سرشناسه : محمدي ري شهري، محمد، 1325 -
عنوان و نام پديدآور : دانشنامه امام حسين عليه السلام ، بر پايه قرآن ، حديث و تاريخ/ محمدي ري شهري؛ با همكاري محمود طباطبايي نژاد ، روح ا...سيدطبائي ؛ مترجم عبدالهادي مسعودي، مهدي مهريزي.
مشخصات نشر : قم: دارالحديث، 1388.
مشخصات ظاهري : 14ج.
فروست : پژوهشكده علوم و معارف حديث؛ 204.
شابك : 1200000 ريال: دوره 978-964-493-461-2 : ؛ ج.1، چاپ سوم و چهارم: 978-964-493-462-9 ؛ ج.2،چاپ سوم و چهارم: 978-964-493-463-6 ؛ ج.3،چاپ سوم و چهارم 978-964-493-464-3 : ؛ ج.4،چاپ سوم و چهارم 978-964-493-465-0 : ؛ ج.5،چاپ سوم وچهارم 978-964-493-466-7 : ؛ ج. 6، چاپ سوم و چهارم 978-964-493-467-4 : ؛ ج.7، چاپ سوم و چهارم 978-964-493-468-1 : ؛ ج.8،چاپ سوم و چهارم 978-964-493-469-8 : ؛ ج.9، چاپ سوم و چهارم 978-964-493-470-4 : ؛ ج. 10، چاپ سوم و چهارم 978-964-493-471-1 : ؛ ج.11، چاپ سوم و چهارم 978-964-493-472-8 : ؛ ج. 12، چاپ سوم و چهارم 978-964-493-473-5 : ؛ ج.13، چاپ سوم و چهارم: 978-964-493-474-2 ؛ ج. 14، چاپ سوم 978-964-493-475-9 : ؛ ج.15978-964-493-806-1 ؛ ج.16978-964-493-805-4
يادداشت : در جلد ششم، دوازدهم، سيزدهم و چهاردهم كتاب حاضر مترجم عبدالهادي مسعودي و در جلد چهارم مترجم مهدي مهريزي است.
يادداشت : جلد 15 با عنوان دانشنامه امام حسين عليه السلام ، بر پايه قرآن ، حديث و تاريخ(مقتل ها) و جلد 16دانشنامه امام حسين عليه السلام ، بر پايه قرآن ، حديث و تاريخ(مقتل ها و فهرست ها) است.
يادداشت : ج. 1 - 14(چاپ سوم: 1388) مكرر.
يادداشت : ج.1،ج.4،ج.7،ج.8، ( چاپ اول: 1388).
يادداشت : ج.10 - 14( چاپ اول: 1388).
يادداشت : ج1-13(چاپ چهارم:1389).
يادداشت : ج. 5 (چاپ پنجم : 1390).
يادداشت : ج.15-16(چاپ اول: 1393)(فيپا).
موضوع : حسين بن علي (ع)، امام سوم، 4 - 61ق.
موضوع : واقعه كربلا، 61ق.
شناسه افزوده : طباطبائي نژاد، محمود، 1340 -
شناسه افزوده : سيدطبايي،سيدروح الله
شناسه افزوده : مسعودي، عبدالهادي، 1343 - ، مترجم
شناسه افزوده : مهريزي، مهدي، 1341 -، مترجم
رده بندي كنگره : BP41/4/م3435د2 1388
رده بندي ديويي : 297/9534
شماره كتابشناسي ملي : 2037945
ص: 1
ص: 2
ص: 3
ص: 4
ص: 5
ص: 6
الفصل الثالث: أهَمِّيَّةُ يَومِ عاشوراءَ وآدابُهُ
3 / 1عَظَمَةُ مُصيبَةِ عاشوراءَعلل الشرائع عن عبد اللّه بن الفضل الهاشمي :قُلتُ لِأَبي عَبدِ اللّهِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ الصّادِقِ عليهماالسلام : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، كَيفَ صارَ يَومُ عاشوراءَ يَومَ مُصيبَةٍ وغَمٍّ وجَزَعٍ وبُكاءٍ دونَ اليَومِ الَّذي قُبِضَ فيهِ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَاليَومِ الَّذي ماتَت فيهِ فاطِمَةُ عليهاالسلام ، وَاليَومِ الَّذي قُتِلَ فيهِ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام ، وَاليَومِ الَّذي قُتِلَ فيهِ الحَسَنُ عليه السلام بِالسَّمِّ؟ فَقالَ : إنَّ يَومَ الحُسَينِ عليه السلام (1) أعظَمُ مُصيبَةً مِن جَميعِ سائِرِ الأَيّامِ ؛ وذلِكَ أنَّ أصحابَ الكِساءِ الَّذينَ (2) كانوا أكرَمَ الخَلقِ عَلَى اللّهِ تَعالى كانوا خَمسَةً ، فَلَمّا مَضى عَنهُمُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله بَقِيَ أميرُ المُؤمِنينَ وفاطِمَةُ وَالحَسَنُ وَالحُسَينُ عليهم السلام ، فَكانَ فيهِم لِلنّاسِ عَزاءٌ وسَلوَةٌ ، فَلَمّا مَضَت فاطِمَةُ عليهاالسلام كانَ في أميرِ المُؤمِنينَ وَالحَسَنِ وَالحُسَينِ عليهم السلام لِلنّاسِ عَزاءٌ وسَلوَةٌ ، فَلَمّا مَضى مِنهُم أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام كانَ لِلنّاسِ فِي الحَسَنِ وَالحُسَينِ عليهماالسلامعَزاءٌ وسَلوَةٌ ، فَلَمّا مَضَى الحَسَنُ عليه السلام كانَ لِلنّاسِ فِي الحُسَينِ عليه السلام عَزاءٌ وسَلوَةٌ ، فَلَمّا قُتِلَ الحُسَينُ عليه السلام لَم يَكُن بَقِيَ مِن أهلِ الكِساءِ أحَدٌ لِلنّاسِ فيهِ بَعدَهُ عَزاءٌ وسَلوَةٌ ، فَكانَ ذَهابُهُ كَذَهابِ جَميعِهِم ، كَما كانَ بَقاؤُهُ كَبَقاءِ جَميعِهِم ، فَلِذلِكَ صارَ يَومُهُ أعظَمَ مُصيبَةً . فَقُلتُ لَهُ [أي لِلإِمامِ الصّادِقِ عليه السلام ] : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، فَلِمَ لَم يَكُن لِلنّاسِ في عَلِيِّ بنِ الحُسَينِ عليه السلام عَزاءٌ وسَلوَةٌ مِثلُ ما كانَ لَهُم في آبائِهِ عليهم السلام ؟ فَقالَ : بَلى ، إنَّ عَلِيَّ بنَ الحُسَينِ عليه السلام كانَ سَيِّدَ العابِدينَ وإماما وحُجَّةً عَلَى الخَلقِ بَعدَ آبائِهِ الماضينَ ، ولكِنَّهُ لَم يَلقَ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله ولَم يَسمَع مِنهُ ، وكانَ عِلمُهُ وِراثَةً عَن أبيهِ عَن جَدِّهِ عَن النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله وكانَ أميرُ المُؤمِنينَ وفاطِمَةُ وَالحَسَنُ وَالحُسَينُ عليهم السلام قَد شاهَدَهُمُ النّاسُ مَعَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله في أحوالٍ تَتَوالى ، فَكانوا مَتى نَظَروا إلى أحَدٍ مِنهُم تَذَكَّروا حالَهُ مَعَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وقَولَ رَسولِ اللّهِ لَهُ وفيهِ ، فَلَمّا مَضَوا فَقَدَ النّاسُ مُشاهَدَةَ الأَكرَمينَ عَلَى اللّهِ عَزَّ وجَلَّ ولَم يَكُن في أحَدٍ مِنهُم فَقدُ جَميعِهِم إلّا في فَقدِ الحُسَينِ عليه السلام ، لِأَنَّهُ مَضى آخِرَهُم ، فَلِذلِكَ صارَ يَومُهُ أعظَمَ الأَيّامِ مُصيبَةً . فَقُلتُ لَهُ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، فَكَيفَ سَمَّتِ العامَّةُ يَومَ عاشوراءَ يَومَ بَرَكَةٍ؟ فَبَكى عليه السلام ، ثُمَّ قالَ : لَمّا قُتِلَ الحُسَينُ عليه السلام تَقَرَّبَ النّاسُ بِالشّامِ إلى يَزيدَ ، فَوَضَعوا لَهُ الأَخبارَ ، وأخَذوا عَلَيهِ الجَوائِزَ مِنَ الأَموالِ ، فَكانَ مِمّا وَضَعوا لَهُ أمرُ هذَا اليَومِ ، وأنَّهُ يَومُ بَرَكَةٍ لِيَعدِلَ النّاسَ فيهِ مِنَ الجَزَعِ وَالبُكاءِ وَالمُصيبَةِ وَالحُزنِ إلَى الفَرَحِ وَالسُّرورِ وَالتَّبَرُّكِ وَالاِستِعدادِ فيهِ ، حَكَمَ اللّهُ مِمّا بَينَنا وبَينَهُم. (3)
.
ص: 7
علل الشرائع_ به نقل از عبد اللّه بن فضل هاشمى _: به امام صادق عليه السلام گفتم : اى پسر پيامبر خدا ! چه طور روز عاشورا، روز ماتم و اندوه و بى تابى و گريه شد ؛ ولى روز رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله و روز درگذشت فاطمه عليهاالسلام و روز شهادت امير مؤمنان عليه السلام و روز كشته شدن امام حسن عليه السلام با زهر ، چنين نشد؟ فرمود: «روز [شهادت] حسين عليه السلام ، مصيبتى بزرگ تر از ديگر روزها دارد. اين ، از آن روست كه اصحاب كسا _ كه گرامى ترينِ مردمان در پيشگاه خداى متعال اند _، پنج تن بودند . وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله از ميان آنان رفت، امير مؤمنان، فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام بودند و آنها براى مردم ، مايه تسليت و دل خوشى بودند . نيز هنگامى كه فاطمه عليهاالسلامدر گذشت، دلدارى و تسلّىِ مردم ، با امير مؤمنان و حسن و حسين عليهم السلام بود . همچنين زمانى كه امير مؤمنان عليه السلام در گذشت، مردم با حسن عليه السلام و حسين عليه السلام ، آرامش و تسكين مى يافتند . نيز وقتى حسن عليه السلام در گذشت، حسين عليه السلام براى مردم، مايه دلدارى و تسلّى بود ؛ ولى زمانى كه حسين عليه السلام كشته شد، هيچ كس از اصحاب كسا باقى نبود كه مردم ، با او دلدارى و تسكين پيدا كنند. بنا بر اين، رفتن حسين عليه السلام ، به مثابه رفتن همه آنها بود، همان گونه كه بودن ايشان ، به مثابه بودن همه آنها بود. به اين جهت ، روز كشته شدن حسين عليه السلام ، بزرگ ترين مصيبت بود». به امام عليه السلام گفتم : اى پسر پيامبر خدا ! چرا على بن الحسين (امام زين العابدين) عليه السلام همچون پدرانش كه براى مردم ، مايه دلدارى و تسلّى بودند، مايه دلدارى و تسلّى نبود؟ امام عليه السلام فرمود: «آرى ؛ على بن الحسين عليه السلام ، سَرور عبادت پيشگان، و پيشوا و حجّت خدا بر خلق پس از پدرانش بود ؛ ولى پيامبر صلى الله عليه و آله را نديده بود و از ايشان، چيزى نشنيده بود و علم و ميراثش به واسطه پدرش و جدّش از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بود، در حالى كه امير مؤمنان، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام در موقعيت هاى گوناگون با پيامبر صلى الله عليه و آله ديده شده بودند و هر گاه مردم به يكى از آنها نظر مى كردند ، به ياد موقعيت او با پيامبر صلى الله عليه و آله مى افتادند و به ياد گفته پيامبر خدا با او و آنچه در باره او فرموده بود ، مى افتادند . وقتى همه آنان در گذشتند، مردم ، ديدارِ گراميان در پيشگاه خدا را از دست دادند و از دست دادن هر يك از آنان، به منزله از دست دادن همه آنها نبود، بجز از دست دادن حسين عليه السلام ؛ زيرا وى ، آخرين نفرِ آنان بود . از اين رو، روز [كشته شدن] او، بزرگ ترين روز ماتم شد» . گفتم : اى پسر پيامبر خدا ! پس چگونه عامّه مردم ، روز عاشورا را روز بركت دانستند؟ ايشان گريست و فرمود: «وقتى حسين عليه السلام كشته شد، مردم شام، با جعل اخبار، به يزيد ، تقرّب جستند و براى آن از اموال عمومى، جايزه دريافت نمودند و از جمله چيزهايى كه برايش جعل كردند ، [فضائل] روز عاشورا بود كه آن را روزى مبارك معرّفى كردند تا مردم در آن ، به جاى زارى و گريه و ماتم و اندوه، شادى و خوش حالى و خجستگى و آمادگى نشاط داشته باشند. خداوند ، ميان آنان و ما داورى كند!» .
.
ص: 8
مصباح المتهجّد عن علقمة بن مُحَمَّد الحضرمي عن أبي جعفر [الباقر] عليه السلام_ في زِيارَةِ عاشوراءَ _: السَّلامُ عَلَيكَ يا أبا عَبدِ اللّهِ . . . لَقَد عَظُمتِ الرَّزِيَّةُ ، وجَلَّت وعَظُمَتِ المُصيبَةُ بِكَ عَلَينا وعَلى جَميعِ أهلِ الإِسلامِ ، وجَلَّت وعَظُمَت مُصيبَتُكَ فِي السَّماواتِ عَلى جَميعِ أهلِ السَّماواتِ. (1)
.
ص: 9
مصباح المتهجّد_ به نقل از عَلقمة بن محمّد حَضرَمى، از امام باقر عليه السلام ، در «زيارت عاشورا» _: سلام بر تو ، اى ابا عبد اللّه !... . مصيبت تو ، بسى بزرگ است. مصيبت تو بر ما و بر تمام مسلمانان، تكان دهنده و عظيم است، و مصيبت تو ، عظيم است براى آسمانيان و در ميان آسمان ها.
.
ص: 10
3 / 2آدابُ يَومِ عاشوراءَ3 / 2 _ 1تَعطيلُ الأَعمالِ اليَومِيَّةِكامل الزيارات عن مالك الجهني عن أبي جعفر الباقر عليه السلام_ في يَومِعاشوراءَ _: فَإِنِ استَطَعتَ أن لا تَنتَشِرَ يَومَكَ في حاجَةٍ فَافعَل ، فَإِنَّهُ يَومُ نَحسٍ ، لا تُقضى فيهِ حاجَةٌ ، وإن قُضِيَت لَم يُبارَك لَهُ فيها ، ولَم يَرَ رُشدا ، ولا تَدَّخِرَنَّ لِمَنزِلِكَ شَيئا ، فَإِنَّهُ مَنِ ادَّخَرَ لِمَنزِلِهِ شَيئا في ذلِكَ اليَومِ لَم يُبارَكَ لَهُ فيما يَدَّخِرُهُ ، ولا يُبارَكُ لَهُ في أهلِه. (1)
علل الشرائع عن الحسن بن فضّال عن أبي الحسن عليّ بن موسى الرضا عليه السلام :مَن تَرَكَ السَّعيَ في حَوائِجِهِ يَومَ عاشوراءَ قَضَى اللّهُ لَهُ حَوائِجَ الدُّنيا وَالآخِرَةِ ، ومَن كانَ يَومُ عاشوراءَ يَومَ مُصيبَتِهِ وحُزنِهِ وبُكائِهِ يَجعَلُ اللّهُ عز و جل يَومَ القِيامَةِ يَومَ فَرَحِهِ وسُرورِهِ ، وقَرَّت بِنا فِي الجِنانِ عَينُهُ. (2)
.
ص: 11
كامل الزيارات_ به نقل از مالك جُهَنى، از امام باقر عليه السلام ، در باره روز عاشورا _: اگر توانستى در پىِ بر آوردن حاجتى نروى، نرو ؛ چرا كه عاشورا، روز شومى است و حاجتى در آن، برآورده نمى شود، و اگر هم برآورده شود، بركتى ندارد و پيشرفتى نمى بيند . همچنين [در اين روز]، براى خانه ات چيزى را ذخيره نكن، كه هر كس در روز عاشورا براى خانه اش چيزى بيندوزد، در اندوخته اش بركتى نخواهد بود و در خانواده اش نيز بركتى نخواهد بود .
علل الشرائع_ به نقل از حسن بن فضّال، از امام رضا عليه السلام _: هر كس در روز عاشورا، تلاش و كوشش براى بر آوردن نيازهايش را رها كند، خداوند، نيازهاى دنيايى و آخرتىِ او را بر مى آورد، و هر كس عاشورا، روز ماتم و اندوه و گريه اش باشد ، خداوندت قيامت را روزِ شادى و خوش حالى اش قرار مى دهد و چشمش در بهشت، به ما روشن مى شود.
.
ص: 12
3 / 2 _ 2الاِجتِنابُ عَنِ المَلاذِّمصباح المتهجّد عن عبد اللّه بن سنان عن أبي عبد اللّه جعفر بن مُحَمَّد [الصادق] عليه السلام_ لَمّا سُئِلَ عَن صَومِ يَومِ عاشوراءَ _: صُمهُ مِن غَيرِ تَبييتٍ (1) وأفطِرهُ مِن غَيرِ تَشميتٍ ، ولا تَجعَلهُ يَومَ صَومٍ كَمَلاً ، وَليَكُن إفطارُكَ بَعدَ صَلاةِ العَصرِ بِسَاعَةٍ عَلى شَربَةٍ مِن ماءٍ ، فَإِنَّهُ في مِثلِ ذلِكَ الوَقتِ مِن ذلِكَ اليَومِ تَجَلَّتِ الهَيجاءُ عَن آلِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَانكَشَفَتِ المَلحَمَةُ عَنهُم ، وفِي الأَرضِ مِنهُم ثَلاثونَ صَريعا في مواليهِم ، يَعِزُّ عَلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله مَصرَعُهُم ، ولَو كانَ فِي الدُّنيا يَومَئِذٍ حَيّا لَكانَ _ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ _ هُوَ المُعَزّى بِهِم. (2)
مَسارُّ الشيعة :فِي اليَومِ العاشِرِ مِنهُ [أي مِن شَهرِ المُحَرَّمِ] مَقتَلُ سَيِّدِنا أبي عَبدِ اللّهِ الحُسَينِ عليه السلام مِن سَنَةِ إحدى وسِتّينَ (61) مِنَ الهِجرَةِ ، وهُوَ يَومٌ يَتَجَدَّدُ فيهِ أحزانُ آلِ مُحَمَّدٍ عليهم السلام وشيعَتِهِم . وجاءَتِ الرِّوايَةُ عَنِ الصّادِقينَ عليهم السلام بِاجتِنابِ المَلاذِّ ، وإقامَةِ سُنَنِ المَصائِبِ ، وَالإِمساكِ عَنِ الطَّعامِ وَالشَّرابِ إلى أن تَزولَ الشَّمسُ ، وَالتَّغَذّي بَعدَ ذلِكَ بِما يَتَغَذّى بِهِ أصحابُ أهلِ المَصائِبِ ، كَالأَلبانِ وما أشبَهَها دونَ المَلَذِّ مِنَ الطَّعامِ وَالشَّرابِ. (3)
3 / 2 _ 3إقامَةُ العَزاءِ فِي الدّارِكامل الزيارات عن مالك الجهني عن أبي جعفر الباقر عليه السلام :مَن زارَ الحُسَينَ عليه السلام يَومَ عاشوراءَ حَتّى يَظَلَّ عِندَهُ باكِيا ، لَقِيَ اللّهَ عَزَّ وجَلَّ يَومَ القِيامَةِ بِثَوابِ ألفَي ألفِ حَجَّةٍ ، وألفَي ألفِ عُمرَةٍ ، وألفَي ألفِ غَزوَةٍ ، وثَوابُ كُلِّ حَجَّةٍ وعُمرَةٍ وغَزوَةٍ كَثَوابِ مَن حَجَّ وَاعتَمَرَ وغَزا مَعَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ومَعَ الأَئِمَّةِ الرّاشِدينَ عليهم السلام . قالَ : قُلتُ : جُعِلتُ فِداكَ ! فَما لِمَن كانَ في بُعدِ البِلادِ وأقاصيها ، ولَم يُمكِنهُ المَصيرُ إلَيه فِي ذلِكَ اليَومِ؟ قالَ : إذا كانَ ذلِكَ اليَومُ بَرَزَ إلَى الصَّحراءِ أو صَعِدَ سَطحا مُرتَفِعا في دارِهِ ، وأومَأَ إلَيهِ بِالسَّلامِ ، وَاجتَهَدَ عَلى قاتِلِهِ بِالدُّعاءِ ، وصَلّى بَعدَهُ رَكعَتَينِ ، يَفعَلُ ذلِكَ في صَدرِ النَّهارِ قَبلَ الزَّوالِ ، ثُمَّ لَيَندُبُ الحُسَينَ عليه السلام ويَبكيهِ ، ويَأمُرُ مَن في دارِهِ (4) بِالبُكاءِ عَلَيهِ ، ويُقيمُ في دارِهِ مُصيبَتَهُ بِإِظهارِ الجَزَعِ عَلَيهِ ، ويَتَلاقَونَ بِالبُكاءِ بَعضُهُم بَعضا بِمُصابِ الحُسَينِ عليه السلام ، فَأَنَا ضامِنٌ لَهُم إذا فَعَلوا ذلِكَ عَلَى اللّهِ عز و جل جَميعَ هذَا الثَّوابِ . فَقُلتُ : جُعِلتُ فِداكَ ! وأنتَ الضّامِنُ لَهُم إذا فَعَلوا ذلِكَ وَالزَّعيمُ بِهِ؟ قالَ : أنَا الضّامِنُ لَهُم ذلِكَ وَالزَّعيمُ لِمَن فَعَلَ ذلِكَ ... . فَمَن فَعَلَ ذلِكَ كُتِبَ لَهُ ثَوابُ ألفِ ألفِ حَجَّةٍ ، وألفِ ألفِ عُمرَةٍ ، وألفِ ألفِ غَزوَةٍ ، كُلُّها مَعَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وكانَ لَهُ ثَوابُ مُصيبَةِ كُلِّ نَبِيٍّ ورَسولٍ وصِدّيقٍ وشَهيدٍ ماتَ أو قُتِلَ ، مُنذُ خَلَقَ اللّهُ الدُّنيا إلى أن تَقومَ السّاعَةُ. (5)
.
ص: 13
مصباح المتهجّد_ به نقل از عبد اللّه بن سِنان، از امام صادق عليه السلام ، وقتى از ايشان در باره روزه روز عاشورا پرسيده شد _: در آن روز ، روزه بگير، امّا بدون تصميم شبانه ، (1) و بخور ، امّا نه به قصد شادى، و روزه آن را كامل نكن، و خوردنت هم ساعتى پس از نماز عصر با نوشيدن جرعه اى آب باشد ؛ چرا كه در چنين ساعتى از روز، جنگ با خاندان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرو نشست و كشتار آنان، متوقّف شد و سى كشته از ياران آنها بر زمين افتاده بود، كه كشته شدن آنان بر پيامبر خدا، گران بود و اگر پيامبر _ كه درود خدا بر او باد _ آن روز زنده بود، صاحب عزا بود.
مَسارُّ الشيعة:امام حسين عليه السلام در روز دهم محرّم، به سال 61 هجرى، كشته شد و اين روز، روزى است كه اندوه هاى خاندان محمّد صلى الله عليه و آله و پيروانشان، تجديد مى شود . از امامان عليهم السلام روايت شده كه در عاشورا، بايد از كامجويى پرهيز شود و مراسم ماتم برگزار شود. نيز از خوردن غذا و آب، تا ظهر خوددارى گردد و پس از آن ، غذايى در حدّ غذاى مصيبت ديده، خورده شود، مانند شير و امثال آن، بى آن كه از غذاها و نوشيدنى هاى لذيذ، استفاده شود.
كامل الزيارات_ به نقل از مالك جُهَنى _: امام باقر عليه السلام فرمود : «هر كس در روز عاشورا حسين عليه السلام را زيارت كند و در كنار قبرش گِريان باشد، خداوندت را در قيامت با دو هزار هزار (2) ثواب حج، دو هزار هزارثواب عمره و دو هزار هزار ثواب جهاد، ديدار مى كند كه ثواب هر حج و عمره و جهادى ، همانند ثواب حج گزار و عمره گزار و جهادگر همراه با پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان راستين عليهم السلام است». گفتم : فدايت گردم ! براى آن كسى كه در شهرها و مناطق دوردست است و نمى تواند به زيارت بيايد ، چه هست؟ فرمود: «وقتى روز عاشورا مى شود، به بيابان برود، يا روى بلندىِ خانه اش، با اشاره به امام حسين عليه السلام سلام كند و با جدّيت، بر قاتلش نفرين كند و پس از آن، دو ركعت نماز بگزارد . اين كار را نزديك ظهر، قبل از اذان، انجام دهد . آن گاه بر حسين عليه السلام مرثيه بسرايد و بگِريد و سفارش كند كسانى كه در خانه اش هستند ، بر حسين عليه السلام گريه كنند و با ناله كردن بر حسين عليه السلام ، در خانه اش ماتم بر پا كند و با هم براى گريستن ، هم صدا شوند . من براى آنان، از طرف خدا ضمانت مى كنم كه اگر اين كار را انجام دهند، همه اين ثواب ها را به دست مى آورند» . گفتم : فدايت گردم ! هر گاه آنان، آن كارها را انجام دادند، شما اين ثواب ها را بر عهده مى گيرى و تضمين مى كنى؟ فرمود: «من اين را برايشان تضمين مى كنم و چنان ثواب هايى را، براى هر كسى كه اين كارها را انجام دهد، بر عهده مى گيرم... . هر كس چنين سوگوارى كند، برايش ثواب هزار هزار حج، ثواب هزارْ هزار عمره و ثواب هزار هزار جهاد، نوشته مى شود كه همه شان همراه با پيامبر صلى الله عليه و آله بوده است و برايش ثواب مصيبت هر پيامبر و فرستاده و صدّيق و شهيدى كه از زمانى كه خدا، عالم را آفريده تا برپايىِ رستاخيز مرده و يا كشته شده، نوشته مى شود .
.
ص: 14
3 / 2 _ 4شِدَّةُ الحُزنِ وَالبُكاءِالأمالي للصدوق عن إبراهيم بن أبي محمود عن الرضا عليه السلام :كانَ أبي صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ إذا دَخَلَ شَهرُ المُحَرَّمِ لا يُرى ضاحِكا ، وكانَتِ الكَآبَةُ تَغلِبُ عَلَيهِ حَتّى يَمضِيَ مِنهُ عَشَرَةُ أيّامٍ ، فَإِذا كانَ يَومُ العاشِرِ ، كانَ ذلِكَ اليَومُ يَومَ مُصيبَتِهِ وحُزنِهِ وبُكائِهِ ، ويَقولُ : هُوَ اليَومُ الَّذي قُتِلَ فيهِ الحُسَينُ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ. (1)
.
ص: 15
الأمالى ، صدوق_ به نقل از ابراهيم بن ابى محمود، از امام رضا عليه السلام _: هر گاه محرّم مى شد ، پدرم _ كه درودهاى خدا بر او باد _ خندان ديده نمى شد و اندوه، بر او چيره مى گشت تا دهه محرّم به پايان برسد و وقتى روز دهم مى شد، آن روز ، روز ماتم و اندوه و گريه اش بود و مى فرمود: «امروز ، همان روزى است كه حسين _ كه درود خدا بر او باد _ كشته شد» .
.
ص: 16
الكافي عن عبد الملك عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :أمّا يَومُ عاشوراءَ فَيَومٌ اُصيبَ فيهِ الحُسَينُ عليه السلام . . . وما هُوَ إلّا يَومُ حُزنٍ ومُصيبَةٍ دَخَلَت عَلى أهلِ السَّماءِ ، وأهلِ الأَرضِ ، وجَميعِ المُؤمِنينَ. (1)
3 / 2 _ 5التَّعزِيَةُ بِالمَأثورِكامل الزيارات عن مالك الجهني عن أبي جعفر الباقر عليه السلام_ في إقامَةِ المَأتَمِ في يَومِ عاشوراءَ لِلإِمامِ الحُسَينِ عليه السلام _: قُلتُ : فَكَيفَ يُعَزّي بَعضُهُم بَعضا؟ قالَ[ عليه السلام ] : يَقولونَ : عَظَّمَ اللّهُ اُجورَنا بِمُصابِنا بِالحُسَينِ عليه السلام ، وجَعَلَنا وإيّاكُم مِنَ الطّالِبينَ بِثَأرِهِ مَعَ وَلِيِّهِ الإِمامِ المَهدِيِّ مِن آلِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله . (2)
3 / 2 _ 6الصَّلاةُ وَالدُّعاءُ وَالزِّيارَةُ بِالمَأثورِمصباح المتهجّد عن عبد اللّه بن سنان :دَخَلتُ عَلى سَيِّدي أبي عَبدِ اللّهِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ عليه السلام في يَومِ عاشوراءَ ، فَأَلفَيتُهُ كاسِفَ اللَّونِ ظاهِرَ الحُزنِ ، ودُموعُهُ تَنحَدِرُ مِن عَينَيهِ كَاللُّؤلُؤِ المُتَساقِطِ . فَقُلتُ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ! مِمَّ بُكاؤُكَ لا أبكَى اللّهُ عَينَيكَ ؟ فَقالَ لي : أوَ في غَفلَةٍ أنتَ؟ أما عَلِمتَ أنَّ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ اُصيبَ في مِثلِ هذَا اليَومِ؟ فَقُلتُ (3) : يا سَيِّدي ، فَما قَولُكَ في صَومِهِ؟ فَقالَ لي : صُمهُ مِن غَيرِ تَبييتٍ ، وأفطِرهُ مِن غَيرِ تَشميتٍ ، ولا تَجعَلهُ يَومَ صَومٍ كَمَلاً ، وَليَكُن إفطارُكَ بَعدَ صَلاةِ العَصرِ بِساعَةٍ عَلى شَربَةٍ مِن ماءٍ ؛ فَإِنَّهُ في مِثلِ ذلِكَ الوَقتِ مِن ذلِكَ اليَومِ تَجَلَّتِ الهَيجاءُ عَن آلِ رَسولِ اللّهِ وَانكَشَفَتِ المَلحَمَةُ (4) عَنهُم ، وفِي الأَرضِ مِنهُم ثَلاثونَ صَريعا في مَواليهِم ، يَعِزُّ عَلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله مَصرَعُهُم ، ولَو كانَ في الدُّنيا يَومَئِذٍ حَيّا لَكانَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ هُوَ المُعَزّى بِهِم . قالَ : وبَكى أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام حَتَّى اخضَلَّت لِحيَتُهُ بِدُموعِهِ ، ثُمَّ قالَ : إنَّ اللّهَ جَلَّ ذِكرُهُ لَمّا خَلَقَ النّورَ خَلَقَهُ يَومَ الجُمُعَةِ في تَقديرِهِ في أوَّلِ يَومٍ مِن شَهرِ رَمَضانَ ، وخَلَقَ الظُّلمَةَ في يَومِ الأَربِعاءِ، يَومُ عاشوراءَ في مِثلِ ذلِكَ ، يَعني يَومَ العاشِرِ مِن شَهرِ المُحَرَّمِ في تَقديرِهِ ، وجَعَلَ لِكُلٍّ مِنهُما شِرعَةً ومِنهاجا . يا عَبدَ اللّهِ بنَ سِنانٍ ، إنَّ أفضَلَ ما تَأتي بِهِ في هذَا اليَومِ أن تَعمِدَ إلى ثِيابٍ طاهِرَةٍ فَتَلبَسَها وتَتَسَلَّبَ (5) ، قُلتُ : ومَا التَّسَلُّبُ؟ قالَ : تُحَلِّلُ أزرارَكَ ، وتَكشِفُ عَن ذِراعَيكَ كَهَيئَةِ أصحابِ المَصائِبِ ، ثُمَّ تَخرُجُ إلى أرضٍ مُقفِرَةٍ أو مَكانٍ لا يَراكَ بِهِ أحَدٌ ، أو تَعمِدُ إلى مَنزِلٍ لَكَ خالٍ ، أو في خَلوَةٍ مُنذُ حينِ يَرتَفِعُ النَّهارُ ، فَتُصَلّي أربَعَ رَكَعاتٍ تُحسِنُ رُكوعَها وسُجودَها وخُشوعَها ، وتُسَلِّمُ بَينَ كُلِّ رَكعَتَينِ ، تَقرَأُ فِي الاُولى سورَةَ الحَمدِ و «قُلْ يَ_أَيُّهَا الْكَ_فِرُونَ» (6) ، وفِي الثّانِيَةِ : الحَمدَ و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» (7) ، ثُمَّ تُصَلّي رَكعَتَينِ اُخرَيَينِ ، تَقرَأُ فِي الاُولى : الحَمدَ وسورَةَ الأَحزابِ ، وفِي الثّانِيَةِ : الحَمدَ و «إِذَا جَآءَكَ الْمُنَ_فِقُونَ» (8) ، أو ما تَيَسَّرَ مِنَ القُرآنِ . ثُمَّ تُسَلِّمُ 9 وتُحَوِّلُ وَجهَكَ نَحوَ قَبرِ الحُسَينِ عليه السلام ومَضجَعِهِ ، فَتُمَثِّلُ لِنَفسِكَ مَصرَعَهُ ومَن كانَ مَعَهُ مِن وُلدِهِ وأهلِهِ ، وتُسَلِّمُ وتُصَلّي عَلَيهِ ، وتَلعَنُ قاتِليهِ وتَبرَأُ مِن أفعالِهِم ، يَرفَعُ اللّهُ عز و جل لَكَ بِذلِكَ فِي الجَنَّةِ مِنَ الدَّرَجاتِ ، ويَحُطُّ عَنكَ مِنَ السَّيِّئاتِ . ثُمَّ تَسعى مِنَ المَوضِعِ الَّذي أنتَ فيهِ إن كانَ صَحراءَ أو فَضاءً أو أيَّ شَيءٍ كانَ خُطُواتٍ ، تَقولُ في ذلِكَ : «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ» (9) ، رِضىً بِقَضاءِ اللّهِ وتَسليما لِأَمرِهِ ، وَليَكُن عَلَيكَ في ذلِكَ الكَآبَةُ وَالحُزنُ ، وأكثِر مِن ذِكرِ اللّهِ سُبحانَهُ وَالاِستِرجاعِ في ذلِكَ اليَومِ . فَإِذا فَرَغتَ مِن سَعيِكَ وفِعلِكَ هذا ، فَقِف في مَوضِعِكَ الَّذي صَلَّيتَ فيهِ ، ثُمَّ قُل : اللّهُمَّ عَذِّبِ الفَجَرَةَ الَّذينَ شاقّوا رَسولَكَ وحارَبوا أولِياءَكَ ، وعَبَدوا غَيرَكَ وَاستَحَلّوا مَحارِمَكَ ، وَالعَنِ القادَةَ وَالأَتباعَ ومَن كانَ مِنهُم فَخَبَّ (10) وأوضَعَ مَعَهُم أو رَضِيَ بِفِعلِهِم لَعنا كَثيرا . اللّهُمَّ وعَجِّل فَرَجَ آلِ مُحَمَّدٍ ، وَاجعَل صَلَواتِكَ عَلَيهِ وعَلَيهِم ، وَاستَنقِذهُم مِن أيدِي المُنافِقينَ المُضِلّينَ وَالكَفَرَةِ الجاحِدينَ ، وَافتَح لَهُم فَتحا يَسيرا ، وأتِح لَهُم رَوحا وفَرَجا قَريبا ، وَاجعَل لَهُم مِن لَدُنكَ عَلى عَدُوِّكَ وعَدُوِّهِم سُلطانا نَصيرا . ثُمَّ ارفَع يَدَيكَ وَاقنُت بِهذَا الدُّعاءِ ، وقُل وأنتَ تومِئُ إلى أعداءِ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللّهُ عَلَيهِ وعَلَيهِم : اللّهُمَّ ، إنَّ كَثيرا مِنَ الاُمَّةِ ناصَبَتِ المُستَحفَظينَ مِنَ الأَئِمَّةِ ، وكَفَرَت بِالكَلِمَةِ وعَكَفَت عَلَى القادَةِ الظَّلَمَةِ ، وهَجَرَتِ الكِتابَ وَالسُّنَّةَ ، وعَدَلَت عَنِ الحَبلَينِ الَّذَينِ أمَرتَ بِطاعَتِهِما وَالتَّمَسُّكِ بِهِما ، فَأَماتَتِ الحَقَّ وجارَت عَنِ القَصدِ ، ومالَأَتِ (11) الأَحزابَ وحَرَّفَتِ الكِتابَ ، وكَفَرَت بِالحَقِّ لَمّا جاءَها ، وتَمَسَّكَت بِالباطِلِ لَمَّا اعتَرَضَها ، وضَيَّعَت حَقَّكَ وأضَلَّت خَلقَكَ ، وقَتَلَت أولادَ نَبِيِّكَ وخِيَرَةَ عِبادِكَ وحَمَلَةَ عِلمِكَ ووَرَثَةَ حِكمَتِكَ ووَحيِكَ . اللّهُمَّ ، فَزَلزِل أقدامَ أعدائِكَ وأعداءِ رَسولِكَ وأهلِ بَيتِ رَسولِكَ ، اللّهُمَّ ، وأخرِب دِيارَهُم وَافلُل سِلاحَهُم ، وخالِف بَينَ كَلِمَتِهِم وفُتَّ في أعضادِهِم ، وأوهِن كَيدَهُم وَاضرِبهُم بِسَيفِكَ القاطِعِ ، وَارمِهِم بِحَجَرِكَ الدّامِغِ ، وطُمَّهُم بِالبَلاءِ طَمّا ، وقُمَّهُم (12) بِالعَذابِ قَمّا ، وعَذِّبهُم عَذابا نُكرا ، وخُذهُم بِالسِّنينَ (13) وَالمَثُلاتِ (14) الَّتي أهلَكتَ بِها أعداءَكَ ، إنَّكَ ذو نَقِمَةٍ مِنَ المُجرِمينَ ، اللّهُمَّ ، إنَّ سُنَّتَكَ ضائِعَةٌ ، وأحكامَكَ مُعَطَّلَةٌ ، وعِترَةَ نَبِيِّكَ فِي الأَرضِ هائِمَةٌ . اللّهُمَّ ، فَأَعِنِ الحَقَّ وأهلَهُ وَاقمَعِ الباطِلَ وأهلَهُ ، ومُنَّ عَلَينا بِالنَّجاةِ وَاهدِنا إلَى الإِيمانِ ، وعَجِّل فَرَجَنا وَانظِمهُ بِفَرَجِ أولِيائِكَ ، وَاجعَلهُم لَنا وُدّا وَاجعَلنا لَهُم وَفداً ، اللّهُمَّ ، وأهلِك مَن جَعَلَ يَومَ قَتلِ ابنِ نَبِيِّكَ وخِيَرَتِكَ عيدا ، وَاستَهَلَّ بِهِ فَرَحا ومَرَحا ، وخُذ آخِرَهُم كَما أخَذتَ أوَّلَهُم ، وأضعِفِ اللّهُمَّ العَذابَ وَالتَّنكيلَ عَلى ظالِمِي أهلِ بَيتِ نَبِيِّكَ ، وأهلِك أشياعَهُم وقادَتَهُم ، وأبِر (15) حُماتَهُم وجَماعَتَهُم . اللّهُمَّ ، وضاعِف صَلَواتِكَ ورَحمَتَكَ وبَرَكاتِكَ عَلى عِترَةِ نَبِيِّكَ ، العِترَةِ الضّائِعَةِ الخائِفَةِ المُستَذَلَّةِ ، بَقِيَّةِ الشَّجَرَةِ الطَّيِّبَةِ الزّاكِيَةِ المُبارَكَةِ ، وأعلِ اللّهُمَّ كَلِمَتَهُم ، وأفلِج (16) حُجَّتَهُم ، وَاكشِفِ البَلاءَ وَاللَأواءَ (17) وحَنادِسَ (18) الأَباطيلِ وَالعَمى عَنهُم ، وثَبِّت قُلوبَ شيعَتِهِم وحِزبِكَ عَلى طاعَتِهِم ووِلايَتِهِم ونُصرَتِهِم ومُوالاتِهِم ، وأعِنهُم وَامنَحُهمُ الصَّبرَ عَلَى الأَذى فيكَ ، وَاجعَل لَهُم أيّاما مَشهودَةً وأوقاتا مَحمودَةً مَسعودَةً يوشِكُ فيها (19) فَرَجُهُم ، وتوجِبُ فيها تَمكينَهُم ونَصرَهُم ، كَما ضَمِنتَ لِأَولِيائِكَ في كِتابِكَ المُنزَلِ ؛ فَإِنَّكَ قُلتَ وقَولُكَ الحَقُّ : «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ ءَامَنُواْ مِنكُمْ وَ عَمِلُواْ الصَّ__لِحَ_تِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِى الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِى ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِى لَا يُشْرِكُونَ بِى شَيْ_ئا» . (20) اللّهُمَّ فَاكشِف غُمَّتَهُم يا مَن لا يَملِكُ كَشفَ الضُّرِّ إلّا هُوَ ، يا أحَدُ يا حَيُّ يا قَيّومُ ، وأنَا يا إلهي عَبدُكَ الخائِفُ مِنكَ وَالرّاجِعُ إلَيكَ ، السّائِلُ لَكَ المُقبِلُ عَلَيكَ ، اللاجِئُ إلى فِنائِكَ ، العالِمُ بِأَنَّهُ لا مَلجَأَ مِنكَ إلّا إلَيكَ . اللّهُمَّ فَتَقَبَّل دُعائي ، وَاسمَع يا إلهي عَلانِيَتي ونَجوايَ ، وَاجعَلني مِمَّن رَضيتَ عَمَلَهُ وقَبِلتَ نُسُكَهُ ونَجَّيتَهُ بِرَحمَتِكَ إنَّكَ أنتَ العَزيزُ الكَريمُ . اللّهُمَّ وصَلِّ أوَّلاً وآخِرا عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وبارِك عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وارحَم مُحَمَّدا وآلَ مُحَمَّدٍ ، بِأَكمَلِ وأفضَلِ ما صَلَّيتَ وبارَكتَ وتَرَحَّمتَ عَلى أنبِيائِكَ ورُسُلِكَ ومَلائِكَتِكَ وحَمَلَةِ عَرشِكَ بِلا إلهَ إلّا أنتَ . اللّهُمَّ ولا تُفَرِّق بَيني وبَينَ مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ صَلَواتُكَ عَلَيهِ وعَلَيهِم ، وَاجعَلني يا مَولايَ مِن شيعَةِ مُحَمَّدٍ وعَلِيٍّ وفاطِمَةَ وَالحَسَنِ وَالحُسَينِ وذُرِّيَّتِهِمُ الطّاهِرَةِ المُنتَجَبَةِ ، وهَب لِيَ التَّمَسُّكَ بِحَبلِهِم وَالرِّضى بِسَبيلِهِم وَالأَخذِ بِطَريقَتِهِم ، إنَّكَ جَوادٌ كَريمٌ . ثُمَّ عَفِّر وَجهَكَ فِي الأَرضِ ، وُقل : يا مَن يَحكُمُ ما يَشاءُ ويَفعَلُ ما يُريدُ ، أنتَ حَكَمتَ فَلَكَ الحَمدُ مَحمودا مَشكورا ، فَعَجِّل يا مَولايَ فَرَجَهُم وفَرَجَنا بِهِم ؛ فَإِنَّكَ ضَمِنتَ إعزازَهُم بَعدَ الذِّلَّةِ ، وتَكثيرَهُم بَعدَ القِلَّةِ ، وإظهارَهُم بَعدَ الخُمولِ ، يا أصدَقَ الصّادِقينَ ويا أرحَمَ الرّاحِمينَ . فَأَسأَلُكَ يا إلهي وسَيِّدي مُتَضَرِّعا إلَيكَ بِجودِكَ وكَرَمِكَ ، بَسطَ أمَلي وَالتَّجاوُزَ عَنّي ، وقَبولَ قَليلِ عَمَلي وكَثيرِهِ ، وَالزِّيادَةَ في أيّامي وتَبليغي ذلِكَ المَشهَدَ ، وأن تَجعَلَني مِمَّن يُدعى فَيُجيبُ إلى طاعَتِهِم ومُوالاتِهِم ونَصرِهِم ، وتُرِيَني ذلِكَ قَريبا سَريعا في عافِيَةٍ إنَّكَ عَلى كُلِّ شَيءٍ قَديرٌ . ثُمَّ ارفَع رَأسَكَ إلَى السَّماءِ وقُل : أعوذُ بِكَ أن أكونَ مِنَ الَّذينَ لا يَرجونَ أيّامَكَ ، فَأَعِذني يا إلهي بِرَحمَتِكَ مِن ذلِكَ . فَإِنَّ هذا أفضَلُ يَابنَ سِنانٍ ! مِن كَذا وكَذا حَجَّةً ، وكَذا وكَذا عُمرَةً تَتَطَوَّعُها وتُنفِقُ فيها مالَكَ وتَنصِبُ فيها بَدَنَكَ وتُفارِقُ فيها أهلَكَ ووَلَدَكَ . وَاعلَم أنَّ اللّهَ تَعالى يُعطي مَن صَلّى هذِهِ الصَّلاةَ في هذَا اليَومِ ودَعا بِهذا الدُّعاءِ مُخلِصا ، وعَمِلَ هذَا العَمَلَ موقِنا مُصَدِّقا عَشرَ خِصالٍ مِنها : أن يَقِيَهُ اللّهُ ميتَةَ السَّوءِ ، ويُؤمِنَهُ مِنَ المَكارِهِ وَالفَقرِ ، ولا يُظهِرَ عَلَيهِ عَدُوّا إلى أن يَموتَ ، ويَقِيَهُ (21) اللّهُ مِنَ الجُنونِ وَالجُذامِ وَالبَرَصِ في نَفسِهِ ووُلدِهِ إلى أربَعَةِ أعقابٍ لَهُ ، ولا يَجعَلَ لِلشَّيطانِ ولِأَولِيائِهِ عَلَيهِ ولا عَلى نَسلِهِ إلى أربَعَةِ أعقابٍ سَبيلاً . قالَ ابنُ سِنانٍ : فَانصَرَفتُ وأنَا أقولُ : الحَمدُ للّهِِ الَّذي مَنَّ عَلَيَّ بِمَعرِفَتِكُم وحُبِّكُم ، وأسأَ لُهُ المَعونَةَ عَلَى المُفتَرَضِ عَلَيَّ مِن طاعَتِكُم بِمَنِّهِ ورَحمَتِهِ . (22)
.
ص: 17
الكافى_ به نقل از عبد الملك ، از امام صادق عليه السلام _: روز عاشورا، روزى است كه حسين عليه السلام در آن روز ، كشته شد... . اين روز، جز روز اندوه و ماتم نيست؛ اندوه و ماتمى كه بر آسمانيان و زمينيان و همه مؤمنان، وارد شده است .
كامل الزيارات،_ به نقل از مالك جُهَنى، در باره برپايى ماتم در روز عاشورا براى امام حسين عليه السلام _: [به امام باقر عليه السلام ]گفتم : چگونه برخى به يكديگر تسليت بگويند؟ فرمود: «[چنين] مى گويند: خداوند، پاداش هاى ما را بر سوگوارى حسين عليه السلام بزرگ گردانَد و ما و شما را همراه با ولىّ خودش ، مهدىِ خاندان محمّد صلى الله عليه و آله ، از خونخواهان حسين عليه السلام قرار دهد » .
مصباح المتهجّد_ به نقل از عبد اللّه بن سِنان _: روز عاشورا، بر سَرورم امام صادق عليه السلام وارد شدم . ديدم رنگ پريده و اندوهگين است و اشك از چشمانش، همانند لؤلؤ ، جارى است . گفتم : اى پسر پيامبر خدا ! چرا گريه مى كنى _ خداوند ، چشمانت را گريان نكند _ ؟ به من فرمود: «آيا غافلى؟ آيا نمى دانى كه در چنين روزى، حسين بن على عليه السلام كشته شد؟» . (1) گفتم : سَرورم! نظرت در باره روزه امروز چيست؟ فرمود: «روزه بگير ؛ امّا بدون تصميم شبانه، و افطار كن، امّا نه با سرخوشى و روزه آن را كامل نكن و افطارت، ساعتى پس از نماز عصر، با جرعه اى آب باشد ؛ چرا كه در چنين ساعتى، جنگ با خاندان پيامبر خدا، فرو نشست و آن واقعه بزرگ ، متوقّف شد ، در حالى كه سى كشته از آنان در جمع يارانشان بر زمين افتاده بود، كه كشته شدنشان براى پيامبر خدا، گران بود و اگر پيامبر صلى الله عليه و آله زنده بود، ايشان _ كه درودهاى خدا بر او باد _ خود ، صاحب عزا بود». همچنين، امام صادق عليه السلام گريست تا اين كه محاسنش با اشك هايش خيس شد و آن گاه فرمود: «خداوندت هنگامى كه نور را آفريد، آن را در روز جمعه، در آغاز ماه رمضان مقدّر كرد و تاريكى را در روز چهارشنبه آفريد ، كه روز عاشورا را هم در چنين روزى آفريد (يعنى روز دهم ماه محرّم) و براى هر يك از نور و تاريكى، راه و روشى قرار داد. اى عبد اللّه بن سِنان ! بهترين كارى كه در اين روز انجام مى دهى، اين است كه در پى جامه تميز باشى و آن را بپوشى و تسلُّب كُنى» . گفتم : تسلُّب ، يعنى چه؟ فرمود: «[يعنى] خود را به شكل ماتم زدگان درآورى (دكمه هايت را باز كنى و آستين هايت را بالا بزنى) (2) . بعد به بيابان كويرى ، يا جايى كه كسى تو را نبيند، يا به خانه اى كه خالى باشد يا جايى خلوت مى روى ، در زمانى كه روز ، بالا آمده باشد . آن گاه، چهار ركعت نماز با ركوع و سجده خوب، و با خشوع، مى خوانى و در هر دو ركعت، سلام مى دهى . در ركعت اوّل، سوره حمد و «قُلْ يَ_أَيُّهَا الْكَ_فِرُونَ» و در ركعت دوم، سوره حمد و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را مى خوانى . سپس دو ركعتِ دوم را به جا مى آورى و در آن، در ركعت اوّل، سوره حمد و سوره احزاب و در ركعت دوم، سوره حمد و «إِذَا جَآءَكَ الْمُنَ_فِقُونَ» يا هر چه قدر از قرآن كه توانستى بخوانى، مى خوانى. آن گاه ، سلام مى دهى (3) و صورتت را به سمت قبر حسين عليه السلام و آرامگاهش بر مى گردانى و جايگاه به زمين افتادنش را در نظرت مجسّم مى كنى و بر ايشان و هر كه از فرزندان و خانواده، با ايشان بوده ، سلام و درود مى فرستى و كُشندگان ايشان را لعن مى كنى و از كارهايشان، بيزارى مى جويى. خداوند، با اين، درجات تو را در بهشت بالا مى برد و گناهانت را مى ريزد. آن گاه تلاش مى كنى در آن جايى كه هستى، در بيابان يا فضاى باز يا هر جايى كه هست، گام هايى بردارى و در اين هنگام مى گويى: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ؛ همه از خداييم و به سوى او باز مى گرديم» . رضىً بقضاء اللّه و تسليما لأمره؛ خشنود به قضاى خدا و تسليم فرمانش هستيم . در اين حال، بايد حالت غم و اندوه داشته باشى . در چنين روزى ، خداى سبحان را بسيار ياد كرده، و اِسترجاع كن (إنّا للّه بگو). و هنگامى كه از قدم زدن و كارت فارغ شدى، در جايى كه نماز خواندى، بِايست و بگو: خداوندا! فاجرانى را كه با پيامبرت دشمنى كردند و با دوستانت جنگيدند و جز تو را پرستيدند و حرام هاى تو را حلال شمردند، كيفر كن و فرماندهان و پيروانشان و هر كس را كه از آنهاست و اسبى تازانْد و در ميان جمعيّتِ آنها بود و يا به كارشان راضى بود ، فراوان لعنت كن . خداوندا ! در گشايش كار خاندان محمّد شتاب كن و درودهايت را بر او و بر آنان نثار كن ، و آنها را از دست منافقانِ گم راه و كافران منكِر ، نجات بده و برايشان پيروزىِ آسان نصيب كن و برايشان رحمت و گشايشِ نزديك فراهم كن و برايشان از جانب خودت، بر دشمنت و دشمن آنان، تسلّطى پيروزمندانه قرار ده . آن گاه دستانت را بلند كن و با اين دعا، قنوت بگير و در حالى كه به دشمنان خاندان محمّد _ كه درود خدا بر او و بر آنان باد _ اشاره مى كنى، بگو: خداوندا ! بسيارى از امّت، با امامانى پاس داشته شده، دشمنى كردند و به كلمه[ى توحيد] كافر شدند و با پيشوايان ستمگر ، همراهى كردند و از قرآن و سنّت ، دورى گزيدند و از دو ريسمانى كه دستور داده شده بود از آنها اطاعت شود و به آنها چنگ زده شود، منحرف شدند و حق را كشتند و از راه ميانه [و مستقيم] ، تجاوز كردند، و به احزاب ، يارى رساندند و كتاب را تحريف كردند و حق را كه برايشان آمده بود ، منكر شدند و وقتى باطل بر آنان عرضه شد، آن را گرفتند و حقّ تو را تباه نمودند و بندگانت را گم راه كردند و فرزندان پيامبرت را _ كه بهترينِ بندگانت و حاملان علم تو و وارثان حكمت و وحى تو بودند _ كشتند . خداوندا ! گام هاى دشمنانت و دشمنان فرستاده ات و دشمنان خاندان پيامبرت را بلغزان و خانه هايشان را ويران كن و سلاحشان را كُند نما و يگانگى شان را در هم بريز و بازوانشان را بشكن و نيرنگشان را سست كن و با شمشير برنده ات ، آنها را بزن و با سنگ شكننده ات ، آنها را هدف قرار بده و از همه سو در بلا گرفتارشان كن و با عذابت ، بيچاره شان نما و به عذابى ناشناخته گرفتارشان كن و به قحطى و عقوبت _ كه با آن ، دشمنانت را نابود كرده اى _ مبتلايشان ساز، كه تو انتقامگير از مجرمانى. خداوندا ! سنّت تو ، تباه و احكام تو ، تعطيل و نسل پيامبر تو ، در زمين ، سرگردان اند. خداوندا ! حق و اهل آن را يارى ده و باطل و اهل آن را در هم بكوب و با نجات دادن ما، بر ما منّت نِه و ما را به ايمان ، ره نمون ساز و در گشايش كار ما ، شتاب كن و آن را به گشايش كار اوليايت سامان ده و آنها را دوست ما قرار ده و ما را وارد بر آنان ساز. خداوندا ! هر كسى را كه روز كشته شدن پسر پيامبرت و برگزيده ات را عيد قرار داد و با آن ، خوشى و سرحالى كرد، نابود كن و آخرينشان را بگير ، همان گونه كه اوّلينشان را گرفتى، و عذاب و عقوبتت را دو برابر به هر ستم كننده بر اهل بيت پيامبرت ، قرار بده و پيروان و پيشوايانشان را نابود ساز و حاميان و گروهشان را هلاك كن. خداوندا ! درودها و رحمت ها و بركت هايت را بر نسل پيامبرت افزون كن ؛ همان نسلى كه حقّشان ضايع شد و ترسان و خوارشده و باقى مانده شجره پاك و خجسته اند. خداوندا ! آرمان آنان را رفعت بخش و حجّتشان را آشكار كن و بلا و تنگى و تاريكى و بيهودگى ها و تيرگى را از آنان برطرف كن و دل هاى شيعيانشان و حزبت را بر طاعت آنان و دوستى و يارى و ولايتشان استوار ساز و آنان را كمك كن و شكيبايى در برابر آزارها را نصيبشان كن و برايشان روزگارى مشهود و وقت هاى پسنديده فرخنده قرار ده، كه گشايش امورشان در آن ايّام ، نزديك شود و مايه مكنت و يارى شان گردد، همان گونه كه براى دوستانت در كتاب نازل شده ات تضمين كردى . تو گفتى _ و گفته تو ، عين حق است _ كه : «خداوند به كسانى كه ايمان آورده و كار شايسته كرده اند، وعده داده است كه آنان را در زمين، جانشين [خويش] گرداند _ همان گونه كه پيش از آنها را جانشين [خويش] كرد _ و براى آنان دينش را كه برايشان رضايت داده، فراهم سازد و نگرانى شان را به امنيت بدل سازد، [و اين كه] مرا بپرستند و برايم هيچ انبازى قرار ندهند» . خداوندا ! غصّه شان را برطرف كن، اى كسى كه جز او هيچ كس ، عهده دار برطرف كردن رنج نيست! اى يگانه، اى زنده و اى برپا دارنده ! و من _ اى معبودم _ بنده ترسان تو ام، و بازگشت كننده به تو . از تو خواهانم، و به تو روى آورم، و به آستانه تو پناهنده ام، و مى دانم كه هيچ پناهگاهى از تو، جز خود تو نيست. خداوندا ! دعايم را بپذير و _ اى معبود من _ آشكار و پنهانم را بشنو و مرا از كسانى قرار بده كه از كردارش راضى هستى و عبادت هايش را پذيرفته اى و به رحمت خودت نجاتش داده اى ، كه تو ارجمند و بزرگوارى . خداوندا ! در آغاز و پايان، بر محمّد و خاندان محمّد ، درود فرست و به محمّد و خاندان محمّد ، بركت بده و بر محمّد و خاندان محمّد، رحم كن به كامل ترين و بهترين درودها و بركت ها و رحمتى كه بر پيامبرانت و فرستادگانت و فرشتگانت و حاملان عرشت فرستاده اى و عطا كرده اى، به حقّ اين كه معبودى جز تو نيست . خداوندا ! ميان من و خاندان محمّد _ كه صلوات تو بر او و آنان باد _ جدايى مينداز . اى مولاى من ! مرا شيعه محمّد و على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام و نسل پاك و برگزيده شان قرار بده و تمسّك به ريسمان آنان و خشنودى از راه آنها و پيروى از سنّت آنان را به من عطا كن، كه تو بخشنده بزرگوارى . آن گاه صورت را روى خاك بگذار و بگو: اى كسى كه هر چه را بخواهد، حكم مى كند و هر چه را اراده نمايد، انجام مى دهد. تو حكم كردى . پس ستايش ، از آنِ توست . تويى ستوده و سپاس گزارى شده. اى مولاى من ! در گشايش امورِ آنان و گشايش كار ما به دست آنان ، شتاب كن، كه تو ، ضامن عزّت آنان پس از خوارى، و افزايش آنان پس از اندكى، و آشكار شدنشان پس از پنهانى، هستى. اى راستگوترينِ راستگويان و اى مهربان ترينِ مهربانان ! اى معبود و سَرورم ! به بخشش و بزرگوارى ات، با تضرّع به درگاهت، از تو مى خواهم، برآوردن آرزويم را، و گذشتت را از من، و قبول اندك و زياد عملم را، و زياد شدن اين روزهايم را، و رسيدن به اين شهادتگاه را، و اين كه مرا از كسانى قرار دهى كه دعوت شدند و طاعت و دوستى و يارى آنان را اجابت كردند و اين كه آن را با آسايشى به همين زودى و با شتاب، به من نشان دهى، كه تو بر هر چيزى توانايى . آن گاه سرت را به سمت آسمان ، بلند كن و بگو: به تو پناه مى برم از اين كه از كسانى باشم كه ايّام تو را آرزو نمى كنند . پس پناهم ده _ اى معبودم _ به رحمت خودت از اين . اى ابن سِنان ! اين ، بهتر است از فلان و فلان حج و فلان و فلان عمره كه به صورت داوطلبانه انجام دهى و مالت را براى آن هزينه كنى و بدنت را به زحمت و رنج بيندازى و از خانواده و فرزندانت جدا شوى. بدان كه هر كس اين نماز را در اين روز بگزارد و اين دعا را با اخلاص بخواند و اين عمل را با يقين و صدق انجام دهد، خداوند متعال، ده خصلت به او مى بخشد كه از جمله آنهاست: خداوند ، او را از مرگ بد ، نگه مى دارد، و از بدى ها و نادارى در امان مى دارد، و هيچ دشمنى را بر او چيره نمى كند تا بميرد، و او را از ديوانگى و بيمارىِ جُذام و پيسى در خودش و فرزندانش تا چهار پشت ، حفظ مى كند، و راه نفوذ شيطان و دوستانش را بر او و نسلش تا چهار پشت مى بندد» . ابن سِنان مى گويد من باز گشتم ، در حالى كه مى گفتم: ستايش ، از آنِ خدايى است كه با شناخت شما و دوستى تان، بر من منّت گذاشت و از او درخواست مى كنم كه مرا به منّت و رحمتش بر فرمان بردارى از شما در واجباتم يارى كند .
.
ص: 18
. .
ص: 19
. .
ص: 20
. .
ص: 21
. .
ص: 22
. .
ص: 23
. .
ص: 24
. .
ص: 25
. .
ص: 26
. .
ص: 27
. .
ص: 28
. .
ص: 29
. .
ص: 30
در باره حكم روزه روز عاشورا ، گزارش هاى مختلفى وجود دارد : شمارى از احاديث اهل بيت عليهم السلام بر استحباب روزه اين روز ، دلالت دارند (1) و شمارى ديگر ، از آن، نهى كرده اند ؛ (2) زيرا بنى اميّه براى ابراز شادى و تبرّك ، اين روز را روزه گرفته اند و از آن جا كه روزه گرفتن در اين روز ، تشبّه به آنهاست ، آن را مذموم دانسته اند. گفتنى است كه در منابع اهل سنّت نيز احاديثى وجود دارند كه بر استحباب روزه اين روز ، دلالت دارند (3) و فقهاى اهل سنّت، بر اساس آنها، به استحباب آن، فتوا داده اند ؛ امّا آراى فقهاى اماميّه در باره حكم روزه روز عاشورا ، با عنايت به احاديثى كه بِدانها اشاره شد ، بدين شرح است : 1 . استحباب، مطلقا (يعنى بدون هيچ قيد و شرطى) ؛ (4) 2 . استحباب ، در صورتى كه روزه دار به قصد ابراز حزن بر مصيبت اهل بيت عليهم السلام ، اين روز را روزه بگيرد ؛ (5)
.
ص: 31
3 . كراهت ؛ (1) 4 . حُرمت (حرام بودن) . (2) نكته قابل توجّه ، اين است كه دليلى وجود ندارد كه اثبات كند يكى از آداب عزادارى براى سيّد الشهدا عليه السلام در روز عاشورا ، روزه دارى است . بنا بر اين ، تنها چيزى كه مى توان آن را به عنوان ادب عزادارى مطرح كرد ، امساك از خوردن غذا و آب تا عصر و استفاده از غذاهاى ساده، پس از عصر است ، چنان كه در روايت عبد اللّه بن سِنان آمده (3) و جمعى از فقها به آن، فتوا داده اند . (4) امّا اين كه جدا از اين ادب ، روزه عاشورا چه حكمى دارد ، خارج از چارچوب اين دانش نامه است و بايد در مباحث فقهى مورد بررسى قرار گيرد .
.
ص: 32
الفصل الرابع : البُكاءُ وَالإِبكاءُ عَلى سَيِّدِ الشُّهَداءِ عليه السلام وأصحابِهِ4 / 1الحَثُّ عَلَى الحُزنِ وَالبُكاءِ وَالجَزَعِ عَلَيهِممستدرك الوسائل عن ابن سنان عن جعفر بن مُحَمَّد [الصادق] عليه السلام :نَظَرَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله إلَى الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام وهُوَ مُقبِلٌ ، فَأَجلَسَهُ في حِجرِهِ ، وقالَ : إنَّ لِقَتلِ الحُسَينِ حَرارَةً في قُلوبِ المُؤمِنينَ لا تَبرُدُ أبَدا . ثُمَّ قالَ عليه السلام : بِأَبي قَتيلُ كُلِّ عَبرَةٍ ، قيلَ : وما قَتيلُ كُلِّ عَبرَةٍ يَابنَ رَسولِ اللّهِ؟ قالَ : لا يَذكُرُهُ مُؤمِنٌ إلّا بَكى . (1)
كامل الزيارات عن أبي يحيى الحذّاء عن بعض أصحابنا عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :نَظَرَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام إلَى الحُسَينِ عليه السلام ، فَقالَ : يا عَبرَةَ (2) كُلِّ مُؤمِنٍ ، فَقالَ : أنَا يا أبَتاه؟ قالَ : نَعَم يا بُنَيَّ . (3)
.
ص: 33
مستدرك الوسائل_ به نقل از ابن سِنان _: امام صادق عليه السلام فرمود : «پيامبر صلى الله عليه و آله به حسين بن على عليه السلام _ كه به خدمت ايشان آمده و ايشان او را بر دامنش نشانده بود _ نگاه كرد و فرمود: از كشته شدن حسين، حرارتى در دل هاى مؤمنان است كه هرگز سرد نمى شود ». آن گاه فرمود : «پدرم فداى كشته هر اشكى !» . به ايشان گفته شد: كشته هر اشكى، يعنى چه _ اى پسر پيامبر خدا _ ؟ فرمود: «هيچ مؤمنى از او ياد نمى كند، مگر اين كه مى گِريد» .
كامل الزيارات_ به نقل از ابو يحيى حذّاء، از يكى از شيعيان، از امام صادق عليه السلام _: امير مؤمنان عليه السلام به حسين عليه السلام نگاه كرد و فرمود: «اى اشك هر مؤمن!» . حسين گفت : منم ، اى پدر؟ فرمود: «آرى، پسرم!» .
.
ص: 34
كامل الزيارات عن أبي بصير عن أبي عبد اللّه [الصادق] عن الحسين عليهماالسلام :أنَا قَتيلُ العَبرَةِ ، لا يَذكُرُني مُؤمِنٌ إلَا استَعبَرَ . (1)
مصباح المتهجّد :خَرَجَ إلَى القاسِمِ بنِ العَلاءِ الهَمدانِيِّ وَكيلِ أبي مُحَمَّدٍ [العَسكَرِيِّ] عليه السلام : إنَّ مَولانَا الحُسَينَ عليه السلام وُلِدَ يَومَ الخَميسِ ، لِثَلاثٍ خَلَونَ مِن شَعبانَ ، فَصُمهُ وَادعُ فيهِ بِهذَا الدُّعاءِ : اللّهُمَّ إنّي أسأَلُكَ بِحَقِّ المَولودِ في هذَا اليَومِ ، المَوعودِ بِشَهادَتِهِ قَبلَ استِهلالِهِ (2) ووِلادَتِهِ بَكَتْهُ السَّماءُ ومَن فيها وَالأَرضُ ومَن عَلَيها ، ولَمّا يَطَأ لابَتَيها قَتيلِ العَبرَةِ وسَيِّدِ الاُسرَةِ المَمْدُودٍ بالنُّصرَةِ يَومَ الكَرَّةِ . (3)
ثواب الأعمال عن هارون بن خارجة عن أبي عبد اللّه [الصادق] عن الحسين بن علي عليهم السلام :أنَا قَتيلُ العَبرَةِ ، قُتِلتُ مَكروبا (4) ، وحَقيقٌ عَلَى اللّهِ أن لا يَأتِيَني مَكروبٌ إلّا رَدَّهُ وقَلَبَهُ إلى أهلِهِ مَسرورا . (5)
الكافي عن عيسى بن أبي منصور :سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ عليه السلام يَقولُ : نَفَسُ المَهمومِ لَنا المُغتَمِّ لِظُلمِنا تَسبيحٌ ، وهَمُّهُ لِأَمرِنا عِبادَةٌ ، وكِتمانُهُ لِسِرِّنا جِهادٌ في سَبيلِ اللّهِ . (6)
.
