ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

. .

ص: 7

ص: 8

ص: 9

معنى آيه كريمه « كُلُّ شَىْ ءٍ هَالِكٌ إِلاَّ وَجْهَهُ » (1) فرمودند : « خداوند متعال _ جلّ مجدُه _ اجلّ است از اينكه به وجه موصوف شود بلكه معناى وجه همان دينى است كه به توسّط حضرت ختمى مآب بر خلق عرض شد » . پس مراد از وجه ، دين خداست كه فناء و هلاكتى از براى آن نيست ، و سالك بايد از اين طريق به سوى مقصود خود كه معبود اعظم است سلوك نمايد ، و آن بابى است كه از آن بر حق وارد مى شود و وجهى است كه به جهت او تقرّب به پروردگار خود مى جويد . و آيه « هذِهِ سَبيلى فَاتَّبِعُوهُ وَلاَتَتَّبِعُوا السُّبُلَ » (2) همانا اين دين است ، « أَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ » (3) نيز اشاره به همين است . پس به كسى كه در اين طريق _ كه اقوم سُبُل است و اقوى طرق _ قدم نهاد و بالكليّه توجّه به سوى حق كرد به طريق تحقيق به كعبه مقصود مى رسد ، و اين بيان را برهان ديگر لازم است . نعم ما قيل : وَلَيْسَ يَصِحُّ فىِ الافهَامِ شَى ءٌاِذا احتاجَ النّهارُ اِلىَ الدّليلِ پس عوام از اين امّت را لازم است معنى دين را بدانند و تميز بين عباداتى كه متداول بين ايشان است بدهند تا در مقام اخذ آن بصير و خبير بوده باشند ، و عبارات و اصطلاحات مشهوره معروفه كه در كتاب و سنّت است و در حين تحرير براى دفع شبهه به نظر مى رسد ، و توضيح مى نمايد از اين قرار است : اوّل : دين . دوّم : ملّت . سوّم : مذهب .

.

ص: 10

ص: 11

دوّم : به معنى طريقه است ، چنانكه حق سبحانه و تعالى فرمودند : « لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِىَ دِينِ » (1) ، يعنى : از براى شماست طريقه شما و از براى من است طريقه من . سيم : به معنى جزاء است ، چنانكه حق تعالى فرمود : « مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ » (2) . و ايضاً فرمود : « يُوَفِّيهِمُ اللّهُ دِينَهُم » (3) . و ايضاً فرمود : « وَإِنَّ الدِّينَ لَوَاقِعٌ » (4) . چهارم : به معنى طاعت است ، چنانكه حق تبارك و تعالى فرمود : « وَلاَ يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ » (5) ، يعنى : دين حق را اطاعت نمى نمايند . پنجم : به معنى توحيد است ، چنانكه حق تعالى فرمود : « أَلاَ للّهِِ الدِّينُ الْخَالِصُ » (6) . و در اين كلمه شريفه جميع معانى مختّصه جمع است . ششم : به معنى حساب است ، چنانكه حضرت احديّت جلّ برهانه فرمود : « ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ » (7) . هفتم : به معنى حكم اللّه است ، چنانكه خداوند مجيد فرمود : « وَلاَ تَأْخُذْكُم بِهِمَا رَأْفَةٌ فِى دِينِ اللّهَ » (8) يعنى : محبّت والدين موجب تعطيل حكم اللّه و امر حق نشود . به عبارت ديگر عرض مى نمايم : خداوند عالميان راهى به سوى تقرّب به خود قرار داده است ، و اسم آن را دين نهاده چنانكه حق تعالى فرموده است : « شَرَعَ لَكُم مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحاً وَالَّذِى أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلاَ

.

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ندارد كه در خانه كعبه باشد . و از براى ايمان مراتب و درجات كثيره است كه شرع انور تشبيه به نردبام فرموده است .

[در اينكه بيانات مرحوم مجلسى مطابق دين و سنت است]پس بر خواص از اهل علم لازم است جلد پانزدهم (1) « بحار الانوار » كه در ايمان و كفر ، علاّمه مجلسى طاب ثراه شرح داده اند بخوانند و از اخبار متفرقه آن آگاه شوند ، و بر عوام هم فرض است اواخر كتاب « حقّ اليقين » را كه در باب ايمان احاديثى به فارسى ترجمه فرموده اند مراجعه كرده عمل خودشان را بر آن قرار دهند ، كه هر كسى بر دين مرحوم مجلسى طاب ثراه زيست و مُرد همان دين و ملّت و مذهب و شريعت و منهاج و سنّت و اسلام و ايمان است . و عجب است از بعضى ابناء زمان كه طريقه حقّه را جز دين متين پيغمبر آخر الزمان صلى الله عليه و آلهيافته اند ، و از مشرب و مذهب مرحوم مجلسى عليه الرّحمة كه مُجدّد و مُشيِّد شريعت غرّا و ملّت بيضا بوده است ، به مذهب و مشرب ديگران كه راهى به مقصود نداشته اند و بهره و حظّى از اين نيافته اند توجّه نموده اند . الحق اين طايفه بى خبرانند ، همانا وسوسه شيطانى و تسويلات نفسانى ايشان را از طريق صواب دور دارد ، پس بايد دعائى كه حضرت رضا عليه السلامدر حق برادر يزيد بن اسحاق عفوى (2) در وقتى كه واقف در مذهب واقفيّه شد و از آن دعاى شريف منصرف گرديد و هدايت يافت بر اين مردمان خواند : « اللّهمَّ فَخُذْ بِسَمْعِهِ وَبَصَرِهِ ومجامِعِ قَلْبِه حتّى يُرَدَّ اِلَى الْحَقِّ » (3) ، والاّ اين قلوب قاسيه و اين نفوس شريره را جز نظرات و توجّهات ائمه

.

ص: 17

هدى عليهم السلامچيزى نتواند منقلب نمايد . و در « رجال » مرحوم ميرزاى استرآبادى است كه : حضرت اميرمؤمنان عليه السلامفرمودند به براء بن عازب انصارى خزرجى كه مكّنى به ابو عامر است : « اين دين را چگونه يافتى ؟ » عرض كرد : وقتى كه متابعت شما را نكرده بوديم عبادت بر ما سهل و آسان بود ، و چون به دايره اسلام آمديم و متابعت شما نموديم و حقايق ايمان در دلهاى ما واقع شد عبادات بر ابدان و اجساد ماها سنگين شده است . حضرت امير عليه السلامفرمودند : « از اين جهت است در روز قيامت مردمان به صورت خرها محشور مى شوند و شماها تنها و فرادى محشور مى شويد و به سوى بهشت مى رويد » (1) . و از اين حديث بايد مردمان وضع احوال خودشان را در عبادات بدانند و وساوس شيطانيّه را از خودشان دور نمايند و به همين طريق حق و صراط مستقيم بروند كه به زودى به جنّات النعيم و دارُالخُلود و دارالسّلام ، خدمت سيّد انام صلى الله عليه و آله و ائمه كرام عليهم السلاممشرَّف خواهند گرديد . پس داعى عاصى گناه كرده شرمسار عرض مى نمايد : بر اين دين گريه ها بايد كرد و نوحه ها بايد نمود كه از هر طرف جنود ابليس و جيوش نفس خبيث صف زده اند و هر دقيقه و هر ساعت و زمان رخنه ها مى كنند و حمله ها مى نمايند و غارتها كرده غنيمتها مى برند . پس خوب است خدمت حضرت ختمى مآب در اين اوقات از ابيات هند دختر اثامه عرض شود : قد كانَ بَعْدَكَ اَنْبَاءٌ وهَنْبَثَةٌلو كُنتَ شاهِدَها لَمْ يُكبَرِ الخَطْبُ اِنّا فَقَدْناكَ فَقَدَ الاَْرْضِ وابِلَهاوَاخْتَلَّ قَومُكَ لَمّا غِبْتَ وَانْقَلَبُوا (2)

.

ص: 18

ص: 19

ص: 20

ايشان چه رسيد جز مخالفت امر و اصرار بر ايذاء وى كه عين اذيّت خداوند متعال است چيزى افزوده نشد ، البته اين ذهول و غفلت و اين نحو تجرّى و معصيت را داعى و محرّكى است كه مانع از توسّل و ترحّم به اوست و آن داعى دنى جز شيطان لعين كه خصم قديم و عدوّ لئيمِ بنى آدم است نيست . پس از شرور اين دشمن بزرگ استعاذه به پروردگار خود بجوى و توفيق متابعت اوامر اين دين متين را بخواه تا جانِ روانى بر هيكل اين تن مرده دوانى . پس اين بنده كه از اهل منبرم و در امور دينيّه اقطع و ابتر ، تا چند نداى « وا دينا ! » (1) زنم و تا چند در ملأ آواز «واغفلتاه !» و «واخجلتاه !» برآورم ، و كسى به فريادم نرسيد ، و از بانگ بلند من جز رنجش خواطر حاصل نيامد ! حضرت رضا عليه السلام از حضرت عبدالمطلب سه بيت خوش استشهاد فرمود : يَعيبُ النّاسُ كُلُّهُمُ زَماناوَمَا لِزَمانِنا عَيْبٌ سِوانا نَعيِبُ زَمانَنَا وَالْعَيْبُ فيناوَلَوْ نَطَقَ الزَّمانُ بِنا هَجانا فَاِنَّ الذِّئْبَ يَتْرُكُ لَحْمَ ذِئْبٍوَيَأْكُلُ بَعْضُنا بَعْضاً عِيانا 2 و گويا همه وقت ابناء زمان از وضع زمان خويش شاكى بودند و شاكرى نيست . نعم ما قيل : تَوَلّى زَمانٌ لَعِبْنا بِهوهذا زَمانٌ بِنا يُلْعَبُ

.

ص: 21

ص: 22

و از ملخّص اين عبارات و اشارات قدرى ملتفت شو كه ارتكاب معاصى ماها صدمه اش بر نبى اكرم و رسول مكرّم صلى الله عليه و آله است ، و به پيشوايان دين و هم به قاطبه علما و مجتهدين كه حافظين حدود اللّه مى باشند ، ليكن گناه كار از پروردگار خود زمان ارتكاب گناه پروا و انديشه ندارد ، و اگر خوفى مى داشت نمى كرد چه رسد خوف از انبياء و اوصياء . پس شبهه نباشد چنانكه خداوند بينا است به اعمال عباد ، پيغمبر و امام هم مطّلع و آگاه مى باشند ، پس به مفاد كريمه « فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ » (1) خداوند و رسول صلى الله عليه و آله و ائمه طاهرين عليهم السلام اعمال صادره از شما را مى بينند ، مگر باز به دعاء ايشان و ملائكه مستغفرين ، خداوند رحيم از عثرات و خطرات ما مذنبين بگذرد و عفو فرمايد ، و به واسطه توسّل به حضرت عبدالعظيم عليه السلام و تديّن به دين متين آن بزرگوار از غفلات سابقه ما را نجات دهد ، بهتر آن است بنان قلم را از شرح اين گونه ناملايمات كه با طبع هر مذنب عاصى و مجرم عاتى موافق نيست نگاهدارم و لب فروبندم ، و در مقام اصلاح حال خود برايم و قدرى بر خويش بنگرم ، و ملكات نفسانيّه ام را بشمرم و هر يك را متدرّجا به اضداد آنها معالجه نمايم تا كردار با گفتارم مطابق و صورت ظاهريّه ام با سريرت باطنيّه موافق آيد . پس از تصفيه دل و صفاء خاطر و تهذيب اخلاق ، آن وقت بر منبر از اين گونه نصايح و مواعظ اشاعه نمايم تا احكام مسائل حلال و حرام از قلوب بندگان مانند قطرات باران از صخره صمّاء نلغزد ، اگر چه آيه كريمه « وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً انفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِماً قُلْ مَا عِندَ اللّهَ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ » (2) منظور نظر دارم و جبلّت و استعداد هر مَجبُول مُستعدّى را بر حسب آيات كريمه و روايات عظيمه خوانده ام ، امّا خداوند عطوف مقلّب القلوب و مفرّج الكُروب است ، شايد به تذكره اى از داعى و بهانه اى از اين عاصى ، بنده اى از بندگان خدا ساعى در عمل خير و مُقبل به طاعت شود .

.

ص: 23

ص: 24

ص: 25

ص: 26

خالد عرض كرد : اول چيزى كه ابتدا مى نمايم مى گويم : اشهد ان لا اله الاّ اللّه وحده لا شريك له ليس الهٌ غيرُه . حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « كذلك ربُّنا لَيْسَ مَعَهُ اِلهٌ غَيْرُه » يعنى : « چنين است پروردگار ما نيست خدائى غير از او » . بعد از آن عرض كرد : واشهد انّ محمّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُه (ص) . پس حضرت صادق عليه السلامفرمودند : «كَذلِكَ مُحمَّد صلى الله عليه و آله عَبْدُاللّهِ مُقِرٌّ لَهُ بِالْعُبُوديّةِ وَرَسُولُه الى خَلْقِه » ، يعنى : چنين است حضرت محمد صلى الله عليه و آلهبنده خداست و اقرار كننده است به بندگى خدا و پيغام آور است از جانب پروردگارش به سوى بندگان . [ عرض كرد : ] وَاَشْهَدُ اَنَّ عليّاً كانَ لَهُ مِنَ الطّاعَةِ الْمَفْرُوضَةِ عَلَى الْعِبادِ مِثْلَ ما كانَ لِمُحمّدٍ صلى الله عليه و آلهعَلَى النّاسِ ، يعنى : شهادت مى دهم كه على عليه السلاماطاعتش واجب است بر مردمان مانند وجوب اطاعت پيغمبر آخرالزّمان . حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « بلى چنين است » . عرض كرد : همان نحوى كه اطاعت حضرت رسول صلى الله عليه و آله و جناب امير عليه السلام بر خلق لازم است همان نحو هم امام حسن عليه السلام مُطاع است ، و شهادت مى دهم كه امام حسين عليه السلام همان قسم است در مُطاعيّت و طاعتش واجب است بر خلق بعد از برادرش ، پس شهادت مى دهم به همين نحو بر امامت علىّ بن الحسين و حضرت باقر عليهم السلام . حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « چنين است » . عرض كرد : شهادت مى دهم خداوند سبحان به شما ارث داده است تمام اين امر را . آنگاه حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « حَسبُك اُسْكُتِ الآنَ فَقَد قُلْتَ حقّاً » ، يعنى : « كفايت است تو را ساكت شو الآن حق گفته اى » . پس خالد بن جرير بجلى ساكت شد ، و حضرت صادق عليه السلام خدا را ستايش و ثنا گفت و فرمود : « خداوند مجيد مبعوث نكرد پيغمبرى را كه از براى او عقب و ذريّه باشد مگر آنكه جارى فرمود از براى آخر ايشان آنچه را كه از براى اوّلشان جارى كرد ، و براى آخر

.

ص: 27

ص: 28

ص: 29

و علاّمه رضوان اللّه عليهم موثق است (1) و كنيه اش ابو احمد صيرفى است . در كتاب مستطاب « اصول كافى » (2) در باب دعائم اسلام مروى است از عمرو بن حريث كه گفت : خدمت حضرت صادق عليه السلام مشرف شدم در وقتى كه خانه عبداللّه بن محمد برادرش تشريف داشت _ و شرح حال عبداللّه بن محمّد در ذيل احوال عبادله مذكور مى شود _ پس عرض كردم : چه چيز شما را به اين منزل آورد ؟ فرمود : « براى تنزّه و گردش » . عرض كردم : فدايت شوم ! آيا دين خودم را براى شما نقل كنم ؟ فرمود : « بلى » . پس عرض كردم : دين من شهادت به وحدانيت خداست ، و بر اينكه شريك ندارد ، و پيغمبر صلى الله عليه و آله بنده و رسول اوست ، و قيامت مى آيد ، و مردم از قبرهايشان برانگيخته مى شوند ، و بر اينكه نماز كردن و زكات دادن و روزه ماه رمضان گرفتن و به حجّ خانه خدا رفتن فرض است ، و ولايت امير مؤمنان عليه السلام بعد از رسول اللّه صلى الله عليه و آله و ولايت حسن و حسين و ولايت على بن الحسين و محمّد بن على عليهم السلامو ولايت شما را داشتن بعد از ايشان واجب است ، و شماها پيشوايان من هستيد ، بر اين دين زنده بمانم تا بميرم ، عقيده ام همين است كه عرض كردم . آن جناب فرمود : « يا عَمرو ! هذا _ وَاللّهِ ! _ دينُ اللّه وَدَينُ آبائى الَذى أَدينُ اللّهَ بِه فى السِّرِّ والعَلانية » يعنى : « اى عمرو ! قسم به خدا ! اين دين كه ذكر كردى دين خدا و دين پدران من است و همان دينى است كه من در آشكارا و پنهان بر آنم » . بعد فرمود : « اى عمر ! از خدا بترس و زبانت را نگاهدار مگر براى خير و نيكوئى ، من خود هدايت نكرده ام تو را بلكه خدا هدايت كرده است تو را ، پس از اين هدايت ، نعمت شكر خدا را به جاى بياور كه مرحمت به تو شده است ، و نباش از آنچه در وقتى كه اقبال و رو كرده بر چشم وى طعن

.

ص: 30

ص: 31

ص: 32

ص: 33

ص: 34

او را دعوت نكردند . پس بر ايشان والى شد ، و حكايت بنى شيبان با ايشان مشروح است ، كشى در كتاب خود فرموده است كه : حضرت باقر عليه السلام به حمران بن اعين فرمود : « اَنْتَ مِن شيعَتِنا حقّاً فِى الدُّنيا وَالآخِرة » (1) . و حضرت صادق عليه السلام بعد از موت وى فرمودند : « مات واللّهِ مؤمناً » (2) . و روايتى دارد كه حمران ابن اعين تا زمان حضرت موسى بن جعفر عليه السلام بوده است . و ايضاً حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « انه رَجُلٌ مِن اَهلِ الجَنّة » (3) . و ايضاً حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « حمران بن اعين مؤمنٌ لا يَرتَدّ » (4) . و ايضاً در « رجال » مرحوم استرآبادى است كه : حمران بن اعين خدمت حضرت صادق عليه السلام عرض كرد : من قسم خورده ام از مدينه بيرون نروم مگر آنكه بدانم من كيستم . فرمود : « اى حمران چه اراده كرده اى ؟ » . عرض كرد : مى خواهم خبر دهيد كه من چيستم ، يعنى : موافق هستم يا مخالف ؟ فرمودند : « اَنْتَ لنا شيعةٌ فىِ الدُّنيا والآخِرة » (5) . و ايضاً زيد شحّام گفت : حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « نيافتم احدى را كه قول مرا اخذ كند و اطاعت امر من نمايد و بر آنچه اصحاب من و اصحاب پدر من رفته اند متابعت نمايد مگر دو نفر : اوّل : عبداللّه بن يعفور ، دوّم : حمران بن اعين ، اين دو نفر مؤمن خالص

.

ص: 35

ما هستند ، و اسم ايشان در كتاب اصحاب يمين كه به حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آلهعطا شد نوشته شده است » (1) . و ايضاً هشام بن حكم گفت : حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « حمران مؤمنى است مرتد نمى شود هرگز » . بعد فرمودند : « من و پدران من خوب شفيعان هستيم براى حمران بن اعين ، در روز قيامت دست او را گرفته از او جدا نمى شويم تا آنكه او را داخل بهشت نمائيم » (2) . و ايضاً در حديث است كه : « حمران بن اعين از حواريين حضرت باقر عليه السلاماست » (3) . و ايضاً در آن كتاب است (4) : زرارة بن اعين گفت : من وارد مكه شدم و من جوان اَمْرَدى بودم ، پس داخل خيمه حضرت باقر عليه السلام شدم زمانى كه به منى رفتم . وقت اداء حج جماعتى را ديدم در آن خيمه نشسته اند ليكن در صدر مجلس احدى نيست ، اما مردى در ناحيه آن خيمه حجامت مى نمايد . دانستم حضرت باقر عليه السلام است . پس به حضور مباركش رفتم و سلام كردم . جواب دادند و فرمودند : « از اولاد اعين هستى ؟ » . عرض كردم : بلى . فرمودند : « من تو را به شبه شناختم ، آيا حمران حج گزارد ؟ » . عرض كردم : نه ، و به شما حمران سلام مى رساند . فرمود : « حمران از مؤمنين است ، هرگز از ما رجوع نمى نمايد ، به وى سلام مرا برسان و بگو : از براى چه حديث نمودى و خبر دادى حكم بن عيينه را كه اوصياء محدّثين هستند ؟ خبر به وى و اشباه وى نده از اين گونه احاديث و اخبار ما » .

.

ص: 36

ص: 37

عبداللّه عليه السلام : «ما لَكَ لا تَتَكَلَّمَ يا حمران ؟ » فَقال : يا سيِّدى ! آليتُ على نفسى اَن لا اَتَكَلَّمُ فى مَجلِسٍ تَكُون فيهِ . فَقال ابو عبداللّه عليه السلام : « اِنّى قد اَذِنتُ لَكَ فىِ الكَلامِ فَتَكَلَّمْ يا حمران ! » . فَقال حَمرانُ : اَشْهَدُ اَن لا اِلهَ اِلاّ اللّهُ وَحْدهُ لا شَريكَ لَه لَم يَتَخِذ صاحِبَةً ولا وَلَداً خارِجٌ مِنَ الحدَّيَن حَدَّ التَعطيلِ وَحَدُّ التَشبيهِ وان الحقّ بَينَ القَولَين لاَجبَر ولا تَفويض واَنّ مُحمداً عبدُهُ وَرَسُولُه ارسلهُ بالهُدى وَدينِ الحَق ليُظهِرَه عَلى الدينِ كُلِّهِ وَلو كَرِه المُشرِكُون ، وَاَشْهَدُ انَ الجَنَّةَ حَقٌ وَاَن البَعثَ بَعد المَوتِ حَقٌ وَاَشْهَد انَ عَليّاً حُجةُ اللّه عَلى خَلقِه لا يَسَعُ الناس جَهْله (1) ، وأن حَسَناً بعدَهُ وَانَ الحُسَين مِن بَعدِهِ ثُمَّ عَلىّ بن الحُسينَ ثُمّ محمد بن على ثُمّ اَنتَ يا سَيِّدى مِن بَعدِهِم . فقال : « التُرتُرحمرانٌ » ، ثمّ قالَ : « يا حمران ! مُدَّ المطمر بينَكَ وَبَين العالِم » . قلت : يا سَيِّدى! وَمَا المَطمِرأ قالَ : فقالَ : « اَنتُم تُسَمُّونَهُ خَيْطَ الْبناءِ ، فَمَن خالَفَكَ عَلى هذا الاَمرِ فَهُو زِنديقٌ » . فقال حمرانُ : وَإن كانَ عَلَويّاً فاطِميّاً ؟ فقال ابو عبداللّه عليه السلام : وَاِن كانَ محمديّاً عَلَويّاً فاطِميّاً » (2) . يعنى : مروى است از حمزه و محمّد پسران حمران كه گفتند : ما هر دو نزد امام جعفر صادق عليه السلام بوديم با جماعتى از بزرگان دوستان آن حضرت ، و در ميان ما بود حمران بن اعين ، پس مخصوص ساخت _ بنا بر نسخه اى حَضَّنا به خاء مهمله و ضاد معجمه : ترغيب فرمود ، و رتبه داد _ ما همه را آن حضرت عليه السلام در مرتبه سخن گفتن ، و اظهر آن است كه فخُضْنا _ به خاء وضاد معجمتين _ باشد از خوض به معنى فرو رفتن يعنى : فرو رفتيم ما در مناظره و مباحثه و حمران ساكت بود . پس گفت مر حمران را ابو عبداللّه عليه السلام : « چيست تو را كه تكلّم نمى كنى اى حمران ؟ »

.

ص: 38

ص: 39

المبادى است ، و آنچه به اراده عباد صادر مى شود فعل عبادات است ، پس جبر نيست كه عباد در افعال خود مجبور باشند و هيچ نحو اختيارى با ايشان نباشد ، و تفويض نيست كه جميع با ايشان باشد و حضرت حق سبحانه و تعالى را در افعال عباد فعلى نباشد ، بلكه مبدأ اسباب با خداى تعالى است و آنچه از اراده عباد به فعل آيد فعل ايشان است . پس اين است واسطه و امر بين امرين ، چنانچه نهال تاك را به قدرت كامله از دل خاك نشو و نما نموده و ثمر داد ، كه به عنوان حلال عباد منتفع شوند ، و قوّه فعليّه امور خير به آن بالذّات و شر بالعرض كرامت فرمود ، و سبب مبادى بعيده او گشت . پس اگر عباد در اسباب اخيره كه به اراده ايشان متعلّق است منشأ انتزاع و اخراج خمر از او شوند و به اراده خود به شرب آن مشغول گردند در اين امر بلاشك مجبور نيستند چنانچه در كلام الهى _ عزّ سلطانه _ اين معنى عزّ صدور يافته كه « مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَمَا أَصَابَكَ مِن سَيِّئَةٍ فَمِن نَفْسِكَ » (1) . و در كتاب « ايقاظات » به جهت تأييد اين حمل ، كلام امام المحققين نصير (2) الملّة والدين محمّد بن الحسن الطّوسى _ قدّس اللّه نَفسه القدسىّ _ را نقل فرموده كه او نيز به اين عنوان بيان نموده معنى اين حديث را ، و غريق بحر رحمتِ سحابِ سبحان ، ملاّ عبدالرّزاق لاهيجانى ، از رشحات فيض بحر تحقيق مبدأ فياض فايض شده به اين معنى نيز در « گوهر مراد » كه از مصنّفات اوست سر رشته حل و عقد نظم جبر كسر و تفويض امر خالق خير و شر اين مطلب را به اين دستور در مسلك تحرير منتظم ساخته ، و مؤيّد اين معنى كلام امام المتقين عليه السلام را نقل نموده است . ليكن چون از فقره حديث مسطور معلوم نمى شود كه در قضا و قدر وارد باشد اين حديث ، احتمال دارد كه در باب امر و نهى الهى و شريف مصطفوى صلى الله عليه و آله و ساير انبياء عليهم السلامشرف صدور يافته باشد ، و كلام حمران كه در اين كتاب مرقوم گشته ايضاً دلالت بر آن

.

ص: 40

ص: 41

افعالِهِم وَمَكَّنَهُمْ مِنْ اعمالِهِمْ وَحَدَّ لهم الحُدُود فى ذلِكَ وَرَسَم لَهُم الرَّسُومَ (1) وَنَبّهَهُمْ عَنِ القَبايحِ بِالزَّجرِ وَالتَخويفِ وَالوَعدِ وَالوعيدِ فَلَمْ يُمَكِّنْهُم مِنَ الاعمال ضَجراً لَهُم عَلَيها وَلَم يُفوِّضْ إلَيْهِمُ الاَعمالِ لِمَنْعِه (2) مِن اَكثَرِهِم وَوضَعِ الحُدودِ لَهُمْ فيها ، وَاَمَرَهُم بِحَسَنِها وَنَهاهُم عَن قَبيحِها ، فَهذا هُو الفَصلُ بَينَ الجَبرِ وَالتَّفويضِ عَلى ما بَيَّنّاهُ . اين كلام مؤيّد آنچه مذكور شد مى شود ، و بدون تأييد گاه باشد كه قبول نكند و با تأييد به خاطر مى رسد كه از آن منتزع شده . و حق آن است كه اگر كلام حق است الحَقُّ اَحقُّ بالاتّباع بايد قبول نمود از هر كس كه باشد ، و هرگاه امر بين الامرين محكومٌ به شد و جبر نيست پس در طينت بد ممكن است نطفه رديّه از مأكولات و مناكح غير مرضيّه و اوقات و حالات حسنه كه مجبور و ممنوع نيست با عدم علم به اختيار منعقد شود و آنچه در حديث وارد شده كه : « خُلِقَ عدّوُنا مِن سِجّيل » (3) . و در بيان « سجيل » واقع است كه : « قالوا : هِىَ حِجارةٌ مِن طينٍ طُبِخَت مِن نارِ جهنّم » ممكن است به اين معنى باشد كه : من طين رَدىٍّ كالسّجيل اَو يَكونُ فىِ القِيامةِ جزءً مِنَ السّجيلِ (4) . و در اين صورت دفع توهّمات و شبهات مى شود ، واللّه اعلم . و ممكن است كه در ماده واصل نطفه جزئى از سجّيل باشد ، چنانچه وارد است كه : « مياه حارّه جبال از قيح جهنّم است » . و ايضاً محقّقين به جعل مركب قائل نيستند ، پس هرگاه اين محقّق باشد خداى تعالى

.

ص: 42

شيطان را خلق كرد ، امّا شيطان را شيطان نكرد ، و شخص بد را او خلق كرد اما بد را او نكرد . حاصل كلام آنكه اين نحو توهّمات غير مرضيّه را به چندين وجه جواب مى توان گفت ، واللّه اعلم بالصّواب . بعد از اين مراتب پس گفت حمران : شهادت مى دهم كه محمّد صلى الله عليه و آله بنده او و رسول او است ، فرستاد او را به هدايت كردن مردمان و به دين حق تا آنكه اظهار كند آن را و غلبه دهد بر جميع اديان ، اگر چه راضى نباشند و مكروه داشته باشند مشركان ، و شهادت مى دهم اين را كه بهشت حق است و آتش حق است ، و شهادت مى دهم اين را كه برانگيختن از قبر بعد از مرگ حق است ، و شهادت مى دهم كه على بن ابى طالب عليه السلامحجت خدا و امام است بر خلق خدا ، نمى توانند مردم كه جاهل باشند در حقّ او ، شهادت مى دهم كه حسن عليه السلام بعد از او حجت خدا و امام است ، و حسين عليه السلام بعد از او حجّت خدا و امام است ، پس على بن الحسين عليه السلام امام زين العابدين بعد از او امام است ، و محمد بن على الباقر عليه السلامبعد از او امام است ، و تو _ اى سيّد من ! _ حجّت خدا و امامى بر خلق خدا بعد از ايشان . پس فرمود ابو عبداللّه عليه السلام : « التُرتُر حَمْران » يعنى : « طريقه مستقيمه طريقه حمران است » . پس فرمود : « اى حمران بدست بگير و بكش مطمر را » يعنى : ريسمان مستقيم حق را ميان خود و ميان عالم اگر مخالف باشد با تو در دين ترك كن با او آشنائى را » . و به معنى مجهول نيز مى توان معنى نمود ، يعنى كشيده است ريسمان چنينى در عالم هرگاه مخالف باشد كسى با تو در ايمان ترك او كن . حمران مى گويد : گفتم : اى سيّد من ! چيست مطمر ؟ آن حضرت فرمود : « حبال است كه شما نام مى گذاريد آن را ريسمان بنائى ، پس كسى كه مخالفت كند در اين امر امامت با تو _ يعنى : شيعه اثنا عشرى نباشد _ پس او زنديق و رهزن دين است » .

.

ص: 43

ص: 44

ص: 45

در كتاب مستطاب « كافى » (1) در باب فرض طاعت امام در حديث سيزدهم به حذف اسناد از اسماعيل بن جابر جعفى مروى است كه گفت : خدمت حضرت أبو جعفر امام محمد باقر عليه السلام مشرف شدم و عرض كردم : اَعْرِضُ عَلَيْكَ دِينى الَّذى ادينُ اللّهَ عزَّ وجلَّ به ؟ قال : فقال : « هاتِ » . قُلتُ : اشهَدُ أن لا إلهَ إلاّ اللّه وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ وأشْهَدُ أنَّ مُحمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ والاقرار بما جاءَ مِنْ عِنْدِ اللّه وأنَّ عليّاً عليه السلام كانَ إماماً فَرضَ اللّهُ طاعَتَهُ ثُمَّ كانَ بَعْدَهُ الحَسَن اماماً فرضَ اللّهُ طاعتَهُ ثُمَّ كان الحسين عليه السلام بَعْدَهُ اماماً فَرَضَ اللّهُ طاعَتَهُ ثُمَّ كانَ على بن الحُسَين بَعدَهُ اماماً حتّى انتهى الأمرُ إليه ، ثمّ قال : قلت : أنت . فقال : « يَرْحَمُكَ اللّهُ ! هذا دينُ اللّهِ ودينُ ملائِكَتِهِ » .

بيانمراد از اسماعيل ، اسماعيل بن جابر جعفى است كه كوفى بوده است ، و از اصحاب باقر عليه السلام وموثق و ممدوح و معتمد است در نزد اصحاب حديث (2) . ونجاشى فرمود (3) : از اصحاب حضرت باقر و حضرت صادق [ عليهما السلام ] است و اوست راوى حديث اذان (4) ، و او راست كتابى ، وعلاّمه اعلى اللّه مقامه در « فهرست » خود چنين فرمود (5) .

.

ص: 46

ص: 47

در كتاب « كافى » (1) از باب مسطور در حديث پانزدهم مروى است : منصور بن حازم گفت : خدمت حضرت صادق عليه السلام عرض كردم : خداوند اجل و اكرم است از اينكه شناخته شود به جهت خلق بلكه خلق شناخته مى شوند به سبب خدا ، فرمود : « راست گفتى » . عرض كردم : كسى كه شناخت پروردگارى دارد پس سزاوار است از براى پروردگار خود رضا و سخطى بداند و رضا و سخط پروردگار را شخص نمى داند مگر آنكه به وحى آسمانى باشد يا بوى رسول اكرم خبر دهد ، پس آنكه وحى بر او نمى آيد سزاوار است خدمت پيغمبر برسد چون خدمت پيغمبر رسيد مى داند آن بزرگوار حجة است و مفترض الطاعة ، پس گفتم به مردمان : آيا رسول خدا حجة بود از جانب خدا بر خلق ؟ گفتند : بلى ، گفتم : اين پيغمبر كه از دنيا رفت كيست به جاى او ؟ گفتند : قرآن به جاى پيغمبر است . چون در قرآن نظر كردم ديدم مُرجئه و قَدَريّه با يكديگر در آن نزاع دارند ، و زنديق كه خارج از ايشان است مخاصمه مى كند و غالب مى شود بر خصماء خودش دانستم بالاستقلال قرآن حجت نيست ، پس قيّم و مُبيّن مى خواهد تا حقّ و باطل را بشكافد و بيان كند آن گاه از مردم سؤال كردم آن قيّم كيست ؟ گفتند : ابن مسعود و عمر و حذيفه است يعنى اين چند نفر مى دانند معانى قرآن را ، چون از ايشان سؤال كردم تمام معانى قرآن را گفتند : تمام آن را نمى دانيم ، اما علم تمام معانى قرآن خدمت حضرت اميرمؤمنان عليه السلاماست . وهمگى اعتراف كردند كه : لا أدرى ، پس رجوع به آن جناب نمودم فرمودند : « تمام معضلات و مشكلات و معانى قرآن در نزد من است » . پس دانستم قيّم قرآن كه طاعت وى مفترضه است حضرت شاه ولايت عليه السلام است و او است بعد از حضرت رسول خدا صلى الله عليه و آله حجت بر تمام خلايق و هر چه از قرآن مى گويد حق است . پس آن جناب فرمودند : « رحمكَ اللّه تعالى! » .

