ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

آزموده ها (9)- نگاهى به تجربيات و نيازهاى روحانيون در حج و عمره

از ميان همه عبادات،" حج" ويژگى ها و مزاياى متمايزى دارد. توگويى خداوند راز و رمز تهذيب نفس، سير و سلوك و بالا رفتن از نردبان كمال و معرفت، بلكه گذرى بر فلسفه خلقت و گذشته تاريخ از ابتداى هبوط آدم تا بعثت پيامبر خاتم و يادآورى ظهور حجت قائم عجل اللَّه تعالى فرجه الشريف، را يك جا در حج و مناسك و مشاعرش به يادگار گذاشته است.

اگر سالك اين راه با مناسك ظاهرى و باطنى حج آشنا شود و آن را با شعور و آگاهى انجام دهد، به سوى درياى بى كران معارف رهنمون مى شود و لحظه به لحظه پرده اى از گنجينه اسرار و شگفتى ها به كنار رفته تا از خود بى خود شده و در آسمان معارف توحيدى به پرواز درآيد و جذبه يار، او را به ملاقات پروردگار برساند.

چه كسى غير از روحانى كاروان، در اين سير روحانى به يارى زائر خدا شتافته و دستش را گرفته و به ديدار يار ميرساند؟

شأن و منزلت روحانيون

روحانيون و كسانى كه وظيفه سنگين راهنمايى ميهمانان خدا را به عهده دارند، در ادبيات دينى و آموزه هاى وحيانى از شأن و جايگاه والا و ممتازى برخوردارند:

الْإِمَامُ الْهُمَامُ أَبُو مُحَمَّدٍ الْعَسْكَرِىُّ (ع) قال: «حَدَّثَنِى أَبِى عَنْ آبَائِهِ (ع) أَنَّهُ قَالَ: أَشَدُّ مِنْ يُتْمِ الْيَتِيمِ الَّذِى انْقَطَعَ عَنْ أَبِيهِ يُتْمُ يَتِيمٍ انْقَطَعَ عَنْ إِمَامِه وَ لَا يَقْدِرُ عَلَى الْوُصُولِ إِلَيْهِ وَ لَا يَدْرِى حُكْمَهُ فِيمَا يُبْتَلَى بِهِ مِنْ شَرَائِعِ دِينِهِ أَلَا فَمَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا عَالِماً بِعُلُومِنَا فَهَذَا الْجَاهِلُ بِشَرِيعَتِنَا الْمُنْقَطِعُ عَنْ مُشَاهَدَتِنَا يَتِيمٌ فِى حِجْرِهِ أَلَا فَمَنْ هَدَاهُ وَ أَرْشَدَهُ وَ عَلَّمَهُ شَرِيعَتَنَا كَانَ مَعَنَا فِى الرَّفِيقِ الْأَعْلَى.» (1)

امام حسن عسكرى از پدران بزرگوارشان نقل ميكنند كه فرمودند: «سختتر از يتيمى كه پدرش را از دست داده يتيمى است كه از امامش جدا شده و راهى به سوى او ندارد و وظيفهاش را در اعمال دينش نميداند. آگاه باشيد هر يك از شيعيان ما كه به علوم ما آگاه باشد پس اين جاهل به شريعت و احكام دين كه دسترسى به ما ندارد يتيمى است در دامان او، آگاه باشيد هر كسى كه او را هدايت و ارشاد كند و علم دين و شريعت ما را به او بياموزد با ما در رفيق اعلى خواهد بود.»

قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْعَسْكَرِىُّ (ع): «حَضَرَتِ امْرَأَةٌ عِنْدَ الصِّدِّيقَةِ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ (ع)، فَقَالَتْ: إِنَّ لِى وَالِدَةً ضَعِيفَةً وَ قَدْ لُبِسَ عَلَيْهَا فِى أَمْرِ صَلَاتِهَا شَىْ ءٌ وَ قَدْ بَعَثَتْنِى إِلَيْكِ أَسْأَلُكِ، فَأَجَابَتْهَا فَاطِمَةُ (ع) عَنْ ذَلِكَ فَثَنَّتْ فَأَجَابَتْ ثُمَّ ثَلَّثَتْ إِلَى أَنْ عَشَّرَتْ فَأَجَابَتْ ثُمَّ خَجِلَتْ مِنَ الْكَثْرَةِ، فَقَالَتْ: لَا أَشُقُّ عَلَيْكِ يَا ابْنَةَ رَسُولِ اللَّهِ.

قَالَتْ فَاطِمَةُ (ع) هَاتِى وَ سَلِى عَمَّا بَدَا لَكِ. أَ رَأَيْتِ مَنِ اكْتُرِى يَوْماً يَصْعَدُ إِلَى سَطْحٍ بَحَمْلٍ ثَقِيلٍ وَ كِرَاهُ مِائَةُ أَلْفِ دِينَارٍ يَثْقُلُ عَلَيْهِ؟ فَقَالَتْ: لَا. فَقَالَتْ: اكْتُرِيتُ أَنَا لِكُلِّ مَسْأَلَةٍ بِأَكْثَرَ مِنْ مِلْ ءِ مَا بَيْنَ الثَّرَى إِلَى الْعَرْشِ لُؤْلُؤاً، فَأَحْرَى أَنْ لَا يَثْقُلَ عَلَىَّ. سَمِعْتُ أَبِى (ص) يَقُولُ: إِنَّ عُلَمَاءَ شِيعَتِنَا يُحْشَرُونَ فَيُخْلَعُ عَلَيْهِمْ مِنْ خِلَعِ الْكَرَامَاتِ عَلَى كَثْرَةِ عُلُومِهِمْ وَ جِدِّهِمْ فِى إِرْشَادِ عِبَادِ اللَّهِ حَتَّى يُخْلَعُ عَلَى الْوَاحِدِ مِنْهُمْ أَلْفُ أَلْفِ حُلَّةٍ مِنْ نُورٍ ثُمَّ يُنَادِى مُنَادِى رَبِّنَا عَزَّ وَ جَلَّ أَيُّهَا الْكَافِلُونَ لِأَيْتَامِ آلِ مُحَمَّدٍ (ع) النَّاعِشُونَ لَهُمْ عِنْدَ انْقِطَاعِهِمْ عَنْ آبَائِهِمُ الَّذِينَ هُمْ أَئِمَّتُهُمْ هَؤُلَاءِ تَلَامِذَتُكُمْ وَ الْأَيْتَامُ الَّذِينَ كَفَلْتُمُوهُمْ وَ نَعَشْتُمُوهُمْ فَاخْلَعُوا عَلَيْهِمْ خِلَعَ الْعُلُومِ فِى الدُّنْيَا فَيُخْلَعُونَ عَلَى كُلِّ وَاحِدٍ مِنْ أُولَئِكَ الْأَيْتَامِ عَلَى قَدْرِ مَا أَخَذُوا عَنْهُمْ مِنَ الْعُلُومِ.» (2)

امام حسن عسكرى (ع) فرمود: زنى نزد فاطمه زهرا (ع) آمد و گفت: مادر ناتوانى دارم كه مسئلهاى از مسائل نماز برايش مشتبه شده مرا به نزد شما فرستاده تا پاسخ آن را برايش ببرم. صديقه كبرى سؤالش را پاسخ دادند اما او نفهميد بار دوم بار سوم تا ده بار برايش توضيح دادند اما باز متوجه نشد و خجالت كشيد بار ديگر سؤال كند، گفت: اى دختر رسول خدا (ع) شما را زحمت نميدهم.

بانوى دو سرا فرمود: هرچه ميخواهى بپرس. آيا اگر كسى را اجير كنى تا بار سنگينى را به پشت بام برساند و در ازاى آن صد هزار دينار مزد بگيرد براى او اين كار سنگين است؟

گفت: نه.

حضرت صديقه فرمود: «من در برابر هر پاسخى كه به تو ميدهم به اجرتى اجاره شدهام كه بيشتر از اين است كه ما بين زمين تا عرش خداوند را از مرواريد پُر كنند، پس سزاوار است پاسخ دادن به تو بر من سنگين نباشد.

از پدرم رسول خدا (ص) شنيدم كه ميفرمود: علماى شيعيان محشور ميشوند پس به اندازة علم و كثرت كوششان در ارشاد و راهنمايى مردم بر آنان خلعتهاى كرامت پوشانيده ميشود تا آنجا كه بر يكى از آنان هزار هزار حله نور پوشيده ميشود. آنگاه منادى پروردگار عزوجل ندا ميدهد: اى سرپرستان ايتام آل محمد و برطرف كنندگان نياز آنان! در آن زمانى كه دستشان از پدران روحانى آنان يعنى امامان كوتاه بود، اينان شاگردان شما و ايتامى هستند كه آنان را سر پرستى كرديد پس از خلعتهاى علوم در دنيا را بر آنان بپوشانيد، آنگاه علما بر هر كدام از ايتام به اندازه علمى كه از او فرا گرفته خلعت ميپوشانند.»

قَالَ عَلِىُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا (ع): يُقَالُ لِلْعَابِدِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ: نِعْمَ الرَّجُلُ كُنْتَ، هِمَّتُكَ ذَاتُ نَفْسِكَ وَ كُفَيَت مَئُونَتُكَ فَادْخُلِ الْجَنَّةَ.

