تعريف،هدف، فايده، پيش انگاره ها (مبانى و مبادى) و ... است. ازاين رو، تفسير از علوم مرتبط با قرآن به شمار مى آيد كه بيش از هزار سال عمر دارد.

علم تفسير به دانشى گفته مى شود كه انسان را با معانى و مقاصد آيات قرآن و منابع، مبانى، روش ها، معيارها و قواعد آن آشنا مى سازد.

به عبارت ديگر، دانش تفسير از چند بخش اساسى تشكيل مى شود: 1) مبانى تفسير؛ 2) قواعد تفسير؛ 3) منابع تفسير؛ 4) شرايط مفسر؛ 5) سنجه هاى فهم تفسير و معيارهاى تفسير معتبر؛ 6) روش هاى تفسيرى؛ 7) گرايش ها (مكاتب) تفسيرى.

موضوع علم تفسير: آيات قرآن (سخنان الهى كه در قالب وحى قرآنى بر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم نازل شده است).

هدف دانش تفسير: كسب توان استنباط صحيح از آيات قرآن.

فايده علم تفسير: فهم مراد استعمالى (معانى آيات) و مراد جدّى خدا (مقاصد آيات).

2-اگرمفاهیم قرآن خوب تبیین و توصیف شودمقدمه تفسیرخواهد شد و تفسیر قرآن از غنای بیشتری برخوردار خواهد شد. این دانش که مربوط به مجموعه دانشهای نوین زبانشناسی است می باشد . زبانشناسی بیشتر ناظر به کلام انسانی است که دردورهای مختلف شامل کلام های مقدس(کتابهای آسمانی) نیز شده است . زبان شناسی شامل: زبان شناسی نظری؛ آواشناسی ؛ واج شناسی ؛ واژه شناسی ؛ ساخت واژه ؛ نحو ؛ معناشناسی ؛ معناشناسی واژگانی ؛ معناشناسی آماری ؛ معناشناسی ساختاری ؛ سبک شناسی ؛ تجویز و توصیف ؛ کاربردشناسی ؛ زبانشناسی کاربردی ؛ اکتساب زبان ؛ زبان شناسی روان شناختی ؛ زبان شناسی جامعه شناختی ؛ زبان شناسی شناختی ؛ جامعه شناسی زبان ؛ زبان شناسی محاسباتی؛ زبان شناسی توصیفی ؛ زبان شناسی تاریخی ؛ زبان شناسی تطبیقی ؛ رده شناسی زبان ؛ دستور گشتاری ؛ریشه شناسی. و همچنین توجه به نظریات

هرمنوتیک ومتودولوژی می تواند تاثیرات خوبی درمباحث شناخت قرآن داشته باشد وفضاهای جدید تحقیقات قرآنی ایجاد نماید.

3-اگر تفسیرما از پیشرفت مناسبی برخوردار نیست دلیل عمده آن این است که روی مقدمات تفسیر کارهای اصلی صورت نگرفته است . این مسئله برای هرکس که باتفسیرقرآن آشنا باشد بدیهی است. برای روشن شدن زوایای پنهان و آشکارقرآن بیش از ده هزارکتاب نوشته شده است ولی می توان به جرات گفت مسلمانان و بشرهنوزبه صورت کامل ازاین ذخیره الهی بهره لازم را نبرده است و استخراجات لازم راازاین گنج الهی نکرده است.

4-بعضی آیات قرآن قرنها از نظر تفسیری هیچ پیشرفتی نداشته است .و مثل آن است که تفاسیر از روی هم بازنویسی کرده اند و اگر حرف تازه ای هم زده شده است بیشتر جنبه فرقه ای و گرایشی داشته که اکثرا به تاویل آیات و یا بهتر بگوئیم تفسیر به رای شده است.چگونه می توان یک آیه و یا یک سوره را خوب تفسیرکرد در صورتی که زوایای آشکار و پنهان کلمات خوب کالبد شکافی نشده باشد. برای آشکارشدن این مدعی تفاسیرقرآن را براساس قرون طبقه بندی کرده و سیرپیشرفت معانی و مفاهیم و تفاسیرآیات را درآن براساس استاندارهای علمی و روش های نوین بررسی کنید.

5-متاسفانه در زمان معاصر که به این مسئله مهم یعنی مفاهیم آیات کمی توجه شده است بعضی آن را با شرح لغت اشتباه گرفته اند وکتابهائی به همین نام تالیف شده است واسم کتاب خود را مفا هیم قرآن گذاشته اند و حال آنکه اصلا به مفاهیم نپرداخته اند و یک مقداربیشتر از حد معمول از ترجمه لغت فرارفته اند و دراین

زمینه مراکز قرآنی وعلمی را نیز به اشتباه انداخته اند.

6-علم مفردات یا واژه شناسی در قرآن دانشی است که در باره تک واژ ه های قرآنی از نظر ریشه اشتقاق لغوی و دلالت آن بر معنای مطلوب مناسب و نوع کاربرد آن در قران بحث می کند بدین منظور که هرگاه شخصی معنای واژه های قرآنی را نمی داند با مراجعه به کتابهای لغوی مانند مفردات راغب می تواند معنا و ریشه موارد اشتقاقی و نوع کاربرد آن را بشناسد . و حال آنکه علم مفاهیم شناسی قرآن درباره یک واژه و معنای آن درتمام حالات علمی و ادبی درقرآن بحث می کند با این توضیح تفاوت عمده و عمیق علم مفردات با علم مفاهیم تا حدودی روشن شد.

علم مفردات شاخه های فراوانی دارد که به بعضی از آنها اشاره می شود:

الف- دانش غریب القرآن

ب-معرب القرآن که در آن در مورد واژه هائی که از زبانهای دیگر به زبان قرآن وارد شده و به صورت عربی در آمده بحث می کند.

ج- اعراب القرآن در خصوص چگونکی اعراب الفاظ قرآن بحث می کند

د-مجازات قرآن انواع مجازهای به کار رفته در قرآن در این شاخه بحث می شود.

ه- وجوه و نظائر در قرآن

و بعضی دیگر از موضوعات علوم قرآن که بنوعی با مفردات قرآن سرو کار دارد.

دانشمندا ن بزرگی به تبیین واژه های قرآنی پرداخته اند و برخی از آنها کتابهائی را نیز تدوین نموده اند که تفصیل آنها در کتابهای رجال مانند : معجم الادباء ، تاریخ بغداد، فهرست ابن ندیم، اعلام زرکلی و .....آمده است.

برای آگاهی از این کتابها می توانید به

مجله بینات شماره هفت و نه مراجعه کنید که بیش از سیصد جلد کتاب معرفی شده است.

7- مفاهیم قرآن به معنای تحقیق کامل و جامع در باره بنیان آشکارو نهان یک لغت است؛ وبررسی سابقه و شرح آن در کل مجموعه آیات قرآن است. و همچنین تمام کاربردهای علمی و ادبی آن را بررسی کردن است. واین تقریبا یک علم کاملا جدید درباره قرآن است. زیرا باید نقش یک مفهوم را در تمام قرآن درقالب یک کلمه و ارتباطات آن مشخص کرد.تحقیق درباره مفاهیم شناسی قرآن کارساده ای نیست وافراد باید صاحب تخصص های گوناگونی باشند. و بصورت گروهی کارکنند . مفهوم شناسی قرآن بعد ازآشنائی علوم ادبی و منطقی وفلسفی و عرفانی و تاریخی وفقهی و غیره برای محققین حاصل می شود. تازه این بررسی نقش یک کلمه و مفهوم درقرآن است ؛ حال آنکه اگرما خواستیم نقش مفهوم یک جمله و یا چند جمله و یا یک آیه و یا یک سوره را نسبت به یک جمله و یا چند جمله و یا یک آیه ویا یک سوره دیگربررسی کنیم ؛ ببینید چه نیروی انسانی دانشمند و چه سرمایه مالی هنگفت و چه تکنولوژی(ابررایانه) و امکانات نرم افزاری و علمی و سخت افزاری نیاز است. ولی به هرحال کاری است که باید درآینده نزدیک انشاء الله بشود.

8-قران را می توان مثل قطعات متنوع هندسی (Magnets game) فرض کرد که به بی نهایت اشکال قابل تصوراست اگرشما به یک آجردریک ساختمان بسیاربزرگ و چند هکتاری توجه کنید و نقش این آجردرکل مجموعه را بررسی کنید یک تصورمفهومی بدست آورده اید که جایگاه ومعنای آن

را درمنظومه این ساختمان به شما نشان می دهد و تصور بود ونبود آن دراین منظومه به کل آن می تواند کمک کند و یا آسیب برساند. پس باید درنظرداشت هریک ازکلمات قرآن مفهومی دربردارد که باتمام کلمات و جملات قرآن ارتباط دارد ارتباطی که درطول تاریخ تفسیرقرآن کشف نشده است . و ازاین مبنا استنتاجات بسیاری می توان استخراج کرد که درلابلای بعضی از تفاسیرآمده است.

9-البته شاید بتوان گفت مفاهیم قرآن یک رشته جدید در علوم و معارف قرآن است و مربوط به دوران معاصر است زیراکه بسیاری از علوم در حدود نیم قرن جدید تحولات جدی بخود گرفته اند. با استفاده ازابزارو امکانات جدید بویژه رایانه وبرنامه ریزی برای آن می توان به این علم دسترسی پیدا کرد. این علم بصورت رسمی هنوزوارد حوزه و دانشگاه نشده است و مطالب آن بصورت گسیخته درضمن مطالب دیگربیان می شود. هراستادی با توجه به شناخت نسبی خود از آن بحث می کند وبسیاری آن را بعنوان یک علم قرآنی نه می شناسند و نه قبول دارند. اینجانب بعد ازحدود سی سال آشنائی با علوم دینی و اسلامی وقرآنی و بعد تمرکزبرروی این موضوع (علم مفاهیم شناسی قرآن) وکشف آن در تفسیرشریف راهنما به این امرخطیرنائل شدم و خداوند رحیم افق نوردیدن آن را بمن نشان داد. و این چیزی بود که بصورت متفاوت در بعضی مکتوبات قرآنی با آن برخورد می کردم که خود داستانهای زیبا و دلنشینی دارد. خیلی دوست داشتم با قرآن مانوس باشم و روزانه چندین نوبت تلاوت داشته باشم ولی بعضی از مواقع یک کلمه و یا یک جمله قرآن و

نقش آن درکل قرآن فکرودل من را بخودش مشغول می کرد و ساعتها و روزها وقت مرا می گرفت و رهایم نمی کرد ؛ نمی توانستم از آن مفهوم کلمه و جمله و آیه دلم را جدا بکنم ؛ هرلحظه و زمانی که می گذشت رخ جدیدی از آن برایم کشف می شد ولی همیشه دوست داشتم یک راهی پیدا کنم که آن را به صورت علمی درمعرض دیگران قراردهم ؛ ولی عظمت کارونداشتن ابزار و امکانات لازم من را از آن باز می داشت تا اینکه این توفیق نسبی برایم حاصل شد. و برای همین همیشه درحیرتم که قلب مقدس اشرف و اکرم واعظم انبیاء یعنی حضرت محمد مصطفی (ص) چگونه این حجم با عظمت معنوی را درسینه مبارکشان داشتند و آن را حمل می کردنند. آری این کلمات و آیات الهی است که بی نهایت بارقابل استناد و استدلال و فیض جاری است و هنرنمائی می کند.کاری که ازعهده هیچ مجموعه و دستگاه علمی برنمی آید. کاریکه من انجام داده ام کاری است که اصل زحمت آن را دانشمندان اسلامی درتفسیرقیم راهنما انجام داد ه اند و من فقط آن را دیده و استخراج و تالیف کرد ه ام ؛ هرچند که قبل ازمن به این صورت کسی انجام نداده است.

10-ازخوبیهای علم دردوران جدید این است که آنچه را درتصورذهن و یا کشف دل و یا توهم و یا خیال بود امروز می توان بصورت علم درآورد و به معرض نمایش و عموم گذاشت . شما نگاه کنید در زمان ما مسائلی حتی مثل طی الارض و روی آب راه رفتن ونامرئی شدن

و صدها نمونه از این دست به صورت علمی دسته بندی و طبقه بندی شده است. چه برسد به علومی که ازقواعد و ضوابط مثل تفسیرقرآن برخورداراست.

11- بسیاری ازتفاسیر که دردوران قدیم نوشته شده است درمحدوده علم آموزی ودانش یک فرد و بسته به نوع کتابهای تفسیری و امکاناتی که دراختیارداشته و گرایش و هدفی که داشته است.درصورتیکه درزمان معاصرباید ازنوشتن تکراری و بیهوده این تفاسیرخوداری کرد و زیرنظرمجموعه ای ازاساتید ، تفسیرهمه جانبه نوشت.وحوزهای پژوهشی عظیمی به این امرمهم اختصاص یابد. امید است درآینده حوزه های علمی بزرگ و دانشگاههای بزرگ قرآنی درراستای آموزش و پژوهش های قرآنی بیش ازآن چیزی که امروزوجود دارد تاسیس شود.

12- داشتن روش هدفمند و اصولی و رعایت آن درطول نگارش تفاسیرازنکات مهمی است که مفسرین باید رعایت کنند. زیرا مفسرین بزرگ قرآن بعضی ازموارد یک مفهوم را دریک جای قرآن به یک معنا گرفته اند و درجاهای دیگرقرآن از آن عدول کرده اند مثل آن است که یک جا در قرآن ما کلمه( صلوهَ) را به این شکل و درجاهای دیگرقرآن بصورت (صلاهَ) بنویسیم. اگرما توانستیم به معنای واقعی و مفهوم (روح) یا (امر) یا (امام) و ....درقرآن برسیم باید بااین ملاک واحد درکل قرآن به تحقیق بپردازیم.

13-اگرخواستیم عظمت قرآن را درنظربگیریم باید اینطورتصورکرد که تمام عالم هستی دو بارتکرار شده است یکباربصورت عینی درعالم خارج و یکباربصورت مکتوب به صورت قرآن و اگرگفته عرفاء را به آن اضافه کنیم به این صورت استکه وجود انسان قرآنی (کامل) دو چهره دارد یکی به صورت عینی یعنی جهان خارج و دیگری بصورت مکتوب یعنی قرآن.

14-قرآن كريم در آيه ى بيست

و يكم سوره ى حجر به سرچشمه و منبع موجودات و نزول معيّن آنها اشاره كرده، مى فرمايد:

( وَ إِن مِّن شَىْ ءٍ إِلَّا عِندَنَا خَزَآئِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ)

و هيچ چيزى نيست جز آن كه منابعش نزد ماست؛ و [لى] جز به اندازه معيّن آن را فرو نمى فرستيم.

«خزائن» در اصل به معناى حفظ و نگه دارى چيزى است و در اصطلاح به معناى محلى است كه افراد، اموالشان را در آن گردآورى و حفظ مى كنند.

اين مفهوم در مورد انسان ها صادق است كه قدرت محدود دارند و نمى توانند در هر عصرى همه چيز را فراهم كنند، اما در مورد خدا تصور نمى شود.

پس خزاين الهى، يا به معناى «مقدورات الهى» است؛ يعنى همه چيز در منبع قدرت الهى جمع است و هر وقت بخواهد هر مقدار كه لازم باشد ايجاد مى كند و يا به معناى مجموعه ى امورى است كه در عالم هستى و جهانِ ماده وجود دارند؛ مثل عناصر و اسباب، كه در اين مجموعه همه چيز فراوان است، اما هر موجود خاص آن به صورت محدود ايجاد مى شود.

قرآن خداوند نیز ازهمین سنخ است که متصل به دریای بی کرانه وجود خداوند است و هروقت خداوند بخواهد مقداری از معنای آن را برای ما ایجاد می کند . و چهره کامل آن درزمان حکومت حضرت ولی عصر(عج) ظهور می کند. انشاء الله.

15- قرآن كريم در آيه ى چهل و يكم سوره ى بقره با اشاره به رابطه ى قرآن با كتب آسمانى پيشين، چهار فرمان در مورد پاس داشت قرآن مى دهد و مى فرمايد:

( وَآمِنُوْا بِمَا أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِمَا مَعَكُمْ وَلَا تَكُونُوا أَوَّلَ كَافِرٍ بِهِ وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَناً قَلِيلًا وَإِيَّايَ فَاتَّقُونِ)

و به

آنچه فرو فرستادم (/ قرآن) ايمان آوريد، در حالى كه مؤيد چيزى است كه با شماست. و نخستين انكار كننده آن نباشيد؛ و بهاى اندك را با آيات من مبادله نكنيد؛ و تنها (از عذاب) من (خودتان) را حفظ كنيد.

خداوند می فرماید قرآن را ارزان نفروشید قدروقیمت وعظمت آن را دریابید و برای رسیدن به آن بهای لازم را بپردازید. هرآیه قرآن مثل عروسی بلند مرتبه ای است که تا بهای آن پرداخته نشود رخ نمی نماید بعضی ازموارد این بهاء به قیمت جان و حقیقت انسان است . کسانیکه خادم قرآن هستند باید همیشه این را مد نظرداشته باشند.

عروس حضرت قرآن نقاب آن گه براندازدكه دارالملك ايمان را مجرد يابد از غوغا

(سنائی)

-

16- دراین قسمت برای اینکه وظیفه ما نسبت به قرآن مشخص شود سخن رهبرعظیم الشان انقلاب اسلامی دردنیای معاصرحضرت امام خمینی(ره) را می آورم: (جلد بیستم صحیفه امام خمینی(ره)- صفحه 91 تا 93- پيام به مردم زائران بيت الله الحرام به مناسبت ايام حج "مهجوريت حج ابراهيمي "):

(از انس با قرآن كريم ، اين صحيفه الهي و كتاب هدايت ، غفلت نورزند كه مسلمانان هر چه دارند و خواهند داشت در طول تاريخ گذشته و آينده ازبركات سرشار اين كتاب مقدس است . و از همين فرصت از تمامي علماي اعلام و فرزندان قرآن و دانشمندان ارجمند تقاضا دارم كه از كتاب مقدسي كه تبيان كل شي ءاست و صادر از مقام جمع الهي به قلب نور اول و ظهور جمع الجمع تابيده است ، غفلت نفرمايند. اين كتاب آسماني - الهي كه صورت عيني و كتبي جميع اسما و صفات و آيات

وبينات است و از مقامات غيبي آن دست ما كوتاه است و جز وجود اقدس جامع من خوطب به از اسرار آن كسي آگاه نيست و به بركت آن ذات مقدس و به تعليم او خلص اولياي عظام دريافت آن نموده اند و به بركت مجاهدات و رياضتهاي قلبيه ، خلص اهل معرفت به پرتوي از آن به قدر استعداد و مراتب سير بهره مند شده اند و اكنون صورت كتبي آن ،كه به لسان وحي بعد از نزول از مراحل و مراتب ، بي كم و كاست و بدون يك حرف كم وزياد به دست ما افتاده است ، خداي نخواسته مباد كه مهجور شود و گر چه ابعاد مختلفه آن و در هر بعد مراحل و مراتب آن از دسترس بشر عادي دور است لكن به اندازه علم ومعرفت و استعدادهاي اهل معرفت و تحقيق در رشته هاي مختلف ، به بيانها و زبانهاي متفاوت نزديك به فهم از اين خزينه لايتناهاي عرفان الهي و بحر مواج كشف محمدي -صلي الله عليه و آله و سلم - بهره هايي بردارند و به ديگران بدهند و اهل فلسفه و برهان بابررسي رموزي كه خاص اين كتاب الهي است و با اشارات از آن مسائل عميق گذشته ،براهين فلسفه الهي را كشف و حل كرده ، در دسترس اهلش قرار دهند. و وارستگان صاحب آداب قلبي و مراقبات باطني رشحه و جرعه اي از آنچه قلب عوالم از "ادبني ربي " دريافت فرموده ، براي تشنگان اين كوثر به هديه آورند و آنان را مودب به آداب الله تا حد ميسور نمايند. و متقيان تشنه

هدايت بارقه اي از آنچه به نور تقوا از اين سرچشمه جوشان هدي للمتقين هدايت يافته اند، براي عاشقان سوخته هدايت الله به ارمغان آورند. و بالاخره هر طايفه اي از علماي اعلام و دانشمندان معظم به بعدي از ابعاد الهي اين كتاب مقدس دامن به كمر زده و قلم به دست گرفته و آرزوي عاشقان قرآن رابرآورند و در ابعاد سياسي ، اجتماعي ، اقتصادي ، نظامي ، فرهنگي و جنگ و صلح قرآن وقت صرف فرمايند تا معلوم شود اين كتاب سرچشمه همه چيز است ؛ از عرفان و فلسفه تاادب و سياست ، تا بيخبران نگويند عرفان و فلسفه بافته ها و تخيلاتي بيش نيست ورياضت و سير و سلوك كار درويشان قلندر است ، يا اسلام به سياست و حكومت و اداره كشور چه كار دارد كه اين كار سلاطين و روساي جمهور و اهل دنياست . يا اسلام دين صلح و سازش است و حتي از جنگ و جدال با ستمكاران بري است . و به سر قرآن آن آورند كه كليساي جاهل و سياستمداران بازيگر به سر دين مسيح عظيم الشان آوردند.

هان اي حوزه هاي علميه و دانشگاههاي اهل تحقيق ! بپاخيزيد و قرآن كريم را ازشرجاهلان متنسك و عالمان متهتك كه از روي علم و عمد به قرآن و اسلام تاخته ومي تازند، نجات دهيد. و اينجانب از روي جد، نه تعارف معمولي ، مي گويم از عمر به بادرفته خود در راه اشتباه و جهالت تاسف دارم . و شما اي فرزندان برومند اسلام ! حوزه ها ودانشگاهها را از توجه به شئونات قرآن و ابعاد بسيار

مختلف آن بيدار كنيد. تدريس قرآن در هر رشته اي از آن را محط نظر و مقصد اعلاي خود قرار دهيد. مبادا خداي ناخواسته در آخر عمر كه ضعف پيري بر شما هجوم كرد از كرده ها پشيمان و تاسف برايام جواني بخوريد همچون نويسنده .

بايد بدانيم حكمت آنكه اين كتاب جاويد ابدي كه براي راهنمايي بشر به هر رنگ و مليت و در هر قطب و قطر، تا قيام ساعت نازل گرديده است ، آن است كه مسائل مهم حياتي را چه در معنويات و چه در نظام ملكي زنده نگه دارد و بفهماند كه مسائل اين كتاب براي يك عصر و يك ناحيه نيست . )

17- منطق شيوه ي تفكر صحيح را مي آموزد حال اگر كسي بخواهد انديشه ها و تفكرات خود را به ديگري منتقل كند. يعني بخواهد از آنچه در ذهن خودش مي گذرد ديگري را آگاه سازد ناچار از سخن استفاده مي كند، يعني الفاظ را براي افاده ي مقصود خود به كار مي برد.

مردم عادي چنين مي پندارند كه انسان نخست مي انديشند سپس انديشه هاي خود را در قالب الفاظ بر زبان مي آورد. اما با كمي دقت نظر معلوم مي شود كه اساساً تفكر بدون استعمال الفاظ امكان پذير نيست. حتي وقتي كه آدمي لب را از سخن فروبسته و به انديشه فرورفته باشد، باز در واقع با يك سلسله الفاظ مخيّل به تفكر مي پردازد و به قول حكما، گويي با خود «حديث نفس» يا نجوا مي كند، به همين جهت است كه تفكر و تعقل را نطق باطن مي نامند (در مقابل

نطق ظاهر كه با الفاظ مسموع انجام مي يابد) پرورش ذهني و فكري آدمي و از قوه به فعل درآوردن استعدادهاي معرفتي او جز به كار بردن لفظ امكان پذير نيست. پس زبان اولاً توأم و همراه با انديشه هاي دروني آدمي است. ثانياً موجب انتقال دانش و فرهنگ و تمدن به ديگران است و آموزش و پرورش بدون استعانت از آن امكانپذير نيست. همين نياز مبرم آدمي به زبان موجب شده است كه به وضع الفاظ بپردازد و در برابر هر معنايي لفظي را كه نمايانگر آن معني باشد قرار دهد.

چنانكه معلوم است هر لفظ مسموع صوتي است كه در هوا پخش مي شود و به سرعت محو مي گردد. يعني علامتي است فرار و ناپايدار كه عمرآن لحظه اي بيش نيست و فقط هنگام رويارويي با ديگران بكار مي رود. اما آدمي مايل است افكار و انديشه ها و خواسته هاي خود را به مكانهاي دور دست و به آيندگان و كساني كه با او روياروي نيستند نيز برساند. به همين جهت به وضع الفاظ بسنده نكرده و يك سلسله علايم ديگر نيز وضع كرده كه همان خط يا علايم مكتوب يا الفباست. علايمي به مراتب پايدارتر و ثابت تر از الفاظ، اين علائم مكتوب را نشان و دال بر الفاظ قرار داده است.

بنابراين علايم مكتوب يا خط يا وجود كتبي دلالت بر حفظ، يعني اصوات معين ، دارد. به عبارت مختصرتر وجود كتبي دال بر وجود لفظي است ، همانطور كه وجود لفظي دال بر معناي ذهني است و معناي ذهني دال بر شيء خارجي.

وجود كتبي (علايم كتبي يا خطي ) –

وجود لفظي ( علايم ملفوظ يعني اصواتي كه با اتكاء به مخارج حروف از دهان خارج مي شود) – وجود ذهني (معني ذهني يا صورت ذهني) – وجود عيني (وجود خارجي يا شي خارجي)

به عبارت موجزتر شيء داراي چهار نحوه وجود است. وجود عيني و وجود ذهني و وجود لفظي و وجود كتبي . از آنجا كه نقش الفاظ در تفكرات آدمي تا اين درجه است. منطق دانان در آغاز منطق مبحثي را نيز به الفاظ اختصاص مي دهند و البته بحث آنها از الفاظ بحثي است بسيار كلي به نحوي كه كم و بيش شامل همه زبانها مي شود. بر خلاف بحث علماي دستورزبان كه اختصاص بزباني معين دارد.(علم منطق – رشته های نظری و علوم انسانی و معارف اسلامی)

براین اساس وجود لفظی و کتبی را اعتباری و وجود ذهنی و عینی را حقیقی می دانند.

اگربراین مبنا به قرآن رانگاه کنیم؛ فعالیتهای علمی و قرآنی ما ازچهارحالت خارج نیست:

الف-وجود لفظی قرآن که شامل روخوانی ؛ روان خوانی ؛ تندخوانی؛ صوت ولحن؛ علم تجوید ؛ انواع قرائات قرآنی؛ حفظ ظاهری قرآن؛و تمام فعالیتهائی که دراین حوزه لفظی قرآن می شود.

ب-وجود کتبی قرآن که شامل انواع رسم الخط ونوشتن قرآن ؛ چاپ قرآن؛ تمام کارهای هنری مربوط به قرآن.

ج-وجود ذهنی قرآن یعنی آنچه درذهن مردم مسلمان یا جامعه بشری یا مفسرومحقق قرآن وجود داردو بر روی آن تدبرو تفکرمی کند و آن را نشر وارائه می دهد.و شامل تمام تفاسیر و معارف و علوم قرآنی می شود.

د-وجود عینی قرآن که به دوصورت جلوه می کند یا بصورت فردی که دریک انسان قرآنی درخارج مصداق پیدا می

کند و حقیقی ترین آن امام معصوم است که واقعیت قرآن و مظهرعینی کامل قرآن درعالم خارج است و قرآن ناطق است و درزمان ما حضرت امام ولی عصر(عج) می باشد ویا بصورت جمعی تجلی و ظهورپیدا می کند که جامعه اسلامی و قرآنی و حکومت اسلامی مهدویت است که انشاء الله درآینده ما شاهد و عامل آن خواهیم بود.

به هرحال هرکس که عالم وخادم قرآن باشد بصورت حصرعقلی ازیکی ازاین چهارقسم خارج نیست ؛ و کسیکه درحوزه علم مفاهیم شناسی قرآن فعالیت و تحقیق و مطالعه می کند دربخش سوم (وجود ذهنی) جایگاه می یابد ووقتی درعرصه نشرمکتوب می پردازد درجایگاه دوم (وجود کتبی) فعال است.

اگربخواهیم توضیح مفصل دهیم که علم مفاهیم قرآن شناسی چیست ؟ باید کتابهای مستقلی تالیف گردد ؛ که امیدواریم این مهم درآینده نزدیک انجام گیرد.

17-ما در اینجا براساس امکانات و ابزار و نرم افزارهای علمی بیش ازهزارتا از کلمات قرآن را مفهوم شناسی وبراساس حروف الفبا استخراج کرده ایم ؛ باشد که انشا ء الله در آینده این علم( مفهوم شناسی قرآنی) توسعه لازم را بنماید. از بین تفاسیرتفسیرراهنما را ملاک قرارداده ایم که نسبت به تمام تفسیرهای قرآن بعضی ازاستاندارهای لازم را دارد که می توانید ویژگیهای آن را درمقدمه آن تفسیرشایسته و مهم بخوانید. باید توجه داشت که بعضی ازکلمات مشترک لفظی و بعضی ازآنها مشترک معنوی می باشند ؛ وتعدادی ازکلمات نیز عربی وفارسی می باشد ؛ برای همین کسی که می خواهد مفهومی را بررسی کند لازم است یکدورفهرست کلمات را بررسی کند. . این مجموعه کتاب مفاهیم شناسی قرآن بیشتربرای محققین و پژوهشگران قرآنی

و کسانیکه می خواهند پایان نامه حوزوی و دانشگاهی تالیف کنند ویا علاقه به مباحث عمیق قرآنی هستند می باشد.

حوزه علمیه اصفهان

رسول ملکیان اصفهانی

عليكم الصيام

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 184 - 4،11

4 - وجوب قضاى روزه ماه رمضان ، بر كسى كه در آن ماه مسافر و يا مريض بوده است .

فمن كان منكم مريضاً أو على سفر فعدة من أيام أخر

11 - بر كسانى كه به خاطر مشقت بار بودن روزه بر آنان ، روزه نمى گيرند ، پرداخت فديه واجب است .

و على الذين يطيقونه فدية

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 185 - 12

12 - روزه ماه رمضان بر هر فرد فرد مسلمانان واجب است .

فمن شهد منكم الشهر فليصمه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 186 - 8

8 - وجوب اطاعت از فرمان هاى خدا و ضرورت ايمان داشتن به او

فليستجيبوا لى و ليؤمنوا بى

برداشت فوق بر اين مبناست كه {استجابت} به معناى {اجابت} باشد. بنابراين {فليستجيبوا لى} يعنى، پس بندگان بايد فرمانهاى مرا اطاعت كنند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 190 - 1

1 - وجوب نبرد با كافران ، در صورتى كه با مسلمانان سرجنگ داشته باشند .

و قتلوا فى سبيل اللّه الذين يقتلونكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 191 - 13

13 - در صورتى كه دشمنان دين در مسجدالحرام و نواحى آن عليه مسلمانان وارد جنگ شوند ، نبرد با آنان و كشتن شان واجب است .

و لاتقتلوهم عند المسجدالحرام حتى يقتلوكم فيه فإن قتلوكم فاقتلوهم

جلد - نام

سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 196 - 13،14،36،41،43

13 _ وجوب قربانى در حج تمتّع

فمن تمتّع . .. فما استيسر من الهدى

14 _ وجوب روزه به مدّت سه روز در حج و هفت روز پس از بازگشت ( ده روز كامل ) ، براى فاقد قربانى

فمن لم يجد فصيام ثلثة ايام فى الحج و سبعة . .. تلك عشرة كاملة

36 _ عمره ، همانند حج واجب است .

و اتمّوا الحجّ و العمرة للّه

امام صادق (ع): العمرة واجبة على الخلق بمنزلة الحجّ . .. لانّ اللّه عزّ و جل يقول {و اتمّوا الحج و العمرة للّه}

_______________________________

علل الشرايع، ج 2، ص 408، ح 1 ; كافى، ج 4، ص 265، ح 4.

41 _ وجوب بجا آوردن عمره تمتّع ، قبل از انجام اعمال حجّ

فمن تمتع بالعمرة الى الحجّ

امام صادق (ع): انّ الحجّ متّصل بالعمرة لان اللّه عزّ و جل يقول {فاذا امنتم فمن تمتّع . ..} فليس ينبغى لاحد الاّ ان يتمتّع

_______________________________

علل الشرايع، ج 2، ص 411، ح 1، ب 149 ; نورالثقلين، ج 1، ص 188، ح 669.

43 _ وجوب سه روز روزه ، در روز ترويه و روز قبل و روز بعد از آن ( عرفه ) در حج بر كسى كه قادر به قربانى نيست .

فمن لم يجد فصيام ثلثة ايّام فى الحجّ

از امام صادق (ع) درباره حج كننده اى كه قادر بر قربانى نيست سؤال شد، آن حضرت فرمود: يصوم ثلاثة ايّام فى الحجّ يوماً قبل التروية و يوم التروية و يوم عرفة

_______________________________

كافى، ج 4، ص 508، ح 3 ; نورالثقلين، ج 1، ص 190، ح 677

و 679.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 197 - 13

13 _ وجوب تهيّه توشه ( پوشاك و خوراك و . . . ) براى سفر حج

و تزوّدوا

با توجّه به شأن نزول نقل شده در مجمع البيان، ذيل آيه.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 198 - 7،8

7 _ وجوب رفتن و وقوف به مَشعرالحرام ، پس از وقوف در عرفات

فاذا افضتم من عرفات فاذكروا اللّه عند المشعرالحرام

لازمه وجوب ذكر خداوند در مشعرالحرام پس از وقوف به عرفات، وجوب رفتن و بودن (وقوف) در مشعرالحرام است.

8 _ وجوب ذكر خداوند در مَشعرالحرام

فاذكروا اللّه عند المشعرالحرام

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 203 - 1

1 _ وجوب ذكر خداوند در روز هاى مشخص ( ايام تشريق ) بر حج گزار

و اذكروا اللّه فى ايّام معدودات

مراد از روزهاى مشخّص، ايّام تشريق (يازدهم و دوازدهم و سيزدهم ذى الحجه) است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 216 - 1،14

1 _ وجوب جهاد بر مسلمانان ، حكمى ثابت و هميشگى

كتب عليكم القتال

{كُتب} يعنى ثبت و استقرّ.

14 _ احكام الهى ( وجوب جهاد و . . . ) ، بر اساس علم خداوند نسبت به مصالح و مفاسد انسانهاست .

كتب عليكم القتال و هو كره لكم و عسى . .. و اللّه يعلم و انتم لا تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 226 - 6،7

6 _ لزوم آميزش مردان

با همسران خويش در هر چهار ماه *

للذين يؤلون من نسائهم تربّص اربعة اشهر

به نظر مى رسد كه اگر ترك آميزش در بيشتر از چهار ماه جايز بود، به همان مقدار، حكم ايلاء از نظر زمان افزايش مى يافت.