ص: 35
كامل الزيارات_ به نقل از ابو بصير، از امام صادق عليه السلام ، از امام حسين عليه السلام _: من ، كشته اشكم ! هيچ مؤمنى از من ياد نمى كند، مگر اين كه اشك مى ريزد. (1)
مصباح المتهجّد :قاسم بن علاء هَمْدانى ، وكيل امام عسكرى عليه السلام ، توقيعى (مكتوبى) از امام عليه السلام دريافت كرد كه در آن ، آمده بود : «مولاى ما ، امام حسين عليه السلام ، روز پنج شنبه ، سه روز از شعبانْ گذشته ، متولّد شد . پس ، اين روز را روزه بگير و اين دعا را بخوان : خدايا! من تو را به حقّ مولود در اين روز مى خوانم ؛ مولودى كه پيش از تولّد و به دنيا آمدنش ، وعده شهادتش داده شد . آسمان و آسمانيان و زمين و زمينيان ، بر او گريه كردند ، پيش از آن كه گام بر زمين نهاده باشد ؛ آن كُشته اشك و سَرور خاندان ؛ آن كه در روز بازگشت (قيامت) ، يارى خواهد شد!» .
ثواب الأعمال_ به نقل از هارون بن خارجه، از امام صادق عليه السلام ، از امام حسين عليه السلام _: من ، كشته اشكم . من ، اندوهناك كشته شدم و بر خداست كه هيچ غم زده اى نزد من نيايد، مگر اين كه او را شادمان به خانواده اش برگرداند.
الكافى_ به نقل از عيسى بن ابى منصور _: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: «نفَس فرد غمگين، كه به خاطر ستم بر ما، غصّه دار است، تسبيح است و اندوهش براى كار ما ، عبادت به شمار مى رود و راز ما را نگه داشتن، جهاد در راه خداست».
.
ص: 36
الأمالي للطوسي عن معاوية بن وهب عن جعفر بن محمّد[الصادق] عليه السلام :كُلُّ الجَزَعِ وَالبُكاءِ مَكروهٌ ، سِوَى الجَزَعِ وَالبُكاءِ عَلَى الحُسَينِ عليه السلام ، فَإِنَّهُ فيهِ مَأجورٌ . (1)
تهذيب الأحكام عن خالد بن سدير عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :وقَد شَقَقنَ الجُيوبَ ، ولَطَمنَ الخُدودَ الفاطِمِيّاتُ عَلَى الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام ، وعَلى مِثلِهِ تُلطَمُ الخُدودُ ، وتُشَقُّ الجُيوبُ . (2)
عيون أخبار الرضا عليه السلام عن الحسن بن عليّ بن فضّال عن الرضا عليه السلام :مَن تَذَكَّرَ مُصابَنا فَبَكى وأبكى ، لَم تَبكِ عَينُهُ يَومَ تَبكِي العُيونُ . (3)
عيون أخبار الرضا عليه السلام عن الريان بن شبيب عن الرضا عليه السلام :إن كُنتَ باكِيا لِشَيءٍ فَابكِ لِلحُسَينِ بنِ عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ عليهم السلام ، فَإِنَّهُ ذُبِحَ كَما يُذبَحُ الكَبشُ ، وقُتِلَ مَعَهُ مِن أهلِ بَيتِهِ ثَمانِيَةَ عَشَرَ رَجُلاً ، ما لَهُم فِي الأَرضِ شَبيهونَ . (4)
.
ص: 37
الأمالى ، طوسى_ به نقل از معاوية بن وهب، از امام صادق عليه السلام _: هر بى تابى و گريه اى ناپسند است، جز بى تابى و گريه بر حسين عليه السلام كه پاداش هم دارد.
تهذيب الأحكام_ به نقل از خالد بن سدير، از امام صادق عليه السلام _: زن هاى فاطمى براى حسين بن على عليه السلام گريبان چاك كردند و سيلى به صورت زدند و براى چنين مصيبتى بايد كه بر صورت كوبيد و گريبان دريد.
عيون أخبار الرضا عليه السلام_ به نقل از حسن بن على بن فضّال، از امام رضا عليه السلام _: هر كس مصيبت هاى ما را ياد كند و بگريد و بگِريانَد، چشم او در روز گريان بودن چشم ها، گريان نمى شود. (1)
عيون أخبار الرضا عليه السلام_ به نقل از ريّان بن شبيب، از امام رضا عليه السلام _: اگر قرار است براى چيزى گريه كنى، براى حسين بن على بن ابى طالب عليه السلام گريه كن ؛ چرا كه او همانند قوچ ، سر بريده شد و هجده تن از خاندانش _ كه در زمين، بى نظير بودند _ همراه او كشته شدند .
.
ص: 38
اضافه شدن «قتيل (كُشته)» به «العَبرة (اشك)» ، اضافه سبب به مسبَّب است . بنا بر اين ، جمله «من ، كشته اشكم» ، بدين معناست كه كشته شدن من ، سبب جارى شدن اشك است . اين جمله در احاديث نيز چنين تفسير شده است: أنَا قَتيلُ العَبرَةِ ، لا يَذكُرُنى مُؤمِنٌ إلَا استَعبَرَ . (1) من كشته اشكم . مؤمنى از من ياد نمى كند ، جز اين كه مى گريد . لا يَذكُرُهُ مُؤمِنٌ إلّا بَكى . (2) مؤمنى از او ياد نكرد ، جز اين كه گريست . علّامه مجلسى در تبيين اين جمله مى گويد : عبارت «من كشته اشكم» ، يعنى : كشته اى كه به اشك و گريه نسبت داده مى شود و سبب جارى شدن اشك است ، يا با اشك و آه و ناله كشته مى شود، كه معناى اوّل ، اظهر است . (3) البتّه به نظر مى رسد كه وجه نخست ، به دليل انطباق با احاديثى كه به آنها اشاره
.
ص: 39
شد و همسويى با جايگاه امامت و عظمت روحىِ امام حسين عليه السلام ، مُتَعيَّن (قطعى) است و نه اظهر (نزديك تر به واقع) . در واقع ، جمله «أنا قتيل العبرة» ، به يك پديده مهم و تنبّه آفرين اجتماعى و تاريخى اشاره دارد كه كشته شدن هيچ كس در طول تاريخ ، به اندازه كشته شدن سيّد الشهدا ، غم انگيز و گريه آور نبوده و نيست . در طول تاريخ ، انسان هاى بسيارى كشته شده اند كه كسى بر آنها نَگريسته و بسيارى نيز كشته شده اند و گريه بر آنها ، موقّت بوده و بسيارى نيز كشته شده اند و تنها گروه خاصّى را متأثّر كرده اند ؛ امّا تحقيقا در باره هيچ كس جز امام حسين عليه السلام گزارش نشده است كه همه پيامبران از آدمِ ابو البشر تا خاتم انبيا، و خاندان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و جمعى از اصحاب پيامبر خدا صلى الله عليه و آله قبل از ولادتش، بر او گريسته باشند و نيز فرشتگان ، پريان ، حيوانات و زمين و آسمان بر او گريه كرده باشند و حتّى دشمن بر او گريسته باشد . (1) در طول تاريخ ، كسى را سراغ نداريم كه مردمى بيش از يكهزار و سيصد سال ، بر او بگريند . آرى! سيّد الشهدا ، «كشته اشك» است ؛ اشكى كه تا وقتى انتقام خون همه مظلومان تاريخ را از ستمگران باز نستاند و آرمان هاى حسينى را به رهبرى فرزند بزرگوارش ، مهدى آل محمّد ، در جهانْ تحقّق نبخشد ، همچنان بر گونه هاى مؤمنان راستين و علاقه مندان به خاندان رسالت ، جارى خواهد بود .
.
ص: 40
4 / 2ثَوابُ البُكاءِ عَلَيهِمالخصال بإسناده عن أمير المؤمنين عليه السلام :كُلُّ عَينٍ يَومَ القِيامَةِ باكِيَةٌ ، وكُلُّ عَينٍ يَومَ القِيامَةِ ساهِرَةٌ ، إلّا عَينَ مَنِ اختَصَّهُ اللّهُ بِكَرامَتِهِ ، وبَكى عَلى ما يُنتَهَكُ مِنَ الحُسَينِ وآلِ مُحَمَّدٍ عليهم السلام . (1)
الأمالي للمفيد عن الربيع بن المنذر عن أبيه عن الحسين بن عليّ عليه السلام :ما مِن عَبدٍ قَطَرَت عَيناهُ فينا قَطرَةً ، أو دَمَعَت عَيناهُ فينا دَمعَةً ، إلّا بَوَّأَهُ اللّهُ بِها فِي الجَنَّةِ حُقُبا . (2)(3)
ثواب الأعمال عن مُحَمَّد بن مسلم عن أبي جعفر [الباقر] عليه السلام :كانَ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليهماالسلاميَقولُ : أيُّما مُؤمِنٍ دَمَعَت عَيناهُ لِقَتلِ الحُسَينِ عليه السلام حَتّى تَسيلَ عَلى خَدِّهِ ، بَوَّأَهُ اللّهُ تَعالى بِها فِي الجَنَّةِ غُرَفا يَسكُنُها أحقابا ، وأيُّما مُؤمِنٍ دَمَعَت عَيناهُ حَتّى تَسيلَ عَلى خَدِّهِ فيما مَسَّنا مِنَ الأَذى مِن عَدُوِّنا فِي الدُّنيا ، بَوَّأَهُ اللّهُ فِي الجَنَّةِ مُبَوَّأَ صِدقٍ . وأيُّما مُؤمِنٍ مَسَّهُ أذىً فينا ، فَدَمَعَت عَيناهُ حَتّى تَسيلَ عَلى خَدِّهِ مِن مَضاضَةِ (4) ما اُوذِيَ فينا ، صَرَفَ اللّهُ عَن وَجهِهِ الأَذى ، وآمَنَهُ يَومَ القِيامَةِ مِن سَخَطِهِ وَالنّارِ. (5)
.
ص: 41
الخصال_ با سند خود ، از امير مؤمنان عليه السلام _: همه چشم ها در قيامت ، گريان و بيدارند، جز چشمى كه مشمول كرامت ويژه خدا باشد و به خاطر شكسته شدن حريم حسين عليه السلام و خاندان محمّد صلى الله عليه و آله ، گريه كرده باشد.
الأمالى ، مفيد_ به نقل از ربيع بن منذر، از پدرش، از امام حسين عليه السلام _: هيچ كس قطره اشكى براى ما نريخت و با چشمانش در راه ما گريه نكرد، مگر اين كه خداوند ، او را روزگارانى در بهشت ، بهرمند مى گرداند.
ثواب الأعمال_ به نقل از محمّد بن مسلم، از امام باقر عليه السلام _: على بن الحسين (زين العابدين) عليه السلام مى فرمود: «هر مؤمنى كه چشمش براى كشته شدن حسين عليه السلام ، چنان اشك بريزد كه به صورتش روان شود، خداوند متعال در بهشت برايش اتاق هايى فراهم مى كند كه روزگارانى را در آنها سپرى نمايد، و هر مؤمنى كه چشمانش به خاطر آزارى كه ما در دنيا از دشمنانمان ديديم، اشك بريزد و اشكش بر چهره اش جارى گردد، خداوند، جايگاهى راستين را برايش در بهشت فراهم مى كند ، و هر مؤمنى كه در راه ما آزار ببيند و چشمانش از دردِ آزارى كه در راه ما ديده، اشك بريزد تا بر گونه اش روان شود، خداوند ، صورتش را از آزار ، نگه مى دارد و در روز قيامت، او را از خشم خود و آتش ، در امان نگه مى دارد».
.
ص: 42
ثواب الأعمال عن أبي هارون المكفوف عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :مَن ذُكِرَ الحُسَينُ عليه السلام عِندَهُ ، فَخَرَجَ مِن عَينَيهِ مِقدارُ جَناحِ ذُبابَةٍ ، كانَ ثَوابُهُ عَلَى اللّهِ عَزَّ وجَلَّ ، ولَم يَرضَ لَهُ بِدونِ الجَنَّةِ . (1)
كامل الزيارات عن عليّ بن أبي حمزة عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :إنَّ البُكاءَ وَالجَزَعَ مَكروهٌ لِلعَبدِ في كُلِّ ما جَزِعَ ، ما خَلَا البُكاءَ وَالجَزَعَ عَلَى الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليهماالسلام فَإِنَّهُ فيهِ مَأجورٌ. (2)
الأمالي للطوسي عن مُحَمَّد بن مسلم عن أبي عبد اللّه جعفر بن مُحَمَّد [الصادق] عليه السلام :إنَّ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام عِندَ رَبِّهِ عَزِّ وجَلَّ ، يَنظُرُ إلى مَوضِعِ مُعَسكَرِهِ ، ومَن حَلَّهُ مِنَ الشُّهَداءِ مَعَهُ ، ويَنظُرُ إلى زُوّارِهِ ، وهُوَ أعرَفُ بِحالِهِم ، وبِأَسمائِهِم وأسماءِ آبائِهِم ، وبِدَرَجاتِهِم ومَنزِلَتِهِم عِندَ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ مِن أحَدِكُم بِوَلَدِهِ ، وإنَّهُ لَيَرى مَن يَبكيهِ ، فَيَستَغفِرُ لَهُ ، ويَسأَلُ آباءَهُ عليهم السلام أن يَستَغفِروا لَهُ . ويَقولُ : لَو يَعلَمُ زائِري ما أعَدَّ اللّهُ لَهُ لَكانَ فَرَحُهُ أكثَرَ مِن جَزَعِهِ، (3) وإنَّ زائِرَهُ لَيَنقَلِبُ وما عَلَيهِ مِن ذَنبٍ. (4)
كامل الزيارات عن عبد اللّه بن بكير الأرجاني عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :إنَّهُ [أيِ الحُسَينَ عليه السلام ]لَيَنظُرُ إلى زُوّارِهِ ، وهُوَ أعرَفُ بِهِم ، وبِأَسماءِ آبائِهِم وبِدَرَجاتِهِم ، وبِمَنزِلَتِهِم عِندَ اللّهِ مِن أحَدِكُم بِوَلَدِهِ وما في رَحلِهِ (5) ، وإنَّهُ لَيَرى مَن يَبكيهِ ، فَيَستَغفِرُ لَهُ رَحمَةً لَهُ ، ويَسأَلُ أباهُ الاِستِغفارَ لَهُ . ويَقولُ : لَو تَعلَمُ أيُّهَا الباكي ما اُعِدَّ لَكَ لَفَرِحتَ أكثَرَ مِمّا جَزِعتَ ، فَيَستَغفِرُ لَهُ كُلُّ مَن سَمِعَ بُكاءَهُ مِنَ المَلائِكَةِ فِي السَّماءِ وفِي الحائِرِ (6) ، ويَنقَلِبُ وما عَلَيهِ مِن ذَنبٍ. (7)
.
ص: 43
ثواب الأعمال_ به نقل از ابو هارون مكفوف، از امام صادق عليه السلام _: هر كس در نزد او از حسين عليه السلام ياد شود و از چشمانش به اندازه بال مگسى اشك خارج شود، ثوابش بر عهده خداى عزوجل خواهد بود و خدا برايش به چيزى جز بهشت، رضايت نمى دهد.
كامل الزيارات_ به نقل از على بن ابى حمزه، از امام صادق عليه السلام _: گريه و بى تابى، براى انسان در باره هر چه بى تابى كند، ناپسند است، جز گريه و بى تابى بر حسين بن على عليه السلام كه براى آن ، پاداش هم دارد.
الأمالى ، طوسى_ به نقل از محمّد بن مسلم، از امام صادق عليه السلام _: حسين بن على عليه السلام در پيشگاه پروردگارت ، به اردوگاهش و هر شهيدى كه با او در آن بوده، نگاه مى اندازد و به زائرانش نيز نگاه مى كند _ و او به حال آنها و به نامشان و نام پدرانشان و درجاتشان و جايگاهشان در پيشگاه خداى عزوجل ، داناتر از هر يك از شما به حال فرزندش است _ و او گريه كننده اش را مى بيند و برايش درخواست آمرزش مى كند و از پدرانش عليهم السلام درخواست مى كند كه براى او درخواست آمرزش كنند و مى فرمايد: «زائر من ، اگر مى دانست كه خداوند، چه چيزى را برايش فراهم كرده، خوش حالى اش بيش از بى تابى اش بود». زائر حسين عليه السلام باز مى گردد، در حالى كه گناهى براى او نيست.
كامل الزيارات_ به نقل از عبد اللّه بن بُكَير اَرْجانى، از امام صادق عليه السلام _: حسين عليه السلام به زائرانش نظر مى اندازد _ و او به حال آنها و به نام پدرانشان و درجاتشان و جايگاهشان در پيشگاه خداوند، داناتر است از هر يك از شما به حال فرزندش و آنچه در خانه اش هست _ و گريه كننده اش را مى بيند و برايش از سرِ رحمت ، درخواست آمرزش مى كند و از پدرانش عليهم السلام مى خواهد كه براى او درخواست آمرزش كنند و مى فرمايد: «اى گريه كننده ! اگر آنچه را كه برايت فراهم شده، مى دانستى ، خوش حالى ات بيش از بى تابى ات بود» . پس هر يك از فرشتگان آسمان و فرشتگان حائر (حَرَم) حسينى، كه صداى گريه او را مى شنود، برايش درخواست آمرزش مى كند و زائر ، در حالى باز مى گردد كه گناهى ندارد.
.
ص: 44
كامل الزيارات عن مسمع بن عبد الملك كردين البصري :قالَ لي أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام : يا مِسمَعُ ، أنتَ مِن أهلِ العِراقِ ، أما تَأتي قَبرَ الحُسَينِ عليه السلام ؟ قُلتُ : لا ، أنَا رَجُلٌ مَشهورٌ عِندَ أهلِ البَصرَةِ ، وعِندَنا مَن يَتبَعُ هَوى هذَا الخَليفَةِ ، وعَدُوُّنا كَثيرٌ مِن أهلِ القَبائِلِ مِنَ النُّصّابِ وغَيرِهِم ، ولَستُ آمَنُهُم أن يَرفَعوا حالي عِندَ وَلَدِ سُلَيمانَ ، فَيُمَثِّلونَ بي . قالَ لي : أفَما تَذكُرُ ما صُنِعَ بِهِ؟ قُلتُ : نَعَم ، قالَ : فَتَجزَعُ ؟ قُلتُ : إي وَاللّهِ ، وأستَعبِرُ (1) لِذلِكَ حَتّى يَرى أهلي أثَرَ ذلِكَ عَلَيَّ ، فَأَمتَنِعُ مِنَ الطَّعامِ حَتّى يَستَبينَ ذلِكَ في وَجهي . قالَ : رَحِمَ اللّهُ دَمعَتَكَ ، أما أنَّكَ مِنَ الَّذينَ يُعَدّونَ مِن أهلِ الجَزَعِ لَنا ، وَالَّذينَ يَفرَحونَ لِفَرَحِنا ، ويَحزَنونَ لِحُزنِنا ، ويَخافونَ لِخَوفِنا ، ويَأمَنونَ إذا آمَنّا ، أما أنَّكَ سَتَرى عِندَ مَوتِكَ حُضورَ آبائي لَكَ ، ووَصِيَّتَهُم مَلَكَ المَوتِ بِكَ ، وما يَلقَونَكَ بِهِ مِنَ البِشارَةِ أفضَلُ ، ومَلَكُ المَوتِ أرَقُّ عَلَيكَ وأشَدُّ رَحمَةً لَكَ مِنَ الاُمِّ الشَّفيقَةِ عَلى وَلَدِها . قالَ : ثُمَّ استَعبَرَ وَاستَعبَرتُ مَعَهُ . فَقالَ : الحَمدُ للّهِِ الَّذي فَضَّلَنا عَلى خَلقِهِ بِالرَّحمَةِ ، وخَصَّنا أهلَ البَيتِ بِالرَّحمَةِ . يا مِسمَعُ ! إنَّ الأَرضَ وَالسَّماءَ لَتَبكي مُنذُ قُتِلَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام رَحمَةً لَنا ، وما بَكى لَنا مِنَ المَلائِكَةِ أكثَرُ ، وما رَقَأَت (2) دُموعُ المَلائِكَةِ مُنذُ قُتِلنا ، وما بَكى أحَدٌ رَحمَةً لَنا ولِما لَقينا ، إلّا رَحِمَهُ اللّهُ قَبلَ أن تَخرُجَ الدَّمعَةُ مِن عَينِهِ ، فَإِذا سالَت دُموعُهُ عَلى خَدِّهِ ، فَلَو أنَّ قَطرَةً مِن دُموعِهِ سَقَطَت في جَهَنَّمَ لَأَطفَأَت حَرَّها حَتّى لا يوجَدُ لَها حَرٌّ ، وإنَّ الموجَعَ قَلبُهُ لَنا لَيَفرَحُ يَومَ يَرانا عِندَ مَوتِهِ ، فَرحَةً لا تَزالُ تِلكَ الفَرحَةُ في قَلبِهِ حَتّى يَرِدَ عَلَينَا الحَوضَ ، وإنَّ الكَوثَرَ لَيَفرَحُ بِمُحِبِّنا إذا وَرَدَ عَلَيهِ ، حَتّى أنَّهُ لَيُذيقُهُ مِن ضُروبِ الطَّعامِ ما لا يَشتَهي أن يَصدُرَ عَنهُ . يا مِسمَعُ ! مَن شَرِبَ مِنهُ شَربَةً لَم يَظمَأ بَعدَها أبَدا ، ولَم يَستَقِ بَعدَها أبَدا ، وهُوَ في بردِ الكافورِ ، وريحِ المِسكِ ، وطَعمِ الزَّنجَبيلِ ، أحلى مِنَ العَسَلِ ، وأليَنُ مِنَ الزَّبَدِ ، وأصفى مِنَ الدَّمعِ ، وأذكى مِنَ العَنبَرِ ، يَخرُجُ مِن تَسنيمٍ (3) ، ويَمُرُّ بِأَنهارِ الجِنانِ ، يَجري عَلى رَضراضِ (4) الدُّرِّ وَالياقوتِ ، فيهِ مِنَ القُدحانِ أكثَرُ مِن عَدَدِ نُجومِ السَّماءِ ، يوجَدُ ريحُهُ مِن مَسيرَةِ ألفِ عامٍ ، قُدحانُهُ مِنَ الذَّهَبِ وَالفِضَّةِ وألوانِ الجَوهَرِ ، يَفوحُ في وَجهِ الشّارِبِ مِنهُ كُلُّ فائِحَةٍ حَتّى يَقولَ الشّارِبُ مِنهُ : يا لَيتَني تُرِكتُ هاهُنا لا أبغي بِهذا بَدَلاً ، ولا عَنهُ تَحويلاً . أما إنَّكَ _ يا كِردينُ _ مِمَّن تَروى مِنهُ ، وما مِن عَينٍ بَكَت لَنا إلّا نُعِّمَت بِالنَّظَرِ إلَى الكَوثَرِ ، وسُقِيَت مِنهُ مَن أحَبَّنا ، وإنَّ الشّارِبَ مِنهُ لَيُعطى مِنَ اللَّذَّةِ وَالطَّعمِ وَالشَّهوَةِ لَهُ أكثَرَ مِمّا يُعطاهُ مَن هُوَ دونَهُ في حُبِّنا ، وإنَّ عَلَى الكَوثَرِ أميرَ المُؤمِنينَ عليه السلام ، وفي يَدِهِ عَصاً مِن عَوسَجٍ (5) ، يُحَطِّمُ بِها أعداءَنا، فَيَقولُ الرَّجُلُ مِنهُم : إنّي أشهَدُ الشَّهادَتَينِ ، فَيَقولُ : اِنطَلِق إلى إمامِكَ فُلانٍ فَاسأَلهُ أن يَشفَعَ لَكَ ، فَيَقولُ : يَتَبَرَّأُ مِنّي إمامِيَ الَّذي تَذكُرُهُ ، فَيقولُ : اِرجِع إلى وَرائِكَ فَقُل لِلَّذي كُنتَ تَتَوَلّاهُ وتُقَدِّمُهُ عَلَى الخَلقِ ، فَاسأَلهُ إذا كاَنَ خَيرَ الخَلقِ عِندَكَ أن يَشفَعَ لَكَ ، فَإِنَّ خَيرَ الخَلقِ حَقيقٌ أن لا يُرَدَّ إذا شُفِّعَ ، فَيَقولُ : إنّي أهلِكُ عَطَشا ، فَيَقولُ لَهُ : زادَكَ اللّهُ ظَمَأً ، وزادَكَ اللّهُ عَطَشا . قُلتُ : جُعِلتُ فِداكَ ! وكَيفَ يَقدِرُ عَلَى الدُّنُوِّ مِنَ الحَوضِ ولَم يَقدِر عَلَيهِ غَيرُهُ ؟ فَقالَ : وَرِعَ عَن أشياءَ قَبيحَةٍ ، وكَفَّ عَن شَتمِنا أهلَ البَيتِ إذا ذَكَرَنا ، وتَرَكَ أشياءَ اجتَرى عَلَيها غَيرُهُ ، ولَيسَ ذلِكَ لِحُبِّنا ولا لِهَوىً مِنهُ لَنا ، ولكِن ذلِكَ لِشِدَّةِ اجتِهادِهِ في عِبادَتِهِ وتَدَيُّنِهِ ، ولِما قَد شُغِلَ نَفسُهُ بِهِ عَن ذِكرِ النّاسِ ، فَأَمّا قَلبُهُ فَمُنافِقٌ ، ودينُهُ النَّصبُ بِاتِّباعِ أهلِ النَّصبِ ووِلايَةِ الماضينَ . (6)
.
ص: 45
كامل الزيارات_ به نقل از مِسمَع بن عبد الملك كِردين بصرى _: امام صادق عليه السلام به من فرمود: «اى مِسمَع ! تو عراقى هستى . آيا كنار قبر حسين عليه السلام مى روى؟» . گفتم : نه، من مرد شناخته شده اى در ميان مردم بصره هستم و در اطراف ما كسانى هستند كه هوادار اين خليفه اند و دشمنان ما هم در ميان قبايلِ ناصبى و ديگران ، زيادند . من از آنان در امان نيستم كه وضعيتم را پيش پسر سليمان، گزارش نكنند و مرا به كشتن ندهند ! به من فرمود: «آيا از آنچه با حسين عليه السلام شد، ياد مى كنى؟» . گفتم : آرى، ياد مى كنم. فرمود: «بى تابى هم مى كنى؟» . گفتم : آرى ، به خدا و براى آن، اشك هم مى ريزم، تا جايى كه خانواده ام اثر آن را در من مى بينند و از غذا خوردن ، باز مى مانم، تا جايى كه در چهره ام نمايان مى شود. فرمود: «خداوند بر اشكت، رحمت فرستد ! تو از كسانى هستى كه از شيون كنندگان بر [مصائب] ما به شمار مى آيند ؛ كسانى كه با شادى ما ، شادى مى كنند و با اندوه ما، اندوهگين مى شوند و از نگرانى ما ، نگران مى شوند و از امنيت ما ، امنيت دارند . تو هنگام مرگت، حضور پدرانم را در نزدت خواهى ديد و آنان به فرشته مرگ ، سفارش تو را مى كنند و مژده هايى كه آنان به تو مى دهند ، برتر است و فرشته مرگ ، بر تو مهربان تر و باشفقت تر از مادرِ مهربان بر فرزندش خواهد بود» . آن گاه امام عليه السلام گريست و من هم با او گريستم. پس امام عليه السلام فرمود: «ستايش ، از آنِ خدايى است كه ما را بر آفريده هايش به رحمت ، برترى داد و ما اهل بيت را به رحمت ، ويژه ساخت. اى مِسمَع ! زمين و آسمان از زمانى كه امير مؤمنان عليه السلام كشته شد، بر ما از سرِ ترحّم مى گريد ؛ ولى آنچه فرشتگان برايمان گريستند، بيشتر است و اشك فرشتگان، از زمانى كه ما كشته شديم، بند نيامده است . هيچ كس به خاطر ترحّم بر ما و مصيبت هايى كه به ما رسيده، گريه نمى كند ، مگر اين كه خداوند، پيش از بيرون آمدن اشك از چشمانش، به او رحم مى آورد، و زمانى كه اشك هاى چشمانش به گونه اش روان شود، اگر قطره اى از آن در جهنّم بيفتد، داغىِ آن را از بين مى برد، به گونه اى كه گرمايى در آن نخواهد بود . و كسى كه قلبش براى ما به درد آيد، روز مرگش، ما را مى بيند و شاد مى شود، چنان شادى اى كه همواره در دلش خواهد بود تا در كنار حوض [كوثر] بر ما وارد شود و كوثر، از ديدن دوستدارِ ما شادمان مى شود، زمانى كه بر آن وارد مى شود، تا جايى كه از انواع غذاها به او مى چشاند، آن چنان كه مايل نيست از آن ، خارج شود. اى مِسمَع ! هر كس از آن (حوض كوثر) جرعه اى بنوشد، هرگز تشنه نمى شود و آبى نخواهد خواست و آن ، به خنكاى كافور و بوى مشك و مزه زنجبيل، و شيرين تر از عسل و نرم تر از كره و زلال تر از اشك و پاك تر از عنبر است . از چشمه تسنيم، بيرون مى آيد و در نهرهاى بهشت ، جارى مى گردد و بر سنگ ريزه هاى دُر و ياقوت ، روان مى شود . در آن ، جام هايى به شمار ستاره هاى آسمان، وجود دارد و بويش از مسير هزار سال راه به مشام مى رسد و جام هايش از طلا و نقره و در رنگ هاى گوهرند . چنان بويى از آن به صورتِ نوشنده مى خورد كه مى گويد: اى كاش من همين جا رها مى شدم و در پى جايگزينى و جابه جايى نبودم ! بدان كه تو _ اى كِردين _ از كسانى هستى كه از آن سيراب مى شوى و هيچ چشمى نيست كه بر ما بگريد، مگر اين كه از نعمت تماشاى كوثر ، برخوردار مى گردد و كسى كه ما را دوست داشته باشد ، از آن ، نوشانده مى شود و نوشنده از آن، از لذّت و مزه و اشتهاى آن برخوردار مى شود، بيش از آنچه پايين تر از او در دوستى ما، برخوردار شده است . و [بدان كه] صاحب كوثر ، امير مؤمنان عليه السلام است و در دستش عصايى از چوب تمشك است كه با آن ، دشمنانش را مى كوبد . مردى از آنان مى گويد: من به هر دو شهادت (شهادت به يگانگى خدا و شهادت به رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله )، شهادت داده ام . او مى فرمايد: برو پيش فلان پيشوايت و از او بخواه كه شفاعتت كند . او مى گويد: پيشواى من كه تو از او ياد مى كنى، از من تبرّى مى جويد. او مى فرمايد: برگرد و به كسى كه دوستش داشتى و او را از ديگران جلوتر مى دانستى، بگو و از او بخواه كه چون بهترين مخلوق در نزد تو بوده است ، شفاعت تو را بكند و شايسته است كه بهترين مخلوق، هر گاه شفاعت كند، شفاعتش رد نشود . پس آن مرد مى گويد: از تشنگى مى ميرم . او هم به وى مى فرمايد: خداوند ، تشنگى ات را افزون كند و نيازت را به آب ، بيشتر نمايد! » . گفتم : فدايت گردم ! چگونه او (دشمن اهل بيت عليهم السلام ) مى تواند به حوض كوثر نزديك شود، در حالى كه غير او [از كسانى كه دشمن شمايند ،] نمى تواند؟ فرمود: «[چون] او از چيزهاى زشت ، كناره گرفت و از بدگويى به ما اهل بيت _ هر گاه كه از ما ياد مى شد _ خوددارى كرد و چيزهايى را رها كرد كه ديگران در آنها جرئت (جسارت) ورزيدند . و اينها نه به خاطر دوستى ما و نه تمايلش به ما بود ؛ بلكه به خاطر تلاش زياد او در عبادت و ديندارى بود و نيز به جهت كثرت مشغول شدن او به عبادت بود، در حدّى كه از ديگران باز مانْد ؛ امّا دلش، منافق بود و دينش دشمنى [با اهل بيت] بود به سبب پيروى[اش] از اهل دشمنى و قبول ولايت گذشتگان» .
.
ص: 46
. .
ص: 47
. .
ص: 48
4 / 3فَضلُ إنشادِ الشِّعرِ في مُصيبَتِهِمثواب الأعمال عن صالح بن عقبة عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :مَن أنشَدَ فِي الحُسَينِ عليه السلام بَيتا مِن شِعرٍ فَبَكى وأبكى عَشَرَةً فَلَهُ ولَهُمُ الجَنَّةُ ، ومَن أنشَدَ فِي الحُسَينِ عليه السلام بَيتا فَبَكى وأبكى تِسعَةً فَلَهُ ولَهُمُ الجَنَّةُ ، فَلَم يَزَل حَتّى قالَ : مَن أنشَدَ فِي الحُسَينِ عليه السلام شِعرا فَبَكى _ وأظُنُّهُ قالَ : أو تَباكى _ فَلَهُ الجَنَّةُ. (1)
ثواب الأعمال عن أبي عمارة المنشد عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :قالَ لي : يا أبا عُمارَةَ ، أنشِدني فِي الحُسَينِ عليه السلام ، قالَ : فَأَنشَدتُهُ فَبَكى ، قالَ : ثُمَّ أنشَدتُهُ فَبَكى . قالَ : فَوَاللّهِ ، ما زِلتُ اُنشِدُهُ ويَبكي حَتّى سَمِعتُ البُكاءَ مِنَ الدّارِ . فَقالَ لي : يا أبا عُمارَةَ ، مَن أنشَدَ فِي الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليهماالسلام شِعرا فَأَبكى خَمسينَ فَلَهُ الجَنَّةُ ، ومَن أنشَدَ فِي الحُسَينِ عليه السلام شِعرا فَأَبكى أربَعينَ فَلَهُ الجَنَّةُ ، ومَن أنشَدَ فِي الحُسَينِ عليه السلام شِعرا فَأَبكى ثَلاثينَ فَلَهُ الجَنَّةُ ، ومَن أنشَدَ فِي الحُسَينِ عليه السلام شِعرا فَأَبكى عِشرينَ فَلَهُ الجَنَّةُ ، ومَن أنشَدَ فِي الحُسَينِ عليه السلام شِعرا فَأَبكى عَشَرَةً فَلَهُ الجَنَّةُ ، ومَن أنشَدَ فِي الحُسَينِ عليه السلام شِعرا فَأَبكى واحِدا فَلَهُ الجَنَّةُ ، ومَن أنشَدَ فِي الحُسَينِ عليه السلام شِعرا فَبَكى فَلَهُ الجَنَّةُ ، ومَن أنشَدَ فِي الحُسَينِ عليه السلام شِعرا فَتَباكى فَلَهُ الجَنَّةُ. (2)
.
ص: 49
ثواب الأعمال_ به نقل از صالح بن عقبه _: امام صادق عليه السلام فرمود : «هر كس در باره حسين عليه السلام شعرى بخواند و بگريد و ده نفر را بگرياند، بهشت براى او و آنان حتمى خواهد بود و هر كس در باره حسين عليه السلام شعرى بخواند و بگريد و نُه نفر را بگرياند، بهشت براى او و آنان حتمى خواهد بود» و همين طور مى فرمود تا اين كه فرمود: «هر كس در باره حسين عليه السلام شعرى بخواند و گريه كند، بهشت برايش حتمى خواهد بود» و گمان مى كنم كه فرمود : «يا تظاهر به گريه كند» .
ثواب الأعمال_ به نقل از ابو عُماره شعرخوان _: امام صادق عليه السلام به من فرمود: «اى ابو عُماره ! در باره حسين عليه السلام برايم شعر بخوان» . من هم براى ايشان شعر خواندم و ايشان گريست . باز هم شعر خواندم و ايشان گريست. به خدا سوگند، من همين طور شعرخوانى را ادامه دادم و ايشان گريه مى كرد تا اين كه صداى گريه را از خانه شنيدم. آن گاه به من فرمود: «اى ابو عُماره ! هر كس در باره حسين بن على عليه السلام شعرى بخواند و پنجاه نفر را بگرياند، بهشت برايش حتمى مى شود، و هر كس در باره حسين عليه السلام شعرى بخواند و چهل نفر را بگرياند، بهشت برايش حتمى مى شود، و هر كس در باره حسين عليه السلام شعرى بخواند و سى نفر را بگرياند، بهشت برايش حتمى مى شود، و هر كس در باره حسين عليه السلام شعرى بخواند و بيست نفر را بگرياند، بهشت برايش حتمى مى شود، و هر كس در باره حسين عليه السلام شعرى بخواند و ده نفر را بگرياند، بهشت برايش حتمى مى شود، و هر كس در باره حسين عليه السلام شعرى بخواند و يك نفر را بگرياند، بهشت برايش حتمى مى شود، و هر كس در باره حسين عليه السلام شعرى بخواند و بگريد، بهشت برايش حتمى مى شود، و هر كس در باره حسين عليه السلام شعرى بخواند و تظاهر به گريه كند، بهشت برايش حتمى مى شود».
.
ص: 50
رجال الكشّي عن زيد الشحّام :كُنّا عِندَ أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام ونَحنُ جَماعَةٌ مِنَ الكوفِيّينَ ، فَدَخَلَ جَعفَرُ بنُ عَفّانَ عَلى أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام فَقَرَّبَهُ وأدناهُ ، ثُمَّ قالَ : يا جَعفَرُ ! قالَ : لَبَّيكَ جَعَلَنِيَ اللّهُ فِداكَ ، قالَ : بَلَغَني أنَّكَ تَقولُ الشِّعرَ فِي الحُسَينِ عليه السلام وتُجيدُ ، فَقالَ لَهُ : نَعَم ، جَعَلَنِيَ اللّهُ فِداكَ ! فَقالَ : قُل ، فَأَنشَدَهُ [فَبَكى] (1) عليه السلام ومَن حَولَهُ حَتّى صارَت لَهُ الدُّموعُ عَلى وَجهِهِ ولِحيَتِهِ . ثُمَّ قالَ : يا جَعفَرُ ! وَاللّهِ ، لَقَد شَهِدَكَ مَلائِكَةُ اللّهِ المُقَرَّبونَ ، هاهُنا يَسمَعونَ قَولَكَ فِي الحُسَينِ عليه السلام ، ولَقَد بَكَوا كَما بَكَينا أو أكثَرَ ، ولَقَد أوجَبَ اللّهُ تَعالى لَكَ _ يا جَعفَرُ _ في ساعَتِهِ الجَنَّةَ بِأَسرِها ، وغَفَرَ اللّهُ لَكَ . فَقالَ : يا جَعفَرُ ! ألا أزيدُكَ؟ قالَ : نَعَم يا سَيِّدي . قالَ : ما مِن أحَدٍ قالَ فِي الحُسَينِ عليه السلام شِعرا فَبَكى وأبكى بِهِ ، إلّا أوجَبَ اللّهُ لَهُ الجَنَّةَ وغَفَرَ لَهُ. (2)
راجع : ص 98 (الفصل الرابع / بكاء الإمام الباقر عليه السلام ) وج 9 ص 438 (الفصل الثاني / ذكر مصائبه عند الإمام الصادق عليه السلام ) .
.
ص: 51
رجال الكشّى_ به نقل از زيد شحّام _: تعدادى كوفى در خدمت امام صادق عليه السلام بوديم كه جعفر بن عَفّان به محضر امام صادق عليه السلام وارد شد . امام عليه السلام او را به خود نزديك كرد و در كنار خود جا داد و آن گاه فرمود: «اى جعفر!» . جعفر گفت : گوش به فرمانم . خدا ، مرا فدايت كند ! فرمود: «به من [خبر] رسيده كه تو در باره حسين عليه السلام شعر مى گويى و خوب هم مى گويى» . او گفت : آرى، خدا مرا فدايت گرداند ! فرمود: «بگو» . جعفر هم شعرى خواند و امام عليه السلام گريست و كسانى كه در خدمت ايشان بودند، گريستند، تا اين كه اشك بر گونه و محاسن امام عليه السلام جارى شد . آن گاه فرمود: «اى جعفر! به خدا سوگند، فرشتگان مقرّب خدا، پيش تو حاضر بودند و سخن تو را در باره حسين عليه السلام در اين جا شنيدند و گريستند، همان گونه كه ما گريستيم، و آنها بيشتر گريستند . خداوند متعال در اين ساعت _ اى جعفر _ تمام بهشت را برايت واجب كرد و گناهت را آمرزيد» . آن گاه فرمود: «اى جعفر! آيا بيشتر نگويم؟» . گفت : چرا ، اى سَرورم ! فرمود: «كسى نيست كه در باره حسين عليه السلام شعرى بگويد و بگريد و با آن بگرياند، مگر اين كه خداوند ، بهشت را برايش واجب مى كند و گناهش را مى آمرزد» .
ر . ك : ص99 (فصل چهارم / گريه امام باقر عليه السلام) وج 9 ص 439 (فصل دوم / يادكرد مصيبت هاى امام حسين عليه السلام در محضر امام صادق عليه السلام) .
.
ص: 52
4 / 4بُكاءُ آدَمَ عليه السلامبحار الأنوار :رَوى صاحِبُ «الدُّرُّ الثَّمينُ (1) » في تَفسيرِ قَولِهِ تَعالى : «فَتَلَقَّى ءَادَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَ_تٍ» (2) أنَّهُ رَأى ساقَ العَرشِ و أسماءَ النَّبِيِّ وَالأَئِمَّةِ عليهم السلام فَلَقَّنَهُ جَبرَئيلُ عليه السلام ، قُل : يا حَميدُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ ، يا عالي بِحَقِّ عَلِيٍّ ، يا فاطِرُ بِحَقِّ فاطِمَةَ ، يا مُحسِنُ بِحَقِّ الحَسَنِ وَالحُسَينِ ، ومِنكَ الإِحسانُ . فَلَمّا ذَكَرَ الحُسَينَ عليه السلام سالَت دُموعُهُ ، وَانخَشَعَ قَلبُهُ ، وقالَ : يا أخي جَبرَئيلُ ! في ذِكرِ الخامِسِ يَنكَسِرُ قَلبي ، و تَسيلُ عَبرَتي ! قالَ جَبرَئيلُ : وَلَدُكَ هذا يُصابُ بِمُصيبَةٍ تَصغُرُ عِندَهَا المَصائِبُ . فَقالَ : يا أخي! و ما هِيَ ؟ قالَ : يُقتَلُ عَطشانا غَريبا وَحيدا فَريدا ، لَيسَ لَهُ ناصِرٌ و لا مُعينٌ ، ولَو تَراهُ _ يا آدَمُ _ و هُوَ يَقولُ : وا عَطَشاه! وا قِلَّةَ ناصِراه ! حَتّى يَحولَ العَطَشُ بَينَهُ وبَينَ السَّماءِ كَالدُّخانِ ، فَلَم يُجِبهُ أحَدٌ إلّا بِالسُّيوفِ ، وشُربِ الحُتوفِ ، فَيُذبَحُ ذَبحَ الشّاةِ مِن قَفاهُ ، ويَنهَبُ رَحلَهُ أعداؤُهُ ، وتُشهَرُ رُؤوسُهُم هُوَ وأنصارُهُ فِي البُلدانِ ، ومَعَهُمُ النِّسوانُ ، كَذلِكَ سَبَقَ في عِلمِ الواحِدِ المَنّانِ ! فَبَكى آدَمُ وجَبرَئيلُ عليهماالسلامبُكاءَ الثَّكلى . (3)
.
ص: 53
بحار الأنوار:مؤلّف الدرّ الثمين (1) در تفسير اين سخن خداوند متعال : «آدم از پروردگارش كلماتى را دريافت كرد» روايت كرده است كه: آدم ، ساق عرش و نام هاى پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام را ديد و جبرئيل ، او را تلقين داد و گفت: بگو: اى حميد ! به حقّ محمّد؛ اى عالى ! به حقّ على؛ اى فاطر ! به حقّ فاطمه؛ اى محسن ! به حقّ حسن و حسين، و از توست احسان . زمانى كه [جبرئيل ،] حسين عليه السلام را ياد كرد، اشك هاى آدم ، جارى شد و دلش خاشع گرديد و فرمود : اى برادرم ، جبرئيل ! در يادكرد پنجمين نفر ، دلم شكست و اشكم جارى شد . جبرئيل گفت : اين ، فرزند توست كه به مصيبتى گرفتار مى آيد كه ديگر مصيبت ها در برابر آن ، ناچيزند. فرمود: اى برادرم ! آن مصيبت چيست؟ گفت: تشنه و غريب و تك و تنها و بى يار و ياور، كشته مى شود. اى آدم ! اگر او را ببينى ! او مى گويد: «واى از تشنگى ! واى از بى كسى !» ، تا اين كه تشنگى ، همانند دود ، بين او و آسمان ، فاصله مى اندازد و هيچ كس به او جواب نمى دهد ، جز با شمشير و نوشاندن مرگ ، و سر او همانند گوسفند، از پشت ، بريده مى شود و دشمنانش بار و بنه اش را غارت مى كنند و سرِ او و سرهاى يارانش را در شهرها مى گردانند، در حالى كه زنانشان همراهشان هستند . اين چنين در علم خداى يگانه منّان ، رقم خورده است. پس آدم عليه السلام و جبرئيل ، همانند يك مصيبت ديده، گريستند.
.
ص: 54
4 / 5بُكاءُ إبراهيمَ عليه السلامالخصال عن الفضل بن شاذان :سَمِعتُ الرِّضا عليه السلام يَقولُ : لَمّا أمَرَ اللّهُ عز و جلإبراهيمَ عليه السلام أن يَذبَحَ مَكانَ ابنِهِ إسماعيلَ الكَبشَ الَّذي أنزَلَهُ عَلَيهِ ، تَمَنّى إبراهيمُ عليه السلام أن يَكونَ قَد ذَبَحَ ابنَهُ إسماعيلَ بِيَدِهِ ، وأنَّهُ لَم يُؤمَر بِذَبحِ الكَبشِ مَكانَهُ ، لِيَرجِعَ إلى قَلبِهِ ما يَرجِعُ إلى قَلبِ الوالِدِ الَّذي يَذبَحُ أعَزَّ وَلَدِهِ عَلَيهِ بِيَدِهِ ، فَيَستَحِقَّ بِذلِكَ أرفَعَ دَرَجاتِ أهلِ الثَّوابِ عَلَى المَصائِبِ . فَأَوحَى اللّهُ عز و جل إلَيهِ : يا إبراهيمُ ! مَن أحَبُّ خَلقي إلَيكَ؟ فَقالَ : يا رَبِّ ! ما خَلَقتَ خَلقا هُوَ أحَبُّ إلَيَّ مِن حَبيبِكَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله . فَأَوحَى اللّهُ تَعالى إلَيهِ : أفَهُوَ أحَبُّ إلَيكَ أم نَفسُكَ؟ قالَ : بَل هُوَ أحَبُّ إلَيَّ مِن نَفسي . قالَ : فَوَلَدُهُ أحَبُّ إلَيكَ أم وَلَدُكَ؟ قالَ : بَل وَلَدُهُ . قالَ : فَذَبحُ وَلَدِهِ ظُلما عَلى أيدي أعدائِهِ أوجَعُ لِقَلبِكَ أو ذَبحُ وَلَدِكَ بِيَدِكَ في طاعَتي؟ قالَ : يا رَبِّ ! بَل ذَبحُ وَلَدِهِ ظُلما عَلى أيدي أعدائِهِ أوجَعُ لِقَلبي . قالَ : يا إبراهيمُ ! فَإِنَّ طائِفَةً تَزعُمُ أنَّها مِن اُمَّةِ مُحَمَّدٍ سَتَقتُلُ الحُسَينَ ابنَهُ مِن بَعدِهِ ظُلما وعُدوانا كَما يُذبَحُ الكَبشُ ، ويَستَوجِبونَ بِذلِكَ سَخَطي . فَجَزِعَ إبراهيمُ عليه السلام لِذلِكَ ، وتَوَجَّعَ قَلبُهُ ، وأقبَلَ يَبكي . فَأَوحَى اللّهُ عز و جل : يا إبراهيمُ ! قَد فَدَيتُ جَزَعَكَ عَلَى ابنِكَ إسماعيلَ ، لَو ذَبحتَهُ بِيَدِكَ بِجَزَعِكَ عَلَى الحُسَينِ وقَتلِهِ ، وأوجَبتُ لَكَ أرفَعَ دَرَجاتِ أهلِ الثَّوابِ عَلَى المَصائِبِ ، وذلِكَ قَولُ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ: «وَ فَدَيْنَ_هُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ» (1) . (2)
.
ص: 55
الخصال_ به نقل از فضل بن شادان _: از امام رضا عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: «وقتى خداوندت به ابراهيم عليه السلام دستور داد كه به جاى اسماعيل، قوچى را كه خداوند برايش فرستاده، سر ببُرد، ابراهيم آرزو كرد كه كاش پسرش اسماعيل را با دست خود ، سر مى بريد و مأمور نشده بود كه آن قوچ را به جاى پسرش سر ببرد تا به دلش چيزى باز گردد كه به دل پدرى كه عزيزترين فرزندش را با دست خود سر مى برد، باز مى گردد و با آن، استحقاق بالاترين درجه ثواب بر مصيبت را پيدا كند. خداوندت به او وحى كرد كه: اى ابراهيم ! محبوب ترين بنده ام در نزد تو كيست؟ گفت : پروردگارم ! نزد من ، آفريده اى محبوب تر از حبيبت محمّد صلى الله عليه و آله نيافريده اى. خداوند متعال به او وحى كرد : آيا او نزد تو محبوب تر است ، يا خودت؟ گفت : او، نزد من، از خودم محبوب تر است. فرمود: فرزند او ، پيش تو محبوب تر است ، يا فرزند خودت؟ گفت : او. فرمود: سر بريده شدن فرزند او از سرِ ستم به دست دشمنانش ، برايت دردناك تر است ، يا سر بريده شدن فرزندت به دست خودت و در راه طاعت من؟ گفت : پروردگارا ! سر بريده شدن فرزند او به دست دشمنانش، برايم دردآورتر است. فرمود: اى ابراهيم ! گروهى كه خود را امّت محمّد مى پندارند، پسرش حسين را پس از او ، از سرِ ستم و دشمنى مى كشند، همان گونه كه قوچ را سر مى برند و با اين ، گرفتار خشم من مى شوند. ابراهيم عليه السلام ، به خاطر آن ، بى تابى كرد و قلبش به درد آمد و شروع به گريستن كرد . خداوند ، وحى فرستاد كه: اى ابراهيم ! من بى تابى ات را بر پسرت اسماعيل _ اگر او را با دست خود، سر مى بريدى _ ، با بى تابى ات بر حسين و كشته شدنش، جايگزين كردم و بالاترين درجه دريافت كنندگان ثواب بر مصيبت ها را براى تو مقرّر نمودم . اين ، همان سخن خداوندت است كه: «و او (اسماعيل) را با قربانىِ بزرگى ، باز رهانيديم» » .
.
ص: 56
4 / 6بُكاءُ عيسى عليه السلامكمال الدين عن ابن عبّاس :كُنتُ مَعَ أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام في خَرجَتِهِ إلى صِفّينَ ، فَلَمّا نَزَلَ بِنينَوى _ وهُوَ شَطُّ الفُراتِ _ . . . قالَ لي : يَابنَ عَبّاسٍ ! اُطلُب لي حَولَها بَعرَ الظِّباءِ ، فَوَاللّهِ ، ما كَذَبتُ ولا كُذِبتُ قَطُّ ، وهِيَ مُصفَرَّةٌ ، لَونُها لَونُ الزَّعفَرانِ . قالَ ابنُ عَبّاسٍ : فَطَلَبتُها فَوَجَدتُها مُجتَمِعَةً ، فَنادَيتُهُ : يا أميرَ المُؤمِنينَ ! قَد أصَبتُها عَلَى الصِّفَةِ الَّتي وَصَفتَها لي . فَقالَ عَلِيٌّ عليه السلام : صَدَقَ اللّهُ ورَسولُهُ ، ثُمَّ قامَ يُهَروِلُ إلَيها ، فَحَمَلَها وشَمَّها ، وقالَ : هِيَ هِيَ بِعَينِها ، تَعلَمُ _ يَابنَ عَبّاسٍ _ ما هذِهِ الأَبعارُ؟ هذِهِ قَد شَمَّها عيسَى بنُ مَريَمَ عليه السلام ، وذلِكَ أنَّهُ مَرَّ بِها ومَعَهُ الحَوارِيّونَ ، فَرَأى هذِهِ الظِّباءَ مُجتَمِعَةً ، فَأَقبَلَت إلَيهِ الظِّباءُ وهِيَ تَبكي ، فَجَلَسَ عيسى عليه السلام ، وجَلَسَ الحَوارِيّونَ ، فَبَكى وبَكَى الحَوارِيّونَ ، وهُم لا يَدرونَ لِمَ جَلَسَ ولِمَ بَكى ، فَقالوا : يا روحَ اللّهِ وكَلِمَتَهُ ! ما يُبكيكَ ؟! قالَ : أتَعلَمونَ أيَّ أرضٍ هذِهِ؟ قالوا : لا ، قالَ : هذِهِ أرضٌ يُقتَلُ فيها فَرخُ الرَّسولِ أحمَدَ ، وفَرخُ الحُرَّةِ الطّاهِرَةِ البَتولِ شَبيهَةِ اُمّي ، ويُلحَدُ فيها ، وهِيَ أطيَبُ مِن المِسكِ ، وهِيَ طينَةُ الفَرخِ المُستَشهَدِ ، وهكَذا تَكونُ طينَةُ الأَنبِياءِ وأولادِ الأَنبِياءِ ، فَهذِهِ الظِّباءُ تُكَلِّمُني ، و تَقولُ : إنَّها تَرعى في هذِهِ الأَرضِ شَوقا إلى تُربَةِ الفَرخِ المُبارَكِ ، وزَعَمَت أنَّها آمِنَةٌ في هذِهِ الأَرضِ ، ثُمَّ ضَرَبَ بِيَدِهِ إلى هذِهِ الصّيرانِ (1) فَشَمَّها ، فَقالَ : هذِهِ بَعرُ الظِّباءِ عَلى هذِهِ الطّيبِ لِمَكانِ حَشيشِها ، اللّهُمَّ أبقِها أبَدا حَتّى يَشُمَّها أبوهُ ، فَتَكونَ لَهُ عَزاءً (2) وسَلوَةً. (3)
.
ص: 57
كمال الدين_ به نقل از ابن عبّاس _: هنگام عزيمت امير مؤمنان عليه السلام به صفّين، با ايشان بودم . وقتى در نينوا _ كه كنار فرات است _ فرود آمد...، به من فرمود: «اى ابن عبّاس ! در اطراف نينوا برايم پشكل آهو جستجو كن . به خدا سوگند، من نه دروغ گفتم و نه به من ، دروغ گفته شده است . آن، زردرنگ است، به رنگ زعفران» . جستجو كردم . آنها را در يك جا جمع شده ديدم . صدا زدم: اى امير مؤمنان ! به همان گونه كه گفتى، پيدا كردم . على عليه السلام فرمود: «خدا و فرستاده اش راست گفتند» . آن گاه برخاست و با شتاب ، به سمت آنها رفت و آنها را برداشت و بوييد و فرمود : «دقيقا همان است. اى ابن عبّاس ! مى دانى كه اين پشكل ها چيستند؟ اينها را عيسى بن مريم عليه السلام بوييده است . داستان آن ، اين است كه عيسى به همراه حواريانش از كنار اين جا گذشت و اين آهوان را در يك جا جمع ديد . آهوها گريان به سمت وى رفتند . عيسى نشست و حواريان هم نشستند . او گريست و حواريان هم گريستند، در حالى كه نمى دانستند عيسى براى چه نشست و براى چه گريست. گفتند: اى روح و كلمه خدا ! چرا گريه مى كنى؟ گفت: آيا مى دانيد كه اين ، كدام سرزمين است؟ گفتند: نه . گفت: اين ، سرزمينى است كه در آن ، فرزند پيامبر خدا ، احمد، و فرزند زنِ آزاده پاك و بتول _ كه همانند مادر من است _ كشته مى شود و در آن ، دفن مى گردد . سرزمينى است خوش بوتر از مشك، و آن ، گِل فرزند شهيدِ آن پيامبر است _ و چنين است سرشت پيامبران و فرزندانشان _ . اين آهوان با من سخن مى گويند و مى گويند كه: در اين سرزمين، به عشق خاكِ آن فرزندِ پاك مى چرند و گمان مى كنند كه در آن ، در امان اند . آن گاه دستش را به پشكل هاىِ چون مشكدان زد و آنها را بوييد و گفت : اين پشكل آهوان، با اين بوى خوب، به خاطر گياهان اين جاست. خداوندا ! اين پشكل ها را همواره باقى بدار تا پدرش آنها را ببويد و برايش تسلّى و دلدارى باشد».
.
ص: 58
كمال الدين :إنّ مُخالِفينا يَروونَ أنَّ عيسَى بنَ مَريَمَ عليه السلام مَرَّ بِأَرضِ كَربَلاءَ ، فَرَأى عِدَّةً مِنَ الظِّباءِ هُناكَ مُجتَمِعَةً ، فَأَقبَلَت إلَيهِ وهِيَ تَبكي ، وأنَّهُ جَلَسَ وجَلَسَ الحَوارِيّونَ ، فَبَكى وبَكَى الحَوارِيّونَ ، وهُم لا يَدرونَ لِمَ جَلَسَ ولِمَ بَكى ، فَقالوا : يا روحَ اللّهِ وكَلِمَتَهُ ! ما يُبكيكَ ؟! قالَ : أتَعلَمونَ أيَّ أرضٍ هذِهِ قالوا : لا ، قالَ : هذِهِ أرضٌ يُقتَلُ فيها فَرخُ الرَّسولِ أحمَدَ ، وفَرخُ الحُرَّةِ الطّاهِرَةِ البَتولِ شَبيهَةِ اُمّي ، ويُلحَدُ فيها ، هِيَ أطيَبُ مِنَ المِسكِ ؛ لِأَ نَّها طينَةُ الفَرخِ المُستَشهَدِ ، وهكَذا تَكونُ طينَةُ الأَنبِياءِ وأولادِ الأَنبِياءِ ، وهذِهِ الظِّباءُ تُكَلِّمُني ، وتَقولُ : إنَّها تَرعى في هذِهِ الأَرضِ شَوقا إلى تُربَةِ الفَرخِ المُستَشهَدِ المُبارَكِ ، وزَعَمَت أنَّها آمِنَةُ في هذِهِ الأَرضِ ، ثُمَّ ضَرَبَ بِيَدِهِ إلى بَعرِ تِلكَ الظِّباءِ فَشَمَّها ، فَقالَ : اللّهُمَّ أبقِها أبَدا ، حَتّى يَشُمَّها أبوهُ ، فَيَكونَ لَهُ عَزاءً وسَلوَةً ، وأنَّها بَقِيَت إلى أيّامِ أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام ، حَتّى شَمَّها وبَكى ، وأخبَرَ بِقِصَّتِها لَمّا مَرَّ بِكَربَلاءَ. (1)
راجع : ج 3 ص 246 (القسم السادس / الفصل الثالث : إنباء أمير المؤمنين عليه السلام بشهادة الحسين عليه السلام ) .
.
ص: 59
كمال الدين:مخالفان ما [نيز] روايت مى كنند كه عيسى بن مريم عليه السلام از سرزمين كربلا عبور كرد و تعدادى آهو در آن جا ديد كه جمع شده بودند . آهوان ، گريان به سوى او آمدند . او نشست و حواريان نيز نشستند . او گريست و حواريان نيز گريستند، در حالى كه نمى دانستند چرا عيسى نشست و چرا گريست. گفتند: اى روح و كلمه خدا ! چرا گريه مى كنى؟ فرمود: آيا مى دانيد كه اين ، كدام سرزمين است؟ گفتند: نه . فرمود : اين ، سرزمينى است كه در آن ، فرزند پيامبر خدا ، احمد، و فرزند زنِ آزاده پاك و بتول _ كه همانند مادر من است _ ، كشته مى شود و دفن مى گردد، و آن ، خوش بوتر از مشك است ؛ زيرا آن ، گِل فرزند شهيدِ آن پيامبر است _ و اين چنين است سرشت پيامبران و فرزندانشان _ . اين آهوان، با من حرف مى زنند و مى گويند: در اين سرزمين ، به عشق خاكِ آن فرزندِ پاك مى چرند و گمان مى كنند كه در اين سرزمين ، در امان اند . آن گاه دستش را به پشكل آهوان زد و آنها را بوييد و فرمود: خداوندا ! اين پشكل ها را همواره باقى بدار تا پدرش آنها را ببويد و برايش تسلّى و دلدارى باشد. آنها تا دوران امير مؤمنان عليه السلام باقى ماندند تا ايشان آنها را بوييد و گريست و قصّه آن را هنگام گذر از كربلا بازگو كرد.
ر. ك: ج 3 ص 247 (بخش ششم / فصل سوم : پيشگوئي امير مؤمنان عليه السلام از شهادت امام حسين عليه السلام ) .
.
ص: 60
4 / 7بُكاءُ النَّبِيِّ صل الله عليه وآله وأهلِ بَيتِهِ عليهم السلامكامل الزيارات عن عبد اللّه بن مُحَمَّد الصنعاني عن أبي جعفر [الباقر] عليه السلام :كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إذا دَخَلَ الحُسَينُ عليه السلام جَذَبَهُ إلَيهِ ، ثُمَّ يَقولُ لِأَميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام : أمسِكهُ ، ثُمَّ يَقَعُ عَلَيهِ فَيُقَبِّلُهُ ويَبكي . يَقولُ : يا أبَه! لِمَ تَبكي؟ فَيَقولُ : يا بُنَيَّ! اُقَبِّلُ مَوضِعَ السُّيوفِ مِنكَ وأبكي . قالَ : يا أبَه! واُقتَلُ؟ قالَ : إي وَاللّهِ ، وأبوكَ وأخوكَ وأنتَ. (1)
كشف الغمّة عن مُحَمَّد بن عبد الرحمن :بَينا رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله في بَيتِ عائِشَةَ رَقدَةَ القايِلَةِ (2) ، إذَا استَيقَظَ وهُوَ يَبكي ، فَقالَت عائِشَةُ : ما يُبكيكَ _ يا رَسولَ اللّهِ _ ، بِأَبي أنتَ واُمّي؟ قالَ : يُبكيني أنَّ جَبرَئيلَ أتاني ، فَقالَ : اُبسُط يَدَكَ _ يا مُحَمَّدُ _ ، فَإِنَّ هذِهِ تُربَةٌ مِن تِلالٍ يُقتَلُ بِهَا ابنُكَ الحُسَينُ ، يَقتُلُهُ رَجُلٌ مِن اُمَّتِكَ . قالَت عائِشَةُ : ورَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يُحَدِّثُني وأنَّهُ لَيَبكي ، ويَقولُ : مَن ذا مِن اُمَّتي ، مَن ذا مِن اُمَّتي ، مَن ذا مِن اُمَّتي ، من يَقتُلُ حُسَينا مِن بَعدي؟ (3)
كامل الزيارات عن عبد اللّه بن بكير عن بعض أصحابنا عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :دَخَلَت فاطِمَةُ عليهاالسلامعَلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله وعَيناهُ تَدمَعُ ، فَسَأَلَتهُ : ما لَكَ؟ فَقالَ إنَّ جَبرَئيلَ عليه السلام أخبَرَني أنَّ اُمَّتي تَقتُلُ حُسَينا ، فَجَزِعَت وشَقَّ عَلَيها ، فَأَخبَرَها بِمَن يَملِكُ مِن وُلدِها ، فَطابَت نَفسُها وسَكَنَت. (4)
.
ص: 61
كامل الزيارات_ به نقل از عبد اللّه بن محمّد صنعانى ، از امام باقر عليه السلام _: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله حسين عليه السلام را وقتى وارد مى شد، در آغوش مى كشيد و آن گاه به امير مؤمنان عليه السلام مى فرمود: «نگهش دار». سپس بر روى او مى افتاد و غرق بوسه اش مى كرد و مى گريست. حسين عليه السلام مى گفت: پدر جان ! چرا گريه مى كنى؟ مى فرمود: «پسر جان! من جاى شمشيرها را در بدن تو مى بوسم و مى گريم». [مى]گفت : پدر جان ! من كشته مى شوم؟ [مى]فرمود: «آرى ، به خدا سوگند ! تو و پدر و برادرت» .
كشف الغمّة_ به نقل از محمّد بن عبد الرحمان _: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در خانه عايشه در خواب نيم روز بود كه ناگهان گريانْ بيدار شد . عايشه گفت : چرا گريه مى كنى ، اى پيامبر خدا ؟ پدر و مادرم فدايت گردند ! فرمود: «مرا اين به گريه انداخت كه جبرئيل به نزدم آمد و گفت: اى محمّد ! دستت را باز كن ، كه اين ، خاكِ تلّى است كه پسرت حسين بر آن كشته مى شود . او را مردى از امّت تو مى كشد». عايشه گفت: پيامبر خدا برايم حديث كرد ، در حالى كه مى گريست . مى فرمود: «اين كيست از امّت من ؟ اين كيست از امّت من ؟ اين كيست از امّت من، كه پس از من ، حسين را مى كشد؟» .
كامل الزيارات_ به نقل از عبد اللّه بن بكير، از يكى از شيعيان ، از امام صادق عليه السلام _: فاطمه عليهاالسلامخدمت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله رسيد ، در حالى كه از چشمان پيامبر صلى الله عليه و آله ، اشك جارى بود. فاطمه عليهاالسلامپرسيد: چه شده است؟ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «جبرئيل به من خبر داد كه امّت من ، حسين را مى كُشند!» . فاطمه عليهاالسلام آه و ناله سر داد و اين برايش گران آمد . آن گاه پيامبر صلى الله عليه و آله به فاطمه عليهاالسلام خبر داد كه كسى از فرزندانش ، حاكم مى شود و اين ، فاطمه عليهاالسلام را خوش آمد و آرام شد.
.
ص: 62
الإرشاد عن اُمّ سلمة :بَينا رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ذاتَ يَومٍ جالِسٌ وَالحُسَينُ عليه السلام جالِسٌ في حِجرِهِ ، إذ هَمَلَت عَيناهُ بِالدُّموعِ ، فَقُلتُ لَهُ : يا رَسولَ اللّهِ ، ما لي أراكَ تَبكي جُعِلتُ فِداكَ ؟ فَقالَ : جاءَني جَبرَئيلُ عليه السلام فَعَزّاني بِابنِيَ الحُسَينِ ، وأخبَرَني أنَّ طائِفَةً مِن اُمَّتي تَقتُلُهُ، لا أنالَهُمُ اللّهُ شَفاعَتي. (1)
الأمالي للصدوق عن ابن عبّاس :قالَ عَلِيٌّ عليه السلام لِرَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يا رَسولَ اللّهِ ، إنَّكَ لَتُحِبُّ عَقيلاً؟ قالَ : إي وَاللّهِ ، إنّي لَاُحِبُّهُ حُبَّينِ ، حُبّا لَهُ ، وحُبّا لِحُبِّ أبي طالِبٍ لَهُ ، وإنَّ وَلَدَهُ لَمَقتولٌ في مَحَبَّةِ وَلَدِكَ ، فَتَدمَعُ عَلَيهِ عُيونُ المُؤمِنينَ ، وتُصَلّي عَلَيهِ المَلائِكَةُ المُقَرَّبونَ . ثُمَّ بَكى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله حَتّى جَرَت دُموعُهُ عَلى صَدرِهِ ، ثُمَّ قالَ : إلَى اللّهِ أشكو ما تَلقى عِترَتي مِن بَعدي. (2)
المستدرك على الصحيحين عن عبد اللّه بن مسعود :أتَينا رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَخَرَجَ إلَينا مُستَبشِرا يُعرَفُ السُّرورُ في وَجهِهِ ، فَما سَأَلناهُ عَن شَيءٍ إلّا أخبَرَنا بِهِ ، ولا سَكَتنا إلَا ابتَدَأَنا ، حَتّى مَرَّت فِتيَةٌ مِن بَني هاشِمٍ ، فيهِمُ الحَسَنُ وَالحُسَينُ عليهماالسلام ، فَلَمّا رَآهُمُ التَزَمَهُم، وَانهَمَلَت عَيناهُ ، فَقُلنا : يا رَسولَ اللّهِ ! ما نَزالُ نَرى في وَجهِكَ شَيئا نَكرَهُهُ؟ فَقالَ : إنّا أهلُ بَيتٍ اختارَ اللّهُ لَنَا الآخِرَةَ عَلَى الدُّنيا ، وإنَّهُ سَيَلقى أهلُ بَيتي مِن بَعدي تَطريدا وتَشريدا فِي البِلادِ ، حَتّى تَرتَفِعَ راياتُ سودٍ مِنَ المَشرِقِ ، فَيَسأَلونَ الحَقَّ فَلا يُعطونَهُ ، ثُمَّ يَسأَلونَهُ فَلا يُعطونَهُ ، ثُمَّ يَسأَلونَهُ فَلا يُعطونَهُ ، فَيُقاتِلونَ فَيُنصَرونَ ، فَمَن أدرَكَهُ مِنكُم أو مِن أعقابِكُم فَليَأتِ إمامَ أهلِ بَيتي ولَو حَبوا عَلَى الثَّلجِ ، فَإِنَّها راياتُ هُدىً ، يَدفَعونها إلى رَجُلٍ مِن أهلِ بَيتي ، يُواطِئُ اسمُهُ اسمي . . . فَيَملِكُ الأَرضَ ، فَيَملَؤُها قِسطا وعَدلاً كَما مُلِئَت جَورا وظُلما. (3)
.