.

ص: 48

پس آن بزرگوار حجّت است بعد از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و بعد از آن بزرگوار امام حسن عليه السلامو بعد از آن جناب امام حسين عليه السلام است و شهادت مى دهم امام حسن عليه السلام از دنيا نرفت مگر آن كه حجّتى گذارد مثل جدّ و پدرش و حجّت بعد از حضرت امام حسن و حضرت امام حسين كه طاعتش واجب است على بن الحسين عليهماالسلام است . فرمود : « رحمكَ اللّه ! » . پس برخاستم و بوسيدم سر مبارك آن جناب را و عرض كردم : حجت اللّه بعد از على بن الحسين عليهماالسلام ابا جعفر محمد بن على است و طاعت وى نيز واجب است . فرمود : « رَحِمَكَ اللّه ! » . بعد از آن عرض كردم بگذار سرت را ببوسم ، پس حضرت صادق عليه السلام خنديدند . عرض كردم : أصلَحَكَ اللّه ! پدرت از دنيا رفت تا آنكه حجّتى گذارد مانند پدرش ، وأَشْهَدُ باللّهِ انَّكَ أنتَ الحُجَّة فإنَّ طاعَتَكَ مُفتَرضَةً . پس فرمود : « هكذا رَحمَكَ اللّه تعالى! » . قلتُ : أعطنى رأسَكَ اُقَبِّلْهُ فَقَبَّلْتُ رأسَهُ وَضَحِكَ ، ثمّ قال : « سَلْنى عمّا شئتَ فلا انكرك بَعد اليوم أبداً » . تمّ الحديث (1) . مخفى نماناد : اين منصور بن حازم كنيه اش أبو أيّوب بجلى كوفى است و بسيار موثق و از اجلّه اصحاب و فقهاء عظام بوده و از حضرت صادق عليه السلامو حضرت موسى بن جعفر عليه السلامروايت مى كرد و يونس بن عبداللّه از وى روايت مى نمود ، و كتاب « اصول الشرايع » و كتاب « حج » از منصور بن حازم است (2) . وعلاّمه فرمود در « فهرست » خود : ولَهُ كتابٌ (3) .

.

ص: 49

ص: 50

العَظيمِ بنِ عَبداللّه الحَسَنى ، قال : دَخَلْتُ عَلى علىِّ بنِ مُحمَّدِ بنِ علىّ بن مُوسى بنِ جَعْفَر بن مُحمَّد بن عَلى بن حُسَين بن على بن أبى طالب عليهم السلام ، فلمّا بَصَر بى قال : «مَرحَباً بِكَ يا أبا القاسِم ! أنتَ وَلِيُّنا حَقّاً» . قال : فَقُلْتَ لَهُ : يابنَ رَسُولِ اللّه ! إنّى اُريدُ أن أعرِضَ عَلَيْكَ دينى فانْ كانَ مَرضيّاً ثَبِّتْ عَليه حتى ألقَى اللّهَ تَعالى عَزَّ وَجَلَّ . فَقال : « هاتها يا أبا القاسِم! » . فَقُلتُ : إنّى أقُولُ : إنَّ اللّهَ واحدٌ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شى ءٌ ، خارجٌ عَن الحَدّين حَدِّ الاِبطالِ وَحَدِّ التشبيهِ ، وإنَّه لَيْسَ بِجسمٍ وَلا صُورةٍ وَلا عَرَضٍ وَلا جَوْهَرٍ بَل هُوَ مُجسِّمُ الأجسامِ وُمُصَوِّرُ الصُّوَرِ وَخالِقُ الأعراضِ وَالجَواهِرِ وَربُّ كُلِّ شى ءٍ وَمالِكُهُ وَجاعِلُهُ وَمُحْدِثُهُ . يعنى : حضرت عبدالعظيم عليه السلام فرمودند : بر حضرت ابا الحسن امام على النقى الهادى عليه السلاموارد شدم ، چون مرا ديدند فرمودند : « مرحبا به تو اى ابوالقاسم ! تو دوست ما هستى از روى حقيقت » . پس عرض كردم خدمت آن بزرگوار : اى فرزند رسول خدا ! من مى خواهم دين خود را بر شما عرضه دارم اگر مرضى و پسنديده است در نزد خدا و رسول صلى الله عليه و آله و شما بر آن ثابت بداريد و نگاه داريد تا خداوند را به همان دين ملاقات نمايم . فرمود : « اى أبو القاسم ! بياور آن دين را » . پس عرض كردم : من مى گويم : خداوند يكى است ، و مثلى براى او نيست ، و چيزى مثل او نيست ، و از حدّ ابطال و تشبيه خارج است ، و خداوند سبحان جسم و صورت و عرض نيست ، بلكه خداوند تجسيم اجسام مى نمايد ، و تصوير صور مى فرمايد ، و خلق كننده عرضها و جوهرهاست ، و پروردگار هر چيزى است ، و هر چيزى را حتى احداث و جعل كرده است ، و مالك هر چيزى نيز خداوند سبحان است .

.

ص: 51

ص: 52

امّا ورّاق لقب چند نفر است : يكى جعفر ورّاق (1) . و ديگر جعفر بن جعفر ورّاق . و ديگرى ابو طاهر محمد بن تسنيم حضرمى كوفى است كه بدون واسطه از امام عليه السلامروايت نكرده است (2) . و ديگرى محمد بن هارون مكنّى به أبو عيسى أيضاً مشهور به ورّاق است ، و له كتاب « الامامة » وكتاب « السقيفة » وكتاب « الحكم على سورة لم يكن » و كتاب « اختلاف الشيعة » و « المقالات » (3) . و ديگرى على بن عبداللّه مشهور به ورّاق است (4) . و در اين حديث مراد على بن عبداللّه است كه با على بن احمد دقّاق روايت كرده اند ، و معنى ورّاق كما فى « المجمع » (5) كسى است درهم بسيار داشته باشد از آنكه وَرِق بفتح واو وكسر راء نقره و درهم مضروب است ، و جماعتى از رُواة اخبار بدين لقب موصوف معروف شدند . اما صوفى محمد بن هارون است (6) . و رويانى عبيداللّه بن موسى است كه كنيه اش ابو تراب است . و در شرح احاديث آتيه مفصّلاً از حسن حال ايشان زحمت مى دهد .

.

ص: 53

ص: 54

ص: 55

ص: 56

ص: 57

ص: 58

است ، و اين قسم از عقود در زمان حضرت ابوطالب عليه السلام معمول بود . و بر اين حديث شريف شروح كثيره و رسائل مفصّله نوشته شده است براى اطّلاع خوانندگان مقتضى ديدم اشاره كردم . خلاصه مراد از تثبيت در فقره « و ثبّت عليه » همان دوام و استقرار است با طمأنينه . و در حديث است : ملكين ونكيرين بعد از اينكه در قبر از ميّت سؤال كردند و عقايد خود را بيان نمود آن دو ملك مى گويند : « ثَبَّتكَ اللّهُ فيما يُحِّبُ وَيَرضى » (1) . ما يحبّ و ترضى . ( حاشيه مؤلف رحمه الله ) . . يعنى : خداوند تو را ثابت داشت در چيزى كه دوست مى داشت و راضى بود ، به لفظ ماضى مى گويند براى آنكه اشاره به دوام و ثبات است كه « اَصْلُهَا ثابِتُ وَفَرعُها فىِ السَّماءِ » (2) . و در فقره دعا امام عليه السلام عرض مى كند : « صلِّ على محمدٍ وَآلِه وثَبِّتنى عَلى دينِك ودَينِ نَبِيك ولا تُزغ قلَبى بَعد اِذ هَدَيتَنى وَهَب لى مِن لَدُنكَ رَحمَةً اِنّكَ اَنتَ الوَّهّابُ » (3) . و ايضاً مضمون اين بيان است كه امام عليه السلام فرمود : « وَأَزلِقنى بقُدرَتِكَ عَنِ الطَّريق الاَعْوَجِ وَخَلِّصْنى مِنَ السِّجنِ الكَربِ (4) بِاقالَتِكَ » (5) . غرض از بيان و شرح اثبات و تثبيت است تا بدانى از آنچه معتقدى در قبر مسؤول خواهى شد ، و به واسطه اظهار و اذعان آن از براى تو نجات و خلاص است . پس چنانكه حضرت عبدالعظيم عرض دين خود را بر امام زمان عليه السلام نمود و بر آن ثابت بود و ماند و وفات يافت ، تو نيز هر وقت به زيارتش مشرف مى شوى همين مضامين را عرضه كن و آن بزرگوار را شاهد بخواه تا در تثبيت اين دين باقى بمانى .

.

ص: 59

ص: 60

مى گويند : فلان كس طاق است يعنى نظير و شبيه ندارد . دوّم آنكه : بگوئى خدا واحد است ، يعنى : احدى المعنى است ، منقسم نمى شود نه در حقيقت و نه در اعتبار و نه در خارج و نه در عقل و نه در وهم . الحال بدان كه بر هر مكلف واجب است كه اعتقاد كند خداوند يكى است و شريك ندارد (1) . و دليل بر يگانگى پروردگار بسيار است ، از آن جمله دليل فرجه است ، و دليل تمانع ، و دليل تعطيل است ، و اگر كسى غور كند در فحاوى كلمات اهل مِلل و ارباب نِحَل مى داند كه تمام آراء و عقايد ايشان متّفق است بر يگانگى خداوند ، و آيه كريمه : « وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللّهُ » (2) شاهد است براى دعوى مدّعى و يگانگى حق تعالى بدليل عقل و نقل واضح و ثابت است : نقل قوله تعالى : « قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ » (3) وقوله « إِلهُكُمْ إِلهٌ وَاحِدٌ » (4) . أما دليل عقل به نحو اجمال گفته مى شود : اگر عالم امكان را دو خداى واجب الوجود باشد لازم مى آيد يكى از اين دو خدا اراده كند و ديگرى نقيض آن را بخواهد . اگر اراده هر دو حاصل شود لازم مى آيد اجتماع نقيضين ، و اگر اراده هر دو حاصل نشود ارتفاع هر دو نقيض لازم مى آيد ، و اگر مراد يكى حاصل شود و از ديگرى حاصل نشود ترجيح يكى از اين دو واجب الوجود بر ديگرى لازم مى آيد بدون مرجّح ، و تمام آنها بالضرورة باطل است ، سيّما آنكه مرادش حاصل نشده عاجز است ، و عجز خدا را نشايد . پس واجب الوجود يكى است نه دو . و براهين ديگر مى توان استشهاد كرد و خوشتر استدلال از كلمات ائمه طاهرين

.

ص: 61

ص: 62

است بر اثبات مراد و مدّعا به . پس بعبارة اخرى مى گوئيم در ترجمه اين كلمه مباركه « اِنّ اللّه واحدٌ » : خداوند احد و يگانه است كه زبانها و عقلها بر يگانگى وى مُقرّ و معتقدند و يكتائى است كه هميشه بوده ، و كسى از وى انتزاع نشده يعنى : منشأ انتزاع نمى شود ، و ذات شريفش از تركيب ذهنى و خارجى منزّه است . ويكى از مخلوقات نيست و تمام موجودات از اوست . و معنى احد هم واحد است ، و همان معنى سابق كه در واحد ذكر شد در احد هم ذكر توان كرد ، والاَحَدُ هُو الفَردُ الّذى لَم يَزل وَحْده وَلَم يَكُن مَعَه آخرُ . و در سوره توحيد خداوند مجيد « قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ » (1) فرمود ، نه قل هو اللّه واحد ، براى آنكه نفى عدد و اثنينيّت و كثرت كرده باشد ، و مناط هم همين است . و علماء مى گويند كه : احَد در آيه مباركه نَكِره است كه بَدل براى مَعرفه واقع شده است كه اسم مبارك اللّه باشد . نظامى خوش گفت : تعالى يكى بى مثل و مانندكه خوانندش خداوندان خداوند برى از خويش و از پيوند و از كسصفاتش قل هو اللّه احد بس زهر شمعى كه بينى روشنائىبه وحدانيّتش باشد گواهى (2) و اين بيت نيز از « منطق الطير » خاطر دارم بنويسم : در يكى پوى و ز دو يكسو باشيك دل و يك قبله و يك رو باش پس حضرت عبدالعظيم عليه السلام عنوان عقيده خودش را زمان اظهار دين بر نفى كثرت و اثبات وحدت قرار داد كه اصل اصيل در ايمان و ركن ركين همان است و اقرار به وى اوّلاً اَلزَم واَوجَب است ، بعد تاكيداً عرض كرد : قوله : « لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْ ءٌ » (3) .

.

ص: 63

ص: 64

ص: 65

ص: 66

است : « سُبْحَانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ » (1) و قوله : « انّه ليس بجسمٍ » يعنى : خداوند جسم نيست ، و جسد را بعضى همان جسم دانند ، و جسم در عرف و اصطلاح كلام آن چيزى است كه قابل ابعاد ثلاثه باشد از طول و عرض و عمق ، و سطح آن است كه قبول قسمت از جهت طول و عرض كند ، و خط آن است كه قبول قسمت از جهت طول نمايد ، و نقطه آن است كه قابل قسمت از هيچ جهتى نبوده باشد . پس سطح طرف جسم است و خط طرف سطح و نقطه طرف خط . و بعضى در تعريف جسم گفته اند : هر شخصى كه مُدرك است آن جسم است . و عن « القاموس » (2) : الجسم جماعةٌ مِنَ البَدَن . حال بدان كه خداوند جسم نيست از آنكه جسم بدين وصف مركّب است از طول و عرض و عمق ، و جسم محتاج به اين سه جزو و سه صفت است ، و احتياج از صفت حادث است نه قديم ، و خداوند متعال نبايد مركّب و محتاج باشد بلكه غنىّ بالذات است . و در كتاب مستطاب « اصول كافى » (3) از محمد بن هلال مروى است كه گفت : خدمت ابا الحسن عليه السلام عريضه نوشتم كه : هشام بن حكم مى گويد : خداوند جسم است ! و هشام بن سالم جواليقى مى گويد : از براى خداوند صورت است ! پس آن جناب در جواب نوشت : « دَع عَنكَ حيرةَ الحَيرانِ واستَعِذْ باللّهِ مِن الْشَيطانِ لَيسَ القَولُ ما قالَ الهشَامان » (4) . و اين قول يا مقام تقيّه و حفظ دم است براى تبرّى از هشامان كه از دوستانشان ندانند يا ردّ بر قول قائل است چه كلام فاسدى از شخص صحيح الاعتقادى جارى مى شود .

.

ص: 67

ص: 68

بدان كه صورت بر دو قسم است : محسوسه و معقوله ، امّا محسوسه آن ترتيب اشكالى است كه بعضى با بعضى ديگر دارد با اختلافى كه در آن ديده مى شود ، امّا معقوله معنويّه آن است كه انسان معانى الفاظى را ترتيب و تركيب كند در ذهن كه ديده نشود و از امور باطنه باشد چنانكه از براى صُور حسيّه تركيبى است از براى صور مَعنويّه عقلانيّه هم ترتيب و تركيبى است . و مصطلح است كه گويند : صورت مسأله اى اين است . و همچنين تعبيرات ديگر اهل معنى از براى صورت كرده اند كه از مراد ما دور است . حال به هيچ يك از دو معنى اعتقاد نتوان كرد : براى خداوند صورت خاصه ؛ از آنكه هر صورت مؤلّف را مصوّرى لازم است كه از اشكال مختلفه تشكيل نمايد ، و خداوند مصوّر جميع موجودات است كه به هر چيزى صورت خاصه و هيئت مفرده داده است ، و بعضى صورت را تعبير به جسم كرده اند . وفى الحديث : « اِنَّ قوماً مِنَ العِراقِ يُوصِفون (1) اللّه بالصورةِ والتَخطيطِ » (2) مراد از صورت در اين مورد همان جسم است . و در كتاب « اصول كافى » (3) است كه شخصى خدمت حضرت امام محمد باقر عليه السلامعرض كرد : گاهى خداوند را در ذهن چيزى خيال مى كنم فرمود : « نعَم غير معَقولٍ ولا مَحدوُد ، فَما وَقَع وَهْمُك عَلَيه شَى ءٌ فهو خِلافٌ لا يُشبِهُهُ شىَ ءٌ ولا تُدرِكه الأوهام وكَيف تُدرِكُه الأوهامُ وهُوَ خِلافُ ما يُعْقَل وخِلافُ ما يُتصوّرُ فى الاَوهامِ إنّما يُتَصوَّر شى ءٌ غيرُ مَعقولٍ ولا مَحدودٍ » (4) .

.

ص: 69

پس هر آنچه عند الذهن وجود حق تصوّر و تعقل شود حق بر خلاف آن است بلكه توهم آن در امور باطله است و خداوند را صورتى حسيّاً و عقليّاً نيست و مرحوم آخوند فرموده است : و البارى اسمه فى جهة تحصّله ونورانيّته لا صورةَ له فى العقل فالبرهان يحكم بأنَّ مبدأَ سِلسِلةِ الممكناتِ ذاتُ احديّةٍ لا يُعقلُ ولا يُتصّوَرُ واِنَّما المعقول (1) منه انه ليس بمعقول والمتصور انه لليس بمتصوّر . ايضاً علماء اعلام فرموده اند : وكلّما تَصَوَّرهُ الفهمُ الراسخُ فهو عن حرم الكبرياء بفَرَاسِخَ . بلى بنا بر مذهب افلاطون و اتباع وى اگر قائل به وجود انسان عقلى شويم و گوئيم عالم عقلى بالكليّه مثال حق است و عالم طبيعى با هر آنچه در اوست مثال آن دانيم به بيان مبسوط مشروحى كه ذكر فرموده اند شايد مطابق شود با حديث « مَن رآنى رَأى الحقَّ » 2 و حديث « انّ اللّه خلق آدم على صورته » (2) ، وفقره علويه « روحُه نسخةُ الاحديةِ فى اللاهوت ، وجسدُه صورةُ عالم المُلكِ والمَلَكوت » (3) . و شارح « مواقف » در معنى اسم مُصوّر گفته است : انَّ اللّهَ يُرَتِّبُ صُورَ المخترَعاتِ اَحسَنَ تَرتيبٍ [و] يزُيِّنُها باَكمَلِ تَزيينٍ ، فَهُوَ الخالِقُ البارِئُ المصوِّرُ له الاسماءُ الحسنى .

.

ص: 70

ص: 71

الجَواهر عُرِفَ أن لا جَوْهَرَ لَه » (1) . وقال صاحب « المواقف » : إنّه لَيسَ جَوهراً ولا عَرَضاً ، أما الجَوهرُ عِندَ المُتِكلّم فَلأنّهُ المُتَحَيّز وَقَد أبطَلنا ، وأما عِندَ الحَكيم فَلأنّهُ إذا وُجِدَتْ كانت لا فِى الموضوعِ وذلِكَ إنّما يُتَصوّر فيما وجُودُه غَير ماهيّتهِ ، ووجُودُ الواجب نَفْسُ ماهيّتِه ، اَما العَرَضُ فَلاحتياجِه إلى مَحلّه . و اهل لغت مى گويند : جوهرُ الشى ء جبلَّتُه المخلوقُ عليها (2) ، و از اين جهت بعضى از جوهر اراده كرده اند جزء لا يتجزّى را ، و در نزد اهل حكمت جوهر منحصر است به پنج قسم : هيولى و صورت و جسم [ و نفس ] (3) و عقل . و گفته اند : اگر جوهر محل واقع شود هيولى است و اگر حالّ واقع شود صورت است واگر مركب از حالّ و محلّ باشد جسم است و اگر مركب از هيچ يك نباشد آن مفارق است و اگر جوهر تعلق به بدن گيرد از روى تدبير نفس است و اگر تعلق وى از روى تدبير نباشد عقل است ، و جوهر شى ء حقيقت شى ء را گويند (4) . و صاحب « مجمع البحرين » (5) از بعضى محققين ذكر فرموده است اسمائى كه نسبت به ذات حق مى دهند سه قسم است : اوّل : ممنوع است كه دلالت بر جسمانيّت حق مى كند . دوّم: اسمائى است كه از شرع رسيده است و در كتاب خدا نوشته شده است آن مجوّز است .

.

ص: 72

ص: 73

ص: 74

و عذر بخواهد چاره نيست 1 . وَاللّهِ لا مُوسى وَلا عي__سى المسيح ولا مُحمّدْ عَلِموا ولا جبريل وَه__و الى مَحَلَّ القدُس يَصعَدْ كَلاّ ولا النفسّ البَسيطةلا وَلا العَقلُ المُجرّدْ مِن كُنهِ ذاتِكَ غَير اَنّكَاوحَدىُ الذاتِ سَرمَدْ وَجَدوا اضافاتٍ وَسَلباًوالحَقيقَة لَيسَ تُوجُدْ وَرأوَ وجُوداً واجِباً يُفنِىالزَّمانَ وَليسَ يُنفَدْ تاه الاَنامُ بِسُكرِهِمفَلِذلِك صاحَ القَومُ عَربَدْ وَنَجى مِنَ الشِّركِ الكَثيفِمُجرّدَ العَرفات مُفرَدْ فَليَخسأ (1) الحَكَماءٍ عَنحَرَمٍ لَهُ الاَملاك سُجَّدْ (2) مَن اَنْتَ يا رَسْطُو وَمَناَفلاطُ قَبلَكَ يا مُبلدْ وَمَن ابن سُينا حَين قَ__ررَّ ما نَبّاهُ (3) وشَيّدْ ما (4) أنتم الاّ الفِراشرأىَ السِّراجَ (5) وَقَد تَوقَّدْ فَدَنَا فَاَحْرَقَ نَفسَه وَلواهتدى رُشداً لاَبعَدْ (6) بدان كه اين ابيات فصيحه در اين مورد براى هوشمندان به جهت اجمالى كه در تحرير

.

ص: 75

مراتب توحيد متصدىّ گرديدم نگاشتم والاّ دامان اين عنوان از اين بيانات موجزه بلندتر بوده است و زبان داعى هم درازتر ، اما چه مى توان گفت از مجهول مطلق غير محسوسى كه معقول و متصوّر و متوهّم نيست نه رسمى و نه اسمى كه به وى دلالت كند و نه مثلى كه از او به وى پى بريم و نه ضدّى كه از ضدّ وى او را شناسيم پس عرض مى كنم : شرح اين معنى مپرس اى بوالهوسموج اين دريا همه خون است و بس بوالعجب درياى بى ساحل نگركشتى و ملاّح نه مشكل نگر قطعه هاى ابر خون بار اندر اوصد نهنگ آدمى خوار اندر او بلى ، مردان راه با ناله و آه گويند : « ما عَرَفْناكَ حَقَّ معرفتِك » (1) . « اللّهمَّ وقَد أكدى (2) الطَلَب وأعيت الحَيلةُ وَالمَذهَبُ وَدَرَسَتِ الآمالُ وَانقَطعَ الرَّجاءُ اِلاّ مِنكَ وَحْدَك لا شَريكَ لَكَ » (3) . وَقال الصادق عليه السلام : « تَكَلَّموا فى خَلقِ اللّهِ وَلا تَتكلَّمُوا فىِ اللّهِ » (4) . وَ « اِنَّ اِلى رَبِّك المُنتهى فاِذا انتهى الكلامُ اِلى اللّهِ فاَمسِكُوا » (5) . أَعَاذَنَا اللّه من التفكر فى ذاته وَالزَّلل فى صفاته . « اللهمّ لا اَصفِكُ الاّ بِما وَصَفْتَ بِهِ نَفسَكَ ولا اشبهُكَ لِخَلْقِكَ » (6) اَنتَ اهلٌ لِكُلِّ خَيْرٍ فلا تَجْعَلنى

.

ص: 76

ص: 77

ص: 78

مرتبه قدم تنزّل كرده كسوت حدوث بر خود بپوشاند و يكى از آحاد مخلوقين به شمار آيد ، بلكه عجز بر وى لازم آيد اگر نتواند كسى را براى ارشاد عباد و تكميل نفوس بفرستد . پس به حكومت عقل و نقل كسى را بايد برانگيزاند كه ذوجنبتين باشد يعنى : جنبه تجرّد و ملكوتى داشته باشد و جنبه تجسّد و بشرى ، از جهتى استفاضه كند و از جهتى افاضه نمايد ، از رضاء و سخط حق كما ينبغى آگاه باشد ، و حقوق موظّفه حق را به طريق كمال ، اخبار به مردمان كند ، و لابد است كه چنين كسى به جهت جنبه ملكوتى كه دارد لسانش صدق و قولش حق بوده باشد ، بلكه اعضاء و جوارحش مستوعب و مستغرق در احكام الهيّه شود ، و اگر اين قسم نباشد آن ثمره اى كه از ارسال و بعث وى خواسته اند مرفوع مى شود . و لهذا از بدو ايجاد عالم خداوند عطوف رؤوف ، انبياء و رسل و حجج چند فرستاد و به مقتضاى هر عهد و زمان به ابناء آن زمان تا آنكه بدانند مكلّفند و فايده و ثمره اى هم بر تكليفات ايشان مترتب است ، و آن فايده راجع به ماهاست مانند رسيدن به رضاء حق و رستن از سخط حق يا از براى حفظ نظام و دماء نفوس و اموال بندگان كه هرج و مرج نشود و ظلم به يكديگر روا ندارند . و اين فايده ثانيه هم راجع به مطلب اوّل است از آنكه نظم امور متفرّع بر تكليف است و اداء تكليف موجب خوشنودى و رضاء حضرت واجب الوجود است و همان موجب استنقاذ از مهالك است . پس مى گوئيم : همه عباد قابل براى تلقّى احكام از ملك علاّم نبوده اند و شايسته به تبليغ و ابلاغ اوامر الهيّه بر انام نداشته اند مگر آن كسان را كه خداوند خواست و برانگيخت و حُلل اصطفا بر ايشان پوشانيد ، و آن شخص شريف نبى است كه وجوه خير و شر و نظام و قوام بقاء و دوام معايش خلايق به تدبير و تنسيق اوست . به عبارت ديگر انسان چون مدنىّ بالطبع است لابد است در بقاء خود مشاركت بكند

.

ص: 79

ص: 80

ص: 81

دولتش كه من وزير اين پادشاه هستم و دليل بر صدق قول من آن است كه من به سلطان مى گويم بر خلاف عادت برخيزد و به جائى كه هرگز ننشسته است بنشيند . بعد ازاشاره آن مرد سلطان امتثال كند . معنى عمل سلطان همان تصديق است و قرينه حاليّه مفيد صدق قول وزير است ، و البته از براى مردمان علم ضرورى عادى حاصل مى شود . انبياء مرسلين هم به طبق مراد مردمان معجزات باهرات آوردند . و اين مثل را كه تقرير كردم براى تفهيم مراد بوده است از اين جهت كه بدانى براى تصديق قول انبياء اين گونه معجزه را خداوند جارى مى فرمايد ، پس معلوم مى شود خداوند از ايشان راضى است كه به ميل و اراده شان هر چه بخواهند بر خلاف عادت جارى مى كند و اگر براى كاذب فاسقى ظاهر نمايد آنچه را كه براى نبىّ صادق ظاهر است لازم مى آيد بر حكيم عمل قبيح و عمل زشت و بى جا ، و قبيح بر حكيم بصير دانا جايز نيست ، و اگر كسى شبيه به عمل نبى معجزه ظاهر ساخت و امر غريبى اظهار نمود ، خداوند سبحان دعوى كذب وى را بر مردمان ظاهر سازد تا مردمان گمراه نشوند و اطوار و كردار آن كس هم خبر بر كذبش مى دهد و از خداوند هم توفيقى نمى يابد ، اگر چه ادّعا نبوّت و رسالت ننمايد مانند سحر و كهانت ؛ از آنكه علماء اعلام و حكماء ذوى الاحترام گويند : يك فرق بين معجزه و سحر (1) آن است كه نبى به قوّه نفيس خويش كه مرتبط به عالم قدس است در هيولاى وجود امكانى متصرّف است و تماماً فرمان بردار او هستند بدون حيله و آلات و ادوات ، يعنى : اگر خواهد هوا را به يك اشاره ابر مى كند و ابر را بارنده مى نمايد ، مرده را زنده و زنده را مرده ، مريض را شفا و تشنه را سيرآب ، و گرسنه را سير مى نمايد ، مانند اطاعتى كه مملكت بدن مر نفس را دارند .

.

ص: 82

ص: 83

حميده و افعال پسنديده از ايشان مانند نفوس قدوّسيّه انبياء ظاهر و آشكار گرديد . و نظير اين بيان به جهتى در اطاعت حق مَثَل حديد محماة است كه گفته اند : گويد آتش اين به آهن تو منممن تو وليكن تو توئى من منم ذات ما باشد زيكديگر جدافعل ما فعلى است واحد بى دوتا چونكه خود را در اطاعت سوختىآتش حبّم به دل افروختى 1 وليكن مباينت حقيقيه آهن با آتش معلوم است . و صاحب « مقاصد » گفته است : ويُشاهَدُ مِثلُها مِن اَهلِ الرِيّاضَةِ والإخلاص يعنى مِثل مُعجِزاتِ الأنبياء . پس هر آنكه از ساحت قدس غيب الغيوبى و از حضرت اقدس روح القدسى دور و مهجور است منشأ آثار و مظهر انوار حق نمى شود ، و در عنوان اين آيه كريمه است : « لَهُمْ قُلُوبٌ لاَيَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لاَيُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَيَسْمَعُونَ بِهَا أُولئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ » (1) . خلاصه دامنه اين گفتگو بسيار طويل است ، غرض اصلى احقر به نحو اجمال و ايجاز ، ثبوت نبوّت حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله بود خاصّةً نه به طريق عموم و اطلاق ؛ از آنكه براهين قاطعه ، اساطين و اساتيد حكماء در اين خصوص اقامه كرده اند ، و در نبوّت خاصّه شُروح و فصولى از ايشان در كُتُب كثيره منضبط است ، اين اقل هم بضاعة مزجاتى از معرفت و دانش اندك خود اهداء حضور موفور السّرور خوانندگان مى نمايد ، و استدعاى تأمّل و تعقّل در آن مى نمايد .

.

ص: 84

ص: 85

ص: 86

و شريعت بود ؟ البته نصارى هم در اين فقره اذعان مى نمايند و كتمان نمى كنند . آنگاه مى گوئيم : در هر عصر و زمانى پيغمبرى بعد از پيغمبر ديگر مبعوث شده است ؟ مى گويند : يك مصلحت كليّة اندراس و انطماس شريعت سابقه است ، پس مادامى كه تكليف باقى است ، به حكومت عقل ، بعث نبى و رسول لازم است تا ثمرات تكليفه از عباد مرتفع نشود . پس در زمان بنى اسرائيل تخلخلى در تكاليف بندگان پيدا شد كه حضرت موسى عليه السلامبرانگيخته شد ، يعنى : فرعون كه ملّقب به قابوس بود ظاهر شد ، و مردم را به عبادت خود خواند و شريعت خليليّه مندرس گرديد ، و مردم به چاه غوايت و ضلالت افتادند و بالمرّة روى دلشان از خدا برگشت و جنود شيطانى و تسويلات نفسانى كمال قوّت و قدرت يافته ، پس تجديد دين متينِ حق به واسطه ظهور وجود موسى عليه السلام با يد بيضا گرديد . و هم چنين در زمان حضرت عيسى عليه السلام مردمان بالمره از شريعت حقّه موسويّه فراموش كردند و فتنه بخت النّصر ايشان را از توجّه به خدا منصرف كرد . پس ذهول و غفلت ، طايفه بنى اسرائيل را فرا گرفت و طبقات سابقين از اولياء نبى هم در معرض هلاك افتادند اَخلاف ايشان به خلاف اَسلاف ، سيرت و طريقه شيطنت و غوايت را پيش نهاد خود كردند ، پس بنا [ بر ] حكمت كامله حضرت عيسى عليه السلام روح اللّه مانند موسى بن عمران از ابتداء تولد ، آيات بيّنات و معجزات باهرات ظاهره (1) فرمود براى آنكه متدرّجاً مردم را از اين آثار غريبه و اطوار عجيبه الهيّه روى به خود كنند كه زمان بعث و تبليغ احكام ديگر ايشان را محلّ انكار نباشد ، و براى متابعت اوامر الهيّه مهيّا و موجود باشند . و شايد يك جهت امتداد نبوّتِ حضرت ختمى مآب تا چهل سال همين باشد كه صيت نبوّت وى از اين كرامات مشهوره بر تمام عالميان برسد تا زمان ابلاغ ، ادّعاء جهل نكنند و نگويند ما مطلّع نشديم .

.

ص: 87

و اين مطلب واضح است كه اگر از كسى امر عجيبى و خارق عادتى در بلدى ظاهر شود به فاصله اندكى بر تمام ممالك و اهل آنها مى رسد . پس به اعتقاد اماميّه از زمان تولد حضرت رسول صلى الله عليه و آله تا زمان رسالتش چه قدر معجزات ساطعه ظاهر شد ، و همچنين از حضرت ابراهيم عليه السلامو حضرت موسى عليه السلام و حضرت عيسى عليه السلام . خلاصه بعد از مضىّ ششصد سال از عروج و صُعود حضرت عيسى عليه السلام به عالم اعلى در مكّه معظمه نبى مكّى مدنى مبعوث شد براى آنكه تمام شرايع يهود و نصارى و مجوس در معرض انمحاء و انطماس بوده بلكه بر حسب واقع غالب ناس مشرك و بت پرست بودند ، خصوص در مكّه و اطراف آن مثل زمان بعث حضرت خليل عليه السلام كه بسيار مشابه به زمان آن بزرگوار است ، پس اهل آن زمان احتياجشان به نبى بيش از ازمنه ديگر بوده از آنكه زمان فترت رسل و تفرّق سبل و انحراف ملل و اختلاف دول ، و نائره ضلال مشتعل بود و مردمان به امور باطله مشتغل ، شغل اعراب عبادت اوثان ، و كار عجم تعظيم نيران ، و سعى اتراك تخريب بلاد ، و عمل تاجيك تعذيب حجاد ، و دأب هنود عبادت بقر ، و عادت ارمنيّه پرستش صنوبر و سجود شجر ، و سنّت اكراد تعظيم حجر ، يهود در جُحود ، و نصارى حيارى ، و ساير فرق در بوادى ضلال ، و جمهور امم در اوديه خيال حيران و سرگردان ؛ پس بر خداوند لازم بود ارسال نبى و بعث رسولى مانند محمد كه كسر اصنام و ابطال مذهب عَبَده كواكب و اجرام و اجسام نمايد ، و جز خدا نگويد ، و قدم جز در راه خدا نگذارد . پس چنانكه انبياء اولوالعزم بدون آلايش با كمال فقر بر تمام خلق مبعوث شدند و بر همگى غالب گرديدند از نوح و ابراهيم و موسى و عيسى عليهم السلام ، آن جناب هم بدون پدر و مادرى با كمال پريشانى با كثرت اعداء و كُفّارِ خارج و داخل از خويش و بيگانه ، در مدت قليله بدون معين و معاون ، غلبه بر تمام ملوك و سلاطين روى زمين يافت ، و حال آنكه لشكرش محصور و معدود بود ، مع هذا مقاومت با آلاف و الوف جيوش دول و پادشاهان روى زمين داشت .

