دانشنامه امام حسين عليه السلام بر پايه قرآن، حديث و تاريخ جلد 5

مشخصات كتاب

سرشناسه : محمدي ري شهري، محمد، 1325 -

عنوان و نام پديدآور : دانشنامه امام حسين عليه السلام ، بر پايه قرآن ، حديث و تاريخ/ محمدي ري شهري؛ با همكاري محمود طباطبايي نژاد ، روح ا...سيدطبائي ؛ مترجم عبدالهادي مسعودي، مهدي مهريزي.

مشخصات نشر : قم: دارالحديث، 1388.

مشخصات ظاهري : 14ج.

فروست : پژوهشكده علوم و معارف حديث؛ 204.

شابك : 1200000 ريال: دوره 978-964-493-461-2 : ؛ ج.1، چاپ سوم و چهارم: 978-964-493-462-9 ؛ ج.2،چاپ سوم و چهارم: 978-964-493-463-6 ؛ ج.3،چاپ سوم و چهارم 978-964-493-464-3 : ؛ ج.4،چاپ سوم و چهارم 978-964-493-465-0 : ؛ ج.5،چاپ سوم وچهارم 978-964-493-466-7 : ؛ ج. 6، چاپ سوم و چهارم 978-964-493-467-4 : ؛ ج.7، چاپ سوم و چهارم 978-964-493-468-1 : ؛ ج.8،چاپ سوم و چهارم 978-964-493-469-8 : ؛ ج.9، چاپ سوم و چهارم 978-964-493-470-4 : ؛ ج. 10، چاپ سوم و چهارم 978-964-493-471-1 : ؛ ج.11، چاپ سوم و چهارم 978-964-493-472-8 : ؛ ج. 12، چاپ سوم و چهارم 978-964-493-473-5 : ؛ ج.13، چاپ سوم و چهارم: 978-964-493-474-2 ؛ ج. 14، چاپ سوم 978-964-493-475-9 : ؛ ج.15978-964-493-806-1 ؛ ج.16978-964-493-805-4

يادداشت : در جلد ششم، دوازدهم، سيزدهم و چهاردهم كتاب حاضر مترجم عبدالهادي مسعودي و در جلد چهارم مترجم مهدي مهريزي است.

يادداشت : جلد 15 با عنوان دانشنامه امام حسين عليه السلام ، بر پايه قرآن ، حديث و تاريخ(مقتل ها) و جلد 16دانشنامه امام حسين عليه السلام ، بر پايه قرآن ، حديث و تاريخ(مقتل ها و فهرست ها) است.

يادداشت : ج. 1 - 14(چاپ سوم: 1388) مكرر.

يادداشت : ج.1،ج.4،ج.7،ج.8، ( چاپ اول: 1388).

يادداشت : ج.10 - 14( چاپ اول: 1388).

يادداشت : ج1-13(چاپ چهارم:1389).

يادداشت : ج. 5 (چاپ پنجم : 1390).

يادداشت : ج.15-16(چاپ اول: 1393)(فيپا).

موضوع : حسين بن علي (ع)، امام سوم، 4 - 61ق.

موضوع : واقعه كربلا، 61ق.

شناسه افزوده : طباطبائي نژاد، محمود، 1340 -

شناسه افزوده : سيدطبايي،سيدروح الله

شناسه افزوده : مسعودي، عبدالهادي، 1343 - ، مترجم

شناسه افزوده : مهريزي، مهدي، 1341 -، مترجم

رده بندي كنگره : BP41/4/م3435د2 1388

رده بندي ديويي : 297/9534

شماره كتابشناسي ملي : 2037945

ص: 1

اشاره

ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

[ادامه بخش هفتم]

[ادامه فصل ششم]

اشاره

6 / 14عَبدُ اللّهِ بنُ مُطيعٍ (1)تاريخ الطبري عن عقبة سمعان :خَرَجنا [أي مِنَ المَدينَةِ] فَلَزِمنَا الطَّريقَ الأَعظَمَ ، فَقالَ لِلحُسَينِ عليه السلام أهلُ بَيتِهِ : لَو تَنَكَّبتَ الطَّريقَ الأَعظَمَ كَما فَعَلَ ابنُ الزُّبَيرِ ، لا يَلحَقكَ الطَّلَبُ . قالَ : لا وَاللّهِ ، لا اُفارِقُهُ حَتّى يَقضِيَ اللّهُ ما هُوَ أحَبُّ إلَيهِ ، قالَ : فَاستَقبَلَنا عَبدُ اللّهِ بنُ مُطيعٍ (2) ، فَقالَ لِلحُسَينِ عليه السلام : جُعِلتُ فِداكَ ، أينَ تُريدُ ؟ قالَ : أمَّا الآنَ فَإِنّي اُريدُ مَكَّةَ ، وأمّا بَعدَها فَإِنّي أستَخيرُ اللّهَ . قالَ : خارَ اللّهُ لَكَ ، وجَعَلَنا فِداكَ ! فَإِذا أنتَ أتَيتَ مَكَّةَ فَإِيّاكَ أن تَقرَبَ الكوفَةَ ؛ فَإِنَّها بَلدَةٌ مَشؤومَةٌ ، بِها قُتِلَ أبوكَ وخُذِلَ أخوكَ ، وَاغتيلَ بِطَعنَةٍ كادَت تَأتي عَلى نَفسِهِ ، اِلزَمِ الحَرَمَ فَإِنَّكَ سَيِّدُ العَرَبِ ، لا يَعدِلُ بِكَ _ وَاللّهِ _ أهلُ الحِجازِ أحَدا ، وَيتَداعى إلَيكَ النّاسُ مِن كُلِّ جانِبٍ ، لا تُفارِقِ الحَرَمَ فِداكَ عَمّي وخالي ! فَوَاللّهِ لَئِن هَلَكتَ لَنُستَرَقَّنَّ بَعدَكَ . فَأقبَلَ حَتّى نَزَلَ مَكَّةَ . (3)

.


1- .عبداللّه بن مطيع بن الأسود القرشيّ العدويّ ، أبو سليمان . ولد في عهد النبيّ صلى الله عليه و آله، صحابيّ ، يقال: روى عن النبيّ صلى الله عليه و آله ، وكان من جلّة قريش ؛ شجاعا وجلدا . لمّا خرج الحسين بن عليّ عليه السلام من المدينة يريد مكّة مرّ به . كان أمير أهل المدينة من قريش في وقعة الحرّة ، فلمّا انهزم أهل الحرّة فرّ ، ثمّ سكن مكّة ، فأرسله عبداللّه بن الزبير الى الكوفة أميرا ، ثمّ غلبه عليها المختار فأخرجه فلحق بابن الزبير ، فكان معه في حصار الحجّاج له ، وكان يقاتل أهل الشام ، وقتل يومئذ سنة (73 أو 74 ه) ، وحمل رأسه مع رأس عبداللّه بن الزبير (راجع : الطبقات الكبرى: ج 5 ص 144 _ 149 واُسد الغابة: ج 3 ص 262 والاستيعاب : ج 3 ص 116 والإصابة : ج 5 ص 21 والأمالي للطوسي : ص 240 ح 424 وقاموس الرجال : ج 6 ص 621 ).
2- .ذكرت أغلب المصادر أنّ مكان لقاء عبد اللّه بن مطيع بالإمام كان بين المدينة ومكّة . وذكر البعض أنه التقى بالإمام في الطريق بين مكة والكوفة . وعلى هذا لا يمكن أن نحدِّد _ على وجه الدقّة _ مكان اللِّقاء .
3- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 351 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 533 ، الفصول المهمّة : ص 181 .

ص: 7

6 / 14عبد اللّه بن مُطيع

(1)تاريخ الطبرى_ به نقل از عُقْبه سَمعان _: از مدينه بيرون رفتيم و راه بزرگ (اصلى) را پيش گرفتيم. خاندان حسين عليه السلام به وى گفتند: بهتر ، آن است كه از راه بزرگ (اصلى) صرف نظر كنى تا تعقيب كنندگان به تو نرسند ، چنان كه ابن زبير ، چنين كرد . فرمود : «نه، به خدا! از اين راه، جدا نمى شوم تا خدا، هر چه را دوست مى دارد ، پيش آوَرَد» . عبد اللّه بن مطيع ، به پيشواز ما آمد (2) و به حسين عليه السلام گفت: فدايت شوم! كجا مى روى؟ فرمود : «اكنون به سوى مكّه مى روم و پس از آن ، از خدا، خير مى جويم» . گفت: خدا، براى تو خير بخواهد و ما را فداى تو كند! اگر به مكّه رفتى ، مبادا به كوفه نزديك شوى كه شهرى است شوم! پدرت، آن جا كشته شد و برادرت را بى يار گذاشتند و به غافلگيرى ، ضربتى به وى زدند كه نزديك بود او را بكشد. در حرم بمان كه سَرور عربى. به خدا ، مردم حجاز، هيچ كس را به جاى تو بر نمى گيرند و مردم، از هر سو به سمت تو مى آيند . عمو و دايى ام به فدايت! از حرم خدا دور مشو كه اگر نابود شوى ، پس از تو ، ما به بردگى كشيده مى شويم . حسين عليه السلام رفت تا به مكّه رسيد.

.


1- .ابو سليمان عبد اللّه بن مطيع بن اسود قرشى عَدَوى، در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله به دنيا آمد و از صحابه است . گفته اند از پيامبر صلى الله عليه و آله حديث نقل كرده است. وى از بزرگان قريش و شجاع و چابك بود. وقتى حسين بن على عليه السلام از مدينه ره سپار مكّه بود ، بر او گذشت. در حادثه حَرّه ، وى فرمانده مردم مدينه از جانب قريش بود و چون اين حادثه به شكست انجاميد ، فرار كرد و در مكّه سكونت گزيد . عبد اللّه بن زبير ، او را به اميرى كوفه منصوب كرد ؛ ولى مختار بر او غالب شد و او را از كوفه بيرون راند. وى به ابن زبير پيوست و در محاصره حَجّاج ، همراه عبد اللّه بن زبير بود. وى در نبرد با شاميان شركت داشت و در سال 73 يا 74 ق، در همان نبرد ، كشته شد و سر او را به همراه سر عبد اللّه بن زبير [براى حَجّاج] فرستادند .
2- .بيشتر منابع ، محلّ ملاقات عبد اللّه بن مطيع با امام حسين عليه السلام را بين مدينه و مكه دانسته اند؛ ولى در برخى از منابع تاريخى، محلّ ملاقات ميان مكه و كوفه ثبت شده است. از اين رو، نمى توان به دقّت، محلّ ملاقات را تعيين كرد.

ص: 8

أنساب الأشراف :شَخَصَ [الحُسَينُ عليه السلام ] إلى مَكَّةَ ، فَلَقِيَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ مُطيعٍ العَدَوِيُّ مِن قُرَيشٍ ، فَقالَ لَهُ : جُعِلتُ فِداكَ أينَ تُريدُ ؟ قالَ : أمَّا الآنَ فاُريدُ مَكَّةَ ، وأمّا بَعدَ أن آتِيَ مَكَّةَ فَإِنّي أستَخيرُ اللّهَ . فَقالَ : خارَ اللّهُ لَكَ يَابنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ ، وجَعَلَني فِداكَ ! فَإِذا أتَيتَ مَكَّةَ فَاتَّقِ اللّهَ ولا تَأتِ الكوفَةَ ؛ فَإِنَّها بَلدَةٌ مَشؤومَةٌ ، بِها قُتِلَ أبوكَ وطُعِنَ أخوكَ ، وأنا أرى أن تَأتِيَ الحَرَمَ فَتَلزَمَهُ ، فَإِنَّكَ سَيِّدُ العَرَبِ ، ولَن يَعدِلَ أهلُ الحِجازِ بِكَ أحَدا ، ووَاللّهِ لَئِن هَلَكتَ لَنُستَرَقَّنَّ بَعدَكَ . ويُقالُ : إنَّهُ كانَ لَقِيَهُ عَلى ماءٍ في طَريقِهِ حينَ تَوَجَّهَ إلَى الكوفَةِ مِن مَكَّةَ ، فَقالَ لَهُ : إنّي أرى لَكَ أن تَرجِعَ إلَى الحَرَمِ فَتَلزَمَهُ ، ولا تأتِيَ الكوفَةَ . (1)

الأخبار الطوال :جَعَلَ الحُسَينُ عليه السلام يَطوِي المَنازِلَ ، فَاستَقبَلَهُ عَبدُاللّهِ بنُ مُطيعٍ ، وهُوَ مُنصَرِفٌ مِن مَكَّةَ يُريدُ المَدينَةَ ، فَقالَ لَهُ : أينَ تُريدُ ؟ قالَ الحُسَينُ عليه السلام : أمَّا الآنَ فَمَكَّةَ . قالَ : خارَ اللّهُ لَكَ ، غَيرَ أنّي اُحِبُّ أن اُشيرَ عَلَيكَ بِرَأيٍ . قالَ الحُسَينُ عليه السلام : وما هُوَ ؟ قالَ : إذا أتَيتَ مَكَّةَ ، فَأَرَدتَ الخُروجَ مِنها إلى بَلَدٍ مِنَ البُلدانِ ، فَإِيّاكَ وَالكوفَةَ ؛ فَإِنَّها بَلدَةٌ مَشؤومَةٌ ، بِها قُتِلَ أبوكَ ، وبِها خُذِلَ أخوكَ ، وَاغتيلَ بِطَعنَةٍ كادَت تَأتي عَلى نَفسِهِ ، بَلِ الزَمِ الحَرَمَ ؛ فَإِنَّ أهلَ الحِجازِ لا يَعدِلونَ بِكَ أحَدا ، ثُمَّ ادعُ إلَيكَ شيعَتَكَ مِن كُلِّ أرضٍ ، فَسَيَأتونَكَ جَميعا . قالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : يَقضِي اللّهُ ما أحَبَّ . ثُمَّ أطلَقَ عِنانَهُ ، ومَضى حَتّى وافى مَكَّةَ ، فَنَزَلَ شِعبَ عَلِيٍّ عليه السلام (2) . (3)

.


1- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 368 .
2- .شِعبُ عليًّ هو شِعبُ أبي طالب نَفسُهُ (راجع: الخريطة رقم 2 في آخر هذا المجلّد).
3- .الأخبار الطوال : ص 228 .

ص: 9

أنساب الأشراف :حسين عليه السلام رو به سوى مكّه نهاد . عبد اللّه بن مطيع عَدَوى، از قريش، به ديدار او رفت و به وى گفت: فدايت گردم! كجا مى روى؟ فرمود : «اكنون به مكّه مى روم و پس از رسيدن به مكّه، از خدا خير مى جويم» . گفت: خدا برايت خير بخواهد _ اى فرزند دختر پيامبر _ و مرا فدايت گَرداند! چون به مكّه وارد شدى ، از خدا پروا كن و به كوفه نرو كه شهرى است شوم . در آن جا پدرت كشته شد و برادرت ضربت خورد . نظر من ، اين است كه به حرم بروى و در آن جا بمانى ، كه تو سَرور عرب هستى و مردم حجاز ، هرگز كسى را به جاى تو نمى گيرند. به خدا سوگند ، اگر تو نابود شوى، ما پس از تو به بردگى خواهيم رفت. نيز گفته مى شود : حسين عليه السلام را در آبگاهى در مسير راه، هنگامى كه از مكّه به كوفه روى آورْد ، ديد و به او گفت: نظر من در باره تو ، آن است كه به حرم برگردى و آن جا بمانى و به كوفه نروى.

الأخبار الطِّوال :حسين عليه السلام داشت منزل ها را در مى نورديد كه عبد اللّه بن مطيع _ كه از مكّه به سوى مدينه باز مى گشت _ با ايشان رو به رو شد و گفت: كجا مى روى؟ حسين عليه السلام فرمود: «اكنون به مكّه!» . گفت : خدا، برايت خير بخواهد! من پيشنهادى دارم . حسين عليه السلام فرمود: «چيست؟» . گفت: چون به مكّه وارد شدى و خواستى از آن جا به شهرى از شهرها بروى، زينهار از كوفه كه شهر بدشگونى است . پدرت در آن ، كشته شد و برادرت در آن ، تنها ماند و با نيزه، چنان به او شبيخون زدند كه نزديك بود كشته شود. همنشين حرم باش كه مردم حجاز ، هيچ كس را به جاى تو برنمى گيرند. سپس پيروان خويش را از هر سرزمينى فرا بخوان ، كه همگى به تو مى پيوندند . حسين عليه السلام به او فرمود : «خدا، آنچه را دوست دارد، رقم مى زند» و لگام [ اسبش ]را رها كرد و رفت تا به مكّه رسيد و در شِعب على عليه السلام (1) فرود آمد.

.


1- .شعب على عليه السلام ، همان شِعب ابو طالب است كه يكى از شيارهاى كوهستان مكّه و دره اى در حاشيه شهر مكّه بوده است (ر.ك: نقشه شماره 2 در پايان همين جلد).

ص: 10

الفتوح :فَبَينَمَا الحُسَينُ عليه السلام كَذلِكَ بَينَ المَدينَةِ ومَكَّةَ ، إذِ (1) استَقبَلَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ مُطيعٍ العَدَوِيُّ ، فَقالَ : أينَ تُريدُ أبا عَبدِ اللّهِ ، جَعَلَنِي اللّهُ فِداكَ؟! قالَ : أمّا في وَقتي هذا اُريدُ مَكَّةَ ، فَإِذا صِرتُ إلَيهَا استَخَرتُ اللّهَ تَعالى في أمري بَعدَ ذلِكَ . فَقالَ لَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ مُطيعٍ : خارَ اللّهُ لَكَ يَابنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فيما قَد عَزَمتَ عَلَيهِ ، غَيرَ أنّي اُشيرُ عَلَيكَ بِمَشورَةٍ ، فَاقبَلها مِنّي ، فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : وما هِيَ يَابنَ مُطيعٍ ؟ قالَ : إذا أتَيتَ مَكَّةَ فَاحذَر أن يَغُرَّكَ أهلُ الكوفَةِ ، فيها قُتِلَ أبوكَ ، و[طُعِنَ] (2) أخوكَ بِطَعنَةٍ طَعَنوهُ كادَت أن تَأتِيَ عَلى نَفسِهِ ، فَالزَمِ الحَرَمَ فَأَنتَ سَيِّدُ العَرَبِ في دَهرِكَ هذا ، فَواللّهِ لَئِن هَلَكتَ لَيَهلِكَنَّ أهلُ بَيتِكَ بِهَلاكِكَ ، وَالسَّلامُ . قالَ : فَوَدَّعَهُ الحُسَينُ عليه السلام ودَعا لَهُ بِخَيرٍ . (3)

.


1- .في المصدر : «إذا» ، والتصويب من المصادر الاُخرى .
2- .. ما بين المعقوفين أثبتناه من مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي .
3- .الفتوح : ج 5 ص 22 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 189 .

ص: 11

الفتوح :در آن هنگام كه حسين عليه السلام اين چنين در ميان مكّه و مدينه بود، عبد اللّه بن مطيعِ عَدَوى ، با او رو به رو شد و گفت : كجا مى روى ، اى ابا عبد اللّه ؟! فدايت شوم! فرمود : «اينك به سوى مكّه مى روم و چون بدان جا رسيدم ، از خدا مى خواهم كه از آن پس ، خير پيش آورد» . عبد اللّه بن مطيع به او گفت: خدا برايت _ اى فرزند دختر پيامبر خدا _ در اين تصميمى كه دارى ، خير بخواهد! من پيشنهادى دارم . از من بپذير. حسين عليه السلام فرمود : «پيشنهادت چيست ، اى ابن مطيع؟» . گفت: چون به مكّه رسيدى ، زينهار كه كوفيان فريبت ندهند، كه پدرت در آن جا كشته شد و برادرت با نيزه اى كه نزديك بود به كشتن او بينجامد، آسيب ديد. پس در حرم نشيمن گير كه تو سالار عرب در اين روزگارى. به خدا، اگر كشته شوى، دودمانت با مرگ تو نابود مى گردند. بدرود! حسين عليه السلام با او بدرود گفت و در حقّش دعاى نيك كرد.

.

ص: 12

العقد الفريد عن أبي عبيد القاسم بن سلّام :دَعَا الحُسَينُ عليه السلام بِرَواحِلِهِ ، فَرَكِبَها وتَوَجَّهَ نَحوَ مَكَّةَ عَلَى المَنهَجِ الأَكبَرِ ، ورَكِبَ ابنُ الزُّبَيرِ بِرذَونا (1) لَهُ ، وأخَذَ طَريقَ العَرجِ (2) حَتّى قَدِمَ مَكَّةَ . ومَرَّ حُسَينٌ عليه السلام حَتّى أتى عَلى عَبدِ اللّهِ بنِ مُطيعٍ وهُوَ عَلى بِئرٍ لَهُ ، فَنَزَلَ عَلَيهِ ، فَقالَ لِلحُسَينِ عليه السلام : يا أبا عَبدِ اللّهِ ، لا سَقانَا اللّهُ بَعدَكَ ماءً طَيِّبا ، أينَ تُريدُ ؟ قالَ : العِراقَ . قالَ : سُبحانَ اللّهِ ! لِمَ ؟ قالَ : ماتَ مُعاوِيَةُ ، وجاءَني أكثَرُ مِن حِملٍ صُحُفٌ . قالَ : لا تَفعَل أبا عَبدِ اللّهِ ! فَوَاللّهِ ما حَفِظوا أباكَ وكانَ خَيرا مِنكَ ، فَكَيفَ يَحفَظونَكَ ؟ ووَاللّهِ لَئِن قُتِلتَ ، لا بَقِيَت حُرمَةٌ بَعدَكَ إلَا استُحِلَّت ! فَخَرَجَ حُسَينٌ عليه السلام حَتّى قَدِمَ مَكَّةَ . (3)

تهذيب الكمال :قالَ لَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ مُطيعٍ : لا تَفعَل ، أي فِداكَ أبي واُمّي ! مَتِّعنا بِنَفسِكَ ، ولا تَسِر إلَى العِراقِ ، فَوَاللّهِ لَئِن قَتَلَكَ هؤُلاءِ القَومُ ، لَيَتَّخِذُنّا خَوَلاً وعَبيدا . (4)

الطبقات الكبرى عن عبد اللّه عن أبيه :مَرَّ حُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام عَلَى ابنِ مُطيعٍ _ وهُوَ بِبِئرِهِ قَد أنبَطَها (5) _ فَنَزَلَ حُسَينٌ عليه السلام عَن راحِلَتِهِ ، فَاحتَمَلَهُ ابنُ مُطيعٍ احتِمالاً حَتّى وَضَعَهُ عَلى سَريرِهِ ، ثُمَّ قالَ : بِأَبي واُمّي ! أمسِك عَلَينا نَفسَكَ ، فَوَاللّهِ لَئِن قَتَلوكَ لَيَتَّخِذُنّا هؤُلاءِ القَومُ عَبيدا . (6)

.


1- .البراذين من الخيل : ما كان من غير نتاج العراب (لسان العرب : ج 13 ص 51 «برذن»).
2- .العَرْجُ : هي قرية جامعة في وادٍ من نواحي الطائف (معجم البلدان : ج 4 ص 98) وراجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
3- .العقد الفريد : ج 3 ص 363 ، المحن : ص 142 ، جواهر المطالب : ج 2 ص 263 . وهذا النقل فيه إشكال؛ وذلك لأنّه يذكر من جهة أنّ لقاء عبداللّه بن مطيع بالإمام الحسين عليه السلام كان قبل دخول الإمام عليه السلام مكّة ، ومن جهة اُخرى يذكر رسائل وكتب أهل الكوفة، في حين أنّ كتب الكوفيّين بدعوة الإمام عليه السلام بلغته وهو في مكّة .
4- .تهذيب الكمال : ج 6 ص 416 ، الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 443 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 296 ، تاريخ الإسلام للذهبي : ج 5 ص 7 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 207 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2608 .
5- .أنْبَطَ الحَفّارُ : بلغ الماء (الصحاح : ج 3 ص 1162 «نبط») .
6- .الطبقات الكبرى : ج 5 ص 145 .

ص: 13

العقد الفريد_ به نقل از ابو عبيد قاسم بن سلّام _: حسين عليه السلام مركبش را خواست و بر آن سوار شد و از راه اصلى به سوى مكّه ره سپار شد . ابن زبير نيز بر مركبش بِرذَون (1) نشست و راه عَرْج (2) را پيش گرفت ، تا به مكّه وارد شد . حسين عليه السلام رفت تا بر عبد اللّه بن مطيع وارد شد و او بر كنار چاهش بود . حسين عليه السلام آن جا فرود آمد. به حسين عليه السلام گفت: اى ابا عبد اللّه ! پس از تو ، خدا، ما را از آب پاكيزه سيراب نكند! كجا مى روى؟ فرمود : «عراق» . گفت : سبحان اللّه ! چرا؟ فرمود : «معاويه مُرد و بيش از يك خورجين نامه نوشته اند» . گفت: اى ابا عبد اللّه ! چنين نكن. به خدا، پدرت را كه از تو بهتر بود ، نگاه نداشتند . پس چگونه تو را نگاه مى دارند؟ به خدا سوگند كه اگر كشته شوى، پس از تو هيچ حرمتى نخواهد ماند ، جز آن كه شكسته مى شود. پس حسين عليه السلام بيرون رفت تا به مكّه رسيد. (3)

تهذيب الكمال :عبد اللّه بن مطيع به حسين عليه السلام گفت: نكن، پدر و مادرم به فداى تو! ما را از خود ، بهره مند ساز و به عراق نرو . به خدا سوگند ، اگر اين گروه ، تو را بكشند ، ما را به بردگى و بندگى مى كشانند.

الطبقات الكبرى_ به نقل از عبد اللّه [بن مطيع] ، از پدرش _: حسين عليه السلام بر ابن مطيع _ كه بر سر چاهش بود و آن به آب رسيده بود _ گذشت و در آن جا از مركبش پياده شد . ابن مطيع ، او را در بر گرفت و او را بر تخت خود نشاند و سپس گفت: پدر و مادرم به فدايت! خويش را براى ما نگه دار . به خدا سوگند ، اگر تو را بكشند ، اين گروه ، ما را به بردگى مى برند.

.


1- .بِرذَون ، اسبى از نژاد غير عرب بوده است.
2- .عَرج: روستاى بزرگى در ناحيه طائف (ر.ك: نقشه شماره 3 در پايان همين جلد).
3- .اين نقل، اشكال دارد، چرا كه از يك سو، ملاقات عبد اللّه بن مطيع با امام عليه السلام را قبل از ورود امام عليه السلام به مكّه دانسته و از سوى ديگر، سخن از نامه هاى دعوت دارد، در حالى كه نامه هاى كوفيان براى دعوت امام عليه السلام در زمان حضور ايشان عليه السلام در مكّه، واصل شده است.

ص: 14

الطبقات الكبرى عن أبي عون :لَمّا خَرَجَ حُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام مِنَ المَدينَةِ يُريدُ مَكَّةَ ، مَرَّ بِابنِ مُطيعٍ وهُوَ يَحفِرُ بِئرَهُ ، فَقالَ لَهُ : أينَ (1) ، فِداكَ أبي واُمّي ؟ قالَ : أرَدتُ مَكَّةَ ... وذَكَرَ لَهُ أنَّهُ كَتَبَ إلَيهِ شيعَتُهُ بِها . فَقالَ لَهُ ابنُ مُطيعٍ : أي (2) فِداكَ أبي واُمّي ! مَتِّعنا بِنَفسِكَ ولا تَسِر إلَيهِم ، فَأَبى حُسَينٌ عليه السلام . فَقالَ لَهُ ابنُ مُطيعٍ : إنَّ بِئري هذِهِ قَد رَشَّحتُها (3) ، وهذا اليَومُ أوانٌ ما خَرَجَ إلَينا فِي الدَّلوِ شَيءٌ مِن ماءٍ ، فَلَو دَعَوتَ اللّهَ لَنا فيها بِالبَرَكَةِ . قالَ : هاتِ مِن مائِها ، فَاُتِيَ مِن مائِها فِي الدَّلوِ ، فَشَرِبَ مِنهُ ، ثُمَّ مَضمَضَ ، ثُمَّ رَدَّهُ فِي البِئرِ ، فَأَعذَبَ وأمهى (4) . (5)

.


1- .في تاريخ الإسلام : «إلى أين» ، وهو الأنسب للسياق .
2- .في المصدر : «إنّي» ، وهو تصحيف ظاهر ، وفي بعض المصادر : «أين» ، والظاهر أنّ الصواب ما أثبتناه .
3- .ترشيح المقطوع من شجر التمر : القيام عليه وإصلاحه حتّى تعود ثمرته تطلع (راجع: لسان العرب : ج 2 ص 450 «رشح») .
4- .أمْهى الشرابَ : أكثر ماءه ، وقد مَهُوَ هو مَهاوَةً (لسان العرب : ج 15 ص 298 «مها») .
5- .الطبقات الكبرى : ج 5 ص 144 ، تاريخ الإسلام للذهبي : ج 5 ص 8 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 182 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2592 عن ابن عون .

ص: 15

الطبقات الكبرى_ به نقل از ابو عون _: حسين عليه السلام چون از مدينه به سوى مكّه روانه شد ، به ابن مطيع _ كه چاه خود را حفر مى كرد _ رسيد. ابن مطيع به او گفت: پدر و مادرم به فدايت! كجا؟ فرمود : «به مكّه مى روم ...» و يادآورى كرد كه شيعيانش در كوفه، به او نامه نوشته اند. ابن مطيع به او گفت: پدر و مادرم به فداى تو! ما را از خويش بهره مند كن و به سوى آنان نرو . ولى حسين عليه السلام نپذيرفت. ابن مطيع به او گفت: اين چاه را تازه به آب رسانده ايم و امروز ، اوّلين بار ، مقدارى آب با دَلْو براى ما بيرون آمده است . دعا كن كه خدا براى ما در آن ، بركت قرار دهد. فرمود: «از آبش برگير» . او با دَلْو از آن آب براى حسين عليه السلام آورد و وى از آن نوشيد و مَزه مَزه كرد و سپس آن را به چاه برگرداند . آب آن ، گوارا و فراوان گشت.

.

ص: 16

تاريخ الطبري عن محمّد بن قيس :ثُمَّ أقبَلَ الحُسَينُ عليه السلام سَيرا إلَى الكوفَةِ ، فَانتَهى إلى ماءٍ مِن مِياهِ العَرَبِ ، فَإِذا عَلَيهِ عَبدُ اللّهِ بنُ مُطيعٍ العَدَوِيُّ ، وهُوَ نازِلٌ هاهنا ، فَلَمّا رَأَى الحُسَينَ عليه السلام قامَ إلَيهِ ، فَقالَ : بِأَبي أنتَ واُمّي يَابنَ رَسولِ اللّهِ ! ما أقدَمَكَ ؟! وَاحتَمَلَهُ فَأَنزَلَهُ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : كانَ مِن مَوتِ مُعاوِيَةَ ما قَد بَلَغَكَ ، فَكَتَبَ إلَيَّ أهلُ العِراقِ يَدعونَني إلى أنفُسهِمِ . فَقالَ لَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ مُطيعٍ : اُذَكِّرُكَ اللّهَ _ يَابنَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله _ وحُرمَةَ الإِسلامِ أن تُنتَهَكَ ! أنشُدُكَ اللّهَ في حُرمَةِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ! أنشُدُكَ اللّهَ في حُرمَةِ العَرَبِ ! فَوَاللّهِ لَئِن طَلَبتَ ما في أيدي بَني اُمَيَّةَ لَيَقتُلُنَّكَ ، ولَئِن قَتَلوكَ لا يَهابونَ بَعدَكَ أحَدا أبَدا ، وَاللّهِ إنَّها لَحُرَمَةُ الإِسلامِ تُنتَهَكُ ، وحُرمَةُ قُرَيشٍ ، وحُرمَةُ العَرَبِ ، فَلا تَفعَل ، ولا تَأتِ الكوفَةَ ، ولا تَعرِض لِبَني اُمَيَّةَ . قالَ : فَأَبى إلّا أن يَمضِيَ ، قالَ : فَأَقبَلَ الحُسَينُ عليه السلام حَتّى كانَ بِالماءِ فَوقَ زَرودَ (1) . (2)

الإرشاد :ثُمَّ أقبَلَ الحُسَينُ عليه السلام مِنَ الحاجِزِ يَسيرُ نَحوَ الكوفَةِ ، فَانتَهى إلى ماءٍ مِن مِياهِ العَرَبِ ، فَإِذا عَلَيهِ عَبدُ اللّهِ بنُ مُطيعٍ العَدَوِيُّ ، وهُوَ نازِلٌ بِهِ ، فَلَمّا رَأَى الحُسَينَ عليه السلام قامَ إلَيهِ فَقالَ : بِأَبي أنتَ واُمّي يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، ما أقدَمَكَ ؟ وَاحتَمَلَهُ وأنزَلَهُ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : كانَ مِن مَوتِ مُعاوِيَةَ ما قَد بَلَغَكَ ، فَكَتَبَ إلَيَّ أهلُ العِراقِ يَدعونَني إلى أنفُسِهِم . فَقالَ لَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ مُطيعٍ : اُذَكِّرُكَ اللّهَ _ يَابنَ رَسولِ اللّهِ _ وحُرمَةَ الإِسلامِ أن تُنتَهَكَ ، أنشُدُكَ اللّهَ في حُرمَةِ قُرَيشٍ ، أنشُدُكَ اللّهَ في حُرمَةِ العَرَبِ ! فَوَاللّهِ لَئِن طَلَبتَ ما في أيدي بَني اُمَيَّةَ لَيَقتُلُنَّكَ ، ولَئِن قَتَلوكَ لا يَهابوا بَعدَكَ أحَدا أبَدا ، وَاللّهِ إنَّها لَحُرمَةُ الإِسلامِ تُنتَهَكُ ، وحُرمَةُ قُرَيشٍ ، وحُرمَةُ العَرَبِ ، فَلا تَفعَل ، ولا تَأتِ الكوفَةَ ، ولا تُعَرِّض نَفسَكَ لِبَني اُمَيَّةَ ؛ فَأَبَى الحُسَينُ عليه السلام إلّا أن يَمضِيَ . (3)

.


1- .زَرُود : رمال بين الثعلبيّة والخزيميّة بطريق الحجّ من الكوفة (معجم البلدان : ج 3 ص 139) وراجع: الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
2- .. تاريخ الطبري : ج 5 ص 395 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 548 ، الفصول المهمّة : ص 186 نحوه وزاد فيه «قريب من الحاجز» بعد «إلى ماء» وفيه «أتى الثعلبيّة» بدل «فوق زرود» .
3- .الإرشاد : ج 2 ص 71 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 370 .

ص: 17

تاريخ الطبرى_ به نقل از محمّد بن قيس _: پس از آن ، حسين عليه السلام به سوى كوفه روان بود تا به يكى از آبگاه هاى عرب رسيد . عبد اللّه بن مُطيعِ عَدَوى را ديد كه آن جا فرود آمده است . او چون حسين عليه السلام را ديد، پيش پاى وى برخاست و گفت: اى پسر پيامبر خدا! پدر و مادرم به فدايت! براى چه آمده اى ؟ و او را در بر گرفت و فرود آورد . حسين عليه السلام به او فرمود : «معاويه _ چنان كه شنيده اى _ مُرده است و مردم عراق به من [نامه ]نوشته اند و مرا به سوى خويش خوانده اند» . عبد اللّه بن مطيع گفت: اى پسر پيامبر خدا! تو را به خدا ، مگذار حرمت اسلام بشكند. تو را به خدا ، حرمت پيامبر صلى الله عليه و آله را حفظ كن. تو را به خدا ، حرمت عرب را حفظ كن. به خدا، اگر آنچه را بنى اميّه به دست دارند ، مطالبه كنى ، حتما تو را مى كشند و اگر تو را بكشند ، پس از تو ، هرگز از كسى بيم نخواهند داشت . به خدا، حرمت اسلام مى شكند و حرمت قريش و حرمت عرب نيز [از بين مى رود] . اين كار را مكن. به كوفه مرو و با بنى اميّه، درگير مشو . امّا حسين بر رفتن ، اصرار داشت. حسين عليه السلام تا آبگاهى بالاى زَروُد (1) آمد .

الإرشاد :پس حسين عليه السلام از منزل حاجِز ، حركت كرد و به سوى كوفه آمد تا به آبى از آب هاى عرب رسيد كه عبد اللّه بن مطيعِ عَدَوى ، در كنار آن فرود آمده بود . او چون حسين عليه السلام را ديد ، پيش پاى ايشان برخاست و گفت: پدر و مادرم به فدايت ، اى فرزند پيامبر خدا ! چه چيزى تو را به اين جا كشانده است ؟ سپس، ايشان را در بر گرفت و فرود آورد . حسين عليه السلام به او فرمود : «از مرگ معاويه كه خبر دارى. مردم عراق، [نامه ]نوشته اند و مرا به سوى خود ، فرا خوانده اند» . عبد اللّه بن مطيع به او گفت: اى فرزند پيامبر خدا! خدا را به تو يادآور مى شوم كه مبادا حرمت اسلام ، شكسته شود! تو را به خدا، در باره حرمت قريش و حرمت عرب، سوگند مى دهم. به خدا، اگر آنچه را كه در دستان بنى اميّه است ، بخواهى، حتما تو را مى كشند و اگر تو را بكشند ، هرگز پس از تو، از كسى پروا نخواهند كرد. به خدا سوگند ، حرمت اسلام و حرمت قريش و حرمت عرب مى شكند . پس اين كار را مكن و به كوفه مرو و خود را در معرض بنى اميّه، قرار مده . حسين عليه السلام جز ادامه دادن راه، چيزى را نپذيرفت.

.


1- .همان رَمْل هاى ميان ثعلبيّه و خُزَيميّه كه در راه حج از مسير كوفه قرار دارند (ر.ك: نقشه شماره 3 در پايان همين جلد).

ص: 18

الأخبار الطوال :سارَ الحُسَينُ عليه السلام مِن بَطنِ الرُّمَّةِ (1) ، فَلَقِيَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ مُطيعٍ ، وهُوَ مُنصَرِفٌ مِنَ العِراقِ ، فَسَلَّمَ عَلَى الحُسَينِ عليه السلام ، وقالَ لَهُ : بِأَبي أنتَ واُمّي يَابنَ رَسولِ اللّهِ ! ما أخرَجَكَ مِن حَرَمِ اللّهِ وحَرَمِ جَدِّكَ ؟ فَقالَ : إنَّ أهلَ الكوفَةِ كَتَبوا إلَيَّ يَسأَلونَني أن أقدَمَ عَلَيهِم ، لِما رَجَوا مِن إحياءِ مَعالِمِ الحَقِّ ، وإماتَةِ البِدَعِ . قالَ لَهُ ابنُ مُطيعٍ : أنشُدُكَ اللّهَ ألّا تَأتِيَ الكوفَةَ ، فَوَاللّهِ لَئِن أتَيتَها لَتُقتَلَنَّ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : «لَّن يُصِيبَنَا إِلَا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنَا» ، (2) ثُمَّ وَدَّعَهُ ومَضى . (3)

مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي :وأقبَلَ إلَيهِ [أي إلَى الحُسَينِ عليه السلام ] عَبدُ اللّهِ بنُ مُطيعٍ العَدَوِيُّ ، فَقالَ : جُعِلتُ فِداكَ يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، لا تَخرُج إلَى العِراقِ ، فَإِنَّ حُرمَتَكَ مِنَ اللّهِ حُرمَةٌ ، وقَرابَتَكَ مِن رَسولِ اللّهِ قَرابَةٌ ، وقَد قُتِلَ ابنُ عَمِّكَ بِالكوفَةِ ، وإنَّ بَني اُمَيَّةَ إن قَتَلوكَ لَم يَرتَدِعوا عَن حُرمَةِ اللّهِ أن يَنتَهِكوها ، ولَم يَهابوا أحَدا بَعدَكَ أن يَقتُلوهُ ، فَاللّهَ اللّهَ أن تَفجَعَنا بِنَفسِكَ ! فَلَم يَلتَفِتِ الحُسَينُ عليه السلام إلى كَلامِهِ . (4)

.


1- .بَطنُ الرُمّة : منزل لأهل البصرة إذا أرادوا المدينة ، بها يجتمع أهل الكوفة والبصرة (معجم البلدان : ج 3 ص 72) وراجع: الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
2- .التوبة : 51 .
3- .الأخبار الطوال : ص 246 .
4- .مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 216 وراجع : الحدائق الورديّة : ج 1 ص 114 والأمالي للشجري : ج 1 ص 167 .

ص: 19

الأخبار الطوال :حسين عليه السلام از بطن الرُمَّه (1) حركت كرد و عبد اللّه بن مطيع را ديد كه از عراق، باز مى گشت . او بر حسين عليه السلام سلام كرد و به ايشان گفت: پدر و مادرم به فدايت، اى فرزند پيامبر خدا! چه چيزى تو را از حرم خدا و حرم جدّت، بيرون آورده است؟ فرمود: «مردم كوفه ، نامه هايى برايم نوشته اند و از من خواسته اند كه به سوى آنان بروم ؛ چون به زنده كردن نشانه هاى حق و ميراندن بدعت ها، اميد بسته اند» . ابن مطيع به ايشان گفت : تو را به خدا ، سوگند مى دهم كه به كوفه وارد نشوى . به خدا سوگند كه اگر بِدان وارد شوى ، حتما تو را خواهند كشت . حسين عليه السلام فرمود : « «جز آنچه خدا بر ما مقرّر كرده است ، به ما نخواهد رسيد » » و آن گاه با او خداحافظى كرد و رفت.

مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى :عبد اللّه بن مطيعِ عَدَوى ، به سوى حسين عليه السلام آمد و گفت: فدايت شوم ، اى فرزند پيامبر خدا! به عراق نرو ؛ چرا كه تو نزد خدا، احترام ويژه اى دارى و با پيامبر خدا نيز خويشاوندى ويژه دارى. پسرعموى تو در كوفه كشته شد و اگر بنى اميّه تو را بكشند ، از شكستن هيچ حرمتى پروا نخواهند كرد و پس از از كشتن تو ، از كشتن هيچ كس پروا نخواهند كرد. پس خدا را ، خدا را ، كه با [ دادن ]جان خويش ، ما را مصيبت زده گردانى! حسين عليه السلام به سخن او توجّه نكرد.

.


1- .بطن الرُّمّه، منزلگاه مردم بصره در سفرشان به مدينه است و كوفى ها و اهل بصره، در آن جا به هم مى رسند. (ر.ك: نقشه شماره 3 در پايان همين جلد).

ص: 20

6 / 15عُمَرُ بنُ عَبدِ الرَّحمنِ (1)تاريخ الطبري عن عمر بن عبد الرحمن بن الحارث بن هشام المخزومي(2) : لَمّا قَدِمَت كُتُبُ أهلِ العِراقِ إلَى الحُسَينِ عليه السلام ، وتَهَيَّأَ لِلمَسيرِ إلَى العِراقِ ، أتَيتُهُ فَدَخَلتُ عَلَيهِ وهُوَ بِمَكَّةَ ، فَحَمِدتُ اللّهَ وأثنَيتُ عَلَيهِ ، ثُمَّ قُلتُ : أمّا بَعدُ ، فَإِنّي أتَيتُكَ يَابنَ عَمِّ لِحاجَةٍ اُريدُ ذِكرَها لَكَ نَصيحَةً ، فَإِن كُنتَ تَرى أنَّكَ تَستَنصِحُني وإلّا كَفَفتُ عَمّا اُريدُ أن أقولَ . فَقالَ : قُل ، فَوَاللّهِ ما أظُنُّكَ بِسَيِّئِ الرَّأيِ ، ولا هَوٍ (3) لِلقَبيحِ مِنَ الأَمرِ وَالفِعلِ . قالَ : قُلتُ لَهُ : إنَّهُ قَد بَلَغَني أنَّكَ تُريدُ المَسيرَ إلَى العِراقِ ، وإنّي مُشفِقٌ عَلَيكَ مِن مَسيرِكَ ؛ إنَّكَ تَأتي بَلَدا فيهِ عُمّالُهُ واُمَراؤُهُ ، ومَعَهُم بُيوتُ الأَموالِ ، وإنَّمَا النّاسُ عَبيدٌ لِهذَا الدِّرهَمِ وَالدّينارِ ، ولا آمَنُ عَلَيكَ أن يُقاتِلَكَ مَن وَعَدَكَ نَصرَهُ ، ومَن أنتَ أحَبُّ إلَيهِ مِمَّن يُقاتِلُكَ مَعَهُ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : جَزاكَ اللّهُ خَيرا يَابنَ عَمِّ ! فَقَد وَاللّهِ عَلِمتُ أنَّكَ مَشَيتَ بِنُصحٍ ، وتَكَلَّمتَ بِعَقلٍ ، ومَهما يُقضَ مِن أمرٍ يَكُن ، أخَذتُ بِرَأيِكَ أو تَرَكتُهُ ، فَأَنتَ عِندي أحمَدُ مُشيرٍ ، وأنصَحُ ناصِحٍ . قالَ : فَانصَرَفتُ مِن عِندِهِ فَدَخَلتُ عَلَى الحارِثِ بنِ خالِدِ بنِ العاصِ بنِ هِشامٍ ، فَسَأَلَني : هَل لَقيتَ حُسَينا ؟ فَقُلتُ لَهُ : نَعَم . قالَ : فَما قالَ لَكَ ؟ وما قُلتَ لَهُ ؟ قالَ : فَقُلتُ لَهُ : قُلتُ كَذا وكَذا ، وقالَ : كَذا وكَذا . فَقالَ : نَصَحتَهُ ورَبِّ المَروَةِ الشَّهباءِ (4) ، أما ورَبِّ البَنِيَّةِ ، إنَّ الرَّأيَ لَما رَأَيتَهُ ، قَبِلَهُ أو تَرَكَهُ ، ثُمَّ قالَ : رُبَّ مُستَنصَحٍ يَغُشُّ وَيُردي (5)وَظنينٍ بِالغَيبِ يُلفى (6) نصيحا . (7)

.


1- .عمر بن عبد الرحمن بن الحارث القرشيّ المخزوميّ المدنيّ . تابعيّ ، أخوه أبوبكر بن عبد الرحمن أحد الفقهاء السبعة بالمدينة ، قيل : مات يوم مات عمر ، ولكن الأصحّ أنّه ولد في هذا اليوم . قيل : استعمله ابن الزبير على الكوفة فخدعه المختار فانصرف عنه ، ثمّ صار مع الحجّاج ، ومات بالعراق ، فعليه تأخّر موته الى حدود السبعين (راجع : الثقات لابن حبّان : ج 5 ص 147 وتهذيب الكمال : ج 21 ص 424 وتقريب التهذيب : ص 723) .
2- .هناك وجوه شبه بين الكلام الذي نُقل عنه والكلام الذي نُقل عن أخيه أبي بكر بن عبد الرحمن ، ولا يستبعد وقوع الخلط فيما بينهما (راجع: ج 4 ص 412 «أبو بكر بن عبد الرحمن») .
3- .هَوِيَهُ هَوَىً فهو هَوٍ : أحبَّهُ (القاموس المحيط : ج 4 ص 404 «هوى») .
4- .الشهباء : البيضاء (لسان العرب : ج 1 ص 508 «شهب») .
5- .رَدِي رَدىً _ من باب تَعِبَ _ : هَلَكَ ، ويتعدّى بالهمز (المصباح المنير : ص 225 «ردى») .
6- .ألفيت الشيء : إذا وجدته وصادفته ولقيته (النهاية : ج 4 ص 262 «لفا») .
7- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 382 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 545 ، الفصول المهمّة : ص 183 كلاهما نحوه وفيهما إلى «أنصح ناصح» .

ص: 21

6 / 15عمر بن عبد الرحمان

(1)تاريخ الطبرى_ به نقل از عمر بن عبد الرحمان بن حارث بن هشام مخزومى (2) _: چون نامه هاى مردم عراق به حسين عليه السلام رسيد و او آماده سفر به عراق شد ، نزد او آمدم و در مكّه بر او وارد شدم. پس خدا را سپاس گفتم و ستايش كردم و آن گاه گفتم: امّا بعد ، _ اى پسرعمو _ براى كارى ، پيش تو آمده ام و مى خواهم از روى نيكخواهى ، آن را به تو يادآور شوم . اگر مرا خيرخواهِ خود مى دانى ، بگويم ؛ وگر نه از آنچه مى خواهم بگويم، خوددارى مى ورزم . فرمود : «بگو . به خدا سوگند ، تو را بدعقيده و دوستدار كار زشت و امور ناپسند نمى پندارم» . به وى گفتم: به من خبر رسيده كه تو آهنگ حركت به عراق دارى و من از رفتن تو ، نگرانم . تو به سرزمينى مى روى كه كارگزاران و فرمان روايانش در آن هستند و بيت المال، در كفشان است و مردم ، بردگان اين درهم و دينارند. بر تو بيمناكم كه آن كه به تو وعده يارى داده و آن كه تو را از مخالفانت بيشتر دوست مى دارد ، با تو بجنگند . پس حسين عليه السلام فرمود : «پسرعمو! خدا به تو پاداش نيكو دهد! به خدا سوگند ، دانستم كه تو براى نيكخواهى آمده اى و از روى خِرد ، سخن مى گويى. هر چه سرنوشت باشد، همان مى شود ، چه رأى تو را به كار بندم و چه آن را وا بگذارم . پس تو نزد من ، ستوده ترين مشورت دهنده و نيكخواه ترين اندرزگويى» . از نزد او باز گشتم و بر حارث بن خالد بن عاص بن هشام، وارد شدم . او از من پرسيد : آيا حسين را ديدى؟ به او گفتم: آرى. گفت: به تو چه گفت؟ و تو به او چه گفتى ؟ گفتم : به او چنين و چنان گفتم و او هم ، چنين و چنان گفت . گفت: به پروردگار مروه ، سوگند كه براى او خيرخواهى كرده اى . هان! سوگند به پروردگار كعبه ، رأى درست ، همين است، بپذيرد يا نپذيرد. سپس شعرى بدين مضمون گفت : چه بسا مشورت دهنده اى كه فريب مى دهد و نابود مى كند!و اى بسا بدخواهى كه خيرخواه شمرده مى شود!

.


1- .عمر بن عبد الرحمان بن حارث قرشى مخزومى مدنى، از تابعيان است و برادرش ابو بكر بن عبد الرحمان ، يكى از فقهاى هفتگانه در مدينه بود . گفته اند : روز مرگ عمَر ، وى هم از دنيا رفت ؛ ولى درست آن است كه در روز مرگ عمَر ، به دنيا آمد . گفته اند : ابن زبير ، او را فرماندار كوفه كرد ؛ ولى مختار به او نيرنگ زد و او از اين كار ، انصراف داد. آن گاه با حَجّاج بود و در عراق از دنيا رفت . بر اين اساس ، در سنّ حدود هفتاد، از دنيا رفته است.
2- .ميان سخنانى كه از وى نقل شده است و سخنانى كه از برادرش ابو بكر بن عبد الرحمان نقل گرديده، مشابهت وجود دارد و بعيد نيست كه ميان آنها، خَلطى صورت گرفته باشد (ر. ك : ج 4 ص 413 «ابو بكر بن عبد الرحمان»).

ص: 22

أنساب الأشراف :ولَمّا كَتَبَ أهلُ الكوفَةِ إلَى الحُسَينِ عليه السلام بِما كَتَبوا بِهِ ، فَاستَخَفّوهُ لِلشُّخوصِ ، جاءَهُ عُمَرُ بنُ عَبدِ الرَّحمنِ بنِ الحارِثِ بنِ هِشامٍ المَخزومِيُّ بِمَكَّةَ ، فَقالَ لَهُ : بَلَغَني أنَّكَ تُريدُ العِراقَ ، وأنَا مُشفِقٌ عَلَيكَ مِن مَسيرِكَ ، لِأَنَّكَ تَأتي بَلَدا فيهِ عُمّالُهُ واُمَراؤُهُ ، ومَعَهُم بُيوتُ الأَموالِ ، وِإنّما النّاسُ عَبيدُ الدّينارِ وَالدِّرهَمِ ، فَلا آمَنُ عَلَيكَ أن يُقاتِلَكَ مَن وَعَدَكَ نَصرَهُ ، ومَن أنتَ أحَبُّ إلَيهِ مِمَّن يُقاتِلُكَ مَعَهُ . فَقالَ لَهُ : قَد نَصَحتَ ، ويَقضِي اللّهُ . (1)

.


1- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 373 .

ص: 23

أنساب الأشراف :چون كوفيان براى حسين عليه السلام آن نامه ها را نوشتند و درخواست كردند كه به سرعت به سوى آنان حركت كند، عمر بن عبد الرحمان بن حارث بن هشام مخزومى ، در مكّه نزد وى آمد و به وى گفت: به من خبر رسيده كه به سوى عراق مى روى و من از اين سفر ، بر تو بيمناكم ؛ چرا كه به شهرى مى روى كه كارگزاران و فرمان روايان در آن حضور دارند و بيت المال ، در اختيار آنهاست و مردم ، بنده درهم و دينارند. پس بر تو بيمناكم كه آن كه به تو وعده يارى داده و آن كه تو براى او دوست داشتنى تر از آنهايى هستى كه برايشان مى جنگد ، با تو بجنگند. حسين عليه السلام به او فرمود: «تو خيرخواهى كردى و خداوند ، قضايش را عملى مى سازد» .

.

ص: 24

الفتوح :إنَّهُ [أيِ الحُسينَ عليه السلام ] عَزَمَ عَلَى المَسيرِ إلَى العِراقِ ، فَدَخَلَ عَلَيهِ عُمَرُ بنُ عَبدِ الرَّحمنِ بنِ الحارِثِ بنِ هِشامٍ المَخزومِيُّ ، فَقالَ : يَابنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، إنّي أتَيتُ إلَيكَ بِحاجَةٍ اُريدُ أن أذكُرَها لَكَ ، فَأَنَا غَيرُ غَاشٍّ لَكَ فيها ، فَهَل لَكَ أن تَسمَعَها ؟ فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : هاتِ ، فَوَاللّه ما أنتَ عِندي بِمُسيءِ الرَّأيِ ، فَقُل ما أحبَبتَ . فَقالَ : قَد بَلَغَني أنَّكَ تُريدُ العِراقَ ، وإنّي مُشفِقٌ عَلَيكَ مِن ذلِكَ ؛ إنَّكَ تَرِدُ إلى قَومٍ فيهِمُ الاُمَراءُ ، وَمَعهُم بُيوتُ الأَموالِ ، ولا آمَنُ عَلَيكَ أن يُقاتِلَكَ مَن أنتَ أحَبُّ إلَيهِ مِن أبيهِ واُمِّهِ ، مَيلاً إلَى الدُّنيا وَالدِّرهَمِ ، فَاتَّقِ اللّهَ ولا تَخرُج مِن هذَا الحَرَمِ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : جَزاكَ اللّهُ خَيرا يَابن عَمِّ ! فَقَد عَلِمتُ أنَّكَ أمَرتَ بِنُصحٍ ، ومَهما يَقضِ اللّهُ مِن أمرٍ فَهُوَ كائِنٌ ، أخَذتُ بِرَأيِكَ أم تَركتُهُ . قالَ : فَانصَرَفَ عَنهُ عُمَرُ بنُ عَبدِ الرَّحمنِ وهُوَ يَقولُ : رُبَّ مُستَنصَحٍ سَيُعصى ويُؤذىوظَنينٍ (1) بِالغَيبِ يُلفى نَصيحا (2)

المناقب لابن شهر آشوب :فَلَمّا عَزَمَ الحُسَينُ عليه السلام عَلَى الخُروجِ ، نَهاهُ عَمرُو (3) بنُ عَبدِ الرَّحمنِ بنِ هِشامٍ المَخزومِيُّ . فَقالَ : جَزاكَ اللّهُ خَيرا يَابن عَمِّ ، مَهما يُقضَ يَكُن ، وأنتَ عِندي أحمَدُ مُشيرٍ ، وأنصَحُ ناصِحٍ . (4)

.


1- .في الطبعة المعتمدة : «ونصيح» ، والتصويب من طبعة دار الفكر .
2- .الفتوح : ج 5 ص 64 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 215 نحوه .
3- .. كذا في المصدر ، والظاهر أنّ الصحيح «عُمَر» كما في غيره من المصادر .
4- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 94 .

ص: 25

الفتوح :حسين عليه السلام آهنگ حركت به سوى عراق كرد. عمر بن عبد الرحمان بن حارث بن هشام مخزومى ، بر وى وارد شد و گفت: اى پسر دختر پيامبر خدا! براى خواسته اى نزد تو آمده ام و مى خواهم آن را بيان كنم . من در اين خواسته ، اهل نيرنگ نيستم . آيا آن را از من مى شنوى؟ حسين عليه السلام فرمود: «بگو . به خدا سوگند ، تو نزد من ، بدعقيده نيستى . هر چه دوست دارى ، بگو» . او گفت: به من خبر رسيده كه به عراق مى روى و من، از اين سفر براى تو بيمناكم . تو بر مردمى وارد مى شوى كه فرمان روايانشان در آن جا حضور دارند و بيت المال ، در اختيار آنهاست و من بيم آن دارم كه آن كسى كه تو نزد او از پدر و مادرش عزيزترى ، به خاطر درهم و دينار دنيا، با تو بجنگد . از خدا، پروا كن و از اين حرم ، بيرون مرو. حسين عليه السلام به وى فرمود: «پسرعمو! خداوند ، به تو پاداش خير دهد! مى دانم كه از روى دلسوزى چنين گفتى . هر چه خدا بخواهد ، همان مى شود ، چه بر طبق نظر تو رفتار كنم ، يا بر خلاف آن عمل نمايم» . عمر بن عبد الرحمان، از حسين عليه السلام جدا شد ، در حالى كه مى گفت : چه بسا مشورت دهنده اى ، كه نافرمانى مى شود و آزار مى بيند!و اى بسا بدخواهى كه خيرخواه شمرده مى شود!

المناقب ، ابن شهرآشوب :چون حسين عليه السلام قصد بيرون رفتن [از مكّه ]كرد ، عمرو (1) بن عبد الرحمان بن هشام مخزومى ، وى را از اين كار، بر حذر داشت. امام عليه السلام فرمود: «پسرعمو! خداوند ، به تو پاداش نيكو دهد! هر چه مقدّر باشد ، همان مى شود و تو نزد من ، بهترين مشورت دهنده و دلسوزترين خيرخواهى» .

.


1- .صحيح ، «عمر» است .

ص: 26

6 / 16عُمَرُ بنُ عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ (1)الملهوف عن محمّد بن عمر :سَمِعتُ أبي عُمَرَ بنَ عَليِّ بنِ أبي طالِبٍ يُحَدِّثُ أخوالي آلَ عَقيلٍ ، قالَ : لَمَّا امتَنَعَ أخِيَ الحُسَينُ عليه السلام عَنِ البَيعَةِ لِيَزيدَ بِالمَدينَةِ ، دَخَلتُ عَلَيهِ فَوَجَدتُهُ خالِيا ، فَقُلتُ لَهُ : جُعِلتُ فِداكَ يا أبا عَبدِ اللّهِ ، حَدَّثَني أخوكَ أبو مُحَمَّدٍ الحَسَنُ عَن أبيهِ عليهماالسلام ، ثُمَّ سَبَقَتنِي الدَّمعَةُ وعَلا شَهيقي ، فَضَمَّني إلَيهِ وقالَ : حَدَّثَكَ أنّي مَقتولٌ ؟ فَقُلتُ : حوشيتَ يَا بنَ رَسولِ اللّهِ . فَقالَ : سَأَلتُكَ بِحَقِّ أبيكَ ، بِقَتلي خَبَّرَكَ؟ فَقُلتُ : نَعَم ، فَلَولا ناوَلتَ وبايَعتَ! فَقالَ : حَدَّثَني أبي أنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله أخبَرَهُ بِقَتلِهِ وقَتلي ، وأنَّ تُربَتي تَكونُ بِقُربِ تُربَتِهِ ، فَتَظُنُّ أنَّكَ عَلِمتَ ما لَم أعلَمهُ ! وإنَّهُ لا اُعطى الدُّنيا (2) عَن نَفسي أبَدا ، ولَتَلقَيَنَّ فاطِمَةُ أباها شاكِيَةً ما لَقِيَت ذُرِّيَّتُها مِن اُمَّتِهِ ، ولا يَدخُلُ الجَنَّةَ أحَدٌ آذاها في ذُرِّيَّتِها . (3)

6 / 17عَمرَةُ بِنتُ عَبدِ الرَّحمنِ (4)الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :وكَتَبَت إلَيهِ [أي إلَى الحُسَينِ عليه السلام ] عَمرَةُ بنتُ عَبدِ الرَّحمنِ ، تُعَظِّمُ عَلَيهِ ما يُريدُ أن يَصنَعَ ، وتَأمُرُهُ بِالطّاعَةِ ولُزومِ الجَماعَةِ ! وتُخبِرُهُ أنَّهُ إنَّما يُساقُ إلى مَصرَعِهِ ، وتَقولُ : أشهَدُ لَحَدَّثَتني عائِشَةُ أنَّها سَمِعَت رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقولُ : «يُقتَلُ حُسَينٌ بِأَرضِ بابِلَ» . فَلَمّا قَرَأَ كِتابَها ، قالَ : فَلابُدَّ لي إذا مِن مَصرَعي ! ومَضى . (5)

.


1- .راجع: ج3 ص424(الفصل الثاني/اقتراح عمر بن علي بن أبيطالب عليه السلام ).
2- .في بعض النسخ : «لا اُعطِي الدَّنِيَّةَ» .
3- .الملهوف (طبعة أنوار الهدى) : ص 19 .
4- .عمرة بنت عبد الرحمن بن سعد بن زرارة الأنصاريّة المدنيّة ، من بني النجّار . ولدت في سنة (21 ه) ، تابعيّة ثقة ، كانت في حجر عائشة ، وروت عنها وعن اُمّ سلمة وكانت عالمة . أمر عمر بن عبد العزيز والي المدينة بأن يكتب أحاديثها خشية من دروس العلم . تزوّجها عبد الرحمن بن حارثة بن النعمان ، وتوفّيت في سنة 98 أو 96 ه (راجع : الطبقات الكبرى : ج 8 ص 480 وسير أعلام النبلاء : ج 4 ص 507 وتهذيب التهذيب : ج 6 ص 552 ).
5- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 446 ، تهذيب الكمال : ج 6 ص 418 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 296 وليس فيه «وتأمره بالطاعة ولزوم الجماعة» ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 209 الرقم 3542 ، تاريخ الإسلام للذهبي : ج 5 ص 9 وليس فيه ذيله من «فلمّا» ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2609 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 163 .

ص: 27

6 / 16عمر بن على بن ابى طالب

(1)الملهوف_ به نقل از محمّد بن عمر _: از پدرم عمر بن على بن ابى طالب شنيدم كه براى دايى هايم ، خاندان عقيل ، صحبت مى كرد و مى گفت: چون برادرم حسين، از بيعت با يزيد در مدينه سر باز زد ، نزد او رفتم و او را تنها يافتم . به وى گفتم : جانم فدايت ، اى ابا عبد اللّه ! برادرت حسن، از پدرت برايم چنين نقل كرد . [در اين هنگام ]گريه و اشك ، امانم ندادند و صداى هق هق گريه ام بلند شد. حسين ، مرا در آغوش گرفت و فرمود: «برايت نقل كرد كه من كشته مى شوم؟» . گفتم: حاشا كه چنين بگويد ، اى پسر پيامبر خدا! فرمود: «تو را به جان پدرت سوگند مى دهم ، آيا از كشته شدن من خبر داد؟» . گفتم: آرى. پس چرا دست نمى دهى و بيعت نمى كنى؟ فرمود: «پدرم خبر داد كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله او را از كشته شدن او و من، باخبر ساخت و اين كه قبر من نزديك قبر او خواهد بود . آيا گمان مى برى كه چيزى را مى دانى كه من نمى دانم؟ به راستى كه خوارى و پَستى را هرگز بر خود نمى پسندم. فاطمه، پدرش را در حالى ملاقات مى كند كه از رفتار بنى اميّه با فرزندانش شاكى است. هرگز كسى كه او را از طريق [آزردن] فرزندانش بيازارد، وارد بهشت نخواهد شد!» .

6 / 17عَمره، دختر عبد الرحمان

(2)الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :عَمره دختر عبد الرحمان ، براى حسين عليه السلام نامه نوشت و تصميم او [براى رفتن به كوفه] را سنگين شمرد و او را به تسليم شدن و همراهى با جماعت ، سفارش كرد و به او خبر داد كه به قتلگاه مى رود. نيز مى گفت: گواهى مى دهم كه عايشه، برايم روايت كرد كه از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله شنيده است كه مى فرمود : «حسين، در سرزمين بابِل، كشته خواهد شد». حسين عليه السلام چون نامه اش را خواند ، فرمود: «پس من بايد به قتلگاه خويش بروم»، و رفت.

.


1- .ر. ك: ج 3 ص 425 (فصل دوم / پيشنهاد عمر بن على بن ابى طالب عليه السلام ).
2- .عَمره دختر عبد الرحمان بن سعد بن زراره انصارى مدنى ، از قبيله بنى نجّار است كه در سال 21 هجرى به دنيا آمد . وى تابعى و زنى مورد وثوق بود كه در خانه عايشه زندگى مى كرد . وى از عايشه و امّ سلمه روايت كرده است و زنى دانشمند بود . عمر بن عبد العزيز، به فرماندار مدينه دستور داد كه روايت هاى وى، نوشته شود تا مبادا از بين بروند . عبد الرحمان بن حارثة بن نعمان ، با وى ازدواج كرد . عَمره، در سال 98 يا 96 هجرى در گذشت.

ص: 28

6 / 18عَمرُو بنُ لوذانَ (1)الإرشاد عن عبد اللّه بن سليمان والمنذر بن المُشمَعِلّ الأسديّين :فَلَمّا كانَ السَّحَرُ أمَرَ [الحُسَينُ عليه السلام ]أصحابَهُ فَاستَقَوا ماءً وأكثَروا ، ثُمَّ سارَ حَتّى مَرَّ بِبَطنِ العَقَبَةِ (2) فَنَزَلَ عَلَيها ، فَلَقِيَهُ شَيخٌ مِن بَني عِكرِمَةَ يُقالُ لَهُ عَمرُو بنُ لوذانَ ، فَسَأَلَهُ : أينَ تُريدُ ؟ فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : الكوفَةَ ، فَقالَ الشَّيخُ : أنشُدُكَ اللّهَ لَمَّا انصَرَفتَ ؛ فَوَاللّهِ ما تَقدَمُ إلّا عَلَى الأَسِنَّةِ وحَدِّ السُّيوفِ ، وإنَّ هؤُلاءِ الَّذينَ بَعَثوا إلَيكَ لَو كانوا كَفَوكَ مَؤونَةَ القِتالِ ، ووَطَّؤوا لَكَ الأَشياءَ فَقَدِمتَ عَلَيهِم كانَ ذلِكَ رَأيا ، فَأَمّا عَلى هذِهِ الحالِ الَّتي تَذكُرُ ، فَإِنّي لا أرى لَكَ أن تَفعَلَ ! فَقالَ لَهُ : يا عَبدَ اللّهِ ، لَيسَ يَخفى عَلَيَّ الرَّأيُ ، ولكِنَّ اللّهَ تَعالى لا يُغلَبُ عَلى أمرِهِ . ثُمَّ قالَ عليه السلام : وَاللّهِ لا يَدَعونّي حَتّى يَستَخرِجوا هذِهِ العَلَقَةَ مِن جَوفي ، فَإِذا فَعَلوا ، سَلَّطَ اللّهُ عَلَيهِم مَن يُذِلُّهُم ، حَتّى يَكونوا أذَلَّ (3) فِرَقِ الاُمَمِ . (4)

.


1- .عمرو بن لوذان هكذا وردت العبارة في الإرشاد ، وأمّا الطبري فقد نقل الرواية نفسها ولكنّه ذكر اسم «لوذان» فقط . وأمّا في الكامل في التاريخ فقد جاء التعبير ب «رجل من العرب» . وعلى أيّ حال فإنّ المصادر الرجالية والروائيّة لم تذكر شخصا بهذا الاسم (راجع: تاريخ الطبري: ج 5 ص 399 و الكامل في التاريخ: ج 2 ص 549 والبداية والنهاية: ج 8 ص 171).
2- .العَقَبَةُ : منزل في طريق مكّة ، وهو ماء لبني عكرمة من بكر بن وائل (معجم البلدان : ج 4 ص 134) وراجع: الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
3- .في المصدر : «أذلّ من فرق الاُمم» ، والتصويب من بحار الأنوار .
4- .الإرشاد : ج 2 ص 76 ، إعلام الورى : ج 1 ص 447 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 375 ؛ تاريخ الطبري : ج 5 ص 399 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 549 كلاهما نحوه .

ص: 29

6 / 18عمرو بن لوذان

(1)الإرشاد_ به نقل از عبد اللّه بن سليمان اسدى و مُنذِر بن مُشمَعِل اسدى _: چون سحرگاه شد، حسين عليه السلام دستور داد كه يارانش بسيار آب بر دارند . آن گاه رفت تا به منزل عَقَبه (2) رسيد و در آن ، فرود آمد. پيرمردى از بنى عِكرِمه به نام عمرو بن لوذان به ديدارش آمد . از او پرسيد : كجا مى روى؟ حسين عليه السلام به او فرمود: «كوفه» . پيرمرد گفت: تو را به خدا، باز گرد. به خدا سوگند ، جز به سوى نيزه ها و تيزىِ شمشيرها نمى روى و اينان كه به سوى تو نامه فرستاده اند ، اگر تضمين مى كردند كه عهده دار جنگ به همراه تو شوند و زمينه ها را هموار مى كردند و آن گاه به سوى آنان مى رفتى، درست بود ؛ ولى با اين شرايطى كه مى گويى ، صلاح نمى بينم كه به كوفه بروى. حسين عليه السلام به او فرمود : «اى عبد اللّه ! رأى صحيح ، بر من ، پوشيده نيست ؛ ولى دستور خداى متعال ، مغلوب نمى شود» . سپس فرمود: «به خدا، تا وقتى جگرم را از درون [سينه] من بيرون نياورند ، رهايم نمى كنند و چون چنين كردند ، خدا، كسى را بر آنان چيره خواهد كرد كه خوارشان مى سازد تا خوارترين گروه مردمان باشند» .

.


1- .در عبارت الإرشاد ، «عمرو بن لوذان» آمده است ؛ ولى طبرى و ابن كثير ، فقط «لوذان» را ثبت كرده اند و ابن اثير در الكامل ، تعبير «مردى از عرب» را قيد كرده است . به هر حال ، در منابع حديثى و رجالى ، مردى بدين نام ، ذكر نشده است.
2- .عَقَبه ، يكى از منزل هاى راه مكّه است و آن جا، آبگاهى براى قبيله بنى عكرمه است (ر.ك: نقشه شماره 3 در پايان همين جلد).

ص: 30

الأخبار الطوال :سارَ [الحُسَينُ عليه السلام ] حَتَّى انتَهى إلى بَطنِ العَقيقِ (1) ، فَلَقِيَهُ رَجُلٌ مِن بَني عِكرِمَةَ فَسَلَّمَ عَلَيهِ ، وأخبَرَهُ بِتَوطيدِ ابنِ زِيادٍ الخَيلَ ما بَينَ القادِسِيَّةِ إلَى العُذَيبِ رَصَدا لَهُ . ثُمَّ قالَ لَهُ : اِنصَرفِ بِنَفسي أنتَ ! فَوَاللّهِ ما تَسيرُ إلّا إلَى الأَسِنَّةِ وَالسُّيوفِ ، ولا تَتَّكِلَنَّ عَلَى الَّذينَ كَتَبوا لَكَ ؛ فَإِنَّ اُولئِكَ أوَّلُ النّاسِ مُبادَرَةً إلى حَربِكَ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : قَد ناصَحتَ وبالَغتَ ، فَجُزيتَ خَيرا . ثُمَّ سَلَّمَ عَلَيهِ ، ومَضى حَتّى نَزَلَ بِشراة (2) باتَ بِها ، ثُمَّ ارتَحَلَ وسارَ . (3)

.


1- .الظاهر أنّ «عقيق» تصحيف «عقبة» كما جاء في النقل السابق ، ولا يمكن أن يكون المراد هو وادي العقيق ، لأنّ هذا الوادي يقع قريبا من مكّة مع أنّه قد ورد في الأخبار الطوال أنّ هذه الواقعة وقعت قبل مواجهة الحرّ بن يزيد الرياحي بيوم .
2- .كذا في المصدر ، وفي بغية الطلب : «بسراة» ، والصواب : «بشراف» .
3- .الأخبار الطوال : ص 248 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2622 .

ص: 31

الأخبار الطوال :حسين عليه السلام رفت تا به منزل عقيق (1) رسيد . مردى از بنى عِكرِمه، او را ديد و سلام كرد و از آمادگى سپاه ابن زياد از قادسيه تا عُذَيب براى پيگردِ او خبر داد. سپس به او گفت: جانم فدايت! باز گرد . به خدا، جز به سوى نيزه ها و شمشيرها ره سپار نيستى و بر آنها كه به تو نامه نوشتند، تكيه مكن ؛ زيرا اينان ، نخستين كسانى هستند كه به جنگ با تو مى پردازند. حسين عليه السلام به او گفت: «نيكخواهى كردى و آن را به اوج رساندى . پاداش خير ببينى!». سپس با او خداحافظى كرد و رفت تا به منزل «شُرات» (2) فرود آمد و شب در آن جا ماند . سپس از آن جا كوچيد و به راه افتاد .

.


1- .ظاهرا عقيق ، تصحيف «عُقْبه» است كه در نقل پيشين نيز آمده بود و مراد ، وادى عقيق نيست ؛ زيرا وادى عقيق ، نزديك مكّه است و در الأخبار الطوال آمده كه اين حادثه، يك روز پيش از رويايى با حرّ بن يزيد رياحى اتّفاق افتاد ، يعنى در نزديكى كوفه.
2- .صحيح آن، «شِراف» است.

ص: 32

6 / 19الفَرَزدَقُ 1أنساب الأشراف عن الزبير بن الخِرِّيت :سَمِعتُ الفَرَزدَقَ قالَ : لَقيتُ الحُسَينَ عليه السلام بِذاتِ عِرقٍ (1) وهُوَ يُريدُ الكوفَةَ ، فَقالَ لي : ماتَرى أهلَ الكوفَةِ صانِعينَ ؟ فَإِنَّ مَعي جَمَلاً مِن كُتُبِهِم ؟ قُلتُ : يَخذُلونَكَ ، فَلا تَذهَب ، فَإِنَّكَ تَأتي قَوما قُلوبُهُم مَعَكَ ، وأيديهم عَلَيكَ . فَلَم يُطِعني! (2)

راجع : ص 142 (الفصل السابع / لقاء الفرزدق في الصفاح) . و ج 4 ص 416 (أبو محمّد الواقدي وزرارة بن جلح) .

6 / 20مُحَمَّدُ ابنُ الحَنَفِيَّةِ (3)الإرشاد_ في ذِكرِ خُروجِ الإِمامِ مِنَ المَدينَةِ _: فَخَرَجَ مِن تَحتِ لَيلَتِهِ _ وهِيَ لَيلَةُ الأَحَدِ لِيَومَينِ بَقِيا مِن رَجَبٍ _ مُتَوَجِّها نَحوَ مَكَّةَ ، ومَعَهُ بَنوهُ وإخوَتُهُ ، وبَنو أخيهِ وجُلُّ أهلِ بَيتِهِ ، إلّا مُحَمَّدَ ابنَ الحَنَفِيَّةِ ، فَإِنَّهُ لَمّا عَلِمَ عَزمَهُ عَلَى الخُروجِ عَنِ المَدينَةِ لَم يَدرِ أينَ يَتَوَجَّهُ . فَقالَ لَهُ : يا أخي ! أنتَ أحَبُّ النّاس إلَيَّ ، وأعَزُّهُم عَلَيَّ ، ولَستُ أدَّخِرُ النَّصيحَةَ لِأَحَدٍ مِنَ الخَلقِ إلّا لَكَ ، وأنتَ أحَقُّ بِها ، تَنَحَّ بِبَيعَتِكَ عَن يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ وعَنِ الأَمصارِ مَا استَطَعتَ ، ثُمَّ ابعَث رُسُلَكَ إلَى النّاسِ فَادعُهُم إلى نَفسِكَ ، فَإِن تابَعَكَ النّاسُ وبايَعوا لَكَ حَمِدتَ اللّهَ عَلى ذلِكَ ، وإن أجمَعَ النّاسُ عَلى غَيرِكَ ، لَم يَنقُصِ اللّهُ بِذلِكَ دينَكَ ولا عَقلَكَ ، ولا تَذهَبُ بِهِ مُروءَتُكَ ولا فَضلُك . إنّي أخافُ أن تَدخُلَ مِصرا مِن هذِهِ الأَمصارِ ، فَيَختَلِفَ النّاسُ بَينَهُم ، فَمِنهُم طائِفَةٌ مَعَكَ واُخرى عَلَيكَ ، فَيَقتَتِلونَ ، فَتَكونُ أنتَ لِأَوَّلِ الأَسِنَّةِ ، فَإِذا خَيرُ هذِهِ الاُمَّةِ كُلِّها نَفسا وأبا واُمّا ، أضيَعُها دَما ، وأذَلُّها أهلاً . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : فَأَينَ أذهَبُ يا أخي ؟ قالَ : اِنزِل مَكَّةَ ، فَإِنِ اطمَأَنَّتِ بِكَ الدّارُ بِها فَسَبيلُ ذلِكَ ، وإن نَبَت (4) بِكَ لَحِقتَ بِالرِّمالِ وشَعَفِ (5) الجِبالِ ، وخَرَجتَ مِن بَلَدٍ إلى بَلَدٍ ، حَتّى تَنظُرَ ما يَصيرُ أمرُ النّاسِ إلَيهِ ، فَإِنَّكَ أصوَبُ ما تَكونُ رَأيا حينَ تَستَقبِلُ الأَمرَ استِقبالاً . فَقالَ : يا أخي ! قَد نَصَحتَ وأشفَقتَ ، وأرجو أن يَكونَ رَأيُكَ سَديدا مُوَفَّقا . (6)

.


1- .ذاتُ عِرْق : مُهَلّ أهل العراق ، وهو الحدّ بين نجد وتهامة (معجم البلدان : ج 4 ص 107) وراجع: الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
2- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 377 ، تاريخ الإسلام للذهبي : ج 5 ص 10 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 304 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 214 نحوه .
3- .راجع: ج 3 ص 426 (الفصل الثاني / اقتراح ابن الحنفيّة).
4- .نَبَتْ بي تلك الأرض : أي لم أجد بها قرارا (لسان العرب : ج 15 ص 302 «نبا») .
5- .الشَعَفَةُ : رأس الجبل ، والجمع شَعَف (الصحاح : ج 4 ص 1381 «شعف») .
6- .الإرشاد : ج 2 ص 34 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 326 .

ص: 33

6 / 19فَرَزدَق

(1)أنساب الأشراف_ به نقل از زبير بن خِرّيت _: از فَرَزدَق شنيدم كه گفت: حسين را در منزل ذات عِرق (2) ديدم كه به كوفه مى رفت. به من فرمود : «گمان مى كنى مردم كوفه _ كه خورجينى از نامه هايشان نزد من است _ چه مى كنند؟». گفتم: رهايت مى كنند. پس نرو. تو به سوى مردمى مى روى كه دل هايشان، با تو و دست هايشان، رو در روى توست. ولى او نپذيرفت.

ر.ك: ص 143 (فصل هفتم / ديدار فرزدق در صفاح) و ص 324 (تحليلى درباره ارزيابى سفر امام حسين عليه السلام به عراق و نهضت كوفه / اقسام شيعيان در آن دوران). و ج 4 ص 417 (ابو محمّد واقدى و زرارة بن جلح) .

6 / 20محمّد بن حنفيّه

(3)الإرشاد_ در گزارش بيرون رفتن امام عليه السلام از مدينه _: حسين عليه السلام شب هنگام (شب يكشنبه، دو روز مانده از رجب)، به سوى مكّه به راه افتاد و فرزندان، برادران، برادرزادگان و همه خانواده اش، جز محمّد بن حنفيّه ، همراه او بودند . محمّد بن حنفيّه ، چون دريافت كه ايشان آهنگ بيرون رفتن از مدينه را دارد و خودش هم نمى داند كه به كجا مى رود، به وى گفت: برادر! تو محبوب ترينِ مردم و گرامى ترينِ آنان در نزد منى و دلسوزى را براى هيچ يك از مردم ، جز براى تو ، نگاه نمى دارم و تو ، بِدان سزاوارترى. از بيعت با يزيد بن معاويه و از شهرها ، تا آن جا كه مى توانى ، چشمپوشى كن. سپس فرستادگانى به سوى مردم ، گسيل دار و آنان را به سوى خود ، فرا بخوان. پس اگر مردم از تو پيروى كردند و به بيعت تو در آمدند ، خدا را بر آن ، سپاس بگزار و اگر سراغ كسى جز تو رفتند، از دين و خِرد تو ، كاسته نمى شود و مردانگى و ارجمندىِ تو ، بر باد نمى رود . من نگرانم كه به يكى از اين شهرها وارد شوى و مردم ، دچار چنددستگى شوند : گروهى با تو و گروهى بر ضدّ تو ، و با يكديگر نبرد كنند و تو، هدف نخستين نيزه باشى و در آن صورت ، بهترينِ همه اين امّت از نظر شخصيت فردى و پدر و مادر ، خونش از همه پايمال تر و خانواده اش از همه خوارتر شود . حسين عليه السلام به او فرمود : «برادر! پس كجا بروم؟» . گفت: مكّه . پس اگر سراى آرامى بود، همان جا بمان و اگر تو را در آن ، آرامش نبود ، به رَمْل ها و ستيغ كوه ها پناه ببر و از شهرى به شهرى برو تا بنگرى كه سرنوشت مردم، چه خواهد شد . پس درست ترين تصميم گيرى تو ، زمانى است كه به استقبال حوادث و رخدادها بروى. امام عليه السلام فرمود : «برادرم! تو نيكخواهى و دلسوزى كردى و اميد دارم كه نظر تو ، استوار و همراه توفيق باشد» .

.


1- همّام بن غالب بن صعصعه كه كنيه اش ابو فراس و معروف به فرزدق است، در سال 25 هجرى در بصره به دنيا آمد. وى از ياران امير مؤمنان، امام حسين و امام زين العابدين عليهم السلام است. قصيده اش در مدح امام زين العابدين عليه السلام در حضور هشام بن عبد الملك، معروف است و بيت آغاز آن، چنين است: اين، كسى است كه سرزمين بطحا، جاى گام هايش را مى شناسد و كعبه و حرم و غير حرم، او را مى شناسند. هشام، از شنيدن اين اشعار، خشمگين شد و دستور داد فرزدق را زندانى كنند. او را در عَسفان (ميان مكّه و مدينه) زندانى كردند و امام زين العابدين عليه السلام دوازده هزار درهم صله به خاطر آن شعر، به وى داد؛ ولى فرزدق، آن را نپذيرفت و گفت كه تنها براى پاداش اخروى، آن را سروده است و تنها با اصرار امام عليه السلام آن را پذيرفت. وى در سال 110 هجرى پس از سفرى به عراق، شام و جزيره (شمال عراق و سوريه) در گذشت.
2- .ذاتِ عِرق ، ميقات عراقيان است و مرز ميان نجد و تهامه است (ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .
3- .ر. ك: ج 3 ص 427 (فصل دوم / پيشنهاد محمّد بن حنفيه به او).

ص: 34

تاريخ الطبري عن أبي مخنف_ في ذِكرِ خُروجِ الإِمامِ مِنَ المَدينَةِ _: وأمَّا الحُسَينُ عليه السلام ، فَإِنَّهُ خَرَجَ بِبَنيهِ وإخوَتِهِ ، وبَني أخيهِ وجُلِّ أهلِ بَيتِهِ ، إلّا مُحَمَّدَ ابنَ الحَنَفِيَّةِ ، فَإِنَّهُ قالَ لَهُ : يا أخي ، أنتَ أحَبُّ النّاسِ إلَيَّ ، وأعَزُّهُم عَلَيَّ ، ولَستُ أدَّخِرُ النَّصيحَةَ لِأَحَدٍ مِنَ الخَلقِ أحقَّ بِها مِنكَ . تَنَحَّ بِتَبِعَتِكَ (1) عَن يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ وعَنِ الأَمصارِ مَا استَطَعتَ ، ثُمَّ ابعَث رُسُلَكَ إلَى النّاسِ فَادعُهُم إلى نَفسِكَ ، فَإِن بايَعوا لَكَ حَمِدتَ اللّهَ عَلى ذلِكَ ، وإن أجمَعَ النّاسُ عَلى غَيرِكَ لَم يَنقُصِ اللّهُ بِذلِكَ دينَكَ ولا عَقلَكَ ، ولا يَذهَبُ بِهِ مُروءَتُكَ ولا فَضلُكَ . إنّي أخافُ أن تَدخُلَ مِصرا مِن هذِهِ الأَمصارِ ، وَتأتِيَ جَماعَةً مِنَ النّاسِ ، فَيَختَلِفونَ بَينَهُم ، فَمِنهُم طائِفَةٌ مَعَكَ واُخرى عَلَيكَ ، فَيَقتَتِلونَ فَتَكونُ لِأَوَّلِ الأَسِنَّةِ ، فَإِذا خَيرُ هذِهِ الاُمَّةِ كُلِّها نَفسا وأبا واُمّا ، أضيَعُها دَما ، وأذَلُّها أهلاً . قالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : فَإِنّي ذاهِبٌ يا أخي ، قالَ : فَانزِل مَكَّةَ ، فَإِنِ اطمَأَنَّت بِكَ الدّارُ فَسَبيلُ ذلِكَ ، وإن نَبَت بِكَ ، لَحِقتَ بِالرِّمالِ وشَعَفِ الجِبالِ ، وخَرَجتَ مِن بَلَدٍ إلى بَلَدٍ ، حَتّى تَنظُرَ إلى ما يَصيرُ أمرُ النّاسِ ، وتَعرِفَ عِندَ ذلِكَ الرَّأيَ ، فَإِنَّكَ أصوَبُ ما تَكونُ رَأيا وأحزَمُهُ عَمَلاً حينَ تَستَقبِلُ الاُمورَ استِقبالاً ، ولا تَكونُ الاُمورُ عَلَيكَ أبدا أشكَلَ مِنها حينَ تَستَدبِرُهَا استِدبارا . قالَ : يا أخي ، قَد نَصَحتَ فَأَشفَقتَ ، فَأَرجو أن يَكونَ رَأيُكَ سَديدا مُوَفَّقا . (2)

.


1- .في الكامل في التاريخ : «تنحَّ ببَيعَتِكَ» .
2- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 341 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 530 ، الفتوح : ج 5 ص 20 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 187 .

ص: 35

تاريخ الطبرى_ به نقل از ابو مِخنَف ، در باره بيرون آمدن امام عليه السلام از مدينه _: حسين عليه السلام با فرزندان، برادران، برادرزادگان و تمام خانواده اش، بجز محمّد بن حنفيّه، بيرون رفت. محمّد بن حنفيّه به حسين عليه السلام گفت: برادرم! تو دوست داشتنى ترينِ مردم و گرامى ترينِ آنها نزد منى و نيكخواهى را براى كسى از مردم، جز تو ، نگاه نمى دارم. از بيعت با يزيد بن معاويه و از شهرها ، تا مى توانى ، كناره بگير . آن گاه فرستادگانت را به سوى مردم ، گسيل دار و آنان را به سوى خود فرا بخوان. اگر بيعت كردند، خدا را بر آن ، ستايش كن و اگر سراغ كسى جز تو رفتند ، از ديانت و خِرد تو ، چيزى نخواهد كاست و مردانگى و ارجمندى ات بر باد نخواهد رفت . من نگرانم كه به يكى از شهرها وارد شوى و نزد گروهى از مردم بروى و آنان با يكديگر، دچار اختلاف شوند ، گروهى با تو و گروهى بر ضدّ تو باشند و با هم نبرد كنند و تو ، نخستين هدف نيزه ها باشى. پس آن گاه بهترينِ اين امّت از نظر شخصيت فردى و پدر و مادر، خونش از همه پايمال تر و خانواده اش از همه خوارتر خواهد بود . حسين عليه السلام به او فرمود : «برادرم! من مى روم» . گفت: پس در مكّه فرود آى . اگر سرايى مطمئن بود ، چه بهتر ، وگر نه به شِنزارها و بلنداىِ كوه ها پناه ببر و از شهرى به شهرى خواهى رفت تا بنگرى كه كار مردم ، چه مى شود. آن گاه رأى و راه خود را مى شناسى ؛ چرا كه استوارترين رأى و دورانديشانه ترين كار ، آن گاه است كه به پيشواز كارها بروى و زمانى كه به كارها پشت كنى ، دشوارترينِ حالت ها برايت پيش مى آيد . فرمود : «برادرم! خيرخواهى و دلسوزى كردى . اميد دارم كه رأى تو ، استوار و با توفيقْ همراه باشد» .

.

ص: 36

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :بَعَثَ حُسَينٌ عليه السلام إلَى المَدينَةِ ، فَقَدِمَ عَلَيهِ مَن خَفَّ مَعَهُ مِن بَني عَبدِ المُطَّلِبِ ، وهُم تِسعَةَ عَشَرَ رَجُلاً ، ونِساءٌ وصِبيانٌ مِن أخَواتِهِ وبَناتِهِ ونِسائِهِم ، وتَبِعَهُم مُحَمَّدُ ابنُ الحَنَفِيَّةِ فَأَدرَكَ حُسَينا عليه السلام بِمَكَّةَ ، وأعلَمَهُ أنَّ الخُروجَ لَيسَ لَهُ بِرَأيٍ يَومَهُ هذا ، فَأَبَى الحُسَينُ عليه السلام أن يَقبَلَ . (1)

.


1- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 451 ، تهذيب الكمال : ج 6 ص 421 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 304 ، تاريخ الإسلام للذهبي : ج 5 ص 9 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 211 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2612 وفيهما «إخوانه» بدل «أخواته» ، البداية والنهاية : ج 8 ص 165 .

ص: 37

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :حسين عليه السلام قاصدى به مدينه فرستاد و كسانى از عبد المطّلب كه از همراهى با وى باز مانده بودند ، [ در مكّه ] بر او وارد شدند . آنان ، نوزده مرد و زن و كودك ، از برادران و خواهران و همسرانش بودند . محمّد بن حنفيّه نيز در پىِ آنان آمد تا در مكّه به حسين عليه السلام رسيد و به او خبر داد كه به نظر او ، قيام كردن در اين روزها، درست نيست؛ امّا حسين عليه السلام از پذيرش آن، سر باز زد.

.

ص: 38

المناقب لابن شهر آشوب :كانَ مُحَمَّدُ ابنُ الحَنَفِيَّةِ وعَبدُ اللّهِ بنُ المُطيعِ نَهَياهُ عَنِ الكوفَةِ ، وقالا : إنَّها بَلدَةٌ مَشؤومَةٌ ، قُتِلَ فيها أبوكَ ، وخُذِلَ فيها أخوكَ ، فَالزَمِ الحَرَمَ فَإِنَّكَ سَيِّدُ العَرَبِ ، لا يَعدِلُ بِكَ أهلُ الحِجازِ ، وتَتَداعى إلَيكَ النّاسُ مِن كُلِّ جانِبٍ . ثُمَّ قالَ مُحَمَّدُ ابنُ الحَنَفِيَّةِ : وإن نَبَت بِكَ ، لَحِقتَ بِالرِّمالِ وشَعَفِ الجِبالِ ، وتَنَفَّلتَ (1) مِن بَلَدٍ إلى بَلَدٍ حَتّى تَفرُقَ لَكَ الرَّأيَ ، فَتَستَقبِلُ الاُمورَ استِقبالاً ، ولا تَستَدبِرُهَا استدِبارا . (2)

إثبات الوصيّة :خَرَجَ مُحَمَّدُ ابنُ الحَنَفِيَّةِ يُشَيِّعُهُ [أيِ الإِمامَ الحُسَينَ عليه السلام ] ، فَقالَ لَهُ عِندَ الوَداعِ : يا أبا عَبدِ اللّهِ ، اللّهَ اللّهَ في حُرَمِ (3) رَسولِ اللّهِ ! فَقالَ لَهُ : أبَى اللّهُ إلّا أن يَكُنَّ سَبايا . (4)

تاريخ الطبري عن هشام بن الوليد عمّن شهد ذلك :أقبَلَ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام بِأَهلِهِ مِن مَكَّةَ ، ومُحَمَّدُ ابنُ الحَنَفِيَّةِ بِالمَدينَةِ ، قالَ : فَبَلَغَهُ خَبَرُهُ وهُوَ يَتَوَضَّأُ في طَستٍ ؛ قالَ : فَبَكى حَتّى سَمِعتُ وَكفَ (5) دُموعِهِ فِي الطَّستِ . (6)

.


1- .كذا في المصدر ، والظاهر : «وتَنقَّلتَ» .
2- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 88 .
3- .حُرَمُ الرَّجل : عياله ونساؤه وما يحمي (لسان العرب : ج 12 ص 123 «حرم») .
4- .إثبات الوصيّة : ص 176 ، عيون المعجزات : ص 69 بزيادة «عند توجّهه إلى العراق» بعد «يشيّعه» .
5- .وَكَفَ الدَّمْعُ : إذا تقاطر (النهاية : ج 5 ص 220 «وكف») .
6- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 394 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 377 نحوه .

ص: 39

المناقب ، ابن شهرآشوب :محمّد بن حنفيّه و عبد اللّه بن مطيع ، او (امام حسين عليه السلام ) را از رفتن به كوفه نهى كردند و گفتند: اين شهر ، بدشگون است. در آن ، پدرت كشته شد و برادرت تنها ماند. پس در حرم بمان كه سَرور عرب هستى و مردم حجاز ، كسى را به جاى تو بر نمى گيرند و مردم از هر جا به سوى تو مى گروند . سپس محمّد بن حنفيّه گفت: اگر ماندن [ در مكّه ] هموار نشد ، به رَمْل ها و ستيغ كوه ها مى پيوندى و از شهرى به شهرى مى روى تا تصميم گيرى برايت روشن گردد. پس به پيشواز كارها مى روى و به آنها پشت نمى كنى.

إثبات الوصيّة :محمّد بن حنفيّه، براى بدرقه حسين عليه السلام (1) بيرون آمد و هنگام خداحافظى به او گفت: اى ابا عبد اللّه ! خدا را ، خدا را در باره خاندان پيامبر خدا، در نظر آور! حسين عليه السلام به او فرمود : «خدا، جز اسير شدنِ آنان را نمى خواهد» .

تاريخ الطبرى_ به نقل از هشام بن وليد ، از كسى كه آن جا حضور داشت _: حسين عليه السلام با خانواده اش از مكّه حركت كرد و محمّد بن حنفيّه، در مدينه بود. هنگامى كه در تشتى وضو مى گرفت، اين خبر به او رسيد. گريست ، آن چنان كه شنيدم اشك هايش بر تَشت مى ريخت.

.


1- .عيون المعجزات، اين اضافه را نيز دارد: «در وقت رفتن به عراق».

ص: 40

تذكرة الخواصّ عن الواقدي :لَمّا بَلَغَ مُحَمَّدَ ابنَ الحَنَفِيَّةِ مَسيرُهُ [أي مَسيرُ الحُسَينِ عليه السلام ]وكانَ يَتَوَضَّأُ وبَينَ يَدَيهِ طَشتٌ ، فَبَكى حَتّى مَلَأَهُ مِن دُموعِهِ ، ولَم يَبقَ بِمَكَّةَ إلّا مَن حَزِنَ لِمَسيرِهِ ، ولَمّا كَثُروا عَلَيهِ ، أنشَدَ أبياتَ أخِي الأَوسِ : سَأَمضي فَما فِي المَوتِ عارٌ عَلَى الفَتىإذا ما نَوى خَيرا وجاهَدَ مُغرَما وآسَى الرِّجالَ الصّالِحينَ بِنَفسِهِوفارَقَ مَثبورا وخالَفَ مَحرَما وإن عِشتُ لَم اُذمَم وإن مِتُّ لَم اُلَمكَفى بِكَ ذُلّاً أن تَعيشَ وتُرغَما ثُمَّ قَرَأ : «وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَرًا مَّقْدُورًا » (1) . (2)

ملاحظةاستناداً إلى الروايات التي مرَّت وكذلك الروايات التي ستأتي فإنَّ محمد ابن الحنفية التقى الإمام عليه السلام قبل انطلاقه نحو مكّة ، وعرض عليه بعض المقترحات ، وبعد استقرار الإمام في مكّة وعلى أثر التحاق مجموعة من أهل بيته ، توجَّه محمد ابن الحنفية إلى مكّة والتقى فيها _ أيضاً _ الإمام عليه السلام وألحَّ عليه أن يغضّ النظر عن الذهاب إلى الكوفة .

راجع: ص 56 (الفصل السابع / تآمر يزيد لقتل الإمام عليه السلام في مكّة) وج 3 ص 426 (الفصل الثاني / اقتراح ابن الحنفيّة) و ج 4 ص 12 (الفصل الثالث / قدوم ابن الحنفيّة وعِدَّة من بني عبد المطّلب إلى مكّة).

.


1- .الأحزاب : 38 .
2- .تذكرة الخواصّ : ص 240 .

ص: 41

تذكرة الخواصّ_ به نقل از واقدى _: محمّد بن حنفيّه، از رفتن حسين عليه السلام آگاه شد، در حالى كه وضو مى گرفت و پيشِ رويش تَشتى بود . او گريست تا آن را از اشك ، پُر كرد و كسى در مكّه نبود ، مگر آن كه از رفتنش اندوهگين بود. چون آنها [ در استدلال براى نرفتن به كوفه ] بر او چيره شدند ، اين اشعار مرد اَوسى را خواند: مى روم و مرگ ، بر جوان ، ننگ نيستآن گاه كه نيّت او نيك باشد و با تباهى ، نبرد كند و مردان شايسته را با جانش يارى كندو از نابودى ، دورى گزيند و با حرامى مخالفت ورزد اگر زنده بمانم ، نكوهش نمى شوم و چون بميرم ، سرزنش نمى شومدر خوارىِ تو ، همين بس كه تحت ستم ، زنده باشى! سپس اين آيه را خواند: «و همواره فرمان خدا ، تقديرى رقم خورده است » .

نكتهبه گواهى رواياتى كه گذشت و رواياتى كه خواهد آمد ، محمّد بن حنفيّه، پيش از حركت امام حسين عليه السلام به سوى مكّه ، با ايشان ديدار كرده و به ايشان پيشنهادهايى ارائه داده است و پس از حضور امام عليه السلام در مكّه نيز در پىِ پيوستن گروهى از خاندان امام عليه السلام به ايشان، وى به مكّه رفته و در آن جا، بار ديگر با ايشان ديدار نموده و به ايشان اصرار كرده كه از رفتن به كوفه، چشم بپوشد.

ر . ك: ص 57 (فصل هفتم / توطئه يزيد براى كشتن امام عليه السلام در مكّه). و ج 3 ص 427 (فصل دوم / پيشنهاد محمّد بن حنفيّه به او) و ج 4 ص 13 (فصل سوم / ورود محمّد بن حنفيّه و گروهى از بنى عبد المطّلب به مكّه).

.

ص: 42

6 / 21المِسوَرُ بنُ مَخرَمَةَ (1)الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :كَتَبَ إلَيهِ [أي إلَى الحُسَينِ عليه السلام ]المِسوَرُ بنُ مَخرَمَةَ : إيّاكَ أن تَغَتَرَّ بِكُتُبِ أهلِ العِراقِ ؛ ويَقولَ لَكَ ابنُ الزُّبَيرِ : اِلحَق بِهِم فَإِنَّهُم ناصِروكَ ! إيّاكَ أن تَبرَحَ الحَرَمَ ؛ فَإِنَّهُم إن كانَت لَهُم بِكَ حاجَةٌ ، فَسَيَضرِبونَ إلَيكَ آباطَ الإِبِلِ حَتّى يُوافوكَ ، فَتَخرُجَ في قُوَّةٍ وعُدَّةٍ . فَجَزّاهُ خَيرا وقالَ : أستَخيرُ اللّهَ في ذلِكَ . (2)

6 / 22يَزيدُ بنُ الأَصَمِّ (3)تاريخ دمشق عن سفيان بن عُيينة :كَتَبَ يَزيدُ بنُ الأَصَمِّ إلَى الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام حينَ خَرَجَ : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ أهلَ الكوفَةِ قَد أبَوا إلّا أن يُبغِضوكَ ، وقَلَّ مَن أبغَضَ إلّا قَلِقَ ، وإنّي اُعيذُكَ بِاللّهِ أن تَكونَ كَالمُغتَرِّ بِالبَرقِ ، وكَالمُهريقِ ماءً لِلسَّرابِ «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لَا يَسْتَخِفَّنَّكَ» أهلُ الكوفَةِ «الَّذِينَ لَا يُوقِنُونَ » (4) . (5)

.


1- .المِسوَر بن مخرمة بن نوفل القرشي الزهري ، أبو عبد الرحمن ، ويقال أبو عثمان . ولد بمكّة في سنة 2 ه ، وروى عن النبيّ صلى الله عليه و آله . كان فقيها ، وكان مع خاله عبدالرحمن بن عوف في أمر الشورى . بقي بالمدينة إلى أن قتل عثمان ، ثمّ انحدر إلى مكّة فلم يزل بها حتّى توفّى معاوية ، وكره بيعة يزيد وقال : إنّه يشرب الخمر ، فلمّا بلغه ذلك كتب إلى أمير المدينة فجلده الحدّ ، فأنشد المِسوَر فيه شعرا . في حرب أهل الشام مع ابن الزبير أصابه حجر منجنيق وهو يصلّي في الحجر ، فمكث ثمّ مات في سنة 64 ه (راجع : الاستيعاب : ج 3 ص 455 والمعارف لابن قتيبة : ص 429 واُسد الغابة: ج 5 ص 170 والإصابة : ج 6 ص 93 وسير أعلام النبلاء : ج 3 ص 390 وتاريخ دمشق : ج 58 ص 158 _ 178 وتهذيب الكمال : ج 27 ص 581 والأمالي للطوسي : ص 727 ح 1530 ).
2- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 446 ، تهذيب الكمال : ج 6 ص 417 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 208 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2609 .
3- .يزيد بن الأصمّ ، أبو عوف العامري البكائي الكوفي . كان من جلّة التابعين بالرقّة ، قيل : إنّه ولد في زمن النبيّ صلى الله عليه و آله ، ويقال : له رؤية ، ولم يثبت ، وكان كثير الحديث ، روى عن خالته ميمونة زوجة النبيّ صلى الله عليه و آله عنه فضائل أمير المومنين عليه السلام . مات سنة 113 أو 114 ه ، في خلافة يزيد بن عبدالملك ، ويقال سنة 101 ه (راجع : سير أعلام النبلاء : ج 4 ص 517 وتهذيب الكمال : ج 32 ص 83 والإصابة : ج 6 ص 545 والأمالي للطوسي ص 505 ح 7011 وبحارالأنوار : ج 93 ص 177 ح 3 ).
4- .الروم : 60 .
5- .تاريخ دمشق : ج 65 ص 127 .

ص: 43

6 / 21مِسوَر بن مَخرَمه

(1) الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :مِسوَر بن مَخرَمه، براى حسين عليه السلام نوشت كه : «مبادا از نامه هاى مردم عراق ، فريفته شوى و ابن زبير به تو بگويد كه به آنان بپيوندى و آنان، ياور تو اند! مَبادا كه حرم را رها كنى! اگر آنان به تو نياز دارند، رنج سفر را بر خود، هموار مى سازند تا به تو برسند و تو با نيرو و توشه، قيام كنى» . حسين عليه السلام براى او آرزوى پاداش نيكو كرد و فرمود: «در اين باره، از خدا مى خواهم كه خير پيش آورد» .

6 / 22يزيد بن اَصَم

(2)تاريخ دمشق_ به نقل از سفيان بن عُيَينَه _: يزيد بن اَصَم، براى حسين بن على عليه السلام هنگامى كه حركت كرد ، نامه نوشت: «امّا بعد ، پس همانا مردم كوفه ، تنها كينه تو را دارند و كسانى هستند كه آرام نمى گيرند . من ، تو را در پناه خدا قرار مى دهم كه با جرقّه آنان ، فريب بخورى و آب را در سراب بريزى! « شكيبا باش كه وعده خدا حق است و [مراقب باش] آنها كه يقين ندارند» يعنى مردم كوفه «تو را به خوارى نكشانند » .

.


1- مِسوَر بن مخرمة بن نوفل قرشى زهرى كه كنيه اش ابو عبد الرحمن و يا ابو عثمان است، در سال دوم هجرى در مكّه به دنيا آمد. وى از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت كرده و فقيه بوده است. وى طرفدار دايى اش عبد الرحمن بن عوف، از اعضاى شورا [براى انتخاب جانشين عمر براى خلافت] بود. او تا كشته شدن عثمان، در مدينه ماند و سپس به مكّه رفت و در آن جا ماند تا معاويه از دنيا رفت. وى، بيعت با يزيد را نمى پسنديد و مى گفت: او مى گسار است. وقتى اين خبر به يزيد رسيد، به امير مدينه نامه نوشت و او را تازيانه زد و مسور نيز شعرى سرود. در نبرد شاميان با ابن زبير، سنگى كه با منجنيق پرتاب شد، به او اصابت كرد و او در حجر، نماز مى خواند. پس از آن، مدّتى زنده ماند و در سال 64 هجرى در گذشت.
2- .ابو عوف يزيد بن اصم عامرى بكايى كوفى ، از بزرگان تابعيان در شهر رَقّه است . گفته اند كه او در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله به دنيا آمد و برخى گفته اند : پيامبر صلى الله عليه و آله را ديد ؛ ولى اين مطلب به اثبات نرسيده است . وى پُر حديث است . از خاله اش ميمونه، همسر پيامبر صلى الله عليه و آله روايت هاى فضائل امير مؤمنان عليه السلام را نقل كرده است. وى در سال 113 يا 114 هجرى، به هنگام خلافت يزيد بن عبد الملك ، در گذشت. نيز گفته شده كه در سال 101 هجرى در گذشت.

ص: 44

. .

ص: 45

. .

ص: 46

الفصل السّابع : مِن مَكَّةَ إلى كَربَلاءَ7 / 1جُهودُ يَزيدَ لِصَرفِ الإِمامِ عليه السلام عَنِ الخُروجِالطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :كَتَبَ يَزيدُ بنُ مُعاوِيَةَ إلى عَبدِ اللّهِ بنِ عَبّاسٍ يُخبِرُهُ بِخُروجِ الحُسَينِ عليه السلام إلى مَكَّةَ : ونَحسَبُهُ جاءَهُ رِجالٌ مِن أهلِ هذَا المَشرِقِ فَمَنَّوهُ الخِلافَةَ ، وعِندَكَ مِنهُم خِبرَةٌ وتَجرِبَةٌ ، فَإِن كانَ فَعَلَ فَقَد قَطَعَ واشِجَ القَرابَةِ ، وأنتَ كَبيرُ أهلِ بَيتِكَ وَالمَنظورُ إلَيهِ ، فَاكفُفهُ عَنِ السَّعيِ فِي الفُرقَةِ . وكَتَبَ بِهذِهِ الأَبياتِ إلَيهِ وإلى مَن بِمَكَّةَ وَالمَدينَةِ مِن قُرَيشٍ : يا أيُّهَا الرّاكِبُ الغادي لِطِيَّتِهِ (1)عَلى عُذافِرَةٍ (2) في سَيرِها قُحَمُ (3) أبلِغ قُرَيشا عَلى نَأيِ المَزارِ بِهابَيني وبَينَ حُسَينٍ اللّهُ وَالرَّحِمُ ومَوقِفٌ بِفِناءِ البَيتِ أنشُدُهُعَهدَ الإِلهِ وما تُوفى بِهِ الذِّمَمُ عنيتُمُ قَومَكُم فَخرا بِاُمِّكُمُاُمٌّ لَعَمري حَصانٌ عَفَّةُ كَرَمُ هِيَ الَّتي لا يُداني فَضلَها أحَدٌبِنتُ الرَّسولِ وخَيرُ النّاسِ قَد عَلِموا وفَضلُها لَكُمُ فَضلٌ وغَيرُكُمُمِن قَومِكُم لَهُم في فَضلِها قَسَمُ إنّي لَأَعلَمُ أو ظَنّا كَعالِمِهِوَالظَّنُّ يَصدُقُ أحيانا فَيَنتَظِمُ أن سَوفَ يَترُكُكُم ما تَدَّعون بِهاقَتلى تَهاداكُمُ العُقبانُ وَالرَّخَمُ (4) يا قَومَنا لا تَشُبُّوا الحَربَ إذ سَكَنَتوَمسِّكوا بِحِبالِ (5) السِّلمِ وَاعتَصِموا قَد غَرَّتِ الحَربُ مَن قَد كانَ قَبلَكُمُمِنَ القُرونِ وقَد بادَت بِهَا الاُمَمُ فَأَنصِفوا قَومَكُم لا تَهلِكوا بَذَخافَرُبَّ ذي بَذَخٍ زَلَّت بِهِ القَدَمُ قالَ : فَكَتَبَ إلَيهِ عَبدُ اللّهِ بنُ عَبّاسٍ : إنّي لَأَرجو ألّا يَكونَ خُروجُ الحُسَينِ عليه السلام لِأَمرٍ تَكرَهُهُ ، ولَستُ أدَعُ النَّصيحَةَ لَهُ في ما يَجمَعُ اللّهُ بِهِ الاُلفَةَ ، ويُطفِئُ بِهِ النّائِرَةَ (6) . (7)

.


1- .الطِّيّة : النية (الصحاح : ج 6 ص 2415 «طوى») .
2- .جَمَلٌ عُذافر : هو العظيم الشديد (الصحاح : ج 2 ص 742 «عذفر») .
3- .الإقحام : الإرسال في عجلة (لسان العرب : ج 12 ص 463 «قحم») .
4- .الرَّخَمُ : طائر أبقع على شكل النسر خِلْقَة (تاج العروس : ج 16 ص 279 «رخم») .
5- .في المصدر : «بحال» ، وهو تصحيف ، والتصويب من المصادر الاُخرى .
6- .النائِرةُ : الحقد والعداوة (لسان العرب : ج 5 ص 247 «نير») .
7- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 448 ، تهذيب الكمال : ج 6 ص 419 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 210 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2610 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 304 نحوه وليس فيه الأبيات ، البداية والنهاية : ج 8 ص 164 .

ص: 47

فصل هفتم : از مكّه تا كربلا

7 / 1كوشش هاى يزيد براى جلوگيرى از حركت امام عليه السلام

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :يزيد بن معاويه ، در نامه اى به عبد اللّه بن عبّاس ، از رفتن امام عليه السلام به مكّه خبر داد: «گمان مى كنيم كه مردانى از اهل خاور ، نزد او آمده اند و او را به آرزوى خلافت افكنده اند و تو در ميان آنان ، داراى آگاهى و تجربه اى. پس اگر چنين كرده، پيوند خويشاوندى را گسسته است و تو ، بزرگ خاندان و مورد نظر آنان هستى . پس او را از كوشش براى ايجاد تفرقه، باز دار». او، اين اشعار را براى ابن عبّاس و اهالى قريش كه در مكّه و مدينه بودند، نوشت: هان ، اى سوارى كه بامدادان به قصدىبر شتر تنومند خود ، چنين شتابان ، ره مى سپارى! به قريش _ كه از آن ، دور افتاده ام _ ، پيام مرا برسان كه :ميان من و حسين، خدا و پيوند خويشاوندى ، داور است . او را به جايگاهى كه در كنار كعبه جاى دارد ، سوگند مى دهمكه عهد خداوند و آنچه را كه بايد بر آن وفا شود ، نگه دارد . شما ، با افتخار به مقام مادرتان ، قوم خود را به زحمت مى اندازيد .آرى ! سوگند به جان خودم كه او ، مادرى پارسا و گرامى و عفيف است . او كسى است كه هيچ كس در والايى و فضيلت به او نمى رسد ؛دختر پيامبر صلى الله عليه و آله و بهترينِ مردم است كه همه مى دانند . فضيلت او ، براى شما فضيلت است ، و نيز براى ديگرافراد قوم شما ، از فضيلت او، بهره اى است . من به خوبى مى دانم ، يا گمان نزديك به دانايى دارم_ و گاه ، گمان ، راست و سامان دهنده است _ كه به زودى ، چيزى كه مدّعىِ آن هستيد، شما راكُشتگانى قرار مى دهد كه عقابان و كركسان ، به يكديگر هديه خواهند داد . اى خويشان ما ! اينك كه جنگ ، آرام گرفته است، آن را بر ميفروزيدو به رشته هاى آشتى در آويزيد و چنگ زنيد . جنگ ، اقوامى را كه پيش از شما بودند ، فريفتو ملّت هايى را نابود ساخت . پس نسبت به خويشان خود ، انصاف روا داريد و با گردن كشى ، آنان را به نابودى نيفكنيد .چه بسا گردن كشانى كه پايشان ، لغزيده است» . عبد اللّه بن عبّاس ، براى يزيد نوشت : «من اميدوارم كه بيرون رفتن حسين ، براى كارى نباشد كه تو را ناخوش آيد. من از نصيحت كردن او در باره چيزى كه مايه همبستگى و موجب خاموشىِ خشم و آتش باشد ، به يارى خداوند ، دريغ نخواهم كرد».

.

ص: 48

تذكرة الخواصّ عن الواقدي :لَمّا نَزَلَ الحُسَينُ عليه السلام مَكَّةَ ، كَتَبَ يَزيدُ بنُ مُعاوِيَةَ إلَى ابنِ عَبّاسٍ : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ ابنَ عَمِّكَ حُسَينا ، وعَدُوَّ اللّهِ ابنَ الزُّبَيرِ التَوَيا بِبَيعَتي ، ولَحِقا بِمَكَّةَ مُرصِدَينِ لِلفِتنَةِ ، مُعَرِّضَينِ أنفُسَهُما لِلهَلَكَةِ ، فَأَمَّا ابنُ الزُّبَيرِ ، فَإِنَّهُ صَريعُ الفِناءِ وقَتيلُ السَّيفِ غَدا ، وأمَّا الحُسَينُ ، فَقَد أحبَبتُ الإِعذارَ إلَيكُم _ أهلَ البَيتِ _ مِمّا كانَ مِنهُ . وقَد بَلَغَني أنَّ رِجالاً مِن شيعَتِهِ مِن أهلِ العِراقِ يُكاتِبونَهُ ويُكاتِبُهُم ، ويُمَنّونَهُ الخِلافَةَ ويُمَنّيهِمُ الإِمرَةَ ، وقَد تَعلَمونَ ما بَيني وبَينَكُم مِنَ الوُصلَةِ ، وعَظيمِ الحُرمَةِ ، ونَتايِجِ الأَرحامِ ، وقَد قَطَعَ ذلِكَ الحُسَينُ وبَتَّهُ . (1) وأنتَ زَعيمُ أهلِ بَيتِكَ ، وسَيِّدُ أهلِ بِلادِكَ ، فَالقَهُ فَاردُدهُ عَنِ السَّعيِ فِي الفُرقَةِ ، ورُدَّ هذِهِ الاُمَّةَ عَنِ الفِتنَةِ ، فَإِن قَبِلَ مِنكَ وأنابَ إلَيكَ ، فَلَهُ عِندِي الأَمانُ وَالكَرامَةُ الواسِعَةُ ، واُجري عَلَيهِ ما كانَ أبي يُجريهِ عَلى أخيهِ ، وإن طَلَبَ الزِّيادَةَ فَاضمَن لَهُ ما أراكَ اللّهُ ، اُنفِذُ ضَمانَكَ وأقومُ لَهُ بِذلِكَ ، ولَهُ عَلَيَّ الأَيمانُ المُغَلَّظَةُ وَالمَواثيقُ المُؤَكَّدَةُ ، بِما تَطمَئِنُّ بِهِ نَفسُهُ ، ويَعتَمِدُ في كُلِّ الاُمورِ عَلَيهِ ، عَجِّل بِجَوابِ كِتابي ، وبِكُلِّ حاجَةٍ لَكَ إلَيَّ وقِبَلي ، وَالسَّلامُ . قالَ هِشامُ بنُ مُحَمَّدٍ : وكَتَبَ يَزيدُ في أسفَلِ الكِتابِ : يا أيُّهَا الرّاكِبُ الغادي لِطِيَّتِهِ (2)عَلى عُذافِرَةٍ في سَيرِها قُحَمُ أبلِغ قُرَيشا عَلى نَأيِ المَزارِ بِهابَيني وبَينَ الحُسَينِ اللّهُ وَالرَّحِمُ ومَوقِفٌ بِفِناءِ البَيتِ أنشُدُهُعَهدَ الإِلهِ غَدا يوفى بِهِ الذِّمَمُ هنيتُمُ قَومَكُم فَخرا بِاُمِّكُمُاُمٌّ لَعَمري حَسانٌ عَفَّةٌ كَرَمُ هِيَ الَّتي لا يُداني فَضلَها أحَدٌبِنتُ الرَّسولِ وخَيرُ النّاسِ قَد عَلِموا إنّي لَأَعلَمُ أو ظَنّا لِعالِمِهِوَالظَّنُّ يَصدُقُ أحيانا فَيَنتَظِمُ أن سَوفَ يَترُكُكُم ما تَدَّعونَ بِهِقَتلى تَهاداكُمُ العُقبانُ وَالرَّخَمُ يا قومَنا لا تَشُبُّوا الحَربَ إذ سَكَنَتوأمسِكوا بِحِبال السِّلمِ وَاعتَصِموا قَد غَرَّتِ الحَربُ مَن قَد كانَ قَبلَكُمُمِنَ القُرونِ (3) وقَد بادَت بِهَا الاُمَمُ فَأَنصِفوا قَومَكُم لا تَهلِكوا بَذَخافَرُبَّ ذي بَذَخٍ زَلَّت بِهِ القَدَمُ فَكَتَبَ إلَيهِ ابنُ عَبّاسٍ : أمّا بَعدُ ، فَقَد وَرَدَ كِتابُكَ تَذكُرُ فيهِ لَحاقَ الحُسَينِ عليه السلام وَابنِ الزُّبَيرِ بِمَكَّةَ ، فَأَمَّا ابنُ الزُّبَيرِ فَرَجُلٌ مُنقَطِعٌ عَنّا بِرَأيِهِ وهَواهُ ، يُكاتِمُنا مَعَ ذلِكَ أضغانا يُسِرُّها في صَدرِهِ ، يوري عَلَينا وَريَ الزِّنادِ (4) ، لا فَكَّ اللّهُ أسيرَها ، فَارأَ في أمرِهِ ما أنتَ راءٍ . (5) وأمَّا الحُسَينُ عليه السلام ، فَإِنَّهُ لَمّا نَزَلَ مَكَّةَ ، وتَرَكَ حَرَمَ جَدِّهِ ومَنازِلَ آبائِهِ ، سَأَلتُهُ عَن مَقدَمِهِ ، فَأَخبَرَني أنَّ عُمّالَكَ فِي المَدينَةِ أساؤوا إلَيهِ ، وعَجَّلوا عَلَيهِ بِالكَلامِ الفاحِشِ ، فأقبَلَ إلى حَرَمِ اللّهِ مُستَجيرا بِهِ ، وسَأَلقاهُ فيما أشَرتَ إلَيهِ ، ولَن أدَعَ النَّصيحَةَ فيما يَجمَعُ اللّهُ بِهِ الكَلِمَةَ ، ويُطفِئُ بِهِ النّائِرَةَ ، ويُخمِدُ بِهِ الفِتنَةَ ، ويَحقُنُ بِهِ دِماءَ الاُمَّةِ . فَاتَّقِ اللّهَ فِي السِّرِّ وَالعَلانِيَةِ ، ولا تَبيتَنَّ لَيلَةً وأنتَ تُريدُ لِمُسلِمٍ غائِلَةً (6) ، ولا تَرصُدهُ بِمَظلَمَةٍ ، ولا تَحفِر لهُ مَهواةً ، فَكَم مِن حافِرٍ لِغَيرِهِ حَفرا وَقَعَ فيهِ ، وكَم مِن مُؤَمِّلٍ أمَلاً لَم يُؤتَ أمَلَهُ . وخُذ بِحَظِّكَ مِن تِلاوَةِ القُرآنِ ونَشرِ السُّنَّةِ ، وعَلَيكَ بِالصِّيامِ وَالقِيامِ ، لا تَشغَلكَ عَنهُما مَلاهِي الدُّنيا وأباطيلُها ، فَإِنَّ كُلَّ ما شُغِلتَ بِهِ عَنِ اللّهِ يَضُرُّ ويَفنى ، وكُلَّ مَا اشتَغَلتَ بِهِ مِن أسبابِ الآخِرَةِ يَنفَعُ ويَبقى ، وَالسَّلامُ . (7)

.


1- .البَتُّ : القطع (الصحاح : ج 1 ص 242 «بتت») .
2- .في المصدر : «لمطيَّتهِ» ، وهو تصحيف ، والصواب ما أثبتناه ، وقد تقدّم شرحه .
3- .في المصدر : «المقرون» ، وهو تصحيف ، والصّواب ما أثبتناه كما في مصادر اُخرى .
4- .ورَتِ الزِّنادُ إذا خرجت نارُها (لسان العرب : ج 15 ص 388 «وري») .
5- .في المصدر : «ما أنت رآه» ، والصواب ما أثبتناه .
6- .الغائلة ، أي الشرّ ، والغوائل : الدواهي (الصحاح : ج 5 ص 1788 «غيل») .
7- .تذكرة الخواصّ : ص 237 .

ص: 49

تذكرة الخواصّ_ به نقل از واقدى _: هنگامى كه حسين عليه السلام وارد مكّه شد ، يزيد به ابن عبّاس نوشت: «امّا بعد، پسرعمويت حسين، و دشمن خدا، فرزند زبير ، از بيعت با من سر باز زده و به مكّه رفته اند و در صدد فتنه انگيزى اند و خود را در معرض نابودى نهاده اند. امّا پسر زبير ، به راستى كه او به زودى ، در گرداب نابودى وارد و كشته شمشير خواهد شد . و امّا در باره حسين ، دوست دارم كه توبيخ او را به خاطر رفتارى كه از وى سر زده ، به شما اهل بيت ، واگذار كنم . شنيده ام كسانى از پيروان او از مردم عراق ، با او نامه نگارى مى كنند و او هم به آنها نامه مى نويسد . به او وعده خلافت مى دهند و او را به آرزوى زمامدارى مى اندازند . شما از پيوند ميان من و خودتان و حرمت ها و خويشاوندى[مان ]آگاهيد ؛ ولى حسين ، آن را گسسته و جدا كرده است. تو ، پيشواى اهل بيتِ خود و سَرور مردم شَهرت هستى . با او ديدار كن و او را از كوشش براى جدايى باز دار و اين امّت را از [راهِ] فتنه باز گردان. پس اگر از تو پذيرفت و به سوى تو باز گشت، او نزد من ، ايمن است و از احترام گسترده ، برخوردار خواهد بود و به او همان حقوقى را پرداخت خواهم كرد كه پدرم به برادرش مى پرداخت و اگر بيش از اين هم خواست ، آن گونه كه خود [مصلحت ]مى دانى ، برايش تضمين كن، كه من ضمانت تو را اجرا مى كنم و آن را برايش انجام مى دهم . سوگندهاى سخت و سندهاى تأكيد شده اى كه مايه اطمينان او باشد و آنچه در همه كارها بر آن تكيه كند، بر عهده من است. در پاسخ دادن به نامه ام و هر نيازى كه به من دارى ، شتاب كن . و السّلام . هشام بن محمّد مى گويد : يزيد در زير نامه اين گونه نوشت : هان ، اى سوارى كه بامدادان ، به قصدىبر شتر تنومند خود ، چنين شتابان ، ره مى سپارى! به قريش _ كه از آن ، دور افتاده ام _ ، پيام مرا برسان كه :ميان من و حسين، خدا و پيوند خويشاوندى ، داور است . او را به جايگاهى كه در كنار كعبه جاى دارد ، سوگند مى دهمكه عهد خداوند و آنچه را كه بايد بر آن وفا شود ، نگه دارد . شما ، با افتخار به مقام مادرتان ، قوم خود را به زحمت مى اندازيدآرى ! سوگند به جان خودم كه او ، مادرى پارسا و گرامى و عفيف است . او كسى است كه هيچ كس در والايى و فضيلت ، به او نمى رسد؛دختر پيامبر صلى الله عليه و آله و بهترينِ مردم است كه همه مى دانند . من به خوبى مى دانم ، يا گمان نزديك به دانايى دارم_ و گاه ، گمان ، راست و سامان دهنده است _ كه به زودى ، چيزى كه مدّعىِ آن هستيد، شما راكُشتگانى قرار مى دهد كه عقابان و كركسان ، به يكديگر هديه خواهند داد . اى خويشان ما ! اينك كه جنگ ، آرام گرفته است، آن را بر ميفروزيدو به رشته هاى آشتى در آويزيد و چنگ زنيد . جنگ ، اقوامى را كه پيش از شما بودند ، فريفتو ملّت هايى را نابود ساخت . پس نسبت به خويشان خود ، انصاف روا داريد و با گردن كشى ، آنان را به نابودى نيفكنيد .چه بسا گردن كشانى كه پايشان ، لغزيده است» . ابن عبّاس به او نوشت: «امّا بعد، نامه ات كه در آن از پيوستن حسين و زبير به مكّه ياد كرده بودى ، رسيد . امّا زبير ، از نظر موضع و گرايش ، از ما جداست. علاوه بر آن كه كينه هايى از ما در سينه اش نهفته دارد كه شعله هايش را از ما مى پوشانَد . خدا ، اسيرش را آزاد نكند ! در مورد او ، هر نظرى كه دارى ، انجام بده. و امّا حسين ، چون به مكّه رسيد و حرم جدّ و خانه هاى پدرانش را وا نهاد، از آمدنش پرسيدم. به من خبر داد كه كارگزارانت در مدينه ، با او بدى كرده و سخن زشت به او گفته اند و به حرم خدا ، پناه جسته است . در باره آنچه بِدان اشاره كرده اى، با او ديدار خواهم كرد و از خيرخواهى در آنچه باعث وحدت شود و آتش را خاموش كند و فتنه را فرو نشاند و خون هاى امّت را محفوظ بدارد ، فروگذار نخواهم كرد. پس ، از خدا ، در نهان و آشكار، پروا كن و شب را اين چنين سپرى مكن كه در پىِ بدى براى مسلمانى ، يا در صدد ستم رساندن به او يا حفر گودالى براى او باشى . چه بسا كسى كه براى ديگرى ، چاهى مى كَنَد و خود در آن مى افتد ، و چه بسيار آرزومندى كه به آرزويش دست نمى يابد. از تلاوت قرآن و گسترش سنّت، بهره گير. بر تو باد روزه و شب زنده دارى ، و سرگرمى ها و ياوه هاى دنيا ، تو را از آنها باز ندارد ؛ چون هر چه تو را از خدا باز دارد ، زيانبار و تباه كننده است و به هر يك از كارهاى آخرت، چنگ زنى، سودمند و ماندگار است. با درود».

.

ص: 50

. .

ص: 51

. .

ص: 52

. .

ص: 53

. .

ص: 54

الفتوح :كِتابُ يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ قَد أقبَلَ مِنَ الشّامِ إلى أهلِ المَدينَةِ عَلَى البَريدِ ، مِن قُرَيشٍ وغَيرِهِم مِن بَني هاشِمٍ ، وفيهِ هذِهِ الأَبياتُ : يا أيُّهَا الرّاكِبُ الغادي لِطِيَّتِهِعَلى عُذافِرَةٍ في سَيرِهِ قُحَمُ أبلِغ قُرَيشا عَلى نَأيِ المَزارِ بِهابَيني وبَينَ الحُسَينِ اللّهُ وَالرِّحِمُ ومَوقِفٌ بِفِناءِ البَيتِ يُنشِدُهُعَهدَ الإِلهِ وما توفى بِهِ الذِّمَمُ غَنيتُمُ قَومَكُم فَخرا بِاُمِّكِمُاُمٌّ لَعَمري حَصانٌ بَرَّةٌ كَرَمُ هِيَ الَّتي لا يُداني فَضلَها أحَدٌبِنتُ الرَّسولِ وخَيرُ النّاسِ قَد عَلِموا وفَضلُها لَكُم فَضلٌ وغَيرُكُمُمِن يَومِكُم لَهُم في فَضلِها قَسَمُ إنّي لَأَعلَمُ حَقّا غَيرُ ما كَذِبٍوَالطَّرفُ يَصدُقُ أحيانا ويَقتَصِمُ أن سَوفَ يُدرِكُكُم ما تَدَّعونَ بِهاقَتلى تَهاداكُمُ العُقبانُ وَالرَّخَمُ يا قَومَنا لا تَشُبُّوا الحَربَ إذ سَكَنَتتَمَسَّكوا بِحِبالِ الخَيرِ وَاعتَصِموا قَد غَرَّتِ الحَربُ مَن قَد كانَ قَبلَكُمُمِنَ القُرونِ وقَد بادَت بِهَا الاُمَمُ فَأَنصِفوا قَومَكُم لا تَهلِكوا بَذَخافَرُبَّ ذي بَذَخٍ زَلَّت بِهِ القَدَمُ قالَ : فَنَظَرَ أهلُ المَدينَةِ إلى هذِهِ الأَبياتِ ، ثُمَّ وَجَّهوا بِها وبِالكِتابِ إلَى الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام ، فَلَمّا نَظَرَ فيهِ عَلِمَ أنَّهُ كِتابُ يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ . فَكَتَبَ الحُسَينُ عليه السلام الجَوابَ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ «وَ إِن كَذَّبُوكَ فَقُل لِّى عَمَلِى وَ لَكُمْ عَمَلُكُمْ أَنتُم بَرِي_ئونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِى ءٌ مِّمَّا تَعْمَلُونَ » (1) وَالسَّلامُ . (2)

.


1- .يونس : 41 .
2- .الفتوح : ج 5 ص 68 .

ص: 55

الفتوح :نامه يزيد بن معاويه از شام ، با پيك براى مردم مدينه (اعم از قريش و جز آنان از بنى هاشم) رسيد . در آن ، اين اشعار بود : هان ، اى سوارى كه بامدادان ، به قصدىبر شتر تنومند خود ، چنين شتابان ، ره مى سپارى! به قريش _ كه از آن دور افتاده ام _ ، پيام مرا برسان كه :ميان من و حسين، خدا و پيوند خويشاوندى ، داور است . او را به جايگاهى كه در كنار كعبه جاى دارد ، سوگند مى دهمكه عهد خداوند و آنچه را كه بايد بر آن وفا شود ، نگه دارد . شما ، با افتخار به مقام مادرتان ، قوم خود را به زحمت مى اندازيد .آرى ! سوگند به جان خودم كه او ، مادرى پارسا و گرامى و عفيف است . او كسى است كه هيچ كس در والايى و فضيلت ، به او نمى رسد ؛دختر پيامبر صلى الله عليه و آله و بهترينِ مردم است كه همه مى دانند . فضيلت او ، براى شما فضيلت است ، و نيز براى ديگرافراد قوم شما ، از فضيلت او، بهره اى است . من به خوبى مى دانم ، يا گمان نزديك به دانايى دارم_ و گاه ، گمان ، راست و سامان دهنده است _ كه به زودى ، چيزى كه مدّعىِ آن هستيد، شما راكُشتگانى قرار مى دهد كه عقابان و كركسان ، به يكديگر هديه خواهند داد . اى خويشان ما ! اينك كه جنگ ، آرام گرفته است، آن را بر ميفروزيدو به رشته هاى آشتى در آويزيد و چنگ زنيد . جنگ ، اقوامى را كه پيش از شما بودند ، فريفتو ملّت هايى را نابود ساخت . پس نسبت به خويشان خود ، انصاف روا داريد و با گردن كشى ، آنان را به نابودى نيفكنيد .چه بسا گردن كشانى كه پايشان ، لغزيده است . مردم مدينه ، به اين ابيات نگريستند و آن گاه ، ابيات و نامه را براى حسين بن على عليه السلام فرستادند . ايشان ، چون در آن نگريست ، دانست كه نامه يزيد بن معاويه است. حسين عليه السلام پاسخ را بدين ترتيب نگاشت: «به نام خداى بخشنده مهربان. «و اگر تو را تكذيب كردند ، بگو : عمل من ، به من اختصاص دارد و عمل شما ، به شما اختصاص دارد . شما ، از آنچه من انجام مى دهم ، [بيزار و ]جدا هستيد و من از آنچه شما انجام مى دهيد ، [بيزار و ]جدا هستم» . والسّلام !».

.

ص: 56

7 / 2تَآمُرُ يَزيدَ لِقَتلِ الإِمامِ عليه السلام في مَكَّةَالملهوف عن محمّد بن داوود القمّي بالإسناد عن أبي عبداللّه [الصادق] عليه السلام :جاءَ مُحَمَّدُ ابنُ الحَنَفِيَّةِ إِلَى الحُسَينِ عليه السلام فِي اللَّيلَةِ الَّتي أرادَ الحُسَينُ عليه السلام الخُروجَ في صَبيحَتِها عَن مَكَّةَ ، فَقالَ لَهُ : يا أخي ، إنَّ أهلَ الكوفَةِ مَن قَد عَرَفتَ غَدرَهُم بِأَبيكَ وأخيكَ ، وقَد خِفتُ أن يَكونَ حالُكَ كَحالِ مَن مَضى ، فَإِن رَأَيتَ أن تُقيمَ ؛ فَإِنَّكَ أعَزُّ مَن بِالحَرَمِ وأمنَعُهُ . فَقالَ : يا أخي ، قَد خِفتُ أن يَغتالَني يَزيدُ بنُ مُعاوِيَةَ بِالحَرَمِ ، فَأَكونَ الَّذي يُستَباحُ بِهِ حُرمَةُ هذَا البَيتِ . فَقالَ لَهُ ابنُ الحَنَفِيَّةِ : فَإِن خِفتَ ذلِكَ فَصِر إلَى اليَمَنِ أو بَعضِ نَواحِي البَرِّ ، فَإِنَّكَ أمنَعُ النّاسِ بِهِ ، ولا يَقدِرُ عَلَيكَ أحَدٌ . فَقالَ : أنظُرُ فيما قُلتَ . فَلَمّا كانَ السَّحَرُ ارتَحَلَ الحُسَينُ عليه السلام ، فَبَلَغَ ذلِكَ ابنَ الحَنَفِيَّةِ ، فَأَتاهُ فَأَخَذَ زِمامَ ناقَتِهِ وقَد رَكِبَها ، فَقالَ : يا أخي ، ألَم تَعِدنِي النَّظَرَ فيما سَأَلتُكَ ؟ قالَ : بَلى . قالَ : فَما حَداكَ عَلَى الخُروجِ عاجِلاً ؟ فَقالَ : أتاني رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بَعدَما فارَقتُكَ، فَقالَ : يا حُسَينُ اخرُج ، فَإِنَّ اللّهَ قَد شاءَ أن يَراكَ قَتيلاً . فَقالَ مُحَمَّدُ ابنُ الحَنَفِيَّةِ : «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ» (1) ، فَما مَعنى حَملِكَ هؤُلاءِ النِّساءَ مَعَكَ وأنتَ تَخرُجُ عَلى مِثلِ هذَا الحالِ ؟ قالَ : فَقالَ لَهُ : قَد قالَ لي : إنَّ اللّهَ قَد شاءَ أن يَراهُنَّ سَبايا . وسَلَّمَ عَلَيهِ ومَضى . (2)

.


1- .البقرة : 156 .
2- .الملهوف : ص 127 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 364 .

ص: 57

7 / 2توطئه يزيد براى كشتن امام عليه السلام در مكّه

الملهوف_ به نقل از محمّد بن داوود قمى ، با سند خود، از امام صادق عليه السلام _: محمّد بن حنفيّه ، در همان شبى كه امام حسين عليه السلام در بامداد آن، آهنگ خارج شدن از مكّه را داشت، نزد او آمد و گفت: برادرم ! مردم كوفه ، كسانى اند كه نيرنگشان را در باره پدر و برادرت مى شناسى. بيم دارم كه حالِ تو ، همچون حال آنان باشد . پس در مكّه اقامت كن ؛ چرا كه تو ، گرامى ترينِ مردمان حرم و والاترينِ آنهايى. امام فرمود : «اى برادر! بيم دارم كه يزيد ، در حرم به من ، شبيخون بزند و من ، كسى باشم كه با [ريخته شدن خون] او ، حرمت حرم، شكسته شود». ابن حنفيّه به او گفت: اگر از آن مى ترسى، به يَمَن يا برخى از مناطق خشك برو ، كه در آن جا محفوظ ترى و كسى نمى تواند بر تو دست يابد. امام فرمود : «در آنچه گفتى ، مى نگرم». چون بامداد فرا رسيد، حسين عليه السلام كوچ كرد . خبر به محمّد بن حنفيّه رسيد . نزد او آمد و لگام شترش را كه بر آن ، سوار بود ، گرفت و گفت: اى برادر ! مگر به من وعده درنگ در درخواستم را ندادى؟ فرمود : «چرا». گفت: پس چرا در رفتن ، شتاب مى كنى؟ فرمود: «پس از جدايى از تو، پيامبر صلى الله عليه و آله به خوابم آمد و فرمود: اى حسين ! بيرون برو كه خدا ، خواسته است تو را كشته ببيند ». محمّد بن حنفيّه گفت: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ» . تو كه اين چنين بيرون مى روى ، چرا اين زنان را با خود مى برى؟ به او فرمود : «پيامبر صلى الله عليه و آله به من فرمود: خدا ، خواسته است آنان را اسير ببيند » . آن گاه با او خداحافظى كرد و رفت .

.

ص: 58

الملهوف عن معمر بن المثنّى في مقتل الحسين عليه السلام :فَلَمّا كانَ يَومُ التَّروِيَةِ (1) ، قَدِمَ عَمرُو بنُ سَعيدِ بنِ العاصِ (2) إلى مَكَّةَ في جُندٍ كَثيفٍ ، قَد أمَرَهُ يَزيدُ أن يُناجِزَ الحُسَينَ عليه السلام القِتالَ إن هُوَ ناجَزَهُ ، أو يُقاتِلَهُ إن قَدَرَ عَلَيهِ ، فَخَرَجَ الحُسَينُ عليه السلام يَومَ التَّروِيَةِ . (3)

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) عن الفرزدق :لَقيتُ حُسَينا عليه السلام ، فَقُلتُ : بِأَبي أنتَ ! لَو أقَمتَ حَتّى يَصدُرَ النّاسُ لَرَجَوتُ أن يَتَقَصَّفَ (4) أهلُ المَوسِمِ مَعَكَ ، فَقالَ : لَم آمَنهُم يا أبا فِراسٍ . (5)

الإرشاد :لَمّا أرادَ الحُسَينُ عليه السلام التَّوَجُّهَ إلَى العِراقِ ، طافَ بِالبَيتِ وسَعى بَينَ الصَّفا وَالمَروَةِ ، وأحَلَّ مِن إحرامِهِ وجَعَلَها عُمرَةً ؛ لِأَنَّهُ لَم يَتَمَكَّن مِن تَمامِ الحَجِّ ؛ مَخافَةَ أن يُقبَضَ عَلَيهِ بِمَكَّةَ فَيُنفَذَ إلى يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ ، فَخَرَجَ عليه السلام مُبادِرا بِأَهلِهِ ووُلدِهِ ومَنِ انضَمَّ إلَيهِ مِن شيعَتِهِ ، ولَم يَكُن خَبَرُ مُسلِمٍ قَد بَلَغَهُ ؛ لِخُروجِهِ يَومَ خُروجِهِ عَلى ما ذَكَرناهُ . فَرُوِيَ عَنِ الفَرَزدَقِ الشّاعِرِ أنَّهُ قالَ : حَجَجتُ بِاُمّي في سَنَةِ سِتّينَ ، فَبَينا أنَا أسوقُ بَعيرَها حينَ دَخَلتُ الحَرَمَ ، إذ لَقيتُ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام خارِجا مِن مَكَّةَ ، مَعَهُ أسيافُهُ وتِراسُهُ . (6) فَقُلتُ : لِمَن هذا القِطارُ (7) ؟ فَقيلَ : لِلحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام ، فَأَتَيتُهُ فَسَلَّمتُ عَلَيهِ ، وقُلتُ لَهُ : أعطاكَ اللّهُ سُؤلَكَ وأَمَلَكَ فيما تُحِبُّ ، بِأَبي أنتَ واُمّي يَابنَ رَسولِ اللّهِ ! ما أعجَلَكَ عَنِ الحَجِّ ؟ فَقالَ : لَو لَم أعجَل لَاُخِذتُ . (8)

.


1- .يوم التروية : هو اليوم الثامن من ذي الحجّة ، سُمّي بذلك لأنّهم كانوا يرتوون فيه من الماء لما بعده (النهاية : ج 2 ص 280 «روى») .
2- .عمرو بن سعيد بن العاص بن سعيد بن اُميّة ، المعروف بالأشدق ،من التابعين .هو مصداق لما تنبأ به رسول اللّه صلى الله عليه و آله حيث قال: «ليرعفنّ على منبري جبّار من جبابرة بني أمية يسيل رعافه»،رعف على منبر رسول اللّه صلى الله عليه و آله حتّى سال رعافه . كان يلقّب ب_ «لطيم الشيطان» . وقيل إنّه أوّل من أسرّ البسملة في الصلاة مخالفة لابن الزبير ؛ لأنّه كان يجهر بها . ولي المدينة لمعاوية و ليزيد بن معاوية بعد خلع الوليد بن عتبة ، وقُتل الحسينُ عليه السلام وهو عليها ، ثم طلب الخلافة وغلب على دمشق . ثمّ قتله عبدالملك بن مروان بيده بعد أن أعطاه الأمان في سنة (69 ه_ ) واستصوب ابن حجر قتله في (70 ه_ ) ، وقال عنه : كان مسرفاً على نفسه (راجع: المسند لابن حنبل : ج 3 ص 610 ح 10768 والطبقات الكبرى: ج 5 ص 237وتهذيب التهذيب: ج 4 ص 325 و تقريب التهذيب: ج 2 ص 76 والإصابة: ج 5 ص 225).
3- .الملهوف (إعداد عبد الزهراء عثمان محمّد) : ص 58 .
4- .يَتَقَصَّفُ عليه الناس : أي يزدحمون (النهاية : ج 4 ص 73 «قصف») .
5- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 455 ح 438 .
6- .التُّرس من السلاح : المتوقّى بها ، الجمع تِراس (تاج العروس : ج 8 ص 215 «ترس») .
7- .القِطارُ : قِطارُ الإبل (الصحاح : ج 2 ص 796 «قطر») .
8- .الإرشاد : ج 2 ص 67 ، إعلام الورى : ج 1 ص 445 ، مثير الأحزان : ص 38 و ص 40 نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 363 و ص 365 .

ص: 59

الملهوف_ به نقل از مُعمَّر بن مُثَنّا در مقتل الحسين عليه السلام _: چون روز تَرويه (1) شد، عمرو بن سعيد بن عاص ، (2) با سپاهى گران، وارد مكّه شد . يزيد به او دستور داده بود كه اگر حسين عليه السلام جنگيد ، با او بجنگد و اگر بر او دست يافت ، او را بكُشد . پس حسين عليه السلام در روز تَرويه ، بيرون رفت.

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة)_ به نقل از فَرَزدَق _: حسين عليه السلام را ديدم و به وى گفتم: پدرم به قربانت ! آيا مى شود صبر كنى تا مردم از مكّه [به سوى عرفات ]بيايند . اميدوارم كه مردم در موسم [عرفات] بر محور تو ، گِرد آيند. فرمود : «اى ابو فِراس ! از آنها (ياران يزيد) در امان نيستم» .

