ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

اين طرح، در آبان ماه 1380 در نخستين جلسه شوراى سياستگذارى _ كه از عالمان و فرزانگان و نخبگان فرهنگى اند _ به تصويب رسيد و كميته علمى كنگره از خرداد 1381 كار خود را آغاز كرد. كميته علمى با فرصت اندكى كه در اختيار داشت، برنامه هاى خود را در پنج حوزه ساماندهى كرد: 1 . تأليف، تصحيح و گردآورى آثار مربوط به حضرت عبدالعظيم و شهر رى (كتاب و مقاله). 2 . سفارش و فراخوان نگارش مقاله. 3 . سفارش انتشار ويژه نامه هايى از سوى نشريات، همزمان با برگزارى كنگره. 4 . انتشار لوح فشرده (CD)توليدات علمى كنگره. 5 . انتشار خبرنامه. با يارى خداوند و مدد قدسى روح حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، در حوزه نخست، بيش از بيست و دو جلد كتاب آماده شد كه همزمان با برگزارى كنگره، توزيع مى گردد. همچنين مقالات منتخب و تأييد شده علمى در سه جلد، عرضه خواهند شد. دو ويژه نامه از سوى مجلات علمى و نيز خبرنامه كنگره در پنج شماره عرضه خواهد شد. همه اين آثار، علاوه بر نشر مكتوب، بر روى يك لوح فشرده (CD)تا هنگام برپايى كنگره در اختيار علاقه مندان قرار مى گيرد. گفتنى است با فرصت اندك و حجم گسترده برنامه هاى علمى، وجود نقايص، امرى طبيعى است كه اهل فضل و دانش آن را بر ما خواهند بخشيد و ما را از نصايح عالمانه خويش بهره مند خواهند ساخت. اميد است اين مجموعه، مقبول درگاه الهى و مورد عنايت روح بزرگ و قدسى حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلامقرار گيرد و در گسترش و بالندگى فرهنگ و معارف تشيع، سودمند افتد. در پايان از همه كسانى كه در به ثمر رسيدن اين برنامه ها سهم وافر داشتند؛ توليت محترم آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلامو رياست محترم مؤسسه فرهنگى دارالحديث، شوراى عالى سياستگذارى، مديران محترم آستان حضرت عبدالعظيم و مؤسسه فرهنگى دارالحديث و به ويژه فاضل گرانقدر جناب آقاى على اكبر زمانى نژاد _ كه بار عمده بر دوش ايشان بود _ سپاسگزارى مى شود. مهدى مهريزى دبير كميته علمى بهار 1382

.

ص: 7

بنام آغازگر هستى اينجا روزها پرستاره و شبها سپيد است ، گلستان هميشه بهار و فضا پرطراوات . گلهاى اينجا هميشه شكفته و نورسته ، پر است از نور خورشيد . مفهوم زندگى اينجاست . كوير خشك وبى روح در اين روح و ريحان بى معناست . روز و شب چهچه بلبلان و تهليل مناجاتيان ، چنان دلسوز و خوشنواست كه گويى نشانى از نعيم جنت و رضوان موعود است . كيميا اينجاست و كيمياگران بى حد و شمار . آرى ، اينجا سرزمين ايران است ، و در هر گوشه و كنارش ، گلى از گلْسِتان نبوى شكفته ، وچراغى از چلچراغ پرفروغِ علوى فروزان است . سالكان كوى اين خاندان با دستانى تهى روان گشته ، و به دامنى پر از دُرّ وجواهر و لبى خندان مسرور گشته اند . در اين شفاخانه هاى الهى ، دردِ بى درمان نامفهوم است ، و هر دانه اشكى با هزاران گوى ثمين برابر . از دامان پرمهر اين دُردانه هاى عالم وحى ، در طى قرون و اعصار ، چه بركاتى كه بر مردمان نازل ، و چه بلاها كه دفع گرديده . و در جوار قله هاى سركش دماوند ، آستان پرمهر و عطوفت سيد كريم ، حضرت عبدالعظيم _ كه سلام سلام گويان ملك وملكوت بر او باد _ چنان سر به فلك كشيده كه آن صخره هاى مغرور در برابرش سر تعظيم فرو داشته و چون عبد ذليل فرمانبر و مطيع . بلى ، ستاره اى بس درخشنده و منوّر كه نه تنها اهل رى ، بلكه تمام مواليانِ آيت عظماى الهى ووصايت نبوى ، در هر كجاى اين زمين خاكى ، از جود وجودش بهره مند و خرسندند . واين تحفه ناچيز كه تلاش مؤلفش بس گرانسنگ است ، هديه اى است به آستان ملائك آشيان آن حضرت ، تا چه در نظر آيد و چه سان مقبول افتد . اشكورى

روح و ريحان دومدر شرح حال حسن مثنى ابن حسن عليه السلام ، و عمر بن على و نزاع وى با عبداللّه بن عبّاس ، و حسن حال حسن مثنى ، و عيال او فاطمة بنت الحسين ، و وفات او در مدينه ، و شرح حال عبداللّه محض پسر حسن مثنى ، و مكالمه اش با عبداللّه سفاح ، و اذيتهاى منصور دوانيقى به وى در ربذه ، و موارد ديگر ، و پيغام وى به حضرت صادق عليه السلام ، و اسيرى عبداللّه

.

ص: 8

محض با بنى الحسن از مدينه به بغداد ، و شرح تعليقه حضرت صادق عليه السلام براى عبداللّه ، و تسليه سادات ، و گفتار ابن حجر در حق عبداللّه بن حسن ، و حال حسن افطس كه معروف به رمح آل ابى طالب است ، و شرح حال محمّد صاحب نفس زكيّه ، و ابراهيم برادرش قتيل باخمرى ، و شهادتشان به دست منصور ، و شرح حال يحيى صاحب ديلم فرزند عبداللّه محض ، و قسم خوردن زُبيرى در محضر هارون الرشيد ، و هلاكت او ، و هلاكت مردى به قسم دادن حضرت صادق عليه السلام ، و مذمّت قسم خوردن زياد ، و شهادت ادريس بن عبداللّه معروف صاحب المغرب به امر هارون الرشيد ، و شرح حال موسى بن عبداللّه معروف به جون ، و مختصرى از حال حسين بن على شهيد فخ به امر هادى باللّه .

روح و ريحان سومدر شرح حال زيد بن حسن ابن على بن ابى طالب عليه السلام كه جدّ حضرت عبدالعظيم است ، و اخبارى كه در ارشاد شيخ مفيد _ عليه الرّحمة _ در مدح وى رسيده است ، و شواهد مبسوطه ديگر ، و شرح زيد بن على بن الحسين عليه السلام ، و خراب كردن خانه امير مؤمنان عليه السلامكه زيد در او ساكن بود ، و حديث شريف در جلالت قدر زيد بن على عليه السلام ، و آمدن زيد به شام و كوفه و شهادتش ، و خواب ديدن زيد حضرت رسول صلى الله عليه و آله را ، و مرثيه يحيى بن زيد و سيد اسماعيل حميرى ، و بيان سه مطلب : مطلب اوّل : در بيان مراتب زيديه و فرق بين ناصبى و زيديّه . مطلب دوّم : تكليف رعايا در حق سادات دعاة ، و حديث «روضه كافى» ، و نهى لعن كردن به جعفر كذّاب ، و حديث زارع و كوزه گر ، و ملاحظه اهمّ ، و تفسير آيه اى كه دلالت بر حُسن عاقبت سادات مى كند . مطلب سوّم : در شرح زيد بن موسى بن جعفر عليهماالسلام ، و امامزاده زيد كه در طهران مدفون است ، و زيدهاى ديگر ، و مشرف شدن حضرت همايونى به مزار اين امامزاده جليل و عماراتى كه فرموده ، و پياده شدن سلطان مراد قيصر روم در روضه مباركه حضرت امير

.

ص: 9

ص: 10

M323_T1_File_4611986

و نيكى كنيه ابوالقاسم و ذمّ بعضى از كنيه ها ، و چهار نفر از امامزادگان موسوم به اسم عبدالعظيم بودند ، و بيان سه فقره : فقره اوّل : «السّلام عليك أيّها المحدث العليم» ، و معنى حديث ، و فرق بين حديث و خبر ، و معانى هر يك ، و معنى محدث در آيه كريمه ، و فرق بين محدّث و محدث ، و مطالب ديگر ، با شرايط محدّث ، و احترامات امام عليه السلام به حضرت عبدالعظيم ، و شرح خواصّ اصحاب كه حافظين اخبار بودند ، و شرح حال ابن عقده مشروحاً ، و كذّابين از اهل حديث ، مانند ابوالبحترى و غيره ، و اشعار شاعرى در ذمّ وى ، و شرح حال ابو هريره و احاديث او ، و مذمّت كسانى كه جعل احاديث كردند ، و آنچه ابوحنيفه كرد ، و بياناتى كه بسيار جامع است . فقره دوّم : «السّلام عليك ايها السيّد الكريم» ، و معنى «سيّد» ، و آنچه به اسم سيّد خوانده مى شود ، و جواز اطلاق نام سيّد بر خداوند ، و جهت منع حضرت رسول صلى الله عليه و آله اسم سيّد را از خود ، و ترغيب به لقب رسول اللّه ، و جهت نسبت اين لقب به سيّد ، و لقب سيّد اسماعيل حميرى ، و بيانات علميّه ، و ابيات شاعرى از بنى عباس . فقره سوّم : «السّلام عليك ايها الشخص الشريف» ، معنى كلمه «شخص» ، و معانى «شريف» از لغت و اصطلاح ، و اطلاقات اهل سنت و جماعت در كلمه «سيّد» و «شريف» ، و فرق بين كلمتين ، و چند روايت مختصر .

روح و ريحان ششمدر شرح اولاد ذكور و اناث حضرت عبدالعظيم ، و حليله جليله اش خديجه دختر قاسم بن حسن امير ، و شرحى از مزار امامزاده قاسم است كه در كوه شمالى طهران واقع است ، و ردّ دو قول ، و اثبات مزار بودن امامزاده قاسم ، و شواهد صحيحه در تثبيت مقصود .

.

ص: 11

ص: 12

و آمدن نزد عبدالملك بن مروان ، و ذكرى از حالات عبادله اربعه (1) ، و نصايح سودمند در احتراز از معاصى ، و موعظه مؤلف خود را ، و حكايت فضل بن خالد برمكى و ابوالهول شاعر ، و ده نفر از اخيار كه دين خودشان را بر امام زمان خود عرضه داشتند : اوّل : در عرض دين خالد بن جرير بجلّى است كه خدمت حضرت صادق عليه السلامشرفياب شد از رجال كشى . دوّم : حسن بن زياد ضبّى ، و توثيق وى از كشى و غيره . سوّم : عمرو بن حريث ، از كشّى و نجاشى و كلينى و علاّمه رضوان اللّه عليهم . چهارم : ابى الجارود ، از «اصول كافى» . پنجم : يوسف نام ، از اصحاب حضرت صادق عليه السلام از «رجال كشى» . ششم : حمران بن اعين شيبانى ، و حال اعين و آل اعين ، و شرح حال برادران حمران كه تماماً ده نفرند از زراره و غيره و حديث شريف «معانى الاخبار» . و بيان «ترتر» و «مِطمَر» و شرح آن ، و معنى حديث «لاجَبْرَ ولا تَفْويضَ» ، و بيان مرحوم ميرداماد ، و معانى ديگر اين حديث تحقيقاً . هفتم : عرض دين ابراهيم بن زياد خارقى است از كتاب «امالى» ابن الشيخ . هشتم : در عرض دين اسماعيل بن جابر جعفى از رجال علاّمه و كرامت ظاهره اى از او . نهم : در عرض دين منصور بن حازم است ، و اين حديث بسيار نافع است . دهم : عرض دين حضرت عبدالعظيم است ، و آن بر چهار عرض آغاز مى شود : عرض اول : در توحيد است و بيان مضمون عرض دين از «توحيد» مرحوم صدوق ، و شرح حال روات حديث ؛ از دقّاق و ورّاق ، و بيان كلمه «مرحبا» و معنى كلمه «هات» و «هيت» و معنى عرض دين ، و معنى كلمه «وثَبِّتنى» و شرح عرض دين حضرت ابوطالب

.

ص: 13

زمان احتضار ، و اشعار وى ، و معنى «واحد» و «احد» و فرق بين اين دو اسم شريف ، و ادلّه[اى ]كه دلالت بر وحدانيت حق مى كند ، و اشعار نظامى ، و معنى «انّه ليس كمثله شى ء» ، و معنى حديث «خارج عن الحدّين» ، و بيان حديث شريف ، و معنى «انّه ليس بجسم» و فرق بين «جسم» و «جسد» و احاديث ديگر از رجال ، و حال هشام و معنى «ولا صُورة» و احاديث صحيحه در نفى صورت ، معنى «عرض» و «جوهر» ، و نفى هر دو از خداوند سبحان ، و معنى «مجسّم الاجسام» و صفات حضرت احديّت ، و عدم جواز تفكّر در ذات حق ، و اشعار مناسبه . عرض دوم : در نبوت و امامت است از شرح حديث عرض دين ، و حكومت عقل بر وجود نبى صلى الله عليه و آله ، و ابلاغ احكام وى ، و جهت در ايجاد موجودات ، و ظهور نبى اكرم در مكّه مكرمه ، و ادّعاء نبوت آن جناب با اظهار معجزه ، و معنى «تواتر» كه دلالت بر بعثت آن جناب مى كند ، و معنى «معجزه» و «خارق عادت» و شرائط معجزه ، و در اينكه معجزه از خداست يا حضرت رسول صلى الله عليه و آله يا از خدا و رسول ، و مذهب اماميه ، و انكار ظهور معجزه از دروغگو ، و در آثار معجزه كه دلالت بر نبوت مى كند ، و كلمات شارح «مقاصد» ، و فرق بين «معجزه» و «سحر» و جهت اطلاع نبى بر مغيّبات ، و معنى «نبى» و فرق با «رسول» ، و مراتب نبوّت ، و در اينكه اين دين و قرآن دو برهانند در صدق دعوى حضرت رسول صلى الله عليه و آله ، و بيان لزوم وجود نبى در آن زمان به جهت غلبه شرك و كفر ، و ستايشهاى مختلف ، و بيان ظهور اين شريعت حقه ، و دلالتش بر صدق مدعى به و اشتمال اين دين بر اصول و فروع ، و بيان بقاء اين شرع تا روز قيامت بر حسب وعده الهيّه ، و جهت ابقاء وجود امام عصر عليه السلام ، و دعاء جناب ختمى مآب ، و معنى «خاتم النبيّين» و جهت خاتميت حضرت رسول صلى الله عليه و آله ، و معنى مهر نبوت ، در ماه و روز وفات حضرت رسول صلى الله عليه و آله و اسم سامى آن بزرگوار ، و اشعار عربيه و فارسيه ، و بيان خصائص حضرت رسول صلى الله عليه و آله كه بيست و پنج است ، و بيان ازواج آن جناب ، و بيان كلمات قصار سيّد كاينات ، و شرح امام و خليفه از حديث عرض دين ، و معنى امام ، و برهان عقلى و نقلى مشروحاً در وجوب وجود

.

ص: 14

امام عليه السلام ، و بيان مانع بودن شرك و كفر عصمت و توحيد را ، و بيان ايمان امير مؤمنان عليه السلامكه به اراده خداوند (1) سبحان بوده است ، و مأموريت آن جناب در تربيت شاه ولايت عليه السلام ، وتكميل تربيت آن وجود شريف ، و شرح ايمان آن جناب ، و شرك نياوردن در طرفة العينى به برهان صحيح ، و وقعه غدير ، و فضائل امير مؤمنان عليه السلام از سنّى و شيعه ، و اشعار پسنديده جيّده ، و شرح ولادت و وفات و عمر شريفش ، و ابيات ابوالاسود دئلى ، و عدد فرزندان آن بزرگوار ، و شرح احوال امام حسن مجتبى موجزاً از ولادت تا وفات ، و كلمات فصيحه محمد حنفيه از «مروج الذهب» ، و اشعار بليغه آن جناب ، و مرثيه حضرت ابوالفضل عبّاس بن على عليه السلام ، و شرح حال جناب امام حسين عليه السلام ، و كنيه و لقب و اسم شريف وى ، و بيان «ثاراللّه» با تحقيق رشيق در ذيل عنوان «دم الهىٌّ» ، و شرح مظلوميّت آن جناب از كتاب وسنّت به ده دليل : اوّل : قتل صبر و معنى آن . دوّم : دفاع و جهاد با اعداء و حديث مُبكى . سوّم : در اراده سوزاندن خيام فلك احتشام در حضور آن امام انام . چهارم : تشنگى آن بزرگوار و اثر تشنگى بر اعضاى شريفش . پنجم : كثرت جراحات و تعيين آنها ، و اختلاف اقوال . ششم : وضع ذبح رأس شريف و اشاره به شهادت . هفتم : برهنه كردن آن بدن شريف را به شرح اوفى . هشتم : جسارتهاى ديگر كه بر آن بدن شده . نهم : اسيرى عيالات آن جناب است ، و شرح فضل زينب عليهاالسلام . دهم : گردانيدن آن رأس شريف را به شهرها ، و مطابقه عمل يزيد با عبيداللّه عنيد به بيانى تازه ، و اقوالى كه در مدفن رأس شريف آن جناب از عامه و خاصه وارد است ؛ و بيان

.

ص: 15

نشو و نما و تحصيلات :مرحوم واعظ تهرانى در روز جمعه نهم ماه صفر سال 1255 در تهران ديده به جهان گشود . كجورى ضمن بيان شرح حال والدش مى گويد : و در روز جمعه نهم ماه صفر المظفر به مورّخه هزار و دويست و پنجاه و پنج اين بنده متهوّر در بحور خطيئات و معترف به اسائه و مقرّ به جرم و اسير ذنب و مرتهِن به عمل و مُسوِّفِ توبه و هيكل هواء و مُنغَمِر در لذات نفس ، ليت شعرى للشقاء ولدتنى امّى ، ليت لم تلدنى گويان متولد گرديد (1) . مقدمات را نزد والدش كه مدرّس مدرسه «صدر تهرانى» بود فرا گرفت . مرحوم پدرش كه از شاگردان صاحب جواهر و شيخ انصارى بود و از سيد ابراهيم قزوينى _ صاحب ضوابط _ نيز اجازه داشت ، مجتهدى اديب وزاهد بود چنانچه در سطور پيشين ، بعضى از مقاماتش بيان شد . پس از تكميل مقدمات در عنفوان جوانى _ سن 15 سالگى يا قبل از آن _ با اجازه پدر عازم مشاهد مشرفه ( نجف و كربلا ) شد و بقيه دروس سطح و شروح را خواند . سپس براى زيارت والد معظّمش به تهران آمد . به جهت خوابهاى صادقه اى كه ديده بود به موعظه و نصيحت مردمان همّت گماشت و به تفسير آيات الهى و بيان احاديث حضرت رسالت پناهى و اهل بيت اطهار عليهم السلام همت گماشت . زمانى كه در كربلا بود ، ميرزا ابوالقاسم امام جمعه از دنيا رحلت نمود . با توجه به وفات امام جمعه در سال 1270 (2) ، معلوم مى گردد در اين سال كجورى در كربلاى معلا تحصيل مى كرده

ديگر در مظلوميت آن بزرگوار ، و رجوع به بيان سابق در اينكه آن جناب ثار اللّه است ، و شرح ظهورات حق در مظاهر و مجالى ، و انتسابات و اضافات مخلوقات به حضرت احديّت ، مانند «بيت اللّه» و «روح اللّه» و «قلب اللّه» و «نفس اللّه» و «ثاراللّه» و امثال آنها ، و انقلاب عوالم امكانيّه كه به عبارات و اشارات فصيحه تعبير شده است ، و تحقيق اظهار غضب حق تعالى از ظهور حمره مشرقيّه ، و بيان معنى «مهجة» كه همان «ثاراللّه» است ، و اطوار سبعه قلبيّه ، و انفاق آن شهيد مظلوم خون قلب مبارك را ، و اخبارى كه اهل سنّت در ظهور حُمرة از شهادت جناب امام حسين عليه السلام نقل كرده اند از نسوى و ترمذى (3) و ابونعيم و قشيرى ، و احاديث كثيره از كتب شيعه ، و حكايت غريبه از مرحوم مير محمد حسين كه بر سنگ ريزه از خط سرخ نوشته بود ، و بيان والد شيخ بهائى ، و درّ نجف ، و شرح سه شعر از منظومه مرحوم بحر العلوم ، و بناء مساجد براى رشحات خون آن سيّد مظلوم ، و حكايت مرغ خون آلود ، و شرح شعر محتشم ، و در اينكه جبرئيل خبر شهادت آن حضرت را به جناب ختمى مآب صلى الله عليه و آلهرسانيد ، و صيحه زدن جبرئيل در روز عاشورا ، و بيان حديث صحيح ، و بيانى از اقسام خون بدن آن جناب از پيشانى و گلوى و قلب ، و آنچه به آسمان رفت و آنچه در زمين با خاك عجين شد ، و نقل مرحوم شيخ بهائى ، و نقل مرحوم اردبيلى ، و آنچه از خون آن بزرگوار را به آسمان _ به روايت «مناقب» _ ملكى برده است ، و خواب ديدن آن جناب ، و جهت بردن خون را به بهشت ، و شعر مرحوم بحر العلوم از كلمه «دم الهىّ» . تا اين مقام مطالب حقّه مندرج است ملاحظه كردن آن مفيد است و بسيار مفيد . و جهت ريختن خون مبارك را به آسمان ، و ريختن خون على اكبر ، و ريختن خون على اصغر را به آسمان ، و چند بيت از خاقانى ، و بيان عمر و روز شهادت و مدفن شريف جناب سيد مظلومان ، و معنى «كربلا» ، و قطعات اطراف كربلا ، و مرثيه جناب زينب خاتون (4) ،

.

ص: 16

است . خود چنين مى گويد : زمانى كه مشغول تحصيل در كربلاى معلى بودم منادى بر مناره عاليه حسينيه ندا كرد : لقد مات امام الجمعة والجماعة فى طهران (1) . . بنابراين واعظ تهرانى در سن 15 سالگى مشغول به تحصيلات حوزوى در كربلا بوده است . كجورى گر چه ساكن تهران بوده ، ولى با نجف اشرف در ارتباط بوده است ؛ زيرا در خاتمه كتاب خويش كه اشعار جمعى از ارباب فضل و ادب را نقل كرده تعدادى از آنها به تصريح مؤلف ، ساكن نجف اشرف بوده اند و اشعار را براى مؤلف در زمان اشتغال به تأليف كتاب يا پس از آن هديه فرستاده اند (2) .

سفرهاى زيارتى :واعظ تهرانى در ماه رمضان سال 1294 سفرى زيارتى به سامرا داشته و با علماى آن شهر نيز نشست و برخاست داشته ، چنانچه خود تصريح مى كند : در سال هزار و دويست و نود و چهار كه داعى در ماه مبارك رمضان در حضرت سرّ من رأى مشرف بودم ، و حظوظ اخرويه استدراك مى نمودم از حكاياتى كه نقل كردند ثقات از علماء و مجاورين از عرب و عجم (3) . . همچنين حدّاقل دو بار به سفر حج مشرف شده ، كه بار آخر در سال 1297 بوده كه پس از برگشت در سال 1298 چاپ كتاب جنة النعيم را به پايان رسانيده است . خود چنين مى گويد : چون داعى در سال هزار و دويست و نود و هفت باز موفّق شده به زيارت بيت اللّه الحرام مشرف گرديد قدرى از اجزاء اين كتاب چاپ نشده و در عهده تعويق

.

ص: 17

افتاد . . (1) . منظومه ساميه را نيز كه در احكام حج است در راه مكه سروده است (2) . وى به كربلاى معلّى نيز جهت زيارت سيد الشهداء طىّ طريق نموده ، و در مقدمه كتاب جنة النعيم مى گويد : فتداويت امراض قلبى المطبوع الرائن فى عشر الثالث من الاربعين عند حضرة ثالث الائمة الطاهرين عليهم السلام . . سفرهايى نيز به مشهد الرضا عليه السلام داشته است . در جايى مى گويد : و داعى چند سال گذشته كه به زيارت حضرت على بن موسى الرضا عليهماالسلام مشرف شد علماء و مجتهدين و ائمه جماعت را ديدم كه در زمره خدّام آن آشيان عرش نشان بودند (3) . دو ماه اخير عمرش را نيز در مشهد مقدس بود كه اجلش فرا رسيده و در جوار كبريايى رضوى بخاك سپرده شد .

واعظ برجسته :كجورى در مواضع متعددى از كتاب تصريح كرده كه اشتغال به وعظ و خطابه داشته ، از آن جمله در مقدمات كتاب جنة النعيم مى گويد : از آنجايى كه شكر اين نعمت و اظهار اين خدمت در اين زمان خجسته اوان برحسب حرفه معلومه و صنعت معلومه ام كه پند بندگان و نصيحت جاهلان است در عهده اين بنده . . . پس چندى است كه نيّت حسنه سلطانى اين عبد عاثر دانى فانى حاجى ملاّ محمّد باقر طهرانى را كه واعظى غير متّعظ و غافلى غير مستيقظ است محرّك و مهيّج شد . . . اين اوراق كه مجموعه خالى از اطناب و اغلاق است ، و تحريراتش خلاصه

.

ص: 18

و صفوه اى از تقريرات منبريّه داعى است . . . در پايان روح و ريحان نهم نيز چنين قلم زده است : هان هان ! خاكم بر سر و خاكسترم بستر ! من هم يكى از دستاريان و فريب دهندگان بندگانم ، جز گناهان ديگرم از آشكار و پنهان . گاهى به جاى پيغمبر برگزيده مى نشينم و مردمان را راهنماى اين آئين باشم . رويم سياه و كارم تباه ! من كجا و اين جايگاه بلند و جامه ناپسند ؟ اگر پيغمبر مرا در اين جهان به جاى خود بيند چه گويد ؟ ! (1) البته كجورى بر اين وظيفه خويش مفتخر است ، وگاهى متواضعانه چنين مى گويد : و با كمال مسكنت ، مسألت مى نمايم از خوانندگان از زلاّت اين كلب عاوى كه مادح آل رسول عليهم السلام است بگذرند (2) .

ذوق و علميت :تنوع و كثرت مباحث كتاب « جنة النعيم » خود نماى بارزى از مقدار علميّت و وفور انديشه و خوش ذوقى كجورى مى باشد . سلطان المتكلمين ( برادر كجورى ) درباره وى مى گويد : كان بليغاً فصيحاً طلقاً ذلقاً متكلماً متألهاً محدثاً شاعراً جامعاً مطاعاً بين الأنام منيعاً أميناً فى إبلاغ الأحكام وإعلان كلمة الاسلام ، مقبول الكلام ، ومحبوباً عند الخواص والعوام ، وحيداً فى الزمان والأيام (3) . حبيب آبادى نيز چنين مى نگارد : مرحوم حاج ملا محمد باقر ، عالمى بزرگوار و واعظى شيرين گفتار بود (4) . وى به علم حديث آشنايى كافى داشته ، چنانچه از مطالب كتابش جنة النعيم برمى آيد ، ونيز از بعضى از علماء ومجتهدين عصر خويش اجازه روايى داشته است . در جايى به مناسبت مى نويسد : و اين بنده كه خاك نعال محدثين محسوب نمى شود اخبار ضعيفه را بنا بر اجازه

.

ص: 19

مجتهد مجيز خود جائز مى داند در مسنونات و مكروهات ، و اين اجازه و اذن براى جواز تسامح است بواسطه حديث : « من سمع شيئاً من الثواب على شى ء فصنعه كان له أجره وإن لم يكن ما بلغه » (1) . همچنين مى گويد : چون خواص و عوامِ اين حدود ، از كار و كردار اين ذرّه بى مقدار آگاه اند ، بناءً على هذا آنچه در داعى است و پسنديده مى نمايد خوش است از من بخواهد ، و آن علم به جمله اى از اخبار و آثار ائمه اطهار عليهم السلام است (2) . *** از جمله مواردى كه مى توان بوسيله آن ، دامنه علمى و وسعت انديشه مؤلف گرانقدر جنة النعيم را محك زد ، نكات ذيل مى باشد : الف _ مقدمه عربى كه مؤلف بر كتاب خويش نگاشته و بكار بردن براعت استهلال : « الحمد للّه الذى خص من عباده عبداً عظيم المن . .» و عبارات لطيفه آن . در لابلاى كتاب نيز جست و گريزهاى عربى فراوانى مشهود است . ب _ مناسبت اشعار فارسى وعربى كه در مقدمه كتاب ، و مواضع مختلف ديگر بكار برده است . نگاهى گذرا به فهرست اشعار فارسى و عربى و دقت در تنوع آنها ، براى اثبات اين مدّعا كافى است . ج _ كجورى در نقل شواهد و امور غير اعتقادى ، مطالب و اشعار زيادى را از اهل سنت نيز افزوده و به كتب آنها استناد مى كند . د _ ديوان اشعار مفصل مؤلف به زبان فارسى و عربى كه بيست هزار بيت بوده نيز ذوق ادبى وى را مى رساند . همچنين منظومه وى در حج كه مشتمل بر هزار و پانصد بيت مى باشد ، و منظومه منير القلب در دو هزار بيت . ه _ كجورى از قوه حافظه خوبى برخوردار بوده چنانچه از بعضى تصريحات وى نيز مى توان اين مطلب را استفاده نمود . مثلاً در جائى به مناسبت ، مطالبى در اصول فقه بيان داشته _ مثل انسداد باب علم _ سپس مى گويد :

.

ص: 20

بالجمله ، دامان اين گونه سخنان وسيع است ، و فهم و درك اين نادانْ قاصر ، خواستم اشاره اى به جهت اختلاف اخبار و احاديث كرده باشد قلم تحرير از محفوظات خاطر كرد (1) . در وصف حوريه وجاريه جنات عاليه ، هشت بيت شعر عربى از حفظ نگاشته است 2 . در روح و ريحان شانزدهم نيز مى گويد :و در حين تحرير از عالم فاضل نحرير نيّر تبريزى قصيده اى كه براى اين گنبد رفيع فرموده والحق خوش سرود به نظر آوردم و آنچه حفظ داشتم نگاشتم : تعالى اللّه از اين كاخ فلك فرسا و بنيانشكه سر بر اوج « او ادنى » زند قوسين ايوانشتا آخر اشعار كه سيزده بيت است (2) . و _ تسلط مؤلف به عبارات عربى . اشعار و احاديث فراوانى را مؤلف در طى كتاب خويش ترجمه نموده است . ترجمه ها حاكى از دقّت مؤلف و تتبع وى مى باشد ، خصوصاً بعضى از اشعار عربى كه بدون دقّت و مراجعه به كتب لغت ، ترجمه آنها ميسور نيست . همچنين مؤلف چند زيارتنامه براى امامزادگان مختلف _ كه درباره آنها زيارتنامه اى منصوص وارد نشده _ تأليف و تدوين نموده تا زائرين هنگام زيارت آنرا بخوانند . در اين مقام فقط به جملاتى از هر زيارتنامه اشاره مى كنيم :

1 _ زيارت مختصر حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام : . . وَاَشْهَدُ اَنَّ هَذِهِ التُّربةَ تُربَتُكَ ، وَالحَرمَ حَرَمُكَ ، وَاللّه ناصِرُكَ . وَهَذهِ شَهَادَتى عِندكَ ، وَاَسْألُ مِنَ اللّه ِ تَعالى اَن يَجْعَلَنى فى حِزْبِكَ ، وَلَقَدْ كُنتَ لاَِجدادُكَ المُكَرَّمينَ مُوالِياً وَلاَِعدائِهِمْ وَظالِميهِم مُناصِباً وَمُحارِباً (3) . .

2 _ زيارت مبسوط حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام : .

ص: 21

سَلامُ اللّه ِ وَسَلامُ مَلائِكَتِه الْمُقرَّبينَ وَسَلامُ اَنبيائِه المُرسَلينَ وَجَميع الشُّهَداء وَالصِّديقينَ وَسَلامُ اَجْدادِكَ الْمَعصُومينَ وَ آبائِكَ المَرحوُمينَ عَلى روحِكَ وَبَدَنِكَ يا مَولاىَ وَابنَ مُولاىَ ! يا اَبَا القاسِمِ بْنِ عبدِاللّه ِ الحَسَنى ! (1) . .

3 _ زيارت امامزاده حمزة بن موسى بن جعفر عليهم السلام : . . السَّلامُ عَلَيْكَ يا سَيِّدَ السّاداتِ . السَّلامُ عَلَيْكَ يا خَيْرَ مَنْ فازَ بالسَّعاداتِ . ثُمَّ الصَّلاةُ وَالسَّلامُ عَلَيْكَ مِمَّنْ زارَ مَشْهَدَكَ وَاسْتَجارَ بِمَرْقَدِكَ وَمَنْ قَدِمَ دارَكَ وَلَزِمَ جوارَكَ . فَطُوبى للزّائِرِ وَالمَزُورِ وَمَنْ تَوَسَّلَ بِهِما لِدَفْعِ كُلِّ مَحْذُورٍ (2) . .

4 _ زيارت امامزاده عبداللّه ابيض : . . وَأشْهَدُ أنَّكَ ابنُ الامامِ وَالمَدْفُونُ فى هذا المَقامِ وَالمُحَدِّثُ العَلاّمُ والسَّيِّدُ الصَّمْصامُ . . . وَإنّى _ يا سيّدى ! _ لَجِئتُ بِكَ وَرَجَوْتُ مِنْكَ وَمِنْ مُصاحِبيكَ وَمُجاوِريكَ أنْ تَسألُوا اللّه َ مَغْفِرَتى وَاِجابَةَ دَعْوَتى وَقَبُولَ زيارَتى (3) . .

5 _ زيارت امامزاده قاضى صابر وَنَكى : . . السَّلامُ عَلَيْكَ أيُّها التّابِعُ لِرَسُولِ اللّه ِ وَلأميرِ المُؤمِنينَ وَلِلْحَسَنِ وَلِلْحُسَيْنِ وَالأئِمَّةِ مِنْ نَسْلِهِ وَصُلْبِهِ . السَّلامُ عَلَيْكَ أيُّها المُجاهِدُ فى سَبيلِ اللّه ِ . السَّلامُ عَلَيْكَ أيُّها المُناصِحُ لَهُ فى جِهادِ عَدُوِّ اللّه ِ . السَّلامُ عَلَيْكَ أيُّها التّابِعُ فى نُصْرَةِ أوْلياءِ اللّه ِ . فَجَزاكَ اللّه ُ أَفْضَلَ الجَزاءِ بِأوْفَرِ العَطاءِ . السَّلامُ عَلَيْكَ يا ذَا النَّسَبِ الباهِرِ وَالحَسَبِ الطّاهِرِ . السَّلامُ عَلَيْكَ يا صاحِبَ المَآثِرِ وَالمَفاخِرِ . السَّلامُ عَلَيْكَ أيُّها السَّيِّدُ الشَّريفُ النَّسّابَة (4) . .

6 _ زيارت امامزاده طاهر حسينى : السّلامُ عَلَيْكَ أيُّها الشَّمسُ الزّاهِرُ . السّلامُ عَلَيْكَ أيُّها القَمَرُ الباهِرُ . السّلامُ عَلَيْكَ أيُّها العلاّمَةُ الباهرُ . السّلامُ عَلَيْكَ أيُّها الطّاهِرُ وابنُ الطاهِرِ . السّلامُ عَلَيْكَ أيُّها السَّيِّدُ الاَوْحَدُ . السّلامُ عَلَيْكَ يا طاهِرُ بْنُ مُحَمّدٍ . أشهُدُ أنَّ دارَكَ دارُ قَرارٍ ، وَأنَّكَ لَنا

.

ص: 22

خَيْرُ جارٍ . بِكَ وَبِجَوارَيْكَ وَصاحِبَيْكَ عَبْدِ العَظيمِ بنِ عَبْدِ اللّه ِ وَحَمْزَةَ بنِ مُوسى أتقرَّبُ إلى الأئمَّةِ وَأتوَسَّلُ بِهِمْ لِكَشْفِ الغَمَّة (1) .

نمونه هايى از نثر ادبى كجورى :تأليفات واعظ تهرانى بيشتر براى استفاده عامه مردم نگاشته شده ، لذا از لغزگويى و معمّاپردازى پرهيز نموده و عبارات وى غالباً سليس ، روان ، وخالى از تكلّفات و صناعات ادبى است ، مگر در بعضى از موارد كه مقام اقتضاى آنرا داشته است . لذا در آغاز وصيت نامه خود كه آن را « پيمان نامه» نام نهاده چنين مى گويد : چون اهالى ايران پارسى زبانند و بر حسب اصطلاح معتاد از غير اين لغت بايد گريزان باشند لهذا به روش ايشان خواستم وصيت نامه خود را منحصر به عبارات فارسيه كنم چنانكه جماعتى از حكماء و شعراء در تحريرات نثريّه و تقريرات شعريّه همّت خودشان را مصروف نمودند از اصطلاح معمول و لغت مرسوم تجاوز ننمايند ، و شايد بعضى براى انسى كه به تركيب لغات و تأليف اصطلاحات دارند در بدو نظر منزجر باشند و آنها را كلفت دانند شايد بعد از مرور و دقت نظر بر ايشان كلفت و مشقّتى نباشد ، و گويا كلفت نويسنده را افزون از خواننده دانند (2) . در اين پيمان نامه ، مؤلف قابليت خود را براى استفاده از الفاظ فارسى و عدم استعمال واژگان عربى و نيز ارائه سبكى نوين غير از سبك ديگر صفحات كتاب ، بخوبى نشان داده كه قابل ملاحظه و مراجعه است ، وبا توجه به مفصل بودن آن فقط قسمتى كوتاه از آن را در اين مقام مى نگاريم : هان هان ! آسودگى تن براى آن است تا جان بياسايد ، و آسودگى جان براى پرستش يزدان ، و راه پرستش يزدان در دست آن دانشمند دانشورى است كه در آغاز اين سخنان ياد كردم و گفتم : روزى جان را از وى بايد خواست و به سوى وى بايد شتافت ، پس تن خاكى آشكار تو را پادشاه روزگارت نگاهدارى فرمود و بهره وى را داد و آسوده اش گذارد ، اكنون بايد به آستان دانشمندان و پاكانِ برگزيدگان كه روزى جانهاى ماها به دست ايشان است در پنهان رويم . .

.

ص: 23

در اين پيمان نامه ، عقائد شش گانه درباره مسأله معراج ، سؤال قبر ، پل صراط و غيره را چنين نگاشته : نخست : بالا رفتن پيغمبر برگزيده است از زمين به آسمانها با همان تن پاك ديده شده در پايان شب كه انجام آن رفتن رسيدن به خداوند بود ، و كسى هم در ميان نبود و سخنان چند شنود و برگشت و به بستر خواب خويش آرميد ، و هر كس جز اين سخن گويد پيغمبرى او را نخواسته است . دوم : گرويدن به پرسش دو فرشته فرخنده است در گور . سوم : كشيدن پل است بر دوزخ براى گذشتن كه درازى آن سه هزار سال مى نمايد . چهارم : آويختن ترازوى دادخواهى است براى سنجيدن كارها . پنجم : هستى بهشت و دوزخ است در آسمان و زمين نه آنكه سپس آفريده شود . ششم : راست دانستن مرگ و برخاستن مردگان از گورهايشان با همان تنهاى فرمان برده و گناه كرده ، و برپاشدن روز رستاخير است براى سزا دادن . و اين شش چيز ، پى و بن و بيخ اين درخت برومندند (1) . در جايى ديگر هنگام سفارشى اخلاقى _ عرفانى كه گزيده اى از آن را نقل مى كنيم مى گويد : روزگارى كه آدم عليه السلام را وفا نكرد با تو كى كند ؟ و عمرى كه بر نوح عليه السلام بپايان رسيد به تو كى بقاء دارد ؟ و اجلى كه بر خليل تاختن آورد تو را كى فرو گذارد ؟ چندين هزار سال است كه اولاد آدم اندرين سفرند ، از اصلاب به ارحام مى آيند و از ارحام به پشت زمين و از پشت زمين به شكم زمين مى روند ، چنانكه شيخ فرمود : تو كه بر پشت زمينى همه وقت آن تو نيستديگران در شكم مادر و پشت پدرندپس همه عالم گورستان است . سر بر آر و از آسمان بپرس كه چند پادشاه ياد دارى ، و چشم بر زمين افكن كه در شكم چند نازنين گذارى ! پس از عهد آدم إلى زماننا كسى از مرگ نرست و تو هم نخواهى رست ، يعنى : اين دردى است بى درمان و جراحتى است بى مرهم ، مرحله ايست رفتنى ، و گلى است چيدنى ، و راهى است ديدنى ، و غنچه اى است شكفتنى ، و ساغرى است شكستنى ، و صيدى

روح و ريحان دهمدر هجرت حضرت عبدالعظيم عليه السلام است به شهر رى ، و شرح آيه « مَن يُهَاجِرْ فِى سَبِيلِ اللّه ِ . . » الى آخره ، و جهت هجرت آن جناب . هجرة عظيمة : در سعادت مهاجرت ، و اقسام هجرت از وجوب و حرمت ، و استشهاد از آيات و اخبار ، و روايت صدوق طاب ثراه از كتاب «زهد النجاة» و مطالب نافعه ديگر در هجرت ، و اشعار جامى .

.

ص: 24

روح و ريحان يازدهمدر شرح احاديثى است كه حضرت عبدالعظيم عليه السلام از معصومين به واسطه و بلاواسطه نقل كرده اند ، و در آن ده مطلب است : مطلب اوّل : در علم درايت است ؛ دراية وافية : در معنى «درايت» و تعريف و موضوع آن . و معنى «حديث» و «خبر» و «اثر» ، و معنوى (1) خبر متواتر لفظى و معنوى ، و لفظى و معنوى . مطلب دوّم : تشقيق رشيق ؛ در معنى «صحيح» و «حسن» ، و «موثق» و «ضعيف» ، و بيان صاحب فصول ، و آنچه از اصطلاحات حديث مرحوم ميرزا در «قوانين» ذكر فرموده ، با شرح و معانى آن ، و بيان ناسخ و منسوخ . مطلب سوّم : تَعريفٌ لِمَنْ رَوى ؛ در معنى حديث «اعرفوا منازل الرجال منّا . .» و شرائط راوى ، و ثبوت عدالت ، و معنى عدالت و جرح ، و اصطلاحات جرح و تعديل . مطلب چهارم : تَحَمُّلٌ لِمَنْ تَأَمَّلَ ؛ در وجوه تحمّل حديث كه هفت قسم است ، و بسيار اين فقره براى حديث دان نفع دارد . مطلب پنجم : مقالة فى اختلاف الرواية ؛ در رفع شبهه اختلاف احاديث ، و شرحى اوفى در اين خصوص ، و خلط كذّابين با ثقات ، و شرح كتب اربعه است ، و حالت مجتهد ، و عمل و استنباط وى ، و زحمات مجتهدين در فهم احكام دين . افادة : اقوال اخباريين در فتح باب علم به براهين معنويّه ، و انسداد باب علم و ادله مجتهدين در ردّ آنها ، و معنى اجتهاد و تقليد از كتب فقهاء عظام ، و جواز عمل به اخبار ضعيفه از اقوال علماء ، و معنى احتياط و تكليف محدّث و ذاكر ، و امتزاج مؤالف و مخالف ، و حديث شريف ميمون بن عبداللّه از «رجال كشى» است ، و استماع امام عليه السلاماحاديث

.

ص: 25

اشعار كجورى :واعظ تهرانى گرچه خود را _ متواضعانه _ در سلك شعرا نمى داند (1) ولى بنا به تصريح وى در ابتداى خصائص فاطميه ، ديوان اشعارش حدود بيست هزار بيت ، مشتمل بر قصائد و مثنوى هايى به زبان فارسى و عربى مى باشد ، ونيز منظومه منير القلب به فارسى مشتمل بر دو هزار بيت ، و منظومه ساميه در احكام حج مشتمل بر هزار و پانصد بيت . درباره وجود نسخه هاى اين اشعار بايد تحقيق شود و بسيار مناسب است كه به زيور طبع آراسته گردند . در سراسر كتاب جنة النعيم نيز اشعار فارسى و عربى زيبايى از خود به يادگار گذاشته . بهر حال شكى نيست بررسى اشعار بسيارى از شاعران ، علاوه بر نشان دادن مقدار قدرت و قوت شاعر در ادبيات و واژه گزينى ، نمايانگر بعضى از زواياى تاريخى و اجتماعى نيز هست . بنابراين به بعضى از اشعار واعظ تهرانى در اين مقام اشاره مى كنيم : ( 1 ) مدح حضرت عبدالعظيم و تأليف جنة النعيم ومن يريد الفوز بالآمالفقد يلوذنّ بخير الآل والآل آل المصطفى وخيرهمعبدالعظيم السيّد المفضال قدوة احفاد الامام المؤتمنهذا وايم اللّه فى مقالى قد اصطفاه اللّه من بنى الحسنلما حوى العلوم والمعالى بل اجتباه اللّه من عبادهكالحسن الزكى فى الخصال فيا لها من نسبٍ قد انتهىالى عُلاً بالفِكر لن تنال فيا لها من تربة فيها ثوىغصن الهدى من دوحة الافضال فيا لها من تربة حفّت بهااملاكُ حَول العرش بالاجلال فيالها من تربةٍ طيّبةٍقرَّت بها الاعَينُ باكتحال يا معشر الخلاّن زوروا تربتهلانه من افضل الاعمال واشهد باللّه كفى بذلكشهادة اقولها من بالى من زاره كان كَمن زار الحسين ابن على العالى نجم هوى فى دارنا فانقذنامن الردى وظملة الضَلال هاجَرَ نحو الرّى عن موطِنهكالسيّد المختار بالاقبال قد اختفى فى سَربٍ ملتزماًيزور قبراً كان فى القِبال يعلّم الشريعة للشيعةقد حفلوا فيه بالاحتفال يحدِّث الاخبار عن بصيرهوعن سماع من ذُرى الرجال متّبعاً لِسُنّة اللّه التىليس لها التبديل فى الازالً مسبّحاً ممجّداً مهلّلاًمن غدوة الايام والآصال حتى اتى امر الاله عاجلاًأجابه فمات باغتيال يا غائراً فى بحر علم المُصطفىملتقطا عنه من اللئالى عملت دين اللّه عن تقيّهيا تالى القرآن ثمّ التالى عرضت ديناً قيّما لسيّدكدعاك بالتصديق والموالى وقد تحمّلتَ البلاء شاكراًعن فرقة العُتاة والضّلال نعم حديثٌ مُسنَدٌ ان البلاءيقيّدُ الولاءَ كَالعِقال آجرك اللّه وزاد (2) خيرايا منبع الخيرات والنوال يا سيّدى انظر الى عبيدكالمشتكى من فزع الاهوال ارجوك ان تشفع لى مجيراًمن حرّ نار الحشر والنكال يا ليت ان توقف فى القيامةتقول عبدى انت لى تعال لانّنى كلب عوى اعواماًببابك المرجوّ بالتوالى وان قضى عمرى وقوّض رحلىوهَت قواى ودنا الرحال لكننى ما دمت حيّا حبّكفى السّمع والفؤاد والاوصال كيف خروج الحبّ عن ضميرىام كيف تبعيدى عن الوصال وكيف تركى اكتساب عمرىوكيف رفضى ما به اشتغال لما دَخَلتَ جَنّة النّعيمبالرّوح والرّيحان فى الظلال مسكينُك العَطشان فى فِنائِهافِض عليه ماءَهُ الزلال فقل لرضوان فهذا عبدىتشبّث الايام بالاذيال اَلَّفْتُ أخباراً بما فى وُسعىوليس فى وسعكم اغتفالى سمّيتها بجنّة النّعيماَتمِمه خيراً قُلتُ فى المأل يا ربّ اغفر كلّ من استَغفرلعبد عبدِك فى مدى الاحوال وَكَلبِهِ الباسِطِ بالذِراعالمُقتَفى بالمُصطفى والآلِ (3)

مجعوله را . مطلب ششم : كتابة مستطابة ؛ در حسن كتابت حديث است بر حسب اخبارى كه در «اصول كافى» است ، و بيان از كتابهائى كه نوشته شد و تابعين و اصحاب ائمه ضبط كرده اند ، و كتاب «يوم و ليلة» از حضرت عبدالعظيم عليه السلام و جماعتى از ملتزمين حضور ائمه هدُى عليهم السلام . مطلب هفتم : إنتباءٌ لِأَهْلِ الرَّشَاد ؛ در بيان نسبت دادن حديث است به آنكه روايت كرد ، و معنى «كذب مفترع» و «فرع» ، و حديث زيد شحّام ، و طريق روايت حضرت عبدالعظيم عليه السلام از دوازده نفر ، و متانت اخبار حضرت عبدالعظيم عليه السلام . مطلب هشتم : سندٌ مُعتَمَدٌ : كسانى كه از حضرت عبدالعظيم روايت كرده اند ، شش نفر را ياد كرده كه موثق و معتمدند ، هر كس بخواند بصيرتش زياد مى شود . مطلب نهم : تَحْدِيثٌ لِأَهْلِ الْحَديثِ ؛ اعتذارى است ، و در آن ده مطلع است كه هر يك موجب اطلاع خواننده مى شود . مطلع اول : در مذمّت زياد و كم كردن حديث از كتاب و سنّت . مطلع ثانى : در اينكه حديث آل محمد صلى الله عليه و آله صعب و مستعصب است ، و تدبّر در آن لازم است . مطلع ثالث : در فضل حديث گفتن از كتب معتبره . مطلع رابع : در اينكه حديث را به هر كسى نبايد گفت ، و حديث «بحار» و سلمان ، و احاديث معتمده ديگر . مطلع خامس : در اينكه بايد حديث را از اهل حديث نقل كرد ، و حديث موسى بن جعفر عليهماالسلام ، و توقيع حضرت حجة اللّه عليه السلام . مطلع سادس : در اينكه احاديث ائمه اطهار از سيّد مختار است ، و اخبارى بر طبق مراد ذكر مى شود . مطلع سابع : در اينكه حديث نبوى مأخوذ از كتاب اللّه است ، و شواهد از اخبار بسيار ،

.

ص: 26

. .

ص: 27

( 2 )رباعى در مدح حضرت عبدالعظيم كه بداهةً سروده است حضرت عبدالعظيم آن سيّد والا جنابخواست توفيق مرا از بهر جمع اين كتاب زائرى پرسيد از من در زيارتگاه وىچيست تاريخش (فزره غبّا) گفتم درجواب (1)

( 3 )رباعى در اتمام كتابدر خاتمه كتاب جنة النعيم مى گويد : چون داعى در سال هزار و دويست و نود و هفت باز موفّق شده به زيارت بيت اللّه الحرام مشرف گرديد قدرى از اجزاء اين كتاب چاپ نشده و در عهده تعويق افتاد ، از اين جهت بعضى از تاريخ شروع و ختم آن مختلف نقل شد تا در اين وقت بحمد

.

ص: 28

اللّه تعالى انجام گرفته تاريخ ختم كتاب را تماماً با اعتذار بسيار به اين دو بيت زحمت مى دهد : من صنّف استهدفْ على ما قالاالسنة الناس له ينالا هذا الكتاب ناقص لا زالاان كنت قد أرّختة كمالا (1)

( 4 )ترجمه اشعار مروى از شقيق بلخىدر مدح حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام اشعارى به عربى نقل كرده 2 سپس به ترجمه زيبايى از آن پرداخته و مى گويد :اگر چه اين بنده را فهم شعر و شعورى نيست چه رسد آن كه بتوانم بيتى بگويم يا آن كه استشهاد نمايم ، اما در اين مورد به نحو ترجمه آن چه به قلم آمد معانى اين اشعار را نگاشت : به راه مكه شخصى را بديدمنزار و زرد رنگ و ناتوان بود به تنهائى بدون توشه مى رفتكه از تنهائيش دل بد گمان بود خيالم آمد از اهل سؤال استندانستم كه جان كعبه آن بود چو ما كرديم اندر فيد منزلكه در وى تل سرخى هم عيان بود به جام آب ريگى چند افكندبياشاميد و شكرش بر زبان بود مرا زان جام شيرين جرعه اى دادكه گويا شِكّرم در كام جان بود چو پرسيدم زحالش قائلى گفتامام هفتمين شيعيان بود

.

ص: 29

( 5 )مطايبه اى با دوستاندر بيان زكات و مذمت ندادن آن مطالبى آورده سپس مى گويد : و اين مستغرق در بحار لهو و و لعب بعنوان مطايبه به دوستان عرض مى كند : دادى زكات حسن ندانى دهى به كهمن مستحقم اى شه خوبان به من به من (1)

( 6 )قصيده در مدح حضرت عبدالعظيم عليه السلامدر اواخر روح و ريحان شانزدهم مى گويد : و براى عنوان كتاب « جنة النعيم » چند بيتى به جهت اخذ نتيجه خود گفته بودم ، مناسب چنان دانستم كه در اين محل بنگارم و از اهل فضل و كمال و صاحبان طبع و ذوق معذرت مى خواهم ، و آن اين است : از دولت جاويد تو اى شاه معظمشد كشور ايران همگى امن و منظم اى شاه شهان جان جهان معنى دانشاى كان كرم قطب امم روح مجسم صد شكر خدا را كه اين دولت منصوربر جمله شاهان جهان گشت مسلم [..] (2) چو جانيست دوان بر تن كسرىبذل تو چو ابرى است روان از كف حاتم از مهر تو شد كشور ايران همه چون خلدوز قهر تو شد مملكت كفر جهنم روس است وپروس است ويا قيصر وخاقاندر موكب اجلال تو چون كلب معلم اى ناصر دين شاه خدا خواه جوان بختصد بنده به دربار تو دارا و كى و جم در عهد تو شد خطه رى روضه رضوانشيراز و صفاهان تبريز و خراسان هم شه نامه فردوسى طوسى چو بخواندماغراق و مجازاتش افزود مرا غم شاهان عجم را ز براى طمع نفسبستود يكايك را تا حضرت آدم آخر چه جزا يافت از اين جيفه دنياآخر چه توان برد از آن برگ فراهم اى خلق بخوانيد و ببينيد در اين عهدشهنامه سلطان عجم شاه مكرم شه نامه سلطان عجم نام نكوئيستيكقرن و سه سال است كزو مانده به عالم آثار رفيعى كه بنا كرده به ايراناحصا نتوان كرد از اين كلك و از اين فم اين قبه عالىّ شه عبدالعظيم استكز همت عالى تو چون كعبه معظم زين خدمت فرخنده ات اى خسرو خوباناز بعد خدا شاد بود حضرت خاتم و آنگاه على نفس نبى از تو بود شادواندر پى وى فاطمه آن خانم مريم آنگاه امامان دگر بر تو فرستندتا روز قيامت همگى فيض دمادم اين روضه كه مجموعه انوار الهى استآيند شب و روز ملايك زپى هم بر ذات شريف تو نمايند ستايشگويا كه ثناى تو قضائى شده مبرم اين روضه مگر عرش برين است تو گوئىانوار خدائيست در آن مضمر و مدغم اين روضه مگر وادى طور است كه موسىبر درگه وى دال صفت كرده كمر خم اين روضه مگر جنت موعوده عقبى استكز عالم برزخ بنشسته است مقدم اين روضه شه زاده ابوالقاسم راد استكز جمله ابناء پيمبر بود اعظم آباء كرامش همگى طيّب و طاهرتا صلب حسن سبط زكى كشته از سم وآن باب گراميش كه عبداللّه قافه استوآنگاه على و حسن و زيد مفخّم وآنگاه نظر كن تو درين روضه عالىبر روضه سه حمزه بن موسى كاظم اين بنده كجا مدح و ثناى شه داداربا آنكه فصيحم به مديح توام ابكم

.