7 _ وجوب آميزش يا طلاق بر ايلاءكننده ، پس از گذشت چهار ماه از ايلاء

للذين يؤلون . .. فان فاءو ... و ان عزموا الطلاق

از اينكه {تربّص} تا چهار ماه است، معلوم مى شود كه پس از آن، شخص مُلزم به يكى از دو كار است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 233 - 1

1 _ وجوب شير دادن مادران به فرزندان خويش

و الوالدات يُرضعن اولادهنّ

جمله {يرضعن . .. }، جمله اى است خبرى در مقام انشا.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 244 - 3

3 _ وجوب پيكار در راه خداوند

و قاتلوا فى سبيل اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 282 - 2،3،4،12،16،21،29،30،44

2 _ وجوب تنظيم سند براى دين مدت دار بر طرفين

يا ايّها الذين امنوا اذا تداينتم بدين الى اجل مسمّى فاكتبوه

جمله {تداينتم بدين} شامل هر نوع طلبى مى شود; چه در فروش كالايى به نسيه و يا خريد كالايى تحويل نشده به نقد (سلف) و يا قرض دادن به شخصى.

3 _ لزوم تعيين مدّت براى ديون و مطالبات *

اذا تداينتم بدين الى اجل مسمّىً

احتمال اينكه لزوم كتابت مخصوص مطالبات و ديون مدّت دار باشد، احتمالى ضعيف است; بنابراين بايد {الى اجل} را توضيحى براى ديونِ مورد امضاء قرآن

دانست. يعنى ديونى كه بدون ذكر مدّت صحيح نيست.

4 _ وجوب مراعات عدالت در تنظيم اسناد دين و مطالبات

و ليكتب بينكم كاتب بالعدل

بنابراينكه كلمه {بالعدل} متعلق به جمله {وليكتب} باشد.

12 _ وجوب رعايت تقواى الهى از سوى مديون و كم و كاست نكردن چيزى در تنظيم اسناد مبادلاتى

و ليملل الّذى . .. و ليتّق اللّه ربّه و لا يبخس منه شيئاً

16 _ وجوب املاى اسناد دين و مبادلات نسيه اى با رعايت عدالت ، از سوى ولىّ مديونِ سفيه يا ضعيف و يا ناتوان از املاى اسناد

فان كان الّذى عليه الحقّ سفيهاً او ضعيفاً او لا يستطيع ان يملّ هو فليملل وليّه ب

21 _ وجوب شاهد گرفتنِ دو مرد مسلمان و در صورت نبودن آنان ، يك مرد و دو زن مسلمان در ثبت و تنظيم اسناد ديون و مبادلات

و استشهدوا شهيدين من رجالكم فان لم يكونا رجلين فرجل و امراتان

29 _ وجوب اداى شهادت بر گواهان به هنگام فراخوانى به شهادت

و لا يأب الشّهداء اذا ما دعوا

بنابراينكه {اذا ما دعوا} دعوت براى اداى شهادت باشد; يعنى: اذا ما دعوا الى اداء الشّهادة.

30 _ وجوب تحمّل شهادت بر مؤمنين ، به هنگام استشهاد از آنان

و لا يأب الشّهداء اذا ما دعوا

بنابراينكه {اذا ما دعوا} دعوت براى تحمل شهادت باشد; يعنى: اذا ما دعوا الى اداء الشّهادة.

44 _ لزوم شاهد گرفتن در هنگام داد و ستد هر چند معامله اى نقد و بدون مطالبه باشد .

و اشهدوا اذا تبايعتم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 283 - 3،5

3 _ وجوب ردّ امانت به صاحب آن

فليؤدَ الّذى اؤتمن امانته

5

_ وجوب ردّ عين مرهونه به صاحب آن

فرهان مقبوضة فان امن بعضكم بعضاً فليؤدّ الّذى اؤتمن امانته

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 28 - 21

21 _ لزوم تقيّه در برابر كافران به هنگام اضطرار

الاّ ان تتقوا منهم تقية

رسول اللّه (ص): لا ايمان لمن لا تقية له ; قال اللّه عزّ و جل: {الاّ ان تتقوا منهم تقية}

_______________________________

تفسير عياشى، ج 1، ص 166، ح 24 ; نورالثقلين، ج 2، ص 325، ح 83.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 31 - 5

5 _ لزوم پيروى از پيامبر ( ص )

قل ان كنتم تحبون اللّه فاتبعونى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 32 - 2

2 _ لزوم اطاعت از خدا و رسول

قل اطيعوا اللّه و الرسول

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 33 - 3

3 _ شايستگى هاى ويژه انبيا ، علّت وجوب اطاعت از آنان

قل اطيعوا اللّه و الرسول . .. انّ اللّه اصطفى ادم و نوحاً و ال ابراهيم و ال عمرا

زيرا پس از امر به اطاعت از رسول، برگزيدگى پيامبران مطرح شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 132 - 2

2 _ وجوب تبعيّت از فرامين رسول خدا ( رهبران الهى )

و اطيعوا اللّه و الرّسول

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 133 - 11

11 _ وجوب فورى

توبه ، پس از ارتكاب گناه *

و سارعوا الى مغفرة من ربّكم

برخى برآنند كه توبه، همان عملى است كه موجب مغفرت الهى خواهد شد; بنابر اين نظر، امر {سارعوا . .. }، لزوم فورى توبه را ايجاب مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 2 - 1

1 _ وجوب پرداخت اموال يتيم به وى

و اتوا اليتامى اموالهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 4 - 10

10 _ تعيين مهريّه در عقد ازدواج ، از اسباب ملكيت

و اتوا النّساء صدقاتهنّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 6 - 4

4 _ وجوب ردّ اموال يتيمان ، پس از بلوغ جنسى و احراز رشد اقتصادى آنان

و ابتلوا اليتامى . .. فان انستم منهم رشداً فادفعوا اليهم اموالهم

مؤيّد برداشت فوق فرمايش امام صادق (ع) است كه درباره آيه فوق فرمود: ايناس الرّشد حفظ المال.

_______________________________

من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 164، ح 7، ب 113 ; نورالثقلين، ج 1، ص 444، ح 60.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 19 - 10

10 _ وجوب معاشرت پسنديده مردان با همسرانشان

و عاشروهنّ بالمعروف

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 33 - 9

9 _ وجوب پرداخت حقوق كسانى كه با آنها پيمان هاى مالى بسته شده است .

و الذين عقدت ايمانكم فاتوهم نصيبهم

در برداشت فوق، {الذين} مبتدا گرفته شده و جمله {فاتوهم نصيبهم} خبر آن ; در نتيجه، {الذين . ..

} از زمره وارثان نخواهد بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 58 - 1،4

1 _ وجوب بازگرداندن امانت ها به صاحبان آن

انّ اللّه يأمركم ان تؤدّوا الامانات الى اهلها

4 _ وجوب مراعات عدالت و قضاوت

انّ اللّه يأمركم . .. و اذا حكمتم بين النّاس ان تحكموا بالعدل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 59 - 5،6

5 _ وجوب اطاعت از اولواالامر و واليان ، منوط به ايمان ايشان است .

اطيعوا اللّه و اطيعوا الرّسول و اولى الامر منكم

كلمه {منكم} (از ميان شما مؤمنان) دلالت دارد كه اولواالامر و واليانى اطاعتشان واجب است كه مؤمن باشند.

6 _ وجوب اطاعت از ولىّ خدا ، در صورتى است كه در چارچوب اصول مشخص شده از جانب خدا و رسول عمل كند .

اطيعوا اللّه و اطيعوا الرّسول و اولى الامر منكم

چون اطاعت از اولواالامر در كنار اطاعت خدا و رسول قرار گرفته، نمى تواند شامل دستوراتى شود كه در تضاد با اوامر خداو رسول است ; زيرا اطاعت از چنين فرامينى ملازم با اطاعت نكردن از خدا و رسولش مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 61 - 2

2 _ وجوب مراجعه به قرآن و رسول ، براى حل و فصل اختلافات

و اذا قيل لهم تعالوا الى ما انزل اللّه و الى الرّسول

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 71 - 1

1 _ وجوب حمل سلاح و ادوات جنگى و كوچ جمعى و يا گروه

گروه ، براى دفاع و نبرد

يا ايّها الّذين امنوا خذوا حذركم فانفروا ثبات او انفروا جميعاً

برداشت فوق را فرمايش امام باقر (ع) تأييد مى كند كه درباره آيه فوق فرمود: خذوا سلاحكم . .. الثبات السّرايا و الجميع العسكر.

_______________________________

تفسير تبيان، ج 3، ص 253 ; مجمع البيان، ج 3، ص 112 ; نورالثقلين، ج 1، ص 516، ح 396، 397.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 75 - 1،2

1 _ وجوب جهاد در راه خدا

و ما لكم لا تقاتلون فى سبيل اللّه

2 _ وجوب جنگ و مبارزه براى رهايى مستضعفان

و ما لكم لا تقاتلون فى سبيل اللّه و المستضعفين

مراد از جنگ در راه مستضعفان _ به قرينه ادامه آيه _ جنگيدن براى رهايى آنان از چنگال ستمگران است. در برداشت فوق، {المستضعفين} عطف بر {اللّه} گرفته شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 76 - 6

6 _ وجوب نبرد با ياوران شيطان ( كافران و طاغوت ها )

و الّذين كفروا يقاتلون فى سبيل الطّاغوت فقاتلوا اولياء الشّيطان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 86 - 1،3

1 _ وجوب پاسخگويى به تحيّت و درود ديگران

و اذا حيّيتم بتحيّة فحيّوا

{تحيّة} در اصل به معناى دعا و درخواست سلامتى و طول عمر است و سپس در مطلق دعا به كار رفته است و در عرف اسلامى به معناى سلام كردن و درود فرستادن است.

3 _ سلام كردن ، امرى پسنديده است و پاسخ به آن ، واجب .

و اذا حيّيتم بتحيّة فحيّوا باحسن

منها ااو ردّوها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 98 - 3،6

3 _ توانايى ، شرط وجوب هجرت براى مسلمانان تحت ستم ( مستضعف )

قالوا الم تكن ارض اللّه واسعة فتهاجروا فيها . .. الّا المستضعفين ... لا يستطيعون

6 _ وجوب هجرت حتى بر زنان و كودكان مانده در سيطره كافران

الّا المستضعفين من الرّجال و النّساء و الولدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 101 - 13

13 _ وجوب شكسته خواندن نماز در سفر به هنگام ترس از فتنه دشمن

و إذا ضربتم فى الارض فليس عليكم جناح . .. ان يفتنكم الذين كفروا

امام باقر(ع) در پاسخ سؤال از چگونگى نماز مسافر فرمودند: ان اللّه عز و جل يقول: و اذا ضربتم فى الارض . .. فصار التقصير فى السفر واجباً كوجوب التمام فى الحضر ... .

_______________________________

من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 278، ح 1، باب 59; نورالثقلين، ج 1، ص 542، ح 527

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 102 - 3،9

3 _ وجوب برپا كردن نماز ، حتى در ميدان رزم و شرايط دشوار

و إذا كنت فيهم فاقمت لهم الصلوة

9 _ وجوب همراه داشتن سلاح و حفظ هوشيارى و احتى اط ، به هنگام اداى نماز خوف

و ليأخذوا اسلحتهم . .. و ليأخذوا حذرهم و اسلحتهم

ظاهراً مراد از ضمير در {ليأخذوا} همان كسانى هستند كه به نماز ايستاده اند، نه آن گروهى كه مشغول پاسدارى هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 -

103 - 5،6،7

5 _ وجوب برپايى نماز با تمام شرايط و آداب آن ، پس از رفع ترس از ناحيه دشمن

فاذا اطماننتم فاقيموا الصلوة

اقامه نماز به معناى انجام نماز است با تمام شرايط و آداب آن. و از اينكه در نماز خوف تعبير به اقامه نماز نشده و فرموده: {فليصلوا}، اين معنا تأييد مى شود.

6 _ وجوب برپايى نماز با تمام شرايط ، پس از سفر و بازگشت به وطن *

فاذا اطماننتم فاقيموا الصلوة

برخى بر آنند كه مراد از {اطماننتم} بازگشت به وطن است.

7 _ نماز ، وظيفه اى ثابت و واجب براى اهل ايمان

ان الصلوة كانت على المؤمنين كتباً موقوتاً

{كتاب} به معناى واجب و ثابت است. مؤيد برداشت فوق، فرمايش امام باقر(ع) است كه درباره {كتاباً موقوتاً} در آيه فوق فرمود: يعنى مفروضاً ... .

_______________________________

كافى، ج 3، ص 294، ح 10; نورالثقلين، ج 1، ص 545، ح 545.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 1 - 1

1 _ وجوب وفا به تمامى عقد ها و پيمان ها ( فردى ، اجتماعى ، بين المللى و پيمان هاى الهى )

يايها الذين ءامنوا اوفوا بالعقود

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 4 - 24

24 _ وجوب تسميه ( بردن نام خدا ) به هنگام فرستادن سگ تعليم ديده براى شكار

فكلوا مما امسكن عليكم و اذكروا اسم اللّه عليه

برداشت فوق مبتنى بر اين است كه ضمير در {عليه} به {ما علمتم من الجوارح} برگردد بر اين مبنا معناى آيه چنين مى شود: بر حيوان شكارى تعليم ديده نام خدا را ببريد

و مقصود، بردن نام خدا به هنگام فرستادن آن به سوى شكار است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 5 - 21

21 _ وجوب پرداخت مهريه زنان به خود آنان

و المحصنت من المؤمنت . .. إذا ءاتيتموهن اجورهن

{هن} در {ءاتيتموهن}، بيانگر آن است كه مهريه زنان را بايد به خود آنان پرداخت نه به پدر و برادر و . .. آنان اگر اين معنا مراد نبود مى فرمود: {اذا ءاتيتم اجورهن}

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 6 - 1،2،3،4،5،8،9،14،23،42

1 _ وجوب شستن صورت و دست ها و مسح سر و پا ها ( وضو ) ، براى نماز

إذا قمتم إلى الصّلوة فاغسلوا وجوهكم و ايديكم . .. و امسحوا برءوسكم و ارجلكم

2 _ تمام اجزاى دست ، بين آرنج تا سر انگشتان ، بايد براى وضو شسته شود .

فاغسلوا وجوهكم و ايديكم إلى المرافق

{الى المرافق} توضيح و توصيف براى {ايديكم} است، نه قيد براى {فاغسلوا}. يعنى دستها را بشوئيد و مراد از دستها، دست تا مچ و يا تا كتف نيست بلكه دست تا مرفق مقصود است. مؤيد برداشت فوق فرمايش امام باقر(ع) است كه در توضيح آيه فوق فرمود: ... و ليس له ان يدع شيئاً من يديه الى المرفقين الا غسله لان اللّه يقول { فاغسلوا وجوهكم و ايديكم الى المرافق} ... .

_______________________________

كافى، ج 3، ص 26، ح 5; تفسير برهان، ج 1، ص 451، ح 7.

3 _ مسح قسمتى از سر ، از واجبات وضو

و امسحوا برءوسكم

برداشت فوق بر اين مبنا است كه {باء} در

{برءوسكم} براى تبعيض باشد.

4 _ مسح پا تا برآمدگى روى آن ، از واجبات وضو

و امسحوا برءوسكم و ارجلكم إلى الكعبين

5 _ مسح پا تا قوزك هاى دو طرف آن ، از واجبات وضو

و امسحوا برءوسكم و ارجلكم إلى الكعبين

در برداشت فوق {كعب} به معناى قوزك پا گرفته شده است و تثنيه آمدن {كعبين} مؤيد اين معناست. زيرا هر پا دو قوزك دارد.

8 _ وجوب تحصيل طهارت ( غسل ) بر شخص جنب ، براى خواندن نماز

و إن كنتم جنباً فاطهروا

جمله {ان كنتم . ..} عطف بر جمله اى مقدر است و كلام با تقدير آن چنين مى شود: {اذا قمتم الى الصلوة فتوضوا ان لم تكونوا جنباً و ان كنتم جنباً فاطهروا}. بنابراين غسل مشروط مى شود به هنگامى كه جنب مى خواهد نماز بخواند.

9 _ وجوب شستن تمام بدن در غسل

و إن كنتم جنباً فاطهروا

مراد از {فاطهروا} تحصيل طهارت با شستشوى تمام بدن است و اگر عضوى خاص در نظر بود به آن تصريح مى شد. چنانچه در وضو و تيمم به اعضايى خاص تصريح شده است.

14 _ وظيفه محدث و جنب در صورت نيافتن آب براى غسل يا وضو ، تيمم است .

او جاء أحد منكم من الغائط او لمستم النساء فلم تجدوا ماء فتيمموا

23 _ مسح قسمتى از صورت و دست ها ، از واجبات تيمم

فامسحوا بوجوهكم و ايديكم منه

{باء} در {وجوهكم} براى تبعيض است و كلمه {ايديكم}، به صورت {مجرور} عطف است بر {وجوهكم}. يعنى تنها قسمتى از صورت و قسمتى از دستها بايد تيمم شود. مؤيد برداشت فوق، فرمايش امام باقر(ع) است كه درباره آيه فوق فرمود: ... فلما

وضع الوضوء ان لم تجدوا الماء اثبت بعض الغسل مسحاً لانه قال {بوجوهكم} ثم وصل بها {و ايديكم} ... .

_______________________________

كافى، ج 3، ص 30، ح 4; نورالثقلين، ج 1، ص 596، ح 70.

42 _ لزوم زدن دو دست بر زمين و مسح پيشانى با آنها و كشيدن كف هر يك از دو دست بر پشت ديگرى در تيمم

فلم تجدوا الماء فتيمموا صعيداً طيباً فامسحوا بوجوهكم و ايديكم منه

از امام باقر(ع) روايت شده كه: پيامبر(ص) بعد از خواندن آيه فوق چنين تيممم نمودند: فضرب بيده الارض . .. ثم مسح يديه بجبينه ثم مسح كفيه كل واحد منهما على الاخرى.

_______________________________

تفسير عياشى، ج 1، ص 244، ح 144; تفسير برهان، ج 1، ص 454، ح 27.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 31 - 14

14 _ ضرروت دفن و خاكسپارى مردگان *

ليريه كيف يورى سوءة اخيه

مى توان گفت هدف از آموزش خاكسپارى به قابيل، تنها امداد ويژه خداوند به وى نبوده، بلكه برخاسته از ضرورت دفن مردگان نيز بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 38 - 1

1 _ وجوب بريدن دست دزد

و السارق و السارقة فاقطعوا ايديهما

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 72 - 1

1 _ اقامه نماز فرمانى است كه آدميان بايد بر آن گردن نهند.

و أمرنا لنسلم لرب العلمين. و أن أقيموا الصلوة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 141 - 20

20 _ عن أبى عبدالله(ع) فى قوله: {و ءاتوا

حقه يوم حصاده} قال: حقه يوم حصاده عليك واجب و ليس من الزكاة . .. .

از امام صادق(ع) درباره آيه {و ءاتوا حقه يوم حصاده} روايت شده است: پرداخت حق الحصاد در روز درو، بر تو واجب است و اين حق، غير از زكات است . .. .

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 151 - 10

10 _ نيكى به پدر و مادر از واجبات و ترك آن از محرمات الهى است.

أتل ما حرم ربكم عليكم . .. و بالولدين إحسنا

{احساناً} مصدر و مفعول مطلقى است جانشين فعل ; يعنى: {أحسنوا بالوالدين إحساناً}. گفتنى است كه جمله {ءاتل ما حرم ...} بيانگر اين است كه فرازهاى بعد در صدد تبيين محرمات است، در حالى كه جمله {بالوالدين إحساناً} حاكى از وجوب احسان است. بنابراين بايد گفت جمله مذكور دلالت بر حرمت ترك احسان نيز دارد و به اصطلاح اصوليان امر در اينجا مقتضى نهى از ضد عامش است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 152 - 17،18

17 _ وجوب پايبند بودن به پيمانهايى كه خدا بر عهده آدمى نهاده است.

و بعهدالله أوفوا

كلمه {عهد} هم مى تواند اضافه به فاعل شده باشد، كه در اين صورت از {عهدالله} پيمانى است كه خدا با انسانها دارد، و هم مى تواند اضافه به مفعول شده باشد، كه در اين صورت مراد از {عهدالله} پيمان است كه انسانها به خداوند مى سپارند. برداشت فوق بر اساس احتمال اول است.

18 _ وجوب پايبندى به پيمانهايى كه آدمى با خدا دارد.

و بعهدالله أوفوا

برداشت فوق بر

اين اساس است كه كلمه {عهد} اضافه به مفعولش شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 153 - 7

7 _ وجوب پيروى از قوانين دين و حركت در صراط مستقيم الهى

و أن هذا صرطى مستقيماً فاتبعوه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 156 - 20

20 _ زكات از واجبات الهى در آيين يهود

و يؤتون الزكوة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 204 - 1

1 _ وجوب گوش فرادادن به قرآن و رعايت سكوت به هنگام شنيدن آن

و إذا قرى القرءان فاستمعوا له و أنصتوا

{استماع} (مصدر استمعوا) به معناى گوش سپردن و {انصات} (مصدر {أنصتوا}) به معناى سكوت كردن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 72 - 18

18 _ پيمان بستن با كافران ( پيمان عدم تعرض و . . . ) امرى جايز و پايبندى به آن واجب است .

إلا على قوم بينكم و بينهم ميثق

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 5 - 12،13

12 _ آزاد كردن اسير در صورت توبه و پذيرفتن اسلام ، واجب است .

و خذوهم . .. فإن تابوا ... فخلّوا سبيلهم

13 _ رفع حصر از محاصره شدگان به دست قواى اسلام ، در صورت پذيرفته شدن اسلام از سوى آنان ، واجب است .

و احصروهم . .. فإن تابوا .... فخلّوا سبيلهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 7

- 8

8 _ وفادارى به پيمان ، مادامى كه طرف معاهده بر آن پايبند است ، واجب است .

إلا الذين عهدتم عند المسجدالحرام فما استقموا لكم فاستقيموا لهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 8 - 10

10 _ وفادارى و التزام به عهد و پيمان ، واجب است .

و إن يظهروا عليكم لايرقبوا فيكم إلّاً و لاذمة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 10 - 4،5

4 _ رعايت حقوق خويشاوندان ، واجب است .

لايرقبون فى مؤمن إلّاً

آيه فوق كه در توصيف مشركان است، رعايت نكردن حق خويشاوندان را از خصوصيات مشركان شمرده و به همين خاطر آنان را انسانهاى متجاوز معرفى كرد (هم المعتدون) اين توصيف، حكايت دارد كه رعايت حق خويشاوندان امرى لازم است.

5 _ وفادارى و التزام به عهد و پيمان ، واجب است .

لايرقبون فى مؤمن إلّاً و لاذمة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 28 - 3

3 _ ممانعت از نزديك شدن مشركان به مسجدالحرام ، بر اهل ايمان واجب است .

يأيها الذين ءامنوا إنما المشركون نجس فلا يقربوا المسجدالحرام

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 34 - 11

11 _ انفاق دارايى ها در راه جنگ و جهاد ، واجب و امتناع ورزيدن از آن ، در پى دارنده عذاب دردناك دوزخ است .

و الذين يكنزون الذهب و الفضة و لا ينفقونها فى سبيل اللّه فبشرهم بعذاب أليم

برداشت فوق با توجه به اين حقيقت است كه آيه شريفه به

دنبال آيات مربوط به جنگ و قرار گرفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 41 - 2

2 _ شركت در جهاد و پيكار با دشمنان اسلام ، وظيفه تمامى مسلمانان ، هر چند فاقد امكانات و تجهيزات كافى نظامى باشند .

انفروا خفافاً و ثقالا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 60 - 1،2

1 _ لزوم پرداخت صدقات و زكات به نيازمندان ( فقرا ) ، تهيدستان ( مساكين ) و كارگزاران امور صدقات

إنما الصدقت للفقراء و المسكين و العملين عليها

2 _ وجوب صرف صدقات بر تأليف قلوب ، آزادى بردگان ، بدهكاران ، راه خدا و در راه ماندگان

إنما الصدقت . .. و المؤلفة قلوبهم و فى الرقاب و الغرمين و فى سبيل اللّه و ابن ال

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 71 - 18

18 _ اطاعت از دستورات رسول خدا _ در فرمان هاى حكومتى و . . . _ همانند اطاعت از خدا لازم است .

و يطيعون اللّه و رسوله

جدا آمدن اطاعت رسول از اطاعت خدا، مشعر به متفاوت بودن مواد و موضوعات مورد دستور است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 95 - 10

10 _ پليدى شديد منافقان جهادگريز ، ملاك وجوب اعراض و روى گردانى از آنان

فأعرضوا عنهم إنهم رجس

{إنهم رجس} در مقام تعليل حكم به اعراض است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 114 - 5

5 _ وفاى

به عهد ، واجب است .

إلا عن موعدة وعدها إياه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 20 - 1

1_ خداوند ، انسان ها را به رعايت عهد ها و پيمانهايى ملزم ساخته است .

الذين يوفون بعهد الله

{عهد} به معناى پيمان است و مراد از {عهدالله} (پيمان خدا) مى تواند وظايف و تكاليفى باشد كه خداوند آنها را بر عهده انسانها گذاشته است و مى تواند مراد از آن تعهداتى باشد كه آدمى خويشتن را ملتزم به رعايت آن كرده است و به گونه اى$_ همانند سوگند به خدا و . .. _ آنها را به خداوند مرتبط كرده است. برداشت فوق مبتنى بر احتمال اول است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 21 - 1

1_ خداوند به برقرار كردن پيوندهايى فرمان داده و رعايت آنها را بر آدميان واجب كرده است .

والذين يصلون ما أمر الله به أن يوصل

{أن} مصدريه و {أن يوصل} بدل براى ضمير در {به} است. مراد از {ما أمرالله ...} پيوندهايى نظير صله رحم، پيوند ولايت ميان اهل ايمان، پيوند ولايت ميان پيشوايان بر حق و امت اسلامى و... است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 25 - 1،5

1_ خداوند انسان ها را به عهد ها و پيمانهايى ملزم ساخته است .

والذين ينقضون عهد الله

مراد از {عهد الله} _ چنان چه در آيه 20 گذشت _ عهدها و پيمانهايى است كه خداوند با انسانها دارد و يا عهدها و پيمانهايى است كه آدميان با خداوند مى بندد.

5_

خداوند به برقرار كردن پيوندهايى فرمان داده و رعايت آنها را بر آدميان واجب كرده است .

والذين . .. يقطعون ما أمر الله به أن يوصل

براى توضيح عبارت {ما أمر الله} به آيه 21 ذيل برداشت شماره 1 رجوع شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 94 - 5

5- صراحت و قاطعيت در بيان اصول و مبانى دين ، امرى لازم و تكليفى واجب بر رهبران اسلامى

فاصدع بما تؤمر و أعرض عن المشركين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 91 - 1

1- وجوب پايبندى انسان ، به عهد ها و ميثاق هاى خود با خداوند

و أوفوا بعهد الله إذا ع_هدتّم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 4،16

4- بر هر كسى واجب است به پدر و مادر خويش احسان كند .

و قضى ربّك . .. بالولدين إحس_نًا

تنوين {إحساناً} براى تعظيم است و {ال} در {والدين} براى استغراق افرادى است و شامل والدين هر مكلفى مى شود.

16- برخورد عاطفى و مؤدبانه ، با پدر و مادر و تكريم آنان به هنگام سخن گفتن با ايشان ، تكليفى برعهده فرزندان

فلاتقل لهما أُفّ . .. و قل لهما قولاً كريمًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 26 - 1،6،9،12

1- اداى حق خويشاوندان ، امرى واجب و لازم است .

و ءات ذاالقربى حقّه

6- پرداخت حق مساكين و در راه ماندگان ، امرى لازم و واجب است .

و ءات . .. و المسكين و ابن السبيل

9- رسيدگى

به مشكلات خويشاوندان حتى در صورت عدم مسكنت و در راه ماندگى آنان ، امرى لازم و واجب است .

و ءات ذاالقربى حقّه و المسكين و ابن السبيل

ذكر {ذاالقربى} به صورت جداگانه، مى تواند إشعار به مطلب فوق داشته باشد.

12- رعايت اعتدال در انفاق و پرهيز از زياده روى در آن ، لازم و واجب است .

و ءات . .. و لاتبذّر تبذيرًا

مورد برداشت فوق مبتنى بر اين است كه مقصود از تبذير (زياده روى) _ به مناسبت مورد آيه _ زياده روى در انفاق به خويشاوندان و مستمندان باشد; چنان كه در مورد مصرف اموال شخصى در زندگى و انفاق به ديگران در همين سوره (آيه 29) چنين دستورى صادر شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 32 - 2

2- پرهيز از هرگونه زمينه اى كه موجب كشيده شدن انسان به زنا شود ، لازم و واجب است .

و لاتقربوا الزنى

اينكه خداوند، به جاى {لاتزنوا} {(زنا نكنيد) فرمود: {لاتقربوا الزنى} (به زنا نزديك نشويد)، مى تواند براى توجه دادن به اين نكته باشد كه نه تنها عمل زنا ممنوع است; بلكه بايد از عملى كه در نهايت منجر به ارتكاب آن مى شود و از زمينه هاى گرايش به فحشاست، نيز پرهيز كرد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 34 - 3،15

3- پرهيز از هرگونه امرى كه موجب حيف و ميل مال يتيم و تصرف به ناحق در آن شود ، واجب و لازم است .

و لاتقربوا مال اليتيم إلاّ بالتى هى أحسن

15- وفاى به عهد و

پيمان ، لازم و واجب است .

و أوفوا بالعهد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 35 - 1

1- وجوب كامل كردن پيمانه و كم نگذاشتن از آن ، در معاملات كيلى

و أوفوا الكيل إذا كلتم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 37 - 2

2- پرهيز از هرگونه تكبر و خوشى و سرمستى افراطى ، امرى لازم و واجب است .

و لاتمش فى الأرض مرحًا

برداشت ياد شده، بر اين اساس است كه مراد از {لاتمش} احتمال دارد رفتار باشد كه شامل همه حالتهاى انسان مى شود و نه راه رفتن

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 78 - 3

3- نماز ظهر ، اولين نماز از نماز هاى واجب است .

أقم الصلوة لدلوك الشمس

از اينكه در بيان اوقات نمازهاى پنجگانه، ابتدا زوال خورشيد مطرح شد، مى تواند گوياى اين حقيقت باشد كه اولين نماز واجب، نماز ظهر است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 26 - 22

22- وفاى به نذر واجب است .

إنّى نذرت للرحم_ن . .. فلن أكلّم اليوم إنسيًّا

چنانچه مريم(ع) با وجود نذر، حق سخن گفتن داشت، نذر او نمى توانست نزد مردم عذر قطعى براى سكوت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 36 - 6

6 - وجوب ذكر نام خدا ، به هنگام نحر كردن شترانى قربانى

فاذكروا اسم اللّه عليها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24

- 4 - 3

3 - وجوب برهنه بودن بدن نسبت دهندگان زنا به زنان ، به هنگام اجراى كيفر ( قذف ) بر آنان

والذين يرمون المحصن_ت ثمّ لم يأتوا بأربعة شهداء فاجلدوهم ثم_نين جلدة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 22 - 5

5 - تأمين نيازمند هاى خويشاوندان ، بينوايان و مهاجران ، بر اغنيا و ثروتمندان واجب است .

و لايأتل أُوْلوا الفضل منكم و السعة أن يؤتوا أُوْلى القربى و المس_كين و المه_جري

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 30 - 5

5 - پوشاندن عورت و شرمگاه خويش از ديد ديگران ، بر مردان واجب و كشف آن حرام است .

قل للمؤمنين . .. يحفظوا فروجهم

{فرج} و {فرجة} در اصل به معناى شكاف ميان دو شىء است; ولى در اصطلاح متعارف به معناى عورت و شرمگاه مى باشد (مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 31 - 5

5 - پوشاندن عورت و شرمگاه خويش از ديد ديگران ، بر زنان واجب و كشف آن ، حرام است .

و قل للمؤمن_ت يغضضن من أبص_رهنّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 56 - 2،9

2 - نماز و زكات ، از مهم ترين و با ارزش ترين فريضه ها و احكام الهى

وعد اللّه الذين ءامنوا منكم و عملوا الص_لح_ت . .. و أقيموا الصلوة و ءاتوا الزكوة

برداشت فوق با توجه به اختصاص به ذكر يافتن نماز و زكات، پس از بيان اعمال صالح _

كه نماز و زكات نيز جزء آنها مى باشد _ قابل استفاده است.

9 - { ابراهيم بن عبدالحميد عن أبى الحسن قال : سألته عن صدقة الفطر أواجبة هى بمنزلة الزكاة فقال : هى ممّا قال اللّه : { أقيموا الصلوة و آتوا الزكاة } هى واجبة . . . ;

ابراهيم بن عبدالحميد گويد: از امام رضا(ع) پرسيدم: آيا زكات فطره به منزله زكات واجب است؟ فرمود: زكات فطره، از همان زكاتى است كه خداوند فرموده: {. ..و آتوا الزكاة} و آن واجب است}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 31 - 5

5 - وجوب اقامه نماز ، در مكه تشريع شده است .

و أقيموا الصلوة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 73 - 8

8 - شكر و سپاس در برابر نعمت هاى الهى ، امرى لازم و واجب

أفلايشكرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 33 - 6

6- فرمان هاى صادر شده از شخص پيامبر ( ص ) ، همانند فرمان هاى وحى واجب الاتباع است . *

أطيعوا اللّه و أطيعوا الرسول

فرمان به اطاعت رسول(ص)، پس از فرمان به اطاعت از خدا _ بدون هيچ قيد و تمايز _ بيانگر معناى يادشده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حديد - 57 - 10 - 1

1 - انفاق در راه خداوند ، وظيفه اى واجب بر مؤمنان

و ما لكم ألاّتنفقوا فى سبيل اللّه

خطاب در آيه شريفه، متوجه مؤمنان و استفهام در {ما لكم} توبيخى است. توبيخ مؤمنان

از سوى خداوند، به خاطر كوتاهى آنان در امر انفاق، بيانگر واجب بودن آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 21 - 4

4 - اطاعت از فرمان هاى پيامبران واجب است .

قال نوح ربّ إنّهم عصونى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - اخلاص - 112 - 2 - 8

8 - خداوند ، محكوم هيچ فرمانى نبوده و فرمان او لازم الاجرا است .

اللّه الصمد

{صمد}; يعنى، بزرگوارى كه فرمان او مطاع باشد و بدون خواست او كارى فيصله نيابد. (لسان العرب). و هيچ فرمان دهنده و نهى كننده اى، بر او تفوق نيابد. (مجمع البيان)

آثار اجتماعى ترك واجبات

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 22 - 5

5- گناه ترك واجبات از سوى فرد ، داراى پيامد هاى ناگوار اجتماعى

فهل عسيتم إن تولّيتم أن تفسدوا فى الأرض

واژه {فى الأرض}، مى رساند كه فسادِ روى گردانان از دين و تكاليف الهى، محدود و منحصر در قلمرو وجود خودشان نيست; بلكه همچون بيمارى مسرى در بستر جامعه شيوع مى يابد.

آخرين واجب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 3 - 54

54 _ ولايت على ( ع ) ، آخرين فريضه نازل شده از سوى خداوند

اليوم اكملت لكم دينكم

امام باقر(ع): امر اللّه عزوجل رسوله بولاية على(ع) . .. و كانت الولاية اخر الفرائض فانزل اللّه عزوجل {اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى} يقول اللّه عزوجل: ... قد اكملت لكم الفرائض.

_______________________________

كافى، ج 1، ص 289، ح 4; نورالثقلين، ج

1، ص 587، ح 25.