.

ص: 88

ص: 89

از عامّه و خاصّه از يك كرور علاوه كتابها در بسط و شرح عقليّات و شرعيّات اين شريعت بيضاء و ملّت غرّا نوشته شده است ، باز عشرى از اعشار دقايق آن را ندانسته اند ، و عقلاء و حكماء و ادباء و فقهاء و علماء از فهم دقايق و درك حقايق آنها عاجز شده اند . و عجب آن است كه تمام آنها اقتباس از كتاب اللّه مجيد شد از آنكه قرآن ذو محامل و وجوه است و اين تفصيلات را به نهج حق و صواب از آن كتاب مستطاب استفاده و استفاضه كرده اند . پس يك دليل بر حجيّت خاتم النبيّين محمد بن عبداللّه صلى الله عليه و آله همين شريعت موجوده است كه تمام آن در اين كتاب مجيد است ، و در آن خداوند سبحان فرموده است : « إِنْ كُنْتُمْ فِى رَيْبٍ . . » (1) الى آخره . و أيضاً فرموده : « قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الاْءِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن يَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لاَ يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيراً » (2) . و ايضاً فرمود : « وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلاَفاً كَثِيراً » (3) . وبلغاء و فصحاء عرب تمام عاجز شدند از آوردن آيه اى مثل آيات قرآنيه و اقرار به عجزشان نمودند . و بدان اصول و فروع اين شريعت از اين قرآن است هر كس تواند مثل يكى از جزئيات اين دين را بياورد كه كسى را مجال انكار نباشد چنان است در كلمات قرآن نيز متصرّف و مقتدر است تَعَالَى اللّه عن ذلك علوّاً كبيراً . كجا مخلوق عاجز با خالق قادر مى تواند معارضه كند ! و كجا عقل قويّه حكم مى نمايد كه تمامت ائمّه طاهرين معصومين و علماء راسخين و حكماء متألّهين و عرفاء مرتاضين از متقدمين و متأخرين مجموعاً در اين هزار و دويست و نود و شش سال بر خطا و غلط رفته

.

ص: 90

ص: 91

پس شريعت نبويّه كه منتزع از كتاب الهى است مادامى كه آسمانها برپاست و زمينها منبسط الى يوم القيامه در تلو حمايت و حراست حق است . و اگر بعد از رسول مختار صلى الله عليه و آله پيغمبر ديگر مى آمد البته اين دين و كتاب در معرض نسخ و زوال بود . و يك جهت اينكه اين دين مندرس نمى شود به واسطه نيامدن پيغمبر ديگر است ، چنانكه سابقاً عرض كردم ، انبياء اولوالعزم مبعوث شدند براى آن بوده كه دين الهى به واسطه امتداد وقت و زمان و غلبه هواهاى نفوس شريره خبيثه و اغواء شيطان و اَتباع ضالّه مضلّه اش روى به انمحاء بود ، پس خداوند براى صلاح احوال عباد ايشان را با شريعت تازه فرستاد تا بدانند و غافل نشوند . و چنانكه براى انبياء اولوالعزم دوازده وصى بوده به روايات صحيحه كه زمانى بعد از زمانى على حسب الوصيّة جلوه مى كردند و احكام حقّه نبىّ سابق را گوش زد مردم مى نمودند ، و در وقت رحلت و وفات به وصىّ خودشان توصيه در حفظ دين مى نمودند ، بعد از اينكه وصى دوازدهم از دنيا رحلت مى كرد خلق در فترت و جهل بودند و اهل آن زمان انتظار پيغمبرى ديگر داشتند تا بيايد و تجديد دين كند ، چنانكه در ششصد سال مدّت ممتدّه از زمان عيسى روح اللّه تا سيّد انبياء عليهم السلام همين قسم بوده ، حضرت رسول صلى الله عليه و آله را هم اوصياء به امر حق معين شد تا در مقام حفظ دين باشند ولى فرقى كه دارد آن است نبوّت به حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله ختم شد و ديگر نبى و شريعت على حده نخواهد آمد 1 .

.

ص: 92

ص: 93

پس مدلول كريمه « كُلُّ شَىْ ءٍ هَالِكٌ إِلاَّ وَجْهَهُ » (1) به تفاسير معتبره معتمده ، دين آن سرور است كه هر چيزى و شريعتى در معرض زوال است مگر دين آن بزرگوار . و همچنين در اين مدت متمادى كه دوازده تن اوصياء مكرّمين وصايت و خلافت كرده اند اگر بنا بر حكمت كامله صدمه و بليّه اى ديده اند و نتوانستند بنا بر حسب ظاهر كما ينبغى انفاذ و اجراء احكام الهيّه نمايند در آخر زمان و پايان عصر و دهر نبوّت آن سيّد مكرّم معظم را به اعتقاد ثابت جازم اثناعشريّه امام عصر عجّل اللّه فرجه از پرده خفا ظاهر مى شود ، و مانند آفتاب درخشنده اين دين متين را ظاهر مى نمايد و [. . .] (2) مى فرمايد ، و خصوصيّات دين و امور مخفيّه كه تعلّق بدين شريعت داشته آشكار مى كند ، و ديگر در وجه ارض هوا پرستى نمى ماند هله عاشقان بشارت كه نماند اين جدائىبرسد زمان دولت بكند خدا خدائى . و فرقه يهود و نصارى و امم ديگر در مقام طوع و تسليم برمى آيند ، و اين مدّت زمان هم مهلت ايشان بوده چنانكه شيطان و اتباع وى را مهلت دادند ، و آنها آخر الامر به دست آن حضرت كشته مى شوند ، و بعد از آن جناب ديگر زمان فترت و جاهليّتى نيست به عكس ازمنه سابقه كه مجملاً اشارتى كردم ، پس هنيئاً لأربابِ النَّعيمِ نَعِيمُهُم . خوشا به حال كسانى كه از اين دين بهره مند و خرسندند ، و در دار دنيا سعادتمند ! و اين كلمات موجزه را كه در اثبات نبوّت خاصّه تحرير كردم در شروح كثيره منطوى است ، در آراء و ادلّه ديگر بر اثبات اين مطلب مى توانيم استظهار كنيم ، حال رجوع كنيم به آنچه حضرت عبدالعظيم عليه السلامُ والتكريم عرض كرد .

.

ص: 94

ص: 95

ص: 96

بهتر آن است انجام عرض ثانى داعى از عرض دين حضرت عبدالعظيم عليه السلام كه در ثبوت نبوّت حضرت خاتم الانبياء بوده است استطراف از منثور و منظوم اقاويل علماء و حكماء و شعراء شده در اين كتاب فى الجمله تحرير شود تا بهره خوانندگان از مناقب نبويّه احمديّه زياده شود و تكميل مقالات سابقه را هم كه ناقص بوده كرده باشيم . پس بدان حضرت رسول صلى الله عليه و آله امّى است و مكّى از آنكه در امّ القرى متولد شد ، و اين وجه از وجه ديگر اولى است . كما قال اللّه تعالى « هُوَ الَّذِى بَعَثَ فِى الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِى ضَلاَلٍ مُبِينٍ » (1) و جناب ختمى مآب صلى الله عليه و آلههم نيز يكى از اميّين است و محل تولّدش نيز در بدو اين عرض ذكر شد . و اكنون در روز ميلادش ساكنين خير البلاد ضيافتها و شادمانيها مى كنند و زمان انعقاد نطفه طيبّه اش در ماه جمادى الثانيه در ايام تشريق نزديك جمره وسطى بود به جهت اينكه عرب به مقتضاى فصل حج مى گزاردند . اما روز تولدش يوم جمعه در هفدهم ماه ربيع الأول و هفدهم دى ماه فرس در بيستم درجه جدى بعد از پنجاه و پنج روز از عام الفيل در بيست و هشتم نيسان و بيستم شباط رومى بود ، و پدر بزرگوارش عبداللّه بن عبدالمطلب و مادرش آمنه بنت بره كه پدرش وهب است ، و در فصل و ماه تولدش گفته اند : فَوَجهى وَالزَّمانُ وَخَير شهرٍرَبيعٌ فى رَبيعٍ فى ربيع 23

.

ص: 97

ص: 98

بزرگوار را به زهر شهيد نمودند و در روز دوشنبه وقت عصرى الى الرفيق الاعلى گويان در كنف حضانت و كفايت حضرت امير عليه السلام در بيست وهفتم ماه صفر يا بيست و هشتم از دنيا رحلت فرمود ، و از آب چاه غرس بر سرير امّ سلمة حضرت امير عليه السلام آن جناب را غسل داده ، و به بُردى كه از سُحُوليّه يمن آورده بودند كفن كرد و در همان مكان كه از دنيا رحلت فرموده بود مدفون گرديد ، و آفتاب تابنده جان جهان كه از آسمان امكان طُلوع فرموده بود در توده خاك يثرب غُروب نموده ، و اسم مباركش را خداوند محمد صلى الله عليه و آلهگذارد و احدى به اين اسم موسوم نشد (1) ، وَ رَجُلٌ محَمَّدٌ عَلم منقول است يعنى : كثيرُ الخِصالِ المَحْمُودَة (2) . و سُهيلى گفته است : محمد مبالغه در حمد است (3) دفعةً بعد دفعةٍ و مرّةً بعد مرّةٍ ، وَاسمُهُ مَمدُوحُ وهُوَ مِن اَعلامِ نُبُوّتهِ ، يا آنكه صاحب مقام محمود است . و قال ابوطالب عليه السلام : وَشقَّ لَهُ مِن اِسمه ليجلّلهَ (4)فَذُو العَرشِ مَحْمُودٌ وذَاكَ محمّد (5) و به فارسى هم گفته اند : احد نام خود احمد نام او كردبه او از راه وحدت گفتگو كرد محمد كآفريد ايزد تمامشزنام خود برون آورد نامش (6)

.

ص: 99

و در مدح حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله قصيده صيمرى معروف به « بُرده » (1) بهتر مدايح و قصايد است : مُحَمَّدٌ سيّد الكَونَين وَالثَقَلَينوَالفريقَين مِن عُرْب وَمِن عَجَمِ نَبيُّنا الآمرُ الناهى وَما اَحَدٌاَبَرُّ مِن قَولِ لا مِنه ولا نَعَمِ هُو الحَبيبُ الذّى تُرجى شَفاعَتُهلِكُلِّ هَولٍ مِنَ الاَهوالِ مُقتَحَمِ هُو الذّى تَمَّ مَعَناهُ وَصُورتُهثُمَّ اصطَفاه حبيباً بارِئُ النَّسَمِ مُنَزَّهٌ عَن شَريكٍ فى مَحاسِنهِفَجَوهرُ الحُسن عَنهُ غَير مُنقَسمِ دَعا اِلى اللّهِ فالمُستمسِكُون بهِمُستمسِكونَ بِحَبلٍ غَيرَ مُنفَصِمِ دَع مَا ادَّعتَه النَّصارى فى نَبيِّهِمُوَاحكُم بِما شئتَ مدحاً فيه وَاحتَكِمِ فَانسِب اِلى قَدْرهِ ما شئتَ مِن شَرَفٍوَانْسِب اِلى ذاتِه ما شِئتَ مِن عظَمِ فَمَبلغُ العِلم فيه اَنَّهُ بَشَرٌوَاَنَّه خيرُ خَلقِ اللّهِ كُلِّهِمِ كَالزَهرِ فى ظَرفٍ وَالنبأ فى شَرَفٍوالبَحر فى كَرَمٍ وَالدَهر فى هِمَمِ (2)

.

ص: 100

ص: 101

ششم : حرمت كتابت خط و انشاد شعر . هفتم : حرمت اكل سير و پياز و هر غذاى بد بوى . هشتم : جواز نكاح علاوه از چهار زن به عقد دائم . نهم : دخول مكّه بدون قتال با سلاح جنگ . دهم : جواز صوم وصال . يازدهم : وجوب اجابت زنان با ميل حضرت خاتم صلى الله عليه و آله اگر چه مزوّجه باشند بعد از رها شدن . دوازدهم : جواز بخشيدن زن خود را به آن جناب ، و جواز دخول بدون عقد ، و در آن قول بعضى را تأمل است . سيزدهم : عدم جواز دخول زوجه خود مگر بعد از دادن صداق . چهاردهم : حرمت نكاح ازواج آن جناب از براى امّت . پانزدهم : ازواج آن جناب امّهات مؤمنين باشند . شانزدهم : محسنات ازواج را دو اجر و مسيئات را نيز دو عقوبت . هفدهم : حرمت رفع صوت فوق صوت آن بزرگوار . هيجدهم : سبقت و انشاء سلام بر نساء و اطفال و ارامل و ايتام . نوزدهم : ختم نبوت . بيستم : سايه نداشتن (1) . بيست و يكم : مخصوص به معراج جسمانى بودن . بيست و دوم : مؤيّد به روح القدس بودن . بيست و سوم : جامع معجزات انبياء است . بيست و چهارم : جواز تصرّف در نفوس و اموال و مماليك مردم .

.

ص: 102

ص: 103

« ماتَ حَتْفَ انفِه » . « اليَدُ العُليا خَيرٌ من السُّفلى » . « قَيّدوا العِلم بالكِتاب » . « الاعمالُ بالنّيّات » . « المرءُ مَعَ مَن أحَبّ » . « السعيد مَنْ وعظَ لِغَيْره » . « وانَّ من البيان سحراً » . « الدالُّ على الخيرِ كَفاعِلِه » . « الوَلَدُ للفِراشِ وَللعاهِرِ الحَجَرُ » . « حُبُّكَ لشى ءٍ يُعمى ويُصمّ » . « لَيسَ منّا من لا يَرحَم صَغيرَنا ولا يَعرفُ حَقَّ كَبيرَنا » . و « كُلُّ مَعروفٍ صَدَقةٌ » . « السّفَرُ قطعَةٌ مِنَ العَذابِ » . « المُسْلِمُونَ عِنْدَ شُروطهم » . « الرّجُلُ أحقّ بصدرِ مَجلِسِهِ وَصدر دابّته » . « تَمامُ التحيّة المُصافحَة » . « الشاهِدُ يَرى ما لا يَرى الغائب » . « الغِنى غِنَى النَّفس » . « ارحَم مَنْ فى الأرضِ يَرْحَمْكَ مَنْ فِى السّماء » (1) .

.

ص: 104

و خوب است به شرح جملتى از معنى امامت و لياقت امام و ستايش حضرت شاه ولايت عليه السلام و عترت طاهرينش به نحو اجمال و اختصار برايم از آنكه امامت در تلو نبوت است چنانكه عدالت در ضمن توحيد . قوله عليه السلام : « و اقولُ : إنّ الامامَ والخليفةَ وولىَّ الامر بعدَه اميرُ المؤمنين علىُّ بن أبى طالب » عليه السلام (1) . يعنى : مى گويم بعد از پيغمبر صلى الله عليه و آله پيشوا و خليفه و متوّلى امر آن جناب ، شاه ولايت على بن أبى طالب عليه السلام است . بدان كه امام بعد از سيّد انام بر تمام خواص و عوام حضرت امير عليه السلام است و مذهب صحيح حق همين است ، و اگر كسى بعد از رسول مختار صلى الله عليه و آله غير آن بزرگوار دعوى خلافت و امامت كرد بر خلاف حق بود بلكه بر باطل و عاطل است ، و ما طايفه اماميّه را در اثبات اين دعوى و عقيده براهين قاطعه است ، خداوند توفيق فهم و درك تمام آنها را بدهد تا تحرير و تقرير شود و امام به فارسى پيشوا را گويند و آيه كريمه « يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ » (2) مثبت مطلوب است ، و حديث نبوى صلى الله عليه و آله : « مَن ماتَ ولم يَعْرِفْ اِمامَ زَمانِه فقد ماتَ ميتَةَ الْجَاهِلِيَّةِ » (3) در افواه فريقين مشهور است . و از مفهوم مخالف اين حديث كه متفق عليه و مقبول طرفين است مى توان استنباط كرد كه هر كس جاهل به مقام مرد فاسق فاجر جاهلى باشد و در آن جهل بميرد هر آينه موت وى موت اهل جاهليّت نيست يعنى : نقصى براى وى نمى آيد ، مثلاً كسى معاويه و يزيد

.

ص: 105

و امراء جور را از امويّه و عباسيّه را نشناخت و مُرد ، حرجى بر دين وى نخواهد بود . و معنى زمان فترت و جاهليّت آن است كه مردمان امام و پيشوائى نداشته باشند كه به توسّط وى اخذ علوم و مسائل و احكام الهيّه كه ناشى از رضاء و خوشنودى اوست نمايند و معلوم است به مدلول آيه مباركه « أَطِيعُوا اللّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِى الْأَمْرِ مِنْكُمْ » (1) مراد از اطاعت اولو الامر مرد عاصى شارب زانى لائط نيست كه خداوند در تلو اطاعت خود و رسول صلى الله عليه و آله قرار داده ، آن وقت معنى آيه اين است كه خداوند مى فرمايد مرا اطاعت كنيد و اطاعت نبىّ معظّم معصوم نمائيد و ديگر اطاعت فاسق فاجر كنيد براى آنكه صاحب امر و حكم است . بدان كه در مسأله اثبات امامت روى خطاب و سؤال جز عامه عميا نداريم اگر چه معتقد به امامت حضرت امير عليه السلام مى باشند اما در مرتبه چهارم و تفضيل جمعى از مردم را بر جناب او . و در اين خصوص فريقين و طرفين را كتب و دواوين مفصّله است . پس لابدّيم ماها كه مأخذ و سندى بجز كتاب و سنّت و اجماع و عقل نداريم و بدين ادّله اربعه متمسّكيم با كمال انصاف بنشينيم و استمداد و استنصار از آنها بجوئيم ، و آنچه باعث ايقاظ از منام غفلت مى شود و منقذ از ورطه ضلالت است چنگ زنيم ، و دو روزه دنيا را به نعيم دائمه عقبى ترجيح و تفضيل ندهيم . پس اين ادّله اربعه كه هر يك ركن محكم و حصن متقن دين و ايمان است به سنّى ناصبى عامى مى گوئيم : اوّلاً : قائل به امامت حضرت امير عليه السلامهستى ولى در مرتبه چهارم ، ولى ما اماميه را اعتقادى بدين وسائط كه ائمه شماست نيست ، پس امامت جناب ولايت عليه السلام به اتفاق آراء ثابت ، امّا ادّعاء خلفاء بر حقيّت خودشان بر ما غير ثابت است پس بايد توئى كه مُثبتى اين

.

ص: 106

ص: 107

داخل در اين عنوان است « وَمَن يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ » (1) حال ببينيم اعظم مراتب ظلم و فسق كدام صفت است ، در حال به اتّفاقىّ آراء هيچ ظلمى اعظم و اشدّ از شرك نيست به دليل قوى « إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ » (2) . و به حكومت عقل آيا هيچ ظلمى بدتر از آن هست كه عبد مملوك كه در هر حال متنعّم به نعم ظاهريّه و باطنيّه مولاى خود است خود را از قيد رقيّت و عبوديّت آقاى خود برآورد و نافرمانى كند و امتثال اوامر و نواهى وى نكند و كفران ورزد . پس به عقيده شماها عامه ، خليفه بلا فصل پيغمبر ما صلى الله عليه و آلهأبى بكر تا چهل سال مشرك بوده و عبادات اصنام و اوثان مى نمود ، و در اين مدت بر سيره و شيمه اهل شرك مشى مى كرد و از قواعد اين شريعت غرّاء بيضاء بهره نداشت ، بعد از ورود و وفور اسلام در بقيّه عمر ظاهراً متشرّع و متدّين بود . و اگر از كتابهاى خودشان اين مطلب را بخواهيد بهتر از فخر رازى كه امام المسلمين شماست ندارند ، به بيّنه تصريح بر كفر و شرك وى كرده است ، و سائرين هم نوشته اند و عقيده ايشان است بر آنچه مى گويم . و ما اماميّه هم در اين عقيده با ايشان شركت داريم و حق همين است كه ابى بكر از چهل سال علاوه مشرك بود ، بعد ظاهراً ايمان آورد ، پس شرك ايشان مستصحب و ثابت ، اما اسلام و ايمان آوردن به طريق حتم و قطع محتاج به دليل على حده است كه شماها ثابت نمائيد مگر آنكه اسلام به محض تفوّه به شهادتين كافى باشد و كفر را ماحى . و مذهب حق آن است كه خدا و رسول صلى الله عليه و آله اين گونه مسلمانى نخواسته اند بلكه هر چيز را معنويت و حقيقتى شرط است .

.

ص: 108

ص: 109

حضرت رسول صلى الله عليه و آلهتربيت نيافت ؟ و آيا خبرى هست كه هيچ وقتى از اوقات حضرت ختمى مآب بت پرستش كرده باشد ؟ يا آنكه انبياء ماضين از مرسلين و غيرهم ستايش غير خدا را كرده باشند ؟ به شماها كه عامه ايد و عصمت را بعضى در نبى شرط نمى دانيد اين رأى فاسد كاسد را در كتابهاى خودتان ذكر ننموده ايد ، مثلاً حضرت ابراهيم عليه السلام در طفوليّت چه شد كه هيچ بت نپرستيد و عاقبت بتها شكست و همه مردمان را به سوى خدا خواند جز مدد الهى به آن جناب . آيا چيز ديگر تصوّر مى شود ؟ و همچنين حضرت موسى در خانواده كفر و شرك مرّبى شد ، براى چه بوده است كه اظهار توحيد و خداشناسى در بدو تولّد خود نمود ؟ جز اعانت خداوندى چيزى ديگر نبود . و كذلك حالت حضرت مسيح و انبياء ديگر را به خاطر بياور و بگو اين حالت كه ترك شرك و كفر است در زمانى كه همه عالم كافر و مشرك بودند همان عصمت خفيّه و لطف مكنون خداوند متعال است كه در آن هياكل شريفه قرار داد و در سايرين مقرّر نفرمود تا دامن طهارت و عصمت ايشان آلوده به هوا ستائى نشود . و معلوم است اين طايفه به مدلول « وَقَلِيلٌ مِنْ عِبَادِىَ الشَّكُورُ » (1) بسيار اندكند يعنى : از تمام بنى نوع بشر ، يك صد و بيست و چهار هزار پيغمبر بدان صفت حسنه و وصف مستحسن متّصف و موصوف شدند ، و اين خصوصيّت موجب شرافت ايشان است كه عاصى نشده اند ، و استعداد اين فيض عظيم و فوز عميم به ايشان مرحمت گرديد و به سائرين داده نشد . پس رعايا نبايد با پيغمبر خودشان در ظلم و شرك به خدا مساوات داشته باشند و الاّ امتيازى بين ايشان نخواهد بود .

.

ص: 110

ص: 111

برساند و الاّ كاملاً تربيت نكرده است و با قدرت ، تقصير نموده است چنانكه در معنى ربّ العالمين مفصلاً فرموده اند پس ابتداء بعثت حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله منتهاى تربيت و تأديب شخص حسّى (1) حضرت ولايت مآب بود . يعنى : آن جناب در بدو چهل سال بود و حضرت امير عليه السلام ده ساله ، و در اين مدت ده سال به مدد حق ، ليلاً و نهاراً جوهر فطرت و ماده حقيقت ولايت مآب صلى الله عليه و آله را به نحوى مستعد فرمود كه در حين رهاق براى استفاضه علوم غيبيّه از تمام مستعدّين و قوابل كليّه بنى آدم اقوى و اشرف گرديد ، و سبقت و قدمت در اسلام آوردن ورزيد . قطع نظر از قبول كردن اسلام به تمام احكام مسائل حلال و حرام عالم شد . پس با اين حالت پسنديده و بدين تربيت شايسته تو را نمى رسد كه بگوئى در كوچكى و خردسالى ايمان آورد ، پس ايمان وى مقبول نيست اما ابى بكر در زمان كهن سالى ايمان به خاتم پيغمبران صلى الله عليه و آلهآورد پس ايمان وى قبول شد ! بلى طفل خردسالى كه قريب به بلوغ باشد با شيخ كثير السن ابتداءاً در قبول تكاليف شرعيّه الهيّه على السويّه اند مثل طفلى كه تازه بالغ شده باشد و بخواهد مكلّف به تكليفى گردد ، بين اين دو نفر فرقى نيست حال ملاحظه كنيم كدام يك از اين دو استعدادشان بيشتر است البته قوّه استعداد اطفال به واسطه آنكه در ترّقى است بيشتر است تا مرتبه وقوّه كهليت ، اما شيخوخيت در ضعف وانحدار است از اين تعبير اسفل كمّلين (2) به حالت كبر سن ، و مفاد « العِلْمُ فِى الصِّغَرِ كَالنَّقْشِ فِى الحَجَرِ وَالعِلْمُ فِى الْكِبَرِ كَالنَّقْشِ فِى المَدَر » (3) شاهد خوبى است ، و البته قواى مشايخ و مشاعر و حواسّشان به قوه قواى شُبّان نمى رسد .

.

ص: 112

ص: 113

ص: 114

شخصى كه سالها از حدود الهى تعدّى كرده و غالب عمر خود را صرف بر ظلم نفس خود نموده بر معصوم بزرگوارى كه جز تغذّى و تشفّى از غذاهاى رحمانى روحانى نداشته روا نيست . البته هر آنكه عاصى است مى داند كدام يك از اين دو نفر محبوبترند در نزد حضرت رسول صلى الله عليه و آله البته آنكه تربيت كرده حضرت رسول صلى الله عليه و آلهاست و مخاطب به خطاب « لَحْمُك لحمى ودَمُكَ دمى » (1) اولى است در محبوبيت ، و هر آنكه محبوب رسول است محبوب خداست . پس عرض مى كنم : حديث « مَن ماتَ و لم يَعرِف امامَ زَمانه . . » صحيح و مراد از معرفت امام هم شخص معصوم مؤمن است نه عاصى مشرك از آنكه معرفت مشرك ؛ كافر لازم و واجب نيست و به عقيده شيعه اماميّه اگر در اواخر عمر ابى بكر و امثال وى ايمان آوردند براى امارت و رياست عامّه و طمع و حبّ جاه بوده و الاّ امامت كه رياست كليّه و سلطنت الهيّه است بر هر جاهل نادان شايسته نيست ، و عقل بر منع آن حاكم است ، و در صورتى كه به قول شماها بر حسب واقع ايمان آورده باشد كجا به مقام آن بزرگوار مى رسد ، و از كجا حداثت سن مانع از تلبّس به لباس امامت است ، همان حكايت على بن جعفر است و حضرت جواد ابا جعفر عليه السلام كه سابقاً عرض شد كه : ريش سفيد خود را گرفت و گفت : « خداوند مرا شايسته اين عمل ندانسته است و حضرت جواد عليه السلامرا با اين صغر سزاوار دانست ! چه بايد كرد ؟ و در نظاير مناقشه نتوان كرد پس مناط خواست خداست نه ميل و خواست بندگان و اجماع گروهى از اهل عناد و غرض . پس وقعه غدير و نصب امير عليه السلامكجا رفت كه اتّفاق فريقين است بر آن ، و چه شد وقعه

.

ص: 115

غدير را فراموش كردند ؟ و محقّق است در آن روز هفتاد هزار نفر از رجال و نساء حضور داشتند و هجوم آوردند و تبعيّت نمودند و اقرار به امامت و خلافت آن بزرگوار كردند ، پس حجيّت آن اجماع چه شد ؟ ! و معنى حديث « لا تَجتمعُ اُمّتى عَلَى الْخَطاء » (1) . و آنچه اهل سنت و جماعت گفته اند : يرى الحاضر ما لا يرى الغائب ، در اين مقام اجتهاد در برابر نص است . ( حاشيه مؤلف رحمه الله ) . با حضور جناب رسول صلى الله عليه و آله به كجا رفت و آخر دليل شرعى و شمشيركشى از كجا آوردند و چه فتنه و غوغا بر پاكردند و عجب است از عوام انعام كالنُّعام وَهَمَج رَعاع (2) كه خلافت را چون سلطنت به زور اعوان و انصار وميل خودشان فراهم آورده قرار دادند و حضرت امير عليه السلام را به مسجد كشيدند و با بضعه نبويّه و دو ريحانه ابو الرّيحانتين كردند آنچه كردند ، و مصافحه با ابى بكر كردند و دست او را بوسيدند . بيت وَكَمْ مِنْ يَدٍ قَبّلتُها عَنَ ضَروُرةٍوكانَ مُنائى قَطعُها لَو اُمكِّنُ يعنى : چه دستى را كه من به حسب ضرورت بوسيدم و آرزوى من جدا كردن او بوده است ، نعوذ باللّهِ مِن انغمارِ عُقُولِهم . خلاصه ، اگر تمسك ايشان به نماز كردن ابى بكر است در مسجد زمان اشتداد حضرت

.

ص: 116

ص: 117

عليه السلام است كه در نزد وى علم كتاب است ، پس جناب ختمى مآب صلى الله عليه و آله به جهتى مرتبط به الوهيّت است و جهتى رشته اش متّصل به ولايت است و خداوند على اعلى و شاه اولياء عليه السلامدو شاهدند بر صدق دعواى سيّد انبياء و ديگر اغيار را جز غرض فاسد راه و گواهى نيست . خوش فرمود حكيم سنائى : گويند چه پيغمبر ما رفت زدنياميراث خلافت به فلان داد و به بهمان هرگز ملكى ملك به بيگانه نداده استرو دفتر شاهان جهان جمله تو برخوان با دختر و داماد بنى عمّ و دو فرزندميراث به بيگانه دهد هيچ مسلمان ! و اين بيت هم منسوب به شيخ است كه در ديوان وى ديده شده : سعديا ! باكى مدار آخر چه مى پرسى بگونيست بعد از مصطفى مولاى ما الاّ على و ابن ابى الحديد گفته است : عَجَباً لِقَوْمٍ أخّروك وَكَعْبُكَ العالىوَخدّ سِواكَ اضرَع أسفَلُ (1) و أيضاً در قصيده لاميّه اش گفته : وَقُلِ السَّلامُ عَلَيْكَ يا مَولَى الوَرىنَصّاً بِهِ نَطَقَ الكِتابُ المُنزَلُ وَخلافَةً ما إنْ لَها لَوْ لَم تَكُنْمَنْصُوصَةٌ عَنْ جيد مجدك معدل (2) نَعُوذُ بِاللّهِ مِنْ خَتْمِ القُلُوبِ وَعمى الأبْصار ! و [ عجب است ] از مثل ابن أبى الحديد كه مى گويد : حضرت امير عليه السلام افضل اصحاب است من جميع الوجوه و من جميع الحيثيات لكن حكمتى در تقديم شيخين است (3) ! خلاصه صفات ثبوتيّه آن بزرگوار مانند صفات سلبيّه اش بسيار است و جواب صواب

.

ص: 118

ص: 119

أئمه طاهرين المعصومين اشاره شود و آن چه قطعيّات از احاديث مرويّه و اخبار صحيحه است براى تكميل شرح عرض دين آن جناب متعرّض شويم . بدان كه بر شيعيان اعتقاد به امامت اميرمؤمنان عليه السلام بلا فصل لازم است . و آن بزرگوار مولدش در خانه كعبه است ، به روايت اصول كافى سى سال بعد از وقعه عام الفيل نزديك ركن يمانى به رخامة الحمراء از فاطمه بنت اسد متولّد گرديد و در آن شبهه نيست ، و اين فضل و شرف اختصاص به ايشان دارد و بس ، كما قيل : وَمَوْلِدُ الوصىّ أيضاً فى الحرمبِكَعْبَةِ اللّهِ العَلىّ ذىِ الكَرَمِ مِنْ بَعْدِ عامِ الفيلِ فىِ الحِسابِعَشرٌ وَعِشرينَ بِلا ارتيابِ وَفاتُه بالهِجْرَةِ المَعْرُوفهعام اربَعينَ قبرُه بالكوفه (1) وآن وقت از عمر شريف سيّد مختار نيز سى سال چند روزى گذشته بود . با مادرش فاطمه بنت اسد سه روز هم در خانه كعبه ماندند و از غذاهاى آسمانى هم خوردند ، بعد از سه روز از خانه خدا برآمدند و به زيارت سيّد انبياء صلى الله عليه و آله وسلم مشرف شدند و چندى هم در كنف رسالت غنودند و از آن بزرگوار سيّد مختار حضانت فرمودند و ايشان را به اسم آسمانى كه مشتق از اسم حق شد موسوم كردند . چنانكه در حديث مشهور مذكور است كه (2) : ابو طالب پدر بزرگوارش قنداقه آن جناب را آورد در برابر كعبه و اين دو بيت خواند : يا ربّ ليل الغَسَقِ الدجىّ (3)وَالقَمَرِ المُبلّج (4) المُضى ء بَيّن لَنا مِنْ حُكْمِكَ المَرضىّ (5)ماذا تَرى[لى] فِى اسمِ ذَا الصَّبىّ

.

ص: 120

آنگاه شنيدند هاتفى فرياد كرد : خُصِّصْتُما بِالْوَلَدِ الزَّكىّالطّاهِرِ المُنْتَجَبِ (1) المرضى وَاِسْمُهُ (2) مِنْ شامِخٍ عَلىّعَلىٌّ اشْتُقَّ مِنَ العَلىّ پس معلوم شد كه اسم مباركش از آسمان نازل گرديد . و در حديث ديگر است : هاتفى فرياد كرد در خانه كعبه كه فاطمه شنيد : سَمَّيْتُهُ عَليّاً ، فَأنا العَلىُّ الأعلى وَهُوَ العَلى . . (3) إلى آخره . و پانصد لقب آن بزرگوار دارد كه أحسن القاب وى أميرالمؤمنين عليه السلام است كه در روز غدير جبرئيل امين از جانب حضرت احديت اين لقب را آورد كه : « سَلِّمُوا على عَلىٍّ بأمير (4) المؤمنين » (5) . وأشرف كناى ايشان أبو تراب است كه در مسجد زمانى كه اميرمؤمنان عليه السلامخوابيده بودند بر روى خاك رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمودند : « اى أبو تراب ! برخيز » (6) . و حضرت امير عليه السلاماين كنيه را بسيار دوست داشت ، و مانند رسول مختار صلى الله عليه و آله وسلم به روايت « كافى » شصت و سه سال از عمر شريفش گذشت و در سنه چهل از هجرت گذشته در ماه مبارك رمضان در شب بيست و يكم وفات فرمود و به درجه شهادت فايز گرديد ،

.