ص: 30

روح و ريحان دوازدهمدر مدفن شريف حضرت عبدالعظيم ، وبناى رى و مدح عجم ، و در اينكه هر كس در هر كجا مدفون شود طينتش را از آنجا برداشته اند ، و در اينكه طينت بر دو قسم است ، در معنى اسم «رى» و بناء آن و امتياز وى و اخبار وارده ، وسكنه وى ، و مدارس و مقابر عظيمه آن ، و آنچه صدوق در آخر كتاب «عيون» از حسن حال رى فرمود ، و آنچه مرحوم مجلسى معذرت از مذمت اهل اصفهان خواست ، وآياتى كه دلالت بر حسن حال مى كند ، و معنى «عجم» و «اعجمى» و معنى «عرب» و «اعرابى» و انشعاب قبايل عرب از كتاب «سبائك الذهب» ، و طبقات آن از شعب و قبيله و عمارة و بطن و فخذ و فصيله ، و مذمت حال مجوس ، و جهت اختلاف لغات از مسعودى در كتاب «مروج الذهب» ، و مدح صفات حسنه اعراب ، و تساوى حالت عرب با عجم در جهت اسلام ، و اخبار صحيحه در مدح اعاجم ، و ظهور دولت بعد از امتداد زمان در اين عهد كيوان مهد ، و ذكر فضايل سلمان ، و دشمنى ها [ كه ] با عجم كردند .

.

ص: 31

( 7 )مدح حضرت حجة بن الحسن عليهماالسلام موسوم به « حجة الحق »اين قصيده را كجورى در شب نيمه شعبان 1288 به درخواست دوستى به نظم كشيده است و البته به قوّت اشعار سابق نيست : بر هستى خويش حجتى دارد حقو از اين حجّت مسرتى دارد حق مرآت جمال ذوالجمالى راچشمى خواهد كه صورتى دارد حق يكتاست خدا و خواست ازين حجّتظاهر سازد كه وحدتى دارد حق حق بين بايد كه تا ببيند حق راو آنكه داند حقيقتى دارد حق هر كس خواهد كه حق ببيند پيدابا اين حجّت شباهتى دارد حق در روز نخست خواست يزدانشدر عين فراق وصلتى دارد حق در پرده غيب كرد پنهانشتا دانى كه غيبتى دارد حق رحمت آمد زحق به خلقان يكسرصد رحمت چه رحمتى دارد حق اين قامت را هر آنكه بيند داندقطعاً فردا قيامتى دارد حق آن روى نكوى ، هر كه بيند گويدبرتر زجهان جنّتى دارد حق آن لعل لب خندان را بينى گوئىاندر كوثر سقايتى دارد حق عالم همه حجت است و حجت عالمبا اين حجّت محبّتى دارد حق از سلسله مشك موى عنبر سايشاز ظلمت شب حكايتى دارد حق از آئينه جمال مهر افروزشزانوار كواكب آيتى دارد حق اين دايره وجود را قطبى بايدو اين اشياء را مشيّتى دارد حق از خَلقِ مشيّت است اشياء پيداو از خلقِ مشيّت حكمتى دارد حق تركيب عناصر وجودش را ديدمدانستم بساطتى دارد حق آثار و صنايع الوهيّت رادر اين حجّة سجلّتى دارد حق آفاق وجود و انفس امكانىاز اين آية دلالتى دارد حق گويند خداى لا مكانست بلىدر اين حجّة مكانتى دارد حق برداشت خداى نه سپهر گردوناكنون بنگر چه قوتى دارد حق حاشا للّه ولو حش اللّه منهاين دست خداست قدرتى دارد حق از اين حجّة خداى احيا سازدو از اين حجّة امانتى دارد حق و از اين حجّة رواج ايمان گرددو از اين حجّة شريعتى دارد حق اين دولت آخر الزّمان است آخردر طور وجود جلوتى دارد حق و آن دولت كفر مى نماند هرگزروزى آيد كه رجعتى دارد حق از اين حجّة بقاء عالم پيداو از اين حجّة عنايتى دارد حق امروز كه روز نيمه شعبان استاندر عالم ولادتى دارد حق امروز مباركست و فرّخ روزىاللّه اللّه چه بهجتى دارد حق در دولت شاه ناصرالدّينامروز نگر چه نصرتى دارد حق از طينت خو بِرَسْت آن شاهدر مركز خاك عشرتى دارد حق زين عيد سعيد جشن مسعودامروز به خلق رأفتى دارد حق جاويد و مدام دولتش بادتا هست خدا و عزّتى دارد حق (1)

روح و ريحان سيزدهمدر وفات حضرت عبدالعظيم عليه السلام است ، و آيه كريمه « وَمَن يَخْرُجْ مِن بَيْتِهِ مُهَاجِراً إِلَى اللّه ِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللّه ِ » ، و اخبار در موت غريب ، و روايت «فقيه» ، و از كتاب «منهج المقال» و كتاب «ثقة الرجال» در شرح وفات آن جناب است ، و آنچه در كتاب «منتخب» مذكور است از شهادت آن جناب و نيافتن حديث صحيح بر شهيد شدن آن بزرگوار ، و آنچه بر بنى فاطمه عليهاالسلام از خلفاء جور رسيد به بعضى از آنها اشاره مى شود ، و احتمال در شهادت آن حضرت به استحسانات ، ومطابق (2) حالت جناب سيّد الشهداء عليه السلام با جناب عبدالعظيم، و شرح حال خليفه معاصر زمان معتزّ باللّه ، و ايام خلافت وى ، و تحديد زمان و عمر حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، و در اينكه مزار حضرت عبدالعظيم قطعى است ، و سائر مزارها مشكوك است ، و نظائر مؤيده ديگر .

روح و ريحان چهاردهمدر ثواب زيارت حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، و شرح دو حديث : حديث اوّل : از «ثواب الاعمال» از حضرت امام على النقى عليه السلام مروى است كه فرمود : «زيارت حضرت عبدالعظيم زيارت جناب امام حسين عليه السلام است» و تصحيح روات اين حديث از على بن احمد و غيره ، و معنى «زيارت» از اصطلاح و لغت ، و ثمرات زيارت و حديث شريف در تشويق زيارت ائمه اطهار عليهم السلام و امامزادگان از كتاب «امالى» ، و استحباب زيارت جميع مؤمنين ، و اخبار معتبره در زيارت ذريّه نبويّه ، و حديث «من لم يقدر أن يزور . .» الى آخره ، و حكايتى كه ابن خلكان نقل كرده است ، و تحقيق تشابه زيارت حضرت عبدالعظيم با زيارت جناب امام حسين عليه السلام ، و رفع استبعاد وجوه مشابهت

.

ص: 32

تفصيلاً ، و تحقيق تازه در معنى حديث مشهور : «لوزرت عبدالعظيم كنت كمن زار الحسين عليه السلام» ، و بيان اختلاف مراتب زيارت زائرين و مزورين . حديث دوّم : در اينكه حضرت رضا عليه السلام تنصيص به زيارت حضرت عبدالعظيم فرموده از كتاب شهيد ثانى طاب ثراه كه : «من زار قبره وجبت له على اللّه الجنة» ، و معنى وجوب و ايجاب و استحقاق مستحقين . اختصاصٌ لِأَهْلِ الإخلاص : در بيان امامزادگان و اشخاصى كه زيارت كردن آنها از امام عليه السلامروايت شده است ، مانند حمزه سيّدالشهداء ، و حضرت ابوالفضل العبّاس عليه السلام ، و حضرت على اكبر عليه السلام ، و مسلم بن عقيل ، و شهداء كربلاء ، و عموم اموات ، و حضرت معصومه در قم ، و قاسم بن موسى بن جعفر عليهماالسلام و شرح حال قاسم ، و بنا بر مشهور على بن جعفر عليه السلام ، و شرح حال وى ، و حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، و نيافتن زيارت نامه از براى عموم امامزادگان ، و مخصوصاً از جهت حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، و دو زيارت نامه از جامع اين اوراق اجمالاً و تفصيلاً .

روح و ريحان پانزدهمدر آداب زوّار و خدّام قبور ائمه اطهار عليهم السلام . تأديبٌ حَسَنٌ : در معنى ادب ظاهرى و باطنى و شرحى اوفى ، و در حرمت روضات طاهره ، و حضور مشاهد ادب واجب است ، و تعريض بر آنان كه ادب ندارند ، و آنان كه از طهران به زيارت آن جناب مشرف مى شوند به آداب مخصوصه مى بايد باشند ، و شرائطى را بايد ملاحظه كنند ، و بعضى از آداب كه مخصوص به اعتاب ائمه طاهرين عليهم السلام است ، از خواندن زيارت نامه مغلوط ، و بعضى از حركات غير مرضى ، و افعال خادمين حرم ، و احوال برخى از زائرين غير محترم ، و قبح حال بعضى از نسوان ، و خلط ايشان با مردان در راه زيارت مانند مجالس تعزيه دارى ، و تقسيم خادمان حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، و استدعاى داعى جامع اوراق از شوابّ ايشان ، و آنچه از ايشان پسنديده است ، و مغتنم

.

ص: 33

( 8 )پند و اندرزهمچنين در پيمان نامه اى كه به عنوان وصيت نامه نگاشته است ، پنج بيت شعر آورده كه احتمال مى رود انشاء خودش باشد . بيت آغازين آن چنين است : مر اين پند را زيور گوش داركه فرداى سختت بيايد بكار (1)

ايده ها و نظرات :در لابلاى مطالب كتاب جنة النعيم ، نظرات مختلفى از كجورى بچشم مى خورد كه جهت اطلاع خوانندگان گرامى ، بعضى از آنها در اين مقام درج مى گردد : * بى اهميت دانستن آراء سخيفه فلاسفه ، مثلاً درباره انكار معاد جسمانى از طرف برخى از فلاسفه مى گويد : جماعتى از فلاسفه منكر شده اند معاد جسمانى را و در معاد روحانى هم ايشان را اقوالى است سخيفه ، اين دفتر مقتضى شرح و بسط آن نيست بلكه خواندن و نوشتن آنها خروج از طريق مستوى و صراط مستقيم و موجب القاء شبهات در قلوب عوام و مستضعفين است (2) . بر بالاى منبر نبايد هر چيزى را گفت ، عقيده مؤلف آن است كه : ناصحين و ذاكرين اين زمان كه در مجامع ناس بر منابر برمى آيند بايد نقل از كتاب خدا و سنت رسول صلى الله عليه و آلهو اقوال ائمه اطهار سلام اللّه عليهم نمايند (3) . منبرى بايد در حيطه سواد خويش سخن گويد و در شرح و معانى اخبار و احاديث چنانچه خود صاحب نظر نيست به اهلش رجوع كند ، لذا مى گويد :

داشتن اهل طهران اين روضه مباركه را ، كه تمامت آداب حضور بر ده قسم منقسم مى شود ، و در شرح اخلاص ايرانيان به قباب ائمه عليهم السلامو امامزاده ها ، و بيان سه حكايت : اول : مرحوم حاجى ملا احمد نراقى در كتاب «خزائن» نقل كرده . دويم : حكايت شريفه اى كه خود در سامراء از كرامات امامين عليهماالسلام شنيده ام . سوم : حكايت آن مرد ناصبى كه جسارت كرد در روضه حضرت اميرمؤمنان عليه السلام كه در اين سنوات واقع شد ، وجناب حاجى ميرزا حسين نورى نقل كرده است ، با اشعار فصيحه از جنابان شيخ احمد و شيخ عبدالحسين ، در آداب بست نشستن به روضات ائمه عليهم السلامبه طريق مفصّل ، و مذمّت خورندگان اموال مسلمانان ، و عقوبت بى احترامى به امامزاده ها ، و حرمتى كه سلطان عصر براى ايشان قرار داده است ، و حكايت حاكم نجف و كشيدن اصغر نام را در شب و خواب ديدن وى ، و حكايت مرحوم آخوند ملا كاظم و جنّت مكان آقاى بهبهانى ، و در اينكه حرمت اين حرمها لازم است ، و در آن چند مطلب است : مطلب اول : تعميرٌ فيه تَنْوير ؛ در عمارت مساجد و روضات عاليه ، وهديه فرستادن و نذورات ، و عدم جواز خوردن موقوفه ، و آنچه در ضرايح مقدسه است . مطلب دوّم : اشاراتٌ لِدَفْنِ الْأَمْوات ؛ و حسن مجاورت اموات به مقابر ائمه طاهرين و امامزادگان ، و استحباب زيارت ايشان ، و احترام داشتن از قبور مردگان ، و نصب الواح بر مزار هر يك ، و اخبار وارده در حرمت عموم موتى . مطلب سوم : تأسِيسٌ لِأَهْلِ التَّدْريس ؛ در تحسين مدارس كه در اطراف قبور امامزادگان و اماكن شريفه ساخته مى شود ، و طبقات طالبين علوم ، و لزوم رسيدگى متولى آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام به حالات طلبه و مواظبتى كه در اين وقت مى شود ، و اهتمام محصّلين در تحصيل ، و حكايت مدرسه ساختن نظام الملك ، و شرح خواب ديدن مرحوم ميرزا محمد تقى نورى ، و چند دعاء براى دفع فقر و رفع جهل ، و صورت وقفنامه مدرسه امينيّه .

.

ص: 34

خوب است بعضى از اهل منبر تصحيح هر حديث و خبر را از اهلش بخواهند (1) . درباره نقل احاديث ضعيفه مى گويد : بايد حديث ضعيف را دانست و فهميد چگونه است و متعلق او چه چيز است ؟ مثلاً روضه خوان اگر حديث ضعيفى در گريه كردن شيعيان كه عمل مستحبى است نقل كند جائز است ، اما آن حديث ضعيف را هم شرائطى است و بايد فهميد از كجا خوانده است و به چه جهت مأذون در نقل او شده است ، و چرا با صحاح اخبار اعتماد به ضعاف نموده است ؟ و اگر كسى بى باك باشد در دانستن اين امور براى او خواندن اشعار و مراثى كفايت است و تجاوز از آن جايز نيست . بلى ، نقل حديث را بالمعنى و حكايت از آن به عبارت ديگر بنا بر مشهور منصور جائز است براى حصول مناط و تحرّز و حذر از عسر و مشقّت (2) . تجليل از مقام اجتهاد و حديث : پس لازم است كسى زحمت بكشد و تميز بدهد بين اخبار صحيحه و ضعيفه مرسله ، يعنى زشت و زيبا ، بد و خوب را جدا كند و حل اين مشكل را بايد شخص بااطلاعى كند و آن در عهده شخص شريف مجتهد جامع الشرائط است . پس نگويند : مجتهد حديث نمى داند ، اى بيچاره ! هر كس حديث دانست مجتهد است نه آنكه هر كه خود را مجتهد داند حديث دان باشد ؛ از آنكه مصدر و مأخذ اجتهاد مجتهد از كتاب اللّه و احاديث نبويه صلى الله عليه و آله است ، پس چند حديثِ تو را در فضائل و مصائب ، اگر مجتهد در نظر نداشته باشد ، يا سكوت نمايد از روى حكمت و مصلحت ، دليل نيست بر نادانى او از كليه اخبار و آثار ائمه اطهار عليهم السلام (3) . نقل از اخبار سنّيان ، فقط در حيطه حكايات اخلاقى يا احتجاجات بر عليه آنها به آنچه در كلمات خودشان مضبوط است جائز مى باشد ، ويا اخبارى اعتقادى كه موافق آن در كتابهاى شيعه مذكور آمده ، لذا در مذمت كسانى كه اعتماد بر كتب آنها نموده اند مى گويد :

روح و ريحان شانزدهمدر نيكى عمارت قباب عاليه امامزادگان ، و بناء مساجد أيضاً و ثمرات آن ، و بناء مسجد جديد البنيان جناب سپهسالار أعظم . تَمْجيدٌ فيه تَأييد ؛ و حق مجد الملك وزير رادستانى بر اسلاميان كه چند بنا كرده است : اول : بناء بقعه ائمه أربعه شيعه اثنى عشر در بقيع . دوم : چهار طاق عثمان بن مطعون (4) در بقيع و به مناسبت قبورى كه در بقيع است . سوم : بناء قبه كاظمين عليهماالسلام . چهارم : قبه مباركه حضرت عبدالعظيم است ، و شرح حال مجد الملك يزدى كه غير از مجد الملك رادستانى است ، و بعضى مطالب ديگر ، و بناء قبه مباركه حضرت اميرمؤمنان عليه السلام به امر هارون الرشيد و به امر محمد بن زيد ، و عمارت آن به امر عضد الدوله ديلمى ، و حسن حال وى مشروحاً ، وتذهيب گنبد مطهر به امر نادرشاه ، و بناء ضريح منور علوى از مرحوم آقا محمد خان ، و قصيده از عبدالباقى افندى از «باقيات صالحات» در مدح آن گنبد مطهر ، وتذهيب گنبد جناب سيد الشهداء روحى فداه از مرحوم آقا محمد خان ، وابيات صباحى ، و آنچه مرحوم خاقان بنيان فرمود ، و چند بيت از قصيده اى كه عالم نحرير سيّد تبريزى فرموده است ، و بناء گنبد عسكريين عليهماالسلام ، و آنچه مرحوم احمد خان دنبلى و مرحوم محمد على ميرزا كرده اند ، و تكميل آن عمارات به امر حضرت اقدس همايون كه جناب شيخ عبدالحسين طهرانى فرمود ، و مصارف گزاف نمود ، و قصيده فصيحه در مدح امامين عليهماالسلام ، و حضرت حجة اللّه اعظم عليه السلام كه بهترين قصائد است ، و بناء گنبد امامين عليهماالسلام ، در شرح حال مجد الملك رادستانى ، و بناء گنبد حضرت رضا عليه السلام به امر سلطان سنجر ، و بيانات ديگر ، و قصيده اى از اديب عبدالباقى افندى ،

.

ص: 35

و بناء گنبد حضرت فاطمه معصومه ، و ابياتى از مرحوم خاقان خلد آشيان ، و بناء گنبد حضرت عبدالعظيم ، و توسعه آن ، و اشاره اى به عمارات جديده با آنچه تعلق دارد تماماً ، و قصيده اى از جامع اوراق در مدح حضرت عبدالعظيم ، و حضرت اقدس همايون ، و حسن عمارت جديده در اين زاويه مقدسه . تَوصِيَةٌ لِمَن لَهُ التَّوْلِيَة : در بيان توليت و معنى ولايت است ، و رفعت مقام متولى و آداب متولى ، و خدماتى كه سزاوار است به اين آستانه كند از . . . . . (1) عرفان و غيره ، و دوازده ثمره كه بر توليت جناب امين السلطان مترتب است : ثمره اول : در دفع كسانى كه حيف و ميل مى كردند اموال مردم را و به بست مى آمدند. ثمره دوم : دفع كسانى كه شرب خمر در زاويه مقدسه مى نمودند . ثمره سوم : دفع دزدهائى كه به جوار حضرت عبدالعظيم مى آمدند . ثمره چهارم : دفع زوانى و فواحشى كه مجاور آن بزرگوار بودند . ثمره پنجم : در حسن تسعير غلاّت و حبوبات در جميع اوقات . ثمره ششم : در تعيين املاك موقوفه كه متروك شده بود . ثمره هفتم : در مواظبت به زيارت آن جناب و تبعيت اجزاء سلطنت و رسيدگى به كارهاى مردم . ثمره هشتم : در سهولت مراكب اجاره از طهران به حضرت عبدالعظيم و در مراجعت . ثمره نهم : در تعيين كشيكهاى متعدده و تعيين غذاها براى نهار و شام . ثمره دهم : آبادى دهات نزديك حضرت عبدالعظيم . ثمره يازدهم : آبادى و بناء مدرسه عاليه امينيّه در جوار حضرت . ثمره دوازدهم : تكايا و حسينيه هائى كه در محلات اين قصبه رفيعه ساخته اند و مصارفى كه معيّن فرموده اند .

.

ص: 36

وفات :صاحب «جنة النعيم» در طلوع فجر روز جمعه 21 ربيع المولود (1) 1313 هجرى قمرى در مشهد مقدس رضوى به مرض استسقاء دار فانى را وداع گفت ، و به روح و ريحان دائمى شتافت ، ومطابق وصيت خودش ، در بقعه شيخ بهائى كه در جوار بارگاه رضوى معروف است مدفون گشت . مدت عمر بابركت اين عالم ، 58 سال بود . در مكارم الآثار (2) مى گويد : وى در شاه نشين غربى بقعه شيخ بهائى دفن شده و اثر قبرش از زمين نمايان نيست لكن سنگ لوحى بر ديوار بالا سر او نصب است . كجورى هنگام تأليف جنة النعيم ( سال 1295 ) در سن چهل سالگى بوده ، چنانچه در مقدمه عربى كتاب مى گويد : انى مع فناء الانية عمرت أربعين سنة . . وى در 17 محرم سال 1313 به قصد زيارت حضرت ثامن الحجج عليه السلام از تهران راهى مشهد شده و پس از اقامتى دو ماهه در همانجا درگذشت . برادرش در زبدة المآثر چنين مى گويد : العجب كل العجب ! با وجود محبوبيت نزد رجال ملت و اولياى دولت و مطاعيّت بر اهل مملكت چنان جذبات ربوبيّت جذبش نمود كه در هفدهم شهر محرم كه ايّام عزا و تعزيت بود از خدمت به شريعت ، عازم قرب رحمت حضرت الوهيت گرديد ، نداى منادى حق را به گوش دل شنيد ، وهر چه عيون ملّت و اركان دولت مذاكره موانع و تذكار روادع مى كردند و مقتضيات انصراف و موجبات انحراف را نقل مى نمودند به سبب حديثِ صدقْ تحديثِ «حب الوطن من الإيمان» جلوه محبوبيت ارض خراسان كه «روضة من رياض الجنة» است نزد آن زبده اهل ايقان بيشتر مى گرديد و دو چندان از ميل ملتمسين شوق مسافرت و عشق زيارت زيادتر مى شد . آخر الامر فرمود : خداوند از استخاره «جنات تجرى من تحتها الانهار»

روح و ريحان هفدهمدر اقوال مجتهدين كه از جلالت قدر حضرت عبدالعظيم ذكر فرموده اند ده نفر از ايشان را ياد كرده و مى نويسد : اوّل : مرحوم صدوق است . دوّم : مرحوم صاحب بن عباد است . سوّم : صاحب كتاب «عمدة الطالب» است . چهارم : مرحوم سيد مرتضى و شرحى از مقامات و زحمات او است . پنجم : مرحوم شيخ حر عاملى است . ششم : از يكى از كتابهاى رجال است . هفتم : مرحوم مير داماد است ، و آنچه در «رواشح سماويه» فرمود ، و بيانى در توثيق حضرت عبدالعظيم است و معنى آن ، و عدم توثيق علماء اعلام مرحوم صدوق را از براى احترام . هشتم : مرحوم مجلسى عليه الرحمه است . نهم : سيّد فاضل سيد شدقم حسينى در كتاب «لبّ الألباب» . دهم : صاحب كتاب «منتقلة الطالبيّه» است .

روح و ريحان هيجدهمدر شرح حال سيّد جليل امامزاده حمزه موسوى است ، و اختلافى كه در عدد اولاد حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام است ، و در اينكه اولاد آن جناب سه قسمند ، و نسب مرحوم سيّد مرتضى كه منتهى به آن جناب مى شود ، و حكايتى از مرحوم سيد مرتضى ، و ساداتى كه در ولايات نسبشان به آن بزرگوار منتهى است ، و نسب مرحوم حاجى سيّد محمد باقر رشتى ، و مجملى از حال وى ، و آنچه از انساب خود در كتاب «مطالع الانوار» مرقوم فرمود ،

.

ص: 37

و بيان صاحب كتاب «عمدة الطالب» در حق جماعت كوكبيّه ، و اختلافى كه در حقّ امامزاده حمزه است ، و امامزادگانى كه موسوم به حمزه اند و به رى و شهرهاى ديگر آمدند و مدفونند ، و شرح نسب سلاطين صفويّه كه از پدر از شيخ صفى الدين منتهى به موسى بن جعفر عليهماالسلام است و از طرف مادر به حضرت على بن الحسين مى رسد ، و نقل اجمالى از مرحوم شاه طهماسب ، و زيارت كردن حضرت عبدالعظيم را ، و عمارت طهران و آبادى اين حدود به واسطه مزار حضرت امامزاده حمزه ، و زيارت نامه اى از جامع اوراق است .

روح و ريحان نوزدهمدر احوال امامزاده عبداللّه ابيض است بين طهران و مزار حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، و شرحى از حالت آن بزرگوار و اجداد كرامش تا حضرت على بن الحسين عليهماالسلام ، و زيارت نامه اى از جامع اوراق .

روح و ريحان بيستمدر شرح حال سيد شريف قاضى صابرونكى كه بالاى قريه يوسف آباد است ، و زيارت نامه اى از جامع اوراق است .

روح و ريحان بيست و يكمدر شرح حال امامزاده طاهر كه در جوار حضرت عبدالعظيم مدفون است ، و شرح احوال آبا و اجداد آن جناب تا زيد بن على بن الحسين عليهماالسلام ، و زيارت نامه اى از جامع اوراق .

روح و ريحان بيست و دويمدر شرح حال امامزادگانى كه به رى آمده اند از كتاب «منتقلة الطالبية» كه مؤلف آن

.

ص: 38

تأليفاتاز واعظ تهرانى تأليفات زيادى بجا مانده است . گرچه بعضى از اين تأليفات هنوز بچاپ نرسيده و حتى از نسخه خطى آنها اطلاعى در دست نيست ، ولى با معرفى اين آثار ، اميدواريم زمينه اى براى معرفى و احياء آثار كجورى فراهم گردد . 1 . آداب واعظ و متّعظ و آمر و مؤتمر اين رساله ، در عداد تأليفات واعظ تهرانى ذكر نشده ولى در جنة النعيم ، بدان تصريح نموده و مى گويد : خداوند به اين داعى عاصى گناهكار توفيق دهد تا آنچه بر منبر رسول اللّه صلى الله عليه و آلهمى گويد خود نيز اقدام كند ، ان شاء اللّه تعالى رساله اى كه در آداب واعظ و متّعظ و آمر و مؤتمر نوشته ام شايد قدرى مطالعه كرده زمان خواندن و گفتن اثرى در نفس خود حاصل شود (1) . 2 . ارائة الطريق فيمن يؤمّ البيت العتيق رساله اى است مختصر در يك هزار و پانصد بيت ، در معناى حج و اعتقاد صحيح (2) . 3 . الاسرار فى كيفية الاسفار رساله اى است مختصر (3) . 4 . اشعار امام صادق عليه السلام بدين رساله در سلسله تأليفات كجورى اشاره اى نشده ، ولى خود وى در جنة النعيم بدان اشاره كرده و مى گويد : از اشعار انشائيه و انشاديه حضرت صادق عليه السلام بسيار در كتب اخبار يافته ام

ابراهيم بن عبد است ، و عبارات آن كتاب را بعينها نقل مى نمايد . تشجير امامى : در شجره جناب امام جمعه طهران ، و بيان امامت جمعه و جماعت از مرحوم مجلسى و انتقال به اين خانواده ، و شرح حال مرحوم ميرزا ابوالقاسم و جناب آقاى صدر العلماء .

روح و ريحان بيست و سوّمدر شرح احوال نه نفر از مجتهدين و علمائى كه در اطراف حضرت عبدالعظيم عليه السلاممدفون شده اند : اوّل : در شرح حال مرحوم صدوق است مشروحاً ، و القاب بعضى از قدماء علماء و مصنفات مرحوم صدوق ، و شرفياب شدن خدمت امام عصر عليه السلام ، و حفظ و ضبط و ديانت آن مرحوم ، و حديث شريفى در جهت اختلاف شيعه و روايات و فضل زرارة بن أعين ، و بيان نبش قبر مرحوم كلينى ، و ظهور جسد مرحوم صدوق عليه الرحمه . دوم : در تعيين قبر مرحوم شيخ أبوالفتوح رازى است كه در جوار حضرت عبدالعظيم مدفون است ، و اشاره به جلالت قدر وى . سوم : شرحى از علماء درشت و عبداللّه بن جعفر دوربستى . چهارم : در شرح حال عبدالرحمان بن قبه . پنجم : در شرح حال مرحوم يعقوب بن اسحاق كلينى است ، و تحقيقات كثيره اى كه در «كلين» شده است ، و علمائى كه به «علان» در كتب رجال معروف شده اند ، و حديث مشهور «اِنَّ اللّه َ يَبْعَثُ لِهذِهِ الاُمَّةِ عَلى رَأْسِ كُلِّ مِائَةٍ . .» الى آخره ، و آنچه ابن اثير تا رأس مائه خامسه نوشته است از هر طبقه ، و فضل كتاب «اصول كافى» ، و مؤلف آن صاحب ترجمه ، و فرمايش علامه مرحوم . ششم و هفتم : در شرح حال كسائى و محمد بن حسن شيبانى و جملتى از امورشان . هشتم : در شرح حال على بن احمد بن على خراز رازى است .

.

ص: 39

نهم : در شرح حال مرحوم والد جامع اوراق است كه در جوار مقبره مرحوم آقا مدفون است . لطف و لطافت : در عذوبت آب و هواء مملكت ايران ، و تحديد ايران و ماليات وى ، و تربيت اين مملكت به توسط حضرت سام بن نوح عليه السلام ، و علماء و حكماء و اطباء و شعراء و محدثين و نسّابين و روات احاديث اهل بيت عصمت عليهم السلام كه از رى برانگيخته شده اند مى نويسد ، و شرح احوال علمائى كه از اهل رى و برخى معاصرين اين زمان بوده اند و وفات كرده اند و در اماكن شريفه مدفونند ، و شرح حال مرحوم شيخ سديد الدين محمود حمصى رازى ، و شرح حال مرحوم سيد مرتضى رازى كه غير از مرحوم سيد مرتضى علم الهدى است ، و شرح حال مرحوم شيخ محمد تقى رازى ، و مرحوم شيخ محمد حسين صاحب كتاب «فصول» اخوى ايشان ، و جناب حاجى شيخ محمد باقر ساكن اصفهان ، و اسامى جمعى از علماء ، در شرح حال مرحوم حاجى ميرزا مسيح طهرانى ، در شرح حال مرحوم حاجى ملا ميرزا محمد اندرمانى ، در شرح حال مرحوم شيخ عبدالحسين معروف به طهرانى و خدماتى كه در اسلام كرده اند ، در شرح حال مرحوم شيخ حاجى ملا هادى طهرانى مشهور به مدرس ، در شرح حال مرحوم ميرزا ابوالقاسم طهرانى كه مدرس مدرسه خان بودند ، در شرح حال مرحوم حاجى شيخ محمد طهرانى ، در شرح حال مرحوم حاجى ملا محمد جعفر معروف به چالميدانى .

روح و ريحان بيست و چهارمدر منامات و جهت خواب ديدن و فوائد و اقسام آن ، و خواب ديدن حضرت رسول صلى الله عليه و آله ، و دو خواب كه راجع به حضرت عبدالعظيم عليه السلاماست ، با تعبير آن به تفصيل ، و كرامت باهره كه جناب آقا جمال بروجردى از حضرت عبدالعظيم عليه السلام خود ديده اند ، و صورت آن را فرستاده ، بعينها ثبت شد .

.

ص: 40

خاتمةدر تقريضات و ماده تاريخ كتاب ، و آنچه در مدح حضرت عبدالعظيم عليه السلام جمعى از اهل فضل و علم فرموده اند ، و قصيده عربيّه از جامع اوراق ، با دو رباعى عربى و فارسى ، و صورت املاك و اعيان موقوفه حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، با اسامى خدّام ، و آنچه از منافع آنها حاصل مى شود . تمَّ بالخير ، اللهم اجعل هذا الكتاب وسائر ما كتبناه حجةً لنا لا علينا ، انه هو الملك الغفور .

.

ص: 41

ص: 42

، و آغاز چاپ آن روز چهارشنبه 18 شوال 1311 بوده است . با فوت مؤلف در سال 1313 طبع آن متوقف گشته ، و بالاخره شب 18 شعبان 1318 توسط برادر مؤلف چاپ آن به پايان رسيده است . شيخ محمد واعظ طهرانى مشهور به سلطان المتكلمين ، برادر مؤلف ، شرح حال وى را در آخر اين كتاب درج نموده است به نام «زبدة المآثر والمفاخر فى ترجمة مولانا الحاج ملا محمد باقر» در دهه اول از ماه هفتم سال 1318 . در زبدة المآثر در تعريف از خصائص فاطميه مى گويد : نتيجه زحمات چهل ساله در تفسير واخبار ، وثمره خدمات صادقانه در احاديث وآثار ، از اين صحيفه منيفه و نسخه نفيسه نسبت به ديگر مصنّفاتش مثل كتاب سبحانى وسحاب رحمانى وجنث ثانى وحيات جاودانى است ظاهراً . الفاظُه درر اغنت بحليتهااهل الفضائل عن حل وعن حلل كم فيه من حكم بالحق محكمةتحيى القلوب ومن حكم ومن مثلتا اينكه مى گويد : ولى صد حيف كه موت واجل مهلت نداد به شخص اعزّ اجلّش تا تأليف اين كتاب را به نهايت رساند وآنچه در خواطر گذرانيده به منصّه ظهور كشاند . . توضيحات بيشتر درباره اين كتاب را در ذريعه بخوانيد (1) . 13 . خطوات الشيطان فى خطرات الانسان فارسى است در هجده هزار بيت در چند باب و فصل ، مربوط به اثبات وجود جن وتسويلات شياطين وشبهات آنها وديگر امور مربوطه . تأليف اين كتاب ناتمام مانده است (2) . 14 . ديوان اشعار بنا به گفته واعظ تهرانى در اوائل خصائص فاطميه ، اين ديوان مشتمل بر بيست هزار بيت مى باشد مشتمل بر قصائد ومثنوى هايى به فارسى و عربى (3) . روح و ريحان = جنة النعيم والعيش السليم چنانچه اشاره كرديم ، جنة النعيم در بعضى از منابع به نام « روح و ريحان » ناميده شده است .

بيت لَقَدْ نَسيتُكَ وَالنِّسيانُ مُغتَفرٌفإنَّ اوّل ناسٍ اوّل الناسِثالثاً : خوب است بر كتب موجوده معاصرين بنگرند كه تا كنون كتابى صحيح و مصون از اغلاط خطاً و طبعاً غالباً ديده نشده است ، پس تجاوز از اغلاط اين كتاب را تجويز نمايند و عفو فرمايند ، خصوص علاوه از تراكم هموم و تهاجم غموم كه مانع فكر فاتر و نظر قاصر اين عبد عاثر در اين مدت ممتدّه بوده است ، پيش از اختتام اين كتاب و استخلاص از چاپ زيارت بيت اللّه الحرام ، و تقبيل عتبه جناب سيد أنام عليه الصلوة والسلام ، و شرفيابى مكان كريم قدس جليل ، و آستانه مباركه حضرت خليل ، و حضور مراقد انبياء عظام فخام عليهم من الصلوات أزكيها منظور آمد ، از اين جهت يكسال چند جزو آن معطل ماند ، فللّه الحمد وله الشكر والمنّة مِن هذه النِّعمة الجَسيمَة كه عمرى باز آمد مطبع اين اوراق به نحو مطبوع انجام گرفت و مقصود حاصل شد و ديگر زبان عذر خواهى ندارد ، و اين دو بيت مولوى را به هر نحوى كه خوانندگان اين كتاب بفهمند شايد : بيت آب جيحون را اگر نتوان كشيدهم به قدر تشنگى بايد چشيد* * * إنَّ شيئاً كُلّه لا يُدرَكُاعلمُوا انْ كُلّه لا يُتركُخوب است اين بيت را هم بنويسم : المنّة للّه كه هواى خوش نوروزباز آمد و از جور زمستان برهيديمخلاصه يكى از دوستان صميمى داعى اين ابيات را در حسن اسلوب اين كتاب هديه فرستاد : نَظَرْتُ إلى ذاكَ الكِتاب بِنَظرَةٍبِعَيْنٍ مِنَ الانصاف حينَ كِتابَتى رَأيتُ كَجَنّاتِ النَّعيمِ حَديقَةًمِنَ الوَرْدِ فيها مااقْتَضَتْهُ إرادَتى شَمَمْتُ نَسيمَ الفَيْضِ من صَفَحاتِهاورَوْحاً ورَيْحاناً على قَدْرِ حاجَتى وَجَدْتُ على اغْصانِ الحُرُوفِ نُقاطَهاحَماماتِ تَوْفيقٍ بِسَجْعِ الهِدايةِ كأنَّ عَلى مَجرَى السُّطورِ مِدادُهارَواشِحُ فيضٍ مِنْ سَحابِ العِنايَةِ لَعَمْرُكَ انّى قَدْ قَرأتُ كِتابَكُمسِوى ذِكْرِكُمْ بِالخَيْرِ لَيْسَ حِكايَتى* * * اللهمّ إنى أعوذُ بِكَ مِنَ العَيّابينَ وَاحْفَظْنى مِنْ شُرُورِهِمْ يا أرْحَمَ الراحِمين مؤلّفه حاجى ملا باقر

.

ص: 43

15 . السراج الوهّاج فى العروج والمعراج رساله اى است فارسى در معراج جسمانى و روحانى وعقلانى ، با ذكر ادله عقليه و نقليه در پانزده هزار بيت (1) . 16 . سبل الفجاج فى المنازل ومواقف الحاجّ رساله اى است مختصر (2) . 17 . شجره صابريه در شرح حال و شجره نامه سيد شريف نسابه ، امامزاده قاضى صابر وَنَكى . اين رساله فارسى با اينكه منتشر شده ، ولى برادر كجورى در رساله اى كه در شرح حال ملا محمد باقر نگاشته نامى از آن به ميان نياورده است . علامه تهرانى آن را ذكر كرده و به نقل از مؤلف در آغاز خصائص فاطميه مى نويسد : كتاب مذكور به درخواست مستوفى الممالك در سه هزار بيت نگاشته شده است (3) . در آغاز روح و ريحان بيستم از كتاب جنة النعيم مى خوانيم : سابقاً به مدد توفيق رساله موسوم به « شجره صابريه » در احوال اين امامزاده جليل كه مدفون در قريه ونك است از قراى طهران به طريق بسط عرض كردم ، و بحمد اللّه تعالى مطبوع اهل علم و فضل و خبر گرديد (4) . 18 . شرح توحيد مفضل ( بطريق مفصل ) شرحى است بر حديث مفصلى در توحيد و اثبات صفات الهى و عجائب مخلوقات كه حضرت صادق عليه السلام بر مفضل انشاء كرده است . بنا بر تصريح كجورى در آغاز خصائص فاطميه ، اين كتاب به گونه اى تفصيلى نگاشته شده و حاوى سى مجلس است با عناوين «يا مفضل» ، و در بيست هزار بيت (5) . 19 . الشمائل العلوية والخصائل المرتضوية كتابى است فارسى در فضائل و اوصاف و كمالات حضرت امام عصر مهدى منتظر عجل اللّه

.

ص: 44

فرجه الشريف ، و مشتمل بر اشعارى در اوصاف حضرت از رأس تا قدم ، كه قبل از جنة النعيم تأليف شده و واعظ تهرانى بدان اشاره كرده و مى گويد : اين بنده در مجموعه موسومه به شمائل علويه و فضائل مرتضويه اين مطلب را به نحو اوفى بسط داده ام (1) . اين كتاب در هشت هزار بيت مى باشد (2) . 20 . عريضة التوسل وذريعة الترسّل رساله اى است به فارسى ومختصر در آداب توسل به حضرت ولى عصر عجل اللّه تعالى فرجه الشريف و روش عريضه نگارى خدمت حضرتش (3) . 21 . المنتخب فى شرح دعاء الرجب اين كتاب كه در پنج هزار بيت است شرحى است بر دعاى رجب «اللهم إنى أسألك بمعانى جميع ما يدعوك به . .» كه عده اى از فضلاء نيز آن را استنساخ نموده اند (4) . 22 . المنظومة السامية فى الحجة الحسامية رساله اى است مختصر ومنظوم داراى هزار و پانصد بيت در احكام حج ، كه كجورى آنرا در راه سفر به مكه معظمه سروده است (5) . 23 . منير القلب و مبير الكرب منظومه اى است داراى دو هزار بيت در معناى وسواس و شناخت و درمان آن و دعاهاى مربوط بدان (6) . 24 . نوروزيه رساله اى است در هشت هزار بيت به زبان فارسى درباره عيد نوروز ، و در آن به ردّ مير مخدوم

.

ص: 45

صاحب «نواقص الروافض» كه در آن عيد غدير و نوروز را انكار كرده بود پرداخته است (1) . 25 . نهج الحجج فى مناسك الحج (2) در مناسك و آداب حج بگونه اى مفصل در چهل هزار بيت ، مشتمل بر دو مجلد : 1 _ آداب خروج براى حج تا ورود به مكه . 2 _ مناسك و احكام و اسرار اعمال حج و تعداد منازل خاكى و آبى مدينه و بيت المقدس در فلسطين و فواصل آنها (3) . 26 . هداية المرتاب تأليف اين كتاب بپايان نرسيده و حدود شش هزار بيت از آن آماده بوده است چنانچه در آغاز خصائص فاطميه بدان تصريح كرده است (4) . *** همچنين مرحوم كجورى مازندرانى ، بنا داشته رجال و ثقات رى را تأليف كند كه ظاهراً موفق بدين مهم نشده است . وى پس از بيان تعدادى از علما و بزرگان رى مى گويد : و اگر خداوند داعى را توفيق دهد شايد بتواند احوال هر يك را فرداً فرداً در كتابى على حده جمع كند كه رجال رى و ثقات از وى درست شناخته بشنوند و شناسايى اين اشخاص باعث مزيد معرفت و قوت ايمان ايرانيان سيّما سكنه طهران شود (5) .

بسم اللّه الرحمن الرحيم أجملُ الثَّناء عِنْدَ اللّه ِ حمدهُ ، وَأَفْضَلُ الوَرى مُحمَّدٌ عَبْدُهُ ، وَأكْمَلُ البَريَّه عَلىٌّ وليُّهُ وَمُعْتَمدُه ، و الصَّلوة وَ السَّلامُ عَليهِما وَآلِهِما ما بَقِىَ وَجهُهُ وتعالى جدّه . و بعد : إنّى قَدِمْتُ عَلى ربّىَ الكَريمِ فى دارِ السَّلام والجَنَّةِ النَّعيمِ ، وسَقانى ماءً مِزاجُهُ مِنْ تَسْنيمٍ ، وحَيّانى بِرَوْحِ الحيوةِ وَريحان التّسليمِ ، وَقال : أدخُل بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ ، تِلْكَ الجَّنَّةُ الّتى أَوْرَثْناها لأبى القاسِم بنِ عَبْدِاللّه ِ الحَسَنى عَبْد العَظيمِ ، عَلَيْهِ التَّحيّاتُ وَالتّكريم، «وَانَّه فى اُمِّ الكِتابِ لَدَينا لَعَلىٌّ حَكيمٌ » (6) ، فَأمَرَنى بِالإجْتِناءِ مِنْ طَلْعِها هَضيمِ (7) ، وَالإلتِقاطِ من دُرِّها النَّظيم ، لِلإهْداءِ بِحَضْرَةِ زائِره الحَميمِ وَ مُجاوِرِهِ المُقيمِ ، كَما أوْرَثَ لِعَدُوِّهِ الجَحِيمَ ، وَقالَ فى كِتابِهِ العَظيمِ : « إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ * طَعَامُ الْأَثِيمِ » (8) الَّذى يَشْرَبُ شُرْبَ الهيمِ (9) . و بعد : در زمان خجسته اوان حضرت سلطان المُلوكِ وَ مَلِكُ السلاطين و أعظَم أفاخِرِ الخواقين ، حامى ايمان و حوزه مذهب اثنا عشر ، و ماهد مهاد امن و امان از نوع بشر ، مَلِكٌ إذا ضاقَ الزَّمانِ بِأَهْلِهنجلاً تَوَسَّعَ فى المَكارِم وَانْفَسَحْ تكبُو السحائِبُ إذ تُجَارى كَفُّهفِى القَفْرِ أنْ يَرْعى الغزالِ اذا سَنَحْ كَمْ مِن خَطيبٍ ذاكرٍ غَيرَ إسْمِهِلَمّا تَنَحْنَحَ قَالَ مِنبَره تَنَحْسُلطانُ مَمالِكِ العالَم ، وَأعظَمُ مُلوكِ العربِ والعَجَم ، مالِك رِقاب الجَبابِرَةِ بالسَّطْوَة القاهِرَةِ ، وَمُمَهَّدُ

.

ص: 46

ص: 47

در اواخر مقدمه فارسى آن مى گويد : اين كتاب را موسوم به جنة النعيم فى احوال عبدالعظيم عليه السلام والتكريم نمودم (1) . عنوان كتاب نيز قبل از شروع آن ، با خطى درشت چنين درج شده : هذا كتاب جنة النعيم والعيش السليم فى أحوال السيد الكريم والمحدث العليم عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى عليه السلام والتكريم . *** در بعضى از منابع اين كتاب به نام «روح وريحان» ناميده شده است . البته به مضمون آيه شريفه «فروح وريحان وجنة نعيم» مؤلف نظر بدان داشته وعناوين فصول كتاب را روح و ريحان قرار داده است . در مقدمه فارسى همين كتاب مى گويد : و به مضمون بلاغت مشحون « فرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ وَجَنَّةُ نَعِيمٍ » آن را به عدد ساعات ايّام و ليالى به بيست و چهار روح و ريحان معطّر و مطيّب ساختم . . بنابراين «روح و ريحان» خالى از وجه نيست ، ولى مؤلف ، كتابش را بدين نام مسمّا ننموده است . نكته ديگر آنكه ملا محمد اسماعيل فدائى كزازى اراكى درگذشته 1263 هجرى از علماى مهم عصر خويش ، كتابى به عربى با عنوان «جنات النعيم فى احوال سيدنا الشريف عبدالعظيم» نگاشته است (2) . اين كتاب در سال 1230 ه ق تأليف شده و شامل يك مقدمه و هشت فردوس و يك خاتمه مى باشد . گر چه واعظ تهرانى در هيچ جاى كتابش از وى نامى نبرده ، ولى با توجه به تقدم آن كتاب (3) و موضوع و ابوابش ، بعيد نيست كجورى آن كتاب را ديده و از آن بهره برده باشد ، وحتى نام كتاب

.

ص: 48

را نيز با توجه بدان تأليف برگزيده باشد با تفاوتى در انتخاب عنوان ، چون عنوان آن كتاب «فردوس» است و عناوين ابواب كتاب حاضر «روح و ريحان» . مباحث فردوسها نيز با مباحث مؤلف نزديك است (1) . از طرفى ديگر ممكن است كجورى كتاب فوق را نديده باشد به دو وجه : الف _ وى از ذكر مصادرى كه از آنها نقل مى كند ابايى ندارد و عادتش بر ذكر مأخذ است نه كتمان آن . ب _ بنا به نقلى ، در جنات النعيم فدائى شصت روايت از حضرت عبدالعظيم در فردوس هشتم وارد است و حال آنكه در جنة النعيم كجورى 57 روايت نقل شده ، يعنى كمتر از آنچه در كتاب سابق ذكر شده ، و اگر اين كتاب نزد وى بود اقلاً همان تعداد را نقل مى نمود خصوصاً اينكه كجورى ، قبل از نقل روايات ، در پى تأليف شيخ صدوق در اين باره بوده و آنرا نيافته ، لذا بناچار احاديث را از كتب اربعه و ديگر كتابهاى حديثى جمع آورى نموده است . وى در آغاز روح و ريحان يازدهم مى گويد : و هر قدر داعى ساعى شدم آن كتاب را _ اخبار عبدالعظيم عليه السلام تأليف شيخ صدوق _ تحصيل نمايم اين سعادت را نيافتم ، ناچار از كتب اربعه و چند كتاب ديگر اين احاديث را جمع نمودم . . تا اينكه مى گويد : واشهد اللّه وكفى بذلك شهيداً بقدر مقدور از جمع هر يك از اين احاديث غفلت نورزديدم .

سال تأليف :مؤلف در سالهاى 1295 _ 1297 به تأليف كتاب مشغول بوده و چاپ آن تا سال 1298 بطول انجاميده است . معظم تأليف كتاب به اعتقاد نگارنده در سال 1296 بوده است 2 .

.

ص: 49

ص: 50

تتبع مؤلف وجامعيت كتاب :مؤلف قبل از شروع در ديباچه كتاب مى گويد : در تمام شب خود را با كتب انساب واحاديث مأنوس نمودم ودر تمام روز به كسب احكام مسائل حلال وحرام مشغول شدم تا اين نامه نامى وصحيفه گرامى مملو از اخبار ومحشو از اسرار گرديد . سپس به نقل از اهل فضل و ادب در جامعيت كتاب ضرب المثل مشهور عربى را مى آورد كه : «كلّ الصيد فى جوف الفرا» . همچنين در مقدمه كتاب مى گويد : اگر چه اين بنده شرمنده را قصور باع و قلّت تتبّع و اطّلاع و تشتّت بال و تزلزل احوال و ارتعاش جناح و ارتعاد جنان مانع و شاغل بود ، ليكن ميامن قدسى مواطن و انفاس مقدّسه نفوس زكيّه ابناء مكرّمين و احفاد مطهّرين حضرت صدّيقه طاهره سيّده نساء عالمين _ عليها وعلى اولادها آلاف من التحيّات والتّسليمات _ مدد فرمود ، بعد از تحقّق و تعمّق در كتب معتبره علماء متبحّرين و محدّثين معتمدين اخبار و احاديث صحيحة الاسناد در اين چند ورق مجموع و مضبوط گرديد و كتابى مدوّن شد . پس بر اهل فضل و حديث و ازكياء معاصرين از آنچه تفصيل و تدوين نموده بودم عرضه داشتم ، و از عثرات و هفوات آن وقايه خواستم ، و تهذيب و تذهيب مساوى و معايب آن را مستدعى شدم ، با آنكه اتفاق آراء محال

.

ص: 51

است در اين مورد و محل ، ايشان را مشفق و متّفق يافتم . واعظ تهرانى هنگامى كه حديثى از «فلاح السائل» سيد ابن طاوس مى نگارد مى گويد : چون در كتب معاصرين اين حديث شريف كم ذكر شده است و معانى دقيقه مليحه دارد (1) . . اين عبارت نشانگر مراجعه مؤلف به كتب مختلف ، حتى كتابهاى علماى هم عصر او مى باشد . در توسّل به چهارده معصوم عليهم السلام حرزى از ميرداماد نقل كرده و مى گويد : يكى از سعادات دعاگو آن است اين حرز را به خط مرحوم سيد مؤيد محقق ميرداماد طيّب اللّه تربته در ورقه اى يافتم (2) . گه از گاه ، تتبع مؤلف نتيجه اى براى وى نداشته ، مثلاً براى پيدا كردن كتاب شيخ صدوق درباره حضرت عبدالعظيم عليه السلام كه به «اخبار عبدالعظيم» موسوم بوده ، سعى فراوان نموده و مى گويد : و هر قدر داعى ، ساعى شدم آن كتاب را تحصيل نمايم اين سعادت را نيافتم ، ناچار از كتب اربعه و چند كتاب ديگر اين احاديث را جمع نمودم و براى تسهيل خوانندگان به فارسى ترجمه نمودم (3) . در جايى ديگر مى گويد : و هر قدر داعى سعى بليغ نمودم در دواوين و كتب معروفه علماء رجال و انساب اين روايت را به اين بيان نيافت (4) .

تكيه مؤلف بر علم انساب :مؤلف در تذييلى كه بر مقدمه كتاب نگاشته مى گويد : و همانا ثمره اين كتاب ، آگاهى به انساب و احساب شريف ابناء و احفاد ائمّه اطهار و اطياب است ، و ثمره آن ظهور آداب مرضيّه است زمان تشرّف به مزار شريف

هذا كتاب جنة النعيم والعيش السليم فى أحوال السيد الكريم والمحدث العليم عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى عليه السلام والتكريم

.

ص: 52

تجليل ديگران از كتاب جنة النعيم و اعتماد بر آن :مؤلف چنانچه در مقدمه كتاب تصريح مى كند ، قبل از طبع كتاب آن را بر اهل فضل و كمال عرضه داشته و آنها تجليل فراوان از اين كتاب نموده اند . برخى از بزرگان و شعرا ، اشعارى نيز در تأييد آن يا ماده تاريخش فرستاده اند . در مقدمه كتاب مى گويد : با آنكه اتفاق آراء محال است در اين مورد و محل ، ايشان _ يعنى اهل فضل _ را مشفق و متّفق يافتم . . . اين وجيزه را نعمتى جليل وموهبتى نبيل پنداشتند . بعضى از اين اشعار را مؤلف در پايان كتابش درج نموده و از بيان پاره اى ديگر خوددارى كرده است . مثلاً آقا مير سيد محمد شمس الادباء در ضمن قصيده اى مفصل مى گويد : قد صنّف العلم المكرم فى الورىمجموعة يروى القلوب غمامها اوراقها تحوى سؤول صفاتهكعقود درّ منضد ارقامها الباقر العلاّم والمرجوّ فىدار الخلافة واستمرٍ دوامها والالمعى اللوذعى اخو النهىعند الافاضة مفصحا علامها فى صدره كنز المناقب مضمرمتجانسان و مظهر ادغامها والمصقع المنطيق عند صعودهاعواد فضل مستهام هامها هذا الكتاب لعمر نفسى جنةونعيم علم دائم انعامها شمس الصّحائف يستضى ء بوجههصحف المناقب واستنار تمامها هو جنة ترجى و دام نعيمهاقد ارّخت ( سنة بدا اتمامها ) (1)همو در قصيده فارسى زيبايش مى گويد : فراهم كرد در انساب اين شهزاده و وصفشكتاب جنت آئينش كه قلب اوست رضوانش سزد گر خوانمش اكنون خضر كش زنده مى سازددل پژمرده را زين چشمه چون آب حيوانش اشاراتش زبس رنگين عباراتش زبس شيريننگارستان چين آورده اند زشكّرستانش به اين جنّت نعيم دين شود پاينده انعامشچو اين مجموعه را آمد زوى آغاز و پايانش سزد هر ذرّه را در مدحت وى جلوه شمسشكه روح القدس استاد است و وى طفل دبستانششيخ آقا بزرگ تهرانى نيز هنگام معرفى جنة النعيم مى نويسد : مستطرداً فيه فوائد لا تحصى ، منها بعض تواريخ طهران وأحوال بعض علمائها ، وهو فارسى كبير (2) .

.

