهراً وباطناً گوش تو است يا على !» . و از اين جهت است كه در كتب معتبره از حضرت امير عليه السلام مرويست كه فرمود : « انا اذن اللّه الواعية » (6) ومعنى « وعى » حفظ است چنانكه در وعاء و ظرف متاع و هر چيزى محفوظ است (7) همچنين گوش شريف آن جناب حفظ فرمود و نگاه داشت در ضمير منير خويش آنچه را كه حق فرمود ، و حديث : « خيرُ القلوبِ أوعاها » 8 وحديث [الموعظة ]« كهفٌ لمن وعى » 9 اشارت است به مراد » .

الحديث التاسع والثلاثون:[در اينكه امام معصوم منذر است]فى « الكافى » 10 :فى « الكافى » 11 : عن احمد بن مهران ، عن عبدالعظيم ، عن ابن اذينة ، عن مالك الجهنى

.

الحديث الأربعون : در معنى صراط مستقيم

قال: قلت لأبى عبداللّه [عليه السلام :] « وَأُوحِىَ إِلَىَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنذِرَكُم بِهِ وَمَن بَلَغَ » (1) . [قال : «من بلغ] (2) أن يكون اماماً من آل محمد ينذر بالقرآن كما ينذر به رسول اللّه صلى الله عليه و آله » .

اما الترجمة :يعنى : حضرت عبدالعظيم از ابن اذينه و از مالك جهنى وى روايت كرده است كه گفت :گفتم به حضرت صادق عليه السلام : اين آيه كريمه را و « أوحى إلى . . » إلى آخره به معنى وحى كرده شد به من در قرآن كه شما را بترسانم به آن و كسى كه بالغ شد و رشيد از آل محمد صلى الله عليه و آله . يعنى : امام شد بايد هم انذار كند ، چنانكه حضرت رسول صلى الله عليه و آله نذير و ترساننده بوده است از قرآن ، پس مراد از « من بلغ » كه مرتبه اش در تلو مرتبه رسالت است همانا امام عليه السلام است ، و در انذار نايب مناب اوست چنانكه در امور ديگر هم بدين گونه است .

الحديث الأربعون:[ در معنى صراط مستقيم ]فى « الكافى » (3) :فى « الكافى » 4 : عن احمد بن [مهران ، عن] عبدالعظيم ، عن هشام بن الحكم ، عن أبى عبداللّه عليه السلام قال : « هذا صراط عليّ مستقيم » .

اما الترجمة :يعنى : حضرت عبدالعظيم از هشام بن حكم _ به حذف واسطه _ نقل فرمودند كه حضرت صادق عليه السلام فرمودند :«آيه « هذا صراط مستقيم » با نام مبارك حضرت امير عليه السلام

.

الحديث الحادى والأربعون : در اينكه هشت چيز فقط به قضا و قدر خداوندى است

بوده است » ، يعنى : اينطور نازل شده : « هذا صراط على مستقيم » ، يعنى : اين راه كه طريق على بن ابى طالب عليه السلام است كه با كمال استقامت و راستى است . پس هر كس به اين طريق مستقيم رود هر آينه به مقصود رسد و از زلاّت و عثرات نجات مى يابد إن شاء اللّه تعالى .

الحديث الحادى والأربعون:[ در اينكه هشت چيز فقط به قضا و قدر خداوندى است ]قد روى عبداللّه (1) بن موسى عن عبدالعظيم ، عن ابراهيم بن أبى محمود ، قال :قد روى عبداللّه (2) بن موسى عن عبدالعظيم ، عن ابراهيم بن أبى محمود ، قال : قال الرضا عليه السلام : « ثمانية أشياء لا يكون الا بقضاء اللّه وقدره النوم ، واليقظة ، والقوة ، والضعف ، والصحّة ، والمرض ، والموت ، والحياة » 3 .

اما الترجمة :يعنى : حضرت عبدالعظيم از ابراهيم بن أبى محمود نقل كردند كه حضرت رضا عليه السلام فرمودند :« هشت چيز است نمى شود مگر به قضاء و قدر الهى : خواب و بيدارى ، قوت در بدن است ، و ضعف ، و صحت بدن است ، و ناخوشى ، و مرگ است ، و زندگانى» .

و اين حديث از احاديثى است كه صاحب بن عباد وزير عادل شرحى بر آن نقل فرموده است . و شرح حال ابراهيم بن ابى محمود و حسن طينت وى گذشت .

.