ص: 63
الإرشاد_ به نقل از امّ سلمه _: روزى پيامبر صلى الله عليه و آله نشسته بود و حسين عليه السلام در دامنش بود كه از چشمانش اشك ، جارى شد . به ايشان گفتم : اى پيامبر خدا ! چه شده است كه تو را گريان مى بينم _ فدايت گردم _ ؟ فرمود: «جبرئيل ، مرا به پسرم حسين ، دلدارى داد و خبر داد كه طايفه اى از امّتم ، او را مى كشند . خداوند ، شفاعت مرا نصيب آنها نكند!» .
الأمالى ، صدوق_ به نقل از ابن عبّاس _: على عليه السلام به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله گفت : اى پيامبر خدا ! آيا عقيل را دوست دارى؟ فرمود: «آرى، به خدا . من به او ، دو علاقه دارم : علاقه اى به خاطر خودش و علاقه اى به خاطر علاقه مندى ابو طالب به او ! پسر او (مسلم) در راه دوستىِ پسر تو كشته مى شود و چشمان مؤمنان ، بر او اشك مى ريزند و فرشتگان مقرّب ، بر او درود مى فرستند» . آن گاه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله گريست تا جايى كه اشكش جارى شد و سپس فرمود: «به خدا شِكوه مى كنم از آنچه پس از من ، به نسل من مى رسد!» .
المستدرك على الصحيحين_ به نقل از عبد اللّه بن مسعود _: خدمت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمديم و ايشان ، شادمان به سوى ما آمد، در حالى كه شادى در صورتش هويدا بود . چيزى از ايشان نپرسيديم، مگر اين كه جوابش را داد ، و خاموش نشديم ، مگر اين كه خودِ ايشان شروع كرد . تا اين كه جوانانى از بنى هاشم از آن جا گذشتند كه در ميانشان ، حسن عليه السلام و حسين عليه السلام هم بودند . وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله آن دو را ديد، آنها را در آغوش كشيد و چشمانش گريان گرديد . به ايشان گفتيم : اى پيامبر خدا ! همواره در چهره تان چيزى را مى بينيم كه خوشايندمان نيست. فرمود: «ما اهل بيتى هستيم كه خداوند، آخرت را براى ما به جاى دنيا برگزيده، و زود است كه اهل بيت من ، پس از من، در شهرها تحت فشار قرار گيرند و رانده شوند، تا اين كه [صاحبانِ] پرچم هاى سياه از مشرق سر بر آورند و حق را طلب نمايند ؛ ولى به آنها داده نمى شود . دوباره طلب مى كنند ؛ ولى داده نمى شود . بار سوم ، طلب مى كنند . باز هم داده نمى شود . پس مى جنگند و پيروز مى شوند. پس هر كس از شما و از نسل شما آن را درك كرد، نزد امامى از اهل بيت من بيايد، هرچند كه پابرهنه بر برف و سرما باشد ؛ چرا كه آنان پرچم هاى هدايت اند . آنها پرچم ها را به مردى از اهل بيت من وا مى گذارند كه نامش، همنام من است... و حاكم زمين مى شود و آن را آكنده از عدل و داد مى كند، همان گونه كه آكنده از جور و ستم شده است».
.
ص: 64
الأمالي للصدوق عن مُحَمَّد بن عبد الرحمن عن أبيه عن عليّ بن أبي طالب عليه السلام :بَينا أنَا وفاطِمَةُ وَالحَسَنُ وَالحُسَينُ عِندَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، إذِ التَفَتَ إلَينا فَبَكى ، فَقُلتُ : ما يُبكيكَ يا رَسولَ اللّهِ؟ فَقالَ : أبكي مِمّا يُصنَعُ بِكُم بَعدي . فَقُلتُ : وما ذاكَ يا رَسولَ اللّهِ؟ قالَ : أبكي مِن ضَربَتِكَ عَلَى القَرنِ ، ولَطمِ فاطِمَةَ خَدَّها ، وطَعنَةِ الحَسَنِ في الفَخِذِ، وَالسَّمِّ الّذي يُسقى ، وقَتلِ الحُسَينِ . قالَ : فَبَكى أهلُ البَيتِ جَميعا. (1)
المناقب للكوفي عن أنس :اِلتَفَتَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله إلى فاطِمَةَ عليهاالسلام فَقالَ : أجَزِعتِ إذ رَأَيتِ مَوتَهُما [أيِ الحَسَنِ وَالحُسَينِ عليهماالسلام ]فَكَيفَ لَو رَأَيتِ الأَكبَرَ مَسقِيّا بِالسَّمِّ وَالأَصغَرِ مُلَطَّخا بِدَمِهِ في قاعٍ مِنَ الأَرضِ يَتَناوَبُهُ السِّباعُ؟! قالَ : فَبَكَت فاطِمَةُ عليهاالسلاموبَكى عَلِيٌّ وبَكَى الحَسَنُ وَالحُسَينُ عليهم السلام . فَقالَت فاطِمَةُ عليهاالسلام : يا أبَتا أكُفّارٌ يَفعَلونَ ذلِكَ أم مُنافِقونَ؟ قالَ : بَل مُنافِقو هذِهِ الاُمَّةِ ويَزعُمونَ أنَّهُم مُؤمِنونَ!! (2)
.
ص: 65
الأمالى ، صدوق_ به نقل از محمّد بن عبد الرحمان، از پدرش، از امام على بن ابى طالب عليه السلام _: من و فاطمه و حسن و حسين، در محضر پيامبر صلى الله عليه و آله بوديم كه رو به ما كرد و گريست . گفتم : اى پيامبر خدا ! چرا گريه مى كنى؟ فرمود: «مى گريم براى ضربت خوردن سر تو و سيلى خوردن فاطمه و فرو رفتن نيزه در ران حسن و زهرى كه به او خورانده مى شود و [نيز براى] كشته شدن حسين». در اين هنگام ، اهل خانه همگى گريستند.
المناقب ، كوفى_ به نقل از اَنَس _: پيامبر صلى الله عليه و آله رو به فاطمه عليهاالسلام كرد و فرمود: «آيا وقتى مرگِ آن دو (حسن عليه السلام و حسين عليه السلام ) را ببينى، بى تابى مى كنى؟ چگونه است اگر ببينى پسر بزرگت با زهر ، مسموم مى شود و پسر كوچكت در گودىِ يك زمين ، به خونش غوطه ور است و درندگان در اطرافش زوزه مى كشند؟» . فاطمه عليهاالسلام گريست و على و حسن و حسين عليهم السلام گريستند. فاطمه عليهاالسلام گفت : پدر جان ! آيا كافران ، چنين مى كنند، يا منافقان؟ فرمود: «منافقان اين امّت، و مى پندارند كه مؤمن اند!» .
.
ص: 66
الأمالي للصدوق عن إبراهيم بن أبي محمود عن الرضا عليه السلام :إنَّ يَومَ الحُسَينِ عليه السلام أقرَحَ (1) جُفونَنا ، وأسبَلَ دُموعَنا ، وأذَلَّ عَزيزَنا بِأَرضِ كَربٍ و بَلاءٍ ، أورَثَتنَا الكَربَ وَالبَلاءَ إلى يَومِ الاِنقِضاءِ ، فَعَلى مِثلِ الحُسَينِ عليه السلام فَليَبكِ الباكونَ ، فَإِنَّ البُكاءَ يَحُطُّ الذُّنوبَ العِظامَ. (2)
راجع : ج 3 ص 176 (القسم السادس / الفصل الثاني : إنباء النبيّ صلى الله عليه و آله بشهادة الحسين عليه السلام ) .
4 / 8بُكاءُ أبيهِ الإِمامِ عَلِيٍّ عليه السلامخصائص الأئمّة عليهم السلام عن عبد اللّه بن ميمون عن جعفر بن مُحَمَّد [الصادق] عن أبيه عن آبائه عليهم السلام :مَرَّ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام في ناسٍ مِن أصحابِهِ بِكَربَلاءَ ، فَلَمّا مَرَّ بِهَا اغرَورَقَت عَيناهُ بِالبُكاءِ ، ثُمَّ قالَ : هذا مُناخُ رِكابِهِم ، و هذا مُلقى رِحالِهِم ، وهاهُنا تُهَراقُ (3) دِماؤُهُم ، طوبى لَكِ مِن تُربَةٍ ، عَلَيها تُهرَقُ دِماءُ الأَحِبَّةِ. (4)
مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي عن شيخ الإسلام الحاكم الجشمي :إنَّ أميرَ المُؤمِنينَ عليه السلام لَمّا سارَ إلى صِفّينَ نَزَلَ بِكَربَلاءَ ، وقالَ لِابنِ عَبّاسٍ : أتَدري ما هذِهِ البُقعَةُ؟ قالَ : لا ، قالَ : لَو عَرَفتَها لَبَكَيتَ بُكائي ، ثُمَّ بَكى بُكاءً شَديدا . ثُمَّ قالَ : ما لي ولِالِ أبي سُفيانَ ، ثُمَّ التَفَتَ إلَى الحُسَينِ عليه السلام ، وقالَ : صَبرا يا بُنَيَّ ، فَقَد لَقِيَ أبوكَ مِنهُم مِثلَ الَّذي تَلقى بَعدَهُ. (5)
.
ص: 67
الأمالى ، صدوق_ به نقل از ابراهيم بن ابى محمود ، از امام رضا عليه السلام _: روز [شهادت ]حسين عليه السلام ، پلك هاى ما را زخمى كرد، و اشك هايمان را جارى نمود، و عزيز ما را در سرزمين اندوه و محنت ، خوار ساخت و براى ما اندوه و غم را تا روز قيامت ، بر جا گذاشت. پس گريه كنندگان بايد براى مانند حسين عليه السلام بگريند، كه گريه [بر او] ، گناهان بزرگ را مى زدايد.
ر. ك: ج 3 ص 177 (بخش ششم / فصل دوم : پيشگوئي پيامبر صل الله عليه وآله از شهادت امام حسين عليه السلام ) .
خصائص الأئمّة عليهم السلام_ به نقل از عبد اللّه بن ميمون، از امام صادق عليه السلام ، از پدرش، از پدرانش عليهم السلام _: امير مؤمنان عليه السلام با جمعى از اصحابش از كربلا گذر كرد و وقتى از آن جا گذشت، چشمانش گريان گشت . آن گاه فرمود: «اين جا ، محلّ خوابيدن شترانشان است و اين جا ، جاى اثاثيه كاروانشان است و اين جاست كه خونشان ريخته مى شود . خوشا به تو ، اى خاك ! بر اين خاك، خون هاى دوستان ريخته مى شود» .
مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى_ به نقل از شيخ الإسلام حاكم جُشَمى_ : امير مؤمنان عليه السلام وقتى راهىِ صفّين شد، در كربلا فرود آمد و به ابن عبّاس فرمود: «آيا مى دانى اين جا چه جايى است؟» . گفت : خير . فرمود: «اگر مى شناختى، مانند من مى گريستى» و آن گاه گريه شديدى كرد و فرمود: «مرا با خاندان ابو سفيان ، چه كار؟!» و سپس به حسين عليه السلام رو كرد و فرمود: «شكيبا باش ، پسرم ! به پدرت نيز از آنها همانند چيزى رسيده كه پس از او به تو خواهد رسيد» .
.
ص: 68
كمال الدين عن ابن عبّاس :كُنتُ مَعَ أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام في خَرجَتِهِ إلى صِفّينَ ، فَلَمّا نَزَلَ بِنينوى _ و هُوَ شَطُّ الفُراتِ _ قالَ بِأَعلى صَوتِهِ : يَا بنَ عَبّاسٍ ، أتَعرِفُ هذَا المَوضِعَ؟ قالَ : قُلتُ : ما أعرِفُهُ يا أميرَ المُؤمِنينَ ، فَقالَ : لَو عَرَفتَهُ كَمَعرِفَتي لَم تَكُن تَجوزُهُ حَتّى تَبكِيَ كَبُكائي . قالَ : فَبَكى طَويلاً حَتَّى اخضَلَّت (1) لِحيَتُهُ ، وسالَتِ الدُّموعُ عَلى صَدرِهِ ، وبَكَينا مَعَهُ ، وهُوَ يَقولُ : أوِّه أوِّه! ما لي ولِالِ أبي سُفيانَ ؟ ما لي و لِالِ حَربٍ حِزبِ الشَّيطانِ وأولِياءِ الكُفرِ؟ صَبرا يا أبا عَبدِ اللّهِ ، فَقَد لَقِيَ أبوكَ مِثلَ الَّذي تَلقى مِنهُم . . . وقالَ بِأَعلى صَوتِهِ : يا رَبِّ عيسَى بنِ مَريَمَ ! لا تُبارِك في قَتَلَتِهِ ، وَالحامِلِ عَلَيهِ ، وَالمُعينِ عَلَيهِ ، وَالخاذِلِ لَهُ ، ثُمَّ بَكى بُكاءً طَويلاً وبَكَينا مَعَهُ ، حَتّى سَقَطَ لِوَجهِهِ وغُشِيَ عَلَيهِ طَويلاً ، ثُمَّ أفاقَ. (2)
كتاب سُليم بن قيس عن ابن عبّاس :لَقَد دَخَلتُ عَلى عَلِيٍّ عليه السلام بِذي قارٍ (3) ، فَأَخرَجَ إلَيَّ صَحيفَةً وقالَ لي : يَابنَ عَبّاسٍ ، هذِهِ صَحيفَةٌ أملاها عَلَيَّ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله وخَطّي بِيَدي. (4) فَقُلتُ : يا أميرَ المُؤمِنينَ ، إقرَأها عَلَيَّ ، فَقَرَأَها فَإِذا فيها كُلُّ شَيءٍ كانَ مُنذُ قُبِضَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إلى مَقتَلِ الحُسَينِ عليه السلام ، وكَيفَ يُقتَلُ؟ ومَن يَقتُلُهُ؟ و مَن يَنصُرُهُ؟ ومَن يُستَشهَدُ مَعَهُ؟ فَبَكى بُكاءً شَديدا وأبكاني . فَكانَ فيما قَرَأَهُ عَلَيَّ : كَيفَ يُصنَعُ بِهِ؟ وكَيفُ تُستَشهَدُ فاطِمَةُ عليهاالسلام؟ وكَيفَ يُستَشهَدُ الحَسَنُ ابنُهُ عليه السلام ؟ وكَيفَ تَغدِرُ بِهِ الاُمَّةُ؟ فَلَمّا أن قَرَأَ كَيفَ يُقتَلُ الحُسَينُ عليه السلام ومَن يَقتُلُهُ أكثَرَ البُكاءَ ، ثُمَّ أدرَجَ الصَّحيفَةَ وقَد بَقِيَ ما يَكونُ إلى يَومِ القِيامَةِ. (5)
.
ص: 69
كمال الدين_ به نقل از ابن عبّاس _: هنگام عزيمت امير مؤمنان عليه السلام به صفّين، با ايشان بودم . وقتى به نينوا _ كه در كنار فرات است _ رسيد ، با صداى بلند فرمود : «اى ابن عبّاس ! اين جا را مى شناسى؟» . گفتم : اى امير مؤمنان ! اين جا را نمى شناسم . فرمود: «اگر همانند من آن را مى شناختى، از آن عبور نمى كردى، مگر اين كه همانند گريستن من مى گريستى» . امام عليه السلام مدّتى طولانى گريست، تا اين كه محاسنش تر شد و اشك هايش بر سينه اش ريخت . ما هم با ايشان گريستيم و ايشان مى فرمود: «آه ، آه ! مرا با خاندان ابو سفيان، چه كار ؟ ! مرا با خاندان حرب، حزب شيطان و دوستان كفر ، چه كار ؟! اى ابا عبد اللّه ! شكيبا باش . به پدرت نيز از آنها همانند چيزى رسيده كه پس از او به تو خواهد رسيد ...» . آن گاه با صداى بلند ، آواز سر داد: «اى پروردگار عيسى بن مريم ! كُشندگان او و حمله كننده بر او و كمك كننده بر ضدّ او و خوار كننده او را فرخنده مگردان» . آن گاه گريه اى طولانى كرد و ما هم با او گريستيم، تا به رو در افتاد و مدّتى بيهوش شد و بعد به هوش آمد.
كتاب سُلَيم بن قيس_ به نقل از ابن عبّاس _: در ذو قار ، (1) خدمت امام على عليه السلام رسيديم . صحيفه اى را به من نشان داد و به من فرمود: «اى ابن عبّاس ! اين ، صحيفه اى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله آن را براى من خواند و من با خطّ خودم نوشتم» . گفتم : اى امير مؤمنان ! آن را برايم بخوان . ايشان ، آن را خواند و ديدم در آن، حوادث از زمان درگذشت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله تا كشته شدن حسين عليه السلام و چگونگى كشته شدنش و [نامِ] قاتلش و كمك كنندگانش و شهيدان همراهش هست . پس گريه شديدى كرد و مرا هم گرياند. از جمله چيزهايى كه برايم خواند، اين بود كه با او چگونه رفتار مى شود، فاطمه عليهاالسلامچگونه شهيد مى شود، پسرش حسين عليه السلام ، چگونه شهيد مى شود و امّت ، چه نيرنگى به او مى زنند . وقتى ايشان خواند كه حسين عليه السلام چگونه شهيد مى شود و چه كسى او را مى كشد، گريه اش بيشتر شد و آن گاه صحيفه را جمع كرد، در حالى كه حوادث تا روز قيامت، نا گفته مانده بود.
.
ص: 70
راجع : ج 3 ص 246 (القسم السادس / الفصل الثالث / انباء أمير المؤمنين عليه السلام بشهادة الحسين عليه السلام ) .
4 / 9بُكاءُ اُمِّهِ فاطِمَةَ عليه السلام بِنتِ رَسولِ اللّهِ صل الله عليه السلامدلائل الإمامة عن موسى بن إبراهيم المروزي عن موسى بن جعفر عن أبيه جعفر بن مُحَمَّد عن جدّه مُحَمَّد الباقر عليهم السلام عن جابر بن عبد اللّه الأنصارى عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله_ لِفاطِمَةَ عليهاالسلام _: أتاني جَبرَئيلُ فَبَشَّرَني بِفَرخَينِ يَكونانِ لَكِ ، ثُمَّ عُزّيتُ بِأَحَدِهِما ، وعَرَفتُ أنَّهُ يُقتَلُ غَريبا عَطشانا . فَبَكَت فاطِمَةُ حَتّى عَلا بُكاؤُها ، ثُمَّ قالَت : يا أبَه ، لِمَ يَقتُلونَهُ وأنتَ جَدُّهُ ، وأبوهُ عَلِيٌّ ، وأنَا اُمُّهُ؟ قالَ : يا بُنَيَّةُ ، لِطَلَبِهِمُ المُلكَ ، أما إنَّهُ سَيَظهَرُ عَلَيهِم سَيفٌ لا يُغمَدُ إلّا عَلى يَدِ المَهدِيِّ مِن وُلدِكِ. (1)
كمال الدين عن ابن عبّاس :لَمّا وُلِدَ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام وكانَ مَولِدُهُ عَشِيَّةَ الخَميسِ لَيلَةَ الجُمُعَةِ . . . فَهَبَطَ جَبرَئيلُ عليه السلام عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله فَهَنَّأَهُ كَما أمَرَهُ اللّهُ عز و جلوعَزّاهُ . فَقالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : تَقتُلُهُ اُمَّتي؟ فَقالَ لَهُ : نَعَم يا مُحَمَّدُ ، فَقالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : ما هؤُلاءِ بِاُمَّتي أنَا بَريءٌ مِنهُم ، وَاللّهُ عز و جل بَريءٌ مِنهُم ، قالَ جَبرَئيلُ عليه السلام : وأنَا بَريءٌ مِنهُم يا مُحَمَّدُ ، فَدَخَلَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله عَلى فاطِمَةَ عليهاالسلام فَهَنَّأَها وعَزّاها ، فَبَكَت فاطِمَةُ عليهاالسلاموقالَت : يا لَيتَني لَم ألِدهُ ، قاتِلُ الحُسَينِ فِي النّارِ . فَقالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : وأنَا أشهَدُ بِذلِكِ _ يا فاطِمَةُ _ ، ولكِنَّهُ لا يُقتَلُ حَتّى يَكونَ مِنهُ إمامٌ يَكونُ مِنهُ الأَئِمَّةُ الهادِيَةُ بَعدَهُ ، . . . فَسَكَتَت فاطِمَةُ عليهاالسلام مِنَ البُكاءِ. (2)
.
ص: 71
ر. ك : ج 3 ص 247 (بخش ششم / فصل سوم : پيشگوئي امير مؤمنان عليه السلام از شهادت امام حسين عليه السلام) .
دلائل الإمامة_ به نقل از موسى بن ابراهيم مروزى، از امام كاظم، از پدرش امام صادق، از جدّش امام باقر عليهم السلام ، از جابر بن عبد اللّه انصارى _: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به فاطمه عليهاالسلام فرمود : «جبرئيل پيش من آمد و مرا به دو پسرى كه تو خواهى داشت، مژده داد و بعد درباره يكى از آن دو ، دلدارى ام داد و فهميدم كه او تشنه و در غربت، كشته مى شود» . پس فاطمه عليهاالسلام چنان گريست كه صداى گريه اش بلند شد . آن گاه گفت : پدر جان ! چرا او را مى كشند ، در حالى كه تو جدّ اويى و پدرش على است و من مادرش هستم؟ پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «دخترم ! براى پادشاهى . بدان كه بر روى آنها شمشيرى آشكار خواهد شد كه غلاف نمى شود، جز به دست مهدى از فرزندان تو [كه بر آنان چيره مى شود]».
كمال الدين_ به نقل از ابن عبّاس _: وقتى حسين بن على عليه السلام زاده شد _ و زمان تولّدش در شامگاه پنجشنبه و شب جمعه بود... _ ، جبرئيل بر پيامبر صلى الله عليه و آله فرود آمد و به ايشان تهنيت گفت _ همان گونه كه خداى عزوجل به او دستور داده بود _ و ايشان را دلدارى داد. پيامبر صلى الله عليه و آله به جبرئيل گفت: «امّتم او را مى كشند؟» . جبرئيل به پيامبر صلى الله عليه و آله گفت : آرى ، اى محمّد ! پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «اينان ، امّت من نيستند! از اين گروهِ امّتم بيزارم و خداى عزوجل از آنها بيزار است» . جبرئيل عليه السلام گفت: من هم از آنان بيزارم ، اى محمّد ! پس پيامبر صلى الله عليه و آله بر فاطمه عليهاالسلام وارد شد و به او تهنيت گفت و دلدارى اش داد . فاطمه عليهاالسلامگريست و گفت : اى كاش من او را نزاده بودم ! كشنده حسين ، در آتش است . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «من بر اين ، گواهى مى دهم ، اى فاطمه ! او كشته نمى شود، مگر اين كه فرزندى از او باقى مى ماند كه امامان هدايتگر پس از او، از نسل اويند ...». پس فاطمه عليهاالسلام آرام گرفت.
.
ص: 72
كامل الزيارات عن عبد الملك بن مقرن عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :إذا زُرتُم أبا عَبدِ اللّهِ عليه السلام فَالزَمُوا الصَّمتَ إلّا مِن خَيرٍ ، وإنَّ مَلائِكَةَ اللَّيلِ وَالنَّهارِ مِنَ الحَفَظَةِ تَحضُرُ المَلائِكَةَ الَّذينَ بِالحائِرِ فَتُصافِحُهُم ، فَلا يُجيبونَها مِن شِدَّةِ البُكاءِ . . . وإنَّ فاطِمَةَ عليهاالسلامإذا نَظَرَت إلَيهِم ، ومَعَها ألفُ نَبِيٍّ وألفُ صِدّيقٍ وألفُ شَهيدٍ ، ومِنَ الكَرّوبِيّينَ (1) ألفُ ألفٍ يُسعِدونَها عَلَى البُكاءِ ، وإنَّها لَتَشهَقُ شَهقَةً ، فَلا تَبقى فِي السَّماواتِ مَلَكٌ إلّا بَكى رَحمَةً لِصَوتِها ، وما تَسكُنُ حَتّى يَأتِيَهَا النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فَيَقولَ : يا بُنَيَّةُ ! قَد أبكَيتِ أهلَ السَّماواتِ ، وشَغَلتِهِم عَنِ التَّسبيحِ وَالتَّقديسِ ، فَكُفّي حَتّى يُقَدِّسوا ، فَإِنَّ اللّهَ بالِغُ أمرِهِ ، وإنَّها لَتَنظُرُ إلى مَن حَضَرَ مِنكُم ، فَتَسأَلُ اللّهَ لَهُم مِن كُلِّ خَيرٍ ، ولا تَزهَدوا في إتيانِهِ ، فَإِنَّ الخَيرَ في إتيانِهِ أكثَرُ مِن أن يُحصى. (2)
كامل الزيارات عن أبي بصير :كُنتُ عِندَ أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام اُحَدِّثُهُ . . . ثُمَّ بَكى وقالَ : يا أبا بَصيرٍ ! إذا نَظَرتُ إلى وُلدِ الحُسَينِ عليه السلام أتاني ما لا أملِكُهُ بِما أتى إلى أبيهِم وإلَيهِم . يا أبا بَصيرٍ ! إنَّ فاطِمَةَ عليهاالسلام لَتَبكيهِ وتَشهَقُ ، فَتَزفِرُ جَهَنَّمُ زَفرَةً ، لَولا أنَّ الخَزَنَةَ يَسمَعونَ بُكاءَها ، وقَدِ استَعَدّوا لِذلِكَ مَخافَةَ أن يَخرُجَ مِنها عُنُقٌ أو يَشرُدَ دُخانُها ، فَيُحرِقَ أهلَ الأَرضِ ، فَيَكبَحونَها (3) ما دامَت باكِيَةً ، ويَزجُرونَها ويوثِقونَ مِن أبوابِها مَخافَةً عَلى أهلِ الأَرضِ ، فَلا تَسكُنُ حَتّى يَسكُنَ صَوتُ فاطِمَةَ عليهاالسلام. وإنَّ البِحارَ تَكادُ أن تَنفَتِقَ ، فَيَدخُلَ بَعضُها عَلى بَعضٍ ، وما مِنها قَطرَةٌ إلّا بِها مَلَكٌ مُوَكَّلٌ ، فَإِذا سَمِعَ المَلَكُ صَوتَها أطفَأَ نارَها (4) بِأَجنِحَتِهِ ، وحَبَسَ بَعضَها عَلى بَعضٍ مَخافَةً عَلَى الدُّنيا وما فيها ومَن عَلَى الأَرضِ . فَلا تَزالُ المَلائِكَةُ مُشفِقينَ ، يَبكونَهُ لِبُكائِها ، ويَدعونَ اللّهَ ، ويَتَضَرَّعونَ إلَيهِ ، ويَتَضَرَّعُ أهلُ العَرشِ ومَن حَولَهُ ، وتَرتَفِعُ أصواتٌ مِنَ المَلائِكَةِ بِالتَّقديسِ للّهِِ مَخافَةً عَلى أهلِ الأَرضِ ، ولَو أنَّ صَوتا مِن أصواتِهِم يَصِلُ إلَى الأَرضِ لَصَعِقَ أهلُ الأَرضِ ، وتَقَطَّعَتِ الجِبالُ وزُلزِلَتِ الأَرضُ بِأَهلِها . قُلتُ : جُعِلتُ فِداكَ ، إنَّ هذَا الأَمرَ عَظيمٌ! قالَ : غَيرُهُ أعظَمُ مِنهُ ما لَم تَسمَعهُ . ثُمَّ قالَ لي : يا أبا بَصيرٍ ، أما تُحِبُّ أن تَكونَ فيمَن يُسعِدُ فاطِمَةَ عليهاالسلام ، فَبَكَيتُ حينَ قالَها فَما قَدَرتُ عَلَى المَنطِقِ ، وما قَدَرتُ عَلى كَلامي مِنَ البُكاءِ . ثُمَّ قامَ إلَى المُصَلّى يَدعو ، فَخَرَجتُ مِن عِندِهِ عَلى تِلكَ الحالِ ، فَمَا انتَفَعتُ بِطَعامٍ وما جاءَنِي النَّومُ ، وأصبَحتُ صائِما وَجِلاً حَتّى أتَيتُهُ ، فَلَمّا رَأَيتُهُ قَد سَكَنَ سَكَنتُ ، وحَمِدتُ اللّهَ حَيثُ لَم تَنزِل بي عُقوبَةٌ. (5)
.
ص: 73
كامل الزيارات_ به نقل از عبد الملك بن مُقَرِّن، از امام صادق عليه السلام _: هر گاه حسين عليه السلام را زيارت كرديد، خاموش باشيد ، مگر به سخن خير . فرشتگان نگهبان شب و روز، نزد فرشتگان حَرَم حسينى حاضر مى شوند و با آنها مصافحه مى كنند و آنان از شدّت گريه به اينها پاسخ نمى دهند... . فاطمه عليهاالسلام هر گاه به آنان نگاه بيندازد _ و با او هزار پيامبر، هزار صدّيق، هزار شهيد، و از فرشتگان ، هزارْ هزار نفرند كه به گريه او كمك مى كنند _ ، ناله جان خراش مى زند و در آسمان ها فرشته اى نمى ماند ، جز اين كه براى ترحّم به صداى فاطمه عليهاالسلام مى گريد، و فاطمه عليهاالسلام آرام نمى گيرد، تا اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله پيش او مى آيد و مى فرمايد:«دخترم! آسمانيان را گرياندى و آنها را از تسبيح و تقديس ، باز داشتى . بس كن تا آنان به تقديسشان بپردازند، كه خداوند ، كارش را به نهايت مى رساند» . فاطمه عليهاالسلام به سوى كسانى از شما كه در بارگاه حسينى حاضر مى شوند، نظر مى اندازد و از خداوند برايشان هر خيرى را درخواست مى كند . پس در رفتن به بارگاه حسين عليه السلام بى رغبتى نكنيد، كه خيرِ رفتن به نزد او ، غير قابل شمارش است .
كامل الزيارات_ به نقل از ابو بصير _: در محضر امام صادق عليه السلام بودم و با ايشان صحبت مى كردم... كه گريست و فرمود: «اى ابو بصير ! وقتى به فرزندان حسين عليه السلام مى نگرم ، به سبب بلاهايى كه بر سر آنان و پدرشان (حسين عليه السلام ) آمد ، حالتى به من دست مى دهد كه از اراده من خارج است. اى ابو بصير ! فاطمه عليهاالسلام براى حسين عليه السلام مى گريد و ضجّه مى زند و دوزخ ، آهى مى كشد، و اگر نبود كه نگهبانان دوزخ ، صداى گريه فاطمه را مى شنوند و براى آن آماده مى شوند ، از بيم آن كه مبادا از دوزخ ، شراره اى بر آيد و يا دودش را بيرون بدهد و اهل زمين را بسوزاند [ ، چنين مى شد و زمينيان مى سوختند] . پس تا زمانى كه فاطمه عليهاالسلام گريان است، جلو دوزخ را مى گيرند و آن را باز مى دارند و از نگرانى براى اهل زمين، درهايش را محكم مى كنند . پس دوزخ ، آرام نمى گيرد تا صداى فاطمه عليهاالسلام خاموش شود . و درياها نزديك است كه بشكافند و در هم فرو ريزند و هيچ قطره اى از دريا نيست ، مگر اين كه فرشته موظّفى دارد كه وقتى آن فرشته صداى درياها را مى شنود، تلاطم آن را با بال هاى خود خاموش مى كند، و از نگرانى براى دنيا و هر چه در آن است و هر كه در زمين است، آب ها را ، مهار مى سازد . و فرشتگانْ همواره نگران مى مانند و براى گريه فاطمه عليهاالسلام مى گريند و خداوند را مى خوانند و به درگاه او مى نالند و عرشيان و پيرامونيان عرش مى نالند و صداى عدّه اى از فرشتگان ، به تقديس خدا بلند مى شود ، از نگرانى براى اهل زمين، و اگر صدايى از آنان بر زمين برسد، اهل زمين از هوش مى روند و كوه ها متلاشى مى شوند و زمين براى ساكنانش به حركت در مى آيد». گفتم : فدايت گردم ! اين ، امرى بس بزرگ است . فرمود: «چيز ديگرى غير از آن هست كه نشنيده اى و آن ، بزرگ تر است» . آن گاه به من فرمود: «اى ابو بصير ! آيا دوست ندارى كه به فاطمه عليهاالسلام كمك كنى؟» . وقتى امام عليه السلام از فاطمه عليهاالسلام سخن گفت، من چنان گريستم كه توان سخن گفتن نداشتم و گريه از حرف زدن ، ناتوانم كرد. آن گاه امام عليه السلام برخاست و به نمازخانه رفت و دعا مى كرد . از محضرش با همان حال ، بيرون آمدم . نه غذايى خوردم و نه خوابم برد . صبح كردم ، در حالى كه روزه دار و بيمناك بودم تا خدمت امام عليه السلام رسيدم . وقتى ديدم كه ايشان آرام شده، آرام گرفتم و خدا را ستودم كه عذابى بر من فرود نيامد.
.
ص: 74
تفسير فرات عن جعفر بن مُحَمَّد الفزاري معنعنا عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :كانَ الحُسَينُ عليه السلام مَعَ اُمِّهِ تَحمِلُهُ ، فَأَخَذَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله وقالَ : لَعَنَ اللّهُ قاتِلَكَ ، ولَعَنَ اللّهُ سالِبَكَ ، وأهلَكَ اللّهُ المُتَوازِرينَ عَلَيكَ ، وحَكَمَ اللّهُ بَيني وبَينَ مَن أعانَ عَلَيكَ . قالَت فاطِمَةُ عليهاالسلام : يا أبَه! أيَّ شَيءٍ تَقولُ؟ قالَ : يا بِنتاه ، ذَكَرتُ ما يُصيبُهُ (1) بَعدي وبَعدَكِ مِنَ الأَذى وَالظُّلمِ وَالبَغيِ ، وهُوَ يَومَئِذٍ في عُصبَةٍ كَأَنَّهُم نُجومُ السَّماءِ يَتَهادَونَ إلَى القَتلِ ، وكَأَنّي أنظُرُ إلى مُعَسكَرِهِم وإلى مَوضِعِ رِحالِهِم وتُربَتِهِم . قالَت : يا أبَه ! وأنّى (وأينَ) هذَا المَوضِعُ الَّذي تَصِفُ؟ قالَ : مَوضِعٌ يُقالُ لَهُ كَربَلاءُ ، وهِيَ دارُ كَربٍ وبَلاءٍ عَلَينا وعَلَى الاُمَّةِ ، يَخرُجُ عَلَيهِم شِرارُ اُمَّتي ، وإنَّ أحَدَهُم لَو يَشفَعُ لَهُ مَن فِي السَّماواتِ وَالأَرَضينَ ما شُفِّعوا فيهِ ، وهُمُ المُخَلَّدونَ فِي النّارِ. قالَت : يا أبَه! فَيُقتَلُ؟ قالَ : نَعَم يا بِنتاه ، وما قُتِلَ قِتلَتَهُ أحَدٌ كانَ قَبلَهُ ، وتَبكيهِ السَّماواتُ وَالأَرَضونَ وَالمَلائِكَةُ وَالوَحشُ وَالنَّباتاتُ وَالبِحارُ وَالجِبالُ ، ولَو يُؤذَنُ لَها ما بَقِيَ عَلَى الأَرضِ مُتَنَفِّسٌ ، ويَأتيهِ قَومٌ مِن مُحِبّينا لَيسَ فِي الأَرضِ أعلَمُ بِاللّهِ ولا أقوَمُ بِحَقِّنا مِنهُم ، ولَيسَ عَلى ظَهرِ الأَرضِ أحَدٌ يَلتَفِتُ إلَيهِ غَيرُهُم ، اُولئِكَ مَصابيحُ في ظُلُماتِ الجَورِ ، وهُمُ الشُّفَعاءُ ، وهُم وارِدونَ حَوضي غَدا ، أعرِفُهُم إذا وَرَدوا عَلَيَّ بِسيماهُم ، وكُلُّ أهلِ دينٍ يَطلُبونَ أئِمَّتَهُم ، وهُم يَطلُبونَنا لا يَطلُبونَ غَيرَنا ، وهُم قِوامُ الأَرضِ ، وبِهِم يُنزَلُ الغَيثُ . فَقالَت فاطِمَةُ عليهاالسلام : يا أبَه ! إنّا للّهِِ ، وبَكَت . فَقالَ لَها : يا بِنتاه ! إنَّ أهلَ الجِنانِ هُمُ الشُّهَداءُ فِي الدُّنيا ، بَذَلوا أنفُسَهُم وأموالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ يُقاتِلونَ في سَبيلِ اللّهِ ، فَيَقتُلونَ ويُقتَلونَ وَعدا عَلَيهِ حَقّا ، فَما عِندَ اللّهِ خَيرٌ مِنَ الدُّنيا وما فيها ، وما فيها قِتلَةٌ أهوَنُ مِن ميتَتِهِ (2) ، مَن كُتِبَ عَلَيهِ القَتلُ خَرَجَ إلى مَضجَعِهِ ، ومَن لَم يُقتَل فَسَوفَ يَموتُ . (3)
.
ص: 75
تفسير فرات_ به نقل از جعفر بن محمّد فَزارى ، با ذكر سلسله راويان ، از امام صادق عليه السلام _: حسين عليه السلام با مادرش بود و مادرش او را با خود مى برد كه پيامبر صلى الله عليه و آله او را گرفت و فرمود: «خداوند ، قاتل تو و تاراج كننده ات را لعنت كند و كمك كنندگان به همديگر را بر ضدّ تو ، نابود سازد و ميان من و كسى كه بر ضدّ تو كمك كرده، داورى نمايد!» . فاطمه عليهاالسلام گفت : پدر جان ! چه مى گويى؟ فرمود: «دخترم ! از آزار و ستم و تجاوزى كه پس از من و تو به حسين وارد مى شود، ياد كردم و در آن زمان ، او در ميان گروهى است كه گويى ستارگان آسمان اند و به سمت كشته شدن ، برده مى شوند و گويى من به اردوگاه آنان و مكان فرود و خاكشان نگاه مى كنم» . فاطمه عليهاالسلام گفت : پدر جان ! آن جايى كه توصيفش مى كنى ، كجاست؟ فرمود: «جايى به نام كربلا و آن جا ، جاى اندوه و گرفتارى براى ما و براى امّت است و بدترين هاى امّت من ، بر آنها خروج مى كنند، كه اگر تمام كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند ، براى يكى از آنان شفاعت كنند، شفاعتشان پذيرفته نمى شود و همواره در آتش خواهند بود» . فاطمه گفت : پدر جان ! پس حسين كشته مى شود؟ فرمود: «آرى _ دخترم _ و هيچ كسى پيش از او ، آن چنان كشته نشده است . آسمان ها و زمين ها و فرشتگان و حيوانات و گياهان و درياها و كوه ها بر او مى گريند و اگر به آنها اجازه داده شود، در روى زمين ، نفس كشى نمى مانَد . گروهى از دوستان ما ، نزد [قبر] او مى آيند كه در زمين، بهتر از آنان در خدا شناسى و در بر پا داشتن حقّ ما نيست. در روى زمين ، جز آنها كسى نيست كه متوجّه او باشد. آنان ، چراغ هايى در تاريكى جورند . آنان ، شفاعت كنندگان اند و فردا بر حوض من وارد مى شوند. من آنان را وقتى بر من وارد مى شوند، به چهره مى شناسم و اهل هر دينى ، پيشوايان خود را مى جويند و آنان ، ما را مى طلبند و نه جز ما را. آنان ، مايه قوام زمين هستند و باران ، به خاطر آنها مى بارد» . فاطمه گفت : پدر جان ! همه ما از خداييم . و گريست. پيامبر صلى الله عليه و آله به وى فرمود: «اى دخترم ! بهشتيان، همان شهيدان دنيايند كه جان و مالشان را ايثار مى كنند و در برابر بهشتى كه برايشان هست، در راه خدا مى جنگند و مى كشند و كشته مى شوند . وعده حقّى است از جانب خدا و البتّه آنچه در نزد خداوند است، از دنيا و آنچه در آن است ، بهتر است و هيچ مردنى در دنيا ، بى ارزش تر از مردن طبيعى (بدون شهادت) نيست. هر كس كه برايش كشته شدن نوشته شده، به سوى قتلگاهش مى رود و هر كه كشته نشود، خواهد مرد».
.
ص: 76
. .
ص: 77
. .
ص: 78
4 / 10بُكاءُ الحُسَينِ عليه السلام عَلى أهلِ بَيتِهِ وأصحابِهِ4 / 10 _ 1بُكاؤُهُ عَلى مُسلِمِ بنِ عَقيلٍالملهوف :سارَ الحُسَينُ عليه السلام حَتّى بَلَغَ زُبالَةَ ، فَأَتاهُ فيها خَبَرُ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ . . . قالَ الرّاوي : وَارتَجَّ المَوضِعُ بِالبُكاءِ وَالعَويلِ لِقَتلِ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ ، وسالَتِ الدُّموعُ عَلَيهِ كُلَّ مَسيلٍ . . . قالَ : فَاستَعبَرَ الحُسَينُ عليه السلام باكِيا ، ثُمَّ قالَ : رَحِمَ اللّهُ مُسلِما ، فَلَقَد صارَ إلى رَوحِ اللّهِ ورَيحانِهِ وتَحِيَّتِهِ ورِضوانِهِ ، أما إنَّهُ قَد قَضى ما عَلَيهِ وبَقِيَ ما عَلَينا. (1)
راجع : ج 5 ص 164 (القسم السابع / الفصل السابع / كتاب الإمام عليه السلام إلى أهل الكوفة بالحاجر من بطن الرمّة وشهادة رسوله) و ص 188 (خبر شهادة مسلم بن عقيل) .
.
ص: 79
الملهوف:امام حسين عليه السلام به حركتش ادامه داد تا به زُباله رسيد و در آن جا، خبر مسلم بن عقيل را دريافت نمود... . در آن جا صداى گريه و شيون به خاطر كشته شدن مسلم بن عقيل، بلند شد و اشك ها از هر سو براى وى ، جارى گشت... . امام حسين عليه السلام اشك ريخت و آن گاه فرمود: «خداوند ، مسلم را رحمت كند ! به سوى رحمت و ريحان و درود و رضوان خدا رفت. او آنچه بر عهده اش بود ، انجام داد و آنچه بر عهده ماست، هنوز هست».
ر . ك : ج 5 ص 165 (بخش هفتم / فصل هفتم / نامه امام عليه السلام به مردم كوفه در منزلگاه حاجر در بطن الرمّه و شهادت فرستاده امام عليه السلام) و ص 189 (خبر شهادت مسلم بن عقيل) .
.
ص: 80
4 / 10 _ 2بُكاؤُهُ عَلى قَيسِ بنِ مُسهِرٍتاريخ الطبري عن عقبة بن أبي العيزار_ بَعدَ خَبَرِ شَهادَةِ قَيسِ بنِ مُسهِرٍ الصَّيداوِيِّ _: فَتَرَقرَقَت عَينا حُسَينٍ عليه السلام ولَم يَملِك دَمعَهُ ، ثُمَّ قالَ : «فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَ مِنْهُم مَّن يَنتَظِرُ وَ مَا بَدَّلُواْ تَبْدِيلاً» (1) اللّهُمَّ اجعَل لَنا ولَهُمُ الجَنَّةَ نُزُلاً ، وَاجمَع بَينَنا وبَينَهُم في مُستَقَرٍّ مِن رَحمَتِكَ ورَغائِبَ مَذخورِ ثَوابِكَ . (2)
الفتوح :بَلَغَ ذلِكَ [أي خَبَرُ قَتلِ قَيسِ بنِ مُسهِرٍ الصَّيداوِيِّ] الحُسَينَ عليه السلام ، فَاستَعبَرَ باكِيا ، ثُمَّ قالَ : اللّهُمَّ اجعَل لَنا ولِشيعَتِكَ مَنزِلاً كَريما عِندَكَ ، وَاجمَعَ بَينَناوإيّاهُم في مُستَقَرٍّ رَحمَتِكَ ، إنَّكَ عَلى كُلِّ شَيءٍ قَديرٌ . . . فَخَرَجَ الحُسَينُ عليه السلام ووُلدُهُ وإخوَتُهُ وأهلُ بَيتِهِ رَحمَةُ اللّهِ عَلَيهِم بَينَ يَدَيهِ ، فَنَظَرَ إلَيهِم ساعَةً وبَكى ، وقالَ : اللّهُمَّ إنّا عِترَةُ نَبِيِّكَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله وقَد اُخرِجنا وطُرِدنا عَن حَرَمِ جَدِّنا ، وتَعَدَّت بَنو اُمَيَّةَ عَلَينا ، فَخُذ بِحَقِّنا وانصُرنا عَلَى القَومِ الكافِرينَ. (3)
راجع : ج 5 ص 164 (القسم السابع / الفصل السابع / كتاب الإمام عليه السلام إلى أهل الكوفة بالحاجر من بطن الرمّة وشهادة رسوله) .
4 / 10 _ 3بُكاؤُهُ عَلى وَلَدِهِ عَلِيٍّ الأَكبَرِ عليه السلاممقاتل الطالبيّين عن سعيد بن ثابت :لَمّا بَرَزَ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ إلَيهِم ، أرخَى الحُسَينُ _ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ وسَلامُهُ _ عَينَيهِ فَبَكى. (4)
.
ص: 81
تاريخ الطبرى_ به نقل از عُقبة بن ابى العَيزار ، پس از رسيدن خبر شهادت قيس بن مُسهِر صيداوى _: چشمان حسين عليه السلام پر از اشك شد و نتوانست جلو اشكش را بگيرد و سپس فرمود: « «برخى از آنان، به عهدشان وفا كردند و برخى ديگر در انتظارند و [در عهدشان] هيچ تغييرى ندادند» . خداوندا ! بهشت را براى ما و آنان پذيرا قرار بده و ما را با آنان در قرارگاه رحمت خودت و جايگاه ذخيره شده ات گرد آور» .
الفتوح:خبر كشته شدن قيس بن مُسْهِر صيداوى به حسين عليه السلام رسيد . ايشان اشك ريخت و فرمود: «خداوندا ! براى ما و پيروانت، خانه اى بزرگ در پيشگاهت قرار بده و ميان ما و آنان در قرارگاه رحمت خودت جمع كن، كه تو بر هر چيزى توانمندى...» . حسين عليه السلام بيرون آمد ، در حالى كه فرزندان و برادران و خانواده اش _ كه رحمت خدا بر آنان باد _ در برابرش بودند . لختى به آنان نگاه كرد و گريست و فرمود : «خداوندا ! ما نسل پيامبرت محمّديم صلى الله عليه و آله كه از خانه مان آواره و از حرم جدّمان ، رانده شديم و بنى اميّه به ما ستم كردند . پس حقّ ما را بگير و ما را بر گروه كافران ، پيروز گردان» .
ر.ك : ج 5 ص 165 (بخش هفتم / فصل هفتم / نامه امام عليه السلام به مردم كوفه از منزلگاه حاجر در بطن الرُّمه و شهادت فرستاده امام عليه السلام) .
مقاتل الطالبيّين_ به نقل از سعيد بن ثابت _: وقتى على بن حسين (على اكبر) به مبارزه با دشمن آمد، امام حسين _ كه درودها و سلام خدا بر او باد _ چشمان خود را روى هم گذاشت و گريست.
.
ص: 82
مثير الأحزان_ في وَصفِ مَقتَلِ عَلِيِّ بنِ الحُسَينِ عليه السلام _: رَجَعَ إلى مَوقِفِ نِزالِهِم ومَأزِقِ (1) مَجالِهِم ، فَرَماهُ مُنقِذُ بنُ مُرَّةَ العَبدِيُّ فَصَرَعَهُ ، وَاحتَواهُ القَومُ فَقَطَّعوهُ ، فَوَقَفَ [الحُسَينُ] عليه السلام عَلَيهِ ، وقالَ : قَتَلَ اللّهُ قَوما قَتَلوكَ ، فَما أجرَأَهُم عَلَى اللّهِ وعَلَى انتِهاكِ حُرمَةِ الرَّسولِ ، وَاستَهَلَّت عَيناهُ بِالدُّموعِ ، ثُمَّ قالَ : عَلَى الدُّنيا بَعدَكَ العَفاءُ. (2)
راجع : ج 7 ص 6 (القسم الثامن / الفصل الرابع/ عليّ بن الحُسَينِ عليه السلام ) .
4 / 10 _ 4بُكاؤُهُ عَلى أخيهِ العَبّاسِالملهوف_ في وَصفِ حالِ القِتالِ يَومَ عاشوراءَ _: اقتَطَعُوا العَبّاسَ عليه السلام عَنهُ [الحُسَينِ عليه السلام ]، وأحاطوا بِهِ مِن كُلِّ جانِبٍ ومَكانٍ ، حَتّى قَتَلوهُ قَدَّسَ اللّهُ روحَهُ ، فَبَكَى الحُسَينُ عليه السلام بُكاءً شَديدا. (3)
المناقب لابن شهرآشوب_ في وَصفِ مَقتَلِ العَبّاسِ عليه السلام _: فَلَمّا رَآهُ الحُسَينُ عليه السلام مَصروعا عَلى شَطِّ الفُراتِ بَكى. (4)
راجع : ج 7 ص 76 (القسم الثامن / الفصل الخامس / العبّاس بن عليّ عليهماالسلام) .
.
ص: 83
مثير الأحزان_ در توصيف كشته شدن على بن الحسين (على اكبر) _: [على اكبر ]به آوردگاه و رزمگاه آنان باز گشت . مُنقِذ بن مُرّه عبدى ، او را با تير زد و به خاكش انداخت . سپاهيان دشمن ، او را دوره و قطعه قطعه كردند . امام حسين عليه السلام در برابر [جنازه] او ايستاد و فرمود : «خداوند، گروهى را كه تو را كشتند، بكشد ! چه جرئتى بر خدا و بر هتك حرمت پيامبر كردند !» و چشمانش پر از اشك شد . آن گاه فرمود: «پس از تو، خاك بر دنيا!» .
ر. ك: ج 7 ص 7 (بخش هشتم / فصل چهارم / على اكبر عليه السلام) .
الملهوف_ در توصيف جنگ روز عاشورا _: ميان عبّاس و برادرش (امام حسين عليه السلام ) فاصله انداختند و از هر سو او را دوره كردند، تا اين كه او را كشتند. خداوند ، روح او را پاك گرداند ! امام حسين عليه السلام به شدّت گريست .
المناقب ، ابن شهرآشوب_ در توصيف كشته شدن عبّاس _: وقتى امام حسين عليه السلام او را در كنار فرات به خاك افتاده ديد، گريست.
ر .ك : ج 7 ص 77 (بخش هشتم / فصل پنجم / عبّاس بن على8) .
.
ص: 84
4 / 10 _ 5بُكاؤُهُ عَلَى القاسِمِ بنِ الحَسَنِ عليه السلاممقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي عن أبي مخنف :خَرَجَ مِن بَعدِهِ [أي بَعدَ عَونِ بنِ عَبدِ اللّهِ] عَبدُ اللّهِ بنُ الحَسَنِ بنِ عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ في بَعضِ الرِّواياتِ _ وفي بَعضِ الرِّواياتِ القاسِمُ بنُ الحَسَنِ عليه السلام _ وهُوَ غُلامٌ صَغيرٌ لَم يَبلُغِ الحُلُمَ _ فَلَمّا نَظَرَ إلَيهِ الحُسَينُ عليه السلام اعتَنَقَهُ وجَعَلا يَبكِيانِ حَتّى غُشِيَ عَلَيهِما ، ثُمَّ استَأذَنَ الغُلامُ لِلحَربِ ، فَأَبى عَمُّهُ الحُسَينُ أن يَأذَنَ لَهُ ، فَلَم يَزَلِ الغُلامُ يُقَبِّلُ يَدَيهِ ورِجلَيهِ ويَسأَلُهُ الإِذنَ حَتّى أذِنَ لَهُ ، فَخَرَجَ ودُموعُهُ عَلى خَدَّيهِ. (1)
راجع : ج 7 ص 120 (القسم الثامن / الفصل السادس / قاسم بن الحسن عليه السلام ) .
4 / 10 _ 6بُكاؤُهُ عَلى وَلَدِهِ الصَّغيرِتذكرة الخواصّ عن هشام بن مُحَمَّد :لَمّا رَآهُمُ الحُسَينُ عليه السلام مُصِرّينَ عَلى قَتلِهِ أخَذَ المُصحَفَ ونَشَرَهُ ، وجَعَلَهُ عَلى رَأسِهِ ، ونادى : بَيني وبَينَكُم كِتابُ اللّهِ وجدِّي مُحَمَّدٌ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، يا قَومِ بِمَ تَستَحِلّونَ دَمي ؟ ... فَالتَفَتَ الحُسَينُ عليه السلام فَإِذا بِطِفلٍ لَهُ يَبكي عَطَشا ، فَأَخَذَهُ عَلى يَدِهِ ، وقالَ : يا قَومِ ، إن لَم تَرحَموني فَارحَموا هذَا الطِّفلَ ، فَرَماهُ رَجُلٌ مِنهُم بِسَهمٍ فَذَبَحَهُ ، فَجَعَلَ الحُسَينُ عليه السلام يَبكي ويَقولُ : اللّهُمَّ احكُم بَينَنا وبَينَ قَومٍ دَعَونا لِيَنصُرونا فَقَتَلونا . فَنودِيَ مِنَ الهَواءِ : دَعهُ _ يا حُسَينُ _ ، فَإِنَّ لَهُ مُرضِعا فِي الجَنَّةِ . ورَماهُ حُصَينُ بنُ تَميمِ بِسَهمٍ فَوَقَعَ في شَفَتَيهِ ، فَجَعَلَ الدَّمُ يَسيلُ مِن شَفَتَيهِ ، وهُوَ يَبكي ويَقولُ : اللّهُمَّ إنّي أشكو إلَيكَ ما يُفعَلُ بي وبِإِخوَتي ووُلدي وأهلي. (2)
.
ص: 85
مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى_ به نقل از ابو مخنف _: آن گاه بر اساس برخى روايت ها پس از عون بن عبد اللّه ، عبد اللّه بن حسن بن على بن ابى طالب و بر اساس روايات ديگر، قاسم بن حسن _ كه نوجوانى بود و هنوز به بلوغ نرسيده بود _ به ميدان آمد. وقتى چشم حسين عليه السلام به او افتاد، او را در آغوش گرفت و هر دو شروع به گريه كردند تا از حال رفتند . آن گاه آن نوجوان، اجازه جنگ خواست ؛ امّا عمويش حسين عليه السلام از اجازه دادن به او خوددارى كرد . آن نوجوان همچنان دست و پاهاى ايشان را مى بوسيد و رخصت مى خواست ، تا اين كه ايشان به او رخصت داد . او به سوى ميدان رفت ، در حالى كه اشك هايش بر گونه هايش روان بود.
ر . ك : ج 7 ص 121 (بخش هشتم / فصل ششم / قاسم بن حسن عليه السلام) .
تذكرة الخواصّ_ به نقل از هشام بن محمّد _: وقتى حسين عليه السلام ديد دشمن بر كشتنش پافشارى مى كند، قرآن را گرفت و باز كرد و بر روى سر گذاشت و آواز سر داد: «ميان من و شما، كتاب خدا و جدّم محمّد، پيامبر خدا ، حاكم باشد . اى گروه ! چرا خون مرا حلال مى شماريد؟» . ناگهان حسين عليه السلام به سوى كودك تشنه اش رو آورد كه از تشنگى گريه مى كرد، و او را بر روى دست گرفت و فرمود: «اى گروه ! اگر به من رحم نمى كنيد، به اين كودكْ رحم كنيد» . مردى از دشمن ، تيرى به سوى او پرتاب كرد و آن كودك را سر بريد و حسين عليه السلام شروع به گريه كرد ، و مى فرمود : «خداوندا ! تو ميان ما و اين گروه _ كه ما را دعوت كردند تا به ما كمك كنند، ولى ما را كشتند _ داورى كن» . ندايى از آسمان رسيد كه: حسين ! او را رها كن كه برايش در بهشت ، شير دهنده اى هست. حُصَين بن نُمَير، تيرى به سوى ايشان پرتاب كرد كه به دو لب مباركش اصابت نمود و خون از آنها جارى شد . ايشان مى گريست و مى فرمود : «خداوندا ! به خاطر آنچه با من و با برادران و فرزندان و خانواده ام شد ، به تو شِكوه مى كنم» .
.
ص: 86
راجع : ج 7 ص 32 (القسم الثامن / الفصل الرابع / الطفل الصغير) .
4 / 10 _ 7بُكاؤُهُ عَلى غُلامٍ تُركِيٍّمقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي :ثُمَّ خَرَجَ غُلامٌ تُركِيٌّ مُبارِزٌ ، قارِئٌ لِلقُرآنِ ، عارِفٌ بِالعَرَبِيَّةِ ، وهُوَ مِن مَوالِي الحُسَينِ عليه السلام ، فَجَعَلَ يُقاتِلُ ويَقولُ : البَحرُ مِن طَعني وضَربي يَصطَلي (1)وَالجَوُّ مِن سَهمي ونَبلي يَمتَلي إذا حُسامي في يَميني يَنجَلييَنشَقُّ قَلبُ الحاسِدُ المُبَجَّلُ فَقَتَلَ جَماعَةً ، فَتَحاوَشوهُ (2) فَصَرَعوهُ ، فَجاءَهُ الحُسَينُ عليه السلام وبَكى ، ووَضَعَ خَدَّهُ عَلى خَدِّهِ ، فَفَتَحَ عَينَيهِ ورَآهُ فَتَبَسَّمَ ، ثُمَّ صارَ إلى رَبِّهِ . (3)
4 / 11بُكاءُ اُختِهِ زَينَبَ عليها السلامالإرشاد :نادى عُمَرُ بنُ سَعدٍ : يا خَيلَ اللّهِ اركَبي وأبشِري ، فَرَكِبَ النّاسُ ، ثُمَّ زَحَفَ نَحوَهُم بَعدَ العَصرِ ، وحُسَينٌ عليه السلام جالِسٌ أمامَ بَيتِهِ ، مُحتَبٍ (4) بِسَيفِهِ ، إذ خَفَقَ (5) بِرَأسِهِ عَلى رُكبَتَيهِ ، وسَمِعَت اُختُهُ الصَّيحَةَ ، فَدَنَت مِن أخيها ، فَقالَت : يا أخي ! أما تَسمَعُ الأَصواتَ قَدِ اقتَرَبَت؟ فَرَفَعَ الحُسَينُ عليه السلام رَأسَهُ ، فَقالَ : إنّي رَأَيتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله السّاعَةَ فِي المَنامِ ، فَقالَ لي : إنَّكَ تَروحُ إلَينا. فَلَطَمَت اُختُهُ وَجهَها ، ونادَت بِالوَيلِ ، فَقالَ لَها : لَيسَ لَكِ الوَيلُ (6) _ يا اُخَيَّةُ _ . اُسكُتي رَحِمَكِ اللّهُ . (7)
.
ص: 87
ر . ك : ج 7 ص 33 (بخش هشتم / فصل چهارم / كودك خردسال) .
مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى :آن گاه جوان مبارز تُرك ، قارى قرآن و عربى دان _ كه از غلامان حسين عليه السلام بود _ ، شروع به جنگيدن كرد و مى گفت: دريا از كوبيدن و زدنم متلاطم مى شودو فضا از تير و نيزه ام ، آكنده مى گردد . زمانى كه شمشير بُرنده ام در دستم برق مى زند ،دل حسودِ بزرگ مى لرزد . جمعى را كشت و دشمنان ، او را در ميان گرفتند و بر او ضربت زدند و بر زمينش انداختند. حسين عليه السلام نزد او آمد و گريست و صورت بر صورتش گذاشت . آن جوان، چشم باز كرد و لبخند زد و به سوى پروردگارش شتافت .
الإرشاد:عمر بن سعد ، فرياد زد: اى سپاهيان خدا ! سوار شويد و [به بهشتْ ]بشارتتان باد ! سپاهيان ، سوار شدند و به سوى سپاه حسين عليه السلام حركت كردند، در حالى كه ايشان جلو خيمه اش نشسته بود و شمشيرش را در بر گرفته بود، كه سرش به سمت زانوانش خم شد . خواهرش همهمه لشكر را شنيد و به برادر ، نزديك شد و گفت: برادرم ! آيا صداها را نمى شنوى كه نزديك مى شود؟ حسين عليه السلام سرش را بلند كرد و فرمود: «اكنون پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را خواب ديدم كه به من فرمود: تو به زودى به سمت ما مى آيى » . زينب به صورتش زد و واويلا سر داد . امام عليه السلام به او فرمود : «خواهرم ! براى تو ويل [و بيچارگى ]نيست. آرام باش، رحمت خدا بر تو!».
.
ص: 88
الإرشاد :اُدخِلَ عِيالُ الحُسَينِ عليه السلام عَلَى ابنِ زِيادٍ ، فَدَخَلَت زَينَبُ عليهاالسلام اُختُ الحُسَينِ عليه السلام في جُملَتِهِم مُتَنَكِّرَةً وعَلَيها أرذَلُ ثِيابِها ، . . . فَقالَ لَهَا ابنُ زِيادٍ : لَقَد شَفَى اللّهُ نَفسي مِن طاغِيَتِكِ وَالعُصاةِ مِن أهلِ بَيتِكِ ! فَزَقَت (1) زَينَبُ عليهاالسلام وبَكَت ، وقالَت لَهُ : لَعَمري لَقَد قَتَلتَ كَهلي ، وأبَدتَ أهلي ، وقَطَعتَ فَرعي ، وَاجتَثَثتَ أصلي ، فَإِن يَشفِكَ هذا فَقَدِ اشتَفَيتَ. (2)
راجع : ج 6 ص 6 (القسم الثامن / الفصل الأوّل / استمهال ليلة للصلاة والدعاء والاستغفار) و ص 44 (حالة زينب عليهاالسلام ليلة عاشوراء) .
.
ص: 89
الإرشاد:خانواده امام حسين عليه السلام را بر ابن زياد ، وارد كردند . زينب خواهر حسين عليه السلام _ كه در ميان آنان به صورت ناشناخته بود و بدترين لباس هايش را بر تن داشت _ ، وارد شد... . ابن زياد به زينب گفت: خداوند ، دل مرا از بابتِ سركش و نافرمانِ خانواده تو تسكين داد! زينب عليهاالسلام، شيون كرد و گريست و به ابن زياد فرمود: «بزرگانِ مرا كشتى و خانواده ام را به اسارت به بيابان ها كشاندى و شاخه ام را بريدى و ريشه ام را كندى . اگر اين ، تو را تسكين مى دهد، پس به آرامش رسيده اى» .
ر. ك: ج 6 ص 7 (بخش هشتم / فصل يكم / شب را مهلت گرفتن براى نماز ، دعا واستغفار) و ص 45 (حال زينب عليها السلام در شب عاشورا) .
.
ص: 90
4 / 12بُكاءُ الإِمامِ زَينِ العابِدينَ عليه السلامالخصال عن حمران بن أعين عن أبي جعفر مُحَمَّد بن عليّ الباقر عليه السلام :كانَ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليه السلام يُصَلّي فِي اليَومِ وَاللَّيلَةِ ألفَ رَكعَةٍ . . . ولَقَد كانَ بَكى عَلى أبيهِ الحُسَينِ عليه السلام عِشرينَ سَنَةً ، وما وُضِعَ بَينَ يَدَيهِ طَعامٌ إلّا بَكى ، حَتّى قالَ لَهُ مَولىً لَهُ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ! أما آنَ لِحُزنِكَ أن يَنقَضِيَ (1) ؟! فَقالَ لَهُ : وَيحَكَ ، إنَّ يَعقوبَ النَّبِيَّ عليه السلام كانَ لَهُ اثنا عَشَرَ ابنا ، فَغَيَّبَ اللّهُ عَنهُ واحِدا مِنهُم ، فَابيَضَّت عَيناهُ مِن كَثرَةِ بُكائِهِ عَلَيهِ ، وشابَ رَأسُهُ مِنَ الحُزنِ ، وَاحدَودَبَ ظَهرُهُ مِنَ الغَمِّ ، وكانَ ابنُهُ حَيّا فِي الدُّنيا ، وأنَا نَظَرتُ إلى أبي وأخي وعَمّي وسَبعَةَ عَشَرَ مِن أهلِ بَيتي مَقتولينَ حَولي ، فَكَيفَ يَنقَضي حُزني؟ (2)
الخصال عن مُحَمَّد بن سهل البحراني يرفعه إلى أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :البَكّاؤونَ خَمسَةٌ : آدَمُ ، ويَعقوبُ ، ويوسُفُ عليهم السلام ، وفاطِمَةُ بِنتُ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، وعَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليهماالسلام. فَأَمّا آدَمُ عليه السلام فَبَكى عَلَى الجَنَّةِ حَتّى صارَ في خَدَّيهِ أمثالُ الأَودِيَةِ ، وأمّا يَعقوبُ عليه السلام فَبَكى عَلى يوسُفَ عليه السلام حَتّى ذَهَبَ بَصَرُهُ ، وحَتّى قيلَ لَهُ : «تَاللَّهِ تَفْتَؤُاْ تَذْكُرُ يُوسُفَ حَتَّى تَكُونَ حَرَضًا أَوْ تَكُونَ مِنَ الْهَ__لِكِينَ» . (3) وأمّا يوسُفُ عليه السلام فَبَكى عَلى يَعقوبَ عليه السلام حَتّى تَأَذّى بِهِ أهلُ السِّجنِ ، فَقالوا لَهُ : إمّا أن تَبكِيَ اللَّيلَ وتَسكُتَ بِالنَّهارِ ، وإمّا أن تَبكِيَ النَّهارَ وتَسكُتَ بِاللَّيلِ فَصالَحَهُم عَلى واحِدٍ مِنهُما. وأمّا فاطِمَةُ عليهاالسلام ، فَبَكَت عَلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله حَتى تَأَذّى بِها أهلُ المَدينَةِ ، وقالوا لَها : قَد آذَيتِنا بِكَثرَةِ بُكائِكِ ، فَكَانَت تَخرُجُ إلَى المَقابِرِ _ مَقابِرِ الشُّهَداءِ _ فَتَبكي حَتّى تَقضِيَ حاجَتَها ثُمَّ تَنصَرِفُ . وأمّا عَلِيُّ بنُ الحُسَين عليهماالسلام فَبَكى عَلَى الحُسَينِ عليه السلام عِشرينَ سَنَةً أو أربَعينَ سَنَةً (4) ، ما وُضِعَ بَينَ يَدَيهِ طَعامٌ إلّا بَكى حَتّى قالَ لَهُ مَولىً لَهُ : جُعِلتُ فِداكَ يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، إنّي أخافُ عَلَيكَ أن تَكونَ مِنَ الهالِكينَ . قالَ : «إِنَّمَا أَشْكُواْ بَثِّى وَ حُزْنِى إِلَى اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ» (5) إنّي ما أذكُرُ مَصرَعَ بَني فاطِمَةَ إلّا خَنَقَتني لِذلِكَ عَبرَةٌ . (6)
.