ص: 121

و در پشت كوفه بين زكوات بيض 1 در همين محلى كه مزور است به طريق تحقيق مدفون گرديد (1) . و هو أوّلُ هاشمىٍ ولَده هاشمٌ مرَّتَيْن (2) . و هر يك از اين فقرات را مشروحاً بايد رجوع به كتب فضائل نمود . أبوالأسود دئلى كه از فصحاء و فضلاء طبقه اولى است از شعراء اسلام و از شيعيان خاص در مدح شاه ولايت عليه السلام گفته است : يَقُولُ الاَرْذَلُونَ بَنُو قُشَيرطِوالَ الدهرِ لا تَنْسى عَلِيّا فَقُلْتُ لَهُمْ وَكَيْفَ يَجُوزُ تَركىمِنَ الأعْمالِ مَفْرُوضاً عليّا اُحِبُّ مُحَمَّداً حُبّاً شَديداًوَعبّاساً وَحَمْزَةَ وَالوَصيّا اُحِبُّهُمُ لِحُبِّ اللّهِ حُبّىأَجى ءُ إذا بُعِثتُ على هَويّا إذا اختَرتُهُ مُنذُ استَدارَترَحَا الاسلام لَمْ يَعْدلْ سَويّا بَنوا عَمِّ النبىّ وَأقْرَبُوهُأحَبُّ الناسِ كُلُّهُمُ إليّا فان يَكُ حُبُّهُم رُشداً أُصِبْهوَلَسْتُ بمخطىٍ?إن كانَ غيّا (3)

.

ص: 122

ص: 123

ص: 124

ص: 125

ص: 126

لئن عزّت حياتُك ولقد هدَّت وفاتُك ، وَلنِعْمَ الروحُ روحٌ تضمَّنها كفنُك ، وَلنعمِ الكَفَنُ كفنٌ تضمَّنه بدنُك (1) ، وَكيفَ لا يكونُ هذا وأنتَ عقبةُ الهدى وَحليفُ أهل التقوى وَخامِسُ أصحابِ الكساء ، غَذّتْك بالتقوى أكُفُّ الحقِ وَارضَعَتك ثَدْىُ الايمانِ وَرُبِّيتَ فى حجر الاسلامِ ، فَطِبْ حيّاً وَميّتاً وإن كانت أنفُسُنا غيرَ سَخِيَّةٍ بفراقِكَ يا أبا محمّد رَحِمَك اللّه ! وَتَمَثّلَ وَيَقول : ءَاَدهُنُ رأسى أمْ أطيبُ مَحاسِنىوَخَدُّكَ مَعفُورٌ وَأنْتَ سَليبُ و در كتاب « بحار » (2) اين شعر و اشعار ديگر از حضرت امام حسين عليه السلام مذكور است (3) ، ليكن در اين مورد به نحو تمثل از محمّد بن حنفيه منقول شده است . و فارسى نياحه محمد بن حنفيه از اين قرار است : اگر چه زندگانى تو عزيز بود ليكن مرگ او را ويران كرد چه خوب جانى است آن جانى كه كفن تو او را فرا گيرد ، چه خوب كفنى است آن كفنى كه بدن شريف تو را در برگيرد ، و چگونه چنين نباشد و تو عقبه هدايت ، و ملازم تقوى و پنجمين اصحاب كساء بودى ، و دستهاى حق تو را به پرهيزكارى غذا داده اند ، و تو را به پستان ايمان شير داده ، و در دامان اسلام تربيت يافته اى ، و تو در زندگى و بعد از آن نيكى و پاكى داشتى و دارى اگر چه جانهاى ما بعد از تو سخى نيست يعنى : بيرون نمى آيد _ اى ابا محمد ! خدا تو را رحمت كند _ پس چگونه روغن به سر بمالم ومحاسن خود را خوشبو كنم وسرت بر خاك است و بدنت سپرده و افتاده بر آن . و به روايت سابق الذكر شانزده نفر اولاد از ذكور و اناث يا پانزده نفر داشتند و آن جناب ازواج كثيره داشت و عقب وى از دو تن ماند : يكى زيد كه جدّ حضرت عبدالعظيم عليه السلاماست ، و ديگرى حسن مثنى به نحوى كه سابقاً مذكور شد . و از اشعار حضرت امام حسن عليه السلام است در وقتى كه جوانهاى قريش در حضور معاويه

.

ص: 127

فخريه مى كردند و آن جناب ساكت بود . پس معاويه گفت : يا حسن ! واللّه ! ما انت بكَليلِ اللسان ولا بمَأْشُوب (1) الحَسَبِ فَلِمَ (2) لا تَذكُرُ فخرَكُم وقديمَكُم ؟ پس آن جناب فرمود : فِيمَ الكلامُ وقد سبقتَ مُبرّزاسَبْقَ الجوادِ مِن المَدى المتباعدِ نَحنُ الذين اذا القُرُومُ تَخاطَرُواطِبْنا على رَغْمِ العَدُوِّ الحاسدِ (3) و از بيانات فصيحه ايشان است : اَلْحَقُّ أَبْلَج ما تخِيلُ (4) سَبيلهُوالحَقُّ يَعرِفُهُ ذَوُوا الأَلْبَابِ (5) واز فرمايشات آن بزرگوار است : وكَسْرَةٌ مِن خَسِيسِ الخُبزِ تشبعُنىوشربةٌ مِن قَراحِ الماءِ تُسقينى وطَمْرَةٌ مِن رَقيقِ الثوبِ تَستُرُنىحَيّاً فَاِنْ مِتُّ تَكفينى لِتَكفينى (6) وأيضاً فرمودند : نحن اناسٌ نوالُنا خَضليَرتع فيه الرجاءُ (7) والأمَلْ تَجودُ قبل السؤالِ أنفُسُناخوفاً على ماءِ وجهِ مَن يَسَلْ لو عَلِمَ البحرُ فضْلَ نائِلنِالَغاصَ (8) مِن بَعد فيضِه خَجَلْ (9) و بعضى نقل كرده اند (10) : فرزدق شاعر اين سه بيت را نوشت و براى حضرت امام

.

ص: 128

ص: 129

ص: 130

ص: 131

و حضرت قائم عجل اللّه فرجه كه ظاهر مى شود ولىّ دم آن بزرگوار است و به امر آن سيد سعيدِ شهيد ، طلب دم مى نمايد و مى فرمايد : « نَحْنُ أهلُ الدَّم طُلاّبُ الثّرة » (1) يعنى : ما اهل خون آن بزرگواريم و طلب خون مى نمائيم . و اين بيان اشاره است به فقره « لا يُدرك ثاره من الأرض إلاّ بأوليائك » . و أيضاً وارد است : « وبِكُمْ يُدرِكُ اللّهُ ثرَةَ كُلِّ مؤمِنٍ » (2) . و صاحب « مجمع البحرين » 3 در لغت ( ثأر ) بيان امام عصر صلوات اللّه عليه را با اين فقره ( ثره ) به ثاء مثلثه نوشته است ، و آن را به معنى خون دانسته است ، وثره به اين معنى قليل الاستعمال است بلكه به معنى ثروة وجدة آمده است ، و گويا در هر دو مورد « ترة » به تاء دو نقطه كه جمع آن ترات است بر وزن عِدة وعِدات خوانده شود انسب باشد ، و آن چه حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در خطبه اش در شهر كوفه فرمود : « أنا ابن المقتول من غَيرِ ذَحلٍ وَلا ترات » 4 أقوى شاهدى است . و «ذَحل» به ذال وحاء به معنى ثار است و كلمه ترِه مشتق از وَتَرَ _ يَتِرُ مى باشد و مصدر آن وتر است ، و در فقره زيارت است : « السّلام عليك يا ثارَ اللّهِ وَابْنَ ثاره وَالوِتْرَ المَوْتور » . ودر فقره دعاء امام عليه السلام عرض مى كند : اللهم اطلُب بِذَحْلِهِم وَوَترِهِم وَدِمائهم » ، و «موتور» كسى است كشته شود و خونش را نخواهند ، و بعضى موتور را تأكيد از براى وتر گرفته اند . خلاصه ، اگر «ثار» به اصطلاح لغويين ثائر باشد معنى آن از اين قرار است كه : آن

.

ص: 132

جناب عليه السلامبه امر پروردگار خون خود را مى خواهد در زمان رجعت كه يوم القصاص است . و مرسوم و معمول اين است سلطان عادل چون خواهد احقاق حق نمايد احتراماً و اجلالاً ظالم را به نزد مظلوم و قاتل را نزد مقتول فرستد و بدست وى دهد تا هر آن چه مى خواهد بنمايد و قصاص كند و اگر خونخواه خداوند است بنا بر معنى سابق ناچار به دست اولياء حق باز قصاص مى شود ، و ولىّ خاصّ خدا امام عصر عليه السلام است كه در زمان رجعت حقّه هفتاد هزار نفر از ذرارى قاتلين آن بزرگوار را مى كشد ، باز اين معنى راجع به معنى اول است . اما براى آن كه آن سيّد مظلوم خوانخواهى نداشت و موتور بود براى شرافت و افتخار اين نسبت ، مناسب تر آن است خداوند خونخواه بوده باشد اگر چه در تمام موارد ولىّ دماء از روى حقيقت حق است ، و منتقم حقيقى اوست و آيه كريمه « مَن قُتِلَ مُظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَاناً فَلا يُسْرِف فِى الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنصُوراً » (1) در حقّ جناب سيد الشهداء عليه السلاممؤوّل است كه كمال ظلم بر آن جناب وارد آمد و ولىّ دم آن بزرگوار در زمان رجعت سلطنت حقّه اى است كه با كمال نصرت و تأييد انتقام خواهد كشيد ، پس مقتول مظلوم در راه خدا جناب سيد الشهدا عليه السلام است ، و ولىّ دم منصور با سلطنت و استيلاء امام عصر صلوات اللّه عليه است . و در حديث زيارت عاشورا مرويست : اگر مى خواهيد به يكديگر تعزيه گوئيد به اين طريق شايسته است : « أعظّم (2) اللّه أجورَنا بِمُصابنا بالحُسين عليه السلاموَجَعلَنا وَايّاكُم مِنَ الطّالبينَ بِثارِه مَعَ وَليّه الامامِ المهدى مِنْ آل مُحمَّد صلى الله عليه و آله وسلم » (3) .

.

ص: 133

ص: 134

ص: 135

ص: 136

كبائر كثيره عديده مرتكب شدند كه اعظم آنها خوف و وحشت نسوان و قتل مشايخ و جوانان از ايشان بود . پس بنگر چگونه آن بزرگوار مقهور و محصور آن فقره لئام گرديد و در مقام دفاع و طرد ايشان برآمد و حمايت از عترت نبويه فرمود ، و از ايشان منفك نگشت تا آن كه حقّ جهاد را بعد از اداء فريضه ظهر مقرر داشت از آن كه خواست تمام مستحبّات جهاد را بجا آورده باشد . پس عرض مى كنم : از ابتداء روز عاشوراء كه ابن سعد با تيراندازان حمله آوردند به سوى خيام سيد انام ، بناى آن بزرگوار بر دفاع بود ، و هنوز به مبارزت اقدام ننموده بودند و مى فرمود : « من كراهت دارم ابتدا به قتال نمايم » . و صاحب « مناقب » (1) و ابن اثير فرموده اند : اول قتيل از مبارزين حرّ بن يزيد رياحى بود چنانكه خدمت آن بزرگوار عرض كرد : فَأْذَن لى لأكونَ أولَ قَتيلٍ بين يديك واولَ مَن يُصافِحُ جَدَّك غداً . وقبل از شهادت حر بن يزيد از عبارتى كه در « بحار الأنوار » (2) نقل شده معلوم مى شود پنجاه نفر در رميه و حمله اولى كشته شدند ، و آن عبارت را مى نويسم : قيل : فلمّا رَمَوهُم قَلَّ أصحابُ الحسينِ عليه السلام ، وقُتِلَ فى هذهِ الحملة خمسون رجُلاً . و سيّد طاب ثراه در « لهوف » (3) فرمود : جناب سيد الشهداء به اصحاب اطياب فرمود : « قُوموا رَحِمَكُمُ اللّهُ إلى المَوْتِ الَّذى لابُدَّ مِنْهُ فَإنَّ هذِهِ السِّهامَ رُسُلُ القَوْمِ إلَيْكُمْ » فاقتَتَلُوا ساعَةً مِنَ النَّهارِ حَمْلَةً وَحَمْلَةً حتّى قُتِلَ مِنْ أصحابِ الحُسَين عليه السلام جماعةٌ . و آن چه در « بحار الانوار » (4) است ايضاً مى نويسم تا زمان دفاع و جهاد مقتولين از

.

ص: 137

ص: 138

ص: 139

مظلوميت جناب امام حسين عليه السلام است از جهت تشنگى و آثار آنچهارم : مظلومى آن بزرگوار براى كمال تشنگى و شدّت عطش بود كه در چهار عضو شريفش اثر كرده بود : اوّل : در چشم مباركش چنانكه خداوند فرمود : « فَلَوْ تَراهُ _ يا آدم! _ وَهُوَ يَقُول : واعَطشَاه! حتّى يحولُ العَطَشُ بَيْنَهُ وَبَيْنَ السّماء كالدُّخان » (1) . و از اين عبارات نهايت تشنگى آن جناب واضح است ، و در كتب مقاتل ضبط است : والعين مظلمة من شدّة الظّمأ . دوّم : در لب مباركش اثر كرده بود ، چنانكه گفته اند : والشَّفة ذابِلَةٌ من شِدّةِ العَطَش يعنى : لبهاى مباركش از تشنگى خشك شده بود . سوّم : در زبان مباركش اثر كرد ، چنانكه در حديث است : « وهو يَلُوكُ لِسَانَه من العطش ويطلبُ الماء » (2) . لوك : گردانيدن چيزى است در دهان يا به معنى مضغ و خائيدن است ، و آن شدّت از

.

ص: 140

اضطرار است كه رطوبتى شايد در زواياى دهان پيدا شود و از آن تسكين عطش نمايد . و اين حالت در شخص روزه دار در هواى گرم نزديك افطار غالباً ديده شده است . چهارم : در جگر مباركش اثر نمود وليكن اظهار نفرمود مگر زمانى كه مأيوس از حيات خود گرديد ، آنگاه ندا كرد : « اُسْقُونى شَرْبَة مِنَ الماء فَقَدْ نَشَفَت كَبِدى مِنَ الظمأ » (1) . و معنى اين حديث گذشت در احوال قاسم بن حسن عليه السلام . پس بدان در تمام آب هاى دنيا آن بزرگوار را حقّى است معلوم ، هر وقت دوستانش ببينند ياد از تشنگى وى كنند و چون بياشامند حقّ ثابت آن مظلوم را از چشمه چشم جارى نمايند كه امام عليه السلام فرمود : « إنّى ما شربتُ ماءً بارداً الاّ وَذَكَرْتُ الحسينَ عليه السلام » (2) . و در زيارت آن بزرگوار است : « يا صَريعَ الدّمعَة السّاكِبَة » (3) . و أيضاً فرمودند : « ما ذُكِرْتُ عِندَ مؤمنٍ ومؤمنة الاّ بَكى واغْتَمَّ لِمُصابى » (4) . پس جناب سيّد الشهداء عليه السلام از دوستانش خواسته است هر جرعه آبى كه مى آشامند حقّى كه در آن دارد از مجراى چشم جارى كنند و اگر نه بخل ورزيده اند و حلاوت محبت آن جناب را نيافته اند ، و جگر پاره پاره آن جناب را به قطره اشك خود سيراب نكرده اند ، و از اين جهت روايت شده است : « اشك چشم گريه كننده آن بزرگوار در بهشت به آب حيات ممزوج مى شود بر عذوبت وى مى افزايد و هر آن كس قطره اى از آن بياشامد ديگر تشنه نمى شود » . نعم ما قيل : ما خِلت قَبلَك بَحراً ماتَ مِن ظَمَأٍكَلاّ ولا أسد تروِيهِ اجْمالُ

.

ص: 141

پس _ اى برادر ! _ براى آسودگى روز محشر به مفاد « وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّماءِ مَاءً طَهُوراً » (1) از آسمان ديدگان خود براى اين شهيد غريب بارانى بباران تا تو را از گناهان پاك كند و از آلايش معنويّه باطنه تو را شست و شو دهد كه جز ولاء على عليه السلام و بكاء بر حسين عليه السلام ما را در نشأتين وسيله اى نيست . پس هر آن كه در زيارت آن جناب عرض مى كند : « لبّيكَ داعِىَ اللّهِ إن كان لَم يُجِبْكَ بَدَنى عِنْدَ استِغاثَتِكَ وَلِسانى عِنْدَ استِنْصارِكَ فَقَدْ أجابَكَ قَلْبى وَسَمْعى وَبَصَرى » (2) . بايد به مضمون « وَاقبَلتُ بكُلّيتى إليكَ » اعضاء ظاهره و باطنه هر يك بر حسب حال خود آن بزرگوار را نصرت و اعانت نمايد . يعنى : دل بسوزد و گوش بشنود و زبان بگويد ، و چشم بگريد ، و اگر نه تلبيه اى كه مى گويد واقعيت و معنويت ندارد .

مظلوميّت آن بزرگوار از كثرت جراحات و تعيين عدد آنپنجم : مظلوميّت آن شهيد سعيد براى جراحات عديده و زخمهاى بسيارى بود كه بر آن بدن شريف رسيد و جراحات وارده بر آن بدن مبارك به دو قسم مروى است : قسم اول : تعيين عدد جراحات نشده است چنانكه ابو الفرج گفته است : ثُمَّ لم يُقَاتِل حَتّى اَصَابَتْهُ جراحاتٌ عَظِيمة (3) يعنى : جناب سيد الشهداء عليه السلامجنگ مى كرد تا آن كه زخم هاى بزرگ بر وى رسيد . قسم دوّم : تعيين عدد شده است ، چنانكه مرحوم سيّد بن طاوس فرمود : هفتاد و دو جراحت آن جناب يافت . و أبى مخنف گفت : سى و سه طعن نيزه و سى و چهار ضربت شمشير داشت .

.

ص: 142

و حضرت باقر عليه السلام فرمودند : بر بدن آن جناب سيصد و بيست طعن نيزه علاوه بود و يك ضربت شمشير يا يك رميه تير بود . و قولى آن است : هزار و نهصد جراحت بر آن بدن وارد آمد . وكانت السهامُ [فى] دِرعِه كالشَّوكِ فى جِلدِ القُنْفُذ (1) . و اين بنده كراراً عرض كرده : تعداد اين جراحات كثيره براى لشكر شقاوت اثر ممكن نبوده است از اين جهت تعيين عدد و احصاء آنها اندك است . اما آن چه امام عليه السلام فرموده براى احاطه و اطلاّع كاملى است كه داشت لهذا تعداد آنها را بيشتر فرمود و البته هزار و پانصد جراحت را در يك بدن كسى نتواند بشمرد جز آن كه امام عليه السلام خبر دهد . و بنابر حديث صحيح كه در مقاتل مسطور است : « فَأحَاطُوهُ مِنْ كُلِّ جَانِبٍ » (2) ، معلوم مى شود از هر طرف طعنه هاى نيزه هاى كوفيان بر آن جسد انور مى رسيد ، و عبارت : « وكانَتِ السِّهامُ فى دِرعِهِ كَالشَّوكِ » (3) ، هم رفع اختصاص مى نمايد اگر چه قولى است : تمام جراحات بر مقدمه بدن شريف آن بزرگوار رسيد . و عجب تشبيه كرده است صنوبرى (4) شاعر زخمهاى آن بدن را در شعر خود : نفسى الفَداء المُصطَلىنارَ الوغى أىَّ اصطِلا (5) حين (6) الأسنّة فى الجواشِنِ كالكَواكِبِ (7) فى السما فاختارَ دِرعَ الصَّبرِحَ__يثُ الصَّبر مِن لُبْسِ السّنا (8) وَأبى إباءَ الأُسْدِاِنَّ الاسُدَ صَادِقَةُ الاِبَا (9) و اين بيت معروف از مرحوم محتشم : اين كشته فتاده به درياى خون كه هستزخم از ستاره بر تنش افزون حسين توست بيان از بيت اول مى كند ، اى كاش ! گاهى تصور آن جراحات كثيره را مى كرديم و آن را ذاكر خودمان قرار مى داديم ، و مى گريستيم بر غريبى و مظلومى آن بزرگوار و تحمّلى كه بر اين بلايا فرمود ، اگر چه مرحوم وصال گفت : جاى دارد كه بخنديم به زخم تو چو زخمگر ببينيم همان قصر كه جاى تو بود خلاصه در هيچ جنگى هيچ بدنى به اين نحو هدف و نشانه تير و شمشير و سنان نشد ، و هيچ شهيدى در راه خدا به اين قسم بلايا و رزايا مبتلا نگرديد . وقيل فى حقّه : وَالحُسَين عليه السلام مُلقىً على الثَرى فى الرّمضاء مَجروحَ الأعضاءِ بِسِهامٍ لا تُحصى ، مع ذلك لم يتأَوَّهْ وقال : « صَبراً على قَضائِك لا مَعبودَ سِواك يا غياث المُستَغيثينَ! » . وعن السجاد عليه السلام : « كلّما كان يشتدُّ الأمرُ يشرقُ لونُه وتطمئِنُّ جوارحُه ، فقال بعضهم : اُنظُروا كيف لا يبالى بالمَوتِ! » . و اگر بخواهى زخمهاى بى شمار افزون از هزار آن بدن را بدانى از فقره حديث نبوى صلى الله عليه و آله : « أُقبِّلُ موضِعَ السُّيوفِ مِنك وأبكى » . مضمون خطبه اى كه خود آن جناب در زمان خروج از مكّه فرمود : « وكَأنّى بأوصالى

.

ص: 143

يتقَطَّعُها عَسَلانُ الفَلَوات .. (1) وهِىَ مجموعةٌ فى حَظِيرةِ القُدْس » غفلت مكن ، و متذكر شو از آن چه خبر داد واقع شد ، و از آن چه فرمود وفا كرد . تَرَكْتُ (2) الخَلْقَ طُرّاً فى هَواكاوَأيتَمْتُ العيالَ لِكَى أراكا وَلَو قَطَّعْتَنى فى الحُبّ إرْبالَما حَنّ (3) الفُؤادُ إلى سِواكا (4)

.

ص: 144

ص: 145

اگر چه از عبارت مرحوم سيد در كتاب « لهوف » (1) اين فقره معلوم نيست و عبارت او است : فنَزلَ سنانُ بن النَّخعى _ لَعَنهُ اللّهُ _ بالسّيفِ فى حلقِه الشريف . . إلى أن قال : ثمّ اجتزّ رأسَهُ المُقدّس المُعظم سلام اللّه عليه . اما أبو مخنف نقل كرده است : شمر ملعون ضبابى خدمت آن جناب عرض كرد : واللّهِ! لأَذْبحَنَّك من القَفاء جزاءً لما شَبَّهَنى (2) جدُّك ثم أكَبَّهُ على وجهِه . . إلى آخره (3) . و از آن چه صاحب « مناقب » نقل كرده است معلوم مى شود كه آن جناب مذبوح از قفا گرديده با نشستن شمر لعين بر آن صندوقِ علوم اولين و آخرين و خنديدن آن جناب و قطع رأس مطهّر از شمشير به دوازده ضربت ، لَعنَ اللّه قاتِلَه ومُقاتِلَه والسائرين إليه بجُموعِهِم . اما حميد بن مسلم گفته است : فألْقاهُ إلى قَفاه ثمّ أَخَذَ بِلِحْيَته . . إلى آخره (4) . و شايد جهت « القاه بقفاء » آن باشد كه از لقاء آن وجه شريف چنانكه در كتاب « لهوف » مسطور است : مخالفين مرتعش و متوحّش بودند ، يا آن كه ذبح از قفاء براى قاتل اسهل بوده است اگر چه بر مقتول كمال صعوبت داشته ، يا آن كه آن جناب در حالت سجده و ضعف بودند كه اين جسارت را نمودند . و عجب است با آن جراحات كثيره و فوران دماء وفيره چگونه مجال گفتار براى آن بزرگوار بوده ، سيّما در سوارى اگر رگ وتين قطع شده بود ديگر حياتى نبايد داشته باشد اگر چه به ساعتى باشد . خلاصه مضايقه ندارم عرض كنم : چون قتل آن بزرگوار أشدّ قتلات بود بنا بر فقره

.

ص: 146

ص: 147

ص: 148

ص: 149

وأخَذَ قطيفةً له من الخَزِّ قيسُ بن اشعثَ . وأخَذَ دِرعَهُ السبراء (1) عمرُ بن سعدٍ ، فلمّا قُتل عمرُ بن سعد وَهَبَها المختارُ لأبى عمرةَ قاتِلِه . وأخَذَ سيفَهُ جميعُ بن خلق (2) الأودى ، وهذا [السيف ]المنهوبُ المشهورُ ليسَ بِذِى الفِقَار ، فإن ذلك كان مَذخوراً ومَصُوناً مع أمثالِه من ذخايِر النبوّةِ والامامَة (3) . پس خوب است متذكر شويم مكارم سيد افاخم واكارم اميرمؤمنان عليه السلام را با كفّار مشركين ، و بعد از آن جسارتهاى كوفيان را بالنسبه به آن بدن لطيف عريان ، و اين مصيبت عظمى از تمام مصائب آن بزرگوار اعظم است كه چندى بر خاك آن قدوه اولاد سيد « لولاك » افتاده باشد و كسى در مقام تجهيز وى برنيايد .

.

ص: 150

ص: 151

آن قومى از امّت حضرت رسول صلى الله عليه و آلهبيايند كه كفّار آنها را نشناسند ، و شريك در اين خونها نشده باشند نه از گفتار و نه از كردار و نه از قصد ، و آن اجسام را دفن كنند و نشانه و علامتى از براى قبر مطهّر آن سرور قرار دهند ، و هر روز از هر آسمان يكصد هزار ملك تحفه ها بياورند و به زيارت آن قبر شريف مشرف شوند ، و نماز گزارند و به تسبيح و استغفار از براى زائران آن بزرگوار مشغول شوند . . » إلى آخر الحديث . خلاصه چنانكه جراحات بدن آن سيّد مظلوم را مانند عطش شديد وى نتوان وصف و احصاء كرد و چنانكه كيفيّت صعوبت شهادت را از قتل صبر و ذبح از قفاء نتوان تصور نمود ، همين طريق است برهنه و عريانى آن جسد مطهّر . و جناب زينب عليهاالسلام در محضر يزيد فرمود : « الا فالعَجَبُ كُلُّ العَجَب لِقَتلِ حِزبِ اللّهِ النُّجَباء بِحِزبِ الشَّيطانِ الطُّلقاءِ ، فهذهِ الايدى تَنطِفُ مِنْ دِمائِنا وَالأفواهُ تَتَحَلَّبُ مِنْ لُحُومِنا وَتِلْكَ الجُثَثُ الطّواهِرُ الزَّواكى تنتابها العَواهِل وَتَعْفِرُها (1) اُمَّهاتُ الفَراعِل » (2) . و معنى فقره اخيره آن است : اين بدن هاى پاك و پاكيزه را گرگهاى درنده (3) بايد به خاك بمالند و آنها را بگزند . و خوش گفته است صنوبرى شاعر : يا خَيرَ مَن [لبس] النبوّةَمِن جَميعِ الأنبياءِ وَجدى على سِبطَيكَ وجدٌليسَ (4) يؤذن بانقضاء مَن ذا لمعفُورِ الجَوادمُمالِ أعوادِ الخباء مَن لِلطريح الشلْوِعُرْياناً مخ_لَّى ب__الع_راء مَن لِلمحنّط بالتُرابِوَللمُغسَّل بالدم_اء مَن لابنِ فاطمة المُغيَّبِعَن عُيونِ الأولياءِ (5) هشتم : غير از برهنگى آن بدن جسارت هاى ديگر اهل كوفه است كه بر كمال مظلوميت آن امام مظلومان كمال دلالت دارد . از آن جمله منقول است : چون حمزه سيد الشهداء در غزوه احد شهيد شد ابو سفيان بر شهداء احد عبور كرد ، چون جسد حمزه را ديد نيزه را به دهان حمزه گذارد و قدرى شماتت كرد و گفت : يا عاقّ ! يا شاقّ ! چون يافت او را مثله كرده اند و به اصابع و انامل و اعضاء و خارجه از بدنش اذيت كرده اند و جگرش را برآورده اند صيحه زد : يا اتباع محمّد ! إن فى قتلاكم مثلة واللّه ما أمرتكم بهذا ولا رضيت (6) . يعنى : اى بستگان محمد ! در ميان كشتگان شما يكى مثله شده است ، قسم به خدا من راضى نبوده ام و امر نكرده ام .

.

ص: 152

ص: 153

ص: 154

در اسيرى اهل بيت هم فرمود : « إنَّ اللّهَ شاءَ أنْ يَراهُنَّ سَبايا » (1) . پس همان حكمتى كه در شهادت آن بزرگوار منظور بوده در اسيرى عيالات و ذريّه نبويّه صلى الله عليه و آله هم منظور بود . اما جزء اخير علّت تامّه اسيرى ايشان بود كه اگر اسير نمى شدند و زينب خاتون نبود آن شهادت تكميل نمى شد . پس مطلب بزرگ دوتاست : يكى شهادت است كه آن جناب تحمل آن را با قدرت و نصرت قبول نمود و يكى اسيرى اهل بيت است كه در عهده حضانت و حمايت آن مخدّره مقرر شد ، و معاهده كراراً با جناب سيد الشهداء در صبر اين قسم بلايا از اسيرى و فضيحت در بلدان و ديار نائيه و قريبه فرمود ، ليكن به براهين واضحه لايحه كيفيت اسيرى اهل بيت عصمت و طهارت از قتل و شهادت اعظم است . و حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در ذيل خطبه اى كه در شهر كوفه خواند فرمود : « لا غروَ أن قتل الحسين وَشيخه (2)قَد كانَ خيراً من حسين واكرَما فلا تَفرَحوا يا أهلَ كوفان بالّذىاُصيب حُسين كان ذلكَ أعظما قَتيلٌ بِشَطِّ النهر روحى فَداؤُهُجَزاءُ الّذى أرداهُ نارُ جَهَنّما (3) پس عجبى در شهادت سيد الشهداء عليه السلام و خباثت و شقاوت اعداء اللّه نيست . اما عجب اينگونه قتل و ذبح است و اعجب از آن اسيرى دختران احمد است كه لسان از شرح و بيان آن كليل است ، و عجب تر آن است كه مسلمانان راضى شوند به ذكر فضائحى كه به آل عصمت وارد آمد بخواهند بخوانند و بشنوند ، سيّما آن چه را كه عصمت صغرى

.

ص: 155

زينب خاتون عليهاالسلام از لئام اهل كوفه وطغام اهل شام ديد و شنيد . پس نبايد در مقام كشف و اظهار اين گونه مطالب بر آمد و از كشف وجوه و رؤوس ايشان اشاره اى كرد از آن كه تذكر و تصوّر مقهوريت و گرفتارى سباياى احمديه خود روضه خوان و نوحه گر مبكى است ، ديگر احتياج به تصريح ندارد سيّما اخبار ضعافى كه دلالت بر هتك حرمت ايشان مى نمايد و منافى با عصمت اين خانواده است . از حميد بن مسلم و ابو خليق شاعر و امثال آنها كه به محضر مختار بن ابو عبيده اقرار و اذعان نمودند نبايد اعتقاد نمود . و اين گونه اخبار غير از اخبار به كثرت و قلّت عدد لشكر شقاوت اثر است ، يا عدد جراحات ابدان شهداء ، يا عدد اشخاص اصحاب و اعوان آن بزرگوار ، يا طول و قصر روز عاشوراء ، يا عدد قتلى از شهداء واعداء اللّه ، يا روز جمعه و شنبه بودن روز عاشوراء ، يا اختلاف بين قاتلين جناب سيد الشهداء ، وشبهه بين شمر ضبابى و سنان نخعى و خولى اصبحى . يعنى : قبول اخبار ضعاف در اينگونه موارد با عدم معارض ضررى ندارد به دين و دنيا . اما اخبار مراسيل و احاديثى كه منتهى به اهل فسوق و غرض مى شود ، و راجع به نسوان و دختران حضرت رسول صلى الله عليه و آله است ، و موجب تزلزل اعتقاد عوام مى شود ، و معارض هم در مقابل است ، و عقل هم ابا دارد اگر چه بعضى از شنيدن آنها بگريند نبايد گفت ، يعنى : دروغ گفتن براى جناب سيد الشهداء مانند شراب خوردن است به جهت آن بزرگوار ، و در راه آن بزرگوار البته در اين عمل دو معصيت است .

در كيفيت مصائبى كه بر سر مطهر آن سرور رسيددهم : گردانيدن سر مطهر آن سرور است در كوفه و شام . نمى دانم چه اسم گذاردند بر اين عمل شنيع ؟ ! و چه جزاء مى خواهند از جد و پدر و مادر جناب سيد الشهداء عليه السلام در روز جزاء ؟ ! وَيْلٌ لِمَنْ شُفَعاؤُهُ خُصَمَاؤُه

.

ص: 156

و چگونه بايد لعن نمود بر ابن مرجانه كه لعين اهل آسمان و زمين ، يزيد بن معاويه ، بر وى لعن و نفرين كرد و گفت : فلَعَنَ اللّهُ ابنَ مرجانة! إذ أقْدَمَ على مثلِ حسين بن فاطمةَ ، لو كنتُ صاحبَه لما سألَنى خصلةً الا أعطيتُه ولدفعتُ عنه الحتفَ بكلِّ ما استطعتُ ولو بهلاكِ بعضِ وُلدى ، ولكن قَضى اللّهُ اَمْراً فلم يكُنْ له مَرَدٌ (1) . حال ملاحظه كن چه قدر ابن مرجانه سخت دل و شقى بود كه بنا بر اخبار صحيحه رحمى بر عترت طاهره ننمود ، و اظهار ندامت و پشيمانى نكرد ، و به امر او آن رأس شريف را به كوفه آوردند ، و سه روز به روايت « ارشاد » در كوچه ها و بازارهاى كوفه گردانيدند . و از بيان مرحوم سيد در « لهوف » معلوم است در روز عاشوراء عمر بن سعد آن سر مطهر را با خولى بن يزيد اصبحى و حميد بن مسلم ازدى روانه كوفه نمود 2 . و بنا بر قول أبى مخنف در روز عاشوراء آن سر مطهر را بر نيزه زدند ، و عبارت او است : وعلاه على قناة . و در مقاتل ديگر بنظر ندارم ، وليكن در كوفه بر نيزه بوده است على التحقيق چنانكه شيخ فرمود (2) : فَلمّا اصبحَ عبيدُ اللّهِ بن زيادٍ بَعَثَ برأسِ الحسين عليه السلامفديرَ به فى سُكَكِ الكوفة كلِّها وَقبائِلِها ، فرُوِىَ عن زيدِ بنِ أرقم انه لمّا مَرَّ بى وهوَ على رُمحٍ وَأنا فى غُرفةٍ لى . . إلى آخره (3) .

