ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 7

است كه مناسك حج وسيله كسب در آمد و تجارت براى شما مسلمانان است.

(نك: همان)

1. احرام

احرام از مناسك و واجبات حج و عمره:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُمْ بَهِيمَةُ اْلأَنْعامِ إِلَّا ما يُتْلى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ .... (مائده: 1)

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ ... وَ حُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً ... (مائده: 96- 95)

در اين آيات، اصلِ وجوبِ احرام مسلّم فرض شده است.

محرمات احرام

الف- آميزش جنسى

حرمت آميزش جنسى با همسر در حال احرام:

الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ ... (بقره: 197)

«رفث» در لغت به معناى سخن از امور زشت و در روايات و فقه، كنايه از آميزش جنسى است.

ب- جدال

سوگند خوردن به مثل «آرى واللَّه» و «نه واللَّه» در مقام اثبات يا نفى چيزى:

الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ ... (بقره: 197)

«جدال» در لغت به معناى مطلق نزاع است؛ اما در روايات و به تبع آن، در فقه به معنايى كه ذكر گرديده، تفسير شده است.

پ- سر تراشيدن پيش از قربانى:

جايز نبودن تراشيدن سر پيش از ذبح يا نحر قربانى:

وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ .... (بقره: 196)

سر تراشيدن قبل از قربانى سبب وجوب كفاره، حتى در صورت مريض و معذور بودن:

وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ .... (بقره: 96)

روزه (سه روز)، يا صدقه (ده مد طعام

ص: 8

به شش مسكين)، يا قربانى (يك گوسفند)، كفاره سر تراشيدن قبل از قربانى:

وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ .... (بقره: 196)

ت- شكار حيوانات وحشى:

حرام بودن شكار هر نوع حيوان وحشى، در حال احرام:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُمْ بَهِيمَةُ اْلأَنْعامِ إِلَّا ما يُتْلى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ .... (مائده: 1)

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ ... وَ حُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً ... (مائده: 96- 95)

شكار حيوانات وحشى در حال احرام، حرامى مؤكّد و در پى دارنده عذاب سخت خداوند:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللَّهُ بِشَيْ ءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنالُهُ أَيْدِيكُمْ وَ رِماحُكُمْ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَخافُهُ بِالْغَيْبِ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَلِيمٌ* يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ ... وَ مَنْ عادَ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَ اللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقامٍ. (مائده: 95- 94)

شكار حيوانات وحشى در حال احرام، سبب وجوب كفاره:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْياً بالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعامُ مَساكِينَ أَوْ عَدْلُ ذلِكَ صِياماً لِيَذُوقَ وَبالَ أَمْرِهِ .... (مائده: 95)

جايگزين شدن انتقام و عذاب خدا به جاى كفاره، در صورت تكرار شكار حيوانات وحشى از سوى شخص مُحرِم:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ ... وَ مَنْ عادَ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَ اللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقامٍ. (مائده: 95)

حلبى از امام صادق عليه السلام در باره شخصى كه در حال احرام شكار نمايد پرسيد، حضرت فرمود: بر او كفاره واجب مى شود. گفت اگر دوباره شكار كند (حكمش چيست)؟ فرمود: بر او كفاره اى نيست و اين همان كسى است كه خداى تعالى فرمود:

ص: 9

وَ مَنْ عادَ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ (نورالثقلين، ج 3، ص 678، ح 388)

حرام بودنِ خوردن از گوشت حيوان شكار شده بر مُحرم:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُمْ بَهِيمَةُ اْلأَنْعامِ إِلَّا ما يُتْلى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ ... وَ حُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً ..... (مائده: 1 و 96)

اين برداشت بنا بر اين احتمال است كه «صيد» به معناى اسم مفعول (حيوان شكار شده) باشد.

جايز بودن شكار حيوانات دريايى و خوردن از آنها براى مُحرم:

أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَ طَعامُهُ مَتاعاً لَكُمْ وَ لِلسَّيَّارَةِ وَ حُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً ... (مائده: 96)

حلال شدن شكار براى مُحرم پس از خروج از احرام:

... وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا .... (مائده: 2)

فلسفه تحريم صيد

آزمايش مؤمنان از سوى خداوند، فلسفه حرام شدن صيد بر محرم، على رغم قرار گرفتن حيوانات شكارى در دسترس آنان:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللَّهُ بِشَيْ ءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنالُهُ أَيْدِيكُمْ وَ رِماحُكُمْ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَخافُهُ بِالْغَيْبِ .... (مائده: 94)

كفاره صيد

قربانى حيوان (شتر، گاو يا گوسفند) معادل حيوان شكار شده يا اطعام به مسكينان معادل قيمت حيوان شكار شده يا روزه گرفتن (در برابر هر يك يا دو مد طعام يك روز) كفاره صيد عمدى در حال احرام:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْياً بالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعامُ مَساكِينَ أَوْ عَدْلُ ذلِكَ صِياماً .... (مائده: 95)

كفارات صيد، كيفرى بر ضد ناديده گيرندگان حكم حرمت صيد در حال احرام:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْياً بالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعامُ مَساكِينَ أَوْ عَدْلُ ذلِكَ صِياماً لِيَذُوقَ وَبالَ أَمْرِهِ .... (مائده: 95)

ص: 10

ث- فسوق (دروغ گفتن، فحش دادن و فخر به ديگران):

الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ ... (بقره: 197)

2. وقوف به عرفات

وقوف به عرفات از مناسك و واجبات حج:

فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ ... ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ .... (بقره: 199- 198)

كوچ از عرفات كه در آيه آمده، فرع بر وقوف به آن است.

شايسته بودن استغفار و طلب آمرزش از خداوند هنگام كوچ از عرفات:

ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ .... (بقره: 199)

وقوف به عرفات در روزگار جاهليت

ترك وقوف به عرفات از سوى قرشيان در حج روزگار جاهليت:

ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ .... (بقره: 199)

3. وقوف به مشعرالحرام

وقوف به مشعرالحرام از مناسك و واجبات حج:

فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ .... (بقره: 198)

لزوم ياد و ذكر خدا در وقوف به مشعرالحرام:

فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ .... (بقره: 198)

قداست مشعر

مشعر الحرام مكانى مقدس و داراى حرمت ويژه در پيشگاه خداوند:

فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ .... (بقره: 198 (

4. قربانى:

قربانى از واجبات حج تمتع:

... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ ... (بقره: 196)

وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالًا ... لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ اْلأَنْعامِ .... (حج: 28- 27)

نيز نك: حج 34- 33 و 36

ص: 11

سهل و ميسور بودن، حد وجوب قربانى در حج:

وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ .... (بقره: 196

انجام تكليف قربانى حج، موقوف به زمانى خاص و معين (دهم تا سيزدهم ذيحجه):

وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالًا ... لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ اْلأَنْعامِ .... (حج: 28- 27)

«أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ» در برخى روايات به روز عيد و سه روز بعد آن (ايام تشريق) تفسير شده است. (مجمع البيان، ذيل آيه).

ضرروت ذبح قربانى حج در محل و مكان خاص (منا):

وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ .... (بقره: 196)

لزوم ذكر نام خدا به هنگام ذبح و نحر قربانى در حج:

وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالًا ... لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ اْلأَنْعامِ .... (حج: 28- 27)

وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيها خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْها صَوافَّ ... (حج: 31)

جواز قربانى كردن هر يك از شتر، گاو و گوسفند در حج:

وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ اْلأَنْعامِ .... (حج: 28)

«انعام» در اصل به معناى شتر است و به گاو و گوسفندى كه در ضمنشان شتر باشد نيز انعام گفته مى شود.

يك گوسفند اقلّ قربانى در حج:

... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ ... (بقره: 196)

امام رضا عليه السلام فرمود: «فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ» يعنى يك گوسفند»

(عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 120، ح 1)

مطلوب تر بودن گزينش شتران درشت و چاق براى قربانى در حج:

وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ ... (حج: 31)

«البدن» در اينجا به معناى شتر درشت و چاق است (نك: مجمع البيان، ذيل آيه).

ص: 12

جواز استفاده از قسمتى از گوشت قربانى براى حج گزاران:

... وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ اْلأَنْعامِ .... (حج: 28)

وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيها خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَكُلُوا مِنْها .... (حج: 31)

«مِنْها» بيانگر اين است كه فقط بخشى از گوشت قربانى سهم حج گزار قربانى كننده است. شايان ذكر است كه «فَكُلُوا» فرمان وجوبى نيست.

لزوم اطعام مستمندان از گوشت قربانى حج:

... وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ اْلأَنْعامِ فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِيرَ .... (حج: 28)

وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيها خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ .... (حج: 31)

جواز استفاده از دام هاى قربانى تا هنگام ذبح و نحر آن:

ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ* كُمْ فِيها مَنافِعُ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّها إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ. (حج: 33- 32)

اين برداشت بنابراين احتمال است كه مقصود از «شعائر» در آيه پيشين خصوص دام هاى قربانى باشد.

انواع قربانى هاى حج

قربانى هاى حج، داراى دو نوع؛ نشان دار و بى نشان:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ ... وَ لَا الْهَدْيَ وَ لَا الْقَلائِدَ .... (مائده: 2)

جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرامَ وَالْهَدْيَ وَالْقَلائِدَ .... (مائده: 97)

«هدى» قربانى عادى و بى نشانه و «قلائد» قربانى نشان دار است.

بدل قربانى حج

ده روز روزه- سه روز در موسم حج و هفت روز در وطن پس از باز گشت از حج- بدل قربانى، در صورت ناتوانى حج گزار متمتع از تهيه قربانى:

... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كامِلَةٌ ذلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرامِ .... (بقره: 196)

ص: 13

فلسفه قربانى در حج

ذكر و ياد نام خدا و شكر و سپاسگزارى در برابر نعمت هاى او، از فلسفه هاى وجوب قربانى بر حج گزار:

وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالًا ... وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ اْلأَنْعامِ .... (حج: 28- 27)

وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيها خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَكُلُوا مِنْها ... كَذلِكَ سَخَّرَها لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ. (حج: 37- 36)

رسيدن به روح تقوا از حكمت هاى واجب شدن ذبح و نحر قربانى در حج:

وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ ... لَنْ يَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوى مِنْكُمْ .... (حج: 37- 36)

رفع فقر و كمك به نيازمندان از فلسفه هاى لزوم قربانى در حج:

وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ اْلأَنْعامِ فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِيرَ .... (حج: 28)

وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيها خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ .... (حج: 31)

قداست دام هاى قربانى حج

دام هاى قربانى (دام هايى كه حاجيان براى قربانى كردن در حج به همراه مى برند) از شعائر الهى و داراى حرمت و قداست در پيشگاه خداوند:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لَا الْهَدْيَ وَ لَا الْقَلائِدَ .... (مائده: 2)

وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ .... (حج: 31)

بزرگداشت دام هاى قربانى و حرمت نهادن به آنها، نشانه تقواى دل و خداترسى:

ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ .... (حج: 32)

مطلوب بودن نشانه گزارى دام هاى مورد نظر براى قربانى در حج:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لَا الْهَدْيَ وَ لَا الْقَلائِدَ .... (مائده: 2)

قربانى ارزشمند

قربانى برخاسته از روح تقوا ارزشمند و مورد عنايت خداوند:

ص: 14

وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ ... لَنْ يَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوى مِنْكُمْ .... (حج: 37- 36)

قربانى درعصرجاهليت

حرام پنداشتنِ خوردن از گوشت قربانىِ حج توسط حج گزاران عصر جاهليت:

... وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ اْلأَنْعامِ فَكُلُوا مِنْها .... (حج: 28)

وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيها خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَكُلُوا مِنْها .... (حج: 31)

«فَكُلُوا» فرمان وجوبى نيست بلكه امرى است كه جايز بودن خوردن از گوشت قربانى حج را اعلان مى دارد؛ زيرا مردم روزگار جاهلى خوردن آن را حرام مى پنداشتند.

(مجمع البيان، ج 7 و 8، ص 137).

ممنوع بودن استفاده از دام هاى قربانى قبل از ذبح، در پندار مردم روزگار جاهليت:

لَكُمْ فِيها مَنافِعُ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّها إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ ... وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيها خَيْرٌ .... (مائده: 36- 33)

قربانى از جنس انسان

فرمان خداوند به ابراهيم عليه السلام در عالم رؤيا مبنى بر ذبح فرزندش اسماعيل عليه السلام:

فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ. (صافات: 102)

اطاعت و شكيبايى ستودنى اسماعيل عليه السلام در برابر فرمان ذبح:

فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ. (صافات: 102)

اخلاص و تسليم ستايش برانگيز ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام در برابر فرمان ذبح:

فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ* فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِينِ* وَ نادَيْناهُ أَنْ يا إِبْراهِيمُ* قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ. (صافات: 105- 102)

قرار دادن جبين اسماعيل عليه السلام بر روى خاك جهت ذبح او در راه خدا توسط

ص: 15

ابراهيم عليه السلام و فرا رسيدن نداى الهى به آن حضرت، مبنى بر آزمايشى بودن اين فرمان:

فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ* فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِينِ* وَ نادَيْناهُ أَنْ يا إِبْراهِيمُ* قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ* إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِينُ. (صافات: 106- 102)

فرمان ذبح اسماعيل عليه السلام فرمانى آزمايشى جهت عينيت بخشيدن به مقام اخلاص و تسليم ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام در برابر اراده و امر خداوند:

فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ* فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِينِ* وَ نادَيْناهُ أَنْ يا إِبْراهِيمُ* قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ* إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِينُ. (صافات: 106- 102)

جايگزين شدن ذبح عظيم (قوچى از عالم غيب) به جاى ذبح اسماعيل عليه السلام:

فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ* فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِينِ* وَ نادَيْناهُ أَنْ يا إِبْراهِيمُ* قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ* إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِينُ* وَ فَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ. (صافات: 107- 102)

ماهيت قربانى حج

دام هاى قربانى هديه حج گزار (براى نيازمندان):

وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ ... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ .... (بقره: 196)

از اينكه از دام هاى اختصاص داده شده براى قربانى در حج تعبير به «هدى» شده، مى توان نكته ياد شده را استفاده كرد.

5. رمى جمره

وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالًا ... لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ اْلأَنْعامِ ... ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ .... (حج: 27، 28 و 29)

از امير مؤمنان عليه السلام نقل شده است كه درباره سخن خداى عزّوجلّ؛ «ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ» فرمود: «تفث» رمى و حلق است ... (بحار، ج 96، ص 312، ح 39)

ص: 16

6. حلق و تقصير

لزوم حلق يا تقصير و خروج از احرام پس از انجام مراسم قربانى:

وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالًا ... لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ اْلأَنْعامِ ... ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ .... (حج: 27، 28 و 29)

افزون بر روايت ياد شده، شمارى از مفسّران «قضاء تفث» (به معناى برطرف كردن آلودگيها) را كنايه از خروج از احرام (با انجام حلق يا تقصير) دانسته اند.

(نك: مجمع البيان؛ الميزان، ذيل آيه)

جواز تأخير حلق يا تقصير پس از قربانى:

... ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ .... (حج: 29)

«ثُمَّ» بيانگر جواز تأخير است.

7. طواف

وجوب طواف خانه خدا (طواف زيارت) پس از حلق و تقصير:

ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ ... وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ. (حج: 29)

در مجمع البيان، از بعضى مفسران نقل شده كه گفته اند مقصود از طواف در آيه فوق، طواف زيارت است؛ (طوافى كه پس از باز گشت از منا واجب مى باشد).

طواف در عصر جاهليت

طواف خانه خدا بدون هيچ لباس و پوشش، توسط مردان و زنان مشرك در روزگار جاهليت:

وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَيْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا. (اعراف: 28)

جمعى از مفسران گفته اند: اين سخن خدا (وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً) اشاره است به رسم مردم جاهليت كه با حالت برهنه طواف مى كردند و مى گفتند: ما همانگونه كه از مادرانمان متولّد شديم، طواف مى كنيم و در لباسهايى كه در آن مرتكب گناه شده ايم طواف نمى كنيم

(الميزان، ذيل آيه)

8. نماز طواف

نماز طواف از واجبات و مناسك حج:

... وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّى .... (بقره: 125)

طبق روايت نقل شده از امام صادق عليه السلام، مقصود از «وَ اتَّخِذُوا» نماز طواف است (مجمع البيان، ذيل آيه)

ص: 17

مقام ابراهيم، محل نماز طواف:

... وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّى .... (بقره: 125)

9. سعى ميان صفا و مروه

سعى ميان صفا و مروه از مناسك حج و عمره:

إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما .... (بقره: 158)

صفا، مبدأ سعى:

إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما .... (بقره: 158)

نكته ياد شده، از تقدّم ذكرى «الصَّفا» استفاده مى شود. از امام صادق عليه السلام نقل شده كه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله فرمود: سعى را از جايى كه خدا شروع كرده، آغاز كنيد آنگاه (پيامبر) به صفا آمد و سعى را از صفا آغاز كرد. (نورالثقلين، ج 1، ص 147، ح 465)

سعى صفا و مروه از اعمال نيك و مورد پاداش خداوند:

إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاكِرٌ عَلِيمٌ. (بقره: 158)

آميختگى سعى ميان صفا و مروه به مظاهر شرك و بت پرستى در روزگار جاهليت:

إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما .... (بقره: 158)

ناخشنودى مسلمانان صدر اسلام از سعى ميان صفا و مروه به سبب آميخگى آن به مظاهر شرك و بت پرستى در عصر جاهليت:

إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما .... (بقره: 158)

از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمود: مسلمانان (صدر اسلام) فكر مى كردند كه صفا و مروه از بدعت هاى مردم عصر جاهليت است و (در رد اين پندارشان) آيه فوق نازل شد. (مجمع البيان، ذيل آيه).

سبب اين بر داشتِ آنان اين بوده است كه مردم عصر جاهلى بتى به نام «اساف» بر روى صفا و بتى ديگر به نام «نائله» بر روى مروه نهاده بودند و در سعى ميان صفا و مروه آن دو را مسح مى كردند و لذا مسلمانان از سعى ميان صفا و مروه كراهت داشتند و «فَلا جُناحَ» به معناى «منعى ندارد»

ص: 18

(با اينكه سعى واجب است) در نفى چنين توهّمى مى باشد. (نك: همان)

اهميت صفا و مروه

صفا و مروه (دو كوه كوچك در كنار مسجدالحرام) از علايم و شعائر الهى:

إِنَّ الصَّفا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ .... (بقره: 158)

10. ماندن در منا

ماندن در منا در ايام تشريق (يازدهم تا سيزدهم ذيحجه) و ذكر و ياد خدا در اين روزها (و بيتوته در آن، در شبهاى اين روزها) از مناسك حج:

وَ اذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ .... (بقره: 203)

مخيّر بودن حج گزار ميان ماندن روز سيزدهم ذى حجه در منا و كوچ كردن از آن در روز دوازدهم در صورت ترك همه محرّمات احرام:

وَ اذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقى .... (بقره: 203)

شعار ايام تشريق

مطلوب بودن ياد خدا با ذكر: «اللَّهُ اكْبَرُ، اللَّهُ اكْبَرُ، لا الهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اكْبَرُ، اللَّهُ اكْبَرُ وَلِلّهِ الْحَمْدُ، اللَّهُ اكْبَرُ عَلى ما هَدانا. اللَّهُ اكْبَرُ عَلى ما رَزَقَنا مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعامِ ...» «در ايام تشريق در منا:

فَإِذا قَضَيْتُمْ مَناسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آباءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً ... وَ اذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُوداتٍ .... (بقره: 203- 200)

در روايات، ذكر مورد امر در آيات فوق به اذكار ياد شده، و «فِي أَيَّامٍ مَعْدُوداتٍ» به ايام تشريق تفسير شده است (مجمع البيان، ج 1 و 2، ص 532)

11. طواف نسا

وجوب طواف نسا در حج:

ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ ... وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ. حج: 29

در اينكه «وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ» اشاره به كدام طواف است، ميان مفسّران اختلاف است، عدّه اى گفته اند اشاره به مطلق طواف است و برخى آن را اشاره به طواف زيارت دانسته اند و شمارى هم گفته اند مقصود از آن، طواف نسا است و اين قول مطابق روايات نقل شده از

ص: 19

اهل بيت عليهم السلام در باره اين بخش از اين آيه است. (نورالثقلين، ج 3، ص 493، ح 105- 104)

پايان مناسك حج

كعبه، نقطه پايان مناسك حج:

ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ* لَكُمْ فِيها مَنافِعُ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّها إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ. (حج: 33- 32)

در اينكه مقصود از شعائراللَّه در آيه فوق چيست مفسّران سه احتمال ذكر كرده اند: «تمام معالم دين»، «خصوص مناسك حج» يا «خصوص دام هاى قربانى».

(نك: مجمع البيان؛ الميزان، ذيل آيه)

نكته بالا بر اساس احتمال دوم است.

يادگيرى مناسك حج

درخواست ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام از خداوند مبنى بر تعليم مناسك حج به آنان، هنگام بناى كعبه:

وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعِيلُ ... رَبَّنا ... وَ أَرِنا مَناسِكَنا وَ تُبْ عَلَيْنا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ... (بقره: 128- 127)

* نذورات در حج

موسم حج، زمان مناسب براى وفا به نذرها و عهدها:

ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ. (حج: 29)

ص: 20

* نظافت در حج

لزوم تطهير و برطرف ساختن آلودگى ها (ى ايجاد شده در زمان احرام حج) پس از خروج از احرام:

ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ. (حج: 29)

«قضاء تفث» به معناى بر طرف كردن آلودگى ها است. (مجمع البيان، ذيل آيه)

* همكارى در حج

لزوم تعاون و همكارى در حج و امور آن بر اساس نيكى و تقوا:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ ... وَ لَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ ... وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى اْلإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ. (مائده: 2)

* وجوب حج

حج، تكليف الهى بر عهده عموم مردم:

... وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ ....

(آل عمران: 97)

وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ .... (حج: 27)

گروهى از مفسران گفته اند: «وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ» خطاب به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله است.

(مجمع البيان، ذيل آيه).

بنابراين، آيه بالا، دالّ بر وجوب حج است، بدون هيچ شرط، كه البته آيه 97 آل عمران آن را تفسير و تقييد مى كند. (زبدة البيان فى احكام القرآن، ص 224)

وجوب حج بر ثروتمندان، در هر سال:

وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا .... آل عمران: 97

امام كاظم عليه السلام فرمود: خداوند حج را بر توانمندان در هر سال واجب كرد.

(تهذيب الأحكام، ج 5، ص 16، ح 48، باب وجوب الحج)

مرحوم شيخ طوسى در شرح روايت فوق، فرموده است: معناى اينگونه روايات اين است كه بر توانمندان به نحو على البدل واجب است كه هر سال حج انجام دهند (تاخانه خدا از حج گزار خالى نماند).

واجب بودن حج در آيين ابراهيم خليل عليه السلام:

وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالًا ....

(حج: 27)

برداشت بر اساس اين احتمال است كه

ص: 21

مخاطب «وَ أَذِّنْ» ابراهيم خليل عليه السلام باشد، نه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و همين احتمال صحيح تر و مشهور است.

نيز نك: ترك حج

شرايط وجوب حج

استطاعت و توانايى (جسمى، مالى و ...) شرط وجوب حج:

وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا .... آل عمران: 97

واجب شدن حج بر انسان به واسطه تلبيه، اشعار و تقليد:

الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ ... (بقره: 198)

معاويةبن عمار از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه حضرت در باره ... فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ ... فرمود: فرض و وجوب حج به واسطه تلبيه و اشعار و تقليد است و هر يك از اينها (تلبيه، اشعار و تقليد) انجام گيرد، حج به صورت يك فريضه واجب خواهد شد.

(تفسير عياشى، ج 1، ص 113)

نيز نك: زمان حج، ماههاى حج، امنيت در حج

* ويژگى هاى حج

1. جامعيت

حج، تكليفى جامعِ ساير تكاليف الهى و خواص آنها:

الف- انفاق مال:

وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا .... (آل عمران: 97)

وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ ... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ .... (بقره: 196)

ب- تبرى:

وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ اْلأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِي ءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ .... (توبه: 3)

پ- تولّى:

وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ .... (حج: 27)

اين برداشت با توجه به خطاب «يَأْتُوكَ» است كه اين سخن امام باقر عليه السلام:

«تماميت حج، ملاقات كردن با امام است» آن را تأييد مى كند.

... ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ .... (حج: 29)

در روايتى از امام صادق عليه السلام نقل شده

ص: 22

است كه فرمود: «ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ» به معناى ملاقات با امام است. (نورالثقلين، ج 3، ص 492، ح 96)

ت- روزه:

... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كامِلَةٌ .... (بقره: 196)

ث- نماز:

... وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّى .... (بقره: 125)

ج- هجرت و دورى از وطن:

وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالًا وَ عَلى كُلِّ ضامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ .... (حج: 27)

ح- همايش و حضور همگانى:

فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ ... ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ .... (بقره: 199- 198)

وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالًا وَعَلى كُلِّ ضامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ ... لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ .... (حج: 27- 28)

حج، جامع منافع فردى، اجتماعى، دنيايى و آخرتى:

... فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالًا وَ عَلى كُلِّ ضامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ ... لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ .... (حج: 27- 28)

جمع و مطلق بودن كلمه «مَنافِعَ» مفيد نكته فوق است؛ ولذا از امام صادق عليه السلام سؤال شد كه مقصود از «منافع» منافع دنيا است يا منافع آخرت؟ حضرت فرمود: همه آن مقصود است.

2. عموميت

عموم مردم (ناس) مخاطب تكليف حج نه خصوص مؤمنان:

... وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ .... (آل عمران: 97)

وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ .... (حج: 27)

ارتباط تنگا تنگ عموميت حج با جهانى بودن كعبه:

وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً .... (بقره: 125)

إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ

ص: 23

مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمِينَ ... وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ .... (آل عمران: 97- 96)

إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمِينَ ... وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ .... (آل عمران: 97- 96)

جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنَّاسِ .... (مائده: 97)

وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ .... (حج: 27)

ص: 24

ص: 25

امرى است لازم، اما انجام «حج»، بيش از همه بر افراد متمكّن واجب است. در نظام الهى، هركس كه امكان حضور در همايش عظيم حج را داشته باشد و بتواند از عهده انجام برنامه ها و هزينه هاى آن در نهايت سادگى برآيد، مكلف به عزيمت به خانه امن و هجرت از خويشتن خويش به سوى خالق منّان است.

واقع امر اين است كه همواره كسانى كه از تموّل و تمكّن بيشترى در زندگى شخصى و اجتماعى برخوردارند، بيش از ديگران در معرض آسيب پذيرى هاى رفتارى و كژ روى هاى اجتماعى قرار مى گيرند.

به كلامى ديگر، اگر تموّل و تمكّن با تزكيه و تهذيب همراه نباشد، مى تواند زمينه اى براى تمرّد و طغيان شود. انسان متمكّن بيش از ديگران تكليف دارد. (1) آن كس كه از نعمت هاى الهى نصيب بيشترى دارد، از قدرت بدنى، ظرفيت فكرى و امكانات اقتصادى فوق العاده اى برخوردار است، بدون ترديد مى بايست احساس مسؤوليت بيشترى كند و همواره با

ص: 26

تهذيب نفس و صفاى درون، در ايفاى رسالت هاى فردى و اجتماعى توفيقات افزون ترى كسب نمايد.