ص: 53

يظهر منه تبحّره فى الاحاديث والتواريخ والسير والانساب (1) . وفيه تراجم كثير من العلماء القدماء والمتأخرين والرواة من أصحاب الأئمة عليهم السلام (2) . 3 در حسن اسلوب جنة النعيم نيز ، يكى از دوستان صميمى واعظ تهرانى اين ابيات را برايش هديه فرستاده است : نَظَرْتُ إلى ذاكَ الكِتاب بِنَظرَةٍبِعَيْنٍ مِنَ الانصاف حينَ كِتابَتى رَأيتُ كَجَنّاتِ النَّعيمِ حَديقَةًمِنَ الوَرْدِ فيها مااقْتَضَتْهُ إرادَتى شَمَمْتُ نَسيمَ الفَيْضِ من صَفَحاتِهاورَوْحاً ورَيْحاناً على قَدْرِ حاجَتى وَجَدْتُ على اغْصانِ الحُرُوفِ نُقاطَهاحَماماتِ تَوْفيقٍ بِسَجْعِ الهِدايةِ كأنَّ عَلى مَجرَى السُّطورِ مِدادُهارَواشِحُ فيضٍ مِنْ سَحابِ العِنايَةِ لَعَمْرُكَ انّى قَدْ قَرأتُ كِتابَكُمسِوى ذِكْرِكُمْ بِالخَيْرِ لَيْسَ حِكايَتى (3)بهر حال ، شكى نيست تمامى كسانى كه پس از واعظ تهرانى درباره حضرت عبدالعظيم قلم زده اند از سفره گسترده روح و ريحان ، بدون واسطه يا با واسطه بهره برده اند . علاوه بر اينكه مطالب دست اول وى در مورد بعضى از علماى هم عصر خويش و تحقيقات او درباره امامزادگان در خور تقدير است .

بسم اللّه الرحمن الرحيم الحَمدُ للّه ِ الَّذى خَصَّ مِنْ عِبادِهِ عَبْداً عَظيمَ المَنِّ ، وَاخْتارَ مِنْهُمْ سَيِّداً كَريمَ الصَّفْحِ ، فَعَظَّمَ شَعائِرَ دينهِ بِهِ ، وَقَذَفَ أحاديثَ نَبيِّهِ فى قَلْبِهِ ، وَزَهَّدَهُ عَنِ الدُّنيا وَحُطامِها ، وَأبْعَدَهُ عَنْ دارِ الهُدْنَةِ وَمُقامِها ، فأحَلَّه دارَ الأمْنِ بَعْدَ خَوْفِهِ ، وَوَفّى أجْرَهُ بَعْدَ لِقائِهِ ، وَجَعَلَهُ وَتَداً لِبِلادِهِ ، وَعَضُداً لِعِبادِهِ ، وَصَيَّرَ بَلْدَتَنا دارَ هِجْرَتِهِ ، وَنَوَّرَ مَدينَتَنا بِحُفْرَتِهِ وَتُرْبَتِهِ ، وَأسْكَنَهُ فى دارِ السَّلامِ مَعَ العَيْشِ السَّليم ، وَاحْتَضَنَهُ بِرَوْحٍ وَرَيْحانٍ وَجَنَّةِ نَعيمٍ ، وَاُشْهِدُ بِاللّه ِ وَكَفى بِذلِكَ شَهيداً أنّه عَلَيْهِ السَّلامُ عاشَ سَعيْداً ، وَماتَ حَميداً ، جاهَدَ فى سَبيلِ رَبِّهِ لاِءحْيَاءِ السُّنَّةِ ، وَهاجَرَ عَنْ جَوارِ جَدَّهِ لإماتَةِ البِدْعَةِ ، فَرَكبَ الطَريقَ وَمَضى إلى الحقِّ ، وَكانَ مَشْيُهُ بَرَكَةً ، وَنَظَرُهُ عِبْرَةً ، وَنُطْقُهُ حِكْمَةً ، وَسُكُونَهُ فِكْرَةً ، يَأمُرُ بِالمَعْرُوفِ وَيَنْهى عَنِ المُنْكَرِ ، وَيَعْبُدُ رَبَّهُ مُستَتراً فى سَرَبِهِ ، راجياً لِلِقاءِ مَولاهُ ، وَمُخالِفاً لِهَواهُ ، ناصِحاً بِالقَوْلِ ، وَصالِحاً بِالعَمَلِ ، مُقْتَدياً بِاجدادِهِ ، وَمُقْتَفياً بآبائهِ ، خائفاً عَلى نَفْسِهِ الزَّكيَّةِ ، وَعامِلاً للتَّقيّةِ ، حَتّى قَرُبَ أَجَلُهُ وَحانَ حينُهُ ، وَقالَ اللّه ُ تعالى جَلَّ مَجْدُهُ : « فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن يَنتَظِرُ » (4) فَلَهُ فى رسُولِ اللّه ِ أُسوَةٌ ، وبمحمَّدِ بن علىٍ وعَلى بنِ مُحمَّدٍ عَليهِما السَّلام سلوةٌ ، فَخَرَجَ عَنْ جَوارِهِما خائِفاً يَتَرقَّب ، وهاجَرَ عَنْ دارِهِما وَجِلاً وَهَرَب ، حتى نَزَلَ فى دارِ رَجُلٍ مِنَ الشّيعَةِ ، وَكانَ عَلَيهِ السَّلامُ مَعَ خَوْفِهِ يُعَلّمُهُمْ أحكامَ الشَّريعَةِ ، وَنعْمَ ما قيلَ : فَلَمْ يَسْتَتِمْ أمْرُ النَّبى بِمَكَّةٍفَهاجَرَ مِنْها فَاسْتَقامَ بِطيبَةٍوَلأجْلِ هذا النَّزيلِ الجَليلِ ، رُفِعَتْ أعلامُ الدَّينِ ، فَقالَ عِنْدَ نُزولِهِ : « رَبِّ أَنزِلْنِى مُنزَلاً مُّبَارَكاً وَأَنتَ

.

ص: 54

خَيْرُ الْمُنزِلِينَ » (1) فَالرَّىُ صارَ رَيّاناً لِمَشْهَدِهِ ، وَالطِّهْرانُ مُطَهَّراً وَعُمْراناً لِمَرْقَدِهِ ، فَطابَ وَطَهُرَ رَمْسُهُ ، لِطَهارَةِ رُوحِهِ وَنَفْسِهِ ، نَعَمْ ما قالَ البُردَةُ فى قَصيدتِهِ : لا طيبَ يَعْدِلُ تُرْباً ضَمَّ أعْظَمُهُطُوبى لِمُنْتَشِقٍ مِنْهُ وَمُلْتَثِموَيَنْبَغى أنْ يُقالَ ما قالَ اللّه المتعال : « وَإِنْ كُنْتُمْ فِى رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِن مِثْلِهِ » (2) وَعَلى العَجَمِ أَنْ يُفاخِرَ لِمَقْدَمِهِ الشَّريفِ ، وَعَلى الرَّى أنْ تميسَ كَما ماسَتِ العَرُوسُ فى خِدْرِهَا المُنيفِ فَللّه ِ الْحَمْدُ باسْتِبْدالِ القَوْمِ بالقَوْمِ ، وَاليَوْمِ بِاليَوْمِ ، فى هذِهِ المَدينَةِ الجَديدَةِ الناصِرَةِ ، وَالجَنَّةِ النَّعيمَةِ الناظِرَةِ ، بِحَيْثُ جَعَلَها قُبَّةَ الاسْلامِ والسَّوادَ الأعْظَم ، وَمَحَطَّ رِحالِ الرِّجالِ مِنَ العَرَبِ وَالعَجَمِ ، فَوَقاها اللّه ُ عَنِ الشُّرورِ ، وَحَشى فيهَا النُّظْرَةَ وَالسُّرُورَ ، وَأجْرى مِنْ تَحْتِها أنْهاراً عَذبةً ، وَأنْبَتَتْ مِنْها أثماراً حُلْوَةً ، وَجَعَلَها بَلَدَ الأمينِ ، « تُؤْتِى أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ » (3) ، وأنَّها تَذْكِرَةٌ لِلْمُتّقينَ ، وَحَسْرَةٌ للكافِرينَ . بيت بَساتينُها لِلْمِسْكِ فيها رَوائحُوَأشْجارُها للرّيحِ فيها مَلاعِبُ وَمِنْ تَحْتِهَا الأنْهارُ تَجْرى مياهُهاففائضَةٌ مِنْها وَمِنْها مَواكِبُ كأنَّ مَجاريها سَبائكُ فِضَّةٍتُذابُ وَأسيافٌ بِهِنَّ قَواظِبُفَهَلُمُّوا يا مَوالِىَ الشيعَةِ عِنْدَ شَجَرَةِ التُّفاحِ وَسُكّةِ المَوالى ، مَعَ الرَّوح والريحانِ فى كُلِّ الايّامِ وَالليالى ، لِضيافَةِ هذا الضَّيفِ القادِمِ ، وَلِزيارَةِ هذا المُحدَّثِ العالِمِ ، الوَلىِّ المُؤتَمِن ، وَالجارِ الحَسَنِ ، مَلاذِ المَلْهُوفينَ ، وَكَهْفِ المُستَجيرينَ ، سَيِّدِنا وَمَولانا ، عِمادِنا وَحَمانا ، أبى القاسِمِ السَّيِّدِ الشَّريفِ عَبْدِ العَظيمِ بن عَبْدِاللّه ِ بنِ عَلِىِّ بنِ زَيدِ بنِ حَسَنِ بنِ عَلىِّ بنِ أبى طالِبٍ اميرِالمؤمِنينَ عليه السلام « أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِن رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ » (4) . الَّذينَ « لاَ يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ

.

ص: 55

اشكال بر كجورى در خصوص طولانى بودن مباحث كتاب :عمده نظرى كه بر اين تأليف گرانسنگ متوجه است دور شدن مؤلف از موضوع اصلى مورد بحث و توجه وى به ديگر نكات است . از اينرو بعضى كتاب را در غير احوال حضرت عبدالعظيم شايسته تر مى دانند تا در احوال آن حضرت . ولى توجه به نكات ذيل حائز اهميت است : اولاً : بناى مؤلف ايجاد چارچوبى در بيان حالات ائمه گرامى عليهم السلام وامامزادگان وتواريخ وانساب واحاديث شريفه آنها بوده يا به تعبيرى جامعتر «فرهنگواره اى شيعى» ، و اين چارچوب را بنحوى شايسته وزيبا درباره حضرت عبدالعظيم عليه السلام منعقد نموده وسپس در بناى ساختار آن از مطالب گوناگون بهره برده است . ثانياً : موضوع كتاب ، رجال يا شرح حال صرف نيست چنانچه ممكن است در نگاه اول به ذهن برسد و بسيارى از مطالب عنوان شده را تحت الشعاع قرار دهد ، بلكه ساختار اصلى كتاب علاوه بر شرح حال وتاريخ حضرت عبدالعظيم ، شرح حديث عرض دين حضرت عبدالعظيم و احاديث مرويّه از آن بزرگوار است ( مسند حضرت عبدالعظيم عليه السلام ) كه خود نزديك به نيمى از كتاب را دربردارد . لذا مؤلف از زواياى مختلف به شرح احوال اين امامزاده جليل القدر پرداخته است . علاوه بر اينكه بررسى تاريخى امامزادگان رى نيز مدّ نظر مؤلف بوده ، و در اين باره نيز سخنها گفته است ، والبته پرواضح است كه اين گونه ابحاث بدون ارتباط با حضرتش نيست . ثالثاً : مؤلف در مواردى متعدد اشاره كرده كه بناى اختصار داشته ودر صدد توضيح بيش از حد نيست ، والاّ كتاب كنونى از حدّ فعلى بسى فراتر مى رفت ، مثلاً مؤلف در تذييلى كه بر مقدمه

وَهُم بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ » (1) . وَنِعْمَ ما قالَ الفَرَزدَقُ : اولئكَ آبائى فَجِئْنى بِمِثلِهمإذا جَمَعَتْنا يا جريرُ المَجامِعُ (2)اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى الرَّسُولِ الخاتم ، وَسَيِّدِ وُلْدِ آدَم ، مُفتَتِحِ كِتابِ النُّبُوَّةِ ، وَمُخْتَتِمِ صَحيفَةِ الرِّسالَةِ ، سِرِّ اللّه ِ الْمُسْتَسِرِّ فى كُلِّ الْمَوْجُود ، الأحْمَدِ المَحْمُودِ ، مُحَمَّدٍ سَيِّدِ الكَوْنَيْنِ وَالثَّقَلَيْنِ ، وَالفَريقَيْنِ مِنْ عُرْبٍ وَمِنْ عَجَم ، بِصَلَواتٍ زاكيَةٍ نامِيَةٍ ، مُتَواتِرَةٍ مُتوالِيَةٍ ، لاحَدَّ لِعَدَدِها ، وَلا مُنْتَهى لأمَدِها ، وَاجْزِه ما جَزَيْتَ نَبيَّاً عَنْ أُمَّتِهِ ، وَسَيِّداً عَنْ رَعيَّتِهِ ، وَاخْتِم اللَّهُمَّ بِالتَّسليمِ الكَثيرِ ، وَالجَزاءِ الوَفيرِ ، عَلى الأطائبِ مِنْ أهْلِ بَيْتِهِ الَّذينَ أذْهَبْتَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ و يُطَهِّرَهُمْ تَطْهيراً ، وَحَبْوَتَهُمُ الكَرامَة ، وَجَعَلْتَ مَوَدَّتَهُمْ أجْرَ الرِّسالَةِ ، فَأقَمْتَهُمْ أعلاماً لِعِبادِك ، وَمَناراً لِبِلادِكَ ، وَأشْرَقْتَ أقْطارَ الأرضِ بأنوارِهِمْ ، وَبارَكْتَ كُلَّ القُرى وَمَنْ فيها بِمَزارِهِمْ ، وَجَعَلْتَ أفْئِدَةَ النَّاسِ تَهْوى إلَيْهِمْ ، وَأرَدْتَ قَضاءَ حَوائجِ الْمُحتاجينَ لَدَيْهِم . وَنِعْمَ ما قيلَ فى حَقِّهِمْ : للّه ِِ تَحْتَ قُبابِ الْعَرْشِ طائِفَةٌأخْفاهُمُ عَنْ عُيونِ الناسِ إجلاوَلَكَ المَنُّ _ يا رَبَّنا ! _ عَلى ما أنْزَلْتَ فى ساحَتِنا مِنْ هذِهِ الذُّرِّيَّةِ الطاهِرَةِ ، وَالعِتْرَةِ الباهِرَةِ «رجالاً لا تُلْهيهِم تِجارَةٌ وَلا بَيْعٌ عنْ ذِكْرِكَ» (3) وَعِباداً رَوَيْتَهُمْ مِنْ صَافى شَرابِ وُدِّكَ ، حَفَظةً لِحُدودِكَ ، وَخَزَنةً لِجُودِكَ ، الَّذينَ بَذَلُوا أنْفُسَهُمْ فى مَرْضاتِكَ ، وَصَبَرُوا عَلى ما أصابَهُمْ فى حُبِّكَ ، إعلاءً لِكَلِمَتِكَ وَإعْزازاً لدينِكَ ، وَلَكَ الشُّكْرُ لِنِعْمَةِ هذِهِ المُجاوَرَةِ ، وَزِيارَةِ مَقابِرِ هؤلاءِ البَرَرَةِ ، النازِلينَ مِنَ الاصْلابِ الطاهِرَةِ ، وَالوارِدينَ فِى الأرحامِ المُطَهَّرَةِ ، شُكْراً يَزيد وَلا يَبيدُ بِتَوالِى اللَّيالى وَالأيّامِ ، وَتَضاعُفِ الشُّهُورِ والأعوامِ .

.

ص: 56

كتاب نگاشته مى گويد : خلاصه براى رفع اشتباه و اطّلاع به انساب امامزادگان اين حدود و ازدياد بصيرت و معرفت به حالت هر يك از اين زمره زكيّه ، اين اوراق كه مجموعه خالى از اطناب و اغلاق است ، و تحريراتش خلاصه و صفوه اى از تقريرات منبريّه داعى است هرگاه ساكنين بلده ناصره بعد از اداء فريضه و تعقيبات مرويّه نظرى فرمايند شايد بهره و ثمرى يابند . در شرح حديث عرض دين حضرت عبدالعظيم عليه السلام مى گويد : بحمد اللّه تعالى از احوال ائمه اثنا عشر به قدر مقدور با ملاحظه اقتصار و اختصار در شرح عرض دين حضرت عبدالعظيم عليه السلام بياناتى مفيده نگاشتم (1) . در موارى نيز مؤلف عنان قلم را فشرده و آن را نگاه داشته تا زيادتر سخن نراند . مثلاً در آخر روح و ريحان بيست و چهارم ، دو كرامت از كرامات حضرت عبدالعظيم عليه السلام نقل كرده سپس مى گويد : و اين معصيت كار بسيار از كرامات آن بزرگوار شنيده ام چه از مجاورين و خدّام و چه از زائرين ، اگر در مقام شرح آنها برمى آمدم خود كتابى مى شد (2) . و يا در جايى ديگر مى گويد : بدان كه اين ابيات فصيحه در اين مورد براى هوشمندان به جهت اجمالى كه در تحرير مراتب توحيد متصدىّ گرديدم نگاشتم والاّ دامان اين عنوان از اين بيانات موجزه بلندتر بوده است و زبان داعى هم درازتر (3) . ويا در عبارتى ديگر تصريح مى كند : چون وضع اين كتاب بر اطناب نيست و الاّ احتجاجات صدوق عليه الرحمه را در محضر ركن الدّوله ديلمى با اعيان علماء شرح مى دادم ، اما خوفاً للاطناب والاطاله زحمت نمى دهم (4) .

.

ص: 57

ص: 58

و مقرر مسائل الرّسائل لطلاب علوم الدين شمس الفقهاء وبدر المحققين الذى ليس له ثانى آقا ميرزا محمد حسن آشتيانى _ مَتّعَ اللّه ُ المسلمينَ بطولِ بقائه _ مزيّن است . الحقّ انجمنى كه از اهل علم در اين زمان خدمت ايشان مى شود در بلدان اسلاميان نديده ام (1) . 13 _ آقا جمال بن ملا اسد اللّه بروجردى ، كرامتى درباره حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام از وى نقل كرده به سال 1297 و مى گويد : جناب فاضل امجد و استاد ممجّد آقا جمال الدين خلف مرحوم حجة الاسلام حاجى ملاّ اسداللّه بروجردى طاب ثراه (2) . 14 _ ملا محمد مهدى عبدرب آبادى ، كه كرامتى را به عبارت فصيح عربى از آقا جمال بروجردى نقل كرده ، ومؤلف عين آنرا به عربى آورده و مى گويد : چون جناب مستطاب مدقق محدق خاتِم الاكملة وخاتَم الاَنملة ، مغنى اللبيب ، الكامل الاريب ، تبصرة العوالم و تذكرة المعالم ، ملاّ محمّد مهدى عبدرب آبادى دام فضله آن كرامت را به عباراتى نغز و بياناتى ظريف موشّح فرمود و عقائل كلمات نفيسه را در آن تشكيل كرده زينت داد و به جهت داعى عاصى فرستاد ؛ از آنكه داعى جناب مشار اليه را حاوى فنون ادب و جامع طرائف عرب مى داند بعباراتها آن را مى نگارند (3) . 15 _ مير سيد محمد شمس الادباء ، واعظ تهرانى دو قصيده عربى وفارسى از وى در مدح حضرت عبدالعظيم عليه السلام و تعريف از كتاب جنة النعيم نقل كرده و مى گويد : جناب مستطاب شمس فلك الفصاحة وبدر سماء البلاغة ، سيّد الادباء و طراز الأولياء ، نور الفؤاد و قدوة السّاداة الامجاد ، المولى الاوحد الامجد ، آقا مير سيّد محمّد مشهور به شمس الادباء _ ادام اللّه افضاله و ابقاه _ ، الحق لسان اين عبد ذليل از ثناء و مدح اين سيّد جليل كليل است و مقالات نظميّه ايشان از عربى و فارسى

.

ص: 59

اقوى دليل (1) . 16 _ حاج مير سيد على اخوى ، قطعه اى از اشعار فارسى وى را مؤلف در خاتمه جنة النعيم آورده و او را چنين توصيف مى كند : جناب سيّد جيّد قدوه اهل الفضل والاخلاص و انسان الخاص ، مولى الابرار و وعاء الاسرار ، السّالك فى مسالك الصّدق والصّفاء ، والناهج فى مناهج الودّ والوفاء ، المجاهد الوفى ، والمؤيّد الصفى ، صفوة السّادات المشهور بالاخوى الحاج مير سيّد على _ زاده اللّه شوقاً وقاده عشقاً _ . . الحق شايسته است بر اين ذهن نقّاد و طبع وقّاد رشك بردن و وجود شريفش را غنيمت شمردن (2) . 17 _ آقا ميرزا ابوالفضل ، اشعارى عربى از وى در خاتمه جنة النعيم نقل شده ، و مؤلف از وى با تجليل فراوان ياد مى كند : جناب شريعت مآب زبدة الفضلاء و قدوة الازكياء ، عين الفضل و بحر الادب وكشاف المعضلات من لغات العجم والعرب ، علم اصحاب الهداية ، ورجاء ارباب الدرّاية ، مولانا النبيل الجليل آقا ميرزا ابوالفضل _ ايّده اللّه تعالى من حوله وامدّ عمره من فضله . . والحق أنَّ لسان كُلِّ لَسِنٍ كَلَّ فى مدحه و مديحته ، ومن سرعة انتقاله وتبحّره وافادته 3 . 18 _ آقا محمدرضا نجفى ، قصيده مفصلى كه به زبان عربى سروده ، زينت بخش جنة النعيم كجورى شده ، و مى گويد : اين قصيده از جناب شيخ الشيوخ ، فحل الفحول ، مدار الشرع ومنطقة الشعر خاتم الفضلاء وعمدة العلماء ، آقا محمد رضا نجفى رزقه اللّه مجاورة مشهد الغروى العلّى مى باشد ، و الحق اين قصيده احسن قصايد است : هى المعاهد قف فى ربعها الخضلواستمطر الدمع فيها من سما المقلِ . .19 _ يكى از علما و مشايخ نجف كه مؤلف نامى از وى نبرده و اشعارى عربى از وى انتخاب ،

.

ص: 60

و در خاتمه كتاب درج كرده است . دو بيت آغازين قصيده چنين است : ما بال دهر اذاب القلب بالمحنواحرق العظم للاحزان فى البدن انّى ليحزننى ان اذكر الطّللامن رسم دار عفى من شدّة الفتن (1)20 _ ميرزا حيدر على متخلص به ثريا ، سه بيتى فارسى از اين شاعر مشتمل بر ماده تاريخ ، در خاتمه جنة النعيم درج گرديده ، كجورى مى گويد : اين سه بيت از عالى جناب وحيد الشعراء وفريد الظرفاء حسّان الشعر آقا ميرزا حيدر على _ محرّر شرعيّات _ المتخلّص بثريّا در مدح اين بزرگوار و تاريخ كتاب بداهةً شنيده شده (2) . 21 _ حاج ميرزا محمد حسن شيرازى ، واعظ تهرانى مسائلى فقهى از وى پرسيده و چنين مى نگارد : اين اوقات از سركار حجة الاسلام شمس فلك سيادت و الفقاهه آقاى حاجى ميرزا محمّد حسن شيرازى _ متّع اللّه المسلمين بوجوده و لقائه وبقائه _ داعى مسائلى سؤال نموده از آن جمله : آيا جايز است با نماز قضاء كه بر ذمه مكلّف است نماز زيارت و مستحبّى بخواند ؟ جواب مرقوم فرمودند به خطّ شريف خودشان كه موجود نزد داعى است (3) . . 22 _ سيد محمدباقر خوانسارى صاحب روضات الجنات ، مؤلف از وى و كتابش «روضات الجنات» به بزرگىِ فراوان ياد كرده چنين مى گويد : در اين اوقات كه داعى مشغول بودم ، كتاب « روضات الجنّات » كه از مؤلّفات عالم متبحر معاصر ، آقاميرزا محمّد باقر ، خلف رشيد سديد مرحوم مبرور ميرزا زين العابدين خوانسارى است كه از دار السّلطنه اصفهان به طهران آوردند الحقّ در اين زمان اين كتاب را نعمتى عظيم يافتم (4) . . 23 _ آقا ميرزا ابوالقاسم امام جمعه ، كه در زمان حيات مؤلف ، دار فانى را وداع گفته است .

.

ص: 61

كجورى در ايام جوانى از او بهره برده و چنين مى نويسد : آنچه داعى در ايام صبا و شباب خاطر دارد در مسجد شاه طهران مدرسى اجمع و محفلى انفع از محضر مرحوم آقا براى اهل علم و فضل بهتر نبود ، و آن عرش عالى بر كرسى رفيع شرع انور هر روز قرار گرفته به جهت ازدحام و اجتماع طلاب و فضلاء تقريرات فقهيه مى فرمود . . پس از انقضاء مباحثه علميه و افاضات علوم شرعيه آنگاه مرافعات و محاكمات كليه كه راجع به حضرت ايشان مى شد رسيدگى مى نمود ، و به قدر امكان در مقام اصلاح حال اهل دعاوى برمى آمدند . . . و حالت رقت و بكاء ايشان را بيانى ديگر مى خواهد . و هر قدر در اين اوراق از بشاشت وجه و طلاقت لسان و نيكى منظر و كمال حلم و وفور علم و عفو و اغماض از مسلمين و جزالت و نبالت آن سيد والا مقام بخواهم بنويسم همانا تحصيل حاصل و تطويل بلا طائل است . . . آنچه در نظر دارم زمانى كه مشغول تحصيل در كربلاى معلى بودم منادى بر مناره عاليه حسينيه ندا كرد : لقد مات امام الجمعة والجماعة فى طهران (1) . . 24 _ آقا ميرزا مرتضى مشهور به صدر العلماء ، برادر ميرزا ابوالقاسم امام جمعه ، كه پس از وى ، امامت مسجد اعظم تهران (مسجد شاه ) به وى رسيد . او با پدر كجورى سوابقى داشته و مؤلف ما را بسيار مورد لطف خود قرار داده است . كجورى درباره وى چنين مى گويد : بعد از آن مرحوم _ يعنى ميرزا ابوالقاسم _ جناب سيد جليل نبيل جميل ، منبع الفضل والكمال ، و مجمع السعادة و الاقبال ، الحاوى لأصناف التحقيقات والافادات ، وصاحب مكارم الاخلاق و محاسن العادات ، ناهج المناهج السوية ، بالغ المقاصد العلية ، مهذب المعالم الدينية ، ملاذ الانام ، مرجع الفضلاء الاعلام ، آقاى حقيقى ، آقا ميرزا مرتضى مشهور به صدر العلماء مقتداى امامت مسجد شاه گرديدند و منصب امام جمعه به خواهش دولت واگذار به ايشان گرديد . پس اين بزرگوار بعد از رحلت مرحوم آقا به وضع خوشى سلوك فرمودند و در اين طريقه و وتيره مشى نمودند . رؤساء دولت و رؤوس ملت از حسن طريقه ايشان حيران ماندند و باعث خلوص ارادتشان گرديد ، حتّى در دول و امم خارجه حسن

.

ص: 62

سياسات حضرت ايشان را كه راجع به دين و دنيا بود سفراء و وكلاء ، اعلام و اخبار مى دادند به نحوى كه رياست كليه و مرجعيت تامه و رسيدگى به امور خاصه و عامه منحصر به وجود شريف ايشان گرديد . الحق كما كان فعلاً و قولاً ، علماً و عملاً ، حلماً وخلقاً ، اقتداءً واقتفاءً به اجداد طاهرين و آباء مطهرين خود نمود كه مردم اين بلد را شيفته و فريفته كرد ،و يوماً فيوماً روح پرفتوح آن مرحوم مصطفوى نسبت را ، اين سيد مرتضوى حسب ، حيات دائمه جديده مى داد . گويا روز اين دو بزرگوار مانند وجود لطيفشان اتحاد و معيت داشته . و داعى از مراحم بى پايان آن سيد ذوالشأن كمال تشكر و تذكر دارم ؛ از آنكه در تشويق و ترويج دعاگوى در اوايل حال كه نهايت تشتّت و اختلال داشت به اعلى درجه بزرگوارى همت گماشت ، و سابقه محبت با مرحوم مغفور والد ماجد _ أعلى اللّه مقامه _ را به طريق استصحاب جارى فرمود . خدايش عمر فراوان و جزاى بى پايان دهد (1) ! 25 _ ميرزا زين العابدين ظهير الاسلام امام جمعه (2) ، واعظ تهرانى از وى چنين ياد كرده است : حضرة السلطان امام الجمعة والجماعة فى بلدة الناصرية المدعوّ بطهران ، صاحب المفاخر والمكارم ، الميرزين العابدين (3) . نسب نامه وى را كجورى چنين ثبت نموده است : مير زين العابدين بن مير ابوالقاسم بن مير محمّد حسين بن مير محمّد محسن بن مير مرتضى بن مير مهدى بن مير محمّد حسين بن مير محمّد صالح بن مير عبدالواسع بن محمّد صالح بن اسماعيل بن عماد الدين بن حسن بن سيد جلال الدين بن سيد مرتضى بن سيد امير محمّد حسين بن سيد شرف الدين على بن سيد حسن بن سيد

.

ص: 63

شرف الدين على بن مجد الدين بن محمّد بن فتاح الدين بن محمّد حسن بن شرف الدين بن محمّد حسين بن عماد الشرف بن عباد بن محمّد بن حسن بن محمّد بن حسين على بن (1) أفطس الحسن بن الحسن بن على بن أبى طالب عليه وعلى ولده الصلاة والسلام (2) . 26 _ آقا سيد محمد صادق طباطبائى ، وى كتابى در شرح حال و صحّت نسب نامه امامزاده صابر وَنَكى نگاشته است . واعظ تهرانى درباره وى مى نويسد : حال از حسن كفايت و خلوص نيت حسنه جناب معظم خانقاه اهل صفا و مطاف جماعتى از علماء و اهالى اين ولا گرديده ، و جناب مستطاب علاّم فهام قدوة الفقهاء العظام سيد المجتهدين آقا سيد محمد صادق طباطبائى _ متّع اللّه الأنام بلقائه وبقائه _ شرحى از صحّت نسب آن بزرگوار نوشته اند (3) . 27 _ سيد محمد باقر شفتى رشتى ، كه از نسل امامزاده حمزه است . كجورى شرح حال مفصلى از وى بيان داشته و در ابتداى آن مى گويد : مرحوم سيد ايّد خاتم الفقهاء والمجتهدين و وارث علوم اجداده الطاهرين ، تاج العلماء الاعلام و مروّج الاحكام من مسائل الحلال والحرام ، حجة الاسلام ، اصل الاصول و فحل الفحول ، زين الاوايل والاواخر ، الحاج سيد محمد باقر الرشتى الشفتى مولداً والاصفهانى موطناً و مدفناً قدّس اللّه روحه و جسده . اين سيد سند ربانى كه در زمان خود بى مثل و ثانى بود (4) . . 28 _ سيد اسداللّه بن سيد محمد باقر شفتى اصفهانى ، فرزند سيد شفتى فوق الذكر . كجورى پس از بيان شرح حال پدرش ، به ذكر رياست كليه سيد اسداللّه پرداخته و مى گويد : و بحمد اللّه تعالى مفتى فتاوى و مقيم مقام اعلى درجه محراب و منبر و مدرس ، و رياست كليه بعد از آن مرحوم جناب الامام المعظم والمولى المكرم ، المجتهد البصير ، والامام الخبير ، الورع التقى الزكى ، سيد الاعلام ، الذى عقمت عن انتاج

.

ص: 64

شكله الاعوام ، العالم الذى تفضله الايام ، علامة زمانه وفهام اوانه ، الحاج سيد اسداللّه (1) . .

.

ص: 65

ص: 66

زمان مقابله نوشته شد . قابل ذكر است كه مؤلف ، هنگام چاپ كتاب ، كه در آن زمان به كندى و فُرم فُرم ( صفحات چهار يا هشت يا شانزده تايى ) صورت مى گرفته ، حاشيه هاى زيادى بر كتاب افزوده ، بيشتر اين حواشى بر دو دسته اند : دسته اول : اشعار ، احاديث و كلمات حكيمانه كه مؤلف به مناسبت ، هنگام مقابله يا قرائت كتاب ، افزوده است . دسته دوم : حواشى لغوى ، در توضيح لغات مشكل و مغلق كه بيشتر آنها لغتهاى عربى بوده است . مستند وى در بيشتر اين حاشيه ها كتاب مجمع البحرين طريحى بوده و از صحاح اللغة جوهرى وقاموس فيروزآبادى وصراح اللغة (ترجمه صحاح) نيز بهره برده است .

مشخصات چاپ كنونى :در چاپ كنونى ، علاوه بر تفاوت ظاهرى و تصحيحات و تعليقات فراوانى كه ملاحظه مى شود ، نكاتى مدّ نظر بوده كه بطور فهرست وار بدانها اشاره مى شود : مهمترين نكته اى كه در چاپ جديد اين كتاب مدّ نظر بوده ، ارائه متنى مصحَّح بوده كه هم مراجعه بدان آسان باشد ، و هم مطالب ارائه شده توسط مؤلف را بنحوى نيكو جلوه دهد . از اينرو جلد پنجم آن به فهارس متنوع وقابل استفاده پژوهشگران اختصاص يافته است . با توجه به كثرت و اهميت مطالب نقل شده در پانوشتها ، تمامى آن مطالب در فهرست بردارى نيز لحاظ شده وبا علامتى مجزّا ، جزء فهارس درج گرديد تا كليه مطالب كتاب قابل مراجعه و بهره ورى باشد . اشعار فارسى از عربى تفكيك گشته و مطالب فارسى نسبت به عربى در دو سياق مجزّا واقع شده است . در تخريج مصادر ومنابع مورد استناد كه شمار آن بسيار بوده است ، با توجه به وقت محدود ، اهتمام فراوان صورت پذيرفته است . با توجه به كثرت مطالب عربى ، اشتباهات كتابتى فراوانى از ناحيه كاتب ، در چاپ سنگى _ حتى در نقل آيات _ بچشم مى خورد . البته پاره اى از اين اشتباهات مستند به خود مؤلف مى باشد ، خصوصاً اينكه وى به جهت دارا بودن از قدرت حافظه قوى ، تكيه بر حفظ خود مى كرده و آيات

.

ص: 67

وپاره اى از روايات و اشعار را با ذهنيّت خويش نگاشته ، و بعضاً سبب اشتباه يا خلط آيات يا روايات شده است . اضافه بر اين ، اعراب گذارى كلمات عربى نيز خالى از اغلاط نحوى و كتابتى نيست . علاوه بر تصحيح موارد مذكور ، كلماتى كه در آن چاپ ناخوانا بوده خصوصاً مطالبى كه مرحوم واعظ تهرانى با خطّ خويش در حاشيه افزوده است ، با مراجعه به منابع اصلى تصحيح گشته است . تمامى تصرفاتى كه توسط نگارنده انجام پذيرفته بدانها تصريح شده ، وچنانچه در متن تصحيحى از ناحيه ما صورت گرفته ، عين كلمه غلط در پانوشت آورده شده با عنوان «در چاپ سنگى . .» مگر اغلاط پيش پا افتاده كه مشخصاً اغلاط نسخه اى و از كاتب نسخه بوده است . در سبك نگارش و املاى كلمات ، سبك نوين را ترجيح داده ايم ، علاوه بر اينكه سبك نگارش متن نيز يكنواخت نبوده و قابل استناد نيست . عنوانها و رؤوس مطالب كه در حاشيه نسخه سنگى به خطى درشت كتابت شده بود ، به مكان مناسب در متن منتقل گشت ، و مواردى كه عنوان يا كلمه اى لازم بنظر مى رسيد ودر حاشيه كتاب نيامده بود بين دو قلاب ] ] افزوده شد . اين علامت را در موارد ديگرى نيز كه اضافه كردن كلمه اى لازم بود درج نموديم . درباره نحوه فهرست بردارى از مجلدات كتاب نيز تذكراتى لازم بوده كه در مجلد پنجم توضيح داده شده است .

قدردانى و تشكر :در پايان لازم مى دانم از تمامى كسانى كه به نحوى در نشر اين اثر سهيم بوده اند تشكر كنم ، خصوصاً از رياست محترم و دست اندركاران كنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام ؛ كه بدون تشويق آنها ، تحقّق اين امر بسيار بعيد مى نمود . دوست فاضل ، جناب شيخ عبدالرسول ابراهيمى؛ كه نسخه سنگى اين اثر را در اختيارم قرار دادند . صديق گرامى و پرهمّت ، جناب آقاى زمانى نژاد؛ جهت پيگيرى مداوم و پيشنهادات ارزنده و تهيه نسخه سنگى خصائص فاطميه ، و در اختيار قرار دادن بعضى از منابع مورد نياز . آقاى سيد حسين امامى و همكارش؛ به جهت حروفزنى وصفحه آرايى تمام كتاب و رفت

.

ص: 68

و آمدهاى مكرر وتحمّل خطوط ناراست نگارنده ، و تنظيم بخشهايى از فهارس عمومى كتاب . فاضل و اديب ارجمند ، جناب شيخ محمد حسن ارگانى ؛ كه مُعْظم اين اثر را مطالعه كرده وموارد مهمّى را متذكر شدند . سيد محمد حسن ايزدخواه ؛ در تطبيق نمونه چاپى با صفحات غلط گيرى شده . و نيز دوستان گرامى شيخ محسن فيض پور كه در مقابله ثلث اول كتاب و شيخ محمدجواد صابريان كه در مقابله ثلث دوم ياريم دادند و نيز شيخ محمد مهاجر كه صفحات پايانى كتاب را با وى مقابله نمودم . *** جهت مصدريابى و درج تعليقات ، علاوه بر برنامه هاى رايانه اى ، از كتابخانه مركز احياء ميراث اسلامى ؛ كتابخانه محقق و انديشمند برجسته و فخر شيعه ، حضرت علامه والد ، سيد احمد حسينى اشكورى حفظه اللّه تعالى ، وكتابخانه مؤلف خليق و دانشور گرامى ابوالزوجه معظم ، جناب حاج شيخ محمود ارگانى بهبهانى دام بقاه ، حظّ وافر بردم كه از خداوند ودود ، دوام سايه مهر قرين آنها را خواهانم . وآخرين سخن اينكه ؛ با تمامى تلاش انجام گرفته ، بى بضاعتى نگارنده با وقت اندك وفرصت محدود و مشكلات نسخه چاپى قرين گشته و اثر حاضر را به صورت كنونى شكل داد . تذكّر لغزشها و اشتباهات ، موجب امتنان كمترين خواهد بود . اسفند 81 _ قم سيد صادق حسينى اشكورى com.Email: zakhair@hotmail

وجنّة فى جنّة الطّهرانو آن مزار كثير الانوار امامزاده لازم التّكريم سيّد شريف حضرت عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى عليه التّحية والتسليم است ، و قبّه عاليه ابوالقاسم سيّد حمزه موسوى ، و روضه طاهره باهره سيّد طاهر حسينى ، و مقبره متبّركه سيّد عبداللّه ابيض ، و قبور سائرين از امامزادگان ذوى الشّأن ، وكمّلين و مجتهدين از علماء و قدماء اهل اسلام و ايمان است كه در حدود و ثغور اين بلده عليّه به مثابه اساطين و اركان در جهت قبلى طهران نگاهدارنده آفات و ريزنده عطايا و بركاتند ، و از وجودشان به مفاد « وَبَيْنَ الْقُرَى الَّتِى بَارَكْنَا » (1) بركات و رحمات الهيّه بر سكنه طهران مستدام و مؤيّد است . بيت بناز اى سر تاج بر لا مكانببال اى پى تخت بر آسمان زگاه فريدون و دوران جمچنين شاه كى ديده ملك عجم جهان شد جوان او چه برگاه شدبهشتى شد ايران چه او شاه شد چو شه ناصرالدّين برآمد زگاهپى تخت باليد بر فرق ماهپس بدان هر قدر عمارات و روضات ائمه دين و اولياء كاملين زيادتر مى شود و آثار آنها بيشتر توجّه نفوس قدسيّه كافه مؤمنين و قاطبه از اهل ايمان و يقين بدانها نيز زياده خواهد شد ، و هر قدر ازدحام عام و اجتماع انام در مشاهد كريمه ومراقد عظيمه ايشان زياد گردد ، نظرات رحمانيّه و لحظات الهيّه اطراف و اكناف آنها را فرا خواهد گرفت . پس از شعائر اسلام سيّد انام ، عمارت كردن قبور ائمه هدى و اولاد طاهرين ايشان است ، و ظهور اين آثار نيك و شعار خير از منبع عدل و مشرع فضل آن پادشاه جمجاه باعزّ و تمكين گرديد ، كه ملائكه ساكنين حضيض زمين تا ذروه عرشِ برين ، بر وى تحسين و آفرين گفتند .

.

ص: 69

ص: 70

ص: 71

زاويه مقدّسه را از انزواء برآورد ، و اهل غرض و هوا را در زاويه هاويه انداخت ، و روز به روز بر عزّ خويش افزود ، و اصلاح امور دنيويّه را از اين خدمت اخرويّه خواست ، بناهاى نيك بنيان نهاد و خانه آخرت را آبادان از اماكن شريفه و اعتاب عاليه براى تشرّف اين مزار زوار (1) آورد ، و مردم را تشويق به مضمون حديث «مَنْ زَارَ عَبْدَالْعَظِيمِ كَمَنْ زَارَ الْحُسَيْن» 2 كرد ، و نفوس عرب و عجم را به نحو اصفى به اين قبّه و بارگاه توجّه داد ، به نحوى كه در سنين و اعوام سابقه كه عوام و خواص از زيارت ائمّه دين براى حفظ عرض و مال و دين ممنوع بودند ، بر اين آستان عرش بنيان روى خلوص و ارادت مى سودند . اين عاصى فراموش نمى كنم در روز نوروز و يوم مولود حضرت ختمى مآب كه با روز جمعه قرين شده در حين تحويل شمس به برج حمل و ازدحامى كه از رجال و نساء اكابر و اصاغر علما و اعيان در روضات عديده و رواقهاى جديده ، و مساجد مردانه و زنانه و صحن شريف و مدرسه جديده امينيّه و مدرسه عتيقه و باغ متّصل به صحن و بامها و غرف و شرف اطراف روضه منوّره شده بود كه از تنگى جا و كثرت دعا و گريه هاى شوق آميزِ اهل بكاء گويا نشان از روز قيامت مى داد . و داعى ياد ندارد در اماكن شريفه اين قسم هجوم و جمعيّت شده باشد ، و اگر حسن مواظبت و ملازمت جناب معزى اليه نبود و بر عمارات آن قبّه عاليّه نمى افزود فرقه حقّه

.

ص: 72

.

ص: 73

. .

ص: 74

. .

ص: 75

. .

ص: 76

. .

ص: 77

. .

ص: 78

ص: 79

حالات امامزادگان ذوى العزّ والشان كه در حدود طهرانند ندارند ، با آنكه بر حسب ارادت يا عادت در اوقات شريفه به مزار ايشان حاضر مى شوند . البته شناسائى هر مزورى براى زائر فرضى محتوم و امرى معلوم است ، و رسول باطنى انسانى كثرت جهل و قلّت علم را خوش ندارد ، و نبايد سكنه سواد اعظم مانند اهالى قرى و رساتيق توجه و التفات به اقوال آباء و امّهات يا كتاب مجهولى از انساب كه مجموعه جعليات است بنمايند . گويا اين گونه تغافل و تجاهل بنده را از جادّه صواب و خانه ثواب دور دارد ، پس اقوال ارذال و افعال جهّال باعث عرفان و علّت غفران نمى شود ، و منامات مستضعفين و كتب مجعوله انساب بعضى از عامّه اقدمين ، برهان فاصل و دليل قاطع بر صحّت نسب امامزاده نمى كند . چه بسيار مقابر امامزادگان در دهات مشهوره ايران است كه متوطّنين آنها به قصد اشخاص خاص زيارت مى نمايند و نصوص كثيره بر خلاف قصود ايشان رسيده است ، و مَهَره علماءِ نسب ، برخلاف فهم ايشان خبر داده اند ، پس همّ و فهم هر زائرى نبايد محصور بر عمل مشهورى باشد كه : رُبَّ شُهْرَةٍ لا اَصْلَ لَها . بلى ، براى توسعه و رفع عسرت و تثبيت محبّت عامّه عوام توان گفت : بر هر مقبره و مزارى فاتحه و سلامى خواندن ضررى ندارد ، به شرط آنكه قصد شخص مخصوص نباشد و معارضى هم منظور نشود ، يعنى در حضور مشاهد شريفه ايشان قصد خصوصيت را بردارند كه تخصيص با تعارض دليل منافى با معرفت كامله است ، و اين فاتحه و سلام براى تأسّى به سيرت و عمل كافّه انام است ، و هرگاه كسى علم به تزلزل نسب و حسب مزور مشهورى حاصل نمود البته زيارت كردن آن مزار خالى از اشكال نخواهد بود ، و عالم بايد بر حسب علم خود در تعيين موضوع و مقبور خاص عمل نمايد. و علاّمه مجلسى طاب ثراه فرمود : هر امامزاده اى كه بدى وى معلوم نشود مى توان آن را

.

ص: 80

ص: 81

و جوائز كثيره شده ، و اعمال حسنه ديگر ايشان براى آيندگان سرمشقى است كه تخلف از آن موجب خذلان و خسران است . وليكن داعى فرقى كه بين اين زمان خجسته اوان با زمانهاى سلاطين صفويه فهميده آن است كه اجراء و امضاء اين شريعت مصطفويّه از سيوف قاطعه دولت صفويّه و قلوب صافيه علماء حقّه گرديد امّا ابقاء آن از قلب صافى و رأى مبارك وافى شاهنشاه صاحبقران مالك ممالك ايران شد ، ويك جهتىِ اين ملّت بيضاء و دولت غرّاء خود دليل واضحى است ، البته بقاء و دوام هر عمل منتهاى آرزوى و امل است . خلاصه براى رفع اشتباه و اطّلاع به انساب امامزادگان اين حدود و ازدياد بصيرت و معرفت به حالت هر يك از اين زمره زكيّه ، اين اوراق كه مجموعه خالى از اطناب و اغلاق است ، و تحريراتش خلاصه و صفوه اى از تقريرات منبريّه داعى است هرگاه ساكنين بلده ناصره بعد از اداء فريضه و تعقيبات مرويّه نظرى فرمايند شايد بهره و ثمرى يابند ، و همانا ثمره اين كتاب آگاهى به انساب و احساب شريف ابناء و احفاد ائمّه اطهار و اطياب است و ثمره آن ظهور آداب مرضيّه است زمان تشرّف به مزار شريف ايشان و ثمره تأدّب به آداب مرضيّه ، اجابت دعوات و قضاء حاجات و توجّه مزور است به زائرين ، و ثمره توجّهات اين بزرگواران استخلاص از عقوبات و دركات و اهوال و افزاع قيامت است . پس از عموم مجاورين و زائرين ثانياً مستدعى است عمارت قلوب بائره خودشان را از كثرت ملازمت و حسن مجاورت اين شاهزادگان عظام فخام سيّما اين سيّد بزرگوار ذو العزّ والاكرام نمايند ، و بدان مزار كثير الانوار التجا آورده لب به انابه و استغفار بگشايند ، و تخفيف خطيئات و اوقار و تحطيط سيّئات و اوزار خودشان را بخواهند ، و بر اين مجاورت و زيارت فخريه و مباهات كنند كه مانند اهل بغداد از مجاورت امامين همامين عليهماالسلاماز بلايا و عقوبات محفوظ و مأمون خواهند شد . اميدوار چنانم كه از كرم عميم خود آن سيد كريم مجاورين خود را در روز رستاخيز به

.

ص: 82

نداى فرح افزاى « انّى جارٌ لَكُمْ » (1) مفتخر سازد و از زائرين و مخلصين خويش در محضر اجداد طاهرين و آباء مطهّرين استشفاع فرمايد . پس واى بر آن جماعتى كه شَدِّ رِحال كرده ظاهراً به قصد زيارت آن جناب روند و به همراهى و آگاهى مجاورين آن بقعه رفيعه انواع معاصى و انحاء ملاهى را مرتكب شوند . اگر كريمه « إِنَّمَا يُؤَخِّرُهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ فِيهِ الْأَبْصَارُ » (2) نبود از نفرين آن سيّد والا تبار اشرار و ارذال مجاورين و زائرين رخت به دار البوار مى كشيدند ، پس تأخير عقوبت مذنبين و خاطئين در دنيا براى تكميل عقوبت در روز جزاست ، و قال اللّه تعالى « إِنَّمَا نُمْلِى لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْماً وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ » (3) . بحمد اللّه تعالى در اين اوقات در جوار فيض آثار حضرت عبدالعظيم عليه السلام تنظيمات حسنه و تنبيهات مستحسنه مقرر شده است كه از مجاور و زائر فسق و فجورى به عرصه بروز و ظهور نمى رسد ان شاء اللّه تعالى به شفاعت شفعاء ، آنچه معدلت حقّه است در حقّ ايشان جارى مى شود ، و از نيّت خالصه شاهنشاه جمجاه دين پناه ، اطراف و نواحى آن زاويه مباركه از معصيت و گناه بالتّبع آسوده خواهد گرديد ، و آنچه دلخواه ملّت و دولت است به مرور ايّام و اعوام طبيعت ثانويه و فطرت ثابته خواهد شد .

.

ص: 83

ص: 84

. .

ص: 85

ص: 86

هشتم : كوثر ، كثرت نسل و ذريّه فاطميّه است از سادات بنى الحسن و بنى الحسين . نهم : كوثر ، مشكات نبوّت فاطمه زهراء عليها الصّلوة والسلام است . دهم : كوثر ، اعطاء وجود و هستى است به حضرت خاتم يعنى خداوند به آن جناب منّت گذارده و فرموده است : ما به تو نعمت هستى عطا كرديم كه آثار خيريّه كثيره از آن در تمام عوالم كونيّه ظاهر و هويداست ، امّا دشمن تو كه ابتر است به مثابه عدم است و خيرى در او نيست ، پس هر آنكه منفىّ الخير است ابتر است . پس كوثر ، نقطه وجوديّه محمديّه است كه مركز است و خطوط دائره امكانيّه منتهى به وى مى شود چنانكه فرموده اند «أنَا مِنَ اللّه ِ والْكُلُّ مِنّى» . و مؤيّد مراد است فقره شريفه «ظَهَرتِ الْمَوجُوداتُ مِنْ باءِ بِسمِ اللّه ِ الرّحمنِ الرّحيمِ» (1) پس خير مفرط كثير وجود مبارك قطب الاقطاب حقيقت نبويّه است كه هر چيزى از اوست ، و وجود منبسط همين است كه جمعى چنگ به وى زده اند و با اخبار اهل البيت مطابق نموده اند ، از آن جمله در حديث جابر است : هر چيزى را خداوند از نور من خلق كرد حتى عقل و نفس و طبيعت و جسم كلّى و افلاك و املاك و عناصر و مواليدِ بأسْرِها . پس معطى كامل هر عطائى كه مى كند به نحو كمال است نه ناقص چنانكه فرمودند : «وكُلُّ مُعْطٍ مُنْتَقِصٌ سِواهُ» (2) و آن وجود حقّ است كه اوّل افاضه وجود كرد كاملاً و از آن وجودات

.

ص: 87

ديگر را به اختلاف استحقاق و استعداد خلعت هستى داد ، و هيچ نعمتى از نعماء الهيّه برتر از نعمت وجود نيست . پس ارتباط ظاهرى و باطنى هر موجودى را به نقطه وجود محمديّه از ابيات مولوى بدان : نى تو اعطيناك كوثر خوانده اىپس چرا خشكى و تشنه مانده اى يا مگر فرعونى و كوثر چو نيلبر تو خون گشته است و ناخوش اى عليل هر كه را ديدى زكوثر سرخ رواو محمّد خواست با او گير خو هر كه را ديدى زكوثر خشك لبدشمنش مى دان همچون مرگ وتبخلاصه در تفسير «مجمع البيان» (1) فرمود : الكَوْثَرُ هُوَ الشّى ءُ الّذى مِنْ شَأنِهِ الْكَثْرَةُ . و در «تفسير صافى» (2) فرمود : «هُوَ الْخَيرُ الْمُفرِطُ الْكَثِيرُ» و آن بر وزن «جَدْوَل» است ، و هو النُبُوَّةُ وَالْكِتابُ وَرَفْعُ الذِّكرِ والصّلوةُ والدُعَاءُ الْمُسْتَجابُ وَالْحَوْضُ وَكَثْرَةُ الْأَتْباعِ والاَْشْياعِ وكَثْرَةُ النَّسْلِ والذُّرِيَّةِ والشَّفاعَةُ . و حق اين است كه خير كثير جامع تمام معانى مسطوره است (3) ، پس اين كلمه مباركه با وجازت لفظ ، مفيد معانى كثيره است ، ليكن ظهورش در دو معنى است :

.

ص: 88

اوّل : حوض موعود كه عرض آن از بصراى شام است تا صنعاء يمن (1) . دوّم : كه اظهر است از معنى اول : كثرت نسل و ذريّه است به قرينه « إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ » (2) . و در تفسير آل قدس و طهارت نيز در شأن نزول سوره كريمه اقوى شاهدى است به نحوى كه مذكور مى شود ، و نعم ما قيل فى حقّهم : السَّائِقُونَ اِلَى الْمَكارِمِ وَالْعُلىوالحائِزُونَ غَداً حِياضَ الْكَوْثَرِو ايضاً فرموده اند : قَدْ ظَهَرَتْ كَثْرَةُ النَّسْلِ مِنْ وُلْدِ فاطِمَةَ عَلَيْها السَّلامُ حَتّى لا تُحْصى عَدَدُهُمْ وَاتَّصَلَ اِلى يَومُ القِيامةِ أَمَدُهُمْ (3) . و ايضاً در «تفسير صافى» (4) مروى است در ذيل آيه كريمه « الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِى سَبِيلِ اللّه ِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِى كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِاْئَةُ حَبَّةٍ » (5) ، امام عليه السلام فرمودند : مراد از حبّه فاطمه زهرا عليهاالسلام است ، و مراد از سبع سنابل هفت نفر از ائمّه طاهرين اند كه بالنّسبة كثير النّسل بودند .

.

ص: 89

ص: 90

جناب صلى الله عليه و آلهبر حسب جبله و طبيعت بشريه در زمان خويش به مقدار امتداد عمر شريف فرزندان از ذكور و اناث بواسطه و بلا واسطه مشاهده مى فرمود و ملوم كفّار قريش و اهل هوا نمى گرديد ؟ داعى با لسان شكسته بر حسب مشرب صافى آن عارف روشن ضمير بيانى آشكار از عقل و نقل نمودم جملتى از آن را در اين وجيزه مى نويسم : بدان اهل حكمت گفته اند : «الْوَاحِدُ لا يَصْدُرُ عَنْهُ اِلاّ الْواحِدُ» (1) يعنى : از خداى يكتا در بدو امر يك چيز صادر شد و از واحد در آنِ واحد جز شى ء واحد صادر نمى شود چنانكه ظاهر آيه « هُوَ الَّذِى خَلَقَكُم مِن نَفْسٍ وَاحِدَةٍ » (2) ، و حديث شريف «خَلْقُ اللّه الْأشْياءَ بِالْمَشيَّةِ وَالمَشيَّةَ بِنَفسِها» (3) ظهور در اين معنى دارد . و از بيانات ايشان است : تمام افراد به يك نوع و تمام انواع به يك جنس و تمام اجناس به يك جوهر منتهى مى شود و آن جوهر كه صادر اوّل است همان نقطه وجوديّه محمّديّه كه حقيقت كائنات و مصدر محدثات است و آن نقطه عين اليقين و حق اليقين وفيض اوّل و عقل صرف و وجود مقيّد است به اصطلاح مخصوصى . پس به عبارت اهل حكمت از واحد من جميع الجهات در آنِ واحد صادر نمى شود مگر شى ء واحد ، و هر چيزى متدرّجاً از همان شى ء واحد منتزع مى شود و آن شى ء واحد

.