ص: 91
الخصال_ به نقل از حمران بن اَعيَن، از امام باقر عليه السلام _: على بن الحسين (زين العابدين) عليه السلام در شبانه روز ، هزار ركعت نماز مى خواند... و بر پدرش حسين عليه السلام به مدّت بيست سال گريست. هيچ گاه غذايى در برابرش گذاشته نشد، مگر اين كه گريست، تا جايى كه يكى از غلامانش به ايشان گفت : اى پسر پيامبر خدا ! آيا وقت آن نرسيده كه اندوهت به پايان برسد؟ به وى فرمود: «واى بر تو ! يعقوبِ پيامبر، دوازده پسر داشت كه خدا يكى از آنها را از او پنهان كرد ؛ ولى چشمانش از كثرت گريه بر يوسف ، سفيد گرديد و موهايش از اندوه ، سفيد شد و كمرش از غمْ خميد، در حالى كه پسرش زنده بود. من ، پدر و برادر و عمو و هفده تن از خانواده ام را ديدم كه در اطرافم كشته شدند. چگونه اندوهم پايان پذيرد؟» .
الخصال_ به نقل از محمّد بن سهل بَحرانى، كه سند حديث را به امام صادق عليه السلام رسانده است _: آنان كه بسيار گريستند، پنج نفرند: آدم عليه السلام ، يعقوب عليه السلام ، يوسف عليه السلام ، فاطمه دختر محمّد صلى الله عليه و آله و على بن الحسين عليه السلام . آدم، براى بهشت گريست ، تا جايى كه در گونه هايش جايى همانند جوى ، پديدار شد. يعقوب، بر يوسف عليه السلام گريست تا نابينا شد، و به او گفته شد: «به خدا سوگند، چنان به ياد يوسف هستى كه يا تباه مى شوى و يا از نابود شدگان خواهى بود» . يوسف نيز چنان براى يعقوب گريست كه زندانيان از دست او اذيّت شدند و به وى گفتند: «يا شب ، گريه كن و روز ، آرام باش و يا روز ، گريه كن و شب ، خاموش باش» و او با آنها در يكى از اين دو وقت ، كنار آمد. فاطمه نيز چنان براى پيامبر خدا گريست كه مردم مدينه از آن، اذيّت شدند و گفتند: «ما را از گريه زيادت اذيّت كردى» . او هم به گورستان شهيدان مى رفت و آن جا، هر چه مى خواست ، گريه مى كرد و باز مى گشت. و على بن الحسين (زين العابدين) عليه السلام بيست سال _ يا چهل سال (1) _ بر حسين عليه السلام گريست و هيچ گاه غذايى در برابرش گذاشته نشد، مگر اين كه گريست . يكى از غلامانش به ايشان گفت : اى پسر پيامبر خدا ! جانم به فدايت ! من مى ترسم كه تو از بين بروى. فرمود: « «من غصّه و اندوهم را به خدا شِكوه مى كنم و از خدا چيزى را مى دانم كه شما بى اطّلاعيد» . من، هيچگاه قتلگاه فرزندان فاطمه را به ياد نمى آورم ، جز اين كه گريه ، راه گلويم را مى گيرد» .
.
ص: 92
الملهوف عن الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ زَينَ العابِدينَ عليه السلام بَكى عَلى أبيهِ أربَعينَ سَنَةً ، صائِما نَهارُهُ ، وقائِما لَيلُهُ ، فَإِذا حَضَرَهُ الإِفطارُ وجاءَ غُلامُهُ بِطَعامِهِ وشَرابِهِ ، فَيَضَعُهُ بَينَ يَدَيهِ ، فَيَقولُ : كُل يا مَولايَ . فَيَقولُ : قُتِلَ ابنُ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله جائِعا ، قُتِلَ ابنُ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله عَطشانا ، فَلا يَزالُ يُكَرِّرُ ذلِكَ ويَبكي حَتّى يُبَلَّ طَعامُهُ مِن دُموعِهِ ، ويَمتَزِجَ شَرابُهُ مِنها ، فَلَم يَزَل كَذلِكَ حَتّى لَحِقَ بِاللّهِ عَزَّ وجَلَّ. (1)
تهذيب الكمال عن أبي حمزة مُحَمَّد بن يعقوب بن سَوّار عن جعفر بن مُحَمَّد [الصادق] عليه السلام :سُئِلَ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليهماالسلام عَن كَثرَةِ بُكائِهِ ، فَقالَ : لا تَلوموني ، فَإِنَّ يَعقوبَ عليه السلام فَقَدَ سِبطا مِن وُلدِهِ ، فَبَكى حَتَّى ابيَضَّت عَيناهُ ولَم يَعلَم أنَّهُ ماتَ ، ونَظَرتُ أنَا إلى أربَعَةَ عَشَرَ رَجُلاً مِن أهلِ بَيتي ذُبِحوا في غَداةٍ واحِدَةٍ ، فَتَرَونَ حُزنَهُم يَذهَبُ مِن قَلبي أبَدا ؟! (2)
.
ص: 93
الملهوف_ از امام صادق عليه السلام _: زين العابدين عليه السلام بر پدرش به مدّت چهل سال گريست، در حالى كه روزها را روزه مى گرفت و شب ها را زنده مى داشت . هر گاه افطارى اش آماده مى شد و غلامش غذا و آب ايشان را مى آورد و در برابرش مى نهاد و مى گفت: مولاى من بفرما، مى فرمود: «فرزند پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، گرسنه كشته شد ! پسر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، تشنه به شهادت رسيد!». ايشان اين كلمات را مدام تكرار مى كرد و مى گريست ، تا اين كه غذايش اشك آلود مى شد و آبش نيز با اشك مى آميخت و ايشان همواره چنين بود تا به خدايت پيوست.
تهذيب الكمال_ به نقل از ابو حمزه محمّد بن يعقوب بن سَوّار، از امام صادق عليه السلام _: از زين العابدين عليه السلام در باره زياد گريه كردنش پرسيدند . فرمود: «مرا سرزنش مكنيد ؛ چرا كه يعقوب با ناپديد شدن يكى از پسرانش، چنان گريست كه چشمانش سفيد شد، در حالى كه نمى دانست كه پسرش مرده است و من، چهارده تن از خاندانم را ديدم كه در يك نيم روز ، سر بريده شدند. آيا گمانتان اين است كه روزى، اندوهشان از دلم مى رود؟!» .
.
ص: 94
مثير الأحزان عن أبي حمزة الثمالي :سُئِلَ [الإِمامُ زَينُ العابِدينَ] عليه السلام عَن كَثرَةِ بُكائِهِ ، فَقالَ : إنَّ يَعقوبَ عليه السلام فَقَدَ سِبطا مِن أولادِهِ ، فَبَكى عَلَيهِ حَتَّى ابيَضَّت عَيناهُ وَابنُهُ حَيٌّ فِي الدُّنيا ولَم يَعلَم أنَّهُ ماتَ ، وقَد نَظَرتُ إلى أبي وسَبعَةَ عَشَرَ مِن أهلِ بَيتي قُتِلوا في ساعَةٍ واحِدَةٍ ، فَتَرَونَ حُزنَهُم يَذهَبُ مِن قَلبي؟! (1)
كامل الزيارات عن زرارة عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام_ في ذِكرِ بُكاءِ الإِمامِ زَينِ العابِدينَ عليه السلام عَلى أبيهِ الحُسَينِ عليه السلام _: كانَ جَدّي إذا ذَكَرَهُ بَكى حَتّى تَملَأَ عَيناهُ لِحيَتَهُ ، وحَتّى يَبكِيَ لِبُكائِهِ رَحمَةً لَهُ مَن رَآهُ. (2)
المناقب لابن شهرآشوب :كانَ [الإِمامُ زَينُ العابِدينَ عليه السلام ] إذا أخَذَ إناءً يَشرَبُ ماءً بَكى حَتّى يَملَأَها دَمعا. فَقيلَ لَهُ في ذلِكَ ، فَقالَ : وكَيفَ لا أبكي وقَد مُنِعَ أبي مِنَ الماءِ الَّذي كانَ مُطلَقا لِلسِّباعِ وَالوُحوشِ؟ وقيلَ لَهُ : إنَّكَ لَتَبكي دَهرَكَ ، فَلَو قَتَلتَ نَفسَكَ لَما زِدتَ عَلى هذا ، فَقالَ : نَفسي قَتَلتُها وعَلَيها أبكي . (3)
.
ص: 95
مثير الأحزان_ به نقل از ابو حمزه ثُمالى _: از امام زين العابدين عليه السلام در باره زياد گريه كردنش سؤال شد. فرمود: «يعقوب يكى از فرزندانش را گم كرده بود. براى او چنان گريست كه چشمانش نابينا شد، در حالى كه پسرش زنده بود و اطّلاعى از مرگش نداشت؛ امّا من با چشم خود ديدم كه پدرم و هفده تن از خانواده ام در يك ساعت، كشته شدند. آيا گمان مى كنيد اندوه آنها از دلم بيرون مى رود؟».
كامل الزيارات_ به نقل از زراره، از امام صادق عليه السلام ، در يادكرد گريه امام زين العابدين عليه السلام بر پدرش امام حسين عليه السلام _: جدّم به ياد حسين عليه السلام كه مى افتاد، مى گريست ، تا اين كه اشك ، چشمان و محاسنش را خيس مى كرد ، تا جايى كه هر كس ايشان را مى ديد، از سرِ ترحّم، به گريه او مى گريست.
المناقب ،ابن شهرآشوب _: امام زين العابدين عليه السلام وقتى ظرف آبى را مى گرفت كه بنوشد، مى گريست ، تا جايى كه آن ظرف ، پر از اشك مى شد. در اين باره به ايشان اعتراض شد . فرمود: «چگونه نگريم، در حالى كه پدرم از نوشيدن آبى كه خوردنش براى درندگان و وحوشْ آزاد بود، محروم شد؟» . به ايشان گفته شد كه: همواره گريه مى كنى . اگر خودت را هم بكشى، بيش از اين نمى توانى گريه كنى ! فرمود : «خودم را كشته ام و براى آن مى گريم».
.
ص: 96
كامل الزيارات عن إسماعيل بن منصور عن بعض أصحابنا :أشرَفَ مَولىً لِعَلِيِّ بنِ الحُسَينِ عليهماالسلاموهُوَ في سَقيفَةٍ لَهُ ساجِدٌ يَبكي ، فَقالَ لَهُ : يا مَولايَ يا عَلِيَّ بنَ الحُسَينِ ، أما آنَ لِحُزنِكَ أن يَنقَضِيَ؟ فَرَفَعَ رَأسَهُ إلَيهِ وقالَ : وَيلَكَ _ أو ثَكِلَتكَ اُمُّكَ _ وَاللّهِ ، لَقَد شَكى يَعقوبُ عليه السلام إلى رَبِّهِ في أقَلَّ مِمّا رَأَيتُ ، حَتّى قالَ : «يَ_أَسَفَى عَلَى يُوسُفَ» (1) ، إنَّهُ فَقَد ابنا واحِدا ، وأنَا رَأَيتُ أبي وجَماعَةَ أهلِ بَيتي يُذبَحونَ حَولي. (2)
الملهوف :حَدَّثَ مَولىً لَهُ [ أي لِلإِمامِ زَينِ العَابِدينَ] عليه السلام أنَّهُ بَرَزَ إلَى الصَّحراءِ يَوما ، قالَ : فَتَبِعتُهُ فَوَجَدتُهُ قَد سَجَدَ عَلى حِجارَةٍ خَشِنَةٍ ، فَوَقَفتُ وأنَا أسمَعُ شَهيقَهُ وبُكاءَهُ ، وأحصَيتُ عَلَيهِ ألفَ مَرَّةٍ يَقولُ : «لا إلهَ إلَا اللّهُ حَقّا حَقّا ، لا إلهَ إلَا اللّهُ تَعَبُّدا ورِقّا ، لا إلهَ إلَا اللّهُ إيمانا وصِدقا» ، ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ مِن سُجودِهِ ، وإنَّ لِحيَتَهُ ووَجهَهُ قَد غَمَرا مِنَ الدُّموعِ ، فَقُلتُ : يا مَولايَ ! أما آنَ لِحُزنِكَ أن يَنقَضِيَ ولِبُكائِكَ أن يَقِلَّ؟ فَقالَ لي : وَيحَكَ إنَّ يَعقوبَ بنَ إسحاقَ بنِ إبراهيمَ عليهم السلام كانَ نَبِيّا ابنَ نَبِيٍّ ، لَهُ اثنا عَشَرَ ابنا فَغَيَّبَ اللّهُ سُبحانَهُ واحِدا مِنهُم ، فَشابَ رَأسُهُ مِنَ الحُزنِ ، وَاحدَودَبَ ظَهرُهُ مِنَ الغَمِّ وَالهَمِّ ، وذَهَبَ بَصَرُهُ مِنَ البُكاءِ ، وَابنُهُ حَيٌّ في دارِ الدُّنيا ؛ وأنَا رَأَيتُ أبي وأخي وسَبعَةَ عَشَرَ مِن أهلِ بَيتي صَرعى مَقتولينَ ، فَكَيفَ يَنقَضي حُزني ويَقِلُّ بُكائي؟ (3)
الملهوف :قَد رُوِيَ عَن مَولانا زَينِ العابِدينَ عليه السلام _ وهُو ذُو الحِلمِ الَّذي لا يَبلُغُ الوَصفُ إلَيهِ _ إنَّهُ كانَ كَثيرَ البُكاءِ لِتِلكَ البَلوى ، عَظيمَ البَثِّ وَالشَّكوى. (4)
.
ص: 97
كامل الزيارات_ به نقل از اسماعيل بن منصور، از يكى از شيعيان _: امام زين العابدين عليه السلام در سقيفه در حال سجده و گريه بود كه غلامش از جايى بلند به ايشان نگاه انداخت و گفت : اى مولاى من! اى على بن الحسين ! آيا وقتِ آن نرسيده كه اندوهت پايان يابد؟ امام عليه السلام سرش را بلند كرد و فرمود: «واى بر تو _ يا مادرت به عزايت بنشيند ! _ به خدا سوگند، يعقوب به خاطر چيزى كمتر از آنچه من ديده ام، به خدا شِكوه كرد تا اين كه گفت: «حسرت [و اندوه] بر يوسف !» . تنها يك پسرِ او ناپديد شد، در حالى كه من ديدم كه پدرم و تعدادى از خاندانم، در كنارم سر بريده شدند!».
الملهوف:يكى از غلامان امام زين العابدين عليه السلام نقل كرد كه: امام عليه السلام روزى به بيابان رفت و من هم دنبال ايشان رفتم. ديدم روى سنگ سختى به سجده افتاد . ايستادم و شيون و گريه اش را مى شنيدم و شمردم كه هزار بار فرمود : «لا إله إلّا اللّه حقّا حقّا، لا إله إلّا اللّه تعبّدا و رِقّا، لا إله إلّا اللّه إيمانا و تصديقا!» . آن گاه سرش را از سجده برداشت، در حالى كه محاسن و صورتش را اشك، فرا گرفته بود. گفتم : اى مولاى من ! آيا وقتِ آن نرسيده كه غمت پايان يابد و گريه ات كمتر گردد؟ به من فرمود: «واى بر تو ! يعقوب بن اسحاق بن ابراهيم، پيامبر بود و پسر پيامبر . او دوازده پسر داشت . خداوند سبحان ، يكى از آنان را ناپديد كرد و موى سر او از اندوه ، سفيد شد و از غم و غصّه، كمرش خميد و چشمش از فرط گريه نابينا گشت ، در حالى كه پسرش زنده بود ؛ ولى من ديدم كه پدر و برادر و هفده تن از خانواده ام ، كُشته بر خاك افتاده اند . پس چگونه غصّه ام به پايان برسد و گريه ام اندك شود؟!» .
الملهوف:از مولايمان امام زين العابدين عليه السلام روايت شده كه هر چند ايشان، چنان بردبار بود كه قابل توصيف نيست ، ولى براى آن مصيبت، بسيار گريان و بسيار شِكوه گر بود .
.
ص: 98
الدعوات :لَمّا بَعَثَ المُختارُ بِرَأسِ عُمَرَ بنِ سَعدٍ عَلَيهِ اللَّعنَهُ إلَيهِ ، وقالَ : لا تُعلِم أحَدا ما مَعَكَ حَتّى يَضَعَ الغِذاءَ ، فَدَخَلَ وقَد وُضِعَتِ المائِدَةُ ، فَخَرَّ زَينُ العابِدينَ عليه السلام ساجِدا ، وبَكى وأطالَ البُكاءَ ، ثُمَّ جَلَسَ . فَقالَ : الحَمدُ للّهِِ الَّذي أدرَكَ لي بِثَأري قَبلَ وَفاتي. (1)
4 / 13بُكاءُ الإِمامِ الباقِرِ عليه السلاممروج الذهب عن مُحَمَّد بن سليمان النوفلي :لَمّا قالَ الكُمَيتُ بنُ زَيدٍ الأَسَدِيُّ _ مِن أسَدِ مُضَرَ بنِ نِزارٍ _ الهاشِمِيّاتِ... فَحينَئِذٍ قَدِمَ المَدينَةَ ، فَأَتى أبا جَعفَرٍ مُحَمَّدَ بنَ عَلِيِّ بنِ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليهم السلام ، فَأَذِنَ لَهُ لَيلاً وأنشَدَهُ ، فَلَمّا بَلَغَ مِنَ الميمِيَّةِ قَولَهُ : وقَتيلٍ بِالطَّفِّ غَودِرَ مِنهُمبَينَ غَوغاءِ (2) اُمَّةٍ وطَغامِ (3) بَكى أبو جَعفَرٍ عليه السلام ، ثُمَّ قالَ : يا كُمَيتُ ! لَو كانَ عِندَنا مالٌ لَأَعطَيناكَ ، ولكِن لَكَ ما قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِحَسّانِ بنِ ثابِتٍ : لازِلتَ مُؤَيَّدا بِروحِ القُدُسِ ما ذَبَبتَ عَنّا أهلَ البَيتِ . (4)
كفاية الأثر عن الكميت :دَخَلتُ عَلى سَيِّدي أبي جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِيٍّ الباقِرِ عليهماالسلام ، فَقُلتُ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ! إنّي قَد قُلتُ فيكُم أبياتا ، أفَتَأذَنُ لي في إنشادِها . فَقالَ : إنَّها أيّامُ البيضِ . قُلتُ : فَهُوَ فيكُم خاصَّةً . قالَ : هاتِ ! فَأَنشَأتُ أقولُ : أضحَكَنِي الدَّهرُ وأبكانيوَالدَّهرُ ذو صَرفٍ وألوانِ لِتِسعَةٍ بِالطَّفِّ قَد غودِرواصاروا جَميعا رَهنَ أكفانِ فَبَكى وبَكى أبو عَبدِ اللّهِ عليهماالسلام ، وسَمِعتُ جارِيَةً تَبكي مِن وَراءِ الخِباءِ . فَلَمّا بَلَغتُ إلى قَولي : وسِتَّةٌ لا يُتَجارى بِهِمبَنو عَقيلٍ خَيرُ فِتيانِ ثُمَّ عَلِيُّ الخَيرِ مَولاكُمُذِكرُهُم هَيَّجَ أحزاني فَبَكى ، ثُمَّ قالَ عليه السلام : ما مِن رَجُلٍ ذَكَرَنا أو ذُكِرنا عِندَهُ فَخَرَجَ مِن عَينَيهِ ماءٌ ولَو قَدرَ مِثلِ جَناحِ البَعوضَةِ ، إلّا بَنَى اللّهُ لَهُ بَيتا فِي الجَنَّةِ ، وجَعَلَ ذلِكَ حِجابا بَينَهُ وبَينَ النّارِ ، فَلَمّا بَلَغتُ إلى قَولي : مَن كانَ مَسرورا بِما مَسَّكُمأو شامِتا يَوما مِنَ الآنِ فَقَد ذَلَلتُم بَعدَ عِزٍّ فَماأدفَعُ ضَيما حينَ يَغشاني أخَذَ بِيَدي وقالَ : اللّهُمَّ اغفِر لِلكُمَيتِ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ وما تَأَخَّرَ ، فَلَمّا بَلَغتُ إلى قَولي : مَتى يَقومُ الحَقُّ فيكُم مَتىيَقومُ مَهدِيُّكُمُ الثّاني قالَ : سَريعا إن شاءَ اللّهُ سَريعا . ثُمَّ قالَ : يا أبَا المُستَهِلِّ (5) ! إنَّ قائِمَنا هُوَ التّاسِعُ مِن وُلدِ الحُسَينِ عليه السلام ، لِأَنَّ الأَئِمَّةَ بَعدَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله اثنا عَشَرَ ، وهُوَ القائِمُ. (6)
.
ص: 99
الدعوات:مختار ، سرِ عمر بن سعد را _ كه لعنت خدا بر او باد _ به سوى ايشان (امام زين العابدين عليه السلام ) فرستاد و به مأمور گفت: آنچه را كه با توست ، با كسى در ميان مگذار تا سفره غذا گسترده شود. او هنگامى كه سفره گسترده شد، وارد شد . امام زين العابدين عليه السلام به سجده افتاد و گريست و گريه را طول داد و آن گاه نشست و فرمود : «ستايش ، خداوندى راست كه انتقام مرا پيش از درگذشتم گرفت!» .
مروج الذهب_ به نقل از محمّد بن سليمان نوفلى _: وقتى كُمَيت بن زيد اسدى، از طايفه اَسد ، از بنى مُضَر بن نِزار، [قصيده ميميّه] هاشميّات را سرود...، در همان زمان، به مدينه آمد و خدمت ابو جعفر باقر عليه السلام رسيد و ايشان شبانه به او اجازه وارد شدن داد . وقتى او در [قصيده] ميميّه اش به اين جا رسيد كه: و كشته شدنِ آن كشته در طَف ، نيرنگى از جانب آنان بود ؛همان فرومايگان امّت و رذل ها. باقر عليه السلام گريست و فرمود: «اى كُمَيت ! اگر نزد ما مالى بود ، به تو مى داديم ؛ ولى در حقّ تو همان است كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به حَسّان بن ثابت فرمود كه: همواره به روح القدس تأييدشده اى ، تا زمانى كه از ما اهل بيت دفاع مى كنى » .
كفاية الأثر_ به نقل از كميت _: بر آقايم امام باقر عليه السلام وارد شدم و گفتم : اى پسر پيامبر خدا ! من در باره شما شعرهايى گفته ام . اجازه مى دهيد آنها را بخوانم. امام عليه السلام فرمود: اى كميت! [اين روزها] ايّام البيض است [و شعرخوانى در آن ، روا نيست]» . گفتم : اشعار ، در باره شماست. فرمود: «بخوان» و من خواندم: روزگار ، مرا خنداند و گرياندو روزگار ، تحوّل و رنگارنگى دارد. نُه تن كه در طَف ، نيرنگ زده شدند ،همه شان كفن گرديدند . ايشان گريست و امام صادق عليه السلام هم گريست و شنيدم كه كنيزى از پشت پرده مى گريد . نيز وقتى به اين گفته رسيدم كه : و شش تن كه كسى همپاى آنان نيست :پسران عقيل ، بهترينِ جوانان ، و آن گاه على ، خوب و مولاى شماكه يادشان اندوه هايم را بر مى انگيزاند امام عليه السلام گريست و آن گاه فرمود: «هيچ كس نيست كه از ما ياد كند و يا ما نزد او ياد شويم و از چشمانش اشكى _ هر چند به كوچكىِ بال پشه باشد _ جارى شود ، مگر اين كه خداوند در بهشت ، خانه اى برايش مى سازد و آن را حجابى ميان او و آتش قرار مى دهد». هنگامى كه كلامم به اين جا رسيد: هر كس از مصيبتى كه به شما رسيد، شادمان باشد،يا روزى از اين روزها ، سرزنشگر [شما] باشد كه چرا پس از عزّت ، خوار شديد،پس بايد بدانيد كه من نيز نتوانستم ستم را از خودم دفع كنم، آن زمان كه مرا فرا گرفت . دست مرا گرفت و فرمود : «خداوندا ! گناهان گذشته و آينده كُمَيت را بيامرز». و وقتى به اين گفته ام رسيدم كه : كِى حق در باره شما برپا مى شود ؟كِى مهدى دومِ شما بر مى خيزد ؟ فرمود: «به زودى، إن شاء اللّه ! به زودى». آن گاه فرمود: «اى ابو مُستَهِل ! (1) قائم ما ، نُهمين از نسل حسين عليه السلام است ؛ زيرا امامان پس از پيامبر خدا، دوازده تن هستند و او (دوازدهمى) ، قائم است» .
.
ص: 100
. .
ص: 101
. .
ص: 102
راجع : ص48 (الفصل الرابع / فضل إنشاد الشعر في مصيبتهم) .
4 / 14بُكاءُ الإِمامِ الصّادِقِ عليه السلاممصباح المتهجّد عن عبد اللّه بن سنان :دَخَلتُ عَلى سَيِّدي أبي عَبدِ اللّهِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ [الصّادِقِ] عليهماالسلام في يَومِ عاشوراءَ ، فَأَلفَيتُهُ كاسِفَ (1) اللَّونِ ، ظاهِرَ الحُزنِ ، ودُموعُهُ تَنحَدِرُ مِن عَينَيهِ كَاللُّؤلُؤِ المُتَساقِطِ . فَقُلتُ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ! مِمَّ بُكاؤُكَ ، لا أبكَى اللّهُ عَينَيكَ؟ فَقالَ لي : أوَ في غَفلَةٍ أنتَ؟ أما عَلِمتَ أنَّ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام اُصيبَ في مِثلِ هذَا اليَومِ؟ ... قالَ : وبَكى أبو عَبدِ اللّه عليه السلام حَتَّى اخضَلَّت لِحيَتُهُ بِدُموعِهِ. (2)
كامل الزيارات عن هارون بن خارجة عن أبي عبد اللّه [الصّادق] عليه السلام ، قال :كُنّا عِندَهُ، فَذَكَرنَا الحُسَينَ عليه السلام ، فَبَكى أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام وبَكَينا . قالَ : ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ ، فَقالَ : قالَ الحُسَينُ عليه السلام : أنَا قَتيلُ العَبرَةِ ، لا يَذكُرُني مُؤمِنٌ إلّا بَكى. (3)
كامل الزيارات عن صفوان الجمّال عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام ، قال:سَأَلتُهُ في طَريقِ المَدينَةِ ونَحنُ نُريدُ مَكَّةَ ، فَقُلتُ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ! ما لي أراكَ كَئيبا حَزينا مُنكَسِرا؟ فَقالَ : لَوتَسمَعُ ما أسمَعُ لَشَغَلَكَ عَن مَسأَلَتي ، قُلتُ : فَمَا الَّذي تَسمَعُ؟ قالَ : اِبتِهالَ المَلائِكَةِ إلَى اللّهِ عز و جل عَلى قَتَلَةِ أميرِ المُؤمِنينَ وقَتَلَةِ الحُسَينِ عليهماالسلام ، ونوحَ الجِنِّ وبُكاءَ المَلائِكَةِ الَّذينَ حَولَهُ وشِدَّةَ جَزَعِهِم ، فَمَن يَتَهَنَّأُ مَعَ هذا بِطَعامٍ أو بِشَرابٍ أو نَومٍ؟ (4)
.
ص: 103
ر .ك : ص49 (فصل چهارم / ثواب شعر خوانى در مصيبت آنان) .
مصباح المتهجّد_ به نقل از عبد اللّه بن سِنان _: در روز عاشورا بر سَرورم امام صادق عليه السلام وارد شدم، در حالى كه گرفته و اندوهناك بود و اشك هايى همانند لؤلؤ از چشمانش سرازير بود. گفتم : اى پسر پيامبر خدا ! گريه ات از چيست ؟ خداوند ، چشمانت را گريان نكند ! به من فرمود: «آيا غافلى؟ آيا نمى دانى كه حسين بن على عليه السلام در چنين روزى كشته شد؟. . . » . امام صادق عليه السلام چنان گريست كه مَحاسنش از اشك هايش تر شد.
كامل الزيارات_ به نقل از هارون بن خارجه _: در خدمت امام صادق عليه السلام بوديم كه از حسين عليه السلام ياد كرديم . ايشان گريست و ما هم گريه كرديم. امام عليه السلام سرش را بلند كرد و فرمود: «حسين عليه السلام فرمود: من كشته اشكم و هيچ مؤمنى مرا ياد نمى كند، مگر اين كه مى گريَد ».
كامل الزيارات_ به نقل از صفوان جمّال _: در راه مدينه ، عازم مكّه بوديم كه از امام صادق عليه السلام پرسيدم و گفتم: اى پسر پيامبر خدا ! چه شده كه تو را گرفته و اندوهگين و شكسته مى بينم؟ فرمود: «اگر آنچه را من شنيدم، تو هم مى شنيدى، تو را از سؤال كردن از من باز مى داشت». گفتم : چه شنيدى؟ فرمود: «نفرين و ناله فرشتگان را به درگاه خداى عزوجل بر كُشندگان امير مؤمنان عليه السلام و حسين عليه السلام و نوحه سرايى جِنّيان و گريه فرشتگانِ پيرامون او و بى تابى زياد آنها را . با اين وصف، براى چه كسى غذا يا آب يا خواب ، گوارا مى شود؟» .
.
ص: 104
كامل الزيارات عن أبي بصير :كُنتُ عِندَ أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام اُحَدِّثُهُ ، فَدَخَلَ عَلَيهِ ابنُهُ ، فَقالَ لَهُ : مَرحَبا ! وضَمَّهُ وقَبَّلَهُ ، وقالَ : حَقَّرَ اللّهُ مَن حَقَّرَكُم ، وَانتَقَمَ مِمَّن وَتَرَكُم (1) ، وخَذَلَ اللّهُ مَن خَذَلَكُم ، ولَعَنَ اللّهُ مَن قَتَلَكُم ، وكانَ اللّهُ لَكُم وَلِيّا وحافِظا وناصِراً . فَقَد طالَ بُكاءُ النِّساءِ وبُكاءُ الأَنبِياءِ وَالصِّدّيقينَ وَالشُّهَداءِ ومَلائِكَةِ السَّماءِ . ثُمَّ بَكى وقالَ : يا أبا بَصيرٍ ! إذا نَظَرتُ إلى وُلدِ الحُسَينِ عليه السلام أتاني ما لا أملِكُهُ بِما أتى إلى أبيهِم وإلَيهِم. (2)
راجع : ج 9 ص 432 (الفصل الثاني / ذكر مصائبه عند شرب الماء) و ص 438 (ذكر مصائبه عند الإمام الصادق عليه السلام ) .
4 / 15بُكاءُ الإِمامِ الكاظِمِ عليه السلامالأمالي للصدوق عن إبراهيم بن أبي محمود عن الرضا عليه السلام :كانَ أبي عليه السلام إذا دَخَلَ شَهرُ المُحَرَّمِ لا يُرى ضاحِكا ، وكانَتِ الكَآبَةُ تَغلِبُ عَلَيهِ حَتّى يَمضِيَ مِنهُ عَشَرَةُ أيّامٍ ، فَإِذا كانَ يَومُ العاشِرِ كانَ ذلِكَ اليَومُ يَومَ مُصيبَتِهِ وحُزنِهِ وبُكائِهِ ، ويَقولُ : هُوَ اليَومُ الَّذي قُتِلَ فيهِ الحُسَينُ عليه السلام . (3)
.
ص: 105
كامل الزيارات_ به نقل از ابو بصير _: در محضر امام صادق عليه السلام بودم و با ايشان صحبت مى كردم كه پسر ايشان بر ايشان وارد شد . امام عليه السلام به او فرمود : «آفرين!» و او را به خودش چسباند و بوسيد و فرمود: «خدا كوچك كند كسانى را كه شما را كوچك مى كنند و از كسانى كه در حقّ شما جنايت مى كنند، انتقام بكشد و كسانى را كه شما را بى پناه مى گذارند، بى پناه بگذارد و خدا لعنت كند كسى را كه شما را كشت ! و البته خدا، ولى و نگهدار و ياور شماست. به راستى كه گريه زنان و پيامبران و صدّيقان و گواهان و فرشتگان آسمان ، طولانى شد» . آن گاه ، امام عليه السلام گريست و فرمود: «اى ابو بصير ! وقتى به فرزندان حسين عليه السلام كه به نزدم مى آيند ، نگاه مى كنم، به خاطر اتّفاقى كه براى پدرشان و خودشان افتاده، حالى به من دست مى دهد كه نمى توانم خودم را مهار كنم» .
ر. ك : ج 9 ص 433 (فصل دوم / به ياد مصيبت امام حسين عليه السلام بودن ، در هنگام آشاميدن آب) و ص 439 (يادكرد مصيبت هاى امام حسين عليه السلام در محضر امام صادق عليه السلام ) .
الأمالى ، صدوق_ به نقل از ابراهيم بن ابى محمود، از امام رضا عليه السلام _: وقتى ماه محرّم مى رسيد، پدرم خندان ديده نمى شد و پريشان حالى بر او سايه مى انداخت، تا اين كه ده روز از آن مى گذشت. وقتى روز دهم فرا مى رسيد، آن روز، روز مصيبت و اندوه و گريه اش بود و مى فرمود: «امروز ، همان روزى است كه حسين عليه السلام كشته شده است» .
.
ص: 106
4 / 16بُكاءُ الإِمامِ الرِّضا عليه السلامكامل الزيارات عن أبي بكّار :أخَذتُ مِنَ التُّربَةِ الَّتي عِندَ رَأسِ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام ، فَإِنَّها طينَةٌ حَمراءُ (1) ، فَدَخَلتُ عَلَى الرِّضا عليه السلام فَعَرَضتُها عَلَيهِ ، فَأَخَذَها في كَفِّهِ ، ثُمَّ شَمَّها ، ثُمَّ بَكى حَتّى جَرَت دُموعُهُ ، ثُمَّ قالَ : هذِهِ تُربَةُ جَدّي . (2)
4 / 17ما خَرَجَ مِنَ النّاحِيَةِ المُقَدَّسَةِالمزار الكبير_ في زِيارَةِ النّاحِيَةِ _: فَلَئِن أخَّرَتنِي الدُّهورُ ، وعاقَني عَن نَصرِكَ المَقدورُ ، ولَم أكُن لِمَن حارَبَكَ مُحارِبا ، ولِمَن نَصَبَ لَكَ العَداوَةَ مُناصِبا ، فَلَأَندُبَنَّكَ صَباحا ومَساءً ، ولَأَبكِيَنَّ عَلَيكَ بَدَلَ الدُّموعِ دَما ، حَسرَةً عَلَيكَ وتَأَسُّفا عَلى ما دَهاكَ وتَلَهُّفا ، حَتّى أموتَ بِلَوعَةِ المُصابِ ، وغُصَّةِ الاِكتِيابِ . (3)
المزار الكبير_ في زِيارَةِ النّاحِيَةِ _: السَّلامُ عَلَيكَ ، سَلامَ العارِفِ بِحُرمَتِكَ . . . سَلامَ مَن قَلبُهُ بِمُصابِكَ مَقروحٌ ، ودَمعُهُ عِندَ ذِكرِكَ مَسفوحٌ ، سَلامَ المَفجوعِ المَحزونِ ، الوالِهِ المُستَكينِ . (4)
.
ص: 107
كامل الزيارات_ به نقل از ابو بكّار _: مقدارى از خاك كنار سرِ امام حسين بن على عليه السلام را بر گرفتم _ كه گِل سرخ بود _ و بر امام رضا عليه السلام وارد شدم و آن را به ايشان عرضه كردم . آن را گرفت و بوييد و گريست و اشك هايش روان شد و آن گاه فرمود: «اين ، تربت جدّم است» .
المزار الكبير_ از زيارت ناحيه _: اكنون كه روزگار ، مرا عقب آورده و تقدير ، مرا از يارى دادن به تو باز داشته و نبوده ام تا با جنگجويان با تو ، بجنگم و در برابر برافرازندگان پرچم دشمنى با تو، بِايستم، پس هر صبح و شام بر تو مى نالم و به جاى اشك، از ديده خون مى افشانم، از سرِ حسرت و تأسّف بر تو و افسوس خوردن بر گرفتارى هايى كه به تو رسيده ، تا آن گاه كه از سوز مصيبت و غم فقدانت بميرم.
المزار الكبير_ از زيارت ناحيه _: سلام بر تو، سلام كسى كه از مقام تو آگاه است ... و سلام كسى كه دلش از مصيبت تو ، زخمى است و اشكش هنگام ياد تو ، جارى است و سلام فاجعه ديده اندوهناك و سرگردانِ مسكين!
ر . ك : ج 12 ص 219 (بخش سيزدهم / فصل سيزدهم / زيارت نخست ، به روايت » المزار الكبير . ) «
.
ص: 108
راجع : ج 12 ص 218 ( القسم الثالث عشر / الفصل الثالث عشر / الزيارة الأولي برواية المزار الكبير )
4 / 18بُكاءُ عِدَّةٍ مِنَ الصَّحابَةِ وَالتّابِعينَ4 / 18 _ 1اِبنُ عَبّاسٍ (1)تذكرة الخواصّ عن هشام بن مُحَمَّد:إنَّ حُسَيناً عليه السلام كَثُرَت عَلَيهِ كُتُبُ أهلِ الكوفَةِ ، وتَواتَرَت إلَيهِ رُسُلُهُم : إن لَم تَصِل إلَينا فَأَنتَ آثِمٌ ، فَعَزَمَ عَلَى المَسيرِ ، فَجاءَ إلَيهِ ابنُ عَبّاسٍ ، ونَهاهُ عَن ذلِكَ ، وقالَ لَهُ : يَابنَ عَمِّ ، إنَّ أهلَ الكوفَةِ قَومٌ غُدَرٌ ، قَتَلوا أباكَ ، وخَذَلوا أخاكَ ، وطَعَنوهُ وسَلَبوهُ وسَلَّموهُ إلى عَدُوِّهِ ، وفَعَلوا ما فَعَلوا . فَقالَ : هذِهِ كُتُبُهُم ورُسُلُهُم ، وقَد وَجَبَ عَلَيَّ المَسيرُ لِقتالِ أعداءِ اللّهِ ، فَبَكَى ابنُ عَبّاسٍ ، وقالَ : وا حُسَيناه! (2)
مقاتل الطالبيّين عن يوسف بن يزيد :فَلَمّا أبَى الحُسَينُ عليه السلام قَبولَ رَأيِ ابنِ عَبّاسٍ ، قالَ لَهُ : وَاللّهِ ، لَو أعلَمُ أنّي إذا تَشَبَّثتُ بِكَ وقَبَضتُ عَلى مَجامِعِ ثَوبِكَ ، وأدخَلتُ يَدي في شَعرِكَ حَتّى يَجتَمِعَ النّاسُ عَلَيَّ وعَلَيكَ ، كانَ ذلِكَ نافِعي لَفَعَلتُهُ ، ولكِن أعلَمُ أنَّ اللّهَ بالِغُ أمرِهِ ، ثُمَّ أرسَلَ عَينَيهِ فَبَكى ، ووَدَّعَ الحُسَينَ عليه السلام وَانصَرَفَ. (3)
.
ص: 109
(1)تذكرة الخواصّ_ به نقل از هشام بن محمّد _: نامه هاى مردم كوفه و فرستادگانشان به نزد حسين عليه السلام ، رو به فزونى گذاشت كه: اگر خودت را به ما نرسانى، گناهكارى . حسين عليه السلام تصميم به رفتن گرفت . ابن عبّاس به نزد حسين عليه السلام آمد و ايشان را از رفتن، نهى كرد و به ايشان گفت: پسرعمو ! مردم كوفه، نيرنگبازند . پدرت را كشتند، برادرت را بى كس گذاشتند و بر او نيزه زدند و تسليم دشمنش كردند، و كردند آنچه كردند ! فرمود: «اينها نامه ها و فرستادگان آنهاست. بر من لازم است كه بروم و با دشمنان خدا بجنگم» . ابن عبّاس گريست و گفت: اى واى از مصيبت حسين!
مقاتل الطالبيّين_ به نقل از يوسف بن يزيد _: هنگامى كه حسين عليه السلام از پذيرش نظر ابن عبّاس خوددارى كرد، ابن عبّاس به ايشان گفت : به خدا سوگند، اگر مى دانستم كه چنانچه به تو بچسبم و دامنت را بگيرم و دستم را در لا به لاى مويت فرو برم تا مردم ، گرد من و تو جمع شوند و اين كار برايم سود دارد، حتما آن را انجام مى دادم ؛ ولى مى دانم كه خداوند، فرمانش را به انجام مى رساند . آن گاه چشمانش پر از اشك شد و گريست و از حسين عليه السلام خداحافظى كرد و باز گشت.
.
ص: 110
الفتوح_ في ذِكرِ لِقاءِ الإِمامِ الحُسَينِ عليه السلام مَعَ ابنِ عَبّاسٍ وَابنِ عُمَرَ _: بَكَى ابنُ عَبّاسٍ وَابنُ عُمَرَ في ذلِكَ الوَقتِ بُكاءً شَديدا ، وَالحُسَينُ يَبكي مَعَهُما ساعَةً ، ثُمَّ وَدَّعَهُما ، وصارَ ابنُ عُمَرَ وَابنُ عَبّاسٍ إلَى المَدينَةِ ، وأقامَ الحُسَينُ عليه السلام بِمَكَّةَ. (1)
كتاب سُلَيم بن قيس :لَمّا قُتِلَ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام بَكَى ابنُ عَبّاسٍ بُكاءً شَديدا ، ثُمَّ قالَ : ما لَقِيَت هذِهِ الاُمَّةُ بَعدَ نَبِيِّها ؟ اللّهُمَّ إنّي اُشهِدُكَ أنّي لِعَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ وَلِيٌّ ولِوُلدِهِ ، ومِن عَدُوِّهِ وعَدُوِّهِم بَريءٌ ، وإنّي اُسَلِّمُ لِأَمرِهِم. (2)
4 / 18 _ 2مُحَمَّدُ ابنُ الحَنَفِيَّةِأنساب الأشراف :بَلَغَ ابنَ الحَنَفِيَّةِ شُخوصُ الحُسَينِ عليه السلام وهُوَ يَتَوَضَّأُ فَبَكى ، حَتّى سُمِعَ وَقعُ دُموعِهِ فِي الطَّستِ. (3)
تاريخ الطبري عن هشام بن الوليد عمّن شهد ذلِكَ :أقبَلَ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام بِأَهلِهِ مِن مَكَّةَ ، ومُحَمَّدُ بنُ الحَنَفِيَّةِ بِالمَدينَةِ ، قالَ : فَبَلَغَهُ خَبَرُهُ وهُوَ يَتَوَضَّأُ في طَستٍ ، قالَ : فَبَكى حَتّى سَمِعتُ وَكفَ (4) دُموعِهِ فِي الطَّستِ. (5)
ج 5 ص 32 (القسم السابع / الفصل السادس / مُحَمَّد ابن الحنفيّة) .
.
ص: 111
الفتوح_ در يادكرد ديدار حسين عليه السلام با ابن عبّاس و عبد اللّه بن عمر _: ابن عبّاس و ابن عمر، در آن هنگام ، سخت گريستند . حسين عليه السلام هم لَختى با آنها گريست و آن گاه با آن دو ، خداحافظى كرد . ابن عمر و ابن عبّاس به مدينه رفتند و حسين عليه السلام در مكّه ماند.
كتاب سُلَيم بن قيس:وقتى حسين بن على عليه السلام كشته شد، ابن عبّاس، سخت گريست و آن گاه گفت: اين امّت ، پس از پيامبرش ، با چه مواجه شده است؟! خداوندا ! تو را گواه مى گيرم كه من ، دوست على بن ابى طالب و فرزندانش هستم و از دشمن او و دشمن فرزندانش بيزارم . من، فرمانبر دستور آنان هستم.
(1)أنساب الأشراف:خبر رفتن حسين عليه السلام ، زمانى به ابن حنفيّه رسيد كه در حال وضو گرفتن بود . پس گريه كرد تا جايى كه صداى ريخته شدن اشك هايش در تَشت ، شنيده شد.
تاريخ الطبرى_ به نقل از هشام بن وليد ، از كسى كه شاهد ماجرا بوده _: حسين بن على عليه السلام با خانواده اش از مكّه عازم شد و محمّد بن حنفيّه در مدينه بود. خبر عزيمت ايشان به وى رسيد، در حالى كه در تَشتى وضو مى گرفت . او چنان گريست كه صداى گريه اش را شنيدم و قطره هاى اشكش در تَشت ريخت .
ر . ك : ج 5 ص 33 (بخش هفتم / فصل ششم / محمّد بن حنفيه) .
.
ص: 112
4 / 18 _ 3زَيدُ بنُ أرقَمَ (1)الإرشاد :لَمّا وَصَلَ رَأسُ الحُسَينِ عليه السلام ووَصَلَ ابنُ سَعدٍ _ لَعَنَهُ اللّهُ _ مِن غَدِ يَومِ وُصولِهِ ، ومَعَهُ بَناتُ الحُسَينِ عليه السلام وأهلُهُ ، جَلَسَ ابنُ زِيادٍ لِلنّاسِ في قَصرِ الإِمارَةِ وأذِنَ لِلنّاسِ إذنا عامّا ، وأمَرَ بِإِحضارِ الرَّأسِ ، فَوُضِعَ بَينَ يَدَيهِ ، فَجَعَلَ يَنظُرُ إلَيهِ ويَتَبَسَّمُ ، وفي يَدِهِ قَضيبٌ يَضرِبُ بِهِ ثَناياهُ ، وكانَ إلى جانِبِهِ زَيدُ بنُ أرقَمَ صاحِبُ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله _ وهُوَ شَيخٌ كَبيرٌ _ فَلَمّا رَآهُ يَضرِبُ بِالقَضيبِ ثَناياهُ قالَ لَهُ : اِرفَع قَضيبَكَ عَن هاتَينِ الشَّفَتَينِ ، فَوَاللّهِ الَّذي لا إلهَ إلّا غَيرُهُ ، لَقَد رَأَيتُ شَفَتَي رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله عَلَيهِما ما لا اُحصيهِ كَثرَةً يُقَبِّلُهُما (2) ، ثُمَّ انتَحَبَ باكِيا . فَقالَ لَهُ ابنُ زِيادٍ : أبكَى اللّهُ عَينَيكَ ، أتَبكي لِفَتحِ اللّهِ ؟ وَاللّهِ ، لَولا أنَّكَ شَيخٌ قَد خَرِفتَ وذَهَبَ عَقلُكَ لَضَرَبتُ عُنُقَكَ ، فَنَهَضَ زَيدُ بنُ أرقَمَ مِن بَينِ يَدَيهِ ، وصارَ إلى مَنزِلِهِ . (3)
سير أعلام النبلاء عن زيد بن أرقم :كُنتُ عِندَ عُبَيدِ اللّهِ ، فَاُتِيَ بِرَأسِ الحُسَينِ عليه السلام ، فَأَخَذَ قَضيبا ، فَجَعَلَ يَفتُرُ بِهِ عَن شَفَتَيهِ ، فَلَم أرَ ثَغرا كانَ أحسَنَ مِنهُ ، كَأَنَّهُ الدُّرُّ ، فَلَم أملِك أن رَفَعتُ صَوتي بِالبُكاءِ . فَقالَ : ما يُبكيكَ أيُّهَا الشَّيخُ؟ قُلتُ : يُبكيني ما رَأَيتُ مِن رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، رَأَيتُهُ يَمَصُّ مَوضِعَ هذَا القَضيبِ ، ويَلثِمُهُ ، ويَقولُ : اللّهُمَّ إنّي اُحِبُّهُ فَأَحِبَّهُ . (4)
راجع : ج 8 ص 22 (القسم التاسع / الفصل الرابع / رأس الإمام عليه السلام في مجلس ابن زياد) .
.
ص: 113
(1)الإرشاد:وقتى سرِ امام حسين عليه السلام رسيد و فرداى آن روز ، ابن سعد _ كه لعنت خدا بر او باد _ رسيد كه دختران و خانواده امام حسين عليه السلام با او بودند ، ابن زياد، در دار الإماره، بارِ عامى براى مردم گذاشت. و به عموم مردم، اجازه داد كه حضور پيدا كنند . [ابن زياد] دستور داد سر را آوردند و در برابرش گذاشتند. او خيره شده بود و به سر ، نگاه مى كرد و لبخند مى زد و در دستش چوبى بود و با آن به دندان هاى پيشينِ امام عليه السلام مى زد . در كنار ابن زياد، زيد بن ارقم ، صحابى پيامبر خدا بود _ كه پيرمردى بود _ . وقتى ديد كه ابن زياد ، چوب به دندان هاى امام عليه السلام مى زند ، به وى گفت: چوبت را از اين دو لب بردار. به خدايى كه هيچ معبودى جز او نيست، من بوسه لب هاى پيامبر خدا بر روى اين دندان ها را آن قدر ديده ام كه نمى توانم آنها را شماره كنم. و آن گاه، گريه بلندى كرد . ابن زياد به او گفت: خدا چشمانت را گريان كند ! آيا بر پيروزى خدا ، گريه مى كنى؟! به خدا سوگند، اگر پيرمرد خرفتى نبودى كه عقلش رفته، گردنت را مى زدم. زيد بن ارقم از برابر او برخاست و به منزلش رفت.
سير أعلام النبلاء_ به نقل از زيد بن ارقم _: پيش عبيد اللّه بودم كه سرِ حسين عليه السلام را آوردند و او با چوب دستى اش شروع كرد به باز نمودن لب ها از هم و مى گفت: دندانى بهتر از آن نديده ام ! گويى مرواريد است. نتوانستم خودم را نگه دارم و صداى گريه ام بلند شد. عبيد اللّه به من گفت: اى پيرمرد ! چرا گريه مى كنى؟ گفتم: مرا اين به گريه آورد كه ديدم پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، جاى [ضربت خوردنِ] اين چوب دستى را مى مكيد و مى بوسيد و مى فرمود: «خداوندا ! من او را دوست دارم . تو هم او را دوست بدار» .
ر. ك: ج 8 ص 23 (بخش نهم / فصل چهارم / سر امام در مجلس ابن زياد) .
.
ص: 114
4 / 18 _ 4النُّعمانُ بنُ بَشيرٍ (1)لباب الأنساب :لَمّا قُتِلَ الحُسَينُ عليه السلام حَمَلوا أولادَهُ وعَشيرَتَهُ إلى يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ ، فَلَمّا رَآهُم يَزيدُ قالَ : . . . يا أهلَ الشّامِ ، ما تَرَونَ في هؤُلاءِ؟ فَقامَ النُّعمانُ بنُ بَشيرٍ صاحِبُ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله وقالَ : اِفعَل ما كانَ رَسولُ اللّهِ يَفعَلُ بِهِم ، وبَكَى النُّعمانُ بُكاءً شَديدا ، فَبَكى بِبُكائِهِ يَزيدُ . (2)
4 / 18 _ 5الحَسَنُ البَصرِيُّ (3)أنساب الأشراف عن أبي بكر الهذلي :عَنِ الحَسَنِ [البَصرِيِّ] أنَّهُ لَمّا قُتِلَ الحُسَينُ عليه السلام بَكى حَتَّى اختَلَجَ (4) جَنباهُ ، ثُمَّ قالَ : وا ذُلَّ اُمَّةٍ قَتَلَ ابنُ دَعِيِّهَا ابنَ نَبِيِّها! (5)
4 / 18 _ 6الرَّبيعُ بنُ خُثَيمٍ (6)تذكرة الخواصّ عن الزهري :لَمّا بَلَغَ الرَّبيعَ بنَ خُثَيمٍ قَتلُ الحُسَينِ عليه السلام ، بَكى وقالَ : لَقَد قَتَلوا فِتيَةً لَو رَآهُم رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لَأَحَبَّهُم ، أطعَمَهُم بِيَدِهِ ، وأجلَسَهُم عَلى فَخِذِهِ. (7)
.
ص: 115
(1)لباب الأنساب:وقتى حسين عليه السلام كشته شد، فرزندان و عشيره اش را به سوى يزيد بن معاويه فرستادند . وقتى يزيد آنها را ديد، گفت:... اى مردم شام ! نظرتان در باره اينان چيست؟ نُعمان بن بشير ، صحابى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، برخاست و گفت: همان [رفتارى] كه پيامبر صلى الله عليه و آله با آنان مى كرد، تو نيز همان كن. نعمان به سختى گريست و يزيد هم به گريه او گريست.
(2)أنساب الأشراف_ به نقل از ابو بكر هُذَلى _: وقتى حسين عليه السلام كشته شد، حسن بَصْرى گريه كرد ، تا جايى كه پهلوهايش تكان مى خوردند . آن گاه گفت: چه ذليل است اُمّتى كه در آن ، پسر يك حرام زاده ، پسر پيامبرش را بكشد !
(3)تذكرة الخواصّ_ به نقل از زُهْرى _: وقتى خبر كشته شدن حسين عليه السلام به ربيع بن خُثَيم رسيد، گريست و گفت: جوانانى را كشتند كه اگر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آنان را مى ديد ، به آنها عشق مى ورزيد و با دست خود به آنها غذا مى داد و آنها را روى پايش مى نشاند.
.
ص: 116
4 / 19بُكاءُ المَلائِكَةِالكافي عن هارون بن خارجة :سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ [الصّادِقَ] عليه السلام يَقولُ : وَكَّلَ اللّهُ بِقَبرِ الحُسَينِ عليه السلام أربَعَةَ آلافِ مَلَكٍ ، شُعثٍ غُبرٍ ، يَبكونَهُ إلى يَومِ القِيامَةِ. (1)
كامل الزيارات عن هارون بن خارجة عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :إنَّ الحُسَينَ لَمّا اُصيبَ بَكَتهُ حَتَّى البِلادُ (2) ، فَوَكَّلَ اللّهُ بِهِ أربعَةَ آلافِ مَلَكٍ ، شُعثا غُبرا ، يَبكونَهُ إلى يَومِ القِيامَةِ. (3)
الأمالي للصدوق عن أبان بن تغلب عن أبي عبد اللّه الصادق عليه السلام :إنَّ أربَعَةَ آلافِ مَلَكٍ هَبَطوا يُريدونَ القِتالَ مَعَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام ، فَلَم يُؤذَن لَهُم فِي القِتالِ ، فَرَجَعوا فِي الاِستِئذانِ ، وهَبَطوا وقَد قُتِلَ الحُسَينُ عليه السلام ، فَهُم عِندَ قَبرِهِ شُعثٌ غُبرٌ يَبكونَهُ إلى يَومِ القِيامَةِ . (4)
كامل الزيارات عن زرارة عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :إنَّ المَلائِكَةَ الَّذينَ عِندَ قَبرِهِ [أي قبرِ الحُسَينِ عليه السلام ]لَيَبكونَ ، فَيَبكي لِبُكائِهِم كُلُّ مَن فِي الهَواءِ وَالسَّماءِ مِنَ المَلائِكَةِ . (5)
.
ص: 117
الكافى_ به نقل از هارون بن خارجه _: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: «خداوند براى قبر حسين عليه السلام چهار هزار فرشته آشفته حال و پريشان گماشته كه تا قيامت مى گريند» .
كامل الزيارات_ به نقل از هارون بن خارجه ، از امام صادق عليه السلام _: وقتى حسين عليه السلام كشته شد، همه حتّى بيشه ها هم برايش گريستند و خداوند براى او چهار هزار فرشته آشفته حال و پريشان گماشته كه تا قيامت مى گريند.
الأمالى ، صدوق_ به نقل از اَبان بن تغلب ، از امام صادق عليه السلام _: چهار هزار فرشته از آسمان فرود آمدند تا همراه حسين بن على عليه السلام بجنگند ؛ ولى به آنها اجازه جنگ داده نشد . آنان براى گرفتن اجازه باز گشتند و باز فرود آمدند ؛ ولى حسين عليه السلام كشته شده بود . آنان در كنار قبر ايشان با حالى پريشان و غم آلود ، تا قيامت مى گريند.
كامل الزيارات_ به نقل از زراره ، از امام صادق عليه السلام _: فرشتگانى كه در كنار قبر حسين عليه السلام هستند، مى گريند و با گريه آنان، همه فرشتگان آسمان و فضا مى گريند.
.
ص: 118
كامل الزيارات عن أبي حمزة الثمالي عن الصادق عليه السلام_ في زِيارَةِ الحُسَينِ عليه السلام _: اللّهُمَّ إنّي أستَشفِعُ إلَيكَ بِوَلَدِ حَبيبِكَ ، وبِالمَلائِكَةِ الَّذينَ يَضِجّونَ عَلَيهِ ويَبكونَ ويَصرُخونَ ، لا يَفتُرونَ ولا يَسأَمونَ ، وهُم مِن خَشيَتِكَ مُشفِقونَ ، ومِن عَذابِكَ حَذِرونَ . (1)
راجع : ج 7 ص 192 (القسم الثامن / الفصل التاسع / استئذان الملائكة لنصرة الإمام عليه السلام ) وج 11 ص 114 (القسم الثالث عشر / الفصل الخامس / عند قبره أربعة آلاف ملك هبطوا لنصرته) .
4 / 20بُكاءُ الجِنِّالمناقب ابن شهرآشوب عن الاوزاعى عن عليّ بن الحسين [زين العابدين] عليه السلام :أنَا ابنُ مَن ناحَت عَلَيهِ الجِنُّ فِي الأَرضِ وَالطَّيرُ فِي الهَواءِ . (2)
راجع : ج 7 ص 380 (القسم التاسع / الفصل الثاني / نياحة الجن) .
4 / 21بُكاءُ أنواعِ الحَيَواناتِكامل الزيارات عن الحارث الأعور عن عليّ عليه السلام :بِأَبي واُمِّي الحُسَينُ المَقتولُ بِظَهرِ الكوفَةِ ، وَاللّهِ ، كَأَنّي أنظُرُ إلَى الوُحوشِ مادَّةً أعناقَها عَلى قَبرِهِ مِن أنواعِ الوَحشِ ، يَبكونَهُ ويَرثونَهُ لَيلاً حَتَّى الصَّباحِ ، فَإِذا كانَ ذلِكَ فَإِيّاكُم وَالجَفاءَ . (3)
.
ص: 119
كامل الزيارات_ به نقل از ابو حمزه ثُمالى، از امام صادق عليه السلام ، در زيارت امام حسين عليه السلام _: خداوندا ! من در پيشگاه تو ، پسر حبيبت را شفيع قرار مى دهم و نيز فرشتگانى را كه براى او ناله مى زنند و مى گريند و شيون مى كنند و بى حال و خسته نمى شوند ؛ آنان كه از بيم تو، نگران و از عذاب تو ، بر حذرند.
ر . ك : ج 7 ص 193 (بخش هشتم / فصل نهم / اجازه خواستن فرشتگان براى يارى كردن امام عليه السلام) وج 11 ص 115 (بخش سيزدهم / فصل پنجم / چهار هزار فرشته اى كه نزد قبر او براى يارى اش فرود آمده اند) .
المناقب ، ابن شهرآشوب_ به نقل از اَوزاعى، از امام زين العابدين عليه السلام _: من، پسر آن كسى هستم كه جِنّيانِ زمين و پرندگانِ هوا بر او نوحه گرند.
ر.ك: ج 7 ص 381 (بخش نهم / فصل دوم / نوحه گرىِ جِنّيان) .
كامل الزيارات_ به نقل از حارث اَعوَر، از امام على عليه السلام _: پدر و مادرم فداى حسينِ كشته شده در بيرون كوفه ! به خدا سوگند، گويى وُحوش گوناگونى را مى بينم كه گردنشان را به سوى قبر او كشيده اند و گريه مى كنند و شب تا صبح ، مرثيه مى سرايند . وقتى چنين است، از جفا بپرهيزيد!
.
ص: 120
كامل الزيارات عن أبي بصير عن أبي جعفر [الباقر] عليه السلام :بَكَتِ الإِنسُ وَالجِنُّ وَالطَّيرُ وَالوَحشُ عَلَى الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليهماالسلام ، حَتّى ذَرَفَت (1) دُموعُها. (2)
المزار الكبير_ في زِيارَةِ النّاحِيَةِ _: أسرَعَ فَرَسُكَ شارِدا ، وإلى خِيامِكَ قاصِدا ، مُحَمحِما (3) باكِيا. (4)
4 / 22بُكاءُ جَهَنَّمَكامل الزيارات عن زرارة عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :لَقَد خَرَجَت نَفسُهُ [أيِ الحُسَينُ] عليه السلام فَزَفَرَت (5) جَهَنَّمُ زَفرَةً كادَتِ الأَرضُ تَنشَقُّ لِزَفرَتِها . . . وإنَّها لَتَبكيهِ وتَندُبُهُ ، وإنَّها لَتَتَلَظّى عَلى قاتِلِهِ. (6)
4 / 23بُكاءُ السَّماءِ وَالأَرضِ وكُلِّ شَيءٍكامل الزيارات عن عمرو بن ثبيت عن أبيه عن عليّ بن الحُسَينِ [زين العابدين] عليه السلام :إنَّ السَّماءَ لَم تَبكِ مُنذُ وُضِعَت إلّا عَلى يَحيَى بنِ زَكَرِيّا وَالحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليهماالسلام . قُلتُ : أيَّ شَيءٍ كانَ بُكاؤُها؟ قالَ : كانَت إذَا استُقبِلَت بِثَوبٍ وَقَعَ عَلَى الثَّوبِ شِبهُ أثَرِ البَراغيثِ مِنَ الدَّمِ. (7)
.
ص: 121
كامل الزيارات_ به نقل از ابو بصير، از امام باقر عليه السلام _: انسيان و جِنّيان و پرندگان و حيوانات، چنان بر حسين بن على عليه السلام مى گريند كه اشكشان جارى مى شود.
المزار الكبير_ در زيارت ناحيه _: اسبت با سرعت ، تاخت و به سوى خيمه هايت رفت، در حالى كه شيهه مى كشيد و گريان بود.
كامل الزيارات_ به نقل از زراره، از امام صادق عليه السلام _: حسين عليه السلام جان داد و دوزخ ، چنان صدايى كرد كه نزديك بود زمين در اثر آن بشكافد... . دوزخ براى حسين عليه السلام مى گريد و مرثيه سرايى مى كند و براى كشنده حسين عليه السلام زبانه مى كشد .
كامل الزيارات_ به نقل از عمرو بن ثبيت، از پدرش _: امام زين العابدين عليه السلام فرمود : «آسمان، از زمانى كه آفريده شده ، گريه نكرده ، مگر براى يحيى بن زكريّا و حسين بن على» . گفتم : گريه اش چگونه است؟ فرمود: «هر گاه لباسى آورده شود، بر آن، خونى به اندازه خون كك ها مانده است».
.
ص: 122
كامل الزيارات عن أبي حمزة الثمالي عن الصادق عليه السلام_ في زِيارَةٍ الإِمام الحُسَينِ عليه السلام _: بِأَبي أنتَ واُمّي يا سَيِّدي ، بَكَيتُكَ يا خِيَرَةَ اللّهِ وَابنَ خِيَرَتِهِ ، وحُقَّ لي أن أبكِيَكَ ، وقَد بَكَتكَ السَّماواتُ وَالأَرَضونَ ، وَالجِبالُ وَالبِحارُ ، فَما عُذري إن لَم أبكِكَ ، وقَد بَكاكَ حَبيبُ رَبّي ، وبَكَتكَ الأَئِمَّةُ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِم ، وبَكاكَ مَن دونَ سِدرَةِ المُنتَهى (1) إلَى الثَّرى ، جَزَعا عَلَيكَ. (2)
الكافي عن الحسين بن ثوير عن أبي عبد اللّه [الصادق] عليه السلام :إنَّ أبا عَبدِ اللّهِ الحُسَينَ عليه السلام لَمّا قَضى بَكَت عَلَيهِ السَّماواتُ السَّبعُ ، وَالأَرَضونَ السَّبعُ ، وما فيهِنَّ وما بَينَهُنَّ ، ومَن يَنقَلِبُ فِي الجَنَّةِ وَالنّارِ مِن خَلقِ رَبِّنا ، وما يُرى وما لا يُرى بَكى عَلى أبي عَبدِ اللّهِ الحُسَينِ عليه السلام . (3)
راجع : ج 7 ص 364 (القسم التاسع / الفصل الثاني / بكاء السماء والأرض) .
كلام في السرور والحزن في غير الإنساناستناداً للنقول الكثيرة والمتواترة الشيعيّة والسنّية، وكما مرّ في فصل «ما ظهر من الآيات» بشأن القضايا التي حدثت بعد شهادة الإمام عليه السلام ، فإنّ قضية استشهاد الإمام تركت أثرها في عالم التكوين ، ولا ريب في أنّه لا يوجد دليل عقليّ ينفي وقوع الاُمور الخارقة للعادة في نظام الطبيعة مع وقوعها خارجاً . ومن الواضح فإنّ التعبير ببكاء المخلوقات والجمادات وحزنها لايعني بكاءً كبكاء البشر،بل يمكن أن يكون نوعاً من التأثير التكويني . وينبغي أن نضيف هذه الملاحظة أيضاً بشأن الحيوانات وهي إنّه استناداً للكتاب والسنّة ، فإنّ الحيوانات تتمتّع بإدراكات خاصة، وخير دليلٍ على ذلك قصّتا الهدهد والنملة اللتان إن دلّتا على شيء فإنما تدلّان على الإدراكات العميقة للحيوانات. وبناءً على ذلك، فإنّ إدراك الحيوانات وتأثّرها بالنسبة لقضيّة عاشوراء العظيمة هو أمر ممكن .
.
ص: 123
كامل الزيارات_ به نقل از ابو حمزه ثمالى، از امام صادق عليه السلام ، در زيارت امام حسين عليه السلام _: پدر و مادرم فدايت ، اى آقاى من ! برايت مى گريم _ اى برگزيده خدا و پسر برگزيده خدا _ و سزاوار است كه بگريم، كه آسمان ها و زمين ها و كوه ها و درياها برايت مى گريند . پس اگر نگريم ، چه عذرى براى آن دارم، در حالى كه حبيبِ پروردگارم، براى تو گريست و امامان _ كه درودهاى خدا بر آنان باد _ گريستند و هر چه پايين تر از سِدرةُ المنتهى (1) است تا خاك ، برايت گريست و زارى كرد ؟!
الكافى_ به نقل از حسين بن ثُوَير، از امام صادق عليه السلام _: وقتى حسين عليه السلام در گذشت، آسمان ها و زمين هاى هفتگانه و هر چه در آنها و در ميان آنهاست، گريه كردند . نيز هر مخلوق پروردگار ما كه به بهشت و جهنّم مى رود ، و آنچه ديده مى شود و آنچه ديده نمى شود، بر حسين عليه السلام گريستند .
ر. ك: ج 7 ص 365 (بخش نهم / فصل دوم / گريستن آسمان و زمين).
نقل هاى فراوان و متواتر شيعى و سنّى به دست ما رسيده اند كه نشان مى دهند _ چنان كه در ماجراهاى پس از شهادت امام حسين عليه السلام در فصل «نشانه هاى آشكار شده» گذشت _ ماجراى سنگين شهادت ايشان، تأثيراتى در عالم تكوين گذارده است. از اين رو، تأثيرات و خوارق عاداتى اين چنين در نظام طبيعت ، نه تنها با دليل عقلى قابل نفى نيستند، بلكه بى ترديد ، در عالَم خارج ، اتّفاق افتاده اند. روشن است كه شادى و غم و گريه و خنده در غير انسان ، همانند انسان نيست و اگر تحقّق پيدا كند ، مى تواند نوعى تأثير و تأثّر تكوينى باشد . در مورد حيوانات ، اين نكته را بايد اضافه كرد كه : بر اساس قرآن و احاديث ، حيوانات ، درك ويژه اى دارند . ماجراى هدهد و مورچگان در قرآن ، حكايت از درك بالاى حيوانات دارد. بنا بر اين ، درك و تأثّر آنها از ماجراى عظيم عاشورا نيز كاملاً امكان پذير است .
