ص:2

آزموده ها (6) - نگاهى به تجربيات و نيازهاى روحانيون در حج و عمره

ص:3

بخش اول: احكام كلى عمره و حجّ

بخش دوم: نكات فقهى عمره و حجّ

بخش سوم: راهنماى فقهى اجرايى عمره و حجّ

اميد است اين جزوه براى سروران گرامى جهت هدايت بهتر زائران مفيد باشد و از ارائه نظرها و پيشنهادهاى اصلاحى و تكميلى دريغ نفرمايند.

ارائه اين شماره آزموده ها، در موضوع فقه و مناسك حجّ به معناى بى توجهى و كم اهميت بودن ساير موضوعات مرتبط با عمره و حجّ نخواهد بود، بلكه به جهت حجم زياد مطالب فقهى و ضرورت بيشتر اين موضوع، اين شماره به فقه حجّ و مسائل مرتبط با آن اختصاص يافت. اميد است در آينده بتوانيم در ساير موضوعات نيز نوشته هايى تقديم كنيم، در پايان از تلاش اعضاى محترم كميته فقه كه زحمت تهيه اين نوشته را متحمل شده اند تشكر مى كنيم.

و السلام عليكم و رحمة الله وبركاته

معاونت امور روحانيون بعثه مقام معظم رهبرى

ص:4

4- لباس احرام بايد شرايط لباس نمازگزار را داشته باشد، بنابراين، بانوان هرچند واجب نيست براى احرام لباس مخصوص بپوشند، ولى لباسى كه به تن دارند بايد شرايط لباس نمازگزار را داشته باشد، افزون بر اينكه در حال احرام، پوشيدن حرير خالص براى بانوان بنابر احتياط، جايز نيست ولى در نماز جايز است.

(مناسك، م 274، 276 و 277)

5- استحباب كوتاه نكردن مو يك ماه پيش از عمره مفرده، و از اول ذى القعده و اگر نشد از اول ذى الحجّه براى عمره تمتع و حجّ، اختصاص به موى سر و محاسن دارد، نه سبيل و موهاى ساير قسمت هاى بدن. (مناسك، م 302)

6- استحباب نماز دو ركعتى يا حداقل يك نماز دو ركعتى احرام مخصوص وقتى است كه نماز واجب نمى خواند، ولى اگر نماز واجب مى خواند، مستحب است پس از همان نماز واجب محرم شود بلكه محرم شدن پس از نماز واحب افضل است. بنابراين چنانچه نماز مغرب و عشاء يا نماز واجب ديگرى مى خوانند، اگر پس از آن محرم شوند، به اين استحباب عمل شده است، ولى در صورتى كه فرصت داشته باشند و نمازهاى مستحبى را پيش از نماز واجب بخوانند بهتر است.

(مناسك، م 302، بند 5)

7- حرمت زن و شوهر در حال احرام اختصاص به التذاذ دارد، يعنى لذت هايى كه با عقد ازدواج حلال شده بود، با احرام حرام مى شود، بنابراين، لمس و نظر بدون التذاذ اشكال ندارد. به عبارت ديگر زن و شوهر پس از احرام مانند مادر و پسر و يا

ص:5

خواهر و برادر هستند. (استفتاء)

8- در محرّمات مختص آقايان، بين پوشاندن سر و پوشيدن چيزى كه تمام روى پا را مى گيرد، فرق است، چون درباره سر، پوشاندن آن حرام است با هر چيزى كه باشد، حتى انداختن حوله بر سر، ولى درباره پوشيدن پا منظور پوشيدن چيزى است كه روى تمام پا را مى گيرد، لذا انداختن چيزى مثل حوله روى پا اشكال ندارد و بطور خلاصه فرق است بين پوشاندن و پوشيدن. به عبارت ديگر پوشيدن جوراب، كفش، چكمه و مانند آن حرام است و لاغير. (مناسك، نهم از محرمات احرام، م 410 و 411)

9- محرمى كه خودش تقصير نكرده، نمى تواند موى ديگرى را بچيند، چون ازاله مو از بدن ديگران نيز در حال احرام جايز نيست، ولى مى تواند ناخن ديگرى را بگيرد، چون كوتاه كردن ناخن ديگران بر محرم حرام نيست.

(مناسك، شانزدهم از محرمات احرام، م 522، 523 و 1146)

10- حرمت استظلال مختص به حال حركت و سايه متحرك همراه زائر است، پس سايه سقف ثابت يا درخت يا پمپ بنزين كه از زير آن بگذرد يا نشستن زير سقف و درخت اشكال ندارد. هرچند برخى از فقهاء نسبت به سايه ثابتى كه محرم خودش اختيار مى كند اشكال كرده اند، مانند راهى كه از تونل عبور مى كند و راهى كه از تونل عبور نمى كند، اگر راه اول را انتخاب كند. ولى به هرحال عبور از زير پل هايى كه در جاده ها است و ماشين از زير آن عبور مى كند اشكال ندارد. (مناسك، م 438 و 488)

ص:6

11- خاراندن بدن در حال احرام، هرچند بدن سرخ شود، اگر خون نيايد اشكال ندارد. (مناسك، م 450)

12- حرمت كندن و بريدن درخت و گياه حرم اختصاص به درختان و گياهان خودرو و بى ميوه دارد، بنابراين درختان ميوه و درختانى كه اكنون در خيابانهاى مكّه كاشته اند، مشمول اين حكم نيستند.

(مناسك، بيست و سوم از محرمات احرام، م 469، 470 و 471)

13- دو تا از محرمات احرام، يعنى صيد و كندن درخت و گياه حرم دو حيث دارد- احرامى و حرمى- كه پس از تقصير يا حلق حيث احرامى آن حلال مى شود، ولى حيث حرمى آن باقى مى ماند. بنابراين كسى كه در حرم است و محرم نيست، باز اين دو كار بر او حرام است.

14- مسائلى كه درباره ضيق شدن وقت عمره يا طواف عمره گفته شده مربوط به عمره تمتع است نه عمره مفرده، چون عمره مفرده وقت معين ندارد، مگر عمره مفرده پس از حجّ افراد كه برخى از فقهاء وقت آن را تا پايان ذى حجّه دانسته اند كه آن نيز احكام جداگانه اى دارد. (مناسك، م 534)

15- بخشى از تلبيه هاى مستحب كه اين جمله را دارد: لبيك و هذه عمرة متعة الى الحجّ لبيك ...- ظاهرا" اختصاص به عمره تمتع دارد و مربوط به عمره مفرده نيست. (مناسك، م 259)

16- كسى كه براى رفتن به مسجد الحرام عذرى ندارد، بدون وضو مى تواند طواف مستحب بجا آورد و نماز آن را نخواند يا براى نماز طواف وضو بگيرد يا اگر پس از طواف مستحب متوجه شد وضو ندارد، طوافش صحيح است و براى نماز آن وضو

ص:7

مى گيرد، چون در طواف مستحب طهارت شرط نيست، هرچند مستحب است. (مناسك، م 546)

17- كسى كه در عمره يا حجّى كه بجا آورده شبهه اى دارد يا در يكى از اعمال آن اشكالى پيش آمده باشد، گاهى با انجام دادن مجدد عمره يا حجّ اشكالش برطرف نمى شود و تاثيرى ندارد، بلكه بايد همان اشكال را برطرف كند.

18- فرق بين گمان در تعداد ركعات نماز و گمان در تعداد اشواط طواف آن است كه در نماز حكم يقين را دارد، ولى در طواف حكم شك را دارد، اما برخى از فقهاء هردو را به يك نحو مى دانند. (مناسك، م 629)

19- گاهى برخى افراد در طواف بر اثر فشار جمعيت و هل خوردن شك مى كنند كه بى اختيار رفته اند يا نه؛ اين شك اعتبارى تدارد و طواف صحيح است. (استفتاء)

20- كسى كه در اثناء طواف يا سعى از ادامه آن عاجز شود مى تواند براى ادامه آن به كسى نيابت دهد، يعنى بعضِ اشواط طواف و سعى نيز نيابت بردار است.

(مناسك، م 675)

21- وظيفه زن حائض در عمره مفرده و تمتع و حجّ متفاوت است، زيرا در عمره تمتع نمى تواند با نايب گرفتن براى طواف و نماز آن، بقيه اعمال را انجام دهد بلكه بايد صبر كند تا پاك شود و چنانچه صبر كرد و پاك نشد يا مى داند كه پاك نمى شود، وظيفه او از تمتع به افراد تبديل مى شود. ولى در عمره مفرده و حتى اعمال پس از منى (در حجّ) گاهى وظيفه اين است كه براى طواف و نماز طواف نايب بگيرد و بقيه اعمال را خودش

ص:8

انجام دهد. (مناسك، م 193، 292 و 721)

22- به فتواى بسيارى از فقهاء زن مستحاصه براى طواف و نماز طواف بايد بطور جداگانه اعمال مستحاضه را انجام دهد، ولى اگر پيش از طواف، آن اعمال را انجام دهد و تا پايان نماز طواف خون قطع باشد، براى نماز لازم نيست آنها را تجديد كند.

(مناسك، م 725 و 727)

23- پوشش زن در طواف و نماز تفاوتى دارد بدين شرح:

الف) در نماز وجه و كفين و قدمين مستثنى است، در صورتى كه نامحرم او را نبيند.

ب) در طواف تنها وجه و كفين مستثنى است. (مناسك، م 754)

24- در موارد ذيل به جاى آوردن طواف مستحب خلاف احتياط است:

الف) پس از احرام عمره، پيش از طواف

ب) پس از احرام حجّ و پيش از رفتن به عرفات

ج) پس از اعمال منى و پيش از طواف زيارت

د) بين طواف و نماز طواف. در اين مورد خواندن نماز ديگر غير از نماز طواف نيز خلاف احتياط است. (مناسك، م 768، 771، 807 و 1201)

25- فاصله بين هر يك از اعمال عمره تمتع و نيز بين اعمال حجّ بدين شرح است:

- بين احرام و طوافر؛ هر چه باشد منعى ندارد، ولى وقت عمره تا پيش از ظهر روز عرفه است و تا وقتى كه به وقوف

ص:9

عرفات برسد.

- بين طواف و نماز طوافر؛ نبايد فاصله شود به طورى كه عرفاً بگويند پس از طواف نماز را خواند.

- بين نماز طواف و سعير؛ تا عصر آن روز كه طواف بجا آورده يا شب اشكال ندارد، ولى به فردا نگذارد مگر به طور طبيعى و بدون فاصله به فردا بيفتد.

- بين سعى و تقصيرر؛ هر چه باشد اشكال ندارد تا پيش از ظهر روز عرفه كه بتواند تقصير كند و محرم شود به احرام حجّ و قبل از ظهر به عرفات برسد.

- بين تقصير و احرام حجّر؛ حكم شماره 4 را دارد.

- بين احرام حجّ و وقوف در عرفاتر؛ ختى اگر پس از خروج از احرام عمره تمتع محرم شود، اشكال ندارد، ولى براى ظهر روز عرفه بايد در عرفات باشد.

- بين وقوف در عرفات و مشعر الحرامر؛ از مغرب تا طلوع فجر، هر چند احتياط واجب آن است كه وقتى كه به مشعر الحرام رسيد تا طلوع فجر نيز به قصد طاعت الهى در آنجا بماند.

- بين وقوف در مشعر الحرام تا رمى جمره عقبه ر؛ به مقدارى كه بتواند رمى جمره عقبه، قربانى و حلق با تقصير را در روز عيد انجام دهد.

- بين رمى جمره تا قربانير؛ فاصله افتادن اشكال ندارد، ولى بايد تا پيش از غروب انجام دهد.

- بين قربانى و حلق يا تقصيرر؛ فاصله افتادن اشكال ندارد، ولى بايد تا پيش از غروب انجام دهد.

- بين حلق يا تقصير و بيتوتهر؛ هر وقت از روز عيد انجام داد،

ص:10

از غروب تا نيمه شب بايد بيتوته كند و به فتواى مراجعى كه حلق در شب را جايز مى دانند، حلق يا تقصير در حال بيتوته هم اشكال ندارد و كسانى كه بيتوته نيمه دوم شب را جايز مى دانند، تاخير بيتوته تا پيش از نيمه شب اشكال ندارد.