امام على بن موسى الرضا (ع) فرمود: روز قيامت به عابد گفتهميشود: خوب مردى بودى، همه همّ و غم تو نجات دادن خودت بود و زندگيات را مردم تأمين ميكردند، اكنون به بهشت درآى

أَلَا إِنَّ الْفَقِيهَ مَنْ أَفَاضَ عَلَى النَّاسِ خَيْرَهُ وَ أَنْقَذَهُمْ مِنْ أَعْدَائِهِمْ وَ وَفَّرَ عَلَيْهِمْ نِعَمَ جِنَانِ اللَّهِ وَ حَصَّلَ لَهُمْ رِضْوَانَ اللَّهِ تَعَالَى.

آگاه باشيد فقيه كسى است كه خيرش را بر مردم سرازير مى كند و آنان را از چنگال دشمنانشان نجات ميدهد و نعمتهاى بهشت خداوندى را بر آنان به وفور عطا ميكند و رضايت پرودگار را برايشان تحصيل مينمايد.

وَ يُقَالُ لِلْفَقِيهِ: يَا أَيُّهَا الْكَافِلُ لِأَيْتَامِ آلِ مُحَمَّدٍ الْهَادِى لِضُعَفَاءِ مُحِبِّيهِمْ وَ مَوَالِيهِمْ قِفْ حَتَّى تَشْفَعَ لِمَنْ أَخَذَ عَنْكَ أَوْ تَعَلَّمَ مِنْكَ فَيَقِفُ فَيُدْخِلُ الْجَنَّةَ مَعَهُ فِئَاماً وَ فِئَاماً وَ فِئَاماً حَتَّى قَالَ عَشْراً وَ هُمُ الَّذِينَ أَخَذُوا عَنْهُ عُلُومَهُ وَ أَخَذُوا عَمَّنْ أَخَذَ عَنْهُ وَ عَمَّنْ أَخَذَ عَمَّنْ أَخَذَ عَنْهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَانْظُرُوا كَمْ فَرْقٍ بَيْنَ الْمَنْزِلَتَيْنِ.» (3)

روز قيامت به فقيه گفته ميشود: اى سرپرست ايتام آل محمد (ع) هدايتگر براى دوستان ناتوان و همپيمانانشان بايست تا شفاعت كنى براى كسانى كه از تو معارف را گرفته يا آموختهاند. پس به همراه عالم گروه گروه- تا ده گروه امام شمرد- به بهشت وارد ميشوند. آنان كسانى هستند كه از او و از شاگردانش تا روز قيامت علم آموختهاند. پس تفاوت بين منزلت و مقام فقيه و عابد را ببينيد.»

عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: «قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ: بَعَثَنِى رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِلَى الْيَمَنِ وَ قَالَ لِى: يَا عَلِىُّ لَا تُقَاتِلَنَّ أَحَداً حَتَّى تَدْعُوَهُ وَ ايْمُ اللَّهِ لَأَنْ يَهْدِىَ اللَّهُ عَلَى يَدَيْكَ رَجُلًا خَيْرٌ لَكَ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ وَ غَرَبَتْ وَ لَكَ وَلَاؤُهُ يَا عَلِىُّ.» (4)

«با كسى جنگ مكن تا اين كه او را به اسلام دعوت كنى. به خداوند سوگند هدايت كردن خدا مردى را بر دست تو بهتر است براى تو از آنچه خورشيد بر آن طلوع و غروب ميكند و تو مولاى او ميشوى»

تجربه هاى تبليغى و ضرورت تبادل و انتقال آنها

بى شك، در مسير تبليغ و آموزش آموزه هاى دينى افرادى موفق ترند كه از تجربه ديگران استفاده كنند و نخواهند تمام راهها را يكى پس از ديگرى بيازمايند. از اين زاويه، همنشينى با صاحبان تجربه امرى سودمند و ضرورى است چرا كه آنها با گرانترين قيمت، تجربه ها را به دست آورده و ما، با ارزانترين قيمت آنها را فرا مى گيريم. حضرت امير (ع) در همين باره مى فرمايد:

«تَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْيِكَ مِنَ الْأَمْرِ مَا قَدْ كَفَاكَ أَهْلُ التَّجَارِبِ بُغْيَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ فَتَكُونَ قَدْ كُفِيتَ مَئُونَةَ الطَّلَبِ وَ عُوفِيتَ مِنْ عِلَاجِ التَّجْرِبَةِ فَأَتَاكَ مِنْ ذَلِكَ مَا كُنَّا نَأْتِيهِ وَ اسْتَبَانَ لَكَ مِنْهَا مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَيْنَا فِيهِ يَا بُنَىَّ إِنِّى وَ إِنْ لَمْ أَكُنْ قَدْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ كَانَ قَبْلِى فَقَدْ نَظَرْتُ فِى أَعْمَارِهِمْ وَ فَكَّرْتُ فِى أَخْبَارِهِمْ وَ سِرْتُ فِى آثَارِهِمْ حَتَّى عُدْتُ كَأَحَدِهِمْ بَلْ كَأَنِّى بِمَا انْتَهَى إِلَىَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَى آخِرِهِمْ فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذَلِكَ مِنْ كَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ» (5)

با تصميم جدى به استقبال امورى بشتاب كه انديشمندان و اهل تجربه، زحمت آزمون آنرا كشيده اند و تو را از تلاش بيشتر بى نياز ساخته اند، بنا بر اين آنچه از تجربيات آنها نصيب ما شده نصيب تو هم خواهد شد بلكه شايد پاره اى از آنچه بر ما مخفى مانده (با گذشت زمان) بر تو روشن گردد.

پسرم درست است كه من باندازه همه كسانى كه پيش از من مى زيسته اند عمر نكرده ام، اما در كردار آنها نظر افكندم و در اخبارشان تفكر نمودم و در آثار آنها به سير و سياحت پرداختم تا بدانجا كه همانند يكى از آنها شدم، بلكه گويا در اثر آنچه از تاريخ آنان بمن رسيده با همه آنها از اول تا آخر بوده ام. من قسمت زلال و مصفاى زندگى آنان را از بخش كدر و تاريك باز شناختم و سود و زيانش را دانستم»

عليك بمجالسة أصحاب التّجارب، فإنّها تقوّم عليهم بأغلى الغلاء، و تأخذها منهم بأرخص الرّخص.

بر تو باد به همنشينى با صاحبان تجربه، چرا كه آنها با گرانترين قيمت تجربه ها را به دست آورده و تو، به ارزانترين قيمت از آنها فرا مى گيرى.

به همين منظور" معاونت روحانيون بعثه مقام معظم رهبرى " در سال هاى اخير از روحانيون حج درخواست كرد تا تجربيات واندوخته هاى خود را كه در طول ساليان گذشته به دست آوردهاند، در قالب" ره آورد سفر معنوى حج " به رشته تحرير در آوردند. اين آثار و نوشته ها پس از وصول و دسته بندى موضوعى، مورد برسى و تحليل قرار گرفته و نتايج آن به صورت" آزموده ها" منتشر شده و در اختيار روحانيون محترم كاروان ها قرار مى گيرد. آنچه در اين نوشتار آمده، برگرفته از كليه رهآوردهايى است كه روحانيون در سه سال گذشته به معاونت امور روحانيون ارسال كردهاند و توسط فاضل ارجمند جناب حجةالاسلام و المسلمين ترابى مورد بررسى و تحليل قرار گرفته و به رشته تحرير در آمده است. جا دارد از اهتمام و پيگيرى و زحمات بى دريغ مؤلف ارجمند تقدير و تشكر به عمل آيد.

فرصت را مغتنم شمرده و از همه روحانيون و معين هاى محترم كاروان هاى حج براى مشاركت فعال در طرح" ره آورد سفر حج" و ثبت و نگارش خاطرات و تجارب خود دعوت به عمل مى آوريم. منظور از مشاركت فعّال، اهتمام روحانيون كاروان هاى حج به نوشتن دقيق و مستند خاطرات، تجارب و توصيه هايى است كه آگاهى از آنها را بويژه براى ديگر روحانيون حج مفيد و ضرورى مى دانند. بى شك اين رويكرد معلومات و تجارب ارزشمند روحانيون را از حصارهاى فردى و ذهنى خارج كرده و با عبور از مرزهاى زمانى و جغرافيايى، امكان انتقال و بهره ورى را براى جمع بيشمارى فراهم مى آورد.

در پايان اين فراز، ضمن آرزوى توفيق روزافزون براى كليه عوامل و خدمتگزاران حج و حاجيان، توجه روحانيون محترم را به چند نكته جلب ميكنيم:

-نقطه نظرات انتقادى، اصلاحى و تكميلى خود را پيرامون اين شماره از آزمودهها، براى كميته تدوين متون آموزشى مستقر در معاونت امور روحانيون ارسال فرماييد.-

در ثبت و نگارش رهآورد سفر حج امسال و سالهاى بعد، از تكرار و بازگويى نكاتى كه در اين شماره يا شمارههاى پيش آمده است خوددارى نماييد و صرفاً به ذكر مطالب و نكتههاى بديع بسنده كنيد.-

تجارب و توصيههاى جديد و كاربردى خود را در مورد انجام صحيح و كامل اعمال و مناسك حج، تدوين و بعد از موسم ارسال فرماييد. براى آگاهى از نحوه نوشتن ره آورد سفر حج و چارچوبها و ضوابط آن، حتماً به آيين نامه طرح كه همراه با دفترچه آزمون غير حضورى تقديم شده است، مراجعه و آن را دقيقاً مطالعه فرماييد.

حوزه نمايندگى وليفقيه در امور حج و زيارت

معاونت امور روحانيون

كميته تدوين

پاييز 86

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

بنابر تجارب و توصيه هاى روحانيون موفق كاروان هاى حج در جلساتى كه پيش از سفر در ايران تشكيل مى شود، امور زير مورد توجه قرار گيرد:

ص:11

ص:12

- سركشى به اطاق زائران و يادگيرى نام آنان در ايجاد ارتباط با آنان بسيار مفيد است. سؤالات و پيشنهادهاى خوبى معمولا در اطاقها مطرح ميگردد كه براى اداره كاروان مفيد است.