اقسام واجبات

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 122 - 6،7

6 _ جهاد ، از واجبات كفايى

و ما كان المؤمنون لينفروا كافة

7 _ تفقه در دين و شناخت عميق و تبليغ و نشر آن ، از واجبات كفايى است .

فلولا نفر من كل فرقة منهم طائفة ليتفقهوا فى الدين و لينذروا قومهم

ترك واجبات مالى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 141 - 15

15 _ نپرداختن حقوق واجب مالى اسراف است.

و ءاتوا حقه يوم حصاده . .. و لاتسرفوا إنه لايحب المسرفين

واجب كفايى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 2 - 13

13- وجوب كفايى حضور جمعى از مؤمنان و گواهى آنان به وقت اجراى حد زنا

الزانية و الزانى فاجلدوا. .. و ليشهد عذابهما طائفة من المؤمنين

كفايى بودن وجوب حضور در صحنه اجراى حد از كلمه {طائفة} _ كه به معناى گروه است _ استفاده مى شود; زيرا اگر واجب عينى مى بود، مى بايست آيه شريفه چنين مى آمد: {و ليشهد عذابهما المؤمنون}.

واجب موقّت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 78 - 2

2- نماز ، از تكاليفى است كه داراى وقت و ساعات تعيين شده و مخصوص مى باشد .

أقم الصلوة لدلوك الشمس إلى غسق الّيل و قرءان الفجر

واجبات تيمم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 43 - 30،31

30 _ مسح قسمتى از صورت و دست ها

، از واجبات تيمم

فامسحوا بوجوهكم و ايديكم

چون ماده {مسح} بدون واسطه حرف جرّ مى تواند مفعول داشته باشد، بنابراين آوردن {باء} بر كلمه {وجوه} براى تبعيض است. و {ايديكم} نيز به دليل مجرور بودن، حكم {وجوه} را در تبعيض داراست.

31 _ وجوب تقديم مسح صورت بر دست ها در تيمم

فامسحوا بوجوهكم و ايديكم

تقدم ذكرى {وجه} بر {ايدى}، دلالت بر تقدم آن در انجام تيمم دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 6 - 23،42

23 _ مسح قسمتى از صورت و دست ها ، از واجبات تيمم

فامسحوا بوجوهكم و ايديكم منه

{باء} در {وجوهكم} براى تبعيض است و كلمه {ايديكم}، به صورت {مجرور} عطف است بر {وجوهكم}. يعنى تنها قسمتى از صورت و قسمتى از دستها بايد تيمم شود. مؤيد برداشت فوق، فرمايش امام باقر(ع) است كه درباره آيه فوق فرمود: ... فلما وضع الوضوء ان لم تجدوا الماء اثبت بعض الغسل مسحاً لانه قال {بوجوهكم} ثم وصل بها {و ايديكم} ... .

_______________________________

كافى، ج 3، ص 30، ح 4; نورالثقلين، ج 1، ص 596، ح 70.

42 _ لزوم زدن دو دست بر زمين و مسح پيشانى با آنها و كشيدن كف هر يك از دو دست بر پشت ديگرى در تيمم

فلم تجدوا الماء فتيمموا صعيداً طيباً فامسحوا بوجوهكم و ايديكم منه

از امام باقر(ع) روايت شده كه: پيامبر(ص) بعد از خواندن آيه فوق چنين تيممم نمودند: فضرب بيده الارض . .. ثم مسح يديه بجبينه ثم مسح كفيه كل واحد منهما على الاخرى.

_______________________________

تفسير عياشى، ج 1، ص 244، ح 144; تفسير برهان، ج 1، ص 454، ح 27.

واجبات حج

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 28 - 6

6 - قربانى كردن پس از حضور در عرفات و مشعر ، از مناسك واجب حج

و يذكروا اسم اللّه . .. على ما رزقهم من بهيمة الأنع_م

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 29 - 1،4

1 - وجوب تقصير و بيرون آمدن از احرام ، پس از انجام مراسم قربانى

و يذكروا اسم اللّه . .. ثمّ ليقضوا تفثهم

{قضاء} (مصدر {يقضون}) به معناى بريدن و جدا كردن است. {تفث}; يعنى، غبار و چركى كه بر بدن مى نشيند. بنابراين {ثمّ ليقضوا تفثهم};يعنى، حاجيان پس از انجام مراسم قربانى، با تراشيدن سر و گرفتن ناخن _ كه به خاطر محرم بودن، نمى توانستند انجام دهند _ خود را تميز كنند و اين كنايه از بيرون شدن از احرام است.

4 - وجوب طواف ، پس از تقصير و خروج از احرام

ثمّ ليقضوا تفثهم . .. و ليطّوّفوا

واجبات حد زنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 2 - 13

13- وجوب كفايى حضور جمعى از مؤمنان و گواهى آنان به وقت اجراى حد زنا

الزانية و الزانى فاجلدوا. .. و ليشهد عذابهما طائفة من المؤمنين

كفايى بودن وجوب حضور در صحنه اجراى حد از كلمه {طائفة} _ كه به معناى گروه است _ استفاده مى شود; زيرا اگر واجب عينى مى بود، مى بايست آيه شريفه چنين مى آمد: {و ليشهد عذابهما المؤمنون}.

واجبات در اديان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11

- 116 - 7

7_ وجوب نهى از منكر در اديان پيشين

فلولا كان من القرون من قبلكم أُولُوا بقية ينهون عن الفساد

واجبات در دين يهوديت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 156 - 20

20 _ زكات از واجبات الهى در آيين يهود

و يؤتون الزكوة

واجبات ذبح

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 33 - 4

4 - وجوب ذبح يا نحر قربانى ، به طرف كعبه

ثمّ محلّها إلى البيت العتيق

{محل} اسم مكان و مشتق از مصدر {حلول} است. {حلول} نيز به معناى نزول و فرود آمدن است و {حلّ بالمكان}; يعنى، در آن جا فرود آمد. بنابراين معناى جمله فوق چنين مى شود: {جايى كه دام هاى قربانى فرود مى آيند، به طرف كعبه است}. مقصود اين است كه دام هاى قربانى، وقتى به قربانگاه رسيدند و در آن جا براى ذبح و نحر آماده شدند، بايد به سوى كعبه باشند. گفتنى است است كه ذكر كيفيت قربانى كردن و اين كه دام ها بايد به طرف كعبه ذبح و نحر بشوند، مى تواند بدان جهت باشد كه مشركان عصر بعثت، دام ها را به طرف بت هايى كه در منا نصب شده بود قربانى مى كردند.

واجبات غسل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 43 - 16

16 _ ضرورت شستن تمامى بدن ، براى تحقق غسل

حتى تغتسلوا

تعيين نكردن اعضايى خاص براى غسل در مقابل تصريح به مواضع تيمم، بيانگر آن است كه در غسل بايد تمامى بدن شسته شود.

جلد - نام

سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 6 - 9

9 _ وجوب شستن تمام بدن در غسل

و إن كنتم جنباً فاطهروا

مراد از {فاطهروا} تحصيل طهارت با شستشوى تمام بدن است و اگر عضوى خاص در نظر بود به آن تصريح مى شد. چنانچه در وضو و تيمم به اعضايى خاص تصريح شده است.

واجبات غيرى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 6 - 21

21 _ وجوب وضو ، غسل و تيمم ، وجوب غيرى است .

إذا قمتم إلى الصّلوة فاغسلوا وجوهكم و ايديكم فلم تجدوا ماء فتيمموا

با توجه به اينكه وضو و . .. را براى نماز، واجب كرده است، وجوب غيرى از آن استفاده مى شود.

واجبات كفايى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 122 - 6،7

6 _ جهاد ، از واجبات كفايى

و ما كان المؤمنون لينفروا كافة

7 _ تفقه در دين و شناخت عميق و تبليغ و نشر آن ، از واجبات كفايى است .

فلولا نفر من كل فرقة منهم طائفة ليتفقهوا فى الدين و لينذروا قومهم

واجبات لعان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 7 - 1

1 - وجوب درخواست لعنت خدا به عنوان پنجمين سوگند ، پس از اداى چهار سوگند ، از سوى شوهرى كه زنش را به زنا متهم كرده است .

و الخ_مسة أنّ لعنت اللّه عليه إن كان من الك_ذبين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 9 - 1

1 - وجوب

درخواست غضب خدا به عنوان پنجمين سوگند ، پس از اداى چهار سوگند ، از سوى زن متهم به زنا از جانب شوهرش

والخ_مسة أنّ غضب اللّه عليها إن كان من الص_دقين

واجبات مالى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 41 - 1،2

1 _ پيكارگران مسلمان بايد خمس غنايم جنگى به دست آمده را بپردازند .

أنما غنمتم من شىء فأن للّه خمسه

از مصاديق مورد نظر براى {ما غنمتم} به دليل وقوع آن در بين آيات جنگ، چيزهايى است كه از دشمن گرفته مى شود كه به آن غنايم جنگى اطلاق مى گردد.

2 _ بايد خمس ( يك پنجم ) استفاده هاى مالى ، هر چند اندك باشد ، پرداخت شود .

و اعلموا أنما غنمتم من شىء فأن للّه خمسه

{غُنم} مصدر {غنمتم} به معناى به دست آوردن فايده است. راغب در مفردات مى گويد: غنم به معناى به دست آوردن گوسفندان بوده و سپس در مورد هر چيزى كه بدان دست يافته شود، استعمال شده است ; چه در جنگ از دشمنان به دست آيد و يا از طريقى ديگر. {من شىء} بيان و توضيحى است براى {ما}ى موصوله و دلالت مى كند بر اينكه بايد خمس آن فايده به دست آمده، هر چند اندك باشد، پرداخت شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 21 - 12

12_ { عن أبى عبدالله ( ع ) قال : إن الله عزوجل فرض للفقراء فى أموال الأغنياء فريضة . . . و مما فرض الله عزوجل أيضاً فى المال من غير الزكاة قوله عزوجل

: { الذين يصلون ما أمر الله به أن يوصل } . . . ;

از امام صادق(ع) روايت شده است كه فرمود: همانا خداوند عزوجل براى فقرا در اموال اغنيا حقوقى را واجب كرده است . .. و از جمله چيزهايى كه خداوند غير از زكات در ثروت واجب نموده، سخن خداوند است كه فرموده: الذين يصلون ما أمر الله به أن يوصل...}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 31 - 17

17- { عن أبى عبدالله ( ع ) قال : . . . و ل_كنّ الله عزّوحلّ فرض فى أموال الأغنياء حقوقاً غير الزكاة . . . و قد قال الله عزّوحلّ : { ينفقوا ممّا رزقناهم سرّاً و علانية } . . . ;

از امام صادق(ع) روايت شده است كه فرمود: . .. ولى خداوند _ عزّوحلّ _ در اموال ثروتمندان، حقوقى را به غير از زكات واجب كرده است ... و خداوند _ عزّوحلّ _ فرموده: ينفقوا ممّا رزقناهم سرّاً و علانية ...}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حديد - 57 - 18 - 12

12 - { عن أبى عبداللّه ( ع ) قال إنّ اللّه عزّوجلّ . . .فرض فى أموال الأغنياء حقوقاً غير الزكاة فقال عزّوجلّ : { . . .أقرضوا اللّه قرضاً حسناً } و ه_ذا غير الزكاة . . . ;

از امام صادق(ع) روايت شده كه خداى عزّوجلّ . ..در اموال صاحبان ثروت، حقى غير زكات واجب نموده... و فرموده است: {...أقرضوا اللّه قرضاً حسناً} و اين {قرض حسن} غير از زكات است...}.

جلد - نام

سوره - سوره - آيه - فيش

19 - معارج - 70 - 24 - 3

3 - وجود احكام اقتصادى و واجب مالى _ جدا از فريضه زكات و خمس و پيش از آن _ در شريعت اسلام

و الذين فى أمولهم حقّ معلوم

برداشت ياد شده، به جهت اين نكته است كه بنا به گفته همه مفسران، اين آيه پيش از فريضه زكات و خمس نازل شده است.

واجبات محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 79 - 2،18

2- نماز شب ، تكليفى واجب بر پيامبر ( ص ) علاوه بر ساير واجبات

و من الّيل فتهجّد به نافلة لك

با توجه به معناى لغوى {نافلة} كه به معناى زيادت بر واجب است; (مفردات راغب) و نيز لام اختصاص {لك} نكته ياد شده قابل استفاده است.

18- { عن عمارالساباطى قال : كنّا جلوساً عند أبى عبدالله ( ع ) بمنى فقال له رجل : ما تقول فى النوافل ؟ فقال : فريضة قال : ففزعنا و فزع الرجل ، فقال : أبوعبدالله ( ع ) : إنما أعنى صلاة الليل على رسول الله ( ص ) ان الله يقول : { و من الليل فتهجّد نافلة لك } ;

عمار ساباطى گويد: در منى نزد امام صادق(ع) نشسته بوديم، شخصى به حضرت گفت: در باره نافله ها چه مى گوييد؟ حضرت فرمود: واجب هستند. راوى گويد: ما و آن مرد سؤال كننده برآشفتيم، پس حضرت فرمود: منظور من نماز شب است كه بر رسول خدا واجب بود. همانا خداوند مى فرمايد: و من الليل فتهجد به نافلة لك}.

واجبات وضو

جلد - نام

سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 6 - 1،2،3،4،5،39

1 _ وجوب شستن صورت و دست ها و مسح سر و پا ها ( وضو ) ، براى نماز

إذا قمتم إلى الصّلوة فاغسلوا وجوهكم و ايديكم . .. و امسحوا برءوسكم و ارجلكم

2 _ تمام اجزاى دست ، بين آرنج تا سر انگشتان ، بايد براى وضو شسته شود .

فاغسلوا وجوهكم و ايديكم إلى المرافق

{الى المرافق} توضيح و توصيف براى {ايديكم} است، نه قيد براى {فاغسلوا}. يعنى دستها را بشوئيد و مراد از دستها، دست تا مچ و يا تا كتف نيست بلكه دست تا مرفق مقصود است. مؤيد برداشت فوق فرمايش امام باقر(ع) است كه در توضيح آيه فوق فرمود: ... و ليس له ان يدع شيئاً من يديه الى المرفقين الا غسله لان اللّه يقول { فاغسلوا وجوهكم و ايديكم الى المرافق} ... .

_______________________________

كافى، ج 3، ص 26، ح 5; تفسير برهان، ج 1، ص 451، ح 7.

3 _ مسح قسمتى از سر ، از واجبات وضو

و امسحوا برءوسكم

برداشت فوق بر اين مبنا است كه {باء} در {برءوسكم} براى تبعيض باشد.

4 _ مسح پا تا برآمدگى روى آن ، از واجبات وضو

و امسحوا برءوسكم و ارجلكم إلى الكعبين

5 _ مسح پا تا قوزك هاى دو طرف آن ، از واجبات وضو

و امسحوا برءوسكم و ارجلكم إلى الكعبين

در برداشت فوق {كعب} به معناى قوزك پا گرفته شده است و تثنيه آمدن {كعبين} مؤيد اين معناست. زيرا هر پا دو قوزك دارد.

39 _ لزوم شستن صورت در وضو از رستنگاه مو تا چانه و در پهنا به اندازه اى كه

ما بين انگشت شصت و وسطى قرار مى گيرد .

فاغسلوا وجوهكم

از امام باقر(ع) در بيان مقدارى از صورت كه خداوند دستور شستن آن را در وضو داده است روايت شده: الوجه الذى امراللّه بغسله . .. ما دارت السبابه و الوسطى و الابهام من قصاص الشعر الى الذقن ... .

_______________________________

تفسير عياشى، ج 1، ص 299، ح 52; تفسير برهان، ج 1، ص 452، ح 16.

ميراث ، حقّ وارثان است ; چه ما ترك ميّت اندك باشد و چه فراوان

للرّجال نصيب . .. ممّا قلّ منه او كثر نصيباً مفروضاً

9 _ لزوم دقت در تقسيم ارث و پرهيز از تضييع حقوق وارثان

للرّجال نصيب . .. و للنّساء نصيب ... ممّا قلّ منه او كثر نصيباً مفروضاً

تصريح به اينكه هر چند مال اندك باشد، وارثان بايد در آن سهيم باشند و بهره خويش را ببرند، دلالت بر اهميت مسأله ارث و لزوم دقّت در پرداخت سهام دارد.

مالكيت وارث

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 180 - 10

10 - وصيت براى پرداخت مال به وارثان ، جايز و داراى اعتبار قانونى است .

الوصية للولدين و الأقربين

مسؤوليّت وارث

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 233 - 24،25،35،39،42

24 _ وارثان پدر بايد تأمين مخارج زنيكه فرزند ميّت را شير مى دهد ، بر عهده بگيرند .

و على الوارث مِثل ذلك

ظاهر اين است كه مراد از {وارث}، وارثان پدر كودك هستند.

25 _ وارثان پدر نبايد به فرزند شيرخوار مورّث با عدم رعايت حقوق وى ضرر بزنند .

لا تضارّ والدة بولدها و لا مولود له بولده و على الوارث مثل ذلك

جمله {و على الوارث مثل ذلك}، تمامى تكاليفى را كه پدر كودك بايد نسبت به او رعايت كند، بر عهده وارث پدر گذاشته كه از جمله، عدم اضرار به كودك (لا تضارّ والدة بولدها و لا مولود له بولده) است.

35 _ لزوم رعايت تقوا از سوى مادر ، پدر ، وارثان پدر و دايه نسبت به حقوق متقابل

يكديگر

و الوالدات يرضعن . .. و اتقوا اللّه

خطاب اصلى در{اتقوا اللّه}، متوجه كسانى است كه آيه شريفه آنها را به وظايف و رعايت حقوقى مكلّف كرد; يعنى پدر، مادر و دايه و وارثان پدر.

39 _ خداترسى و توجّه به آگاهى او ، عامل رعايت مصالح نوزادان و مسائل مربوط به شيردهى آنان از سوى پدر ، مادر ، وارثان پدر و دايه

و الوالدات يرضعن . .. و اتقوا اللّه

42 _ وارث پدر حق ندارد با جُدا كردن طفل از مادر ، به مادر زيان رساند .

و على الوارث مِثل ذلك

امام صادق (ع): . .. لا ينبغى للوارث ان يضارّ المرأة فيقول لاادع ولدها يأتيها ...

_______________________________

تفسير عياشى، ج 1، ص 121، ح 384 ; نورالثقلين، ج 1، ص 228، ح 886.

وارث

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 23 - 3

3- خداوند ، يگانه وارث همه موجودات است .

و نحن الورثون

وارث آثار باستانى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 58 - 13

13 - تنها خدا وارث آثار به جا مانده ( زمين ، باغ ، خانه و . . . ) از جوامع هلاك شده پيشين

و كم أهلكنا من قرية . .. و كنّا نحن الورثين

وارث آل يعقوب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 7 - 8

8- يحيى ( ع ) ، وارث حضرت زكريا ( ع ) و خاندان يعقوب بود .

يرثنى و يرث من ءال يعقوب . .. ي_زكريا إنّا نبشّرك بغل_م اسمه يحيى

وارث انسان ها

جلد -

نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 40 - 1

1- خداوند ، تنها وارث تمامى زمين و زمينيان است .

إنّا نحن نرث الأرض و من عليها

وارث داود(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 16 - 1

1 - سليمان ، وارث مقام ، امكانات و دارايى هاى داوود

و ورث سليم_ن داود

با توجه به آيه قبل (ما داوود و سليمان را به نحو يكسان از علم ويژه برخوردار كرديم) بايد اذعان كرد كه مراد از {ورث سليمان داود} چيزى از قبيل علم موهبتى نيست. علاوه بر اين، علوم موهبتى همانند نبوت _ برخلاف علوم اكتسابى _ اصولاً قابل انتقال نيست.

وارث زكريا(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 7 - 8

8- يحيى ( ع ) ، وارث حضرت زكريا ( ع ) و خاندان يعقوب بود .

يرثنى و يرث من ءال يعقوب . .. ي_زكريا إنّا نبشّرك بغل_م اسمه يحيى

وارث زمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 40 - 1

1- خداوند ، تنها وارث تمامى زمين و زمينيان است .

إنّا نحن نرث الأرض و من عليها

وارث موجودات

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 23 - 3

3- خداوند ، يگانه وارث همه موجودات است .

و نحن الورثون

وارث ميت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 33 - 1،2،4،7

1 _ خداوند براى هر كس وارثانى تعيين نموده است .

و لكلّ

جعلنا موالى

{موالى}، جمع كلمه {مولى}، يعنى آنان كه داراى حق اولويّت هستند، و مراد از آن در آيه شريفه به قرينه {ممّا ترك}، وارثان مى باشند.

2 _ اموالى كه پدر و مادر و خويشان باقى مى گذارند ، داراى وارثانى معين

و لكلّ جعلنا موالى ممّا ترك الوالدان و الاقربون

در برداشت فوق، {الوالدان و الاقربون}، فاعل براى {ترك} گرفته شده است.

4_ پدر و مادر و خويشان ، وارثان ميت

و لكلّ جعلنا موالى ممّا ترك الوالدان و الاقربون

فاعل {ترك} در برداشت فوق، ضميرى است كه به {كلٍّ} برمى گردد و {الوالدان و الاقربون}، خبر براى ضميرى محذوف است كه به موالى برمى گردد; يعنى آن وارثان، پدر و مادر و خويشان ميّت هستند. لازم به تذكر است كه {ممّا ترك} متعلق به فعل مقدر (يرثون) مى باشد.

7 _ زن و شوهر ، وارث يكديگر *

و لكلّ جعلنا موالى . .. و الذين عقدت ايمانكم

برخى برآنند كه مراد از پيمان در آيه شريفه، پيمان زناشويى است كه منطبق بر زن و شوهر مى شود.

وارثان

{وارثان}

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 176 - 3

3 _ برادران و خواهران ميت از جمله وارثان وى

قل اللّه يفتيكم فى الكللة . .. و إن كانوا اخوة و رجالا و نساءً

مراد از برادران و خواهران در اين آيه _ بنا به گفته تمامى مفسران _ خواهر و برادر پدر و مادرى و خواهر و برادر پدرى است، و سهام خواهر و برادر مادرى در آيه 21 از همين سوره تبيين شده است.

ارزش وارثان صالح

جلد - نام سوره - سوره - آيه -

فيش

10 - مريم - 19 - 6 - 14

14- وارث صالح و شايسته ، نعمتى بزرگ و گوهرى ارزشمند است .

يرثنى . .. واجعله ربّ رضيًّا

اهميت وارثان صالح

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 6 - 1

1- زكريا ( ع ) ، از درگاه خداوند ، براى خويش و خاندان حضرت يعقوب ، وارثى تمنا مى كرد .

يرثنى و يرث من ءال يعقوب

گرچه {يعقوب} را، برخى بر {يعقوب بن ماثان} عموى همسر زكريا و حضرت مريم(س) تطبيق داده اند; ولى بيشتر مفسران وى را همان {يعقوب بن اسحاق بن ابراهيم} مى دانند.

پاداش وارثان قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 33 - 3

3 - پيشگامان در انجام كار هاى خير و وارثان قرآن كريم ، بهره مند از بهشت پاينده

جنّ_ت عدن يدخلونها

درخواست وارثان صالح

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 7 - 1

1- دعاى زكريا در طلب وارثى صالح ، مستجاب گرديد .

إنّا نبشّرك بغل_م

مراد از وارثان زمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 105 - 14

14- { عن أبى جعفر ( ع ) قال : قوله عزّوجلّ : { أنّ الأرض يرثها عبادى الصالحون } هم أصحاب المهدى [ فى ] آخرالزمان ;

از امام باقر(ع) در باره سخن خداوند عزّوجلّ: {أنّ الأرض يرثها عبادى الصالحون} روايت شده كه فرمود: آنان ياوران حضرت مهدى(عج) در آخرالزمان مى باشند}.

نعمت وارثان صالح

جلد - نام سوره - سوره - آيه -

فيش

10 - مريم - 19 - 6 - 14

14- وارث صالح و شايسته ، نعمتى بزرگ و گوهرى ارزشمند است .

يرثنى . .. واجعله ربّ رضيًّا

نگرانى از وارثان بد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 6 - 2

2- زكريا ( ع ) ، نگران قرار گرفتن ميراث وى و همسرش در اختيار نااهلان بود .

فهب لى من لدنك وليًّا . يرثنى و يرث من ءال يعقوب

وارثان بهشت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 63 - 1

1- بندگان تقواپيشه خداوند ، وارثان بهشت اند .

تلك الجنّة التى نورث من عبادنا من كان تقيًّا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 105 - 7

7- بشارت خداوند به وراثت بهشت براى بندگان صالح خويش

أنّ الأرض يرثها عبادى الص_لحون

برداشت ياد شده مبتنى بر اين است كه مقصود از {الأرض} بهشت باشد، چنان كه در برخى از آيات به صراحت چنين آمده است: {و أورثنا الأرض نتبؤأ من الجنّة حيث نشاء فنعم أجر العاملين} (سوره زمر (39) آيه 74).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 10 - 1

1 - مؤمنان راستين ، تنها وارثان بهشت

قد أفلح المؤمنون . .. أُول_ئك هم الورثون

{أُول_ئك} مبتدا و اشاره به مؤمنانى است كه داراى صفات ياد شده در آيات پيشين (آيات 2 تا 9) هستند. {الوارثون} خبر مبتدا و {ال} در آن براى تعريف عهد ذهنى يا اسم موصول و به تقدير {الذين يرثون} مى باشد. به هر حال {الوارثون} بيانگر

اين معنا است كه كسانى كه به عنوان ميراث بر بهشت خوانده مى شوند، اين دسته از مؤمنان اند. گفتنى است كه ضمير {هم} مى تواند ضمير فصل و مفيد حصر باشد (رساننده اين معنا كه مسند (الوارثون)، تنها براى مسنداليه ثابت است) و نيز مى تواند مبتدا و {الوارثون} خبر آن و جمله {هم الوارثون} خبر {أُول_ئك} باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 11 - 1

1 - مؤمنان راستين ، وارثان بهشت اند .

الذين يرثون الفردوس

{الذين} در محل رفع و صفت توضيحى (عطف بيان) است و يا بدل براى {الوارثون} مى باشد. {فردوس} واژه اى معرّب و به معناى بوستان است كه در اين جا به جاى {الجنة} به كار رفته است; چون با اين كه مذكّر مى باشد، به آن ضمير مؤنث (فيها) ارجاع شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 74 - 4،5

4 - بهشت جاويدان ، ميراث تقواپيشگان

و أورثنا الأرض نتبوّأ من الجنّة

5 - وراثت بهشت جاويدان ، وعده الهى به تقواپيشگان

صدقنا وعده و أورثنا الأرض نتبوّأ من الجنّة

وارثان زمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 105 - 1،8

1- به ارث بردن زمين و تسلط بر منافع آن به وسيله بندگان صالح ، امرى ثبت شده در كتاب تورات و زبور

و لقد كتبنا فى الزبور من بعد الذكر أن الأرض يرثها عبادى الص_لحون

برداشت ياد شده مبتنى بر اين است كه: 1_ الف و لام {الزبور} براى عهد و مقصود از آن كتاب آسمانى داوود(ع)

باشد; چنان كه در آيه 163، سوره {نساء} آمده است (و آتينا داوود زبوراً); 2_ مقصود از {الذكر} تورات باشد; چنان كه اين نام در قرآن بر تورات اطلاق شده است (انبيا، آيه 48); 3_ {من بعد الذكر} متعلق به {كتبنا} باشد.

8- وراثت زمين براى صالحان ، در پرتو عنايت خداوند به آنان

و لقد كتبنا . .. أنّ الأرض يرثها عبادى الص_لحون

وارثان سرزمين قوم نوح

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 73 - 4

4 _ خداوند ، حضرت نوح ( ع ) و تمام كسانى را كه با او در كشتى بودند ، جانشين غرق شدگان و وارث سرزمين آنان قرار داد .

فنجّينه و من معه فى الفلك و جعلنهم خلئف و أغرقنا الذين كذبوا

وارثان سرزمين مصر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 59 - 2

2 - بنى اسرائيل ، وارث سرزمينى آباد و برخوردار از باغ ها و چشمه سار ها ، پس از خارج شدن آنان از مصر

كذلك و أورثن_ها بنى إسرءيل

ضمير {ها} در {أورثناها} به مطلق {جنّات} بازمى گردد; نه جنات مربوط به فرعونيان. بنابراين، آيه ياد شده و آيه قبل، بيانگر اين حقيقت است كه خداوند، از سويى فرعونيان را از باغ ها و كاخ هاى شان بيرون كرد و همه آنان را به دريا ريخت و از سوى ديگر بنى اسرائيل را كه در مصر فاقد هر گونه امكانات بودند، به جاى ديگرى منتقل كرد و سرزمينى آباد و پر بركت كه عبارت است از ارض مقدس باشد در اختيارشان قرار داد

و به آنان فرمود {ادخلوا الأرض المقدّسة التى كتب اللّه لكم}،(مائده(5) آيه 21).

وارثان قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 32 - 13

13 - انتخاب مسلمانان براى وراثت قرآن و بهره مند شدن از آموزه هاى آن ، فضل بزرگ خداوند به آنان است .

ثمّ أورثنا الكت_ب الذين اصطفينا . .. ذلك هو الفضل الكبير

برداشت ياد شده، مبتنى بر اين احتمال است كه {ذلك} به {اصطفاء} و {ايراث كتاب} (مستفاد از جمله {أورثنا الكتاب الذين اصطفينا}) اشاره داشته باشد.

وارثان كتب آسمانى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 169 - 5

5 _ وارثان كتاب هاى آسمانى بايد از دلبستگى به مظاهر ناپايدار دنيا پيراسته باشند و از چنگ اندازى به مال و منال دنيا از راه هاى ناصواب بپرهيزند .

ورثوا الكتب يأخذون عرض هذا الأدنى

درگاه خدا

أُول_ئك الذين نتقبّل عنهم أحسن ما عملوا

مراد از {أحسن. ..} مى تواند اعمال واجب و مستحب _ در قبال اعمال مباح _ باشد. كه در اين صورت از ارتباط دو آيه استفاده مى شود كه اگر كسى از روحيات ياد شده برخوردار بود اعمال نيك او (واجب و مستحب) پذيرفته مى شود.

7 - احسان به والدين ، روحيه شكر و صلاح جويى براى خود و آيندگان ، مؤثر در شمول عفو الهى نسبت به انسان

و وصّينا الإنس_ن . .. أوزعنى أن أشكر ... و أن أعمل ص_لحًا ترضيه و أصلح لى فى ذرّ

آنچه در آيه قبل به عنوان احسان به والدين و. .. ياد شده است; در حقيقت عامل اصلى براى اغماض خداوند از سيئات انسان مى باشد. واژه {اُول_ئك} اين ارتباط تنگاتنگ را برقرار كرده است.

آثار بداخلاقى با والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 17 - 15

15- انسان بد رفتار با پدر و مادر و ناباور به وعده هاى الهى ، فاقد رشد و كمال *

أُل_ئك الذين نتقبّل . .. و الذى قال لولديه أُفّ ... ما ه_ذا إلاّ أس_طير الأوّلين

با توجه به مقابله {والذى قال. ..} با {اُول_ئك الذين نتقبّل...}، به دست مى آيد كه بد رفتاران با والدين و ناباوران به دين، در حقيقت از رشد و خرد بى بهره اند.

آثار پيرى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 10،13

10- كهولت و به سن پيرى رسيدن والدين ، عامل سنگين تر شدن وظايف فرزند نسبت به آنها

إما يبلغنّ عندك الكبر

أحدهما أو كلاهما فلاتقل لهما أُفّ و لاتنهرهما و قل لهما قو

13- پدران و مادران در سن پيرى و سالخوردگى ، در معرض بى احترامى از سوى فرزندان هستند .

إما يبلغنّ عندك الكبر . .. فلاتقل لهما أُفّ و لاتنهرهما و قل لهما قولاً كريمًا

خطاب مطلق احسان به والدين، شامل هر والدينى در هر سن و سالى مى شود. ذكر {إمّا يبلغنّ عندك الكبر} ممكن است جهت يادآورى نكته ياد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 24 - 2

2- ضعف و سالخوردگى پدر و مادر ، زمينه ابتلاى فرزند به غرور و سركشى است .

إمّا يبلغنّ عندك الكبر . .. و اخفض لهما جناح الذلّ

تذكر خداوند براى رعايت حال پدر و مادر در حال پيرى، احتمال دارد به خاطر وجود زمينه لغزش و تكبر فرزندان در اين فصل از زندگى پدر و مادر باشد.

آثار دعاى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 74 - 12

12 _ تأثير مثبت و سازنده دعاى پدر و مادر ، در حق فرزندان خود و در سرنوشت و سعادت آنان

و الذين يقولون ربّنا هب لنا من أزوجنا و ذرّي_ّتنا قرّة أعين

آثار زندگى با والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 12

12- حضور پدر و مادر نزد فرزند ، در پى دارنده مسؤوليت فزون تر براى فرزند

إمّا يبلغنّ عندك الكبر

{عندك الكبر} ممكن است إشعار به اين حقيقت داشته باشد كه اگر پدر و مادر پيش فرزندان زندگى كنند، مسؤوليت نگه دارى

آنان بيشتر شده و از هرگونه حرمت شكنى - هر چند به گفتن {أُفّ} - بايد پرهيز شود.

آثار شرك والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكوير - 81 - 9 - 5

5 - شرك پدر و مادر و انحراف آنها از اديان الهى ، مجوّز كشتن فرزندان آنان نيست .

و إذا الموءودة سئلت . بأىّ ذنب قتلت

آيه شريفه ناظر به رفتارى است كه برخى از مشركان عصر بعثت با دختران خود داشتند. محكوميت اين رفتار، حاكى از مصونيت جان فرزندان آنان است.

آثار عمل والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 70 - 7

7 - تأثير رفتار ها و مواضع فردى و اجتماعى پدران و مادران ، بر رفتار و مواضع فرزندان و نسل هاى آينده

فهم على ءاث_رهم يهرعون

آثار نيكى به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 14 - 4

4- نيكى به پدر و مادر ، زمينه ساز رشد و تكامل معنوى انسان *

و زكوة . .. و برًّا بولديه

همان گونه كه {و كان تقيّاً} تعليل براى {و حناناً من لدنّا و زكاة} بود، {برّا بوالديه} نيز كه عطف بر {كان} مى باشد، همان موقعيت را دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 15 - 7

7- تقوا ، احسان به پدر و مادر ، پرهيز از سلطه جويى و عصيان ، زمينه ساز فرجامى سرشار از سلامت و امنيت كامل است .

برًّا بولديه و لم يكن جبّارًا عصيًّا . و سل_م عليه يوم

ولد و يوم يموت و يوم يبعث

آداب تكلّم با والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 16

16- برخورد عاطفى و مؤدبانه ، با پدر و مادر و تكريم آنان به هنگام سخن گفتن با ايشان ، تكليفى برعهده فرزندان

فلاتقل لهما أُفّ . .. و قل لهما قولاً كريمًا

آداب ورود به اتاق والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 58 - 1،3،11

1 - پدر و مادر ، وظيفه دارند كه آداب و چگونگى ورود به اتاق و محل استراحت خود را به فرزندان نابالغ خويش بياموزند .