از اين رو «حج» امرى واجب بر انسان هاى متمكن است تا مبادا اين تمكّن و برخوردارى، در زندگى اجتماعى براى آنان مايه تشخّص و تفاخر، خودنمايى و برترى طلبى، تمرّد و طغيان گرى باشد. و «حج» برنامه جامعى است براى زدودن همه آفات شخصيتى و ايمن شدن در برابر محرك هاى شيطانى. اگر به ديده تأمل بر سير مناسك و اعمال «حج» و احكام آن، از آغاز تا پايان بنگريم، به نيكى در مى يابيم كه «حج»، پالايش نفس از همه آسيب هاى روانى و كژ روى هاى اجتماعى و پردازش و پديدآورىِ شخصيتى است قابل اعتماد، مصون از هر فساد، متواضع و آرام، غالب و حاكم بر كشش هاى نفسانى و محرّك هاى اجتماعى، بى نياز از آزمندى ها، فزون خواهى ها و به دور از نشانه هاى خودنمايى و برترى جويى و عبدى است صالح و آزاده، حليم و امين در خانه و اجتماع، و «حاجى» چنين است.

ازاين رو، كسى كه به سفر عرشىِ «حج» مى انديشد، احساس مى كند كه به دنياى ديگرى عزيمت مى كند و مى بايد از وابستگى هاى دنيوى رها شود، از دغدغه هاى خاطر، نگرانى ها و اضطرابات حاصل از پيوندهاى اجتماعى و تعامل و دادوستدهاى بين فردى آزاد گردد تا با دلى آرام و قلبى مطمئن راحلِ ديار توحيد شود.

لذا نزد اين و آن مى رود و از خويشان و ياران، همسايگان و همشهريان و همكاران و همقطاران، حلاليت مى طلبد و از رفتار ناخوشايندى كه احتمالًا با برخى از آنان در شرايط و موقعيت خاصى داشته و از غيبتى كه نموده است، عذرخواهى مى كند و با اين كار، كدورت ها و غبارها را مى شويد.

اگر تموّل و تمكّن با تزكيه و تهذيب همراه نباشد، مى تواند زمينه اى براى تمرّد و طغيان شود.

همچنين تلاش مى كند قبل از سفر، همه ديون شرعى و قانونى خود را بپردازد و تصوير روشنى از وضع مالى و تسويه حساب ها و تعهّدات اخلاقى و اجتماعى خود ترسيم نمايد و به خانواده و وصىّ خود ارائه كند؛ چراكه «حج» سفرى نيست كه بى توجه به وضعيت گذشته و حال و غافل از حلال ها و حرام ها، رضامندى ها و

ص: 27

نارضايتى هاى اين و آن بتواند عبادتى مقبول باشد و «حاجى» صفتى نيست كه به آسانى زينت بخش شخصيت هر مسافر سرزمين وحى گردد. «حاجى» شدن؛ يعنى متّصف شدن به همه فضيلت هاى اخلاقى و ارزش هاى انسانى و مصون بودن از همه رذيلت هاى اخلاقى و رها شدن از اسارت هاى نفسانى.

براى اتصاف به صفت «حاجى» و دست يابى به چنين مقام والايى، بايد زحمت ها كشيد و رنج ها متحمّل شد. از خود به درآمد و با خدا يكى شد.

ناخالصى هاى وجود را در آتش عشق سوزاند و مصفّا شد. دل را از هرآنچه غير حق است، خالى كرد و بذرهاى محبت محبوب را در آن نشاند. جسم و جان را در درياى رحمت پروردگار، تغسيل و تطهير كرد. لباس نشان را از تن به در آورد و با تن پوشى از «سفيدى» بى نشان شد. (1) در برابر همه وسوسه ها و تمايلات درونى و كشش هاى نفسانى، عافيت جويى ها و راحت طلبى ها ايستادگى كرد و با ايمان استوار و توكّل راسخ، نيتى خالص و انگيزه اى مقدس، لحظه اى از تلاش (2) در عرصه هاى صدق و صفا و مروّت و ايثار غافل نماند. (3) اگر به حقيقت به «حج» آمده اى و مى خواهى به منزلت و مقام «حاجى» مفتخر شوى و نشان عزّت ارزشى را درون سينه ات جاى دهى، مى بايد تمرين و تجربه ديگرى را آغاز كنى.

تو خود نيك مى دانى كه بَلِ الْإِنسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ (4)

و ديگران نيز مى دانند و همه روان شناسان و روان درمانگران نيز بيان مى دارند كه اساسى ترين آسيب هاى شخصى و مهم ترين آفات اخلاقى و مستعدترين زمينه هاى كژ روى و انحرافات رفتارى انسان در همه زمان ها و مكان ها،

ص: 28

ريشه در برخى ويژگى ها و عقده هاى روانى و عدم مهار بعضى از تمايلات نفسانى دارد.

و خداوند منّان، صورت گر شاكله آدمى و عليم بر همه قوانين حاكم بر نفسانيات و ويژگى ها و نيازهاى فطرىِ انسان، مى خواهد كه انسان متمكّن در فرايند «حاجى شدن» در يك ابتلا و امتحان عظيم، خانه دل را زير و بم كند و بر همه كشش هاى درون و محرك هاى بيرون و آسيب هاى رشد و تعالى شخصيت چيره و حاكم شود.

از همين روست كه در طريق «حاجى شدن» ومصونيت يافتن از آسيب پذيرى هاى روانى و اجتماعى، انسان بايد آنگاه كه لباس بى نشان احرام بر تن مى كند و تيرگى ها را زدوده، با سپيدى همراه مى شود، مقابله و مبارزه با آفت هاى شخصيت متعادل و متعالى را تمرين و تجربه كند، آنكه مى خواهد «حاجى» شود، بايد:

- از خودبينى و خودآرايى پرهيز كند. (1)- از راحت طلبى و عافيت جويى به دور باشد. (2)- از خود آزارى و ديگرآزارى اجتناب ورزد. (3)- از انديشه تخريب و تهاجم و پرخاشگرى آزاد باشد. (4)- از خود ارضايى و غليان هوس ها و كشش هاى جنسى رها باشد. (5)- از تفاخر و برترى طلبى و خودبزرگ بينى مبرّا باشد. (6)- از زبان و رفتار تظاهر و تزوير و تحقير و توهين جدا باشد. (7) چرا كه غالب بودن اين ويژگى ها در زندگى فردى و اجتماعى، اصلى ترين آفات رشد و اساسى ترين آسيب هاى شخصيت انسان است.

و «حاجى» كسى است كه با تمرين

ص: 29

وافى در وادى زدودن آفات رشد و استيلا بر كشش هاى نفسانى و محرك هاى اجتماعى و تجربه برادرى و برابرى، صفا و پاكى، مروت و ايثار، زندگى هدفمند و خدا محور، ستيز با شياطين سركش نفس و دشمن معنويت، انزجار و تبرّى جستن از مشركان و ظالمان و طاغيان عصر، آماده قربانى كردن عزيزترين هستى خويش مى گردد.

«قربانى كردن»، مرحله اى با شكوه از فرايند پرعظمت «حج» است.

اكنون كه مى خواهى «حاجى» شوى و به مقام والاى ابراهيمى نايل گردى، در صف مناديان راستين لا إِلهَ إلَّااللَّه قرار گيرى و از سويداى دل لبّيك حق گويى، تو نيز بايد به نشانه توفيق در پالايش وجود و غلبه بر همه كشش هاى نفسانى و محرك هاى روانى و اجتماعى، صيقل دادن جسم و جان و اخلاص و يكتاپرستى، «اسماعيلت» را قربانى كن؛ كه ابراهيم چنين كرد.

عزيزترين هستى ابراهيم عليه السلام، در پايان يك عمر انتظار و يك قرن تلاش و رنج و محنت، فرزندى دلبند و پسرى زيباروى و نيكوسيرت بود كه او در صحنه امتحان، به رغم همه دلبستگى ها، آماده شد تا ريشه ها و رگه هاى وابستگى را قطع كند كه ندا آمد: اى ابراهيم، تو پيروزى، به جاى اسماعيلت، گوسفندى قربانى كن.

طَبق اخلاص بگذار، هرچه و هركه باشد: سرمايه ات، فرزندانت، همسرت، مقامت، آبرويت، شغلت، شهرتت، فزون خواهى ات، خودكامگى ات و ....

حال تو كه مى خواهى «حاجى» شوى و به برترين منزلت و مقام در جامعه مسلمانان نايل شوى (1) و عزّت اسلامى نصيبت گردد، به اسماعيلت بينديش، خالصانه و مخلصانه تأمل كن.

آرى، اسماعيل خود را، هرآنچه هست، در هيئت گوسفندى و شترى، در مسلخ عشق و ايثار قربانى كن.

اكنون با توفيق در اين آزمون سترگ،

ص: 30

به سان بندگان ناب خدا، آرام دل و سبك بال (1) چون پروانه، براى ايفاى نقشى تازه و رسالتى نو، گام در سرزمين خود نِه و به ميان جمع مردمان خويش بازگرد.

اكنون رفتار و منش تو، به گونه اى است كه گويا تولّدى دوباره يافته اى و قلبت براى خدا مى تپد و بس. جز حق نمى گويى، جز حق نمى جويى و جز به صراط حق گام نمى گذارى و همه مردم از كوچك و بزرگ و زن و مرد انتظار دارند و دوست مى دارند كه همه ارزش هاى والاى قرآنى و الگوى متعالى شخصيت اسلامى را در منش و رفتارهاى فردى و اجتماعى تو مشاهده و تجربه نمايند.

و «حاجى»؛ يعنى مظهر مقاومت در برابر طوفان سركش نفس، تفسير درستى و صداقت، تجسم گذشت و ايثار، تبلور محبت و منطق و تجلّى صفا و مروت.

ص: 31

ص: 32

ص: 33

مبدأ و سپس عزيمت به مكّه، و محاسبه ايام در مكّه طبق رؤيتِ نقطه مبدأ.

رؤيت هلال ذى حجه در مكّه و اختلاف شيعه و سنّى در ثبوت آن

ما در اينجا ذيل چند عنوان، به بحث از جوانب مختلف اين موضوع مى پردازيم:

الف) گزارش مواردى از اختلاف در ثبوت هلال ذى حجه در مكّه، به ترتيب تاريخ.

ب) راه حلها و تلاشها براى رفع اين مشكل.

ج) اختلاف در ثبوت هلال ذى حجه در منابع فقهى و بحث فقهى اين موضوع به نحو اجمال و گزارش اقوال و بيان سير تاريخى مسأله در كتب فقه و خدمت بزرگ امام خمينى قدس سره از اين جهت به حج.

به همين مناسبت، عنوان مقاله را «هذه من علاه إحدى المعالى» انتخاب كرده ام و اين نشان دهنده آن است كه اين موضوع يكى از دهها كار بزرگ امام خمينى و خدمت او به مسلمانان است.

د) چگونگى و مبناى ثبوت و اعلام رؤيت هلال ذى حجه در مكّه.

الف) گزارش مواردى از اختلاف در ثبوت هلال ذى حجه در مكّه به ترتيب تاريخى

در پاره اى از سالها، انگيزه براى اعلان ثبوت هلال برخلاف واقع، وجود داشته است؛ يعنى در سالهايى كه روز عرفه با روز جمعه يكى و شنبه عيد قربان مى شده كه سنّيان حج آن سال را حج اكبر مى ناميدند و در نتيجه رؤساى مكّه نفع مادى بيشترى مى بردند. حسام السلطنه نوشته است:

«گويند هر سالى كه قاضى آنها اثبات اين مطلب كرده، حج را به اصطلاح آنها حج اكبر ساخت، از جانب دولت عليّه عثمانى وظيفه كلّى به او عطا شد كه در نسل او باقى و برقرار بماند.» (1) براى تأمين اين منظور، اگر روز عيد به طور طبيعى مصادف با يكشنبه مى شد، از قبل در رؤيت هلال طورى برنامه ريزى مى كردند كه ماه يك روز زودتر آغاز شود و عيد به شنبه بيفتد و طبعاً روز جمعه و عرفه يكى شده و حج آن سال، حج اكبر شود.

عبدالحىّ رضوى كاشانى (م بعداز 1152)

ص: 34

در فصل هفتم «حديقة الشيعه» (1) گويد:

«من در سال 1099 قصد حج داشتم. به اصفهان آمدم و شبى از شبهاى ماه رمضان در مجلسى بودم كه عالم فاضل مولى ميرزا شيروانى در آن حضور داشت. از من پرسيد: امسال قصد حج دارى؟ گفتم: آرى. گفت:

ترسم آن است كه در اين سال مشكل حج اكبر به وجود آيد؛ زيرا در تقويم، عيد قربان به اولين روز هفته افتاده است، گروهى از شاگردان و نزديكان من قصد حج داشتند كه آنها را منصرف كردم. گفتم: نمى توانم به تأخير بيندازم. گفت: دعاگوى شما هستم. من به حج رفتم و آن سال حج اكبر شد، اما اختلافى در رؤيت هلال پيش نيامد. مولى ميرزا در آن محفل گفت: اگر چنين وضعى پيش آمد، مى توان با عمره مفرده از احرام خارج شد. شخصى گفت: علامه مجلسى حكم كرده است كه با قربانى مى توان مُحِل شد. مولى ميرزا گفت: اين فتوا خطاست. گفتم: اين فتوا درست است؛ زيرا ... پس از آن استاد ساكت شد.

من شنيدم كه علماى اصفهان، قم و شيراز حاجيان را [كه با قربانى، يا عمره مفرده مُحِل نشده بودند و به وطن بازگشته بودند] از ورود به منازل خود مانع شدند تا مبادا مرتكب حرام و امور زناشويى شوند. علما از آنان مى خواستند تا در مساجد و رباطها سكنى گزينند تا در حج سال بعد، شركت كنند و مُحِل شوند.» (2) بارى، چون در صورت اختلاف در ثبوت هلال و روز عرفه و عيد، شيعيان معمولًا نمى توانسته اند در وقت شرعى طبق تشخيص خود وقوف كنند مشكلاتى گاه عظيم براى آنان پيش مى آمده است. اكنون به مواردى از اين اختلاف اشاره مى كنم:

ص: 35

1. عبدالحىّ رضوى در كتاب پيشگفته مى نويسد:

«در طول عمر ما، فراوان اين مشكل پيش آمده و شده است كه قاضى مكّه، با شهادت يك حاجى مغربى، حكم به ثبوت رؤيت هلال مى كند و دشوارى از اينجا آغاز مى شود كه به شيعه اجازه نمى دهند به موقع در عرفات وقوف كند.

يك بار سيّد فاضلى به حج رفت و شاهد بود كه هيچ كس به رؤيت هلال شهادت نداده است، چون محرم شده بود تا سال آينده در مكّه مجاور ماند و پس از گزاردن حج به شهرش بازگشت.

فاضل قزوينى به حج رفت و چون امر مشتبه شد، از سنّيان پيروى نكرد.

رؤساى مكّه از كار او آگاه شدند و به قتلش حكم كردند. او در تنورى پنهان و از مكّه خارج شد. پس از آن در اطراف مكّه ماند تا سال بعد خود را به قيافه اى ديگر درآورد و حج گزارد.

فاضل ديگرى هم به نام مولى زين العابدين [كاشانى] از آنان پيروى نكرد، او را كشتند. (1)... همين زمان عالم فاضلى به نام شاه فضل اللَّه در كاشان بود گفت: فرزند محمدباقر خراسانى كه فقيهى فاضل است، در همين سال به حج رفت و بازگشت. از ظاهر سفر او بر مى آيد كه حج را صحيح مى دانسته است. من نامه اى به او نوشتم و از كيفيت حج سؤال كردم. به من- شاه فضل اللَّه- نوشت: حج باطل است. بدو نوشتم: چرا شما برگشتيد؟ نوشت: حج من حج واجب نبود. من حج واجبم را سالها پيش انجام دادم، اين حج مستحب بود.

من با عمره مفرده خود را مُحِل كردم و بازگشتم.

... يكى از علماى كاشان به نام مولى هادى اين قبيل حج را صحيح و از حجةالاسلام مجزى مى دانست. يك بار ديگر هم همين حادثه اتفاق افتاد: سيد فاضلى به نام مير عبدالغنى در مكّه با جماعتى ساكن بود. اعرابى كه حج نيابى انجام مى دادند نتوانسته بودند حج خود را به موقع به جا آورند. از اين رو مردم براى سال بعد به آنان نيابت

ص: 36

ندادند؛ زيرا آنها را مُحرم دانستند.» (1) 2. در سال 1260 نيز چنين اختلافى پيش آمده است. محمد ولى ميرزا در سفرنامه حج خود، در اين باره مى نويسد:

«به جهت اينكه پيش پاشاى شام به شهادت دو عرب بدوى ثابت شد كه ماه از چهارشنبه است و حكم كرد كه پنج شنبه نهم است، به خلاف قاضى و شريف كه عرفه را جمعه مى دانند؛ ما هم از ترس آمديم به منا و شب را در آنجا نماز كرديم. بعد از سعى و دوندگىِ بسيار، پانصد غازى به شريف وعده كرديم كه مرخّص كرد كه شب جمعه و روز جمعه را در عرفات بمانيم. جمعيت گذاشته مانديم. پانصد غازى به هزار زحمت مردم دادند.» (2) 3. اعتماد السلطنه در ماه شعبان 1263 همراه با عده اى از بغداد براى تشرف به حج حركت كرده و در آخر ماه رمضان همان سال كه در حمص سوريه بوده، اختلاف در ثبوت هلال آغاز شده است:

«روز جمعه، بيست و هشتم ماه رمضان بود. حضرات حاجّ بيت اللَّه در شهر حمص توقف داشتند. يك دفعه قريب به ظهر صداى توپ بلند شد ...

گفتند: عيد فطر شد ... براى مفتى شام ثابت شده ... عيد كرده اند. نشان به آن نشان، شب شنبه ابداً ماه پيدا نشد. شب يكشنبه، بعد از دو روز از عيد حضرات ... آدمهاى بسيار چشم پر نور را، شكل هلال رؤيت شد.» (3) از سخنان بعدىِ وى بر مى آيد كه حجّاجِ شيعه، به تشخيص خود در ثبوت هلال، وقوف در عرفات و ساير مناسك را انجام داده اند:

«حضرات حاجّ [شيعه] هشتم ذى حجه، با نهايت آرامى و فراغت در مكّه هستند ... صبح هشتم بايد ... دوباره به وضع اول، لباس احرام بپوشند ....

فرداى آن شب، سنّيها به مكّه رفتند، اگر هم رؤيت هلال ذى حجه بر شيعه و سنّى مشتبه نبود و مع ذلك به فتواى مفتى طائف، آنها عمل حج را يك روز پيش انداختند، «مِنْ جانب اللَّه» بود؛ زيرا

ص: 37

اگر غير از اين مى شد، از كثرت جمعيت، به شيعه بد مى گذشت.» (1) 4. علامه مير حامد حسين هندى، شمشير آخته حق بر سر دشمنان، صاحب «عبقات الأنوار»، به سال 1282 به حج مشرف شده است. وى درباره اختلاف شيعه و سنّى در ثبوت هلال ذى حجه آن سال، در سفرنامه عربىِ خود مى نويسد:

«... روز دوشنبه 29 ذى قعده به هنگام مغرب، در حال طىّ طريق بوديم كه هلال ماه ذى حجه را ديديم ... صبح روز پنج شنبه سوم ذى حجه 1282 به مكّه مشرفه رسيديم.

بين ما و اهل سنت يك روز اختلاف است. متأسفانه نمى توانيم در روز ترويه محرم شويم؛ زيرا عامّه روز هفتم ذى حجه را هشتم اعلام كردند و از مكّه خارج شدند؛ لذا براى ما ممكن نشد در مكّه بمانيم، ما هم پس از نماز عشا محرم شده به طرف منا كوچ نموديم.

اوايل شب به منا رسيديم؛ بعضى از حاجيان ايرانى كه با ما همراه بودند در منا ماندند و ما به راه خود ادامه داديم.

پيش از طلوع آفتاب به عرفات رسيديم ....

ص: 38

سه شنبه هشتم ذى حجه است، در آخرين لحظاتِ امروز اهل سنت عرفات را ترك كردند [زيرا سه شنبه را روز نهم مى دانستند]، ليكن حجّاج ايرانى و هندى و تمام پيروان مذهب اماميه در عرفات ماندند.

ظهر چهارشنبه نيّت وقوف در عرفات كرديم و تا غروب آفتاب در آنجا مانديم و پس از غروب آفتاب راهى مشعرالحرام شديم ... پنج شنبه به منا رسيديم ... سپس براى رمى جمره عقبه حركت نموديم ... پس از صرف ناهار سر را تراشيده از احرام خارج شديم.» (1) 5. فرهاد ميرزا در سال 1292 به حج مشرف شد و چون خود اهل علم بود و موقعيت شاهزادگى نيز داشت، زمانى كه احساس كرد ممكن است اختلاف شود، به سعيد پاشا امير حج گفت:

«من از اهل علم هستم و روز پنجشنبه را غرّه مى دانم، اگر شما اختلاف داشته باشيد بايد عسكر بدهيد. من روز جمعه را در عرفات خواهم ماند. من علم خود و دين خود را به تقويم سالنامه اسلامبول تابع نمى كنم.

اهل شيعه از هر ولايت و عجمها كه تقريباً پنج هزار نفر مى شدند، از من استعلام كردند. گفتم: من امروز نخواهم رفت و اهل عجم هم مأذون نيستند بروند. همگى متابعت مرا كردند و كسى از شهر مكّه معظمه حركت نكرد.» (2) ولى محمل شامى و مصر يك روز زودتر- روز چهارشنبه- به منا رفتند، و فرهاد ميرزا كه روز جمعه را عرفه مى دانست نرفت. (3) 6. اين اختلاف در سال 1297 نيز به وقوع پيوست. گزارش شده است:

«شب جمعه هشتم ذى حجه در ميان حضرات اهل تسنّن شهرت يافته كه امشب عرفه است، همه بحمداللَّه كوچيدند، رفتند به منا.» (4) «اين امر سبب خوشحالى زائران ايرانى شد، چون آن شب را به خلوتى در

ص: 39

مسجدالحرام گذراندند و «به كام دل حجر را بوسيدند.» (1) حسام السلطنه نيز به همين مناسبت، در همان سال مى نويسد:

«قدغن كردم به حمله داران ايرانى ...

امروز حركت نكرده، فردا مستعدّ حركت باشند ...»

«... اكثر اهل تشيّع نيز متابعت ما را نموده، خارج نشدند. در عرفات نيز اردوى شامى و مصرى با جناب شريف مكّه در سمت يمين بود و اردوى ما با تمام شيعه ها در سمت يسار.

شيعيان آن شب را در منا ماندند و به امامت ميرزا حبيب اللَّه رشتى، از مراجع نجف، نماز گزاردند.» (2) 7. درباره حج سال 1302 ميرزا محمد حسين فراهانى نوشته است:

«سنّى ها اصرار دارند كه عرفات به جمعه بيفتد. يكى به واسطه آن است كه دريافت حج اكبر كنند و يكى به جهت آنكه اگر عرفات به جمعه بيفتد، قضات هم از دولت، علاوه وظيفه دارند و هم از بابت حج اكبر نذرها و نيازها بيشتر مى شود ... شيعه ها كه قريب شش هزار مى شدند و بيشتر رعيّت دولت ايران بودند، چون هيچ كس ماه را نديده بود، روز شنبه را عرفه كردند.» (3) 8. در سال 1305 نيز براى اينكه حج اكبر اتفاق بيفتد، يك روز ثبوت ماه را زودتر اعلان كردند. نايب الصدر شيرازى مى نويسد:

«قاضى حكم داده اند كه امروز روز هشتم است. چاره اى جز تبعيت نبود.» (4) از اين رو، يك روز قبل از ترويه؛ يعنى روز هفتم، همه به سمت منا حركت كردند.

فردا صبح به عرفات رفتند و شب هنگام، زمانى كه يكصد و پنجاه هزار سنّى از

ص: 40

عرفات به سمت مشعر مى رفتند:

«به قرب سى هزار شيعيان حيدر كرّار آن شب را احيا داشتند ... چه مبارك سحرى بود و چه فرخنده شبى!» (1) نايب الصدر توضيح مى دهد در مواردى كه اختلاف نظر پيش مى آمد و شيعيان روز بعد را در عرفات مى ماندند شريف مكّه دو نفر از بنى اعمام خود را نزد شيعيان مى گذاشت تا اگر مشكلى روى داد حل كنند.

9. ظهير الملك درباره حج سال 1306 گويد:

«ديشب در عرض راه، رؤيت هلال شد، خيلى هم ارتفاع داشت، الحمدللَّه رفع اين اختلاف شد.» (2) غافل از آنكه سنّيان شب قبل از آن را، شب اول ماه اعلام كرده بودند. ازاين رو، اختلاف بالا گرفت و شيعيان يك روز پس از سنّيان در عرفات وقوف كردند و اين تأخير تا پايان اعمال حج ادامه داشت.

ظهيرالملك گويد:

«امروز كه سه شنبه هشتم است، اهل جماعت نهم كردند. لهذا خيال دارند امروز عصر به [عرفات] بروند و ان شاء اللَّه ما خالى از اغيار آسوده باشيم.» (3) 10. مولى ابراهيم كازرونى درباره حج سال 1315 نوشته است:

«شب جمعه غرّه ذى حجة الحرام، هلال را به مباركى و ميمنت رؤيت نموديم، خيلى مرتفع بود و همين ارتفاع سبب اختلاف ميان فريقين شد ... به واسطه اختلاف فريقين دو روز در عرفات توقف كرديم و نيت وقوف را از ظهر يكشنبه نهم، كه روز دهم اهل خلاف بود، تا غروب آفتاب قصد كرديم.» (4) 11. مرحوم حاج سراج انصارى رحمه الله در سال 1350 به حج مشرف شده و در اين

ص: 41

زمينه، ضمن گفتگويش با حمزه غوث، سفير عربستان در ايران، به سال 1367، اظهار داشته است:

«... من خودم در سال 1350 عازم مكّه بودم. شبى ميان مكّه و مدينه به مناسبت احتمال شب اول ماه ذى الحجة الحرام بودنْ، ميان بيابان تمامى حجّاج از اتومبيل ها پياده شده و استهلال نمودند و احدى ماه را نديد. چيزى كه مايه بدگمانى اين جانب شد، آن بود كه يك نفر حمله دار كه يك چشم هم نداشت پهلوى خودِ من ايستاده و استهلال نمود و در نتيجه گفت كه ماه پيدا نيست و چون به مكّه رسيديم يكى از شهود همين حمله دار بود و روى شهادت يك چنين شهودى فتوا داده مى شود.» (1) 12. مرحوم سيد فضل اللَّه حجازى رحمه الله در سال 1362- ق./ 1322 ش. با عده اى، از شهرضا عازم حج شدند. بنا به گزارش ايشان در سفرنامه اش: «الرحلة الحجازيه»، در اين سال نيز در ثبوت هلال ذى حجه ميان شيعه و اهل سنت اختلاف شد و در همان سال واقعه قتل فجيع ميرزا ابوطالب يزدى رحمه الله اتفاق افتاد.

از برخى گزارشها بر مى آيد كه اختلاف مذكور در به شهادت رساندن ميرزا ابوطالب مؤثر بوده است. مرحوم حجازى در اين زمينه مى نويسد:

«پنجم ذى حجه يا به قول عامه ششم، روز جمعه بود ... هفتم ذى حجه، كه هشتم در نزد عامه بود، عازم منا شديم، ... على الصباح از مشعر كوچ كرده، آمديم منا. امروز را عامه رسماً عيد مى دانند. توپ عيد را زدند، مناسك عيد به جا مى آورند ولى ما يقين داريم كه امروز نهم است. مى خواهيم برويم ولى خوف داريم كه منع كنند. تا بعد از ظهر مانديم، آن گاه حركت كرديم به سوى عرفات، در بين راه به ماشينى برخورده، سوار شديم، طولى نكشيد كه وارد عرفات شديم. از دور چادرهايى به نظر مى آيد. جمعيت زيادى مشاهده مى شود. حوزه حوزه مشغول دعا و تلاوت و زيارت و توبه و انابت هستند، اصلًا حال خوشى امروز در عرفات مشاهده مى شود. معلوم مى شود امروز عرفه است. عجب حال توجه و انقلاب و زارى و تضرّعى به

ص: 42

مردم دست داده! آخر ديروز هم در اين صحرا بوديم اما انقلاب حالى در خود نديديم.