.

ص: 157

وعجب است از اين مردم دون رذل كه رأس شريف را مى آوردند به نزد امير و رئيس خودشان ! و مى گويند : أَوْفِرْ ركابى فضّةً أو ذَهباإنّى قَتَلْتُ السيِّدَ المُحَجَّبا قَتَلْتُ خَيرَ الناسِ اُمّاً وأباوَخَيرَهُم إذ يَنْسِبُونَ النَّسَبا (1) معهذا جائزه مى خواهند ! و بس است در بزرگى اين مصيبت عظمى اين ابيات را [كه ]منادى در جوّ هوا ندا كرد : فجاؤُوا برأسِكَ يابنَ بِنتِ مُحمَّدٍقَتَلُوا جِهاراً عاندينَ رَسُولا (2) قَتَلُوكَ عَطشاناً ولمّا رقبُوافى قَتلِكَ التأويلَ وَالتّنزِيلا وَيُكَبّرونَ بِأن قُتِلتَ وَإنَّماقَتَلُوا بِكَ التّكبيرَ وَالتَّهليلا (3) اجالةً (4) گردانيدن سر آن بزرگوار را در كوچه ها و بازارها براى آن بود كه مردم بدانند آن كس كه مخالفت از امر يزيد عنيد كند سزا و جزاء او اين است ، بلكه از جمله خارجيان و مارقين در دين خواهد بود ، و در اسلام هيچ سرى را بدين گونه با آن نسبت شريفه و سيادت منيفه با كمال افتضاح و جسارت نگردانيد ، وليكن هيچ سرى هم در اسلام بين مسلمانان بدين گونه مظهر كرامات و خارق عادات نگرديد ، و هيچ فرقه اى هم از فرق اسلاميان مانند اهل كوفه و شام اظهار خبث سريره و شقوت طويّه خودشان را نكردند ، و در مقام انكار بر نيامدند با آن كه ديدند هُوَ رأسٌ زُهرىُّ قَمرىٌّ أشبهُ الخلقِ برسولِ اللّه صلى الله عليه و آله

.

ص: 158

ص: 159

سيد بن طاوس فرمود : وجِى ءَ بِرَأسِ الحُسينِ عليه السلام فَوُضِعَ بَيْنَ يَدَيْه (1) . ويزيد هم حكم نمود آن سر مطهر را در طبقى برابرش گذاردند ، و عبارت خبر است : و وُضِعَ رأسُ الحُسين عليه السلام على طَبَقٍ مِن ذَهَبٍ وَهُو يَقولُ : كيفَ رأيتَ يا حُسين (2) ؟ از آن جمله عبيداللّه بن زياد در زمان ورود آن سر مطهّر غذا مى خورد ، چنانكه على بن الحسين عليهماالسلام فرمود . . و خبر طولانى است . و يزيد هم به روايت « عيون اخبار الرضا » (3) غذا مى خورد ، و عبارت خبر است : لمّا حُملَ رأسُ الحسين عليه السلام إلى الشامِ أمَرَ يَزيد _ لعنهُ اللّه _ فَوُضِعَ ، وَنُصِبَ عليه مائِدَةٌ ، فأَقبلَ هُوَ وَاصحابُه يأكُلونَ وَيَشرَبُون الفُقّاع (4) . از آن جمله عبيداللّه بن زياد به چوب اشاره به چشم و دماغ و دهان آن بزرگوار مى نمود ، و عبارت خبر در « بحار الانوار » (5) است : يَضرِبُ بقَضِيبهِ اَنفَ الحسينِ عليه السلاموَعَينَيْه وَيَطْعَنُ فى فَمِه !! و در كتاب « لهوف » است : هُوَ يَضْرِبُ بالقَضيب ثَناياه (6) ! و يزيد هم _ به روايت مشهور صحيح _ چوب خيزران خواست و جسارت كرد ،

.

ص: 160

و عبارت خبر است : ثُمَّ دعا يزيدُ بِقَضيبِ خَيزران فجَعَلَ يَنْكُتُ بِهِ ثَنايَا الْحُسَين عليه السلام (1) ! و زينب خاتون عليهاالسلام در نظم و نثر مقالاتش فرموده است : حَتّى دَنا بَدرُ الدُّجى رأسَ الامامِ المُرْتَجىبَيْنَ يدَىْ شرِّ الورى ذاكَ الّلعينُ القَاتِلُ يَظِلُّ فى بَنانِهِ قَضيبَ خَيْزَرانِهِيَنْكُتُ فى أسنانِهِ قُطِّعَتِ الاَنَامِلُ (2) و در خطبه اش فرمود : ثُمّ تَقُول غَيرَ مُتآثِمٍ وَلا مُستَعظِمٍ : وَأهَلُّوا واستَهَلُّوا فَرَحاًثُمَّ قالُوا يا يَزيدُ لا تَشَلْ منتحياً على ثَنايا أبى عبداللّه عليه السلام سَيّد شبابِ أهلِ الجنَّة تَنكُتُها بِمحضرتك وَكيفَ لا تَقُول . . إلى آخره (3) . از آن جمله در محضر عبيداللّه بن زياد ، زيد بن ارقم و جمعى او را از اين جسارت فاضحه واضحه منع نمودند ، و زيد بن ارقم گفت : اِرفَعْ قَضيبك عن هاتَينِ الشَّفتين ، فَواللّهِ الَّذى لا إله الاّ هُو ! لَقَد رأيتُ شَفَتَىْ رَسولِ اللّه صلى الله عليه و آله عَلَيهِما ما لا أُحصِيه يُقبِّلهما ، ثمَّ انْتَحَب باكياً (4) . آن گاه حديث محبت و مهر بانى پيغمبر صلى الله عليه و آله را به آن جناب و حضرت امام حسن عليه السلامذكر نمود ، يزيد هم چون به چوب خيزران بدان لب و دندان اشاره كرد ، ابو بردُه اسلمى گفت : وَيْحك يا يزيدُ ! اَتَنْكُتُ بِقَضيبك ثغرَ الحسين بن فاطمة ؟ ! أشهدُ لقد رأيتُ النبىّ صلى الله عليه و آلهيرشفُ ثَناياهُ وثَنايا أخيه الحسنِ عليهماالسلام ، ويقول : « انتُما سيدَىْ شبابِ اهلِ الجنّةِ ، فَقَتلَ اللّهُ قاتلَكُما وأعدَّ له جهنّمَ وساءتْ مَصيراً » (5) . از آن جمله به روايت أبى مخنف (6) كه از شعبى روايت كرده : در بازار صرّافهاى كوفه به

.

ص: 161

أمر عبيداللّه آن سر را آويختند و سوره كهف خواند ، و عبارت اوست : انه صُلب رأس الحسين عليه السلام بالصَّيارفِ فى الكوفة فتَنَحْنَحَ الرأسُ وقرأَ سورةَ الكهف إلى قوله : « إِنَّهمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدىً » (1) فلم يَزِدْهُم الاّ ضلالاً . و يزيد عنيد هم حكم نمود در شام آويختند آن رأس مطهّر را ، و [رأس مطهر] فرمود : « لا قوّة الاّ باللّه » (2) . و به روايت « خرائج و جرائح » در شام آن رأس مطهّر فرمود به آن كسى كه اين آيه كريمه را خواند : « أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَباً » (3) : حكايت حمل و قتل من عجيب تر است از اصحاب كهف و رقيم . و به روايت صاحب « مناقب » آن سر انور را به در قصر يزيد آويختند ، و عبارت اوست : اِنَّ يزيد _ لَعنه اللّهُ! _ أمَر بأن يُصلبَ الرأسُ على بابِ داره (4) . و در آخر اين حديث است : هند دختر عبداللّه بن عامر بن كريز كه سابق در حباله جناب سيد مظلومان بود پرده برداشت و فرياد كرد : يا يزيد ! أرأسُ ابنِ فاطمةَ مصلوبٌ على فَناءِ بابى (5) ؟ ! خلاصه از اين گونه اخبار بسيار است كه آن رأس شريف مدتى مصلوب بود در شهر شام ، با آن كه أبى مخنف نقل كرده است : لمّا اُدخِلَ بالرأس على يزيدَ كان للرأس طيبٌ قد فاحَ على كلِّ طيب (6) . و در كتاب « قرة العين فى قتل الحسين عليه السلام » يكى از فضلاى عامّه نوشته است : نورى شبيه به عمود صبح از سر مبارك آن جناب ساطع بود ، علاوه از بوى خوشى كه استشمام

.

ص: 162

ص: 163

شام فرستاد باز يزيد به كوفه فرستاد ، آن ملعون عنيد گفت : أخْرِجوه عنّا حتى لا يَفتَتِنَ به أهلُها ، يعنى : بيرون كنيد اين سر مطهّر را تا در ميان مردم فتنه نشود . پس در جوار اميرمؤمنان عليه السلام مدفون شد . و كلينى در « كافى » (1) و شيخ طوسى در « تهذيب » (2) همين طور فرموده اند (3) . و صدوق طاب ثراه فرمود : و اعتقادُنا ان أُلْحِقَ الرأسُ بالجسدِ ، يعنى : اعتقاد ما آن است كه سر به بدن ملحق شد (4) . و از اين دو قسم خارج نيست ، بلكه در جوار اميرالمؤمنين عليه السلام بودن همان مصرع و مضجع شريف آن بزرگوار است ؛ از آن كه اجساد شريفه ايشان يكى است و متحدند و هر كجا هستند با هم اند و از يكديگر جدا نيستند ، سلام اللّه عليهم ! و اقوال ديگر از عامه و خاصه برابرى با اين دو قول نمى كند ، و حق همان است كه صدوق طاب ثراه و جمعى از قدماء علماء فرمودند . و آورنده آن رأس مطهر نيز غير معيّن است : قولى هست حضرت رسول عليه السلام يا جبرئيل بردند آن سر مطهر را ملحق نمودند ، و قولى است به كوفه فرستادند به ميل خاطرخودشان ، و قولى است يكى از غلامان و دوستان اهل بيت عصمت آورد و ملحق نمود ، و قولى است حضرت على بن الحسين عليهماالسلام با خود آورد و به بدن شريف ملحق فرمود .

.

ص: 164

و مرحوم مجلسى فرمود (1) : مشهور آن است اهل بيت در روز اربعين سرها را به ابدان مطهّره ملحق نمودند و ديگر آن رأس مطهر به مصر يا باب الفراديس شام يا در مدينه نبويه صلى الله عليه و آله يا در خزانه بنى اميه بوده است خبرى موثق و صحيح مى خواهد ، و اگر هم به مدينه طيبه برده اند باز به بدن شريف ملحق گرديد و جز آن نيست . خلاصه بنا بر اين مصائب موجزه كه دانسته شد احدى از آحاد و افراد بشر بدين گونه مبتلا و مقتول نگشت ، پس احدى را جز آن بزرگوار نتوان مظلوم خواند ، يعنى : فرد كامل در مظلوميت جناب امام حسين عليه السلام است ، و از اين جهت در كلام مجيد بدين وصف موصوف گرديد . بلى حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند : « ما أُوذِىَ نَبِىٌّ مِثلَ ما أُوذيتُ » (2) مخصوص به حضرات انبياء عليهم السلام است ، يعنى : « در سلسله انبياء مانند من كسى اذيّت نديد » . و شايد يك جهت آن قتل و ظلم به فرزند اوست ، و حضرت ولايت مآب عليه السلامفرمودند : « لقد ظُلمتُ بِعددِ المَدَرِ والوَبَرِ » (3) يعنى : « من مظلوم شدم به عدد سنگها و موهاى بدنها » . و أيضاً فرمود : « من از كوچكى مظلوم بوده ام تاكنون » (4) . و مراد از مظلوميت شاه ولايت عليه السلام آن غصب حق و ظلامه كثيره ديگر است .

.

ص: 165

اما مظلوميّت سيد مظلومان عليه السلام از زمان رحلت جدّ بزرگوارش با ناملايمات وارده از ابناء زمان بود تا زمان شهادت علاوه از آنها كه سائرين نداشتند اين گونه قتل و بلا بود كه بر آن جناب رسيد ، پس هر آن كس را خداوند مظلوم خواهد بايد در نوع بشر منحصر باشد و جز وى كسى را مظلوم خواندن نشايد . و بنا بر بعضى تفاسير اهل البيت (1) ذبح عظيم در آيه كريمه جناب سيد الشهداء عليه السلاماست كه فداء براى حضرت اسماعيل ذبيح اللّه شد ، و اگر قائلى گويد : حضرت اسماعيل ذبح نگرديد و مقتول نگشت چگونه بدين لقب مفتخر گشت ؟ گويا براى تهيّؤ ذبح شدن در راه خدا به جهت ذبح عظيم كه ذبيح اللّه حقيقى است مجازاً افتخار يافت و بدين لقب ملقب گرديد ، و الاّ در هر عالمى اين لقب مانند « ثار اللّه » و « قتيل اللّه » مخصوص به حضرت خامس آل عبا عليه السلام بود ، و هر يك از انبياء كه مهيّا براى اين مقام شدند آن جناب خود را فداء نمود تا اختصاص مقام معلوم وى مرفوع نشود و به عهد قديم خويش در مِناى كربلاء وفا كند . و آن چه در روز نخست خواست در يوم موعود كه عمل است تنيجز نمايد و در روز جزاء به مفاد : « انّ لك فى الجنة درجةً مغشاةً من نورِ اللّه لن تَنالَها إلاّ بالشَّهادة » (2) ، وعده معهوده خود را بخواهد . پس خلاصه مضمون بلاغت مشحون « لَن تَنَالُوا البِّرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ » (3) ، از روى حق و صدق از آن سيد معصوم مظلوم ، معلوم گرديد ، و اگر چنين كسى در هر يك از ازمنه سالفه به لقب ذبيح اللّه يا قتيل اللّه اختصاص داشته باشد استبعادى ندارد و اگر ذبح عظيم خوانده شود بنابر نصوص كثيره شايد و حزن حضرت ابراهيم خليل عليه السلامدر نظر كردن به نجوم و اطلاع به شهادت آن بزرگوار نيز برهانى ديگر است ، كما قال اللّه تعالى : « فَنَظَرَ نَظْرَةً

.

ص: 166

ص: 167

يا آن كه جنّات ثمانيه را بر حسب وفور نعمت و ظهور رحمت و خلود لازم واُبُود دائم خانه جاويدان خود خوانده كه : « اِنّها دارى واِنّها جَنّتى » . يا آن كه سكنه عالم علويه را مانند مقربين حضور و ملتزمين خلوت خاصّه سلطانيه و رسالت و سفارتشان هر يك را بر حسب مقام و شأن سفراء و رسل خود خوانده ؛ از آن كه ملائكه از « الوكة » است و « الوكة » به معنى رسالت و پيغام بردن است 1 . و يا آن كه مساجد را عموماً و خانه كعبه را خصوصاً به جهت ظهور ستايش و مراسم بندگى و نيايش خانه معموره خويش خوانده . يا آن كه حجر الأسود را به ملاحظه استلام و تقبيل حاجّ مانند بوسيدن دستهاى بزرگان و پادشاهان « يمين اللّه » خوانده . يا آن كه ناقه صالح را بواسطه عظمت جثه و انحصار خلقتش در افراد جنس بهائم و وحوش و ايجادش بدون ماده مانند عالم امر « ناقة اللّه » خوانده . و يا آن كه از سنخ روحانيات روح مخلوق منفوخ در هيكل حضرت آدم را « وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِى » (1) خوانده . يا آن كه حضرت عيسى بن مريم را بر حسب تجرّدش از علائق عوالم ماديه حسيه و تهذيبش از تكوّن نطفه منويه اصليه و ارجاعش به عالم ملكوتيه كه مقام اصلى اوّلى وى بوده « روح اللّه » خوانده . و يا آن كه انبياء عظام ديگر را كه در زيارات نسبت به خداوند مى دهند مانند « صفى اللّه » و « نجىّ اللّه » و « خليل اللّه » و « ذبيح اللّه » و « كليم اللّه » و « روح اللّه » و « حبيب اللّه » به

.

ص: 168

ص: 169

و همين قسم است معنى « اذن اللّه الواعيه » (1) يعنى : گوش خدا كه نگاهدارنده است ، و مراد از آن امتثال امر و حكم و فرمان حضرت يزدان است و مقصود از شنيدن و گوش كردن بنده اطاعت امر و نهى مولى است و آن به طريق اوفى در « ولى اللّه » بوده است . و معنى « يَدُ اللّهَ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ » (2) بر حسب قوت و قدرت است ، يعنى : توانائى خدائى از آن هيكل بشرى جسمانى ظاهر است . و معنى « لسان اللّه » چون زبان كه ترجمان قلب است و از مكنونات و مطويات غيبيه قلبيه خبر مى دهد انسان كامل هم از مغيبات و مخفيات عوالم ثلاثه كه ملك و ملكوت و جبروت است با لسان حلو و لهجه صدق و سلامت منطق بدون كلالت اخبار مى فرمايد و عجزى ندارد . و معنى « نفس اللّه » آن تحريك و تدبير اوست به هيولى و هيكل تمام عالم مانند تحريك و تدبير نفس با بدن . و معنى « جنب اللّهِ المكين » آن قرب معنوى اوست به حضرت خداوندى كه منزه از حد و جهت و جانب است . و معنى « وجه اللّه المضى » آن توجه كلى اوست ظاهراً و باطناً روحاً و بدناً ، لساناً و قلباً ، قولاً و عملاً به سوى حق حى قادر توانا كه گويا اعضاء بدنيه ظاهريه و قواى و مشاعر باطنيه معنويه بالكليه به مثابه وجه اند ، و هميشه به مبدأ متوجه اند . پس هر آن كس چنين است روى خداست و بر ماست به سوى آن روى به مفاد : « مَنْ قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِكُمْ » (3) متوجه شويم و روى عجز و نياز به عتبه وى گذاريم .

.

ص: 170

ص: 171

شد و رشته حيات امكان گسسته گشت و فرشتگان از عبادتشان بايستادند ، آفتاب با رخساره تيره چون زن داغدار گيسوى پريشان كرد ، و بر عذار ماه كلف پديدار گرديد و ستارگان در اقطار آسمان متفرق و پريشان شدند و براى كسوف آن نيّر اعظم روز جانسوز عاشورا را ليل مظلم پنداشتند ، وحشيان صحرا به اطراف زمين رميدند ، و مرغان هوا از آشيانها پريدند ، نوع بشر فرياد وافضيحتاه ! و واخجلتاه ! برآوردند و طايفه جن بساط سوگوارى گستردند ، پيغمبر در حظيره قدس اقامه تعزيت كرد و جبرئيل در سدرة المنتهى لواى عزا افراشت ساره و آسيه ، مريم و خديجه فاطمه مرضيه را تسليه دادند ، خون دل زمين به جوشش آمد ، از ديدگان آسمان خون باريد ، رخساره عالم گلگون شد ، وخطّه خاك درياى خون ، هر گياه و درخت و هر كلوخ و سنگ سخت كه از بيت المقدس و مدينه نبويه صلى الله عليه و آله برداشتند خون تازه يافتند ، دامن شفق سرخ ، و چهره افق زرد شد ، زندگان در انتظار نفخ صور بودند و مردگان گمان قيامت يوم النشور نمودند ، ملكى عظيم الشأن در بحر اعظم بى پايان نداء « ألبِسوا اثوابَ الاَحْزَانِ » برآورد ، و ماهيان دريا را از اين مصيبت عظمى اخبار كردند ، جغد در ويرانه مأوى گرفت ، و پرستوك فاتحه ماتم خواند . حال بنگر از پيكر اين عالم اين همه خون چرا آمد و چگونه اين تن ناتوان گشت و از پا درآمد ؟ ! پس مى گوئيم : هر وقت از مدد قوه غضبيّه خون بدن انسانيه به فوران و هيجان آيد آثار غضب كه علامت آن سرخى رخسار است پديدار شود (1) . و همين قسم است قهر و غضب منتقم قهار هر وقت ظاهر شود به صورت و كسوه حمره

.

ص: 172

است چنانكه آيت رحمتش به رنگ خضرت و بياض است تا بندگان آيت و نشان قهر و رحمتش را بشناسند و بدانند . اكنون شهادت جناب امام حسين عليه السلام سبب از براى قهر و غضب حق شد و آثار غضبش را در برّ و بحر عالم امكان همان به رنگ حمره و انقلاب بعضى از ماديات است به خون . و در حديث است : « شهيد آغشته به خون ، فرداى قيامت با همان جامه خونين و رنگين برخيزد تا حضرت احديت بر قاتل وى غضب فرمايد ، و در مقام دادخواهى برآيد » . پس خون اگر نبود غضب نباشد ، خون سبب است از براى ظهور غضب و همچنين آيات ديگر الهيّه كه بدين لون متلّون مى شوند غالباً بر اين سمت و علامتند . عجالةً عرض اين بنده آن است : جناب خامس آل عبا اگر چه خود مظهر غضب نبود ، اما شهادت و ريختن خون گلويش سبب از براى قهر و غضب خداوندى گشت كه مردمان دانستند اينگونه آثار غضب براى شهادت وى مهيّا و مترتّب است . و از اين جهت براى انتقام ريختن خون آن مظلوم فرمود : « وَمَن قُتِلَ مُظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَاناً فَلا يُسْرِف فِى الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنصُوراً » (1) . پس توان گفت : وضع عالم رجعت غرّاء براى مطالبه دم و براى سلطنت پادشاهى آن بزرگوار است ، و توان گفت اين آثار غضب باقى است تا وقتى كه خدايش خونش را طلب كند . خلاصه در احاديث اهل البيت عليهم السلام مرويست : « قصرى كه در بهشت براى جناب سيد الشهداء ارواحنا له الفداء مقرر شده است به رنگ ياقوت احمر سرخ است و قبه اى كه در رجعت از براى آن بزرگوار زده مى شود از ياقوت سرخ است » . و معروف است : ميل قلبى آن جناب هم به جامه سرخ بوده براى آن كه با بدن آغشته به

.

ص: 173

ص: 174

و در حديث است : « لَوْ يَعلمُ الناسُ ما فى طلبِ العلمِ لَطلبُوهُ وَلو بسَفْكِ المُهَج » (1) . پس عرض مى شود : مراد از « ثار اللّه » و « دم اللّه » همان « مهجة القلب » است كه از خروج وى حيات از تمام بدن خارج مى گردد ، و چون علت بقاء بدن اوست لهذا اشرف است از تمام خونهائى كه در اعماق بدن انسانى جارى است و اشرفيّت آن خون براى شرافت محل اوست . پس سزاوار آن است براى شرف و محبوبيتى كه دارد به كريمه « لَن تَنَالُوا البِّرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ » (2) همان خون را انفاق و بذل كند در راه دوست خود . و اهل ايقان و عرفان گفته اند : از براى قلب هفت طور است : اول : صدر است و محل اسلام ، « أَفَمَن شَرَحَ اللّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلاَمِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِن رَبِّهِ » (3) برهان ايشان . دوم : قلب است و آن محل ايمان است ، « أُولئِكَ كَتَبَ فِى قُلُوبِهِمُ الاْءِيمَانَ » (4) شاهد ايشان است . سوم : شغاف است و آن محل محبت مخلوق و شفقت بر خلق است ، « قَدْ شَغَفَهَا حُبّاً » (5) دليل ايشان . چهارم : فؤاد است و آن محل مشاهده و رؤيت است ، « مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى » (6) دلالت بر مرادشان كند . پنجم : حبة القلب است كه معدن محبت حضرت احديت است . ششم : سويداست كه منبع مكاشفات غيبيه و علوم لدنّى است .

.

ص: 175

هفتم : مهجة القلب است و آن محل براى ظهور و انوار تجلى صفات الوهيه است بتمامه . پس اين طور سابعه اعظم اطوار و خاتم اسرار است ، هر آن كس رشته حيات را براى دوست عزيز خود گسست حيات دائمه باقيه يافت ، و براى بذل چند قطره خون سويداء مهجة القلب وى مطلع انوار آفتاب بقاء گرديد و احدى از انبياء و اولياء بدين مرتبه اعلى ارتقاء نيافت مگر جناب خامس آل عباء عليه التحية والثناء . و از اين جهت نام خوشش تا دامن قيامت از زبانهاى اهل ولا جارى و گوياست و محافل و مجالس تعزيه دارى و سوگواريش برپا ، و هر دوستى كه نظر كردن به حمره افق و سرخى شفق را براى خود مذكِّرى صادق داند البته خونابه جگر و خون دل را از مردمك ديده بر رخساره فشاند . و عجب مدار از آن كه زينب خاتون در خطبه كوفه فرمود : « أفَعَجِبْتُمْ ان مَطَرَت السماء دَماً وَلَعَذاب الآخِرَة أشدّ وأخزى » (1) . پس از آن كه آسمان خون گريد براى آن شهيد غريب مظلوم سزاوار آن است دوستان و شيعيان ايشان از آسمان ديدگانشان نيز خون ببارند . و از بيان آن مخدره عليهاالسلاممعلوم است كه از كربلا تا شهر كوفه باريدن خون را از آسمان ديده بود و سائرين هم ديده بودند كه فرمود : عجبى نيست آسمان خون گريه كند . عجالةً معذرت مى خواهم از تطويل ما جَرى مِنَ القلم ، ليكن ميل و خواهش اهل منبر و دعاء و ذاكرين محافل بكاء دعا گوى ايشان را امر به اطاله لسان و اطابه بيان نمود . الحال مقتضى است احاديثى كه عامه و خاصه در خون گريه كردن آسمان و اهل آن نقل كرده اند بنويسد ، و نتيجه مفيده بردارد ؛ از آن كه جمعى را از تمكين و قبول اين آيه حقّه مدبر و منكر يافتم .

.

ص: 176

ص: 177

اَمْطَرَتِ السماءُ دماً وجِبَابُنا وجِرارُنا صارَتْ مَمْلُوَّةً دَماً » يعنى : آسمان خون گريه كرد به نحوى كه كوزه ها و خمهاى ما پر از خون شد .و قشيرى يكى از ايشان است ، در « تفسيرش » (1) در ذيل آيه كريمه گفته است : « لمّا قُتِلَ الحسين عليه السلامبَكَتْ عليه السماءُ ، وعلامَتُها حُمرةُ اَطْرافِها » .و جمعى از علماء سنت و جمهورى از اهل جماعت (2) بر اين فقره اذعان دارند و منكرى نيافتم .اما از كتب شيعه اماميه احاديث صحيحه كثيره است (3) .و در « كامل الزيارة » (4) منقول است كه رواى گفت : يكسال و نه ماه است آسمان را مانند علقه _ يعنى : مانند پاره خون _ مى ديديم و آفتاب ديده نمى شد .و أيضاً مرويست : « آسمان بعد از شهادت آن بزرگوار خاك سرخ باريد » (5) . ودر كتاب « امالى » (6) مرويست كه : حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند در آخر خبر : « وَتَمْطُرُ السماءُ رماداً وَدماً ، وَيبكى عَلَيْكَ كُلُّ شى ءٍ حتّى الوُحوشُ فى الفَلَواتِ وَالحيتانُ فى البحارِ » .و از اين خبر معلوم است آسمان خاكستر و خون گريه كرد . و در كتاب « كامل الزيارة » (7) است : آسمان بر يحيى بن زكريا خون گريه كرد و بر جناب

.

ص: 178

سيد الشهداء هم يك سال تمام .و حضرت عبدالعظيم روايت كرده است : « ما بَكَتِ السّماءُ الاّ على يَحيى بن زكريا والحسينِ بن على عليهماالسلام » (1) .و صاحب « مناقب » (2) نقل فرموده است : شش ماه بعد از شهادت جناب سيدالشهداء عليه السلامسرخى از مشرق و سرخى از مغرب برمى خاست و در وسط آسمان به يكديگر مى رسيدند .و بعضى از علماء اعلام و رؤساء اسلام بكاء آسمان را به خون از اهل آسمان مى دانسته اند (3) .و چند حديث صحيح نيز وارد است در بكاء آفتاب 4 . و مرويست : گريه آفتاب طلوع و غروب اوست به سرخى (4) . اما در گريه كردن زمين به خون اخبارى كثيره از فريقين روايت شده است : يكى روايت ام معبد است و عوسجه كه حضرت نبوى صلى الله عليه و آله در كنار آن استنشاق فرمود سه مرتبه و وضو ساخت و فرمود : « لِهذِه العَوْسَجَةِ شَأنٌ » و آن درختى عظيم شد و مردم از افنان و اغصان و ساق و اوراق و اثمار آن تبرّك مى جستند و براى امراض صعبه استشفاء مى كردند تا آن كه در روز عاشوراء از ساق آن دم عَبيط يعنى : خون تازه و تر جارى شد

.

ص: 179

ص: 180

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم لا إله الاّ اللّه مُحمّدٌ رَسول اللّه ، عَلى ولىّ اللّه ، قُتِلَ الامامُ الشهيد المَظلوم الحُسينُ بن الامام على بن أبى طالب عليهماالسلام ، وكُتِبَ (1) بِدَمِهِ بِإذنِ اللّه وَحَوْلِهِ عَلى أرضٍ وَحَصاةٍ : « وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَىَّ مُنقَلَبٍ يَنقَلِبُونَ » (2) . ترجمه بعد از شهادتين آن است : كشته شد شهيد مظلوم پسر امام على بن أبى طالب عليه السلامو نوشته شد به خون آن جناب به اذن و حول خداوند بر زمين و سنگ ريزه اين آيه « وَسَيَعْلَمُ . . » إلى آخره . و نظير آن بيان مرحوم شيخ حسين بن عبدالصمد والد ماجد مرحوم شيخ بهائى است كه فرمود : در صحراى نجف درّى يافتند كه بر او مكتوب بود : انا دُرٌّ من السماءِ نَثَرونىيَومَ تَزويجِ والِدِ السِّبطينِ كنتُ اَصْفى مِنَ اللّجينِ بَياضاًحَمرَتْنى دِماءُ نَحرِ الْحُسَينِ يعنى : من درّ صاف شفافى بودم كه ملائكه مرا در روز تزويج فاطمه عليهاالسلام به اميرمؤمنان نثار كردند و از نقره سفيدتر بودم اما خون گلوى حسين بن على عليهماالسلام مرا بدين گونه سرخ و رنگين كرده است (3) . خلاصه اين گونه نظائر و شواهد بسيار داريم و اگر هم بگوئيم بر حسب حكايت ثابته سابقه بر هر سنگ و حجرى از خون شريف آن بزرگوار نوشته شده باشد به امر پروردگار ضررى ندارد و حكمتى در خفاء و عماء ماهاست ، و الاّ بر حسب تفسير اهل بيت عليهم السلام « اِنْ مِن شى ءٍ الاّ يُسبّحُ بحمده فى عَزاءِ الحسين عليه السلام ولكن لا تَفْقَهُون تَسبيحهم » وارد است و خلافى ندارد .

.

ص: 181

اما تكميل مطالبى كه در اين اوراق مسطور مذكور شد منوط است رجوع به اوراق مجموعه اى از دعا گوى كه موسوم به« ثمرات الجنيه من حديقة الحسينية » است . اشاره مختصرى در اين مقام از آن چه در آن كتاب تفصيل داده ام نيز لازم است ، استدعاء مى نمايد كه ملاحظه اجمالى فرمايند كه مرحوم بحر العلوم سيد مهدى طباطبائى در منظومه فقهيّه اش كه مشهور به « دره غرويه » (1) است فرمود : اَكْثِرْ من الصلاةِ فى المَشاهدِخَيرِ البُقاعِ افضلِ الْمَعَابِدِ والسرُّ فى فَضلِ صلاةِ المَسجدِقَبرٌ لمعصومٍ به مُسْتَشْهَدِ بِقَطرةٍ من دمِه مطهَّرهْطَهَّرَهُ اللّهُ لِعَبدٍ ذَكَرَهْ (2) يعنى : نماز بسيار كن در مشاهد كريمه كه بهترين بقعه هاست و سرّ اينكه نماز در مسجد فضل دارد براى قبر معصومى است كه در آن شهيد شده است و خون پاكيزه اى از آن معصوم در آن ريخته شده است ، و خداوند پاك فرموده است از براى آن بنده اى كه او را ياد كند . و آن چه روايت شده است خوب است عرض كنم : شخصى خدمت حضرت صادق عليه السلامعرض كرد : من كراهت دارم در مسجد سنّيان نمازگزارم . آن جناب فرمود : « نه چنين است واللّه ! كراهت نداشته باش ، نيست مسجدى مگر آن كه بنا شده است بر قبر پيغمبرى يا وصىّ پيغمبرى كه كشته شده است . پس رسيده است در اين بقعه قطره اى از خون وى پس خدا دوست داشت كه در آن بقعه ياد از وى كنند و فرائض حقه اش ادا نمايند و نوافل بجا آورند » (3) . و اين احقر بعد از منظومه بحر العلوم مرحوم ، و حديث مرقوم ، اين قسم مى داند : هر مسجدى در هر كجا برپاست خون معصومى است و قبر شهيدى از بندگان خاص خدا كه

.

ص: 182

ثمره هر يك آن است مردم در آنها خدا ياد نمايند پس جناب سيد الشهداء عليه السلام دو شبانه روز _ بنا بر قولى ده شبانه روز _ بدن اطهرش بر خاك افتاده بود تا آن كه مرغ هاى هوا از خون هاى مطهّر بال ها و پرهاى خودشان را آغشته نمايند و به اقطار زمين رشحات آن خون طاهر را برسانند تا بر حسب حكمت كامله الهيّه محل ورود هر رشحه و رشته اى معبد و مسجدى شود ؛ تا كريمه « فِى بُيُوتٍ أَذِنَ اللّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ » (1) صادق آيد ، و غرض از ريختن خون شريف آن سرور اقامه لواء توحيد و معرفت حضرت احديت است ، و اين فقره اختصاص به بعضى بلاد ندارد بلكه به تمام مشارق و مغارب ارضيه آن خون مطهر رسيد . و در كتاب « بحار الأنوار » (2) مرويست : « چون جناب امام حسين عليه السلام شهيد شد و بر خاك افتاد و خونش بر زمين جارى شد مرغ سفيدى خود را به خون آن جناب آغشته كرد و طيران نمود در آن هنگام مرغهاى چند ديد در سايه درخت ها و سايه ها نشسته اند و ياد از حَبّ و دانه از علف و آب مى نمايند . پس بر ايشان بانگ زد كه : شما به ملاهى و ذكر دنيا و مناهى مشغول شده ايد والحسين عليه السلام مُلقىً فى الأرض و جُثَّتُه بلا رأسٍ ولا غسلٍ ولا كَفَنٍ قد سفت عليه السَّوافى و بدنُهُ مَرضُوضٌ . . » إلى آخر الخبر . « پس همه مرغ ها طيران كردند و صيحه زدند و گريستند و خودشان را به خون آن بزرگوار آغشته و رنگين نمودند ، و طارَ كلُّ واحدٍ منهم الى نَاحِيَته يُعلِمُ اَهْلَها مِن قَتلِ ابى عبد اللّهِ الحسين » عليه السلام . يعنى : هر يك به ناحيه اى رفتند تا اهل آن ناحيه را اعلام نمايند كه آن جناب عليه السلامشهيد شد . « از قضا و قدر الهيه مرغى قصد مدينه نبويّه صلى الله عليه و آله كرد ، و جاء يُرَفْرِفُ والدمُ يتقاطَرُ من أجنِحَتِه و دارَ حولَ قبرِ سيِّدنا رسولِ اللّه صلى الله عليه و آله : ألا قُتِلَ الحسين بِكَربلاء ! الا ذُبِحَ الحُسين بكربلاء !