ي_أيّها الذين ءامنوا ليستئذنكم الذين ملكت أيم_نكم و الذين لم يبلغوا الحلم منكم ث

فعل امر {ليستئذنكم} هر چند در ظاهر متوجه بردگان و فرزندان نابالغ است; ولى به قرينه اين كه خطاب {يأيّها الذين آمنوا} متوجه پدران و مادران مؤمن است و نيز چون فرزندان نابالغ مكلف نيستند تا بشود به آنان امر و نهى كرد، از اين رو اين امر متوجه اولياى فرزندان خواهد بود كه آنان بايد محتواى اين دستور را به فرزندان خويش بياموزند.

3 - فرزندان نابالغ ، بايد براى ورود به اتاق و محل استراحت پدر و مادرشان به وقت برهنگى و خلوت آنان ، اجازه بگيرند .

ليستئذنكم . .. الذين لم يبلغوا الحلم منكم ثلث مرّت ... ثلث عورت لكم

11 - رفت و آمد فرزندان به اتاق پدر و مادر ، در غير از سه وقت پيش از طلوع فجر ، وقت استراحت نيمروزى و پس از نماز عشا ، بدون اذن جايز است .

ليسئذنكم

. .. و الذين لم يبلغوا الحلم منكم ... من قبل صلوة الفجر ... ليس عليكم و

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 59 - 1،2

1 - كودكان ، به مجرد رسيدن به سن بلوغ ، بايد براى ورود به اتاق خلوت و خوابگاه پدر و مادرشان در همه اوقات ، اذن بگيرند .

ليستئذنكم . .. و الذين لم يبلغوا الحلم منكم ثلث مرّت ... و إذا بلغ الأطف_ل منكم

2 - كودكان ، به مجرد رسيدن به سن بلوغ ، بايد براى ورود به اتاق و محل سكونت پدر و مادرشان از آنان اذن بگيرند .

و إذا بلغ الأطف_ل منكم الحلم فليستئذنوا كما استئذن الذين من قبلهم

برداشت ياد شده، مبتنى بر اين است كه مقصود از {الذين من قبلهم} افراد بالغى باشند كه تكليف آنان در آيه 27 و 28 ذكر شده است; يعنى، همان گونه كه بزرگسالان بايد براى ورود به اتاق و منزل مسكونى افراد اجازه بگيرند، اطفالى كه به سن بلوغ رسيده اند نيز، بايد اذن بطلبند; هر چند اهل خانه و ساكنان منازل، پدر و مادر آنان باشند.

اجتناب از بى احترامى به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 39 - 2

2- دعوت به توحيد ، خداپرستى ، احسان به والدين ، اجتناب از پرخاشگرى بر آنان ، دعا براى والدين و پرداخت حقوق خويشاوندان ، تعاليمى حكيمانه و وحى الهى است .

ذلك ممّا أوحى إليك ربّك من الحكمة

احترام به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء -

17 - 23 - 16

16- برخورد عاطفى و مؤدبانه ، با پدر و مادر و تكريم آنان به هنگام سخن گفتن با ايشان ، تكليفى برعهده فرزندان

فلاتقل لهما أُفّ . .. و قل لهما قولاً كريمًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 24 - 1،3،14

1- فرزندان در برابر والدين خويش بايد از سر مهربانى و ترحم ، تواضع و فروتنى كامل بكنند .

و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة

{من} در {من الرحمة} نشويه است; يعنى، خفض جناح و تواضع، بايد ناشى از رحمت و مهربانى به آنان باشد.

3- ترّحم و مهربانى به پدر و مادر ، از وظايف فرزند است .

و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة

14- { عن أبى ولادالحناط قال : سألت أباعبدالله ( ع ) عن قول الله عزّوجلّ : . . . { و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة } قال : لاتملأعينيك من النظر إليهما إلاّ برحمة و رقة و لاترفع صوتك فوق أصواتهما و لايدك فوق أيديهماو لاتقدم قدامهما ;

ابى ولاد حناط گويد: از امام صادق(ع) در باره سخن خداوند عزّوجلّ . .. {و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة} سؤال كردم، حضرت فرمود: به پدر و مادر نگاه مكن مگر با رأفت و مهربانى و صدايت را بيش از صداى آنان بالا مبر و دست خودت را بالاى دست آنان قرار مده و [در راه رفتن و...]از آنان پيشى مگير}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 14 - 1

1 - سفارش خداوند به انسان ، براى رعايت حقوق و حرمت پدر

و مادر

و وصّينا الإنس_ن بولديه

احسان به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 83 - 3،13،14،17،28

3 - احسان به پدر و مادر ، خويشان ، يتيمان و درماندگان ، از جمله پيمان هاى خداوند با بنى اسرائيل

و إذ أخذنا ميثق بنى إسرءيل لاتعبدون إلا اللّه و بالولدين إحساناً و ذى القربى و ا

{إحساناً} مفعول مطلق براى فعل محذوف {تحسنون} يا {احسنوا} مى باشد. كلمات {ذى القربى و ...} عطف بر {الوالدين} است.

13 - نيكى كردن به پدر ، مادر ، يتيمان و مساكين از وظايف ضرورى اهل ايمان است .

و بالولدين إحساناً و ذى القربى و اليتمى و المسكين

فرمانهاى موجود در آيه، هر چند كه به عنوان ميثاقهاى خدا با بنى اسرائيل مطرح شده است، ولى بيان آن در قرآن نشانه اين است كه: عمل كردن به آن فرمانها وظيفه همگان خصوصاً اهل ايمان است.

14 - احسان به پدر و مادر ، از مهمترين تكليف هاى اجتماعى اهل ايمان است .

لاتعبدون إلا اللّه و بالولدين إحساناً

از آن جا كه احسان به پدر و مادر پس از لزوم پرستش خدا بيان شده است، اهميت خاص آن معلوم مى شود.

17 - يكتا پرستى و احسان به والدين ، خويشان ، يتيمان و درماندگان ، از مصاديق اعمال شايسته است .

و عملوا الصلحت . .. لاتعبدون إلا اللّه و بالولدين إحساناً ... و المسكين

آيه مورد بحث در حقيقت تفسيرى براى آيه پيشين و بيان مصاديقى از {الصالحات} مى باشد.

28 - ابى ولاد حناط مى گويد : { سألت ابا عبداللّه ( ع ) عن قول اللّه عز و جل

{ و بالوالدين احساناً } ما هذا الاحسان ؟ فقال : الاحسان ان تحسن صحبتهما و ان لاتكلفهما ان يسألاك شيئاً مما يحتاجان اليه و ان كانا مستغنين . . . ;

از امام صادق(ع) از آيه {و بالوالدين احساناً} سؤال نمودم كه اين احسان چيست؟ امام فرمود: احسان ]به پدر و مادر[ آن است كه با آنان خوشرفتار باشى و كارى نكنى كه آنان مجبور شوند از تو چيزى كه نياز دارند درخواست كنند ولو اينكه مستغنى باشند . ..}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 35 - 4

4 _ خدمت فرزند به مادر ، حق طبيعى مادر ، و قابل گذشت از سوى او

ربّ انّى نذرت لك ما فى بطنى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 36 - 6،7،9،15،19

6 _ ضرورت احسان و نيكى فرزندان به پدر و مادر خويش

و بالوالدين احساناً

7 _ جايگاه ويژه احسان به پدر و مادر

و اعبدوا اللّه و لا تشركوا به شيئاً و بالوالدين احساناً

امر به احسان پس از فرمان به عبادت خدا، حاكى از اهميّت خاص احسان به پدر و مادر در پيشگاه خداوند است.

9 _ اولويت احسان به پدر و مادر ، بر احسان به خويشان

و بالوالدين احساناً و بذى القربى

15 _ ضرورت احسان به ايتام و اولويت دادن به آنان ، پس از پدر ، مادر و خويشان

و بالوالدين احساناً و بذى القربى و اليتامى

19 _ احسان به پدر ، مادر ، خويشان ، همسايگان و زيردستان ، زمينه جلب محبّت الهى

و بالوالدين احساناً . .. انّ اللّه لا

يحبّ من كان مختالا فخوراً

از مصاديق مورد نظر براى {مختالا فخوراً}، ترك احسان به پدر، مادر و . .. مى باشد. در نتيجه ترك احسان مانع محبّت الهى و احسان عامل جلب آن خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 151 - 10،25،28،31

10 _ نيكى به پدر و مادر از واجبات و ترك آن از محرمات الهى است.

أتل ما حرم ربكم عليكم . .. و بالولدين إحسنا

{احساناً} مصدر و مفعول مطلقى است جانشين فعل ; يعنى: {أحسنوا بالوالدين إحساناً}. گفتنى است كه جمله {ءاتل ما حرم ...} بيانگر اين است كه فرازهاى بعد در صدد تبيين محرمات است، در حالى كه جمله {بالوالدين إحساناً} حاكى از وجوب احسان است. بنابراين بايد گفت جمله مذكور دلالت بر حرمت ترك احسان نيز دارد و به اصطلاح اصوليان امر در اينجا مقتضى نهى از ضد عامش است.

25 _ كناره گيرى از شرك، احسان به پدر و مادر و پرهيز از كشتن فرزندان، از سفارشهاى خداوند به انسانها

ألا تشركوا به شيئا . .. ذلكم وصيكم به

28 _ تعاليم پنجگانه (اجتناب از شرك، احسان به والدين و . ..) تعاليمى مطابق با عقل

ذلكم وصيكم به لعلكم تعقلون

31 _ عن أبى ولاد الحناط قال: سألت أبا عبدالله(ع) عن قول الله عز و جل: {و بالوالدين احسانا} ما هذا الاحسان؟ فقال: الاحسان ان تحسن صحبتهما و ان لاتكلفهما ان يسألاك شيئا مما يحتاجان اليه و ان كانا مستغنيين . .. .

ابو ولاد گويد: از امام صادق(ع) درباره اين سخن خداوند {و بالوالدين احسانا} سؤال كردم، فرمود: احسان آن است كه با آن دو

به نيكى رفتار كنى و به دشوارىِ درخواست از تو، در مورد نيازمنديهايشان ناچار نسازى، اگر چه از نظر امكانات مالى بى نياز باشند . .. .

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 153 - 2

2 _ نيكى به پدر و مادر، عدالت در داد و ستد، پايبند بودن به پيمانهاى الهى و به عدل سخن گفتن، راهى است راست براى حركت به سوى خدا.

و بالولدين إحسناً . .. و أن هذا صرطى مستقيماً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 4،7،20

4- بر هر كسى واجب است به پدر و مادر خويش احسان كند .

و قضى ربّك . .. بالولدين إحس_نًا

تنوين {إحساناً} براى تعظيم است و {ال} در {والدين} براى استغراق افرادى است و شامل والدين هر مكلفى مى شود.

7- موّحد واقعى ، خدمتگزار و احسان كننده به پدر و مادر است .

و قضى ربّك ألاّتعبدوا إلاّ إيّاه و بالولدين إحس_نًا

20- { و قال الصادق ( ع ) : قوله تعالى { و بالوالدين إحساناً } قال : الوالد محمد ( ص ) و على ( ع ) ;

امام صادق(ع) درباره سخن خداوند متعال {و بالوالدين إحساناً} فرمود: مراد از پدر، محمد(ص) و على(ع) است}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 25 - 3

3- نيّات ، انگيزه ها و افكار آدمى در عبادت خداوند و احسان به پدر و مادر ، تحت نظارت كامل خداوند است .

و قضى ربّك ألاّتعبدوا إلاّ إيّاه و بالولدين إحس_نًا . .. و اخفض لهما

جناح الذلّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 39 - 2

2- دعوت به توحيد ، خداپرستى ، احسان به والدين ، اجتناب از پرخاشگرى بر آنان ، دعا براى والدين و پرداخت حقوق خويشاوندان ، تعاليمى حكيمانه و وحى الهى است .

ذلك ممّا أوحى إليك ربّك من الحكمة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 8 - 1،3

1 - خداوند به انسان ها ، براى احسان به والدين شان ، توصيه كرده است .

و وصّينا الإنس_ن بولديه حسنًا

3 - فرزندان ، موظف اند به پدر و مادرشان ، احسان كنند و از آنان ، اطاعت نمايند ، هرچند مشرك باشند .

و وصّينا الإنس_ن بولديه حسنًا وإن ج_هداك لتشرك بى ما ليس لك به علم فلاتطعهما

از اطلاق {والدى} استفاده مى شود كه به والدين، در هر آيينى باشند، بايد احسان شود و هيچ قيدى وجود ندارد كه اطلاق را مقيد سازد. گفتنى است {إن جاهداك لتشرك بى} قرينه است بر اين كه نهى {لاتطعهما} مربوط به دعوت به شرك آنان است و نه ساير جهت ها.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 15 - 6،23

6- انسان ، مكلف به رعايت هر چه بيشتر حقوق والدين و احسانى فراتر از رفع نياز هاى اوليه آنان *

و وصّينا الإنس_ن بولديه إحس_نًا

در واژه {إحساناً}، نوعى خدمت فزون تر از حد ضرورت نهفته است. به علاوه تنوين {إحساناً} بر بزرگى و تفخيم دلالت دارد.

23- به ياد داشتن پدر و مادر به هنگام نيايش ، از احسان فرزند

به ايشان

و وصّينا الإنسن بولديه إحسنا . .. قال ربّ أوزعنى أن أشكر نعمتك الّتى أنعمت علىّ

با توجه به اين كه احسان به والدين، نكته بارز اين آيه به شمار مى رود و در صدر آن قرار دارد، مى توان چنين استفاده كرد كه ساير بخش هاى آيه نيز، به نوعى با احسان به والدين در ارتباط است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 92 - 13

13 _ انفاق به پدر و مادر پيش از درخواست ايشان ، راه دستيابى به پاداش نيك خداوند

لن تنالوا البر حتى تنفقوا ممّا تحبون

امام صادق (ع) در پاسخ سؤال از معناى احسان در آيه {و بالوالدين احسانا} فرمود: و ان لا تكلّفهما ان يسئلاك شيئا ممّا يحتاجان اليه و ان كانا مستغنيين اليس يقول اللّه عزّ و جل {لن تنالوا البر حتى تنفقوا ممّا تحبون . .. }.

_______________________________

كافى، ج 2، ص 157، ح 1 ; بحار الانوار، ج 74، ص 79، ح 78.

احسان به والدين در اديان آسمانى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 15 - 4

4- انسان ها در همه اديان آسمانى ، موظف به رعايت حقوق والدين و احسان به ايشان

و وصّينا الإنس_ن بولديه إحس_نًا

ماضى آمدن واژه {وصّينا} و نيز اطلاق و شمول واژه {الإنسان}، مى رساند كه اين فرمان مخصوص نسل يا امتى نيست; بلكه مطلق انسان ها مأمور به آن بوده و هستند.

احسان به والدين مشرك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 8 - 3

3 - فرزندان ،

موظف اند به پدر و مادرشان ، احسان كنند و از آنان ، اطاعت نمايند ، هرچند مشرك باشند .

و وصّينا الإنس_ن بولديه حسنًا وإن ج_هداك لتشرك بى ما ليس لك به علم فلاتطعهما

از اطلاق {والدى} استفاده مى شود كه به والدين، در هر آيينى باشند، بايد احسان شود و هيچ قيدى وجود ندارد كه اطلاق را مقيد سازد. گفتنى است {إن جاهداك لتشرك بى} قرينه است بر اين كه نهى {لاتطعهما} مربوط به دعوت به شرك آنان است و نه ساير جهت ها.

ارزش احترام به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 24 - 4

4- تواضع دلسوزانه و از سر مهربانى براى پدر و مادر ، داراى ارزش است نه تواضع به انگيزه هاى ديگر .

و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة

ارزش احسان به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 5

5- احسان به پدر و مادر ، داراى اهميت و ارزشى بس مهم ، پس از پرستش خداوند

و قضى ربّك ألاّتعبدوا إلاّ إيّاه و بالولدين إحس_نًا

از اينكه خداوند احسان به پدر و مادر را پس از دعوت به عبادت خالصانه خويش قرار داده است، نكته ياد شده استفاده مى شود.

ارزش تواضع براى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 24 - 4

4- تواضع دلسوزانه و از سر مهربانى براى پدر و مادر ، داراى ارزش است نه تواضع به انگيزه هاى ديگر .

و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة

ارزش دعاى والدين

جلد - نام

سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 15 - 29

29- ارزش دعاى پدر و مادر براى صلاح فرزند

و أصلح لى فى ذرّيّتى

ارزش مهربانى با والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 24 - 4

4- تواضع دلسوزانه و از سر مهربانى براى پدر و مادر ، داراى ارزش است نه تواضع به انگيزه هاى ديگر .

و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة

ارزش نيكى به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 14 - 2

2- نيكى و احسان به پدر و مادر ، داراى ارزش والا ، نزد خداوند

و برًّا بولديه

ارزش والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 11 - 30

30 _ منفعت فرزندان نسبت به ميت ، در مقايسه با والدين ، نزديكتر و بيشتر است . *

اباءُوكم و ابناؤكم لاتدرون ايّهم اقرب لكم نفعاً

چنانچه ملاك ارث بيشتر، نفع رسانى افزونتر وارث باشد، فزونى سهم فرزند بر سهم والدين نشانه سودمندتر بودن آنان خواهد بود.

استغفار براى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 28 - 7،12

7 - مقدم داشتن خويش بر پدر و مادر و آنان بر اعضاى خانواده و اينان بر ديگر زنان و مردان مؤمن در آمرزش خواهى از درگاه الهى ، كارى پسنديده و شايسته

ربّ اغفر لى و لولدىّ و لمن دخل بيتى مؤمنًا و للمؤمنين و المؤمن_ت

12 - دعا و آمرزش خواهى براى پدر و مادر ، اعضاى خانواده و عموم

مردان و زنان مؤمن ، عملى پسنديده و شايسته

ربّ اغفر لى و لولدىّ . و للمؤمنين و المؤمن_ت

استغفار براى والدين نوح(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 28 - 3

3 - آمرزش خواهى نوح ( ع ) ، از درگاه الهى براى پدر و مادر خود

ربّ اغفر . .. و لولدىّ

استمداد والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 17 - 9

9- پدر و مادر با ايمان ، در كنار استمداد از خداوند براى هدايت فرزند خويش ، رهنمود هاى لازم را به او ارائه مى دهند .

و هما يستغيثان اللّه ويلك ءامن إنّ وعد اللّه حقّ

استيذان از والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 58 - 3،25

3 - فرزندان نابالغ ، بايد براى ورود به اتاق و محل استراحت پدر و مادرشان به وقت برهنگى و خلوت آنان ، اجازه بگيرند .

ليستئذنكم . .. الذين لم يبلغوا الحلم منكم ثلث مرّت ... ثلث عورت لكم

25 - { عن أبى عبداللّه ( ع ) فى قول اللّه عزّوجلّ : يا أيّها الذين آمنوا ليستئذنكم الذين ملكت أيمانكم والذين لم يبلغوا الحلم منكم ثلاث مرّات } قيل : من هم ؟ فقال : هم المملوكون من الرجال و النساء و الصبيان الذين لم يبلغوا الحلم ;

امام صادق(ع) در پاسخ اين سؤال كه مراد از { الذين ملكت أيمانكم و الذين لم يبلغوا الحلم منكم} چه كسانى اند؟ فرمود: آنان بردگان اند; چه غلامان [باشند ]و چه كنيزان و كودكانى كه

به سن بلوغ نرسيده اند. ..}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 59 - 1،2

1 - كودكان ، به مجرد رسيدن به سن بلوغ ، بايد براى ورود به اتاق خلوت و خوابگاه پدر و مادرشان در همه اوقات ، اذن بگيرند .

ليستئذنكم . .. و الذين لم يبلغوا الحلم منكم ثلث مرّت ... و إذا بلغ الأطف_ل منكم

2 - كودكان ، به مجرد رسيدن به سن بلوغ ، بايد براى ورود به اتاق و محل سكونت پدر و مادرشان از آنان اذن بگيرند .

و إذا بلغ الأطف_ل منكم الحلم فليستئذنوا كما استئذن الذين من قبلهم

برداشت ياد شده، مبتنى بر اين است كه مقصود از {الذين من قبلهم} افراد بالغى باشند كه تكليف آنان در آيه 27 و 28 ذكر شده است; يعنى، همان گونه كه بزرگسالان بايد براى ورود به اتاق و منزل مسكونى افراد اجازه بگيرند، اطفالى كه به سن بلوغ رسيده اند نيز، بايد اذن بطلبند; هر چند اهل خانه و ساكنان منازل، پدر و مادر آنان باشند.

اطاعت از والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 8 - 4

4 - پدر و مادر ، بر فرزندان حق اطاعت كردن دارند .

و إن ج_هداك لتشرك بى . .. فلاتطعهما

اطاعت از والدين مؤمن

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 15 - 11

11 - پيروى از پدر و مادرى كه مسيرشان خدايى است ، لازم است .

و صاحبهما فى الدنيا . .. و اتّبع سبيل من أناب

{و اتّبع سبيل

من. ..} اشاره دارد به اين كه اگر والدين به سوى خدا حركت مى كنند، از آنان تبعيت كن و گرنه از كسى كه داراى چنين صفتى است، پيروى بنما.

انفاق به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 215 - 5،7

5 _ لزوم توجه به والدين و مقدم داشتن آنها در انفاق

فللوالدين و الاقربين و اليتامى

7 _ والدين ، خويشاوندان ، يتيمان ، فقرا و در راه ماندگان ، به ترتيب از موارد مصرف انفاق هستند .

فللوالدين و الاقربين و اليتامى و المساكين و ابن السبيل

انقياد والدين نوجوان قصه خضر(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 80 - 2

2- پدر و مادر جوان مقتول ، به دست خضر ، افرادى مؤمن و به دور از سركشى و عصيان بودند .

فخشينا أن يرهقهما طغي_نًا و كفرًا

{طغيان} يعنى {بى اندازه در معصيت پيش رفتن}. (مفردات راغب).

اهانت به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 17 - 16

16- اهانت به پدر و مادر ، در شأن منكران معاد و نه معتقدان به حقانيت وعده هاى خداوند *

الذى قال لولديه أُفّ لكما أتعداننى أن أُخرج . .. ما ه_ذا إلاّ أس_طير الأوّلين

آيات پيشين، حاوى سفارش خداوند در زمينه احسان به والدين بود و در مقابل، در اين آيه به دو صفت ناشايست اشاره شده است: 1_ بى احترامى به والدين، 2_ انكار معاد. از قرين آمدن اين دو نكته مى توان مطلب ياد شده را استفاده كرد.

اهميت احترام به والدين

جلد -

نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 14،15،16

14- هرگونه پرخاش و اهانت به پدر و مادر ، حتى در حد گفتن { أُفّ } ، ممنوع است .

فلاتقل لهما أُفّ

15- فرزندان موظفند به خواسته هاى پدر و مادر كهنسالشان پاسخ مثبت داده و هرگز از تأمين آن خواسته ها دريغ نكنند .

و لاتنهرهما

{نهر} در لغت به معناى منع و زجر است (لسان العرب).

16- برخورد عاطفى و مؤدبانه ، با پدر و مادر و تكريم آنان به هنگام سخن گفتن با ايشان ، تكليفى برعهده فرزندان

فلاتقل لهما أُفّ . .. و قل لهما قولاً كريمًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 24 - 1،13

1- فرزندان در برابر والدين خويش بايد از سر مهربانى و ترحم ، تواضع و فروتنى كامل بكنند .

و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة

{من} در {من الرحمة} نشويه است; يعنى، خفض جناح و تواضع، بايد ناشى از رحمت و مهربانى به آنان باشد.

13- تربيت فرزندان در دامان پر مهر پدر و مادر ، نعمتى بس بزرگ و شايسته قدردانى و موجب استحقاق هرگونه احسان و احترام از سوى فرزند به آنان

و بالولدين إحس_نًا . ... و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة و قل ربّ ارحمهما كما ر

برداشت فوق با توجه به اين نكته است كه خداوند در تعليم شيوه دعا كردن فرزندان براى پدر و مادرشان، مسأله تربيت والدين آنان را يادآور شد (كما ربّيانى صغيراً).

اهميت احسان به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 83

- 15

15 - احسان به پدر و مادر ، داراى اهميتى برتر در قياس با احسان به ديگران

و بالولدين إحساناً

تقديم {والدين} بر {ذى القربى و . ..} تصريح به كلمه {احساناً} در مورد آنان و نياوردن آن در آخرين معطوف (مساكين)، حكايت از برداشت فوق دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 151 - 11

11 _ اهميت خاص نيكى به پدر و مادر در ميان تكاليف الهى

ألا تشركوا به شيئا و بالولدين إحسنا

آوردن جمله {و بالوالدين إحسانا} پس از بيان مهمترين اصل اعتقادى (توحيد)، براى رساندن اهميت ويژه اين امر، يعنى {لزوم نيكى به پدر و مادر}، است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 5

5- احسان به پدر و مادر ، داراى اهميت و ارزشى بس مهم ، پس از پرستش خداوند

و قضى ربّك ألاّتعبدوا إلاّ إيّاه و بالولدين إحس_نًا

از اينكه خداوند احسان به پدر و مادر را پس از دعوت به عبادت خالصانه خويش قرار داده است، نكته ياد شده استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 24 - 13

13- تربيت فرزندان در دامان پر مهر پدر و مادر ، نعمتى بس بزرگ و شايسته قدردانى و موجب استحقاق هرگونه احسان و احترام از سوى فرزند به آنان

و بالولدين إحس_نًا . ... و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة و قل ربّ ارحمهما كما ر

برداشت فوق با توجه به اين نكته است كه خداوند در تعليم شيوه دعا كردن فرزندان براى پدر و مادرشان، مسأله تربيت

والدين آنان را يادآور شد (كما ربّيانى صغيراً).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 15 - 1،4

1- سفارش خداوند به انسان ها ، در مورد نيكى به پدر و مادر

و وصّينا الإنس_ن بولديه إحس_نًا

4- انسان ها در همه اديان آسمانى ، موظف به رعايت حقوق والدين و احسان به ايشان

و وصّينا الإنس_ن بولديه إحس_نًا

ماضى آمدن واژه {وصّينا} و نيز اطلاق و شمول واژه {الإنسان}، مى رساند كه اين فرمان مخصوص نسل يا امتى نيست; بلكه مطلق انسان ها مأمور به آن بوده و هستند.

اهميت اطاعت از والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 15 - 11

11 - پيروى از پدر و مادرى كه مسيرشان خدايى است ، لازم است .

و صاحبهما فى الدنيا . .. و اتّبع سبيل من أناب

{و اتّبع سبيل من. ..} اشاره دارد به اين كه اگر والدين به سوى خدا حركت مى كنند، از آنان تبعيت كن و گرنه از كسى كه داراى چنين صفتى است، پيروى بنما.

اهميت حقوق والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 6

6- پدر و مادر ، داراى بالاترين و مهم ترين حق ، در ميان مجموعه حقوق انسان ها بر يكديگر

و قضى ربّك . .. بالولدين إحس_نًا

از اينكه خداوند در مقام بيان حقوق متقابل گروههايى از انسانها، حق والدين را مقدم بر همه آنها و پس از حق خويش قرار داده است، نكته ياد شده به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10

- اسراء - 17 - 26 - 4

4- رعايت حقوق خويشاوندان پس از اداى حق والدين ، بر ساير حقوق اجتماعى ، اولويت دارد .

و بالولدين إحس_نًا . .. و ءات ذاالقربى حقّه و المسكين

فاصله شدن {حقّه} ميان {ذاالقربى} و دو مورد بعد و نيز تقدمش بر آن دو، مى تواند إشعار به تمايز {ذى القربى} و اولويت مرتبه آن داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 15 - 4،6

4- انسان ها در همه اديان آسمانى ، موظف به رعايت حقوق والدين و احسان به ايشان

و وصّينا الإنس_ن بولديه إحس_نًا

ماضى آمدن واژه {وصّينا} و نيز اطلاق و شمول واژه {الإنسان}، مى رساند كه اين فرمان مخصوص نسل يا امتى نيست; بلكه مطلق انسان ها مأمور به آن بوده و هستند.

6- انسان ، مكلف به رعايت هر چه بيشتر حقوق والدين و احسانى فراتر از رفع نياز هاى اوليه آنان *

و وصّينا الإنس_ن بولديه إحس_نًا

در واژه {إحساناً}، نوعى خدمت فزون تر از حد ضرورت نهفته است. به علاوه تنوين {إحساناً} بر بزرگى و تفخيم دلالت دارد.

ايمان والدين نوجوان قصه خضر(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 80 - 2

2- پدر و مادر جوان مقتول ، به دست خضر ، افرادى مؤمن و به دور از سركشى و عصيان بودند .

فخشينا أن يرهقهما طغي_نًا و كفرًا

{طغيان} يعنى {بى اندازه در معصيت پيش رفتن}. (مفردات راغب).

ايمان والدين نوح(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 28 - 10

10 - پدر و مادر

حضرت نوح ( ع ) مؤمن بودند .

و لولدىّ

برداشت ياد شده، با توجه به اين نكته است كه نوح(ع) در دعاى خود درباره غير پدر و مادر، قيد مؤمن بودن را آورده; ولى پدر و مادر خويش را بدون اين قيد ياد كرده است.

بنى اسرائيل و حقوق والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 83 - 22

22 - بنى اسرائيل ، جز اندكى از آنان به پرستش غير خدا گرويدند و حقوق والدين ، خويشان ، يتيمان و مساكين را ضايع ساختند .

لاتعبدون إلا اللّه و بالولدين احساناً . .. ثم توليتم إلا قليلا منكم

پيرى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 15

15- فرزندان موظفند به خواسته هاى پدر و مادر كهنسالشان پاسخ مثبت داده و هرگز از تأمين آن خواسته ها دريغ نكنند .

و لاتنهرهما

{نهر} در لغت به معناى منع و زجر است (لسان العرب).

تأمين نيازهاى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 15

15- فرزندان موظفند به خواسته هاى پدر و مادر كهنسالشان پاسخ مثبت داده و هرگز از تأمين آن خواسته ها دريغ نكنند .

و لاتنهرهما

{نهر} در لغت به معناى منع و زجر است (لسان العرب).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 15 - 6

6- انسان ، مكلف به رعايت هر چه بيشتر حقوق والدين و احسانى فراتر از رفع نياز هاى اوليه آنان *

و وصّينا الإنس_ن بولديه إحس_نًا

در واژه {إحساناً}، نوعى خدمت فزون

تر از حد ضرورت نهفته است. به علاوه تنوين {إحساناً} بر بزرگى و تفخيم دلالت دارد.

تساوى حقوق والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 17

17- حضور هر يك از پدر و مادر سالخورده به تنهايى و يا هر دوى آنها نزد فرزند ، تأثيرى در مقدار احترام به آنها نداشته و هر دو از حقوق مساوى برخوردارند .

و بالولدين إحس_نًا إمّا يبلغنّ عندك الكبر أحدهما أو كلاهما

تشكر از زحمات والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 24 - 9

9- درخواست رحمت از پروردگار براى پدر و مادر ، اداى گوشه اى از زحمت هاى بى دريغ آنان است .

و قل ربّ ارحمهما كما ربّيانى صغيرًا

{كما} حرف تشبيه مجازى و به معناى {لما} است; يعنى، خداوندا به آنان ترحم كن به خاطر آنكه آنان مرا با زحمتهاى خود پرورش داده اند.

تشكر از والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 24 - 7

7- فرزندان بايد همواره به زحمات تربيتى پدر و مادر خويش ، توجه داشته باشند .

و قل ربّ ارحمهما كما ربّيانى صغيرًا

دستور خداوند به يادآورى زحمات تربيتى پدر و مادر به وقت دعا، مى تواند آموزنده حقيقت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 14 - 10،16

10 - خداوند ، فراخوان انسان هابه سپاسگزارى در برابرش و تشكّر از والدين

أن اشكرلى و لولديك

16 - تشكر از والدين و رعايت حقوق آنها ، نبايد انسان را از شكرگزارى

به درگاه خداوند ، باز دارد .

أن اشكرلى و لولديك

از اين كه در ميان توصيه به رعايت حال و حقوق والدين و تشكر و قدردانى از آنها، يادآورى مى كند كه {مرا سپاس بگوييد!}،احتمال دارد براى توجه دادن به نكته بالا باشد.

تضييع حقوق والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 83 - 22

22 - بنى اسرائيل ، جز اندكى از آنان به پرستش غير خدا گرويدند و حقوق والدين ، خويشان ، يتيمان و مساكين را ضايع ساختند .

لاتعبدون إلا اللّه و بالولدين احساناً . .. ثم توليتم إلا قليلا منكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 14 - 15،18

15 - انسان ، در معرض ناسپاسى نسبت به نعمت هاى الهى و حقوق والدين ونيازمند به تذكر است .

و وصّينا الإنس_ن بولديه . .. أن اشكرلى و لولديك

18 - هشدار الهى به انسان ها ، درباره تصييع حقوق والدين

أن اشكرلى و لولديك إلىّ المصير

جمله {إلىّ المصير} پس از توصيه به رعايت حال والدين و فرمان به سپاسگزارى از آنها، ناظر به اين نكته است كه انسان ها، در صورت رعايت نكردن توصيه و فرمان ياد شده، مورد بازخواست قرار خواهند گرفت.

تقصير در حقوق والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 25 - 10

10- انسان ها حتى صالحان ، در معرض لغزش و كوتاهى نسبت به حقوق پدر و مادرند .

و اخفض لهما جناح الذلّ . .. ربّكم أعلم ... إن تكونوا صلحين فإنه كان للأوّبين غفو

تكريم زحمات والدين

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 15 - 15

15- توجه به نعمت هاى الهى و ارج نهادن به زحمات والدين ، از نمود هاى رشد عقلى و كمال وجودى انسان در چهل سالگى

حتّى إذا بلغ أشدّه و بلغ أربعين سنة قال ربّ أوزعنى أن أشكر

خداوند، سن چهل سالگى را به عنوان زمينه و مقدمه توجه انسان به پروردگار و شكر نعمت ها و تقدير از والدين دانسته است. اين مطلب نشانگر آن است كه انسان به طور طبيعى، در اين سن به دليل كمال وجودى و يا رشد قواى عقلانى، به ارزش ها مى انديشد.

تواضع براى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 24 - 1

1- فرزندان در برابر والدين خويش بايد از سر مهربانى و ترحم ، تواضع و فروتنى كامل بكنند .

و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة

{من} در {من الرحمة} نشويه است; يعنى، خفض جناح و تواضع، بايد ناشى از رحمت و مهربانى به آنان باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 25 - 7

7- خداوند خواهان تواضع و رحمت قلبى فرزندان به پدر و مادر است و نه صرفاً خدمات ظاهرى به آنان

و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة . .. ربّكم أعلم بما فى نفوسكم

خداوند در آيات قبل دستور به احسان به والدين و فروتنى از سر رحمت در برابر آنها را داده است و در اين آيه مى فرمايد: {به نيات درونى شما آگاهى دارد}. ذكر آگاهى به نيات پس از دستور ياد شده،

مى تواند به اين منظور باشد كه: فروتنى بايد خالصانه و قلبى باشد و نه ظاهرى.

توبه از بى احترامى به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 25 - 13

13- بى حرمتى به پدر و مادر و كوتاهى در رعايت حقوق آنان ، گناه و نيازمند توبه است .