- بين بيتوته شب يازدهم و رمى جمرات روز يازدهم ر؛ بايد بيتوته در شب و رمى در روز باشد.

- بين رمى جمرات و بيتوتهر؛ وقت رمى جمرات از طلوع تا غروب آفتاب ادامه دارد و بيتوته از غروب تا نيمه شب و به فتواى برخى از فقهاء مى تواند از نيمه شب تا صبح باشد.

- بين بيتوته شب دوازدهم و رمى جمراتر؛ حكم شماره 12 را دارد.

- بين رمى جمرات روز دوازدهم و اعمال مكّهر؛ از روز دوازدهم تا پايان ذى حجّه و برخى از فقهاء بنابر احتياط به جا آوردن اعمال مكّه را در ايام تشريق لازم مى دانند.

- از طواف زيارت تا پايان سعير؛ همانند اعمال عمره است.

- بين سعى و طواف نساءر؛ هر چه فاصله باشد اشكال ندارد، ولى پيش از اتمام ماه ذى حجّه بايد به جا آورد.

- بين طوافر؛ بايد فاصله نشود و عرفا" مبادرت شود. نساء و نماز آن (مناسك م 829، 840، 855، 859)

26- عدم مشروعيت طواف تبرّعى براى حاضر در مكّه ثابت نيست، نه حجّ يا عمره تبرّعى، يعنى براى كسى كه خودش در مكّه حاضر است، مى توان طواف تبرّعى به جا آورد، ولى عمره و حجّ

ص:11

تبرّعى معلوم نيست صحيح باشد. (به جز امام عصر (عليه السلام) در حجّ) با اين كه طبق برخى از روايات حضرت در موسم حضور دارند، ولى فقهاء فرموده اند به جاى آوردن حجّ به نيابت از ايشان اشكال ندارد. (مناسك، م 166)

27- عدم مشروعيت طواف تبرّعى براى حاضر در مكّه ثابت نيست، نه حجّ يا عمره تبرّعى، يعنى براى كسى كه خودش در مكّه حاضر است، مى توان طواف تبرّعى به جا آورد، ولى عمره و حجّ تبرّعى معلوم نيست صحيح باشد. (به جز امام عصر (عليه السلام) در حجّ) با اين كه طبق برخى از روايات حضرت در موسم حضور دارند، ولى فقهاء فرمودند به جاى آوردن حجّ تبرّعى به نيابت از ايشان اشكال ندارد. (مناسك، م 166)

28- ترك حجّ مستحب در پنج سال متوالى و نيز قصد بازنگشتن به مكّه مكروه است.

(مناسك، م 165)

29- ميقات حجّ افراد حتى براى كسانى كه وظيفه شان تبديل به افراد شده است، يكى از مواقيت پنج گانه است. آرى اگر پس از احرام عمره تمتع به افراد تبديل شود بايد از نيت تمتع به افراد عدول كند و با همان احرام به عرفات برود و اعمال حجّ را انجام دهد. (مناسك، م 174)

30- اگر در يكى از دورهاى طواف، داخل حجر اسماعيل برود، بايد آن دور را از سر بگيرد و اعاده اين قسمت صحيح نيست، بر خلاف ساير اشكالها، مثلا" اگر بى اختيار برود، يا پشت به كعبه شود، بايد همان قسمت را اعاده كند.

(مناسك، م 587، 590، 594، 641 و 659)

ص:12

31- تفاوت حجّ افراد با حجّ تمتع در سه چيز است:

الف) محل احرام: محل احرام حجّ تمتع مكّه است و حجّ افراد يكى از مواقيت پنج گانه.

ب) قربانى: در حجّ افراد قربانى واجب نيست و در حجّ تمتع واجب است.

ج) وقتِ عمره: در حجّ تمتع عمره تمتع واجب است و پيش از آن انجام داده مى شود و در حجّ افراد عمره مفرده واجب است و پس از آن انجام داده مى شود.

(مناسك، م 174، 933، 935 و 936)

32- تبديل عمره تمتع به مفرده جايز نيست، ولى تبديل عمره مفرده به تمتع در صورتى كه عمره را در ماه هاى حجّ انجام داده باشد و حجّ استحبابى باشد جايز است. (مناسك، م 182 و 929)

33- عدول از حجّ افراد واجب به حجّ تمتع جايز نيست، ولى عدول از تمتع به افراد در برخى موارد جايز است. (مناسك، م 934 و 929)

34- در برخى از مناسك ها و كتاب هاى دعا كلمه طَلَل در دعاى طواف به اشتباه ظُلَل نوشته شده است. (مناسك، م 772)

35- پس از تقصير در عمره تمتع همه محرمات احرام حلال مى شود بجز صيد و كندن درخت و گياه حرم و در عمره مفرده، همه محرمات احرام حلال مى شود به جز دو مورد فوق و زن و مرد بر يكديگر. و در حجّ پس از حلق يا تقصير، همه محرمات حلال مى شود، به جز بوى خوش و سه مورد فوق. (مناسك، م 893 و 1141)

36- تقصير در عمره تمتع و عمره مفرده مكان معينى ندارد و هر

ص:13

جا كه تقصير كنند اشكال ندارد. (مناسك، م 898)

37- در عمره تمتع طواف نساء واجب نيست، ولى به جاى آوردن آن اشكال ندارد و به فتواى برخى از فقهاء موافق با احتياط است. (مناسك، م 892)

38- خارج شدن از عرفات يا مشعر الحرام در وقت وقوف و مجددا" بازگشتن به آن، هر چند بدون عذر جايز نيست، ولى ترك وقوف يا كوچ از عرفات يا مشعر محسوب نمى شود. (مناسك، م 964، 965 و 966)

39- محاسبه نيمه شب براى بيتوته با نيمه شب براى تعيين پايان وقت نماز عشا به فتواى برخى فقهاء تفاوت دارد و برخى از اول غروب تا طلوع آفتاب دانسته اند و احتياط آن است كه از مغرب شرعى حساب كنند كه حدود نيم ساعت با پايان وقت نماز عشاء تفاوت پيدا مى كند. (مناسك، م 1226)

40- در شرايط قربانى نسبت به نقايص و عيوب عارضى كه در اصل، حيوان آنگونه نيست، مثل اخته بودن، گر بودن، گوش يا دم بريده بودن، فحص لازم نيست، ولى نسبت به سن حيوان و لاغر نبودن آن در صورت شك، فحص لازم است.

(مناسك، م 1086)

41- گوسفندهايى كه تخم كوچك دارند، خصى يا مرضوض الخصيتين نيستند، بلكه نژاد اينها در اصل همين گونه است و ذبح چنين حيوانهايى منعى ندارد. و مطابق استفتاء جديدى كه از محضر مراجع معظم تقليد شده است، ذبح چنين حيوانهايى را كافى مى دانند. (استفتاء)

42- حلق يا تقصير در حجّ، بايد در منى باشد و از آنجا كه

ص:14

مسلخ هاى جديد خارج منى است، برخى از افرادى كه براى قربانى به مسلخ مى روند به اشتباه همان جا كنار مسلخ حلق يا تقصير مى كنند كه صحيح نيست. و گاهى توجه ندارند و زمانى كه به منى برمى گردند غروب شده است. (مناسك، م 1130 و 1149)

43- كسانى كه محرمند و به مسلخ مى روند، بايد مواظبت كنند لباس احرامشان خون آلود نشود، چون پاك بودن لباس احرام لازم است و در صورت نجس شدن بايد آن را تعويض يا تطهير كنند و اين امر براى آنها دشوار است، ولى چنانچه لباس احرام نجس شد و تطهير يا تعويض نكردند، به احرام ضررى نمى زند و موجب كفاره نيست.

44- بيرون رفتن از حدود منى پيش از ظهر روز دوازدهم و گذشتن از جمره عقبه- چون عقبه نهايت منى است- به قصد بازگشتن به منى، كوچ از منى محسوب نمى شود و اشكال ندارد.

45- اگر ترتيب بين اعمال منى و اعمال پس از منى به هم بخورد، يعنى پيش از حلق يا تقصير، طواف و نماز و سعى را به جا آورد، در هر صورت باطل است، هر چند به اعتقاد صحت باشد و فرق است بين اين اعمال و اعمال عمره تمتع يا عمره مفرده.

(مناسك، م 1135، 1138 و 1150)

46- كسانى كه اعمال مكّه را بر وقوف مقدم مى دارند، با طواف و سعى و حتى طواف نساء، هيچ كدام از محرمات احرام بر آنها حلال نمى شود و بر چنين افرادى تمام محرمات احرام، پس از

ص:15

حلق يا تقصير در منى حلال خواهد شد. (مناسك، م 1180)

47- كسى از رمى در روز معذور است و بايد رمى را در شب انجام دهد، اگر از رمى در شب ناتوان شود، نمى تواند به ديگرى نيابت دهد كه در شب برايش رمى كند و نيز كسى كه نايب است. (مناسك، م 129، 1295)

48- آنچه در برخى از مناسك ها آمده است كه رمى ديوار سيمانى پشت جمره صحيح نيست مربوط به حدود چهل سال پيش است كه چنين ديوارى وجود داشته، ولى سالهاى اخير اثرى از اين ديوار نبوده و اين مسأله موضوعا" منتفى است و اكنون هم جمرات تبديل به ديوارهاى چند مترى شده است.

(مناسك، م 1294 و 1299)

49- رمى شبانه بانوان- هر چند مقدور نباشد- اختصاص به رمى جمره عقبه در روز عيد دارد و رمى جمرات روزهاى 11 و 12 ذى حجّه را مجاز نيستند در شب انجام دهند، مگر آنكه از رمى در روز معذور باشند. پس فرق مسأله در عذر و عدم عذر است كه رمى روز عيد را هر چند معذور نباشند مى توانند شب عيد انجام دهند و در روزهاى بعد در صورتى كه از رمى در روز معذور نباشند رمى شبانه جابز نيست.

(مناسك، م 1305)

50- كسى در مجموع وقت- حتى بعد از ظهر عيد كه جمره خلوت است- قادر به رمى است نمى تواند براى رمى نايب بگيرد و اگر نايب بگيرد رمى او باطل است.

(استفتاء)

51- تفاوتى بين اعمال عمره تمتع و اعمال مكّه وجود دارد و آن

ص:16

اينكه در عمره تمتع چنانچه پس از اعمال نماز يا طوافش باطل بوده، به فتواى برخى از فقهاء تنها اعاده همان عمل كافى است و اعمال مترتبه صحيح است ولى در اعمال مكّه، اعمال مترتبه نيز بايد اعاده شود.

ص:17

ص:18

غفلتا" انجام شود، كفاره ندارد و نيز ضررى به عمره و حجّ نمى رساند به جز صيد كه سهوى آن نيز كفاره دارد. (مناسك، م 1320 و 323)

5- به كمر بستن هميان دوخته براى مردان محرم به فتواى تمام مراجع معظم تقليد اشكال ندارد. (مناسك، م 348)

6- قسم خوردن به چيزى- به جز كلمه الله و مرادف آن و ساير اسماء الهى- جدال محسوب نمى شود، مثل قسم به قرآن يا معصومين عليهم السلام.