الإرشاد :چون حسين عليه السلام خواست كه به سوى عراق حركت كند، خانه خدا را طواف كرد و سعىِ ميان صفا و مروه را انجام داد و از احرام ، بيرون آمد . ايشان ، به خاطر نگرانى از اين كه او را در مكّه دستگير كنند و نزد يزيد بفرستند ، نمى توانست حج را تمام كند و به همين دليل ، حجّ خود را عمره كرد . پس با خانواده و فرزندان و شيعيانِ همراهش ، به سرعت، [از مكّه ]بيرون رفت و هنوز خبر [شهادت] مسلم به او نرسيده بود؛چون چنان كه گفتيم، روز قيام مسلم، همان روز حركت حسين عليه السلام بود. از فَرَزدَق شاعر ، نقل شده كه گفت: در سال شصتم، مادرم را به حج بردم . در ايّام حج _ كه شتر او را مى راندم _ ، هنگامى كه به حرم رسيدم، حسين بن على عليه السلام را ديدم كه از مكّه بيرون مى رفت، و شمشيرها و سپرهاى خود را همراه داشت. گفتم : اين قطار شتر ، از كيست؟ گفتند : از حسين بن على . پيش او رفتم و سلام كردم و گفتم: اى پسر پيامبر خدا ! خداوند ، حاجت و آرزوهايت را روا دارد ! پدر و مادرم به فدايت ! چرا حج نكردى و با شتاب مى روى؟ فرمود : «اگر شتاب نكنم، دستگير مى شوم» .

.


1- .روز هشتم ذى حجّه را «روز تَرويه» مى گويند ؛ چرا كه حاجيان ، در آن براى روزهاى بعد ، آب بر مى دارند .
2- .عمرو بن سعيد بن عاص بن سعيد بن اميّه ، مشهور به «اَشدَق» ، از تابعيان است . او مصداق اين پيشگويىِ پيامبر خدا صلى الله عليه و آله است كه فرمود : «كسى از زورگويان بنى اميّه بر فراز منبر من خونْ دماغ مى شود و خون بينى اش جارى مى شود» . وى بر بالاى منبر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، خون دماغ شد و خون بينى اش سرازير گرديد . او «لطيم الشيطان (يتيم شيطان)» لقب گرفته بود . گفته شده كه وى ، نخستين كسى است كه براى مخالفت با ابن زبير ، «بسم اللّه » را در نماز ، آهسته مى گفت؛ چون ابن زبير ، آن را بلند مى گفت . او پس از وليد بن عتبه ، از سوى معاويه و يزيد بن معاويه ، فرماندار مدينه شد و زمان كشته شدن حسين عليه السلام نيز هم همچنان فرماندار مدينه بود . او بعدها ، خواهان خلافت شد ، و دمشق را تصرّف كرد . عبد الملك بن مروان ، به او امان داد و سپس به سال 69 هجرى ، او را با دست خودش كشت . ابن حجر ، كشته شدن او را در سال 70 هجرى دانسته و در باره اش گفته كه وى ، خودش را تلف كرد .

ص: 60

7 / 3حِوارُ الإِمامِ عليه السلام مَعَ عَبدِ اللّهِ بنِ عَبّاسٍتاريخ الطبري عن عقبة بن سمعان :إنَّ حُسَينا عليه السلام لَمّا أجمَعَ المَسيرَ إلَى الكوفَةِ ، أتاهُ عَبدُ اللّهِ بنُ عَبّاسٍ فَقالَ : يَا بنَ عَمِّ ! إنَّكَ قَد أرجَفَ (1) النّاسُ أنَّكَ سائِرٌ إلَى العِراقِ ، فَبَيِّن لي ما أنتَ صانِعٌ ؟ قالَ : إنّي قَد أجمَعتُ المَسيرَ في أحَدِ يَومَيَّ هذَينِ ، إن شاءَ اللّهُ تَعالى . فَقالَ لَهُ ابنُ عَبّاسٍ : فَإِنّي اُعيذُكَ بِاللّهِ مِن ذلِكَ ، أخبِرني _ رَحِمَكَ اللّهُ _ أَتسيرُ إلى قَومٍ قَد قَتَلوا أميرَهُم ، وضَبَطوا بِلادَهُم ، ونَفَوا عَدُوَّهُم ؟ فَإِن كانوا قَد فَعَلوا ذلِكَ فَسِر إلَيهِم ، وإن كانوا إنَّما دَعَوكَ إلَيهِم وأميرُهم عَلَيهِم ، قاهِرٌ لَهُم ، وعُمّالُهُ تَجبي بِلادَهُم ، فَإِنَّهُم إنَّما دَعَوكَ إلَى الحَربِ وَالقِتالِ ، ولا آمَنُ عَلَيكَ أن يَغُرّوكَ ويَكذِبوكَ ويُخالِفوكَ ويَخذُلوكَ ، وأن يُستَنفَروا إلَيكَ ، فَيكونوا أشَدَّ النّاسِ عَلَيكَ . فَقالَ لَهُ حُسَينٌ عليه السلام : وإنّي أستَخيرُ اللّهَ وأنظُرُ ما يَكونُ ، قالَ : فَخَرَجَ ابنُ عَبّاسٍ مِن عِندِهِ ، وأتاهُ ابنُ الزُّبَيرِ فَحَدَّثَهُ ساعَةً ، ثُمَّ قالَ : ما أدري ما تَركُنا هؤُلاءِ القَومَ وكَفُّنا عَنهُم ، ونَحنُ أبناءُ المُهاجِرينَ ، ووُلاةُ هذَا الأَمرِ دُونَهُم ، خَبِّرني ماتُريدُ أن تَصنَعَ ؟ فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : وَاللّهِ لَقَد حَدَّثتُ نَفسي بِإِتيانِ الكوفَةِ ، ولَقَد كَتَبَ إلَيَّ شيعَتي بِها وأشرافُ أهلِها ، وأستَخيرُ اللّهَ . فَقالَ لَهُ ابنُ الزُّبَيرِ : أما لَو كانَ لي بِها مِثلُ شيعَتِكَ ما عَدَلتُ بِها . قالَ : ثُمَّ إنَّهُ خَشِيَ أن يَتَّهِمَهُ فَقالَ : أما إنَّكَ لَو أقَمتَ بِالحِجازِ ، ثُمَّ أرَدتَ هذَا الأَمرَ هاهُنا ، ما خولِفَ عَلَيكَ إن شاءَ اللّهُ ، ثُمَّ قامَ فَخَرَجَ مِن عِندِهِ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : ها إنَّ هذا لَيسَ شَيءٌ يُؤتاهُ مِنَ الدُّنيا أحَبَّ إلَيهِ مِن أن أخرُجَ مِنَ الحِجازِ إلَى العِراقِ ، وقَد عَلِمَ أنَّهُ لَيسَ لَهُ مِنَ الأَمرِ مَعي شَيءٌ ، وأنَّ النّاسَ لَم يَعدِلوهُ بي ، فَوَدَّ أنّي خَرَجتُ مِنها لِتَخلُوَ لَهُ . قالَ : فَلَمّا كانَ مِنَ العَشِيِّ _ أو مِنَ الغَدِ _ أتَى الحُسَينَ عليه السلام عَبدُ اللّهِ بنُ العَبّاسِ ، فَقالَ : يَا بنَ عَمِّ ، إنّي أتَصَبَّرُ ولا أصبِرُ ، إنّي أتَخَوَّفُ عَلَيكَ في هذَا الوَجهِ الهَلاكَ وَالاِستِئصالَ ، إنَّ أهلَ العِراقِ قَومٌ غُدُرٌ فَلا تَقرَبَنَّهُم ، أقِم بِهذَا البَلَدِ فَإِنَّكَ سَيِّدُ أهلِ الحِجازِ ، فَإِن كانَ أهلُ العِراقِ يُريدونَكَ كَما زَعَموا ، فَاكتُب إلَيهِم فَليَنفوا عَدُوَّهُم ، ثُمَّ اقدَم عَلَيهِم . فَإِن أبَيتَ إلّا أن تَخرُجَ ، فَسِر إلَى اليَمَنِ ، فَإِنَّ بِها حُصونا وشِعابا (2) ، وهِيَ أرضٌ عَريضَةٌ طَويلَةٌ ، ولِأَبيكَ بِها شيعَةٌ ، وأنتَ عَنِ النّاسِ في عُزلَةٍ ، فَتَكتُبُ إلَى النّاسِ ، وتُرسِلُ وتَبُثُّ دُعاتَكَ ، فَإِنّي أرجو أن يَأتِيَكَ عِندَ ذلِكَ الَّذي تُحِبُّ في عافِيَةٍ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : يَا بنَ عَمِّ ، إنّي وَاللّهِ لَأَعلَمُ أنَّكَ ناصِحٌ مُشفِقٌ ، ولكِنّي قَد أزمَعتُ وأجمَعتُ عَلَى المَسيرِ . فَقالَ لَهُ ابنُ عَبّاسٍ : فَإِن كُنتَ سائِرا فَلا تَسِر بِنِسائِكَ وصِبيَتِكَ ، فَوَاللّهِ إنّي لَخائِفٌ أن تُقتَلَ كَما قُتِلَ عُثمانُ ، ونِساؤُهُ ووُلدُهُ يَنظُرونَ إلَيهِ . ثُمَّ قالَ ابنُ عَبّاسٍ : لَقَد أقرَرتَ عَينَ ابنِ الزُّبَيرِ بِتَخلِيَتِكَ إيّاهُ وَالحِجازَ ، وَالخُروجِ مِنها ، وهُوَ يَومٌ لا يَنظُرُ إلَيهِ أحَدٌ مَعَكَ ، وَاللّهِ الَّذي لا إلهَ إلّا هُوَ ، لَو أعلَمُ أنَّكَ إذا أخَذتُ بِشَعرِكَ وناصِيَتِكَ حَتّى يَجتَمِعَ عَلَيَّ وعَلَيكَ النّاسُ أطَعتَني ، لَفَعَلتُ ذلِكَ . قالَ : ثُمَّ خَرَجَ ابنُ عَبّاسٍ مِن عِندِهِ ، فَمَرَّ بِعَبدِ اللّهِ بنِ الزُّبَيرِ ، فَقالَ : قَرَّت عَينُكَ يَا بنَ الزُّبَيرِ ، ثُمَّ قالَ : يا لَكِ مِن قُبَّرَةٍ بِمَعمَرِخَلا لَكِ الجَوُّ فَبيضي وَاصفِري وَنَقِّري ما شِئتِ أن تُنَقِّري هذا حُسَينٌ عليه السلام يَخرُجُ إلَى العِراقِ ، وعَلَيكَ بِالحِجازِ . (3)

.


1- .أرجف القوم : أكثروا من الأخبار السيّئة واختلاق الأقوال الكاذبة (المصباح المنير : ص 220 «رجف») .
2- .الشِّعبُ : الطريق في الجبل ، والجمع الشِّعاب (الصحاح : ج 1 ص 156 «شعب») .
3- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 383 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 545 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 373 ، الفتوح : ج 5 ص 65 وليس فيهما كلام ابن الزبير ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 216 ، الفصول المهمّة : ص 183 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 159 كلّها نحوه وراجع : المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 94 وبحار الأنوار : ج 75 ص 362 .

ص: 61

7 / 3گفتگوى امام عليه السلام با عبد اللّه بن عبّاس

تاريخ الطبرى_ به نقل از عُقبة بن سَمعان _: وقتى حسين عليه السلام مصمّم شد كه به سوى كوفه روان شود ، عبد اللّه بن عبّاس ، نزد وى آمد و گفت : اى پسرعمو! مردم ، شايع كرده اند كه تو به سوى عراق خواهى رفت . به من بگو كه چه خواهى كرد . فرمود : «آهنگ آن دارم كه _ إن شاء اللّه تعالى _ همين يكى دو روز آينده ، حركت كنم». ابن عبّاس به او گفت: تو را از اين كار ، در پناه خدا قرار مى دهم . به من بگو _ خدا ، تو را قرين رحمتت بدارد _ كه آيا به سوى مردمى مى روى كه حاكمشان را كُشته اند و ولايتشان را به تصرّف خود در آورده اند و دشمن خويش را بيرون رانده اند؟ اگر چنين كرده اند ، به سوى آنها برو ؛ امّا اگر تو را خوانده اند و [هنوز ]حاكمشان ، آن جاست و بر قوم ، چيره است و كارگزارانش خراجِ ولايت ها را مى گيرند ، تو را به جنگ و زد و خورد ، فرا خوانده اند. بيمِ آن دارم كه فريبت دهند و تكذيبت نمايند و با تو ناسازگارى كنند و يارى ات ندهند و بر ضدّ تو ، شورانده شوند و از هر كس ديگرى در كار دشمنىِ تو ، سخت تر باشند. حسين عليه السلام فرمود : «از خدا خير مى جويم . ببينم كه چه خواهد شد». ابن عبّاس ، از نزد وى رفت و ابن زبير آمد و او نيز مدّتى با حسين عليه السلام سخن گفت و سپس چنين بر زبان آورد: نمى دانم چرا اين قوم را وا گذاشته ايم و دست از آنها برداشته ايم، در صورتى كه ما ، فرزندان مهاجران و صاحبان خلافتيم ، نه آنها . به من بگو كه مى خواهى چه كنى . حسين عليه السلام فرمود : «در نظر دارم به سوى كوفه بروم ، كه پيروانم در آن جا و سران اهل كوفه ، به من نامه نوشته اند ، و از خدا خير مى جويم». ابن زبير به او گفت: اگر كسانى همانند پيروان تو در آن جا داشتم، از آن ، صرف نظر نمى كردم. آن گاه از بيم آن كه مبادا حسين عليه السلام بدگمان شود ، گفت: اگر [هم] در حجاز بمانى و اين جا براى خلافت برخيزى ، إن شاء اللّه ، كسى با تو ناسازگارى نخواهد كرد. سپس برخاست و از پيش او رفت. حسين عليه السلام فرمود : «هان ! اين، هيچ چيزِ دنيا را بيشتر از اين دوست ندارد كه من ، از حجاز به سوى عراق بروم . او مى داند كه با حضور من ، چيزى از خلافت به او نمى رسد و مردم ، او را با من برابر نمى گيرند. پس دوست دارد از اين جا بروم تا حجاز ، تنها براى او باشد». چون شب ، يا صبح بعد ، فرا رسيد ، عبد اللّه بن عبّاس ، نزد حسين عليه السلام آمد و گفت: اى پسرعمو! من صبورى مى كنم ؛ امّا صبر ندارم . بيم دارم كه در اين سفر ، هلاك و نابود شوى. مردم عراق ، قومى حيله گرند . به آنها نزديك مشو. در همين شهر بمان ، كه سَرور مردم حجازى. اگر مردم عراق _ چنان كه مى گويند _ تو را مى خواهند ، به آنها بنويس كه دشمنِ خويش را بيرون كنند . آن گاه به سوى آنها برو. اگر جز رفتن نمى خواهى، به سوى يَمَن برو كه در آن جا ، قلعه ها و درّه هايى وجود دارد و سرزمينى پهناور است و پدرت ، در آن جا پيروانى دارد و از مردم نيز دورى. آن گاه براى مردم ، نامه مى نويسى و دعوتگرانت را مى فرستى . در اين صورت ، اميدوارم كه آنچه را مى خواهى، بى خطر بيابى . حسين عليه السلام به او فرمود : «اى پسرعمو ! به خدا مى دانم كه خيرخواه و دلسوزى ؛ ولى من تصميم خود را گرفته ام و آهنگ رفتن دارم» . ابن عبّاس گفت: اگر مى روى ، زنان و كودكانت را نبر . به خدا ، نگرانم كه همانند عثمان كه [كشته شد و] زنان و فرزندانش به او مى نگريستند ، كشته شوى . پس از آن ، ابن عبّاس گفت: ديده ابن زبير را روشن كردى كه حجاز را به او وا مى گذارى و از آن ، بيرون مى روى ! امروز ، چنان است كه با وجود تو ، كسى به او نمى نگرد . به خدايى كه جز او خدايى نيست ، چنانچه مى دانستم اگر موى و پيشانى ات را بگيرم تا مردم [به خاطر دعواى ما] بر من و تو گِرد آيند ، به رأى من ، عمل مى كنى [و از مكّه نمى روى]، چنين مى كردم. آن گاه ابن عبّاس ، از نزد وى رفت و بر عبد اللّه بن زبير گذشت و گفت: اى پسر زبير ! ديدگانت روشن شد ! آن گاه ، شعرى بدين مضمون خواند: اى چكاوك كه در مَعمَر هستى!جا براى تو ، خالى شد . پس تخم بگذار و بانگ برآور و هر اندازه كه مى خواهى ، منقار بر زمين بزن. اينك ، حسين به سوى عراق مى رود . حجاز را نگه دار.

.

ص: 62

. .

ص: 63

. .

ص: 64

الأخبار الطوال :لَمّا عَزَمَ [الحُسَينُ عليه السلام ] عَلَى الخُروجِ ، وأخَذَ فِي الجَهازِ ، بَلَغَ ذلِكَ عَبدَ اللّهِ بنَ عَبّاسٍ ، فَأَقبَلَ حَتّى دَخَلَ عَلَى الحُسَينِ عليه السلام ، فَقالَ : يَا بنَ عَمِّ ، قَد بَلَغَني أنَّكَ تُريدُ المَسيرَ إلَى العِراقِ . قالَ الحُسَينُ عليه السلام : أنَا عَلى ذلِكَ . قالَ عَبدُ اللّهِ : اُعيذُكَ بِاللّهِ يَا بنَ عَمِّ مِن ذلِكَ ! قالَ الحُسَينُ عليه السلام : قَد عَزَمتُ ، ولا بُدَّ مِنَ المَسيرِ . قالَ لَهُ عَبدُ اللّهِ : أتَسيرُ إلى قَومٍ طَرَدوا أميرَهُم عَنهُم ، وضَبَطوا بِلادَهُم ؟ فَإِن كانوا فَعَلوا ذلِكَ فَسِر إلَيهِم ، وإن كانوا إنَّما يَدعونَكَ إلَيهِم ، وأميرُهُم عَلَيهِم ، وعُمّالُهُ يَجبونَهُم ، فَإِنَّهُم إنَّما يَدعونَكَ إلَى الحَربِ ، ولا آمَنُهُم أن يَخذُلوكَ كَما خَذَلوا أباكَ وأخاكَ ! قالَ الحُسَينُ عليه السلام : يَا بنَ عَمِّ ! سَأَنظُرُ فيما قُلتَ . وبَلَغَ عَبدَ اللّهِ بنَ الزُّبَيرِ ما يَهُمُّ بِهِ الحُسَينُ عليه السلام ، فَأَقبَلَ حَتّى دَخَلَ عَلَيهِ ، فَقالَ لَهُ : لَو أقَمتَ بِهذَا الحَرَمِ ، وبَثَثتَ رُسُلَكَ فِي البُلدانِ ، وكَتَبتَ إلى شيعَتِكَ بِالعِراقِ أن يَقدَموا عَلَيكَ ، فَإِذا قَوِيَ أمرُكَ نَفَيتَ عُمّالَ يَزيدَ عَن هذَا البَلَدِ ، وعَلَيَّ لَكَ المُكانَفَةُ وَالمُؤازَرَةُ ، وإن عَمِلتَ بِمَشورَتي ، طَلَبتَ هذَا الأَمرَ بِهذَا الحَرَمِ ؛ فَإِنَّهُ مَجمَعُ أهلِ الآفاقِ ، ومَورِدُ أهلِ الأَقطارِ ، لَم يُعدِمكَ بِإِذنِ اللّهِ إدراكَ ما تُريدُ ، ورَجَوتُ أن تَنالَهُ . قالوا : ولَمّا كانَ فِي اليَومِ الثّالِثِ ، عادَ عَبدُ اللّهِ بنُ عَبّاسٍ إلَى الحُسَينِ عليه السلام ، فَقالَ لَهُ : يَا بنَ عَمِّ ، لا تَقرَب أهلَ الكوفَةِ ؛ فَإِنَّهُم قَومٌ غَدَرَةٌ ، وأقِم بِهذِهِ البَلدَةِ ، فَإِنَّكَ سَيِّدُ أهلِها ، فَإِن أبَيتَ فَسِر إلى أرضِ اليَمَنِ ، فَإِنَّ بِها حُصونا وشِعابا ، وهِيَ أرضٌ طَويلَةٌ عَريضَةٌ ، ولِأَبيكَ فيها شيعَةٌ ، فَتَكونُ عَنِ النّاسِ في عُزلَةٍ ، وتَبُثُّ دُعاتَكَ فِي الآفاقِ ، فَإِنّي أرجو إن فَعَلتَ ذلِكَ أتاكَ الَّذي تُحِبُّ في عافِيَةٍ . قالَ الحُسَينُ عليه السلام : يَا بنَ عَمِّ ، وَاللّهِ إنّي لَأَعلَمُ أنَّكَ ناصِحٌ مُشفِقٌ ، غَيرَ أنّي قَد عَزَمتُ عَلَى الخُروجِ . قالَ ابنُ عَبّاسٍ : فَإِن كُنتَ _ لا مَحالَةَ _ سائِرا ، فَلا تُخرِجِ النِّساءَ وَالصِّبيانَ ؛ فَإِنّي لا آمَنُ أن تُقتَلَ كَما قُتِلَ ابنُ عَفّانَ ، وصِبيَتُهُ يَنظُرونَ إلَيهِ . قالَ الحُسَينُ عليه السلام : [يابن] عَمِّ ! ما أرى إلَا الخُروجَ بِالأَهلِ وَالوَلَدِ . فَخَرَجَ ابنُ عَبّاسٍ مِن عِندِ الحُسَينِ عليه السلام . (1)

.


1- .الأخبار الطوال : ص 243 و راجع : مقاتل الطالبيّين : ص 110 .

ص: 65

الأخبار الطوال :چون حسين عليه السلام تصميم به بيرون رفتن از مكّه گرفت و شروع به آماده شدن كرد ، خبر به عبد اللّه بن عبّاس رسيد . وى به ديدار ايشان آمد و گفت: اى پسرعمو ! شنيده ام كه قصد رفتن به عراق دارى؟ فرمود : «آرى . چنين تصميمى دارم» . عبد اللّه گفت: اى پسرعمو ! تو را به خدا سوگند ، از اين كار ، منصرف شو . فرمود : «تصميم خود را گرفته ام و چاره اى جز حركت نيست» . ابن عبّاس گفت: آيا به جايى مى روى كه [اهالى اش] اميرِ خود را بيرون كرده اند و سرزمين هاى خود را به تصرّف خويش در آورده اند؟ اگر چنين كرده اند ، برو ؛ ولى اگر تو را به سوى خود ، دعوت كرده اند ، امّا اميرشان همان جاست و كارگزارانش از آنان خراج مى گيرند ؛ همانا تو را براى جنگ كردن فرا خوانده اند و بيم دارم كه تو را رها كنند ، چنان كه نسبت به پدر و برادرت چنين كردند. حسين عليه السلام فرمود: «پسر عمو ! در باره آنچه گفتى ، خواهم انديشيد». خبر تصميم امام حسين عليه السلام به عبد اللّه بن زبير رسيد. او هم به ديدار ايشان آمد و گفت: اگر در همين حرم الهى بمانى و نمايندگان و دعوتگران خود را به شهرها بفرستى و براى پيروان خود در عراق بنويسى كه نزد تو بيايند و چون كارت استوار شد ، كارگزاران يزيد را از اين شهر بيرون كنى، من هم در اين كار با تو همراهى و هم فكرى خواهم كرد . اگر به مشورتِ من عمل كنى و اين كار را در همين حرم _ كه محلّ گِرد آمدن مردم روى زمين ، و محلّ آمد و شد از هر سويى است _ انجام دهى ، به خواست خداوند، آنچه را مى خواهى از دست نمى دهى و اميدوارم كه بِدان برسى . مى گويند: چون روز سوم رسيد، عبد اللّه بن عبّاس ، باز به حضور امام حسين عليه السلام آمد و گفت: اى پسرعمو ! به مردم كوفه نزديك مشو كه قومى حيله گرند . در همين شهر بمان كه سَرور مردم اين جايى ، و اگر نمى پذيرى ، به يَمَن برو كه در آن ، قلعه ها و درّه هايى است . آن جا ، سرزمينى گسترده و پهناور است و گروهى از شيعيان پدرت ، آن جايند، ضمن آن كه از مردم نيز دور خواهى بود و دعوتگرانِ خود را به سرزمين ها مى فرستى . اميد دارم كه اگر چنين كنى ، آنچه را مى خواهى ، در سلامت به دست آورى. امام حسين عليه السلام فرمود: «اى پسرعمو ! به خدا سوگند ، مى دانم كه تو خيرخواه ومهربانى ؛ ولى من ، تصميم به رفتن گرفته ام» . ابن عبّاس گفت: اگر به ناچار مى روى ، پس زنان و كودكان را با خود مبر ، كه من ، بيم آن دارم كه تو نيز همچون عثمان بن عَفّان كه كشته شد و كودكانش شاهد كشته شدنش بودند ، كشته شوى . حسين عليه السلام فرمود: «پسر عمو! مصلحت را در اين مى بينم كه با زنان و فرزندان ، بيرون بروم». ابن عبّاس ، از نزد حسين عليه السلام بيرون رفت.

.

ص: 66

. .

ص: 67

. .

ص: 68

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :دَخَلَ عَبدُ اللّهِ بنُ العَبّاسِ عَلَى الحُسَينِ عليه السلام فَكَلَّمَهُ طَويلاً ، وقالَ : أنشُدُكَ اللّهَ أن تَهلِكَ غَدا بِحالِ مَضيعَةٍ ، لا تأتِ العِراقَ ، وإن كُنتَ لابُدَّ فاعِلاً ، فَأَقِم حَتّى يَنقَضِيَ المَوسِمُ وتَلقَى النّاسَ ، وتَعلَمَ عَلى ما يَصدُرونَ ، ثُمَّ تَرى رَأيَكَ _ وذلِكَ في عَشرِ ذِي الحِجَّةِ سَنَةَ سِتّينَ _ فَأَبَى الحُسَينُ عليه السلام إلّا أن يَمضِيَ إلَى العِراقِ . فَقالَ لَهُ ابنُ عَبّاسٍ : وَاللّهِ إنّي لَأَظُنُّكَ سَتُقتَلُ غَدا بَينَ نِسائِكَ وبَناتِكَ كَما قُتِلَ عُثمانُ بَينَ نِسائِهِ وبَناتِهِ ، وَاللّهِ إنّي لَأَخافُ أن تَكونَ الَّذي يُقادُ بِهِ عُثمانُ ! فَإِنّا للّهِِ وإنّا إلَيهِ راجِعونَ ! فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : أبَا العَبّاسِ ، إنَّكَ شَيخٌ قَد كَبَرتَ . فَقالَ ابنُ عَبّاسٍ : لَولا أن يُزرِيَ ذلِكَ بي أو بِكَ لَنَشَبتُ يَدَيَّ في رَأسِكَ ، ولَو أعلَمُ أنّا إذا تَناصَينا أقمتَ لَفَعَلتُ ، ولكن لا أخالُ ذلِكَ نافِعي ! فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : لَأَن اُقتَلَ بِمَكانِ كَذا و كَذا أحَبُّ إلَيَّ أن تُستَحَلَّ بي _ يَعني مَكَّةَ _ قالَ : فَبَكَى ابنُ عَبّاسٍ وقالَ : أقرَرتَ عَينَ ابنِ الزُّبَيرِ . فَذاكَ الَّذي سَلا بِنَفسي عَنهُ . ثُمَّ خَرَجَ عَبدُ اللّهِ بنُ عَبّاسٍ مِن عِندِهِ وهُوَ مُغضَبٌ ، وَابنُ الزُّبَيرِ عَلَى البابِ ، فَلَمّا رَآهُ قالَ : يَابنَ الزُّبَيرِ ، قَد أتى ما أحبَبتَ ، قَرَّت عَينُكَ ، هذا أبو عَبدِ اللّهِ يَخرُجُ ويَترُكُكَ وَالحِجازَ : يا لَكِ مِن قُبَّرَةٍ بمَعمَرِخَلا لَكِ الجَوُّ فَبيضي وَاصفِري ونَقِّري ما شِئتِ أن تُنَقِّري . (1)

.


1- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 450 ، تهذيب الكمال : ج 6 ص 420 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 211 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2611 ، تاريخ الإسلام للذهبي : ج 5 ص 9 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 297 كلاهما نحوه وليس فيهما صدره إلى «يمضي إلى العراق» ، البداية والنهاية : ج 8 ص 164 .

ص: 69

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :عبد اللّه بن عبّاس نزد امام حسين عليه السلام آمد و مدّتى طولانى با وى سخن گفت و چنين گفت: تو را به خدا كه فردا ، خود را به حال تباهى به كشتن نده و به عراق نرو ، و اگر ناچارى، بِايست تا آيين حج انجام شود و مردم را ببينى و بدانى كه چه مى خواهند . سپس به رأى خود بنگر . اين ، در دهم ذى حجّه سال شصت بود . امّا حسين عليه السلام نپذيرفت ، جز آن كه به سوى عراق برود. ابن عبّاس به او گفت: به خدا ، گمان مى برم كه فردا در ميان همسران و دخترانت كشته شوى ، چنان كه عثمان در ميان همسران و دخترانش كشته شد ، ونگرانم كه به راه عثمان بروى و در آن صورت، «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ» . حسين عليه السلام فرمود : «اى پدر عبّاس ! تو پير شده اى . پس ابن عبّاس گفت: اگر نبود كه براى من يا تو زشت است، دستانم را [براى جلوگيرى از رفتنت] در سرت فرو مى بردم ، و اگر مى دانستم كه با دست به گريبان شدن با تو ، همين جا مى مانى ، اين كار را مى كردم ؛ ولى گمان نمى برم كه اين كار براى من ، سودى داشته باشد. حسين عليه السلام به او فرمود : «اگر در جايى چنين و چنان [كه گفتى] كشته شوم، بهتر است از اين كه حرمت مكّه به وسيله من شكسته شود» . ابن عبّاس ، گريست و گفت: چشمان ابن زبير را روشن مى كنى ! به جان خودم ، اين ، همان است كه مايه خُرسندى او خواهد شد . سپس عبد اللّه بن عبّاس، خشمگين ، از نزد او رفت . ابن زبير ، بر در ، ايستاده بود . ابن عبّاس ، چون او را ديد ، گفت: اى فرزند زبير ! آنچه دوست داشتى ، پيش آمد. چشمت روشن باد ! ابا عبد اللّه مى رود و حجاز را به تو وا مى گذارد: اى چكاوك كه در مَعمَر هستى !جا براى تو ، خالى شد . پس تخم بگذار و بانگ برآور و هر اندازه كه مى خواهى ، منقار بر زمين بزن .

.

ص: 70

الفتوح :دَخَلَ الحُسَينُ عليه السلام إلى مَكَّةَ ، فَفَرِحَ بِهِ أهلُها فَرَحا شَديدا ، قالَ : وجَعَلوا يَختَلِفونَ إلَيهِ بُكرَةً وعَشِيَّةً ، وَاشتَدَّ ذلِكَ عَلى عَبدِ اللّهِ بنِ الزُّبَيرِ ؛ لِأَنَّهُ قَد كانَ طَمِعَ أن يُبايِعَهُ أهلُ مَكَّةَ ، فَلَمّا قَدِمَ الحُسَينُ عليه السلام شَقَّ ذلِكَ عَلَيهِ ، غَيرَ أنَّهُ لا يُبدي ما في قَلبِهِ إلَى الحُسَين عليه السلام ، لكِنَّهُ يَختَلِفُ إلَيهِ ويُصَلّي بِصَلاتِهِ ، ويَقعُدُ عِندَهُ ويَسمَعُ مِن حَديثِهِ ، و هُوَ مَعَ ذلِكَ يَعلَمُ أنَّهُ لا يُبايِعُهُ أحَدٌ مِن أهلِ مَكَّةَ وَالحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام بِها ؛ لِأَنَّ الحُسَينُ عليه السلام عِندَهُم أعظَمُ في أنفُسِهِم مِنِ ابنِ الزُّبَيرِ . قالَ : وبَلَغَ ذلِكَ أهلَ الكوفَةِ أنَّ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام قَد صارَ إلى مَكَّةَ . وأقامَ الحُسَينُ عليه السلام بِمَكَّةَ باقِيَ شَهرِ شَعبانَ ورَمَضانَ وشَوّالَ وذِي القِعدَةِ . قالَ : وبِمَكَّةَ يَومَئِذٍ عَبدُ اللّهِ بنُ عَبّاسٍ و عَبدُ اللّهِ بنُ عُمَرَ بنِ الخَطّابِ ، فَأَقبَلا جَميعا حَتّى دَخَلا عَلَى الحُسَينِ عليه السلام ، وقَد عَزَما عَلى أن يَنصَرِفا إلَى المَدينَةِ ، فَقالَ لَهُ ابنُ عُمَرَ : أبا عَبدِ اللّهِ رَحِمَكَ اللّهُ ، اِتَّقِ اللّهَ الَّذي إلَيهِ مَعادُكَ ، فَقَد عَرَفتَ مِن عَداوَةِ أهلِ هذَا البَيتِ لَكُم ، وظُلمَهُم إيّاكُم ، وقَد وَلِيَ النّاسَ هذَا الرُّجُلُ يَزيدُ بنُ مُعاوِيَةَ ، ولَستُ آمَنُ أن يَميلَ النّاسُ إلَيهِ لِمَكانِ هذِهِ الصَّفراءِ وَالبَيضاءِ ، فَيَقتُلونَكَ ويَهلِكُ فيكَ بَشَرٌ كَثيرٌ ؛ فَإِنّي قَد سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله وهُوَ يَقولُ : «حُسَينٌ مَقتولٌ ، ولَئِن قَتَلوهُ وخَذَلوهُ ولَن يَنصُروهُ ، لَيَخذُلُهُمُ اللّهُ إلى يَومِ القِيامَةِ» . وأنَا اُشيرُ عَلَيكَ أن تَدخُلَ في صُلحِ ما دَخَلَ فيهِ النّاسُ ، وَاصبِر كَما صَبَرتَ لِمُعاوِيَةَ مِن قَبلُ ، فَلَعَلَّ اللّهَ أن يَحكُمَ بَينَكَ وبَينَ القَومِ الظّالِمينَ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : أبا عَبدِ الرَّحمنِ ! أنَا اُبايِعُ يَزيدَ وأدخُلُ في صُلحِهِ ! وقَد قالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فيهِ وفي أبيهِ ما قالَ؟! فَقالَ ابنُ عَبّاسٍ : صَدَقتَ أبا عَبدِ اللّهِ ! قالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله في حَياتِهِ : «ما لي ولِيَزيدَ ؟ لا بارَكَ اللّهُ في يَزيدَ ! وإنَّهُ يَقتُلُ وَلَدِي ووَلَدَ ابنَتِيَ الحُسَينَ ، وَالَّذي نَفسي بِيَدِهِ ، لا يُقتَلُ وَلَدي بَينَ ظَهرانَي قَومٍ فَلا يَمنَعونَهُ ، إلّا خالَفَ اللّهُ بَينَ قُلوبِهِم وألسِنَتِهِم» . ثُمَّ بَكَى ابنُ عَبّاسٍ ، وبَكى مَعَهُ الحُسَينُ عليه السلام ، وقالَ : يَا بنَ عَبّاسٍ ، تَعلَمُ أنِّي ابنُ بِنتِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ؟ فَقالَ ابنُ عَبّاسٍ : اللّهُمَّ نَعَم ، نَعلَمُ ونَعرِفُ أنَّ ما فِي الدُّنيا أحَدٌ هُوَ ابنُ بِنتِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله غَيرُكَ ، وأنَّ نَصرَكَ لَفَرضٌ عَلى هذِهِ الاُمَّةِ ، كَفَريضَةِ الصَّلاةِ وَالزَّكاةِ الَّتي لا يُقدَرُ أن يُقبَلَ أحَدُهُما دونَ الاُخرى . قالَ الحُسَينُ عليه السلام : يَابنَ عَبّاسٍ ، فَماتَقولُ في قَومٍ أخرَجُوا ابنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله مِن دارِهِ وقَرارِهِ ، ومَولِدِهِ وحَرَمِ رَسولِهِ ، ومُجاوَرَةِ قَبرِهِ ومَولِدِهِ ، ومَسجِدِهِ ومَوضِعِ مُهاجَرِهِ ، فَتَرَكوهُ خائِفا مَرعوبا لا يَستَقِرُّ في قَرارٍ ، ولا يأوي في مَوطِنٍ ، يُريدونَ في ذلِكَ قَتلَهُ وسَفكَ دَمِهِ ، وهُوَ لَم يُشرِك بِاللّهِ شَيئا ، ولَا اتَّخَذَ مِن دونِهِ وَلِيّا ، ولَم يَتَغَيَّر عَمّا كانَ عَلَيهِ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله وَالخُلَفاءُ مِن بَعدِهِ ؟ فَقالَ ابنُ عَبّاسٍ : ما أقولُ فيهِم إلّا «أَنَّهُمْ كَفَرُواْ بِاللَّهِ وَبِرَسُولِهِ وَلَا يَأْتُونَ الصَّلَوةَ إِلَا وَهُمْ كُسَالَى» (1) «يُرَاءُونَ النَّاسَ وَلَا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَا قَلِيلاً * مُّذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذَ لِكَ لَا إِلَى هَ_ؤُلَاءِ وَلَا إِلَى هَ_ؤُلَاءِ وَمَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِيلاً» (2) وعَلى مِثلِ هؤُلاءِ تَنزِلُ البَطشَةُ الكُبرى . وأمّا أنتَ يَا بنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَإِنَّكَ رَأسُ الفَخارِ بِرَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَابنُ نَظيرَةِ البَتولِ (3) ، فَلا تَظُنَّ يَا بنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله أنَّ اللّهَ غافِلٌ عَمّا يَعمَلُ الظّالِمونَ ، وأنَا أشهَدُ أنَّ مَن رَغِبَ عَن مُجاوَرَتِكَ ، وطَمِعَ في مُحارَبَتِكَ ومُحارَبَةِ نَبِيِّكَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، فَما لَهُ مِن خَلاقٍ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : اللّهُمَّ اشهَد ! فَقالَ ابنُ عَبّاسٍ : جُعِلتُ فِداكَ يَا بنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ ! كَأَنَّكَ تُريدُني إلى نَفسِكَ ، وتُريدُ مِنّي أن أنصُرَكَ ! وَاللّهِ الَّذي لا إلهَ إلّا هُوَ ، أن لَو ضَرَبتُ بَينَ يَدَيكَ بِسَيفي هذا حَتّى انخَلَعَ جَميعا مِن كَفّي ، لَما كُنتُ مِمَّن اُوفي مِن حَقِّكَ عُشرَ العُشرِ ، وها أنَا بَينَ يَدَيكَ ، مُرني بِأَمرِكَ . فَقالَ ابنُ عُمَرَ : مَهلاً ! ذَرنا مِن هذا يَا بنَ عَبّاسٍ . قالَ : ثُمَّ أقبَلَ ابنُ عُمَرَ عَلَى الحُسَينِ عليه السلام ، فَقالَ : أبا عَبدِ اللّهِ ، مَهلاً عَمّا قَد عَزَمتَ عَلَيهِ ، وَارجِع مِن هُنا إلَى المَدينَةِ ، وَادخُل في صُلحِ القَومِ ، ولا تَغِب عَن وَطَنِكَ وحَرَمِ جَدِّكَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، ولا تَجعَل لِهؤُلاءِ الَّذينَ لا خَلاقَ لَهُم عَلى نَفسِكَ حُجَّةً وسَبيلاً ، وإن أحببَتَ ألّا تُبايِعَ فَأَنتَ مَتروكٌ حَتّى تَرى بِرَأيِكَ ، فَإِنَّ يَزيدَ بنَ مُعاوِيَةَ عَسى ألّا يَعيشَ إلّا قَليلاً ، فَيَكفِيَكَ اللّهُ أمرَهُ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : اُفٍّ لِهذَا الكَلامِ أبَدا مادامَتِ السَّماواتُ وَالأَرضُ ، أسأَلُكَ بِاللّهِ يا عَبدَ اللّهِ ، أنَا عِندَكَ عَلى خَطَأٍ مِن أمري هذا ؟ فَإِن كُنتُ عِندَكَ عَلى خَطَأٍ فَرُدَّني ، فَإِنّي أخضَعُ وأسمَعُ واُطيعُ . فَقالَ ابنُ عُمَرَ : اللّهُمَّ لا ، ولَم يَكُنِ اللّهُ تَعالى يَجعَلُ ابنَ بِنتِ رَسولِهِ عَلى خَطَأٍ ، ولَيسَ مِثلُكَ مِن طَهارَتِهِ وصَفوَتِهِ مِنَ الرَّسولِ صلى الله عليه و آله عَلى مِثلِ يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ بِاسمِ الخِلافَةِ ، ولكن أخشى أن يُضرَبَ وَجهُكَ هذَا الحَسَنُ الجَميلُ بِالسُّيوفِ ، وتَرى مِن هذِهِ الاُمَّةِ ما لا تُحِبُّ ، فَارجِع مَعَنا إلَى المَدينَةِ ، وإن لَم تُحِبَّ أن تُبايِعَ ، فَلا تُبايِع أبدا وَاقعُد في مَنزِلِكَ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : هَيهاتَ يَا بنَ عُمَرَ ، إنَّ القَومَ لا يَترُكونّي ، وإن أصابوني وإن لَم يُصيبوني فَلا يَزالونَ حَتّى اُبايِعَ وأنَا كارِهٌ ، أو يَقتُلوني ، أما تَعلَمُ يا عَبدَ اللّهِ ، أنَّ مِن هَوانِ هذِهِ الدُّنيا عَلَى اللّهِ تَعالى أنَّهُ اُتِيَ بِرَأسِ يَحيَى بنِ زَكَرِيّا عليه السلام إلى بَغِيَّةٍ مِن بَغايا بَني إسرائيلَ ، وَالرَّأسُ يَنطِقُ بِالحُجَّةِ عَلَيهِم ؟! أما تَعلَمُ أبا عَبدِ الرَّحمنِ ، أنَّ بَني إسرائيلَ كانوا يَقتُلونَ ما بَينَ طُلوعِ الفَجرِ إلى طُلوعِ الشَّمسِ سَبعينَ نَبِيّا ، ثُمَّ يَجلِسونَ في أسواقِهِم يَبيعونَ ويَشتَرونَ كُلُّهُم كَأَنَّهُم لَم يَصنَعوا شَيئا ؟! فَلَم يُعَجِّلِ اللّهُ عَلَيهِم ، ثُمَّ أخَذَهُم بَعدَ ذلِكَ أخذَ عَزيزٍ مُقتَدِرٍ . اِتَّقِ اللّهَ أبا عَبدِ الرَّحمنِ ولا تَدَعَنَّ نُصرَتي ... . ثُمَّ أقبَلَ الحُسَينُ عليه السلام عَلى عَبدِ اللّهِ بنِ عَبّاسٍ ، فَقالِ : يَا بنَ عَبّاسٍ ، إنَّكَ ابنُ عُمِّ والِدي ، ولَم تَزَل تَأمُرُ بِالخَيرِ مُنذُ عَرَفتُكَ ، وكُنتَ مَعَ والِدي تُشيرُ عَلَيهِ بِما فيهِ الرَّشادُ ، وقَد كانَ يَستَنصِحُكَ ويَستَشيرُكَ فُتُشيرُ عَلَيهِ بِالصَّوابِ ، فَامضِ إلَى المَدينَةِ في حِفظِ اللّهِ وكَلائِهِ ، ولا يَخفى عَلَيَّ شَيءٌ مِن أخبارِكَ ، فَإِنّي مُستَوطِنٌ هذَا الحَرَمَ ، ومُقيمٌ فيهِ أبَدا ما رَأَيتُ أهلَهُ يُحبّونّي ويَنصُرونّي ، فَإِذا هُم خَذَلونِي استَبدَلتُ بِهِم غَيرَهُم ، وَاستَعصَمتُ بِالكَلِمَةِ الَّتي قالَها إبراهيمُ الخَليلُ عليه السلام يَومَ اُلقِيَ فِي النّارِ : «حَسِبيَ اللّهُ ونِعمَ الوَكيلُ» فَكانَتِ النّارُ عَلَيهِ بَردا وسَلاما . قالَ : فَبَكَى ابنُ عَبّاسٍ وابنُ عُمَرَ في ذلِكَ الوَقتِ بُكاءً شَديدا ، وَالحُسَينُ عليه السلام يَبكي مَعَهُما ساعَةً ، ثُمَّ وَدَّعَهُما ، وصارَ ابنُ عُمَرَ وَابنُ عَبّاسٍ إلَى المَدينَةِ ، وأقامَ الحُسَينُ عليه السلام بِمَكَّةَ . (4)

.


1- .التوبة : 54 .
2- .النساء : 142 و 143 .
3- .المقصود هنا فاطمة عليهاالسلام ، والمقصود بالبتول مريم العذراء عليهاالسلام .
4- .الفتوح : ج 5 ص 23 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 190 .

ص: 71

الفتوح :حسين عليه السلام وارد مكّه شد و مردم آن جا ، بسيار خرسند شدند . بامداد و شامگاه ، نزد او ، رفت و آمد مى كردند و اين ، بر عبد اللّه بن زبير ، گران آمد؛ زيرا او طمع كرده بود كه مردم مكّه با او بيعت كنند ؛ ولى چون حسين عليه السلام آمد، كار بر او سخت شد . او ، آنچه را در درون داشت ، براى حسين عليه السلام آشكار نمى ساخت و نزد او رفت و آمد مى كرد و در نمازش حاضر مى شد و نزد او مى نشست و از او سخن مى شنيد . با وجود اين ، مى دانست كه تا حسين عليه السلام در مكّه است ، هيچ يك از اهالىِ آن با وى بيعت نمى كند ؛ چون حسين عليه السلام در نزد آنان ، از ابن زبير ، باعظمت تر بود. خبر به مردم كوفه رسيد كه حسين عليه السلام به مكّه آمده است و حسين عليه السلام بقيه ماه شعبان و تمام ماه هاى رمضان، شوّال و ذى قعده را در مكّه ماند. در آن ايّام ، عبد اللّه بن عبّاس و عبد اللّه بن عمر بن خطّاب ، در مكّه بودند . آن دو با هم بر حسين عليه السلام وارد شدند و قصد داشتند به مدينه برگردند. ابن عمر به حسين عليه السلام گفت: اى ابا عبد اللّه ! رحمت خدا بر تو باد ! از خدايى كه بازگشت تو به سوى اوست، پروا كن. از دشمنىِ اين خاندان با خودتان و ستمى كه بر شما كرده اند، آگاهى و اين مرد، يزيد بن معاويه ، بر مردم ، فرمان روا شده است. ايمن نيستم [و مى ترسم ]كه مردم براى سيم و زر ، به وى روى آورند و تو را بكشند و در اين راه ، انسان هاى بسيارى نابود شوند. از پيامبر صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود: «حسين، كشته مى شود، و اگر او را كشتند و تنها نهادند و يارى اش نكردند، خدا تا قيامت ، آنان را خوار خواهد كرد». من به تو پيشنهاد مى كنم از درِ سازش _ كه مردم نيز آن گونه وارد شده اند _ وارد شوى و چنان كه در گذشته بر معاويه شكيبايى كردى، شكيبايى كن. شايد خدا، ميان تو و اين گروه ستمگر ، حكم رانَد. حسين عليه السلام به او فرمود : «اى ابو عبد الرحمان ! من با يزيد ، بيعت و سازش كنم، در حالى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در باره او و پدرش، آن فرمود كه فرمود؟!» . ابن عبّاس گفت: درست گفتى ، اى ابا عبد اللّه ! پيامبر صلى الله عليه و آله در زمان حياتش فرمود: «ما را چه با يزيد؟! خدا ، او را مبارك نكند ! او فرزندم و فرزند دخترم ، حسين ، را مى كشد. سوگند به آن كه جانم در دست اوست ، فرزندم در برابر مردمى كه از او دفاع نمى كنند، كشته نمى شود، مگر آن كه خدا ، ميان دل ها و زبان هايشان، جدايى مى افكند» . آن گاه ابن عبّاس گريست . حسين عليه السلام هم با او گريست و فرمود : «اى ابن عبّاس ! تو مى دانى كه من ، فرزند دختر پيامبرم؟» . ابن عبّاس گفت: به خدا سوگند، آرى . مى دانيم و مى دانيم كه در تمام دنيا ، جز تو ، كسى نيست كه فرزند دختر پيامبر باشد ، و اين كه يارى تو ، بر اين امّت ، واجب است، همانند وجوب نماز و زكات _ كه يكى بدون ديگرى ، پذيرفته نيست _ . حسين عليه السلام فرمود : «اى ابن عبّاس ! در باره مردمى كه فرزند دختر پيامبر صلى الله عليه و آله را از سرا و منزل و زادگاهش و از حرم پيامبرش و از همسايگىِ قبر او و زادگاه و مسجد و جايگاه هجرتش بيرون كردند، چه مى گويى ؛ آنان كه او را نگران و ترسان، رها كردند كه در جايى ، آرام نگيرد و در منزلى، پناه نجويد و قصد آنان، كشتن و ريختن خون اوست، در حالى كه وى به خدا شرك نورزيده است و جز او سرپرستى بر نگرفته و از آنچه پيامبر صلى الله عليه و آله و خليفگانِ پس از او بر آن بودند، جدا نشده است؟» . ابن عبّاس گفت: در باره آنان ، جز اين آيه را نمى گويم: «آنان ، به خدا و پيامبرش كفر ورزيدند و نماز را جز با حالت سستى نمى خوانند» . «در برابر مردم ، خودنمايى مى كنند و جز اندكى ، از خدا ياد نمى كنند. ميان آن [دو گروه] ، دو دل اند . نه با اينان اند و نه با آنان اند ، و هر كه خدا گم راهش ساخت ، راهى براى او نخواهى يافت» و بر چنين كسانى ، بزرگ ترين ضربه فرود خواهد آمد. و امّا تو _ اى پسر دختر پيامبر _ ، به راستى كه سرآمدِ افتخار به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و پسرِ همانندِ مريم عَذرايى. اى پسر دختر پيامبر ! گمان مبر كه خدا، از آنچه ستمگران مى كنند، بى خبر است. من گواهى مى دهم كه هر كس از همراهىِ تو روى بگردانَد و در ستيز با تو و نبرد با پيامبرت محمّد صلى الله عليه و آله طمع ورزد، هيچ بهره اى نخواهد داشت. حسين عليه السلام فرمود: «خدايا ! گواه باش» . ابن عبّاس گفت: اى پسر دختر پيامبر ! فدايت شوم ! گويى مرا به سوى خود مى خوانى و از من مى خواهى كه يارى ات كنم! به خدايى كه جز او خدايى نيست، اگر با اين شمشيرم در پيشِ روى تو، چنان ضربه زنم كه شمشيرم ، به تمامى ، خُرد شود ، يك صدمِ حقّ تو را نگزارده ام. اينك ، پيش روى تو ام . به من ، فرمان بده». ابن عمر گفت: درنگ كنيد! اى ابن عبّاس ! ما را از اين [گرفتارى] بِرَهان. سپس ابن عمر ، به حسين عليه السلام رو كرد و گفت: اى ابا عبد اللّه ! در آنچه تصميم دارى، درنگ كن و از اين جا به مدينه باز گرد و از در سازش با اين قوم ، وارد شو و از ميهن خود و حرم جدّت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، غايب مباش و براى اينان كه بهره اى ندارند، حجّت و راهى بر ضدّ خود مگذار ، و اگر مى خواهى [با يزيد] بيعت نكنى، آزاد هستى تا در كارت بنگرى ؛ زيرا اميد است كه يزيد بن معاويه ، جز اندكى زنده نماند و خداوند ، تو را از كارش كفايت كند. حسين عليه السلام فرمود : «اُف بر اين سخن، تا آن زمان كه آسمان ها و زمين هستند ! اى عبد اللّه ! تو را به خدا ، من در اين كار ، دچار خطايم؟ اگر در نظر تو بر خطا هستم ، مرا [از خطايم] باز گردان كه من فروتن، شنوا و پذيرايم». ابن عمر گفت: نه ، خدايا ! خداوند ، پسر دختر پيامبرش را بر خطا ننهاده است و يزيد بن معاويه ، در كار خلافت ، همانند تو _ كه پاك و برگزيده نسل پيامبر خدايى _ نيست ؛ ولى مى ترسم اين چهره زيبا و نيكوى تو ، با شمشير ، نواخته شود و از اين امّت ، آنچه را دوست ندارى ، ببينى . پس با ما به مدينه باز گرد و اگر دوست ندارى بيعت كنى، هرگز بيعت نكن و در خانه ات بنشين . حسين عليه السلام فرمود : «اى ابن عمر ! [ تصوّر سخن تو ] دور است . اين گروه، چه به من دست يابند و چه به من دست نيابند ، مرا رها نمى كنند و پيوسته بر آن اند تا اگرچه به زور ، بيعت كنم و يا مرا بكُشند . اى عبد اللّه ! مگر نمى دانى از پستى دنيا نزد خداى متعال است كه سرِ يحيى بن زكريّا ، براى بدكاره اى از بدكارگان بنى اسرائيل ، ارمغان برده شد ، در حالى كه سر با برهان، بر ضدّ آنان سخن مى گفت؟ اى ابو عبد الرحمان ! مگر نمى دانى كه بنى اسرائيل ، در ميان طلوع سپيده تا بر آمدن خورشيد، هفتاد پيامبر را مى كشتند و پس از آن ، در بازارهايشان ، همگى به داد و ستد مى نشستند، چنان كه گويى كارى نكرده اند ، و خدا در مورد آنان ، شتاب نورزيد و سپس آنان را سخت و مقتدرانه گرفت ؟ و اى ابو عبد الرحمان ! از خدا پروا كن و از يارى ام ، رو بر متاب...» . سپس حسين عليه السلام به عبد اللّه بن عبّاس، رو كرد و گفت: اى ابن عبّاس ! تو پسرعموى پدرم هستى و از هنگامى كه تو را شناخته ام ، پيوسته به نيكى فرمان مى دهى و به پدرم رايزنى هاى حكيمانه مى دادى . او پيوسته از تو خيرخواهى و رايزنى مى خواست و تو به درستى ، به او پيشنهاد مى دادى. پس در پناه و پشتيبانى خدا ، به مدينه برو و چيزى از خبرهاى تو ، بر من پوشيده نمى مانَد ؛ زيرا من در اين حرم، نشيمن دارم و تا وقتى كه ببينم مردمش مرا دوست دارند و يارى ام مى كنند ، همواره در آن ، سُكنا خواهم گزيد . پس آن گاه كه مرا وا نهند، ديگران را جاى گزين آنان خواهم كرد و به سخنى چنگ خواهم زد كه ابراهيمِ خليل عليه السلام ، هنگامى كه در آتش افكنده شد ، آن را گفت: خداوند ، مرا بَسَنده است و او ، خوبْ كارگزارى است ! پس آتش ، بر او ، سرد و سلامت گشت». در آن هنگام ، ابن عبّاس و ابن عمر ، سخت گريستند و حسين عليه السلام نيز مدّتى با آن دو ، گريست. پس از آن ، با آن دو خداحافظى كرد و ابن عمر و ابن عبّاس، به مدينه رفتند و حسين عليه السلام در مكّه اقامت گزيد .

.

ص: 72

. .

ص: 73

. .

ص: 74

. .

ص: 75

. .

ص: 76

تذكرة الخواصّ عن هشام بن محمّد :إنَّ حُسَينا عليه السلام كَثُرَت عَلَيهِ كُتُبُ أهلِ الكوفَةِ ، وتَواتَرَت إلَيهِ رُسُلُهُم : «إن لَم تَصِل إلَينا فَأَنتَ آثِمٌ» ، فَعَزَمَ عَلَى المَسيرِ ، فَجاءَ إلَيهِ ابنُ عَبّاسٍ ونَهاهُ عَن ذلِكَ ، وقالَ لَهُ : يَا بنَ عَمِّ ، إنَّ أهلَ الكوفَةِ قَومٌ غُدُرٌ ، قَتَلوا أباكَ ، وخَذَلوا أخاكَ وطَعَنوهُ وسَلَبوهُ وسَلَّموهُ إلى عَدُوِّهِ ، وفَعَلوا ما فَعَلوا . فَقالَ : هذِهِ كُتُبُهُم ورُسُلُهُم ، وقَد وَجَبَ عَلَيَّ المَسيرُ لِقِتالِ أعداءِ اللّهِ . فَبَكَى ابنُ عَبّاسٍ ، وقالَ : واحُسَيناه ! (1)

.


1- .تذكرة الخواصّ : ص 239 .

ص: 77

تذكرة الخواصّ_ به نقل از هشام بن محمّد _: نامه هاى مردم كوفه به حسين عليه السلام فزونى گرفت و پيك هايشان ، پياپى مى رسيد كه: اگر به ما نپيوندى ، گناهكارى ! پس حسين عليه السلام آهنگ رفتن كرد. ابن عبّاس ، آمد و او را از اين كار ، نهى كرد و به او گفت: اى پسرعمو! مردم كوفه، مردمى نيرنگبازند . پدرت را كشتند و برادرت را تنها نهادند و بر او نيزه زدند و جامه اش را بر گرفتند و او را به دشمن سپردند ، و كردند آنچه كردند ! حسين عليه السلام فرمود : «اينها ، نامه ها و پيك هاى آنان است و بر من واجب است كه به نبرد دشمنان خدا بروم» . پس ابن عبّاس گريست و گفت: واى از مصيبت حسين!

.

ص: 78

دلائل الإمامة عن عبد اللّه بن عبّاس :لَقيتُ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام وهُوَ يَخرُجُ إلَى العِراقِ ، فَقُلتُ لَهُ : يَا بنَ رَسولِ اللّهِ ، لا تَخرُج ، قالَ : فَقالَ لي : يَا بنَ عَبّاسٍ ، أما عَلِمتَ أنّ مَنِيَّتي مِن هُناكَ ، وأنَّ مَصارِعَ أصحابي هُناكَ ؟ فَقُلتُ لَهُ : فَأنّى لَكَ ذلِكَ ؟ قالَ : بِسِرٍّ سُرَّ لي ، وعِلمٍ اُعطيتُهُ . (1)

كشف الريبة عن عبداللّه بن سليمان النوفلي عن جعفر بن محمّد الصادق عن أبيه محمّد بن عليّ بن الحسين [الباقر] عليهماالسلام :لَمّا تَجَهَّزَ الحُسَينُ عليه السلام إلَى الكوفَةِ ، أتاهُ ابنُ عَبّاسٍ ، فَناشَدَهُ اللّهَ وَالرَّحِمَ أن يَكونَ هُوَ المَقتولَ بِالطَّفِّ . فَقالَ : [أنا أعرَفُ] (2) بِمَصرَعي مِنكَ ، وما وُكدي (3) مِنَ الدُّنيا إلّا فِراقُها . (4)

الملهوف :وجاءَهُ [أي الإمامَ الحُسَينَ عليه السلام عِندَ الخُروجِ مِن مَكَّةَ ]عَبدُ اللّهِ بنُ العَبّاسِ، وعَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَيرِ ، فَأَشارا عَلَيهِ بِالإِمساكِ . فَقالَ لَهُما : إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قَد أمَرَني بِأَمرٍ وأنَا ماضٍ فيهِ . قالَ : فَخَرَجَ ابنُ عَبّاسٍ وهُوَ يَقولُ : واحُسَيناه . (5)

.


1- .دلائل الإمامة : ص 181 ح 96 ، ذوب النُّضار : ص 30 ، إثبات الهداة : ج 2 ص 588 ح 66 نقلاً عن كتاب مناقب فاطمة وولدها عليهم السلام ، وليس فيهما ذيله من «فقلت له : فأنّى» .
2- .. ما بين المعقوفين سقط من المصدر وأثبتناه من بحار الأنوار .
3- .وكد فلانٌ أمرا : إذا قصده وطلبه (النهاية : ج 5 ص 219 «وكد») .
4- .كشف الريبة : ص 89 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 362 ح 77 .
5- .الملهوف : ص 101 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 364 .

ص: 79

دلائل الإمامة_ به نقل از عبد اللّه بن عبّاس _: حسين بن على عليه السلام را هنگامى كه به سوى عراق مى رفت، ديدم. گفتم: اى پسر پيامبر خدا ! نرو. به من فرمود : «اى ابن عبّاس ! مگر نمى دانى كه مرگ من ، در آن جاست؟ و كشتارگاه ياران من ، آن جاست؟» . به او گفتم: اين را از كجا مى گويى ؟ فرمود : «از رازى كه برايم گفته شده است و آگاهى اى كه به من داده اند».

كشف الريبة_ به نقل از عبد اللّه بن سليمان نوفلى، از امام صادق عليه السلام ، از پدرش امام باقر عليه السلام _: چون حسين عليه السلام آماده رفتن به كوفه شد، ابن عبّاس ، نزد او آمد و او را به خدا و خويشاوندى ، سوگند داد كه او ، آن كشته طَف نباشد . پس حسين عليه السلام فرمود : «من از قتلگاه خويش آگاهم و خواسته ام از دنيا، جز جدايى از آن نيست» .

الملهوف :عبد اللّه بن عبّاس و عبد اللّه بن زبير ، هنگام رفتن امام عليه السلام از مكّه، نزد ايشان آمدند و به او پيشنهاد خويشتندارى [و ماندن] كردند. امام عليه السلام به آن دو فرمود: «پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به من دستورى داده است و من ، آن را انجام مى دهم» . ابن عبّاس ، در حالى كه مى گفت: «واى از مصيبت حسين !» ، بيرون رفت.

.

ص: 80

اُسد الغابة :سارَ [الإِمامُ الحُسَينُ عليه السلام ] مِنَ المَدينَةِ إلى مَكَّةَ ، فَأَتاهُ كُتُبُ أهلِ الكوفَةِ وهُوَ بِمَكَّةَ ، فَتَجَهَّزَ لِلمَسيرِ ، فَنَهاهُ جَماعَةٌ ، مِنهُم : أخوهُ مُحَمَّدُ ابنُ الحَنَفِيَّةِ ، وَابنُ عُمَرَ ، وَابنُ عَبّاسٍ ، وغَيرُهُم . فَقالَ : رَأَيتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله فِي المَنامِ ، وأمَرَني بِأَمرٍ فَأَنَا فاعِلٌ ما أمَرَ . (1)

راجع: ج 4 ص 432 (الفصل السادس / عبد اللّه بن عبّاس).

7 / 4حِوارُ الإِمامِ مَعَ عَبدِ اللّهِ بنِ الزُّبَيرِ (2)كامل الزيارات عن أبي الجارود عن أبي جعفر[الباقر] عليه السلام :إنَّ الحُسَينَ عليه السلام خَرَجَ مِن مَكَّةَ قَبلَ التَّروِيَةِ بَيَومٍ ، فَشَيَّعَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَيرِ ، فَقالَ : يا أبا عَبدِ اللّهِ ، لَقَد حَضَرَ الحَجُّ وتَدَعُهُ وتَأتِي العِراقَ ؟! فَقالَ : يَابنَ الزُّبَيرِ ! لَأَن اُدفَنَ بِشاطِئِ الفُراتِ ، أحَبُّ إلَيَّ مِن أن اُدفَنَ بِفِناءِ الكَعبَةِ . (3)

.


1- .اُسد الغابة : ج 2 ص 28 .
2- .عبد اللّه بن الزبير بن العوّام القرشيّ الأسديّ ، أبوبكر ، اُمّه أسماء بنت أبي بكر . صحابيّ ، ولد في السنة الاُولى من الهجرة ، وهو أوّل مولود من المهاجرين .بذل قصارى جهده في سبيل تولية أبيه الخلافة بعد مقتل عثمان ، إلّا أنّه لم يفلح في ذلك . كان متّصلاً بخالته عائشة من جهةٍ وبأبيه الزبير وطلحة من جهة اُخرى . شهد الجمل مع أبيه ، فكان عليّ عليه السلام يقول : «ما زال الزبير منّا أهل البيت حتّى نشأ له عبد اللّه » . وبعد انهزام جيش الجمل عفي عنه ، وذلك بطلب من عائشة . لم يكن معاويةُ يحترمُه ، وبعد هلاك معاوية لم يبايع ابنُ الزبير يزيدَ ، وتوطّن مكّة حفاظا على نفسه ، حتّى وقعت الفتنة بينه وبين جيش يزيد . ثمّ ادّعى الخلافة سنة (64 ه) ، واستولى على الحجاز واليمن والعراق وخراسان . طلب البيعة من عبداللّه بن عبّاس ومحمّد بن الحنفيّة فلم يستجيبا له ، فعزم على إحراقهما . قتل ثمّ صلب في عهد عبد الملك بن مروان سنة (73 ه) ، بعدما هجم الحجّاج على مكّة والمسجد الحرام . رويت عن أهل البيت عليهم السلام فيه ذموم (راجع : المستدرك على الصحيحين : ج 3 ص 631 _ 640 وتاريخ الطبري : ج 4 ص 530 و519 و509 وج 5 ص 501 و498 و340 و 323 ومروج الذهب: ج 2 ص 376 _ 378 و ج 3 ص 83 _ 94 و 119 وسير أعلام النبلاء : ج 3 ص 363 _ 380 و ص 356 واُسد الغابة: ج 3 ص 241 وتاريخ دمشق : ج 28 ص 204 وشرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد : ج 4 ص 79 و62 و61و ج 6 ص 11 ونهج البلاغة : الحكمة 453 والخصال : ص 157 ح 199) .
3- .كامل الزيارات : ص 151 ح 184 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 86 ح 18 .

ص: 81

اُسْد الغابة :امام حسين عليه السلام از مدينه به مكّه رفت . نامه هاى مردم كوفه به او رسيد و او در مكّه بود . پس آماده رفتن شد. گروهى از جمله برادرش محمّد بن حنفيّه، ابن عمر، ابن عبّاس و ديگران ، او را باز داشتند . پس فرمود: «پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را در خواب ديدم . به من فرمانى داد و من ، آن را انجام مى دهم».

ر . ك : ج 4 ص 433 (فصل ششم / عبد اللّه بن عباس).

7 / 4گفتگوى امام عليه السلام با عبد اللّه بن زبير

(1)كامل الزيارات_ به نقل از ابو جارود ، از امام باقر عليه السلام _: حسين عليه السلام يك روز قبل از تَرويه ، (2) از مكّه بيرون رفت . عبد اللّه بن زبير ، او را بدرقه كرد و گفت: اى ابا عبد اللّه ! موسم حج فرا رسيد و تو ، آن را وا مى گذارى و به سوى عراق مى روى؟ فرمود : «اى پسر زبير ! اگر در ساحل فرات به خاك سپرده شوم ، بهتر از آن است كه در آستانه كعبه به خاك سپرده شوم [و حرمت كعبه حفظ نشود]» .

.


1- .عبد اللّه بن زبير بن عوّام قرشى اسدى _ كه كنيه اش ابو بكر و مادرش اَسما دختر ابو بكر است _ ، از صحابيان است . وى در سال اوّل هجرت ، به دنيا آمد و نخستين مولود مهاجران است . وى پس از كشته شدن عثمان ، تمام تلاش خود را براى به خلافت رساندن پدرش زبير به كار گرفت ؛ ولى موفّق نشد. او از يك سو با خاله اش عايشه و از يك سو با پدرش زبير ، و از سوى ديگر با طلحه ارتباط داشت . او در جنگ جَمَل با پدرش حضور داشت . امام على عليه السلام مى فرمود: «زبير ، هميشه از ما بود ، تا اين كه عبد اللّه ، بزرگ شد» . پس از شكست نبرد جمل ، با وساطت عايشه بخشوده شد. معاويه ، او را احترام نمى كرد و او پس از مرگ معاويه ، با يزيد بيعت نكرد و براى حفظ جان خود ، در مكّه سكنا گزيد ، تا اين كه آشوبى ميان او و سپاه يزيد برپا شد. او در سال 64 هجرى ، به قصد خلافت ، قيام كرد و بر حجاز، يمن، عراق و خراسان ، مسلّط گشت . وى از عبد اللّه بن عبّاس و محمّد بن حنفيّه ، درخواست بيعت كرد ؛ ولى آن دو به وى پاسخ مثبت ندادند و تصميم داشت آن دو را بسوزاند. او در حكومت عبد الملك بن مروان ، به سال 73 هجرى ، پس از آن كه حَجّاج ، به مكّه و مسجد الحرام حمله بُرد ، كشته شد و سپس به دار آويخته شد . از امامان اهل بيت عليهم السلام در باره اش مذمّت هايى نقل شده است.
2- .تَروِيَه ، روز هشتم ذى حجّه است .

ص: 82

كامل الزيارات عن داوود بن فرقد عن أبي عبداللّه [الصادق] عليه السلام :قالَ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَيرِ لِلحُسَينِ عليه السلام : ولَو جِئتَ إلى مَكَّةَ فَكُنتَ بِالحَرَمِ ! فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : لا نَستَحِلُّها ولا تُستَحَلُّ بِنا (1) ، ولَأَن اُقتَلَ عَلى تَلِّ أعفَرَ (2) أحَبُّ إلَيَّ مِن أن اُقتَلَ بِها . (3)

كامل الزيارات عن أبي سعيد عقيصا :سَمِعتُ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام و خَلا بِهِ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَيرِ وناجاهُ طَويلاً ، قالَ : ثُمَّ أقبَلَ الحُسَينُ عليه السلام بِوَجهِهِ إلَيهِم ، وقالَ : إنَّ هذا يَقولُ لي : كُن حَماما مِن حَمامِ الحَرَمِ ! ولَأَن اُقتَلَ بَيني وبَينَ الحَرَمِ باعٌ أحَبُّ إلَيَّ مِن أن اُقتَلَ وبَيني وبَينَهُ شِبرٌ ، ولَأَن اُقتَلَ بِالطَّفِّ أحَبُّ إلَيَّ مِن أن اُقتَلَ بِالحَرَمِ . (4)

تاريخ دمشق عن بشر بن غالب :قالَ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَيرِ لِحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام : أينَ تَذهَبُ ؟ إلى قَومٍ قَتَلوا أباكَ وطَعَنوا أخاكَ ؟! (5) فَقالَ لَهُ حُسَينٌ عليه السلام : لَأَن اُقتَلَ بِمَكانِ كَذا وكَذا ، أحَبُّ إلَيَّ مِن أن تُستَحَلَّ بي _ يَعني مَكَّةَ _ . (6)

.


1- .الظاهر أنّ كلام الإمام عليه السلام هنا هو تعريض بعبداللّه بن الزبير ، الذي تسبّب مرّتين في هتك حرمة البيت الحرام (راجع : ج 9 ص 8 «القسم العاشر / المدخل») .
2- .الأعفر : الأبيض وليس بالشديد البياض . والأعفر : الرمل الأحمر (تاج العروس : ج7 ص240 وص246 «عفر») . وتلُّ أعفر : قيل : إنّ أصله التلّ الأعفر لِلَونه ؛ وهو اسم قلعة بين سنجار والموصل ، وتلّ أعفر أيضا : بليدة بين حصن مسلمة والرقّة من نواحي الجزيرة (معجم البلدان : ج2 ص39) وراجع : الخريطة رقم 5 في آخر مجلّد 8 .
3- .كامل الزيارات : ص 151 ح 183 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 85 ح 17 .
4- .كامل الزيارات : ص 151 ح 182 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 85 ح 16 .
5- .في المصدر : «خالك» ، وهو تصحيف ظاهر .
6- .تاريخ دمشق : ج 14 ص 203 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 293 وليس فيه «بمكان كذا و كذا» ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 219 ، ذخائر العقبى : ص 257 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 161 .

ص: 83

كامل الزيارات_ به نقل از داوود بن فُرقَد ، از امام صادق عليه السلام _: عبد اللّه بن زبير، به حسين عليه السلام گفت: كاش به مكّه مى آمدى و در حرم بودى! حسين عليه السلام فرمود: «ما حرمت آن را نمى شكنيم و به وسيله ما ، حرمتش از ميان نمى رود . (1) اگر در تَلِّ اَعْفَر (2) كشته شوم ، بهتر است تا در حرم ، كشته شوم» .

كامل الزيارات_ به نقل از ابو سعيد عَقيصا _: شنيدم كه عبد اللّه بن زبير ، با حسين بن على عليه السلام خلوت كرد و مدّتى طولانى، با او آهسته (درِ گوشى) سخن گفت . آن گاه حسين عليه السلام به جمعيّت رو كرد و فرمود : «اين به من مى گويد: كبوترى از كبوتران حرم باش! اگر من در فاصله دور از حرم ، كشته شوم ، بهتر است كه در فاصله يك وجبى آن ، كشته شوم ، و اگر در طَف كشته شوم ، بهتر است كه در حرم ، كشته شوم» .

تاريخ دمشق_ به نقل از بِشر بن غالب _: عبد اللّه بن زبير ، به حسين بن على عليه السلام گفت: كجا مى روى؟ به سوى مردمى كه پدرت را كشتند و برادرت را نيزه زدند؟! حسين عليه السلام به او فرمود : «اگر در فلان محل و فلان محل كشته شوم، نزد من ، بهتر است كه حرمت حرم به وسيله من ، شكسته شود».

.


1- .ظاهرا سخن امام عليه السلام ، طعنى بر عبد اللّه بن زبير است كه دو بار ، سبب هتك حرمت بيت اللّه الحرام شد.
2- .اَعفَر ، يعنى سفيدى اى كه بسيار سفيد نباشد . نيز به ريگ و خاك سرخ ، گفته مى شود . تلّ اَعفَر ، نام قلعه اى است كه بين سِنجار و موصل ، واقع شده است و گفته شده كه به خاطر رنگش به آن ، اَعفَر گفته اند . همچنين شهر كوچكى به همين نام است كه بين حصن مسلمه و رَقّه ، از نواحى شمال عراق ، واقع شده است (ر . ك : نقشه شماره 5 در پايان جلد 8) .

ص: 84

الأمالي للشجري عن بشر بن غالب الأسدي :إنَّ ابنَ الزُّبَيرِ لَحِقَ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام ، قالَ : أينَ تُريدُ ؟ قالَ : العِراقَ . قالَ : هُمُ الَّذينَ قَتَلوا أباكَ وطَعَنوا أخاكَ ! وأنا أرى أنَّهُم قاتِلوكَ . قالَ : وأنا أرى ذلِكَ . (1)

تاريخ دمشق عن معمر :سَمِعتُ رَجُلاً يُحَدِّثُ عَنِ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام ، قالَ : سَمِعتُهُ يَقولُ لِعَبدِ اللّهِ بنِ الزُّبَيرِ : أتَتني (2) بَيعَةُ أربَعينَ ألفا يَحلِفونَ لي بِالطَّلاقِ وَالعِتاقِ مِن أهلِ الكوفَةِ _ أو قالَ : مِن أهلِ العِراقِ _ . فَقالَ لَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَيرِ : أتَخرُجُ إلى قَومٍ قَتَلوا أباكَ ، وأخرَجوا أخاكَ ؟ ! (3)

تاريخ الطبري عن أبي سعيد عقيصا عن بعض أصحابه :سَمِعتُ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام وهُوَ بِمَكَّةَ ، وهُوَ واقِفٌ مَعَ عَبدِ اللّهِ بنِ الزُّبَيرِ ، فَقالَ لَهُ ابنُ الزُّبَيرِ : إلَيَّ يَا بنَ فاطِمَةَ ، فَأَصغى إلَيهِ فَسارَّهُ ، قالَ : ثُمَّ التَفَتَ إلَينَا الحُسَينُ عليه السلام فَقالَ : أتَدرونَ ما يَقولُ ابنُ الزُّبَيرِ ؟ فَقُلنا : لا نَدري جَعَلَنَا اللّهُ فِداكَ ! فَقالَ : قالَ : أقِم فِي هذَا المَسجِدِ؛ أجمَعُ لَكَ النّاسَ . ثُمَّ قالَ الحُسَينُ عليه السلام : وَاللّهِ، لَأَن اُقتَلَ خارِجا مِنها بِشِبرٍ ، أحَبُّ إلَيَّ مِن أن اُقتَلَ داخِلاً مِنها بِشِبرٍ ، وَايمُ اللّهِ ، لَو كُنتُ في جُحرٍ هامّةٍ مِن هذِهِ الهَوامِّ لَاستَخرَجوني حَتّى يَقضوا فِيَّ حاجَتَهُم ، ووَاللّهِ لَيَعتَدُنَّ عَلَيَّ كَمَا اعتَدَتِ اليَهودُ فِي السَّبتِ . (4)

.


1- .الأمالي للشجري : ج 1 ص 174 ، المناقب للكوفي : ج 2 ص 262 ح 727 نحوه .
2- .في المصدر : «ائتني» ، والتصويب في المصادر الاُخرى .
3- .تاريخ دمشق : ج 14 ص 203 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2604 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 161 .
4- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 385 .

ص: 85

الأمالى ، شجرى_ به نقل از بِشر بن غالب اسدى _: همانا ابن زبير ، به حسين بن على عليه السلام رسيد و گفت: كجا مى روى؟ فرمود : «عراق» . گفت: آنان ، كسانى هستند كه پدرت را كشتند و به برادرت نيزه زدند و مى بينم كه تو را نيز مى كشند. فرمود: «من نيز همان را مى بينم» .

تاريخ دمشق_ به نقل از مَعمَر _: شنيدم كه مردى با حسين بن على ، سخن مى گويد . شنيدم به عبد اللّه بن زبير مى فرمود: بيعت چهل هزار نفر از مردم كوفه يا عراق ، به دستم رسيده است كه برايم به طلاق و آزادى ، سوگند خورده اند [كه اگر تخلّف كردند ، زنانشان را طلاق دهند يا بردگانشان را آزاد كنند]» . عبد اللّه بن زبير گفت: آيا به سوى مردمى مى روى كه پدرت را كشتند و برادرت را بيرون كردند؟!

تاريخ الطبرى_ به نقل از ابو سعيد عَقيصا ، از برخى يارانش _: از حسين بن على عليه السلام در مكّه شنيدم كه با عبد اللّه بن زبير ، ايستاده بود . ابن زبير به او گفت : اى پسر فاطمه ! نزديك بيا . حسين عليه السلام به او _ كه آهسته با وى سخن مى گفت _ ، گوش فرا داد . آن گاه حسين عليه السلام رو به ما كرد و فرمود : «مى دانيد ابن زبير ، چه مى گويد؟» . گفتيم: خدا ما را فدايت كند! نمى دانيم. فرمود : «مى گويد: در اين مسجد (مسجد الحرام) بمان تا مردم را پيرامون تو گِرد آورم» . حسين عليه السلام آن گاه فرمود : «به خدا ، اگر يك وجب بيرون از مسجد كشته شوم، بهتر از آن است كه يك وجب ، داخل آن كشته شوم. به خدا ، اگر در سوراخِ يكى از خزندگان باشم، مرا بيرون مى كشند تا كار خود را انجام دهند. به خدا ، به من ستم مى كنند، چنان كه يهوديان در روز شنبه، ستم كردند» .

.

ص: 86

تاريخ الطبري عن عبد اللّه بن سليم و المذري بن المشمعل الأسديّين :خَرَجنا حاجّينَ مِنَ الكوفَةِ حَتّى قَدِمنا مَكَّةَ ، فَدَخَلنا يَومَ التَّروِيَةِ ، فَإِذا نَحنُ بِالحُسَينِ عليه السلام وعَبدِ اللّهِ بنِ الزُّبَيرِ قائِمَينِ عِندَ ارتِفاعِ الضُّحى فيما بَينَ الحِجرِ وَالبابِ ، قالا : فَتَقَرَّبنا مِنهُما ، فَسَمِعنا ابنَ الزُّبَيرِ وهُوَ يَقولُ لِلحُسَينِ عليه السلام : إن شِئتَ أن تُقيمَ أقَمتَ فَوُلّيتَ هذَا الأَمرَ ، فَآزَرناكَ وساعَدناكَ ، ونَصَحنا لَكَ وبايَعناكَ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : إنَّ أبي حَدَّثَني أنَّ بِها كَبشا يَستَحِلُّ حُرمَتَها ، فَما اُحِبُّ أن أكونَ أنا ذلِكَ الكَبشَ ، فَقالَ لَهُ ابنُ الزُّبَيرِ : فَأَقِم إن شِئتَ ، وتُوَلّيني _ أنَا _ الأَمرَ فَتُطاعُ ولا تُعصى . فَقالَ : وما اُريدُ هذا أيضا . قالا : ثُمَّ إنَّهُما أخفَيا كَلامَهُما دونَنا ، فَما زالا يَتَناجَيانِ حَتّى سَمِعنا دُعاءَ النّاسِ رائِحينَ مُتَوَجِّهينَ إلى مِنىً عِندَ الظُّهرِ ؛ قالا : فَطافَ الحُسَينُ عليه السلام بِالبَيتِ وبَينَ الصَّفا وَالمَروَةِ ، وقَصَّ مِن شَعرِهِ وحَلَّ مِن عُمرَتِهِ ، ثُمَّ تَوَجَّهَ نَحوَ الكوفَةِ ، وتَوَجَّهنا نَحوَ النّاسِ إلى مِنى . (1)

تاريخ الطبري عن عقبة بن سمعان :أتَاهُ ابنُ الزُّبَيرِ فَحَدَّثَهُ ساعَةً ، ثُمَّ قالَ : ما أدري ما تَركُنا هؤُلاءِ القَومَ وكَفُّنا عَنهُم ، ونَحنُ أبناءُ المُهاجِرينَ ووُلاةُ هذَا الأَمرِ دونَهُم ! خَبِّرني ما تُريدُ أن تَصنَعَ ؟ فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : وَاللّهِ لَقَد حَدَّثتُ نَفسي بِإِتيانِ الكوفَةِ ، ولَقَد كَتَبَ إلَيَّ شيعَتي بِها وأشرافُ أهلِها ، وأستَخيرُ اللّهَ . فَقالَ لَهُ ابنُ الزُّبَيرِ : أما لَو كانَ لي بِها مِثلُ شيعَتِكَ ما عَدَلتُ بِها ! ثُمَّ إنَّهُ خَشِيَ أن يَتَّهِمَهُ ، فَقالَ : أما إنَّكَ لَو أقَمتَ بِالحِجازِ ثُمَّ أرَدتَ هذَا الأَمرَ هاهُنا ما خولِفَ عَلَيكَ إن شاءَ اللّهُ ، ثُمَّ قامَ فَخَرَجَ مِن عِندِهِ . فَقالُ الحُسَينُ عليه السلام : ها ، إنَّ هذا لَيسَ شَيءٌ يُؤتاه مِنَ الدُّنيا أحَبَّ إلَيهِ مِن أن أخرُجَ مِنَ الحِجازِ إِلَى العِراقِ ، وقَد عَلِمَ أنَّهُ لَيسَ لَهُ مِنَ الأَمرِ مَعي شَيءٌ ، وأنَّ النّاسَ لَم يَعدِلوهُ بي ، فَوَدَّ أنّي خَرَجتُ مِنها لِتَخلُوَ لَهُ . (2)

.


1- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 384 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 166 .
2- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 383 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 160 نحوه .

ص: 87

تاريخ الطبرى_ به نقل از عبد اللّه بن سليم اسدى و مَذَرى بن مُشمَعِل اسدى _: به آهنگ حج، از كوفه بيرون رفتيم تا به مكّه رسيديم . روز تَرويه ، وارد آن جا شديم . حسين عليه السلام و عبد اللّه بن زبير را ديديم كه هنگام ظهر ، ميان حِجر و در ، ايستاده بودند . نزديك رفتيم و شنيديم كه ابن زبير به حسين عليه السلام مى گفت: اگر مى خواهى بمانى، بمان و حكومت را به دست بگير كه پشتيبان تو مى شويم و يارى ات مى كنيم، و نيكخواهى مى نماييم و بيعت مى كنيم. حسين عليه السلام به وى فرمود : «پدرم به من خبر داده كه سردسته اى آن جا هست كه حرمت كعبه را مى شكند . نمى خواهم من ، آن سردسته باشم» . ابن زبير به او گفت: اگر مى خواهى ، بمان و كار را به من وا گذار كه اطاعت مى بينى و نافرمانى نمى بينى. فرمود : «اين را هم نمى خواهم». سپس آنان ، آهسته سخنْ گفتند كه ما نمى شنيديم و همچنان ، آهسته سخن مى گفتند تا هنگامى كه دعاى مردم را شنيديم كه هنگام ظهر، به سوى مِنا ره سپار بودند. حسين عليه السلام برخاست و طواف كعبه كرد و ميان صفا و مروه ، سعى نمود و چيزى از موى خود را كوتاه كرد و از احرام عمره ، بيرون رفت . آن گاه راهىِ كوفه شد و ما با مردم ، به سوى مِنا رفتيم.

تاريخ الطبرى_ به نقل از عُقبة بن سَمعان _: ابن زبير ، نزد حسين عليه السلام آمد و مدّتى با او سخن گفت . سپس گفت: نمى دانم چرا اين قوم (بنى اميّه) را وا گذاشته ايم و دست از آنها برداشته ايم ، در صورتى كه ما ، فرزندان مهاجرانيم و [ما ]صاحبان خلافتيم ، نه آنها ! به من بگو كه مى خواهى چه كنى؟ حسين عليه السلام فرمود : «در نظر دارم به كوفه بروم ، كه پيروانم در آن جا و سران مردم كوفه ، به من نامه نوشته اند، و از خدا ، خير مى جويم» . ابن زبير به او گفت: اگر كسانى همانند پيروان تو در آن جا داشتم، از آن چشم نمى پوشيدم. آن گاه از بيم آن كه مبادا حسين عليه السلام به او بدگمان شود ، گفت: اگر در حجاز بمانى و اين جا [نيز] براى خلافت برخيزى، إن شاء اللّه ، مخالفت نخواهى ديد. آن گاه برخاست و از نزد وى رفت. حسين عليه السلام فرمود : «هان ! اين ، هيچ چيز دنيا را بيشتر از اين دوست ندارد كه من از حجاز به سوى عراق بروم ؛ چرا كه مى داند با وجود من، چيزى از خلافت به او نمى رسد و مردم ، او را با من ، برابر نمى گيرند. دوست دارد از اين جا بروم كه حجاز براى او خالى بماند» .

.

ص: 88

الكامل في التاريخ :خَرَجَ ابنُ عَبّاسٍ وأتاهُ [أيِ الحُسَينَ عليه السلام ] ابنُ الزُّبَيرِ فَحَدَّثَهُ ساعَةً ، ثُمَّ قالَ : ما أدري ما تَركُنا هؤُلاءِ القَومَ وكَفُّنا ، ونَحنُ أبناءُ المُهاجِرينَ ووُلاةُ هذَا الأَمرِ دونَهُم ، خَبِّرني ما تُريدُ أن تَصنَعَ ؟ فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : لَقَد حَدَّثتُ نَفسي بِإِتيانِ الكوفَةِ ، ولَقَد كَتَبَت إلَيَّ شيعَتي بِها ، وأشرافُ النّاسِ ، وأستَخيرُ اللّهَ . فَقالَ لَهُ ابنُ الزُّبَيرِ : أما لَو كانَ لي بِها مِثلُ شيعَتِكَ لَما عَدَلتُ عَنها ! ثُمَّ خَشِيَ أن يَتَّهِمَهُ فَقالَ لَهُ : أما إنَّكَ لَو أقَمتَ بِالحِجازِ ثُمَّ أرَدتَ هذَا الأَمرَ هاهُنا ، لَما خالَفنا عَلَيكَ ، وساعَدناكَ وبايَعناكَ ونَصَحنا لَكَ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : إنَّ أبي حَدَّثَني أنَّ لَها كَبشا بِهِ تُستَحَلُّ حُرمَتُها ، فَما اُحِبُّ أن أكونَ أنا ذلِكَ الكَبشَ . قالَ : فَأَقِم إن شِئتَ وتُوَلّيني أنَا الأَمرَ ، فَتُطاعُ ولا تُعصى . قالَ : ولا اُريدُ هذا أيضا . ثُمَّ إنَّهُما أخفَيا كَلامَهُما دونَنا ، فَالتَفَتَ الحُسَينُ عليه السلام إلى مَن هُناكَ وقالَ : أتَدرونَ ما يَقولُ ؟ قالوا : لا نَدري ، جَعَلَنا اللّهُ فِداكَ ! قالَ : إنَّهُ يَقولُ : أقِم في هذَا المَسجِدِ أجمَعُ لَكَ النّاسَ ! ثُمَّ قالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : وَاللّهِ لَأَن اُقتَلَ خارِجا مِنها بِشِبرٍ أحَبُّ إلَيَّ مِن أن اُقتَلَ فيها ، ولَأَن اُقتَلَ خارِجا مِنها بِشِبرَينِ أحَبُّ إلَيَّ مِن أن اُقتَلَ خارِجا مِنها بِشِبرٍ ، وَايمُ اللّهِ ، لَو كُنتُ في جُحرِ هامَّةٍ مِن هذِهِ الهَوامِّ لَاستَخرَجوني حَتّى يَقضوا بي حاجَتَهُم ! وَاللّهِ لَيَعتَدُنَّ عَلَيَّ كَما اعتَدَتِ اليَهودُ فِي السَّبتِ . فَقامَ ابنُ الزُّبَيرِ فَخَرَجَ مِن عِندِهِ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : إنَّ هذا لَيسَ شَيءٌ مِنَ الدُّنيا أحَبَّ إلَيهِ مِن أن أخرُجَ مِنَ الحِجازِ ، وقَد عَلِمَ أنَّ النّاسَ لا يَعدِلونَهُ بي ، فَوَدَّ أنّي خَرَجتُ حَتّى يَخلُوَ لَهُ . (1)

.


1- .الكامل في التاريخ : ج 2 ص 546 ، الفصول المهمّة : ص 184 نحوه .

ص: 89

الكامل فى التاريخ :ابن عبّاس رفت و ابن زبير ، نزد حسين عليه السلام آمد و ساعتى با او سخن گفت . سپس گفت: نمى دانم چرا ما اينها (بنى اميّه) را رها كرده و دست از آنها بر داشته ايم ، در حالى كه ما ، فرزندان مهاجرانيم ، و زمامداران اين حكومت [، ما ]هستيم ، نه اينان. به من خبر بده كه چه مى خواهى انجام دهى . حسين عليه السلام فرمود : «با خود از رفتن به كوفه مى گفتم ؛ چرا كه شيعيان من و برجستگان مردم ، به من نامه نوشته اند ، و از خدا، خير مى خواهم» . ابن زبير به او گفت: اگر من ، مانند تو پيروانى در آن جا داشتم، از اين كار ، دست بر نمى داشتم . سپس از بيم آن كه امام عليه السلام به او بدگمان شود ، به او گفت: تو اگر در حجاز [هم] بمانى و در اين جا پيگير اين كار ( حكومت ) باشى، با تو مخالفت نداريم. تو را يارى مى دهيم و با تو بيعت مى نماييم و برايت ، خيرخواهى مى كنيم. حسين عليه السلام به او فرمود : «البتّه پدرم به من خبر داده كه اين جا سردسته اى دارد كه با او ، حرمت حرم ، شكسته مى شود و من دوست ندارم آن سردسته باشم» . ابن زبير گفت : پس اگر خواستى ، اين جا بمان و كار را به من بسپار ، كه فرمان بُرده مى شوى و نافرمانى نمى شوى . حسين عليه السلام فرمود : «اين را هم نمى خواهم» . سپس آن دو ، سخنان خود را از ما پنهان داشتند . آن گاه حسين عليه السلام رو به مردم آن جا كرد و فرمود : «آيا مى دانيد چه مى گويد؟» . گفتند: نمى دانيم، خدا ما را فداى تو گرداند! فرمود : «او مى گويد: در اين مسجد بنشين تا مردم را براى تو گِرد آورم» . آن گاه حسين عليه السلام به او فرمود : «به خدا ، اگر يك وجب دورتر از حرم كشته شوم، براى من ، دوست داشتنى تر است از اين كه در آن جا كشته شوم ، و اگر دو وجب دورتر از آن كشته شوم ، بهتر از اين است كه يك وجب دورتر از آن كشته شوم. به خدا سوگند ، اگر در سوراخِ خزنده اى از خزندگان باشم، مرا بيرون آورده، كار خود را در مورد من انجام مى دهند . به خدا ، به من ستم مى كنند، چنان كه يهود در روز شنبه ، ستم كردند» . پس ابن زبير ، از نزد او برخاست و رفت. حسين عليه السلام فرمود: «هيچ چيز در دنيا نزد او ، دوست داشتنى تر از اين نيست كه من از حجاز ، بيرون بروم. او مى داند كه مردم ، مرا با او برابر نمى گيرند. پس دوست دارد كه من بيرون روم تا حجاز براى او ، خالى بماند» .

.

ص: 90

شرح الأخبار عن أبي سعيد :كُنّا جُلوسا مَعَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام عِندَ جَمرَةِ العَقَبَةِ ، فَلَقِيَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَيرِ ، فَخَلا بِهِ ، ثُمَّ مَضى . فَقالَ لَنَا الحُسَينُ عليه السلام : أتَدرونَ ما يَقولُ هذا ؟ يَقولُ : كُن حَمامَةً مِن حَمامِ هذَا المَسجِدِ ! وَاللّهِ لَأَن اُقتَلَ خارِجا مِنهُ بِشِبرٍ أحَبُّ إلَيَّ مِن أن اُقتَلَ فيهِ ، ولَأَن اُقتَلَ خارِجا مِنهُ بِشِبرَينِ أحَبُّ إلَيَّ مِن أن اُقتَلَ خارِجا مِنهُ بِشِبرٍ . وَاللّهِ لَو كُنتُ في جُحرِ هامَّةٍ لَأَخرَجوني حَتّى يَقضوا فِيَّ حاجَتَهُم ، وَاللّهِ ليعتدوا (1) فِيَّ كَمَا اعتَدَتِ اليَهودُ فِي السَّبتِ . (2)

.


1- .هناك احتمالان في هذه الكلمة : الأوّل : أن تكون اللام للتعليل ، وعندها تكون الكلمة صحيحة بهذا الشكل . الثاني : أن تكون اللام للتوكيد ، وعندها لابدّ أن تكون الكلمة بهذا الشكل : «لَيعتَدُنَّ» .
2- .شرح الأخبار : ج 3 ص 145 ح 1087 .

ص: 91

شرح الأخبار_ به نقل از ابو سعيد _: در جَمَره عَقَبه، با حسين بن على عليه السلام نشسته بوديم كه عبد اللّه بن زبير ، به ديدارش آمد و با او خلوت كرد و رفت. حسين عليه السلام به ما فرمود : «مى دانيد كه اين ، چه مى گويد؟ مى گويد: كبوترى از كبوترانِ اين مسجد باش . به خدا سوگند، اگر يك وجب دورتر از آن كشته شوم، نزد من ، دوست داشتنى تر است تا اين كه در درون آن كشته شوم ، و اگر دو وجب دورتر از آن كشته شوم ، بهتر از آن است كه يك وجب دورتر از آن كشته شوم. به خدا ، اگر در سوراخ خزنده اى باشم ، مرا بيرون مى آورند تا خواسته خود را انجام دهند. به خدا، چنان كه يهوديان در روز شنبه ستم ورزيدند ، اينان به من ستم مى كنند» .

.

ص: 92

مروج الذهب :بَلَغَ ابنَ الزُّبَيرِ أنَّهُ [أيِ الحُسَينَ عليه السلام ] يُريدُ الخُروجَ إلَى الكوفَةِ ، وهُوَ أثقَلُ النّاسِ عَلَيهِ ، قَد غَمَّهُ مَكانُهُ بِمَكَّةَ ؛ لِأَنَّ النّاسَ ما كانوا يَعدِلونَهُ بِالحُسَينِ عليه السلام ، فَلَم يَكُن شَيءٌ يُؤتاهُ أحَبَّ إلَيهِ مِن شُخوصِ الحُسَينِ عليه السلام عَن مَكَّةَ ، فَأَتاهُ فَقالَ : أبا عَبدِ اللّهِ ، ما عِندَكَ ؟ فَوَاللّهِ لَقَد خِفتُ اللّهَ في تَركِ جِهادِ هؤُلاءِ القَومِ عَلى ظُلمِهِم وَاستِذلالِهِمُ الصّالحينَ مِن عِبادِ اللّهِ . فَقالَ حُسَينٌ عليه السلام : قَد عَزَمتُ عَلى إتيانِ الكوفَةِ . فَقالَ : وَفَّقَكَ اللّهُ ، أما لَو أنَّ لي بِها مِثلَ أنصارِكَ ما عَدَلتُ عَنها . ثُمَّ خافَ أن يَتَّهِمَهُ ، فَقالَ : ولَو أقَمتَ بِمَكانِكَ فَدَعَوتَنا وأهلَ الحِجازِ إلى بَيعَتِكَ ، أجَبناكَ وكُنّا إلَيكَ سِراعا ، وكُنتَ أحَقَّ بِذلِكَ مِن يَزيدَ وأبي يَزيدَ . (1)

أنساب الأشراف :عَرَضَ ابنُ الزُّبَيرِ عَلَى الحُسَينِ عليه السلام أن يُقيمَ بِمَكَّةَ فَيُبايِعَهُ ويُبايِعَهُ النّاسُ ، وإنَّما أرادَ بِذلِكَ ألّا يَتَّهِمَهُ وأن يُعذِرَ فِي القَولِ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : لَأَن اُقتَلَ خارِجا مِن مَكَّةَ بِشِبرٍ أحَبُّ إلَيَّ مِن أن اُقتَلَ فيها، ولَأَن اُقتَلَ خارِجا مِنها بِشِبرَينِ أحَبُّ إلَيَّ مِن أن اُقتَلَ خارِجا مِنها بِشِبرٍ . (2)

.


1- .مروج الذهب : ج 3 ص 65 .
2- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 375 .

ص: 93

مروج الذهب :ابن زبير ، شنيد كه حسين عليه السلام آهنگ رفتن به كوفه دارد و او (حسين عليه السلام ) گران ترينِ مردم بر او بود و جايگاهش در مكّه ، او را اندوهگين مى كرد ؛ زيرا مردم ، وى را با حسين عليه السلام برابر نمى كردند و براى او چيزى بهتر از اين نبود كه حسين عليه السلام از مكّه برود. پس نزد حسين عليه السلام آمد و گفت: اى ابا عبد اللّه ! رأى تو چيست؟ به خدا، از وا نهادن جهاد با اين گروه به خاطر ستمشان و خوار كردن بندگان شايسته خدا، از خدا مى ترسم . حسين عليه السلام گفت: «آهنگ رفتن به كوفه دارم» . گفت: خدا ، به تو توفيق دهد ! هان ! اگر من يارانى همانند تو در آن جا داشتم، از رفتن ، چشم نمى پوشيدم . وى پس از آن ترسيد كه حسين عليه السلام به او بدگمان شود و گفت: كاش در اين جا مى ماندى و ما و مردم حجاز را به بيعت با خويش ، فرا مى خواندى و ما بِدان ، شتاب مى ورزيديم . تو براى آن (حكومت)، از يزيد و پدرش سزاوارترى .

أنساب الأشراف :ابن زبير ، از حسين عليه السلام خواست كه در مكّه بماند تا او و مردم ، با وى بيعت كنند و اين را از آن روى گفت كه به او بدگمان نشود و در گفتار، بهانه اى داشته باشد. آن گاه حسين عليه السلام فرمود: «اگر يك وجب ، دورتر از حرم كشته شوم، نزد من ، دوست داشتنى تر است تا در درون آن كشته شوم ، و اگر دو وجب دورتر از آن كشته شوم ، بهتر از آن است كه يك وجب دورتر از آن كشته شوم» .

.

ص: 94

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :خَرَجَ الحُسَينُ عليه السلام وعَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَيرِ مِن لَيلَتِهِما إلى مَكَّةَ ، فَأَصبَحَ النّاسُ فَغَدَوا عَلَى البَيعَةِ لِيَزيدَ ، وطُلِبَ الحُسَينُ عليه السلام وابنُ الزُّبَيرِ فَلَم يوجَدا ، فَقالَ المِسوَرُ بنُ مَخرَمَةَ : عَجَّلَ أبو عَبدِ اللّهِ ، وابنُ الزُّبَيرِ الآنَ يَلفِتُهُ (1) ويُزجيهِ إلَى العِراقِ لِيَخلُوَ بِمَكَّةَ . فَقَدِما مَكَّةَ ، فَنَزَلَ الحُسَينُ عليه السلام دارَ العَبّاسِ بنِ عَبدِ المُطَّلِبِ ، ولَزِمَ ابنُ الزُّبَيرِ الحِجرَ ولَبِسَ المَعافِرِيَّ (2) ، وجَعَلَ يُحَرِّضُ النّاسَ عَلى بَني اُمَيَّةَ ، وكانَ يَغدو ويَروحُ إلَى الحُسَينِ عليه السلام ويُشيرُ عَلَيهِ أن يَقدَمَ العِراقَ ، ويَقولُ : هُم شيعَتُكَ وشيعَةُ أبيكَ ، وكانَ عَبدُ اللّهِ بنُ عَبّاسٍ يَنهاهُ عَن ذلِكَ ، ويَقولُ : لا تَفعَل ، وقالَ لَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ مُطيعٍ : أي فِداكَ أبي واُمّي مَتِّعنا بِنَفسِكَ ، ولا تَسِر إلَى العِراقِ ، فَوَاللّهِ لَئِن قَتَلَكَ هؤُلاءِ القَومُ لَيَتَّخِذُنّا خَوَلاً (3) وعَبيدا . (4)

الأخبار الطوال :بَلَغَ عَبدَ اللّهِ بنَ الزُّبَيرِ ما يَهُمُّ بِهِ الحُسَينُ عليه السلام ، فَأَقبَلَ حَتّى دَخَلَ عَلَيهِ ، فَقالَ لَهُ : لَو أقَمتَ بِهذَا الحَرَمِ ، وبَثَثتَ رُسُلَكَ فِي البُلدانِ ، وكَتَبتَ إلى شيعَتِكَ بِالعِراقِ أن يَقدَموا عَلَيكَ ، فَإِذا قَوِيَ أمرُكَ نَفَيتَ عُمّالَ يَزيدَ عَن هذَا البَلَدِ ، وعَلَيَّ لَكَ المُكانَفَةُ (5) وَالمُؤازَرَةُ ، وإن عَمِلتَ بِمَشورَتي طَلَبتَ هذَا الأَمرَ بِهذَا الحَرَمِ ؛ فَإِنَّهُ مَجمَعُ أهلِ الآفاقِ ، ومَورِدُ أهلِ الأَقطارِ ، لم يُعدِمكَ بِإِذنِ اللّهِ إدراكَ ما تُريدُ ، ورَجَوتُ أن تَنالَهُ . (6)

.


1- .لَفَتَه : صرفه (الصحاح : ج 1 ص 264 «لفت») .
2- .المعافري : هي بُرود باليمن منسوبة إلى معافِر ؛ وهي قبيلة باليمن (النهاية : ج 3 ص 262 «عفر») .
3- .خَوَلاً : أي خدما (النهاية : ج 2 ص 88 «خول») .
4- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 443 ، تهذيب الكمال : ج 6 ص 415 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 207 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2608 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 295 ، تاريخ الإسلام للذهبي : ج 5 ص 7 كلاهما نحوه ، البداية والنهاية : ج 8 ص 162 .
5- .أكنِفُ راعِيكَ : أي أعينه وأكون إلى جانبه (النهاية : ج 4 ص 206 «كنف») .
6- .الأخبار الطوال : ص 244 .

ص: 95

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :حسين عليه السلام و عبد اللّه بن زبير ، شب هنگام [ از مدينه ] به مكّه رفتند. بامدادان ، مردم به بيعت با يزيد در آمدند . براى يافتن حسين عليه السلام و ابن زبير ، جستجو شد ؛ ولى آن دو يافت نشدند. مِسوَر بن مَخرَمه گفت: ابا عبد اللّه ، شتاب كرد و اكنون ، ابن زبير ، او را بر مى گردانَد و به عراق روانه مى كند تا تنها خودش در مكّه باشد. هر دو به مكّه وارد شدند و حسين عليه السلام در سراى عبّاس بن عبد المطّلب ، فرود آمد . ابن زبير ، به حِجر چسبيد و بُرد يمانى پوشيد و به تحريك مردم ، بر ضدّ بنى اميّه برخاست و صبح و شام ، نزد حسين عليه السلام مى آمد و به او پيشنهاد رفتن به عراق مى داد و مى گفت: آنان ، پيروان تو و پدرت هستند . ولى عبد اللّه بن عبّاس ، او را از اين كار ، باز مى داشت و مى گفت: چنين مكن . عبد اللّه بن مطيع نيز به او گفت: پدر و مادرم ، به فدايت ! ما را از خويشتن ، بهره مند ساز و به عراق نرو . به خدا ، اگر اينان تو را بكُشند ، ما را نوكر و برده خود خواهند كرد.

الأخبار الطوال :عبد اللّه بن زبير ، شنيد كه حسين عليه السلام چه قصدى دارد . پس آمد تا بر او وارد شد و به او گفت: كاش در اين حرم بمانى و پيك هايت را در شهرها پراكنده سازى و به پيروانت در عراق بنويسى تا به نزدت بيايند و هنگامى كه كار تو استوار شد ، كارگزاران يزيد را از اين شهر برانى ، و بر من بايسته است كه تو را يارى دهم و از تو پشتيبانى كنم . اگر به مشورت من عمل كنى ، اين كار را از اين حرم ، پى مى گيرى كه كانون همايش مردمان آفاق و محلّ آمدن اهالى سرزمين هاست . به يارى خدا ، در آنچه مى خواهى ، ناكام نمى شوى و اميدوارم به آن ، دست يابى .

.

ص: 96

شرح الأخبار :لَمّا هَمَّ [الحُسَينُ عليه السلام ] بِالخُروجِ مِن مَكَّةَ لَقِيَهُ ابنُ الزُّبَيرِ ، فَقالَ : يا أبا عَبدِ اللّهِ ، إنَّكَ مَطلوبٌ ، فَلَو مَكَثتَ بِمَكَّةَ ، فَكُنتَ كَأَحدِ حَمامِ هذَا البَيتِ ، وَاستَجَرتَ بِحَرَمِ اللّهِ ، لَكانَ ذلِكَ أحسَنُ لَكَ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : يَمنَعُني مِن ذلِكَ قَولُ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله : «سَيَستَحِلُّ هذَا الحَرَمَ مِن أجلي رَجُلٌ مِن قُرَيشٍ» (1) ، وَاللّهِ لا أكونُ ذلِكَ الرَّجَلُ ، صَنَعَ اللّهُ بي ما هُوَ صانِعٌ . (2)

تذكرة الخواصّ :لَمّا بَلَغَ ابنَ الزُّبَيرِ عَزمُهُ [أيِ الحُسَينِ عليه السلام ] ، دَخَلَ عَلَيهِ وقالَ لَهُ : لَو أقَمتَ هاهُنا بايَعناكَ ، فَأَنتَ أحَقُّ مِن يَزيدَ وأبيهِ . وكانَ ابنُ الزُّبَيرِ أسَرَّ النّاسِ بِخُروجِهِ من مَكَّةَ ، وإنَّما قالَ لَهُ هذا لِئَلّا يَنسِبَهُ إلى شَيءٍ آخَرَ . (3)

تاريخ الطبري عن عقبة بن سمعان :نَزَلَ [الحُسَينُ عليه السلام ] مَكَّةَ ، فَأَقبَلَ أهلُها يَختَلِفونَ إلَيهِ ويَأتونَهُ ، ومَن كانَ بِها مِنَ المُعتَمِرينَ وأهلِ الآفاقِ ، وَابنُ الزُّبَيرِ بِها قَد لَزِمَ الكَعبَةَ ، فَهُوَ قائِمٌ يُصَلّي عِندَها عامّةَ النَّهارِ ويَطوفُ ، ويَأتي حُسَينا عليه السلام فيمَن يَأتيهِ ، فَيَأتيهِ اليَومَينِ المُتَوالِيَينِ ، ويَأتيهِ بَينَ كُلِّ يَومَينِ مَرَّةً ، ولا يَزالُ يُشيرُ عَلَيهِ بِالرَّأيِ ، وهُوَ أثقَلُ خَلقِ اللّهِ عَلَى ابنِ الزُّبَيرِ ، قَد عَرَفَ أنَّ أهلَ الحِجازِ لا يُبايِعونَهُ ولا يُتابِعونَهُ أبَدا مادامَ حُسَينٌ عليه السلام بِالبَلَدِ ، وأنَّ حُسَينا عليه السلام أعظَمُ في أعيُنِهِم وأنفُسِهِم مِنهُ ، وأطوَعُ فِي النّاسِ مِنهُ . (4)

.


1- .كذا جاء المتن في المصدر ، والظاهر أنّ الصواب : «سَيُستَحَلُّ هذا الحَرَمُ من أجلِ رَجُلٍ مِنْ قُرَيشٍ» .
2- .. شرح الأخبار : ج 3 ص 143 .
3- .تذكرة الخواصّ : ص 240 .
4- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 351 ؛ الإرشاد : ج 2 ص 36 ، إعلام الورى : ج 1 ص 435 كلاهما نحوه .

ص: 97

شرح الأخبار :چون حسين عليه السلام تصميم گرفت كه از مكّه بيرون رود، ابن زبير با او ديدار كرد و گفت: اى ابا عبد اللّه ! تو تحت پيگرد هستى. اگر در مكّه درنگ كنى و مانند يكى از كبوتران اين خانه باشى و در حرم خدا پناه بگيرى ، براى تو نيكوتر است. حسين عليه السلام به او فرمود : «اين سخن پيامبر خدا صلى الله عليه و آله كه : به زودى ، به خاطر مردى از قريش، حرمت اين خانه مى شكند ، مرا از اين كار ، باز مى دارد. به خدا ، من ، آن مرد نخواهم بود. خدا ، هر چه مى خواهد ، با من بكند» .

تذكرة الخواصّ :چون ابن زبير از تصميم حسين عليه السلام [براى رفتن از مكّه] آگاه شد ، نزد او آمد و به او گفت: اگر اين جا بمانى ، با تو بيعت مى كنيم ، كه تو ، سزاوارتر از يزيد و پدرش [به حكومت ]هستى. ابن زبير ، از همه مردم به خاطر رفتن امام عليه السلام از مكّه ، خشنودتر بود و اين را از آن رو به ايشان گفت كه او را به چيز ديگرى نسبت ندهد .

تاريخ الطبرى_ به نقل از عقبة بن سَمعان _: حسين عليه السلام در مكّه سُكنا گزيد و مردم مكّه و عمره گزاران و مردم ديگر سرزمين ها ، نزد او رفت و آمد مى كردند . ابن زبير هم در مكّه بود و ملازم كعبه شده بود و در تمام روز ، در كنار آن ، نماز مى خواند و طواف مى كرد و نيز هر روز يا يك روز در ميان ، به همراه مردم ، نزد حسين عليه السلام مى آمد و پيوسته به او پيشنهاد مى داد و حسين عليه السلام سنگين ترينِ بندگان خدا بر ابن زبير بود . او مى دانست كه تا حسين در شهر هست ، مردم حجاز با او بيعت نمى كنند و هرگز از او پيروى نمى نمايند و حسين عليه السلام در چشم و دل آنان ، بزرگ تر و در ميان مردم ، پذيرفته تر از اوست.

.

ص: 98

مقاتل الطالبيّين :كانَ مُسلِمٌ قَد كَتَبَ إلَى الحُسَينِ عليه السلام بِأَخذِ البَيعَةِ لَهُ ، وَاجتِماعِ النّاسِ عَلَيهِ وَانتِظارِهِم إيّاهُ ، فَأَزمَعَ الشُّخوصَ إلَى الكوفَةِ ، ولَقِيَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَيرِ في تِلكَ الأَيّامِ _ ولَم يَكُن شَيءٌ أثقَلَ عَلَيهِ مِن مَكانِ الحُسَينِ عليه السلام بِالحِجازِ ، ولا أحَبَّ إلَيهِ مِن خُروجِهِ إلَى العِراقِ طَمَعا فِي الوُثوبِ بِالحِجازِ ، وعِلما بِأَنَّ ذلِكَ لا يَتِمُّ لَهُ إلّا بَعدَ خُروجِ الحُسَينِ عليه السلام _ فَقالَ لَهُ : عَلى أيِّ شَيءٍ عَزَمتَ يا أبا عَبدِ اللّهِ ؟ فَأَخبَرَهُ بِرَأيِهِ في إتيانِ الكوفَةِ ، وأعلَمَهُ بِما كَتَبَ بِهِ مُسلِمُ بنُ عَقيلٍ إلَيهِ ، فَقالَ لَهُ ابنُ الزُّبَيرِ : فَما يَحبِسُكَ ؟ فَوَاللّهِ لَو كانَ لي مِثلُ شيعَتِكَ بِالعِراقِ ما تَلَوَّمتُ في شَيءٍ ! وقَوّى عَزمَهُ ، ثُمَّ انصَرَفَ . (1)

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) عن أبي سلمة بن عبد الرحمن :قَد كانَ يَنبَغي لِحُسَينٍ عليه السلام أن يَعرِفَ أهلَ العِراقِ ، ولا يَخرُجَ إلَيهِم ، ولكِن شَجَّعَهُ عَلى ذلِكَ ابنُ الزُّبَيرِ . (2)

مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي :أقبَلَ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَيرِ فَسَلَّمَ عَلَيهِ وجَلَسَ ساعَةً ، ثُمَّ قالَ : أما وَاللّهِ يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، لَو كانَ لي بِالعِراقِ مِثلُ شيعَتِكَ لَما أقَمتُ بِمَكَّةَ يَوما واحِدا ، ولَو أنَّكَ أقَمتَ بِالحِجازِ ما خالَفَكَ أحَدٌ ، فَعَلى ماذا نُعطي هؤُلاءِ الدَّنِيَّةَ ، ونُطمِعُهُم في حَقِّنا ، ونَحنُ أبناءُ المُهاجِرينَ وهُم أبناءُ المُنافِقينَ ؟! قالَ : وكانَ هذَا الكَلامُ مَكرا مِنِ ابنِ الزُّبَيرِ ؛ لِأَنَّهُ لا يُحِبُّ أن يَكونَ بِالحِجازِ أحَدٌ يُناويهِ (3) ، فَسَكَتَ عَنهُ الحُسَينُ عليه السلام وعَلِمَ ما يُريدُ . (4)

.


1- .مقاتل الطالبيّين : ص 110 .
2- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 446 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 208 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 163 .
3- .ناوأت الرجل : عاديته ، وربّما لم يُهمَز وأصله الهمز (الصحاح : ج 1 ص 79 «نوأ») .
4- .مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 217 .

ص: 99

مقاتل الطالبيّين :مسلم ، به حسين عليه السلام نوشت كه از مردم براى او بيعت گرفته و مردم ، بر او گِرد آمده اند و در انتظار اويند. پس تصميم گرفت به كوفه برود . عبد اللّه بن زبير ، در اين روزها با وى ملاقات كرد و براى او ، چيزى گران تر از حضور حسين عليه السلام در حجاز ، و نيز دوست داشتنى تر از رفتن او به عراق نبود . وى با آگاهى از اين كه دستيابى به حجاز ، برايش ممكن نيست ، مگر پس از بيرون رفتن حسين عليه السلام ، پس به او گفت: اى ابا عبد اللّه ! چه تصميمى گرفته اى؟ امام عليه السلام نظر خود را در رفتن به كوفه ، به او اطّلاع داد و او را از نامه مسلم ، آگاه ساخت. ابن زبير به او گفت: پس چه چيزى تو را نگاه داشته است ؟ به خدا ، اگر من همانند پيروان تو را در عراق داشتم ، در هيچ چيز ، درنگ نمى كردم . اين چنين ، تصميم حسين عليه السلام را تقويت كرد و برگشت.

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة)_ به نقل از ابو سلمة بن عبد الرحمان _: بايسته بود كه حسين عليه السلام مردم عراق را بشناسد و به سوى آنان نرود ؛ ولى ابن زبير ، او را در اين كار ، دلير ساخت.

مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى :عبد اللّه بن زبير آمد و بر او (حسين عليه السلام ) سلام كرد و ساعتى نشست. سپس گفت: به خدا _ اى پسر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله _ اگر در عراق ، همانند پيروان تو را داشتم ، يك روز در مكّه نمى ماندم ، و اگر تو در حجاز [هم ]بمانى ، كسى با تو ناسازگارى نخواهد كرد . پس چرا به اين فرومايگان ( بنى اميّه ) ، مجال بدهيم و آنان را در حقّ خويش به طمع اندازيم ، در حالى كه ما ، فرزندان مهاجرانيم و آنان ، فرزندان منافقان اند؟! اين سخن ، نيرنگ ابن زبير بود ؛ زيرا دوست نداشت كسى در حجاز باشد كه با او، هماورد باشد. حسين عليه السلام در پاسخ او خاموش مانْد و دانست كه چه مى خواهد.

.

ص: 100

7 / 5خُطبَةُ الإِمامِ عليه السلام عِندَ خُروجِهِ مِن مَكَّةَتيسير المطالب عن زيد بن عليّ عن أبيه [زين العابدين] عليه السلام :إنَّ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام خَطَبَ أصحابَهُ ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَيهِ ، ثُمَّ قالَ : أيُّهَا النّاسُ ! خُطَّ المَوتُ عَلى بَني آدَمَ كَخَطِّ القِلادَةِ عَلى جيدِ (1) الفَتاةِ ، ما أولَعَني بِالشَّوقِ إلى أسلافِي اشتِياقَ يَعقوبَ عليه السلام إلى يوسُفَ وأخيهِ ، وإنَّ لي مَصرَعا أنَا لاقيهِ ، كَأَنّي أنظُرُ إلى أوصالي تُقَطِّعُها وُحوشُ الفَلَواتِ غبرا وعفرا (2) ، قَد مَلَأَت مِنّي أكراشَها ، رِضَى اللّهِ رِضانا أهلَ البَيتِ ، نَصبِرُ عَلى بَلائِهِ لِيُوَفِّيَنا اُجورَ الصّابِرينَ ، ولَن تَشُذَّ عَن رَسولِ اللّهِ حُرمَتُهُ وعِترَتُهُ ، ولَن تُفارِقَهُ أعضاؤُهُ ، وهِيَ مَجموعَةٌ في حَظيرَةِ القُدسِ (3) ، تَقَرُّ بِهِم عَينُهُ ، وتُنجَزُ لَهُم عِدَتُهُ ، ألا مَن كانَ فينا باذِلاً مُهجَتَهُ فَليَرحَل ، فَإِنّي راحِلٌ غَدا إن شاءَ اللّهُ . ثُمَّ نَهَضَ إلى عَدُوِّهِ ، فَاستُشهِدَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ . (4)

الملهوف :رُوِيَ أنَّهُ [أيِ الحُسَينَ عليه السلام ] لَمّا عَزَمَ عَلَى الخُروجِ إلَى العِراقِ قامَ خَطيبا ، فَقالَ : الحَمدُ للّهِِ ، ما شاءَ اللّهُ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ ، وَصَلَّى اللّهُ عَلى رَسولِهِ وسَلَّمَ ، خُطَّ المَوتُ عَلى وُلدِ آدَمَ مَخَطَّ القِلادَةِ عَلى جيدِ الفَتاةِ ، وما أولَهَني (5) إلى (6) أسلافِي اشتِياقَ يَعقوبَ إلى يوسُفَ ، وخيرَ لي مَصرَعٌ أنَا لاقيهِ ، كَأَنّي بِأَوصالي تُقَطِّعُها ذِئابُ الفَلَواتِ بَينَ النَّواويسِ (7) وكَربَلاءَ ، فَيَملَأنَ مِنّي أكراشا جوفا وأجرِبَةً سُغبا (8) ، لا مَحيصَ عَن يَومٍ خُطَّ بِالقَلَمِ ، رِضَى اللّهِ رِضانا أهلَ البَيتِ ، نَصبِرُ عَلى بَلائِهِ ويُوَفّينا اُجورَ الصّابِرينَ ، لَن تَشُذَّ عَن رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله لُحمَتُهُ (9) ، بَل هِيَ مَجموعَةٌ لَهُ في حَظيرَةِ القُدسِ ، تَقَرُّ بِهِم عَينُهُ ، ويُنجَزُ بِهِم وَعدُهُ . مَن كانَ باذِلاً فينا مُهجَتَهُ ، ومُوَطِّنا عَلى لِقاءِ اللّهِ نَفسَهُ ، فَليَرحَل مَعَنا ؛ فَإِنّي راحِلٌ مُصبِحا إن شاءَ اللّهُ . (10)

.


1- .الجِيْدُ : العُنق (النهاية : ج 1 ص 324 «جيد») .
2- .العُفرة : بياض ليس بالناصع ، ولكن كلون عَفَر الأرض ؛ وهو وجهها (النهاية : ج 3 ص 261 «عفر») .
3- .حَظِيرَة القُدْس : الجنّة (مجمع البحرين : ج 1 ص 424 «حظر») .
4- .تيسير المطالب : ص 199 ، الحدائق الورديّة : ج 1 ص 114 .
5- .الوله : الحزن أو ذهاب العقل حزنا ، والحيرة (القاموس المحيط : ج 4 ص 295 «وله») .
6- .في المصدر : «إلى اشتياق أسلافي» ، والصواب ما أثبتناه كما في المصادر الاُخرى .
7- .الناووس : مقابر النصارى (لسان العرب : ج 6 ص 245 «نوس») . كانت مقبرة عامّة للنصارى قبل الفتح الإسلامي ، وتقع في أراضي ناحية الحسينيّة قرب نينوى (تراث كربلاء : ص 19) راجع : الخريطة رقم 4 آخر هذا المجلد .
8- .سَغِبَ يسغبُ سَغَبا : أي جاعَ (الصحاح : ج 1 ص 147 «سغب») .
9- .اللُّحمَةُ _ بالضمّ _ : القرابة (لسان العرب : ج 12 ص 538 «لحم») .
10- .الملهوف : ص 126 ، نثر الدرّ : ج 1 ص 333 وفيه «أجريه» بدل «أجربة» ، كشف الغمّة : ج 2 ص 241 وفيهما «لقائنا» بدل «لقاء اللّه » ، نزهة الناظر : ص 86 ، مثير الأحزان : ص 41 وفيها «عسلان» بدل «ذئاب» ، بحار الأنوار : ج 44 ص 366 ؛ مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 2 ص 5 عن زيد بن عليّ بن الحسين عن أبيه عليهماالسلامنحوه وليس فيه «لمّا عزم على الخروج إلى العراق» .

ص: 101

7 / 5سخنرانى امام عليه السلام هنگام بيرون رفتن از مكّه

تيسير المطالب_ به نقل از زيد بن على ، از پدرش امام زين العابدين عليه السلام _: حسين بن على عليه السلام ، براى يارانش سخنرانى كرد و خداى را سپاس گفت و ستود و سپس فرمود : «اى مردم! قلّاده مرگ براى فرزندان آدم ، چونان گردنبند بر گردن دختر جوان است [ و حتمى است ] ، و اشتياقى فراوان به ديدار گذشتگانم دارم ، چونان اشتياق يعقوب به يوسف و برادرش . به راستى كه مرا قتلگاهى است كه آن را ملاقات مى كنم و گويا به بندهايم مى نگرم كه درندگان بيابان ها ، آنها را از هم مى گسلند و شكم هاى خود را از آن مى آكنند . خشنودى خدا، خشنودى خانواده ماست. بر بلاى او بردباريم تا پاداش بردباران را به ما ببخشد. حرم و خاندان پيامبر، از او جدا نيستند و اعضاى آن ، هرگز از هم جدا نمى شوند و آنان در بهشت برين ، جمع مى شوند و ديدگان او (پيامبر صلى الله عليه و آله ) به آنان ، روشن مى گردد و وعده خدا در باره آنان ، تحقّق مى يابد. هان! هر كس آماده است جان خود را در راه ما بدهد، با ما همسفر شود. من _ إن شاء اللّه _ فردا حركت مى كنم» . آن گاه به سوى دشمن برخاست و به شهادت رسيد. درود خدا بر او باد!

الملهوف :روايت شده كه چون حسين عليه السلام تصميم رفتن به عراق گرفت، به سخنرانى ايستاد و فرمود: «ستايش ، از آنِ خداست. هر چه خدا بخواهد [، همان مى شود] و هيچ نيرويى جز از جانب خدا نيست. درود خدا بر پيامبرش باد! قلّاده مرگ براى فرزندان آدم ، چونان گردنبند بر گردن دختر جوان است [ و حتمى است ] و اشتياقى فراوان به ديدار گذشتگانم دارم ، مانند اشتياق يعقوب به يوسف . برايم قتلگاهى انتخاب شده كه آن را خواهم ديد و گويا به بندهايم مى نگرم كه درندگان بيابان ها ، آنها را ميان نَواويس (1) و كربلا ، از هم جدا مى كنند و شكم هاى خود را از آن مى آكَنند . هيچ چاره اى از روزى ( سرنوشتى ) كه نوشته شده ، نيست . خشنودى خدا ، خشنودىِ ما خاندان است. بر بلاهايش صبر مى كنيم و [خدا ]پاداش صابران را به ما مى دهد . پاره هاى تن پيامبر صلى الله عليه و آله از او جدا نيستند ؛ بلكه آنان در بهشت بَرين ، جمع خواهند شد و چشم پيامبر صلى الله عليه و آله به آنان روشن خواهد گرديد و وعده پيامبر صلى الله عليه و آله در باره آنان ، عملى خواهد گشت . هر كه جانش را در راه ما مى بخشد و خود را براى ملاقات با خدا آماده كرده ، با ما سفر كند . به راستى كه من فردا ، به خواست خدا ، حركت مى كنم» .

.


1- .نَواويس: جمع ناووس. ناووس، به گورستان مسيحيان گفته مى شده است. پيش از فتوحات اسلامى، در زمين هاى حدود حرم امام حسين عليه السلام ، نزديك نينوا، گورستانى ويژه مسيحيان وجود داشته است (ر . ك : نقشه شماره 4 پايان همين جلد) .

ص: 102

7 / 6تاريخُ خُروجِ الإِمامِ عليه السلام مِن مَكَّةَكامل الزيارات عن أبي الجارود عن أبي جعفر [الباقر] عليه السلام :إنَّ الحُسَينَ عليه السلام خَرَجَ مِن مَكَّةَ قَبلَ التَّروِيَةِ بِيَومٍ ، فَشَيَّعَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَيرِ ، فَقالَ : يا أبا عَبدِ اللّهِ ، لَقَد حَضَرَ الحَجُّ وتَدَعُهُ وتَأتِي العِراقَ ؟! فَقالَ : يَابنَ الزَّبَيرِ ، لَأَن اُدفَنَ بِشاطِئِ الفُراتِ ، أحَبُّ إلَيَّ مِن أن اُدفَنَ بِفِناءِ الكَعبَةِ . (1)

.


1- .كامل الزيارات : ص 152 ح 184 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 86 ح 18 .

ص: 103

7 / 6تاريخ بيرون رفتن امام عليه السلام از مكّه

اشاره

كامل الزيارات_ به نقل از ابو جارود ، از امام باقر عليه السلام _: حسين عليه السلام يك روز پيش از تَرويه ، از مكّه بيرون رفت. عبد اللّه بن زبير ، او را بدرقه كرد و گفت: اى ابا عبد اللّه ! موسم حج است . تو آن را رها كرده اى و به عراق مى روى؟! فرمود : «اى پسر زبير ! اگر در ساحل فرات دفن شوم، نزد من ، پسنديده تر است از اين كه در آستان كعبه به خاك سپرده شوم» .

.

ص: 104

تهذيب الأحكام عن إبراهيم بن عمر اليمانيّ عن أبي عبداللّه [الصادق] عليه السلام :إنَّ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام خَرَجَ يَومَ التَّروِيَةِ إلَى العِراقِ ، وقَد كانَ دَخَلَ مُعتَمِرا . (1)

الكافي عن معاوية بن عمّار عن أبي عبداللّه [الصادق] عليه السلام :قَدِ اعتَمَرَ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام في ذِي الحِجَّةِ ، ثُمَّ راحَ يَومَ التَّروِيَةِ إلَى العِراقِ ، وَالنّاسُ يَروحونَ إلى مِنى . (2)

تاريخ الطبري عن عون بن أبي جحيفة :كانَ مَخرَجُ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ بِالكوفَةِ يَومَ الثَّلاثاءِ ، لِثَمانِ لَيالٍ مَضَينَ مِن ذِي الحِجَّةِ سَنَةَ سِتّينَ ، ويُقالُ (3) : يَومَ الأَربِعاءِ لِتِسعٍ (4) مَضَينَ سَنَةَ سِتّينَ مِن يَومِ عَرَفَةَ (5) ، بَعدَ مَخرَجِ الحُسَينِ عليه السلام مِن مَكَّةَ مُقبِلاً إلَى الكوفَةِ بِيَومٍ . قالَ : وكانَ مَخرَجُ الحُسَينِ عليه السلام مِنَ المَدينَةِ إلى مَكَّةَ يَومَ الأَحَدِ ، لِلَيلَتَينِ بَقِيَتا مِن رَجَبٍ سَنَةَ سِتّينَ ، ودَخَلَ مَكَّةَ لَيلَةَ الجُمُعَةِ ، لِثَلاثٍ مَضَينَ مِن شَعبانَ ، فَأَقامَ بِمَكَّةَ شَعبانَ وشَهرَ رَمضانَ وشَوّالاً وذَا القِعدَةِ ، ثُمَّ خَرَجَ مِنها لِثَمانٍ مَضَينَ مِن ذِي الحِجَّةِ، يَومَ الثَّلاثاءِ يَومَ التَّروِيَةِ ، فِي اليَومِ الَّذي خَرَجَ فيهِ مُسلِمُ بنُ عَقيلٍ . (6)

.


1- .تهذيب الأحكام : ج 5 ص 436 ح 1516 ، الكافي : ج 4 ص 535 ح 3 وفيه «خرج قبل التروية بيوم » بدل «خرج يوم التروية» ، بحار الأنوار : ج 45 ص 85 ح 14 .
2- .الكافي : ج 4 ص 535 ح 4 ، تهذيب الأحكام : ج 5 ص 437 ح 1519 كلاهما عن معاوية بن عمّار ، بحار الأنوار : ج 45 ص 85 ح 15 .
3- .في الإرشاد : ج2 ص66 «وقتله» .
4- .في المصدر : «لسبع» ، والتصويب من سائر المصادر كأنساب الأشراف والكامل في التاريخ والإرشاد .
5- .هكذا جاءت العبارة في المصدر ، والصواب فيها : «ويقال : يوم الأربعاء لتسعٍ خلون من ذي الحجّة سنة ستّين ؛ يوم عَرَفة» كما في أنساب الأشراف .
6- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 381 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 371 وفيه «لتسع» بدل «لسبع» بزيادة «وقد يقال إنّه خرج بالكوفة يوم الأربعاء هو يوم عرفة» في آخره ، تذكرة الخواصّ : ص 245 وليس فيه صدره إلى «بيوم» وص 240 وفيه «خرج من مكّة سابع ذي الحجّة سنة ستّين» فقط ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 547 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2572 وفيهما «خرج الحسين يوم التروية» فقط .

ص: 105

تهذيب الأحكام_ به نقل از ابراهيم بن عمر يمانى ، از امام صادق عليه السلام _: حسين بن على عليه السلام روز تَروِيَه (1) به سوى عراق حركت كرد . او به قصد عمره ، وارد مكّه شده بود.

الكافى_ به نقل از معاوية بن عمّار ، از امام صادق عليه السلام _: حسين بن على عليه السلام در ذى حجّه ، عمره گزارد و در روز تَرويه به عراق رفت، در حالى كه مردم به مِنا مى رفتند.

تاريخ الطبرى_ به نقل از عون بن ابى جُحَيفه _: قيام مسلم بن عقيل در كوفه ، روز سه شنبه هشتم ذى حجّه سال شصت و به گفته اى، چهارشنبه نهم [ذى حجّه] سال شصت، يعنى روز عرفه بود، يك روز پس از بيرون رفتن حسين عليه السلام از مكّه به سوى كوفه. بيرون رفتن حسين عليه السلام از مدينه به آهنگ مكّه ، روز يك شنبه دو روز مانده از رجب سال شصت بود. وى شب جمعه ، سوم شعبان ، به مكّه رسيد و ماه شعبان، رمضان، شوّال و ذى قعده را در مكّه به سر برد. آن گاه هشتم ذى حجّه، روز سه شنبه، روز تَرويه، همان روزى كه مسلم بن عقيل قيام كرده بود، از مكّه بيرون رفت. (2)

.


1- .در الكافى آمده است: «يك روز قبل از تَرويَه».
2- .نقل أنساب الأشراف ، اين اضافه را دارد : «وگفته اند كه حسين عليه السلام در روز چهارشنبه ، روز عرفه ، از مكّه به قصد كوفه به راه افتاد» . مؤلّف تذكرة الخواصّ ، روز خروج امام عليه السلام از مكّه را هفتم ذى حجّه دانسته ؛ امّا در نقل هاى الكامل في التاريخ و بغية الطلب ، روز «ترويه» به عنوان روز خروج امام عليه السلام مشخّص شده است .

ص: 106

الإرشاد :كانَ خُروجُ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ بِالكوفَةِ يَومَ الثَّلاثاءِ ، لِثَمانٍ مَضَينَ مِن ذِي الحِجَّةِ سَنَةَ سِتّينَ ، وقَتلُهُ يَومَ الأَربِعاءِ ، لِتِسعٍ خَلَونَ مِنهُ يَومَ عَرَفَةَ . وكانَ تَوجُّهُ الحُسَينِ عليه السلام مِن مَكَّةَ إلَى العِراقِ في يَومِ خُروجِ مُسلِمٍ بِالكوفَةِ _ وهُوَ يَومُ التَّروِيَةِ _ بَعدَ مُقامِهِ بِمَكَّةَ بَقِيَّةَ شَعبانَ وشَهرَ رَمضانَ وشَوّالاً وذَاالقِعدَةِ وثَمانِيَ لَيالٍ خَلَونَ مِن ذِي الحِجَّةِ ، سَنَةَ سِتّينَ . (1)

مروج الذهب :كانَ ظُهورُ مُسلِمٍ بِالكوفَةِ يَومَ الثَّلاثاءِ ، لِثَمانِ لَيالٍ مَضَينَ مِن ذِي الحِجَّةِ سَنَةَ سِتّينَ ، وهُوَ اليَومُ الَّذِي ارتَحَلَ فيهِ الحُسَينُ عليه السلام مِن مَكَّةَ إلَى الكوفَةِ . وقيلَ : يَومَ الأَربِعاءِ ، يَومَ عَرَفَةَ ، لِتِسعٍ مَضَينَ مِن ذِي الحِجَّةِ سَنَةَ سِتّينَ . (2)

الملهوف :كانَ قَد تَوَجَّهَ الحُسَينُ عليه السلام مِن مَكَّةَ يَومَ الثَّلاثاءِ ، لِثَلاثٍ مَضَينَ مِن ذِي الحِجَّةِ ، وقيلَ : لِثَمانٍ مَضَينَ مِن ذِي الحِجَّةِ ، سَنَةَ سِتّينَ مِنَ الهِجرَةِ ، قَبل أن يَعلَمَ بِقَتلِ مُسلِمٍ ؛ لِأَنَّهُ عليه السلام خَرَجَ مِن مَكَّةَ فِي اليَومِ الَّذي قُتِلَ فيهِ مُسلِمٌ رِضوانُ اللّهِ عَلَيهِ . (3)

.


1- .الإرشاد : ج 2 ص 66 ، الدرّ النضيد : ص546 ، مثير الأحزان : ص 38 نحوه ، إعلام الورى : ج 1 ص 445 وليس فيه ذيله من «وهو يوم التروية» ، بحار الأنوار : ج 44 ص 363 ؛ البداية والنهاية : ج 8 ص 158 .
2- .مروج الذهب : ج 3 ص 70 ، الفتوح : ج 5 ص 69 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 220 ، مطالب السؤول : ص 74 ؛ كشف الغمّة : ج 2 ص 255 كلاهما نحوه وليس فيهما ذيله من «وقيل» .
3- .. الملهوف : ص 124 ، الحدائق الورديّة : ج 1 ص 113 وفيه «خرج من مكّة سائرا إليها لثمان خلون من ذي الحجّة» فقط ، بحار الأنوار : ج 44 ص 366 .

ص: 107

الإرشاد :قيام مسلم بن عقيل در كوفه ، سه شنبه هشتم ذى حجّه سال شصت ، و شهادت او چهارشنبه نهم ذى حجّه ، روز عرفه بود. حركت حسين عليه السلام از مكّه به عراق ، در روز قيام مسلم در كوفه روز ترويه بود و مدّت توقّف حسين عليه السلام در مكّه ، باقى مانده ماه شعبان، ماه رمضان، شوّال، ذى قعده و هشت روز از ذى حجّه سال شصت بود.

مروج الذهب :قيام مسلم در كوفه ، سه شنبه هشتم ذى حجّه سال شصت بود ؛ همان روزى كه حسين عليه السلام از مكّه به عراق كوچ كرد. نيز گفته شده : روز چهارشنبه روز عرفه، نهم ذى حجّه سال شصت بود .

الملهوف :حسين عليه السلام روز سه شنبه سوم ذى حجّه ، از مكّه بيرون رفت و گفته شده: در روز هشتم ذى حجّه سال شصت هجرى ، پيش از آن كه از شهادت مسلم ، باخبر شود ؛ چرا كه امام حسين عليه السلام در روزى از مكّه بيرون رفت كه مسلم در آن كشته شد . خشنودى خدا بر او باد! (1)

.


1- .در نقل الحدائق الورديّة ، روز خروج امام حسين عليه السلام از مكّه ، روز هشتم ذى حجّه گفته شده است .

ص: 108

الأخبار الطوال :كانَ قَتلُ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ يَومَ الثَّلاثاءِ ، لِثَلاثٍ خَلَونَ مِن ذِي الحِجَّةِ سَنَةَ سِتّينَ ، وهِيَ السَّنَةُ الَّتي ماتَ فيها مُعاوِيَةُ ، وخَرَجَ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام مِن مَكَّةَ في ذلِكَ اليَومِ . (1)

تاريخ الإسلام :بَعَثَ أهلُ العِراقِ إلَى الحُسَينِ عليه السلام الرُّسُلَ وَالكُتُبَ يَدعونَهُ إلَيهِم ، فَخَرَجَ مِن مَكَّةَ مُتَوَجِّها إلَى العِراقِ في عَشرِ ذِي الحِجَّةِ . (2)

.


1- .الأخبار الطوال : ص 242 .
2- .تاريخ الإسلام للذهبي : ج 5 ص 9 .

ص: 109

الأخبار الطوال :شهادت مسلم بن عقيل، سه شنبه سوم ذى حجّه سال شصت بود ؛ سالى كه معاويه در آن مُرد . حسين عليه السلام در همان روز ، از مكّه بيرون رفت.

تاريخ الإسلام ، ذهبى :مردم عراق براى حسين عليه السلام پيك ها و نامه ها فرستادند و او را فرا خواندند . پس او در دهم ذى حجّه ، از مكّه به سوى عراق رفت .

.

ص: 110

. .

ص: 111

دو نكته تاريخى و فقهى در باره خروج امام عليه السلام از مكّه
اشاره

در باره خروج امام حسين عليه السلام از مكّه در دهه اوّل ذى حجّه ، بايد دو نكته تاريخى و فقهى را بررسى كرد :

1 . نكته تاريخى

اين كه امام حسين عليه السلام در دهه اوّل ذى حجّه ، از مكّه خارج شده ، ظاهرا مورد اتّفاق مورّخان است ؛ امّا در باره روز خروج ايشان ، اختلاف نظر وجود دارد . برخى روز خروج را سوم ، (1) برخى هفتم ، (2) برخى هشتم (3) و برخى نهم (4) ذى حجّه گزارش كرده اند ؛ ولى قول مشهور و درست تر ، اين است كه امام عليه السلام در روز تَروِيه ؛ يعنى هشتم ذى حجّه ، از مكّه خارج شده است . روايت صحيحى كه معاوية بن عمّار از امام صادق عليه السلام نقل كرده (5) نيز اين نظر را تأييد مى كند .

2 . نكته فقهى

شهرت يافته كه امام حسين عليه السلام در روز تَرويَه ، حجّ خود را به عمره تبديل كرد و از مكّه ، خارج شد . گويا مبدأ اصلى اين شهرت ، سخن شمارى از مَقتل نگاران و سيره نويسان است . (6) از جمله ، علّامه مجلسى رحمه الله در تبيين علّت رفتن امام عليه السلام از مدينه به مكّه و خروج

.


1- .ر. ك: ص107 ح1402 و ص 109 ح 1403.
2- .الكافى : ج 4 ص 535 ح 3 ، تذكرة الخواصّ : ص 240 . نيز ، ر . ك: همين دانش نامه : ج5 ص 103 ح 1396 .
3- .ر. ك: ص 105 ح 1397 _ 1402.
4- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 371 . نيز ، ر. ك: همين دانش نامه : ج5 ص 107 ح 1401.
5- .ر. ك: ص 105 ح 1398.
6- .در الإرشاد آمده است : حسين عليه السلام چون خواست به سوى عراق برود ، طواف كعبه و سعى بين صفا و مروه را انجام داد و از احرام ، با تقصير بيرون آمد و آن را عمره قرار داد ؛ چرا كه نمى توانست حج را به پايان برساند (ر.ك: الإرشاد : ج 2 ص 67 ، إعلام الورى : ج 1 ص 445 ، روضة الواعظين: ص 177، مثير الأحزان : ص 38 و ص 40) .

ص: 112

از مكّه در موسم حج ، گفته است : از خبرهاى گذشته ، برايت روشن شد كه امام حسين عليه السلام از ترس كشته شدن ، از مدينه به مكّه گريخت و همين طور ، پس از آن كه دريافت آنها مى خواهند غافلگيرانه او را بكُشند ، از مكّه هم رفت تا جايى كه برايش فراهم نشد كه حجّش را به پايان ببرد . پس او _ كه جان من و پدر و مادر و فرزندانم ، فداى او باد! _ از احرام ، خارج شد و نگران و چشم انتظار ، از مكّه بيرون رفت . آنان _ كه خدا لعنتشان كند! _ همه مناطق را بر او تنگ كردند و جايى براى گريز او نگذاشتند . در كتاب هاى معتبرى ديدم كه يزيد ، عمرو بن سعيد بن عاص را با سپاهى عظيم ، راهى كرد و او را مسئول حج قرار داد و امير حج گزاران كرد ، در حالى كه به او سفارش كرده بود كه امام حسين عليه السلام را پنهانى دستگير كند و اگر نشد ، ترور كند . عمرو بن سعيد ، سى تن از اُمَويان شيطانْ صفت را در لا به لاى حج گزاران فرستاد و دستور داد كه در هر حال و وضعيتى كه ممكن شد ، امام حسين عليه السلام را بكشند ؛ ولى امام عليه السلام زمانى كه متوجّه ماجرا شد ، از احرام حج ، بيرون آمد و عمره تمتّع را به عمره مفرده تبديل كرد . (1) ولى اين سخن ، قابل قبول نيست ؛ زيرا : اوّلاً روايت معاوية بن عمّار و نيز روايت ابراهيم بن عُمَير يمانى _ كه از نظر سند ، معتبرند _ ، به روشنى دلالت دارند كه عمره امام حسين عليه السلام ، عمره مفرده بوده ، نه عمره تمتّع . بنا بر اين ، امام عليه السلام هنگام خروج از مكّه ، اساسا مُحرِم نبوده و از اين جهت ، مشكلى نداشته است . متن روايت معاوية بن عمّار ، اين است كه وى از امام صادق عليه السلام پرسيد : تفاوت كسى كه عمره تمتّع انجام مى دهد ، با عمره گزار مفرده چيست؟ ايشان فرمود : إنَّ المُتَمَتِّعَ مُرتَبِطٌ بِالحَجِّ ، وَ المُعتَمِرُ إذا فَرَغَ مِنها ذَهَبَ حَيثُ شاءَ ، و قَدِ اعتَمَرَ

.


1- .بحار الأنوار : ج 45 ص 99.