حوالى غروب عده اى شرطى وارد عرفات شده، مردم را به عنف گرفته، در سياره ها انداختند و مى برند و به جانب منا و محكمه براى تحقيق. هياهوى غريبى رخ داد. مردم همه مضطرب و پريشان از اين سو به آن سو فرار مى كنند. به رفقا سفارش كردم: ملتفت باشيد پيش از غروب از حدود عرفات خارج نشويد، اما از يمين به يسار فرار كنيد. در اين بين هوا منقلب شده، ابر شد و باران به شدت باريدن گرفت.

شرطى ها عده اى را گرفته سوار سياره ها شدند و رفتند. عرفات امن شد و آثار مغرب ظاهر گرديد. اذان مغرب را گفته از حدود عرفات خارج شديم.

هوا كمى سرد است. باران هم مى آيد و ما هم سر و پاى برهنه فقط دو جامه احرام دربر داريم و بس، ولى با شوق آمديم و وارد منا شديم. شب را در چادر به سر برده، سحر برخاستيم، رو به مشعر آورده و در راه دچار شرطى شديم، رشوه داديم و رد شديم! در مشعر، وقوف اختيارى را درك كرده، صبح به منا بازگشتيم. مناسك و مراسم عيد را به جا آورديم و در اين احتياط بعضى از عامه هم با ما همراهى كردند.

پس از مراجعت از منا، اوضاع دگرگون شده، عربها به ديده عداوت و دشمنى به عجمها نگاه مى كنند بلكه بد مى گويند، شتم مى كنند. حتى شنيده شد بعضى از كسبه مكّه با عجمها معامله نمى كنند! نگارنده به چشم خود ديدم كه در مسجدالحرام چند نفر مصرى و غير مصرى از اعراب و شرطى يك نفر ايرانى را گرفته مى زدند و بعضى ديگر، آنان را بر اين كار تشجيع و ترغيب مى كردند و مى گفتند: جزاك اللَّه خيراً، جزاك اللَّه خيراً!، از يكى پرسيدم علت اين كار و سبب اين سبّ و شتم در گفتار چيست؟ گفت: عجمها حرمت مسجد را نگاه نداشتند، ديگر از اين بالاتر كه يك نفر عجمى ديروز مسجدالحرام را نجس كرده است! گفتم: معاذ اللَّه! مسلمان چنين عملى را مرتكب نمى شود. كدام عقل باور مى كند كه يك نفر مسلمان ايرانى از راه دور با آن صدمات شديد و مخارج گزاف (ده هزار تومان يا اقلًا پنج هزار تومان) به مكّه

ص: 43

بيايد و مسجدالحرام را نجس كند؟! (سبحانك هذا بهتان عظيم!).

سيزده ذى حجه، يا چهارده آن، به قول عامه، بعد از ظهر در مسجدالحرام بوديم، انقلابى در مردم مشاهده كردم؛ عربها شادى مى كنند. به يكديگر بشارت مى دهند كه: قُتِل العجمى، قتل العجمى! وقتى به ايرانى ها بر مى خورند، دست بر گلو مى گذارند و مى گويند: كلّ عجمي يُذْبَح! ....» (1) در اين زمينه در گزارش سفارت ايران، به نمره 77/ ح/ 164 در 30/ 9/ 1322 ش، آمده است:

«... امسال علاوه بر اين بدبختيها كه نصيب حجّاج شده، اتفاقات ناگوار بسيارى در آنجا رخ داده كه منتهى به قتل يك نفر از حجّاج ايرانى گرديده است و چون سفارت مصر كه حافظ منافع اتباع ايران است، در اين باب به اين سفارت خبرى نداده و حجّاجى تاكنون نرسيده بودند، سفارت از اين موضوع بى اطلاع بود. تا اينكه جناب آقاى سيد باقر كاظمى كه از راه مصر به حج مشرف شده بودند ديروز (سه شنبه 29 آذرماه 1322) با اولين كشتى حجّاج مراجعت فرمودند و شرح اين اتفاقات را دادند كه خلاصه اظهارات ايشان در زير به آگهى اولياى امور مى رسد:

در اوايل ايام حج، كه هنوز عده حجاجى كه به حجاز رسيده بودند زياد نبود، شنيده شد تلگرافى از عراق رسيده است داير بر اينكه در حدود پنج هزار حاجى ايرانى در راه هستند. چون دولت شاهنشاهى اجازه مسافرت به حجّاج ايرانى نداده بود، تصور نمى رفت عده اى به اين زيادى توانسته باشند به طور قاچاق از ايران خارج شده باشند ...

طولى نكشيد كه معلوم شد در حدود شش هزار نفر ايرانى به كويت رفته اند و عده ديگرى كه به عنوان زيارت عتبات به عراق آمده بودند و از آنجا قصد حج نموده اند به سمت حجاز حركت كرده اند و دو هزار نفر از آنها در نتيجه نبودن وسيله مسافرت، ناچار از بازگشت شده در حدود چهار هزار نفر آنها به حجاز آمدند ....

نظر به اختلاف رؤيت هلال ذى حجه،

ص: 44

امسال نيز مانند غالب سالها، راجع به عيد اختلاف بود؛ چه، در ايران، افغانستان و عراق و سوريه و حتى مصر روز چهارشنبه عيد بود و تنها در حجاز روز سه شنبه را عيد گرفتند.

سايرين مطابق افق محل و شهادت شهود رؤيت هلال مانند خود اهالى كشور عربى سعودى اول ماه را مطابق محل قبول كردند؛ ولى ايرانيان و عده اى از شيعيان عراقى چون هلال را نديده بودند و شهادتِ شهودِ سعودى را قبول نداشتند، با اينجانب (جناب آقاى كاظمى) و سيد باقر بلوط (رييس تشريفات دربار عراق) و عبدالهادى جبلى، از اعيان شيعيان عراق صحبت نمودند اقدامى شود، اجازه دهند دو موقف باشد؛ يعنى پس از وقوف عرفات كه مطابق محل، روز دوشنبه 9 ذى حجه بوده، روز سه شنبه را هم كه به حساب شيعيان 9 ذى حجه بوده، مجدداً در عرفات وقوف كنند. به آنها اظهار نموديم كه اين موضوع عملى نيست، سابقه هم دارد، در سالهايى كه اختلاف در رؤيت هلال بوده، هيچ وقت دولت عربى اجازه تعدد موقف را نداده بلكه اين امر را موجب ايجاد اختلاف و شقاق بين مسلمين مى داند و آن را شرعاً جايز ندانسته بلكه تقاضا كنندگان اين امر را مخالف وحدت مسلمين تشخيص داده سخت مجازات خواهند نمود و چون خود آنها نيز وقوف عرفات را ركن حج مى دانند سعى دارند وقوف آنها صحيح باشد و به طورى كه خود ملك ابن السعود اظهار مى داشت اشخاص تيزبينى را مأمور رؤيت هلال مى كنند و در شهرهاى مختلف نجد در روز معيّن عده زيادى مترصد رؤيت هلال هستند و تلگرافاتى از اطراف راجع به اين موضوع مى رسد و قاضى شرع در شهادت شهود دقتِ كافى به عمل مى آورد؛ لذا با اين سوابق عدم قبول فتواى حاكم شرع را مانند توهين خيلى شديدى تلقى خواهد نمود و اصرار در اين موضوع، علاوه بر اينكه مفيد نيست ممكن است براى حجّاج شيعه خطراتى داشته باشد.

خوشبختانه حضرت آقاى سيد ابوالحسن اصفهانى هم آقاى سيد ابراهيم شبّر را از طرف خود به حجاز اعزام فرموده بودند كه در اين قبيل اختلافات نظر حضرت آيت اللَّه را به

ص: 45

شيعيان ابلاغ نمايد. ايشان را ملاقات نموده در اين باب سخن به ميان آوردم.

اظهار نمود كه حضرت آيت اللَّه اصفهانى به ايشان دستور داده اند در اين قبيل اختلافات اگر در نتيجه اين اختلاف معلوم شود كه تعدّد موقف ممكن است زيان يا خطرى براى حجّاج شيعه ايجاد نمايد، مطابق موقف محل عمل كنند و چون نظر حضرت آيت اللَّه هم همين بود، قرار شد آقاى سيد ابراهيم شبر امر ايشان را به حجّاج ابلاغ كنند. اينجانب و آقايان ديگر نيز هر يك به نوبه خود اين موضوع را به حجّاج حالى نموديم و قرار شد امسال اين موضوع را ابداً مطرح نكنند كه اختلافى بين سنّى و شيعه رخ ندهد و خطرى متوجه حجّاج ايرانى نگردد.

ولى بعداً آگهى يافتيم كه عده اى از ايرانيان به زبان فارسى عريضه به ملك ابن سعود نوشته، تقاضا كرده اند به آنها اجازه دهند روز چهارشنبه را هم كه به حساب ايران 9 ذى حجه و به حساب حجاز عيد قربان بود، براى وقوف به عرفات بروند. ملك از اين تقاضا سخت متغيّر شده به رييس شهربانى دستور داده بود نويسندگان عريضه را گرفته، حبس نموده، سخت مجازات كند و به قرارى كه رييس شهربانى مى گفت اين موضوع را به طور مناسبى حل كرده بود.

اينجانب چون در ميهمانخانه بانك مصر منزل داشتم، با حجّاج مصرى مطابق محل، به منا و عرفات رفته، مناسك حج را انجام دادم، ولى معلوم شد كه با تمام اين مقدمات، عده خيلى زيادى از حجّاج ايرانى و شيعيان عراقى روز چهارشنبه را نيز كه مى بايستى همه به منا مراجعه كرده باشند به عرفات رفته اند.

رييس اداره شهربانى حجاز اظهار مى داشت كه بعد از ظهر روز مزبور ملك با كمال تغيّر و خشم به وسيله تلفن به او آگهى داده بود كه اطلاع پيدا كرده است عده اى از حجّاج ايرانى به عرفات رفته اند و دستور داده كه فوراً به هر وسيله كه شده آنها را باز گرداند و نامبرده با عده زيادى سرباز بدانجا رفته، مشاهده نموده بود كه مانند روز وقفه عده خيلى زيادى در آنجا هستند.

با زحمت زياد آنها را راه انداخته بود، ولى آنها بدان اكتفا ننموده به مشعر الحرام نيز رفتند، از آنجا هم با سختى

ص: 46

فوق العاده آنها را به منا فرستاد و به قرارى كه خودش مدعى بود به ملك گفته بود اين عده مخالفت با اجماع ننموده اند و براى وقوف مجدد به عرفات نرفته اند بلكه نظر به نداشتن وسيله، مجبوراً در عرفات مانده اند. در هر صورت اين حركت خيلى در ملك ابن السعود و رجال متعصّب كشور عربى سعودى اثر بدى باقى گذارده بود و آن را به شكل توهين شديدى تلقى نموده، كينه آن را در دل گرفته، به فكر انتقام بودند.

بعد از مراجعت حجّاج از منا و پايان مناسك حج شنيده شد يك نفر از حجّاج ايرانى را به عنوان اينكه حرم مطهر مكّه معظمه را ملوث نموده، گرفته و بين صفا و مروه در مقابل اداره شهربانى كَت بسته حاضر و پس از قرائت حكمى، او را با شمشير سر بريده اند! امير الحج مصر نيز مرا ديد، راجع به اين موضوع بازجويى نموده، مى پرسيد اين شخص از كدام دسته از شيعيان است؟

رفع اشتباه ايشان را نموده، تأكيد كردم كه هيچ عاقلى نبايد به سخن عده اى جاهل و متعصب گوش بدهد يا اين اتهامات باطل را باور كند ....» (1) 13. شيخ آقا بزرگ تهرانى در سال 1364 به حج مشرف شد. آن سال نيز گرفتارى اختلاف در ثبوت هلال پيش آمد.

ايشان در زندگى نامه خود نوشته اش به عربى، در اين باره چنين مى نويسد:

«روز سه شنبه، اول ذى حجه به نظر سعوديها بود ولى به سبب ابرِ متراكم در مدينه، هلال ديده نشد .... ما بعد از نماز عصرِ روز سه شنبه [هشتم ذى حجه به نظر سعوديها] براى حج مُحرم شديم. در آغاز شب چهارشنبه به سمت منا و روز بعد به عرفات رفتيم و با سنّيان وقوف كرديم. شب همراه مردم راهى مشعر شديم و بين الطلوعين در مشعر بيتوته كرديم.

سپس براى رمى جمره عقبه و قربانى به منا رفتيم ولى مُحِل نشديم و روز پنج شنبه كه عيد اهل سنّت بود تا شب مُحرم مانديم. سپس شب جمعه دوباره به عرفات بازگشتيم و پس از وقوف اضطرارى عرفات و قبل از طلوع فجر به مشعر آمديم و بين الطلوعين روز جمعه را در مشعر بيتوته كرديم. بنابراين،

ص: 47

وقوف اختيارى مشعر و اضطرارى عرفه [به نظر خودمان ژ] وقوفين اختيارى هر دو به نظر اهل سنت را درك كرديم. روز جمعه در منا دوباره رمى و ذبح و حلقْ كرديم ... و در آخر ماه ذى حجه شب پنج شنبه با وجود صافى هوا، و بذل جهدِ گروهى براى استهلال، هلال محرّم ديده نشد و ذى حجه به نظر اهل سنّت سى و يك روز شد.» (1) 14. مرحوم آيت اللَّه سيد محمود طالقانى رحمه الله در سال 1371 ق. برابر با 1331 ش. به حج مشرف شدند. ايشان ماجراى اختلاف در ثبوت هلال ذى حجه در آن سال را به طور مشروح بدين گونه گزارش كرده است:

«تقويمهاى ايران روز شنبه را اول ماه مى دانند. منتظريم تا در اينجا چگونه خواهد شد؟ ناگاه از طرف حكومت اعلام شد كه شب پنج شنبه ماه ديده شده و ثابت شده است كه روز پنج شنبه اول ماه است؛ اين خبر ميان حجّاج ايرانى هيجانى ايجاد نمود. اختلاف، آن هم دو روز! چه بايد كرد؟ گفتگو ميان عموم حجّاج درباره تكليف حج است.

آنها به اهل علم مراجعه مى كنند، اهل علم چه جواب بگويند؟

در اين بين، شنيده شد آيت اللَّه كاشانى وارد مكّه شده اند، جمعى ساده لوح از اين جهت خوشحال و اميدوارند كه ايشان مى توانند اختلاف را حل كنند يا حكومت را از رأيى كه داده منصرف سازند يا حجّاج را براى تكرار عمل

ص: 48

آزاد گذارند!

براى ملاقات ايشان از منزل بيرون آمديم. از كاسب و مأمورين دولت سراغ ايشان را مى گرفتيم. با آنكه ايام حج، همه شخصيتها در مكّه تحليل مى روند، اما ورود ايشان براى عموم محسوس بود! ما را به اداره امن عام راهنمايى كردند. از مسجدالحرام عبور كرديم و از رييس اداره، محل آيت اللَّه را پرسيديم، او شرطه اى را با ما همراه كرد؛ نزديك يكى از درهاى بيت، اتاقهايى است كه مقابل آن عده اى نظامى ايستاده اند. از پله ها بالا رفتيم و وارد اتاق شديم. آيت اللَّه كنار درهايى كه مشرف به خانه است نشسته اند.

معلوم شد از همانجا ما را مى ديدند و انتظار داشتند. پس از احوالپرسى، راجع به اختلاف ماه با ايشان بحث كرديم. بعضى همراهان ايشان گفتند:

ماه در شب جمعه، در بعضى نقاط ايران ديده شده. بعضى هم ادعاى رؤيت نمودند.

در اين بين چند نفرى كه از طرف ايشان به ملاقات وليعهد سعودى رفته بودند، از وضع ملاقات و تشريفات صحبت مى كردند. منتظر بوديم بدانيم از اين ملاقات براى امور بين المللى- اسلامى يا اصلاح امر حاج و حجّاج ايرانى چه نتيجه اى گرفته اند، ولى بيشتر تعريف اتاق و خانه و كيفيت پذيرايى بود!

ظهر شد وبانگ اذان از دل مسجدالحرام برخاست! دواير صفوف، در مدت چند دقيقه، پشت هم منظم گرديد. مسجد تا راهروها پر شد. بعضى از مأموران كه وظيفه شان مراقبت از آيت اللَّه بود، از همين جا اقتدا كردند. به جا بود، چنانكه در دستورات ائمه طاهرين عليهم السلام هست، ما هم به صف جماعت مى پيوستيم! ولى نشستيم تا نماز تمام شد. بعضى از مأموران با تعجب نگاه مى كردند. از آيت اللَّه درخواست نمودم كه بلافاصله براى نماز برخيزند و ايشان برخاستند.

عده اى از حجّاج ايرانى هم با ما به راه افتادند. مأموران انتظامى سعودى هم راه باز مى كردند. وارد مسجد شديم.

عده اى از حجّاج مصرى و غير مصرى ايستاده، تماشا مى كردند. ما مشغول نماز شديم. حجّاج آيت اللَّه را به يكديگر نشان مى دادند؛ از اين توجه و احترام و نام و آوازه براى نزديكى مسلمانان و از ميان رفتن سوء تفاهمات،

ص: 49

استفاده هاى خوبى ممكن بود برده شود، ولى ايشان دچار نقاهت و فشارهاى فكرى بودند. اطرافيان عاقل و صالح ايشان هم در اقليت بودند ....

... اختلاف درباره ماه و تكليف فردا، مهم ترين مطلبى است كه در ميان حجّاج ايرانى مورد بحث است؛ در اين بين، گفتند كه حجّاج مجاور ما كه از اهل جبال لبنان و شيعه مذهب اند، مى گويند:

شب جمعه هلال را در لبنان ديده ايم. از مدعيان رؤيت كه دو نفر مرد كامل بودند، دعوت كرديم بيايند و شهادت بدهند. چند نفر از علماى اصفهان و شهرهاى ديگر نيز آمدند تا شهادت آنها را بشنوند! آقاى اصفهانى، با زبان عربىِ شكسته و لهجه اصفهانى، اين دو نفر را سؤال پيچ كرد؛ كدام سمت مشرق و چقدر از افق بالا بود؟

شاخكهاى ماه كدام طرف بود؟! يكى از دو نفر از ميدان در رفت اما ديگرى مقاومت كرد و سؤالات را جواب گفت.

فعلًا اختلاف بين پنج شنبه و جمعه است.

يكى از اهل علم پرسيد: شما چه خواهيد كرد؟ گفتم: به عقيده شما تكليف چيست؟ گفت: وقتى كه ماه براى ما و از طريق خودمان ثابت نشده، فردا نهم است. اگر بتوانيم بايد هر دو موقف را درك كنيم؛ فردا بعد از ظهر عرفات را و فردا شب مشعر را و اگر نتوانستيم، يكى از دو موقف را. بنابراين، بايد تا پيش از طلوع آفتاب، مشعر را فردا شب درك نماييم. گفتم: من چنين كارى نخواهم كرد؛ چون نه اجتهاد اين كار را لازم مى داند و نه تقليد!

مسأله اختلاف ماه در حج، از مسائلِ تازه در آمده است! پس از رحلت رسول خدا صلى الله عليه و آله امسال هزار و سيصد و هفتاد و دومين (1) بارى است كه مسلمانها براى فريضه حج در اين سرزمين جمع شده اند. جز در اين سالهاى اخير، درباره اختلاف ماه؛ چه در زمان ائمه و چه پس از آن، در ميان مسلمانان هيچ بحثى پيش آمده؟ با آن همه اختلافات

ص: 50

مذهبى و مسلكى كه بوده است! از هنگامى كه وسيله مسافرت سريع و روابط نزديك شده، اين اختلاف و بحث نو ظهور پيدا شده است؛ حجّاج ايرانى تقويمهاى منجّمان ايران را همراه مى آورند يا به وسيله مسافر و راديو مى شنويد كه فلان روز در ايران اول ماه بوده و در اينجا دولت روز ديگر را اول ماه اعلام مى كند، بدبينى شديد هم كه وجود دارد، به اين جهت مى گويند:

همان طور كه ما مذهب اينها را قبول نداريم، ماهشان هم مال خودشان. ما پيرو افق خودمان كه افق شيعه است مى باشيم؛ آيا در اين موارد جاى تعصّب است! ما خواه ناخواه در سرزمين حجازيم پس بايد تابع افق همين جا باشيم ....

بنا به فرمايش شما جز در سالهايى كه هلال بلند است و به چشم همه مى آيد (كه كم اتفاق مى افتد) در هر سال اين اختلاف و احتياط بايد باشد! چه رؤيت هلال ايران با حكم اول ماه حجاز متفق باشد و چه مختلف؛ چون اول ماه ايران به جهت اختلاف افق براى حاجّ حجّت نيست، اعلام حكومت اينجا را هم كه قبول نداريم!

... بعد معلوم شد كه عده اى شب بعد به مشعر رفته و دچار زحمت شده اند، يكى از اهل علم كه دنده اش شكسته بود، مدتى مى ناليد واز ما كتمان مى كرد ....» (1) 15. مرحوم آيت اللَّه سيد ابوالقاسم كاشانى نيز در سال 1371 برابر با 1331 ش.

به حج مشرّف شد. چنانكه در گزارش سفر مرحوم آيت اللَّه سيد محمود طالقانى، كه همان سال به حج مشرف بود گذشت، در سال مزبور نيز اين اختلاف رخ داد. جناب آقاى جعفر رائد كه به عنوان دفتردار همراه مظفر اعلم، سفير ايران در عربستان، به جده رفته و هنگام حج آيت اللَّه كاشانى همراه ايشان بوده است، در اين باره مى نويسد:

«... در آن سال در مورد رؤيت هلال ذى الحجه ميان شيعيان و سنّيان اختلاف افتاده بود و آيت اللَّه كاشانى مايل بود مقامات سعودى به شيعيان اجازه دهند كه يك روز ديرتر اعمال حج را به جا آورند. البته امير سعود نه تنها اين پيشنهاد را نپذيرفت بلكه به او برخورد؛ زيرا آن را مقدمه دو دستگى

ص: 51

بزرگى بين مسلمانان شيعه و سنّى در موسم حج مى دانست و دستور داد عده اى سرباز و پليس به چادرهاى آيت اللَّه كاشانى و سفير ايران مظفر اعلم بفرستند تا از يك طرف مانع برگزارى جداگانه مراسم حج از طرف مسلمانان شيعه شوند و از طرف ديگر اگر كسانى به اين بهانه در صدد تجاوز به آنان برآيند از آنها جلوگيرى به عمل آورند.» (1) جناب آقاى كاظم آزرى كاردار وقت ايران در عربستان نيز در گزارش شمار 709، در تاريخ 22/ 7/ 1331 ش. در اين باره مى نويسد:

«... در هشتم ذى حجه، كه در نتيجه اختلاف رؤيت هلال دو روز اختلاف بين تقويم ايران و حجاز پيش آمد، حجّاج سخت ناراحت شده بودند و براى حلّ اين اشكال و وقوف اضطرارى روز بعد در عرفه، به حضرت آيت اللَّه مراجعه مى كردند و ايشان مصمّم شدند در اين باب با اولياى امور دولت سعودى مذاكره نمايند و با وجود اينكه نظر به سوابقى كه داشتم، تذكر دادم كه قطعاً اقدام در اين باب مفيد نيست، در نتيجه اصرار ايشان، ناچار دستورشان را اجرا كردم. معظّم له قبل از ظهر آن روز به بنده فرمودند: مى خواهم پيغام مرا به مقامات محلّى اينجا برسانى (و پيغام خود را شرح دادند). بنده نخست شيخ ابراهيم السليمان رييس دفتر امير فيصل را كه با بنده سابقه دوستى ممتدى دارد، ملاقات نموده و نظر به روابط و سوابق موجود فيما بين، موضوع را صراحتاً به ميان گذاشته به او تذكر دادم كه تفاوت هر ساله بين تقويمهاى ايران و حجاز يك روز بود، لذا دليل اختلاف افق قابل قبول بود ولى حالا كه اختلاف دو روز است كار بر ما مشكل شده و بايد صراحتاً بگويم كه شهود امسالِ شما قطعاً اشتباه كرده اند، چه از نقطه نظر نجومى رؤيت هلال در حجاز و نجد (كه در مشرق مصر واقع است) قبل از رؤيت آن در ايران امكان دارد، ولى قبل از موعد رؤيت آن در مصر به هيچ وجه امكان ندارد و با بودن رصدخانه «حلوان» در

ص: 52

«مصر» و دقتى كه در اين باب به عمل مى آيد، نمى توان گفت آنها اشتباه كرده اند و جز كشور عربى سعودى، تمام كشورهاى اسلامى به خطا رفته اند!

پس از اين مقدّمه، از ايشان خواستم جريان را به نحو مقتضى به امير فيصل كه شخص روشن و فهميده اى است برساند و همانطور كه آيت اللَّه خواسته بودند، محرمانه از ايشان تقاضا كند دستور دهند مأموران شهربانى مزاحم عده اى كه روز بعد در عرفات مى مانند و شب بعد به مشعر مى روند نشوند.

نامبرده با اينكه باطناً با بنده هم عقيده بود، اظهار نمود، استدلالهاى نجومى و رياضى در اينجا بى اثر است و در مقابل حكم محكمه شرعيه، جز تمكين چاره اى نيست. امير فيصل هم با بودن امير سعود كارى نمى تواند بكند، بهتر است در اين باب با امير سعود مذاكره شود ....

يكى از آقايان علما، به نام بحرالعلوم به ملاقات حضرت آيت اللَّه آمده، اظهار نمودند كه دو نفر از شيعيان، كه يكى از آنها از اهالى كويت است و هر دو مورد اطمينان ايشان اند، شهادت به رؤيت هلال در شب جمعه 31 مرداد داده اند.

آقاى شمس قنات آبادى هم شهادت دادند كه شب جمعه مزبور، در موقعى كه از شميران به تهران مى آمدند، بدون هيچ زحمتى ماه را ديده اند. آقاى عباس ناجى، داماد آيت اللَّه هم كه در آن شب همراه آقاى قنات آبادى بود، اين شهادت را تأييد نمود و از مجموع اين شهادات نزد حضرت آيت اللَّه رؤيت هلال ذى حجه در شب جمعه 31 مرداد ثابت گرديد و اختلاف دو روز به يك روز مبدّل شد و چون با اختلاف افق، اختلاف يك روز امر عادى است، رؤيت هلال در حجاز در شب پنج شنبه، سى ام مرداد، جزو امور محتمله درآمد و چون علم به خلاف آن نداشتند؛ يعنى نمى توانستند قطع داشته باشند كه ادعاى رؤيت اهالى اينجا برخلاف حقيقت است، مطابق موازين فقهى حكم به متابعت دادند، به خصوص كه بعضى از اجله فقهاى شيعه حتى با علم به خلاف هم، امر به متابعت از جماعت كرده اند.

اين بود كه اكثر حجّاج ايرانى، مطابق دستور حضرت آيت اللَّه و عده اى از حضرات علما كه به حجّ مشرف شده

ص: 53

بودند، روز جمعه [را] نهم ذى حجه گرفته، با سايرين در عرفات وقوف نمودند. ولى باز عده اى عمل به احتياط نموده، شب بعد به مشعر رفتند و مأموران شهربانى آنها را مجبور به مراجعت نموده، به آنها توهين كردند.

... مجله المصور، از انتشارات «دارالهلال» مصر در اين باب شرحى اغراق آميز نوشته است كه بعضى قسمتهاى آن كاملًا مخالف با حقيقت است (قطعه روزنامه و ترجمه آن براى مزيد استحضار به ضميمه تقديم مى گردد).