(مناسك، م 374، 385 و 499)

7- به فتواى تمام مراجع همه كارهايى كه بر مردان مُحرم حرام است، پسر بچه نيز بايد از آنها پرهيز كند، يا پرهيز داده شود، به جز زير سايه رفتن كه براى پسر بچه ها اشكال ندارد. و تمام كارهايى كه بر زن محرم حرام است، دختر بچه محرم نيز بايد از آنها پرهيز كند يا او را پرهيز دهند. (مناسك، م 437)

8- به زبان آوردن نيّت هيچ كدام از اعمال عمره و حجّ لازم نيست ولى به زبان آوردن نيّت احرام مستحب است. (مناسك، م 539)

9- تمام صورتهاى شك در تعداد اشواط طواف، مبطل طواف است مگر شك بين هفت و بيش از هفت پس از اتمام شوط هفتم، بدين معنى كه به حجر الاسود رسيده باشد، يا پس از اتمام طواف و انصراف از آن شك كند. (مناسك، م 624، 625 و 626)

10- در تمام مواردى كه بانوان لكه مى بينند، اگر به طور مستمر نباشد، حيض نيست، هرچند در ايام عادت باشد، يا ساير اوصاف حيض را داشته باشد، چون از شرايط حيض، استمرار

ص:19

خون در سه روز اول است، ولى اگر در ايام عادت باشد و استمرار داشته باشد، حكم حيض را دارد، هرچند نشانه هاى حيض را نداشته باشد. ولى در مورد اخير برخى از فقهاء امر به احتياط؛ يعنى جمع بين تروك حايض و اعمال مستحاضه فرموده اند. (مناسك، م 728، 734)

11- هيچ يك از اعمالِ واجبِ عمره و حجّ مشروط به طهارت از حدث نيست، مگر طواف و نماز طواف. (مناسك، م 288)

12- زن يائسه هر خونى ببيند، هرچند اوصاف حيض را داشته باشد، حكم حيض را ندارد، ولى برخى از فقهاء در صورت داشتن اوصاف حيض امر به احتياط در جمع بين تروك حائض واعمال مستحاضه فرموده اند. (مناسك، م 726 و 735)

13- تمام اقسام شك در تعداد اشواط سعى مبطل سعى است، مگر آنكه در مروه شك بين هفت و بيش از هفت پيش آيد. (مناسك، م 852)

14- كسى كه يكى از وقوفين را عمدا" ترك كند، در هر صورت- چه اختيارى يكى يا اضطرارى هردو يا اضطرارى يكى را درك كرده باشد يا درك نكرده باشد- حجّش باطل است. (مناسك، م 986)

15- وقت رمى جمره در هر سه روز از طلوع آفتاب تا غروب است. (مناسك، م 1000)

ص:20

ص:21

محاسبه شود و پس از كسر بدهى ها، اموال باقيمانده به سه دسته تقسيم مى شود:

الف) اموالى كه خمس آن را بايد بپردازند، مثل پول نقد، مواد مصرفى، مانند برنج و روغن و چاى و ... و به فتواى برخى فقهاء سرمايه كسب.

ب) اموالى كه خمس ندارد، مثل ارث، ديه و به فتواى برخى از فقهاء ... هبه، جهيزيه.

ج) اموالى كه بايد مصالحه شود، مثل اجناس مورد نياز زندگى كه در طول سال هاى گذشته تهيه و مؤونه شده و وضع آن از لحاظ تعلق خمس معلوم نيست كه از درآمد بوده يا نه.

و گروه دوم: بايد براى مدتى كه حسابرسى نكرده و خمس نپرداخته اند، مانند گروه اول عمل شود.

و گروه سوم: اگر در بين سال خمسى مشرف مى شوند وچيزى از سال گذشته كه خمس آن را نپرداخته باشند ندارند، چيزى بابت خمس بر آنها واجب نيست ولى چنانچه پولى براى خريد سوغاتى دارند و در اثناء سفر به سال خمسى مى رسد، سوغاتى خريدارى شده كه تحويل افراد نشده و نيز باقيمانده پول خمس دارد.

ص:22

اصل پول و سود آنرا دريافت مى كنند و به سازمان حجّ و زيارت مى سپارند و به عمره يا حجّ مشرف مى شوند.

حال به توجه به اينكه سپردن پول به بانك مقدمه رفتن به حجّ يا عمره است و چنانچه كسى اين پول را به بانك نسپارد نوبتى را براى رفتن به عمره يا حجّ نخواهد داشت و اكنون طريق رفتن به حجّ نيز همين است، آيا به اصل پول و سود آن خمس تعلّق مى گيرد يا نه؟

ج) آية الّله تبريزى: در فرض سؤال چنانچه بر اصل پول سال بگذرد؛ يعنى از وقت به دست آوردن پولى كه به بانك سپرده اند، سال گذشته، بايد خمس آن را بپردازد و نسبت به مقدارى كه زيادتر از اصل پول به آنها مى دهند، اگر در همان سال به حجّ يا عمره بروند چيزى بر آنها نيست. و الله العالم.

آية الّله خامنه اى: در فرض مرقوم، اكر در همان سال خمسى سپرده گزارى به حجّ مى رود، خمس ندارد، ولى اگر نوبت حجّ از پس از آن سال خمسى است، مبلغ سپرده اگر از درآمد كسب غير مخمّس بوده خمس دارد و سود حاصله اگر پيش از سال عزيمت به سفر حجّ قابل وصول نبوده جزو درآمد سال وصول محسوب است كه اگر در همان سال به حساب هزينه سفر حجّ محسوب شود خمس ندارد.

آية الّله سيستانى: به اصل پول خمس تعلق مى گيرد و نيز به سود آن، اگر از طريق معامله شرعيه ملك صاحب پول شده است، بلى اگر حجّ بر او مستقر شده و راه ديگرى براى رفتن به حجّ در سال ثبت نام نداشته باشد، خمس به آن تعلق نمى گيرد.

آية الّله شبيرى زنجانى: در حجّ واجب و يا عمره، اگر به وسيله اى واجب گردد، خمس پول مورد سؤال واجب نيست و

ص:23

در حجّ و عمره مستحب واجب است.

آية الّله صافى گلپايگانى: در فرض سؤال، اصل پول خمس دارد ولى سود آن، اگر با آن پول معاملات شرعى، با رعايت شرايطش انجام شود و پرداخت سود، طبق قرارداد بايد در موقع تحويل اصل پول پرداخت شود، سود مذكور از منافع سال وصول است كه اگر در همان سال صرف مؤونه شود خمس ندارد و اگر باقى بماند آن هم خمس دارد. و الّله العالم.

آية الّله فاضل: در حجّ واجب به اصل پول و سود آن خمس تعلق نمى گيرد مگر اينكه قبلا" به اصل آن پول خمس تعلق گرفته باشد و خمس آن پرداخت نشده باشد. كه در اين صورت بايد تخميس شود.

آية الّله مكارم شيرازى: هرگاه اين پول از درآمد همان سالى باشد كه نام نويسى كرده است، نه به آن خمس تعلق مى گيرد و نه به سود آن.

آية الّله نورى همدانى: اگر همان سالى كه مستطيع شده است، آن پول را براى انجام حجّ در نوبت خود به حساب ريخته است. آن پول جزو مؤونه و مخارج آن سال محسوب مى شود و خمس ندارد ولى اگر در سال قبل يا سالهاى قبل مستطيع بوده است و تأخير انداخته و به حساب نريخته است بايد خمس آنرا بدهد.

و در عمره نيز اگر به طور متعارف يك مرتبه يا در چند سال يك مرتبه باشد، پولى كه به حساب ريخته است خمس ندارد امّا سودى كه مى گيرد از ارباح آن سالى است كه آن را تحويل مى گيرد و اگر تا آخر سال خمسى خود آن را در مخارج

ص:24

لازم زندگى خود خرج كرد، خمس ندارد و اگر بماند و سال بر آن بگذرد خمس دارد.

3- كيفيت وصيت نامه نوشتن را به زائران ياد دهيد، به ويژه در مورد شرايط وصى و وصيت مالى كه بيش از ثلث نباشد و نوشتن نماز و روزه هاى قضا در وصيتنامه.

4- استحباب كوتاه نكردن موى سر و صورت در عمره مفرده از يك ماه پيش از سفر و در عمره تمتع از اوّل ذى القعده و اگر نشد از اوّل ذى الحجّه

5- كاروان هاى مدينه بعد چون در آغاز ورود به جده عازم جحفه مى شوند و بايد لباس احرام بپوشند، به زائران خود اعم از مرد و زن يادآورى كنند كه لباس هاى احرام خود را پيش از سفر وارسى كنند كه معطر نباشد و آن را جداى از اشياء خوشبو بگذارند، چون در ميقات اگر با چنين لباسى مواجه شدند نمى توانند آن را بپوشند.

6- در مورد لباس احرام بانوان ياد آورى مى شود كه نازك و بدن نما نباشد، حتى به قدرى ضخيم باشد كه در فصل گرما كه بر اثر عرق كردن لباس به بدن مى چسبد، بدن نما نشود.

7- خانم ها مى توانند براى جلوگيرى از عادت ماهيانه قرص استفاده كنند، به شرط آنكه براى آنها ضررى نداشته باشد.

8- خانم هايى كه ممكن است لازم شود پيش از ميقات با نذر محرم شوند و شوهرهايشان همسفر آنها نيستند يادآورى شوند اجازه نذر را از شوهر بگيرند چون برخى از فقهاء اجازه را به طور مطلق شرط مى دانند.

9- شرايط نيابت به طور واضح و صريح براى زائران گفته شود و

ص:25

افرادى كه نايب هستند حتى المقدور شناسايى و وجود شرايط لحاظ شود تا پس از سفر و هنگام اعمال به مشكل برخورد نكنند. مخصوصاً كسانى كه از نماز صحيح معذورند يا نايبند و خود مستطيع هستند چون در برخى موارد نيابتشان صحيح نيست و به فتواى برخى از فقهاء وقتى كه به ميقات رسيدند و استطاعت طريقى نيز حاصل شد، بايد براى خودشان حجّ بجاى آورند. و نيز خدمه كاروانهاكه ممكن است به هنگام اعمال عمره يا حجّ، مشكلى براى كاروان پيش آيد كه به ناچار بايد اعمال معذور را انجام دهند و به فتواى برخى از فقهاء عذر طارى هم مُخلّ به نيابت است.

10- چون احتمال دارد پرواز كاروان نزديك يا در وقت نماز صورت بگيرد، يادآورى چند نكته در اين خصوص به زائران ضرورى است.

الف) حتى المقدور در هنگام ورود به سالن انتظار باطهارت باشند تا اگر فرصت شد نماز را بتوانند سريع بخوانند و سوار هواپيما شوند.

ب) چنانچه نماز را بايد در اثناء سفر در هواپيما بخوانند، پيش از سوار شدن تحصيل طهارت كنند تا هنگام نماز خواندن در هواپيما به راحتى بتوانند به وظيفه خود عمل كنند.

ج) كيفيت نماز در هواپيما نيز توضيح داده شود. كيفيت آن بدين گونه است كه در صورت امكان بايد به حالت ايستاده با مراعات قبله و ساير شرايط خوانده شود و چنانچه به حالت ايستاده ممكن نبود، به حالت نشسته و در صورت

ص:26

امكان رو به قبله نماز خوانده شود و هر مقدار از شرايط نماز كه ممكن بود بايد مراعات كنند و چنانچه نماز در هواپيما با مراعات شرايطى كه گفته شد خوانده شود نماز صحيح است.

11- كيفيت نماز با اهل سنّت در مكّه و مدينه به زائران تعليم داده شود، چون در بدو ورود در مدينه يا مكّه در نماز جماعت شركت مى كنند و آشنا به مسائل نيستند و گاهى دچار سردرگمى مى شوند و نكات قابل ذكر در اين خصوص بدين شرح است.

الف) اذان صبح و ظهر آنها با اذان ما تفاوتى دارد و تنها اذان مغرب كمى زودتر گفته مى شود.

ب) صبح ها پيش از اذان صبح اذانى براى نماز شب گفته مى شود.

ج) در هر شبانه روز يازده اذان و اقامه گفته مى شود كه يك اذان براى نماز شب و پنج اذان و پنج اقامه نيز براى نمازهاى واجب يوميه گفته مى شود.

د) بين اذان و اقامه معمولا چند دقيقه فاصله است كه زائران مى توانند نافله يا قرآن بخوانند.

ه) در قرائت سوره حمد بسم الله را آهسته مى گويند.

و) پس از حمد بخشى از قرآن را مى خوانند كه گاه سوره كاملى است و گاهى نيست.

ز) معمولا در نماز صبح روز جمعه، امام جماعت پس از حمد، سوره سجده دار مى خواند و پس از ان همگى به سجده رفته سپس بر مى خيزند و قرائت را ادامه مى دهند

ص:27

كه در اين صورت زائران سعى كنند پيش از نماز صبح، نماز خودشان را به صورت فرادى بخوانند.

ح) در برخى مواقع پس از ركوع قنوت بجا مى آورند، كه بجاى آوردن قنوت به همراه آنان پس از ركوع مشكلى پيش نمى آورد.

ط) در حال قرائت غالب اهل سنّت، دست بسته نماز مى خوانند كه پيروان مكتب اهل بيت نبايد دست بسته نماز بخوانند.

ى) پس از اتمام حمد امام جماعت، همگى آمين مى گويند كه نبايد گفته شود؛ مى توانند الحمد لله رب العالمين بگويند.