و اخفض لهما . .. فإنه كان للأوّبين غفورًا

حتميت عذاب اذيت كنندگان والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 18 - 1

1- كافران گستاخ در برابر خداوند و پدر و مادر ، محكوم به عذاب حتمى الهى

و الذى قال لولديه أُفّ . .. ما ه_ذا إلاّ أس_طير الأوّلين . أُول_ئك الذين حقّ علي

مشاراليه {اُول_ئك} كسى است كه به پدر و مادر {اُفّ} گفته و وعده الهى را {أساطير} خوانده است.

حرمت اهانت به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 14

14- هرگونه پرخاش و اهانت به پدر و مادر ، حتى در حد گفتن { أُفّ } ، ممنوع است .

فلاتقل لهما أُفّ

حقوق والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 83 - 28

28 - ابى ولاد حناط مى گويد : { سألت ابا عبداللّه ( ع ) عن قول اللّه عز و جل { و بالوالدين احساناً } ما هذا الاحسان ؟ فقال : الاحسان ان تحسن صحبتهما و ان لاتكلفهما ان يسألاك شيئاً مما يحتاجان اليه و ان كانا مستغنين . . . ;

از امام صادق(ع) از آيه {و

بالوالدين احساناً} سؤال نمودم كه اين احسان چيست؟ امام فرمود: احسان ]به پدر و مادر[ آن است كه با آنان خوشرفتار باشى و كارى نكنى كه آنان مجبور شوند از تو چيزى كه نياز دارند درخواست كنند ولو اينكه مستغنى باشند . ..}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 180 - 14

14 - مسؤوليت انسان بالاخص دارندگان ثروت ، درباره پدر و مادر و ساير خويشاوندان *

الوصية للولدين و الأقربين بالمعروف حقاً على المتقين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 8 - 4

4 - پدر و مادر ، بر فرزندان حق اطاعت كردن دارند .

و إن ج_هداك لتشرك بى . .. فلاتطعهما

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 14 - 2

2 - پدر و مادر ، حقّى الهى بر گردن فرزند دارند .

و وصّينا الإنس_ن بولديه

توصيه خداوند به انسان ها، براى رعايت حال والدين، مى تواند گوياى اين حقيقت باشد كه رعايت حال والدين، امرى الهى است و خدا خواهان آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 15 - 5

5 - رفق و مدارا با پدر و مادر و داشتن رفتارى شايسته با آنان در امور دنيوى ، امرى لازم است .

و صاحبهما فى الدنيا معروفًا

خطر بى احترامى به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 13

13- پدران و مادران در سن پيرى و سالخوردگى ، در معرض بى احترامى از

سوى فرزندان هستند .

إما يبلغنّ عندك الكبر . .. فلاتقل لهما أُفّ و لاتنهرهما و قل لهما قولاً كريمًا

خطاب مطلق احسان به والدين، شامل هر والدينى در هر سن و سالى مى شود. ذكر {إمّا يبلغنّ عندك الكبر} ممكن است جهت يادآورى نكته ياد شده باشد.

خوشرفتارى با والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 83 - 28

28 - ابى ولاد حناط مى گويد : { سألت ابا عبداللّه ( ع ) عن قول اللّه عز و جل { و بالوالدين احساناً } ما هذا الاحسان ؟ فقال : الاحسان ان تحسن صحبتهما و ان لاتكلفهما ان يسألاك شيئاً مما يحتاجان اليه و ان كانا مستغنين . . . ;

از امام صادق(ع) از آيه {و بالوالدين احساناً} سؤال نمودم كه اين احسان چيست؟ امام فرمود: احسان ]به پدر و مادر[ آن است كه با آنان خوشرفتار باشى و كارى نكنى كه آنان مجبور شوند از تو چيزى كه نياز دارند درخواست كنند ولو اينكه مستغنى باشند . ..}.

درخواست بهشت براى والدين مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 8 - 1

1 - وارد كردن مؤمنان تائب و پيرو راه خدا و نيز پدران ، همسران و فرزندان صالح آنان به بوستان هاى ماندگار بهشت ، دعا و درخواست فرشتگان عرش از درگاه الهى

ربّنا و أدخلهم جن_ّت. .. و من صلح من ءابائهم و أزوجهم و ذرّي_ّتهم

{مَن} در {و من صلح. ..} مى تواند عطف بر ضمير {هم} در {أدخلهم...} و يا عطف بر ضمير{هم} در {وعدتهم} باشد. برداشت

ياد شده مبتنى بر احتمال نخست است.

درخواست رحمت براى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 24 - 5،9

5- دعا و طلب رحمت بى دريغ از پروردگار براى پدر و مادر ، از وظايف فرزند است .

قل ربّ ارحمهما كما ربّيانى صغيرًا

{كما} مى تواند اشاره به اين حقيقت داشته باشد كه چون رحمت پدر و مادر به فرزند بى دريغ بوده، پس فرزند نيز متقابلاً بايد چنين رحمتى را براى پدر و مادرش درخواست كند.

9- درخواست رحمت از پروردگار براى پدر و مادر ، اداى گوشه اى از زحمت هاى بى دريغ آنان است .

و قل ربّ ارحمهما كما ربّيانى صغيرًا

{كما} حرف تشبيه مجازى و به معناى {لما} است; يعنى، خداوندا به آنان ترحم كن به خاطر آنكه آنان مرا با زحمتهاى خود پرورش داده اند.

دعا براى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 24 - 5،9،12

5- دعا و طلب رحمت بى دريغ از پروردگار براى پدر و مادر ، از وظايف فرزند است .

قل ربّ ارحمهما كما ربّيانى صغيرًا

{كما} مى تواند اشاره به اين حقيقت داشته باشد كه چون رحمت پدر و مادر به فرزند بى دريغ بوده، پس فرزند نيز متقابلاً بايد چنين رحمتى را براى پدر و مادرش درخواست كند.

9- درخواست رحمت از پروردگار براى پدر و مادر ، اداى گوشه اى از زحمت هاى بى دريغ آنان است .

و قل ربّ ارحمهما كما ربّيانى صغيرًا

{كما} حرف تشبيه مجازى و به معناى {لما} است; يعنى، خداوندا به آنان ترحم كن به خاطر آنكه آنان

مرا با زحمتهاى خود پرورش داده اند.

12- دعاى فرزند براى پدر و مادر ، داراى تأثير و موجب توجه ويژه خداوند و در مظان استجابت است .

و قل ربّ ارحمهما

از اينكه خداوند دستور به دعا براى والدين با كيفيت و الفاظ خاص داده است به دست مى آيد كه خداوند به اين دعا عنايت ويژه داشته و احتمال اجابت آن زياد است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 39 - 2

2- دعوت به توحيد ، خداپرستى ، احسان به والدين ، اجتناب از پرخاشگرى بر آنان ، دعا براى والدين و پرداخت حقوق خويشاوندان ، تعاليمى حكيمانه و وحى الهى است .

ذلك ممّا أوحى إليك ربّك من الحكمة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 15 - 23

23- به ياد داشتن پدر و مادر به هنگام نيايش ، از احسان فرزند به ايشان

و وصّينا الإنسن بولديه إحسنا . .. قال ربّ أوزعنى أن أشكر نعمتك الّتى أنعمت علىّ

با توجه به اين كه احسان به والدين، نكته بارز اين آيه به شمار مى رود و در صدر آن قرار دارد، مى توان چنين استفاده كرد كه ساير بخش هاى آيه نيز، به نوعى با احسان به والدين در ارتباط است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 28 - 12

12 - دعا و آمرزش خواهى براى پدر و مادر ، اعضاى خانواده و عموم مردان و زنان مؤمن ، عملى پسنديده و شايسته

ربّ اغفر لى و لولدىّ . و للمؤمنين و المؤمن_ت

دعاى والدين

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 36 - 15

15 _ نقش دعاى مادر و كمالات معنوى او ، در سعادت فرزند

ربّ انّى نذرت . .. و انّى اعيذها بك

ذكر زحمات والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 24 - 7،8

7- فرزندان بايد همواره به زحمات تربيتى پدر و مادر خويش ، توجه داشته باشند .

و قل ربّ ارحمهما كما ربّيانى صغيرًا

دستور خداوند به يادآورى زحمات تربيتى پدر و مادر به وقت دعا، مى تواند آموزنده حقيقت فوق باشد.

8- توجه انسان به ضعف ها و نياز هاى دوران كودكى و خدمات و زحمات پدر و مادر ، برانگيزنده عواطف وى نسبت به آنان است .

و قل ربّ ارحمهما كما ربّيانى صغيرًا

رد دعوت والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 8 - 7

7 - هشدار خداوند ، به فرزند ، درباره جواب مساعد دادن به دعوت و تلاش والدين در جهت مشرك ساختن او

و إن ج_هداك لتشرك بى ما ليس لك به علم فلاتطعهما

رعايت حقوق والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 14 - 1،16

1 - سفارش خداوند به انسان ، براى رعايت حقوق و حرمت پدر و مادر

و وصّينا الإنس_ن بولديه

16 - تشكر از والدين و رعايت حقوق آنها ، نبايد انسان را از شكرگزارى به درگاه خداوند ، باز دارد .

أن اشكرلى و لولديك

از اين كه در ميان توصيه به رعايت حال و حقوق والدين و تشكر و قدردانى

از آنها، يادآورى مى كند كه {مرا سپاس بگوييد!}،احتمال دارد براى توجه دادن به نكته بالا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 15 - 1

1 - فرزندان _ به رغم موظف بودن به رعايت حقوق والدين _ در صورت تلاش پيگير پدر و مادر به ايجاد انحراف عقيدتى ( شرك ) در آنان ، نبايد تسليم خواست آنان شوند .

و وصّينا الإنس_ن بولديه . .. و إن ج_هداك على أن تشرك بى ... فلاتطعهما

متعدى شدن {جاهدا} با {على} دلالت بر مجاهده و تلاش قوى و پيگير مى كند.

روش برخورد با والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 151 - 31

31 _ عن أبى ولاد الحناط قال: سألت أبا عبدالله(ع) عن قول الله عز و جل: {و بالوالدين احسانا} ما هذا الاحسان؟ فقال: الاحسان ان تحسن صحبتهما و ان لاتكلفهما ان يسألاك شيئا مما يحتاجان اليه و ان كانا مستغنيين . .. .

ابو ولاد گويد: از امام صادق(ع) درباره اين سخن خداوند {و بالوالدين احسانا} سؤال كردم، فرمود: احسان آن است كه با آن دو به نيكى رفتار كنى و به دشوارىِ درخواست از تو، در مورد نيازمنديهايشان ناچار نسازى، اگر چه از نظر امكانات مالى بى نياز باشند . .. .

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 24 - 14

14- { عن أبى ولادالحناط قال : سألت أباعبدالله ( ع ) عن قول الله عزّوجلّ : . . . { و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة } قال

: لاتملأعينيك من النظر إليهما إلاّ برحمة و رقة و لاترفع صوتك فوق أصواتهما و لايدك فوق أيديهماو لاتقدم قدامهما ;

ابى ولاد حناط گويد: از امام صادق(ع) در باره سخن خداوند عزّوجلّ . .. {و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة} سؤال كردم، حضرت فرمود: به پدر و مادر نگاه مكن مگر با رأفت و مهربانى و صدايت را بيش از صداى آنان بالا مبر و دست خودت را بالاى دست آنان قرار مده و [در راه رفتن و...]از آنان پيشى مگير}.

زمينه تجاوز به حقوق والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 15 - 3

3- انسان در معرض لغزش نسبت به حقوق والدين و سهل انگارى در احسان به آنان

ووصّينا الإنس_ن بولديه إحس_نًا

توصيه الهى به لزوم احسان به والدين _ على رغم طبيعى و فطرى بودن چنين پيوند و تمايلى در وجود انسان _ نشانگر اهميت و حساسيت اين تكليف و امكان لغزش و سهل انگارى انسان در مقام عمل بدان است.

زمينه سستى در حقوق والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 15 - 3

3- انسان در معرض لغزش نسبت به حقوق والدين و سهل انگارى در احسان به آنان

ووصّينا الإنس_ن بولديه إحس_نًا

توصيه الهى به لزوم احسان به والدين _ على رغم طبيعى و فطرى بودن چنين پيوند و تمايلى در وجود انسان _ نشانگر اهميت و حساسيت اين تكليف و امكان لغزش و سهل انگارى انسان در مقام عمل بدان است.

زمينه عواطف به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء

- 17 - 24 - 8

8- توجه انسان به ضعف ها و نياز هاى دوران كودكى و خدمات و زحمات پدر و مادر ، برانگيزنده عواطف وى نسبت به آنان است .

و قل ربّ ارحمهما كما ربّيانى صغيرًا

زيان به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 135 - 8

8 _ لزوم اداى شهادت به حق ، گر چه به ضرر خود يا پدر و مادر و نزديكان باشد .

كونوا قومين بالقسط شهداء للّه و لو على أنفسكم او الولدين و الاقربين

{شهداء}، خبر دوم براى {كونوا} است. بنابراين شهادت به حق تكليفى لازم الاجرا است. گفتنى است كه متعلق شهادت در برداشت فوق _ به قرينه {و لو على انفسكم} _ كلمه {بالحق} گرفته شده است.

شرايط احسان به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 9

9- لزوم دور ماندن احسان به پدر و مادر ، از شائبه شرك

و قضى ربّك ألاّتعبدوا إلاّ إيّاه و بالولدين إحس_نًا

قرار گرفتن تكليف احسان به والدين پس از فرمان به توحيد و پرهيز از شرك، ممكن است إشعار به اين مطلب داشته باشد كه علاقه و احسان بيش از حد به پدر و مادر، ممكن است انسان را به شرك بكشاند. بنابراين بايد اين علاقه و احسان از شائبه شرك خالى باشد.

شكر نعمتهاى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 19 - 11

11 - لزوم سپاس گزارى انسان به درگاه خدا به خاطر نعمت هاى عطا شده از سوى او به پدر

و مادرش

ربّ أوزعنى أن أشكر نعمتك التى أنعمت علىّ و على ولدىّ

عصيان از والدين مشرك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 8 - 2

2 - فرزندان ، موظف اند از تلاش والدين براى مشرك ساختن آنان ، سرپيچى كنند .

و إن ج_هداك لتشرك بى ما ليس لك به علم فلاتطعهما

عفت والدين مريم(س)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 28 - 1،5

1- قوم مريم با بيان عفت و پاكدامنى پدر و مادر وى ، او را در فرزنددار شدنِ بدون ازدواج سرزنش كردند .

ما كان أبوك امرأ سوء و ما كانت أُمّك بغيًّا

5- پدر و مادر مريم ( س ) ميان مردم زمان خود ، به پاكى و صلاح مشهور بودند .

ما كان أبوك امرأ سوء و ما كانت أُمّك بغيًّا

عوامل چشم روشنى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 9 - 5

5 - فرزند ، مايه روشنى چشم والدين و سرور و شادمانى آنان

و قالت امرأت فرعون قرّت عين لى و لك

عوامل سرور والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 9 - 5

5 - فرزند ، مايه روشنى چشم والدين و سرور و شادمانى آنان

و قالت امرأت فرعون قرّت عين لى و لك

عوامل نگرانى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 17 - 7

7- پدر و مادر با ايمان ، با تمام وجود ، نگران و دلواپس تربيت ايمانى فرزند

خويش

و هما يستغيثان اللّه ويلك ءامن

تعبير {يستغيثان} نگرانى عميق و شديد والدين مؤمن را مى رساند; زيرا استغاثه در مواردى صدق مى كند كه فرياد از جان برآيد.

گناه اذيت والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 17 - 2

2- آزردن خاطر پدر و مادر ، حتى با گفتن { اُف } ، جرمى گران است .

و وصّينا الإنسن بولديه إحس_نًا . .. و الذى قال لولديه أُفّ لكما ... إنّهم كانوا

گناه بى احترامى به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 25 - 13

13- بى حرمتى به پدر و مادر و كوتاهى در رعايت حقوق آنان ، گناه و نيازمند توبه است .

و اخفض لهما . .. فإنه كان للأوّبين غفورًا

گناه عاق والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 32 - 11

11- { عن أبى عبداللّه ( ع ) [ فى تعريف الكبائر ] و منها عقوق الوالدين لأنّ اللّه عزّوجلّ جعل العاقّ جبّاراً شقيّاً فى قوله حكاية ، قال عيسى ( ع ) : { و برّاً بوالدتى و لم يجعلنى جبّاراً شقيّاً } ;

از امام صادق(ع) [در معرفى گناهان كبيره] روايت شده كه از جمله آنها عقوق و نافرمانى والدين است، زيرا خداوند عزّوجلّ در سخن خود به نقل از حضرت عيسى(ع) عاق نافرمانى كننده را جبار شقى قرار داده است، آن جا كه فرموده: و برّاً بوالدتى و لم يجعلنى جبّاراً شقيّاً}.

گواهى عليه والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 -

نساء - 4 - 135 - 10

10 _ شهادت آدمى ، عليه پدر ، مادر و ديگر خويشاوندان ، داراى اعتبار قانونى و حقوقى است .

شهداء للّه و لو على أنفسكم او الولدين و الاقربين

محافظت از ايمان والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 80 - 13

13- حفاظت خداوند از ايمان والدين ، ريشه بروز برخى پيشامد هاى ناگوار براى فرزندان آنان است .

فكان أبواه مؤمنين فخشينا أن يرهقهما طغي_نًا و كفرًا

محافظت از والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 11،12

11- مراقبت از پدر و مادر پير ، برعهده فرزند است .

و بالولدين إحس_نًا إمّا يبلغنّ عندك الكبر . .. فلاتقل لهما أُفّ

برداشت فوق به خاطر اين است كه مخاطب آيه شريفه، فرزندان هستند و هم چنين ظرف {عندك} (پيش تو) گوياى اين است كه فرزندان آن چنان بايد از پدر و مادر مراقبت كنند كه گويى نزد خود آنان زندگى مى كنند و از نزديك مراقب حال آنان مى باشند.

12- حضور پدر و مادر نزد فرزند ، در پى دارنده مسؤوليت فزون تر براى فرزند

إمّا يبلغنّ عندك الكبر

{عندك الكبر} ممكن است إشعار به اين حقيقت داشته باشد كه اگر پدر و مادر پيش فرزندان زندگى كنند، مسؤوليت نگه دارى آنان بيشتر شده و از هرگونه حرمت شكنى - هر چند به گفتن {أُفّ} - بايد پرهيز شود.

محدوده استيذان از والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 58 - 11،14

11 - رفت و آمد فرزندان به

اتاق پدر و مادر ، در غير از سه وقت پيش از طلوع فجر ، وقت استراحت نيمروزى و پس از نماز عشا ، بدون اذن جايز است .

ليسئذنكم . .. و الذين لم يبلغوا الحلم منكم ... من قبل صلوة الفجر ... ليس عليكم و

14 - ضرورت معاشرت نزديك و تنگاتنگ فرزندان نابالغ با پدر و مادر خود و مشقت اجازه خواستن ، فلسفه و دليل عدم لزوم اذن خواستن از والدين ، براى رفت و آمد نزديك باآنان در غير از سه وقت مقرر است .

ليستئذنكم . .. ثلث عورت لكم ليس عليكم و لا عليهم جناح بعدهنّ طوّفون عليكم بعضكم

جمله {طوّافون عليكم. ..} جمله اى است تعليليه كه بيانگر علت و فلسفه جواز رفت و آمد نزديك فرزندان با پدر و مادرشان در اتاق ها و محل استراحت آنان است; يعنى، چون فرزندان بايد با پدر و مادرشان رفت و آمد نزديك داشته باشند و اجازه خواستن براى اين كار، براى فرزندان مشقت بار است، پس اذن طلبيدن لازم نيست.

محدوده اطاعت از والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 15 - 1،3

1 - فرزندان _ به رغم موظف بودن به رعايت حقوق والدين _ در صورت تلاش پيگير پدر و مادر به ايجاد انحراف عقيدتى ( شرك ) در آنان ، نبايد تسليم خواست آنان شوند .

و وصّينا الإنس_ن بولديه . .. و إن ج_هداك على أن تشرك بى ... فلاتطعهما

متعدى شدن {جاهدا} با {على} دلالت بر مجاهده و تلاش قوى و پيگير مى كند.

3 - مرز اطاعت از پدر و مادر ،

عدم تعارض با عقيده توحيدى ، است .

و وصّينا الإنس_ن بولديه . .. و إن ج_هداك على أن تشرك ... فلاتطعهما

مدارا با والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 15 - 5

5 - رفق و مدارا با پدر و مادر و داشتن رفتارى شايسته با آنان در امور دنيوى ، امرى لازم است .

و صاحبهما فى الدنيا معروفًا

مراد از احسان به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 21

21- { عن أبى ولادالحناط قال : سألت أباعبدالله ( ع ) عن قول الله عزّوجلّ : { و بالوالدين إحساناً } ما هذا الإحسان ؟ فقال : الإحسان أن تحسن صحبتهما و أن لاتكلفهما أن يسألاك شيئاً ممّا يحتاجان إليه و إن كانا مستغنين . . . و أمّا قول الله عزّوجلّ : { إمّا يبلغنّ عندك الكبر أحدهما أو كلاهما فلاتقل لهما أُفّ و لاتنهرهما } قال : إن ضجراك فلاتقل لهما أُفّ و لاتنهرهما إن ضرباك قال : { و قل لهما قولاً كريماً } قال : إن ضرباك فقل لهما : غفر الله لكما فذلك منك قول كريم . . . ;

ابى ولاد حناط گويد: از امام صادق(ع) در باره سخن خداوند عزّوجلّ { و بالوالدين إحساناً} سؤال كردم كه معناى احسان در اين آيه چيست؟ پس آن حضرت فرمود: مراد از احسان، خوش رفتارى با آنان و اينكه آنها را به درخواست كردن از خودتت در مورد آنچه نياز دارند به زحمت نيندازى، هر چند از[نظرمالى]بى نياز باشند . .. اما در

باره سخن خداوند _ عزّوجلّ _ {إمّا يبلغنّ عندك الكبر أحدهما أو كلاهما فلاتقل لهما أُفّ و لاتنهرهما} حضرت فرمود: اگر تو را دلتنگ كردند، پس به آنان اُف مگو و بر آنها فرياد مزن و هيچ اهانتى به آنان روا مدار، گرچه تو را كتك بزنند. خداوند فرمود: {و قل لهما قولاً كريماً}. حضرت فرمود: اگر تو را زدند پس به آنان بگو: خداوند شما را ببخشايد; پس اين سخن از جانب تو قول كريم محسوب مى شود...}.

مراد از والدين نوح(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 28 - 18

18 - { عن أبى شعيب الخراسانى قال : قلت لأبى الحسن الرضا ( ع ) . . . قال : إنّ مسجد الكوفة بيت نوح . . . فيه دعوة نوح حيث قال : { ربّ اغفر لى و لوالدى و لمن دخل بيتى مؤمناً } قال : قلت : من عَنى بوالديه ؟ قال : آدم و حوّا ;

ابوشعيب خراسانى از امام رضا(ع) روايت كرده . .. كه فرمود: مسجد كوفه خانه نوح(ع) است ... دعاى نوح در آن جا اين بوده است كه گفت: {ربّ اغفر لى و لوالدى و لمن دخل بيتى مؤمناً}. ابوشعيب گفت: به امام(ع) عرض كردم: نوح(ع) از والدينش چه كسى را قصد كرده؟ فرمود: آدم و حوّا را}.

مسؤوليت والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 132 - 13

13 - ضرورت تلاش براى گرايش دادن فرزندان به انتخاب آيين الهى

و وصى بها إبرهيم بنيه و يعقوب يبنى . .. فلاتموتن

إلا و أنتم مسلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 133 - 8

8 - ضرورت توجه به سرنوشت دينى فرزندان و لزوم احساس مسؤوليت درباره آن

إذ قال لبنيه ما تعبدون من بعدى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 233 - 16،17،22،35،39

16 _ پدر و مادر نبايد فرزند را وسيله تضييع حقوق يكديگر قرار دهند .

لا تُضارّ والدة بولدها و لا مولود له بولده

بنابراينكه {لا تُضارّ}، مجهول و باء، سببيّه باشد; يعنى نبايد به بهانه فرزند، پدر و مادر به ديگرى ضرر رسانند.

17 _ پدر و مادر ، حق ضرر زدن به فرزند خويش را ندارند . حتى بر فرض وقوع طلاق .

لا تضارّ والدة بولدها و لا مولود له بولده

بنابراينكه {لا تضارّ} به صيغه معلوم باشد يعنى پدر و مادر ضرر نزنند.

22 _ پدر نبايد با محروم كردن همسر خود از تأمين مخارج حتى پس از طلاق او ، موجب ضرر فرزند شود .

لا تضارّ . .. و لا مولود له بولده

35 _ لزوم رعايت تقوا از سوى مادر ، پدر ، وارثان پدر و دايه نسبت به حقوق متقابل يكديگر

و الوالدات يرضعن . .. و اتقوا اللّه

خطاب اصلى در{اتقوا اللّه}، متوجه كسانى است كه آيه شريفه آنها را به وظايف و رعايت حقوقى مكلّف كرد; يعنى پدر، مادر و دايه و وارثان پدر.

39 _ خداترسى و توجّه به آگاهى او ، عامل رعايت مصالح نوزادان و مسائل مربوط به شيردهى آنان از سوى پدر ، مادر ، وارثان پدر و دايه

و الوالدات يرضعن . .. و اتقوا اللّه

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 9 - 2

2 _ مسؤوليت اوليا ، نسبت به سرنوشت فرزندان خويش

وليخش الّذين لو تركوا من خلفهم ذريّة ضعافاً

نگرانى از آينده فرزندان و احساس مسؤوليت نسبت به آنان حالتى طبيعى براى انسان است كه خداوند آن را تأييد كرده و مبناى حكم خويش به لزوم رعايت تقوا (فليتّقوا اللّه) قرار داده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 31 - 9

9- پدران و مادران ، نبايد خود را روزى دهنده فرزندان تصور كنند .

نحن نرزقهم و إيّاكم

دستور به اجتناب از قتل فرزند به خاطر ترس از فقر و آنگاه اعلام اين نكته كه خداوند روزى دهنده خود والدين و فرزندانشان است، مى تواند به دليل نكته ذكر شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 58 - 1،5،12

1 - پدر و مادر ، وظيفه دارند كه آداب و چگونگى ورود به اتاق و محل استراحت خود را به فرزندان نابالغ خويش بياموزند .

ي_أيّها الذين ءامنوا ليستئذنكم الذين ملكت أيم_نكم و الذين لم يبلغوا الحلم منكم ث

فعل امر {ليستئذنكم} هر چند در ظاهر متوجه بردگان و فرزندان نابالغ است; ولى به قرينه اين كه خطاب {يأيّها الذين آمنوا} متوجه پدران و مادران مؤمن است و نيز چون فرزندان نابالغ مكلف نيستند تا بشود به آنان امر و نهى كرد، از اين رو اين امر متوجه اولياى فرزندان خواهد بود كه آنان بايد محتواى اين دستور را به فرزندان خويش بياموزند.

5 - پدران و مادران ، حق

ندارند با وضعيت و پوشش متناسب با خواب و خلوت ( چون برهنگى و . . . ) در انظار فرزندانشان ظاهر شوند .

ليستئذنكم . .. و الذين لم يبلغوا الحلم منكم و من بعد صلوة العشاء ثلث عورت لكم

از اين كه فرزندان ممنوع شدند كه بدون اذن، وارد اتاق و محل استراحت پدران و مادرانشان (در سه وقتى كه نوعاً والدين در حال برهنگى و خلوت و متناسب با وضعيت خواب قرار دارند) شوند، مى توان استفاده كرد كه والدين هم نبايد با چنين وضعيتى بر فرزندانشان وارد شوند. گفتنى است: مفهوم جمله {ليس عليكم و لا عليهم جناح; نه بر شما و نه بر آنان گناهى نيست} مؤيد برداشت ياد شده است; زيرا معلوم مى شود كه در اوقات سه گانه، جناح (گناه) خواهد بود.

12 - پدران و مادران ، بايد هر گونه روابط جنسى و رفتار مخصوص زن و شوهرى خود را ، از فرزندان نابالغ ( بچه هاى مميز ) خويش پنهان دارند .

ليستئذنكم . .. و الذين لم يبلغوا الحلم منكم ... ليس عليكم و لا عليهم جناح بعدهنّ

ممنوعيت ورود فرزندان نابالغ به محل استراحت و خلوت پدران و مادران خود، مى تواند به اين خاطر باشد كه روابط جنسى پدران و مادران نوعاً در اين مواقع صورت مى گيرد و فرزندان نبايد از آن باخبر شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 14 - 3

3 - فرزند و والدين ، در مقابل هم ، مسؤوليت دارند .

قال لقم_ن لإبنه و هو يعظه . .. و وصّينا الإنس_ن بولديه

جلد - نام سوره

- سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 17 - 8،10

8- تلاش در جهت تربيت ايمانى فرزند ، وظيفه مشترك پدر و مادر *

و هما يستغيثان اللّه

لحن آيه شريفه گرچه گزارشى است; اما حمايت خداوند از والدين و تقبيح عمل فرزند، به آن بُعد دستورى مى دهد. ضمير {هما} و فعل {يستغيثان} اشاره به آن دارد كه پدر و مادر مؤمن، هر دو در راستاى تربيت فرزند، بايد تلاش كنند.

10- لزوم اهتمام پدر و مادر ، به رشد معنوى فرزند خويش ، همپاى پرورش جسمانى وى

حملته أُمّه كرهًا . .. حتّى إذا بلغ أشدّه ... و هما يستغيثان اللّه ويلك ءامن

در آيات پيشين، سخن از رنج مادر براى رشد جسمى فرزند بود و در اين آيه سخن از تلاش پدر و مادر در گرايش دادن فرزند به ايمان است و چون خداوند هر دو را به عنوان ارزش ياد كرده، مطلب بالا استفاده مى شود.

مصالح والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 135 - 13،20

13 _ منافع شخصى و رعايت مصالح والدين ، بستگان ، فقيران و ثروتمندان ، بايد تحت الشعاع حق و رضايت خدا باشد .

كونوا . .. شهداء للّه و لو على أنفسكم او الولدين و الاقربين ان يكن

20 _ مقدم داشتن مصالح خويش ، والدين و بستگان بر شهادت به حق ، هواپرستى و عدالت شكنى است .

كونوا قومين بالقسط شهداء للّه و لو على أنفسكم . .. فلاتتبعوا الهوى

معاشرت با والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 15 -

5،9

5 - رفق و مدارا با پدر و مادر و داشتن رفتارى شايسته با آنان در امور دنيوى ، امرى لازم است .

و صاحبهما فى الدنيا معروفًا

9 - رعايت حال پدر و مادر و معاشرت با آنان ، در هر منطقه اى ، بسته به رسوم متفاوت آن جا است .

و صاحبهما فى الدنيا معروفًا

{معروفاً} صفت براى مفعول مطلق محذوف فعلِ {صاحِبْ} است و مراد از آن، چيزى است كه به خوبى و نيكى در ميان مردم شهرت دارد.

معاشرت با والدين مشرك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 15 - 7

7 - انسان ، به داشتن رفتار نيك با پدر و مادر ، حتى در صورت مشرك بودن آنان موظّف است .

و إن ج_هداك على أن تشرك . .. و صاحبهما فى الدنيا معروفًا

معاشرت ناپسند با والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 15 - 15

15 - خداوند به انسان ها درباره لغزش در عقيده و رفتار ناصحيح با والدين ، هشدار مى دهد .

و إن ج_هداك على أن تشرك بى . .. فلاتطعهما و صاحبهما فى الدنيا معروفًا و اتّبع سب

ملاك شرافت والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 113 - 9

9 - بدى و نااهلى فرزندان ، تأثيرى در سرنوشت پدران و مادران نداشته و از شخصيت و شرافت آنان نمى كاهد .

و ب_ركنا عليه و على إسح_ق و من ذرّيّتهما محسن و ظالم لنفسه مبين

برداشت ياد شده به خاطر اين نكته است كه برخى از

فرزندان ابراهيم و اسحاق(عليهماالسلام) افرادى كافر و نااهل شدند; ولى در عين حال اين دو پيامبر از الطاف و بركات الهى به طور كامل برخوردار بودند.

موانع اجابت دعاى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 18 - 5

5- كفر شديد فرزند ، مانع از استجابت دعاى والدين در حق وى *

و هما يستغيثان اللّه . .. أُول_ئك الذين حقّ عليهم القول

برداشت بالا بدان احتمال است كه {يستغيثان}، استغاثه پدر و مادر براى هدايت فرزند و ايمن گشتن وى از عذاب الهى باشد. تعبير {حقّ عليهم القول} نشان مى دهد كه اين استغاثه، در مورد فرزند حق ستيز به اجابت نمى رسد.

موقعيت والدين در جاهليت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 151 - 12

12 _ جامعه جاهلى در عصر بعثت جامعه اى آلوده به شرك و بى اهتمام نسبت به پدران و مادران بود.

و بالولدين إحسنا

مهربانى با والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 24 - 1،3،14

1- فرزندان در برابر والدين خويش بايد از سر مهربانى و ترحم ، تواضع و فروتنى كامل بكنند .

و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة

{من} در {من الرحمة} نشويه است; يعنى، خفض جناح و تواضع، بايد ناشى از رحمت و مهربانى به آنان باشد.

3- ترّحم و مهربانى به پدر و مادر ، از وظايف فرزند است .

و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة

14- { عن أبى ولادالحناط قال : سألت أباعبدالله ( ع ) عن قول الله عزّوجلّ : . . . {

و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة } قال : لاتملأعينيك من النظر إليهما إلاّ برحمة و رقة و لاترفع صوتك فوق أصواتهما و لايدك فوق أيديهماو لاتقدم قدامهما ;

ابى ولاد حناط گويد: از امام صادق(ع) در باره سخن خداوند عزّوجلّ . .. {و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة} سؤال كردم، حضرت فرمود: به پدر و مادر نگاه مكن مگر با رأفت و مهربانى و صدايت را بيش از صداى آنان بالا مبر و دست خودت را بالاى دست آنان قرار مده و [در راه رفتن و...]از آنان پيشى مگير}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 25 - 7

7- خداوند خواهان تواضع و رحمت قلبى فرزندان به پدر و مادر است و نه صرفاً خدمات ظاهرى به آنان

و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة . .. ربّكم أعلم بما فى نفوسكم

خداوند در آيات قبل دستور به احسان به والدين و فروتنى از سر رحمت در برابر آنها را داده است و در اين آيه مى فرمايد: {به نيات درونى شما آگاهى دارد}. ذكر آگاهى به نيات پس از دستور ياد شده، مى تواند به اين منظور باشد كه: فروتنى بايد خالصانه و قلبى باشد و نه ظاهرى.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 81 - 6

6- پاك و صالح بودن و نيز مهرورزى فزون تر نسبت به والدين ، از ويژگى هاى فرزند شايسته است .

يبدلهما ربّهما خيرًا منه زكوة و أقرب رحمًا

مهربانى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17

- 24 - 6

6- تربيت اولاد توسط پدر و مادر ، بر اساس رحمت و محبت است .