.

ص: 183

پس از اينكه اعلام و اخبار نمود و در اطراف قبر مطهر نبوى صلى الله عليه و آله طيران كرد مرغهاى ديگر جمع شدند و گريستند و نوحه آغاز نمودند و مردم از وضع مرغ و خون بالهايش تعجب داشتند تا خبر قتل آن بزرگوار رسيد . و توان گفت آن مرغ سفيد يكى از ملائكه رحمت بود براى اينكه بر حسب اسباب آن خونهاى طاهره مطهره را به توسط آن مرغ ها برساند مأمور باطلاع و اعلان شد و سفيدى بال و پر آن مرغ هم اشاره به ظهور رحمت است در كسوت بياض و مظاهر رحمات الهيه ملائكه ، و همه ايشان هم به جامه هاى سفيد معروف و موصوف اند و آنانكه مظاهر غضب اند سياه و امثال آن شناخته مى شوند » . و توان گفت : اين عمل از جبرئيل امين شايسته بود ، و در زمان رجعت هم به صورت مرغ سفيدى در خانه كعبه ظاهر مى شود ، و اگر هم يكى از طيور بوده است كرامتى است على حده « وَمَا مِن دَابَّةٍ فِى الْأَرْضِ وَلاَ طَائِرٌ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ » (1) البته آنها را معرفتى است و تكليف معلومى . پس مى گوئيم : هيچ شهيدى از اولاد آدم عليه السلام آنقدر جراحت نديد ، و هيچ شهيدى آنقدر خون از بدن شريفش نرفت ، و هيچ شهيد معصومى از رشحات خونش آنقدر آثار و بقاع ظاهر نشد كه به مانند شهيد مظلوم معصوم جناب امام حسين عليه السلام باشد . پس بعد از آن كه آن بزرگوار « ثار اللّه » و « دم اللّه » باشد بايد جبرئيل و ملائكه رحمانيه در خون چنين خداوندى خودشان را آغشته نمايند و از آن خون طاهر در آفاق و اطراف عالم منتشر كنند و قطره قطره به هر محلى كه مأمورند برسانند . و البته اين خدمت و تعزيت در خور جبرئيل امين بود با ارادت خاصّه كه به حضرت خامس آل عبا عليه السلامداشت .

.

ص: 184

ص: 185

ص: 186

ص: 187

اما قسم اول : در سه وقت خون از بدن انور به خاك كربلا عجين شد : يكى در وقت حملات و كرات و اشتغال و استغراق آن سيد مظلوم بود به جنگ كردن با اعداء ، وكانَتِ السِّهامُ فى دِرعه كالشَّوْكِ فى جِلدِ القُنْفُذ (1) . پس در هر حمله هر قدر خون از آن بدن ريخته شد عطر فائح و بوى خوش از آن محل تا روز قيامت استشمام مى شود ، و شايد فقره مشهوره چهار فرسنگ در محل جولان آن امام مظلومان صدق باشد . و يكى هم در مصرع شريف و اطراف آن يعنى : آن موردى كه جناب امام عليه السلام از اسب قرار گرفت ، و البته خونى كه از آن جسد مطهر در مصرع و مقتل آن بزرگوار ريخته شد در اطراف آن در وقت سوارى و حركت كردن ميمنه و ميسره و قلب و جناح و ساقه لشكر شقاوت اثر ريخته نشد ، مگر گفته شود مجموع من حيث المجموع دماء مطهّره منتشر در اطراف مصرع حسينى عليه السلام شايد برابرى كند ، از آن كه در حديث است : « هنگامى كه خون بسيار از آن بدن شريف جارى گرديد در وقت سوارى ضعف غالب گرديد و بر زمين قرار گرفت » . و يكى خونهائى كه بعد از شهادت و جدا شدن آن رأس مطهر از آن بدن مبارك جارى گرديد . على اى حال ، با ضميمه اين خون در مصرع و مضجع آن بزرگوار خون آن بدن لطيف بيشتر از اطراف و اكناف بوده . پس عرض مى كنم : بنا بر شعر مرحوم بحر العلوم و قواعد كليه ديگر در هر موردى كه خون آن بزرگوار بيشتر و زيادتر ريخته شد آثار خيريه و بركات و رحمات و فيوضات رحمانيه و عبادات و اطاعت زيادتر پديدار و آشكارا گرديد . حال بنگر بقعه حسينيه عليه السلام را كه چقدر مظهر خيرات و معبد عباد شده است و چه قسم

.

ص: 188

مَسْأَلات و حاجات سائلين و محتاجين در آن مشهد شريف برآورده مى شود ، و يك جهت در معنى فقره و « اجابةُ الدُّعاء فى تحتِ قُبَّتِه » 1 براى اجتماع آن دماء طاهره مطهره است در آن موضع مقدس . و يكى از فقره زيارات كه وارد است از معصوم بايد زائر بخواند اين دو فقره است : « أنشدك بدم (1) المظلوم » (2) يعنى : تو را اى خداوند ! به خون مظلوم قسم مى دهم . و معلوم است مراد از خون مظلوم خون كيست ، و هر آن كه در اين مقام و مقامات ديگر خداوند را به خون مظلوم سه مرتبه قسم دهد بالقطع بر حسب تجربه حاجتش برآورده مى شود . و مرحوم شيخ بهائى طاب ثراه در كيفيت نماز شب و توسل به اين فقره اصرارى دارد . و علاوه از اجتماع دم كثير به آن محل شريف و آثار متفرعه بر آن در كتاب مزار مرويست : « در كربلاء دويست نفر پيغمبر و دويست نفر وصى پيغمبر مدفون اند » (3) . پس بر حسب حديث سابق از قبر هر معصومى و از محل ريختن خون وى عبادات و خيرات كثيره در آن زمين عرش قرين بسيار بايد ظاهر شود . پس از خداوند بخواهيم تا ما بندگان عصاة را روزى فرمايد در آن مزار شريف حاضر شويم تا بواسطه توسل به ثار اللّه وابن ثاره خداوند قلم عفو و مغفرت بر گناهان ما كشد . ونعم ما قيل : اذا رُمْتَ النَّجاةَ فَزُرْ حُسَيناًلِكَى تَلقَى الالهَ قَريرَ عَينِ فاِنَّ النارَ ليس تَمسُّ جِسماًعليه غُبارُ زُوّارِ الحسينِ (4) باز عرض مى كنم : كانِ قندم ، نيستان شكّرمهم زخود مى رويم و خود مى خورم يعنى : چون طينت طيّبه حسينيه عليه السلام از آن تربت زكيّه مأخوذ و مقبوض شد از آن جهت در همان تربت زكيه هم مقبوض الروح گرديد و خون بدن شريفش نيز عجين به آن تربت زكيه گشت . اما خون پيشانى آن بزرگوار با ضميمه خون اعضاء ستّه كه تماماً مواضع سبعه سجده اند به اطراف و نواحى عالم نشر يافتند و از اين جهت در هر محلى كه خون آن جناب رسيد و ترشّحى در آن شد مساجد و معابد و مشاهد گرديد . و در اين زمان كه بهترين ازمنه است بيوتات و تكايا و مساجدى كه بنا مى شود تماماً براى اقامه تعزيه آن بزرگوار است ، و در آنها جز بيان اصول و فروع دين و احكام و مسائل حلال و حرام سيد انام عليه السلام نيست ، و يوماً فيوماً آثار كليه اى بر آنها متفرع مى شود ، و غالب از مردمان خداوند سبحان را از اين طريقه و نهج قويم معرفت بهم مى رسانند و عبادت مى نمايند ، اميد است نيّات كليّه عباد هم خالص شود . اما خون گلوى مباركش را كه بعد از خون دل اشرف دماء بدن است منْضّماً به او خون دل در اطراف آسمان براى اظهار غضب و قهر خداوند سبحان بماند تا روز قيامت هر وقت هر كس سرخى شفق و حمره افق را مى بيند متذكر مصيبت آن بزرگوار شود و غضبى كه حق تعالى بر قاتلين وى دارد .

.

ص: 189

. .

ص: 190

ص: 191

رسيد پس فرمود : « بسم اللّه وباللّه وعلى ملَّةِ رَسولِ اللّه » . آن گاه سر مباركش را به آسمان بلند كرد و عرض كرد : « اللهم! انَّك تَعلمُ انّهُم يَقتُلونَ رجلاً لَيس على وجهِ الأرض ابنُ بنتِ نبىٍّ غيرُه » . پس آن تير را كشيد از قفايش خون مانند ناودان برآمد ، پس دست مبارك را بر جراحت گذارد و خون را به آسمان ريخت قطره اى از آن برنگشت و قبل از آن حمرت نبود ، پس دفعه ثانيه دست مبارك را گذارد چون پر از خون شد به سر و محاسن شريف ماليد و فرمود : همين طور هستم تا جدّم را ملاقات كنم و من مخضوب به خونم باشم و عرض كنم : يا رسول اللّه ! فلان و فلان مرا كشتند (1) . و در كتاب مقتل « بحار الانوار » (2) مرويست : سنان بن انس نخعىِ بى رحمِ سنگ دل ، بعد از طعن سنان بر ترقوه و صدر شريف آن امام مظلوم ، تيرى بر گلوى مبارك آن بزرگوار زد كه از اسب بر زمين قرار گرفت ، پس آن جناب نشست و از گلوى مطهر آن تير را كشيد و دو دست مباركش را با هم نگاه داشت ، و هر وقت كفّين پر از خون مى شد بر سر و محاسن مى ماليد و مى فرمود : « هكذا حتّى اَلقَى اللّهَ مخضباً بِدمى مَخْضُوباً (3) على حقى » . و أبو مخنف نقل كرده است : مردى از بنى كنده ضربتى بر فرق مباركش زد كه خون بر صورت شريفش جارى يافت (4) . خلاصه آن خونى كه از قلب آن قلب عالم امكان كه تعبير به مهجة القلب است كرديم ، جزئى از آن در ملكوت اعلى مذخور و محفوظ شد و از آن قطره اى برنگشت براى آن كه سيد انبياء يا ملائكه ملأ اعلى آن خون را در شيشه ها ضبط و حفظ كنند .

.

ص: 192

ص: 193

خَضْراءَ ، فهذا ما رأيت وقد اَنِفَ الأمرُ وقَرُبَ الرَّحيلُ فى هذه الدنيا لا شكَّ فى ذلك » . ترجمه آخر حديث آن است : اى حسين ! تعجيل كن و تأخير نينداز ، اين ملكى است با وى شيشه سبزيست ، مى خواهد خونت را اخذ نمايد ، پس از آن چه ديده ام وقت رفتن و كوچ كردن است از دنيا و شكى در آن نيست . حال بدانيم آن خون را پيغمبر صلى الله عليه و آله با ملائكه كجا بردند و براى چه نگاه داشتند . آن چه از فقره زيارت معلوم است مى نويسد : « اشهد أنَّ دَمَكَ سَكَنَ فِى الخُلد واقشعرَّت لَهُ أظِلَّةُ العرشِ » (1) . يعنى : شهادت مى دهم خون تو در خلد ساكن شد و از وى ما فوق عرش به لرزه در آمد . و ظاهر اين نحو مى نمايد : مراد از « خلد » جنّت الخلد است ، و مراد از « عرش » فلك نهم و مراد از « اظلّه » آن چه در تلو و سايه عرش است . اما جهت اينكه به بهشت بردند براى آن كه جنّات عاليه ثمانيه بأسرها به روايت عبداللّه بن مسعود به جهت آن بزرگوار خلق شد و شجرة الخلد كه در بهشت است به نام نامى حسين عليه السلام است ، و جزاء ريختن خون آن شريف همانا تمليك و سكون در آن است ، در فرداى قيامت با ضميمه شفاعت گناه كاران از امّت مرحومه و اصل اصيل و ركن انسان هم دل اوست ، چون مهجة القلب حسّى بشرى آن جناب در بدو تكوّن وجودش از جنة الخلد گرفته شد ، چنانكه بدن شريفش به تربت كربلا ملحق شد خون دل اطهرش نيز به جنّة الخلد معاودت كرد . پس بر اين بيان توان گفت : « ثار اللّه » و « دم اللّه » همان « مهجة اللّه » است ، و اگر گفته شود تمام وجود سيّد الشهداء عليه السلام مهجة القلب حضرت ختمى مآب است تصديق بايد نمود ؛ از آن كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله روزى فرمود : « انى رأيتُ كَلْباً يَلِغُ فى دَمى » يعنى : « در

.

ص: 194

خواب ديده ام سگى در خون من دهان مى زند » . و خود آن بزرگوار فرمود : « مراد از « خون » فرزندم حسين است ، و مراد از « سگ » قاتل اوست » . و در كتاب « بحارالانوار » (1) مروى است كه : حضرت نبوى صلى الله عليه و آله فرمودند : « عترت من خون من اند » . و كدام عترت اقرب به پيغمبر است از جناب سيّد الشهدا عليه السلامو برادرش امام حسن عليه السلام ؟ ! پس مى گوئيم : جناب سيّد مجتبى عليه السلام كبد و جگر رسول صلى الله عليه و آلهاست ، و در جهت يمنى به مثابه همين پيغمبر صلى الله عليه و آله مقرر شد ، و جناب سيّد الشهداء عليه السلامقلب و مهجة الرسول صلى الله عليه و آلهاست ، و در يسار واقع گشت . عصاة وعتاة اين امّت همّت گماشتند جگر [و] دل پيغمبر صلى الله عليه و آلهرا از زهر قاتل و آهن زهرآلود از كام و جوف وى خون كرده بيرون نمودند . خلاصه نزديك به فقره سابقه است آن چه مرحوم محتشم گفته است : چون خون حلق تشنه او بر زمين رسيدجوش از زمين به ذروه عرش برين رسيد و مرحوم بحرالعلوم فرمود : وَاهْتَزَّ مِنْ رَهشٍ (2) عَرْشُ الجَليلِ فَلَوْلا اللّهُ ماسِكُهُ اَوْهى اِلى المَيلِ

.

ص: 195

ص: 196

و شيخ مفيد طاب ثراه فرمود : بعد از ذبح آن طفل رضيع : « فتَلَقّى الحسينُ عليه السلام دمَه حتى امتلأتْ كفُّه ثم رَمَى بِه الى السماء » (1) . و حضرت باقر عليه السلام فرمودند : « از خون گلوى على اصغر قطره اى برنگشت » (2) . وسيّد بن طاوس طاب ثراه نقل كرده است : آن بزرگوار بعد از ريختن آن خون به آسمان فرمود : « هَوِّنْ علىَّ ما نَزل بى انّه بِعَيْنِ اللّه » (3) . و مخفى نماناد : جهت ريختن اين خونها را به آسمان براى دفع عذاب و رفع عقوبت از عباد بوده ، و براى معاهده اى بود كه در روز نخست آن سيّد غريب شهيد مظلوم با خداوند خود كرد ، و معلوم و محقّق است كه خون آن جناب به خاك كربلا رسيد و مخلوط با آن گرديد . امّا بعضى از خونهاى ديگر براى آن كه شرافت ديگر داشته اگر به زمين مى رسيد گياه نمى روئيد و عذاب و عقوبت الهى نازل مى شد ، و آن چه مراد معهود و مقصده و عود بود موجود نمى شد . خلاصه آن چه در اين اوراق مصبيت از خون آن جناب نقل ننمودم خونى است كه به جامه هاى شريفش بود و به غارت بردند ، و ديگر خونى كه به اعضاء و يال اسب سوارى آن جناب رسيد ، و در حديث است : « اِنَّ فرسَهُ مُتَمَرِّغٌ (4) فى دمه » (5) يعنى : مركب آن جناب در خونش غلطيد و غوطه خورد . و ديگر خونى است كه از آن بدن شريف به شمشير شمر و سنان و آلات و ادوات حربيّه

.

ص: 197

ص: 198

ص: 199

جمعه دهم عاشوراء وقت عصرى به درجه و عزّ شهادت عظمى فائز گرديد . و امير لشكر شقاوت اثر يزيد بن معاويه و حاكم ايشان عبيداللّه بن زياد بن مرجانه ، وآمر آن فرقه لئام عمر بن سعد بن وقّاص ، ومباشر در قتل آن سرور اوّل ، سنان بن انس وجمعى ديگر ، و قاطع رأس شريف شمر بن ذى الجوشن ضبابى ، عليهم لعائن اللّه جميعاً . و مدفن شريف آن بزرگوار _ به روايت مشهور _ در قطعه زمينى معروف به كربلا است ، وخود آن بزرگوار فرمودند : « لقد خُيِّرَ لى مَصرعٌ اَنا اُلاقيهِ بَين النَّواويس وَكَربلاء » (1) . و « كربل » در نزد اهل لغت ارض رخوه را گويند ، براى تهاجم و تراكم بلايا و رزايا آن زمين را كرب و بلا خواندند ، و شايد مصرع آن بزرگوار كربلا بوده است (2) . و بنا بر حديث صحيح در رجعت مدفن وى « عمورا » شد ، و آن نيز در كربلا است ، و البته ارض نينوا و غاضريّه و شفينه (3) وشاطى الفرات غير از كربلا است ، و عجب است با آن كه اهل كوفه على ما هو المتيقّن سى هزار نفر بودند آن بدن شريف را با ابدان ديگر دفن نكردند ! بلى ، آن چه به هديه بردند از كربلا به كوفه سه چيز بود : اموال و رحال منهوبه و رؤوس مطهّره مقطوعه ، وعيالات مأسوره مَسْبيّه . پس از سه روز حضرت على بن الحسين عليهماالسلام به اعانت بنى اسد بر آن اجساد طاهره

.

ص: 200

ص: 201

ص: 202

اما پسرهاى آن بزرگوار دو تن صغير بودند كه رحلت فرمودند : يكى جعفر بود ، چهار سال از سن وى گذشت و در مدينه اسير خاك شد ، و ديگرى عبداللّه رضيع است كه در درب خيام شهيد گرديد ، و مدفون گشت . و دو تن كبير بودند : على بن الحسين عليهماالسلام سيد سجاد كه معروف به على اوسط بود ، و مادرش شاه زنان است كه در مدينه ايام نفاس وفات كرد . و ديگرى ابو الحسن على اكبر مقتول است ، و مادرش ام ليلى بنت ابى مرة بن عروه [بن ]مسعود ثقفى است (1) ، و وى دختر ميمونه و وى دختر ابو سفيان بن حرب است . و به قول ابن ادريس (2) طاب ثراه و جمعى از فحول علماء اين عقيده نقصى به دين ما وارد نمى آورد ، يعنى : از سن على اكبر مقتول در روز شهادتش بيست و پنج سال بلكه علاوه گذشته بود مانند زبير بكار در « انساب قريش » ، و ابو الفرج در « مقاتل الطالبيين » ، و صاحب كتاب « لباب اخبار الخلفاء » ، و عمرى (3) نسابه در كتاب « مجدى » (4) ، و صاحب كتاب « زواجر » ، و ابن قتيبه در « معارف » و ابن جرير طبرى ، و ابو حنيفه دينورى ، و ابن همام . و على اكبر صاحب عيال و اولاد هم بوده چنانكه فقره زيارت در كتاب « مزار » (5) و « تحفة الزائرين » دلالت دارد : « صلى اللّه عليك وعلى عترتك واهل بيتك وآبائك وابنائك وامّهاتك الاخيار الابرار الذين أذهب اللّه عنهم الرجس وطهرهم تطهيراً » (6) . و اين زيارت را فرمودند براى على اكبر زائر بخواند نزديك قبر مطهّرش ، و از عبارت

.

ص: 203

عترت و اهل بيت و ابناء معلوم مى شود آن بزرگوار عيال و اولاد داشت . و ابن ادريس (1) در باب زيارات از سرائر هفت شعر در مدح على اكبر نقل كرده و تمام آن شعرها نيز در « مقاتل الطالبيين » (2) مسطور است ، از آن جمله : لم تر عين نظرت مثلهمن محتف يمشى ولا ناعلِ اعنى ابن ليلى ذا الندى و السدىاعنى ابن بنت الحسب الفاضلِ (3) لا يورث (4) الدنيا على دينهولا يبيع الحق بالباطلِ اما دختران آن بزرگوار : يكى فاطمه مزوّجه حسن مثنى است ، و ديگرى آمنه يا اميمه است كه معروفه به لقب سكينه است ، و مادرش رباب دختر امرء القيس است ، و اين ابيات را در روز عاشوراء جناب سيد الشهداء عليه السلام به وى فرمودند و خطاب كردند : سيطول بعدى يا سكينة فاعلمىمِنْكِ البُكاءُ اذِ الحمامُ دَهانى لا تُحرِقى قَلْبى بِدَمْعِكِ حَسْرَةًمادامَ مِنّى الرُّوح فى جُثمانى فَإذا قُتِلْتُ فَانْتِ أولى بالَّذىتَاتينَهُ يا خَيْرَةَ النِّسوانِ (5) و حالت اين مخدّره در اين ورقه بلكه در اوراق ديگر نگنجد . اما اشعارى كه در كتب مقاتل از آن جناب نقل شده است بسيار است ، چند بيتى از آنها را مى نويسد : مرحوم سيد در « لهوف » (6) فرموده : روزى كه آن بزرگوار وارد زمين كربلا شدند فرمودند : يا دَهْرُ أُفٍّ لَكَ مِنْ خَليلٍكَمْ لَكَ بالاشراقِ والأصيلِ مِن طالبٍ وصاحِبٍ قتيلٍوَالدّهرُ لا يَقْنَعُ بالبَديلِ وُكُلُّ حَىٍّ سالكٌ سَبيلما اقربَ الوعد الى الرحيلِ وَإنّما الأمرُ إلى الجليلِ (7)

.

ص: 204

ص: 205

ص: 206

و لقب ديگر آن جناب ذوالثفنات است ، و در حديث است : « ان على بن الحسين عليهماالسلامبقيّةُ أبيه قد انخَرَمَ (1) أنفُهُ وَثَفنَتْ جَبهَتُهُ وَركَبتاهُ وَراحتاهُ اجتهاداً فى العبادة » (2) . وثَفَنات _ بثاء مثلثه ونون مفتوحه _ جمع ثفْنه است _ به اسكان فاء _ و آن پينه است بر سينه و زانوى شتر كه از مماس زمين پيدا مى شود (3) . و در جبهه آن جناب مانند همان پينه ظاهر بود . و در « نهج البلاغه » (4) است در حق حضرت امير عليه السلام : وكانت جبهته ثفنة بعير . و از حديث سابق معلوم است پيشانى و دو كف دست و دو زانوى آن بزرگوار از كثرت عبادت چنين بوده است . و از عمر شريفش پنجاه و هفت سال گذشت ، و سى و چهار سال بعد از پدر بزرگوارش زيست فرمود ، و روز شنبه هجدهم شهر محرم الحرام از دنيا رحلت فرمود (5) . و در منظومه اى گفته شده است : ومولدُ السجاد فى شعبانِثامن ثلثين لدى البيانِ ميلاده مدينة الرسولرسول رب الملك الجليلِ وفاته فى الخمس والتسعيناوفى البقيع قبره يقينا (6) و در بقيع در جوار عمّ بزرگوارش مدفون گرديد و مادرش بطريق تحقيق شهربانويه

.

ص: 207

بنت يزدجرد بن شهريار بن كسرى است . و اين بنده براى اطلاع بعضى عرض مى كند : عجب اختلافى در شهربانويه در سه كتاب معتبر است صدوق طاب ثراه در « عيون اخبار الرضا » نقل فرموده است : عامر بن عبداللّه در خلافت عثمان بن عفان بعد از فتح خراسان دو دختر از يزدجرد اسير كرده فرستاد به مدينه منوره يكى را حضرت امام حسن عليه السلام خواست و ديگرى به حباله حضرت امام حسين عليه السلامآمد و حضرت على بن الحسين عليهماالسلام از وى متولد گرديد و در ايام نفاس وفات كرد . و شيخ مفيد طاب ثراه در كتاب « ارشاد » (1) نقل فرموده است كه : حضرت امير عليه السلامحارث بن جابر (2) را به يكى از حدود خراسان روانه كرد و دختران يزدجرد خدمت آن جناب فرستاد يكى را بحضرت امام حسين عليه السلام مرحمت فرمودند و ديگرى را به محمد بن أبى بكر دادند كه از وى قاسم متولد شد ، پس قاسم بن محمد با على بن الحسين عليهماالسلامپسر خاله اند . و قطب راوند در كتاب « خرائج و جرائح » (3) نقل فرموده است از حضرت باقر عليه السلام : دختر يزدجرد را در زمان خلافت عمر بن الخطاب به مدينه آوردند وعذاراى و دختران مدينه به تماشاى وى مشرف شدند و از نور جمالش مجلس و مسجد روشن شد ، پس دختر يزدجرد به فارسى گفت : امروزان (4) . عمر غضب كرد و گفت : اين علجه مرا دشنام مى دهد . و معنى علج مطلق گفتار است يا كافرى از عجم كه ضخيم باشد ، و از اين جهت حمار وحشى ضخيم را علج گويند (5) ، پس عمر خواست او را بقتل رساند يا بفروشد حضرت

.

ص: 208

امير عليه السلام فرمود : « لا يجوز بيعُ بنات الملوك وإن كنَّ كافرات » و او را منع از قتل و فروختن فرمود ، و جناب سيدالشهداء عليه السلام را خواست در آن مجلس و دست بر منكب آن بزرگوار گذارد ، پس حضرت امير عليه السلام به فارسى فرمودند : «چه نام دارى ؟» . آن كنيزك عرض كرد : جهانشاه . فرمود : «بلكه شهربانويه است» . عرض كرد : آن خواهر من است . باز به فارسى فرمود : «راست گفتى» . پس حضرت امير عليه السلام فرمودند به جناب امام حسين عليه السلام : «حفظ كن او را كه از او مولودى متولد شود (1) كه بهترين مواليد اهل زمين است» . و در كتاب « مقتضب الأثر در احوال ائمه اثنى عشر عليهم السلام » (2) منقول است : وقتى كه يزدجرد خواست فرار كند آمد برابر ايوان كسروى ايستاد و گفت : السلام عليك ايها الايوان ، من مى روم و مراجعت مى كنم به سوى تو با يكى از فرزندانم كه زمانش نرسيده است . سليمان ديلمى از حضرت صادق عليه السلام سؤال كرد : مراد يزدجرد كيست ؟ فرمود : «قائم آل محمد است كه فرزند ششمين من است» . و گويا مراد شهربانويه « امروزان » اشاره به اين فقره باشد يعنى : روز وصل ما كه وعده داده اند همان است و نزديك است آن فرزند معهود بوجود آيد . پس آن مخدره ام الائمة الطاهرين است . و حضرت على بن الحسين عليهماالسلام فرمود : « أنا ابن الخيرتين » (3) يك خيره هاشم است و ديگر كسرى است .

.

ص: 209

و أبو الاسود دئلى گفته است : وانّ غلاماً بين كسرى وهاشملاكرمُ من نِيطت عليه تمائمُه (1) و معنى نيطت آويختن است و نياط رگى است كه دل به وى آويخته شده است و تميمه جمع آن تمائم است و آن خرزات يا عوذاتى است كه بر سر اطفال مى آويختند (2) و مراد از غلام كه بين كسرى و هاشم است و منتسب به خيرتين و بهتر كسى كه بر او تمائم آويخته شده است حضرت على بن الحسين عليهماالسلام است . و مرحوم مجلسى طاب ثراه از كتاب « مناقب » (3) در سبى فرس حديث مبسوطى ذكر فرموده است براى اختصار از نقل آن گذشتم . و آن چه محقق مى دانم شهربانويه مادر على بن الحسين عليهماالسلام در كربلاء نبوده است و در ايام نفاس وفات يافت . و مرحوم سيد نعمت اللّه جزائرى فرمود : « و مزارها مشهورة فى الرى » يعنى : قبر شهربانويه در رى مشهور است . على اى حال ، عقب و نسل باقى از جناب سيدالشهداء عليه السلام بواسطه حضرت على بن الحسين عليهماالسلام شد اگر چه بر حسب فقره سابقه على اكبر مقتول هم اولاد داشته است اما بقاء نسل آن قتيل مظلوم عليه السلام غير معلوم است . و آن چه حمداللّه مستوفى در « تاريخش » گفته است مجملاً اشاره نمودم . قال الزهرى : « ما رأيت هاشمياً افضل من على بن الحسين عليهماالسلام » .

.

ص: 210

ص: 211

. .

ص: 212

ص: 213

ص: 214

سوم : ابو الحسين زيد شهيد حليف القرآن است ، كه احوالش گذشت . چهارم : حسين ذوالدمعه است ، و نسل او از يحيى است و از وى قاسم است و بنو المكارم به اين سلسله منسوب اند . پنجم : عمر اشرف است و او را برابر عمر اطرف فرزند اميرمؤمنان عليه السلام اشرف خواندند از آن كه عمر اطرف از فرزندان فاطمه زهرا عليهاالسلام نبود و عمر اشرف كريم الطرفين و شريف (1) الجانبين است . ششم : حسين اصغر است و وى كثير النسل بود و قاضى صابر ونكى مدفون در قريه ونك نزديك به طهران بواسطه ها از فرزندان اوست . خوب است رفع زحمت نمايم از خوانندگان از آن كه مناقب آن جناب و مصائب وارده از خلفاء جائرين معاصرين وى از يزيد بن معاويه و مروان بن حكم و عبدالملك بن مروان ووليد عنيد لا تحصى است . و نقش خاتم شريفش « خزى وشقى قاتِلُ الحسين عليه السلام » (2) . و در حديث ديگر است : « وما توفيقى الاّ باللّه » (3) . و از مواعظ شافيه مفيده آن بزرگوار است : « ايّاك والابتهاج بالذّنوب فانّ الابتهاج به أعظم من رُكوبه » (4) . يعنى : از گناهى كه كرده اى مسرور نباش كه خوشحالى به گناه بدتر از گناه كردن است و گناه كار پشيمان اميد بخشش دارد .

.

ص: 215

ص: 216

و على بن حسين مسعودى در « اثبات الوصيه » در احوال حضرت على بن الحسين عليهماالسلامنوشته است : حضرت باقر عليه السلام در مجلس يزيد دو سال و يك ماهه بود و عبارت اوست : « وكان لابنه أبى جعفر فى مجلس يزيد سَنَتان وشَهر » . آن گاه يزيد به على بن الحسين عليهماالسلام عرض كرد : ديدى خداوند چه كرد ؟ فرمود : نديدم مگر آن چه را قضاى الهى پيش از خلق آسمانها و زمين بر آن جارى شد . پس يزيد با جالسين محضرش استشاره كرد در حق آن جناب ، همگى گفتند : بايد على بن الحسين(ع) را كشت و گفتند : « لا يتخذ من كلبِ سُوءٍ جَرواً » . پس حضرت باقر عليه السلاممبادرت جسته فرمود : حاضرين مجلس تو اى يزيد به خلاف جالسين حضور فرعون تكلّم كردند در وقتى كه استشاره كرد براى كشتن حضرت موسى عليه السلام و راضى نشدند به قتل وى كما قال اللّه تعالى : « قَالُوا أَرْجِهِ وَأَخَاهُ وَأَرْسِلْ فِى الْمَدَائِنِ حَاشِرِينَ » (1) ، و در اين باب سبب و جهتى است . يزيد گفت : كدام است ؟ فرمود : انبياء و اولاد انبياء را نمى كشند مگر كسانى كه اولاد زنا باشند ، آنها تأسى به فرعون كردند و اين جماعت تأسى به تو كردند ، پس يزيد ساكت شد و امر كرد ايشان را بيرون ببرند (2) . اما در كتب ديگر ديده ام : چهار سال از عمر شريفش در روز عاشوراء گذشته بود . و ثعلبى در « تفسيرش » نوشته است : نقش خاتم آن بزرگوار بدين گونه بوده است : « ظنى باللّه حسن وبالنبى المؤتمن وبالوصى ذوالمنن وبالحسين والحسن » (3) .

.

ص: 217

ص: 218

ص: 219

ص: 220

شوال از دنيا رحلت فرمود (1) . و شهيد طاب ثراه در « دروس » (2) روز رحلت آن حضرت را روز دوشنبه هفدهم از شهر مذكور دانسته است . و سال ولادتش بنا بر روايت « اصول كافى » (3) هشتاد و سه سال از هجرت است . و آن چه صاحب مناقب و سيد بن طاوس و كفعمى ذكر فرموده اند منصور دوانيقى آن جناب را زهر خورانيد ، و قولى است از انگور زهر آلوده شهيد گرديد . و در كتاب « اقبال » (4) از فقره دعاء متعلق به شهر رمضان است : « فضاعف العذاب على من شرك فى دمه » مراد منصور دوانيقى است . و آن چه در كتاب « فروع اصول كافى » (5) است آن جناب را در دو جامه احرامش و پيراهن شريفش و عمامه اى كه از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام به وى ارث رسيده بود با ردائى كه چهل دينار خريده بودند كفن كردند . و چون خبر شهادت و رحلتش را به منصور دادند بر كرسى نشست و گفت : « انا للّه وانا اليه راجعون » كجا است مثل جعفر بن محمد (6) ! و عجب است كه آن سرور پنج نفر را وصى خود فرمود : اول منصور ، دوم محمد بن سليمان ، سوم فرزندش عبداللّه ، چهارم حميده بربريه عيالش ، پنجم حضرت موسى بن جعفر صلوات اللّه وسلامه عليه (7) .

.