ك) پس از ركوع توقّف طولانى دارند كه نمازگزارن نيز مراعات كنند و با عجله به سجده نروند، بلكه منتظر تكبير مكبّر باشند.

ل) پس از دو سجده، بدون جلسه استراحت مى ايستند كه بايد جلسه استراحت بجاى آورند شود هرچند بسيار كوتاه.

م) در تشهّد برخى از اهل سنّت انگشت سبابه را تكان مى دهند كه اين كار لزومى ندارد.

ن) پس از قرائت ركعت دوم پيش از ركوع، قنوت بجاى نمى آورند، كه زائران نيز قنوت نخوانند، چون مستحب است و در هر حال ترك آن اشكال ندارد.

ص) برخى از مذاهب اهل سنّت بعد از نماز صبح و نماز عصر، خواندن نماز مستحب را جايز نمى دانند هرچند در

ص:28

فقه شيعه نيز كراهت دارد (بجز نمازهاى خاص) لذا تذكّر داده شود كه در آن وقت نافله نخوانند و چنانچه نماز صبح نخوانده اند يا به فتواى مرجعشان بايد مجدداً بخوانند، پيش از نماز جماعت بخوانند.

ع) پس از نماز جماعت مسجد النّبى و مسجد الحرام كمى صبر كنند، تا اگر اعلان نماز ميّت شد، نماز ميّت بخوانند، و بلافاصله پس از نماز جماعت مشغول نماز ديگر نشوند و محلّ خود را ترك نكنند.

12- در نماز ميّت چهار تكبير گفته مى شود كه تكبير پنجم را موقعى كه السلام عليكم و رحمةا ... مى گويند، مى توان گفت. در ضمن كيفيّت مختصر نماز ميت را به زائران آموزش دهيد.

13- لزوم سجده بر مايصحّ السّجود در هتل ها، مشاعر و جاهاى ديگر (بجز در نماز جماعت يا در جاهايى كه امكان ندارد) يادآورى شود. چون برخى از زائران تصور مى كنند در طول سفر، مهر گذاشتن جايز نيست يا مجازند بر فرش و امثال آن سجده كنند.

14- هرگز زائرى را به تصحيح نماز يا حسابرسى خمس يا پرداخت آن وادار نكنيد كه اثر نامطلوب دارد افزون بر اينكه وظيفه شرعى روحانى، بيان مسائل نماز و خمس و دعوت آنها به عمل به واجبات است نه اجبار آنان به اين امور.

15- چنانچه حسابرسى خمس زائرى انجام شد براى پرداخت آن بهتر است او را به دفتر يا بعثه مرجعش راهنمايى كنيد تا خودش بپردازد. چنانچه درخواست كرد كه شما اين زحمت را متقبل شويد در آن صورت قبول آن ثواب خواهد داشت.

ص:29

16- كسانى كه مدينه قبل هستند، در جلسات ايران، تنها فهرستى از اعمال عمره بگويند و از بيان مسائل جزئى و اختلاف فتاوا پرهيز شود.

ص:30

مسجد الحرام و توقّف در ساير مساجد در ايام عادت جايز (1)نيست.

8- مناسب است اوقات نمازهاى يوميّه و نماز شب به زائران يادآورى شود تا برنامه ريزى بهترى براى شركت در نمازهاى جماعت و رسيدن به فضيلت نماز اول وقت داشته باشند.

9- خواندن نماز تحيّت در مساجد، مستحب است ولى مى توان زائران را راهنمايى كرد چنانچه نماز قضا داشته باشند مى توانند نماز قضا بخوانند و اين كفايت از نماز تحيت مى كند و نيز اگر نماز واجب ادائى بخوانند.

10- از آنجا كه نماز خواندن در قبرستان به فتواى برخى از اهل سنّت حرام است. زائران را از نماز خواندن كنار بقيع و داخل آن برحذر داريد.

11- براى پركردن اوقات فراغت زائران و استفاده معنوى بهتر از آن، زائران را براى خواندن نماز قضا راهنمايى كنيد و نكات ذيل را نيز يادآورى فرماييد.

الف) نماز قضا هر چه زودتر بايد خوانده شود و مسامحه نشود.

ب) نماز قضا وقت معينى ندارد، بلكه در هر وقت از شبانه روز مى توان نماز قضا را بجاى آورد.

ج) نماز قضا را به جماعت مى توان خواند، و هماهنگى بين نماز امام جماعت و مأموم در نوع نماز، تعداد ركعات و قصر و اتمام لازم نيست.

ص:31

د) مسافر مى تواند نمازهاى قضاى غير سفر را بجاى آورد و بايد تمام بخواند.

ه) نماز قضا را به همان گونه كه اداى آن وظيفه بوده بايد بجا آورد، يعنى اگر وظيفه قصر بوده، به صورت قصر و اگر تمام بوده به صورت تمام و پسرها و مردها بايد حمد و سوره نماز قضاى صبح، مغرب و عشا را نيز بلند بخوانند.

و) كسى كه براى ميت نماز قضا مى خواند بايد مطابق وظيفه خودش عمل كند، مثلا اگر نمازگزار مرد است و براى ميتى كه زن است نماز مى خواند، بايد حمد و سوره نمازهاى جهرى را بلند بخواند.

12- كيفيّت برخى از نمازهاى مستحب كه از اهميت بيشترى برخوردار است به زائران تعليم داده شود، مثل نوافل يوميه، نماز شب، نماز غفيله، نماز حضرت جعفر، نماز زيارت، نماز حضرت ولى عصر (عج) و نماز حاجت.

13- در مدينه منوره، چنانچه زائر قصد عشره داشته باشد مى تواند روزه قضا بجا آورد، و چنانچه روزه قضا ندارد، مى تواند سه روز روزه مستحب براى برآمدن حاجت بجاى آورد و اگر روزه قضا دارد روزه مستحب او صحيح نيست ولى چنانچه مسافر است (كه روزه قضا صحيح نيست) ، چون مكلّف به قضا نيست اين سه روز روزه مستحب را مى تواند بجا آورد ولى روزه ديگرى صحيح نيست و اين روزه از موارد استثناء عدم صحت روزه در سفر است و به نظر برخى از فقهاء احتياط آن است كه روزهاى چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه باشد.

14- به زائران يادآورى شود كه اعمال عمره و حجّ دقيق است ولى

ص:32

دشوار نيست و با ذكر اين مطلب و چهار نكته اى كه گفته خواهد شد اضطراب و دلهره از اعمال را از آنان برطرف فرمايند كه اضطراب و ترس از اعمال موجب مشكلات فراوانى خواهد شد.

نكته اول: از نظر احكام فقهى وظيفه همه افراد مشخص شده و به راحتى همه مى توانند به وظيفه خود عمل كنند و هيچكس با اعمال ناقص يا باطل (به خواست خداوند) از اينجا نخواهد رفت.

نكته دوم: اگر سؤالى، شبهه اى يا مشكلى برايتان پيش آمد، مى توانيد بپرسيد و مطابق وظيفه عمل كنيد.

نكته سوم: هميشه ما (روحانى گروه) در خدمت شما هستيم و اعمال را به اتفاق به جاى مى آوريم.

نكته چهارم: اگر در موردى خاص سؤال يا مشكلى برايتان پيش آمد و به ما دسترسى پيدا نكرديد، مى توانيد از روحانيون ديگر بپرسيد كه الحمدلله هميشه روحانيون كاروانها در مسجد الحرام و مشاعر مقدس، حضور دارند. يادآورى اين نكات نسبت به كاروان هاى مدينه بعد بايد در ايران صورت بپذيرد.

15- به كسانى كه با تلاش هم نتوانستند نماز خود را تصحيح كنند گوشزد شود كه به يكى از افرادى كه مى شناسند و همراهشان هست براى خواندن نماز طواف نيابت بدهند، ضمن اينكه خودشان نيز بايد نماز را بخوانند. وحتّى المقدور روزهاى آخر، پيش از رفتن به ميقات اين امر كنترل شود كه نايب هايشان مشخص شده باشد، اين امر براى كاروان هاى مدينه بعد در

ص:33

ايران صورت بپذيرد.

16- خانم هايى كه در ايام عادت هستند، پيش از رفتن به ميقات بايد وظيفه خود را براى احرام بدانند، لذاپيشنهاد مى شود جلسه جداگانه اى براى خانم ها گذاشته شود و يادآورى شود كه خواهران معذور، حتماً پيش از حضور در ميقات اطلاع دهند تا با نذر در مدينه محرم شوند و چون اين مسأله اختصاص به ميقات شجره دارد، براى كاروان هاى مدينه بعد نيز يادآورى شود كه چنانچه در زمان عادت باشند، هرچند در ميقات مشكلى ندارند ولى براى بقيه اعمال بايد صبر كنند تا پاك شوند.

17- موارد احتياط وجوبى مراجع تقليد را شناخته و زائران را نسبت به رجوع به فتواى مساوى يا فالاعلم راهنمايى فرماييد ضمن اينكه اجبارى در اين مسأله نباشد، مثل:

احرام در قسمت قديم مسجد شجره

استظلال در شب

استظلال در شهر مكّه و عرفات و منى

احرام از مكّه قديم

و ...

18- به زائران گوشزد شود كه پيش از رفتن به ميقات لباس احرام خود را وارسى كنند كه معطر نباشد، حاشيه آن دوخته نباشد (به فتواى برخى از فقها لباس احرامى كه حاشيه اش دوخته است اشكال دارد) ، پاك و تميز باشد، چون ممكن است در ميقات به اين مشكلات برخورد كنند و در آنجا فرصت تعويض آن نباشد.

19- زيارت و نماز آن را مى توانند به نيابت از ديگران بجاى آورند.

ص:34

20- نمازهاى مستحب را چنانچه در روضة النّبى يا ساير اماكن مقدس ازدحام بوديا امكان توقف نبود مى توانند در حال ايستاده يا نشسته يا با ركوع و سجود اشاره اى و حتى در حال راه رفتن بخوانند.

21- مسأله خواندن نماز قضا به نيابت از كسانى كه از دنيا رفته اند و نماز مستحب براى آنها و افراد زنده و اهداء ثواب نيز يادآورى شود.

ص:35

زائر غسل واجب، مثل جنابت يا غسل مسّ ميّت بر عهده او بوده و از آن خبر نداشته است و پس از اعمال متوجّه شده است.

4- قبل از رفتن به مسجد شجره، زائران را نسبت به جغرافياى مسجد، محل وضو و غسل توجيه نماييد كه به راحتى بتوانند اعمال را انجام دهند و زائرى گم نشود و كسى در محوطه بين وضو خانه و مسجد مُحرم نشود.

5- در پاسخ به لبيك ها به زائران تذكر داده شود كه با صداى بلند پاسخ ندهند چون ضرورتى ندارد و مزاحمت براى ديگران است.

6- اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعت مسجد شجره شد، لازم است زائران را به شركت در نماز جماعت راهنمايى نماييد تا از تكرار لبيك به صورت دسته جمعى و با صداى بلند بپرهيزند.

7- مسائلى كه درباره احرام در مسجد گفته شد مخصوص مسجد شجره است و در ساير مواقيت، مسجد خصوصيت ندارد، و احرام در ميقات، صحيح است و بردن زائران به داخل مسجد لازم نيست، هرچند اگر افراد غير معذور داخل مسجد محرم شوند از جهاتى بهتر است.

8- در سفر عمره پيش از رفتن به ميقات، چنانچه زائران، كودك يا كودكان خود را همراه دارند، نسبت به احرام آنها و كيفيت اعمال آنها توضيح داده شود و نسبت به احرام كودكان توصيه و تشويق نشوند، چون احرام آنها مشكلاتى به همراه دارد، گفتنى است كه:

ص:36

الف) كودك پسر بايد ختنه شده باشد.

ب) هرچه از اعمال را مى تواند بايد خودش بجا آورد و بقيه را بايد كمكش كنند يا از طرف او انجام دهند.

ج) لباس احرامش تا پايان اعمال بايد پاك باشد.

د) در حال طواف بايد با طهارت باشد.

ه) در حال طواف و سعى بايد بيدار باشد.

و) در حال طواف شانه چپ كودك بايد به طرف كعبه باشد.