ص: 113

الحُسَينُ بنُ عَلِىٍّ عليه السلام فى ذِى الحِجَّةِ ثُمَّ راحَ يَومَ التَّروِيَةِ إلَى العِراقِ ، وَ النّاسُ يَروحونَ إلى مِنى ، و لا بَأسَ بِالعُمرَةِ فى ذى الحِجَّةِ لِمَن لا يُريدُ الحَجَّ . (1) [اعمال عمره گزارِ] متمتّع ، به حج ، متّصل مى شود ؛ امّا عمره گزار مفرده ، وقتى فارغ شد ، هر جا كه بخواهد ، مى رود . حسين بن على عليه السلام در ذى حجّه ، عمره مفرده گزارد و در روز تَرويَه ، عازم عراق شد ، در حالى كه مردم ، عازم مِنا بودند ، و اشكالى ندارد كه كسى كه قصد حج ندارد ، در ماه ذى حجّه ، عمره مفرده به جا آورد . ثانيا از نظر فقهى ، تبديل احرام حج به عمره ، صحيح نيست و كسى كه مُحرم به احرام حج است ، اگر نتواند حجّش را به انجام برساند ، تنها با قربانى كردن ، از احرام بيرون مى آيد (2) و حجّ او تبديل به عمره نمى گردد . فقيه بزرگوار آية اللّه سيّد محسن حكيم ، در اين باره مى گويد : اين كه در برخى از كتاب هاى مقتل آمده است كه امام حسين عليه السلام عمره اش را به عمره مفرده تبديل كرد _ كه نشان مى دهد ايشان ، عمره تمتّع به جا آورده بوده و از آن ، به عمره مفرده عدول كرده است _ ، در برابر احاديث وارد شده از اهل بيت عليهم السلام ، قابل اعتماد نيست . (3) بديهى است كه اگر دليل قابل اعتمادى وجود داشت كه امام حسين عليه السلام احرام حجّ خود را به عمره تبديل كرده است ، فقها بر خلاف آن، فتوا نمى دادند ؛ امّا همان طور كه اشاره شد، نه تنها دليلى بر اين نكته وجود ندارد ، بلكه دلايلى بر خلاف آن نيز در دست است.

.


1- .الكافى : ج 4 ص 535 ح 4 ، تهذيب الأحكام : ج 5 ص 437 ح 1519 . نيز ، ر . ك : ص 436 ح 1516 ، الكافى : ج 4 ص 535 ح 3 .
2- .ر.ك : تهذيب الأحكام : ج 12 ص 349 ، تقريرات الحج ، گلپايگانى : ج 1 ص 58 ، كتاب الحج ، داماد : ج 1 ص 333 .
3- .مستمسك العروة الوثقى : ج 11 ص 192 .

ص: 114

سخنى در باره حركت كاروان امام حسين عليه السلام از مكّه تا كربلا

بر پايه صحيح ترينِ گزارش ها ، كاروان امام حسين عليه السلام پس از چهار ماه و پنج روز اقامت در مكّه ، روز سه شنبه هشتم ذى حجّه سال شصت هجرى ، (1) مكّه را به سوى كوفه ترك كرد ؛ امّا هنگامى كه به نزديكى كوفه رسيد ، به دليل ممانعت سپاهيان ابن زياد ، مجبور به فرود آمدن در كربلا گرديد . گفتنى است كه امام عليه السلام در آغاز حركت ، به جاى آن كه از مكّه به سوى شمال شرق و منزل صفاح (نخستين منزل مسير مكّه به كوفه) برود ، به سمت تنعيم در شمال غرب و در مسير مدينه ، حركت كرد و بدين سان ، حدود نُه كيلومتر ، راه خود را دور نمود . احتمالاً اين اقدام ، ترفندى بر ضدّ تعقيب مأموران حكومت بود كه قصد ممانعت از حركت امام عليه السلام به سوى كوفه داشتند . در نقشه اى كه ويژه اين دانش نامه تهيّه شده ، مسير كاروان امام عليه السلام از مكّه تا كربلا مشخّص گرديده است . (2) منازلى كه اين كاروان طى كرده ، به ترتيب ، عبارت اند از : 1 . مكّه ، 2 . تنعيم ، 3 . صفاح ، 4 . بستان ابن عامر ، 5 . ذات عِرق ، 6 . غمره ، 7 . مسلح ، 8 . افيعيّه ، 9 . معدن بنى سليم ، 10 . عمق ، 11 . سليليّه ، 12 . ربذه ، 13 . مغيثة الماوان ، 14 . نقره ، 15 . حاجر ، 16 . سميراء ، 17 . توز ، 18 . فيد ، 19 . اجفر ، 20 . خزيميّه ، 21 .

.


1- .ر.ك: ص 111 (دو نكته تاريخى و فقهى در باره خروج امام عليه السلام از مكّه).
2- .ر. ك: نقشه شماره 3 در پايان همين جلد.

ص: 115

زرود ، 22 . ثعلبيّه ، 23 . بطان ، 24 . شقوق ، 25 . زباله ، 26 . قاع ، 27 . عقبه ، 28 . واقصه ، 29 . شراف ، 30 . ذو حسم ، 31 . بيضه ، 32 . عذيب الهِجانات ، 33 . رهيمه ، 34 . قصر بنى مقاتل ، 35 . طف ، و 36 . كربلا . بر اساس محاسباتِ انجام شده ، كاروان امام عليه السلام ، اين منازل را با مسافتى حدود 1447 كيلومتر، در مدّت تقريبا 25 روز طى كرد و روز دوم محرّم سال 61 هجرى ، وارد كربلا شد . (1)

.


1- .ر.ك: ص 351 (بخش هشتم / فصل يكم / فرود آمدن امام عليه السلام در كربلا).

ص: 116

7 / 7مُرافِقوا الإِمامِ عليه السلامالطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :بَعَثَ أهلُ العِراقِ إلَى الحُسَينِ عليه السلام الرُّسُلَ وَالكُتُبَ يَدعونَهُ إلَيهِم ، فَخَرَجَ مُتَوَجِّها إلَى العِراقِ في أهلِ بَيتِهِ وسِتّينَ شَيخا مِن أهلِ الكوفَةِ ، وذلِكَ يَومُ الإِثنَينِ ، في عَشرِ ذِي الحِجَّةِ سَنَةَ سِتّينَ . (1)

الملهوف :مِمّا يُمكِنُ أن يَكونَ سَبَبا لِحَملِ الحُسَينِ عليه السلام لِحَرَمِهِ مَعَهُ ولِعِيالِهِ ، أنَّهُ لَو تَرَكَهُنَّ بِالحِجازِ أو غَيرِها مِنَ البِلادِ ، كانَ يَزيدُ بنُ مُعاوِيَةَ لَعَنَهُ اللّهُ أرسَلَ مَن أخَذَهُنَّ إلَيهِ ، وصَنَعَ بِهِنَّ مِنَ الاِستيصالِ وسوءِ الأَعمالِ ما يَمنَعُ الحُسَينَ عليه السلام مِنَ الجِهادِ وَالشَّهادَةِ ، ويَمتَنِعُ عليه السلام _ بِأَخذِ يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ لَهُنَّ _ عَن مَقامِ السَّعادَةِ . (2)

الفتوح :جَمَعَ الحُسَينُ عليه السلام أصحابَهُ الَّذينَ قَد عَزَموا عَلَى الخُروجِ مَعَهُ إلَى العِراقِ ، فَأَعطى كُلَّ واحِدٍ مِنهُم عَشَرَةَ دَنانيرَ وجَمَلاً يَحمِلُ عَلَيهِ زادَهُ ورَحلَهُ ، ثُمَّ إنَّهُ طافَ بِالبَيتِ وبِالصَّفا وَالمَروَةِ ، وتَهَيَّأَ لِلخُروجِ ، فَحَمَلَ بَناتِهِ وأخَواتِهِ عَلَى المَحامِلِ . وخَرَجَ الحُسَينُ عليه السلام مِن مَكَّةَ يَومَ الثَّلاثاءِ ، يَومَ التَّروِيَةِ ، لِثَمانٍ مَضَينَ مِن ذِي الحِجَّةِ ، ومَعَهُ اثنانِ وثَمانونَ رَجُلاً مِن شيعَتِهِ وأهلِ بَيتِهِ . (3)

الفصول المهمّة :كانَ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام بَعدَ أن سَيَّرَ ابنَ عَمِّهِ مُسلِمَ بنَ عَقيلٍ إلَى الكوفَةِ ، لَم يُقِم بَعدَهُ إلّا قَليلاً ، حَتّى تَجَهَّزَ لِلمَسيرِ في أثَرِهِ بِجَميعِ أهلِهِ ووُلدِهِ وخاصَّتِهِ وحاشِيَتِهِ . (4)

.


1- .. الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 451 ، تهذيب الكمال : ج 6 ص 421 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 212 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2612 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 165 .
2- .الملهوف : ص 142 .
3- .الفتوح : ج 5 ص 69 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 220 ، مطالب السؤول : ص 74 ؛ كشف الغمّة : ج 2 ص 255 وفيهما ذيله من «خرج» .
4- .الفصول المهمّة : ص 183 .

ص: 117

7 / 7همراهان امام عليه السلام

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :مردم عراق براى حسين عليه السلام پيك ها و نامه ها فرستادند و او را نزد خود، فرا خواندند و او با خانواده اش و شصت نفر از بزرگان كوفه ، در روز دوشنبه دهم ذى حجّه سال شصت ، راهىِ عراق شد.

الملهوف :انگيزه همراه بردن محارم و خانواده از سوى حسين عليه السلام مى تواند آن باشد كه اگر آنان را در حجاز يا شهرهاى ديگر مى گذاشت ، يزيد _ كه خدا لعنتش كند _ براى دستگيرى آنان اقدام مى كرد و با خوار كردن و بدرفتارى با آنان ، چنان مى كرد كه حسين عليه السلام را از جهاد و شهادت ، باز دارد و حسين عليه السلام با دستگيرى ايشان توسّط يزيد بن معاويه ، از پايگاه سعادت ، دور مى مانْد.

الفتوح :حسين عليه السلام يارانش را _ كه به همراه او ، قصد رفتن به عراق داشتند _ گرد آورد و به هر يك ، ده دينار و يك شتر براى حمل توشه و اثاثشان داد . آن گاه خانه خدا و صفا و مروه را طواف نمود و آماده رفتن شد و دختران و خواهرانش را بر كجاوه ها سوار كرد. حسين عليه السلام روز سه شنبه، روز تَرْوِيَه ، هشتم ذى حجّه، به همراه 82 نفر از پيروان و خانواده اش ، از مكّه بيرون رفت.

الفصول المهمّة :حسين بن على عليه السلام پس از فرستادن پسرعمويش مسلم بن عقيل به كوفه ، جز اندكى نمانْد ، تا اين كه همراه همه خانواده و فرزندان و كسان و ياران نزديكش ، آماده رفتن شد .

.

ص: 118

راجع : ص 56 (تآمر يزيد لقتل الإمام عليه السلام في مكّة) .

7 / 8خَيبَةُ شُرطَةِ عَمرِو بنِ سَعيدٍ في مَنعِهِمُ الإِمامَ عليه السلام عَنِ الخُروجِالأخبار الطوال :لَمّا خَرَجَ الحُسَينُ عليه السلام مِن مَكَّةَ ، اِعتَرَضَهُ صاحِبُ شُرطَةِ أميرِها عَمرِو بنِ سَعيدِ بنِ العاصِ في جَماعَةٍ مِنَ الجُندِ ، فَقالَ : إنَّ الأَميرَ يَأمُرُكَ بِالاِنصِرافِ ، فَانصَرِف وإلّا مَنَعتُكَ . فَامتَنَعَ عَلَيهِ الحُسَينُ عليه السلام ، وتَدافَعَ الفَريقانِ ، وَاضطَرَبوا بِالسِّياطِ . وبَلَغَ ذلِكَ عَمرَو بنَ سَعيدٍ ، فَخافَ أن يَتَفاقَمَ الأَمرُ ، فَأَرسَلَ إلى صاحِبِ شُرَطِهِ يَأمُرُهُ بِالاِنصِرافِ . (1)

تاريخ الطبري عن عقبة بن سمعان :لَمّا خَرَجَ الحُسَينُ عليه السلام مِن مَكَّةَ ، اعتَرَضَهُ رُسُلُ عَمرِو بنِ سَعيدِ بنِ العاصِ ، عَلَيهِم يَحيَى بنُ سَعيدٍ ، فَقالوا لَهُ : اِنصَرِف ، أينَ تَذهَبُ ؟ فَأَبى عَلَيهِم ومَضى ، وتَدافَعَ الفَريقانِ فَاضطَرَبوا بِالسِّياطِ . ثُمَّ إنَّ الحُسَينَ عليه السلام وأصحابَهُ امتَنَعوا امتِناعا قَوِيّا ، ومَضَى الحُسَينُ عليه السلام عَلى وَجهِهِ ، فَنادَوهُ : يا حُسَينُ ، ألا تَتَّقِي اللّهَ! تَخرُجُ مِنَ الجَماعَةِ وتُفَرِّقُ بَينَ هذِهِ الاُمَّةِ؟ فَتَأَوَّلَ حُسَينٌ عليه السلام قَولَ اللّهِ عز و جل : «لِى عَمَلِى وَ لَكُمْ عَمَلُكُمْ أَنتُم بَرِي_ئونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِى ءٌ مِّمَّا تَعْمَلُونَ » (2) . (3)

.


1- .الأخبار الطوال : ص 244 .
2- .يونس : 41 .
3- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 385 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 375 وليس فيه ذيله من «وتفرّق» ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 220 نحوه ، البداية والنهاية : ج 8 ص 166 ؛ الإرشاد : ج 2 ص 68 وليس فيه ذيله من «ومضى» ، مثير الأحزان : ص 39 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 365 .

ص: 119

ر . ك : ص 57 (توطئه يزيد براى كشتن امام عليه السلام در مكّه) .

7 / 8ناكامى مأموران عمرو بن سعيد در جلوگيرى از رفتن امام عليه السلام

الأخبار الطوال :چون حسين عليه السلام از مكّه بيرون آمد، فرمانده پاسبانان عمرو بن سعيد بن عاص (فرماندار مكّه) با گروهى نظامى ، جلو ايشان را گرفت و گفت: فرمان روا به تو دستور مى دهد برگردى. برگرد ؛ وگر نه من از حركت تو ، جلوگيرى مى كنم. حسين عليه السلام سخن او را نپذيرفت و دو گروه با تازيانه با يكديگر، درگير شدند . چون اين گزارش به عمرو بن سعيد رسيد، ترسيد كه كار ، دشوار شود . پس به فرماندهِ پاسبانان خود ، پيام داد كه باز گردد.

تاريخ الطبرى_ به نقل از عُقبة بن سَمعان _: هنگامى كه حسين عليه السلام از مكّه بيرون آمد، فرستادگان عمرو بن سعيد بن عاص به فرماندهى يحيى بن سعيد ، جلوى راه او را گرفتند و گفتند: باز گرد . كجا مى روى؟ حسين عليه السلام اعتنايى نكرد و رفت و دو گروه ، با تازيانه با يكديگر درگير شدند . حسين عليه السلام و يارانش ، سرسختانه ايستادگى كردند . پس از آن ، حسين عليه السلام به راه خويش رفت، كه بر او بانگ زدند: اى حسين ! مگر از خدا نمى ترسى ؟ از جماعت ، بيرون مى شوى و ميان اين امّت، جدايى مى افكنى؟ حسين عليه السلام ، اين سخن خدا را خواند كه : «كار من ، به من اختصاص دارد و كار شما ، به شما اختصاص دارد . شما از كارى كه من مى كنم ، بيزاريد و من ، از كارهايى كه شما مى كنيد، بيزارم» .

.

ص: 120

الكامل في التاريخ :ثُمَّ خَرَجَ الحُسَينُ عليه السلام يَومَ التَّروِيَةِ ، فَاعتَرَضَهُ رُسُلُ عَمرِو بنِ سَعيدِ بنِ العاصِ ، وهُوَ أميرٌ عَلَى الحِجازِ لِيَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ مَعَ أخيهِ يَحيى ، يَمنَعونَهُ ، فَأَبى عَلَيهِم ومَضى ، وتَضارَبوا بِالسِّياطِ ، وَامتَنَعَ الحُسَينُ عليه السلام وأصحابُهُ . (1)

العقد الفريد عن أبي عبيد القاسم بن سلّام :قَدِمَ عَمرُو بنُ سَعيدٍ في رَمضانَ أميرا عَلَى المَدينَةِ وَالمَوسِمِ ، وعَزَلَ الوَليدَ بنَ عُتبَةَ ، فَلَمَّا استَوى عَلَى المِنبَرِ رَعَفَ (2) ، فَقالَ أعرابِيٌّ : مَه (3) ! جاءَنا وَاللّهِ بِالدَّمِ ! قالَ : فَتَلَقّاهُ رَجُلٌ بِعِمامَتِهِ ، فَقالَ : مَه ! عَمَّ النّاسَ وَاللّهِ ! ثُمَّ قامَ فَخَطَبَ ، فَناوَلوهُ عَصا لَها شُعبَتانِ ، فَقالَ : تَشَعَّبَ النّاسُ وَاللّهِ ! ثُمَّ خَرَجَ إلى مَكَّةَ فَقَدِمَها قَبلَ يَومِ التَّروِيَةِ بِيَومٍ ، ووَفَدَتِ النّاسُ لِلحُسَينِ عليه السلام يَقولونَ : يا أبا عَبدِ اللّهِ ، لَو تَقَدَّمتَ فَصَلَّيتَ بِالنّاسِ فَأَنزَلتَهُم بِدارِكَ ؟ إذ جاءَ المُؤَذِّنُ فَأَقامَ الصَّلاةَ ، فَتَقَدَّمَ عَمرُو بنُ سَعيدٍ فَكَبَّرَ ، فَقيلَ لِلحُسَينِ عليه السلام : اُخرُج أبا عَبدِ اللّهِ إذ أبَيتَ أن تَتَقَدَّم . فَقالَ : اَلصَّلاةُ فِي الجَماعَةِ أفضَلُ . قالَ : فَصَلّى ثُمَّ خَرَجَ . فَلَمَّا انصَرَفَ عَمرُو بنُ سَعيدٍ ، بَلَغَهُ أنَّ حُسَينا عليه السلام قَد خَرَجَ ، فَقالَ : اُطلُبوهُ ، اِركَبوا كُلَّ بَعيرٍ بَينَ السَّماءِ وَالأَرضِ فَاطلُبوهُ . قالَ : فَعَجِبَ النّاسُ مِن قَولِهِ هذا ، فَطَلَبوهُ فَلَم يُدرِكوهُ . (4)

.


1- .الكامل في التاريخ : ج 2 ص 547 .
2- .الرُعافُ : الدم يخرج من الأنف ، رعَفَ يَرعَفُ ويَرعُفُ (الصحاح : ج 4 ص 1365 «رعف») .
3- .مَهْ : بمعنى اسكت (النهاية : ج 4 ص 377 «مهه») .
4- .العقد الفريد : ج 3 ص 363 ، جواهر المطالب : ج 2 ص 264 .

ص: 121

الكامل فى التاريخ :حسين عليه السلام روز تَرْوِيَه ، حركت كرد و فرستادگان عمرو بن سعيد بن عاص _ كه از سوى يزيد بن معاويه با برادرش يحيى ، امير حجاز بود _ به او اعتراض كردند و او را از رفتن ، باز مى داشتند ؛ ولى حسين عليه السلام نپذيرفت و حركت كرد ، و به روى هم تازيانه زدند ؛ ولى حسين عليه السلام و يارانش، نپذيرفتند.

العقد الفريد_ به نقل از ابو عُبَيد قاسم بن سلّام _: عمرو بن سعيد در رمضان ، امير مدينه و مراسم حج شد و وليد بن عُقبه بركنار گرديد. عمرو ، چون بر منبر ايستاد، دچار خون دماغ شد. عربى بيابانى گفت: خاموش باش ! به خدا ، با خون ، نزد ما آمد. مردى با عمامه ، جلو خون دماغ او را گرفت و عرب گفت: خاموش باش ! به خدا [ خونريزى ، ]همه مردم را در بر مى گيرد . پس عمرو بن سعيد ايستاد و سخنرانى كرد و عصاى دو شاخه اى براى او آوردند. عرب گفت : به خدا ، مردم ، شاخه شاخه شدند. سپس عمرو بن سعيد به مكّه رفت و يك روز پيش از ترويه بِدان جا رسيد . مردم بر حسين عليه السلام وارد شدند و گفتند : اى ابا عبد اللّه ! اى كاش براى مردم ، نماز مى خواندى و در خانه ات بار عام مى دادى ! در اين هنگام ، مؤذّن آمد و براى نماز ، اقامه گفت و عمرو بن سعيد جلو آمد و تكبير گفت [ و نماز گزارد ] . به حسين عليه السلام گفته شد : اگر جلو نمى افتى، بيرون رو . فرمود : «نماز جماعت ، بافضيلت تر است». آن گاه ، نماز گزارد و بيرون رفت . چون عمرو بن سعيد [ از نماز جماعت ] باز گشت، شنيد كه حسين عليه السلام حركت كرده است. دستور داد كه : به دنبالش برويد . هر شترى را كه در ميان آسمان و زمين است ، سوار شويد و به دنبالش برويد. مردم ، از اين گفته او شگفت زده شدند و به جستجوى او رفتند ؛ ولى وى را پيدا نكردند.

.

ص: 122

المحاسن والمساوئ عن أبي معشر :قَدِمَ عَمرُو بنُ سَعيدِ بنِ العاصِ في رَمَضانَ أميرا عَلَى المَدينَةِ وعَلَى المَوسِمِ ، وعَزَلَ الوَليدَ بنَ عُتبَةَ ، فَلَمَّا استَوى عَلَى المِنبَرِ رَعَفَ ، فَقالَ أعرابِيٌّ : ما (1) جاءَنا وَاللّهِ بِالدّمِ ! قالَ : فَتَلَقّاهُ رَجُلٌ بِعِمامَتِهِ ، فَقالَ : ما عَمَّ النّاسَ وَاللّهِ ! ثُمَّ قامَ وخَطَبَ ، فَناوَلوهُ عَصا لَها شُعبَتانِ ، فَقالَ : تَشَعَّبَ النّاسُ وَاللّهِ ! ثُمَّ خَرَجَ إلى مَكَّةَ فَقَدِمَها قَبلَ التَّروِيَةِ بِيَومٍ ، وخَرَجَ الحُسَينُ عليه السلام ، فَقيلَ لَهُ : خَرَجَ الحُسَينُ عليه السلام ، فَقالَ : اِركَبوا كُلَّ بَعيرٍ وفَرَسٍ بَينَ السَّماءِ وَالأَرضِ في طَلَبِهِ فَاطلُبوهُ . قالَ : فَكانَ النّاسُ يَتَعَجَّبونَ مِن قَولِهِ هذا ، فَطَلَبوهُ فَلَم يُدرِكوهُ . (2)

الإمامة والسياسة :ذَكَروا أنَّ يَزيدَ بنَ مُعاوِيَةَ عَزَلَ خالِدَ بنَ الحَكَمِ عَنِ المَدينَةِ ، ووَلّاها عُثمانَ بنَ مُحَمَّدِ بن أبي سُفيانَ الثَّقَفِيَّ ، وخَرَجَ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام وعَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَيرِ إلى مَكَّةَ ، وأقبَلَ عُثمانُ بنُ مُحَمَّدٍ مِنَ الشّامِ والِيا عَلَى المَدينَةِ ومَكَّةَ وعَلَى المَوسِمِ في رَمَضانَ ، فَلَمَّا استَوى عَلَى المِنبَرِ بِمَكَّةَ رَعَفَ ، فَقالَ رَجُلٌ مُستَقبِلُهُ : جِئتَ وَاللّهِ بِالدَّمِ ! فَتَلَقّاهُ رَجُلٌ آخَرُ بِعِمامَتِهِ ، فَقالَ : مَه ، وَاللّهِ عَمَّ النّاسَ ! ثُمَّ قامَ يَخطُبُ ، فَتَناوَلَ عَصا لَها شُعبَتانِ فَقالَ : مَه ، شَعَبَ (3) وَاللّهِ أمرَ النّاسِ ! ثُمَّ نَزَلَ ، فَقالَ النّاسُ لِلحُسَينِ عليه السلام : يا أبا عَبدِ اللّهِ ، لَو تَقَدَّمتَ فَصَلَّيتَ بِالنّاسِ ؟ فَإِنَّهُ لَيَهُمُّ بِذلِكَ إذ جاءَ المُؤَذِّنُ فَأَقامَ الصَّلاةَ ، فَتَقَدَّمَ عُثمانُ فَكَبَّرَ ، فَقالَ لِلحُسَينِ عليه السلام : يا أبا عَبدِ اللّهِ ، إذا أبَيتَ أن تَتَقَدَّمَ فَاخرُج . فَقالَ : الصَّلاةُ فِي الجَماعَةِ أفضَلُ . قالَ : فَصَلّى ثُمَّ خَرَجَ ، فَلَمَّا انصَرَفَ عُثمانُ بنُ مُحَمَّدٍ مِنَ الصَّلاةِ ، بَلَغَهُ أنَّ الحُسَينَ عليه السلام خَرَجَ . قالَ : اِركَبوا كُلَّ بَعيرٍ بَينَ السَّماءِ وَالأَرضِ فَاطلُبوهُ . فَطُلِبَ فَلَم يُدرَك . قالَ : ثُمَّ قَدِمَ المَدينَةَ . (4)

.


1- .كذا في المصدر ، والظاهر أنّ «ما» زائدة وكذلك في العبارة التالية ، والصواب : «جاءنا واللّه بالدم» و «عمّ الناس واللّه » ، ولعلّ الصواب «مه» بدل «ما» ، كما في المتن السابق له وكما في الإمامة والسياسة .
2- .المحاسن والمساوئ : ص 59 ، الإمامة والسياسة : ج 2 ص 5 ، المحن : ص 143 نحوه .
3- .شَعَبتُ القومَ : فَرَّقتُهم (المصباح المنير : ص 313 «شعب») .
4- .الإمامة والسياسة : ج 1 ص 227 .

ص: 123

المحاسن و المساوئ_ به نقل از ابو مَعشَر _: در ماه رمضان، عمرو بن سعيد بن عاص ، امير مدينه و مراسم حج شد و وليد بن عقبه، بركنار گرديد . عمرو ، چون بر منبر بالا رفت ، دچار خونْ دماغ شد . مردى بيابانى گفت: به خدا ، براى خونريزى آمده است. مردى با عمامه اش جلو خون را گرفت و آن مرد بيابانى گفت: به خدا سوگند ، [خونريزى، ] همه مردم را فرا مى گيرد. [عمرو] سپس برخاست و سخنرانى كرد و عصاى دو شاخه اى به او رساندند . آن مرد عرب گفت: به خدا سوگند ، مردم ، دچار پراكندگى شدند ! آن گاه به مكّه رفت و يك روز پيش از تَرويه ، به آن جا رسيد و حسين عليه السلام [از مكّه ]بيرون رفت . به او گفتند: حسين ، بيرون رفت. گفت: بر هر شتر و اسبى كه در ميان آسمان و زمين است، سوار شويد و در پى او برويد. مردم ، از اين سخنِ او ، شگفت زده شدند و هر چه گشتند ، او حسين عليه السلام را نيافتند.

الإمامة و السياسة :گفته اند : يزيد بن معاويه، خالد بن حَكَم را از حكومت مدينه بركنار كرد و به جاى او ، عثمان بن محمّد بن ابى سفيان ثقفى را گمارد. حسين بن على عليه السلام و عبد اللّه بن زبير به مكّه رفتند. عثمان بن محمّد ، از شام به عنوان فرماندار مدينه و مكّه و [عهده دارِ ]مراسم رمضان آمد. وقتى وى در مكّه بر منبر قرار گرفت ، از بينى اش خون آمد. مردى كه رو به روى او بود ، گفت: به خدا سوگند ، تو براى خونريزى آمده اى . مردى ديگر با عمامه اش جلو خون را گرفت و آن مرد گفت : آرى ! به خدا [ خونريزى ] ، همه مردم را فرا مى گيرد . آن گاه [عثمان بن محمّد] به خطبه آغاز كرد و عصايى را كه دو شاخه داشت، بر گرفت . آن مرد گفت: آرام باشيد. به خدا ، مردم را دچار چنددستگى خواهد كرد . وى فرود آمد و مردم به حسين عليه السلام گفتند: اى ابا عبد اللّه ! چه خوب مى شد اگر جلو مى رفتى و با مردم ، نماز مى گزاردى ! حسين عليه السلام مى خواست چنين كند كه مؤذّن آمد و اقامه گفت و عثمان ، پيش آمد و تكبير گفت و به حسين عليه السلام گفت: اگر از امامت جماعت، خوددارى مى كنى، بيرون برو . فرمود: «نماز به جماعت، بهتر است» . حسين عليه السلام نماز را [به جماعت] خواند و [از مسجد] بيرون رفت . عثمان ، هنگامى كه نمازش پايان يافت ، دريافت كه حسين عليه السلام بيرون رفته است. گفت: بر هر شترى در ميان آسمان و زمين ، سوار شويد و او را جستجو كنيد . ولى هر چه گشتند، او را نيافتند . سپس [عثمان] به مدينه وارد شد .

.

ص: 124

7 / 9كِتابُ الإِمامِ عليه السلام إلى بَني هاشِمٍ يُخبِرُهُم بِالمُستَقبَلِكامل الزيارات عن زرارة عن أبي جعفر [الباقر] عليه السلام :كَتَبَ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام مِن مَكَّةَ إلى مُحَمَّدِ بنِ عَلِيٍّ [ابنِ الحَنَفِيَّةِ] : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، مِنَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ إلى مُحَمَّدِ بنِ عَلِيٍّ ومَن قِبَلَهُ مِن بَني هاشِمٍ ، أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ مَن لَحِقَ بِيَ استُشهِدَ ، ومَن لَم يَلحَق بي لَم يُدرِكِ الفَتحَ ، وَالسَّلامُ . (1)

مثير الأحزان :تَحَدَّثَ النّاسُ عِندَ الباقِرِ عليه السلام تَخَلُّفَ مُحَمَّدِ ابنِ الحَنَفِيَّةِ عَنهُ ، فَقالَ : يا أبا حَمزَةَ الثُّمالِيَّ ، إنَّ الحُسَينَ عليه السلام لَمّا تَوَجَّهَ إلَى العِراقِ دَعا بِقِرطاسٍ وكَتَبَ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، مِنَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ إلى بَني هاشِمٍ ، أمّا بَعدُ ، فَإِنَّهُ مَن لَحِقَ بِيَ استُشهِدَ ، ومَن تَخَلَّفَ عَنّي لَم يَبلُغِ الفَتحَ ، وَالسَّلامُ . (2)

دلائل الإمامة عن حمزة بن حُمران عن أبي جعفر [الباقر] عليه السلام ، قالَ :ذَكَرنا خُروجَ الحُسَينِ عليه السلام وتَخَلُّفَ ابنِ الحَنَفِيَّةِ عَنهُ ، فَقالَ : يا حَمزَةُ ! إنّي سَاُحَدِّثُكَ مِن هذَا الحَديثِ بِما لا تَشُكُّ فيهِ بَعدَ مَجلِسِنا هذا ، إنَّ الحُسَينَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ لَمّا فَصَلَ مُتَوَجِّها إلَى العِراقِ ، دَعا بِقِرطاسٍ وكَتَبَ فيهِ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، مِنَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ إلى بَني هاشِمٍ ، أمّا بَعدُ ، فَإِنَّهُ مَن لَحِقَ بِيَ استُشهِدَ ، ومَن تَخَلَّفَ عَنّي لَم يَبلُغِ الفَتحَ ، وَالسَّلامُ . (3)

.


1- .كامل الزيارات : ص 157 ح 195 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 87 ح 23 .
2- .مثير الأحزان : ص 39 ، الخرائج والجرائح : ج 2 ص 771 ح 93 من دون إسنادٍ إلى أحدٍ من أهل البيت عليهم السلام .
3- .دلائل الإمامة : ص 187 ح 107 ، الملهوف (طبعة أنوار الهدى) : ص 40 ، مختصر بصائر الدرجات : ص 6 ، بصائر الدرجات : ص 481 ح 5 كلّها عن حمزة بن حمران عن الإمام الصادق عليه السلام ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 76 عن أبي حمزة بن عمران عن الإمام الصادق عليه السلام وكلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 330 .

ص: 125

7 / 9نامه امام عليه السلام به بنى هاشم و خبر دادن از آينده

كامل الزيارات_ به نقل از زُراره ، از امام باقر عليه السلام _: حسين بن على عليه السلام از مكّه به محمّد به على (ابن حنفيّه) نامه نوشت كه : «به نام خداى بخشنده مهربان. از حسين بن على ، به محمّد بن على و خويشاوندان او از بنى هاشم. امّا بعد ، همانا هر كس به من بپيوندد ، شهيد مى شود و هر كس به من نپيوندد ، پيروزى نخواهد يافت. و السّلام !» .

مثير الأحزان :در حضور امام باقر عليه السلام در باره نافرمانى محمّد بن حنفيّه از امام حسين عليه السلام سخن رفت . فرمود: «اى ابو حمزه ثُمالى ! البتّه حسين عليه السلام هنگامى كه رو به سوى عراق كرد ، كاغذى خواست و نوشت: به نام خداى بخشنده مهربان . از حسين بن على ، به بنى هاشم . امّا بعد ، هر كس با من همراه شود، شهيد مى شود و هر كس از من روى بگرداند ، به پيروزى نمى رسد. والسّلام ! » .

دلائل الإمامة_ به نقل از حمزة بن حُمْران _: ما در نزد ابو جعفر [امام باقر عليه السلام ] از قيام حسين عليه السلام و سرپيچى محمّد بن حنفيّه ياد كرديم . فرمود: «اى حمزه ! من از اين موضوع ، چندان با تو سخن مى گويم كه ديگر در آن ، ترديد نكنى حسين بن على عليه السلام چون براى رفتن به سوى عراق، تصميم گرفت ، كاغذى خواست و در آن ، نوشت: به نام خداوند بخشنده مهربان . از حسين بن على ، به بنى هاشم. امّا بعد ، هر كس به من بپيوندد، شهيد مى شود و هر كس از من روى بگرداند، به پيروزى نمى رسد. والسّلام ! » .

.

ص: 126

الحدائق الورديّة :فَلَمّا نَزَلَ [الحُسَينُ عليه السلام ] بُستانَ بَني عامِرٍ (1) ، كَتَبَ إلى مُحَمَّدٍ أخيهِ وأهلِ بَيتِهِ : مِنَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ إلى مُحَمَّدِ بنِ عَلِيٍّ وأهلِ بَيتِهِ ، أمّا بَعدُ ، فَإِنَّكُم إن لَحِقتُم بِيَ استُشهِدتُم ، وإن تَخَلَّفتُم عَنّي لَم تَلحَقُوا النَّصرَ ، وَالسَّلامُ . (2)

7 / 10كِتابُ يَزيدَ إلَى ابنِ زِيادٍ يَأمُرُهُ بِقَتلِ الإِمامِ عليه السلامتاريخ اليعقوبي :أقبَلَ الحُسَينُ عليه السلام مِن مَكَّةَ يُريدُ العِراقَ ، وكانَ يَزيدُ قَد وَلّى عُبَيدَ اللّهِ بنَ زِيادٍ العِراقَ ، وكَتَبَ إلَيهِ : قَد بَلَغَني أنَّ أهلَ الكوفَةِ قَد كَتَبوا إلَى الحُسَينِ فِي القُدومِ عَلَيهِم ، وأنَّهُ قَد خَرَجَ مِن مَكَّةَ مُتَوَجِّها نَحوَهُم ، وقَد بُلِيَ بِهِ بَلَدُكَ مِن بَينِ البُلدانِ ، وأيّامُكَ مِن بَينِ الأَيّامِ ، فَإِن قَتَلتَهُ ، وإلّا رَجَعتَ إلى نَسَبِكَ ، وإلى أبيكَ عُبَيدٍ ، فَاحذَر أن يَفوتَكَ . (3)

المعجم الكبير عن محمّد بن الضحّاك عن أبيه :خَرَجَ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام إلَى الكوفَةِ ساخِطا لِوِلايَةِ يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ . فَكَتَبَ يَزيدُ بنُ مُعاوِيَةَ إلى عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ وهُوَ واليهِ عَلَى العِراقِ : إنَّهُ قَد بَلَغَني أنَّ حُسَينا قَد سارَ إلَى الكوفَةِ ، وقَدِ ابتُلِيَ بِهِ زَمانُكَ مِن بَينِ الأَزمانِ ، وبَلَدُكَ مِن بَينِ البُلدانِ ، وَابتُليتَ بِهِ مِن بَينِ العُمّالِ ، وعِندَها تُعتَقُ أو تَعودُ (4) عَبدا كَما يُعتَبَدُ (5) العَبيدُ . (6)

.


1- .بستان ابن معمر : ولكن الناس غلطوا فقالوا : بستان ابن عامر وبستان بني عامر ، وقالوا : أمّا بستان ابن عامر فهو موضع آخر قريب من الجحفة (معجم البلدان : ج 1 ص 414) وراجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
2- .الحدائق الورديّة : ج 1 ص 113 .
3- .تاريخ اليعقوبي : ج 2 ص 242 .
4- .في المصدر : «يعتق أو يعود» ، والصواب ما أثبتناه ، كما في المصادر الاُخرى .
5- .. اعتَبَدَ [فلانٌ ]فُلانا : اتّخذَهُ عبدا (تاج العروس : ج 5 ص 89 «عبد») .
6- .المعجم الكبير : ج 3 ص 115 الرقم 2846 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 214 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 371 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 305 ، تاريخ الإسلام للذهبي : ج 5 ص 10 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 165 والأربعة الأخيرة نحوه ؛ مثير الأحزان : ص 40 وليس فيه صدره ، بحار الأنوار : ج 44 ص 360 .

ص: 127

الحدائق الورديّة :چون حسين عليه السلام در بُستان بنى عامر (1) فرود آمد، به محمّد بن حنفيّه و خاندانش نوشت : «از حسين بن على ، به محمّد بن على و خانواده اش. امّا بعد، شما اگر به من پيوستيد، شهيد مى شويد و اگر از پيوستن، خوددارى كرديد، به پيروزى نخواهيد رسيد. والسّلام !» .

7 / 10نامه يزيد به ابن زياد براى كشتن امام عليه السلام

تاريخ اليعقوبى :حسين از مكّه رو به سوى عراق نهاد و يزيد به عبيد اللّه بن زياد _ كه او را بر عراق گمارده بود _ ، نوشت: «به من ، گزارش شده كه مردم كوفه، در باره آمدن حسين به كوفه ، به او نامه نوشته اند و او از مكّه به سوى آنان حركت كرده و شهر تو ، از ميان همه شهرها و روزگارت ، از ميان همه روزها به او دچار شده است . اگر او را كُشتى، كه هيچ ؛ و گر نه به نَسَب خودت و پدرت عُبَيد ، باز خواهى گشت. زنهار ، كه او از دستت در نرود!» .

المعجم الكبير_ به نقل از محمّد بن ضحّاك ، از پدرش _: حسين بن على ، از سرِ خشم نسبت به زمامدارى يزيد بن معاويه ، به سوى كوفه رفت. پس يزيد بن معاويه به عبيد اللّه بن زياد _ كه كارگزار او در عراق بود _ نوشت: «شنيده ام كه حسين به سوى كوفه حركت كرده و زمان تو ، از همه زمان ها و شهر تو ، از ميان همه شهرها و تو از ميان همه كارگزاران ، به او مبتلا شده ايد . در اين وضعيت ، تو ، يا [كار او را مى سازى و ] آزاد مى شوى ، يا به بردگى باز مى گردى، چنان كه بردگان به بردگى گرفته مى شوند» .

.


1- .در معجم البلدان آمده: «بوستان ابن مُعمّر ، درست است و مردم ، به اشتباه ، به آن، بوستان ابن عامر و بوستان بنى عامر گفته اند . گفته شده كه بوستان ابن عامر ، در جايى ديگر در نزديكى جُحفه است» (ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .

ص: 128

راجع : ج 4 ص 102 (الفصل الرابع / نصب ابن زياد أميرا على الكوفة) .

7 / 11ذِكرُ الإِمامِ عليه السلام شَهادَةَ يَحيَى بنِ زَكَرِيّا عليهما السلام فِي الطريقِالإرشاد عن عليّ بن يزيد (1) عن عليّ بن الحسين [زين العابدين] عليه السلام :خَرَجنا مَعَ الحُسَينِ عليه السلام ، فَما نَزَلَ مَنزِلاً ولَا ارتَحَلَ مِنهُ ، إلّا ذَكَرَ يَحيَى بنَ زَكَرِيّا عليه السلام وقَتلَهُ . وقالَ يَوما : ومِن هَوانِ الدُّنيا عَلَى اللّهِ ، أنَّ رَأسَ يَحيَى بنِ زَكَرِيّا عليه السلام اُهدِيَ إلى بَغِيٍّ مِن بَغايا بَني إسرائيلَ . (2)

المناقب لابن شهر آشوب عن عليّ بن الحسين [زين العابدين] عليه السلام :خَرَجنا مَعَ الحُسَينِ عليه السلام ، فَما نَزَلَ مَنزِلاً ولَا ارتَحَلَ عَنهُ إلّا وذَكَرَ يَحيَى بنَ زَكَرِيّا عليه السلام ، وقالَ يَوما : مِن هَوانِ الدُّنيا عَلَى اللّهِ ، أنَّ رَأسَ يَحيى عليه السلام اُهدِيَ إلى بَغِيٍّ مِن بَغايا بَني إسرائيلَ . وفي حَديثِ مُقاتِلٍ عَن زَينِ العابِدينَ عليه السلام عَن أبيهِ عليه السلام : إنَّ امرَأَةَ مَلِكِ بَني إسرائيلَ كَبِرَت ، وأرادَت أن تُزَوِّجَ بِنتَها مِنهُ لِلمَلِكِ ، فَاستَشارَ المَلِكُ يَحيَى بنَ زَكَرِيّا عليه السلام فَنَهاهُ عَن ذلِكَ ، فَعَرَفَتِ المَرأَةُ ذلِكَ ، وزَيَّنَت بِنتَها وبَعَثَتها إلَى المَلِكِ ، فَذَهَبَت ولَعَبَت بَينَ يَدَيهِ . فَقالَ لَهَا المَلِكُ : ما حاجَتُكِ ؟ قالَت : رَأسُ يَحيَى بَنِ زَكَرِيّا . فَقالَ المَلِكُ : يا بُنَيَّةُ ، حاجَةٌ غَيرُ هذِهِ ! قالَت : ما اُريدُ غَيرَهُ . وكانَ المَلِكُ إذا كَذَبَ فيهِم عُزِلَ عَن مُلكِهِ ، فَخُيِّرَ بَينَ مُلكِهِ وبَينَ قَتلِ يَحيى عليه السلام ، فَقَتَلَهُ ، ثُمَّ بَعَثَ بِرَأسِهِ إلَيها في طَشتٍ مِن ذَهَبٍ . (3)

.


1- .والظاهر هو عليّ بن زيد كما في بقيّة المصادر .
2- .الإرشاد : ج 2 ص 132 ، مجمع البيان : ج 6 ص 779 ، كشف الغمّة : ج 2 ص 221 ، إعلام الورى : ج 1 ص 429 كلّها عن عليّ بن زيد ، عوالي اللآلي : ج 4 ص 81 ح 83 من دون إسنادٍ إلى أحدِ أهل البيت عليهم السلام ، وليس فيها «وقتله» ، بحار الأنوار : ج 45 ص 89 ح 28 .
3- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 85 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 298 ح 10 ، وراجع : تفسير الآيات الاُولى من سورة مريم في مصادر التفسير .

ص: 129

ر . ك : ج 4 ص 103 (فصل چهارم / انتصاب عبيد اللّه بن زياد به حكومت كوفه) .

7 / 11يادكرد امام عليه السلام از شهادت يحيى بن زكريّا: در مسير

الإرشاد_ به نقل از على بن يزيد ، از امام زين العابدين عليه السلام _: با حسين عليه السلام حركت كرديم. ايشان در هيچ منزلى فرود نيامد و از آن جا بر نخاست ، جز آن كه از يحيى بن زكريّا عليه السلام و شهادت او ، ياد كرد. روزى فرمود : «از پستىِ دنيا در نزد خدا، اين كه سر يحيى بن زكريّا به بدكاره اى از بدكارگان بنى اسرائيل ، هديه شد».

المناقب ، ابن شهرآشوب :امام زين العابدين عليه السلام فرمود : «با حسين عليه السلام راه افتاديم . او در هيچ منزلى ، فرود نيامد و از آن بر نخاست، مگر آن كه از يحيى بن زكريّا ياد كرد. روزى فرمود : از پستىِ دنيا نزد خدا ، اين كه سر يحيى براى بدكاره اى از بدكارگان بنى اسرائيل، ارمغان برده شد » . نيز در حديث مُقاتل ، از امام زين العابدين عليه السلام ، از پدرش عليه السلام آمده است: «زن پادشاه بنى اسرائيل ، پير شد و خواست دخترش را به جاى خود ، به ازدواج پادشاه در آورد. پادشاه با يحيى بن زكريّا عليه السلام رايزنى كرد و يحيى ، او را از اين كار ، باز داشت. زن ، اين مطلب را فهميد . دخترش را آرايش كرد و نزد پادشاه فرستاد. او رفت و نزد شاه ، بازى كرد. شاه به او گفت: چه نياز دارى؟ گفت: سر يحيى فرزند زكريّا را . شاه گفت: فرزندم ! چيزى جز اين بخواه. گفت: جز اين نمى خواهم. رسم آنان ، چنين بود كه شاه، اگر دروغ مى گفت، از شاهى بركنار مى شد. پس ميان پادشاهى و كشتن يحيى عليه السلام ، مخيّر شد. پس يحيى را كشت و سرش را در طشتى از طلا براى او فرستاد.

.

ص: 130

7 / 12أخذُ الأَموالِ الَّتي بُعِثَت مِنَ اليَمنِ إلى يَزيدَتاريخ الطبري عن عقبة بن سمعان :إنَّ الحُسَينَ عليه السلام أقبَلَ حَتّى مَرَّ بِالتَّنعيمِ (1) ، فَلَقِيَ بِها عِيرا قَد اُقبِلَ بِها مِنَ اليَمَنِ ، بَعَثَ بِها بَحيرُ بنُ رَيسانَ الحِميَرِيُّ إلى يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ _ وكانَ عامِلَهُ عَلَى اليَمَنِ _ وعَلَى العيرِ الوَرسُ (2) وَالحُلَلُ يُنطَلَقُ بِها إلى يَزيدَ ، فَأَخَذَهَا الحُسَينُ عليه السلام فَانطَلَقَ بِها . ثُمَّ قالَ لِأَصحابِ الإِبِلِ : لا اُكرِهُكُم ، مَن أحَبَّ أن يَمضِيَ مَعَنا إلَى العِراقِ أوفَينا كِراءَهُ ، وأحسَنّا صُحبَتَهُ ، ومَن أحَبَّ أن يُفارِقَنا مِن مَكانِنا هذا ، أعطَيناهُ مِنَ الكِراءِ عَلى قَدرِ ما قَطَعَ مِنَ الأَرضِ . قالَ : فَمَن فارَقَهُ مِنهُم حوسِبَ فَأَوفى حَقَّهُ ، ومَن مَضى مِنهُم مَعَهُ أعطاهُ كِراءَهُ وكَساهُ . (3)

.


1- .التنعيم : موضع بمكّة في الحِلّ ، وهو بين مكّة وسَرِف ، وسُمّي بذلك لأنّ جبلاً عن يمينه يقال له : نعيم ، وآخر عن شماله يقال له : ناعم ، والوادي : نعمان (معجم البلدان : ج 2 ص 49) . وأصبحت التنعيم في هذا الزمان داخل مكّة (راجع : الخريطة رقم 2 في آخر هذا المجلّد) .
2- .الوَرْسُ : نبت أصفر يُصبغ به (النهاية : ج 5 ص 173 «ورس») .
3- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 385 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 547 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 220 كلاهما نحوه .

ص: 131

7 / 12گرفتن اموال ارسالى از يمن براى يزيد

تاريخ الطبرى_ به نقل از عُقْبة بن سَمعان _: حسين عليه السلام رفت تا به تنعيم (1) رسيد . كاروانى را در آن جا ديد كه از يمن مى آمد و بَحير بن رَيسان حِمْيَرى _ كه از سوى يزيد، كارگزار يمن بود _ آن را براى يزيد ، فرستاده بود. بار كاروان ، وَرس (2) و زيورآلات بود كه پيش يزيد مى بردند . حسين عليه السلام كاروان را گرفت و همراه خودش برد . سپس به شتربانان فرمود : «شما را مجبور نمى كنم. هر كه بخواهد با ما به عراق بيايد، كرايه او را مى پردازيم و با او خوش رفتارى مى كنيم ، و هر كه نخواهد و همين جا از ما جدا شود، كرايه او را به اندازه مسافتى كه پيموده است ، مى پردازيم» . پس هر كس از آنها كه از وى جدا شد، حسابش را كردند و حقّش را دادند و هر كس از آنها كه همراه وى رفت، كرايه او را پرداخت و به او جامه پوشانيد .

.


1- .در باره «تنعيم» در معجم البلدان آمده است: «محلّى در منطقه مكّه در محدوده خارج از حرم كه ميان مكّه و سَرِف قرار داشته. آن جا را تنعيم ناميده اند ؛ چون كوه سمت راست آن ، نعيم و كوه سمت چپ آن ، ناعم و درّه ميان آنها ، نعمان نام دارد. تنعيم ، اكنون در داخل شهر مكّه قرار گرفته است» (ر . ك : نقشه شماره 2 در پايان همين جلد) .
2- .گياهى زردرنگ كه براى رنگرزى از آن استفاده مى شده .

ص: 132

أنساب الأشراف :لَقِيَ الحُسَينُ عليه السلام بِالتَّنعيمِ عيرا قَد اُقبِلَ بِها مِنَ اليَمَنِ ، بَعَثَ بِها بجيرُ بنُ رَيسانَ الحِميَرِيُّ إلى يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ _ وكانَ عامِلَهُ عَلَى اليَمَنِ _ وعَلَى العيرِ وَرسٌ وحُلَلٌ ، ورُسُلُهُ فيها يَنطَلِقونَ إلى يَزيدَ . فَأَخَذَهَا الحُسَينُ عليه السلام فَانطَلَقَ بِها مَعَهُ ، وقالَ لِأَصحابِ الإِبِلِ : لا اُكرِهُكُم ، مَن أحَبَّ أن يَمضِيَ مَعَنا إلَى العِراقِ وَفَّيناهُ كِراهُ وأحسَنّا صُحبَتَهُ ، ومَن أحَبَّ أن يُفارِقَنا مِن مَكانِنا هذا أعطَيناهُ مِنَ الكِراءِ عَلى قَدرِ ما قَطَعَ مِنَ الأَرضِ . فَأَوفى مَن فارَقَهُ حَقَّهُ بِالتَّنعيمِ ، وأعطى مَن مَضى مَعَهُ وكَساهُم ، فَيُقالُ إنَّهُ لَم يَبلُغ كَربَلاءَ مِنهُم إلّا ثَلاثَةُ نَفَرٍ ، فَزادَهُم عَشَرَةَ دَنانيرَ عَشَرَةَ دَنانيرَ ، وأعطاهُم جَمَلاً جَمَلاً ، وصَرَفَهُم . (1)

الإرشاد :وسارَ [الحُسَينُ عليه السلام ] حَتّى أتَى التَّنعيمَ ، فَلَقِيَ عيرا قَد أقبَلَت مِنَ اليَمَنِ ، فَاستَأجَرَ مِن أهلِها جِمالاً لِرَحلِهِ وأصحابِهِ ، وقالَ لِأَصحابِها : مَن أحَبَّ أن يَنطَلِقَ مَعَنا إلَى العِراقِ ، وَفَّيناهُ كِراءَهُ وأحسَنّا صُحبَتَهُ ، ومَن أحَبَّ أن يُفارِقَنا في بَعضِ الطَّريقِ ، أعطَيناهُ كِراءً عَلى قَدرِ ما قَطَعَ مِنَ الطَّريقِ . فَمَضى مَعَهُ قَومٌ وَامتَنَعَ آخَرونَ . (2)

.


1- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 375 ، الأخبار الطوال : ص 245 نحوه .
2- .الإرشاد : ج 2 ص 68 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 365 .

ص: 133

أنساب الأشراف :حسين عليه السلام در تنعيم ، با كاروانى از يَمَن ، رو به رو شد كه بَجير بن رَيسان حِميَرى (گماشته يزيد در يمن)، براى يزيد فرستاده بود. بار كاروان ، وَرس و زيورآلات بود كه نزد يزيد مى بردند. حسين عليه السلام كاروان را گرفت و همراه خودش برد . پس از آن ، به شتربانان فرمود : «شما را مجبور نمى كنم. هر كه بخواهد با ما به عراق بيايد، كرايه او را مى پردازيم و با او خوش رفتارى مى كنيم و هر كه نخواهد و همين جا از ما جدا شود، كرايه او را به اندازه مسافتى كه پيموده است ، مى پردازيم». پس هر كس از آنها كه از وى جدا شد، حسابش را كردند و حقّش را دادند و هر كس از آنها كه همراه وى رفت، كرايه او را پرداخت و به او جامه پوشانيد. مى گويند : جز سه نفر از آنان به كربلا نرسيد. بر آنها ده دينار ده دينار افزود و شتر شتر به آنان بخشيد و آنان را برگرداند .

الإرشاد :حسين عليه السلام حركت كرد تا به تنعيم رسيد و در آن جا كاروانى يافت كه از يَمَن آمده بود . از كاروانيان ، شترانى براى سفر يارانش ، اجاره كرد و به ساربانان فرمود : «هر كس دوست دارد كه با ما به عراق بيايد، كرايه اش را مى پردازيم و با او خوش رفتارى مى كنيم و هر كه در ميان راه ، از ما جدا شود ، كرايه مسافتى را كه پيموده ، به وى مى پردازيم» . پس گروهى با او ره سپار و ديگران از او جدا شدند.

.

ص: 134

البداية والنهاية عن عقبة بن سمعان :... ثُمَّ إنَّ الحُسَينَ عليه السلام مَرَّ بِالتَّنعيمِ ، فَلَقِيَ بِها عيرا قَد بَعَثَ بِها بجيرُ بنُ زِيادٍ الحِميَرِيُّ نائِبُ اليَمَنِ ، قَد أرسَلَها مِنَ اليَمَنِ إلى يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ ، عَلَيها وَرسٌ وحُلَلٌ كَثيرَةٌ ، فَأَخَذَهَا الحُسَينُ عليه السلام وَانطَلَقَ بِها ، وَاستَأجَرَ أصحابَ الجِمالِ عَلَيها إلَى الكوفَةِ ، ودَفَعَ إلَيهِم اُجرَتَهُم . (1)

الملهوف :سارَ الحُسَينُ عليه السلام حَتّى مَرَّ بِالتَّنعيمِ ، فَلَقِيَ هُناكَ عيرا تَحمِلُ هَدِيَّةً قَد بَعَثَ بِها بَحيرُ بنُ رَيسانَ الحِميَرِيُّ _ عامِلُ اليَمَنِ _ إلى يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ ، فَأَخَذَ عليه السلام الهَدِيَّةَ ، لِأَنَّ حُكمَ اُمورِ المُسلِمينَ إلَيهِ ، ثُمَّ قالَ لِأَصحابِ الجِمالِ : مَن أحَبَّ أن يَنطَلِقَ مَعَنا إلَى العِراقِ ، وَفَّيناهُ كِراهُ وأحسَنّا صُحبَتَهُ ، ومَن أحَبَّ أن يُفارِقَنا ، أعطَيناهُ كِراهُ بِقَدرِ ما قَطَعَ مِنَ الطَّريقِ . فَمَضى مَعَهُ قَومٌ وَامتَنَعَ آخَرونَ . (2)

7 / 13اِمتِناعُ الإِمامِ عليه السلام عن قَبولِ أمانِ عَمرِو بنِ سَعيدٍتاريخ الطبري عن الحارث بن كعب الواليّ عن علي بن الحسين بن عليّ بن أبي طالب [زين العابدين] عليه السلام :لَمّا خَرَجنا مِن مَكَّةَ ، كَتَبَ عَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرِ بنِ أبي طالِبٍ إلَى الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام مَعَ ابنَيهِ عَونٍ ومُحَمَّدٍ : أمّا بَعدُ ، فَإِنّي أسأَلُكَ بِاللّهِ لَمَّا انصَرَفتَ حينَ تَنظُرُ في كِتابي ، فَإِنّي مُشفِقٌ عَلَيكَ مِنَ الوَجهِ الَّذي تَوَجَّهُ لَهُ أن يَكونَ فيهِ هَلاكُكَ وَاستِئصالُ أهلِ بَيتِكَ ، إن هَلَكتَ اليَومَ طَفِئَ نورُ الأَرضِ ، فَإِنَّكَ عَلَمُ المُهتَدينَ ، ورَجاءُ المُؤمِنينَ ، فَلا تَعَجَّل بِالسَّيرِ فَإِنّي في أثَرِ الكِتابِ ، وَالسَّلامُ . قالَ : وقامَ عَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ إلى عَمرِو بنِ سَعيدِ بنِ العاصِ فَكَلَّمَهُ ، وقالَ : اُكتُب إلَى الحُسَينِ كِتابا تَجَعلُ لَهُ فيهِ الأَمانَ ، وتُمَنّيهِ فيهِ البِرَّ وَالصِّلَةَ ، وتوثِقُ لَهُ في كِتابِكَ ، وتَسأَلُهُ الرُّجوعَ ، لَعَلَّهُ يَطمَئِنُّ إلى ذلِكَ فَيَرجِعَ . فَقالَ عَمرُو بنُ سَعيدٍ : اُكتُب ما شِئتَ وَائتِني بِهِ حَتّى أختِمَهُ . فَكَتَبَ عَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ الكِتابَ (3) ، ثُمَّ أتى بِهِ عَمرَو بنَ سَعيدٍ ، فَقالَ لَهُ : اِختِمهُ ، وَابعَث بِهِ مَعَ أخيكَ يَحيَى بنِ سَعيدٍ ، فَإِنَّهُ أحرى أن تَطمَئِنَّ نَفسُهُ إلَيهِ ، ويَعلَمَ أنَّهُ الجِدُّ مِنكَ ، فَفَعَلَ ، وكانَ عَمرُو بنُ سَعيدٍ عامِلَ يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ عَلى مَكَّةَ . قالَ : فَلَحِقَهُ يَحيى وعَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ ، ثُمَّ انصَرَفا بَعدَ أن أقرَأَهُ يَحيَى الكِتابَ ، فَقالا : أقرَأناهُ الكِتابَ ، وجَهَدنا بِهِ ، وكانَ مِمَّا اعتَذَرَ بِهِ إلَينا أن قالَ : إنّي رَأَيتُ رُؤيا فيها رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، واُمِرتُ فيها بِأَمرٍ أنَا ماضٍ لَهُ ، عَلَيَّ كانَ أو لي . فَقالا لَهُ : فَما تِلكَ الرُّؤيا ؟ قالَ : ما حَدَّثتُ أحَدا بِها ، وما أنَا مُحَدِّثٌ بِها حَتّى ألقى رَبّي . قالَ : وكانَ كِتابُ عَمرِو بنِ سَعيدٍ إلَى الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، مِن عَمرِو بنِ سَعيدٍ إلَى الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ ، أمّا بَعدُ ، فَإِنّي أسأَلُ اللّهَ أن يَصرِفَكَ عَمّا يوبِقُكَ (4) ، وأن يَهدِيَكَ لِما يُرشِدُكَ ، بَلَغَني أنَّكَ قَد تَوَجَّهتَ إلَى العِراقِ ، وإنّي اُعيذُكَ بِاللّهِ مِنَ الشِّقاقِ ، فَإِنّي أخافُ عَلَيكَ فيهِ الهَلاكَ ، وقَد بَعَثتُ إلَيكَ عَبدَ اللّهِ بنَ جَعفَرٍ ويَحيَى بنَ سَعيدٍ ، فَأَقبِل إلَيَّ مَعَهُما ، فَإِنَّ لَكَ عِندِيَ الأَمانَ وَالصِّلَةَ ، وَالبِرَّ وحُسنَ الجِوارِ لَكَ ، اللّهُ عَلَيَّ بِذلِكَ شَهيدٌ وكَفيلٌ ، ومُراعٍ ووَكيلٌ ، وَالسَّلامُ عَلَيكَ . قالَ : وكَتَبَ إلَيهِ الحُسَينُ عليه السلام : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّهُ لَم يُشاقِقِ اللّهَ ورَسولَهُ مَن دَعا إلَى اللّهِ عز و جل ، وعَمِلَ صالِحا وقالَ إنَّني مِنَ المُسلِمينَ ، وقَد دَعوتَ إلَى الأَمانِ وَالبِرِّ وَالصِّلَةِ ، فَخَيرُ الأَمانِ أمانُ اللّهِ ، ولَن يُؤمِنَ اللّهُ يَومَ القِيامَةِ مَن لَم يَخَفهُ فِي الدُّنيا ، فَنَسأَلُ اللّهَ مَخافَةً فِي الدُّنيا توجِبُ لَنا أمانَهُ يَومَ القِيامَةِ ، فَإِن كُنتَ نَوَيتَ بِالكِتابِ صِلَتي وبِرّي ، فَجُزيتَ خَيرا فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ ، وَالسَّلامُ . (5)

.


1- .البداية والنهاية : ج 8 ص 166 .
2- .الملهوف : ص 130 ، مثير الأحزان : ص 42 نحوه وليس فيه «لأنّ حكم اُمور المسلمين إليه» ، بحار الأنوار : ج 44 ص 367 .
3- .نصُّ الكتاب _ كما سيأتي _ لا يُفهم منه أنّه من كتابة عبد اللّه بن جعفر وكذلك جواب الإمام الحسين عليه السلام له ، بل يُفهمَ منه أنّه كتاب عمرو بن سعيد بإنشائه ؛ لما فيه من العبارات التي فيها جرأة على الإمام عليه السلام .
4- .وَبَق يَبِقُ : إذا هلك (النهاية : ج 5 ص 146 «وبق») .
5- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 387 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 548 وليس فيه ذيله من «قال: وكان كتاب» ، الفتوح : ج 5 ص 67 وفيه «سعيد بن العاص» ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 218 وليس فيهما صدره إلى «ألقى ربّي» وليس فيهما «عبد اللّه بن جعفر» وكلّها نحوه .

ص: 135

البداية و النهاية_ به نقل از عُقبة بن سَمعان _: سپس حسين عليه السلام از تنعيم گذشت و در آن جا كاروانى را ديد كه بجير بن زياد حِميَرى، حاكم يمن ، آن را از يَمَن براى يزيد بن معاويه فرستاده بود و وَرس و زيورآلات بسيارى در آن بود . حسين عليه السلام آن را گرفت و به همراه خود بُرد و شتربانانِ آن كاروان را تا كوفه اجاره كرد و مزدشان را پرداخت .

الملهوف :حسين عليه السلام حركت كرد تا به تنعيم رسيد و در آن جا كاروانى را ديد كه بارش هديه اى بود كه بَحير بن رَيسان حِميَرى (كارگزار يمن) براى يزيد بن معاويه، فرستاده بود. حسين عليه السلام هديه را گرفت ؛ زيرا زمام كارهاى مسلمانان ، به دست او بود. سپس به شتربانان كاروان فرمود : «هر كس بخواهد با ما به عراق بيايد، كرايه اش را مى پردازيم و با او خوش رفتارى مى كنيم ، و هر كس دوست دارد از ما جدا شود، كرايه اش را به اندازه راهى كه پيموده، مى پردازيم» . پس گروهى با او رفتند و ديگران ، سر باز زدند.

7 / 13خوددارى امام عليه السلام از پذيرش امان عمرو بن سعيد

تاريخ الطبرى_ به نقل از حارث بن كعب والى ، از امام زين العابدين عليه السلام _: هنگامى كه از مكّه بيرون آمديم ، نامه عبد اللّه بن جعفر و دو پسرش، عون و محمّد ، رسيد كه به حسين بن على عليه السلام نوشته بود: «امّا بعد، تو را به خدا ، آن گاه كه اين نامه را ديدى، باز گرد كه بيم دارم اين سفرى كه در پيش دارى ، موجب مرگ تو و نابودى خاندانت گردد. اگر اينك نابود گردى، نور زمين ، خاموش مى شود ؛ زيرا تو راه نماى ره يافتگان و اميد مؤمنانى . پس در رفتن ، شتاب مكن ، كه من در پىِ نامه ره سپارم. والسّلام !» . عبد اللّه بن جعفر ، نزد عمرو بن سعيد رفت و با وى ، چنين سخن گفت: به حسين ، نامه اى بنويس و او را امان بده و به او وعده نيكى و بخشش بده و در نامه خود ، تعهّد كن و از او بخواه كه باز گردد . شايد اطمينان يابد و باز آيد. عمرو بن سعيد گفت: هر چه مى خواهى ، بنويس و پيش من بياور تا بر آن ، مُهر بزنم. عبد اللّه بن جعفر ، نامه را نوشت (1) و نزد عمرو بن سعيد برد و به او گفت: به آن ، مهر بزن و همراه برادرت يحيى بن سعيد بفرست كه كاملاً اطمينان يابد و بداند كه داستان ، جدّى است. عمرو ، چنان كرد. وى كارگزار يزيد بن معاويه در مكّه بود. يحيى و عبد اللّه بن جعفر به حسين عليه السلام رسيدند و پس از آن كه يحيى بن عمرو ، نامه را برايش خواند، [به نزد عمرو] باز گشتند و گفتند: نامه را برايش خوانديم و به وى اصرار كرديم و از جمله عذرهايى كه آورد ، اين بود كه : «خوابى ديده ام كه پيامبر صلى الله عليه و آله در آن بود و دستورى يافته ام كه آن را انجام مى دهم ، به ضررم باشد ، يا به سودم». به او گفت[يم] : اين خواب ،چه بود؟ گفت: «به هيچ كس نگفته ام و به هيچ كس نخواهم گفت تا به پيشگاه پروردگارم بروم». نامه عمرو بن سعيد به حسين بن على ، چنين بود: «به نام خداى بخشنده مهربان . از عمرو بن سعيد ، به حسين بن على . امّا بعد، از خدا مى خواهم كه تو را از آنچه مايه هلاكت تو مى شود ، منصرف كند و تو را به آنچه مايه توفيقت مى شود ، هدايت نمايد . شنيدم به جانب عراق روانه شده اى. خدايت از مخالفت ، به دور بدارد ، كه بيم دارم مايه هلاكت تو شود. عبد اللّه بن جعفر و يحيى بن سعيد را نزد تو فرستادم. با آنها پيش من بيا ، كه نزد من ، امان دارى و پاداش و نيكى و مصاحبت شايسته . خدا را بر اين ، شاهد و ضامن و مراقب و وكيل مى گيرم. درود بر تو باد!». حسين عليه السلام به او نوشت: «امّا بعد، هر كه به سوى خداى عز و جل دعوت كند و عمل نيك نيك انجام دهد و بگويد من از مسلمانانم، بر خلاف خدا و پيامبر او رفتار نكرده است . مرا به امان و نيكى و پاداش خوانده اى. بهترين امان، امان خداست و خدا در روز رستاخيز ، كسى را كه در دنيا از او نترسيده باشد ، امان نمى دهد . از خدا مى خواهيم كه در اين دنيا ترسى دهد كه در روز رستاخيز ، موجب امان شود. اگر از آن نامه قصد رعايت و نيكى به من داشته اى ، خدا به تو در دنيا و آخرت ، پاداش دهد . والسّلام !» .

.


1- .همان گونه كه خواهد آمد ، از متن نامه فهميده نمى شود كه نوشته عبد اللّه بن جعفر است . همچنين ، از پاسخ امام حسين عليه السلام به او به دست مى آيد كه عمرو بن سعيد ، خود ، آن را نوشته است ؛ چون در عبارت هايى از آن به امام عليه السلام جسارت شده است .

ص: 136

. .

ص: 137

. .

ص: 138

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :كَتَبَ عَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرِ بنِ أبي طالِبٍ إلَيهِ [أي إلَى الحُسَينِ عليه السلام ]كِتابا يُحَذِّرُهُ أهلَ الكوفَةِ ، ويُناشِدُهُ اللّهَ أن يَشخَصَ إلَيهِم ، فَكَتَبَ إلَيهِ الحُسَينُ عليه السلام : إنّي رَأَيتُ رُؤيا ، ورَأَيتُ فيها رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وأمَرَني بِأَمرٍ أنَا ماضٍ لَهُ ، ولَستُ بِمُخبِرٍ بِها أحَدا ، حَتّى اُلاقي عَمَلي . وكَتَبَ إلَيهِ عَمرُو بنُ سَعيدِ بنِ العاصِ : إنّي أسأَلُ اللّهَ أن يُلهِمَكَ رُشدَكَ ، وأن يَصرِفَكَ عَمّا يُرديكَ (1) ، بَلَغَني أنَّكَ قَدِ اعتَزَمتَ عَلَى الشُّخوصِ إلَى العِراقِ ، فَإِنّي اُعيذُك بِاللّهِ مِنَ الشِّقاقِ ، فَإِن كُنتَ خائِفا فَأَقبِل إلَيَّ ، فَلَكَ عِندِيَ الأَمانُ وَالبِرُّ وَالصِّلَةُ . فَكَتَبَ إلَيهِ الحُسَينُ عليه السلام : إن كُنتَ أرَدتَ بِكِتابِكَ إلَيَّ بِرّي وصِلَتي ، فَجُزيتَ خَيرا فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ ، وإنَّهُ لَم يُشاقِق مَن دَعا إلَى اللّهِ ، وعَمِلَ صالِحا وقالَ إنَّني مِنَ المُسلِمينَ ، وخَيرُ الأَمانِ أمانُ اللّهِ ، ولَم يُؤمِن بِاللّهِ مَن لَم يَخَفهُ فِي الدُّنيا ، فَنَسأَلُ اللّهَ مَخافَةً فِي الدُّنيا ، توجِبُ لَنا أمانَ الآخِرَةِ عِندَهُ . (2)

.


1- .الرَّدَى : الهلاك (لسان العرب : ج 14 ص 316 «ردي») .
2- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 447 ، تهذيب الكمال : ج 6 ص 418 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 209 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 297 ، تاريخ الإسلام للذهبي : ج 5 ص 9 وليس فيهما ذيله من «وكتب إليه عمرو» ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2610 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 163 .

ص: 139

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :عبد اللّه بن جعفر به حسين عليه السلام نامه اى نوشت و به او نسبت به مردم كوفه ، هشدار داد و او را از رفتن به سوى آنان ، با سوگند به خدا ، پرهيز داد. حسين عليه السلام به او چنين نگاشت : «من خوابى ديده ام كه در آن، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به من دستورى داد ، كه من ، آن را انجام مى دهم و كسى را از آن ، آگاه نمى كنم تا بِدان ، جامه عمل بپوشانم» . عمرو بن سعيد بن عاص هم به حسين عليه السلام نوشت: «از خداى متعال مى خواهم كه رشد را به تو الهام كند و اين كه از خواسته ات برگردى . شنيده ام كه آهنگ رفتن به عراق كرده اى . به خدا پناه مى بردم از اين كه تو مايه چنددستگى و جدايى شوى. اگر بيمناك هستى، به سوى من بيا كه براى تو ، امان و نيكويى و پاداش است» . حسين عليه السلام به او نوشت : «اگر از نوشتن نامه ، قصد نيكى و مهرورزى به مرا داشته اى، در دنيا و آخرت ، پاداش يافته اى و كسى كه به خدا فرا مى خواند و كردار شايسته دارد و مى گويد: من مسلمانم ، جدايى نمى افكند. بهترين امان، امان خداست و كسى كه در دنيا از خدا بيم ندارد، به او ايمان ندارد. پس، از خدا بيم و ترس در دنيا مى خواهيم كه [آرامش و] امن آخرت را به ارمغان مى آورد».

.

ص: 140

الإرشاد :وألحَقَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ بِابنَيهِ عَونٍ ومُحَمَّدٍ ، وكَتَبَ عَلى أيديهِما إلَيهِ [أي إلَى الحُسَينِ عليه السلام ] كِتابا يَقولُ فيهِ : أمّا بَعدُ ، فَإِنّي أسأَلُكَ بِاللّهِ لَمَّا انصَرَفتَ حينَ تَنظُرُ في كِتابي ؛ فَإِنّي مُشفِقٌ عَلَيكَ مِنَ الوَجهِ الَّذي تَوَجَّهتَ لَهُ أن يَكونَ فيه هَلاكُكَ ، وَاستِئصالُ أهلِ بَيتِكَ ، إن هَلَكتَ اليَومَ طَفِئَ نورُ الأَرضِ ، فَإِنَّكَ عَلَمُ المُهتَدينَ ، ورَجاءُ المُؤمِنينَ ، فَلا تَعَجَّل بِالمَسيرِ ، فَإِنّي في أثَرِ كِتابي ، وَالسَّلامُ . وصارَ عَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ إلى عَمرِو بنِ سَعيدٍ ، فَسَأَلَهُ أن يَكتُبَ لِلحُسَينِ عليه السلام أمانا ، ويُمَنّيهِ لِيَرجِعَ عَن وَجهِهِ . فَكَتَبَ إلَيهِ عَمرُو بنُ سَعيدٍ كِتابا يُمَنّيهِ فيهِ الصِّلَةَ ، ويُؤَمِّنُهُ عَلى نَفسِهِ ، وأنفَذَهُ مَعَ أخيهِ يَحيَى بنِ سَعيدٍ ، فَلَحِقَهُ يَحيى وعَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ _ بَعدَ نُفوذِ ابنَيهِ _ ودَفَعا إلَيهِ الكِتابَ ، وجَهَدا بِهِ فِي الرُّجوعِ . فَقالَ : إنّي رَأَيتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله فِي المَنامِ ، وأمَرَني بِما أنَا ماضٍ لَهُ ، فَقالا لَهُ : فَما تِلكَ الرُّؤيا ؟ قالَ : ما حَدَّثتُ أحَدا بِها ، ولا أنَا مُحَدِّثٌ أَحدا حَتّى ألقى رَبّي جَلَّ وعَزَّ . فَلَمّا أيِسَ مِنهُ عَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ ، أمَرَ ابنَيهِ عَونا ومُحَمَّدا بِلُزومِهِ ، وَالمَسيرِ مَعَهُ وَالجِهادِ دونَهُ ، ورَجَعَ مَعَ يَحيَى بنِ سَعيدٍ إلى مَكَّةَ . (1)

.


1- .الإرشاد : ج 2 ص 68 ، إعلام الورى : ج 1 ص 446 نحوه وليس فيه صدره إلى «عن وجهه» ، بحار الأنوار : ج 44 ص 366 .

ص: 141

الإرشاد :عبد اللّه بن جعفر ، فرزندانش عون و محمّد را به حسين عليه السلام ملحق ساخت و به دستشان نامه اى داد كه در آن ، نوشته بود: «امّا بعد، تو را به خدا سوگند مى دهم كه چون در نامه ام نگريستى، باز گردى . من از سَمتى كه بِدان ره سپارى ، نگرانم كه مبادا نابودى خود و درماندگى خانواده ات در آن باشد . اگر امروز كشته شوى، نور زمين ، خاموش مى گردد ؛ زيرا تو پرچم هدايت يافتگان و اميد مؤمنانى. پس در حركت ، شتاب مكن ، كه من در پىِ نامه ام خواهم آمد. والسّلام !» . عبد اللّه بن جعفر ، نزد عمرو بن سعيد رفت و از او خواست براى حسين عليه السلام امان نامه اى بنويسد و به وى [وعده و] اميدوارى دهد تا از راهش برگردد. عمرو بن سعيد به حسين عليه السلام نامه اى نگاشت و در آن ، وى را به پاداش ، اميدوار كرد و بر جانش ايمنى داد و آن را با برادرش يحيى بن سعيد فرستاد. يحيى بن سعيد و عبد اللّه بن جعفر [پس از فرستادن فرزندانش] به امام حسين عليه السلام ملحق شدند و نامه را به وى تحويل دادند و سعى بسيار در باز گرداندن او به كار بستند. حسين عليه السلام فرمود: «من ، پيامبر صلى الله عليه و آله را در خواب ديدم كه دستورى داد و من ، بِدان عمل مى كنم». به او گفتند: آن خواب چيست؟ فرمود: «در باره آن ، با كسى سخن نمى گويم و آن را براى كسى نمى گويم ، تا خدا را ديدار كنم». چون عبد اللّه بن جعفر از او نوميد شد ، از فرزندانش عون و محمّد خواست كه به او بپيوندند و با او بروند و در راه او ، جهاد كنند و خود با يحيى بن سعيد به مكّه باز گشت.

.

ص: 142

7 / 14لِقاءُ الفَرَزدَقِ فِي الصِّفاحِتاريخ الطبري عن عبد اللّه بن سليم والمذري :أقبَلنا حَتَّى انتَهَينا إلَى الصِّفاحِ (1) ، فَلَقِيَنا الفَرَزدَقُ بنُ غالِبٍ الشّاعِرُ ، فَواقَفَ حُسَينا عليه السلام فَقالَ لَهُ : أعطاكَ اللّهُ سُؤلَكَ ، وأمَّلَكَ فيما تُحِبُّ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : بَيِّن لَنا نَبَأَ النّاسِ خَلفَكَ ، فَقالَ لَهُ الفَرَزدَقُ : مِنَ الخَبيرِ سَأَلتَ ، قُلوبُ النّاسِ مَعَكَ ، وسُيوفُهُم مَعَ بَني اُمَيَّةَ ، وَالقَضاءُ يَنزِلُ مِنَ السَّماءِ ، وَاللّهُ يَفعَلُ ما يَشاءُ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : صَدَقتَ ، للّهِِ الأَمرُ ، وَاللّهُ يَفعَلُ ما يَشاءُ ، وكُلَّ يَومٍ رَبُّنا في شَأنٍ ، إن نَزَلَ القَضاءُ بِما نُحِبُّ فَنَحمَدُ اللّهَ عَلى نَعمائِهِ ، وهُوَ المُستعانُ عَلى أداءِ الشُّكرِ ، وإن حالَ القَضاءُ دونَ الرَّجاءِ ، فَلَم يَعتَدِ مَن كانَ الحَقَّ نِيَّتُهُ ، وَالتَّقوى سَريرَتُهُ . ثُمَّ حَرَّكَ الحُسَينُ عليه السلام راحِلَتَهُ فَقالَ : السَّلامُ عَلَيكَ ، ثُمَّ افتَرَقا . (2)

أنساب الأشراف :ولَمّا صارَ الحُسَينُ عليه السلام إلَى الصِّفاحِ ، لَقِيَهُ الفَرَزدَقُ بنُ غالِبٍ الشّاعِرُ ، فَسَأَلَهُ عَن أمرِ النّاسِ وَراءَهُ . فَقالَ لَهُ الفَرَزدَقُ : اَلخَبيرَ سَأَلتَ ، إنَّ قُلوبَ النّاسِ مَعَكَ ، وسُيوفَهُم مَعَ بَني اُمَيَّةَ ، وَالقَضاءُ مِنَ السَّماءِ ، وَاللّهُ يَفعَلُ ما يَشاءُ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : صَدَقتَ . (3)

.


1- .الصِّفاحُ : هي من أوائل المنازل في طريق مكّة إلى الكوفة (راجع: الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد) .
2- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 386 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 547 ، الفصول المهمّة : ص 185 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 166 عن أبي مخنف بإسناده وكلّها نحوه .
3- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 376 ، تجارب الاُمم : ج 2 ص 59 ؛ المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 95 نحوه وفيه «في ذات عرق» بدل «الصفاح» وراجع : الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 456 الرقم 439 والأخبار الطوال : ص 245 .

ص: 143

7 / 14ديدار فَرَزدَق در صِفاح

اشاره

تاريخ الطبرى_ به نقل از عبد اللّه بن سليم و مَذَرى _: آمديم تا به صِفاح (1) رسيديم. فَرَزدَق بن غالبِ شاعر را ديديم كه مقابل حسين عليه السلام ايستاد و به ايشان گفت: خدا حاجت تو را بدهد و آرزويت را بر آورد! حسين عليه السلام به او فرمود: «خبر مردمى را كه پشت سر نهادى ، با ما بگو». فَرَزدَق گفت: از شخصِ آگاهى پرسيدى ! دل هاى مردم با توست و شمشيرهايشان با بنى اميّه . تقدير از آسمان مى رسد و خدا هر چه بخواهد ، انجام مى دهد» . حسين عليه السلام به او فرمود: «راست گفتى . كار ، به دست خداست و خدا هر چه بخواهد ، انجام مى دهد و هر روزى ، پروردگار ما ، در كارى است. اگر تقدير ، به خواست ما فرود آيد، خدا را بر نعمت هايش سپاس مى گزاريم و او ياور بر سپاس گزارى است و اگر تقدير ، مانع خواسته ما شود، كسى كه انگيزه پاك و منش پرهيزگارانه دارد، ستم نكرده است» . آن گاه حسين عليه السلام مَركبش را حركت داد و گفت: «درود بر تو!» و از هم جدا شدند.

أنساب الأشراف :چون حسين عليه السلام به صِفاح رسيد، فرزدق بن غالبِ شاعر ، به ديدارش آمد . حسين عليه السلام از او، در باره مردمى كه پشت سر نهاده بود، پرسيد. فرزدق گفت: از شخص آگاهى، پرسش نمودى . به راستى كه دل هاى مردم ، با تو و شمشيرهايشان با بنى اميّه است . تقدير ، از آسمان مى رسد و خدا هر چه را بخواهد ، انجام مى دهد . حسين عليه السلام فرمود : «راست گفتى» .

.


1- .از اولين منازل، در مسير مكه به كوفه (ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد ).

ص: 144

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) عن الفرزدق :لَقيتُ حُسَيناً عليه السلام ، فَقُلتُ : بِأَبي أنتَ ! لَو أقَمتَ حَتّى يَصدُرَ النّاسُ ، لَرَجَوتُ أن يَتَقَصَّفَ (1) أهلُ المَوسِمِ مَعَكَ . فَقالَ : لَم آمَنهُم يا أبا فِراسٍ . قالَ : فَدَخَلتُ مَكَّةَ ، فَإِذا فُسطاطٌ (2) وهَيئَةٌ ، فَقُلتُ: لِمَن هذا ؟ قالوا : لِعَبدِ اللّهِ بنِ عَمرِو بنِ العاصِ ، فَأَتَيتُهُ فَإِذا شَيخٌ أحمَرُ ، فَسَلَّمتُ ، فَقالَ : مَن ؟ قُلتُ : الفَرَزدَقُ ، أتَرى أن أنصُرَ حُسَيناً عليه السلام ؟ قالَ : إذاً تُصيبَ أجراً وذُخراً ، قُلتُ : بِلا دُنيا ؟! فَأَطرَقَ ثُمَّ قالَ : يَا بنَ غالِبٍ ، لَتَتِمَّنَّ خِلافَةُ يَزيدَ ، فَانظُرَن . فَكَرِهتُ ما قالَ . قالَ : فَسَبَبتُ يَزيدَ ومُعاوِيَةَ ، قالَ : مَه! قَبَّحَكَ اللّهُ . فَغَضِبتُ فَشَتَمتُهُ وقُمتُ ، ولَو حَضَرَ حَشَمُهُ (3) لَأَوجَعوني . فَلَمّا قَضَيتُ الحَجَّ رَجَعتُ ، فَإِذا عيرٌ ، فَصَرَختُ : ألا ما فَعَلَ الحُسَينُ عليه السلام ؟ فَرَدّوا عَلَيَّ : ألا قُتِلَ . (4)

تاريخ الطبري عن الفرزدق بن غالب :حَجَجتُ بِاُمّي ، فَأَنَا أسوقُ بَعيرَها حينَ دَخَلتُ الحَرَمَ في أيّامِ الحَجِّ ، وذلِكَ في سَنَةِ سِتّينَ ، إذ لَقيتُ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام خارِجا مِن مَكَّةَ ، مَعَهُ أسيافُهُ وتِراسُهُ ، فَقُلتُ : لِمَن هذَا القِطارُ ؟ فَقيلَ : لِلحُسَينِ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام ، فَأَتَيتُهُ فَقُلتُ : بِأَبي واُمّي يَابنَ رَسولِ اللّهِ ! ما أعجَلَكَ عَنِ الحَجِّ ؟ فَقالَ : لَو لَم أعجَل لَاُخِذتُ . قالَ : ثُمَّ سَأَلَني : مِمَّن أنتَ ؟ فَقُلتُ لَهُ : اُمرُؤٌ مِنَ العِراقِ ؛ قالَ : فَوَاللّهِ ما فَتَّشَني عَن أكثَرَ مِن ذلِكَ ، وَاكتَفى بِها مِنّي ، فَقالَ : أخبِرني عَنِ النّاسِ خَلفَكَ ؟ قالَ : فَقُلتُ لَهُ : القُلوبُ مَعَكَ ، وَالسُّيوفُ مَع بَني اُمَيَّةَ ، وَالقَضاءُ بِيَدِ اللّهِ . قالَ : فَقالَ لي : صَدَقتَ . قالَ : فَسَأَلتُهُ عَن أشياءَ ، فَأَخبَرَني بِها مِن نُذورٍ ومَناسِكَ ... . قالَ : ثُمَّ مَضَيتُ فَإِذا بِفُسطاطٍ مَضروبٍ فِي الحَرَمِ ، وهَيئَتُهُ حَسَنَةٌ ، فَأَتَيتُهُ فَإِذا هُوَ لِعَبدِ اللّهِ بنِ عَمرِو بنِ العاصِ ، فَسَأَلَني ، فَأَخبَرتُهُ بِلِقاءِ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام . فَقالَ لي : وَيلَكَ ! فَهَلَا اتَّبَعتَهُ ، فَوَاللّهِ لَيَملِكَنَّ ، ولا يَجوزُ السِّلاحُ فيهِ ولا في أصحابِهِ . قالَ : فَهَمَمتُ وَاللّهِ أن ألحَقَ بِهِ ، ووَقَعَ في قَلبي مَقالَتُهُ ، ثُمَّ ذَكَرتُ الأَنبِياءَ وقَتلَهُم ، فَصَدَّني ذلِكَ عَنِ اللَّحاقِ بِهِم ، فَقَدِمتُ عَلى أهلي بِعُسفانَ (5) . قالَ : فَوَاللّهِ إنّي لَعِندَهُم إذ أقبَلَت عيرٌ قَدِ امتارَت (6) مِنَ الكوفَةِ ، فَلَمّا سَمِعتُ بِهِم خَرَجتُ في آثارِهِم ، حَتّى إذا أسمَعتُهُمُ الصَّوتَ ، وعَجِلتُ عَن إتيانِهِم صَرَختُ بِهِم : ألا ما فَعَلَ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام ؟ قالَ : فَرَدّوا عَلَيَّ : ألا قَد قُتِلَ ، قالَ : فَانصَرَفتُ وأنَا ألعَنُ عَبدَ اللّهِ بنَ عَمرِو بنِ العاصِ . قالَ : وكانَ أهلُ ذلِكَ الزَّمانِ يَقولونَ ذلِكَ الأَمرَ ، ويَنتَظِرونَهُ في كُلِّ يَومٍ ولَيلَةٍ . قالَ : وكانَ عَبدُ اللّهِ بنُ عَمرٍو يَقولُ : لا تَبلُغُ الشَّجَرَةُ ولَا النَّخلَةُ ولَا الصَّغيرُ حَتّى يَظهَرَ هذَا الأَمرُ . قالَ : فَقُلتُ لَهُ : فَما يَمنَعُكَ أن تَبيعَ الوَهطَ ؟ قالَ : فَقالَ لي : لَعنَةُ اللّهِ عَلى فُلانٍ _ يَعني مُعاوِيَةَ _ وعَلَيكَ . قالَ : فَقُلتُ : لا ، بَل عَلَيكَ لَعنَةُ اللّهِ ؛ قالَ : فَزادَني مِنَ اللَّعنِ ، ولَم يَكُن عِندَهُ مِن حَشَمِهِ أحَدٌ فَأَلقى مِنهُم شَرّا . قالَ : فَخَرَجتُ وهُوَ لا يَعرِفُني . وَالوَهطُ : حائِطٌ لِعَبدِ اللّهِ بنِ عَمرٍو بِالطّائِفِ ؛ قالَ : وكانَ مُعاوِيَةُ قَد ساوَمَ بِهِ عَبدَ اللّهِ بنَ عَمرٍو ، وأعطاهُ بِهِ مالاً كَثيرا ، فَأَبى أن يَبيعَهُ بِشَيءٍ . (7)

.


1- .. القصف : الكسر والدّفع الشديد لفرط الزّحام ، ويتقصّف عليه أبناؤهم ، أي يزدحمون (النهاية : ج 4 ص 73 «قصف») .
2- .الفُسْطَاطُ : ضرب من الأبنية في السفر دون السرادق (النهاية : ج 3 ص 445 «فسط») .
3- .حَشَمُ الرجل : خَدَمُه ومن يغضب له (الصحاح : ج 5 ص 1900 «حشم») .
4- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 455 الرقم 438 وراجع : الرقم 437 و سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 293 .
5- .عُسْفان : منهلة من مناهل الطريق بين الجحفة ومكّة ، وهي من مكّة على مرحلتين (معجم البلدان : ج 4 ص 121) وراجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
6- .المِيرَة : جلب الطعام ، مارَ عِيالَهُ وَامتارَ لَهم (القاموس المحيط : ج2 ص137 «الميرة») .
7- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 386 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 167 نحوه وليس فيه ذيله من «قال : وكان أهل» .

ص: 145

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة)_ به نقل از فَرَزدَق _: حسين عليه السلام را ديدم و گفتم: پدرم ، فدايت! چه مى شد اگر مى ماندى تا مردم ، براى مراسم [ عرفات ] ، خارج شوند ؟ اميد دارم كه مردم پس از مراسم حج ، بر گِرد تو جمع شوند. فرمود : «اى ابو فارِس ! از آنها در امان نيستم». وارد مكّه شدم . خيمه اى و هيئتى ديدم. گفتم: اين، از آن كيست؟ گفتند: از آنِ عبد اللّه بن عمرو بن عاص . نزد او آمدم . پيرمردى سرخ رو را ديدم و بر او سلام كردم . گفت : كيستى؟ گفتم: فَرَزدَق . آيا موافقى حسين را يارى كنم ؟ گفت: اگر چنين شود ، از پاداش و ذخيره آخرت ، بهره مند مى شوى. گفتم: بدون دنيا؟! او سر به زير افكند و سپس گفت: اى فرزند غالب ! حتما خلافت يزيد ، كامل مى شود . حالا ببين . سخنش را نپسنديدم. به يزيد و معاويه ، ناسزا گفتم. گفت: آرام باش _ خدا تو را زشت كند _ ! خشمگين شدم و به او هم ناسزا گفتم و برخاستم _ و اگر نزديكانش بودند، مرا اذيّت مى كردند _ . چون حج گزاردم، باز گشتم. كاروانى ديدم و فرياد كشيدم: آهاى ! حسين ، چه كرد؟ پاسخ دادند: هم اينك ، كشته شد.

تاريخ الطبرى_ به نقل از فرزدق بن غالب _: مادرم را به حج بردم و شتر او را مى راندم . وقتى وارد حرم شدم _ و اين به سال شصت [هجرى] بود _ ، حسين بن على عليه السلام را ديدم كه از مكّه بيرون مى شد و شمشيرها و سپرهاى خويش را همراه داشت. گفتم: اين كاروان ، از آنِ كيست؟ گفتند: از آنِ حسين بن على . آن گاه پيش او رفتم و گفتم: اى پسر پيامبر خدا ! پدر و مادرم به فدايت ! چرا حج نكرده ، با شتاب مى روى؟ فرمود : «اگر شتاب نكنم ، مرا مى گيرند» . آن گاه از من پرسيد: «از چه قبيله اى هستى ؟» . گفتم: مردى از عراقم. به خدا ، بيشتر از اين ، كنجكاوى نكرد و به همين ، بسنده كرد و فرمود : «از اخبار مردم پشت سر خود ، با من بگو». گفتم: دل هايشان با توست و شمشيرهايشان با بنى اميّه است ، و تقدير ، به دست خداست . فرمود : «راست گفتى». مسئله هايى از او پرسيدم و او در باره نذرها و مَناسك ، مطالبى به من فرمود ... . آن گاه حركت كردم و داخل حرم ، سراپرده اى ديدم كه وضعى نيكو داشت . به سوى آن رفتم و معلوم شد از آنِ عبد اللّه بن عمرو بن عاص است . از من پرسيد و به او گفتم كه حسين بن على را ديده ام. گفت: واى بر تو! چرا با وى نرفتى ؟ به خدا ، به قدرت مى رسد و سلاح در او و يارانش ، كارگر نمى افتد . به خدا ، آهنگ آن كردم كه خودم را به او برسانم و سخن عبد اللّه در دلم اثر كرده بود. آن گاه پيامبران و كشته شدنشان را به ياد آوردم و اين انديشه ، مرا از پيوستن به آنها باز داشت و به عُسْفان ، (1) پيش كسانِ خويش رفتم . به خدا پيش آنها بودم كه كاروانى آمد كه از كوفه ، آذوقه آورده بود . چون از آمدن كاروان ، خبردار شدم ، به دنبال آن ، روان شدم و چون به صدارَس كاروان رسيديم، صبر نداشتم تا به آنها برسم و [از همان جا] بانگ زدم: حسين بن على ، چه كرد؟ جواب دادند: كشته شد. پس باز گشتم ، در حالى كه عبد اللّه بن عمرو بن عاص را لعنت مى كردم. مردم آن زمان ، از اين قضيّه سخن مى گفتند و هر روز و شب ، منتظر خبر حسين عليه السلام بودند . عبد اللّه بن عمرو مى گفت: پيش از آن كه اين درخت و اين نخل و اين صغير به كمال برسد، اين قضيّه (حكومت خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله ) آشكار مى شود . يك روز به او گفتم: پس چرا وَهْط را نمى فروشى؟ گفت: لعنت خدا بر فلانى و بر تو ! و مقصودش [از فلانى] ، معاويه بود . گفتم: نه ؛ بلكه لعنت خدا بر تو ! او باز مرا لعن كرد . از اطرافيان وى ، كسى آن جا نبود كه زحمتى از آنها ببينم. پس ، از پيش وى آمدم و مرا نشناخت . وَهْط ، باغى بود كه عبد اللّه بن عمرو در طائف داشت و معاويه با عبد اللّه در باره معامله آن ، گفتگو كرده بود كه مالى بسيار بدهد ؛ امّا وى نپذيرفته بود كه آن را به هيچ بهايى بفروشد.

.


1- .عُسفان از چشمه هاى مسير بين جُحفه و مكه است و در دو منزلى مكه قرار دارد (ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .

ص: 146

. .

ص: 147

. .

ص: 148

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) عن سفيان بن عيينة :حَدَّثَني لَبَطَةُ بنُ الفَرَزدَقِ وهُوَ فِي الطَّوافِ ، وهُوَ مَعَ ابنِ شُبُرمَةَ ، قالَ : أخبَرَني أبي ، قالَ : خَرَجنا حُجّاجا فَلَمّا كُنّا بِالصِّفاحِ ، إذا نَحنُ بِرَكبٍ عَلَيهِمُ اليَلامِقُ (1) ومَعَهُمُ الدَّرَقُ (2) ، فَلَمّا دَنَوتُ مِنهُم إذا أنَا بِحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام ، فَقُلتُ : أي أبا عَبدِ اللّهِ! قالَ : يا فَرَزدَقُ ما وَراءَكَ ؟ قالَ : أنتَ أحَبُّ النّاسِ ، وَالقَضاءُ فِي السَّماءِ ، وَالسُّيوفُ مَعَ بَني اُمَيَّةَ . قالَ : ثُمَّ دَخَلنا مَكَّةَ ، فَلَمّا كُنّا بِمِنىً قُلتُ لَهُ : لَو أتَينا عَبدَ اللّهِ بنَ عَمروٍ فَسَأَلناهُ عَن حُسَينٍ وعَن مَخرَجِهِ . فَأَتَينا مَنزِلَهُ بِمِنىً ، فَإِذا نَحنُ بِصِبيَةٍ لَهُ سودٍ مُوَلَّدينَ يَلعَبونَ ، قُلنا : أينَ أبوكُم ؟ قالوا : فِي الفُسطاطِ يَتَوَضَّأُ . فَلَم نَلبَث أن خَرَجَ عَلَينا مِن فُسطاطِهِ ، فَسَأَلناهُ عَن حُسَينٍ عليه السلام فَقالَ : أما إنَّهُ لا يَحيكُ فيهِ السِّلاحُ ، قالَ : فَقُلتُ لَهُ : تَقولُ هذا فيهِ ، وأنتَ الَّذي قاتَلتَهُ وأباهُ ! فَسَبَّني وسَبَبتُهُ . ثُمَّ خَرَجنا حَتّى أتَينا ماءً لَنا يُقالُ لَهُ «تعشار» ، فَجَعَلَ لا يَمُرُّ بِنا أحَدٌ إلّا سَأَلناهُ عَن حُسَينٍ عليه السلام ، حَتى مَرَّ بِنا رَكبٌ فَنادَيناهُم : ما فَعَلَ حُسَينُ بنُ عَلِيٍّ ؟ قالوا : قُتِلَ . فَقُلتُ : فَعَلَ اللّهُ بِعَبدِ اللّهِ بنِ عَمرٍو وفَعَلَ . قالَ سُفيانُ : ذَهَبَ الفَرَزدَقُ إلى غَيرِ المَعنى _ أو قالَ : الوَجهِ _ إنَّما قالَ : لا يَحيكُ فيهِ السِّلاحُ ولا يَضُرُّهُ القَتلُ مَعَ ما قَد سَبَقَ لَهُ . (3)

.


1- .اليَلْمَقْ : القباء _ فارسي _ (القاموس المحيط : ج 3 ص 291 «يَلْمَق») .
2- .الدَّرَقُ : ضرب من الترسة ، الواحدة دَرَقَة تتَّخذ من الجلد (لسان العرب : ج 10 ص 95 «درق») .
3- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 452 الرقم 435 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 212 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 222 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2612 كلاهما نحوه وراجع : أنساب الأشراف : ج 3 ص 376 وسير أعلام النبلاء : ج 3 ص 298 .

ص: 149

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة)_ به نقل از سفيان بن عُيَينه _: لَبَطَة بن فَرَزدَق در طواف [خانه خدا] همراه ابن شُبْرُمه بود كه به من گفت: پدرم برايم نقل كرد كه در سفر حج، در محلّ صِفاح، به كاروانى با زره و سپر برخورديم و چون به آنها نزديك شدم، حسين بن على عليه السلام را ديدم. گفتم: اى ابا عبد اللّه ! فرمود : «فرزدق ! چه خبر؟» . گفتم: تو [در نزد كوفيان ،] دوست داشتنى ترينِ مردمى . تقدير و سرنوشت ، در آسمان است و شمشيرها با بنى اميّه اند . [در آن سفر] پس از آن كه به مكّه رسيديم، در مِنا به او (پدرم) گفتم: كاش نزد عبد اللّه بن عمرو برويم و از حسين و بيرون آمدنش بپرسيم. به منزل او در مِنا وارد شديم . كودكانى سياه و نوخاسته ، بازى مى كردند. گفتيم: پدرتان كجاست؟ گفتند : در چادر ، وضو مى گيرد. لختى نگذشته بود كه از خيمه بيرون آمد. از او در باره حسين عليه السلام پرسيديم . گفت: سلاح ، در او اثر نمى كند. [پدرم] گفت : به او گفتم : در باره او چنين مى گويى ، در حالى كه تو با او و پدرش جنگيدى؟! او به من دشنام گفت و من هم ناسزايش گفتم. سپس حركت كرديم تا به آبگاهى به نام تعشار _ كه مال ما بود _ رسيديم . هر كس بر ما مى گذشت ، در باره حسين عليه السلام از او مى پرسيديم، تا اين كه سوارانى بر ما گذشتند . آنان را صدا زديم و پرسيديم : حسين بن على ، چه كرد؟ گفتند: كشته شد. گفتم: خدا ، سزاى عبد اللّه بن عمرو را بدهد ، كه مى دهد ! فرزدق ، معناى ديگرى [از سخن عبد اللّه ] دريافت كرده بود. او گفت : [معناى سخنش اين است كه] با آن سابقه اى كه حسين دارد ، كشتن به او زيان نمى رساند.

.

ص: 150

الإرشاد عن الفرزدق :حَجَجتُ بِاُمّي في سَنَةِ سِتّينَ ، فَبَينا أنَا أسوقُ بَعيرَها حينَ دَخَلتُ الحَرَمَ إذ لَقيتُ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام خارِجا مِن مَكَّةَ ، مَعَهُ أسيافُهُ وتِراسُهُ . فَقُلتُ : لِمَن هذَا القِطارُ ؟ فَقيلَ : لِلحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام ، فَأَتَيتُهُ فَسَلَّمتُ عَلَيهِ وقُلتُ لَهُ : أعطاكَ اللّهُ سُؤلَكَ ، وأمَّلَكَ فيما تُحِبُّ ، بِأَبي أنتَ واُمّي يَابنَ رَسولِ اللّهِ ! ما أعجَلَكَ عَنِ الحَجِّ ؟ فَقالَ : لَو لَم أعجَل لَاُخِذتُ ، ثُمَّ قالَ لي : مَن أنتَ ؟ قُلتُ : اُمُرؤٌ مِنَ العَرَبِ ، فَلا وَاللّهِ ما فَتَّشَني عَن أكثَرَ مِن ذلِكَ ، ثُمَّ قالَ لي : أخبِرني عَنِ النّاسِ خَلفَكَ ، فَقُلتُ : الخَبيرَ سَأَلتَ ، قُلوبُ النّاسِ مَعَكَ ، وأسيافُهُم عَلَيكَ ، وَالقَضاءُ يَنزِلُ مِنَ السَّماءِ ، وَاللّهُ يَفعَلُ ما يَشاءُ . فَقالَ : صَدَقتَ ، للّهِِ الأَمرُ ، وكُلَّ يَومٍ رَبُّنا هُوَ في شَأنٍ ، إن نَزَلَ القَضاءُ بِما نُحِبُّ فَنَحمَدُ اللّهَ عَلى نَعمائِهِ ، وهُوَ المُستَعانُ عَلى أداءِ الشُّكرِ ، وإن حالَ القَضاءُ دونَ الرَّجاءِ ، فَلَم يَبعُد مَن كانَ الحَقَّ نِيَّتُهُ ، وَالتَّقوى سَريرَتُهُ . فَقُلتُ لَهُ : أجَل ، بَلَّغَكَ اللّهُ ما تُحِبُّ ، وكَفاكَ ما تَحذَرُ . (1)

.


1- .الإرشاد : ج 2 ص 67 ، إعلام الورى : ج 1 ص 445 وليس فيه ذيله من «وقضاء ينزل» ، مثير الأحزان : ص 40 عن عبيد اللّه بن سليم والمدري نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 365 .

ص: 151

الإرشاد_ به نقل از فرزدق _: مادرم را در ايّام حج در سال شصت ، به حج بردم . شترش را مى راندم و وارد حرم شدم كه حسين بن على عليه السلام را ديدم كه از مكّه ، بيرون مى رفت و شمشيرها و سپرهاى خويش را به همراه داشت. گفتم: اين ، كاروانِ كيست؟ گفتند: از آنِ حسين بن على است . نزد او آمدم و سلام كردم و به وى گفتم: خدا ، خواسته تو را برآورده سازد و تو را به آنچه دوست دارى ، برساند ! پدر و مادرم به فدايت ، اى فرزند پيامبر خدا! چرا حج نكرده ، با شتاب مى روى؟ فرمود : «اگر شتاب نكنم، دستگيرم مى كنند». سپس از من پرسيد : «تو كيستى ؟» . گفتم : مردى از عرب . به خدا بيش از اين ، كنجكاوى نكرد و سپس به من فرمود : «از اخبارِ مردم پشت سرت با من بگو» . گفتم: از شخص آگاهى پرسيدى ! دل هاى مردم ، با تو و شمشيرهايشان ، بر ضدّ توست و تقدير (سرنوشت) ، از آسمان مى آيد و خدا ، هر چه بخواهد ، انجام مى دهد . فرمود : «درست گفتى. كار ، دست خداست و پروردگار ما ، هر روز ، در كارى است. اگر تقدير ، چنان كه ما دوست داريم ، فرود آيد، خدا را بر نعمت هايش سپاس مى گوييم _ و او تنها ياور بر سپاس گزارى است _ و اگر تقدير ، مانع تحقّق آرزو شود، آن كه نيّتش حق باشد و پارسايى، منش او، دور نخواهد بود». به او گفتم: آرى. خدا ، تو را به آنچه دوست دارى ، برساند و از آنچه بيم دارى، كفايت كند!

.

ص: 152

تذكرة الخواصّ :أمَّا الحُسَينُ عليه السلام ، فَإِنَّهُ خَرَجَ مِن مَكَّةَ سابِعَ ذِي الحِجَّةِ سَنَةَ سِتّينَ ، فَلَمّا وَصَلَ بُستانَ بَني عامِرٍ ، لَقِيَ الفَرَزدَقَ الشّاعِرَ وكانَ يَومَ التَّروِيَةِ . فَقالَ لَهُ : إلى أينَ يَابنَ رَسولِ اللّهِ ! ما أعجَلَكَ عَنِ المَوسِمِ ؟! قالَ : لَو لَم أعجَل لَاُخِذتُ أخذا ، فَأَخبِرني يا فَرَزدَقُ عَمّا وَراءَكَ ؟ فَقالَ : تَرَكتُ النّاسَ بِالعِراقِ قُلوبَهُم مَعَكَ ، وسُيوفَهُم مَعَ بَني اُمَيَّةَ ، فَاتَّقِ اللّهَ في نَفسِكَ وَارجِع . فَقالَ لَهُ : يا فَرَزدَقُ ! إنَّ هؤُلاءِ قَومٌ لَزِموا طاعَةَ الشَّيطانِ ، وتَرَكوا طاعَةَ الرَّحمنِ ، وأظهَروا الفَسادَ فِي الأَرضِ ، وأبطَلُوا الحُدودَ ، وشَرِبُوا الخُمورَ ، وَاستَأثَروا في أموالِ الفُقَراءِ وَالمَساكينِ ، وأنَا أولى مَن قامَ بِنُصرَةِ دينِ اللّهِ ، وإعزازِ شَرعِهِ ، وَالجِهادِ في سَبيلِهِ ، لِتَكونَ كَلِمَةُ اللّهِ هِيَ العُليا . فَأَعرَضَ عَنهُ الفَرَزدَقُ وسارَ . (1)

كشف الغمّة عن الفرزدق :لَقِيَنِي الحُسَينُ عليه السلام في مُنصَرَفي مِنَ الكوفَةِ ، فَقالَ : ما وَراءَكَ يا أبا فِراسٍ ؟ قُلتُ : أصدُقُكَ ؟ قالَ عليه السلام : الصِّدقُ اُريدُ . قُلتُ : أمّا القلوبُ فَمَعَكَ ، وأمّا السُّيوفُ فَمَعَ بَني اُمَيَّةَ ، وَالنَّصرُ مِن عِندِ اللّهِ . قالَ : ما أراكَ إلّا صَدَقتَ . النّاسُ عَبيدُ المالِ ، وَالدّينُ لَغوٌ (2) عَلى ألسِنَتِهِم ، يَحوطونَهُ ما دَرَّت (3) بِهِ معايِشُهُم ، فَإِذا مُحِّصوا (4) بِالبَلاءِ قَلَّ الدَّيّانونَ . (5)

.


1- .تذكرة الخواصّ : ص 240 وراجع : الأمالي للشجري : ج 1 ص 166 والحدائق الورديّة : ج 1 ص 114 .
2- .اللَّغْوَ واللّغى : السَّقط وما لا يُعتدّ به من الكلام وغيره ، ولا يُحصل منه على فائدة ولا نفع ، وكاللغوى ؛ وهو ما كان من الكلام غير معقود عليه (تاج العروس : ج 20 ص 154 «لغو») وفي بعض النقول «لعقٌ على ألسنتِهم» ، وهو على الاستعارة ، مِن لَعِقَه لَعقا : أي لَحسَهُ ، أي إنّ الدين لم يتجاوز ألسنتهم .
3- .درّ اللبن : إذا زاد وكثر (مجمع البحرين : ج 1 ص 587 «درر») .
4- .التمحيص : الابتلاء والاختبار (الصحاح : ج 3 ص 1056 «محص») .
5- .كشف الغمّة : ج 2 ص 244 ، الحدائق الورديّة : ج 1 ص 113 عن الطرمّاح الطائي الشاعر نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 195 ح 9 ؛ بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2613 ، بستان الواعظين : ص 262 كلاهما نحوه .

ص: 153

تذكرة الخواصّ :امام حسين عليه السلام در هفتم ذى حجّه سال شصت ، از مكّه خارج شد و چون به بستان بنى عامر رسيد ، با فَرَزدَق در روز تَرويه ديدار كرد. [فَرَزدَق] به او گفت: اى فرزند پيامبر خدا ! به كجا مى روى؟ چرا حج را با شتاب ، رها مى كنى؟ فرمود : «اگر نشتابم، دستگير مى شوم. پس بگو _ اى فرزدق _ چه خبر از پشت سرت ؟» . گفتم: مردم عراق را پشت سر نهادم ، در حالى كه دل هايشان با تو و شمشيرهايشان با بنى اميّه بود. پس ، از خدا بر جان خود ، بترس و برگرد. به وى فرمود : «اى فرزدق ! اينان ، مردمى هستند كه به پيروى از شيطان ، پيوسته و از پرستش [خداىِ] رحمان ، گسسته اند ، در زمين ، تباهى را آشكار كرده اند ، حدود را ميرانده، مى گسارى كرده اند و بينوايان و درماندگان را از دارايى، محروم ساخته اند. من سزاوارترم به يارى دين خدا و گراميداشتِ شرع او و جهاد در راهش، تا سخن خدا برترين باشد». پس فَرَزدَق از او جدا شد و رفت.

كشف الغُمّة_ به نقل از فرزدق _: حسين عليه السلام در بازگشتم از كوفه ، با من ديدار كرد و فرمود: «اى ابو فِراس ! چه خبر؟» . گفتم: راست بگويم؟ فرمود: «راستى را مى خواهم». گفتم: دل ها با تو اند ؛ ولى شمشيرها با بنى اميّه ! و البته يارى ، از جانب خداست . فرمود : «مى بينم كه راست مى گويى . مردم ، بردگان ثروت اند و دين بر زبانشان بازيچه است ، تا جايى كه درآمد زندگى شان ، با دين ، افزايش مى يابد . بر گِرد آن مى چرخند و چون با سختى ها دچار آزمون شدند، دينداران ، اندك مى شوند».

.

ص: 154

الفتوح :سارَ الحُسَينُ عليه السلام حَتّى نَزَلَ الشُّقوقَ (1) ، فَإِذا هُوَ بِالفَرَزدَقِ بنِ غالِبٍ الشّاعِرِ قَد أقبَلَ عَلَيهِ ، فَسَلَّمَ ، ثُمَّ دَنا مِنهُ فَقَبَّلَ يَدَهُ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : مِن أينَ أقبَلتَ يا أبا فِراسٍ ؟ فَقالَ : مِنَ الكوفَةِ يَابنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ ! فَقالَ : كَيفَ خَلَّفتَ أهلَ الكوفَةِ ؟ فَقالَ : خَلَّفتُ النّاسَ مَعَكَ ، وسُيوفَهُم مَعَ بَني اُمَيَّةَ ، وَاللّهُ يَفعَلُ في خَلقِهِ ما يَشاءُ . فَقالَ : صَدَقتَ وبَرَرتَ . إنَّ الأَمرَ للّهِِ يَفعَلُ ما يَشاءُ ، ورَبُّنا تَعالى كُلَّ يَومٍ هُوَ في شَأنٍ ، فَإِن نَزَلَ القَضاءُ بِما نُحِبُّ فَالحَمدُ للّهِِ عَلى نَعمائِهِ ، وهُوَ المُستَعانُ عَلى أداءِ الشُّكرِ ، وإن حالَ القَضاءُ دونَ الرَّجاءِ ، فَلَم يَعتَدِ مَن كانَ الحَقَّ نِيَّتُهُ . فَقالَ الفَرَزدَقُ : يَابنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ ! كَيفَ تَركَنُ إلى أهلِ الكوفَةِ ، وهُم قَد قَتَلُوا ابنَ عَمِّكَ مُسلِمَ بنَ عَقيلٍ وشيعَتَهُ ؟ قالَ : فَاستَعبَرَ الحُسَينُ عليه السلام بِالبُكاءِ ، ثُمَّ قالَ : رَحِمَ اللّهُ مُسلِما ، فَلَقَد صارَ إلى رَوحِ اللّهِ ورَيحانِهِ ، وجَنَّتِهِ ورِضوانِهِ ، أما إنَّهُ قَد قَضى ما عَلَيهِ ، وبَقِيَ ما عَلَينا . قالَ : ثُمَّ أنشَأَ الحُسَينُ عليه السلام يَقولُ : وإن تَكُنِ الدُّنيا تُعَدُّ نَفيسَةًفَدارُ ثَوابِ اللّهِ أعلى وأنبَلُ وإن تَكُنِ الأَبدانُ لِلمَوتِ اُنشِئَتفَقَتلُ امرِىً بِالسَّيفِ فِي اللّهِ أفضَلُ وإن تَكُنِ الأَرزاقُ رِزقا مُقَدَّرافَقِلّةُ حِرصِ المَرءِ فِيالرِّزقِ أجمَلُ وإن تَكُنِ الأَموالُ لِلتَّركِ جَمعُهافَما بالُ مَتروكٍ بِهِ الخَيرُ يُبخَلُ قالَ : ثُمَّ وَدَّعَهُ الفَرَزدَقُ في نَفَرٍ مِن أصحابِهِ ، ومَضى يُريدُ مَكَّةَ ، فَأَقبَلَ عَلَيهِ ابنُ عَمٍّ لَهُ مِن بَني مُجاشِعٍ ، فَقالَ : أبا فِراسٍ ! هذَا الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام . فَقالَ الفَرَزدَقُ : هذَا الحُسَينُ ابنُ فاطِمَةَ الزَّهراءِ بِنتِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، هذا وَاللّهِ ابنُ خيرَةِ اللّهِ ، وأفضَلُ مَن مَشى عَلى وَجهِ الأَرضِ بَعدَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، وقَد كُنتُ قُلتُ فيهِ أبياتا قَبلَ اليَومِ ، فَلا عَلَيكَ أن تَسمَعَها . فَقالَ لَهُ ابنُ عَمِّهِ : ما أكرَهُ ذلِكَ يا أبا فِراسٍ ، فَإِن رَأَيتَ أن تُنشِدَني ما قُلتَ فيهِ . فَقالَ الفَرَزدَقُ : نَعَم ، أنَا القائِلُ فيهِ وفي أبيهِ وأخيهِ وجَدِّهِ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِم هذِهِ الأَبياتِ (2) : هذَا الَّذي تَعرِفُ البَطحاءُ وَطأَتَهُوَالبَيتُ يَعرِفُهُ وَالحِلُّ وَالحَرَمُ هذا ابنُ خَيرِ عِبادِ اللّهِ كُلِّهِمُهذَا التَّقِيُّ النَّقِيُّ الطّاهِرُ العَلَمُ هذا حُسَينٌ رَسولُ اللّهِ والِدُهُأمسَت بِنورِ هُداهُ تَهتَدِي الاُمَمُ هذَا ابنُ فاطِمَةَ الزَّهراءِ عِترَتُهافي جَنَّةِ الخُلدِ مَجرِيّا بِهَا القَلَمُ إذا رَأَتهُ قُرَيشٌ قالَ قائِلُهاإلى مَكارِمِ هذا يَنتَهِي الكَرَمُ يَكادُ يُمسِكُهُ عِرفانُ راحَتِهِرُكنُ الحَطيمِ إذا ما جاءَ يَستَلِمُ بِكَفِّهِ خَيزُرانٌ ريحُهُ عَبِقٌبِكَفِّ أروَعَ في عِرنينِهِ (3) شَمَمُ يُغضي حَياءً ويُغضي مِن مَهابَتِهِفَلا يُكَلِّمُ إلّا حينَ يَبتَسِمُ يَنشَقُّ نورُ الدُّجى عَن نورِ غُرَّتِهِكَالشَّمسِ تَنجابُ عَن إشراقِهَا الظُّلَمُ مُشتَقَّةٌ مِن رَسولِ اللّهِ نَبعَتُهُطابَت أرومَتُهُ وَالخيمُ والشِّيَمُ في مَعشَرٍ حُبُّهُم شُكرٌ وبُغضُهُمُكُفرٌ وقُربُهُم مَنجى ومُعتَصَمُ يُستَدفَعُ الضُّرُّ وَالبَلوى بِحُبِّهِمُويَستَقيمُ بِهِ الإِحسانُ وَالنِّعَمُ إن عُدَّ أهلُ النَّدى كانوا أئَمَّتَهُمأو قيلَ : مَن خَيرُ أهلِ الأَرضِ قيلَ : هُمُ لا يَستَطيعُ جَوادٌ بَعدَ جودِهِمُولا يُدانيهِمُ قَومٌ وإن كَرُموا بُيوتُهُم مِن قُرَيشٍ يُستَضاءُ بِهافِي النّائِباتِ وعِندَ الحُكمِ إن حَكَموا فَجَدُّهُ مِن قُرَيشٍ في أرومَتِهامُحَمَّدٌ وعَلِيٌّ بَعدَهُ عَلَمُ قالَ : ثُمَّ أقبَلَ الفَرَزدَقُ عَلَى ابنِ عَمِّهِ فَقالَ : وَاللّهِ لَقَد قُلتُ فيهِ هذِهِ الأَبياتِ غَيرَ مُتَعَرِّضٍ إلى مَعروفِهِ ، غَيرَ أنّي أرَدتُ اللّهَ وَالدّارَ الآخِرَةَ . (4)

.


1- .شُقُوق : منزل بطريق مكّة بعد واقصة من الكوفة وبعدها تلقاء مكّة بطان (معجم البلدان : ج 3 ص 356) وراجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
2- .المشهور أنّه قالها في مدح الإمام زين العابدين عليه السلام وقصّتها معروفة (راجع : الإرشاد : ج 2 ص 151) .
3- .العِرنين من كلّ شيء : أوّله ، ومنه عرنين الأنف ، لأوّله ؛ وهو ما تحت مجتمع الحاجبين ، وهو موضع الشَّمِّ (مجمع البحرين : ج 2 ص 1204 «عرن») .
4- .الفتوح : ج 5 ص 71 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 223 ، مطالب السؤول : ص 73 و 74 ؛ كشف الغمّة : ج 2 ص 239 و ص 255 كلّها نحوه وراجع : المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 95 .

ص: 155

الفتوح :حسين عليه السلام حركت كرد تا به شُقوق (1) رسيد . در آن جا فرزدق بن غالبِ شاعر ، به سوى وى آمد و سلام كرد و آن گاه به او نزديك شد و دستش را بوسيد. حسين عليه السلام فرمود: «از كجا مى آيى ، ابو فِراس؟ گفت : از كوفه، اى فرزند دختر پيامبر خدا ! فرمود : «مردم كوفه را چگونه پشتِ سر نهادى؟» . گفت: مردم با تو اند ؛ ولى شمشيرهايشان ، با بنى اميّه است ، و خدا هر گونه كه بخواهد ، در آفرينش خود ، انجام مى دهد. فرمود : «راست گفتى و نيكى كردى . كار ، دست خداست و چنان كه بخواهد ، مى كند. و پروردگار ما ، هر روزى ، در كارى است. اگر تقدير ، چنان كه ما مى خواهيم ، فرود آيد، ستايش ، خدا را بر نعمت هايش _ و او در گزاردنِ سپاس، ياور است _ ؛ و اگر تقدير ، جلوى آرزو را گرفت ، كسى كه انگيزه اش حق بوده، ستم نكرده است» . فرزدق گفت: اى فرزند دختر پيامبر! چگونه بر مردم كوفه ، تكيه مى كنى ؛ آنان كه پسرعمويت مسلم بن عقيل و پيروانش را كشتند؟ حسين عليه السلام اشك ريخت و سپس فرمود : «خدا ، مسلم را رحمت كند ! او به سوى روح و ريحانِ (شادى و گُلِ) خداوند و بهشت و خشنودى او رفت و وظيفه اش را انجام داد و وظيفه ما ، بر جا مانده است» . سپس حسين عليه السلام اين اشعار را خواند : «اگر سراى دنيا، گران بها شمرده مى شود،سراى پاداش خدا ، برتر و بالاتر است . و اگر بدن ها براى مرگ ، آفريده شده اند ،شهادت مرد با شمشير در راه خدا ، برتر است . و اگر روزى ها، تقدير شده اند ،كمىِ حرصِ آدمى براى روزى ، زيباتر است . و اگر گردآورى دارايى ها ، براى رها كردن است ،چرا در راه خير ، بِدان بخل ورزيده مى شود ؟» . سپس فرزدق و گروهى از يارانش ، با او خداحافظى كردند و به سوى مكّه رفتند . پسرعمويش از بنى مُجاشِع ، به او روى آورد و گفت: ابو فِراس ! اين ، حسين بن على است ؟ فرزدق گفت: اين ، حسين فرزند فاطمه زهرا ، دختر محمّد صلى الله عليه و آله است . به خدا ، اين ، فرزند بهترين بنده خداست و برتر از هر كه پس از محمّد صلى الله عليه و آله بر زمين راه مى رود . روز گذشته ، ابياتى در باره او گفته ام كه منعى نيست آن را بشنوى. پسرعمويش به او گفت: بدم نمى آيد ، اى ابو فِراس ! اگر مى خواهى ، آنچه را در باره او گفته اى، اينك بازگو كن . فرزدق گفت : آرى . من در باره او، پدر، برادر و جدّش _ كه درود خدا بر آنان باد _ اين ابيات را گفته ام: (2) اين ، آن كس است كه سرزمين بطحا ، جاى گام هايش را مى شناسدو خانه كعبه و حرم و بيرون حرم نيز او را مى شناسند . اين ، فرزند بهترينِ تمام بندگان خداست .او پيراسته از هر آلودگى و پاك از هر كاستى و بلنداى فضيلت است . اين ، حسين است كه فرستاده خدا، پدر اوستو با نور هدايت او، امّت ها راه يافته اند . اين ، فرزند فاطمه زهراست و دودمان فاطمهبه قلم تقدير، در بهشت جاودان ، خواهند بود . چون قريش ، او را ببينند ، گوينده شان مى گويد :نهايت كَرَم با خصلت هاى او ، به انتها مى رسد . او چنان است كه چون به آهنگ دست سودن بر حجر الأسود گام نهد ،گويى كه ركن مى خواهد دست او را نزد خود ، نگاه دارد . در دستش چوب خيزرانى است كه بويى خوش مى پراكَنَدو بوى خوش ، از دست آن دل نوازى است كه تارَكى عطرافشان دارد . ديدگان ، از فرط آزرم ، فرو مى نشينند و نيز از هيبت او فرو مى نشينندو با او سخن گفته نمى شود ، مگر آن گاه كه لبخند مى زند . نورى كه پرده ظلمت را مى درد ، از نور او مشتق شده ،چنان كه خورشيد با پرتو خويش ، تاريكى ها را از ميان مى برد . شاخه نيرومند شخصيت او ، از پيكر پيامبر صلى الله عليه و آله بر دميده است .از اين رو ، گوهر وجودش و خوى و خصالش ، پاك و ويراسته است . او از آن گروهى است كه دوستى شان ، سپاس خداوند و كينه شانناسپاسى [و كفر] است و نزديكى بِدانان، رستگارى و پناهگاه آدمى است . با محبّت آنان ، بلا و ناگوارى ، برطرف مى شوندو نيكوكارى و نعمت ها ، بِدان ، استوار مى گردد . اگر اهل بخشش شمرده شوند، پيشوايشان آنان اندو اگر گفته شود: «برترين مردم زمين ، كيان اند؟» ، گفته مى شود: آنان . هيچ بخشنده اى به اوج بخشش آنان نمى رسدو هيچ گروهى به پايه آنان نمى رسد ، هر چند بزرگوار باشد . از خانه هايشان در ميان قريش، پرتو مى گيرنددر دشوارى ها و هنگام داورى ، آن گاه كه داورى كنند . ريشه او در قريش است و جدّش محمّد استو پس از آن ، على، پرچم [و نشانه] است . فَرَزدَق ، به پسرعمويش رو كرد و گفت: به خدا ، اين ابيات را در باره او و بدون چشمداشت به خير [ و صِله ] او گفتم و آن را براى خدا و سراى آخرت گفتم .

.


1- .شُقوق ، منزلگاهى است در راه كوفه به مكّه ، بين واقصه و بطان (ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .
2- .مشهور ، آن است كه اين ابيات را در باره امام زين العابدين عليه السلام سروده است.

ص: 156

. .

ص: 157

. .

ص: 158

. .

ص: 159

. .

ص: 160

. .

ص: 161

سخنى در باره ملاقات فرزدق با امام حسين عليه السلام

شمارى از گزارش هايى كه ارائه شدند ، حاكى از آن اند كه ملاقات فَرَزدَق با امام حسين عليه السلام ، در نزديكى مكّه، (1) در زمانى بوده كه امام عليه السلام عازم كوفه و فرزدق براى انجام دادن مناسك ، ره سپار مكّه بوده است . شمارى ديگر از گزارش ها نيز دلالت دارند كه اين ملاقات ،پس از شهادت مسلم عليه السلام و در حوالى منزل زُباله اتّفاق افتاده است . (2) از اين رو ، برخى احتمال داده اند كه امام عليه السلام دو بار با فرزدق، ملاقات كرده است : يكى قبل از حج و ديگرى بعد از آن . (3) با تأمّل در متن و منابع اين گزارش ها ، روشن مى گردد كه گزارش نخست ، مشهورتر و درست تر است . همچنين اين احتمال كه امام عليه السلام دو بار با وى ملاقات كرده باشد ، صحيح نيست ؛ زيرا : اوّلاً ، بر پايه گزارش طبرى ، فرزدق، پس از مراسم حج ، به سمت كوفه نيامده است . بنا بر اين ، نمى توانسته با امام عليه السلام برخورد داشته باشد . (4) ثانيا ، اگر چنين اتّفاقى افتاده بود ، ضمن گزارش ها بِدان اشاره مى شد . ثالثا ، متن همه گزارش ها ، حاكى از آن است كه ملاقات فرزدق با امام عليه السلام ، بيش از يك بار نبوده است .

.


1- .مكان هاى گفته شده ، عبارت اند از: 1. حرم ( ر . ك : ص 145 ح 1434 و ص 151 ح 1436 ). 2. بستان بنى عامر (ر . ك : ص 153 ح 1437 ) . 3 . صفاح (ر . ك : ص 149 ح 1435) . 4 . ذات عرق (المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 95 و ر . ك : همين دانش نامه : ج 5 ص 33 ح 1347) .
2- .ر . ك : ص 199 ح 1467 .
3- .ر.ك: موسوعة كلمات الإمام الحسين عليه السلام :ص 350 .
4- .ر.ك: ص 149 ح 1435 .

ص: 162

7 / 15لِقاءُ بِشرِ بنِ غالِبٍ (1) في ذاتِ عِرقٍ (2)الفتوح :سارَ [الحُسَينُ عليه السلام ] حَتّى إذا بَلَغَ ذاتَ عِرقٍ ، فَلَقِيَهُ رَجُلٌ مِن بَني أسَدٍ يُقالُ لَهُ : بِشرُ بنُ غالِبٍ ، فَقَالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : مِمَّنِ الرَّجُلُ ؟ قالَ : رَجُلٌ مِنَ بَني أسَدٍ ، قالَ : فَمِن أينَ أقبَلتَ يا أخا بَني أسَدٍ ؟ قالَ : مِنَ العِراقِ ، فَقالَ : كَيفَ خَلَّفتَ أهلَ العِراقِ ؟ قالَ : يَابنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ ، خَلَّفتُ القُلوبَ مَعَكَ ، وَالسُّيوفَ مَعَ بَني اُمَيَّةَ ! فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : صَدَقتَ يا أخَا العَرَبِ ، إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى يَفعَلُ ما يَشاءُ ، ويَحكُمُ ما يُريدُ . فَقالَ لَهُ الأَسَدِيُّ : يَابنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ ! أخبِرني عَن قَولِ اللّهِ تَعالى : «يَوْمَ نَدْعُواْ كُلَّ أُنَاس بِإِمَ_مِهِمْ» . (3) فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : نَعَم يا أخا بَني أسَدٍ ! هُم إمامانِ : إمامُ هُدىً دَعا إلى هُدىً ، وإمامُ ضَلالَةٍ دَعا إلى ضَلالَةٍ ، فَهَدى مَن أجابَهُ إلَى الجَنَّةِ ، ومَن أجابَهُ إلَى الضَّلالَةِ دَخَلَ النّارَ . (4)

الملهوف :ثُمَّ سارَ [الحُسَينُ عليه السلام ] حَتّى بَلَغَ ذاتَ عِرقٍ ، فَلَقِيَ بِشرَ بنَ غالِبٍ وارِدا مِنَ العِراقِ ، فَسَأَلَهُ عَن أهلِها ، فَقالَ : خَلَّفتُ القُلوبَ مَعَكَ ، وَالسُّيوفَ مَعَ بَني اُمَيَّةَ . فَقالَ عليه السلام : صَدَقَ أخو بَني أسَدٍ ، إنَّ اللّهَ يَفعَلُ ما يَشاءُ ، ويَحكُمُ ما يُريدُ . (5)

.


1- .بشر بن غالب الأسديّ الكوفيّ ، أبو صادق . كان من أصحاب أميرالمؤمنين والحسنين والسجّاد عليهم السلام ، والظاهر أنّه وأخوه بشير رويا عن الحسين بن عليّ عليه السلام دعاء يوم عرفة . سُجن في زمن المختار ، واُخرجَ بعد مقتله (راجع : رجال الطوسي : ص 99 و 110، البلد الأمين : ص 258، بحارالأنوار : ج 45 ص 375 و 338 الرقم 3؛ التاريخ الكبير : ج 2 ص 81، الثقات لابن حبّان : ج 4 ص 69، لسان الميزان : ج 2 ص 28 و 29) .
2- .ذاتُ عِرْق : مُهَلّ أهل العراق ، وهو الحدّ بين نجد وتهامة ، وقيل : عرق جبل بطريق مكّة ومنه ذات عِرق (معجم البلدان : ج 4 ص 107) وراجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
3- .الإسراء : 71 .
4- .الفتوح : ج 5 ص 69 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 220 .
5- .الملهوف : ص 131 ، مثير الأحزان : ص 42 نحوه ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 95 وفيه «الفرزدق» بدل «بشر بن غالب» ، بحار الأنوار : ج 44 ص 367 .

ص: 163

7 / 15ديدار بِشر بن غالب

(1) در ذاتِ عِرق (2)الفتوح :چون حسين عليه السلام به ذاتِ عِرق رسيد ، در آن جا مردى از بنى اسد به نام بِشر بن غالب ، با او ديدار كرد . حسين عليه السلام به او فرمود : «مرد كدام قبيله اى ؟» . گفت: مردى از بنى اسد. فرمود : «از كجا مى آيى ، اى مرد اسدى؟» . گفت: از عراق. فرمود : «مردم عراق را چگونه پشتِ سر نهادى؟». گفت: اى فرزند دختر پيامبر خدا ! دل هايى را پشتِ سر نهادم كه با تو بودند و شمشيرهايى را كه با بنى اميّه بودند . حسين عليه السلام به او فرمود : «راست مى گويى ، برادر عرب ! خداوند متعال ، هر چه را بخواهد ، انجام مى دهد و هر چه را اراده كند ، به آن حكم مى نمايد» . مرد اسدى به او گفت: اى پسر دختر پيامبر خدا ! از [اين] سخن خداى متعال ، آگاهم كن كه : «آن روز كه هر گروهى را با پيشوايشان فرا مى خوانيم» . حسين فرمود : «آرى ، اى مرد اسدى ! آنان ، دو دسته پيشوايند : پيشواى هدايت ، كه به هدايت ، فرا مى خواند ؛ و پيشواى گم راهى ، كه به گم راهى فرا مى خواند . پس هر كه به پيشواى هدايتْ پاسخ دهد ، به بهشت مى رود و هر كه به آن يكى پاسخ دهد ، به جهنّم راه مى يابد» .

الملهوف :پس از آن ، حسين عليه السلام رفت تا به ذات عِرق رسيد و بِشر بن غالب را كه از عراق مى آمد، ديد و از او در باره اهل عراق پرسيد . او گفت: دل هايى را پشتِ سر نهادم كه با تو بودند و شمشيرهايى را كه با بنى اميّه بودند . فرمود : «برادر بنى اسدى، راست گفت . البتّه خدا هر چه را بخواهد ، انجام مى دهد و هر را چه اراده كند، به آن حكم مى نمايد» .

.


1- .بِشر بن غالب اسدى كوفى _ كه كنيه اش ابو صادق است _ ، از ياران امير مؤمنان عليه السلام ، امام حسن عليه السلام ، امام حسين عليه السلام و امام زين العابدين عليه السلام بوده است . ظاهرا او و برادرش بشير ، دعاى روز عرفه را از امام حسين عليه السلام روايت كرده اند . وى ، در زمان مختار ، به زندان افكنده شد و پس از كشته شدن مختار ، آزاد گرديد.
2- .ذاتِ عِرق ، محلّ احرام عراقيان است و ميان نجد و تهامه ، قرار گرفته است . نيز گفته اند : عِرق ، كوهى در راه مكّه است و منزلگاه ذات عِرق ، بدان منسوب است (ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .

ص: 164

الأمالي للصدوق عن عبداللّه بن منصور عن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين عن أبيه عن جدّه [زين العابدين] عليهم السلام :سارَ الحُسَينُ عليه السلام وأصحابُهُ ، فَلَمّا نَزَلُوا الثَّعلَبِيَّةَ (1) وَرَدَ عَلَيهِ رَجُلٌ يُقالُ لَهُ : بِشرُ بنُ غالِبٍ ، فَقالَ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، أخبِرني عَن قَولِ اللّهِ عز و جل : «يَوْمَ نَدْعُواْ كُلَّ أُنَاس بِإِمَ_مِهِمْ» ؟ قالَ : إمامٌ دَعا إلى هُدىً فَأَجابوهُ إلَيهِ ، وإمامٌ دَعا إلى ضَلالَةٍ فَأَجابوهُ إلَيها ، هؤُلاءِ فِي الجَنَّةِ ، وهؤُلاءِ فِي النّارِ ، وهُوَ قَولُهُ عز و جل : «فَرِيقٌ فِى الْجَنَّةِ وَ فَرِيقٌ فِى السَّعِيرِ » (2) . (3)

7 / 16لِقاءُ عَونِ بنِ عَبدِ اللّهِ بنِ جَعدَةَ في ذاتِ عِرقٍأنساب الأشراف :لَحِقَ الحُسَينَ عليه السلام عَونُ بنُ عَبدِ اللّهِ بنِ جَعدَةَ بنِ هُبَيرَةَ بِذاتِ عِرقٍ بِكِتابٍ مِن أبيهِ ، يَسأَلُهُ فيهِ الرُّجوعَ ، ويَذكُرُ ما يَخافُ عَلَيهِ مِن مَسيرِهِ ، فَلَم يُعجِبهُ (4) . (5)

راجع : ج 4 ص 428 (الفصل السادس / عبد اللّه بن جعدة بن هبيرة) .

7 / 17كِتابُ الإِمامِ عليه السلام إلى أهلِ الكوفَةِ بِالحاجِرِ مِن بَطنِ الرُّمَّةِ (6) وَشهادَةُ رَسولِهِالأخبار الطوال :مَضَى الحُسَينُ عليه السلام حَتّى إذا صارَ بِبَطنِ الرُّمَّةِ كَتَبَ إلى أهلِ الكوفَةِ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، مِنَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ إلى إخوانِهِ مِنَ المُؤمِنينَ بِالكوفَةِ ، سَلامٌ عَلَيكُم ، أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ كِتابَ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ وَرَدَ عَلَيَّ بِاجتِماعِكُم لي ، وتَشَوُّفِكُم إلى قُدومي ، وما أنتُم عَلَيهِ مُنطَوونَ مِن نَصرِنا ، وَالطَّلَبِ بِحَقِّنا ، فَأَحسَنَ اللّهُ لَنا ولَكُمُ الصَّنيعَ ، وأثابَكُم عَلى ذلِكَ بِأَفضَلِ الذُّخرِ ، وكِتابي إلَيكُم مِن بَطنِ الرُّمَّةِ ، وأنَا قادِمٌ عَلَيكُم ، وحَثيثُ السَّيرِ إلَيكُم ، وَالسَّلامُ . ثُمَّ بَعَثَ بِالكِتابِ مَعَ قَيسِ بنِ مُسهِرٍ ، فَسارَ حَتّى وافَى القادِسِيَّةَ (7) ، فَأَخَذَهُ حُصَينُ بنُ نُمَيرٍ ، وبَعَثَ بِهِ إلَى ابنِ زِيادٍ ، فَلَمّا اُدخِلَ عَلَيهِ أغلَظَ لِعُبَيدِ اللّهِ ، فَأَمَرَ بِهِ أن يُطرَحَ مِن أعلى سورِ القَصرِ إلَى الرُّحبَةِ ، فَطُرِحَ فَماتَ . (8)

.


1- .الثَعلبِيّة : من منازل طريق مكّة من الكوفة بعد الشقوق وقبل الخُزيميّة (معجم البلدان : ج 2 ص 78) وراجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
2- .الشورى : 7 .
3- .الأمالي للصدوق : ص 217 ح 239 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 313 .
4- .هكذا في المصدر ، ولعلّ الصواب : «فلم يجبه» .
5- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 377 .
6- .بَطْنُ الرُّمّة : وادٍ معروف بعالية نجد (معجم البلدان : ج 1 ص 449) وراجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
7- .ذكر في معجم البلدان (ج 4 ص 291): إنّ القادسية مدينة بينها وبين الكوفة 15 فرسخا ، والظاهر إنّ الصحيح هو 15 ميلاً (راجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد) .
8- .الأخبار الطوال : ص 245 .

ص: 165

الأمالى ، صدوق_ به نقل از عبد اللّه بن منصور، از امام صادق ، از پدرش ، از جدّش امام زين العابدين عليهم السلام _: حسين عليه السلام و يارانش حركت كردند و چون به ثَعلَبيّه (1) رسيدند ، مردى _ كه به او بِشر بن غالب گفته مى شد _ بر او وارد شد و گفت: اى فرزند پيامبر خدا ! از اين سخن خدا ، آگاهم كن كه : «آن روزى كه هر گروهى را با پيشوايشان ، فرا مى خوانيم» . فرمود : «پيشوايى كه به هدايت، فرا مى خوانْد و [گروهى] به او پاسخ دادند ؛ و پيشوايى كه به گم راهى فرا مى خوانْد و [گروهى] در آن ، اجابتش كردند . گروه اوّل ، در بهشت و گروه دوم در آتش اند و اين ، همان سخن خداست كه : «گروهى در بهشت و گروهى در دوزخ اند» .

7 / 16ديدار عون بن عبد اللّه بن جَعده در ذات عِرق

أنساب الأشراف :عون بن عبد اللّه بن جَعدة بن هُبَيره در ذات عِرق، با نامه پدرش، به حسين عليه السلام پيوست. در آن نامه، پدرش درخواستِ بازگشت داشت و نگرانى خود را از حركت حسين عليه السلام يادآور شده بود ؛ ولى حسين عليه السلام به او پاسخ نداد.

ر . ك : ج 4 ص 429 (فصل ششم / عبد اللّه بن جعدة بن هبيرة) .

7 / 17نامه امام عليه السلام به مردم كوفه از منزلگاه حاجِر در بطنُ الرُّمَّه

(2) و شهادت فرستاده امام عليه السلامالأخبار الطِّوال :چون حسين عليه السلام به منطقه بطنُ الرُّمّه رسيد ، براى كوفيان چنين نوشت: «به نام خداوند بخشنده مهربان . از حسين بن على ، به برادران مؤمنش در كوفه . درود بر شما ! به راستى كه نامه مسلم بن عقيل به من رسيد كه شما براى من ، انجمن كرده ايد و مشتاق آمدن من هستيد و عزم يارى دادن ما و گرفتن حقّ ما را داريد. خداوند ، براى ما و شما ، نيكى پيش آورد و در برابر اين كار ، بهترين پاداش را به شما بدهد. من ، اين نامه را از بطن الرُّمّه براى شما نوشتم و شتابان ، پيش شما مى آيم. و السّلام !» . اين نامه را با قيس بن مُسهِر صَيداوى فرستاد و چون قيس به قادسيه (3) رسيد، حُصَين بن نُمَير ، او را دستگير كرد و پيش عبيد اللّه بن زياد فرستاد . چون او را نزد ابن زياد بردند، بر عبيد اللّه ، تندى كرد و ابن زياد ، دستور داد او را از فراز بام قصر (دار الحكومه) ، به ميدان افكندند و كشته شد .

.


1- .از منزل هاى ميان مكّه و كوفه، پس از منزل شُقوق و قبل از منزل خُزَيميّه (ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .
2- .سرزمينى معروف واقع در بالاى نجد (ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .
3- .در معجم البلدان ، قادسيه ، شهرى در پانزده فرسنگى كوفه معرّفى شده كه درست نيست و ظاهرا پانزده ميلى درست باشد (ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .

ص: 166

تاريخ الطبري عن محمّد بن قيس :إنَّ الحُسَينَ عليه السلام أقبَلَ حَتّى إذا بَلَغَ الحاجِرَ مِن بَطنِ الرُّمَّةِ ، بَعَثَ قَيسَ بنَ مُسهِرٍ الصَّيداوِيَّ إلى أهلِ الكوفَةِ ، وكَتَبَ مَعَهُ إلَيهِم : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، مِنَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ إلى إخوانِهِ مِنَ المُؤمِنينَ وَالمُسلِمينَ ، سَلامٌ عَلَيكُم ، فَإِنّي أحمَدُ إلَيكُمُ اللّهَ الَّذي لا إلهَ إلّا هُوَ ، أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ كِتابَ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ جاءَني ، يُخبِرُني فيهِ بِحُسنِ رَأيِكُم ، وَاجتِماعِ مَلَئِكُم عَلى نَصرِنا ، وَالطَّلَبِ بِحَقِّنا ، فَسَأَلتُ اللّهَ أن يُحسِنَ لَنَا الصُّنعَ ، وأن يُثيبَكُم عَلى ذلِكَ أعظَمَ الأَجرِ ، وقَد شَخَصتُ إلَيكُم مِن مَكَّةَ يَومَ الثَّلاثاءِ ، لِثَمانٍ مَضَينَ مِن ذِي الحِجَّةِ ، يَومَ التَّروِيَةِ ، فَإِذا قَدِمَ عَلَيكُم رَسولي فَأَكمِشوا أمرَكم وجِدّوا (1) ؛ فَإِنّي قادِمٌ عَلَيكُم في أيّامي هذِهِ إن شاءَ اللّهُ ، وَالسَّلامُ عَلَيكُم ورَحمَةُ اللّهِ وبَرَكاتُهُ . وكانَ مُسلِمُ بنُ عَقيلٍ قَد كانَ كَتَبَ إلَى الحُسَينِ عليه السلام قَبلَ أن يُقتَلَ لِسَبعٍ وعِشرينَ لَيلَةً : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ الرّائِدَ لا يَكذِبُ أهلَهُ ، إنَّ جَمعَ أهلِ الكوفَةِ مَعَكَ ، فَأقبِل حينَ تَقرَأُ كِتابي ، وَالسَّلامُ عَلَيكَ . قالَ : فَأَقبَلَ الحُسَينُ عليه السلام بِالصِّبيانِ وَالنِّساءِ مَعَهُ ، لا يَلوي عَلى شَيءٍ ، وأقبَلَ قَيسُ بنُ مُسهِرٍ الصَّيداوِيُّ إلَى الكوفَةِ بِكِتابِ الحُسَينِ عليه السلام ، حَتّى إذَا انتَهى إلَى القادِسِيَّةِ أخَذَهُ الحُصَينُ بنُ تَميمٍ (2) ، فَبَعَثَ بِهِ إلى عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ ، فَقالَ لَهُ عُبَيدُ اللّهِ : اِصعَد إلَى القَصرِ فَسُبَّ الكَذّابَ ابنَ الكَذّابِ ؛ فَصَعِدَ ثُمَّ قالَ : أيُّهَا النّاسُ ! إنَّ هذَا الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ خَيرُ خَلقِ اللّهِ ، ابنُ فاطِمَةَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ ، وأَنا رَسولُهُ إلَيكُم ، وقَد فارَقتُهُ بِالحاجِرِ ؛ فَأَجيبوهُ . ثُمَّ لَعَنَ عُبَيدَ اللّهِ بنَ زِيادٍ وأباهُ ، وَاستَغفَرَ لِعَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ عليه السلام . قالَ : فَأَمَرَ بِهِ عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ أن يُرمى بِهِ مِن فَوقِ القَصرِ ، فَرُمِيَ بِهِ ، فَتَقَطَّعَ فَماتَ . (3)

.