- بهترين وقت براى برگزارى جلسات آموزشى كاروان انتخاب شود، به گونهاى كه با نمازها و رفتن به بقيع برخورد نداشته باشد و با جلسات كاروانهاى ديگرى كه در هتل هستند تلاقى نكند و در عين حال زائر سرزنده وشاداب باشد نه در حالت چرت و خواب آلودگى.

- موفقترين جلسه آموزشى جلسهاى است كه از 40 تا 50 دقيقه تجاوز نكند. سعى شود با همكارى عوامل كاروان، جلسه، در موعد مقرر شروع گردد. در ابتداى جلسه به بحثى تاريخى يا روايى شده و بحث مناسك و احكام را در قسمت دوم جلسه قرار گيرد. پس از پايان وقت، ختم جلسه اعلام شده ولى از زائران خواسته شود سؤالاتشان را مطرح كنند تا مورد استفاده ديگران قرار گيرد. با اين گونه اداره كردن، جلسه از حالت رسمى خارج ميشود و زائران با اشتياق به مطالبى كه مطرح ميشود گوش ميدهند.

- براى اين كه جلسه يكنواخت نباشد، بهتر است مطالب هر جلسه در بردارنده سه بخشِ" تاريخ و اماكن"،" مناسك" و" اسرار و معارف" باشد.

- در اولين جلسه، مدت اقامت و كيفيت نماز (قصر يا اتمام) و نماز خواندن با اهل سنت يادآورى شود. ثوابهايى كه براى نماز در مسجد پيامبر گفته شده مربوط به قسمتى كه مسقف است البته دو حياط داخل مسجد نيز همين حكم را دارد ولى محوطه باز اطراف مسجد كه با نرده هاى آهنى محصور شده حكم مسجد ندارد.

- به بانوان يادآورى شود كه زمان و نحوه ورودشان به مسجد النبى (ص) و مسجد الحرام چگونه است و فرق آنها با ساير مساجد چيست؟

- براى كاروان به گونهاى برنامهريزى شود كه بتوانند براى نمازهاى يوميّه و نماز شب به مسجدالنبى (ص) بروند. در ضمن وقت هاى نماز براى زائران گفته شود تا برنامه ريزى بهترى براى شركت در نمازهاى جماعت و رسيدن به فضيلت نماز اول وقت داشته باشند.

- خواندن نماز تحيّت در مساجد، مستحب است ولى به زائران گوشزد شود در صورت خواندن هر نماز واجب يا نماز قضا، اين نمازها كفايت از نماز تحيت مى كند.

- برخى از زائران گمان ميكنند كه اگر در" حمامات" بخواهند وضو بگيرند بايد به روش اهل سنت وضو بگيرند. به آنان تذكر داده شود كه وضو به روش آنان باطل است و همين طور دست بسته نماز خواندن يا آمين گفتن در نماز.

- از آنجا كه نماز خواندن در قبرستان به فتواى برخى از اهل سنّت حرام است. زائران را از نماز خواندن كنار بقيع و داخل آن برحذر داريد.

- براى پركردن اوقات فراغت زائران و استفاده معنوى بهتر از آن، زائران را براى خواندن نماز قضا راهنمايى كنيد و نكات ذيل را به آنان يادآورى فرماييد.

نماز قضا هر چه زودتر بايد خوانده شود و مسامحه نشود. نماز قضا وقت معينى ندارد، بلكه در هر وقت از شبانه روز مى توان نماز قضا را بجاى آورد. نماز قضا را به جماعت مى توان خواند، و هماهنگى بين نماز امام جماعت و مأموم در نوع نماز، تعداد ركعات و قصر و اتمام لازم نيست.

مسافر مى تواند نمازهاى قضاى غير سفر را بجاى آورد و بايد تمام بخواند. نماز قضا را به همان گونه كه اداى آن وظيفه بوده بايد بجا آورد، يعنى اگر نماز ادائى كه قضا شده و قصر بوده، به صورت قصر و اگر تمام بوده به صورت تمام و پسرها و مردها بايد حمد و سوره نماز قضاى صبح، مغرب و عشا را نيز بلند بخوانند.

كسى كه براى ميت نماز قضا مى خواند بايد مطابق وظيفه خودش عمل كند، مثلا اگر نمازگزار مرد است و براى ميتى كه زن است نماز مى خواند، بايد حمد و سوره نمازهاى جهرى را بلند بخواند.

- كيفيّت برخى از نمازهاى مستحب كه از اهميت بيشترى برخوردار است به زائران تعليم داده شود، مثل نوافل يوميه، نماز شب، نماز غفيله، نماز حضرت جعفر، نماز زيارت، نماز حضرت ولى عصر (عج) و نماز حاجت.

- در مدينه منوره، چنانچه زائر بداند كه ده روز در مدينه مى ماند، ميتواند روزه قضا بجا آورد، و چنانچه روزه قضا ندارد، مى تواند روزه مستحبى بگيرد. ولى چنانچه مسافر است نميتواند روزه قضا بگيرد ولى ميتواند سه روز روزه مستحب براى برآورده شدن حاجاتش بگيرد و روزه ديگرى صحيح نيست. اين سه روز، روزه از موارد استثناء روزه در سفر است. به نظر برخى از فقهاء احتياط آن است كه روزهاى چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه باشد.

- نمازهاى مستحب را چنانچه در روضة النّبى يا ساير اماكن مقدس ازدحام بود يا امكان توقف نبود، مى توانند در حال ايستاده يا نشسته يا با ركوع و سجود اشارهاى و حتى در حال راه رفتن بخوانند.

- به زائر گفته شود كه براى امواتشان ميتوانند نماز قضا بخوانند و براى زندگان ميتوانند نمازى خوانده و ثوابش را به آنان هديه كنند. در كيفيت زيارت به نيابت از خويشان و ملتمسين دعا ميتوان اين روايت را براى زائران خواند:

عَلِىِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْحَضْرَمِىِّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: «رَجَعْتُ مِنْ مَكَّةَ فَلَقِيتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى (ع) فِى الْمَسْجِدِ وَ هُوَ قَاعِدٌ فِيمَا بَيْنَ الْقَبْرِ وَ الْمِنْبَرِ فَقُلْتُ: يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّى إِذَا خَرَجْتُ إِلَى مَكَّةَ رُبَّمَا قَالَ لِىَ الرَّجُلُ طُفْ عَنِّى أُسْبُوعاً وَ صَلِّ رَكْعَتَيْنِ فَأَشْتَغِلُ عَنْ ذَلِكَ. فَإِذَا رَجَعْتُ لَمْ أَدْرِ مَا أَقُولُ لَهُ.

قَالَ: إِذَا أَتَيْتَ مَكَّةَ فَقَضَيْتَ نُسُكَكَ فَطُفْ أُسْبُوعاً وَ صَلِّ رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ قُلِ: اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا الطَّوَافَ وَ هَاتَيْنِ الرَّكْعَتَيْنِ عَنْ أَبِى وَ أُمِّى وَ عَنْ زَوْجَتِى وَ عَنْ وُلْدِى وَ عَنْ حَامَّتِى وَ عَنْ جَمِيعِ أَهْلِ بَلَدِى حُرِّهِمْ وَ عَبْدِهِمْ وَ أَبْيَضِهِمْ وَ أَسْوَدِهِمْ. فَلَا تَشَاءُ أَنْ قُلْتَ لِلرَّجُلِ: إِنِّى قَدْ طُفْتُ عَنْكَ وَ صَلَّيْتُ عَنْكَ رَكْعَتَيْنِ إِلَّا كُنْتَ صَادِقاً. فَإِذَا أَتَيْتَ قَبْرَ النَّبِىِّ (ص) فَقَضَيْتَ مَا يَجِبُ عَلَيْكَ فَصَلِّ رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ قِفْ عِنْدَ رَأْسِ النَّبِىِّ (ص) ثُمَّ قُلْ: السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا نَبِىَّ اللَّهِ مِنْ أَبِى وَ أُمِّى وَ زَوْجَتِى وَ وُلْدِى وَ جَمِيعِ حَامَّتِى وَ مِنْ جَمِيعِ أَهْلِ بَلَدِى حُرِّهِمْ وَ عَبْدِهِمْ وَ أَبْيَضِهِمْ وَ أَسْوَدِهِمْ. فَلَا تَشَاءُ أَنْ تَقُولَ لِلرَّجُلِ: إِنِّى أَقْرَأْتُ رَسُولَ اللَّهِ (ص) عَنْكَ السَّلَامَ إِلَّا كُنْتَ صَادِقاً» (1)

ابراهيم حضرمى گفت: از مكه برگشتم به مدينه آمدم امام موسى بن جعفر (ع) را در مسجد النبى (ص) در روضه شريف بين قبر و منبر نشسته يافتم. به آن حضرت گفتم: اى پسر رسول خدا زمانى كه به سوى مكه ميآيم افرادى به من ميگويند: براى ما طوافى و دو ركعت نماز انجام بده و من فراموش ميكنم وقتى برميگردم نميدانم به او چه بگويم.