9- كسانى كه نياز به تلقين لبيك دارند شناسايى شوند تا در ميقات جداى از جمع براى آنها لبيك ها گفته شود.

10- چنانچه زائران نماز واجب را در مسجد مى خوانند، مثلا نماز مغرب و عشا را و پس از آن محرم مى شوند، به استحباب احرام پس از نماز عمل شده، بلكه محرم شدن پس از نماز واجب ادا يا قضا از نماز مستحب افضل است.

11- چون مشهور فتواى فقهاء لزوم احرام در داخل مسجد شجره است، بجز بانوان معذور همه را به داخل مسجد ببريد تا محرم شوند و احتياط احرام در مسجد قديم نيز قابل ارجاع به فالاعلم است.

12- هر چند به زبان آوردن نيّت احرام و ساير اعمال، واجب نيست ولى برخى از فقهاء مستحب دانسته اند و نيز قصد ترك محرّمات را نيز عده اى لازم دانسته اند اگر براى احرام عمره تمتع اين گونه گفته شود مناسب است:

به قصد شروع اعمال عمره تمتع و انجام آنها و ترك محرمات احرام، محرم مى شوم به احرام عمره تمتع ... قربة الى الله

ص:37

13- براى گفتن لبيك، چون برخى از فقهاء وصل به سكون و وقف به حركت را خلاف احتياط مى دانند و بعضى نيز گفتن لبيك پنجم را لازم نمى دانند اگر لبيك به سه صورت گفته شود و زائران جواب بدهند و به همين سه بار نيز اكتفا شود، كافى است:

الف) بار اول جمله به جمله هر چند با وقف به حركت و وصل به سكون و همراه با لبيك پنجم.

ب) بار دوم به همين شيوه بدون لبيك پنجم.

ج) بار سوم با مراعات وقف به سكون و وصل به حركت.

14- چون با توسعه اخير مدينه منورّه و نزديك شدن شهر به مسجد شجره، خارج بودن مسجد شجره از حد ترخص مشكوك است، لذا كسانى كه در مدينه منوّره با قصد عشره نماز را تمام مى خوانند، در آنجا نيز نمازشان تمام است و مى توانند براى عمل به احتياط به صورت جمع بخوانند. (1)ولى كسانى كه قصد عشره نداشتند، نمازشان شكسته است.

15- چون به فتوا يا احتياط برخى از فقهاء در شب سوار هر ماشين مسقف شدن جايز نيست. وجه جمع بين فتاوا به اين است كه مقلّدان مراجعى كه عدم جواز را مبنى براحتياط مى دانند به فتواى جواز ساير مراجع عمل كنند و مقلّدان مراجعى كه فتواى به عدم جواز مى دهند چنانچه ناچار به استفاده از ماشيت مسقف هستند، كفاره بدهند.

و چنانچه مقلّدى بخواهد به احتياط مرجع خود عمل كند و چاره اى جز سوار شدن ماشين مسقف نداشته باشد، بايد بنابر

----------------------------------

1-

ص:38

احتياط كفاره بدهد.

16- كسانى كه نسبت به استطاعت خود براى حجّ به يقين نرسيده اند هر چند وظيفه آنها حجّ واجب نيست ولى مى توان آنها را راهنمايى كرد كه به نيّت وظيفه فعليّه محرم شوند تا اگر بعداً معلوم شد مستطيع بوده اند، اعمال انجام شده كافى باشد.

17- پيش از حركت از ميقات، داخل اتوبوس ها از همه زائران سؤال شود كه آيا همه آنها داخل مسجد شجره به نيت احرام عمره لبيك گفته اند يا نه و چنانچه كسى باقى مانده يا شك دارد، همانجا بتواند به مسجد برود و محرم شود. و در ميقات جحفه نيز از احرام سؤال شود تا پيش از حركت و بيرون رفتن از ميقات نسبت به احرام تمام زائران اطمينان حاصل شود. و نيز برخى از محرمات احرام را، مثل نگاه در آينه، زدودن مو از بدن و استفاده از عطر و صابون و اشياء خوشبو و پوشاندن سر براى مردان و صورت براى بانوان و حرام بودن زن و مرد بر يكديگر تذكر داد و نيزاستحباب تكرار تكبير تلبيه تا نزديك مكّه، عدم لزوم بيدار بودن در بين راه، چون برخى از زائران تصور مى كنند كه نبايد بخوابند.

18- نسبت به نگاه در آينه در اتومبيل، گاهى يادآورى آن ضرر بيشترى دارد، چون معمولا حركت زائران در شب است و توجهى به آينه ندارند و اگر بى توجه نگاهشان به آينه بيافتد اشكال ندارد و يادآورى آن گاهى سبب نگاه كردن مى شود ولى نسبت به محل اسكان و هتل، چون غالباً در سالن انتظار، راهروها، و دستشويى ها وجود دارد، بهتر است در بدو ورود به محل اسكان تذكر داده شود.

ص:39

19- در صورت امكان اگر آقايان بر صندلى هاى جلوى اتوبوس و خانم ها بر صندلى هاى عقب آن بنشينند و همسران كنار يكديگر نباشند بهتر است.

20- در ميقات يا در بين راه و در بدو ورود به مكّه، زمان رفتن براى اعمال را يادآورى فرمائيد.

21- حتى المقدور اگر نزديك تنعيم و ابتداى حدود حرم زائران را به ورود به حرم توجه داده و دعاى كوتاه ورود به حرم را بخوانيد بسيار مناسب است. همچنين مى توانيد مسجد تنعيم و منطقه شهداى فخ را نيز به آنها نشان دهيد.

22- از آنجا كه تعداد لباس احرام آقايان حداقل دوتكه است و بيشتر از آن در صورتى كه شرايط لباس احرام را داشته باشد بلا اشكال است، در فصل سرما به آنان يادآورى شود كه پوشيدن بيش از دو جامه احرام بلا اشكال است.

و نيز كشيدن پتو بر روى خود براى جلوگيرى از سرما اشكال ندارد ولى آقايان آن را بر سر نيندازند و خانم ها بر صورت خود. ولى چنانچه دوخته باشد آقايان نبايد بر دوش خود بيندازند ولى دوخته بودن حواشى آن به فتواى برخى از فقها بلا اشكال است.

22- كسى كه براى عمره تمتع محرم شده، وقتى خانه هاى مكّه را ببيند، نبايد لبيك بگويد لذا اين مسأله، هنگام رفتن به مكّه تذكر داده شود كه پس از آن تلبيه نگويند.

ص:40

ص:41

شبهه اى دارد سؤال كند تا وظيفه وى مشخص و مطابق آن عمل كند.

ب) وضع نماز قصر يا تمام در مكّه و كيفيت جمع بين فتاوا همان طور كه در بخش مدينه گذشت يادآورى شود.

ج) چنانچه در عمره كمتر از ده روز در مكّه مى مانند مسافر هستند و در حجّ، چنانچه پيش از اعمال حجّ و رفتن به عرفات حداقل ده روز در مكّه اقامت دارند نمازشان تمام است و بالتبع در عرفات، مشعر الحرام و منى و پس از بازگشت به مكّه نيز تمام است و چنانچه پيش از رفتن به عرفات كمتر از ده روز در مكّه اقامت دارند، مسافر هستند و بالتبع در مشاعر مقدس نيز نماز شكسته است و پس از اعمال و بازگشت به مكّه اگر حداقل ده روز در مكّه اقامت دارند نماز تمام و گرنه مسافر هستند.

د) اعمال مستحب مكّه، مثل تلاوت و ختم قرآن، طواف مستحب، نماز در مسجد الحرام. و البته تلاوت (با حكم خاص نه مطلق تلاوت) اختصاص به مكه دارد نه مشاعر.

ه) كارهاى حرام بين الاحرامين پس از تقصير عمره تمتع تا احرام حجّ كه عبارت است از:

تراشيدن سر (به فتواى برخى از مراجع)

بيرون رفتن از شهر مكّه (به فتواى برخى از مراجع)

بجاى آوردن عمره مفرده

صيد در حرم

كندن و بريدن گياه و درخت حرم

5- استظلال در شهر مكّه و نيز عرفات و منى، بجز مراجعى كه

ص:42

جايز مى دانند و آيه الله زنجانى كه جايز نمى دانند بقيه آقايان مثل حضرات آيات بهجت، تبريزى، خامنه اى، خويى و سيستانى احتياط واجب دارند.

6- چنانچه پس از طواف، اذان گفته شد يا وقت اذان نزديك بود، سعى را شروع نكنيد و اعمال مكّه و عمره مفرده اگر پس از سعى اذان گفته شد، نزديك وقت نماز بود كه فرصت براى اتمام آن باقى نيست، طواف نساء را شروع نكنيد و چنانچه در بين اعمال به نماز برخورد كرديد، بايد زائران را توجيه كرد كه در نقطه اى مشخص طواف و سعى خود را قطع كنند و جاى آنرا به خاطر بسپارند و از همان نقطه اى كه طواف يا سعى را رها مى كنند در نماز جماعت شركت كنند و سپس ادامه دهند و آن را به اتمام برسانند و چنانچه فاصله زياد نشود طواف و سعى صحيح است ولى با فاصله زياد نسبت به اكتفاء به آن، تفصيل ميان تمام شدن نصف طواف، نظر مرجع بايد لحاظ شود.

7- جزئيات مسائل شك در تعداد دورهاى طواف و سعى كمتر گفته شود چون همين امر سبب شك بيشتر خواهد شد و به طور كلى گفته شود كه اگر شك و شبهه يا سؤالى پيش آمد، با ترديد ادامه ندهيد و حتماً حكم مسأله را بپرسيد و سپس مطابق وظيفه عمل نماييد و تنها اين مسأله تذكر داده شود كه اگر شك در تعداد دورهاى طواف يا سعى پيش آيد و پاى نقصيه در ميان باشد، مبطل طواف و سعى است.

8- اين مسأله نيز يادآورى شود، چنانچه در عملى اشكالى به نظرتان رسيد يا مشكل پيش آمد، با اعاده كل اعمال عمره

ص:43

مشكل حل نخواهد شد و وظيفه تمام نخواهد شد، بلكه بايد مورد اشكال مشخص و چنانچه نياز به اصلاح، تكميل يا اعاده بوده، عمل شود.

9- مسجد الحرام تنها حياط وسط كه كعبه در آن قرار دارد و شبستان هاى اطراف است ولى مسعى و محوطه اطراف مسجد كه سنگفرش شده و با ديوارهاى نرده اى محصور است جزو مسجد نيست و احكام مسجد ندارد.

10- هروله براى زنان مستحب نيست و چنانچه سهواً انجام دادند مبطل سعى نيست و برنگردند و نيز مردان اگر هروله را فراموش كردند براى بجا آوردن آن بر نگردند.

11- تقصير مكان معينى ندارد ولى مرسوم است كه بر مروه تقصير مى كنند، ياد آورى اين نكته لازم است كه سمت چپ مروه قسمتى افزوده شده و مى توانيد زائران را به آن قسمت هدايت كنيد تا مزاحمتى براى ديگران نباشد و بانوان بتوانند به دور از چشم نامحرمان تقصير كنند.

12- وظيفه حائض در عمره تمتع و عمره مفرده متفاوت است.

الف) در عمره تمتع اگر تا پيش از رفتن به عرفات پاك نمى شود وظيفه او به حجّ افراد تبديل مى شود و با همان احرام بايد به عرفات برود و نمى تواند براى طواف و نماز نايب بگيرد.

ب) در عمره مفرده اگر نمى تواند تا زمان پاك شدن در مكّه بماند، بايد براى طواف و نماز نايب بگيرد و سعى و تقصير را خودش بجا آورد.

13- كسانى كه براى نماز طواف عمره يا طواف زيارت نايب

ص:44

مى گيرند، اولا بايد خودشان نماز طواف را بخوانند، ثانياً بايد پس از نماز خود و نايب به سعى برود، به لحاظ آنكه ترتيب مراعات شود ولى همزمان بودن يا تقدم و تأخر نماز او با نايب اشكالى ندارد.

14- كسانى كه با ويلچر در طبقه دوم طواف داده مى شوند و نايب نيز بايد بگيرند، نيز بايد ترتيب را مراعات كنند و در صورتى كه خود فرد بتواند نماز را در صحن مسجد بخواند، قابل نيابت نيست و در اين صورت نماز طواف بايد پس از هر دو طواف باشد.