1- .أكمَشَ في السَّير والعمل : أسرع (تاج العروس : ج 9 ص 188 «كمش») .
2- .كذا في المصدر ، وفي أكثر المصادر : «الحصين بن نمير» .
3- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 394 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 378 ، تجارب الاُمم : ج 2 ص 60 وليس فيه صدره إلى «بركاته» ، البداية والنهاية : ج 8 ص 167 ؛ الإرشاد : ج 2 ص 70 بزيادة «ويقال : بل بعث أخاه من الرضاعة عبد اللّه بن يقطر» بعد «بعث قيس بن مسهر الصيداوي» ، مثير الأحزان : ص 42 وفي الثلاثة الأخيرة «الحصين بن نمير» وكلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 69 وراجع : الكامل في التاريخ : ج 2 ص 548 وتذكرة الخواصّ : ص 245 والمناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 95 وروضة الواعظين : ص 196 وإعلام الورى : ج 1 ص 446 .

ص: 167

تاريخ الطبرى_ به نقل از محمّد بن قيس _: حسين عليه السلام آمد و چون به منزلگاه حاجِر در بطن الرُّمّه رسيد، قيس بن مُسهِر صَيداوى را سوى مردم كوفه فرستاد و همراه او براى آنان ، چنين نوشت: «به نام خداى بخشنده مهربان. از حسين بن على ، به برادرانش از مؤمنان و مسلمانان . درود بر شما ! ستايش مى كنم خدايى را كه جز او خدايى نيست. امّا بعد ، به راستى كه نامه مسلم بن عقيل ، به من رسيد كه از نيكونظرى و فراهم آمدن جمع شما براى يارى ما و گرفتن حقّ ما ، خبر مى داد. از خدا خواستم كه با ما نيكى كند و شما را بر اين كار ، پاداش بزرگ دهد. از مكّه به روز سه شنبه هشتم ذى حجّه، روز تَرويه، به سوى شما ره سپار شده ام. هنگامى كه پيك من نزد شما رسيد، در كار خويش شتاب كنيد و بكوشيد كه من، همين روزها نزد شما مى رسم ، إن شاء اللّه ! سلام بر شما و رحمت و بركات خدا [بر شما]!». مسلم بن عقيل ، 27 روز پيش از آن كه كشته شود ، براى حسين عليه السلام نوشته بود: «امّا بعد، راه نما ، به كسان خود ، دروغ نمى گويد. جماعت مردم كوفه ، با شمايند . هنگامى كه نامه مرا خواندى ، حركت كن. درود بر تو باد!». حسين عليه السلام همراه با كودكان و زنان ، ره سپار شد و همچنان آمد و توقّف نمى كرد. قيس بن مُسهِر صَيداوى ، با نامه حسين عليه السلام به سوى كوفه آمد تا به قادسيّه رسيد . حُصَين بن نُمَير ، او را دستگير كرد و نزد عبيد اللّه فرستاد. عبيد اللّه بن زياد گفت: بالاى قصر برو و دروغگوى زاده دروغگو را نفرين كن . وى ، بالا رفت و گفت: اى مردم ! اينك حسين بن على ، بهترين آفريده خدا، فرزند فاطمه دختر پيامبر خدا ، مى رسد. من ، فرستاده او به سوى شمايم و در منزلگاه حاجِر ، از او جدا شدم. به او پاسخ مثبت دهيد. آن گاه ، عبيد اللّه و پدرش را نفرين كرد و براى على بن ابى طالب ، آمرزش خواست. عبيد اللّه بن زياد ، دستور داد او را از فراز قصر به زير افكنند ، كه بيفكندند و در هم شكست و در گذشت.

.

ص: 168

الملهوف :كَتَبَ الحُسَينُ عليه السلام كِتابا إلى سُلَيمانَ بنِ صُرَدٍ ، وَالمُسَيَّبِ بنِ نَجَبَةَ ، ورِفاعَةَ بنِ شَدّادٍ ، وجَماعَةٍ مِنَ الشّيعَةِ بِالكوفَةِ ، وبَعَثَ بِهِ مَعَ قَيسِ بِن مُسهِرٍ الصَّيداوِيِّ . فَلَمّا قارَبَ دُخولَ الكوفَةِ اعتَرَضَهُ الحُصَينُ بنُ نُمَيرٍ صاحِبُ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ لِيُفَتِّشَهُ ، فَأَخرَجَ الكِتابَ ومَزَّقَهُ ، فَحَمَلَهُ الحُصَينُ إلَى ابنِ زِيادٍ . فَلَمّا مَثُلَ بَينَ يَدَيهِ قالَ لَهُ : مَن أنتَ ؟ قالَ : أنَا رَجُلٌ مِن شيعَةِ أميرِ المُؤمِنينَ عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ وَابنِهِ عليهماالسلام . قالَ : فَلِماذا مَزَّقتَ الكِتابَ ؟ قالَ : لِئَلّا تَعلَمَ ما فيهِ . قالَ : مِمَّنِ الكِتابُ وإلى مَن ؟ قالَ : مِنَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام إلى جَماعَةٍ مِن أهلِ الكوفَةِ ، لا أعرِفُ أسماءَهُم . فَغَضِبَ ابنُ زِيادٍ وقالَ : وَاللّهِ لا تُفارِقُني حَتّى تُخبِرَني بِأَسماءِ هؤُلاءِ القَومِ ، أو تَصعَدَ المِنبَرَ فَتَلعَنَ الحُسَينَ وأباهُ وأخاهُ ، وإلّا قَطَّعتُكَ إربا إربا . فَقالَ قَيسٌ : أمَّا القَومُ فَلا اُخبِرُكَ بِأَسمائِهِم ، وأمّا لَعنُ الحُسَينِ وأبيهِ وأخيهِ فَأَفعَلُ . فَصَعِدَ المِنبَرَ ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَيهِ ، وصَلّى عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، وأكثَرَ مِنَ التَّرَحُّمِ عَلى عَلِيٍّ ووُلدِهِ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِم ، ثُمَّ لَعَنَ عُبَيدَ اللّهِ بنَ زِيادٍ وأباهُ ، ولَعَنَ عُتاةَ بَني اُمَيَّةَ عَن آخِرِهِم . ثُمَّ قالَ : أيُّهَا النّاسُ ! أنَا رَسولُ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام إلَيكُم ، وقَد خَلَّفتُهُ بِمَوضِعِ كَذا وكَذا ، فَأَجيبوهُ . فَاُخبِرَ ابنُ زِيادٍ بِذلِكَ ، فَأَمَرَ بِإِلقائِهِ مِن أعلَى القَصرِ ، فَاُلقِيَ مِن هُناكَ ، فَماتَ رحمه الله . فَبَلَغَ الحُسَينَ عليه السلام مَوتُهُ ، فَاستَعبَرَ باكِيا ، ثُمَّ قالَ : اللّهُمَّ اجعَل لَنا ولِشيعَتِنا مَنزِلاً كَريما ، وَاجمَع بَينَنا وبَينَهُم في مُستَقَرِّ رَحمَتِكَ ، إنَّكَ عَلى كُلِّ شَيءٍ قَديرٌ . ورُوِيَ أنَّ هذَا الكِتابَ كَتَبَهُ الحُسَينُ عليه السلام مِنَ الحاجِزِ ، وقيلَ غَيرُ ذلِكَ . (1)

.


1- .الملهوف : ص 135 ، مثير الأحزان : ص 43 نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 370 ؛ الفتوح : ج 5 ص 82 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 235 كلاهما نحوه .

ص: 169

الملهوف :حسين عليه السلام به سليمان بن صُرَد و مُسَيَّب بن نَجَبه و رِفاعة بن شَدّاد و گروهى از شيعيان كوفه ، نامه اى نوشت و آن را به وسيله قيس بن مُسهِر صَيداوى فرستاد. او چون به كوفه نزديك شد، حُصَين بن نُمَير، گمارده عبيد اللّه بن زياد ، جلو او را گرفت و خواست او را تفتيش كند ، كه او نامه را بيرون آورد و پاره كرد و از بين برد . پس حُصَين ، او را نزد ابن زياد برد. چون جلوى او قرار گرفت ، [ابن زياد] به او گفت: كيستى؟ گفت: من ، مردى از پيروان امير مؤمنان ، على بن ابى طالب ، و فرزندش هستم. گفت: چرا نامه را پاره كردى ؟ گفت: براى آن كه ندانى در درون آن چيست . گفت: نامه از سوى چه كسى و براى كه بود ؟ گفت: از حسين بن على ، به گروهى از مردم كوفه كه نامشان را نمى دانم. ابن زياد ، در خشم شد و گفت: به خدا از من جدا نمى شوى ، مگر نام اين مردم را به من اطّلاع دهى، يا بالاى منبر مى روى و حسين و پدر و برادرش را نفرين مى كنى ، وگر نه ، تكّه تكّه ات مى كنم. قيس گفت: نام مردم را كه به تو نخواهم گفت ؛ امّا نفرين بر حسين و پدر و برادرش را انجام مى دهم. وى ، بالاى منبر رفت و خدا را سپاس گزارد و ستايش خدا گفت و بر پيامبر صلى الله عليه و آله درود فرستاد و درود بسيار ، نثار على و فرزندانش _ كه درود خدا بر آنان باد _ كرد و سپس ، عبيد اللّه بن زياد، پدرش و گردن كشان بنى اميّه را لعن كرد. سپس گفت: اى مردم ! من ، فرستاده حسين بن على به سوى شمايم و او را در فلان محل ، پشت سر گذاشتم . پس به او پاسخ دهيد. ابن زياد ، از اين موضوع، آگاه شد . فرمان داد او را از فراز قصر، فرو افكنند و از همان جا او را پرتاب كردند و در گذشت. خبر مرگ او به حسين عليه السلام رسيد . بر او گريست و فرمود : «بار خدايا ! براى ما و پيروانمان ، جايگاهى والا قرار بده و ما و ايشان را در محلّ رحمت خويش ، گرد آور ، كه تو بر هر چيز ، توانايى» . و مى گويند : حسين عليه السلام اين نامه را از منزلگاه حاجز نوشت و غير آن هم گفته اند .

.

ص: 170

. .

ص: 171

. .

ص: 172

راجع : ص 202 (خبر شهادة عبد اللّه بن يقطر في زبالة). و ج 4 ص 368 (الفصل الخامس / شهادة عبد اللّه بن يقطر) و ص 380 (شهاده قيس بن مسهر الصيداوي) .

7 / 18لِقاءُ عَبدِ اللّهِ بنِ مُطيعٍالأخبار الطوال :سارَ الحُسَينُ عليه السلام مِن بَطنِ الرُّمَّةِ ، فَلَقِيَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ مُطيعٍ ، وهُوَ مُنصَرِفٌ مِنَ العِراقِ ، فَسَلَّمَ عَلَى الحُسَينِ عليه السلام ، وقالَ لَهُ : بِأَبي أنتَ واُمّي يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، ما أخرَجَكَ مِن حَرَمِ اللّهِ وحَرَمِ جَدِّكَ ؟ فَقالَ : إنَّ أهلَ الكوفَةِ كَتَبوا إلَيَّ يَسأَلونَني أن أقدَمَ عَلَيهِم ، لِما رَجَوا مِن إحياءِ مَعالِمِ الحَقِّ ، وإماتَةِ البِدَعِ . (1)

راجع : ص 6 (الفصل السادس / عبد اللّه بن مطبع) .

7 / 19النُّزولُ بِالخُزَيمِيَّةِ وما وَقَعَ فيهاالفتوح :سارَ الحُسَينُ عليه السلام حَتّى نَزَلَ الخُزَيمِيَّةَ ، (2) وأقامَ بِها يَوما ولَيلَةً ، فَلَمّا أصبَحَ ، أقبَلَت إلَيهِ اُختُهُ زَينَبُ بِنتُ عَلِيٍّ فَقالَت : يا أخي ! ألا اُخبِرُكَ بِشَيءٍ سَمِعتُهُ البارِحَةَ ؟ فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : وما ذاكَ ؟ فَقالَت : خَرَجتُ في بَعضِ اللَّيلِ لِقَضاءِ حاجَةٍ ، فَسَمِعتُ هاتِفا يَهتِفُ وهُوَ يَقولُ : ألا يا عَينُ فَاحتَفِلي بِجُهدِومَن يَبكي عَلَى الشُّهداءِ بَعدي عَلى قَومٍ تَسوقُهُمُ المَنايابِمِقدارٍ إلى إنجازِ وَعدِ فَقالَ لَهَا الحُسَينُ عليه السلام : يا اُختاه ، المَقضِيُّ هُوَ كائِنٌ . (3)

.


1- .الأخبار الطوال : ص 246 .
2- .هو منزل من منازل الحاج بعد الثعلبيّة من الكوفة وقبل الأجفر (معجم البلدان : ج2 ص370) وراجع : الخرية رقم 3 في آخر هذا المجلّد) .
3- .الفتوح : ج 5 ص 70 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 225 ؛ المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 95 نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 372 .

ص: 173

ر . ك : ص 203 (خبر شهادت عبد اللّه بن يقطر در زباله). و ج 4 ص 369 (فصل پنجم / شهادت عبد اللّه بن يَقطُر) و ص 381 (شهادت قيس بن مُسهِر صيداوى) .

7 / 18ديدار عبد اللّه بن مُطيع

الأخبار الطوال :حسين عليه السلام از بطنُ الرُّمّه حركت نمود و عبد اللّه بن مُطيع در بازگشت از عراق ، با او ديدار كرد . بر او سلام كرد و به او گفت: پدر و مادرم به فدايت ، اى فرزند پيامبر خدا ! چه چيز ، تو را از حرم خدا و جدّت ، بيرون آورده است؟ فرمود : «اهل كوفه به من نامه نوشته و از من درخواست كرده اند كه به سوى آنها بيايم ؛ چرا كه به زنده كردن نشانه هاى حق و ميراندن بدعت ها ، اميد بسته اند» .

ر . ك : ص 7 (فصل ششم / عبد اللّه بن مطيع) .

7 / 19توقّف در خُزَيميّه و رويدادهاى آن

الفتوح :حسين عليه السلام حركت كرد تا به خُزَيميّه (1) رسيد و يك شبانه روز ، در آن جا مانْد. چون صبح شد، خواهرش زينب دختر على عليه السلام ، به او رو كرد و گفت: برادرم ! چيزى را كه ديشب شنيده ام ، به آگاهى ات برسانم؟ حسين عليه السلام فرمود : «آن چيست؟» . گفت: شب براى انجام دادن كارى بيرون رفتم . صدايى شنيدم كه مى گفت: هان ، اى ديده ! بكوش و از سرشك ، لبريز شو .كيست كه پس از من ، بر اين شهيدان بگِريد ؟ بر گروهى كه مرگ ، آنان را مى رانَد ،بدان جا كه وعده اش تحقّق يابد . حسين عليه السلام به او فرمود : «خواهرم ! تقدير، انجام مى شود» .

.


1- .منزلگاهى است از منزلگاه هاى مسير حُجّاج ، بعد از ثعلبيّه (از نواحى كوفه) و قبل از اَجفر (ر .ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .

ص: 174

راجع : ج 7 ص 380 (القسم التاسع / الفصل الثاني / نياحة الجنّ) .

7 / 20دَعوَةُ الإِمامِ زُهَيرَ بنَ القَينِ لِنُصرَتِهِ في زَرودَالأخبار الطوال :سارَ [الحُسَينُ عليه السلام ] حَتَّى انتَهى إلى زَرودَ (1) ، فَنَظَرَ إلى فُسطاطٍ مَضروبٍ ، فَسَأَلَ عَنهُ ، فَقيلَ لَهُ : هُوَ لِزُهَيرِ بنِ القَينِ . وكانَ حاجّا أقبَلَ مِن مَكَّةَ يُريدُ الكوفَةَ . فَأَرسَلَ إلَيهِ الحُسَينُ عليه السلام : أنِ القَني اُكَلِّمكَ . فَأَبى أن يَلقاهُ . وكانَت مَعَ زُهَيرٍ زَوجَتُهُ ، فَقالَت لَهُ : سُبحانَ اللّهِ ، يَبعَثُ إلَيكَ ابنُ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَلا تُجيبُهُ ؟! فَقامَ يَمشي إلَى الحُسَينِ عليه السلام ، فَلَم يَلبَث أنِ انصَرَفَ وقَد أشرَقَ وَجهُهُ ، فَأَمَرَ بِفُسطاطِهِ فَقُلِعَ ، وضُرِبَ إلى لِزقِ فُسطاطِ الحُسَينِ عليه السلام . ثُمَّ قالَ لِامرَأَتِهِ : أنتِ طالِقٌ ، فَتَقَدَّمي مَعَ أخيكِ حَتّى تَصِلي إلى مَنزِلِكِ ؛ فَإِنّي قَد وطَّنتُ نَفسي عَلَى المَوتِ مَعَ الحُسَينِ عليه السلام . ثُمَّ قالَ لِمَن كانَ مَعَهُ مِن أصحابِهِ : مَن أحَبَّ مِنكُمُ الشَّهادَةَ فَليُقِم ، ومَن كَرِهَها فَليَتَقَدَّم . فَلَم يُقِم مَعَهُ مِنهُم أحَدٌ ، وخَرَجوا مَعَ المَرأَةِ وأخيها حَتّى لَحِقوا بِالكوفَةِ . (2)

.


1- .زَرود : رمال بين الثعلبيّة والخُزيميّة بطريق الحاجّ من الكوفة (معجم البلدان : ج 3 ص 139) وراجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
2- .الأخبار الطوال : ص 246 .

ص: 175

ر. ك : ج 7 ص 381 (بخش نهم / فصل دوّم / نوحه گرى جنّيان) .

7 / 20دعوت امام عليه السلام از زُهَير بن قَين براى يارى كردن او در منزل زَرود

الأخبارُ الطِوال :حسين عليه السلام به زَرود (1) رسيد و خيمه برافراشته اى ديد . در مورد آن پرسيد. گفتند: از آنِ زُهَير بن قَين است . او به حج رفته بود و از مكّه به كوفه مى آمد. حسين عليه السلام نزد او فرستاد كه: «به ديدارم بيا تا با تو سخن بگويم». او از ديدار ، سر باز زد . همسر زُهَير كه همراهش بود ، به او گفت: سبحان اللّه ! !فرزند پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، به سوى تو مى فرستد و تو ، پاسخ نمى دهى؟! پس برخاست و به سوى حسين عليه السلام رفت و چيزى نگذشت كه با چهره درخشان ، باز گشت . آن گاه ، دستور داد خيمه اش را بر كندند و آن را در كنار خيمه حسين عليه السلام ، بر پا كردند . سپس به همسرش گفت: تو را طلاق دادم. با برادرت برو تا به منزلت برسى . من ، جان خود را آماده مرگ در كنار حسين عليه السلام كرده ام. پس به ياران همراهش گفت: هر يك از شما شهادت را دوست دارد، بِايستد و هر كس نمى پسندد، برود . هيچ يك ، همراه او نمانْد و همگى با همسر و برادرش رفتند تا به كوفه رسيدند.

.


1- .سرزمينى رَمْلى (شنزار) ، ميان منزل هاى ثَعلَبيّه و خُزَيميّه در راه حاجيان كوفه (ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .

ص: 176

أنساب الأشراف :كانَ زُهَيرُ بنُ القَينِ البَجَلِيُّ بِمَكَّةَ ، وكانَ عُثمانِيّا ، فَانصَرَفَ مِن مَكَّةَ مُتَعَجِّلاً ، فَضَمَّهُ الطَّريقُ وحُسَينا عليه السلام ، فَكانَ يُسايِرُهُ ولا يُنازِلُهُ ؛ يَنزِلُ الحُسَينُ عليه السلام في ناحِيَةٍ وزُهَيرٌ في ناحِيَةٍ . فَأَرسَلَ الحُسَينُ عليه السلام إلَيهِ في إتيانِهِ ، فَأَمَرَتهُ امرَأَتُهُ دَيلَمُ (1) بنتُ عَمرٍو أن يَأتِيَهُ فَأَبى ، فَقالَت : سُبحانَ اللّهِ ! أيَبعَثُ إلَيكَ ابنُ بِنتِ رَسولِ اللّهِ فَلا تَأتيهِ ؟ ! فَلَمّا صارَ إلَيهِ ثُمَّ انصَرَفَ إلى رَحلِهِ ، قالَ لِامرَأَتِهِ : أنتِ طالِقٌ ، فَالحَقي بِأَهلِكِ فَإِنّي لا اُحِبُّ أن يُصيبَكِ بِسَبَبي إلّا خَيرا . ثُمَّ قالَ لِأَصحابِهِ : مَن أحَبَّ مِنكُم أن يَتبَعَني ، وإلّا فَإِنَّهُ آخِرُ العَهدِ . وصارَ مَعَ الحُسَينِ عليه السلام . (2)

تاريخ الطبري عن أبي مخنف :حَدَّثَنِي السَّدِّيُّ ، عَن رَجُلٍ مِن بَني فَزارَةَ ، قالَ : لَمّا كانَ زَمَنُ الحَجّاجِ بنِ يوسُفَ ، كُنّا في دارِ الحارِثِ بنِ أبي رَبيعَةَ الَّتي فِي التَّمّارينَ ، الَّتي اُقطِعَت بَعدَ زُهَيرِ بنِ القَينِ ، مِن بَني عَمرِو بنِ يَشكُرَ مِن بَجيلَةَ ، وكانَ أهلُ الشّامِ لا يَدخُلونَها ، فَكُنّا مُختَبِئينَ فيها ، قالَ : فَقُلتُ لِلفَزارِيِّ : حَدِّثني عَنكُم حينَ أقبَلتُم مَعَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام . قالَ : كُنّا مَعَ زُهَيرِ بنِ القَينِ البَجَلِيِّ _ حينَ أقبَلنا مِن مَكَّةَ _ نُسايِرُ الحُسَينَ عليه السلام ، فَلَم يَكُن شَيءٌ أبغَضَ إلَينا مِن أن نُسايِرَهُ في مَنزِلٍ ، فَإِذا سارَ الحُسَينُ عليه السلام تَخَلَّفَ زُهَيرُ بنُ القَينِ ، وإذا نَزَلَ الحُسَينُ عليه السلام تَقَدَّمَ زُهَيرٌ ، حَتّى نَزَلنا يَومَئِذٍ في مَنزِلٍ لَم نَجدِ بُدّا مِن أن نُنازِلَهُ فيهِ ، فَنَزَلَ الحُسَينُ عليه السلام في جانِبٍ ، ونَزَلنا في جانِبٍ . فَبَينا نَحنُ جُلوسٌ نَتَغَدّى مِن طَعامٍ لَنا ، إذ أقبَلَ رَسولُ الحُسَينِ عليه السلام حَتّى سَلَّمَ ، ثُمَّ دَخَلَ فَقالَ : يا زُهَيرُ بنُ القَينِ ، إنَّ أبا عَبدِ اللّهِ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام بَعَثَني إلَيكَ لِتَأتِيَهُ ، قالَ : فَطَرَحَ كُلُّ إنسانٍ ما في يَدِهِ ، حَتّى كَأَنَّنا عَلى رُؤوسِنا الطَّيرُ . قالَ أبو مِخنَفٍ : فَحَدَّثَتني دَلهَمُ بِنتُ عَمرٍو امرَأَةُ زُهَيرِ بنِ القَينِ ، قالَت : فَقُلتُ لَهُ : أيَبعَثُ إلَيكَ ابنُ رَسولِ اللّهِ ثُمَّ لا تأتيهِ ؟ ! سُبحانَ اللّهِ ! لَو أتَيتَهُ فَسَمِعتَ مِن كَلامِهِ ثُمَّ انصَرَفتَ . قالَت : فَأَتاهُ زُهَيرُ بنُ القَينِ ، فَما لَبِثَ أن جاءَ مُستَبشِرا قَد أسفَرَ وَجهُهُ . قالَت : فَأَمَرَ بِفُسطاطِهِ وثَقَلِهِ ومَتاعِهِ فَقُدِّمَ ، وحُمِلَ إلَى الحُسَينِ عليه السلام ، ثُمَّ قالَ لِامرَأَتِهِ : أنتِ طالِقٌ ، اِلحَقي بِأَهلِكِ ، فَإِنّي لا اُحِبُّ أن يُصيبَكِ مِن سَبَبي إلّا خَيرٌ . ثُمَّ قالَ لِأَصحابِهِ : مَن أحَبَّ مِنكُم أن يَتبَعَني ، وإلّا فَإِنَّهُ آخِرُ العَهدِ ، إنّي سَاُحَدِّثُكُم حَديثا : غَزَونا بَلَنجَرَ (3) ، فَفَتَحَ اللّهُ عَلَينا ، وأصَبنا غَنائِمَ ، فَقالَ لَنا سَلمانُ الباهِلِيُّ 4 : أفَرِحتُم بِما فَتَحَ اللّهُ عَلَيكُم ، وأصَبتُم مِنَ الغَنائِمِ ؟! فَقُلنا : نَعَم ، فَقالَ لَنا : إذا أدرَكتُم شَبابَ آلِ مُحَمَّدٍ فَكونوا أشَدَّ فَرَحا بِقِتالِكُم مَعَهُم مِنكُم بِما أصَبتُم مِنَ الغَنائِمِ ، فَأَمّا أنا ، فَإِنّي أستَودِعُكُمُ اللّهَ ، قالَ : ثُمَّ وَاللّهِ ما زالَ في أوَّلِ القَومِ حَتّى قُتِلَ . (4)

.


1- .هكذا ، وفي بعض النقول : «دَلهَم» .
2- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 378 .
3- .بَلَنْجَر : مدينة ببلاد الخزر ... قالوا : فتحها عبد الرحمن بن ربيعة ، وقال البلاذري : سلمان بن ربيعة الباهلي (معجم البلدان : ج 1 ص 489) وراجع : الخريطة رقم 5 في آخر مجلّد 8 .
4- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 396 ؛ الإرشاد : ج 2 ص 72 ، روضة الواعظين : ص 97 ، مثير الأحزان : ص 46 كلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 371 وراجع : مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 225 .

ص: 177

أنساب الأشراف :زُهَير بن قَين بَجَلى، در مكّه بود . او طرفدار عثمان بود . شتابان ، از مكّه رفت و راه ، او و حسين عليه السلام را به هم رسانيد . او همراه حسين عليه السلام مى رفت ؛ ولى با ايشان ، هم منزل نمى شد . حسين عليه السلام در جايى فرود مى آمد و او در ناحيه اى ديگر. حسين عليه السلام براى آمدن، در پىِ او فرستاد. همسرش دَيلَم دختر عمرو ، از او خواست كه برود ؛ ولى او نپذيرفت. همسرش گفت: سبحان اللّه ! پسر دختر پيامبر ، تو را مى خواند ؛ ولى تو به سويش نمى روى؟! چون نزد حسين عليه السلام رفت و به خيمه خود باز گشت، به همسرش گفت: تو را طلاق دادم. به خانواده خويش ، ملحق شو ؛ چون نمى خواهم كه به خاطر من ، جز خوبى ببينى. سپس به يارانش گفت: هر كس كه دوست دارد، با من بيايد ، وگر نه اين ، واپسين ديدار است. سپس خود ، همراه حسين عليه السلام شد.

تاريخ الطبرى_ به نقل از ابو مِخنَف _: سُدّى ، در باره مردى از بنى فَزاره ، برايم نقل كرد كه : در روزگار حَجّاج بن يوسف، در خانه حارث بن ابى ربيعه ، در محلّه خرمافروشان بوديم كه پس از زُهَير بن قَين از قبيله بنى عمرو بن يَشْكُر از تيره بَجيله ، به تيول در آمده بود (مُصادره شده بود) . مردم شام ، بِدان جا نمى آمدند و ما در آن جا پنهان بوديم. به مرد فزارى گفتم : از كار خودتان ، هنگامى كه با حسين بن على آمديد ، با من سخن بگو. گفت: با زُهَير بن قَين بَجَلى بوديم _ هنگامى كه از مكّه مى آمديم _ و با حسين عليه السلام در يك راه بوديم ؛ امّا خوش نداشتيم كه با وى در يك منزلگاه باشيم. وقتى حسين عليه السلام حركت مى كرد، زُهَير بن قَين ، عقب مى ماند و چون حسين عليه السلام فرود مى آمد، زُهَير حركت مى كرد، تا اين كه به منزلگاهى رسيديم كه به ناچار ، مى بايست با وى در يك جا مى بوديم . پس حسين عليه السلام سويى فرود آمد و ما نيز در سويى ديگر ، فرود آمديم. نشسته بوديم و از غذايى كه داشتيم ، مى خورديم كه فرستاده حسين عليه السلام آمد و سلام گفت و وارد شد و گفت: اى زُهَير بن قَين ! ابا عبد اللّه ، حسين بن على ، مرا فرستاده كه پيش وى بيايى. هر كس ، هر چه به دست داشت، گذاشت ، گويى پرنده بر سرمان نشسته بود! همچنين دَلهَم ، دختر عمرو ، همسر زُهَير بن قَين ، برايم نقل كرد كه : به او گفتم: پسر پيامبر خدا ، به سوى تو مى فرستد و نمى روى؟ ! سبحان اللّه ! چه مى شود اگر بروى و سخن وى را بشنوى و باز آيى؟ زهير بن قَين ، رفت و چيزى نگذشت كه خندان آمد و چهره اش گشاده بود. سپس دستور داد تا خيمه و بار و اثاث وى را آوردند و همه به سوى حسين عليه السلام حَمل شد . آن گاه به همسرش گفت: تو را طلاق دادم . پيش كسانت برو ، كه نمى خواهم به خاطر من ، به تو بدى برسد. آن گاه به يارانش گفت: هر كس از شما كه مى خواهد، با من بيايد ، وگر نه اين ، واپسين ديدار است . اينك، داستانى را براى شما بگويم: به بَلَنجَر (1) يورش برديم و خدا ، پيروزمان كرد و غنيمت هايى را به دست آورديم. سلمان باهِلى 2 به ما گفت: «از پيروزى اى كه خدا نصيبتان كرد و غنيمت هايى كه گرفتيد، خرسنديد؟ گفتيم: آرى . گفت: هنگامى كه جوانان خاندان محمّد صلى الله عليه و آله را يافتيد ، از نبرد در كنار آنان ، خرسندتر باشيد تا از اين غنيمت هايى كه گرفته ايد ؛ امّا من ، شما را به خدا مى سپارم». به خدا سوگند، پس از آن ، پيوسته پيشاپيش سپاهيان بود، تا كشته شد.

.


1- .در معجم البلدان آمده است: بَلَنجَر ، شهرى در سرزمين خَزَران (قفقاز) است . مى گويند : عبد الرحمان بن ربيعه ، آن جا را فتح كرد . بلاذرى گفته است : سلمان بن ربيعه باهلى ، آن را فتح كرد (ر. ك: نقشه شماره 5 در پايان جلد 8) .

ص: 178

. .

ص: 179

. .

ص: 180

الكامل في التاريخ :كانَ زُهَيرُ بنُ القَينِ البَجَلِيُّ قَد حَجَّ ، وكانَ عُثمانِيّا ، فَلَمّا عادَ جَمَعَهُمَا الطَّريقُ ، وكانَ يُسايِرُ الحُسَينَ عليه السلام مِن مَكَّةَ ، إلّا أنَّهُ لا يَنزِلُ مَعَهُ ، فَاستَدعاهُ يَوما الحُسَينُ عليه السلام فَشَقَّ عَلَيهِ ذلِكَ ، ثُمَّ أجابَهُ عَلى كُرهٍ ، فَلَمّا عادَ مِن عِندِهِ نَقَلَ ثَقَلَهُ إلى ثَقَلِ الحُسَينِ عليه السلام . ثُمَّ قالَ لِأَصحابِهِ : مَن أحَبَّ مِنكُم أن يَتبَعَني وإلّا فَإِنَّهُ آخِرُ العَهدِ ، وسَاُحَدِّثُكُم حَديثا : غَزَونا بَلَنجَرَ ، فَفُتِحَ عَلَينا ، وأصَبنا غَنائِمَ فَفَرِحنا ، وكانَ مَعَنا سَلمانُ الفارِسِيُّ (1) فَقالَ لَنا : إذا أدرَكتُم سَيِّدَ شَبابِ أهلِ مُحَمَّدٍ فَكونوا أشَدَّ فَرَحا بِقِتالِكُم مَعَهُ ، بِما أصَبتُمُ اليَومَ مِنَ الغَنائِمِ ، فَأَمّا أنا فَأَستَودِعُكُمُ اللّهَ ! ثُمَّ طَلَّقَ زَوجَتَهُ وقالَ لَها : اِلحَقي بِأَهلِكِ ، فَإِنّي لا اُحِبُّ أن يُصيبَكِ في سَبَبي إلّا خَيرٌ . ولَزِمَ الحُسَينَ عليه السلام حَتّى قُتِلَ مَعَهُ . (2)

الملهوف :حَدَّثَ جَماعَةٌ مِن بَني فَزارَةَ وبَجيلَةَ قالوا : كُنّا مَعَ زُهَيرِ بنِ القَينِ لَمّا أقبَلنا مِن مَكَّةَ ، فَكُنّا نُسايِرُ الحُسَينَ عليه السلام ، وما شَيءٌ أكرَهَ إلَينا مِن مُسايَرَتِهِ ، لِأَنَّ مَعَهُ نِسوانَهُ ، فَكانَ إذا أرادَ النُّزولَ اعتَزَلناهُ ، فَنَزَلنا ناحِيَةً . فَلَمّا كانَ في بَعضِ الأَيّامِ نَزَلَ في مَكانٍ ، فَلَم نَجِد بُدّا مِن أن نُنازِلَهُ فيهِ ، فَبَينَما نَحنُ نَتَغَدّى بِطَعامٍ لَنا إذ أقبَلَ رَسولُ الحُسَينِ عليه السلام حَتّى سَلَّمَ عَلَينا . ثُمَّ قالَ : يا زُهَيرُ بنُ القَينِ ، إنَّ أبا عَبدِ اللّهِ عليه السلام بَعَثَني إلَيكَ لِتَأتِيَهُ . فَطَرَحَ كُلُّ إنسانٍ مِنّا ما في يَدِهِ ، حَتّى كَأَنَّما عَلى رُؤوسِنا الطَّيرُ . فَقالَت لَهُ زَوجَتُهُ _ وهِيَ دَيلَمُ بِنتُ عَمرٍو _ : سُبحانَ اللّهِ ! أَيبعَثُ إلَيكَ ابنُ رَسولِ اللّهِ ثُمَّ لا تَأتيهِ ؟ ! فَلَو أتَيتَهُ فَسَمِعتَ مِن كَلامِهِ . فَمَضى إلَيهِ زُهَيرٌ . فَما لَبِثَ أن جاءَ مُستَبشِرا قَد أشرَقَ وَجهُهُ ، فَأَمَرَ بِفُسطاطِهِ فَقُوِّضَ ، وبِثَقَلِهِ ومَتاعِهِ فَحُوِّلَ إلَى الحُسَينِ عليه السلام ، وقالَ لِامرَأَتِهِ : أنتِ طالِقٌ ؛ فَإِنّي لا اُحِبُّ أن يُصيبَكِ بِسَبَبي إلّا خَيرٌ ، وقَد عَزَمتُ عَلى صُحبَةِ الحُسَينِ عليه السلام لِأَفدِيَهُ بِروحي ، وأقِيَهُ بِنَفسي . ثُمَّ أعطاها مالَها ، وسَلَّمَها إلى بَعضِ بَني عَمِّها لِيوصِلَها إلى أهلِها . فَقامَت إلَيهِ ووَدَّعَتهُ وبَكَت ، وقالَت : خارَ اللّهُ لَكَ ، أسأَلُكَ أن تَذكُرَني فِي القِيامَةِ عِندَ جَدِّ الحُسَينِ عليه السلام . ثُمَّ قالَ لِأَصحابِهِ : مَن أحَبَّ مِنكُم أن يَصحَبَني ، وإلّا فَهُوَ آخِرُ العَهدِ مِنّي بِهِ . (3)

.


1- .الصحيح: «سلمان الباهليّ» كما بيّناه .
2- .الكامل في التاريخ : ج 2 ص 549 .
3- .الملهوف : ص 132 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 371 .

ص: 181

الكامل فى التاريخ :زُهَير بن قَين بَجَلى _ كه از طرفداران عثمان بود _ ، حج گزارده بود . هنگام بازگشت، مسير، آن دو را به هم رسانْد. او از مكّه همراه حسين عليه السلام بود ؛ ولى با ايشان ، فرود نمى آمد . يك روز، حسين عليه السلام او را فرا خواند. اين ، بر او گران آمد ؛ ولى با ناخرسندى به ايشان ، پاسخ داد. چون از نزد ايشان باز گشت، خيمه گاه و اثاثش را به نزديكى حسين عليه السلام انتقال داد . سپس به يارانش گفت: هر كس از شما مى خواهد، به دنبال من بيايد ، وگر نه اين ، واپسينْ ديدار است. براى شما داستانى را بگويم: در بَلَنْجَر جنگيديم و پيروز شديم و آن جا را گشوديم . غنايمى را به دست آورديم و شادمان بوديم . سلمان باهِلى همراه ما بود . به ما گفت: آن گاه كه سَرور جوانان بهشت را دريافتيد، از نبرد همراه او ، شادمان تر باشيد ، از امروز كه غنايمى را فرا چنگ آورده ايد . پس من ، شما را به خدا مى سپارم. پس از آن، همسرش را طلاق داد و به او گفت: به خانواده خويش بپيوند ؛ زيرا من نمى خواهم به خاطر من، آسيبى به تو برسد، مگر نيكويى. آن گاه ، همراه حسين عليه السلام شد تا با او به شهادت رسيد.

الملهوف :گروهى از بنى فَزاره و بَجيله مى گويند: با زُهَير بن قَين ، از مكّه برمى گشتيم و با حسين عليه السلام هم سفر بوديم و هم سفرى با او ، بر ما بسيار ناگوار بود ؛ زيرا زنانش همراه او بودند و هر گاه در جايى فرود مى آمد، از او دورى مى جستيم و در ناحيه اى ديگر ، فرود مى آمديم. يك روز در جايى فرود آمد كه چاره اى نداشتيم ، مگر اين كه با او فرود بياييم. مشغول خوردن غذا بوديم كه فرستاده حسين عليه السلام آمد و بر ما سلام كرد و سپس گفت: اى زُهَير بن قَين ! ابا عبد اللّه ، مرا فرستاده تا تو به نزدش بروى. هر يك از ما ، آنچه را در دست داشت، افكند و گويا پرنده بر روى سر ما بود. همسرش ، دَيلَم دختر عمرو ، به او گفت: سبحان اللّه ! فرزند پيامبر خدا، پيغام مى دهد و تو نزد او نمى روى؟! كاش مى رفتى و به سخنش گوش فرا مى دادى ! زُهَير ، نزد ايشان رفت و لَختى نگذشت كه نويديافته، با چهره اى درخشان آمد و فرمان داد تا خيمه و بار و بنه و كالايش را برچينند و به سوى حسين عليه السلام ببرند و به همسرش گفت: تو را طلاق دادم ؛ چون نمى خواهم جز بهره نيكو ، از من به تو برسد. آهنگ همراهى حسين عليه السلام كرده ام تا جانم را فدايش نمايم و با جان ، از او پاسدارى كنم. سپس دارايىِ همسرش را به او پس داد و او را به برخى پسرعموهايش سپرد كه او را به خانواده اش برسانند. همسرش به سوى او رفت و با او خداحافظى كرد و گريست و گفت: خدا ، برايت خير خواست . از تو مى خواهم كه در روز رستاخيز ، مرا نزد جدّ حسين ، ياد كنى. سپس [زُهَير] به يارانش گفت: هر يك از شما دوست دارد، همراهم بيايد ، وگر نه اين ، واپسين ديدار من با اوست.

.

ص: 182

دلائل الإمامة عن عمارة بن زيد :حَدَّثَنا إبراهيمُ بنُ سَعدٍ ؛ أخبَرَني أنَّهُ كانَ مَعَ زُهَيرِ بنِ القَينِ حينَ صَحِبَ الحُسَينَ عليه السلام ، فَقالَ لَهُ : يا زُهَيرُ ! اِعلَم أنَّ هاهُنا مَشهَدي ، ويَحمِلُ هذا مِن جَسَدي _ يَعني رَأسَهُ _ زَحرُ بنُ قَيسٍ ، فَيَدخُلُ بِهِ عَلى يَزيدَ يَرجو نَوالَهُ ، فَلا يُعطيهِ شَيئا . (1)

راجع : ج 6 ص 288 (القسم الثامن / الفصل الثالث : مقتل أصحابه / زهير بن القين) .

.


1- .دلائل الإمامة : ص 182 ح 97 .

ص: 183

دلائل الإمامة_ به نقل از عمارة بن زيد _: ابراهيم بن سعد به من خبر داد هنگامى كه زُهَير همراه حسين عليه السلام شد، با وى بوده است . پس حسين عليه السلام به او فرمود : «اى زُهَير ! بدان كه اين جا ، شهادتگاه من است و زَحر بن قيس ، اين قسمت بدنم (يعنى سرش) را به اميد پاداش ، نزد يزيد مى برد ؛ ولى او چيزى به وى نخواهد داد».

ر. ك : ج 6 ص 289 (بخش هشتم / فصل سوّم / زُهَير بن قَين) .

.

ص: 184

7 / 21أخبارُ نُزولِ الإِمامِ عليه السلام بِالثَّعلَبِيَّةِ (1)الكافي عن الحكم بن عتيبة :لَقِيَ رَجُلٌ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام بِالثَّعلَبِيَّةِ ، وهُوَ يُريدُ كَربَلاءَ ، فَدَخَلَ عَلَيهِ فَسَلَّمَ عَلَيهِ ، فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : مِن أيِّ البِلادِ أنتَ ؟ قالَ : مِن أهلِ الكوفَةِ . قالَ : أما وَاللّهِ يا أخا أهلِ الكوفَةِ ! لَو لَقيتُكَ بِالمَدينَةِ لَأَرَيتُكَ أثَرَ جَبرَئيلَ عليه السلام مِن دارِنا ، ونُزولِهِ بِالوَحيِ عَلى جَدّي ، يا أخا أهلِ الكوفَةِ ، أفَمُستَقَى النّاسِ العِلمَ مِن عِندِنا ، فَعَلِموا وَجهِلنا ؟ ! هذا ما لا يَكونُ! (2)

الملهوف :باتَ [الحُسَينُ] عليه السلام فِي المَوضِعِ [أي الثَّعلَبِيَّةِ] ، فَلَمّا أصبَحَ ، فَإِذا هُوَ بِرَجُلٍ مِن أهلِ الكوفَةِ يُكَنّى أبا هِرَّةَ الأَزدِيَّ (3) ، فَلَمّا أتاهُ سَلَّمَ عَلَيهِ ، ثُمَّ قالَ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، مَا الَّذي أخرَجَكَ مِن حَرَمِ اللّهِ وحَرَمِ جَدِّكَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ؟ فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : وَيحَكَ يا أبا هِرَّةَ ! إنَّ بَني اُمَيَّةَ أخَذوا مالي فَصَبَرتُ ، وشَتَموا عِرضي فَصَبَرتُ ، وطَلَبوا دَمي فَهَرَبتُ ، وَايمُ اللّهِ! لَتَقتُلُنِّي الفِئَةُ الباغِيَةُ ، ولَيُلبِسَنَّهُمُ اللّهُ ذُلّاً شامِلاً ، وسَيفا قاطِعا ، ولَيُسَلِّطَنَّ اللّهُ عَلَيهِم مَن يُذِلُّهُم ، حَتّى يَكونوا أذَلَّ مِن قَومِ سَبَأٍ ؛ إذ مَلَكَتهُمُ امرَأَةٌ مِنهُم ، فَحَكَمَت في أموالِهِم ودِمائِهِم حَتّى أذَلَّتهُم . (4)

.


1- .الثّعلبِيّة : من منازل طريق مكّة من الكوفة بعد الشقوق وقبل الخُزيميّة (معجم البلدان : ج2 ص78) وراجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
2- .الكافي : ج 1 ص 398 ح 2 ، بصائر الدرجات : ص 12 ، تفسير العيّاشي : ج 1 ص 16 ح 9 عن الحكم عن عيينة نحوه ، بحار الأنوار : ج 45 ص 93 ح 34 .
3- .هو أبو هرّة الأزدي الكوفي، ذكره الشيخ الصدوق في أماليه بعنوان « أبو هرم»، و لم يذكره الرجاليون (راجع: الأماليللصدوق: ص 218ح 239و مستدركات علم الرجال: ج 8 ص 474 الرقم 17388).
4- .الملهوف : ص 132 ، مثير الأحزان : ص 46 وفيه «أبا هرّة الأسدي» ، بحار الأنوار : ج 44 ص 367 ؛ الفتوح : ج 5 ص 71 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 226 وليس فيها «حتّى أذلّتهم» .

ص: 185

7 / 21اخبار فرود آمدن امام عليه السلام در ثَعلَبيّه

(1)الكافى_ به نقل از حكم بن عُتَيبه _: مردى در ثعلبيّه با حسين بن على عليه السلام كه مى خواست به كربلا برود، ديدار كرد. بر او وارد شد و سلام كرد. حسين عليه السلام به او فرمود : «تو از كدام سرزمينى؟» . گفت: از مردم كوفه ام . فرمود : «سوگند به خدا _ اى برادر كوفى _ كه اگر تو را در مدينه ديده بودم ، نشانه جبرئيل عليه السلام را در خانه مان و وحى آوردنش را بر جدّم ، به تو نشان مى دادم. اى برادر كوفى ! آيا مى شود كه آبشخور دانش مردم ، ما باشيم و اينك ، آنان بدانند و ما ندانيم؟ اين ، نمى شود» .

الملهوف :حسين عليه السلام شب را در ثعلبيّه به سر برد و چون بامداد شد، مردى از مردم كوفه با كنيه ابو هِرّه اَزْدى (2) را ديد . او چون نزد حسين عليه السلام آمد، بر ايشان سلام كرد و سپس گفت: اى فرزند پيامبر خدا ! چه چيزى تو را از حرم خدا و حرم جدّت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، بيرون كرده است؟ حسين عليه السلام فرمود : «واى بر تو ، اى ابو هِرّه! بنى اميّه ، دارايى ام را گرفتند، بردبارى كردم ، دشنامم دادند ، تاب آوردم و خواستند خونم را بريزند ، گريختم . به خدا سوگند ، گروه ستم پيشه ، مرا خواهند كشت و خداوند بر آنان ، خوارىِ گسترده و شمشير بُرّان را مسلّط مى سازد و كسى را بر آنان چيره مى گردانَد كه خوارشان كند تا از مردم سَبَأ _ كه زنى بر آنان ، حاكم بود و در دارايى و خون هايشان ، بر آنان فرمان راند تا خوارشان ساخت _ خوارتر باشند .

.


1- .از منزل هاى ميان مكّه و كوفه ، پس از منزل شُقوق و قبل از منزل خُزيميّه (ر .ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .
2- .ابو هِرّه اَزْدى كوفى ، همان است كه شيخ صدوق در الأمالى خود ، با عنوان «ابو هَرِم» از او ياد كرده و رجال شناسان ، از او يادى نكرده اند .

ص: 186

الأمالي للصدوق عن عبداللّه بن منصور عن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين عن أبيه عن جدّه [زين العابدين] عليهم السلام :ثُمَّ سارَ [الحُسَينُ عليه السلام ] حَتّى نَزَلَ الرُّهَيمَةَ (1) ، فَوَرَدَ عَلَيهِ رَجُلٌ مِن أهلِ الكوفَةِ ، يُكَنّى أبا هَرِمٍ ، فَقالَ : يَابنَ النَّبِيِّ ، مَا الَّذي أخرَجَكَ مِنَ المَدينَةِ ؟ فَقالَ : وَيحَكَ يا أبا هَرِمٍ ! شَتَموا عِرضي فَصَبَرتُ ، وطَلَبوا مالي فَصَبَرتُ ، وطَلَبوا دَمي فَهَرَبتُ ، وَايمُ اللّهِ لَيَقتُلُنّي ، ثُمَّ لَيُلبِسَنَّهُمُ اللّهُ ذُلّاً شامِلاً ، وسَيفا قاطِعا ، ولَيُسَلِّطَنَّ عَلَيهِم مَن يُذِلُّهُم . (2)

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) عن بحير بن شدّاد الأسدي :مَرَّ بِنَا الحُسَينُ عليه السلام بِالثَّعلَبِيَّةِ ، فَخَرَجتُ إلَيهِ مَعَ أخي ، فَإِذا عَلَيهِ جُبَّةٌ صَفراءُ ، لَها جَيبٌ في صَدرِها ، فَقالَ لَهُ أخي : إنّي أخافُ عَلَيكَ . فَضَرَبَ بِالسَّوطِ عَلى عَيبَةٍ (3) قَد حَقَبَها (4) خَلفَهُ ، وقالَ : هذِهِ كُتُبُ وُجوهِ أهلِ المِصرِ . (5)

تاريخ دمشق عن سفيان :حَدَّثَنا رَجُلٌ مِن بَني أسَدٍ يُقالُ لَهُ بحيرٌ _ بَعدَ الخَمسينَ وَالمِئَةِ _ وكانَ مِن أهلِ الثَّعلَبِيَّةِ ، ولَم يَكُن فِي الطَّريقِ رَجُلٌ أكبَرَ مِنهُ ، فَقُلتُ : مِثلُ مَن كُنتَ حينَ مَرَّ بِكُم حُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام ؟ قالَ : غُلامٌ يَفَعتُ (6) _ قالَ : _ فَقامَ إلَيهِ أخٌ لي كانَ أكبَرَ مِنّي يُقالُ لَهُ زُهَيرٌ ، قالَ : أيِ ابنَ بِنتِ رَسولٍ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، إنّي أراكَ في قِلَّةٍ مِنَ النّاسِ ! فَأَشارَ الحُسَينُ عليه السلام بِسَوطٍ في يَدِهِ هكَذا ، فَضَرَبَ حَقيبَةً وَراءَهُ ، فَقالَ : ها إنَّ هذِهِ مَملوءَةٌ كُتُبا ، فَكَأَنَّهُ شَدَّ مِن مُنَّةِ (7) أخي . قالَ سُفيانُ : فَقُلتُ لَهُ : ابنُ كَم أنتَ ؟ قالَ : ابنُ سِتَّ عَشرَةَ ومِئَةٍ . قالَ سُفيانُ : وكُنّا استَودَعناهُ طَعاما لَنا ومَتاعا ، فَلَمّا رَجَعنا طَلَبناهُ مِنهُ ، قالَ : إن كانَ طَعاما فَلَعَلَّ الحَيَّ قَد أكَلوهُ ! فَقُلنا : إنّا للّهِِ ذَهَبَ طَعامُنا ! فَإِذا هُوَ يَمزَحُ مَعي ، فَأَخرَجَ إلَينا طَعامَنا ومَتاعَنا . (8)

.


1- .الرُّهَيْمةُ : ضيعة قرب الكوفة ، قال السكوني : هي عين بعد خَفِيّة إذا أردت الشام من الكوفة (معجم البلدان : ج 3 ص 109) وراجع : الخريطة رقم 4 في آخر هذا المجلّد .
2- .الأمالي للصدوق : ص 218 ح 239 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 314 .
3- .العَيْبَةُ : ما يُجعل فيه الثياب (الصحاح : ج 1 ص 190 «عيب») .
4- .أحْقَبَها : أي أردفها خلفه (النهاية : ج 1 ص 412 «حقب») .
5- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 457 ح 440 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 216 .
6- .كذا في المصدر و في الهامش عن ابن العديم:غلامٌ قَد ألفَعِتُ
7- .المُنّةُ _ بالضمّ _ : القوّة ، وخصّ بعضهم به قوّة القلب (لسان العرب : ج 13 ص 415 «منن») .
8- .تاريخ دمشق : ج 14 ص 214 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2615 ، تاريخ الإسلام للذهبي : ج 5 ص 10 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 305 نحوه وليس فيهما ذيله من «فكأنّه» وفيها «بجير» بدل «بحير» .

ص: 187

الأمالى ، صدوق_ به نقل از عبد اللّه بن منصور، از امام صادق ، از پدرش امام باقر، از جدّش امام زين العابدين عليهم السلام _: حسين عليه السلام حركت كرد تا به رُهَيمه (1) رسيد. آن جا مردى كوفى با كنيه ابو هَرِم ، بر او وارد شد و گفت: اى پسر پيامبر ! چه چيزى تو را از مدينه بيرون آورد؟ فرمود : «واى بر تو ، اى ابو هَرِم ! دشنامم دادند ، تاب آوردم . دارايى ام را خواستند، تحمّل كردم . خونم را خواستند، گريختم. به خدا سوگند كه مرا خواهند كشت. سپس خدا ، آنان را به خوارىِ گسترده و همه جانبه و شمشير بُرّان ، گرفتار مى سازد و كسى را بر آنان چيره مى سازد كه خوارشان گردانَد» .

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة)_ به نقل از بحير بن شدّاد اسدى _: در ثعلبيّه ، حسين عليه السلام به ما رسيد . با برادرم به سوى او رفتيم. جُبّه زردى پوشيده بود و در قسمت سينه اش ، جيبى داشت . برادرم به او گفت : براى تو نگرانم. او با تازيانه بر جامه دانى كه پشتِ سرش نهاده بود ، زد و فرمود: «اين ، نامه هاى برجستگان مردم كوفه است» .

تاريخ دمشق_ به نقل از سفيان _: مردى از بنى اسد، به نام بَحير _ كه اهل ثعلبيّه بود _ ، پس از سال يكصد و پنجاه [هجرى] ، براى ما گزارش كرد و مردى مسن تر از او در راه نبود. گفتم: مانند كه بودى ، هنگامى كه حسين بن على عليه السلام به شما رسيد؟ گفت: نوجوانى ، كه تازه به بلوغ رسيده است . آن روز، برادر بزرگ ترم به نام زُهَير ، نزد حسين عليه السلام رفت و گفت: اى فرزند پيامبر خدا ! تو را در ميان مردمى اندك مى بينم ! حسين عليه السلام با تازيانه اى كه در دستش بود، چنين اشاره كرد و بر خورجينى كه پشتِ سرش بود ، زد و فرمود : «اين خورجين ، آكنده از نامه است». گويى او از سخن [ بى پرواى ] برادرم [ ناراحت شده بود و ] شدّت عمل به خرج داد . به او گفتم : چند ساله اى؟ گفت : 116 ساله. غذا و كالايمان را به او سپرديم و چون باز گشتيم ، آن را از او خواستيم . گفت: اگر غذايى باشد ! شايد جانداران ، آن را خورده اند . گفتيم: اى دريغا ! غذايمان رفت. امّا ديديم كه او با من شوخى كرده و غذا و كالايمان را به ما داد.

.


1- .مزرعه اى نزديك كوفه. سَكونى گفته است : چشمه اى پس از منزل خَفيّه است ، در راهى كه از كوفه به شام مى روى (ر . ك : نقشه شماره 4 در پايان همين جلد) .

ص: 188

7 / 22خَبَرُ شَهادَةِ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍالإرشاد عن عبد اللّه بن سليمان والمنذر بن المشمعلّ الأسديّين :لَمّا قَضَينا حَجَّنا ، لَم تَكُن لَنا هِمَّةٌ إلَا اللَّحاقَ بِالحُسَينِ عليه السلام فِي الطَّريقِ ، لِنَنظُرَ ما يَكونُ مِن أمرِهِ ، فَأَقبَلنا تُرقِلُ (1) بِنا نِياقُنا مُسرعَينِ حَتّى لَحِقنا بِزَرودَ ، فَلَمّا دَنَونا مِنهُ ، إذا نَحنُ بِرَجُلٍ مِن أهلِ الكوفَةِ قَد عَدَلَ عَنِ الطَّريقِ حينَ رَأَى الحُسَينَ عليه السلام ، فَوَقَفَ الحُسَينُ عليه السلام كَأَنَّهُ يُريدُهُ ، ثُمَّ تَرَكَهُ ومَضى ، ومَضَينا نَحوَهُ . فَقالَ أحَدُنا لِصاحِبِهِ : اِذهَب بِنا إلى هذا لِنَسأَلَهُ ، فَإِنَّ عِندَهُ خَبَرَ الكوفَةِ ، فَمَضَينا حَتَّى انتَهَينا إلَيهِ ، فَقُلنا : السَّلامُ عَلَيكَ ، فَقالَ : وعَلَيكُمُ السَّلامُ ، قُلنا : مِمَّنِ الرَّجُلُ ؟ قالَ : أسَدِيٌّ ، قُلنا : ونَحنُ أسَدِيّانِ ، فَمَن أنتَ ؟ قالَ : أنَا بَكرُ بنُ فُلانٍ ، وَانتَسَبنا لَهُ ثُمَّ قُلنا لَهُ : أخبِرنا عَنِ النّاسِ وَراءَكَ . قالَ : نَعَم ، لَم أخرُج مِنَ الكوفَةِ حَتّى قُتِلَ مُسلِمُ بنُ عَقيلٍ ، وهانِئُ بنُ عُروَةَ ، ورَأَيتُهُما يُجَرّانِ بِأَرجُلِهِما فِي السّوقِ . فَأَقبَلنا حَتّى لَحِقنَا الحُسَينَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ ، فَسايَرناهُ حَتّى نَزَلَ الثَّعلَبِيَّةَ مُمسِيا ، فَجِئناهُ حينَ نَزَلَ ، فَسَلَّمنا عَلَيهِ فَرَدَّ عَلَينَا السَّلامَ ، فَقُلنا لَهُ : رَحِمَكَ اللّهُ ! إنَّ عِندَنا خَبَرا ، إن شِئتَ حَدَّثناكَ عَلانِيَةً وإن شِئتَ سِرّا ، فَنَظَرَ إلَينا وإلى أصحابِهِ ، ثُمَّ قالَ : ما دونَ هؤُلاءِ سِترٌ . فَقُلنا لَهُ : رَأَيتَ الرّاكِبَ الَّذِي استَقبَلتَهُ عَشِيَّ أمسِ ؟ قالَ : نَعَم ، وقَد أرَدتُ مَسأَلَتَهُ ، فَقُلنا : قَد وَاللّهِ استَبرَأنا لَكَ خَبَرَهُ ، وكَفَيناكَ مَسأَلَتَهُ ، وهُوَ امرُؤٌ مِنّا ذو رَأيٍ وصِدقٍ وعَقلٍ ، وإنَّهُ حَدَّثَنا أنَّهُ لَم يَخرُج مِنَ الكوفَةِ حَتّى قُتِلَ مُسلِمٌ وهانِئٌ ، ورَآهُما يُجَرّانِ فِي السّوقِ بِأَرجُلِهِما . فَقالَ : «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ» (2) رَحمَةُ اللّهِ عَلَيهِما ! يُكَرِّرُ ذلِكَ مِرارا ، فَقُلنا لَهُ : نَنشُدُكَ اللّهَ في نَفسِكَ وأهلِ بَيتِكَ ، إلَا انصَرَفتَ مِن مَكانِكَ هذا ، فَإِنَّهُ لَيسَ لَكَ بِالكوفَةِ ناصِرٌ ولا شيعَةٌ ، بَل نَتَخَوَّفُ أن يَكونوا عَلَيكَ . فَنَظَرَ إلى بَني عَقيلٍ ، فَقالَ : ما تَرَونَ ؟ فَقَد قُتِلَ مُسلِمٌ؟ فَقالوا : وَاللّهِ لا نَرجِعُ حَتّى نُصيبَ ثَأرَنا ، أو نَذوقَ ما ذاقَ . فَأَقبَلَ عَلَينَا الحُسَينُ عليه السلام وقالَ : لا خَيرَ فِي العَيشِ بَعدَ هؤُلاءِ . فَعَلِمنا أنَّهُ قَد عَزَمَ رَأيَهُ عَلَى المَسيرِ ، فَقُلنا لَهُ : خارَ اللّهُ لَكَ ! فَقالَ : رَحِمَكُمَا اللّهُ ! فَقالَ لَهُ أصحابُهُ : إنَّكَ وَاللّهِ ما أنتَ مِثلَ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ ، ولَو قَدِمتَ الكوفَةَ لَكانَ النّاسُ إلَيكَ أسرَعَ . فَسَكَتَ ثُمَّ انتَظَرَ حَتّى إذا كانَ السَّحَرُ قالَ لِفِتيانِهِ وغِلمانِهِ : أكثِروا مِنَ الماءِ . فَاستَقَوا وأكثَروا ثُمَّ ارتَحَلوا ، فَسارَ حَتَّى انتَهى إلى زُبالَةَ (3) . (4)

.


1- .أرقَلَ : أسرع (القاموس المحيط : ج 3 ص 386 «رقلة») .
2- .البقرة : 156 .
3- .زُبَالَة : منزل معروف بطريق مكّة من الكوفة (معجم البلدان : ج 3 ص 129) وراجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
4- .الإرشاد : ج 2 ص 73 ، روضة الواعظين : ص 197 نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 372 ؛ تاريخ الطبري : ج 5 ص 397 عن عبد اللّه بن سليم والمذري بن المشمعل الأسديّين ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 228 نحوه وراجع : إعلام الورى : ج 1 ص 447، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 549، مقاتل الطالبيّين : ص 111 .

ص: 189

7 / 22خبر شهادت مسلم بن عقيل

الإرشاد_ به نقل از عبد اللّه بن سليمان اسدى و مُنذِر بن مُشمَعِل اسدى _: چون حج گزارديم، قصدى جز پيوستن به حسين عليه السلام نداشتيم، تا بنگريم كارش به كجا مى انجامد. با شتاب ، بر شتران رانديم تا به زَرود رسيديم . چون نزديك شديم، مردى كوفى را ديديم كه هنگامى كه حسين عليه السلام را ديده بود ، راهش را كج كرده بود. و حسين عليه السلام ايستاده بود، گويى كه مى خواهد او را ببيند . سپس او حسين عليه السلام را رها كرد و رفت و ما به سوى او رفتيم. يكى از ما به ديگرى گفت: نزد او برويم و از او بپرسيم ؛ چون از كوفه خبر دارد. رفتيم تا به او رسيديم. گفتيم : درود بر تو ! گفت: درود بر شما ! گفتيم : از كدام قبيله اى؟ گفت: اسدى هستم . گفتيم: ما نيز اسدى هستيم . تو كيستى؟ گفت : من ، بَكر فرزند فلانى ام . ما نيز خود را معرّفى كرديم و سپس گفتيم : از خبرهاى مردم بگو . گفت: باشد . از كوفه بيرون نيامده بودم كه مسلم بن عقيل و هانى بن عروه كشته شدند و ديدم كه از طرف پاهايشان ، در بازار كشيده مى شوند . آمديم تا به حسين عليه السلام _ كه درود خدا بر او باد _ رسيديم. با او همراهى كرديم تا اين كه شب در ثعلبيّه فرود آمد. هنگامى كه فرود آمد ، نزد او آمديم و بر وى سلام كرديم و پاسخ سلام ما را داد . به او گفتيم: رحمت خدا بر تو باد! ما خبرى داريم . اگر دوست دارى ، آشكارا ، و اگر دوست دارى ، پنهانى آن را برايت نقل كنيم. به ما و يارانش نگريست و فرمود : «از اينان ، چيزى پنهان نيست» . به او گفتيم: سوارى را كه ديشب آمد، ديدى؟ فرمود : «بله ! مى خواستم از او بپرسم». گفتيم: به خدا كه ما خبرش را از او گرفتيم و نياز به پرسش نيست . او مردى است هم تيره ما ، صاحب نظر ، راستگو و خردمند. او به ما خبر داد كه پس از شهادت مسلم و هانى ، از كوفه بيرون آمده و آنان را ديده است كه در بازار از طرف پاهايشان ، بر زمين كشيده مى شوند. فرمود : « «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ» . رحمت خدا بر آن دو باد!» و چند بار ، اين جمله را بر زبان آورد. به او گفتيم: تو را به خدا ، جان خود و خانواده ات را درياب و از اين جا باز گرد ؛ چرا كه در كوفه ، يار و پيروى ندارى ؛ بلكه مى ترسيم بر ضدّ تو باشند. او به فرزندان عقيل نگريست و گفت: «نظرتان چيست؟ مسلم ، كشته شد!» . گفتند: به خدا برنمى گرديم تا انتقام بگيريم و يا آنچه را او چشيد ، بچشيم . حسين عليه السلام رو به ما كرد و فرمود : «پس از اينان ، زندگى، خيرى ندارد» . ما دانستيم كه تصميم و نظر او ، بر رفتن است. به او گفتيم: خدا برايت خير بخواهد! فرمود : «رحمت خدا بر شما باد!» . يارانش به او گفتند: به خدا سوگند، تو مانند مسلم بن عقيل نيستى . اگر به كوفه وارد شوى ، مردم به سوى تو مى شتابند. او خاموش شد و در انتظار ماند ، تا بامداد كه به جوانان و نوجوانانش چنين فرمود : «آب بسيار برداريد» . آنان آب بسيار برداشتند و سپس كوچيدند تا به زُباله (1) رسيدند.

.


1- .منزل معروفى در مسير كوفه به مكّه (ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .

ص: 190

. .

ص: 191

. .

ص: 192

تاريخ الطبري عن أبي مخنف عن قدامة بن سعيد بن زائدة بن قدامة الثقفي_ في ذِكرِ ماجَرى عَلى مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ وأسرِهِ عَلى يَدِ مُحَمَّدِ بنِ الأَشعَثِ _: ثُمَّ أقبَلَ [مُسلِمٌ ]عَلى مُحَمَّدِ بنِ الأَشعَثِ فَقالَ : يا عَبدَ اللّهِ ، إنّي أراكَ وَاللّهِ سَتَعجِزُ عَن أماني ، فَهَل عِندَكَ خَيرٌ ؟ تَستَطيعُ أن تَبعَثَ مِن عِندِكَ رَجُلاً عَلى لِساني يُبَلِّغُ حُسَينا _ فَإِنّي لا أراهُ إلّا قَد خَرَجَ إلَيكُمُ اليَومَ مُقبِلاً ، أو هُوَ يَخرُجُ (1) غَدا هُوَ وأهلُ بَيتِهِ ، وإنَّ ماتَرى مِن جَزَعي لِذلِكَ _ فَيَقولُ : إنَّ ابنَ عَقيلٍ بَعَثَني إلَيكَ ، وهُوَ في أيدِي القَومِ أسيرٌ ، لا يَرى أن تَمشِيَ حَتّى تُقتَلَ ، وهُوَ يَقولُ : اِرجِع بِأَهلِ بَيتِكَ ، ولا يَغُرُّكَ أهلُ الكوفَةِ ؛ فَإِنَّهُم أصحابُ أبيكَ الَّذي كانَ يَتَمَنّى فِراقَهُم بِالمَوتِ أوِ القَتلِ ؛ إنَّ أهلَ الكوفَةِ قَد كَذَّبوكَ وكَذَّبوني ، ولَيسَ لِمُكَذَّبٍ رَأيٌ ؛ فَقالَ ابنُ الأَشعَثِ : وَاللّهِ لَأَفعَلَنَّ ، ولَاُعلِمَنَّ ابنَ زِيادٍ أنّي قَد أمَّنتُكَ . قالَ أبو مِخنَفٍ : فَحَدَّثَني جَعفَرُ بنُ حُذَيفَةَ الطائِيُّ _ وقَد عَرَفَ سَعيدُ بنُ شَيبانَ الحَديثَ _ قالَ : دَعا مُحَمَّدُ بنُ الأَشعَثِ إياسَ بنَ العَثِلِ الطائِيَّ مِن بَني مالِكِ بنِ عَمرِو بنِ ثُمامَةَ _ وكانَ شاعِرا _ وكانَ لِمُحَمَّدٍ زَوّارا . فَقالَ لَهُ : اِلقَ حُسَينا فَأَبلِغهُ هذَا الكِتابَ ، وكَتَبَ فيهِ الَّذي أمَرَهُ ابنُ عَقيلٍ ، وقالَ لَهُ : هذا زادُكَ وجَهازُكَ ومُتعَةٌ لِعِيالِكَ ، فَقالَ : مِن أينَ لي بِراحِلَةٍ ؛ فَإِنَّ راحِلَتي قَد أنضَيتُها (2) ؟ قالَ : هذِهِ راحِلَةٌ فَاركَبها بِرَحلِها . ثُمَّ خَرَجَ فَاستَقبَلَهُ بِزُبالَةَ ، لِأَربَعِ لَيالٍ ، فَأَخبَرَهُ الخَبَرَ ، وبَلَّغَهُ الرِّسالَةَ . فَقالَ لَهُ حُسَينٌ عليه السلام : كُلُّ ما حُمَّ (3) نازِلٌ ، وعِندَ اللّهِ نَحتَسِبُ أنفُسَنا وفَسادَ اُمَّتِنا . (4)

.


1- .في المصدر : «خَرَجَ» ، والصواب ما أثبتناه .
2- .ينضيه : أي يهزله ويجعله نضوا . والنِّضو : الدابّة التي أهزلتها الأسفار ، وأذهبت لحمها (النهاية : ج 5 ص 72 «نضا») .
3- .حُمَّ : قُدِّرَ (الصحاح : ج 5 ص 1904 «حمم») .
4- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 374 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 543 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 211 كلاهما نحوه وراجع : أنساب الأشراف : ج 2 ص 342 و بحار الأنوار : ج 44 ص 353 .

ص: 193

تاريخ الطبرى :ابو مِخنَف مى گويد : قدامة بن سعيد بن زائدة بن قدامه ثقفى ، در باره رفتار محمّد بن اشعث با مسلم بن عقيل و اسارت وى نقل كرد كه : آن گاه ، مسلم ، رو به محمّد بن اشعث كرد و گفت: اى بنده خدا ! به خدا سوگند كه مى بينم از امان دادن به من ، ناتوانى . آيا خيرى در تو هست؟ آيا مى توانى يكى را بفرستى كه از زبان من براى حسين عليه السلام پيغام ببرد _ چرا كه مى دانم امروز با خاندان خويش به سوى شما روان شده، يا فردا روان مى شود و اين نگرانى و اندوهى كه [در وجود من ]مى بينى ، به سبب آن است _ و بگويد: «ابن عقيل ، مرا پيش تو فرستاد ، در حالى كه به دست اين قوم ، اسير بود و مى دانست كه كشته مى شود . او مى گفت : با خاندان خويش ، باز گرد . مردم كوفه ، فريبت ندهند ، كه آنان، همان ياران پدرت هستند كه آرزوى جدايى از آنها را با مرگ يا كشته شدن داشت . مردم كوفه ، تو را و مرا تكذيب كردند و كسى كه تكذيب شد ، رأيش پذيرفته نمى شود» ؟ ابن اشعث گفت: به خدا ، چنين مى كنم و به ابن زياد نيز مى گويم كه به تو امان داده ام. جعفر بن حُذَيفه طايى براى من (ابو مِخنَف) نقل كرد _ و سعيد بن شيبان نيز اين گزارش را مى دانست _ كه : محمّد بن اشعث، اِياس بن عَثِلِ طايى ، از قبيله بنى مالك بن عمرو بن ثُمامه، را _ كه مردى شاعرپيشه بود و با محمّد ، رفت و آمد داشت _ ، فرا خواند و به وى گفت: نزد حسين برو و اين نامه را به او برسان. او در نامه ، سخنانى را كه ابن عقيل به او گفته بود ، نوشت و به وى گفت: اين ، توشه و اين ، لوازم سفر و اين هم از آنِ خانواده ات! مرد گفت: پس مَركبم كو ؟ به راستى كه مَركب خودم ، ناتوان است . گفت: اين نيز مركب و جهاز! سوار شو . اِياس رفت و پس از چهار شبانه روز، حسين عليه السلام را در منزلگاه زُباله ديد و خبر را به وى گفت و نامه را به وى داد. حسين عليه السلام به او فرمود : «آنچه مقدّر است ، همان مى شود . جان خويش و تباهى امّت را به خدا وا مى گذاريم» .

.

ص: 194

الأخبار الطوال :لَمّا رَحَلَ الحُسَينُ عليه السلام مِن زَرودَ تَلَقّاهُ رَجُلٌ مِن بَني أسَدٍ ، فَسَأَلَهُ عَنِ الخَبَرِ ، فَقالَ : لَم أخرُج مِنَ الكوفَةِ حَتّى قُتِلَ مُسلِمُ بنُ عَقيلٍ وهانِئُ بنُ عُروَةَ ، ورَأَيتُ الصِّبيانَ يَجُرّونَ بِأَرجُلِهِما . فَقالَ : «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ» ! (1) عِندَ اللّهِ نَحتَسِبُ أنفُسَنا . فَقالَ لَهُ : أنشُدُكَ اللّهَ يَابنَ رَسولِ اللّهِ في نَفسِكَ ، وأنفُسِ أهلِ بَيتِكَ هؤُلاءِ الَّذينَ نَراهُم مَعَكَ ، اِنصَرِف إلى مَوضِعِكَ ودَعِ المَسيرَ إلَى الكوفَةِ ، فَوَاللّهِ ما لَكَ بِها ناصِرٌ . فَقالَ بَنو عَقيلٍ _ وكانوا مَعَهُ _ : ما لَنا فِي العَيشِ بَعدَ أخينا مُسلِمٍ حاجَةٌ ، ولَسنا بِراجِعينَ حَتّى نَموتَ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : فَما خَيرٌ فِي العَيشِ بَعدَ هؤُلاءِ . وسارَ ، فَلَمّا وافى زُبالَةَ وافاهُ بِها رَسولُ مُحَمَّدِ بنِ الأَشعَثِ وعُمَرَ بنِ سَعدٍ بِما كانَ سَأَلَهُ مُسلِمٌ أن يَكتُبَ بِهِ إلَيهِ مِن أمرِهِ ، وخِذلانِ أهلِ الكوفَةِ إيّاهُ ، بَعدَ أن بايَعوهُ ، وقَد كانَ مُسلِمٌ سَأَلَ مُحَمَّدَ بنَ الأَشعَثِ ذلِكَ . فَلَمّا قَرَأَ الكِتابَ استَيقَنَ بِصِحَّةِ الخَبَرِ ، وأفظَعَهُ قَتلُ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ وهانِئِ بنِ عُروَةَ ، ثُمَّ أخبَرَهُ الرَّسولُ بِقَتلِ قَيسِ بنِ مُسهِرٍ رَسولِهِ الَّذي وَجَّهَهُ مِن بَطنِ الرُّمَّةِ . وقَد كانَ صَحِبَهُ قَومٌ مِن مَنازِلِ الطَّريقِ ، فَلَمّا سَمِعوا خَبَرَ مُسلِمٍ ، وقَد كانوا ظَنّوا أنَّهُ يَقدَمُ عَلى أنصارٍ وعَضُدٍ ، تَفَرَّقوا عَنهُ ، ولَم يَبقَ مَعَهُ إلّا خاصَّتُهُ . (2)

.


1- .. البقرة : 156 .
2- .الأخبار الطوال : ص 247 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2621 وراجع : المحن : ص 146 و الإمامة والسياسة : ج 2 ص 11 .

ص: 195

الأخبار الطوال :حسين عليه السلام چون از زَرود حركت كرد، مردى از بنى اسد را ديد و از او در باره اخبار كوفه پرسيد . گفت: هنوز از كوفه بيرون نيامده بودم كه مسلم بن عقيل و هانى بن عروه كشته شدند و خودم ديدم كه كودكان ، پاهاى آن دو را گرفته بودند و بر زمين مى كشيدند . امام حسين عليه السلام فرمود : « «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ» . جان هاى خود را به خداوند ، وا مى گذاريم» . آن مرد به امام حسين عليه السلام گفت: اى پسر پيامبر خدا! تو را به خدا سوگند مى دهم كه جان خود را و جان هاى خاندانت را كه همراه تو مى بينم ، حفظ كنى . به جاى خود ، برگرد و رفتن به كوفه را رها كن. به خدا سوگند ، در آن شهر ، براى تو ياورى نيست. فرزندان عقيل _ كه همراه حسين عليه السلام بودند _ گفتند: ما را پس از مرگ برادرمان مسلم ، نيازى به زندگى نيست و هرگز باز نمى گرديم تا كشته شويم. حسين عليه السلام فرمود: «پس از ايشان، خيرى در زندگى نيست» . آن گاه ، حركت كرد و چون به منزل زُباله رسيد، فرستاده محمّد بن اشعث و عمر بن سعد _ كه او را به درخواست مسلم ، با نامه اى حاكى از بى وفايى و پيمان شكنىِ مردم كوفه بعد از بيعتشان ، گسيل داشته بودند _ ، رسيد. حسين عليه السلام چون آن نامه را خواند، به درستىِ خبر كشته شدن مسلم و هانى ، يقين كرد و سخت اندوهگين شد. آن مرد ، خبر كشته شدن قيس بن مُسهِر را هم داد ؛ همان پيكى كه امام عليه السلام او را از بطن الرُّمّه، فرستاده بود. گروهى از ساكنان منزل هاى ميان راه كه به امام عليه السلام پيوسته بودند و مى پنداشتند امام عليه السلام پيش ياران و پيروان خود خواهد رفت، چون اين خبر را شنيدند، پراكنده شدند و كسى جز ياران خاصّ حسين عليه السلام ، باقى نماند.

.

ص: 196

أنساب الأشراف :لَقِيَ الحُسَينَ عليه السلام ومَن مَعَهُ رَجُلٌ يُقالُ لَهُ : بَكرُ بنُ المُعنِقةِ بنِ رُودٍ ، فَأَخبَرَهُم بِمَقتَلِ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ وهانِئٍ ، وقالَ : رَأَيتُهُما يُجَرّانِ بِأَرجُلِهِما فِي السّوقِ ، فَطَلَبَ إلَى الحُسَينِ عليه السلام فِي الاِنصِرافِ ، فَوَثَبَ بَنو عَقيلٍ فَقالوا : وَاللّهِ لا نَنصَرِفُ حَتّى نُدرِكَ ثَأرَنا ، أو نَذوقَ ماذاقَ أخونا . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : ماخَيرٌ فِي العَيشِ بَعدَ هؤُلاءِ . فَعُلِمَ أنَّهُ قَد عَزَمَ رَأيَهُ عَلَى المَسيرِ ، فَقالَ لَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ سُلَيمٍ وَالمَدَرِيُّ بنُ الشِّمعَلِ الأَسَدِيّانِ : خارَ اللّهُ لَكَ ، فَقالَ : رَحِمَكُمَا اللّهُ . (1)

الفتوح :بَلَغَ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام بِأَنَّ مُسلِمَ بنَ عَقيلٍ قَد قُتِلَ ، وذلِكَ أنَّهُ قَدِمَ عَلَيهِ رَجُلٌ مِن أهلِ الكوفَةِ ، فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : مِن أينَ أقبَلتَ ؟ فَقالَ : مِنَ الكوفَةِ ، وما خَرَجتُ مِنها حَتّى نَظَرتُ مُسلِمَ بنَ عَقيلٍ وهانِئَ بنَ عُروَةَ المَذحِجِيَّ _ رَحِمَهُمَا اللّهُ _ قَتيلَينِ مَصلوبَينِ مُنَكَّسَينِ في سوقِ القَصّابينَ ، وقَد وُجِّهَ بِرَأسَيهِما إلى يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ . قالَ : فَاستَعبَرَ الحُسَينُ عليه السلام باكِيا ، ثُمَّ قالَ : «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ» ! (2)

.


1- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 379 .
2- .الفتوح : ج 5 ص 64 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 215 .

ص: 197

أنساب الأشراف :مردى به نام بَكر بن معنقة بن رود، با حسين عليه السلام و همراهانش ديدار كرد و شهادت مسلم بن عقيل و هانى را به او خبر داد و گفت: آن دو را ديدم كه از طرف پاهايشان ، در بازار كشيده مى شوند. سپس از حسين عليه السلام خواست كه برگردد. فرزندان عقيل، برخاستند و گفتند: به خدا، باز نمى گرديم، تا وقتى كه انتقام خود را بگيريم ، يا آنچه را برادرمان چشيد ، بچشيم. سپس حسين عليه السلام فرمود : «پس از اينان، خيرى در زندگى نيست» و معلوم شد كه او تصميم به رفتن دارد . عبد اللّه بن سُلَيم اسدى و مَدَرى بن شِمْعَل اسدى، گفتند: خدا برايت خير بخواهد! حسين عليه السلام هم فرمود : «خداوند ، هر دوى شما را رحمت كند!» .

الفتوح :به حسين بن على عليه السلام خبر رسيد كه مسلم بن عقيل ، كشته شد . اين ، هنگامى بود كه مردى كوفى بر او وارد شده بود . پس حسين عليه السلام فرمود : «از كجا آمده اى؟» . مرد گفت: از كوفه . پيش از آن كه بيرون بيايم ، مسلم بن عقيل و هانى بن عروه مَذْحِجى را _ كه رحمت خدا بر آن دو باد _ ، كشته و [پيكرشان را] آويخته بر صليب از طرف پاها در بازار قصّابان ديدم كه سرشان را براى يزيد ، فرستاده بودند. حسين عليه السلام سخت گريست و گفت: « «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ» .

.

ص: 198

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :وبَلَغَ الحُسَينَ عليه السلام قَتلُ مُسلِمٍ وهانِئٍ ... فَقالَت بَنو عَقيلٍ لِحُسَينٍ عليه السلام : لَيسَ هذا بِحينِ رُجوعٍ ، وحَرَّضوهُ عَلَى المُضِيِّ . فَقالَ حُسَينٌ عليه السلام لِأَصحابِهِ : قَد تَرَونَ ما يَأتينا ، وما أرَى القَومَ إلّا سَيَخذُلونَنا ؛ فَمَن أحَبَّ أن يَرجِعَ فَليَرجِع . فَانصَرَفَ عَنهُ مَن صاروا إلَيهِ في طَريقِهِ ، وبَقِيَ في أصحابِهِ الَّذينَ خَرَجوا مَعَهُ مِن مَكَّةَ ، ونُفَيرٍ قَليلٍ مِن صَحبِهِ فِي الطَّريقِ ، فَكانَت خَيلُهُمُ اثنَينِ وثَلاثينَ فَرَسا . (1)

تاريخ اليعقوبي :سارَ الحُسَينُ عليه السلام يُريدُ العِراقَ ، فَلَمّا بَلَغَ القُطقُطانَةَ (2) أتاهُ الخَبَرُ بِقَتلِ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ . (3)

الملهوف :سارَ الحُسَينُ عليه السلام حَتّى بَلَغَ زُبالَةَ ، فَأَتاهُ فيها خَبَرُ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ ، فَعَرَفَ بِذلِكَ جَماعَةٌ مِمَّن تَبِعَهُ ، فَتَفَرَّقَ عَنهُ أهلُ الأَطماعِ وَالاِرتِيابِ ، وبَقِيَ مَعَهُ أهلُهُ وخِيارُ الأَصحابِ . قالَ الرّاوي : وَارتَجَّ المَوضِعُ بِالبُكاءِ وَالعَويلِ لِقَتلِ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ ، وسالَتِ الدُّموعُ عَلَيهِ كُلَّ مَسيلٍ . ثُمَّ إنَّ الحُسَينَ عليه السلام سارَ قاصِدا لِما دَعاهُ اللّهُ إلَيهِ ، فَلَقِيَهُ الفَرَزدَقُ (4) فَسَلَّمَ عَلَيهِ وقالَ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، كَيفَ تَركَنُ إلى أهلِ الكوفَةِ ، وهُمُ الَّذينَ قَتَلُوا ابنَ عَمِّكَ مُسلِمَ بنَ عَقيلٍ وشيعَتَهُ ؟ قالَ : فَاستَعبَرَ الحُسَينُ عليه السلام باكِيا ، ثُمَّ قالَ : رَحِمَ اللّهُ مُسلِما ! فَلَقَد صارَ إلى رَوحِ اللّهِ ورَيحانِهِ ، وتَحِيَّتِهِ ورِضوانِهِ ، أما إنَّهُ قَد قَضى ما عَلَيهِ وبَقِيَ ما عَلَينا . ثُمَّ أنشَأَ يَقولُ : فَإِن تَكُنِ الدُّنيا تُعَدُّ نَفيسَةًفَإِنَّ ثَوابَ اللّهِ أعلى وأنبَلُ وإن تَكُنِ الأَبدانُ لِلمَوتِ اُنشِئَتفَقَتلُ امرِئٍ بِالسَّيفِ فِي اللّهِ أفضَلُ وإن تَكُنِ الأَرزاقُ قَسما مُقَدَّرافَقِلَّةُ حِرصِ المَرءِ فِي السَّعيِ أجمَلُ وإن تَكُنِ الأَموالُ لِلتَّركِ جَمعُهافَما بالُ مَتروكٍ بِهِ المَرءُ يَبخَلُ . (5)

.


1- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 463 ، تاريخ الإسلام للذهبي : ج 5 ص 11 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 300 وليس فيه ذيله من «صاروا» .
2- .القُطْقُطَانَةُ : موضع قرب الكوفة من جهة البرّيّة بالطفّ (معجم البلدان : ج 4 ص 374) وراجع : الخريطة رقم 4 في آخر هذا المجلّد .
3- .تاريخ اليعقوبي : ج 2 ص 243 .
4- .كما تقدّم في هذا الفصل تحت عنوان «لقاء الفرزدق في الصفاح» ، فإنّ الظاهر أنّ لقاء الفرزدق بالإمام الحسين عليه السلام لم يكن في هذا الموضع، وأنّ اللقاء كان لقاء واحدا قريبا من مكّة في بدايات حركة الإمام من مكّة إلى الكوفة( وراجع : ص 161 «لقاء الفرزدق في الصفاح») .
5- .الملهوف : ص 134 ، كشف الغمّة : ج 2 ص 239 نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 374 ؛ مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 223 ، مطالب السؤول : ص 73 وفيها من «فلقيه الفرزدق» وراجع : مثير الأحزان : ص 45 .

ص: 199

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :خبر شهادت مسلم و هانى ، به حسين عليه السلام رسيد ... . فرزندان عقيل به حسين عليه السلام گفتند: اينك ، هنگام بازگشت نيست . آن گاه ، او را بر رفتن ، تشويق كردند. حسين عليه السلام به يارانش فرمود : «مى بينيد آنچه را كه براى ما پيش مى آيد . مى بينم كه مردم ، ما را تنها مى گذارند . هر كه دوست دارد ، برگردد» . كسانى كه در راه ، همراه او شده بودند، باز گشتند و يارانى كه با او از مكّه آمده بودند و نيز شمارِ اندكى از كسانى كه در ميانه راه ، همراهش شده بودند، ماندند. سواران آنها ، 32 نفر بودند.

تاريخ اليعقوبى :حسين عليه السلام به سوى عراق ، حركت كرد. چون به قُطْقُطانه (1) رسيد، خبر شهادت مسلم بن عقيل را دريافت كرد.

الملهوف :حسين عليه السلام حركت كرد تا به زُباله رسيد. در آن جا خبر شهادت مسلم را دريافت كرد و شمارى از پيروانش ، اين مطلب را دانستند . پس آزمندان و دو دلان ، از گِرد او پراكنده شدند و خانواده و ياران خوبش ، همراه او ماندند. زمينِ آن جا براى شهادت مسلم بن عقيل ، از گريه و فرياد ، به لرزه در آمد و اشك ها چون سيل ، جارى شدند . سپس حسين عليه السلام به آهنگ آنچه خدا او را بِدان خوانده بود ، رفت. سپس فَرَزدَق (2) به ديدارش آمد . بر او سلام كرد و گفت: اى فرزند پيامبر خدا! چگونه به مردم كوفه اعتماد مى كنى ، در حالى كه پسرعمويت مسلم بن عقيل و يارانش را كشتند؟ سرشك از ديده حسين عليه السلام سرازير شد و فرمود : «خداوند ، مسلم را رحمت كند! او به سوى نسيم رحمت و درود و خشنودىِ خدا، شتافت و آنچه بر عهده او بود، انجام داد و ما مانده ايم و وظيفه» . سپس چنين سرود: اگر دنيا ، گران بها شمرده مى شود ،پاداش خدا ، برتر و برجسته تر است . و اگر پيكرها براى مرگ ، آفريده شده اند ،كشته شدن مرد با شمشير در راه خدا ، برترين است . و اگر روزى ها در تقدير و پخش شده اند ،آزمندىِ كمتر مرد در كوشش ، زيباتر است . و اگر دارايى ها براى وا نهادن گرد مى آيند ،چرا انسان به وا نهاده ، بخل بورزد ؟» .

.


1- .قُطقُطانه ، جايى در بيابان هاى طف در نزديكى كوفه است (ر . ك : نقشه شماره 4 در پايان همين جلد) .
2- .چنان كه در ذيل عنوان «ديدار فرزدق در صِفاح» گذشت ، ظاهرا بين فرزدق و امام عليه السلام ، در اين مكان ، ملاقاتى صورت نگرفته و ديدار وى با امام عليه السلام يك بار بوده است و آن هم در ابتداى حركت امام عليه السلام از مكّه به سمت كوفه. نيز ، ر . ك : ص 161 (سخنى در باره ملاقات فرزدق با امام حسين عليه السلام ) .

ص: 200

مروج الذهب :فَلَمّا بَلَغَ الحُسَينُ عليه السلام القادِسِيَّةَ ، لَقِيَهُ الحُرُّ بنُ يَزيدَ التَّميمِيُّ ، فَقالَ لَهُ : أينَ تُريدُ يَابنَ رَسولِ اللّهِ ؟ قالَ : اُريدُ هذَا المِصرَ ، فَعَرَّفَهُ بِقَتلِ مُسلِمٍ ، وما كانَ مِن خَبَرِهِ . (1)

ملاحظةتدلّ الروايات التي مرّت بنا على أنّ أحداث الكوفة كانت قد بلغت الإمام في دار زرود ، أو ثعلبية ، قبل وصول الرسول من الكوفة ، والذي كان على مايبدو مكلّفاً من جانب ابن زياد بإبلاغ الإمام عليه السلام بخبر مقتل مسلم عليه السلام بناءً على وصيّته ، وبهدف ثني الإمام عن عزمه على الذهاب إلى الكوفة .

.


1- .مروج الذهب : ج 3 ص 70 ، تذكرة الخواصّ : ص 245 نحوه وراجع : تاريخ الطبري : ج 5 ص 389 وتهذيب الكمال : ج 1 ص 427 .

ص: 201

مروج الذهب :چون حسين عليه السلام به قادسيّه رسيد، حُرّ بن يزيد تميمى ، به او رسيد و به وى گفت: كجا مى روى ، اى فرزند پيامبر خدا؟ فرمود : «به اين شهر» . وى كشته شدن مسلم و ماجراهاى آن را به حسين عليه السلام گوشزد كرد .

نكتهگزارش هاى ارائه شده ، نشان مى دهند كه پيش از رسيدن قاصد كوفه _ كه به ظاهر ، بنا بر وصيّت مسلم عليه السلام و در واقع ، براى منصرف كردن امام عليه السلام از رفتن به كوفه فرستاده شده بود و حامل خبر كشته شدن مسلم عليه السلام از طرف ابن زياد براى امام عليه السلام بود _ ، حوادث كوفه، در منزل زَرود يا ثَعلَبيّه به اطّلاع امام عليه السلام رسيده بود .

.

ص: 202

7 / 23خَبَرُ شَهادَةِ عَبدِ اللّهِ بنِ يَقطُرَ في زُبالَةَ (1)تاريخ الطبري عن بكر بن مصعب المزني :كانَ الحُسَينُ عليه السلام لا يَمُرُّ بِأَهلِ ماءٍ إلَا اتَّبَعوهُ ، حَتّى إذَا انتَهى إلى زُبالَةَ ، سَقَطَ إلَيهِ مَقتَلُ أخيهِ مِنَ الرَّضاعَةِ؛ مَقتَلُ عَبدِ اللّهِ بنِ بُقطُرٍ ، وكانَ سَرَّحَهُ إلى مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ مِنَ الطَّريقِ ، وهُوَ لا يَدري أنَّهُ قَد اُصيبَ ... قال هشام : . . . فَأَتى ذلِكَ الخَبَرُ حُسَينا عليه السلام وهُوَ بِزُبالَةَ ، فَأَخرَجَ لِلنّاسِ كِتابا ، فَقَرَأَ عَلَيهِم : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، أمّا بَعدُ ، فَإِنَّهُ قَد أتانا خَبَرٌ فَظيعٌ ؛ قَتلُ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ وهانِئِ بنِ عُروَةَ وعَبدِ اللّهِ بنِ بُقطُرٍ ، وقَد خَذَلَتنا شيعَتُنا ؛ فَمَن أحَبَّ مِنكُمُ الاِنصِرافَ فَليَنصَرِف ، لَيسَ عَلَيهِ مِنّا ذِمامٌ . قالَ : فَتَفَرَّقَ النّاسُ عَنهُ تَفَرُّقا فَأَخَذوا يَمينا وشِمالاً ، حَتّى بَقِيَ في أصحابِهِ الَّذينَ جاؤوا مَعَهُ مِنَ المَدينَةِ ، وإنَّما فَعَلَ ذلِكَ لِأَنَّهُ ظَنَّ أنَّمَا اتَّبَعَهُ الأَعرابُ ؛ لِأَنَّهُم ظَنّوا أنَّهُ يَأتي بَلَدا قَدِ استَقامَت لَهُ طاعَةُ أهلِهِ ، فَكَرِهَ أن يَسيروا مَعَهُ إلّا وهُم يَعلَمونَ عَلامَ يَقدَمونَ ، وقَد عَلِمَ أنَّهُم إذا بَيَّنَ لَهُم لَم يَصحَبهُ إلّا مَن يُريدُ مُواساتَهُ ، وَالمَوتَ مَعَهُ . (2)

الإرشاد :فَسارَ [الحُسَينُ عليه السلام ] حَتَّى انتَهى إلى زُبالَةَ فَأَتاهُ خَبَرُ عَبدِ اللّهِ بنِ يَقطُرَ ، فَأَخرَجَ إلَى النّاسِ كِتابا فَقَرَأَهُ عَلَيهِم : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، أمّا بَعدُ ، فَإِنَّهُ قَد أتانا خَبَرٌ فَظيعٌ ؛ قَتلُ مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ ، وهانِئِ بنِ عُروَةَ ، وعَبدِ اللّهِ بنِ يَقطُرَ ، وقَد خَذَلَنا شيعَتُنا ؛ فَمَن أحَبَّ مِنكُمُ الاِنصِرافَ فَليَنصَرِف غَيرَ حَرِجٍ ، لَيسَ عَلَيهِ ذِمامٌ . فَتَفَرَّقَ النّاسُ عَنهُ وأخَذوا يَمينا وشِمالاً ، حَتّى بَقِيَ في أصحابِهِ الَّذينَ جاؤوا مَعَهُ مِنَ المَدينَةِ ، ونَفَرٍ يَسيرٍ مِمَّنِ انضَوَوا إلَيهِ ، وإنَّما فَعَلَ ذلِكَ لِأَنَّهُ عليه السلام عَلِمَ أنَّ الأَعرابَ الَّذينَ اتَّبَعوهُ ، إنَّمَا اتَّبَعوهُ وهُم يَظُنُّونَ أنَّهُ يَأتي بَلَدا قَدِ استَقامَت لَهُ طاعَةُ أهلِهِ ، فَكَرِهَ أن يَسيروا مَعَهُ إلّا وهُم يَعلَمونَ عَلى ما يَقدَمونَ . (3)

.


1- .زبالة : منزل معروف بطريق مكّة من الكوفة (معجم البلدان : ج3 ص129) وراجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
2- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 398 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 379 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 549 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 129 كلّها نحوه وراجع : البداية والنهاية : ج 8 ص 169 .
3- .الإرشاد : ج 2 ص 75 ، روضة الواعظين : ص 197 ، إعلام الورى : ج 1 ص 447 نحوه وفيه «الثعلبيّة» بدل «زُبالة» ، بحار الأنوار : ج 44 ص 374 ، وراجع : هذه الموسوعة : ج 5 ص 164 (كتاب الإمام عليه السلام إلى أهل الكوفة بالحاجر من بطن الرمّة وشهادة رسوله) .

ص: 203

7 / 23رسيدن خبر شهادت عبد اللّه بن يَقطُر در منزلگاه زُباله

اشاره

(1)تاريخ الطبرى :بكر بن مُصعَب مُزَنى مى گويد : حسين عليه السلام به هيچ آبگاهى نمى رسيد ، جز آن كه مردمِ آن جا به دنبال وى مى آمدند . تا به زُباله رسيد و از كشته شدن برادر شيرىِ خود ، عبد اللّه بن بُقطُر، آگاه شد . امام عليه السلام او را از راه اصلى به سمت مسلم فرستاده بود و نمى دانست كه مسلم ، كشته شده است ... . هشام مى گويد: ... در منزل زُباله ، اين خبر به حسين عليه السلام رسيد. آن گاه ، نوشته اى بيرون آورد و براى مردم خواند: «به نام خداى بخشنده مهربان. امّا بعد، گزارشى دردناك و ناگوار ، رسيده است : كشته شدن مسلم بن عقيل و هانى بن عروه و عبد اللّه بن بُقطر. شيعيان ما، ما را تنها گذاشته اند . هر كس از شما مى خواهد ، باز گردد . بازگردد ، كه حقّى بر او نداريم» . مردم ، يكباره از گِرد وى ،پراكنده شدند و راه راست و چپ در پيش گرفتند و او ماند و يارانش كه از مدينه با وى آمده بودند. او اين كار را از آن رو كرد كه گمان داشت باديه نشينان ، به اين پندار از پىِ او آمده اند كه او به سوى شهرى مى رود كه مردمش به اطاعت وى ، استوارند و [با حوادث پيش آمده ، ديگر ]نخواست با وى بيايند و ندانند كجا مى روند ، و خوب مى دانست كه وقتى معلومشان كند ، جز آنها كه مى خواهند جانبازى كنند و با وى بميرند ، كسى همراهش نمى مانَد .

الإرشاد :حسين عليه السلام حركت كرد تا به زُباله رسيد . پس خبر شهادت عبد اللّه بن يَقْطُر به او رسيد . پس نامه اى بيرون آورد و بر مردم خواند: «به نام خداوند بخشنده مهربان. امّا بعد، گزارشى دردناك و ناگوار ، رسيده است : كشته شدن مسلم بن عقيل و هانى بن عروه و عبد اللّه بن يَقْطُر. شيعيان ما، ما را بى ياور گذاشته اند . پس هر كس از شما مى خواهد كه باز گردد ، منعى نيست . باز گردد ، كه حقّى بر او نداريم» . مردم ، يكباره از پيرامون وى ، پراكنده شدند و راه راست و چپ گرفتند و او ماند و يارانش كه از مدينه با وى همراه بودند ، و نيز تعداد اندكى از آنان كه در طول مسير به او پيوسته بودند . امام عليه السلام اين كار را از آن رو كرد كه مى دانست باديه نشينان ، به اين پندار ، از پىِ او آمده اند كه او به سوى شهرى مى رود كه مردمش به اطاعت وى ، استوارند و نخواست با وى بيايند و ندانند كجا مى روند .

.


1- .منزل معروفى در مسير كوفه به مكّه (ر .ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .

ص: 204

مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي :سارَ الحُسَينُ عليه السلام حَتَّى انتَهى إلى زُبالَةَ ، فَوَرَدَ عَلَيهِ هُناكَ مَقتَلُ أخيهِ مِنَ الرَّضاعَةِ عَبدِ اللّهِ بنِ يَقطُرَ . وكانَ قَد تَبِعَ الحُسَينَ عليه السلام خَلقٌ كَثيرٌ مِنَ المِياهِ الَّتي يَمُرُّ بِها ؛ لِأَنَّهُم كانوا يَظُنّونَ استقامَةَ الاُمورِ لَهُ عليه السلام ، فَلَمّا صارَ بِزُبالَةَ قامَ فيهِم خَطيبا فَقالَ : ألا إنَّ أهلَ الكوفَةِ وَثَبوا عَلى مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ وهانِي بنِ عُروَةَ فَقَتَلوهُما ، وقَتَلوا أخي مِنَ الرَّضاعَةِ ، فَمَن أحَبَّ مِنكُم أن يَنصَرِفَ فَليَنصَرِف مِن غَيرِ حَرَجٍ ، ولَيسَ عَلَيهِ مِنّا ذِمامٌ . فَتَفَرَّقَ النّاسُ وأخَذوا يَمينا وشِمالاً ، حَتّى بَقِيَ في أصحابِهِ الَّذينَ جاؤوا مَعَهُ مِن مَكَّةَ ، وإنَّما أرادَ ألّا يَصحَبَهُ إنسانٌ إلّا عَلى بَصيرَةٍ . (1)

الفتوح :فَبَينا عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ مِن هؤُلاءِ القَومِ في مُحاوَرَةٍ ، إذ دَخَلَ عَلَيهِ رَجُلٌ مِن أصحابِهِ يُقالُ لَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ يَربوعٍ التَّميمِيُّ ، فَقالَ : أصلَحَ اللّهُ الأَميرَ ، هاهُنا خَبَرٌ ، فَقالَ لَهُ ابنُ زِيادٍ : وما ذاكَ ؟ قالَ : كُنتُ خارِجَ الكوفَةِ أجولُ (2) عَلى فَرَسي واُقَلِّبُهُ ؛ إذ نَظَرتُ إلى رَجُلٍ قَد خَرَجَ مِنَ الكوفَةِ مُسرِعا يُريدُ البادِيَةَ ، فَأَنكَرتُهُ ، ثُمَّ لَحِقتُهُ وسأَلتُهُ عَن حالِهِ وأمرِهِ ، فَذَكَرَ أنَّهُ مِن أهلِ المَدينَةِ : ثُمَّ نَزَلتُ عَن فَرَسي فَفَتَّشتُهُ فَأَصَبتُ مَعَهُ هذَا الكِتابَ . قالَ : فَأَخَذَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ الكِتابَ فَفَضَّهُ وقَرَأَهُ ، وإذا فيهِ مَكتوبٌ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، لِلحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ ، أمّا بَعدُ ، فَإِنّي اُخبِرُكَ أنَّهُ قَد بايَعَكَ مِن أهلِ الكوفَةِ نَيِّفٌ وعِشرونَ ألفا ، فَإِذا بَلَغَكَ كِتابي هذا ، فَالعَجَلَ العَجَلَ ، فَإِنَّ النّاسَ كُلُّهُم مَعَكَ ، ولَيسَ لَهُم في يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ رَأيٌ ولا هَوىً ، وَالسَّلامُ . قالَ : فَقالَ ابنُ زِيادٍ : أين هذَا الرَّجُلُ الَّذي أصَبتَ مَعَهُ هذَا الكِتابَ ؟ قالَ : بِالبابِ ، فَقالَ : اِيتوني بِهِ ، فَلَمّا دَخَلَ ووَقَفَ بَينَ يَدَيِ ابنِ زِيادٍ ، فَقالَ لَهُ : مَن أنتَ ، قالَ : أنَا مَولىً لِبَني هاشِمٍ ، قالَ : فَمَا اسمُكَ ، قالَ : اِسمي عَبدُ اللّهِ بنُ يَقطينَ ، قالَ : مَن دَفَعَ إلَيكَ هذَا الكِتابَ ؟ قالَ : دَفَعَهُ إلَيَّ امرَأَةٌ لا أعرِفُها . قالَ : فَضَحِكَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ وقالَ : أخبِرني واحِدَةً مِن ثِنتَينِ : إمّا أن تُخبِرَني مَن دَفَعَ إلَيكَ هذَا الكِتابَ ، فَتَنجُوَ مِن يَدي ، وإمّا أن تُقتَلَ . فَقالَ : أمَّا الكِتابَ فَإِنّي لا اُخبِرُكَ مَن دَفَعَهُ إلَيَّ ، وأمّا القَتلَ فَإِنّي لا أكرَهُهُ ، فَإِنّي لا أعلَمُ قَتيلاً عِندَ اللّهِ أعظَمَ مِمَّن يَقتُلُهُ مِثلُكَ . قالَ : فَأَمَرَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ بِضَربِ عُنُقِهِ ، فَضُرِبَتَ رَقبَتُهُ صَبرا (3) . (4)

.


1- .مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 229 .
2- .جَالَ : إذا ذهب وجاء (النهاية : ج 1 ص 317 «جول») .
3- .قال الفيّومي : كلّ ذي روح يوثق حتّى يُقْتَلَ فقد قُتِلَ صبرا (المصباح المنير : ص 331 «صبر») . وقال ابن الأثير : كلّ من قتل في غير معركة ولا حربٍ ولا خطأ فإنّه مقتول صبرا (النهاية : ج3 ص8 «صبر») .
4- .الفتوح : ج 5 ص 44 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 203 وفيه «عبد اللّه بن يقطر» بدل «عبد اللّه بن يقطين» و«مالك بن يربوع التميمي» بدل «عبد اللّه بن يربوع التميمي» .

ص: 205

مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى :حسين عليه السلام حركت كرد تا به زُباله رسيد. در آن جا خبر شهادت برادر شيرى اش، عبد اللّه بن يَقْطُر به وى رسيد. حسين عليه السلام از هر آبگاهى كه مى گذشت، گروه بسيارى به او مى پيوستند ؛ چون گمان مى بردند كه كارها براى او استوار خواهد شد. چون به زُباله رسيد، در ميان مردم ايستاد و چنين خطبه خواند: «آگاه باشيد كه مردم كوفه ، بر مسلم بن عقيل و هانى بن عروه يورش آورده و آن دو را كشته اند و برادر شيرى ام را نيز كشته اند. پس هر يك از شما كه دوست دارد، باز گردد . بدون سختى برگردد، كه ما حقّى بر او نداريم» . مردم ، پراكنده شدند و راه شمال و جنوب را در پيش گرفتند. تنها آنان كه از مكّه با او آمده بودند، با او ماندند. او مى خواست كه كسى همراه او نيايد ، مگر از روى بينش و آگاهى .

الفتوح :هنگامى كه عبيد اللّه بن زياد ، با مردم در حال سخن گفتن بود، يكى از يارانش به نام عبد اللّه بن يَربوع تميمى ، بر او وارد شد و گفت: خداوند ، امير را بر راستى بدارَد ! اينك ، خبرى رسيده است. ابن زياد به او گفت: چه خبرى دارى؟ گفت: در بيرون از كوفه با اسب خويش ، گردش مى كردم . مردى را ديدم كه از كوفه بيرون آمده بود و با شتاب به سوى بيابان مى رفت. او را نشناختم . پس در پىِ او رفتم و از او در باره وضع و كارش پرسيدم . او يادآور شد كه از اهالى مدينه است . از اسب ، فرود آمدم و او را تفتيش كردم . همراهش اين نامه را يافتم. عبيد اللّه بن زياد ، نامه را از او گرفت و باز گشود و خواند . در آن نامه ، آمده بود : «به نام خداى بخشنده مهربان . به حسين بن على . امّا بعد، به تو گزارش مى كنم كه بيست و چند هزار از مردم كوفه با تو بيعت كرده اند. چون اين نامه به تو رسيد ، بشتاب، بشتاب ، كه همه مردم با تو اند و هيچ گرايش و نظرى به يزيد بن معاويه ندارند . والسلام» . [راوى] مى گويد: ابن زياد گفت: مردى كه اين نامه را با او يافتى ، كجاست؟ گفت: دمِ در. گفت: او را نزد من بياوريد . چون مرد آمد و جلوى ابن زياد ايستاد، به وى گفت، كيستى؟ گفت: يكى از وابستگان بنى هاشم. پرسيد: نامت چيست؟ گفت: عبد اللّه فرزند يَقطين (1) . گفت: اين نامه را چه كسى به تو داده است؟ گفت: زنى كه او را نمى شناسم. عبيد اللّه بن زياد ، خنديد و گفت: يكى از دو گزينه را برگير : يا به من مى گويى كه چه كسى اين نامه را به تو داده تا از دستم رها شوى ، يا كشته مى شوى. گفت : در مورد نامه، بِدان كه به تو نخواهم گفت چه كسى آن را به من داده است . و امّا در مورد كشتن ، بِدان كه من از كشته شدن، نگرانى ندارم ؛ زيرا من كشته اى را نزد خدا برتر از آن كه همچون تويى ، او را بكُشد ، نمى شناسم. ابن زياد ، دستور داد گردن او را بزنند . پس دست و پايش را بستند و او را كشتند.

.


1- .در مقتل الحسين عليه السلام خوارزمى ، «يقطر» به جاى «يقطين» آمده است .

ص: 206

. .

ص: 207

. .

ص: 208

أنساب الأشراف :لَمّا بَلَغَ الحُسَينَ عليه السلام قَتلُ ابنِ يَقطُرَ خَطَبَ فَقالَ : أيُّهَا النّاسُ ! قَد خَذَلَتنا شيعَتُنا ، وقُتِلَ مُسلِمٌ وهانِئٌ وقَيسُ بنُ مُسهِرٍ ، وَ[ابنُ] (1) يَقطُرَ ؛ فَمَن أرادَ مِنكُمُ الاِنصِرافَ ، فَليَنصَرِف . فَتَفَرَّقَ النّاسُ الَّذينَ صَحِبوهُ أيدي سَبا (2) ، فَأَخَذوا يَمينا وشِمالاً ، حَتّى بَقِيَ في أصحابِهِ الَّذينَ جاؤوا مَعَهُ مِنَ الحِجازِ . (3)

.


1- .ما بين المعقوفين سقط من المصدر .
2- .يقال : ذهبوا أيدي سَبا ؛ أي متفرّقين (تاج العروس : ج 19 ص 506 «سبى») .
3- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 379 .

ص: 209

أنساب الأشراف :هنگامى كه به حسين عليه السلام خبر كشته شدن ابن يَقْطُر رسيد، خطبه خواند و فرمود : «اى مردم! شيعيان ما، ما را تنها گذاردند و مسلم، هانى، قيس بن مُسهِر و ابن يَقْطُر، كشته شدند . پس هر كس از شما كه مى خواهد برگردد، برگردد» . پس مردمى كه همراه او بودند ، دسته دسته پراكنده شدند و راه راست و چپ را در پيش گرفتند ، تا اين كه با يارانى كه از حجاز با او آمده بودند، تنها ماند.

.

ص: 210

سخنى در باره شهادت پيك هاى امام حسين عليه السلام
اشاره

بر پايه گزارش منابع تاريخى ، سه تن از پيك هاى امام حسين عليه السلام توسّط ابن زياد ، به شهادت رسيده اند :

1 . ابو رَزين سليمان

سليمان ، از خدمت گزاران امام حسين عليه السلام بود و از اين رو ، «سليمان مَولَى الحسين عليه السلام » ناميده مى شد . وى ، نخستين شهيد نهضت حسينى است ؛ چرا كه او، حامل نامه يارى طلبىِ امام عليه السلام به سران بصره بود و يكى از آنان به نام مُنذِر بن جارود ، در شبى كه ابن زياد مى خواست صبح روز بعد از آن به سوى كوفه حركت كند، موضوع را به وى گزارش كرد و ابن زياد هم سليمان را فرا خواند و گردن زد (1) . (2)

2 . عبد اللّه بن يَقطُر

در برخى گزارش ها آمده كه ابن يَقطُر ، نامه امام عليه السلام را براى مسلم مى برد كه دستگير و

.


1- .ر.ك : ج 4 ص 41 (فصل سوم / نامه امام عليه السلام به سرشناسان بصره) و ص 51 (پاسخ يزيد بن مسعود به نامه امام عليه السلام ) .
2- .گفتنى است كه در برخى گزارش ها ، نام او ، در شمار شهداى كربلا آمده است (ر . ك: ج 6 ص 417 «بخش هشتم / سخنى در باره ديگر ياران شهيد امام حسين عليه السلام / سليمان، غلام امام حسين عليه السلام ») .

ص: 211

شهيد گرديد و در برخى گزارش ها نيز وى حامل نامه مسلم به امام عليه السلام دانسته شده است . برخى نيز شهادت وى را در كربلا گفته اند . (1)

3 . قيس بن مُسْهِر

قيس ، پيكى بسيار فعّال بود و بارها از كوفه براى امام عليه السلام پيام برد و پيام امام عليه السلام را به كوفيان رساند . (2)

.


1- .ر . ك: ج 4 ص 369 (فصل پنجم / شهادت عبد اللّه بن يَقطُر) .
2- .ر . ك : ج 4 ص 381 (فصل پنجم / شهادت قيس بن مُسهِر صَيداوى) .

ص: 212

7 / 24نُزولُ الإِمامِ عليه السلام بِالعَقَبَةِ وما وَقَعَ فيها (1)7 / 24 _ 1رُؤيَا الإِمامِ عليه السلامكامل الزيارات عن شهاب بن عبد ربّه عن أبي عبداللّه [الصادق] عليه السلام :لَمّا صَعِدَ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام عَقَبَةَ البَطنِ ، قالَ لِأَصحابِهِ : ما أراني إلّا مَقتولاً ، قالوا : وما ذاكَ يا أبا عَبدِ اللّهِ ؟ قالَ : رُؤيا رَأَيتُها فِي المَنامِ ، قالوا : وما هِيَ ، قالَ : رَأَيتُ كِلابا تَنهَشُني ، أشَدُّها عَلَيَّ كَلبٌ أبقَعُ . (2)

7 / 24 _ 2إخبارُ الإِمامِ عليه السلام بِشَهادَتِهالإرشاد عن عبد اللّه بن سليمان والمنذر بن المشمعل الأسديّين :فَلَمّا كانَ السَّحَرُ أمَرَ [الحُسَينُ عليه السلام ] أصحابَهُ فَاستَقَوا ماءً وأكثَروا ، ثُمَّ سارَ حَتّى مَرَّ بِبَطنِ العَقَبَةِ فَنَزَلَ عَلَيها ، فَلَقِيَهُ شَيخٌ مِن بَني عِكرِمَةَ يُقالُ لَهُ عَمرُو بنُ لوذانَ ، فَسَأَلَهُ : أينَ تُريدُ ؟ فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : الكوفَةَ ، فَقالَ الشَّيخُ : أنشُدُكَ اللّهَ لَمَّا انصَرَفتَ ؛ فَوَاللّهِ ما تَقدَمُ إلّا عَلَى الأَسِنَّةِ وحَدِّ السُّيوفِ ، وإنَّ هؤُلاءِ الَّذينَ بَعَثوا إلَيكَ ، لَو كانوا كَفَوكَ مَؤوَنةَ القِتالِ ، ووَطَّؤوا لكَ الأَشياءَ فَقَدِمتَ عَلَيهِم ، كانَ ذلِكَ رَأيا ، فَأَمّا عَلى هذِهِ الحالِ الَّتي تَذكُرُ ، فَإِنّي لا أرى لَكَ أن تَفعَلَ . فَقالَ لَهُ : يا عَبدَ اللّهِ ، لَيسَ يَخفى عَلَيَّ الرَّأيُ ، ولكِنَّ اللّهَ تَعالى لا يُغلَبُ عَلى أمرِهِ . ثُمَّ قالَ عليه السلام : وَاللّهِ لا يَدَعُونّي حَتّى يَستَخرِجوا هذِهِ العَلَقَةَ مِن جَوفي ، فَإِذا فَعَلوا سَلَّطَ اللّهُ عَلَيهِم مَن يُذِلُّهُم ، حَتّى يَكونوا أذَلَّ فِرَقِ الاُمَمِ . (3)

.


1- .العَقَبَةُ : منزل في طريق مكّة ، وهو ماء لبني عكرمة من بكر بن وائل (معجم البلدان : ج4 ص134) وراجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
2- .كامل الزيارات : ص 157 ح 194 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 87 ح 24 .
3- .الإرشاد : ج 2 ص 76 ، إعلام الورى : ج 1 ص 447 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 375 ؛ تاريخ الطبري : ج 5 ص 399 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 549 كلاهما نحوه .

ص: 213

7 / 24ورود امام عليه السلام به منزلگاه عَقَبه و رخدادهاى آن

7 / 24 _ 1رؤياى امام عليه السلامكامل الزيارات_ به نقل از شهاب بن عبد ربّه ، از امام صادق عليه السلام _: چون حسين بن على عليه السلام بر بالاى عَقَبة البَطْن رفت ، به يارانش فرمود: «من ، حتما كشته خواهم شد» . گفتند: چه طور يقين كردى، اى ابا عبد اللّه ؟ فرمود: «به سبب خوابى كه ديدم» . گفتند: آن خواب ، چيست؟ فرمود: «سگ هايى را ديدم كه بر من حمله كردند و سخت ترين حمله ، از سوى سگى سياه و سفيد بود» .

7 / 24 _ 2خبر دادن امام عليه السلام از شهادت خودالإرشاد_ به نقل از عبد اللّه بن سليمان اسدى و مُنذر بن مُشمَعِل اسدى _: چون هنگام سحر شد، حسين عليه السلام به يارانش دستور داد كه آبِ بسيار برگيرند . سپس حركت كرد تا به بَطْن العَقَبه رسيد و در آن جا فرود آمد. پيرمردى از بنى عِكْرِمه به نام عمرو بن لوذان با امام عليه السلام ديدار كرد و پرسيد : كجا مى روى؟ حسين عليه السلام به وى فرمود: «كوفه» . پيرمرد گفت: تو را به خدا سوگند ، باز گرد. به خدا سوگند ، جز بر نيزه ها و شمشيرهاى تيز ، وارد نمى شوى. كسانى كه به دنبال شما فرستاده اند ، اگر كار جنگ را خود ، انجام مى دادند و كارها را آماده مى كردند تا شما بر آنها وارد مى شدى، رفتن ، قابل قبول بود ؛ امّا با چنين وضعى كه گزارش مى كنى ، من عقيده ندارم كه بروى. امام عليه السلام به وى فرمود: «اى بنده خدا ! رأى تو ، بر من ، پنهان نيست ؛ ليكن خواست خداوند متعال ، مغلوب نمى شود» . سپس فرمود: «به خدا سوگند ، آنان مرا رها نمى كنند تا اين خونِ بسته را از درونم بيرون كشند و وقتى چنين كردند ، خداوند ، كسى را بر آنان مسلّط مى كند كه خوارشان سازد و خوارترينِ مردمان شوند» .

.

ص: 214

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) عن يزيد الرِّشك :حَدَّثَني مَن شافَهَ الحُسَينَ عليه السلام ، قالَ : رَأَيتُ أبنِيَةً مَضروبَةً بِفَلاةٍ مِنَ الأَرضِ ، فَقُلتُ : لِمَن هذِهِ ؟ قالوا : هذِهِ لِحُسَينٍ عليه السلام . قالَ : فَأَتَيتُهُ فَإِذا شَيخٌ يَقرَأُ القُرآنَ ، وَالدُّموعُ تَسيلُ عَلى خَدَّيهِ ولِحيَتِهِ ، قالَ : قُلتُ : بِأَبي واُمّي يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، ما أنزَلَكَ هذِهِ البِلادَ وَالفَلاةَ الَّتي لَيسَ بِها أحَدٌ ؟ قالَ : هذِهِ كُتُبُ أهلِ الكوفَةِ إلَيَّ ولا أراهُم إلّا قاتِلِيَّ ، فَإِذا فَعَلوا ذلِكَ لَم يَدَعوا للّهِِ حُرمَةً إلَا انتَهَكوها ، فَيُسَلِّطُ اللّهُ عَلَيهِم مَن يُذِلُّهُم ، حَتّى يَكونوا أذَلَّ مِن فَرَمِ الأَمَةِ (1) _ يَعني مِقنَعَتَها _ . (2)

7 / 25نُزولُ الإِمامِ عليه السلام وأصحابِهِ بِشَرافِ (3) وتَزَوُّدُهُم بِالماءِ مِنهاتاريخ الطبري عن عبد اللّه بن سليم والمذري بن المشمعلّ الأسديّين :أقبَلَ الحُسَينُ عليه السلام حَتّى نَزَلَ شَرافِ ، فَلَمّا كانَ فِي السَّحَرِ أمَرَ فِتيانَهُ فَاستَقَوا مِنَ الماءِ فَأَكثَروا ، ثُمَّ ساروا مِنها . (4)

.


1- .فرم الأمة : فسّر هاهنا بالمقنعة . وقال ابن الأثير : قيل : هو خرقة الحيض (النهاية : ج 3 ص 441 «فرم») .
2- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 458 ح 441 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 305 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 216 وفيه «منفعتها» بدل «مقنعتها» ، تاريخ الإسلام للذهبي : ج 5 ص 11 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 261 نحوه ، البداية والنهاية : ج 8 ص 169 .
3- .شَرَافِ : بين واقصة والقرعاء (معجم البلدان : ج 3 ص 331) وراجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
4- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 400 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 380 وفيه «أشراف» بدل «شراف» ؛ الإرشاد : ج 2 ص 76 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 375 .

ص: 215

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة)_ به نقل از يزيدِ رِشك _: كسى كه با حسين عليه السلام گفتگوى حضورى داشته ، برايم نقل كرد كه : خيمه هايى برافراشته در بيابان ديدم . پرسيدم : اينها از آنِ كيست؟ گفتند: از آنِ حسين است. نزد او آمدم و پيرمردى را ديدم كه قرآن مى خواند و اشك ها بر گونه ها و محاسنش جارى است. گفتم: پدر و مادرم به فدايت ، اى پسر پيامبر خدا! چه چيزى شما را به اين شهرها و بيابانى كه كسى در آن نيست، كشاند؟ فرمود: «اينها ، نامه هاى كوفيان به من است و آنان را نمى بينم ، جز آن كه قاتلم باشند و وقتى چنين كنند ، از هتكِ هيچ حرمتى فروگذار نمى كنند و خداوند ، كسى را بر آنان مسلّط مى نمايد كه خوارشان سازد و از پارچه حيض ، (1) خوارتر شوند» .

7 / 25فرود آمدن امام عليه السلام و يارانش در منزلگاه شَراف

(2) و آب برداشتن از آن جاتاريخ الطبرى_ به نقل از عبد اللّه بن سليم اسدى و مذرى بن مُشمَعِل اسدى _: حسين عليه السلام آمد تا به منزل شَراف رسيد . چون سحر شد ، به جوانان دستور داد كه آب فراوان بردارند و سپس از آن جا حركت كردند.

.


1- .. واژه «فَرَمُ الأمَة» كه در متن عربى حديث آمده ، «روسرى» هم معنا مى دهد .
2- .شَراف : منزلى ميان واقصه و قرعا (ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .

ص: 216

7 / 26إشخاصُ الحُرِّ لِلإِتيانِ بِالإِمامِ عليه السلام إلَى الكوفَةِالطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :جَمَعَ عُبَيدُ اللّهِ المُقاتِلَةَ وأمَرَ لَهُم بِالعَطاءِ ، وأعطَى الشُرَطَ ، ووَجَّهَ حُصَينَ بنَ تَميمٍ الطُّهَويَّ إلَى القادِسِيَّةِ (1) ، وقالَ لَهُ : أقِم بِها ، فَمَن أَنكَرتَهُ فَخُذهُ . وكانَ حُسَينٌ عليه السلام قَد وَجَّهَ قَيسَ بنَ مُسهِرٍ الأَسَدِيَّ إلى مُسلِمِ بنِ عَقيلٍ قَبلَ أن يَبلُغَهُ قَتلُهُ ، فَأَخَذَهُ حُصَينٌ فَوَجَّهَ بِهِ إلى عُبَيدِ اللّهِ ، فَقالَ لَهُ عُبَيدُ اللّهِ : قَد قَتَلَ اللّهُ مُسلِما ، فَأَقِم فِي النّاسِ فَاشتِمِ الكَذّابَ ابنَ الكَذّابِ ، فَصَعِدَ قَيسٌ المِنبَرَ فَقالَ : أيُّهَا النّاسُ ، إنّي تَرَكتُ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام بِالحاجِرِ ، وأنَا رَسولُهُ إلَيكُم ، وهُوَ يَستَنصِرُكُم . فَأَمَرَ بِهِ عُبَيدُ اللّهِ ، فَطُرِحَ مِن فَوقِ القَصرِ فَماتَ . ووَجَّهَ الحُصَينُ بنُ تَميمٍ الحُرَّ بنَ يَزيدَ اليَربوعِيَّ _ مِن بَني رِياحٍ _ في ألفٍ إلَى الحُسَينِ عليه السلام ، وقالَ : سايِرهُ ولا تَدَعهُ يَرجِعُ حَتّى يَدخُلَ الكوفَةَ ، وجَعجِع (2) بِهِ ، فَفَعَلَ ذلِكَ الحُرُّ بنُ يَزيدَ ، فَأَخَذَ الحُسَينُ عليه السلام طَريقَ العُذَيبِ حَتّى نَزَلَ الجَوفَ ، مَسقَطَ النَّجَفِ مِمّا يَلِي المِئَتَينِ ، فَنَزَلَ قَصرَ أبي مُقاتِلٍ . (3)

.


1- .القادسيّة : بينها وبين الكوفة خمسة عشر فرسخا ، وبينها وبين العُذيب أربعة أميال (معجم البلدان : ج 4 ص 291) وراجع : الخريطة رقم 4 في آخر هذا المجلّد .
2- .جَعْجِعْ به : أي ضيّق عليه المكانَ (النهاية : ج 1 ص 275 «جعجع») .
3- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 463 .

ص: 217

7 / 26فرستاده شدن حُر ، براى آوردن امام عليه السلام به كوفه

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :عبيد اللّه ، جنگجويان را جمع كرد و به آنان ، عطايايى بخشيد و به شُرطه ها (پاسبانان) نيز هديه داد. آن گاه ، حُصَين بن تميم طُهَوى را به قادسيه (1) فرستاد و به وى گفت: در آن جا بمان و هر كه را نشناختى ، دستگير كن. حسين عليه السلام ، قيس بن مُسهِر اسدى را به سوى مسلم بن عقيل _ پيش از آن كه خبر شهادتش به وى برسد _ فرستاده بود . حُصَين، قيس را دستگير كرد و به سوى عبيد اللّه فرستاد. عبيد اللّه به وى گفت: خداوند ، مسلم را كُشت. پس در ميان مردم برخيز و به دروغگو پسر دروغگو ، دشنام بده. قيس ، بر منبر رفت و گفت: اى مردم! من از حسين بن على در منزلگاه حاجِر ، جدا شدم و من ، فرستاده او به سوى شمايم. او از شما يارى مى خواهد. عبيد اللّه ، دستور داد او را از بالاى قصر ، انداختند و جان داد. حُصَين بن تميم (نُمَير)، حُرّ بن يزيد يَربوعى (از قبيله بنى رياح) را با هزار نفر به سوى حسين عليه السلام فرستاد و گفت: او را همراهى كن و مگذار برگردد كه وارد كوفه شود و راه را بر او تنگ كن . حُرّ بن يزيد ، چنين كرد و حسين عليه السلام راه عُذَيْب را در پيش گرفت تا به دامنه و سراشيبى نجف رسيد و در قصر (منزلگاه) ابو مُقاتِل ، فرود آمد.

.


1- .ر . ك : نقشه شماره 4 در پايان همين جلد .

ص: 218

7 / 27سَدُّ الحُرِّ الطَّريقَ عَلَى الإِمامِ عليه السلامتاريخ الطبري عن هشام عن أبي مخنف عن أبي جناب عن عديّ بن حرملة عن عبداللّه بن سليم والمذري بن المشمعلّ الأسديّين :ثُمَّ ساروا مِنها [أي مِن شَرافِ ]فَرَسَموا (1) صَدرَ يَومِهِم حَتَّى انتَصَفَ النَّهارُ . ثُمَّ إنَّ رَجُلاً قالَ : اللّهُ أكبَرُ ! فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : اللّهُ أكبَرُ ، ما كَبَّرتَ ؟ قالَ : رَأَيتُ النَّخلَ ، فَقالَ لَهُ الأَسَدِيّانِ : إنَّ هذَا المَكانَ ما رَأَينا بِهِ نَخلَةً قَطُّ ، قالا : فَقالَ لَنَا الحُسَينُ عليه السلام : فَما تَرَيانِهِ رَأى ؟ قُلنا : نَراهُ رَأى هَوادِيَ الخَيلِ (2) ، فَقالَ : وأنَا وَاللّهِ أرى ذلِكَ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : أما لَنا مَلجَأٌ نَلجَأٌ إلَيهِ نَجعَلُهُ في ظُهورِنا ، ونَستَقبِلُ القَومَ مِن وَجهٍ واحِدٍ ؟ فَقُلنا لَهُ : بَلى ، هذا ذو حُسُمٍ إلى جَنبِكَ ، تَميلُ إلَيهِ عَن يَسارِكَ ، فَإِن سَبَقتَ القَومَ إلَيهِ فَهُوَ كَما تُريدُ . قالا : فَأَخَذَ إلَيهِ ذاتَ اليَسارِ ، قالا : ومِلنا مَعَهُ ، فَما كانَ بِأَسرَعَ مِن أن طَلَعَت عَلَينا هَوادِي الخَيلِ ، فَتَبَيَّنّاها ، وعُدنا فَلَمّا رَأَونا وقَد عَدَلنا عَنِ الطَّريقِ عَدَلوا إلَينا ، كَأَنَّ أسِنَّتَهُمُ اليَعاسيبُ (3) ، وكَأَنَّ راياتِهِم أجنِحَةُ الطَّيرِ . قالَ : فَاستَبَقنا إلى ذي حُسُمٍ ، فَسَبَقناهُم إلَيهِ ، فَنَزَلَ الحُسَينُ عليه السلام ، فَأَمَرَ بِأَبنِيَتِهِ فَضُرِبَت ، وجاءَ القَومُ _ وهُم ألفُ فارِسٍ _ مَعَ الحُرِّ بنِ يَزيدَ التَّميمِيِّ اليَربوعِيِّ ، حَتّى وَقَفَ هُوَ وخَيلُهُ مُقابِلَ الحُسَينِ عليه السلام في حَرِّ الظَّهيرَةِ ، وَالحُسَينُ عليه السلام وأصحابُهُ مُعتَمّونَ مُتَقَلِّدو أسيافِهِم . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام لِفِتيانِهِ : اِسقُوا القَومَ وأرووهُم مِنَ الماءِ ، ورَشِّفوا الخَيلَ تَرشيفا ، فَقامَ فِتيانُهُ فَرَشَّفُوا الخَيلَ تَرشيفا ، فَقامَ فِتيَةٌ وسَقَوُا القَومَ مِنَ الماءِ حَتّى أروَوهُم ، وأقبَلوا يَملَؤونَ القِصاعَ وَالأَتوارَ (4) وَالطِّساسَ (5) مِنَ الماءِ ، ثُمَّ يُدنونَها مِنَ الفَرَسِ ، فَإِذا عَبَّ فيهِ ثَلاثا أو أربَعا أو خَمسا عُزِلَت عَنهُ ، وسَقَوا آخَرَ ، حَتّى سَقَوُا الخَيلَ كُلَّها . قالَ هِشامٌ : حَدَّثَني لَقيطٌ ، عَن عَلِيِّ بنِ الطَّعّانِ المُحارِبِيِّ : كُنتُ مَعَ الحُرِّ بنِ يَزيدَ ، فَجِئتُ في آخِرِ مَن جاءَ مِن أصحابِهِ ، فَلَمّا رَأى الحُسَينُ عليه السلام ما بي وبِفَرَسي مِنَ العَطَشِ ، قالَ : أنِخِ الرّاوِيَةَ _ وَالرّاوِيَةُ عِندِي السِّقاءُ _ ثُمَّ قالَ : يَابنَ أخِ ، أنِخِ الجَمَلَ ، فَأَنَختُهُ ، فَقالَ : اِشرَب ، فَجَعَلتُ كُلَّما شَرِبتُ سالَ الماءُ مِنَ السِّقاءِ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : اِخنِثِ السِّقاءَ _ أيِ اعطِفهُ _ قالَ : فَجَعَلتُ لا أدري كَيفَ أفعَلُ ! قالَ : فَقامَ الحُسَينُ عليه السلام فَخَنَثَهُ ، فَشَرِبتُ وسَقَيتُ فَرَسي . قالَ : وكانَ مَجيءُ الحُرِّ بنِ يَزيدَ ومَسيرُهُ إلَى الحُسَينِ عليه السلام مِنَ القادِسِيَّةِ ، وذلِكَ أنَّ عُبَيدَ اللّهِ بنَ زِيادٍ لَمّا بَلَغَهُ إقبالُ الحُسَينِ عليه السلام بَعَثَ الحُصَينَ بنَ تَميمٍ التَّميمِيَّ _ وكانَ عَلى شُرَطِهِ _ فَأَمَرَهُ أن يَنزِلَ القادِسِيَّةَ ، وأن يَضَعَ المَسالِحَ فَيُنَظِّمَ ما بَينَ القُطقُطانَةِ إلى خَفّانَ (6) ، وقَدَّمَ الحُرَّ بنَ يَزيدَ بَينَ يَدَيهِ في هذِهِ الأَلفِ مِنَ القادِسِيَّةِ ، فَيَستَقبِلُ حُسَينا عليه السلام . قالَ : فَلَم يَزَل مُوافِقا حُسَينا عليه السلام حَتّى حَضَرَتِ الصَّلاةُ ؛ صَلاةَ الظُّهرِ ، فَأَمَرَ الحُسَينُ عليه السلام الحَجّاجَ بنَ مَسروقٍ الجُعفِيَّ أن يُؤَذِّنَ ، فَأَذَّنَ ، فَلَمّا حَضَرَتِ الإِقامَةُ خَرَجَ الحُسَينُ عليه السلام في إزارٍ ورِداءٍ ونَعلَينِ ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَيهِ ، ثُمَّ قالَ : أيُّهَا النّاسُ ! إنَّها مَعذِرَةٌ إلَى اللّهِ عز و جل وإلَيكُم ؛ إنّي لَم آتِكُم حَتّى أتَتني كُتُبُكُم ، وقَدِمَت عَلَيَّ رُسُلُكُم : أنِ اقدَم عَلَينا ؛ فَإِنَّهُ لَيسَ لَنا إمامٌ ، لَعَلَّ اللّهَ يَجمَعُنا بِكَ عَلَى الهُدى . فَإِن كُنتُم عَلى ذلِكَ فَقَد جِئتُكُم ، فَإِن تُعطوني ما أطمَئِنُّ إلَيهِ مِن عُهودِكُم ومَواثيقِكُم اَقدَم مِصرَكُم ، وإن لَم تَفعَلوا وكُنتُم لِمَقدَمي كارِهينَ انصَرَفتُ عَنكُم إلَى المَكانِ الَّذي أقبَلتُ مِنهُ إلَيكُم ! قالَ : فَسَكَتوا عَنهُ وقالوا لِلمُؤَذِّنِ : أقِم ، فَأَقامَ الصَّلاةَ ، فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام لِلحُرِّ : أتُريدُ أن تُصَلِّيَ بِأَصحابِكَ ؟ قالَ : لا ، بَل تُصَلّي أنتَ ونُصَلّي بِصَلاتِكَ ، قالَ : فَصَلّى بِهِمُ الحُسَينُ عليه السلام ، ثُمَّ إنَّهُ دَخَلَ وَاجتَمَعَ إلَيهِ أصحابُهُ ، وَانصَرَفَ الحُرُّ إلى مَكانِهِ الَّذي كانَ بِهِ ، فَدَخَلَ خَيمَةً قَد ضُرِبَت لَهُ ، فَاجتَمَعَ إلَيهِ جَماعَةٌ مِن أصحابِهِ ، وعادَ أصحابُهُ إلى صَفِّهِمُ الَّذي كانوا فيهِ فَأَعادوهُ ، ثُمَّ أخَذَ كُلُّ رَجُلٍ مِنهُم بِعِنانِ دابَّتِهِ وجَلَسَ في ظِلِّها ، فَلَمّا كانَ وَقتُ العَصرِ أمَرَ الحُسَينُ عليه السلام أن يَتَهَيَّؤوا لِلرَّحيلِ . ثُمَّ إنَّهُ خَرَجَ فَأَمَرَ مُنادِيَهُ فَنادى بِالعَصرِ ، وأقامَ فَاستَقدَمَ الحُسَينُ عليه السلام فَصَلّى بِالقَومِ ثُمَّ سَلَّمَ ، وَانصَرَفَ إلَى القَومِ بِوَجهِهِ ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَيهِ ، ثُمَّ قالَ : أمّا بَعدُ ، أيُّهَا النّاسُ ! فَإِنَّكُم إن تَتَّقوا وتَعرِفُوا الحَقَّ لِأَهلِهِ يَكُن أرضى للّهِِ ، ونَحنُ أهلَ البَيتِ أولى بِوِلايَةِ هذَا الأَمرِ عَلَيكُم مِن هؤُلاءِ المُدَّعينَ ما لَيسَ لَهُم ، وَالسّائِرينَ فيكُم بِالجَورِ وَالعُدوانِ ، وإن أنتُم كَرِهتُمونا ، وجَهِلتُم حَقَّنا ، وكانَ رَأيُكُم غَيرَ ما أتَتني كُتُبُكُم ، وقَدِمَت بِهِ عَلَيَّ رُسُلُكُم ، اِنصَرَفتُ عَنكُم . فَقالَ لَهُ الحُرُّ بنُ يَزيدَ : إنّا وَاللّهِ ما نَدري ما هذِهِ الكُتُبُ الَّتي تَذكُرُ ! فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : يا عُقبَةَ بنَ سَمعانَ ! أخرِجِ الخُرجَينِ اللَّذَينِ فيهِما كُتُبُهُم إلَيَّ . فَأَخرَجَ خُرجَينِ مَملوءَينِ صُحُفا ، فَنَشَرَها بَينَ أيديهِم . فَقالَ الحُرُّ : فَإِنّا لَسنا مِن هؤُلاءِ الَّذينَ كَتَبوا إلَيكَ ، وقَد اُمِرنا إذا نَحنُ لَقيناكَ ألّا نُفارِقَكَ حَتّى نُقدِمَكَ عَلى عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : المَوتُ أدنى إلَيكَ مِن ذلِكَ ، ثُمَّ قالَ لِأَصحابِهِ : قوموا فَاركَبوا ، فَرَكِبوا وَانتَظَروا حَتّى رَكِبَت نِساؤُهم ، فَقالَ لِأَصحابِهِ : اِنصَرِفوا بِنا . فَلَمّا ذَهَبوا لِيَنصَرِفوا حالَ القَومُ بَينَهُم وبَينَ الاِنصِرافِ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام لِلحُرِّ : ثَكِلَتكَ اُمُّكَ ! ما تُريدُ ؟ قالَ : أمَا وَاللّهِ لَو غَيرُكَ مِنَ العَرَبِ يَقولُها لي وهُوَ عَلى مِثلِ الحالِ الَّتي أنتَ عَلَيها ما تَرَكتُ ذِكرَ اُمِّهِ بِالثُّكلِ أن أقولَهُ كائِنا مَن كانَ ، ولكن وَاللّهِ ما لي إلى ذِكرِ اُمِّكَ مِن سَبيلٍ إلّا بِأَحسَنِ ما يُقدَرُ عَلَيهِ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : فَما تُريدُ ؟ قالَ الحُرُّ : اُريدُ _ وَاللّهِ _ أن أنطَلِقَ بِكَ إلى عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ . قالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : إذن وَاللّهِ لا أتبَعُكَ ! فَقالَ لَهُ الحُرُّ : إذَن وَاللّهِ لا أدَعُكَ ! فَتَرادّا القَولَ ثَلاثَ مَرّاتٍ ، ولَمّا كَثُرَ الكَلامُ بَينَهُما قالَ لَهُ الحُرُّ : إنّي لَم اُؤمَر بِقِتالِكَ ، وإنَّما اُمِرتُ ألّا اُفارِقَكَ حَتّى اُقدِمَكَ الكوفَةَ ، فَإِذا أبَيتَ فَخُذ طَريقا لا تُدخِلُكَ الكَوفَةَ ، ولا تَرُدُّكَ إلَى المَدينَةِ ، تَكونُ بَيني وبَينَكَ نَصَفا حَتّى أكتُبَ إلَى ابنِ زِيادٍ ، وتَكتُبَ أنتَ إلى يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ إن أرَدتَ أن تَكتُبَ إلَيهِ ، أو إلى عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ إن شِئتَ ، فَلَعَلَّ اللّهَ إلى ذاكَ أن يَأتِيَ بِأَمرٍ يَرزُقُني فيهِ العافِيَةَ مِن أن اُبتَلى بِشَيءٍ مِن أمرِكَ . قالَ : فَخُذ هاهُنا ، فَتَياسَرَ عَن طَريقِ العُذَيبِ (7) وَالقادِسِيَّةِ ، وبَينَهُ وبَينَ العُذَيبِ ثَمانِيَةٌ وثَلاثونَ ميلاً . ثُمَّ إنَّ الحُسَينَ عليه السلام سارَ في أصحابِهِ وَالحُرُّ يُسايِرُهُ . (8)

.


1- .يرسُمون نحوه : أي يذهبون إليه سرعا . والرَّسيم : ضربٌ من السير سريع يؤثّر في الأرض (النهاية : ج 2 ص 224 «رسم») .
2- .هَوادي الخيل : يعني أوائلها ، والهادي والهادية : العُنُق (النهاية : ج 5 ص 255 «هدا») .
3- .اليَعسُوب : جريدة من النخل مستقيمة دقيقة يكشط خوصها ، والذي لم ينبت عليه خوص (القاموس المحيط : ج 1 ص 104 «عسب») .
4- .التَّوْر : إناء يُشرب فيه (الصحاح : ج 2 ص 602 «تور») .
5- .طَسّ : لغة في الطَّست ، والجمع طساس (لسان العرب : ج 6 ص 122 «طسس») .
6- .خَفّان : موضع قرب الكوفة (معجم البلدان : ج 2 ص 379) وراجع: الخريطة رقم 4 في آخر هذا المجلّد .
7- .العُذَيْبُ : هو ماء بين القادسيّة والمُغِيثة ، وبينه وبين القادسيّة أربعة أميال (معجم البلدان : ج 4 ص 92) وراجع : الخريطة رقم 4 في آخر هذا المجلّد .
8- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 400 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 380 ، تجارب الاُمم : ج 2 ص 61 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 551 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 229 ؛ الإرشاد : ج 2 ص 77 ، إعلام الورى : ج 1 ص 448 وفي الأربعة الأخيرة «الحصين بن نمير التميمي» وكلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 375 وراجع : روضة الواعظين : ص 198 والمناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 95 .