ص: 91

يا عقل است يا مشيّت يا علّت يا نقطه يا نور . عِباراتُنا شَتّى وَحُسْنُكَ وَاحِدُ و اين عقيده و مقاله را اهل شرع معقول و مقبول ندانند و گويند : اين فقره دلالت بر عجز حضرت احديّت مى نمايد «وَلا يَشْغلُهُ شَأنٌ عَنْ شَأنٍ وَلايَمْنَعُهُ فِعْلُ شَى ءٍ عَنْ فِعْلِ شَى ءٍ وَلا يَعجزُهُ خَلْقُ شَى ءٍ عَنْ خَلْقِ شَىْ ءٍ آخَرَ» ، و اين فقرات از براى مخلوقات است نه از براى غنىّ مطلق كه اغنى الاغنياء است و عجز ندارد « وَاللّه ُ عَلَى كُلِّ شَىْ ءٍ قَدِيرٌ » (1) . پس خداوند در آن واحد هزار كرور از عوالم عديده مملوه از مخلوقات جديده ايجاد مى نمايد . بلى ، در حديث است : «اِنّ اللّه لا يُحْدِثُ شَيْئاً فِى السَّماءِ وَلا فِى الْأرْضِ اِلاّ بِسَبْعَةٍ مِنْ مَشِيَّةٍ وَاِرادَةٍ وَقَضاءٍ وَقَدَرٍ وَكِتابٍ وَاَجَلٍ [ وإذن ]» 2 فَهذا الْحُكمُ عَلىَ الغالِبِ . از اين هفت چيز كه خداوند شرط در مستحدثات سماويه و ارضيّه فرموده است احتياج و افتقارِ حق ، معلوم نيست و فقره «أَبَى اللّه ُ أنْ يَجْرِىَ الاُمُورَ اِلاّ بِاَسْبابِها» (2) مراد ، مخلوق متأخر از خلق اول است ؛ از آنكه در خلق اول اسبابى شرط نيست ، يا محمول بر افعال عباد است جز افعال خالق ؛ از آنكه صدور چيزى از بندگان به اسبابى است كه قرار

.

ص: 92

داده شده است ، كَما قَالَ اللّه ُ تَعالى : « خَلَقَكُم مِن نَفْسٍ وَاحِدَةٍ » (1) . و اين آيه دلالت دارد كه مصدر واحد است و اتّحاد مصدر دليل بر اتّحاد صدورى است كه دالّ بر اتّحاد صادر است چنانكه فرمود : « مَا خَلْقُكُمْ وَلاَ بَعْثُكُمْ إِلاَّ كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ » (2) . اين آيه نيز دلالت بر اتّحاد مبدأ و معاد نفوس مى نمايد . چون نه سر پيداست وصفش را نه بُننيست لايق بيش ازين گفتن سخن « وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِن أَبْوَابِهِا » (3) . و اين بيت در حق اين جاهل گويا گفته شده است : اَتَيْتَ بُيوتاً لَمْ تَنَل مِنْ ظُهُورِهاوَاَبْوَابُها عَن قَرع مِثْلِكَ سُدَّتِپس داعى كه نظرش به حديث و خبر است عرض مى كند : به مفاد «اَوّلُ ما خَلَق اللّه ُ نُورُ نَبيِّكَ يا جابِرُ» (4) در اول ايجاد و ابداع يك وجود به فضاء شهود آمد و تمام كثرات عقليّه وحسيّه مُنجّماً و مرتّباً از مشيت اوليّه خلعت (5) هستى پوشيدند ، پس به همان ترتيبى كه در عالم نخست اظهار فرمود خلاصه اى از بنى آدم و اهل عالم را در اين عالم حس و شهادت نيز ظاهر كرد ، يعنى نور حضرت ولايت از نور حضرت نبوى و نور حضرت صدّيقه طاهره از اين دو نور و نور حسن و حسين از نور طاهره زُهره زهراء هويدا گرديد ، در اين عالم هم به اين تدريج و ترتيب قدم به عرصه عالم تكوين نهادند ، و ائمّه هدى عليهم السلامهم از انوار خمسه منشعب و اولاد و ذرارى ايشان مانند موالى و دوستانشان به همان ترتيب اوليّه باعث صفا و جلاء اين عالم شدند .

.

ص: 93

ص: 94

«أول ما صدر» يك وجود بود و هر وجودى از وى نمود يافت ، و بر حسب اخبار در نمودارى وجودات ترتيبى در عالم غيب ملحوظ شد ، در عالم شهود نيز همان ترتيب منظور گرديد ، و بر حسب خواست الهى و تهيّه اسباب ظاهرى جز اين گونه اقتضاء نكرد ، امّا حكمت ظاهرىِ آن شايد براى افهام اذهانِ بى خردان آن باشد كه بنگرند با آنكه خاتم پيغمبران دخترى بيش نداشت چگونه فرزندانش بيشتر و زيادتر از هر ذى نسب و عقبى شدند و چگونه روز قيامت اين نسل كثير علاوه از چندين كرور « إِنَّا للّه ِِ وإِنّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ » (1) گويان ، از مراقد شريفشان برايند و به مضمون « فَإِذَا هُم مِنَ الْأَجْدَاثِ إِلَى رَبِّهِمْ يَنسِلُونَ » (2) در جوار حضرت پروردگار بياسايند ، اما مخالفين اين سلسله با كثرت نسل و عدد در اندك زمانى منقرض و منعدم گرديدند تا ابتريت اين اعدام صرفه ، مَثَل و نشانى براى عالم عديمشان باشد . بلى ، انبياء و ما سواى آنها اگر چه از آن وجودند ليكن در ايجاد اوّلى از ائمّه طاهرين و اولاد مكرّمين آن جناب مؤخّره ، و هر آنكه مُؤخّر در وجود است مقدّم است ، و انبياء مقدمة الجيش آن وجود شريف بودند و بر حسب ظاهر با آن جناب نبودند ، امّا اتباع و اشياع و اولاد و احفاد و خلفاء حنفاء با موكب سلطنت آن آفتاب فلك رسالت كالانجم الزّاهِرَةِ والْكَوَاكِبِ الباهِرَة ملتزم ، و تفكيك از التزام و تعاقب بالانضمام نداشتند ، چنانكه پادشاه هر زمانى اخصّ خواص و اعزّ مقرّبين و اقارب خود را از حضور دور ندارد ، و هر يك را برحسب حال در ذيل عنايت خود نگاهدارد . پس عرض مى كنم : هر آنكه احبّ و اقرب به وجود نبوى بود در آن عالم ، در اين عالم نزديك تر به وى گرديد ، و آن شخص شريف نفس نفيس پيغمبر آخر الزّمان اميرمؤمنان عليه السلاماست ، و بعد از آن صدّيقه طاهره عليهاالسلام ، و بعد از آن حسنان عليهماالسلام ، و بعد از آن سائرين ائمّه هدى و فرزندان ايشان بودند ، و شايد افضليّت حضرت قائم بنابر حديث مشهور بر اجداد

.

ص: 95

ص: 96

است اعتبارش از سائرين بيشتر و زيادتر است ، پس به مقدار افضليت حضرت عيسى بن مريم به ساحت قرب آن پادشاه دنيا و دين بر سابقين ، افضليت حضرت قائم را بر ائمّه ماضين و اولاد طاهرين ايشان بدان ، و اگر تزويج حضرت عيسى بن مريم مليكه نرجس خاتون دختر يشوعا كه از جهت نسبت منتهى به حضرت شمعون وصى آن جناب مى شود به حضرت ابا محمّد امام حسن عسكرى عليه السلام و تولد امام عصر عليه السلام را بخوانى شايد نكته ارتباط معنوى آن دو وجود مجرّد مقدّس را نيز بدانى . پس نصارى براى آنكه حضرت عيسى عليه السلام پدر نداشت پسر خدايش خواندند از اين خجلت و فضيحت كه داشت زنى نخواست تا پسرى منتسب به وى گردد و خود پدر شود ، امّا براى آنكه به وصلت با اين خانواده شهريارى و بزرگوارى مفتخر و مباهى بود دختر وصيّش را در خاتمه عالم وجود به حضرت ابا محمد عليه السلام خطبه فرمود تا آنكه پسرى بى نظير زايد ، و بعد از وى پسرى نظير وى نيايد . بعبارة اخرى : حضرت عيسى از كسوت كثرت منقطع شد چنانكه امام عصر عليه السلاممنخلع است ، و حكماء الهيّين در مدح و وصف حضرت خاتم الوصيّين فرموده اند : «سُمِّىَ القائمُ قائِماً لاِنّه قائمٌ بنحوٍ من أنحاءِ الوُجُود وَمَثَلُهُ فى الاَرضِ كَمَثَلِ عيسى فِى السَّماء» . خلاصه حضرت عيسى عليه السلام فرزندى نداشت اگر مى داشت نصارى در حقّ وى غلوّى شديد مى كردند ، پس امر بعد از حضرت عيسى به شمعون وصىّ او محوّل شد ، و حضرت رسول اگر از خود فرزندى مى داشت پاداشت آن فتنه و فساد بود ، و امام زمان را اگر فرزندى باشد گمان فاسد اهل غيبت و حضور نتيجه فساد مى دهد و احتمال وجود وصىّ ديگر علاوه از دوازده تن اوصياء مى رود . پس مصدر كلّ موجودات حضرت رسول صلى الله عليه و آله است ، و مصدر كليّه بنى نوع انسان حضرت آدم ابوالبشر است ، و مصدر كليّه ذريّه نبويه حضرت شاه ولايت و حضرت صدّيقه طاهره عليهماالسلام اند ، و اگر صديقه طاهره نمى بود و حضرت امير عليه السلام زنى جز ايشان داشت انتساب اولاد آن بزرگوار به حضرت رسول صلى الله عليه و آله جايز نبود ، چنانكه اولاد

.

ص: 97

و فرزندان ديگر آن جناب را نسبت به حضرت رسالت و صديّقه طاهره نمى دهند . پس ثمره شجره عالم روحانيّات وجود حضرت رسالت است ، و ثمره شجره خاك در عالم ماديّات حضرت آدم است ، و ثمرات شجره حضرت آدم انبياء عليهم السلام بودند ، و خلاصه و خاصه از ايشان حضرت نبويست و خلاصه آن بزرگوار صديقه طاهره است ، و خلاصه از صديقه طاهره حسنين عليهماالسلاماند ، و خلاصه از حضرت امام حسن اولاد طاهرين آن بزرگوار است مانند حضرت عبدالعظيم و امثال آن بزرگوار ، و خلاصه از جناب سيّدالشهداء ائمّه طاهرين عليهم السلام اند ، و خلاصه از تمام ايشان كه جوهر اصفى و گوهر گرانبهاى عالم غيب و شهود است وجود مبارك سلطان عصر حضرت حجة اللّه اعظم است كه حضرت امير فرمودند : «به ما اهل بيت فتح باب علم شده و به قائم ما ختم مى شود» (1) . پس عالم ايجاد را در قوس نزول اول و آخرى است : «اوّله محمّد و آخره محمّد و وسطه محمّد» (2) . و فقره «نَحْنُ السّابِقُونَ الأَوَّلُّونَ وَنَحْنُ الآخِرُون» (3) اشاره به مقصود است . و نِعْمَ ما قيل فى حقِّهمْ (4) : يا حَبَّذا دَوْحَةً فىِ الخُلْدِ نابِتَةًما مِثْلُها نَبَتَتْ فىِ الخُلْدِ مِنْ شَجَرِ (5) اَلْمُصْطَفى اَصْلُها وَالْفَرْعُ فاطِمَةٌثُمَّ اللِقاحُ عَلىٌّ سَيِّدُ الْبَشرِ وَالْهاشِميّانِ سِبْطاها لَها ثَمرٌوَالشِّيْعَةُ الوَرَقُ المُلْتَفُّ بِالثَّمَرِ هَذا مَقالُ رَسُولِ اللّه ِ جاءَ بِهِأَهْلُ الرِّواياتِ فىِ المعالى (6) مِنَ الخَبَرِ اِنّى بِحُبِّهِم أرْجُو النَّجاةَ غَداًوَالْفَوْزَ مَع زُمْرَةٍ مِنْ اَحْسَنِ الزُّمَرِ

.

ص: 98

ص: 99

و يكى اعطاء كه در آن تمليك است مانند اجر و ثواب ، و يكى لفظ «كوثر» كه مبالغه در كثرت است . تمام اين فقرات اظهار مرحمت به آن جناب است ، و مخفى نباشد كه كريم اگر عطيّه و هديّه اى دهد به مادون خود بر حسب كرم كه مجبول است مرسوم نيست اظهار منّت نمايد مگر آنكه آن عطيّه من حيث هى بسيار بزرگ بوده باشد ، و حضرت احديّت كه اكرم الاكرمين است در اين اعطاء بر حبيب خود ، سيّد كرماء ، كمال منّت را اظهار فرمود ، همانا دليل است بر بزرگى اين عطاء و بزرگوارى خاتم انبياء صلى الله عليه و آله سيّما نفرين ظاهرى كه به دشمن آن بزرگوار فرموده است كه : « إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ » (1) حكايت از كمال رأفت بدان سرور مى كند . البته وعده هاى خداوندى صدق است ، و عطاياى الهيّه حق ، و اين دو مطلب كه كثرت نسل آن بزرگوار و قطع نسل اعادى و دشمنان سيّد مختار است كالشمس فى رابعة النّهار واضح و آشكار گرديد ، و بحمداللّه تعالى مانند شجره طوبى در هر شهر و بلدى غُصنى از اغصان شجره نبوّت متدلّى و آويخته است ، با آنكه خلفاء امويّه و عبّاسيّه ليلاً و نهاراً در مقام اطفاء انوار مضيئه ايشان برآمدند و زمانى غفلت از اذيّت كردن ايشان نكردند ، و به انحاء شتّى و اقسام مختلفه از رجال و نساء صغار و كبار ايشان نگذشتند و بدون جرم و گناه خونهاى ايشان را ريختند ، و از روى جور و جفا ايشان را كشتند ، و على رؤوس الاَشْهاد مخاصمه با خدا و رسول را شعار خود قرار دادند . مع هذا رايت عزّ و نبالت و اعلام فخر و جلالت ايشان ، در اقطار عالم از مشارق و مغارب افراشته گرديد . پس مناط در تناسل كثير كثرت اولاد سيّما ذكور نيست از آن كه حضرت نبوى جز جناب فاطمه زهراء عليهاالسلام فرزندى نداشت ، از آن دختر كه يكتا گوهر بى همتا بود اين همه

.

ص: 100

ص: 101

ص: 102

فرزندى مسألت نمود مستجاب نشد ، عاقبت به كريمه « وَأَلْقَيْنَا عَلَى كُرْسِيِّهِ جَسَداً » (1) فرزندى غير ذى روح به وى دادند . بناءً على ذلك حضرت رسول صلى الله عليه و آله چون از سلسله پيغمبران اولوالعزم بود مانند ايشان بايد بر فقدان فرزند مبجّل و مجلّل باشند . يا آنكه خداوند خواست اختصاص يابد محبّت حضرت رسالت صلى الله عليه و آله به دو ريحانتين وى حسن و حسين عليهماالسلام چنانكه ايثار نمودن و فداء كردن ابراهيم عليه السلام فرزند ارجمندش را براى جناب سيّد مظلومان عليه السلامبرهان فاصل و دليل قاطع است . به بيان ديگر : اموال و اولاد به مضمون « إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلاَدُكُمْ فِتْنَةٌ » (2) و كريمه « لاَ تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلاَ أَوْلاَدُكُمْ عَن ذِكْرِ اللّه َ » (3) عوائق و شواغلند بنده را از ياد خدا ، و باعث اختبار و امتحانند ، و حضرت خاتم عليه الصّلاة والسّلام منزّه از اختبار و امتحان بود ، در صورتى كه اين فقره را در حقّ آن بزرگوار قائل شويم مى گوئيم : اختبار در حقّ فرزند به واسطه و بلا واسطه گرديد ، يعنى فرزند صلبى خويش را با انحصار فداء فرزند مع الواسطه فرمودند ، و خواستند محبّت را منحصر در فرد نموده باشند ، و محبّت جناب سيّد الشهداء محبّت حق است نه محبّت ابراهيم ، و اين تفديه غير از عمل حضرت خليل، وفرزند جليل او اسماعيل ذبيح است؛ از آنكه محبّت به حضرت اسماعيل حاجب و مانع بود ، و بعد از تهيّه اسباب و اقدام در تفديه و ظهور محبّت كامنه اش و خلوص خلّت خاصّه اش فداء عظيم براى آن جناب فرستاده ، و نظير آن مهاجرت حضرت يوسف است از حضرت يعقوب و قتل جناب اسماعيل و نظائر ديگر كه در كتب قصص الانبياء مدوّن است ، براى اهل بصيرت و اطّلاع تأكيدى است اكيد و دليلى است مفيد .

.

ص: 103

ص: 104

عاشورا جناب سيّد الشّهداء عليه السلام فرمود ، و از اين جهت كمال و تمام قرب ساحت قدس حق تبارك و تعالى را به وى عنايت كردند . و معنى آيه « لَن تَنَالُوا البِّرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ » (1) در حقّ آن بزرگوار صادق است ، و مراد از بِرّ در آيه مباركه يا قرب است يا رضاى حق يا درجه اعلى عليّين و آيه وافيه « يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِى إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً » (2) نيز شهادت بر مراد مى دهد . خلاصه ، انبياء عظام در قلّت اولاد مانند بعضى از ائمّه انام و عَدَمِ اولاد مشهورند ، پس نبايد به ايشان كه خاصّان از بندگانند ملامت نمود بلكه در وجدان اولاد اضطراب و تزلزلشان زيادتر از فقدانشان بوده براى آنكه مبادا سبب شوند در انقلابِ توجّه از مبدأ و التفات به حضرت احديّت . چنانكه در حين تحرير خاطر آوردم حديثى را كه در كتاب مستطاب «روضه كافى» منقول است : شخصى گفت : حضرت صادق عليه السلام فرزندى خردسال داشتند و كمال ميل را به وى اظهار مى فرمودند . آن طفل مريض شد به عيادت و استفسار حالش به درب خانه آن جناب آمدم ، ديدم حضرت صادق عليه السلام به درب خانه نشسته است و كمال اضطراب دارد به نحوى كه من گمان كردم آن طفل از دنيا رحلت نموده است . بعد از چندى وارد خانه شدند و بيرون آمدند در حالتى كه آثار سرور از جبين مبين آن سرور ظاهر بود ، گمان كردم حالت آن طفل به صحّت مبدّل شده است ، پس جويا شدم : فرمودند : اين طفل از دنيا رحلت نمود . عرض كردم : اين طفل وقتى كه وفات نكرده بود كمال اضطراب داشتيد و اكنون كمال آسودگى را داريد ؟ ! فرمودند : در آن وقت خائف بودم مبادا آنچه منافى رضاى حق است از من صادر شود ، الحال خود را در نهايت رضا و تسليم مشاهده مى نمايم .

.

ص: 105

ص: 106

ص: 107

ص: 108

«قواعد» (1) كه مجموعه اى از فقه آل محمّد صلى الله عليه و آله است به جهت فرزند ارجمندش فخر المحقّقين وصاياى موجزه مفيده فرمود از آن جمله در ارادت به سادات مقالات حسنه اى دارند خوب است در اين باب بعينها نقل كنيم : وَعَلَيْكَ بِصِلَةِ الذُّرّيَّةِ الْعَلَوِيَّةِ فَاِنَّ اللّه َ قَدَ اَكَّدَ التَّوصِيةَ فِيهِمْ وَجَعَلَ مَوَدَّتَهُم اَجْرَ الرِّسالِةِ وَالاِرْشادِ فَقال اللّه ُ تَعالى : « قُل لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبَى » (2) ، و قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : «اِنّى شافِعٌ يَومَ القِيامَةِ لِأرْبَعِ اَصْنافٍ وَلَوْ جاؤُوا بِذُنُوبِ أَهْلِ الدُّنْيا : رَجُلٌ نَصَرَ ذُريَّتى وَرَجُلٌ بَذَلَ مالَهُ لِذُرّيَتى عِنْدَ المَضيْقِ وَرَجُلٌ اَحَبَّ ذُرّيَّتى باللِسّانِ والقَلْبِ وَرَجُلٌ سَعى فى حَوائِجِ ذُرّيَّتى اِذا طُردُوا أَوْ شُرِّدُوا» (3) . وَقال الصّادِقُ عليه السلام : «إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ نادى مُنادٍ : اَيُّها الخَلائِق ! اَنْصِتُوا فَاِنَّ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آلهيُكَلِّمُكُمْ فَيَنْصُتُ الْخَلائِق فَيَقُومُ النَّبىُّ صلى الله عليه و آله فَيَقُولُ : يا مَعْشَرَ الخَلائِقَ ! مَنْ كانَ لَهُ عِندى يَدٌ وَمِنَّةٌ اَوْ مَعْرُوفٌ فَلْيَقُمْ حَتّى اُكافِيَهُ فَيَقُولُونَ : بِابائِنا وَاُمِّهاتِنا ! وَاَىُّ بُدٍّ وَاَىُّ مِنَّة وَاَىُّ مَعْروُفٍ لَنا ؟ ! بَلْ اِلَيْهِ وَالْمَعروُفُ للّه ِ وَلِرَسُولِهِ عَلى جَميْعِ الْخَلائِق ، فَيَقُولُ صلى الله عليه و آله : بَلى مَنْ آوى اَحَداً مِنْ اَهْلِ بَيْتى أَوْ بَرَّهُمْ اَوْ كَسَاهُمْ مِنْ عُرىً اَوْ اَشْبَعَ جَائعَهُمْ فَلْيَقُمْ حَتّى أكافِيَهُ ، فَيَقُومُ اُناسٌ قَد فَعَلُوا ذلِكَ ، فَيَأتى النِّداءُ مِن عِندِ اللّه ِ : يا مُحَمَّدُ ! يا حَبيبى ! قَد جَعَلْتُ مُكافاتِهِمْ اِلَيْكَ فَاَسْكِنْهُمْ مِنَ الْجَّنَةِ حَيْثُ شِئتَ ، فَيَسْكنُهُمْ فىِ الْوَسِيلَةِ حَيْثُ لا يَحْجبُونَ عَنْ مُحَمَّدٍ وَاَهْلِ بَيْتِهِ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَيْهِمْ اَجْمَعيِنَ» (4) . پس اجر و مزد رسالت مودّت اهل بيت آن بزرگوار است و شفاعت آن بزرگوار نيز شامل نصرت كنندگان و بذل كنندگان اموال و سعى كنندگان در حوائج از دوستان ايشان است به لسان و قلب ، و فرداى قيامت آن بزرگوار جزاء مى دهد هر كس را كه

.

ص: 109

ص: 110

مرا دوست ندارد يا ولد الزّنا يا منافق است» 1 . و عجب گفت صفىّ الدين حلّى : يا عِتْرَةَ الْمُخْتارِ يامَن بِهِمْيَفُوزُ عَبْدٌ يَتَولاّهُمُ اُعْرَفْ فِى الْحَشْرِ بِحُبّى لَكُمْاِذْ يُعْرَفُ النّاسُ بِسيماهُمُ (1) پس به كريمه «فَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون» (2) تبعيّت حضرت رسول لازم و رستگارى در آن است ، كه ايضاً حق تعالى فرمود : « قُلْ إِن كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّه َ فَاتَّبِعُونِى يُحْبِبْكُمُ اللّه ُ » (3) ليكن اتّباع بايد در عموم اوامر نبويّه باشد ، و روح تبعيّت محبّت به عترت اوست و اگر نه آيه « أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ » (4) در حق ايشان صادق خواهد بود ، و مضمون « لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِى رَسُولِ اللّه ِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ » (5) درباره اين فرقه گمراه گفته نمى شود . پس هر مُحبّى كه دعوى محبّت اين سلسله مى نمايد بايد در حيات و ممات ايشان به قدر امكان اظهار عبوديّت و وداد كند ، و در جميع اقوال و افعال و حركات و سكنات از امور دنيويّه و اخرويّه توسّل به ايشان جويد ، و فقره زيارت «مُقَدِّمُكُمْ اَمامَ طَلِبَتى» (6) را

.

ص: 111

ص: 112

ص: 113

و مردمان در زمان احتياج رجوع به ايشان نمايند ، و آن حافظ وجود شخصى از عترت نبويّه و آل اطهار است ، پس چنانكه صلوات بر رسول صلى الله عليه و آله لازم است بر آل وى كه راهنما و نگاهبان دين است لازم و واجب است . و نعم ما قيل : بِآلِ مُحَمَّدٍ عُرِفَ الصَّوابُوفى اَبْياتِهِم نَزَلَ الكِتابُ وَهُمْ حُجَجُ الإله عَلىَ البَرايابِهِمْ وَبِجَّدِهِمْ لا يُسْتَرابُ 1 . . الى آخره . و اگر داعى بخواهد شرحى از مفاخر و مآثر بنى فاطمه بنويسد كتابى مدوّن مى شود ، و قدرى در ذيل همين رضوان از خصايص ايشان بخوان و بگو : «بِأَبى اَنْتُمْ واُمّى طِبتُمْ وَطابَتِ الاَْرْضُ الّتى فيْها دُفِنْتُمْ وَفُزْتُم فَوْزاً عَظيماً» (1) ، «اَنْتُمْ بَنوُ عَبْدالْمُطّلِبِ ما عاداكُمْ بَيْتٌ اِلاّ وَقَدْ خَرَبَ ، وما عاواكُمْ كَلْبٌ اِلاّ وَقَدْ جَرَبَ» (2) .

.

ص: 114

نِعْمَ ما قالَ محمّدُ بنُ ابى بكر : يا بَنى زَهْراء اَنْتُمْ عُدّتىوَبِكُمْ فىِ الْحَشْرِ ميزانى رَجَحْ فَاِذا صَحَّ وِلائى لَكُمُلا اَبالى اَىُّ كَلْبٍ قَدْ نَبحْ (1)و اعتراف نما به آنچه عبداللّه بن مطرف در محضر مامون گفت : ما اَقُولْ فى طِينَةٍ عُجِّنَتْ بِماءِ الرِّسالَةِ وَغُرِسَتْ بِماءِ الوَحْىِ هَلْ يُنْفَحُ منهاَ اِلاّ مِسْكُ الْهُدى وَعَنْبَرُ التُّقى (2) ! بيت بيضُ الوُجُوهِ كَريمةٌ اَحسْابُهُمْشَمُّ الاُنُوفِ مِنَ الطَّرازِ الاَوّلِ (3)امّا مطلب مكتوم و مكنون كه اظهار و ابراز آن بر داعى فرضى محتوم است اگر آقايان من توجّه و التفاتى فرمايند و بر آنچه جسارت مى شود خسارتى ندانند بلكه محض سداد و عين رشاد بفهمند پس عرض مى شود : اين امت بر دو قسم اند : اكثر ايشان عدداً عامند و اقلّ ايشان سادات و خاصّند ، امّا سادات فرزندان پيغمبرند ، امّا سائرين اتباع و اشياعند . بعبارةٍ [اخرى] : عوام فرقه اوّليه چسبنده اند ، اما فرقه ثانيه چكيده اى از خانواده رسالتند ، و اجر رسالت و مزد پيغامبرىِ جدّ امجد ايشان بر دو قسم منقسم شد : قسمى بر خداوند است كه فرداى قيامت بر حسب كرم خويش بذل و فضل نمايد « إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَيْرِ حِسَابٍ » (4) ، قسمى در عهده ماها تابعين و محبّين ايشان است ، و كريمه « قُل لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبَى » (5) اقوى شاهد و برهان است ، و لازمه

.

ص: 115

ص: 116

اَطَاعَهُ وَلَوْ كانَ عَبْداً حَبَشِيَّاً وَخَلَقَ النّارَ لِمَنْ عَصاهُ وَلَوْ كانَ سَيِّداً قُرَشيّاً» (1) . و قال اللّه تعالى : « فَإِذَا نُفِخَ فِى الصُّورِ فَلاَ أَنسَابَ بَيْنَهُمْ » (2) . و شاعرى گفته است : قطع نظر كنيد زفرزند ناخلفعضوى كه فاسد است سزايش بريدن استپس عضوى كه فاسد باشد و موجب فساد اعضاء ديگر گرديد ناچار او را بايد بريد . پس مضمون آيه « مَن ذَا الَّذِى يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ » (3) كجا مى رود ؟ ! بيت اگر خداى نباشد زبنده اى خوشنودشفاعت همه پيغمبران ندارد سوديعنى : واى بر آن سيّد ناخلف فاسق العملى كه عاقّ اين بزرگوار شود ، و به واسطه اغترار اين نسبت ، جدّ امجد خويش را فرداى قيامت خجل و شرمسار خواهد ، و اين حديث راست است كه فرمودند : «هر سبب و نسبى منقطع مى شود در روز قيامت مگر سبب و نسب من» (4) ، امّا معصيت و نافرمانى قطع مى نمايد اسباب و انساب را چنانكه آيه شريفه شاهد است : « فَإِذَا نُفِخَ فِى الصُّورِ فَلاَ أَنسَابَ بَيْنَهُمْ » 5 . پس عرض مى كنم : فَيا ساكِنى اَكْنافِ طيبةَ كُلَّكُماِلىَ القَلْبِ مِنْ اَجْلِ الحَبيبِ حَبيْبُخلاصه معنى شعر اين است كه : شماها سادات به جهت اين كسوت سيادت است [كه ]در نزد اين فرقه حقّه اماميّه احترام داريد ، اگر اين كسوت و نسبت را از شماها بردارند

.

ص: 117

مانند سائرين در دركات سجّين در صورتى كه گناه كار باشيد معذّب و معاقب مى شويد . والاِّ فُزْتُمُ الْسِّيادَةَ وَالْأَصالَةَ بِاَسْرِها ، و اگر نه علماء اين امت كه بالنّسبة به شماها رعيّت اند به جهت نسبت روحانى مقدّمند چنانكه ابوالفتح مُوصلى كه پدرش غلام رومى بوده گفته است : فَاِنْ اَصْبَحُ بِلا نَسَبٍفَعِلْمى فىِ الْوَرى نَسَبى (1) اگر من نسب ندارم علم من نسب من است . و ايضاً گفته شده است : اِنَّ الفَتى مَنْ يَقُولُ ها اَنا ذالَيْسَ الفَتى مَنْ يَقُولُ كانَ اَبى 2پس به طريق قطع و يقين نسبت معنويّه روحانيّه از نسبت صُورى اشرف است چنانكه روح از جسد الطف . پس بپرهيزيد و بترسيد از اينكه اسامى شريفه شما را از جريده ذوى القربى و آل و اهل البيت محو نمايند و بفرمايند : شما اقارب و اولاد پيغمبر صلى الله عليه و آله نيستيد ! ***

.

ص: 118

ص: 119

ص: 120

ديگران افضل خواهد بود ، حتّى از علماء و كمّلين و اخيار و ابرار از امّت مرحومه ؛ از آنكه مناط علم و عمل است ، و چون كمال علم و عمل در او موجود شد چيزى كه علاوه دارد اين سيّد تصحيح نسبت كرده است و فرزند پيغمبر صلى الله عليه و آله است ظاهراً و باطناً . لهذا حضرت امامزاده عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى عليه السلام افضل و اكمل از تمام سادات و كافّه رعاياست و كسى به مقام او نمى رسد به جهات كثيره : يكى از آنها علوم و اسرار و معارفى است كه از چند نفر از ائمّه هدى عليهم السلام به وى القاء و افاضه گرديده ، و معلوم است حضرت عبدالعظيم عليه السلاماستحقاق و استعداد آن علوم و اسرار را داشته است كه در خلوت مستفيض و بهره مند شد . و يكى ديگر كتمان اسرار آن سيّد جليل الشّأن است از آنكه سائرين از سادات اين استطاعت را نداشتند و نمى توانستند كتمان مفاخر و مآثر و اسرار و آثار ايشان را بنمايند ، لهذا خونها و مالهاشان در معرض تلف شد به نحوى كه ذكر مى شود . و يكى ديگر تقيّه از خلفاء جور بود كه به فرمايش ائمّه هدى عليهم السلام و مذهب ايشان بايد متحمّل تألمّات (1) بشوند ، و حضرت عبدالعظيم عليه السلامكمال تقيّه را فرمود ، و مانند سائرين از سادات از زيديّه و غيرهم خروج به سيف ننمود ، چنانكه بعضى از امامان به حكمتهائى كه مى دانستند هجرت از وطن كردند ، و انواع ظلم ظالمين را متحمّل شدند ، حضرت عبدالعظيم عليه السلام نيز تحمّل كرده به امر و فرمان امامان از مولد و مسكن خود هجرت فرمود و اتّقاء نفوس زكيّه و دماء سادات و دوستان ايشان را كرد ، و مردم را به تقيّه امر مى فرمود و تحذير و تخويف از خروج به سيف مى كرد . پس آن بزرگوار توسّل به ائمّه طاهرين و تشبّث به حبل المتين و كتاب مبين نمود . و جهت كلّى اولويّت و افضليّت حضرت عبدالعظيم در آن زمان كه زمان خوف و تقيّه بود بر سادات ديگر از بنى الحسن و اظهار مرحمت امام عليه السلام به وى قبول تقيّه و كتمان سرّ و تأسىّ به ايشان بوده است .

.

ص: 121

و هر قدر امام زمان بعضى از سادات را كه معروف به «دعات» بودند و مردم را دعوت به امامت زيد بن علىّ بن الحسين( ع) مى كردند منع فرمود براى علمى كه به عواقب امور داشت التفاتى ننمودند و كشته شدند . وبيايد اخبارى كه دلالت بر رقّت و ترحيم ائمّه طاهرين عليهم السلام بر سادات دُعات مقتولين و اندوه و تحسّرى كه بر قتل ايشان داشتند و مؤونه اى كه براى عيالشان مقرّر داشتند . و يكى ديگر عمل و زهد و ورع و تقوى است كه از حضرت عبدالعظيم عليه السلام در سرّ و علانيه كه كتمان اسرار و تقيّه از آثار آن است ، يعنى چه عالمى است كه حاوى علوم كثيره است ليكن اثرى در وى ندارد و عملى نمى كند اما حضرت عبدالعظيم عليه السلام بر آنچه عالم بود عمل كرد ، و به جهت عمل آن جناب اين همه آثار و انوار از مزار خيريّه اش ظاهر است . پس ربط معنوى و قرب روحانى به نحوى كه حضرت عبدالعظيم عليه السلام غير از نسبت سيادت كه به رسول اكرم صلى الله عليه و آله دارد سائرين از سادات ندارند . بلكه مى گوئيم : معنى سيادت تصحيح اين نسبت است و اتّصال و ارتباط به آن بزرگوار معنىً . علاوه از تمام آنها نشر احكام و تعليم علوم و تكميل نفوس و تنوير قلوبى است كه از شيعيان و مواليان رى فرمود كه بعثت انبياء و بندگان خاصّ خدا براى همين بود ، و چه بسيار از علماء كردارشان به اغراض نفسانيّه است و ارشادشان مرضىّ خدا و رسول صلى الله عليه و آلهو ائمّه طاهرين نيست ، امّا حضرت عبدالعظيم عليه السلام كردار و گفتار ، افعال و اقوال وى _ بر حسب احاديث صحيحه آتيه _ مرضىّ خدا و رسول صلى الله عليه و آله و ائمّه اطهار عليهم السلامبوده است ، و از حسن سعى آن سيّد جليل جهّال از ساكنين اين حدود به شاهراه هدايت رسيدند و از تيه ضلالت و گمراهى برآمدند ، و نتيجه علم و عمل و ميل خاطر حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله هم همين است .

.

ص: 122

ص: 123

فرزدق گفت : پس چه تو را به طرب مى آورد و مايل هستى ؟ كميت گفت : وَلا اَنَا مِمَّنْ يَزْجُرُ الْطَّيْرُ هَمَّهُاَصاحَ غُرابٌ اَمْ تَعَرَّضَ ثَعْلَبُ وَلا السّانِحاتُ الْبارِحاتُ عَشِيَّةًاَفَرَّ سَليْمُ الْقَرْنِ اَمْ فَرَّ اَعْضَبُ (1)يعنى : مرا از تطيّرات از صيحه زدن كلاغ و گذشتن روباه و عبور آهوان شاخ دار و غيره كه هر يك تطيّرات خاصّه است بين اعراب ، ميل و رغبتى نيست و مانع از ميل منظور من نمى شود . فرزدق گفت : احسنت ! پس چه خواسته اى ؟ كميت گفت : وَلَكِنْ اِلى اَهْلِ الفَضائِلِ وَالنُهىوَخَيْرِ بَنى حَوّاءِ وَالْخَيْرُ يُطْلَبُيعنى : آنچه طرب و وجد و عيش رغيد من است از دوستى به اهل علم و فضل و عقل است از بهترين اولاد حوّاء عليهاالسلام ، و هر خيرى مطلوب است . فرزدق گفت : آنها كيانند ؟ كميت گفت : اِلىَ النَّفَرِ الِبيْضِ الذَّينَ بِحُبِّهِمْاِلىَ اللّه ِ فيما نالَنى اَتَقَرَّبُيعنى : آنها كسانى هستند كه به دوستى ايشان به خداوند تقرّب مى جويم . فرزدق گفت : مرا به راحت بينداز ، اين طايفه كيانند ؟ كميت فرمود : بَنى هاشِمٍ رَهْطُ النَّبىِ واِنَّنىبِهِمْ وَلَهُمْ اَرْضى مِراراً وَاَغْضَبْيعنى : ايشان بنى هاشم اند كه من به رضاء ايشان راضى و به غضب ايشان در غضب مى باشم . پس فرزدق گفت : يا بُنَىَّ ! أَصَبْتَ وَاَحْسَنْتَ اِذْ عَدَلْتَ عَنِ الزَّعائِفِ وَالْأوباشِ اِذاً لا يَطُرُدُ

.

ص: 124

سَهْمُكَ وَلا يَكْذِبُ قَوْلُكَ ، ثُمَّ مُرَّ فِيها وَأظْهِرْ وَكِدِ الْأعْدآءَ فَاَنْتَ _ وَاللّه ِ _ اَشْعَرُ مَنْ بَقِىَ . چون فرزدق از اشعار كميت تحسين و تصديق نمود در مدينه خدمت اباجعفر امام محمّد باقر عليه السلام رسيد ، پس شبى خدمت آن بزرگوار شرفياب شد و قصيده ميميّه اش را كه بعضى از آن در باب مراثى «بحارالانوار» (1) مذكور است خواند ، چون به اين بيت رسيد : وَقَتيلٍ بِالطَّفِّ غُوْدِرَ مِنْهُمُبَيْنَ غَوْغا اُمَيَّةٍ (2) وَطُغامِكه اشاره به شهادت جدّ بزرگوارش بود بسيار گريست و فرمود : اى كميت ! اگر مالى داشتم به تو عطا مى نمودم امّا از براى توست آنچه رسول اللّه صلى الله عليه و آله به حسّان بن ثابت فرمود : «لا زِلْتَ (3) مُؤيَّداً بِرُوحِ الْقُدُسِ» بعد از آن به خدمت عبداللّه بن حسن بن حسن بن على عليهم السلامرسيد و قصيده اش را خواند ، پس عبداللّه فرمود : يا اَبا المُستَهِلّ ! مرا باغى است چهار هزار دينار خريده ام آن را به تو بخشيدم ، و اين است قباله آن ، و جمعى را شاهد گرفت بر اين عطا . كميت گفت : بابى أنْتَ واُمّى ! اگر شعرى از براى غير شما بگويم براى مال دنياست امّا براى شما لِوَجْهِ اللّه است و من اين باغ را نمى خواهم . پس كميت آن قباله را گرفت و رفت به جهت الحاح و اصرارى كه عبداللّه بن حسن فرمود ، بعد از چند روز ديگر آمد خدمت عبداللّه با همان قباله و استدعا نمود كه استرداد كند آن باغ را . پس آن قباله را گذارد به حضور آن جناب ، نگرفت و رفت . ليكن عبداللّه بن معاوية بن عبداللّه جعفر طيّار با چهار نفر از غلامانش رفتند به خانه هاى بنى هاشم و جامه اى هم با خود برداشتند و مى گفتند : كميت شما را مدح كرده است در زمانى كه مردم از اظهار فضايل شما ساكت و صامت اند و خونش را در اين راه بذل

.

ص: 125

كرده ، خوب است وى را جزاء دهيد به قدر مقدور . پس بنى هاشم از دنانير و دراهم مى ريختند به جامه عبداللّه حتّى زنهاى هاشميّات حُلى و حلل زر و زيور خودشان را مى دادند تا قريب به صد هزار درهم شد ، آنگاه به نزد كميت آمد و فرمود : ماها بنى هاشم در دولت دشمنان هستيم و حالت ما بر مغلوبيّت و مظلوميّت است و اين اموال قليله كه از رجال و نساء هاشميين و هاشميات است جمع نموده ايم از آن در حوائج دنيويّه ات استعانت جوى . كميت عرض كرد : بِاَبى اَنْتَ وَاُمّى ! بسيار مرحمت فرموديد ولكن مدح من براى دنيا نبوده است قيمتى در عوض اين خدمت نمى خواهم ، هر يك از دينار و درهم و حلل نفسيه را به اهلش برسانيد . پس به هر حيله اى عبداللّه سعى كرد كميت قبول ننمود ، عبداللّه فرمود : حال كه اباء كردى از قبول كردن مبادا بعد از اين بگوئى قصيده اى كه در آن تعصب كرده باشى و مبادا فتنه اى حادث شود . آنگاه قصيده ديگر در مدح ايشان گفت بسيار طولانى و فضائل بنى نزار را ذكر كرد و تعريض بر اهل يمن نمود ، و اوّل قصيده اش اين است : اَلا حَيَّيتِ عَنّا يا مَديناوَهَلْ بَاْسٌ يَقُولُ سَلِّمينا (1) لَنا قَمَرُ السَّماءِ وَكُلُّ نَجمٍيُشْيرُ اِلَيْهِ اَيْدِى الْمُهْتَدينا وَجَدْتُ اُمَّةً اِذْ سَمّى نَزاراً (2) وَاَسْكَنَهُمْ بِمَكَّةَ قاطِبينا لَنا جَعَلَ الْمَكارِمَ خالِصاتٍوَلِلنّاسِ القَفا وَلَنَا الجَبِينا وَما ضُرِبَتْ هَجائنُ مِنْ نَزارٍفَوالِجُ مِن فُحُولِ الاَعْجَمينا وَما حَمَلُوا الحَميْرَ عَلى عِتاقٍمُطَعّمَةٌ لِيَبْلغوا مُبْلَغينا فَما وَجَدَتْ بَنى نَزارٍعَلائِلُ اَسْوَدَيْنِ وَاَحْمَرينا (3)

.

ص: 126

ص: 127

ص: 128

و مى خواهد از جسر عبور كند ، بفرست يكى از تلامذه خود را بسوى او ، تا اين شعرها را بر او بخواند و او را قسم دهد و بشنواند و جواب بخواهد ، و آن اشعار اين است : اِذَا اخْتَلَفَتْ فىِ الدّينِ سَبْعُونَ فِرْقَةًوَنَيْفٌ كَما [قد] جاءَ فِى واضِح النَّقْلِ اَفِى الْفِرْقَةِ النّاجينَ آلُ مُحَمَّدٍاَمِ الْفِرْقَةِ الْهُلاّكِ اَيُّهما قُل لى (1)يعنى : در وقتى كه اختلاف در دين شد و اين امّت هفتاد فرقه علاوه شدند آيا آل محمّد صلى الله عليه و آلهدر فرقه ناجين اند يا در فرقه هالكين اند ؟ بگو براى من . از آنكه فرمودند : تمام اين فرق هالكند الاّ يك فرقه ناجيه ، آيا آل رسول صلى الله عليه و آله در كدام فرقه اند ؟ چون شاگرد ابن نماء حِلى آمد و بر وى اين دو شعر را خواند فكر كرده مراجعت كرد ، و گفت : حج اصالةً واجب نيست بلكه بالعرض نذر شده است ، پس آن رسول اين بيت خواند : فَاِنْ قُلْتَ هُلاّكاً كَفَرْتَ وَاِنْ تَقُلْنُجاةً فَلِمْ قَدَّمْتَ غَيْرَهُمْ قُلْ لىيعنى : اگر مى گويى آل محمّد صلى الله عليه و آله در فرقه هالكه اند كافر مى شوى ، و اگر مى گويى فرقه ناجيه اند ، چرا غير ايشا ن را مقدّم مى دارى ؟ بگو از براى من . پس آل محمّد عليهم السلام اساطين فرقه ناجيه حقّه اند ، و تشييد دين ماها به واسطه و رابطه ايشان است . پس در خاتمه فضايل سادات اين قصيده را كه در علوّ مقامات ايشان يكى از سنّيان گفته است بنويسم : لاِلِ الْبَيْتِ عِزٌّ لا يَزُوْلُوَفَضْلٌ لا تُحيطُ بِهِ العُقُولُ وَاِجْلالٌ وَمَجْدٌ قَدْ تَسامىوَفَضْلٌ ما لِغايَتِهِ وُصُولُ وَفى التَّنزيلِ بالتَّطهْيرِ خُصّواوَمِدْحَتُهُمْ بِها شَهِدَ الرَّسُولُ لَهُمْ عَزْمٌ وَسَلْطَنَةٌ وَجاهٌوَدامَ لَهُمْ مِنَ اللّه ِ الْقَبُولُ سُيوفٌ فِى الاَعادْى فَاتِكاتٌوَسَطْوَتُهُمْ لَها رُعْبٌ مَهُولُ بُدورُ الدّينِ مَهْما قَدْ تَحَلَّتْتَكادُ الْشَمْسُ مِنْ خَجَلٍ تَزُولُ زَكُوا اَصلاً بِنِسْبَتِهِمْ وَلَكنْيَطِيبُ الْفَرْعُ ما طابَتْ اُصُولُ وَكَيْفَ الْقَوْلُ فى قَومٍ اَبُوهُمْلَهُ جِبْرِيلُ فىِ الدُّنيا رَسُولُ مَعاذَ اللّه ِ اَنْ اَخْشَى نَكالاًوَلى فى حُبِّهِمْ باعٌ طَوِيلُ اَلَيْسَ عَظيمَةُ الْمِقْدارِ مِنْهُمْوَإنّى فى مُحِبِّيها دَخيلُ هِىَ النَّبَويّةُ الْعُظْمى وَتُدْعىبِفاطِمَةٍ اِذا هُم يَجُولُ عَلى كُلِّ الْوَرى فَضُلَتْ بِعرماِلَيْهِ الْغَيرُ لَيْسَ لَهُ سَبيلُ فَاِمْداداتُها فِى الْكَوْنِ عَمَّتْوَلى مِنْها بِها حَظٌّ جَزِيلُ عَلَيْكَ بِها اِذا مَا اشْتَدَّ كَرْبٌوَاَسقاكَ الرّدا خَطْبٌ جَليْلُ فَاِنّى كُلَّما عَظُمَتْ خُطُوبىوَآلَ الْكَربُ عَنّى لا يَحُولُ وَناضَلَنِى الزَّمانُ وَراشَ نَبْلاًوَرامَ بِهِ عَلى ضَعْفى يَصُولُ اَؤمُّ رِحابَها فَيَزُولُ ما بىوَيَأتى ما بِهِ يَشْفى العَليلُ وَلَيْسَ لِفَضْلِها (2) وَلَكِنْبِمَدْحِ جَنابِها يُرجَى الْقَبُولُ وَلَو اَنّى مَلأتُ الْكَونَ مَدْحَاًلَكُنْتُ مُقَصِّراً فيِما اَقُولُ وَلكِنّى رَاَيْتُ عَروْسَ فِكْرٍلاَِفْئِدَةِ اِلاَفاضِلِ تَسْتَميلُ تَحاكَى الْشَمسُ مَهْما قَدْ تَبَدَّتْوَتُزْرى بالْقنا مَهْما تَمِيلُ وَتَكْشِفُ عَنْ لِثامِ مُخَدِّراتٍمُقَنَّعةً وَلَيْسَ لَها وُصُولُ وَتَفْصَحُ عَنْ ضَميرِ الْقَولِ مَهْماتُحاوِلُهُ بِاَبدْعِ ما تَقُولُ وَتُنْشِدُ مَدْحَ آلِ الْبَيْتِ جَهْراًوَفى كُلِّ الْعُلُومِ اِذا تَجُولُ تَخِّرُ لَهَا الْمَسامِعُ ساجِداتٍوَتَرْكَعُ خَشيَةً مِنْها الْعُقولُ لَها فى مُعْضَلاتِ العِلْمِ قَولٌلَهُ الآياتُ تَشْهَدُ وَالدَّليْلُ لَها وَعْظٌ يُذِيبُ اللُّبَ رُعْباًوَيَحْنُو صَبْوةً مِنْهُ الْمَلُولُ اِذا بِمَشارِقِ الاَنْوارِ تُدْعْىفَحَسْبُكَ ذلِكَ الذِّكْرُ الْجَميْلُ فَقُلْتُ لَها وَقَدْ اَسِرَتْ فُؤادىوَجِسْمى مِنْ مَحَبَّتِها نَحيلُ تَوَسَّلْ بِالنَّبى وَآلِ بَيْتٍعَسى بِهِمُ يَكوُنُ لَهُ الْقَبُولُ عَلى خَيْرِ الاَنامِ وَآلِ بَيْتٍصَلاةُ اللّه ِ ما هَبَّتْ شموْلُو ايضاً اين سه بيت از ايشان است : هُمُ الْقَوْمُ مَنْ اَصْفاهُمُ الوُدَّ مُخْلِصاًتَمَسَّكَ فى اُخْراهُ بِالسَّبَبِ الْأقْوى هُمُ الْقَوْمُ فاقَ الْعالَمينَ مَناقِباًمَحاسِنُهُمْ تُحْكى وَآياتُهُمْ تُرْوى مُوالاتُهُمْ فَرَضٌ وَحُبُّهُمْ هُدىًوَطاعَتُهُمْ وُدٌّ وَ وُدُّهُم تَقْوى

.

ص: 129

. .

ص: 130

. .

ص: 131

ص: 132

ص: 133

ص: 134

خنديدند . پس بعد از چندى آن مرد فقيه بر حضرت امام على النَّقى عليه السلام وارد شد ، و در صدر مجلس دست و وساده عظيمه اى بود ، ليكن امام عليه السلام در خارج آن وساده منصوبه نشسته بودند ، و جمعى از علويّين و بنى هاشم در محضر آن جناب عليه السلام حضور داشتند . حضرت امام علىّ النَّقى عليه السلامبرخاست و او را برد و بر آن وساده و دست نشانيد و تمام توجّهاتش را به وى فرمود . پس بر اشراف و علويّين حاضرين اين تعظيم و تكريم صعب آمد ، بزرگ هاشيميّين عرض كرد : يابن رسول اللّه ! چرا مرد عامى را ترجيح مى دهى بر ماها بنى هاشم و طالبيّين و عبّاسيّين ؟ ! پس آن جناب عليه السلام فرمودند : « بپرهيزيد از اينكه بوده باشيد از كسانى كه خداوند فرموده است : « أَلَمْ تَرَ إَلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتَابِ يُدْعَوْنَ إِلَى كِتَابِ اللّه ِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ يَتَوَلَّى فَرِيقٌ مِنْهُمْ وَهُم مُعْرِضُونَ » (1) » . بعد فرمودند : « آيا راضى مى شويد كه كتاب خدا حَكَمْ و فاصل باشد ؟ » . گفتند : بلى . فرمودند : « آيا خدا نفرموده است : « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِى الْمَ_جَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللّه ُ لَكُمْ » (2) الى قوله : « وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ » 3 ؟ پس عالِمِ مؤمن راضى نشود بر احدى رفعت جويد مگر بر مؤمنى كه عالم نباشد ، و آن كه مؤمن است راضى نمى شود تقدّم و ترفّع بر عالمى كه اعلم از وى باشد ، و خداوند سبحان فرموده است : « يَرْفَعِ اللّه ُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ » 4 » .

.

ص: 135

ملخّص معنى اين آيه آن كه : خداوند بلند مى كند مؤمنين از شما را و كسانى كه به ايشان علم داده شده است . «آيا خداوند رفعت را براى مؤمنين از علماء قرار داده است يا از براى خداوندان شرف و نسب ؟ ! و فرموده است : « هَلْ يَسْتَوِى الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ » (1) ، پس چرا منكر مى شويد رفعت اين مرد فقيه را ؟ و حال آن كه خداوند او را رفعت داده است براى آن كه فلان ناصبى را به حجت و برهانى كه خداوند به وى تعليم كرده الزام كرد » . پس مردى از بنى عبّاس حاضر بود عرض كرد : يابن رسول اللّه ! اين مرد را بر ما برگزيدى و نسب ما را پست كردى و اين شخص عامى را بر ما ترجيح دادى ، و در صدر اسلام افضل را در شرف ، مقدّم مى داشتند بر مادون . آن بزرگوار عليه السلام فرمودند : «سبحان اللّه ! آيا عبّاس با ابى بكر بيعت نكرد و حال آنكه عبّاس بنى هاشم و ابى بكر تيمى بود ؟ ! آيا عبداللّه بن عباس خادم عمر بن الخطّاب نشد و عمر عدى بود و عبداللّه هاشمى ؟ و چرا عمر در شورى كسانى كه بسيار دور بودند از قُريش داخل كرد و عباس كه بسيار نزديك بود داخل ننمود ؟ اگر برترى و رفعت بر اشرف و افضل لازم است پس چرا عبّاس اين كار را كرد و عبداللّه بن عبّاس چرا خادم عمر بن الخطّاب شد و هر دو از پدر و پسر هاشمى بودند ؟ ! پس اگر آن فقره جائز است اين فقره نيز جائز خواهد بود» (2) . پس از اين خبر تصدير و تقديم عالم اگر چه سيّد علوى باشد معلوم مى شود . وجمع بين آن دو خبر در كمال سُهولت است چنانكه سابقاً اشاره شد كه علماء اولاد روحانى حضرت ختمى مآب هستند ، و سادات اولاد جسمانى مى باشند ، پس آنكه در مراتب ايمان و علم و عمل و ايقان كاملتر است البته بر حسب معنى به آن جناب از سائرين

.