الحديث الثانى والاربعون : در حديثى كه تحريف كرده اند و حضرت رضا عليه السلامصحيح آن را بيان فرمودند

الحديث الثانى والاربعون:[ در حديثى كه تحريف كرده اند و حضرت رضا عليه السلام ] [ صحيح آن را بيان فرمودند ]فى « الكافى » (1) :فى « الكافى » (2) : روى عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى عن ابراهيم بن أبى محمود ، قال : قلت للرضا عليه السلام : يابن رسول اللّه ! ما تقول فى الحديث الذى يرويه الناس عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله انه قال : اللّه تبارك وتعالى ينزل فى كلّ ليلة جمعة إلى السماء الدنيا ! فقال عليه السلام : « لعن اللّه المحرفين الكلام عن المواضع ، واللّه ! ما قال رسول اللّه ذلك ، اما قال : ان اللّه ينزل ملكاً الى السماء الدنيا فى الثلث 3 الأخير من ليلة الجمعة فى اول الليل فيأمره فينادى : هل ]من ] سائل أعطيته ؟ هل من تائب فاتوب عليه ؟ هل من مستغفر فاغفر له ؟ يا طالب الخير ! اقبل ، يا طالب الشرّ ! أقصر ، فلا يزال ينادى بهذا حتى يطلع الفجر ، فإذا طلع الفجر عاد إلى محله من ملكوت السماء » .

اما الترجمة :يعنى : حضرت عبدالعظيم عليه السلام فرمودند كه ابراهيم بن ابى محمود گفت :عرض كردم خدمت حضرت رضا عليه السلام : يابن رسول اللّه ! چه مى فرمائيد كه مردم از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت كرده اند كه آن جناب فرمودند : خداوند تبارك و تعالى در هر شب جمعه نازل مى شود به آسمان دنيا ؟ ! پس حضرت رضا عليه السلام فرمودند : « خدا لعنت كند كسانى را كه تحريف كننده اند كلام را از موضعش ! قسم به خدا ! كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله چنين نفرمود ، بلكه چنين فرمودند : خداوند سبحان هر شب جمعه ملكى را از اول شب به آسمان دنيا مى فرستد و در شبهاى ديگر در ثلث آخر ، پس او را امر مى فرمايد ندا كند : آيا سؤال كننده اى هست تا او را اعطا

.

الحديث الثالث والأربعون : در معنى مؤمن و مسلم

فرمايم ؟ آيا توبه كننده اى هست تا توبه اش را قبول نمايم ؟ آيا استغفار كننده اى هست تا او را بيامرزم ؟ اى طلب كننده خير ! بيا و اى طلب كننده شر ! كوتاه كن ، پس به همين طور ندا مى نمايد تا فجر طالع شود ، چون فجر طلوع كرد به محل خود عود مى نمايد و آن مراجعت مى كند » .

الحديث الثالث والأربعون:[در معنى مؤمن و مسلم ]فى « الكافى » (1) :فى « الكافى » (2) : عن عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى ، عن ابراهيم بن أبى محمود الخراسانى ، قال : قال الرضا عليه السلام : « المؤمن الذى اذا أَحْسَنَ استبشر [و] اذا أساء (3) استغفر ، المسلم الذى يسلم المسلمون من يده ولسانه ، وليس منا من لم يسلم مَنْ جاره (4) بوائقه » (5) .

اما الترجمة :يعنى : حضرت عبدالعظيم عليه السلام از ابراهيم بن ابى محمود خراسانى روايت كرده كه حضرت رضا عليه السلام فرمودند :« مؤمن كسى است وقتى كه عمل نيكى كرد خوشوقت شود و چون عمل بدى مرتكب شد استغفار نمايد ، و مسلم آن چنان كسى است از دست و زبان او مردم سالم بوده باشند ، و نيست از ما كسى كه همسايه او از شرور و دواهى او مأمون و سالم نباشد» .

و « بوائق » جمع « بائقه » است و آن به معنى داهيه است 6 .

.

الحديث الرابع والأربعون : در معنى قول خداوند : « وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ »

و در حديث است : « لا يدخل الجنة من لا يؤمن جاره (1) بوائقه » (2) [أى ]شروره وغوائله (3) .

الحديث الرابع والأربعون:[ در معنى قول خداوند : « وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ » ]فى « الكافى » (4) :فى « الكافى » (5) : حدّثنا على بن احمد بن محمد بن عمران الدقاق ، قال : حدّثنا محمد بن هارون الصوفى ، قال : حدّثنا عبداللّه (6) بن موسى الرويانى ، قال : حدّثنا عبدالعظيم بن أبى عبداللّه بن على بن حسن بن زيد بن حسن بن على بن ابى طالب عليه السلام ، عن ابراهيم بن ابى محمود قال : قال على بن موسى الرّضا عليه السلام فى قول اللّه تعالى : « وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ * إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ » (7) قال : « يعنى : مشرقة تنتظر (8) ثوابَ ربّها » .