ص: 219

7 / 27بسته شدن راه بر امام عليه السلام توسّط حُر

تاريخ الطبرى_ به نقل از هشام _: ابو مِخنَف ، از ابو جَناب ، از عدىّ بن حرمله ، از عبد اللّه بن سليم اسدى و مَذَرى بن مُشمَعِل اسدى ، برايم نقل كرد كه : سپس از آن جا (منزلگاه شَراف) روان شدند. اوّلِ روز را با شتاب ، راه پيمودند تا روز به نيمه رسيد . آن گاه ، يكى گفت: اللّه أكبر ! حسين عليه السلام فرمود : «اللّه اكبر ! براى چه تكبير گفتى؟» . گفت: نخلستان ديدم. دو مرد اسدى گفتند: هيچ گاه در اين جا ، حتّى يك نخل نديده ايم. [دو مرد اسدى] گفتند : حسين عليه السلام به ما فرمود : «پس به نظر شما ، چه ديده است ؟» . گفتيم: به نظر ما ، گردن اسبان و سر نيزه ها را ديده است . فرمود : «به خدا ، نظر من نيز همين است» . آن گاه ، حسين عليه السلام فرمود : «آيا پناهگاهى هست كه به سوى آن برويم و آن را پشت سرِ خويش نهيم و با اين قوم، از يك سمت ، مقابله كنيم ؟» . گفتيم: آرى ؛ ذوحُسُم ، پهلوى توست . از سمت چپ ، به سوى آن مى پيچى. اگر زودتر از اين قوم به آن جا برسى ، چنان مى شود كه مى خواهى. پس حسين عليه السلام ، از طرف چپ ، راه آن جا را پيش گرفت. ما نيز با وى پيچيديم و خيلى زود ، گردن اسبان ، نمودار شد و آنها را آشكارا ديديم . آنها چون ديدند كه ما راه را كج كرديم ، به طرف ما پيچيدند، گويى نيزه هاشان ، شاخ نخل ها بود و پرچم هاشان ، بال پرندگان. شتابان ، به سوى ذو حُسُم رفتيم و زودتر از آنها به آن جا رسيديم . حسين عليه السلام ، فرود آمد و فرمان داد تا خيمه هاى او را برپا كردند . آن گاه ، آن قوم _ كه يك هزار سوار بودند _ همراه حُرّ بن يزيد تميمى يَربوعى آمدند . او و سپاهش در گرماى نيم روز ، مقابل حسين عليه السلام ايستادند . حسين عليه السلام و يارانش ، دستار [بر سر] و شمشير به كمر داشتند . حسين عليه السلام به جوانانش فرمود : «به اين جماعت ، آب بدهيد و سيرابشان كنيد . اسبان را نيز سيراب كنيد». گروهى از جوانان برخاستند و به آنان ، آب دادند تا سيراب شدند . آنان ، مى آمدند و كاسه ها و ظرف هاى سنگى و طشت ها را از آب ، پُر مى كردند و نزديك اسبى مى بردند و چون سه يا چهار يا پنج بار مى خورد، از پيشِ او مى بردند و اسب ديگر را آب مى دادند، تا همه سپاه را آب دادند. همچنين لَقيط ، از على بن طَعّان مُحاربى براى من (هشام) نقل كرد كه : با حُرّ بن يزيد بودم و با آخرين دسته از ياران وى رسيديم . چون حسين عليه السلام ديد كه من و اسبم تشنه ايم ، فرمود : «راويه را بخوابان» كه راويه نزد من ، معناى مَشك مى داد. آن گاه فرمود : «برادرزاده! شتر را بخوابان» . و من ، شتر را خوابانيدم. فرمود : «آب بنوش» . من ، نوشيدن آغاز كردم و چون مى نوشيدم ، آب از مشك ، بيرون مى ريخت. حسين عليه السلام فرمود : «مشك را بپيچ» ، و من ندانستم چه كنم. حسين عليه السلام آمد و مَشك را كج كرد و من ، آب نوشيدم و اسبم را هم آب دادم. حُرّ بن يزيد ، از قادسيّه به سوى حسين عليه السلام آمده بود ؛ چون وقتى عبيد اللّه بن زياد از آمدن حسين عليه السلام خبر يافت ، حُصَين بن تميم تميمى را _ كه رئيس شرطه ها (پاسبان ها) بود _ فرستاد و گفت كه در قادسيّه جاى گيرد و همه جا از قُطقُطانه تا خَفّان ، (1) ديده بان نهد و حُرّ بن يزيد را با اين هزار سوار ، از قادسيّه به استقبال حسين عليه السلام فرستاد. حُر ، همچنان در مقابل حسين عليه السلام بود، تا وقت نماز رسيد ؛ نماز ظهر.حسين عليه السلام به حَجّاج بن مَسروق جُعْفى فرمود كه اذان بگويد و او اذان گفت . چون وقت اقامه گفتن رسيد ، حسين عليه السلام با ردا و عبا و نَعلَين ، بيرون آمد . ستايش خدا كرد و او را سپاس گزارد و آن گاه فرمود : «اى مردم! اين ، عذرى است به درگاه خداوند عز و جل و شما . من ، پيش شما نيامدم ، تا نامه هاى شما به من رسيد و فرستادگانتان آمدند كه : به سوى ما بيا كه پيشوايى نداريم . شايد خدا به وسيله تو ، ما را بر هدايت ، فرا هم آورَد . اگر بر اين قراريد ، آمده ام . اگر عهد و پيمانى مى سپاريد كه بِدان اطمينان يابم ، به شهر شما مى آيم ، و اگر چنين نكنيد و آمدنِ مرا خوش نمى داريد، از پيش شما باز مى گردم و به همان جا مى روم كه از آن، به سوى شما آمده ام» . آنان ، در مقابل وى ، خاموش ماندند و به مؤذّن گفتند كه : اقامه بگو . او نيز اقامه نماز را گفت. حسين عليه السلام به حُر فرمود : «مى خواهى با ياران خويش ، نماز بگزارى ؟» . گفت: نه . تو نماز مى گزارى و ما نيز به تو اقتدا مى كنيم. پس حسين عليه السلام با آنان ، نماز خواند . آن گاه به درون [خيمه] رفت و يارانش به دور وى ، گِرد آمدند . حُر نيز به جاى خويش رفت و وارد خيمه اى شد كه برايش زده بودند . جمعى از يارانش ، دور او جمع شدند و بقيّه يارانش نيز به صفى كه داشتند ، رفتند و از نو ، صف بستند و هر كدامشان ، عنان مَركب خويش را گرفته ، در سايه آن ، نشسته بود . وقتى عصر شد، حسين عليه السلام فرمود : «براى حركت ، آماده شويد» . پس از آن ، بيرون آمد و مؤذّن خويش را خواند و او نداى نماز عصر داد و اقامه گفت. سپس حسين عليه السلام ، پيش آمد و با قوم ، نماز گزارد و سلام نماز را گفت . آن گاه ، رو به جماعت كرد و ستايش خدا كرد و او را سپاس گزارد و سپس فرمود : «امّا بعد ، اى مردم! اگر پرهيزگار باشيد و حق را براى صاحب حق بشناسيد، بيشتر مايه رضاى خداست. ما اهل بيت ، به كار خلافت شما از اين مدّعيان ناحق _ كه با شما رفتار ظالمانه دارند _ ، شايسته تريم. اگر ما را خوش نداريد و حقّ ما را نمى شناسيد و رأى شما ، جز آن است كه در نامه هايتان به من رسيده و فرستادگانتان به نزد من آورده اند، از پيش شما باز مى گردم» . حُرّ بن يزيد گفت: به خدا ، ما نمى دانيم اين نامه ها كه مى گويى ، چيست! حسين عليه السلام فرمود : «اى عُقبة بن سَمعان! دو خورجينى را كه نامه هاى آنها در آن است ، بياور» . عُقبه ، دو خورجين پُر از نامه آورد و پيشِ روى آنها ريخت. حُر گفت: ما جزو اين گروهى كه به تو نامه نوشته اند ، نيستيم. به ما دستور داده اند كه وقتى به تو رسيديم ، از تو جدا نشويم تا تو را نزد عبيد اللّه بن زياد ببريم. حسين عليه السلام فرمود : «مرگ ، از اين كار به تو نزديك تر است» . آن گاه ، حسين عليه السلام به ياران خويش فرمود : «برخيزيد و سوار شويد» . پس ياران وى ، سوار شدند و منتظر ماندند تا زنانشان نيز سوار شدند . آن گاه به ياران خود فرمود : «برگرديم» ! چون خواستند كه برگردند ، جماعت ، از رفتنشان مانع شدند. حسين عليه السلام به حُر فرمود : «مادرت عزادارت شود! چه مى خواهى؟» . گفت: به خدا ، اگر جز تو كسى از عرب ، اين سخن را به من گفته بود و در اين وضع بود كه تو هستى، هر كه بود ، از آرزو كردن عزادارى مادرش بر او دريغ نمى كردم ؛ امّا به خدا ، از مادر تو نمى توان سخن گفت ، مگر به نيكوترين شكل . حسين عليه السلام فرمود : «پس چه مى خواهى؟» . گفت: به خدا، مى خواهم تو را نزد عبيد اللّه بن زياد ببرم. حسين عليه السلام فرمود : «در اين صورت ، به خدا كه با تو نمى آيم» . حُر گفت: در اين صورت، به خدا كه تو را وا نمى گذارم. اين سخن ، سه بار از دو سو ، تكرار شد. چون سخن در ميان آن دو بسيار شد ، حُر گفت: به من ، دستور جنگ با تو را نداده اند . فقط دستور داده اند كه از تو جدا نشوم تا تو را به كوفه برسانم. اگر اِبا دارى، راهى را در پيش بگير كه تو را به كوفه نرساند و تو را به سوى مدينه هم نبَرَد ، كه ميان من و تو ، عادلانه باشد ، تا من براى ابن زياد ، نامه بنويسم و تو نيز اگر مى خواهى به يزيد ، نامه بنويسى، بنويسى، يا اگر مى خواهى به ابن زياد بنويسى ، بنويسى . شايد خدا تا آن وقت ، كارى پيش آورد كه مرا از ابتلا به كار تو ، معاف دارد . [سپس] حُر گفت: پس، از اين راه برو . حسين عليه السلام از راه عُذَيب (2) و قادسيّه ، به سمت چپ حركت كرد . ميان قادسيّه و عُذَيب ، 38 ميل فاصله بود. پس حسين عليه السلام با ياران خويش به راه افتاد و حُر نيز با وى همراه بود.

.


1- .. ر . ك : نقشه شماره 4 در پايان همين جلد .
2- .عُذَيب ، آبگاهى ميان قادسيّه و مُغِيثه است و ميان آن و قادسيّه ، چهار ميل فاصله است (ر . ك : نقشه شماره 4 در پايان همين جلد) .

ص: 220

. .

ص: 221

. .

ص: 222

. .

ص: 223

. .

ص: 224

. .

ص: 225

. .

ص: 226

الفتوح_ في ذِكرِ ماجَرى بَينَ الإِمامِ وبَينَ الحُرِّ بنِ يَزيدَ الرِّياحِيِّ _: وإذَا الحُرُّ بنُ يَزيدَ في ألفِ فارِسٍ مِن أصحابِ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ ، شاكينَ فِي السِّلاحِ ، لا يُرى مِنهُم إلّا حَماليقُ الحَدَقِ (1) ، فَلَمّا نَظَرَ إلَيهِمُ الحُسَينُ عليه السلام وَقَفَ في أصحابِهِ ، ووَقَفَ الحُرُّ بنُ يَزيدَ في أصحابِهِ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : أيُّهَا القَومُ ! مَن أنتُم ؟ قالوا : نَحنُ أصحابُ الأَميرِ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : ومَن قائِدُكُم ؟ قالوا : الحُرُّ بنُ يَزيدَ الرِّياحِيُّ . قالَ : فَناداهُ الحُسَينُ عليه السلام : وَيحَكَ يَابنَ يَزيدَ ! ألَنا أم عَلَينا ؟ فَقالَ الحُرُّ : بَل عَلَيكَ أبا عَبدِ اللّهِ ! فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ . قالَ : ودَنَت صَلاةُ الظُّهرِ ، فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام لِلحَجّاجِ بنِ مَسروقٍ : أذِّن _ رَحِمَكَ اللّهُ _ وأقِمِ الصَّلاةَ حَتّى نُصَلِّيَ ! قالَ : فَأَذَّنَ الحَجّاجُ ، فَلَمّا فَرَغَ مِن أذانِهِ صاحَ الحُسَينُ عليه السلام بِالحُرِّ بنِ يَزيدَ فَقالَ لَهُ : يَابنَ يَزيدَ ! أتُريدُ أن تُصَلِّيَ بِأَصحابِكَ واُصَلِّيَ بِأَصحابي ؟ فَقالَ لَهُ الحُرُّ : بَل أنتَ تُصَلّي بِأَصحابِكَ ونُصَلّي بِصَلاتِكَ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام لِلحَجّاجِ بنِ مَسروقٍ : أقِمِ الصَّلاةَ ! فَأَقامَ ، وتَقَدَّمُ الحُسَينُ عليه السلام فَصَلّى بِالعَسكَرَينِ جَميعا . فَلَمّا فَرَغَ مِن صَلاتِهِ وَثَبَ قائِما ، فَاتَّكَأَ عَلى قائِمَةِ سَيفِهِ ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَيهِ ، ثُمَّ قالَ : أيُّهَا النّاسُ ! إنَّها مَعذِرَةٌ إلَى اللّهِ وإلى مَن حَضَرَ مِنَ المُسلِمينَ ، إنّي لَم أقدَم عَلى هذَا البَلَدِ حَتّى أتَتني كُتُبُكُم ، وقَدِمَت عَلَيَّ رُسُلُكُم أنِ اقدَم إلَينا إنَّهُ لَيسَ عَلَينا إمامٌ ، فَلَعَلَّ اللّهَ أن يَجمَعَنا بِكَ عَلَى الهُدى . فَإِن كُنتُم عَلى ذلِكَ فَقَد جِئتُكُم ، فَإِن تُعطوني ما يَثِقُ بِهِ قَلبي مِن عُهودِكُم ومِن مَواثيقِكُم دَخَلتُ مَعَكُم إلى مِصرِكُم ، وإن لَم تَفعَلوا وكُنتُم كارِهينَ لِقُدومي عَلَيكُمُ ، اِنصَرَفتُ إلى المَكانِ الَّذي أقبَلتُ مِنهُ إلَيكُم . قالَ : فَسَكَتَ القَومُ عَنهُ ولَم يُجيبوا بِشَيءٍ ، وأمَرَ الحُرُّ بنُ يَزيدَ بِخَيمَةٍ لَهُ فَضُرِبَت ، فَدَخَلَها وجَلَسَ فيها . فَلَم يَزَلِ الحُسَينُ عليه السلام واقِفا مُقابِلَهُم وكُلُّ واحِدٍ مِنهُم آخِذٌ بِعِنانِ فَرَسِهِ... . قالَ : ودَنَت صَلاةُ العَصرِ فَأَمَرَ الحُسَينُ عليه السلام مُؤَذِّنَهُ فَأَذَّنَ وأقامَ الصَّلاةَ ، وتَقَدَّمَ الحُسَينُ عليه السلام فَصَلّى بِالعَسكَرَينِ ، فَلَمّا انصَرَفَ مِن صَلاتِهِ وَثَبَ قائِما عَلى قَدَمَيهِ ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَيهِ ، ثُمَّ قالَ : أيُّهَا النّاسُ ! أنَا ابنُ بِنتِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، ونَحنُ أولى بِوِلايَةِ هذِهِ الاُمورِ عَلَيكُم مِن هؤُلاءِ المُدَّعينَ ما لَيسَ لَهُم ، وَالسّائِرينَ فيكُم بِالظُّلمِ وَالعُدوانِ ، فَإِن تَثِقوا بِاللّهِ وتَعرِفُوا الحَقَّ لِأَهلِهِ فَيَكونُ ذلِكَ للّهِِ رِضىً ، وإن كَرِهتُمونا وجَهِلتُم حَقَّنا ، وكانَ رَأيُكُم عَلى خِلافِ ما جاءَت بِهِ كُتُبُكُم ، وقَدِمَت بِهِ رُسُلُكُم ، اِنصَرَفتُ عَنكُم . قالَ : فَتَكَلَّمَ الحُرُّ بنُ يَزيدَ بَينَهُ وبَينَ أصحابِهِ ، فَقالَ : أبا عَبدِ اللّهِ ! ما نَعرِفُ هذِهِ الكُتُبَ ، ولا مَن هؤُلاءِ الرُّسُلُ ؟ قالَ : فَالتَفَتَ الحُسَينُ عليه السلام إلى غُلامٍ لَهُ يُقالُ لَهُ : عُقبَةُ بنُ سَمعانَ ، فَقالَ : يا عُقبَةُ ! هاتِ الخُرجَينِ اللَّذَينِ فيهِمَا الكُتُبُ ، فَجاءَ عُقبَةُ بِكُتُبِ أهلِ الشّامِ (2) وَالكوفَةِ ، فَنَثَرَها بَينَ أيديهِم ثُمَّ تَنَحّى ، فَتَقَدَّموا ونَظَروا إلى عُنوانِها ، ثُمَّ تَنَحَّوا . فَقالَ الحُرُّ بنُ يَزيدَ : أبا عَبدِ اللّهِ ! لَسنا مِنَ القَومِ الَّذينَ كَتَبوا إلَيكَ هذِهِ الكُتُبَ ، وقَد اُمِرنا إن لَقيناكَ لا نُفارِقُكَ حَتّى نَأتِيَ بِكَ عَلَى الأَميرِ . فَتَبَسَّمَ الحُسَينُ عليه السلام ثُمَّ قالَ : يَابنَ يَزيدَ ! أوَ تَعلَمُ أنَّ المَوتَ أدنى إلَيكَ مِن ذلِكَ ، ثُمَّ التَفَتَ الحُسَينُ عليه السلام فَقالَ : اِحمِلُوا النِّساءَ لِيَركَبوا ، حَتّى نَنظُرَ مَا الَّذي يَصنَعُ هذا وأصحابُهُ ! قالَ : فَرَكِبَ أصحابُ الحُسَينِ عليه السلام وساقُوا النِّساءَ بَينَ أيديهِم ، فَقَدِمَت خَيلُ الكوفَةِ حَتّى حالَت بَينَهُم وبَينَ المَسيرِ ، فَضَرَبَ الحُسَينُ عليه السلام بِيَدِهِ إلى سَيفِهِ ثُمَّ صاحَ بِالحُرِّ : ثَكِلَتكَ اُمُّكَ ! مَا الَّذي تُريدُ أن تَصنَعَ ؟ فَقالَ الحُرُّ : أما وَاللّهِ لَو قالَها غَيرُكَ مِنَ العَرَبِ لَرَدَدتُها عَلَيهِ كائِنا مَن كانَ ، ولكِن لا وَاللّهِ ما لي إلى ذلِكَ سَبيلٌ مِن ذِكرِ اُمِّكَ ، غَيرَ أنَّهُ لا بُدَّ أن أنطَلِقَ بِكَ إلى عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : إذَن وَاللّهِ لا أتبَعُكَ أو تَذهَبَ نَفسي . قالَ الحُرُّ : إذَن وَاللّهِ لا اُفارِقُكَ أو تَذهَبَ نَفسي وأنفُسُ أصحابي ! قالَ الحُسَينُ عليه السلام : بَرِّز أصحابي وأصحابَكَ وَابرُز إلَيَّ ، فَإِن قَتَلتَني خُذ بِرَأسي إلَى ابنِ زِيادٍ ، وإن قَتَلتُكَ أرَحتُ الخَلقَ مِنكَ . فَقالَ الحُرُّ : أبا عَبدِ اللّهِ ! إنّي لَم اُؤمَر بِقَتلِكَ ، وإنَّما اُمِرتُ ألّا اُفارِقَكَ أو اقدَمَ بِكَ عَلَى ابنِ زِيادٍ ، وأنَا وَاللّهِ كارِهٌ إن يَبتَلِيَنِيَ (3) اللّهُ بِشَيءٍ مِن أمرِكَ ، غَيرَ أنّي قَد أخَذتُ بِبَيعَةِ القَومِ وخَرَجتُ إلَيكَ ، وأنَا أعلَمُ أنَّهُ لا يُوافِي القِيامَةَ أحَدٌ مِن هذِهِ الاُمَّةِ إلّا وهُوَ يَرجو شَفاعَةَ جَدِّكَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، وأنَا خائِفٌ إن أنَا قاتَلتُكَ أن أخسَرَ الدُّنيا وَالآخِرَةَ ، ولِكن أنَا _ أبا عَبدِ اللّهِ _ لَستُ أقدِرُ الرُّجوعَ إلَى الكوفَةِ في وَقتي هذا ، ولكِن خُذ عَنّي هذَا الطَّريقَ وَامضِ حَيثُ شِئتَ ، حَتّى أكتُبَ إلَى ابنِ زِيادٍ أنَّ هذا خالَفَني فِي الطَّريقِ فَلَم أقدِر عَلَيهِ ، وأنَا أنشُدُكَ اللّهَ في نَفسِكَ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : يا حُرُّ ! كَأَنَّكَ تُخبِرُني أنّي مَقتولٌ ! فَقالَ الحُرُّ : أبا عَبدِ اللّهِ ! نَعَم ، ما أشُكُّ في ذلِكَ إلّا أن تَرجِعَ مِن حَيثُ جِئتَ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : ما أدري ما أقولُ لَكَ ، ولكِنّي أقولُ كَما قالَ أخُو الأَوسِ حَيثُ يَقولُ : سَأَمضيوما بِالمَوتِ عارٌ عَلَى الفَتىإذا ما نَوى خَيرا وجاهَدَ مُسلِما وواسَى الرِّجالَ الصّالِحينَ بِنَفسِهِوفارَقَ مَذموما وخالَفَ مُجرِما اُقَدِّمُ نَفسي لا اُريدُ بَقاءَهالِتَلقى خَميسا (4) فِي الوَغاءِ عَرَمرَما (5) فَإِن عِشتُ لَم أندَم (6) وإن مِتُّ لَم اُذَمّكَفى بِكَ ذُلّاً أن تَعيشَ مُرَغَّما . (7)

.


1- .حِملاق العين : باطن أجفانها الذي يُسوّد بالكحلة ، أو ما غطّته الأجفان من بياض المُقلة ... والجمع : حَماليقُ . والحَدَقَة: سواد العين ، والجمع : حَدَقٌ (القاموس المحيط : ج 3 ص 224 «حملق» وص 219 «حدق») . والمراد أنّه لا يُرى منهم سوى عيونهم ؛ لما لبسوه من لباس حرب ولكثرة ما عليهم من سلاح وأعتدة .
2- .ليس في سائر المصادر الإشارة إلى أهل الشام ، والظاهر أنّه الصواب .
3- .في المصدر : «سلبني» ، والتصويب من المصادر الاُخرى .
4- .الخَمِيسُ : الجيش . وقيل : الجيش الجرّار (لسان العرب : ج 6 ص 70 «خمس») .
5- .العَرَمْرَمُ : الشديد والجيش الكثير (القاموس المحيط : ج 4 ص 149 «عُرام») .
6- .في المصدر : «لم اُلَم» ، وما أثبتناه هو الصحيح وبه يستقيم الوزن ، وكما في المصادر الاُخرى .
7- .الفتوح : ج 5 ص 76 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 230 نحوه وراجع : المنتظم : ج 5 ص 335 وتذكرة الخواصّ : ص 240 .

ص: 227

الفتوح_ در گزارش وقايع ميان امام حسين عليه السلام و حُرّ بن يزيد رياحى _: در آن هنگام ، به حُرّ بن يزيد برخوردند كه با هزار سوار از سوى عبيد اللّه بن زياد ، آمده بود و پوشيده در سلاح بودند و جز چشمانشان ، ديده نمى شد. وقتى حسين عليه السلام نگاهش به آنان افتاد ، در كنار ياران خود ايستاد و حُرّ بن يزيد هم در كنار ياران خود ايستاد. حسين عليه السلام فرمود: «اى مردم! شما كيستيد؟» . گفتند: ما ياران امير عبيد اللّه بن زياد هستيم. حسين عليه السلام فرمود: «فرمانده شما كيست؟» . گفتند: حُرّ بن يزيد رياحى. حسين عليه السلام بانگ بر آورد: «واى بر تو ، اى پسر يزيد! با مايى ، يا در برابر ما؟» . حُر گفت: در برابر تو ، اى ابا عبد اللّه ! حسين عليه السلام فرمود: «توان و نيرويى ، جز از جانب خدا نيست» . هنگام نماز ظهر شد . حسين عليه السلام به حَجّاج بن مسروق فرمود: «اذان بگو _ خداوند ، تو را بيامرزد _ و اقامه نماز بگو تا نماز بگزاريم» . حَجّاج ، اذان گفت و چون از اذان گفتنْ فراغت يافت ، حسين عليه السلام به حُرّ بن يزيد ، بانگ زد و فرمود: «اى پسر يزيد! آيا مى خواهى تو با يارانت نماز بخوانى و من هم با يارانم؟» . حُر گفت: تو با يارانت نماز مى خوانى و ما هم به تو اقتدا مى كنيم. حسين عليه السلام به حَجّاج بن مسروق فرمود: «اقامه نماز بگو» و او اقامه گفت . حسين عليه السلام جلو ايستاد و همراه با دو لشكر ، نماز خواند و چون از نماز فارغ شد ، برخاست و بر شمشير خود ، تكيه زد و حمد و سپاس خدا به جا آورد و فرمود: «اى مردم! اين ، عذرى است به درگاه خدا و در مقابل مسلمانانى كه اين جا حضور دارند . من به اين شهر نيامدم ، مگر پس از آن كه نامه هايتان به من رسيد و فرستادگانتان ، نزد من آمدند كه : به سوى ما بيا كه ما ، پيشوايى نداريم و اميد است خداوند به واسطه تو ، ما را بر محور هدايت ، گرد آورد . [اينك] اگر بر همان دعوت ها استواريد ، من آمده ام ، و اگر به من اطمينان مى دهيد كه بر عهد و پيمان خود پايداريد ، با شما به شهرتان داخل شوم ، و اگر بر آن عهد نيستيد و از آمدنم ناخرسنديد ، به همان مكانى كه از آن جا آمده ام ، باز گردم» . مردم ، سكوت كردند و چيزى در پاسخ نگفتند . حُرّ بن يزيد ، دستور داد برايش خيمه اى برپا كردند و در آن ، داخل شد و نشست ؛ ولى حسين عليه السلام همچنان رو به روى سپاه حُر ، ايستاده بود و هر يك از سپاهيان ، افسار اسب خود را گرفته [ و ايستاده ] بود ... . وقت نماز عصر رسيد . حسين عليه السلام به مؤذّن خويش ، فرمان داد و او اذان و اقامه گفت و حسين عليه السلام جلو ايستاد و با دو سپاه ، نماز خواند و چون از نماز فارغ شد ، به پا خاست و حمد و سپاس خدا را به جا آورد و فرمود: «اى مردم! من ، پسر دختر پيامبر خدا هستم . ما به حكومت بر شما سزاوارتريم از اين مدّعيانِ بى پايه و اساس و آنان كه به بيداد و ستم در ميان شما رفتار مى كنند. اگر به خداوند ، اعتماد كنيد و حق را براى اهل حق بشناسيد، خشنودى خداوند ، در آن است و اگر از ما ناخرسنديد و حقّ ما را به رسميت نمى شناسيد و رأيتان بر خلاف نامه هايى است كه رسيده و فرستادگانتان گفته اند ، باز مى گردم» . حُرّ بن يزيد رياحى ، ميان حسين عليه السلام و يارانش به سخن برخاست و گفت: اى ابا عبد اللّه ! ما از اين نامه ها و فرستادگان ، بى خبريم! حسين عليه السلام به غلامى به نام عُقبة بن سَمعان ، رو كرد و فرمود: «اى عُقبه! خورجين هاى نامه ها را بياور» . عُقبه ، نامه هاى شاميان (1) و كوفيان را آورد و آن را در برابر آنان گشود و خود ، كنار رفت . سپاهيان حُر ، نزديك آمدند و بدانها نگريستند و كنار رفتند. حُرّ بن يزيد گفت: اى ابا عبد اللّه ! ما از كسانى نيستيم كه اين نامه ها را برايت نوشته اند . ما مأموريم كه اگر به تو برخورديم ، از تو جدا نشويم تا تو را نزد امير ببريم. حسين عليه السلام خنديد و فرمود: «اى پسر يزيد! آيا مى دانى كه مرگ ، به تو نزديك تر از اين كار است ؟» . آن گاه برگشت و فرمود: «زنان را وا داريد تا سوار شوند تا ببينيم اين (يعنى حُر) و سپاهش چه مى كنند!» . ياران حسين عليه السلام سوار شدند و [ مَركب هاى ] زنان را جلو انداختند ؛ ولى سپاه كوفه ، جلو رفت و راه را بر آنان بست . حسين عليه السلام دست به شمشير بُرد و بر حُر ، بانگ زد: «مادرت به عزايت بنشيند! چه مى خواهى بكنى؟» . حُر گفت: به خدا سوگند ، اگر عربى جز تو ، اين سخن را مى گفت ، هر كه بود ، پاسخش را مى دادم ؛ امّا به خدا سوگند ، نمى توانم اين سخن را نسبت به مادر تو بگويم ؛ ولى چاره اى نيست ، جز اين كه تو را نزد عبيد اللّه بن زياد ببَرَم. حسين عليه السلام به وى فرمود: «پس تو را همراهى نمى كنم ، حتّى اگر جانم را از دست بدهم» . حُر گفت: پس تو را رها نمى كنم ، حتّى اگر جان خود و سپاهم از دست برود. حسين عليه السلام فرمود: «پس دستور بده تا دو سپاه ، رو در رو شوند و خود نيز با من ، رو در رو شو . اگر مرا كشتى ، سرم را براى ابن زياد بفرست و اگر من تو را كشتم ، خَلق را از شرّت راحت كرده ام» . حُر گفت: اى ابا عبد اللّه ! من مأمور به كشتن تو نيستم و فقط مأمورم كه از تو جدا نشوم تا تو را نزد ابن زياد ببَرَم. به خدا سوگند ، خوش ندارم كه خداوند ، مرا به كار تو مبتلا سازد ؛ ليكن من با اين قوم ، بيعت كرده ام و [سپس] به سمت تو حركت نموده ام . من مى دانم كه كسى از اين امّت ، به قيامت پا نمى گذارد ، جز آن كه اميد به شفاعت جدّ تو ، محمّد صلى الله عليه و آله دارد و من ترسانم كه اگر با تو بجنگم ، دنيا و آخرتم بر باد برود ؛ ولى _ اى ابا عبد اللّه _ من اينك نمى توانم به كوفه باز گردم . پس اين راه را انتخاب كن و هر كجا مى خواهى ، برو تا من هم براى ابن زياد ، نامه بنويسم كه حسين از راهى ديگر مى رود و من ، توان رويارويى با وى را ندارم. من ، تو را به خدا سوگند مى دهم كه مراقب خود باشى. حسين عليه السلام فرمود: «اى حُر! گويا از كشته شدن من ، خبر مى دهى!» . حُر گفت: آرى ، اى ابا عبد اللّه ! در اين ، ترديد ندارم ، مگر به جايى برگردى كه [از آن ]آمده اى. حسين عليه السلام فرمود: «نمى دانم چه بگويم ؛ ولى همان سخن مرد اَوسى را مى گويم كه گفت: مى روم و مرگ براى جوان مرد ، ننگ نيست ،آن گاه كه قصد خير كند و از روى مسلمانى ، جهاد كند . و نسبت به مردان صالح ، جانفشانى كندو از بدى ها فاصله بگيرد و با مجرمان ، رو در رو شود . جانم را عرضه مى دارم و بقاى آن را نمى خواهمتا با لشكر بسيار و خونخوار ، رو به رو گردد . اگر زنده بمانم ، پشيمان نخواهم بود و اگر مُردم ، سرزنش نمى شوم .براى خوارى تو ، همين بس كه ذليلانه زندگى كنى» .

.


1- .در منابع ديگر ، واژه «شاميان» وجود ندارد كه به نظر مى رسد همان هم صحيح باشد .

ص: 228

. .

ص: 229

. .

ص: 230

. .

ص: 231

. .

ص: 232

. .

ص: 233

. .

ص: 234

مقاتل الطالبيّين عن أبي مخنف :إنَّ عُبَيدَ اللّهِ بنَ زِيادٍ وَجَّهَ الحُرَّ بنَ يَزيدَ لِيَأخُذَ الطَّريقَ عَلَى الحُسَينِ عليه السلام ، فَلَمّا صارَ في بَعضِ الطَّريقِ لَقِيَهُ أعرابِيّانِ مِن بَني أسَدٍ ، فَسَأَلَهُما عَنِ الخَبَرِ ، فَقالا لَهُ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ! إنَّ قُلوبَ النّاسِ مَعَكَ ، وسُيوفَهُم عَلَيكَ ، فَارجِع . وأخبَراهُ بِقَتلِ ابنِ عَقيلٍ وأصحابِهِ ، فَاستَرجَعَ الحُسَينُ عليه السلام . فَقالَ لَهُ بَنو عَقيلٍ : لا نَرجِعُ وَاللّهِ أبَدا ، أو نُدرِكَ ثَأرَنا ، أو نُقتَلَ بِأَجمَعِنا . فَقالَ لِمَن كانَ لَحِقَ بِهِ مِنَ الأَعرابِ : مَن كانَ مِنكُم يُريدُ الاِنصِرافَ عَنّا فَهُوَ في حِلٍّ مِن بَيعَتِنا . فَانصَرَفوا عَنهُ ، وبَقِيَ في أهلِ بَيتِهِ ونَفَرٍ مِن أصحابِهِ . ومَضى حَتّى دَنا مِنَ الحُرِّ بنِ يَزيدَ ، فَلَمّا عايَنَ أصحابُهُ العَسكَرَ مِن بَعيدٍ كَبَّروا ، فَقالَ لَهُمُ الحُسَينُ عليه السلام : ما هذَا التَّكبيرُ ؟ قالوا : رَأَينَا النَّخلَ ، فَقالَ بَعضُ أصحابِهِ : ما بِهذَا المَوضِعِ وَاللّهِ نَخلٌ ، ولا أحسَبُكُم تَرَونَ إلّا هَوادِيَ الخَيلِ وأطرافَ الرِّماحِ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : وأنا وَاللّهِ أرى ذلِكَ . فَمَضَوا لِوُجوهِهِم ، ولَحِقَهُمُ الحُرُّ بنُ يَزيدَ في أصحابِهِ ، فَقالَ لِلحُسَينِ عليه السلام : إنّي اُمِرتُ أن اُنزِلَكَ في أيِّ مَوضِعٍ لَقيتُكَ ، واُجَعجِعَ بِكَ ، ولا أترُكَكَ أن تَزولَ مِن مَكانِكَ . قالَ : إذا اُقاتِلَكَ ، فَاحذَر أن تَشقى بِقَتلي ثَكِلَتكَ اُمُّكَ ! فَقالَ : أما وَاللّهِ لَو غَيرُكَ مِنَ العَرَبِ يَقولُها _ وهُوَ عَلى مِثلِ الحالِ الَّتي أنتَ عَلَيها _ ما تَرَكتُ ذِكرَ اُمِّهِ بِالثُّكلِ أن أقولَهُ كائِنا مَن كانَ ، ولكِن _ وَاللّهِ _ ما لي إلى ذِكرِ اُمِّكَ مِن سَبيلٍ إلّا بِأَحسنِ ما يُقدَرُ عَلَيهِ . وأقبَلَ يَسيرُ وَالحُرُّ يُسايِرُهُ ويَمنَعُهُ مِنَ الرُّجوعِ مِن حَيثُ جاءَ ، ويَمنَعُ الحُسَينُ عليه السلام مِن دُخولِ الكوفَةِ ، حَتّى نَزَلَ بِأَقساسِ مالِكٍ (1) ، وكَتَبَ الحُرُّ إلى عُبَيدِ اللّهِ يُعلِمُهُ ذلِكَ . (2)

.


1- .أقساس : قرية بالكوفة يقال لها : أقساس مالك ، منسوبة إلى مالك بن عبد هند (معجم البلدان : ج 1 ص 236) وراجع : الخريطة رقم 4 في آخر هذا المجلّد .
2- .مقاتل الطالبيّين : ص 111 .

ص: 235

مقاتل الطالبيّين_ به نقل از ابو مخنف _: عبيد اللّه بن زياد، حرّ بن يزيد را فرستاد تا راه را بر حسين عليه السلام ببندد. وقتى حسين عليه السلام در راه ، حركت مى كرد ، دو مرد اعرابى از قبيله بنى اسد ، با ايشان برخورد كردند. [حسين عليه السلام ] از اخبار پرسيد . گفتند: اى پسر پيامبر خدا! به راستى كه دل هاى مردم ، با شماست و شمشيرهايشان ، رو در روى شما . برگرد! سپس ، از كشته شدن مسلم و يارانش خبر دادند . حسين عليه السلام استرجاع كرد (اِنّا للّهِ گفت). فرزندان عقيل به وى گفتند: به خدا سوگند ، باز نمى گرديم تا اين كه انتقام خون خود را بگيريم و يا همه كشته شويم. حسين عليه السلام به باديه نشينانى كه در راه به وى پيوسته بودند ، فرمود: «هر يك از شما كه مى خواهد برگردد، باز گردد . ما بيعت خود را برداشتيم» . همه رفتند و حسين عليه السلام با خانواده و چند نفر از يارانش باقى ماند . حسين عليه السلام به راه ادامه داد تا به نزديك حرّ بن يزيد رسيد . ياران حسين عليه السلام ، چون سپاه را از دور ديدند ، تكبير گفتند. حسين عليه السلام به آنان فرمود: «تكبير براى چيست؟» . گفتند: درخت خرما ديده ايم. يكى از ياران گفت : به خدا سوگند ، در اين مكان ، درخت خرما نبوده است . گمان مى كنم كه شما سرهاى اسبان و نوك نيزه ها را ديده ايد . حسين عليه السلام فرمود: «به خدا سوگند ، من نيز چنين عقيده اى دارم» . به پيش رفتند تا حرّ بن يزيد و سپاهش به آنان برخوردند . او به حسين عليه السلام گفت: من مأمورم كه هر كجا تو را ديدم ، نگه دارم و بر تو سخت بگيرم و نگذارم كه از اين جا حركت كنى . حسين عليه السلام فرمود: «در اين صورت ، با تو نبرد مى كنم. بپرهيز از اين كه با كشتن من ، بدبخت شوى، مادرت به عزايت بنشيند!» . حُر گفت: به خدا سوگند ، اگر عربى جز تو _ هر كس كه بود _ در چنين شرايطى كه تو دارى ، اين سخن را مى گفت ، من نيز همين سخن را به مادرش مى گفتم ؛ ولى به خدا سوگند ، نمى توانم نام مادر تو را جز به بهترين شيوه ببَرَم. حسين عليه السلام به حركت، ادامه داد و حُر نيز همراه او مى رفت و از بازگشت امام عليه السلام به جايى كه از آن آمده بود ، جلوگيري مي نمود و امام عليه السلام نيز از ورود به كوفه ، خودداري مى كرد ، تا اين كه در روستايى نزديك كوفه به نام اَقساسِ مالك ، (1) فرود آمد. حُر ، جريان را براى عبيد اللّه نوشت.

.


1- .اَقساس ، دِهى در منطقه كوفه است كه به آن «اَقساس مالك» هم گفته مى شود و به مالك بن عبد هند ، منسوب است (ر . ك : نقشه شماره 4 در پايان همين جلد) .

ص: 236

الأخبار الطوال :فَلَمَّا انتَصَفَ النَّهارُ وَاشتَدَّتِ الحَرُّ _ وكانَ ذلِكَ فِي القَيظِ _ تَراءَت لَهُمُ الخَيلُ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام لِزُهَيرِ بنِ القَينِ : أما هاهُنا مَكانٌ يُلجَأُ إلَيهِ ، أو شَرَفٌ نَجعَلُهُ خَلفَ ظُهورِنا ونَستَقبِلُ القَومَ مِن وَجهٍ واحِدٍ ؟ قالَ لَهُ زُهَيرٌ : بَلى ، هذا جَبَلُ ذي جُشَمٍ يَسرَةً عَنكَ ، فَمِل بِنا إلَيهِ فَإِن سَبَقتَ إلَيهِ فَهُوَ كَما تُحِبُّ ، فَسارَ حَتّى سَبَقَ إلَيهِ ، وجَعَلَ ذلِكَ الجَبَلَ وَراءَ ظَهرِهِ . وأقبَلَتِ الخَيلُ _ وكانوا ألفَ فارِسٍ _ مَعَ الحُرِّ بنِ يَزيدَ التَّميمِيِّ ، ثُمَّ اليَربوعِيِّ ، حَتّى إذا دَنَوا ، أمَرَ الحُسَينُ عليه السلام فِتيانَهُ أن يَستَقبلوهُم بِالماءِ ، فَشَرِبوا ، وتَغَمَّرَت خَيلُهُم ، ثُمَّ جَلَسوا جَميعا في ظِلِّ خُيولِهِم ، وأعِنَّتُها في أيديهِم ، حَتّى إذا حَضَرَتِ الظُّهرُ قالَ الحُسَينُ عليه السلام لِلحُرِّ : أتُصَلّي مَعَنا ، أم تُصَلّي بِأَصحابِكَ واُصَلّي بِأَصحابي ؟ قالَ الحُرُّ : بَل نُصَلّي جَميعا بِصَلاتِكَ . فَتَقَدَّمَ الحُسَينُ عليه السلام ، فَصَلّى بِهِم جَميعا ، فَلَمَّا انفَتَلَ مِن صَلاتِهِ حَوَّلَ وَجهَهُ إلَى القَومِ ، ثُمَّ قالَ : أيُّهَا النّاسُ ! مَعذِرَةً إلَى اللّهِ ، ثُمَّ إلَيكُم ، إنّي لَم آتِكُم حَتّى أتَتني كُتُبُكُم ، وقَدِمَت عَلَيَّ رُسُلُكُم ، فَإِن أعطَيتُموني ما أطمَئِنُّ إلَيهِ مِن عُهودِكُم ومَواثيقِكُم دَخَلنا مَعَكُم مِصرَكُم ، وإن تَكُنِ الاُخرى انصَرَفتُ مِن حَيثُ جِئتُ . فَاُسكِتَ القَومُ ، فَلَم يَرُدّوا عَلَيهِ . حَتّى إذا جاءَ وَقتُ العَصرِ ، نادى مُؤَذِّنُ الحُسَينِ عليه السلام ثُمَّ أقامَ ، وتَقَدَّمَ الحُسَينُ عليه السلام ، فَصَلّى بِالفَريقَينِ ، ثُمَّ انفَتَلَ إلَيهِم ، فَأَعادَ مِثلَ القَولِ الأَوَّلِ ، فَقالَ الحُرُّ بنُ يَزيدَ : وَاللّهِ ما نَدري ما هذِهِ الكُتُبُ الَّتي تَذكُرُ ! فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : اِيتِني بِالخُرجَينِ اللَّذَينِ فيهِما كُتُبُهُم ، فَاُتِيَ بِخُرجَينِ مَملوءَينِ كُتُبا ، فَنُثِرَت بَينَ يَدَيِ الحُرِّ وأصحابِهِ ، فَقالَ لَهُ الحُرُّ : يا هذا ، لَسنا مِمَّن كَتَبَ إلَيكَ شَيئا مِن هذِهِ الكُتُبِ ، وقَد اُمِرنا ألّا نُفارِقَكَ إذا لَقيناكَ ، أو نَقدَمَ بِكَ الكوفَةَ عَلَى الأَميرِ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : المَوتُ دونَ ذلِكَ . ثُمَّ أمَرَ بِأَثقالِهِ فَحُمِلَت ، وأمَرَ أصحابَهُ فَرَكِبوا ، ثُمَّ وَلّى وَجهَهُ مُنصَرِفا نَحوَ الحِجازِ ، فَحالَ القَومُ بَينَهُ وبَينَ ذلِكَ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام لِلحُرِّ : مَا الَّذي تُريدُ ؟ قالَ : اُريدُ وَاللّهِ أن أنطَلِقَ بِكَ إلَى الأَميرِ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ . قالَ الحُسَينُ عليه السلام : إذَن وَاللّه اُنابِذُكَ الحَربَ . فَلَمّا كَثُرَ الجِدالُ بَينَهُما قالَ الحُرُّ : إنّي لَم اُؤمَر بِقِتالِكَ ، وإنَّما اُمِرتُ ألّا اُفارِقَكَ ، وقَد رَأَيتُ رَأيا فيهِ السَّلامَةُ مِن حَربِكَ ، وهُوَ أن تَجعَلَ بَيني وبَينَكَ طَريقا لا تُدخِلُكَ الكوفَةَ ، ولا تَرُدُّكَ إلَى الحِجازِ ، تَكونُ نَصَفا بَيني وبَينَكَ ، حَتّى يَأتِيَنا رَأيُ الأَميرِ . قالَ الحُسَينُ عليه السلام : فَخُذ هاهُنا . فَأَخَذَ مُتَياسِرا مِن طَريقِ العُذَيبِ ، ومِن ذلِكَ المَكانِ إلَى العُذَيبِ ثَمانِيَةٌ وثَلاثونَ ميلاً . فَسارا جَميعا حَتَّى انتَهَوا إلى عُذَيبِ الحَماماتِ (1) ، فَنَزَلوا جَميعا ، وكُلُّ فَريقٍ مِنهُما عَلى غَلوَةٍ (2) مِنَ الآخَرِ . (3)

.


1- .الصحيح : عذيب الهجانات ، كما في سائر المصادر .
2- .الغَلْوَةُ : قَدْرُ رمية بسهم (النهاية : ج 3 ص 383 «غلا») .
3- .الأخبار الطوال : ص 248 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2622 .

ص: 237

الأخبار الطوال :چون روز ، به نيمه رسيد و هوا به شدّت گرم شد _ و ايّام گرما بود _ ، سپاهى از دور ، نمايان شد. حسين عليه السلام به زُهَير بن قَين فرمود: «آيا در اين جا مكانى نيست كه بِدان پناه ببريم و يا بلندى اى كه آن را پشتِ سر خود قرار دهيم و از يك سو ، با اين سپاه مواجه شويم ؟» . زهير گفت: چرا . در اين جا ، كوه بزرگى است كه سمت چپ تو قرار گرفته است . ما را بِدان سمت ببَر كه اگر زودتر بدان جا برسى ، همان گونه خواهد شد كه مى خواهى. حسين عليه السلام بِدان سمت حركت كرد و زودتر [از سپاه حُر] بِدان جا رسيد و كوه را پشت سر خود ، قرار داد. سپاه _ كه هزار سوار بودند _ با حرّ بن يزيد تميمى يربوعى آمدند تا نزديك شدند . حسين عليه السلام به جوانان خود ، دستور داد كه با آب ، از آنان پذيرايى كنند . آنها آب نوشيدند و اسبانشان نيز سيراب شدند . سپس در سايه اسب ها نشستند ، در حالى كه افسار اسبان در دستانشان بود. چون هنگام ظهر شد، حسين عليه السلام به حُر فرمود: «با ما نماز مى خوانى ، يا تو با ياران خود ، [جدا] نماز مى گزارى و من هم با ياران خود ، نماز بگزارم؟» . حُر گفت: همه با تو نماز مى خوانيم. حسين عليه السلام جلو ايستاد و با همه نماز خواند و چون از نماز فارغ شد ، به سوى جمعيت بر گشت و فرمود: «اى مردم! اين ، عذرى است به درگاه خداوند و سپس حجّتى در برابر شما . من خود ، بدين جا نيامدم ، تا آن كه نامه هايتان به دستم رسيد و فرستادگانتان نزد من آمدند. اگر به من اطمينان دهيد كه به عهد و پيمان خود ، وفاداريد، به همراه شما وارد شهرتان مى شويم ، وگر نه به همان جايى باز مى گردم كه از آن جا آمده ام» . جمعيت ، سكوت كردند و پاسخى ندادند ، تا اين كه هنگام نماز عصر رسيد . مؤذّن امام حسين ، اذان و اقامه گفت و حسين عليه السلام جلو ايستاد و با دو گروه ، نماز خواند و سپس به سوى آنان بر گشت و سخنان پيشين خود را تكرار كرد. آن گاه حرّ بن يزيد گفت: به خدا سوگند ، از اين نامه هايى كه ياد مى كنى ، اطّلاعى نداريم! حسين عليه السلام فرمود: «آن دو خورجينى را كه نامه هاى آنان در آن است ، برايم بياوريد» . دو خورجينِ پُر از نامه را آوردند و نامه ها در مقابل حُر و سپاهش پخش شد. آن گاه حُر گفت: اى حسين! ما از كسانى نيستيم كه اين نامه ها را نوشته اند . ما مأموريم كه هر گاه به تو برخورديم ، از تو جدا نشويم ، تا اين كه تو را به كوفه نزد امير عبيد اللّه بن زياد ببريم. حسين عليه السلام فرمود: «مگر بميريم» . آن گاه دستور داد بارها را بستند و دستور داد يارانش سوار شوند و سپس ، رو به سوى حجاز كرد ؛ ولى سپاهيان حُر ، از اين كار مانع شدند. حسين عليه السلام به حُر فرمود: «چه مى خواهى؟» . حُر گفت: به خدا سوگند ، مى خواهم تو را نزد امير عبيد اللّه بن زياد ببَرَم. حسين عليه السلام فرمود: «به خدا سوگند ، در آن صورت ، با تو مى جنگم» . وقتى سخن ميان آنان بالا گرفت ، حُر گفت: من ، مأمور به جنگ با تو نيستم . فقط مأمورم كه از تو جدا نشوم. اينك ، راهى به نظر مى رسد كه جنگ در آن نيست و آن ، اين كه راهى برگزينى كه تو را به كوفه نبرد و به حجاز برنگرداند . اين ، كارى ميانه و عادلانه است ، تا ببينيم كه از سوى امير ، چه دستورى مى آيد. حسين عليه السلام فرمود: «پس اين راه را بگير [ تا برويم ]» و سپس راه عُذَيب به سمت چپ را برگزيد كه تا عُذَيب ، 38 ميل ، راه بود. هر دو گروه ، بِدان سمت حركت كردند تا به عُذَيب الحَمامات (1) رسيدند و در آن جا فرود آمدند . البتّه فاصله منزلگاه هاى آنان از هم ، به اندازه پرتاب يك تير بود .

.


1- .صحيح آن ، «عُذَيب الهِجانات» است ، چنان كه در مصادر ديگر آمده است .

ص: 238

. .

ص: 239

. .

ص: 240

الإرشاد :سارَ الحُسَينُ عليه السلام وسارَ الحُرُّ في أصحابِهِ يُسايِرُهُ وهُوَ يَقولُ لَهُ : يا حُسَينُ ، إنّي اُذَكِّرُكَ اللّهَ في نَفسِكَ ؛ فَإِنّي أشهَدُ لَئِن قاتَلتَ لَتُقتَلَنَّ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : أفَبِالمَوتِ تُخَوِّفُني ؟ وهَل يَعدو بِكُمُ الخَطبُ أن تَقتُلوني ؟ وسَأَقولُ كَما قالَ أخُو الأَوسِ لاِبنِ عَمِّهِ ، وهُوَ يُريدُ نُصرَةَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَخَوَّفَهُ ابنُ عَمِّهِ ، وقالَ : أينَ تَذهَبُ ، فَإِنَّكَ مَقتولٌ ؟! فَقالَ : سَأَمضيفَما بِالمَوتِ عارٌ عَلَى الفَتىإذا ما نَوى حَقّا وجاهَدَ مُسلِما وآسى الرِّجالَ الصّالِحينَ بِنَفسِهِوفارَقَ مَثبورا وباعَدَ مُجرِما فَإِن عِشتُ لَم أندَم وإن مِتُّ لَم اُلَمكَفى بِكَ ذُلّاً أن تَعيشَ وتُرغَما فَلَمّا سَمِعَ ذلِكَ الحُرُّ تَنَحّى عَنهُ ، فَكانَ يَسيرُ بِأَصحابِهِ ناحِيَةً ، وَالحُسَينُ عليه السلام في ناحِيَةٍ اُخرى ، حَتَّى انتَهَوا إلى عُذَيبِ الهِجاناتِ . (1)

.


1- .الإرشاد : ج 2 ص 81 ، روضة الواعظين : ص 198 ، إعلام الورى : ج 1 ص 449 نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 378 ؛ تاريخ الطبري : ج 5 ص 404 عن عقبة بن أبي العيزار ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 382 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 553 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 173 والأربعة الأخيرة نحوه .

ص: 241

الإرشاد :حسين عليه السلام حركت كرد و حُر نيز با سپاهش ، او را همراهى مى كرد و مى گفت: اى حسين! تو را به خدا ، مراقب باش . مى بينم كه اگر بجنگى ، كشته مى شوى. حسين عليه السلام فرمود: «آيا مرا از مرگ مى ترسانى؟ و آيا بيش از كشتن من ، كارى از دستتان بر مى آيد ؟ من ، [در پاسخ شما] همان را مى گويم كه مَرد اَوسى به پسرعمويش گفت _ زمانى كه قصد يارى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را داشت و پسرعمويش به قصد ترساندن وى به او گفت : كجا مى روى ؟ كشته مى شوى! _ و چنين سرود : مى روم و مرگ براى جوان مرد ، ننگ نيست ،آن گاه كه قصد خير كند و از روى مسلمانى بجنگد و در راه مردان صالح ، جان فشانى كندو از تباهى و از گنهكاران ، دورى گزيند . اگر زنده ماندم ، پشيمان نخواهم بود ، و اگر مُردم ، سرزنش نمى شوم ؛ولى براى خوارىِ تو ، همين بس كه ذليلانه زندگى كنى!» . وقتى حُر ، اين سخن را شنيد ، از آنان كناره گرفت. او و سپاهش از سمتى و حسين عليه السلام از سمتى ديگر حركت كردند تا به منزل عُذَيب الهِجانات رسيدند.

.

ص: 242

الأمالي للصدوق عن عبداللّه بن منصور عن جعفر بن محمّد بن عليّ بن الحسين عن أبيه عن جدّه [زين العابدين] عليهم السلام :إنَّ الحُسَينَ عليه السلام قَد نَزَلَ الرُّهَيمَةَ ، فَأَسرى [ابنُ زيادٍ ]إلَيهِ الحُرَّ بنَ يَزيدَ في ألفِ فارِسٍ . قالَ الحُرُّ : فَلَمّا خَرَجتُ مِن مَنزِلي مُتَوَجِّها نَحوَ الحُسَينِ عليه السلام نُوديتُ ثَلاثا : يا حُرُّ ! أبشِر بِالجَنَّةِ ، فَالتَفَتُّ فَلَم أرَ أحَدا ، فَقُلتُ : ثَكِلَتِ الحُرَّ اُمُّهُ ؛ يَخرُجُ إلى قِتالِ ابنِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ويُبَشَّرُ بِالجَنَّةِ ! فَرَهِقَهُ عِندَ صَلاةِ الظُّهرِ ، فَأَمَرَ الحُسَينُ عليه السلام ابنَهُ ، فَأَذَّنَ وأقامَ ، وقامَ الحُسَينُ عليه السلام فَصَلّى بِالفَريقَينِ جَميعا ، فَلَمّا سَلَّمَ وَثَبَ الحُرُّ بنُ يَزيدَ فَقالَ : اَلسَّلامُ عَلَيكَ يَابنَ رَسولِ اللّهِ ورَحمَةُ اللّهِ وبَرَكاتُهُ ، فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : وعَلَيكَ السَّلامُ ، مَن أنتَ يا عَبدَ اللّهِ ؟ فَقالَ : أنَا الحُرُّ بنُ يَزيدَ . فَقالَ : يا حُرُّ ، أعَلَينا أم لَنا ؟ فَقالَ الحُرُّ : وَاللّهِ يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، لَقَد بُعِثتُ لِقِتالِكَ ، وأعوذُ بِاللّهِ أن اُحشَرَ مِن قَبري وناصِيَتي مَشدودَةٌ إلَيَّ ، ويَدي مَغلولَةٌ إلى عُنُقي ، واُكَبَّ عَلى حُرِّ وَجهي فِي النّارِ . يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، أينَ تَذهَبُ ؟ ! اِرجِع إلى حَرَمِ جَدِّكَ ؛ فَإِنَّكَ مَقتولٌ ، فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : سَأَمضيفَما بِالمَوتِ عارٌ عَلَى الفَتىإذا ما نَوى حَقّا وجاهَدَ مُسلِما وواسى الرِّجالَ الصّالِحينَ بِنَفسِهِوفارَقَ مَثبورا (1) وخالَفَ مُجرِما فَإِن مِتُّ لَم أندَم وإن عِشتُ لَم اُلَمكَفى بِكَ ذُلّاً أن تَموتَ وتُرغَما . (2)

.


1- .الثُّبور : الهلاك (النهاية : ج 1 ص 206 «ثبر») .
2- .الأمالي للصدوق : ص 218 ح 239 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 314 ح 1 وراجع : الحدائق الورديّة : ج 1 ص 113 .

ص: 243

الأمالى ، صدوق_ به نقل از عبد اللّه بن منصور ، از امام صادق ، از پدرش امام باقر ، از جدّش امام زين العابدين عليهم السلام _: حسين عليه السلام در منزل رُهَيمه فرود آمد . عبيد اللّه بن زياد ، حرّ بن يزيد را با هزار سوار ، در پى او فرستاد. حُر مى گويد: وقتى از خانه ام بيرون آمدم تا به سوى حسين عليه السلام روانه شوم ، سه بار شنيدم كه: اى حُر! تو را به بهشت ، مژده باد!» . به اطراف خود نگريستم ؛ امّا كسى را نديدم. با خود گفتم: مادر حُر ، به عزايش بنشيند! براى نبرد با پسر پيامبر مى رود و بشارت بهشت به او داده مى شود ! حُر به هنگام نماز ظهر ، به حسين عليه السلام رسيد . حسين عليه السلام به فرزندش دستور داد تا اذان و اقامه گفت و حسين عليه السلام برخاست و به اتّفاق هر دو گروه ، نماز گزارد . چون سلام نماز را گفت ، حرّ بن يزيد ، برخاست و گفت : درود و رحمت و بركات خداوند بر تو باد ، اى پسر پيامبر! حسين عليه السلام پاسخ گفت و پرسيد : «اى بنده خدا! كيستى؟» . گفت: حرّ بن يزيد هستم . فرمود : «اى حر! با مايى ، يا بر ضدّ ما؟» . حُر گفت: به خدا سوگند _ اى پسر پيامبر _ كه براى نبرد با شما فرستاده شدم ؛ ولى به خدا پناه مى برم كه از قبر بيرون آيم ، در حالى كه سرافكنده باشم و دستانم به گردنم بسته شده باشد و بر صورت ، بر آتش افكنده شوم. اى پسر پيامبر! كجا مى روى؟ به حرم جدّت باز گرد ، كه [اگر باز نگردى ، ]كشته مى شوى. حسين عليه السلام فرمود: «مى روم و مرگ براى جوان مرد ، ننگ نيست ،آن گاه كه قصد خير كند و از روى مسلمانى بجنگند و براى مردانِ نيك ، جانفشانى كندو از تباهى و گنهكاران ، دورى گزيند . اگر بميرم ، پشيمان نخواهم شد و اگر زنده بمانم ، سرزنش نمى شوم .براى خوارىِ تو ، همين بس كه ذليلانه از دنيا بروى» .

.

ص: 244

7 / 28خُطبَةُ الإِمامِ عليه السلام في ذي حُسُمٍ (1)العَيزار :تاريخ الطبري عن عقبة بن أبي قامَ حُسَينٌ عليه السلام بِذي حُسُمٍ ، (2) فَحَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَيهِ ثُمَّ قالَ : إنَّهُ قَد نَزَلَ مِنَ الأَمرِ ما قَد تَرَونَ ، وإنَّ الدُّنيا قَد تَغَيَّرَت وتَنَكَّرَت ، وأدبَرَ مَعروفُها وَاستَمَرَّت جِدّا ، فَلَم يَبقَ مِنها إلّا صُبابةٌ كَصُبابَةِ الإِناءِ ، وخَسيسُ عَيشٍ كَالمَرعى الوَبيلِ (3) . ألا تَرَونَ أنَّ الحَقَّ لا يُعمَلُ بِهِ ، وأنَّ الباطِلَ لا يُتَناهى عَنهُ ! لِيَرغَبِ المُؤمِنُ في لِقاءِ اللّهِ مُحِقّا ؛ فَإِنّي لا أرى المَوتَ إلّا شَهادَةً ، ولا الحَياةَ مَعَ الظّالِمينَ إلّا بَرَما . (4) قالَ : فَقامَ زُهَيرُ بنُ القَينِ البَجَلِيُّ فَقالَ لِأَصحابِهِ : تَكَلَّمونَ أم أتَكَلَّمُ ؟ قالوا : لا ، بل تَكَلَّم ، فَحَمِدَ اللّهَ فَأَثنى عَلَيهِ ثُمَّ قالَ : قَد سَمِعنا _ هَداكَ اللّهُ يَابنَ رَسولِ اللّهِ _ مَقالَتَكَ ، وَاللّهِ لَو كانَتِ الدُّنيا لَنا باقِيَةً وكُنّا فيها مُخَلَّدينَ ، إلّا أنَّ فِراقَها في نَصرِكَ ومُواساتِكَ ، لَاثَرنَا الخُروجَ مَعَكَ عَلَى الإِقامَةِ فيها . قالَ : فَدَعا لَهُ الحُسَينُ عليه السلام ثُم قالَ لَهُ خَيرا . (5)

.


1- .هناك خلاف في تحديد مكان الخطبة، فقيل : ذي حسم (تاريخ الطبري) ، أو عذيب الهجانات (ظاهر الملهوف) ، أو في مسير كربلاء (تحف العقول) ، أو في كربلاء بعد ورود عمر بن سعد و اقتراب الحرب (المعجم الكبير) ، والمعتمد لدينا في عملنا هو تاريخ الطبري .
2- .موضع بين شراف والبيضة (راجع : الخريطة رقم 4 في آخر هذا المجلّد) .
3- .الوَبيلُ من المرعى : الوَخيم (لسان العرب : ج 11 ص 720 «وبل») .
4- .بَرَما : مصدر برِم به : سئمهُ وملّه (النهاية : ج 1 ص 121 «برم») .
5- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 403 ؛ مثير الأحزان : ص 44 عن عتبة بن أبي العبران وليس فيه ذيله من «قال : فقام زهير» .

ص: 245

7 / 28سخنرانى امام عليه السلام در ذى حُسُم

(1)تاريخ الطبرى_ به نقل از عقبة بن ابى عيزار _: حسين عليه السلام در ذى حُسُم (2) ايستاد و حمد و سپاس خدا را به جا آورد و سپس فرمود : «كارها چنان شده كه مى بينيد! دنيا تغيير يافته و به زشتى ، گراييده است . خير آن ، رفته و پيوسته بدتر شده و از آن ، جز اندكى مانند قطره آبى در ته ظرف و مَعاشى ناچيز چون چراگاه كم مايه ، باقى نمانده است . مگر نمى بينيد كه بر پايه حق ، رفتار نمى شود و از باطل ، دورى نمى گردد ؟ حقّا كه مؤمن بايد [در اين شرايط] به ديدار خداوند راغب باشد ، كه به نظر من ، بايد شهادت را به جاى مرگ [ طبيعى ]برگزيد ، نه زندگى با ستمگران را كه مايه رنج است» . زُهَير بن قَين بَجَلى برخاست و به ياران خويش گفت: شما سخن مى گوييد ، يا من سخن بگويم؟ گفتند: تو سخن بگو. پس زهير ، حمد خدا گفت و ثناى وى را به جا آورد و گفت: «اى پسر پيامبر! خدا تو را قرين هدايت بدارد! گفتار تو را شنيديم . به خدا اگر دنيا براى ما باقى بود و در آن ، جاويد بوديم و يارى و پشتيبانى تو موجب جدايى از دنيا بود ، قيام با تو را بر اقامت در دنيا ترجيح مى داديم. حسين عليه السلام براى وى دعا كرد و در حقّش سخن نيك گفت.

.


1- .در باره محلّ اين سخنرانى ، در كتب تاريخ ، اختلاف است . در تاريخ الطبرى ، «ذى حُسُم» ، در الملهوف ، «عُذَيب الهِجانات» ، در تحف العقول ، «در مسير كربلا» و در المعجم الكبير ، «كربلا و به هنگام ورود عمر بن سعد و نزديك شدن نبرد» گفته شده ، كه آنچه ما برگزيديم ، نقل تاريخ الطبرى است .
2- .جايى است بين شراف و بيضه (ر .ك : نقشه شماره 4 در پايان همين جلد) .

ص: 246

الملهوف :فَقامَ الحُسَينُ عليه السلام خَطيبا في أصحابِهِ ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَيهِ ، وذَكَرَ جَدَّهُ فَصَلّى عَلَيهِ ، ثُمَّ قالَ : إنَّهُ قَد نَزَلَ بِنا مِنَ الأَمرِ ما قَد تَرَونَ ، وإنَّ الدُّنيا قَد تَنَكَّرَت وتَغَيَّرَت ، وأدبَرَ مَعروفُها وَاستَمَرَّت جَذّاءَ (1) ، ولَم يَبقَ مِنها إلّا صُبابةٌ كَصُبابَةِ الإِناءِ ، وخَسيسُ عَيشٍ كَالمَرعى الوَبيلِ ، ألا تَرَونَ إلَى الحَقِّ لا يُعمَلُ بِهِ ، وإلَى الباطِلِ لا يُتَناهى عَنهُ ! لِيَرغَبِ المُؤمِنُ في لِقاءِ رَبِّهِ مُحِقّا ، فَإِنّي لا أرى المَوتَ إلّا سَعادَةً وَالحَياةَ مَعَ الظّالِمينَ إلّا بَرَما . فَقامَ زُهَيرُ بنُ القَينِ ، فَقالَ : لَقَد سَمِعنا _ هَدانا اللّهُ بِكَ يَابنَ رَسولِ اللّهِ _ مَقالَتَكَ ، ولَو كانَتِ الدُّنيا لَنا باقِيَةً ، وكُنّا فيها مُخَلَّدينَ ، لَاثَرَنا النُّهوضَ مَعَكَ عَلَى الإِقامَةِ فيها . قالَ : ووَثَبَ هِلالُ بنُ نافِعٍ البَجَلِيُّ ،فَقالَ : وَاللّهِ ما كَرِهنا لِقاءَ رَبِّنا ، وإنّا عَلى نِيّاتِنا وبَصائِرِنا ، نُوالي مَن والاكَ ونُعادي مَن عاداكَ . قالَ : وقامَ بُرَيرُ بنُ حُصَينٍ ، فَقالَ :وَاللّهِ يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، لَقَد مَنَّ اللّهُ بِكَ عَلَينا أن نُقاتِلَ بَينَ يَدَيكَ ، فَتُقَطَّعُ فيكَ أعضاؤُنا ، ثُمَّ يَكونُ جَدُّكَ شَفيعَنا يَومَ القِيامَةِ . (2)

نثر الدرّ :لَمّا نَزَلَ بِهِ [أي بِالإِمامِ الحُسَينِ عليه السلام ] عُمَرُ (3) بنُ سَعدٍ لَعَنَهُ اللّهُ ، وأيقَنَ أنَّهُم قاتِلوهُ ، قامَ في أصحابِهِ خَطيبا ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَيهِ ، ثُمَّ قالَ : إنَّهُ قَد نَزَلَ مِنَ الأَمرِ ما تَرَونَ ، وإنَ الدُّنيا قَد تَغَيَّرَت وتَنَكَّرَت ، وأدبَرَ مَعروفُها وَاستَمَرَّت ، حَتّى لَم يَبقَ مِنها إلّا صُبابَةٌ كَصُبابَةِ الإِناءِ ، وإلّا خَسيسُ عَيشٍ كَالكَلَأِ الوَبيلِ . ألا تَرَونَ الحَقَّ لا يُعمَلُ بِهِ ، وَالباطِلَ لا يُتَناهى عَنهُ ! لِيَرغَبِ المُؤمِنُ في لِقاءِ اللّهِ ، فَإِنّي لا أرى المَوتَ إلّا سعادَةً ، وَالحَياةَ مَعَ الظّالِمينَ إلّا بَرَما . (4)

.


1- .جَذَذْتُ الشيء : كَسّرتُه وقطّعتُه (الصحاح : ج 2 ص 561 «جذذ») .
2- .الملهوف : ص 138 ، الحدائق الورديّة : ج 1 ص 113 نحوه وليس فيه ذيله من «قال : ووثب» ، بحار الأنوار : ج 44 ص 381 .
3- .في المصدر : «عمرو» ، وهو تصحيف .
4- .نثر الدرّ : ج 1 ص 337 ، نزهة الناظر : ص 87 ح 26 ، تنبيه الخواطر : ج 2 ص 102 ، الأمالي للشجري : ج 1 ص 161 ، شرح الأخبار : ج 3 ص 150 ح 1088 وليس فيه صدره إلى «قاتلوه» ، كشف الغمّة : ج 2 ص 244 .

ص: 247

الملهوف :حسين عليه السلام براى سخنرانى در ميان يارانش برخاست. حمد و سپاس خدا گفت و از جدّش ياد كرد و بر او درود فرستاد و سپس فرمود: «به راستى كه حوادثى بر ما فرود آمده كه مى بينيد . دنيا ، زشت شده و تغيير كرده، خوبى هايش پشت كرده و از ميان رفته است و از آن ، جز اندكى مانند قطره آبى در ته ظرف ، و مَعاشى ناچيز چون چراگاه كم مايه ، باقى نمانده است . مگر نمى بينيد كه بر پايه حق ، رفتار نمى شود و از باطل ، دورى نمى گردد ؟ بايد كه مؤمن به ملاقات پروردگارش راغب باشد! به راستى كه من ، مرگ را جز خوش بختى و زندگى با ستمگران را جز رنج و خسارت نمى بينم» . زُهَير بن قَين برخاست و گفت: سخنت را شنيديم . خداوند ، ما را به واسطه شما هدايت كرد! اگر دنيا براى ما باقى بود و ما در آن ، جاودانه مى بوديم ، همراهى با تو را بر ماندن در دنيا ترجيح مى داديم. آن گاه ، هلال بن نافع بَجَلى برخاست و گفت: به خدا سوگند ، ما ملاقات پروردگارمان را ناخوش نمى داريم. ما بر نيّت ها و بينش هاى خود ، استواريم . آن را كه تو را دوست بدارد ، دوست مى داريم و آن را كه تو را دشمن بدارد ، دشمن مى داريم . بُرَير بن حُصَين برخاست و گفت: به خدا سوگند _ اى پسر پيامبر _ خداوند بر ما منّت نهاده كه در سپاه تو نبرد كنيم و بدن هاى ما در راه تو ، قطعه قطعه گردد ، بِدان اميد كه جدّ تو در روز قيامت ، شفيع ما باشد.

نثر الدرّ :چون عمر بن سعد _ كه نفرين خدا بر او باد _ بر حسين عليه السلام فرود آمد و حسين عليه السلام يقين كرد كه آنان با وى نبرد مى كنند ، در ميان ياران خود براى سخنرانى به پا خاست . حمد و سپاس خدا را به جا آورد و فرمود: «به راستى كه حوادثى بر ما فرود آمده كه مى بينيد! دنيا تغيير كرده و به زشتى گراييده ، خوبى هايش رفته و از آن ، جز اندكى مانند قطره آبى در ته ظرف ، و مَعاشى ناچيز مانند چراگاه كم مايه ، باقى نمانده است . مگر نمى بينيد كه بر پايه حق ، رفتار نمى شود و از باطل ، پرهيز نمى گردد ؟ بايد كه مؤمن به ديدار خداوند ، راغب باشد! به راستى كه من ، مرگ را جز خوش بختى و زندگى با ستمگران را جز رنج و خسارت نمى بينم» .

.

ص: 248

تحف العقول عن الإمام الحسين عليه السلام_ في مَسيرِهِ إلى كَربَلاءَ _: إنَّ هذِهِ الدُّنيا قَد تَغَيَّرَت وتَنَكَّرَت ، وأدبَرَ مَعروفُها ، فَلَم يَبقَ مِنها إلّا صُبابَةٌ كَصُبابَةِ الإِناءِ ، وخَسيسُ عَيشٍ كَالمَرعى الوَبيلِ . ألا تَرَونَ أنّ الحَقَّ لا يُعمَلُ بِهِ ، وأنَّ الباطِلَ لا يُتَناهى عَنهُ ! لِيَرغَبِ المُؤمِنُ في لِقاءِ اللّهِ مُحِقّا ؛ فَإِنّي لا أرى المَوتَ إلّا سَعادَةً وَالحَياةَ مَعَ الظّالِمينَ إلّا بَرَما . إنَّ النّاسَ عَبيدُ الدُّنيا ، وَالدّينُ لَعِقٌ عَلى ألسِنَتِهِم ، يَحوطونَهُ ما دَرَّت مَعائِشُهُم ، فَإِذا مُحِّصوا بِالبَلاءِ قَلَّ الدَّيّانونَ . (1)

المعجم الكبير عن محمّد بن الحسن :لَمّا نَزَلَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ بِحُسَينٍ عليه السلام ، وأيقَنَ أنَّهُم قاتِلوهُ ، وقامَ في أصحابِهِ خَطيبا ، فَحَمِدَ اللّهَ عز و جلوأثنى عَلَيهِ ، ثُمَّ قالَ : قَد نَزَلَ ما تَرَونَ مِنَ الأَمرِ ، وإنَّ الدُّنيا تَغَيَّرَت وتَنَكَّرَت ، وأدَبَر مَعروفُها وَاستَمَرَّت ، حَتّى لَم يَبقَ مِنها إلّا كَصُبابَةِ الإِناءِ ، [و] إلّا خَسيسُ عَيشٍ كَالمَرعى الوَبيلِ . ألا تَرَونَ الحَقَّ لا يُعمَلُ بِهِ ، وَالباطِلَ لا يُتَناهى عَنهُ ! لِيَرغَبِ المُؤمِنُ في لِقاءِ اللّهِ ، وإنّي لا أرى المَوتَ إلّا سَعادَةً ، وَالحَياةَ مَعَ الظّالِمينَ إلّا بَرَما . (2)

.


1- .تحف العقول : ص 245 ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 68 عن محمّد بن حسن نحوه وليس فيه ذيله من «إنّ الناس» ، بحار الأنوار : ج 44 ص 192 ح 4 .
2- .المعجم الكبير : ج 3 ص 114 ح 2842 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 310 وفيه «ندما» بدل «برما» ، العقد الفريد : ج 3 ص 366 وفيه «اشمعلّت» بدل «استمرّت» و «ذلّاً وندما» بدل «برما» ، حلية الأولياء : ج 2 ص 39 وفيه «جرما» بدل «برما» ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 217 كلّها نحوه .

ص: 249

تحف العقول_ از امام حسين عليه السلام ، به هنگام رفتن به كربلا _: به راستى كه اين دنيا تغيير كرده و دگرگون شده است . خوبى هايش پشت كرده و از آن ، جز اندكى مانند قطره آبى در ته ظرف ، و مَعاشى ناچيز چون چراگاه كم مايه ، باقى نمانده است . مگر نمى بينيد كه بر پايه حق ، رفتار نمى شود و از باطل ، پرهيز نمى گردد ؟ بايد كه مؤمن به ديدار خدا راغب باشد! به راستى كه من ، مرگ را جز خوش بختى و زندگى با ستمگران را جز رنج و خسارت نمى بينم. مردم ، بنده دنيايند و دين ، بازيچه اى بر سرِ زبان آنهاست . بر گِرد دين مى چرخند ، تا زمانى كه زندگى شان بچرخد و آن گاه كه گرفتار بلا گردند ، دينداران ، كم مى شوند.

المعجم الكبير_ به نقل از محمّد بن حسن _: چون عمر بن سعد بر حسين عليه السلام فرود آمد ، او يقين كرد كه آنان با وى مى جنگند . [پس] در ميان ياران خود براى سخنرانى برخاست و حمد و سپاس خدا را به جا آورد و سپس فرمود: «حوادثى رخ داده كه مى بينيد ! دنيا ، تغيير كرده و دگرگون شده و خوبى هايش پشت كرده و از ميان رفته است و از آن ، جز اندكى مانند قطره آبى در ته ظرف ، و مَعاشى ناچيز مانند چراگاه كم مايه ، باقى نمانده است . مگر نمى بينيد كه بر پايه حق ، رفتار نمى شود و از باطل ، دورى نمى گردد ؟ بايد كه مؤمن به ملاقات خدا ، راغب باشد! به راستى كه من ، مرگ را جز خوش بختى و زندگى با ستمگران را جز رنج و خسارت نمى بينم» .

.

ص: 250

7 / 29خطبة الإِمامِ عليه السلام لِأَصحابِهِ وأصحابِ الحُرِّ في بَيضَةَ (1)تاريخ الطبري عن عقبة بن أبي العَيزار :إنَّ الحُسَينَ عليه السلام خَطَبَ أصحابَهُ وأصحابَ الحُرِّ بِالبَيضَةِ ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَيهِ ، ثُمَّ قالَ : أيُّهَا النّاسُ ! إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قالَ :«مَن رَأى سُلطانا جائِرا ، مُستَحِلّاً لِحُرَم اللّهِ ، ناكِثا لِعَهدِ اللّهِ ، مُخالِفا لِسُنَّةِ رَسولِ اللّهِ ، يَعمَلُ في عِبادِ اللّهِ بِالإِثمِ وَالعُدوانِ ، فَلَم يُغَيِّر عَلَيهِ بِفِعلٍ ولا قَولٍ ، كانَ حَقّا عَلَى اللّهِ أن يُدخِلَهُ مُدخَلَهُ» . ألا وإنَّ هؤُلاءِ قَد لَزِموا طاعَةَ الشَّيطانِ ، وتَرَكوا طاعَةَ الرَّحمنِ ، وأظهَرُوا الفَسادَ ، وعَطَّلُوا الحُدودَ ، وَاستَأثَروا بِالفَيءِ ، وأحَلّوا حَرامَ اللّهِ ، وحَرَّموا حَلالَهُ ، وأنا أحَقُّ مَن غَيَّرَ . قَد أتَتني كُتُبُكُم ، وقَدِمَت عَلَيَّ رُسُلُكُم بِبَيعَتِكُم ؛ أنَّكُم لا تُسلِمونّي ولا تَخذُلونّي ، فَإِن تَمَّمتُم عَلى بَيعَتِكُم تُصيبوا رُشدَكُم ، فَأَنَا الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ ، وَابنُ فاطِمَةَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، نَفسي مَعَ أنفُسِكُم ، وأهلي مَعَ أهليكُم ، فَلَكُم فِيَّ اُسوَةٌ ، وإن لَم تَفعَلوا ونَقَضتُم عَهدَكُم ، وخَلَعتُم بَيعَتي مِن أعناقِكُم ، فَلَعَمري ما هِيَ لَكُم بِنُكرٍ ، لَقَد فَعَلتُموها بِأَبي وأخي وَابنِ عمّي مُسلِمٍ ، وَالمَغرورُ مَنِ اغتَرَّ بِكُم ، فَحَظَّكُم أخطَأتُم ، ونَصيبَكُم ضَيَّعتُم ، ومَن نَكَثَ (2) فَإِنّما يَنكُثُ عَلى نَفسِهِ ، وسَيُغنِي اللّهُ عَنكُم ، وَالسَّلام عَلَيكُم ورَحمَةُ اللّهِ وبَرَكاتُهُ (3) . (4)

.


1- .البَيَضةُ : ماء بين واقصة إلى العُذيب متّصلة بالحَزَن لبني يربوع (معجم البلدان : ج 1 ص 532) و راجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
2- .. النَّكْثُ : نقضُ العهد (النهاية : ج5 ص114 «نكث») .
3- .فيما يرتبط بخطب الإمام الحسين عليه السلام ، فإنّ ثمّة اختلاف يلاحظ أحيانا في مكان إلقائها أو المخاطبين بها . كما يوجد ثمّة تلفيق بين بعض المقاطع فيها أو التغيير لمواضعها . وفي الوقت الذي نحاول فيه الاقتصار في حالات الاختلاف في نقل الحادثة على موضع الحاجة خاصّة فإنّا نعتمد في ترتيب الحوادث ما يذكره الطبري قدر المستطاع .
4- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 403 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 552 نحوه .

ص: 251

7 / 29سخنرانى امام عليه السلام براى ياران خود و ياران حُر در منزلگاه بَيَضه

(1)تاريخ الطبرى_ به نقل از عقبة بن ابى عَيزار _: حسين عليه السلام در بَيَضه براى ياران خويش و ياران حُر ، سخنرانى كرد . نخست حمد و سپاس خدا را به جا آورد و سپس فرمود : «اى مردم! پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هر كه حاكم ستمگرى را ببيند كه محرّمات خدا را حلال مى شمارد و پيمان خدا را مى شكند و بر خلاف سنّت پيامبر خدا مى رود و ميان بندگان خدا ، با گناه و ستم ، عمل مى كند ، ولى با كردار و يا گفتار ، بر او نشورد، بر خدا فرض است كه [ در قيامت ] او را به جايگاه همان ستمگر ببرد . بدانيد كه اينان ، به اطاعت شيطان در آمده اند و اطاعت خدا را رها كرده اند . تباهى آورده اند و حدود را معطّل نهاده اند و ثروت ها را به خويش اختصاص داده اند . حرام خدا را حلال دانسته و حلال خدا را حرام شمرده اند ، و من ، شايسته ترين فرد هستم براى اين كه اين چيزها را تغيير دهد . نامه هاى شما به من رسيد و فرستادگانتان با بيعت شما ، نزد من آمدند كه : مرا تسليم نمى كنيد و از يارى ام باز نمى مانيد . اگر به بيعت خويش عمل كنيد ، رشد مى يابيد. من ، حسين پسر على و پسر فاطمه دختر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله هستم . جانم با جان هاى شماست و كسانم با كسانِ شمايند و من ، مقتداى شمايم . اگر به عهد خود رفتار نكنيد و پيمان خويش را بشكنيد و بيعت مرا از گردن خويش برداريد ، به جان خودم سوگند كه اين از شما تازه نيست، كه با پدرم ، برادرم و عموزاده ام نيز چنين كرديد. فريب خورده ، كسى است كه فريب شما را بخورد . اقبال خويش را گم كرده ايد و نصيب خويش را به تباهى داده ايد. هر كه پيمان بشكند ، به ضرر خويش مى شكند . زود است كه خدا ، مرا از شما بى نياز گرداند. درود و رحمت و بركات خداوند ، بر شما باد!» . (2)

.


1- .بَيَضه : آبگاهى متعلّق به بنى يربوع كه ميان واقصه و عُذَيب، واقع شده و به حَزَن متّصل است (ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .
2- .در نقل سخنرانى هاى امام عليه السلام در مصادر تاريخى ، در باره محلّ سخنرانى و نيز مخاطبان ، اختلاف هايى ديده مى شود و نيز گاهى تلفيق ها يا تقطيع هايى در مصادر ، صورت گرفته است. آن جا كه ناچار به ذكر يك نقل بوده ايم ، تاريخ الطبرى را مبنا قرار داده ايم .

ص: 252

الفتوح :أصبَحَ الحُسَينُ عليه السلام مِن وَراءِ عُذَيبِ الهِجاناتِ (1) ... فَقالَ لَهُ زُهَيرٌ : فَسِر بِنا حَتّى نَصيرَ بِكَربَلاءَ ؛ فَإِنَّها عَلى شاطِئِ الفُراتِ فَنَكونَ هُنالِكَ ، فَإِن قاتَلونا قاتَلناهُم وَاستَعَنّا بِاللّهِ عَلَيهِم . قالَ : فَدَمِعَت عَينا الحُسَينِ عليه السلام ، ثُمَ قالَ : اللّهُمَّ ، ثُمَّ اللّهُمَّ ، إنّي أعوذُ بِكَ مِنَ الكَربِ وَالبَلاءِ . قالَ : ونَزَلَ الحُسَينُ عليه السلام في مَوضِعِهِ ذلِكَ ، ونَزَلَ الحُرُّ بنُ يَزيدَ حِذاءَهُ في ألفِ فارِسٍ ، ودَعَا الحُسَينُ عليه السلام بِدَواةٍ وبَياضٍ ، وكَتَبَ إلى أشرافِ الكوفَةِ مِمَّن كانَ يَظُنَّ أنَّهُ عَلى رَأيِهِ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، مِنَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ إلى سُلَيمانَ بنِ صُرَدٍ ، وَالمُسَيَّبِ بنِ نُجبَةَ ، ورَفاعَةَ بنِ شَدّادٍ ، وعَبدِ اللّهِ بنِ والٍ ، وجَماعَةِ المُؤمِنينَ . أمّا بَعدُ ، فَقَد عَلِمتُم أنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قَد قالَ في حَياتِهِ : «مَن رَأى سُلطانا جائِرا ، مُستَحِلّاً لِحَرامٍ ، أو تارِكا لِعَهدِ اللّهِ ومُخالِفا لِسُنَّةِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَعَمِلَ في عِبادِ اللّهِ بِالإِثمِ وَالعُدوانِ ، ثُمَّ لَم يُغَيِّر عَلَيهِ بِقَولٍ ولا فِعلٍ ، كانَ حَقّا عَلَى اللّهِ أن يُدخِلَهُ مُدخَلَهُ» . وقَد عَلِمتُم أنَّ هؤُلاءِ لَزِموا طاعَةَ الشَّيطانِ ، وتَوَلَّوا عَن طاعَةِ الرَّحمنِ ، وأظهَرُوا الفَسادَ ، وعَطَّلُوا الحُدودَ ، وَاستَأثَروا بِالفَيءِ ، وأحَلّوا حَرامَ اللّهِ ، وحَرَّموا حَلالَهُ ، وأنَا أحَقُّ مِن غَيري بِهذَا الأَمرِ ؛ لِقَرابَتي مِن رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وقَد أتَتني كُتُبُكُم ، وقَدِمَت عَلَيَّ رُسُلُكُم بِبَيعَتِكُم أنَّكُم لا تَخذُلونّي ، فَإِن وَفَيتُم لي بِبَيعَتِكُم فَقَدِ استَوفَيتُم حَقَّكُم وحَظَّكُم ورُشدَكُم ، ونَفسي مَعَ أنفُسِكُم ، وأهلي ووُلدي مَعَ أهاليكُم وأولادِكُم ، فَلَكُم فِيَّ اُسوَةٌ . وإن لَم تَفعَلوا ونَقَضتُم عَهدَكُم ومَواثيقَكُم ، وخَلَعتُم بَيعَتَكُم ، فَلَعَمري ما هِيَ مِنكُم بِنُكرٍ ، لَقَد فَعَلتُموها بِأَبي وأخي وابنِ عَمّي ، هَلِ المَغرورُ إلّا مَنِ اغتَرَّ بِكُم ، فَإِنَّما حَقَّكُم أخطَأتُم ونَصيبَكُم ضَيَّعتُم ، ومَن نَكَثَ فَإِنَّما يَنكُثُ عَلى نَفسِهِ ، وسَيُغنِي اللّهُ عَنكُم ، وَالسَّلامُ . قالَ : ثُمَّ طَوى الكِتابَ وخَتَمَهُ ، ودَفَعَهُ إلى قَيسِ بنِ مُسهِرٍ الصَّيداوِيِّ ، وأمَرَهُ أن يَسيرَ إلَى الكوفَةِ . (2)

.


1- .وكما يلاحظ فإنّ الفتوح أورد ما ذكره الطبري بعنوان : خطبة الإمام في منزل البيضة ، على أنّه كتاب الإمام الذي بعثه إلى أشراف الكوفة قريبا من عذيب الهجانات .
2- .الفتوح : ج 5 ص 80 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 234 ؛ بحار الأنوار : ج 44 ص 381 .

ص: 253

الفتوح :حسين عليه السلام صبحگاهان به منزل عُذَيب الهِجانات وارد شد ... (1) . زُهَير به ايشان گفت: ما را به كربلا برسان ، كه بر ساحل رود فرات است و در آن جا اقامت مى گزينيم . اگر با ما جنگيدند ، با آنان مى جنگيم و از خدا مدد مى جوييم. در اين هنگام ، ديدگان حسين عليه السلام پُر از اشك شد و فرمود : «بار خدايا! بار خدايا ! به تو پناه مى بَرَم از كرب و بلا» . حسين عليه السلام در همان جا فرود آمد و حُرّ بن يزيد نيز با هزار جنگجو در مقابل آنان فرود آمد . حسين عليه السلام كاغذ و قلمى خواست و براى برخى از بزرگان كوفه كه گمان مى كرد همفكر او هستند ، نامه اى اين چنين نوشت: «به نام خداوند بخشنده مهربان . از حسين بن على ، به سليمان بن صُرَد، مُسَيَّب بن نُجْبه، رَفاعة بن شَدّاد، عبد اللّه بن وال و گروهى از مؤمنان . امّا بعد ، مى دانيد كه پيامبر صلى الله عليه و آله در زمان حياتش فرمود : هر كه حاكم ستمگرى را ببيند كه محرّمات خدا را حلال مى شمارد و پيمان خدا را مى شكند و بر خلاف سنّت پيامبر ، رفتار مى كند و ميان بندگان خدا با گناه و ستم ، عمل مى كند ، ولى با گفتار و كردار ، بر او نشورد ، بر خداوند ، فرض است كه [ در قيامت ] او را به جايگاه همان ستمگر ببرد . مى دانيد كه اينان ، به اطاعت شيطان در آمده اند و اطاعت خداى رحمان را رها كرده اند . تباهى آورده اند و حدود را معطّل نهاده اند و ثروت ها را به خويش اختصاص داده اند . حرام خدا را حلال دانسته و حلال خدا را حرام شمرده اند ، و من ، شايسته ترينِ كسان به حكومتم ، به خاطر خويشاوندى ام با پيامبر خدا صلى الله عليه و آله . نامه هاى شما به من رسيد و فرستادگانتان با بيعت شما ، نزد من آمدند كه : مرا تسليم نمى كنيد . اينك اگر به بيعت خويش عمل كنيد ، حقّ خويش را به دست آورده ، بهره مند مى شويد و رشد مى يابيد. جانم با جان هاى شماست و خويشان و فرزندانم با خويشان و فرزندان شمايند و من ، مُقتداى شمايم. و اگر به عهد خود ، رفتار نكنيد و پيمان خويش بشكنيد و بيعت مرا از گردن خويش برداريد، به جان خودم سوگند كه اين از شما تازه نيست ، كه با پدرم ، برادرم و عموزاده ام نيز چنين كرديد . فريب خورده ، كسى است كه فريب شما را بخورد . اقبال خويش را گم كرده ايد و نصيب خويش را به تباهى داده ايد . هر كه پيمان بشكند ، به ضرر خويش مى شكند . زود است كه خدا ، مرا از شما بى نياز گرداند . والسلام !» . آن گاه نامه را پيچيد و مُهر كرد و آن را به قيس بن مُسهِر صَيداوى سپرد و دستور داد به كوفه برود.

.


1- .در اين منبع (الفتوح) و در اين قسمت از متن ، آنچه طبرى به عنوان سخنرانى امام عليه السلام در بيضه آورده ، به عنوان نامه اى به بزرگان كوفه ، ثبت شده است .

ص: 254

أنساب الأشراف :تَياسَرَ الحُسَينُ عليه السلام إلى طَريقِ العُذَيبِ وَالقادِسِيَّةِ ، وبَينَهُ _ حينَئِذٍ _ وبَينَ العُذَيبِ ثَمانِيَةٌ وثَلاثونَ ميلاً ، ثُمَّ إنَّ الحُسَينَ عليه السلام سارَ في أصحابِهِ وَالحُرُّ بنُ يَزيدَ يُسايِرُهُ . وخَطَبَ الحُسَينُ عليه السلام فَقالَ : إنَّ هؤُلاءِ قَومٌ لَزِموا طاعَةَ الشَّيطانِ ، وتَرَكوا طاعَةَ الرَّحمنِ ، فَأَظهَرُوا الفَسادَ ، وعَطَّلُوا الحُدودَ ، وَاستَأثَروا بِالفَيءِ ، وأنَا أحَقُّ مَن غَيَّرَ ، وقَد أتَتني كُتُبُكُم ، وقَدِمَت عَلَيَّ رُسُلُكُم ، فَإِن تُتِمّوا عَلَيَّ بَيعَتَكُم تُصيبوا رُشدَكُم . ووَبَّخَهُم بِما فَعَلوا بِأَبيهِ وأخيهِ قَبلَهُ . فَقامَ زُهَيرُ بنُ القَينِ فَقالَ : وَاللّهِ لَو كُنّا فِي الدُّنيا مُخَلَّدينَ ، لَاثَرنا فِراقَها في نُصرَتِكَ ومُواساتِكَ . فَدَعا لَهُ الحُسَينُ عليه السلام بِخَيرٍ . (1)

.


1- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 381 .

ص: 255

أنساب الأشراف :حسين عليه السلام سمت چپ راه عُذَيب و قادسيّه (1) را انتخاب كرد و از آن جا تا عُذَيب ، 38 ميل فاصله بود ، حسين عليه السلام با ياران خود مى رفت و حرّ بن يزيد نيز آنان را همراهى مى كرد . حسين عليه السلام سخنرانى كرد و فرمود: «اينان ، به اطاعت شيطان در آمده اند و اطاعت [خداى ]رحمان را رها كرده اند ، تباهى آورده اند و حدود را معطّل نهاده اند و ثروت ها را به خويش اختصاص داده اند ، و من ، شايسته ترينِ كسان به تغيير و دگرگونى اوضاع هستم . نامه هاى شما به من رسيد و فرستادگانتان نزد من آمدند . اگر به بيعت خود وفادار بمانيد ، رشد مى يابيد» و آن گاه آنان را به خاطر رفتار گذشته شان با پدر و برادرش سرزنش كرد. سپس زُهَير بن قَين برخاست و گفت: به خدا سوگند ، اگر در دنيا جاودانه مى بوديم ، جدايى از آن را به خاطر يارى و همدلى با تو بر مى گزيديم . حسين عليه السلام نيز برايش دعاى خير كرد.

.


1- .ر . ك : نقشه شماره 4 در پايان همين جلد .

ص: 256

7 / 30إقبالُ أربَعَةِ نَفَرٍ مِنَ الكوفَةِ مَعَهُمُ الطِّرِمّاحُ بنُ عَدِيٍّ إلَى الإِمامِ عليه السلامتاريخ الطبري عن عقبة بن أبيالعَيزار :كانَ [الحُرُّ بنُ يَزيدَ الرِّياحِيُّ] يَسيرُ بِأَصحابِهِ في ناحِيَةٍ ، وحُسَينٌ عليه السلام في ناحِيَةٍ اُخرى ، حَتّى انتَهَوا إلى عُذَيبِ الهِجاناتِ ، وكانَ بِها هَجائِنُ (1) النُّعمانِ تَرعى هُنالِكَ ، فَإِذا هُم بِأَربَعَةِ نَفَرٍ قَد أقبَلوا مِنَ الكوفَةِ عَلى رَواحِلِهِم ، يَجنُبونَ (2) فَرَسا لِنافِعِ بنِ هِلالٍ _ يُقالُ لَهُ الكامِلُ _ ومَعَهُم دَليلُهُمُ الطِّرمّاحُ بنُ عَدِيٍّ عَلى فَرَسِهِ ، وهُوَ يَقولُ : يا ناقَتي لا تَذعَري مِن زَجريوشَمِّري قَبلَ طُلوعِ الفَجرِ بِخَيرِ رُكبانٍ وخَيرِ سَفرِحَتّى تَحِلّي بِكَريمِ النَّجرِ الماجِدِ الحُرِّ رَحيبِ الصَّدرِأتى بِهِ اللّهُ لِخَيرِ أمرِ ثَمَّتَ أبقاهُ بَقاءَ الدَّهرِ قالَ : فَلَمَّا انتَهَوا إلَى الحُسَينِ عليه السلام أنشَدوهُ هذِهِ الأَبياتَ ، فَقالَ : أما وَاللّهِ إنّي لَأَرجو أن يَكونَ خَيرا ما أرادَ اللّهُ بِنا ، قُتِلنا أم ظَفِرنا . قالَ : وأقبَلَ إلَيهِمُ الحُرُّ بنُ يَزيدَ ، فَقالَ : إنَّ هؤُلاءِ النَّفَرَ الَّذينَ مِن أهلِ الكوفَةِ لَيسوا مِمَّن أقبَلَ مَعَكَ ، وأنَا حابِسُهُم أو رادُّهُم . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : لَأَمنَعَنَّهُم مِمّا أمنَعُ مِنهُ نَفسي ، إنَّما هؤُلاءِ أنصاري وأعواني ، وقَد كُنتَ أعطَيتَني ألّا تَعرِضَ لي بِشَيءٍ حَتّى يَأتِيَكَ كِتابٌ مِنِ ابنِ زِيادٍ . فَقالَ : أجَل ، لكِن لَم يَأتوا مَعَكَ ! قالَ : هُم أصحابي ، وهُم بِمَنزِلَةِ مَن جاءَ مَعي ، فَإِن تَمَمتَ عَلى ما كانَ بَيني وبَينَكَ وإلّا ناجَزتُكَ . قالَ : فَكَفَّ عَنهُمُ الحُرُّ . قالَ : ثُمَّ قالَ لَهُمُ الحُسَينُ عليه السلام : أخبِروني خَبَرَ النّاسِ وَراءَكُم ؟ فَقالَ لَهُ مُجَمِّعُ بنُ عَبدِ اللّهِ العائِذِيُّ ، وهُوَ أحَدُ النَّفَرِ الأَربَعَةِ الَّذينِ جاؤوهُ : أمّا أشرافُ النّاسِ فَقَد اُعظِمَت رِشوَتُهُم ، ومُلِئَت غَرائِرُهُم ، يُستَمال وُدُّهُم ، ويُستَخلَصُ بِهِ نَصيحَتُهُم ، فَهُم إلبٌ (3) واحِدٌ عَلَيكَ ، وأمّا سائِرُ النّاسِ بَعدُ ، فَإِنَّ أفئِدَتَهُم تَهوي إلَيكَ ، وسُيوفَهُم غَدا مَشهورَةٌ عَلَيكَ . قالَ : أخبِروني ، فَهَل لَكُم بِرَسولي إلَيكُم ؟ قالوا : مَن هُوَ ؟ قالَ : قَيسُ بنُ مُسهِرٍ الصَّيداوِيُّ . فَقالوا : نَعَم ، أخَذَهُ الحُصَينُ بنُ تَميمٍ (4) ، فَبَعَثَ بِهِ إلَى ابنِ زِيادٍ ، فَأَمَرَهُ ابنُ زِيادٍ أن يَلعَنَكَ ويَلعَنَ أباكَ ، فَصَلّى عَلَيكَ وعَلى أبيكَ ، ولَعَنَ ابنَ زِيادٍ وأباهُ ، ودَعا إلى نُصرَتِكَ ، وأخبَرَهُم بِقُدومِكَ ، فَأَمَرَ بِهِ ابنُ زِيادٍ فَاُلقِيَ مِن طَمارِ (5) القَصرِ ؛ فَتَرَقرَقَت عَينا حُسَينٍ عليه السلام ولَم يَملِك دَمعَهُ ، ثُمَّ قالَ : «فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَ مِنْهُم مَّن يَنتَظِرُ وَ مَا بَدَّلُواْ تَبْدِيلاً » (6) . اللّهُمَّ اجعَل لَنا ولَهُمُ الجَنَّةَ نُزُلاً ، وَاجمَع بَينَنا وبَينَهُم في مُستَقَرًّ مِن رَحمَتِكَ ، ورَغائِبِ مَذخورِ ثَوابِكَ . قالَ أبو مِخنَفٍ : حَدَّثَني جَميلُ بنُ مَرثَدٍ مِن بَني مَعَنٍ ، عَنِ الطِّرِمّاحِ بنِ عَدِيٍّ ؛ أنَّهُ دَنا مِنَ الحُسَينِ عليه السلام فَقالَ لَهُ : وَاللّه إِنّي لَأَنظُرُ فَما أرى مَعَكَ أحَدا ، ولَو لَم يُقاتِلكَ إلّا هؤُلاءِ الَّذينَ أراهُم مُلازِميكَ لَكانَ كَفى بِهِم ، وقَد رَأَيتُ قَبلَ خُروجي مِنَ الكوفَةِ إلَيكَ بِيَومٍ ظَهرَ الكوفَةِ ، وفيهِ مِنَ النّاسِ ما لَم تَرَ عَينايَ في صَعيدٍ واحِدٍ جَمعا أكثَرَ مِنهُ ، فَسَأَلتُ عَنهُم ، فَقيلَ : اِجتَمَعوا لِيُعرَضوا ، ثُمَّ يُسَرَّحونَ إلَى الحُسَينِ . فَأَنشُدُكَ اللّهَ إن قَدَرتَ عَلى ألّا تَقَدَّمَ عَلَيهِم شِبرا إلّا فَعَلتَ ! فإن أرَدتَ أن تَنزِلَ بَلَدا يَمنَعُكَ اللّهُ بِهِ حَتّى تَرى مِن رَأيِكَ ، ويَستَبينَ لَكَ ما أنتَ صانِعٌ ، فَسِر حَتّى اُنزِلَكَ مَناعَ جَبَلِنا الَّذي يُدعى أجَأً ، اِمتَنَعنا وَاللّهِ بِهِ مِن مُلوكِ غَسّانَ وحِميَرٍ ، ومِنَ النُّعمانِ بنِ المُنذِرِ ، ومِنَ الأَسوَدِ وَالأَحمَرِ ، وَاللّهِ إن دَخَلَ عَلَينا ذُلٌّ قَطُّ ؛ فَأَسيرُ مَعَكَ حَتّى اُنزِلَكَ القُرَيَّةَ ، ثُمَّ نَبعَثُ إلَى الرِّجالِ مِمَّن بِأَجَأٍ وسَلمى مِن طَيِّئٍ (7) ، فَوَاللّهِ لا يَأتي عَلَيكَ عَشَرَةُ أيّامٍ حَتّى تَأتِيَكَ طَيِّئٌ رِجالاً ورُكبانا ، ثُمَّ أقِم فينا ما بَدا لَكَ ، فَإِن هاجَكَ هَيجٌ فَأَنَا زَعيمٌ لَكَ بِعِشرينَ ألفَ طائِيٍّ يَضرِبونَ بَينَ يَدَيكَ بِأَسيافِهِم ، وَاللّهِ لا يوصَلُ إلَيكَ أبَدا ومِنهُم عَينٌ تَطرِفُ . فَقالَ لَهُ : جَزاكَ اللّهُ وقَومَكَ خَيرا ! إنَّهُ قَد كانَ بَينَنا وبَينَ هؤُلاءِ القَومِ قَولٌ لَسنا نَقدِرُ مَعَهُ عَلَى الاِنصِرافِ ، ولا نَدري عَلامَ تَنصَرِفُ بِنا وبِهِمُ الاُمورُ في عاقِبِهِ . قالَ أبو مِخنَفٍ : فَحَدَّثَني جَميلُ بنُ مَرثَدٍ ، قالَ : حَدَّثَني الطِّرِمّاحُ بنُ عَدِيٍّ ، قالَ : فَوَدَّعتُهُ وقُلتُ لَهُ : دَفَعَ اللّهُ عَنكَ شَرَّ الجِنِّ وَالإِنسِ ، إنّي قَدِ امتَرتُ (8) لِأَهلي مِنَ الكوفَةِ ميرَةً ، ومَعي نَفَقَةٌ لَهُم ، فَآتيهِم فَأَضَعُ ذلِكَ فيهِم ، ثُمَّ اُقبِلُ إلَيكَ إن شاءَ اللّهُ ، فَإِن ألحَقكَ فَوَاللّهِ لَأَكونَنَّ مِن أنصارِكَ . قالَ : فَإِن كُنتَ فاعِلاً فَعَجِّل رَحِمَكَ اللّهُ ! قالَ : فَعَلِمتُ أنَّهُ مُستَوحِشٌ إلَى الرِّجالِ حَتّى يَسأَلُنِي التَّعجيلَ . قالَ : فَلَمّا بَلَغتُ أهلي وَضَعتُ عِندَهُم ما يُصلِحُهُم ، وأوصَيتُ ، فَأَخَذَ أهلي يَقولونَ : إنَّكَ لَتَصنَعُ مَرَّتُكَ هذِهِ شَيئا ما كُنتَ تَصنَعُهُ قَبلَ اليَومِ ! فَأَخبَرتُهُم بِما اُريدُ ، وأقبَلتُ في طَريقِ بَني ثُعَلٍ ، حَتّى إذا دَنَوتُ مِن عُذَيبِ الهِجاناتِ استَقبَلَني سَماعَةُ بنُ بَدرٍ ، فَنَعاهُ إلَيَّ ، فَرَجَعتُ . (9)

.


1- .. الهِجَان : الإبل البيض ، يستوي فيه المذكّر والمؤنّث ، وناقة هجان : أي كريمة (مجمع البحرين : ج 3 ص 1862 «هجن») .
2- .جَنَبْتُ الدابّة : إذا قدتها إلى جنبك (الصحاح : ج 1 ص 102 «جنب») .
3- .الإلبُ _ بالفتح والكسر _ : القوم يجتمعون على عداوة إنسان (النهاية : ج 1 ص 59 «ألب») .
4- .كذا في المصدر ، وفي أكثر المصادر : «الحصين بن نمير» .
5- .طَمار _ بوزن قَطام _ : الموضع المرتفع العالي (النهاية : ج 3 ص 138 «طمر») .
6- .الأحزاب : 23 .
7- .راجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلد .
8- .المِيرَة : الطعام يمتاره الإنسان ، وامتارَ لهم : جلبَ لهم . ويقال : مارَهُم يميرهم : إذا أعطاهم المِيرة (تاج العروس : ج 7 ص 500 «مير») .
9- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 404 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 553 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 173 كلاهما نحوه وراجع : تجارب الاُمم : ج 2 ص 65 ، ومقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 228 .

ص: 257

7 / 30آمدن چهار نفر از كوفه به همراه طِرِمّاح بن عَدى به سوى امام عليه السلام

تاريخ الطبرى_ به نقل از عقبة بن ابى عَيزار _: حُرّ بن يزيد رياحى با يارانش از يك سو مى رفت و حسين عليه السلام از سوى ديگر مى رفت، تا به عُذَيب الهِجانات رسيدند كه شترهاى سفيد نعمان ، در آن جا چرا مى كردند. ناگهان ، چهار كس را ديدند كه از كوفه مى آمدند و بر مَركب هاى خويش بودند و اسبى را به نام «كامل» كه از اسب هاى نافع بن هلال بود ، يدك مى كشيدند . راه نمايشان ، طِرِمّاح بن عَدى، سوار بر اسب خويش ، همراهشان بود و شعرى به اين مضمون مى خواند: اى شتر من! از اين كه مى رانمت ، بيم مكنو شتاب كن كه پيش از سحرگاهان ، با بهترينِ سواران و بهترينِ مسافران ،به مرد والانسب برسى ؛ بزرگوار آزاده گشاده دلكه خدا او را براى بهترين كار ، آورْد . خداوند ، او را براى هميشه روزگار ، باقى بدارد! چون به حسين عليه السلام رسيدند ، اين اشعار را براى وى خواندند ، كه فرمود : «به خدا ، من اميدوارم كه آنچه خدا براى ما خواسته، نيك باشد : كشته شويم يا ظفر يابيم» . حُرّ بن يزيد آمد و گفت: اين كسانى كه از مردم كوفه اند ، جزو همراهان تو نبوده اند و من ، آنها را حبس مى كنم يا بر مى گردانم. حسين عليه السلام فرمود : «از آنها، همانند خويش ، دفاع مى كنم . آنها ياران و پشتيبانان من اند . تعهّد كرده بودى كه متعرّض من نشوى تا نامه اى از ابن زياد براى تو بيايد» . گفت: آرى؛ امّا آنان با تو نيامده بودند. فرمود : «آنها ياران من اند و همانند كسانى هستند كه همراه من بوده اند . اگر به قرارى كه ميان من و تو بوده ، عمل نكنى ، با تو پيكار مى كنم» . حُر ، از آنها دست برداشت. آن گاه حسين عليه السلام به آنها فرمود : «به من از مردم پشت سرتان ، خبر بدهيد» . مُجَمِّع بن عبد اللّه عائذى _ كه يكى از آن چهار نفر بود _ گفت: به بزرگان قوم ، رشوه هاى كلان داده اند و جوال هايشان را پُر كرده اند كه دوستى شان را جلب كنند و به صف خويش ببرند . آنان بر ضدّ تو ، متّفق اند. بقيّه مردم ، دل هايشان به تو مايل است ؛ امّا فردا شمشيرهايشان بر ضدّ تو كشيده مى شود. فرمود : «به من بگوييد آيا از پيكى كه به سوى شما فرستاده ام ، خبر داريد؟» . گفتند: چه كسى بود؟ فرمود : «قيس بن مُسْهِر صَيداوى» . گفتند: آرى . حُصَين بن تَميم، (1) او را گرفت و نزد ابن زياد فرستاد . ابن زياد به او دستور داد كه تو و پدرت را لعنت كند ؛ ولى او بر تو و پدرت درود گفت و ابن زياد و پدرش را لعنت كرد و مردم را به يارى تو خواند و آنان را از آمدنت خبر داد . ابن زياد نيز فرمان داد تا وى را از بالاى قصر ، به زير انداختند. اشك در چشم حسين عليه السلام آمد و نتوانست آن را نگه دارد. آن گاه فرمود : «بعضى از ايشان ، تعهّد خويش را به سر برده اند [و به شهادت رسيدند] و بعضى از ايشان ، منتظرند و به هيچ وجه ، تغييرى نيافته اند» . خدايا! بهشت را جايگاه ما و آنها قرار ده و ما و آنها را در محلّ رحمت خويش و ذخيره هاى خواستنى ثوابَت، فرا هم آور» . ابو مِخنَف مى گويد: جميل بن مَرثَد (از بنى مَعَن) ، در باره طِرِمّاح بن عَدى برايم نقل كرد كه طِرِمّاح به حسين عليه السلام نزديك شد و گفت: به خدا سوگند ، مى نگرم ؛ ولى كسى را با تو نمى بينم . اگر جز همين كسانى كه اينك مراقب تو اند ، كسى به جنگت نيايد، بس است . يك روز پيش از آن كه از كوفه در آيم و به سوى تو بيايم ، بيرون كوفه چندان كس ديدم كه هرگز بيش از آن جماعت را به يك جا نديده بودم. در باره آنها پرسش كردم . گفتند: فراهم آمده اند كه رژه بروند و براى مقابله با حسين ، روانه شوند. تو را به خدا ، اگر مى توانى يك وجب جلو نروى ، نرو! اگر مى خواهى به شهرى فرود آيى كه خدا تو را در آن جا محفوظ دارد تا كار خويش را ببينى و بنگرى كه چه خواهى كرد، حركت كن تا تو را به كوهستان محفوظ ما _ كه اَجَأ نام دارد _ برسانم . به خدا در آن جا از شاهان غَسّان و حِميَر و از نعمان بن مُنذر و سياه و سرخ ، محفوظ بوده ايم. به خدا ، هرگز در آن جا خوارى اى بر ما وارد نشده است . من نيز با تو مى آيم تا تو را در دهكده فرود آورم . آن گاه نزد مردان طَى (2) ، پيكى مى فرستم كه در اَجَأ و سَلمى ، اقامت دارند . به خدا ، ده روز نمى گذرد كه مردم طى ، پياده و سواره به سوى تو رو مى كنند . هر چند مدّت كه مى خواهى ، ميان ما بمان. اگر حادثه اى رخ دهد ، من متعهّدم كه بيست هزار مرد طايى با شمشيرهاى خويش ، پيشِ روى تو به پيكار بِايستند. به خدا تا يكى از آنها زنده باشد ، به تو دست نمى يابند. حسين عليه السلام فرمود : «خدا ، تو و قومت را پاداش نيك دهد! ميان ما و اين مردم، عهدى است كه با وجود آن ، نمى توان باز گشت و نمى دانيم كار ما و آنها به كجا مى انجامد» . ابو مِخنَف مى گويد : جميل بن مَرثَد ، برايم نقل كرد كه طِرِمّاح بن عَدى گفت: با وى وداع كردم و گفتم: خدا ، شرّ جن و اِنس را از تو دور بگردانَد! از كوفه براى كسانم آذوقه گرفته ام و خرجىِ آنها ، پيش من است . مى روم و اين را پيششان مى نهم و إن شاء اللّه ، نزد تو مى آيم. وقتى آمدم ، به خدا كه از جمله ياران تو خواهم بود. فرمود : «اگر چنين خواهى كرد، بشتاب . خدا ، تو را رحمت كند!» . دانستم كه از كار آن كسان ، نگران است كه به من مى گويد بشتابم. چون پيش خانواده ام رسيدم و لوازمشان را دادم و وصيّت كردم، مى گفتند: اين بار ، رفتارى مى كنى كه پيش از اين ، نمى كردى! مقصود خويش را با آنها بگفتم و از راه بنى ثُعَل ، روان شدم . چون به عُذَيب الهِجانات رسيدم، سَماعة بن بدر به من رسيد و خبر كشته شدن حسين عليه السلام را داد ، كه از همان جا باز گشتم.

.


1- .در اكثر منابع، «حُصَين بن نُمَير» آمده است كه صحيح تر به نظر مى رسد.
2- .ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد .

ص: 258

. .

ص: 259

. .

ص: 260

. .

ص: 261

. .

ص: 262

أنساب الأشراف :تَنَحَّى [الحُرُّ بنُ يَزيدَ] بِأَصحابِهِ في ناحِيَةِ عُذَيبِ الهِجاناتِ _ وهِيَ الَّتي كانَت هَجائِنُ النُّعمانِ بنِ المُنذِرِ تَرعى بِها _ وإذا هُم بِأَربَعَةٍ نَفَرٍ مُقبِلينَ مِنَ الكوفَةِ عَلى رَواحِلِهِم ، يَجنُبونَ فَرَسا لِنافِعِ بنِ هِلالٍ _ يُقالُ لَهُ الكامِلُ _ وكانَ الأَربَعَةُ النَّفَرُ : نافِعُ بنُ هِلالٍ المُرادِيُّ ، وعَمرُو بنَ خالِدٍ الصَّيداوِيُّ وسَعدٌ مَولاهُ ، ومُجَمِّعُ بنُ عَبدِ اللّهِ بنِ العائِذِيِّ مِن مَذحِجٍ . فَقالَ الحُرُّ : إنَّ هؤُلاءِ القَومَ لَيسوا مِمَّن أقبَلَ مَعَكَ ، فَأَنَا حابِسُهُم أو رادُّهُم . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : إذا أمنَعَهُم مِمّا أمنَعُ مِنهُ نَفسي ! إنَّما هؤُلاءِ أنصاري وأعواني ، وقَد جَعَلتَ لي ألّا تَعرِضَ لي حَتّى يَأتِيَكَ كتابُ ابنِ زِيادٍ . فَكَفَّ عَنهُم . وسَأَلَهُمُ الحُسَينُ عليه السلام عَنِ النّاسِ ، فَقالوا : أمَّا الأَشرافُ فَقد اُعظِمَت رِشوَتُهُم ، ومُلِئَت غَرائِرُهُم لِيُستَمالَ وُدُّهُم ، وتُستَنزَلَ نَصائِحُهُم ، فَهُم عَلَيكَ إلبٌ واحِدٌ ، وما كَتَبوا إلَيكَ إلّا لِيَجعَلوكَ سوقا وكَسبا . وأمّا سائِرُ النّاسِ بَعدُ ، فَأَفئِدَتُهُم تَهوي إلَيكَ ، وسُيوفُهُم غَدا مَشهورَةٌ عَليكَ . وكانَ الطِّرِمّاحُ بنُ عَدِيٍّ دَليلَ هؤُلاءِ النَّفَرِِ ، فَأَخَذَ بِهِم عَلَى الغَرِيَّينِ ، ثُمَّ ظَعَنَ بِهِم فِي الجَوفِ ، وخَرَجَ بِهِم عَلَى البَيضَةِ إلى عُذَيبِ الهِجاناتِ ، وكانَ يَقولُ وهُوَ يَسيرُ : يا ناقَتي لا تَذعَري مِن زَجريوشَمِّري قَبلَ طُلوعِ الفَجرِ بِخَيرِ رُكبانٍ وخَيرِ سَفرِحَتّى تَحُلّي بِكَريمِ النَجرِ أتى بِهِ اللّهُ بِخَيرِ أمرِثَمَّتَ أبقاهُ بَقاءَ الدَّهرِ فَدَنا الطِّرِمّاحُ بنُ عَدِيٍّ مِنَ الحُسَينِ عليه السلام فَقالَ لَهُ : وَاللّهِ إنّي لَأَنظُرُ فَما أرى مَعَكَ كَبيرَ أحَدٍ ، ولَو لَم يُقاتِلكَ غَيرُ هؤُلاءِ الَّذينَ أراهُم مُلازِمينَ لَكَ مَعَ الحُرِّ لَكانَ ذلِكَ بَلاءً ، فَكَيفَ وقَد رَأَيتُ _ قَبلَ خُروجي مِنَ الكوفَةِ بِيَومٍ _ ظَهرَ الكوفَةِ مَملوءا رِجالاً ، فَسَأَلتُ عَنهُم فَقيلَ : عُرِضوا لِيُوَجَّهوا إلَى الحُسَينِ _ أو قالَ : لِيُسَرَّحوا _ فَنَشَدتُكَ اللّهَ إن قَدَرتَ ألّا تَتَقَدَّمَ إلَيهِم شِبرا إلّا فَعَلتَ . وعَرَضَ عَلَيهِ أن يُنزِلَهُ أجَأً أو سَلمى (1) أحَدَ جَبَلَي طَيِءٍ ، فَجَزّاهُ خَيرا ، ثُمَّ وَدَّعَهُ ومَضى إلى أهلِهِ ، ثُمَّ أقبَلَ يُريدُهُ فَبَلَغَهُ مَقتَلُهُ ، فَانصَرَفَ . (2)

.


1- .راجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلد .
2- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 382 وراجع : مثير الأحزان : ص 43 .

ص: 263

أنساب الأشراف :حرّ بن يزيد ، با يارانش به سمت عُذَيب الهِجانات _ كه محلّ چَراى شتران سفيد نعمان بن مُنذر بوده است _ مى رفتند كه چهار نفر را ديدند كه سوار بر مركب هاى خويش از كوفه مى آمدند و «كامل» ، اسب نافع بن هلال را يدك مى كشيدند . اين چهار نفر ، نافع بن هلال مرادى، عمرو بن خالد صَيداوى و غلامش سعد و مُجَمِّع بن عبد اللّه بن عائذى از قبيله مَذحِج بودند. حر گفت: اينان ، از كسانى نيستند كه با شما آمدند . من آنها را حبس مى كنم ، يا بر مى گردانم. حسين عليه السلام فرمود: «در اين صورت ، از آنان ، همانند خويش ، دفاع مى كنم . آنها ياران و پشتيبانان من اند و تو تعهّد كرده بودى كه متعرّض من نشوى تا نامه اى از ابن زياد به سوى تو بيايد» . حُر از آنها دست برداشت . حسين عليه السلام از آنان در باره مردم پرسيد . گفتند: به بزرگان ، رشوه هاى كلان داده اند و جوال هايشان پُر شده است تا دوستى شان جلب شود و از خيرخواهى ، باز افتند . آنان بر ضدّ تو ، متّفق اند . آنان برايت نامه ننوشتند ، مگر براى آن كه شما را ابزار كسب و تجارت خويش قرار دهند . بقيّه ديگر مردمان نيز دل هايشان به تو مايل است و فردا شمشيرهايشان بر ضدّ تو بر كشيده مى شود. طِرِمّاح بن عَدى ، راه نماى اين چهار نفر بود . وى ، آنان را از مسير غَريَّين و از راه بَيضه به عُذَيب الهِجانات رساند و در حال حركت ، چنين مى خواند: اى شتر من! از اين كه مى رانمت ، بيم مكنو شتاب كن كه پيش از سحرگاهان ، با بهترينِ سواران و بهترينِ مسافران ،به مرد والانسب برسى كه خدا او را براى بهترين كار آورْدخداوند ، او را براى هميشه روزگار ، باقى بدارد! طِرمّاح بن عَدى به حسين عليه السلام نزديك شد و گفت: به خدا سوگند، مى نگرم ؛ ولى جمعيت زيادى را با تو نمى بينم . اگر جز همين كسانى كه با حُر مراقب شمايند ، به جنگ با شما نيايند ، بس است . پس چگونه است كه يك روز پيش از آن كه از كوفه بيرون بيايم ، در بيرون كوفه ، مردان بسيارى را ديدم و چون در باره آنها پرسيدم ، گفتند: رژه مى روند تا به سوى حسين ، روانه شوند ؟ تو را به خدا، اگر مى توانى يك وجب جلو نروى، نرو. آن گاه ، پيشنهاد كرد كه ايشان را به سرزمين اَجَأ و سَلْمى (1) ، يكى از كوهستان هاى طى ، ببرد. حسين عليه السلام نيز برايش طلب خير كرد. او آن گاه وداع كرد و نزد خويشانِ خود رفت و سپس به قصد يارى حسين عليه السلام حركت كرد كه خبر كشته شدن وى را دريافت كرد و باز گشت.

.


1- .ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد .

ص: 264

. .

ص: 265

. .

ص: 266

الفتوح :أقبَلَ الحُسَينُ عليه السلام إلى أصحابِهِ وقالَ : هَل فيكُم أحَدٌ يَخبُرُ (1) الطَّريقَ عَلى غَيرِ الجادَّةِ ؟ فَقالَ الطِّرِمّاحُ بنُ عَدِيٍّ الطائِيُّ : يَابنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ ! أنَا أخبُرُ الطَّريقَ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : إذا سِر بَينَ أيدينا ! قالَ : فَسارَ الطِّرِمّاحُ وَاتَّبَعَهُ الحُسَينُ عليه السلام هُوَ وأصحابُهُ ، وجَعَلَ الطِّرِمّاحُ يَقولُ : يا ناقَتي لا تَجزَعي مِن زَجريوَامضي بِنا قَبلَ طُلوعِ الفَجرِ بِخَيرِ فِتيانٍ وخَيرِ سَفرِإلى رَسولِ اللّهِ أهلِ الفَخرِ اَلسّادةِ البيضِ الوُجوهِ الزُّهرِاَلطّاعنينَ بِالرِّماحِ السُّمرِ اَلضّارِبينَ بِالسُّيوفِ البُترِحَتى تَحُلّي بِكَريمِ النَّجرِ بِماجِدِ الجَدِّ رَحيبِ الصَّدرِأتى بِهِ اللّهُ لِخَيرِ أمرِ عَمَّرَهُ اللّهُ بَقاءَ الدَّهرِيا مالِكَ النَّفعِ مَعا وَالضُّرِّ اُمدُد حُسَينا سَيِّدي بِالنَّصرِعَلَى الطُّغاةِ مِن بَقايَا الكُفرِ عَلى اللَّعينَينِ سَليلَي صَخرِ (2)يَزيدَ لا زالَ حَليفَ الخَمرِ وَالعودِ وَالصَّنجِ مَعا وَالزَّمرِوَابنِ زِيادِ العهرِ وَابنِ العهرِ . (3)

.


1- .. خَبَرتُ الشيءَ أخبُرُ _ من باب قَتَل _ : علمتُهُ (المصباح المنير : ص 162 «خبر») .
2- .صخر : هو اسم أبي سفيان .
3- .الفتوح : ج 5 ص 79 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 233 ؛ المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 96 وفيه إلى «الضاربين بالسيوف البترِ» وكلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 378 وراجع : مثير الأحزان : ص 48 .

ص: 267

الفتوح :حسين عليه السلام به سوى يارانش آمد و فرمود : «در ميان شما ، كسى هست كه مسير را از غير راه اصلى بداند؟» . طِرِمّاح بن عَدى طايى گفت: اى پسر دختر پيامبر! من به راه ، آشنايم. حسين عليه السلام فرمود: «پس جلوى ما حركت كن» . طِرِمّاح ، در جلو بود و حسين عليه السلام و يارانش از پىِ او مى رفتند و طِرِمّاح ، اين اشعار را مى خواند: اى شتر من! از اين كه مى رانمت ، بيم مكنو ما را پيش از سحرگاه . به سوى بهترين جوانان و بهترين مسافرانبه سوى پيامبر خدا ، صاحبان فخر و بزرگواران سفيدرو و گل چهره ها ؛آنان كه با نيزه هاى آهنى و رها شده و شمشيرهاى بُرنده مى جنگند ، ببَرتا به مرد والانسب برسى ؛ به بزرگوارِ آزاده گشاده دلى كهخدا ، او را براى بهترين كار آورْد. خداوند ، همانند روزگار ، عمرش را بلند گرداند!اى مالك سود و زيان! آقايم حسين را با يارى خود ، مدد رسانبر ضدّ ستمگران از نسل كافران ؛ بر ضدّ دو لعنت شده از دودمان صَخر : (1)يزيدِ هميشه مى گسار و اهل ساز و طنبور و ابن زيادِ زنازاده پسر زنازاده.

.


1- .صَخر ، نام ابو سفيان است.

ص: 268

7 / 31اِستِنصارُ الإِمامِ عليه السلام في قَصرِ بَني مُقاتِلٍ7 / 31 _ 1اِستِنصارُهُ بعُبَيدِ اللّهِ بنِ الحُرِّ (1)تاريخ الطبري عن أبي مخنف :فحدّثني جميل بن مرثد : مَضَى الحُسَينُ عليه السلام حَتَّى انتَهى إلى قَصرِ بَني مُقاتِلٍ ، فَنَزَلَ بِهِ ، فَإِذا هُوَ بِفُسطاطٍ مَضروبٍ . قالَ أبو مِخنَفٍ : حَدَّثَنِي المُجالِدُ بنُ سَعيدٍ ، عَن عامِرٍ الشَّعبِيِّ ، أنَّ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام قالَ : لِمَن هذَا الفُسطاطُ ؟ فَقيلَ : لِعُبَيدِ اللّهِ بنِ الحُرِّ الجُعفِيِّ ، قالَ : اُدعوهُ لي ، وبَعَثَ إلَيهِ ، فَلَمّا أتاهُ الرَّسولُ ، قالَ : هذَا الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام يَدعوكَ . فَقالَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ الحُرِّ : إنّا للّهِِ وإنّا إلَيهِ راجِعونَ ! وَاللّهِ ما خَرَجتُ مِنَ الكوفَةِ إلّا كَراهَةَ أن يَدخُلَهَا الحُسَينُ عليه السلام وأنا بِها ، وَاللّهِ ما اُريدُ أن أراهُ ولا يَراني ، فَأَتاهُ الرَّسولُ فَأَخبَرَهُ ، فَأَخَذَ الحُسَينُ عليه السلام نَعلَيهِ فَانتَعَلَ ، ثُمَّ قامَ فَجاءَهُ حَتّى دَخَلَ عَلَيهِ ، فَسَلَّمَ وجَلَسَ ، ثُمَّ دَعاهُ إلَى الخُروجِ مَعَهُ ، فَأَعاد إلَيهِ ابنُ الحُرِّ تِلكَ المَقالَةَ . فَقالَ : فَإِن لا تَنصُرنا فَاتَّقِ اللّهَ أن تَكونَ مِمَّن يُقاتِلُنا ، فَوَاللّهِ لا يَسمَعُ وَاعِيَتَنا أحَدٌ ثُمَّ لا يَنصُرُنا إلّا هَلَكَ . قالَ : أمّا هذا فَلا يَكونُ أبَدا إن شاءَ اللّهُ . ثُمَّ قامَ الحُسَينُ عليه السلام مِن عِندِهِ حَتّى دَخَلَ رَحلَهُ . (2)

.


1- .عبيداللّه بن الحر بن عمرو بن خالد المجمع الجعفي المذحجي ، الشاعر الفارس ، شهد القادسية وكان عثمانياً . فلمّا قتل عثمان انحاز إلى معاوية ، فشهد معه صفّين ، وأقام عنده إلى أن قتل علي عليه السلام ، فرحل إلى الكوفة . قد مشى إليه الحسين عليه السلام وندبه إلى الخروج معه فلم يفعل ، ثمّ تداخله الندم . سأل عنه ابن زياد فجاءه بعد أيّام، فعاتبه على تغيّبه واتهمه بأنّه كان يقاتل مع الحسين ، فقال: لو كنت معه لرؤي مكاني . ثمّ خرج ، فطلبه ابن زياد ، فامتنع وذهب بمكان على شاطئ الفرات ، والتف حوله جمع . وإنّ المختار كتب إلى عبيد اللّه بن الحرّ الجعفي: ( إنّما خرجت غضبا للحسين ، ونحن أيضا ممّن غضب له ، وقد تجرّدنا لنطلب بثأره ، فأعنّا على ذلك). فلم يجبه عبيد اللّه إلى ذلك . فركب المختار إلى داره بالكوفة فهدمها . ولمّا قدم مصعب بن الزبير قصده عبيداللّه بمن معه ، وصحبه في حرب المختار الثقفي . ثمّ خاف مصعب أن ينقلب عليه عبيداللّه ، فحبسه وأطلقه بعد أيّام بشفاعة رجال من مذحج ، فحقدها عليه، وكان معه ثلاثمئة مقاتل ، فامتلك تكريت ، وأغار على الكوفة . وأعيا مصعبا أمره . ثمّ تفرّق عنه جمعه بعد معركة ، وخاف أن يؤسر ، فألقى نفسه في الفرات ، فمات غريقاً في سنة (68 ه) (راجع : الثقات لابن حبّان : ج 5 ص 66 وتاريخ الطبري : ج 5 ص 407 و ج 6 ص 128- 137 والأخبار الطوال: ص 297والإصابة: ج 5 ص 88 والفتوح : ج 5 ص 73 وج 6 ص 285 _ 316 والإرشاد : ج 2 ص 81 و الأمالي للصدوق : ص 219 الرقم 239 ورجال النجاشي : ج 1 ص 71) .
2- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 407 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 384 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 554 ؛ الإرشاد : ج 2 ص 81 ، مثير الأحزان : ص 48 كلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 379 .

ص: 269

7 / 31يارى خواستن امام عليه السلام در منزلگاه بنى مُقاتل

7 / 31 _ 1يارى خواستن از عبيد اللّه بن حُرتاريخ الطبرى_ به نقل از ابو مِخنَف _: جميل بن مَرثَد برايم نقل كرد كه : حسين عليه السلام به راه ادامه داد تا به قصر (منزلگاه) بنى مُقاتل رسيد . آن جا فرود آمد و خيمه اى برپا شده ديد. مُجالد بن سعيد ، از عامر شَعبى برايم نقل كرد كه : حسين بن على عليه السلام پرسيد: «اين خيمه ، از آنِ كيست؟» . گفتند: از آنِ عبيد اللّه بن حُرّ جُعفى 1 است. فرمود: «او را نزد من فرا خوانيد» و قاصدى به سوى او فرستاد. قاصد ، چون نزد او رسيد ، گفت: اين ، حسين بن على است كه تو را فرا مى خوانَد. عبيد اللّه بن حُر ، استرجاع كرد (اِنّا للّه گفت) و گفت: به خدا سوگند ، از كوفه بيرون نيامدم ، مگر بِدان جهت كه مبادا حسين ، وارد كوفه شود و من در آن جا باشم . به خدا سوگند ، نمى خواهم او را ببينم و او مرا ببيند . قاصد آمد و به حسين عليه السلام خبر داد . حسين عليه السلام كفش هايش را پوشيد و برخاست و [رفت تا] بر او وارد شد . سلام كرد و نشست و آن گاه ، او را براى همراهى خود ، دعوت كرد ؛ ولى پسر حُر ، سخن خود را تكرار كرد. حسين عليه السلام فرمود: «اگر ما را يارى نمى كنى، از خدا بترس كه با كسانى باشى كه با ما نبرد مى كنند . به خدا سوگند ، كسى كه صداى يارى ما را بشنود و ما را يارى نكند ، نابود مى شود» . پسر حُر گفت: اين ، هرگز نخواهد شد ، إن شاء اللّه ! حسين عليه السلام برخاست و به اقامتگاه خود آمد.

.

ص: 270

الأخبار الطوال :ارتَحَلَ الحُسَينُ عليه السلام مِن مَوضِعِهِ ذلِكَ مُتَيامِنا (1) عَن طَريقِ الكوفَةِ ، حَتّى انتَهى إلى قَصرِ بَني مُقاتِلٍ ، فَنَزَلوا جَميعا هُناكَ ، فَنَظَرَ الحُسَينُ عليه السلام إلى فُسطاطٍ مَضروبٍ ، فَسَأَلَ عَنهُ ، فَاُخبِرَ أنَّهُ لِعُبَيدِ اللّهِ بنِ الحُرِّ الجُعفِيِّ ، وكانَ مِن أشرافِ أهلِ الكوفَةِ ، وفُرسانِهِم . فَأَرسَلَ الحُسَينُ عليه السلام إلَيهِ بَعضَ مَواليهِ يَأمُرُهُ بِالمَصيرِ إلَيهِ ، فَأَتاهُ الرَّسولُ ، فَقالَ : هذَا الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام يَسأَلُكَ أن تَصيرَ إلَيهِ . فَقالَ عُبَيدُ اللّهِ : وَاللّهِ ما خَرَجتُ مِنَ الكوفَةِ إلّا لِكَثرَةِ مَن رَأَيتُهُ خَرَجَ لِمُحارَبَتِهِ ، وخِذلانِ شيعَتِهِ ، فَعَلِمتُ أنَّهُ مَقتولٌ ولا أقدِرُ عَلى نَصرِهِ ، فَلَستُ اُحِبُّ أن يَراني ولا أراهُ . فَانتَعَلَ الحُسَينُ عليه السلام حَتّى مَشى ودَخَلَ عَلَيهِ قُبَّتَهُ ، ودَعاهُ إلى نُصرَتِهِ ، فَقالَ عُبَيدُ اللّهِ : وَاللّهِ إنّي لَأَعلَمُ أنَّ مَن شايَعَكَ كانَ السَّعيدَ فِي الآخِرَةِ ، ولكِن ما عَسى أن اُغنِيَ عَنكَ ، ولَم اُخُلِّف لَكَ بِالكوفَةِ ناصِرا ؟! فَأنشُدُكَ اللّهَ أن تَحمِلَني عَلى هذِهِ الخُطَّةِ ؛ فَإِنَّ نَفسي لَم تَسمَع بَعدُ بِالمَوتِ ، ولكِن فَرَسي هذِهِ المُلحِقَةُ ، وَاللّهِ ما طَلَبتُ عَلَيها شَيئا قَطُّ إلّا لَحِقتُهُ ، ولا طَلَبَني _ وأنَا عَلَيها _ أحَدٌ قَطُّ إلّا سَبَقتُهُ ، فَخُذها فَهِيَ لَكَ . قالَ الحُسَينُ عليه السلام : أمّا إذا رَغِبتَ بِنَفسِكَ عَنّا ، فَلا حاجَةَ لَنا إلى فَرَسِكَ . (2)

.


1- .الظاهر أنّ الصحيح «متياسرا» (راجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد) .
2- .الأخبار الطوال : ص 250 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2624 وراجع : الأمالي للشجري : ج 1 ص 181 .

ص: 271

الأخبار الطوال :حسين عليه السلام از اُطراقگاه خود ، كوچ كرد و سمت راست (1) جادّه كوفه را انتخاب كرد تا به قصر بنى مُقاتل رسيد و در آن جا فرود آمدند . حسين عليه السلام نگاه كرد و خيمه اى برافراشته ديد . پرسيد : «اين ، از آنِ كيست؟» . گفتند : از عبيد اللّه بن حُرّ جُعفى است _ كه از بزرگان كوفه و جنگجويان آنها بود _ . حسين عليه السلام يكى از غلامانش را نزد او فرستاد و او را نزد خود خواند . قاصد آمد و گفت: اين ، حسين بن على است . از تو مى خواهد كه نزد او بروى. عبيد اللّه گفت: به خدا سوگند ، از كوفه بيرون نيامدم ، مگر بِدان جهت كه جمعيّت بسيارى را ديدم كه براى نبرد با او بيرون آمده اند و پيروانش ، سست و پراكنده شده بودند. آن گاه دانستم كه او كشته مى شود. من ، توان يارى او را ندارم و دوست ندارم او مرا ببيند و من او را ببينم. حسين عليه السلام كفش هايش را پوشيد و رفت و در خيمه اش بر او وارد شد و او را به يارى فرا خواند . عبيد اللّه گفت : به خدا سوگند ، مى دانم كه هر كس تو را همراهى كند ، در آخرت ، خوش بخت خواهد بود ؛ ولى من نمى توانم برايت كارى كنم و در كوفه هم برايت ياورى سراغ ندارم. تو را به خدا سوگند كه مرا بر اين كار ، وادار مكن ، كه هنوز براى مُردن آماده نيستم ؛ ليكن اين ، اسب من ، مُلْحِقه ، است . به خدا سوگند ، چيزى را با آن طلب نكردم ، مگر اين كه بِدان دست يافتم ، و وقتى سوار بر آن بودم ، كسى مرا دنبال نكرد ، مگر آن كه از او جلو زدم . اين اسب را بگير و از آنِ تو باشد. حسين عليه السلام فرمود: «وقتى خودت را از ما دريغ مى دارى ، ما را نيازى به اسب تو نيست» .

.


1- .ظاهرا سمت چپ ، صحيح است (ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد) .

ص: 272

الأمالي للصدوق عن عبداللّه بن منصور عن جعفر بن محمّد بن عليّ بن الحسين عن أبيه عن جدّه [زين العابدين] عليهم السلام :سارَ الحُسَينُ عليه السلام حَتّى نَزَلَ القُطقُطانَةَ (1) ، فَنَظَرَ إلى فُسطاطٍ مَضروبٍ ، فَقالَ : لِمَن هذَا الفُسطاطُ ؟ فَقيلَ : لِعُبَيدِ اللّهِ بنِ الحُرِّ الجُعفِيِّ ، فَأَرسَلَ إلَيهِ الحُسَينُ عليه السلام فَقالَ : أيُّهَا الرَّجُلُ ، إنَّكَ مُذنِبٌ خاطِئٌ ، وإنَّ اللّهَ عز و جلآخِذُكَ بِما أنتَ صانِعٌ إن لَم تَتُب إلَى اللّهِ تَبارَكَ وتَعالى في ساعَتِكَ هذِهِ فَتَنصُرُني ، ويَكونُ جَدّي شَفيعَكَ بَينَ يَدَيِ اللّهِ تَبارَكَ وتَعالى . فَقالَ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، وَاللّهِ لَو نَصَرتُكَ لَكُنتُ أوَّلَ مَقتولٍ بَينَ يَدَيكَ ، ولكِن هذا فَرَسي خُذهُ إلَيكَ ، فَوَاللّهِ ما رَكِبتُهُ قَطُّ وأنا أرومُ (2) شَيئا إلّا بَلَغتُهُ ، ولا أرادَني أحَدٌ إلّا نَجَوتُ عَلَيهِ ، فَدونَكَ فَخُذهُ . فَأَعرَضَ عَنهُ الحُسَينُ عليه السلام بِوَجهِهِ ، ثُمَّ قالَ : لا حاجَةَ لَنا فيكَ ولا في فَرَسِكَ ، «وَ مَا كُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُدًا » (3) ، ولكِن فِرَّ ، فَلا لَنا ولا عَلَينا ؛ فَإِنَّهُ مَن سَمِعَ واعِيَتَنا أهلَ البَيتِ ثُمَّ لَم يُجِبنا ، كَبَّهُ اللّهُ عَلى وَجهِهِ في نارِ جَهَنَّمَ . (4)

.


1- .إنّ محلّ لقاء الإمام الحسين عليه السلام مع عبيداللّه بن الحرّ الجعفي هو قصر بني مقاتل على المشهور .
2- .الرَّوم : الطلب (القاموس المحيط : ج 4 ص 123 «روم») .
3- .الكهف : 51 .
4- .الأمالي للصدوق : ص 219 ح 239 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 315 ح 1 .

ص: 273

الأمالى ، صدوق_ به نقل از عبد اللّه بن منصور ، از امام صادق ، از پدرش امام باقر ، از جدّش امام زين العابدين عليهم السلام _: حسين عليه السلام حركت كرد تا به قُطقُطانه (1) رسيد . به خيمه اى افراشته نظر افكند و فرمود: «اين خيمه ، از آنِ كيست؟» . گفتند: از آنِ عبيد اللّه بن حُرّ جعفى. حسين عليه السلام برايش پيغام فرستاد و فرمود: «اى مرد! تو گنهكار و خطاكارى و خداوند ، تو را بِدان كيفر مى دهد ، اگر به درگاه خداوند متعال توبه نكنى . اگر در اين لحظات ، مرا يارى رسانى ، جدّم در پيشگاه خداوند ، شفيع تو خواهد بود» . عبيد اللّه بن حُر گفت: اى پسر پيامبر! اگر تو را يارى كنم ، نخستين كشته خواهم بود ؛ ولى اين اسبم را بگيريد. به خدا سوگند ، هيچ گاه سوارش نشدم و دنبال چيزى نبودم ، مگر اين كه بِدان دست يافتم و كسى مرا تعقيب نكرد ، مگر آن كه نجات يافتم . پس آن را بگيريد. حسين عليه السلام چهره از وى برگرداند و سپس فرمود: «ما را به تو و اسبت نيازى نيست «و هيچ گاه ، گم راهان را ياور نمى گيرم» ؛ ولى از اين جا برو . نه با ما باش و نه بر ضدّ ما ؛ زيرا هر كس فرياد ما خاندان را بشنود و پاسخ نگويد ، خداوند ، او را با صورت در آتش دوزخ مى افكند» .

.


1- .مشهور، اين است كه جاى ديدار امام حسين عليه السلام با عبيد اللّه بن حُر جُعْفى ، قصر (منزلگاه) بنى مُقاتل بوده است .

ص: 274

الفتوح :سارَ الحُسَينُ عليه السلام حَتّى نَزَلَ في قَصرِ بَني مُقاتِلٍ ، فَإِذا هُوَ بِفُسطاطٍ مَضروبٍ ، ورُمحٍ مَنصوبٍ ، وسَيفٍ مُعَلَّقٍ ، وفَرَسٍ واقِفٍ عَلى مِذوَدِهِ . (1) فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : لِمَن هذَا الفُسطاطُ ؟ فَقيلَ : لِرَجُلٍ يُقالُ لَهُ عُبَيدُ اللّهِ بنُ الحُرِّ الجُعفِيُّ ، قالَ : فَأَرسَلَ الحُسَينُ عليه السلام بِرَجُلٍ مِن أصحابِهِ يُقالُ لَهُ الحَجّاجُ بنُ مَسروقٍ الجُعفِيُّ . فَأَقبَلَ حَتّى دَخَلَ عَلَيهِ في فُسطاطِهِ ، فَسَلَّمَ عَلَيهِ فَرَدَّ عَلَيهِ السَّلامَ ، ثُمَّ قالَ : ما وَراءَكَ ؟ فَقالَ الحَجّاجُ : وَاللّهِ ! وَرائي يَابنَ الحُرِّ [ الخَيرُ ] (2) ، وَاللّهِ! قَد أهدَى اللّهُ إلَيكَ كَرامَةً إن قَبِلتَها ! قالَ : وما ذاكَ ؟ فَقالَ : هذَا الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام يَدعوكَ إلى نُصرَتِهِ ؛ فَإِن قاتَلتَ بَينَ يَدَيهِ اُجِرتَ ، وإن مِتَّ فَإِنَّكَ استُشهِدتَ ! فَقالَ لَهُ عُبَيدُ اللّهِ : وَاللّهِ! ما خَرَجتُ مِنَ الكوفَةِ إلّا مَخافَةَ أن يَدخُلَهَا الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام وأنا فيها فَلا أنصُرُهُ ؛ لِأَنَّهُ لَيسَ لَهُ فِي الكوفَةِ شيعَةٌ ولا أنصارٌ إلّا وقَد مالوا إلَى الدُّنيا ، إلّا مَن عَصَمَ اللّهُ مِنهُم ، فَارجِع إلَيهِ وخَبِّرهُ بِذاكَ . فَأَقبَلَ الحَجّاجُ إلَى الحُسَينِ عليه السلام فَخَبَّرَهُ بِذلِكَ ، فَقامَ الحُسَينُ عليه السلام ثُمَّ صارَ إلَيهِ في جَماعَةٍ مِن إخوانِهِ ، فَلَمّا دَخَلَ وسَلَّمَ وَثَبَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ الحُرِّ مِن صَدرِ المَجلِسِ ، وجَلَسَ الحُسَينُ عليه السلام فَحَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَيهِ ، ثُمَّ قالَ : أمّا بَعدُ ، يَابنَ الحُرِّ ! فَإِنَّ مِصرَكُم هذِهِ كَتَبوا إلَيَّ ، وخَبَّروني أنَّهُم مُجتَمِعونَ عَلى نُصرَتي ، وأن يَقوموا دوني ويُقاتِلوا عَدُوّي ، وإنَّهُم سَأَلوني القُدومَ عَلَيهِم فَقَدِمتُ ، ولَستُ أدرِي القَومَ عَلى ما زَعَموا ، لِأَنَّهُم قَد أعانوا عَلى قَتلِ ابنِ عَمّي مُسلمِ بنِ عَقيلٍ وشيعَتِهِ ، وأجمَعوا عَلَى ابنِ مَرجانَةَ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ مُبايِعينَ (3) لِيَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ . وأنتَ يَابنَ الحُرِّ ، فَاعلَم أنَّ اللّهَ عَزَّ وجَلَّ مُؤاخِذُكَ بِما كَسَبتَ وأسلَفتَ مِنَ الذُّنوبِ فِي الأَيّامِ الخالِيَةِ ، وأنَا أدعوكَ في وَقتي هذا إلى تَوبَةٍ تَغسِلُ بِها ما عَلَيكَ مِنَ الذُّنوبِ ، وأدعوكَ إلى نُصرَتِنا أهلَ البَيتِ ، فَإِن اُعطينا حَقَّنا حَمِدنَا اللّهَ عَلى ذلِكَ وقَبلِناهُ ، وإن مُنعِنا حَقَّنا ورُكِبنا بِالظُّلمِ ، كُنتَ مِن أعواني عَلى طَلَبِ الحَقِّ . فَقالَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ الحُرِّ : وَاللّهِ يَابنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ! لَو كانَ لَكَ بِالكوفَةِ أعوانٌ يُقاتِلونَ مَعَكَ لَكُنتُ أنا أشَدَّهُم عَلى عَدُوِّكَ ، ولكِنّي رَأَيتُ شيعَتَكَ بِالكوفَةِ وقَد لَزِموا مَنازِلَهُم ، خَوفا مِن بَني اُميَّةَ ومِن سُيوفِهِم ، فَأَنشُدُكَ بِاللّهِ أن تَطلُبَ مِنّي هذِهِ المَنزِلَةَ ، وأنا اُواسيك بِكُلِّ ما أقدِرُ عَلَيهِ ، وهذِهِ فَرَسي مُلجَمَةٌ ، وَاللّهِ ما طَلَبتُ عَلَيها شَيئا إلّا أذَقتُهُ حِياضَ المَوتِ ، ولا طُلِبتُ وأنا عَلَيها فَلُحِقتُ ، وخُذ سَيفي هذا فَوَاللّهِ ما ضَرَبتُ بِهِ إلّا قَطَعتُ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : يَابنَ الحُرِّ ! ما جِئناكَ لِفَرَسِكَ وسَيفِكَ ! إنَّما أتَيناكَ لِنَسأَلَكَ النُّصرَةَ ، فَإِن كُنتَ قَد بَخِلتَ عَلَينا بِنَفسِكَ فَلا حاجَةَ لَنا في شَيءٍ مِن مالِكَ ، ولَم أكُن بِالَّذي أتَّخِذُ المُضِلّين عَضُدا ؛ لاِنّي قَد سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله وهُوَ يَقولُ : «مَن سَمِعَ داعِيَةَ (4) أهلِ بَيتي ولَم يَنصُرهُم عَلى حَقِّهِم ، إلّا أكَبَّهُ اللّهُ عَلى وَجهِهِ فِي النّارِ» . ثُمَّ سارَ الحُسَينُ عليه السلام مِن عِندِهِ ورَجِعَ إلى رَحلِهِ . فَلَمّا كانَ مِنَ الغَدِ رَحَلَ الحُسَينُ عليه السلام ، ونَدِمَ ابنُ الحُرِّ عَلى ما فاتَهُ مِن نُصرَتِهِ ، فَأَنشَأَ يَقولُ : أراها حَسرَةً ما دُمتُ حَيّاتَرَدَّدُ بَينَ صَدري وَالتَّراقي حُسَينٌ حينَ يَطلُبُ بَذلَ نَصريعَلى أهلِ العَداوَةِ وَالشِّقاقِ فَلَو واسَيتُهُ يَوما بِنَفسيلَنِلتُ كَرامَةً يَومَ التَّلاقي مَعَ ابنِ مُحَمَّدٍ تَفديهِ نَفسيفَوَدَّعَ ثُمَّ وَلّى بِانطِلاقِ غَداةَ يَقولُ لي بِالقَصرِ قَولاًأتَترُكُنا وتَعزِمُ بِالفِراقِ فَلَو فَلَقَ التَّلَهُّبُ قَلبَ حَيًّلَهَمَّ القَلبُ مِنّي بِانفِلاقِ فَقَد فازَ الَّذي نَصَرَ الحُسَينَ (5)وخابَ الأَخسَرونَ ذَوُو النِّفاقِ قالَ : وسارَ الحُسَينُ عليه السلام عَلى مَرحَلَتَينِ مِنَ الكوفَةِ . (6)

.