ص:45

دوم مسجد الحرام اگر به قدر قامت طواف كننده پايين تر از نقطه محاذى پشت بام كعبه نباشد، طواف از طبقه دوم صحيح و مجزى نيست، و كسانى كه نمى توانند در صحن مسجد الحرام ولو بوسيله حمل توسط شخص ديگر طواف كنند وظيفه شان نايب گرفتن در طواف است و احوط آن است كه خودش هم در همان طبقه دوم طواف نمايد.

آيت اللّه سيستانى: چنانچه احراز شود كه طبقه دوم بالاتر از كعبه است، طواف از بالا كفايت نمى كند و بايد براى طواف از پايين نايب بگيرند و لازم نيست احتيلط كنند و چنانچه مطلب مشكوك باشد بايد احتياطا" بين طواف از بالا و نايب گرفتن از پايين جمع نمايند.

آيت اللّه شبيرى زنجانى: در مورد سؤال اگر ممكن باشد كسى فرد ناتوان را بر دوش حمل كند، طواف در محدوده بين مقام ابراهيم و كعبه لازم است، و در غير اين صورت بايد نايب بگيرند تا در محدوده طواف كند و بنابر احتياط مستحب نيز خود شحص در طبقه دوم طواف داده شود و چنانچه نيابت نيز ممكن نباشد طواف دادن شخص در طبقه دوم كفايت مى كند.

آيت اللّه صافى گلپايگانى: در فرض مذكور اين افراد بايد در طبقه دوم طواف داده شوند و بنابر احتياط واجب نايب هم گرفته تا براى آنان در صحن مسجد الحرام طواف نمايد.

آيت اللّه فاضل: در فرض سؤال چنانچه كعبه مقدسه از طبقه دوم پايين تر نباشد، احتياط واجب آن است كه علاوه بر اينكه در طبقه دوم طواف داده مى شوند، استنابه هم بنمايد؛ و الّله العالم.

ص:46

آيت اللّه مكارم شيرازى: در اين گونه موارد كه راهى جز اين نيست طواف در طبقه بالا كفايت مى كند.

آيت اللّه نورى همدانى: طواف در طبقه فوقانى صحيح نيست و اين قبيل افراد بايد بوسيله كول گرفتن طواف خود را انجام بدهند و اگر ممكن نشد، لازم است براى طواف خود نايب بگيرند.

آيت اللّه وحيد خراسانى: در مفروض سؤال بايد نايب بگيرد كه در صحن مسجد الحرام طواف نمايد و در صورتى كه متمكن مى باشد و بر او حرجى نيست، احتياط واجب آن است كه خودش هم از طبقه دوم طواف نمايد.

15- نماز جماعت استداره اى در مسجد الحرام به فتواى برخى از فقهاء اشكالى دارد بايد مأمومين در جهتى بايستد كه خلف امام جماعت باشد يا روبروى امام جماعت نباشد، لذا توجه داشته باشيد كه امام جماعت مسجد الحرام در نماز صبح، مغرب و عشاء نزديك مقام ابراهيم يا نزديك در كعبه به نماز مى ايستد و در نماز ظهر و عصر در فصل گرما (بجز در نماز جمعه) در نقطه مقابل، روبروى مستجار، داخل شبستان كنار اتاق مؤذنان به نماز مى ايستد.

16- نسبت به استظلال در شب و مكّه، كسانى كه از مكّه به مسجد تنعيم مى روند براى احرام عمره مفرده پس از بازگشت از تنعيم به مسجد الحرام براى اعمال عمره چند دسته اند.

الف) مقلّدان فقهائى كه استظلال در شب و در شهر مكّه (هر دو) را جايز نمى دانند نمى توانند حتى در شب با ماشين سقف دار از تنعيم بيايند.

ص:47

ب) مقلدان فقهائى كه استظلال در شهر مكّه را جايز مى دانند مى توانند شب يا روز ماشين مسقف سوار شوند و فرقى بين اينكه استظلال در شب را جايز بدانند يا ندانند نيست.

ج) مقلدان فقهائى كه استظلال در شهر مكّه را جايز نمى دانند ولى در استظلال در شب را قائل نيستند، مى توانند در شب از تنعيم با ماشين مسقف به مسجد الحرام بروند. يادآورى مى شود اكثر مراجع تقليد كه استظلال در شب و در شهر مكّه را جايز نمى دانند، فتواى صريح ندارد بلكه احتياط فرموده اند.

17- بايد توجه داشت كه به فتواى برخى از فقهاء اگر عمره در ماه قبل انجام شده باشد و در ماه جديد و لو با يك روز فاصله از حرم خارج شود، مثلا به عرفات برود، چون عرفات خارج حرم است، بايد براى آمدن به مكّه مجدداً محرم شود.

18- سعى بين صفا و مروه بايد بين الجبلين باشد و به شهادت اهل اطلاع ستونهاى گنبد صفا روى كوه است و قسمت شيب دار روى مروه، و آخرين در خروجى آن در سمت راست روى كوه است. بنابراين امروزه، مردم سعى را از كوه تا كوه انجام مى دهند و زدن پاشنه پا به روى صخره ضرورتى ندارد و اين مسأله مربوط به زمانى بوده كه از پايين كوه حركت مى كردند، بدين معنى كه در كنار صفا اگر رو به مروه مى ايستادند، همين كه پاشنه پايشان به صفا متصل مى شد، و در نهايت همين كه نوك انگشت پايشان به مروه مى رسيد كفايت مى كرد و ضرورتى نداشت كه از كوه بالا بروند، ولى امروزه به طور

ص:48

طبيعى بخشى از كوه را بالا مى روند.

19- روبروى حجر الاسود براى پوشاندن خط تيره مقابل حجرالاسود روى زمين را چسب زده اند كه اين قسمت چسب خورده به عرض حدود 4 متر تا آخر مسجد امتداد دارد كه خواندن نماز بر اينها سجده بر سنگ نخواهد بود كه بايد زائران را توجه داد.

20- با توجه به محو شدن خط تيره مقابل حجرالاسود، براى نيّت آغاز طواف، اگر به زائران گفته شود كه از چند متر جلوتر قصدشان اين باشد كه از مقابل حجرالاسود طواف را شروع و به همان جا ختم شود، اشكال ندارد و لازم نيست متوجه باشند كه كدام نقطه به طور دقيق مقابل حجرالاسود است.

21- براى شروع طواف هرگز زائران را از مقابل حجرالاسود يا نزديك آن به داخل صف طواف كنندگان نبريد كه موحب اذيّت و مزاحمت براى طواف كنندگان است بلكه در هر نقطه اى از مطاف مى توانيد وارد جمعيت بشويد و بدون نيّت طواف به راه خود ادامه بدهيد تا به نقطه آغاز آن برسيد و نيز در پايان طواف براى رفتن به محل نماز طواف (پشت مقام ابراهيم) آرام آرام بدون نيّت طواف همراه جمعيت به راه خود ادامه دهيد تا به راحتى بتوانيد از صف طواف كنندگان خارج شويد.

22- در حال سعى برخى از زائران ايرانى مخصوصاً جوان ها هنگام ازدحام جمعيت براى آنكه سريع تر مسير را بپيمايند، از كنار جمعيت و نرده هاى وسط حركت مى كنند و گاهى براى عبور دادن خود از فشار جمعيت يك بر شده روى از صفا يا مروه برگردانده مى شود و به صورت كج كج به راه خود ادامه

ص:49

مى دهند، اين مقدار از سعى به نظر بسيارى از فقهاء اشكال دارد.

23- ممكن است در وقت ازدحام افراد ناتوان را كه با ويلچر سعى مى كنند در طبقه همكف راه ندهند و آنها را به طبقه دوم يا پشت بام مسجد الحرام راهنمايى كنند، بايد توجه داشت چون طبقه دوم و پشت بام بالاتر از صفا و مروه است، سعى در آنجا كافى نيست، بلكه اين افراد بايد براى سعى نايب بگيرند.

24- برخى از زائران تا پاسى از بامداد (پس از نصف شب) در مسجد الحرام مى مانند و به جهت خستگى و دير خوابيدن، براى نماز صبح بيدار نمى شوند تذكر اين مسأله لازم است كه چنانچه اين امور مستحب سبب ترك واجب شود، هيچ گونه ثوابى نخواهد داشت.

25- اوقات اذان هاى شش گانه يوميه مكّه به زائران گفته شود، تا در انجام فرائض دچار مشكل و اشتباه شوند، اگر فاصله اذان تا اقامه براى هر نماز هم گفته شود مناسب است. يادآورى مى شود، اذان صبح و ظهرى كه گفته مى شود مطابق وقت شرعى است ولى اذان مغرب، هنگام غروب آفتاب است نه ذهاب حمره مشرقيه.

و اذان اول صبح كه حدود يك ساعت پيش از طلوع فجر گفته مى شود براى نماز شب است.

26- كيفيت بجاى آوردن طواف مستحب براى خود و ديگران را به زائران تعليم دهيد و نيز بر تلاوت قرآن و عبادت در مكّه به ويژه در مسجدالحرام و استفاده بهتر از اوقات فراغت تأكيد فرماييد.

ص:50

27- هرچند تلاوت قرآن در هر حال و در هر جا مستحب است ولى تأكيد بر ختم قرآن در مكّه مربوط به شهر مكّه است و شامل عرفات، مشعر و منى نيست كه اگر شخصى مقيّد باشد به اين استحباب عمل كند بايد تمام تلاوت را در مكّه- هرچند در هتل- انجام دهد.

28- چون جهت قبله در شهر مكّه در هر سوى آن تفاوت دارد، حتى گاهى در يك هتل، در بخش هاى مختلف آن نيز متفاوت است و بدين سبب تشخيص قبله براى زائران مشكل مى شود، مناسب است جهت قبله يادآورى شود و چنانچه در هتل علامت مشخص وجود ندارد، علامت هاى جهت قبله نصب شود.

29- در برخى از هتل ها سنگ توالتها رو به قبله يا پشت به آن است كه با كمى انحراف در نشستن مشكل حل مى شود. هرچند اگر زائران متوجه نباشند مرتكب گناهى نخواهند شد.

ص:51

آنها را در وقت خلوت به مسجد الحرام برد تا محرم شوند هر چند در احتياط واجب عمل به فتواى فالاعلم نيز ممكن است.

2- كسانى كه اعمال مكّه را بايد پيش از وقوف بجاى آورند شناسايى شوند و تا وقت تنگ نشده، اقدام كنند و چنانچه تا رفتن به عرفات فاصله اى وجود دارد حتما" به آنان يادآورى شود كه در اين فاصله محرم هستيد و بايد از محرمات احرام پرهيز كنيد.

3- پس از محرم شدنِ زائران به احرام حجّ، بجاى آوردن طواف مستحب خلاف احتياط است و چون گاهى بين احرام حجّ و حركت به سوى عرفات- مخصوصا" براى كسانى كه اعمال را جلو مى اندازند- فاصله اى وجود دارد ممكن است زائران، طواف مستحب بجاى آورند، تذكر اين نكته نيز مناسب است.

يادآورى مى شود در موارد ذيل بجاى آوردن طواف مستحب خلاف احتياط است:

الف) پس از احرام عمره، پيش از طواف

ب) پس از احرام حجّ، پيش از رفتن به عرفات

ج) پس از اعمال منى و پيش از طواف زيارت

د) بين طواف و نماز طواف و در اين مورد، خواندن نماز ديگر غير از نماز طواف نيز خلاف احتياط است.

4- وقوف به عرفات از ظهر روز نهم آغاز مى شود بنابراين زمان حركت به سوى عرفات به گونه اى بايد تنظيم شود كه حجّاج قبل از ظهر در عرفات حاضر باشند و رفتن شب عرفه و استفاده از خنكى هوا و نبود مشكل استظلال وقت مناسبى است.

ص:52

5- چون در وقت وقوف (از ظهر تا مغرب) حاجيان بايد در صحراى عرفات باشند و از حدود آن خارج نشوند، بنابراين نسبت به حدود عرفات، كه امروزه با تابلوهاى بزرگ زردرنگ مشخص شده است توجيه شوند و حتى المقدور از تردد در جاهاى مختلف عرفات نيز بپرهيزند كه احتمال گم شدن آنها زياد است و در صورت گم شدن ممكن است از اعمال باز بمانند.