امام موسى بن جعفر فرمود: وقتى به مكه آمدى و اعمالت را انجام دادى پس طوافى با دو ركعت نماز انجام بده و بگو: خدايا اين طواف و نماز از پدر و مادر و همسر و فرزندان و خويشان و همشهريان من بنده و آزاد و سفيد و سياه باشد. پس هر كسى كه به ديدن تو آمد و به او گفتى: برايت طواف و نمازى انجام دادم راستگو خواهى بود.

زمانى كه به مدينه رسيدى و به زيارت قبر پيامبر رفتى و آنچه وظيفه تو ميباشد انجام دادى دو ركعت نماز بخوان و بالاسر پيامبر بايست و بگو: سلام بر تو اى پيامبر خدا از طرف پدر و مادر و همسر و فرزندان و خويشان و همشهريان من بنده و آزاد و سفيد و سياه آنان. پس هر كسى كه به ديدن تو آمد و به او بگويى: سلامت را به رسول خدا رساندم، راستگو خواهى بود»

إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِى إِبْرَاهِيمَ (ع) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَحُجُّ فَيَجْعَلُ حَجَّتَهُ وَ عُمْرَتَهُ أَوْ بَعْضَ طَوَافِهِ لِبَعْضِ أَهْلِهِ وَ هُوَ عَنْهُ غَائِبٌ بِبَلَدٍ آخَرَ. قَالَ: قُلْتُ: فَيَنْقُصُ ذَلِكَ مِنْ أَجْرِه؟ قَالَ: لَا. هِىَ لَهُ وَ لِصَاحِبِهِ وَ لَهُ أَجْرٌ سِوَى ذَلِكَ بِمَا وَصَلَ.

قُلْتُ: وَ هُوَ مَيِّتٌ، هَلْ يَدْخُلُ ذَلِكَ عَلَيْهِ؟ قَالَ: نَعَمْ حَتَّى يَكُونُ مَسْخُوطاً عَلَيْهِ فَيُغْفَرُ لَهُ أَوْ يَكُونُ مُضَيَّقاً عَلَيْهِ فَيُوَسَّعُ عَلَيْهِ. قُلْتُ: فَيَعْلَمُ هُوَ فِى مَكَانِهِ أَنَّ عَمَلَ ذَلِكَ لَحِقَهُ؟ قَالَ: نَعَمْ. قُلْتُ: وَ إِنْ كَانَ نَاصِباً يَنْفَعُهُ ذَلِكَ؟ قَالَ: نَعَمْ يُخَفَّفُ عَنْهُ.» (2)

اسحاق بن عمار از امام هفتم موسى بن جعفر پرسيد: مردى به حج ميآيد پس حج يا عمره يا بعضى از طوافها را براى برخى از خويشانش كه به مكه نيامدهاند قرار ميدهد، آيا از اجر و ثوابش كم ميشود؟

امام فرمود: نه. ثواب آن عمل براى او و كسى كه نيت كرده نوشته ميشود و افزون بر آن، ثواب ديگرى به او داده ميشود به سبب صله رحمى كه انجام داد.

به امام گفت: اگر آن فردى كه برايش طواف يا عمره انجام ميدهيم مرده باشد، آيا ثوابى به او ميرسد؟

امام فرمود: آرى تا جايى كه ممكن است ميت مورد غضب خداوند واقع شده باشد و به سبب اين عمل آمرزيده شود يا در جايگاه تنگى باشد بر او گشايش دهند.

به امام گفت: آيا ميت در آنجايى كه دفن است ميفهمد من براى او اعمال عمره و طواف انجام دادهام و ثواب آن عمل به او ميرسد؟ امام فرمود: آرى.

به امام گفت: اگر ميت از دشمنان اهل بيت باشد، آيا طواف و عمره براى او انجام دهيم به او سودى ميبخشد؟

امام فرمود: آرى سبب تخفيف در عذاب او ميشود.

- اگر در كاروان كودكى باشد كه ميخواهند او را محرم كنند، بايد پيش از رفتن به ميقات، نسبت به احرام و كيفيت اعمال آنها توضيح لازم داده شود. در ضمن، والدين نسبت به احرام كودكان توصيه و تشويق نشوند، چون احرام آنها مشكلاتى به همراه دارد، گفتنى است كه به امور زير بايد توجه داشت:

كودك پسر بايد ختنه شده باشد.

هرمقدار از اعمال را كه ميتواند بايد خودش بجا آورد و بقيه را بايد كمكش كنند يا از طرف او انجام دهند.

لباس احرامش تا پايان اعمال بايد پاك باشد.

در حال طواف بايد با طهارت باشد.

در حال طواف و سعى بايد بيدار باشد.

در حال طواف شانه چپ كودك بايد به طرف كعبه باشد.

- نماز طواف را اگر ميتواند خودش بخواند و كسى هم به نيابت از او بجا آورد.

ص:13

ص:14

- با توجه به سرد بودن هوا، كاروانهاى مدينه قبل حتى الامكان غسل و پوشيدن لباس احرام را در هتل انجام دهند، زيرا دوره سرماخوردگى در آنجا بسيار طولانى و سخت است و موجب اختلال در انجام مطلوب اعمال مى شود.

- براى كاروانهاى مدينه بعد كه در جحفه محرم ميشوند، غسل احرام توصيه و تأكيد نشود زيرا با توجه به اين كه زنان در ماشينهاى كولردار و مردان در ماشين هاى مكشوف مينشينند احتمال سرماخوردگى زائران بسيار زياد است.

- بهتر است زائران به نيت غسل ما فى الذمه غسلى انجام بدهند، چون در برخى موارد پيش آمده كه زائر غسل واجب، مثل جنابت يا غسل مسّ ميّت بر عهده اش بوده و از آن خبر نداشته و پس از اعمال متوجّه شده است. البته زائران مدينه قبل اين غسل را در مدينه انجام دهند و زائران مدينه بعد در ايران. در ضمن به زائران تذكر داده شود با اين غسل نمى توان نماز خواند و براى نماز بايد وضو گرفت.

- قبل از رفتن به داخل مسجد شجره، زائران نسبت به جغرافياى مسجد، محل وضو و غسل توجيه شوند و محلى را براى جمع شدن پس از احرام مشخص نماييد تا زائران به راحتى بتوانند اعمال را انجام دهند و كسى گم نشود. هم چنين تذكر داده شود كه كسى در محوطه بين وضو خانه و مسجد مُحرم نشود.

- در هنگام محرم كردن زائران سعى شود براى زائران كاروانهاى ديگرمزاحمت ايجاد نشود. لازم نيست براى احرام و تلبيه، زائران به دور مسجد چرخانيده شوند تا با سرو صدا و شلوغ كردن، حال دعا از ديگران سلب شود. در پاسخ به لبيك ها به زائران تذكر داده شود كه با صداى بلند پاسخ ندهند چون ضرورتى ندارد و مزاحمت براى ديگران است.

- اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعت مسجد شجره شد، لازم است زائران را به شركت در نماز جماعت راهنمايى نماييد و از تكرار لبيك به صورت دسته جمعى و با صداى بلند بپرهيزند.

- به خلاف احرام در مسجد شجره، در بقيه ميقاتها مسجد خصوصيت ندارد، و احرام در بيرون مسجد نيز صحيح است لذا بردن زائران به ويژه افراد معذور داخل مسجد لازم نيست.

- كسانى كه نياز به تلقين لبيك دارند قبلًا شناسايى شوند تا در ميقات جداى از جمع براى آنها لبيك ها گفته شود.

- اگر زائران پس از خواندن نماز واجب محرم مى شوند، به استحبابِ احرامِ پس از نماز عمل شده و نيازى به خواندن نمازهاى مستحب احرام نيست، بلكه محرم شدن پس از نماز واجب (ادا يا قضا) از نماز مستحب افضل است.

- چون فتواى مشهور فقهاء لزوم احرام در داخل مسجد شجره است- بجز بانوان معذور- همه زائران را بايد به داخل مسجد برد تا محرم شوند و احتياط احرام در مسجد قديم نيز قابل ارجاع به فالاعلم است.

- هر چند به زبان آوردن نيّت احرام و ساير اعمال، واجب نيست ولى برخى از فقهاء مستحب دانستهاند و نيز قصد ترك محرّمات را نيز عده اى لازم دانستهاند اگر براى احرام عمره تمتع اين گونه گفته شود مناسب است:

" به قصد شروع اعمال عمره تمتع و انجام آنها و ترك محرمات احرام، محرم مى شوم به احرام عمره تمتع ... قربة الى الله."

- براى گفتن لبيك، چون برخى از فقهاء وصل به سكون و وقف به حركت را خلاف احتياط مى دانند و بعضى نيز گفتن لبيك پنجم را لازم نمى دانند اگر لبيك به سه صورت گفته شود و زائران جواب بدهند و به همين سه بار نيز اكتفا شود، كافى است:

بار اول جمله به جمله. هر چند با وقف به حركت و وصل به سكون و همراه با لبيك پنجم باشد.

بار دوم به همين شيوه بدون لبيك پنجم.

بار سوم با مراعات وقف به سكون و وصل به حركت.

- اگر كاروان كمتر از ده روز در مدينه اقامت دارند، در مسجد شجره نمازشان شكسته است.

- كسانى كه شك در استطاعت خود براى حجّ دارند و به يقين نرسيدهاند، هر چند وظيفه آنها حجّ واجب نيست ولى ميتوانند به نيّت وظيفه فعليّه محرم شوند تا اگر بعداً معلوم شد مستطيع بودهاند، اعمال انجام شده كافى باشد.

- پيش از حركت از ميقات، داخل اتوبوس ها از همه زائران سؤال شود كه آيا همه آنها داخل مسجد شجره به نيت احرام عمره لبيك گفتهاند يا نه تا چنانچه كسى باقى مانده يا شك دارد، همانجا بتواند به مسجد برود و محرم شود.