.
ص: 124
4 / 24بكاء أعداء الإمام وخاذلِيهتدلّ الروايات التالية على أنّ فاجعة عاشوراء والمصائب التي حلّت بأهل بيت سيّد الشهداء عليه السلام ، كانت أليمة ومثيرة للأحزان إلى درجة بحيث أنّها لم تؤثّر على محبّي أهل بيت الرسالة فحسب، بل أثّرت حتّى على ألدّ أعدائهم رغم ما كانوا عليه من القساوة في ذروتها ، وكذلك الذين سبّبوا هذه الفاجعة بخذلهم الإمام عليه السلام ، إذ لم يتمكّنوا من الامتناع عن البكاء عند رؤية المشاهد الفجيعة للحوادث المذكورة . لكن بكاء قساة القلوب أمثال يزيد يمكن أن يكون له هدفٌ سياسي ، إذ أنّه وبعد ظهور الحقيقة أراد أن يخدع الرأي العام ويلقي اللوم على الآخرين فتظاهر بالبكاء. وعلى هذا الأساس فإنّ أمثال هذا البكاء لايندرج تحت هذا الفصل . وأمّا ذِكرنا لها في آخر هذا الفصل فهو لبيان عظمة مصائب الإمام الحسين عليه السلام وأهل بيته والتّيأبكت حتّى أعداءهم .
.
ص: 125
گزارش هايى كه در پى مى آيند ، حاكى از آن اند كه فاجعه عاشورا و مصائبى كه پس از آن بر اهل بيت سيّد الشهدا گذشت ، به قدرى رقّت انگيز و غمبار بوده كه نه تنها علاقه مندان به خاندان رسالت، تحت تأثير قرار گرفتند، بلكه سرسخت ترين دشمنان آنان _ با اين كه در نهايت بى رحمى و قساوت بودند _ و نيز كسانى كه يارى نرساندنشان به امام عليه السلام ، اين فاجعه را پديد آورد ، نتوانستند با ديدن آن صحنه هاى دل خراش ، از گريه خوددارى كنند . البتّه گريه افراد سنگ دلى چون يزيد ، ممكن است دليل سياسى نيز داشته باشد؛ يعنى آنان پس از افشا شدن حقايق ، براى فريب افكار عمومى و مقصّر جلوه دادن ديگران ، تظاهر به گريه و اندوه نموده اند، كه گريه هايى از اين قبيل ، تحت عنوان اين فصل قرار نمى گيرند . بنا بر اين ، آوردن اين گزارش ها در آخرين قسمت اين فصل ، تنها براى نشان دادن شدّت مصائب سيّد الشهدا و اهل بيتِ آن بزرگوار است كه حتّى دشمنانِ آنها را نيز تحت تأثير قرار داده است .
.
ص: 126
أ _ بُكاءُ يَزيدُالإمامة والسياسة _ في ذكرِ ما جَرى عَلى أهلِ البَيتِ في مَجلِسِ يَزيدَ :_ في ذكرِ ما جَرى عَلى أهلِ البَيتِ في مَجلِسِ يَزيدَ : فقالت فاطِمَةُ بِنتُ الحُسَينِ عليه السلامالإمامة والسياسة _ في ذكرِ ما جَرى عَلى أهلِ البَيتِ في مَجلِسِ يَزيدَ : فقالت فاطِمَةُ بِنتُ الحُسَينِ عليه السلام : يا يَزيدُ ! بَناتُ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله [سَبايا!] (1) قالَ : فَبَكى يَزيدُ حَتّى كادَت نَفسُهُ تَفيضُ ، وبَكى أهلُ الشّامِ حَتّى عَلَت أصواتُهُم. (2)
مثير الأحزان :قالَت فاطِمَةُ بِنتُ الحُسَينِ عليه السلام : يا يَزيدُ ، بَناتُ رَسولِ اللّهِ سَبايا ، فَبَكَى النّاسُ، وبَكى أهلُ دارِهِ حَتّى عَلَتِ الأَصواتُ. (3)
المعجم الكبير عن مُحَمَّد بن الحسن المخزومي :لَمّا اُدخِلَ ثَقَلُ الحُسَينِ بنُ عَلِيٍّ عليهماالسلامعَلى يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ ، وُضِعَ رَأسُهُ بَينَ يَدَيهِ ، بَكى يَزيدُ. (4)
شرح الأخبار عن مُحَمَّد بن عليّ بن الحسين [الباقر] عليه السلام_ في ذِكرِ ما جَرى عَلى أهلِ البَيتِ عليهم السلام في مَجلِسِ يَزيدَ _: ثُمَّ قالَ [يَزيدُ] : يا أهلَ الشّامِ ! ما تَرَونَ في هؤُلاءِ؟ فَقالَ قائِلُهُم : قَد قُتِلَ (5) ولا تَتَّخِذ جَروا (6) مِن كَلبِ سَوءٍ . (7) فَقالَ النُّعمانُ بنُ بَشيرٍ : اُنظُر ما كُنتَ تَرى أنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَفعَلُهُ فيهِم لَو كانَ حَيّا ، فَافعَلهُ . فَبَكى يَزيدُ ، فَقالَت فاطِمَةُ بِنتُ الحُسَينِ عليه السلام : يا يَزيدُ ! ما تَقولُ في بَناتِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله سَبايا عِندَكَ؟ فَاشتَدَّ بُكاؤُهُ حَتّى سَمِعَ ذلِكَ نِساؤُهُ ، فَبَكَينَ حَتّى سَمِعَ بُكاءَهُنَّ مَن كانَ في مَجلِسِهِ. (8)
.
ص: 127
الإمامة و السياسة_ در يادكردِ ماجراى اسيرانِ اهل بيت در مجلس يزيد _: فاطمه دختر حسين عليه السلام گفت : اى يزيد ! دختران پيامبر خدا و اسيرى ؟! يزيد ، چنان گريست كه نزديك بود جانش به لب برسد و خانواده هاى شاميان هم گريستند ، تا جايى كه صدايشان بلند شد.
مثير الأحزان:فاطمه دختر حسين عليه السلام گفت: اى يزيد ! دختران پيامبر خدا، اسيرند ! مردم گريستند و خانواده يزيد هم گريه كردند ، تا جايى كه صداى گريه بلند شد.
المعجم الكبير_ به نقل از محمّد بن حسن مخزومى _: هنگامى كه خانواده حسين عليه السلام را نزد يزيد بن معاويه آوردند، سرِ ايشان را نيز آوردند و در برابرش نهادند . يزيد گريست.
شرح الأخبار_ از امام باقر عليه السلام ، در يادكردِ ماجراى اسيرانِ اهل بيت در مجلس يزيد _: آن گاه يزيد گفت: اى شاميان ! در باره اينان چه نظرى داريد؟ يكى از آن ميان گفت: بزرگشان كشته شد. از سگِ بد ، بچه اى نگذار ! (1) نعمان بن بشير گفت: ببين اگر پيامبر صلى الله عليه و آله زنده بود، با آنان چه مى كرد . همان را انجام بده. يزيد گريست. فاطمه دختر حسين عليه السلام گفت: اى يزيد ! نظرت در باره دختران پيامبر خدا صلى الله عليه و آله كه اسير در نزد تو اند، چيست؟ گريه يزيد ، بيشتر شد، تا آن جا كه زنانش صداى گريه او را شنيدند و آنها هم گريستند و صداى گريه آنها در مجلس يزيد شنيده مى شد.
.
ص: 128
راجع : ج 8 ص 270 (القسم التاسع / الفصل السابع / آل الرسول في مجلس يزيد) و ص 358 (الفصل الثامن / إدبار الناس عن يزيد) .
ب _ بُكاءُ عُمَرَ بنِ سَعدٍتاريخ الطبري عن عبد اللّه بن عمّار بن عبد يغوث :إذ خَرَجَت زَينَبُ ابنَةُ فاطِمَةَ عليهاالسلاماُختُهُ [أي اُختُ الحُسَينِ عليه السلام ] ، وكَأَنّي أنظُرُ إلى قُرطِها يَجولُ بَينَ اُذُنَيها وعاتِقِها ، وهِيَ تَقولُ : لَيتَ السَّماءَ تَطابَقَت عَلَى الأَرضِ ، وقَد دَنا عُمَرُ بنُ سَعدٍ مِن حُسَينٍ عليه السلام . فَقالَت : يا عُمَرَ بنَ سَعدٍ ، أيُقتَلُ أبو عَبدِ اللّهِ وأنتَ تَنظُرُ إلَيهِ؟ قالَ : فَكَأَنّي أنظُرُ إلى دُموعِ عُمَرَ وهِيَ تَسيلُ عَلى خَدَّيهِ ولِحيَتِهِ ، قالَ : وصَرَفَ بِوَجهِهِ عَنها . (1)
ج _ بُكاءُ جَيشِ عُمَرَ بنِ سَعدٍمثير الأحزان عن حميد بن مسلم :فَلَمّا رَأَى الحُسَينُ عليه السلام أنَّهُ لَم يَبقَ مِن عَشيرَتِهِ وأصحابِهِ إلاَّ القَليلُ ، فَقامَ ونادى : هَل مِن ذابٍّ عَن حَرَمِ رَسولِ اللّهِ؟! هَل مِن مُوَحِّدٍ؟ هَل مِن مُغيثٍ؟! هَل مِن مُعينٍ؟! فَضَجَّ النّاسُ بِالبُكاءِ. (2)
تاريخ الطبري عن قرّة بن قيس التميمي :ما نَسيتُ مِنَ الأَشياءِ لا أنسَ قَولَ زَينَبَ ابنَةِ فاطِمَةَ عليهاالسلام حينَ مَرَّت بِأَخيهَا الحُسَينِ عليه السلام صَريعا ، وهِيَ تَقولُ : يا مُحَمَّداه ! يا مُحَمَّداه ! صَلّى عَلَيكَ مَلائِكَةُ السَّماءِ، هذَا الحُسَينُ بِالعَراءِ، مُرَمَّلٌ (3) بِالدِّماءِ ، مُقَطَّعُ الأَعضاءِ ، يا مُحَمَّداه ! وبَناتُكَ سَبايا ، وذُرِّيَّتُكَ مُقَتَّلَةٌ، تَسفي (4) عَلَيهَا الصَّبا ، قالَ : فَأَبكَت _ وَاللّهِ _ كُلَّ عَدُوٍّ وصَديقٍ. (5)
.
ص: 129
ر. ك : ج 8 ص 271 (بخش نهم / فصل هفتم / خاندان پيامبر صل الله عليه وآله در مجلس يزيد) و ص 359 (فصل هشتم / روى گرداندن مردم از يزيد) .
تاريخ الطبرى_ به نقل از عبد اللّه بن عمّار بن عبد يَغوث _: هنگامى كه زينب ، دختر فاطمه عليهاالسلام و خواهر حسين عليه السلام ، بيرون آمد، گويى مى ديدم كه گوشواره هايش ميان گوش ها و گردنش در حركت بودند و مى گفت: اى كاش آسمان بر زمين مى افتاد! عمر بن سعد به حسين عليه السلام نزديك شده بود . زينب گفت: اى عمر بن سعد ! آيا ابا عبد اللّه كشته مى شود و تو ايستاده اى و نگاه مى كنى ؟! گويى من اينك مى بينم كه اشك هاى عمر [بن سعد] بر گونه ها و ريشش جارى است. او صورتش را از زينب برگرداند.
مثير الأحزان_ به نقل از حُمَيد بن مسلم _: امام حسين عليه السلام وقتى ديد كه از گروه و يارانش جز اندكى نمانده اند، ايستاد و صدا كرد: «آيا مدافعى براى حرم پيامبر خدا هست؟ آيا يگانه پرستى وجود دارد؟ آيا كمك كننده اى هست؟ آيا ياورى هست؟ مردم ، صدا به شيون ، بلند كردند.
تاريخ الطبرى_ به نقل از قُرّة بن قيس تميمى _: هر حادثه اى را از ياد ببرم، سخن زينب دختر فاطمه عليهاالسلامرا فراموش نمى كنم، آن زمان كه از كنار حسينِ بر خاك افتاده گذشت، كه مى گفت: «وا محمّدا ! وا محمّدا ! درود فرشتگان آسمان ، بر تو ! اين ، حسين عليه السلام است كه در بيابانْ افتاده، آغشته به خون و قطعه قطعه شده است و _ وا محمّدا _ اينان ، دختران اسير تو اند و ذرّيه كشته شده تو اند كه باد صبا بر آنها مى وزد». به خدا سوگند، او، دشمن و دوست را گرياند.
.
ص: 130
راجع : ج 8 ص 106 (القسم التاسع / الفصل السادس / وداع أهل البيت عليهم السلام مع الشهداء) .
د _ بُكاءُ ناهِبِي خِيامِهِسير أعلام النبلاء :اُخِذَ ثَقَلُ الحُسَينِ عليه السلام ، وأخَذَ رَجُلٌ حُلِيَّ فاطِمَةَ بِنتِ الحُسَينِ عليه السلام ، وبَكى ، فَقالَت : لِمَ تَبكي؟ فَقالَ : أأَسلُبُ بِنتَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، ولا أبكي؟ قالَت : فَدَعهُ ، قالَ : أخافُ أن يَأخُذَهُ غَيري! (1)
الأمالي للصدوق عن فاطمة بنت الحسين عليه السلام :دَخَلَتِ الغاغَةُ عَلَينَا الفُسطاطَ ، وأنَا جارِيَةٌ صَغيرَةٌ ، وفي رِجلي خَلخالانِ مِن ذَهَبٍ ، فَجَعَلَ رَجُلٌ يَفُضُّ الخَلخالَينِ مِن رِجلي وهُوَ يَبكي . فَقُلتُ : ما يُبكيكَ ، يا عَدُوَّ اللّهِ؟ فَقالَ : كَيفَ لا أبكي وأنَا أسلُبُ ابنَةَ رَسولِ اللّهِ! فَقُلتُ : لا تَسلُبني . قالَ : أخافُ أن يَجيءَ غَيري فَيَأخُذَهُ! (2)
ه _ بُكاءُ أهلِ الكوفَةِتاريخ الطبري عن سعد بن عبيدة :إنَّ أشياخا مِن أهلِ الكوفَةِ لَوُقوفٌ عَلَى التَّلِّ يَبكونَ ، ويَقولونَ : اللّهُمَّ أنزِل نَصرَكَ . قالَ : قُلتُ : يا أعداءَ اللّهِ ! ألا تَنزِلونَ فَتَنصُرونَهُ؟! (3)
.
ص: 131
ر. ك: ج 8 ص 107 (بخش نهم / فصل ششم / وداع خانواده امام عليه السلام با شهيدان) .
سير أعلام النبلاء:بار و بُنه حسين عليه السلام را تصاحب كردند. مردى زيورآلات فاطمه دختر حسين عليه السلام را گرفت و گريه كرد. فاطمه گفت: چرا گريه مى كنى؟ آن مرد گفت: آيا دختر پيامبر خدا را غارت كنم و گريه نكنم؟! فاطمه گفت: پس وا بگذارش. گفت: مى ترسم ديگرى ، آن را ببرد !
الأمالى ، صدوق_ به نقل از فاطمه دختر حسين عليه السلام _: فرومايگان ، به خيمه ما وارد شدند و من دخترى كوچك بودم و در پايم ، خلخالى زرّين بود. مردى تلاش كرد تا دو خلخال پايم را در آورد، در حالى كه مى گريست. گفتم: چه چيزى تو را به گريه انداخته ، اى دشمن خدا؟ گفت: چگونه گريه نكنم ، در حالى كه دختر پيامبر خدا را غارت مى كنم؟! گفتم: پس غارتم مكن. گفت: مى ترسم كه ديگرى آن را ببَرد!
تاريخ الطبرى_ به نقل از سعد بن عبيده _: بزرگانى از اهل كوفه ، بر تپّه اى ايستاده بودند و گريه مى كردند و مى گفتند: خداوندا ! يارى ات را بفرست. گفتم: اى دشمنان خدا ! چرا نمى رَويد يارى اش كنيد؟!
.
ص: 132
الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) عن حباب بن موسى عن جعفر بن مُحَمَّد عن أبيه عن عليّ بن الحسين [زين العابدين] عليهم السلام :حُمِلنا مِنَ الكوفَةِ إلى يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ ، فَغَصَّت طُرُقُ الكوفَةِ بِالنّاسِ يَبكونَ!! فَذَهَبَ عامَّةُ اللَّيلِ ما يَقدِرونَ أن يَجوزوا بِنا لِكَثرَةِ النّاسِ . فَقُلتُ : هؤُلاءِ الَّذينَ قَتَلونا وهُمُ الآنَ يَبكونَ! (1)
الأمالي للمفيد عن حذلم بن ستير :قَدِمتُ الكوفَةَ فِي المُحَرَّمِ سَنَةَ إحدى وسِتّينَ عِندَ مُنصَرَفِ عَلِيِّ بنِ الحُسَينِ عليه السلام بِالنِّسوَةِ مِن كَربَلاءَ ، ومَعَهُمُ الأَجنادُ مُحيطونَ بِهِم ، وقَد خَرَجَ النّاسُ لِلنَّظَرِ إلَيهِم ، فَلَمّا اُقبِلَ بِهِم عَلَى الجِمالِ بِغَيرِ وِطاءٍ ، جَعَلَ نِساءُ أهلِ الكوفَةِ يَبكينَ ويَنتَدِبنَ ، فَسَمِعتُ عَلِيَّ بنَ الحُسَينِ عليه السلام وهُوَ يَقولُ بِصَوتٍ ضَئيلٍ _ وقَد نَهَكَتهُ العِلَّةُ ، وفي عُنُقِهِ الجامِعَةُ (2) ، ويَدُهُ مَغلولَةٌ إلى عُنُقِهِ _ : ألا إنَّ هؤُلاءِ النِّسوَةَ يَبكينَ ، فَمَن قَتَلَنا؟ (3)
الأمالي للمفيد عن حذلم بن ستير :رَأَيتُ زَينَبَ بِنتَ عَلِيٍّ عليهماالسلام ولَم أرَ خَفِرَةً قَطُّ أنطَقَ مِنها ، كَأَنَّها تُفرِغُ عَن لِسانِ أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام ، قالَ : وقَد أومَأَت إلَى النّاسِ أنِ اسكُتوا ، فَارتَدَّتِ الأَنفاسُ ، و سَكَتَتِ الأَصواتُ ، فَقالَت : الحَمدُ للّهِِ ، وَالصَّلاةُ عَلى أبي رَسولِ اللّهِ ، أمّا بَعدُ ، يا أهلَ الكوفَةِ ، ويا أهلَ الخَتلِ وَالخَذلِ . . . أتَبكونَ! إي وَاللّهِ ، فَابكوا كَثيرا ، وَاضحَكوا قَليلاً ، فَلَقَد فُزتُم بِعارِها وشَنارِها ، ولَن تَغسِلوا دَنَسَها عَنكُم أبَداً . . . ثُمَّ سَكَتَت ، فَرَأَيتُ النّاسَ حَيارى ، قَد رَدّوا أيدِيَهُم في أفواهِهِم ، ورَأَيتُ شَيخا قَد بَكى حَتَّى اخضَلَّت لِحيَتُهُ وهُوَ يَقولُ : كُهولُهُم خَيرُ الكُهولِ ونَسلُهُمإذا عُدَّ نَسلٌ لا يَخيبُ ولا يَخزى (4)
.
ص: 133
الطبقات الكبرى_ به نقل از حُباب بن موسى، از امام صادق عليه السلام ، از پدرش، از امام زين العابدين عليه السلام _: ما را از كوفه به نزد يزيد ، منتقل كردند و راه هاى كوفه پر از جمعيت بود كه [به كاروان ما ]مى گريستند! پاسى از شبْ گذشته بود و به جهت ازدحام جمعيت، آنها نمى توانستند ما را عبور دهند . گفتم: اينان ، ما را كُشتند و اكنون گريه مى كنند؟!
الأمالى ، مفيد_ به نقل از حذلم بن ستير _: در محرّم سال 61 ، به كربلا آمدم، هنگامى كه على بن الحسين (زين العابدين) عليه السلام با زنان از كربلا بر گردانده مى شد و سپاهيانى آنان را احاطه كرده بودند. مردم براى تماشا آمده بودند و هنگامى كه آنان بر شتران بى جهاز برده مى شدند، زنان كوفه گريه و مرثيه سر دادند. از على بن الحسين (زين العابدين) عليه السلام شنيدم كه با صدايى گرفته _ در حالى كه بيمارى، ناتوانش كرده بود و در گردنش غُل بود و دستش به گردنش بسته بود _ مى فرمود : «اين زنان مى گريند ! پس ما را چه كسى كشته ؟!» .
الأمالى ، مفيد_ به نقل از حَذلَم بن سَتير _: زينب دختر على عليه السلام را ديدم و زنى باحياتر و سخنورتر از او نديده بودم . گويى او از زبان امير مؤمنان عليه السلام سخن مى گويد. زينب به مردم اشاره كرد كه : خاموش باشيد. نَفَس ها حبس شد و صداها آرام گرفت و زينب عليهاالسلام گفت: ستايش ، از آنِ خداست، و درود بر پيامبر خدا ! امّا بعد، اى كوفيان ! اى اهل نيرنگ و خوارى... ! آيا گريه مى كنيد؟ به خدا، زياد گريه كنيد و كم بخنديد. به ننگ و عار آن رسيديد و پليدى اش هرگز از شما شسته نخواهد شد...» . آن گاه خاموش شد. مردم را ديدم كه حيرت زده، دستشان را [از شدّت گريه]، بر دهانشان داشتند و پيرمردى را ديدم كه گريه مى كرد ، تا جايى كه ريشش از گريه ، تر شده بود و مى گفت: پيرانشان ، بهترين پيران اند و نسلشان ،اگر نسل ها را بشمارند، نه محروم مى شوند و نه خوار .
.
ص: 134
مثير الأحزان :لَمّا أصبَحَ غَدا بِالرَّأسِ إلَى ابنِ زِيادٍ ، وَاجتَمَعَ النّاسُ لِلنَّظَرِ إلى سَبيِ آلِ الرَّسولِ وقُرَّةِ عَينِ البَتولِ ، فَأَشرَفَتِ امرَأَةٌ مِنَ الكوفَةِ ، وقالَت : مِن أيِّ الاُسارى أنتُنَّ؟ فَقُلنَ : نَحنُ اُسارى مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، فَنَزَلَت وجَمَعَت مُلاءً (1) وإزارا ومَقانِعَ وأعطَتهُنَّ فَتَغَطَّينَ، وعَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليه السلام مَعَهُنَّ ، وَالحَسَنُ بنُ الحَسَنِ المُثَنّى ، وكانَ قَد نُقِلَ مِنَ المَعرَكَةِ وبِهِ رَمَقٌ ، ومَعَهُم زَيدٌ و عُمَرُ وَلَدَا الحَسَنِ عليه السلام ، فَجَعَلَ أهلُ الكوفَةِ يَبكونَ. (2)
راجع : ج8 ص112 (القسم التاسع/الفصل السادس/كيفيّة دخول حرم الرسول صلى الله عليه و آله الكوفة) و ص 118 (خطبة زينب عليهاالسلام في أهل الكوفة) .
.
ص: 135
مثير الأحزان:صبح شد و سر را نزد ابن زياد بردند و مردم ، گرد آمدند تا اسيران خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله و روشنىِ چشم فاطمه بتول را تماشا كنند . زنى از زنان كوفه ، از بلندى ، سرك كشيد و گفت: شما از كدام اسيرانيد؟ گفتند: ما اسيران دودمان محمّد صلى الله عليه و آله هستيم. آن زن ، فرود آمد و لباس هايى نرم و جامه هايي بلند و تعدادي مقنعه گرد آورد و به آنان داد و آنان خود را پوشاندند . على بن الحسين (زين العابدين) عليه السلام همراهشان بود و حسن بن حسن مُثّنا ، پسر امام حسن عليه السلام ، هم زخمى از ميدان جنگ آورده شده بود و نايى داشت. با آنها زيد و عُمَر، پسران امام حسن عليه السلام ، هم بودند. مردم كوفه شروع به گريستن كردند .
ر . ك : ج 8 ص 113 (بخش نهم / فصل ششم / چگونگى ورود خاندان پيامبر صل الله عليه وآله به كوفه) و ص 119 (سخنرانى زينب عليها السلام ميان كوفيان) .
.
ص: 136
(1)حادثه كربلا و ماجراى قيام خونين و شگفت ابا عبد اللّه الحسين عليه السلام كه در آغازين روزهاى سال 61 هجرى و تنها نيم قرن پس از رحلت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روى داد، براى جامعه اسلامىِ آن روز ، تكان دهنده، حيرت زا و اندوه آفرين بود، به گونه اى كه بر اساس برخى منابع تاريخى ، آن سال را «عامُ الحُزن (سال اندوه)» ناميدند . (2) توجّه پيشوايان الهى به اين جريان و تأكيد آنان بر زنده نگه داشتن آن در قالب هاى گوناگونِ : گزارشِ چگونگى وقوع آن، گريستن براى آن _ تا جايى كه در احاديث آمده كه حتّى پيامبر صلى الله عليه و آله (3) و امام على عليه السلام (4) پيش از وقوع آن ، بر آن ، گريه و زارى نموده اند _ و ... ، همه وهمه ، نشانگر اين است كه اين حادثه ، فراتر از يك «مصيبت»، «تراژدى» يا «جريانى غم آگين» است و نبايد عزادارى، رثا و غم گسارى بر آن، در محدوده مصيبت خوانى و رثاگويىِ معمول و مرسوم ، باقى بمانَد . بدون هيچ ترديدى ، ترغيب به عزادارى و تشويق به برپايى مراسم سوگوارى براى ابا عبد اللّه الحسين عليه السلام و گريه و زارى بر آن معلّم شهادت و يارانش ، بسى فراتر و ژرف تر است از يادكردِ حادثه اى غم آگين و رثا بر فقدان عزيزان _ هر چند هم كه
.
ص: 137
ارجمند و گران قدر باشند _ . آنچه اكنون به گزارش آن خواهيم پرداخت ، سير تاريخى اين عزادارى با استناد به منابع، مآخذ و مستندات بسيار است تا از يك سو ، واقعيّت اين جريان ، نشان داده شود و از سوى ديگر ، پاسخى به پرسش و يا چرايىِ مطرح شده در سطور گذشته باشد .
عزادارى امام حسين عليه السلام را مى توان در چندين مرحله تاريخى ، مورد بررسى، نقد و تحليل قرار داد كه عبارت اند از : 1 . از شهادت امام عليه السلام تا هلاكت قاتلان ايشان ؛ 1 2 . برپايى سوگوارى به گونه آيينى مذهبى از سوى امامان عليهم السلام ، كه خود ، مراحلى را گذرانده است : الف _ زمينه سازى براى سنّت سوگوارى به وسيله امام زين العابدين عليه السلام ، ب _ پى ريزى اركان عزادارى به وسيله امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام ،
.
ص: 138
ج _ تكميل و گسترش عزادارى به وسيله امام كاظم عليه السلام و امام رضا عليه السلام ؛ 3 . سير عزادارى تا روزگارِ رسميت يافتن آن ؛ 4 . روزگار رسمى شدن سوگوارى بر امام حسين عليه السلام با شكل گيرى دولت هاى شيعى در سده هاى چهارم و پنجم هجرى ؛ 5 . عزادارى در سده هاى ششم تا نُهم هجرى ، يعنى تا آغاز شكل گيرى دولت مقتدر صفويّه ؛ 6 . عزادارى در دوران حاكميت صفويان (سده هاى دهم تا دوازدهم هجرى) ؛ 7 . عزادارى پس از صفويّه تا امروز .
در اين مرحله ، هدفگيرى اهل بيت عليهم السلام در حركت ها ، به گونه اى است كه مى كوشند وجدان هاى خفته را بيدار كنند و ذهن هاى بسته را بگُشايند و انديشه هاى گرفتار در تبليغات گسترده بنى اميّه را رها سازند . از جمله گزارش هاى اندكى كه از سانسور شديد خبرى فرهنگى و تاريخى بنى اميّه گذر كرده ، اين است كه : اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله در غروب غم آگين عاشورا با ديدن پيكرهاى خونين امام حسين عليه السلام و يارانش ، چنان از ژرفاى دل ، فرياد بر آوردند (1) كه دشمنان نيز تحت تأثير قرار گرفتند و در ميان لشكر يزيد ، كسانى گريستند . پس از آن ، اسيرانى كه رسالت روشنگرى را بر دوش داشتند ، در گذر از آبادى ها و شهرها ، حوادث شگفتى آفريدند . براى نمونه ، مردم كوفه به هنگام ديدن خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله در هيئت اسير و به هنگام شنيدن خطابه هاى شورانگيز خاندان رسالت _ كه از يك سو ، حضور چندين ساله آنان در كوفه را در ذهن ها تداعى مى كرد و از سوى ديگر ، سخنانى بس بيدارگر و
.
ص: 139
تكان دهنده بود _ ، چندان گريستند كه به واقع ، شهر به يكباره تكان خورد. (1) در شام نيز پس از حضور بيدار كننده و افشاگرانه اسيران _ كه حتّى كاخ نشينان از آثار آن ، بركنار نماندند _ ، (2) حكومت به خاطر ملاحظات سياسى ، رخصت سوگوارى داد . ديگر ، اين كه كاروان اسيران ، به هنگام بازگشت از شام به مدينه ، بر سرِ مزار امام عليه السلام و يارانش ، مجلس سوگوارى برپا كردند . (3) شهر مدينه نيز با شنيدن صداى گريه و شيون اُمّ سَلَمه ، همسر پيامبر صلى الله عليه و آله _ كه در رؤيا ، خبر شهادت امام حسين عليه السلام را شنيده بود (4) (و به روايتى ديگر ، تربتى به امانت نهاده شده از سوى پيامبر صلى الله عليه و آله در نزد وى ، خونين شده بود) (5) _ غرق در ماتم و زارى شد و چون خبر شهادت امام عليه السلام رسما توسّط بنى اميّه در مدينه منتشر شد ، امّ سلمه (6) و مردم مدينه ، شهر را يكسره ماتمكده كردند و مجالس سوگوارى برپا نمودند . (7) پس از آن ، خاندان بنى هاشم عزادارى كردند (8) و ابن عبّاس و محمّد بن حنفيّه به سوگ
.
ص: 140
نشستند (1) و دختران عقيل (2) و زنان بنى هاشم ، ماتم سرا به پا كردند . (3) همچنين بايد از عزادارى مردم مدينه به هنگام بازگشت خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله ، (4) سوگوارى همسران امام عليه السلام (5) و نيز سوگوارى نمادين امّ البنين براى فرزندانش در بقيع ، ياد كرد . (6) بر همه اينها بايد مرثيه سرايى و سوگوارى خاندان عبد المطّلب _ كه همه روزه در سال شهادت و تا سه سال بعد در سال روز شهادت امام حسين عليه السلام در مدينه انجام مى شد (7) ودر آن ، برخى از صحابيان و تابعيان نيز شركت مى كردند (8) _ ، نيز پوشيدن لباس سوگوارى به وسيله اهل بيت امام عليه السلام (9) وادامه دادن حزن و ماتم تا مرگ ابن زياد (10) وهمراهى كردن برخى از اصحاب و تابعيان ، (11) اضافه نمود . اين همه ، چنان فضايى را ايجاد نمود كه «توّابين» به وجود آمدند . آنان به هنگام
.
ص: 141
حركت به سوى شام و شركت در نبرد با قاتلان امام حسين عليه السلام ، ابتدا بر مزار امام عليه السلام و يارانش گِرد آمدند و سوگوارى كردند و سپس به حركت خود ، ادامه دادند (1) . (2)
سوگوارى بر ابا عبد اللّه الحسين عليه السلام در اين مرحله ، چونان آيينى مذهبى ، چهره مى گيرد . اين فرآيند ، در سه مرحله ، شكل نهايى مى يابد:
در اين مرحله ، زمينه سازى لازم براى شكل گيرى سنّت سوگوارى و آيين عزادارى انجام مى شود و بستر مناسبى براى به وجود آمدن آيينى مذهبى ، رقم مى خورد . امام زين العابدين عليه السلام را بايد نقش آفرين اصلى اين مرحله دانست . حادثه كربلا ، افزون بر غم و اندوهى كه در جامعه اسلامى بر جاى نهاد ، به لحاظ عقيدتى و سياسى نيز تحوّل شگفتى به وجود آورد. سيّد الساجدين عليه السلام پس از شهادت امام حسين عليه السلام و در چنين فضايى وحشت زا ، در مدينه ساكن شد و رسالت امامت را ادامه داد. اين روزگار ، بى گمان ، سياه ترين، تاريك ترين و خفقان آميزترين و در عين حال ، بيدارگرترين و تنبّه آفرين ترين روزگار تاريخ شيعه است . امام زين العابدين عليه السلام با آهنگ كلّى رسالتِ امامت ، براى بيدارى جامعه اسلامى و جهل زدايى از آنان و رهايى بخشيدن آنان از دام تبليغاتى بنى اميّه ، جهادى گسترده و
.
ص: 142
برنامه ريزى شده و دقيق را پى گرفت . (1) حركت امام عليه السلام از رويارويى مسالمت آميز و آرام، تا مواجهه قهرآميز و شكننده و هيجانبار و صريح ، پيش رفت و در اين جهت، از يادكرد حادثه كربلا ، با يادآورىِ عادى و گريستن تا تبيين ابعاد و گستره فاجعه ، استفاده گرديد. گريه هاى امام عليه السلام گاه بسيار پرسش انگيز بود ، خصوصا به هنگام نگاه كردن به آب و آماده شدن غذا . (2) فراوانى و گستره گريه امام عليه السلام نيز چنان بود كه مردم ، به ايشان توصيه مى كردند كه براى حفظ سلامت خود ، كمتر گريه كند ؛ امّا امام عليه السلام با اشاره به عمق فاجعه كربلا و جايگاه اجتماعى و دينى چهره هاى به شهادت رسيده ، از يك سو گريه كردن بر آن عزيزان را امرى لازم و منطقى مى دانست و از سوى ديگر ، ديگران را نيز بِدان ، ترغيب و تشويق مى كرد . ايشان ، براى شكل دادن بسترى هميشگى ، گريستن بر امام حسين عليه السلام و ياران شهيدش را مايه نجات از عذاب خدا و قرار گرفتن در دايره امن الهى و وارد شدن به بهشت دانست (3) و خود نيز _افزون بر ادامه دادن سوگوارى تا مرگ عبيد اللّه بن زياد و ديگر قاتلان شهيدان كربلا _ تا پايان عمر ، از آن ، دست بر نداشت . (4) بدين ترتيب ، امام زين العابدين عليه السلام در سال هاى پايانى عمر شريفش ، از يك سو پايگاه اجتماعى ، فرهنگى و سياسى والايى يافته بود و از سوى ديگر ياران و پيروان و گسترانندگان فراوانى براى انديشه هاى خود ، پيدا كرده بود. در نتيجه، موضع و
.
ص: 143
رويكرد ايشان ، بسيار اثرآفرين گشته بود. از اين رو، بايد روزگار امامتِ امام چهارم را مرحله زمينه سازى و پى ريزى سنّت عزادارى بر ابا عبد اللّه عليه السلام تلقّى كرد .
روزگار امام باقر عليه السلام از جهاتى با روزگار امام زين العابدين عليه السلام متفاوت است . از يك سو، بيدارگرى ها و جريان آفرينى هاى امام چهارم عليه السلام و روشنگرى هاى ياران ايشان ، فضاى فكرى و سياسى جامعه را تا حدودى دگرگون كرده بود و از سوى ديگر ، رهايى عراق از سلطه اُمَويان در يك دوره ده ساله پس از عاشورا، زمينه را براى عزادارى سيّد الشهدا عليه السلام آماده تر ساخته بود . حضور شورانگيز «توّابين» بر سرِ مزار امام حسين عليه السلام _ كه در اين دهه به وقوع پيوست _ ، نمونه اى از تحوّل فكرى جامعه است . در اين سال ها ، با توجّه به عواملى كه ياد شد و نيز عواملى كه بايد در فرصتى ديگر بِدانها پرداخت ، وجدان اجتماعى و دينى مردم ، دگرگون شد و قيام هايى شكل گرفت كه قيام مردم مدينه و در پى آن ، واقعه حَرّه ، قيام ابن زبير، قيام توّابين و مختار ، از جمله آنهاست . اين قيام ها ، هرچند در انگيزه و هدف و جهتگيرى ، واحد نبودند ، امّا در تحوّل آفرينى در سطوح مختلف سياسى و فكرى جامعه ، اثرگذار بودند . البتّه بنى اميّه در نهايت قساوت ، با اين حركت ها برخورد كردند و در سركوبى آنها از هيچ كارى دريغ نورزيدند و در اين وقايع ، بى حرمتى به شهرهاى مقدّس مكّه و مدينه را به نهايت رساندند. در پىِ چنين حوادثى بود كه امام باقر صلى الله عليه و آله امامت جامعه را به عهده گرفت . ساليانى از شهادت امام حسين عليه السلام سپرى شده بود و مختار ، قاتلان را مجازات كرده بود ؛ امّا اين همه ، مانع از آن نشد كه امام باقر عليه السلام يادكردِ فاجعه كربلا را به يك سو نهد ؛ بلكه ايشان چونان پدر بزرگوارش ، از هر گونه فرصتى براى بيدارى
.
ص: 144
بيشتر مردم در چرايى و چگونگى حادثه كربلا ، آيينى كردن عزادارى امام حسين عليه السلام و تبديل كردن آن به جريانى دينى و فكرى ، استفاده مى نمود . امام باقر عليه السلام با توجّه به آنچه گذشته و آنچه به وجود آمده بود ، از موقعيت اجتماعى والايى برخوردار شده و مرجعيت علمى _ دينى يافته بود ، چنان كه مردمِ بسيارى به ايشان مراجعه مى كردند . از اين رو ، شعاع وجودى و نفوذ كلام آن بزرگوار ، از پدر گرامى شان فزون تر بود . امام باقر عليه السلام نيز از اين همه ، به طرق گوناگون در جهت آيينى كردن عزادارى امام حسين عليه السلام و تبديل آن به جريانى در بستر تاريخ ، سود جُست ، از جمله با : بيان گفتار امام زين العابدين عليه السلام به عنوان شاهد جريان كربلا در فضيلت گريستن بر امام حسين عليه السلام ، (1) تشكيل مجالس سوگوارى در منزل خود ، تشويق مرثيه سرايان (2) بر پرداختن به ابعاد اين فاجعه در قالب سروده ها وخواندن رثا، ترغيب شيعيان به تشكيل مجالس عزا در خانه هايشان با رعايت احتياط جهت در امان ماندن از برخورد حاكمان . (3) توجّه به ادبيّات و شعر متعهّد در جاودانه سازى جريان كربلا (4) و براى نخستين بار ، مطرح كردن تعطيلى روز عاشورا (5) و در نهايت ، تأكيد بر اين نكته كه عزادارى سيّد الشهدا ، در دنيا به دين آنها يارى مى رساند و در روزگار واپسين ، آنها را با امام حسين عليه السلام و پيامبر صلى الله عليه و آله همجوار مى گردانَد . (6)
.
ص: 145
اين نكته كه عزادارى براى امام حسين عليه السلام ، به برپاكنندگان آن ، در دنيا يارى مى رساند و نتيجه آن ، همجوارى با پيامبر صلى الله عليه و آله است، نكته مهم و قابل توجّهى است و جاى تأمّل دارد كه چرا و چگونه اين گونه است . بى ترديد ، امام عليه السلام مى خواهد با اين كلام بسيار مهم ، همان صف بندى عظيمى را كه پيامبر خدا رقم زده بود ، ادامه دهد : حسينى بودن ، يعنى محمّدى بودن و جز آن ، يعنى جز اين ! به هر حال ، با اين كه حاكميت هاى ستمباره آن دوران ، بر شيعيان و علويان ، بسيار سخت مى گرفتند و مانع از اقامه عزا مى شدند ، امام باقر عليه السلام با تشويق و ترغيب بر اقامه مجلس عزادارى سيّد الشهدا عليه السلام ، در حدّ ممكن ، در جهت استوارسازى اركان عزادارى كوشيد و بِدان ، شكل آيينى داد و در مجالس عزا ، ادب تعزيت گفتن را چنين بر نمود (1) كه جريان يادكردِ كربلا ، فقط مسئله ديروز و امروز نيست و از آنِ فردا و فرداها نيز هست . همچنين نشان داد كه چگونه مى شود به هماره ساختن اين سنّت در بستر تاريخ ، يارى رساند.
هنگامى كه امام صادق عليه السلام امامت شيعيان را در دست گرفت ، نيم قرن از حادثه جانسوز كربلا گذشته بود . در آن روزگار ، به جهات سياسى، فرهنگى و اعتقادى ، جامعه دگرسانى بسيار گسترده اى يافته بود . امام صادق عليه السلام از اين موقعيت و فضاى به دست آمده ، نهايتِ بهره را برد و در تبيين و تفسير ابعاد دين و قرآن كريم ، بسى كوشيد. ياران و شاگردان امام عليه السلام نيز در جهت تبيين انديشه ناب محمّدى ، بسى كوشيدند . در ميان كوشش هاى امام صادق عليه السلام ، چه در گفتار و چه در عمل و رفتار ، حادثه كربلا جايگاه بس مهمّى دارد. آموزه هاى آن بزرگوار در ارائه قالب، اصول كلّى و
.
ص: 146
ساختار عزادارى ، شايان توجّه است. از سيره آن بزرگوار ، آنچه را كه به ما رسيده است ، مى توان بدين سان بيان كرد : _ توصيه به گريستن و نيز گرياندن ديگران بر امام حسين عليه السلام ، (1) _ توصيه به يادآورى مصائب ايشان (2) در مواقع مختلف ،از جمله به هنگام نوشيدن آب ، (3) _ ترغيب به تشكيل مجالس عزادارى در فرصت ها و زمان هاى گوناگون ، (4) _ تشويق شاعران به بهره گيرى از هنر شعر در تبيين ابعاد حركت امام حسين عليه السلام . (5) و فراخوانىِ مرثيه سرايان به خواندن سوگْ سروده هاى خود در حضور امام عليه السلام . (6) بايد توجّه داشت كه هنر شعر ، در جاودانه سازى انديشه ها ، نقشى شگرف دارد و در آن روزگاران ، با توجّه به فرهنگ زمانه ، اين نقش ، بسى پُررنگ بود و توجّه امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام به اين نكته ، بسى مهم است .
.
ص: 147
_ درخواست از مرثيه سرايان براى آميختن مرثيه هاى عاشورايى به فرهنگ حزن و اندوه براى هر چه بيشتر شدن اثرگذارى آن . (1) امام صادق عليه السلام از خانواده خويش مى خواست تا در اين مجالس بنشينند و زارى كنند (2) و به همگان توصيه مى فرمود كه بر مزار امام حسين عليه السلام ، حضور يابند و سرشك سوگ بيفشانند و به آنان كه چنين مى كردند ، دعا مى نمود . (3) امام صادق عليه السلام ، بويژه در باره روز عاشورا نيز آموزه ها و ره نمودهايى دارد كه تأمّل برانگيز است.
امام صادق عليه السلام تأكيد مى فرمود كه روز عاشورا بايد در يادها بماند و مصيبت اين روز ، بسى مهم تلقّى شود و در بزرگداشت آن ، كوشش شود . (4) از اين رو ، توصيه مى فرمود كه : مؤمنان ، در روز عاشورا به عزا بنشينند و آنان كه برايشان ممكن است ، بر سرِ مزار آن شهيدِ شاهد ، حضور يابند ، (5) لباس عزا به تن كنند (6) و از لذّات و سرخوشى و
.
ص: 148
خوردن غذاهاى لذيذ ، امساك كنند (1) و حادثه غم آگين و شگفت كربلا را درذهن ، مجسّم نمايند (2) و هر چند به تنهايى ، به ياد آن روز باشند و عزادارى كنند . (3) به راستى ، آيا اين همه ، فراتر از يادآورى يك داستان غم انگيز نيست ؟ عاشورا در سيره امامان عليهم السلام ، به دوش كشيدن يك فرهنگ است . عاشورا ، يك مكتب است ، نه صرفا حادثه اى غم انگيز و اسفبار .
روزگار امام كاظم عليه السلام ، روزگارى شايان توجّه و به لحاظ سياسى و فرهنگى ، بسيار تأمّل برانگيز است ؛ چرا كه روزگارى است كه شيعه در آستانه يك خيزش همگانى است . از اين رو ، آموزه هاى امام كاظم عليه السلام ، تنبّه آفرين اند . امام كاظم عليه السلام ، جامعه شيعى را يكسر ، به درگيرى با باطل فرا خوانده و ستيز با باطل را گسترانده و بى تفاوت بودن در برابر باطل را نكوهيده است (4) و عاشورا را فرهنگِ در افتادن با باطل دانسته است و چونان سَلَف صالح خود ، مرثيه سرايان را به سُرايش رثا در باره اين واقعه ، تشويق كرده است . (5)
.
ص: 149
مهم تر ، اين كه امام كاظم عليه السلام از آغاز محرّم ، حزن و اندوه خود را بر مى نمود و آن را تا روز عاشورا ، ادامه مى داد و بدين سان ، عزادارى دهه اوّل محرّم را پايه گذارى نمود (1) و در حقيقت ، ادب عزادارى روز عاشورا را براى شيعيان ، رقم زد. امام عليه السلام با اين رويكرد ، چنان نمود كه مؤمنان ، بايد به استقبال روز عاشورا بروند و از چند روز پيش از آن ، به اين رويداد مهم ، توجّه كنند و آن روز را در اوج عزادارى سر كنند . امام رضا عليه السلام نيز _ كه به لحاظ سياسى و فرهنگى ، در روزگار خويش ، مكانت ويژه اى يافت و همين ، موجب نفوذ بيشتر كلام ايشان شد _ به عزادارى امام حسين عليه السلام اهمّيت مى داد ، شيعيان را به اهمّيت محرّم و دهه آغازين آن ، واقف مى ساخت و با تبيين سيره پدر بزرگوارش در باره حادثه كربلا ، به ترويج آن ، همّت مى گماشت . (2) افزون بر اين ، امام عليه السلام در فرصت هاى مختلف ، براى زنده كردن ياد عاشورا در ذهن و زبان مردم ، مى كوشيد . مثلاً ايشان ، به هنگام هديه دادن لباس به كسى ، آن را به تربت قبر امام حسين عليه السلام مزيّن نمود (3) و چون كسى تربتى به ايشان هديه داد ، آن را بوييد و گريست . (4) اكنون بيفزاييم كه در روزگار اين دو امام بزرگوار ، به لحاظ آنچه ياد شد، دشمن ، فشار و خفقان را بر جامعه شيعى گسترش داده بود و فضا را براى اين دو امام ، تنگ كرده و جوّ سانسور را شدّت بخشيده بود . پس طبيعى است كه آموزه هاى اين دو امام ، به گستردگىِ آموزه هاى دو امامِ پيش از آنها نباشد ؛ امّا بايد تأكيد كنيم كه سازمان وكالت (5) _ كه در روزگارِ امامانِ پيشين تشكيل شده بود _ ، در روزگار آنها گسترده
.
ص: 150
شده بود و با ساز و كارهاى ويژه اى ، در نشر آموزه هاى امامان عليهم السلام ، اثر شايان توجّهى پيدا كرده بود . اين، طبيعى است كه جريان عزادارى با توجّه به اهمّيتى كه در تعاليم امامان عليهم السلام داشته است ، نبايد از منظر آنان ، به دور بوده باشد كه متأسّفانه در منابع تاريخى ، چونان واقعيت هاى صادقِ بسيارى ، به لحاظ ستيز حاكمان وقت با حافظه تاريخىِ حق ، چندان انعكاسى نداشته است.
آنچه گذشت ، نگاهى گذرا بر سيره امامان عليهم السلام (شامل : گفتار ، رفتار و ترغيب) پس از جريان قيام ابا عبد اللّه الحسين عليه السلام بود ، كه مى توان آن را در دو بخش كلّى ، دسته بندى كرد : 1 . تلاش در جهت بر نمودن اهمّيت عزادارى و سوگوارى بر امام حسين عليه السلام ، 2 . بزرگداشت روز عاشورا و برپايى عزا در آن روز. سيره امامان عليهم السلام را در بخش اوّل ، بدين گونه مى توان رقم زد: _ گريه بر امام حسين عليه السلام و يادكرد مصائب ايشان ، دين را يارى مى رساند . (1) _ آداب ياد كردن از امام عليه السلام رعايت شود (2) و آن بزرگوار و مصائب رفته بر ايشان ، به هنگام نوشيدن آب ، ياد شوند . (3) _ ضرورى است كه مجالسى _ گرچه در خانه ها _ تشكيل شوند و برنامه اى براى
.
ص: 151
سوگوارى _ گرچه به صورت فردى _ تنظيم گردد . (1) _ گريستن بر مصائب امام حسين عليه السلام ، ارجمند است و نبايد در آن ، كوتاهى نمود ، گرچه با افشاندن يك قطره اشك . حتّى حالت گريه داشتن بر حسين عليه السلام نيز پاداشى بزرگ دارد . (2) _ مؤمنان بايد هنگام ذكر مصائب حسين عليه السلام و پس از آن ، بگريند يا حالت گريه و بى تابى داشته باشند . (3) _ شاعران ، در تبيين مصائب آن بزرگوار بكوشند و مؤمنان را بگريانند (4) و ابعاد حادثه را به واژه ها بسپرند و جاودانه سازند . _ بانوان در مجالس تعزيت ، حضور يابند و همگان با فرياد ، جزع كنند ، كه اين ، اجر اُخروى دارد . _ حاضران به يكديگر با آداب ويژه اى ، تعزيت بگويند . _ مرثيه سرايى بايد آميخته به حزن و تأثّربرانگيز باشد . _ مؤمنان بايد به هنگامى كه مجلس حزن انگيز و گريه آور دارند ، اوّل بر ابا عبد اللّه الحسين عليه السلام بگِريند . (5) _ حضور بر مزار امام حسين عليه السلام و ياران شهيد آن بزرگوار، سوگوارى كردن و گريستنِ هماره ، لازم است . (6)
.
ص: 152
همچنين بخش دومِ سيره امامان عليهم السلام را _ كه به بزرگداشت روز عاشورا و اقامه عزا و چگونگى تعزيت در آن روز ، اختصاص دارد _ ، بدين سان مى توان بر شمرد: _ بايد به ماه محرّم، اهمّيت داد . _ با آغاز ماه محرّم ، بايد به استقبال روز عاشورا رفت و حزن و اندوه را گسترانْد . _ در روز عاشورا ، بايد سوگوارى و حزن و اندوه را به اوج رساند . _ روز عاشورا به لحاظ اين كه يادآور بزرگ ترين مصيبت آل اللّه است ، بايد اهمّيت ويژه يابد . _ در صورت امكان ، بايد بر مزار امام حسين عليه السلام حاضر شد و گريست . _ روز عاشورا بايد با سلام دادن بر امام حسين عليه السلام و نفرين بر قاتلان ايشان ، آغاز شود و با نماز، گريه، اقامه ماتم در منازل ، اظهار جَزَع و گريه و زارى به صورت جمعى و در صورت امكان با حضور در مزار ايشان ادامه يابد . (1) _ تعطيلى روز عاشورا ، ضرورى است . (2) _ تشكيل مجالس در منازل و گريه بر اهل بيت عليهم السلام ، بااهميّت است . _ يادكرد حوادث روز عاشورا و مصائب امام عليه السلام ، هر چند به صورت فردى ، لازم است . _ بايد عاشورا را در ذهن ، تجسّم كرد . _ سزاوار است همانند صاحبان عزا ، لباس سوگ به تن كرد . _ بايد از خوردن و آشاميدن و لذايذ ديگر تا هنگام غروب ، خوددارى ورزيد .
.
ص: 153
نكته پيش تر آورديم كه بعيد نيست عزادارى هاى نخستين تا هنگام كشته شدن قاتلان امام حسين عليه السلام توسّط مختار، متأثّر از فرهنگ اجتماعى عرب و با پيرايش و آرايش آن فرهنگ و ادب بوده باشد . اكنون مى افزاييم كه اگر اين عزادارى ، اندك همگونى اى با آن فرهنگ داشته باشد ، ابعاد آن ، بسى متفاوت است، حتّى به لحاظ زمانى . امام صادق عليه السلام فرمود : مَا اختَضَبَت مِنّا امرَأَةٌ ولَا ادَّهَنَت ولَا اكتَحَلَت ولا رَجَّلَت حَتّى أتانا رَأسُ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ ، وما زِلنا فى عَبرَةٍ بَعدَهُ. (1) هيچ زنى از خاندان ما، مو رنگ ننمود و آرايش نكرد و سرمه به چشم نكشيد و شانه به سر نزد ، تا زمانى كه سرِ عبيد اللّه بن زياد آمد و ما هماره اشك مى ريختيم . در فرهنگ عربى، دامنه سوگوارى، با مجازات قاتلان ، فرجام مى يافت ؛ امّا جريان عاشورا، با كشته شدن قاتلان شهداى كربلا ، پايان يافته تلقّى نشد ؛ چرا كه به واقع ، شهادت امام حسين عليه السلام ، ويژگى مهمّى داشت و آن ، آميخته شدن با دين و هدفگيرىِ «احياى فرهنگ دينى» با آن بود . از همين رو، يادكرد آن حادثه ، براى هميشه ، لازم شمرده شده است . اين حقيقت را افزون بر اين روايت ، از سيره امامان عليهم السلام نيز مى توان دريافت . امامان عليهم السلام _ چنان كه ديديم _ ، در استوارسازى اركان عزادارىِ سالار شهيدان كوشيده اند و آن را چونان آيينى بزرگ ، در اختيار نسل ها قرار داده اند .
امام جواد عليه السلام در كودكى (سال 203 ق) به امامت رسيد. دستگاه ستم پيشه عبّاسى ، از
.
ص: 154
گذشته و چگونگى مواضع امامان عليهم السلام ، به تجربه آموخته بود كه بايد نظارت را بر امام عليه السلام ، مستمر كند و پيش تر ، اين نظارت را با دعوت امام رضا عليه السلام به مرو ، شدّت بخشيده بود و اكنون ، تمام تلاش خود را بر اين معطوف داشته بود كه پيوند فكرى و هدايتى شيعيان را با مركز تلاش و نشاط و حركت ، يعنى امام جواد عليه السلام بگسلد . در مقابل ، امامان عليهم السلام نيز به «سازمان وكالت» توجّه نمودند . امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام ، اين شبكه را بنياد نهادند و به تدريج ، آن را گستراندند و به وسيله آن ، آنچه را كه در هدايت ، لازم و اساسى مى دانستند ، به شيعيان انتقال مى دادند . شيعيان نيز بر پايه اين آموزه ها ، به سازماندهى پرداختند و پيوند خود را با عالمان و متفكّرانى كه از سوى امامان عليهم السلام تربيت شده بودند ، استوار مى داشتند و به حيات مذهبى خود ، ادامه مى دادند. بدين سان ، رابطه شيعيان، با توجّه به وضعيت جامعه ، بيشتر با عالمان بوده است و با توجّه به نظارت شديد حكومت بر رابطه امامان عليهم السلام با شيعيان ، و حبس و حصر آن بزرگواران، رابطه با ايشان ، بسيار اندك و ناچيز بوده است . بنا بر اين ، روشن است كه در باره موضوعِ «عزادارى عاشورا» نبايد انعكاسى آن چنانى از كلام و سيره آنان در تاريخْ باقى باشد، بويژه در روزگار متوكّل كه خفقان عمومى و خصوصا سختگيرى در باره رفتن به كربلا و زيارت قبر مطهّر سيّد الشهدا عليه السلام به اوج مى رسد. با اين همه ، به نظر مى رسد كه شيعيان ، با توجّه به تربيتى كه در اين زمينه در محضر امامان عليهم السلام يافته بودند ، سوگوارى بر ابا عبد اللّه الحسين عليه السلام را جدّى گرفته و در منازل و محافل خود _ همان گونه كه در زمان امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام انجام مى گرفت _ ، به آن پرداخته اند ؛ امّا مخفيكارى آنان از يك سو ، و سانسور خبرىِ حكومت از سوى ديگر، مانع از انعكاس اين محافل در منابع تاريخى شده است . چنان كه اشاره كرديم ، سختگيرى بر شيعيان ، خفقان عمومى و مشكلات ايجاد شده براى زيارت مزار امام حسين عليه السلام و سوگوارى بر آن بزرگوار ، در روزگار متوكّل ،
.
ص: 155
به اوج خود رسيد ؛ ولى هنگامى كه منتصر عبّاسى در سال 248 ق ، زمام حكومت را به دست گرفت ، از مردم خواست كه چونان گذشته به زيارت كربلا بروند (1) و از سوى ديگر ، دستور داد تا مرقد امام حسين عليه السلام را بازسازى كنند (2) و در نهايت ،آزاررسانى به شيعيان را ممنوع كرد . (3) از اين پس ، كم و بيش ، سختگيرى هايى اعمال مى شد (مانند : دوران سلطه حنابله بر بغداد ، پيش از به قدرت رسيدن آل بويه) ؛ (4) امّا خلفاى ديگر عبّاسى ، هرگز مانند متوكّل نبودند و براى زائران مزار امام حسين عليه السلام مزاحمتِ آن گونه پديد نمى آوردند . آزادى ها در حدّى بود كه شيعيان ، بويژه در روزهاى عاشورا، عرفه و نيمه شعبان ، به زيارت كربلا مى رفتند و بر سرِ مزار امام حسين عليه السلام سوگوارى مى كردند، تا جايى كه اندك اندك ، مزار امام عليه السلام براى عزادارى ، مكانى هميشگى شد. در باره روزگار غيبت صغرا نيز اسنادى گزارش شده اند كه نشانگر برگزارى مراسم رثا و سوگوارى در كنار مزار امام حسين عليه السلام در آن روزگارند ، از جمله گزارش ابن اثير در باره حوادث پايانى سال هاى حدود 296 ق ، كه نمايانگر حضور شيعيان
.
ص: 156
بر سر مزار امام حسين عليه السلام و شامل شرح حال يك شيعه يمنى در آن جريان است . (1) قاضى ابو على تَنّوخى (م 384 ق) نيز آورده است كه : ابن اصدق ، به هنگام سلطه حنابله بر بغداد ، به نوحه گرى بر حسين عليه السلام اشتغال داشت . راوى براى سفارش دادن رثا به دنبال شناسايى وى و ديدار با او بوده ، كه در شب نيمه شعبان _ كه شيعيان با به جان خريدن همه خطرها بر مزار سيّد الشهدا حاضر شده بودند _ ، او را مى بيند كه در آن حال و هوا ، شب را به نوحه گرى مى گذراند و مردم مى گِريند . (2) در اواخر دوره غيبت صغرا نيز بَربِهارى (3) (م 329 ق) ، دستور قتل خِلب را صادر كرد كه مخفيانه در منازل شيعيان بر امام حسين عليه السلام نوحه مى خواند . 4
.
ص: 157
ابن حجر نيز در لسان الميزان ، از شاعرى شيعى، سخن رانده است كه به سال 346 ق ، تا ظهر عاشورا ، در سوگ امام حسين عليه السلام رثا گفته و مردم ، همراه او گريه كرده اند . (1) از اين نقل ها ، هر چند به خاطر سانسور خبرى حاكم ، اندك اند، مى توان سوگوارى و گريه و زارى شيعيانِ اين روزگار را نتيجه گرفت كه مى كوشيدند تا حدّ توان ، جريان عاشورا را به فراموشى نسپرند. در مصر نيز به هنگام سلطه حكومت هاى غير شيعىِ اِخشيد و كافور (323 _ 358 ق) ، مردم آن ديار ، روز عاشورا بر سر مزار امام زادگان (امّ كلثوم و نفيسه) گِرد مى آمدند و عزادارى مى كردند، بدان سان كه حكومت كافور ، الزاما براى جلوگيرى از آن ، در صحرا مأمور گماشته بود . (2) اين گزارش هاى اندك نيز گويا پس از دوران رسمى شدن عزادارى در بغداد و مصر ، بر خامه مورّخان رفته اند ؛ زيرا در آن زمان، دولت هاى شيعى ، تشكيل، و نهادهاى رسمى ، ايجاد شده بودند و مورّخان ، به ناچار ، بايد آنچه را اتّفاق مى افتاد و
.
ص: 158
از جمله عزادارى ها ، سوگوارى ها و ... را گزارش مى كردند .
در آغاز سده چهارم هجرى، حكومت آل بويِه (1) در ايران و حكومت فاطميان (2) در شمال افريقا شكل گرفتند و اندك اندك ، بر قلمرو خود افزودند . در نيمه دوم سده چهارم ، ايران (بجز مناطق شرقى آن) و مركز عراق ، در اختيار دولت آل بويه بود و شمالِ شرق افريقا، مصر، شام و فلسطين نيز در اختيار فاطميان قرار داشت . در سال 352 ق ، معزّ الدوله ديلمى ، حاكم بويه اى بغداد ، با فرمانى ، مردم را به اقامه عزادارى در روز عاشورا و در معابر ، فرا خواند (3) و بدين سان ، عزادارى رسميت يافت . يك دهه بعد ، فاطميان نيز در مصر چنين كردند . (4)
.
ص: 159
افزون بر اين دو دولت _ كه بخش بزرگى از جهان اسلام را در اختيار داشتند _ ، طبعا دولت هاى ديگرى نيز با گرايش هاى شيعى ، به اين موضوع پرداخته اند . در اين باره ، متون صريحى در اختيار نداريم ؛ امّا كسانى چون : ابو ريحان بيرونى (1) و عبد الجبّار معتزلى ، 2 به برپايى عزادارى در شهرهاى بزرگ دنياى اسلام در حكومت هاى شيعى سده هاى چهارم و پنجم ، اشاره كرده اند.
پس از فرمان معزّ الدوله، عزادارى در بغداد ، به صورت آيينى رسمى در آمد كه همه ساله ، در هر كوى و برزن ، با حضور شيعيان ، انجام مى گرفت . 3 جامعه اهل سنّت
.
ص: 160
ساكن در مركز خلافت ، اين جريان را خوش نمى داشتند . از اين رو ، گاه درگيرى هايى به وجود مى آمد . (1) با ضعفِ دولت بويِه اى ، مخالفت ها بيشتر و درگيرى ها فزون تر شد، بدان سان كه گاه در ايجاد آرامش، از دولت ، كارى ساخته نبود . دولت آل بويه ، در د هه هاى آخر _ كه وزيران آنها بر بغداد ، حكم مى راندند _ براى جلوگيرى از اغتشاش و خونريزى ، گاه از شيعيان مى خواستند كه براى عزادارى روز عاشورا ، بيرون نيايند و گاه ، خود ، عزادارى را تعطيل مى كردند . (2) گزارش تفصيلىِ اين كشمكش ها ، در منابع تاريخى از جمله در المنتظم ابن جوزى آمده است؛ امّا شيعيان ، با همه مشكلات ، تا سقوط آل بويه و روى كار آمدن دولت سلجوقى به سال 447 ق ، عزادارى را ادامه دادند . سلجوقيان ، فراز آوردن هر گونه شعار شيعى ، از جمله عزادارى را به جد ، منع كردند . با اين همه ، گزارشى ، نشانگر آن است كه شيعيان بغداد ، به بهانه اى ، روز عاشوراى سال 458 ق را عزا گرفته اند . (3)
.
ص: 161
اين همه ، نمايانگر آن است كه شيعه ، با آموزه هاى ارجمند پيشوايانش ، از جريان عزادارى عاشورا و يادكرد حادثه كربلا ، چونان حركتى فكرى ، انقلابى و دينى ، حراست كرده و از هر فرصتى براى برپايى آن ، بهره جُسته است . اكنون شايسته است در پايان اين بخش، سخن بلند و ارجمند معلّم امّت ، شيخ مفيد ، عالم بزرگ شيعى اين دوران را _ كه در تدوين و شكل گيرى باور شيعى در دوره غيبت، سهم بزرگى دارد _ در باره روز عاشورا بياوريم : روز دهم محرّم ، روز شهادت آقايمان ابا عبد اللّه ، امام حسين عليه السلام به سال 61 ق ، روز تجديد اندوه آل محمّد صلى الله عليه و آله و پيروانشان است . از امام صادق عليه السلام و امام باقر عليه السلام روايت شده كه در اين روز از كامجويى و لذّت ، خوددارى شود و مراسم عزا برپا گردد و از خوردن و آشاميدن تا ظهر ، خوددارى شود و بعد از ظهر ، غذايى به مقدار غذاى مصيبت ديده ، مانند شير ، خورده شود و از غذا و نوشيدنىِ گوارا و لذيذ استفاده نشود . (1)
با استقرار دولت فاطميان _ چنان كه گذشت _ گروهى از شيعيان، در روز عاشورا بر مزار دو امام زاده آن ديار ، يعنى امّ كلثوم و نفيسه ، اقامه عزا مى كردند كه پس از مدّتى در داخل شهر قاهره و در مشهد الحسين عليه السلام ، اين جريان را ادامه دادند و در اين حكومت ، عزادارى ، شكل حكومتى يافت و با تشريفات ، انجام مى شد 2 كه چگونگى
.
ص: 162
آن ، در منابع تاريخى آمده است . (1) در اين دولت ، همچنين گاه بنا به دلايلى ، عزادارى به تعطيلى كشانده مى شد ؛ امّا برپايى عزادارى ها تا سقوط فاطميان (2) ادامه يافت.
.
ص: 163
با آمدن ايّوبيان كه تلاشى گسترده براى زدودن فرهنگ تشيّع به كار بستند ، 1 طبيعى بود كه از اقامه عزا نيز جلوگيرى شود. با اين همه ، در مناطق دور از مركز (مانند : شام ، حلب و شمال عراق) ، شيعيان، حضور داشتند و از هر فرصتى براى فراز آوردن شعائر خود ، از جمله برگزارى مجالس عزا ، بهره مى گرفتند . براى نمونه ، هنگامى كه سلطان ايّوبى ، براى سركوبى حاكم حلب ، به آن ديار لشكر كشيد و حاكم ، از مردمان يارى خواست ، شيعيان ، حضورشان را مشروط به اظهار شعائر ، از جمله بانگ «حىّ على خير العمل» در مسجد جامع كردند، كه حاكم پذيرفت . (1)
مناطق شيعى ايران و عراق ، سده ششم هجرى را با ادامه حاكميت سلجوقيان آغاز كردند . در اين روزگار ، هنوز فاطميان شيعىِ اسماعيلى بر مصر حكم مى راندند. سلجوقيان، با گذشت زمان ، از سختگيرى هاى خود كاستند و شيعيان ، به تدريج و با
.