به طورى كه عرض شد، تقاضاى حضرت آيت اللَّه كه صورت محرمانگى كامل داشت و معلوم نيست به چه علّتى مأمورين محلّى خبر آن را- ولو اينكه مجله جريان را مطابق با واقع ننوشته است- به مجله مزبور داده اند؟!

اجازه وقوف جداگانه براى ايرانيان نبود، پاسخ امير هم مطابق شرحى بود كه به عرض رسيد و اظهاراتى كه مجله به امير نسبت داده است، داير بر اينكه:

«دولت سعودى به هيچ وجه اجازه نمى دهد يكى از مسلمانان بدين كشور بيايد و قانونى غير از قانون معمول در اين كشور را بر حكومت محلى تحميل نمايد و دولت به كاشانى و ديگران اجازه نخواهد داد يك دقيقه پس از حركت حجّاج از عرفات در آنجا بمانند و اگر وى با اين ترتيب موافقت نكند طوعاً يا جبراً [با] يكى از هواپيماها او را به كشورش بازگشت خواهد داد» به كلّى عارى از حقيقت است.

مجلّه «المصوّر» چاپ مصر شماره 1458 مورّخ 19 سپتامبر 1952 (28/ 6/ 1331) در ضمن مقاله اى كه راجع به اوضاع عمومى حجّ منتشر كرد، راجع به حضرت آيت اللَّه كاشانى چنين نوشت:

بحران و تهديد

«پيشواى دينى مشهور ايران، «آيت اللَّه كاشانى» يكى از حجّاج امسال بيت اللَّه الحرام بود ولى او بدون اينكه تعمّدى در كار باشد، بحرانى به وجود آورد ....

... جريان مهمى پيش آمد كه كم مانده بود به بحران شديد و خطرناكى كشيده شود. بدين ترتيب كه همراهان آيت اللَّه كاشانى به مقامات محلّى سعودى اطلاع دادند كه روز وقوف عرفات در

ص: 54

ايران شنبه است (1) و پيشواى ايران روز شنبه را هم در عرفات خواهد ماند، طبق وقت ايران مراسم حج را به جا آورد. (2) در مقابل اين پيغام، امير سعود دستور داد مقامات محلى به اطلاع آيت اللَّه كاشانى برسانند كه حجّاج در اراضى مقدّسه تابع قوانين و مقررّات دولتى حكومت عربى سعودى هستند و شايسته نيست آقاى كاشانى ثبوت رؤيت هلال را كه كليه حجّاج پذيرفته اند نپذيرد و تصديق نكند.

دولت سعودى به هيچ وجه اجازه نخواهد داد كه فرد مسلمانى از كشور ديگرى بيايد و بخواهد قانون يا مقرّراتى را كه در كشور ما معمول نيست به كار بندد و دولت سعودى به آقاى كاشانى يا ديگرى اجازه نخواهد داد كه بعد از بازگشت حجّاج از عرفات، يك دقيقه هم در آنجا بماند و اگر به اين دستور سر فرود نياورد، فوراً يكى از هواپيماها او را (مقصود آيت اللَّه كاشانى است) طوعاً يا جبراً به كشور خود باز خواهد گردانيد! (3) آقاى كاشانى هم در برابر اين پيغام جز سر فرود آوردن چاره اى نديد.»

در اينجا لازم است گفته شود كه اختلاف اوقات اعياد و ايام مذهبى مانند وقوف عرفات و غيره در ميان كشورهاى اسلامى حُسنى ندارد و بايد كلّيه اين كشورها ترتيبى پيش گيرند و همه متّفقاً روزهايى را تعيين كنند تا جريانى شبيه جريان امسال پيش نيايد كه در تمام اقطار اسلامى عيد قربان يكشنبه بود، در صورتى كه در ميان آنها فقط دولت سعودى روز شنبه را عيد گرفت! مگر اينكه «نظر» دولت عربى سعودى از «نظر» ساير دولتها قوى تر و دوربين تر باشد!»

*** بارى، از آنجا كه اختلاف در ثبوت هلال ذى حجه در مكّه، براى شيعيان معمولًا مشكل ساز بوده است، در سالهايى كه اين اختلاف پيش نمى آمده است، شيعيان با خيال راحت و آسوده خاطر مناسك خود را انجام مى داده اند:

ص: 55

1. امين الدوله درباره حج سال 1316 نوشته است:

«بحمداللَّه در اين سال ميان فريقين در رؤيت هلال و موقع عيد خلاف نيست». (1) 2. از حج سال 1317 نيز گزارش شده است:

«چون امسال اختلاف در غرّه ذى حجه ميان شيعه و سنّى پيدا نشده بود، لهذا كثرت خلق و ازدحام حاج در اينجا نمايشى زايد الوصف داشت.» (2) 3. در سال 1331 نزديك بود اختلاف پيش آيد كه علماى شيعه به تحقيق و جستجو پرداختند و مشكل رفع شد. (3) 4. سيد فخر الدين جزائرى درباره حج سال 1340 مى نويسد:

«شب اول ماه براى استهلال روى كوه ابوقبيس رفتيم و ماه ديده شد و پس از آن، شيعه و سنّى دسته دسته نزد حاكم مكّه مى آمدند و شهادت مى دادند.

بحمداللَّه [اول ماه] ثابت شد و اختلاف بين شيعه و سنّى در اين خصوص پيدا نشد و اغلب سالها اين اختلاف مايه زحمت حجّاج مى شود.» (4) 5. شيخ آقا بزرگ تهرانى در زندگى نامه خودنوشت خويش به عربى، درباره حج سال 1377 گويد:

«در مدينه، در باغ اسعد امر اللَّه، در شب چهارشنبه منزل كرديم. چهارشنبه در تقويمهاى ايرانى، آخر ذى قعده و در تقويم سعودى اول ذى حجه بود.

گروهى از حجّاج و غير آنها شهادت به رؤيت هلال دادند و ظن غالب به راستگويى و اشتباه نكردن چشم آنها حاصل شد؛ از آن رو كه شب پنج شنبه ماه بسيار بلند بود ومعلوم شد شب چهارشنبه قابل رؤيت بوده است. من شب پنج شنبه، پس از اينكه در باغ مزبور، نماز مغرب و نوافلش و سپس عشا را خواندم و حدود يك ساعت از شب گذشته بود، هنگامى كه براى جستجوى هلال در وسط خانه در جايى بلند نشسته بودم، ماه را ديدم.

ص: 56

سپس نقل كردند كه هلال حدود يك ساعت و نيم از شب گذشته غروب كرده است. از اينجا اطمينان پيدا كرديم كه شب چهارشنبه شب اول ماه بوده است- هر چند رؤيت شرعاً ثابت نشد، چون تعداد شهود به قدرى نبود كه به حد شياع و استفاضه برسد- از اين رو، با سعوديها موافقت كرديم و روز پنج شنبه را عرفه و روز جمعه را عيد دانستيم. (1) ب) راه حلها و تلاشها براى رفع اين مشكل

چنانكه گذشت، در صورت اختلاف ميان شيعه و سنّى در ثبوت هلال ذى حجه در مكّه- اعم از عدم ثبوت نزد شيعه، مطابق نظر و حكم قاضى اهل سنّت يا علم به خلاف آن- شيعيان مصرّ بودند كه طبق نظر خود در ثبوت هلال وقوف عرفه و مناسك بعدى را انجام دهند و اين امر جز در سالهايى معدود ممكن نمى شد. از اين رو، در سالهاى ديگر، هر چند ممكن بود صورى و شكلى در وقوف عرفه و اعمال بعدى با اهل سنت همراهى كنند، اما اين را صحيح و مجزى نمى دانستند و با عمره مفرده و هدى، از احرام خارج مى شدند و در مكّه مى ماندند تا سال بعد حج بگزارند و اگر حج آنها واجب نبود به وطن بر مى گشتند. برخى هم كه از اين دو راه حل- عمره مفرده و هدى- خبرى نداشتند و به وطن بازگشته بودند، محكوم به محرم بودن مى شدند؛ چنانكه گزارشى از اواخر دوره صفويه از اين موضوع حكايت دارد و پيشتر نقل شد و فصل هفتم «حديقةالشيعه» رضوى (م بعد از 1152) به همين موضوع اختصاص دارد. بر اساس گزارش سفرنامه ها و منابع مكتوب مشابه، در آن روزگار كمتر سخنى از همراهى با اهل سنت- از روى تقيّه- به چشم مى خورد و حتى رضوى، كسانى را كه به صحّت مناسك مزبور، به دليل تقيّه فتوا داده اند به باد انتقاد گرفته است.

با توجه به نكات مذكور، برخى از عالمان شيعه در صدد چاره جويى و حل مشكل بر آمدند كه در ذيل به نمونه هايى از تلاشهاى آنان اشاره مى شود:

1. مرحوم حاج سراج انصارى، دانشمند پر تلاش، زمان شناس و فهيم، در

ص: 57

سال 1367 ق. با حمزه غوث، سفير عربستان در ايران، ديدار كرد كه گزارش آن با عنوان «تفصيل ملاقات آقاى حاج سراج انصارى با جناب آقاى حمزه غوث، وزير مختار مملكت سعودى» در نشريه ماهانه «مسلمين» شماره 3- 2 (يكم مرداد ماه 1327/ 16 ماه رمضان 1367) منتشر شد. سال 1327 ش.

نخستين سالى بود كه پس از چهار سال قطع روابط ايران و عربستان و ترك حج- به مناسبت شهادت ميرزا ابوطالب يزدى در مكّه به سال 1322 ش.- ايرانيان به حج مى رفتند. حاج سراج در اين گزارش مى نويسد:

«نظر به اينكه اتحاديه مسلمين بسيار حريص است كه يك وحدت اسلامى در تمام كشورهاى اسلامى ايجاد شود و همواره براى رسيدن به اين هدف مقدس اهتمام مى نمايد، لذا هر فردى از افراد اين اتحاديه مجاز است كه در اين موضوع همّت نموده و راه رسيدن به مقصود را باز كند. به همين مناسبت اين جانب حاج سراج انصارى (مؤسس اتحاديه مسلمين) روز پنجشنبه دهم تيرماه، آقاى دكتر موسى حكمت، منشى هيأت مديره اتحاديه را براى تعيين وقت به سفارتخانه سعودى اعزام نمودم تا يك ملاقات خصوصى با وزير مختار حجاز به عمل آيد ....

... سپس گفتم: چيزى كه در اعمال حج بسيار مؤثر است و براى شيعه يك امر مهم مى باشد، قضيه رؤيت هلال است؛ زيرا در مكّه پس از فتواى (1) محكمه شرعيه، دولت سعودى همه را مجبور مى كند كه از فتواى محكمه تبعيت نمايند و هر روزى را كه محكمه معين نموده است، آن روز را اول ماه قرار دهند. چه ضررى دارد كه يك نفر از علماى شيعه در آن محكمه حاضر و هنگام شهادت شهود او نيز حضور داشته باشد كه موقع فتوا با هم فتوا دهند تا اختلافى توليد نشود؟

آقاى حمزه غوث در جواب اين پيشنهاد گفت كه اين عمل غير ممكن است؛ زيرا مداخله در اين عمل، مداخله به امور داخلى كشور محسوب مى شود و محال است كه يك چنين عملى انجام بگيرد.

علاوه، اگر شما كشور سعودى را

ص: 58

كشور اسلامى مى دانيد بايد تابع مقررات آن بشويد؛ چنانكه من فعلًا در ايران مقيم هستم و آن را كشور اسلامى مى دانم، فردا ماه مبارك رمضان است. دولت اعلام خواهد داشت كه فلان روز اول ماه مبارك رمضان است، بر من واجب است كه از آن تبعيت نموده و همان روز را روزه بگيرم، اگرچه از حجاز تلگرافى دريابم كه آن روز اول ماه نيست. آيا من مى توانم به دولت تكليف كنم كه چون فتوا دهنده شما شيعى است اجازه بدهيد يك نفر از اهل فتواى سنى در محكمه شرعيه حاضر و به شهادت شهود گوش دهد ...؟

گفتم: ما كشور سعودى را كشور اسلامى مى دانيم، حرف در مستند فتواست، من خودم در سال 1350 عازم مكّه بودم، شبى ميان مكّه و مدينه به مناسبت احتمال شب اول ماه ذى الحجةالحرام بودن، ميان بيابان تمامى حجّاج از اتومبيل ها پياده شده و استهلال نمودند و احدى ماه را نديد! چيزى كه مايه بدگمانى اينجانب شد، آن بود كه يك نفر حمله دار كه يك چشم هم نداشت پهلوى خود من ايستاده و استهلال نمود و در نتيجه گفت كه ماه پيدا نيست و چون به مكّه رسيديم يكى از شهود همين حمله دار بود و روى شهادت يك چنين شهودى فتوا داده مى شود! ازاين رو، اگر يك نفر عالم شيعه در محكمه باشد و به اوضاع شهود كاملًا دقت شود، اختلافى در ميان نخواهد بود.

آقاى حمزه غوث اظهار داشت كه دقت در مستندات فتوا وظيفه شرعى و وجدانى مفتى است و اگر بر فرض اينكه مفتى در فتواى خود دقت ننمود، كسانى كه طبق فتواى او عمل مى كنند پيش خدا مسؤول نيستند.

چون مطلب به اينجا رسيد، من ديگر نخواستم دنباله مطلب را گرفته و ثابت كنم كه درمسأله مفروض، دليل آقاى حمزه غوث پايه اى ندارد. به هرحال گفت وگوى ما باز به موضوع رفع اختلافات بازگشت.» (1) 2. چنانكه گذشت، آيت اللَّه سيد ابوالقاسم كاشانى رحمه الله در سال 1371 ق./ 1331 ش. به حج مشرف شدند. در آن سال نيز چنين اختلافى روى داد. از اين رو،

ص: 59

آيت اللَّه كاشانى به فكر چاره افتادند. جناب آقاى جعفر رائد كه همراه ايشان بوده، در اين باره مى نويسد:

«آيت اللَّه كاشانى ... دستور دادند تا نامه نسبتاً مفصّلى به زبان عربى، خطاب به ملك سعود پادشاه عربستان (1) نوشته شود كه در آن براى نزديكى و اتحاد مسلمانان، نيز جهت سر و سامان دادن به امور حج و عمره، پيشنهادهايى گرديده بود؛ از جمله آزاد، گذاشتن روزهاى عرفه و عيد قربان بود تا هر فرقه اى در هر روزى كه برايش مسلّم شده است، اعمال مورد نظر حج را برگزار نمايد .... (2) دعوت آيت اللَّه كاشانى به انجام [دادن] دو مراسم حج، در صورت اختلاف شيعه و سنّى در ثبوت رؤيت هلال ماه ذى حجه، برخلاف انتظار مقامات

ص: 60

سعودى و محافل اهل تسنّن بود؛ زيرا تصور مى كردند او، كه يك روحانى سياستمدار و آزادمنش است، خواهان گذشت و سازش در اين قبيل مسائل فرعى است.» (1) جناب آقاى كاظم آزرى كاردار ايران در عربستان نيز در گزارش شماره 709 در تاريخ 22/ 7/ 1331 ش. در اين باره مى نويسد:

«اگرچه معلوم بود كه مذاكره با امير سعود هم اثرى ندارد و رييس دفتر امير فيصل براى اينكه از مداخله در اين موضوع حساس راحت شود، بنده را به امير سعود حواله كرده است. چون در اين باب حضرت آيت اللَّه اصرار داشتند، [براى] گرفتن وقت ملاقات از منشى مخصوص امير سعود به كاخ وليعهد رفتم و وقتى آنجا رسيدم كه امير سعود مشغول صرف نهار بود.

سوابق بنده با منشى مخصوص امير سعود كه اخيراً عهده دار اين پست شده است، زياد نبود. لذا خود را به نحو مقتضى به او معرفى نموده، سوابق و علاقه ام را به كشور عربى سعودى خاطرنشان نمودم و با ذكر موقعيت ممتاز حضرت آيت اللَّه كاشانى در عالَم اسلام و لزوم جلب رضايت او و حسن اثر آن در بين ايرانيان و ساير مسلمانان، جريان را به نحو مقتضى بيان نموده، گفتم درخواست حضرت آيت اللَّه اين نيست كه اجازه وقوف مخصوص به ايرانيان بدهند. تنها تقاضايشان اين است كه براى اشخاصى كه مى خواهند عمل به احتياط نمايند و براى وقوف اضطرارى مى خواهند روز شنبه به عرفات، شب يكشنبه به مشعر بروند سخت گيرى نكنند؛ يعنى مأمورين شهربانى نسبت به اين قبيل اشخاص اغماض و چشم پوشى نمايند و مخصوصاً خاطرنشان نمودم كه اين عمل صورت معامله استثنايى نسبت به ايرانيان و موافقت با وقوف مخصوص براى آنها را به خود نخواهد گرفت.

نامبرده جريان را به عرض امير سعود رسانيد و در جواب با ابلاغ مراتب احترام و سلام وليعهد به حضرت آيت اللَّه گفت:

ص: 61

امير مى گويد: چنين تقاضايى از ايشان كه از دعات و پيشروان وحدت اسلام اند بعيد و مستبعد به نظر مى رسد، چون انجام [يافتن] آن موجب تشتّت و تفرقه مسلمين خواهد شد.

ساير مسلمين با اينكه حكم محكمه شرعيه راجع به روز وقوف عرفات با تقويم كشورهايشان و با احكام محاكم شرعيه آن كشورها اختلاف دارد، به حكم قاضى محلّ تمكين مى نمايند و در حدود 400 هزار مسلمان از بلاد مختلف، روز جمعه در عرفات وقوف مى كنند. اغماض نسبت به عده اى در حدود سه هزار نفر در وقوف روز بعد كه به منزله اجازه ضمنى اين عمل است، اسباب تفرقه مسلمين مى شود و دولت سعودى به هيچ وجه نمى تواند با چنين امرى موافقت نمايد و اكيداً از حضرت آيت اللَّه تقاضا مى نمايند كه به ايرانيان دستور دهند از اجماع ساير مسلمين خارج نشوند و در همان روزى كه سايرين در عرفات وقوف مى نمايند وقوف كنند.

در خاتمه، از قول امير چنين تذكر دادند كه اولياى امور نسبت به كسانى كه برخلاف اجماع مسلمين قيام كنند و روز شنبه به عرفات يا شب يكشنبه به مشعرالحرام روند، نهايت شدت را اعمال خواهد داشت.»

جواب مزبور را به عرض حضرت آيت اللَّه رساندم.

3. مرحوم آيت اللَّه سيد محسن حكيم رحمه الله (م 1390) نيز پيشنهادى شبيه پيشنهاد آيت اللَّه كاشانى به مقامات سعودى داده اند كه آنان نپذيرفته اند. جلال آل احمد در سال 1383 ق./ 1343 ش. به حج مشرف شد. وى در سفرنامه اش «خسى در ميقات»، (1) و نيز در نامه اى به حضرت امام خمينى قدس سره از مكّه، بدين موضوع اشاره كرده است. آل احمد در نامه مزبور مى نويسد:

مكّه، روز 31 فرودين 1343 ش./ 8 ذى حجه 1383 ق.

«آيت اللها! وقتى خبر خوشِ آزادى آن حضرت، تهران را به شادى واداشت، فقرا منتظر الپرواز! بودند به سمت بيت اللَّه. اين است كه فرصت دست بوسى مجدّد نشد. اما اينجا دو سه خبر اتفاق افتاده و شنيده شده كه ديدم

ص: 62

اگر آنها را وسيله اى كنم براى عرض سلامى بد نيست ....

ديگر اينكه در اين شهر شايع است كه قرار بوده آيت اللَّه حكيم امسال مشرّف بشود، ولى شرايطى داشته كه سعوديها دوتايش را پذيرفته اند و سوّمى را نه. دو تايى را كه پذيرفته اند داشتن محرابى براى شيعيان در بيت اللَّه و تجديد بناى مقابر بقيع و اما سوم كه نپذيرفته اند حق اظهار رأى و عمل در رؤيت هلال. به اين مناسبت حضرت ايشان خود نيامده اند و هيأتى را فرستاده اند، گويا به رياست پسر خود ....» (1) ج) اختلاف در ثبوت هلال ذى حجه، در منابع فقهى

بحث ثبوت هلال و چگونگى هاى آن، معمولًا در كتابهاى فقهى، در كتاب الصوم و در كتاب الشهادات به مناسبت عدم پذيرش شهادت زنان در رؤيت هلال، مطرح شده و در كتاب الحج- به جز در سه سده اخير- سخنى از آن به ميان نيامده است، حتى در رساله هاى «مناسك حج» از شهيد اول و شهيد ثانى و ديگران. در كتابهاى فقهى متقدّمان و نيز آثار فقهى محقّق حلّى و علّامه حلّى مانند «قواعد الأحكام»، «إرشاد الأذهان» و «تبصرة المتعلمين» در كتاب الحج از اين موضوع بحثى به ميان نيامده است. فقط علّامه حلّى در «منتهى» و «تذكره» و «تحرير» به پيروى از كتب فقهى اهل سنت متعرّض اين فرع شده كه اگر شب سى ام ماه ذى قعده هوا ابرى بود و هلال ذى حجه ديده نشد، تكليف چيست؟ و فروعى مانند آن. سپس شهيد هم در «دروس» متعرّض همين فروع شده؛ از جمله اينكه: «ولو رأى الهلال وحده أو مع غيره، و ردّت شهادتهم وقفوا بحسب رؤيتهم و إن خالفهم الناس و لا يجب عليهم الوقوف مع الناس» كه اين را فقها درباره ماه مبارك رمضان هم فرموده اند و علّامه در «منتهى» هم از شافعى نقل مى كند كه «أنّهم يقفون على حسب رؤيتهم و إن وقف الناس في غير ذلك». (2) ولى از بحث اختلاف شيعه و سنّى، در ثبوت هلال ذى حجه در مكّه، در كتابهاى

ص: 63

فقهى تا سه سده پيش خبرى نيست و گويا حاجيان شيعه همزمان با سنّيان مناسك حج را انجام مى داده اند؛ همچنان كه در عصر ائمه معصومين عليهم السلام و از اواخر دوره صفوى به اين سو، به علل گوناگون، اختلاف در ثبوت هلال ذى حجه ميان شيعه و سنّى مطرح شد كه نمونه هايى از آن گذشت و معمولًا در صورتى كه حجّاج نمى توانستند به تشخيص خود عمل كنند همراه سنّيان وقوف به عرفات و ساير اعمال را انجام مى دادند، حتى در صورت تقيه و ترس، سخنى از اجزاء و صحّت حج نبود، بلكه با عمره مفرده و هدى از احرام خارج مى شدند و حج از آنان فوت مى شد.

در كتب فقهىِ استدلالى متأخران، ظاهراً نخست بار صاحب «جواهر» (م 1366) از اجزاء و صحت حج- طبق ثبوت هلال ذى حجه نزد قضاة عامّه- سخن گفته است كه پس از اين، نقل خواهم كرد. بارى در «مناسك حجّ» شيخ انصارى (م 1281) كه فقيهان بسيارى بر آن حاشيه دارند، مى خوانيم:

«هر گاه در پيش قاضى عامّه، هلال ثابت شود و حكم كند و در پيش شيعه شرعاً ثابت نشده باشد، لهذا روز عرفه نزد عامّه، روز هشتم باشد در پيش شيعه؛ پس اگر ممكن است مخالفت ايشان در بيرون رفتن به سوى عرفات- كه روز خروج ايشان است از مكّه- يا ممكن باشد ماندنِ شب آن روز در عرفات تا فردا- كه روز عرفه است- يا رفتن و برگشتن فردا پيش از غروب آفتاب، به جهت ادراك وقوف اختيارى عرفه، يا بعد از غروب آفتاب به جهت ادراك اضطرارى آن، اگر متمكّن شود از مراجعت قبل از آن؛ پس واجب است كه چنين كند تا ادراك وقوف اختيارى يا اضطرارى نمايد، ازآنجا [يعنى عرفات] به مشعر رفته ادراك آن نيز نمايد و اعمال روز عيد را در منا به عمل آورد [اگرچه به نظر عامه روز يازدهم است].

و اگر ممكن نشود ادراك وقوف عرفه اصلًا؛ پس اگر ممكن است ادراك وقوف مشعرالحرام، پس آن نيز كفايت مى كند و حج او صحيح است، والّا حجّ او در آن سال فاسد خواهد بود.

الحاصل، تقيّه در اين مقام، مصحِّح عمل نمى شود على الأحوط الأقوى. واللَّه العالم.» (1)

ص: 64

در اينجا از بزرگان فقيهان، صاحب «عروه» (م 1337) و آيت اللَّه حاج آقا حسين بروجردى، (م 1380) بر جمله اخير «مناسك» شيخ حاشيه زده اند: «اقوى بودن، محل تأمّل است» و ظاهراً آيت اللَّه سيد ابوالحسن اصفهانى و آيت اللَّه بروجردى، در صورت عدم علم به خلاف، متابعت عامه را صحيح و مجزى مى دانسته اند و آيت اللَّه طالقانى هم به مناسبت اين اختلاف در حج سال 1371 ق./ 1331 ش. مى نويسد:

«... و چون هميشه در اختلاف، محاكم حجاز يك روز پيش از اوّل ماه حكم مى نمايند، هيچ گاه علم به خلاف حاصل نمى شود و فتواى حضرت آيت اللَّه بروجردى (أدام اللَّه بقاءه) اين مشكل را آسان نموده است.» (1) در اينجا فتواى عده اى از مراجع معاصر در اين زمينه را نقل مى كنم:

الف) آيت اللَّه حكيم رحمه الله (م 1390):

«تبعيت از آنها در وقوف عرفات و مشعر از جهت تقيه، ظاهراً صحيح است و مُبرى ء ذمّه مى باشد چه علم به مخالفت با واقع داشته باشد يا نداشته باشد و احتياج نيست انسان خود را در معرض اذيت و اهانت قرار دهد. پس كفايت مى كند وقوف با آنها. اما بقيه اعمال در منا؛ مثل رمى جمره و قربانى و سر تراشيدن وبيتوته كردن شبهاى تشريق، ظاهر آن است كه اگر شك داشته باشد؛ يعنى نمى داند حكم قاضى با واقع مطابق است يا نيست، در اين صورت، تبعيت از آنها در اعمال منا نيز كافى است و اگر يقين به مخالفت داشته باشد، ظاهر اين است كه موافق مذهب شيعه اعمال منا را به جا آورد.»

ب) آيت اللَّه سيد محمود شاهرودى (م 1394):

«متابعت حكم قاضىِ سنّى جايز نيست ولى در اين مسأله رجوع به مجتهد مطلق كه تبعيت را مجزى مى داند جايز است.»

ج) آيت اللَّه سيد هادى ميلانى (م 1395):

ص: 65

«در صورتى كه نداند حكم او مخالف واقع است، مى تواند به حكم او عمل نمايد.»

د) آيت اللَّه سيد احمد خوانسارى (م 1405): فتواى ايشان عين همان فتواى شيخ انصارى است كه از «مناسك» ايشان نقل شد.

ه) آيت اللَّه سيد ابوالقاسم خوئى (م 1413):

«اگر احتمال مطابقت با واقع در حكم آن حاكم باشد، ظاهر اين است كه از باب تقيه تبعيت لازم است و در روز وقوف آنها وقوف به عمل آيد. در فرض تقيه تبعيت از حاكم سنّى واجب است و در صحّت حج كفايت مى كند و حاجتى به احتياط نيست. اگر شخصى به اسم احتياط مخالفت تقيه نمايد مرتكب حرام شده و آن وقوف جزء حج نخواهد شد و اگر به آن اكتفا نمايد حج او باطل است.»