- در ميقات جحفه نيز از احرام سؤال شود تا پيش از حركت و بيرون رفتن از ميقات نسبت به احرام تمام زائران اطمينان حاصل شود.

- برخى از محرمات احرام، مثل نگاه در آينه، زدودن مو از بدن و استفاده از عطر و صابون و اشياء خوشبو و پوشاندن سر براى مردان و صورت براى بانوان و حرام بودن زن و مرد بر يكديگر و نيزاستحباب تكرار تكبير تلبيه تا نزديك مكّه، عدم لزوم بيدار بودن در بين راه- چون برخى از زائران تصور مى كنند كه نبايد بخوابند- تذكر داده شود.

- نسبت به نگاه در آينه اتومبيل، گاهى يادآورى آن ضرر بيشترى دارد، چون معمولا حركت زائران در شب است و توجهى به آينه ندارند و اگر بى توجه نگاهشان به آينه بيافتد اشكال ندارد و يادآورى آن گاهى سبب نگاه كردن ميشود. نسبت به محل اسكان و هتل، چون غالباً در سالن انتظار، راهروها، و دستشوييها آينه وجود دارد، بهتر است در بدو ورود به هتل، اين تذكر داده شود.

- در صورت امكان اگر آقايان در جلوى اتوبوس و خانم ها عقب آن بنشينند و همسران كنار يكديگر نباشند، بهتر است.

- در ميقات يا در بين راه و در بدو ورود به مكّه، زمان رفتن براى اعمال را يادآورى فرمائيد.

ص:15

ص:16

- از آنجا كه مسجد تنعيم ابتداى حدود حرم است، زائران را به ورود به حرم توجه داده و دعاى كوتاه ورود به حرم را بخوانيد بسيار مناسب است. همچنين مى توانيد مسجد تنعيم و منطقه شهداى فخ را نيز به آنها نشان دهيد.

- از آنجا كه تعداد لباس احرام آقايان حداقل دوتكه است و بيشتر از آن در صورتى كه شرايط لباس احرام را داشته باشد بلا اشكال است، در فصل سرما به آنان يادآورى شود كه پوشيدن بيش از دو جامه احرام بلا اشكال است. كشيدن پتو بر روى خود براى جلوگيرى از سرما اشكال ندارد ولى آقايان آن را بر سر نيندازند و خانم ها بر صورت خود. چنانچه اين پتو دوخته باشد آقايان نبايد بر دوش خود بيندازند ولى دوخته بودن حواشى آن به فتواى برخى از فقها بلا اشكال است.

- كسى كه براى عمره تمتع محرم شده، وقتى خانه هاى مكّه را ببيند، نبايد لبيك بگويد لذا اين مسأله، هنگام رفتن به مكّه تذكر داده شود.

- كسانى كه بعد از تمام شدن اعمال تمتع، براى انجام عمره مفرده از مكّه به مسجد تنعيم مى روند، چند دستهاند:

مقلّدان فقهائى كه استظلال در شب و در شهر مكّه، هر دو را جايز نميدانند. اين گروه نمى توانند حتى در شب با ماشين سقف دار از تنعيم بيايند و بايد در ماشين مكشوف سوار شوند.

مقلدان فقهائى (1) كه استظلال در شهر مكّه را جايز ميدانند ميتوانند، شب يا روز در ماشين مسقف سوار شوند.

مقلدان فقهائى كه استظلال در شهر مكّه را جايز نميدانند ولى استظلال در شب را حرام نميدانند، ميتوانند در شب از تنعيم با ماشين مسقف به مسجد الحرام بروند.

يادآورى مى شود اكثر مراجع تقليد كه استظلال در شب و در شهر مكّه را جايز نمى دانند، فتواى صريح ندارند بلكه احتياط فرمودهاند كه در اين موارد با مراجع به فالاعلم مى توانند مسئله سوار شدن در ماشين مسقف را حل كنند.

- ميان وقت ورود به مكه و وقت حركت زائران به سوى مسجدالحرام براى انجام اعمال، حتماً فاصله باشد تا زائران پس از تحويل اتاق ها و استقرار و استراحت و تجديد قوا براى اعمال آماده شوند. تجارب سالهاى گذشته نشان مى دهد بهترين و خلوت ترين وقت براى انجام اعمال، يك ساعت و نيم پس از نماز صبح است. لذا بهتر است زائران پس از صرف صبحانه حدود ساعت شش و نيم يا هفت، (آنهم با لحاظ مسأله استظلال در شهر مكّه) براى اعمال به مسجد الحرام برده شوند.

- بهتر است كه زائران را به دو دسته توانمند و افراد بيمار و ناتوان تقسيم كرد و در مرحله اول، گروه اول اعمال را انجام دهند و در مرحله دوم با همكارى زائران داوطلب، گروه دوم را در وقت مناسب براى انجام اعمال به حرم برد. با اين رويه، هم حركت كُند زائران ناتوان در حركت گروهى اخلال ايجاد نمى كند و هم زائران ناتوان و بيمار با مراقبت و همراهان بيش تر، اعمال خود را به راحتى انجام مى دهند.

- استظلال در شهر مكّه و نيز عرفات و منا، بجز آيه الله زنجانى- كه جايز نمى دانند- بهجت، تبريزى، خامنه اى، خويى و سيستانى- احتياط واجب دارند- مابقى مراجع استظلال را مجاز مى شمرند. در مورد مراجعى كه احتياط واجب دارند نيز مى توان با رجوع به فالاعلم يا مرجع مساوى، استظلال را تجويز كرد.

- زائران در زمانى براى انجام اعمال به مسجد الحرام برده شوند كه در اثناء آن به نماز جماعت و شستشوى مسجد برخورد نكنند. يادآورى مى شود كه فرصت نماز مغرب تا عشاء و ظهر تا عصر و عصر تا مغرب كوتاه است ولى فرصت نماز صبح تا نماز ظهر و نماز عشاء تا صبح زياد است و شستشوى مسجد نيز بيشتر در وقت خلوت مطاف مثل ساعت يك بامداد صورت مى گيرد.

- چنانچه در اثناء طواف يا سعى نماز جماعت برگزار شد، تا آخرين فرصت امكان به طواف يا سعى ادامه داده شود تا اگر ممكن شد طواف يا سعى را به پايان برسانند.

- چنانچه پس از طواف، اذان گفته شد يا وقت اذان نزديك بود، سعى را شروع نكنند.

- چنانچه زائران در بين اعمال به نماز برخورد كردند، بايد در نقطهاى مشخص طواف و سعى خود را قطع كنند و جاى آنرا به خاطر بسپارند و پس از نماز، از همان نقطهاى كه طواف يا سعى را رها كرده اند، اعمال را ادامه دهند و آن را به اتمام برسانند. اما در مورد كفايت اين ادامه دادن، چنانچه فاصله بين نماز و ادامه اعمال زياد نباشد، طواف و سعى صحيح است ولى با فاصله زياد، بايد به نظر مرجع تقليد رجوع كرد.

- با توجه به محو شدن خط تيره مقابل حجرالاسود، براى نيّت آغاز طواف، اگر به زائران گفته شود كه از چند متر جلوتر قصدشان اين باشد كه از مقابل حجرالاسود طواف را شروع و به همان جا ختم ميكنند، اشكال ندارد و لازم نيست متوجه باشند كه كدام نقطه به طور دقيق مقابل حجرالاسود است.

- براى شروع طواف هرگز نبايد زائران را از مقابل حجرالاسود يا نزديك آن به داخل صف طواف كنندگان برد زيرا موجب اذيّت و مزاحمت براى طواف كنندگان است. به همين جهت بهتر است نقطهاى دورتر از حجرالاسود بدون نيت وارد مطاف شد و به تدريج وارد مطاف و نزديك به كعبه شد تا به نقطه آغاز طواف (حجرالاسود) رسيد. در پايان طواف نيز براى رفتن به محل نماز طواف (پشت مقام ابراهيم) آرام آرام بدون نيّت طواف همراه جمعيت به راه خود ادامه داده تا به راحتى بتوان از صف طواف كنندگان خارج شد.

- جزئيات مسائل شك در تعداد دورهاى طواف و سعى نبايد گفته شود چون همين امر سبب شك و وسواس زائران مى شود. بلكه بايد به طول كلى گفته شود كه اگر شك و شبهه يا سؤالى پيش آمد، با ترديد اعمال را ادامه ندهند و حتماً با مراجعه به روحانى كاروان حكم مسأله را بپرسند و سپس مطابق وظيفه عمل نمايند.

- اين مسأله به زائران يادآورى شود كه چنانچه در عملى اشكالى به نظرتان رسيد يا مشكل پيش آمد، با اعاده كل اعمال عمره مشكل حل نخواهد شد، بلكه بايد ضمن مراجعه به روحانى كاروان مورد اشكال مشخص و چنانچه نياز به اصلاح، تكميل يا اعاده بود، عمل شود.

- مسجد الحرام به" حياط وسط" كه كعبه در آن قرار دارد و شبستان هاى اطراف آن اطلاق مى شود ولى مسعى و محوطه اطراف مسجد كه سنگفرش شده و با ديوارهاى نردهاى محصور است جزو مسجد نيست و احكام مسجد را ندارد.

- كسانى كه براى نماز طواف عمره يا طواف زيارت نايب مى گيرند، بايد خودشان هم نماز طواف را بخوانند.