ص: 164
دست يافتن به آزادى بيشتر ، عزادارى عاشورا را علنى كردند. گزارش هاى گوناگون _ آنچه تا بدين جا آورديم و آنچه در صفحات تاريخ ، به صورت پراكنده آمده است _، نشانگر آن اند كه شيعيان ، عزادارى بر امام حسين عليه السلام را براى بيان عقايد و انديشه هاى خود، و نيز برجسته ساختن آن حادثه را چونان نماد فرهنگ شيعى ، نهادينه كرده بودند و هرگز از بر پا كردن آن ، غفلت نمى كردند و از هر فرصتى براى انجام دادن آن ، سود مى جستند، نهان يا آشكار، و با تناسب حكومت ها ، حاكميت ها، آزادى ها و يا خفقان ها. در سده ششم هجرى ، گزارش عبد الجليل رازى قزوينى در كتاب نقض ، بسيار گوياست. رازى از يك سو ، به شبهه ها پاسخ مى گويد و از سوى ديگر ، عزادارى اهل سنّت را در مناطق مختلف ، گزارش مى كند تا آن را جريانى طبيعى، انسانى و دينى نشان دهد . نيز از مجالس سوگوارى دو واعظ معروف (على بن حسين غزنوى و قطب الدين مظفّر امير عبادى)، سخن به ميان مى آورد و اين كه تعزيت امام حسين عليه السلام ، همه ساله در روز عاشورا، به بغدادْ تازه است ، همراه با نوحه و فرياد. (1) از آن جا كه اين گزارش به خوبى گستره عزادارى در سده ششم را بازگو مى كند ، چكيده مطالب آن را در ذيل مى آوريم : _ در روز عاشوراى هر سال ، آيين عزا بر پا مى كنند و در آن ، اظهار جَزَع و فَزَع مى نمايند . _ بر منابر ، قصّه كربلا را بازگو مى كنند و مصيبت شهداى كربلا را تازه مى كنند . _ به رسم عزا ، عالمان ، عمامه از سر بر مى دارند . توده مردم ، يقه پاره مى كنند و زنان ، روى مى خراشند و گريه مى كنند . بزرگان و عالمان صاحب اعتبار دو فرقه حنفى و شافعى ، و دانشمندان و فقيهان گروه هاى آنان ، نسل اندر نسل ، سنّت سوگوارى امام حسين عليه السلام را رعايت كرده اند . شافعى _ كه امام شافعيان است _ ، در رثاى امام حسين عليه السلام و شهداى كربلا ، مرثيه هاى
.
ص: 165
فراوان دارد . وى در آغاز يكى از آن مرثيه ها مى گويد : أبكى الحُسينَ و أرثى مِنهُ جَحجاحامِن أهلِ بَيتِ رَسولِ اللّهِ مِصباحا . (1) براى حسين مى گريم و براى او كه آقاى بزرگوارى است ، مرثيه مى سرايم ؛كسى كه از خاندان پيامبر خدا و چراغ جهدايتج است . وى در قصيده ارجمند ديگرى ، مى گويد : تَأَوَّبَ هَمّى وَ الفُؤادُ كَئيبوَ أَرَّقَ نَومى فَالرُّقادُ غَريبُ . (2) اندوهم باز گشت و دل ، شكسته و پريشان است .بى خواب شده ام و خوابيدن جدر اين شرايطج ، شگفت است . بزرگان شافعى و حنفى مذهب نيز در باره شهداى كربلا ، مرثيه هاى بى شمارى دارند . خواجه ابو نصر ماشاده ، از شخصيت هاى اهل سنّت اصفهان ، هر ساله در روز عاشورا ، آيين سوگوارى امام حسين عليه السلام را با ناله و فرياد ، به پا مى داشته است . در دار الخلافه بغداد نيز ، خواجه على غزنوى حنفى ، اين آيين را پُرشور برگزار مى كرده است . عزادارى امام حسين عليه السلام با نوحه و فرياد ، هر ساله در روز عاشورا برگزار مى شده و آيينى زنده بوده است . در همدان _ كه لشكرگاه تركان سلجوقى بوده است _ هر ساله در روز عاشورا ، مجد الدين مُذكِّر هَمَدانى ، چنان مراسم سوگوارىِ پُرشورى برگزار مى كرد كه مايه تعجّب قمى ها شده بود . در نيشابور ، ابو المعالى نجم بن ابى القاسم بُزارى _ كه حنفى مذهب بوده است _ ، در روز عاشورا ، آيين سوگوارى را به طور كامل ، برگزار مى كرده و عمامه از سر بر مى داشته ، بر سرش خاك مى پاشيده و گريه و فرياد او ، از حد ، بيرون بوده است .
.
ص: 166
در رى _ كه از بزرگ ترين شهرهاى بلاد اسلامىِ آن روزگار بوده است _ ، در روز عاشورا ، شيخ ابو الفتوح نصرآبادى و خواجه محمود حدّادىِ حنفى مذهب و ديگران ، در كاروان سراى كوشك و مساجد بزرگ ، مراسم عزادارى امام حسين عليه السلام و لعن بر ظالمان را برگزار مى كرده اند . از سوى ديگر ، خواجه امامْ شرف الأئمّه ابو نصر هسنجانى ، با حضور و همراهى و هميارى اميران ، تركان ، خواجگان و حَنَفيان معروف ، به گونه اى ذكر واقعه كربلا مى كرده كه از ديگران بر نمى آمده است . همچنين خواجه امام ابو منصور حضره ، از عالمان درجه اوّل و صاحب اعتبار شافعى ، زمانى كه در رى بوده ، در روز عاشورايى ، در مسجد جامع سرهنگ ، ذكرِ واقعه كربلا كرده است . قاضى عمده ساوه اىِ حنفى مذهب _ كه سخنورى سرشناس بوده است _ نيز در ساوه، در مسجد جامع طغرل ، در جمعِ بيست هزار نفرى مردم ، به هنگام ذكر مصيبت ، به گونه اى سرْ برهنه نمود و جامه دريد كه مانند آن ، ديده نشده بود . و ديگر آن كه در روز عاشوراى سال 555 ق ، خواجه تاج شعرى نيشابورى ، با اجازه قاضى ، در جامع عتيق ، مجلس عزاى باشكوهى بر پا كرده است . علاوه بر اينها ، شهاب مشّاط ، در حضور بانوانِ اُمراى ترك ، مجلس عزا برگزار مى كرده است . او همه ساله اين مجلسِ خود را با حلول ماه محرّم ، شروع مى كرده، روزهاى نخست را مقتل عثمان و على عليه السلام و در روز عاشورا ، مقتل امام حسين عليه السلام را مى گفته است . او چنان مقتل مى گفته كه غوغا برپا مى شده و بسيارى ، جامه چاك مى كردند و خاك بر سر مى پاشيدند و عالمان ، سرْ برهنه مى كردند (عمامه از سر بر مى داشتند) و جمعيت ، شيون ها مى كردند . گزارش هايى نيز مقتل خوانى و ذكر مصيبت عالمان در مساجد و سرْ برهنه كردن عالمان و شيون زدن زنان و مردان را نقل كرده اند . بر اساس آنچه گذشت ، سوگوارى امام حسين عليه السلام ، به شيعيان اختصاص نداشته و
.
ص: 167
در بين ديگر فرقه ها، از جمله شافعيان و حنفيان ، رواج داشته و از سوى عالمانى همچون : محمّد منصور ، امير عبّادى ، خواجه على غزنوى ، صدر خُجَندى ، ابو منصور ماشاده ، مجد همدانى ، خواجه ابو نصر هسنجانى ، شيخ ابو الفضائل مشّاط ، ابو منصور حضره ، قاضى ساوه و خواجه ابو المعالى جوينى برگزار مى شده است . افزون بر آنچه ياد شد ، گزارش هاى ديگرى نيز در اختيار داريم كه به گونه اى نشانگر تداوم جريان عزادارى و اقامه سوگوارى بر امام حسين عليه السلام در اين سده اند . اين گزارش ها عبارت اند از : 1 . گزارش ذهبى از اقامه سوگوارى در بغداد به سال 561 ق ، (1) كه در نهايتِ گستردگى و شور و هيجان ، برگزار شده است . 2 . گزارش ذهبى ، كه در آن تصريح مى كند در حدود سال 590 ق ، تشيّع ، به همّت بر آمده و شايع شده بود و مردم ، از رضى الدين طالقانى قزوينى، واعظ بلندآواز روزگار ، خواسته بودند كه در روز عاشورا و بر فراز منبر ، يزيد را لعن كند . ابن جوزى نيز كه خود ، واعظى در اوجِ شهرت بود ، با اين امر ، موافق بود. (2) 3 . گزارشى كه در آن آمده است كه مردم از سِبط ابن جوزى خواسته اند مقتل بخواند . او نيز اجابت نموده و خود نيز در مقتل خوانى خويش _ كه به زمان ملك ناصر بوده _ ، زارى كرده است . (3) 4 . گزارشى كه پيش تر آورديم كه شيعيان ، يارىِ حاكم حلب را مشروط به علنى شدن شعائر ، از جمله عزادارى كرده بودند . (4)
.
ص: 168
5 . گزارش ابن جوزى ، در يادكرد حوادث سال 529 ق ، كه از حركت جمعيتى انبوه سخن مى گويد كه براى زيارت مرقد امام على عليه السلام و امام حسين عليه السلام ، آهنگ آن ديار كرده اند . تعبير «و ظهر التشيّع» كه در منابع تاريخىِ آن روزگار آمده ، از يك سو ، نشانگر حركت علنى شيعه است و از سوى ديگر ، نمايانگر وجود آزادى هاى نسبى . (1) 6 . گزارش حوادث سال 553 ق ، كه از رفتن المقتفى لأمر اللّه ، خليفه عبّاسى ، به كربلا و زيارت حرم حسينى ، خبر داده است . (2) 7 . گزارش ابن حجر ، كه به روضه خوانىِ واعظ بلخى (م 556 ق) در سوگ فاطمه زهرا عليهاالسلام در نظاميه بغداد ، پرداخته است كه در آن ، شيعيان گريسته اند . (3) در باره اين گزارش مى توان گفت كه در آن زمان ، به طريق اُولى ، عزادارى بر امام حسين عليه السلام _ كه فرهنگ رايجى بوده _ ، اقامه مى شده است . 8 . گزارشى از دولت آل باوند ، كه با گرايش شيعى ، در طبرستان ، شكل گرفته و تا پايان اين سده ، ادامه يافته است . به هنگام حكومت سيّد بهاء الدين حسن بن مهدى مامطيرى ، براى حاكم هند ، شاه مهراج ، رساله اى نوشته مى شود كه بيانگر ميزان
.
ص: 169
نفوذ و گسترش تشيّع است و شامل مناطق عراق، شام، حجاز و بلاد مكّه و مدينه و شهرهاى خراسان و عراق و طبرستان و ... مى شود . (1) از سوى ديگر ، بر اساس آنچه گذشت ، طبيعى است كه هر جا تشيّعْ پا مى گرفته ، اقامه عزادارى بر امام حسين عليه السلام نيز چونان آيينى مذهبى ، در حدّ امكان ، هر چند پنهانى ، جارى مى شده است . بنا بر اين ، بايد در اين مناطق نيز چنين بوده باشد .
سده هفتم ، همراه است با روى كار آمدن دولت خوارزم شاهى در شرق بلاد اسلام و احياى مجدّد خلافت عبّاسى كه به هنگام حاكميت آل بويه و سلجوقيان بر بغداد، جز اسمى از آن ، باقى نبود. بر پايه گزارش هاى موجود ، اقامه عزادارى در اين قرن ، چونان قرن ششم است و گاه گسترده تر . گزارشى از دهه هاى نيمه اوّل كه هنوز مغولان بر بغداد چيره نشده بودند، نشانگر عزادارى و مقتل خوانى در پايتخت خلافت عبّاسى است. مستعصم عبّاسى ، به سال 641 ق ، از محتسب بغداد (جمال الدين عبد الرحمان ابن جوزى) خواست تا در عاشورا ، مردمان را از مقتل خوانى باز دارد ؛ امّا به مقتل خوانى در كنار مرقد امام كاظم عليه السلام رخصت داد. (2) عماد الدين طبرى (م ق 7 ق) نيز از اجتماع انبوه زائران در ايّام سوگوارى امير مؤمنان عليه السلام و امام حسين عليه السلام در مزار اين دو امام، خبر مى دهد. (3) مولوى ، شاعر بلندآوازه قرن هفتم ، در مثنوى خود ، به وجود عزادارى علنى در
.
ص: 170
شهر حلب ، اشاره دارد : ناله و نوحه كنند اندر بُكاشيعه ، عاشورا ، براى كربلا . (1) سيّد ابن طاووس ، عالم گران قدر شيعى ، از وجود عزادارى در دهه محرّم ، سخن مى گويد و از آن ، دفاع مى كند . (2) افزون بر اين ، توصيه او به خواندن الملهوف در روز عاشورا ، نشانگر وجود فرهنگ مقتل خوانى و سوگوارى در دهه محرّم در روزگار وى ، يعنى قرن هفتم دارد . 3 اين گزارش ها _ چنان كه پيش تر نيز اشاره كرديم _ ، بيانگر آن اند كه عزادارى در فرهنگ شيعى ، فراتر از روز عاشورا بوده و دهه اوّل محرّم را شامل مى شده است و با چند و چونى ويژه ، با پشتوانه اى فرهنگى و دينى ، هماره در گذر زمان و به فراخورِ آن ، شكل مى گرفته است . اين عزادارى ، هر چند با فرازها و فرودهايى همراه بوده ، امّا چونان سنّتى ريشه دار و آيينى استوار ، هماره جريان داشته است .
.
ص: 171
در نيمه دوم سده هفتم هجرى، مغولان به فرماندهى هلاكوخان ، بر عراق چيره شدند . از اين رو، عالمانى باتدبير ، از قتل و غارت ، جلوگيرى كردند و از هلاكو خواستند بدانها امان داده ، از آنها حراست كند . او نيز چنين كرد و بدين سان ، شيعيان جنوب بغداد (مانند حلّه و كوفه و...) از فتنه رَهيدند . (1) اين چنين، شيعيان، با سقوط عبّاسيان ، به آزادى هايى دست يافته بودند و از سوى ديگر ، در دهه هاى پايانى اين سده ، يكى از جانشينان هلاكو به نام غازان خان ، شيعه شد و در عمران كربلا كوشيد و طبيعتا زمينه علنى شدن برپايى شعائر ، به وجود آمد و ... .
در اين سده ، غازان خان _ كه حكومتش از سال 694 ق ، شروع شده بود _ گام هايى در گسترش گرايش هاى شيعى برداشت . پس از وى ، برادرش سلطان محمّد خدابنده ، به قدرت رسيد و پس از مدّتى ، شيعه شد و در ترويج و رسمى كردن آن ، بسى تلاش كرد . بدين سان ، با گرايش حاكمان مغول به تشيّع و رسمى شدن اين مذهب، زمينه انجام گرفتن علنى عزادارى و فراز آوردن شعائر شيعى گسترش يافت . سلسله جلايريان نيز _ كه در عراق به حكومت رسيدند و خواهرزاده هاى سلطان محمّد خدابنده بودند _ گرايش شيعى داشتند و حكومت آنها تا سال 814 ق ، ادامه يافت . ابن بطوطه (م 779 ق) ، از مناطق : كربلا، حلّه، بحرين، قم، كاشان، ساوه و توس به عنوان شيعى متعصّب ، ياد مى كند . (2)
.
ص: 172
در اين سده ، تشيّع در خراسان نيز دامن مى گشايد ، بويژه در حوالى بيهق (سبزوار) ، تا آن جا كه خواجه على مؤيّد (م 737 ق) ، از حاكمان سربه دار ، از شهيد اوّل (محمد بن مكّى عاملى) در شام مى خواهد كه براى بر آوردن نياز علمى و فقهى آنان ، به خراسان كوچ كند . آن بزرگوار نيز اللمعة را مى نگارد و مى فرستد . همچنين از مواضع ابن تَيميّه (م 728 ق) (1) و شاگردش ابن كثير (م 774 ق) (2) در باره عزادارى مى توان دريافت كه در آن روزگاران ، سوگوارى و برپايى مجالس ماتم براى شهيدان كربلا ، گسترده بوده است . ابن تيميّه ، ردّيه هايى نوشته و ابن كثير ، با عبارت «ما يفعله الشيعة من إظهار الجزع و الفزع» ، از جريان سوگوارى شيعيان ، ياد كرده است . از سوى ديگر ، شكل گيرى حكومت مرعشيان در طبرستان با گرايش شيعى نيز مى توانسته زمينه هاى برگزارى مراسم عاشورا را فراهم آورده باشد . كتاب بلندآوازه روضة الشهدا ى واعظ كاشفى (از واعظان چيره دست و سخن آور قرن نهم) _ كه مشتمل بر سوگ نامه هايى است كه پيش از آن ، سروده شده اند _ ، بى گمان ، نشانگر حضور جدّى ادبيّات رثا و سوگوارى در قرن هشتم است . همچنين بايد از قصيده كوتاه ، امّا ارزشمند و پُرمايه سيف الدين فَرَغانى ، شاعر و عارف شيعى مذهب در اين قرن، ياد كرد ، كه مطلع آن ، اين است : اى قوم ! در اين عزا بگِرييدبر كُشته كربلا بگِرييد . (3)
.
ص: 173
سده نهم ، با يورش هاى تيمور لنگ _ كه عراق و شام نيز از آن در امان نماندند _ آغاز گشت . با مرگ تيمور و به حكومت رسيدن فرزندش شاهرخ ، فضا دگرگون شد و او به ترويج فرهنگ و عمران آبادى ها روى آورد و در جهت بازسازى خرابى هاى پدر كوشيد و همسرش ، مسجد باشُكوه «گوهرشاد» را در كنار حرم امام رضا عليه السلام بنياد نهاد . اين اقدامات و رويكردها ، حكايت از آن دارد كه در آن زمان ، آزادى هاى نسبى براى شيعيان در به جا آوردن شعائر ، به وجود آمده است . همچنين در اين قرن ، حكومت آق قويونلوها در غرب ايران ، با درون مايه اى شيعى شكل گرفت كه على الظاهر، مى بايست سنّت ريشه دار عزادارى در آن ، ادامه يافته باشد . گزارش هايى كه به صراحت ، جريان ماتم سرايى را در قرن نهم گزارش مى كنند ، كه از آن جمله است : 1 . گزارش ايرانگرد روسى ، نيكيتين ، به سال 880 ق ، از رى و حركت گروه هاى عزادارى در اين شهر. (1) 2 . اشارات كتاب روضة الشهدا ى كاشفى . او در مقدّمه كتاب مى گويد كه از كتاب هاى مقتل ، مانند : مصابيح القلوب ملّا حسن شيعى سبزوارى و مقتل الشهدا ى ابو المفاخر رازى، بهره برده است كه نشانگر «ادب تعزيت» و گسترش آن ، در آن روزگاران است . او خود مى نويسد: محبّان اهل بيت، هر سال كه محرّم در آيد ، مصيبت شهدا را تازه سازند و به تعزيت اولاد حضرت رسالت پردازند ... و اخبار مقتل شهدا _ كه در كتب ، مسطور است _ تكرار نمايند. (2)
.
ص: 174
صاحب روضة الشهدا ، از واعظان و مقتل خوانان سال هاى پايانى سده نهم است . متن كتاب، اشعار و مرثيه هاى موجود در آن ، نشانگر ادب قوىِ عاشورايى در زبان فارسى در اين قرن است . ساختار كتاب نيز نشانگر وجود مجالس سالانه سوگوارى عاشورايى در آن دوران است . مقدّمه، متن و اشارات كتاب و نيز رثاها و سوگ نامه هاى موجود در آن، همه و همه ، نشانگر آن اند كه دهه محرّم ، به سوگوارى، عزادارى و مقتل خوانى آميخته بوده است و اين همه در روز عاشورا به اوج رسيده است . (1) اين همه ، نشانگر حضور اين سنّت ريشه دار در شرق اسلامى است . چگونگى جريان عزادارى در اين دوران در : حِلّه، كوفه، كربلا و ديگر شهرهاى شيعى عراق ، نيازمند تتبّع گسترده در لا به لاى متون گوناگونِ بر جاى مانده است . به گمان ما ، با توجّه به آنچه گذشت و با تأمّل در حضور قوى اين فرهنگ و ادبيّات ، بعيد است كه اين قرن ، از عزادارى بر امام حسين عليه السلام ، تهى بوده باشد . بر اين همه بايد نگرش ملايم و به دور از تعصّب هاى آن چنانىِ تسنّن را در اين روزگاران در اين مناطق ، افزود .
با تاج گذارى شاه اسماعيل صفوى به سال 907 ق ، در تبريز ، تشيّع در ايران ، رسميت يافت و ترويج شعائر شيعى ، از جمله اهداف مهمّ آن حكومت شد . چنان كه اشاره كرديم ، پيش از تأليف روضة الشهدا ، مقتل هايى در مراسم سالانه عاشورا در خراسان خوانده مى شد كه روضة الشهدا ، براى تسهيل مقتل خوانى در آن مجالس ، تأليف شد
.
ص: 175
و به سبب روانىِ عبارات ، با استقبال، رو به رو گشت و با رسميت يافتن مذهب تشيّع در ايران ، از جايگاه و شهرت ويژه اى برخوردار شد . در همان هنگام ، حسين فدايى نيشابورى ، اين كتاب را به شعر در آورد و از آن ، منظومه اى حماسى سرود و به شاه صفوى ، تقديم كرد . (1) در اين دوره ، برپايى سوگوارى ، چهره علنى پيدا مى كند و چونان قرن هاى چهارم و پنجم (روزگار آل بويه و فاطميان) ، شيعيان ، اين مراسم را در نهايتِ شُكوه ، اجرا مى كنند . چگونگى اين مراسم در روزگار صفوى ، در منابع بسيارى آمده است، از جمله در سفرنامه هاى اروپائيان و ايرانگردان كه با نگرشى ريزبينانه و دقيق ، وصف شده است كه پس از اين ، خواهيم آورد . شاهان صفوى ، شخصا به مراسم عزادارى محرّم ، علاقه و گرايش ويژه اى داشتند، بِدان سان كه حتّى در اردوهاى نظامى ، از آن ، تن نمى زدند . محرّم سال 1013 ، شاه عبّاس ، قلعه ايروان را محاصره كرد و در شب عاشورا ، در اردوگاه نظامى ، مراسم عزادارى برپا نمود . چنان شيون و فريادى از اردوگاه ، بلند شد كه ساكنان قلعه پنداشتند فرمان حمله شبانه صادر شده و با گسيل داشتن پيكى ، خود را تسليم كردند ، (2) چنان كه پيش از آن ، به سال 1011 ق ، درهنگامه جنگ با سپاهيان اُزبك، روز عاشورا در كنار «آب خطب» توقّف كرده و عزادارى امام حسين عليه السلام را برپا نموده بود . (3) در دربار صفويان ، ايّام محرّم و روزهاى عاشورا ، روضة الشهدا خوانده مى شد . (4) افزون بر اين ،شاهان اين سلسله در مراسم عمومى روز عاشورا ، در ميدان شهر، حضور مى يافتند و گروه هايى عزادار از پيش ديد آنها مى گذشتند . آنان ، لباس عزا به
.
ص: 176
تن مى كردند (1) و املاكى براى برپايى مراسم عزادارى ، وقف مى نمودند . ميرزا عبد اللّه افندى ، نويسنده ، محقّق و مورّخ بااطّلاع آن روزگار ، آورده است : سال هاست ... در دهه اوّل محرّم ، بويژه عاشورا ، در همه مناطق ايران ، براى امام حسين عليه السلام عزادارى مى شود . (2) او همچنين تأكيد مى كند كه : اين رويّه حسنه ... در اين مدّت مديد ، به منزله شعار شيعه شده است . (3) مواضع و رويكرد مخالفان در باره عزادارى نيز نشانگر گستردگى آن است. ميرزا عبد اللّه افندى آورده است كه آنان ، با تعبير «شَر و شور شيعيان در حكايت تعزيت در ايّام عاشورا» از آن ياد كرده اند . (4) سوگ نامه بلند و پُرآوازه و بى نظير محتشم كاشانى _ كه به درخواست شاه تهماسب ، سروده شده _ نيز شايان ذكر است كه با اين بيت، آغاز مى شود : باز اين ، چه شورش است كه در خلق عالم است ؟باز اين ، چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است ؟
اكنون به جاست كه در حدّ امكان و مجال به گزارش هاى ايرانگردان خارجى بپردازيم . پيترو دلّا واله _ كه به سال 1618 م / 1207 ق ، به ايران سفر كرده _ در سفرنامه خود ، گزارشى گويا و خواندنى ارائه داده است، بدين گونه كه : مردمان ، در دهه نخست محرّم و روز عاشورا ، يكسر ، غم زده و با لباس عزا، در انظار عمومى ، حاضر مى شوند و در كوى و برزن ، حركت مى كنند و با اين
.
ص: 177
حركت غم آلود و حزن آميز ، سوگ امام حسين عليه السلام را يادآورى مى كنند. برخى ، بدن هايشان را با رنگ قرمز ، رنگ مى كنند تا نشانى باشد از خونِ به ناحق ريخته و ستمِ روا گشته و اعمال زشتِ انجام شده در آن روزگار . آنان هماهنگ با هم ، اشعار غم آلود مى خوانند و چوب هايى را چنان به هم مى زنند كه آهنگ غم بر مى آورَد . به هنگام ظهر ، در ميدانى جمع مى شوند و ملّايى از نسل آل محمّد صلى الله عليه و آله ، روضه مى خواند و از حسين عليه السلام مى گويد و وقايع آن روز را به شرح مى آورد. اين مراسم ، روزها در مساجد و شب ها در مكان هاى عمومى و خانه ها برگزار مى شود . مرثيه سرايان ، مى خوانند و همه گريه مى كنند و در آخرين بند رثا مى گويند : «آه ، حسين ! شاه ، حسين !» . او از چگونگى حمل سلاح بر اسب ها و عِمارى ها به صورت نمادين و نشاندن كودكانى بر روى جهاز اسبان و بردن تابوتى به نشانِ تشييع نمادين در آن روز ، گزارشى دقيق ، ارائه داده است. (1) تاوِرنيه (2) نيز به سال هاى 1632 و 1667 م ، به ايران سفر كرده و در سفرنامه خود ، چگونگى سوگوارى ايرانيان در عاشورا را گزارش نموده و گاه، آن را با آميزه اى از برداشت هاى ناصواب به خاطر ناآگاهى از چند و چونى جريان ، آورده است . او گزارش مى كند كه : مردمان ، در نهايت حزن و اندوه ، در مراسم ، حاضر مى شوند و شب ها ، مردمانى مقدّس و پاك را به خانه ها مى برَند و اِطعام مى كنند و چون غروب مى شود ، در معابر ، منابرى نصب مى كنند كه واعظان بر آنها فراز آمده ، مردمان را وعظ مى كنند و مردم را براى عزادارى اين روز ، آماده مى كنند .
.
ص: 178
او همچنين آورده است : مدّتى است شاه براى ايجاد نظم در اين مراسم ، مسئوليت آن را به بيگلربيگى سپرده ، تا هم حركت دسته ها را نظم دهد و هم چگونگى عزادارى را . او از چگونگى حركت دسته هاى عزادارى ، ورود به ميدان ، آوردن اسب ها، بستن عمارى ها و نشاندن اطفال بر عمارى ها به صورت نمادين ، سخن به ميان آورده است . او يادآورى مى كند كه : شاه به هنگام عزادارى ، به شش نفر از ملّايان كه به گونه اى خاص در كنار تالار شاه بر تخت هايى مى نشينند و حكايت شهادت امام حسين عليه السلام را نقل مى كنند، خلعت هاى شاهانه مى دهد ... . اين مراسم از پنج ساعت مانده به ظهر ، آغاز مى شود و تا ظهر عاشورا طول مى كشد. (1) جمْلى كارِدْرى نيز كه به سال 1105 ق ، به هنگام سلطنت شاه سليمان صفوى به ايران آمده است، مراسم عزادارى محرّم را چنين گزارش مى كند : مردم با حلول ماه محرّم ، با حالتى بسيار غم انگيز به عزا مى پردازند و اين مراسم ، ده روز طول مى كشد . در ميدان ها، كوى ها ، برزن ها و گذرگاه ها ، صندلى هايى مى گذارند و ملّايان بر آنها براى مردم از سخنان، منقبت و شهادت و مصائب كشته شدگان ، سخن مى گويند و مردم همه محلّات ، در حالى كه لباس هاى نشانگر سوگ به تن دارند ، به اين وعظ ها گوش فرا مى دهند. (2) به هر حال ، در اين روزگار ، عزادارى ، گستره شايان توجّهى داشته است. براى مثال ، در دولت عثمانى، با وجود همه سختگيرى ها ، گزارشى از عزادارى هاى فرقه بَكتاشيه در روز عاشورا ، در بين اسناد دولتى بر جاى مانده است . (3) شيعيان ، در
.
ص: 179
عراق، شام، حلب و حتّى در شرق امپراتورى عثمانى ، حضور داشته اند و بنا به گزارشى از مارينو سالزتو ، وقايع نگار وِنيزى ، در آستانه قرن دهم هجرى ، چهار پنجم آسياى صغير (تركيه) ، شيعه بوده اند (1) كه بايد به طور طبيعى و با توجّه به اين كه اقامه عزادارى ، سنّتى استوار گشته بود، مراسم عزادارى بويژه در شهرهاى حِلّه، كربلا و نجف ، انجام گرفته باشد . جالب است كه ابن طولون ، وقايع نگار قرن دهم ، در ضمن گزارش حوادث سال هاى 907 و 924 ق ، از جريان عزادارى و چگونگى آن در شام ، خبر مى دهد . 2 سوگوارى بر امام حسين عليه السلام در دوره صفوى ، چون از حمايت حكومت برخوردار بود ، بسى گسترده بود و به لحاظ شيوع ، تنوّع يافته بود و مردمانى كه در نهان و آشكار ، در درازناى تاريخ ، اين سنّت را حراست كرده بودند ، اكنون آشكارا و بدون توجّه به نقد مخالفان ، عزادارى مى كردند و گاه بر شيوه هاى پيشين مى افزودند ، به گونه اى كه بعضا پسندِ عالمان را به همراه نداشت و به تعبير ميرزا عبد اللّه افندى ، «اطوار غريب» (2) بوده ؛ ولى در حدّى نبوده كه عالمان ، مردم را از آن ، باز دارند . گسترش سوگوارى در سرزمين هاى مختلف، با گونه هاى متفاوت، آرام آرام به
.
ص: 180
ميان آيين هاى بومى و ملّى نيز كشانده شد و آيينى ملّى _ مذهبى را رقم زد . آيين سوگوارى ، از حوزه جغرافيايى ايران به مناطق ديگر نيز نفوذ كرد (1) و براى مثال ، در ميان شيعيان هند ، رواج يافت و در آن جا به گونه اى شگفت ، رنگ و بوى محلّى به خود گرفت و سپس همپاى مهاجران هندى ، به كشورهايى چون اندونزى و حتّى كشورهاى امريكاى مركزى انتقال يافت . اكنون ، فهرستى از شيوه هاى رايج عزادارى در پايتخت صفوى را _ كه در سفرنامه ها و تأليفات آن دوران ، انعكاس يافته است _ ، مى آوريم : (2)
.
ص: 181
1 . حالت عزا به خود گرفتن چهره شهرها ؛ 2 . سياهپوش كردن مساجد ، حسينيه ها ، تكايا و معابر در آغاز محرّم ؛ 3 . پوشيدن لباس سياه و نرسيدن به آراستگى ظاهر (مثل : نتراشيدن ريش و نچيدن موها و . . . و برخى ، پوست بدن خود را سياه مى كردند و در معابر ، به حركت در مى آمدند) ؛ 4 . روضه خوانى در دهه اوّل محرّم و روز عاشورا در منازل و مساجد و تكايا ؛ 5 . حركت كردن دسته هاى عزادارى در معابر ، در دهه نخست محرّم (شامل دسته هاى : سينه زن ، زنجيرزن ، تيغ زن و سنگ زن) ؛ 6 . آويختن پرچم عزا بر سَردَر منازل ؛ 7 . مرثيه خوانى و نوحه خوانى در مجالس سوگوارى ؛ 8 . شام دادن به عزاداران ؛ 9 . جمع شدن دسته ها در مكانى (مثل تكيه) خارج از شهر ؛ 10 . حركت دادنِ شبيه هاى شخصيت هاى كربلا (مانند امام حسين عليه السلام و فرزندان و خانواده ايشان) در معابر كه گاه با ظاهرى خونين و ساكت ، در جمع مردم به حركت در مى آمدند و گاه ، با حمل كودكان نيمه لُخت و سوار بر شتر به صورت وارونه ، اسارت كودكان اهل بيت عليهم السلام را تداعى مى كردند ؛ 11 . حمل نمادينِ تابوت امام حسين عليه السلام در حالى كه شمشير ، عمامه و سلاح هاى ديگر ، روى آن قرار داشت و حركت دادن چند اسب بى سوار به نشان اسبان امام عليه السلام و يارانش كه بر روى آنها ، انواع سلاح ها و عمامه ها گذاشته شده بود ؛ 12 . حمل عِمارى (نخل گردانى) كه شبيه هاى طفلان امام حسين عليه السلام درون آنها نشسته بودند و حركت دادن چند شتر كه عمارى ها روى آنها قرار گرفته بود ؛ 13 . نمايش پوستين گوسفندِ تازه ذبح شده بر روى شتر ، در حالى كه تيرهايى بر
.
ص: 182
آن فرود آمده ؛ 14. نمايش سرهاى بُريده شده شهيدان كربلا با استفاده از مجسّمه يا با بازى هنرمندانه ؛ 15. گريه و زارى زنانى كه در دو طرف معبر به تماشاى حركت دسته جات عزادارى ، ايستاده بودند ؛ 16. حركت سنگْ زنان كه با زدن دو قطعه سنگ به يكديگر ، صداى حزن انگيزى توليد مى كردند ؛ 17. كاه ريختن بر سرِ عزاداران ؛ 18. حمل عَلَم ، بيرق و توق در جلوى دسته هاى عزادارى و گاه حمل مشعل و شمع ؛ 19 . حركت طَبَق داران در كنار تابوت امام حسين عليه السلام ، در حالى كه بر روى طَبَق ها ، انواع سلاح ها گذاشته شده بود و طَبَق داران با صداى سنج و ناى ، دور خود مى چرخيدند ؛ 20 . پوشيدن لباس هاى كبودرنگ يا سرخ رنگ در دهه اوّل محرّم ؛ 21 . پوشيدن لباس هاى سبزرنگ فاخرِ يراقْ دوزى شده ؛ 22 . حركت يدك كشى مجلّل با زين و يَراق اعلا در جلوى دسته ها و زينت كردن يدك ها با تير و كمان و شمشير و ادوات جنگى ؛ 23 . پرواز دادن دوازده كبوتر ؛ 24 . حركت دادن 72 فرد زره پوشيده در صفوف عزاداران ؛ 25 . گرداندن آدمك ابن زياد و ابن ملجم در معابر و آتش زدن آنها در آخر مراسم .
.
ص: 183
حكومت صفوى ، پس از دو قرن ، به ضعف و انحطاط گراييد و در برابر هجوم اشرف افغان ، دوام نياورد و سقوط كرد و تلاش هاى اندك شاه تهماسب دوم نيز راه به جاى نبرد ؛ امّا نادر با يورش بى امان ، بر اوضاع ، چيره شد و مناطق اشغالى را از افغانيان و دولت عثمانى ، باز پس گرفت و تماميت ارضى را به كشور ايران ، باز گردانيد . نادر ، از آغاز سلطنتش به انگيزه و يا بهانه وحدت و صلح ، به تغيير فرهنگ دينى رايج در ايران پرداخت و از جمله ، عزادارى امام حسين عليه السلام را ممنوع ساخت و اين منبع را در منشور موسوم به بيانيّه مُغان آورد . (1) ميرزا محمّد خليل مرعشى صفوى ، از تلاش نادر براى زدودن تمام مَظاهر شعائر شيعى گزارش مى دهد . (2) دولت نادر ، چندان دوام نياورد و پس از آن ، دولت هاى ديگرى (مانند : زنديه و قاجاريه) با گرايش هاى شيعى بر سر كار آمدند و شعائر شيعى ، احيا شد و عزادارى ادامه يافت . پس از حاكميت يافتن «قاجاريان» ، عزادارى محرّم ، گسترش يافت و بر كميت و كيفيت آن ، افزوده شد و شيوه هاى عزادارى ، اوج گرفت و دولت مردان نيز در رواج آن كوشيدند و حتّى تكايا و هيئت هاى دولتى به راه انداختند. جز ايران ، در عراق و هند نيز عزادارى رواج يافت و شيعيان در نواحى مختلف جهان اسلام ، به عزادارى مى پرداختند ؛ امّا در ايران ، پس از آن فراز، فرودى در پيش بود و با نفوذ استعمار انگلستان و حضور عنصر قلدر و بى باك و بى هويتى مانند رضاخان در رأس حاكميت ، ستيز با مظاهر دينى آغاز گرديد و عزادارى، يكسر ، منع شد . پس از خروج رضاخان از ايران ، عزادارى به حالت عادى باز گشت و همچون سده هاى گذشته ، رونق يافت . در عراق نيز در روزگار حاكميت صدام و سلطه حزب بعث ، بويژه در سال هاى
.
ص: 184
پايانى حاكميت او ، عزادارى شيعيان ، با مشكل مواجه شد ، كه البتّه پس از سقوط او ، حالت شور و هيجان پيشين ، به عراق باز گشت. آنچه تا بدين جا آورديم ، نگاهى بود بس گذرا ، به سير تاريخى عزادارى امام حسين عليه السلام در درازناى تاريخ . از نقش محرّم، عاشورا و عزادارى در دوران انقلاب اسلامى ايران و اثرگذارى شگفت آن در بيدارى و پيروزى مردم اين سرزمين ، سخنى به ميان نياورديم كه داستانى بلند و شايان توجّه دارد و اين مجال را فُصحت آن مقال نيست .
.
ص: 185
نگاهى به تحوّلات شعر عاشورايى
فصل يكم: نمونه مرثيه هايي كه در قرن نخست، سروده شده اند
فصل دوم: نمونه مرثيه هايي كه در قرن دوم، سروده شده اند
فصل سوم: نمونه مرثيه هايي كه در قرن سوم، سروده شده اند
فصل چهارم: نمونه مرثيه هايي كه از قرن چهارم تا نهم، سروده شده اند
فصل پنجم: نمونه مرثيه هايي كه از قرن دهم تا سيزدهم، سروده شده اند
فصل ششم: نمونه مرثيه هايي كه از قرن چهاردهم تا آغاز دوران معاصر، سروده شده اند
فصل هفتم: نمونه مرثيه هايي كه در دوران معاصر، سروده شده اند
ص: 186
نگاهى به تحوّلات شعر عاشورايى (1)هنر و ادبيات، بويژه «شعر»، از عوامل مهمّ پويايى، ماندگارى و عمومى شدن انديشه ها و فرهنگ ها به شمار مى روند . شعر ، از آن رو كه از احساس و عاطفه ، كمك مى گيرد و حسّ زيبايى دوستى آدمى را تحريك مى كند ، و نيز از آن رو كه غالبا با زبانى عمومى ارتباط برقرار مى كند ، در جاودانه ساختن يك فرهنگ و گسترش آن ، نقش به سزايى دارد و ابزار مهمّى براى ترويج يك انديشه به شمار مى رود . حادثه عاشورا نيز _ كه نقطه اوج يك فرهنگ و انديشه ، و در بر دارنده آرمان هاى بلند انسانى است _ ، در طول تاريخ ، از اين ابزار، برخوردار گشته است ، چنان كه از هنگام رُخ دادن حادثه كربلا، سرايندگانى آن را به شعر در آورده اند. نخستين شاعران اين حادثه، مجاهدان شهيد كربلا و بستگان آنان بوده اند ؛ چرا كه نمى توان رَجَزهاى روز عاشورا را _ كه خود ، بخشى از اشعار عاشورايى هستند _ ، ناديده گرفت ، چنان كه اشعارِ سروده شده به وسيله مادران، همسران و ديگر بستگان آن شهيدان نيز بخشى ديگر از اشعار عاشورايى را شامل مى شود . از آن روز تا كنون ، شاعران عرب و غير عرب و بويژه فارسى زبان ، در تمام ادوار تاريخ ، همواره به اين حادثه سترگ ، نظر داشته اند ، گر چه اين توجّه ، فراز و فرودهايى داشته و نوع نگاه ها كاملاً متفاوت بوده است.
.
ص: 187
نويسنده كتاب أدب الطفّ ، در بررسى اى كه انجام داده ، بيش از پانصد شاعر عرب زبان را كه از هنگام روى دادن حادثه كربلا تا آغاز قرن پانزدهم هجرى ، در باره اين واقعه و امام حسين عليه السلام شعر سروده اند، شناسايى كرده است. (1) نويسنده دانش نامه شعر عاشورايى نيز 340 شاعر فارسى زبان را در كتاب خويش ، معرّفى كرده است. (2) البتّه نمى توان مدّعى شد كه اين آمارها، دقيق اند و تمام آنچه را رُخ داده ، نشان مى دهند ؛ امّا تا حدودى بيانگر اهتمام ويژه شاعران به اين رويدادند، كه شعر عربى در اين زمينه ، عمر چهارده قرنى دارد و شعر فارسى ، عمرى حدودا هزار ساله. اين همه ، از اهتمام بسيارِ شاعران مسلمان و _ چنان كه خواهد آمد _ حتّى علماى بزرگ اسلامى به اين حادثه بزرگ، خبر مى دهد. 3 در اين نوشتار ، مى كوشيم تا نگاهى كلّى به شعر عاشورايى در اين چهارده قرن بيفكنيم و بسيار موجز ، به فراز و فرودهاى آن ، اشاره كنيم تا درآمدى براى بهره ورى از اشعارى باشد كه در اين بخش از كتاب ، خواهد آمد . اگر از قالب ها ، سَبك ها و فنون مختلف شعرى بگذريم، محتواى بيشتر اشعار عاشورايى را مفاهيم پنجگانه زير تشكيل مى دهند : 1. اظهار پشيمانى عاملان واقعه عاشورا و پديدآورندگان آن فاجعه، 2. سوگوارى و ذكر مصائب واقعه عاشورا، 3. ذكر مناقب و فضائل شهيدان و اسيران كربلا، 4. نفرين كردن به عاملان حادثه كربلا و انتقام خواهى از آنها،
.
ص: 188
5. بيان آموزه هاى قيام عاشورا . اين مفاهيم ، در سَبْك هاى مختلف و ادوار زمانى متفاوت ، بيان شده اند. آنچه در شعر همه ادوار به چشم مى خورد ، مرثيه سُرايى و ذكر مصائب واقعه كربلا (البتّه غالباً به زبان حال و نه دقيقاً مطابق گزارش هاى تاريخى) است ؛ ولى ديگر مضامين ، در ادوار مختلف، فراز و فرود داشته اند. از آن جا كه شعر عربى و فارسى ، در پيدايش ، محتوا ، كمّيت و نيز تحوّلات تاريخى ، با يكديگر تفاوت هايى دارند ، هر يك را جداگانه بررسى مى كنيم و تحوّلات هر كدام را با بيان ويژگى هاى هر دوره ، به اجمال ، مرور مى نماييم. نخست ، نگاهى به شعر عربى مى افكنيم و سپس ، به شعر فارسى مى پردازيم :
قدمت شعر عربى در باره عاشورا _ چنان كه گفته شد _ به هنگام وقوع حادثه كربلا باز مى گردد. اشعار منسوب به امام حسين عليه السلام و ياران بزرگوارش در رَجَزخوانى هاى روز عاشورا و نيز اشعارى كه از زينب عليهاالسلام ، رَباب، سَكينه، اُمّ البنين و ديگر بستگان شهيدان كربلا به يادگار مانده ، گواه اين امر است. از رَجَزهاى سروده شده در روز عاشورا كه بگذريم ، اشعار عربى مربوط به واقعه عاشورا را مى توان در پنج مرحله تاريخى دسته بندى كرد كه هر كدام ، از ويژگى هايى برخوردارند. البتّه _ چنان كه گفته شد _ يك نكته در همه ادوار تاريخى شعر عاشورايى، بارز و نمايان است و آن ، مرثيه سرايى و پرداختن به مصائب شهيدان كربلاست .
ص: 189
كه از سرشناسان آنها ، فَرَزدَق، كُمَيت اسدى و دِعبِل خُزاعى اند . همچنين به شاعرانى چون ابوالأسود دُئِلى و امام شافعى نيز مى توان اشاره كرد . ويژگى هاى عمومى سروده هاى اين دوره ، عبارت اند از :
در ميان نخستين سرايندگان ، كسانى را مى بينيم كه از يارى نكردن امام حسين عليه السلام ، اظهار پشيمانى كرده اند. از جمله آنها، عبيد اللّه بن حُرّ جُعْفى است كه چنين سروده است: سوگند ياد كرده ام كه ديده ام از اندوه، جدا نگرددو سختْ بگِريد و هرگز اشك هايش كم نشود. (1)
نفرين فرستادن بر بنى اميّه و قاتلان نواده بزرگوار پيامبر صلى الله عليه و آله و دعوت به خونخواهى او، ديگر ويژگى اشعار اين دوره است، گر چه حكومت بنى اميّه ، شاعران را در تنگنا و گاه تعقيب قرار مى داد . دِعبِل خُزاعى ، سروده است كه: با كشتن امامشان، نفرين شدند و قطعا نفرين شدند.او را قطعه قطعه شده در پنج ذراع جا، رها كردند. (2) منصور نَمِرى (م 190ق) ، با سرودن اشعارى نظير بيت زير ، تحت تعقيب حكومت بنى اميّه قرار گرفت : اين كشنده حسين! واى بر تو!بارى را با خود آوردى كه حمل كننده، بار زير آن، كمر خم مى كند. (3)
.
ص: 190
اين دوره ، عصر شكوفايى شعر و ادبيات عرب است و شاعران بزرگى در آن مى زيسته اند. در اين ميان ، بيش از 68 شاعر در باره امام حسين عليه السلام و حادثه عاشورا ، شعر سروده اند كه مى توان به كسانى چون : ابو فِراس حَمْدانى، سيّد رضى، سيّد مرتضى، مهيار ديلمى و ابو العلاى مَعرّى اشاره كرد. (1) در اين دوره نيز رثا و نوحه سرايى بر مصائب واقعه كربلا ، در صدر اشعار عاشورايى است ؛ ولى جز آن ، مى توان به اين ويژگى ها نيز اشاره كرد :
برخى طرفداران حكومت بنى عبّاس مى كوشيدند تا بنى عبّاس را از رضايتمندى به كشته شدن شهيدان كربلا، تبرئه كرده ، از واقعه عاشورا به نفع حكومت بنى عبّاس ، بهره بردارى كنند ؛ ولى گروهى از شعرا ، به مقابله با اين ديدگاه برخاستند و بنى عبّاس را در جرايمِ رُخ داده ، شريك دانستند و اين حقيقت را برملا ساختند كه اگر چه بنى عبّاس در آن روزگار ، در رأس حكومت نبودند و در وقوع حادثه عاشورا نقشى نداشتند ، ولى در دوران حكومتشان، به آزار و اذيّت شيعيان و علويان، مشغول اند و حتّى به تخريب قبر امام حسين عليه السلام پرداخته اند .
در اين دوره ، به جهت تشكيل دولت هاى شيعى يا متمايل به تشيّع، آزادى هايى نسبى در برخى سرزمين هاى عربى به وجود آمد و اين، سبب گرديد تا برخى از مسائلى كه در گذشته قابل طرح نبودند ، مطرح شوند .
.
ص: 191
ريشه يابى حادثه عاشورا و اشاره به حوادث پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله و غصب حقوق اهل بيت عليهم السلام ، در اشعار اين دوره ، تا حدودى به چشم مى خورند . از جمله ، طلايع بن رُزَّيك (م 566 ق) ، وزير فاطميان ، در اشعارش به اين نكته اشاره دارد: در زير سايه بان سقيفه، پنهان شدآنچه در طَف، آشكار گرديد. (1)
در دوره هاى گذشته ، عمده حملات و انتقادهاى شاعران ، متوجّه بنى اميّه بود ؛ ولى در اين دوره ، شكل خونخواهى تغيير كرد. برخى از شاعران ، انتقام از بنى عبّاس را مصداق انتقام از دشمنان امام حسين عليه السلام مى دانستند و برخى ، انتقام گرفتن و خونخواهى را به ظهور امام مهدى7 موكول مى كردند. برخى ديگر نيز بزرگىِ مصيبت را چنان بزرگ و سترگ مى دانستند كه در دنيا ، قابل قصاص و انتقام گيرى نيست و معتقد بودند كه تنها، كيفر الهى در قيامت ، مى تواند انتقام ريختن اين خون هاى پاك باشد.
اين دوره ، از يك سو با كم شدن حرارت حماسه و شور قيام در شعر عاشورايى _ كه از اواخر مرحله قبل آغاز شده بود _ ، همراه است و از ديگر سو ، دوره انحطاط و جمود ادبيات عرب است. بدين جهت ، شاعرانى كه نامشان در اين سه قرن ، به عنوان شاعران عاشورايى به ثبت رسيده ، به 36 نفر تقليل مى يابد . (2) برخى از شاعران عاشورايى سرشناس اين دوره ، عبارت اند از : ابن ابى الحديد
.
ص: 192
و حافظ رجب بُرْسى حِلّى . شعر اين دوره ، بجز رثاى شهيدان و بازگو كردن مصيبت هاى كربلا ، داراى اين ويژگى هاست :
با تحوّلاتى كه در دوره پيشين از آنها ياد شد، ادبيات انتقام جويى از عاملان و قاتلان امام حسين عليه السلام ، اندك اندك به سمت قيام امام مهدى عليه السلام و گرفتن انتقام خون شهيدان كربلا توسّط ايشان يا انتقام اُخروى، تغيير يافت. چنان كه ناسزاگويى بر عاملان و قاتلان امام عليه السلام نيز به عقوبت خواهى اُخروى براى آنان ، تنزّل يافت . حافظ رجب بُرسى (743 _ 813 ق) ، سروده است : اندوه ها را جز نسيمى برطرف نمى كند؛نسيمى كه با آن، مردگان زنده مى شوند؛ نسيمى نبوى و علوى و مهدوىكه با تنفّسش بيمارِ آسيب ديده، شفا مى يابد. (1) ابن عَرَندَس (م 840 ق) نيز مى گويد: براى انتقام گيرى[اش] جز رهبرىكه عدالتش شكست دين را جبران كند، نيست. ملائكه از هر سو او را احاطه مى كنند و اقبال و عزّت و پيروزى، پيش روى اوست. (2)
.
ص: 193
در اين دوره ، شاعرانى از اهل سنّت ، همكيشان خود را در مصيبت عاشورا ، شريك مى دانند. قاضى سيّد هبة اللّه بن جعفر سناء المُلك ، معروف به ابن سناء المُلك (550 _ 608ق) ، چنين سروده است : در روز عاشورا آن را به نظم كشيدماز سر اندوه و غم؛ روزى كه سرخوردگى [و اندوهِ] كشندگانِ اوهمانند سرخوردگى و اندوه من است؛ روزى كه در آن و به خاطر اوهر شيعه و سنّى، غمگين است. (1) و ابن ابى الحديد معتزلى (586 _ 655ق) ، سروده است : براى كشته شدن خاندان محمّد در كربلا، گريستمتا جايى كه يكايك اعضايم اشك ريخت. به خدا سوگند، حسين و بدن او راكه در زير نيزه ها برهنه افتاده بود، از ياد نمى برم. (2)
انگيزه ثواب بردن و كسب پاداش اُخروى براى سرودن شعر عاشورايى ، در
.
ص: 194
دوره هاى پيشين نيز وجود داشت ؛ ولى قوّت داشتن ساير انگيزه ها ، آن را به چشم نمى آورد ؛ ولى در اين دوره ، اين انگيزه آشكار شده است. مُغامس بن داغر (م 850ق) ، در قصيده اى بلند در رثاى امام حسين عليه السلام ، چنين مى گويد : خداوند با رحمتش، قلم هاى او را تداوم بخشدو اميدش اين است كه مركّبش را ناكامياب نكند. برايم گناهانى را كه مرتكب شده ام، شفاعت كنيد كه دلم به خاطر آنها آشوب و كم خواب است. (1)
در اين دوره ، بيش از يكصد و هشتاد سُراينده ، (2) در باره عاشورا شعر سروده اند ؛ ليكن شاعران پُرآوازه در ميان آنان ، اندك اند. از جمله اين شاعران مى توان به كسانى چون سيّدِ بحر العلوم (سيّد محمّد مهدى طباطبايى بروجردى) و سيّد حيدر حِلّى اشاره كرد. با توجّه به اندك بودن شاعران بلندآوازه در اين دوره، فنون و ظرافت هاى شعرى در سروده هاى اين دوره ، اندك است. برخى از شعراى اين دوره ، فقيهان و عالمان بزرگ دينى اند كه براى تقرّب جستن به اهل بيت عليهم السلام شعر سروده اند و تقليد و تشابه در اشعار اين دوره ، بسيار ديده مى شود . ويژگى هاى شعرى اين دوره ، علاوه بر رثا و ذكر مصائب ، عبارت اند از :
در اين دوره، مقتل خوانى، رواج يافته است و شاعران ، بخشى از همّت خويش
.
ص: 195
را صرف به نظم در آوردن صحنه هاى كارزار و روايات تاريخى كرده اند .
نااميدى ، در بسيارى از اشعار اين دوره ، احساس مى شود، چنان كه تنها روزنه اميد ، ظهور مهدى موعود عليه السلام دانسته شده است. شيخ يوسف بحرانى ، در اين باره سروده است: امام زمان، چه وقت در ميان مردم، ظهور مى كندتا شريعت را پس از مردنش زنده كند؟ (1)
شيخ عبد اللّه شَبْراوى (م 1091 _ 1172ق) ، چنين مى سرايد : بارگاه والاى تو، كعبه ما شد.پيرامونش مى چرخيم و آن را استلام مى كنيم. (2)
در اين دوره ، بيش از دويست شاعر (3) به زبان عربى در باره امام حسين عليه السلام و حادثه عاشورا ،شعر سروده اند. در ميان شاعران اين دوره ، بزرگانى چون : سيّد جعفر حلّى، محمّد حسين كاشف الغطاء، نَزار قَبّانى، احمد شوقى، عبد الحسين اُزرى و مهدى جواهرى ، به چشم مى خورند .
.
ص: 196
در اشعار اين دوره ، علاوه بر رثا و ذكر مصائب _ كه عنصر مشترك همه ادوار تاريخى بوده است _ ، ويژگى هايى كه با اوضاع و احوال فرهنگى _ اجتماعى جهان اين روزگار نيز بى ارتباط نيست، مشاهده مى گردد . از ويژگى هاى شعر اين دوره ، به اين موارد مى توان اشاره كرد :
در دوران معاصر ، جهان اسلام، با جنبش هاى اجتماعى و آزادى خواهانه اى همراه بوده است . برخى از شاعران عرب در حمايت از اين آرمان ها، به حادثه عاشورا و قيام امام حسين عليه السلام توجّه كرده اند، چنان كه توجّه به حوادث فلسطين و جنوب لبنان و مرتبط ساختن آن با حادثه عاشورا ، مشهود است. نَزار قَبّانى ، حوادث جنوب لبنان را به حادثه عاشورا گِره مى زند و مى سرايد : من، تو را جنوب مى نامم؛اى كه عباى حسين بر دوش دارى و خورشيد كربلايى! 1 و حسين سليم ، شاعر لبنانى ، شهرها و آبادى هاى جنوب لبنان را فرزندان امام حسين عليه السلام مى داند: [و جنوب لبنان،] فرزند حسين و سرزمين جوانمردى استو تو چون خورشيد آرامى هستى كه بر شنزارها تابيده اى... . 2
.
ص: 197
جواد جميل ، شاعر عراقى نيز تأثير عاشورا را در قيام بر ضدّ ستمگران ، چنين به تصوير مى كشد : از زخم هاى حسين جز نافرمانى [از ستمگر] و مبارزه طلبى، به يادگار نماند. او زخم برداشت؛ امّا خورشيدِ هزاران صبح و هزاران وعده ديگر، خواهند آمد. (1)
اگر در دوره هايى شعر عاشورايى ، فرا مذهبى شد و از مرز شيعيان ، عبور كرد و دوستداران اهل بيت عليهم السلام در ميان اهل سنّت ، به سرودن شعر پرداختند ، در دوره معاصر ، شعر عاشورايى فرا دينى شده و برخى از پيروان ساير اديان نيز در باره عاشورا ، شعر سروده اند . (2)
در اين دوره ، علاوه بر رواج و گسترش اشعار عاشورايى، سبك تازه اى از شعر عاشورايى كه امروز آن را با عنوان «نوحه هاى سينه زنى» مى شناسيم، با اشعار يغماى جندقى (1190 _ 1276ق) ، شكل گرفت.
در اين دوره ، شعر قصصى (داستانى) و روايى (روايتگرانه) ، رواج يافت و برخى شاعران ، وقايع عاشورا و حوادث پس از آن را به قالب شعر در آوردند. فدايى مازندرانى (1200 _ 1282ق) ، ماجراى شب عاشورا و توبه حُر را به شعر در آورده است ، چنان كه نيّر تبريزى (1247 _ 1312ق) ، اشعارى با عناوين : «شب يازدهم» ، «وصف على اكبر عليه السلام » ، «وصف حر» و «وصف عبّاس عليه السلام » دارد كه به شيوه روايى و داستانى بازگو شده اند. البتّه در اشعار اين دوره نيز رثا و ذكر مصائب ، موضوع غالب است.
پيدايش شعر نو در اين دوره ، به عنوان سبكى جديد در شعر، اشعار مربوط به حادثه عاشورا را نيز شامل شده است. شاعرانى چون على موسوى گرمارودى و مرحوم سيّد حسن حسينى ، در اين سبك، در باره عاشورا اشعار تأثيرگذارى سروده اند.
تحوّلات سياسى _ اجتماعى جهان اسلام و جنبش هاى اجتماعى دوران معاصر ايران از مشروطه تا انقلاب اسلامى ، از حادثه عاشورا ، بهره فراوان برده و به اهداف قيام امام حسين عليه السلام و درس هاى عاشورا و موضوعاتى چون: رادمردى و آزادگى و مبارزه با ظلم، پرداخته است. اين امر ، سبب شد كه شعر عاشورايى فارسى، تا حدّى از جنبه رثا و ذكر مصيبتِ محض ، بيرون بيايد و به عمق حادثه بپردازد . محمّد اقبال لاهورى ، سروده است: آن امام عاشقان ، پور بتول سرو آزادى ز بستان رسول تا قيامت ، قطعِ استبداد كرد موج خون او ، چمن ايجاد كرد. (3) و نيز مرحوم محمّد حسين بهجتى شفق ، سروده است: اندر آن جا كه باطل ، امير استاندر آن جا كه حق ، سر به زير است اندر آن جا كه دين و مروّتپايمال و زبون و اسير است راستى ، زندگى ناگوار استمرگ ، بالاترين افتخار است . (4)
.
ص: 201
برخى اشعار عاشورايى در اين مقطع ، با غلو و خرافه ، همراه شده اند، به اين معنا كه با ادبيات دينى و عاشورايى، سازگار نيستند و سطح معارف دينى را پايين مى آورند و حتّى به تخريب باورهاى صحيح و اصول دين و مذهب و گاه به سبُك كردن و تنزّل دادن مقام اهل بيت عليهم السلام و شهيدان مكتب آنان، مى انجامند. (1)
.
ص: 202
الفصل الأوّل : نَماذِجُ مِنَ المَراثي الّتي اُنشِدَت في القَرنِ الأوّل1 / 1الإمامُ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليه السلام (1)الملهوف :لَمّا خَطَبَ الإِمامُ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليه السلام في أهلِ الكوفَةِ بَعدَ واقِعَةِ الطَّفِّ ، أنشَدَ فيهِم قائِلاً : فَلا غَروَ (2) إن قُتِلَ الحُسَينُ وشَيخُهُقَد كانَ خَيرا مِن حُسَينٍ وأَكرَما فَلا تَفرَحوا يا أَهلَ كوفانَ بِالَّذيأصابَ (3) حُسَينا كانَ ذلِكَ أعظَما قَتيلٌ بِشَطِّ النَّهرِ روحي فِداؤُهُجَزاءُ الَّذي أرداهُ نارُ جَهَنَّما (4)
.
ص: 203
شعر فارسى ، از قرن سوم هجرى در ايران ، پا گرفت و ادوار هشتگانه : سبك خراسانى، سبك عراقى، مكتب وقوع، سبك هندى اصفهانى ، دوره بازگشت، دوره تجدّد و ظهور شعر نو را پشتِ سر گذاشت . گر چه مدح پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام ، از اوايل قرن چهارم در شعر فارسى وارد شد ، امّا شعر عاشورايى ، از اواخر اين قرن و به صورت اشاره در سروده هاى فارسى ديده مى شود و مى توان گفت كه سرودن اين گونه اشعار، با تأسيس دولت هاى شيعه يا متمايل به تشيّع ، حركتى رو به رشد داشته است . در شعر فارسى نيز مانند شعر عربى ، ذكر مصائب ، در همه ادوار تاريخى ، متداول و مرسوم بوده است و علاوه بر آن ، به ويژگى هاى خاصّ ديگرى نيز براى
.
ص: 198
هر دوره ، مى توان اشاره كرد . شعر عاشورايى را در زبان فارسى ، به سه دوره مى توان تقسيم كرد: 1. از آغاز تا ظهور دولت صفويه (قرن چهارم تا قرن نهم هجرى) 2. دوره صفويه تا آغاز دوره مشروطه (قرن دهم تا اوايل قرن چهاردهم هجرى) 3. دوران معاصر (قرن چهاردهم و پانزدهم هجرى) . اينك ويژگى هاى شعر عاشورايى در اين سه دوره را، به اجمال، گزارش مى كنيم:
در اين دوره ، دست كم ، 32 شاعر فارسى زبان ، (1) در باره حادثه عاشورا و امام حسين عليه السلام ، شعر سروده اند كه بيشتر آنها ، شاعران و عالمانِ به نام و پُرآوازه زمان خود بوده اند و در ميان آنها ، شاعرانى چون : قوامى رازى، سنايى، عطّار، مولوى و جامى ديده مى شوند . سروده هاى عاشورايى در اين شش قرن ، اندك اند و شاعرانى از اهل سنّت هم در باره حادثه عاشورا ، شعر سروده اند. اشعار اين دوره ، غالبا جنبه رثا و ذكر مصائب دارد.
در اين دوره، بيش از چهل شاعر پارسى گو ، در باره قيام امام حسين عليه السلام شعر سروده اند كه از ميان آنها ، شاعرانى چون: شاپور تهرانى ، محتشم كاشانى ، صائب تبريزى، بيدل دهلوى، عُمّان سامانى و قاآنى را مى توان نام برد .
.
ص: 199
در آغاز اين دوره _ كه حكومت شيعى صفويه، زمام امور ايران را به دست گرفت _ ، شعر عاشورايى ، رواج و گسترش يافت تا آن جا كه ادبيات دينى در اين دوره ، مملو از ادبيات «طَف» است. برخى ويژگى هاى شعر عاشورايى در اين دوره ، عبارت اند از:
در اين دوره ، علاوه بر رواج و گسترش اشعار عاشورايى، سبك تازه اى از شعر عاشورايى كه امروز آن را با عنوان «نوحه هاى سينه زنى» مى شناسيم، با اشعار يغماى جندقى (1190 _ 1276ق) ، شكل گرفت.
در اين دوره ، شعر قصصى (داستانى) و روايى (روايتگرانه) ، رواج يافت و برخى شاعران ، وقايع عاشورا و حوادث پس از آن را به قالب شعر در آوردند. فدايى مازندرانى (1200 _ 1282ق) ، ماجراى شب عاشورا و توبه حُر را به شعر در آورده است ، چنان كه نيّر تبريزى (1247 _ 1312ق) ، اشعارى با عناوين : «شب يازدهم» ، «وصف على اكبر عليه السلام » ، «وصف حر» و «وصف عبّاس عليه السلام » دارد كه به شيوه روايى و داستانى بازگو شده اند. البتّه در اشعار اين دوره نيز رثا و ذكر مصائب ، موضوع غالب است.
در اين دوره ، بيش از دويست و پنجاه شاعر فارسى سرا، به حادثه عاشورا پرداخته اند و شعر دينى و مذهبى ، رشد كمّى بسيارى داشته است. برخى از ويژگى هاى شعر اين دوره ، عبارت اند از :
.
ص: 200
پيدايش شعر نو در اين دوره ، به عنوان سبكى جديد در شعر، اشعار مربوط به حادثه عاشورا را نيز شامل شده است. شاعرانى چون على موسوى گرمارودى و مرحوم سيّد حسن حسينى ، در اين سبك، در باره عاشورا اشعار تأثيرگذارى سروده اند.
تحوّلات سياسى _ اجتماعى جهان اسلام و جنبش هاى اجتماعى دوران معاصر ايران از مشروطه تا انقلاب اسلامى ، از حادثه عاشورا ، بهره فراوان برده و به اهداف قيام امام حسين عليه السلام و درس هاى عاشورا و موضوعاتى چون: رادمردى و آزادگى و مبارزه با ظلم، پرداخته است. اين امر ، سبب شد كه شعر عاشورايى فارسى، تا حدّى از جنبه رثا و ذكر مصيبتِ محض ، بيرون بيايد و به عمق حادثه بپردازد . محمّد اقبال لاهورى ، سروده است: آن امام عاشقان ، پور بتول سرو آزادى ز بستان رسول تا قيامت ، قطعِ استبداد كرد موج خون او ، چمن ايجاد كرد. (1) و نيز مرحوم محمّد حسين بهجتى شفق ، سروده است: اندر آن جا كه باطل ، امير استاندر آن جا كه حق ، سر به زير است اندر آن جا كه دين و مروّتپايمال و زبون و اسير است راستى ، زندگى ناگوار استمرگ ، بالاترين افتخار است . (2)
.
ص: 201
برخى اشعار عاشورايى در اين مقطع ، با غلو و خرافه ، همراه شده اند، به اين معنا كه با ادبيات دينى و عاشورايى، سازگار نيستند و سطح معارف دينى را پايين مى آورند و حتّى به تخريب باورهاى صحيح و اصول دين و مذهب و گاه به سبُك كردن و تنزّل دادن مقام اهل بيت عليهم السلام و شهيدان مكتب آنان، مى انجامند. (1)
.
ص: 202
الفصل الأوّل : نَماذِجُ مِنَ المَراثي الّتي اُنشِدَت في القَرنِ الأوّل1 / 1الإمامُ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليه السلام (1)الملهوف :لَمّا خَطَبَ الإِمامُ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليه السلام في أهلِ الكوفَةِ بَعدَ واقِعَةِ الطَّفِّ ، أنشَدَ فيهِم قائِلاً : فَلا غَروَ (2) إن قُتِلَ الحُسَينُ وشَيخُهُقَد كانَ خَيرا مِن حُسَينٍ وأَكرَما فَلا تَفرَحوا يا أَهلَ كوفانَ بِالَّذيأصابَ (3) حُسَينا كانَ ذلِكَ أعظَما قَتيلٌ بِشَطِّ النَّهرِ روحي فِداؤُهُجَزاءُ الَّذي أرداهُ نارُ جَهَنَّما (4)
.
ص: 203
(1)1 / 1امام زين االعابدين عليه السلام (2)الملهوف :امام زين العابدين عليه السلام هنگامى كه در ميان مردم كوفه سخنرانى نمود، اين شعر را سرود: شگفت نيست كه حسين عليه السلام كشته شد؛ زيرا پدرش نيزكه از حسين عليه السلام ، بهتر و گرامى تر بود [، كشته شده بود]. اى كوفيان! شادمان نباشيد به اين كهحسين عليه السلام كشته شد ؛ چرا كه اين ، [رويدادى] سِتُرگ است. كُشته اى فتاده است كنار نهر، كه جانم فدايش باد!كيفر كسى كه او را كشت ، دوزخ است .
.