1- .المِذوَد _ كَمِنبَر _ : مُعتَلَف الدابّة (القاموس المحيط : ج1 ص293 «ذود») .
2- .ما بين المعقوفين سقط من المصدر ، وأثبتناه من مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي ، ولا يصحّ السياق بدونه .
3- .في المصدر : «يبايعني» ، والصواب ما أثبتناه كما في مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي .
4- .كذا في المصدر ، والظاهر أنّ الصواب : «واعية» ، كما في مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي وكما في نقولٍ اُخرى .
5- .كذا في المصدر ، وهو خطأ واضح ، والصواب ما في مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : «لقد فاز الاُلى نصروا حسينا» .
6- .الفتوح : ج 5 ص 73 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 226 نحوه وراجع : الأخبار الطوال : ص 262 .

ص: 275

الفتوح :حسين عليه السلام حركت كرد تا به قصر بنى مُقاتل رسيد . در آن جا خيمه اى برافراشته و نيزه اى بر زمين كوبيده و شمشيرى آخته و اسبى ايستاده بر آخور ديد. حسين عليه السلام فرمود: «اين خيمه ، از كيست؟» . گفتند: از آنِ مردى به نام عبيد اللّه بن حُرّ جعفى است . حسين عليه السلام مردى از يارانش به نام حَجّاج بن مسروق جُعْفى را نزد وى فرستاد. حَجّاج آمد و وارد خيمه شد و بر او سلام كرد و او هم پاسخ داد . سپس عبيد اللّه گفت: پشتِ سرت چيست؟ حَجّاج گفت: به خدا سوگند _ اى پسر حُر _ ، پشت سرم ، خير است . به خدا سوگند ، خداوند ، كرامتى نصيب تو كرده است ، اگر آن را بپذيرى . عبيد اللّه گفت: آن چيست؟ حَجّاج گفت: اين ، حسين بن على است كه تو را براى يارى خود ، فرا مى خوانَد . اگر به همراه او بجنگى ، پاداش خواهى داشت ، و اگر بميرى ، شهيد خواهى بود . عبيد اللّه ، در پاسخ وى گفت: به خدا سوگند، از كوفه بيرون نيامدم ، مگر بِدان جهت كه مبادا حسين بن على ، وارد آن شود و من در كوفه باشم و يارى اش نكنم ؛ چرا كه در كوفه ، هيچ پيرو و ياورى ندارد ، مگر آن كه به دنيا گراييده است ، جز آنان كه خداوند ، حفظشان كند . پس باز گرد و اين مطلب را به وى برسان. حَجّاج ، نزد حسين عليه السلام آمد و جريان را به وى گفت . حسين عليه السلام برخاست و به همراه گروهى از برادرانش نزد او رفت . چون وارد شد و سلام كرد ، عبيد اللّه بن حُر از بالاى مجلس ، بلند شد و حسين عليه السلام نشست و حمد و سپاس خدا را به جا آورد و سپس فرمود : «امّا بعد _ اى پسر حر _ ، همشهريان شما برايم نامه نوشتند و به من گزارش دادند كه بر يارى ام اتّفاق دارند و برايم قيام مى كنند و با دشمنم مى جنگند ، و از من خواستند نزد آنان بروم . اينك آمده ام ؛ ولى گمان نمى كنم كه آنان بر آنچه گفته اند ، ثابت باشند ؛ چرا كه به كشتن پسرعمويم مسلم بن عقيل و پيروانش كمك كردند و بر گِرد پسر مَرجانه، عبيد اللّه بن زياد ، جمع شده اند و با يزيد بن معاويه ، بيعت كرده اند . و تو _ اى پسر حُر _ بدان كه خداوند به خاطر گناهان گذشته و رفتار پيشينت ، تو را مؤاخذه مى كند . اينك ، تو را به توبه اى فرا مى خوانم كه گناهانت را بشويد و تو را به يارى ما اهل بيت، دعوت مى كنم . اگر به حقّمان رسيديم ، خداوند را سپاس مى گوييم و آن را مى پذيريم و اگر از حقّمان باز داشته شديم و مورد ستم قرار گرفتيم ، تو ياور ما در جستجوى حق خواهى بود» . عبيد اللّه بن حُر گفت: به خدا سوگند _ اى پسر دختر پيامبر _ اگر در كوفه يارانى داشتى كه به همراهت نبرد مى كردند ، من سخت ترين جنگجو در برابر دشمنت بودم ؛ ولى پيروانت را در كوفه ديدم كه از ترس بنى اميّه و شمشيرهايشان ، خانه نشين شده اند . تو را به خدا سوگند كه اين را از من نخواه ؛ ولى آنچه در توان دارم ، در اختيارت مى نهم . اين اسبم مُلْجَمه است . به خدا سوگند كه با آن در جستجوى چيزى نرفتم ، مگر بِدان دست يافتم و وقتى بر آن بودم ، كسى مرا دنبال نكرد كه به من برسد. اين شمشير را نيز بگير ، كه به خدا سوگند ، بر چيزى فرود نياوردم ، مگر آن كه آن را شكافت. حسين عليه السلام فرمود: «اى پسر حر! ما براى اسب و شمشير نيامديم . ما آمديم و از تو يارى خواستيم . اگر نسبت به جانت بُخل مى ورزى ، ما را نيازى به ثروت تو نيست و من ، گم راهان را ياور نمى گيرم. به راستى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود: هر كس فرياد خاندانم را بشنود و آنان را در طلب حقّشان يارى نكند ، خداوند ، او را با صورت ، بر آتش مى افكند » . آن گاه حسين عليه السلام حركت كرد و به اقامتگاه خود باز گشت. چون فردا شد ، حسين عليه السلام حركت كرد و پسر حُر ، از اين كه يارى حسين عليه السلام را از دست داده بود ، پشيمان شد و چنين سرود: اين حسرت را تا زنده ام ، ميان سينه و گلو مى بينم .حسين ، از من ، بر ضدّ ستمگران و جدايى افكنان ، طلب يارى كرد . اگر روزى ، جانم را در راهش مى دادم ،در روز رستاخيز ، به كرامت ، نايل مى شدم به همراه پسر پيامبر _ كه جانم به فدايش _ .او خداحافظى كرد و رفت . فردا در قصر [بهشت] به من مى گويد :«ما را رها مى كنى و ساز جدايى مى زنى ؟!» . اگر بشود كه شعله ها ، قلب زنده اى را بشكافند،قلب من مى خواهد كه شكافته شود . به راستى آن كه حسين عليه السلام را يارى كرد ، رستگار شدو خسارت ديدگان منافق ، بدبخت شدند. حسين عليه السلام از دو منزلىِ كوفه به حركت ادامه داد.

.

ص: 276

. .

ص: 277

. .

ص: 278

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :ولَقِيَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ الحُرِّ الجُعفِيُّ حُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام فَدَعاهُ حُسَينٌ عليه السلام إلى نُصرَتِهِ وَالقِتالِ مَعَهُ فَأَبى ، وقالَ : قَد أعيَيتُ أباكَ قَبلَكَ . قالَ : فَإِذا أبَيتَ أن تَفعَلَ فَلا تَسمَعِ الصَّيحَةَ عَلَينا ؛ فَوَاللّهِ لا يَسمَعُها أحَدٌ ثُمَّ لا يَنصُرُنا فَيَرى بَعدَها خَيرا أبَدا . قالَ عُبَيدُ اللّهِ : فَوَاللّهِ لَهِبتُ كَلِمَتَهُ تِلكَ ، فَخَرَجتُ هارِبا مِن عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ ، مَخافَةَ أن يُوَجِّهَني إلَيهِ ، فَلَم أزَل فِي الخَوفِ حَتَّى انقَضَى الأَمرُ . فَنَدِمَ عُبَيدُ اللّهِ عَلى تَركِهِ نُصرَةَ حُسَينٍ عليه السلام ، فَقالَ : يَقولُ أميرٌ غادِرٌ حَقَّ غادِرِألا كُنتَ قاتَلتَ الشَّهيدَ ابنَ فاطِمَه ونَفسي عَلى خِذلانِهِ وَاعتِزالِهِوبَيعَةِ هذَا النّاكِثِ العَهدِ لائِمَه فَيا نَدَما ألّا أكونَ نَصَرتُهُألا كُلُّ نَفسٍ لا تُسَدَّدُ نادِمَه . (1)

.


1- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 513 ، تاريخ الطبري : ج 5 ص 470 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 210 كلاهما نحوه .

ص: 279

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :عبيد اللّه بن حُرّ جعفى، حسين بن على عليه السلام را ملاقات كرد. حسين عليه السلام او را به يارى و نبرد به همراه خود فرا خواند ؛ ولى وى امتناع كرد و گفت: پدرت را پيش از تو خسته كردم. حسين عليه السلام فرمود: «اگر يارى نمى كنى، فرياد [دادخواهى] ما را مشنو . به خدا سوگند ، اگر كسى آن فرياد را بشنود و يارى نرساند ، پس از آن ، هرگز خيرى نمى بيند» . عبيد اللّه مى گويد: به خدا سوگند ، از اين سخن به وحشت افتادم و از دست عبيد اللّه بن زياد ، فرار كردم كه مبادا مرا به سوى حسين عليه السلام بفرستد ، و يكسر ، در هراس بودم ، تا كار حسين عليه السلام پايان يافت . سپس عبيد اللّه ، از يارى نكردن حسين عليه السلام پشيمان شد و چنين سرود: فرمان رواى خيانت پيشه با خود مى گويد :چرا با پسر شهيد فاطمه ، نبرد نكردى ؟ جانم به خاطر كناره گيرى از او و تنها گذاشتن اوو به خاطر بيعت با اين عهدشكن ، سرزنشم مى كند . واى از پشيمانى بر اين كه يارى اش نكردم!و هر كس كار صواب نكند ، پشيمان است.

.

ص: 280

7 / 31 _ 2اِستِنصارُهُ بعَمرِو بنِ قَيسٍ المَشرِقِيِّ (1)ثواب الأعمال عن عمرو بن قيس المشرقيّ :دَخَلتُ عَلَى الحُسَينِ عليه السلام أنا وابنُ عَمٍّ لي _ وهُوَ في قَصرِ بَني مُقاتِلٍ _ فَسَلَّمنا عَلَيهِ ، فَقالَ لَهُ ابنُ عَمّي : يا أبا عَبدِ اللّهِ ، هذَا الَّذي أرى خِضابٌ أو شَعرُكَ ؟ فَقالَ : خِضابٌ ، وَالشَّيبُ إلَينا بَني هاشِمٍ يَعجَلُ . ثُمَّ أقبَلَ عَلَينا فَقالَ : جِئتُما لِنُصرَتي ؟ فَقُلتُ : إنّي رَجُلٌ كَبيرُ السِّنِّ كَثيرُ الدَّينِ كَثيرُ العِيالِ ، وفي يَدي بَضائِعُ لِلنّاسِ ولا أدري ما يَكونُ ، وأكرَهُ أن اُضَيِّعَ أمانَتي ، وقالَ لَهُ ابنُ عَمّي مِثلَ ذلِكَ . قالَ لَنا : فَانطَلِقا فَلا تَسمَعا لي واعِيَةً ، ولا تَرَيا لي سَوادا ، فَإِنَّهُ مَن سَمِعَ واعِيَتَنا أو رَأى سَوادَنا فَلَم يُجِبنا ولَم يُغثِنا ، كانَ حَقّا عَلَى اللّهِ عز و جل أن يَكُبَّهُ عَلى مَنخِرَيهِ فِي النّارِ . (2)

.


1- .عمرو بن قيس المشرقي ، لا توجد عندنا معلومات كافية عنه ، ذكره البرقي و الطوسي في أصحاب الحسن و الحسين عليهماالسلام .دعاه الحسين عليه السلام لنصرته فاعتذر إليه ببضائع كانت معه يريد إيصالها . اكتفى العلّامة و ابن داوود الحلّيان بذمّه وذكره في القسم الثاني من كتابيهما، وذكرا كلاما جرى بينهما يشتمل على ما في المتن (راجع : ثواب الأعمال: ص 309 ورجال الطوسي : ص 95 و ص102 ورجال البرقي: ص 8 والتحرير الطاووسي : ص 190 وخلاصة الأقوال: ص 377) .
2- .ثواب الأعمال : ص 309 ح 1 ، رجال الكشّي : ج 1 ص 330 ح 181 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 84 ح 12 .

ص: 281

7 / 31 _ 2يارى خواستن امام عليه السلام از عمرو بن قيس مَشرقى (1)ثواب الأعمال_ به نقل از عمرو بن قيس مَشرقى _: من و پسرعمويم در قصر (منزلگاه) بنى مُقاتل بر حسين عليه السلام وارد شديم و بر او سلام كرديم . پسرعمويم به وى گفت: اى ابا عبد اللّه ! آنچه مى بينم ، رنگ است ، يا محاسنتان چنين است؟ فرمود: «رنگ است . پيرى در بنى هاشم ، زودرس است» . آن گاه به ما رو كرد و فرمود: «براى يارى من آمده ايد؟» . گفتم: من مردى كهن سال، بدهكار و عيالوارم و در دستم ، امانت هاى مردم است و نمى دانم چه مى شود و دوست ندارم كه امانت ها از دست بروند . پسرعمويم نيز همين سخن را گفت. به ما فرمود: «پس برويد ، تا فرياد ما را نشنويد و سياهىِ [كاروانِ] ما را نبينيد ؛ چرا كه هر كسى فرياد ما را بشنود و سياهىِ ما را ببيند و به ما پاسخ ندهد و يارى نرساند ، بر خداوند فرض است كه او را با صورت ، در آتش افكند» .

.


1- .اطّلاعات درستى در باره عمرو بن قيس مشرقى در دست نيست . برقى و شيخ طوسى ، او را در شمار ياران امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام دانسته اند . امام حسين عليه السلام او را به كمك فرا خواند؛ امّا او به خاطر كالاهايى كه نزدش بود و تصميم داشت آنها را به جايى بفرستد ، عذر آورد . علّامه حلّى و ابن داوود حلّى ، به سرزنش او بسنده كرده اند و در بخش دوم كتاب هايشان از او ياد كرده اند و سخنى را كه در بالا گفته شد و ميان آن دو ردّ و بدل شده ، ذكر كرده اند .

ص: 282

7 / 32رُؤيَا الاِستِشهادِتاريخ الطبري عن عقبة بن سمعان :لَمّا كانَ في آخِرِ اللَّيلِ ، أمَرَ الحُسَينُ عليه السلام بِالاِستِقاءِ مِنَ الماءِ ، ثُمَّ أمَرَنا بِالرَّحيلِ ، فَفَعَلنا . قالَ : فَلَمَّا ارتَحَلنا مِن قَصرِ بَني مُقاتِلٍ وسِرنا ساعَةً ، خَفَقَ الحُسَينُ عليه السلام بِرَأسِهِ خَفقَةً ، ثُمَّ انتَبَهَ وهُوَ يَقولُ : «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ» (1) وَالحَمدُ للّهِِ رَبِّ العالَمينَ . قالَ : فَفَعَلَ ذلِكَ مَرَّتَينِ أو ثَلاثا . قالَ : فَأَقبَلَ إلَيهِ ابنُهُ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليه السلام عَلى فَرَسٍ لَهُ فَقالَ : «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ» وَالحَمدُ للّهِِ رَبِّ العالَمينَ ، يا أبَتِ ، جُعِلتُ فِداكَ ! مِمَّ حَمِدتَ اللّهَ وَاستَرجَعتَ ؟ قالَ : يا بُنَيَّ ! إنّي خَفَقتُ بِرَأسي خَفقَةً (2) ، فَعَنَّ (3) لي فارِسٌ عَلى فَرَسٍ ، فَقالَ : القَومُ يَسيرونُ وَالمَنايا تَسري إلَيهِم ، فَعَلِمتُ أنَّها أنفُسُنا نُعِيَت إلَينا . قالَ لَهُ : يا أبَتِ ، لا أراكَ اللّهُ سوءا ، ألَسنا عَلَى الحَقِّ ؟ قالَ : بَلى وَالَّذي إلَيهِ مَرجِعُ العِبادِ ؛ قالَ : يا أبَتِ ، إذَن لا نُبالي ؛ نَموتُ مُحِقّينَ . فَقالَ لَهُ : جَزاكَ اللّهُ مِن وَلَدٍ خَيرَ ما جَزى وَلَدا عَن والِدِهِ . (4)

.


1- .البقرة : 156 .
2- .خَفَقَ برأسهِ خَفقَةً : إذا أخذَتهُ سِنَةٌ من النّعاس فَمالَ برأسهِ دون سائرِ جَسَدِهِ (المصباح المنير : ص 176 «خفق») .
3- .عنَّ الشيءُ يعِنُّ : إذا ظهر أمامك واعترض (القاموس المحيط : ج 4 ص 249 «عنّ») .
4- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 407 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 555 ، مقاتل الطالبيّين : ص 112 عن عتبة بن سمعان ؛ الإرشاد : ج 2 ص 82 ، روضة الواعظين : ص 198 ، إعلام الورى : ج 1 ص 450 كلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 379 وراجع : أنساب الأشراف : ج 3 ص 384 والطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 464 وسير أعلام النبلاء : ج 3 ص 298 ومثير الأحزان : ص 47 .

ص: 283

7 / 32رؤياى شهادت

تاريخ الطبرى_ به نقل از عُقْبة بن سَمعان _: وقتى آخر شب شد ، حسين عليه السلام به ما فرمود كه آبگيرى كنيم. آن گاه دستور حركت داد و ما به راه افتاديم. وقتى از قصر (منزلگاه) بنى مُقاتل ، حركت كرديم و لختى رفتيم، حسين عليه السلام چرتى زد و آن گاه بيدار شد و مى فرمود : « «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ» و «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَ__لَمِينَ» » و اين را دو يا سه بار تكرار كرد. پسرش على ، بر اسب خويش آمد و گفت: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ» و «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَ__لَمِينَ» پدر جان! فدايت شوم! حمد و اِنّا لِلّه گفتن تو ، براى چيست ؟ فرمود : «پسرم! چُرتم گرفت و [در خواب ،] سوارى را بر اسبى ديدم كه گفت: اين قوم ، حركت مى كنند و مرگ نيز به دنبال آنهاست . پس دانستم كه از مرگمان به ما خبر مى دهند» . گفت: پدر جان! خدا ، برايت بد نياورد! مگر ما بر حق نيستيم؟ فرمود : «سوگند به آن كه بندگان به سوى او خواهند رفت ، چرا» . گفت: پدر جان! پس اهمّيتى ندارد ؛ چرا كه بر حق ، جان مى دهيم. فرمود : «خدا ، نيكوترين پاداشى را كه به خاطر پدرى به فرزندى داده ، به تو بدهد!» .

.

ص: 284

الأمالي للصدوق عن عبداللّه بن منصور عن جعفر بن محمّد بن عليّ بن الحسين عن أبيه عن جدّه [زين العابدين] عليهم السلام :سارَ [الحُسَينُ عليه السلام ] حَتّى نَزَلَ العُذَيبَ ، فَقالَ فيها قائِلَةَ (1) الظَّهيرَةِ ، ثُمَّ انتَبَهَ مِن نَومِهِ باكِيا ، فَقالَ لَهُ ابنُهُ : ما يُبكيكَ يا أبَه ؟ فَقالَ : يا بُنَيَّ ، إنَّها ساعَةٌ لا تَكذِبُ الرُّؤيا فيها ، وإنَّهُ عَرَضَ لي في مَنامي عارِضٌ فَقالَ : تُسرِعونَ السَّيرَ ، وَالمَنايا تَسيرُ بِكُم إلَى الجَنَّةِ . (2)

مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي :سارَ الحُسَينُ عليه السلام حَتّى نَزَلَ الثَّعلَبِيَّةَ ، وذلِكَ في وَقتِ الظَّهيرَةِ ، ونَزَلَ أصحابُهُ فَوَضَعَ رَأسَهُ فَأغفى ، ثُمَّ انتَبَهَ باكِيا مِن نَومِهِ . فَقالَ لَهُ ابنُهُ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ : ما يُبكيكَ يا أبَه ؟ لا أبكَى اللّهُ عَينَيكَ ! فَقالَ لَهُ : يا بُنَيَّ ، هذِهِ ساعَةٌ لا تَكذِبُ فيهِ الرُّؤيا ، فَاُعلِمُكَ أنّي خَفَقتُ بِرَأسي خَفقَةً ، فَرَأَيتُ فارِسا عَلى فَرَسٍ وَقَفَ عَلَيَّ ، وقالَ : يا حُسَينُ ، إنَّكُم تُسرِعونَ وَالمَنايا تُسرِعُ بِكُم إلَى الجَنَّةِ . فَعَلِمتُ أنَّ أنفُسَنا نُعِيَت إلَينا . فَقالَ لَهُ ابنُهُ عَلِيٌّ : يا أبَه ، أفَلَسنا عَلَى الحَقِّ ؟ قالَ : بَلى يا بُنَيَّ ، وَالَّذي إلَيهِ مَرجِعُ العِبادِ ، فَقالَ ابنُهُ عَلِيٌّ : إذَن لا نُبالي بِالمَوتِ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : جَزاكَ اللّهُ يا بُنَيَّ خَيرَ ماجَزى بِهِ وَلَدا عَن والِدِهِ . (3)

.


1- .القائلة : نصف النهار . قالَ قَيلاً وقائلةً وقَيلولةً : نامَ فيه (القاموس المحيط : ج 4 ص 42 «قيل») .
2- .الأمالي للصدوق : ص 218 ح 239 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 313 .
3- .مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 226، الفتوح : ج 5 ص 70 ؛ الملهوف : ص 131 ، مثير الأحزان : ص 44 كلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 367 وراجع : المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 95 .

ص: 285

الأمالى ، صدوق _ به نقل از عبد اللّه بن منصور ، از امام صادق ، از پدرش امام باقر ، از جدّش امام زين العابدين عليهم السلام_ : حسين عليه السلام حركت كرد تا در منزل عُذَيب فرود آمد و در آن جا خواب قَيلوله (خواب پيش از ظهر) كرد. سپس با گريه از خواب ، بيدار شد . فرزندش به وى گفت: پدر! چرا گريه مى كنى؟ فرمود: «فرزندم! در اين ساعت ، خواب ، دروغ نيست. در خواب ، كسى به من پيام داد كه : با سرعت ، حركت مى كنيد و مرگ ، شما را به سمت بهشت مى برد » .

مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى :حسين عليه السلام حركت كرد تا به منزل ثَعلَبيّه رسيد و آن ، هنگام ظهر بود. يارانش فرود آمدند و وى ، سر گذاشت و خوابش بُرد . سپس با گريه از خواب ، بيدار شد . فرزندش على بن الحسين به وى گفت: پدرم! چرا گريه مى كنى؟ خداوند ، شما را نگريانَد! فرمود: «فرزندم! رؤيا در اين ساعت ، دروغ نيست . بِدان كه سر گذاشتم و خوابم بُرد و سوارى را بر اسبى ديدم كه بالاى سرم ايستاد و گفت: اى حسين! به سرعت مى رويد و مرگ ، شما را به سمت بهشت مى راند . دانستم كه اين ، پيام مرگ است» . فرزندش على به وى گفت: پدر! مگر ما بر حق نيستيم؟ فرمود: «چرا _ فرزندم _ ، به خدايى كه بازگشتگاه بندگان به سوى اوست» . فرزندش گفت: پس ، از مرگ ، باكى نداريم. حسين عليه السلام به او فرمود: «فرزندم! خداوند ، به تو پاداش خير دهد؛ بهترين پاداشى كه از ناحيه [دعاى خيرِ] پدرى به فرزندش مى دهد !» .

.

ص: 286

7 / 33كِتابُ ابنِ زِيادٍ إلَى الحُرِّ يَأمُرُهُ بِتَضييقِ الأَمرِ عَلَى الإِمامِ عليه السلامتاريخ الطبري عن عقبة بن سمعان :فَلَمّا أصبَحَ [الحُسَينُ عليه السلام ] نَزَلَ فَصَلَّى الغَداةَ ، ثُمَّ عَجَّلَ الرُّكوبَ ، فَأَخَذَ يَتَياسَرُ بِأَصحابِهِ يُريدُ أن يُفَرِّقَهُم ، فَيَأتيهِ الحُرُّ بنُ يَزيدَ فَيَرُدُّهُم فَيَرُدُّهُ ، فَجَعَلَ إذا رَدَّهُم إلَى الكوفَةِ رَدّا شَديدا امتَنَعوا عَلَيهِ فَارتَفَعوا ، فَلَم يَزالوا يَتَسايَرونَ [الحُسَينُ عليه السلام وَالحُرُّ] حَتَّى انتَهَوا إلى نينَوى ؛ المَكانِ الَّذي نَزَلَ بِهِ الحُسَينُ عليه السلام . قالَ : فَإِذا راكِبٌ عَلى نَجيبٍ لَهُ ، وعَلَيهِ السِّلاحُ ، مُتَنَكِّبٌ قَوسا ، مُقبِلٌ مِنَ الكوفَةِ ، فَوَقَفوا جَميعا يَنتَظِرونَهُ . فَلَمَّا انتَهى إلَيهِم سَلَّمَ عَلَى الحُرِّ بنِ يَزيدَ وأصحابِهِ ، ولَم يُسَلِّم عَلَى الحُسَينِ عليه السلام وأصحابِهِ ، فَدَفَعَ إلَى الحُرِّ كِتابا مِن عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ فَإِذا فيهِ : أمّا بَعدُ ، فَجَعجِع بِالحُسَينِ حينَ يَبلُغُكَ كِتابي ، وَيقدَمُ عَلَيكَ رَسولي ، فَلا تُنزِلهُ إلّا بِالعَراءِ في غَيرِ حِصنٍ وعَلى غَيرِ ماءٍ ، وقَد أمَرتُ رَسولي أن يَلزَمَكَ ولا يُفارِقَكَ ، حَتّى يَأتِيَني بِإِنفاذِكَ أمري ، وَالسَّلامُ . قالَ : فَلَمّا قَرَأَ الكِتابَ قالَ لَهُمُ الحُرُّ : هذا كِتابُ الأَميرِ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ ، يَأمُرُني فيهِ أن اُجَعجِعَ بِكُم فِي المَكانِ الَّذي يَأتيني فيهِ كتابُهُ ، وهذا رَسولُهُ ، وقَد أمَرَهُ ألّا يُفارِقَني حَتّى اُنفِذَ رَأيَهُ وأمرَهُ . فَنَظَرَ إلى رَسولِ عُبَيدِ اللّهِ ، يَزيدُ بنُ زِيادِ بنِ المُهاصِرِ _ أبُو الشَّعثاءِ الكِندِيُّ ثُمَّ البَهدَلِيُّ _ فَعَنَّ لَهُ ، فَقالَ : أمالِكُ بنُ النُّسَيرِ البَدِّيُّ ؟ قالَ : نَعَم _ وكانَ أحَدَ كِندَةَ _ فَقالَ لَهُ يَزيدُ بنُ زِيادٍ : ثَكَلَتكَ اُمُّكَ ! ماذا جِئتَ فيهِ ؟ قالَ : وما جِئتُ فيهِ ! أطَعتُ إمامي ، ووَفَيتُ بِبَيعَتي ، فَقالَ لَهُ أبُو الشَّعثاءِ : عَصَيتَ رَبَّكَ ، وأطَعتَ إمامَكَ في هَلاكِ نَفسِكَ ، كَسَبتَ العارَ وَالنّارَ ، قالَ اللّهُ عز و جل : «وَ جَعَلْنَ_هُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ يَوْمَ الْقِيَ_مَةِ لَا يُنصَرُونَ » (1) فَهُو إمامُكُ . قالَ : وأخَذَ الحُرُّ بنُ يَزيدَ القَومَ بِالنُّزولِ في ذلِكَ المَكانِ عَلى غَيرِ ماءٍ ، ولا في قَريَةٍ ، فَقالوا : دَعنا نَنزِل في هذِهِ القَريَةِ ؛ يَعنونَ نينَوى ، أو هذِهِ القَريَةِ ؛ يَعنونَ الغاضِرِيَّةَ ، أو هذِهِ الاُخرى ؛ يَعنونَ شُفَيَّةَ . فَقالَ : لا وَاللّهِ ما أستَطيعُ ذلِكَ ، هذا رَجُلٌ قَد بُعِثَ إلَيَّ عَينا . فَقالَ لَهُ زُهَيرُ بنُ القَينِ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، إنَّ قِتالَ هؤُلاءِ أهوَنُ مِن قِتالِ مَن يَأتينا مِن بَعدِهِم ، فَلَعَمري لَيَأتينا مِن بَعدِ مَن تَرى ما لا قِبَلَ لَنا بِهِ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : ما كُنتُ لِأَبدَأَهُم بِالقِتالِ ، فَقالَ لَهُ زُهَيرُ بنُ القَينِ : سِر بِنا إلى هذِهِ القَريَةِ حَتّى تَنزِلَها فَإِنَّها حَصينَةٌ ، وهِيَ عَلى شاطِئِ الفُراتِ ، فَإِن مَنَعونا قاتَلناهُم ، فَقِتالُهُم أهوَنُ عَلَينا مِن قِتالِ مَن يَجيءُ مِن بَعدِهِم . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : وأيَّةُ قَريَةٍ هِيَ ؟ قالَ : هِي العَقرُ (2) ، فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ مِنَ العَقرِ (3) ، ثُمَّ نَزَلَ ، وذلِكَ يَومُ الخَميسِ ، وهُوَ اليَومُ الثّاني مِنَ المُحَرَّمِ سَنَةَ إحدى وسِتّينَ ، فَلَمّا كانَ مِنَ الغَدِ قَدِمَ عَلَيهِم عُمَرُ بنُ سَعدِ بنِ أبي وَقّاصٍ مِنَ الكوفَةِ في أربَعَةِ آلافٍ . (4)

.


1- .القصص : 41 .
2- .العَقْرُ : عدّة مواضع ؛ منها : عقر بابل قرب كربلاء من الكوفة (معجم البلدان : ج 4 ص 136) وراجع : الخريطة رقم 4 في آخر هذا المجلّد .
3- .العَقْر : الجرح . وأيضا : أثرَه . كالحَزِّ في قوائم الفَرَس والإبل ، يقال : عَقَر _ أي الفرسَ والإبلَ _ بالسيف : قَطَعَ قوائِمَهُ (تاج العروس : ج 7 ص 246 و 247 «عقر») .
4- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 408 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 555 ، الأخبار الطوال : ص 251 ، تجارب الاُمم : ج 2 ص 67 ؛ الإرشاد : ج 2 ص 82 وفيه «يزيد بن المهاجر الكناني» ، روضة الواعظين : ص 199 ، إعلام الورى : ج 1 ص 450 كلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 380 وراجع : أنساب الأشراف : ج 3 ص 384 ومثير الأحزان : ص 48 .

ص: 287

7 / 33نامه ابن زياد به حُر ، جهت سختگيرى بر امام عليه السلام

اشاره

تاريخ الطبرى_ به نقل از عقبة بن سَمعان _: چون صبح شد ، حسين عليه السلام فرود آمد و نماز صبح را خواند. آن گاه با شتاب ، سوار شد و ياران خود را به جانب چپ برد و مى خواست كه پراكنده شان كند ؛ امّا حُر مى آمد و آنها را بر مى گردانْد . حسين عليه السلام نيز او را بر مى گردانْد و چون آنها را به سوى كوفه مى راند، مقاومت مى كردند و راهِ بالا ، در پيش مى گرفتند و همچنان با هم راه مى پيمودند تا به نينوا رسيدند ؛ جايى كه حسين عليه السلام ، آن را منزلگاه قرار داد . در اين وقت ، سوارى بر اسبى اصيل ، پديدار شد كه مسلّح بود و كمانى بر شانه داشت و از كوفه مى آمد. همگى ايستادند و منتظرش بودند . چون به آنها رسيد ، به حرّ بن يزيد و يارانش سلام گفت ؛ امّا به حسين عليه السلام و يارانش سلام نگفت. آن گاه نامه اى به حر داد كه از ابن زياد بود و چنين نوشته بود: «وقتى نامه من به تو رسيد و فرستاده ام نزد تو آمد، بر حسين ، سخت بگير و او را در بيابانِ بى حصار و آب ، فرود آور. به فرستاده ام دستور داده ام با تو باشد و از تو جدا نشود تا خبر بياورد كه دستور مرا اجرا كرده اى. والسّلام !» . حُر ، وقتى نامه را خواند ، بِدانها گفت: اين ، نامه امير عبيد اللّه بن زياد است كه به من دستور مى دهد تا شما را در همان جا كه نامه اش به من مى رسد ، نگه دارم. اين ، فرستاده اوست كه گفته از من جدا نشود تا نظر وى اجرا شود. ابو شعثا يزيد بن زياد بن مُهاصر كِنْدى بَهْدَلى، به فرستاده عبيد اللّه بن زياد نگريست و رو به او كرد و گفت: مالك بن نُسَير بَدّى هستى؟ گفت: آرى . او نيز يكى از مردم كِنْده بود. يزيد بن زياد به او گفت: مادرت عزادارت شود! براى چه آمده اى؟ گفت: در آنچه آمده ام! پيشوايم را اطاعت كرده ام و به بيعتم ، عمل كرده ام . ابو شعثا گفت: پروردگار را نافرمانى كرده اى و از پيشواى خويش ، در هلاكت خويش ، اطاعت كرده اى و ننگ و جهنّم به دست آورده اى ، كه خداوند عز و جلمى فرمايد : «آنها را پيشوايان ، قرار داديم كه به سوى جهنّم دعوت كنند و روز رستاخيز ، يارى نمى بينند» . پيشواى تو ، چنين است. حُر ، جماعت را وادار كرد كه در همان مكان بى آب و آبادى ، فرود آيند. گفتند: بگذار ما در اين دهكده ، فرود آييم _ و مقصودشان ، نينوا بود _ يا در اين دهكده _ كه مقصودشان غاضريّه بود _ يا در آن ديگرى _ كه مقصودشان شُفَيّه بود _ . گفت: نه! به خدا ، قدرت اين كار را ندارم . اين مرد را براى مراقبت از من فرستاده اند. زُهَير بن قَين گفت: اى پسر پيامبر خدا! جنگ با اينان، آسان تر از جنگ با كسانى است كه پس از اين به مقابله ما مى آيند . به جان خودم سوگند، از پىِ اينان كه مى بينى ، كسانى به سوى ما مى آيند كه تاب مقابله با آنها را نداريم. حسين عليه السلام فرمود : «من ، كسى نيستم كه جنگ را آغاز كنم» . گفت: ما را به سوى اين دهكده ببر و در آن جا فرود آى كه امن است و بر كنار فرات است ، و اگر نگذاشتند ، با آنها مى جنگيم ، كه جنگ با آنها ، آسان تر از جنگ با كسانى است كه از پىِ آنها مى رسند. حسين عليه السلام فرمود : «اين ، چه دهكده اى است؟» . گفت: عَقْر . (1) حسين عليه السلام فرمود : «خدايا! از عَقْر ، (2) به تو پناه مى برم» . آن گاه فرود آمد و اين به روز پنج شنبه، دوم محرّم سال شصت و يكم بود. چون فردا شد ، عمر بن سعد بن ابى وقّاص ، با چهار هزار نفر از كوفه بر آنها وارد شدند.

.


1- .عَقْر ، نام چند جاست . از جمله عَقرِ بابل كه در نزديكى كربلا به سمت كوفه است (ر . ك : نقشه شماره 4 در پايان همين جلد) .
2- .عَقْر ، به معناى زخمى كردن و نيز پِى كردن اسب هم آمده است .

ص: 288

. .

ص: 289

. .

ص: 290

الفتوح :وإذا كِتابٌ قَد وَرَدَ مِنَ الكوفَةِ : مِن عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ إلَى الحُرِّ بنِ يَزيدَ ، أمّا بَعدُ ، يا أخي ! إذا أتاكَ كِتابي فَجَعجِع بِالحُسَينِ ، ولا تُفارِقهُ حَتّى تَأتِيَني بِهِ ؛ فَإِنّي أمَرتُ رَسولي ألّا يُفارِقَكَ ، حَتّى يَأتِيَني بِإِنفاذِ أمري إلَيكَ ، وَالسَّلامُ . قالَ : فَلَمّا قَرَأَ الحُرُّ الكِتابَ ، بَعَثَ إلى ثِقاتِ أصحابِهِ فَدَعاهُم ، ثُمَّ قالَ : وَيحَكُم ! وَرَدَ عَلَيَّ كِتابُ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ يَأمُرُني أن أقدَمَ إلَى الحُسَينِ عليه السلام بِما يَسوؤُهُ ، ووَاللّهِ ما تُطاوِعُني نَفسي ، ولا تُجيبُني إلى ذلِكَ . فَالتَفَتَ رَجُلٌ مِن أصحابِ الحُرِّ بنِ يَزيدَ _ يُكَنّى أبَا الشَّعثاءِ الكِندِيَّ _ إلى رَسولِ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ ، فَقالَ لَهُ : فيماذا جِئتَ ثَكِلَتكَ (1) اُمُّكُ ؟! فَقالَ لَهُ : أطَعتُ إمامي ، ووَفَيتُ بِبَيعَتي ، وجِئتُ بِرِسالَةِ أميري . فَقالَ لَهُ أبُو الشَّعثاءِ : لَقَد عَصَيتَ رَبَّكَ ، وأطَعتَ إمامَكَ ، وأهلَكتَ نَفسَكَ ، وَاكتَسَبتَ عارا ؛ فَبِئسَ الإِمامُ إمامُكَ ! قالَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ : «وَ جَعَلْنَ_هُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ يَوْمَ الْقِيَ_مَةِ لَا يُنصَرُونَ » (2) . (3)

.


1- .ثَكِلَتْكَ اُمُّكَ : أي فقدتك ، والثُكْل : فقد الولد (النهاية : ج 1 ص 217 «ثكل») .
2- .القصص : 41 .
3- .الفتوح : ج 5 ص 77 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 231 .

ص: 291

الفتوح :در اين هنگام ، نامه اى از كوفه رسيد: «از عبيد اللّه بن زياد ، به حُرّ بن يزيد . امّا بعد ، برادرم! وقتى نامه ام به تو رسيد ، بر حسين ، سخت بگير و از او جدا مشو تا او را نزد من بياورى . به فرستاده ام دستور داده ام كه از تو جدا نشود تا مراقب اجراى دستورم باشد. والسلام!» . حُر ، چون نامه را خواند ، به دنبال ياران مورد اعتمادش فرستاد و گفت: واى بر شما! نامه عبيد اللّه بن زياد رسيده و دستور داده كه با حسين كارى كنم كه او را خوش نمى آيد . به خدا سوگند ، دلم همراهى نمى كند و بدين كار ، رضايت نمى دهد. مردى از ياران حرّ بن يزيد _ كه كنيه اش ابو شَعثا كِنْدى بود _ به فرستاده عبيد اللّه بن زياد نگريست و به وى گفت: براى چه آمده اى ، مادرت به عزايت بنشيند؟ آن مرد گفت: امر پيشوايم را اطاعت كردم و به بيعتم وفا نمودم و نامه اميرم را آوردم. ابو شعثا به وى گفت: پروردگارت را نافرمانى كردى و پيشوايت را اطاعت كردى و خود را هلاك ساختى و براى خود ، ننگ خريدى. بد پيشوايى است، پيشواى تو! خداوند عز و جل فرمود : «آنها را پيشوايانى قرار داديم كه به سوى جهنّم ، دعوت مى كنند و روز قيامت ، يارى نمى بينند» .

.

ص: 292

الفتوح :وأصبَحَ الحُسَينُ عليه السلام مِن وَراءِ عُذَيبِ الهِجاناتِ ، وإذا بِالحُرِّ بنِ يَزيدَ قَد ظَهَرَ لَهُ أيضا في جَيشِهِ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : ما وَراءَكَ يَابنَ يَزيدَ ! ألَيسَ قَد أمَرتَنا أن نَأخُذَ عَلَى الطَّريقِ فَأَخَذنا وقَبِلنا مَشورَتَكَ ؟ فَقالَ : صَدَقتَ ، ولكِن هذا كِتابُ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ قَد وَرَدَ عَلَيَّ ، يُؤَنِّبُني ويُعَنِّفُني في أمرِكَ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : فَذَرنا حَتّى نَنزِلَ بِقَريَةِ نينَوى أوِ الغاضِرِيَّةِ ، فَقالَ الحُرُّ : لا وَاللّهِ ما أستَطيعُ ذلِكَ ، هذا رَسولُ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ مَعي ، ورُبَّما بَعَثَهُ عَينا عَلَيَّ . قالَ : فَأَقبَلَ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام عَلى رَجُلٍ مِن أصحابِهِ يُقالُ لَهُ زُهَيرُ بنُ القَينِ البَجَلِيُّ ، فَقالَ لَهُ : يَابنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ ! ذَرنا حَتّى نُقاتِلَ هؤُلاءِ القَومَ ؛ فَإِنَّ قِتالَنا السّاعَةَ _ نَحنُ وإيّاهُم _ أيسَرُ عَلَينا وأهوَنُ مِن قِتالِ مَن يَأتينا مِن بَعدِهِم . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : صَدَقتَ يا زُهَيرُ ! ولكِن ما كُنتُ بِالَّذي اُنذِرُهُم (1) بِقِتالٍ حَتّى يَبتَدِروني . فَقالَ لَهُ زُهَيرٌ : فَسِر بِنا حَتّى نَصيرَ بِكَربَلاءَ ؛ فَإِنَّها عَلى شاطِئِ الفُراتِ ، فَنَكونَ هُنالِكَ ، فَإِن قاتَلونا قاتَلناهُم وَاستَعَنّا بِاللّهِ عَلَيهِم . قالَ : فَدَمِعتَ عَينا الحُسَينِ عليه السلام ، ثُمَّ قالَ : اللّهُمَّ ! ثُمَّ اللّهُمَّ ! إنّي أعوذُ بِكَ مِنَ الكَربِ وَالبَلاءِ . قالَ : ونَزَلَ الحُسَينُ عليه السلام في مَوضِعِهِ ذلِكَ ، ونَزَلَ الحُرُّ بنُ يَزيدَ حِذاءَهُ في ألفِ فارِسٍ . (2)

الملهوف :وسارَ الحُسَينُ عليه السلام حَتّى صارَ عَلى مَرحَلَتَينِ مِنَ الكوفَةِ ، فَإِذا بِالحُرِّ بنِ يَزيدَ في ألفِ فارِسٍ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : ألَنا أم عَلَينا ؟ فَقالَ : بَل عَلَيكَ يا أبا عَبدِ اللّهِ ، فَقالَ : لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ العَلِيِّ العَظيمِ ! ثُمَّ تَرادَّ القَولُ بَينَهُما ، حَتّى قالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : فَإِذا كُنتُم عَلى خِلافِ ما أتَتني بِهِ كُتُبُكُم ، وقَدِمَت بِهِ عَلَيَّ رُسُلُكُم ، فَإِنّي أرجِعُ إلَى المَوضِعِ الَّذي أتَيتُ مِنهُ ؛ فَمَنَعَهُ الحُرُّ وأصحابُهُ مِن ذلِكَ ، وقالَ : لا ، بَل خُذ يَابنَ رَسولِ اللّهِ طَريقا لا يُدخِلُكَ الكوفَةَ ، ولا يوصِلُكَ إلَى المَدينَةِ ، لِأَعتَذِرَ إلَى ابنِ زِيادٍ بِأَنَّكَ خالَفتَنِي الطَّريقَ . فَتَياسَرَ الحُسَينُ عليه السلام ، حَتّى وَصَلَ إلى عُذَيبِ الهِجاناتِ . قالَ : فَوَرَدَ كِتابُ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ إلَى الحُرِّ يَلومُهُ في أمرِ الحُسَينِ عليه السلام ، ويَأمُرُهُ بِالتَّضييقِ عَلَيهِ . فَعَرَضَ لَهُ الحُرُّ وأصحابُهُ ، ومَنَعوهُ مِنَ المَسيرِ . فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : ألَم تَأمُرنا بِالعُدولِ عَنِ الطَّريقِ ؟ فَقالَ الحُرُّ : بَلى ، ولكِنَّ كِتابَ الأَميرِ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ قَد وَصَلَ يَأمُرُني فيهِ بِالتَّضييقِ عَلَيكَ ، وقَد جَعَلَ عَلَيَّ عَينا يُطالِبُني بِذلِكَ . (3)

.


1- .كذا في المصدر ، وفي مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : «لأبدأهم» .
2- .الفتوح : ج 5 ص 80 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 234 نحوه .
3- .الملهوف : ص 137 .

ص: 293

الفتوح :حسين عليه السلام ، صبحگاهان به پشت عُذَيب الهِجانات رسيد و در آن هنگام ، به حُرّ بن يزيد ، برخورد كه با سپاهش نمايان شدند. حسين عليه السلام فرمود: «پشت سرت چيست ، اى پسر يزيد ؟ مگر تو دستور ندادى كه از اين راه برويم ؟ ما چنين كرديم و مشورت تو را پذيرفتيم» . حُر گفت: راست مى گويى ؛ ولى اين ، نامه عبيد اللّه بن زياد است كه به دستم رسيده و مرا بر سختگيرى در كار تو ، وا مى دارد. حسين عليه السلام فرمود: «بگذار تا در دهكده نينوا يا غاضريّه فرود آييم» . حُر گفت: به خدا سوگند ، نمى توانم. اين ، فرستاده عبيد اللّه بن زياد است كه او را بر مراقبت از من ، گماشته است. حسين بن على عليه السلام به سراغ مردى از يارانش به نام زُهَير بن قَين بَجَلى آمد . زُهَير گفت: اى پسر دختر پيامبر! بگذار با اينها نبرد كنيم ؛ چرا كه نبرد ما با اينان در اين ساعت ، آسان تر از نبرد با كسانى است كه از پى مى آيند. حسين عليه السلام فرمود: «درست مى گويى _ اى زهير _ ؛ ولى من آغاز كننده نخواهم بود تا آنان نبرد را آغاز كنند» . زُهَير گفت: پس ما را ببر تا به كربلا برسيم . آن جا كنار فرات است . آن جا فرود مى آييم و اگر با ما به نبرد پرداختند ، با آنان نبرد مى كنيم و از خداوند ، مدد مى جوييم. چشمان حسين عليه السلام اشك آلود شد و سپس فرمود : «بار خدايا! بار خدايا ! به تو پناه مى برم از كرب و بلا» . حسين عليه السلام در آن جا فرود آمد و حُر نيز با هزار جنگجو در برابرش فرود آمد.

الملهوف :حسين عليه السلام حركت كرد تا به دو منزلىِ كوفه رسيد و در آن جا به حرّ بن يزيد با هزار سوار ، برخورد كرد. حسين عليه السلام به وى فرمود: «با مايى ، يا بر ضدّ ما؟» . حُر گفت: بر ضدّ تو ، اى ابا عبد اللّه ! حسين عليه السلام فرمود : «نيرو و توانى ، جز از جانب خداوند بزرگ نيست» . سخنانى ميان آنها رد و بدل شد ، تا اين كه حسين عليه السلام به او فرمود: «اگر شما بر خلاف نامه هايتان و خلاف فرستادگانتان رفتار مى كنيد ، من به همان جايى باز مى گردم كه از آن آمده ام» ؛ ولى حُر و يارانش، از اين كار ، ممانعت كردند. حُر گفت: نه ؛ ليكن _ اى پسر پيامبر _ راهى انتخاب كن كه تو را به كوفه نبَرَد و به مدينه نرساند ، تا نزد عبيد اللّه بن زياد ، عذر داشته باشم كه به راهى ديگر رفته اى . آن گاه حسين عليه السلام ، راه سمت چپ را انتخاب كرد تا به عُذَيب الهِجانات رسيد. سپس نامه عبيد اللّه بن زياد به حُر رسيد كه او را در كار حسين عليه السلام ، سرزنش مى كرد و دستور سختگيرى مى داد. در اين هنگام ، حُر و يارانش متعرّض آنان شدند و از حركتشان، جلوگيرى كردند . حسين عليه السلام به حُر فرمود: «مگر تو دستور ندادى كه راهمان را كج كنيم ؟» . حُر گفت: چرا ؛ ولى نامه امير عبيد اللّه بن زياد به دستم رسيده و مرا بر سختگيرى بر تو، دستور داده است و جاسوسى را بر من گماشته كه [حتما] اين كار را انجام دهم .

.

ص: 294

. .

ص: 295

. .

ص: 296

. .

ص: 297

تحليلى در باره ارزيابى سفر امام حسين عليه السلام به عراق و نهضت كوفه
اشاره

امام حسين عليه السلام ، پس از خارج شدن از مدينه ، از سوم شعبان تا هشتم ذى حجّه سال شصت هجرى ، حدود چهارماه و پنج روز در مكّه توقّف كرد و پس از دريافت نامه مسلم بن عقيل عليه السلام از كوفه _ كه حاكى از آمادگى كوفيان براى حمايت از ايشان در برابر حكومت يزيد بود _ ، و نيز احساس خطر جدّى از ناحيه كارگزاران نظام حاكم در مراسم حج ، در هشتم ذى حجّه ، مكّه را به قصد كوفه ، ترك كرد . كاروان امام عليه السلام ، پس از طى كردن 28 منزل ، پس از مكانى كه «شِراف» نام داشت ، در حدود يكصد و شصت كيلومترى كوفه ، (1) با مشاهده سپاه حُر از دور ، از مسير كوفه به سمت چپ ، متمايل گرديد و در «ذوحَسَم» با سپاه حُر ، مواجه شد . چون حُر مانع حركت طبيعي كاروان امام عليه السلام به سمت كوفه و يا بازگشت بود ، همراهان امام عليه السلام و سپاه حُر ، در مسيرى نيم دايره اى، به حركت ، ادامه دادند و سرانجام ، كاروان امام عليه السلام پس از طى 34 منزل (حدود 1447 كيلومتر) (2) در 25 روز ، در دوم محرّم سال 61 هجرى به سرزمين كربلا رسيد و از روز دوم تا روز دهم محرّم ، امام عليه السلام و يارانش در كربلا منزل گُزيده بودند كه حادثه جانخراش عاشوراى 61 هجرى به وقوع پيوست . بر پايه گزارش هايى كه در اين فصل آمد ، امام حسين عليه السلام ، به رغم ممانعت جدّى حكومت اُمَوى كه در آغاز ، با واسطه و بى واسطه ، ايشان را از سفر به كوفه ، باز

.


1- .ر. ك: نقشه شماره 3 در پايان همين جلد.
2- .ر . ك : نقشه شماره 3 در پايان همين جلد .

ص: 298

مى داشتند ، و با ردّ پيشنهاد شمارى از مصلحت انديشان و علاقه مندان به ايشان كه با خطرناك توصيف كردن اين سفر ، با اصرار تمام، از او مى خواستند كه از تصميم خود منصرف گردد ، دعوت كوفيان را پذيرفت و به سوى كوفه حركت كرد و ضمن پيشگويى هاى مكرّر كنايى و بلكه صريح از به شهادت رسيدن خود و همراهان ، روانه كربلا شد ، و هنگام حركت از مكّه به سوى عراق ، به بنى هاشم نوشت : مَن لَحِقَ بِىَ استُشهِدَ ، ومَن تَخَلَّفَ عَنّى لَم يَبلُغِ الفَتحَ. (1) هر كس به من بپيوندد ، به شهادت مى رسد؛ و [امّا] هر كس نپيوندد ، به پيروزى نايل نمى آيد. در اين باره ، چند پرسشْ مطرح است كه بايد به آنها پاسخ داد : 1 . سؤال اوّل اين كه : آيا انتخاب كوفه به عنوان پايگاه قيام عليه حكومت يزيد ، از نظر سياسى، كار صحيحى بوده است؟ آيا سياست مدار بزرگى مانند امام حسين عليه السلام ، با در نظر گرفتن سوابق كوفيان در برخورد با پدر او و برادر بزرگ ترش ، به وعده آنان در حمايت از وى در برابر حكومت بنى اميّه ، اعتماد مى كند و كوفه را به عنوان پايگاه مركز نهضت بر ضدّ حاكميت، انتخاب مى نمايد؟ به بيان واضح تر ، آيا امام عليه السلام آنچه را ديگران در مورد خطرناك بودن سفر به كوفه مى گفتند ، نمى دانست؟ و نهايت، اين كه : آيا امام عليه السلام نمى دانست كه فضاى عمومى جانبدارى از او _ كه قبل از آمدن ابن زياد به كوفه ، در اين شهر حاكم بود _ ، جوّ كاذبى است ؟ 2 . آيا همه دعوت كنندگان از امام حسين عليه السلام ، از شيعيان و پيروان اعتقادى و واقعىِ او بودند و چنان كه برخى پنداشته اند ، (2) وى فريب شيعيان خود را خورده كه به او ،

.


1- .ر. ك : ص 125 (نامه امام عليه السلام به بنى هاشم و خبر دادن از آينده).
2- .مانند عبد اللّه بن عبد العزيز، كه در كتابش (من قتل الحسين عليه السلام ) مى گويد: مردم كوفه به حسين عليه السلام ، نامه نوشتند و از او درخواست كردند كه به كوفه برود ؛ امّا طولى نكشيد كه فرستاده اش مسلم بن عقيل را تنها گذاشتند و به او نيرنگ زدند . آن گاه ، نوبت حسين عليه السلام رسيد كه از آنان به او برسد آنچه به مسلم رسيد . همچنين تنها حسين عليه السلام نبود كه شيعيان به او نيرنگ زدند ؛ بلكه پيش تر ، به پدر و برادرش و پس از او به امامان از اهل بيت _ كه خدا از آنان خشنود باد _ نيز نيرنگ زدند (من قتل الحسين عليه السلام : ص 118) .

ص: 299

وعده يارى داده بودند ؛ امّا نه تنها از او حمايت نكردند ، بلكه به جنگ او برخاستند و با اين حساب ، شيعه ، خود، مقصّر اصلى در به وجود آمدن فاجعه عاشوراست ، يا اين كه «شيعه» در آن دوران ، مفهومى متفاوت با مفهومِ امروزى آن داشته است و كسانى كه امام حسين عليه السلام را تنها گذاشتند ، شيعه سياسى و اجتماعى بودند ، نه شيعه اعتقادى و حقيقى؟ 3 . دلايل اقبال مردم كوفه به نهضت حسينى و پشت كردن به آن و به عبارت ديگر، عوامل شكست اين نهضت ، چه بود؟

.

ص: 300

1دلايل انتخاب كوفه به عنوان پايگاه قيام

براى ارزيابى سفر امام حسين عليه السلام به عراق و انتخاب كوفه به عنوان پايگاه قيام ، بايد توجّه داشت كه فلسفه قيام امام عليه السلام ، در صورت همكارى مردم ، در درجه اوّل ، براندازى حكومت يزيد و تأسيس حكومت اسلامى بود و در مرتبه بعد ، امر به معروف و نهى از منكر ، افشاگرى عليه حكومت اُمَوى و سست كردن پايه هاى آن ، پيشگيرى از نابودى ارزش هاى اسلامى و در نهايت ، اتمام حجّت بر مردم مسلمان بود ، هر چند تحقّق اين اهداف ، به قيمت شهادت او و عزيزانش و اسارت خانواده اش تمام شود . (1) كوفه در آن دوران ، ويژگى هايى داشت كه با عنايت به آن ويژگى ها ، مناسب ترين نقطه در جهان اسلام براى تحقّق اهداف امام حسين عليه السلام بود . اين ويژگى ها عبارت اند از :

يك . موقعيت سياسى _ نظامى

شهر كوفه ، در سال هفده هجرى ، به فرمان عمر، خليفه دوم، و به دست سعد بن ابى وقّاص ، به منظور تشكيل يك پادگان بزرگ نظامى جهت ساماندهى نيروهاى نظامى براى گسترش هر چه بيشتر فتوحات اسلامى ، (2) شكل گرفت . (3) عمر ، دستور داده بود كه مسجد اين شهر ، داراى چنان مساحتى باشد كه تمام نيروهاى نظامى را در خود، جاى دهد . از اين رو ، مسجدى كه طبق اين فرمان ساخته شد ، گنجايش چهل هزار نفر را داشت . (4)

.


1- .ر . ك : ج 3 ص 323 (تحليلى در باره اهداف قيام امام حسين عليه السلام ) .
2- .كوفه ، براى سازماندهى و هدايت فتوحات منطقه غرب ، مانند : شام، فلسطين و افريقيّه شكل گرفت و بصره نيز به همين منظور و براى گسترش فتوحات منطقه شرق .
3- .تاريخ الطبرى : ج 4 ص 40 .
4- .معجم البلدان : ج 4 ص 491 .

ص: 301

گفتنى است كه در دوران فرمان روايى زياد بن ابيه _ كه از طرف معاويه ، حكومت كوفه به او سپرده شده بود _ ، وى اقدام به گسترش مسجد كوفه نمود و گنجايش آن را به شصت هزار نفر رساند . (1) به دليل موقعيت ويژه شهر كوفه در صدر اسلام ، شمار قابل توجّهى از سران قبايل ، فرماندهان بزرگ نظامى و جنگجويان زُبده ، در اين شهر، ساكن بودند . از اين رو ، امام على عليه السلام هنگامى كه براى خاموش كردن فتنه «ناكثين (پيمان شكنان)» از مدينه عازم عراق شد ، تنها هفتصد نفر (2) نيروى نظامى از مهاجر و انصار، همراه داشت ؛ ولى دوازده هزار نيرو از كوفه به سپاه ايشان پيوستند . (3) جالب توجّه ، اين كه امام عليه السلام وقتى مى خواست از مدينه به طرف بصره حركت كند ، نامه اى خطاب به اهل كوفه نوشت كه با اين جملات ، آغاز شده بود : مِن عَبدِ اللّهِ عَلِىٍّ أميرِ المُؤمِنينَ إلى أهلِ الكوفَةِ ، جَبهَةِ الأَنصارِ و سَنامِ العَرَبِ. (4) از بنده خدا ، على امير مؤمنان ، به كوفيان ، گروه ياران شرافتمند و بلندپايگان عرب . برپايه گزارش طبرى ، وقتى كه بين راه به امام عليه السلام خبر دادند كه شورشيان به بصره رفته اند ، ايشان ، احساس آرامش كرد و فرمود : إنَّ أهلَ الكوفَةِ أشَدُّ إلىّ حُبّاً ، و فيهِم رُؤوسُ العَرَبِ و أعلامُهُم. (5) كوفيان ، براى من دوست داشتنى ترند و سران و بزرگان عرب ، در ميان آنان اند .

.


1- .معجم البلدان : ج 4 ص 491، تاريخ الطبرى : ج 3 ص 343 .
2- .الجمل : ص 240 .
3- .تاريخ الطبرى : ج 4 ص 500 . نيز ، ر . ك : دانش نامه اميرالمؤمنين عليه السلام : ج 5 ص 35 (بخش ششم / پيكار نخست: جنگ جمل / فصل پنجم: يارى خواستن امام عليه السلام از كوفيان).
4- .تاريخ الطبرى: ج 4 ص 500.
5- .تاريخ الطبرى: ج 4 ص 477.

ص: 302

و نيز به آنها نوشت : إنّى قَدِ اختَرتُكُم عَلَى الأَمصارِ و إنّى بِالأَثرَةِ . (1) من، شما را بر ديگر شهرها ترجيح دادم ، و من ، خوبْ گزينشگرى هستم . و در روايت ديگرى آمده كه به آنها نوشت : فَإِنّى قَدِ اختَرتُكُم وَ النُّزولَ بَينَ أظهِرُكُم لِما أعرِفُ مِن مَوَدَّتِكُم و حُبِّكُم للّهِِ عز و جل و لِرَسولِهِ صلى الله عليه و آله ... . (2) من ، شما را انتخاب كردم و سكونت در ميان شما را برگزيدم ، چون مهرورزى و علاقه تان را به خداى عز و جل و پيامبرش صلى الله عليه و آله مى دانم . و هنگامى كه كوفيان در «ذى قار» به امام على عليه السلام پيوستند ، ايشان در ستايش آنها فرمود : أنتُم أشَدُّ العَرَبِ ودّاً لِلنَّبِىِّ و لِأَهلِ بَيتِهِ ، و إنَّما جِئتُكُم ثِقَةً - بَعدَ اللّهِ - بِكُم . (3) شما بامحبّت ترينِ عرب نسبت به پيامبر صلى الله عليه و آله و خاندانش هستيد . من، پس از خدا ، با اعتماد كردن به شما نزدتان آمدم . و پس از پايان جنگ جمل ، با اين جملات از آنها قدردانى كرد : جزاكُمُ اللّهُ مِن أهلِ مِصرٍ عَن أهلِ بَيتِ نَبِيِّكُم أحسَنَ ما يَجزِى العامِلينَ بِطاعَتِهِ وَ الشّاكِرينَ لِنِعمَتِهِ ، فَقَد سَمِعتُم وأطَعتُم ، وَدُعيتُم فَأَجَبتُم . (4) خداوند ، به خاطر خاندان پيامبرتان ، بهترين پاداشى را كه به اهل طاعت و سپاس گزاران نعمتش مى دهد ، به شما عطا كند . شما ، گوش فرا داديد و اطاعت كرديد ، و فرا خوانده شديد و اجابت كرديد .

.


1- .تاريخ الطبرى: ج 4 ص 477.
2- .تاريخ الطبرى: ج 4 ص 477، شرح نهج البلاغة ، ابن ابى الحديد : ج 14 ص 16.
3- .الإرشاد : ج 1 ص 250 .
4- .نهج البلاغة : نامه 2 .

ص: 303

همچنين در جنگ صِفّين كه شمار سپاهيان امام على عليه السلام در منابع تاريخى تا يكصد و بيست هزار (1) ذكر شده ، عمده نيروهاى ايشان از كوفه بودند . در همين جنگ ، هنگامى كه امام عليه السلام سستىِ سپاهيان خود را در برابر سپاه شام ملاحظه كرد ، ضمن سخنانى سرزنش آميز ، به جايگاه مهم آنان در جهان اسلام اشاره كرد و فرمود : أنتُم لَهاميمُ العَرَبِ و يَآفيخُ الشَّرَفِ، وَ الأَنفُ المُقَدَّمُ ، وَ السَّنامُ الأَعظَمُ . (2) شما بزرگان عرب و سران شرف و پيشوايان جلودار و مهتران بزرگ هستيد . و در جايى ديگر ، همراه با انتقاد از كوفيان ، خطاب به آنها مى فرمايد : و أنتُم تَريكةُ الإِسلامِ، و بَقِيَّةُ النّاسِ . (3) و شما، يادگارِ اسلام و بازمانده مسلمانانيد .

دو . موقعيت جغرافيايى

بنا به گزارش متون جغرافيايى، طول جغرافيايى كوفه ، 44 درجه و24 دقيقه و عرض آن ، 32 درجه ويك دقيقه ، گزارش شده است . كوفه ، در گذشته ، در قلب بلاد اسلامى قرار داشت و نزديك ترين نقطه براى مديريت قلمرو مسلمانان ، بويژه براى نقاطى بود كه در عصر خليفه دوم ، به قلمرو حكومت اسلامى افزوده شد . در دوران زمامدارى امام على عليه السلام ، مقرّ خلافت از مدينه به كوفه منتقل شد كه بى ترديد ، افزون بر موقعيت اقتصادى ، يكى از دلايل آن ، دسترسى آسان از اين شهر به بلاد مختلف اسلامى ، خصوصا هنگام نياز به اعزام نيرو براى جنگ با معاويه بود .

.


1- .ر . ك: دانش نامه امير المؤمنين عليه السلام : ج 5 ص 283 (بخش ششم / پيكار دوم، جنگ صفّين / فصل يكم / تعداد شركت كنندگان در نبرد).
2- .نهج البلاغة: خطبه 107.
3- .نهج البلاغة: خطبه 180.

ص: 304

بنا بر اين ، كوفه از نظر جغرافيايى نيز مناسب ترين مكان براى اقدام بر ضدّ حكومت يزيد بود .

سه . موقعيت فرهنگى

كوفه ، افزون بر موقعيت سياسى ، نظامى و جغرافيايى آن ، مهم ترين پايگاه فرهنگى جهان اسلام نيز بوده است . سياست خليفه دوم ، اين بود كه در كوفه ، سربازانى آشنا با قرآن وناآشنا با سنّت ، پديد آورد . لذا نقلِ حديث را در كوفه ممنوع كرد و بر اين اساس ، قاريان كوفه ، غالبا مسلمانان تكْ بُعدى وناآشنا به سنّت بودند ؛ امّا پس از به خلافت رسيدن امام على عليه السلام ، سياست هاى اصولى فرهنگى ايشان در دوران حكومت ، از يك سو ، و حضور ياران بزرگ پيامبر خدا صلى الله عليه و آله كه همراه امام على عليه السلام به كوفه آمده بودند ، (1) از سوى ديگر ، نقش مؤثّرى در رشد فرهنگى مردم كوفه داشت . بر اين اساس ، هنگام قيام امام حسين عليه السلام _ كه حدود 25 سال از آغاز حكومت امام على عليه السلام مى گذشت _ ، بى ترديد ، مردم كوفه ، به طور نسبى از بالاترين سطوح فرهنگى در ميان جوامع اسلامى برخوردار بودند . از اين رو ، زمينه اصلاح طلبى و قيام عليه ظلم و جور بنى اميّه ، در اين شهر بيش از هر جاى ديگرى فراهم بود . شورش هاى مكرّر آنها بر ضدّ حكومت هاى وقت پس از قيام امام حسين عليه السلام ، گواه اين مدّعاست . از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود : الكوفَةُ جُمجُمَةُ العَرَبِ ، و رُمحُ اللّهِ تَبارَكَ وتَعالى ، و كَنزُ الإيمانِ . (2)

.


1- .در جنگ صفّين ، بين هفتاد تا هشتاد نفر از اهل بدر و هشتصد تن از كسانى كه در «بيعت رضوان» شركت داشتند و چهارصد تن از ساير ياران پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، امام على عليه السلام را همراهى مى كردند .البته دليلى كه اثبات كند همه آنها در كوفه اقامت گزيده اند ، وجود ندارد ؛ ليكن به طور طبيعى، بسيارى از آنها در كوفه و بصره اقامت داشته اند (ر . ك : دانش نامه امير المؤمنين عليه السلام : ج 5 ص 289 «بخش ششم / پيكار دوم / فصل يكم / ياران برجسته امام عليه السلام »).
2- .الكافى: ج 6 ص 243 ح 1 ، علل الشرائع : ص 461 ح 1 . شايان ذكر است كه اين مضمون در منابع اهل سنت از عمر نيز نقل شده و سند روايت الكافى هم ضعيف است ، با توجه به اين كه كوفه ، تقريبا هفت سال پس از درگذشت پيامبر صلى الله عليه و آله بنياد گذاشته شد احتمال دارد كه روايت منابع اهل سنّت ، به واقعيت نزديك تر باشد (ر . ك : تاريخ الطبرى : ج 4 ص 59 ، الطبقات الكبرى : ج 6 ص 5 ، فتوح البلدان : ص 287) .

ص: 305

كوفه ، جُجُمه (مِهتر) عرب ، نيزه خداوند _ تبارك و تعالى _ و گنج ايمان است . در اين نقل، كوفه با سه ويژگى وصف شده كه به موقعيت هاى سياسى ، نظامى و فرهنگى آن ، اشاره دارد . «جُمجُمه» ، به معناى كاسه سر است كه مغز در آن جا دارد و تعبير «جمجمةُ العرب» ، اشاره به آن است كه روزى فرا مى رسد كه كوفه ، مركز تصميم گيرى هاى كلان در جهان عرب و به تَبَع، در جهان اسلام خواهد شد . واژه «رُمْح» نيز به معناى نيزه است كه يكى از ابزارهاى اصلى نظامى در آن دوران بوده است و تعبير «رُمحُ اللّه » ، به موقعيت ويژه نظامى كوفه اشاره دارد . همچنين «كنزُ الإيمان (گنج ايمان)» ، اشاره به موقعيت ممتاز فرهنگى كوفه در جهان اسلام است . سلمان فارسى ، از ياران بزرگ پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نيز با تعبير «قُبّةُ الإسلام (گنبد اسلام)» ، (1) به جايگاه رفيع كوفه در جهان اسلام ، اشاره كرده است . امّا آنچه در اهمّيت شهر كوفه ذكر شد ، به اين معنا نيست كه فضيلت مردم كوفه ، هميشگى است ؛ بلكه تا وقتى است كه به ارزش هاى اسلامى وفادار باشند ، چنان كه امام على عليه السلام در اوّلين لحظات ورودش به كوفه پس از پيروزى در جنگ جمل ، ضمن سخنانى خطاب به آنان فرمود : يا أهلَ الكوفَةِ فَإِنَّ لَكُم فِي الإِسلامِ فَضلاً ما لَم تُبَدِّلوا وتُغَيِّروا. (2) اى كوفيان! براى شما در اسلام ، فضيلت است ، مادام كه دگرگونى و تغييرى نداشته

.


1- .المصنّف ، ابن ابى شيبه : ج 7 ص 553 ش 2 ، معجم البلدان : ج 4 ص 492 ، فتوح البلدان : ص 287 . اين تعبير از صعصعة بن صوحان نيز در باره كوفه نقل شده است (ر . ك : مروج الذهب : ج 3 ص 51) .
2- .وقعة صفّين: ص 3.

ص: 306

باشيد . اين سخن ، بدين معناست كه اهل كوفه نيز مانند همه انسان ها ، همواره در معرض آزمون الهى و لغزش قرار دارند و اين فضيلت ها ، تنها در صورتى كه در دفاع از آرمان هاى اسلامى استقامت داشته باشند ، برايشان پايدار خواهد بود .

چهار . كانون مبارزه با حكومت شام

نقش تعيين كننده كوفيان در فتوحات اسلامى و درگيرى آنها با حكومت ستمگر شام ، بويژه در دوران حكومت امام على عليه السلام ، ايجاب مى كرد تا طبعا رضايت ندهند كه شام ، مركز خلافت و تصميم گيرى در جهان اسلام باشد . لذا در طول حكومت اُمَوى ، كوفه ، كانون مبارزه و مخالفت با حكومت اُمَوى شام بود و در اين راه ، بيشترين كشته ، زندانى و تبعيدى را داد . معاويه ، خود به اين حقيقت ، اعتراف داشت . وى در وصيّت خود به فرزندش يزيد ، گفته است : در باره عراقى ها ، به هوش باش كه هرگز ، تو را دوست نمى دارند و خيرخواه تو نيستند ؛ امّا تا جايى كه ممكن است و در توان توست ، با آنها مدارا كن و اگر هرروزه ، خواهان بركنار كردن كارگزارى هستند ، اين كار را انجام بده ، كه بركنار كردن يك كارگزار ، آسان تر و سبُك تر از اين است كه صد هزار شمشير بر ضدّ تو بكِشند. (1) زياد بن ابيه ، در دورانى كه از طرف معاويه به حكومت كوفه گمارده شد ، علاوه بر كشتن (2) و زندانى كردن بسيارى از مبارزان و تبعيد بسيارى از آنان به شام و ساير شهرها ، (3) بر پايه برخى از گزارش ها ، تنها پنجاه هزار نفر را از كوفه و بصره به سوى

.


1- .مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى: ج 1 ص 177. نيز، ر. ك : همين دانش نامه : ج 3 ص 151 (بخش پنجم / فصل سوم: جانشين كردن يزيد / وصيّت معاويه به يزيد هنگام مرگ).
2- .ر . ك : ج 3 ص 7 (بخش پنجم / فصل دوم / نامه توبيخ آميز امام عليه السلام به معاويه در باره ستم ها و بدعت هايش).
3- .تاريخ الطبرى: ج 5 ص 257، تاريخ دمشق: ج 12 ص 227.

ص: 307

خراسان ، كوچ داد . (1) همچنين فرزندش ابن زياد ، علاوه بر كشتار گسترده مبارزان ، بنا به نقلى ، حدود دوازده هزار نفر از شيعيان كوفه را زندانى كرد . (2) حَجّاج بن يوسف ثقفى نيز در طول بيست سال حكومت خود در عراق ، بر پايه برخى از گزارش ها ، يكصد و بيست هزار نفر را كُشت (3) و در زندان هاى او، پنجاه هزار مرد و سى هزار زن _ كه شانزده هزار نفر آنها مجرّد بودند _ مُردند! (4) هر چند اين اعداد ، اغراق آميز به نظر مى رسد، ولى در قساوت و بى رحمى اين حاكم ستمگر و كثرت كسانى كه به دست او كشته شدند ، ترديدى وجود ندارد . همچنين نهضت توّابين به رهبرى مختار ، پس از واقعه كربلا ، (5) شورش عبد الرحمان بن اشعث در سال هاى 82 و 83 هجرى (6) و قيام زيد بن على عليه السلام در سال 122 ، (7) دلايل روشن ديگرى بر نفرت عميق بخش قابل توجّهى از مردم كوفه از حكومت اُمَوى است . در دوران امامت امام حسين عليه السلام ، مفاسد اخلاقى و عملى آشكار يزيد _ كه خود را خليفه مسلمانان مى دانست _ ، نفرت طبيعى مردم كوفه نسبت به حكومت شام را دوچندان كرد . لذا با نوشتن نامه هاى پى در پى ، از امام عليه السلام دعوت كردند تا به كوفه بيايد و نهضت شكل گرفته بر ضدّ حاكمان اُمَوى را سامان دهد .

پنج . حضور هواداران اهل بيت عليهم السلام

هر چند شمار شيعيان حقيقى و پيروان واقعى اهل بيت عليهم السلام در كوفه _ چنان كه توضيح

.


1- .فتوح البلدان : ص 400 .
2- .حياة الإمام الحسين عليه السلام ، قَرَشى : ج 2 ص 416 .
3- .سنن الترمذى : ج4 ص 499 ح 2220 ، تاريخ الطبرى : ج 6 ص 382 .
4- .مروج الذهب : ج3 ص 175 . نيز ، ر . ك : سفينة البحار : واژه «حَجّاج» .
5- .تاريخ الطبرى : ج 5 ص 551 به بعد .
6- .تاريخ الطبرى: ج 6 ص 342 ، سير أعلام النبلاء : ج 4 ص 184 .
7- .تاريخ الطبرى : ج 7 ص 180 .

ص: 308

خواهيم داد _ ، (1) اندك بود ؛ ليكن دوستداران اهل بيت عليهم السلام و كسانى كه نسبت به خاندان رسالت ، اظهار ارادت مى كردند ، در اين شهر ، فراوان بودند ؛ بلكه با عنايت به اين كه كوفه ، حدود پنج سال مركز حكومت عدل امام على عليه السلام بود و جمع بسيارى از ياران بزرگ پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، همراه با ايشان به اين شهر آمده بودند و از اين طريق ، احاديث فراوانى در فضائل اهل بيت عليهم السلام در ميان مردم انتشار يافته بود ، كوفه به تدريج ، كانون هواداران اهل بيت عليهم السلام در جهان اسلام شد و به همين جهت ، پس از مرگ معاويه ، هنگامى كه جمع كوچكى از پيروان راستين اهل بيت عليهم السلام فعاليت تبليغاتى خود را براى بيعت با امام حسين عليه السلام و مبارزه با حكومت اُمَوى آغاز كردند ، در فضاى باز اجتماعى ناشى از ضعف فرماندار كوفه ، در مدّت كوتاهى فضاى عمومى شهر در اختيار هواداران امام حسين عليه السلام قرار گرفت . امّا مردم مكّه و مدينه ، به دليل شرايط سياسى حاكم بر آنها ، مانند كوفيان به اهل بيت عليهم السلام علاقه مند نبودند . ابن ابى الحديد ، به نقل از ابو عمر نَهْدى ، از امام زين العابدين عليه السلام نقل كرده كه فرمود : ما بِمَكَّةَ وَ المَدينَةِ عِشرونَ رَجُلاً يُحِبُّنا . (2) در مكّه و مدينه ، بيست نفر هم نيستند كه ما را دوست بدارند . در مقابل ، گزارش هاى فراوانى ، از كثرت نسبى علاقه مندان اهل بيت عليهم السلام در كوفه حكايت دارد ، چنان كه از امام باقر عليه السلام نقل شده كه فرمود : إنَّ وَلايَتَنا عُرِضَت عَلى أهلِ الأَمصارِ فَلَم يَقبَلها قَبولَ أهلِ الكوفَةِ بِشَى ءٍ . (3) ولايت ما، بر مردم شهرها ارائه شد . هيچ كدام مانند مردم كوفه ، آن را نپذيرفتند . در روايت ديگرى از امام صادق عليه السلام آمده است :

.


1- .ر.ك : ص 324 (اقسام شيعيان در آن دوران).
2- .شرح نهج البلاغة ، ابن ابى الحديد : ج 4 ص 104 ؛ بحار الأنوار : ج 34 ص 297 .
3- .ثواب الأعمال : ص 114 ح 20 ، كامل الزيارات : ص 314 ح 533 ، بحار الأنوار : ج 101 ص 46 ح 6 .

ص: 309

إنَّ اللّهَ عَرَضَ وَلايَتَنا عَلى أهلِ الأَمصارِ فَلَم يَقبَلها إلّا أهلُ الكوفَةِ . (1) خداوند ، ولايت ما را بر مردم شهرها ارائه كرد ؛ ولى هيچ يك جز مردم كوفه، آن را نپذيرفتند . روايات ديگرى نيز رسيده اند كه مؤيّد اين اند كه هواداران اهل بيت عليهم السلام در كوفه ، بيش از هر شهر ديگرى وجود داشته اند. هر چند هوادارىِ بيشتر آنها در حدّ دفاع عملى و ايثار جان نبوده است ؛ ليكن در ساير شهرها ، اهل بيت عليهم السلام ، همين مقدار طرفدار هم نداشته اند و لذا هنگامى كه ابن زياد ، كوفيان را مجبور به رفتن به سوى سرزمين كربلا و جنگ با امام عليه السلام كرد ، بسيارى از آنها ، از نيمه راه گريختند و در كربلا ، حاضر نشدند . بَلاذُرى ، در اين باره مى نويسد : يك گروه هزارنفره [از كوفه] اعزام مى شد ؛ امّا به جهت اكراه آنان از اين كار (نبرد با حسين عليه السلام ) ، تنها سيصد يا چهارصد نفر يا كمتر از اينها به مقصد مى رسيدند . (2) همچنين ابن قُتَيبه مى گويد : وقتى ابن زياد ، كسى را با جمعيّت بسيارى به جنگ با حسين عليه السلام مى فرستاد ، هنگامى كه گروه به كربلا مى رسيدند ، جز جمعيت اندكى باقى نمانده بود . آنان ، جنگ با حسين عليه السلام را ناخوشايند مى دانستند . لذا باز مى گشتند و جا مى ماندند . (3) شركت انبوهى از مردم كوفه در نهضت توّابين و شورش هاى پس از آن نيز گواه آن است كه بخش عظيمى از مردم كوفه ، در كربلا حاضر نبودند .

.


1- .كامل الزيارات : ص 313 ح 530 ، بصائر الدرجات : ص 76 ح 1 ، بحار الأنوار : ج 23 ص 281 ح 25 .
2- .ر . ك : ص 385 (بخش هشتم / فصل يكم / تلاش هاى ابن زياد براى حركت دادن لشكر به سوى كربلا) .
3- .ر . ك : همان .

ص: 310

ششم . دعوت كوفيان از امام عليه السلام

در سراسر جهان اسلام، جز اهل كوفه، هيچ كس از امام حسين عليه السلام براى قيام بر ضدّ حكومت يزيد، دعوت نكرد . از اين رو، يكى از پاسخ هاى امام عليه السلام به معترضان ، (1) استناد به دعوت نامه هاى مردم كوفه بود . در چنين فضايى، اگر امام عليه السلام براى آغاز نهضت به نقطه ديگرى عزيمت مى كرد و به دست كارگزاران حكومت، كشته مى شد ، آيا او را به بى سياستى متّهم نمى كردند؟!

هفتم . ممانعت حكومت اموى از رفتن امام عليه السلام به كوفه

رسيدن امام حسين عليه السلام به كوفه براى امويان بسيار خطرناك بود و لذا پيش از سلطه كامل ابن زياد بر كوفه ، يزيد و كارگزارانش با همه توان تلاش مى كردند كه امام عليه السلام به كوفه نرود . يزيد، حتّى دست به دامن ابن عبّاس شد (2) تا امام عليه السلام را از رفتن به كوفه باز دارد ، همچنين عمرو بن سعيد ، فرماندار مكّه، كوشيد تا جلوى رفتن امام عليه السلام را بگيرد ، و گروهى را اعزام كرد تا مانع خروج امام عليه السلام از مكّه شوند ، امّا پس از درگيرى مختصرى، امام عليه السلام روانه عراق گرديد . (3) بنا بر اين ، كوفه از نظر موقعيت فرهنگى ، سياسى ، اجتماعى ، نظامى و جغرافيايى ، مناسب ترين نقطه براى آغاز نهضت بر ضدّ حكومت يزيد بود . از اين رو، سيّد مرتضى رحمه الله در تحليل حادثه كربلا مى گويد : اسباب پيروزى بر دشمن، روشن و آشكار بود ، امّا آن اتّفاق بد، ماجرا را دگرگون و

.


1- .ر.ك : ص 7 (عبد اللّه بن مطيع) و ج 4 ص 425 (فصل ششم : مخالفان رفتن امام عليه السلام به سمت عراق / بحير بن شدّاد) .
2- .ر.ك : ص 47 (فصل هفتم / كوشش هاى يزيد براى جلوگيرى از حركت امام عليه السلام ).
3- .ر.ك : ص 119 (فصل هفتم / ناكامى مأموران عمرو بن سعيد در جلوگيرى از رفتن امام عليه السلام ).

ص: 311

معكوس كرد تا جايى كه به انجام رسيد ، آنچه رسيد . (1) هر چند ما با اين نظر ، موافق نيستيم، ليكن به دلايلى كه بيان كرديم ، كوفه را بهترين گزينه براى تحقق اهداف نهضت حسينى مى دانيم . توضيح بيشتر اين مطلب، در بخش دوم خواهد آمد .

.


1- .تنزيه الأنبياء: ص 176، بحار الأنوار: ج 45 ص 98.

ص: 312

2پاسخ هاى امام عليه السلام به خطرناك توصيف كردن سفر به كوفه
اشاره

بررسى گزارش هايى كه در منابع تاريخى در اين زمينه آمده اند و بخشى از آنها در فصل ششم گذشت ، نشان مى دهد كه افراد مختلفى با انگيزه هاى گوناگون، مى خواستند تا امام حسين عليه السلام را از سفر به عراق منصرف كنند . برخى مستقيما از يزيد دستور ممانعت داشتند ، برخى غير مستقيم، عامل اجرايى او بودند ، برخى ضمن علاقه مندى به امام عليه السلام در جهت اجراى خواست حكومت يزيد، عمل مى كردند ، شمارى به خاطر پيشگويى هايى كه از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در باره شهادت ايشان شنيده بودند ، از اين سفر احساس خطر مى كردند ، برخى مى خواستند كه امام عليه السلام هم مانند آنها عافيت طلبى را پيشه سازد و در نهايت، برخى هم انگيزه اى جز علاقه مندى به امام عليه السلام نداشتند . براى تحليل پاسخ هاى امام عليه السلام به كسانى كه با خطرناك توصيف كردن سفر به كوفه، تلاش مى كردند تا امام عليه السلام را از اين سفر منصرف كنند ، بايد توجّه داشت _ همان طور كه پيش از اين گفتيم _ ، هدف امام عليه السلام از سفر به كوفه، در درجه نخست، تأسيس حكومت اسلامى و در مرتبه بعد، سست كردن پايه هاى حكومت اموى و دفاع از اساس اسلام به قيمت شهادت خود و عزيزانش بود . بنا بر اين، تحقّق اين هدف با خطرهاى احتمالى، بلكه قطعى اين سفر، منافات ندارد . امام حسين عليه السلام از يك سو ، سرنوشت اين سفر را مى دانست و از خطرهاى آن، كاملاً آگاه بود و از سوى ديگر، براى اتمام حجّت بر مردم، نمى توانست همه آنچه را مى داند، براى همه مردم بيان كند. از اين رو، پاسخ هاى امام عليه السلام به كسانى كه سفر به كوفه را خطرناك وصف مى كردند، متفاوت بود . اين پاسخ ها را به سه دسته مى توان تقسيم كرد :

1. پاسخ به كارگزاران حكومت

پاسخ امام عليه السلام به كارگزاران يزيد كه او را از سفر به عراق منع مى كردند، در واقع، اين

.

ص: 313

بود كه: در كار من، دخالت نكنيد . هنگامى كه مأموران عمرو بن سعيد، فرماندار مكّه، مانع خروج امام عليه السلام و يارانش از مكّه شدند و ضمن درگيرى مختصرى خطاب به امام عليه السلام گفتند : اى حسين ! از خدا نمى ترسى كه از جماعت، جدا مى شوى و ميان امّت، تفرقه مى اندازى؟ امام حسين عليه السلام تنها به قرائت اين آيه شريف، بسنده كرد : «لِى عَمَلِى وَ لَكُمْ عَمَلُكُمْ أَنتُم بَرِي_ئونَ مِمَّآ أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِىءٌ مِّمَّا تَعْمَلُونَ . (1) عمل من، براى من و عمل شما، براى شماست . شما از آنچه من مى كنم، بيزاريد و من، از آنچه شما مى كنيد، بيزارم» . (2) بر پايه نقل ابن اعثم ، امام عليه السلام در پاسخ نامه يزيد به اهل مدينه _ كه متضمّن باز داشتن آنها از قيام بود _ ، نيز تنها به نوشتن آيه ياد شده اكتفا كرد . (3)

2. پاسخ به كسانى كه نمى خواست سرنوشت سفر را براى آنان بازگو نمايد

از آن جا كه هدف اوليه امام عليه السلام از سفر به عراق، تأسيس حكومت اسلامى بود ، براى اتمام حجّت بر مردم ، نمى توانست سرنوشت سفر را براى همه مردم، حتّى براى برخى از خواص ، بيان كند . لذا در پاسخ بسيارى از كسانى كه با خطرناك توصيف كردن سفر به عراق، از ايشان مى خواستند تا از اين سفر منصرف شود ، به پاسخ هاى اجمالى اكتفا مى كرد، چنان كه در پاسخ به پيشنهاد طِرّماح و ابو بكر بن عبد الرحمان فرمود : مَهما يَقضِ اللّهُ مِن أمرٍ يَكُن . (4) هر چه خداوند حكم كند ، همان مى شود .

.


1- .يونس : آيه 41 .
2- .ر. ك : ص 119 (فصل هفتم / ناكامى مأموران عمرو بن سعيد در جلوگيرى از رفتن امام عليه السلام ).
3- .ر.ك : ص 47 (فصل هفتم / كوشش هاى يزيد براى جلوگيرى از حركت امام عليه السلام ).
4- .ر . ك : ج 4 ص 414 ح 1295 .

ص: 314

إنَّ بَينى وَ بَينَ القَومِ مَوعِدا اُكرهُ أن اُخلِفَهُم، فَإِن يَدفَعِ اللّهُ عَنّا، فَقَديما ما أَنعَمَ عَلَينا وَكَفى، وَ إِن يَكُن ما لابُدَّ مِنهُ، فَفَوزٌ وَ شَهادَةٌ إن شاءَ اللّهُ. (1) ميان من و مردم كوفه، قرارى هست كه دوست ندارم مخالفت كنم . اگر خداوند از ما دفاع كند ، از پيش ترها هم بر ما نعمت ارزانى مى داشت و برايمان كافى است ، و اگر اتّفاقى گريزناپذير بيفتد ، كه رستگارى و شهادت است . و در پاسخ بِشر بن غالب ، (2) عبد اللّه بن مطيع و عمر بن عبد الرحمان و فَرَزدَق و امثال آنها نيز به پاسخ هاى اجمالى اكتفا كرد . (3)

3. پاسخ به خواص

امّا پاسخ امام عليه السلام به شخصيت هاى بزرگى مانند امّ سلمه وعبد اللّه بن جعفر و محمّد ابن حنفيه، كاملاً متفاوت با پاسخ به ديگران بود ؛ چرا كه در پاسخ به آنها امام عليه السلام از شهادت خود خبر مى داد ، چنان كه در پاسخ به اُم سلّمه مى فرمايد : إنّي واللّهِ مَقتولٌ كَذلِكَ، وإن لَم أخرُج إلَى العِراقِ يَقتُلونى أيضا . (4) به خدا سوگند ، من، اين چنين كشته مى شوم ، و اگر به عراق هم نروم ، مرا مى كشند . و نيز به عبد اللّه بن جعفر مى فرمايد : لَو كُنتُ في جُحرِ هامَةٍ مِن هَوامِّ الأَرضِ لَاستَخرَجونى وَيَقتلونى . (5) اگر در لانه جنبنده اى هم باشم ، مرا بيرون مى آورند و مى كشند .

.


1- .ر. ك: ج 4 ص 428 ح 1309 .
2- .ر . ك : ص 163 (فصل هفتم / ديدار بِشر بن غالب در ذات عرق) .
3- .ر. ك : ج 4 ص 413 (فصل ششم : مخالفان رفتن امام عليه السلام به سمت عراق) .
4- .ر . ك : ج 4 ص 422 ح 1304 .
5- .ر . ك : ج 4 ص 432 ح 1311 .

ص: 315

همچنين به عمرو بن لوذان مى فرمايد : وَاللّهِ لا يَدَعونى حَتّى يَستَخرِجوا هذِهِ العَلَقَةَ مِن جَوفى . (1) به خدا سوگند ، مرا وا نمى گذارند، مگر اين كه اين خونم را از درونم بيرون بكِشند . پاسخ ايشان به عبد اللّه بن عبّاس و ابن زبير هم شبيه همين پاسخ ها بود . در پاسخ امام عليه السلام به ابن عبّاس آمده : لَأَن اُقتَلَ _ وَاللّهِ _ بِمَكانٍ كَذا ، أحَبُّ إلَىَّ مِن أن اُستَحَلَّ بِمَكَّةَ . (2) به خدا سوگند ، در فلان مكان كشته شوم ، برايم دوست داشتنى تر است از اين كه حرمت مكّه را بشكنم . و در گزارش ديگرى آمده كه فرمود : لَأَن اُقتَلَ خارِجاً مِنها بِشِبرَينِ أحَبُّ إلَىَّ مِن أن اُقتَلَ خارِجاً مِنها بشِبرٍ . (3) دو وجب دورتر از آن (مكّه) كشته شوم ، برايم بهتر است كه در يك وجبى آن كشته شوم . و به ابن زبير فرمود : لَأَن اُدفَنَ بِشاطِىِ الفُراتِ أحَبُّ إلَىَّ مِن أن اُدفَنَ بِفِناءِ الكعبة . (4) در ساحل فرات دفن شوم برايم ، دوست داشتنى تر است از اين كه در آستانه كعبه به خاك سپرده شوم . اين سخن، بدين معناست كه: من ، چه به كوفه بروم و چه نروم ، بى ترديد، به دست عوامل يزيد، كشته مى شوم . بنا بر اين، بايد نقطه اى را براى شهادت خود انتخاب كنم

.


1- .ر . ك : ص 28 ح 1345 .
2- .ر. ك: ج 4 ص 434 ح 1313 .
3- .ر. ك: ص 88 ح 1382 .
4- .ر. ك: ص 80 ح 1373 .

ص: 316

كه خون من، بيشترين بهره را براى اسلام داشته باشد و بيشترين ضربه را به حكومت اُمَوى بزند وحرمت حرم نيز حفظ گردد، و آن نقطه ، جايى جز عراق نيست . به بيان روشن تر ، امام حسين عليه السلام در صورتى كه نمى توانست با همكارى مردم، زمام حكومت را به دست گيرد ، در برابر حكومت يزيد، دو راه در پيش رو داشت : يا بايد با يزيد _ با همه خصوصيات ضدّ اسلامى اى كه داشت _ ، بيعت مى كرد (1) و يا كشته مى شد . از آن جا كه امام عليه السلام راه نخست را بر خلاف مصالح اسلام مى دانست، راه دوم را انتخاب كرده بود و بر اين اساس، علاوه بر آنچه از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله خود ايشان و ديگران در باره شهادت او شنيده بودند ، همه قرائن نشان مى داد كه اگر با يزيد بيعت نكند، او را خواهد كشت. لذا كسانى كه به او توصيه مى كردند به عراق نرود ، صريحا و يا تلويحا، از امام عليه السلام مى خواستند كه با يزيد، بيعت كند . از اين رو، هنگامى كه عبد اللّه بن عمر، با اصرار از امام عليه السلام خواست كه از سفر به عراق منصرف شود و افزود : «با ما به مدينه برگرد ، و اگر دوست ندارى كه بيعت كنى ، هرگز بيعت مكن و در خانه ات بنشين» ، امام عليه السلام در پاسخ او فرمود : هَيهاتَ يَابنَ عُمَرَ! إنَّ القَومَ لا يَترُكونى . . . فَلا يَزالونَ حَتّى أبايِعَ وَأَنا كارِهٌ ، أو يَقتُلونى . (2) اى پسر عمر ! هرگز ، اين گروه مرا رها نمى كنند... . همواره، در پى اين هستند كه به زور بيعت كنم و يا مرا بكشند . بر اين اساس ، امام عليه السلام مى دانست كه چون با يزيد بيعت نخواهد كرد ، كشته شدن او قطعى است . از اين رو، بايد جايى را براى شهادت خود، انتخاب كند و فضايى را ايجاد نمايد كه شهادتش بيشترين نقش را در افشاى حكومت اُمَوى ، بيدارى امّت اسلامى و تبيين اسلام ناب براى آيندگان داشته باشد . انتخاب كوفه و همراه بردن

.


1- .ر.ك : ج 3 ص 365 (فصل يكم / درخواست بيعت از امام عليه السلام ).
2- .ر. ك: ص 70 ح 1367 .

ص: 317

خانواده و كودكان خردسال و بهترين ياران در اين سفر ، دقيقا در راستاى تحقّق اين هدف والاى الهى بوده است، زيرا : اولاً كوفه، داراى بهترين موقعيت فرهنگى، اجتماعى، سياسى، نظامى و جغرافيايى در جهان اسلام بود و طبعا شهادت امام عليه السلام در اين منطقه، بيشترين موج را در سراسر جهان ، ايجاد مى كرد . ثانيا كوفيان از امام عليه السلام دعوت كرده و به او وعده يارى داده بودند . دعوت گسترده آنان از امام عليه السلام به مفهوم اعلانِ همراهى و همكارى يكى از مهم ترين و بزرگ ترين پايگاه هاى سياسى و نظامى جهان اسلام بود و اين دعوت، با بيعت گسترده مردم با نماينده امام عليه السلام تأييد گرديده بود. بنا بر اين، اگر امام عليه السلام با استناد به بى وفايى آنان با پدر و برادرش، دعوت آنان را نمى پذيرفت و در جاى ديگرى كه نه دعوتى از او شده بود ، و نه موقعيّت نظامى و فرهنگىِ كوفه را داشت، كشته مى شد ، نه تنها كوفيان، بلكه جهان اسلام، او را ملامت مى كردند و نام ايشان در منابع تاريخى، به عنوان رهبرى بى سياست، ثبت مى شد . افزون بر اين، در قيامت، حجّتى در پيشگاه خداوند متعال نداشت . ثالثا با سفر امام عليه السلام به سوى كوفه و شهادت او در راه مبارزه با ظلم و فساد و احياى ارزش هاى اسلامى ، حجّت الهى نه تنها بر كوفيان، بلكه بر جهان اسلام ، تمام مى شد . رابعا زمينه هاى فرهنگى و سياسى كوفه، از يك سو ، و دعوت آنان از امام عليه السلام و همراهى نكردن با ايشان، از سوى ديگر ، در آينده، زمينه را براى پشيمانى آنان و تصميم به جبران گذشته و قيام هاى مردمى بر ضدّ حكومت يزيد، فراهم مى كرد . بر اين اساس ، امام حسين عليه السلام گزينه اى بهتر از كوفه براى مخالفت با حكومت شام نداشت و سفر امام عليه السلام به عراق ، تكليف الهى ، و صد در صد منطبق با مصالح اسلام و امّت اسلامى بود .

.

ص: 318

3عوامل اقبال مردم كوفه به نهضت حسينى

با توجّه به آنچه در باره موقعيّت فرهنگى و سياسى كوفه بيان كرديم ، دلايل اقبال مردم كوفه را به نهضت حسينى ، در موارد زير مى توان خلاصه كرد : 1 . بالا بودن سطح فرهنگىِ بخشى از مردم كوفه ؛ 2 . تقابل منافع سياسى و اقتصادى كوفه با شام . كوفه، روزى پايگاه مهمّ تصميم گيرى در جهان اسلام بود و با شام، درگيرى داشت . اكنون، كوفيان در برابر حكومت شام ، احساس ذلّت و خفّت مى كردند ؛ 3 . علاقه مندى بسيارى از مردم كوفه نسبت به اهل بيت عليهم السلام ؛ 4 . مفاسد حكومت اُمَوى و بخصوص فساد آشكار يزيد ؛ 5 . نبودن جاى گزينى مناسب براى امام حسين عليه السلام كه بتواند كوفيان را در مخالفت با حكومت شام و براندازى آن ، رهبرى كند . در كنار هم قرار گرفتن عوامل مذكور ، سبب شد كه جمعى از پيروان راستين امام حسين عليه السلام ، مخالفت با حكومت اُمَوى را بياغازند و هنگامى كه مردم را به همراهى با ايشان جهت براندازى حكومتْ فرا خواندند ، توده مردم از آن استقبال كردند . سياست نعمان بن بشير نيز _ كه مايل به درگيرى نبود _ ، زمينه را فراهم كرد و فضاى عمومى كوفه ، به سرعت در جهت نهضت حسينى قرار گرفت ، به گونه اى كه حتّى جمعى از سران هوادار حكومت _ مانند : عمرو بن حَجّاج و شَبَث بن رِبْعى كه موقعيّت خود را در خطر مى ديدند _ ، تحت تأثير فضاى عمومى شهر ، به ظاهر به صف حاميان نهضت پيوستند و براى امام حسين عليه السلام نامه نوشتند . اكنون بايد ديد كه: چرا در فرصت كوتاهى پس از آمدن ابن زياد به كوفه ، به طور

.

ص: 319

كلّى، ورق برگشت و فضاى عمومى كوفه ، در جهت خواستِ حكومت يزيد قرار گرفت؟ به سخن ديگر ، جامعه كوفه در كنار آن ويژگى هاى مثبت ، چه خصوصيّات ديگرى داشت كه يك روز، فضاى عمومى آن در جهت خواستِ امام حسين عليه السلام بود و روز ديگر، در جهت خواست يزيد؟ و آيا اين رويكردِ مردم كوفه را مى توان به حساب شيعيان گذاشت؟ براى پاسخ دادن به اين پرسش ها ، جامعه شناسى و روان شناسى مردم كوفه و شناخت نظام ادارى و اقتصادى حاكم بر اين شهر ، ضرورى است . در بخش هاى آينده ، به تبيين اين مسائل خواهيم پرداخت و پس از آن ، مهم ترين عوامل شكست نهضت كوفه را بررسى خواهيم كرد .

.

ص: 320

4جامعه شناسى كوفه
اشاره

در ارزيابى سفر امام حسين عليه السلام به كوفه و نهضت كوفيان ، افزون بر آنچه گذشت ، جامعه شناسى كوفه را نيز بايد بررسى كرد . كوفه آن روزگار، از زواياى گوناگون ، قابل ارزيابى است؛ چرا كه شهرى متنوّع و چند گونه بوده است :

1. جامعه كوفه از نظر نژادى

(1)جامعه كوفه را از نظر نژادى ، مى توان به دو بخش عرب و غيرعرب، تقسيم كرد . بيشتر مردم عربِ ساكن كوفه ، قبايلى بودند كه با آغاز فتوحات اسلامى در ايران ، از شبه جزيره عربستان، به قصد شركت در جنگ ، به سمت عراق، كوچ كردند و سرانجام، پس از پايان فتوحات ، در كوفه و بصره، مسكن گزيدند . اين قبايل _ كه هسته اوّليه ساكنان كوفه را تشكيل مى دادند _ ، از دو تيره قَحْطانى و عَدْنانى بودند كه در اصطلاح ، «يَمانى» و «نِزارى» خوانده مى شدند . از بيست هزار خانه ساخته شده در آغاز تأسيس كوفه ، دوازده هزار خانه به يمانى ها و هشت هزار خانه به نِزارى ها تعلّق داشت. (2) در آغاز ، يمانى ها علاقه بيشترى نسبت به اهل بيت عليهم السلام داشتند و از همين رو ، معاويه، سرمايه گذارى بيشترى براى جذب آنها كرد . (3) بخش ديگرى از عرب هاى ساكن كوفه را قبايلى مانند بنى تَغلِب تشكيل مى دادند كه پيش از اسلام ، در عراق، سكونت گزيده بودند و پيوسته با ايرانيان در جنگ بودند . اينان، با آغاز فتوحات اسلامى ، به مسلمانان پيوستند و آنها را در فتوحات ، يارى دادند . سپس بخشى از آنها در شهرهاى تازه تأسيس اسلامى ،

.


1- .ر.ك: حياة الإمام الحسين عليه السلام ، قَرَشى : ج 2 ص 433 .
2- .الحياة الإجتماعية و الاقتصادية فى الكوفة فى القرن الأوّل الهجرى : ص 47 .
3- .تاريخ التمدّن الإسلامى : ج 4 ص 338 . نيز ، ر . ك : فتوح البلدان: ص 274 .

ص: 321

سُكنا يافتند . (1) مردمان غير عرب كوفه _ كه اندكى از جمعيّت آن را تشكيل مى دادند _ ، شامل گروه هايى همچون مَوالى ، (2) سُريانى ها (3) و نَبْطى ها (4) بودند . (5)

2. جامعه كوفه از نظر اعتقادى

از نظر اعتقادى ، جامعه آن روز كوفه را مى توان به دو بخش مسلمان و غير مسلمان، تقسيم كرد . بخش غير مسلمان كوفه ، عبارت بودند از : مسيحيان عرب از «بنى تَغلِب» ، مسيحيان نَجران ، مسيحيان نَبْطى ، يهوديانى كه در زمان عمر از شبه جزيره عربستان رانده شده بودند ، و زردشتيان ايرانى . اين بخش، در مجموع ، قسمت ناچيزى از كلّ جمعيّت كوفه بودند . (6)

3. جامعه كوفه از نظر سياسى

بخش مسلمان كوفه را، از نظر سياسى ، مى توان به چهار دسته تقسيم كرد :

1 . هواداران اهل بيت عليهم السلام

پيش از اين ، اشاره كرديم كه در عصر نهضت حسينى ، كوفه، كانون هواداران اهل بيت عليهم السلام بود ؛ ولى اين سخن، بدان معنا نيست كه همه كسانى كه به اهل بيت عليهم السلام اظهار

.


1- .الحياة الاجتماعية والاقتصادية فى الكوفة فى القرن الأول الهجرى : ص 42 .
2- .منظور از مَوالى ، مسلمانان غير عرب (مانند : ايرانيان ، رومى ها و تركان) هستند (تاريخ تمدّن اسلامى ، جرجى زيدان : ص 686) .
3- .. سُريانى ها ، كسانى بودند كه به زبانى سريانى سخن مى گفتند . آنان، امروزه مسيحى اند و در سوريه و شمال بين النهرين زندگى مى كنند (المنجد : ص 354 «السُّريان») .
4- .نَبْطى ها ، طايفه اى از عرب بودند كه داخل عجم ها و روميان شده بودند و نسبشان با آنان درآميخته بود و فرهنگ و زبانشان را از دست داده بودند (مجمع البحرين : ج 3 ص 1746) .
5- .حياة الإمام الحسين عليه السلام : ج 2 ص 437- 439 .
6- .حياة الإمام الحسين عليه السلام : ج 2 ص 440- 445 .

ص: 322

ارادت مى كردند ، پيروان راستين آنها و «شيعه» به مفهوم حقيقى اين كلمه بودند ؛ بلكه هواداران اهل بيت عليهم السلام و مدّعيان تشيّع در آن دوران ، به چند دسته تقسيم مى شدند كه در ادامه همين بخش ، توضيح خواهيم داد .

2 . هواداران بنى اميّه

هواداران بنى اميّه ، بخش قابل توجّهى از مردم كوفه را تشكيل مى دادند . در آن دوران كه بيست سال از حكومت اُمَويان در كوفه مى گذشت ، افراد بسيارى جذب آنها شده بودند . هواداران بنى اميّه در كوفه ، از تشكّل و سازماندهى نيرومندى برخوردار بودند . افرادى مانند عمرو بن حَجّاج زبيدى ، يزيد بن حرث ، عمرو بن حُرَيث ، عبد اللّه بن مسلم ، عمارة بن عقبه ، عمر بن سعد و مسلم بن عمرو باهِلى ، از سران آنان به شمار مى رفتند (1) و همين ها بودند كه وقتى از پيشرفت كار مسلم بن عقيل و ضعف و فتور نعمان بن بشير، فرماندار كوفه احساس خطر كردند ، به شام نامه نوشتند و زمينه را براى عزل نعمان و فرمان روايى ابن زياد ، فراهم ساختند . 2 گفته شده كه رؤسا و مُتنفّذان قبايل كوفه، از اين حزب بوده اند و اين امر ، خود ، باعث گرايش بسيارى از مردم به اين سو مى شده است . (2)

3 . خوارج

على رغم سركوب خوارج در جنگ نهروان ، سياست هاى غير اسلامى معاويه باعث شد كه خوارج كوفه ، در زمان او، قدرت بگيرند . آنان در سال 43 ق ، در دوران

.


1- .ر . ك : مقتل الحسين عليه السلام ، عبد الرزّاق مقرّم : ص 149 ، حياة الإمام الحسين عليه السلام : ج 3 ص 441 .
2- .ر . ك : بازتاب تفكّر عثمانى در واقعه كربلا : ص 103 .

ص: 323

فرمان روايى مغيرة بن شعبه بر كوفه ، به رهبرى مُستَورِد قيام كردند ؛ ولى كارشان به شكست انجاميد . (1) زياد بن ابيه نيز پس از به عهده گرفتن فرماندارى كوفه در سال 50 ق ، نقش مهمّى در سركوب آنها داشت . (2) پس از مرگ زياد (سال 53 ق) ، خوارج كوفه به رهبرى حيّان بن ظبيان ، در سال 58 ق ، قيامى ديگر ترتيب دادند (3) و اين بار ، ابن زياد ، پس از به عهده گرفتن زمام امور كوفه ، به سركوب آنها پرداخت . بنا بر اين ، با توجّه به درگيرى خوارج با اُمَويان ، شايد بتوان گفت كه آنان در جريان نهضت حسينى ، با هيچ يك از دو طرف ، همكارى نكرده اند .

4 . افراد بى اعتنا و دَمْ دَمى مِزاج

بخش قابل توجّهى از جوامع مختلف را كسانى تشكيل مى دهند كه يا همه حوادث اجتماعى را بى اهميّت مى شمارند و يا هر روز ، به رنگى در مى آيند . در كوفه نيز جمعى بودند كه نه به اهل بيت عليهم السلام علاقه داشتند و نه هوادار بنى اميّه بودند ؛ بلكه هوادار شكم و شهوتِ خويش بودند و هر كس مى توانست زندگى آنان را تأمين كند ، از او پيروى مى كردند .

.


1- .تاريخ الطبرى : ج 5 ص 181 .
2- .تاريخ الطبرى : ج 5 ص 235 .
3- .تاريخ الطبرى : ج 5 ص 309 .

ص: 324

5اقسام شيعيان در آن دوران
اشاره

در روايات اهل بيت عليهم السلام ، مدّعيان تشيّع و هوادارىِ خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله ، به چند طبقه يا دسته تقسيم شده اند :

1 . شيعيان طبقه اوّل

برترين دسته شيعيان ، كسانى بودند كه به راستى ، به خاندان رسالت عشق مى ورزيدند و در پنهان و آشكار ، از آرمان هاى آنان دفاع مى كردند . اينان، در كلام امام صادق عليه السلام ، دوستانِ تَرازِ اوّل اهل بيت عليهم السلام معرّفى شده اند : طَبَقَهٌ يُحِبّونا فِى السِرِّ وَ العَلانِيَةِ ، هُمُ النَّمَطُ الأَعلى . گروهى كه ما را آشكارا و پنهان ، دوست دارند ؛ آنان در بالاترين درجه اند . امام صادق عليه السلام در ادامه اين سخن ، ويژگى هاى اين گروه راه چنين تبيين فرموده است : فَمِن بَينِ مَجروحٍ وَ مَذبوحٍ ، مُتَفَرِّقينَ في كُلِّ بِلادٍ قاصِيَةٍ . . . وَ هُمُ الأَقَلّونَ عَدَداً ، الأَعظَمونَ عِندَ اللّهِ قَدراً وَ خَطَراً . (1) جمعى زخمى و جمعى سربُريده ، در شهرهايى دوردست ، پراكنده افتاده اند ... . آنان، جمعيّتى اندك اند ؛ امّا در پيشگاه خدا ، ارج و منزلتى والا دارند . در عصر نهضت حسينى ، حبيب بن مُظاهر اسدى ، مسلم بن عَوسَجه و ابو ثُمامه صائدى ، نمونه هاى شناخته شده اين دسته از شيعيان و علاقه مندان اهل بيت عليهم السلام بودند . آنان ، پس از مرگ معاويه ، در خانه سليمان بن صُرَد خُزاعى جمع شدند و باب نامه نگارى به امام حسين عليه السلام ، پس از مرگ معاويه ، به دست آنها گشوده شد . اين دسته از دوستان اهل بيت عليهم السلام ، در احاديث ، گروهى معرّفى شده اند كه از اهل بيت اند و رو

.


1- .تحف العقول : ص 325 .

ص: 325

به كوى اهل بيت عليهم السلام دارند . (1) همچنين به طلاى سرخ، تشبيه شده اند كه با ورود به آتش ، ناب تر مى شود . (2) با اين همه ، چنان كه در كلام امام صادق عليه السلام آمد ، تعداد آنها بسيار اندك بود و همين ها بودند كه به دست كارگزاران حكومت اُموى ، كشته مى شدند يا در حبس و تبعيد به سر مى بردند .

2 . شيعيان طبقه دوم

اين دسته ، كسانى بودند كه بر اثر جاذبه هاى حكومت علوى و آشنايى با احاديثى كه اصحاب بزرگ پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در فضايل اهل بيت عليهم السلام نقل كرده بودند ، به اين خاندان ، اظهار ارادت مى كردند ؛ ولى دوستى آنها ، از مرز ظاهر و زبان ، تجاوز نمى كرد . امام صادق عليه السلام اين دسته را دوستانِ تَرازِ پايين اهل بيت عليهم السلام وصف فرموده است : وَ الطَّبَقَةُ الثانِيَةُ : النَّمَطُ الأَسفَلُ ، أحَبّونا فِى العَلانِيَةِ وَ ساروا بِسيرَةِ المُلوكِ ، فَأَلسِنَتُهُم مَعَنا وَ سُيوفُهُم عَلَينا . (3) گروه دوم ، پايين ترند . ما را آشكارا دوست دارند ؛ ولى به شيوه پادشاهان رفتار مى كنند . از اين رو ، زبان هايشان ، با ماست و شمشيرهايشان ، بر ضدّ ما! در دوران حكومت امام على عليه السلام و ديگر امامان ، بيشتر مردم كوفه از همين دسته بودند ؛ همان ها كه امام على عليه السلام در اواخر حكومت خود ، پى در پى ، از آنها گله مى كرد و خطاب به آنها مى فرمود : يا أَشباهَ الرِّجالِ وَلا رِجالَ . (4)

.


1- .در حديثى ، تعبير «صنفٌ منّا و إلينا؛ گروهى كه از ما و شيفته ما هستند» در باره آنها به كار رفته است (مشكاة الأنوار : ص 127ح 297) .
2- .تعبير حديث، اين است: «صِنفٌ كَالذَّهَبِ الأَحمَرِ كُلَّما أُدخِلَ النّارَ ازدادَ جَودَةً؛ آنان، گروهى همچون طلاى سرخ اند كه هر گاه وارد آتش شوند، ارزشمندتر مى شوند» (كشف الغمّة : ج 2 ص 344 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 186ح 24) .
3- .تحف العقول : ص 325 .
4- .نهج البلاغة : خطبه 27 ، الكافى : ج 5 ص 6 ح 6 ، بحار الأنوار : ج 34 ص 65 ح 931 .

ص: 326

اى مردْنمايانِ نامرد ! و مى فرمود : مُنيتُ بِمَن لا يُطيعُ . (1) گرفتار كسانى شده ام كه فرمان نمى برند . و مى فرمود : لا غَناءَ فى كَثرَةِ عَدَدِكُم . (2) زياد بودنِ جمعيّت شما ، سودى ندارد . و مى فرمود : لَبِئسَ حُشّاشُ نارِ الحَربِ أنتُم ! (3) شما بد آتش افروزانى براى جنگ هستيد . و مى فرمود : هَيهاتَ أن أطلُعَ بِكُم أسرارَ العَدلِ . (4) هيهات كه خواسته باشم به يارى شما ، عدالت پنهان را آشكار كنم ! و مى فرمود : لَو كَانَ لى مِنكُم عِصابَةٌ بِعَدَدِ أهِل بَدرٍ . (5) اى كاش از ميان شما ، ياورانى به تعداد سپاهيان بدر مى داشتم .

.


1- .نهج البلاغة : خطبه 39 ، بحار الأنوار : ج 34 ص 32 ح 905 .
2- .نهج البلاغة : خطبه 119 ، بحار الأنوار : ج 34 ص 96 ح 942 .
3- .نهج البلاغة : خطبه 125 ، الغارات : ج 1 ص 36 ، بحار الأنوار : ج 34 ص 49 ح 910 - 911 ، تاريخ الطبرى : ج 5 ص 90 .
4- .نهج البلاغة : خطبه 131 ، بحار الأنوار : ج 34 ص 110 ح 949 .
5- .الإرشاد : ج 1 ص 263 ، الاحتجاج : ج1 ص 408 ح 88 ، بحار الأنوار : ج 32 ص 390 ح 360

ص: 327

و مى فرمود : اللَّهُمَّ إنّى قَد مَلَلتُهُم وَ مَلّونى ، وَ سَئِمتُهُم وَ سَئِمونى . (1) خدايا ! من ، آنان را دل تنگ ساختم و آنان ، مرا . من ، آنان را خسته كردم و آنان ، مرا . (2) نيز بر پايه برخى از گزارش ها ، امام حسن عليه السلام در توضيح علّت صلح خود با معاويه ، اين دسته از ياوران خود را اين گونه توصيف فرمود : يَقولونَ لَنا إنَّ قُلُوبَهُم مَعَنا وَ إِنَّ سُيوفَهُم لَمَشهورَةٌ عَلَينا ! (3) به ما مى گويند كه دل هايشان با ماست ؛ ولى شمشيرهايشان بر ضدّ ماست . همچنين ، فَرَزدَق در ديدار با امام حسين عليه السلام ، در وصف اين دسته از علاقه مندان اهل بيت عليهم السلام ، مى گويد : القُلوبُ مَعَكَ ، وَ السُّيوفُ مَع بَنى اُمَيَّةَ . (4) دل ها با توست و شمشيرها با بنى اميّه . نكته شايان توجّه ، اين كه در وصف دسته دوم ، گفته شده كه «زبان هاشان ، با اهل بيت عليهم السلام و شمشيرهاشان ، بر ضدّ آنان است» ؛ امّا در كلام فرزدق و ديگران ، آمده است كه «دل هاشان با اهل بيت عليهم السلام است و شمشيرهاشان ، بر ضدّ آنها» . حقيقت ، اين است كه اگر به راستى ، دل آنها با اهل بيت عليهم السلام بود ، شمشير آنها نمى توانست بر ضدّ اهل بيت عليهم السلام باشد . ضدّيت عملى اين دسته با خاندان رسالت ، نشان مى دهد كه ارادت آنان به اين خاندان ، از مرز زبان تجاوز نمى كرده است ، چنان

.


1- .نهج البلاغة : خطبه 25 ، الإرشاد : ج 1 ص 282 ، بحار الأنوار : ج 34 ص 139 ح 956 .
2- .ر.ك : دانش نامه امير المؤمنين عليه السلام : ج 6 ص 557 (بخش هفتم / فصل سوم / شِكوه امام عليه السلام از نافرمانى يارانش) و ج 7 ص 206 (فصل دهم / دلايل تنهايى امام على عليه السلام ) .
3- .الاحتجاج : ج 2 ص 72 ح 159 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 147 ، ح 14 .
4- .ر. ك: ص 146 ح 1434.

ص: 328

كه در سخن امام صادق عليه السلام آمده است . نيز هنگامى كه فرزدق گفت : «شمشيرها با بنى اميّه است» ، امام حسين عليه السلام فرمود : ما أراكَ إلّا صَدَقتَ ، النّاسُ عَبيدُ المالِ ، وَ الدّينُ لَغُوٌ عَلى ألسِنَتِهِم ، يَحوطونَهُ ما دَرَّت بِهِ معايِشُهُم ، فَإِذا مُحِّصوا بِالبَلاءِ قَلَّ الدَّيّانونَ . (1) تو را جز راستگو نمى بينم . مردم ، برده دنيايند و دين ، بر سرِ زبان هايشان است و آن را تا زمانى كه زندگى شان را سامان دهد ، مى چرخانند ؛ ولى چون در بوته آزمايش گذاشته شوند ، دينداران ، اندك اند .

3 . شيعيان طبقه سوم

دسته سوم : از علاقه مندان اهل بيت عليهم السلام ، كسانى بودند كه نه همانند دسته اوّل ، در ظاهر و باطن از اهل بيتْ عليهم السلام دفاع مى كردند ، و نه همانند دسته دوم ، علاقه اى ظاهرى داشتند . اين دسته ، اهل بيت عليهم السلام را در قلب خود ، دوست داشتند ؛ ولى جرئت اظهار ارادت نسبت به آنان را نداشتند . اينان ، به تعبير امام صادق عليه السلام ، علاقه مندان تَرازِ وسط اند . متن سخن امام عليه السلام ، اين است : وَ الطَّبَقَةُ الثالِثَةُ : النَّمَطُ الأَوسَطُ ، أحَبّونا فِى السِّرِّ وَ لَم يُحِبّونا فِى العَلانِيَةِ . (2) گروه سوم ، در رتبه وسط اند . ما را در نهان ، دوست دارند ؛ امّا آشكارا با ما دوستى نمى كنند . سپس در تبيين ويژگى هاى دسته سوم ، مى فرمايد : وَلَعَمرى لَئِن كانوا أحَبّونا فِى السرِّ دُونَ العَلانِيَةِ فَهُمُ الصَّوامونَ بِالنَّهارِ القَوّامونَ بِاللَّيلِ ، تَرى أثَرَ الرَّهبانِيَةَ فى وُجوهِهِم ، أهلُ سِلمٍ وَ انقِيادٍ . (3) به جان خودم ، اگر آنان ما را در باطن دوست مى داشتند و نه به ظاهر ، روزه دارانِ

.


1- .ر . ك : ص 152 ح 1438 .
2- .تحف العقول: ص 325.
3- .تحف العقول : ص 325 ، بحار الأنوار : ج 68 ص 275 ح 31 .

ص: 329

روز و عابدانِ شب مى بودند و اثر عبادت را در چهره شان مى ديدى ، و تسليم و فرمان بردار مى بودند . در يك تقسيم بندى ديگر براى شيعيان، از امام باقر عليه السلام چنين روايت شده كه فرمود: الشيعَةُ ثَلاثَةُ أصنافٍ : صِنفٌ يَتَزيَّنونَ بِنا ، وَ صِنفٌ يَستَأكِلونَ بِنا ، وَ صِنفٌ مِنّا وَ إلَينا . (1) شيعيان ، سه دسته اند : دسته اى با ما ، خود را مى آرايند . دسته اى با ما ، منافع مالى خود را به چنگ مى آوردند ، و دسته اى ، از مايند و رو به كوى ما دارند . و در حديثى ديگر از ايشان ، آمده است . اِفتَرَقَ النّاسُ فينا عَلى ثَلاثِ فِرَقٍ : فِرقَةٌ أحبّونَا انتظِارَ قائِمِنا لِيُصيبوا مِن دُنيانا ، فَقالوا وَ حَفِظوا كَلامَنا وَ قَصَّروا عَن فِعلِنا ، فَسَيَحشُرُهُم اللّهُ إلَى النّارِ . وَ فِرقَةٌ أحَبّونا وَ سَمِعوا كَلامَنا وَ لَم يُقَصِّروا عَن فِعلِنا ، لِيَستَأكِلُوا النّاسَ بِنا ، فَيَملَأُ اللّهُ بُطونَهُم ناراً ، يُسَلَّطُ عَلَيهِمُ الجوعُ وَ العَطَشُ . وَ فِرقَةٌ أحبّونا وَ حَفِظوا قَولَنا وَ أَطاعوا أمرَنا وَ لَم يُخالِفوا فِعلَنا ، فَأُولئِكَ مِنّا وَ نَحنُ مِنهُم . (2) مردم در باره ما ، به سه گروه تقسيم مى شوند : گروهى ، دوستدار مايند و در انتظار قائم ما به سر مى برند تا از دنياى ما بهره اى ببرند . اينان ، سخنان ما را مى گويند و گفته هاى ما را حفظ مى كنند ؛ امّا در عمل كردن به كردار ما ، كوتاهى مى كنند . خداوند ، آنها را به زودى ، به سوى آتش ، گسيل مى دارد . گروهى ديگر ، دوستدار مايند ، سخنان ما را گوش مى دهند و در عمل كردن به كردار ما ، كوتاهى نمى كنند تا به وسيله ما ، مردم را بچاپند . خداوند ، شكمشان را از آتش سوزان ، پُر مى كند و گرسنگى و تشنگى بر آنان چيره مى شود . گروهى نيز ما را دوست دارند ، گفته ما را حفظ مى كنند ، دستورهاى ما را اطاعت مى نمايند و با عمل ما ، مخالفت نمى كنند . آنان ، از مايند و ما ، از آنهاييم .

.


1- .مشكاة الأنوار : ص 127 ح 297.
2- .تحف العقول : ص 514.

ص: 330

با توجّه به اين روايات ، مدّعيان تشيّع در كوفه را مى توان به سه دسته تقسيم كرد : دسته اوّل ، كسانى كه دل آنها با اهل بيت عليهم السلام بود و در عمل نيز از آرمان هاى اين خاندان ، دفاع مى كردند . تعداد اين دسته ، بسيار اندك بود . دسته دوم ، كسانى كه اهل بيت عليهم السلام را به راستى دوست داشتند ؛ ولى جرئت دفاع از آرمان هاى آنان را نداشتند . تعداد اينان ، بيش از دسته اوّل و كمتر از دسته سوم بود . (1) دسته سوم ، كسانى كه براى رسيدن به منافع سياسى يا اجتماعى و يا اقتصادى ، به اهل بيت عليهم السلام اظهار ارادت مى كردند ، ولى شمشيرهايشان در خدمت دشمنان آنها بود . بيشتر شيعيان كوفه ، از اين دسته بودند ؛ ولى اينان ، شيعه واقعى نبودند و مى توان آنان را شيعيان سياسى و اقتصادى ناميد . چنين كسانى ، در واقع ، پيرو كسى هستند كه بتواند منافع آنها را تأمين كند . از اين رو ، در فضايى كه مردم احساس مى كردند كه امام حسين عليه السلام پيروز خواهد شد ، اين دسته نيز با مسلم بيعت كردند ؛ ولى در فضايى كه ديدند همراهى با امام عليه السلام براى آنها خطرناك است ، در صف پيروان بنى اميّه قرار گرفتند ، چنان كه بر پايه روايتى ، امام حسين عليه السلام در روز عاشورا ، خطاب به آنان فرمود : وَيحَكُم _ يا شيعَةَ آلِ أبي سُفيانَ _ ، إن لَم يَكُن لَكُم دينٌ وكُنتُم لا تَخافونَ المَعادَ فَكونوا أحراراً فى دُنياكُم . (2) واى بر شما ، اى پيروان آل ابو سفيان! اگر دينى نداريد و از روز معاد نمى هراسيد ، پس در دنيايتان ، آزاده باشيد . بنا بر اين ، گناه حمايت نكردن از نهضت امام حسين عليه السلام ، به دوش شيعيان سياسى ، اجتماعى و اقتصادى و نيز كسانى است كه از نام شيعه ، سوء استفاده مى كردند ، نه

.


1- .شايد همين دسته بودند كه سعد بن عبيده ، در باره آنها مى گويد : [روز عاشورا] بزرگان ما ، روى تپّه ايستاده بودند ، مى گريستند و مى گفتند : «خداوندا ! يارى ات را فرو فرست» . گفتم : «اى دشمنان خدا ! چرا پايين نمى رويد و كمكش نمى كنيد؟!» (ر.ك : ج 6 ص 171 «بخش هشتم / فصل دوم / دعا و گريه برخى بزرگان كوفه براى امام عليه السلام ») .
2- .ر. ك: ج 7 ص 236 ح 1948 .

ص: 331

شيعيان اعتقادى و واقعى . بدين سان ، كوفيان با امام حسين عليه السلام همان گونه برخورد كردند كه با پدرش امام على عليه السلام كرده بودند ، چنان كه برپايه روايتى ، هنگامى كه امام على عليه السلام همراه فرزندش حسين عليه السلام از كربلا مى گذشت ، با چشم گريان ، خطاب به او فرمود : صَبراً يا بُنَىَّ! فَقَد لَقِىَ أبوكَ مِنهُم مِثلَ الَّذى تَلقى بَعدَهُ . (1) پسرم! شكيبايى پيشه كن . پدرت همان رنجى را از آنها كشيد كه تو پس از او خواهى كشيد .

.


1- .ر . ك : ج 3 ص 260 ح 888 و ص 270 ح 891 .

ص: 332

6روان شناسى كوفيان
اشاره

به طور كلّى ، ويژگى هاى روانى بيشتر جامعه آن روزگارِ كوفه را كه در شكست ظاهرى نهضت امام حسين عليه السلام دخيل بوده اند ، مى توان چنين برشمرد :

يك . نظام ناپذيرى

هسته اوّليه شهر كوفه را قبايل بَدَوى (صحرانشين) تشكيل مى دادند كه بنا به علل مختلف ، در فتوحات اسلامى شركت جستند و سپس از صحرانشينى و كوچرَوى ، به شهرنشينى روى آوردند ؛ امّا با اين حال ، خُلق و خوى صحرانشينى خود را از دست نداده بودند . يكى از ويژگى هاى صحرانشينان ، داشتن آزادى بى حدّ و حصر در صحراها و بيابان هاست . از اين رو ، آنان از همان ابتدا به درگيرى با اميران خود پرداختند ، به گونه اى كه خليفه دوم را به ستوه آوردند ، تا جايى كه از دست آنان ، اين چنين شِكوه نمود : چه مصيبتى بالاتر از اين كه با صد هزار جمعيّت ، رو به رو باشى كه نه آنها از اميرى خشنودند ، و نه اميرى از آنان رضايت دارد ؟! (1) مى توان گفت كه چنين جامعه اى ، امير عادل و آزادانديش را بر نمى تابد . در اين جامعه ، مردم از اين گونه اميران ، سوء استفاده مى كنند ، در مقابل آنها به معارضه بر مى خيزند و از فرمان آنان ، اطاعت نمى نمايند . نمونه همه اين نشانه ها را در رفتار كوفيان با امام على عليه السلام مشاهده مى كنيم . امير مناسب اين جامعه ، اميرى مانند «زياد بن ابيه» است كه با خشونت و ستمگرى ، آنان را وادار به اطاعت در برابر حكومت نمايد . (2)

دو . دنياطلبى

گرچه بسيارى از مسلمانان صدر اسلام ، با نيّتى خالص و به جهت رضاى حق و

.


1- .تاريخ الطبرى : ج 4 ص 165 .
2- .جمهرة خطب العرب فى عصور العربية الزاهرة : ج 1 ص 420 به بعد (سخنان امام على عليه السلام در مذمّت مردم كوفه) . نيز ، ر.ك: مشكاة (فصل نامه) : ش 53 ص 21 (مقاله «مردم شناسى كوفه»، به قلم نعمة اللّه صفرى فروشانى) ؛ بازتاب تفكّر عثمانى در واقعه كربلا : ص 11 _ 19 .

ص: 333

پيشرفت اسلام در فتوحات اسلامى شركت مى جستند ، امّا كم نبودند افراد و قبايلى كه به قصد به دست آوردن غنايم جنگى در اين جنگ ها شركت مى كردند . اينان ، پس از سكونت در كوفه ، حاضر به از دست دادن دنياى خود نبودند و به محض احساس كردن هر گونه خطرى ، عقب مى نشستند و به عكس ، هر گاه احساس نفعى مى نمودند ، فورا به عرصه داخل مى شدند . شاهد صادق اين مطلب ، حضور كوفيان در دو جنگ جَمَل و صفّين است . هنگامى كه در سال 36 هجرى ، امام على عليه السلام براى مقابله با شورشيانِ مستقر در بصره ، از مدينه ره سپار عراق شد ، از كوفيان ، درخواست كمك نمود . كوفيان كه هنوز حكومت امام على عليه السلام را نوپا مى ديدند و از سرنوشت جنگ ، بخصوص با توجّه به كثرت سپاه بصره ، بيمناك بودند ، كوشيدند از زير بار اين دعوت ، شانه خالى كنند و سرانجام ، پس از تبليغ ها و تشويق هاى فراوان ، تنها دوازده هزار نفر ، يعنى حدود ده درصد از جمعيّت جنگجويان كوفه ، در اين جنگ ، به نفع على عليه السلام شركت جستند . (1) پس از اتمام جنگ نيز يكى از اعتراض هاى نخبگان و خواصّ آنان ، مصادره نشدن و تقسيم نشدن غنايم به وسيله امام على عليه السلام بود . (2) امّا در جنگ صفّين كه كوفيان ، حكومت امام على عليه السلام را سامان يافته مى ديدند و اميد فراوانى به پيروزى داشتند ، رغبت بيشترى به شركت در جنگ نشان دادند ، به طورى كه تعداد سپاهيان امام على عليه السلام را در اين جنگ ، بين 65 تا 120 هزار نفر نگاشته اند (3) كه شمار افراد غير كوفى آن ، بسيار ناچيز بوده است . فراوانىِ بيعت كنندگان با مسلم را نيز مى توان با همين اصلْ توجيه نمود ، گرچه

.


1- .تاريخ الطبرى : ج 4 ص 500 .
2- .تاريخ الطبرى : ج 4 ص 541 .
3- .تاريخ الطبرى : ج 5 ص 80 ، مروج الذهب : ج 2 ص 384 .

ص: 334

عدّه اندكى از افراد مخلص نيز در ميان آنها بودند . مردم كوفه در آن هنگام ، از سويى به علّت مرگ معاويه و جوانى يزيد ، حكومت مركزى شام را دچار ضعف مى ديدند و از سوى ديگر ، فرماندار كوفه (نعمان بن بشير) را قادر به مقابله با قيامى جدّى نمى دانستند . از اين رو ، تجمّع عدّه اى از شيعيان مخلص به رهبرىِ سليمان بن صُرَد خُزاعى و پيشنهاد دعوت از امام حسين عليه السلام و تشكيل حكومت در كوفه ، به سرعت از سوى كوفيان ، مورد استقبال قرار گرفت ؛ زيرا احتمال پيروزى و تشكيل حكومت را قوى مى دانستند . كوفيان ، حتّى پس از ورود عبيد اللّه به كوفه ، اميد پيروزى را از دست ندادند . از اين رو ، تعداد فراوانى از آنها به همراه مسلم در محاصره قصر عبيد اللّه شركت جستند و هنگامى كه احساس خطر نمودند ، به سرعت ، از نهضت ، كناره گرفتند و مسلم و هانى را به دست عبيد اللّه سپردند . اين احساس خطر ، هنگامى شدّت گرفت كه شايعه حركت سپاه شام از سوى طرفداران عبيد اللّه در ميان مردم، پخش شد. البته ترس از سپاه شام را نيز مى توان معلول دنياطلبى مردم كوفه به شمار آورد . (1)

سه . تابع احساسات بودن

با مطالعه مقاطع مختلف تاريخ كوفه ، مى توانيم تابع احساس بودنِ اهالى آن را مشاهده نماييم . علّت اصلى اين ويژگى را مى توان عدم رسوخ ايمان در قلب هاى آنان دانست و طبعا از افراد و قبايلى كه با ديدن شوكت اسلام به آن پيوستند و براى دنياى خود به جنگ رفتند ، انتظارى جز اين نمى توان داشت . شايد معروف شدن كوفيان به نيرنگبازى ، فريبكارى و بى وفايى _ تا جايى كه به

.


1- .تاريخ الطبرى : ج 5 ص 369 - 371 . نيز، ر . ك : همين دانش نامه : ج 4 ص 189 (فصل چهارم / گرفتار شدن هانى و ماجراهاى او) و ص 215 (محاصره قصر ابن زياد به وسيله مسلم و يارانش) و ص 225 (نقشه ابن زياد براى پراكنده كردن مردم از اطراف مسلم) .

ص: 335

ظهور مَثَل هايى چون : «أغدَرُ مِن كوفىٍّ (فريبكارتر از كوفى)» ، (1) يا «الكوفىُّ لا يوفى (كوفى ، وفا ندارد)» (2) انجاميده _ ، نيز ناشى از همين ويژگىِ احساساتى بودن آنها باشد .

چهار . پرخاشگرى

نظامى بودن شهر كوفه و پديد آمدن فرصت هاى متعدّد براى جنگيدن ، روحيّه اى خاص و پرخاشگرانه به آنان داده بود . آنان ، مغرور از قدرت نظامى و فتوحات خويش ، در برابر هر تحوّلى پرخاش كرده ، با شورشگرى ، در صدد بازيابى هويت خويش و به دست آوردن منفعت بودند .

پنج. قبيله گرايى

پنج . قبيله گرايىقبيله گرايى حاكم بر عراق و جزيرة العرب ، قبيله گرايى حاكم بر عراق و جزيرة العرب، در كوفه نيز نمود داشت و افراد قبيله، به رئيس قبيله خويش، بيش از رئيس حكومت، وابسته بودند. از سوى ديگر، سياست مَدارانى همچون معاويه و ابن زياد، با تطميع رؤساى قبائل، از توانايى آنان بر ضدّ امامان شيعه عليهم السلام، استفاده مى كردند.

.


1- .الفرق بين الفرق ، عبد القاهر بغدادى : ص 45 .
2- .آثار البلاد ، زكريّا قزوينى : ص 307 .

ص: 336

7نقش نظام ادارى و اقتصادى كوفه در بسيج نظامى مردم
اشاره

تركيب نژادى ، اعتقادى و سياسى مردم كوفه و نيز ويژگى هاى روانى آنها ، ايجاب مى كرد كه نظام ادارى و شرايط اقتصادى حاكم بر اين شهر ، نقش بسيار مؤثّرى در بسيج نظامى آنها داشته باشد . براى روشن شدن اين مطلب ، اشاره اى كوتاه به نظام ادارى كوفه و منابع درآمد مردم آن ، ضرورى است :

الف _ نظام ادارى

مهم ترين عناصر تشكيلات ادارى كوفه ، عبارت بودند از :

يك . فرماندار

فرماندار (والى) ، مهم ترين مقام اجرايى كوفه بود كه مستقيما توسّط رئيس حكومت مركزى ، منصوب و اداره امور كوفه و توابع آن (1) به او سپرده مى شد . (2)

دو . رؤساى اَرباع

زياد بن ابيه ، هنگامى كه در سال 50 هجرى به حكومت كوفه منصوب شد ، (3) به منظور تسلّط بيشتر بر اين شهر ، آن را به چهار قسمت (رُبع) ، تقسيم كرد : (4) ربع اهل مدينه ، ربع تميم و همْدان ، ربع ربيعه و كِنده ، ربع مَذحِج و اسد . همچنين براى هر يك ، رئيسى معيّن نمود كه مجموع آنها ، «رؤساى اَرباع» ناميده مى شدند . (5)

.


1- .همه نواحى ايرانِ آن روز (مانند : آذربايجان ، زنجان ، قزوين ، طبرستان ، كابل) ، توابع كوفه محسوب مى شدند .
2- .تاريخ العراق فى عصور الخلافة العربية : ص 21 .
3- .تاريخ الطبرى : ج 5 ص 235 .
4- .الأعلام ، زِرِكلى : ج 3 ص 53 .
5- .مشكاة (فصل نامه) : ش 53 ص 30 .

ص: 337

فرماندهانى كه زياد براى اين ارباع انتخاب كرده بود ، به ترتيب ، عبارت بودند از : عمرو بن حريث ، خالد بن عَرَفطه ، قيس بن وليد و ابو بُردة بن ابى موسى اشعرى . (1) مسلم بن عقيل نيز هنگام برپايى قيام خود ، از اين نظام ، استفاده كرد و افراد هر ربع را در همان ربع ، سازماندهى نمود و خود ، رئيسى غير از رئيس منصوب از سوى حكومت، براى هر ربع ، انتخاب كرد . در جريان شورش مسلم در كوفه پس از دستگيرى هانى و محاصره قصر ، به نام هاى رؤساى ارباع كه به وسيله او منصوب شده بودند ، بر مى خوريم : مسلم بن عوسجه اسدى ، رئيس رُبعِ مَذحِج و اسد ، عبيد اللّه بن عمر بن عزيز كِندى ، رئيس رُبع كِنده و ربيعه ، عبّاس بن جَعده جَدَلى ، رئيس رُبع اهل مدينه و ابو ثُمامه صائدى ، رئيس رُبع تميم و همْدان . (2) هانى بن عروه ، رياست رُبع كِنده و ربيعه را از سوى حكومت ، بر عهده نداشت ؛ امّا به قدرى در ميان اين رُبع _ كه پرجمعيّت ترين رُبع كوفه بود _ احترام داشت كه گفته شده است در هنگام كمك خواستن ، سى هزار شمشير آماده ، به فريادرسى او مى آمدند (3) كه البتّه ابن زياد ، توانست با سياست هاى خود و استفاده از عمرو بن حَجّاج زُبيدى ، رقيب هانى ، اين نفوذ را به حدّ اقل برساند و سرانجام ، او را شهيد كند ، بدون آن كه هيچ تحرّكى در رُبع ، پديد آيد . (4)

سه . عُرَفا

عُرَفا ، جمع «عَريف» است و عريف ، منصبى در قبيله بوده است كه صاحب آن ،

.


1- .تاريخ الطبرى : ج 5 ص 268 .
2- .ر.ك : ج 4 ص 209 (فصل چهارم / دعوت مسلم از نيروهايش و حركت به سوى قصر) .
3- .تاريخ الكوفة : ص 297 .
4- .گفتنى است كه پيش از آن نيز قبل از بنياد نهاده شدن شهر كوفه ، قبايل مختلفى كه در فتوحات شركت داشتند ، تحت نظام «اَعشار» اداره مى شدند . پس از شهرنشين شدن سپاهيان سعد ، وى به دستور خليفه دوم ، «نظام اَسباع» را به جاى «نظام اَعشار» در كوفه تأسيس كرد و اين نظام ، تا دوران حكومت «زياد» ادامه داشت . (فصل نامه مشكاة ، شماره 53 ص 29 . نيز ، ر.ك: تاريخ الطبرى : ج 4 ص 48) .

ص: 338

رياست عدّه اى از افراد قبيله و سرپرستى امور آنان را بر عهده داشته و نسبت به اعمال آن افراد ، در مقابل حكومت ، پاسخگو بوده است . وظيفه اى كه عريف انجام مى داد و نيز تعداد افراد تحت نظر او ، «عِرافت» ناميده مى شد . (1) اين منصب ، در قبايل عرب در زمان جاهليت نيز وجود داشته و از نظر ادارى ، يك يا دو درجه پايين تر از رياست قبيله بوده است ؛ (2) امّا پس از پايه ريزى نظام اَسباع در سال هفدهم هجرى ، نظام عُرَفا ، به گونه اى ديگر پى ريزى شد ، بدين ترتيب كه افرادِ تحت سرپرستى هر عريف را به تعدادى قرار مى دادند كه عطا و حقوق آنها و همسران و فرزندانشان ، صد هزار درهم باشد . (3) از اين رو ، تعداد افرادِ «عِرافت»هاى مختلف ، متفاوت بود ؛ زيرا نظامى كه عمر بن خطّاب براى پرداخت عطا به جنگجويان در نظر گرفته بود ، بر پايه مساوات قرار نداشت ؛ بلكه بر اساس فضايل و ويژگى هاى افراد (مانند : صحابى بودن ، شركت در جنگ ها به فرماندهى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، شركت در فتوحات و ...) متغيّر بود . (4) بدين ترتيب ، «عرافت»هاى مختلف ، از بيست تا شصت جنگجو را در بر مى گرفت كه زن و فرزندان آنها نيز به اين رقم ، اضافه مى شدند . وظيفه اوّليه عُرَفا در آن زمان ، اين بود كه عطا و حقوق افراد تحت مسئوليت خود را از امراى اَسباع ، تحويل مى گرفتند و به آنان مى رساندند . نيز در هنگام جنگ ، افراد خود را آماده مى كردند و احيانا اسامى افرادى را كه از شركت در جنگ ، سر باز زده بودند ، به اطّلاع فرماندار يا اُمراى اَسباع مى رساندند . (5)

.