ص: 136

مقدّم تر و نزديكتر است ، و هر آنكه داراى اين هر دو مقام باشد هم من حيث الظّاهر و من حيث المعنى تقدّم وى نيز ظاهر است ، مگر آنكه آن فقره را از براى هر سيدى كه هاشمى است اختصاص بدهيم بنابر روايت سابقه كه مذكور شد ، يعنى : هر كس سيّد است و صحّت سيادتش معلوم اگر چه عالم نباشد به محض نسبت بايد در هر مجلسى مصدّر بنشيند ، يعنى جائز نيست كسى كه عامى است بر وى مقدّم بنشيند چه عالم و چه غير عالم ، پس سيره عموم از علماء و فقهاء و مجتهدين سابقين و لاحقين متقدّمين ومتأخّرين منافى با اين فقره خواهد بود ، و عمل ايشان كليّةً حجّت است از براى ما رعايا و مقلّدين . و اگر تصدير جايز نبود بر سيّد علوى بايد خيار از علماء و محتاطين (1) از ايشان احتراز نمايند و در مجالس برترى نجويند ، و آنچه حالا مرسوم و معلوم است بر خلاف آن . خلاصه اين ناخوشى علاج خاصّى دارد و از صدر اسلام تاكنون در غالب رؤسا مُزمِن شده است و در مقام چاره وى برنمى آيند . و در حديث است : سلمان فارسى رحمه الله در مجلسى مصدّر نشست . عمر بن الخطاب دست وى گرفت و كشيد وگفت : مَن هذا العَجَمىُّ الطَمْطَمانىُّ المُتَصَدِّر بَيْنَ النّاسِ ؟ !يعنى : اين عجمى كه فصيح نيست در كلام چه شده است كه بر همه مصدّر نشسته است ؟ ! جناب ختمى مآب صلى الله عليه و آله شنيدند و بر منبر برآمدند و فرمودند : « اذيّت سلمان اذيت من است » (2) . و فخز رازى سنّى مى گويد : لا يجوز لأحدٍ _ العالم والمتّقى _ أن يَجْلِسَ فَوقَ العَلَوىّ الأمّى وأَبيهِ الأمّى لأنه أُسْوَةٌ فى الدّينِ وَالاحتياطُ سَبيلٌ لا يَضِلُّ صاحِبُه ولا تَظْلِمُ سالِكُه . پس : ابجد عشق بياموز مگو از اَب وجدكه در اين راه مراتب به حسب يافته اند

.

ص: 137

ص: 138

ص: 139

ص: 140

و در حديث است : جميل بن درّاج از حضرت صادق عليه السلام از اطفال انبياء سؤال كرد فرمودند : « لَيْسوا كَاَطْفالِ النّاسِ » (1) يعنى : مانند اطفال سائرين نيستند . إذا وُلِدَ المَوْلُودُ مِنْ نَسْلِ أحْمَدِلَقَدْ زيد فِى أصْلِ المَكارِمِ واحِدٌپس نبايد اطفال اين سلسله را تحقير نمود كه ابن جوزى گفته است : فَرْخُ الْبَطِّ سابِحٌ ، يعنى : جوجه مرغ آبى هم شناگر است . و اين مثل از امثال عرب ، و به فارسى شاعر گفته است : بچه بط اگر چه دينه بودآب درياش تا به سينه بود 2و حضرت شاه ولايت فرمود : « لا يَسْتَصْغِرَنَّ حَدَثاً مِنْ قُرَيْشٍ » (2) يعنى : جوانها و بچّگان از قريش را كوچك نشماريد . و در كتاب « فضائل السّادات » از رئيس المتورّعين آخوند ملاّ احمد اردبيلى قدس سرهمشهور است كه : گاهى در حين اشتغال به مباحثه و درس بى اختيار برمى خاست و مى نشست ، جهت آن را استعلام كردند ، فرمود : طفل علوى در اين مقابل با اطفال بازى مى كرد ، هر وقت مواجه من مى شد خجالت مى كشيدم كه او ايستاده باشد و من نشسته . بناءً على ذلك اين گونه از اخبار علماء قدماء با اطفال علويّين اين نحو احترام مى نمودند ، مستبعد (3) مى دانم از گمان احتياطى كه داشتند بر ايشان و كبارشان راضى شوند مقدّم نشينند . و همانا بردن حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله حسنين عليهماالسلام را در وقعه مباهله با آنكه در نفرين

.

ص: 141

ص: 142

بدان ثقة المحدّثين كلينى در كتاب جامع « كافى » (1) در باب تقبيل از حضرت صادق عليه السلامروايت كرده است كه فرمودند : « لا يُقَبَّلُ رَأسُ أَحَدٍ وَلا يَدُهُ إلاّ [ يدُ ] رَسُول اللّه ِ صلى الله عليه و آلهأوْ مَنْ اُريدَ بِه رَسُولُ اللّه ِ » . ملخّص از معنى آن است كه : بوسيدن سر و دست احدى مگر حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آلهجائز نيست مگر آن كسى را كه اراده آن بزرگوار بوده . و مراد از كلمه « اريد به » بعضى تصريح كرده اند و اختصاص داده اند به حضرت شاه ولايت عليه السلام ، پس اگر اختصاص بدهيم ناچار توان گفت : ائمّه طاهرين را نتوان سر و دست بوسيدن ، و اين فقره منافى است با اخبارى كه در آن كتاب مسطور است . و معروف است : زيد بن ثابت كه از علماء سلف عامه است دست ابن عبّاس را بوسيد و گفت : ماها به سبب قرابتى كه با حضرت رسول صلى الله عليه و آلهداريد مأمور شده ايم با اهل بيت رسالت صلى الله عليه و آله چنين سلوك نمائيم . و در كتب سنّيان و از دأب و دَيْدَنِ حاليّه ايشان معلوم است از تقبيل يد كريمه سيّد علوى و فاطمى كراهت ندارند ، بلكه اين عمل را موجب ثواب و اجر مى دانند . و اين فقره بين شيعيان بيشتر شايع است ، و بر اين فقره حقّه همّت گماشته اند علاوه از سادات بر حسب حبّ قلبى دست بلكه پاى دوست دوست ايشان را ببوسند ، و از اين جهت فقهاء اسلام و علماء اعلام و ائمّه جماعت بلكه مادحين اهل بيت رسالت صلى الله عليه و آلهبراى نسبت اين خانواده محترم اند ، و شعرى از حضرت صادق عليه السلام مشهور است كه فرمودند : وَكَمْ مِنْ يَدٍ قَبَّلْتُها مِنْ ضَرُورَةٍوَكانَ مُناىَ قَطْعُها إنْ اُمَكِّنُيعنى : چه دستى كه او را بوسيدم از روى ضرورت و اگر متمكن بودم آرزوى من آن بود او را قطع كنم . و اين بيان اشاره به ظلم خلفاء جور و غصب حقّ ايشان است ، و هر كس در اين اوان

.

ص: 143

ص: 144

ص: 145

و ايضاً در حديث است كه : حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله فرمودند : « لا يَقُومَنَّ أحَدٌ لأحَدٍ الاّ لِهاشِمىٍّ » (1) يعنى : كسى براى كسى نبايد برخيرد مگر براى هاشمى . و در حديث ديگر است : قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : « يَقُومُ الرَّجُلُ لِلرَّجُلِ الاّ بَنى (2) هاشِمٍ فَانَّهُمْ لا يَقُومُونَ » (3) ، يعنى : « بنى هاشم نبايد برخيزند از براى غير » . و در كتاب « جامع الاخبار » (4) مروى است : « مَنْ رَاى أوْلادى وَلَمْ يَقُمْ بَيْنَ يَدَيْهِ فَقَدْ جَفانى (5) وَمَنْ جَفانى فَهُوَ مُنافِق » ، يعنى : « هر كس اولاد مرا ببيند و برنخيزد هر آينه بر من جفا كرده است و هر كه بر من جفا كند پس منافق است » . و در بعضى از كتب معتبره ديده شده است كه : حضرت نبوى صلى الله عليه و آله فرمودند : « مَنْ رَأى أوْلادى وَلا يَقُوم قِياماً إبْتَلاهُ اللّه ُ بِبَلاءٍ لا دَواءَ لَهُ » (6) ، يعنى : « هر آن كه اولاد مرا ببيند و برنخيزد بر پاى ، خداوند او را به بلائى كه دواء نداشته باشد مبتلا مى نمايد » . و از انس حكايت شده كه گفت : « لا يَقُمْ أحَدٌ لأحَدٍ الاّ لِلْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ وَذُرّيَّتِهِما » (7) . پس از اخبار مذكوره معلوم است كه قيام از براى سادات اختصاصى دارد ، و بايد همين طور بوده باشد .

.

ص: 146

ص: 147

و در حديث است : حضرت عيسى عليه السلام برخاست و پاهاى حواريين را بوسيد و فرمود : تواضع كنيد عالم را به اين نحو كه من تواضع كردم شما را ، بعد فرمود : تواضع زياد مى كند حكمت را ، و به عكس است تكبّر ، و بدانيد گياه در زمين روئيده مى شود نه در كوه . پس خوب است اهل ايمان تعاطى ننمايند در تواضع و سبب از براى حسد و بغض نشوند و تحقير و توهين نكنند اهل حق و زمره فقراء را ، در هر حال ظاهراً و باطناً متواضع باشند . و در حديث است : حضرت رسول صلى الله عليه و آله براى صديقه طاهره عليهاالسلام برمى خاست (1) ، و براى جعفر در وقتى كه مراجعت از حبشه كرد برخاستند (2) ، و در وقتى كه سعد بن عباده را براى حكومت خواستند و وى مرد جسيمى بود و بر الاغى سوار شده فرمودند : « قُومُوا لِسَيِّدِكُمْ » فَقامُوا وَاَنْزَلُوهُ (3) . و بعضى گفته اند : اين امرى كه فرمود اختصاص به قبيله خود سعد بن عباده داشته است . خلاصه تعظيم و تكريم سادات امرى است آسمانى و تعظيم مؤمن _ خصوص عالم _ نيز عند العقل و النقل ممدوح و پسنديده است به هر وضعى كه در هر زمان مرسوم است ، و گويا بهترين تعظيم ها ايستادن باشد . و تمثّل _ كه قيام در حضور جبابره است از ازمنه قديمه تاكنون معلوم شده است _ از (4) حضرت نبوى صلى الله عليه و آله منع نمود .

.

ص: 148

ص: 149

ص: 150

زهرا عليهاالسلام مى رسد . و شيخ صدوق عجب اصرارى در منع فرموده است و اين حديث را بلامعارض دانسته است . و مرحوم شيخ حرّ عليه الرّحمة در كتاب « وسائل » فرموده است : مرحوم شيخ طوسى حديثى كه روايت كرده است دلالت واضح بر عدم جواز جمع بين دو دختر از دختران و فرزندان فاطمه زهرا عليهاالسلام مى نمايد ، و متعرّض تأويل و تضعيف و معارض وى نشده است (1) . و عقيده مرحوم شيخ بنا بر اين گونه اخبار وجوب عمل به آن است ، و عجب است فقها تصريح به منع و جواز آن نفرموده اند ، همانا قناعت به نقل روايت كرده اند . و عبارت صدوق عليه الرحمة در « علل الشّرايع » اين است : بابُ العِلّة الَّتى مِنْ أجْلِها لا يَجُوزُ لِأحَدٍ أنْ يَجْمَعَ بَيْنَ اثنينِ مِنْ وُلْدِ فاطِمَةَ عليهاالسلام ، پس مرحوم شيخ فرموده : أوْرَدَ الحَديث بِغيرِ مُعارِضٍ وَلَمْ يَتَعَرَّضْ لِتَأويلِهِ . و مرحوم شيخ حرّ عليه الرّحمة فرمود : والعامُّ لا يُعارِضُ الخاصَّ الصَّحيح الصَّريح ، وَاللّه ُ أعْلَمُ . و اگر كسى ملاحظه نمايد مضمون اين روايت را مى داند رعايت حقّ علويّات و فاطميّات و جدّه مكرمّه ايشان لازم است . و همچنين لازم است رعايت حقّ علويّه فاطميه را نمودن در صورتى كه مرد عيالى غير از او داشته باشد و فاطميّه نباشد . پس اگر در مقام ترجيح و تفضيل برآيد يا آنكه منحصر به فاطميّه باشد و او را محزون

.

ص: 151

ص: 152

أوْلى بالتّقديمِ عَلَيْهِ بِتَقْديمِ وَليّهِ وَيَجِبُ عَلى الوَلىِّ تَقْديمُهُ (1) . و از اين عبارت معلوم است كه بر ولىّ ميّت واجب است تقديم سيّد هاشمى بر خود نه بر عامى كه حاضر است . و در « شرح قواعد » علاّمه اعلى اللّه مقامه منقول است : وَالهاشِمىُّ الجامِعُ للشَّرائطِ أوْلى مِنْ غَيْرِهِ بالإمامَةِ لكِنْ إنَّما يَتَقَدَّمُ إنْ قَدَّمَهُ الوَلىُّ إجْماعاً كَما فِى المُعتَبر وَنهايَةِ الأحْكامِ (2) . و جهت اولويت سيّد هاشمى همانا شرافت نسب او است ، و شهيد عليه الرّحمة فرموده است : استجماع شرائط در سيّد هاشمى البته شرط است ، و اولويت « اولو الارحام » بر بعضى در تمام مقامات است سيّما در ارث . و مرحوم شهيد ثانى در رساله « نفليّه » (3) در مبحث جماعت حديثى روايت كرده كه ملخّص آن اين است : حضرت صادق عليه السلام فرمودند : « الصَّلاةُ فى خَلْفِ العالِمِ بِألْفِ رَكْعَةٍ وَخَلْفِ القُرَشىِّ بِمائةٍ وَخَلْفِ الْعَرَبىِّ خَمْسُونَ وَخَلْفِ المَوْلى خَمْسٌ وَعِشْرُونَ » (4) . پس از اين خبر فضيلت اقتداء به عالم در جماعت ، بر اقتداء به سيّد قرشى ، و قرشى بر عربى ، و عربى بر مولى معلوم است . و شهيد فرمود : مراد از عالم كسى است كه بداند علوم دينيّه و احكام شرعيّه را مثل علم باللّه و علم به كتاب و سنّت و هر چه متوقّف بر اين علم است از مقدّمات و علم به كيفيّت طهارت قلبيّه و تزكيه نفس . خلاصه ، يك ركعت نماز با عالم هزار ركعت نوشته مى شود ، و با قرشى كه منسوب به نضر بن كنانه است صد ركعت ، اما هاشمى افضل از قرشى است به بيان مبسوطى كه در

.

ص: 153

ص: 154

از اين بيانات معلوم است در زمان قديم لباس سبز متداول نبوده است ، در سنه هفتصد و هفتاد و سه ظاهر شد . و عجب دارم از اقاويل متضادّه كه از اين فرقه خوانده مى شود و علاوه از ده كتاب بنظر دارم كه اكابر از علماء ايشان تصريح كرده اند لباس سبز در زمان حضرت رضا عليه السلاممعمول بوده است ، يا در همان زمان قرار داده شد ، و براى امتياز بين بنى اميّه و بنى عبّاس و بنى هاشم و سائرين ، ومدّتى هم بنا بر قول على بن حسين مسعودى صاحب كتاب « مُروج الذَّهب » مأمون بن هارون الرشيد لباس سبز پوشيد (1) ، عاقبت به جهت ملامت رجال و نساء بنى عبّاس از خود دور نمود چنانكه سابقاً اين روايت مذكور شد . وصاحب شرح الفيّه مشهو ر به « أعمى و بصير » كه از اهل اندلس است (2) در حقّ لباس سادات گفته است : جَعَلُوا لأبْناءِ الرَّسُولِ عَلامَةًإنَّ العَلامَةَ شَأنُ منْ لَمْ يَشهَرِ نُورُ النُّبُوَّةِ فى وَسيمِ وُجُوهِهِمْيُغْنِى الشَّريفَ عَنِ الطَّرازِ الأخْضَرِيعنى : از براى فرزندان رسول صلى الله عليه و آله نشانه قرار داده اند ، و نشانه براى كسى است مشهور نباشد و او را نشناسند ، و اولاد پيغمبر صلى الله عليه و آله نور نبوّت از سيماى ايشان ظاهر است ، پس ايشان مستغنى اند از اين نشان كه عمّامه سبز بوده باشد . ويكى از شعراء عامّه گفته است : اطرافُ تيجانٍ أتَتْ مِنْ سُنْدُسٍخُضْرٍ بِأعْلامٍ عَلَى الْأشْرافِ وَالْأَشْرَفُ (3) السُّلطانُ خَصَّتْهُم بِهاشَرَفاً ليُفْرِقَهُمْ مِنَ الأَطْرافِ (4)

.

ص: 155

ص: 156

شاءَ عَلَيْهِمْ . . إلى آخره . وبيان اين عبارات خواهد آمد . پس بدان خمس واجب است از هفت چيز : از غنائم ، وارباح مكاسب ، و زمينى كه ذمّى از مُسلم بخرد ، و معادن ، و كنوز ، و آنچه از دار الحرب لشكر اسلام بدست آورند از اموال و ذرارى و عقار و كراع و سلاح هر آنچه نقل شود يا نشود ، و غوص در دريا ، و حرام مختلط به حلال . و از اين شش قسم ، سه قسم آن حقّ امام عليه السلام است يعنى سهم خدا و سهم رسول و سهم ذوى القربى ، و سه قسم ديگر حقّ اين سه فرقه است يعنى يتيم و مسكين و ابن السبيل به شرط اينكه فِرَق ثلاثه منسوب باشند به عبدالمطلب جدّ حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله از اين ترتيب : پدر حضرت رسول صلى الله عليه و آله عبداللّه است ، و او پسر عبدالمطلب است ، و عبدالمطلب پسر هاشم است ، و مطّلب هم برادر او است ، و هاشم و مطّلب دو پسر عبد منافند ، وعبد مناف پسر قصى بن كلاب است . پس هر كس از اين سلسله منتهى به جدّ اعلاى حضرت رسول صلى الله عليه و آله هاشم و عبدالمطلب شد خمس را بايد به او داد . و خلاف است كه آيا منسوب به مطّلب برادر هاشم مستحقّ خمس هست يا نه ؟ مشهور عدم استحقاق است از آنكه شرط نسبت با هاشم از جهت پدر است نه عمّ ، چنانكه فقهاى فخام شرط دانستند منتسب به هاشم را از جهت پدر نه مادر خلافاً للسيّد مرتضى _ طاب ثراه _ كه فرمودند : اگر پدر عامى باشد و مادر هاشميّه جائز است به وى خمس دادن از آنكه حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند به حسن و حسين عليهماالسلام : « هذانِ وَلَداىَ (1) إمامانِ قاما أوْ قَعَدا » (2) .

.

ص: 157

و عبارت فقهاء (1) در صحّت قول مشهور از اين قرار است : وَيُعْتَبَرُ فِى الطَّوائِفِ الثَّلاثَةِ انتِسابُهُمْ إلى عَبْدِ المُطَّلِبِ بالاُبُوَّةِ فَلَوِ انْتَسَبُوا بالأُمِّ خاصَّةً لَمْ يُعْطُوا شَيْئاً مِنَ الخُمْسِ عَلى الأظْهَرِ الأشْهَرِ عَدا المُرتضى _ عَليهِ الرَّحْمَة _ وابن حمزة . و ابن ادريس طاب ثراه در كتاب « سرائر » (2) در حرمت صدقه واجبه براى بنى هاشم فرمود : ثقة الاسلام شيخ طوسى عليه الرحمة منسوبين به حضرت اميرمؤمنان عليه السلامو برادران آن بزرگوار را از جعفر و عقيل هاشمى دانسته است ، و همچنين عبّاس عمّ آن بزرگوار است و ديگران را ذكر نكرده . ابن ادريس مى گويد : اين صحيح نيست از آنكه هاشم پسر عبد مناف است و عبد مناف پسر قُصى است و قُصى نام وى زيد است و مجمع ، و عبد مناف نام وى مغيره است و از وى هاشم و عبد الشمس و مطلب و نوفل و أبو عمر متولد گرديد ، و از هاشم عبدالمطلب و اولاد ديگر ، وليكن غير از عبدالمطلب اعقابى از ايشان نماند و عبدالمطلب شش دختر آورد و ده پسر ، اما دخترها عاتكه و صفيّه و اميمه و بيضاء و برّه و اروى است ، اما پسرها عبداللّه و ابو طالب و زبير و عبّاس و مقوّم و حمزه و ضرار و حارث و غيداق و ابو لهب است ، و غيداق همان حجل _ به تقديم حاء بر جيم _ است ، وحجل مگس عسل بزرگ را مى گويند (3) . و از اين ده نفر پنج نفر اعقابشان ماند : عبداللّه ، ابو طالب ، حارث ، عباس ، ابو لهب . پس بر تمام اولاد و احفاد اين پنج نفر خمس مى توان داد و زكات مفروضه بر ايشان حرام است .

.

ص: 158

پس نتيجه و خلاصه قول ابن ادريس آن است : اختصاص خمس به منسوبين اميرمؤمنان عليه السلام و از فرزندان و اخوان و عم دون سائرين صحيح است ، پس بنى عباس و بنى حارث و اولاد ابو لهب هاشميين اند و ايشان را از اخماس اموال حقى است ثابت . پس به بيان آتى هر كه از اولاد امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام است فاطمى و علوى است و هر آنكه علوى و فاطمى است هاشمى است ، اما هاشمى قرشى نيست چنانكه قرشى عربى نيست ، و مراد به قرشى منسوب به نضر بن كنانه جد دوازدهم حضرت رسول صلى الله عليه و آلهاست ، و مراد از عربى منسوب به يعرب بن قحطان است . خلاصه سه قسم ديگر از اهل خمس ايتام از سادات و مساكين از سادات و ابناء السبيل اند ، و سزاوار و ملاحظه احتياط آن است كه صاحب مال بعد از اينكه سهام ثلاثه اوليه را به امام عليه السلام كه حقّ اوست داد نصف ديگر را هم خدمت امام عليه السلام بدهد ، و وى بر حسب بصيرت و حكمت قسمت مى نمايد يعنى مؤونه سال هر يك را بدون اسراف و اقتار مى رساند ، و اگر كم بيايد از نصف خود مى رساند . و « يتيم » طفلى است بى پدر يا بى مادر يا هر دو . و در كتاب « وسائل » (1) مرويست از حضرت باقر عليه السلام كه فرمودند : « كسى كه از مال يتيم درهمى بخورد به آتش مى رود » ، بعد فرمودند : « نَحْنُ اليَتيم » يعنى يتيم مائيم . و « مسكين » كسى است بلغت و قوت ساليانه خود را نداشته باشد ، و گويا فقير از مسكين أسْوَءُ حالاً بوده باشد از آنكه رسم اعراب است در امور ابتداء به اهمّ مى نمايند و قرآن به لسان عرب نازل شد و خداوند سبحان در آيه زكاة و صدقات فقير را بر مسكين مقدّم داشت و فرمود : « إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِى الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِى سَبِيلِ اللّه ِ وَابْنِ السَّبِيلِ » (2) و در آيه كريمه است : « أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ

.

ص: 159

لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِى الْبَحْرِ » (1) معلوم است مسكين از اين بيان مبين ممكن است مالك چيزى باشد ، و اين قول ابن ادريس است ، ليكن مرحوم شيخ طوسى _ عليه الرحمه _ مسكين را از فقير أسْوَءُ حالاً دانسته . و « ابن السبيل » كسى است به قول مرحوم ابن ادريس منقطَع _ به فتح طاء _ باشد (2) يعنى در سفر محتاج باشد اگر چه در بلاد خود صاحب مال بوده است و ا ين در صورتى است استيطان در بلد ننمايد از آنكه در عنوان ابن السبيل گفته است : بر اين فريضه واجبه كه در باب خمس اخبار واحاديث بسيارى كه فقهاى اثنا عشريه تفريع فرمودند در هر محل و موردى استشهاد كرده اند ، بلكه توان گفت : اداء يك قسم اجر و مزد رسالت ماها رعيت به مضمون : « قُل لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبَى » (3) دادن خمس است به سادات . پس به اجماع و ضرورت دين اسلام خمس مانند زكات واجب و لازم است ، و از خصايص هاشميين است ، و منكر آن كافر و نجس است ، و در اداء وى ثواب جزيل و اجر جميل مقرر است ، و كتاب اللّه و اخبار در ترغيب و تحريص آن ناطقند و آن را خداوند عون و مدد ذوى القربى قرار داد و براى عظمت شأن سادات اين سه فرقه را بعد از ذات اقدس و وجود مقدس نبوى صلى الله عليه و آله و امام قرار داد . و بر سياق آيه ملاحظه نما چگونه اختصاص به خود داد اين حقّ معلوم را ، و سادات را شريك فرمود تا وهن براى ايشان نباشد ، و زكاة را كه اوساخ و اقذار دستهاى رعاياست بر ايشان حرام فرمود كه : « إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ » (4) و بر اموال مردمان حقّى مانند طلب معين كرد كه بدون منت اگر بدهند تسليم ايشان نمايند .

.

ص: 160

و در كتاب « تفسير نعمانى » (1) است : حضرت امير عليه السلام فرمودند : آنچه خداوند در كتاب كريم از معايش و اسباب خلق ياد فرمود و اعلام كرد پنج وجه است : وجه امارت ، ووجه عمارت ، ووجه تجارت ، و وجه اجاره ، ووجه صدقات . اما وجه امارت خمس است كه فرمود : « واعْلَمُوا أَنَّ مَا غَنِمْتُم مِن شَىْ ءٍ فَأَنَّ للّه ِِ خُمُسَهُ. . » (2) الى آخر الآية . بنگر حضرت على أعلى چگونه وجه خمس را از وجوه خمسه معاشيه تجليل فرموده است كه اميرمؤمنان عليه السلام او را از وجه امارات خوانده است ، و از آنكه در اين زمان جمعى از بى خردان كه از خدا و رسول صلى الله عليه و آله و عالم آخرت بى خبرند و بر اين فريضه حتميّه الهيّه كه خمس دادن است به قدر حبّه و خردلى اقبال و اقدام نمى نمايند بر حسب فرض و لزوم تكليف خود را دانسته بدين حديث صحيح و خبر معتبر ايشان را آگاه نمايم شايد از خواندن و دانستن آن حديث ، خردل و حبّه اى از حقوق سادات داده شود و از آن مثاب و مأجور گردم . در كتاب « تأويل الآيات الظاهرة » (3) از حضرت صادق عليه السلام مرويست كه فرمودند : « در تأويل آيه « وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ * الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ * وَإِذَا كَالُوهُمْ أَو وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ » (4) مراد زياده و نقصان در خمس و حقوق سادات است يعنى : وقتى كه به سوى غنايم مى روند مى دوند و طلب مى كنند ، چون به اداء حقوق سادات مى رسند ناقص مى دهند و ايشان را بد مى آيد » .

.

ص: 161

و مرحوم شيخ حرّ عاملى در كتاب مستطاب « وسائل الشيعة فى أحكام الشريعة » (1) در باب خمس فرموده است : سهام ثلاثه اوليه از خمس واجب است به شخص امام عليه السلامبرسد و حقّ اوست در صورت امكان ، و جائز نيست تصرّف در آن بدون اذن امام عليه السلام ، و توقيعى از حضرت حجة اللّه أعظم نقل كرده است كه مضمون بلاغت مشحون آن را مى نويسد : « بِسْمِ اللّه ِ الرَّحمن الرَّحيمِ » « لَعْنَةُ اللّه ِ وَالْمَلائِكَةِ وَالنّاسِ أجْمَعينَ عَلى مَنْ أكَلَ مِنْ مالِنا دِرْهَماً حَراماً » . پس هر كس يك درهم از سهم و حقّ امام را بخورد حرام است و ملعون خدا و ملائكه و تمام مردمان . حتى در آن كتاب مرويست (2) كه : حضرت صادق عليه السلام فرمودند به ضريس كناسى : « آيا مى دانى از كجا فتح باب زنا مى شود ؟ » عرض كرد [كه] نمى داند ، فرمودند : « بواسطه خوردن خمس كه حقّ ما اهل بيت است فتح عمل زنا مى شود ، مگر شيعيان ما كه حلال است بر ايشان و پاك است ولادتشان و شايد كسى گمان كند به شيعيان توان خمس دادن » . بيان اين حديث را حديث ديگر مى كند كه امام عليه السلام فرمود : « بدترين مردمان كسانى هستند كه روز قيامت صاحب خمس برخيزد و بگويد : « خُمْسى » و از آنها مطالبه حق خود را نمايد ، اما براى شيعيان خودمان آن را حلال نموديم به جهت تزكيه اولاد و تطييب ولادتشان » (3) . يعنى : در صورتى كه شخص شيعه باشد و متعذّر از رساندن به امام عليه السلامو سادات هم محتاج نباشند براى وسعت و توسعه در فروج و اموال ايشان اباحه كرده اند و حلال نموده اند تا رفع عسر و حرج شود مانند جواز تصرّف شيعه در انفال و فى ء و سائر حقوق امام عليه السلام ، و اين در صورت حاجت و تعذّر است البته .

.

ص: 162

و در حديث ديگر فرمودند : « اين فقره براى شيعه ماست از شاهد و غايب ، حىّ و ميّت و هر آنچه از ايشان متولّد مى شود تا روز قيامت ، امّا بر سائرين حلال نكرده ايم و عهد و ميثاق و ذمّه در نزد ما ندارند » (1) . وأيضاً مرويست : حضرت امير عليه السلام فرمودند به فاطمه زهراء عليهاالسلام : نصيب خودت را از فى ء حلال كن از براى شيعيان ما تا آنكه طيب الولاده شوند » آنگاه حضرت صادق عليه السلامفرمودند : « إنّا أحلَلْنا اُمِّهاتِ شيعتنا لاِبائِهِمْ لِيَطيبُوا » (2) . پس از اين چند خبر مسلمانان از امّت حضرت خير البشر صلى الله عليه و آله بدانند : ندادن حقوق امام عليه السلام و ذريّه طاهره و خوردن آن جزئيّاً وكليّاً باعث خلل در نطفه هاى اولاد مى شود ، و بر حسب واقع اولادشان از روى زنا متولد مى گردند . اما راه اباحه در صورتى كه شيعه است و تصرّف در آن در اين زمان اگر چه قليل باشد با نائب مناب آن بزرگوار ، مجتهد اعلم است ، يعنى اذن و اباحه و تصرّف و تجويز و امر در وجوه معاشيّه از جانب ايشان شرط است ، و چه قدر اين فقره آسان است و هر آنكه شيعه است سهم و حصّه و حقّ امام عليه السلام را با وجود مجتهد ورع ثقه امين و فقراء از سادات و بنى فاطمه نگاه نمى دارد و نمى خورد ، و چه قدر عقوبت دارد خورند (3) مال يتيم كه به نصّ آيه كريمه خورنده آن آتش خواهد خورد ، سيّما آن يتيم از فرزندان فاطمه عليهاالسلامباشد با كمال برهنگى و گرسنگى و پريشانى ، حقّ واجب او در نزد تو باشد و بدانى و ندهى ، آيا مادر اين طفل يتيم در روز قيامت كه شفاعت به دست اوست با تو چه مى كند ؟ ! خصوص با آن يتيم ايتام ديگر و مساكين و ابناء السّبيل از اين زمره جليله ضمّ شوند ، و در عرض اكبر با تو مخاصمه نمايند و براى تو همان هنگامه و فزع و طلب كفايت است ، احتياج به اهوال

.

ص: 163

ص: 164

است اين نسب را انقطاعى در روز قيامت نيست . پس در اين باب دو مطلب منظور است : يكى آنكه : سادات زمان ما و هر زمانى تا روز قيامت فرزندان پيغمبرند ، و از فرزندى آن جناب صلى الله عليه و آله هر قدر عاصى باشند خارج نمى شوند . وديگرى : سلسله نسب آن جناب قطع نخواهد شد در روز رستاخيز .

اما فقره اولى :به ادلّه واضحه و براهين لايحه مى گوئيم : هر سيّدى كه در هر زمانى باشد تا روز قيامت ، فرزند آن بزرگوار است از آنكه ولد جزء والد است ، و هر قدر اين جزء تنزل نمايد از جزئيّت بيرون نمى رود ، و در ذيل آيه كريمه كه در سوره زخرف است « وَجَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبَادِهِ جُزْءاً » (1) على بن ابراهيم (2) عليه الرحمة فرمود : مراد از جزء ولد است كه كفّار از براى خداى تعالى فرزند قرار دادند و سادات اجزاء رسول اند ، پس هر قدر فاصله باشد بين پدر و فرزند از آباء و اجداد همانا پدر پدر است و پسر پسر ، چنانكه در دعاء عرفه جناب امام حسين عليه السلام عرض مى كند : « يا إلهى وَإلهَ ابائى ابراهيمَ وَإسْماعيلَ وإسحقَ وَيَعْقُوبَ » . و همچنين صدوق عليه الرحمة در « ثواب الاعمال » (3) و شيخ در « متهجّد » (4) و « اعلام الدين » و كفعمى در « جنّة الأمان » نقل فرموده اند : « اللَّهُمَّ اجْعَلْنى مِنْ أهْلِ الجَّنَّةِ الّتى حَشْوُها الْبَرَكَةُ وَعُمّارُهَا الْمَلائِكَةُ مَعَ نَبيِّنا مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله وَأبِينا إبراهيمُ عليه السلام » (5) .

.

ص: 165

ص: 166

« مسالك » (1) است كه : جماعتى از اصحاب مانند مرحوم شيخ مفيد (2) و ابن برّاج (3) و ابن ادريس (4) را اعتقاد آن است لفظ اولاد شامل اولاد اولاد تا انقراض عالم هست ، چنانكه خداوند فرمود : « يَا بَنِى آدَمَ » و « يَا بَنِى إِسْرَائِيلَ » كه شامل جميع اولاد آدم و بنى اسرائيل است ، و اجماع است بر حرمت حليله ولد ولد لقوله تعالى : « وَحَلاَئِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلاَبِكُمْ » (5) و لقوله : « يُوصِيكُمُ اللّه ُ فِى أَوْلاَدِكُم » (6) و « ذريّه » به ضمّ ذال در لغت نسل و فرزندان است بطناً بعد بطن ، پس شامل تمام سادات قريبة النسب و بعيده مى شود . و آنچه حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام فرمود به هارون الرشيد در معنى ذريّه اقوى شاهديست . خلاصه تمام سادات ، عترت و ذريّه و اولاد پيغمبر صلى الله عليه و آلهاند بلكه هر كس از شير ايشان خورد از ايشان است و نبى اكرم صلى الله عليه و آله پدر اوست ، چنانكه ثقة المحدّثين كلينى در كتاب « كافى » (7) از حضرت رضا عليه السلامروايت كرده است كه : شخصى بر آن جناب عليه السلاموارد شد و عرض كرد : جعلت فداك ! چه مى فرمائيد در حق مردى كه بميرد و وارثى جز برادر رضاعى ندارد ، آيا از او ارث مى برد ؟ فرمود : « بلى پدر من از جدّ من رسول صلى الله عليه و آلهخبر داد : هر كس از شير ما بخورد يا آنكه فرزندى از ما را شير بدهد پس ما پدران او هستيم » . و اين حديث بسيار شريف است ، پس ارتضاع و ارضاع از اين سلسله موجب فخر و اجر و تشريف نسب است .

.

ص: 167

اما حديث : « كُلُّ حَسَبٍ وَنَسَبٍ (1) فَمُنْقَطِعٌ يَوْمَ القيامةِ ما خَلا حَسَبى وَنَسَبى » از علماء اسلام كراچكى در « كنز الفوائد » (2) ذكر فرموده است (3) ، و علاّمه اعلى اللّه مقامه در « تذكره » از خصايص نبويّه شمرده است كه اولاد دختر منسوب به پدر دختر نيست بلكه منسوبند به شوهر دختر ، اما اولاد فاطمه زهراء عليهاالسلام منسوب به حضرت رسول اند به خلاف مشهور . و مرحوم سيّد مرتضى از اين جهت فرمود : هر سيّدى كه مادرش هاشميّه است مى توان او را خمس داد . و حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند : « كُلُّ قَوْمٍ فَعُصْبَتُهُمْ لأبيهِمْ إلاّ أوْلادُ فاطِمَة فانّى عُصْبَتُهُمْ وَأنا أبُوهُمْ » (4) و مراد از « عصبة » آن ريسمان و طناب مفصل از بدن است . ملخّص معنى آنكه : هر قومى ريسمان نسبتشان به پدرشان منتهى است مگر اولاد فاطمه كه من عصبه و من پدر ايشانم . وأيضاً قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : « إنَّ لِكُلِّ قَوْمٍ إبْناً يَنْتَمُونَ إلَيْها إلاّ وُلْدَ فاطِمَةَ فأنا (5) وَليُّهُمْ وَأنا عُصْبَتُهُمْ وَهُمْ عُصبَتى خُلِقُوا مِنْ طينَتى ، وَيْلٌ لِلْمُكَذِّبينَ بِفَضْلِهِمْ ! مَنْ أحَبَّهُمْ أحَبَّهُ اللّه ُ » (6) . خلاصه معنى حديث « كلّ نسب . . » الى آخره به قول قائلى اين است كه : روز قيامت انساب نفعى نمى دهد ليكن نسبت به حضرت رسول صلى الله عليه و آله نافع است .

.

ص: 168

ص: 169

از وجود خود درخشنده و تابنده دارد ، يعنى فيض دهنده بر ذرّات عالم امكان است . پس « إنّى تارِكٌ فيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتابَ اللّه ِ وَعِتْرَتى » (1) قرآن و امام است ، در صورتى كه معنى عترت خاص باشد نه عموم سادات ، و اگر مراد از عترت عموم سادات باشد و امام عليه السلامهم پيشواى ايشان ، مفيد همين معنى است كه عرض شد ، پس حرف جرى محذوف است يعنى « إلى يَوْمِ القيامَةِ » . و در كتابى كه اكنون نظر ندارم اين حديث را همين طريق ديده ام كه حرف جر مذكور بود . پس مى گوئيم : اين عصبت و ريسمان محكم متين آويخته و كشيده است و قطع نشده است و نمى شود در هيچ زمان و عصرى تا وقتى كتاب اللّه با اين عصبه نبويّه و طائفه علويّه و سلسله فاطميّه عليهم صلوات اللّه بر حضرت رسول صلى الله عليه و آله در كنار حوض كوثر وارد شوند . و معنى « لَنْ يَفْتَرِقا » همان قطع نشدن نسبشان است ، و همين طريق گفته مى شود در معنى آيه كوثر كه سابقاً عرض شد نسل بسيار است ، و فرمود : دشمن تو _ اى محمّد ! _ ابتر است يعنى منقطع النسل مى شوند ، پس انقطاع نسل آن بزرگوار با وعده حتميّه الهيّه جائز نيست يعنى نتوان گفت نسل رسول مختار صلى الله عليه و آله منقطع و ابتر باشد . و از اين جهت است بعد از شهادت امام عصر _ عجّل اللّه فرجه _ سيّد مظلومان امام شهيد عليه السلام برانگيخته مى شود ، و در رجعت بيضاء تناسل ايشان و دوستانشان در كمال كثرت است . و گويا اين بيان موجز منافى با تحقيقى كه در معنى كوثر شد نباشد .

.

ص: 170

ص: 171

ص: 172

فرمود : « معاشِرَ آلِ عَبْدِ المُطّلِب ! لَيْسَ لَكُمُ الدُّنيا إنّما لَكُمُ الآخِرَةُ وَميعادُكُمُ الجنَّةُ ما تَصْنَعُونَ بالدُّنيا فَإنَّها زائِلَةٌ غَرّارَةٌ » . پس شما آل عبدالمطلب را چه كار به دنيا ؟ ! آخرت براى شماست و وعده گاه شما در بهشت است . آنگاه انگشتر را به محلّ خود گذارد . در خواب آن تخت را با قوائم اربعه يافت . اما آنچه عجالةً از حضرت شاه ولايت عليه السلام منظور دارم و براى فقراء از سادات عبرت و نصيحت است ، اوّلاً : ملاحظه فرمايند در افراد اولاد آدم عليه السلام ببينند كسى بعد از رسول اكرم صلى الله عليه و آله اجلّ شأناً و أعلى قدراً از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام عند اللّه هست ، آنچه مذهب حق است جز ايشان نيست و كيست مانند آن بزرگوار و كسى كه آنقدر اعتبار به درگاه پروردگار داشته باشد اقتدار وى بر ما سوى اللّه واضح و آشكار است . آنگاه در اكل و شرب و لباس و مكان آن علّت غائى زمين و آسمان از احاديث صحيحه و اخبار صريحه بخوانند ، وتأسّى جويند و خودشان را تسليت دهند و اندكى تأمّل نمايند براى چه آن جناب صلى الله عليه و آله تعرّض از دنيا بِحَذافيرِها فرمود ، و به وى خطاب نمود : « من تو را طلاق داده ام رجوعى به تو نخواهم كرد » (1) . پس علماء مى گويند : وَزَوْجَةُ الأبِ عَلَى الإبْنِ حَرامٌ ، يعنى : زن پدر بر پسر حرام است ، ونتواند او را بخواهد . پس سزاوار نيست آن را كه پدر بزرگوار شما نخواست و رها كرد شما بخواهيد كه خواستن شما بر خلاف خواست آن بزرگوار است . و اين دو بيت از آن جناب عليه السلام است : طَلِّقِ الدُّنيا ثَلاثاًوَاتَّخِذْ زَوْجاً سِواها إنَّها زَوْجَةُ سُوءٍلا تُبالى مَنْ أتاها (2) مى فرمايد : طلاق بدهد اين دنياى دنيّه را سه مرتبه و زنى ديگر سواى او بخواه كه اين زن بسيار بديست و بى مبالات است و هر كس بيايد به سوى او مى خواهد و مى خواند . بعبارة اخرى : اين زنى است زانيه و فاجره . و در حديث است كه : اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند : « جائز نيست من از اجور فجور و زناء بخورم » . و اين بيت فارسى معروف است : مادر دهر چرا كينه نورزد با منداده ناخواسته او را پدر من سه طلاقو اين سه بيت از مرحوم سيد مرتضى طاب ثراه محقّق است ، و بعضى نسبت به حضرت على بن الحسين عليهماالسلام داده اند از روى خطاست : عَتَبْتُ عَلَى الدُّنيا فَقُلْتُ إلى مَتىاُكابِدُ هَمّاً بُؤْسُهُ لَيْسَ يَنْجَلى أكُلُّ شَريفٍ قَدْ عَلا بِجُدُودِهحَرامٌ عَلَيْهِ العَيْشُ غَيْرُ مُحَلَّلِ فَقالَتْ نَعَمْ يابْنَ الحُسَيْنِ رَمَيْتُكُمْبِسَهْمِ عِنادى حينَ طَلَّقَنى عَلى (3)خلاصه معنى اين سه شعر اين است : به دنيا عتاب كردم و گفتم : تا چند به مشقّت وهمّ و غم باشم و رفع نشود ، و هر شريف و بزرگى عيش دنيا بر او حرام است . پس دنيا گفت : اى پسر حسين ! زمانى كه پدر شما مرا طلاق داد سهم عداوت خود را انداخته ام به سوى شما و با شما در نهايت عنادم . و در بيت فارسى اشاره خوش كرد كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نخواسته دنيا را رها كرد ، پس احتمال نرود آن جناب عليه السلام خواست دنيا را و رها فرمود ، نه چنين است بلكه سه مرتبه دنيا و آنچه متعلّق به او است اقبال به جانب آن بزرگوار عليه السلام نمود و آن سرور

.

ص: 173

اعراض كرد . و مراد از طلاق دادن چشم از وى پوشيدن است و اعراض كردن ، چنانكه در طلاق عايشه مرويست كه : حضرت نبوى صلى الله عليه و آله توصيه به حضرت امير عليه السلامنمود كه : « اگر اطاعت ننمايد تو را عايشه و ازواج ديگر من ، ايشان را طلاق بده » (1) ، يعنى شرافت مادرى كه از براى امّت من دارند بردار و ايشان را مطلق العنان كن ، اكنون طلاق در اين مورد همين طريق است ، يعنى : دنيا را براى اهلش گذاردم و او را رها كردم و نخواستم . و در حديث است : « وقتى كه حوّاء را به حضرت آدم ابوالبشر عليه السلام دادند شيطان هم دنيا را خواست ، پس معقوده و مدخوله اوست ، از اين جهت غالب از ناس ابناء دنيا و شيطانند و شباهت به اين پدر و مادر دارند » . پس شما سعى كنيد شبيه كنيد خودتان را به اين پدر و مادر كه در ساحت قرب حق تعالى بى بدلند و حالشان ضرب المثل .

.

ص: 174

ص: 175

من مرد تو نيستم . پس روى كرد به آن بيل و بر زمين فرو برد و فرمود : لَقَدْ خابَ مَنْ غَرَّتْهُ دُنْيا دَنيَّةٌوَما هِىَ إنْ غَرَّتْ قُروناً بِطَائِلِ أتَتْنا عَلى زِىِّ (1) العَروُسِ بُثَيْنَةٌوَزِينَتُها فى مِثْلِ تِلْكَ الشَّمائلِ فَقُلْتُ لَها غُرّى سِواىَ فَإنَّنىغَرُوفٌ عَنِ الدُّنيا ولَسْتُ بِجاهِلِ وَما أنَا وَالدُّنيا فَإنَّ مُحَمَّداًرَهينٌ بِقَفْرٍ بَيْنَ تِلْكَ الجَنادِلِ وَهَبْها أَتَتْنى بِالكُنُوزِ وَدُرِّهاوَأمْوالِ قارُون وَمُلْكِ القَبائلِ اَلَيْسَ جَميعاً لِلْفناءِ مَصيرُناوَيُطْلَبُ مِنْ خُزّانِها بالطَّوائلِ فَغُرّى سِواىَ إنَّنى غَيْرُ راغِبٍلِما فيكَ مِنْ عِزٍّ وَمُلْكٍ وَنائلِ وَقَدْ قَنَعَتْ نَفْسى بِما قَدْ رُزِقْتُهُفَشَأْنُكِ يا دُنْيا وَأهْلَ الغَوائلِ فَإنّى أخافُ اللّه َ يَوْمَ لِقائهِوَأخْشى عَذاباً دائماً غَيْرَ زائلِ (2)يعنى : نا اميد شد هر كه دنياى پست فطرت او را فريب داد اگر چه در قرنهاى بسيار ، مردم بسيار را فريفت ، و نفعى در اين فريب دادن به كسى نرسانيد _ و طائل در بيت اول به معنى نافع است _ و آمد دنيا نزد ما به هيئت عروس زيباى خوش روئى كه گويا دختر عامر جحمى است با آن همه زينت و شمائل _ و نام وى بُثينَه _ به تصغير است به تقديم باء برثاء ، و آن دختر در جمال مشهور بود _ گفتم : برو و ديگرى را بفريب كه من ميل به دنيا ندارم و جاهل نيستم ، و مرا چه كار است به دنيا با آنكه محمّد صلى الله عليه و آله كه مقصود كلى از خلق خدا بود در زير خاك گرو است _ و غروف بمعنى زهد و انصراف است ، و جنادل به معنى سنگهاست _ و فرض كرديم كه همه گنجها و جواهر خود را از براى ما آورد با اموال قارون و ملك همه قبيله ها نه آنكه آخر بايد مُرد و فانى شد ، و آن خزانه و اموال تلف مى شود و آن خزانه دارها هلاك مى شوند ، پس فريب ده ديگرى را كه مرا رغبتى به عزّت و پادشاهى دنيا

.

ص: 176

ص: 177

ص: 178

ص: 179

ص: 180

ص: 181

ايشان اشتغال ذمّه دارد جز كسانى كه ايشان را تكليف نيست . پنجم : هر يك از پادشاهان و بزرگان و رعايا تمنّاى اين شرافت و عزّت را مى نمايند و بدان فخر مى كنند ، اما اين فرقه جليله آرزوى مقام احدى را و انتساب به كسى را نخواسته اند چنانكه عبداللّه بن حسن مثنى فرمود . ششم : خداوند سبحان در فرمان قضاء جريان تصريحاً امر به دوستى ايشان فرمود كه بايد همه خلق ايشان را دوست بدارند . هفتم : نمازها مقبول نمى شود و صحيح نيست جز به ذكر ايشان مخصوصاً در تشهد . هشتم : در مفاخر و مناقب ايشان اختلافى نيست مگر در تقديم و تأخير از آنچه در صدر اسلام واقع گرديد . نهم : احدى نظماً يا نثراً نتوانست از عموم اين جماعت نبيله هجو و مدح كند كه هجاء ايشان راجع به خدا و رسول است در دنيا ، و موجب عقوبات شديده است در عقبى . دهم : دعوى خلافت حقّه از ايشان مطابق و موافق با قرآن است كه « ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ » (1) و ادّعاء نكرد هرگز اولاد احدى از اعادى خلافت را به خلاف ذريّه طاهره . يازدهم : محبّت ايشان را عين محبّت حضرت رسول صلى الله عليه و آله و محبّت حضرت رسول صلى الله عليه و آلهرا نيز عين محبّت خود قرار داد و امر به تبعيّت فرمود . دوازدهم : دولت حقّه را در زمان ممتدّى كه سلطنت نمايند در دنيا در آخر اين عالم كه متّصل به قيامت است براى ايشان قرار داد . سيزدهم : ايشان را در طهارت ولادت و غير آن با پيغمبر صلى الله عليه و آله شريك فرمود به نصّ آيه كريمه . چهاردهم : بر ايشان در قرآن خداوند سبحان در موارد عديده سلام فرمود از آن جمله « سَلاَمٌ عَلَى آلْ يَاسِينَ » (2) .

.

ص: 182

نعم ما قيل : يا نَفْسُ لا تَمْحِضى بالنُّصحِ مُجْتَهِداًعَلَى المَوَدَّةِ إلاّ آلَ ياسينا (1)پانزدهم : علامت زنا و نفاق و فرزند حيض بودن را از عداوت و عناد به ايشان بيان كرد و فرمود : « دشمن ايشان دنس ملصق است » (2) . شانزدهم : بنا بر خبرى كه در كتاب « معانى الأخبار » (3) است حضرت صادق عليه السلامفرمودند : « ولد الزّنا را علاماتى است : اوّل : بغض ما اهل بيت است . دوّم : ميل كردن به حرامى است كه از او خلق شده . سوّم : استخفاف به دين است . چهارم : سوء محضر است ، يعنى حاضر شدن و بد سلوكى نمودن اوست با مردم در مجالس ، پس هر كس چنين است به فراش غير پدرش متولد شده است . پنجم : مادرش در وقت حيض به او حامله شده باشد » . هفدهم : حضرت رضا عليه السلام فرمودند : « قبّره را دشنام نگوئيد ، به اطفال ندهيد تا بازى كنند با آنها ، از آنكه تسبيح بسيار مى گويد و تسبيح اوست : « لَعَنَ اللّه ُ مُبْغِضى آلِ مُحَمَّدٍ » (4) . و أيضاً هدهد مى خواند _ و به روايتى به بال وى نوشته شده است _ : « آلُ محمَّدٍ خَيْرُ البَريَّةِ » 5

.

ص: 183

خير البرية » . هجدهم : دعاء اطفال ذريّه نبويّه صلى الله عليه و آله را وعده اجابت داده اند ، و كراراً تجربه شده ، و حق همين است . نوزدهم : هر آنكه منكر حق ايشان است صلاة و عبادات ديگر وى مقبول نيست . بيستم : بعد از قرآن مقام ايشان است و كسى نزديكتر از ايشان به قرآن نيست . بيست و يكم : بر تمام اولين و آخرين تفضيل دارند به دليل آيه كريمه « إِنَّ اللّه َ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحاً وَآلَ إِبْرَاهِيمَ » (1) مراد از آل ابراهيم ، آل يس و آل محمّد صلى الله عليه و آلهاست ، و اصطفاء و اجتباء اختصاص دارد به ايشان غير از اشخاص مخصوصين . بيست و دوّم : از براى محسنين از سادات دو اجر است چنانكه از براى مسيئين از ايشان نيز دو عقوبت ، چنانكه صدوق در « اعتقادات » (2) خود فرمود : « وَاعْتِقادُنا فِى المُسى ءِ مِنْهُمْ أنَّ لَهُ ضِعْفَ العَذابِ وَفِى المُحْسِنِ مِنْهُمْ أنَّ لَهُ ضِعْفَ الثَّوابِ » . بيست و سوّم : فرداى قيامت مسيئين از سادات به محسنين بخشيده مى شوند و ايشان را به حضرت رسول صلى الله عليه و آله مى بخشند ، چنانكه در دعاء حضرت خاتم انبياء صلى الله عليه و آلهعرض مى كند : « اللَّهُمَّ إنَّهُمْ عِتْرَةُ رَسُولِكَ فَهَبْ مُسيئَهُمْ لِمُحْسِنِهِمْ وَهَبْهُمْ لى » (3) . بيست و چهارم : سادات بعد از حضرت رسول صلى الله عليه و آله و ائمّه طاهرين عليهم السلام به بهشت مى روند و كسى نتواند تقدّم جويد ، و اين حديث شريف است : قال رسولُ اللّه صلى الله عليه و آلهلعلىٍّ عليه السلام : « أما تَرضى أنَّكَ مَعِىَ فِى الجَنَّةِ وَالحَسَنَ وَالحُسَيْن (ع) ، وَذُريّاتُنا خَلْفَ ظُهُورِنا ،

.

ص: 184

وَأزْواجُنا خَلْفَ ذُرّياتِنا ، وَأشْياعُنا عَنْ اَيْمانِنا وَشَمائِلِنا » (1) . بيست و پنجم : اختصاص جامه سبز است به اين سلسله چنانكه جامه سياه كه لباس دوزخيان است براى امويّه و بنى عباس . بيست و ششم : خواستن دو علويّه از فرزندان فاطمه زهراء عليهاالسلام براى رنجش خاطر آن مخدّره مستوره به نحوى كه مذكور شد . بيست و هفتم : اختصاص لقب سيادت به ايشان كه موجب بزرگوارى و آقائى و علوّ شأنشان است بر ديگران . بيست و هشتم : قيام از براى سادات و لزوم تعظيم ايشان . بيست و نهم : جواز بوسيدن دست ايشان براى اين نسبت عظيمه . سى ام : بقاء اين سلسله تا قيام قيامت و عدم انقطاع ايشان . سى و يكم : تحسين تصدير از براى سادات و تقدّمشان در امور كليه . سى و دوّم :اختصاص شفاعت حضرت رسول صلى الله عليه و آله در روز قيامت به كسانى كه به ذريّه فاطمه عليهاالسلام به هر قسم اعانت كرده اند چنانكه گذشت « فَرَحِمَ اللّه ُ امْرءً يَنْظُرُ إلَيْهِمْ بِعَيْنِ العِنايَةِ » . سى و سوّم : در كتاب « كافى » (2) است : در بهشت نهريست كه اسم جعفر است ، در دست راست آن دُرّ سفيدى است كه در او هزار قصر است و در هر قصرى هزار قصر است از محمّد و آل محمّد عليهم السلام ، و در دست چپ آن درّ زردى است كه در آن هزار قصر است ، در هر قصرى هزار قصر است از براى ابراهيم و آل ابراهيم ، و آل ابراهيم نيز آل محمّداند صلى الله عليه و آله . و اين حديث را خوارزمى كه از علماء سنّت است در « مناقب » ذكر كرده است . سى و چهارم : زيارت ذريّه ايشان زيارت ايشان است ، فى الحديث : « مَنْ زارَ ذُرِّيَّتَهُما

.