و) آيت اللَّه سيد محمدرضا گلپايگانى رحمه الله (م 1414):

«اگر از جهت تقيه ناچار به متابعت و از عمل به وظيفه خود خائف باشند، اقوى صحت و كفايت همين حج است از حَجّة الاسلام، هر چند عالم به خلاف باشند و اگر بدون خوف متمكن از عمل به وظيفه باشند، احوط آن است كه با آنها رجاءً متابعت كنند و بعد هم عمل به وظيفه خود نمايند، حتى با عدم علم به خلاف.» (1) اما امام خمينى رحمه الله هر چند در «تحرير الوسيله» نظرى مشابه نظر برخى از ديگر بزرگان دارند و نوشته اند:

«لو ثبت هلال ذي الحجّة عند القاضي من العامّة و حكم به ولم يثبت عندنا، فإن أمكن العمل على طبق المذهب الحقّ بلا تقيّة وخوف وجب، وإلّا وجبت التبعية عنهم، و صحّ الحجّ لو لم تتبيّن المخالفة للواقع، بل لا يبعد الصحّة مع العلم بالمخالفة، ولا تجوز المخالفة، بل في صحّة الحجّ مع مخالفة التقية إشكال ... ولمّا كان أُفق الحجاز والنجد مخالفاً لآفاقنا- سيّما أُفق إيران- فلا يحصل العلم بالمخالفة إلّا نادراً.» (2) اما سپس از اين نظر عدول و به طور قاطع و مطلق در تاريخ 28 شوال 1399 ق./ 29/ 6/ 1358 ش. اعلام كردند:

ص: 66

«در وقوفين، متابعت از حكم قُضات برادران اهل سنّت لازم و مجزى است اگرچه قطع به خلاف داشته باشيد.» (1) به نظر مى رسد با توجه به حوادث تاريخى كه پيشتر به شمه اى از آنها اشاره شد و با توجه به وضع عربستان در اين روزگار و شرايط ويژه حج، نظر صحيح همين است و حدود دو قرن پيش از امام خمينى رحمه الله فقيه مهذّب و وارسته و يكى از كُمَّل؛ يعنى علامه بحرالعلوم رحمه الله (م 1212) همين فتوا را داشته است. صاحب جواهر پس از بحث از فروع مطروح در «منتهى»، «تحرير»، «تذكره» و «دروس» در اين زمينه مى نويسد:

«نعم بقي شي ء مهم تشتدّ الحاجة إليه، و كأنّه أولى من ذلك كلّه بالذكر، و هو أنّه لو قامت البيّنة عند قاضي العامّة و حكم بالهلال على وجه يكون يوم التروية عندنا عرفة عندهم، فهل يصحّ للإمامي الوقوف معهم و يجزئ، لأنّه من أحكام التقية ويعسر التكليف بغيره، أو لا يجزى ء، لعدم ثبوتها في الموضوع الذي محلّ الفرض منه، كما يومى ء إليه وجوب القضاء في حكمهم بالعيد في شهر رمضان الذي دلّت عليه النصوص التي منها: «لَأن أُفطر يوماً ثمّ أقضيه أحبّ إليّ من أن يضرب عنقي»؟ لم أجد لهم كلاماً في ذلك، ولا يبعد القول بالإجزاء هنا إلحاقاً بالحكم للحرج، واحتمال مثله في القضاء.

وقد عثرت على الحكم بذلك منسوباً للعلامة الطباطبائى، ولكن مع ذلك فالاحتياط لا ينبغي تركه، واللَّه العالم.» (2) از آنجا كه علّامه بحرالعلوم چند سال مجاور مكّه مكرمه بوده (3) و شرايط آنجا و به عبارت درست تر «موضوع» حكم را كاملًا شناخته و بر جوانب آن اشراف داشته، به درستى چنين فتوايى صادر كرده است و اين غير از آن است كه آدمى در نجف يا قم، در محفل گرم درس و بحث و در ميان انبوه شيعيان و فارغ از مشكلات ويژه عمل نكردن به تقيّه و بدون توجه به قتلهايى كه واقع شده و مصيبتهايى كه عده اى براى اين

ص: 67

موضوع متحمل شده اند، بخواهد فتوا بدهد.

آرى، شناخت عميق و درست موضوع، اول شرطِ فتوا درباره آن موضوع است.

بارى، در عصر حضور، حدود دويست سال ائمه معصوم عليهم السلام و اصحاب بزرگوارشان با اهل سنّت حج گزاردند و حتى يك مورد هم نقل نشده كه در وقوف عرفات و مناسك بعدى حج، با آنان همراهى نكرده باشند. و اين احتمال هم كه در تمام اين مدت با اهل سنت و امير الحاجّ آنان در رؤيت هلال متّفق القول بودند، بسيار بعيد است. در آن روزگار حاكمان همواره اميرالحاج نصب مى كردند و مردم در همه مواقف پيرو آنان بودند و مسعودى در «مروج الذهب» اميرالحاج هاى سال هشتم هجرت تا سال سيصد و سى و پنج را، در بابى مخصوص نام برده است. (1) به عكس، نه تنها عدم همراهى ائمه عليهم السلام و اصحاب با عامه و امير الحاج آنها نقل نشده، بلكه معصوم عليه السلام در روايتى به متابعت آنها دستور داده اند؛ چنانكه در روايت ابى الجارود آمده است:

«سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام أَنَّا شَكَكْنَا سَنَةً فِي عَامٍ مِنْ تِلْكَ الْأَعْوَامِ فِي الْأَضْحَى فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام وَ كَانَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا يُضَحِّي، فَقَالَ عليه السلام:

«الْفِطْرُ يَوْمُ يُفْطِرُ النَّاسُ، وَ الْأَضْحَى يَوْمُ يُضَحِّي النَّاسُ، وَ الصَّوْمُ يَوْمُ يَصُومُ النَّاسُ». (2) در اين حديث شريف، امام عليه السلام ميان علم به خلاف و عدم آن، و تمكّن از عمل به وظيفه، بدون خوف و تقيه و عدم آن، تفصيل نداده اند.

همچنين اهل سنت از عايشه و ابو هريره از پيامبرخدا صلى الله عليه و آله- به ترتيب- نقل كرده اند:

- «الْفِطْرُ يَوْمُ يُفْطِرُ النَّاسُ، وَ الْأَضْحَى يَوْمُ يُضَحِّي النَّاسُ ...». (3) - «الصَّوْمُ يَوْمُ تَصُومُونَ، وَ الْفِطْرُ يَوْمُ تُفْطِرُونَ، وَ الْأَضْحَى يَوْمُ تَضُحُّونَ». (4) ترمذى در تفسير حديث اخير گفته است:

«فسّر بعض أهل العلم هذا الحديث،

ص: 68

فقال: «إنّما معنى هذا الصوم و الفطر مع الجماعة و عظم الناس». (1) مرحوم آيت اللَّه طالقانى رحمه الله سالها پيش در اين باره نوشته است:

«با آنكه هميشه اكثريت و نفوذ در اجتماع حج، با اهل سنّت و جماعت بوده و آنچه در كتب فقهى سابقين و احاديث، به طور وضوح بيان نشده، وظيفه مخصوص شيعه و چگونگى اثبات اول ماه براى آنهاست، بلكه به عكس، احاديث ما و ظواهر آيات درباره ادراك موقفين، كه از اركان حج است، ناظر به ادراك اجتماع و تبعيت از عموم است ....

بعضى از فقهاى متأخر، چون توجه كاملى به احاديث و آيات و سيره گذشتگان ننموده اند؛ همان موازين و قواعدى را كه عموماً در اثبات موضوعات شرعى و هلال است، مو به مو در مورد حج مى خواهند اعمال نمايند، ولى آنها كه توجه و دقت در اين آيات و احاديث و موقعيت حج و اختلاف نموده اند، نبودن علم به خلاف را كافى مى دانند و حكم به تبعيت مى كنند و مشاهده و علم يا ظن قوى را كه در مثل اثبات ماه رمضان يا شوال لازم مى دانند در اينجا لازم نمى شمارند و چون هميشه در اختلاف، محاكمِ حجاز يك روز پيش از اول ماه حكم مى نمايند هيچ گاه علم به خلاف حاصل نمى شود و فتواى حضرت آيت اللَّه بروجردى (ادام اللَّه بقاءه) اين مشكل را آسان نموده است.» (2) گفتنى است كه در پنجاه و سه سال پيش؛ يعنى در ذى حجّه سال 1373 مرحوم آيت اللَّه حاج آقا حسين بروجردى قدس سره رسماً در اين باره فتواى خود را اعلام كرده است.

در اين زمينه، در نشريه «آيين اسلام» (مورّخ شنبه، 7 ذى حجّه 1373) (3) آمده است:

چون موضوع اختلاف افق ايران و حجاز در بعضى سالها موجب اختلاف رؤيت هلال در دو كشور مى شد و در اين سال ها به سبب اين اختلاف، حجاج دچار اشكال مى گرديدند و بعضى از حجاج با اينكه اولياى امور دولت

ص: 69

سعودى به هيچ وچه اجازه وقوف در عرفات را جز در روز نهم ذى حجه مطابق حكم قاضى محل نمى دهند، بدون توجه به اختلاف افق و امكان اختلاف رؤيت هلال، اصرار داشتند روز بعد از وقوف عامه حجاج، كه مطابق حكم قاضى محل، دهم ذى حجّه مطابق تقويم ايران نهم آن ماه محسوب مى شود در عرفات وقوف نمايند و اين امر موجب توهين بلكه صدمه جانى آنان مى گرديد ...

ولذا كميسيون دائمى حج، كه در وزارت امور خارجه تشكيل مى شود، آقاى حاج اكبر اسماعيل نيا را براى گزارش جريان امر و روشن شدن موضوع، حضور حضرت آيت اللَّه العظمى بروجردى، مرجع تقليد شيعيان جهان فرستاد تا در اين باب از معظم له استفتا نمايند و تكليف حجاج در اين باره معيّن شود. اكنون متن فتواى حضرت آيت اللَّه العظمى بروجردى كه در اين باره صادر فرموده اند به شرح زير به اطلاع عموم مى رسد:

بسم اللَّه الرحمن الرحيم

البته اختلاف افق حجاز با افق ايران ممكن است موجب اختلاف رؤيت هلال و عدم رؤيت شود و در مناسك هم حقير نوشته ام كه در صورتى كه حكومتى كه متصدّى امر حاجّ است به تبعيت از حكم قضات الزام كند حاج را به عمل بر طبق آن حكم، در صورتى كه حاج مخالفت آن حكم را با واقع ندانند، عمل كردنشان بر طبق حكم جايز است و حجّ آنها محكوم به صحّت است. لكن مقتضى است حكومت ايران با حكومت حجاز، كه متصدّى امور حج مسلمين است، مذاكره كنند كه به قضات تذكّر دهند كه امر حج چون مشترك بين تمام مسلمين است و از تمام ممالك اسلاميه به حج مى روند و مورد ابتلاى عموم است قضات در احراز رؤيت هلال تسامح روا ندارند و دقت كنند كه موجب نشود بعض حاج عالم به مخالفت حكم با واقع شوند و تكليف آنها از اين جهت مشكل شود. نسأل اللَّه عزّ شأنه أن يوفّقنا و جميع المسلمين لأداء ما علينا وعليهم من الوظائف الدينيّة. حسين الطباطبايى

د) چگونگى و مبناى ثبوت و اعلام رؤيت هلال ذى حجه در مكّه

از جزئيات چگونگى ثبوت رؤيت

ص: 70

هلال نزد قضات عامه در مكه، در گذشته چندان اطلاعى نداريم، همين قدر مى دانيم كه- چنانكه در سخن مرحوم حاج سراج انصارى گذشت- به شهادت شهودِ فاسق و دروغگو هم گاهى اعتماد مى كنند. همچنين حداقّل در دوره عثمانيان، در سالهايى كه ممكن بود با اعلام يك روز زودتر «حج اكبر» به نظر عامه، تحقق يابد، از اعلام رؤيت هلال، يك روز جلوتر از وقت حقيقى، ابايى نداشته اند، چنانكه به تفصيل گذشت.

از سوى ديگر، مرحوم آيت اللَّه طالقانى رحمه الله، به مناسبت اختلاف در ثبوت هلال ذى حجه در مكه به سال 1371 ق. از قول برخى مقامات سعودى دقت و احتياط تام در اعلام ثبوت هلال را نقل مى كند.

ايشان مى نويسد:

«با تعبّدى كه دولت و ملت حجاز به مقررات دينى و اهميتى كه درباره امر حج دارند، تا تحقيق كافى نشود، اول ماه را اعلام نمى كنند. براى چه حج هزارها نفر را با مسامحه فاسد مى كنند؟! چرا در هر سالى كه اختلاف پيش مى آيد هميشه يك روز اول ماه حجاز مقدم مى شود و چرا از روى مسامحه يك روز مؤخّر نمى باشد؟ با آنكه هر چه حجّاج بيشتر در حجاز توقف كنند، گرچه يك روز هم باشد، براى آنها سود بيشترى دارد. آيا اين قرائن اطمينان آور نيست؟ چنانكه آقاى مظفّر اعلم، سفير ايران در حجاز، پس از پايان ايام حج مى گفت: وليعهد سعودى از عمل بعضى ايرانيان درباره تجديد موقف متأثّر بود و گفته بود: ما چه نظرى داريم كه حج مردم را فاسد كنيم! دقت ما درباره اثبات ماه رمضان و ذى حجه بيش از هر امرى است. تا پنجاه نفر از نقاط مختلف گواهى ندهند قاضى حكم نمى كند و تا قاضى حكم نكند دولت اعلام نمى كند.» (1) به هر حال، گذشته هرگونه باشد، چندان تأثيرى براى وضع فعلى ما ندارد.

آنچه مهم است، وضع فعلى ثبوت رؤيت و اعلام آن است. روزنامه «الشرق الأوسط» در تاريخ 15/ 1/ 2000 به نقل از رييس مجلس القضاء الأعلى در عربستان آورده است كه با شهادت يك نفر آغاز ماه رمضان ثابت مى شود، ولى براى اثبات عيد فطر حداقل شهادت دو نفر لازم است. ولى

ص: 71

مقامات مسؤول در عربستان اعلام كرده اند كه تا پيش از سال 1420 از معيارى كه تقويم امّ القرى بر اساس آن تدوين مى شود، استفاده مى كرده اند. اين معيار را شوراى اعلاى افتاى عربستان (مجلس الإفتاء الأعلى) تعيين كرده و بر اساس آن، اگر سنّ هلال هنگام غروب خورشيد 12 ساعت يا بيشتر باشد همان روز (نه فرداى آن شب) روز اوّل ماه قمرى است. واضح است كه در اين معيار رؤيت يا عدم رؤيت هلال، ملاك نيست بلكه لحظه مقارنه و محاسبات نجومى ملاك است. از اين رو ممكن است سنّ يك هلال از غروب شب قبل، منفى 12 ساعت باشد؛ يعنى هنگام غروب شب گذشته (يعنى شب اوّل ماه بر اين اساس) هنوز مقارنه اى اتفاق نيفتاده باشد. (1) پروفسور يوسف مروه در 13/ 11/ 1999 در سخنرانى اش در صيدا، اين روش را به شدت نقد مى كند و مى گويد:

تقويم امّ القرى بر اساس ضوابط درست علمى استوار نيست و مواقعى را كه اساساً رؤيت هلال محال است، اوّل ماه دانسته، به طورى كه همواره فلكيّون جهان اسلام با وزارت اوقاف و شوراى افتاى عربستان در اين باره اختلاف نظر داشته و درگير بوده اند؛ مثلًا استاد حاتم ممدوح ابو زيد از اردن در 23 ماه رمضان 1418، به شوراى افتاى رياض اعتراض كرد كه چرا 24 ساعت قبل از تولّد هلال شوّال را، آغاز ماه شوال دانسته اند و شوراى مذكور بدون توجه به موازين شرعى و علمى، پاسخى بى ربط داد و نوشت:

«اگر سنّ ماه در وقت غروب خورشيد 12 ساعت يا بيشتر باشد، همان روز- نه فردا- اول ماه است؛ زيرا روز شرعى از هنگام غروب خورشيد آغاز مى شود!»

مشروح سخنان يوسف مروه را در جلد چهارم «رؤيت هلال» نقل كرده ام.

شوراى مذكور از سال 1420 تا 1422 ضابطه ديگرى معرفى كرد كه بر اساس آن اگر در غروب روز بيست و نهم ماهِ قبل، ماه بعد از خورشيد غروب كند، فرداى آن، روزِ اوّل ماه است. هرچند اين ضابطه نيز درست نيست ولى از روش قبلى معقول تر است.

در سال 1422 دكتر زكى مصطفى طىّ

ص: 72

مقاله اى، در دومين همايش بين المللى نجوم اسلامى، اعلام كرد كه از سال 1423 معيار جديدترى در عربستان اعمال مى شود كه براساس آن، اگر در روز بيست و نهم ماه قمرى دو شرط وجود داشته باشد، روز بعد اوّلين روز ماه جديد خواهد بود. اين شرطها عبارتند از:

1. مقارنه زمين مركزى قبل از غروب خورشيد باشد.

2. غروب ماه بعد از غروب خورشيد اتفاق بيفتد.

روشن است كه اين ضابطه نيز با ضوابط شرعى و علمى همسانى ندارد؛ زيرا در اين ضابطه نيز مانند ضوابط پيشين، احتمال شروع ماه قمرى با ماهِ با سنّ كمتر از 12 ساعت زياد است و تصحيح معيارها هم اين اشكال را برطرف نكرده و حتى با محاسبات نجومى وجود چنين هلال هايى غير ممكن است. بنابراين، استعمال كلمه هلال در اين موارد صحيح نيست و مثلًا بهتر است گفته شود ماهِ با سنّ شش ساعت، و نه هلالِ شش ساعته؛ چون هلال يعنى بازتاب نور خورشيد از لبه ماه، و اين بازتاب در ماهِ با سنّ كمتر از هشت ساعت روى نمى دهد.

پس آنچه در سالهاى اخير موجب بى نظمى در شروع ماه هاى قمرى شده است، اعلامِ زودهنگام عربستان بر اساس معيارهاى مذكور، و پيروىِ صِرفِ بعضى از كشورها از اين معايير بوده است كه حتى گاه موجب شده است تا سه روز پياپى در ايالات متّحده عيد فطر اعلام شود! زيرا گروه هاى مختلف مسلمان در اين سرزمين، از ممالك مختلفى پيروى مى كنند. حال چنانچه عربستان زودتر اعلام نمى كرد بالتبع اختلافِ دو روزه وجود داشت نه سه روزه. (1) بارى همان طور كه در گزارش كاردار ايران در عربستان گذشت، در سال 1371، فقط عربستان يك روز زودتر از ساير كشورها اول ذى حجه را اعلام كرد به طورى كه تنها در آنجا روز شنبه عيد قربان بود و در ساير كشورها پس از آن.

همچنين در برخى سالها، بر اساس اين محاسبه غلط و غير مطابق با ضوابط صحيح ثبوت هلال، يا بر اساس اعتماد به شهود، حتى پيش از تولد هلال، اعلام ثبوت رؤيت هلال كرده اند؛ مثلًا در سال 1419، مقامات سعودى اعلام كردند كه غروب روز چهارشنبه (مطابق 26 اسفند 1377 ش.)

ص: 73

هلال ذى حجه رؤيت شده و پنجشنبه اول ذى حجه است. در حالى كه غروب چهارشنبه مزبور هنوز ماه به مقارنه نرسيده و به سمت شرق خورشيد نيامده بود، تا هلال جديد به وجود آيد؛ زيرا غروب خورشيد در مكّه در آن چهارشنبه ساعت 18 و 31 و مقارنه ماه و خورشيد ساعت 21 و 48 دقيقه همان روز بود و هنگام غروب خورشيد، ماه سه درجه زير افق مكّه بود.

يكى از كارشناسان مسائل نجومى مى نويسد:

در مقاله اى كه اخيراً در مالزى منتشر شده است، وقت غروب آفتاب به افق مكه و وقت قران نيرين در تقويم عربستان سعودى در سالهاى 1410، 1411، 1412 مقايسه شده است و ملاحظه مى شود كه در 14 مورد ادعاى رؤيت هلال اول ماه قبل از قران نيرين صورت گرفته كه امرى محال است به عنوان مثال در رؤيت هلال اول رجب 1411 حتى هشت ساعت و پنجاه دقيقه قبل از قران حكم به رؤيت داده شده است. (1) مرحوم دكتر تقى عدالتى نيز گويد:

«در سالى كه كنفرانس سران كشورهاى اسلامى درتهران تشكيل شد عربستان از ايران دعوت كرد تا در جلسه تقويم اسلامى كه در جدّه تشكيل مى شد شركت كند. آنگاه به دستور مقام معظّم رهبرى، من و آيت اللَّه تسخيرى به آنجا رفتيم و آنها هدفشان اين بود كه مكّه را مرجع بدانند؛ يعنى بگويند كه ما نصف النهار مكّه را در نظر مى گيريم ... سپس موضوع را در آنجا به رأى گذاشتند ... من سكوت كردم و آيت اللَّه تسخيرى هم رأى ممتنع دادند؛ زيرا به هر حال پذيرفتن آن از نظر شيعه مشكل بود ... بعد هم مسأله منتفى گرديد ... عربستان در بسيارى از سالها عيد را جابه جا كرد و حتى آن روزهايى كه عيد اعلام كرده بود، بعداً باطل نمود؛ يعنى اينها تابع مشخصاتى نيستند ....» (2) در اينجا پيشنهاد مى كنم متولّيان امر از فقيهان و متخصصان هيئت و نجوم ايرانى كمك بگيرند و با مقامات مسؤول در عربستان مذاكره كنند و به شكل مقتضى به آنها بفهمانند كه روش آنان در اعلام اول ماه نه با مبانى نجومى سازگار است نه با مبانى

ص: 74

فقهى تا بلكه تجديدنظر كنند؛ و به هر حال، حداكثر اين است كه در برخى موارد قطع به خلاف پيدا مى شود، ولى «ليس وراء عبّادان قرية» و «گفتى كه پس از سياه رنگى نبود» و چنانكه گذشت امام خمينى دستور داده اند كه با قطع به خلاف هم، متابعت آنها لازم و حج صحيح است و «هذه مِن عُلاه إحدى المعالي».

ص: 75

ص: 76

ص: 77

اسلام و فقه اسلامى، با نام ابراهيم بن عبداللَّه به شهر حلب رفت. او از شهرهاى تدمر، دمشق، مصر و سرزمين هاى حبشه و شمال سودان ديدن كرد. در سال 1815 براى انجام فريضه حج به حجاز رفت تا از آنجا عازم قاهره شود. يك سال بعد؛ يعنى ژوئن 1816 ضمن ديدار از صحراى سينا به قاهره بازگشت تا از آنجا سفر جديد اكتشافى خود را آغاز كند، اما بيمار شد و در سال 1817 در قاهره درگذشت. اين خلاصه اى از مهمترين دوران زندگى بيركهارت بود كه مى توان گفت او سبك متنوعى از نوشتار را در تاريخ سيّاحان اروپا برجاى گذاشت كه در طول 3 دوره تكامل يافت.

در فضاى اختلاف ميان دولت ها، كه به دنبال حمله ناپلئون به مصر، اروپا شاهد آن بود و عمده اين ادعاها و اختلاف ها ميان كشورهاى قدرتمند، به ويژه فرانسه و انگلستان در زمينه حاكميت بر مصر وجود داشت، اين شرايط خاص كه بيركهارت با آن روبه رو بود، فى نفسه در لندن و دانشگاه كمبريج او را براى انجام مأموريت خاصش آماده مى ساخت كه البته اين امر از اهداف استعمارگران در مشرق دور نبود. استعداد و ويژگيهاى خاصى كه بيركهارت داشت؛ از

ص: 78

جمله شيفتگى و علاقمندى او به علم، قدرتِ بالاى تحمّل او در سختى ها و مهارت شگفت آور او در پنهان ساختن خود در پوشش اسلام و پيش گويى او از رخدادهاى حال و آينده، همه و همه او را پذيراى مأموريت مهم و خاص مى كرد.

با توجه به اينكه وى مرحله جديدى از تاريخ شرق شناسى را آغاز كرد، اما ما ناگزيريم كه به شكل گذرا مسائلى را روشن سازيم:

حمله ناپلئون: انگيزه هاى درگيرى

حمله ناپلئون به مصر و اشغال اين كشور توسط او، در آغاز قرن نوزدهم (1801- 1798) مرحله جديدى از روابط فرانسه و امپراتورى عثمانى را فراهم مى ساخت كه با بردبارى و دور انديشى از مراحل قبل متمايز شده بود. در اين زمان بود كه فرانسه متوجه شد نبايد نه تنها نقشش را به حمايت از كاتوليك ها محدود كند بلكه براى حفظ سيطره و قدرت خود در درگيرى هاى جدى و جديد در امپراتورى عثمانى از سوى قدرتهاى جهانى چون روسيه، انگلستان و آلمان وارد شود.

تاريخ نگار معروف توين بى مى نويسد:

«ناپلئون ضربه كارى و قاطع خود را در (م 1801- 1798) به مصر وارد ساخت كه از حافظه شرقى پاك نمى شود و حتى شكست هاى بعدى ناپلئون در جنگ هاى او نيز نتوانست تأثيرى در پاك شدن آن جنگ از آن شكست كند.

بريتانياى كبير انقلاب صنعتى خود را تكميل مى كرد. در طول جنگ 1814- 1792 نقش مهم و اساسى فرانسه در تجارت با سرزمين هاى شرق از او گرفته شد. با اين وجود در ميان مردم مشرقِ ساكن غربِ كانال سوئز تا غرب رود فرات، زبان و فرهنگ فرانسه رواج پيدا كرد. نظريه هاى سياسى فرانسه پايه گذار سياست خارجى (نوين) تمدّن غرب شد.» (1) پروفسور ادوارد سعيد در اين مورد مى نويسد:

«اگر ما حمله ناپلئون را به عنوان اولين و مهمترين تجربه خاورشناسى نوين بدانيم، مى توانيم باطل شدن آن را در تحقيقات اسلامى، كه از سوى خاورشناسانى چون:

ص: 79

ساسى، رينان و لين مطرح شده، رسمى سازيم. از بنيان گذاران اين فرهنگ و برادران خلف شرق شناسى گذشته هستند. رينان و لين (1) خاور شناسى را در مسيرى علمى و عقلانى جديد قرار دادند. نتايج اين پژوهش نه تنها در كتابهايشان بلكه در افكار و عقايدى كه مى توان آن را به صورت عمومى مورد استفاده قرار داد، آشكار است. هركس مايل باشد مى تواند با تكيه بر آنها مستشرق شود. آنها دستاوردهاى عظيمى در خاورشناسى داشتند؛ به گونه اى كه تدوين اصطلاحات علمى در اين زمينه را ممكن و ابهامات موجود را برطرف ساختند و شيوه خاص و نوينى براى معرفى شرق بنيان نهادند، تا آنجا كه شخصيت و اقدامات اين خاورشناسان، مرجع اصلى شرق شناسى شد.

خاورشناسانى كه برنامه هاى منسجم و هماهنگى با اين مراجع داشتند، به طور قانونى اجازه فعاليت يافتند. با حضور بيركهارت نوعى فرهنگ شرق شناسى شكل گرفت كه تاكنون با نام او همراه است. بنابراين، كسانى كه در صدد بهره بردارى از اين فرهنگ بودند، به تشكيل محافل علمى و تحقيقاتى در مورد اين افكار و آرا پرداختند و هدف آنان اين بود كه مى خواستند گروهى را كه داراى فرهنگ و انگيزه يكسانى بودند، تربيت كنند و در داخل از آنان به عنوان گروههاى تحقيقاتى استفاده برده و در خارج از كشورها نيز مطامع و آرمان هاى كشورهايشان را توسط آنان تأمين كنند. با تكيه براين اصل بود كه اروپا در قرن هفدهم نفوذ و تسلط خود را بر شرق افزايش داد.