ربّ ارحمهما كما ربّيانى صغيرًا

{كما ربيانى} صفت براى مصدر مقدّر (رحمت) است. بنابراين، عبارت چنين مى شود: {رب ارحمهما مثل رحمتهما و تربيتهما لى} (خداوندا! همان گونه كه آنان به من ترحم كردند تو بر آنان ترحم كن).

ناپسندى بى احترامى به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 38 - 2

2- شرك به خدا ، پرخاش به والدين ، تبذير ، فرزندكشى ، زنا ، قتل ناحق ، خوردن مال يتيم ، پيروى از راهى كه پشتوانه علمى ندارد و مغرورانه راه رفتن ، اعمال ناپسند و منفور خداوند

كلّ ذلك كان سيّئه عند ربّك مكروهًا

نسل والدين نوجوان قصه خضر(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 81 - 8،9

8- { عن أبى عبداللّه ( ع ) فى قول اللّه : { فأردنا أن يبدلهما ربّهما خيراً منه . . . } قال : { إنّه ولدت لهما جارية فولدت غلاماً فكان نبياً . } ;

از امام صادق(ع) درباره اين سخن خدا {فأردنا أن يبدلهما ربّهما خيراً منه. ..} روايت شده كه فرمود: {همانا، براى آن دو (پدر و مادر مقتول) دخترى متولد شد و آن دختر، پسرى به دنيا آورد كه پيامبر شد}.

9- { عن أبى عبداللّه ( ع ) : . . . [ فى قول اللّه عزّوجلّ ] { فأردنا أن يبدلهما ربّهما خيراً منه زكاة و أقرب رحماً } : { أبدلهما اللّه به جارية ولدت سبعين نبياً

. } ;

از امام صادق(ع) [درباره اين سخن خداى عزّوجلّ ]{فأردنا أن يبدلهما ربّهما خيراً منه زكاة. ..} روايت شده: خداوند، به آن دو (پدر و مادر مقتول) به جاى او (مقتول) دخترى داد كه هفتاد پيغمبر از نسل او متولد شدند.}.

نعمتهاى والدين سليمان(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 19 - 6،10

6 - توجه سليمان به خدايى بودن نعمت هاى عطا شده به او و پدر و مادرش

أن أشكر نعمتك التى أنعمت علىّ و على ولدىّ

10 - پدر و مادر سليمان ، برخوردار از نعمت هاى ويژه الهى

نعمتك التى أنعمت علىّ و على ولدىّ

نقش نعمتهاى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 19 - 12

12 - تأثير مثبت و سازنده برخوردارى پدر و مادر از نعمت هاى الهى در سعادت و سرنوشت فرزندان

ربّ أوزعنى أن أشكر نعمتك . .. و على ولدىّ

شكر و سپاس حضرت سليمان(ع) به خاطر برخوردار بودن پدر و مادرش از نعمت هاى الهى، گوياى اين حقيقت است كه اين برخوردارى در سعادت و سرنوشت او مؤثر بوده است.

نقش والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 17 - 9

9- پدر و مادر با ايمان ، در كنار استمداد از خداوند براى هدايت فرزند خويش ، رهنمود هاى لازم را به او ارائه مى دهند .

و هما يستغيثان اللّه ويلك ءامن إنّ وعد اللّه حقّ

نيكى به والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 14 - 1،3،6

1-

يحيى ( ع ) نسبت به پدر و مادرش بسيار نيكوكار بود .

و برًّا بولديه

{برّاً} عطف بر {تقيّاً} در آيه قبل است و با كلمه {بارّ} به يك معنا است جز اين كه {بَرّ} مبالغه دارد و {برّالوالدين} احسان و نيكى گسترده به آنها است (مفردات راغب).

3- احسان به پدر و مادر ، از نمود هاى بارز تقوا و لازمه آن

و كان تقيًّا . و برًّا بولديه

6- حضرت يحيى ( ع ) علاوه بر نيكى به پدر و مادر هيچ گاه چيزى بر آنان تحميل نكرد و از فرمان آنها ، سربرنتافت .

و برًّا بولديه و لم يكن جبّارًا عصيًّا

چون جملات پيشن در باره حضرت يحيى(ع)، مهر و شفقت را مطرح كرد و از بين صفات بارز او به نيكى در حق پدر و مادر اشاره نمود; محتمل است نفى جباريت و عصيان نيز متعلق به {والديه} باشد. بنابراين مى توان گفت حضرت يحيى در نهايت خضوع در برابر پدر و مادر و اطاعت از فرمان آنها بود.

والدين انسان ها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 27 - 6

6 _ آدم و حوا پدر و مادر همه انسانها

كما أخرج أبويكم من الجنة

والدين نوجوان قصه خضر(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 80 - 1،4

1- هدف خضر ( ع ) از قتل نوجوان ، مصون داشتن پدر و مادر وى از كفر و طغيان بود .

و أمّا الغل_م . .. فخشينا أن يرهقهما طغي_نًا و كفرًا

{إرهاق} يعنى: {وادار ساختن كسى بر كارى كه انجام آن براى او دشوار

و طاقت فرسا است}. (قاموس).

4- پدر و مادر نوجوان مقتول ، در صورت زنده ماندن فرزندشان ، ناخواسته و تحت تأثير فرزند خويش قرار گرفته و ناخواسته به طغيان و كفر كشانده مى شدند .

فكان أبواه مؤمنين فخشينا أن يرهقهما

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 81 - 1

1- هدف خضر ( ع ) از قتل نوجوان ، فراهم ساختن زمينه اى مناسب براى دستيابى پدر و مادر وى به فرزندى پاك تر و مهربان تر بود .

فأردنا أن يبدلهما ربّهما خيرًا منه زكوة و أقرب رحمًا

مراد از {زكاة} در آيه، طهارت و پاكى از گناه است و {رُحم} و {رحمت} به يك معنا است. گرچه خضر(ع) در اين سخن، پاكى و مهربانى را براى نوجوان مقتول انكار نكرده است، ولى ممكن است به تناسب گفته موسى(ع) كه نوجوان مقتول را {نفس زكية} خواند، سخن خود را در قالب اسم تفضيل آورده است، لكن در حقيقت، نوجوان مقتول، يا فاقد رحمت و پاكى بوده و يا آينده او به گناه و بى رحمى مى انجاميد.

والدين و فرزند

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 15 - 2

2 - فرزند ، بخشى از وجود پدر و مادر است .

و جعلوا له من عباده جزءًا

وصيت براى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 180 - 4،11،12

4 - آدمى بايد اموالى را براى پرداخت به پدر و مادر و خويشان نزديك وصيت كند .

كتب عليكم . .. الوصية للولدين و الأقربين

11 - اولويت

پدر و مادر نسبت به ديگر خويشاوندان در امر وصيت

الوصية للولدين و الأقربين

برداشت فوق از تقديم كلمه {والدين} بر {الأقربين} استفاده شده است.

12 - توصيه به پرداخت اموالى به پدر ، مادر و خويشان ، مقتضاى تقوا و پرهيزگارى است .

كتب عليكم . .. الوصية للولدين و الأقربين بالمعروف حقاً على المتقين

وقت استراحت والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 58 - 4،11

4 - پيش از نماز بامداد ، وقت استراحت نيمروزى ( ظهر ) وپس از نماز عشا ( هنگام خواب شب ) ، سه زمان برهنگى و خلوت پدران و مادران محسوب مى شود .

ليستئذنكم . .. ثلث مرّت من قبل صلوة الفجر و حين تضعون ثيابكم من الظهيرة و من بعد

11 - رفت و آمد فرزندان به اتاق پدر و مادر ، در غير از سه وقت پيش از طلوع فجر ، وقت استراحت نيمروزى و پس از نماز عشا ، بدون اذن جايز است .

ليسئذنكم . .. و الذين لم يبلغوا الحلم منكم ... من قبل صلوة الفجر ... ليس عليكم و

ولايت والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 35 - 5،6

5 _ ولايت همسر عمران بر فرزند خويش

ربّ انّى نذرت لك ما فى بطنى

6 _ ولايت مادر نسبت به فرزند ، در اديان گذشته *

ربّ انّى نذرت لك ما فى بطنى

هدايتگرى والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 17 - 9

9- پدر و مادر با ايمان ، در كنار استمداد از خداوند

براى هدايت فرزند خويش ، رهنمود هاى لازم را به او ارائه مى دهند .

و هما يستغيثان اللّه ويلك ءامن إنّ وعد اللّه حقّ

يحيى(ع) و تحميل بر والدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 14 - 6

6- حضرت يحيى ( ع ) علاوه بر نيكى به پدر و مادر هيچ گاه چيزى بر آنان تحميل نكرد و از فرمان آنها ، سربرنتافت .

و برًّا بولديه و لم يكن جبّارًا عصيًّا

چون جملات پيشن در باره حضرت يحيى(ع)، مهر و شفقت را مطرح كرد و از بين صفات بارز او به نيكى در حق پدر و مادر اشاره نمود; محتمل است نفى جباريت و عصيان نيز متعلق به {والديه} باشد. بنابراين مى توان گفت حضرت يحيى در نهايت خضوع در برابر پدر و مادر و اطاعت از فرمان آنها بود.

روايت شده كه [مراد نماز ]وتر در آخر شب است}.

سوگند به وتر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 3 - 1

1 - سوگند خداوند ، به جفت و تاق

و الشفع و الوتر

حرف {ال} در {الشفع} و {الوتر}، براى جنس است. درباره مصداق شفع و وتر، نظرهاى گوناگونى ابراز شده است; برخى گفته اند: {شفع} روز هشتم ذى الحجه (يوم التروية) و {وتر} روز عرفه است و برخى آن دو را بر نماز شفع و وتر تطبيق داده اند. در نظرى ديگر، شفع روز قربان و وتر روز عرفه است. اين احتمال نيز وجود دارد كه {شفع}، به تمام مخلوقات نظر داشته و مراد از {وتر}، ذات بارى تعالى باشد; زيرا تنها او است كه مركب نيست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 5 - 1،2

1 - عاقلان با سوگند هاى خداوند به فجر ، شب هاى ده گانه ، شفع ، وتر و گذشت شب ، به صحت گفته او اطمينان يافته و آن را تصديق مى كنند .

هل فى ذلك قسم لذى حجر

2 - سوگند به سپيده دم ، شب هاى ده گانه ، هر جفت و تاق و گذشت شب ، سوگندى شايسته و بجا در ديدگاه هر شخص عاقل

هل فى ذلك قسم لذى حجر

استفهام در {هل فى ذلك. ..}، تقريرى است و مراد تثبيت اين نكته است كه قسم هاى ياد شده، فرد عاقل را اقناع مى كند; به گونه اى كه او نيز در تأكيد كلام خود، چنين سوگندهايى به كار مى برد.

جلد -

نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 6 - 8

8 - سوگند خداوند به سپيده دم ، شب هاى ده گانه ، جفت ، تاق و گذشت شب ، براى تأكيد بر دارا بودن توان اجراى تهديدات خويش و نابود ساختن كافران

و الفجر . .. ألم تر كيف فعل ربّك بعاد

ممكن است مراد از سوگندها، تأكيد بر قدرت خداوند بر نابود ساختن مخالفان پيامبر(ص) باشد; در اين صورت جواب قسم محذوف خواهد بود. گفتنى است كه جواب قسم در احتمال ديگر، آيه چهاردهم اين سوره است كه مراقبت شديد خداوند را مطرح كرده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 14 - 8

8 - خداوند ، براى تأكيد مراقبت خويش بر كردار بندگان ، به فجر ، شب هاى ده گانه ، شفع ، وتر و گذشت شب ، سوگند ياد كرده است .

و الفجر . .. إنّ ربّك لبالمرصاد

در برداشت ياد شده جمله {إنّ ربّك} مى تواند جواب سوگندهايى باشد كه در آغاز سوره آمده بود. بر اين اساس بيان سرنوشت عاد، ثمود و فرعون، جمله هايى معترضه و نوعى استدلال بر مقصود است.

عظمت وتر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 5 - 3

3 - عظمت سپيده دم ، شب هاى ده گانه ، جفت ، تاق و گذشت شب ، قابل درك براى بهره مندان از اندكى عقل

هل فى ذلك قسم لذى حجر

تقليل، از نكره بودن {حجر} استفاده شده است.

مراد از وتر

جلد - نام سوره - سوره - آيه

- فيش

20 - فجر - 89 - 3 - 2،3،4،5،6

2 - { [ فى المجمع ] الشفع الخلق . . . و الوتر اللّه تعالى . . . و هى رواية أبى سعيد الخدرى عن النبىّ ( ص ) ;

[در مجمع البيان آمده است:] شفع مخلوقات اند . .. و وتر خداى تعالى است ... و اين روايت ابى سعيد خدرى از پيامبر(ص) است}.

3 - { عن الصادق ( ع ) أنّه قال : فى قول اللّه عزّوجلّ { و الشفع و الوتر } قال : الشفع الركعتان و الوتر الواحدة التى يقنت فيها ;

از امام صادق(ع) روايت شده كه درباره سخن خداوند عزّوجلّ {و الشفع و الوتر}، فرمود: شفع همان دو ركعت (نماز شب) و وتر همان يك ركعتى است كه در آن قنوت خوانده مى شود}.

4 - { [ فى المجمع ] قيل : الشفع يوم النحر و الوتر يوم عرفة . . . و هى رواية جابر عن النبىّ ( ص ) ;

[در مجمع البيان آمده است:]گفته شده كه شفع روز {قربانى} و وتر روز {عرفه} است . .. و اين روايت جابر از پيامبر(ص) است}.

5 - { [ فى المجمع ] و قيل الشفع يوم التروية و الوتر يوم عرفة و روى ذلك عن أبى جعفر و أبى عبداللّه ( ع ) ;

[در مجمع البيان آمده است:] گفته شده كه شفع روز ترويه (هشتم ذى الحجه) و وتر روز عرفه است و اين مطلب از امام باقر و امام صادق(ع) روايت شده است}.

6 - { عن النبىّ ( ص ) انّه سُئل عن الشفع و الوتر فقال : يومان و ليلة

يوم عرفة و يوم النحر ، و الوتر ليلة النحر ليلة جُمَع ;

از پيامبر(ص) از شفع و وتر سؤال شد; آن حضرت فرمود: دو روز و يك شب است روز عرفه و روز قربانى و وتر شب قربانى است كه شب مشعر است}.

نماز وتر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 40 - 9

9 - { [ فى مجمع البيان ، فى قوله تعالى ] { و أدبار السجود } فيه أقوال . . . و رابعها أنّه الوتر من آخر الليل . روى ذلك عن أبى عبداللّه ( ع ) ;

در مجمع البيان ذيل آيه {و أدبار السجود} آمده است كه در تفسير اين آيه چند قول هست. قول چهارم اين است كه مراد، نماز {وتر} در آخر شب است و اين قول از امام صادق(ع) روايت شده است}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 3 - 3

3 - { عن الصادق ( ع ) أنّه قال : فى قول اللّه عزّوجلّ { و الشفع و الوتر } قال : الشفع الركعتان و الوتر الواحدة التى يقنت فيها ;

از امام صادق(ع) روايت شده كه درباره سخن خداوند عزّوجلّ {و الشفع و الوتر}، فرمود: شفع همان دو ركعت (نماز شب) و وتر همان يك ركعتى است كه در آن قنوت خوانده مى شود}.

تشخيص نامرغوب از مرغوب

و لا تيمّموا الخبيث منه تنفقون و لستم باخذيه

عذاب وجدان متخلفان غزوه تبوك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 118 - 5

5 _ گرفتار شدن سه مسلمان متخلف از جنگ تبوك به عذاب وجدان

و ضاقت عليهم أنفسهم

عوامل تضعيف وجدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 31 - 3

3- فقر و تهى دستى ، در تضعيف وجدان آدمى و از ميان بردن حتى قوى ترين عواطف انسانى ، چون مهر به فرزند ، تأثير دارد .

و لاتقتلوا أول_دكم خشية إمل_ق

قضاوت وجدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 267 - 7،8

7 _ احاله انفاق كننده به داورى وجدان خويش ، در پرهيز از اموال نامرغوب

و لا تيمّموا الخبيث منه تنفقون و لستم باخذيه

8 _ به داورى گرفتن وجدان ، از روش هاى قرآن براى پرهيز از كار هاى ناروا و تربيت انسان ها و رعايت احكام و مقررات دينى

و لا تيمّموا الخبيث منه تنفقون و لستم باخذيه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 47 - 1

1 _ پيامبر(ص) مأمور برانگيختن داورى وجدان مشركان بر چگونگى فرجام آنان در صورت نزول عذاب الهى

قل أرءيتكم . .. هل يهلك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 71 - 7

7 _ برانگيختن داورى وجدان از طريق طرح پرسش، از روشهاى تبليغى قرآن

قل أندعوا من دون الله ما لا ينفعنا

جلد - نام سوره - سوره -

آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 44 - 11

11- برانگيختن عقل و وجدان مردم به داورى ، روش حضرت ابراهيم ( ع ) در ارشاد و تبليغ

لِمَ تعبد ما لايسمع . .. لاتعبد الشيط_ن إنّ الشيط_ن كان للرحمن عصيًّا

نقش وجدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 21 - 10

10 _ برانگيختن وجدان انسانى از روش هاى قرآن براى ايجاد تعهد نسبت به رعايت پيمان هاى زناشويى

و كيف تأخذونه . .. و اخذن منكم ميثاقاً غليظاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 17 - 7

7- سؤال از وجدان و برانگيختن حس حق جويى ، وسيله اى براى هوشيارى و روشى در اثبات حقايق

أفمن يخلق كمن لايخلق أفلاتذكّرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 64 - 9

9- خوديابى و مراجعه به وجدان ، زمينه ساز اعتراف به حقايق

فرجعوا إلى أنفسهم فقالوا إنّكم أنتم الظ_لمون

از اين كه بت پرستان پس از به خود آمدن و رجوع به وجدان و ضمير خويش، به بطلان شرك و راستى توحيد پى بردند، مطلب ياد شده را مى توان استفاده كرد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قيامه - 75 - 2 - 3

3 - وجدان اخلاقى ، از ابعاد وجود انسان

و لاأُقسم بالنفس اللوّامة

{وجدان اخلاقى}، اصطلاحى است رايج در موضوع انسان شناسى كه مى توان آن را از آيه شريفه استنباط كرد.

وجدان انسان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 162

- 10

10 _ برانگيختن وجدان ها از روش هاى قرآن در تربيت

افمن اتّبع رضوان اللّه كمن بآء بسخط من اللّه

وجدان در قضاوت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 14 - 14

14 _ برانگيختن عقل و وجدان به داورى، از روشهاى قرآن در احتجاج

قل أغير اللّه أتّخد وليا فاطر السموت و الأرض

وجدان دينى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 6 - 17

17 _ اعتقاد به حسابرسى دقيق خداوند ( وجدان دينى ) ، پشتوانه رعايت حقوق ديگران

و كفى باللّه حسيبا

وجدان مذهبى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 29 - 12

12 _ ايمان به علم و قدرت الهى ، عامل احياى وجدان مذهبى

قل ان تخفوا . .. و يعلم ما فى السموات ... و اللّه على كل شىء قدير

وجدان مشركان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 28 - 2،3

2 _ عمق وجدان مشركان در دنيا گواه بر حقانيت توحيد و معاد مى دهد.

بل بدالهم ما كانوا يخفون من قبل

3 _ مشركان، على رغم گواهى ضميرشان بر حقانيت توحيد و معاد، آن را پنهان مى كنند.

بل بدالهم ما كانوا يخفون من قبل

مراد از {ما يخفون}، به قرينه آيات پيشين، حقايق ايمانى، از قبيل توحيد و معاد، است كه مشركان آن را در ضمير خويش پنهان مى ساختند.

دستيابى به { وجه اللّه } و رضاى او

و ما تنفقون الاّ ابتغاء وجه اللّه

15 _ دستيابى به { وجه اللّه } ( خشنودى خدا ) ، در گرو تلاش و اجتهاد جوينده آن

و ما تنفقون الاّ ابتغاء وجه اللّه

با توجّه به واژه {ابتغاء} كه در آن اجتهاد و تلاش ملحوظ است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ليل - 92 - 21 - 7

7 - { وجه اللّه } ، رضايت او است .

ابتغاء وجه ربّه . .. و لسوف يرضى

در صورتى كه فاعل {يرضى} خداوند باشد، وعده {رضايت او} به كسانى كه طالب {وجه اللّه} هستند، بيانگر اتحاد آن دو خواهد بود.

زمينه دستيابى به وجه الله

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 28 - 15

15- دعا زمينه دستيابى به { وجه اللّه } و جلب رضايت او است .

يدعون ربّهم بالغدوة . .. يريدون وجهه

زمينه وجه الله

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ليل - 92 - 20 - 7

7 - دستيابى به { وجه اللّه } ، در گرو تلاش و جدّيت جوينده آن است .

إلاّ ابتغاء وجه ربّه

از واژه {ابتغاء} تنها در موردى استفاده مى شود كه طلب همراه با كوشش و تلاش باشد. (مفردات)

مراد از وجه الله

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 88 - 15

15 - { عن الرضا ( ع ) . . . وجه اللّه أنبياؤه و رسله و حججه ( صلوات اللّه عليهم ) هم الذين يتوجّه بهم إلى

اللّه و إلى دينه و معرفته . . . و قال عزّوجلّ { كلّ شىء هالك إلاّ وجهه } . . . ;

از امام رضا(ع) روايت شده كه {وجه اللّه} پيامبران خدا و رسولان و حجت هاى او هستند كه به وسيله آنان به خدا و دين و معرفت او توجه مى شود. .. خداوند _ عزّوجلّ _ فرموده است: {كلّ شىء هالك إلاّ وجهه}...}.

تاريخ

كانوا به يستهزءون . فأهلكنا أشدّ منهم بطشًا و مضى مثل الأوّلين

از ارتباط دو آيه، استفاده مى شود كه استهزاى پيام وحى از سوى جوامع شرك پيشه، موجب نابودى آنان شده است.

آثار اعراض از وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 5 - 7

7 - روى گردانى از پيام هاى الهى ، اعراض از رحمت او و روى برتافتن از منافع خويش است .

و ما يأتيهم من ذكر من الرحم_ن . .. معرضين

با توجه به اين كه پيام هاى الهى تبلور رحمت او است، روى گردانى از آن در حقيقت اعراض از رحمت خدا و محروم ساختن خود از لطف او مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 8 - 5

5 - بى توجهى به پيام وحى و استهزاى آن ، از جمله عوامل نابودى جوامع در طول تاريخ

كانوا به يستهزءون . فأهلكنا أشدّ منهم بطشًا و مضى مثل الأوّلين

از ارتباط دو آيه، استفاده مى شود كه استهزاى پيام وحى از سوى جوامع شرك پيشه، موجب نابودى آنان شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 23 - 16

16 - انسان ، با چشم پوشى از هدايت وحى ، فرو غلتيده در سنت هاى قومى و تقليد هاى محيطى

إلاّ قال مترفوها . .. إنّا على ءاث_رهم مقتدون

آثار انقطاع وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 64 - 4

4- پيامبراكرم ( ص ) از انقطاع موقت وحى دلگير بود و به

نزول فزون تر ملائكه تمايل داشت .

و ما نتنزّل إلاّ بأمر ربّك

در شأن نزول اين آيه گفته شده است كه: مدتى وحى از پيامبر(ص) قطع گرديد و اين امر، موجب دلگيرى پيامبر(ص) شد و اين آيات در پاسخ استفسار پيامبر(ص) از جبرئيل، نازل گرديده است (مجمع البيان).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ضحى - 93 - 3 - 9

9 - تأخير وحى در برهه اى از دوران نزول قرآن ، پيامبر ( ص ) را نگران ساخته ، در معرض زخم زبان دشمن قرار داد .

ما ودّعك ربّك و ما قلى

لحن آيه شريفه و همراه بودن آن با سوگندهاى خداوند، بيانگر اضطراب و رنجيدگى پيامبر(ص) و در صدد آرامش بخشيدن و تسلاى خاطر دادن به آن حضرت است.

آثار ايمان به وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 2 - 8

8- زندگى بدون ايمان به وحى و معاد ، بازيچه و بى هدف است .

ما يأتيهم من ذكر . .. و هم يلعبون

برداشت ياد شده مبتنى براين احتمال است كه {يلعبون} ناظر به زندگى طبيعى و روز مرّه مشركان باشد; يعنى، آنان به وقت نزول وحى به همان زندگى بى هدف و بازيچه مشغولند. بنابراين كسانى كه مبدأ و معاد را انكار كنند (مانند مشركان) به لعب و بازيچه در زندگى گرفتار مى شوند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 9 - 7

7- ثمربخشى اعمال نيك ، در پرتو پذيرش پيام وحى و گردن نهادن به آن از روى رغبت و ميل

كرهوا ما أنزل

اللّه فأحبط أعم_لهم

از مفهوم آيه شريفه، مطلب بالا استفاده مى شود; يعنى، اگر عمل همراه با كراهت و ناخشنودى نباشد; بلكه از روى طوع و رغبت و براى خداوند صورت گيرد، باقى مانده و ثمر خواهد داد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 62 - 2

2 - گرايش به عبادت و سجده در برابر خداوند ، نتيجه ضرورى ايمان به وحى و قيامت

أزفت الأزفة . .. أفمن ه_ذا الحديث تعجبون ... فاسجدوا للّه و اعبدوا

{فاى تفريع} در آيه شريفه مى رساند كه سجده و عبادت براى خداوند، در پى باور داشتن قيامت و مفاهيم وحى، امرى ضرورى و اجتناب ناپذير است.

آثار پيروى از وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 52 - 13

13 - پيروى از دستورات وحى و رهنمود هاى پيامبر ( ص ) ، هيچگاه به خسران و گمراهى انسان نخواهد انجاميد .

و إنّك لتهدى إلى صرط مستقيم

از تأكيد خداوند بر نقش هدايت گرى پيامبر(ص)، اين نكته استفاده مى شود كه تعاليم وحى هيچ گاه به خسران و گمراهى انسان منتهى نخواهد شد.

آثار تكذيب وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 9 - 3

3- ناخشنودى از پيام هاى وحى و انكار آن از روى هوس ، مايه حبط تمامى اعمال

كرهوا ما أنزل اللّه فأحبط أعم_لهم

با توجه به اطلاق كلمه {أعمالهم}، حبط تمامى اعمال از آيه برداشت مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه - 60 - 1 - 7

7 - كفر

به حق و اصالت وحى ، دليل عدم شايستگى كافران براى دوستى

تلقون إليهم بالمودّة و قد كفروا بما جاءكم من الحقّ

عبارت {و قد كفروا. ..} در حقيقت بيانگر علت نهى (لاتتّخذوا عدوّى) است.

آثار ذكر وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 3 - 2

2 - توجه به سابقه داشتن وحى ، از بين برنده ترديد و شگفتى نسبت به رسالت پيامبر ( ص )

كذلك يوحى إليك و إلى الذين من قبلك

چنانچه مشارٌاليه {كذلك} اصل وحى باشد، آيه مى تواند اشاره به اين داشته باشد كه مشركان مكه درباره وحى الهى به پيامبر(ص) در شگفتى و ترديد بودند و خداوند با ذكر سابقه وحى، درصدد رفع ترديد آنان بود.

آثار عظمت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 5 - 6

6 - عظمت وحى ، موجب تسبيح و ستايش فرشتگان

كذلك يوحى إليك . .. و المل_ئكة يسبّحون بحمد ربّهم

جمله {و الملائكة . ..} عطف بر جمله {تكاد السماوات ...} است. بنابراين عظمت وحى به هنگام نزول به زمين، همان گونه كه آسمان ها را در آستانه فروپاشى قرار مى دهد، فرشتگان را نيز به تسبيح و تقديس خدا وا مى دارد.

آثار مصونيت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 27 - 12

12- ثبات و جاودانى و مصونيت از تحريف ، ملاك ارزشمندى پيام وحى و مقتضى تلاوت و ابلاغ آن است .

واتل ما أُحى إليك . .. لامبدّل لكلم_ته

آثار ناخشنودى از وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه

- فيش

17 - محمد - 47 - 9 - 1،3

1- ناخشنودى كافران از پيام وحى ، باعث حبط اعمال آنان و گرفتار آمدنشان به نفرين الهى

فتعساً لهم و أضلّ أعم_لهم . ذلك بأنّهم كرهوا ما أنزل اللّه

بنابراين كه {ذالك} اشاره به {فتعساً لهم و أضلّ أعمالهم} باشد، برداشت بالا به دست مى آيد.

3- ناخشنودى از پيام هاى وحى و انكار آن از روى هوس ، مايه حبط تمامى اعمال

كرهوا ما أنزل اللّه فأحبط أعم_لهم

با توجه به اطلاق كلمه {أعمالهم}، حبط تمامى اعمال از آيه برداشت مى شود.

آثار نزول وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 5 - 7

7 - نزول وحى ، مايه كمال آفرينش ، در نگاه فرشتگان

كذلك يوحى إليك . .. و المل_ئكة يسبّحون بحمد ربّهم

با توجه به اين كه {تسبيح} به معناى تنزيه و نفى نقيصه و كاستى است، تسبيح فرشتگان، حكايت از مشاهده كمال آفرينش پس از نزول وحى دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حشر - 59 - 21 - 2

2 - از هم پاشيده شدن صخره هاى كوه از بيم خداوند ، در صورت نازل شدن وحى و آيات قرآن بر آن

لو أنزلنا ه_ذا القرءان . .. و تلك الأمث_ل نضربها

{تصدّع} (مصدر {متصدّعاً}) به معناى شكافته و از هم پاشيده شدن است.

آثار وحى به مادر موسى(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 10 - 1،2،4،12

1 - تأثير ژرف و آرامش بخش وحى الهى در دل مادر موسى

و أوحينا إلى أُمّ موسى . .. و أصبح فؤاد

أُمّ موسى ف_رغًا

{أصبح} معادل {صار} و {فارغاً} مرادف {خالياً} است. با توجه به ارتباط اين آيه با آيه هفتم، تقدير آن چنين مى شود: {و صار فؤاد أُمّ موسى بعد الوحى خالياً من الخوف و الحزن; دل مادر موسى بعد از وحى ما از ترس و اندوه خالى گشت}.

2 - دل مادر موسى ، فارغ از ترس و اندوه نسبت به فرجام نوزادش پس از دريافت وحى الهى

و أوحينا إلى أُمّ موسى . .. أن لاتخافى ... و أصبح فؤاد أُمّ موسى ف_رغًا

4 - اطمينان يافتن مادر موسى به بازگردانده شدن فرزندش به آغوش وى ، پس از دريافت وحى الهى

لولا أن ربطنا على قلبها لتكون من المؤمنين

12 - قرار داشتن مادر موسى در وضيعت اضطراب و پريشانى ، پيش از وحى اميدبخش الهى به وى

و أصبح فؤاد أُمّ موسى ف_رغًا . .. لتبدى به

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 11 - 1

1 - تبديل شدن مادر موسى به شخصيتى مصمم و قادر بر انجام كار هاى سترگ ، پس از دريافت پيام اميدآفرين الهى

و أوحينا إلى أُمّ موسى . .. و قالت لأُخته قصّيه

جمله {و قالت. ..} عطف بر محذوف است; يعنى، {فألقيه فى اليمّ و قالت لأخته قصّيه}. مادر موسى پس از دريافت وحى، اقدام به انداختن فرزندش در رود نيل كرد; با اين كه پيش از آن از فرط ترس و نگرانى نزديك بود راز فرزندش را فاش سازد. اين موضوع، بيانگر مطلب ياد شده است.

آثار وحى به محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42

- 52 - 8

8 - افزايش معرفت و ايمان پيامبر ( ص ) در نتيجه نزول وحى

ما كنت تدرى ما الكت_ب و لا الإيم_ن

پيامبر(ص) پيش از وحى از معارف توحيدى مطلع بود و به آن ايمان داشت . از اين نكته استفاده مى شود كه نزول وحى بر ايمان و معرفت آن حضرت افزوده بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مدثر - 74 - 1 - 3

3 - { قال جابر : . . .حدّثنا رسولَ اللّه ( ص ) قال : جاورتُ بحِراء ، فلمّا قضيتُ جوارى فنُوديتُ فنظرتُ عن يمينى فلم أَرَ شيئاً و نظرتُ عن شمالى فلم أر شيئاً و نظرت خَلْفى فلم أر شيئاً ، فرفعتُ رأسى فإذا المَلَك الذى جاءنى بحراء جالس على كرسىّ بين السماء و الأرض فجثثتُ منه رُعباً فرجعتُ فقلت : دَثِّرونى فدَثَّرونى فنزلتُ { يا أيّها المدّثّر . . . } ;

جابر گويد: . .. رسول خدا(ص) براى ما حديث نمود، كه مجاور {حراء} بودم. پس چون مجاورت من پايان يافت، به من ندا داده شد و من [از پى ندا] به طرف راست خود نگاه كردم، چيزى را نديدم; به طرف چپ خود نگاه كردم، چيزى را نديدم; به پشت سر خود نگاه كردم، چيزى را نديدم. پس سر خود را بالا كردم، ديدم فرشته اى كه در {حراء} نزد من آمد، بين آسمان و زمين بر كرسى نشسته است، از رعب او از جاى جستم و [به خانه] برگشتم و گفتم: مرا بپوشانيد. پس مرا پوشاندند كه آيه {يا أيّها المدّثّر...} نازل شد}.

آداب دريافت وحى

جلد - نام سوره

- سوره - آيه - فيش

19 - قيامه - 75 - 16 - 1،3

1 - تعليم ادب دريافت وحى به پيامبر ( ص ) از سوى خداوند

لاتحرّك به لسانك لتعجل به

3 - رعايت سكوت كامل در هنگام دريافت وحى تا پايان يافتن آن ، توصيه الهى به پيامبر ( ص )

لاتحرّك به لسانك لتعجل به

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قيامه - 75 - 18 - 1

1 - رعايت سكوت كامل در هنگام نزول و دريافت وحى تا پايان آن ، توصيه الهى به پيامبر ( ص )

فإذا قرأن_ه فاتّبع قرءانه

ابلاغ وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 67 - 1،2،3،4

1 _ ابلاغ كامل وحى الهى به مردم ، وظيفه پيامبر ( ص )

يايها الرسول بلغ ما أنزل إليك من ربك و إن لم تفعل فما بلغت رسالته

2 _ پيامبر ( ص ) فرستاده خدا و واسطه ابلاغ وحى به مردم

يايها الرسول بلغ ما أنزل إليك

3 _ رسالت الهى پيامبر ( ص ) براى ابلاغ وحى ، جلوه اى از ربوبيت خداوند

يايها الرسول بلغ ما أنزل إليك من ربك

گزينش اسم {رب} نشانه ارتباط رسالت و وحى با ربوبيت الهى است.