امّا الترجمة :بحذف اسانيد ترجمه مختصر روايت اين است كه حضرت عبدالعظيم از ابراهيم بن ابى محمود روايت كرده كه حضرت رضا عليه السلام فرمودند در ذيل اين آيه كريمه :و « تنزيل 9 آن

.

الحديث الخامس والاربعون : بقيه احاديث مرويّه از ابراهيم بن ابى محمود است

الحديث السّادس والاربعون حديث آخر است كه حضرت عبدالعظيم عليه السلام از ابراهيم بن ابى محمود روايت كرده است

الحديث السّابع والاربعون : در كيفيّت نزول « فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ . . »

يقول : « من لم يشكر المنعمَ من المخلوقين لم يشكر اللّه عزّ وجلّ » (1) .

اما الترجمة :ترجمه مختصر آن است كه : حضرت عبدالعظيم از ابراهيم بن ابى محمود نقل فرمود كه وى گفت :از حضرت رضا عليه السلام شنيدم كه فرمودند : « كسى كه شكر نكند انعام دهنده اى از مخلوقين را شكر خدا را به جاى نياورده است » . و در حديث ديگر است : « لا يشكر اللّه من لا يشكر الناس » (2) ؛ از آنكه خداوند شكر بنده را بر حسب احسان و انعامى كه كرده است قبول نمى كند مادامى كه بنده شكر به احسان بندگانش نكند ، پس روا نيست بنده ستر كند و بپوشاند احسانى كه محسن و منعم از مخلوقين نموده است . پس هر وقت ادا كرد و جزاء احسان ايشان را نمود آن وقت خداوند جزا مى دهد و قبول مى نمايد ، « وَكَانَ اللّهُ شَاكِراً عَلِيماً » (3) يعنى : هميشه مُجازى است بندگانش را بر حسب شكرهاى ايشان چه از براى خالق و چه مخلوق .

الحديث السّابع والاربعون:[ در كيفيّت نزول « فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ . . » ]عن « الكافى » (4) :عن « الكافى » 5 : عن احمد عن عبدالعظيم ، عن محمّد بن الفضيل ، عن ابى حمزة ، عن ابى جعفر عليه السلام قال : نزل جبرئيل بهذه الآية هكذا : « فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ » بولايةِ على « إِلاَّ

.

الحديث الثامن والاربعون : اين حديث را حضرت عبدالعظيم عليه السلام از كثير بن شهاب روايت فرموده اند

الحديث التّاسع والاربعون : در اسماء حضرت زهرا سلام اللّه عليها مى باشد

الحديث التّاسع والاربعون : [ در اسماء حضرت زهرا سلام اللّه عليها مى باشد ]فى « البحار » (1) ، عن ابن المتوكّل ، عن السّعدآبادى ، عن الرّقى ، عن عبدالعظيم الحسنى ، عن حسن بن عبداللّه [بن] يونس ، عن يونس بن ظبيان ، قال : قال ابوعبداللّه عليه السلام :فى « البحار » (2) ، عن ابن المتوكّل ، عن السّعدآبادى ، عن الرّقى ، عن عبدالعظيم الحسنى ، عن حسن بن عبداللّه [بن] يونس ، عن يونس بن ظبيان ، قال : قال ابوعبداللّه عليه السلام : « لفاطمه عليهاالسلام تسعة أسماء عند اللّه عزّوجلّ : فاطمة والصديقة والمباركة و الطّاهرة والزكيّة والراضية والمرضية والمحدثة و الزهراء » . ثمّ قال : « الا ترى (3) أى شى ء تفسر فاطمة ؟ » . قلت : أخبرنى يا سيّدى ! قال : « فطمت من الشرّ » . قال : ثمّ قال : لولا [أن] اميرالمؤمنين تزوّجها لما كان لها كفوٌ الى يوم القيامةِ على وجه الأرض آدم فمن (4) دونه » .

امّا التّرجمة :اين حديث شريف منتهى مى شود به يونس بن ظبيان _ به ظاء معجمه و باء منقّطه قبل از ياء _ كه وى از حضرت صادق عليه السلام روايت كرده است . اگر چه ابن غضائرى او را كذّاب و وضّاع حديث خوانده است ، و فضل بن شاذان محمّد بن سنان و ابوالخطّاب و يونس را از كذّابين مشهورين دانسته است ،و نجاشى او را تضعيف كرده است ، و كلّ كتب او را فرموده است تخليط است ، و اخبارى هم كه مشعر بر ذم و قدح و طعن وى در كتب مدوّنه رجال منقول مى باشد 5 ، اما ابن ادريس عليه الرّحمه در

.