ص: 185

فَكَأنَّما زارَهُما » (1) . سى و پنجم : قبور اولاد و ذريّه نبويّه صلى الله عليه و آله عموماً بقعه هاى بهشت است . سى و ششم : شفاعت حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرداى قيامت اوّل براى ذريّه طاهره است بعد الأقرب فالأقرب ، بعد از آن انصار و اهل يمن از تابعين و مؤمنين ، بعد از آن عرب ، بعد از آن عجم ، و اين حديث شفاعت را در اول مرتبه شفاعت به ايشان مى رساند . سى و هفتم : بنا بر قول مشهور گوشت بدن هاشمى بر درّنده ها حرام است . سى و هشتم : در دوست سادات بيست خصله است ، ده خصله در دنيا و ده خصله در آخرت : امّا در دنيا : زهد است ، و حرص بر علم ، و ورع در دين ، و رغبت در عبادت ، و توبه قبل از مردن ، و نشاط و سرور در نماز شب ، و قيام در آن ، و يأس از آنچه در دستهاى مردمان است ، و حفظ در امر و نهى الهى ، و بغض دنيا ، و سخا . امّا آنچه در آخرت است : حساب او كشيده نمى شود ، ميزان براى او منصوب مى شود ، كتاب او به دست راست او داده مى شود ، و برات آزادى از آتش به او مى دهند ، و صورتش سفيد و نورانى مى گردد ، و از حلّه هاى بهشت به وى مى پوشانند ، و شفاعت صد نفر از اهل بيت خود را مى كند ، و خداوند نظر رحمت به او مى نمايد ، و تاجى از تاجهاى بهشت بر سر او مى گذارند ، و حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند : « طوبى لِمُحِبّى وُلْدى وَعِتْرَتى وَأهْلِ بَيْتى » . سى و نهم : كراهت مخالطه زياد با سادات است كما فى « جامع الأخبار » قال الصادق عليه السلام : « لا تُخالِطَنَّ أحَداً مِنَ العَلَويّينَ فَإنَّكَ إنْ خالَطْتَهُمْ مَقَّتَّ الجَميعَ ولِكنْ أحِبَّهُمْ لِقَلْبِكَ وَلْيَكُنْ مَحَبَّتُكَ مِنْ بَعيد » . يعنى : خلطه بسيار شايد باعث كدورت و ملالت شود ، و آن باعث انزجار و نفرت گردد ، و آن باعث خشم رسول اكرم صلى الله عليه و آله است . پس به عبارت معروف دورى و دوستى خوش است با محبت ثابته قلبيّه اگر چه اين فقره در اغلب موارد جارى است .

.

ص: 186

چهلم : بايد عترت رسول اكرم صلى الله عليه و آله از عترت مؤمن ، و اهل بيت آن جناب صلى الله عليه و آلهاز اهل بيت مؤمن ، مانند جانش از جان آن بزرگوار عزيزتر و محبوبتر باشد ، و بر طبق مراد از كتاب « علل الشرايع » مرحوم صدوق و « أعلام الورى » كه از مرحوم شيخ طبرسى است از حضرت نبوى صلى الله عليه و آلهمرويست ، بلكه فرمودند : « مؤمن نيست هر كه ذريّه مرا بهتر از ذريّه خود نداند » . چهل ويكم : ابن حجر در « صواعق » نوشته است كه : حضرت رسول صلى الله عليه و آلهفرمودند : « هر يك از اهل بيت من ايمان به خدا بياورد و اقرار به تبليغ رسالت من نمايد خداوند وعده داده است او را عذاب نكند » (1) . و در بعضى از كتب مناقب شيعه اين فقره ديده شد . چهل و دوّم :فرداى قيامت تمام مردمان به اسمهاى مادرانشان خوانده مى شوند مگر اميرمؤمنان عليه السلام و ذريّه آن بزرگوار كه به نامهاى پدران و صحّت ولادت و نسب خوانده مى شوند . چهل و سوّم : ابن عبّاس فرمود : « خداوند منّان به اولاد عبد المطّلب هفت چيز داده است : صباحت و فصاحت و سماحت و شجاعت و حلم و علم و دوستى زنها » (2) . و ظاهر اين بيان عموم دارد بين سادات ، كمال آن در ائمّه طاهرين عليهم السلام بود . چهل و چهارم : معاوية بن أبى سفيان گفت به عقيل بن أبى طالب : إنَّ فيكم لَشَبَقاً يا بَنى هاشمِ . يعنى : در شما بنى هاشم شهوت است . فرمودند : « هو مِنّا فِى الرّجالِ وَمِنْكُمْ فِى النِّساءِ » (3) يعنى : راست است شهوت ما بنى هاشم در مردان است و از بنى اميّه در زنان . نظير اين فقره كلام حضرت امام حسن عليه السلام است به مروان ، خوب است عبارت آن را از

.

ص: 187

« مناقب » (1) بنويسم : قال مروانُ : أما أنَّ فيكُمْ يا بَنى هاشِم خِصْلَةً قالَ : « وَما هىَ ؟ » قال : الغُلْمَةُ ، قال : « أجَلْ نُزِعَتْ مِنْ نِسائنا وَوُضِعَتْ فى رِجالِنا وَنُزِعَتِ الغُلْمَةُ مِنْ رجالِكُمْ وَوُضِعَتْ فى نِسائِكُمْ فَما قامَ لأمويَّةٍ الاّ هاشِمىٌّ » . چهل و پنجم : عمر بن الخطاب گفت : حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند : « هر سبب و نسبى منقطع مى شود روز قيامت مگر سبب و نسب من » . و مضمون روايت به نحو ديگرى گذشت . چهل و ششم : در محضرى كه مناقب اين فرقه مذكور است ملائكه آسمانها مشرّف مى شوند و طلب مغفرت مى نمايند و بالهاى خودشان را مى سايند به پشتهاى ايشان ، از تمام گناهان پاك مى شوند . چهل و هفتم : در كتاب « تهذيب الأحكام » (2) مرويست : حضرت رسول صلى الله عليه و آله چون مطلع مى شد فوت يكى از سادات و بنى هاشم را آنچه مخصوصاً براى آن سيّد هاشمى مى كرد براى احدى نمى كرد ، بعد از نماز گزاردن و دفن كردن و آب بر قبر آن سيّد هاشمى پاشيدن تشريف مى آورد و دست مباركش را به طريقى وارد قبر مى كرد ، هر غريب و مسافر كه از سفر مى آمد و آن قبر جديد را مى ديد اثر كفّ رسول اللّه صلى الله عليه و آلهرا مى شناخت و مى دانست سيّد هاشمى وفات كرده است . چهل و هشتم : منع كردن أئمّه طاهرين عليهم السلام مردم را در مذمّت كردن دعات و ساداتى كه خروج كرده اند ، و سائرين كه فاعلين اعمال رذيله اند . چهل و نهم : در كتاب « عيون اخبار الرضا » (3) مرويست كه : حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلامفرمودند : « نظر كردن به ذريّه ما عبادت است » يكى از اصحاب عرض كرد : مراد از ذريّه أئمّه طاهرين اند ؟ فرمودند : « مراد من تمام ذريّه است « ما لَمْ يُفارِقُوا مِنْهاجَهُ

.

ص: 188

ص: 189

واين جواب صواب و رقيمه كريمه براى آن بود كه بعضى از فرزندان سلطان خوندكار از روم فرار كردند و التجاء به حضرت پادشاه خيرخواه شاه طمهاسب آوردند و سلطان ردّ ايشان را خواست : أوّله : بِسْمِ اللّه ِ الرّحمنِ الرّحيم الحَمْدُ للّه ِ الّذى أرْسَلَ رَسُولَهُ بِالهُدى وَدينِ الحقّ لِيُظْهِرَهُ عَلى الدّينِ كُلّهِ وَلَوْ كَرِهَ المُشْرِكُونَ المخاطَبِ ب_ « ما أرسَلناكَ إلاّ رَحمْةً لِلعالَمينَ » (1) ، « مُحَمَّدٌ رَّسُولُ اللّه ِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ » (2) ، ذلِكَ جَدُّنا سَيّدُ الأوَّلينَ وَالآخَرينَ ، صَلَواتُ اللّه ِ وَسَلامُهُ عَلَيْهِ صلاةً وَسَلاماً دائمينَ بِدَوامِ الأعصارِ . وَعَلى أبينا أميرِالمُؤمِنينَ أخى النُّبُوَّةِ وَابْنِ عَمّهِ وَوَصيّهِ وَوَلىِّ المُؤمِنينَ بِنَصِّ « إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّه ُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ » (3) « إنَّ فى ذلِكَ لايَةً وَذِكْرى لأُولِى الأبْصار » بابِ مَدينَةِ العِلْمِ وَمَحْبُوبِ اللّه ِ وَمَحْبُوبِ رَسُولِهِ وَمَمْدُوحِهِما وَمَوْلى مَنْ كانَ النَّبىُّ مَوْلاهُ كَما شَهِدَتْ بِهِ الأخْبارُ . وَعلى اُمِّنا سَيِّدَةِ النّساءِ فاطِمَةَ الزَّهْراءِ وَالْمَغْصُوبَةِ حَقُّها جَهْراً ، المَدْفُونَةِ لِبُغْضِها عَلى غَاصِبِيها سِرّاً ، بَعْدَ ما سَمِعُوا : « فاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنّى مَنْ آذاها فَقَدْ آذانى » « إنَّ الَّذينَ يُؤذُونَ اللّه َ وَرَسُولَهُ اُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللّه ُ وَيَلْعَنْهُمُ اللاّعِنُونَ » فَيالَها عِبْرَةً لِذَوِى الاعْتِبارِ . وَعَلى جَدَّتِنا خَديجَة الكُبْرى ذاتِ الفَضْلِ عَلى نِساءِ الأنامِ ، الفائقَةِ بِالفَوزِ بِشَرَفِ السَّبق إلى الاسلامِ ، وَرِضى النَّبىِّ المُختارِ . وَعَلى آبائِنا المُطَهَّرينَ بِنَصِّ الكتابِ « الَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلاةَ وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَعَلاَنِيَةً وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُولئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ * جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَمَن صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِم مِن كُلِّ بَابٍ * سَلامٌ

.

ص: 190

ص: 191

فوز و شرف سبقت دارد مانند سبقت در اسلامش ، و درود بر ايشان و پدران پاكان ما كه صبر كردند براى طلب لقاء حق ، و نماز بر پا داشتند ، و انفاق كردند در پنهانى و آشكار و دفع كردند بديها را به نيكيها و ايشان در بهشت جاويدان ساكن اند با پدران و ازواج و ذرّيات خودشان ، و ملائكه بر ايشان به سلام و اكرام وارد مى شوند ، و آن عترت كه بايد به ايشان تمسّك جست و نجات يافت مائيم كه فرزندان اهل بيت پيغمبريم و ما تمسّك نجسته ايم جز كتاب خدا و به آنچنان كسانى كه حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آلهامر فرموده است ، پس ما را فخر سزد كه نسب ما مانند بدر تابنده در شب چهارده است ، و چون شب قدر با قدر و پاينده ، و از بلندى قصر مجد ما ، هر عقلى مانند جامه شعرى كوتاه و قاصر است ، گوهر وجود ما را شرفى ديگر است نه چون صدف و خرز ، و ياقوت دل ما آزاد است نه مانند احجار صِلاد ، و ما به طريق هدايت و طريق رشاديم ، و منّت خداوند سديد است ، و بأس ما شديد ، و دشمن ما عنيد ، و زنده ما سعيد ، و كشته ما شهيد ، و آنچه در نزد خداوند است خيريست دائم و باقى .

.

ص: 192

. .

ص: 193

ص: 194

. .

ص: 195

ص: 196

بناءً على ذلك بر همان طريقه توضيح و تشريح احوال ايشان در اين اوراق مى شود : پس بدان دختران آن بزرگوار پنج تن اند و از مادرهاى مختلف بودند : امّ عبداللّه ، امّ سلمه ، فاطمه ، رقيّه ، زينب . امّا پسرهاى آن جناب زيد ، و حسن مثنى ، و عمرو ، و قاسم ، و عبداللّه ، و حسين اثرم ، و طلحه ، و عبدالرحمن ، و جعفر ، و ابوبكر كه ظاهراً موسوم به احمد بوده است . و مرحوم ابن شهر آشوب يك دخترى از براى آن سرور بيشتر ذكر نكرده است . و عجالةً از بنات مكرّمات آن بزرگوار مشروحاً اطلاعى ندارم ، و در كتب نسّابه شرحى از حالات ايشان نيافتم . پس خوشتر آن است در مقام توضيح حالات خيريّت علامات ذكور از اولاد آن بزرگوار كه عشره كامله اند برآئيم و خوانندگان را از بزرگوارى ايشان بشارات حقّه دهيم ، و بهتر آن است ابتداء و شروع به شهيدان كربلاء و قتلاى يوم الطفّ نمائيم . و آنچه تحقيق شده است از اولاد امام حسن عليه السلام در روز عاشوراء در خدمت عمّ اكرمشان سه نفر شهيد شدند ، به روايت مرحوم شيخ اسامى شريفه ايشان عمرو و قاسم و عبداللّه است ، و به روايت مرحوم ابن شهر آشوب عبداللّه و قاسم و ابوبكر است و به روايتى عمرو نام صغيراً شهيد شد . و در فقره زيارت مستخرجه از ناحيه مقدّسه كه از قرار نقل علاّمه مجلسى (1) عليه الرحمة در سال دويست و پنجاه و دو به توسّط نواب فخام استخراج شد و گويا مراد از ناحيه ، ناحيه حضرت ابا محمد امام حسن عسكرى عليه السلاماست از آنكه امام عصر حضرت حجّة اللّه الأعظم عليه السلامهنوز قدم به عرصه شهود نگذارده بودند . و تاريخ تولّد آن آفتاب فلك ولايت و امامت كلمه « نور » است كه دويست و پنجاه و شش است ، و اين فقره بر بعضى شبهه شده است ، اشاره اى كردم التفات فرمايند كه امام فرموده است : « السَّلامُ عَلى أبى بكرِ

.

ص: 197

بْنِ الحَسَنِ بْنِ عَلىّ الوَلىِّ المَرْمِىِّ بالسَّهْمِ الرَّدى ، لَعَنَ اللّه ُ قاتِلَهُ عَبْدَاللّه ِ بْنِ عَقَبَةِ الغَنَوى . السَّلامُ عَلى عَبْدِ اللّه ِ بْنِ الحَسَنِ بْنِ علىّ الوَلىّ ، لَعَنَ اللّه ُ قاتِلَهُ وَرامِيَهُ حَرْمَلَةَ بْنِ كاهِلِ الأسَدى. السَّلامُ عَلَى القاسِمِ بْنِ حَسَنِ بْنِ عَلىّ المَضْرُوبِ عَلى هامَتِهِ المَسْلُوب لامَتُهُ حينَ نادَى الحُسَينَ عليه السلامعَمَّهُ فَجَلا عَلَيْهِ كَالصَّقَرِ وَهُوَ يَفْحَصُ بِرِجْلَيْهِ التُّرابَ وَالحُسَيْنُ عليه السلام يَقُولُ : بُعْداً لِقَوْمٍ قَتَلُوكَ وَمَنْ خَصْمُهُمْ يَوْمَ القيامَةِ جَدُّكَ وَأَبُوكَ ، ثُمَّ قالَ : عَزَّ _ وَاللّه ِ _ عَلى عَمِّكَ أنْ تَدْعُوهُ فَلا يُجيبُكَ أَوْأنْ يُجيبَكَ وَأنْتَ قَتيلٌ جَديلٌ فَلا يَنْفَعُكَ ، هذا _ وَاللّه ِ _ يَوْمٌ كَثُرَ واتِرُهُ وَ قَلَّ ناصِرُهُ ، جَعَلَنىَ اللّه ُ مَعَكُما وَبَوَّأنى مُبَوَّأكُما ، وَلَعَنَ اللّه ُ قاتِلَكَ عُمَرَ بْنَ سْعْدِ بنِ عُرْوَةِ بْنِ نُفَيْلٍ الأزدىّ ، وَأصْلاهُ جَحيماً ، وَأعَدَّ لَهُ عَذاباً أليماً » . و آنچه از كتابهاى نسّابه يافته ام اين سه بزرگوار مادرشان يكى است و وى امّ ولد بوده است . و در يكى از كتب انساب نام او نجمه ذكر شده است ، و در روز عاشورا هم حاضر بود ، و تحمّل و صبر بر شهادت فرزندان و جوانان خود فرمود . و اگر چنين است هيچ يك از خواتين مكرّمه صدمه و بليّه او را نديد . و تأييد مى نمايد فقره مباركه زيارت را آنچه در كتاب « وسيلة المآل فى مناقب الآل » مسطور است كه از اولاد حضرت امام حسن عليه السلامابوبكر است (1) ، و نام (2) وى احمد . و أبى مخنف نقل كرده است : فَخَرَجَ مِنَ الخَيْمَةِ غُلامانِ كَأنَّهُما قَمَرانِ أحَدُهُما اسْمُهُ أحْمَدُ وَالآخَرُ اسمُهُ قاسِمٌ وَهُما يَقُولانِ : لَبَّيْكَ ! لَبَّيْكَ ! _ يا سَيِّدَنا _ نَحْنُ بَيْنَ يَدَيْكَ مُرْنا بأمْرِكَ . و داعى عرض مى كند : مراد از ابوبكر كه در فقره زيارت است همان احمد است كه ابى مخنف ذكر نموده . و بعضى گمان كرده اند : قاسم همان عبداللّه است ، ليكن علاّمه مجلسى رحمه الله در جلد

.

ص: 198

عاشر « بحار الأنوار » (1) فرموده است : ثُمَّ خَرَجَ عَبْدُاللّه ِ بْنِ الحَسَنِ الَّذى ذَكَرْناهُ أوَّلاً _ وَهُوَ الأصَحُّ _ انَّهُ بَرَزَ بَعْد القاسِمِ وَهُوَ يَقُول : إنْ تُنْكِرُونى فَأَنَا بْنُ حَيْدَرهضَرْغامُ آجامٍ وَلَيْثٌ قَسْوَرَهعَلَى الأعادى مِثْلُ ريحٍ صَرْصَرَه فَقَتَلَ أرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلاً ، ثُمَّ قَتَلَهُ هانى بن شَيْثٍ الحَضْرَمىّ (2) فاسْوَدَّ وَجْهُهُ . پس از بيان مرحوم شيخ و مرحوم ابن شهر آشوب و مرحوم مجلسى مطابق فرمايش امام عليه السلام معلوم مى شود عبداللّه غير قاسم است . و سيّد ابن طاوس عليه الرحمة فرمود : وَخَرَجَ غُلامٌ كأنَّ وَجْهَهُ شُقَّةُ قَمَرٍ فَجَعَلَ يُقاتِلُ . . إلى آخره (3) ، وتعيين اسم ننمود . و سبط ابن جوزى در « مناقب » خود گفته است : وَالقاسِمُ وَأبُوبكرٍ وَعَبْدُاللّه ِ قُتِلُوا مَعَ الحُسَيْن عليه السلام يَومَ الطَّفِّ ، وَاُمُّهُمْ أُمُّ وَلَدٍ . وَقيلَ : اسْمُ امِّهِمْ نَفيلةَ الَّتى قالَ عَبْدُاللّه ِ بن الحَسَنِ لِلسَفّاحِ : يَبْنى قُصُوراً نَفْعُها لِبَنى نَفِيلةَ 4 . پس قدر متيقّن از اقوال علماء نسّابه و قدماء از اهل اطّلاع ومقاتل آن است : سه نفر از اولاد امام حسن عليه السلام _ يعنى ابابكر و قاسم و عبداللّه _ در كربلاء به درجه شهادت فائز شدند و آن را عقبى نبود و نماند . و از قول أبى مخنف معلوم است احمد بزرگتر از قاسم بوده است چنانكه قاسم از عبداللّه ، وليكن از ترتيب فقره زيارت و تقدم اسم عبداللّه بر قاسم ظاهر مى شود ترتيب

.

ص: 199

ص: 200

و ملخّص از آن روايت كه كمال غرابت دارد آن است : قاسم بن حسن عليه السلام بعد از شهادت على بن الحسين عليهماالسلام اين رجز را خواند : لا تَجْزَعى نَفْسى فَكُلُّ فانٍاليَومَ تَلْقَيْنَ ذُرى الجنانِپس حمله كرد و سه نفر را كشت . آن گاه (1) از اسب بر خاك افتاد ، پس جناب امام حسين عليه السلام به جانب راست و چپ نظر فرمود . احدى از اعوان و ياران خود نديد . سر به آسمان بلند نمود و عرض كرد : « اللَّهُمَّ إنَّكَ تَرى ما يُصْنَعُ بِوَلَدِ نَبيَّكَ » يعنى : اى خداوند ! بدرستى كه تو مى بينى آنچه را كه بر فرزند [نبى ]تو وارد مى شود . و مراد از « ولد » يا خود آن بزرگوار است يا قاسم بن حسن . و از اين بيان اطلاق ولد بر سبط و فرزند وى از جهت دختر ظاهر است . و معنى اين بيان و عرض شهادت جوانان برخداوند سبحان اشاره به صدق وعد و تنجيز عهد است . و در آخر اين حديث شهادت آن بزرگوار به نحو اختصار مذكور است كه اعتقاد به آن منافى با اخبار كثيره و احاديث صحيحه است مگر به طريق احتياط عمل به قطعيّات كرده شهادت آن بزرگوار و جمعى از بنى هاشم و اصحاب را كه سيّد ابن طاوس ذكر فرموده است معتقد بشويم و از آن تخطّى ننمائيم . و آنچه به نظر احقر صواب مى آيد اول شهداء از بنى هاشم على اكبر بود ، وآخر از شهداء از اولاد على بن ابى طالب صلوات اللّه وسلامه عليه حضرت ابوالفضل عليه السلام ، و آخر شهيد از شهداء از اولاد حضرت امام حسن عليه السلامعبداللّه بن حسن است ، و بعد از شهادت عبداللّه بن حسن عليه السلامجناب سيّد الشّهداء عليه السلام به درجه شهادت فايز گرديد . و احتمال مى دهم از سياق عبارت مرحوم سيّد عليه الرحمة هنوز آن بزرگوار از اسب بر زمين قرار نگرفته بود و جراحات عديده بر بدن شريفش نيز وارد آمده در آن هنگام

.

ص: 201

عبداللّه از خيام حرم بيرون آمد ، پس زينب خاتون عليهاالسلام وى را منع مى فرمود از رفتن و عبداللّه اباء و امتناع مى نمود و مى گفت : واللّه ِ لا اُفارِقُ عَمّى ، پس بحر (1) بن كعب يا حرملة بن كاهل اسدى در وقتى كه اطراف عمّ بزرگوارش را احاطه نموده بودند شمشيرى گرفت ، به سوى آن جناب عليه السلام شتافت ، پس عبداللّه فرمود : وَيْلَكَ يَابنَ الخَبيثَةِ ! أتَقْتُلُ عَمّى ؟ ! فَضَرَبَهُ بِالسَّيْفِ ، فَاتَّقاهَا الغُلامُ بِيَدِهِ فَأطَنَّها إلىَ الجِلْدِ فَإذا هِىَ مُعَلَّقَةٌ فَنادَى الغُلامُ : يا اُمّاهْ ! فَأخَذَهُ الحُسَينُ عليه السلام وَضَمَّهُ إلَيْهِ وَقالَ : « يابْنَ أخى ! إصْبِرْ عَلى ما نَزَلَ بِكَ وَاحْتَسِبْ فى ذلِكَ الخَيْرَ فَإنَّ اللّه َ يُلْحِقُكَ بِآبائِكَ الصّالِحينَ » . قالَ الرّاوى : رَماهُ حُرْمَلَةُ بْنِ كاهِلٍ الأسَدىّ بِسَهْمٍ فَذَبَحَهُ وَهُوَ فى حِجْرِ عَمّهِ الحُسَين عليه السلام . . إلى آخره (2) . پس اعظم مصائب ، مصيبت اين شهيد معصوم بود كه در آن حال با دست بريده و به پوست آويخته مادرش را كه در خيام حرم بود ندا كرد ، و در كنف حمايت عمّ بزرگوارش به تير كين حرملة بن كاهل اسدى شهيد گرديد . پس از شهادت عبداللّه بن حسن ، جناب سيّد مظلومان جامه كهنه اى خواستند ، و از عبارت سيّد طاب ثراه معلوم نمى شود كه آن جامه را از كه خواستند و كه آورد ، و آن عبارت اين است : وَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : « إبْعَثُوا إلَىَّ ثَوْباً لا يُرْغَبُ فيه أجْعَلْهُ تَحْتَ ثيابى لِئَلاّ اُجَرَّدَ » فَاُتِىَ بِتُبّانٍ ، فَقالَ عليه السلام : « لا ذاكَ لِباسُ مَنْ ضُرِبَتْ عَلَيْهِ بالذِّلَّةِ » فَأخَذَ ثُوْباً خَلِقاً فَخَرَّقَهُ وَجَعَلَهُ تَحْتَ ثِيابِهِ فَلَمّا قُتِلَ جَرَّدُوهُ مِنْهُ (3) . و بعضى به جاى « إبْعَثُوا إلَىَّ » : « إبْغُوا إلَىَّ ثَوْباً » كه به معنى طلب است نقل كرده اند . خلاصه در فقره زيارت دانستى قاتل عبداللّه بن حسن عليه السلام حرملة بن كاهل اسدى

.

ص: 202

است ، و از اين حديث نيز معلوم شد . وأبوالفرج اصفهانى گفت : كان أبُو جَعْفَرٍ الباقر عليه السلام يَذْكُرُ أَنَّ حَرْمَلَةَ بْنِ كاهِلٍ الأسَدى قَتَلَهُ (1) . پس مخفى نماند بنا بر روايت اصحّ ، عبداللّه بن حسن عليه السلام بعد از قاسم شهيد شد ، و آخر شهداء است ، و آنكه قاسم را آخر شهداء دانسته است شايد همان عبداللّه مقصود اوست و ترتيب فقرات زيارت مسطوره با تقديم شهادت اصحاب منافى است . و مرحوم سيّد نعمة اللّه جزائرى در كتاب « انوار » فرمود در ذكر حال عبداللّه بن حسن عليه السلام : وَكانَ عَبْدُاللّه ِ بْنِ حَسَن عليه السلام زَوَّجَهُ الحُسَيْنُ عليه السلامإبْنَتَهُ فَقَتَلَهُ قَبْلَ أنْ يُنبى لها ، يعنى : حضرت سيد الشهداء عليه السلام دخترش را تزويج به عبداللّه كرد و شهيد شد پيش از مباشرت كردن . پس از اين بيان دو چيز معلوم است : يكى آنكه : عبداللّه داماد آن بزرگوار است ، و ديگرى : واقع نشدن زفاف . و ابوبكر بن حسن عليه السلام همان احمد است و قاتلش عبداللّه بن عقبه غنوى يا عمرو بن شمر (2) است . وعن جابر عن أبى جَعْفَرٍ عليه السلام : « إنَّ عَقَبَةَ بْنَ (3) الغَنَوى قَتَلَهُ » (4) . و ابوبكر بن على عليه السلام هم در كربلا شهيد شد و اسم او عبيداللّه ، و مادرش ليلى بنت مسعود بن خالد بن ربعى التيمى است ، وظاهراً قاتل او عبداللّه بن عقبه غنوى _ عليه اللعنه _ بوده است ، و ابوبكر بن على عليه السلام غير از اخوان امّى حضرت عباس است .

.

ص: 203

و مداينى گفت : ابو بكر بن على عليه السلام را در ساقيه لشكر مقتول يافتند و قاتل او معلوم نشد . پس براى اطلاع خوانندگان عرض مى شود : از اولاد اميرمؤمنان عليه السلام ، عبداللّه بن على عليه السلامبه سنّ بيست و پنج ساله شهيد شد ، ولا عَقَبَ لَهُ . و از اولاد مسلم بن عقيل ، عبداللّه بن مسلم به تير كين عمرو بن صبيح شهيد گرديد . و از اولاد امام حسن عليه السلام ، عبداللّه صغير شهادت يافت ، و از اولاد جناب سيّد الشهداء عليه السلامعبداللّه رضيع . و در كتاب « احتجاج » (1) تصريح شده است : وَابْنٌ آخَرُ فِى الرِّضاعِ اسْمُهُ عَبْدُاللّه أخَذَ الطِّفْلَ لِيُوَدِّعَهُ فَإذا بِهِ سَهْمٌ حَتّى وَقَعَ فى لبة الصبى فقتله . . (2) إلى آخره . و مرحوم شيخ مفيد فرمود : « دَعا ابْنَهُ عَبْدَاللّه » (3) ، پس اسم على اصغر شهيد عبداللّه است و كنيه پدر بزرگوارش ابو عبداللّه مانند حضرت صادق عليه السلام ، اگر چه در كُنى اين ملاحظات مدفوع است . و در فقره زيارت ناحيه است : « السَّلامُ عَلى عَبْدِ اللّه ِ بنِ الحُسَين عليه السلام الرَّضيعِ المَرْمىِّ الصَّريعِ المُتَشَحِّطِ دَماً » . . إلى آخره (4) . و مرحوم ابن شهر آشوب در تعداد اولاد اميرالمؤمنين عليه السلام از شهداء مع الواسطه ، عبداللّه بن على اصغر را ذكر كرده است . بناءً على هذا پنج تن موسوم به عبداللّه بودند به درجه شهادت فائز گرديدند .

.

ص: 204

ص: 205

و در حديث صحيح است : وقتى كه حسن مثنى خطبه كرد دختر جناب امام حسين عليه السلامرا فرمودند : « از اين دو دختر هر يك را مى خواهى انتخاب و اختيار كن » ، و خود آن بزرگوار فرمود : « چون فاطمه شباهت تامّ به مادر ، صديقه طاهره ، دارد و از حسن و جمال أحسن نسوان است او را تزويج به تو نمودم » . ديگر (1) دخترى فاطمه نام نداشت مگر سكينه خاتون ، وظاهراً سكينه لقب ايشان است . و در كتاب « مقاتل الطالبيين » او را اميمه و امينه نوشته است ، و عبارت اوست : وَاسْمُ سُكَيْنَةَ أمينَةَ وَإنَّما غُلِبَتْ عَلَيْها سُكَيْنَةُ وَلَيْسَ بِاسْمِها (2) . بلى ، مرحوم مجلسى از بعضى مؤلفات قديمه كيفيّت فاطمه صغرى و غراب (3) البين را ذكر فرمود ، و اين خبر را از مفضل بن عمر جعفى و حضرت صادق عليه السلام نقل كرد ، و در شهر كوفه خطبه فصيحه بعد از خطبه صدّيقه صغرى كه بهترين خطب و مقالات است نيز نگاشت (4) و فرموده است : در محضر يزيد عنيد فاطمه بنت الحسين عليه السلام نداء كرد : يا يَزيد ! بَناتُ رَسُولِ اللّه صلى الله عليه و آله سَبايا ! فَبَكى النّاس وَبَكى أهْلُ دارِهِ حَتّى عَلَتِ الأصْواتُ (5) . و در كتاب « امالى » فرموده است كه : آن فاطمه دختر على بن أبى طالب عليه السلامبود (6) . و فقره آن مرد شامى و مقاله « هَبْ لى هذِهِ الجاريَةَ » فاطمه بنت على عليه السلام است (7) . پس از آن فرمود : فَأخَذْتُ بِثيابِ اُخْتى وَهِىَ أكْبَرُ مِنّى وَأعْقَلُ ، فَقالَتْ : كَذِبْتَ وَلُعِنْتَ ، ما ذلِكَ

.

ص: 206

لَكَ وَلا لَهُ . . إلى آخر الحديث (1) . پس بر اين قول متذكر بايد شد كه از دختران حضرت اميرمؤمنان عليه السلام هم فاطمه كبرى و صغرى در كربلا بوده اند بر بعضى اشتباه شده است . و أيضاً در آن كتاب است از فاطمه بنت على عليه السلام كه : ماها را به مجلس يزيد بردند و از سرما و گرما محفوظ نبوديم . و در كتاب « عوالم العلوم » خود ديده ام : فاطمه دختر اميرمؤمنان عليه السلام عمرش طولانى شد تا حضرت صادق عليه السلام را ملاقات كرد . و عبارت اوست : إنّ فاطمةَ بنتُ على عليه السلام مُدّ لَها فِى العُمْرِ حَتّى رآها أبُو عَبْدِاللّه عليه السلام (2) . و شوهر فاطمه أبى سعيد بن عقيل است ، و حميده از او متولّد شد . و در بعضى از كتب مقاتل (3) منقول است كه : در روز عاشوراء جناب سيد الشهداء عليه السلامدر حين وداع نداء فرمود : « يا سُكَيْنَةُ وَيا فاطِمَةُ وَيا زيْنَبٌ وَيا أمّ كُلْثُوم ! عَلَيْكُنَّ مِنّى السَّلامُ » . . إلى آخره . و در « مقتل أبى مخنف » به جاى فاطمه ، رقيّه و عاتكه و صفيّه است . و در حديث مشهور « قالت فاطمة الصغرى : كُنْتُ واقِفَةً فى بابِ الخَيمة . . » إلى آخره مرسل است ، و مرحوم مجلسى طاب ثراه نسبت به كتابى صحيح نداده است (4) .

.

ص: 207

ص: 208

و روايتى كه در كتاب « امالى » (1) است در باب سى و يكم عبداللّه بن حسن عليه السلام از مادرش فاطمه بنت الحسين عليه السلام روايت كرده كه فرمود : در ميان خيمه ما ريختند و من جاريه صغيره اى بودم و دو خلخال از طلا در پاى من بود ، مردى بر مى آورد و گريه مى كرد . . إلى آخر الحديث . پس از نقل اين مقدّمه اگر قاسم بن حسن در كربلا عروسى كرده باشد خبرى صحيح السند مى خواهد ، و بنابر روايت مرحوم سيّد هاشم بحرانى در كتاب « مدينة المعاجز » (2) اگر دخترى از آن جناب مخطوبه و معقوده قاسم بن حسن گرديد ديگر ازدواج و مضاجعه از كجا معلوم است ؟ و اتفاق علماء نسّابه (3) است جز حسن مثنى و زيد اعقاب از اولاد ديگر حضرت امام حسن عليه السلامنماند . و اگر اين امر خير ، صحّتى داشت علاّمه مجلسى عليه الرحمة در كتابهاى عربى و فارسى خود اشاره اى مى فرمود . بلى ، داعى از كتاب سابق الذكر دخترى از جناب سيّد الشهداء عليه السلام [را] مخطوبه قاسم بن حسن عليه السلام مى داند و ايقاع خطب و اجراء خطبه را نيز از آن كتاب نقل مى نمايد ، ديگر امور بعد از عقد از اخبار و آثار دور ، و عقل عاقلى در قبول آن استعفاء دارد و عاجز است . خلاصه بنا بر نقل أبى مخنف ، احمد بن حسن شانزده ساله بود ، و رجز احمد است مكنّى به ابوبكر : إنّى أنا النَّجْلُ الامام ابن على (4) أضْرِبُكُمْ بالسَّيْفِ حَتّى يفلَلِ نَحْنُ (5) وَبَيْتِ اللّه ِ أوْلى بالنَّبىّأطْعَنُكُمْ بِالرُّمْحِ وسْطَ القَسْطَلِ (6)و هشتاد نفر از اهل كفر را كشت . خدمت عمّ بزرگوار ندا كرد و از تشنگى چشمهايش فرو رفته بود . پس آب خواست تا از آشاميدن آن قوّتى گيرد ، آن جناب فرمودند : « إصْبِر قَليلاً حَتَّى تَلْقى جَدَّكَ رَسُولَ اللّه ِ فَيَسْقِيَكَ شَرْبَةً مِنَ الْماءِ لا تظمأ بَعْدَها أَبَداً » (7) . پس حمله كرد و اين رجز خواند : اصبْر قَليلاً فَالْمُنا بَعْدَ العَطَشْفَإنَّ رُوحى فِى الْجَهادِ تنكمش لا أرهَبُ الْمَوْتَ إذِ الْمَوْتُ وَحَشوَلَمْ أَكُنْ عِنْدَ اللّقاءِ ذاتُ رَعْشْپس پنجاه نفر از ايشان را به نيران فرستاد و اين ابيات خواند : إلَيْكُمْ مِنْ بَنى المُخْتارِ ضَرْباًيَشيبُ لِهَوْلِهِ رَأسُ الرَّضيعِ يَبيدُ مَعاشِرَ الكُفّارِ جَمْعاًبِكُلِّ مُهَنَّدٍ عضب قطيع 8پس حمله كرد و شصت نفر را به خاك انداخت تا آنكه شهيد گرديد . و در كتاب « امالى » است : از مدينه طيّبه جناب سيد الشهداء عليه السلام ابوبكر بن حسن و قاسم بن حسن عليه السلام را آورد . و به زعم داعى ابوبكر همانا احمد است ، و داعى بر اين خبر و اين جملات و ابيات و قتلى عجب دارد از آنكه در مقاتل ديگر بر اين گونه مقاتل از احمد بن على عليه السلام بلكه از سائرين شهداء طف مغازى و حروب ديگرى نديده است ، اگر چه از خانواده رسالت صلى الله عليه و آلهاين نحو شجاعت بعيد نيست ، اما قاسم بن حسن به روايت ابى مخنف چهارده ساله بوده است ، و قبل از احمد بن حسن شهيد شد ، و كشتگان از سواران به دست قاسم بن حسن

.

ص: 209

هفتاد تن معين است ، و رجزى از وى ذكر نكرده . وليكن در « بحار الأنوار » (1) اين رجز را نقل فرموده : إنْ تُنْكِرُونى فَأنَا بْنُ الْحَسَنْسِبْطُ النَّبىِّ الْمُصْطَفى المُؤْتَمَنْ هذا حُسَيْنٌ كَالأسيرِ الْمُرْتَهَنْبَيْنَ أُناسٍ لا سَقَوا صَوْبَ الْمَزَنْو در آن كتاب است : با صغر سن سى و پنج نفر را كشت ، و بالغ نبوده است . و عبارت « وَهُوَ غُلامٌ صَغيرٌ لَمْ يَبْلُغِ الْحُلُم » (2) در افواه والسنه مشهور است .

.

ص: 210

ص: 211

و مردان ايشان را شهيد كرده بودند ، و هر لحظه حمله به خيام حرم مى آوردند ، پس قاسم بن حسن عليه السلام براى دفع لئام و رفع فرقه طغام حمله فرمود و جماعتى از ايشان را كشت تا شهيد گرديد . دوّم : اين گونه مجاهده به امر امام و در حضور امام عليه السلام حجّتى است قاطع ، چنانكه اهل علم تمثّل به قبول توبه حر بن يزيد رياحى رضى الله عنه با حالت اوليه اش كه خروج بر امام زمان بود جسته اند ، و در وقوع شهادتش امام عليه السلام به چه نحو گريستند و بر وى ترحيم فرمودند ، پس عمل امام حجت است و تكليف ايشان را مانند تكاليف بندگان نتوان فرض كرد از آنكه جناب امام حسين عليه السلام در روز عاشر محرّم سنه شصت و يك در كربلاء از جانب علىّ اعلى و جدّ بزرگوار خود مأمور ومكلّف به شهادت بود با عدد معين . و صدوق طاب ثراه حديثى نقل فرمود كه خلاصه اش اين است : اگر تمام روى زمين با وى مقاتله مى كردند و همه را آن جناب مى كشت ، عاقبت مأمور به كشته شدن بود . و سرّ اين شهادت را خداى متعال مى داند و خود ايشان . چون خدا دل خستگى و درد مى خواهد زتوخسته را مرهم ميار و درد را درمان مكنو اين اسرار متداوله اجوبه اقناعيه است بر حسب افهام و اوهام خودمان ، و اگر نه در حقّ طفل چهارده ساله اى كه فرزند امام حسن عليه السلاماست و به تنهائى سى و پنج نفر را مى كشد نمى توان گفت بالغ نبود . و در كتب فقهاء به طريق تحقيق طفلى كه چهارده ساله است از ابناء جنس ماها او را مميّز و بالغ و عاقل مى دانند چه رسد به فرزند ارجمند امام حسن عليه السلام كه ده سال در كنف حمايت و حضانت (1) عمّ اكرم خود حضرت امام حسين عليه السلامتربيت شده باشد . و علاوه از آنچه اشاره نموده تحسّر و تأسف و تعزيه امام عليه السلام براى هر يك يوم الطف ،

.

ص: 212

ص: 213

هَلَكَ (1) . راوى گفت : چون غبار برداشته شد آن جناب را ديدند بر بالاى سر قاسم ايستاده است ، و قاسم بن حسن عليه السلام پاهاى خود را بر زمين مى زند . و عبارت مرحوم سيّد است أيضاً : وَانْجَلَتِ الْغَبْرَةُ فَرَأى الْحُسَيْنَ عليه السلام قائِماً عَلى رَأسِ الْغُلامِ وَهُوَ يَفْحَصُ بِرِجْلَيْهِ (2) . وأبى مخنف گفت : وَكَمِنَ لَهُ مَلْعُونٌ فَضَرَبَهُ عَلى أُمِّ رَأسِهِ فَفَجَّرَ هامَّتَهُ فَانصَرَعَ يَخُوضُ (3) فى دَمِهِ فَانْكَبَّ عَلى وَجْهِهِ وَهُوَ يُنادى : يا عَمّاهُ ! أدْرِكْنى ، فَوَثَبَ إلَيْهِ الحُسَيْنُ عليه السلام فَفَرَّقَهُمْ عَنْهُ وَوَقَفَ عَلَيْهِ وَهُوَ يَضْرِبُ الأرْضَ بِرِجْلِهِ حتّى قَضى نَحْبَهُ وَنَزَلَ إلَيْهِ وَحَمَلَهُ عَلى ظَهْرِ جَوادِهِ وَهُوَ يَقُولُ : « اللّهُمَّ إنَّكَ تَعْلَمُ أنَّهُمْ تَدْعُونا لِيَنْصُرونا فَخَذَلُونا وَأعانُوا عَلَيْنا أعْداءَنا ، اللَّهُمَّ احْبِسْ عَنْهُمْ قَطْرَ السَّماءِ وَأَحْرِمْهُمْ بِرَكاتِكَ ، اللّهُمَّ فَرِّقْهُمْ شُعَباً وَاجْعَلْهُمْ طَرائِقَ قُدَداً وَلا تَرْضَ عَنْهُمْ أبَداً ، اللّهُمَّ إنْ كُنْتَ حَبَسْتَ عَنّا النَّصْرَ فِى الدُّنْيا فَاجْعَلْ ذلِكَ لَنا فِى الآخِرَةِ وَانْتَقِمْ لَنا مِنَ القَوْمِ الظالمين » . پس نظر بر آن كشته فرمود و گريست و عباراتى كه در فقره زيارت است فرمود . و آنچه در كتاب « بحار الأنوار » 4 است از حميد بن مسلم كه گفت : نظر مى كردم به آن غلام كه ازار و قميص پوشيده بود و بند يك نعل او گسيخته بود و فراموش نمى كنم كه آن بند نعل چپ بود ، پس عمر بن سعد ازدى كه ذكر اسم شوم وى در فقره زيارت شد گفت : واللّه ! بر او حمله مى كنم . گفتم : سبحان اللّه ! چه مى خواهى از اين طفل ؟ ! به خدا اگر شمشير كشد بر من دست به سوى او نمى كشم . بس است او را اين همه جماعت . گفت : واللّه ! بر او حمله مى كنم . پس چنان شمشير بر فرق او زد كه به روى افتاد و عمويش را خواند . آن گاه جناب

.

ص: 214

ص: 215

كلمه « حتى مات الغلام » كه بعبارة اخرى عطف است بر هاء « فاستقبلته وجرحته ووطئته » پس اين هجوم و ازدحام عامّه اهل كوفه سبب شد براى هلاكت قاسم بن الحسن عليه السلام . واگر چنين ] نبود ] وقاسم از سمّ ستوران خورد و پايمال گرديد و وفات نمود فقره اى كه بعد ذكر نموده است : « وَهُوَ يَفْحَصُ بِرِجْلِهِ » يا « رجليه » منافى با مردن است يعنى كسى كه پاهاى خودش را به زمين مى سازد (1) نتوان گفت مرده است ، و اين اشكال ديگرى است غير از تاختن اسب بر بدن قاسم ، و اين فقره « يفحص برجله » در همه كتب مقاتل ضبط است ، امّا فقره « مات الغلام » نيست . پس اين عبارت مغشوش است ، و قول حميد بن مسلم كه حال او نيز مغشوش است . پس عبارت صحيح درست به مشرب داعى ، فرمايش مرحوم سيد ابن طاوس است ، وملخّص معنى فرموده ايشان است : چون جناب سيّد الشّهداء عليه السلام دست قاتل قاسم را قطع نمود و صيحه وى _ كه عمر بن سعد است _ بلند شد ، لشكر شقاوت اثر آواز او را شنيدند حمله كردند كه او را خلاص نمايند و استنقاذ كنند ، پس فرمود : فَوَطَأتْهُ الْخَيْلُ حَتّى هَلَكَ ، يعنى اسبها بر عمر بن سعد تاختند تا هلاك شد . بعد از آن سيّد مرحوم فرمود : فَانْجَلَتِ الغَبْرَةُ فَرَأى الحسين عليه السلام قائماً عَلى رأسِ الغلام وَهُوَ يَفْحَصُ برجليه . پس هلاكت از آن قاتل قاسم است و اسب تاختن هم به واسطه استنقاذ و أخذ و استخلاص و حمل به جهت اوست نه قاسم بن حسن عليه السلام . و از عبارت « فرأى الحسين عليه السلام قائماً على رأسِ الغلام » ظاهر است بعد از انجلاء غبار ، آن بزرگوار عليه السلام از قاسم بن حسن عليه السلام جدا نشد و بر بالاى سرش از وقتى كه آمده بود ايستاده بود ، فقره « ثمّ تنحّى عنه » يعنى آن جناب از عمر بن سعد دور شد براى آنكه او را بردارند و صدمه اى بر قاسم بن حسن عليه السلام وارد نيايد ، و از اين قرار نيامد .

.

ص: 216

خلاصه در فقره زيارت ناحيه عبارت « مات الغلام » نيست و اسب تاختن بر بدن قاسم هم نيست ، علاوه مرحوم شيخ مفيد تصريح فرمود كه : قاتل قاسم پايمال ستوران گرديد . و در كتاب « غوالى اللآلى » مخصوصاً گفته است _ بِاسْمِهِ _ : عمر بن سعد كوبيده سمّ اسبان و ستوران شد . و در مقتل ابى مخنف نيز اين فقره [را] ندارد . و در كتاب « مدينة المعجزات » (1) سيّد فرمود : « قتل قاتله » يعنى امام عليه السلام قاتل او را كشت ، و زنده بودن قاسم بن حسن عليه السلام تا درب خيام حرم و گشودن چشمهاى شريف قاسم با « مات الغلام » معارض و منافيست . و ايضاً ابى مخنف گفت : « وحمله على ظهر جواده » (2) يعنى : بر روى اسب برداشته به سوى خيمه اش آورد ، و اگر خورد شده بود مانند بدن شريف لطيف حضرت أبوالفضل عليه السلامبه خيام نمى آورد ، و در آن كتاب نيز تعرّض نكرده ، پس به گفتار حميد بن مسلم اعتمادى نبايد كرد خصوصاً تعارض و تنافى از گفتارش معلوم و واضح است . و عبارت مرحوم سيّد بن طاوس احسن و امتن عبارات است ، و مؤيّدات و شواهد خارجيّه بر متانت و صحّت عبارت آن مرحوم مؤيد بسيار است ، و اصرار بر اين قول كه اسب تاختن بر سينه قاسم است بلكه اظهار آن را شايسته و سزاوار نمى دانم . و داعى اصرار ندارم به استحسانات عقليه منكر اين فقره معروفه شوم ، همانا مسلك و مشربم تمسّك به اقوال فحول از قدماء علماء است ، البته اجتهاد در برابر نصّ جائز نيست ، و خوش دارم در خاتمه احوال قاسم بن حسن _ سلام اللّه عليه و على أبيه وعمّه _ اين حديث كه دالّ بر جلالت قدر قاسم است از كتاب « مدينة المعاجز » به فارسى بنويسم :

.

ص: 217

ص: 218

ص: 219

است ، و اين بيان كمال تشنگى امام زمان عليه السلام را مى رساند كقوله عليه السلام : «فَقَد نَشَفت كَبَدى مِنَ الظَمأ» و معنى « نشف » خشك كردن آب است يا عرق بدن است از پارچه (1) ، و اين معنى نزديك به مراد است . و به عبارت «صراح اللّغة» حوضى كه آب را به خود مى كشد و كاغذ سياهى را و جامه رنگ را ، و همچنين زمين و سنگهاى سوخته و سياه شده از آفتاب نشف است (2) . پس معنى كلام امام عليه السلام كه به قاسم فرمود : «جَفَّتْ روحى (3) عَطَشاً» همان «نشَفت كبَدى» است از آنكه كبَد ، جالب و جاذب غذا و شراب است و مُقسّم آنها و ركن ركين در بدن انسانى است مانند قلب و دماغ ، چون آب به وى نرسد و مددى نشود ناچار مانند گياه با اعصاب و اوتار و عروق ديگر خشك مى شوند . وتعزيه حضرت احديّت آدم ابوالبشر را از براى جناب سيّدالشهداء عليه السلام بدين عبارت «حتّى يَحُولَ العَطَشُ بَينَهُ وَبَينَ السَّماء كالدُّخان» (4) نيز منتهاى تشنگى را مى فهماند . و ظاهر اين عبارت در افواه خواص و عوام شايع است كه مى گويند : چشم من آسمان را نمى بيند از شدّت و نقاهت گرسنگى و تشنگى ، و حال آنكه آسمان از تمام اجسام

.

ص: 220

ص: 221

پدر و عرض كرد : العطش ! فرمود : «هاتِ لسانَك» ، فَمَصَّهُ ودَفعَ إليه خاتَمَهُ وقالَ : «اَمْسِكه فى فيكَ» (1) . پس زبان على اكبر را خواست و مكيد از آنكه زبان ، مجمع رطوبات است و مجراى چشمه كه منضج غذا و حيات بعضى از اجزاء و قُوى است ، و اگر على اكبر از آن جناب تشنه تر بود ناچار زبان پدر را مى مكيد . پس زبان دادن براى سيراب كردن است و زبان مكيدن براى سيراب شدن است كما روى فى «البحار» (2) عن على عليه السلام أنه قال : «عَطَشَ المُسلمونَ عَطَشاً شَديداً فجاءَت فاطمةُ بِالحَسَنَ وَالْحُسينِ عليهماالسلام فَقالَتْ : يا رَسُولَ اللّه ِ ! اِنّهما صَغيرانِ لا يُطيقانِ العَطَشَ ، فَدَعا الحَسَن عليه السلامفاَعَطاهُ لسانَه فمصَّه حَتّى ارْتَوى ، ثُمّ دَعَا الحُسينَ عليه السلام فَاَعْطاهُ لِسانَه فمَصَّهُ حتى ارْتَوى» . و حديث شريفى كه در «مناقب» است : « اِنّ رَسُولَ اللّه ِ صلى الله عليه و آله يَمصُّ لِعابَ الحَسَنِ والحُسَيْنِ كما يَمصُّ الرَّجُلُ التَّمْرَةَ » (3) ، از روى رأفت و عطوفت است و التذاذ از طريق محبّت . و هم چنين است فرموده امير مؤمنان عليه السلام : «هذا لِعابُ رَسُولِ اللّه صلى الله عليه و آله ، هذا ما زَقَّنى (4) رَسُولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله زَقّاً » (5) . و ايضاً مروى است در حقّ جناب سيّد الشّهداء عليه السلام : فَاَخَذَهُ فَجَعَل لِسْانه فى فَمِه ، فَجَعَل الحُسين عليه السلام يَمُصُّ حَتّى قالَ النَّبىُّ صلى الله عليه و آله : « إيْهاً حُسَينُ ! إيْهاً حُسَيْنُ ! » (6) .

.

ص: 222

و ايضاً در حديث ديگر است : « فَكانَ يَأتيهِ فَيُلقِمُهُ ابْهامَهُ فَيَمُصُّها وَيَجْعَلُ اللّه ُ لَهُ فى اِبهامِ رَسُولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله رِزْقاً يَغْذُوهُ ، ويُقال : بل كانَ رَسُولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آلهيُدْخِلُ لِسانَهُ فى فيه فَيَغُرُّهُ كما يَغُرُّ الطَيْرُ فَرْخَهُ فَيَجْعَلَ اللّه ُ لَهُ فى ذلكِ رِزْقاً فَعَلَ ذلِكَ اَرْبَعينَ يَوْماً وَلَيْلةً فَنَبَتَ لَحمُه مِنْ لَحْمِ رَسُولِ اللّه صلى الله عليه و آله » (1) . خلاصه از تمام اين اخبار در دادن زبان ، همان سيراب كردن را مى فهماند . پس در روز عاشورا آن ينبوع علم الهى خواست از شدت تشنگى از زبان دو ثمره فؤاد و قلب خود سيراب شده قوّت يابد ، چون زبان على اكبر را مكيد او را مانند خويش تشنه ديد ، امّا زبان و دهان على اصغر عبداللّه رضيع ممكن نشد و تير كين حرمله مانع گرديد . اما در جواب اظهار تشنگى على اكبر فرمود : « فإنّى اَرْجُو أنَّكَ لا تُمسى (2) حَتى يُسقيَكَ جَدُّكَ بِكأسِهِ الاَوْفى شَرْبةً لا تَظْمَأُ بَعْدَها اَبَداً » (3) پس على اكبر بعد از قتال با اعداء و افتادن بر خاك خواست تصديق قول پدر بزرگوار را كرده باشد و خاطر مباركش را تسليت دهد ، ندا كرد : يا اَبَتاه ! هذا جَدّى رَسُولُ اللّه صلى الله عليه و آله قَدْ سَقانى بِكَأسه الْأَوْفى شَرْبَةً لا اَظْمَأُ بَعْدَها اَبَداً وهو يَقُول : « الْعَجلَ الْعَجلَ فَاِنَّ لَكَ كَأساً مَذْخُورَةً حتّى تَشربَها السّاعَةَ . . » إلى آخر الخبر . و شايد از عبارت «أوفى» كه افعل تفضيل است توان فهميد كه انگشتر اسكان عطش كرد ، اما وافى تر جامى است كه از دست جدش سيراب شد ، و به همان نحوى كه فرمود عرض نمود .

.