ص: 204
1 / 2أبُو الأَسوَدِ الدُّؤَلِيُّ (1)تاريخ دمشق :قالَ أبُو الأَسوَدِ الدُّؤَلِيُّ في قَتلِ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام : أقولُ وزادَني جَزَعا وغَيظاأزالَ اللّهُ مُلكَ بَني زِيادِ وأَبعَدَهُم كَما بَعِدوا وخابواكَما بَعِدَت ثَمودُ وقَومُ عادِ ولا رَجَعَت رِكابُهُم إلَيهِمإذا قَفَّت إلى يَومِ التَّنادِ (2)
الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :قالَ أبُو الأَسوَدِ الدُّؤَلِيُّ في قَتلِ الحُسَينِ عليه السلام : أقولُ وذاكَ مِن جَزَعٍ ووَجدٍأزالَ اللّهُ مُلكَ بَني زِيادِ وأبعَدَهُم بِما غَدَروا وخانواكَما بَعِدَت ثَمودُ وقَومُ عادِ هُمُ خَشَمُوا (3) الاُنوفَ وكُنَّ شُمّابِقَتلِ ابنِ القَعاسِ (4) أخي مُرادِ قَتيلَ السّوقِ يا لَكَ مِن قَتيلٍبِهِ نَضحٌ مِنَ احمَرَ كَالجِسادِ (5) وأهلُ نَبِيِّنا مِن قَبلُ كانواذَوي كَرَمٍ دَعائِمَ لِلبِلادِ حُسَينٌ ذُو الفُضولِ وذُو المَعالييَزينُ الحاضِرينَ وكُلَّ بادِ أصابَ العِزَّ مَهلَكُهُ فَأَضحىعَميدا (6) بَعدَ مَصرَعِهِ فُؤَادي وقالَ أيضا : أيَرجو مَعشَرٌ قَتَلوا حُسَيناشَفاعَةَ جَدِّهِ يَومَ الحِسابِ (7)
.
ص: 205
(1)تاريخ دمشق:ابو الأسود دئَلى ، در شهادت حسين بن على عليه السلام ، چنين سرود: مى سرايم _ و بر بى تابى و خشمم ، افزوده مى شود _كه : خداوند ، مُلكِ خاندان زياد را نابود كند و [از رحمتش] دورشان سازد _ چنان كه دچار خسران گشتند و دور شدندآن سان كه [قوم] ثمود و قومِ عاد ، دور [و نابود] شدند و هرگز ، مركبِ [قدرتِ] آنها به آنان برگردانده نشودتا آن دَم كه روز حشر ، بر پا گردد !
الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :ابو الأسود دُئَلى ، در شهادت حسين عليه السلام ، چنين سرود: از سرِ درد و ناله مى سرايمكه: خداوند ، مُلك خاندانِ زياد را نابود كند و آنها را به سبب نيرنگ و خيانتشان ، [از رحمتِ خود] دور كندآن سان كه [قوم] ثمود و قوم عاد ، دور شدند _ ؛ همان هايى كه بينى ها را شكستند و مغرور شدندبا كشتنِ فرزند قَعاس (2) از طايفه بنى مراد ؛ همان كشته در بازار ، و چه كشته اىكه خون سرخِ زعفرانى گونِ او ، جارى شد! و خاندان پيامبرِ ما كه از ديربازداراى كرامت و سرشناسانِ شهرها بودند. حسين عليه السلام همو كه صاحب فضيلت و داراى كرامت بودو براى حاضران و غايبان ، زينت [و سرفرازى] بود ، مرگ او مايه نابودى عزّت شدو پس از مرگ او ، قلبم بيمار گرديد. نيز سرود: آيا جماعتى كه حسين عليه السلام را كُشتند ، اميد دارندكه در روزِ حسابرسى، از شفاعتِ جدّش برخوردار شوند؟!
.
ص: 206
أدب الطّف :وقالَ _ أيضا _ يَرثيهِ ويُحَرِّضُ عَلَى ثَأرِهِ عليه السلام : يا ناعِيَ الدّينِ الَّذي يَنعَى التُّقىقُم فَانعَهُ وَالبَيتَ ذَا الأَستارِ أبَنو عَلِيٍّ آلُ بَيتِ مُحَمَّدٍبِالطَّفِّ تَقتُلُهُم جُفاةُ نِزارِ سُبحانَ ذِي العَرشِ العَلِيِّ مَكانُهُأنّى يُكابِرُهُ ذَوُو الأَوزارِ أبَني قُشَيرٍ إنَّني أدعوكُمُلِلحَقِّ قَبلَ ضَلالَةٍ وخَسارِ كونوا لَهُم جُنَنا وذودوا عَنهُمُأشياعَ كُلِّ مُنافِقٍ جَبّارِ (1)
.
ص: 207
أدب الطفّ:نيز ابو الأسود ، در رثاى حسين عليه السلام و تشويق به خونخواهىِ او ، چنين سروده است : اى خبر دهنده مرگ دين كه خبر مرگ پرهيزگارى را دادى !برخيز و خبر مرگ او و خانواده پرده دار [خدا] را نيز بده . آيا [بايد] فرزندان على _ كه خاندان محمّد صلى الله عليه و آله اند _ رادر طَف ، ستمگرانى از طايفه نَزار بكُشند؟ منزّه است خداىِ داراى عرش كه جايگاهش بسى والاست!چگونه گناهباران ناپاك ، با آنانْ هماوردى مى كنند؟ اى خاندان قُشَير! شما را به حق [و دفاع از آن] فرا مى خوانمپيش از آن كه گم راهى و خسران ، فرا رسد. براى آنان ، سپر باشيدو پيروان هر منافقِ ستمگرى را از آنان ، دفع كنيد.
.
ص: 208
1 / 3أبو دِهبِلٍ الجُمَحِيُّ (1)
الأغاني :قالَ أبو دِهبِلٍ في قَتلِ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام : تَبيتُ سُكارى مِن اُمَيَّةَ نُوَّماوبِالطَّفِّ قَتلى ما يَنامُ حَميمُها وما أفسَدَ الإِسلامَ إلّا عِصابَةٌتَأَمَّرَ نَوكاها (2) ودامَ نَعيمُها فَصارَت قَناةُ الدّينِ في كَفِّ ظالِمٍإذَا اعوَجَّ مِنها جانِبٌ لا يُقيمُها (3)
أعيان الشيعة:خَرَجَ [أبو دِهبِلٍ] مَعَ التَّوَّابينَ بِقِيادَةِ سُلَيمانَ بنِ صُرَدٍ الخُزاعِيِّ ، ولَمّا وَقَفَ عَلى قَبرِ الحُسَينِ عليه السلام في كَربَلاءَ (4) قالَ : إلَيكَ أخَا الصَّبِّ الشَّجِيِّ صَبابَةًتُذيبُ الصُّخورَ الجامِداتِ هُمومُها عَجِبتُ وأَيّامُ الزَّمانِ عَجائِبٌويَظهَرُ بَينَ المُعجِباتِ عَظيمُها تَبيتُ النَّشاوى مِن اُمَيَّةَ نُوَّماوبِالطَّفِّ قَتلى ما يَنامُ حَميمُها وتَضحى كِرامٌ مِن ذُؤابَةِ هاشِمٍيُحَكَّمُ فيها كَيفَ شاءَ لَئيمُها وتَغدو جُسومٌ ما تَغَذَّت سِوَى العُلىغِذاها عَلى رَغمِ المَعالي سُهومُها ... اُولئِكَ آلُ اللّهِ آلُ مُحَمَّدٍكِرامٌ تَحَدَّت ما حَداها كَريمُها أكارِمُ أولَينَ المَكارِمَ رِفعَةًفَحَمدُ العُلى لَولا عُلاهُم ذَميمُها ضَياغِمُ أعطَينَ الضَّياغِمَ جُرأَةًفَما كانَ إلّا مِن عَطاهُم قُدومُها يَخوضونَ تَيّارَ المَنايا ظَوامِياكَما خاضَ في عَذبِ المَوارِدِ هيمُها (5) يَقومُ بِهِم لِلمَجدِ أبيضُ ماجِدٌأخو عَزَماتٍ أقعَدَت مَن يَرومُها حَمى بَعدَ ما أدَّى الحِفاظَ حِمايَةًوأَحمَى الحُماةِ الحافِظينَ زَعيمُها إلى أن قَضى مِن بَعدِ ما أن قَضى عَلىظَماءٍ يُسَلّى بِالسِّهامِ فَطيمُها أصابَتهُ شَنعاءٌ (6) فَلَو حَلَّ وَقعُهاعَلَى الأَرضِ دُكَّت قَبلَ ذاكَ تُخومُها (7)
.
ص: 209
(1) الأغانى:ابو دِهبِل ، در باره شهادت حسين بن على عليه السلام ، چنين سرود: مستان [بنى] اميّه ، سرخوش، شب را به صبح مى رساننددر حالى كه در [سرزمين] طَف ، كُشتگانى افتاده اند كه شيفتگان آنها ، هرگز نمى خوابند. اسلام را تباه نكردند ، مگر گروهى كهاحمق هايشان ، فرمان روايى كردند و به آسايش دنيايى مداوم ، دست يافتند. سپس نيزه دين در دست ستمگرى افتاد كهاگر يك سوى آن كج شود، آن را راست نمى كند. (2)
أعيان الشيعة:[ابو دِهبِل] با توّابين به رهبرى سليمان بن صُرَد خُزاعى ، قيام كرد و هنگامى كه در كربلا ، كنار مرقد امام حسين عليه السلام ايستاد ، چنين سرود: اى برادر دلبند و رنج ديده! براى تو در دلم عشقى استكه اندوه [و بى قرارى] آن ، صخره هاى استوار را آب مى كند. در شگفتم، و روزگار ، مايه شگفتى هاستو اين در ميان آن همه ، شگفت تر است كه سرمستانِ [بنى] اميّه ، سرخوش ، شب را به صبح مى رساننددر حالى كه در [سرزمين] طَف ، كشتگانى افتاده اند كه شيفتگان آنها، هرگز نمى خوابند. و گراميانى از خاندان هاشم هستند كهپليدان [اُمَوى]، هر گونه كه مى خواهند ، بر آنها فرمان مى رانند. و پيكرهايى كه جز شرافت و رفعت ، غذايى نمى جستندو تنها در پىِ شرافت بودند ، جز در بخشندگى، از آنان كسى پيشى نگرفته است؛ نصيبى نبُردند... . آنان ، آل اللّه و آل محمّدند؛بزرگوارانى كه در بخشندگى، از آنان كسى پيشى نگرفته است؛ بزرگوارانى كه كرامت ها را برترى [و اعتبار] بخشيده اندو والايى ، اگر صفت آنان نمى بود، پستى به شمار مى رفت ؛ شيرانِ ژيانى كه به شيران ، شجاعت بخشيده اندبنا بر اين ، شيرانْ دلاورى نداشتند ، اگر اينانْ بدانها نمى دادند. تشنه كام ، دل به رزم آورى [و جانبازى] مى زنندچنان كه شتران تشنه ، از تشنگى، دل به آب گوارا مى زنند. آن كه اهل عزم [و رادمردى] است ، به مدد آنها ، شمشير صيقلى را بر مى كشد؛همان صاحبان عزمى كه ديگران را بر جاى خود مى نشانند. رهبرشان ، پاسدارى كرد و حقّ دفاع را به جاى آوردو حتّى از پاسداران و پاسدارى هم پاسدارى كرد تا آن كه پس از تشنگى جانكاه كهبا تيرهاى دردناكْ همراه بود ، جان باخت . حادثه اى جانكاه روى داد كهبر زمين فرود مى آمد ، آن را از هم متلاشى مى كرد.
.
ص: 210
1 / 4عَوفُ بنُ عَبدِ اللّهِ بنِ الأَحمَرِ (1)الحدائق الورديّة :أنشَدَ عَوفُ بنُ عَبدِ اللّهِ بنِ الأَحمَرِ قَصيدَةً طَويلَةً يُحَرِّضُ فيها الشّيعَةَ عَلَى القِيامِ عَلى قَتَلَةِ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام ويَرثيهِ فيها : ألا وَانعَ خَيرَ النّاسِ اُمّا ووالِداحُسَينا لِأَهلِ الدّينِ إن كُنتَ ناعِيا لِيَبكِ حُسَينا كُلَّما ذَرَّ شارِقٌوعِندَ غُسوقِ اللَّيلِ مَن كانَ باكِيا لِيَبكِ حُسَينا مَن رَعَى الدّينَ وَالتُّقىوكانَ لِتَضعيفِ المَثوبَةِ راجِيا لِيَبكِ حُسَيناً مُملِقٌ ذو (2) خَصاصَةٍعَديمٌ وأَيتامٌ تَشَكَّى المَوالِيا لَحا اللّهُ قَوما أشخَصوهُ وغَرَّروافَلَم يَرَ يَومَ البَأسِ مِنهُم مُحامِيا ولا موفِيا بِالوَعدِ إذ حَمِسَ (3) الوَغاولا زاجِرا عَنهُ المُضِلّينَ ناهِيا ولا قايِلاً لا تَقتُلوهُ فَتُسحَتواومَن يَقتُلِ الزّاكينَ يَلقَى المَخازِيا فَلَم يَكُ إلّا ناكِبا أو مُقاتِلاًوذا فَجرَةٍ يَسعى عَلَيهِ مُعادِيا سِوى عُصبَةٍ لَم يَعظُمِ القَتلُ عِندَهُميُشَبِّهُها الرّاؤونَ اُسدا ضَوارِيا وَقَوهُ بِأَيديهِم وَحُرِّ وُجوهِهِموباعُوا الَّذي يَفنى بِما كانَ باقِيا وأَضحى حُسَينٌ لِلرِّماحِ دَرِيَّةً (4)فَغودِرَ مَسلوبا لَدَى الطَّفِّ ثاوِيا قَتيلاً كَأَن لَم يَغنَ بِالناسِ لَيلَةًجَزَى اللّهُ قَوما أسلَموهُ الجَوازِيا فَيا لَيتَني إذ ذاكَ كُنتُ شَهِدتُهُفَضارَبتُ عَنهُ الشّائِنينَ الأَعادِيا ودافَعتُ عَنهُ مَا استَطَعتُ مُجاهِداوأَعمَلتُ سَيفِيَ فيهِمُ وسِنانِيا ولكِن قَعَدتُ في مَعاشِرَ ثَبَّطواوكانَ قُعودي ضَلَّةً مِن ضَلالِيا فَما تَنسَني الأَيَّامُ مِن نَكَباتِهافَإِنِّيَ لَن اُلفى لَهُ الدَّهرَ ناسِيا ويا لَيتَني غودِرتُ فيمَن أجابَهُوكُنتُ لَهُ مِن مُفظِعِ القَتلِ فادِيا ويا لَيتَني أخطَرتُ عَنهُ بِاُسرَتيوأَهلي وخِلّاني جَميعا ومالِيا سَقَى اللّهُ قَبرا ضُمِّنَ المَجدَ وَالتُّقىبِغَربِيَّةِ الطَّفِّ الغَمامَ الغَوادِيا (5)
.
ص: 211
(1)الحدائق الورديّة :عوف بن عبد اللّه بن اَحمَر ، در سروده بلندى ، شيعيان را به قيام عليه قاتلان امام حسين عليه السلام تشويق كرد و در رثاى ايشان سرود : اَلا [برخيز و] خبر شهادت بهترينِ مردم ، از جهت پدر و مادر[يعنى] حسين عليه السلام را بده ، اگر تو پخش كننده خبر شهادت هستى. هر گريه كننده اى بايد براى حسين، بگِريدهنگام طلوع خورشيد و هنگام تاريكىِ شب . هر كه ديندارى و پرهيزگارى مى كند، به جاست كه در اندوه حسين عليه السلام بگِريدتا [با اين گريستن،] به افزايش ثواب ، اميدوار باشد . براى حسين عليه السلام ، تهى دست و محتاج ، مى گِريندو وفاداران و يتيمان كه هماره در پىِ سرپرست اند. خدا ، قومى را كه او را راهىِ كربلا كردند و فريب دادند ، نابود كند!در روزِ جنگ، هيچ يك از آنها دفاعى نكرد و آن گاه كه تنور جنگ ، گرم شد ، هيچ يك از آنها ، به پيمان خود ، وفادار نبودو گم راهان را از وى ، دور نكرد و نگفت كه : «او را مكُشيد، مبادا كه گنهكار به شمار آييدزيرا هر كه پاكان را بكُشد، بى آبرو خواهد شد!» . پس آن روز ، كسى نبود، جز آن كه يا كناره گرفت يا [با حسين عليه السلام ] جنگيدو يا بدكارى كه بر ضدّ او از روى دشمنى، تلاش كرد. فقط گروهى اندك بودند كه جنگاورى در نظرشان ، هراسناك نبودو تماشا كنندگان، آنها را شيران درنده و بى باك مى ديدند كه با دستان و حرارت چهره هاى خود ، از وى (حسين عليه السلام ) دفاع كردندو آنچه را كه فنا شدنى است ، در برابرِ آنچه ماندنى است ، معامله كردند . حسين عليه السلام ، آماج نيزه ها شد و در سرزمين طَف ، تاراج شده ، رها شد؛كشته اى كه گويى ، شبى در ميان مردم نبوده است. خدا ، آن قومى را كه او را تسليم كردند ، مجازات كند !اى كاش در ركابش ، حضور مى يافتم و بدخواهان و دشمنان را مى زدم و از او دور مى كردمو تا آن جا كه مى توانستم ، از وى ، جهادگرانه دفاع مى كردم و شمشير و نيزه ام را در راه او به كار مى گرفتم؛امّا افسوس كه در ميان مردمى بودم كه از كار ، باز مى داشتند _ و اين سستىِ من ، يكى از گم راهى هاى بزرگ بود _ !پس روزگار ، مصيبت هاى آنها را از ياد من نمى بَرَد و نمى پندارم كه روزگار ، آنها را فراموش كرده باشد.اى كاش همراه ياران او ، [به سمت جبهه جنگ] كوچ كرده بودم براى [جلوگيرى از] كشته شدنش، فدايى مى بودم.اى كاش با خانواده ام ، از او دفاع مى كردم و نيز با خاندانم و تمام دوستانم و تمام دارايى ام !خدا ، مرقدى را كه تمام عظمت و پرهيزگارى را در خود گرفته است از ابرِ پُر بار ، در غرب طَف ، سيراب سازد !
.
ص: 212
. .
ص: 213
. .
ص: 214
1 / 5أبو الرُّمح الخزاعي (1)مثير الأحزان :دَخَلَ أبُو الرُّمحِ إلى فاطِمَةَ بِنتِ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ (2) ، فَأَنشَدَها مَرثِيَّةً فِي الحُسَينِ عليه السلام وقالَ : أجالَت عَلى عَيني سَحائِبُ عَبرَةٍفَلَم تَصحُ بَعدَ الدَّمعِ حَتَّى ارمَعَلَّتِ (3) تَبكَي عَلى آلِ النَّبِيِّ مُحَمَّدٍوما أكثَرَت فِي الدَّمعِ لا بَل أقَلَّتِ اُولئِكَ قَومٌ لَم يَشيموا سُيوفَهُموقَد نَكَأَت أعداءَهُم حينَ سُلَّتِ وإنَّ قَتيلَ الطَّفِّ مِن آلِ هاشِمٍأذَلَّ رِقابا مِن قُرَيشٍ فَذَلَّتِ فَقالَت فاطِمَةُ : يا أَبا رُمحٍ ، أهكَذا تَقولُ ؟! قالَ : فَكَيفَ أقولُ جَعَلَنِيَ [اللّهُ] (4) فِداكِ ؟ قالَت : قُل : أذَلَّ رِقابَ المُسلِمينَ فَذَلَّتِ ، فَقالَ : لا اُنشِدُها بَعدَ اليَومِ إلّا هكَذا . (5)
.
ص: 215
(1)مثير الأحزان:ابو رمح ، نزد فاطمه دختر حسين بن على عليه السلام ، (2) رفت ومرثيه اى در باره امام حسين عليه السلام خواند و گفت : ابرهاى اشك ، بر فراز چشمانم نمايان شدندو آسمانِ چشمانم صاف نشد تا آن كه بارانِ سيل آسا ، باريدن گرفت. بر خاندانِ پيامبر، محمّد صلى الله عليه و آله ، مى گِريدو در اشك ريختن ، زياده روى نكرد ؛ بلكه كاهلى كرد . آنان ، قومى بودند كه به شمشيرهايشان ، بدگمان نبودندو آن گاه كه شمشيرهايشان از نيام كشيده شد ، زخم هاى عميقى به دشمنانشان ، وارد گرديد . شهيد سرزمين طَف از آل هاشمبى ترديد ، گردن هاى فراوانى از قريش را [به پايين،] كج كرد و خوار شدند. فاطمه گفت: اى ابو رُمْح! آيا چنين مى گويى؟! گفت: خدا مرا فدايت كند! پس چگونه بايد بگويم؟ گفت: بگو: گردن هاى مسلمانان را [به پايين،] و خوار شدند. پس گفت: از امروز به بعد ، اين سروده را نخواهم خواند ، مگر اين گونه .
.
ص: 216
1 / 6اُمُّ كُلثومٍ بِنتُ الإِمامِ عَلِيٍّ عليه السلامالملهوف :خَطَبَت اُمُّ كُلثومٍ بِنتُ عَلِيٍّ عليه السلام (1) في ذلِكَ اليَومِ [أي عِندَ وُرودِ الاُسارى الكوفَةَ] مِن وَراءِ كِلَّتِها (2) ... ثُمَّ قالَت : قَتَلتُم أخي صَبراً فَوَيلٌ لِاُمِّكُمسَتُجزَونَ ناراً حَرُّها يَتَوَقَّدُ سَفَكتُم دِماءً حَرَّمَ اللّهُ سَفكَهاوحَرَّمَهَا القُرآنُ ثُمَّ مُحَمَّدُ ألا فَابشِروا بِالنّارِ إنَّكُم غَدالَفي قَعرِ نارٍ حَرُّها يَتَصَعَّدُ وإِنّي لَأَبكي في حَياتي عَلى أخيعَلى خَيرِ مَن بَعدَ النَّبِيِّ سَيولَدُ (3) بِدَمعٍ غَزيرٍ مُستَهِلٍّ مُكَفكَفٍعَلَى الخَدِّ مِنّي ذائِبٍ لَيسَ يَجمُدُ (4)(5)
.
ص: 217
(1)الملهوف :اُمّ كلثوم ، دختر امام على عليه السلام ، در آن روز [كه اسيرانْ وارد كوفه شدند]، از پس پرده، سخن گفت... و سپس سرود : برادرم را با شكنجه كشته ايد . واى بر مادرتان!آتشى را به مجازاتْ خواهيد ديد كه حرارتش ، دَمادَم ، افزوده خواهد شد . خون هايى را ريخته ايد كه خداوند ، براى آنها حُرمت قائل شده استو قرآن و سپس محمّد صلى الله عليه و آله نيز آن را حُرمت نهاده اند . شما را مژده مى دهم كه فردا ، آتش ، پيشِ روى شماستو شما در دلِ آتشى خواهيد بود كه حرارتش ، هماره بالا مى رود. و من [از اين پس] در تمام زندگى ام بر برادرم خواهم گريست؛بر كسى كه پس از پيامبر صلى الله عليه و آله ، هرگز بهتر از او زاده نخواهد شد، با اشكى انبوه، ريزان و دمادمكه بر گونه خواهم ريخت و هماره ، بدون خاموشى است .
.
ص: 218
1 / 7بَشيرُ بنُ حَذلَمٍ (1)الملهوف :قالَ بَشيرُ (2) بنُ حَذلَمٍ : فَلَمّا قَرُبنا مِنها [أي مِنَ المَدينَةِ] نَزَلَ (3) عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليه السلام ، فَحَطَّ رَحلَهُ وضَرَبَ فِسطاطَهُ وأَنزَلَ نِساءَهُ ، وَقالَ : يا بِشرُ ، رَحِمَ اللّهُ أباكَ لَقَد كانَ شاعِراً ، فَهَل تَقدِرُ عَلى شَيءٍ مِنهُ ؟ قُلتُ : بَلى يَابنَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، إنِّي لَشاعِرٌ . قالَ : فَادخُلِ المَدينَةَ وَانعَ أبا عَبدِ اللّهِ عليه السلام . قالَ بِشرٌ : فَرَكِبتُ فَرَسي ورَكَضتُ حَتّى دَخَلتُ المَدينَةَ ، فَلَمّا بَلَغتُ مَسجِدَ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، رَفَعتُ صَوتِيَ بِالبُكاءِ وأَنشَأتُ أقولُ : يا أهلَ يَثرِبَ لا مُقامَ لَكُم بِهاقُتِل الحُسَينُ فَأَدمُعي مِدرارُ الجِسمُ مِنهُ بِكَربَلاءَ مُضَرَّجٌوَالرَّأسُ مِنهُ عَلَى القَناةِ يُدارُ قالَ : ثُمَّ قُلتُ : هذا عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ مَعَ عَمّاتِهِ وأَخَواتِهِ قَد حَلّوا بِساحَتِكُم ونَزَلوا بِفِنائِكُم ، وأَنا رَسولُهُ إلَيكُم اُعَرِّفُكُم مَكانَهُ . قالَ : فَما بَقِيَت فِي المَدينَةِ مُخَدَّرَةٌ ولا مُحَجَّبَةٌ إلّا بَرَزنَ مِن خُدورِهِنَّ ، مَكشوفَةً شُعورُهُنَّ ، مُخَمَّشَةً وُجوهُهُنَّ ، ضارِباتٍ خُدودَهُنَّ ، يَدعونَ بِالوَيلِ وَالثُّبورِ ، فَلَم أرَ باكِياً ولا باكِيَةً أكثَرَ مِن ذلِكَ اليَومِ ، ولا يَوما أمَرَّ عَلَى المُسلِمينَ مِنهُ بَعدَ وَفاةِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله . وسَمِعتُ جارِيَةً تَنوحُ عَلَى الحُسَينِ عليه السلام وتَقولُ : نَعى سَيِّدي ناعٍ نَعاهُ فَأَوجَعافَأَمرَضَني ناعٍ نَعاهُ فَأَفجَعا أعَينَيَّ جودا بِالمَدامِعِ وَاسكُباوجودا بِدَمعٍ بَعدَ دَمعِكُما مَعا عَلى مَن دَهى عَرشَ الجَليلِ فَزَعزَعاوأَصبَحَ أنفُ الدّينِ وَالمَجدِ أجدَعا (4) عَلَى ابنِ نَبِيِّ اللّهِ وَابنِ وَصِيِّهِوإِن كانَ عَنّا شاحِطَ (5) الدّارِ أشسَعا (6) ثُمَّ قالَت : أيُّهَا النّاعي ، جَدَّدتَ حُزنَنا بِأَبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام ، وخَدَشتَ مِنّا قُروحا لَمّا تَندَمِل ، فَمَن أنتَ يَرحَمُكَ اللّهُ ؟ قُلتُ : أنَا بَشيرُ بنُ حَذلَمٍ ، وَجَّهَني مَولايَ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليه السلام وهُوَ نازِلٌ مَوضِعَ كَذا وكَذا مَعَ عِيالِ أبي عَبدِ اللّهِ الحُسَينِ عليه السلام ونِسائِهِ . (7)
.
ص: 219
(1)الملهوف:بشير بن حَذلَم ، گزارش كرده است كه : چون به مدينه نزديك شديم، امام زين العابدين عليه السلام ، اُتراق كرد و خيمه بر افراشت و زنان را پياده نمود و فرمود: «بشير! خداوند ، پدرت را رحمت كند كه شاعر[ى توانا ]بود . آيا تو نيز در اين كار (سُرودن شعر) توانايى؟» . گفتم: اى فرزند پيامبر خدا! آرى ، من نيز شاعرم. فرمود: «پس وارد مدينه شو و خبر شهادت ابا عبد اللّه الحسين عليه السلام را فرياد كن» . من سوار اسبم شدم و با شتاب ، وارد مدينه شدم. وقتى به مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله رسيدم، صداى خود را به گريه ، بلند كردم و چنين سرودم : اى مردم يثرب! ديگر جاى ماندن شما در اين شهر نيست.حسين عليه السلام كشته شد . پس ، از ديده ، سرشك بباريد! تنَش ، در كربلا ، به خون آغشته استو سرش ، بر فراز نيزه ، گردانده مى شود. آن گاه گفتم: [بشتابيد!] اين ، على بن الحسين (زين العابدين) عليه السلام است كه با عمّه ها و خواهرانش ، در كنارتان اُتراق كرده است و در آستانه شهرتان اند. من نيز پيكِ اويم تا وضعيت او را براى شما بازگو كنم. در مدينه ، پرده نشين و بانوى حجابدارى نمانْد ، مگر آن كه از پرده در آمد، آشفته موى، خراشيده روى، بر [سر و] صورتْ زنان، فريادكنان و واويلا گويان. هيچ روزى مانند آن روز ، زن و مردِ گريه كُن نديده ام، و پس از رحلت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، روزى تلخ تر از آن روز ، بر مسلمانان نگذشت. نيز كنيزى را ديدم كه اين گونه بر حسين عليه السلام ، ناله مى كرد و مى سرود : پيكى ، خبر مرگ سَرورم [حسين عليه السلام ] را اعلان كرد و [دل را] به درد آورد.پيكِ مرگ ، با اين خبر ، مرا بيمار [و دردمند] ساخت . اى ديدگانم! سرشك ببخشيد و فرو ريزيدو پس از اشك هايتان ، باز هم با هم اشك بريزيد بر كسى كه عرش پروردگارِ شكوهمند را دهشت زده كرده و لرزانده است_ چنان كه چهره دين و رادمردى، نازيبا شده است _ ؛ بر [مصيبت] فرزند پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و فرزندِ وصىّ او [على عليه السلام ]هر چند جايگاهش ، دور و دستْ نايافتنى است. سپس گفت: اى خبر آورنده مرگ ! ماتمِ ما را با خبر شهادت ابا عبد اللّه عليه السلام ، تازه كردى و زخم هايى را كه در جانمان خشكيده بودند ، دوباره خراشيدى. رحمت خدا بر تو باد! تو كيستى؟ گفتم: من بشير بن حَذلَم هستم. مولايم على بن الحسين عليه السلام _ كه در فلان جا [در اطراف مدينه] ، با زنان و خانواده امام حسين عليه السلام اُتراق كرده _ ، مرا فرستاده است .
.
ص: 220
. .
ص: 221
. .
ص: 222
1 / 8خالِدُ بنُ غُفرانَ (1)تاريخ دمشق عن أبي عبد اللّه الحافظ (2) :سَمِعتُ أبَا الحُسَينِ عَلِيَّ بنَ مُحَمَدٍ الأَديبَ يَذكُرُ بِإِسنادٍ لَهُ أنَّ رَأسَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام لَمّا صُلِبَ بِالشّامِ ، أخفى خالِدُ بنُ غُفرانَ _ وهُوَ مِن أفاضِلِ التّابِعينَ _ شَخصَهُ عَن أصحابِهِ ، فَطَلَبوهُ شَهرا حَتّى وَجَدوهُ ، فَسَأَلوهُ عَن عُزلَتِهِ ، فَقالَ : أما تَرونَ ما نَزَلَ بِنا! ثُمَّ أنشَأَ يَقولُ . وأَخبَرَنا أبو عَبدِ اللّهِ الفَراوِيُّ ، أخبَرَنا أبو عُثمانَ الصابونِيُّ ، قالَ : أنشَدَنِي الحاكِمُ أبو عَبدِ اللّهِ الحافِظُ في مَجلِسِ الاُستاذِ أبي مَنصورٍ الحَشاذِيِّ عَلى حُجزَتِهِ في قَتلِ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام : جاؤوا بِرَأسِكَ يَابنَ بِنتِ مُحَمَّدٍمُتَزَمِّلاً بِدِمائِهِ تَزميلا وكَأَنَّما بِكَ يَابنَ بِنتِ مُحَمَّدٍقَتَلوا جِهارا عامِدينَ رَسولا قَتَلوكَ عَطشانا ولَم يَتَرَقَّبوافي قَتلِكَ التَّنزيلَ وَالتَّأويلا وَيُكَبِّرونَ بِأَن قُتِلتَ وَإِنَّماقَتَلوا بِكَ التَّكبيرَ وَالتَّهليلا (3)
.
ص: 223
(1)تاريخ دمشق:از ابو عبد اللّه حافظ، نقل شده است كه: شنيدم ابو الحسين على بن محمّد اديب ، با اسنادِ روايىِ خود، نقل مى كند كه : وقتى سرِ حسين بن على عليه السلام ، در شام بر فراز نيزه قرار گرفت، خالد بن غُفران _ كه از تابعيان نامدار است _ ، خود را از چشم دوستانش ، پنهان ساخت. از اين رو، يك ماه در پىِ او گشتند تا آن كه سرانجام ، او را يافتند. از دليل عُزلتش پرسيدند . گفت: مگر نمى بينيد كه چه بلايى بر سرمان آمده است؟! آن گاه ، شعر خود را خواند. نيز ابو عبد اللّه فَراوى ، به نقل از ابو عثمانِ صابونى ، گزارش كرده كه : روزى حاكم ابو عبد اللّه حافظ در مجلسِ استاد ابو منصور حَشاذى، در باره خوددارى اش از همكارى در كشتن حسين بن على عليه السلام [و هشدار دادن هايش از حضور در اين جنايت] ، چنين سرود: اى پسر دختر محمّد! سرت را آوردنددر حالى كه سخت در خون خود، تپيده بود و [كشتن تو] _ اى پسر دختر محمّد _ چنان بود كه گويىآشكارا و از سرِ عمد ، پيامبرى را كشته اند. تو را تشنه لب ، كشتند و در كشتن توهرگز از قرآن [و خداوند] ، باكى نداشتند. و بر اين كه تو كشته شده اى، تكبير سر مى دهندحال آن كه با كشتن تو ، تكبير (اللّه أكبر) و تهليل (لا إله إلّا اللّه ) را كشته اند.
.
ص: 224
1 / 9الرَّبابُ بِنتُ امرِئِ القَيسِ (1)الأغاني :رَثَت الرَّبابُ بنتُ امرئِ القَيسِ _ اُمُّ سُكَينَةَ بِنتِ الحُسَينِ عليه السلام _ زَوجَها الحُسَينَ عليه السلام حينَ قُتِلَ ، فَقالَت : إنَّ الَّذي كانَ نوراً يُستَضاءُ بِهِبِكَربَلاءَ قَتيلٌ غَيرُ مَدفونِ سِبطُ النَّبِيِّ جَزاكَ اللّهُ صالِحَةًعَنّا وَجُنِّبتَ خُسرانَ المَوازينِ قَد كُنتَ لي جَبَلاً صَعباً ألوذُ بِهِوكُنتَ تَصحَبُنا (2) بِالرَّحمِ وَالدّينِ مَن لِليَتامى ومَن لِلسّائِلينَ ومَنيُغني ويَأوي إلَيهِ كُلُّ مِسكينِ وَاللّهِ لا أبتَغي صِهراً بِصِهرِكُمُحَتّى اُغيَّبَ بَينَ الرَّملِ وَالطّينِ (3)
تذكرة الخواصّ :قِيلَ : إنَّ الرَّبابَ بِنتَ امرِئِ القَيسِ _ زَوجَ الحُسَينِ عليه السلام _ أخَذَتِ الرَّأسَ ووَضَعَتهُ في حِجرِها وقَبَّلَتهُ ، وقالت : وا حُسَينا فَلا نَسيتُ حُسَيناأقصَدَتهُ أسِنَّةُ الأَعداءِ غادَروهُ بِكَربلاءَ صَريعاًلا سَقَى اللّهُ جانِبَي كَربَلاءِ (4)
.
ص: 225
(1)الأغانى:رَباب دختر امرؤ القيس و مادر سَكينه دختر حسين عليه السلام ، بر شهادت همسرش حسين عليه السلام ، آن گاه كه شهيد شد ، مرثيه سرود و گفت: آن كسى كه نورى بود و از آن پرتو مى گرفتنددر كربلا كشته شد ، بى آن كه به خاكش بسپارند . اى نواده پيامبر صلى الله عليه و آله _ كه خداوند از سوى ما جزاىِ نيكت دهدو تو را از خُسرانِ ميزان ها[ى اعمال ]برَهاند ! براى من ، كوهى سترگ بودى كه بِدان ، پناه مى جُستمو با ما ، هماره بر پايه مِهرورزى و دين، همنشينى مى كردى. از اين پس ، چه كسى يتيمان را در يابد؟ نيازمندان را چه كسى در يابد؟و چه كسى مايه بى نيازى شود و هر تهى دستى بدو روى آورد؟ به خدا سوگند، [پس] از شما، شُويى نخواهم گرفتتا آن كه ميان ماسه و گِل ، دفن شوم.
تذكرة الخواصّ :گفته اند كه رَباب، دختر امرؤ القيس و همسر حسين عليه السلام ، سرِ ايشان را به دامان گرفت و بوسيد و چنين سرود: (2) واى از مصيبت حسين! حسين را از ياد نمى برمكه تيغ هاى دشمنان ، او را هدف گرفتند . او را در كربلا ، بر زمين افكنده ، رها كردند.خداوند ، دو سوىِ كربلا را هرگز سيراب مگردانَد!
.
ص: 226
1 / 10رَجُلٌ مِن عَبدِ القَيسِمثير الأحزان :حَدَّثَ أبُو العَبَّاسِ الحِميَرِيُّ ، قالَ : رَجُلٌ مِن عَبدِ القَيسِ قُتِلَ أخوهُ مَعَ الحُسَينِ عليه السلام فَقالَ : يا فَروُ قومي فَاندُبيخَيرَ البَرِيَّةِ فِي القُبورِ وَابكِي الشَّهيدَ بِعَبرَةٍمِن فَيضِ دَمعٍ ذي دُرورِ ذاكَ الحُسَينَ مَعَ التَّفَجُّعِ وَالتَّأَوُّهِ وَالزَّفيرِ قَتَلُوا الحَرامَ مِنَ الأَئِمَّةِ فِي الحَرامِ مِنَ الشُّهورِ (1)
1 / 11سُلَيمانُ بنُ قَتَّةَ 2مثير الأحزان عن ابن عائشة :مَرَّ سُلَيمانُ بنُ قَتَّةَ العَدَوِيُّ ومَولى بَني تَميمٍ بِكَربَلاءَ بَعدَ قَتلِ الحُسَينِ عليه السلام بِثَلاثٍ ، فَنَظَرَ إلى مَصارِعِهِم فَاتَّكَأَ عَلى فَرَسٍ لَهُ عَرَبِيَّةٍ وأَنشَأَ : مَرَرتُ عَلى أبياتِ آلِ مُحَمَّدٍفَلَم أرَها أمثالَها يَومَ حُلَّتِ ألَم تَرَ أنَّ الشَّمسَ أضحَت مَريضَةًلِفَقدِ حُسَينٍ وَالبِلادَ اقشَعَرَّتِ وكانوا رَجاءً ثُمَّ أضحَوا رَزِيَّةًلَقَد عَظُمَت تِلكَ الرَّزايا وجَلَّتِ وتَسأَلُنا قَيسٌ فَنُعطي فَقيرَهاوتَقتُلُنا قَيسٌ إذَا النَّعلُ زَلَّتِ وعِندَ غَنيٍّ قَطرَةٌ مِن دِمائِناسَنَطلِبُهُم يَوما بِها حَيثُ حَلَّتِ فَلا يُبعِدِ اللّهُ الدِّيارَ وأَهلَهاوإِن أصبَحَت مِنهُم بِرَغمٍ تَخَلَّتِ فَإِنَّ قَتيلَ الطَّفِّ مِن آلِ هاشِمٍأذَلَّ رِقابَ المُسلِمينَ فَذَلَّتِ وقَد أعوَلَت تَبكي النِّساءُ لِفَقدِهِوأَنجُمُنا ناحَت عَلَيهِ وصَلَّتِ (2)
.
ص: 227
مثير الأحزان:ابو عبّاس حِميَرى ، گزارش كرده است كه برادر شخصى از عبد القيس، در ركاب امام حسين عليه السلام شهيد شد. وى ، چنين سرود : اى فَرْو! برخيز و ناله كنبراى بهترينِ مردم كه در گور ، خفته است. و براى آن شهيد ، چنان گريه كن كهاز انبوهىِ اشك، چشمانت ، هماره اشك افشان باشد. براى آن حسينِ شهيدبا آه و ناله و مويه دردناك، به گريه بنشين. امامى را كشتند كه كشتنش حرام بوددر ماهى كه [جنگ در آن،] حرام است. (1)
(2) مثير الأحزان_ به نقل از ابن عايشه _: سليمان بن قَتّه عَدَوى ، وابسته بنى تميم، سه سال پس از شهادت امام حسين عليه السلام ، به كربلا رفت و به مرقدهاى مطهّر و قتلگاه شهيدان نگريست و به اسب اصيل عربى اش تكيه داد و چنين سرود : بر خانه هاى خاندان محمّد صلى الله عليه و آله ، گذر كردمامّا آنها را به سانِ روزهاى آغازين ، نديدم . آيا نمى بينى كه خورشيد ، از شهادت حسين عليه السلامبيمارگون شده است و شهرها ، به لرزه در آمده اند؟ آنها [مايه] اميد بودند و به مصيبتى بزرگ ، مبتلا شدندحقّا كه آن مصيبت ها ، بزرگ و سِتُرگ اند. خاندان قيس ، از ما كمك مى خواهند و ما به تهى دستانشان ، عطا مى كنيمو قيس ، ما را مى كُشند ، هر گاه كه نيامِ شمشير بلغزد. و از غنى ، (3) قطره خونمان راروزى طلب خواهيم كرد، هر جا كه باشد. خدا، آن ديار و مردمانش را پراكنده مگردانَد!هر چند كه بر خلافِ ميلشان ، تهى شده است. كشته طَف كه از خاندان هاشم بودگردنِ مسلمانان را [به پايين،] كج كرد و خوار شدند. زنان ، در فقدانش مويه كردند و با گريه، ناليدندو ستارگانمان ، بر او گريستند و درود فرستادند. (4)
.
ص: 228
تاريخ دمشق :قال سُلَيمانُ بنُ قَتَّةَ (1) يَرثي لِلحُسينِ عليه السلام : وإِنَّ قَتيلَ الطَّفِّ مِن آلِ هاشِمٍأذَلَّ رِقاباً مِن قُرَيشٍ فَذَلَّتِ فَإِن تَبتَغوهُ عائِذَ البَيتِ تُصبِحواكَعادٍ تَعَمَّت عَن هُداها فَضَلَّتِ مَرَرتُ عَلى أبياتِ آلِ مُحَمَّدٍفَلَم أرَ مِن أمثالِها حَيثُ حُلَّتِ وكانوا لَنا غُنما فَعادوا رَزِيَّةًلَقَد عَظُمَت تِلكَ الرَّزايا وجَلَّتِ فَلا يُبعِدِ اللّهُ الدِّيارَ وأَهلَهاوإِن أصبَحَت مِنهُم بِرَغمي تَخَلَّتِ إذَا افتَقَرَت قَيسٌ جَبَرنا فَقيرَهاوَتَقتُلُنا قَيسٌ إذَا النَّعلُ زَلَّتِ (2)
.
ص: 229
تاريخ دمشق:سليمان بن قَتّه ، (1) در رثاى حسين عليه السلام ، چنين سروده است : بى ترديد ، آن كشته طَف كه از خاندان هاشم بودگردن هايى از قريش را [به پايين،] كج كرد و خوار شدند. اگر انتظار داريد كه پناهگاهتان شودمانند قوم عاد خواهيد بود كه پس از هدايت ، دوباره گم راه شدند . بر خانه هاى خاندان محمّد صلى الله عليه و آله ، گذر كردمامّا آنها را به سانِ روزهاى آغازين ، نديدم . براى ما [نعمت و] غنيمت بودندامّا به مصيبتى بزرگ ، مبتلا شدند . حقّا كه آن مصيبت ها ، بزرگ و سترگ اند.خدا ، آن ديار و مردمانش را پراكنده مگردانَد! هر چند به خلاف ميلِ من ، تهى شده اند.هر گاه قيسيان تهى دست شوند، فقيرانشان را دستگيرى مى كنيم و قيسيان، ما را مى كُشند ، هر گاه نيام شمشير بلغزد.
.
ص: 230
1 / 12عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَيرِ الأَسَدِيُّ (1)الإرشاد : في مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ وَهانِىِ?بنِ عُروَةَ يَقولُ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَيرِ الأَسَدِيُّ : فَإِن (2) كُنتِ لا تَدرينَ مَا المَوتُ فَانظُريإلى هانِئٍ فِي السّوقِ وَابنِ عَقيلِ إلى بَطَلٍ قَد هَشَّمَ السَّيفُ وَجهَهُوَآخَرَ يَهوي مِن طِمارِ قَتيلِ أصابَهُما أمرُ الأَميرِ فَأَصبَحاأحاديثَ مَن يَسري بِكُلِّ سَبيلِ تَرَي جَسَدا قَد غَيَّرَ المَوتُ وَجهَهُونَضحَ دَمٍ قَد سالَ كُلَّ مَسيلِ فَتىً هُوَ أحيا مِن فَتاةٍ حَيِيَّةٍوأَقطَعُ مِن ذي شَفرَتَينِ صَقيلِ أيَركَبُ أسماءُ الهَماليجَ (3) آمِناوقَد طَلَبَتهُ مَذحِجٌ بِذُحولِ تَطيفُ حَوالَيهِ مُرادٌ وكُلُّهُمُعَلى رِقبَةٍ مِن سائِلٍ ومَسولِ فَإِن أنتُمُ لَم تَثأَروا بِأَخيكُمُفَكونوا بَغايا اُرضِيَت بِقَليلِ (4)
.
ص: 231
(1)الإرشاد:عبد اللّه بن زبير اسدى ، در باره هانى بن عُروه و مسلم بن عقيل ، چنين سروده است: اگر نمى دانى كه مُردن چيستبه هانى در بازار و مُسلم ، بنگر ؛ به رادمردى كه شمشير ، چهره اش را از هم دريدهو ديگرى كه از فراز بلندى ، [پرتاب و] كشته شده است . گرفتارِ فرمان فرمان روا شدندو به داستان هايى براى هر راه گذرى تبديل گشتند پيكرى را مى بينى كه مرگ ، چهره اش را دگرگون ساختهو خونى كه به هر نشيبى ، جارى شده است . رادمردى است كه حيايش از دخترى جوان ، افزون تر استو [شمشيرش] از شمشير دودَمْ آب داده ، بُرّان تر. آيا اسماء [بن خارجه] ، در نهايت ايمنى ، يا با چارپا رفت و آمد مى كندحال آن كه [قبيله] مَذحِج ، كينه توزانه در پىِ اويند؟ [قبيله] مراد ، همگى ، گرداگردش مى چرخند و همگى شاندر پىِ او هستند ؛ چه پرسشگر ، چه فرمانده و چه فرمان پذير . اگر شما ، در پىِ خونخواهى برادرتان نباشيددر آن صورت ، بازماندگانى هستيد كه به اندك ، راضى مى شويد .
.
ص: 232
1 / 13عُبَيدُ اللّهِ بنُ الحُرِّ الجُعفِيُّ (1)تاريخ دمشق :عُبَيدُ اللّهِ بنُ الحُرِّ بنِ عُروَةَ : أحَدُ شُعَراءِ الكوفَةِ وفُتّاكِها ، دَعاهُ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام إلى نَصرِهِ فَأَبى عَلَيهِ ، ثُمَّ نَدِمَ . ومِن قَولِهِ : تَبيتُ السُّكارى مِن اُميَّةَ نُوَّماوبِالطَّفِّ قَتلى ما يَنامُ حَميمُها وما ضَيَّعَ (2) الإِسلامَ إلّا قَبيلَةٌتَأَمَّرَ نَوكاها ودامَ نَعيمُها وأَضحَت قَناةُ الدّينِ في كَفِّ ظالِمٍإذَا اعوَجَّ مِنها جانِبٌ لا يُقيمُها فَأَقسَمتُ لا تَنفَكُّ عَيني حَزينَةًوعَينِيَ تَبكي لا يَخِفُّ سُجومُها حَياتِيَ أو تَلقى اُمَيَّةُ جِزيَةًيَذِلُّ بِها حَتّى المَماتِ عَميمُها (3)
.
ص: 233
(1)تاريخ دمشق :عبيد اللّه بن حُرّ بن عُروه ، يكى از شعراى كوفه و جنگاوران آن بود . حسين عليه السلام ، وى را به يارى خود ، دعوت نمود؛ امّا او خوددارى كرد و سپس ، از اين كار ، سختْ پشيمان شد. از سروده هاى اوست : مستان [بنى] اميّه ، سرخوش ، شب را به صبح مى رسانندو در طف ، گشتگانى افتاده اند كه شيفتگانشان ، هرگز نمى خوابند. هيچ كس ، اسلام را تباه نكرد ، جز قبيله اى كهاحمقانشان ، به فرمان روايى رسيدند و آسايششان ، تداوم يافت . و نيزه دين ، در دست ستمگرى قرار گرفت كههر گاه يك سوى آن كج شود، آن را راست نمى سازد. سوگند ياد كرده ام كه ديده ام ، از اندوه ، جدا نشودو سختْ بگِريد و هرگز ، اشك هايش كاهش نيابد در طول زندگى ام ، يا آن كه [بنى] اميّه به جزا برسند و با آنهمگى شان ، تا دَم مرگ ، خوار شوند.
.
ص: 234
تاريخ الطبري :ثُمَّ خَرَجَ [عُبَيدُ اللّهِ بنُ الحُرِّ بَعدَ شَهادَةِ الحسين عليه السلام ] حَتّى أتى كَربَلاءَ ، فَنَظَرَ إلى مَصارِعِ القَومِ ، فَاستَغفَرَ لَهُم هُوَ وأَصحابُهُ ، ثُمَّ مَضى حَتّى نَزَلَ المَدائِنَ ، وقالَ في ذلِكَ : يَقولُ أميرٌ غادِرٌ حَقَّ غادِرٍ (1)ألا كُنتَ قاتَلتَ الشَّهيدَ ابنَ فاطِمَه فَيا نَدَمي ألّا أكونَ نَصَرتُهُألا كُلُّ نَفسٍ لا تُسَدَّدُ نادِمَه وإِنِّي لِأَنِّي لَم أكُن مِن حُماتِهِلَذو حَسرَةٍ ما أن تُفارِقَ لازِمَه سَقَى اللّهُ أرواحَ الَّذينَ تَأَزَّرواعَلى نَصرِهِ سُقيا مِنَ الغَيثِ دائِمَه وَقَفتُ عَلى أجداثِهِم ومَجالِهِمفَكادَ الحَشا يَنفَضُّ وَالعينُ ساجِمَه لَعَمري لَقَد كانوا مَصاليتَ (2) فِي الوَغىسِراعا إلَى الهَيجا حُماةً خَضارِمَه (3) تَآسَوا عَلى نصرِ ابنِ بِنتِ نَبِيِّهِمبِأَسيافِهِم آسادَ غيلٍ (4) ضَراغِمَه فَإِن يُقتَلوا فَكُلُّ نَفسٍ تَقِيَّةٍعَلَى الأرضِ قَد أضَحت لِذلِكَ واجِمَه وما أن رَأَى الرَّاؤونَ أفضَلَ مِنهُمُلَدَى المَوتِ ساداتٍ وزُهرا قُماقِمَه (5) أتَقتُلُهُم ظُلما وتَرجو وِدادَنافَدَع خِطَّةً لَيسَت لَنا بِمُلائِمَه لَعَمري لَقَد راغَمتُمونا بِقَتلِهِمفَكَم ناقِمٍ مِنّا عَلَيكُم وناقِمَه أهُمُّ مِرارا أن أسيرَ بِجَحفَلٍإلى فِئَةٍ زَاغَت عَنِ الحَقِّ ظالِمَة فَكُفّوا وإِلّا ذُدتُكُم في كَتائِبٍأشَدُّ عَلَيكُم مِن زُحوفِ الدَّيالِمَه (6)
.
ص: 235
تاريخ الطبرى:آن گاه [عبيد اللّه بن حُر، پس از شهادت حسين عليه السلام ، از كوفه ]خارج شد تا به كربلا رسيد . به قتلگاه شهيدان، نگاهى انداخت و سپس او و يارانش ، براى آنها به آمرزش خواهى پرداختند . آن گاه ، رفت تا به مدائن رسيد و چنين سرود : فرمان روايى كه حقيقتا خائن است ، مى گويد:چرا در كنار فرزند شهيد فاطمه نجنگيدى؟ آه! از اين كه يارى اش نكردم، چه پشيمانى اى دارم!و بى ترديد ، هيچ جانى ، پشيمانى را نمى تواند درمان كند. و من _ به جان خودم سوگند _ ، چون از حاميانش نبوده امدر حسرتم ؛ حسرتى كه از من جدا نمى شود . خدا ، كسانى را كه كمر [همّت] بستند و به يارى اش شتافتندسيراب سازد ؛ سيراب ساختنى از ابر رحمتِ مُستدامش! بر فراز مرقدها و آوردگاه آنها ايستادمو نزديك بود كه دل و روده ام از خشم ، و چشم اشكبارم ، از هم بَدَرند . به جان خودم سوگند كه آنان در رزم ، شتابان و در هماوردخواهى ،سريع بودند ، و نيز پاسدارِ بسيارْ بخشنده بودند . در يارىِ فرزند دختر پيامبرشان ، همدل شدندبا شمشيرهايشان ؛ چرا كه آنان ، شيران بيشه جنگلِ در هم تنيده بودند. پس هنگامى كه [كسانى مانند آنان] كشته مى شوند، هر جان پارسايىبر روى زمين ، اندوهگين و بهت زده مى گردد. هرگز بينندگان ، بهتر از آنها را نديده اند؛سَرورانى كه تا دَم مرگ ، دست و دلبازند . آيا با ستمگرى، آنها را مى كُشى و انتظارِ مهربانىِ ما را دارى؟نقشه ات را فرو گذار كه ما با آن ، همدل نخواهيم شد. به جانم سوگند ، با كشتن آنها ، با ما دشمنى كرده ايد.پس چه بسيارند زنان و مردانى از ما كه در صددِ خونخواهى اند. بارها تصميم گرفته ام كه با سپاهى قدرتمندبه سوى گروهى بروم كه از حق ، منحرف شده و ستم پيشه اند. پس ، دست برداريد ، و گر نه ، با دسته هايى جنگى ، شما را خواهم راند؛دسته هايى كه از پيشروى ديلميان ، بر شما سهمگين تر خواهند بود.
.
ص: 236
الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :وقالَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ الحُرِّ أيضا : فَيا لَكِ حَسرَةً ما دُمتُ حَيّاتَرَدَّدُ بَينَ حَلقِيَ وَالتَّراقي (1) حُسَينا حينَ يَطلُبُ بَذلَ نَصريعَلى أهلِ العَداوَةِ وَالشِّقاقِ ولَو أنِّي اُواسيهِ بِنَفسيلِنِلتُ كَرامَةً يَومَ التَّلاقي مَعَ ابنِ المُصطَفى نَفسي فِداهُفَوَلّى ثُمَّ وَدَّعَ بِالفِراقِ غَداةَ يَقولُ لي بِالقَصرِ قَولاًأتَترُكُنا وتُزمِعُ بِانطِلاقِ ؟ فَلَو فَلَقَ التَّلَهُّفُ قَلبَ حَيٍّلَهَمَّ اليَومَ قَلبِيَ بِانفِلاقِ فَقَد فازَ الاُولى نَصَروا حُسَيناوخابَ الآخَرونَ اُولُو النِّفاقِ (2)
راجع: ج 5 ص 268 (القسم السابع / الفصل السابع / استنصاره من عبيد اللّه بن الحرّ) .
.
ص: 237
الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :نيز عبيد اللّه بن حُر ، سروده است : آه! چه حسرتى، كه تا زنده امميان گلو و سينه من است؛ حسرت آن دَم كه حسين عليه السلام از من خواستعليه اهلِ عداوت و دورويى ، به يارى اش برخيزم! اگر با فدا كردنِ جانم ، به يارى اش مى شتافتمدر آن صورت ، كرامت در روز ديدار (قيامت) را به دست مى آوردم به همراه پورِ مصطفى _ كه جانم فدايش باد _ .او باز گشت و وداعِ فراق كرد. بامدادان ، با اختصار به من گفت :رهايمان مى كنى و شتابان مى روى؟! اگر حسرت [و افسوس] ، قلب جاندارى را مى شكافتامروز ، قلبم هواى شكافته شدن دارد آنها كه به يارى حسين عليه السلام شتافته اند ، رستگارندو ديگران _ كه داراى نفاق اند _ ، نااميدند.
ر. ك : ج 5 ص 269 (بخش هفتم / فصل هفتم / يارى خواستن از عبيد اللّه بن حُر) .
.
ص: 238
1 / 14عُبَيدَةُ بنُ عَمروٍ الكِندِيُّ (1)الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :قالَ عُبَيدَةُ بنُ عَمروٍ الكِندِيُّ يَرثِي الحُسينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام ووَلَدَهُ ، ويَذكُرُ قَتلَهُم وقَتَلَتَهُم : صَحَا القَلبُ بَعدَ الشَّيبِ عَن اُمِّ عامِرٍوأَذهَلَهُ عَنها صُروفُ الدَّوائِرِ ومَقتَلُ خَيرِ الآدَمِيّينَ والِداوجَدّا إذا عُدَّت مَساعي المَعاشِرِ دَعاهُ الرِّجالُ الحائِرونَ لِنَصرِهِفَكُلّاً رَأَيناهُ لَهُ غَيرَ ناصِرِ وَجَدناهُمُ مِن بَينِ ناكِثِ بَيعَةٍوساعٍ بِهِ عِندَ الإِمامِ وغادِرِ ورامٍ لَهُ لَمّا رَآهُ وطاعِنٍومُسلٍ عَلَيهِ المُصلِتينَ وناحِرِ فَيا عَينُ أدرِي الدَّمعَ مِنكِ وَأَسبِليعَلى خَيرِ بادٍ فِي الأَنامِ وحاضِرِ عَلَى ابنِ عَلِيٍّ وَابنِ بِنتِ مُحَمَّدٍنَبِيِّ الهُدى وابنِ الوَصِيِّ المُهاجِرِ تَداعَت عَلَيهِ مِن تَميمٍ عِصابَةٌواُسرَةُ سَوءٍ مِن كِلابِ بنِ عامِرِ وَمِن حَيِّ وَهبيلٍ تَداعَت عِصابَةٌعَلَيهِ واُخرى أردَفَت مِن يَحابِرِ وخَمسونَ شَيخا مِن أبانِ بنِ دارِمٍتَداعَوا عَلَيهِ كَاللُّيوثِ الخَواطِرِ ومِن كُلِّ حَيٍّ قَد تَداعى لِقتَلِهِذَوُو النَّكثِ وَالإِفراطِ أهلُ التَّفاخُرِ شَفَى اللّهُ نَفسي مِن سِنانٍ ومالِكٍومِن صاحِبِ الفُتيا لَقيطِ بنِ ياسِرِ ومِن مُرَّةَ العَبديِّ وَابنِ مُساحِقٍومِن فارِسِ الشَّقراءِ كَعبِ بنِ جابِرِ ومِن أورَقِ الصَّيداءِ وَابنِ مُوَزَّعٍومِن بُجر تَيمِ اللَاتِ وَالمَرءِ عامِرِ ومِن نَفَرٍ مِن حَضرَمَوتَ وتَغلِبٍومِن مانِعيهِ الماءَ في شَهرِ ناجِرِ وخَولِيِّ لا يَقتُلكَ رَبِّي وهانِئٍوثَعلَبَةَ المَستوهِ (2) وَابنِ تُباحِرِ ولا سَلَّمَ اللّهُ ابنَ أبجَرَ ما دَعَتحَمامَةُ أيكٍ في غُصونٍ نَواضِرِ ومِن ذلِكَ الفَدمُ (3) الأَبانِيُّ وَالَّذيرَماهُ بِسَهمٍ _ ضَيعَةً _ والمُهاجِرِ (4) ولاَ ابنِ رُقادٍ لا نَجا مِن حَذارِهِولاَ ابنِ يَزيدٍ مِن حَذارِ المُحاذِرِ ومِن رُؤوسِ ضُلَالِ العِراقِ وغَيرِهِمتَميمٌ ومِن ذاكَ اللَّعينُ ابنُ زاجِرِ ولَا الحَنظَلِيّينَ الَّذينَ تَتابَعَتنِبالُهُمُ في وَجهِهِ وَالخَواصِرِ ولَا نَفَرٍ مِن آلِ سَعدِ بنِ مِذحِجٍولاَ الأَبرَصِ الجِلفِ اللَّئيمِ العَناصِرِ ولَا عُصبَةٍ مِن طَيِّىً?أحدَقَت بِهِولا نَفَرٍ مِنّا شِرارِ السَّرائِرِ ولَا الخَثعَمِيّينَ الَّذينَ تَنازَلواعَلَيهِ ولا مَن زارَهُ بِالمَناشِرِ ولا شَبِثٍ لا سَلَّمَ اللّهُ نَفسَهُولاقَى ابنُ سَعدٍ حَدَّ أبيَضَ باتِرِ (5)
.
ص: 239
(1)الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :عبيدة بن عَمْرو كِنْدى ، در رثاى حسين بن على عليه السلام و پسرش و يادكردِ شهادتِ آنها و سرنوشتِ قاتلان آنها ، چنين سروده است : قلب ، پس از پيرى ، از اُمّ عامر ، نشاطى دوباره يافتولى گذر دوران ، آن را از او ، غافل ساخت و نيز كشته شدن كسى كه در ميان آدميان ، بهترين نيا و پدر را داردآن گاه كه افتخارات آدميان ، به شماره در مى آيد . [به ياد آور] فراخوانىِ وى را از مردمِ سرگشته ، براى يارىامّا ديديم كه همگى ، از يارى اش روى گردان شدند. آنان ، يا كسانى بودند كه بيعت خود را زير پا نهادنديا اين كه در حضور امام عليه السلام ، سخن چينى كردند و نيرنگ در پيش گرفتند و چون او را ديدند، بر او نيزه زدندو شمشير ، از نيام كشيدند و [او را] با بريدن رگ گردن كشتند. اى ديده! سرشكِ انبوه بيفشان و تمام اشك هايت رابر بهترينِ پيشينيان و حاضران ، ببار . بر پورِ على عليه السلام و فرزند دختر محمّد صلى الله عليه و آله
پيامبرِ هدايتگر، و فرزند وصىّ (امامِ) مهاجر. از بنى تميم ، گروهى عليه او هم داستان شدندو نيز خانواده پليدى از خاندانِ كِلاب بن عامِر. و از قبيله وَهْبيل ، جمعى عليه او همدست شدندو دسته ديگرى ، عليه او پيمان بستند . و نيز از ابان بن دارِم ، پنجاه مردِ كاملْ سالبر او حمله ور شدند ، مانند شيران تيزتاز و از هر محلّه اى ، براى كشتنِ او گِرد آمدندكسانى كه اهل پيمان شكنى و افراطكارى و فخر فروشى بودند خدا، آتش درونم را [با انتقام گرفتن] از سِنان و مالكآرام كند، و [با انتقام گرفتن] از صاحب فتوا ، لَقيط بن ياسر ، و نيز از مُرّه عبدى و ابن مُساحِقو سواركار اسبِ سفيديال ، كعب بن جابر، و نيز از اَورقِ صَيدا و ابن مُوَزَّعو از بُجْرِ قبيله تَيمُ اللات و از مرد عامرى و نيز از چند نفر حَضرَموتى و تَغْلِبىو نيز از مانعان آب در ماه گرم تابستان و از خَولى _ كه خدا او را [به مرگ باعزّت] نكُشد _ و هانىو ثعلبه بزرگ سُرين و پسر تُباحِر! و خدا ، پسر اَبجَر را ايمن مَدارد ، تا وقتى كهكبوترى در شاخسارى چشم نواز ، مى خوانَد و نيز [ايمن مَدارد] آن كم فهمِ خودنما و آن كهبا تير ، دارايى و مال او را نشانه گرفت و مهاجر را و پسر رُقاد را كه از هشيارى اش بهره اى نگرفتو پسر يزيد را با وجود آن همه نگهبان و نيز سردمدارانِ گم راهى عراق و ديگران رااعم از تَميم و آن ملعون ، يعنى ابن زاجِر و آن حَنظَلى ها كه تيرهايشان ، پياپى بر چهره و پهلوى او فرود آمد و همه خاندان سعد بنِ مَذحِج،و آن پيسى زده پليد بدذات و جماعتى از طَى كه بى شرمانه ، او را در ميان گرفتندو جمعى از ما كه درونى بد دارند و خَثعَمى ها كه بر سرش فرود آمدندو آنها كه با سلاح ، به ديدارش شتافتند و شَبِث _ كه خدا، هرگز جانش را سالم نكند _و ابن سعد كه با شمشيرى برّاق و بُرنده با او ، رو به رو شد!
.
ص: 240
. .
ص: 241
. .
ص: 242
1 / 15عُقبَةُ بنُ عَمرٍو السَّهمِيُّ (1)الأمالي للمفيد عن إبراهيم بن داحة:أوَّلُ شِعرٍ رُثِيَ بِهِ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام قَولُ عُقبَةَ بنِ عَمرٍو السَّهمِيِّ ، مِن بَني سَهمِ بنِ عَوفِ بنِ غالِبٍ : إذَا العَينُ قَرَّت فِي الحَياةِ وَأَنتُمُتَخافونَ فِي الدُّنيا فَأَظلَمَ نورُها مَرَرتُ عَلى قَبرِ الحُسَينِ بِكَربَلافَفاضَ عَلَيهِ مِن دُموعي غَزيرُها فَما زِلتُ أرثيهِ وأَبكي لِشَجوِهِويُسعِدُ عَيني دَمعُها وزفيرُها وبَكَيتُ مِن بَعدِ الحُسَينِ عَصائِباأطافَت بِهِ مِن جانِبَيها (2) قُبورُها سَلامٌ عَلى أهلِ القُبورِ بِكَربَلاوقَلَّ لَها مِنِّي سَلامٌ يَزورُها سَلامٌ بِآصالِ العَشِيِّ وبِالضُّحىتُؤَدّيهِ نَكباءُ (3) الرِّياحِ ومورُها (4) ولا بَرِحَ الوُفَّادُ زُوَّارُ قَبرِهِيَفوحُ عَلَيهِم مِسكُها وعَبيرُها (5)
.
ص: 243
(1)الأمالى، مفيد_ به نقل از ابراهيم بن داحه _: نخستين سروده اى كه در رثاى امام حسين عليه السلام گفته شد، شعر عُقبة بن عمرو سهمى، از بنى سهم بن عوف بن غالب است : آن گاه كه چشم آدمى ، در زندگى روشن شود و شمادر دنيا ، هراسانيد ، نورِ آن به تاريكى خواهد گراييد. در كربلا ، به ديدار مرقد حسين عليه السلام رفتمو از ديدگانم ، اشك هاى فراوانى براى او سرازير شد. همچنان به خاطر مصيبتش ، او را مى ستودم و مى گريستمو اشك و ناله ، چشمانم را يارى مى كرد. پس از حسين عليه السلام ، بر كسانى گريستم كهمرقدهايشان ، گِرداگردِ او را فرا گرفته است. سلام بر صاحبان قبرهاى كربلا_ و اندك است درود من كه به زيارتش مى رود _ ؛ سلامى در هنگام غروب و در چاشتكه نسيم در هوا ، آن را دَمادَم مى رساند. زائرانِ تازه رسيده قبر اوهمچنان در معرض وزش مُشك و عبيرِ آن بارگاه اند .
.
ص: 244
1 / 16الفَضلُ بنُ عَبّاسِ بنِ عُتبَةَ (1)كشف الغمة:قالَ الفَضلُ بنُ عَبّاسِ بنِ عُتبَةَ (2) بنِ أبي لَهَبٍ ، يَرثي مَن قُتِلَ مَعَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام _ يَعني مِن أهلِهِ _ : أعَينَيَّ إن لا تَبكِيا لِمُصيبَتيفَكُلُّ (3) عُيونِ النّاسِ عَنِّيَ أصبَرُ أعَينَيَّ جودا (4) مِن دُموعٍ غَزيرَةٍفَقَد حَقَّ إشفاقي وما كُنتُ أحذَرُ بَكيتُ لِفَقدِ الأكرَمينَ تَتابَعوالِوَصلِ المَنايا دارِعونَ وحُسَّرُ 5 مِنَ الأَكرَمينَ البيضِ مِن آلِ هاشِمٍلَهُم سَلَفٌ مِن واضِحِ (5) المَجدِ يُذكَرُ مَصابيحُ أمثالُ الأَهِلَّةِ إذ هُمُلَدَى الجودِ أو دَفعِ الكَريهَةِ أبصَرُ بِهِم فَجَعَتنا وَالفَواجِعُ كَاسمِهاتَميمٌ وبكرٌ وَالسَّكونُ وحِميَرُ وهَمدانُ قَد جاشَت عَلَينا وأَجلَبَتهَوازِنُ في أفناءِ قَيسٍ وأَعصُرُ وفي كُلِّ حَيٍّ نَضحَةٌ مِن دِمائِنابَني هاشِمٍ يَعلو سَناها ويُشهَرُ فَلِلّهِ مَحيانا وكانَ مَماتُناوللّهِِ قَتلانا تُدانُ وتُنشَرُ لِكُلِّ دَمٍ مَولىً وَمَولى دِمائِنابِمُرتَقَبٍ يَعلو عَلَيكُم ويَظهَرُ فَسَوفَ يَرى أعداؤُنا حينَ نَلتَقيلِأَيِّ الفَريقَينِ النَّبِيُّ المُطَهَّرُ (6)
.