ص: 221

ص: 222

ص: 223

نبوده بلكه نمى توانستند ممانعت نمايند از آن كه رؤساء از علماء عامه و سنّت از تلاميذ حضور حق منظور آن جناب عليه السلام بودند و براى رواج و رونقى كه در علم و تعليم بوده رواة و مقرّرين و ناقلين احكام و احاديث بسيار شده بودند تا آن كه ششصد نفر از مشايخ در مسجد كوفه نشستند و در هر روز از لسان معجز بيان آن بزرگوار نقل احاديث مى نمودند . پس تفريق اين حوزه از علم با اختلاط مخالف و مؤالف عامه و خاصه داخل و خارج امرى صعب بود ، خصوص وقتى كه بقضاء اللّه دولت بنى اميه منقرض گرديد و ابتداء دولت بنى عباس شد و هنوز قوامى نداشت و مردم هم در كمال تزلزل . پس اين احاديث كثيره و اخبار وفيره به توسط راويان بسيار از اخيار و غيرهم در كتب شيعه و سنى نشر يافت . بناءً على هذا ، چند چيز باعث نشر مذهب حق شد يكى كثرت و طول عمر آن جناب و يكى تزلزل دولت امويه و مردن هر يك از ايشان به فاصله اندك و يكى انقراض دولتشان بالكليه و يكى كثرت و هجوم علماء و اعيان از شيعيان و سنيان و تأسيس اصول اربعه و تصنيف و تدوين كتب عديده كه احصاء آنها غير ممكن . و خواهى دانست ابن عقده كتابى نوشته است « اسماء الرجال » يعنى : چهار هزار نفر از رواة احاديث حضرت صادق عليه السلام را در آن كتاب جمع نموده (1) . پس علوم آل محمد صلى الله عليه و آله در زمان امامين همامين باقرين جعفرين صادقين عليهماالسلامبه توسط جماعتى از اهل علم كه به فاصله و بدون فاصله شنيده بودند منتشر يافت و مردم آگاه و بينا شدند و حقّيّت اين مذهب بتفصيل واضح و لايح گرديد . و بدين گونه در زمانهاى ائمه طاهرين بر حسب اسباب ظاهره فراهم نيامد . بلى اختلافات در احاديث مرويه از آن بزرگوار بسيار است لفظاً و معناً ، و اين فقره چون محل ابتلاء اغلب مردمان شده است آن چه به فهم قاصر مى رسد در شرح احاديث

.

ص: 224

ص: 225

ص: 226

ص: 227

روز تولدش يكشنبه هفتم شهر صفر در ابواء 1 و آن منزلى است بين مكه و مدينه (1) منوره بعد از يكصد وبيست و هشت سال از هجرت نبوى صلى الله عليه و آله (2) . وفاتش در روز بيست و پنجم ماه رجب سال يكصد و هشتاد و سه . مدت عمر شريفش پنجاه و پنجسال و بعضى رحلت آن جناب را در سال يكصد و هفتاد و نه ضبط كرده اند . و مادرش حميده بربريه است كه در حقّ او امام عليه السلام فرمود : « انها حميدةٌ فى الدُّنيا ومحمودة فى الآخرة » (3) . و از خلفاء بنى عباس با سه تن معاصر شد : موسى و هادى و مهدى ، و عاقبت به امر هارون الرشيد ، سندى بن شاهك در خانه اش به زهر جفا آن جناب را شهيد نمود و در مقبره قريش كه آن به باب التين معروف بود مدفون گرديد . و براى آنكه بديهاى مردم را به نيكيهاى ذات شريف تحمل مى فرمود و بردبارى مى كرد ملقّب به لقب كاظم گشت يعنى : فرو نشاننده غيظ (4) . و در كتاب « مدينة المعاجز » (5) منقول است : چون آن جناب مى ديد كسانى را كه بعد از وى واقفيه مى شوند و به علم امامت از حالاتشان اطلاع داشت معهذا در ملاقات ايشان

.

ص: 228

كظم غيظ مى كرد (1) . و قول سوم آن است : هر يك از معاندين به آن جناب جسارت مى نمود هديه اى برايش اهداء مى فرمود (2) ، و اين فقره از خصايص آن جناب گرديد . و از روى قطع مصائبى كه از بنى عباس به آن بزرگوار رسيد بر بعضى از ائمه هدى وارد نيامد سيّما مهدى خليفه عباسى چند مرتبه قصد قتل آن جناب را نمود عاقبت به دعاء آن بزرگوار به هلاكت رسيد . چنانكه صدوق در « عيون اخبار الرضا » (3) روايت كرده است : خدمت آن بزرگوار جمعى عرض كردند : مهدى عزيمت بر شهادت شما دارد ، فرمود : شما چه مى گوئيد ؟ عرض كردند : خوب است از وى دورى بجوئيد تا شخص شما را نبيند و از شرّ او محفوظ بمانيد . پس آن بزرگوار تبسم فرمود و اين شعر بخواند : زعَمَتْ سَخينَةُ أن سَتَغلب رَبَّهاوَلَيَغلَبَنَّ مُغالبُ الغلاّبِ (4) يعنى : گمان كرد سخينه و آن زنى است كه بر خداوند غالب مى شود و خداوند بر هر غلبه كننده اى غالب و قاهر است . پس دست به آسمان بلند كرد و عرض كرد : « إِللّهُمَّ كَمْ مِنْ عَدُوٍّ شَحَذَ لِى ظُبَّةَ مِدْيَتِهِ، وَأَرْهَفَ لِى شَبَا حَدِّهِ (5) ، وَدافَ لِى قَواتِلَ سُمُومِهِ وَلَمْ تَنَمْ عَنِّى عَيْنُ حِراسَتِهِ » . . إلى آخر هذا الدعاء .

.

ص: 229

ص: 230

شد كه حضرت موسى بن جعفر خداى عالم است و من هم پيغمبر او هستم و معجزه اى كه مى آورد آن بود : صورتى شبيه آن بزرگوار از حرير تصوير و تشكيل كرده بود و به دواها آن را علاج و طلايه كرده بر زمين نگاه مى داشت و هر وقت مى خواست ظاهر سازد در آن به حيله ها مى دميد و بر پاى مى نمود و بعد از آن مى پيچيد و هر كس را مى خواست مى آورد در اطاق عليحده و مى گفت : بنگريد كسى هست ؟ پس آن كس را بيرون مى نمود و آن صورت مطويّه را ظاهر مى كرد و پرده مى آويخت چون نظر مى نمود از وراء حجاب شخصى را به صورت آن جناب عليه السلام قائم مى يافت و آهسته مى آمد و با آن صورت نجوى مى كرد و با آن شخص اشاره مى كرد برو . و به همين طور شعبده هاى ديگر ساخته بود و عقول مردم عوام را متحير نمود . بعضى از خلفاء او را گرفتند و خواستند بقتل رسانند محمد بن بشير كوفى گفت : نكشيد مرا و نگاه داريد تا صنعتى كنم كه موجب رغبت ملوك و سلاطين شود ، پس دوائى و الواح و اسبابى خواست و در آنها زيبق (1) بسيار تعبيه كرد كه بدون عامل و محركى به تمام باغهاى خليفه آب از شط برداشته سيراب مى كرد و همين طور كارهاى غريبه عجيبه فراهم آورد تا آن كه روزى آن الوح شكست و زيبقها ريخت و عمل وى معطل و مهمل بماند پس او را به انواع عذاب به درك فرستادند (2) . و آن چه در كتاب « رجال وسيط » است علاوه از آن چه ذكر نمودم ، منقول است در زمان حضرت موسى عليه السلام اين رجس نجس عقايد شنيعه خودش را اظهار مى نمود كه آن جناب عليه السلام فرمود : « خداوند او را لعنت كند و حرارت آهن به وى بچشاند ، خداوندا من از او برى هستم و هر كس معتقد است بعقيده او » (3) .

.

ص: 231

و أيضاً فرمود : « اللهم اَرِحنى منه » (1) . آن گاه فرمود : هر كس بما اهل بيت دروغ نسبت دهد سزايش حرارت آهن است چنانكه بنان با على بن الحسين عليهماالسلام و مغيرة بن سعيد با محمد بن على عليهماالسلام و ابو الخطاب بر پدرم افتراء زدند ، حرارت آتش و آهن را ديدند ، محمد بن بشير هم خواهد چشيد . آن گاه عرض كرد : « خداوندا ! مرا از شر اين رجس نجس كه شيطان شريك شده است با پدرش در رحم مادرش خلاص كن » . على بن حمزه گفت : نديدم كسى را كه بدتر از محمد بن بشير كشته شود (2) . خلاصه : حضرت جواد عليه السلام فرمودند : « واقفيه الاغهاى شيعه اند ، إنْ هُمْ الاّ كالأنعام بل هم أضلُّ سبيلاً » (3) . و أيضاً فرمودند : « آنها زنادقه اند » (4) . و أيضاً فرمودند : « آيه كريمه « مُذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذلِكَ لاَ إِلَى هؤُلاَءِ وَلاَ إِلَى هؤُلاَءِ » (5) در حق واقفه نازل شد » (6) . و همين طور داعى عرض مى كند : هر كس در حق امام ديگر از ائمه اثنا عشر عليهم السلامعلاوه از آن چه شيعه قائل و معتقد است كافر و زنديق و سابّ به خدا و رسول صلى الله عليه و آلهاست وقتل وى لازم و واجب است .

.

ص: 232

ص: 233

ص: 234

ص: 235

اما اولاد و فرزندان آن جناب سى و هفت تن بودند از ذكور و اناث و اگر كسى بخواهد حالات فرزندان آن جناب را بنويسد مشروحاً كتابى مى شود آنچه منظور است در اين وجيزه غالباً ذَوى الاعقاب از اولادشان است . و سيزده تن از اولاد حضرت موسى بن جعفر عليه السلام عقب گذاردند : اوّل : حضرت رضا عليه السلام . دوّم : ابراهيم مرتضى . سوّم : محمد عابد . چهارم : جعفر ، و اين چهار نفر كثير النسل شدند . و چهار نفر بالنسبه نسلشان وسط است : اوّل : زيد النار . دوّم : عبداللّه . سوّم : عبيداللّه . چهارم : حمزه . و پنج نفر ديگر نسلشان اندك است : اوّل : عباس . دوّم : هارون . سوّم : اسماعيل . چهارم : حسن . پنجم : اسحاق . اما سائرين اگر عقبى داشتند به مرور ايّام منقرض شد .

.

ص: 236

ص: 237

و جهت اينكه اين لقب را يافتند در كتاب « عيون اخبار الرضا » (1) مروى است : ابوبصير بزنطى از حضرت جواد عليه السلام سؤال كرد مردم مى گويند : پدربزرگوارت اين لقب را يافت براى آن بود كه راضى به وليعهدى مأمون شد ! فرمود : « واللّه دروغ مى گويند ! بلكه خداوند و رسولش از وى راضى بودند » . عرض كرد : نه آن بود از تمام شماها خدا راضى است ؟ فرمود : « چنانكه موافقين از اولياى از وى راضى بودند مخالفين از اعداء نيز راضى بودند » . و در حديث است : در خردسالى حضرت موسى بن جعفر عليه السلاممى فرمود : فرزندم رضا بيايد و او را به كنيه ابوالحسن و لقب رضا مى خواند و مادرش از اشراف عجم بود و در دين و عقل اشرف زنها و از حميده بربريّه مادر حضرت موسى عليه السلامبسيار احترام مى كرد و در حضورش نمى نشست ، اما اسمش يا سكن است يا اروى يا نجمه يا خيزران (2) ، و صحيح تُكتَم و كنيه اش ام البنين است (3) . و اين شعر دلالت بر مقصود مى كند : الا اِن خَير الناسِ نفساً وَوالِداوَرَهطاً واَجدادًا عَلىّ المعظّمُ اَتتَنا بِهِ للِحلم وَالعِلِم ثامِناًاِماماً يؤُدّى حُجّةَ اللّهِ تُكتَمُ (4) و آنچه در اواخر كتاب « عيون اخبار الرضا » (5) مروى است : مامون الرشيد در سال

.

ص: 238

دويست و دو امّ حبيبه دخترش را به حضرت ابوالحسن على بن موسى عليه السلام تزويج نمود و در وقتى كه از خراسان توجّه به سوى عراق كرد در بين راه در ماه رجب در سال دويست و سه از هجرت گذشته در سناباد طوس رحلت فرمود ، و از عمر شريفش چهل و نه سال گذشته و ولادتش در مدينه روز پنجشنبه يازدهم ربيع الاول سال يك صد و پنجاه و سوم بود . و صدوق عليه الرحمه فرموده است : صحيح آن است در روز جمعه بيست و يكم ماه رمضان از دار دنيا وفات فرمودند و از انگور و انار زهرآلوده شهيد شدند . و راوى شهادت آن بزرگوار سه نفرند : اباصلت هروى و هرثمة بن اعين و ياسر خادم . بلى ، مرحوم سيّد بن طاوس طاب ثراه در مؤلّفات خود اصرارى دارد حضرت رضا عليه السلام با مهربانيهاى مأمون مسموم نشد و بسيار اين فقره را بعيد مى داند شايد بر حسب مصلحت ملاحظه از مخالفى كرده است ، و آنكه مخالف است گويد : آن بزرگوار را زهر خورانيدند و گويا منكر حديث « ما منّا الا مقتول او مسموم » (1) باشد . شيعه در اين خصوص احاديث كثيره مخالف عقيده اهل خلاف ذكر كرده اند و حق آن است هر يك از ائمه مقتول شوند به دو جهت : اوّل : آنكه انسان كامل بر حسب جامعيّتى كه به ملكات رحمانيّه دارد بايد داراى تمام مراتب اخروى باشد .يكى از مراتب مرتبه شهادت است پس امام نبايد فاقد اين درجه عظمى باشد ، حتى در حديث است : « ماتَت فاطِمةُ عليهاالسلام شهيدة » 2 .

.

ص: 239

دوّم : مى گويند قُواى هيكل امام در كمال اعتدال است چون معتدل شد بدون صدمه خارجى از دنيا نمى رود و نمى ميرد پس بر حسب صدمه خارجه قهراً اعتدال قواى منقلب مى شود و آن يا به آهن است يا به زهر . و از اين بيان اجمال توان فهميد و معتقد شد : علاوه از نصوص كثيره ائمه هدى مسموم شدند و به درجه شهادت ظلماً و قهراً رسيدند و ميل هر يك از ايشان به شهادت خود

.

ص: 240

دليلى است على حده . و در كتاب « عيون اخبار الرضا » (1) مروى است : حضرت صادق عليه السلامفرمودند : « يكى از اولاد فرزند من موسى اسمش اسم اميرالمؤمنين عليه السلاماست بيايد در طوس و در آنجا به زهر كشته شود و مدفون گرددغريباً » . و أيضاً مروى است از اباصلت هروى عبدالسلام بن صالح كه گفت : حضرت رضا عليه السلامفرمودند : « ما منّا الاّ مَقتُولٌ شَهيد » . عرض كردم : كيست شما را به قتل رساند ؟ فرمود : « بدترين خلق خدا در زمان من مرا به زهر مى كشد و در خانه غربت دفن مى كند » (2) . و ايضاً مروى است : حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند : « سَيُقتل رَجُلٌ مِنْ وُلدى باَرضِ خُراسان بِالسَّمِ ظُلماً اِسمُه اِسمى وَاِسمُ اَبيهِ اِسمُ مُوسَى بنَ عمران.. » (3) الى آخر الحديث 4 . و ايضاً بيتى كه حضرت رضا عليه السلام به دعبل بن على خزاعى فرمودند نيز دلالت دارد : و قبر بطُوس يا لَها من مُصيبَةٍاَلحَّتْ عَلى الاَحشاءِ بِالزَفَراتِ عَلى بن موسى اَصْلَح اللّهُ اَمرَهوَصَلَّى عَلَيهِ اَفضَلَ الصَّلَواتِ (4) يعنى : قبر ديگر در طوس است كه حسرتها از مصيبت وى بر دلهاى دوستانش رسيد

.

ص: 241

ص: 242

ركعت نماز مى كرد ، در ركعت اولى الحمد و « قل يا ايها الكافرون » مى خواند و در پنج ركعت ديگر الحمد و « قل هو اللّه احد » مى خواند و در هر دو ركعت سلام مى داد و قنوت مى خواند قبل از ركوع ، پس اذان مى فرمود و دو ركعت نماز مى كرد آن گاه اقامه مى گفت و نماز ظهر به جا مى آورد بعد از سلام تسبيح و تحميد و تكبير و تهليل مى فرمود الى ماشاء اللّه آن گاه سجده شكر به جا آورده يك صد مرتبه مى فرمود : « شُكراً للّهِ » چون سر از سجده برمى داشت شش ركعت نماز به جاى مى آورد و در هر يك سوره حمد و قل هو اللّه مى خواند باز اذان مى فرمود و دو ركعت نماز با قنوت ادا مى نمود پس اقامه نماز عصر مى گزارد بعد از فراغت باز تحميد و تسبيح و تكبير و تهليل مى فرمود پس به سجده مى رفت و يك صد مرتبه مى گفت : حَمداً للّهِ چون آفتاب غروب مى كرد وضوء مى ساخت نماز مغرب را با اذان و اقامه و قنوت مى گزارد . آن گاه تسبيح و تحميد و تكبير و تهليل مى فرمود الى ماشاء اللّه باز به سجده شكر به جاى آورد . چون سر مى داشت ديگر تكلّم نمى كرد و برمى خاست و چهار ركعت نماز به دو سلام و دو قنوت به جاى مى آورد در ركعت اولى « قل يا ايها الكافرون » و در ركعات ديگر سوره الحمد و « قل هو اللّه احد » مى خواند پس از تسليم تعقيب مى خواند الى ماشاء اللّه آن گاه افطار مى فرمود و درنگ مى كرد تا آنكه نزديك مى شد به ثلث از شب ، پس برمى خاست و نماز عشا مى گزارد به يك سلام و يك قنوت آن گاه براى تسبيح و تحميد و تكبير و تهليل مى نشست و سجده شكر بجا آورده به خوابگاه تشريف مى برد . براى ثلث آخر شب با استغفار و تسبيح و تحميد و تكبير و تهليل برمى خاست . آن گاه مسواك مى كرد و وضوء مى گرفت و هشت ركعت نماز مى گزارد و دو ركعت اول يك مرتبه سوره « الحمد » مى خواند و سى مرتبه سوره « قل هواللّه احد » . آن گاه نماز جعفر طيّار مى گزارد ، هر دو ركعت به يك سلام با قنوت قبل از ركوع و از نماز شب محسوب مى داشت . آن گاه دو ركعت باقى را بجا مى آورد . در ركعت اولى سورة الملك را و در ركعت ثانيه سوره « هل أتى على الانسان » مى خواند . آن گاه براى نماز شفع برمى خاست در دو

.

ص: 243

ص: 244

و در شهرى كه اقامه مى فرمود ده روز ، روزه داشت و در وقت افطار نماز را مقدم مى داشت و در سفر نماز واجب را دو ركعت مى گزارد مگر نماز مغرب . و در سفر و حضر نماز شب و شفع و وتر و دو ركعت فجر را بجاى مى آورد و در سفر نوافل روز را بجا نمى آورد و بعد از هر نماز قصر سى مرتبه « سبحان اللّه والحمد للّه ولا إله إلاّ اللّه واللّه اكبر » مى فرمود ، و مى گفت : تمام نماز در خواندن اين فقرات است . و در سفر روزه نمى گرفت ، و در دعاهاى نماز بسيار ابتدا به صلوات مى فرمود ، و هر شب در خوابگاه ، قرآن بسيار تلاوت مى كرد ، و هر وقت به آيه اى كه در آن جنت و نار بود مى گذشت گريه مى كرد و از آتش دوزخ پناه مى خواست . و در تمام نمازهاى روز و شب بلند « بسم اللّه الرحمن الرحيم » مى خواند . چون سوره « قل هو اللّه احد » مى خواند باز مى فرمود : « قل هو اللّه احد » چون تمام مى كرد سوره را سه مرتبه مى فرمود : « كذلك اللّه ربّنا » ، چون سوره « قل يا ايها الكافرون » مى خواند آهسته مى فرمود : « يا ايها الكافرون » ، چون اين سوره تمام مى شد مى فرمود : « ربى اللّه ودينى الاسلام » ، چون سوره « والتين » را تمام مى كرد مى فرمود : « بلى ، وأنا عَلى ذلك من الشاهدين » ، چون سوره « لا اقسم بيوم القيامة » مى خواند مى فرمود : « سبحانك اللّهم بلى » . چون سوره الحمد را تمام مى فرمود مى گفت : « الحمدللّه رب العالمين » . و در سوره جمعه قرائت مى فرمود : « قُلْ مَا عِندَ اللّهَ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ » (1) للذين اتقوا « وَاللّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ » 2 ، چون سوره « سبح اسم ربك » را مى خواند مى فرمود : « سبحان ربّى الاعلى » ، چون قرائت مى كرد : « يا أيها الذين آمَنوا » آهسته مى فرمود : « لبيك اللهم لبيك ! » . چون وارد هر شهرى مى شد مردم هجوم مى آوردند و از آن جناب عليه السلاممعالم دين

.

ص: 245

خودشان را استفتاء مى كردند ، و آن بزرگوار جواب مى فرمود و خبر مى داد از پدران پاكانش . چون رجاء بن [ابى] ضحّاك از آنچه ديده بود براى مأمون نقل كرد گفت : اى پسر ضحّاك ! واللّهِ هذا خيرُ اَهلِ الارض وَاَعلمُهُم واَعبَدُهم ، اما مردم را خبر مكن تا آنكه فضل وى بر زبان من نشر كند و باللّه استَعينُ عَلى ما اَقوى (1) من الرَفعِ مِنهُ والاساءة بِه . و عاقبت طينت و نيّت خودش را بر حسب « لكلّ امرئٍ ما نَوى » (2) در اساءه به آن بزرگوار ظاهر نمود و داعى اين حديث را در اين مقام كه اعمال يوميه و ليليه عباد است نگاشتم براى آنكه به سهولت بخوانند و بدانند و بجاى آورند ، و بعبارة اخرى از اين روزنامه غفلت نورزند كه نجات و ثواب و اجر جزيل و ايقاظ از غفلت و دخول به جنّت از اين كردار شايسته است . و در « رجال وسيط » مروى است : حضرت رضا عليه السلام به ابوعلى دعبل بن على بن رزين بن عثمان بن عبدالرحمن بن عبداللّه بن بديل بن ورقاء خزاعى (3) شاعر آل محمد صلى الله عليه و آلهانگشتر عقيق و دراهم رضويّه و پيراهنى از خز سبز مرحمت فرمودند كه در آن در هزار شب در هر شب هزار ركعت نماز بجا آورده بود (4) . و حديثى فرمودند كه آخر آن است : « اِنّ اللّه حَرَّمَ لَحمَ وُلْدِ فاطِمَةَ على النّارِ » (5) .

.

ص: 246

ص: 247

و حسن و ابراهيم و حسين و دخترى موسومه به عاليه است .

.

ص: 248

ص: 249

ص: 250

ص: 251

گذاردند و در باغى انجمن شدند و حضرت جواد عليه السلام را حاضر كردند . پس اهل قافه هر يك از مردان و زنان را نسبت به حضرت جواد عليه السلام دادند وبالصّراحة گفتند : يكى عم است و ديگرى عمّه . پس سادات به اهل قيافه گفتند : حال پدر اين طفل را به ما بشناسانيد . تماماً به اتفاق عرض كردند : در ميان شماها پدربزرگوار حضرت جواد عليه السلامنيست و اگر هست همان كه صاحب باغ است و بيل بر دوش اوست ؛ از آنكه دو قدم اين طفل را بعينه قدمين صاحب باغ مى دانيم . پس على بن جعفر گفت دويدم و آب دهان حضرت جواد عليه السلام را مكيدم و گفتم : شهادت مى دهم كه تو امام من مى باشى عند اللّه . پس حضرت رضا عليه السلامگريست و فرمود : « اى عمو! نشنيدى پدرم فرمود كه : حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله فرمودند : « بابى ابن خِيَرَةِ الإماءِ ، [ابن ]النُوبيّةِ الطّيبةِ الفَم ، المُنتَجبَة (1) الرَحِم . .» الى آخر الحديث (2) . و مرحوم شيخ الفقهاء الاعلام شيخ محمد حسن طاب ثراه در كتاب « متاجر » از « جواهر الكلام » (3) اين حديث را نقل فرمود . و محمد بن جرير طبرى (4) نقل كرده است : حضرت جواد عليه السلام شديد الادُمه يعنى : گندم گون بود بعضى در حق وى شك كردند و آن وقت از سنّ شريف آن بزرگوار بيست و پنج سال گذشته بود حتى آن ملاعين شاكّين گفتند : حضرت ابو جعفر جواد عليه السلام از شنيف سياه غلام آن بزرگوار است .

.

ص: 252

و بعضى گفتند : از غلامى ديگر لؤلؤ نام است . و وقتى است كه حضرت رضا عليه السلام نزد مأمون است پس اهل قافه را خبر كردند و آن جناب را در مسجدالحرام حاضر نمودند . چون چشم اهل قافه بر جمال آن بزرگوار افتاد همگى به سجده افتادند و گفتند : واى بر شما ! اين كوكب درىّ و نور مضى ء را بر امثال ماها عرضه مى داريد ؟ ! واللّهِ ! حَسَب زكىّ و نسب مهذّب طاهر دارد و در اصلاب زاكيه و ارحام مُطهّره قرار گرفته است ، واللّه ! از ذريّه پيغمبر صلى الله عليه و آله و اولاد اميرالمؤمنين عليه السلاماست ، برگرديد و استغفار كنيد و شك ننمائيد در مثل آن بزرگوار . پس حضرت جواد عليه السلامبه لسان فصيح كه برنده تر از شمشير بود فرمود : « الحمد [ للّه ]الذى خَلَقَنا مِن نُوره وَاصطَفانا مِن بَريَّتِهِ وَجَعَلَنا اُمناءَ عَلى خَلقِهِ وَوَحيهِ . مَعاشِرَ الناسِ! اَنَا مُحَمَّدُ بن علّى بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين الشَهيد بن امير المؤمنين على بن أبى طالب عليه السلاموابنُ فاطمة الزهراء وابن محمد المصطفى ، ففى مِثلى يُشَكّ وَعَلى اَبَوىَّ يُفترى ؟! اَاُعرَض عَلىَ القافةِ ؟ ! » . وقال : « واللّه اِنّنى لاَعَلَمُ بِهم اَجمعين وما هُم اِليهَ صائِرون اَقُولُه حقّاً واَظهَرُ صِدقاً وعِلماً ، وَرَثَنا اللّهُ قَبلَ الخَلقِ اَجمَعين وَبَعدَ بِناءِ السَّمَاواتِ وَالاَرَضينَ ، لولا تظاهُرُ الباطِلِ عَلَينا لَقْلْتُ قولاً يَتَعجَّبُ مِنهُ الاَوّلوُنَ وَالآخِرونَ » . آن گاه دست مباركش را بر دهانش گذارد و فرمود : «ماى محمّد ! ساكت شو و صبر كن چنانكه پدران تو و پيغمبران اولوالعزم صبر كردند و تعجيل مكن» . پس آن جناب پاى بر كتف مردم گذارد و از مسجد الحرام بيرون آمد ، و مشيخه و پير مردمان از قبيله بنى هاشم از اولاد عبدالمطلب به آن قامت موزون نگران بودند و از گفتار و كردار و رفتار آن جناب با كمال خردسالى و صغر سنّ و كوچكى رشك مى بردند و مى گفتند : « اللّه اعلم حيث يجعل رسالته ! » (1) .

.

ص: 253

ص: 254

بناءً على هذا ، آنچه باعث اختلاف الوان و اشكال سائرين از رعاياست در ايشان هم آن باعث و سبب موجود است و كرامت و معجزه آن است با اختلافى كه در الوان بعضى از ائمه بوده است كمال شباهت به اجداد اكارم و آباء افاخم خودشان داشته اند بلكه بگويم : قدرت بر ايجاد الوان و اشكال عموماً داشته اند . صدق عرض كرده ام و خود مى دانى الوان بعينها اعراضند و ايجاد آنها براى ائمه هدى صلوات اللّه عليهم در كمال سهولت بوده است . پس در جواهر عوالم امكانيه تكلّم كن كه چگونه اقتدار در انقلاب و انتقال آنها باذن اللّه يافتند و اگر كتابهاى مناقب ائمه اطهار را بخوانى خواهى دانست چگونه سياه را سفيد و جوان را پير و لاغر را ضخيم و مرد را زن و مرده را زنده و هر يك را به عكس مى نمودند و در اين حديث يافتى اهل قيافه وقتى كه آن جمال را زيارت كردند به سجده افتادند و على نحو الاتفاق عرض كردند : حضرت جواد عليه السلام از ذريّه پيغمبر صلى الله عليه و آلهو فاطمه اطهر است ، و شهادت دادند كه آن جناب فرزند حضرت على بن موسى الرضا عليه السلام است اگر چه آن جماعت خدمت حضرت رسالت صلى الله عليه و آله شرفياب نشده بودند اما از زيارت مهر آساى رضوى عليه السلاماز شكل و شمائل نبوى صلى الله عليه و آله كما هى اطلاع بهم رسانيده بودند . همانا ظهورات و جلوات ائمه اطهار بر حسب لون و رنگ حقيقيه روحانيّه نورانيه شان بوده است اگر چه در آن عالم رنگى و لونى نيست و آن عالم ، عالم بى رنگى است . عجب گفته است : وما الوَجهُ اِلاّ واحدٌ غَير انّهاِذا اَنتَ عَدَّدتُ المَرايا تَعدَّدا * * * آفتابى در هزاران آبگينه تافتهپس به رنگى هر يكى تاب دگر (1) انداخته جمله يك نور است ليكن رنگهاى مختلفاختلافى در ميان اين و آن انداخته گويند : تابش آفتاب بر شيشه هاى ملوّن كه قوابل و مظاهرند باعث ظهور الوانشان

.

ص: 255

ص: 256

با وجود بى رنگى منشأ همه رنگها است . يار بى رنگ و ز او هر دو جهان يافته رنگهيچكس آگه از اين نوع معمّا نشود و مرحوم آخوند فرمود : انسان مخلوق حق است قواى و مشاعر انسانيّه بر حسب خواست و اراده خالق حقيقى بايد صرف عبادت حق شود ، پس هر قوّه و عضوى اطاعت حق را بيشتر كرد تقويت معنوى به او بيشتر از قواى ديگر مى شود ، و اگر انسان كامل پيدا شود كه تمام قواى او مجبول در پرستش مولاى خود گردد البته در تقويت معنويه كه به او شده است در قواى ظاهره اش آثار و انوار الهيّه ظاهر مى گردد ، و معنى حديث « لم يزل عبدى يَتَقرّب إلىّ بالنوافل حتّى أَحْبَبْتُهُ فاذا اَحْبَبْتَهُ كُنتُ سَمْعَهُ الّذى يَسمَعُ بِهِ وَلِسانَه الّذى يَتكلّم بهِ وَعَينه الّذى يُبصرُ به وَيَدهُ الّتى يُبطش بها (1) » (2) . و مولوى خوش فرمود : خلق كان نبود سزاى آن شرابكاو بريده بِهْ به شمشير و ضراب چشم كان نبود زوصلش با فرهآن چنان چشمى سفيد وكُور به گوش كان نبود سزاى راز اوبركنش كه نبود آن بر سر نكو اندر آن دستى كه نبود آن نصابآن شكسته بِهْ به ساطور قصاب و در سوره مباركه بقره در ذيل آيه كريمه « صِبْغَةَ اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ » (3) مروى است : نصارى اولاد و فرزندان خودشان را در چشمه عموريه (4) فرو

.

ص: 257

مى برند تا ايشان را پاك نمايند ، خداوند در ردّ عملشان فرمود : رنگى بهتر از رنگ ايمان و معرفت نيست (1) . و گويند : استفهام انكارى است . و مخفى نماند : مراد از معرفت همان ولايت است و امامت كه هر معرفت و ايمان و يقينى در تلو و حقيقت آن مندرج است و هر آن كس مى خواهد از خُمّ ولايت رنگى بيابد ناچار به مفاد « أَوَمَن كَانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُوراً يَمْشِى بِهِ فِى النَّاسِ » (2) به دربِ خانه محمّد و آل محمد عليهم السلام رود و الاّ در دنيا و عقبى بى نور و بى رنگ است . آن گاه حديده محماة را از مثنويات مولوى بخوان : رنگ آهن محور رنگ آتش استزآتشى ميلافد و آتش وش است شد به سرخى رنگ همچو زرّكانپس انا النار است ولافش بى زبان صبغة اللّه .. الى آخره . و ايضاً در « تفسير منهج » مروى است : نصارى فرزندان خودشان را به جاى ختنه بعد از هفت روز در آب عَموريّه غوطه مى دادند به خيال آنكه مولودشان از غير دين مسيحى پاك مى شود ، و رنگ آن آب زرد بود ، و مى گفتند : او [را] به آب ملّت نصرانيّه رنگ كرديم (3) . و يهود نيز در برابر نصارى براى امتياز مولودشان را در آب ديگر رنگ مى كردند ، خداوند سبحان فرمود : «صبغة اللّه » .. الى آخره . و معنى « صبغة » فطرت خداست كه همه مردمان بر آن مفطور و مخلوقند چنانكه صبغت زينت وحليه مصبُوغ است ، فطرت اسلام هم زينت انسان است يعنى : رنگ اسلام از اصل خلقت و آفرينش اوست كقوله : « كُلُّ مَولودٍ يُولَدُ عَلى الفِطرَةِ فَاَبواهُ يَهُوّدانِهِ وَيُنصّرانهِ ويُمجِّسانهِ » .

.

ص: 258

ص: 259

ص: 260

ص: 261

« معاقل » جمع « معقل » است ، و آن پناهگاه است ، يعنى : فرود آمدند از پناهگاه خودشان پس از عزّتى كه داشتند به گورستانهاى خودشان و بسيار بد فرود آمدند . ناداهُمُ صارخٌ من بَعدِ دفنِهُماين الاسرّةُ والتيجانُ والحُلَلُ « اسرّة » به كسر سين بر وزن « ادله » جمع « سرير » است ، و آن تخت است ، و « تيجان » به كسر جمع « تاج » است و « حُلل » جمع « حلّه » است ، و آن جامه است ، يعنى : بانگ زد فرياد كننده اى : آن تخت و تاج و جامه ها كجاست ؟ ! اين الوجُوه الّتى كانت محجبةًمن دونها تُضْرَبُ الاستار والكُلَلُ « كُلل » جمع « كلّه » است ، و آن پشّه خانه و پرده زنان است ، يعنى : روهائى كه هميشه پوشيده بود و پرده ها در پيش روى ايشان زده مى شد كجاست ؟ ! فافصَحَ القبر عَنهُم حينَ سائَلَهُمتلك الوُجُوه عَليها الدوُّد تنتقل « افصاح » مصدر است براى « اَفصَحَ » و آن به معنى (1) آشكار كردن است ، و « دُود » كرم است . يعنى : گورشان آشكارا كرد آن روها را آن دم كه كِرمها بر آن روها حركت مى كردند و از جائى به جائى ديگر نقل مى نمودند . قد طال ما اكلوا فيها وهم شربوافاصبحوا بعد طول الاكل قد اُكلوا يعنى : چه در زمان دراز در آن منازل خوردند و آشاميدند پس آن كرمها ايشان را بخوردند . وطالما كثّروا الامَوال وَادخرواوخلّفوها على الاعداء وارتحلوا (2) يعنى : چه در زمانهاى دراز اموال بسيار ذخيره و اندوخته كردند عاقبت آنها را براى

.