ص: 223

ص: 224

نيستيم ؟ فرمودند : « چرا اى نور ديده! » . عرض كرد : « فإذاً لا نُبالى مِنَ الْمَوْتِ » . پس آن جناب در حقّ آن جوانِ عزيز دعاء خير فرمود (1) . و همچنين قاسم بن حسن عليه السلام در شب عاشورا عرض نمود : « اَلْمَوتُ اَحْلى مِنَ الْعَسَلِ عِندى » (2) . پس در روز عاشورا زمان اظهار تشنگى او انگشتر به وى مرحمت كرد كه قبل از ورود و وصول خدمت جدّ امجدش از همان انگشتر آبى احلى از عسل به وى خورانيد . و اگر قاسم بن حسن عليه السلام به مقام عرفان على بن الحسين عليه السلام بود او را نيز حواله به جدّ بزرگوارش مى فرمود . يا آنكه گوئيم : انگشتر على اكبر از پدر مهر انورش بود ، بايد مانند آن بزرگوار تشنه بماند تا شهيد شود ، و از اين جهت زبان او را خواست كه تشنگى خود را بر فرزند ارجمند معلوم سازد كه دهان من مانند زبان تو خشك است . وليكن از حديث سابق دانستى كه جناب سيّد مظلوم عليه السلامزبان قاسم را به دهان نگرفت و انگشتر به وى داد ، و انگشتر شايد از پدر بزرگوارش امام حسن عليه السلام بود ، و سيرابى وى اشاره به سيرابى حضرت امام حسن عليه السلاماست از آب ، چنانكه تشنگى على اكبر اشاره به تشنگى پدر است . پس سيّد الشهداء عليه السلام را مع اولاده تشنه كشته و به خون آغشته خواستند ، امّا حضرت امام حسن عليه السلام را مع اولاده فلا .

.

ص: 225

ص: 226

ص: 227

ص: 228

ص: 229

مرد و ماند پسرهاى او ، پس روزى جستند بر جدّ خويش و او را خونين كردند ، پس گفت : اِنَّ بَنِىَّ رَمَّلُونى بالدَّمِمن يَلق آسادَ الرّجال يَكْلِمِ ومَنْ يَكنْ دِرْءٌ بِهِ يُقَوَّمِشِنشِنَةُ اَعرِفُها مِنْ اَخْزَمِيعنى : فرزندان من آلوده كردند مرا به خون ، و كسى كه مى بيند شير مردان را زخم خورده مى شود ، و كسى كه بوده است به او كژى به او راست كرده مى شود ، اين خوئى است كه شناخته ام من اين خوى را از اخزم كه نافرمان بوده است بر پدر . يعنى : اينها هم خوى اخزم را دارند . در اين دو بيت جدّ اخزم خواست اخزم و برادرانش را مدح نمايد ، و يزيد هم مدح كرد عمرو بن حسن عليه السلام را در شجاعت و بسالت و نسبت به حضرت شاه ولايت عليه السلام . بعبارة اخرى كه در افواه معروف است : شير را بچّه همى ماند بدو (1) از شير ، شير متولد مى شود و از مار نر نيز مار آيد ، و ذمّ و مدح او در اين بيت ظاهر است ، و اظهار جُبن و عجزش نيز اظهر . پس اخزم اگر به معنى مار نر باشد مصرع ثانى شاهد است و اگر ملاحظه مصدر و شأن و روش باشد مصرع اول از ابو اخزم است و شايد مصرع ثانى را خود يزيد گفته باشد ، زياده از اين نظر ندارم . پس از اين قول سيّد معلوم است عمرو بن حسن عليه السلام در كربلاء شهيد نشد و با اسيران و دختران رسول صلى الله عليه و آله بوده است . و صاحب كتاب «مناقب» (2) فرمود : عبداللّه و قاسم و ابوبكر فرزندان امام حسن عليه السلامدر

.

ص: 230

ص: 231

ص: 232

ص: 233

ص: 234

. .

ص: 235

ص: 236

. .

ص: 237

ص: 238

ص: 239

و زمانى كه جناب امام حسين عليه السلام از مدينه حركت مى فرمود وى را دعوت كرد ، اجابت ننمود . چون خبر شهادت آن بزرگوار رسيد به درب خانه اش نشست و گفت : اَنَا الغُلامُ الْحازِم اگر من هم به كربلاء مى رفتم كشته مى شدم (1) . و قولى است كه در كربلاء حاضر شد و در شب عاشورا فرار كرد . و ابوالحسن عمرى كه يكى از اكابر نسّابين است از اولاد اوست ظاهراً .

.

ص: 240

ص: 241

ص: 242

ص: 243

ص: 244

ص: 245

و يكى محمّد صاحب نفس زكيّه بر منصور خروج كردند ، و اين دو تن از ائمه زيديّه اند ، و مدّتى در زمان منصور در حجازات و يمن و بصره و هند و سند و بيابانها منزل گرفته از خوف منصور پنهان و ترسناك بودند ، و منصور مى دانست اين دو تن داعيه خلافت دارند . در سال يكصد و چهل به مدينه آمد و عبداللّه محض را طلب كرده ابراهيم و محمّد را از وى خواست . در جواب فرمود : مرا اطلاع به حالشان نيست . به روايت صاحب «مناقب» عبارت بدى گفت كه ذكر آن را جائز نمى دانم در اين اوراق تحرير كنم ، آنگاه در مدينه طيّبه امر و حكم به حبس عبداللّه كرد . و در خبر است : عبداللّه فرمود : اگر دو فرزند من در زير قدم من پنهان شوند پاهاى خود را بلند نمى كنم تا ايشان را ببينى . بقدرى در حبس ماند و زجر و صدمه ديد كه او را ملامت كردند و گفتند : عجب است خبرى از فرزندان خود نمى دهى ! عبداللّه در جواب فرمود : امر من اعجب است از ابراهيم خليل از آنكه آن بزرگوار در طاعت پروردگار مأمور به ذبح شد و براى آن طاعت و اراده اش فدا آمد « إِنَّ هذَا لَهُوَ الْبَلاَءُ الْمُبِينُ » (1) از اينكه اين مرد مرا زجر مى كند او را دلالت كنم به دو فرزند عزيز خودم ! و آن معصيت است . پس سه سال در زندان محبوس بود با جمعى از اولاد و احفاد حضرت امام حسن عليه السلامو هر سال و ماه و هفته و روز و شب منصور تأكيد مى نمود زندانبان بر ايشان سخت گيرد و حلقه هاى زنجير را تنگ نمايد تا بر پاهاى ايشان اثر كند ، و گاهى در ربذه در برابر آفتاب ايشان را مى نشانيد و منصور نيز در ربذه بر احوالشان نگران بود و تفقّدى نمى نمود و رحم بر اين سلسله جليله نمى كرد . بعد از چندى محمد ديباج را خواست كه دختر وى رقيّه در حباله محمد بن عبداللّه صاحب نفس زكيّه بود ، و محمّد را از وى طلب كرد و گفت : اين دو كذّاب فاسق چه شدند ؟ فرمود : نمى دانم . پس امر كرد در آن روز چهار صد تازيانه به او زدند و تازيانه اى به چشم

.

ص: 246

محمد ديباج رسيد و عاقبت او را به نزد برادر امّى وى عبداللّه محض در زندان بردند و حبس كردند . پس محمد ديباج اظهار تشنگى كرد . كسى به وى آب نداد . پس عبداللّه فرياد (1) : يا مَعْشَرَ اَلْمُسْلِمينَ ! اَيَمُوتُ اَوْلادُ رَسُولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آلهعَطْشاناً (2) ؟ ! برآورد يعنى : اى مردمان ! آيا اولاد پيغمبر خدا رواست تشنه بميرند و كسى بر ايشان رحم نكند ؟ ! و روزى عبداللّه به منصور دوانيقى فرمود : هكذا فَعْلَنا بِكُمْ يَومْ بَدرٍ ؟ ! يعنى : در روز بدر به شما ما چنين كرديم (3) ؟ ! اين بيان اشاره به حكايت اسيرى عبّاس بن عبدالمطلب است كه در وقعه بدر بعد از اسيرى در زير قيد و زنجير ناله مى كرد ، حضرت رسول صلى الله عليه و آلهفرمود : «مَنَعَنى اَنينُ العبّاسِ اللَّيْلَةَ أنْ اَنامَ» يعنى : ناله عبّاس نگذارد بخوابم (4) . خلاصه عبداللّه بسيار صفات پسنديده داشت كه مخالف و مؤالف او را مرضىّ دانستند . و معروف است مصعب زبيرى مى گفت : كُلُّ حَسَنٍ الى عبداللّه بنِ حَسَنْ ، يعنى : هر نيكوئى از عبداللّه است (5) . و چون كثير السّن بود او را شيخ بنى هاشم مى گفتند . و برخى گفته اند : عبداللّه محض جميل و كريم و فاضل و سخى ترين مردمان بود ، (6)

.

ص: 247

ص: 248

ص: 249

ص: 250

آن است در شرح اين خطّ شريف متن و سطح ورقى را بعد از نقل مضمون بلاغت مشحون آن مشكاة علم و عمل به فارسى ترجمه نمايم تا هر خواننده اى بهره اى بى حدّ يابد ، و اين گناه كرده را به يادى شايد شاد نمايد . و آغاز سخن آن پيشواى عالميان به استشهاد از كتاب اللّه است ، و انجام آن به حديث و سنّت ، لهذا براى سهولت حفظ و نظر به دو قسمت كرده مى نگارد . بسم اللّه الرحمن الرحيم اِلىَ الخَلَفِ الصّالِحِ وَالذُّرّيّةِ الطّاهِرَةِ مِنْ وُلِدِ اَخيْهِ وَابْنِ عَمِّهِ . امّا بعد ، فَلاَِن كُنتَ قَدْ تَفرَّدْتَ اَنْتَ وَاَهْلُ بَيْتِكَ مِمَّنْ حُمِلَ مَعَكَ بِما اَصابَكُمْ مَا اَنْفَرَدْتَ بالحُزْنِ وَالغيْظِ وَالكآبَةَ وَأَلِيمِ وَجَعِ القلبِ دونى ، وَلَقَدْ نالَنى مِنْ ذلِكَ مِنَ الجَزَعِ وَالغَلَقِ وَحَرِّ المُصيبَةِ مِثْلَ ما نالَكَ ، ولكِنْ رَجَعْتُ إلى أمْرِ اللّه ِ جَلَّ وَعَزَّ بِهِ المُتَّقينَ مِنَ الصَّبْرِ وَحُسْنِ العَزاءِ حينَ يَقُولُ لنبيِّهِ صَلّى اللّه عَلَيْهِ وَسَلَّمْ وَعَلى آلِهِ الطَّيِّبينَ : « وَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ فَإِنَّكَ بِأَعْيُنِنَا » (1) وَحينَ يَقُولُ : « فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلاَ تَكُن كَصَاحِبِ الْحُوتِ » (2) وَحينَ يَقُولُ لِنَبيِّهِ حينَ مُثِّلَ بِحَمْزَة : « وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُم بِهِ وَلَئِن صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ » (3) فَصَبَرَ رَسُولُ اللّه ِ وَلَمْ يُعاقِبْ ، وَحينَ يَقُول : « وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاَةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا لاَ نَسْأَلُكَ رِزْقاً نَّحْنُ نَرْزُقُكَ وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَى » (4) وَحينَ يَقُول : « الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا للّه ِِ وإِنّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ * أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِن رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ » (5) [ وَحينَ يَقُول : ] « إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَيْرِ حِسَابٍ » (6) وَحينَ يَقُولُ لُقْمانُ لابْنِهِ : « وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ » (7) وَحينَ

.

ص: 251

ص: 252

امّا بازگشت مى كنم به سوى آنچه خداوند امر فرمود به پرهيزكاران از بندگانش از صبر كردن و خود را به نيكوئى تسليت دادن ، از آن جمله مى فرمايد به پيغمبرش : « وَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ » يعنى : شكيبائى كن و نگاهدار خود را در اطاعت كردن فرمان پروردگار خودت كه تو در برابر مائى و بر كردارت نگرانيم . از آن جمله مى فرمايد : « وَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ » يعنى : شكيبائى نمائى از براى فرمان پروردگارت و مانند يونس نبى عليه السلام مباش . از آن جمله مى فرمايد از براى پيغمبرش صلى الله عليه و آله در وقتى كه حمزه سيّد الشهداء را مُثله كردند : « وَإِنْ عَاقَبْتُمْ . . » يعنى اگر عقاب نمائيد در زمان غلبه به همان قسمى كه عقوبت كرده شديد نيز شما عقوبت نمائيد ، و اگر بگذريد و صبر نمائيد هر آينه بهتر است از براى صبر كنندگان . پس آن جناب صلى الله عليه و آله در مقام مكافات بر نيامد و صبر فرمود . از آن جمله مى فرمايد : « وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاَةِ . . » يعنى : بستگان خود را امر به نماز كن و بر آن صبر فرما و ما پرسش از روزى نمى كنيم و ما تو را روزى مى دهيم و عاقبت از براى پرهيزكارى است . از آن جمله مى فرمايد : « الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ . . » كسانى كه مصيبت بر ايشان وارد شود بگويند : ما بندگان خداونديم و بازگشت ما به سوى اوست ، بر آنها درود و رحمت پروردگارشان است ، و ايشان هدايت كرده شده اند . از آن جمله مى فرمايد : « إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ . . » يعنى اجر صبر كنندگان را حسابى نيست . از آن جمله مى فرمايد : آنچه لقمان به پسرش فرمود : « وَاصْبِرْ عَلَى مَا . . » يعنى : صبر كن بر آنچه مى رسد به تو از آنكه صبر امر لازم است . از آن جمله مى فرمايد : از موسى بن عمران « قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ » يعنى : در وقتى كه موسى فرمود به قوم خود : از خداوند استعانت جوئيد و صبر كنيد كه زمين از آن خداوند

.

ص: 253

است ، مى دهد آن را به هر كس كه مى خواهد از بندگانش و عاقبت از براى پرهيزكاران است . از آن جمله مى فرمايد : « الَّذِينَ آمَنُوا . . » يعنى : كسانى كه گرويدند و كردار نيك كردند وصيّت به حق و صبر نمودند . از آن جمله مى فرمايد : « ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ . . » يعنى : بود از كسانى كه ايمان آوردند و وصيّت به صبر و رحم كردند . از آن جمله مى فرمايد : « لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَىْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ . . » يعنى : بيازماييم شما را از ترس و گرسنگى و كم كردن از مالها و جانها و ميوه ها ، و مژده بده صبر كنندگان را . از آن جمله مى فرمايد : « وَكَأَيِّنَ مِنْ نَبِىٍّ . . » يعنى : چه بسيار از پيغمبرى كه بسيارى از كسانى ايشان با وى مقاتله كردند ، در راه خداوند سُستى و ضعفى ايشان را نرسيد ، و خداوند صبر كنندگان را دوست مى دارد . از آن جمله مى فرمايد : « وَالصَّابِرِينَ وَالصَّابِرَاتِ . . » يعنى : مدح صبر كنندگان از مردها و زنها فرمود . از آن جمله مى فرمايد : « وَاصْبِرْ حَتَّى . . » يعنى : صبر كن تا خداوند حكم كند و خداوند بهتر از حكم كنندگان است . و مانند اين گونه آيات در قرآن بسيار است . پس بعد از استشهاد به چهارده آيه از آيات قرانيّه كه هر يك دلالت وافى كافى بر حسن صبر و شكيبائى داشت آن گاه حضرت صادق عليه السلام در اين نامه در مقام نصح و موعظه برآمدند . از بى قدرى دنيا و بلايائى كه بر بندگان خاصّان حضرت علىّ اعلا وارد آمد تا از آن تسليت يابند و به جزع و بى قرارى عادت ننمايند .

.

ص: 254

ص: 255

ص: 256

ص: 257

ص: 258

ص: 259

ص: 260

ص: 261

ص: 262

ص: 263

كردن داشت كه از دروازه ديگر هزيمت نمايد و جان عاريت را نجات دهد ، عاقبت به مفاد اَرَدَنا امراً وَاَرادَ اللّه ُ غَيرَه ، تيرى از دست قضا بر گلوى ابراهيم رسيد و معلوم نشد آن كه بود و خون جارى گرديد . پس ابراهيم بر روى اسب افتاد ، و از معركه به كنارى رفت . ياران وى خواستند او را مستور نمايند . حميد بن قحطبه از اين واقعه موجعه آگاه گشت و بشاشت نمود ، و سر مباركش را جدا كردند . و عيسى سجده شكرگزارد و سرش را به جانب كوفه روانه نمود ، در روز دوشنبه بيست و پنجم ذى قعدة الحرام در سال يك صد و چهل و پنج از هجرت . و ابراهيم چهل و هشت ساله بود كه شهيد شد ، و پانصد نفر از يارانش نيز در آن وقعه شهيد گرديدند ، در محلّى كه باخمرى معروف است و نزديك به كوفه . اما منصور بعد از زيارت آن رأس شريف مسرّت بى پايان اظهار كرد و اين بيت بخواند : فاَلقَتْ عَصاها وَاسْتَقرّ بِها النّوىكما قَرّ عَيناً بالاِيابِ المُسافِرِ (1)و به آورنده آن رأس مبارك جائزه وفيره بخشيد ، ليكن در عاقبت بر آن سر نگريست و گريست كه اشكهاى وى بر صورت ابراهيم آمد و خطابات مشفقانه كرد . و گفته اند : از حالت رقّت منصور كسى را ديگر جرأت بر تهنيت نشد و در تعزيت هم تأمّلى داشتند تا آنكه مردى بد سيرت نااصل آب دهان به سوى ابراهيم انداخت ، منصور برافروخت و حكم نمود بر كوبيدن سرش تا اينكه از حميم جحيم به عوض آب دهان خود عوض گرفت . پس امر نمود آن سر را در زندان به نحوى كه اشاره اى سابقاً شد به نزد عبداللّه بردند ، علاوه از آنچه فرموده بود به ربيع حاجب گفت : به منصور بگو : قد مَضى مِنْ يَومِنا اَيّامٌ وَمِن

.

ص: 264

نَعيمِكَ مِثلُها وَالمُلتَقى بيْنَنا القيامة واللّه ُ الحاكِمُ . يعنى : روزهاى عمر ما گذشت و همين طور ايّام نعمت و مسرّت تو ، ملاقات ما و تو در روز قيامت است و خداوند قهّار جبّار حكومت مى فرمايد . ربيع گفت : از اين عبارت كه حكايت از دلسوختگى و سوزش دل عبداللّه مى كرد يقين به هلاكت منصور نمودم و بر خود لرزيدم . و دعبل بن علىّ خزاعى در قصيده اش فرموده است : وَاُخْرى بِاَرضِ الجَوْزَجانِ مَحَلُّهاوَقبرٌ بِباخَمرى لَدَى القُرُباتِ (1)و مراد از جَوزجان مدفن يحيى پسر زيد شهيد است در حدود خراسان ، و مراد از باخَمرى مقتل و مصرع ابراهيم است ، و آن قريه اى از قراى كوفه است . و به روايت مسعودى شانزده فرسخ از كوفه به كنار است . و ابوالفرج اصفهانى گفت : كان ابراهيم من كبارِ العُلَماء من (2) فُنوُنٍ كثيرة وكانَ جارِياً عَلى شاكِلَة اخيه محمّد فى الدّينِ وَالعِلمِ والشَجَاعةِ وَالشِّدَّةِ (3) . و براى رفع اشتباه خوانندگان بدانند كه ابراهيم غمر بن عبداللّه و ابراهيم مُجاب فرزند موسى بن جعفر عليهماالسلام و ابراهيم بن موسى الجون و ابراهيم طباطباء بن اسماعيل غير از ابراهيم قتيل باخمرى مى باشند ، و برادران اين دو بزرگوار ، بزرگواران بنى هاشم اند : حسن مثلث و جعفر بن حسن و داود بن حسن . و دانستن اعقاب محمّد و ابراهيم موقوف (4) است به ملاحظه كتب نسّابين . اما اين بنده ناگزير است از شرح حال دو تن از فرزندان ديگر عبداللّه محض كه در ابتلاء

.

ص: 265

ص: 266

ص: 267

ص: 268

ص: 269

ص: 270

ص: 271

و مرحوم قاضى در كتاب « مجالس المؤمنين » روايتى غريب نقل كرده است كه در كتاب ديگر نظر ندارم 1 و آن روايت مروى از حضرت نبوى صلى الله عليه و آله است كه فرمودند : « عليكُمْ بِادْرِيس بنِ إدْريس فَانّه نَجِيبُ اَهْلِ الْبَيْتِ وشُجاعُهُمْ » يعنى : بر شما باد به ادريس بن ادريس ، به درستى كه او نجيب اهل بيت من و شجاع ايشان است . و در حقّ ادريس گفته شد : حَصَلَتْ لاِدريس مَملكةٌ سَنِيّة ، وَاسْتَبَدَّ وخَطَبَ لِنَفسِهِ بِالخِلافةِ ، وَكانَ فَصيحاً شاعراً . و از اشعار ادريس است كه در جنگ فرمود : اليس اَبُونا هاشِمٌ شَدَّ ازرَهُواَوصى بَنيهِ بِالطّعان وَبِالضَرْبِ فَلَسْنا نَمِلُّ الحَربَ حتّى يَمِلَّناولا نَشْتَكى مِمّا يُلاقى مِنَ النكبِ (1)يعنى : آيا نيست پدر ماها كه كمر براى جنگ استوار كرده و سخت تنگ ببست و به فرزندان خويش وصيّت بر زدن شمشير و نيزه فرمود ، پس ماها از جنگ دلتنگى نداريم و ملول نمى شويم تا اينكه ما را ملول كند و شكايت نداريم ، و گله نمى كنيم از آنچه بر ما از بلا و شدت مى رسد . و از ادريس ثانى فرزندان بسيار بماند كه اسامى شريفه ايشان در كتب نسّابه مضبوط است .

.

ص: 272

ص: 273

ص: 274

. .

ص: 275

ص: 276

. .

ص: 277

ص: 278

را كفايت مى كند : واما زَيد بنُ الحسن عليه السلام فكانَ يَلى صَدقاتِ رَسُولِ اللّه صلى الله عليه و آله ، وَكانَ جَليلَ القَدرِ كَريمَ الطَبع ، ظريفَ النَفْسِ ، كثيرَ البِرِّ ، وَمَدحَه الشُّعراءُ وَقَصَدهُ الناسُ مِنَ الآفاقِ لِطَلَبِ فَضلِه . و ترجمه اين عبارت واضح است . و در همان كتاب است (1) : و زيدُ بن الحسنِ كانَ مسالِماً عن بنى امية و متقلِّداً مِن قِبَلِهِمُ الاَعمالَ وكانَ رأيُه التَّقيّةَ لاِعَدائِهِ وَالمُداراةَ ، وَهذا يُضادّ عِندَ الزَيديّة ، يعنى : زيد با بنى اميّه در مقام تسليم بود و متصدّى اعمال راجعه از ايشان مى شد و جز تقيّه راى نداشت و مدارات مى فرمود . همانا احتراز و اجتناب از تقيّه مذهب متقن فرقه زيديّه است و دعاة زيديه خروج به سيف را از لوازم دين خودشان مى دانستند ، و از اين جهت خروج كردند و كشته شدند ، ليكن زيد بن حسن بر خلاف ايشان و به طريقه امام زمان سلوك مى نمود . و در بعضى از كتب متأخّرين ديده ام : جماعت زيديّه را نسبت به زيد بن حسن داده اند و اين عقيده بر خطاست ، همانا زيديّه منتسبند به زيد الشّهيد بن على بن الحسين عليه السلامو بيايد اخبارى در مدح زيد بن على و قدح زيديّه . خلاصه زيد از طبقه دوّم تابعين است و با فرقه امويّه خلطه و آميزش مى نمود و توليت صدقات حضرت رسول در عهده كفايت او شد ، و چندى حاكم مدينه به امر سليمان بن عبدالملك او را عزل كرد چنان كه مرحوم مجلسى طاب ثراه از بعضى اهل سير نقل كرده است : سليمان بن عبدالملك به حاكم مدينه اين نامه نوشت : اما بعدُ ، فاِذا جاءَ بِكَ كِتابى هذا فَاعْزِلْ زيداً عَن صَدَقاتِ رسولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله وَادْفَعْها إلى فلانِ بْنِ فلانٍ رَجُلٍ مِن قَومِه وَاَعِنْهُ عَلى ما اسْتَعانَكَ عَلَيهِ ، والسلامُ (2) . خلاصه معنى آنكه : چون نامه من به تو رسيد زيد را عزل كن از صدقات رسول صلى الله عليه و آلهو بده آن را به شخص مخصوصى و او را اعانت نما .

.

ص: 279

پس از وصول نامه به حاكم مدينه زيد معزول گرديد تا زمان عمر بن عبدالعزيز ، عمر زيد را نصب نمود و نامه اى نوشت به حاكم مدينه : اما بعدُ ، فانَّ زَيْدَ بْنَ الحَسنِ شَريفُ بنى هاشمٍ وَذوُ سِنِّهم ، فاِذا جاءَك كِتابى فاردُد إلَيهِ صَدَقاتِ رَسُولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله وَأعِنْهُ عَلى ما اسَتعانكَ عَلَيه ، وَالسّلامُ . حاكم مدينه نيز بر حسب مأموريت توليت را تفويض داشت (1) . و محمد بن بشر (2) خارجى در مدح زيد عجب گفته : اذا نَزَلَ ابنُ المُصطفى بَطن تَلعةٍ (3) نفى (4) جَدْبُها فَاخْضَرَّ بالنَبتِ عُودُها وَ زَيدٌ رَبيعُ الناسِ فى كلِّ شَتوةٍاِذا اَخلَفَتْ انَواؤُها وَرُعودُها حَمُولٌ لِأشناق الدِّياتِ كَأنَّهسِراجُ الدُّجى اِذ قارَنتهُ سُعودُها (5)محصّل معنى آن است : اگر زيد به زمين خشك به سيل گاهى وارد شود آن زمين را از قدوم خود سبز و خرم مى كند ، و زيد مانند بهار و بارانى است كه در آخر سال قحط ، مردمان انتظار وى را مى كشند ، همان نحوى كه از ديدن باران مسرور مى شوند از ورود و قدم زيد نيز شادانند ، و اوست كه مانند چراغ در تاريكىِ فتنه ها روشنائى مى دهد و اداء ديات مى نمايد و متحمّل صلات مى شود . و در بعضى از كتابهاى سنّيان زيد بن حسن را « ابلج » خوانده اند ، و از اين لقب درخشندگى رخسار وى ظاهر است . خلاصه ، عمر شريف زيد از نود سال گذشت ، و بعضى مى گويند : صد ساله بود .

.

ص: 280

و پسرش امير حسن جدّ دوم حضرت عبدالعظيم است به نحوى كه مذكور مى شود و جمعى ستّى نفيسه كه مدفونه در مصر است دختر زيد دانند ، و قول بعضى بر خلاف آن است ، و شرح حال ستّى نفيسه بيايد . و واقدى نقل كرده : زيد چند ميل به مدينه مانده در منزلى كه بطحا نامند وفات كرد ، وى را به بقيع نقل كردند ، و به قولى در حاجز كه بين مكّه و مدينه است مدفون شد . و به روايت سبط ابن جوزى در كتاب « مناقب » زيد دو خواهر داشت : يكى ام الحسن ، و ديگرى ام الخير . و سابقاً عرض شد : به روايت مرحوم شيخ مفيد دختران امام حسن عليه السلامپنج نفر بودند . و در وفات زيد شعراء مراثى بسيار انشاء كرده اند از آن جمله : فاِن يَكُ زيدٌ غالَت الاَرضُ شَخْصَهُفَقَد بانَ مَعروْفٌ هُناكَ وَ جُودُ وَاِن يَكُ امسى رَهْنَ رَمْسٍ فَقَد ثوى (1) بِه وَهْوَ مَحْمُودُ الفِعْالِ فَقيدُ سَميعٌ اِلى المُعْتَرّ يَعْلَمُ أنَّهُسَيَطلبُه المَعروفُ ثُم يَعُودُ وَلَيْسَ بقَوّالٍ وَقَد حَطَّ رَحْلَهُلِمُلتَمِس المَعروفِ أيْنَ تُرِيدُ اُسودُ إذا قَصَّرَ الوَغْدُ الدَّنىّ (2) نَمى بهإلى المَجْدِ آباءٌ له و جُدُودُ مَباذِيلُ لِلْمَوْلى مَحاشِيدُ لِلْقرىوَفِى الرَّوْعِ عِنْدَ النّائِباتِ [أُسُودُ] اِذَا انتَحَلَ العزُّ الطَريف فاِنّهُملَهُمْ ارْثُ مَجدٍ ما يرام تَليدُ اِذا ماتَ مِنهُم سيّدٌ قام سَيّدٌكريمٌ يبُنَّى بَعدَهُ وَيَشِيدُ (3)خلاصه از ترجمه اين طور مى نمايد : زيد بن حسن اگر چه در خاك پنهان است ليكن جود و سخا و نيكى هاى او پنهان نيست و مستور نمى شود ، و اگر چه زيد گرو خاك شد و در

.

ص: 281

ص: 282

و اين عبارت دلالت بر حسن حال زيد و وجوب رعايتش مى كند . و مرحوم شيخ مفيد (1) طاب ثراه فرمود : خروج زيد از براى طلب خون جناب سيّد الشهداء عليه السلام بود و مردم را به رضاء آل محمد سلام اللّه عليهم مى خواند ، و مردمان گمان كردند داعيه امامت براى خود دارد . و مرحوم طبرسى در كتاب « اعلام الورى » همين طريق را روايت كرده (2) . و مرحوم ميرزا محمد استرآبادى در « رجال وسيط » نوشته است : زيد بن على در سال يك صد و بيست و يك شهيد شد و چهل و دو سال از عمرش گذشت ، و عبارت شيخ عليه الرحمه را بيان فرمود (3) . و مرحوم مير سيّد عليخان در « شرح صحيفه سجاديّه » حديثى روايت نمود كه خلاصه آن است : « خداوند اذن در هلاكت بنى اميّه داد بعد از قتل زيد بن على به هفت روز » (4) . و حضرت رضا عليه السلام به مأمون الرّشيد فرمودند : « برادرم زيد را قياس مكن به زيد بن على بن الحسين عليهماالسلام از آنكه زيد از علماء آل محمد صلى الله عليه و آله بوده است ، مجاهده كرد با اعداء اللّه تا در راه خدا شهيد شد » (5) . و ابو خالد واسطى گفت : حضرت صادق عليه السلام هزار تومان (6) مرحمت كردند تا بين عيال زيد قسمت نمايند ، و همچنين براى عيال كسانى كه در خدمت زيد شهيد شدند (7) .

.

ص: 283

ص: 284

ص: 285

است : زمانى كه زيد بن على خواست از مدينه حركت نمايد خدمتش رسيدم . صالح بن بشير نيز در خدمت آن بزرگوار بود . سلام كردم و عرض نمودم : حديثى بيان فرمائيد كه بدون واسطه از پدر بزرگوار خود شنيديد . فرمود : « پدرم از پدرش از جدّش رسول خدا صلى الله عليه و آلهروايت كرد كه فرمودند : هر كس را نعمتى داد حمد كند و هر آن كس رزقش دير رسد استغفار نمايد ، و هر آن كس محزون شود لا حول ولا قوّة الاّ باللّه خواند » . عرض كردم : زياده فرمائيد . فرمود : « حضرت صادق عليه السلام مرا خبر داد كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند : چهار نفر را من شفاعت مى كنم : كسى كه به ذريّه من اكرام كند ، و كسى كه حاجات ايشان را برآورد ، و كسى كه در امور ايشان ساعى باشد ، و كسى كه به زبان و دل ، ايشان را دوست دارد » . عرض كردم : زيادت بفرمائيد از آنچه خداوند به شما تفضيل داده است . فرمود : « حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمود : هر كس ما را دوست دارد با ما محشور مى شود و در بهشت با ماست . اى پسر بُكَير ! مَنْ تَمَسَّكَ بِنا فَهُوَ مَعَنا فِى الدَّرَجاتِ العُلى ، اى پسر بكير ! خداوند ، پيغمبر صلى الله عليه و آله را برگزيد و ما را ذريّه او قرار داد . اگر ما نبوديم دنيا و آخرت نبود . اى پسر بكير ! از ما خداوند عبادت كرده و شناخته مى شود ، و ما راهيم به سوى خدا ، و از ماست سيّد انبياء صلى الله عليه و آله و سيّد اوصياء عليه السلام و از ماست قائم اين امّت » . عرض كردم : آيا رسول اللّه صلى الله عليه و آله عهد گرفته است چه وقت قائم شما قيام مى نمايد ؟ فرمود : « اى پسر بكير ! اين امر بعد از شش نفر از اوصياء است و تو درك نمى كنى ، بعد از آن قائم ما عليه السلام آيد و زمين پر از عدل مى شود » . عرض كردم : شما صاحب اين امر نيستيد ؟ فرمودند : « من از عترت هستم » . باز مكرّر عرض نمود ، فرمودند : « من از عترت هستم » . عرض كرد : اين فرمايش شما از رسول مختار صلى الله عليه و آله است ؟

.

ص: 286

در جواب اين آيه را خواند : « لَوْ كُنتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لاَسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ » (1) يعنى : من اگر علم غيب داشتم خير بسيارى را مرتكب بودم . پس اين اشعار را زيد بن على خواندند : نَحنُ ساداتُ قُريشٍوَقِوامُ الحقِّ فينا نَحنُ اَنوارُ النَّبىْ مِنقَبلِ كَونِ الخَلقِ كُنّا نَحنُ مِنّا المُصطفى ال__مُختار والمهدىُّ مِنّا فَبِنا قَد عُرِف ال__له وبالحقِّ اَقَمنا سَوف يَصليه سَعيرٌمَن تولّى اليَومَ عَنّا (2)و اين حديث صحيح السّند نهايت جلالت زيد را مى رساند ، يعنى : ما آقايان و بزرگان قريشيم و بنيان حق از ماست و از ما حق خارج نيست و ما نورها و روشنائيهاى پيغمبريم كه پيش از ايجاد خلق بوده ايم و از ما پيغمبر مختار صلى الله عليه و آله و از ما مهدى عليه السلامآل اطهار است ، به واسطه وجود ما خداوند متعال شناخته شد و به حق ، ما ايستاده و برپائيم . پس هر كس از ما اعراض كند در دركات سعير مأوى خواهد گرفت . و براى تأييد مراد اين روايت را اگر بخوانى مى دانى جلالت قدر زيد را و آنچه محلّ حاجت است مى نويسد : راوى « صحيفه سجاديّه » از يحيى پسر زيد شهيد در وقتى كه به خراسان مى رفت سؤال كرد : چه چيز پدرت را به خروج كردن و قتال اين طاغى محرّك شد ؟ فرمود : پدرم از پدرش خبر داد كه : حضرت رسول صلى الله عليه و آله دست مبارك را بر پشت جناب سيّد الشهداء عليه السلامگذارد ، فرمود : از صلب تو فرزندى بيرون مى آيد كه نام او زيد است و كشته مى شود با گروهى از يارانش . چون روز قيامت شود بر گردنهاى مردمان پاى مى گذارند و مى گذرند و به بهشت مى روند . پس من دوست دارم آنچه رسول خدا صلى الله عليه و آله در وصف من فرمود ظاهر

.

ص: 287

شود . آن گاه يحيى گفت : رَحِم اللّه ُ اَبى ! كانَ [ واللّه ِ ! ] (1) اَحَدَ المُتعبّدينَ قائمٌ لَيْلَه صائِمٌ نهارَه مجاهِدٌ فى سَبيلِ اللّه حَقَّ جِهَادِه . عرض كردم : پدرت ادّعاء امامت كرد و خروج فرمود و مجاهده نمود ، و هر كس دعوى كذب نمايد اين مقام را جائز نيست . فرمود : انَّ أبى كانَ اَعقلَ مِن انَ يدَّعى ما لَيس بِحقٍّ ، اِنّما قالَ اَدْعُوكم إلى الرِّضاء مِن آلِ محمّدٍ عَنى بذلِك عمّى جَعفَراً . قلتُ : فَهو اليْومَ صاحِبُ الامر ؟ قال : نعم هُوَ اَفقَهُ بَنى هاشِم (2) . و از اين كلمات تصديق به حجيّت امامت حضرت صادق عليه السلام واضح است . خلاصه چون زيد از شرارت و جلادت خالد بن عبدالملك به شام آمد هشام بن عبدالملك او را اذن نداد به محضر وى آيد و لب از شكايت گشايد هر چند به هشام شرح حال خود را نوشت و تشكّى نمود در جواب زيد در آخر همان مكتوب مى نوشت : اِرْجَع اِلى أَرْضِكَ ، يعنى : برگرد به مدينه . زيد مى فرمود : واللّه ! برنمى گردم به سوى پسر حارث هرگز ، تا آنكه از هشام مأيوس گرديد . خواست از شام بيرون آيد ، هشام او را خواست به حضور خود . چون وارد محضر وى گرديد به هر طرفى كه روى آورد كسى زيد را جاى نداد تا بنشيند ، بنا بر قولى در برابر هشام نشست . آن ظالم غشوم گفت : شنيده ام داعيه خلافت دارى و آرزوى آن مى نمائى و تو فرزند كنيزى بيش نيستى . زيد فرمود : كسى از بندگان خدا اولى از اسماعيل بن ابراهيم عليهماالسلام نبود با آنكه پيغمبر معظّم است مادرش كنيز بود و حضرت خيرالبشر صلى الله عليه و آلهاز نسل طيّب طاهر مطهّر آن سرور است . هشام گفت : چه مى كند آن بقره برادرت ؟ زيد غضب كرد و برآشفت نزديك به آن رسيد جانش از بدنش برآيد فرمود : حضرت رسول صلى الله عليه و آلهاو را باقر ناميد و تو او را بقره مى نامى ،

.

ص: 288

ص: 289

ص: 290

ص: 291

ص: 292

بودند و فرمود : اگر ترضيه از جعفر بن محمد نجوئى و براى تو ترحيم و استغفار ننمايد اين حربه را بر تو مى زنم . پس با آن جناب معانقه فرمود و برخاست و رفت . و حضرت صادق عليه السلام قرض او را اداء كرد . و از ابيات زيد است در منقبت امير مؤمنان عليه السلام ، براى زينت اين اوراق مى نويسد : ومَنْ اَشْرَفُ الأَقوامِ قَوْماً بِرايهِ (1) وانّ عليّاً شَرَّفَتْهُ المنَاقِبُ وقَولُ رَسُولِ اللّه وَالحقُّ قَوْلُهُوَاِن رَغَمَتْ (2) منه اُنُوفٌ كَوَاذبُ بِأَنَّكَ مِنّى يا عَلِىُّ مُعالِناً (3) كَهارونَ مِن مُوسى اُخٌ لى وَصاحِبُ دَعاهُ ببدرٍ فَاستَجابِ لاَمْرِهوطاعَنَ (4) فى ذاتِ الإلهِ يضَارِبُ (5) فَما زالَ يَعلوُهُم به وكَأَنَّهُ شَهابٌ تَلقّاه القَوابسُ ثَاقِبُ (6)ملخص معنى آن است : مثل على بن ابى طالب عليه السلام كيست كه مجموعه مناقب است و رأى شريف وى بهترين رأيها ، و فرمايش حضرت رسُول صلى الله عليه و آله حق است اگر چه موجب ارغام اناف و ذلّت دروغ گويان شد كه فرمود به آواز بلند : على عليه السلام از براى من چون هارون است از براى موسى ، و در وقتى كه جناب امير مؤمنان عليه السلام در بدر اجابت نمود امر آن بزرگوار را و براى خداوند شمشير زد و بر اعادى دين هميشه برترى داشت چون شهاب ثاقب .

.

ص: 293

ص: 294

اهل احتياط بنا بر تقرير مرحوم سيّد نعمت اللّه جزائرى از ترحيم و فاتحه خواندن به مزار حرّ بن يزيد رياحى كه شهيد يوم الطّف است تأمّلى دارند ، نظير آن مزار مختار بن ابى عبيده ثقفى است ، و پناه مى برم به خداوند سبحان از اين گونه احتياط اگر براى دين است نه چنين است ، لهذا داعى عاصى در اين مورد از سه مطلب اشاره مى نمايد :

.

ص: 295

ص: 296

ص: 297

و زيدى ما را دشمن است » . اين بنده عرض مى كند : آيه « عَامِلَةٌ نَاصِبَةٌ * تَصْلَى نَاراً حَامِيَةً » در حق ناصبى است (1) ، و نصب به معنى عداوت است چنانكه فيروزآبادى در « قاموس » (2) گفته است : اهل النّصب المتدينون ببغضة علىٍّ لأنّهم نَصَبُوا لَهُ اى عادُوه . بناءً على هذا ، زبان جسارت را در حقّ عموم سادات از دعات و غير ايشان جز فرقه اى كه منسوبند به زيد و آنها را زيديّه مى گويند بايد بست از آنكه خروج ايشان شايد مانند زيد باشد ، يعنى مردم را به رضاء آل محمد صلى الله عليه و آلهدعوت نمودند ، و معلوم است اولاد رسول صلى الله عليه و آلهجز ائمّه طاهرين عليهم السلام عصمت نداشتند ، و از كجا سادات دعات نفى امامت از امامان شيعه كرده باشند و بر اين طريقه مرده باشند . بلى ، جماعتى بعد از شهادت زيد طريقه زيد را براى خودشان مذهبى مستقلّ قرار دادند ، و از ائمّه طاهرين عليهم السلام منحرف شدند ، و مذهب زيد بن على فى الحقيقه بر اين طريقه نبوده است . پس براى آنكه زيد خروج فرمود و ايشان تقيّه كردند و در خانه نشستند و خروج ننمودند ، مناط و مدارشان بر عمل زيد و يحيى و محمد صاحب [نفس] زكيّه و ابراهيم قتيل باخمرى و امثال آنها شد . و اين مسألت داعى ناشى از فرمايش امام است كه صريحاً ما را نهى فرمود از مذمّت كردن سادات سيّما شرار ايشان به بيانى كه عنقريب ذكر مى شود ، پس سادات را از زيديّه خارج كن و هر چه خواهى در مذمّت زيديّه بگوى .

.

ص: 298

ص: 299

ص: 300

تماماً روئيده نباشد ، اطفال او را بگيرند و بازى كنند . پس از اين اخبار دانسته اى سادات و بنى فاطمه به واسطه ناملائمات و صدماتى كه از خلفاء جور ديدند از جانهاى خودشان گذشتند و راضى به شهادت شدند از آنكه نفوس زكيّه ايشان حميّه و اَبيّه (1) بود چنانكه جناب سيّد الشهداء عليه السلامدر وقعه عاشورا به اهل كوفه فرمودند : « اَلا إنَّ الدَّعِىَّ ابْنَ الدَعِىِّ قَدْ رَكَزَ بَيْنَ اثنَتَيْنِ (2) : السلّة (3) والذِلّة هَيْهات ما آخُذُ الدَّنِيّةَ ! ابَى اللّه ُ ذلِك وَجُدودٍ طابَتْ وَحُجُورٍ طَهُرَتَ وَاُنُوفٍ حَميّةٍ وَنفُوسٍ أبِيَّةٍ لا تُؤثَر طاعَةُ مَضارِعِ اللِّئامِ عَلى مَصارِعِ الكِرامِ اِلاّ قد أَعْذَرتْ وَاَنْدَرَتْ . ألا اِنّى زاحِفٌ بهذهِ الاُسْرَةِ عَلى قِلّة العتادِ وَخَذَلَةِ الاَصْحابِ » . ثمّ أَنْشأ يقول : « فَاِنْ نَهْزِمْ فَهزّامُون قِدماًواِن نُهْزَمْ فَغَيْرُ مُغلَّبِينا وَما اِنْ طِبّنا جُبنٌ وليكنمُنايانا وَدَوْلَةُ آخِرينا » (4)و مرحوم سيّد ابن طاوس فرمود : جناب سيّد الشهداء عليه السلام در روز عاشورا فرمود به اصحابش : « قُومُوا _ رَحِمكُمُ اللّه ُ _ اِلى الموتِ الذّى لابُدَّ مِنه فاِنَّ هذِهِ السِّهامَ تَرْسُلُ القَومَ اِلَيكُمْ » (5) . و در كتاب عاشر « بحار الانوار » مروى است : شهداء يو م الطف را «مُستَميتين» خواندند يعنى طلب موت مى كردند . اكنون حالات سادات از ورود بلايا و صدمات همين نحو بوده است كه از جان خودشان به تنگ آمده بودند ، پس ما رعايا نظر نبايد به خروج سادات كنيم بلكه بايد نظر

.

ص: 301

ما به فرمايش امام عليه السلام باشد كه بعد از خروج و شهادت ايشان به ماها چه فرمودند و چه امر نمودند . در كتاب « تحفة الابرار » منقول است : از حضرت قائم آل محمد صلى الله عليه و آله سؤال كردند : آيا جائز است لعن جعفر كذّاب و امثال وى ؟ جواب فرمودند : « جعفر عمّم را لعنت نكنيد كه ما اهل بيت نبوّتيم و خداوند ما را امر فرموده است اقتداء به پيغمبران نمائيم « أُولئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللّه ُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ » (1) چنانكه حضرت يوسف صديق عليه السلام به برادران فرمود : « لاَ تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللّه ُ لَكُمْ » (2) ما نيز چنان كنيم و از ايشان عفو نمائيم » . و در كتاب « روضه كافى » (3) از زرارة بن اعين مروى است كه : خدمت حضرت صادق عليه السلامبودم . بين ايشان و فرزندان امام حسن عليه السلام كلامى چند گفته شد . من خواستم كلامى كه مشعر بر ذمّ ايشان بود بگويم ، فرمود : « خود را داخل مكن بين ما بنى هاشم ، مثل ما و مثل بنى عمّ ما مثل مردى است كه در بنى اسرائيل بود و دو دختر داشت ، يكى را به زارعى داد و ديگرى را به كوزه گرى . روزى خواست به ديدن ايشان رود ، اوّل به خانه زارع آمد و از دختر سؤال كرد كه : بر شما چه مى گذرد ؟ دختر گفت : اگر خداوند از آسمان مرحمت خود رحمتى بباراند به زراعت ما حال ما از تمام بنى اسرائيل بهتر است . چون به منزل كوزه گر رفت و از حالشان سؤال نمود آن دختر گفت : اگر چندى خداوند مهربان باران نباراند از تمام بنى اسرائيل حال ما بهتر است . پس آن مرد برخاست و گفت : اللّهمّ اَنتَ لَهُما ، يعنى : اى خداوند ! تو به بندگان خودت مهربان ترى . و راضى نشد در حقّ يكى دعا كند كه آن دعا ضرر بر ديگرى باشد » . آن گاه امام باقر عليه السلام فرمودند : « وَكَذلِكَ نَحْنُ » يعنى : مثل ما هم اين طور است . يعنى : نبايد به بدگوئى طرفين راضى شد از آنكه هر قدر بد باشند از اهل بيت

.

ص: 302

ص: 303

ص: 304

و گروهى از ايشان سبقت گزيده اند به نيكوئيها كه پيوسته عمل به احكام قرآنيّه كنند به فرمان خدا ، و اين اصطفا بخشايش بزرگى است از جناب علىّ اعلى . ائمّه طاهرين عليهم السلام فرمودند : اين طايفه ثلاثه تمام ذريّه نبويّه صلى الله عليه و آلهاند چنانكه در « تفسير مرحوم على بن ابراهيم قمّى » (1) كه از مشايخ مرحوم محمّد بن يعقوب كلينى عليه الرّحمه است و از تفاسير معتبره شيعه است روايت شده كه : اين آيه در حقّ اولاد رسول صلى الله عليه و آله مطلقاً نازل گرديد ، و مراد از « ظالم لنفسه » كسى است كه انكار امامت نمايد ، و مراد از انكار حق رتبه تكريم است نه انكار اصل امامت ، و مراد از « و منهم مقتصدٌ » كسى است كه اقرار به امامت امام نمايد ، و مراد از « ومنهم سابقٌ بالخيرات » ائمه معصومين اند . و گفته اند : « الخيرات » جمع محلّى به لام است ، دلالت بر عموم مى كند . ديگر آنكه از كلمه « الذين اصطفينا » تمام ذريّات و اولاد حضرت رسول صلى الله عليه و آلهمفهوم مى شود (2) ، و اين شرافتى است بزرگ ، و آيه كريمه « الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا » (3) نيز مؤيّد مراد است . و حضرت سيّد سجّاد عليه السلام فرمودند : « واللّه اين آيه نازل شد در حقّ ما اهل بيت » (4) . پس اين سه فرقه تماماً ذريّه نبويّه صلى الله عليه و آله هستند . و اسامة بن زيد (5) از حضرت رسول صلى الله عليه و آله روايت كرد كه آن جناب فرمودند : « سابقُنا

.

ص: 305

سابقٌ ومُقتصدُنا ناجٍ وظالِمُنا مغفورٌ » (1) . پس ائمّه طاهرين عليهم السلام سابقين اند و مقتصدين از ذريّه نبويّه صلى الله عليه و آله ناجين و ظالمين از ايشان مغفورين . و ايضاً مرويست در معنى آيه « قُلِ الْحَمْدُ للّه ِِ وَسَلاَمٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى » (2) اهل بيت رسول صلى الله عليه و آلهاند (3) . پس بر اين آيات كريمه و اخبار صحيحه مرويّه ، اولاد ائمه طاهرين كه خروج كردند و شهيد شدند اگر ظالم به نفس بودند داخل در عنوان مصطفين اند و عاقبت عملشان خير است و از اين جهت روايتى كه دلالت كند بر مذمّت ايشان نيست . و عجب فرمود صاحب كتاب « فوائد العلماء وفرائد الحكماء » (4) : ذريّه نبويّه صلى الله عليه و آلهدر نزد من مانند كتاب اللّه اند ، صالح ايشان آيه محكمه است كه بايد بوسيد و بر سر گذارد ، و اطاعت كرد ، و آنكه طالح است مانند آيه منسوخه يا متشابه است كه ببوسند و بر سر گذارند ليكن متابعت ننمايند ، فواللّه ما نَرجُو الخير فى الدّنيا والآخِرة الاّ بفَضلِ اللّه تعالى ورَحمتِه وَمحبّتِهِ وَمحّبةِ رَسُولِهِ صلى اللّه عليه وآلهِ وَلَيس لَنا عملٌ نَرْجُوه سِوى ذلك . و در كتاب سنّيان است : محبّت و مودّت سيّد شريف و اجب است اگر چه رافضى باشد براى آنكه شيخين به واسطه سبّ كردن از سيّد شريف مؤاخذه نمى كنند .

.

ص: 306

و گفته اند : اگر شريف دزدى كرد و دست او را بريدند دست بريده او را بايد بوسيد . پس اين بنده رو سياه كه رجائى جز شفاعت ذريّه طيّبه حضرت صدّيقه طاهره عليها سلام اللّه ندارد عرض مى كند : اگر شرّى يا ظلم بر نفسى از سادات ظاهر شود به جهت طهارت طينت و ولادتشان منجرّ به توبه و مغفرت مى شود و سوء عاقبت براى كسى است خبث طينت و سريرت داشته باشد و بر عداوت و عناد اين فرقه حقّه بميرد . و در حديث است كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند : « انّ اللّه يُحِبُّ العَبدَ وَيُبْغِضُ عَمَلهَ ويُحبُّ العَمَلَ وَيُبْغِضُ بَدَنَه ، واعْلَمْ أنَّ لِكُلِّ عَمَلٍ نَباتاً وكُلُّ نباتٍ لا غِنى به عَنِ المياهِ وَالمياهُ مُخْتَلِفَةٌ فَمَا طابَ سَقْيُهُ طابَ غَرْسُه وَحَلَّتْ ثَمَرَتُه ، ومَا خَبُثَ سَقْيُه خَبُثَ غَرْسُه وَأَمَرَّتْ ثَمَرَتُهُ » (1) يعنى : به درستى كه خداوند دوست مى دارد بنده اى را و دشمن دارد عمل او را ، و دوست مى دارد عمل بنده اى را و دشمن مى دارد بدن او را ، پس بدان هر عمل مانند گياهى است و هر گياهى لازم دارد آب را ، و آبها مختلف است ، پس هر آنچه آب دادن او خوب است كشت او خوب مى شود و ميوه اش شيرين مى گردد ، و هر آنچه خبيث است ميوه اش تلخ مى گردد . خلاصه . اين طايفه اند حق پرستانباقى همه خويشتن پرستنداگر ايشان نباشند و نبودند دين و شريعت و اسلامى نيست از آنكه سادات نشانه ها و نمونه هاى پيغمبر صلى الله عليه و آلهاند . بيت سَلامٌ على الاِسلامِ فَهوَ مودِّعٌاِذا ما مَضى آلُ النَّبِىِّ فَوَدِّعِ فَقَدْنا العُلى وَالمَجدَ عِنْدَ افْتِقادِهِمْوَأَضْحَتْ عُروُشُ الْمَكْرُمَاتِ تُضَعْضِعِ

.

ص: 307

ص: 308

زيد عرض كرد : من برادر شما و پسر پدر شما نيستم ؟ فرمود : « برادر من هستى مادامى كه اطاعت خدا را بنمائى ، حضرت نوح عرض مى كند : « رَبِّ إِنَّ ابْنِى مِنْ أَهْلِى وَإِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ وَأَنتَ أَحْكَمُ الْحَاكِمِينَ » ، و خداوند مى فرمايد : « إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ » . پس خداوند پسر نوح را از اهليّت وى بواسطه معصيت كردن خارج كرده » (1) . و در كتاب مذكور (2) مرويست : زيد بن موسى بن جعفر عليه السلام منادم منتصر بود و زبانش گرفتگى داشت و بر مذهب زيد بن على بن الحسين عليه السلام بود و در بغداد در نهر كرخايا نازل و وارد شد و در زمان ابوالسرايا حكومت كرد . بعد از قتل ابوالسّرايا طالبيّين فرار كردند ، به كوفه و بغداد رفتند ، و زيد بن موسى عليه السلام مخفى بود تا آنكه حسن بن سهل وى را گرفت و حبس نمود و خواست او را به قتل رساند . حجّاج بن خيثمه گفت : اى امير ! تعجيل مكن كه مرا نصيحتى است : آيا از اميرالمؤمنين مأمون امرى رسيده است كه زيد را به قتل رسانى ؟ گفت : نه . گفت : از براى چه پسر عموى اميرالمؤمنين را بدون اذن او مى كشى ؟ پس حديث قتل عبداللّه بن حسن افطس را كه ذكر مى شود و فرستادن سر او را به نزد هارون و خشم هارون را بر جعفر براى حسن بن سهل ذكر نمود . حسن بن سهل گفت : جزاكَ اللّه ُ خَيراً پس او را به حبس بردند تا زمان ظهور ابراهيم بن مهدى . پس اهل بغداد زيد را از حبس بيرون آوردند و او را فرستادند به نزد مأمون . بعد از چندى رفت به سرّ من رأى ، و در زمان متوكّل وفات يافت و در همانجا مدفون شد . و مضمون آنچه حضرت رضا عليه السلام به زيد فرمود از اين مضامين شريفه ، خواص از كتاب « عيون اخبار الرضا » بخوانند خوب است . عن ابراهيم بن محمد الهمدانى قال : سَمِعْتُ الرِّضا عليه السلام يَقُولُ : مَن اَحَبَّ عاصياً فهُو عاصٍ وَمَن اَحبَّ مطيعاً فهُو مُطيعٌ ومَن اعَانَ ظالِماً فهُو ظالم وَمَن خَذَلَ عادلاً فهُو خاذِل إنّه لَيس بَين اللّه

.