به گونه اى كه لفظ شرق شناسى در فرهنگ عمومى مردم راه يافت. (2) اگر بخواهيم به بررسى دقيق شرق شناسى و چگونگى نفوذ غرب بر شرق و تسلط و سيطره بر آن بپردازيم، به مهره هاى معدودى برمى خوريم؛ از جمله، مورخانى مانند ميشليه، رانكه، توكفيل و بيركهارت كه شرح مفصلى از اين علم را مانند پارچه اى كه به روش خاص بافته شود، بيان كردند.

مسأله اى كه به تحقيق مى توان گفت اينكه مستشرقان براى صدها سال تاريخ، شخصيت ها و سرنوشت شرق را تدوين كردند. مستشرقين درطول دو قرن نوزده و

ص: 80

بيست، گروههاى مهمى را تشكيل دادند؛ زيرا زمينه هاى جغرافياى تخيّلى و واقعى در اين زمان اوج گرفته بود و روابط اروپا و شرق به تسلّط و سلطه گرى اروپا محدود شد. اين علم به استفاده از منابع طبيعى و بازارهاى مستعمرات محدود نشد؛ چرا كه شرق شناسى نتايج مورد نظر خود را به دست آورد و اين موضوع از محافل بحث و گفتگو به تشكيل مؤسسات و تحقيقات امپرياليسم منجر شد. (1) به اين ترتيب، در آينده اين ميراث خاورشناسى به مثابه راهنمايى براى استعمار سرزمين ها و اقوام شرق گرديد. از اين رو سيطره بر شرق و تحقير و استثمار مردم آن، ايجاب مى كرد كه نسبت به شناخت و آگاهى از نوعِ حكومت و مردم اين مناطق، كه حكومت بر آنان را آسان و عادى مى ساخت، اقدام كنند.

بنابراين، افزايش قدرت، نيازمند افزايش شناخت و آگاهى بود؛ به اين ترتيب،

در فهرست مراكز انگليسى، كه خدمات شايانى به انگلستان كردند، نام دو مؤسسه آكادميك بيشتر توجه همه را به خود جلب مى كند؛ دانشگاه آكسفورد و دانشگاه كمبريج

پى در پى رابطه منطقى ميان علم و آگاهى و سيطره بر شرق وجود داشت. (2) بحث هايى در مورد تبليغ ... و نيز دانشگاه كمبريج:

آنچه در محدوده بحث ما مى گنجد، مشخص كردن مواضع انگلستان ومسؤوليت ها و اهداف مأموريت بيركهارت است. به اين ترتيب، دو استعمارگر پير انگلستان و فرانسه، بدون وجودِ روسيه و آلمان، نقش محورى را در اين راستا ايفا كردند. استعمار در آغاز راه؛ يعنى در اولويت نخست، بلكه بالفعل، به ايجاد مصالح و تعيين آن مى انديشيد؛ مصالحى كه تجارى، دينى، فرهنگى يا مربوط به روابط و مبادلات بود؛ براى نمونه، انگلستان آنچه مربوط به اسلام و كشورهاى اسلامى مى شد، در توصيف آن از نيروى مسيحيان، كه داراى مصالح مشروع بوده و بايد آن را حفظ

ص: 81

مى كردند، استفاده كرد، لذا مؤسساتى براى تحقيق اين مصالح ايجاد نمود. مهمترين سازمانهاى ابداعى؛ «مثل جمعيت گسترش فرهنگ و مسيحيت» 1698 م. و «جمعيت گسترش انجيل در مناطق مختلف جهان» 1701 م. پديد آمد و انجمن هايى در دفاع از اين جمعيت ها تشكيل شد؛ مانند «انجمن تبليغ انجيل» 1792 م. «انجمن كتاب مقدس انگلستان و بيگانگان» 1804 م. و «انجمن لندنى هاى گسترش مسيحيت در بين يهوديان» 1808 م. كه به سرعت دامنه اين فعاليت ها سرتاسر اروپا را فرا گرفت.

علاوه بر اين، انجمن هاى تجارى، انجمن هاى آموزشى و مؤسسات كشف مناطق جغرافيايى تشكيل شد. ساخت مدرسه، مؤسسات ترجمه، مراكز علمى، كتابخانه ها، مركز كنسول گريها و كارخانجات، امكاناتِ وسيعى را براى اروپاييان، كه اگر احياناً قصد داشتند در شرق ساكن شوند، فراهم مى آورد. در اين دوران مفهوم «منافع» اهميت فراوان يافت و از اين منافع بعداً با هزينه هاى هنگفت و نيروهاى زياد دفاع شد. (1) در اينجا لازم به تأكيد نيست كه انگيزه هاى سياسى- نظامى انگلستان بر روابط (دوستانه) با شرق غلبه كرد و به اشغال نظامى استعمارى منجر شد. بى شك خاورشناسانِ انگليسى در طليعه اين اشغال قرار داشتند و آگاهى هاى دقيق آنها تضمين كننده موفقيت كشورشان بود. اكثر اين مستشرقان، اگر نگويم همه آنها، از مؤسسات و مراكز علمى انگلستان فارغ التحصيل شدند و زير پوشش علم و اكتشاف، به اين مأموريت هاى ديپلماتيك دست زدند. (2) در فهرست مراكز انگليسى، كه خدمات شايانى به انگلستان كردند، نام دو مؤسسه آكادميك بيشتر توجه همه را به خود جلب مى كند؛ دانشگاه آكسفورد، كه در قرن دوازده ميلادى و دانشگاه كمبريج، كه در سال 1257 م. تأسيس شد. نقش دانشگاه كمبريج در اين راستا، چشمگيرتر بود؛ زيرا بيركهارت يكى از فارغ التحصيلان اين دانشگاه بود. او نخستين كسى است كه كرسى دروس عربى را در انگلستان، در سال 1632 پايه گذارى كرد. اين اقدام با تلاش سر توماس آدامز، از بزرگترين تاجران

ص: 82

ماهوت انگلستان صورت گرفت.

طبيعى است كه اهداف علمى، تنها هدف تشكيل اين كرسى نبود، بلكه اهداف تجارى، سياسى و نظامى نيز دنبال مى شد.

اين امر به وضوح و بدون هيچگونه پنهانكارى به چشم مى خورد. نخستين استادى كه به رياست كرسى مطالعات عربى در دانشگاه كمبريج برگزيده شد؛ يعنى آبراهام ويلوك، در نامه اى به مؤسس اين كرسى؛ آدامز، نوشت:

«هدف از تأسيس اين كرسى، تنها آگاهى به آداب و نشر معرفت نيست، بلكه خدمت به پادشاه و دولت در زمينه تجارت با كشورهاى شرقى و توسعه گسترش كليساها و تبليغ مسيحيت در ميان كسانى است كه در تاريكى ها زندگى مى كنند.»

با آغاز اين شيوه ها، روش پيشرفت انگلستان نيز آغاز شد. به ويژه بعد از اينكه تعدادى از اين خاورشناسان اهميت فوق العاده يافتند. شايد مهمترين رخداد قرن دوازدهم در زمينه خاورشناسى، تأسيس انجمن آسيايى ها در بنگال توسط سر وليم جونز در سال 1784 بود. در اين دوران تعدادى از خاورشناسان اين عصر، از كسانى بودند كه در پوشش فعاليت هاى ديپلماتيك يا نظامى، همانند افسران يا فرزندان افسران يا نيروهاى كادر وزارت مستعمرات بريتانيا، در خدمت سلطنت انگلستان قرار داشتند.

در اوايل قرن نوزدهم، دانشگاه كمبريج زير نظر ادوارد گرنول براون، دروسى را براى كارمندانى كه مقدر بود در پوشش كنسول در شرق و يا مترجم مشغول شوند، تدوين كرد. همچنين توجه به زبان هاى كشورهاى اسلامى در كمبريج به شكل عملى و نه آكادميك آغاز شد. اين روند، در ساير دانشگاههاى انگلستان نيز شروع شد. (1) سؤال اساسى كه در اينجا طرح مى شود، اين است كه: نقش بيركهارت در اين فعاليت ها چه بود؟

در خدمت امپراتورى بزرگ

انبوهى از تجربه هاى تلخ، كه خانواده بيركهارت با آن روبه رو بودند، تأثير عميقى در انگيزه هاى او داشت. بدينسان كه خاندان وى بعد از اشغال سوئيس توسط فرانسه، از اين كشور گريختند و به آلمان رفتند تا

ص: 83

بيركهارت تحصيلاتش را قبل از اينكه به انگلستان برود، تكميل كند. اما چرا بيركهارت به انگلستان مهاجرت كرد؟ آيا ميان مهاجرت او با كينه اى كه از فرانسه به سبب اشغال كشورش و آواره شدن خانواده اش داشت، رابطه اى بود؟ آيا پدرش در اين امر داراى نقش بود؟ گفته شده كه پدرش او را تشويق مى كرد به ارتش انگلستان بپيوندد و فرانسه را دشمن قديمى خود بداند. ما دلايل محكمى در اين مورد در دست نداريم و همه دلايل مهاجرتِ بيركهارت و پذيرش تابعيت انگلستان توسط او را نمى توان بر اساس دلايل علمى توجيه كرد؛ به ويژه كه لندن در آن زمان بسيار شكوفا و پر رونق بود و فعاليت هاى پر مرارت آنها را به عنوان مركز علمى اروپا تبديل مى كرد؛ چنانكه ادوارد سعيد مى گويد: (1) اين مسأله در سايه اختلاف روبه افزون، ميان انگلستان و فرانسه پديد آمد.

بيركهارت در لندن، به سر جوزف بانكس، عضو انجمن آفريقا معرفى شد، كه در گذشته سفرهاى اكتشافى در منطقه نيجر انجام داده بود. گرچه با درگذشت كاشفان، فعاليت اين انجمن پايان يافته بود، اما محقّق انگليسى پيتر برينت تأكيد كرد كه بيركهارت به لندن رفت تا خودش را به انجمن آفريقا ملحق كند كه اعضاى آن را تعدادى از عالمان و تجار سرمايه دار تشكيل مى دادند و اميدوار بودند اسرار سرزمين هاى پايين آفريقاى جنوبى، غربى و مجراى رود نيجر را كشف كنند؛ زيرا اين امر موجب نفوذ انگلستان در ساحل آن رود مى شد و اين تنها راه رسيدن به سواحل گامبيا از شرق نبود كه هوثورن و بارك قبلًا آن را طى كرده بودند.

بلكه در جنوب غربى مصر راهى از ميان آبادى ها مى گذشت و به اين رود مى رسيد.

آنها اميدوار بودند كه راهى را در آن سوى صحرا بيابند؛ زيرا كسانى كه اين راه را مى پيمودند، اميد داشتند كه در يكى از دو طرف رودخانه، به منطقه تمبكتو (2) مصب (دهانه) رودخانه را در دو طرف ديگر كشف كنند. (3) براى رسيدن به تمبكتو، بيركهارت به نظرش آمد با حجاج، كه از مكه مكرمه برمى گشتند، همراه شود اما آنان او را ناچار به پرداخت يك ليره استرلينگ كردند. (4) بيركهارت در آن زمان به عنوان نماينده

ص: 84

«انجمن جغرافيايى» پذيرفته نشد مگر آنكه خود را براى زندگى سخت و دشوار آزمايش ها و محنت ها و رنجهايى كه در انتظارش بود، آماده كند. (1) بنابراين، در سال 1808 به دانشگاه كمبريج رفت و به آموختن زبان عربى، طب، نجوم و ساير علوم پرداخت. او خودش را براى زندگى دشوار آماده مى كرد، حتى زمانى كه در انگلستان بود در شرايط سخت زندگى مى كرد و خود را از لذت هاى زندگى غرب محروم مى نمود. روى زمين مى خوابيد و ساعات طولانى را پياده روى مى كرد و به جاى غذا، سبزى مى خورد تا اينكه آماده شد براى نخستين بار، گامهايش را بر سواحل آسيا نهد.

او عقايد نژادپرستانه غربى؛ مانند نظريه «برترى نژادى كه بر مركزيت و اطراف استوار بود» و نيز «غرب سرچشمه و خاستگاه تمدّن بشريت است» را پذيرفت، بدين معنا كه انگلستان پرچمدار اين رسالت غرب «سفيد پوست» براى رهبرى «بربرها» و «وحشى» به سوى تمدن است. بى شك همه اين آمادگى ها و برنامه ريزى ها براى

ص: 85

بيركهارت، جهت انجام مأموريتى سرّى و غير عادى بود.

پرسشى كه در اينجا مطرح مى شود اين است كه ميان زبان عربى، ستاره شناسى يا طب چه ارتباطى وجود داشت كه بيركهارت در آن زمان بخواهد اين علوم را در دانشگاه كمبريج، كه سابقه درخشانى در توطئه هاى استعمارى و تلاش براى كريه ساختن چهره اسلام داشت، بياموزد؟

برخى نيّاتِ پشت پرده و مخفىِ مأموريت بيركهارت، زمانى بر ما روشن مى شود كه بدانيم انگلستان در آن زمان مى كوشيد از راههايى كه به هندوستان ختم مى شد به دقت مراقبت كند تا در برابر نفوذ روز افزونِ فرانسه بايستد؛ يعنى در واقع مى كوشيد از پيشروى فرانسه جلوگيرى كند؛ زيرا فرانسه بعد از شكست در هند، كوشيد بخش شرقى امپراتورى انگلستان را تحت فشار قرار دهد و راه ارتباطى هند و انگلستان؛ يعنى كشور مسلمان مصر را در اختيار گيرد.

اين بود كه انگلستان توجه بيشترى به مسأله شرق، به خصوص مصر داشت. (1) در زمانى كه شبه جزيره عربستان شاهد درگيرى و رويارويى ميان محمد على پاشا و وهابيون بود، و اين زمانى بود كه وهابيان دامنه نفوذشان را از نجد تا حجاز گسترش داده بودند، جهانگردى به شام رسيد كه به ذكاوت، فعاليت و ويژگيهاى برجسته ديگر شناخته شده بود. براى كسانى كه در ايجاد شكاف در شبه جزيره عربستان و وحدت اسطوره اى اعراب مى كوشيدند، الگو شده بود. (2) اين جهانگرد فردى جز بيركهارت نبود كه مأموريتش را از شهر حلبِ سوريه آغاز كرد و با شروع اين مأموريت، ماجراجويى او نيز شروع شد.

شام، گامى در راه هزار مايلى

بيركهارت دو سال را در اين شهر گذراند. در آنجا نه تنها زبان عربى را تكميل كرد كه فرهنگ و آداب عربى به ويژه قرآن كريم و تفسير آن را نيز تا حدّى آموخت و مورد احترام كسانى قرار گرفت كه علاقمند بودند در مورد معانى آيات قرآن با يكديگر بحث كنند. او در اين زمينه به مهارت و تسلط كامل رسيد. (3) تسلّط او زمانى دانسته مى شود كه به طور كامل ترجمه اى از كتاب «روبنسون كروز» را ارائه كرد. او دين اسلام را با جديت

ص: 86

فراگرفت و نام خود را به «ابراهيم بن عبداللَّه» تغيير داد. در مدت اقامتش در سوريه، از قبايل متعدد؛ از جمله قبيله عنيزه ديدن كرد تا فرات رفت و نتايج ديدار و تحقيقاتش را چاپ كرد. او نخستين كسى است كه تحقيقات جامعه شناسانه اى را در خصوص قبايل صحرا انجام داد. وى در اين مورد مى نويسد:

«من در اين باديه بهترين لحظات زندگى ام را گذرانده ام كه البته آن لحظات سخت ترين لحظاتم بود. گاهى اوقات بى صبرانه منتظر غروب خورشيد بودم؛ زيرا مى دانستم محافل غنا و موسيقى و رقص شبانه، مرا از اينكه ساعات طولانى بازيچه دست همسفرانم باشم، نجات مى داد.» (1) بيركهارت در طول مدتى كه در سوريه و به ويژه جزيرةالعرب ساكن بود، نكات جالب و شگفت آورى در مورد عادات و سنن روستائيان بدوى و صحرانشين، كه آنان را دوست داشت، بيان كرده است. مطالب و دست نوشته هاى او، اساسى براى مراكز و مؤسسات اقتصادى، اجتماعى و سياسى در خصوص صحرانشينان شد. (2) در فوريه سال 1812 بيركهارت احساس كرد مى تواند سفرش را به سمت نيجر آغاز كند. او از سوريه به قاهره رفت. در ميان راه، در جستجوى آثار البترا (3) در اردن (4) برآمد و با سختى از كوههاى بلند مشرف به بحرالميت گذشت. وى نخستين اروپايى بود كه از اين راه عبور مى كرد.

بيركهارت در اين سفر از تپه هاى بلند مشرف به پايتخت قديمى قوم نبط، كه پيش از آن «سيتزن» تلاش كرده بود از آن عبور

ص: 87

كند ولى موفق نشده بود، گذشت. او شهر اسطوره اى البترا را به گونه اى توصيف كرد كه حيرت جهانيان را برانگيخت. (1) در زمانى كه وى آماده مى شد به قاهره برود، خانمى به نام «ليدى هستر ستانهوب» همراه كاروانى در آنجا، در راه محل اقامتش به لبنان قرار گرفت؛ جايى كه بتواند مأموريت سرّى خود را انجام دهد. ازكارهاى او مراقبت از جاسوسان فرانسوى ناپلئون در شام بود كه بايد مى كوشيد آنان را جذب و به عنوان جاسوسانى براى بريتانيا درآورد، ستانهوب در مسيرِ بازگشت، به شهر الناصره رسيد. در آنجا روزى جوانى با چهره اى غربى ولى لباس عربى جلو آمد و خودش را شيخ ابراهيم شناساند. او به انگليسىِ صحيح حرف مى زد. آن جوان كسى جز جهانگرد بزرگ بيركهارت، كاشفِ البترا و آثار ابوسمبل نبود. (2) به نظر مى آيد كه بيركهارت او را از اهداف مأموريت خود يا بخشى از اهدافش، به خصوص آنچه مربوط به تلاش هايش در صحرا و دستاورد آن بود آگاه كرد. خانم ستانهوب مأموريت داشت بعد از مدت كوتاهى اقامت در لبنان، به دمشق برود. در آنجا به صحرانشينان باديه پيوسته، پيمان هاى دوستى برقرار سازد؛ چنانكه به سفر به سوى تدمر اقدام كرد و در آنجا با شيوخ قبايل عرب ارتباط برقرار كرد و از بخشش مال به آنها دريغ نكرد. او اولين زن اروپايى بود كه به شهر قديمى و تاريخى زنوبيا (3) قدم گذاشت. (4) در اوايل قرن نوزدهم ... توجه به زبان هاى كشورهاى اسلامى در كمبريج به شكل عملى و نه آكادميك آغاز شد.

گفتنى است، دور از انتظار نيست كه بيركهارت به طور مستقيم و غير مستقيم نقش كفيل ستانهوب را در مأموريتش در صحراها انجام داده باشد؛ همانگونه كه ستانهوب بيركهارت را از مأموريتش به ويژه از نامه اختصاصى خود به محمدعلى پاشا آگاه كرد.

در اين نامه او خواستار حفظ روابط موجود شد، به گونه اى كه محمدعلى پاشا هيچ يك از خواسته هاى او را بى پاسخ نگذاشت، به ويژه اينكه ستانهوب يك ماه كامل (ماه مى) را

ص: 88

به عنوان ميهمان در خدمت او بود. (1) به اين ترتيب ستانهوب بسيارى از تلاش هايش را فقط به خاطر بيركهارت انجام داد. همانگونه كه او نيز بسيارى از سختى ها را براى رسيدن ستانهوب به سرزمين شام تحمّل كرد.

سياحت در سرزمين نيل

بيركهارت راه دشوار قاهره را چند هفته بعد از ديدار با ستانهوب طى كرد. او در سپتامبر 1812 به قاهره رسيد، اما تمام تلاش وى براى رسيدن به تمبكتو خلاصه شد.

هنگام رسيدن به قاهره، با محمدعلى پاشا ديدار كرد و اميدوار بود كه راهى بيابد تا او را به مناطق غربى و اوّلين مرحله از سفرش به رود نيجر برساند. اما صحراى بزرگ آفريقا را در پيش رو داشت و فرصت نجاتش اندك بود. (2) مدت زيادى نگذشت كه او متوجه شد كاروانى قصد دارد به سمت آفريقاى غربى حركت كند، اما تا قبل از ژوئن 1813 حركت نمى كند و اين بدان معنى بود كه او مدت 3 ماه بايد در قاهره بماند. اما اين امر براى او خوشايند نبود، لذا تصميم گرفت راهى را به سوى غرب از سرزمين نوبه (حبشه) ايجاد كند. او در اين انديشه بود كه اگر موفق نشد به هدفش برسد، دست كم مناطق جديدى را كشف كند؛ زيرا تا آن هنگام پاى هيچ اروپايى به سرزمين واقع در جنوب اسوان باز نشده بود. بيركهارت موفق شد حدود 200 مايل به سمت جنوب رود و در راه خود معبد ابى سمبل را كشف كند، اما او در آنجا با حاكمان محلى درگير شد و دريافت چاره اى ندارد جز اينكه راه خود را در غرب يا جنوب ادامه دهد. بنابراين، در ساحل نيل به سمت شمال حركت كرد تا به سرچشمه آن برسد.

در اسيوط فهميد رفتن به آفريقاى غربى تا يك سال ديگر براى او ممكن نيست.

بنابراين، تصميم گرفت به سوى حجاز برود.

شايد دليل اين تصميم وجود محمدعلى پاشا در حجاز بود؛ زيرا او خودش را براى حمله به وهابيان آماده مى كرد. شايد اين مسأله باعث شده بود تا رؤساى وى او را مأمور رفتن به مكه ساخته باشند. او هميشه فردى منظم بود، لذا مى توان توصيف دقيقى از وسايل سفرش ارائه كرد. پيراهن، شلوار و عبايى كه به تن كرده و كلاهى كه بر سر گذاشته و اطراف آن را با پارچه پيچيده بود.

ص: 89

دو دفتر و يك قلم و چاقو و 50 دلار اسپانيايى و دو گردن بند طلا همراه داشت و علاوه بر آن، وسايل و خوراكى هايى براى عبور از صحرا با خودش همراه ساخت. سفر او 4 ماه به طول انجاميد كه در اين سفر 40 رطل آرد، (1) 20 رطل بيسكويت، 15 رطل خرما، 10 رطل عدس، 10 رطل روغن، 5 رطل نمك، 3 رطل برنج، 2 رطل لبنيات و 4 رطل تنباكو و نيز تعدادى از نامه هاى محمدعلى پاشا را براى حمايت خويش همراه داشت. در هفتم ژوئيه 1814 بيركهارت همراه غلامى كه او را در درياى احمر به مبلغ 16 دلار خريده بود، حركت كرد و بعد از 11 روز مسافرت، به جده رسيد.

بيركهارت در آنجا بيمار شد و سرمايه اش را از دست داد. به ناچار غلام خود را به 48 دلار؛ يعنى 3 برابر قيمتى كه خريده بود، فروخت. او در آن وضعيت نامه اى به محمدعلى پاشا نوشت و از او درخواست كمك كرد. محمدعلى پاشا نيز دستور داد براى وى پول و لباس بفرستند. (2) در جده و طائف

بيركهارت يك ماه در جده ماند و حدود 100 صفحه مطلب در باره زندگى، تجارت و سنت هاى مردم آنجا نوشت. (3) شهر و ساكنانش، ساختمان هاى سنگى بلند، ديوارها و وسايل دفاعى كه در حال نابودى بودند را، او در مطالب خود مانند ديگر سيّاحان توصيف كرده است و نيز سرزمين قفرا را كه مردمى با ملّيت هاى مختلف در آن زندگى مى كردند و آنان از سراسر شبه جزيره عربستان و از سوريه، تركيه و هند و از جزاير هند شرقى به آنجا آمده بودند. علاوه بر آن، بيركهارت توانسته بود وضعيت اقتصادى آن شهر و دلايل نابسامانى و تهديداتى كه در آينده انتظار آنان را مى كشيد، توصيف كند و نيز مباحث دموكراسى و جامعه شناسى اين سرزمين، مثل تعداد مواليد، وفات ها و ازدواج ها را هم عنوان كرد.

بيركهارت ما را در مورد اهميت عظيم اين شهر كه بر آن اساس اين شهر كوچك را در اوايل قرن نوزدهم از نظر تجارى به شكوفايى رسانده است، آگاه كرده و علتش را قرار گرفتن بر شاه راهى كه حجاج و تجار از سراسر دنيا به آنجا مى آمدند، دانسته

ص: 90

است. او همچنين فراموش نمى كند كه در باره اهميت مراكز تجارى جده سخن گويد. در مورد پايان حاكميت عثمانيان بر حجاز بنويسد و اينكه محمدعلى پاشا از فعاليت هاى تجارى در اين شهر حمايت مى كرد. قطعاً اعراب اين منطقه به زودى از تركان به سبب سيطره بر آنان انتقام خواهند گرفت. اگرچه اين سيطره ظاهرى و اسمى است و به زودى حاكميت تركها بر اعراب با جارى شدن خون پايان خواهد گرفت. (1) بيركهارت كوشيد كه شهر جده را به تفصيل توصيف كند؛ كارى كه ديگر جهانگردان، جز نيبور انجام ندادند. شايد هيچ يك از اين جهانگردان به آسانى نتوانستند جزئيات را به دقت بيان كنند و شايد هم به اين علت كه آنان به زبان عربى آشنا نبودند، اما بيركهارت به خوبى به زبان عربى آشنا بود و توانست آمار دقيقى از تعداد مغازه هاى اين شهر و همچنين توضيحى در مورد كالاهايى كه در اين مغازه ها فروخته مى شود و محلّى كه اين كالاها به آن وارد مى شد، به تفصيل بيان كند. (2) او به جده و طائف رفت و هر چه ديد، دشت هاى پوشيده از سنگ تپه هايى بود كه از سنگ هاى گرانيت و كوارتز درخشان تشكيل مى شد و چشم ها از ديدن آن لذت مى برد؛ نخل هايى كه در جاى جاى آن به چشم مى خورد و دره هاى سرسبز دامنه كوه «القرى» كه در پايين آن سلسله كوههايى قرار گرفته بود، را هم توصيف كرد. با وجود اعتدال آب وهوا بيركهارت براى در امان ماندن از تابش خورشيد و گرما، اكثر موارد در شب ها مسافرت مى كرد. (3) زمانى كه به طائف رسيد، به ديدار با محمّدعلى پاشا رفت. اين، همزمان بود با دولت عثمانى كه خود را براى بازپس گيرى اماكن مقدس از وهابيون به فرماندهى محمدعلى پاشا آماده مى كرد.

محمدعلى پاشا در بهار 1813 به حجاز رسيد و براى اشراف بر مأموريت خود، كه حمله به مراكز اصلى وهابيان بود، در طائف استقرار يافت. (4) بيركهارت نزد پزشكى به نام محمدعلى الارمنى ساكن شد و شب اول را كنار محمدعلى پاشا گذراند. آنان در مورد تحوّلات جهانى صحبت كردند. محمّدعلى پاشا براى بيركهارت توضيح داد كه آنان از

ص: 91

اشغال نظامى مصر توسط انگليس ها بعد از پيروزى ايشان بر فرانسوى ها نگران هستند؛ زيرا آنان تمام قدرت خود را به كار مى گيرند تا مواضع دولت ها را در راستاى منافع خود تغيير دهند. بيركهارت محمدعلى پاشا را در نوشته اش چنين توصيف مى كند:

«حاكم بزرگى كه جز شمشير و كيسه هاى زر خود را نمى شناسد و گاهى از اولى براى فراهم ساختن دوّمى چشم مى پوشد.» (1) محمدعلى در طائف با بزرگان شهر ديدار كرد. او طائف را مركزى براى فرماندهى نيروهايش در حمله به سرزمين هاى عربى قرار داده بود. بيركهارت تعجب قاضى و حاكم مكه را در مورد علم و آگاهى خود برانگيخته بود. (2) به گونه اى كه وى اعلام كرده بود، بدون شك بيركهارت نه تنها يك مسلمان بلكه عالِم است. (3) همچنين وى زمانى كه داستان هاى خود را براى محمدعلى پاشا بازگو كرد، او را به شگفتى واداشت؛ به گونه اى كه محمدعلى پاشا به اين مسلمان اجنبى مشكوك شد و بدين دليل با دقت و علاقه، هرگونه اطلاعات در مورد او را بررسى مى كرد. حتى گاهى محمدعلى پاشا پرسشهايى مانند «چه دليل و نيازى است كه سربازان براى سيطره بر سرزمين اعراب تا دشت هاى سنگار پيش روند؟» طرح مى كرد.