1- .النهاية: ج3 ص 218 ، لسان العرب : ج 9 ص 238 .
2- .تاج العروس: ج 12 ص 380 ، تاريخ التمدّن الإسلامى، جرجى زيدان : ج 1 ص 176 .
3- .تاريخ الطبرى : ج 4 ص 49 .
4- .براى اطلاع بيشتر از ويژگى هاى نظام عطاى عمر ، ر . ك : تاريخ الطبرى : ج 3 ص 613 .
5- .مشكاة (فصل نامه) : ش 53 ص 31 .

ص: 339

هنگامى كه لشكريان عرب ، شهرنشين شدند و در كوفه مستقر گرديدند ، عُرَفا ، اهمّيت بيشترى يافتند ؛ زيرا علاوه بر مسئوليت هاى سابق ، مسئوليت كامل برقرارى امنيت در محدوده زير نظارتشان ، به آنها واگذار گرديد . از اين رو ، آنان دفترهايى تهيّه كرده بودند كه در آنها ، اسامى جنگجويان و همسران و فرزندانشان و نيز مَوالى آنان ضبط شده بود و اسامى و سال تولّد تازه متولّدها در آنها ثبت مى شد ، چنان كه اسامى افرادى كه از دنيا مى رفتند ، محو مى گرديد و بدين ترتيب ، شناخت كاملى از افراد خود داشتند . به نظر مى رسد چنان كه عرفا در آن زمان در مقابل فرماندار ، مسئول بوده اند ، (1) نصب و عزل آنها نيز توسّط فرماندار ، صورت مى گرفته است . در هنگام بروز تشنّج و اضطراب در شهر ، نقش و اهمّيت عرفا ، دوچندان مى شد ؛ زيرا آنها مسئول برقرارى نظم در ميان افراد شامل عرافت خود بودند و طبعا اگر حكومت مركزىِ شهر ، قوى بود ، از آنان مى خواست كه افراد قيام كننده (شورشى) را معرّفى نمايند . (2)

ب _ منابع درآمد مردم

به طور كلّى ، طرق درآمد مردمِ آن روزگار كوفه را مى توان به دو بخش : كسب و كار ، و دريافت عطا و رزق از حكومت ، تقسيم نمود :

يك . كسب و كار

كسب و كار مردم در آن زمان ، معمولاً زراعت ، صناعت ، تجارت و يا كارهاى دولتى و حكومتى (مانند خدمت در شُرطه) بود . به نظر مى رسد با توجّه به وابستگى شديد مردم به عطا و حقوق حكومتى، مردم

.


1- .تنظيمات الجيش العربى الاسلامى : ص 223 ، الحياة الاجتماعية والاقتصادية فى الكوفة : ص 49 به بعد .
2- .گفتنى است كه در نظام ادارى كوفه ، از منصب ديگرى با نام «مَناكب» ياد شده كه بر پايه برخى از گزارش ها ، اين منصب را ابن زياد ، براى نظارت و تسلّط بر كار عرفا ، ايجاد كرده بود (ر. ك: فصل نامه مشكاة : ش 53 ص 31).

ص: 340

عرب كوفه ، كمتر به كسب و كار مى پرداختند ، به طورى كه گفته شده است : اكثر حرفه هاى كوفه را مَوالى بر عهده داشتند و اصولاً عرب ها ، اشتغال به حرفه و صنعت را در خور شأن خود نمى دانستند . (1)

دو . عطا و رزق

عطا ، پرداخت نقدى اى بود كه از سوى حكومت كوفه ، يك جا يا در چند مرحله ، سالانه به مردم جنگجوى اين شهر ، انجام مى گرفت ، چنان كه رزق ، كمك هاى جنسى ، مانند : خرما ، گندم ، جو ، روغن و ... بود كه هر ماه به صورت بلا عوض ، به آنها تحويل مى شد . نظام عطا و رزق ، به وسيله عمر بن خطّاب ، بنيان گذارى شد ، بدين ترتيب كه عمر ، براى برپا داشتن يك لشكرِ هميشه آماده و به منظور جلوگيرى از اشتغال سربازان به كارهاى ديگر ، براى آنان حقوقى ساليانه تعيين نمود ، كه ملاك هاى خاصّى را نيز (مانند : صحابى بودن ، دفعات شركت در جنگ ها و ...) در آن ، مدّ نظر داشت . اين حقوق ساليانه _ كه عمدتا از فتوحات و خراج سرزمين هاى تازه فتح شده ، تأمين مى گشت _ ، (2) به تناسب افراد ، مبلغى بين سيصد تا دو هزار درهم در سال بود ، كه مقدار حدّ اكثر آن ، «شرف العطاء» ناميده مى شد و به افرادى كه داراى ويژگى هاى برجسته اى مانند شجاعت و رشادت فراوان بودند ، پرداخت مى گرديد . (3) امام على عليه السلام پس از رسيدن به حكومت ، اصل نظام عطا را تأييد كرد ؛ امّا ويژگى ها و ملاك هاى عمَر را در پرداخت هاى متفاوت ، الغا نمود و مساوات كامل در عطا را برقرار ساخت كه اين ، موجب نارضايتى هاى فراوان گرديد . (4)

.


1- .الحياة الاجتماعية والاقتصادية فى الكوفة في القرن الأول الهجرى : ص 82 .
2- .تاريخ الطبرى : ج 3 ص 613 ، فتوح البلدان : ص 435 به بعد .
3- .الحياة الاجتماعية والاقتصادية فى الكوفة في القرن الأول الهجري : ص 240 ، تنظيمات الجيش العربى الإسلامى : ص 98 ، فتوح البلدان : ص 442 . نيز ، ر.ك : تاريخ دمشق : ج 59 ص 204 .
4- .نهج البلاغة : خطبه 126 .

ص: 341

يكى ديگر از ويژگى هاى پرداخت عطا در زمان امام على عليه السلام ، آن بود كه ايشان به محض وصول مال به بيت المال ، آن را تقسيم مى نمود و نمى گذاشت اموال در بيت المال ، انباشته گردد ، چنان كه نقل شده است پس از تقسيم سه نوبت عطا ، مال فراوانى از اصفهان رسيد و ايشان ، از مردم و رؤساى اَسباع خواست تا چهارمين عطاى خود را تحويل بگيرند . (1) سومين ويژگى اين عطا ، در زمان امام على عليه السلام آن بود كه ايشان ، اين حقوق را حتّى به مخالفان خود ، مانند خوارج _ مادام كه اقدام عملى بر ضدّ حكومت اسلامى ننموده بودند _ ، پرداخت مى كرد . (2) در زمان حكومت معاويه ، اين نظام پرداخت ، به كلّى از ميان برداشته شد و دوباره نظام طبقاتىِ عطا ، برقرار گرديد ؛ ولى اين بار ، ملاك هاى فضيلت و سابقه در اسلام و شركت در جنگ ها ، لحاظ نگرديد ؛ بلكه ميزان تقرّب به دستگاه اُموى و مقدار سرسپردگى به حكومت ، ملاك قرار گرفت . (3) عطاى موالى ، حذف شد و تنها معاويه در برهه اى از زمان ، دستور پرداخت پانزده درهم در سال به آنان را صادر نمود كه آن هم پرداخت نگرديد . (4) به همين جهت ، مَوالى ، ناچار به ارتزاق از حاصل كار و تلاش خود شدند . بنا بر اين ، اصلى ترين منابع درآمد مالى و تأمين زندگى مردم كوفه ، در دست حاكميت بود و اكثر مردم براى امرار معاش ، راهى جز همكارى با حكومت نداشتند . به نظر مى رسد كه نظام ادارى و اقتصادى موجود در كوفه ، مؤثّرترين عامل در روى گردانى مردم از نهضت امام حسين عليه السلام و پيوستن آنان به هواداران حكومت بود ، چنان كه ابن زياد ، پس از ورود به كوفه و ايراد يك سخنرانى سياسى ، از نظام ادارى و

.


1- .مروج الذهب : ج 2 ص 421 .
2- .تاريخ الطبرى : ج 5 ص 73 .
3- .تنظيمات الجيش العربى الإسلامى : ص 92 .
4- .الحياة الاجتماعية و الاقتصادية فى الكوفة في القرن الأول الهجرى : ص 87 .

ص: 342

اقتصادى اين شهر براى تهديد و تطميع مردم ، نهايت بهره را برد . متن گزارش طبرى در اين باره ، چنين است : ابن زياد ، بر رؤسا و مردم ، سخت گرفت و گفت: به رؤساى قبايل بنويسيد : هر كس از مخالفان امير مؤمنان و حَروريه (خوارج) و اهل ترديد _ كه كارشان اختلاف افكنى و نفاق و تشتّت است _ ، در ميان شما باشد و امان نامه بنويسد ، در امان است ؛ امّا هر كس امان نامه ننويسد ، بايد كسى از رؤسا ، او را ضمانت كند كه با ما مخالفتى نمى كند و بر ما خروج نمى نمايد ، و اگر چنين نكند ، ذمّه ام از او برى است و خون و مالش حلال است و خونش ريخته مى شود . اگر در تحت رياست بزرگ قبيله اى ، كسى بر امير مؤمنان خروج كند و وى ، او را براى ما نفرستد ، بر درِ خانه اش به دار آويخته مى شود و از مقرّرى ، محروم مى گردد و به منطقه «الزاره» (بيشه شيران) در عُمان ، فرستاده مى شود . (1) همچنين هنگامى كه مسلم بن عقيل عليه السلام به همراه سپاه خود ، قصر ابن زياد را محاصره كرد و او را در فشار قرار داد ، يكى از شگردهاى موفّق ابن زياد ، اين بود كه از طريق اشراف كوفه و رؤساى قبايل ، به سپاهيان مسلم ، پيغام داد كه اگر دست از يارى او بردارند و در صف فرمانبران در آيند ، به عطاى آنان خواهد افزود ؛ ولى در صورت ادامه شورش ، عطاى آنان ، قطع خواهد شد . (2) بر پايه برخى از گزارش ها ، در روز عاشورا ، هنگامى كه امام حسين عليه السلام با كوفيان ، اتمام حجّت مى نمود و آنها با سر و صدا ، تلاش مى كردند كه از سخنرانى ايشان ممانعت كنند ، امام عليه السلام به موضوع «عطا» و حرامخوارىِ آنان از اين طريق ، به عنوان يكى از علل انحراف و نافرمانى آنان ، اشاره كرد و فرمود : وَكُلُّكُم عاصٍ لِأَمرى غَيرُ مُستَمِعٍ لِقَولى ، قَدِ انخَزَلَت عَطِيّاتُكُم مِنَ الحَرامِ ، وَ مُلِئَت

.


1- .ر . ك : ج 4 ص 135 (فصل چهارم / سياست ابن زياد براى تسلّط بر كوفه) .
2- .ر. ك : همان ص 225 (فصل چهارم / نقشه ابن زياد براى پراكنده كردن مردم از اطراف مسلم) .

ص: 343

بُطونُكُم مِنَ الحَرامِ ، فَطُبِعَ عَلى قُلوبِكُم . (1) همه تان از فرمان من ، سرپيچى مى كنيد و به سخنانم ، گوش فرا نمى دهيد . عطاياى حرام ، شما را سست [و سنگين] كرده و شكمتان از حرام ، آكنده شده است . از اين رو ، بر دل هايتان مُهر خورده است .

.


1- .ر . ك : ج 6 ص 118 ح 1630 .

ص: 344

8مهم ترين عوامل شكست نهضت كوفه
اشاره

با در نظر گرفتن آنچه در تبيين جامعه شناسى و روان شناسى كوفيان بيان شد ، مى توان گفت كه مهم ترين عوامل شكست نهضت كوفه و خوددارىِ كوفيان از همراهى با امام حسين عليه السلام ، عبارت اند از :

1 . عدم تشكّل و ضعف امكانات اقتصادى هواداران امام عليه السلام

پيش از اين ، توضيح داديم كه يكى از ويژگى هاى كوفيان ، نظام ناپذيرى بود . به همين جهت ، هواداران امام حسين عليه السلام نيز تشكّل خاصّى نداشتند . كوفيان ، به دليل حاكميت نظام قبيله اى در كوفه ، تابع رئيس قبيله بودند . از اين رو ، در صورت كناره گيرى رئيس قبيله يا دستگيرى و يا خيانت او ، مردم نمى توانستند تصميم گيرى كنند . افزون بر عدم تشكّل هواداران امام عليه السلام ، ضعف امكانات مالى و تجهيزات نظامى آنان نيز در شكست نهضت كوفه ، بى تأثير نبود .

2 . تشكّل ادارى و قدرت اقتصادى دشمنان امام عليه السلام

در مقابل هواداران امام عليه السلام ، دشمنان ايشان و طرفداران حاكيمت اُموى ، در قالب نظام ادارى كوفه ، داراى تشكّل بودند و امكانات اقتصادى و تجهيزات نظامى اين شهر را در دست داشتند ، هر چند براى مقابله با مسلم عليه السلام با دو مشكل اساسى ، رو به رو بودند : يكى ، ضعف مديريت نعمان بن بشير ، و ديگرى ، جوّ عمومى هوادارى مردم از امام حسين عليه السلام ، كه با آمدن ابن زياد ، هر دو مشكل ، حل شد .

3 . تهديد و تطميع مردم

ابن زياد ، براى در هم شكستن فضاى سياسى ، اجتماعى كوفه _ كه به شدّت ، تحت تأثير فعّاليت هواداران امام حسين عليه السلام بود _ ، كار خود را با تهديد و تطميع مردم ، آغاز

.

ص: 345

كرد . او در نخستين سخنرانى خويش پس از ورود به كوفه ، به مردم گفت : امير مؤمنان [يزيد] ، مرا بر شهر شما گمارده و فَيْئتان را تقسيم كرده و دستور داده به ستم ديدگان شما ، خدمت كنم و بر گوش به فرمان ها و مطيعان شما ، احسان نمايم و بر نافرمانان و مشكوك ها ، سخت بگيرم . من در به انجام رساندن فرمان او ، تا پايان خواهم ايستاد و نسبت به فرمانبرانِ شما ، همانند پدرى مهربانم و بر مخالفان ، همانند زهر كشنده ام . پس هر كسى تنها براى حفظ خود بكوشد . (1)

4 . تطميع سران قبايل

اقدام ديگر ابن زياد براى سركوب كردن نهضت كوفه ، دادن رشوه هاى كلان به سران قبايل و اشراف كوفه بود . اين اقدام ، با توجّه به نظام قبيله اىِ كوفه ، براى خاموش كردن آتش انقلاب ، فوق العاده مؤثّر بود . در اين باره ، مُجمّع بن عبد اللّه عائِذى (يكى از كسانى كه گزارش حوادث كوفه را در راه به امام عليه السلام داد) ، به ايشان چنين گفت : اشراف ، رشوه و فسادشان بسيار شده و كيسه هايشان ، پُر گرديده و دوستى شان ، به سويى ديگر جلب شده و خيرخواهى شان ، خالصانه براى اوست و بر ضدّ تو ، يك دست شده اند ؛ امّا ديگر مردمان ، هنوز دل هايشان با توست و فردا ، شمشيرهايشان بر ضدّ تو ، آخته است . (2)

5 . بازداشت شمارى از هواداران برجسته امام عليه السلام

يكى ديگر از اقدامات ابن زياد ، بازداشت كردن موقّت جمعى از بزرگان هوادار امام عليه السلام بود . طبرى ، در اين باره مى نويسد : وى ، ديگر بزرگان [كوفه] را به خاطر ترس و دلهره اى كه از آنها داشت ، در نزد

.


1- .ر . ك : ج 4 ص 131 (فصل چهارم / سخنرانى ابن زياد در مسجد كوفه و ترساندن مردم از مخالفت با خويش) .
2- .ر . ك : همان ص 135 (فصل چهارم / سياست ابن زياد براى تسلّط بر كوفه) .

ص: 346

خود بازداشت كرد ؛ زيرا همراهانش اندك بودند . (1) از جمله كسانى كه توسّط ابن زياد بازداشت شد ، مختار بن ابى عُبَيده ثقفى بود كه تا شهادت امام حسين عليه السلام ، در زندان بود . (2) گفتنى است كه جدا از همه عوامل ، تنها بازداشت عنصرى مؤثّر مانند مختار ، در كنار عقب نشينى سليمان بن صُرَد ، كافى بود كه نهضت كوفه را با مشكل جدّى ، بلكه با شكست ، مواجه سازد .

6 . اِعمال خشونت

سياست خشونت و كشتن ، يكى ديگر از ابزارهاى ابن زياد براى سركوب نهضت كوفه بود . در اين باره ، گزارش شده : ابن زياد ، وقتى وارد قصر شد و شب را به صبح رساند ، مردم را گرد آورد و سخن تند و تهديدآميز گفت و كشت و ترور كرد و خون ريخت و پرده درى نمود . (3) در گزارشى ديگر مى خوانيم : گروهى از كوفيان را نگه داشت و فى المجلس ، آنها را كشت . (4) هانى بن عروه ، يكى از سران هوادار امام عليه السلام بود كه توسّط ابن زياد ، دستگير شد و پس از آزار و شكنجه فراوان ، به شهادت رسيد . (5)

7 . سوء استفاده از چهره هاى پرنفوذ مذهبى و اجتماعى

در كنار ساير عوامل سركوب نهضت مردم كوفه ، يكى از خطرناك ترين سياست هاى ابن زياد ، سوء استفاده از چهره هاى مذهبى و مورد اعتماد مردم ، مانند شُرَيح قاضى بود .

.


1- .ر.ك: ج 4 ص 225 (فصل چهارم / نقشه ابن زياد براى پراكنده كردن مردم از اطراف مسلم) .
2- .ر.ك : همان ص 393 (فصل پنجم / دستگيرى مختار) .
3- .ر . ك : همان ص 135 (فصل چهارم / سياست ابن زياد براى تسلّط بر كوفه).
4- .ر . ك : همان .
5- .ر.ك: همان ص 189 (فصل چهارم / گرفتار شدن هانى و ماجراهاى او) .

ص: 347

پس از بازداشت هانى بن عروه ، افراد قبيله مَذحِج ، براى آزادساختن او ، قصر دار الإماره را احاطه كردند . ابن زياد ، احساس خطر كرد و به شُرَيح قاضى ، دستور داد : برو و هانى را ببين و به مردم بگو كه او ، زنده است . شُرَيح ، به بازداشتگاه هانى آمد . هنگامى كه چشم هانى به شريح افتاد ، در حالى كه خون بر محاسن او جارى بود ، فرياد زد : «اى خدا ! اى مسلمانان ! خاندانم نابود شدند . اهل ديانت ، كجايند؟ اهل شهر ، كجايند؟» و هنگامى كه سر و صداى افراد قبيله خود را _ كه در بيرون دار الإماره براى آزادسازى او جمع شده بودند _ شنيد ، گفت : «اگر ده نفر به اين جا بيايند ، مرا نجات مى دهند» . شريح قاضى ، بدون توجّه به آنچه ديد و شنيد ، به طرف مردمى كه اطراف قصر را گرفته بودند ، آمد و به آنها گفت : امير ، وقتى از حضورتان و سخنانتان در باره بزرگتان (هانى) ، مطّلع شد فرستاد كه پيش او بروم . من هم پيش او رفتم و او را ديدم و امير به من دستور داد كه با شما ديدار كنم و به شما بگويم كه بزرگتان زنده است و خبر كشته شدنش دروغ است . (1) عمرو بن حَجّاج _ كه رهبرى مردمِ گرد آمده در اطراف قصر را به عهده داشت _ ، با شنيدن سخن شريح گفت : «الحمد للّه كه او كشته نشده است!» و اطراف قصر را خالى كردند و رفتند . گفتنى است كه عمرو بن حَجّاج ، برادر روعه ، همسر هانى ، و از طرفداران پر و پا قرص ابن زياد بود كه با اين حيله ، ابن زياد را از چنگ قبيله مَذحِج ، رها ساخت . بارى ! ابن زياد ، با به كارگيرى سياستِ زر و زور و تزوير ، شعله هاى انقلاب كوفه را در نطفه خفه كرد ، مسلم عليه السلام را كشت و فضاى سياسى _ اجتماعى كوفه را چنان دگرگون ساخت كه از مردم كوفه ، سپاهى انبوه به كربلا فرستاد و حادثه خونين و بى نظير عاشورا را پديد آورد . (2)

.


1- .ر . ك : ج 4 ص 189 (فصل چهارم / گرفتار شدن هانى و ماجراهاى او) .
2- .گفتنى است كه در نگارش بخشى از اين تحليل، از مقاله «مردم شناسى كوفه» نوشته آقاى نعمت اللّه صفرى فروشانى كه در فصل نامه مشكاة (ش 53، زمستان 1375) آمده، بهره گرفتيم.

ص: 348

. .

ص: 349

بخش هشتم : از رسيدن امام حسين عليه السلام به كربلا ، تا شهادت

اشاره

فصل يكم : امام عليه السلام در محاصره دشمن

فصل دوم : نگاهى به ميدان نبرد

فصل سوم : شهادت ياران امام حسين عليه السلام

فصل چهارم : شهادت فرزندان امام حسين عليه السلام

فصل پنجم : شهادت فرزندان اميرمؤمنان عليه السلام

فصل ششم : شهادت فرزندان امام حسن عليه السلام

فصل هفتم : شهادت فرزندان عبدالله بن جعفر

فصل هشتم : شهادت فرزندان عقيل

فصل نهم : شهادت سيّدالشهدا عليه السلام .

ص: 350

الفَصْلُ الأَوَّلُ : الإِمامُ عليه السلام في حِصارِ الأَعداءِ1 / 1نُزولُ الإِمامِ عليه السلام بِكَربَلاءَالإرشاد :نَزَلَ [الحُسَينُ عليه السلام بِكَربَلاءَ] وذلِكَ يَومُ الخَميسِ ، وهُوَ اليَومُ الثّاني مِنَ المُحَرَّمِ ، سَنَةَ إحدى وسِتّينَ . (1)

المناقب لابن شهر آشوب :فَساقُوا [الحُسَينَ عليه السلام وعَسكَرَهُ] إلى كَربَلاءَ يَومَ الخَميسِ ، الثّانِيَ مِنَ المُحَرَّمِ ، سَنَةَ إحدى وسِتّينَ ، ثُمَّ نَزَلَ وقالَ : هذا مَوضِعُ الكَربِ وَالبَلاءِ ، هذا مُناخُ رِكابِنا ، ومَحَطُّ رِحالِنا ، ومَقتَلُ رِجالِنا ، وسَفكُ (2) دِمائِنا . (3)

تاريخ الطبري عن عمّار الدهني عن أبي جعفر [الباقر] عليه السلام :فَسارَ [الحُسَينُ عليه السلام ] ، فَلَقِيَتهُ أوائِلُ خَيلِ عُبَيدِ اللّهِ ، فَلَمّا رَأى ذلِكَ عَدَلَ إلى كَربَلاءَ ، فَأَسنَدَ ظَهرَهُ إلى قَصباءَ (4) وخَلاً (5) ؛ كَيلا يُقاتِلَ إلّا مِن وَجهٍ واحِدٍ ، فَنَزَلَ وضَرَبَ أبنِيَتَهُ ، وكانَ أصحابُهُ خَمسَةً وأربَعينَ فارِسا ومِئَةَ راجِلٍ . (6)

.


1- .الإرشاد : ج 2 ص 84 ، الملهوف : ص 139 ، مثير الأحزان : ص 49 وليس فيه «يوم الخميس» ، روضة الواعظين : ص 199 ، إعلام الورى : ج 1 ص 451 ؛ أنساب الأشراف : ج 3 ص 385 ، تاريخ الطبري : ج 5 ص 409 عن أبي مخنف ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 555 ، الفتوح : ج 5 ص 83 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 237 عن عقبة بن سمعان وفيهما «يوم الأربعاء أو الخميس» ، الفصول المهمّة : ص 188 وفيه «نزلوا بكربلاء وذلك يوم الأربعاء الثامن من المحرّم سنة إحدى وستّين» .
2- .هكذا في المصدر ، والظاهر أنّ الصواب : «مسفك» .
3- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 97 ، كشف الغمّة : ج 2 ص 259 ؛ مطالب السؤول : ص 75 وفيهما «يوم الأربعاء أو الخميس» .
4- .القَصْباء : هو القصب النابت ، الكثير في مقصبته (لسان العرب : ج 1 ص 674 «قصب») .
5- .الخَلا مقصورٌ : النبات الرطب الرقيق مادام رطْبا (النهاية : ج 2 ص 75 «خلا») . وفي البداية والنهاية : ج 8 ص 197 : «وحَلَفا» و في لسان العرب : هونبت أطرافه محدّدة كأنّها أطراف سعف النخل والخوص ، ينبت في مغايض الماء والنُزُوز (لسان العرب : ج 9 ص 56 «حلف») .
6- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 389 ، تهذيب الكمال : ج 6 ص 427 ، تهذيب التهذيب : ج 1 ص 592 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 308 وفيه «قصميا» بدل «قصباء وخلاً» ، الأمالي للشجري : ج 1 ص 191 .

ص: 351

فصل يكم : امام عليه السلام در محاصره دشمن

1 / 1فرود آمدن امام عليه السلام در كربلا

اشاره

الإرشاد :روز پنج شنبه ، (1) دوم محرّم [ سال 61 ] هجرى ، امام حسين عليه السلام ، در كربلا فرود آمد.

المناقب، ابن شهرآشوب :روز پنج شنبه، دوم محرّم سال 61 هجرى ، امام حسين عليه السلام و لشكرش را به سوى كربلا راندند . امام عليه السلام در آن جا فرود آمد و فرمود: «اين جا ، جايگاه كَرْب (رنج) و بَلاست . اين جا ، جايگاه مَركب ها و بار و بُنه ماست و [ اين جا ]قتلگاه مردانمان و جاى ريخته شدن خونمان است» .

تاريخ الطبرى_ به نقل از عمّار دُهْنى ، از امام باقر عليه السلام _: حسين عليه السلام ، حركت كرد و جلوداران سپاه عبيد اللّه بن زياد ، ايشان را ديدند. حسين عليه السلام چون چنين ديد ، راه خود را به سوى كربلا ، كج كرد و پشت لشكر را به سوى نيزار و گياه تازه قرار داد تا تنها در يك جبهه بجنگد ، و فرود آمد و چادر زد. يارانش چهل و پنج سوار و صد پياده بودند» .

.


1- .در برخى نقل ها ، «چهارشنبه» آمده است .

ص: 352

المِحَن :فَلَقِيَهُ [أيِ الحُسَينَ عليه السلام ] الجَيشُ عَلى خُيولِهِم بِوادِي السِّباعِ ... ثُمَّ قالوا : سِر بِنا يَابنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ ، فَما زالوا يَرجونَهُ ، وأخَذوا بِهِ عَلَى النُّجُبِ حَتّى نَزَلوا بِكَربَلاءَ . (1)

.


1- .المحن : ص 146 ، الإمامة والسياسة : ج 2 ص 11 وفيه «الجرف» بدل «النجب» .

ص: 353

المِحَن :لشكر سواره نظام [ عبيد اللّه ] ، حسين عليه السلام را در وادى سِباع ديدند ... . سپس گفتند: اى فرزند دختر پيامبر خدا ! با ما حركت كن . پيوسته به او اميد [ توافق ]داشتند و گِرداگرد او ، سواره حركت كردند تا در كربلا ، فرود آمدند .

.

ص: 354

. .

ص: 355

بررسى تطبيقى روز ورود امام عليه السلام به كربلا و روز عاشورا

بر پايه گزارش هاى قطعى منابع تاريخى و حديثى وتقويم هاى تطبيقى ، حادثه عاشورا، در دهم محرّم سال 61 هجرى قمرى واقع شده است ، و بر اساس بيشتر تقويم هاى تطبيقى ،اين حادثه، در بيستم مهرماه سال 59 شمسى (1) و دوازدهم اكتبر سال 680 ميلادى، (2) روى داده است . اندكْ اختلافِ موجود در ميان تقويم هاى تطبيقى، بر سرِ روز وقوع حادثه (بيستم و دوازدهم) است و نه ماه و سال وقوع آن (مهرماه 59 و اكتبر 680). در اين كه روز ورود امام حسين عليه السلام به كربلا و همچنين روز عاشورا ، مصادف با كدام يك از روزهاى هفته بوده ، گزارش ها مختلف است . بيشتر منابع ، ورود امام حسين عليه السلام و يارانش به كربلا را روز پنج شنبه دوم محرّم سال 61 هجرى گزارش كرده اند ، (3) بر اساس اين گزارش ها و نيز گزارش هايى كه روز ورود امام عليه السلام به كربلا را

.


1- .هيئت و نجوم اسلامى: ج 2 ص 226، نرم افزار نجوم اسلامى . در گاه نامه تطبيقى سه هزار ساله (ص 85) ، روز عاشورا ، برابر با 21 مهر دانسته شده است .
2- .هيئت و نجوم اسلامى: ج 2 ص 226 . برخى نيز نهم و دهم اكتبر گفته اند (ر.ك: التواريخ الهجرية : ص 93؛ تقويم تطبيقى هزار و پانصد ساله هجرى قمرى و ميلادى: ص 13، گاه نامه تطبيقى سه هزار ساله: ص 85 ، نرم افزار نجوم اسلامى) .
3- .ر . ك : ص 291 ح 1505 و ص 351 ح 1509 و 1510 و ص 399 ح 1538 . نيز ، ر . ك : تجارب الأمم : ج 2 ص 68 ، مقاتل الطالبيّين : ص 85 ؛ روضة الواعظين : ص 99 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 381 .

ص: 356

چهارشنبه اوّل محرّم گزارش كرده اند (1) و همچنين گزارش هايى كه تصريح كرده اند روز عاشورا ، جمعه بوده ، (2) بايد گفت كه حادثه عاشورا در روز جمعه دهم محرّم سال 61 هجرى اتفاق افتاده است . گزارش شمارى ديگر از منابع ، حاكى از آن است كه حادثه عاشورا ، در روز دوشنبه اتّفاق افتاده است . (3) همچنين در برخى از منابع ، روز شنبه (4) يا چهارشنبه (5) گزارش شده است . بنا بر اين ، بر اساس يافته هاى تاريخى ، قوى ترين گزارش، حاكى از آن است كه روز عاشورا ، روز جمعه بوده و پس از آن ، روز دوشنبه از شهرت بيشترى برخوردار است ؛ امّا نكته قابل توجّه ، اين است كه محاسبات مبتنى بر تقويم هاى تطبيقى ،

.


1- .ر . ك : ص 368 ح 1520.
2- .الإرشاد: ج 2 ص 95، مجموعة نفيسة: ص 176 (تاريخ مواليد الأئمة ووفياتهم) ، تهذيب الأحكام: ج 6 ص 42، المناقب ، ابن شهرآشوب: ج 4 ص 77 ، إعلام الورى: ج 1 ص 420 و ص 458 ، كشف الغمّة : ج 2 ص 252 ؛ المستدرك على الصحيحين: ج 3 ص 194 ش 4819 ،المعجم الكبير: ج 3 ص 117 ش 2852، تهذيب الكمال : ج 6 ص 445 ، تاريخ الطبرى : ج 5 ص 422، الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة): ج 1 ص 474، اُسد الغابة: ج 2 ص 27، مقاتل الطالبيّين: ص 84 ، تاريخ دمشق: ج 14 ص 116 ، العقد الفريد: ج 3 ص 366، التنبيه و الإشراف: ص 262 ، تذكرة الخواص : ص 251، مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى : ج 2 ص 4 و 47، مطالب السؤول : ص 76، البداية والنهاية: ج 8 ص 198 .
3- .الكافى : ج 1 ص 463 ، تهذيب الأحكام: ج 6 ص 42، دلائل الإمامة : ص 177 ، مجموعة نفيسة : ص 106 (تاج المواليد) ، مجموعة نفيسة : ص 176 (تاريخ مواليد الأئمة ووفياتهم) ، المناقب ، ابن شهرآشوب : ج 4 ص 77 ، إعلام الورى : ج 1 ص 420 ، كشف الغمّة : ج 2 ص 252 ؛ تهذيب الكمال : ج 6 ص 446 ، التنبيه و الإشراف: ص 262 .
4- .الإرشاد : ج 2 ص 133 و 95، تهذيب الأحكام: ج 6 ص 42 ، مجموعة نفيسة : ص 106 (تاج المواليد)، المناقب ، ابن شهرآشوب : ج 4 ص 77. إعلام الورى: ج 1 ص 420؛ تاريخ الطبرى : ج 5 ص 422، تهذيب الكمال: ج 6 ص 446 ، الثقات، ابن حبّان: ج 2 ص 309 ،مقاتل الطالبيّين : ص 84 ، اُسد الغابة: ج 2 ص 27 ، تذكرة الخواص: ص 251 ، مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى : ج 2 ص 47 و 4 .
5- .تاريخ خليفة بن خيّاط: ص 178، الثقات ، ابن حبّان : ج 2 ص 309.

ص: 357

وقوع حادثه عاشورا را در هيچ يك از اين دو روز، تأييد نمى كنند ؛ بلكه بر اساس اين محاسبات ، روز عاشورا ، چهارشنبه (1) يا سه شنبه (2) روى داده است . گفتنى است كه برخى از پژوهشگران ، در جمع بندى ميان گزارش هاى تاريخى و محاسبات نجومى ، با عنايت به اين كه گاه محاسبات نجومى ، با تقويم هِلالى محلّى (كه تابع رؤيت است) يك روز اختلاف دارند ، گزارش هايى را كه روز عاشورا را دوشنبه ذكر كرده اند ، ترجيح داده اند . (3)

.


1- .ر.ك: التواريخ الهجرية : ص 93؛ تقويم تطبيقى هزار و پانصد ساله هجرى قمرى و ميلادى: ص 13؛ گاه نامه تطبيقى سه هزار ساله: ص 85.
2- .در نرم افزار نجوم اسلامى ، روز عاشورا ، سه شنبه نهم اكتبر ، ضبط شده است.
3- .دمع السجوم : ص 202 ، هيئت و نجوم اسلامى : ج 2 ص 225 _ 226 .

ص: 358

1 / 2أرضُ كَربٍ وبَلاءٍالمعجم الكبير عن المطّلب بن عبد اللّه بن حنطب :لَمّا اُحيطَ بِالحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام قالَ : مَا اسمُ هذِهِ الأَرضِ ؟ قيلَ : كَربَلاءُ . فَقالَ : صَدَقَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله إنَّها أرضُ كَربٍ وبَلاءٍ . (1)

المعجم الكبير عن اُمّ سلمة :كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله جالِسا ذاتَ يَومٍ في بَيتي ، فَقالَ : لا يَدخُل عَلَيَّ أحَدٌ ، فَانتَظَرتُ ، فَدَخَلَ الحُسَينُ عليه السلام ، فَسَمِعتُ نَشيجَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَبكي ، فَاطَّلَعتُ ، فَإِذا حُسَينٌ عليه السلام في حِجرِهِ ، وَالنَّبِيُّ صلى الله عليه و آله يَمسَحُ جَبينَهُ ، وهُوَ يَبكي ، فَقُلتُ : وَاللّهِ ، ما عَلِمتُ حينَ دَخَلَ . فَقالَ : إنَّ جِبريلَ عليه السلام كانَ مَعَنا فِي البَيتِ ، فَقالَ : تُحِبُّهُ ؟ قُلتُ : أمّا مِنَ الدُّنيا فَنَعَم . قالَ : إنَّ اُمَّتَكَ سَتَقتُلُ هذا بِأَرضٍ يُقالُ لَها : كَربَلاءُ ، فَتَناوَلَ جِبريلُ عليه السلام مِن تُربَتِها ، فَأَراهَا النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله . فَلَمّا اُحيطَ بِحُسَينٍ عليه السلام حينَ قُتِلَ قالَ : مَا اسمُ هذِهِ الأَرضِ ؟ قالوا : كَربَلاءُ ، قالَ : صَدَقَ اللّهُ ورَسولُهُ ، أرضُ كَربٍ وبَلاءٍ . (2)

تذكرة الخواصّ عن هشام :قالَ الحُسَينُ عليه السلام : ما يُقالُ لِهذِهِ الأَرضِ ؟ فَقالوا : كَربَلاءُ ويُقالُ لَها : أرضُ نِينَوى (3) ، قَريَةٌ بِها ، فَبَكى ، وقالَ : كَربٌ وبَلاءٌ ؛ أخبَرَتني اُمُّ سَلَمَةَ ، قالَت : كانَ جَبرَئيلُ عِندَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وأنتَ مَعي ، فَبَكَيتَ ، فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : دَعِي ابني ، فَتَرَكتُكَ ، فَأَخَذَكَ ووَضَعَكَ في حِجرِهِ ، فَقالَ جَبرَئيلُ عليه السلام : أتُحِبُّهُ ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فَإِنَّ اُمَّتَكَ سَتَقتُلُهُ ! قالَ : وإن شِئتَ أن اُرِيَكَ تُربَةَ أرضِهِ الَّتي يُقتَلُ فيها ؟ قالَ : نَعَم ، قالَت : فَبَسَطَ جَبرَئيلُ عليه السلام جَناحَهُ عَلى أرضِ كَربَلا ، فَأَراهُ إيّاها . فَلَمّا قيلَ لِلحُسَينِ عليه السلام هذِهِ أرضُ كَربَلاءَ ، شَمَّها وقالَ : هذِهِ _ وَاللّهِ _ هِيَ الأَرضُ الَّتي أخبَرَ بِها جَبرائيلُ عليه السلام رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وإنَّني اُقتَلُ فيها . وفي رِوايَةٍ : قَبَضَ مِنها قَبضَةً ، فَشَمَّها . (4)

.


1- .المعجم الكبير : ج 3 ص 106 ح 2812 و ص 133 ح 2902 نحوه ، ذخائر العقبى : ص 255 ، العقد الفريد : ج 3 ص 365 عن أبي عبيد القاسم بن سلّام ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 220 كلاهما نحوه ، كنز العمّال : ج 13 ص 671 ح 37713 .
2- .المعجم الكبير : ج 3 ص 108 ح 2819 و ج 23 ص 289 ح 637 ، كنز العمّال : ج 13 ص 656 ح 37666 .
3- .نِينَوى : بسواد الكوفة ناحية يقال لها نِينَوى ، منها كربلاء التي قُتل بها الحسين عليه السلام (معجم البلدان : ج 5 ص 339) وراجع : الخريطة رقم 4 في آخر هذا المجلّد .
4- .تذكرة الخواصّ : ص 250 .

ص: 359

1 / 2سرزمين اندوه و بلا

المعجم الكبير_ به نقل از مطّلب بن عبد اللّه بن حَنطَب: هنگامى كه حسين بن على عليه السلام را محاصره كردند، پرسيد: «نام اين سرزمين چيست ؟» . گفتند: كربلا. فرمود: «پيامبر صلى الله عليه و آله راست گفت . به درستى كه اين ، سرزمينِ كَرْب (اندوه ) و بلاست» .

المعجم الكبير :اُمّ سَلَمه گفت : روزى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در خانه ام نشسته بود كه فرمود : «كسى بر من وارد نشود» . من ، چشم انتظار بودم ، كه حسين عليه السلام وارد شد و صداى گريه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را شنيدم. سَرَك كشيدم . ديدم حسين عليه السلام در دامان پيامبر صلى الله عليه و آله است و ايشان ، گريه كنان، دست بر پيشانى خود مى كشد. گفتم: به خدا سوگند، نفهميدم كِى داخل شد! پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «جبرئيل ، با ما در خانه بود و گفت: او (حسين) را دوست دارى ؟ گفتم: از دنيا [ او را ] دوست دارم . جبرئيل گفت: بى ترديد ، امّتت ، او را به زودى در سرزمينى به نام كربلا مى كُشند» . [امّ سلمه گفت :] سپس جبرئيل ، از خاك آن جا برگرفت و به پيامبر صلى الله عليه و آله نشان داد و حسين عليه السلام [ سال ها بعد ، ] هنگامى كه او را براى كُشتنْ محاصره كردند، پرسيد: «نام اين سرزمين چيست ؟» . گفتند: كربلا. فرمود: «خدا و پيامبرش راست گفتند ؛ سرزمينِ كَرْب (اندوه) و بلاست» .

تذكرة الخواصّ_ به نقل از هِشام _: حسين عليه السلام پرسيد: «نام اين سرزمين چيست ؟» . گفتند: كربلا . به آن ، زمينِ نينوا (1) نيز _ كه نام روستايى در اين جاست _ ، مى گويند . حسين عليه السلام فرمود : «سرزمين كرب و بلا . اُمّ سلمه ، برايم گفته است : جبرئيل عليه السلام نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بود و تو نيز [_ كه كودكى بودى _] با من بودى و گريه مى كردى . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : پسرم را رها كن ! و من ، رهايت كردم . او تو را گرفت و در دامانش نهاد . جبرئيل عليه السلام [ به او ] گفت : آيا او را دوست مى دارى ؟ فرمود : آرى . گفت: امّت تو، او را به زودى مى كُشند . مى خواهى خاك سرزمينى را كه در آن كشته مى شود ، به تو نشان دهم ؟ فرمود : آرى . جبرئيل عليه السلام ، بال خود را بر زمين كربلا گشود و آن را به پيامبر صلى الله عليه و آله نشان داد . آن گاه كه به حسين عليه السلام گفته شد : «اين ، سرزمينِ كربلاست» ، آن را بوييد و فرمود : «به خدا سوگند ، اين ، همان سرزمينى است كه جبرئيل عليه السلام به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله خبر داده و من در آن ، كشته مى شوم» . نيز در گزارشى آمده است : حسين عليه السلام ، مُشتى از خاك آن جا را برگرفت و بوييد .

.


1- .در منطقه كوفه ، ناحيه اى است كه به آن نينوا گفته مى شود و كربلا _ كه حسين عليه السلام در آن كشته شد _ ، جزئى از آن است (ر . ك : نقشه شماره 4 در آخر همين جلد).

ص: 360

الأمالي للصدوق عن عبد اللّه بن منصور عن جعفر بن محمّد بن عليّ بن الحسين عن أبيه عن جدّه [زين العابدين] عليهم السلام :سارَ [الحُسَينُ عليه السلام ] حَتّى نَزَلَ كَربَلاءَ ، فَقالَ : أيُّ مَوضِعٍ هذا ؟ فَقيلَ : هذا كَربَلاءُ يَابنَ رَسولِ اللّهِ . فَقالَ : هذا _ وَاللّهِ _ يَومُ كَربٍ وبَلاءٍ ، وهذَا المَوضِعُ الَّذي يُهَراقُ فيهِ دِماؤُنا ، ويُباحُ فيهِ حَريمُنا . (1)

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :سارَ [الحُسَينُ عليه السلام ] حَتّى نَزَلَ بِكَربَلاءَ ، فَاضطَرَبَ فيهِ ، ثُمَّ قالَ : أيُّ مَنزِلٍ نَحنُ بِهِ ؟ قالوا : بِكَربَلاءَ . فَقالَ : يَومُ كَربٍ وبَلاءٍ . (2)

.


1- .الأمالي للصدوق : ص 219 ح 239 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 315 ح 1 .
2- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 464 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 311 ، تاريخ دمشق : ج 14 ص 220 ، تاريخ الإسلام للذهبي : ج 5 ص 13 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2616 وليس فيها «فاضطرب فيه» .

ص: 361

الأمالى ، صدوق_ به نقل از عبد اللّه بن منصور ، از امام صادق ، از پدرش امام باقر ، از جدّش امام زين العابدين عليهم السلام _: حسين عليه السلام حركت كرد تا در كربلا ، فرود آمد و پرسيد: «نام اين سرزمين چيست ؟» . گفتند: اى فرزند پيامبر خدا ! اين جا كربلاست . حسين عليه السلام فرمود : «به خدا سوگند، اين، روزِ كرب و بلاست و اين جا ، همان جايى است كه خون هاى ما در آن ، ريخته و حرمت ما ، شكسته مى شود» .

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :سپس حسين عليه السلام حركت كرد تا در كربلا ، فرود آمد . در آن جا ، پريشان خاطر شد و پرسيد: «ما در چه منزلى فرود آمده ايم ؟» . گفتند: در كربلا . حسين عليه السلام فرمود : «به خدا سوگند ، اين ، روزِ كرب و بلاست» .

.

ص: 362

الملهوف :... ثُمَّ إنَّ الحُسَينَ عليه السلام قامَ ورَكِبَ ، وصارَ كُلَّما أرادَ المَسيَر يَمنَعونَهُ تارَةً ، ويُسايِرونَهُ اُخرى ، حَتّى بَلَغَ كَربَلاءَ ، وكانَ ذلِكَ فِي اليَومِ الثّاني مِنَ المُحَرَّمِ ، فَلَمّا وَصَلَها قالَ : مَا اسمُ هذِهِ الأَرضِ ؟ فَقيلَ : كَربَلاءُ . فَقالَ : اِنزِلوا ، هاهُنا _ وَاللّهِ _ مَحَطُّ رِكابِنا ، وسَفكُ دِمائِنا (1) ، هاهُنا _ وَاللّهِ _ مَخَطُّ قُبورِنا ، وهاهُنا _ وَاللّهِ _ سَبيُ حَريمِنا ، بِهذا حَدَّثَني جَدّي . (2)

الفتوح_ بَعدَ ذِكرِ وُصولِ أمرِ عُبَيدِ اللّهِ بِالتَّضييقِ في وَراءِ عُذَيبِ الهِجاناتِ (3) _: خَرَجَ الحُسَينُ عليه السلام ووُلدُهُ وإخوَتُهُ وأهلُ بَيتِهِ _ رَحمَةُ اللّهِ عَلَيهِم _ بَينَ يَدَيهِ ، فَنَظَرَ إلَيهِم ساعَةً وبَكى ، وقالَ : اللّهُمَّ إنّا عِترَةُ نَبِيِّكَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، وقَد اُخرِجنا وطُرِدنا عَن حَرَمِ جَدِّنا ، وتَعَدَّت بَنو اُمَيَّةَ عَلَينا ، فَخُذ بِحَقِّنا ، وَانصُرنا عَلَى القَومِ الكافِرينَ . قالَ : ثُمَّ صاحَ الحُسَينُ عليه السلام في عَشيرَتِهِ ، ورَحَلَ مِن مَوضِعِهِ ذلِكَ ، حَتّى نَزَلَ كَربَلاءَ في يَومِ الأَربِعاءِ ، أو يَومِ الخَميسِ ، وذلِكَ فِي الثّاني مِنَ المُحَرَّمِ ، سَنَةَ إحدى وسِتّينَ ، ثُمَّ أقبَلَ إلى أصحابِهِ ، فَقالَ لَهُم : أهذِهِ كَربَلاءُ ؟ فَقالوا : نَعَم . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام لِأَصحابِهِ : اِنزِلوا ، هذا مَوضِعُ كَربٍ وبَلاءٍ ، هاهُنا مُناخُ رِكابِنا ، ومَحَطُّ رِحالِنا ، وسَفكُ دِمائِنا . قالَ : فَنَزَلَ القَومُ ، وحَطُّوا الأَثقالَ ناحِيَةً مِنَ الفُراتِ ، وضُرِبَت خَيمَةُ الحُسَينِ عليه السلام لِأَهلِهِ وبَنيهِ ، وضَرَبَ عَشيرَتُهُ خِيامَهُم مِن حَولِ خَيمَتِهِ . (4)

.


1- .في بعض نسخ المصدر : «ومسفك دمائنا» .
2- .الملهوف : ص 139 ، مثير الأحزان : ص 49 نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 381 وفيه «الثامن» بدل «الثاني» وراجع : الحدائق الورديّة : ج 1 ص 114 .
3- .راجع : الخريطة رقم 3 في آخر هذا المجلّد .
4- .الفتوح : ج 5 ص 83 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 236 بزيادة «فقال : الناس عبيد الدنيا ، والدِّين لعق على ألسنتهم ، يحوطونه ما درّت معايشهم ، فإذا مُحّصوا بالبلاء قلَّ الديّانون» بعد «أصحابه» ؛ بحار الأنوار : ج 44 ص 383 .

ص: 363

الملهوف :امام حسين عليه السلام برخاست و سوار مَركبش شد و هر گاه اراده مسيرى را مى كرد ، يا با ممانعت سپاه اعزامى ابن زياد ، رو به رو مى شد و يا دوشادوش او حركت مى كردند تا روز دوم محرّم ، به كربلا رسيدند . چون به آن جا رسيد، فرمود: «نام اين سرزمين چيست ؟» . گفته شد: كربلا. فرمود: «فرود آييد كه _ به خدا سوگند _، اين جا ، محلّ فرود آمدن مَركب هايمان و ريخته شدن خون هايمان است ! به خدا سوگند ، اين جا قبر ما مى شود و به خدا سوگند، اين جا خانواده ما اسير مى شوند . اينها را جدّم به من فرموده است» .

الفتوح_ پس از آن كه در «عُذَيب الهِجانات» ، (1) فرمان عبيد اللّه بن زياد ، براى در تنگنا قرار دادن حسين عليه السلام رسيد _: حسين عليه السلام ، بيرون آمد و فرزندان و برادران و خانواده اش _ كه رحمت خدا بر ايشان باد _ ، پيشِ رويش بودند . حسين عليه السلام ، لَختى به ايشان نگريست و گريست و فرمود: «خدايا ! ما خاندان پيامبرت محمّد صلى الله عليه و آله هستيم و از حرم جدّمان ، بيرون رانده شده ايم و بنى اميّه ، بر ما ستم كرده اند. حقّ ما را [ از ايشان ]بگير و بر اين قوم كافر ، يارى مان ده» . سپس حسين عليه السلام در ميان خانواده اش بانگ زد و از آن جا حركت كرد تا روز چهارشنبه يا پنج شنبه ، دوم محرّم سال 61 [ هجرى ] در كربلا فرود آمد . به يارانش رو كرد و فرمود : «آيا اين جا كربلاست ؟» . گفتند: آرى . حسين عليه السلام به يارانش فرمود : «فرود آييد كه اين جا ، جايگاه اندوه و بلاست ! اين جا ، محلّ فرود آمدن مَركب هايمان ، و اين جا محلّ بار و بُنه ما و ريخته شدن خونمان است». آنها پياده شدند و بارهايشان را در جايى كناره فرات ، فرود آوردند و خيمه اى را براى حسين عليه السلام و همسران و فرزندانش ، بر پا كردند و خويشان حسين عليه السلام ، گِرداگِرد خيمه او ، خيمه زدند . (2)

.


1- .عُذَيب الهِجانات، منطقه اى در نزديكى قادسيه در عراق ، بوده است (ر ك: نقشه شماره 3 در پايان همين جلد).
2- .در مقتل الحسين خوارزمى ، اين افزوده آمده است : امام عليه السلام فرمود : «به راستى كه مردم ، بندگان دنيايند و دين ، فقط بازيچه اى بر سرِ زبان آنهاست . تا آن جا كه زندگى شان اقتضا دارد ، گِرد آن مى چرخند و زمانى كه در بوته آزمايش گذاشته شوند ، دينداران، اندك اند» .

ص: 364

الأخبار الطوال :وسارَ الحُسَينُ عليه السلام مِن قَصرِ بَني مُقاتِلٍ ، ومَعَهُ الحُرُّ بنُ يَزيدَ ، كُلَّما أرادَ أن يَميلَ نَحوَ البادِيَةِ مَنَعَهُ ، حَتَّى انتَهى إلَى المَكانِ الَّذي يُسَمّى «كَربَلاءَ» ، فَمالَ قَليلاً مُتَيامِنا ، حَتَّى انتَهى إلى نِينَوى ، فَإِذا هُوَ بِراكِبٍ عَلى نَجيبٍ ، مُقبِلٍ مِنَ القَومِ ، فَوَقَفوا جَميعا يَنتَظِرونَهُ ، فَلَمَّا انتَهى إلَيهِم سَلَّمَ عَلَى الحُرِّ ، ولَم يُسَلِّم عَلَى الحُسَينِ عليه السلام . ثُمَّ ناوَلَ الحُرَّ كِتابا مِن عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ ، فَقَرَأَهُ ، فَإِذا فيهِ : أمّا بَعدُ ، فَجَعجِع بِالحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ وأصحابِهِ بِالمَكانِ الَّذي يُوافيكَ كِتابي ، ولا تُحِلَّهُ إلّا بِالعَراءِ عَلى غَيرِ خَمَرٍ (1) ولا ماءٍ ، وقَد أمَرتُ حامِلَ كِتابي هذا أن يُخبِرَني بِما كانَ مِنكَ في ذلِكَ ، وَالسَّلامُ . فَقَرَأَ الحُرُّ الكِتابَ ، ثُمَّ ناوَلَهُ الحُسَينَ عليه السلام ، وقالَ : لا بُدَّ مِن إنفاذِ أمرِ الأَميرِ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ ، فَانزِل بِهذَا المَكانِ ، ولا تَجعَل لِلأَميرِ عَلَيَّ عِلَّةً . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : تَقَدَّم بِنا قَليلاً إلى هذِهِ القَريَةِ الَّتي هِيَ مِنّا عَلى غَلوَةٍ (2) ، وهِيَ الغاضِرِيَّةُ ، أو هذِهِ الاُخرَى الَّتي تُسَمَّى «السَّقَبَةَ» ، فَنَنزِل في إحداهُما . قالَ الحُرُّ : إنَّ الأَميرَ كَتَبَ إلَيَّ أن اُحِلَّكَ عَلى غَيرِ ماءٍ ، ولا بُدَّ مِنَ الاِنتِهاءِ إلى أمرِهِ . فَقالَ زُهَيرُ بنُ القَينِ لِلحُسَينِ عليه السلام : بِأَبي واُمّي يَابنَ رَسولِ اللّهِ ! وَاللّهِ لَو لَم يَأتِنا غَيرُ هؤُلاءِ لَكانَ لَنا فيهِم كِفايَةٌ ، فَكَيفَ بِمَن سَيَأتينا مِن غَيرِهِم ؟ فَهَلُمَّ بِنا نُناجِز هؤُلاءِ ؛ فَإِنَّ قِتالَ هؤُلاءِ أيسَرُ عَلَينا مِن قِتالِ مَن يَأتينا مِن غَيرِهم . قالَ الحُسَينُ عليه السلام : فَإِنّي أكرَهُ أن أبدَأَهُم بِقِتالٍ حَتّى يَبدَأوا . فَقالَ لَهُ زُهَيرٌ : فَهاهُنا قَريَةٌ بِالقُربِ مِنّا عَلى شَطِّ الفُراتِ ، وهِيَ في عاقُولٍ (3) حَصينَةٍ ، الفُراتُ يُحدِقُ بِها إلّا مِن وَجهٍ واحِدٍ . قالَ الحُسَينُ عليه السلام : ومَا اسمُ تِلكَ القَريَةِ ؟ قالَ : العَقرُ . (4) قالَ الحُسَينُ عليه السلام : نَعوذُ بِاللّهِ مِنَ العَقرِ . (5) فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام لِلحُرِّ : سِر بِنا قَليلاً ، ثُمَّ نَنزِلُ . فَسارَ مَعَهُ حَتّى أتَوا كَربَلاءَ ، فَوَقَفَ الحُرُّ وأصحابُهُ أمامَ الحُسَينِ عليه السلام ، ومَنَعوهُم مِنَ المَسيرِ ، وقالَ : اِنزِل بِهذَا المَكانِ ، فَالفُراتُ مِنكَ قَريبٌ . قالَ الحُسَينُ عليه السلام : ومَا اسمُ هذَا المَكانِ ؟ قالوا لَهُ : كَربَلاءُ . قالَ : ذاتُ كَربٍ وبَلاءٍ ، ولَقَد مَرَّ أبي بِهذَا المَكانِ عِندَ مَسيرِهِ إلى صِفّينَ ، وأنَا مَعَهُ ، فَوَقَفَ ، فَسَأَلَ عَنهُ ، فَاُخبِرَ بِاسمِهِ ، فَقالَ : «هاهُنا مَحَطُّ رِكابِهِم ، وهاهُنا مُهَراقُ دِمائِهِم» ، فَسُئِلَ عَن ذلِكَ ، فَقالَ : «ثَقَلٌ لِالِ بَيتِ مُحَمَّدٍ يَنزِلونَ هاهُنا» . ثُمَّ أمَرَ الحُسَينُ عليه السلام بِأَثقالِهِ ، فَحُطَّت بِذلِكَ المَكانِ يَومَ الأَربِعاءِ ، غُرَّةَ المُحَرَّمِ مِن سَنَةِ إحدى وسِتّينَ . (6)

.


1- .الخَمَر _ بالتحريك _ : كلُّ ما سترك من شجر أو بناء أو غيره (النهاية : ج 2 ص 77 «خمر») .
2- .الغَلْوَةُ : مقدار رمية (الصحاح : ج 6 ص 2448 «غلا») .
3- .. العاقول : الأرض لا يُهتدى لها لكثرة معاطفها ، والعاقول : نبت معروف له شوك ترعاه الإبل (تاج العروس : ج 15 ص 509 «عقل») .
4- .العَقر : عدّة مواضع ، منها : عَقرُ بابل قُرب كربلاء من الكوفة (معجم البلدان : ج 4 ص 136) وراجع : الخريطة رقم 4 في آخر هذا المجلّد .
5- .العَقر : الجَرح ، وأيضا : أثَرٌ كالحَزِّ في قوائم الفَرَس والإبل ، يقال : عَقَرَه _ أي الفرس والإبلَ _ بالسيف : قَطَعَ قوائِمَهُ (راجع : تاج العروس : ج 7 ص 246 و 247 «عقر») .
6- .الأخبار الطوال : ص 251 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2624 وفيه «السقية» بدل «السقبة» .

ص: 365

الأخبار الطّوال :حسين عليه السلام از منزلگاه بنى مُقاتِل ، حركت كرد. حُرّ بن يزيد ، با او حركت مى كرد و هر گاه كه ايشان مى خواست به سوى صحرا برود، جلوى او را مى گرفت تا آن كه به جايى به نام كربلا رسيد. اندكى به راست ، متمايل شد تا به نينوا رسيد. در آن جا مردى شترسوار ، به سوى قوم مى آمد. همه به انتظار او ايستادند . او چون به آنان رسيد ، بر حُر سلام داد ؛ امّا بر حسين عليه السلام ، سلام نكرد. آن گاه ، نامه اى را از عبيد اللّه بن زياد ، به حُر داد و او ، آن را خواند . متن آن ، چنين بود: «امّا بعد ، بر حسين بن على و يارانش ، در همان جايى كه نامه من به تو مى رسد، تنگ بگير و جز در جايى بى آب و علف ، به او اجازه فرود آمدن مده . به حامل اين نامه ام فرمان داده ام كه آنچه را تو در اين باره انجام مى دهى ، به من گزارش دهد. والسّلام !» . حُر ، نامه را خواند و سپس ، آن را به حسين عليه السلام داد و گفت: ناگزير از اجراى فرمان امير عبيد اللّه بن زياد هستم. پس همين جا فرود بيا و بهانه اى عليه من به دست امير مده . حسين عليه السلام فرمود : «اندكى با ما تا اين روستاى غاضِريه _ كه در تيررَسِ ماست _ و يا آن يك كه سَقَبه نام دارد ، راه بيا تا در يكى از آن دو ، فرود بياييم» . حُر گفت: امير، به من نوشته كه تو را جايى بدون آب ، فرود بياورم و چاره اى جز اجراى فرمانش نيست. زُهَير بن قَين به حسين عليه السلام گفت: پدر و مادرم فدايت باد، اى فرزند پيامبر خدا ! به خدا سوگند ، اگر نيروى كمكى هم به ايشان نرسد، مى توانند با ما بجنگند [ و بر ما غلبه كنند ] . چگونه مى شود اگر بر ايشان ، افزوده هم بشود ؟ پس بشتاب تا با همين ها بجنگيم [ و كار را تمام كنيم ] كه جنگ با اينها ، از جنگيدن با كسانى كه به اينها افزوده مى شوند ، براى ما آسان تر است . حسين عليه السلام فرمود: «من ، آغاز كردن جنگ را ناخوش مى دارم ، مگر آن كه آنان ، [جنگ را ]شروع كنند» . زُهَير گفت: در اين جا ، روستايى نزديك ما و كنار رود فرات هست كه از فراوانىِ گياه و پيچ و خم هايش، مانند دژ است و فرات ، آن را از سه طرف ، در ميان گرفته است. حسين عليه السلام فرمود: «نام اين روستا چيست ؟» . گفت: عَقْر . (1) حسين عليه السلام فرمود: «از عَقْر ، (2) به خدا پناه مى بريم !» . آن گاه ، حسين عليه السلام به حُر فرمود: «با ما اندكى بيا . سپس ، فرود مى آييم» . سپس با هم حركت كردند تا به كربلا رسيدند . حُر و يارانش ، جلوى [ لشكر ]امام حسين عليه السلام ايستادند و آنان را از ادامه مسير ، باز داشتند . حُر گفت: همين جا فرود بيا كه فرات ، نزديك است . حسين عليه السلام فرمود: «نام اين جا چيست ؟» . به ايشان گفتند : كربلا . حسين عليه السلام فرمود: داراى كَرْب ( اندوه ) و بلاست و پدرم هنگام حركتش به سوى صِفّين ، از اين جا گذشت و من با او بودم. ايستاد و از آن پرسيد . نامش را به او گفتند. پس فرمود: «اين جا ، جايگاه فرود آمدن مَركب هايشان ، و اين جا ، جايگاه ريخته شدن خون هايشان است» . موضوع را پرسيدند. فرمود: «كاروانى از خاندان محمّد صلى الله عليه و آله ، اين جا فرود مى آيند» . سپس حسين عليه السلام فرمان داد كه بارهايش را در آن جا ، فرود آوردند كه روز چهارشنبه ، اوّل محرّم سال 61 [ هجرى ] بود .

.


1- .نقطه اى نزديك كربلا، از طرف كوفه (ر . ك : نقشه شماره 4 در پايان همين جلد).
2- .عَقْر ، به معناى زخمى كردن و نيز پِى كردن اسب است.

ص: 366

. .

ص: 367

. .

ص: 368

المطالب العالية عن أبي يحيى عن رجل من بني ضبّة :شَهِدتُ عَلِيّا عليه السلام حينَ نَزَلَ كَربَلاءَ ، فَانطَلَقَ ، فَقامَ ناحِيَةً ، فَأَومَأَ بِيَدِهِ ، فَقالَ : مُناخُ رِكابِهِم أمامَهُ ، ومَوضِعُ رِحالِهِم عَن يَسارِهِ ، فَضَرَبَ بِيَدَيهِ الأَرضَ ، فَأَخَذَ مِنَ الأَرضِ قَبضَةً ، فَشَمَّها فَقالَ : واحَبَّذَا الدِّماءُ يُسفَكُ فيهِ . ثُمَّ جاءَ الحُسَينُ عليه السلام فَنَزَلَ كَربَلاءَ . قالَ الضَّبِّيُّ : فَكُنتُ فِي الخَيلِ الَّتي بَعَثَهَا ابنُ زِيادٍ إلَى الحُسَينِ عليه السلام ؛ فَلَمّا قَدِمتُ فَكَأَنَّما نَظَرتُ إلى مَقامِ عَلِيٍّ عليه السلام وإشارَتِهِ بِيَدِهِ ، فَقَلَبتُ فَرَسي ، ثُمَّ انصَرَفتُ إلَى الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام فَسَلَّمتُ عَلَيهِ ، وقُلتُ لَهُ : إنَّ أباكَ كانَ أعلَمَ النّاسِ ، وإنّي شَهِدتُهُ في زَمَنِ كَذا وكَذا قالَ : كَذا وكَذا ، وإنَّكَ _ وَاللّهِ _ لَمَقتولٌ السّاعَةَ . قالَ : فَما تُريدُ أن تَصنَعَ أنتَ ؟ أتَلحَقُ بِنا ، أم تَلحَقُ بِأَهلِكَ ؟ قُلتُ : وَاللّهِ ، إنَّ عَلَيَّ لَدَينا ، وإنَّ لي لَعِيالاً ، وما أظُنُّ إلّا سَأَلحَقُ بِأَهلي . قالَ : أمّا لا ، فَخُذ مِن هذَا المالِ حاجَتَكَ _ وإذا مالٌ مَوضوعٌ بَينَ يَدَيهِ _ قَبلَ أن يَحرُمَ عَلَيكَ ، ثُمَّ النَّجاءَ ، فَوَاللّهِ ، لا يَسمَعُ الدّاعِيَةَ أحَدٌ ولا يَرَى البارِقَةَ (1) أحَدٌ ولا يُعينُنا ، إلّا كانَ مَلعونا عَلى لِسانِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله . قالَ : قُلتُ : وَاللّهِ ، لا أجمَعُ اليَومَ أمرَينِ : آخُذُ مالَكَ ، وأخذُلُكَ . فَانصَرَفَ وتَرَكَهُ (2) .

.


1- .البارِقَةُ : مؤنّث البارق ، بريق السلاح (المعجم الوسيط : ج 1 ص 51 «برق») .
2- .المطالب العالية : ج 4 ص 326 ح 4517 .

ص: 369

المطالب العالية_ به نقل از ابو يحيى ، از مردى از قبيله بنى ضَبّه _: هنگامى كه على عليه السلام در كربلا فرود آمد، من حاضر بودم. ايشان ، رفت و در كنارى ايستاد و با دستش اشاره كرد و فرمود : «جلوى آن ، جايگاه فرود آمدن مَركب هايشان ، و سمت چپ آن، جاى بار و بُنه شان است». سپس با دستانش به زمين زد و مُشتى از خاك آن را بر گرفت و آن را بوييد و فرمود : «وه كه چه خون هايى بر آن ، ريخته مى شود!» . بعدها حسين عليه السلام آمد و در كربلا ، فرود آمد. من ، در ميان سوارانى بودم كه ابن زياد ، آنها را به سوى حسين عليه السلام ، روانه كرده بود. هنگامى كه رسيدم ، گويى به جايگاه على عليه السلام و اشاره با دستش مى نگريستم. اسبم را چرخاندم و به سوى حسين بن على عليه السلام باز گشتم و بر او ، سلام دادم و به او گفتم: پدرت ، داناترينِ مردم بود و من ، در فلان موقع، كنارش بودم. چنين و چنان فرمود . به خدا سوگند، تو در اين زمان ، كُشته مى شوى ! حسين عليه السلام فرمود: «تو مى خواهى چه كنى ؟ آيا به ما مى پيوندى، يا به خانواده ات ملحق مى شوى ؟» . گفتم: به خدا سوگند، من ، فردى بدهكار و عيالوارم، و گمانى نمى برم، جز آن كه به خانواده ام ملحق مى شوم . حسين عليه السلام فرمود: «حال كه به ما نمى پيوندى، نيازت را از اين مال (مالى كه پيشِ رويش نهاده شده بود) ، بردار، پيش از آن كه بر تو ، حرام شود . سپس ، خود را نجات بده كه _ به خدا سوگند _ ، هر كس فرياد ياريخواهىِ ما و برق شمشيرها را ببيند و يارى مان ندهد، بر زبان پيامبر صلى الله عليه و آله ، لعن شده است» . گفتم: به خدا سوگند، امروز ، هر دو كار را با هم انجام نمى دهم . مالت را بگيرم و رهايت كنم ؟ ! مرد ضَبّى ، باز گشت و حسين عليه السلام را وا نهاد.

.

ص: 370

راجع : ج 3 ص 176 (القسم السادس / الفصل الثاني : انباء النبي صلى الله عليه و آله بشهادة الحسين عليه السلام ) . و ص 246 (الفصل الثالث : انباء أمير المؤمنين عليه السلام بشهادة الحسين عليه السلام ) .

1 / 3كِتابُ الإِمامِ عليه السلام إلى بَني هاشِمٍكامل الزيارات عن ميسر بن عبد العزيز عن أبي جعفر [الباقر] عليه السلام :كَتَبَ الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام إلى مُحَمَّدِ بنِ عَلِيٍّ [أيِ ابنِ الحَنَفِيَّةِ] مِن كَربَلاءَ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيم مِنَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ إلى مُحَمَّدِ بنِ عَلِيٍّ ومَن قِبَلَهُ مِن بَني هاشِمٍ : أمّا بَعدُ ، فَكَأَنَّ الدُّنيا لَم تَكُن ، وكَأَنَّ الآخِرَةَ لَم تَزَل ، وَالسَّلامُ . (1)

1 / 4قِصَّةُ خُروجِ عُمَرَ بنِ سَعدٍ لِقِتالِ الإِمامِ عليه السلام1 / 4 _ 1إخبارُ الإِمامِ عَلِيٍّ عليه السلام بِاختِيارِ عُمَرَ النّارَ !تهذيب الكمال عن محمّد بن سيرين عن بعض أصحابه :قالَ عَلِيٌّ عليه السلام لِعُمَرَ بنِ سَعدٍ : كَيفَ أنتَ إذا قُمتَ مَقاما تُخَيَّرُ فيهِ بَينَ الجَنَّةِ وَالنّارِ ، فَتَختارُ النّارَ ؟! (2)

.


1- .كامل الزيارات : ص 158 ح 196 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 87 ح 23 .
2- .تهذيب الكمال : ج 21 ص 359 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 683 ، تاريخ دمشق : ج 45 ص 49 ، تذكرة الخواصّ : ص 247 نحوه ، كنز العمّال : ج 13 ص 674 ح 37723 ؛ مثير الأحزان : ص 50 .

ص: 371

ر . ك : ج 3 ص 177 (بخش ششم / فصل دوم / خبر دادن پيامبر عليه السلام از شهادت امام حسين عليه السلام ) و ص 247 (فصل سوم / خبر دادن امير مؤمنان عليه السلام از شهادت امام حسين عليه السلام ).

1 / 3نامه امام عليه السلام به هاشميان

كامل الزيارات_ به نقل از مُيَسِّر بن عبد العزيز ، از امام باقر عليه السلام _: حسين بن على عليه السلام از كربلا به محمّد بن حنفيه نوشت : «به نام خداوند بخشنده مهربان . از حسين بن على ، به محمّد بن على و خويشاوندان هاشمى اش . امّا بعد، گويى كه دنيا ، هيچ گاه نبوده است و آخرت ، هميشه هست. والسّلام !» .

1 / 4داستان بيرون آمدن عمر بن سعد براى نبرد با امام عليه السلام

1 / 4 _ 1خبر دادن امام على عليه السلام از برگزيدن دوزخ به وسيله ابن سعد

تهذيب الكمال_ به نقل از محمّد بن سيرين ، از يكى از يارانش _: على عليه السلام به عمر بن سعد فرمود: «تو در چه حالى هستى ، هنگامى كه در دوراهىِ بر گُزيدن بهشت يا دوزخ ، قرار مى گيرى و دوزخ را بر مى گزينى؟!» .

.

ص: 372

1 / 4 _ 2اِختِيارُ النّارِتاريخ الطبري عن عمّار الدهني عن أبي جعفر [الباقر] عليه السلام :كانَ عُمَرُ بنُ سَعدِ بنِ أبي وَقّاصٍ قَد وَلّاهُ عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ الرَّيَّ ، وعَهِدَ إلَيهِ عَهدَهُ ، فَقالَ : اِكفِني هذَا الرَّجُلَ [أيِ الحُسَينَ عليه السلام ] . قالَ : أعفِني ، فَأَبى أن يُعفِيَهُ ، قالَ : فَأَنظِرنِي اللَّيلَةَ ، فَأَخَّرَهُ ، فَنَظَرَ في أمرِهِ ، فَلَمّا أصبَحَ غَدا عَلَيهِ راضِيا بِما اُمِرَ بِهِ ، فَتَوَجَّهَ إلَيهِ عُمَرُ بنُ سَعدٍ . (1)

تاريخ الطبري عن عقبة بن سمعان :كانَ سَبَبُ خُروجِ ابنِ سَعدٍ إلَى الحُسَينِ عليه السلام أنَّ عُبَيدَ اللّهِ بنَ زِيادٍ بَعَثَهُ عَلى أربَعَةِ آلافٍ مِن أهلِ الكوفَةِ يَسيرُ بِهِم إلى دَستَبي (2) ، وكانَتِ الدَّيلَمُ قَد خَرَجوا إلَيها ، وغَلَبوا عَلَيها ، فَكَتَبَ إلَيهِ ابنُ زِيادٍ عَهدَهُ عَلَى الرَّيِّ ، وأمَرَهُ بِالخُروجِ ، فَخَرَجَ مُعَسكِرا بِالنّاسِ بِحَمّامِ أعيَنَ . فَلَمّا كانَ مِن أمرِ الحُسَينِ عليه السلام ما كانَ ، وأقبَلَ إلَى الكوفَةِ ، دَعَا ابنُ زِيادٍ عُمَرَ بنَ سَعدٍ ، فَقالَ : سِر إلَى الحُسَينِ ، فَإِذا فَرَغنا مِمّا بَينَنا وبَينَهُ سِرتَ إلى عَمَلِكَ . فَقالَ لَهُ عُمَرُ بنُ سَعدٍ : إنَ رَأَيتَ _ رَحِمَكَ اللّهُ _ أن تُعفِيَني فَافعَل ، فَقالَ لَهُ عُبَيدُ اللّهِ : نَعَم ، عَلى أن تَرُدَّ لَنا عَهدَنا ، قالَ : فَلَمّا قالَ لَهُ ذاكَ ، قالَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ : أمهِلنِي اليَومَ حَتّى أنظُرَ ، قالَ : فَانصَرَفَ عُمَرُ يَستَشيرُ نُصَحاءَهُ ، فَلَم يَكُن يَستَشيرُ أحَدا إلّا نَهاهُ . قالَ : وجاءَ حَمزَةُ بنُ المُغيرَةِ بنِ شُعبَةَ ، وهُوَ ابنُ اُختِهِ ، فَقالَ : أنشُدُكَ اللّهَ _ يا خالِ _ أن تَسيرَ إلَى الحُسَينِ ، فَتَأثَمَ بِرَبِّكَ وتَقطَعَ رَحِمَكَ ! فَوَاللّهِ ، لَأَن تَخرُجَ مِن دُنياكَ ومالِكَ وسُلطانِ الأَرضِ كُلِّها _ لَو كانَ لَكَ _ خَيرٌ لَكَ مِن أن تَلقَى اللّهَ بِدَمِ الحُسَينِ ! فَقالَ لَهُ عُمَرُ بنُ سَعدٍ : فَإِنّي أفعَلُ إن شاءَ اللّهُ . قالَ هِشامٌ : حَدَّثَني عَوانَةُ بنُ الحَكَمِ ، عَن عَمّارِ بنِ عَبدِ اللّهِ بنِ يَسارٍ الجُهَنِيِّ عَن أبيهِ ، قالَ : دَخَلتُ عَلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ وقَد اُمِرَ بِالمَسيرِ إلَى الحُسَينِ عليه السلام ، فَقالَ لي : إنَّ الأَميرَ أمَرَني بِالمَسيرِ إلَى الحُسَينِ ، فَأَبَيتُ ذلِكَ عَلَيهِ ، فَقُلتُ لَهُ : أصابَ اللّهُ بِكَ ، أرشَدَكَ اللّهُ ، أحِل فَلا تَفعَل ولا تَسِر إلَيهِ . قالَ : فَخَرَجتُ مِن عِندِهِ ، فَأَتاني آتٍ ، وقالَ : هذا عُمَرُ بنُ سَعدٍ يَندُبُ النّاسَ إلَى الحُسَينِ ، قالَ : فَأَتَيتُهُ فَإِذا هُوَ جالِسٌ ، فَلَمّا رَآني أعرَضَ بِوَجهِهِ ، فَعَرَفتُ أنَّهُ قَد عَزَمَ عَلَى المَسيرِ إلَيهِ ، فَخَرَجتُ مِن عِندِهِ . قالَ : فَأَقبَلَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ إلَى ابنِ زِيادٍ ، فَقالَ : أصلَحَكَ اللّهُ ، إنَّكَ وَلَّيتَني هذَا العَمَلَ ، وكَتَبتَ لِيَ العَهدَ ، وسَمِعَ بِهِ النّاسُ ، فَإِن رَأَيتَ أن تُنفِذَ لي ذلِكَ فَافعَل ، وَابعَث إلَى الحُسَينِ في هذَا الجَيشِ مِن أشرافِ الكوفَةِ مَن لَستُ بِأَغنى ولا أجزَأَ عَنكَ في الحَربِ مِنهُ ، فَسَمّى لَهُ اُناسا . فَقالَ لَهُ ابنُ زِيادٍ : لا تُعلِمني بِأَشرافِ أهلِ الكوفَةِ ، ولَستُ أستَأمِرُكَ فيمَن اُريدُ أن أبعَثَ ! إن سِرتَ بِجُندِنا ، وإلّا فَابعَث إلَينا بِعَهدِنا . فَلَمّا رَآهُ قَد لَجَّ ، قالَ : فَإِنّي سائِرٌ . قالَ : فَأَقبَلَ في أربَعَةِ آلافٍ حَتّى نَزَلَ بِالحُسَينِ عليه السلام مِنَ الغَدِ مِن يَومَ نَزَلَ الحُسَينُ عليه السلام نِينَوى . (3)

.


1- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 389 ، تهذيب الكمال : ج 6 ص 427 ، مقاتل الطالبيّين : ص 112 من دون إسنادٍ إلى أحدٍ من أهل البيت عليهم السلام نحوه ؛ الأمالي للشجري : ج 1 ص 192 ، الحدائق الورديّة : ج 1 ص 116 عن الإمام زين العابدين عليه السلام .
2- .دستبي : دَشتابي ؛ مُنبسَطُ قَزوين (دشتُ قزوين) ؛ أراضى سهلة وخصبة في جنوب قزوين وفيها آوَجُ وبوئين زهراء ومُدن اُخرى (بُلدان الخلافة الشرقية : ص199) .
3- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 409 ، تاريخ دمشق : ج 45 ص 49 وفيه «عمّار بن عبداللّه بن سنان الجُهَنيّ» ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 555 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 385 نحوه وراجع : المنتظم : ج 5 ص 336 وتذكرة الخواصّ : ص 247 والأخبار الطوال : ص 253 وبغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2625 .

ص: 373

1 / 4 _ 2برگُزيدن دوزخ

تاريخ الطبرى_ به نقل از عمّار دُهْنى ، از امام باقر عليه السلام _: عبيد اللّه بن زياد، فرمان روايى رى را به عمر بن سعد بن ابى وقّاص سپرد و فرمان [ حكومت ] را به او داد و گفت: مرا از اين مرد ( يعنى حسين عليه السلام ) ، آسوده كن. عمر گفت: مرا معاف بدار ؛ امّا ابن زياد نپذيرفت . عمر گفت: امشب را به من مهلت بده. به او مهلت داد . عمر ، در كارش انديشيد و چون صبح شد ، نزد ابن زياد آمد و آنچه را بِدان فرمان يافته بود ، پذيرفت . سپس عمر بن سعد ، به سوى امام عليه السلام ، روانه شد .

تاريخ الطبرى :عُقْبة بن سَمعان مى گويد : سبب خارج شدن عمر بن سعد به سوى حسين عليه السلام ، اين بود كه عبيد اللّه بن زياد ، او را بر چهار هزار تن از كوفيان ، گماشته بود تا آنان را به سوى دَستَبى (1) ببرد و با ديلميان _ كه به دستَبى رفته و بر آن جا ، چيره شده بودند _ ، رويارويى كند. ابن زياد ، فرمان حكومت رى را به نام عمر نوشت و فرمان حركت را به او داد. او بيرون رفت و در حمّام اَعيَن ، خيمه لشكر را بر پا كرد. هنگامى كه ماجراى امام حسين عليه السلام پيش آمد و ايشان ، به سوى كوفه حركت كرد، ابن زياد، عمر بن سعد را فرا خواند و گفت: به سوى حسين ، حركت كن . هنگامى كه از كار ما و او فارغ شديم ، به سوى فرمان روايى خود مى روى . عمر بن سعد به او گفت: خدايت رحمت كند ! اگر مى توانى مرا معاف بدارى، معاف بدار. عبيد اللّه به او گفت: آرى ؛ به شرط آن كه فرمان [ حكومت رى ] را به ما ، باز گردانى . هنگامى كه ابن زياد ، اين را گفت، عمر بن سعد گفت: امروز را به من ، مهلت بده تا بينديشم . او باز گشت تا با خيرخواهانش ، مشورت كند . با هيچ كس مشورت نكرد، جز آن كه او را [ از پذيرش اين كار ، ]باز داشت . حمزه پسر مُغَيرة بن شُعبه _ كه خواهرزاده اش بود _ ، آمد و گفت: اى دايى ! تو را به خدا سوگند مى دهم كه مبادا به سوى حسين ، حركت كنى و خدايت را نافرمانى كرده ، قطع رَحِم كنى! به خدا سوگند، اگر همه دنيا و زمين و دارايى هايش ، از آنِ تو باشد و از آنها دست بشويى، برايت بهتر است از آن كه خدا را ديدار كنى ، در حالى كه [ ريختن ] خون حسين عليه السلام را به گردن دارى ! عمر بن سعد به او گفت: بى گمان ، به خواست خدا ، اين كار را مى كنم . هشام مى گويد: عَوانة بن حَكَم ، از عمّار بن عبد اللّه بن يَسار جُهَنى ، از پدرش نقل مى كند كه گفت : بر عمر بن سعد ، وارد شدم . او فرمان يافته بود تا به سوى حسين عليه السلام برود . به من گفت: امير ( ابن زياد ) به من فرمان داده كه به سوى حسين بروم ؛ ولى من نپذيرفته ام . به او گفتم: كار درستى كرده اى . خدا ، هدايتت كند ! به گردن ديگرى بينداز . انجام نده و به سوى حسين ، مرو. از نزدش بيرون آمدم. كسى نزدم آمد و گفت: اين ، عمر بن سعد است كه مردم را براى حركت به سوى حسين ، فرا مى خوانَد . پس نزد او رفتم. نشسته بود و هنگامى كه مرا ديد، رويش را برگردانْد . دانستم كه تصميم به حركت و رويارويى با حسين عليه السلام گرفته است. لذا از نزدش بيرون آمدم. عمر بن سعد ، به سوى ابن زياد رفت و گفت: خداوند ، كارت را به صلاح دارد ! تو ، اين كار و عهد فرمان روايى را به من سپرده اى و مردم ، آن را شنيده اند. اگر صلاح مى بينى، آن را تنفيذ كن و كس ديگرى را از ميان بزرگان كوفه ، به سوى حسين ، روانه كن، كه من براى تو در جنگ ، سودمندتر و با كفايت تر از آنها نيستم. سپس ، تنى چند را نام بُرد . ابن زياد به او گفت: بزرگان كوفه را به من معرّفى نكن و براى فرستادن كسى ، از تو مشورتى نخواسته ام . اگر با لشكر ما مى روى، برو ؛ و گر نه ، فرمانِ ما را باز گردان . عمر نيز چون پافشارى او را ديد، گفت: مى روم . عمر ، با چهار هزار نفر ، حركت كرد و فرداى روز رسيدن حسين عليه السلام به نينوا ، به آن جا رسيد .

.


1- .دَستَبى : دشتْ آبى ؛ دستَوا . امروزه دشت قزوين ناميده مى شود كه در جنوب شهر قزوينْ واقع است و بويين زهرا و آوَج در آن قرار گرفته اند (ر . ك : جغرافياى تاريخى سرزمين هاى خلافت شرقى ، ص 239) .

ص: 374

. .

ص: 375

. .

ص: 376

الفتوح :جَمَعَ [ابنُ زِيادٍ] أصحابَهُ ، وقالَ : أيُّهَا النّاسُ ! مَن مِنكُم تَوَلّى قِتالَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ وَلِيَ وِلايَةَ أيِّ بَلَدٍ شاءَ ؟ فَلَم يُجِبهُ أحَدٌ بِشَيءٍ . قالَ : فَالتَفَتَ إلى عُمَرَ بنِ سَعدِ بنِ أبي وَقّاصٍ ، وقَد كانَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ قَبلَ ذلِكَ بِأَيّامٍ قَد عَقَدَ لَهُ عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ عَقدا ووَلّاهُ الرَّيَّ ودَستَبى ، وأمَرَهُ بِحَربِ الدَّيلَمِ ، فَأَرادَ أن يَخرُجَ إلَيها ، فَلَمّا كانَ ذلِكَ اليَومُ أقبَلَ عَلَيهِ ابنُ زِيادٍ ، فَقالَ : اُريدُ أن تَخرُجَ إلى قِتالِ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ ، فَإِذا نَحنُ فَرَغنا مِن شُغُلِهِ سِرتَ إلى عَمَلِكَ إن شاءَ اللّهُ . فَقالَ لَهُ عُمَرُ : أيُّهَا الأَميرُ ! إن أرَدتَ أن تُعفِيَني مِن قِتالِ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ فَافعَل ! فَقالَ : قَد أعفَيتُكَ ، فَاردُد إلَينا عَهدَنَا الَّذي كَتَبناهُ لَكَ ، وَاجلِس في مَنزِلِكَ نَبعَثُ غَيرَكَ . فَقالَ لَهُ عُمَرُ : أمهِلنِي اليَومَ حَتّى أنظُرَ في أمري . قالَ : قَد أمهَلتُكَ . فَانصَرَفَ عُمَرُ إلى مَنزِلِهِ وجَعَلَ يَستَشيرُ بَعضَ إخوانِهِ ومَن يَثِقُ بِهِ ، فَلَم يُشِر عَلَيهِ أحَدٌ بِشَيءٍ غَيرَ أنَّهُ يَقولُ لَهُ : اِتَّقِ اللّهَ ولا تَفعَل ! قالَ : وأقبَلَ عَلَيهِ حَمزَةُ بنُ المُغيرَةِ بنِ شُعبَةَ ، وهُوَ ابنُ اُختِهِ ، فَقالَ : أنشُدُكَ اللّهَ _ يا خالِ _ أن تَسيرَ إلَى الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ ، فَإِنَّكَ تَأثَمُ بِرَبِّكَ ، وتَقطَعُ رَحِمَكَ ، وما لَكَ ولِسُلطانِ الأَرضِ ؟ اِتَّقِ اللّهَ أن تَتَقَدَّمَ يَومَ القِيامَةِ بِدَمِ الحُسَينِ ابنِ فاطِمَةَ . قالَ : فَسَكَتَ عُمَرُ وفي قَلبِهِ مِنَ الرَّيِّ . فَلَمّا أصبَحَ أقبَلَ حَتّى دَخَلَ عَلى عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ ، فَقالَ : ما عِندَكَ يا عُمَرُ ؟ فَقالَ : أيُّهَا الأَميرُ ! إنَّكَ قَد وَلَّيتَني هذَا الأَمرَ وكَتَبتَ لي هذَا العَهدَ ، وقَد سَمِعَ بِهِ النّاسُ ، وفِي الكوفَةِ أشرافٌ _ وعَدَّهُم _ فَقالَ لَهُ عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ : أنَا أعلَمُ مِنكَ بِأَشرافِها ، وما اُريدُ مِنكَ إلّا أن تَكشِفَ هذِهِ الغُمَّةَ ، وأنتَ الحَبيبُ القَريبُ ، وإلَا اردُد عَلَينا عَهدَنا وَالزَم مَنزِلَكَ ، فَإِنّا لا نُكرِهُكَ . قالَ : فَسَكَتَ عُمَرُ ، فَقالَ لَهُ ابنُ زِيادٍ : يَابنَ سَعدٍ ، وَاللّهِ ، لَئِن لَم تَسِر إلَى الحُسَينِ وتَتَوَّلَ حَربَهُ وتَقدَم عَلَينا بِما يَسوؤُهُ ، لَأَضرِبَنَّ عُنُقَكَ ، ولَأَنهَبَنَّ أموالَكَ . قالَ : فَإِنّي سائِرٌ إلَيهِ غَدا إن شاءَ اللّهُ ، فَجَزاهُ ابنُ زِيادٍ خَيرا ، ووَصَلَهُ وأعطاهُ وحَيّاهُ (1) ، ودَفَعَ إلَيهِ أربَعَةَ آلافِ فارِسٍ ، وقالَ لَهُ : سِر حَتّى تَنزِلَ بِالحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ (2) .

.


1- .هكذا في المصدر ، ولا يبعد صحّتها ، ويحتمل أيضا أن تكون «وحَباه» بالباء الموحّدة .
2- .الفتوح : ج 5 ص 85 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 239 وراجع : مطالب السؤول : ص 75 وكشف الغمّة : ج 2 ص 259 .

ص: 377

الفتوح :ابن زياد ، يارانش را گِرد آورد و گفت: اى مردم! چه كسى جنگيدن با حسين بن على عليه السلام را به عهده مى گيرد و [ در عوض ] من هم فرماندارىِ هر جايى را كه بخواهد ، به او بدهم؟ هيچ كس به او پاسخى نداد. ابن زياد ، به عمر بن سعد بن ابى وقّاص ، توجّه كرد كه چند روز پيش، فرمان حكومت رى و دَستَبى را برايش صادر كرده و فرمان جنگ با ديلم را به او داده بود و قصد راه افتادن به سوى آن جا را داشت . چون چنين شد ، به او رو كرد و گفت: مى خواهم كه به سوى جنگ با حسين بن على عليه السلام بروى ، و چون ما از گرفتارىِ او آسوده شديم، به سوى فرماندارى خود مى روى ، إن شاء اللّه ! عمر به او گفت: اى امير ! اگر مى توانى كه مرا از جنگ با حسين بن على عليه السلام معاف دارى، معاف دار! ابن زياد گفت: تو را معاف داشتم. فرمانى را كه [ براى حكومت ] برايت نوشته بوديم ، به ما باز گردان و در خانه ات بنشين تا كسى جز تو را روانه كنيم ! عمر به او گفت: امروز را به من ، مهلت بده تا در كارم بينديشم . ابن زياد گفت : به تو مهلت مى دهم . عمر به خانه اش باز گشت و با برخى از برادران و افراد مورد اعتماد خود ، به مشورت پرداخت. هيچ كدام ، جز اين نگفتند كه: از خدا پروا كن و اين كار را مكن ! حمزه ، پسر مُغَيرة بن شُعبه ، خواهرزاده اش ، نزد او آمد و گفت: اى دايى ! تو را به خدا سوگند مى دهم كه مبادا به سوى حسين بن على بروى كه خدايت را نافرمانى كرده ، رَحِمت را قطع كرده اى ! تو را به سلطنت زمين ، چه كار؟ از خدا ، پروا كن كه مبادا روز قيامت ، با خون حسين پسر فاطمه ، بر خدا وارد شوى ! عمر ، ساكت مانْد ؛ امّا محبّت مُلك رى ، در دلش بود . بامداد، به سوى ابن زياد رفت و بر او وارد شد . ابن زياد گفت: چه تصميمى گرفتى ، اى عمر؟ گفت: اى امير ! تو اين فرماندارى را به من سپرده و اين پيمان نامه را برايم نوشته اى و مردم ، [ خبر ]آن را شنيده اند . در شهر كوفه ، بزرگانى هستند [ كه به جنگ حسين بروند ]. سپس ، آنها را شِمُرد . عبيد اللّه بن زياد، به او گفت: من ، بزرگان كوفه را از تو بهتر مى شناسم و از تو ، جز اين نمى خواهم كه اين گِره را بگشايى و از محبوبان و نزديكان من بشوى ؛ وگر نه ، فرمان ما را باز گردان و در خانه ات بنشين كه ما تو را مجبور نمى كنيم ! عمر ، ساكت مانْد . ابن زياد به او گفت: اى پسر سعد ! به خدا سوگند، اگر به سوى حسين عليه السلام حركت نكنى و نبرد با او را بر عهده نگيرى و آنچه او را ناراحت مى كند ، براى ما نياورى، گردنت را مى زنم و اموالت را تاراج مى كنم . عمر گفت: فردا ، به يارى خدا ، به سوى او حركت مى كنم . ابن زياد ، به او پاداش خوبى داد و به او اِنعام و عطاى فراوان داد و صِله بخشيد و چهار هزار سوار را همراهش كرد و به او گفت: حركت كن تا بر حسين بن على عليه السلام ، فرود آيى .

.

ص: 378

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :فَوَجَّهَ إلَيهِ [أي إلَى الحُسَينِ عليه السلام ]عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ عُمَرَ بنَ سَعدِ بنِ أبي وَقّاصٍ في أربَعَةِ آلافٍ ، وقَد كانَ استَعمَلَهُ قَبلَ ذلِكَ عَلَى الرَّيِّ وهَمذانَ ، وقَطَعَ ذلِكَ البَعثَ مَعَهُ ، فَلَمّا أمَرَهُ بِالمَسيرِ إلى حُسَينٍ عليه السلام تَأَبّى ذلِكَ وكَرِهَهُ وَاستَعفى مِنهُ . فَقالَ لَهُ ابنُ زِيادٍ : اُعطِي اللّهَ عَهدا لَئِن لَم تَسِر إلَيهِ وتُقدِم عَلَيهِ ، لَأَعزِلَنَّكَ عَن عَمَلِكَ ، وأهدِمُ دارَكَ ، وأضرِبُ عُنُقَكَ ! فَقالَ : إذَن أفعَلُ . فَجاءَتهُ بَنو زُهرَةَ ، قالوا : نَنشُدُكَ اللّهَ أن تَكونَ أنتَ الَّذي تَلي هذا مِن حُسَينٍ ، فَتَبقى عَداوَةٌ بَينَنا وبَينَ بني هاشِمٍ ، فَرَجَعَ إلى عُبَيدِ اللّهِ فَاستَعفاهُ فَأَبى أن يُعفِيَهُ ، فَصَمَّمَ وسارَ إلَيهِ . ومَعَ حُسَينٍ عليه السلام يَومَئِذٍ خَمسونَ رَجُلاً ، وأتاهُم مِنَ الجَيشِ عِشرونَ رَجُلاً ، وكانَ مَعَهُ مِن أهلِ بَيتِهِ تِسعَةَ عَشَرَ رَجُلاً . فَلَمّا رَأَى الحُسَينُ عليه السلام عُمَرَ بنَ سَعدٍ قَد قَصَدَ لَهُ في مَن مَعَهُ قالَ : يا هؤُلاءِ ، اسمَعوا يَرحَمُكُمُ اللّهُ ! ما لَنا ولَكُم ؟ ! ما هذا بِكُم يا أهلَ الكوفَةِ ؟ ! قالوا : خِفنا طَرحَ العَطاءِ ، قالَ : ما عِندَ اللّهِ مِنَ العَطاءِ خَيرٌ لَكُم . (1)

.


1- .الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 464 ، سير أعلام النبلاء : ج 3 ص 300 ، تاريخ الإسلام للذهبي : ج 5 ص 13 ، تاريخ دمشق : ج 45 ص 55 وليس فيه ذيله من «فجاءته بنو زهرة» وكلّها نحوه .

ص: 379

الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) :عبيد اللّه بن زياد، عمر بن سعد بن ابى وقّاص را با چهار هزار تن به سوى حسين عليه السلام ، روانه كرد. ابن زياد ، پيش تر ، او را فرماندارِ رى و همدان ، كرده بود و آن افراد را نيز به همين منظور ، با او همراه كرده بود . هنگامى كه به او فرمان حركت به سوى حسين عليه السلام را داد ، عمر ، خوددارى ورزيد و خوش نداشت كه برود و درخواست كرد كه او را معاف بدارد ؛ امّا ابن زياد به او گفت: با خدا ، پيمان مى بندم كه اگر به سوى او حركت نكنى و بر وى در نيايى ، تو را از كار ، بر كنار كرده ، خانه ات را ويران مى كنم و گردنت را مى زنم . عمر گفت: در اين صورت ، انجام مى دهم . قبيله عمر، بنى زُهْره، نزدش آمدند و گفتند: تو را به خدا سوگند مى دهيم كه مبادا رويارويى با حسين را به عهده بگيرى كه دشمنى را ميان ما و بنى هاشم ، بر جا مى گذارد ! عمر ، به سوى عبيد اللّه باز گشت و خواست كه او را معاف بدارد ؛ امّا ابن زياد نپذيرفت . لذا او مصمّم شد و به سوى حسين عليه السلام ، حركت كرد . آن هنگام ، پنجاه تن همراه حسين عليه السلام بودند و بيست تن نيز از لشكر[ عمر ] به او پيوستند و از خويشان نيز نوزده مرد ، در كنار امام عليه السلام بودند . چون امام حسين عليه السلام ديد كه عمر بن سعد با همراهانش، قصد او را كرده است، فرمود: «اى مردم ! گوش دهيد. خداوند ، بر شما ، رحمت آورد! ما را با شما چه كار ؟! اى كوفيان ! اين ، چه كارى است ؟» . گفتند: از قطع شدن عطا (1) و حقوقمان ترسيديم. امام عليه السلام فرمود: «عطايتان نزد خدا ، برايتان بهتر است».

.


1- .عَطا: حقوق شهروندان مسلمان از بيت المال كه در صدر اسلام، سالى يك بار يا بيشتر به آنان پرداخت مى شد.

ص: 380

الفتوح :أرسَلَ إلَيهِ [أي إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ] الحُسَينُ عليه السلام بُرَيرا ، فَقالَ بُرَيرٌ : يا عُمَرَ بنَ سَعدٍ ، أتَترُكُ أهلَ بَيتِ النُّبُوَّةِ يَموتونَ عَطَشا ، وحُلتَ بَينَهُم وبَينَ الفُراتِ أن يَشرَبوهُ وتَزعُمُ أنَّكَ تَعرِفُ اللّهَ ورَسولَهُ ؟! قالَ : فَأَطرَقَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ ساعَةً إلَى الأَرضِ ، ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ وقالَ : إنّي _ وَاللّهِ _ أعلَمُهُ يا بُرَيرُ عِلما يَقينا ، أنَّ كُلَّ مَن قاتَلَهُم وغَصَبَهُم عَلى حُقوقِهِم فِي النّارِ لا مَحالَةَ ، ولكِن وَيحَكَ يا بُرَيرُ ! أتُشيرُ عَلَيَّ أن أترُكَ وِلايَةَ الرَّيِّ فَتَصيرَ لِغَيري ؟ ما أجِدُ نَفسي تُجيبُني إلى ذلِكَ أبَدا ، ثُمَّ أنشَأَ يَقولُ : دَعاني عُبَيدُ اللّهِ مِن دونِ قَومِهِإلى خِطَّةٍ فيها خَرَجتُ لِحيني فَوَاللّهِ لا أدري وإنّي لَواقِفٌعَلى خَطَرٍ بعظمٍ عليّ وسيني (1) أأترُكُ مُلكَ الرَّيِّ وَالرَّيُّ رَغبَةٌأمَ ارجِعُ مَذموما بِثَأرِ حُسَينِ (2) وفي قَتلِهِ النّارُ الَّتي لَيس دونَهاحِجابٌ ومُلكُ الرَّيِّ قُرَّةُ عَيني قالَ : فَرَجَعَ بُرَيرُ بنُ حُضَيرٍ إلَى الحُسَينِ عليه السلام ، فَقالَ : يَابنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ ، إنَّ عُمَرَ بنَ سَعدٍ قَد رَضِيَ أن يَقتُلَكَ بِمُلكِ الرَّيِّ! (3)

.


1- .هكذا في المصدر ، ولكن في مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : «اُفكّر في أمري على خطرين» .
2- .في مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : «أم ارجع مأثوماً بقتل الحسين» .
3- .الفتوح : ج 5 ص 96 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 248 نحوه .

ص: 381

الفتوح :حسين عليه السلام ، بُرَير را به سوى عمر بن سعد فرستاد . بُرَير ، به عمر بن سعد گفت: اى عَمر ! آيا مى گذارى كه خاندان نبوّت ، از تشنگى جان بدهند و مانعِ آنان مى شوى كه از آب فرات بنوشند و ادّعاى شناختن خدا و پيامبرش را مى كنى؟ ! عمر بن سعد ، ساعتى به زمين، چشم دوخت . سپس ، سرش را بلند كرد و گفت: به خدا سوگند، من ، اين را به يقين مى دانم كه هر كس با آنان بستيزد و حقّشان را غصب كند، ناگزير ، در دوزخ خواهد بود ؛ امّا واى بر تو ، اى بُرَير! آيا نظرت اين است كه فرماندارى رى را رها كنم تا به كسى جز من برسد ؟ ! در خود نمى بينم كه بتوانم از اين مُلك ، در گذرم . سپس ، چنين سرود : عبيد اللّه ، مرا ، نه كسى ديگر را از قبيله اش ، فرا خواندتا در اين زمان و فورى ، به سرزمينى بروم . به خدا سوگند ، نمى دانم چه كنم ، و منميان دو كار بزرگ ، حيران مانده ام ! (1) آيا فرمان روايىِ رى را با همه علاقه ام ، وا نَهَمو يا نكوهيده ، از ريختن خون حسين ، باز گردم ؟ در كُشتن حسين ، دوزخ است ، بى هيچ مانعىامّا فرمان روايى رى هم [ مايه ] چشمْ روشنىِ من است. بُرَير بن حُضَير ، به سوى حسين عليه السلام باز گشت و گفت: اى فرزند پيامبر خدا ! عمر بن سعد ، راضى شده كه در برابر فرمان روايى رى ، تو را بكُشد .

.


1- .در مقتل الحسين خوارزمى ، اين گونه آمده است : «در باره دو كار مهم ، بينديشم».

ص: 382

مطالب السؤول :كَتَبَ عُبَيدُ اللّهِ كِتابا إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ يَحُثُّهُ عَلى مُناجَزَةِ الحُسَينِ عليه السلام ، فَعِندَها ضَيَّقَ الأَمرَ عَلَيهِم ، وَاشتَدَّ بِهِمُ العَطَشُ ، فَقالَ إنسانٌ مِن أصحابِ الحُسَينِ عليه السلام يُقالُ لَهُ يَزيدُ بنُ حُصَينٍ الهَمدانِيُّ _ وكانَ زاهِدا _ لِلحُسَينِ عليه السلام : إيذَن لي يَابنَ رَسولِ اللّهِ لِاتِيَ ابنَ سَعدٍ فَاُكَلِّمَهُ في أمرِ الماءِ عَساهُ يَرتَدِعُ ، فَقالَ لَهُ : ذلِكَ إلَيكَ . فَجاءَ الهَمدانِيُّ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ ، فَدَخَلَ عَلَيهِ ولَم يُسَلِّم ، قالَ : يا أخا هَمدانَ ، ما مَنَعَكَ مِنَ السَّلامِ عَلَيَّ ؟ ألَستُ مُسلِما أعرِفُ اللّهَ ورَسولَهُ ؟ فَقالَ لَهُ الهَمدانِيُّ : لَو كُنتَ مُسلِما كَما تَقولُ لَما خَرَجتَ إلى عِترَةِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله تُريدُ قَتلَهُم ! وبَعدُ ، فَهذا ماءُ الفُراتِ يَشرَبُ مِنهُ كِلابُ السَّوادِ وخَنازيرُها ، وهذَا الحُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام وإخوَتُهُ ونِساؤُهُ وأهلُ بَيتِهِ يَموتونَ عَطَشا ، قَد حُلتَ بَينَهُم وبَينَ ماءِ الفُراتِ أن يَشرَبوهُ وتَزعُمُ أنَّكَ تَعرِفُ اللّهَ ورَسولَهُ ؟! فَأَطرَقَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ ، ثُمَّ قالَ : وَاللّهِ يا أخا هَمدانَ ، إنّي لَأَعلَمُ حُرمَةَ أذاهُم ولكِن : دَعاني عُبَيدُ اللّهِ مِن دونِ قَومِهِإلى خِطَّةٍ فيها خَرَجتُ لِحيني فَوَاللّهِ ما أدري وإنّي لَواقِفٌعَلى خَطَرٍ لا أرتَضيهِ ومَيني (1) أأترُكُ مُلكَ الرَّيِّ وَالرَّيُّ رَغبَةٌأمَ ارجِعُ مَطلوبا بِقَتلِ حُسَينِ وفي قَتلِهِ النّارُ الَّتي لَيسَ دونَهاحِجابٌ ومُلكُ الرَّيِّ قُرَّةُ عَيني يا أخا هَمدانَ ! ما أجِدُ نَفسي تُجيبُني إلى تَركِ الرَّيِّ لِغَيري . فَرَجَعَ يَزيدُ بنُ حُصَينِ الهَمدانِيُّ ، فَقالَ لِلحُسَينِ عليه السلام : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، إنَّ عُمَرَ بنَ سَعدٍ قَد رَضِيَ أن يَقتُلَكَ بِوِلايَةِ الرَّيِّ! (2)

.


1- .المَيْنُ : الكَذِب (الصحاح : ج 6 ص 2210 «مين») .
2- .مطالب السؤول : ص 75 ، الفصول المهمّة : ص 189 نحوه ؛ كشف الغمّة : ج 2 ص 259 وراجع : المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 98 .

ص: 383

مطالب السَؤول :عبيد اللّه [ بن زياد ] ، نامه اى به عمر بن سعد نوشت و او را به رويارويى با حسين عليه السلام ، ترغيب كرد . پس از آن ، عمر بر حسين عليه السلام و يارانش ، سخت گرفت و تشنگى شان شديد شد. يكى از ياران حسين عليه السلام به نام يزيد بن حُصَين همْدانى _ كه فردى زاهدپيشه بود _ ، به حسين عليه السلام گفت: اى فرزند پيامبر خدا ! به من اجازه بده تا نزد عمر بن سعد بروم و در باره آب ، با او سخن بگويم، شايد از كارش ، دست بردارد . حسين عليه السلام به او اجازه داد. او به سوى عمر بن سعد آمد و بر او وارد شد ؛ ولى به او سلام نداد. عمر گفت: اى برادرِ هَمْدانى ! چه چيز ، تو را از سلام دادن بر من ، باز داشت ؟ آيا من ، مسلمانى آشنا نسبت به خدا و پيامبرش نيستم ؟ مرد همْدانى به او گفت: اگر آن گونه كه مى گويى ، مسلمان بودى، به قصد كُشتن خاندان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، بيرون نمى آمدى! همچنين ، اين آب فرات است كه سگان و خوكان صحرا ، از آن مى نوشند ؛ امّا حسين بن على و برادران، خواهران و خانواده اش ، از تشنگى در حال جان دادن هستند . ميان آنان و آب فرات ، مانع شده اى و ادّعاى شناختنِ خدا و پيامبرش را هم دارى ؟ ! عمر بن سعد ، ساعتى چشم به زمين دوخت و سپس گفت: اى برادر همْدانى ! به خدا سوگند كه من ، حرمت آزار ايشان را مى دانم ؛ امّا : عبيد اللّه ، مرا ، نه كس ديگرى را از قبيله اش ، فرا خواندتا در اين زمان و فورى ، به سرزمينى بروم. به خدا سوگند ، نمى دانم چه كنم ، و منميان دو كار بزرگ ، حيران مانده ام ! آيا فرمان روايىِ رى را با همه علاقه ام ، وا نَهَمو يا نكوهيده ، از ريختن خون حسين ، باز گردم ؟ در كُشتن حسين ، دوزخ است ، بى هيچ مانعىامّا فرمان روايى رى هم [ مايه ] چشمْ روشنىِ من است. اى مَرد همْدانى ! فكر نمى كنم نفْسم بگذارد كه مُلك رى را براى ديگرى وا نَهَم . يزيد بن حُصَين هَمْدانى ، باز گشت و به حسين عليه السلام گفت: اى فرزند پيامبر خدا ! عمر بن سعد ، راضى شده كه تو را در برابر فرمان روايى رى ، بكُشد !

.

ص: 384

راجع : ص 420 (منع الإمام عليه السلام وأصحابه من الماء في السابع من المحرّم) .

1 / 5جُهودُ ابنِ زِيادٍ لِتَسييرِ الجَيشِ إلى كَربَلاءَالفتوح :جَمَعَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ النّاسَ إلى مَسجِدِ الكوفَةِ ، ثُمَّ خَرَجَ فَصَعِدَ المِنبَرَ ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَيهِ ، ثُمَّ قالَ : أيُّهَا النّاسُ ! إنَّكُم قَد بَلَوتُم آلَ سُفيانَ فَوَجَدتُموهُم عَلى ما تُحِبّونَ ، وهذا يَزيدُ قَد عَرَفتُموهُ أنَّهُ حَسَنُ السّيرَةِ ، مَحمودُ الطَّريقَةِ ، مُحسِنٌ إلَى الرَّعِيَّةِ ، مُتَعاهِدُ الثُّغورِ ، يُعطِي العَطاءَ في حَقِّهِ ، حَتّى أنَّهُ كانَ أبوهُ كَذلِكَ ، وقَد زادَ أميرُ المُؤمِنينَ في إكرامِكُم ، وكَتَبَ إلَيَّ يَزيدُ بنُ مُعاوِيَةَ بِأَربَعَةِ آلافِ دينارٍ ومِئَتَي ألفِ دِرهَمٍ ، أفرُقُها عَلَيكُم ، واُخرِجُكُم إلى حَربِ عَدُوِّهِ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ ، فَاسمَعوا لَهُ وأطيعوا ، وَالسَّلامُ . قالَ : ثُمَّ نَزَلَ عَنِ المِنبَرِ ، ووَضَعَ لِأَهلِ الشّامِ (1) العَطاءَ فَأَعطاهُم ، ونادى فيهِم بِالخُروجِ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ ؛ لِيَكونوا أعوانا لَهُ عَلى قِتالِ الحُسَينِ عليه السلام . قالَ : فَأَوَّلُ مَن خَرَجَ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ الشِّمرُ بنُ ذِي الجَوشَنِ السَّلولِيُّ _ لَعَنَهُ اللّهُ _ في أربَعَةِ آلافِ فارِسٍ ، فَصارَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ في تِسعَةِ آلافٍ ، ثُمَّ أتبَعَهُ زَيدُ بنُ رَكّابٍ الكَلبِيُّ في ألفَينِ ، وَالحُصَينُ بنُ نُمَيرٍ السَّكونِيُّ في أربَعَةِ آلافٍ ، وَالمصابُ الماري في ثَلاثَةِ آلافٍ ، ونَصرُ بنُ حَربَةَ في ألفَينِ ، فَتَمَّ لَهُ عِشرونَ ألفا ، ثُمَّ بَعَثَ ابنُ زِيادٍ إلى شَبَثِ بنِ رِبعِيٍّ الرِّياحِيِّ رَجُلاً ، وسَأَلَ أن يُوَجِّهَ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ ، فَاعتَلَّ بِمَرَضٍ ، فَقالَ لَهُ ابنُ زِيادٍ : أتَتَمارَضُ ؟ ! إن كُنتَ في طاعَتِنا فَاخرُج إلى قِتالِ عَدُوِّنا ، فَخَرَجَ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ في ألفِ فارِسٍ بَعدَ أن أكرَمَهُ ابنُ زِيادٍ وأعطاهُ وحَباهُ ، وأتبَعَهُ بِحَجّارِ بنِ أبجَرَ في ألفِ فارسٍ ، فَصارَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ فِي اثنَينِ وعِشرينَ ألفا ما بَينَ فارِسٍ وراجِلٍ . ثُمَّ كَتَبَ ابنُ زِيادٍ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ : إنّي لَم أجعَل لَكَ عِلَّةً في قِتالِ الحُسَينِ مِن كَثرَةِ الخَيلِ وَالرِّجالِ ، فَانظُر أن لا تَبدَأَ أمرا حَتّى تُشاوِرَني غُدُوّا وعَشِيّا مَعَ كُلِّ غادٍ ورائِحٍ ، وَالسَّلامُ . قالَ : وكانَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ في كُلِّ وَقتٍ يَبعَثُ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ ويَستَعجِلُهُ في قِتالِ الحُسَينِ عليه السلام . قالَ : وَالتَأَمَتِ العَساكِرُ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ لِسِتٍّ مَضَينَ مِنَ المُحَرَّمِ . (2)

.


1- .في مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : «لأهل الرياسة» ، والظاهر هو الصحيح .
2- .الفتوح : ج 5 ص 89 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 242 نحوه ؛ بحار الأنوار : ج 44 ص 385 .

ص: 385

ر . ك : ص 421 (بازداشتن امام عليه السلام و يارانش از آب ، در روز هفتم محرّم) .

1 / 5تلاش هاى ابن زياد براى حركت دادن لشكر به سوى كربلا

الفتوح :عبيد اللّه بن زياد ، مردم را در مسجد كوفه ، گِرد آورد و [ از كاخش ] بيرون آمد و بر بالاى منبر رفت و پس از حمد و ثناى الهى ، گفت : اى مردم! شما ، خاندان سفيان را تجربه كرديد و آنها را آن گونه يافتيد كه دوست داشتيد ؛ و اين ، يزيد است كه او را به سيرتِ نيكو و روش پسنديده و نيكى به مردم و مراقبت از مرزها و بخشش به جا مى شناسيد، گو اين كه پدرش نيز اين گونه بود. امير مؤمنان، يزيد، بر گراميداشتِ شما ، افزوده و به من نوشته است تا چهار هزار دينار و دويست هزار درهم را در ميانتان تقسيم كنم و شما را به سوى جنگ با دشمنش، حسين بن على ، بيرون ببرم . پس به [ سخنان او ] گوش دهيد و فرمان ببريد . والسّلام ! سپس ، از منبر ، فرود آمد و عطاى آنان را ميان بزرگانشان ، تقسيم كرد و آنان را به حركت و همراهى و يارى دادن به عمر بن سعد در جنگ با حسين عليه السلام ، فرا خواند. نخستين كسى كه به سوى عمر بن سعد ، حركت كرد ، شِمر بن ذى الجوشن سَلولى _ كه لعنت خدا بر او باد _ بود كه با چهار هزار تن ، به او پيوست و لشكر عمر بن سعد ، به نُه هزار تن رسيد. پس از او، زيد (/ يزيد) بن رَكّاب كَلْبى با دو هزار تن، حُصَين بن نُمَير سَكونى با چهار هزار تن، مُصاب مارى (ِ مُضاير مازِنى) با سه هزار تن و نصر بن حَربه (/ حَرَشه) با دو هزار تن ، به او پيوستند و سپاهش به بيست هزار تن رسيد . آن گاه ابن زياد ، مردى را به سوى شَبَث بن رِبعى رياحى فرستاد و از او خواست كه به سوى عمر بن سعد برود. او بيمارى را بهانه كرد . ابن زياد به او گفت: آيا خود را به بيمارى مى زنى ؟ اگر تو گوش به فرمان ما هستى، به سوى جنگ با دشمن ما برو . او نيز پس از آن كه ابن زياد ، او را بزرگ داشت و عطايا و هدايايى به وى بخشيد ، با هزار سوار ، به عمر بن سعد پيوست. پس از آن ، حجّار بن اَبجَر نيز با هزار سوار ، از پىِ او آمد و سپاه عمر بن سعد ، به 22 هزار پياده و سواره رسيد. آن گاه ابن زياد ، به عمر بن سعد نوشت: «با فراوانىِ سواره و پياده ، بهانه اى در جنگ با حسين ، برايت نگذاشته ام . دقّت كن كه هيچ كارى را آغاز مكنى ، جز آن كه صبح و شب ، با هر پيك بامدادى و شامگاهى ، با من مشورت كنى . والسّلام !» . عبيد اللّه بن زياد ، همواره كسى را به سوى عمر بن سعد ، روانه مى كرد و از او مى خواست تا در نبرد با حسين عليه السلام ، شتاب كند . دسته هاى سپاه عمر بن سعد ، شش روز از محرّم گذشته ، به هم پيوستند .

.

ص: 386

. .

ص: 387

. .

ص: 388

الأخبار الطوال :وَجَّهَ الحُصَينَ بنَ نُمَيرٍ وحَجّارَ بنَ أبجَرَ وشَبَثَ بنَ رِبعِيٍّ وشِمرَ بنَ ذِي الجَوشَنِ ، لِيُعاوِنوا عُمَرَ بنَ سَعدٍ عَلى أمرِهِ ، فَأَمّا شِمرٌ فَنَفَذَ لِما وَجَّهَهُ لَهُ ، وأمّا شَبَثٌ فَاعتَلَّ بِمَرَضٍ ، فَقالَ لَهُ ابنُ زِيادٍ : أتَتَمارَضُ ؟ إن كُنتَ في طاعَتِنا فَاخرُج إلى قِتالِ عَدُوِّنا . فَلَمّا سَمِعَ شَبَثٌ ذلِكَ خَرَجَ ، ووَجَّهَ أيضا الحارِثَ بنَ يَزيدَ بنِ رُوَيمٍ . قالوا : وكانَ ابنُ زِيادٍ إذا وَجَّهَ الرَّجُلَ إلى قِتالِ الحُسَينِ عليه السلام فِي الجَمعِ الكَثيرِ ، يَصِلونَ إلى كَربَلاءَ ، ولَم يَبقَ مِنهُم إلَا القَليلُ ، كانوا يَكرَهونَ قِتالَ الحُسَينِ عليه السلام ، فَيَرتَدِعونَ ويَتَخَلَّفونَ . فَبَعَثَ ابنُ زِيادٍ سُوَيدَ بنَ عَبدِ الرَّحمنِ المِنقَرِيَّ في خَيلٍ إلَى الكوفَةِ ، وأمَرَهُ أن يَطوفَ بِها ، فَمَن وَجَدَهُ قَد تَخَلَّفَ أتاهُ بِهِ . فَبَينا هُوَ يَطوفُ في أحياءِ الكوفَةِ إذ وَجَدَ رَجُلاً مِن أهلِ الشّامِ قَد كانَ قَدِمَ الكُوفَةَ في طَلَبِ ميراثٍ لَهُ ، فَأَرسَلَ بِهِ إلَى ابنِ زِيادٍ ، فَأَمَرَ بِهِ فَضُرِبَت عُنُقُهُ ، فَلَمّا رَأَى النّاسُ ذلِكَ خَرَجوا . (1)

أنساب الأشراف :قالوا : ولَمّا سَرَّحَ ابنُ زِيادٍ عُمَرَ بنَ سَعدٍ مِن حَمّامِ أعيَنَ ، أمَرَ النّاسَ فَعَسكَروا بِالنُّخَيلَةِ ، وأمَرَ أن لا يَتَخَلَّفَ أحَدٌ مِنهُم ، وصَعِدَ المِنبَرَ ، فَقَرَّظَ مُعاوِيَةَ ، وذَكَرَ إحسانَهُ ، وإدرارَهُ الأَعطِياتِ ، وعِنايَتَهُ بِاُمورِ الثُّغورِ ، وذَكَرَ اجتِماعَ الاُلفَةِ بِهِ وعَلى يَدِهِ ، وقالَ : إنَّ يَزيدَ ابنُهُ المُتَقَيِّلُ لَهُ ، السّالِكُ لِمَناهِجِهِ ، المُحتَذي لِمِثالِهِ ، وقَد زادَكُم مِئَةً مِئَةً في أعطِيَتِكُم ، فَلا يَبقَيَنَّ رَجُلٌ مِنَ العُرَفاءِ وَالمَناكِبِ وَالتُّجّارِ وَالسُّكّانِ إلّا خَرَجَ فَعَسكَرَ مَعي ، فَأَيُّما رَجُلٍ وَجَدناهُ بَعدَ يَومِنا هذا مُتَخَلِّفا عَنِ العَسكَرِ بَرِئتُ مِنهُ الذِّمَّةَ . ثُمَّ خَرَجَ ابنُ زِيادٍ فَعَسكَرَ ، وبَعَثَ إلَى الحُصَينِ بنِ تَميمٍ ، وكانَ بِالقادِسِيَّةِ في أربَعَةِ آلافٍ ، فَقَدِمَ النُّخَيلَةَ في جَميعِ مَن مَعَهُ ، ثُمَّ دَعَا ابنُ زِيادٍ كَثيرَ بنَ شِهابٍ الحارِثِيَّ ، ومُحَمَّدَ بنَ الأَشعَثِ بنِ قَيسٍ ، وَالقَعقاعَ بنَ سُوَيدِ بنِ عَبدِ الرَّحمنِ المِنقَرِيَّ ، وأسماءَ بنَ خارِجَةَ الفَزارِيَّ ، وقالَ : طوفوا فِي النّاسِ ، فَمُروهُم بِالطّاعَةِ وَالاِستِقامَةِ ، وخَوِّفوهُم عَواقِبَ الاُمورِ وَالفِتنَةَ وَالمَعصِيَةَ ، وحُثّوهُم عَلَى العَسكَرَةِ . فَخَرَجوا فَعَذَّروا (2) وداروا بِالكوفَةِ ، ثُمَّ لَحِقوا بِهِ ، غَيرَ كَثيرِ بنِ شِهابٍ ؛ فَإِنَّهُ كانَ مُبالِغا يَدورُ بِالكوفَةِ يَأمُرُ النّاسَ بِالجَماعَةِ ، ويُحَذِّرُهُمُ الفِتنَةَ وَالفُرقَةَ ، ويُخَذِّلُ عَنِ الحُسَينِ عليه السلام . وسَرَّحَ ابنُ زِيادٍ أيضا حُصَينَ بنَ تَميمٍ في الأَربَعَةِ الآلافِ الَّذينَ كانوا مَعَهُ إلَى الحُسَينِ عليه السلام بَعدَ شُخوصِ عُمَرَ بنِ سَعدٍ بِيَومٍ أو يَومَينِ ، ووَجَّهَ أيضا إلَى الحُسَينِ عليه السلام حَجّارَ بنَ أبجَرَ العِجلِيَّ في ألفٍ ، وتَمارَضَ شَبَثُ بنُ رِبعِيٍّ ، فَبَعَثَ إلَيهِ فَدَعاهُ وعَزَمَ عَلَيهِ أن يَشخَصَ إلَى الحُسَينِ عليه السلام في ألفٍ فَفَعَلَ . وكانَ الرَّجُلُ يُبعَثُ في ألفٍ فَلا يَصِلُ إلّا في ثَلاثِمِئَةٍ أو أربَعِمِئَةٍ وأقَلَّ مِن ذلِكَ ، كَراهَةً مِنهُم لِهذَا الوَجهِ . ووَجَّهَ أيضا يَزيدَ بنَ الحارِثِ بنِ يَزيدَ بنِ رُوَيمٍ في ألفٍ أو أقَلَّ ، ثُمَّ إنَّ ابنَ زِيادٍ استَخلَفَ عَلَى الكوفَةِ عَمرَو بنَ حُرَيثٍ ، وأمَرَ القَعقاعَ بنَ سُوَيدِ بنِ عَبدِ الرَّحمنِ بنِ بُجَيرٍ المِنقَرِيَّ بِالتَّطوافِ بِالكوفَةِ في خَيلٍ ، فَوَجَدَ رَجُلاً مِن هَمدانَ قَد قَدِمَ يَطلُبُ ميراثا لَهُ بِالكوفَةِ ، فَأَتى بِهِ ابنَ زِيادٍ فَقَتَلَهُ ، فَلَم يَبقَ بِالكوفَةِ مُحتَلِمٌ إلّا خَرَجَ إلَى العَسكَرِ بِالنُّخَيلَةِ . ثُمَّ جَعَلَ ابنُ زِيادٍ يُرسِلُ العِشرينَ وَالثَّلاثينَ وَالخَمسينَ إلَى المِئَةِ غُدوَةً وضَحوَةً ونِصفَ النَّهارِ وعَشِيَّةً مِنَ النُّخَيلَةِ ، يُمِدُّ بِهِم عُمَرَ بنَ سَعدٍ ، وكانَ يَكرَهُ أن يَكونَ هَلاكُ الحُسَينِ عليه السلام عَلى يَدِهِ . فَلَم يَكُن شَيءٌ أحَبَّ إلَيهِ مِن أن يَقَعَ الصُّلحُ . ووَضَعَ ابنُ زِيادٍ المَناظِرَ عَلَى الكوفَةِ ؛ لِئَلّا يَجوزَ أحَدٌ مِنَ العَسكَرِ مَخافَةً لِأَن يَلحَقَ الحُسَينَ عليه السلام مُغيثا لَهُ ، ورَتَّبَ المَسالِحَ (3) حَولَها ، وجَعَلَ عَلى حَرَسِ الكوفَةِ وَالعَسكَرِ زَحرَ بنَ قَيسٍ الجُعِفيَّ ، ورَتَّبَ بَينَهُ وبَينَ عَسكَرِ عُمَرَ بنِ سَعدٍ خَيلاً مُضَمَّرَةً (4) مُقَدَّحَةً (5) ، فَكانَ خَبرُما قِبَلَهُ يَأتيهِ في كُلِّ وَقتٍ. (6)

.


1- .الأخبار الطوال : ص 254 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2626 .
2- .عذَّروا : قصَّروا ولم يبالغوا ، من التعذير : التقصير (راجع : النهاية : ج 3 ص 198 «عذر») .
3- .المسلحة : القوم الذين يحفظون الثغور من العدوّ . وجمع المسلح : مسالح (النهاية : ج 2 ص 388 «سلح») .
4- .تضمير الخيل : هو أن يظاهر عليها بالعلف حتّى تسمَن ، ثمّ لا تُعلَف إلّا قوتا لتخفَّ ، وقيل : تشدّ عليها سروجها وتجلَّل بالأجلّة حتّى تعرق تحتها ، فيذهب رَهَلُها ويشتدّ لحمها (النهاية : ج 3 ص 99 «ضمر») .
5- .من المجاز : التّقديح ؛ وهو تضمير الفرس ، وخيل مقدَّحة : ضامرة كأنّها ضُمِّرت ، فعل ذلك بها (تاج العروس : ج 4 ص 166 «قدح») . وكأنّها استعيرت من القِدح ؛ وهو السهم ، أي أنّها صارت كالسهم في انتصابها وسرعتها .
6- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 386 وراجع : الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 466 .

ص: 389

الأخبار الطِوال :[ عبيد اللّه بن زياد ]حُصَين بن نُمَير، حجّار بن اَبجَر، شَبَث بن رِبعى و شمر بن ذِى الجوشن را روانه كرد تا عمر بن سعد را در كارش يارى دهند. شمر ، اطاعت كرد و روانه شد ؛ امّا شَبَث ، بيمارى را بهانه كرد . ابن زياد به او گفت: آيا خود را به بيمارى مى زنى ؟ اگر تو مطيع ما هستى، براى جنگ با دشمن ما ، بيرون برو . هنگامى كه شَبَث ، اين را شنيد، حركت كرد و ابن زياد ، حارث بن يزيد بن رُوَيم را نيز روانه نمود. ابن زياد ، هر يكى از اين سرداران را روانه مى كرد ، افراد فراوانى را همراهشان مى كرد ؛ امّا وقتى به كربلا مى رسيدند، تنها گروه اندكى از آنان ، باقى مى مانْد ؛ زيرا جنگ با حسين عليه السلام را خوش نمى داشتند و از آن ، خوددارى كرده ، كنار مى كشيدند . از اين رو، ابن زياد، سُوَيد بن عبد الرحمان مِنقَرى را با سوارانى ، به سوى كوفه فرستاد و به او فرمان داد كه در كوفه بگردد و هر كس را ديد كه سرپيچى نموده، نزد او بياورد. او در محلّه هاى كوفه مى چرخيد كه مردى شامى را ديد كه براى گرفتن ارث خود به كوفه آمده بود. او را نزد ابن زياد فرستاد . او فرمان داد كه گردنش را بزنند . مردم ، چون چنين ديدند، [ براى جنگ با حسين عليه السلام ] ، راه افتادند .

أنساب الأشراف :[ گزارشگران ] مى گويند: هنگامى كه ابن زياد، عمر بن سعد را از حمّام اَعيَن روانه كرد، به مردم فرمان داد تا در نُخَيله ، خيمه بزنند و فرمان داد كه هيچ كس ، سرپيچى نكند . آن گاه ، بر بالاى منبر بالا رفت و معاويه را ستود و از نيكى اش و نيز عطاياى فراوان و توجّهش به امور مرزها ، ياد كرد و گوشزد نمود كه به واسطه او و به دست او، اُلفت و اتّفاق [ نظر ] ، به وجود آمده است . همچنين افزود: پسرش يزيد نيز همانند اوست ، راه او را مى رود و پايش را جاى پاى او مى گذارد، و اكنون ، صد تا صد تا بر عطايايتان ، افزوده است. پس هيچ كس از عَريفان (كارگزاران قبايل)، سران، تاجران و ساكنان نمانَد ، جز آن كه بيرون بيايد و با من در لشكرگاه ، حضور يابد ؛ چرا كه هر مردى را پس از امروز بيابيم كه از پيوستن به لشكر ، سرپيچى كرده، خون او مُباح است . سپس ابن زياد ، بيرون رفت و لشكرگاه را [ در نُخَيله ] بر پا كرد و فرستاد تا حُصَين بن تَميم (1) كه با چهار هزار تن در قادسيه بود، با آنان به نُخَيله بيايد ، و آمد. پس از او، كثير بن شِهاب حارثى، محمّد بن اشعث بن قيس ، قَعقاع بن سُوَيد بن عبدالرحمان مِنقَرى و اسماء بن خارجه فَزارى را فرا خواند و به آنان گفت: ميان مردم بگرديد و آنان را به فرمان بُردارى و پايدارى ، فرمان دهيد و از فرجام كار ، فتنه و سرپيچى ، بيمشان دهيد و آنان را براى پيوستن به لشكر ، تشويق كنيد. آنان ، بيرون آمدند ؛ امّا اندكى بيش در كوفه نچرخيدند و خود را به ابن زياد رساندند ، بجز كثير بن شِهاب كه تلاش مى كرد و در كوفه مى چرخيد و مردم را به متّحد شدن ، فرا مى خواند و نسبت به فتنه و تفرقه ، هشدار مى داد و مردم را از حسين عليه السلام ، باز مى داشت. ابن زياد ، همچنين حُصَين بن تَميم را با چهار هزار نفرى كه با او بودند ، يكى دو روز پس از فرستادن عمر بن سعد ، به سوى حسين عليه السلام روانه كرد . همچنين ، حجّار بن ابجر عِجْلى را با هزار نفر به سوى حسين عليه السلام فرستاد ؛ امّا شَبَث بن رِبعى ، خود را به بيمارى زد . ابن زياد ، دنبالش فرستاد و او را فرا خواند و به جد ، از او خواست كه با هزار نفر به سوى حسين عليه السلام بيرون برود ، و او چنين كرد. سردارى با هزار نفر روانه مى شد، امّا سيصد يا چهار صد تن و گاه كمتر از اين ، به كربلا مى رسيد ؛ زيرا اين رويارويى را ناخوش مى داشتند. ابن زياد، يزيد بن حارث بن يزيد بن رُوَيم را نيز با هزار نفر يا كمتر ، روانه كرد و سپس ، عمرو بن حُرَيث را به جاى خود در كوفه نهاد و به قَعقاع بن سُوَيد بن عبد الرحمان بن بُجَير مِنقَرى فرمان داد تا با سواران در كوفه بگردد. او مردى از قبيله هَمْدان را يافت كه براى گرفتن ارثيه اش، به كوفه آمده بود . او را نزد ابن زياد آورد و وى ، او را كُشت . از اين رو ، هيچ بالغى در كوفه نمانْد ، مگر آن كه به سوى لشكر در نُخَيله ، بيرون رفت. آن گاه ابن زياد ، بيست نفر و سى نفر و چهل نفر و گاه تا صد نفر را صبح زود و صبح و نيم روز و عصر ، از لشكرگاه نُخَيله به كمك عمر بن سعد ، روانه مى كرد و [ عمر ] ناخوش مى داشت كه كشته شدن حسين عليه السلام به دست او صورت گيرد و هيچ چيز را بيش از صلح با او ، دوست نداشت . ابن زياد ، پايگاه هايى را در كوفه قرار داده و نيروهايى را هم سامان داده بود ، از بيم آن كه كسى از لشكر براى يارى حسين عليه السلام به او نپيوندد و بر نگهبانان كوفه و لشكر، زَحر بن قيس جعفر را گمارده بود و ميان خود و لشكر عمر بن سعد، اسب هايى ورزيده و تندرو گذاشته بود و دائما اخبار او را دريافت مى كرد .

.


1- .نام درست اين فرمانده، «حُصَين بن نُمَير» است، چنان كه در اكثر منابع آمده است.

ص: 390

. .

ص: 391

. .

ص: 392

المناقب لابن شهرآشوب :جَهَّزَ ابنُ زِيادٍ عَلَيهِ خَمسا وثَلاثينَ ألفا ، فَبَعَثَ الحُرَّ في ألفِ رَجُلٍ مِنَ القادِسِيَّةِ ، وكَعبَ بنَ طَلحَةَ في ثَلاثَةِ آلافٍ ، وعُمَرَ بنَ سَعدٍ في أربَعَةِ آلافٍ ، وشِمرَ بنَ ذِي الجَوشَنِ السَّلولِيَّ في أربَعَةِ آلافٍ مِن أهلِ الشّامِ ، ويَزيدَ بنَ رَكّابٍ الكَلبِيَّ في ألفَينِ ، وَالحُصَينَ بنَ نُمَيرٍ السَّكونِيَّ في أربَعَةِ آلافٍ ، ومُضايِرَ بنَ رَهينَةَ المازِنِيَّ في ثَلاثَةِ آلافٍ ، ونَصرَ بنَ حَرَشَةَ في ألفَينِ ، وشَبَثَ بنَ رِبعِيٍّ الرِّياحِيَّ في ألفٍ ، وحَجّارَ بنَ أبجَرَ في ألفٍ ، وكانَ جَميعُ أصحابِ الحُسَينِ عليه السلام اثنَينِ وثَمانينَ رَجُلاً ، مِنهُمُ الفُرسانُ اثنانِ وثَلاثونَ فارِسا ، ولَم يَكُن لَهُم مِنَ السِّلاحِ إلاَّ السَّيفُ وَالرُّمحُ . (1)

.


1- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 98 .

ص: 393

المناقب، ابن شهرآشوب :ابن زياد ، 35 هزار تن را عليه او (امام حسين عليه السلام ) تجهيز كرد ، [ به اين قرار : ]حُر را با هزار نفر از قادسيه ، كعب بن طلحه را با سه هزار نفر، عمر بن سعد را با چهار هزار نفر، شمر بن ذى الجوشن سَلولى را با چهار هزار نفر از شاميان، يزيد بن رَكّاب كلبى را با دو هزار نفر، حُصَين بن نُمَير سَكونى را با چهار هزار نفر، مُضاير بن رَهينه مازِنى را با سه هزار نفر ، نصر بن حَرَشه را با دو هزار نفر، شَبَث بن رِبْعى رياحى را با يك هزار نفر و حجّار بن اَبجَر را با يك هزار نفر ؛ [ در حالى كه ]همه ياران حسين عليه السلام 82 تن بودند كه تنها 32 نفر آنها سواره [ و بقيّه ، پياده ]بودند و سلاحشان ، فقط شمشير و نيزه بود .

.

ص: 394

الأمالي للصدوق عن عبد اللّه بن منصور عن جعفر بن محمّد بن عليّ بن الحسين عن أبيه عن جدّه [زين العابدين] عليهم السلام :أقبَلَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ بِعَسكَرِهِ حَتّى عَسكَرَ بِالنُّخَيلَةِ ، وبَعَثَ إلَى الحُسَينِ عليه السلام رَجُلاً يُقالُ لَهُ عُمَرُ بنُ سَعدٍ قائِدُهُ في أربَعَةِ آلافِ فارِسٍ ، وأقبَلَ عَبدُ اللّهِ بنُ الحُصَينِ التَّميمِيُّ في ألفِ فارِسٍ ، يَتبَعُهُ شَبَثُ بنُ رِبعِيٍّ في ألفِ فارِسٍ ومُحَمَّدُ بنُ الأَشعَثِ بنِ قَيسٍ الكِندِيُّ أيضا في ألفِ فارِسٍ ، وكَتَبَ لِعُمَرَ بنِ سَعدٍ عَلَى النّاسِ ، وأمَرَهُم أن يَسمَعوا لَهُ ويُطيعوهُ . (1)

إثبات الوصيّة :تَوَجَّهَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ _ لَعَنَهُ اللّهُ _ بِالجُيوشِ مِن قِبَلِ يَزيدَ في ثَمانِيَةٍ وعِشرينَ ألفا . (2)

1 / 6وُصولُ عُمَرَ بنِ سَعدٍ إلى كَربَلاءَتاريخ الطبري عن عمّار بن عبد اللّه بن يسار الجهني :أقبَلَ [عُمَرُ بنُ سَعدٍ ]في أربَعَةِ آلافٍ حَتّى نَزَلَ بِالحُسَينِ عليه السلام مِنَ الغَدِ مِن يَومَ نَزَلَ الحُسَينُ عليه السلام نِينَوى . قالَ : فَبَعَثَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ إلَى الحُسَينِ عليه السلام عَزرَةَ بنَ قَيسٍ الأَحمَسِيَّ ، فَقالَ : اِيتِهِ فَسَلهُ مَا الَّذي جاءَ بِهِ ؟ وماذا يُريدُ ؟ وكانَ عَزرَةُ مِمَّن كَتَبَ إلَى الحُسَينِ عليه السلام ، فَاستَحيى مِنهُ أن يَأتِيَهُ . قالَ : فَعَرَضَ ذلِكَ عَلَى الرُّؤَساءِ الَّذينَ كاتَبوهُ ، فَكُلُّهُم أبى وكَرِهَهُ . قالَ : وقامَ إلَيهِ كَثيرُ بنُ عَبدِ اللّهِ الشَّعبِيُّ _ وكانَ فارِسا شُجاعا لَيس يَرُدُّ وَجهَهُ شَيءٌ _ فَقالَ : أنَا أذهَبُ إلَيهِ ، وَاللّهِ ، لَئِن شِئتَ لَأَفتِكَنَّ بِهِ ، فَقالَ لَهُ عُمَرُ بنُ سَعدٍ : ما اُريدُ أن يُفتَكَ بِهِ ، ولكِنِ ائتِهِ فَسَلهُ مَا الَّذي جاءَ بِهِ ؟ قالَ : فَأَقبَلَ إلَيهِ ، فَلَمّا رَآهُ أبو ثُمامَةَ الصّائِدِيُّ ، قالَ لِلحُسَينِ عليه السلام : أصلَحَكَ اللّهُ أبا عَبدِ اللّهِ ! قَد جاءَكَ شَرُّ أهلِ الأَرضِ وأجرَؤُهُ عَلى دَمٍ وأفتَكُهُ . فَقامَ إلَيهِ ، فَقالَ : ضَع سَيفَكَ ، قالَ : لا وَاللّهِ ، ولا كَرامَةَ ، إنَّما أنَا رَسولٌ ، فَإِن سَمِعتُم مِنّي أبلَغتُكُم ما اُرسِلتُ بِهِ إلَيكُم ، وإن أبَيتُمُ انصَرَفتُ عَنكُم ، فَقالَ لَهُ : فَإِنّي آخِذٌ بِقائِمِ سَيفِكَ ، ثُمَّ تَكَلَّم بِحاجَتِكَ ، قالَ : لا وَاللّهِ ، لا تَمُسُّهُ ، فَقالَ لَهُ : أخبِرني ما جِئتَ بِهِ وأنَا اُبلِغُهُ عَنكَ ، ولا أدَعُكَ تَدنو مِنهُ ، فَإِنَّكَ فاجِرٌ ، قالَ : فَاستَبّا . ثُمَّ انصَرَفَ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ فَأَخبَرَهُ الخَبَرَ ، قالَ : فَدَعا عُمَرُ قُرَّةَ بنَ قَيسٍ الحَنظَلِيَّ ، فَقالَ لَهُ : وَيحَكَ يا قُرَّةُ ! اِلقَ حُسَينا فَسَلهُ ما جاءَ بِهِ ؟ وماذا يُريدُ ؟ قالَ : فَأَتاهُ قُرَّةُ بنُ قَيسٍ ، فَلَمّا رَآهُ الحُسَينُ عليه السلام مُقبِلاً قالَ : أتَعرِفونَ هذا ؟ فَقالَ حَبيبُ بنُ مُظاهِرٍ : نَعَم ، هذا رَجُلٌ مِن حَنظَلَةَ تَميمِيٌّ ، وهُوَ ابنُ اُختِنا، ولَقَد كُنتُ أعرِفُهُ بِحُسنِ الرَّأيِ ، وما كُنتُ أراهُ يَشهَدُ هذَا المَشهَدَ ، فَجاءَ حَتّى سَلَّمَ عَلَى الحُسَينِ عليه السلام ، وأبلَغَهُ رِسالَةَ عُمَرَ بنِ سَعدٍ إلَيهِ لَهُ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : كَتَبَ إلَيَّ أهلُ مِصرِكُم هذا أن أقدَمَ ، فَأَمّا إذ كَرِهوني فَأَنَا أنصَرِفُ عَنهُم ، قالَ : ثُمَّ قالَ لَهُ حَبيبُ بنُ مُظاهِرٍ : وَيحَكَ يا قُرَّةَ بنَ قَيسٍ ! أنّى تَرجِعُ إلَى القَومِ الظّالِمينَ ! اُنصُر هذَا الرَّجُلَ الَّذي ، بِآبائِهِ أيَّدَكَ اللّهُ بِالكَرامَةِ وإيّانا مَعَكَ ، فَقالَ لَهُ قُرَّةُ : أرجِعُ إلى صاحِبي بِجَوابِ رِسالَتِهِ ، وأرى رَأيي . قالَ : فَانصَرَفَ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ ، فَأَخبَرَهُ الخَبَرَ ، فَقالَ لَهُ عُمَرُ بنُ سَعدٍ : إنّي لَأَرجو أن يُعافِيَنِي اللّهُ مِن حَربِهِ وقِتالِهِ . (3)

.


1- .الأمالي للصدوق : ص 219 ح 239 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 315 ح 1 .
2- .إثبات الوصيّة : ص 176 .
3- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 410 ، الفتوح : ج 5 ص 86 وفيه «فلان بن عبد اللّه السبيعي» بدل «كثير بن عبد اللّه الشعبي» ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 240 ؛ الإرشاد : ج 2 ص 84 ، روضة الواعظين : ص 199 كلّها نحوه وفي الأخيرين «عروة بن قيس» ، بحار الأنوار : ج 44 ص 384 وراجع : أنساب الأشراف : ج 3 ص 386 .

ص: 395

الأمالى ، صدوق _ به نقل از عبد اللّه بن منصور ، از امام صادق ، از پدرش امام باقر ، از جدّش امام زين العابدين عليهم السلام_ : عبيد اللّه بن زياد ، با لشكرش آمد تا در نُخَيله ، چادر زد و مردى به نام عمر بن سعد را با چهار هزار سوار به سوى حسين عليه السلام ، روانه كرد. عبد اللّه بن حُصَين تَميمى ، با هزار سوار و در پىِ او شَبَث بن رِبعى با هزار سوار ، و نيز محمّد بن اشعث بن قيس كِنْدى نيز با هزار سوار آمدند و عبيد اللّه ، عمر بن سعد را فرمانده همه آنان نمود و به ايشان ، فرمان داد تا گوش به فرمان و مطيع او باشند .

إثبات الوصيّة :عبيد اللّه بن زياد _ كه خداوند ، لعنتش كند _ ، 28 هزار سرباز را از جانب يزيد ، روانه كرد .