يادآورى مى شود، تابلوهاى مشاعر مقدس به رنگ هاى ذيل است.

عرفات ر؛ زرد رنگ

مشعر الحرام (مزدلفه) ر؛ بنفش

منى ر؛ آبى

6- هر چند مستحب است نماز مغرب و عشاء در مشعر الحرام خوانده شود ولى به جهت آنكه امروزه بر اثر ازدحام جمعيت و حركت كُندِ اتوبوسها ممكن است دير وقت به مشعر الحرام برسيد، توصيه مى شود نماز مغرب و عشا را در عرفات بخوانيد و پس از آن حركت كنيد.

7- يكى از لحظات حساس در مدت فعاليت روحانيون كاروان ها، از عرفات تا منى است.

در سالهاى اخير به سبب وجود راه هاى متعدد، نرسيدن به موقع تا مشعر الحرام بسيار بعيد است ولى به جهت عدم تدبير برخى از مديران و روحانيون گاهى برخى از كاروان ها پس از اتمام وقت وقوف به مشعر رسيده اند.

بايد دانست كه فاصله عرفات تا مشعر الحرام در طرق

ص:53

متعدد از 4 تا 6 كيلومتر است، بنابراين اگر از دورترين راه هم به سمت مشعر مى رويد فاصله آن بيشتر از 6 كيلومتر نيست، پس اگر در بين راه دچار مشكلى شديد، كه نتوانستيد با ماشين حركت كنيد، مى توانيد پياده به راه خود ادامه دهيد تا از وقوف در مشعر باز نمايند، و براى رسيدن به مشعر نيز حتماً بايد تابلوهاى به رنگ بنفش كه بر آنها جمله بداية مزدلفه نوشته شده پشت سر بگذاريد.

8- براى نيت وقوف در مشعر الحرام لازم نيست هنگام طلوع فجر بيدار باشند، بلكه اگر از سر شب قصد اين را داشته باشند كه از طلوع فجر تا طلوع آفتاب را به قصد وقوف و به عنوان يكى از اعمال حجّ در آنجا باشند كفايت مى كند، لذا بهتر است، در بدو ورود به مشعر الحرام و استقرار حجّاج، اين نكته را به آنها توجه دهيد و يادآورى كنيد كه از هم اكنون تصميم داشته باشيد كه از طلوع فجر به نيت وقوف در اينجا باشيد.

9- از آنجا كه برخى از مراجع معظم تقليد ماندن پيش از طلوع فجر را در مشعر الحرام به نيت طاعت الهى واجب مى دانند بهتر است در عرفات يا پيش از رسيدن به مشعر يا در بدو ورود به مشعر اين نكته نيز به زائران يادآورى شود كه از هم اكنون در اينجا مى مانيم به قصد طاعت الهى و از طلوع فجر تا طلوع آفتاب نيز به قصد وقوف و به عنوان يكى از اعمال حجّ در اين سرزمين هستيم، ان شاء الله.

10- يكى از مستحبات شب عيد در مشعر الحرام جمع آورى ريگ هايى است كه به جمرات زده مى شود، ولى لازم نيست از مشعر باشد بلكه بايد از حرم باشد و مكّه و منى نيز جزو حرم

ص:54

است و از آنجا كه در سال هاى اخير بر اثر احداث خيابان ها و توقف گاههاى زياد و حصار كشى اطرف برخى از خيابان ها در مشعر الحرام جمع آورى ريگ دشوار شده و در برخى از موارد غير ممكن است و چون معلوم نيست در شب عيد در مشعر جاى مناسبى كه امكان جمع آورى ريگ ها باشد توقف كنيد، لذا توصيه مى شود زائران ريگ ها را در شهر مكّه جمع آورى كنند و چنانچه در مشعر نيز جاى مناسبى بودند مى توانند مجدداً جمع آورى كنند و به اين استحباب عمل كنند.

11- حدود مشعر الحرام اكنون با تابلوهايى كه سمت داخلى آن نهاية مزدلفه و در سمت بيرونى آن بداية مزدلفه نوشته شده مشخص گرديده و از سوى منى تا ابتداى وادى محسّر كه فاصله اش تا ابتداى منى حدود 300 متر است ادامه دارد ولى برخى افراد به غلط تصور مى كنند انتهاى مزدلفه، پلى است كه وسط مشعر احداث شده است و مقيّد هستند كه از اين پل نگذرند و اين امر سبب تراكم جمعيت قبل از پل مى شود. شما مى توانيد از پل بگذريد و پيش از تابلوى نهاية مزدلفه در جاى مناسبى توقف كنيد و چنانچه اين امكان وجود نداشت و در وسط مشعر وقوف كرديد، پيش از طلوع آفتاب مى توانيد كاروان را حركت دهيد و پس از طلوع آفتاب بيرون رويد.

12- در سالهاى اخير در بخشى از مشعر الحرام، از طرف منى خيمه هاى ثابت- همانند خيمه هاى منى- نصب شده است كه اين ها نيز برخى افراد را به اشتباه مى اندازد و تصور مى كنند كه اين قسمت جزو مناست، در حالى كه چنين نيست و براى

ص:55

تشخيص حدود مشعر بايد به تابلوهاى نهاية مزدلفه توجه داشت.

13- هرچند به فتواى برخى از فقهاء، بانوان مى توانند پس از لحظه اى وقوف در مشعرالحرام حتى پيش از نصف شب از آنجا بروند ولى به فتواى همه مراجع تقليد بانوان حتى اگر عذرى از ماندن نداشته باشند مى توانند پس از نصف شب از مشعر كوچ كنند، لذا توصيه مى شود براى سهولت كار، تمام بانوان تشويق شوند كه پس از نصف شب به منى بروند و رمى جمره عقبه را شبانه انجام دهند، تا قربانى آنان نيز صبح روز عيد، زودتر انجام پذيرد.

14- آقايانى كه محرم به احرام حجّ هستند و شب به همراه بانوان به منى مى روند، بايد پيش از طلوع فجر براى وقوف به مشعر برگردند و چنانچه نايب باشند و برنگردند به فتواى برخى از فقهاء نيابت آنان نيز اشكال دارد.

15- بانوانى كه شب عيد براى رمى مى روند اگر بر اثر ازدحام يا عذر ديگرى نتوانستند رمى كنند، و بايد نايب بگيرند، نايب نمى تواند رمى را در شب انجام دهد، بلكه بايد در روز به نيابت از وى رمى كند.

16- در سال هاى اخير به جهت برچيده شدن كشتارگاه هاى قديمى و احداث كشتارگاههاى مكانيكى جديد، بايد با تدبير و برنامه ريزى دقيق براى ذبح اقدام كنند تا تمام قربانى هاى زائران بطور صحيح انجام شود و براى انجام صحيح اين عمل توجه به نكات ذيل لازم است:

الف) چون همه افراد كاروان نمى توانند به مسلخ بروند بايد

ص:56

افراد با تجربه و توانمند به تعداد لازم از بين افراد كاروان انتخاب شوند و در صورتى كه روحانى يا معين بتواند آنان را همراهى كند بسيار مناسب است.

ب) حتماً از كسانى كه بناست برايشان قربانى را انجام دهند، نيابت بگيرند، و صرف اينكه راضى است و خوشحال مى شود كفايت نمى كند.

ج) افرادى كه به قربانگاه مى روند از زائران وكالت در توكيل نيز بگيرند تا اگر خودشان موفق به ذبح نشدند بتوانند به ديگرى براى ذبح وكالت بدهند.

د) هر چند شرايط گوسفندان از پيش تا حدودى كنترل شده است ولى نسبت به شرايط ظاهرى مثل لاغر نبودن و ناقص نبودن آن دقت داشته باشند و چنانچه داراى شرايط نبودند آنها را برگردانند و ذبح نكنند.

در خصوص شرايط گوسفندانِ طرح قربانى، گزارش مديريت برنامه ريزى ونظارت بر ذبح قابل توجه است: دامهاى طرح قربانى در موسم حجّ، چهار مرحله معاينه و آزمايش را تا هنگام ذبح طى مى كنند.

اول- آزمايشى در بندر ورودى

اين آزمايش شامل معاينه ظاهرى گوسفند و آزمايش نمونه هاى خون (آزمايش باكترى، و فيرولوژى بيمارى ها) ، آزمايش تشريحى برخى از نمونه هايى كه به طور نامنظم و اتفاقى گرفته مى شود.

دوم- معاينه قبل از ورود به منطقه مشاعر مقدسه در مكّه مكرمه كه اين اقدام قبل از خارج كردن

ص:57

دامها از مزرعه و بارگيرى به مشاعر مقدسه صورت مى گيرد.

سوم- هنگام تخليه دامها در كشتارگاه ها كه توسط دامپزشكان متخصص در معاينه دام و روحانيون ارجمند و متخصص مسائل شرعى صورت مى گيرد و هرگونه دام بيمار، لاغر و يا داراى نقص و عيب پزشكى يا شرعى، كنار گذاشته مى شود و توسط همان خودرو عودت داده مى شود و حتى اجازه نمى دهند كه پاى دام به زمين كشتارگاه در منطقه واقع در خارج از محدوده مشاعر مقدسه در مكّه مكرمه برسد.

چهارم) معاينه قبل از ذبح: اين قبيل معاينات درون آغل ها صورت مى گيرد. در اين معاينات كليه گوسفندها قبل از ذبح مورد معاينه قرار مى گيرند و هر موردى كه نشانه اى از بيمارى هنگام حضور در آغل ها در آن ديده شود و يا اينكه بخشى از شاخ آن شكسته باشد و يا از لنگى رنج ببرد و يا فاقد هركدام از شروط شرعى باشد، شرعا" اجازه ذبح آن داده نمى شود و اين معاينات توسط دامپزشكان متخصص در امر معاينات و ردحانيون آشنا به مسائل فقهى انجام مى شود.

اما در خصوص بيضتين، معاينات لازم در اين خصوص را در حجّ گذشته انجام داده ايم و مشخص گرديد كه برخى از نژادهاى گوسفندها بنا به دلايل زير با اضمحلال بيضتين مواجه هستند: برخى از نژادها به دلايل ژنتيكى بخاطر اضمحلال بيضتين انتخاب شده اند، زيرا اين امر باعث رشد سريع دامها و افزايش وزن آنها و

ص:58

همچنين بهبود طعم و مزه گوشت و كيفيت آن مى شود. پژوهشگران سعى كرده اند نژادى را انتخاب كنند كه از بيضه كوچكترى برخوردار باشند و از لحاظ ژنتيكى روى آنها كار كنند و اين صفت را از نسلى به نسل ديگر تقويت كنند تا به نژادى رسيدند كه از بيضه با حجم كوچكترى برخوردار باشند. هدف از اين اقدام دستيابى به ويژگيهايى بود كه در نسل هاى قبلى اين نژادها وجود نداشت. در اين خصوص لازم است به موارد زير اشاره شود:

گوسفندهاى مزبور مورد معاينه ظاهرى قرار گرفتند و مشخص گرديد كه نه فقط كيسه بيضتين سالم بوده و هيچگونه عمل جراحى جهت اخته كردن آنها صورت نگرفته و آثار هيچگونه زخم يا برش زخم كهنه در كيسه بيضه ها مشاهده نشده، بلكه در حجم طبيعى بوده كه نشان مى دهد كليه رگها و مويرگها تغذيه دهنده بيضه ها طبيعى بوده و مورد كوفتگى، پارگى، قطع و يا عمل جراحى در طول دوران رشد دام قرار نگرفته است.

همچنين معاينات و آزمايشات تشريحى دامها پس از ذبح به عمل آمده و مشخص گرديد كه بيضتين موجود بوده و با در نظر گرفتن نژاد اصلاح شده آنها، حالت عادى دارند و كوچكى بيضه ها ناشى از گزينش ژنتيكى بوده و نه از عمل جراحى اخته كردن بيضه ها.

وضعيت آنها به اين شكل بزرگترين دليل بر عدم دخالت عمل حراحى در اين خصوص است. پس از آزمايش و معاينه مشخض گرديد كه كليه

ص:59

گوسفندها از سلامتى برخوردارند و طبق احكام فقه و شريعت كفايت مى كنند.