وقتى يك نسخه از معاهده پاريس به دست او رسيد، پاشا آن را در تحقيقات خود با بيركهارت مطرح ساخت. حاكم مصر اميدوار بود كه جنگ مجدداً در اروپا آغاز شود تا كشورهاى قدرتمند و بزرگ مشغول جنگ شوند و نتوانند در امور داخلى اين كشور مداخله كنند و او بتواند بهاى ذرت را كه به خارج صادر مى كرد، افزايش دهد. (4) براى بيركهارت روشن شد كه محمدعلى در اسلام او به ترديد افتاده است اما با اين وجود او اجازه يافت براى مراسم حج به مكه برود. (5) و اين با ارزشترين فرصت براى اجراى مأموريت جاسوسى او بود.

حركت به سوى مكه

بيركهارت بعد از دو روز حركت، همراه كاروان، در وضعيتِ جوّىِ نامناسبِ

ص: 92

باد، باران و رعدوبرق به مكه رسيد. (1) گمان مى رود كه وى در هنگام ورودش به مصر و در زمان محمدعلى پاشا مسلمان شد و خودش را شيخ ابراهيم ناميد. ناشر انگليسىِ كتابهاى وى، ويليام اوسلى در ژانويه 1829 گفت:

«بيركهارت به عربى كاملًا مسلط بود و اطلاع دقيقى از اوضاع و آداب و رسوم مسلمانان داشت. همين امر او را يارى كرد تا نقش يك مسلمان را با موفقيت بازى كند. او توانست در تمام مدت برگزارى مناسك حج در مكه، مانند ديگر مسلمانان در آن شركت كند، بى آنكه كسى كوچكترين ترديدى در مورد شخصيت ساختگى و فريبكارانه او به خود راه دهد.»

وقتى از بيركهارت در مورد هويتش سؤال مى شد، خود را از بقاياى بردگانى معرفى مى كرد كه محمدعلى پاشا در مصر به آنها دست يافته بود. (2) او در 8 سپتامبر 1814 وارد مكه شد و تا ژانويه بعد در آنجا باقى ماند. آنچه از دست نوشته هاى بيركهارت برداشت مى شود اين است كه او از اقامت در مكه واقعاً خرسند بود و در اين مورد گفته است:

لذت هايى كه در شهر مكه برده، هرگز در ساير مسافرتهايش به سرزمين هاى شرقى تجربه نكرده است.

او تا پايان عمرش در مورد اين سفر صحبت مى كرد. به جهت بيمارى اى كه از آن رنج مى برد، نتوانسته بود از تمام موقعيت هايى كه برايش فراهم گشته بهره ببرد. (3) او در اين مورد نوشت:

ص: 93

«در تمام طول سفرهايم به شرق، لذت ها و خوشيهاى مكه را در جاى ديگر نديدم.

من به زودى خاطرات زيباى خود را از مدت اقامتم در آنجا ثبت خواهم كرد.»

بى ترديد بيركهارت در اين سفر فرصت را از دست نداد. به گونه اى كه 350 صفحه مطلب از ملاحظات و توصيفات دقيق شهر و ساكنانش نوشت. اما در توضيحات خود مطالب مفصلى در مورد بيت اللَّه الحرام ننوشت؛ مكانى كه در طول شبهاى ماه رمضان، با هزاران فانوس روشن بر ستونهاى اطراف آن جلوه و عظمت مى يافت و جان و جسم هاى خسته، كه يك روز طولانى و گرم را با روزه پشت سر گذارده بودند، در اين حرم شريف جان تازه اى مى گرفتند. (1) او (بيركهارت) اجازه يافت براى مراسم حج به مكه برود و اين با ارزشترين فرصت براى اجراى مأموريت جاسوسى او بود.

نكته اى كه بايد اشاره شود اين است كه بيركهارت پيش از رسيدن به مكه، شرح و توصيف حج و احرام را آغاز كرده بود. او در نوشته هاى خود به مطالب مورخان در مورد سفر حجّ هارون الرشيد و همسرش زبيده، كه در طى 2 سال با پاى پياده از بغداد به مكه آمده و در طول سفر جز لباس احرام چيزى به تن نداشتند، اشاره كرده است. بعد از اين مطالب، از مسجدالحرام، طواف و سعى ميان صفا و مروه و حج عمره سخن گفته و دوباره به مكه اشاره مى كند.

وى يادآور مى شود كه كعبه در زمان جاهليت نيز مورد توجه بوده و مردم تقريباً همانند امروز مراسم حج را به جاى

ص: 94

مى آوردند. اما اين مكان مقدس در زمان جاهلى با 360 بت تزيين شده بود و زنان و مردان، با حالت عريان؛ همان گونه كه خداوند آنان را خلق كرده بود، در برابر اين بتها مى ايستادند تا از گناهان و خطاها پاك شوند! آنان از گناهان و خطاها پاك مى شدند، همان گونه كه خود را از لباس رهانيده بودند. (1) توضيح مسبوطى از مكه

بيركهارت بعد از آنكه به قداست، ارزش و القابى كه همه اعراب به مكه مى دادند و نامهاى آن مثل «ام القرى»، «المشرفه» و «البلد الأمين» اشاره مى كند، به توصيف تمامى اطراف بيت اللَّه پرداخته، مى نويسد:

«اين شهر مساحتى بالغ بر 1500 گام را در بر مى گيرد؛ يعنى از محلّه الشبيكه تا پايان المعلّا. اما تمام منطقه اى كه مكه ناميده مى شود، مساحت بيشترى دارد و از منطقه جرول (ابتداى ورودى جاده جده) تا ناحيه المعيده در مسير طائف را شامل مى شود. مساحت اين منطقه 3500 گام است. اما ارتفاع كوه هاى وادى، كه اعراب آن را وادى مكه يا وادى بكه گويند، از 200 تا 500 گام است با زمينى بى گياه و درخت، كه سمت جنوب آن سراشيبى است و آن را المسفله مى نامند. از اين رو، بارانهاى نامنظم كه در مكه مى بارد، به جنوب مسفله مى ريزد. در وادى، كه آن را وادى الطرفين مى نامند و بيشتر شهر در آن جاى گرفته است.»

بيركهارت مى افزايد:

«مى توان از مكه به عنوان شهرى زيبا ياد كرد؛ زيرا خيابان هايش از خيابانهاى شهرهاى ديگر كشورهاى شرقى وسيع تر، خانه هايش مرتفع تر و از سنگ ساخته شده است. با پنجره هاى متعددى كه به خيابان مشرف بوده و چشم انداز وسيعى دارند و انسان از ديدن آنها از حيات لبريز مى شود، بر خلاف ساختمان هاى مصر و سوريه كه بيشتر به راه و كوچه اى مشرف نيستند.

خانه هاى آن مانند منازل جده است كه بيشتر آنها 3 طبقه ساخته شده است.»

او در ادامه نوشته است:

«مكه از همه طرف باز است، اما كوههاى مشرف به آن، مانع و حصار طبيعى براى مقابله با دشمن است و مى توان به طور اساسى دشمن را از آن منطقه دفع كرد. از زمانهاى گذشته 3 ديوار در اطراف شهر بود كه آن را حفظ مى كرد.» (2) بيركهارت توضيحات ديگرى نيز افزوده است؛ از جمله در مورد تأمين آب آشاميدنى ساكنان مكه از چاه زمزم و قنات زبيده، كه در طول تاريخ بارها بازسازى و ترميم شده، مطالبى نوشته است. نوشته هاى بيركهارت چنين نشان مى دهد كه او محله هاى مختلف را، كه توصيف كرده،

ص: 95

شخصاً ديده و در مورد آنها تحقيق كرده است. او در اين مورد مى نويسد:

«كسى كه از راه جده وارد مكه مى شود، در دروازه شهر، دو برج بزرگ را مى بيند كه آنها را شريف مكه براى حراست و نگهبانى و دفاع از پايتخت مقدس ساخته است. پس از ورود به شهر، در مسافت كوتاهى، مأموران دولتى از كالاهاى وارد شده ماليات مى گيرند، بعد وارد محلّه جرول كه مى شود، مى بيند در آن مكان بيابان نشينانى ساكن اند، كه در مكه و جده تجارت مى كنند. بعد از آن، وارد محلّه الباب مى شود كه يك خيابان وسيع و طولانى آن را در بر مى گيرد. در دو طرف خيابان، خانه هاى بزرگ و زيبا محلّه الشبيكه را تشكيل مى دهند كه در سمت راست امتداد دارد.»

بيركهارت مى افزايد:

«اين محلّه اى است كه اصحاب پيامبر در آن ساكن بودند و در زمان جنگهاى خود با قريش، در آن به سختى روزگار مى گذراندند.» (1) به اين ترتيب، بيركهارت با دقت، جزئيات را در مورد مكه، خيابان ها، كوچه ها بازارها، كوهها، ساختمان هاى دولتى، مردم و اماكن تاريخى و ديگر مسائل، بررسى و توصيف مى كند.

محلّه هاى مكه و موقعيت تاريخى آنها

بيركهارت به شدّت علاقمند بود كه در مورد آنچه از مكه خارج يا به آن وارد مى شود، اطلاعاتى داشته باشد و هرچه را كه ديد يا شنيد به دقت در مورد آن تحقيق كند.

از اين رو، به واقعيتهاى موجود در مكه، به اندازه مسائل تاريخى آنجا توجه داشت كه همه اينها بر اساس روش و انديشه جامع و مانع او، اگر اين تعبير درست باشد، استوار بود. گاهى مى بينيم به آثار تاريخى، كه در كوچه و پس كوچه هاى مكه وجود دارد نيز اشاره كرده است، بى آنكه يكى از آنها را فراموش كند. براى نمونه، بر روى تپه غربى كه از طرف وادى مشاهده مى شود و در مقابل المسفله قرار دارد، بناى كوچكى ساخته شده كه گنبد بلندى دارد. اين بناى يادبودى است كه براى خليفه، عمربن خطاب ساخته شده و آن را «مقام سيدنا عمر»

ص: 96

مى نامند. اما وهابيان هنگامى كه بر مكه حاكم شدند، قبل از اينكه محمدعلى پاشا آنان را بيرون براند، اين بنا را ويران و گنبد آن را تخريب كردند. (1) در مكانى كه سعى در آن پايان مى پذيرد؛ يعنى سمت راست مروه، بيركهارت خانه اى را ديده كه عباس عموى پيامبر صلى الله عليه و آله در آنجا زندگى كرده بود. در نزديكى آن بركه اى قرار داشته كه سلطان سليمان قانونى براى استفاده از آب آن، بنايى بر آن ساخته و از قنات مشهور مكه آن را تأمين كرده است. (2) بيركهارت از كوچه حجر نام مى برد و مى گويد:

«زهراى بتول عليها السلام و ابوبكر صديق در اين كوچه متولّد شدند. وجه تسميه اين كوچه به الحجر آن است كه گفته مى شود حضرت رسول صلى الله عليه و آله وقتى ازكنار كعبه برمى گشتند در اين كوچه با سنگى درد دل مى كردند. (3) در پايان المعلّا به فاصله كمى از قصر شريف در شمال منطقه البرك، قبر ابوطالب، پدر امام على عليه السلام و عموى پيامبر صلى الله عليه و آله واقع شده كه وهابيان بناى ساخته شده بر اين قبر را ويران و به تلّى از خاك تبديل كردند و محمدعلى پاشا بعد از اين ماجرا، فرصت مناسبى را نيافت تا بنايى را كه قبلًا در دوران او وجود داشت بازسازى كند.

بيركهارت مى گويد:

«مردم در مكه ابوطالب را مقدس مى شمارند و نهايت احترام و اجلال براى او قائلند و از اينكه به نام او قسم دروغ بخورند، هراس دارند.»

بيركهارت توصيف محلّه هاى مكه را با اشاره به تعداد ساكنانش به پايان مى برد. البته بعد از آنكه به مشكلات كلّى موجود در تخمين زدن ساكنان شهرها و كشورهاى شرقى اشاره مى كند. او تعداد ساكنان مكه را در آن زمان غير از دوران مراسم حج 25000 تا 30000 نفر مى داندكه سه تا چهار هزار برده حبشى و غيرحبشى را بايد به آن افزود.

و ادامه مى دهد: با اين وسعت، مكه در آن زمان، به هنگام مراسم حج، سه برابر اين تعداد حاجى را در خود جاى مى دهد.

او همچنين به جمعيت سرشمارى كه در زمان سلطان سليم اول (923) انجام شده بود، اشاره كرده و تعداد زنان، مردان و كودكان را در آن زمان بالغ بر 12 هزار نفر مى داند.

ص: 97

و به سرشمارى مورخ قطب الدين نيز اشاره كرده و يادآور شده است كه: تعداد ساكنان مكه در قرون گذشته، بيش از اين بوده است؛ زيرا در زمان حمله قرامطه به مكه، در سال 314 ق. سى هزار نفر از ساكنان شهر به دست آنان كشته شدند. (1) اماكن مقدّس

بيركهارت در سفرنامه خود، فصل ويژه اى را به ذكر اماكن و بقعه هاى مقدس اختصاص داده و مى نويسد:

«مردم در زمان اشغال مكه توسط وهابيون، جرأت نداشتند كه به زيارت اماكن مقدس بروند. بناها و گنبدهاى بلند ويران شد.»

او نخستين مكانى را كه از آن ياد مى كند، مكانى است كه سرور جهانيان، حضرت محمد صلى الله عليه و آله در آنجا متولد شده است.

و نيز مى نويسد:

«كارگرانى را ديده است كه مشغول بازسازى بناى آن، با ارتفاعى بلند بوده اند. او حفره كوچكى در آنجا ديده كه گفته مى شود مادر پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام وضع حمل در آنجا نشسته و پيامبر را به دنيا آورده است. گفته شده كه اينجا خانه عبداللَّه بن عبدالمطّلب، پدر پيامبر صلى الله عليه و آله بوده است.»

او بعد از ذكر تولّد سرورمان، از مكانى كه زهراى بتول عليها السلام سرور زنان جهان در آنجا متولد شده ياد مى كند. بيركهارت آن را بنايى زيبا توصيف مى كند كه از سنگ ساخته شده است. خانه مادرش (خديجه) در كوچه كوچكى به نام الحجر واقع شده است.

و ادامه مى دهد:

«هنگام ورود بايد از پله كوچكى پايين رفت؛ زيرا آن خانه از سطح كوچه پايين تر است. در اين خانه دو بقعه ديده مى شود؛ در يكى از آنها زهراى بتول عليها السلام متولد شده و در ديگرى حضرت خديجه عليها السلام مى نشست و گندم آسياب مى كرد. با فاصله اى از اين بقعه، اتاق كوچكى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله هنگامى كه جبرئيل بر او وحى نازل مى كرد، در آنجا مى نشست. لذا آنجا را «قبة الوحى» ناميدند.»

بيركهارت بعد از آن، از محل تولد امام على عليه السلام سخن گفته و آن را در محله اى به نام

ص: 98

شعب على عليه السلام ذكر مى كند و مى گويد:

«مسجد كوچكى در اين كوچه بود كه حفره اى در كف آن قرار داشت تا نشان از محل تولد امام على بن ابى طالب عليه السلام باشد.» (1) اما اين اشتباه واضحى است. خواه امر بر بيركهارت مشتبه شده و يا نقل اشتباهات عوام مردم باشد. آنچه كه معروف است اينكه امام على عليه السلام در كعبه متولد شده است.

بيركهارت بعد از آن، به محل تولّد ابوبكر اشاره دارد كه داخل مسجد كوچكى بوده است. اين مسجد در مقابل همان سنگى بوده كه پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام عبور از آن كوچه با آن درد دل مى كردند. وى آنگاه مى افزايد:

«در اين مكان بقعه خاصى وجود نداشته اما صحن وسيعى است كه با فرشهاى ايرانى پوشيده شده است. البته تمامى اين مولدها جز مولدالنّبى، بعد از بيرون راندن وهابيون از مكه بازسازى شده كه در حفظ و نگهدارى از اين مكانهاى مقدس تعدادى از خانواده هاى معتبر و شريف مسؤوليت داشتند.» بيركهارت به مولد ابوطالب در محله المعلاة اشاره مى كند كه ويران شده بود و او پيش بينى كرده است كه هرگز بناى آن بازسازى نشود. همچنانكه گنبد بلندى كه بر قبر حضرت خديجه عليها السلام بنا شده بود را ويران كردند و ديگر هرگز بر آن بنايى ساخته نشد.

با اين وجود، حاجيان و ساير مردم عادت دارند كه آنجا را زيارت كنند، به ويژه در صبح هاى جمعه. اين قبر در مقبره بزرگى كه در محله المعلاة قرار دارد واقع شده و با ديوار مربع شكلى احاطه گرديده است. البته درون آن، جز سنگى كه با خط كوفى آيةالكرسى بر آن نوشته شده، چيزى ديده نمى شود. در فاصله نه چندان طولانى از اين قبر، قبر آمنه، مادر پيامبر صلى الله عليه و آله قرار دارد كه با سنگ هايى پوشيده شده و بر آن آيات قرآن به خط كوفى قديم حك شده است. (2) بيركهارت مطالبى را از اين مقبره يادآور مى شود و آن اينكه در آخر همه قبرها نوعى گياه به نام «الصبر» روييده بود.

نشانه صبرى است كه مردگان بايد تا قبل از برانگيخته شدن، در محشر به آن آراسته شوند. (3) اماكن زياد ديگرى در خارج از مكه وجود داشته كه بيركهارت به ذكر آنها پرداخته و از قداست آنها سخن گفته است.

ص: 99

مانند كوه ابوقبيس، مكان سنگ، مكان شق القمر، جبل النور (كوه نور) جبل ثور و ....

بيت اللَّه الحرام

بيركهارت در بخش اول سفرنامه اش، بيت اللَّه الحرام را به تفصيل توصيف كرده و در توصيفات خود، به همه مسائل توجه داشته است؛ به گونه اى كه مطالبش به بيش از 50 صفحه مى رسد. از مطالب حاشيه اى كه بيركهارت در اين بخش عنوان كرده، اسامى درهاى موجود در مسجدالحرام، شامل 37 نام جديد است. در بعضى موارد نام قديمى اين درها را ذكر كرده است. مهمترين درهايى كه به آن اشاره كرده، عبارتند از:

باب السلام كه بهتر است حاجيان از آن وارد شوند، باب النبى و باب على. همه اين درها در قسمت شمالى قرار داشته اند. اما درهاى مشرقى: باب الصفا، باب الشريف و باب ابراهيم. در جنوبى: باب العمره، در غربى:

باب الزياره هستند. باب الزياره از بزرگترين درها بود كه طاق بلند و عظيمى داشت. او در اين فصل، محيط بيرونى مسجدالحرام را توصيف كرده، كه هفت مناره را نيز در بر مى گرفت. بيركهارت از خدمتكاران بيت اللَّه الحرام و خدمتكارانى كه در داخل حرم شريف دستورات پليس را اجرا كرده و هر روز اطراف كعبه را جارو مى كردند و مى شستند، ياد كرده و مى افزايد:

«ظاهراً سرپرست اين خدمتكاران از رجال مكه بوده و با شريف، پاشا و حاكم مكه مجالست داشته است.

بيشترين كارگرها از سياه پوستان و هندى ها بودند.» (1) چون بيركهارت عادت داشت موشكافى كند، بنابراين، مجدداً به ذكر مسائل مربوط به كعبه مشرفه بازگشته و مى نويسد:

«درِ كعبه سالى 3 بار (روز بيستم ماه رمضان، پانزدهم ذى القعده و دهم محرم الحرام) (2) باز مى شود. اين كار معمولًا 1 ساعت بعد از طلوع خورشيد با نصب پلكانى در كنار درِ كعبه آغاز مى شود كه در اين هنگام عموم مسلمانان حاضر در مسفله (پايين شهر مكه) به سوى كعبه مى شتابند و با سرعت داخل كعبه مملوّ از جمعيت مى شود.»

ص: 100

بيركهارت گفته است كه نتوانسته بيش از 5 دقيقه در آنجا بماند؛ زيرا حرارتِ بالاى آن مكان غيرقابل تحمّل بوده و چيزى نمانده بود كه او را به صورت بى هوش از آنجا خارج كنند. بعد از آن، بيركهارت داخل كعبه شده و پرده ها را توصيف مى كند. او دوبار؛ يك بار پانزدهم ذى قعده و يك بار دهم محرم الحرام، آنجا را مشاهده كرده است.

دومين بار پرده هاى جديدى بوده كه محمدعلى پاشا از قاهره فرستاده بود. با اين پارچه گران بها كه به رنگ سياه و زربفت بود، كعبه از خارج پوشانيده شد. اما پرده هاى قبلى كه بيش از 20 سال قدمت داشت به قطعات 6 اينچى بريده و به قيمت يك ريال به ثروتمندان فروخته شد. (1) يادداشتهايى در مورد ساكنان مكه

بيركهارت در سفرنامه تفصيلى خود، هفت صفحه را به ساكنان مكه، طبقات و ويژگيها ودسته بندى هاى اجتماعى، اقتصادى وديگرخصوصيات آنان اختصاص داده است. او در اين مورد مى نويسد:

«اولًا مى توان گفت كه بيشتر ساكنان مكه را بيگانگان و خارجى ها تشكيل مى دهند و قبايل اصيل قريش كه در اين شهر ساكن بودند، مهاجرت كرده و به خارج از شهر رفته اند؛ زيرا براى آنها چيزى در مكه نمانده كه بر آن تكيه كنند.

با اين حال مى توان در مكه و محيط اطرافش تعدادى از قبايل بدوى را يافت.»

در زمان حضور بيركهارت در مكه، فقط 3 خاندان معروف قريش در اين شهر مقدس بودند؛ يكى از آنها پرده دارى حرم را به عهده گرفته بود، خاندان ديگر به عنوان نايب حرم مسؤوليت داشت. بيشتر ساكنان مكه، از اهالى يمن و حضرموت بودند و شمار زيادى از هندى ها، مصريها، سوريها، مغربى ها و تركها در جوار آنان مى زيستند.

علاوه بر آن، تعدادى از ساكنان مكه ايرانى، تاتار، بخارى و كرد و از ساير سرزمينهاى اسلامى بودند.

از قديمى ترين سلسله هايى كه در مكه تا آن روز باقى بودند، خاندان اصلى شرفاى مكه هستند كه از دو گلستان حسنى و حسينى، فرزندان امام على بن ابى طالب عليه السلام، نسب مى بردند. آنگاه بيركهارت به توصيف اين شرفا در داخل و خارج حجاز اشاره

ص: 101

كرده، مى نويسد:

«چهره شرفا در مكه، زيبا و مقبول و به چهره اعراب بدوى در شكل، هم سان و نزديك است؛ به ويژه در صورت، چشم و بلندى بينى.» (1) بعد از آنكه به تفصيل لباس مكى ها را توصيف مى كند، به طور مفصل اوضاع اقتصادى مكه و متأسفانه بعد از آن بزهكارى هاى مردم مكه و انواع فساد و فسق و فجور آنان را تشريح مى سازد كه البته ما در ميزان صحّت اين سخنانِ او آگاهى نداريم.

او با وجودى كه تمام بدى ها و صفات ناپسند آنان را نام مى برد، اما از ذكر صفات نيك آنان مثل بخشش و كرم و ميهمان نوازى و كمك و يارى غريبه ها و امتناع از دزدى و غش در معامله غافل نمى شود. بيركهارت به وضعيت علمى مكه هم توجه دارد.

او مى نويسد:

«در مكانى كه همگان به فكر به دست آوردن سود و متاع و ثروت هستند، نمى توان انتظار شكوفايى و بالندگى علم و تعليم داشت.»

بيركهارت معتقد است مكه در آن زمان در اين زمينه و حتى در زمينه علوم دينى هم پايه ساير كشورهاى اسلامى نيست و از فاسى نقل مى كند كه در آن زمان، در كنار تعداد زياد كاروانسراها و ساير مكانها، تنها 11 مدرسه در مكه وجود داشت. در صورتى كه حتى يك مدرسه براى بحث هاى علمى در آنجا ديده نمى شد و حتى كتابخانه اى عمومى متعلق به حرم وجود نداشت. (2) به گفته بيركهارت با وجود عدم توجه مكى ها به كتب و مسأله آموزشى، زبان مكى در برابر ساير مكانهايى كه به زبان عربى در آن سخن مى گفتند، از سلاست و فصاحت برخوردار بود. (3) به دنبال اين توضيحات، بيركهارت تصوير روشنى از بزرگان و دولت حاكم بر مكه و شرفا به دست مى دهد. طبق گفته وى، حكومت مكه، طائف، قنفذه و ينبع قبل از اينكه وهابيون و بعد از آنان مصريان در اوايل قرن نوزدهم آنجا را تحت تسلط خود درآورند، وابسته به شريف مكه بود. او نفوذش را تا جده نيز گسترش داد. اما اسماً از مناطق تحت نفوذش جدا بود؛ زيرا

ص: 102

تحت الحمايه حكومت پاشاى عثمانى قرار داشت و درآمدهايش با شريف مكه تقسيم مى شد. شريف به كمك قدرت حاكمان مكه يا شايستگى هاى فردى يا موافقت خاندان بانفوذ مكه به قدرت دست مى يافت.

بيركهارت بعد از آن به تاريخ و شرح حال بسيارى از حاكمان و شرفاى مكه و فعاليت هاى آنان، به ويژه شريف سرور و شريف غالب مى پردازد و لباس و مركب آنان را هنگام خارج شدن براى اداى نماز توصيف مى كند. او همچنين يادآور مى شود كه وهابيان هنگام اشغال مكه، شريف را مجبور كردند در هنگام نماز با پاى پياده به مسجدالحرام رود؛ زيرا مركب ها و لباس هاى فاخر، با خشوع و فروتنى، كه دو ويژگى ممتاز نمازگزاران و حاجيان بيت اللَّه الحرام است، مناسبتى ندارد. بيركهارت با دقت و نكته سنجى به ويژگى ها و خصوصيات اخلاقى حاكمان مكه اشاره كرده، مى نويسد:

«آنان تمام تلاش خود را به كار مى گرفتند تا خود را به صفات بخشندگى، ميهمان نوازى و ايمان راسخ به عقيده حق بيارايند.»

او در حاشيه اين مطلب افزوده است:

«البته بسيارى از اهالى مكه در پاكى و بزرگ منشى شرفاى مكه و بردبارى آنان ترديد داشتند.»

بيركهارت متذكر شده كه تعداد زيادى از آنان و به ويژه شرفاى حاكم، عمدتاً از زيديه باشند كه بيشترين طرفداران زيديه در يمن به ويژه در كوههاى صعده ساكن بودند.

اما شرفاى مكه اين مسأله را تكذيب مى كردند و خود را پيرو مذهب شافعى، كه مذهب اكثر ساكنان مكه است، مى دانستند.