4 _ پيامبر ( ص ) مأمور ابلاغ پيام ويژه اى از سوى خداوند براى مردم

بلغ ما أنزل . .. و إن لم تفعل فما بلغت رسالته

مراد از {ما انزل . ..} نمى تواند تمامى احكام و معارف دينى باشد، زيرا معنا ندارد كه گفته شود: اگر همه آنچه بر تو نازل شده ابلاغ نكنى، رسالت الهى را به انجام نرسانده اى

; بنابراين مقصود از {ما انزل} پيامى خاص بوده كه به منزله تمامى رسالت محسوب مى شده است. كه بنابر شأن نزولهاى متعدد و روايات فراوان، آن پيام ويژه، اعلام ولايت اميرالمؤمنين(ع) بوده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 6 - 1

1 _ پيامبر ( ص ) ، مأمور ابلاغ وحى و پاسخ گويى به دروغ پردازى ها و اتهام هاى واهى كافران ، عليه رسالت خويش و قرآن

و قال الذين كفروا إن ه_ذا . .. قل أنزله الذى يعلم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 51 - 8،11

8 - { وحى } ، شيوه سخن گفتن فرشتگان با پيامبران ، براى رساندن پيام خداوند

أو يرسل رسولاً فيوحى

11 - فرشته وحى ، پيكى امين در ابلاغ پيام خدا به پيامبران

فيوحى بإذنه ما يشاء

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكوير - 81 - 24 - 1

1 - پيامبر ( ص ) ، در ابلاغ پيام الهى و آموختن قرآن به مردم ، بخل نمىورزيد .

و ما هو على الغيب بضنين

مراد از {الغيب}، معارف قرآن است كه فرشته وحى براى پيامبر(ص) مى آورد و ديگران به آن، جز از طريق پيامبر(ص) دست رسى نداشتند. كلمه {ضنين} از ريشه {ضِنَّة} (بخلورزى به چيزى ارزشمند) گرفته شده است. (مفردات راغب)

ابلاغ وحى به فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 49 - 1،2

1 - موسى و هارون ( ع ) با ابلاغ پيام هاى وحى الهى به فرعون ،

مأموريت خويش را به انجام رساندند .

فقولا له . .. قال فمن ربّكما

آيات گذشته، جملگى سخن خداوند با موسى و هارون(ع) بود; ولى از مواجهه آنان با فرعون و آنچه روى داده، در اين آيات سخنى نيست. از پاسخ فرعون برمى آيد كه آنان پيام خويش را به وى رساندند و پاسخ او را دريافت كردند.

2 - فرعون با گوش فرادادن به سخنان موسى و هارون ( ع ) ، اجازه داد آنان پيام الهى خويش را به او برسانند .

فقولا إنّا رسولا . .. قال فمن ربّكما

ابلاغ وحى به محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكوير - 81 - 24 - 2

2 - جبرئيل كسى جز پيامبر ( ص ) را بر آيات قرآن آگاه نمى ساخت .

و ما هو على الغيب بضنين

كلمه {الغيب} _ به قرينه {هو} _ دلالت مى كند كه فرشته وحى آنچه را مى آورْد، به غير پيامبر(ص) ابلاغ نمى كرد.

اتمام حجت با وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 6 - 1

1 - ابلاغ وحى از سوى فرشتگان ، به منظور اتمام حجت بر خلق و انذار و اخطار به آنان است .

فالملقي_ت ذكرًا . عذرًا أو نذرًا

{عذر} و {نذر} مصدر و به معناى {اعذار و انذار} است و نصب اين دو، به جهت مفعول له بودن آنها براى {ملقيات} است و يا به سبب بدل بودن آنها، براى {ذكراً} است. برداشت ياد شده، مبتنى بر تركيب نخست است.

احتضار مدعيان دروغين وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام

- 6 - 93 - 11

11 _ مدعيان دروغين وحى و كسانى كه مدعى آوردن مانندى براى قرآن هستند به هنگام احتضار حالتى بس دشوار دارند.

أوحى إلىّ و لم يوح إليه شىء و من قال . .. و لو ترى إذ الظلمون فى غمرت الموت

ادعاى تلقى وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 93 - 24

24 _ دروغ بستن به خداوند و به دروغ مدعى دريافت وحى شدن و ادعاى آوردن مانند براى قرآن، سخنانى باطل و ناحق است.

ممن افترى على الله كذبا أو قال . .. بما كنتم تقولون على الله غير الحق

ارزش وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 32 - 16

16 - وحى و رسالت ، داراى ارزشى والا و غيرقابل قياس با اندوخته هاى مادى

أهم يقسمون رحمت ربّك . .. و رحمت ربّك خير ممّا يجمعون

استقلال وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قلم - 68 - 39 - 5

5 - وحى و داورى خداوند ، تابع داورى ها و ديدگاه هاى انسان ها نيست .

أم لكم أيم_ن . .. إنّ لكم لما تحكمون

استماع تعاليم وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 6 - 1،5

1 _ فرمان الهى به پيامبر ( ص ) مبنى بر به حضور پذيرفتن مشركانى كه پس از انقضاى مهلت چهار ماهه ، به منظور شنيدن پيام وحى ، درخواست ملاقات كنند .

فإذا انسلخ الأشهر الحرم فاقتلوا المشركين . .. و إن أحد من المشركين

استجارك فأجره

{استجارة} به معناى درخواست جوار و همسايگى است. درخواست جوار از سوى مشركان پس از انقضاى مهلت چهار ماهه _ به قرينه {حتى يسمع كلام اللّه} _ درخواست رسيدن به حضور پيامبر (ص) به منظور استماع دعوت آن حضرت و تحقيق پيرامون وحى است.

5 _ دستور الهى مبنى بر رساندن مشركان به مراكز امن خودشان ، پس از استماع و دريافت پيام وحى از پيامبر ( ص )

فأجره حتى يسمع كلم اللّه ثم أبلغه مأمنه

استماع وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 13 - 4

4 - خداوند ، موسى ( ع ) را پس از برگزيدن به پيامبرى ، به گوش فرادادن و دريافت وحى فرمان داد .

و أنا اخترتك فاستمع لما يوحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 16 - 1،2

1- حضور برخى از كافران ، در مجلس پيامبر ( ص ) ، براى استماع وحى و سخنان آن حضرت

و منهم من يستمع إليك

ضمير {منهم} به كافران بازمى گردد كه در آيات پيشين نامشان به ميان آمده است (والذين كفروا يتمتّعون).

2- فراهم بودن زمينه هاى حضور آزادانه كافران در مجلس پيامبر ( ص ) ، براى استماع وحى

و منهم من يستمع إليك حتّى إذا خرجوا من عندك

استمرار وحى به محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 4 - 3

3 - پيامبر ( ص ) ، وحى را به گونه اى مستمر و مداوم دريافت مى كرد .

و ما ينطق عن الهوى . إن هو إلاّ وحى يوحى

فعل

مضارع {يوحى} دال بر استمرار است.

استهزاى وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 16 - 3

3- استهزاى كافران نسبت به وحى و سخنان پيامبر ( ص ) ، در پى خارج شدن از محضر آن حضرت

حتّى إذا خرجوا من عندك قالوا . .. ماذا قال ءانفًا

پرسش {ماذا قال آنفاً} از روى توهين و استهزا بوده است.

اظهارنظر درباره وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 30 - 9

9- اظهار نظر درست درباره دين و وحى الهى ، از مصداق هاى احسان است .

و قيل للذين اتّقوا ماذا أنزل ربّكم قالوا خيرًا للذين أحسنوا فى ه_ذه الدنيا حسنة

برداشت فوق، بر اين اساس است كه {للذين أحسنوا. ..} كلام خداوند باشد و نه ادامه كلام متقين. بنابراين خداوند با اين بيان، درصدد توصيف تقواپيشگانى است كه قرآن و دين را وحى دانسته اند.

اعتصام به وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 43 - 1،8

1 - پيامبر ( ص ) ، از جانب خداوند مأمور تمسك به پيام وحى و پايدارى در راه دعوت به آن

فاستمسك بالذى أُوحى إليك

8 - تمسك جويندگان به قرآن و وحى ، در صراط مستقيم الهى اند .

فاستمسك بالذى . .. إنّك على صرط مستقيم

اعراض از تعاليم وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - ملك - 67 - 10 - 3

3 - كافران دوزخى ، از شنيدن سخنان پيامبران و پيام هاى آسمانى امتناع مى كردند .

و قالوا لو كنّا نسمع

برداشت ياد

شده، مبتنى بر اين احتمال است كه مقصود از {نسمع} امتناع از شنيدن باشد; چنان كه اين واكنش دستور سران كفر به توده هاى مردم است: {و قال الذين كفروا لاتسمعوا له_ذا القرآن و ألغوا فيه لعلّكم تغلبون} (سوره فصلت (41) آيه 26).

افترا به وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 8 - 7

7- كفرورزى و نسبت هاىِ نارواى مشركان به ساحت وحى و پيامبر ( ص ) ، مورد علم و آگاهى خداوند

قل . .. هو أعلم بما تفيضون فيه

اقسام وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 164 - 6

6 _ تكلم خداوند با حضرت موسى ( ع ) نوعى از وحى بوده است .

أوحينا إليك كما أوحينا إلى نوح . .. و كلم اللّه موسى تكليماً

بنابر اينكه {كلم اللّه} عطف بر {اوحينا الى نوح} باشد، جمله اين گونه خواهد بود، {اوحينا اليك كما كلم اللّه موسى تكليماً} يعنى وحى الهى به پيامبر نظير سخن خدا با موسى(ع) است. ، بنابراين سخن گفتن خدا نيز نوعى از وحى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 102 - 13،27

13 - خواب ، از راه هاى ارتباط پيامبران با مصدر وحى ( خداوند )

إنّى أرى فى المنام أنّى أذبحك . .. افعل ما تؤمر

27 - { على بن موسى عن أبيه عن جدّه عن آبائه عن على ( ع ) قال : رؤيا الأنبياء وحى ;

امام رضا(ع) . .. روايت مى كند كه امام على(ع) فرمود: رؤياى پيامبران وحى مى

باشد}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 52 - 2

2 - تحقق انواع سه گانه وحى ( وحى بىواسطه ، وحى از پس حجاب و نزول فرشته ) براى پيامبراكرم ( ص )

و ما كان لبشر أن يكلّمه اللّه إلاّ وحيًا أو . .. و كذلك أوحينا إليك

تعبير به {كذلك} مى تواند ناظر به مفاد آيه پيشين باشد كه راه ها و اقسام وحى را معين كرده بود.

امين وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 15 - 14

14 _ پيامبر اكرم ( ص ) ، امين وحى و پيرو بى چون و چراى فرمان هاى الهى

إن أتبع إلا ما يوحى إلىّ

انذار با وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 51 - 6،7

6 _ وحى و قرآن، ابزارهايى كافى براى تبليغ و انذار مردم

و أنذر به

مرجع ضمير به {قرآن} است ; يعنى با قرآن انذار كن. و چون ابزار انذار مشخص شده است، بالطبع بايد قرآن در فعليت بخشى به انذار كافى و كارآمد باشد.

7 _ لزوم بهره گرفتن از وحى و تعاليم آن براى انذار مردم

و أنذر به

يادآورى ابزار انذار و معين كردن آن مى تواند اشاره به لزوم حركت در محدوده وحى براى انذار باشد.

انذار مكذّبان وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 147 - 1،13

1 _ پيامبر(ص) مأمور توجه دادن تكذيب كنندگان وحى به رحمت واسعه خداوند و بيم دادن آنان از عذاب حتمى اوست.

فإن كذبوك فقل ربكم

ذو رحمة وسعة و لا يرد بأسه عن القوم المجرمين

13 _ ابلاغ رحمت خداوند به تكذيب كنندگان وحى و بيم دادن آنان از عذاب خداوند، روشهاى كلى مقابله با آنان است.

فإن كذبوك فقل ربكم ذو رحمة وسعة و لا يرد بأسه عن القوم المجرمين

انقطاع وحى از يونس(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قلم - 68 - 50 - 2

2 - انقطاع وحى به يونس ( ع ) از زمان ارتكاب { ترك اولى } ( ترك مردم و نفرين عليه آنان ) و وحى مجدد به ايشان ، پس از توبه او و عنايت خداوند به وى

فاجتب_يه ربّه

مطلب ياد شده با توجه به اين نكته است كه يونس(ع) پيش از ماجراى ارتكاب {ترك اولى} از پيامبران بود. بنابراين مقصود از {فاجتباه} به رسالت رساندن او نيست; بلكه به معناى تداوم رسالت او پس از انقطاع موقت وحى است.

انقياد كاتبان وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - عبس - 80 - 16 - 2

2 - نويسندگان قرآن در صحيفه هاى پاك و والا مرتبه ، كاتبانى راست گفتار ، مطيع خداوند و درست كرداراند .

بأيدى سفرة . .. بررة

{بررة} و {ابرار} به يك معنا است; جز اين كه {بررة} مبالغه بيشترى دارد; زيرا جمع {بَرّ} است و {بَرّ} مبالغه بيشترى از كلمه {بارّ} (مفرد {ابرار}) دارد (مفردات راغب). از جمله معانى اى كه براى {بِرّ} ذكر شده، {صلاح و درست كارى}، {اطاعت} و {صداقت} است. (لسان العرب)

اهداف وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 58 -

5

5- تذكار بشر ، هدف نهايى و مورد انتظار وحى

فإنّما يسّرن_ه . .. لعلّهم يتذكّرون

اهميت استماع وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 13 - 6

6 - گوش سپارى به كلام خداوند ، هنگام شنيدن آن ، لازم است .

فاستمع لما يوحى

گرچه مخاطب، حضرت موسى(ع) است، ولى خداوند آداب برخورد با وحى الهى را كه به موسى(ع) آموخته است، در قرآن بيان مى كند تا براى همگان سودمند باشد.

اهميت تدبر در وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 24 - 2

2- خداوند ، خواهان تدبّر انسان در حقايق وحى و نه برخورد سطحى با آن

أفلايتدبّرون القرءان

اهميت تعقل در وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 2 - 7

7- لزوم نگرش عقلانى و جدى در وحى الهى و كتاب هاى آسمانى

ما يأتيهم من ذكر . .. هم يلعبون

اهميت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 61 - 2

2 _ علم و آگاهى پيامبر ( ص ) به حقيقت داستان عيسى ( ع ) و مريم ( س ) پس از بيان سرگذشت آنان از طريق وحى

فمن حاجّك فيه من بعد ما جاءك من العلم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 6 - 4

4 - سپرى شدن تاريخ [ رخداد ها و تحولات زندگى انسان در گذر زمان ] ، باعث بى نيازى بشر از وحى و هدايت هاى آسمانى نيست .

أفنضرب

عنكم الذكر . .. و كم أرسلنا من نبىّ فى الأوّلين

فرستاده شدن پيامبران فراوان در امت هاى پيشين، نشانگر آن است كه انسان ها در هيچ يك از دوره هاى تاريخ، بى نياز از وحى الهى نيستند.

ايمان به وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 5 - 17

17 _ ايمان به خدا ، اعتقاد به وحى و رسالت و عفت و پاكدامنى ، از ارزش هاى والا در انتخاب همسر و تشكيل خانواده

و المحصنت . .. و المحصنت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 108 - 3

3_ توحيد خالص و پيراسته از هر گونه شرك ، ايمان به قرآن و وحى ، راه رسيدن به خداست .

و ما أكثر الناس و لو حرصت بمؤمنين . .. و ما يؤمن أكثرهم بالله إلاّ و هم مشركون .

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 32 - 2

2 - اهل عقل و انديشه ، تسليم در مقابل پيام وحى ; و نه در ضديت با آن

أم تأمرهم أحل_مهم به_ذا

استفهام انكارى، مى رساند كه خردمندان واقعى، هرگز مردم را به ستيزه با پيام وحى دعوت نمى كنند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 11 - 4

4 - وحى و مشاهدات پيامبر ( ص ) ، مورد تصديق قلبى آن حضرت

ما كذب الفؤاد مارأى

برداشت ياد شده بنابراين نكته است كه {مارأى} اشاره به وحى و معارف ديگرى نيز باشد كه آيات پيشين، از آن حكايت مى كند.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - تحريم - 66 - 12 - 12

12 - مريم ( س ) ، مؤمن به وحى و كتاب هاى آسمانى و تصديق كننده آنها بود .

و صدّقت بكلم_ت ربّها و كتبه

بازى با وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 3 - 5

5- برخورد ناشايست با وحى و بازى با آن ، از مصداق هاى ظلم و ستم

و هم يلعبون . لاهية قلوبهم ... الذين ظلموا

برادران يوسف و درك وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 15 - 16

16_ برادران يوسف از شنيدن و احساس كردن وحى الهى به او ، ناتوان بودند .

و أوحينا إليه . .. و هم لايشعرون

برداشت فوق ، مبتنى بر اين نكته است كه عامل حال (و هم لايشعرون) فعل {أوحينا} باشد. بر اين اساس مفاد {و هم لايشعرون} چنين مى شود: آنان وحى ما را به يوسف(ع) نمى فهميدند.

برهان در ادعاى وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 38 - 3

3 - ادعاى دريافت وحى و ارتباط با عالم غيب ، نيازمند دليل قاطع و روشن

فليأت مستمعهم بسلط_ن مبين

بى ايمانى به وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 103 - 1

1_ اكثر مردم به قرآن و وحى الهى ، ايمان نمى آورند .

و ما أكثر الناس . .. بمؤمنين

متعلق {مؤمنين} به قرينه آيه قبل (نوحيه إليك) و نيز آيه بعد (إن هو . ..)

قرآن و وحى الهى است.

بى منطقى استدلال مكذبان وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 9 - 6

6- زندگى ، تلاش و استدلال هاى منكران وحى ، حركتى بازيگرانه و فاقد بنياد هاى متقن

فى شكّ يلعبون

بى منطقى تلاش مكذبان وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 9 - 6

6- زندگى ، تلاش و استدلال هاى منكران وحى ، حركتى بازيگرانه و فاقد بنياد هاى متقن

فى شكّ يلعبون

بى منطقى زندگى مكذبان وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 9 - 6

6- زندگى ، تلاش و استدلال هاى منكران وحى ، حركتى بازيگرانه و فاقد بنياد هاى متقن

فى شكّ يلعبون

بى منطقى مخالفان وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 91 - 27

27 _ گفتگو و مجادله هاى لجاجت پيشگان مخالف وحى و رسالت، بازيگرى و فاقد ريشه و بنيان است.

قل الله ثم ذرهم فى خوضهم يلعبون

بى همتايى وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 93 - 7

7 _ كسى را قدرت آوردن همانندى براى وحى و كتب آسمانى نيست.

و من قال سأنزل مثل ما أنزل الله

پرسش از وحى به انسان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 43 - 10

10- دعوت خداوند از مشركان مكه براى تفحص و تحقيق از عالمان ، جهت به دست آوردن حقانيت وحى به انسان

و ما أرسلنا من قبلك

إلاّ رجالاً . .. فسئلوا أهل الذكر إن كنتم لاتعلمون

مخاطب فعل {فسئلوا} به قرينه آيات قبل _ كه درباره مشركان بود _ مى تواند مشركان باشد.

پوچ انگارى تعاليم وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 16 - 3

3- جدى نگرفتن پيام هاى وحى و بازى انگاشتن حقايق ، درپى دارنده كيفرى سخت و حتمى

بل هم فى شكّ يلعبون . .. يوم نبطش البطشة الكبرى إنّا منتقمون

پيروان وحى در قيامت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 8 - 15

15 - پيروان وحى ، بهره مند از نصرت و ولايت الهى در قيامت

و كذلك أوحينا . .. يدخل من يشاء فى رحمته... و الظ_لمون ما لهم من ولىّ و لا نصير

ستمگران (كسانى كه از پيام وحى سرپيچى كنند) از ولايت و نصرت الهى محروم خواهند بود و از آن جا كه مشمولان رحمت الهى (يدخل من يشاء فى رحمته) در برابر ستمگران قرارگرفته اند، مطلب بالا استفاده مى شود.

پيروى از وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - احزاب - 33 - 2 - 6

6 - چون سرمنشأ صدور وحى ، ربوبيت خداوند است ، پس بايد از آن تبعيت كرد .

و اتّبع ما يوحى إليك من ربّك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - احزاب - 33 - 7 - 4

4 - تبعيت از وحى و توكل بر خداوند ، از جمله پيمان هاى خداوند با انبياى خويش است .

و اتّبع ما يوحى إليك . .. و توكّل على اللّه ...

وإذا أخذنا من النبيّن ميث_قهم

پيروى محمد(ص) از وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 73 - 8

8- پيامبر ( ص ) ، موظف به حركت دقيق بر اساس وحى الهى و پرهيز از هر عملى مغاير با آن

و إن كادوا ليفتنونك عن الذى أوحينا إليك لتفترى علينا غيره

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - احزاب - 33 - 2 - 1،5

1 - پيامبر ( ص ) ، موظف بود از تعاليمى كه از ناحيه خداوند بر او وحى مى شد ، تبعيت كند .

و اتّبع ما يوحى إليك من ربّك

5 - پيامبر ( ص ) موظف بود تا جهت گيرى هاى رسالى خويش را بر اساس تعاليم وحى قرار دهد .

ي_أيّها النبىّ . .. و لاتطع الك_فرين ... و اتّبع ما يوحى إليك من ربّك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 9 - 9

9- پيامبراكرم ( ص ) ، تنها متكى به وحى و پيرو رهنمود هاى خداوند

إن أتّبع إلاّ ما يوحى إلىّ

تاريخ وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 163 - 12

12 _ نوح ، نخستين پيامبرى كه خدا به او وحى كرده است . *

كما أوحينا إلى نوح و النبين من بعده

چون آيه مورد بحث _ نه به صورت تفصيل و نه به صورت اجمال _ سخنى درباره وحى به پيامبرى قبل از نوح(ع) بيان نكرده، مى توان گفت قبل از حضرت نوح(ع) پيامبرى كه خدا به وى وحى كرده باشد وجود نداشته

; بنابراين نوح(ع) اولين پيامبرى است كه به وى وحى شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 68 - 12

12 - وحى و رسالت ، داراى پيشينه در تاريخ جزيرة العرب

أم جاءهم ما لم يأت ءاباءهم الأوّلين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 5 - 4

4 - نزول وحى از سوى خدا ، داراى سابقه ديرين در تاريخ بشر

و ما يأتيهم من ذكر من الرحم_ن محدث

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 3 - 1

1 - وحى خداوند به پيامبران ، داراى سابقه و ديرينه تاريخى است .

كذلك يوحى إليك و إلى الذين من قبلك اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - طلاق - 65 - 8 - 2

2 - آبادى ها و شهر هاى بسيارى ، در جوامع بشرى از وجود وحى و پيامبران الهى ، برخوردار بودند .

و كأيّن من قرية عتت عن أمر ربّها و رسله

تبعيت محمد(ص) از وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 106 - 1

1 _ پيامبر(ص) مأمور پيروى از وحى است.

اتبع ما أوحى اليك من ربك

تبعيت از وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 50 - 12

12 _ پيامبر(ص) تنها تابع وحى الهى است، نه تابع در خواستهاى مشركان.

إن أتبع إلا ما يوحى إلىّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 109 - 6

6

_ تبعيت محض از حق و وحى الهى ، و صبر و بردبارى در برابر مشكلات آن ، از شرايط رهبرى الهى است .

قد جاءكم الحق من ربكم . .. و اتبع ما يوحى إليك و اصبر حتى يحكم اللّه

تبعيت محمد(ص) از وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 203 - 7

7 _ پيامر ( ص ) تابع وحى و همواره پيرو دستور هاى خداوند بود .

قل إنما أتبع ما يوحى إلىّ من ربى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 15 - 14

14 _ پيامبر اكرم ( ص ) ، امين وحى و پيرو بى چون و چراى فرمان هاى الهى

إن أتبع إلا ما يوحى إلىّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 109 - 1

1 _ پيامبر ( ص ) مأمور بود از آنچه كه به او وحى مى شد ، تبعيت كند .

و اتبع ما يوحى إليك

تبليغ وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 27 - 2

2- رساندن پيام وحى به گوش مردم ، از وظايف رهبران الهى است .

واتل ما أُحى إليك من كتاب ربّك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 193 - 3

3 - امانت ، داراى نقش محورى در ابلاغ و رساندن پيام وحى

نزل به الروح الأمين

برداشت ياد شده با توجه به اين نكته است كه مهم ترين صفتى كه خداوند براى حامل وحى بيان داشته، امانت او است.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 35 - 16

16- رسالت اصلى رهبران الهى ، ابلاغ پيام وحى و اتمام حجت بر خلق

فاصبر . .. و لاتستعجل لهم ... بل_غ

{بلاغ} سخنى در توجيه و تعليل {فاصبر} و {لاتستعجل} است; يعنى، تو مأمور بلاغى و نگران فرجام كافران مباش.

تبيين وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 102 - 1

1- پيامبر ( ص ) ، وظيفه دار پاسخ گويى به اتهامات مشركان مبنى بر ساختگى بودن قرآن با روشن كردن حقيقت وحى

إنما أنت مفتر . .. قل نزّله روح القدس من ربّك

تثبيت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 87 - 2،3،6

2- تثبيت مفاهيم وحى و جاودانگى آنها در قلب پيامبر ( ص ) ، جلوه ربوبيت خاص الهى نسبت به آن حضرت

لئن شئنا لنذهبنّ بالذى أوحينا . .. إلاّ رحمة من ربّك

3- تثبيت وحى و بقاى مفاهيم قرآنى ، جلوه رحمت الهى بر بندگان

لئن شئنا لنذهبنّ . .. إلاّ رحمة من ربّك

6- امتنان خداوند بر پيامبر ( ص ) به خاطر تثبيت مفاهيم وحى در قلب او

و لئن شئنا لنذهبنّ . .. إن فضله كان عليك كبيرًا

تداوم نزول ملائكه وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 1 - 2

2 - نزول فرشتگان وحى ، به صورت مستمر و پياپى

و المرسل_ت عرفًا

{عُرْف}، مصدر است و در معانى {تتابع} (پى درپى) و معروف (نيك و ارزشمند) به كار مى رود. برداشت ياد شده، مبتنى

بر كاربرد نخست است.

تداوم وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 163 - 6

6 _ وحى و بعثت پيامبران ( ع ) ، جريانى مداوم و پيوسته در تاريخ

إنّا أوحينا إليك كما أوحينا إلى نوح و النبين من بعده . .. و ءاتينا داود زبوراً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 52 - 1

1 - وحى به پيامبراكرم ( ص ) ، استمرار وحى بر انبياى پيشين است .

و كذلك أوحينا إليك

برداشت ياد شده بر اين پايه مبتنى است كه مشارٌاليه {ذلك}، مطلق وحى باشد (كه از آيه قبل استفاده مى شود).

تداوم وحى به محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ضحى - 93 - 3 - 1

1 - خداوند ، هرگز ارتباط خود را با پيامبر ( ص ) قطع نكرده و به آن حضرت بى اعتنا نبود .

ما ودّعك ربّك

{توديع} _ كه در بدرقه مسافر و ترك كردن او متعارف شده است - در اين آيه به معناى ترك است (مفردات). فعل هاى {ما ودّع} و {ما قلى}، براساس شأن نزول هايى كه براى اين سوره ذكر كرده اند، به مقطع خاصى از عمر پيامبر(ص) نظر دارد كه نزول وحى در آن مقطع متوقف شده بود; ولى به قرينه آيات بعد _ كه از آخرت آن حضرت و نيز دوران خردسالى او سخن گفته است _ تمام حالات و زمان هاى وجود مبارك پيامبر(ص) مراد است.

تذكرات وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44

- 58 - 5

5- تذكار بشر ، هدف نهايى و مورد انتظار وحى

فإنّما يسّرن_ه . .. لعلّهم يتذكّرون

تشبيه ملائكه وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 2 - 4

4 - فرشتگان وحى ، همچون طوفان با سرعت بسيار مأموريت خود را دنبال مى كردند .

فالع_صف_ت عصفًا

{عاصفات} از نظر لغوى، به معناى تندبادها و طوفان ها است و اگر مقصود از آن، فرشتگان باشد، در اين كلام تشبيه و استعاره به كار رفته است.

تعاليم وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 39 - 2

2- دعوت به توحيد ، خداپرستى ، احسان به والدين ، اجتناب از پرخاشگرى بر آنان ، دعا براى والدين و پرداخت حقوق خويشاوندان ، تعاليمى حكيمانه و وحى الهى است .

ذلك ممّا أوحى إليك ربّك من الحكمة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 110 - 8

8- توحيد و يگانگى خدا ، شاخص ترين پيام هاى عقيدتى وحى شده بر پيامبر ( ص ) است .

يوحى إلىّ أنّما إل_هكم إل_ه وحد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 14 - 1

1 - يگانگى خداوند و حقيقت نداشتن هيچ معبودى جز او ، سرلوحه وحى الهى به موسى ( ع ) در وادى طوى بود .

إنّنى أنا اللّه لا إل_ه إلاّ أنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 25 - 3

3- شعار { لا إل_ه إلاّ اللّه } ، پرستش خداى يگانه و

مبارزه با شرك و چندگانه پرستى ، محتواى وحى الهى به تمامى رسولان

من رسول إلاّنوحى إليه أنّه لا إل_ه إلاّأنا فاعبدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 51 - 12،16

12 - تعيين محتواى وحى ، تنها در اختيار خداوند است و نه خواست غير او

فيوحى بإذنه ما يشاء

16 - مشيت الهى در تعيين محتواى وحى ، متكى به علو مرتبه و حكمت او است .

فيوحى بإذنه ما يشاء إنّه علىّ حكيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 1 - 4

4 - وحى و اديان الهى ، پيام آور نيكى ها و ارزش ها براى انسان ها

و المرسل_ت عرفًا

تعقل در وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 3 - 5

5 - بهره گيرى از معارف روشن وحى ، نيازمند تعقل و خردورزى

و الكت_ب المبين . .. لعلّكم تعقلون

تكذيب نزول وحى بر بشر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 93 - 3

3 _ انكار نزول وحى بر بشر، افترا به خداوند است.

ما أنزل الله على بشر من شىء . .. و من أظلم ممن افترى على الله كذبا

تكذيب وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 163 - 9

9 _ انكار وحى به پيامبر اكرم ( ص ) در حقيقت انكار وحى به ديگر پيامبران الهى است .

إنّا أوحينا إليك كما أوحينا إلى نوح و النبين من بعده و أوحينا

جلد - نام سوره - سوره

- آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 30 - 7

7_ نپذيرفتن قرآن و وحى نازل شده بر پيامبر ( ص ) كفر به خدا و رحمانيّت اوست .

لتتلوا عليهم الذى أوحينا إليك و هم يكفرون بالرحم_ن

چون مردم عصر بعثت به ويژه اهل مكّه و اطراف آن، به خداوند معتقد بودند، معلوم مى شود مراد از {يكفرون بالرحم_ن} _ به قرينه عبارت {لتتلوا عليهم . ..} _ انكار قرآن است. تعبير كردن از انكار قرآن به كافر شدن به خدا، گوياى اين نكته است كه نپذيرفتن قرآن و كافر شدن به آن به منزله كفر ورزيدن به خداوند است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 33 - 9

9- كفر به وحى و كتاب هاى آسمانى ، ظلم به خويش است .

هل ينظرون إلاّ أن تأتيهم المل_ئكة أو يأتى أمر ربّك كذلك فعل الذين من قبلهم و ما

تكذيب وحى به بشر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 2 - 2

2 _ انكار وحى و رسالت انسان از جانب خدا ، نشانه بى خردى و كوته نظرى

أكان للناس عجباً أن أوحينا إلى رجل منهم

استفهام در {أكان للناس عجباً} استفهام انكارى و براى اظهار شگفتى از موضع گيرى انكارآميز مردم مكه در برابر پديده وحى و رسالت انسان از جانب خداست. اظهار شگفتى خداوند، نشان دهنده اين حقيقت است كه: مسأله وحى و نبوت مسأله اى بديهى و ضرورى و از مقتضيات ربوبيت خدا نسبت به انسان است و انكار آن به منزله انكار امور بديهى و ضرورى بوده و

بيانگر بى خردى و كوته نظرى منكران آن است.

تكذيب وحى به محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 4 - 1

1 _ كافران ، منكر نزول وحى بر پيامبر ( ص ) بودند و قرآن را دروغ و ساخته و پرداخته او مى دانستند .

و قال الذين كفروا إن ه_ذا إلاّ إفك افتريه

تلاش مكذبان وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 5 - 5

5 - تلاش وحى ناباوران ، براى مأيوس ساختن پيامبر ( ص ) از دعوت آنان به اسلام

و قالوا . .. فاعمل إنّنا ع_ملون

از مانع تراشى هاى مشركان و تأكيدهاى مكرر آنها مبنى بر نرسيدن دعوت پيامبر(ص) به آنان و نيز تأكيدشان بر پايبندى به كيش خويش، مطلب بالا استفاده مى شود.

تلاوت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 71 - 13،14

13 - فرستادگان الهى ، با در دست داشتن وحى الهى در قالب عبارت هاى قابل تلاوت در ميان مردم ، مبعوث مى شدند .

ألم يأتكم رسل منكم يتلون عليكم ءاي_ت ربّكم

14 - تلاوت وحى و آيات الهى براى مردم ، از وظايف فرستادگان الهى

رسل منكم يتلون عليكم ءاي_ت ربّكم

تهديد استهزاگران وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 6 - 5

5 - تهديد استهزاگران وحى از سوى خداوند به كيفر هاى اخروى

فسيأتيهم أنب_ؤا ما كانوا به يستهزءون

تهمت جادو به وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 -

15 - 3

3 - اتهام سحر و ساحرى به پيامبران و وحى ، زشت ترين موضع گيرى تكذيب گران عليه آنان *

أفسحر ه_ذه

اختصاص به ذكر يافتن موضوع {سحر}، بيانگر مطلب بالا است.

جادوانگارى وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 7 - 7

7- اتهام سحر ، سپر دفاعى كافران در برابر آيات روشن وحى

إذا تتلى عليهم ءاي_تنا بيّن_ت قال الذين كفروا . .. ه_ذا سحر مبين

جاذبه وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 30 - 2

2 - شيوايى و جاذبه محسوس پيام وحى ، مورد سوء تعبير كافران

أم يقولون شاعر

كافران، به جاى آن كه موزون بودن و شيوايى سخنان وحى را، طريق هدايت خود قرار دهند، مورد سوء تعبير قرار داده و نوعى شعر قلمداد كرده اند كه ناخودآگاه در اين نقص گيرى به تمجيد نشسته اند.

جرم تكذيب وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 147 - 10

10 _ تحريم آنچه خداوند حرام نكرده و تكذيب وحى جرم است.

قل لا أجد فيما أوحى إلىّ محرما . .. فإن كذبوك ... و لا يرد بأسه

حامى وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 43 - 2

2 - خداوند ، حامى و نگاهبان پيام وحى ، و پيامبر ( ص ) موظف به انجام وظيفه ابلاغ

فإنّا منهم منتقمون . .. فإنّا عليهم مقتدرون . فاستمسك بالذى أُوحى إليك

حق ناپذيرى مكذبان وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان

- 44 - 9 - 2

2- جدى نگرفتن حقايق و برخورد بازيگرانه با هستى ، ريشه حق ناپذيرى منكران وحى و رسالت

بل هم فى شكّ يلعبون

تعبير {يلعبون} بيانگر اين نكته است كه كافران، علاوه بر سست انديشى، گرفتار نوعى بازيگرى و دلبستگى كودكانه به مظاهر مادى و جدى نگرفتن حقايق هستند.

حقانيت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 6 - 1،7

1 - عالمان ( آشنايان به معارف آسمانى ) ، آنچه را كه از جانب خداوند به پيامبر ( ص ) نازل شده است ، حق مى دانند .