- كسانى كه با ويلچر در طبقه دوم طواف داده مى شوند، بايد نايب بگيرند و ترتيب را نيز بايد مراعات كنند. بايد دقت كرد كه به جاى طبقه دوم، طواف در پشت بام مسجد الحرام واقع نشود. چنين اتفاقى از عربهايى كه ويلچر دارند به طور مكرر واقع شده است.

- سعى بين صفا و مروه بايد بين الجبلين باشد. به شهادت اهل اطلاع، ستونهاى گنبد صفا روى كوه است. قسمت شيب دار نيز جزء مروه است و آخرين در خروجى آن در سمت راست، روى كوه است. بنابراين زدن پاشنه پا به روى صخره ضرورتى ندارد.

- هروله براى زنان مستحب نيست و چنانچه سهواً انجام دادند مبطل سعى نيست و برنگردند. مردان نيز اگر هروله را فراموش كردند براى بجا آوردن آن بر نگردند.

- ممكن است در وقت ازدحام افراد ناتوان را كه با ويلچر سعى ميكنند در طبقه همكف راه ندهند و آنها را به طبقه دوم يا پشت بام مسجد الحرام راهنمايى كنند، بايد توجه داشت چون طبقه دوم و پشت بام بالاتر از صفا و مروه است، سعى در آنجا كافى نيست، بلكه اين افراد بايد براى سعى نايب بگيرند.

- تقصير مكان معينى ندارد ولى مرسوم است كه بر مروه تقصير مى كنند، ياد آورى اين نكته لازم است كه سمت چپ مروه قسمتى افزوده شده و ميتوان زائران را به آن قسمت هدايت كرد تا مزاحمتى براى ديگران نباشد و بانوان بتوانند به دور از چشم نامحرمان تقصير كنند.

ص:17

ص:18

- محل احرام حجّ شهر مكّه است. بعضى از فقهاء تمام شهر مكّه فعلى را براى احرام كافى مى دانند و برخى ديگر به احتياط واجب احرام حجّ را در مكّه قديم گفته اند. در اين مورد ميتوان با ارجاع دادن احتياط واجب زائران را در مكه فعلى محرم كرد.

- كسانى كه اعمال مكّه را بايد پيش از وقوف بجاى آورند، بايد شناسايى شوند و در وقت مناسب اعمال خود را انجام دهند و چنانچه تا رفتن به عرفات فاصلهاى وجود دارد حتماً به آنان يادآورى شود كه در اين فاصله محرم هستيد و بايد از محرمات احرام پرهيز كنيد.

- حتماً قبل از محرم شدن به احرام حج، محرمات احرام را براى زائران تكرار كرده و به او گفته شود تا تقصير واقع نشده تمام محرمات احرام را بايد ترك كند.

- كسانى كه اعمال مكه را بر وقوفين مقدم ميدارند حتماً بايد محرم به احرام حج شوند و پس از آن اعمال را انجام بدهند و به آنان گوشزد شود كه تا تقصير در روز عيد را پس از رمى جمره و قربانى انجام ندادهاند بايد محرمات احرام را مراعات كنند.

- قبل از ورود به عرفات به اعمال خرافى بعضى از زائران اشاره شود تا زائران از انجام آن خوددارى كنند.

- با توجه به كمبود امكانات در عرفات و منا به زائران زن توصيه شود لباس به مقدار كافى به دنبال خود داشته باشند تا به لباس شستن در اين دو مكان مقدس نياز پيدا نكنند و به زائران مرد نيز توصيه شود لباسهاى دوخته را براى پس از قربانى و تقصير همراه خود بياورند.

- مشكلات و سختيهاى عرفات تا منا؛ بايد براى زائران در جلسات مكه گفته شود زيرا بيشتر آنان با زندگى راحت و مرفه انس گرفتهاند. وقتى با جامه احرام به بيابان عرفات و مشعر و منا پاى نهند و زندگى چادر نشينى را تجربه ميكنند و به سختى و زحمت ميافتند ممكن است زبان به اعتراض گشايند. پس بايد قبلًا آنان را توجيه كرد. و به گفته شاعر:

در بيابان گر به عشق كعبه خواهى زد قدم

سرزنشها گر كند خوار مغيلان غم مخور

- بايد حاجيان براى تحمّل برخى سختيها آمادگى پيدا كنند بخصوص به هنگام حركت به عرفات و وقوف در عرفات و سپس كوچ به مشعر و منا و از منا تا مكه و ايام وقوفشان در منا. آنها بايد آمادگى پذيرش مشكلات ايام تشريق را داشته باشند. چه بسا در حركتشان از عرفات به سوى مشعر با ترافيك و راه بندان مواجه شوند و مجبور باشند مسافتى را پياده طى كنند و يا در وقوفشان در مشعر بايد پذيراى سرما و باد و باران باشند. اگر اين آمادگى روحى و روانى در زائران ايجاد شده باشد، روحانى بسيار آسانتر ميتواند تصميم گيرى كند و زائران با نشاطى بيشتر در جهت حركت به سوى مشعر الحرام براى انجام تكليف گام بر خواهند داشت و از انجام تكليف لذّت خواهند برد. البته بايد توجه داشت كه خبر از مشكلات اعمال براى آماده سازى روحى زائران نبايد با ايجاد نگرانى و دلهره خلط شود.

- در اين جا به تناسب موضوع، فرازى از خطبه قاصعه را مرور مى كنيم. اين خطبه نكات زيبايى براى انسان سازى دارد، خطبه قاصعه را بايد قبل از رفتن به عرفات براى زائران خواند تا از زبان مولى با ارزش حقيقى حج و مناسك آشنا شوند:

«أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ اخْتَبَرَ الْأَوَّلِينَ مِنْ لَدُنْ آدَمَ ص إِلَى الْآخِرِينَ مِنْ هَذَا الْعَالَمِ بِأَحْجَارٍ لَا تَضُرُّ وَ لَا تَنْفَعُ وَ لَا تُبْصِرُ وَ لَا تَسْمَعُ فَجَعَلَهَا بَيْتَهُ الْحَرَامَ الَّذِى جَعَلَهُ لِلنَّاسِ قِيَاماً ثُمَ وَضَعَهُ بِأَوْعَرِ بِقَاعِ الْأَرْضِ حَجَراً وَ أَقَلِّ نَتَائِقِ الدُّنْيَا مَدَراً وَ أَضْيَقِ بُطُونِ الْأَوْدِيَةِ قُطْراً بَيْنَ جِبَالٍ خَشِنَةٍ وَ رِمَالٍ دَمِثَةٍ وَ عُيُونٍ وَشِلَةٍ وَ قُرًى مُنْقَطِعَةٍ لَا يَزْكُو بِهَا خُفٌّ وَ لَا حَافِرٌ وَ لَا ظِلْفٌ ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ ع وَ وَلَدَهُ أَنْ يَثْنُوا أَعْطَافَهُمْ نَحْوَهُ فَصَارَ مَثَابَةً لِمُنْتَجَعِ أَسْفَارِهِمْ وَ غَايَةً لِمُلْقَى رِحَالِهِمْ تَهْوِى إِلَيْهِ ثِمَارُ الْأَفْئِدَةِ مِنْ مَفَاوِزِ قِفَارٍ سَحِيقَةٍ وَ مَهَاوِى فِجَاجٍ عَمِيقَةٍ وَ جَزَائِرِ بِحَارٍ مُنْقَطِعَةٍ حَتَّى يَهُزُّوا مَنَاكِبَهُمْ ذُلُلًا يُهَلِّلُونَ لِلَّهِ حَوْلَهُ وَ يَرْمُلُونَ عَلَى أَقْدَامِهِمْ شُعْثاً غُبْراً لَهُ قَدْ نَبَذُوا السَّرَابِيلَ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَ شَوَّهُوا بِإِعْفَاءِ الشُّعُورِ مَحَاسِنَ خَلْقِهِمُ ابْتِلَاءً عَظِيماً وَ امْتِحَاناً شَدِيداً وَ اخْتِبَاراً مُبِيناً وَ تَمْحِيصاً بَلِيغاً جَعَلَهُ اللَّهُ سَبَباً لِرَحْمَتِهِ وَ وُصْلَةً إِلَى جَنَّتِهِ وَ لَوْ أَرَادَ سُبْحَانَهُ أَنْ يَضَعَ بَيْتَهُ الْحَرَامَ وَ مَشَاعِرَهُ الْعِظَامَ بَيْنَ جَنَّاتٍ وَ أَنْهَارٍ وَ سَهْلٍ وَ قَرَارٍ جَمَّ الْأَشْجَارِ دَانِىَ الثِّمَارِ مُلْتَفَّ الْبُنَى مُتَّصِلَ الْقُرَى بَيْنَ بُرَّةٍ سَمْرَاءَ وَ رَوْضَةٍ خَضْرَاءَ وَ أَرْيَافٍ مُحْدِقَةٍ وَ عِرَاصٍ مُغْدِقَةٍ وَ رِيَاضٍ نَاضِرَةٍ وَ طُرُقٍ عَامِرَةٍ لَكَانَ قَدْ صَغُرَ قَدْرُ الْجَزَاءِ عَلَى حَسَبِ ضَعْفِ الْبَلَاءِ وَ لَوْ كَانَ الْإِسَاسُ الْمَحْمُولُ عَلَيْهَا وَ الْأَحْجَارُ الْمَرْفُوعُ بِهَا بَيْنَ زُمُرُّدَةٍ خَضْرَاءَ وَ يَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ وَ نُورٍ وَ ضِيَاءٍ لَخَفَّفَ ذَلِكَ مُصَارَعَةَ الشَّكِّ فِى الصُّدُورِ وَ لَوَضَعَ مُجَاهَدَةَ إِبْلِيسَ عَنِ الْقُلُوبِ وَ لَنَفَى مُعْتَلَجَ الرَّيْبِ مِنَ النَّاسِ وَ لَكِنَّ اللَّهَ يَخْتَبِرُ عِبَادَهُ بِأَنْوَاعِ الشَّدَائِدِ وَ يَتَعَبَّدُهُمْ بِأَنْوَاعِ الْمَجَاهِدِ وَ يَبْتَلِيهِمْ بِضُرُوبِ الْمَكَارِهِ إِخْرَاجاً لِلتَّكَبُّرِ مِنْ قُلُوبِهِمْ وَ إِسْكَاناً لِلتَّذَلُّلِ فِى نُفُوسِهِمْ وَ لِيَجْعَلَ ذَلِكَ أَبْوَاباً فُتُحاً إِلَى فَضْلِهِ وَ أَسْبَاباً ذُلُلًا لِعَفْوِهِ.» (1)