ص: 309

وَبينَ احدٍ قرابةٌ ولا يَنالُ اَحدٌ ولايةَ اللّه ِ اِلاّ بالطّاعةِ وَلَقَد قال رسُولُ اللّه صلى الله عليه و آله لِبَنى عَبدِالمطّلب : « ايتونى باعَمالِكم لا بانسَابِكم وَاحسَابِكُم ، و قال اللّه تعالى : « فَإِذَا نُفِخَ فِى الصُّورِ فَلاَ أَنسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَلاَ يَتَساءَلُونَ » (1) « فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ فِى جَهَنَّمَ خَالِدُونَ » (2) » (3) . براى آنكه دوست دارم در خاتمه حال هر يك از امامزادگان چند بيتى عربيّاً او فارسيّاً نوشته باشم تا نقل ناقل و قول قائل از شيعه اثنا عشريّه تحريرات غير مليحه داعى را جبران كند ؛ لهذا براى جبران ماجرى من القلم عرض مى كنم خدمت بنى فاطمه : اَنتُم بَنو طاها و قاف والضُّحىوَبَنُو تبارَكَ وَالكِتابِ المُحكَمِ وَبَنو الاباطح والمسلخ والصَّفا (4) والرّكن وَالبَيتِ العَتيقِ وَزمزَمِ بكُمُ النّجاةُ مِنَ الجَحيمِ وَانتُمُخَيرُ البَريّةِ مِنْ سُلالةِ آدَمِ اَنْتُمْ مصَابيحُ الدُّجى لِمَنِ اهْتَدىوَالعُروةُ الوُثْقىَ الّتى لم تُفْصَمِ (5) وَاِليكُمُ قَصَدَ الوَلىُّ وَاَنتُمُعَوْنٌ لَنا فى كُلِ خطبٍ مُولِمِ بِكُمُ يَفوز غداً اِذا (6) [ما] أُضْرِمَتْفِى الحَشرِ للعاصينِ نارُ جَهنّمِ مَن مثلُكُم فى العالَمين وَعِندَكُمْعِلمُ الكِتابِ وَعِلمُ ما لَم يُعْلَمِ جِبريلُ خادِمُكُمْ وخادِمُ جَدِّكُمْوَلِغَيْرِكُم فيما مَضى لم يَخْدِمِ إبْنى رسُولِ اللّه ِ ! اِنَّ أَبَاكُمُ (7) من دَوْحَةٍ فيها النُّبوةُ يَنْتَمى آخاه مِن دوُنِ البريَّةِ اَحمَدٌواختَصَّهُ بالاَمرِ لَولا يظْلمِ (8)

.

ص: 310

ص: 311

استخوان او را نياوردند (1) و بدن شريفش را نقل نكردند . و زيد بن موسى بن جعفر هم نيست و وى در سرّ من رأى رحلت كرد و مدفون شد . و ايضاً زيد بن حسن بن موسى ثانى كه از فرزندان موسى الجون پسر عبداللّه محض كه آل او را زُيُود خوانند نيز نيست از آنكه مدفن وى جز رى معيّن است . و بر كتب فارسيّه حاليّه انساب نيز اعتمادى نتوان كرد و باعث اطمينان خاطر نمى شود ، پس بدانيم اين امامزاده زيد كيست و نسبش به كدام امام منتهى مى شود . عجالةً از بركات حضرت عبدالعظيم عليه السلام كتابى موسوم به « منتقلة الطّالبيّه » كه جامع آن ظاهراً در سال پانصد هجرى بوده است و از كتب معتبره انساب است 2 ، و در اين بلد دو نسخه بيش بدست نيامده است ، و در آن كتاب ابوابى است به قانون حروف تهجّى به نام شهرها ، هر يك از امام زاده ها كه نقل از اوطان خودشان يا بلدان ديگر كرده اند و در بلدى وارد شده اند و وفات نموده اند نام آن بلد را عنوان كرده است چنانكه داعى تمام امامزاده هائى كه در رى و حدود آن نزول نمودند و مدفون گرديدند از حرف راء بعباراتها

.

ص: 312

نقل كرده ام ، و در اواخر اين كتاب درج نمودم كه آنها از حسن تعبير صاحب كتاب ، به طور واردين رى اند . پس در آن كتاب آنچه به نظر داعى آمده است از واردين رى همين امامزاده زيد است ليكن به اين طريق كه عرض مى شود : صاحب كتاب مسطور از واردين رى در دو مورد بيانى صريحاً از نام زيد فرمود : يكى در تعداد اولاد جعفر بن حسن مثنى امام حسن مجتبى عليه السلام است . و ترجمه عبارت اوست : در رى ابوالحسن على بن حسن بن ابى عبداللّه محمد بن عبيداللّه الامين بن عبداللّه الحسين بن جعفر بن حسن بن حسن بن على بن ابى طالب عليه السلام است ، و عقب او ابوالقاسم عبداللّه معروف به اميركا ملقب به اطيب است ، و برادرش ابوطالب است كه نام او عبيداللّه است و ملقب به طرّه ، مادرشان از اهل رى بود و هاشميّه نبود . و بعد از آن فرمود : در كتاب « مشجره » است : احمد امير و زيد و ابوطالب محمّد و ابو احمد محمد و ابو هاشم محمد در رى مى باشند . و در مورد ديگر در ذيل اولاد قاسم بن حسن بن زيد بن حسن مجتبى عليه السلامفرمود : ابوالقاسم [بن] زيد معروف به حسنى است كه در رى وارد شد . و اين دو فقره از جهتى تنافى دارد و آن اختلاف نسبت است و انتهاء نسب به حسن مثنى ، و از جهتى تنافى ندارد كه زيد مذكور در مورد اوّل همان ابوالقاسم زيد معروف به حسنى باشد ، و آنچه قدر متيقّن است اين امامزاده زيد از اولاد حضرت امام حسن عليه السلاماست و مانند حضرت عبدالعظيم در كتب تعريف به حسنى شده است ، و ابوالحسن على اصغر بن حسن بن عيسى بن محمد كه نيز در رى است از فرزندان ابوالقاسم زيد معروف است ، و حسن امير كه جدّ دوم حضرت عبدالعظيم است پسرى داشت موسوم به زيد ، و كنيه اش ابوطاهر است از آنكه پسرى طاهر نام داشت كه بعبارة اخرى ابو طاهر زيد نام را

.

ص: 313

در (1) جدّ اوّل حضرت عبدالعظيم است كه موسوم به على شديد است . و شيخ ابو نصر بخارى حكاياتى جيّده از وى نقل كرده است ، و از سياق عبارات بعضى از نسّابه گمان مى رود اين امامزاده زيد همان است ، و امامزاده طاهر كه شرح حال وى خواهد آمد شايد فرزند ارجمند اوست ، و از برادران حضرت عبدالعظيم زيد نام در كتاب « عمدة الطالب » قول قيل است ، و برخى بر حسب خيال يا قاعده ظاهره گفته اند : بعيد نيست امامزاده زيد برادر حضرت عبدالعظيم باشد . چون بيان صريحى از نسّابين نديده ام بسيار بعيد است قبول آن . على اى حال ، آنچه از كتاب مذكور معلوم است به طريقى كه عرض كردم زيد نامى از امامزادگان كه حسنى است به چند فاصله و واسطه به حضرت امام حسن مجتبى عليه السلامدر رى آمده است ، و وفات نموده است ، و جز اين بزرگوار در رى و اطراف آن مزارى كه به اين اسم معروف باشد نيست ، و به واسطه فاصله كثيره كه بين امامزاده مكرّم است با حضرت امام حسن عليه السلام معلوم مى شود بعد از حضرت عبدالعظيم به رى آمده است و گويا آن وقت در طهران آبادى بوده است كه اهل آن راضى نشده اند جسد شريف را از محلّ وفات ، نقل به مزار حضرت عبدالعظيم عليه السلام نمايند چنانكه در ازمنه سابقه نقل موتى به اماكن شريفه چندان مرسوم و معمول نبود ، و آبادى رى در عهد قديم در اطراف حضرت عبدالعظيم عليه السلامبوده و طهران از بناهاى جديده است و آثار شهر قديم رى خود آشكار است . و آنچه در خرابى شهر رى داعى دانسته است از ظلم و عناد و ترك ودادى بود كه اهالى آن با يكديگر كردند ، و از كمال عدل و دادى كه در اين عهد فيروز مهد واضح و لايح است روز به روز آبادى و وسعت اين شهر كه بنيان آن بر تقوى و ايمان است زياده مى گردد ، و عمل صادر از اهل طهران ، مطهِّر و مُكفِّر اعمال صادره از اهل رى قديم است ، چنانكه

.

ص: 314

ص: 315

ص: 316

ظاهراً از خود سلطان است كه در برابر روضه اميرالمؤمنين عليه السلام عرض كرد : تُزاحِمُ تيجانُ المُلُوكِ بِبابِهِوَيَكْثُرُ عِندَ الاِسْتِلام (1) إزدِحامُها اِذا ما رأَتْه عَن قَريبٍ (2) تَرَجَّلَتْوَاِن هِىَ لَم تَفْعَلْ تُرَجِّلُ هامُها (3)دوّم : از قدوم بهجت لزوم آن پادشاه خير خواه ، سكنه اطراف صحن شريف از اشخاص متفرّقه كه مجاورين نااهل آن امامزاده بودند تبديل بما هو احسن شد ، ناچار بعد از تغيير محلّ و تعمير مكان ، حال و تمكّن به آن تغيير يافت . اكنون طلاّب علوم دينيّه و اهل علم از هر قسم در آن ساكن و متحصّن اند و اين گونه مردم كه به صورت صاحب شرع اند و كردارشان براى آموختن آداب شريعت است و قصدشان كلاًّ او بعضاً براى تكميل نفس خود يا سائرين بندگان است يا هر دو ، هر قدر بيشتر باشند ، و منازل و مساكن ايشان خوشتر موجب خوشنودى خدا و رسول صلى الله عليه و آلهو ائمه طاهرين عليهم السلاماست ، و اين گروه نيز جنود سلطنت اند و اسلحه ايشان دعاهائى است كه از راه دانش و دانائى مى نمايند و تقويت و بقاء دولت از توجّهات ايشان است ، و هر قدر مدارس و اين گونه ابنيه عاليه در مملكت زياد باشد لابد ساكنين آنها زياد مى شود ، و هر قدر اين فرقه زياد شوند اگر چه در فرد فرد ايشان اثرى نباشد در مجموع من حيث المجموع ايشان اثر است . و چگونه اثر و ثمر بر وجودشان و عملشان مترتّب نگردد با آنكه اخبار كثيره در ارادت و محبّت ايشان رسيده ، قطع نظر از عمل ، احاديث معتبره بر طلب علم وارد شده .

.

ص: 317

ص: 318

براى تجديد بناء و تحسين فضاء و تغيير امام جماعت ، مجمع اين عمل خير رونقى ديگر دارد ، و مردم را رغبتى زيادتر است . و يكى از ثمرات اينگونه عمارات شيوع طاعات و عبادات است . بحمداللّه تعالى عجالةً اين روضه مزار و مدرسه و مسجد شريف نظيفى است كه غير از مزار حضرت عبدالعظيم عليه السلام محلّ طاعتى جامع تر از آن در اين حدود نداريم . بلى مزار امامزاده سيّد ولى كه در جوار آن بزرگوار است و چند گامى فاصله بيش ندارد ، مسجد و مدرسه تازه به قدر استعداد محلّ بنيان شده است كه در خور آن فضا جماعتى اوفى دارد ، و به تدريس و امامت جماعت جناب فحل المجتهدين و مقرر مسائل الرّسائل لطلاب علوم الدين شمس الفقهاء وبدر المحققين الذى ليس له ثانى آقا ميرزا محمد حسن آشتيانى _ مَتّعَ اللّه ُ المسلمينَ بطولِ بقائه _ مزيّن است . الحقّ انجمنى كه از اهل علم در اين زمان خدمت ايشان مى شود در بلدان اسلاميان نديده ام . پس هر علمى كه در اين مدارس تحصيل مى شود و هر سجده طاعتى كه در اين مساجد تكميل مى گردد البته حضرت اقدس اعلى شريك و سهيم است ، و هر آن كس دعا به بانى خير نكند در او خيرى نيست بلكه آن بناء و زمين براى اين گونه از ساكنين لعن و نفرين كنند . چهارم : تحديد و تعيين موقوفات و املاك موقوفه و متعلقه به اين امامزاده است . از حسن تقديم پادشاه جمجاه شد ، پس ثمره اين توجّهات ملوكانه منافع موقوفات قديمه كه تعطيل در اداء آن مى شد ، و به صاحبان توليت و اولياء موقوفه نمى دادند بر حسب تعيين جديد و رسيدگى كامل به متولّيان آنها مى رسد ، و منافع املاك معلومه موقوفه به صلاح ديد ايشان به أَحْسَنِ ما كان صرف عمارات اين بقعه مى شود . علاوه از مصرفى كه سابق مى شد در اين اوقات طلاّبى كه سكنه حجرات اطراف صحن شريفند و كمال استحقاق دارند از منافع و ارباح آنها منتفعند ، و آنچه معلوم و مقطوعٌ به داعى است مصارفى كه در تعزيه دارى جناب سيّد الشهداء عليه السلام در تكيه واقعه در جنب

.

ص: 319

ص: 320

شيخ ! تعجب مى نمائى و جاى تعجّب هم هست از آنكه مرا عذاب اليم سزا و جزاء بود ، ليكن من معدن نمكى در طالقان دارم كه هر ساله وجه اجاره آن را به سوى نجف اشرف مى فرستادم تا آنجا صرف تعزيه دارى جناب سيّد الشهداء عليه آلاف التحية والثناء شود ، و اين مكان و بستان در عوض آن است . مرحوم شيخ در مجلس بحث و درس اين حكايت را با كمال تعجّب ذكر فرمود ، و نمى دانست امير سابق الذكر در طالقان معدن نمكى دارد كه براى اين مصرف وقف كرده است . يكى از ابناء مرحوم ملا مطيع طالقانى كه از ملتزمين حوزه درس مرحوم شيخ بود عرض كرد : اين فقره صحيح است و اين خواب از رؤياى صادقه مى باشد ، به همين نحوى كه بيان فرموديد معدن نمكى است كه به دست والد ماجد من است و هر ساله اجاره آن را به نجف اشرف مى فرستند صرف تعزيه دارى مى شود . خلاصه هر چند اين گونه املاك موقوفه در مملكت زيادتر باشد دلالت بر حسن حال رعيّت و توسعه در امورشان مى كند بلكه يكى از شعائر اسلام سيّد انام _ عليه و آله صلوات اللّه _ است ، و حفظ و ضبط و نگاهدارى آنها سبب مى شود براى تشويق حاضرين و غائبين ، و چون مصارف آن غالباً براى فقراء اهل دعاء است اگر به ايشان برسانند فراغت و آسودگى ديگر دولت را حاصل است و مردگان نيز از آنچه براى آخرتشان اندوخته كردند بهره مى يابند ، و از زندگان خردسند مى شوند . پس هر زنده اى كه زاد و توشه مرده اى را خورد و قطع روزى او كند از رحمت الهى منقطع است . بيت كار امروز به فردا نگذارى زنهارزانكه فردا چو رسد نوبت كار دگر استكما قال الامام عليه السلام : بيت لا تُؤخّر شُغْلَ يَوْمٍ لِغَدٍاِنَّ فىِ كُلِّ غَدٍ يأَتى عَمَلْ

.

ص: 321

ص: 322

. .

ص: 323

ص: 324

ص: 325

ص: 326

و از لبابه در خانه زيد بن حسن پسر و دخترى بيش متولد نگرديد ، اما پسر حسن است ، امّا دختر موسوم به نفيسه گرديد ، و بعضى گمان كردند نفيسه دختر حسن است ، و قول ابن خلكان در «وفيات الاعيان» مشهور بر خلاف آن است (1) . و در بعضى كتب اهل سنّت و جماعت است در مدح نفيسه : اِنَّها مِنْ اَهْلِ الفِقْه (2) . و او را سيّده نفيسه و ستّ نفيسه كه به معنى خانم است مى نامند . و در كتابهاى ايشان است : از كثرت زهد و تقوى قبر خودش را به دست خود كند و روز و شب ميان قبر مى رفت و نماز مى گزارد و در حالت احتضار روزه بود ، هر قدر تكليف كردند افطار نمايد قبول ننمود ، و گفت : سى سال است مى خواهم خداوند را با زبان روزه ملاقات نمايم . و اين ابيات از او است كه در زمان احتضار خواند : اِصرَفُوا عَنّى طَبِيبىودَعُونى وَحَبيبى زادَ بى شوقاً اِلَيْهِوَعِزامى ونَحِيبى (3)يعنى : برداريد اين طبيب را و بگذاريد مرا با دوست من كه شوق و محبّت و ناله من از براى من لقاء دوست افزون است . و جمعى از علماء شيعه نقل كرده اند : نفيسه به زهد و عبادت و صيام نهار و قيام ليل مشهوره گرديد . و تولّدش در سال يك صد و چهل و پنج است در سال شهادت محمد و ابراهيم قتيل باخمرى ، و نفيسه دو شوهر كرد ، يكى وليد بن عبدالملك بن مروان است ، و از اين سبب هر وقت پدر نفيسه بر وليد وارد مى شد كمال احترام مى كرد . يك روز سى هزار دينار به وى

.

ص: 327

عطا كرد ، و شوهر ديگرش ابو محمد اسحاق بن جعفر الصّادق عليه السلام است كه معروف به مؤتمن بود ، و در صورت ، شباهت به حضرت رسول صلى الله عليه و آله داشت ، و نشر حديث مى كرد ، و سفيان بن عيينه مى گفت : حَدَثّنى الثِقةُ الرّضا اسحاقُ بنُ جعفر عليه السلام (1) . و از بيان ابوالحسن عمرى كه يكى از نسّابين است معلوم مى شود كه شوهر دوم لبابه عبدالملك بود ، و در حباله او با حمل از دنيا رفت ، و در مصر مدفون شد در ماه رمضان سال دويست و هشت هجرى . و از كتابهاى برخى از عامّه معلوم است در حباله اسحاق بن جعفر عليه السلام بود كه رحلت نمود ، خواست از مصر او را نقل نمايد به بقيع ، اهل مصر براى تبرك به مزارش منع نمودند ، چون شب شد حضرت ختمى مآب صلى الله عليه و آله را در خواب ديد ، فرمود : «بگذار در قاهره مصر مدفون شود لِأنَّ الرَّحْمَةَ تَنْزِلَ عَلَيْهِمْ بِبَرَكاتِها» . و ايضاً نقل كرده اند : ستّ نفيسه شش هزار ختم قرآن در قبر خود كرد ، در زمان احتضارش سوره انعام خواند ، چون رسيد به آيه « لَهُمْ دَارُ السَّلاَمِ عِندَ رَبِّهِمْ » (2) دنيا را وداع نمود . و چه قدر عامّه را اعتقاد مفرط به مزار او است و هميشه شمُوع و نذورات از اطراف مصر براى مقبره اش مى آورند . و گويند : محمد بن ادريس شافعى كه رئيس يكى از مذاهب اربعه است در خدمت ستّ نفيسه حاضر مى شد و استماع حديث مى نمود . خلاصه در زمره خواتين بنى الحسن ستّ نفيسه كمال امتياز داشت ، و اين مخدّره بنا بر قول مشهور خواهر حسن امير است . على اىّ حال ، فرزندان امام حسن عليه السلام را سزد به وجود اين محترمه مكرّمه ، فخريّه و مباهات نمايند چنانكه فرزندان حضرت موسى بن جعفر عليه السلام به وجود فاطمه

.

ص: 328

ص: 329

ص: 330

ص: 331

و گفته است : اللّه ُ اَعْطَاكَ فضلاً فَوق فَضلِهِمُعَلى هَنٍ وهَنٍ فى حاسِدٍ وَهَنِ (1)

.

ص: 332

ص: 333

ص: 334

گفتم : خراج هر مملكت از آن اميرالمؤمنين است . گفت : آيا مى دانيد از براى چه شما را خواسته ام ؟ گفتم : براى چيست ؟ گفت : براى آنكه خانه هاى شما را خراب كنم و دلهاى شما را بترسانم و نخلهاى شما را قطع نمايم و شما را بدين حال با كمال ابتذال نگاهدارم تا اهل حجاز و عراق مايل به شما نشوند و با شما مراوده ننمايند كه مورث فساد است . پس گفتم : يا اميرالمؤمنين ! سليمان عليه السلام بر عطاهاى خداوندى شاكر بود ، و ايّوب عليه السلامبر بلاى آسمانى صابر ، و يوسف صديق عليه السلام با آنكه مظلوم شد از برادران گذشت ، و تو از اين نسل مى باشى ، شايسته آن است بدانها تأسّى جوئى . پس منصور از اين عبارات خرسند گرديد و خندان شد و گفت : اين سخنان را اعاده نما ، چون اعاده كردم گفت : مِثْلُكَ فَليَكُنْ زَعِيْمَ الْقَوْمِ . يعنى : مانند تو كسى بايد بزرگ قوم باشد ، از شما طالبيّين گذشتم . امّا حديثى كه در زمان گذشته از پدرانت نقل نمودى اكنون بيان كن . پس گفتم : حَدَّثنى أبى عَنْ آبائِهِ عَنْ على عليه السلام ، عن رسولِ اللّه صلى الله عليه و آله : « صِلَةُ الرِّحِمِ تَعْمُرُ الدِّيارَ وَتُطيلُ الأعمارَ وَإن كانُوا كُفّاراً » . يعنى : پدرم از پدرانش از حضرت اميرمؤمنان از حضرت رسول سلام اللّه عليهم أجمعين روايت كرده : صله رحم شهرها را آباد مى كند و عمرها را دراز مى نمايد اگر چه كفّار باشند . منصور گفت : مراد من حديث ديگر بود . پس گفتم : حدَّثنى أبى عن آبائِهِ عَنْ على عليه السلام ، عَنْ رَسُولِ اللّه صلى الله عليه و آله : « الأرْحامُ مُعَلَّقَةٌ بِالعَرْشِ تُنادى : صِلْ مَنْ وَصَلَنى وَاقطَعْ مَنْ قَطَعَنى » . به حذف اسناد يعنى : رسول صلى الله عليه و آلهفرمود : رحم به عرش خدا آويخته است و خدا را مى خواند كه : اى خداى من ! پيوند كن هر آنكس مرا پيوند نمايد و قطع كن هرآنكه از من قطع نمايد و گُسسته شود . منصور گفت : مرادم حديث ديگر است .

.

ص: 335

ص: 336

و داعى كه سالهاست رجوع به كتب معتبره نسّابين كرده ام از آنچه مى گويند و بعضى از عوام اعتقاد كرده اند صحّتى نيافته ام ، و « رُبَّ شُهْرَةٍ لا أصْلَ لَها » از امثال مشهوره است . پس اين تحريرات از براى نفى و اثبات صحت و سقم انساب امامزادگان مدفونين در رى است ، و اين زحمات براى آن است كه هر زائرى كه زحمت مى كشد به زيارت امامزاده مى رود او را بشناسد و بداند كيست ، و نسب را به كدام يك از ائمه طاهرين عليهم السلاممى رساند ، و نسبت وى به هر يك از ائمه دين بواسطه است يا بلا واسطه ، و آيا حسنى است يا حسينى ؟ آيا موسوى است يا رضوى ؟ البته بر حسب معرفت و شناسائى كه دارد تكليف خود را مى داند و الاّ بنا بر قول مشهور به هر مزار فاتحه و سلام و تلاوت سوره قدر و توحيد به عدد معين مشروع كفايت است . و عجب دارم از بعضى از اهل هوا و غرض و مرض كه گفته اند : داعى عَلى رُؤوس الأشْهاد عرض كرده ام : امامزاده حسن بر مذهب اسلام نيست يا آنكه از طايفه زيديّه است ، والبته خوانندگان در شرح حالات زيديّه و حسن عاقبت دُعات كه به رضايت آل محمّد صلى الله عليه و آلهخروج نمودند اطلاعى از عقيده دعا گوى حاصل كرده اند ، از كجا تخصيص مى توانم بدهم اين امامزاده را به اين مذهب يا مذهب ديگر با آنكه مذهب و مشرب خود را بر نصّ صحيح و تعيين علماء نسّابه مى دانم تا كنون از اين امامزاده مخصوصاً بيانى كه مشعر بر ذمّ و قدح باشد نديده ام و نگفته ام . بلى آنچه عرض شده است نيامدن حسن مثنى است به رى ، و اين مزار قطعاً حسن مثنى نيست و تكذيب مى نمايم هر آنكه به اين عقيده معتقد شود براى آنكه اخبار بر خلاف آن تصريح شده است ، پس هر كس حسن است نبايد او را حسن مثنى دانست . خلاصه در كتاب « مُنتقلة الطالبيّة » كه سابقاً از وضع آن اشاره نمودم نقل كرده است : از مدفونين رى حسن امير است ، و او نسب را به حسن امير پسر زيد بن حسن بن على بن أبى طالب عليه السلام صاحب همين ترجمه مى رساند بدين گونه : بالرى الحسن أمير بن أبى عبداللّه محمّد عزيز بن أحمَد الخَطيبى بن الحَسَن بن جَعْفَر بن هارُون بن إسحاق الكوكبى ابن الحَسَن الأمير بن

.

ص: 337

زيدِ بن الحسن بن على ابن أبى طالب عليه السلام . به عبارت ديگر : شش پشت نسب را به حسن بن زيد جدّ دوم حضرت عبدالعظيم مى رساند ، و به هشت فاصله به حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام . پس بر اين بيان حضرت امامزاده حسن ملقّب به امير است مانند جدّ بزرگوارش ، وحسنى است ، و اسحاق كوكبى كه فرزند حسن بن زيد است كنيه اش أبوالحسن است ، و او را كوكبى خواندند براى آنكه سفيدى بر سياهى چشم وى بود مانند كوكب ، و جعفر بن هارون كه از اجداد آن بزرگوار ، و امامزاده حسن امير مذكور نسب را از او به حسن بن زيد مى رساند در شهر آمل شهيد شد به دست رافع بن ليث ، وقبر او را زيارت مى نمايند . و بدان فرزندان حسن بن زيد بن حسن عليه السلام بسيارند و اعقابشان زياد است : يكى عبداللّه بن حسن بن زيد است ، و كنيه اش أبو زيد و أبو مهر است . و يكى زيد بن حسن بن زيد بن حسن عليه السلام است ، و كنيه اش أبو طاهر است . ويكى ابراهيم بن حسن بن زيد بن حسن عليه السلام است ، و كنيه اش أبو اسحاق است . ويكى اسماعيل بن حسن بن زيد بن حسن عليه السلام است ، و كنيه اش أبو محمّد است ، و او را جالب الحجارة _ به جيم يا به حاء _ خوانده اند ، و نسل او از محمّد است . و از محمد بن اسماعيل داعى كبير ، محمد بن زيد بن محمد مذكور منتهى مى شود ، و همين محمد داعى و برادرش حسن داعى مالك طبرستان شدند در سال دويست و پنجاه كه در اوراق سابقه بيان نمودم . و يكى از اولاد حسن امير ، قاسم بن حسن بن زيد بن حسن عليه السلام است ، و قاسم بن حسن نيز كنيه اش أبو محمّد است . و قاسم بن حسن زاهد و عابد و شجاع بود و با بنى عباس آميزش مى نمود ، و نسل او از محمد بطحائى و عبدالرحمن شجرى است . و يكى على شديد است كه جدّ اول حضرت عبدالعظيم است و كنيه اش ابوالحسن است .

.

ص: 338

ص: 339

اهل اين بلد اظهار ارادت و ميل به زيارت وى نمى نمودند . پس سزاوار است براى خاطر جدّ اكرم وى حضرت حسن بن على عليه السلام پاى از مزارش نكشند و بر حسب مقدور توفيق را مدد نمايند و رفع بعضى از خيالات نموده ، بعد از زيارت حضرت عبدالعظيم ، زيارت او را غنيمت شمارند كه در زيارت كردن عموم امامزادگان فيوضات كليّه است ، و در امامزادگانى كه حالات و انسابشان معلوم است مخصوصاً به مزارشان حاضر شوند و فيض خاص بخواهند ، البته از بركات و ميامن ايشان كه اعضاء و اجزاء وجوديّه حضرت نبويّه اند فيضها و فضلهاى كامل ، واصل و عايد مى گردد . و اين ابيات را در مدح محبت سادات و ذريّه سيّد كاينات صلى الله عليه و آله خوش گفته اند : يَلومُنى فى هَوا أبناءِ فاطِمَةٍقَوْمٌ وَما عَدَلُوا فِى اللّه ِ إذْ عَدَلُوا والَيْتُ قَوْماً تميدُ الأرضُ ان رَكِبُواوَتَطْمَئِنُّ وَتهدى أن هُمُ نَزَلُوا إن يَغْضِبُوا صَفَحُوا أو (1) يُوهِبُوا سَمَحُواأو يُوْزِنُوا رَجَحُوا أو يَحْكُمُوا عَدَلُوا يُوفُونَ إنْ نَذَرُوا يَعْفُونَ إنْ قَدَرُواوَإنْ يَقُولُوا مَقالاً يَرْتَضُوا فَعَلُوا إنْ خِفْتَ فى هذِهِ الدُّنيا بِحُبِّهِمُفَما عَلَيَّ غَداً خَوْفٌ وَلا وَجَلُ (2)و عجب فرمود دعبل بن على خزاعى : فيا وارِثى عِلْمِ النَّبيِّ وَآلِهِعَلَيْكُمْ سَلامٌ دائِمُ النَّفَحاتِ لَقَدْ آمَنَتْ نَفْسى بِكُمْ فى حَياتهاوَانّى لأرجُو الأمنَ (3) بَعْدَ مَماتى 4

.

ص: 340

ص: 341

ص: 342

ص: 343

ص: 344

ص: 345

و در فضايل سادات خوب است ابيات ابوالبركات را بنويسم : رَأيت أبى فى النَومِ بَعد وَفاتِهعَفا خالِقى عَنهُ وَعَن كُلِّ مُسْلِمٍ فَقُلتُ لَه ماذا لَقَيتَ فَقال لىنَجوتُ بحبُّ الطالِبيّينَ فَاعلَمِ فَلَيْسَ سِوى الاَطْهْارِ آل محمدٍفَسَلِّم إليهم فَرطَ حُبِّكَ تَسلِمِ فَقُلتُ لَهُ واللّه ِ ما فِىَّ شَعْرةٌتُخَلِّصُ مِنْ حُبِّ الوَصّى المُكرَّمِ بَلى قَد تَوالى يا اَبى غَيرهُمْ اَخىوَقَدَّمَ جَهلاً مِنهُ غَيرَ المُقدَّمِ فَقالَ أبى أنت الحَلالُ بِعَينهِوَغَيرُك مِن غَيرى وَمِنْ غَير آدمِ (1)خلاصه معنى آنكه ابوالبركات برادر ناصبى داشت در خواب پدرش را ديد سؤال نمود : بر تو چه گذشت ؟ گفت : براى دوستى آل اطهار و آل ابى طالب نجات يافتم ، و بر دوستى ايشان . پس گفتم : اى پدر ! من بر دوستى ايشان ثابت هستم ، اما برادر من مقدّم داشته است بر ايشان از روى نادانى كسى را كه جائز نيست . گفت : اى فرزند ! حقوق من بر تو حلال باد .

.

ص: 346

. .

ص: 347

ص: 348

. .

ص: 349

ص: 350

يعنى تنابز مردم را به لقبها خواندن است ، و مراد از آن القاب مطعونه مقدوحه است كه جائز نيست بندگان خدا را به آنها خواندن ، و شايد موردى هم باشد كه به لقب ممدوح بخوانند شخصى را ، و آن شخص را خوش نيايد ، و غالباً در اين اوان كنيه به جاى اسم استعمال مى شود . و صاحب « مجمع البحرين » (1) فرمود : الكُنيةُ اسمٌ يُطلَقُ عَلَى الشَخصِ لِلتَعظيمِ ،پس هر كس را به كنيه خوانند گويا بهتر باشد ، و در نزد شرع و اهل شريعت پسنديده است . و در كتاب « كافى » مروى است كه حضرت صادق عليه السلام شخصى را فرمودند : « مؤمن بايد مؤمن را به احبّ اسماء بخواند » (2) . و حضرت ابوالحسن عليه السلام فرمودند : « إذا كانَ الرجُلُ حاضراً فَكِنَّه وإذا كانَ غائباً فَسَمِّه » (3) ، يعنى : اگر مؤمن حاضر است او را به كنيه بخوان و اگر غائب است به اسم بخوان . از آنكه كنيه براى تعظيم بنا شده است و غالباً كنيه احبّ اسماء است در نزد او . و البته بين كنيه و اسم فرق است كه فقهاء رضوان اللّه عليهم در كتاب قضاء و شهادات فرموده اند : قاضى نبايد مدعى را به كنيه و مدعى عليه را به اسم بخواند ، و اين ملاحظه براى رفع امتياز است و شرط در قضاوت قاضى . و بهترين كنيه ها ابوالقاسم است كه از براى بهترين فرزندان آدم قرار داده شده چنانكه گفته اند : وَصَفوةُ الصَّفوةِ مِن هاشممُحمّدُ النُّور اَبوالقاسِمِ 4

.

ص: 351

ص: 352

ص: 353

ص: 354

ص: 355

ص: 356

و مرحوم ميرداماد در كتاب « رواشح سماويّه » (1) فرمود : حديث آن است كه مأثور از حضرت رسول صلى الله عليه و آله بوده باشد ، امّا خبر از حضرت رسول و غير اوست ، پس خبر اعم است و حديث اخصّ ، و گفته اند كه : خبر محتمل الصدق والكذب است اما حديث اينطور نيست ، پس مى گوئيم : اطلاق اخبار در كتب شيعه كمتر است و احاديث زيادتر ، پس بر حديث توان اعتماد كرد اما بر خبر چندان اعتمادى نيست . و در كتاب « اصول كافى » (2) مروى است : « ان حديثنا صعبٌ مُستصعَب » . و ايضاً : « مَنْ حَفِظَ اربَعينَ حَديثاً بَعثَهَ اللّه ُ فقيهاً » (3) . و ايضاً : « اَعرِبُوا احاديثَنا فاِنّا قومٌ فُصَحَاءُ » (4) . و ايضاً : « حديثى حَدِيثُ ابى ، وَحَديثُ ابى حَديثُ جدّى ، وَحَديثُ جَدّى حَديثُ الحُسَين ، وحَديثُ الحُسين حَديثُ الحَسَن ، وَحَديثُ الحَسَن حَديثُ اميرالمؤمنين ، وَحَديثُ اميرَالمؤمنين حَديثُ رسُولِ اللّه صلى الله عليه و آله ، وَحَديثُ رَسُول اللّه صلى الله عليه و آله قَولُ اللّه عَزّ وجلّ » (5) . و ايضاً : « الرَاوِيَةُ لِحَديثِنَا يَشُدُّ به قُلُوبَ شيعَتِنا اَفضَلُ مِن اَلْفِ عَابِدٍ » (6) . و ايضاً : « اِنَّ فى كُلِّ أُمَّةٍ مُحدِّثُونَ مِن غَيرِ نُبُوَّةٍ » (7) . و امثال اين گونه فقرات بسيار است كه دلالت مى نمايد مُحدّث اولى است از مُخبر و حديث اشرف است از خبر .

.

ص: 357

ص: 358

ص: 359

و در حديث مصحف صدّيقه طاهره عليهاالسلام است : در ايام هفتاد و دو روز كه آن مشكاة عصمت و طهارت بعد از پدر بزرگوار زيست و زندگى فرمود در دار دنيا هر صبح و شام جبرئيل امين خدمت سيّده نساء عالمين مشرف مى شد و از امور غيبيّه براى تسليه خاطر آن مخدّره خبر مى داد ، و چون حضرت امير مؤمنان عليه السلام تشريف مى آوردند از آنچه شنيده بود خبر مى دادند ، آن بزرگوار مى فرمودند : از كجا اين مطالب را مى دانى ؟ عرض مى كرد : جبرئيل مرا خبر مى دهد . پس فاطمه زهرا عليهاالسلام محدَّثه است و صحيح است اگر محدِّثه به كسر دال خوانده شود ، از آنكه در اوّل جلد عاشر « بحارالانوار » (1) اين روايت از مفضّل بن عمر جعفى مروى است : هر وقت رسول خدا صلى الله عليه و آله بر خديجه عليهاالسلام بنت خويلد وارد مى شدند مى ديدند آن محترمه با كسى حرف مى زند . چون سؤال مى فرمودند عرض مى كرد : « هذا الجَنينُ الّذى فى بَطَنى يكلّمُنى ويُحدِّثُنى ويُؤْنِسُنى » ، يعنى : اين طفلى كه در رحم من است هر وقت تنها مى مانم با من صحبت مى دارد و حديث مى گويد (2) . پس فاطمه عليهاالسلام محدِّثة است يعنى حديث گوينده است و خبر دهنده است . اما مقام اول چون استفاضه از مبدء است اگر چه به توسّط ملك كريم است احلى مى نمايد ، و مرتبه ثانيه كه تحديث است ثمره آن راجع به خلق است . بعبارةٍ اخرى : اوّل جهت يَلى رَبّ است و دوّم جهت يَلى خلق ، اوّل تلقّى است و دوّم تلقين . پس با خدا صحبت داشتن تا به خلق آموختن فرقى بسيار دارد . اما بدان رسول از نبى اشرف است براى جهت رسالت و پيغامبرى وى و از اين جهت در

.

ص: 360

ص: 361

ص: 362

حضرت عبدالعظيم عليه السلام از شخص ثقه متديّن صادقى حكايتى شنيدم كه خلاصه اش اين است كه : روزى حضرت عبدالعظيم به محضر ابا الحسن ثالث امام على النقى عليه السلام وارد شدند . اصحاب آن جناب به وى راه ندادند تا در جوار امام عليه السلام بنشيند . ناچار در آخر آن مجلس بنشست . پس آن بزرگوار توجّه فرمود به حضرت عبدالعظيم و از آن كس كه بر حضرت عبدالعظيم مقدّم نشسته بود مسأله اى سؤال نمود . آن شخص در جواب عاجز بماند و ندانست . بعد از آن همان مسأله را از حضرت عبدالعظيم سؤال فرمود . آن بزرگوار جواب صواب عرضه داشت . امام عليه السلام امر فرمود آن شخص برخيزد و حضرت عبدالعظيم را بر خود مقدّم دارد ، و به همين نهج سائرين از اصحاب را مؤخّر نشانيدند تا آنكه در جوار آن سيّد بزرگوار بدون فاصله قرار گرفت . آن گاه حضرت امام على النّقى عليه السلام تمام مقاديم بدنش را به سوى آن جناب توجّه داد و كمال مرحمت و ادب نمود و به اصحاب حضور فرمود : « اين بزرگوار كه عالم آل محمد (ص) است بدين گونه بايد محترم باشد » . پس از ذكر اين روايت بدان : هر محدّثى را عالم نمى توان خواند چنانكه هر عالمى هم محدّث نيست ، و اين منصب جليل و علم نبيل را جماعت قليلى از خواصّ اصحاب ائمّه داشته اند مانند سلمان و يونس بن عبدالرّحمن و ابان و زُراره و نظاير ايشان ، رضوان اللّه عليهم اجمعين . و از فرقه جليله سادات بنى الحسن چند تن در اين فن منتخب گشته اند ، اعلم و ازهد و اورع و اتقى و احفظ حضرت عبدالعظيم است . پس حقيقتاً [ال]مُحَدِّث العليم آن بزرگوار است كه بدون واسطه از چند نفر ائمه معصومين ، احاديث صحيحه استماع نموده و بدون نقصان و زياده به مردمان شهر رى رسانيده ، و از اين خدمت عظمى آثار بقعه كريمه اش سر به اوج اعلى كشيده و يوماً فيوماً بر ارادت اهل اين ولا افزوده مى شود و كرامات لا تحصى ظاهر مى گردد . بلى ، تابعين از اصحاب و معاصرين ائمه اطياب عليهم السلام بسيار حديث حفظ داشتند مانند

.

ص: 363

ص: 364

« تهذيب » و كتاب « استبصار » از مرحوم شيخ الطائفة محمد بن حسن طوسى است . و بر اين چهار كتاب علماء سابقين و لاحقين اعتماد كرده اند و توسّل به احاديث آنها جسته اند و عمل را بر آن قرار داده اند ، و اجازات بر نقل آنها داده اند ، بلكه الى يوم القيام فتوى و عمل مجتهدين اعلام بر اين چهار كتاب است سيّما جماعت اخباريّين كه مذهبى جز اخذ و عمل به آنها ندارند . خلاصه ابن عقده سابق الذكر كه مرحوم علاّمه اعلى اللّه مقامه در كتاب « خلاصه » (1) او را زيدى جارودى دانسته است و فرموده است : بر اين مذهب مرد وانما ذَكَرَناهُ من جُملةِ اَصحابِنا لِكَثْرَةِ رِوَايَتِهِ عَنْهُمْ وَخَلطِهِ بِهم وَتَصنيفِه لَهُمْ حافظه غريبى داشت كه نجاشى فرمود : سى صد هزار حديث را حافظ بود ! و يافعى در تاريخ خود گفت : ابن عقده از اركان حديث است . و مرحوم رضى او را از ممدوحين شمرده است ، و امثال ابن عقده از حفظه اخبار و نقله آثار از اطلاعات و محفوظات حضرت عبدالعظيم عليه السلام باخبرند . و مرحوم صدوق طاب ثراه كتابى در اخبار حضرت عبدالعظيم عليه السلام نوشته است كه بعد از اين مذكور مى شود . و داعى به يك صد حديث از كتب اربعه و كتابهاى ديگر با كمال سعى بعد از تصحيح اسناد آنها را در روح و ريحان على حده نقل كرده ام و براى تسهيل و تفهيم خوانندگان به فارسى ترجمه نمودم تا بدانند اين بزرگوار چگونه خدمت ائمه طاهرين عليهم السلام مقرّب داشته است ، و هيچ يك از اصحاب بلكه اقارب ايشان بدين گونه مورد التفات واقع نشدند . و از حديث ابا حمّاد رازى جلالت قدر حضرت عبدالعظيم را خواهى دانست كه از جانب امام عليه السلام منصوب و مأمور بوده است به نشر احكام و مسائل حلال و حرام . پس بدان حديث دانى و حديث خوانى آسان است ، اما آنچه آداب محدّث است احاطه

.

ص: 365

ص: 366

ص: 367

ولا اَحسِبُكَ الاّ كذّاباً » (1) يعنى : روايت بسيار نقل كردى و بسيار دروغ گوينده اى و از دشمنان خدا و اسلام مى باشى . و حضرت امير عليه السلام فرمود : « اكذَبَ رَجُلٍ عَلى رسُولِ اللّه صلى الله عليه و آله هَذا الغُلام » (2) يعنى : دروغگوترين مردم بر رسول خدا همين غلام است . و حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند به ابو هريره : « انّ فيك لَشُعبةً مِنَ الكُفرِ » (3) . و زمخشرى در « ربيع الابرار » (4) گفته است : ابو هريره گفت : اللّهمّ ارْزُقْنى ضِرْساً (5) طَحُوناً ومَعدةً هضوماً وَدُبُراً نَثُوراً . و در كتاب مذكور است : عايشه هميشه ابوهريره را تكذيب مى كرد و مى گفت : تو كذّابى (6) . وابو حنيفه مى گفت : من از هر كس اخذ حديث مى كنم و مى شنوم مگر انس و ابو هريره (7) . و معاوية بن ابى سفيان چهار صد هزار درهم به او داد چهار هزار حديث جعل كرد 8 . و حضرت امير عليه السلام را سبّ مى كرد و مى گفت : حضرت رسول (ص) فرمود : هر كس در مدينه فتنه بر پا كند لعنت خدا بر او باد و امير مؤمنان احداث فتنه كرد 9 .

.

ص: 368

ص: 369

ص: 370

و تمام اين احاديث موضوعه مجعوله مأخوذ از قول ابو حنيفه و سابقين از اهل رأى و قياس و استحسان است كه كتاب خدا را بر حسب آراء كاسده خودشان قياس نمودند و تدليس كردند و تغيير دادند . و حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند : « تَفتَرقُ اُمّتى عَلى بِضعٍ وسَبعينَ فِرقةً اعظَمُها فِتنةً عَلى امَّتى قومٌ يقيسُونَ الأُمُورَ بِرَأيهِمْ يُحَرِّمُونَ الحلالَ ويُحلّلِونَ الحرام » (1) . و عمر بن الخطاب گفت : دورى بجوئيد از اصحاب رأى كه ايشان دشمنان سُنن سنيّه (2) نبويّه اند ؛ از آنكه عاجز بودند از حفظ احاديث ، پس براى خودشان خرافات و مزخرفات گفتند گمراه شدند و مردم را گمراه كردند (3) . پس اخذ دين را بايد از امام زمان كرد نه از طريق قياس و منهج استحسان ، از آنكه ائمه دين عليهم السلام كه خلفاء معصومين و اخلاف مطهّرين حضرت خاتم النبيّين صلى الله عليه و آلهاند احكام حلال و حرام را به توسّط جبرئيل از پروردگار جليل از مصبّ وحى و تنزيل كه جدّ اصيل نبيل ايشان است اخذ نموده اند ، پس مشرع اين فرقه حقّه مشروع است و جز اين طريق ممنوع . ومؤيّد بر مراد اين ابيات جيّده است : إذا شئتَ اَن تَختَر لِنَفسِكَ مَذهباًوَتعلم اَنّ النّاسَ فى نَقل اخبَارِ فَدَعْ عَنكَ قولَ الشَّافِعىِّ ومالِكٍوَاَحْمَدَ والمَروّىِ عَنْ كَعبِ الاَحبارِ وَوالِ اُنَاساً قَولُهُمْ وحَدَيثُهُمْرَوى جدُّنا عَن جَبْرَئِيلَ عَنِ الْبارى (4)و آن طريق حق و نهج صدق بر حسب قطع و يقين ، نه از راه حدس و تخمين ، از احاديث صحيحه مرويّه حضرت عبدالعظيم عليه السلام است . پس داعى در اين وجيزه غالب از احاديث منقوله از ائمه را كه حضرت عبدالعظيم

.

ص: 371

روايت كرده است بيان مسائل حلال و حرام و اُصول احكام و سنن سيّد انام صلى الله عليه و آلهمى داند ، هر آن كس بخواند مى داند تحديث اين احاديث شريفه و اِخبار اين اَخبار صحيحه به جز از آن بزرگوار شايسته نمى نمود ، همانا علم و معرفت حضرت عبدالعظيم عليه السلام باعث استفاضه اين فيوضات از مبدء فيّاض گرديد كه به أحسن الاحوال افاضه بر دوستان خودشان فرمودند . على اىّ حال ، علم حديث و اطّلاع به آن شريف است ، و هر كسى را نتوان محدّث خواند ، و هر حديثى را نتوان تصديق كرد مگر آنكه از منبع و معدن آن استماع شود . و حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمودند : « قد كَثُرَتْ عَلَىَّ الكَذّابَةُ فَمَنْ كَذِبَ عَلَىَّ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ » (1) . پس از اين حديث و خبر آيا اهل منبر خبرى دارند و جزا و سزاى كذب به حضرت خير البشر را در روز محشر دانسته اند چيست و چگونه است ؟ ! البته احتراز و اجتناب بعضى از اين گناه بزرگ كه طريق ارتزاق و اكتساب معيشت شان است بايد بيشتر و زياده تر باشد با آنكه اخذ احاديث صحيحه و فهم معانى آن در اين اوان بسيار سهل و آسان است ، و در زمانهاى قديم براى اهل طلب ، اخذ هر حديثى با كمال صُعوبت و تعب بوده است ، پس چرا براى متابعت هوا و ترضيه آراء ابناء دنيا ، خدا و پيغمبرش را آزرده نمايند و آنچه نخواسته اند و نفرموده اند مانند دشمنان دين از روى جهل و نادانى بيان كنند ؟ ! نمى دانم اين طايفه را در كدام يك از طبقات جهنّم با ابو حنيفه و اتباع وى هم نشين نمايند . خلاصه در شرح احاديث مرويّه از حضرت عبدالعظيم عليه السلام بعضى از فروع متعلقه ديگر به احاديث و اخبار ان شاء اللّه تعالى مذكور مى شود ، و آنچه در اين فقره زحمت دادم كفايت است .

.

ص: 372

ص: 373

فرمود : « من سيّد اولاد آدم هستم » . عايشه عرض كرد : سيّد چه معنى دارد ؟ فرمود : « مَنِ افْتَرضَتْ طاعَتُهُ كَمَا افْتَرَضَتْ طاعَتى » ، يعنى : « چنانكه اطاعت من واجب است اطاعت او هم لازم است » . و در اين فقره اشاره و تصريح است در تكليف واجب لازم عايشه مخصوصاً و سائرين عموماً . و خواهى دانست طريق معرفت و شناسائى طاعتِ حضرت ختمى مآب و جناب ولايت مآب عليهما الصّلاة والسلام از حضرت عبدالعظيم عليه السلام است ، و حديث ابا حمّاد رازى كمال دلالت بر صدق مراد مى نمايد ، و عنقريب آن حديث ذكر مى شود . و در كتاب « نهاية اللغة » (1) منقول است : مردى خدمت حضرت رسول صلى الله عليه و آله مشرف شد و عرض كرد : اَنْتَ سيّدُ قريش ؟ فَقالَ : « السّيدُ اللّه ُ الَّذى يَحقُّ لَهُ السِّيادَةُ » ، يعنى : تو سَيّد قريشى ؟ آن جناب فرمود : « سيّد خداوند متعال است كه سيادت حق اوست و احدى جز حضرت احديّت عزّوجلّ لياقت ندارد » (2) . و در حديث ديگر است : مردى به حضرت رسول صلى الله عليه و آله عرض كرد : انت سيّدُنا . فرمود : « مرا رسول و نبى به همان نحوى كه خداوند خوانده است بخوانيد ، و مرا سيّد نخوانيد » (3) . و مرحوم شهيد ثانى طاب ثراه فرمودند : بعضى از علماء منع كرده اند خداوند را به نام سيّد بخوانند ، و اين منع بر خلاف است بلكه در ادعيه كثيره وارد است كه سيّد از اسماء حسنى است ، و عبارت شهيد عليه الرحمة است : واِنَّ هذا الاسمَ لا يوُهِمُ نقصاً فيجوزُ اِطلاقُهُ

.

ص: 374

عَلَى اللّه ِ اِجْماعاً (1) . پس از دعوى اجماع در جواز اطلاق اسم شريف سيّد بر خداوند سبحان مى گوئيم : اسماء اللّه توقيفى است ، چون در اخبار و آثار و ادعيه به طرق صحيحه در كتب معتبره مذكور است ، لهذا منكرى او را نشايد . و حضرت رسول صلى الله عليه و آله كه در حديث سابق منع فرمودند شايد براى آن باشد كه اين اسم در فرقان مجيد بر حضرت وى نام ننهادند و آن جناب خوش داشت خوانده شود به نامهائى كه خداوند سبحان او را خواند و ناميد ، و تا اطاعت و امتثال بندگان ، فرمانِ قضا جريان را در تمام اوامر و احكام باشد . و وجه ديگر از جهت تواضع و تذلّل و استكانت است كه آن جناب به واسطه استغراق در عُبوديّت و بندگى با سيادت عامه اى كه حق تعالى بر ما سواى خود دارد راضى نشد او را سيّد خوانند ، يعنى عبد را سيّد خواندن با قيد عُبوديّت و رقيّت كه هرگز از وى منفك نمى شود سزاوار نيست ، و از ادب دور است . پس حقيقتاً خداوند سيّد است و حضرت رسول صلى الله عليه و آله عبد ، وهمين فخر آن بزرگوار را بس است ، چنانكه در فقره دعا خوانده مى شود : « وَكَفى لى فخراً (2) أن اَكوُنَ لَكَ عَبداً » (3) . و هر وقت خداوند ودود خواسته است آن بزرگوار را اختصاص به خود دهد او را بنده اش خوانده است كما قال اللّه تعالى : « سُبْحَانَ الَّذِى أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ

.

ص: 375

ص: 376

ص: 377

خوانده است . على اىّ حال ، اين لقب را به كسى نتوان داد و به آن احدى را نتوان خواند مگر آنكس كه جامع محامد و محاسن نفسانيّه روحانيّه است . گويند : از قيس بن عاصم سؤال كردند : بِمَ سُدتَ قومَك ؟ قال : بِبَذلِ النَدى وَكفِّ الاَذى ونَصْرِ المَولى (1) . و در اين زمان هر آنكه هاشمى است و منتسب به رسول اكرم صلى الله عليه و آله است سيّد خوانند از رضوى و موسوى و حسينى و حسنى و فاطمى و علوى ، و نديده ايم دوستان ائمه اطهار عليهم السلام ايشان را يا ابناء و احفاد هر يك از ائمه را براى نسبت به هاشم و قريش سيّد خوانده باشند ، و اين لفظ به اين جهت مرسوم و معمول نبوده است ، اما از جهت وصف و شرافت حسب در هر زمانى به هر لسانى مستعمل و مُصطلح بوده است از آنكه نهايت تكريم و تعظيم در اين لقب است (2) . و گويا اين لقب براى بنى فاطمه بعد از زمان غيبت صغرى به فاصله اى شايع شد سيّما از زمان مرحومين مبرورين سيّد مرتضى نقيب الطالبيين و سيّد اجل موسوى سيّد رضى _ طاب ثراهما _ شيوع بهم رسانيد كه به واسطه جلالت قدر و فخامت مقام ايشان با رياست كليّه و سيادت عامه اى كه داشتند سائرين اولاد فاطمه بالتبع براى امتياز ايشان با عامّه و عوام ناس موسوم شدند ، و از آن زمان بر اين سلسله جليله اسم سيّد بماند (3) .

.

ص: 378

بلى ، وصفاً جمعى معروف اند به اسم سيّد : يكى عبداللّه بن رواحه است كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمود : « واَنْتَ _ ثَبَّتك اللّه ُ _ يا سِيَّدَ الشُعَراءِ » . و يكى حسّان بن ثابت است . و يكى شاعر آل رسول صلى الله عليه و آله سيّد اسماعيل حميرى است كه مادرش يا قومش اين لقب را به او دادند چنانكه در اشعارش فرمود : وَلَقَد عَجِبتُ لِقائِلٍ لى مَرَّةًعلاّمةٌ فَهِمٌ مِن الفُهَماءِ (1) سَمّاكَ قَوْمُك سَيِّداً صَدَقُوا بِهاَنْتَ المُوَفَّقُ سَيِّدُ الشُعَراءِ (2)و محيى الدين معروف در باب سى صد و شصت در معرفت وزراء مهدى عليه السلامخوش گفته است : اَلا اِنَّ خَتْمَ الاَوْلِياءِ شَهِيدُوَعَيْنُ اِمامِ العَالَمينَ فَقِيدُ هُوَ السَّيِّدُ المَهْدِىُّ مِنْ آلِ اَحْمَدٍهُوَ الصَّارِمُ الْهِنْدِىُّ حِينَ يَبِيدُ (3)و اين دو بيت گويا در حق اين سيّد كريم و محدّث عليم حضرت عبدالعظيم گفته شده است ، و بعضى از معانى سيّد در آن مندرج است : يا بُقعةً ماتَ بِها سَيِّدُما مِثْلُهُ فِى النّاسِ مِنْ سَيِّدِ ماتَ الهُدى مِن بَعْدِهِ وَالنَّدىاَلْعِلْمُ وَالحِلمُ مَعَ السُّؤْدَدِ (4)

.