1 / 6رسيدن عمر بن سعد به كربلا

تاريخ الطبرى_ به نقل از عمّار بن عبد اللّه بن يَسار جُهَنى _: عمر بن سعد ، با چهار هزار نفر آمد تا در فرداى همان روزى كه حسين عليه السلام در نينوا فرود آمد، بر او در آمد . عمر بن سعد ، عَزرَة بن قيس اَحمَسى را به سوى حسين عليه السلام فرستاد و به او گفت: نزد او برو و انگيزه و هدف آمدنش را بپرس ؛ امّا عَزرَه از نامه نگاران به حسين عليه السلام بود و از اين رو ، خجالت كشيد كه نزد او برود . عمر ، اين را از ديگر سرانى كه [ با حسين عليه السلام ] نامه نگارى كرده بودند ، درخواست كرد ؛ امّا همه آنان ، خوددارى كردند و آن را ناخوش داشتند. كثير بن عبد اللّه شَعبى _ كه سوارى جسور بود و چيزى ، او را از ميدان به در نمى بُرد _ گفت: من به نزد او مى روم و _ به خدا سوگند _ ، اگر بخواهى ، او را ترور مى كنم ! عمر بن سعد به او گفت: نمى خواهم او را بكُشى ؛ بلكه فقط نزد او برو و انگيزه آمدنش را بپرس. او به سوى حسين عليه السلام آمد . هنگامى كه ابو ثُمامه صائدى ، او را ديد ، به حسين عليه السلام گفت: خداوند ، كارت به سامان آورد ، اى ابا عبد اللّه ! بدترين، جسورترين و بى مهاباترينِ زمينيان در كُشتن و خون ريختن ، نزد تو آمده است . از اين رو ، ابو ثُمامه ، به سوى او رفت و گفت: شمشيرت را فرو بگذار. او گفت: به خدا سوگند كه هرگز ، چنين نمى كنم و روا نيست كه چنين كنم ! من تنها يك پيكم . اگر به سخن من گوش مى دهيد، پيغامم را برسانم و اگر خوددارى مى كنيد، باز گردم . ابو ثمامه به او گفت: پس من ، قبضه شمشيرت را مى گيرم . آن گاه ، سخنت را بگو. او گفت: به خدا سوگند، دستت به آن نمى رسد ! ابو ثمامه به او گفت: پيغامت را به من بگو . من ، آن را به حسين عليه السلام مى رسانم ؛ ولى نمى گذارم كه به او نزديك شوى كه تو نابه كارى . آن دو به هم دشنام دادند . او نزد عمر بن سعد ، باز گشت و ماجرا را باز گفت . عمر ، قُرَّة بن قيس حَنظَلى را فرا خواند و به او گفت: واى بر تو ، اى قُرّه ! حسين را ملاقات كن و انگيزه و هدفش را جويا شو. قُرّة بن قيس ، نزد حسين عليه السلام آمد . چون امام عليه السلام او را ديد كه مى آيد ، فرمود : «آيا او را مى شناسيد ؟» . حبيب بن مُظاهر گفت: آرى . او مردى از قبيله حنظله تَميمى و خواهرزاده ماست . او را به نيكورأيى مى شناختم و گمان نمى بردم كه در اين معركه ، حاضر شود . او آمد تا بر حسين عليه السلام ، سلام داد و پيام عمر بن سعد را به حسين عليه السلام رساند . حسين عليه السلام فرمود : «اهل اين شهرتان (كوفه) به من نوشته اند كه بيايم ؛ امّا اكنون كه [ آمدن ]مرا خوش نمى دارند ، باز مى گردم» . حبيب بن مُظاهر نيز به او گفت: واى بر تو ، اى قُرّة بن قيس! كجا به سوى ستمكاران ، باز مى گردى؟! اين مرد را يارى كن كه خداوند ، تو و ما را به دست پدران او ، به كرامت ، تأييد كرده است . قُرّه ، به حبيب گفت : پاسخ پيام را به نزد فرماندهم مى برم و مى انديشم . قُرّه ، به سوى عمر بن سعد ، باز گشت و ماجرا را باز گفت. عمر بن سعد به او گفت: اميد مى برم كه خداوند ، مرا از ستيز و جنگ با او ، معاف بدارد .

.

ص: 396

. .

ص: 397

. .

ص: 398

تاريخ اليعقوبي :وَجَّهَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ ، لَمّا بَلَغَهُ قُربُهُ [أيِ الحُسَينِ عليه السلام ] مِنَ الكوفَةِ ، بِالحُرِّ بنِ يَزيدَ ، فَمَنَعَهُ مِن أن يَعدِلَ ، ثُمَّ بَعَثَ إلَيهِ بِعُمَرَ بنِ سَعدِ بنِ أبي وَقّاصٍ في جَيشٍ ، فَلَقِيَ الحُسَينَ عليه السلام بِمَوضِعٍ عَلَى الفُراتِ يُقالُ لَهُ كَربَلاءُ ، وكانَ الحُسَينُ عليه السلام فِي اثنَينِ وسِتّينَ ، أوِ اثنَينِ وسَبعينَ رَجُلاً مِن أهلِ بَيتِهِ وأصحابِهِ ، وعُمَرُ بنُ سَعدٍ في أربَعَةِ آلافٍ ، فَمَنَعوهُ الماءَ ، وحالوا بَينَهُ وبَينَ الفُراتِ ، فَناشَدَهُمُ اللّهَ عز و جل ، فَأَبَوا إلّا قِتالَهُ أو يَستَسلِمَ ، فَيَمضوا (1) بِهِ إلى عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ ، فَيَرى رَأيَهُ فيهِ ، ويُنفِذَ فيهِ حُكمَ يَزيدَ . (2)

إعلام الورى :نَزَلَ [الإِمامُ الحُسَينُ عليه السلام ] وذلِكَ في يَومِ الخَميسِ ، الثّاني مِنَ المُحَرَّمِ ، سَنَةَ إحدى وسِتّينَ ، فَلَمّا كانَ مِنَ الغَدِ قَدِمَ عَلَيهِم عُمَرُ بنُ سَعدِ بنِ أبي وَقّاصٍ في أربَعَةِ آلافِ فارِسٍ ، فَنَزَلَ نِينَوى ، فَبَعَثَ إلَى الحُسَينِ عليه السلام ، عُروَةَ بنَ قَيسٍ الأَحمَسِيَّ ، فَقالَ لَهُ : فَأتِهِ فَسَلهُ مَا الَّذي جاءَ بِكَ ؟ وكانَ عُروَةُ مِمَّن كَتَبَ إلَى الحُسَينِ عليه السلام ، فَاستَحيى مِنهُ أن يَأتِيَهُ ، فَعَرَضَ ذلِكَ عَلَى الرُّؤَساءِ ، فَكُلُّهُم أبى ذلِكَ لِمَكانِ أنَّهُم كاتَبوهُ ، فَدَعا عُمَرُ قُرَّةَ بنَ قَيسٍ الحَنظَلِيَّ فَبَعَثَهُ ، فَجاءَ ، فَسَلَّمَ عَلَى الحُسَينِ عليه السلام ، فَبَلَّغَهُ رِسالَةَ ابنِ سَعدٍ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : كَتَبَ إلَيَّ أهلُ مِصرِكُم هذا أن أقدَمَ ، فَأَمّا إذا كَرِهوني فَأَنَا أنصَرِفُ عَنكُم . (3)

.


1- .في الطبعة المعتمدة : «فمضوا» ، والتصويب من طبعة النجف .
2- .تاريخ اليعقوبي : ج 2 ص 243 .
3- .إعلام الورى : ج 1 ص 451 .

ص: 399

تاريخ اليعقوبى :هنگامى كه خبر نزديك شدن حسين عليه السلام به كوفه ، به عبيد اللّه بن زياد رسيد، حُرّ بن يزيد را روانه كرد و او ، حسين عليه السلام را از رفتن به راه خود ، باز داشت . سپس عمر بن سعد را با لشكرى فرستاد كه حسين عليه السلام را در جايى كنار فرات به نام كربلا ، ديدار كرد. حسين عليه السلام ، با 62 يا 72 تن از خاندان و يارانش بود و عمر بن سعد ، با چهار هزار تن [ سپاهى ] . آنان ، آب را از حسين عليه السلام ، باز داشتند و ميان او و فرات ، جدايى انداختند و حسين عليه السلام ، آنان را به خدا سوگند داد ؛ امّا ايشان ، چيز ديگرى جز جنگ يا تسليم شدن را نپذيرفتند ؛ تسليم شدن به اين صورت كه نزد عبيد اللّه بن زياد بروند و نظر او را بپذيرند و حكم يزيد را جارى كنند.

إعلام الورى :امام حسين عليه السلام ، روز پنج شنبه ، دوم محرّم سال 61 [ هجرى ] ، فرود آمد و فرداى آن روز، عمر بن سعد بن ابى وقّاص با چهار هزار سوار ، در نينوا فرود آمد و عُروة بن قيس اَحمَسى را به سوى حسين عليه السلام ، روانه كرد و به او گفت: نزد او برو و انگيزه آمدنش را بپرس . عُروه ، از نامه نگاران به حسين عليه السلام بود و از رفتن به نزد او ، خجالت كشيد. عمر ، از ديگر سران [ لشكر ]درخواست كرد ؛ ولى همگى به دليل نامه نگارى به امام عليه السلام ، خوددارى كردند . عمر ، قُرّه بن قيس حَنظَلى را فرا خواند و او را روانه كرد . او آمد و بر حسين عليه السلام ، سلام داد و پيام ابن سعد را به او رساند. حسين عليه السلام فرمود: «اهل اين شهرتان ، به من نوشته اند كه بيايم ؛ امّا اكنون كه [ آمدن ]مرا خوش نمى دارند، باز مى گردم» .

.

ص: 400

الملهوف :قالَ الرّاوي : ونَدَبَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ أصحابَهُ إلى قِتالِ الحُسَينِ عليه السلام فَاتَّبَعوهُ ، وَاستَخَفَّ قَومَهُ فَأَطاعوهُ ، وَاشتَرى مِن عُمَرَ بنِ سَعدٍ آخِرَتَهُ بِدُنياهُ ، ودَعاهُ إلى وِلايَةِ الحَربِ فَلَبّاهُ ، وخَرَجَ لِقِتالِ الحُسَينِ عليه السلام في أربَعَةِ آلافِ فارِسٍ ، وأتبَعَهُ ابنُ زِيادٍ بِالعَساكِرِ ، حَتّى تَكامَلَت عِندَهُ إلى سِتِّ لَيالٍ خَلَونَ مِنَ المُحَرَّمِ عِشرونَ ألفا ، فَضَيَّقَ عَلَى الحُسَينِ عليه السلام حَتّى نالَ مِنهُ العَطَشُ ومِن أصحابِهِ . (1)

1 / 7كِتابُ ابنِ زِيادٍ إلَى الإِمامِ عليه السلام وَامتِناعُهُ عَنِ الجَوابِالفتوح :أقبَلَ الحُرُّ بنُ يَزيدَ حَتّى نَزَلَ حِذاءَ الحُسَينِ عليه السلام في ألفِ فارِسٍ ، ثُمَّ كَتَبَ إلى عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ يُخبِرُهُ أنَّ الحُسَينَ نَزَلَ بِأَرضِ كَربَلاءَ ، قالَ : فَكَتَبَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ إلَى الحُسَينِ عليه السلام : أمّا بَعدُ يا حُسَينُ ، فَقَد بَلَغَني نُزولُكَ بِكَربَلاءَ ، وقَد كَتَبَ إلَيَّ أميرُ المُؤمِنينَ يَزيدُ بنُ مُعاوِيَةَ أن لا أتَوَسَّدَ الوَثيرَ (2) ولا أشبَعَ مِنَ الخُبزِ أو اُلحِقَكَ بَاللَّطيفِ الخَبيرِ ، أو تَرجِعَ إلى حُكمي وحُكمِ يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ ، وَالسَّلامُ . فَلَمّا وَرَدَ الكِتابُ قَرَأَهُ الحُسَينُ عليه السلام ، ثُمَّ رَمى بِهِ ، ثُمَّ قالَ : لا أفلَحَ قَومٌ آثَروا مَرضاةَ أنفُسِهِم عَلى مَرضاةِ الخالِقِ . فَقالَ لَهُ الرَّسولُ : أبا عَبدِ اللّهِ ، جَوابُ الكِتابِ ؟ قالَ : ما لَهُ عِندي جَوابٌ ؛ لِأَنَّهُ قَد حَقَّت عَلَيهِ كَلِمَةُ العَذابِ . فَقالَ الرَّسولُ لِابنِ زِيادٍ ذلِكَ ، فَغَضِبَ مِن ذلِكَ أشَدَّ الغَضَبِ . (3)

.


1- .الملهوف : ص 145 وراجع : كشف الغمّة : ج 2 ص 292 و ص 259 ومطالب السؤول : ص 72 و ص 75 .
2- .الوَثيرُ : الفِراشُ الوطيء (الصحاح : ج 2 ص 844 «وثر») .
3- .الفتوح : ج 5 ص 84 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 239 ، مطالب السؤول : ص 75 ؛ المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 98 ، كشف الغمّة : ج 2 ص 259 كلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 383 .

ص: 401

الملهوف :راوى مى گويد: عبيد اللّه بن زياد ، يارانش را به جنگ با حسين عليه السلام ، فرا خواند و آنان ، پيروى اش كردند . قومش را خوار داشت و اطاعتش كردند . آخرتِ عمر بن سعد را با دنيايش خريد و او را به فرماندهى نبرد با حسين عليه السلام ، فرا خواند و او پذيرفت و با چهار هزار سوار، براى جنگ با حسين عليه السلام بيرون آمد . همچنين ابن زياد ، سپاهيانى را پشتِ سر او فرستاد تا آن كه شش شب از محرّم گذشته ، به بيست هزار نفر رسيدند ، و بر حسين عليه السلام تنگ گرفت تا آن جا كه تشنگى در حسين عليه السلام و يارانش اثر كرد .

1 / 7نامه ابن زياد به امام عليه السلام و پاسخ ندادن ايشان

الفتوح :حُرّ بن يزيد ، با هزار سوار آمد و رو به روى حسين عليه السلام ، فرود آمد. سپس به عبيد اللّه بن زياد ، خبر فرود آمدن حسين عليه السلام را به سرزمين كربلا نوشت . عبيد اللّه بن زياد نيز به حسين عليه السلام چنين نوشت: «امّا بعد، اى حسين ! خبر فرود آمدنت به كربلا ، به من رسيده و اميرمؤمنان يزيد بن معاويه ، به من نوشته است كه بستر نگُسترم و نانِ سير نخورم تا آن كه تو را به خداى داناى لطيف ، ملحق كنم يا به حكم من و يزيد بن معاويه ، گردن بنهى . والسّلام ! » . هنگامى كه نامه رسيد، حسين عليه السلام آن را خواند . سپس آن را پرتاب كرد و فرمود : «قومى كه رضايتِ خودشان را بر رضايت آفريدگارشان مقدّم بدارند ، رستگار نمى شوند». پيك به حسين عليه السلام گفت: ابا عبد اللّه ! پاسخ نامه ؟ حسين عليه السلام فرمود : «من به او پاسخى نمى دهم ؛ چرا كه عذاب الهى بر او حتمى شده است» . پيك ، اين را به ابن زياد گفت و او به شدّت ، خشمگين شد .

.

ص: 402

1 / 8لِقاءُ الإِمامِ عليه السلام وَابنِ سَعدٍ بَينَ العَسكَرَينِتاريخ الطبري :قالَ أبو مِخنَفٍ : حَدَّثَني أبو جَنَابٍ عَن هانِئِ بنِ ثُبَيتٍ الحَضرَمِيِّ _ وكانَ قَد شَهِدَ قَتلَ الحُسَينِ عليه السلام _ قالَ : بَعَثَ الحُسَينُ عليه السلام إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ عَمرَو بنَ قَرَظَةَ بنِ كَعبٍ الأَنصارِيَّ : أنِ القَنِي اللَّيلَ بَينَ عَسكَري وعَسكَرِكَ . قالَ : فَخَرَجَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ في نَحوٍ مِن عِشرينَ فارِسا ، وأقبَلَ حُسَينٌ عليه السلام في مِثلِ ذلِكَ ، فَلَمَّا التَقَوا أمَرَ حُسَينٌ عليه السلام أصحابَهُ أن يَتَنَحَّوا عَنهُ ، وأمَرَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ أصحابَهُ بِمِثلِ ذلِكَ . قالَ : فَانكَشَفنا عَنهُما بِحَيثُ لا نَسمَعُ أصواتَهُما ولا كَلامَهُما ، فَتَكَلَّما فَأَطالا حَتّى ذَهَبَ مِنَ اللَّيلِ هَزيعٌ (1) ، ثُمَّ انصَرَفَ كُلُّ واحِدٍ مِنهُما إلى عَسكَرِهِ بِأَصحابِهِ . وتَحَدَّثَ النّاسُ فيما بَينَهُما ظَنّا يَظُنّونَهُ أنَّ حُسَينا عليه السلام قالَ لِعُمَرَ بنِ سَعدٍ : اُخرُج مَعي إلى يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ ونَدَعُ العَسكَرَينِ . قالَ عُمَرُ : إذَن تُهدَمَ داري ، قالَ : أنَا أبنيها لَكَ ، قالَ : إذَن تُؤخَذَ ضِياعي ، قالَ : إذَن اُعطِيَكَ خَيرا مِنها مِن مالي بِالحِجازِ . قالَ : فَتَكَرَّهَ ذلِكَ عُمَرُ . قالَ : فَتَحَدَّثَ النّاسُ بِذلِكَ ، وشاعَ فيهِم مِن غَيرِ أن يَكونوا سَمِعوا مِن ذلِكَ شَيئا ولا عَلِموهُ . قالَ أبو مِخنَفٍ : وأمّا ما حَدَّثَنا بِهِ المُجالِدُ بنُ سَعيدٍ وَالصَّقعَبُ بنُ زُهَيرٍ الأَزدِيُّ وغَيرُهُما مِنَ المُحَدِّثينَ ، فَهُوَ ما عَلَيهِ جَماعَةُ المُحَدِّثينَ ، قالوا : إنَّهُ قالَ : اِختاروا مِنّي خِصالاً ثَلاثا : إمّا أن أرجِعَ إلَى المَكانِ الَّذي أقبَلتُ مِنهُ ، وإمّا أن أضَعَ يَدي في يَدِ يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ ، فَيَرى فيما بَيني وبَينَهُ رَأيَهُ ، وإمّا أن تُسَيِّروني إلى أيِّ ثَغرٍ مِن ثُغورِ المُسلِمينَ شِئتُم ، فَأَكونَ رَجُلاً مِن أهلِهِ ، لي ما لَهُم ، وعَلَيَّ ما عَلَيهِم . قالَ أبو مِخنَفٍ : فَأَمّا عَبدُ الرَّحمنِ بنُ جُندَبٍ فَحَدَّثَني عَن عُقبَةَ بنِ سِمعانَ قالَ : صَحِبتُ حُسَينا ، فَخَرَجتُ مَعَهُ مِنَ المَدينَةِ إلى مَكَّةَ ، ومِن مَكَّةَ إلَى العِراقِ ، ولَم اُفارِقهُ حَتّى قُتِلَ ، ولَيسَ مِن مُخاطَبَتِهِ النّاسَ كَلِمَةٌ بِالمَدينَةِ ، ولا بِمَكَّةَ ، ولا فِي الطَّريقِ ، ولا بِالعِراقِ ، ولا في عَسكَرٍ إلى يَومِ مَقتَلِهِ إلّا وقَد سَمِعتُها . ألا وَاللّهِ ، ما أعطاهُم ما يَتَذاكَرُ النّاسُ وما يَزعُمونَ ؛ مِن أن يَضَعَ يَدَهُ في يَدِ يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ ، ولا أن يُسَيِّروهُ إلى ثَغرٍ مِن ثُغورِ المُسلِمينَ ، ولكِنَّهُ قالَ : دَعوني فَلَأَذهَبُ في هذِهِ الأَرضِ العَريضَةِ حَتّى نَنظُرَ ما يَصيرُ أمرُ النّاسِ . (2)

.


1- .هَزيعٌ من الليل : أي طائفة منه ، نحو ثُلُثِه أو رُبُعهِ (النهاية : ج 5 ص 262 «هزع») .
2- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 413 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 556 نحوه وراجع : الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 465 وسير أعلام النبلاء : ج 3 ص 311 وتاريخ دمشق : ج 14 ص 220 .

ص: 403

1 / 8ديدار امام عليه السلام و ابن سعد، ميان دو لشكر

تاريخ الطبرى_ به نقل از ابو مِخنَف _: ابو جَناب ، ازهانى بن ثُبَيت حَضرَمى _ كه شاهد كشته شدن حسين عليه السلام بوده است _ برايم نقل كرد كه : حسين عليه السلام ، عمرو بن قَرَظَة بن كعب انصارى را به سوى عمر بن سعد فرستاد كه [ بگويد ] : «امشب ، با من ميان لشكر من و لشكر خودت ، ديدار كن» . عمر بن سعد ، با حدود بيست سوار ، بيرون آمد و حسين عليه السلام نيز با همين حدود همراه ، آمد . چون همديگر را ديدند، حسين عليه السلام به يارانش فرمان داد كه از او دور شوند . عمر بن سعد نيز به يارانش ، همين گونه فرمان داد . ما از آنها جدا و دور شديم ، به گونه اى كه صدا و سخنشان را نشنويم . آن دو ، سخن گفتن را طول دادند تا پاسى از شب گذشت و هر يك از آنان با يارانش ، به سوى لشكر خود رفتند. مردم ، از روى گمان، سخنان ميان آنان را چنين بازگو كردند كه حسين عليه السلام به عمر بن سعد ، گفته است: «همراه من به نزد يزيد بن معاويه بيا و هر دو ، لشكر را رها كنيم» . عمر گفت: در اين صورت ، خانه ام ويران مى شود . حسين عليه السلام فرمود: «من ، آن را برايت مى سازم» . عمر گفت: مِلك و مزرعه ام را مى گيرند. حسين عليه السلام فرمود: «من ، بهتر از آن را از مِلكم در حجاز ، به تو مى دهم» ؛ امّا عمر ، از اين سخن ، خوشش نيامد . مردم ، اين [ نقل قول ها ] را مى گويند و ميان آنان ، رواج يافته است، بدون آن كه چيزى از آن را شنيده باشند و يا دانسته باشند. و امّا آنچه مُجالِد بن سعيد و صَقعَب بن زُهَير اَزْدى و محدّثان ديگر براى ما گفته اند، همان است كه گروه محدّثان ، بر آن هستند و گفته اند كه امام حسين عليه السلام فرمود: «يكى از سه پيشنهاد مرا بپذيريد : يا به همان جايى كه از آن جا آمده ام ، باز گردم يا دستم را در دست يزيد بن معاويه بگذارم و ميان من و خود ، حكم كند يا مرا به هر يك از مرزهاى مسلمانان كه مى خواهيد ، بفرستيد و من هم مانند يكى از ساكنان همان جا مى شوم ، با همان وظايف و حقوق» . امّا عبد الرحمان بن جُندَب ، برايم از عُقبَة بن سَمْعان نقل كرد كه : همراه حسين عليه السلام بودم و با او از مدينه به مكّه ، و از مكّه به عراق آمدم و تا هنگام شهادتش از او جدا نشدم و كلمه اى با مردم ، چه در مدينه ، چه در مكّه ، چه در راه ، چه در عراق و چه در ميان لشكر تا روز شهادتش ، سخن نگفت، جز آن كه من ، آن را شنيدم . بدانيد كه _ به خدا سوگند _ ، حسين عليه السلام ، آنچه را كه مردم مى گويند و مى پندارند ، به آنان ، واگذار نكرد . او ، نه گفت كه [مى خواهد] دست در دست يزيد بن معاويه بگذارد ، نه [خواست كه] او را به مرزى از مرزهاى مسلمانان بفرستند ؛ بلكه فرمود : «مرا وا بگذاريد كه در اين زمين پهناور بروم تا ببينم كه كار مردم ، به كجا مى انجامد» .

.

ص: 404

مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي :أرسَلَ الحُسَينُ عليه السلام إلَى ابنِ سَعدٍ : إنّي اُريدُ أن اُكَلِّمَكَ فَالقَنِي اللَّيلَةَ بَينَ عَسكَري وعَسكَرِكَ ، فَخَرَجَ إلَيهِ عُمَرُ بنُ سَعدٍ في عِشرينَ فارِسا وَالحُسَينُ عليه السلام في مِثلِ ذلِكَ ، ولَمَّا التَقَيا أمَرَ الحُسَينُ عليه السلام أصحابَهُ ، فَتَنَحَّوا عَنهُ ، وبَقِيَ مَعَهُ أخوهُ العَبّاسُ عليه السلام ، وَابنُهُ عَلِيٌّ الأَكبَرُ ، وأمَرَ ابنُ سَعدٍ أصحابَهُ ، فَتَنَحَّوا عَنهُ ، وبَقِيَ مَعَهُ ابنُهُ حَفصٌ ، وغُلامٌ لَهُ يُقالُ لَهُ لاحِقٌ . فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام لِابنِ سَعدٍ : وَيحَكَ ! أما تَتَّقِي اللّهَ الَّذي إلَيهِ مَعادُكَ ؟ أتُقاتِلُني وأنَا ابنُ مَن عَلِمتَ يا هذا ؟ ذَر هؤُلاءِ القَومَ وكُن مَعي ؛ فَإِنَّهُ أقرَبُ لَكَ مِنَ اللّهِ . فَقالَ لَهُ عُمَرُ : أخافُ أن تُهدَمَ داري ! فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : أنَا أبنيها لَكَ . فَقالَ عُمَرُ : أخافُ أن تُؤخَذَ ضَيعَتي ! فَقالَ : أنَا اُخلِفُ عَلَيكَ خَيرا مِنها مِن مالي بِالحِجازِ . فَقالَ : لي عِيالٌ أخافُ عَلَيهِم ، فَقالَ : أنَا أضمِنُ سَلامَتَهُم . قالَ : ثُمَّ سَكَتَ فَلَم يُجِبهُ عَن ذلِكَ ، فَانصَرَفَ عَنهُ الحُسَينُ عليه السلام وهُوَ يَقولُ : ما لَكَ ذَبَحَكَ اللّهُ عَلى فِراشِكَ سَريعا عاجِلاً ، ولا غَفَرَ لَكَ يَومَ حَشرِكَ ونَشرِكَ ! فَوَاللّهِ ، إنّي لَأَرجو أن لا تَأكُلَ مِن بُرِّ العِراقِ إلّا يَسيرا . فَقالَ لَهُ عُمَرُ : يا أبا عَبدِ اللّهِ ، فِي الشَّعيرِ عِوَضٌ عَنِ البُرِّ ! ! ثُمَّ رَجَعَ عُمَرُ إلى مُعَسكَرِهِ (1) .

.


1- .مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 245 ، الفتوح : ج 5 ص 92 نحوه وبزيادة «من رسول اللّه صلى الله عليه و آله » بعد «يا هذا» ؛ بحار الأنوار : ج 44 ص 388 .

ص: 405

مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى :حسين عليه السلام ، به عمر بن سعد ، پيام فرستاد كه : «مى خواهم با تو گفتگو كنم. امشب ميان لشكر من و لشكر خودت ، همديگر را ببينيم» . عمر بن سعد ، با بيست سوار و حسين عليه السلام نيز با همين تعداد ، بيرون آمدند . هنگامى كه يكديگر را ديدند، حسين عليه السلام به يارانش فرمان داد و آنان ، از او كناره گرفتند و تنها برادرش عبّاس عليه السلام و پسرش على اكبر عليه السلام در كنارش ماندند . ابن سعد نيز به يارانش فرمان داد . آنان هم از او دور شدند و تنها فرزندش حَفْص و غلامش به نام لاحِق ، در كنار او ماندند. حسين عليه السلام به ابن سعد گفت : «واى بر تو! آيا از خدايى كه بازگشتت به سوى اوست، پروا نمى كنى ؟ اى مرد ! آيا با من مى جنگى ، در حالى كه مى دانى من ، فرزند چه كسى هستم ؟ اين قوم را وا گذار و با من باش كه در اين حال ، به خدا نزديك ترى» . عمر به حسين عليه السلام گفت : بيم دارم كه خانه ام ويران شود ! حسين عليه السلام فرمود : «من ، آن را برايت مى سازم» . عمر گفت : مى ترسم كه مزرعه ام را بگيرند . حسين عليه السلام فرمود : «من ، بهتر از آن را از مِلكم در حجاز ، به تو مى دهم» . عمر گفت: من خانواده اى دارم كه بر آنها بيمناكم . حسين عليه السلام فرمود : «من ، سلامتِ آنها را ضمانت مى كنم» . عمر ، ساكت ماند و پاسخى نداد و حسين عليه السلام ، از او روى گردانْد و در حال بازگشت فرمود : «تو را چه شده ؟! خداوند ، تو را هر چه زودتر در بسترت بكُشد و تو را در روز حَشْر و نشرت ، نيامرزد! به خدا سوگند ، اميد دارم كه جز اندكى از گندم عراق ، نخورى !». عمر به حسين عليه السلام گفت: اى ابا عبد اللّه ! به جاى گندم، جو هست ! سپس ، عمر به لشكر خود ، باز گشت .

.

ص: 406

أنساب الأشراف :تَواقَفَ الحُسَينُ عليه السلام وعُمَرُ بنُ سَعدٍ خِلوَينِ ، فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : اِختاروا مِنِّي الرُّجوعَ إلَى المَكانِ الَّذي أقبَلتُ مِنهُ ، أو أن أضَعَ يَدي في يَدِ يَزيدَ ، فَهُوَ ابنُ عَمّي لِيَرى رَأيَهُ فِيَّ ، وإمّا أن تُسَيِّروني إلى ثَغرٍ مِن ثُغورِ المُسلِمينَ ، فَأَكونَ رَجُلاً مِن أهلِهِ ، لي ما لَهُ ، وعَلَيَّ ما عَلَيهِ . ويُقالُ : إنَّهُ لَم يَسَلهُ إلّا أن يَشخَصَ إلَى المَدينَةِ فَقَط . (1)

.


1- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 390 .

ص: 407

أنساب الأشراف :حسين عليه السلام و عمر بن سعد ، با يكديگر خلوت كردند . حسين عليه السلام به او فرمود : «يكى از اين سه كار را از من بپذيريد: بازگشت به جايى كه از آن جا آمده ام ، يا دست در دست يزيد بگذارم كه او پسرعموى من است و به نظرش در باره ام گردن مى نهم ، يا مرا به يكى از مرزهاى مسلمانان بفرستيد تا مانند آنها باشم ، با همان وظايف و حقوق» . همچنين ، گفته مى شود : از او ، جز اين كه به مدينه برود ، چيزى نخواست .

.

ص: 408

تذكرة الخواصّ :قَد وَقَعَ في بَعضِ النُّسَخِ ، أنَّ الحُسَينَ عليه السلام قالَ لِعُمَرَ بنِ سَعدٍ : دَعوني أمضي إلَى المَدينَةِ أو إلى يَزيدَ ، فَأَضَعُ يَدي في يَدِهِ ، ولا يَصِحُّ ذلِكَ عَنهُ ، فَإِنَّ عُقبَةَ بنَ سِمعانَ قالَ : صَحِبتُ الحُسَينَ عليه السلام مِنَ المَدينَةِ إلَى العِراقِ ، ولَم أزَل مَعَهُ إلى أن قُتِلَ ، وَاللّهِ ، ما سَمِعتُهُ قالَ ذلِكَ . (1)

المناقب لابن شهرآشوب :إنَّ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام قالَ لِعُمَرَ بنِ سَعدٍ : إنَّ مِمّا يُقِرُّ لِعَيني أنَّكَ لا تَأكُلُ مِن بُرِّ العِراقِ بَعدي إلّا قَليلاً ، فَقالَ مُستَهزِئا : يا أبا عَبدِ اللّهِ ، فِي الشَّعيرِ خَلَفٌ !! فَكانَ كَما قالَ لَم يَصِل إلَى الرَّيِّ ، وقَتَلَهُ المُختارُ . (2)

1 / 9كِتابُ ابنِ سَعدٍ إلَى ابنِ زِيادٍ وجَوابُهُتاريخ الطبري عن حسّان بن فائد بن بكير العبسيّ :أشهَدُ أنَّ كِتابَ عُمَرَ بنِ سَعدٍ جاءَ إلى عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ وأنَا عِندَهُ ، فَإِذا فيهِ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، أمّا بَعدُ ، فَإِنّي حَيثُ نَزَلتُ بِالحُسَينِ بَعَثتُ إلَيهِ رَسولي ، فَسَأَلتُهُ عَمّا أقدَمَهُ ، وماذا يَطلُبُ ويَسأَلُ ، فَقالَ : كَتَبَ إلَيَّ أهلُ هذِهِ البِلادِ وأتَتني رُسُلُهُم ، فَسَأَلونِيَ القُدومَ فَفَعَلتُ ؛ فَأَمّا إذ كَرِهوني ، فَبَدا لَهُم غَيرُ ما أتَتني بِهِ رُسُلُهُم ، فَأَنَا مُنصَرِفٌ عَنهُم ، فَلَمّا قُرِئَ الكِتابُ عَلَى ابنِ زِيادٍ قالَ : الآنَ إذ عَلِقَتْ مَخالِبُنا بِهِيَرجُو النَّجاةَ ولاتَ حينَ مَناصِ ! (3) قالَ : وكَتَبَ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، أمّا بَعدُ ، فَقَد بَلَغَني كِتابُكَ ، وفَهِمتُ ما ذَكَرتَ ، فَاعرِض عَلَى الحُسَينِ أن يُبايِعَ لِيَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ هُوَ وجَميعُ أصحابِهِ ، فَإِذا فَعَلَ ذلِكَ رَأَينا رَأيَنا ، وَالسَّلامُ . قالَ : فَلَمّا أتى عُمَرَ بنَ سَعدٍ الكِتابُ ، قالَ : قَد حَسِبتُ ألّا يَقبَلَ ابنُ زِيادٍ العافِيَةَ (4) .

.


1- .تذكرة الخواصّ : ص 248 .
2- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 55 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 300 ح 1 .
3- .لات حين مناص : ليست الساعة أو المدّة حين مناص ، والمناص : الملجأ (مفردات ألفاظ القرآن : ص 749 «لات» وص 829 «نوص») .
4- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 411 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 241 نحوه ؛ الإرشاد : ج 2 ص 86 ، روضة الواعظين : ص 200 ، إعلام الورى : ج 1 ص 451 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 385 وراجع : أنساب الأشراف : ج 3 ص 386 والفتوح : ج 5 ص 87 .

ص: 409

تذكرة الخواصّ :در برخى نسخه ها آمده است كه حسين عليه السلام به عمر بن سعد فرمود : «يا بگذاريد كه به مدينه باز گردم ، يا نزد يزيد بروم و دست در دستش بگذارم» . اين ، سخن درستى نيست ؛ زيرا عُقبَة بن سَمْعان ، گفته است : من از مدينه تا عراق ، همراه حسين عليه السلام بودم و همواره تا هنگام شهادتش ، او را همراهى كردم ؛ امّا _ به خدا سوگند _ ، اين سخن را از او نشنيدم.

المناقب، ابن شهرآشوب :حسين بن على عليه السلام ، به عمر بن سعد فرمود : «آنچه چشمم را روشن مى كند ، اين است كه تو پس از من ، جز اندكى از گندم عراق ، نخواهى خورد» . عمر ، به ريشخند گفت: اى ابا عبد اللّه ! به جايش ، جو هست ! او ، همان گونه كه حسين عليه السلام گفته بود، به فرمان روايىِ رى نرسيد و مختار ، او را كُشت .

1 / 9نامه ابن سعد به ابن زياد و پاسخ او

تاريخ الطبرى_ به نقل از حسّان بن فائد بن بُكَير عَبَسى : _گواهى مى دهم وقتى نامه عمر بن سعد به عبيد اللّه بن زياد رسيد ، من آن جا بودم. در آن ، نوشته بود : «به نام خداوند بخشنده مهربان . امّا بعد ، هنگامى كه بر حسين عليه السلام فرود آمدم، پيكم را به سوى او فرستادم و از كار و مقصود و خواسته اش ، جويا شدم. او گفت : اهالى اين سرزمين، به من نامه نوشته اند و فرستادگان آنها نزد من آمده ، از من خواسته اند كه بيايم و من ، آمده ام ؛ امّا اكنون ، اگر [ آمدن ] مرا خوش نمى دارند و از تصميمى كه فرستادگانشان برايم آورده بودند، منصرف شده اند، من نيز باز مى گردم » . هنگامى كه نامه را براى ابن زياد خواندند ، گفت : اكنون كه چنگال هايمان در او فرو رفته استاميد نجات دارد ؛ ولى هيچ راه گريزى نيست. آن گاه عبيد اللّه بن زياد ، به عمر بن سعد ، نوشت : «به نام خداوند بخشنده مهربان . امّا بعد، نامه ات به من رسيد و آنچه را گفتى ، فهميدم . به حسين ، پيشنهاد بده كه خودش و همه يارانش با يزيد ، بيعت كنند . چون چنين كرد، تصميم خود را مى گيريم . والسّلام ! ». هنگامى كه نامه به عمر بن سعد رسيد ، گفت : فكرش را مى كردم كه ابن زياد ، [ حسين را ]آسوده نخواهد گذاشت !

.

ص: 410

تاريخ الطبري عن المجالد بن سعيد الهمداني والصّقعب بن زهير :إنَّهُما كانَا التَقَيا مِرارا ثَلاثا أو أربَعا ؛ حُسَينٌ عليه السلام وعُمَرُ بنُ سَعدٍ ؛ قالَ : فَكَتَبَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ إلى عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ اللّهَ قَد أطفَأَ النّائِرَةَ (1) ، وجَمَعَ الكَلِمَةَ ، وأصلَحَ أمرَ الاُمَّةِ ، هذا حُسَينٌ قَد أعطاني أن يَرجِعَ إلَى المَكانِ الَّذي مِنهُ أتى ، أو أن نُسَيِّرَهُ إلى أيِّ ثَغرٍ مِن ثُغورِ المُسلِمينَ شِئنا ، فَيَكونَ رَجُلاً مِنَ المُسلِمينَ ، لَهُ ما لَهُم ، وعَلَيهِ ما عَلَيهِم ، أو أن يَأتِيَ يَزيدَ أميرَ المُؤمِنينَ ، فَيَضَعَ يَدَهُ في يَدِهِ ، فَيَرى فيما بَينَهُ وبَينَهُ رَأيَهُ ، وفي هذا لَكُم رِضىً ولِلاُمَّةِ صَلاحٌ . قالَ : فَلَمّا قَرَأَ عُبَيدُ اللّهِ الكِتابَ قالَ : هذا كِتابُ رَجُلٍ ناصِحٍ لِأَميرِهِ ، مُشفِقٍ عَلى قَومِهِ ، نَعَم قَد قَبِلتُ . قالَ : فَقامَ إلَيهِ شِمرُ بنُ ذِي الجَوشَنِ ، فَقالَ : أتَقبَلُ هذا مِنهُ وقَد نَزَلَ بِأَرضِكَ إلى جَنبِكَ ؟ وَاللّهِ ، لَئِن رَحَلَ مِن بَلَدِكَ ولَم يَضَع يَدَهُ في يَدِكَ لَيَكونَنَّ أولى بِالقُوَّةِ وَالعِزَّةِ ، ولَتَكونَنَّ أولى بِالضَّعفِ وَالعَجزِ ، فَلا تُعطِهِ هذِهِ المَنزِلَةَ ، فَإِنَّها مِنَ الوَهَنِ ، ولكِن لِيَنزِل عَلى حُكمِكَ هُوَ وأصحابُهُ ، فَإِن عاقَبتَ فَأَنت وَلِيُّ العُقوبَةِ ، وإن غَفَرتَ كانَ ذلِكَ لَكَ ، وَاللّهِ ، لَقَد بَلَغَني أنَّ حُسَينا وعُمَرَ بنَ سَعدٍ يَجلِسانِ بَينَ العَسكَرَينِ ، فَيَتَحَدَّثانِ عامَّةَ اللَّيلِ . فَقالَ لَهُ ابنُ زِيادٍ : نِعمَ ما رَأَيتَ ! الرَّأيُ رَأيُكَ . (2)

.


1- .نائرة : أي فتنة حادثة وعداوة . ونارُ الحرب ونائرتها : شرُّها وهيجها (النهاية : ج 5 ص 127 «نور») .
2- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 414 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 556 وراجع : الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 465 وسير أعلام النبلاء : ج 3 ص 311 وتاريخ دمشق : ج 14 ص 220 .

ص: 411

تاريخ الطبرى_ به نقل از مُجالِد بن سعيد هَمْدانى و صَقعَب بن زُهَير _: آن دو (حسين عليه السلام و عمر بن سعد) ، سه، چهار بار ، يكديگر را ملاقات كردند و عمر بن سعد ، به عبيد اللّه بن زياد نوشت : «امّا بعد، خداوند ، آتش جنگ را خاموش كرد و ما را بر يك كلمه ، گِرد آورد و كار امّت را به سامان آورد. اين ، حسين است كه به من ، پيشنهاد داده است يا به همان جا كه از آن آمده ، باز گردد يا او را به هر مرزى از مرزهاى مسلمانان كه مى خواهيم ، بفرستيم تا مانند يك مسلمان ، حقوق و وظايفى داشته باشد ، يا نزد اميرمؤمنان يزيد بيايد و دست در دست او بگذارد و به رأى او ، گردن نهد . اين ، رضايت شما و صلاح امّت را فراهم مى آورد» . هنگامى كه عبيد اللّه ، نامه را خواند ، گفت : اين ، نامه مردى است كه خيرخواه اميرش و دلسوز قومش است. باشد . پذيرفتم . شمر بن ذى الجوشن ، برخاست و به ابن زياد گفت: آيا اين را از او مى پذيرى، در حالى كه به سرزمينت وارد شده و در كنار تو ، فرود آمده است ؟ ! به خدا سوگند ، اگر از سرزمين تو برود و دست بيعت به تو ندهد، قوى تر و شوكتمندتر مى شود و تو ، ضعيف تر و ناتوان تر. پس ، اين اختيار را به او نده كه نشانِ سستى است ؛ بلكه او و يارانش ، بايد بر حكم تو گردن نهند. پس اگر كيفر دادى، اختيار دارى و اگر بخشيدى، حقّ توست . به خدا سوگند ، به من خبر رسيده كه حسين و عمر بن سعد ، ميان دو لشكر مى نشينند و همه شب را با هم سخن مى گويند . ابن زياد به او گفت: خوب گفتى! رأى ، همان رأى تو باشد .

.

ص: 412

المناقب لابن شهرآشوب :أقبَلَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ في أربَعَةِ آلافٍ حَتّى نَزَلَ بِالحُسَينِ عليه السلام ، وبَعَثَ مِن غَدِهِ قُرَّةَ بنَ قَيسٍ الحَنظَلِيَّ يَسأَلُهُ مَا الَّذي جاءَ بِهِ ؟ فَلَمّا بَلَّغَ رِسالَتَهُ قالَ الحُسَينُ عليه السلام : كَتَبَ إلَيَّ أهلُ مِصرِكُم أن أقدَمَ ، فَأَمّا إذا كَرِهتُموني فَأَنَا أنصَرِفُ عَنكُم . فَلَمّا سَمِعَ عُمَرُ جَوابَهُ كَتَبَ إلَى ابنِ زِيادٍ بِذلِكَ ، فَلَمّا رَأَى ابنُ زِيادٍ كِتابَهُ قالَ : الآنَ إذ عَلِقَت مَخالِبُنا بِهِيَرجُو النَّجاةَ ولاتَ حينَ مَناصِ وكَتَبَ إلى عُمَرَ : اِعرِض عَلَى الحُسَينِ أن يُبايِعَ يَزيدَ وجَميعُ أصحابِهِ ، فَإِذا فَعَلَ ذلِكَ رَأَينا رَأيَنا ، وإن أبى فَائتِني بِهِ . (1)

الإرشاد عن حميد بن مسلم :لَمّا رَأَى الحُسَينُ عليه السلام نُزولَ العَساكِرِ مَعَ عُمَرَ بنِ سَعدٍ بِنينَوى ومَدَدَهُم لِقِتالِهِ أنفَذَ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ : إنّي اُريدُ أن ألقاكَ ، فَاجتَمَعا لَيلاً ، فَتَناجَيا طَويلاً ، ثُمَّ رَجَعَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ إلى مَكانِهِ ، وكَتَبَ إلى عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ اللّهَ قَد أطفَأَ النّائِرَةَ ، وجَمَعَ الكَلِمَةَ ، وأصلَحَ أمرَ الاُمَّةِ ، هذا حُسَينٌ قَد أعطاني أن يَرجِعَ إلَى المَكانِ الَّذي أتى مِنهُ ، أو أن يَسيرَ إلى ثَغرٍ مِنَ الثُّغورِ ، فَيَكونَ رَجُلاً مِنَ المُسلِمينَ ، لَهُ ما لَهُم ، وعَلَيهِ ما عَلَيهِم ، أو أن يَأتِيَ أميرَ المُؤمِنينَ يَزيدَ ، فَيَضَعَ يَدَهُ في يَدِهِ ، فَيَرى فيما بَينَهُ وبَينَهُ رَأيَهُ ، وفي هذا لَكُم رِضىً ولِلاُمَّةِ صَلاحٌ . فَلَمّا قَرَأَ ، عُبَيدُ اللّهِ الكِتابَ قالَ : هذا كِتابُ ناصِحٍ مُشفِقٍ عَلى قَومِهِ . فَقامَ إلَيهِ شِمرُ بنُ ذِي الجَوشَنِ ، فَقالَ : أتَقبَلُ هذا مِنهُ وقَد نَزَلَ بِأَرضِكَ وإلى جَنبِكَ ؟ وَاللّهِ ، لَئِن رَحَلَ مِن بِلادِكَ ولَم يَضَعَ يَدَهُ في يَدِكَ لَيَكونَنَّ أولى بِالقُوَّةِ ، ولَتَكونَنَّ أولى بِالضَّعفِ وَالعَجزِ ، فَلا تُعطِهِ هذِهِ المَنزِلَةَ ، فَإِنَّها مِنَ الوَهَنِ ، ولكِن لِيَنزِل عَلى حُكمِكَ هُوَ وأصحابُهُ ، فَإِن عاقَبتَ فَأَنتَ أولى بِالعُقوبَةِ ، وإن عَفَوتَ كانَ ذلِكَ لَكَ . قالَ لَهُ ابنُ زِيادٍ : نِعمَ ما رَأَيتَ ، الرَّأيُ رَأيُكَ ، اخرُج بِهذَا الكِتابِ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ ، فَليَعرِض عَلَى الحُسَينِ وأصحابِهِ النُّزولَ عَلى حُكمي ، فَإِن فَعَلوا فَليَبعَث بِهِم إلَيَّ سِلما ، وإن هُم أبَوا فَليُقاتِلهُم ، فَإِن فَعَلَ فَاسمَع لَهُ وأطِع ، وإن أبى أن يُقاتِلَهُم فَأَنتَ أميرُ الجَيشِ ، وَاضرِب عُنُقَهُ ، وَابعَث إلَيَّ بِرَأسِهِ ... . فَأَقبَلَ شِمرٌ بِكِتابِ عُبَيدِ اللّهِ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ ، فَلَمّا قَدِمَ عَلَيهِ وقَرَأَهُ ، قالَ لَهُ عُمَرُ : ما لَكَ وَيلَكَ ؟ لا قَرَّبَ اللّهُ دارَكَ ، قَبَّحَ اللّهُ ما قَدِمتَ بِهِ عَلَيَّ ، وَاللّهِ ، إنّي لَأَظُنُّكَ أنَّكَ نَهَيتَهُ أن يَقبَلَ ما كَتَبتُ بِهِ إلَيهِ ، وأفسَدتَ عَلَينا أمرَنا . (2)

.


1- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 97 وراجع : المنتظم : ج 5 ص 336 .
2- .الإرشاد : ج 2 ص 87 ، روضة الواعظين : ص 201 ، إعلام الورى : ج 1 ص 452 كلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 389 وراجع : مثير الأحزان : ص 50 .

ص: 413

المناقب، ابن شهرآشوب:عمر بن سعد ، با چهارهزار تن آمد تا بر حسين عليه السلام ، فرود آمد و فردايش ، قُرّة بن قيس حَنظَلى را روانه كرد تا هدف از آمدنش را بپرسد. هنگامى كه پيغامش را رساند، امام حسين عليه السلام فرمود : «اهالى سرزمينتان، به من نوشته اند كه بيايم ؛ امّا اگر [ آمدن ] مرا خوش نمى داريد، باز مى گردم» . هنگامى كه عمر ، پاسخش را شنيد، آن را به ابن زياد نوشت . هنگامى كه ابن زياد ، نامه عمر را خواند ، گفت : اكنون كه چنگال هايمان در او فرو رفته استاميد نجات دارد ؛ امّا هيچ راه گريزى نيست . سپس به عمر نوشت: به حسين ، عرضه بدار كه خود و همه يارانش با يزيد ، بيعت كنند . چون چنين كرد، ما رأى خود را صادر مى كنيم ، و اگر خوددارى نمود، او را نزد من بياور .

الإرشاد_ به نقل از حُمَيد بن مسلم _: هنگامى كه امام حسين عليه السلام ، فرود آمدن لشكرها را با عمر بن سعد در نينوا و كمك دادنشان براى نبرد با او را ديد، به سوى عمر بن سعد فرستاد كه : «مى خواهم تو را ببينم» . يك شب ، گِرد هم آمدند و مدّتى طولانى با هم آهسته ، گفتگو كردند. سپس عمر بن سعد ، به جاى خود باز گشت و به عبيد اللّه بن زياد نوشت : «امّا بعد، خداوند ، آتش جنگ را خاموش كرد و ما را بر يك كلمه ، گِرد آورد و كار امّت را به سامان آورد. اين ، حسين است كه به من پيشنهاد داده است به همان جا كه از آن آمده ، باز گردد ، يا به مرزى از مرزهاى مسلمانان برود تا مانند يك مسلمان ، حقوق و وظايفى داشته باشد ، يا نزد اميرمؤمنان يزيد بيايد و دست در دست او بگذارد و به رأى او گردن نهد ؛ و اين ، رضايت شما و صلاحِ امّت را فراهم مى آورد». عبيد اللّه ، هنگامى كه نامه را خواند ، گفت : اين ، نامه مردى خيرخواه و دلسوز براى قومش است . شمر بن ذى الجوشن ، برخاست و به ابن زياد گفت : آيا اين را از او مى پذيرى ، در حالى كه به سرزمينت وارد شده و در كنار تو فرود آمده است ؟ به خدا سوگند ، اگر از سرزمين تو برود و دست بيعت به تو ندهد ، قوى تر مى شود و تو ، ضعيف تر و ناتوان تر . پس اين اختيار را به او مده ، كه نشانِ سستى است ؛ بلكه او و يارانش ، بايد بر حكم تو گردن نهند . پس اگر كيفر دادى ، اختيار دارى ، و اگر بخشيدى ، حقّ توست . ابن زياد به او گفت : خوب گفتى ! رأى ، همان رأى تو باشد . اين نامه را براى عمر بن سعد ببر . بايد به حسين و يارانش ، پيشنهاد دهد كه به حكم من ، گردن بنهند . اگر چنين كردند، آنان را تسليم شده ، به سوى من بفرستد و اگر خوددارى كردند ، با آنان بجنگد . اگر عمر بن سعد ، چنين كرد ، تو [ اى شمر ! ] گوش به فرمان و مطيع او باش ، و اگر از جنگيدن با آنها خوددارى نمود، تو فرمانده لشكرى . گردنش را بزن و سرش را براى من بفرست ... . شمر ، نامه عبيد اللّه را براى عمر بن سعد آورد . چون بر او وارد شد و آن را خواند، عمر به او گفت: واى بر تو ! چه مى خواهى ؟ خداوند ، خانه ات را نزديك نكند ( آواره ات كند) ! خدا ، آنچه را آورده اى ، برايت زشت سازد ! به خدا سوگند ، من گمان مى كنم كه تو ، او را از پذيرش آنچه به وى نوشته بودم ، باز داشته اى و كارمان را بر ما ، تباه نموده اى ! .

.

ص: 414

. .

ص: 415

. .

ص: 416

1 / 10جُهودُ حَبيبِ بنِ مُظاهِرٍ لِنُصرَةِ الإِمامِ عليه السلام فِي السّادِسِ مِن المُحَرَّمالفتوح :اِلتَأَمَتِ العَساكِرُ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ لِسِتٍّ مَضَينَ مِنَ المُحَرَّمِ . وأقبَلَ حَبيبُ بنُ مُظاهِرٍ الأَسَدِيُّ إلَى الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام ، فَقالَ : هاهُنا حَيٌّ مِن بَني أسَدٍ بِالقُربِ مِنّي أوَ تَأذَنُ لي أن أسيرَ إلَيهِم أدعوهُم إلى نُصرَتِكَ ، فَعَسَى اللّهُ أن يَدفَعَ بِهِم عَنكَ بَعضَ ما تَكرَهُ ! فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : قَد أذِنتُ لَكَ يا حَبيبُ . قالَ : فَخَرَجَ حَبيبُ بنُ مُظاهِرٍ في جَوفِ اللَّيلِ مُنكَرا حَتّى صارَ إلى اُولئِكَ القَومِ ، فَحَيّاهُم وحَيَّوهُ ، وعَرَفوا أنَّهُ مِن بَني أسَدٍ ، فَقالوا : ما حاجَتُكَ يَابنَ عَمٍّ ؟ فَقالَ : حاجَتي إلَيكُم قَد أتَيتُكُم بِخَيرِ ما أتى بِهِ وافِدٌ إلى قَومٍ ، أتَيتُكُم أدعوكُم إلى نُصرَةِ ابنِ بِنتِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ؛ فَإِنَّهُ في عِصابَةٍ مِنَ المُؤمِنينَ ، الرَّجُلُ مِنهُم خَيرٌ مِن ألفِ رَجُلٍ ، لَن يَخذُلوهُ ولَن يُسلِموهُ وفيهِم عَينٌ نَظَرَت ، وهذا عُمَرُ بنُ سَعدٍ قَد أحاطَ بِهِ فِي اثنَينِ وعِشرينَ ألفٍ ، وأنتُم قَومي وعَشيرَتي ، وقَد جِئتُكُم بِهذِهِ النَّصيحَةِ ، فَأَطيعونِي اليَومَ في نُصرَتِهِ تَنالوا (1) غَدا شَرَفا فِي الآخِرَةِ ؛ فَإِنّي اُقسِمُ بِاللّهِ ، أنَّهُ لا يُقتَلُ مِنكُم رَجُلٌ مَعَ ابنِ بِنتِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله صابِرا مُحتَسِبا إلّا كانَ رَفيقَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله في أعلى عِلِّيّينَ . قالَ : فَوَثَبَ رَجُلٌ مِن بَني أسَدٍ يُقالُ لَهُ بِشرُ بنُ عُبَيدِ اللّهِ ، فَقالَ : وَاللّهِ ، أنَا أوَّلُ مَن أجابَ إلى هذِهِ الدَّعوَةِ : ثُمَّ أنشَأَ يَقولُ : قَد عَلِمَ القَومُ إذا تَواكَلواوأحجَمَ الفُرسانُ أو تَناصَلوا إنّي شُجاعٌ بَطَلٌ مُقاتِلُكَأَنَّني لَيثٌ عَرينٌ باسِلُ قالَ : ثُمَّ تَبادَرَ رِجالُ الحَيِّ مَعَ حَبيبِ بنِ مُظاهِرٍ الأَسَدِيِّ . قالَ : وخَرَجَ رَجُلٌ مِنَ الحَيِّ في ذلِكَ الوَقتِ حَتّى صارَ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ في جَوفِ الَّليلِ ، فَخَبَّرَهُ بِذلِكَ . فَدَعا رَجُلاً مِن أصحابِهِ يُقالُ لَهُ الأَزرَقُ بنُ حَربٍ الصَّيداوِيُّ ، فَضَمَّ إلَيهِ أربَعَةَ آلافِ فارِسٍ ، ووَجَّهَ بِهِ في جَوفِ اللَّيلِ إلى حَيِّ بَني أسَدٍ مَعَ الرَّجُلِ الَّذي جاءَ بِالخَبَرِ . قالَ : فَبَينَمَا القَومُ في جَوفِ اللَّيلِ قَد أقبَلوا يُريدونَ مُعَسكَرَ الحُسَينِ عليه السلام ، إذِ استَقبَلَهُم جُندُ عُمَرَ بنِ سَعدٍ عَلى شاطِئِ الفُراتِ ، قالَ : فَتَناوَشَ القَومُ بَعضُهُم بَعضا ، وَاقتَتَلوا قِتالاً شَديدا ، وصاحَ بِهِ حَبيبُ بنُ مُظاهِرٍ : وَيلَكَ يا أزرَقُ ! ما لَكَ ولَنا ؟ دَعنا ! قالَ : وَاقتَتَلوا قِتالاً شَديدا . فَلَمّا رَأَى القَومُ بِذلِكَ انهَزَموا راجِعينَ إلى مَنازِلِهِم . فَرَجَعَ حَبيبُ بنُ مُظاهِرٍ إلَى الحُسَينِ عليه السلام فَأَعلَمَهُ بِذلِكَ الخَبَرِ ، فَقالَ : لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ العَلِيِّ العَظيمِ . (2)

.


1- .في المصدر: «تنالون» ، والصواب ما أثبتناه كما في المصدرَينِ الآخَرين .
2- .الفتوح : ج 5 ص 90 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 243 نحوه وفيه «عبد اللّه بن بشر» بدل «بشر بن عبيد اللّه » ، بحار الأنوار : ج 44 ص 386 .

ص: 417

1 / 10كوشش هاى حبيب بن مُظاهر براى يارى امام عليه السلام، در ششم محرّم

الفتوح :لشكرهاى عمر بن سعد، شش روز از محرّم گذشته ، به هم پيوستند . حبيب بن مُظاهر اسدى ، به سوى حسين بن على عليه السلام آمد و گفت: در اين جا و نزديك ما ، تيره اى از قبيله بنى اسد هستند . آيا به من اجازه مى دهى به سويشان بروم و آنان را به يارى ات ، فرا بخوانم . شايد خداوند ، بخشى از آنچه را ناخوش مى دارى ، با آنان از تو دور كند. امام حسين عليه السلام به او فرمود : «اى حبيب ! به تو اجازه دادم». حبيب بن مُظاهر ، در دلِ شب ، به طور ناشناس ، به راه افتاد تا به آن قوم رسيد . به يكديگر ، سلام كردند. آنان دانستند كه حبيب ، از قبيله بنى اسد است . پرسيدند: اى پسرعمو ! خواسته ات چيست؟ حبيب گفت: درخواستم از شما، بهتر از هر چيزى است كه ميهمان قومى براى آنان مى آورد. نزد شما آمده ام تا شما را به يارىِ فرزند دختر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، فرا بخوانم كه او ميان گروهى از مؤمنان است كه هر يك از آنان ، بهتر از هزار تن است ، و تا هنگامى كه يكى از آنان ، چشمى دارد كه با آن مى بيند، او را وا نمى نهند و تسليمش نمى كنند . و اين ، عمر بن سعد است كه با 22 هزار تن ، او را محاصره كرده است. شما ، قوم و قبيله من هستيد . اين ، نصيحت من به شماست . امروز ، مرا در يارى دادن به او ، اطاعت كنيد، فردا در آخرت ، به شرافت مى رسيد . سوگند ياد مى كنم كه هيچ مردى از شما به همراه حسين عليه السلام ، شكيبا و با اخلاص ، به حساب خدا كشته نمى شود ، جز آن كه همراه محمّد صلى الله عليه و آله ، در بالاترين درجه بهشت و نزديك به خدا ، خواهد بود . مردى از بنى اسد به نام بِشْر بن عبد اللّه ، از جا پريد و گفت: به خدا سوگند، من نخستين اجابتگرِ اين دعوتم ! آن گاه ، چنين سرود : همه مى دانند كه چون كار را به يكديگر ، وا مى نهندو سواران ، پا پس مى كشند و يا رويارو مى شوند ، من ، شجاعانه و قهرمانانه ، مى جنگمگويى كه شيرى قوى و دلاورم . سپس ، مردان قبيله با حبيب بن مُظاهر اسدى ، همراه شدند. يك نفر از قبيله، همان وقت در دلِ شب ، به سوى عمر بن سعد ، بيرون آمد و او را باخبر نمود. عمر نيز، يكى از يارانش به نام اَزرَق بن حَرب صَيداوى را فرا خواند و چهار هزار سوار ، در اختيار او گذاشت و در دلِ شب ، او را با همان خبرچين ، به سوى قبيله بنى اسد فرستاد. بنى اسد ، در دلِ شب ، به سوى لشكرگاه حسين عليه السلام مى آمدند كه سپاه عمر بن سعد ، جلوى آنان را بر كناره فرات گرفتند و با هم ، درگير شدند و سپس ، به سختى با هم جنگيدند كه حبيب بن مُظاهر ، فرياد كشيد: واى بر تو ، اى اَزرَق ! به ما چه كار دارى ؟ ما را وا گذار! آن دو گروه ، به سختى با هم جنگيدند . قبيله بنى اسد ، چون چنين ديدند ، گريختند و به خانه هايشان ، باز گشتند . حبيب بن مُظاهر نيز به سوى حسين عليه السلام باز گشت و ماجرا را براى او گفت . امام عليه السلام فرمود : «هيچ تغيير و توانى ، جز با خواستِ خداى والاى بزرگ ، انجام نمى پذيرد !» .

.

ص: 418

أنساب الأشراف :قالَ حَبيبُ بنُ مُظَهَّرٍ لِلحُسَينِ عليه السلام : إنَّ هاهُنا حَيّا مِن بَني أسَدٍ أعرابا يَنزِلونَ النَّهرَينِ ، ولَيسَ بَينَنا وبَينَهُم إلّا رَوحَةٌ ، أفَتَأذَنُ لي في إتيانِهِم ودُعائِهِم ، لَعَلَّ اللّهَ أن يَجُرَّ بِهِم إلَيكَ نَفعا أو يَدفَعَ عَنكَ مَكروها ؟ فَأَذِنَ لَهُ في ذلِكَ فَأَتاهُم ، فَقالَ لَهُم : إنّي أدعوكُم إلى شَرَفِ الآخِرَةِ وفَضلِها وجَسيمِ ثَوابِها ، أنَا أدعوكُم إلى نَصرِ ابنِ بِنتِ نَبِيِّكُم ، فَقَد أصبَحَ مَظلوما ، دَعاهُ أهلُ الكوفَةِ لِيَنصُروهُ ، فَلَمّا أتاهُم خَذَلوهُ ، وعَدَوا عَلَيهِ لِيَقتُلوهُ ، فَخَرَجَ مَعَهُم مِنهُم سَبعونَ . وأتى عُمَرَ بنَ سَعدٍ رَجُلٌ مِمَّن هُناكَ يُقالُ لَهُ : جَبَلَةُ بنُ عَمرٍو ، فَأَخبَرَهُ خَبَرَهُم ، فَوَجَّهَ أزرَقَ بنَ الحارِثِ الصَّيداوِيَّ في خَيلٍ ، فَحالوا بَينَهُم وبَينَ الحُسَينِ ، ورَجَعَ ابنُ مُظَهِّرٍ إلَى الحُسَينِ ، فَأَخبَرَهُ الخَبَرَ ، فَقالَ : الحَمدُ للّهِِ كَثيرا . (1)

.


1- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 388 .

ص: 419

أنساب الأشراف :حبيب بن مُظَهَّر ، به حسين عليه السلام گفت: اين جا باديه نشينانى از بنى اسد كه در كناره دو رود ، فرود آمده اند ، زندگى مى كنند و فاصله ميان ما و آنان ، تنها يك منزل است. آيا به من اجازه مى دهى كه نزد آنان بروم و دعوتشان كنم؟ شايد خداوند ، سودى به وسيله آنان به سوى تو بكشانَد و يا مكروهى را از تو ، دور سازد . حسين عليه السلام به او اجازه داد . او نزد آنان آمد و به ايشان گفت: من ، شما را به شرافت و فضيلتِ آخرت و پاداش سِتُرگ آن ، فرا مى خوانم. من ، شما را به يارىِ فرزند دختر پيامبرتان مى خوانم كه به او ستم شده است و كوفيان ، او را فرا خوانده اند تا يارى اش كنند و چون نزد آنان آمده، او را وا نهاده و بر او تاخته اند تا او را بكُشند و هفتاد تن نيز با او ، همراه شده اند . از ميان كسانى كه آن جا بودند، مردى به نام جَبَلة بن عمرو ، نزد عمر بن سعد آمد و باخبرش كرد . او نيز اَزرَق بن حارث صيداوى را با سوارانى ، روانه كرد و ميان آنان و حسين عليه السلام ، مانع شدند . حبيب بن مُظهّر نيز به سوى حسين عليه السلام باز گشت و ماجرا را باز گفت . حسين عليه السلام فرمود : «ستايش فراوان ، ويژه خداست ! » .

.

ص: 420

1 / 11مَنعُ الماءِ عنِ الإِمامِ عليه السلام وأصحابِهِ فِي السّابِعِ مِن مُحَرَّمتاريخ الطبري عن حميد بن مسلم الأزدي :جاءَ مِن عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ كِتابٌ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ : أمّا بَعدُ ، فَحُل بَينَ الحُسَينِ وأصحابِهِ وبَينَ الماءِ ، ولا يَذوقوا مِنهُ قَطرَةً ، كَما صُنِعَ بِالتَّقِيِّ الزَّكِيِ المَظلومِ أميرِ المُؤمِنينَ عُثمانَ بنِ عَفّانَ . قالَ : فَبَعَثَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ عَمرَو بنَ الحَجّاجِ عَلى خَمسِمِئَةِ فارِسٍ ، فَنَزَلوا عَلَى الشَّريعَةِ ، وحالوا بَينَ حُسَينٍ عليه السلام وأصحابِهِ وبَينَ الماءِ أن يُسقَوا مِنهُ قَطرَةً ، وذلِكَ قَبلَ قَتلِ الحُسَينِ عليه السلام بِثَلاثٍ . قالَ : ونازَلَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ أبي حُصَينٍ الأَزدِيُّ (1) _ وعِدادُهُ في بَجيلَةَ _ فَقالَ : يا حُسَينُ ، ألا تَنظُرُ إلَى الماءِ كَأَنَّهُ كَبِدُ السَّماءِ ! وَاللّهِ ، لا تَذوقُ مِنهُ قَطرَةً حَتّى تَموتَ عَطَشا !! فَقالَ حُسَينٌ عليه السلام : اللّهُمَّ اقتُلهُ عَطَشا ، ولا تَغفِر لَهُ أبَدا . قالَ حُمَيدُ بنُ مُسلِمٍ : وَاللّهِ ، لَعُدتُهُ بَعدَ ذلِكَ في مَرَضِهِ ، فَوَاللّهِ الَّذي لا إلهَ إلّا هُوَ ، لَقَد رَأَيتُهُ يَشرَبُ حَتّى بَغِرَ (2) ، ثُمَّ يَقيءُ ، ثُمَّ يَعودُ فَيَشرَبُ حَتّى يَبغَرَ فَما يَروى ، فَما زالَ ذلِكَ دَأبَهُ حَتّى لَفَظَ عَصَبَهُ ، يَعني نَفسَهُ . (3)

.


1- .في أنساب الأشراف وتذكرة الخواصّ : «عبد اللّه بن حصن الأزديّ» ، وفي الإرشاد وإعلام الورى : «عبد اللّه بن الحصين الأزديّ» ، وفي روضة الواعظين : «عبد الرحمن بن الحصين الأزديّ» .
2- .البَغَر والبَغْر : الشِّرب بلا ريّ . بَغِرَ بَغرا : إذا أكثر من الماء فلم يرو (لسان العرب : ج 4 ص 72 «بغر») .
3- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 412 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 389 ؛ الإرشاد : ج 2 ص 86 ، روضة الواعظين : ص 201 ، إعلام الورى : ج 1 ص 452 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 389 وراجع : تذكرة الخواصّ : ص 247 وتاريخ اليعقوبي : ج 2 ص 243 .

ص: 421

1 / 11باز داشتن امام عليه السلام و يارانش از آب ، در روز هفتم محرّم

تاريخ الطبرى_ به نقل از حميد بن مسلم اَزْدى _: نامه اى از عبيد اللّه بن زياد ، براى عمر بن سعد آمد [ كه متنش چنين بود ] : «امّا بعد، ميان حسين و يارانش و آب ، مانع شو و قطره اى از آن را نچشند، همان گونه كه با پرهيزگار پاكِ مظلوم، امير مؤمنان عثمان بن عَفّان كردند» . عمر بن سعد، عمرو بن حَجّاج را با پانصد سوار ، روانه كرد و بر شريعه (آبْ راهِ) (1) فرات ، فرود آمدند تا ميان حسين عليه السلام و يارانش و آب ، مانع شوند و نگذارند قطره اى از آن را بنوشند . اين ، سه روز پيش از شهادت حسين عليه السلام بود . عبد اللّه بن ابى حُصَين اَزْدى بَجَلى ، (2) با حسين عليه السلام رويارو شد و گفت: اى حسين ! آيا به آب نمى نگرى كه مانند سينه آسمان [ ، صاف و زلال ]است ؟! به خدا سوگند، قطره اى از آن را نمى چشى تا تشنه بميرى ! حسين عليه السلام گفت: «خدايا ! او را تشنه بميران و هيچ گاه ، او را نيامرز» . به خدا سوگند، پس از اين ماجراها، او را در بيمارى اش ، عيادت كردم . به خدايى كه هيچ خدايى به جز او نيست، سوگند، ديدم كه او آب مى نوشد تا اين كه شكمش ، پُر مى شود و سپس ، آنها را قِى مى كند و باز مى گردد ، و مى نوشد تا شكمش پُر مى شود، امّا سيراب نمى شود ! اين ، كارِ او بود تا جانش به در رفت.

.


1- .شريعه: راهْ آب؛ جايى از رودخانه كه مى توان براى برداشتن آب، از آن، استفاده كرد؛ شاخه اى يا آب راهى كه از رودخانه اصلى مُنشعب شده است.
2- .منابع ديگر، نام او را عبد اللّه بن حصن، عبد اللّه بن حُصَين و نيز عبد الرحمان بن حُصَين اَزْدى آورده اند .

ص: 422

الأخبار الطوال :وَرَدَ كِتابُ ابنِ زِيادٍ عَلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ أنِ امنَعِ الحُسَينَ وأصحابَهُ الماءَ ، فَلا يَذوقوا مِنهُ حُسوَةً (1) ، كَما فَعَلوا بِالتَّقِيِّ عُثمانَ بنِ عَفّانَ . فَلَمّا وَرَدَ عَلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ ذلِكَ أمَرَ عَمرَو بنَ الحَجّاجِ أن يَسيرَ في خَمسِمِئَةِ راكِبٍ ، فَيُنيخَ عَلَى الشَّريعَةِ ، ويَحولوا بَينَ الحُسَينِ عليه السلام وأصحابِهِ وبَينَ الماءِ ، وذلِكَ قَبلَ مَقتَلِهِ بِثَلاثَةِ أيّامٍ ، فَمَكَثَ أصحابُ الحُسَينِ عليه السلام عَطاشى . (2)

مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي :رَجَعَت تِلكَ الخَيلُ [أيِ الخَيلُ الَّتي أرسَلَهَا ابنُ سَعدٍ لِمَنعِ قَومٍ مِن بَني أَسدٍ] حَتّى نَزَلَت عَلَى الفُراتِ ، وحالوا بَينَ الحُسَينِ عليه السلام وأصحابِهِ وبَينَ الماءِ ، فَأَضَرَّ العَطَشُ بِالحُسَينِ عليه السلام وبِمَن مَعَهُ ، فَأَخَذَ الحُسَينُ عليه السلام فَأسا وجاءَ إلى وَراءِ خَيمَةِ النِّساءِ ، فَخَطا عَلَى الأَرضِ تِسعَ عَشرَةَ خُطوَةً نَحوَ القِبلَةِ ، ثُمَّ احتَفَرَ هُنالِكَ ، فَنَبَعَت لَهُ هُناكَ عَينٌ مِنَ الماءِ العَذبِ ، فَشَرِبَ الحُسَينُ عليه السلام وشَرِبَ النّاسُ بِأَجمَعِهِم ، ومَلَؤوا أسقِيَتَهُم ، ثُمَّ غارَتِ العَينُ ، فَلَم يُرَ لَها أثَرٌ . وبَلَغَ ذلِكَ عُبَيدَ اللّهِ ، فَكَتَبَ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ : بَلَغَني أنَّ الحُسَينَ يَحفِرُ الآبارَ ، ويُصيبُ الماءَ ، فَيَشرَبُ هُوَ وأصحابُهُ ، فَانظُر إذا وَرَدَ عَلَيكَ كِتابي فَامنَعهُم مِن حَفرِ الآبارِ مَا استَطَعتَ ، وضَيِّق عَلَيهِم ، ولا تَدَعهُم أن يَذوقوا مِنَ الماءِ قَطرَةً ، وَافعَل بِهِم كَما فَعَلوا بِالزَّكِيِّ عُثمانَ وَالسَّلامُ . فَضَيَّقَ عَلَيهِمُ ابنُ سَعدٍ غايَةَ التَّضييقِ . (3)

.


1- .الحُسْوَةُ : الجَرعة من الشراب بقدر ما يُحسى مرّة واحدة (النهاية : ج 1 ص 387 «حسا») .
2- .الأخبار الطوال : ص 255 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2627 .
3- .مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 244 ، الفتوح : ج 5 ص 91 وفيه ذيله من «فكتب» .

ص: 423

الأخبار الطّوال :نامه ابن زياد به عمر بن سعد رسيد كه : «حسين و يارانش را از آب ، باز دار تا يك جرعه هم از آن ننوشند، همان گونه كه با پرهيزگار، عثمان بن عفّان ، كردند». هنگامى كه اين نامه به عمر بن سعد رسيد، به عمرو بن حَجّاج ، فرمان داد تا با پانصد سوار برود و بر شريعه فرات ، فرود آيد و ميان حسين عليه السلام و يارانش و آب ، مانع شود . اين ، سه روز پيش از شهادت حسين عليه السلام بود و ياران حسين عليه السلام ، سه روز را با تشنگى ، سر كردند .

مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى :سوارانى كه ابن سعد ، آنها را براى جلوگيرى از عزيمت گروه بنى اسد [ به نزد حسين عليه السلام ]فرستاده بود ، باز گشتند و بر كناره فرات ، فرود آمده ، ميان آب فرات و حسين و يارانش ، حائل شدند . تشنگى ، به حسين عليه السلام و ياران همراهش ، فشار آورد . حسين عليه السلام ، تيشه اى را بر گرفت و به پشت خيمه زنان آمد و نوزده گام به سوى قبله برداشت و آن جا را حفر كرد . چشمه آب شيرينى از آن جا بيرون زد . حسين عليه السلام و همراهانش ، همگى از آن نوشيدند و مَشك هايشان را پُر كردند . سپس ، چشمه [ در دلِ خاك ] فرو رفت و هيچ اثرى از آن ، ديده نشد . [ خبر ] اين اتّفاق به عبيد اللّه رسيد . به عمر بن سعد نوشت : «به من خبر رسيده كه حسين ، چاه حفر مى كند و به آب مى رسد و او و يارانش ، آب مى نوشند . بنگر كه چون نامه ام به تو رسيد ، تا آن جا كه مى توانى ، از حفر چاه به وسيله آنان ، جلوگيرى كن و بر آنان ، سخت بگير و مگذار كه قطره اى آب بنوشند ، و با آنان ، همان گونه رفتار كن كه با عثمانِ پاك كردند . والسّلام !» . ابن سعد نيز تا آن جا كه مى شد ، بر آنان ، سخت گرفت .

.

ص: 424

الفتوح_ في ذِكرِ الإِمامِ عليه السلام حينَ مُنِعَ مِن الوُصولِ إلَى الماءِ _: فَاشتَدَّ العَطَشُ مِنَ الحُسَينِ عليه السلام وأصحابِهِ ، وكادوا أن يَموتوا عَطَشا . (1)

بستان الواعظين :رَأَيتُ في كِتابِ التَّعازي وَالعَزاءِ مِن وَضعِ أبي مُحَمَّدٍ عَبدِ اللّهِ بنِ مُحَمَّدٍ البللورِيِّ : إنَّ الحُسَينَ عليه السلام استَسقى ماءً حينَ قُتِلَ ، فَمُنِعَ مِنهُ ، وقُتِلَ وهُوَ عَطشانُ ، وأتَى اللّهَ حَتّى سَقاهُ مِن شَرابِ الجَنَّةِ . (2)

1 / 12دَورُ العَبّاسِ في إيصالِ الماءِ إلى عَسكَرِ الإِمامِ عليه السلامالأخبار الطوال :ولَمَّا اشتَدَّ بِالحُسَينِ عليه السلام وأصحابِهِ العَطَشُ أمَرَ أخاهُ العَبّاسَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام _ وكانَت اُمُّهُ مِن بَني عامِرِ بنِ صَعصَعَةَ _ أن يَمضِيَ في ثَلاثينَ فارِسا وعِشرينَ راجِلاً ، مَعَ كُلِّ رَجُلٍ قِربَةٌ حَتّى يَأتُوا الماءَ ، فَيُحارِبوا مَن حالَ بَينَهُم وبَينَهُ ، فَمَضَى العَبّاسُ عليه السلام نَحوَ الماءِ ، وأمامَهُم نافِعُ بنُ هِلالٍ حَتّى دَنَوا مِنَ الشَّريعَةِ ، فَمَنَعَهُم عَمرُو بنُ الحَجّاجِ ، فَجالَدَهُمُ (3) العَبّاسُ عليه السلام عَلَى الشَّريعَةِ بِمَن مَعَهُ حَتّى أزالوهُم عَنها ، وَاقتَحَمَ رَجّالَةُ الحُسَينِ عليه السلام الماءَ ، فَمَلَؤوا قِرَبَهُم ، ووَقَفَ العَبّاسُ عليه السلام في أصحابِهِ يَذُبّونَ عَنهُم ، حَتّى أوصَلُوا الماءَ إلى عَسكَرِ الحُسَينِ عليه السلام . (4)

.


1- .الفتوح : ج 5 ص 92 .
2- .بستان الواعظين : ص 263 ح 419 .
3- .جالَدَهم : ضارَبَهم (لسان العرب : ج 3 ص 125 «جلد») .
4- .الأخبار الطوال : ص 255 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2627 وراجع : المنتظم : ج 5 ص 336 .

ص: 425

الفتوح_ در يادكرد امام عليه السلام ، هنگامى كه از رسيدن به آب ، باز داشته شد _: تشنگىِ حسين عليه السلام و يارانش ، چنان شديد شد كه نزديك بود از تشنگى بميرند .

بستان الواعظين :در كتاب التعازى و العزاء ، از نوشته هاى ابو محمّد عبد اللّه بن محمّد بللورى ، ديدم كه : حسين عليه السلام ، به هنگام شهادت ، درخواستِ آب كرد ؛ امّا از او دريغ داشتند و او ، تشنه شهيد شد و نزد خدا وارد شد تا از نوشيدنى بهشت ، سيرابش گردانْد .

1 / 12نقش عبّاس در رساندن آب به لشكر امام عليه السلام

الأخبار الطّوال :هنگامى كه تشنگى بر حسين عليه السلام و يارانش سخت شد، به برادرش عبّاس بن على عليه السلام كه مادرش از قبيله بنى عامر بن صَعصَعه بود ، فرمان داد كه با سى سوار و بيست پياده كه هر كدام ، مَشك آبى هم داشته باشند ، به سوى آب برود و با كسانى كه ميان آنان و آب ، مانع شده اند ، بجنگند . عبّاس عليه السلام به سوى آب ، روان شد و نافِع بن هِلال ، پيشاپيش آنان بود . به شريعه (آبْ راهِ) فرات ، نزديك شدند كه عمرو بن حَجّاج ، آنان را باز داشت . عبّاس عليه السلام و همراهانش ، با او درگير شدند و آنان را از شريعه راندند و پيادگان [ لشكر ] حسين عليه السلام ، به درون آب رفتند و مَشك هاى خود را پُر كردند . عبّاس عليه السلام ، ميان يارانش ايستادگى كرد و از پيادگان ، دفاع نمود تا آب را به لشكر حسين عليه السلام رساندند.

.

ص: 426

تاريخ الطبري عن حميد بن مسلم :لَمَّا اشتَدَّ عَلَى الحُسَينِ وأصحابِهِ العَطَشُ ، دَعَا العَبّاسَ بنَ عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ عليه السلام أخاهُ ، فَبَعَثَهُ في ثَلاثينَ فارِسا وعِشرينَ راجِلاً ، وبَعَثَ مَعَهُم بِعِشرينَ قِربَةً ، فَجاؤوا حَتّى دَنَوا مِنَ الماءِ لَيلاً ، وَاستَقدَمَ أمامَهُم بِاللِّواءِ نافِعُ بنُ هِلالٍ الجَمَلِيُّ . فَقالَ عَمرُو بنُ الحَجّاجِ الزُّبَيدِيُّ : مَنِ الرَّجُلُ ؟ فجئ (1) ، فَقالَ : ما جاءَ بِكَ ؟ قالَ : جِئنا نَشرَبُ مِن هذَا الماءِ الَّذي حَلَأتُمونا (2) عَنهُ ، قالَ : فَاشرَب هَنيئا ، قالَ : لا وَاللّهِ ، لا أشرَبُ مِنهُ قَطرَةً وحُسَينٌ عليه السلام عَطشانُ ومَن تَرى مِن أصحابِهِ ! فَطَلَعوا عَلَيهِ ، فَقالَ : لا سَبيلَ إلى سَقيِ هؤُلاءِ ، إنَّما وُضِعنا بِهذَا المَكانِ لِنَمنَعَهُمُ الماءَ . فَلَمّا دَنا مِنهُ أصحابُهُ قالَ لِرِجالِهِ : اِملَؤوا قِرَبَكُم ، فَشَدَّ الرَّجّالَةُ فَمَلَؤوا قِرَبَهُم ، وثارَ إلَيهِم عَمرُو بنُ الحَجّاجِ وأصحابُهُ ، فَحَمَلَ عَلَيهِمُ العَبّاسُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام ونافِعُ بنُ هِلالٍ ، فَكَفّوهُم ، ثُمَّ انصَرَفوا إلى رِحالِهِم ، فَقالوا : اِمضوا ، ووَقَفوا دونَهُم ، فَعَطَفَ عَلَيهِم عَمرُو بنُ الحَجّاجِ وأصحابُهُ ، وَاطَّرَدوا قَليلاً . ثُمَّ إنَّ رَجُلاً مِن صُداءَ طُعِنَ مِن أصحابِ عَمرِو بنِ الحَجّاجِ ، طَعَنَهُ نافِعُ بنُ هِلالٍ ، فَظَنَّ أنَّها لَيسَت بِشَيءٍ ، ثُمَّ إنَّهَا انتَقَضَت (3) بَعدَ ذلِكَ ، فَماتَ مِنها ، وجاءَ أصحابُ حُسَينٍ عليه السلام بِالقِرَبِ ، فَأَدخَلوها عَلَيهِ . (4)

.


1- .كذا في المصدر ، وفيه سقط وتصحيف ، والصواب : «... من الرجل ؟ قال : نافع بن هلال ، فقال : ...» كما في بقيّة المصادر .
2- .حلّأهُ عن الماء : طردهُ ومنعهُ (القاموس المحيط : ج 1 ص 12 «حلأ») .
3- .انتقض الجُرحُ بعد بُرئه : فسد (المصباح المنير : ص 622 «نقض») .
4- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 412 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 389 ، تجارب الاُمم : ج 2 ص 70 ، مقاتل الطالبيّين : ص 117 وراجع : تذكرة الخواصّ : ص 248 .

ص: 427

تاريخ الطبرى_ به نقل از حُمَيد بن مسلم _: هنگامى كه تشنگى بر حسين عليه السلام و يارانش سخت شد، برادرش عبّاس بن على بن ابى طالب عليه السلام را فرا خواند و او را با سى سوار و بيست پياده ، با بيست مَشك ، روانه كرد . آنان ، شبْ هنگام ، خود را به نزديكى آب رساندند و پيشاپيش آنان، نافِع بن هِلال جَمَلى ، پرچم را مى بُرد . عمرو بن حَجّاج زُبيدى گفت: كيست ؟ پس [جلوتر] آمد و گفت (1) : براى چه آمده اى ؟ گفت: آمده ايم تا از اين آبى كه ما را از آن ، باز داشته ايد، بنوشيم . عمرو گفت: بنوش. گوارايت باشد ! نافِع گفت : نه . به خدا سوگند ، قطره اى از آن نمى نوشم ، در حالى كه حسين عليه السلام و اين گروه از يارانش كه مى بينى ، تشنه هستند . آنان ، بر نافع در آمدند . عمرو بن حَجّاج گفت: سيراب كردن اين دسته ، راهى ندارد . ما براى آن كه آنان را از آب ، باز بداريم ، اين جا گماشته شده ايم. هنگامى كه ياران نافِع به او نزديك شدند، به پيادگانش گفت: مَشك هايتان را پُر كنيد . پيادگان ، دويدند و مَشك هايشان را پُر كردند . عمرو و يارانش هم به سوى آنها دويدند . عبّاس بن على عليه السلام و نافِع بن هِلال نيز به آنان ، حمله كردند و آنها را [ از آسيب رساندن به پيادگان ]باز داشتند . سپس به جايگاهشان باز گشتند و گفتند: برويد . آن گاه ، در دفاع از آنان ، رو به روى عمرو بن حَجّاج ايستادند . عمرو و يارانش ، به آنان حمله كردند و آنان را مقدارى [ عقب ] راندند . سپس مردى از قبيله صُدا ، از ياران عمرو بن حَجّاج ، نيزه اى از نافِع بن هِلال خورد و گمان كرد كه چيزى نيست ؛ امّا زخم آن ، چرك كرد و به سبب همان ، مُرد . ياران حسين عليه السلام با مَشك ها آمدند و برايش ، آب آوردند.

.


1- .در اين جا عبارت ، افتادگى دارد . متن درست ، همان گونه كه در ساير منابع آمده ، اين است: «تو كيستى ؟ گفت: نافِع بن هلال هستم . گفت:»

ص: 428

الإمامة والسياسة :نَزَلوا [أيِ الحُسَينُ عليه السلام وأصحابُهُ بِكَربَلاءَ] وبَينَهُم وبَينَ الماءِ رَبوَةٌ (1) ، فَأَرادَ الحُسَينُ عليه السلام وأصحابُهُ الماءَ ، فَحالوا بَينَهُم وبَينَهُ . فَقالَ لَهُ شَهرُ بنُ حَوشَبٍ : لا تَشرَبوا (2) مِنهُ حَتّى تَشرَبوا مِنَ الحَميمِ ! فَقالَ عَبّاسُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام : يا أبا عَبدِ اللّهِ ، نَحنُ عَلَى الحَقِّ ، فَنُقاتِلُ ؟ قالَ : نَعَم . فَرَكِبَ فَرَسَهُ ، وحَمَلَ بَعضَ أصحابِهِ عَلَى الخُيولِ ، ثُمَّ حَمَلَ عَلَيهِم ، فَكَشَفَهُم عَنِ الماءِ ، حَتّى شَرِبوا وسَقوا . (3)

مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي_ في قَضِيَّةِ مَنعِ الإِمامِ مِنَ الماءِ _: ودَعا [ابنُ سَعدٍ ]بِرَجُلٍ يُقالُ لَهُ : عَمرُو بنُ الحَجّاجِ الزُّبَيدِيُّ ، فَضَمَّ إلَيهِ خَيلاً كَثيرَةً ، وأمَرَهُ أن يَنزِلَ عَلَى الشَّريعَةِ الَّتي هِيَ حِذاءَ مُعَسكَرِ الحُسَينِ عليه السلام ، فَنَزَلَتِ الخَيلُ عَلَى شَريعَةِ الماءِ . فَلَمَّا اشتَدَّ العَطَشُ بِالحُسَينِ عليه السلام وأصحابِهِ دَعا أخاهُ العَبّاسَ عليه السلام ، وضَمَّ إلَيهِ ثَلاثينَ فارِسا وعِشرينَ راجِلاً ، وبَعَثَ مَعَهُم عِشرينَ قِربَةً في جَوفِ اللَّيلِ حَتّى دَنَوا مِنَ الفُراتِ ، فَقالَ عَمرُو بنُ الحَجّاجِ : مَن هذا ؟ فَقالَ لَهُ هِلالُ بنُ نافِعٍ الجَمَلِيُّ : أنَا ابنُ عَمٍّ لَكَ مِن أصحابِ الحُسَينِ عليه السلام ، جِئتُ حَتّى أشرَبَ مِن هذَا الماءِ الَّذي مَنَعتُمونا عَنهُ ، فَقالَ لَهُ عَمرٌو : اِشرَب هَنيئا مَريئا . فَقالَ نافِعٌ : وَيحَكَ كَيفَ تَأمُرُني أن أشرَبَ مِنَ الماءِ وَالحُسَينُ عليه السلام ومَن مَعَهُ يَموتونَ عَطَشا ؟! فَقالَ : صَدَقتَ قَد عَرَفتُ هذا ، ولكِن اُمِرنا بِأَمرٍ ولا بُدَّ لَنا أن نَنتَهِيَ إلى ما اُمِرنا بِهِ . فَصاحَ هِلالٌ بِأَصحابِهِ ودَخَلُوا الفُراتَ ، وصاحَ عَمرٌو بِأَصحابِهِ لِيَمنَعوا ، فَاقتَتَلَ القَومُ عَلَى الماءِ قِتالاً شَديدا ، فَكانَ قَومٌ يُقاتِلونَ وقَومٌ يَملَؤونَ القِرَبَ حَتّى مَلَؤوها ، وقُتِلَ مِن أصحابِ عَمرِو بنِ الحَجّاجِ جَماعَةٌ ، ولَم يُقتَل مِن أصحابِ الحُسَينِ عليه السلام أحَدٌ ، ثُمَّ رَجَعَ القَومُ إلى مُعَسكَرِهِم بِالماءِ ، فَشَرِبَ الحُسَينُ عليه السلام ومَن كانَ مَعَهُ ، ولُقِّبَ العَبّاسُ عليه السلام يَومَئِذٍ السَّقّاءَ . (4)

.


1- .الرَبْوَةُ : ما ارتفع من الأرض (النهاية : ج 2 ص 192 «ربا») .
2- .هكذا في المصدر ، والصحيح : تشربون .
3- .الإمامة والسياسة : ج 2 ص 11 ، المحن : ص 146 ، المحاسن والمساوئ : ص 61 نحوه وفيه «شمر بن ذي الجوشن» بدل «شهر بن حوشب» .
4- .مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 244 ، الفتوح : ج 5 ص 91 .

ص: 429

الإمامة و السياسة:امام حسين عليه السلام و يارانش ، در كربلا فرود آمدند و ميان آنان و آب ، تپّه اى بود. امام حسين عليه السلام و يارانش ، خواستند كه آب بنوشند ؛ امّا دشمن ، ميان آنان و آب ، مانع شدند . شهر بن حَوشَب ، به امام حسين عليه السلام گفت: از آن نمى نوشيد تا آن گاه كه از آبِ جوشان دوزخ بنوشيد . عبّاس بن على عليه السلام گفت: اى ابا عبد اللّه ! ما بر حق هستيم . آيا بجنگيم ؟ فرمود : «آرى» . او نيز بر اسبش سوار شد و برخى يارانش را بر اسب ها نشاند و به آنان ، حمله بُرد و آنان را از اطراف آب ، كنار زد تا آن كه از آن نوشيدند و سيراب شدند .

مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى _ در ماجراى باز داشتن امام عليه السلام از آب _ :ابن سعد ، مردى به نام عمرو بن حَجّاج زُبيدى را فرا خواند و سواران فراوانى را با او همراه كرد و به او فرمان داد تا بر راه آبى كه كنار لشكرگاه امام حسين عليه السلام بود ، فرود آيد . سواران ، بر راه آب ، فرود آمدند . [ از آن سو ، ] هنگامى كه تشنگى حسين عليه السلام و يارانش شدّت گرفت ، برادرش عبّاس عليه السلام را فرا خواند و سى سوار و بيست پياده را با او همراه كرد و بيست مَشك به آنان داد . آنان ، در دلِ شب ، به فراتْ نزديك شدند . عمرو بن حَجّاج گفت: كيست ؟ هلال بن نافِع جَمَلى به او گفت: من پسرعموى تو ، از ياران حسين عليه السلام هستم . آمده ام تا از اين آبى كه از ما دريغ كرده ايد ، بنوشم . عمرو به او گفت: بنوش . گوارايت باد ! نافع گفت: واى برتو ! چگونه به من فرمان مى دهى كه از آب بنوشم ، در حالى كه حسين عليه السلام و همراهانش ، از تشنگى در حال مرگ اند؟! عمرو گفت: راست مى گويى . اين را مى دانم ؛ امّا فرمانى به ما داده شده است و ناگزيريم كه اين فرمان را به انجام برسانيم . هلال ، يارانش را فرا خواند و به درون فرات رفتند . عمرو نيز يارانش را فرا خواند تا مانعِ آنان شوند . هر دو گروه ، بر سرِ آب ، سخت با هم درگير شدند . دسته اى مى جنگيدند و دسته اى ، مَشك ها را از آب ، پُر مى كردند . گروهى از ياران عمرو بن حَجّاج ، كشته شدند ؛ ولى هيچ يك از ياران حسين عليه السلام ، كشته نشدند . سپس آن گروه ، با آب به لشكرگاهشان باز گشتند و حسين عليه السلام و همراهانش ، آب نوشيدند . عبّاس عليه السلام ، آن روز، «سَقّا (آب آور) » ناميده شد» .

.

ص: 430

1 / 13كِتابُ ابنِ زِيادٍ إلَى ابنِ سَعدٍ يَحُثُّهُ عَلى تَعجيلِ النِّزالِالأمالي للصدوق عن عبد اللّه بن منصور عن جعفر بن محمّد بن عليّ بن الحسين عن أبيه عن جده [زين العابدين] عليهم السلام :بَلَغَ عُبَيدَ اللّهِ بنَ زِيادٍ أنَّ عُمَرَ بنَ سَعدٍ يُسامِرُ الحُسَينَ عليه السلام ويُحَدِّثُهُ ، ويَكرَهُ قِتالَهُ ، فَوَجَّهَ إلَيهِ شِمرَ بنَ ذِي الجَوشَنِ في أربَعَةِ آلافِ فارِسٍ ، وكَتَبَ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ : إذا أتاكَ كِتابي هذا فَلا تُمهِلَنَّ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ ، وخُذ بِكَظَمِهِ (1) ، وحُل بَينَ الماءِ وبَينَهُ ، كَما حيلَ بَينَ عُثمانَ وبَينَ الماءِ يَومَ الدّارِ . (2)

الملهوف :وَرَدَ كِتابُ عُبَيدِ اللّهِ عَلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ ، يَحُثُّهُ عَلَى القِتالِ وتَعجيلِ النِّزالِ ، ويُحَذِّرُهُ مِنَ التَّأخيرِ وَالإِمهالِ . (3)

.


1- .الكَظَم : مخرج النَّفَس من الحَلق (النهاية : ج 4 ص 178 «كظم») .
2- .الأمالي للصدوق : ص 220 ح 239 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 315 ح 1 .
3- .الملهوف : ص 148 .

ص: 431

1 / 13نامه ابن زياد به ابن سعد و ترغيب به شتاب ورزيدن در نبرد با امام عليه السلام

الأمالى ، صدوق _ به نقل از عبد اللّه بن منصور ، از امام صادق ، از پدرش امام باقر ، از جدّش امام زين العابدين عليهم السلام_ : به عبيد اللّه بن زياد ، خبر رسيد كه عمر بن سعد ، شب ها با حسين عليه السلام مى نشيند و با او سخن مى گويد و نبرد با او را خوش نمى دارد. عبيد اللّه ، شمر بن ذى الجوشن را با چهار هزار سوار ، به سوى او فرستاد و به عمر بن سعد نوشت : «هنگامى كه اين نامه ام به تو رسيد، به حسين بن على ، مهلت نده و گلويش (گربانش) را بگير و ميان آب و او ، مانع شو، همان گونه كه ميان عثمان و آب ، در روز حادثه قتل عثمان ، مانع شدند» .

الملهوف :نامه عبيد اللّه بن زياد ، به عمر بن سعد رسيد و او را بر جنگ و شتاب در رويارويى ، تحريك كرد و از تأخير و مهلت دادن ، بر حذر داشت.

.

ص: 432

الأخبار الطوال :إنَّ ابنَ زِيادٍ كَتَبَ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ : أمّا بَعدُ ، فَإِنّي لَم أبعَثكَ إلَى الحُسَينِ لِتُطاوِلَهُ الأَيّامَ ، ولا لِتُمَنِّيَهُ السَّلامَةَ وَالبَقاءَ ، ولا لِتَكونَ شَفيعَهُ إلَيَّ ، فَاعرِض عَلَيهِ وعَلى أصحابِهِ النُّزولَ عَلى حُكمي ، فَإِن أجابوكَ فَابعَث بِهِ وبِأَصحابِهِ إلَيَّ ، وإن أبَوا فَازحَف إلَيهِ ؛ فَإِنَّهُ عاقٌّ شاقٌّ !! فَإِن لَم تَفعَل فَاعتَزِل جُندَنا ، وخَلِّ بَينَ شِمرِ بنِ ذِي الجَوشَنِ وبَينَ العَسكَرِ ، فَإِنّا أمَرناكَ بِأَمرِنا . فَنادى عُمَرُ بنُ سَعدٍ في أصحابِهِ أنِ انهَدوا (1) إلَى القَومِ . (2)

تاريخ الطبري عن سعد بن عبيدة :إنّا لَمُستَنقِعونَ فِي الماءِ مَعَ عُمَرَ بنِ سَعدٍ ، إذ أتاهُ رَجُلٌ ، فَسارَّهُ وقالَ لَهُ : قَد بَعَثَ إلَيكَ ابنُ زِيادٍ جُوَيرِيَةَ بنَ بَدرٍ التَّميمِيَّ ، وأمَرَهُ إن لَم تُقاتِلِ القَومَ أن يَضرِبَ عُنُقَكَ . قالَ : فَوَثَبَ إلى فَرَسِهِ فَرَكِبَهُ ، ثُمَّ دَعا سِلاحَهُ فَلَبِسَهُ ، وإنَّهُ عَلى فَرَسِهِ ، فَنَهَضَ بِالنّاسِ إلَيهِم ، فَقاتَلوهُم . (3)

تاريخ الطبري عن أبي مخنف عن سليمان بن أبي راشد عن حميد بن مسلم :إنَّ عُبَيدَ اللّهِ بنَ زِيادٍ دَعا شِمرَ بنَ ذِي الجَوشَنِ ، فَقالَ لَهُ : اُخرُج بِهذَا الكِتابِ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ ، فَليَعرِض عَلَى الحُسَينِ وأصحابِهِ النُّزولَ عَلى حُكمي ، فَإِن فَعَلوا فَليَبعَث بِهِم إلَيَّ سِلما ، وإن هُم أبَوا فَليُقاتِلهُم ، فَإِن فَعَلَ فَاسمَع لَهُ وأطِع ، وإن هُوَ أبى فَقاتِلهُم ، فَأَنتَ أميرُ النّاسِ ، وثِب عَلَيهِ ، فَاضرِب عُنُقَهُ ، وَابعَث إلَيَّ بِرَأسِهِ . قالَ أبو مِخنَفٍ : حَدَّثَني أبو جَنابٍ الكَلبِيُّ ، قالَ : ثُمَّ كَتَبَ عُبَيدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ : أمّا بَعدُ ، فَإِنّي لَم أبعَثكَ إلَى حُسَينٍ لِتَكُفَّ عَنهُ ولا لِتُطاوِلَهُ ، ولا لِتُمَنِّيَهُ السَّلامَةَ وَالبَقاءَ ، ولا لِتَقعُدَ لَهُ عِندي شافِعا ... ، اُنظُر فَإِن نَزَلَ حُسَينٌ وأصحابُهُ عَلَى الحُكمِ وَاستَسلَموا فَابعَث بِهِم إلَيَّ سِلما ، وإن أبَوا فَازحَف إلَيهِم حَتّى تَقتُلَهُم وتُمَثِّلَ بِهِم ؛ فَإِنَّهُم لِذلِكَ مُستَحِقّونَ ! فَإِن قُتِلَ حُسَينٌ فَأَوطِئِ الخَيلَ صَدرَهُ وظَهرَهُ ؛ فَإِنَّهُ عاقٌّ مُشاقٌّ قاطِعٌ ظَلومٌ !! ولَيسَ دَهري في هذا أن يُضَرَّ بَعدَ المَوتِ شَيئا ، ولكِن عَلَيَّ قَولٌ لَو قَد قَتَلتُهُ فَعَلتُ هذا بِهِ !! إن أنتَ مَضَيتَ لِأَمرِنا فيهِ جَزَيناكَ جَزاءَ السّامِعِ المُطيعِ ، وإن أبَيتَ فَاعتَزِل عَمَلَنا وجُندَنا ، وخَلِّ بَينَ شِمرِ بنِ ذِي الجَوشَنِ وبَينَ العَسكَرِ ، فَإِنّا قَد أمَرناهُ بِأَمرِنا ، وَالسَّلامُ . (4)

.


1- .نَهَدَ : شَخَصَ ، وَنَهَدَ إليه : قَامَ (لسان العرب : ج 3 ص 429 «نهد») .
2- .الأخبار الطوال : ص 255 ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج 6 ص 2627 ، المنتظم : ج 5 ص 336 نحوه .
3- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 393 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 424 وفيه «ابن حويزة بن بدر التميمي» ، تاريخ دمشق : ج 45 ص 53 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 171 .
4- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 414 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 390 ، تاريخ دمشق : ج 45 ص 51 وليس فيه ذيله من «قال أبو مخنف» ؛ الإرشاد : ج 2 ص 88 ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 97 ، روضة الواعظين : ص 201 ، إعلام الورى : ج 1 ص 453 كلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 390 وراجع : الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة) : ج 1 ص 466 وسير أعلام النبلاء : ج 3 ص 300 و 311 وتاريخ دمشق : ج 14 ص 220 .

ص: 433

الأخبار الطّوال :ابن زياد به عمر بن سعد نوشت : «امّا بعد، من ، تو را به سوى حسين ، روانه نكرده ام تا به او مهلت دهى و يا سلامت و ماندگارى را برايش آرزو كنى و شفيع او نزد من شوى. گردن نهادن به حكم مرا ، به او و يارانش عرضه بدار. اگر تو را اجابت كردند، او و يارانش را به سوى من ، روانه كن ، و اگر خوددارى كردند ، به نبرد با او بپرداز كه او نافرمان و جدا شده [ از امّت ] است ؛ و اگر چنين نكردى، از سپاه ما ، كنار برو و لشكر را به شمر بن ذى الجوشن بسپار كه ما تو را به فرمانمان ، امر كرده ايم» . از اين رو ، عمر بن سعد ، يارانش را ندا داد تا به سوى آنان (حسين عليه السلام و يارانش ) ، روان شوند.

تاريخ الطبرى_ به نقل از سعد بن عُبَيده _: ما با عمر بن سعد ، آبْ تنى مى كرديم كه مردى آمد و درِگوشى با او سخن گفت و به وى گفت كه : ابن زياد، جُوَيرية بن بَدر تَميمى را به سوى تو فرستاده است و به او فرمان داده كه اگر با حسين و يارانش نجنگى، گردنت را بزند. عمر ، به سوى اسبش پريد و بر آن ، سوار شد . سلاحش را خواست و آن را روى همان اسب ، به خود بست و مردم (لشكر) را به سوى ايشان (حسين عليه السلام و يارانش) ، حركت داد و با آنان جنگيد .

تاريخ الطبرى_ به نقل از ابو مِخنَف _: سليمان بن ابى راشد ، از حميد بن مسلم ، برايم نقل كرد كه : عبيد اللّه بن زياد، شمر بن ذى الجوشن را فرا خواند و به او گفت: اين نامه را براى عمر بن سعد ببر و بايد گردن نهادن به حكم مرا به حسين و يارانش ، عرضه بدارد . اگر پذيرفتند، بايد آنان را دستْ بسته ، به سوى من بفرستد ، و اگر نپذيرفتند، بايد با آنان بجنگد . اگر عمر چنين كرد ، گوش به فرمان و مطيعِ او باش ، و اگر خوددارى كرد، تو با آنان بجنگ و تو ، فرمانده مردمى (لشكرى) و بر او (حسين عليه السلام ) بپَر و گردنش را بزن و سرش را به سوى من بفرست . ابو جَناب كَلْبى نيز برايم گفت: سپس عبيد اللّه بن زياد ، به عمر بن سعد نوشت : «امّا بعد، من ، تو را به سوى حسينْ نفرستادم كه كارى به او نداشته باشى و يا به او مهلت دهى و برايش سلامت و ماندگارى را آرزو كنى و يا برايش نزد من به شفاعت بنشينى... . دقّت كن ! اگر حسين و يارانش ، به حكم [ من ] گردن نهادند و تسليم شدند، آنها را دستْ بسته ، نزد من بفرست ، و اگر خوددارى كردند ، لشكر را به سويشان حركت ده و آنها را بكُش و مُثْله كن كه سزامندِ اين هستند ؛ و اگر حسين ، كشته شد ، بر سينه و پشتش اسب بتازان كه او نافرمان و بُريده [ از امّت ] و بُرَنده[ ى رَحِم ] و ستمكار است . قصدم از اين كار ، زيان رساندن به او پس از مرگ نيست _ كه امكان ندارد _ ؛ بلكه عهد كرده بودم كه اگر او را بكُشم ، اين كار را با او بكنم . اگر تو ، كار ما را اجرا كنى، پاداش مطيعِ گوش به فرمان را به تو مى دهيم ، و اگر خوددارى كردى، از كار و سپاه ما ، كناره بگير و لشكر را به شمر بن ذى الجوشن ، وا بگذار كه ما ، فرمانمان را به او داده ايم . والسّلام !» .

.

ص: 434

مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي :رَجَعَ عُمَرُ [بنُ سَعدٍ] إلى مُعَسكَرِهِ ، ثُمَّ إنَّهُ وَرَدَ عَلَيهِ كِتابٌ مِن ابنِ زِيادٍ يُؤَنِّبُهُ ويُضَعِّفُهُ ، ويَقولُ : ما هذِهِ المُطاوَلَةُ ؟ اُنظُر إن بايَعَ الحُسَينُ وأصحابُهُ ونَزَلوا عِندَ حُكمي فَابعَث بِهِم إلَيَّ سِلما ، وإن أبَوا ذلِكَ فَازحَف إلَيهِم حَتّى تَقتُلَهُم وتُمَثِّلَ بِهِم ؛ فَإِنَّهُم لِذلِكَ مُستَحِقّونَ ، فَإِذا قَتَلتَ الحُسَينَ فَأَوطِئِ الخَيلَ ظَهرَهُ وبَطنَهُ ، فَإِنَّهُ عاقٌّ شاقٌّ قاطِعٌ ظَلومٌ !! فَإِذا فَعَلتَ ذلِكَ جَزَيناكَ جَزاءَ السّامِعِ المُطيعِ ، وإن أبَيتَ ذلِكَ فَاعتَزِل خَيلَنا وجُندَنا ، وسَلِّمِ الجُندَ وَالعَسكَرَ إلى شِمرِ بنِ ذِي الجَوشَنِ ؛ فَإِنَّهُ أشَدُّ مِنكَ حَزما ، وأمضى مِنكَ عَزما . وقالَ غَيرُهُ : إنَّ عُبَيدَ اللّهِ بنَ زِيادٍ دَعا حُوَيرَةَ بنَ يَزيدَ التَّميمِيَّ ، وقالَ : إذا وَصَلتَ بِكِتابي إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ ، فَإِن قامَ مِن ساعَتِهِ لِمُحارَبَةِ الحُسَينِ فَذاكَ ، وإن لَم يَقُم فَخُذهُ وقَيِّدهُ ، وَاندُب شَهرَ بنَ حَوشَبٍ لِيَكونَ أميرا عَلَى النّاسِ . فَوَصَلَ الكِتابُ وكانَ فِي الكِتابِ : إنّي لَم أبعَثكَ _ يَابنَ سَعدٍ _ لِمُنادَمَةِ الحُسَينِ ، فَإِذا أتاكَ كِتابي فَخَيِّرِ الحُسَينَ بَينَ أن يَأتِيَ إلَيَّ وبَينَ أن تُقاتِلَهُ . فَقامَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ مِن ساعَتِهِ وأخبَرَ الحُسَينَ عليه السلام بِذلِكَ ، فَقالَ لَهُ الحُسَينُ عليه السلام : أخِّرني إلى غَدٍ . (1)

.


1- .مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 245 ، الفتوح : ج 5 ص 93 نحوه وليس فيه ذيله من «وقال غيره» .

ص: 435

مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى:عمر بن سعد ، به لشكرگاه خود باز گشت . نامه اى از ابن زياد ، در سرزنش و ناتوان شمردن او آمد كه مى گفت: [علّت] اين تأخير چيست ؟ دقّت كن ! اگر حسين و يارانش ، بيعت كردند و به حكم من ، گردن نهادند ، آنها را دستْ بسته ، به سوى من روانه كن ، و اگر از اين كار ، خود دارى كردند، با آنان بجنگ و آنها را بكُش و مُثله شان كن كه سزامندِ اين هستند . نيز چون حسين را كُشتى ، بر پشت و شكمش ، اسب بتازان كه او نافرمان و بُريده [ از امّت ] و بُرَنده[ ى رَحِم ] و ستمكار است . اگر چنين كردى، پاداش مطيعِ گوش به فرمان را به تو مى دهيم ، و اگر خوددارى ورزيدى ، از لشكر و سپاه ما ، كنار برو و سپاه و لشكر را به شمر بن ذى الجوشن بسپار كه او از تو ، استوارْ انديش تر و استوارگام تر است . و غير از او ( راوى متن پيشين ) گفته اند: عبيد اللّه بن زياد ، حُوَيرة بن يزيد تَميمى را فرا خواند و گفت: چون نامه ام را به عمر بن سعد رساندى، اگر فورا به نبرد با حسين برخاست كه خوب است . اگر چنين نكرد ، او را بگير و در بند كن و شهر بن حَوشَب را بخوان تا فرمانده لشكر باشد . نامه ، رسيد و در نامه ، چنين آمده بود : «اى ابن سعد ! من ، تو را براى همدمىِ حسين نفرستاده ام ! پس چون نامه ام به تو رسيد، حسين را مخيّر كن كه يا به سوى من بيايد و يا با او بجنگى» . عمر بن سعد ، همان لحظه برخاست و اين را به حسين عليه السلام ، خبر داد . حسين عليه السلام به او فرمود : «تا فردا ، به من فرصت بده».

.

ص: 436

1 / 14يَومَ حوصِرَ فيهِ الحُسَينُ عليه السلام وأصحابُهُالكافي عن عبد الملك :سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّهِ عليه السلام عَن صَومِ تاسوعا وعاشورا مِن شَهرِ المُحَرَّمِ ؟ فَقالَ : تاسوعا يَومٌ حوصِرَ فيهِ الحُسَينُ عليه السلام وأصحابُهُ رَضِيَ اللّهُ عَنهُم بِكَربَلاءَ ، وَاجتَمَعَ عَلَيهِ خَيلُ أهلِ الشّامِ وأناخوا عَلَيهِ ، وفَرِحَ ابنُ مَرجانَةَ وعُمَرُ بنُ سَعدٍ بِتَوافُرِ الخَيلِ وكَثرَتِها ، وَاستَضعَفوا فيهِ الحُسَينَ عليه السلام وأصحابَهُ رَضِيَ اللّهُ عَنهُم ، وأيقَنوا أن لا يَأتِيَ الحُسَينَ عليه السلام ناصِرٌ ولا يُمِدُّهُ أهلُ العِراقِ ، بِأَبِي المُستَضعَفُ الغَريبُ . ثُمَّ قالَ : وأمّا يَومُ عاشورا فَيَومٌ اُصيبَ فِيهِ الحُسَينُ عليه السلام صَريعا بَينَ أصحابِهِ ، وأصحابُهُ صَرعى حَولَهُ عُراةً ، أفَصَومٌ يَكونُ في ذلِكَ اليَومِ ؟! كَلّا ورَبِّ البَيتِ الحَرامِ (1) .

.


1- .الكافي : ج 4 ص 147 ح 7 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 95 ح 40 .

ص: 437

1 / 14روز محاصره حسين عليه السلام و يارانش

الكافى_ به نقل از عبد الملك _: از امام صادق عليه السلام ، از روزه روزهاى تاسوعا و عاشورا در ماه محرّم پرسيدم. فرمود: «تاسوعا ، روزى است كه حسين و يارانش _ كه خدا از ايشان ، خشنود باد _ ، در كربلا ، محاصره شدند و سپاه شام ، بر گِرد او جمع شدند و فرود آمدند . ابن مرجانه و عمر بن سعد ، از وفور و فراوانىِ سپاهيان ، شادمان شدند و در اين روز ، حسين عليه السلام و يارانش را _ كه خدا از ايشان خشنود باد _ ، ناتوان شمردند و يقين كردند كه كسى به يارى حسين عليه السلام نمى آيد و عراقيان ، به او كمكى نمى دهند . پدرم فداى ناتوانْ شمرده شده غريب باد !» سپس فرمود : «امّا روز عاشورا، روزى است كه مصيبت حسين عليه السلام و بر خاك افتادن او ميان يارانش ، پيش آمد و يارانش نيز برهنه ، بر گِرد او بر زمين افتاده بودند . آيا در چنين روزى، روزه مى گيرند ؟ به پروردگار خانه حرام سوگند كه هرگز ، روا نيست !» .

.

ص: 438

1 / 15حيلَةُ الشِّمرِ لِلتَّفريقِ بَينَ الإِمامِ عليه السلام وأخيهِ العَبّاسِ عليه السلامتاريخ الطبري عن عبد اللّه بن شريك العامريّ :لَمّا قَبَضَ شِمرُ بنُ ذِي الجَوشَنِ الكِتابَ قامَ هُوَ وعَبدُ اللّهِ بنُ أبِي المُحِلِّ _ وكانَت عَمَّتُهُ اُمُّ البَنينَ ابنَةُ حِزامٍ عِندَ عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ عليه السلام ، فَوَلَدَت لَهُ العَبّاسَ وعَبدَ اللّهِ وجَعفَرا وعُثمانَ _ فَقالَ عَبدُ اللّهِ بنُ أبِي المُحِلِّ بنِ حِزامِ بنِ خالِدِ بنِ رَبيعَةَ بنِ الوَحيدِ بنِ كَعبِ بنِ عامِرِ بنِ كِلابٍ : أصلَحَ اللّهُ الأَميرَ ! إنَّ بَني اُختِنا مَعَ الحُسَينِ ، فَإِن رَأَيتَ أن تَكتُبَ لَهُم أمانا فَعَلتَ ، قالَ : نَعَم ونَعمَةَ عَينٍ . فَأَمَرَ كاتِبَهُ ، فَكَتَبَ لَهُم أمانا ، فَبَعَثَ بِهِ عَبدُ اللّهِ بنُ أبِي المُحِلِّ مَعَ مَولىً لَهُ يُقالُ لَهُ : كُزمانُ ، فَلَمّا قَدِمَ عَلَيهِم دَعاهُم ، فَقالَ : هذا أمانٌ بَعَثَ بِهِ خالُكُم ، فَقالَ لَهُ الفِتيَةُ : أقرِئ خالَنَا السَّلامَ ، وقُل لَهُ : أن لا حاجَةَ لَنا في أمانِكُم ، أمانُ اللّهِ خَيرٌ مِن أمانِ ابنِ سُمَيَّةَ . قالَ : فَأَقبَلَ شِمرُ بنُ ذِي الجَوشَنِ بِكِتابِ عُبَيدِ اللّهِ بنِ زِيادٍ إلى عُمَرَ بنِ سَعدٍ : فَلَمّا قَدِمَ بِهِ عَلَيهِ فَقَرَأَهُ قالَ لَهُ عُمَرُ : ما لَكَ وَيلَكَ ! لا قَرَّبَ اللّهُ دارَكَ ، وقَبَّحَ اللّهُ ما قَدِمتَ بِهِ عَلَيَّ ! وَاللّهِ إنّي لَأَظُنُّكَ أنتَ ثَنَيتَهُ أن يَقبَلَ ما كَتَبتُ بِهِ إلَيهِ ، أفسَدتَ عَلَينا أمرا كُنّا رَجَونا أن يَصلُحَ ، لا يَستَسلِمُ _ وَاللّهِ _ حُسَينٌ ، إنَّ نَفسا أبِيَّةً لَبَينَ جَنبَيهِ . فَقالَ لَهُ شِمرٌ : أخبِرني ما أنتَ صانِعٌ ؟ أتَمضي لِأَمرِ أميرِكَ وتَقتُلُ عَدُوَّهُ ، وإلاّ فَخَلِّ بَيني وبَينَ الجُندِ وَالعَسكَرِ . قالَ : لا ، ولا كَرامَةَ لَكَ ، وأنَا أتَوَلّى ذلِكَ ، قالَ : فَدونَكَ ، وكُن أنتَ عَلَى الرِّجالِ ، قالَ : فَنَهَضَ إلَيهِ عَشِيَّةَ الخَميسِ لِتِسعٍ مَضَينَ مِنَ المُحَرَّمِ ، قالَ : وجاءَ شِمرٌ حَتّى وَقَفَ عَلى أصحابِ الحُسَينِ عليه السلام ، فَقالَ : أينَ بَنو اُختِنا ؟ فَخَرَجَ إلَيهِ العَبّاسُ وجَعفَرٌ وعُثمانُ بَنو عَلِيٍّ عليه السلام ، فَقالوا لَهُ : ما لَكَ وما تُريدُ ؟ قالَ : أنتُم يا بَني اُختي آمِنونَ . قالَ لَهُ الفِتيَةُ : لَعَنَكَ اللّهُ ولَعَنَ أمانَكَ ! لَئِن كُنتَ خالَنا أتُؤمِنُنا وَابنُ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله لا أمانَ لَهُ ؟! (1)

.


1- .تاريخ الطبري : ج 5 ص 415 ، الكامل في التاريخ : ج 2 ص 558 ، البداية والنهاية : ج 8 ص 175 كلاهما نحوه ؛ الإرشاد : ج 2 ص 89 ، إعلام الورى : ج 1 ص 454 نحوه وليس فيهما صدره إلى «ابن سُميّة» ، بحار الأنوار : ج 44 ص 390 .

ص: 439

1 / 15حيله شمر براى جدايى انداختن ميان امام عليه السلام و برادرش عبّاس عليه السلام

تاريخ الطبرى_ به نقل از عبد اللّه بن شَريك عامرى _: هنگامى كه شمر بن ذى الجوشن ، نامه را [ از ابن زياد براى ابن سعد ]گرفت، او و عبد اللّه بن ابى مُحِل برخاستند. عمّه ابن ابى مُحِل ، اُمّ البنين [ مادر عبّاس عليه السلام ] ، دختر حِزام، همسر على بن ابى طالب عليه السلام بود كه عبّاس عليه السلام ، عبد اللّه ، جعفر و عثمان را براى او به دنيا آورد. عبد اللّه بن ابى مُحِلّ بن حِزام بن خالد بن ربيعة بن وحيد بن كعب بن عامر بن كِلاب گفت: خداوند ، [كار] امير را به سامان آوَرَد! پسران خواهر ما همراه حسين هستند . اگر موافقى، امان نامه اى براى آنان بنويس . گفت : باشد ؛ با كمال ميل ! آن گاه ، به مُنشى اش فرمان داد و امان نامه اى براى آنان نوشت و عبد اللّه بن ابى مُحِل ، آن امان نامه را با غلامش به نام كُزمان ، فرستاد. هنگامى كه او بر آنان در آمد ، آنان را فرا خواند و گفت : اين ، امانى است كه دايى تان براى شما فرستاده است . آن جوانان ( فرزندان امّ البنين ) ، به او گفتند: به دايى مان ، سلام برسان و به او بگو: ما نيازى به امانِ تو نداريم ، امان خدا ، بهتر از امانِ فرزند سميّه است . شمر بن ذى الجوشن ، با نامه عبيد اللّه بن زياد به عمر بن سعد، به سوى او آمد . چون بر او در آمد و نامه را خواند، عمر به او گفت: واى بر تو ! چه مى خواهى ؟ خدا ، از خانه ات دورت بدارد (آواره گردى) و آنچه را برايم آورده اى ، زشت گردانَد ! به خدا سوگند ، گمان مى كنم كه تو مانع شده اى تا آنچه را به او نوشته بودم ، بپذيرد. كارِ ما را تباه كردى . ما اميد داشتيم كه كار ، سامان پذيرد . به خدا سوگند، حسين ، تسليم نمى شود . جانى غيرتمند در وجودش نهفته است . شمر به او گفت: به من بگو كه چه مى كنى ؟ آيا فرمانِ اميرت را اجرا مى كنى و دشمنش را مى كُشى ؟ اگر نه ، سپاه و لشكر را به من ، وا گذار . عمر گفت: هرگز به تو واگذار نمى كنم و خودم كار را به انجام مى رسانم ! تو هم كارى را به عهده بگير و فرمانده پيادگان باش . عمر ، پنج شنبه شب، نُه روز از محرّم گذشته ، حركت كرد [ و حمله كرد ] . شمر نيز آمد تا جلوى ياران حسين عليه السلام ايستاد و گفت: خواهرزادگان ما كجا هستند ؟ عبّاس عليه السلام و جعفر و عثمان، فرزندان على عليه السلام ، بيرون آمدند و به او گفتند: چه مى خواهى و در پى چه هستى ؟ گفت: شما _ اى خواهرزادگانم _ ، در امان هستيد . آن جوانان به او گفتند : خداوند ، تو و امانت را لعنت كند! اگر تو دايىِ ما هستى ، به ما امان مى دهى ، در حالى كه فرزند پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در امان نيست ؟ !

.

ص: 440

أنساب الأشراف :وَقَفَ شِمرٌ فَقالَ : أينَ بَنو اُختِنا ؟ يَعني : العَبّاسَ وعَبدَ اللّهِ وجَعفَرا وعُثمانَ بَني عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ عليه السلام ، واُمُّهُم اُمُّ البَنينَ بِنتُ حِزامِ بنِ رَبيعَةَ الكِلابِيِّ الشّاعِرِ ، فَخَرَجوا إلَيهِ ، فَقالَ : لَكُمُ الأَمانُ . فَقالوا : لَعَنَكَ اللّهُ ولَعَنَ أمانَكَ ! أتُؤمِنُنا وَابنُ بِنتِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله لا أمانَ لَهُ ؟! (1)

الفتوح :أقبَلَ شِمرُ بنُ ذِي الجَوشَنِ حَتّى وَقَفَ عَلى مُعَسكَرِ الحُسَينِ عليه السلام فَنادى بِأَعلى صَوتِهِ : أينَ بَنو اُختِنا عَبدُ اللّهِ وجَعفَرٌ والعَبّاسُ بَنو عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ ! فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام لِاءِخوَتِهِ : أجيبوهُ وإن كانَ فاسِقا ، فَإِنَّهُ مِن أخوالِكُم ! فَنادَوهُ فَقالوا : ما شَأنُكَ وما تُريدُ ؟ فَقالَ : يا بَني اُختي ، أنتُم آمِنونَ ، فَلا تَقتُلوا أنفُسَكُم مَعَ أخيكُمُ الحُسَينِ ، وَالزَموا طاعَةَ أميرِ المُؤمِنينَ يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ ! فَقالَ لَهُ العَبّاسُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام : تَبّا لَكَ يا شِمرُ ، ولَعَنَكَ اللّهُ ، ولَعَنَ ما جِئتَ بِهِ مِن أمانِكَ هذا يا عَدُوَّ اللّهِ ! أتَأمُرُنا أن نَدخُلَ في طاعَةِ العِنادِ ونَترُكَ نُصرَةَ أخينَا الحُسَينِ عليه السلام ؟! (2)

.


1- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 391 ، المنتظم : ج 5 ص 337 ، تذكرة الخواصّ : ص 249 كلاهما نحوه .
2- .الفتوح : ج 5 ص 94 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 246 نحوه .

ص: 441

أنساب الأشراف :شمر ، [در ميدان] ايستاد و گفت: خواهرزادگان ما ، كجا هستند ( يعنى : عبّاس عليه السلام ، عبد اللّه ، جعفر و عثمان، فرزندان على بن ابى طالب عليه السلام كه مادرشان، اُمّ البنين ، دختر حِزام بن ربيعه كِلابىِ شاعر بود) ؟ آنان ، به سوى او آمدند. شمر گفت: شما در امان هستيد . گفتند: خداوند ، تو و امانت را لعنت كند! آيا به ما امان مى دهى، در حالى كه فرزند دختر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در امان نيست ؟!

الفتوح :شمر بن ذى الجوشن آمد تا رو به روى لشكرگاه حسين عليه السلام ايستاد و با بالاترين صدايش ، ندا داد: خواهرزادگان ما ، عبد اللّه ، جعفر و عبّاس ، پسران على بن ابى طالب ، كجا هستند ؟ حسين عليه السلام به برادرانش فرمود : «پاسخ او را بدهيد، هر چند فاسق است ؛ چرا كه او از دايى هاى شماست» . آنان ، او را صدا زدند و گفتند: چه كارى دارى و چه مى خواهى ؟ شمر گفت: اى خواهرزادگانم ! شما در امان هستيد . خود را با برادرتان حسين ، به كُشتن ندهيد و در اطاعتِ امير مؤمنان يزيد بن معاويه باشيد ! عبّاس بن على عليه السلام به او گفت: مرگ بر تو ، اى شمر! خدا ، لعنتت كند و اين امانى را نيز كه آورده اى ، لعنت كند ! اى دشمن خدا! آيا به ما فرمان مى دهى كه به اطاعت معاند [ با خدا ] در آييم و يارى برادرمان حسين عليه السلام را وا نهيم ؟!

.

ص: 442

الملهوف :أقَبَل شِمرُ بنُ ذِي الجَوشَنِ _ لَعَنَهُ اللّهُ _ فَنادى : أينَ بنو اُختي عَبدُ اللّهِ وجَعفَرٌ وَالعَبّاسُ وعُثمانُ ؟ فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : أجيبوهُ وإن كانَ فاسِقا ، فَإِنَّهُ بَعضُ أخوالِكُم ، فَقالوا لَهُ : ما شَأنُكَ ؟ فَقالَ : يا بَني اُختي ، أنتُم آمِنونَ ، فَلا تَقتُلوا أنفُسَكُم مَعَ أخيكُمُ الحُسَينِ ، وَالزَموا طاعَةَ أميرِ المُؤمِنينَ يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ ! فَناداهُ العَبّاسُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام : تَبَّت يَداكَ ولُعِنَ ما جِئتَ بِهِ مِن أمانِكَ يا عَدُوَّ اللّهِ ! أتَأمُرُنا أن نَترُكَ أخانا وسَيِّدَنَا الحُسَينَ بنَ فاطِمَةَ ونَدخُلَ في طاعَةِ اللَّعناءِ أولادِ اللَّعناءِ ؟! فَرَجَعَ الشِّمرُ إلى عَسكَرِهِ مُغضَبا . (1)

الأمالي للشجري عن الحسن بن خضر عن أبيه عن ابن الكلبي :صاحَ شِمرُ بنُ ذِي الجَوشَنِ يَومَ واقَعُوا الحُسَينَ عليه السلام : أيا عَبّاسُ (2) _ يَعنِي العَبّاسَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام _ اُخرُج إلَيَّ اُكَلِّمكَ . فَاستَأذَنَ الحُسَينَ عليه السلام فَأَذِنَ لَهُ ، فَقالَ لَهُ : ما لَكَ ؟ قالَ : هذا أمانٌ لَكَ ولِاءِخوَتِكَ مِن اُمَّكَ ، أخَذتُهُ لَكَ مِنَ الأَميرِ _ يَعنِي ابنَ زِيادٍ _ لِمَكانِكُم مِنّي ؛ لِأَنّي أحَدُ أخوالِكُم ، فَاخرُجوا آمِنينَ . فَقالَ لَهُ العَبّاسُ : لَعَنَكَ اللّهُ ولَعَنَ أمانَكَ ! وَاللّهِ ، إنَّكَ تَطلُبُ لَنَا الأَمانَ أن كُنّا بَني اُختِكَ ، ولا يَأمَنُ ابنُ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ؟! فَأَرادَ العَبّاسُ أن يَنزِلَ فَقالَ لَهُ الحُسَينُ : قَدِّم أخَوَيكَ بَينَ يَدَيكَ ، وهُما عَبدُ اللّهِ وجَعفَرٌ ؛ فَإِنَّهُما لَيسَ لَهُما وَلَدٌ ولَكَ وَلَدٌ حَتّى تربهما (3) وتَحتَسِبَهُما ، فَأَمَرَ أخَوَيهِ فَنَزَلا فَقاتَلا حَتّى قُتِلا ، ثُمَّ نَزَلَ فَقاتَلَ حَتّى قُتِلَ . قالَ الحَسَنُ : قالَ أبي : وهؤُلاءِ الثَّلاثَةُ بَنو اُمِّ جَعفَرٍ ، وهِيَ الكِلابِيَّةُ وهِيَ اُمُّ البَنينَ . (4)

.


1- .الملهوف : ص 148 ، مثير الأحزان : ص 55 نحوه .
2- .في المصدر : «أبا عبّاس» ، وهو تصحيف .
3- .والظاهر أنَّ الصواب : «ترثهما» كما جاء في النصوص الاُخرى .
4- .الأمالي للشجري : ج 1 ص 175 .

ص: 443

الملهوف :شمر بن ذى الجوشن _ كه خدا ، لعنتش كند _ آمد و ندا داد: خواهرزادگان من، عبد اللّه ، جعفر ، عبّاس و عثمان ، كجا هستند ؟ حسين عليه السلام فرمود : «پاسخش را بدهيد، هر چند فاسق است ؛ چرا كه يكى از دايى هاى شماست» . آنان به او گفتند: چه كار دارى ؟ گفت: اى خواهرزادگان من ! شما در امان هستيد . خود را به همراه برادرتان حسين ، به كُشتن ندهيد و در اطاعت امير مؤمنان يزيد بن معاويه باشيد . عبّاس بن على عليه السلام ، او را ندا داد : «دستانت ، بُريده باد و لعنت بر امانى كه آورده اى، اى دشمن خدا! آيا به ما فرمان مى دهى كه برادر و سَرورمان حسين بن فاطمه را وا گذاريم و در اطاعت ملعونان و فرزندان ملعون ها درآييم ؟!» . شمر ، خشمگينانه ، به سوى لشكرش بازگشت .

الأمالى ، شجرى_ به نقل از حسن بن خضر _: پدرم ، از ابن كَلْبى برايم نقل كرد كه : شمر بن ذى الجوشن، روزى كه با حسين عليه السلام رويارو شدند، فرياد برآورد: اى عبّاس ! به سوى من بيا تا با تو سخن بگويم . عبّاس ، از امام حسين عليه السلام اجازه خواست . امام عليه السلام به او اجازه داد . عبّاس عليه السلام به شمر گفت : «چه مى خواهى ؟» . گفت: اين امان ، براى تو و برادران مادرىِ توست . آن را از امير( يعنى ابن زياد ) ، به خاطر خويشاوندى تان با خويش گرفته ام ؛ زيرا من ، يكى از دايى هايتان هستم . بيرون بياييد كه در امان هستيد . عبّاس عليه السلام به او گفت : «خداوند ، تو و امان تو را لعنت كند ! به خدا سوگند ، تو به خاطر اين كه ما خواهرزادگان تو هستيم ، برايمان امان مى گيرى ؛ ولى فرزند پيامبر خدا صلى الله عليه و آله امان ندارد ؟!» . همچنين عبّاس عليه السلام خواست كه فرود آيد [ و بجنگد ] ؛ امّا حسين عليه السلام به او فرمود : «برادرانت را پيش بينداز كه آن دو، عبد اللّه و جعفر ، فرزند ندارند ؛ ولى تو فرزند دارى و مى توانى از آن دو ، ارث ببرى ، (1) و نيز در شكيبايى بر شهادتشان ، اجر ببرى» . عبّاس عليه السلام ، به دو برادرش فرمان داد و آن دو جنگيدند تا كشته شدند . سپس ، [خودِ ]عبّاس عليه السلام فرود آمد و جنگيد تا كشته شد . پدرم گفت: اين سه تن، پسران امّ جعفر كِلابى ، يعنى همان اُمّ البنين بودند .

.


1- .يعنى : همگى ، بدون ترديد ، شهيد خواهيد شد ؛ امّا اگر آن دو زودتر شهيد شوند ، اموالشان به تو و از تو به فرزندانت ارث مى رسد .

ص: 444

. .

ص: 445

فهرست تفصيلى

(1) ادامه فصل ششم: مخالفان رفتن امام عليه السلام به سمت عراق*** 7 (/ 1)

(2) 6/ 14 عبد اللّه بن مُطيع*** 7 (/ 2)

(2) 6/ 15 عمر بن عبد الرحمن*** 21 (/ 2)

(2) 6/ 16 عمر بن على بن ابى طالب*** 27 (/ 2)

(2) 6/ 17 عَمره، دختر عبد الرحمن*** 27 (/ 2)

(2) 6/ 18 عمرو بن لوذان*** 29 (/ 2)

(2) 6/ 19 فَرَزدَق*** 33 (/ 2)

(2) 6/ 20 محمّد بن حنفيّه*** 33 (/ 2)

(2) نكته*** 41 (/ 2)

(2) 6/ 21 مِسوَر بن مَخرَمه*** 43 (/ 2)

(2) 6/ 22 يزيد بن اصَم*** 43 (/ 2)

(1) فصل هفتم: از مكّه تا كربلا*** 47 (/ 1)

(2) 7/ 1 كوشش هاى يزيد براى جلوگيرى از حركت امام عليه السلام*** 47 (/ 2)

(2) 7/ 2 توطئه يزيد براى كشتن امام عليه السلام در مكّه*** 57 (/ 2)

(2) 7/ 3 گفتگوى امام عليه السلام با عبد اللّه بن عبّاس*** 61 (/ 2)

(2) 7/ 4 گفتگوى امام عليه السلام با عبد اللّه بن زبير*** 81 (/ 2)

(2) 7/ 5 سخنرانى امام عليه السلام هنگام بيرون رفتن از مكّه*** 101 (/ 2)

(2) 7/ 6 تاريخ بيرون رفتن امام عليه السلام از مكّه*** 103 (/ 2)

ص: 446

(2) دو نكته تاريخى و فقهى در باره خروج امام عليه السلام از مكّه*** 111 (/ 2)

(3) 1. نكته تاريخى*** 111 (/ 3)

(3) 2. نكته فقهى*** 111 (/ 3)

(2) سخنى در باره حركت كاروان امام حسين عليه السلام از مكّه تا كربلا*** 114 (/ 2)

(2) 7/ 7 همراهان امام عليه السلام*** 117 (/ 2)

(2) 7/ 8 ناكامى مأموران عمرو بن سعيد در جلوگيرى از رفتن امام عليه السلام*** 119 (/ 2)

(2) 7/ 9 نامه امام عليه السلام به بنى هاشم و خبر دادن از آينده*** 125 (/ 2)

(2) 7/ 10 نامه يزيد به ابن زياد براى كشتن امام عليه السلام*** 127 (/ 2)

(2) 7/ 11 يادكرد امام عليه السلام از شهادت يحيى بن زكريّا عليهما السلام در مسير*** 129 (/ 2)

(2) 7/ 12 گرفتن اموال ارسالى از يمن براى يزيد*** 131 (/ 2)

(2) 7/ 13 خوددارى امام عليه السلام از پذيرفتن امان عمرو بن سعيد*** 135 (/ 2)

(2) 7/ 14 ديدار فَرَزدَق در صِفاح*** 143 (/ 2)

(2) سخنى در باره ملاقات فرزدق با امام حسين عليه السلام*** 161 (/ 2)

(2) 7/ 15 ديدار بِشر بن غالب در ذاتِ عِرق*** 163 (/ 2)

(2) 7/ 16 ديدار عون بن عبد اللّه بن جَعده در ذات عِرق*** 165 (/ 2)

(2) 7/ 17 نامه امام عليه السلام به مردم كوفه از منزلگاه حاجِر در بطنُ الرُّمَّه و شهادت فرستاده امام عليه السلام*** 165 (/ 2)

(2) 7/ 18 ديدار عبد اللّه بن مُطيع*** 173 (/ 2)

(2) 7/ 19 توقّف در خُزَيميّه و رويدادهاى آن*** 173 (/ 2)

(2) 7/ 20 دعوت امام عليه السلام از زُهَير بن قَين براى يارى كردن او در منزل زَرود*** 175 (/ 2)

(2) 7/ 21 اخبار فرود آمدن امام عليه السلام در ثَعلَبيّه*** 185 (/ 2)

(2) 7/ 22 خبر شهادت مسلم بن عقيل*** 189 (/ 2)

(2) نكته*** 201 (/ 2)

(2) 7/ 23 رسيدن خبر شهادت عبد اللّه بن يَقطُر در منزلگاه زُباله*** 203 (/ 2)

ص: 447

(2) سخنى در باره شهادت پيك هاى امام حسين عليه السلام*** 210 (/ 2)

(3) 1. ابو رَزين سليمان*** 210 (/ 3)

(3) 2. عبد اللّه بن يَقطُر*** 210 (/ 3)

(3) 3. قيس بن مُسْهِر*** 211 (/ 3)

(2) 7/ 24 ورود امام عليه السلام به منزلگاه عَقَبه و رخدادهاى آن*** 213 (/ 2)

(3) 7/ 24 1 رؤياى امام عليه السلام*** 213 (/ 3)

(3) 7/ 24 2 خبر دادن امام عليه السلام از شهادت خود*** 213 (/ 3)

(2) 7/ 25 فرود آمدن امام عليه السلام و يارانش در منزلگاه شَراف و آب برداشتن از آن جا*** 215 (/ 2)

(2) 7/ 26 فرستاده شدن حُر، براى آوردن امام عليه السلام به كوفه*** 217 (/ 2)

(2) 7/ 27 بسته شدن راه بر امام عليه السلام توسّط حُر*** 219 (/ 2)

(2) 7/ 28 سخنرانى امام عليه السلام در ذى حُسُم*** 245 (/ 2)

(2) 7/ 29 سخنرانى امام عليه السلام براى ياران خود و ياران حُر در منزلگاه بيضه*** 251 (/ 2)

(2) 7/ 30 آمدن چهار نفر از كوفه به همراه طِرِمّاح بن عَدى به سوى امام عليه السلام*** 257 (/ 2)

(2) 7/ 31 يارى خواستن امام عليه السلام در منزلگاه بنى مُقاتل*** 269 (/ 2)

(3) 7/ 31 1 يارى خواستن از عبيد اللّه بن حُر*** 269 (/ 3)

(3) 7/ 31 2 يارى خواستن امام عليه السلام از عمرو بن قيس مَشرقى*** 281 (/ 3)

(2) 7/ 32 رؤياى شهادت*** 283 (/ 2)

(2) 7/ 33 نامه ابن زياد به حُر، جهت سختگيرى بر امام عليه السلام*** 287 (/ 2)

(2) تحليلى در باره ارزيابى سفر امام حسين عليه السلام به عراق و نهضت كوفه*** 297 (/ 2)

(3) 1 دلايل انتخاب كوفه به عنوان پايگاه قيام*** 300 (/ 3)

(4) يك. موقعيت سياسى نظامى*** 300 (/ 4)

(4) دو. موقعيت جغرافيايى*** 303 (/ 4)

ص: 448

(4) سه. موقعيت فرهنگى*** 304 (/ 4)

(4) چهار. كانون مبارزه با حكومت شام*** 306 (/ 4)

(4) پنج. حضور هواداران اهل بيت عليهم السلام*** 307 (/ 4)

(4) ششم. دعوت كوفيان از امام عليه السلام*** 310 (/ 4)

(4) هفتم. ممانعت حكومت اموى از رفتن امام عليه السلام به كوفه*** 310 (/ 4)

(3) 2 پاسخ هاى امام عليه السلام به خطرناك توصيف كردن سفر به كوفه*** 312 (/ 3)

(4) 1. پاسخ به كارگزاران حكومت*** 312 (/ 4)

(4) 2. پاسخ به كسانى كه نمى خواست سرنوشت سفر را براى آنان بازگو نمايد*** 313 (/ 4)

(4) 3. پاسخ به خواص*** 314 (/ 4)

(3) 3 عوامل اقبال مردم كوفه به نهضت حسينى*** 318 (/ 3)

(3) 4 جامعه شناسى كوفه*** 320 (/ 3)

(4) 1. جامعه كوفه از نظر نژادى*** 320 (/ 4)

(4) 2. جامعه كوفه از نظر اعتقادى*** 321 (/ 4)

(4) 3. جامعه كوفه از نظر سياسى*** 321 (/ 4)

(5) 1. هواداران اهل بيت عليهم السلام*** 321 (/ 5)

(5) 2. هواداران بنى اميّه*** 322 (/ 5)

(5) 3. خوارج*** 322 (/ 5)

(5) 4. افراد بى اعتنا و دَمْ دَمى مِزاج*** 323 (/ 5)

(3) 5 اقسام شيعيان در آن دوران*** 324 (/ 3)

(4) 1. شيعيان طبقه اوّل*** 324 (/ 4)

(4) 2. شيعيان طبقه دوم*** 325 (/ 4)

(4) 3. شيعيان طبقه سوم*** 328 (/ 4)

ص: 449

(3) 6 روان شناسى كوفيان*** 332 (/ 3)

(4) يك. نظام ناپذيرى*** 332 (/ 4)

(4) دو. دنياطلبى*** 332 (/ 4)

(4) سه. تابع احساسات بودن*** 334 (/ 4)

(4) چهار. پرخاشگرى*** 335 (/ 4)

(4) پنج. قبيله گرايى*** 335 (/ 4)

(3) 7 نقش نظام ادارى و اقتصادى كوفه در بسيج نظامى مردم*** 336 (/ 3)

(4) الف نظام ادارى*** 336 (/ 4)

(5) يك. فرماندار*** 336 (/ 5)

(5) دو. رؤساى ارباع*** 336 (/ 5)

(5) سه. عُرَفا*** 337 (/ 5)

(4) ب منابع درآمد مردم*** 339 (/ 4)

(5) يك. كسب و كار*** 339 (/ 5)

(5) دو. عطا و رزق*** 340 (/ 5)

(3) 8 مهم ترين عوامل شكست نهضت كوفه*** 344 (/ 3)

(4) 1. عدم تشكّل و ضعف امكانات اقتصادى هواداران امام عليه السلام*** 344 (/ 4)

(4) 2. تشكّل ادارى و قدرت اقتصادى دشمنان امام عليه السلام*** 344 (/ 4)

(4) 3. تهديد و تطميع مردم*** 344 (/ 4)

(4) 4. تطميع سران قبايل*** 345 (/ 4)

(4) 5. بازداشت شمارى از هواداران برجسته امام عليه السلام*** 345 (/ 4)

(4) 6. اعمال خشونت*** 346 (/ 4)

(4) 7. سوء استفاده از چهره هاى پرنفوذ مذهبى و اجتماعى*** 346 (/ 4)

ص: 450

(1) بخش هشتم: از رسيدن امام حسين عليه السلام به كربلا، تا شهادت*** 349 (/ 1)

(2) فصل يكم: امام عليه السلام در محاصره دشمن*** 351 (/ 2)

(3) 1/ 1 فرود آمدن امام عليه السلام در كربلا*** 351 (/ 3)

(3) بررسى تطبيقى روز ورود امام عليه السلام به كربلا و روز عاشورا*** 355 (/ 3)

(3) 1/ 2 سرزمين اندوه و بلا*** 359 (/ 3)

(3) 1/ 3 نامه امام عليه السلام به هاشميان*** 371 (/ 3)

(3) 1/ 4 داستان بيرون آمدن عمر بن سعد براى نبرد با امام عليه السلام*** 371 (/ 3)

(4) 1/ 4 1 خبر دادن امام على عليه السلام از برگزيدن دوزخ به وسيله ابن سعد*** 371 (/ 4)

(4) 1/ 4 2 برگُزيدن دوزخ*** 373 (/ 4)

(3) 1/ 5 تلاش هاى ابن زياد براى حركت دادن لشكر به سوى كربلا*** 385 (/ 3)

(3) 1/ 6 رسيدن عمر بن سعد به كربلا*** 395 (/ 3)

(3) 1/ 7 نامه ابن زياد به امام عليه السلام و پاسخ ندادن ايشان*** 401 (/ 3)

(3) 1/ 8 ديدار امام عليه السلام و ابن سعد، ميان دو لشكر*** 403 (/ 3)

(3) 1/ 9 نامه ابن سعد به ابن زياد و پاسخ او*** 409 (/ 3)

(3) 1/ 10 كوشش هاى حبيب بن مُظاهر براى يارى امام عليه السلام، در ششم محرّم*** 417 (/ 3)

(3) 1/ 11 باز داشتن امام عليه السلام و يارانش از آب، در روز هفتم محرّم*** 421 (/ 3)

(3) 1/ 12 نقش عبّاس عليه السلام در رساندن آب به لشكر امام عليه السلام*** 425 (/ 3)

(3) 1/ 13 نامه ابن زياد به ابن سعد و ترغيب به شتاب ورزيدن در نبرد با امام عليه السلام*** 431 (/ 3)

(3) 1/ 14 روز محاصره حسين عليه السلام و يارانش*** 437 (/ 3)

(3) 1/ 15 حيله شمر براى جدايى انداختن ميان امام عليه السلام و برادرش عبّاس عليه السلام*** 439 (/ 3)

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109