مگر كعبه، خانه پاك خدا را نمى بينيد؟ خداوند انسانها را از زمان آدم تا انسان هاى آخرين اين جهان، با سنگهائى كه نه زيان مى رسانند و نه نفع مى بخشند، نه مى بينند و نه مى شنوند آزمايش نموده اين سنگ ها را خانه محترم خود قرار داده، و آن را موجب پايدارى و پا بر جائى مردم گردانيده است. سپس آن را در پر سنگلاخ ترين مكان ها و بى گياه ترين نقاط زمين، و كم فاصله ترين دره ها قرار داد.

در ميان كوههاى خشن، رملهاى فراوان، چشمه هاى كم آب، و آبادى هاى از هم جدا و پر فاصله، كه نه شتر، و نه اسب و گاو و گوسفند هيچكدام در آن به راحتى زندگى نمى كند و سپس آدم و فرزندانش را فرمان داد كه به آن سو توجه كنند و آن را مركز تجمع و سر منزل مقصود و باراندازشان گردانيد، تا افراد از اعماق قلب به سرعت از ميان فلات و دشت هاى دور، و از درون واديها و دره هاى عميق، و جزائر از هم پراكنده ى درياها، به آن جا روى آوردند، تا به هنگام سعى شانه ها را حركت دهند و لا اله الا اللّه گويان اطراف خانه طواف كنند، و با موهاى آشفته و بدن هاى پر گرد و غبار به سرعت حركت كنند، لباسهائى كه نشانه شخصيت ها است كنار انداخته و با اصلاح نكردن موها قيافه خود را تغيير دهند.

اين آزمونى بزرگ، امتحانى شديد و آزمايشى آشكار و پاكسازى و خالص گردانيدنى موثر است كه خداوند آنرا سبب رحمت و رسيدن به بهشتش قرار داده است.

اگر خداوند خانه محترمش و محلهاى انجام وظائف حج را در ميان باغها و نهرها و سرزمينهاى هموار و پر درخت و پر ثمر، مناطقى آباد و داراى خانه و كاخهاى بسيار و آبادى هاى به هم پيوسته، در ميان گندم زارها و باغهاى خرم و پر گل و گياه، در ميان بستان هاى زيبا و پر طراوت و پر آب، در وسط باغستانى بهجتزا و جاده هاى آباد قرار مى داد به همان نسبت كه آزمايش و امتحان ساده تر بود پاداش و جزاء نيز كمتر بود.

و اگر پى و بنيان خانه «كعبه» و سنگ هائى كه در بناى آن بكار رفته از زمرد سبز و ياقوت سرخ و نور و روشنائى بود، شك و ترديد ديرتر در سينه هاى (ظاهر بينان) رخنه مى كرد و كوشش ابليس بر قلبها كمتر اثر مى گذاشت و وسوسه هاى پنهانى از مردم منتفى مى گشت. اما خداوند بندگانش را با انواع شدائد مى آزمايد و با انواع مشكلات دعوت به عبادت مى كند و به اقسام گرفتاريها مبتلا مى نمايد تا تكبر را از قلبهايشان خارج سازد، و خضوع و آرامش را در آنها جايگزين نمايد.

بابهاى فضل و رحمتش را به رويشان بگشايد و وسائل عفو خويش را به آسانى در اختيارشان قرار دهد.» (2)

- وقوف به عرفات از ظهر روز نهم آغاز مى شود. بنابراين زمان حركت به سوى عرفات به گونه اى بايد تنظيم شود كه حجّاج قبل از ظهر در عرفات حاضر باشند. پس لازم نيست كاروان بعد از ظهر روز هشتم به عرفات حركت كند. بلكه ميتوان با گذشتن پاسى از شب به عرفه رفت و با فرض حل مشكل استظلال، از ماشين مسقف استفاده كرد.

- وقت وقوف از ظهر تا مغرب است و واجب است حاجيان در اين مدت در صحراى عرفات باشند و از حدود آن خارج نشوند، بنابراين نسبت به حدود عرفات، كه امروزه با تابلوهاى بزرگ زرد رنگ مشخص شده است توجيه شوند و حتى المقدور از تردد در جاهاى مختلف عرفات نيز بپرهيزند كه احتمال گم شدن آنها زياد است و در صورت گم شدن ممكن است از اعمال باز بمانند.

- تابلوهاى مشاعر مقدس به رنگ هاى ذيل است:" عرفات: زرد رنگ"،" مشعرالحرام: بنفش"، منا: آبى"

- اگر شب زنده دارى شب نهم در عرفات، موجب خستگى و خواب آلودگى زائران براى مراسم ظهر عرفه مى شود، بهتر است زائران را به خوابيدن در شب نهم توصيه كرد.

- سنگهاى رمى را ميتوان از كوههاى مكه و از مكان هاى مباح جمع كرد، امّا از آنجا كه عرفات خارج از حرم است و سنگ رمى بايد از حرم باشد، نمى توان سنگ رمى را از عرفات جمع كرد.

- قبل از رفتن به عرفات در مكه با عوامل كاروان نسبت به انتقال زائران از عرفات به مشعر و منا هماهنگى شود و برنامهاى براى انتقال ضعفا از عرفات به مشعر الحرام و منا چيده شود به گونهاى كه وقوف مشعر را درك كنند و به منا برسند.

- با توجه به اينكه اكثر زائران تلفن همراه دارند، شماره تلفن هاى همراه آنان نوشته شود و در اختيار مسؤول هر اتوبوس گذاشته شود تا در مواقع اضطرارى بويژه شب دهم امكان ارتباط اتوبوس ها با يكديگر فراهم شود.

- معمولًا در هر اتوبوسى يك يا چند نفر از عوامل كاروان ميباشند كه به دنبال زائران از عرفات به مشعر و منا ميروند بايد دو مطلب مهم را به آنان تذكر داد يكى اين كه حتماً وقتى به مشعر رسيدند اگر همراه با معذورين ميباشند در مشعر نيت وقوف داده و كسى خواب نباشد و بدون نيت از مشعر رد نشود. نكته دوم اين كه اگر در راه به ترافيك برخورد كنند به گونهاى كه اگر بخواهند با ماشين به مشعر برسند وقوف اختيارى آن را درك نميكنند به هر نحوى شده زائران را پياده به مشعر بياورند تا حج آنان به اشكال برخورد نكند. به عوامل گفته شود شما ضامن حج مردم هستيد.

- عوامل كاروان اگر نايب باشند و به همراه زائران به منا رفتند بايد قبل از طلوع فجر خود را به مشعر براى درك وقوف اختيارى برسانند و الا حج نيابى آنان اشكال پيدا ميكند.

- به زائران تذكر داده شود كه اگر در عرفات يا مشعر از كاروان جدا افتادند بدون هيچ ترس و واهمهاى و دور خود چرخيدن، با هر كدام از كاروانهاى ايران كه مسير را طى ميكنند و با معرفى خود به روحانى آن كاروان، وقوف در عرفات و مشعر را انجام بدهند و به منا بيايند. در آنجا توسط ستاد گمشدگان به كاروان خود ملحق خواهند شد. اگر چنين تذكرى داده نشود ممكن است زائر در اثر هول و هراس راه مكه را پيش گرفته و به محل اسكان برگردد و از وقوفين و مناسك منا بازماند و در نتيجه حجش فاسد شود.

- براى نيت وقوف در مشعر الحرام لازم نيست هنگام طلوع فجر بيدار باشند، بلكه اگر از سر شب قصد اين را داشته باشند كه از طلوع فجر تا طلوع آفتاب را به قصد وقوف و به عنوان يكى از اعمال حجّ در آنجا باشند كفايت مى كند، لذا بهتر است، در بدو ورود به مشعر الحرام و استقرار حجّاج، اين نكته به زائران اعلام شود كه از هم اكنون تصميم داشته باشند كه از طلوع فجر به نيت وقوف در اينجا باشند.

- از آنجا كه برخى از مراجع معظم تقليد ماندن پيش از طلوع فجر را در مشعر الحرام به نيت طاعت الهى واجب ميدانند بهتر است در عرفات يا پيش از رسيدن به مشعر يا در بدو ورود به مشعر اين نكته نيز به زائران يادآورى شود كه از هم اكنون در اينجا مى مانيم به قصد طاعت الهى و از طلوع فجر تا طلوع آفتاب نيز به قصد وقوف و به عنوان يكى از اعمال حجّ در اين سرزمين توقف مى كنيم.

- بانوانى كه شب عيد به منا ميروند اگر به رمى نرسيدند يا در اثر ازدحام يا عذر ديگرى نتوانستند رمى كنند، بايد در روز رمى كنند.