ه) گزارش فوق به محضر مراجع عظام تقليد جهت اظهار نظر ارائه شد و ذبح چنين حيوان هايى را كافى دانستند.

و) در ذبح حيوان نيت و قصد نيابت و جهت قبله و گفتن بسم الله فراموش نشود.

ز) هرچند ذابحين براى خود قربانى نكرده باشند يا تقصير نكرده باشند، ذبح حيوان اشكال ندارد.

ح) چون لباس احرام بايد پاك باشد و چنانچه نجس شود تطهير آن لازم است، حتى المقدور مراعات كنند تا لباس احرامشان نجس نشود.

ط) چون مسلخ هاى فعلى خارج از منى است، و حلق و تقصير در آنجا صحيح نيست بايد افرادى كه به مسلخ مى روند توجه داشته باشند كه پس از قربانى در آنجا و حتى كنار مسلخ تقصير نكنند بلكه به منى برگردند و نيز توجه داشته باشند كه چون تقصير نيز بايد در روز عيد انجام شود پيش از غروب به منى برگردند و آخرين عمل روز عيد را نيز انجام دهند.

17- براى بجاى آوردن اعمال روز عيد ترتيبى اتخاذ شود كه تمام اعمال در روز عيد قربان انجام داده شود، لذا پس از ورود به منى و صرف صبحانه و آماده شدن زائران آنها را براى رمى جمره عقبه روانه كنيد چون اگر تاخير شود و رمى به ظهر يا بعد از ظهر بيافتد ممكن است موفق به اتمام اعمال روز عيد نشوند.

18- براى رفتن به جمرات چنانچه راه هاى وسط منى شلوغ باشد مى توانيد از راه هاى كنار سمت راست و چپ استفاده كنيد.

ص:60

19- چنانچه يك يا چند نفر از زائران از رمى جمره بازماندند يا مفقود شدند، اعمال بقيه به تاخير نيافتد، و مى توانيد يك يا دو نفر از افرادى كه بناست به مسلخ بروند، بمانند تا به نيابت از چند نفر باقيمانده، ديرتر بروند و به همكاران خود ملحق شوند.

20- به كسانى كه موظف به حلق هستند، نسبت به نظافت محل و طهارت بدن و لباس و محيط زندگى تذكر داده شود و نيز يادآورى گردد كسانى كه خودشان حلق يا تقصير نكرده اند نمى توانند براى ديگران حلق كنند يا براى تقصير موى او را بچينند.

21- چون به فتواى برخى فقهاء كسانى كه در روز عيد موفق به قربانى نشده اند بايد رمى و حلق را در روز عيد انجام دهند و قربانى را در روز بعد انجام دهند، لذا بايد با مراجعه به مناسك مراجع، زائران را راهنمايى كرد.

22- نيت بيتوته را پيش از وقت به زائران تذكر دهيد و همين كه قصد كنند كه نصف شب را به عنوان بيتوته در منى بمانند قربة الى الله كفايت مى كند و اگر در آغاز بيتوته نيز در جلسه حضور نداشته باشد يا توجه نداشته باشند اشكال ندارد.

23- چون به فتواى برخى از فقهاء از جمله امام خمينى (قدس سره) بيتوته نيمه اول شب واجب است و به فتواى همه فقهاء صحيح است بهتر است براى بيتوته همه زائران نيمه اول شب انتخاب شود.

24- مراحل سه گانه خروج ار احرام حجّ يادآورى شود، كه تصور نكنند با حلق يا تقصير تمام محرمات حلال مى شود مخصوصا" نسبت به استفاده از صابون و شامپوى خوشبو و نيز حرام بودن زن و مرد بر يكديگر تذكر داده شود.

ص:61

25- بيرون رفتن از منى پس از بيتوته اشكال ندارد و از آنجا كه در شب يازدهم و دوازدهم پس از بيتوته برخى از زائران بخواهند از منى بيرون بروند بايد توجه داد كه پيش از نيمه شب از حدود منى نگذرند و چون محاسبه نيمه شب براى بيتوته و نيمه شب براى تعيين آخر وقت نماز عشاء تفاوت دارد وگاهى حدود نيم ساعت با تاخير مى باشد، لذا نبايد پيش از اين وقت بروند، هر چند حركت آنها از محل كاروان اشكال ندارد ولى پيش از نيمه شب نبايد از منى خارج شوند.

26- به زائران توجه دهيد كه براى رفتن به جمرات و انجام دادن رمى عجله نكنند و كيسه سنگ اشتباهى بر ندارند كه سنگ ها بايد مباح باشد و در صورتى كه اشتباه شود، و صاحبش راضى نباشد، رمى صحيح نيست.

27- با توجه به توسعه جمرات و سهولت رمى و خلوتى اطراف آن رمى در طبقه اول نيز راحت تر شده و چنانچه برخى از زائران مقلد مراجعى هستند كه رمى در طبقه دوم را بنا بر احتياط صحيح نمى دانند، مى توان تمام آنها را براى رمى در طبقه اول برد، افزون بر اينكه تعداد معذورين از رمى نيز كاسته شده اند.

ص:62

چيست؟ و آيا رمى تمام ديوار 25 مترى كفايت مى كند يا خير؟

ج- آيت الله بهجت: اگر ضرورت است، به اين كه ممكن نيست سؤال شود كه از كجه زياد شده، اشكال ندارد؛ و الّله العالم.

آيت الله تبريزى: با فحص و سؤال از كسانى كه از كيفيت بنا اطلاع دارند به ديوار جديدى كه مقابل ستونهاى قبلى قرار گرفته رمى كنند و اگر تشخيص محل قبلى ستون ها و ايستادن در محل پرازدحام براى تشخيص آن، كارى دشوار و يا غير ممكن بود (با توجّه به نقشه ارسالى به اين جانب از جمرات جديد) چنانچه وسط ديوار جديد را در نظر بگيرند و رمى كنند، مجزى است ان شاء الّله تعالى.

آيت الله خامنه اى: اگر مى تواند بدون عذر و مشقت، به آنچه در محل ستون قبلى قرار دارد رمى كند، واجب است به آن رمى نمايد و اگر جستجو از محل آن و رمى به آن مستلزم عسر و مشقّت است به هر نقطه آن ديوار رمى كند مجزى است ان شاء الّله.

آيت الله سيستانى: اگر ديوار موجود، مشتمل بر ستون سابق باشد و تشخيص آن هرچند به كمك اهل خبره قبل از رمى ميسور باشد، بايد همان قسمت را رمى كنند و اگر ميسور نباشد، به احتياط واحب، بايد رمى را تكرار كنند، مگر مقدارى كه مستلزم حرج با ضرر است.

آيت الله شبيرى زنجانى: بلى كفايت مى كند.

آيت الله صافى گلپايگانى: در مورد سؤال با وضع فعلى بعيد نيست رمى در هر قسمت جمره كافى باشد. البته

ص:63

مهما امكن، احوط و اولى مراعات رمى به حدود ستون قبلى است؛ و الّله العالم.

آيت الله فاضل: بلى، در فرض مزبور رمى جمرات فعلى كفايت مى كند.

آيت الله مكارم شيرازى: پرتاب سنگ به آن حوضچه، هرچند بزرگتر از سابق شده است كافى است، و اگر به ديوار مزبور بزنند تا در حوضچه بيفتد، آن هم كفايت مى كند، و هيچ ضرورتى ندارد كه جاى ستون سابق را پيدا كنند و به آن بزنند.

28- چون بسيارى از غير شيعيان رمى روزهاى 11 و 12 ذى حجّه را پيش از ظهر صحيح نمى دانند لذا بعد از ظهر اين دو روز جمرات شلوغ است كه حتى المقدور بايد در اين دو روز زائران براى رمى پيش از ظهر اقدام كنند.

29-- بايد توجه داشت كسانى كه عذر آنها راه رفتن و پيمودن مسير خيمه ها تا جمرات است ولى از رمى معذور نيستند يعنى اگر آنها را به پاى جمره يا نزديك آن ببرند مى توانند خودشان رمى را انجام دهند، چنين افرادى اگر امكان اجاره ماشين يا ويلچر داشته باشد تا آنها را به جمرات ببرد، نمى توانند به ديگرى نيابت دهند، و در روزهاى 11 و 12 ذى حجّه مخصوصاً در اوقات خلوت امكان استفاده از ماشين هايى كه به طرف جمرات مى روند (با دادن كرايه) ممكن است.

30- كسانى كه در روز عيد، قربانى يا حلق نكرده اند روز يازدهم مى توانند پيش از انجام اين دو عمل، رمى جمرات را انجام دهند.

ص:64

31- بايد توجه داشت كه رمى در شب براى بانوان (به طور مطلق) اختصاص به رمى روز عيد قربان دارد ولى نسبت به روزهاى 11 و 12 ذى حجّه تنها بانوانى كه نمى توانند در روز رمى كنند رمى شبانه براى آنها جايز است ولى كسانى كه بتوانند در روز، خودشان انجام دهند نمى توانند شب رمى كنند.

ص:65

33- حجّاج در روز دوازدهم بعد از ظهر مى توانند از منى خارج شوند و زودتر از اين وقت نبايد از منى كوچ كنند، ولى توجه به دو نكته مفيد است.

الف) بيرون رفتن از حدود منى پيش از ظهر به قصد بازگشت به منى يعنى اگر بيرون رود و پيش از ظهر برگردد و بعد از ظهر كوچ كند، اشكال ندارد. و نيز اگر براى رمى جمرات برود و از جمره عقبه كه نهايت منى است بگذرد و باز به منى برگردد اشكال ندارد، بلكه كوچ از منى بدان معناست كه به قصد برنگشتن از منى برود.

ب) اگر شب دوازدهم پس از بيتوته، زائرى از منى بيرون رود، به فتواى برخى از فقهاء واجب است كه به منى برگردد تا بعد از ظهر كوچ كند ولى برخى ديگر برگشتن به منى را واجب نمى دانند لذا مى تواند عصر براى رمى برگردد و پس از رمى جمرات از منى خارج شود ولى چنانچه تا غروب از منى نرود بايد شب سيزدهم را نيز در منى بيتوته كند و روز سيزدهم نيز جمرات را رمى كند.

34- كاروانهايى كه پس از ايام تشريق بايد به مدينه بروند يا به ايران برگردند، به زائران خود توصيه كنند شب يازدهم يا دوازدهم نيمه اول را قصد بيتوته كنند و قسمتى از آن را استراحت كنند و پس از نيمه شب براى اعمال به مكّه بروند. چون در ايام تشريق بهترين وقت از نظر خلوتى براى اعمال در اين دو شب، پس از نيمه شب است.

35- هرچند خانم هايى كه احتمال حائض شدن آنان پس از اعمال منى وجود دارد و نمى توانند تا وقت پاك شدن در مكّه بمانند،

ص:66

اعمال مكّه را پيش از وقوف به جاى خواهند آورد. ولى چنانچه زنى اعمال مكّه را به جاى نياورده بود، و حائض شد بايد توجه داشت كه وظيفه حائض در عمره تمتع با اعمال مكّه تفاوت دارد كه در عمره تمتع در صورتى كه مى داند تا پيش از ظهر عرفه پاك نمى شود بايد به افراد عدول كند ولى در اعمال مكّه بايد براى طواف و نماز طواف نايب بگيرد و سعى را خودش با مراعات ترتيب يه جاى آورد.

36- به علل زير زائران به انجام عمره مفرده- پس از اعمال- تشويق نشوند، حتى برخى افراد را بايد برحذر داشت:

الف) به فتواى برخى از فقهاء مراعات فاصله بين دو عمره شرط است.

ب) ممكن است در اعمال آنها مشكلى پيش بيايد يا همچنان در احرام بمانند.

ج) سبب ازدحام مطاف و مسعى خواهد شد و اين امر موجب دشوار شدن طواف و سعى واجب ديگران است.

37- اگر در اعمال، مشكل فقهى براى زائرى پديد آمد كه فتواى مرجع تقليدش در دسترس نيست بايد او را به طريق احتياط راهنمايى كرد و با عمل به احتياط مشكل مرتفع خواهد شد و برخى از مسائل كه عمل به آن فورى نيست مثل كفاره برخى از محرمات، بايد واگذاشته شود تا در آينده فتواى مرجع تقليدش به دست آورده شود و راهنمايى گردد.

والحمد لله اولًا وآخراً