ص: 262

دشمنان گذاردند و كوچ نمودند . وطالما شيّدوا دوراً لِتُحصِنَهُمففارقوا الدُّور والاهلين وانتقلوا يعنى : چه در زمانهاى دراز خانه هاى بلند سخت براى نگاهدارى خودشان بنا كردند ، پس از آنها جدا شدند و از اهالى آنها چشم پوشيدند . اضحت مساكنُهم وحشاً معطّلةوساكنُوها إلى الاجداثِ قد رَحلوا 1 يعنى : محلّ سكناى ايشان به جهت نبودن سكنه معطّل مانده و ترسناك است و ساكنين آنها به سوى قبرها رفتند و مأوى گرفتند . سَلِ الخَليفةَ اذ وافَت منيّتهُاَين الجُنودُ واين الخيل وَالخَوَلُ مراد از « خليفه » پادشاه است ، و « موافات » رسيدن به چيزى است و « خَول » به فتح خاء حَشَم (1) پادشاه است ، يعنى : بپرس از پادشاه چگونه مرگ او را رسيد و كجاست لشكر و اسبها و خدمتكاران او ؟ ! اينَ الكُنُوز التى كانتَ مَفاتِحُهاتنوءُ بالعُصبة المُقوين لَو حَمَلوا

.

ص: 263

« كُنُوز » جمع كنز است ، و « مفاتح » جمع « مفتاح » ، و آن كليد است ، و « تنوء » از « نَوء » مشتق است و آن به معنى گرانى و سنگينى است ، و « مقوين » صاحبان زور ، يعنى : كجاست گنجهائى كه كليدهاى كران آنها را صاحبان قوّت و زور برمى داشتند ؟ ! اينَ العَبيدُ التى ارصَدتَهم عَدَدااين الحَديد واَينَ البيضُ والاَسَلُ 1 « ارصاد » مصدر « الرصد » است ، و « رَصَد » نگاهبانى راه است ، و « حديد » تيغ تيز ، و « اَسَل » _ به فتح _ نيزه است ، و « بيض » جمع « ابيض » است ، و آن شمشير و خوذه (1) است يعنى : كجا هستند بندگانى كه نگاهبان راهها بودند و به شمار مى آوردى ؟ ! و كجاست تيغ تيز و كلاهخود و نيزه خون ريز ؟ ! اين الفوارس والغِلمان ما صَنعوااين الصوارم والخطيّةُ الذُّبُل « فوارس » سوارها صوارم شمشيرهاى برنده و ذبل بضمتين جمع ذابل است مراد نيزه باريك است ، يعنى : كجاست سوارها و غلامها از آنچه كردند ؟ ! و كجاست شمشيرهاى برنده و نيزه هاى باريك تيز ؟ ! اين الكفاة الم يكفوا خليفَتَهُملما راَوهُ صَريعاً وهُو يَبتَهِلُ يعنى : كسانى كه از پادشاه كفايت كارها مى كردند اكنون چه شده است ؟ ! افتاده و تضرّع مى نمايد و كسى از او كفايت نمى كند وى را و نگرانند . اين الكُفاةُ التى ماجُوا لما غَضبُوااين الحُماة التى تُحمى بها الدول « كماة » جمع است و « كمّى » شجاعى است كه خود را در سلاح پنهان مى كند و بر او نگرانند ، و « ماجوا » از « موج » است ، يعنى : شجاعان و دليران چون به يكديگر مى رسيدند و غضب مى كردند چه شدند ؟ ! و كجا رفتند آنان كه دولتها را نگاهبان بودند و از ايشان حمايت كرده مى شدند ؟ ! اين الرّماةُ الم يَمنَع بِاَسْهُمِهِملما اَتَتك سِهامُ الموت تنتصلُ « رُماة » تيراندازان ، « انتصال » پياپى به يكديگر تيرانداختن است ، يعنى : كجا هستند تيراندازان آيا باز نداشتند با آنها تيرهاى مرگ را كه پياپى بر تو مى آمد ؟ ! هيهات! ما منعوا ضيماً ولا دفعواعنك المنيّة اذ وافى بك الاَجلُ « ضيم » ستم ، « منية » و « اجل » مرگ است ، يعنى : بسيار دور است كه رفع ظلم و دفع مرگ نكردند در وقتى كه زمان وى رسيد . ولا الرُّشى دَفعتها عنك لو بذلواولا الرُّقى نَفَعت فيها ولا الحِيَلُ 3

.

ص: 264

« رُشى » جمع « رشوه » و « رقى » جمع « رقيه » به ضمّ ، و آن افسون است ، يعنى : رشوه ها و افسونها و دامها براى مرگ سودى ندهد . ما ساعدوك ولا واساك اقربهمبل سلّموك لها يا قبحَ ما فعلوا يعنى : يارى نكردند تو را و نزديكتر تو مواسات نكند بلكه تو را به خاك بسپارند و زشت است آنچه به جا آوردند . ما بالُ قبرك لا يأتى به احدٌولا يطوف به من بينهم رجلُ يعنى : چرا به گور تو نمى آيد احدى و طواف نمى كند ؟ ! ما بالُ ذكرك منسيّاً ومُطّرحاًوكلّهم باقتسام المال قد شغلوا يعنى : چرا ياد كردن تو را فراموش كرده اند و همه ايشان به بخشيدن مال مشغول شده اند . ما بالُ قصرِك وحشاً لا انيسَ بهيغشاك من كَنفَيه الرّوعُ والوَهَلُ يعنى : چرا كوشك و خانه تو خالى است از انس گيرنده اى ؟ كه از دو طرف براى نبودن كسى به فزع و ترس مى آيد هر آنكه مى بيند . لا تُنكرنّ فما دامت على ملكالاّ اناخ عليه الموت والوَجَلُ يعنى : انكار مكن در زمانى كه پادشاهى و دولت بر پادشاه استقرار دارد ، مرگ مى خواباند شتر خودش را به در خانه اش . وكيف يرجُو دَوام الملك متّصلاًورُوحُه بحبال الموت متّصل و چگونه پادشاه اميدوار باشد به هميشگى عيش ؟ و حال آنكه جانش به ريسمانهاى مرگ پيوسته است . وجسمه لبُنَيّات الردى غرضٌوملكه زائل عنه ومنتقلُ

.

ص: 265

يعنى : تن آن پادشاه نشانه راههاى بلاهاست و پادشاهى او به غير او نمى رسد . پس از خواندن اين اشعار و رقت قلوب حاضرين و ندماء آن لعين ، برخاست متوكّل و كمال معذرت خواست و با نهايت اجلال و اعزاز آن جناب را روانه منزل نمود . و بحمد اللّه تعالى در سرّ من رأى جناب هادى عليه السلام جنازه متوكّل را مشاهده فرمود . و آنچه در ذيل خبر مبسوط است مى نويسد : در روز عيد فطر متوكّل امر كرد تمام بنى هاشم پياده جلو مركب او حاضر شوند ، و غرض وى حضرت ابوالحسن امام على النقى عليه السلام بود آن جناب بر يكى از غلامان خود تكيه داده پياده تشريف آوردند . بعضى از بنى هاشم عرض كردند : آيا در عالم نيست كسى كه دعاى او مستجاب شود ؟ ! فرمود : « در عالم كسى هست كه ذرّه ناخن او اعظم است از ناقه صالح در وقتى كه او را پى كردند و بچه اش به ناله بمرد ، و خداوند سبحان فرمود : « تَمَتَّعُوا فِى دَارِكُمْ ثَلاَثَةَ أَيَّامٍ ذلِكَ وَعْدٌ غَيْرُ مَكْذُوبٍ » (1) » (2) . و متوكّل در روز چهارم شوّال سال دويست و چهل و هفت كشته شد 3 ، و بيست و هفت سال از امامت آن جناب گذشته بود ، و آن حضرت بعد از معتصم و واثق و متوكّل معاصر با مستنصر و مستعين و معتزّ باللّه گرديد . و رحلت آن جناب به جهت زهرى بود كه از خليفه جائر معاصر عبّاسى چشيد ، و يك سال قبل از تولّد امام عصر ارواحنا له الفداء مدفون شد . و فرزندان آن بزرگوار پنج نفرند : چهار پسر و يك دختر :

.

ص: 266

اما چهار پسر : اول : امام حسن عسكرى عليه السلام است . دوّم : محمد . سوّم : حسين . چهارم : جعفر . امّا دختر عايشه است (1) .

.

ص: 267

ص: 268

عاقبت معتمد عبّاسى آن جناب را به زهر شهيد كرد و آن حضرت هم معاصر با مستعين و معتزّ و مهدى و معتمد باللّه باشد از خلفاء غير حنفاء بنى عبّاسى . و بدان لقب عسكرى اختصاص به حضرت ابا محمّد امام حسن عليه السلام ندارد ، بلكه حضرت ابوالحسن امام على النّقى عليه السلام را اوّل عسكرى خواندند ، و بعد از آن جناب نيز حضرت ابا محمد مشهور به اين لقب گشت ، و عسكر اسم محلّه اى از محلاّت سرّ من راى بود كه در آن عساكر خلفاء بنى عبّاس منزل داشتند ، و چون آن جناب در آن محلّه مسكن داشت از اين جهت مشهور به عسكرى شدند . و صاحب « مجمع البحرين » (1) فرمود : عسكر قريه اى است كه مولد حضرت حجة اللّه اعظم صلوات اللّه عليهم در آن است . و وجه ديگر كه اشهر است و راوندى طاب ثراه نقل فرموده است (2) : روزى متوكّل باللّه حكم نمود نود هزار نفر از سوارهاى اتراك كه در سرّ من رأى ساكن بودند (3) هر يك توبره اسب خودشان را پر از خاك كرده در وسط بيابان بريزند . پس هر يك با اسلحه كثيره توبره ها را پر از خاك كردند و ريختند كه آن را « تل المخالى » (4) گفتند يعنى : تلّ توبره ها ، آن گاه به حضرت ابا محمّد عرض كرد : تو را حاضر كردم براى آنكه عسكر خود را بر تو عرضه دارم . و غرض وى كسر خاطر آن جناب بود براى خوفى كه داشت . پس امام عليه السلام فرمودند : « مى خواهى بر تو من هم عسكر خود را عرضه دارم ؟ » .

.

ص: 269

ص: 270

ص: 271

ص: 272

ص: 273

ص: 274

طخياءِ 1 الدَّيجورُ الغائِبِ المَستُور . جَلَّ مَولِدُه وكَرُمَ محتِدُهُ والمَلائِكة شُهّدُه وَاللّه ناصِرُه وَمُؤيّدُه اِذا آنَ مَيعادُه وَالملائِكةُ اَمدادهُ . سَيْفُ اللّهِ الذَّى لا يَنُبو ونُورُه الّذى لا يَخبو وَذُو الحِلم الذّى لا يَصبُو ، مَدارُ الدَهر وَنَواميسُ 2 العَصر وُلاةُ اَمرِه وَنَهيهِ.. الى آخره (1) . و از خصايص ولادت آن بزرگوار كه به خطّ شهيد طاب ثراه (2) ديده شده اين است : هر آنكس در آن شب متولد شد در اقطار زمين مؤمن گرديد و اگر در بلاد شرك و كفر بوده عاقبت مؤمن از دنيا رفت ، و اين كرامت اعظم كرامات است . و منجّمى يهودى در بلده قم به احمد بن اسحاق عرض كرد : مولودى متولد شده است كه از طالع او برمى آيد يا پيغمبر است يا وصىّ ، و از نظرات طالع او ظاهر است كه مالك شرق و غرب ، بحر و برّ ، سهل و جبل مى شود و همه كس به او ايمان آورند . پس به طريق تحقيق بدانند آن بزرگوار به تاريخ مسطور و آداب مسطوره در وقت معيّن از نرجس خاتون متولد شد و انكارى در تولد آن بزرگوار نتوان كرد و هر كه منكر شود از عداد شيعه اثنا عشريّه خارج است و مناقب ولادت آن حضرت از خواندن سوره قدر در رحم مادرش و در زمان ولادت قرائت سوره توحيد و آية الكرسى و آيه « نَمُنّ عَلَى

.

ص: 275

ص: 276

ص: 277

و از عمر نوح نهصد و پنجاه سال . و از عمر سام ششصد سال . و از عمر قالع دويست و نود و نه سال . و از عمر شالخ چهار صد و نود و سه سال . و از عمر غابر هشتصد و هفتاد سال . و از عمر ارغو دويست و شصت سال . و از عمر ناحور يك صد و چهل و شش سال . و از عمر تارح دويست و هشتاد . و از عمر ابراهيم يك صد و هفتاد و پنج سال . و از عمر اسماعيل يك صد و سى و هفت سال . و از عمر اسحاق يك صد و هشتاد سال . و از عمر داود يك صد و چهل سال . و از عمر سليمان پنجاه و سه سال . و از عمر زكريا نود و نه سال گذشت (1) . پس چه استبعادى دارد امام عصر حضرت صاحب الزمان عليه السلام عمر طويل مديد داشته باشد ؟ بلى كسى خيال كرد در زمان گذشته اعمار به مقتضاى حركات دهريّه متطاول مى شد پس هر عصرى منقصت به هم رسانيد تاكنون كه در كمال نقص است . جواب آن است : زمان را تأثيرى در اعمار نيست ، زياده و نقصان آن از افاعيل قادر مختار است بنا بر صلاحى كه مى داند . بلى عادت به اقدار متقاربه جارى است ، اما اعمار متطاوله محال نيست و عادات هم در يد قدرت حقّه است و آنچه از اعمار مديده ذكر

.

ص: 278

ص: 279

آن جناب فرمود : « سريعاً ان شاء اللّه تعالى » (1) . و دعبل بن على خزاعى شاعر آل رسول صلى الله عليه و آله در قصيده اش فرمود : خروج الامام لا محالة لازميقوم على اسم اللّه والبركات يُميّز فينا كلّ حقّ وباطلويجزى على النّعماء والنقمات (2) وايضاً فرمود : الى الحشر حتّى يبعث (3) اللّه قائمايفرّج عنا الهمّ والكربات (4) و حديث شهادت جناب سيّد الشهدا عليه السلام و ضجّه و بكاء ساكنين ملأ اعلى وتسليت ايشان به وجود مبارك حضرت جحة اللّه در كتب اخبار متواتر است . و حسن بن موسى نوبختى در كتاب « فرق » نوشته است : بعضى حضرت عيسى را قائم مى دانند و برخى از عامّه در اين عقيده همراهى كرده اند ، و بعضى مانند سبائيّه كه از اصحاب عبداللّه بن سبا بودند حضرت امير مؤمنان عليه السلام را قائم دانستند ، و گفتند : آن حضرت نمرده است و نمى ميرد . و بعضى محمد بن حنفيّه را قائم خواندند مانند كربيّه و كيسانيّه . و بعضى ابو هاشم عبداللّه بن محمد بن حنفيّه را قائم دانند ، و آنها معروف به هاشميّه اند . و بعضى مانند ناووسيّه حضرت صادق عليه السلام را قائم خواندند . و بعضى كه مشهور به اسماعيليّه اند اسماعيل فرزند آن بزرگوار را قائم دانستند . و بعضى مانند قرامطه محمد بن اسماعيل بن جعفر را . و بعضى مانند واقفيّه حضرت موسى بن جعفر را قائم دانند .

.

ص: 280

ص: 281

و مرحوم آقاخوند در شرح « اصول كافى » (1) فرمود : خداوند منزّه است از جوارح و اعضاء و تشبيه ، پس مراد از « يدان » واسطه جود (2) خداوندى و فيض اوست و آن واسطه ملكى از ملائكه مقرّبين است . و معنى « يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ » (3) ، و حديث « قلب المؤمن بين اصبَعَيْن (4) من اصابِعِ الرحمن » (5) انفاق و تصريف و تقليب است ، و مراد از رؤوس عباد ، نفوس ناطقه و عقول هيولانيّه است ؛ از آنكه عقل آدمى اشرف و ارفع قواى و اجزاى ظاهره و باطنه است . به بيان ديگر عرض مى كنم از لسان مرحوم مذكور : از زمان آدم ابوالبشر عليه السلامنفوس انسانيّه متدرّجاً در تلطّف و تصفّى بودند و روى به ترقّى داشتند ، و از اين جهت پيغمبرى كه به زمان حضرت ختمى مرتبت نزديكتر بود معجزاتى كه مى آورد به معقولات اقرب بود ، اما سابقين معجزات محسوسه مى آوردند و از اين جهت حضرت رسول صلى الله عليه و آله قرآن و كتاب آورد ، و آن امرى است عقلى كه مخصوص به صاحبان عقول قويّه است . پس نفوس در تزكّى و عقول در ترقّى بود تا زمان حضرت خاتم صلى الله عليه و آله كه به ايشان نبوّت ختم شد و « الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ » (6) شاهدى است متين . در حديث است : « در آخر الزّمان استعدادات به نحوى ترقى مى كند كه به مؤدّب و مكمّل خارجى احتياج ندارد » (7) .

.

ص: 282

ص: 283

نبى است ، اكنون كه سيّد مختار نيست امام بايد باشد تا عقوبات الهيّه شامل حال بندگان نشود . امّا خفاء وى براى حكمت و مصلحتهاى كثيره است كه در كتب غيبت ضبط است اعظم آنها خوف از قتل است كه اگر ظاهر شود و كشته گردد آن وقت به مفاد : « لَوْ بَقِيَتِ الأرْضُ بِغَيْرِ حُجّةٍ لَساخَت بِأهلِها » (1) مراد و مقصود از ايجاد هر موجودى منتفى خواهد شد . و حضرت نبوى صلى الله عليه و آله فرمودند : « أهْلُ بَيْتى أمانٌ لأهْلِ الأرْضِ فاذا هَلَكَ أهْلُ بَيتى أتى أهلُ الأرض ما يكرهُون » (2) . و أيضاً در خفاء ظهور آن جناب فرمودند : « مَثَلُ القائِم مِنْ وُلدى مَثَلُ السّاعَة 3 » . (3) و ديگر آنكه خود آن جناب فرمودند : « مثل غيبت من چون آفتاب است در زير ابر چنانكه فيض آفتاب از اهل عالم منقطع نمى شود » (4) وجود حضرت حجت نيز چنين است . عجب گفت مولوى : پيش ما صد سال و يك ساعت يكى استاين دراز و كوتهى از كوتهى است يعنى : تمام عيبها و نقصها در هياكل ماهاست و علّت ها و رمدها در چشم ماهاست و اگر نه حضرت حجت اللّه اعظم موجود است . اى در درون جانم و جان از تو بى خبراز تو جهان پر است و جهان از تو بى خبر

.

ص: 284

ص: 285

ص: 286

و در « غيبت نعمانى » مسطور است از حضرت امير مؤمنان عليه السلام كه فرمودند در اوصاف و شمايل آن بزرگوار : « المتغيّب من وُلدى صاحِب الرايةِ الحمراء وَالعَلَمِ الاَخضَر مَنْعُوت وَمَوصُوفٌ باعِتِدالِ الخَلقِ وحُسنِ الخُلقِ ونَظارِةِ اللَّون ، فى صَوته (1) ضحِكٌ ، وَفى اَشفارِه وَطَف ، وفى عُنُقُه سَطحٌ ، فرق الشَعر ، مُفَلَجُّ الثَّنايا » .. الى [آخر] الخبر (2) . يعنى : « آنكه غايب مى شود از فرزندان من صاحب لواء سرخ وعلم سبز است ، وصف كرده مى شود به اعتدال خلقت و حُسن خُلق و نيكويى رنگ و رخساره ، و آوازش مانند خنده بلند شنيده مى شود _ يا آنكه « فى صورته ضِحكٌ » يعنى : در روى مباركش خنده است ، اشاره به خنده روئى است كه در اصطلاحاتِ معروفه است _ و گردن مباركش كشيده و بلند است و موى سر مباركش پر است و آويخته نمى شود . فى « المجمع » (3) : [فى الحديث :] « وكان شَعرُ رَسُول اللّه صلى الله عليه و آله وفَرٌ (4) لم تَبلغُ الفرق » أى التسريح . و دندانهاى آن بزرگوار گشاده است . و در حديث ديگر مروى است : آن بزرگوار مُبدّحُ البَطن است ، يعنى : وسيع و عريض ، بداح به معنى وسعت و عريض است . « وَعَظيمُ مشاشِ المنكِبين » ، يعنى : استخوانهائى كه مُلتقى در منكبين است ، بزرگ است (5) ، و آن دلالت بر شجاعت مى كند . « و على رأسه خزار » ، يعنى : بر سر مباركش خطى است . « وبوجهه أَثَرٌ » بر روى مباركش اثرى است . « وله شامتان واسمان : اسمٌ يُعلن واسمٌ يخفى » ، و دو خال در بدن لطيف آن بزرگوار است

.

ص: 287

يكى به رنگ بدن اوست ، و ديگرى سياه است مانند مهر نبوّت كه به روى خاتم ولايت نقش است . اى مصحف آيات الهى رويتوى سلسله اهل ولايت مويت بر چشمه زندگى لب دلجويتمحراب نماز عارفان ابرويت و از حذيفه مروى است حضرت نبوى صلى الله عليه و آله فرمودند : « مهدى مردى است از اولاد من كه رنگ او رنگ عرب است و بدن او چون اسرائيليان بلند و بزرگ مى نمايد » . و در حديث نبوى صلى الله عليه و آله است : « المَهدىّ منّى اَجلى الجبهة اقنى الانف 1 » (1) ، يعنى : « گشاده پيشانى و كشيده بينى است ، و دو عباء قطوانيّه پوشيده باشد » . و آن دهى است نزديك كوفه . و صدوق طاب ثراه از ابراهيم بن مهزيار نقل كرده است كه گفت : آن بزرگوار را زيارت كردم و هو غلامٌ اَمْرَدُ ناصِعُ 3 اللّونِ واضحُ السِّنِّ (2) اَبْلَجُ الحاجبِ ، مُسَوَّدُ الحَدَقَتَيْنِ اَسمَرُ اَروَعُ كأنّه غُصنٌ بانٍ . وكأنَّ صَفْحَتَه غرّةُ كَوْكَبٍ دُرّىٍّ .

.

ص: 288

بِخدّهِ الأَيْمَنِ خالٌ كأنّه فَتاةُ (1) مِسكٍ على بياضِ الفِضَّةِ . واذا برأسِه وَفْرَةٌ سَجْماءُ (2) سبطة (3) . تَبْلُغُ شَحْمَةَ (4) اُذُنَيْهِ (5) . له سَمْت 6 ما رأتِ العُيونُ اقصَدَ منه وَلا اعذَبَ حُسناً وَسكينةً وَحياءً (6) . الى آخر الحديث (7) . و راوندى طاب ثراه از على بن مهزيار نقل كرده است كه گفت : آن بزرگوار را بدين شمايل يافتم : فاذا هو كغُصْنٍ بانٍ لَيسَ هُو بِالطّوَيلِ الشّامِخِ (8) . ولا بِالقَصيرِ اللاّزقِ (9) . مُدوّرُ الهامّة . أصْلَتُ (10) الجَبينِ ازجُّ الحاجِبَينِ اَقنَى الاَنفِ سَهْلُ الخَدّينِ .

.

ص: 289

عَلى خدّه الاَيمَنِ خالٌ كأنّه فتاةُ مِسكٍ على رَضْراخَةٍ وعَنْبَرٍ ، فَلَمّا اَنْ رأيتُه بَدَرْتُه بالسّلامِ فَرَدَّ عَلىَّ باَحْسَنِ ما سلَّمْتُه .. الى آخر الحديث (1) .

خلاصه : بر هر آن عضوى كه افكندى نظربود او از عضو ديگر خوبتر اگر گرسنه بر جمال امام عصر عليه السلام نظر كند سير و اگر سير مشاهده جمال وى نمايد اسير گردد . و اين بنده در مجموعه موسومه به « شمائل علويّه و فضائل مرتضويّه » اين مطلب را به نحو اوفى بسط داده ام و عرض كرده ام كه : هر كس در جهان نيكو است رويشبسى بهتر زروى اوست خُويش و خوب است عرض نمايم ايضاً : آنها كه خوانده ام زنظر محو گشته استالاّ حديث دوست كه تكرار مى كنم والسّلام على نُور الاَنوار والغائبِ عَنِ مُعاينَةِ الاَبصار والحاضِرِ فى قُلوب الاَخيار . حَليفِ الايمان وَخليفةِ الرّحمن وكاشفِ الاحزان ومُعلِن القرآن . المهدىّ المُظفّر والهادى المُنتظَر والامامِ الثانى عشر وخاتِمِ الاَوصياء الغررَ . صلوات اللّه عليه وعلى آبائه الطّاهرين .

.

ص: 290

ص: 291

ص: 292

ص: 293

ص: 294

ص: 295

را ديد كه ايستاده نمازت (1) مى گزارد و ابرى بر سر او سايه انداخته چون سلام نمازت بداد سلام كردم و پرسيدم كيستى ؟ گفت : الياس پيغمبرم . گفتم : براى من دعا كن . فرمود : « يا حنّان ! يا منّان ! يا حىّ ! يا قيّوم ! » . و دو نام به سريانى گفت كه من ندانستم ، و دست بر كتف من نهاد كه بَرْد و خنك و راحت آن به تمام بدن من رسيد و هيبت وى برفت . گفتم : آيا بر شما وحى مى شود ؟ گفت : از زمانى كه پيغمبر صلى الله عليه و آله وفات كرد وحى قطع شد . پرسيدم : چند نفر از انبياء زنده اند ؟ گفت : من و خضر عليه السلام و ادريس عليه السلام و عيسى بن مريم عليه السلام . گفتم : آيا خضر را ملاقات مى كنى ؟ گفت : هر سال در عرفات . گفتم : ابدال چند نفرند ؟ گفت : شصت نفرند ، پنجاه نفر مابين عريش مصرند تا شاطى الفرات ، و هفت نفر در شهرهاى ديگر ، و يك نفر در انطاكيّه ، و دو نفر ديگرند كه به واسطه ايشان باران مى بارد و از ايشان بر دشمنان نصرت مى يابند ، و به ايشان امر دين برپاست تا آنكه اراده شود دنيا هلاك گردد ، ايشان را خداوند بميراند . و اين مكالمات در وقتى بود كه مروان با اهل شام قتال داشت ، پرسيدم : در حق مروان چه گوئى ؟ فرمود : او را كجا برند ؟ ! مردى است جبّار و طاغى ، و آنان كه در آن كارزار حاضر شدند از قاتل و مقتول به دوزخ روند . گفتم : من در آن جنگ حاضر بودم اما تيرى نينداختم و شمشيرى نزدم و نيزه اى به كار

.

ص: 296

نبردم ، اكنون توبه مى كنم و ديگر هم بدين گونه معارك قتال حاضر نمى شوم . گفت : خوب مى كنى . در آن وقت دو قرص نان از شير سفيدتر به حضور ما حاضر شد ، به من گفت : بخور . آن بزرگوار و من يك نان و نيم خورديم ، نيمى ديگر مفقود شد ندانستم كه نهاد ؟ و كه برداشت ؟ و وى را شترى بود چرا مى كرد ، بدون اينكه كسى او را بياورد آمد و خوابيد ، و حضرت الياس عليه السلام بر او نشست ، عرض كردم : من زن و فرزند و علاقه ندارم ، با شما بيايم ؟ فرمود : برو زنى بگير ، و از چهار زن احتراز كن : از آنكه نشوز كند و آنكه خلع كند و آنكه ملاعنه كند و آنكه مبارات كند ، و غير از ايشان هر زنى خواهى بخواه . گفتم : من شما را كى مى بينم ؟ فرمود : هر وقت اتفاقى افتد . و از نظرم غايب شد . و مرحوم ابن ميثم در « شرح نهج البلاغه » (1) بيانى از ابدال فرموده است (2) و از علماء اعلام اخبارى در وجود ايشان منقول يافته ايم . و گمان اين بنده آن است : تمام اين اشخاص كه عددشان به نحو اختلاف مذكور شد براى اقامه دين به امر بقيّة اللّه فى الارضين در اقطار و اكناف عالم به مثابه و منزله نوّاب خواص سالك و سائرند ، و مشيّت امور مى دهند ، و هر يك از امور و اخبار مسطوره منافى با بيان شرع اقدس است مردود و مطرود خواهد بود .

.

ص: 297

ص: 298

ص: 299

ص: 300

ص: 301

سيّدى ! غَيبتك أَوْصَلَتْ (1) وَسَلتَ مُصابى بِفجائع الاَبدَ ، وَفَقد الواحِد بعد الواحد بِفناءِ (2) الجَمع وَالعدد ، فما أحسّ (3) بدمعةٍ تَرقى من عَينى ، وانينٍ يَفتر (4) مِن صَدرى ، عن دَوارج الرزايا وَسَوالِفِ البَلايا . ألا مثل لِعينى مِن غوائل اعظمُها وأفْظعها (5) ، وبواقى اشدُّها وأنكرُها ، ونوائب مخلوطةٌ بقضائك (6) ، ونوازل معجونةٌ بسخطك » . حاصل معنى اينكه خطاب به حضرت حجّة اللّه مى فرمايد : « اى آقاى من ! غيبت كردن و تعطيل در ظهورت خواب را از چشم من برده است ، و خوابگاه مرا بر من تنگ كرده است ، و راحت دل مرا قطع نموده . اى آقاى من ! غيبت تو متّصل شده است با مصائب ديگر من از فقدان ياران و فرزندان در روزگاران پس نيكو نيست اشكى كه جارى مى شود و ناله اى كه از سينه برمى آيد مگر براى تأخير ظهور و بلايائى كه بعد از اين نازل مى شود » . و در آخر اين حديث مروى است : حاضرين از اصحاب مانند مفضل بن عمرو و داود بن كثير و ابو بصير و سدير صيرفى از اين خطب هائل و حادث غائل متحيّر بماندند ، عرض كردند : خداوند چشم شما را نگرياند ! چه حالت است در شما و چه حادثه اى روى داده ؟ ! پس آه كشيد و فرمود : « امروز در جفر كتابى كه مشتمل بر علم منايا و بلايا و علم ما كان و ما يكون است تا روز قيامت نگاه مى كردم ، و تأمّل در امر قائم و مولد او مى نمودم با بَطْأِ ظهور و طول عمر و بلواى مؤمنين در آن زمان ، و توليد شكوك در قلوب شيعه از طول

.

ص: 302

ص: 303

پس اشرف و اعزّ اشياء اسلام است و آن در خدمت امام زمان است ، اگر اكنون هر دو مفقود است بايد در مقام طلب برآئيم و بخواهيم تا ظاهر شود ، و قطع دنباله ظالمين را به مفاد « فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا » (1) نمايد . اى فرزند ! اگر يكى از سلاطين هر ساله به كسى انعامى كند و مى داند آن سلطان دشمن امام زمان است ، اگر آن شخص به امامت امام قائل است نبايد بقاء سلطان جائر را به جهت انعامات وى بخواهد ، پس بخواه از امام عصر هر چه مى خواهى ، و خود را فريفته انعامات اهل جور مكن . اى فرزند ! اگر امام عصر عليه السلامبفرستد در نزد تو كسى را و بفرمايد : اگر من فلان وقت ظاهر شوم تو خواهى مُرد به محض ظهور و ملاقات من ، و اگر بيست سال ديگر ظاهر شوم تو در اين مدّت مى مانى با اموال كثيره و اولاد عديده ، آيا تو بقاء خودت را اختيار مى نمائى يا مردن را براى ظهور فرج ؟ اى فرزند ! اگر سلطان جائر هر سال هزار تومان به تو دهد ، و چون امام عصر ظاهر گردد اين وجه را از تو قطع نمايد بلكه به دشمن تو ظاهراً مى دهد و بفرمايد _ بر حسب مصلحت _ : تو مستحق نيستى و ديگرى استحقاق دارد ، آيا كدام برتر است ظهور امام يا رسيدن اين وجه در غياب آن بزرگوار از دست پادشاه جائر ؟ خداوند ما را به محك امتحان در نياورد . * * * پس بسيار سزاوار است از خواندن دعاء ندبه غافل نشويم و از خواندن دعاء عهد كه در كتابهاى ادعيّه و زيارات مروى است [...] (2) متذكر باشيم . و بنگر در آخر دعاء عهد چه فرموده اند : چون تمام كردى اين دعاء عهد را سه مرتبه دست بر ران راست خود بزن و بگوى : « العجل العجل ! يا مولاى يا صاحب الزمان ! » و اين

.

ص: 304

ص: 305

و متمسّك شده اند به اين آيه كريمه : « مَا نَنَسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا » (1) . و بعضى هم به اوصاف قائل شده اند يعنى : هر كس اظهار دعوت و ارشاد كرد و اوصاف مخصوصه از او ظاهر شده و اجازه از ولى سابق و قطب فائت داشت ، بايد مردم رجوع به وى نمايند ؛ از آنكه فيوضات از مبدأ به وى مى رسد و از او به خلق ، و فرقى نمى كند صاحب اوصاف خاصّه از آل محمد صلى الله عليه و آله باشد و چه از آل ابى جهل ؛ چه از آل على و چه آل عمر و آل ابى سفيان و آل مروان باشد ، و اين جماعت اعتقاد به قائم آل محمد صلى الله عليه و آلهمخصوصاً ندارند ، مناط اعتبار در نزد ايشان اتصاف به اوصاف خاصّه معلومه است ، پس هر آنكه متّصف شود از هر طائفه باشد او ولىّ است . و مى گويند : حضرت امام عصر عليه السلام وفات كرد ولىّ ديگر به جاى او آمد ، و عبارتشان است آن : محمد بن الحسن العسكرى صار من الابدال ثمّ من الاوتاد ثمّ من الاقطاب ثمّ من الاولياء ، وكان وَلىَّ عصرِهِ ، وَعَلِم اللّهُ انه مات وفات وقام الآخر مقامه . و اين طايفه بسيارند و افزون از شمار ، و اصول و فروع اين مذهب را از دواوين كمّلين (2) صوفيّه و مرتاضين از عرفاء و فضلاء از اهل باطن ايشان بخوان مانند « مثنويات » مولوى ، و « منثورات » محيى الدين عربى ، و « تحقيقات »ابى حامد غزالى ، و « عبارات » علاءالدّوله سمنانى ، و « كلمات » شيخ محمود شبسترى ، و « بيانات » ابو يزيد بسطامى ، و « مفردات » شاه نعمت اللّه ولى ، و « منظومات » نور على شاه اصفهانى و ميرزا محمد تقى كرمانى . و اجلاّء از اين سلسله و طايفه نقل از مهدويّه نوعيّه وصفيّه و تناسخيّه و تجلّى روح ولايت در تجلّى شخصى از اشخاص و تجلّى آن شخص به اوصاف ولىّ نظماً و نثراً ، عربياً و فارسياً نموده اند . اما اماميه اثناعشريه بر حسب اجازه و اراده از اهل عصمت و طهارت ، ولايت و امامت

.