- اگر زائرى ناچار به گرفتن نايب شود، نايب نميتواند رمى را در شب انجام دهد، بلكه بايد در روز نيابت را به جا آورد.

- با توجه به وضع كنونى جمرات و امكان رمى اكثر زائران، بايد توجه داشت كه حتّى الامكان رمى توسط خود زائران انجام شود و از نيابت خوددارى كنند.

- در سال هاى اخير به جهت برچيده شدن كشتارگاه هاى قديمى و احداث كشتارگاههاى مكانيكى جديد، بايد با تدبير و برنامه ريزى دقيق براى ذبح اقدام شود تا قربانى زائران بطور صحيح انجام شود و لذا توجه امور زير لازم است:

ص:19

- چون مسلخهاى فعلى خارج از منا است، و حلق و تقصير در آنجا صحيح نيست بايد افرادى كه به مسلخ ميروند توجه داشته باشند كه پس از قربانى در آنجا و حتى كنار مسلخ تقصير نكنند بلكه به منا برگردند و نيز توجه داشته باشند كه چون تقصير نيز بايد در روز عيد انجام شود پيش از غروب به منا برگردند. آخرين عمل روز عيد را نيز انجام دهند.

- افرادى كه به قربانگاه ميروند از زائران وكالت در توكيل نيز بگيرند تا اگر خودشان موفق به ذبح نشدند بتوانند به ديگرى براى ذبح وكالت بدهند.

- هر چند شرايط گوسفندان از پيش تا حدودى كنترل شده است ولى نسبت به شرايط ظاهرى مثل لاغر نبودن و ناقص نبودن آن دقت داشته باشند و چنانچه داراى شرايط نبودند آنها را برگردانند و ذبح نكنند.

- براى بجاى آوردن اعمال روز عيد ترتيبى اتخاذ شود كه تمام اعمال در روز عيد قربان انجام داده شود، لذا پس از ورود به منا و صرف صبحانه و آماده شدن زائران، آنها طبق زمانمندى اعلام شده براى رمى جمره عقبه حركت داده شوند چون اگر تاخير شود و رمى به ظهر يا بعد از ظهر بيافتد ممكن است موفق به اتمام اعمال روز عيد نشوند.

- كسانى كه خودشان حلق يا تقصير نكردهاند، نمى توانند براى ديگران حلق كنند يا براى تقصير موى او را بچينند.

ص:20

ص:21

- در هر مرحله، پس از انجام عمل، كنترل اعمال صورت گيرد.

- اعلام عمومى برنامه هاى كاروان و نصب آن در مكان هاى مناسب.

- تهيه نوارهاى مداحى براى طول راه.

- توجه داشتن به مناسبت هاى ايام و سخن گفتن پيرامون آنها تأثير بسزايى براى زائر دارد.

- پرهيز دادن زائران از مباحثه با وهابيون. به زائران گوشزد شود وقتى با اهل سنت بحث ميشود، آنها به علماى خود ارجاع ميدهند و از بحث كردن گريزانند. به همين روش شما نيز از وارد شدن در بحث با آنان خود دارى كنيد.

- آگاهى دادن به زائر نسبت به تبليغات مسموم وهابيون و آمادگى دادن به آنها در برخورد شايسته با اينگونه افراد. در هر جلسهاى، به تناسب، يك يا چند شبهه مطرح و پاسخ داده شود.

- اگر در برخى ازشبها زائران را براى قرائت قرآن يا نيايش به طبقه دوم مسجد الحرام مى بريد لازم نيست حتماً روبروى ناودان باشد بلكه اگر در اضلاع ديگر مسجد الحرام مستقر شوند گذشته از اين كه خلوتتر است از مزاحمت سعودى ها نيز در امان خواهند بود.

- در ازدحام ايام تشريق روحانى بايد با زيركى خاصى جو كاروان را بدست گيرد و با يك سخنرانى و ذكر خاطره هاى تلخ و شيرين از التهاب كاروان بكاهد.

- روحانى به هيچ وجه در مسائل مالى مانند ماشين گرفتن و جمع صدقات و غيره دخالت نكند.

- زدن ماسك در هنگام احرام با توجه فتواى مراجع توجيه شود.

- زائرانى را كه از پوشش مناسبى برخوردار نيستند مى توان با برخوردهاى صحيح آنان را به احكام دين پايبند كرد.

- برگزارى مسابقات در طول سفر از بى حوصلگى و خمودى و خستگى كاروان ميكاهد و آنان را به امور مفيد سرگرم ميكند. اين كار بايد توسط روحانى با حمايت مسئولين كاروان انجام شود.

- در جلسه وداع، وظايف حاجى پس از بازگشت از سفر گوشزد شود و به لزوم حلاليت طلبى زائران از يكديگر از آنچه در طول سفر گذشته است، تأكيد شود.

- تهيه و توزيع منشور و ميثاق نامه اى كه ناظر بر تعهدات اخلاقى زائر پس از بازگشت از حج است و اهداى آن در جلسه وداعيه.

- زائران از ايران قرآنى براى خود بياورند تا در مكان هايى كه دسترسى به قرآن كمتر است، از آن استفاده كنند.

- اختصاص هر يك از روزهاى اقامت در مكه و مدينه به نام يكى از معصومين (ع) به ويژه امامان خفته در بقيع و چند دقيقه پيرامون حيات پربار آنان سخن گفتن.

- اجتناب از اختلاط زن و مرد؛ بايد به زائران مرد توجه داد فقط در هنگام طواف اختلاط مرد و زن اشكال ندارد ولى در غير آن بايد اجتناب كرد حتى در نماز.

- ايجاد يك كتابخانه كوچك از كتابهايى كه بعثه مقام معظم رهبرى اهدا ميكند. هم چنين با تشويق زائران به واگذارى كتاب هايى كه از ايران آوردهاند، مى توان كتابخانه اى كوچك تشكيل داد تا زائران در هنگام فراغت در مكه و مدينه به مطالعه آنها بپردازند.

- ترغيب زائران به برخورد صميمى با زائران كشورهاى ديگر و ايجاد ارتباط با آنان همراه با اهداى هديه معنوى، جود و سخاى ايرانى را نشان ميدهد.

- برقرارى مجالس ترحيم و بزرگداشت براى زائران به حق پيوسته.

- آداب و اعمال دهه ذى حجه تهيه شود و در زمان مناسب در اختيار زائران قرار گيرد تا از آن بهره مند شوند.

- تشويق به نمازهاى مستحبى در مسجدين و در عرفات و منا از به هدر رفتن وقت زائران جلوگيرى ميكند.

- آگاهى روحانى از مسائل تجهيز و تدفين ميت لازم است زيرا ممكن است در طول سفر لازم شود.

- توجه دادن زائران نسبت به كيفيت و كميت خدمات رفاهى و مقايسه كردن وضع زائران ايرانى با زائران كشورهاى ديگر.

- همراه داشتن ويلچر در عرفات براى سالخوردگان، سبب ميشود اگر به پياده روى براى رسيدن به مشعر الحرام نياز شد به مشكلى برخورد نكنند.

- اذكارى مانند تهليل، حوقله، صلوات، تسبيح، تسبيحات اربعه در زدودن شك و ترديد، وسواس و دلهره مؤثر است.

- با ثبت نام قبلى ميتوان كاروان را به زيارت دوره برد و مكانهاى تاريخى مدينه و مكه را به خرج خود كاروان به آنها نشان داد.

- از تراكتهاى خوش خط و زيبا با مضامين عالى، جهت حفظ حجاب خانمها در سالنها و تابلوى اعلانات، استفاده شود و هر روز با متنهاى زيباتر و جديد عوض شوند.

- با سعه صدر و برخورد متين و منطقى، حجاب و پوشش زائرين (بخصوص خانمها) تحت كنترل درآيد و عواقب سوء بدحجابى و اثرات زننده اجتماعى آن و فلسفه حجاب در جلسات تذكر داده شود.

- درب اتاق روحانى و معين و معينه هميشه به روى زائر باز باشد و در بين زائرين و در جمعشان حضور يابند.

- زائرينى كه در كاروان از جهات مختلف (ختم قرآن، شركت مستمر در جلسات، فعاليتهاى عبادى و مستحبات، همكارى و ...) ممتاز هستند، شناسايى شده و مورد تقدير قرار گيرند.

- در پايان هر جلسه يكى از كتابهاى اعتقادى از استاد مطهرى، علامه طباطبايى و دكتر بهشتى و ... معرفى شود و در 5 دقيقه پيرامون محتواى آن بحث شود تا هم فرهنگ كتابخوانى رواج يابد و هم زائران جوان با توجه به شبهات و سئوالاتى كه در ذهنشان موجود است پاسخهاى خود را در كتابها جستجو نمايند.

- در جلسات از زائران خواسته شود تا خلاصهاى از سفر خويش را تحت عنوان «سفر در يك نگاه» به رشته تحرير درآورده و رهآورد سفرشان را مكتوب كنند تا بدينوسيله درك خود را نسبت به فضا و محيطى كه در آن بوده اند و نسبت به عرفان و صفاى معنوى آن ثبت و ضبط كنند و در اختيار ديگران قرار دهند.

- در همان دفعه اول كه زائران به حرم برده ميشوند، ضمن اينكه كارت هتل و آدرس را به همراه دارند، علامتهايى در مسير به آنها گوشزد شود تا مسير رفت و آمد را به خوبى ياد بگيرند و نگرانى از گم شدن و تبعات آن را نداشته باشند. در ضمن به شماره هاى مخصوص درهاى حرم اشاره شود تا در موقع لزوم از آنها براى پيدا كردن منزل و هتل استفاده كنند.