و يرى الذين أُوتوا العلم الذى أُنزل إليك من ربّك هو الحقّ

7 - لازمه علم و آگاهى ، قضاوت صحيح و واقع بينانه درباره تعاليم نازل شده از جانب خداوند است .

و يرى الذين أُوتوا العلم الذى أُنزل إليك من ربّك هو الحقّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 20 - 7

7 - سست باوران در حقانيت وحى و معارف دينى ، محروم از هدايت و رحمت قرآن

و هدًى و رحمة لقوم يوقنون

در صورتى كه {قوم يوقنون} نظر به كسانى داشته باشد كه داراى يقين بالفعل هستند; از مفهوم آيه شريفه مطلب ياد شده استفاده مى شود.

حقيقت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 4 - 8

8 - پايين آمدن مفاهيم عالى وحى از مرتبه { اُمّ الكتاب } تا { زبان عرب } ، نمودى از حكمت الهى است .

إنّا جعلن_ه قرءانًا عربيًّا . .. و إنّه فى أُمّ الكت_ب

لدينا لعلىّ حكيم

خاستگاه وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 5 - 3

3 - وحى ، پديده اى آسمانى و از مبدئى اعلى

كذلك يوحى . .. تكاد السم_وت يتفطّرن من فوقهنّ

خيريت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 30 - 1

1- تقواپيشگان ، معتقد به خير محض بودن وحى الهى ( قرآن )

و قيل للذين اتّقوا ماذا أنزل ربّكم قالوا خيرًا

درخواست نزول وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 5 - 9

9 - فرشتگان ، خواهان نزول وحى بر اهل زمين *

و يستغفرون لمن فى الأرض

برداشت ياد شده با توجّه به دو مطلب زير است: الف) مغفرت بدون سبب تحقق پيدا نمى كند. ب) مراد از سبب مغفرت، نزول وحى و تشريع دين باشد كه اهل زمين بدين وسيله مشمول مغفرت الهى شوند.

دريافت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكوير - 81 - 22 - 6

6 - سلامت عقلانى پيامبر ( ص ) ، ضامن دريافت صحيح قرآن از فرشته وحى و مصونيت مرحله دريافت از خطا و تحريف

و ما صاحبكم بمجنون

دشمنى با وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 5 - 6

6 - بناى كافران بر خصومت و موضع گيرى عليه هر پيام جديدالهى ، در طول تاريخ

و ما يأتيهم من ذكر من الرحم_ن محدث . .. معرضين

دشمنى مكذبان وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ممتحنه

- 60 - 1 - 6

6 - كافران به وحى و رسالت پيامبراكرم ( ص ) ، دشمنان خدا و امت اسلامى اند .

عدوّى و عدوّكم . .. و قد كفروا بما جاءكم من الحقّ

دلايل حقانيت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 53 - 16

16 - احاطه ربوبيت خداوند بر هستى ، گواه حقانيت پيام او و هماهنگى آن با قوانين نظام هستى

سنريهم ءاي_تنا . .. حتّى يتبيّن لهم أنّه الحقّ أَوَلم يكف بربّك أنّه على كلّ شىء

دلايل نزول وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 91 - 23

23 _ نزول تورات دليلى بر امكان نزول وحى بر پيامبر(ص) و گواهى بر بطلان پندار منكران نزول وحى بر بشر است.

إذ قالوا ما أنزل الله على بشر . .. قل من أنزل الكتب ... قل الله

رد انقطاع وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ضحى - 93 - 3 - 1

1 - خداوند ، هرگز ارتباط خود را با پيامبر ( ص ) قطع نكرده و به آن حضرت بى اعتنا نبود .

ما ودّعك ربّك

{توديع} _ كه در بدرقه مسافر و ترك كردن او متعارف شده است - در اين آيه به معناى ترك است (مفردات). فعل هاى {ما ودّع} و {ما قلى}، براساس شأن نزول هايى كه براى اين سوره ذكر كرده اند، به مقطع خاصى از عمر پيامبر(ص) نظر دارد كه نزول وحى در آن مقطع متوقف شده بود; ولى به قرينه آيات بعد _ كه از آخرت آن حضرت

و نيز دوران خردسالى او سخن گفته است _ تمام حالات و زمان هاى وجود مبارك پيامبر(ص) مراد است.

روش برخورد با مكذّبان وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 147 - 13

13 _ ابلاغ رحمت خداوند به تكذيب كنندگان وحى و بيم دادن آنان از عذاب خداوند، روشهاى كلى مقابله با آنان است.

فإن كذبوك فقل ربكم ذو رحمة وسعة و لا يرد بأسه عن القوم المجرمين

روش برخورد با وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 127 - 11

11 _ لزوم ژرف نگرى در آيات قرآن و پرهيز از برخورد سطحى با پيام هاى الهى ( وحى )

بأنهم قوم لا يفقهون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 7 - 25

25 - موضع گيرى انسان ها در برابر وحى ، تعيين كننده سرنوشت آنان در قيامت

كذلك أوحينا . .. فريق فى الجنّة و فريق فى السعير

روش نزول وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 3 - 4

4 - شيوه وحى الهى به پيامبران ، شيوه اى همسان و همگون *

كذلك يوحى إليك و إلى الذين من قبل

بنابراين كه {كذلك} اشاره به كيفيت و چگونگى وحى داشته باشد، مطلب بالا استفاده مى شود.

روشنگرى وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 20 - 3

3 - انسان ، بدون روشنگرى هاى وحى ، ناتوان از درك عميق بسيارى از حقايق هستى

ه_ذا بصائر للناس

زبان وحى

جلد -

نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 195 - 1،3

1 - نزول مفاهيم وحى در قالب الفاظ عربى بر قلب پيامبر ( ص )

نزل . .. على قلبك ... بلسان عربىّ

3 - انتخاب گوياترين و روشن ترين واژه ها و شيوه هاى گويش عرب براى بيان وحى

بلسان عربىّ مبين

در برداشت ياد شده {مبين} به عنوان صفت احترازى اخذ شده است. براين اساس زبان عربى به دو دسته (مبين و غيرمبين) تقسيم مى شود و خداوند قسم اول را براى بيان مفاهيم وحى برگزيده است.

زمينه ابلاغ وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 27 - 12

12- ثبات و جاودانى و مصونيت از تحريف ، ملاك ارزشمندى پيام وحى و مقتضى تلاوت و ابلاغ آن است .

واتل ما أُحى إليك . .. لامبدّل لكلم_ته

زمينه استفاده از وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 3 - 5

5 - بهره گيرى از معارف روشن وحى ، نيازمند تعقل و خردورزى

و الكت_ب المبين . .. لعلّكم تعقلون

زمينه اعراض از وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 2 - 9

9- غفلت از قيامت ، زمينه ساز بى اعتنايى به وحى و بازيچه قراردادن دين است .

و هم فى غفلة معرضون . ما يأتيهم ... و هم يلعبون

زمينه افترا به وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 11 - 10

10- حق ناپذيرى و هدايت گريزى كافران ، منتهى به دروغ

شمردن پيام راستين وحى

و إذ لم يهتدوا به فسيقولون ه_ذا إفك قديم

{فاء} در {فسيقولون}، بيانگر ترتّب و نتيجه است; يعنى، اتهام آنان به قرآن، نتيجه حق ناپذيرى و هدايت گريزى آنان است.

زمينه ايمان به وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 40 - 6

6 - انسان ، در پرتو سلامت روح و انديشه ، قادر به دريافت و پذيرش پيام وحى

و من يعش عن ذكر الرحم_ن . .. أفأنت تسمع الصمّ ... و من كان فى ضل_ل مبين

در آيه شريفه قابليت نداشتن براى هدايت، گمراهى آشكار شمرده شده است. از اين نكته مى توان استفاده كرد كه وجود قابليت روحى و فكرى براى هدايت، مى تواند راه رسيدن به حق را هموار سازد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 59 - 2

2 - مطالعه در مظاهر قدرت و تدبير الهى ، ازميان برنده هرگونه استبعاد و اعجاب انسان ، نسبت به حقايق وحى

أفمن ه_ذا الحديث تعجبون

{فاء} تفريع مى رساند كه اگر توجه كامل به مفاد آيات پيشين _ كه بيانگر قدرت و تدبير الهى بود _ مبذول شود، زمينه اى براى استبعاد و ناباورى باقى نخواهد ماند.

زمينه پيروى از وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 27 - 15

15- توجيه ناپذيرى و نادرستى اعتماد بر غير خدا براى شناخت حقايق ، مقتضى روى آوردن به تلاوت وحى الهى و پيروى از آن است .

واتل ما أُحى إليك . .. و لن تجد من دونه ملتحدًا

جلد - نام سوره -

سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 61 - 10

10 - اطاعت كامل از دستورات وحى ، تنها در پرتو باور و يقين به قيامت ميسّر خواهد بود .

و إنّه لعلم للساعة فلاتمترنّ بها و اتّبعون

ارتباط دو قسمت آيه شريفه (و إنّه لعلم للساعة فلاتمترنّ بها) و (اتّبعون) نشانگر آن است كه اعتقاد به قيامت، زمينه ساز پيروى كامل از دستورات خداوند است.

زمينه تكذيب وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 11 - 13

13- استكبار و خودبرتربينى ، مايه محروميت از هدايت وحى و تكذيب آن

و استكبرتم . .. و قال الذين كفروا ... لو كان خيرًا ما سبقونا إليه و إذ لم يهتدوا

با توجه به آيات پيشين و نيز با توجه به صدر و ذيل آيه، استفاده مى شود كه بهره مند نشدن كافران از هدايت قرآن و تكذيب آن از سوى ايشان، ناشى از استكبار و خودبرتربينى آنان است.

زمينه دريافت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 2 - 7

7- عبوديت خداوند ، زمينه ساز شايستگى انسان براى دريافت وحى الهى *

ينزّل المل_ئكة بالروح من أمره على من يشاء من عباده

تبيين {من يشاء} به وسيله {من عباده} و آوردن واژه {عباد} به جاى واژه هايى چون: {ناس}، {خلق} و . .. مى تواند مشعر به نكته فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 15 - 8

8 - عبوديت خداوند ، زمينه ساز شايستگى انسان براى دريافت وحى

يلقى الروح من أمره على من يشاء

من عباده

زمينه شناخت ارزش وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 30 - 2

2- تقوا ، زمينه ساز شناخت ارزش وحى الهى

و قيل للذين اتّقوا ماذا أنزل ربّكم قالوا خيرًا

زمينه شناخت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 36 - 12

12 - جامعه شناسى ، باستان شناسى و تاريخ ، زمينه ساز شناخت سنت هاى الهى و ره يابى به واقعيت پيام وحى

و كم أهلكنا قبلهم من قرن هم أشدّ منهم بطشًا . .. هل من محيص

زمينه فهم حقانيت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 53 - 5

5 - دانش بشر و دريافت هاى علمى او ، در پهنه طبيعت و وجود انسان ، همواركننده راه درك حقانيت پيام وحى

سنريهم ءاي_تنا فى الأفاق و فى أنفسهم حتّى يتبيّن لهم أنّه الحقّ

خداوند حقايقى را در قرآن در مورد انسان مطرح نموده است. از انطباق آن با واقعيت وجودى انسان، حقانيت قرآن آشكار مى گردد.اين برداشت در صورتى است كه ضمير در {أنّه}، به قرآن باز گردد.

زمينه فهم وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 3 - 2

2- بيداردلى و هوشمندى ، زمينه لازم براى فهم صحيح حقايق الهى و اثرپذيرى از وحى و كتاب هاى آسمانى

ما يأتيهم . .. لاهية قلوبهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 24 - 7

7- بهرهورى از مفاهيم عالى وحى ، منوط به داشتن قلب سليم

و زمينه ساز تدبر

أفلايتدبّرون . .. أم على قلوب أقفالها

در صورتى كه {أم} به معناى {بل} باشد، مفاد آيه چنين مى شود: اگر در قرآن تدبر شود، حقيقت بر انسان آشكار مى گردد; ولى حق گريزان در نتيجه اعمال خودشان، قلبى بسته و ناتوان از تدبر دارند. در حالى كه تدبر در قرآن، براى قلب سليم و تأثيرپذير، ميسر است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 38 - 1

1 - دستيابى به حقايق وحى جز از طريق پيامبران ، امرى ناممكن براى بشر

أم لهم سلّم يستمعون فيه

زمينه وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 25 - 8

8 - نبوت و دريافت وحى ، نيازمند سينه اى فراخ و ظرفيتى گسترده است .

قال ربّ اشرح لى صدرى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 5 - 5

5 - رحمت گسترده خداوند ، مقتضى نزول وحى و پيام نو به نو براى انسان ها

و ما يأتيهم من ذكر من الرحم_ن محدث

برداشت ياد شده از ارتباط ميان آمدن صفت {رحمان} براى خداوند و صفت {ذكر} براى وحى،استفاده مى شود.

زمينه وحى به محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حديد - 57 - 9 - 4

4 - نقش عبوديت حضرت محمد ( ص ) ، در دستيابى آن حضرت به مقام نبوت و دريافت پيام وحى از جانب خداوند

هو الذى ينزّل على عبده

تعبير {عبده} درباره پيامبر(ص) _ به جاى هر تعبير ديگر _ مى تواند حاكى از مطلب ياد شده

باشد.

زمينه وحى به يونس(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قلم - 68 - 50 - 2

2 - انقطاع وحى به يونس ( ع ) از زمان ارتكاب { ترك اولى } ( ترك مردم و نفرين عليه آنان ) و وحى مجدد به ايشان ، پس از توبه او و عنايت خداوند به وى

فاجتب_يه ربّه

مطلب ياد شده با توجه به اين نكته است كه يونس(ع) پيش از ماجراى ارتكاب {ترك اولى} از پيامبران بود. بنابراين مقصود از {فاجتباه} به رسالت رساندن او نيست; بلكه به معناى تداوم رسالت او پس از انقطاع موقت وحى است.

سختى عبور وحى از آسمانها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 5 - 4

4 - تحمل عبور وحى ، امرى سخت و دشوار بر آسمان ها

تكاد السم_وت يتفطّرن من فوقهنّ

اين كه آسمان ها هنگام نزول وحى در آستانه فرو پاشى قرار مى گيرند، حاكى از سختى و دشوارى تحمل عبور وحى براى آنها است.

سرزنش مكذبان وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 59 - 1

1 - توبيخ مشركان از سوى خداوند ، به خاطر باور نداشتن حقايق وحى و وعده هاى الهى

أفمن ه_ذا الحديث تعجبون

سكوت هنگام دريافت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قيامه - 75 - 16 - 3

3 - رعايت سكوت كامل در هنگام دريافت وحى تا پايان يافتن آن ، توصيه الهى به پيامبر ( ص )

لاتحرّك به لسانك لتعجل به

جلد - نام سوره - سوره - آيه

- فيش

19 - قيامه - 75 - 18 - 1

1 - رعايت سكوت كامل در هنگام نزول و دريافت وحى تا پايان آن ، توصيه الهى به پيامبر ( ص )

فإذا قرأن_ه فاتّبع قرءانه

سنگينى دريافت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مزمل - 73 - 5 - 2

2 - دريافت وحى ( قرآن ) و تبليغ آن ، امرى بس سنگين و گران بار براى پيامبر ( ص )

إنّا سنلقى عليك قولاً ثقيلاً

سوگند به ملائكه وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 3 - 1

1 - سوگند خداوند ، به فرشتگان تلاوت گر وحىِ الهى و قرآن كريم بر انسان ها و پيامبران

فالتّلي_ت ذكرًا

مراد از {ذكر} وحى الهى و يا خصوص قرآن كريم است. طبق اين ديدگاه مقصود از تلاوت، تلاوت بر پيامبران و يا بر انسان هايى است كه خداوند به آنان با زبان وحى سخن گفته است و فرشتگان واسطه ابلاغ اين وحى بوده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 1 - 1

1 - سوگند خداوند ، به فرشتگان وحى

و المرسل_ت عرفًا

درباره سوگندهاى پنجگانه در آغاز اين سوره، سه تفسير عمده وجود دارد: 1_ تمام اين سوگندهاى پنجگانه، اشاره به {بادها و طوفان ها} است; 2_ همه سوگندها، اشاره به {فرشتگان وحى} است; 3_ سوگند اول و دوم ناظر به مسأله {بادها و طوفان ها} و سوگند سوم، چهارم و پنجم ناظر به القا و نشر وحى و آيات حق بهوسيله فرشتگان است. شاهد و دليل بر تفسير سوم،

جداسازى اين دو دسته از سوگندها در آيات به وسيله {واو} است; در حالى كه بقيه به وسيله {فاء} به هم عطف شده اند كه نشانه ارتباط و پيوند آنها است. گفتنى است تفسير دوم و سوم، با سياق آيات سازگارتر است; از اين رو، مبناى برداشت ها قرار گرفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 2 - 3

3 - سوگند خداوند ، به فرشتگان وحى

فالع_صف_ت عصفًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 3 - 1

1 - سوگند خداوند ، به فرشتگان وحى

و الن_شرت نشرًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 4 - 1

1 - سوگند خداوند ، به فرشتگان وحى

فالف_رق_ت فرقًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 5 - 1

1 - سوگند خداوند ، به فرشتگان وحى

فالملقي_ت ذكرًا

سهولت فهم وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - محمد - 47 - 2 - 8

8- مفاهيم عالى وحى ، تنزل يافته از سوى خداوند ، در سطح فهم بشر *

و ءامنوا بما نزّل على محمّد

بدان احتمال كه واژه {نزّل} اشاره به تنزل و پايين آمدن سطح مفاهيم در حد درك بشر داشته باشد; از آيه شريفه استفاده مى شود كه اين تنزل از سوى خداوند صورت گرفته است; نه اين كه مفاهيم كلى بر پيامبر(ص) وحى شده و آن حضرت خود آنها را در سطح فهم مردم بيان كرده باشد.

شرايط نزول وحى

جلد - نام سوره - سوره

- آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 7 - 4

4- كافران مكه ، بر اين باور بودند كه نزول هر نوع پيام آسمانى بر بشر ، بايد همراه با شاهد آسمانى محسوسى باشد . *

قالوا . .. لو ما تأتينا بالملئكة إن كنت من الصدقين

درخواست كافران از پيامبر(ص) براى آوردن ملائكه جهت تصديق نبوتش، ممكن است از اين رو باشد كه: آنان ارتباط بشر با خداوند را غير ممكن مى دانستند و براى قبول نبوت بشر، خواستار آوردن شاهد آسمانى بودند و ذكر نام ملائكه شايد به عنوان نمونه و يا شناخته شده بودن آنان باشد.

شرايط وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 15 - 11

11_ در تلقى وحى الهى و دريافت آن ، رسيدن به سن خاصى شرط نيست .

و أوحينا إليه

شك در وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 12 - 1

1 - مجادلات و اظهار ترديد هاى مشركان ، درباره وحى و مشاهدات قلبى پيامبر ( ص )

أفتم_رونه على مايرى

{ممارات و مراء} (مصدر {تمارون}) معادل {مجادله و جدال} است; يعنى، {أفتمارونه على مايرى}.

شك مكذبان وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 9 - 1

1- كافران و منكران وحى ، گرفتار بازى در فضاى شك و ترديد

بل هم فى شكّ

اين آيه در حقيقت پاسخى به اين پرسش است كه: چرا على رغم دلايل روشن بر حقانيت وحى و رسالت پياميران، گروهى به كفر و انكار وحى مى گرايند؟

جلد - نام سوره - سوره -

آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 12 - 4

4- پايان يافتن ترديد ها و سست انگارى هاى منكران وحى ، با تحقق وعده هاى الهى در قيامت

بل هم فى شكّ . .. فارتقب يوم تأتى السماء بدخان مبين ... إنّا مؤمنون

بنابراين كه آيات پيشين در رابطه با قيامت باشد، برداشت بالا به دست مى آيد.

شگفتى وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 5 - 1

1 - وحى ، از پديده هاى شگفت انگيز جهان هستى است .

كذلك يوحى . .. تكاد السم_وت يتفطّرن من فوقهنّ

ذكر شكافته شدن آسمان ها پس از بيان نزول وحى، مى تواند بيانگر تأثير نزول وحى بر جهان هستى باشد و اين مطلب نشانگر عظمت و شگفتى اين پديده است.

شياطين و وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 18 - 7

7- وحى به هنگام نزول از آسمان ، از دخل و تصرف شياطين در امان است . *

إنا نحن نزّلنا الذّكر و إنا له لح_فظون . .. و حفظنها من كلّ شيط_ن رجيم . إلاّ من

احتمالاً مراد از حفظ آسمانها از شيطانها و طرد آنها از آن جا، به منظور دست نيازيدن به وحى باشد كه مى تواند از جمله موارد حفظ وحى باشد.

صبر بر مشكلات وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 109 - 6

6 _ تبعيت محض از حق و وحى الهى ، و صبر و بردبارى در برابر مشكلات آن ، از شرايط رهبرى الهى است .

قد جاءكم الحق

من ربكم . .. و اتبع ما يوحى إليك و اصبر حتى يحكم اللّه

صداقت كاتبان وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - عبس - 80 - 16 - 2

2 - نويسندگان قرآن در صحيفه هاى پاك و والا مرتبه ، كاتبانى راست گفتار ، مطيع خداوند و درست كرداراند .

بأيدى سفرة . .. بررة

{بررة} و {ابرار} به يك معنا است; جز اين كه {بررة} مبالغه بيشترى دارد; زيرا جمع {بَرّ} است و {بَرّ} مبالغه بيشترى از كلمه {بارّ} (مفرد {ابرار}) دارد (مفردات راغب). از جمله معانى اى كه براى {بِرّ} ذكر شده، {صلاح و درست كارى}، {اطاعت} و {صداقت} است. (لسان العرب)

عبور وحى از آسمانها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 5 - 2

2 - عبور وحى الهى ، از آسمان ها

كذلك يوحى . .. تكاد السم_وت يتفطّرن

چنانچه عامل شكافته شدن آسمان ها را وحى الهى بدانيم، نزديك ترين رابطه ميان وحى و آسمان ها، چيزى جز اين نخواهد بود كه آسمان ها مسير عبور وحى است.

عصمت در تبليغ وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 28 - 2

2 - پيامبران ، معصوم و مصون از خطا در ابلاغ كامل پيام هاى الهى به مردم

ليعلم أن قد أبلغوا رس_ل_ت ربّهم

عصمت در دريافت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 11 - 5

5 - پيامبر ( ص ) ، مصون از هر گونه خطا ، به هنگام دريافت وحى

ما كذب الفؤاد مارأى

در صورتى كه

مراد از {مارأى} وحى باشد، تعبير {ماكذب. ..} نشانگر راه نيافتن هيچ گونه خطا و انحراف به هنگام دريافت وحى است.

عظمت تعاليم وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 3 - 7

7 - مفاهيم وحى ، قبل از نزول در قالب واژگان عرب ، مفاهيمى فراتر از عقل بشر بوده است .

إنّا جعلن_ه قرءانًا عربيّا لعلّكم تعقلون

از اين كه فلسفه عربى بودن قرآن، خردورزى در آن قرار داده شده است، مطلب بالا استفاده مى شود.

عقلانيت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 58 - 6

6- معارف وحى ، آشنا براى فطرت و عقل انسان

لعلّهم يتذكّرون

كاربرد {يتذكّرون} در مقام ترسيم هدف تسهيل معارف وحى، نمايانگر اين حقيقت است كه حقايق وحى، مأنوس با انسان و آشنا با او است; ليكن وى در گذر زمان گرفتار غفلت و فراموشى گشته است.

علم به وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - اعلى - 87 - 6 - 1

1 - آگاهى پيامبر ( ص ) بر وحى و زبان گشودن آن حضرت به قرائت قرآن ، وابسته به خواست خداوند و در گرو عنايت ويژه او بود .

سنقرئك

عمل صالح كاتبان وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - عبس - 80 - 16 - 2

2 - نويسندگان قرآن در صحيفه هاى پاك و والا مرتبه ، كاتبانى راست گفتار ، مطيع خداوند و درست كرداراند .

بأيدى سفرة . .. بررة

{بررة} و {ابرار} به يك معنا است; جز اين كه {بررة} مبالغه بيشترى دارد;

زيرا جمع {بَرّ} است و {بَرّ} مبالغه بيشترى از كلمه {بارّ} (مفرد {ابرار}) دارد (مفردات راغب). از جمله معانى اى كه براى {بِرّ} ذكر شده، {صلاح و درست كارى}، {اطاعت} و {صداقت} است. (لسان العرب)

عوامل اعراض از وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 39 - 5

5 - ذهن خرافه پرست مشركان ، بدون تمايل به كلام ناب و بى خرافه وحى *

أم له البن_ت و لكم البنون

با توجه به اين كه آيات شريفه، در مقام تأييد و تحكيم رسالت پيامبر(ص) است; بيان اعتقاد خرافى كافران در آيه بالا، مى تواند اشاره به يكى از عوامل عمده سرپيچى كافران از پذيرش رسالت (خرافه پرستى آنان) داشته باشد.

عوامل تكذيب وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 91 - 1،2

1 _ كسانى كه نزول وحى بر بشر و رسالت يافتن او را انكار مى كنند، خداوند را، آن گونه كه هست، نشناخته اند.

و ما قدروا الله حق قدره إذ قالوا ما أنزل الله على بشر

2 _ انكار وحى و رسالت يافتن بشر، معلول نقصان معرفت آدمى به خداوند است.

و ما قدروا الله حق قدره إذ قالوا ما أنزل الله على بشر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 8 - 2

2 - استكبار ، عامل ناديده انگاشتن حقايق وحى و اصرار بر انكار آن *

يسمع ءاي_ت اللّه تتلى عليه ثمّ يصرّ مستكبرًا كأن لم يسمعها

تعبير {مستكبراً كأن لم يسمعها} چنين مى نماياند كه صفت استكبار، از عوامل مهم كفر و پافشارى بر

رد آيات روشن الهى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - فتح - 48 - 15 - 16

16 - تخلّف از دستور پيامبر ( ص ) و ناباورى نسبت به وحى ، ناشى از سطحى نگرى است .

كذلكم قال اللّه من قبل فسيقولون بل تحسدوننا بل كانوا لايفقهون إلاّ قليلاً

با توجّه به ارتباط صدر و ذيل آيه، مطلب بالا استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 12 - 2

2 - باطل گرايى و سرگرم شدن به پوچى ها ، عامل اصلى تكذيب وحى و قيامت

الذين هم فى خوض يلعبون

از اين كه {الذين هم. ..} به عنوان تنها وصف {المكذّبين} آمده است; نقش اصلى آن در تكذيب حق استفاده مى شود.

عوامل دشمنى با وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 32 - 4

4 - طغيان و سركشى ، عامل اصلى رويارويى كافران عليه پيامبر ( ص ) و آرزوى خاموشى پيام وحى

نتربّص به ريب المنون . .. أم هم قوم طاغون

عوامل غفلت از وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 2 - 10

10- سرگرمى انسان به دنيا ، عامل بى توجهى به وحى و دين الهى

ما يأتيهم من ذكر . .. و هم يلعبون

جمله {و هم يلعبون} حال براى ضمير فاعلى {استمعوه} و بيانگر وضعيت مشركان و مردم حق گريز است. اين وضعيت مى تواند در حق گريزى و بى اعتنايى به پيام هاى الهى مؤثر باشد. گفتنى است جمله {لاهية قلوبهم} در صدر

آيه بعد _ كه حال براى مبتدا در جمله {و هم يلعبون} است _ همين برداشت را تأييد مى كند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 17 - 18

18 - غفلت از قيامت و دور پنداشتن آن ، از موانع مهم بى توجهى انسان به حقايق وحى و قوانين الهى

اللّه الذى أنزل الكت_ب . .. و ما يدريك لعلّ الساعة

از اين كه در مسأله قيامت، امكان نزديك بودن آن تخصيص به ذكر يافته، اهميت آن استفاده مى شود.

عوامل محروميت از وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 24 - 5

5 - اگر پيامبر ( ص ) كوچك ترين افترا و دروغى بر خدا مى بست ، كذب وى فاش و از نعمت دريافت وحى محروم مى شد .

أم يقولون افترى على اللّه كذبًا فإن يشإِ اللّه يختم على قلبك

بنابراين كه جمله {فإن يشإ اللّه. ..} پاسخ اتهام مشركان باشد، مى توان استفاده كرد كه اگر پيامبر(ص) دروغ و افترايى بر خدا مى بست، خداوند قلب او را مهر و موم مى كرد و در نتيجه از دريافت وحى، محروم مى ماند.

عوامل مخالفت با وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 8 - 4

4 - خودبزرگ بينى و توهم اقتدار و نيرومندى ، از عوامل حق ناپذيرى و وحى ستيزى

فأهلكنا أشدّ منهم بطشًا

تذكر {فأهلكنا أشد. ..} در حقيقت هشدار به كسانى است كه با احساس توانمندى، پنداشته اند كه مى توانند از مجازات حق ستيزى گريخته و ايمن بمانند.

عوامل

مصونيت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 24 - 8

8 - لطف ، رحمت ، قدرت و عزت خداوند ، مقتضى مصون داشتن حريم وحى از نفوذ و تصرف دروغ پردازان

اللّه لطيف بعباده . .. و هو القوىّ العزيز ... و يمح اللّه الب_طل

ارتباط مجموعه آيات و سياق واحد آنها، مى تواند بيانگر معناى ياد شده باشد.

فرجام شوم استهزاى وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 26 - 16

16- تمسخر پيام وحى و وعده هاى پيامبران ، داراى فرجامى سخت

فأتنا بما تعدنا إن كنت من الص_دقين . .. و حاق بهم ما كانوابه يستهزءون

فضايل ملائكه وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - عبس - 80 - 16 - 3

3 - سفيران الهى و واسطه هاى ابلاغ قرآن ، فرشتگانى ارجمند و درست كاراند .

بأيدى سفرة . كرام بررة

برداشت ياد شده، براساس معناى سفارت (رسالت) در {سفرة} است و به احتمالى كه در توضيح 4 در آيه قبل مطرح شد، نظر دارد.

فطريت وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - دخان - 44 - 58 - 6

6- معارف وحى ، آشنا براى فطرت و عقل انسان

لعلّهم يتذكّرون

كاربرد {يتذكّرون} در مقام ترسيم هدف تسهيل معارف وحى، نمايانگر اين حقيقت است كه حقايق وحى، مأنوس با انسان و آشنا با او است; ليكن وى در گذر زمان گرفتار غفلت و فراموشى گشته است.

فلسفه انقطاع وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - ضحى - 93 - 3

- 10

10 - { عن أبى جعفر ( ع ) فى قوله { ما ودّعك ربّك و ما قلى } و ذلك أنّ جبرئيل أبْطَأ عن رسول اللّه ( ص ) . . . فقالت خديجة لعلّ ربّك قد تركك فلايرسل إليك فأنزل اللّه تبارك و تعالى ، { ما ودّعك ربّك و ما قلى } ;

از امام باقر(ع) درباره سخن خداوند {ما ودّعك ربّك و ما قلى} روايت شده كه فرمود: داستان چنين بود كه آمدن جبرئيل نزد رسول خدا(ص) چندى به تأخير افتاد . ..خديجه گفت: شايد پروردگارت تو را ترك كرده كه ديگر [فرشته اى] به سويت نمى فرستد. پس خداى تبارك و تعالى اين آيه را نازل فرمود: {ما ودّعك ربّك و ما قلى}».

فلسفه نزول وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 15 - 11

11 - آشنا شدن مردم با معاد و باور داشتن آن ، از اهداف نزول وحى

يلقى الروح . .. لينذر يوم التلاق

فلسفه وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 2 - 3

3- وحى الهى ( قرآن و . . . ) ، در راستاى غفلت زدايى و احياى فطرت خفته انسان و يادآورى دانستنى هاى فراموش شده او است .

و هم فى غفلة معرضون . ما يأتيهم من ذكر من ربّهم

{ذكر} از نظر معنا مانند {حفظ} است، با اين تفاوت كه {حفظ شىء} به اعتبار احراز و به دست آوردن آن و {ذكر شىء} به اعتبار استحضار و يادآوردن آن است (مفردات راغب). بنابراين توصيف قرآن و وحى الهى

به {ذكر} به اين اعتبار است كه قرآن، يادآور دانستنى هاى فراموش شده آدمى و بيدارگر فطرتِ انسانِ غافل است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 50 - 7

7 - ربوبيت خداوند ، مقتضى ارسال وحى به منظور هدايت بندگان است .

و إن اهتديت فبما يوحى إلىّ ربّى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 7 - 16

16 - انذار از قيامت ، از اهداف مهم وحى الهى

كذلك أوحينا إليك . .. و تنذر يوم الجمع

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - شورى - 42 - 8 - 6

6 - يكسان سازى سرنوشت انسان ها در قيامت ، ناهماهنگ با فلسفه نزول وحى و بعثت پيامبران

و كذلك أوحينا . .. لتنذر ... و لو شاء اللّه لجعلهم أمّة وحدة

از آنجا كه آيه شريفه در ادامه آيات مربوط به وحى مى باشد، مى توان استفاده كرد كه نزول وحى با يكسان ساختن انسان ها، از نظر كفر و ايمان و در نتيجه وحدت سرنوشت آنان ناسازگار است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 24 - 3

3 - وحى و رسالت ، در راستاى رشد و تكامل انسان ; و نه برآوردن تمنيات هواپرستانه او *

و لقد جاءهم من ربّهم الهدى . أم للإنس_ن ما تمنّى

برداشت ياد شده بدان احتمال است كه: الف) مراد از {الهدى} در آيه پيش، وحى و رسالت باشد. ب) آيه {أم للإنسان...} با {و لقد جاءهم من ربّهم...} مرتبط باشد; يعنى، انسان نبايد انتظار آن

را داشته باشد كه آمال هواپرستانه اش، در شريعت ارضا شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مرسلات - 77 - 6 - 1

1 - ابلاغ وحى از سوى فرشتگان ، به منظور اتمام حجت بر خلق و انذار و اخطار به آنان است .

فالملقي_ت ذكرًا . عذرًا أو نذرًا

{عذر} و {نذر} مصدر و به معناى {اعذار و انذار} است و نصب اين دو، به جهت مفعول له بودن آنها براى {ملقيات} است و يا به سبب بدل بودن آنها، براى {ذكراً} است. برداشت ياد شده، مبتنى بر تركيب نخست است.

فلسفه وحى به محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 70 - 5

5 - بر دوش داشتن رسالت انذار و اخطارگرى ، فلسفه نزول وحى بر پيامبر ( ص )

إن يوحى إلىّ إلاّأنّما أنا نذير

برداشت ياد شده از آن جا است كه {أنّما. ..} به تقدير لام تعليل است; يعنى، {إن يوحى إلىّ إلاّ لأنّما أنا نذير...} (به من وحى نمى شود، مگر به خاطر اين كه من نذير و اخطاركننده هستم).

فهم وحى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 15 - 4

4 - كافران به دروغ ، مدعى قابل درك نبودن حقايق وحى *

أفسحر ه_ذه أم أنتم لاتبصرون

عبارت {أم أنتم لاتبصرون} در حقيقت تكرار همان سخن كافران است كه در دنيا نسبت به حقايق دين مى گفتند و مدعى بودند كه ما در سخنان وحى حقيقتى نمى يابيم.

قوم نوح و وحى به نوح(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7