ص: 245
(1)كشف الغمّة :فضل بن عبّاس بن عُتبة (2) بن ابى لَهَب ، دررثاى شهيدانِ كشته شده از خاندان امام حسين عليه السلام ، چنين سرود : اى چشمانم! اگر در مصيبت وارد شده بر من ، گريه نكنيدچشمان تمام مردم، شكيباتر از شما خواهند بود. اى چشمانم! اشك هايى انبوه ، فرو ريزيدكه دلسوزى من ، درست است و من ، متوجّه نبودم. براى مرگِ گراميانى گريستم كه در پىِ هم ، روى آوردندبراى رسيدن به شهادت ، زره به تن و با سرِ بى خُود ؛ (3) همان ها كه از كرامتمندانِ پاكِ آل هاشم بودندو نياكانى دارند كه در رادمردى ، شُهره اند . چراغ هاى تابانى كه به مهتابْ ماننده اند ؛ زيرادر دهش و زدودنِ اندوه ، بيناترند. فاجعه آنان به ما وارد شدو عاملان اين فاجعه ، تَميم و بكر و سَكون و حِمْيَرند و هَمْدان ، به ما خشم ورزيدو هوازِن را در كنار آل قيس و اَعصُر ، فرا خواند. هر قبيله اى، شركت جُست، در ريختن خون مابنى هاشم _ كه مجدش مى درخشد و آوازه اش ، همواره _ رو به فزونى است _. زندگى و مرگ ما ، در راه خداوند است،كشته هاى ما ، به خداوند ، تقديم مى شوند و برانگيخته مى شوند. هر خونِ ريخته اى، خواهانى دارد و خونخواه مادر كمين است و بر شما ، چيره مى شود و آشكار خواهد گشت. به زودى ، دشمنانِ ما، آن گاه كه با آنها رو در رو مى شويم ، خواهند ديدكه پيامبر مطهّر ، از آنِ كدام يك از ماست. (4)
.
ص: 246
1 / 17ما رُوِيَ عَن بَناتِ عَقيلٍالأمالي للمفيد عن أبي هياج عبد اللّه بن عامر :لَمّا أتى نَعيُ الحُسَينِ عليه السلام إلَى المَدينَةِ ، خَرَجَت أسماءُ بِنتُ عَقيلِ بنِ أبي طالِبٍ _ رَضِيَ اللّهُ عَنها _ في جَماعَةٍ مِن نِسائِها ، حَتَّى انتَهَت إلى قَبرِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَلاذَت بِهِ ، وشَهَقَت عِندَهُ ، ثُمَّ التَفَتَت إلَى المُهاجِرينَ وَالأَنصارِ وهِيَ تَقولُ : ماذا تَقولونَ إن قالَ النَّبِيُّ لَكُميَومَ الحِسابِ وصِدقُ القَولِ مَسموعُ خَذَلتُمُ عِترَتي أو كُنتُمُ غُيَباوَالحَقُّ عِندَ وَلِيِّ الأَمرِ مَجموعُ أسلَمتُموهُم بِأَيدِي الظّالِمينَ فَمامِنكُم لَهُ اليَومَ عِندَ اللّهِ مَشفوعُ ما كانَ عند غَداةَ الطَّفِّ إذ حَضرواتِلكَ المَنايا ولا عَنهُنَّ مَدفوعُ قالَ : فَما رَأَينا باكِيا ولا باكِيَةً أكثَرَ مِمَّا رَأَينا ذلِكَ اليَومَ . (1)
.
ص: 247
الأمالى ، مفيد_ به نقل از ابو هياج، عبد اللّه بن عامر _: هنگامى كه خبر شهادت امام حسين عليه السلام به مدينه رسيد، اسماء دختر عقيل بن ابى طالب _ كه خداوند از او خشنود باد _ ، به همراه جمعى از زنان اين خاندان ، به كنار مرقد مطهّر پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و به آن ، پناه جُست و آهى سوزان از نهاد بر كشيد و به مهاجران و انصار، رو كرد و چنين سرود : چه پاسخى خواهيد گفت ، آن گاه كه پيامبر صلى الله عليه و آله به شمادر روز حسابرسى بگويد _ و البتّه سخن راست ، شنيدنى است _ كه : «ذرّيه ام را تنها گذاشتيد يا آن كه حضور نداشتيدحال آن كه حقيقت ، نزدِ ولىّ امر بود . آنها را به ستمگران ، تحويل داديد.پس امروز نزد خداوند ، براى شما هيچ شفاعتى پذيرفته نيست»؟ در صبح طَف ، هنگامى مرگ به سراغ آنان رفتكه كسى نبود تا از آنان ، دفاع كند . وى گفته است كه تا آن روز ، هرگز اين تعداد زن و مرد گريان را يك جا نديده بوديم .
.
ص: 248
الإرشاد :خَرَجَت اُمُّ لُقمانَ بِنتُ عَقيلِ بنِ أبي طالِبٍ _ حينَ سَمِعَت نَعيَ الحُسَينِ عليه السلام _ حاسِرَةً ، ومَعَها أخواتُها : اُمُّ هانِئٍ ، وأَسماءُ ، ورَملَةُ ، وزَينَبُ ، بَناتُ عَقيلِ بنِ أبي طالِبٍ _ رَحمَةُ اللّهِ عَلَيهِنَّ _ تَبكي قَتلاها بِالطَّفِّ ، وهِيَ تَقولُ : ماذا تَقولونَ إن (1) قالَ النَّبِيُّ لَكُمماذا فَعَلتُم وأَنتُم آخِرُ الاُمَمِ بِعِترَتي وبِأَهلي بَعدَ مُفتَقَديمِنهُم اُسارى ومِنهُم ضُرِّجوا بِدَمِ ما كانَ هذا جَزائي إذ نَصَحتُ لَكُمأن تَخلُفوني بِسوءٍ في ذَوي رَحِمي (2)
أنساب الأشراف :قالَت زَينبُ بِنتُ عَقيلٍ تَرثي قَتلى أهلِ الطَّفِّ ، وخَرَجَت تَنوحُ بِالبَقيعِ : ماذا تَقولونَ إن قالَ النَّبِيُّ لَكُمماذا فَعَلتُم وأَنتُم آخِرُ الاُمَمِ بِأَهلِ بَيتي وأَنصاري أما لَكُمُعَهدٌ كَريمٌ أما توفونَ بِالذِّمَمِ ذُرِيَّتي وبنو عَمّي بِمَضيَعَةٍمِنهُم اُسارى وقَتلى ضُرِّجوا بِدَمِ ما كانَ ذاكَ جَزائي إذ نَصَحتُكُمُأن تَخلُفوني بِسوءٍ في ذَوي رَحِمي (3)
.
ص: 249
الإرشاد:اُمّ لقمان، دختر عقيل بن ابى طالب ، وقتى خبر شهادت امام حسين عليه السلام را شنيد ، به همراه خواهرانش: اُمّ هانى، اسماء ، رَملَه و زينب، دختران عقيل بن ابى طالب _ كه رحمت خدا بر آنان باد _ ، سرْبرهنه ، خارج شد و بر شهيدان خود در كربلا ، گريه سر داد و گفت : چه پاسخى خواهيد داد ، آن گاه كه پيامبر صلى الله عليه و آله ، به شما بگويد كه :[واى بر شما!] چه كرديد _ كه شما ، واپسينْ امّت ها هستيد _ با اهل بيتِ من و ياورانم پس از منكه جمعى از آنها ، به اسارت در آمده اند و جمعى ، در خون تپيده اند ؟! پاداش من _ كه شما را هدايت كردم _اين نبود كه پس از من ، با خاندانم ، بدرفتارى كنيد.
أنساب الأشراف:زينب دختر عقيل ، در رثاى شهيدان طَف ، اين شعر را سرود و از خانه خود ، خارج شد و در بقيع ، نوحه سر داد كه : چه پاسخى خواهيد داد ، آن گاه كه پيامبر صلى الله عليه و آله به شما بگويد كه:[واى بر شما!] چه كرديد _ كه شما واپسينْ امّت هستيد _ با خاندانم و يارانم؟! آيا شما را پيمانِ درستى نيستو به پيمان ها ، وفا نمى كنيد؟! [آيا بايد] خاندان من و عموزادگانم ، در گرفتارى باشندو برخى اسير و برخى به خون تپيده باشند؟ پاداشِ من _ كه شما را هدايت كردم _اين نبود كه پس از من ، با خاندانم ، بدرفتارى كنيد .
.
ص: 250
المعجم الكبير عن مصعب بن عبد اللّه :خَرَجَت زَينَبُ الصُّغرى بِنتُ عَقيلِ بنِ أبي طالِبٍ عَلَى النّاسِ بِالبَقيعِ ، تَبكي قَتلاها بِالطَّفِّ وهِيَ تَقولُ : ماذا تَقولونَ إن قالَ النَّبِيُّ لَكُمماذا فَعَلتُم وكُنتُم آخِرَ الاُمَمِ بِأَهلِ بَيتي وأَنصاري وذُرِّيَّتيمِنهُم اُسارى وقَتلى ضُرِّجوا بِدَمِ ما كانَ ذاكَ جَزائي إذ نَصَحتُ لَكُمأن تَخلُفوني بِسوءٍ في ذَوي رَحِمي فَقالَ أبُو الأَسوَدِ الدُّؤَلِيُّ ، نقول : « رَبَّنَا ظَ_لَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَ تَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَ_سِرِينَ » (1) . (2)
راجع : ج 9 ص 414 (القسم الحادي عشر / الفصل الأول / حين وصل الخبر) .
1 / 18مُسلِمُ بنُ قُتَيبَةَ (3) مروج الذهب :يَقولُ مُسلِمُ بنُ قُتَيبَةَ مَولى بَني هاشِمٍ : عَينُ جودي بِعَبرَةٍ وعَويلِوَاندُبي إن نَدَبتِ آلَ الرَّسولِ وَاندُبي تِسعَةً لِصُلبِ عَلِيٍّقَد اُصيبوا وخَمسَةً لِعَقيلِ وَابنَ عَمِّ النَّبِيِّ عَوناً أخاهُملَيسَ فيما يَنوبُهُم بِخَذولِ وسَمِيَّ النَّبِيِّ غودِرَ فيهِمقَد عَلَوهُ بِصارِمٍ مَصقولِ وَاندُبي كَهلَهُم فَلَيسَ إذا ماعُدَّ فِي الخَيرِ كَهلُهُم كَالكُهولِ لَعَنَ اللّهُ _ حَيثُ كانَ _ زِياداوَابنَهُ وَالعَجوزَ ذاتَ البُعولِ (4)
.
ص: 251
المعجم الكبير_ به نقل از مُصعَب بن عبد اللّه _: زينبِ صغرا ، دختر عقيل بن ابى طالب، با مردم، به بقيع رفت و در رثاى شهيدان خود در طَف ، گِريان ، چنين سرود: چه پاسخى خواهيد داد ، آن گاه كه پيامبر صلى الله عليه و آله ، به شما بگويد كه :[واى بر شما!] چه كرديد _ كه شما ، واپسينْ امّت هستيد _ با خاندانم و يارانم و ذرّيه امكه برخى اسيرند و برخى در خون تپيده اند؟! پاداشِ من كه شما را هدايت كردم _اين نبود كه پس از من ، با خاندانم ، بدرفتارى كنيد . ابو الأسود دُئَلى گفت: مى گوييم: «پروردگارا! ما به خود ، ستم كرده ايم و اگر از ما در نگذرى و بر ما رحم ننمايى ، از زيانكاران خواهيم بود» . (1)
ر . ك : ج 9 ص 415 (بخش يازدهم / فصل يكم / هنگام دريافت خبر) .
(2)مُروج الذهب:مسلم بن قُتَيبه، وابسته بنى هاشم ، چنين سروده است : [اى] ديده ! اشك بريز و واويلا سر دهو اگر مى خواهى گريه كنى، بر خاندان پيامبر صل الله عليه وآله گريه كن و بر نُه تن از نسل على عليه السلام كه جان باخته اند، گريه كنو بر پنج تن از نسل عقيل و بر پسرعموى پيامبر ، عَون، برادر آنها_ كه در بازماندگانشان، سرافكنده نيست _ و بر آن همنام پيامبر صل الله عليه وآله در ميان آنان ، كه به نيرنگ، گرفتار شدو با شمشيرِ صيقل يافته ، با او برخورد كردند و بر ميان سالشان گريه كن كه هر گاهنيكى ها شماره شوند ، ميان سالشان ، مانند ساير ميان سالان نيست . خدا ، زياد را لعنت كند _ هر جا كه باشد _و پسرش و عجوزه چند شويه را ! (3)
.
ص: 252
1 / 19المُغيرَةُ بنُ نَوفَلِ بنِ الحارِثِ (1)أنساب الأشراف :قالَ المُغيرَةُ بنُ نَوفَلِ بنِ الحارِثِ بنِ عَبدِ المُطَّلِبِ : أضحَكَنِي الدَّهرُ وأَبكانيوَ الدَّهرُ ذو صَرفٍ وأَلوانِ يا لَهفَ نَفسي وهِيَ النَّفسُ لاتَنفَكُّ مِن هَمٍّ وأَحزانِ عَلى اُناسٍ قُتِلوا تِسعَةٍبِالطَفِّ أمسَوا رَهنَ أكفانِ وسِتَّةٍ ما إن أرى مِثلَهُمبَني عَقيلٍ خَيرِ فُرسانِ (2)
.
ص: 253
(1) أنساب الأشراف:مُغَيرة بن نَوفل بن حارث بن عبد المطّلب ، چنين سروده است : روزگار ، مرا گريانْد و خندانْدو روزگار ، در گذر و رنگارنگ است. آه و فسوس بر من كه جانى دارمكه از اندوه و غم ، جدا نمى گردد؛ غم و اندوه بر نُه تن كه در سرزمين طَف كشته شدندو همگىِ آنها ، سرانجام ، كفن شدند و شش تن كه هرگز ، همانندشان را نمى بينم؛فرزندان عقيل، آن بهترينِ جنگاوران . (2)
.
ص: 254
الأمالي للشجري :قالَ المُغيرَةُ بنُ نَوفَلٍ الهاشِمِيُّ لِلجَرَّاحِ بنِ سِنانٍ (1) الأَسَدِيِّ لَمّا طَعَنَ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام : إذا سَقَى اللّهُ عَبداً صَوبَ غادِيَةٍفَلا سَقَى اللّهُ جَرَّاحا مِنَ الدِّيَمِ أعني بِهِ ابنَ سِنانٍ شَرَّ مَن حَمَلَتاُنثى وَمِن شَرِّ مَن يَمشي عَلى قَدَمِ شُلَّت يَمينُكَ مِن غادٍ بِمِعوَلِهِعَلى فَتىً لَيسَ بِالواني ولَا البَرِمِ يا نَصرُ نَصرَ قَعينٍ كَيفَ نَومُكُمُوقَد أتَيتُم عَظيماً لَيسَ بِالأَمَمِ (2) حاشا جُذيمَةَ إنِّي غَيرُ ذاكِرِهاولا بَني جابِرٍ لَم يَنطِفوا بِدَمِ قالَ أبو بَكرٍ : الجَرّاحُ بنُ سِنانٍ هذا _ الَّذي طَعَنَ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام _ مِن بَني أسَدٍ ، مِن بَني نَصرِ بنِ قَعينٍ . (3)
1 / 20مَولًى لِعُمَرَ بنِ عِكرِمَةَ كامل الزيارات عن عمر بن عكرمة (4) : أصبَحنا لَيلَةَ قَتلِ الحُسَينِ عليه السلام بِالمَدينَةِ ، فَإِذا مَولىً لَنا يَقولُ : سَمِعنا البارِحَةَ مُنادِياً يُنادي ويَقولُ : أيُّهَا القاتِلونَ جَهلاً حُسَيناأبشِروا بِالعَذابِ وَالتَّنكيلِ كُلُّ أهلِ السَّماءِ يَدعو عَلَيكُممِن نَبِيٍّ ومُرسَلٍ وَقَبيلِ قَد لُعِنتُم عَلى لِسانِ ابنِ داودَ وذي الرّوحِ حامِلِ الإِنجيلِ (5)
.
ص: 255
الأمالى ، شجرى :مُغَيرة بن نَوفِل هاشمى ، در باره جرّاح بن سِنان اسدى ، (1) آن گاه كه به حسين بن على عليه السلام ضربه زد ، اين را گفت : آن گاه كه خداوند ، باران صبحگاهى را به بنده اى مى چشانَدجرّاح را از آب باران ، سيراب نكند! منظورم ابن سِنان است ؛ بدترين نوزادى كهزنى مى تواند به آن، باردار شود و بدترينِ راهْ روندگان. چُلاق باد دستت كه با وسيله اى كُشندهبر جوان مردى حمله ور شد كه نه مضطرب بود و نه بى تاب . اى خاندان نصر قَعين! چگونه آرام مى خُسبيددر حالى كه گناهى بزرگ كرده ايد ، نه كوچك؟! حاشا! [طايفه] جُذَيمه _ كه در اين جا ، از آنها ياد نمى كنم _و نيز بنى جابر ، به خونى آلوده نشدند . ابوبكر ، [راوىِ اين سخن] گفت: اين جرّاح بن سِنان _ كه حسين بن على عليه السلام را زد _، از بنى اسد و از خاندانِ نصر بن قَعين است.
كامل الزيارات_ به نقل از عمر بن عِكرِمه (2) _: در شب شهادت امام حسين عليه السلام ،در مدينه بوديم. صبح آن روز ، يكى از غلامان گفت: ديشب ، شنيدم كه منادى اى اين گونه بانگ مى زد : اى كسانى كه جاهلانه ، حسين عليه السلام را كشتيدمژده تان باد به مجازات خدا و عذاب او! تمام آسمانى ها ، شما را نفرين مى كنندچه پيامبر ، چه رسول و چه مؤمن شما ، بر زبان پسر داوود (موسى عليه السلام )و روح اللّه ، حاملِ انجيل ، نفرين شده ايد.
.
ص: 256
1 / 21النَّجاشِيُّ (1)نسبُ قريش :قالَ النَّجاشِيُّ يَرثِي الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام (2) : يا جَعدُ بَكّيهِ ولا تَسأَميبُكاءَ حَقٍّ لَيسَ بِالباطِلِ عَلَى ابنِ بِنتِ الطّاهِرِ المُصطَفىوَابنِ ابنِ عَمِّ المُصطَفى الفاضِلِ لَن تَغلِقي بابا عَلى مِثلِهِفِي النّاسِ مِن حافٍ ولا ناعِلِ (3)
.
ص: 257
(1) نسب قريش:نجاشى ، در رثاى حسين بن على عليه السلام چنين سروده است : (2) اى جَعد! بر او گريه كن و هرگز خسته [و سست] مشوگريه اى كه بر حق است ، نه بر باطل؛ بر پسر دختر [پيامبرِ] پاكِ برگزيدهو پسرِ پسرعموى برگزيده برتر. هرگز در را بر كسى همچون او نبندكه او برتر از هر كسى است، چه برهنه پا باشد و چه پوشيده پا .
.
ص: 258
الفصل الثاني : نماذج من المراثي التي اُنشدت في القرن الثّاني2 / 1جَعفَرُ بنُ عَفّانَ الطّائِيُّ (1)مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي :قالَ جَعفَرُ بنُ عَفّانَ الطّائِيُّ يَرثِي الإِمامَ الحُسَينَ عليه السلام : لِيَبكِ عَلَى الإِسلامِ مَن كانَ باكِياًفَقَد ضُيِّعَت أحكامُهُ واستُحِلَّتِ غَداةَ حُسَينٌ لِلرِّماحِ دَرِيَّةًوقَد نَهَلَت مِنهُ السُّيوفُ وعَلَّتِ وغودِرَ فِي الصَّحراءِ لَحما مُبَدَّداعَلَيهِ عِناقُ الطَّيرِ باتَت وظَلَّتِ فَما نَصَرَتهُ اُمَّةُ السَّوءِ إذ دَعالَقَد طاشَتِ الأَحلامُ مِنها وضَلَّتِ بَلى قَد مَحَوا أنوارَهُم بِأَكُفِّهِمفَلا سَلِمَت تِلكَ الأَكُفُّ وشُلَّتِ فَما حَفِظوا قُربَ الرَّسولِ ولا رَعَواوزَلَّت بِهِم أقدامُهُم وَاستُزِلَّتِ أذاقَتهُ حَرَّ القَتلِ اُمَّةُ جَدِّهِهَفَت نَعلُها فِي كَربَلاءَ وزَلَّتِ فَلا قَدَّسَ الرَّحمنُ مِنها نُفوسَهاوإِن هِيَ صامَت لِلإِلهِ وصَلَّتِ كَما أفجَعَت بِنتَ الرَّسولِ بِنَسلِهاوكانوا حُماةَ الحَربِ حَيثُ استَقَلَّتِ وكانوا سُرورا ثُمَّ عادوا رَزِيَّةًلَقَد عَظُمَت تِلكَ الرَّزايا وجَلَّتِ (2)
.
ص: 259
(1)مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى :جعفر بن عَفّان طايى ، در رثاى حسين عليه السلام ، چنين سروده است: هر كه هواى گريستن دارد، بر اسلام ، ناله سر دهدزيرا احكام آن ، تباه شد و حرامش حلالْ گرديد. حسين عليه السلام ، هدف نيزه ها قرار گرفتو شمشيرها ، پى در پى ، از خونش آشاميدند و سرانجام ، كُند شدند . در دل صحرا ، پيكرى پاره پاره ، رها شدو دسته هاى پرندگان ، در كنارش مأوا گزيدند و ماندند. امّتِ بد، آن گاه كه او فريادخواهى كرد ، به فريادش نرسيدند.عقل ها ، در كارِ اين امّت ، درمانده و متحيّرند. آرى! آنها نور وجودشان را با دست هاى خود ، از بين بردند.بنا بر اين ، آن دست ها، سالم مباد و چُلاق باد! خويشاوندى با پيامبر صلى الله عليه و آله را پاس نداشتندو با اين كار ، گام هايشان ، لغزيد و منحرف شد. امّتِ نياىِ او ، سوزِ مرگ را به وى چشانيدندو بدين ترتيب ، در سرزمين كربلا ، پايشان [از صراط حق] لغزيد. [خداوندِ] رحمان ، روان هاى آن مردم را مقدّس و گرامى نداردهر چند براى خداوند ، به نماز ايستاده و روزه گرفته باشند؛ چرا كه با اين كار خود ، دختر پيامبر صلى الله عليه و آله را داغدار كردند،اگر چه [شهيدانْ] همگى ، مردانِ رزم و كارزار بودند ! آنها شادمان بودند؛ ولى مصيبت زده شدند،و حقّا كه آن مصيبت ها ، بس بزرگ و سِتُرگ اند .
.
ص: 260
أعيان الشيعة :مِن شِعرِ جَعفَرِ بنِ عَفّانَ الطّائِيِّ في أهلِ البَيتِ عليهم السلام قَولُهُ : ألا يا عَينُ فَابكي ألفَ عامٍوزيدي إن قَدَرتِ عَلَى المَزيدِ إذا ذُكِرَ الحُسَينُ فَلا تَمَلّيوجودِي الدَّهرَ بِالعَبَراتِ جودي فَقَد بَكَتِ الحَمائِمُ مِن شَجاهابَكَت لِأَليفِها الفَردِ الوَحيدِ بَكَينَ وما دَرَينَ وأَنتَ تَدريفَكَيفَ تَهُمُّ عَينُكَ بِالجُمودِ أتَنسى سِبطَ أحمَدَ حينَ يُمسيويُصبِحُ بَينَ أطباقِ الصَّعيدِ (1)
.
ص: 261
أعيان الشيعة :از اشعار جعفر بن عَفّان طايى در رثاى اهل بيت عليهم السلام ، اين مرثيه است : الا ، اى ديده ! هزار سال ، گريه كنو نيز بر آن بيفزاى ، اگر توانِ افزودن دارى ، آن گاه كه از حسين عليه السلام ، ياد مى شود و مبادا [از گريستن] خسته شوى!در تمام روزگار ، در اشك ريزى ، هماره ، دهنده و پُربار باش. بى ترديد ، كبوتران (زنان امام عليه السلام ) از سرِ اندوه گريستندو بر تنها همدم خود، گريه سر دادند. آنها گريستند در حالى كه نمى دانستند [چه بر سرشان مى آيد]؛ ولى تو _ كه خوب مى دانى _چگونه چشمانت مى خواهند خشك باشند؟ آيا نواده احمد را، آن گاه كه روز را به شب مى رسانَدو روز بعد ، بر روى خاك مى خوابد، فراموش مى كنى؟!
.
ص: 262
2 / 2السَّيِّدُ الحِميَرِيُّ (1) الأغاني عن عليّ بن إسماعيل التميمي عن أبيه :كُنتُ عِندَ أبي عَبدِ اللّهِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ عليه السلام ، إذِ استَأذَنَ آذِنَهُ السَّيِّدُ الحِميَرِيُّ ، فَأَمَرَهُ بِإِيصالِهِ ، وأَقعَدَ حَرَمَهُ خَلفَ سِترٍ ، ودَخَل فَسَلَّمَ وجَلَسَ ، فَاستَنشَدَهُ ، فَأَنشَدَ قَولَهُ : اُمرُر عَلى جَدَثِ الحُسَينِفَقُل لِأَعظُمِهِ الزَّكِيَّه يا أَعظُما لا زِلتِ مِنوَطفاءَ ساكِبَةٍ رَوِيَّه وإذا مَرَرتَ بِقَبرِهِفَأَطِل بِهِ وَقفَ المَطِيَّه وَابكِ المُطَهَّرَ لِلمُطَهَّرِوَالمُطَهَّرَةِ النَّقِيّه كَبُكاءِ مُعوِلَةٍ أتَتيَوما لِواحِدِهَا المَنِيَّه (2)
.
ص: 263
(1) الأغانى_ به نقل از على بن اسماعيل تميمى ، از پدرش _: روزى نزد جعفر بن محمّد (صادق عليه السلام ) بودم و سيّد حِميَرى ، اجازه ورود خواست . ايشان فرمان داد كه وارد شود و آن گاه ، خانواده خود را در پسِ پرده نشاند . سيّد حِميَرى ، سلام كرد و رخصت طلبيد تا شعرش را بخواند. پس چنين خواند: (2) بر مرقد حسين عليه السلام ، گذر كنو به استخوان هاى پاكش بگو : اى استخوان ها! خداوند ، همواره شما رااز ابر پُربارِش رحمتش ، برخوردار كند! و هر گاه از كنار مرقدش گذر كردىدرنگ كن و مَركبت را متوقّف كن و بر آن پاكيزه فرزند مولاىِ پاكيزهو بانوىِ پاك و پاكيزه ، گريه كن ، به سانِ زن فرزندْ از دست داده اى كهيگانه فرزندش را مُرده مى بيند.
.
ص: 264
أعيان الشيعة :لَهُ في رِثاءِ الحُسَينِ عليه السلام : اُمرُر عَلى جَدَثِ الحُسَينِو قُل لِأَعظُمِهِ الزَّكِيَّه يا أعظُما لا زِلتِ مِنوَطفاءَ ساكِبَةٍ رَوِيَّه ما لَذَّ عَيشٌ بَعدَ رَضِّكِبِالجِيادِ الأعوَجِيَّه قَبرٌ تَضَمَّنَ طَيِّباآباؤُهُ خَيرُ البَرِيَّه آباؤُهُ أهلُ الرِّياسَةِوَ الخِلافَةِ وَالوَصِيَّه وَالخَيرِ وَالشِّيَمِ المُهَذَّبَةِ المُطَيَّبَةِ الرَّضِيَّه فَإِذا مَرَرتَ بِقَبرِهِفَأَطِل بِهِ وَقفَ المَطِيَّه وَابكِ المُطَهَّرَ لِلمُطَهَّرِوَ المُطَهَّرَةِ الزَّكِيَّه كَبُكاءِ مُعوِلَةٍ غَدَتيَوما بِواحِدِهَا المَنِيَّه وَالعَن صَدى عُمَرَ بنَ سَعدٍوَ المُلَمَّعَ بِالنَّقِيَّه شِمَرِ بنَ جَوشَنٍ الَّذيطاحَت بِهِ نَفسٌ شَقِيَّه جَعَلُوا ابنَ بِنتِ نَبِيِّهِمغَرَضا كَما تُرمَى الدَّرِيَّه لَم يَدعُهُم لِقِتالِهِإلّا الجُعالَةُ وَالعَطِيَّه لَمّا دَعَوهُ لِكَي تَحَكَّمَ فيهِ أولادُ البَغِيَّه أولادُ أخبَثِ مَن مَشىمَرَحاً وأَخبَثِهِم سَجِيَّه فَعَصاهُمُ وأَبَت لَهُنَفسٌ مُعَزَّزَةٌ أبِيَّه فَغَدَوا لَهُ بِالسّابِغاتِعَلَيهِمُ (1) وَالمَشرَفِيَّه وَالبيضِ وَاليَلَبِ (2) اليَماني وَالطِّوالِ السَّمهَرِيَّه وهُمُ اُلوفٌ وَهوَ فيسَبعينَ نَفسٍ هاشِمِيَّه فَلَقَوهُ في خَلَفٍ لِأَحمَدَ مُقبِلينَ مِنَ الثَّنِيَّه مُستَيقِنينَ بِأَنَّهُمسيقوا لِأَسبابِ المَنِيَّه يا عَينُ فَابكي ما حَييتُعَلى ذَوِي الذِّمَمِ الوَفِيَّه لا عُذر في تَركِ البُكاءِ دَما وأَنتِ بِهِ حَرِيَّه (3)
.
ص: 265
أعيان الشيعة :وى (سيّدِ حِميَرى) ، در رثاى امام حسين عليه السلام ، چنين سروده است: بر مرقد حسين عليه السلام ، گذر كنو به استخوان هاى پاكش بگو : اى استخوان ها! خداوند ، همواره شما رااز ابر پُربارِش رحمتش ، برخوردار كند ! پس از آن كه تو را با اسبان اصيل ، سُمكوب كردندزندگى ، هرگز گوارا نگرديد. مرقدى كه پاكيزه اى را در خود ، جاى داد ؛همو كه نياكانش ، بهترينِ مردمان اند. نياكانش ، سزامندان فرمان روايىو خلافت و جانشينى اند. هر گاه بر مرقدش گذر كردىدرنگ كن و مَركبت را متوقّف كن و بر آن پاكيزه فرزند مولاىِ پاكيزهو بانوى پاك و پاكيزه ، گريه كن ، به سان زنِ فرزندْ از دست داده اى كهيگانه فرزندش را مُرده مى بيند. و بر آوازه عمر بن سعدو بر آن كه جامه پاكى را به ريا به تن دارد، لعنت كن. يعنى شمر بن ذى الجوشن؛همو كه نفْس ناپاك ، او را اسير كرده است. آنان ، فرزند دختر پيامبرِ خودشان را هدف گرفتندآن سان كه نشانه را هدفِ تيرها قرار مى دهند. هيچ چيزى ، آنان را براى جنگيدن برنينگيختجز عطاها و وعده ها . هنگامى كه او (حسين عليه السلام ) را [به بيعت با يزيد] دعوت كردند تافرزندان زنِ بدكاره ، بر او چيره شوند _ همان فرزندان پليدترينِ مردانى كه با غرور ، راه مى روندو دارندگان پليدترين سرشت _ ، [حسين عليه السلام] با آنان ، مخالفت ورزيدو جان گرامى و سرافراز او ، [از بيعت] خوددارى كرد. از اين رو، با نيزه هاى بُرّانو شمشيرهاى تيز و آب داده، بر او يورش بردند و نيز با شمشيرهاى بَرّاق و سپرهاى يَمانىو نيزه هاى بلندِ محكم و توپُر آنان ، هزار هزار نفر بودندو او در ميان هفتاد نفر هاشمى بود كه با نواده احمد ، همراه شدندو از راهى پُرسنگلاخ ، آمده بودند و يقين داشتندكه به سوى مرگ ، رانده مى شوند. اى ديده! تا آن دَم كه زنده ام ، گريه سر دهبر آنان كه وفادار و خوش پيمان اند. بر تركِ خون گريستن ، عذرى نيستدر حالى كه تو سزاوار آنى .
.
ص: 266
2 / 3الفَضلُ بنُ عَبدِ الرَّحمنِ بنِ العَبّاسِ (1)شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد :لَمّا قُتِلَ زَيدُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام في سَنَةِ اثنَتَينِ وعِشرينَ ومِئَةٍ في خِلافَةِ هِشامِ بنِ عَبدِ المَلِكِ . . . قالَ الفَضلُ بنُ عَبدِ الرَّحمنِ مِن قَصيدَةٍ لَهُ طَويلَةٍ : . . . أينَ قَتلى مِنّا بَغَيتُم عَلَيهِمثُمَّ قَتَّلتُموهُمُ ظالِمينا أرجعوا هاشِما ورُدّوا أبَا اليَقظانَ وَابنَ البُدَيلِ في آخَرينا قُتِلوا بِالطُّفوفِ يَومَ حُسَينٍمِن بَني هاشِمٍ ، ورُدّوا حُسَينا أينَ عَمرٌو وأَينَ بِشرٌ وقَتلىمَعَهُم بِالعَراءِ ما يُدفَنونا أرجِعوا عامِرا ورُدّوا زُهَيراثُمَّ عُثمانَ ، فَارجِعوا عازِمينا وَارجِعوا الحُرَّ وَابنَ قَينٍ وقَوماقُتِلوا حينَ جاوَزوا صِفّينا وَارجِعوا هانِئا ورُدّوا إلَينامُسلِما وَالرُّواعَ في آخَرينا (2) لَن تَرُدّوهُمُ إلَينا ولَسنامِنكُمُ غَيرَ ذلِكُم قابِلينا (3)
.
ص: 267
(1)شرح نهج البلاغة، ابن ابى الحديد :هنگامى كه زيد بن على در سال 122 ق ، و در دوران خلافت هشام بن عبد الملك ، كشته شد ، ... فضل بن عبد الرحمان ، در قصيده اى طولانى ، چنين گفت: ... كجايند كشته هاى ما كه به آنها ، ستم روا كرديدو آن گاه ، ظالمانه ، آنها را كُشتيد؟ هاشم را به ما برگردانيد و ابو يقظانو ابن بُدَيل و ديگران را باز گردانيد و نيز [كسانى را كه] از بنى هاشم در طَف، در روزِ حسين عليه السلام كشته شدندو حسين را به ما برگردانيد. عمرو [صَيداوى] و بِشر [حَضرَمى] و كسانى كهبا آنها ، در بيابان ، كشته شدند و دفن نشدند، كجايند؟ عامرِ [عبدى] را برگردانيد و زُهَير [بن سليم] را به ما پس دهيد.آن گاه ، عثمان [بن على] را و سپس مردانِ پُرعزمِ ما را بر گردانيد. و حُر را برگردانيد و پسر قَين را و گروهى را كهپس از گذر از صفّين ، [در كربلا] كشته شدند. و هانى را برايمان برگردانيدو مُسلمِ و ساير مردان مسئوليت شناسِ ما را باز گردانيد. هرگز نمى توانيد آنها را برايمان برگردانيد و ما نيز جز برگرداندن آنهاهيچ چيزى را از شما نمى پذيريم [و هميشه ميان ما و شما ، جنگ خواهد بود] .
.
ص: 268
2 / 4الكُمَيتُ (1)كفاية الأثر عن الكميت بن أبي المستهل :دَخَلتُ عَلى سَيِّدي أبي جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِيٍّ الباقِرِ عليه السلام فَقُلتُ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ! إنِّي قَد قُلتُ فيكُم أبياتا ، أفَتَأذَنُ لي في إنشادِها ؟ فَقالَ : إنَّها أيَّامُ البيضِ ! قُلتُ : فَهُوَ فيكُم خاصَّةً . قالَ : هاتِ ، فَأَنشَأتُ أقولُ : أضحَكَنِي الدَّهرُ وأَبكانيوَالدَّهرُ ذو صَرفٍ وَأَلوانِ لِتِسعَةٍ بِالطَّفِّ قَد غودِرواصاروا جَميعا رَهنَ أكفانِ فَبَكى عليه السلام وبَكى أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام ، وسَمِعتُ جارِيَةً تَبكي مِن وَراءِ الخِباءِ ، فَلَمّا بَلَغتُ إلى قَولي : وسِتَّةٍ لا يُتَجارى (2) بِهِمبَنو عَقيلٍ خَيرُ فِتيانِ ثُمَّ عَلِيُّ الخَيرِ مَولاكُمُذِكرُهُمُ هَيَّجَ أحزاني فَبَكى ثُمَّ قالَ عليه السلام : ما مِن رَجُلٍ ذَكَرَنا أو ذُكِرنا عِندَهُ فَخَرَجَ مِن عَينَيهِ ماءٌ ولَو قَدرُ مِثلِ جَناحِ البَعوضَةِ ، إلّا بَنَى اللّهُ لَهُ بَيتا فِي الجَنَّةِ ، وجَعَلَ ذلِكَ حِجابا بَينَهُ وبَينَ النّارِ . فَلَمّا بَلَغتُ إلى قَولي : مَن كانَ مَسرورا بِما مَسَّكُمأو شامِتا يَوما مِنَ الآنِ فَقَد ذَلَلتُم بَعدَ عِزٍّ فَماأدفَعُ ضَيما حينَ يَغشاني أخَذَ بِيَدي وقالَ : اللّهُمَّ اغفِر لِلكُمَيتِ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ وما تَأَخَّرَ . (3)
.
ص: 269
(1) كفاية الأثر_ به نقل از كُمَيت بن ابى مُستَهِل _: روزى به ديدار مولايم امام باقر عليه السلام رفتم و گفتم : اى فرزند پيامبر خدا! من در باره شما ، چند بيتى سروده ام . آيا مرا رخصت مى دهى كه بخوانم؟ فرمود: «اين روزها ، ايّام البيض است [و خواندن شعر ، در آن ، مكروه]» . گفتم : ويژه شما [اهل بيت] است . فرمود: «بخوان» . من ، چنين خواندم : روزگار ، مرا گريانْد و خندانْدكه روزگار ، هماره ، فراز و نشيب و دگرگونى دارد. براى نُه نفر كه در سرزمين طَف ، مظلومانه ، رها شدندو همگى ، اكنون در كفن هاى خويش اند. در اين جا امام عليه السلام سخت گريست. همچنين وقتى كه به اين دو بيت رسيدم ، شنيدم كه كنيزى از پسِ پرده مى گريست : و شش تن كه با آنها ، نمى توان هماوردى كرد[يعنى] فرزندان عقيل كه بهترينِ جوانان اند و سپس علىِ نيكو ، سَرورتان؛همان ها كه ياد كردن از آنها ، اندوه مرا بر مى انگيزد. آن گاه امام عليه السلام گريست و فرمود: «اگر كسى از ما ياد كند، يا در نزدش يادى از ما شود و به اندازه بال پشه اى از چشمش اشك بريزد ، جز اين نيست كه خداوند ، برايش خانه اى در بهشت مى سازد و آن را حائل ميان او و آتش [دوزخ] مى كند». [سپس به اين ابيات رسيدم كه :] هر كه از ديدن گرفتارى هايتان ، شادمان مى شوديا با [شنيدن] اين حوادث ، شما را شماتت مى كند [ ، بايد بداند كه] شما پس از عزّتى سِتُرگ ، به اين رنج ها گرفتار آمديدچنان كه من نيز نمى توانم ظلم را از خود ، دفع كنم، آن گاه كه بِدان گرفتار شوم. هنگامى كه به اين سخنان رسيدم ، امام عليه السلام دستم را گرفت و فرمود: «خداوندا ! گناهان گذشته و آينده كُمَيت را ببخش» .
.
ص: 270
. .
ص: 271
. .
ص: 272
الروضة المختارة :قالَ الكُمَيتُ رَحِمَهُ اللّهُ تَعالى : ومِن أكبَرِ الأحداثِ كانَت مُصيبَةًعَلَينا قَتيلُ الأَدعِياءِ المُلَحَّبُ قَتيلٌ بِجَنبِ الطَّفِّ مِن آلِ هاشِمٍفَيا لَكَ لَحماً لَيسَ عَنهُ مُذَبَّبُ (1) ومُنَعفِرُ الخَدَّينِ مِن آلِ هاشِمٍألا حَبَّذا ذاكَ الجَبينُ المُتَرَّبُ (2) وَقالَ أيضاً رَضِيَ اللّهُ عَنهُ : ومِن عَجَبٍ لَم أقضِهِ أنَّ خَيلَهُملِأَجوافِها تَحتَ العَجاجَةِ أزمُلُ يُحَلِّئنَ عَن ماءِ الفُراتِ وظِلِّهِحُسَينا (3) ولَم يُشهَر عَلَيهِنَّ مُنصَلُ كَأَنَّ حُسَينا وَالبَهاليلُ حَولَهُلِأَسيافِهِم ما يَختَلِي المُتَبَقِّلُ يَخُضنَ بِهِ مِن آلِ أحمَدَ فِي الوَغىدَما ظَلَّ مِنهُم كَالبَهيمِ المُحَجَّلُ وغابَ نَبِيُّ اللّهِ عَنهُم وفَقدُهُعَلَى النَّاسِ رُزءٌ ما هُناكَ مُجَلَّلُ فَلَم أرَ مَخذولاً أجَلَّ مُصيبَةًوأَوجَبَ مِنهُ نُصرَةً حينَ يُخذَلُ يُصيبُ بِهِ الرّامونَ عَن قَوسِ غَيرِهِمفَيا آخِرا أسدى لَهُ الغَيُّ أوَّلُ تَهافَتَ ذِبّانُ المَطامِعِ حَولَهُفَريقانِ شَتّى ذو سِلاحٍ وأَعزَلُ إذا شَرَعَت فيهِ الأَسِنَّةُ كَبَّرَتغُواتُهُمُ مِن كُلِّ أوبٍ وهَلَّلوا فَما ظَفِرَ المُجري إلَيهِم بِرَأسِهِولا عُذِلَ الباكي عَلَيهِ المُوَلوِلُ فَلَم أرَ مَوتورينَ أهلَ بَصيرَةٍوحَقٍّ لَهُم أيدٍ صِحاحٌ وأَرجُلُ كَشيعَتِهِ وَالحَربُ قَد ثُفِيَت لَهُمأمامَهُمُ قِدرٌ تَجيشُ ومِرجَلُ فَريقانِ هذا راكِبٌ في عَداوَةٍوباكٍ عَلى خِذلانِهِ الحَقَّ مُعوِلُ فَما نَفَعَ المُستَأخِرينَ نَكيصُهُمولا ضَرَّ أهلَ السّابِقاتِ التَعَجُّلُ (4) وقالَ أيضا : ووَصِيُّ الوَصِيِّ ذِي الخِطَّةِ الفَصلِومُردِي الخُصومِ يَومَ الخِصامِ وقَتيلٌ بِالطَّفِّ غودِرَ مِنهُبَينَ غَوغاءِ اُمَّةٍ وطَغامِ ... وتُطيلُ المُرَزَّآتُ المَقاليتُ (5)عَلَيهِ القُعودَ بَعدَ القِيامِ يَتَعَرَّفنَ حُرَّ وَجهٍ عَلَيهِعُقبَةُ السَّروِ ظاهِرا وَالوِسامِ قُتِلَ الأَدعِياءُ إذ قَتَلوهُأكرَمُ الشارِبينَ صَوبَ الغَمامِ ... وأَبُو الفَضلِ إنَّ ذِكرَهُمُ الحُلوَبِفِيَّ الشِّفاءُ لِلأَسقامِ ... لا اُبالي ولَن اُبالِيَ فيهِمأبَدا رَغمَ ساخِطينَ رِغامِ فَهُمُ شيعَتي وقِسمي مِنَ الاُمَّةِحَسبي مِن سائِرِ الأَقسامِ ... وَلِهَت نَفسِيَ الطَّروبُ إلَيهِموَلَها حالَ دونَ طَعمِ الطَّعامِ (6)
.
ص: 273
الروضة المختارة :_ كه رحمت خدا بر او باد _كُمَيت گفته است: از بزرگ ترين حوادث ، مصيبتى بودكه در آن ، پاكْ نياترين كس را بدكاران بدْنسل كشتند؛ همان كشته خاندان هاشم، افتاده در كنار طَف_ و افسوس بر پيكرى كه هيچ ياورى ندارد _ و غبارآلوده گونه از خاندان هاشم .خوشا آن پيشانى اى كه خاك آلود است! نيز از هموست _ كه خداوند از او خشنود باد _ : و شگفتى اى كه نمى توانم آن را درك كنم، اين كه اسبانشاندر زير غبارِ هماره خيزان، شيهه مى كشند. حسين عليه السلام را از آب گواراى فرات و سايه سارِ آن ، باز مى دارندو در برابرشان ، نيزه دارى ، نيزه نمى كِشد . گويى دلقكانى كه حسين عليه السلام را محاصره كرده اندبراى شمشيرهايشان، قطع هر سرى را جايز مى شمرند. نوادگان احمد ، در رزمگاه ، در خون، غوطه ورندو خونِ آنان، به سانِ اسبانِ خلخال به پا، آراسته شان كرده است. پيامبرِ خدا صلى الله عليه و آله ، از ميان آنان رفته و فقدانِ اوبراى مردم، بى ترديد ، مصيبتى بزرگ است. هيچ گاه ، بى يار و تنهايى نديدم كه مصيبت او اين قدر، جانكاه باشدو نيز به گاهِ تنهايى و بى كسى ، مدد رساندنِ به او ، اين اندازه واجب باشد . تيراندازان ، با كمانِ ديگران ، به او تير مى زدندبسا كسانى كه گم راهى آنها ، ريشه در نياكانشان دارد! مگسانِ حريص ، گرداگردِ او بودنددو گونه: مسلّح و بى سلاح. آن گاه كه نيزه ها در او فرو مى رفتندگم راهانشان ، از هر سو تكبير سر مى دادند و «لا إله إلّا اللّه » مى گفتند . البتّه هر كه دست به كار بود، سرِ خود را به سلامت نبُردچنان كه هر كه در مصيبت او ، اندوهناك ، گريه سر دهد ، هرگز سرزنش نمى شود. هرگز خونخواهان بصيرتمندى و حقمدارى را نديده امكه دست و پاى سالمى برايشان مانده باشد چونان هواخواهان او كه جنگ ، هماره بر ايشان ، گرو گرفتهو ديگِ رزم ، در برابرشان در حال جوشيدن و قُل زدن است. [مردم هم روزگارِ او] دو گونه اند : يكى ، سوار بر اسبِ دشمنى استو ديگرى ، از اين كه حق را تنها گذاشته ، زار مى زند. آنها كه وا پس مانده اند ، نشستنِ آنها به كارشان نيامده استو آنها كه اهل پيشتازى اند [و شهيد شده اند] ، ضررى نديده اند. نيز از هموست: جانشينِ وصى [ى پيامبر] كه مرد فيصله دادن بودو در روزِ رزم ، دشمنان را نابود مى كرد؛ همان كشته سرزمين طَف ، كهدر ميان غوغاگران امّت و گروه اشرار ، رها شد... زنان داغدارى كه همه كسانشان از دستشان رفته انداز اين پس ، در اندوه او ، هماره ، نشست و برخاست هاى فراوانى خواهند كرد. در اندوه او [بر چهره زنان و مويه كُنان] با داغىِ چهره ، آشنا مى شوند ؛همان زيبارويى كه نياكانش سخاوتمند بودند . كُشته مردمانِ ناپاكْ نسل، كه او را كشتنددر حالى كه او برترين نوشنده باران ابرها ... و پدر فضيلت بود كه بى ترديد ، ياد آنان ، خوش گوار استو مايه درمانِ درد است... على رغم خواستِ كينه توزانِ بدخواه،بى پروا و صريح ، از آنها ياد مى كنم . آنها هم گروه من هستند و [از امّت اسلام ،] قسمتِ منو از ديگر مذاهب ، مرا كافى است ... جانِ من ، شيداى آنهاستچنان شيدايى كه طعمِ خوراك را فراموش كرده است.
.
ص: 274
. .
ص: 275
. .
ص: 276
إبصار العين :يَقولُ الكُمَيتُ بنُ زَيدٍ الأَسَدِيُّ [في حَبيبِ بنِ مُظاهِرٍ وأَنَسِ بنِ الحَرثِ الكاهِلِيِّ] : سِوى عُصبَةٍ فيهِم حَبيبٌ مُعَفَّرٌقَضى نَحبَهُ وَالكاهِلِيُّ مُرَمَّلُ (1)
نسبُ مَعد_ في ذكرِ أبي الشعثاء _: قُتِلَ مَعَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام بِالطَّفِّ ، وذكَرَهُ الكُمَيتُ في قَصيدَتِهِ : ومالَ أبُو الشَّعثاءِ أشعَثَ دامِياوإِنَّ أبا حِجرٍ قَتيلٌ مُزَمَّلُ (2)
2 / 5مَنصورُ بنُ سَلَمَةَ النَّمِرِيُّ (3)مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي :لِمَنصورِ بنِ سَلَمَةَ بنِ الزِّبرِقانِ النَّمِرِيِّ مِن قَصيدَةٍ جَيِّدَةٍ [يَرثي بِها الإِمامَ الحُسَينَ عليه السلام ] : مَتى يَشفيكَ دَمعُكَ مِن هُمولِويَبرُدُ ما بِقَلبِكَ مِن غَليلِ وقَد شَرَقَت رِماحُ بَني زِيادٍبِرَيٍّ مِن دِماءِ بَنِي الرَّسولِ فُؤادَكَ وَالسُّلُوَّ فَإِنَّ قَلبيلَيَأبى أن يَعودَ إلى ذُهولِ فَيا طولَ الأَسى مِن بَعدِ قَومٍاُديرَ عَلَيهِمُ كَأسُ الاُفولِ تَعاوَرُهُم أسِنَّةُ آلِ حَربٍوأَسيافٌ قَليلاتُ الفُلولِ ... اُريقَ دَمُ الحُسَينِ ولَم يُراعواوفِي الأَحياءِ أمواتُ العُقولِ فَدَت نَفسي جَبينَكَ مِن جَبينٍجَرى دَمُهُ عَلَى الخَدِّ الأَسيلِ أيَخلو قَلبُ ذي وَرَعٍ ودينٍمِنَ الأَحزانِ وَالأَلَمِ الطَّويلِ وأَوصالُ الحُسَينِ بِبَطنِ قاعٍمَلاعِبُ للدَّبورِ ولِلقَبولِ بِتُربَةِ كَربَلاءَ لَهُ دِيارٌنِيامُ الأَهلِ دارِسَةُ الطُّلولِ تَحِيّاتٌ ومَغفِرَةٌ ورَوحٌعَلى تِلكَ المَحِلَّةِ والحُلولِ قَتيلٌ ما قَتيلُ بَني زِيادٍألا بِأَبي ونَفسِيَ مِن قَتيلِ بَرِئنا يارَسولَ اللّهِ مِمَّنأصابَكَ بِالأَذِيَّةِ وَالذُّحولِ (4)
.
ص: 277
إبصار العين:كُمَيت بن زيد اسدى [در باره حبيب بن مُظاهر و اَنَس بن حَرثِ كاهِلى ]چنين سروده است: گروهى هستند كه در ميانشان حبيب با چهره خاك آلود است.او به عهدش وفا كرد و كاهلى نيز پيكرش خاك آلوده مانْد .
نَسبُ مَعد_ در يادكرد ابو شَعثا _: وى با حسين بن على عليه السلام ، در سرزمين طَف ، كشته شد و كُمَيت ، از او با سروده اى ياد كرده است : و ابو شعثا ، كج شد و خون آلود گرديدو قطعا ابو حِجر ، كشته اى است كه [با كفنِ خود] پيچيده شده است.
(1)مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى :منصور بن سَلَمة بن زَبرِقان نَمِرى ، در قصيده اى زيبا [حسين عليه السلام را] چنين ستوده است: كِى اين اشك ريختن تو ، مايه آرامشِ تو خواهد شدو سوز جانكاه قلبت را به سردى تبديل خواهد كرد؟ نيزه هاى بنى زياد ، از بس كه خون آشاميدنداز خون خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله ، گلوگير شدند. قلب تو و آرامش؟! همانا قلب مناز بازگشت به غفلت ، خوددارى مى كند. چه دراز خواهد بود اندوه و غم، پس از فقدانِ جمعىكه جام مرگ ، در ميانشان ، گردانده شده است! نيزه هاى آل حرب (بنى اميّه) ، زخمشان مى زندو نيز شمشيرهايى كه به ندرت ، كُند مى شوند ... خون حسين عليه السلام ، ريخته شد و هرگز رعايت نمى كنندكه در ميان زندگان ، عقل هاى مُرده مى زيَند. جانم فداى پيشانى رخشانت باد؛پيشانى اى كه خونِ آن بر چهره زيباىِ پر مُهر ، جارى شد ! آيا قلب كسى كه خداترس و پروامند استاز اندوه ها و دردِ مدام ، لَختى مى آرامد در حالى كه اعضاى بدن حسين عليه السلام در دل دشتى افتادهو بازيچه وزش بادها و نسيم هاست؟! خاك كربلا ، خانه هايى داردكه اهلِ آن ، در آن ، آرام آرميده اند . درودها و غفران و رحمتبر آن سرا و ساكنانش باد! كُشته، چه كُشته اى كه خاندان زياد ، او را كُشته اند !هلا! پدرم و جانم فداى آن كشته باد! اى پيامبر خدا! از هر كه با آزار و كينه ورزىبه تو آسيب رسانيد، بيزارى مى جوييم.
.
ص: 278
مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي :ولِمَنصورِ بنِ سَلَمَةَ _ هذا _ مِن قَصيدَةٍ جَيِّدَةٍ جِدّا : نَفسي فِداءُ الحُسَينِ يَومَ غَداإلَى المَنايا غُدُوَّ لا قافِل ذلِكَ يَومٌ أنى بِكَلكَلِهِعَلى سَنامِ الإِسلامِ وَالكاهِل مَظلومَةٌ وَالنَّبِيُّ والِدُهاتُديرُ أرجاءَ مُقلَةِ حافِل ألا مَساعيرُ يَغضَبونَ لَهابِسَلَّةِ البيضِ وَالقَنَا الذَّابِل كَم مَيِّتٍ مِنهُم بِغُصَّتِهِمُغتَرِبَ القَبرِ (1) بِالعَرا نازِل ما أنتَجَت حَولَهُ قَرابَتُهُعِندَ مُقاساةِ يَومِهِ النّازِل (2)
.
ص: 279
مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى :نيز منصور بن سَلَمه ، در ضمن قصيده اى بسيار زيبا ، اين ابيات را سروده است: جانم فداى حسين ، آن روز كه دل به مرگ زدكسى كه در عمل به كام مرگ رفت ، نه با گفتار! آن روز، روزى بود كه [مى خواستند] به تمامىبر سر و شانه اسلام ، پا بنهند [و آن را نابود سازند]. [فاطمه] بانوى ستم ديده اى كه پيامبر صلى الله عليه و آله ، پدر اوستبا چشمانى اشكبار [در پىِ فرزندش حسين] چشم در كاسه ديده مى گردانَد. آيا ياوران خون گرمى نيستند كه براى او به خشم آيندو شمشيرهاى بَرّاق و نيزه هاى باريك را به كار برند؟! چه بسيارند مُردگانى كه با غم و اندوه او ، مُرده اندو در مرقدى غريب و دوردست ، در بيابان ، به خاك سپرده شده اند. خويشاوندانش ، در آن روزكه اين مصيبت ها بر وى نازل شدند، گرداگردش نبودند.
.
ص: 280
. .
ص: 281
. .
ص: 282
الفصل الثالث : نماذج من المراثي التي اُنشدت في القرن الثّالث3 / 1أبوطالِبٍ الجَعفَرِيُّ (1)الأمالي للشجري عن أحمد بن القاسم :أنشَدَني أبوطالِبٍ مُحَمَّدُ بنُ عَبدِاللّهِ الجَعفَرِيُّ : لِي نَفسٌ تُحِبُّ فِي اللّهِ وَاللّهِحُسَينا ولا تُحِبُّ يَزيدا يَابنَ أكّالَةِ الكُبودِ لَقَد أنضَجتَمِن لابِسِي الكِساءِ الكُبودا أيَّ هَولٍ رَكِبتَ عَذَّبَكَ الرَّحمنُفي نارِهِ عَذابا شَديدا لَهفَ نَفسي عَلى يزيدَ وأَشياعِيَزيدٍ ضَلّوا ضَلالاً بَعيدا يا أَبا عَبدِ اللّهِ يَابنَ رَسولِاللّهِ يا أَكرَمَ البَرِيَّةِ عودا لَيتَني كُنتُ يَومَ كُنتَ فَاُمسيفيكَ في كَربَلا قَتيلاً شَهيدا. (2)
.
ص: 283
(1)الأمالى ، شجرى_ به نقل از احمد بن قاسم _: ابو طالب محمّد بن عبد اللّه جعفرى ، [اين شعر را ]برايم خواند : به خدا سوگند، مرا جانى است كه براى رضاى خداحسين عليه السلام را دوست مى دارد و يزيد را دوست نمى دارد. اى فرزند جگرخواره!از به تن كردگانِ كسا ، جگر پروار كرده اى؟! چه جرم بزرگى مرتكب شده اى! خدادر آتش [دوزخ] خود ، تو را عذابى سخت دهد! آه آه كه يزيد و پيروانِ يزيدسخت گم راه شده اند، سخت! اى ابا عبد اللّه ! اى پسر پيامبرِ خدا!اى دارنده گرامى ترين نژاد و ريشه! كاش در آن روز، من نيز مى بودمو در كربلا ، كشته و شهيد مى شدم!
.
ص: 284
3 / 2دِعبِلٌ الخُزاعِيُّ 1مختصر أخبار شعراء الشيعة :قالَ دِعبِلٌ : لَمّا قُلتُ : «مَدارِسُ آياتٍ» نَذَرتُ ألّا اُسمِعَها أحَدا قَبلَ الرِّضا عليه السلام ، فَسِرتُ إلَيه ؛ وكانَ وَلِيَّ عَهدِ المَأمونِ بِخُراسانَ ، فَلَمّا وَصَلتُ إلَيهِ أنشَدتُهُ إيّاها فَاستَحسَنَها وقالَ : لا تُنشِدها أحَدا حَتّى آمُرَكَ . وَاتَّصَلَ خَبَري بِالمَأمونِ فَأَحضَرَني وأَمرَني بِإِنشادِها ، فَقُلتُ : لا أعرِفُها ، فَقالَ : يا غُلامُ ! سَل ابنَ عَمِّيَ الرِّضا أن يَحضُرَ ، فَلَمّا حَضَرَ قالَ لَهُ : يا أَبَا الحَسَنِ ، إنّي قُلتُ لِدعبِلٍ يُنشِدُني «مَدارِسُ آياتٍ» فَذَكَرَ أنَّهُ لا يَعرِفُها ! فَالتَفَتَ إلَيَّ الرِّضا عليه السلام ، وقالَ : أنشِدها ، فَاندَفَعتُ اُنشِدُ : تَجاوَبنَ بِالإِرنانِ وَالزَّفَراتِنَوائِحُ عُجمِ اللَّفظِ وَالنَّطِقاتِ ... مَدارِسُ آياتٍ خَلَت مِن تِلاوَةٍومَنزِلُ وَحيٍ مُقفِرُ العَرَصاتِ لِالِ رَسولِ اللّهِ بِالخَيفِ مِن مِنىوبِالبَيتِ وَالتَّعريفِ وَالجَمَراتِ دِيارٌ لِعَبدِ اللّهِ بِالخَيفِ مِن مِنىوَلِلسَيِّدِ الدّاعي إلَى الصَّلَواتِ دِيارُ عَلِيٍّ وَالحُسَينِ وَجَعفَرٍوَحَمزَةَ وَالسَّجادِ ذِي الثَّفِناتِ دِيارٌ لِعَبدِ اللّهِ وَالفَضلِ صِنوِهِنَجِيِّ رَسولِ اللّهِ فِي الخَلَواتِ وسِبطَي رَسولِ اللّهِ وَابنَي وَصِيِّهِووارثِ عِلمِ اللّهِ وَالحَسَناتِ ... أفاطِمُ لَو خِلتِ الحُسَينَ مُجَدَّلاًوقَد ماتَ عَطشانا بِشَطِّ فُراتِ إذَن لَلَطَمتِ الخَدَّ فاطِمُ عِندَهُوأَجرَيتِ دَمعَ العَينِ فِي الوَجَناتِ أفاطِمُ قومي يَابنَةَ الخَيرِ وَاندُبينُجومَ سَماواتٍ بِأَرضِ فَلاةِ قُبورٌ بِكوفانٍ ، واُخرى بِطَيبَةٍواُخرى بِفَخٍّ نالَها صَلَواتِ وَاُخرى بِأَرضِ الجَوزَجانِ مَحِلُّهاوقَبرٌ بِباخَمرى لَدَى الغُرُباتِ وقَبرٌ بِبَغدادٍ لِنَفسٍ زَكِيَّةٍتضَمَّنَها الرَّحمانُ فِي الغُرُفاتِ 2 فَأَمَّا المُهِمّاتُ الَّتي لَستُ بالِغامَبالِغَها مِنّي بِكُنهِ صِفاتِ قُبورٌ بِبَطنِ النَّهرِ مِن أرضِ كَربَلامُعَرَّسُهُم مِنها بِشَطِّ فُراتِ تُوُفّوا عُطاشى بِالفُراتِ فَلَيتَنيتُوُفّيتُ فيهِم قَبلَ حينَ وَفاتي وآلُ رَسولِ اللّهِ تُسبى حَريمُهُموآلُ زِيادٍ آمِنُوا السَّرَباتِ وآلُ زِيادٍ فِي القُصورِ مَصونَةٌوآلُ رَسولِ اللّهِ فِي الفَلَواتِ إلَى اللّهِ أشكو لَوعَةً عِندَ ذِكرِهِمسَقَتني بِكَأسِ الذُّلِّ وَالفَظَعاتِ ... (1)
.
ص: 285
(1) مختصر أخبار شعراء الشيعة :دِعبِل مى گويد: وقتى قصيده «مَدارسُ آياتٍ ...» را سرودم، نذر كردم كه پيش از امام رضا عليه السلام ، آن را براى هيچ كس نخوانم. از اين رو به سوى ايشان به راه افتادم. ايشان در خراسان ، ولى عهد مأمون بود . هنگامى كه به محضر ايشان رسيدم، سروده ام را برايشان خواندم . امام عليه السلام ، آن را پسنديد و فرمود : «آن را براى هيچ كس نخوان، تا به تو فرمان دهم». خبر [شعرم] به گوش مأمون رسيد. وى مرا خواست و به من فرمان داد كه آن را برايش بخوانم. گفتم: آن را به ياد ندارم. [غلامش را صدا زد و] گفت: اى غلام! پسرعمويم رضا را بخواه كه حاضر شود. وقتى ايشان آمد ، به او گفت: اى ابو الحسن! من به دِعبِل گفتم كه قصيده «مَدارسُ آيات» را بخواند؛ امّا گفت كه آن را به ياد ندارد. امام رضا عليه السلام به من روى كرد و فرمود : «بخوان!» . من نيز آن را خواندم : نوحه ها و مويه هايى گنگ و واگويه هايىدردناك و مبهم ، پژواك نغمه ها و آه ها شده بودند... مدارسِ آيات (حلقه هاى درس قرآن) كه از تلاوت قرآن ، تهى مانده اندو نيز منزلگاه وحى كه تهى مانده است كه در خَيفِ مِنا، از آنِ خاندان پيامبر خدا صل الله عليه و آله استو مسجد الحرام و عرفات و جَمَرات، و نيز جايى كه براى عبد اللّه در خَيفِ مِناستو براى آن سَرورى است كه به اقامه نماز ، فرا مى خوانَد ؛ جاى على و حسين و جعفرو حمزه و سجّاد _ كه پيشانىِ پينه بسته دارد _ ؛ جايى براى عبد اللّه و [براى] فضل ، هم ريشه اوو پيامبر خدا صل الله عليه و آله در خلوت ها و نيز براى دو نواده پيامبر خدا صل الله عليه و آله و پسران جانشين اوو وارث علم خداوند و تمام خوبى ها .... آه، اى فاطمه! اگر حسين را مى ديدى كه چه سان ، افتادهو در كنار رود فرات ، تشنه كام ، كشته شده است بى ترديد ، در كنار پيكرش ، چهره مى خراشيدىو بر چهره ات ، سرشك، جارى مى كردى. اى فاطمه! اى دختر خوبى ها! به گريه و ناله بخواندر مرگ ستارگان آسمان كه در سرزمين خشك ، فرو افتاده اند . قبرهايى چند ، در كوفه اند و قبرهايى ديگر، در سرزمين مدينهو [قبر] ديگرى در فَخ _ كه درودهايم نثارشان باد _ و قبرى ديگر در سرزمينِ جوزجان ، قرار داردو قبرى در باخَمرا ، در نهايت غربت و بى كسى و مرقدى ديگر كه در بغداد است و به جان پاكيزه تعلّق دارد_ كه خداوند ، آن را در سراهاى بهشتى ، جاى دهد _ . (2) امّا آن موارد مهمّى كه نمى توانمبه خوبى، تمام صفات آنها را بيان كنم قبرهايى در كنار نهر در سرزمين كربلا هستند كهدر كنار شطّ فرات [كشته شده و] آرام گرفته اند آنان تشنه لب ، در كنار فرات ، جان باختند. اى كاشپيش از مرگشان ، جان مى باختم [و از اين رويداد ، باخبر نمى شدم] . خاندان پيامبر خدا صل الله عليه و آله، بانوان حرمشان ، در معرض تاراج قرار گيرندو خاندان زياد ، در كاخ هاى استوار ، در كمال امنيت به سر ببرند؟! خاندانِ زياد ، در ميان دژها سالم باشندو خاندان پيامبر صل الله عليه وآله ، در بيابان ، جان ببازند؟! نزد خدا از سوزى جانكاه كه با ياد آنان در درونم زبانه مى كشدو جام ذلّت و نفرت را به من مى دهد، شكايت مى برم....
.
ص: 286
. .
ص: 287
. .
ص: 288
مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي :لِدِعبلٍ مِن قَصيدَةٍ طَويلَةٍ [في رِثاءِ الإِمامِ السِّبطِ الشَّهيدِ عليه السلام ] : أأَسبَلتَ دَمعَ العَينِ بِالعَبَراتِوَبِتَّ تُقاسي شِدَّةَ الزَّفَراتِ وتَبكي عَلى آثارِ آلِ مُحَمَّدٍوقَد ضاقَ مِنكَ الصَّدرُ بِالحَسَراتِ ألا فَابكِهِم حَقّا وأَجرِ عَلَيهِمُعُيونا لِرَيبِ الدَّهرِ مُنسَكِباتِ ولا تَنسَ في يَومِ الطُّفوفِ مُصابَهُمبِداهِيَةٍ مِن أعظَمِ النَّكَباتِ سَقَى اللّهُ أجداثا عَلى طَفِّ كَربَلامَرابِعَ أمطارٍ مِنَ المُزُناتِ وصَلِّ عَلى روحِ الحُسَينِ وجِسمِهِطَريحا عَلَى النَّهرَينِ بِالفَلَواتِ قَتيلاً بِلا ج