البته شرفاى خارج مكه اين مسأله را انكار نمى كردند. (1) كاروانها و مراسم حج

بيركهارت در بخش دوم سفرنامه اش، فصل ويژه اى را به مناسك حج و تمام مسائل مربوط به آن اختصاص داده و در ابتداى اين فصل اشاره مى كند كه مسلمانان در اين ايام تمام تلاش خود را براى اداى فرايض و از آن جمله حج، كه از مهم ترين تكاليف مذهبى است، به كار مى گيرند. آنان تمامى سختى هاى اين مراسم را به جان مى خرند؛ البته بسيارى از مسلمانان به نيابت از خود

ص: 103

براى اجراى مراسم به ديگران اجرت مى دهند تا در انجام اين عبادت عظيم، كوتاهى نكرده باشند. بيركهارت آنگاه به تعداد مسلمانانى كه براى اداى مراسم حج به مكه آمده اند اشاره كرده، مى نويسد:

«بسيارى از آنان 3 يا 4 ماه قبل از مراسم حج به مكه آمده بودند تا ماه مبارك رمضان را در آن شهر مبارك پشت سر بگذارند و از اجر و ثواب آن بهره برند.»

او سپس به توصيف كاروان هاى حجاج كه از كشورهاى مشهور اسلامى به ويژه سوريه و مصر آمده بودند، مى پردازد و مى گويد:

«تمامى كاروانهاى اعزامى از سوريه، همواره بزرگترين بودند؛ زيرا خلفا نيز شخصاً با كاروانهاى حجاج از بغداد همراه مى شدند، اما اغلب كاروانهاى شامى معمولًا از محلى حركت مى كردند كه حجاج ساير شهرها و مناطق؛ از جمله آناتولى و سوريه به آن مى پيوستند تا به دمشق برسند و چند هفته در آنجا اقامت كنند. تمامى تدابير لازم براى حفظ امنيت كاروانها از مسير اوليه تا دمشق اتخاذ

ص: 104

مى شد. كاروانهاى ساير مناطق نيز با نيروهاى نظامى كه حاكمان آنان در اختيارشان مى گذاشتند، از خود مراقبت مى كردند. در همه استراحت گاهها و كاروان سراهايى كه در مسير حجاج بود، چشمه ها و حوضهاى آبى وجود داشت كه پادشاهان و حاكمان گذشته، براى آسايش حجاج ساخته بودند و همين امر موجب سرسبزى و طراوت استراحتگاهها مى شد. كاروانهاى شامى از نظر حركت در نظم و انضباط كامل بودند. حاكم شام يا نماينده او همواره بر كاروان ها نظارت داشتند.

سوارانى در پيشاپيش كاروانها، سوارانى در پشت سر و سواران بيشترى براى حمايت از كسانى كه عقب مانده بودند، حركت مى كردند. برخى از كاروانها نيز كه به طور جداگانه در حال حركت بودند، به كاروان اصلى مى پيوستند. هر 20 يا 30 زائر، همراه خود خدمتكارى داشتند كه وظيفه داشت مركب آنان را آماده وساير كارهايشان؛ از جمله برپاكردن چادر و وسايل راحتى، غذا، قهوه، آب و ساير مايحتاج آنان را در طول سفر فراهم سازند. در سال 1814، اجرت يك خدمتكار با خانواده اش از دمشق تا مدينه 150 ريال (سعودى) و از مدينه تا مكه 50 ريال بود.» (1) كاروانهاى مصرى نيز در نظم و ترتيب مانند كاروانهاى سوريه بودند، اما به ندرت تعدادشان با هم برابر بود؛ زيرا آن كاروانها تنها حجاج مصرى را منتقل مى كردند، آن هم در راه پرخطرى كه به موازات درياى احمر بود و از ميان قبايل وحشى و قدرتمند مى گذشت و همواره اين قبايل با تمام قدرت آماده حمله به كاروانها بودند. همين امر سبب شد كه در سال 1814 بسيارى از كاروانها سربازان و نظاميانى را براى حفاظت خود همراه آورند (2) و بيشتر كاروانهاى مصر نيز ترجيح دهند از كانال سوئز وارد عربستان شوند.

در سال 1816 كاروانى از حاجيان مصرى با تعداد زيادى از بزرگان مصر و خانواده آنان همراه 110 ساربان براى حمل كالا و لوازم آنها به سوى مكه حركت كرد، بدون شك هزينه اين سفر حدود 10 هزار دينار مى شد. 500 كشاورز همراه زنانشان از

ص: 105

مصر سفلى نيز در كاروان بودند. جاى بسى تعجب است كه بيركهارت مى گويد خود شاهد تعدادى رقاصه و فاحشه در آن كاروان بوده و چادرها و خيمه هاى زنان را زيباترين آنها توصيف مى كند! (1) بيركهارت همچنين مى نويسد:

«كاروانهاى ايرانى كه در گذشته از بغداد خارج مى شدند، از راه نجد وارد مكه مى گشتند، اما هنگامى كه وهابيون مانع ورود كاروانهاى شامى از سوريه شدند، ايرانيها نيز نتوانستند به حج بيايند. اما بعد از اينكه ميان عبداللَّه بن سعود با طوسون پاشا (بن محمدعلى) در سال 1814 مصالحه شد، تعداد كمى از ايران توانستند از راه خشكى وارد مكه شوند. آنان از راه بغداد به شام آمده بودند.»

لازم به ذكر است كه بنا به گفته بيركهارت ايرانيان اجازه نداشتند هميشه به مكه بيايند. بعد از اينكه بناى حرم شريف در سال 1634 به دستور سلطان مراد چهارم مرمّت شد، هيچ يك از ايرانيان (از شيعيان امام على عليه السلام) حق نداشتند براى انجام مراسم حج يا دليل ديگرى وارد مسجدالحرام شود.

اين تحريم سالها ادامه داشت اما اموال و سرمايه هايى كه ايرانيان پرداختند، سبب شد به سرعت راه كعبه و عرفات برايشان گشوده شود.

در هيچ جاى دنيا در اين مساحت اندك، اين تعداد انسان، كه به لهجه ها و گويشهاى مختلف سخن مى گويند، در كنار هم جمع نمى آيند.

چندين سال اعزام حجاج مغرب، به سبب آنكه بدون راهنما با نظم خاصى مى آمدند متوقف شده بود. معمولًا رسم بود كه كاروان هاى مغربى به سرپرستى يكى از نزديكان پادشاه مراكش حركت و مسير تونس و طرابلس را به آهستگى طى مى كردند و حجاج ساير مناطق نيز به آنان مى پيوستند. اين كاروان از طرابلس تا درنه به موازات ساحل دريا حركت مى كرد و از آنجا تا ساحل مصر و بعد وارد قاهره مى شد و از طريق اسكندريه به مكه مى رسيد. اين كاروان تعداد كمى سرباز همراه خود داشت؛ چرا كه حجاج اين منطقه عادت داشتند، همراه خود سلاح حمل كنند.

ص: 106

بيركهارت مى نويسد:

«همراه كاروان حجاج مغرب تعدادى از ساكنان جزيره جربا نيز بودند كه او اعتقاد داشت آنان از شيعيان امام على عليه السلام بودند. از يمن نيز دو كاروان از طريق خشكى وارد مكه مى شدند. يكى از اين دو كاروان، از صعده به سمت مناطق كوهستانى و از آنجا به طائف آمده و بعد وارد مكه مى شدند. اما كاروان دوم مجموعه اى از حاجيان يمن و ايرانى و هندى بود كه بر طبق عادت، در بنادر يمن جمع مى شدند. آنان از مهمترين كاروانهاى حج سال 1803 بودند و قافله اى عظيم از كالاهاى مختلف و قهوه را به مكه مى آورد و يكى از بزرگان يمن نيز آن را سرپرستى مى كرد. اين كاروان از جايگاه مخصوصى در مكه برخوردار بود. اما حجاج ساير نقاط؛ از جمله مسلمانان هند، كشمير، كَجران و ايرانيان از طريق خليج فارس مى آمدند و اعراب بصره، مسقط، عمان و حضرموت از طريق دريا، يمن و جزاير هند شرقى راهى مكه مى شدند.

علاوه بر اين، حاجيانى از راه سواحل مليندا و مومباسا كه به آنان «سواحليون» گفته مى شد و مسلمانان حبشه و ساير كشورهاى دورافتاده نيز از همين راه به مكه مى آمدند.»

بعد از اين مطالب، بيركهارت به تفصيل مناسك حج را توصيف كرده و تعداد حجاج مقيم عرفات را در آن سال (1814) را هفت هزار نفر تخمين زده، نوشته است:

«طول خيمه هاى حجاج بالغ بر 3 يا 4 مايل و عرض آن حدود 2 مايل بود.»

او در ادامه توصيف كرده است كه: «در هيچ جاى دنيا در اين مساحت اندك، اين تعداد انسان، كه به لهجه ها و گويشهاى مختلف سخن مى گويند، در كنار هم جمع نمى آيند» و ادامه داده كه توانسته است 40 زبان را در ميان حجاج شناسايى كند. (1) لازم به توضيح است كه ما ناگزيريم از ذكر بسيارى از اطلاعات و توضيحاتى كه بيركهارت اشاره كرده، براى جلوگيرى از اطناب و اكتفا به خلاصه هايى كه مفهوم را برساند، چشم پوشى كنيم.

ص: 107

ص: 108

ص: 109

سازمان هاى ذى ربط در امر حج و زيارت در يك محل مجتمع شود، از مشكلات عديده و اتلاف وقت زياد جلوگيرى گرديده، براى رفاه و آسايش زائران گام استوارى برداشته مى شود؛ به طورى كه اگر شخص زائر به سازمان مراجعه كند، در ظرف اندك زمانى بتواند با چندين سازمان و مؤسسه مربوط ارتباط برقرار نموده و با رضايت از اينكه كارش در اسرع وقت انجام گرفته، سازمان را ترك كند؛ چنانكه مشهود است، سياست هاى فعلى كشور نيز همين هدف را مدنظر دارد كه كاربرى ساختمان هاى ادارى، بگونه اى طراحى شود كه مراجعه كنندگان با حضور در يك مكان بتوانند در حداقل زمان ممكن، همه كارهاى خود را به انجام رسانند. از اين رو، به دليل اهميت عملكردىِ اين سازمان در نظام مقدس جمهورى اسلامى ايران، ضرورت احداث بنايى درخور، كه شكل و ساختار آن با چند و چونِ كارِ سازمان هماهنگ باشد، كاملًا محسوس بود. چنين بنايى مى بايست هم از قابليت لازم براى مجموعه نيروهاى سازمان و چندين ارگان و مؤسسه ذى ربط برخوردار باشد و هم داراى امكانات و تأسيسات كافى براى پاسخگويى به نيازهاى ادارى حال و آينده درنظر گرفته شود. ضمن اينكه طرح و نماى بيرونى اين بنا مى بايست نمايانگر وظايف و سياست هاى سازمان، در نظام جمهورى اسلامى ايران باشد.

با الهام از اين واقعيت كه «بناى ادارى اين سازمان فرهنگى و اعتقادى بايد به مثابه نمادى از فرهنگ، بينش، هنر و تمدّن ايران اسلامى در گذشته و حال باشد» طراحى چنين بنايى با اهميت و حساسيت زيادى در سال 1362 آغاز گرديد.

در آغاز با تمسك به آيه شريفه ... وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ ... و با عنايت به اين مطلب كه «همه چيز را همگان دانند» مقرر گرديد براى دستيابى به كامل ترين و بهترين طرح، از همه كارشناسان و متخصصان در اين زمينه نظرخواهى گردد. از اين رو، اهداف سازمان و ويژگى مورد نظر در طراحى ساختمان به شرحى كه ذيلًا مى آيد، طى اطلاعيه اى كه از طريق جرايد كشور چاپ و منتشر گرديد، به آگاهى همگان رسيد تا در يك فضاى معنوى، با رقابت سالم، از طريق مسابقه، جامع ترين و مناسب ترين طرح، انتخاب و به مرحله اجرا گذاشته شود.

ص: 110

ويژگى هاى طرح

1. طراحى بنا بايد نشان دهنده معمارى ناب اسلامى- ايرانى و معمارىِ دوران پس از اسلام در ايران باشد.

2. طراحى بنا بايد نمايانگر معمارى جديد در عصر مقدس جمهورى اسلامى ايران باشد و در معمارى اين دوران الگو شود.

3. طراحى و اجراى (حجم هاى) بنا بايد القا كننده فضاهاى مقدس، به خصوص فضاى شهرهاى مكه و مدينه و ساير اماكن مذهبىِ مهم باشد.

4. الگوهاى اجرايى و جزئيات نمادين بايد به گونه اى انتخاب شوند كه بتوانند با مصالح سنتى؛ مانند آجر، كاشى، سنگ و گچ و تركيبى از آنها قابل اجرا باشد.

5. اصول كلىِ بنا بايد به گونه اى باشد كه براى مهندسان، معماران ودست اندركاران بناهاى مذهبى كشور الگو شود و از نمونه هاى مختلف معمارى سنتى، به تناسب فضاهاى مورد نظر استفاده شود.

6. شكل كلى بنا بايد براى عامه مردم، توحيد، اسلام راستين محمدى صلى الله عليه و آله و تداوم راه امامان معصوم عليهم السلام را تداعى كند.

7. بنا بايد به گونه اى طراحى و اجرا شود كه كليه نيازهاى حجاج كشور را تأمين نمايد و مواردى مانند، مراجعه به بانك، صدور گذرنامه، تحويل بليط هواپيما و ...

بايد در درون ساختمان انجام گيرد و نيازى به مراجعه به محل هاى خارج از ساختمان نباشد.

8. فضاى مربوط به پرسنل ادارى و ستادى و مراجعه كنندگان بايد با مديريت نوين ادارى هماهنگ باشد. پس از اعلام ويژگى هاى مورد نظر، 18 گروه حقيقى و حقوقى از مهندسان و شركت هاى مهندسى مشاور در مسابقه شركت كردند. از ميان طرح هاى ارائه شده، هيأت داوران سه طرح را برگزيدند و طرّاحان طرح هاى منتخب جوايز خود را دريافت كردند.

پس از انتخاب و تصويب طرح هاى پيشگفته و تأييد نهايى آن توسط شوراى عالى حج و انجام بررسى هاى كارشناسى درخصوص انتخاب و نحوه واگذارى قسمت هاى مختلف طرح به پيمانكاران، سرانجام در سال 1364 نخستين مراحل اجرايى ساختمان آغاز شد.

در سال 1365 شركت عمران بنياد مستضعفان، مسؤوليت جمع بندى سه طرح منتخب را باتوجه به وضعيت جديد، برعهده

ص: 111

گرفت و سرانجام براساس نظريات پيشين و جديد و ادغام طرح هاى مذكور، جناب آقاى مهندس مظلوم زاده يزدى، طرحى ارائه كردند كه شامل بناى ادارى چهار طبقه اى بود با 30 هزار متر مربع زيربنا، كه در پنج پلان، دو نما، يك برش و يك پرسپكتيو طراحى شده بود. به اين ترتيب مرحله نهايى طراحى، در اواسط سال 1365 به پايان رسيد.

همزمان با پايان مرحله طراحى، مسؤوليت اجراى اين پروژه عظيم، به اين جانب (مهندس عبدالحسين سيف اللهى معاون فنى و عمرانى سازمان) واگذار گرديد و از آن زمان به بعد، مراحل اجرايى طرح به صورت جدى آغاز شد.

از پايان آخرين مرحله طراحى تا آغاز ساختن بنا 9 ماه گذشت. در ظرف اين زمان، اقدامات زير انجام شد:

تهيه نقشه هاى 100/ 1 معمارى از طرح ها، براى حدود 42 هزار متر مربع زيربنا.

اين نقشه ها با همكارى سه گروه مشاوران و متخصصان باتجربه و خوش نام براى كليه عمليات معمارى، محاسباتى و تأسيساتى تهيه شد و با اضافه شدن قسمت هاى پناهگاه، پاركينگ ها، اماكن مسكونى سازمانى و ساير مكان هاى مورد نياز زيربناى ساختمان، به حدود 52000 متر مربع بالغ گرديد.

ساختمان مدينةالحجاج، اين بناى عظيم، در وضعيتى آغاز شد كه ميهن ما درگير جنگ تحميلى بود و شهر تهران زير بمباران و موشك باران شديد دشمن قرار داشت و اين امر وضعيت روحى نامساعدى را براى دست اندركاران اجراى بنا به وجود آورده بود. همچنين اين پروژه در وضعيتى ادامه يافت و به پايان رسيد كه كشور با عدم ثبات نرخ ارز و تغيير و تحوّلات سياسى و اقتصادى روبه رو بود و نرخ خدمات و كالاهاى مورد نياز پيوسته نوسان و سير صعودى داشت.

بديهى است در چنين وضعيتى، قبول مسؤوليت اجراى پروژه هاى درازمدت و برآورد هزينه هاى جارى براى پيمانكار و كارفرما غيرممكن و با خطرات بسيارى همراه بود. افزون بر اين، به دليل حساس بودن پروژه بايد از بهترين مصالح استفاده مى شد و كار به استادكاران، متخصصان و هنرمندان با تجربه سپرده مى شد- به خصوص در قسمت هاى نازك كارى و تزيينات سنتى- لذا واگذارى طرح از طريق مناقصه صلاح به نظر نمى رسيد و اين امر ما را با مشكلات حقوقى و مالى و

ص: 112

ادارى فراوانى روبه رو كرد.

در حين عمليات احداث ساختمان، براساس فرمان مهرماه 1370 مقام معظم رهبرى و مصوّبه شوراى عالى ادارى، «سازمان حج و اوقاف و امور خيريه» از يكديگر تفكيك گرديد و «سازمان حج و زيارت» به عنوان سازمانى مستقل، زيرنظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى سامان يافت. در دستور معظم له، به جناب حجةالاسلام والمسلمين آقاى محمدى رى شهرى، مبنى بر ايجاد تشكيلات جديدى در امر سياستگذارى و آموزش حجاج بيت اللَّه الحرام و همچنين تأكيد بر مسائل فرهنگى و سياسى حج، موجب گرديد كه ساختار تشكيلاتى بعثه مقام معظم رهبرى در امور حج و زيارت گسترش و توسعه يابد كه طبعاً نيازمند فضاى قابل ملاحظه اى بود.

سرانجام با وجود همه مشكلات، با توكل به خداوند و تلاش شبانه روزى همه دست اندركاران، در سال 1371 على رغم اينكه فقط يك سوم بنا ساخته شده بود، سازمان حج و زيارت به ساختمان جديد منتقل گرديد و به مرور كه احداث ساختمان رو به تكميل بود، بعثه مقام معظم رهبرى و ساير واحدها و سازمان هاى ذى ربط، نقل مكان كردند و سرانجام در اواخر سال 72 همه قسمت هاى ساختمان به بهره بردارى كامل رسيد. بدين ترتيب، از ميان زمين مخروبه و از لابه لاى انبوهى كاغذ و طرح و نقشه، بنايى زيبا و پرشكوه برافراشته شد؛ بنايى كه از آن همه رنج و تلاش شبانه روزى طراحان و سازندگان آن اثرى نمانده و آنچه به جا مانده همه زيبايى است و صلابت و شكوه هنر و معمارى اسلامى كه با استفاده از شيوه هاى عصر حاضر رخ مى نمايد. بنايى كه نمونه اى عالى از معمارى اسلامى ايرانى است. مكانى كه كاملًا در خور پذيرايى از مشتاقان زيارت خانه خدا و محلّ كار خادمان حجاج است و مى تواند سند افتخارى در ميان كشورهاى اسلامى براى نظام مقدس جمهورى اسلامى ايران در اهميت به حج و زيارت و رعايت رفاه و آسايش زائران بيت اللَّه الحرام باشد.

چگونگى اجراى طرح

مركز ادارى و فرهنگى مدينةالحجاج در طى 5 سال، از سال 1366 تا 1371 ساخته شد. ساختمان اين بنا از نظر فنى، معمارى و تأسيساتى، براى همه دست اندركاران؛ از

ص: 113

پيمانكاران گرفته تا مشاوران، گروه امانى و مديريت دولتى و سازمان برنامه و بودجه تجربه اى ارزشمند بود كه نشان داد چگونه مى توان در زمانى اندك و با صرف بودجه اى مناسب، كار ساختمان چنين بنايى را، در وضعيت حساس مملكت، طبق برنامه به انجام رسانيد. همچنين با اتمام بنا، عدم اعتمادى كه تا آن زمان به كار پيمانكارى، پيمانكارى جزء و شيوه امانى كار كردن وجود داشت، از ميان رخت بربست كه اين خود دستاوردى مهم بود.

در شروع كار مى بايست با دقت تمام، مسائل معمارى عصر حاضر را رعايت مى كردم و در عين حال مراقب مى بودم كه از منابع سنتى و معمارى اسلامى نيز استفاده كنم. افزون بر اين، بايد نيازهاى ادارى، فرهنگى، خدماتى، مسكونى و رفاهى كاركنان و مراجعه كنندگان را، كه ده هزار نفر از حجاج بيت اللَّه الحرام را شامل مى شد، در نظر مى گرفتم؛ به گونه اى كه هر فرد واجب الحجى كه به اين ساختمان وارد مى شود، بايد تمام كارهايش را؛ از واريز كردن وجه براى مشرّف شدن به حج گرفته تا اخذ رواديد و بليت هواپيما، در همين ساختمان انجام دهد. كارهاى ديگرِ ادارى و

تصوير 1

ص: 114

هماهنگى كليه ارگان ها و نهادها و سازمان هايى كه با امر حج در ارتباط هستند نيز مى بايست در همين محل انجام مى گرفت و نبايد براى حاجيان، در خارج از اين مكان، كارى باقى مى ماند.

حاصل كار پيمانكاران و گروه مشاوران، مديران اجرايى، دستگاه نظارت، گروه مالى و ذيحسابى، گروه تداركات و پشتيبانى، كاركنان و كارگران و استادكاران و هنرمندان، بنايى است كه با 30 هزار متر مربع در طراحى اوليه آغاز شد و در طى 5 سال تلاش، با بودجه اى معادل 750 ميليون تومان (حدود 5 ميليون دلار) ساخته شد. (براى مقايسه بد نيست بدانيد كه مركز تجارى- فرهنگى پمپيدو در فرانسه 200 ميليون دلار هزينه داشت و مساحت آن 92 هزار متر مربع زيربناست.)

اكنون اين ساختمان، كه بيش از 52000 مترمربع زيربنا دارد در قلب تهران، در كنار خيابان آزادى واقع است، اگرچه از نظر ارتفاع، چندان بلند و مرتفع نيست، تنها طبقه همكف آن با 17000 مترمربع يكى از بزرگ ترين و زيباترين بناهايى است كه با تركيب مناسبى از معمارى عصر بتن و فولاد با مصالح سنتى و با رعايت اصول ايمنى و معمارى اصيل ايرانى، هماهنگ با فضاى معمارى اسلامى ساخته شده است. طول اين طبقه 136 متر، عرض آن 100 متر و ارتفاعش، حداكثر 26 متر است.

اين بنا تشكيل شده است از: ورودى اصلى ساختمان، مسجد، سالن اجتماعات، رستوران، موزه، كتابخانه، دبيرخانه مركزى، مركز كامپيوترى، بانك ملى، اداره گذرنامه، شعبه هواپيمايى جمهورى اسلامى ايران، اتاق هاى ادارى، مركز تفريحى، مسكونى، فضاهاى استراحت درونى و بيرونى، مكان هايى براى ارائه خدمات عمومى، اتاق هاى جلسات ادارى، مقر بعثه مقام معظم رهبرى و فضاى سبز و پاركينگ مناسب و لازم.

به جرأت مى توان گفت كه اين بنا، يكى از جالب ترين ساختمان هاى ادارى، فرهنگى و خدماتى است كه در طول تاريخ ادارى كشور در اين سرزمين مقدس، براى امور دينى شكل گرفته است. اين بنا نمايانگر انديشه و فكر طراحان، معماران، مهندسان، هنرمندان نقاش و استادكاران و كارگران اصيل ايرانى است كه همه اجزاى آن در عين حال كه نشان دهنده پيشرفت و تمدن در حال رشد بشرى است، عطر و بوى اسلامى و

ص: 115

تصوير 2

تصوير 3

ص: 116

معمارى و ذوق ايرانى از آن به مشام مى رسد.

موقعيت و شكل بنا

الف) ورودى ها

ساختمان مدينةالحجاج در منطقه دو شهردارى تهران، كنار خيابان آزادى واقع شده است. محوطه ساختمان از طرف شرق به خيابان رودكى و از شمال به خيابان نيايش محدود مى شود. مساحت آن چهل هزار متر مربع با ابعادى حدود 200 در 200 متر است كه ساختمان اصلى در وسط آن قرار دارد.

ساختمان چهار ورودى داردكه عبارت انداز:

1. ورودى اصلى مراجعه كنندگان در جنوب شرقى، نبش خيابان آزادى و رودكى.

2. ورودى جنوبى براى ورود كاركنان.

3. ورودى شمالى براى ماشين آلات و خودروها.

4. ورودى غربى براى ورود به منازل مسكونى در خيابان خوش.

ب) نماى ساختمان

نماى اصلى ساختمان، آجر 4 سانتى توپر قمى است كه گِل آن، بنا به سفارش با آب شيرين ساخته شده است. آجرها پس از حمل به كارگاه، كشو و آب ساب شده اند.

نماى ساختمان در هر بدنه چهار بار تكرار شده است؛ به اين معنا كه در نمايش شمالى (از طرف خيابان آزادى) يك سرى ستون ديده مى شود و ايوان كشابى و قدى به ارتفاع سه طبقه و طبقه فوقانى و همكف با پنجره هاى توكار كار شده است. اگر اين ستون ها نبودند، نماى ساختمان همان نماى ساده و زيباى آجر و هره اطراف پنجره ها در ايوان بود. دور ستون ها نيز به اندازه كلّ نما، نماكارى شده است. بنابراين در هر طرف ساختمان همين حالت وجود دارد. در داخل رينگ هم ستون ها بر همين قرارند. بنابراين، ساختمان به جاى 4 نما، 8 نما دارد. نماى اصلى در بدنه هاى طولانى و صاف آجركارى شده است. ستون ها نيز با آجركارى ساده كشو شده اند. دور پنجره ها (كف، سقف و بدنه) هره آجر شده است كه تا زير ايوان ها و كنسول ها ادامه پيدا كرده است.

در گوشه شمال غربى، بر دو بدنه كه يكى با آجر ساده و ديگرى با كاشى و آجر مشهدى كار شده، شكل مكه مكرمه و مدينه منوره را برادر استاد صمد ترابى، به طرز زيبايى كار كرده است. عرض كار 8 متر و

ص: 117

ارتفاع آن 22 متر است. حاشيه كار با چند ضلعى هاى كعبه تزيين شده و بر بالاى آن گنبد و مقبره پيغمبر گرامى اسلام كاشيكارى شده است. ايده و طراحى اين طرح بسيار زيبا از مجرى و رسامى آن، كار استاد ترابى است.

در گوشه جنوب غربى، دو بدنه اصلى، در كنج ساختمان، پنجره هاى آلومينيومى كار شده كه بالاى آنها با آجركاريهاى حصيرى و خفته پوشانده شده است. راسته كارها در كنج خفت افتاده و به كار كيفيت بالايى داده است.

بدنه اصلى نماى شرقى (در قسمت تصوير 4

ص: 118

غربى بنا) و شمالى با كاشى معرق كار شده است. در وسط هر بدنه، در سه دايره بزرگ طراحى مسجدالحرام، مسجدالنبى، كربلا، نجف اشرف، سامرا و مشهد مقدس در ميان دوايرى با ابعاد بسيار بزرگ به صورت رنگى و با معرق ريز كار شده است. به جرأت مى توان گفت چنين طرحى با اين ابعاد عظيم و حركتى كه كاشى كارى اسلامى و ترنج و دايره ايجاد كرده اند، در هيچ جاى ايران طراحى و اجرا نشده است. در اطراف اين بدنه قاب سازى ها و معرّق كارى هايى با نقش ها و قاب هاى دوّار بسيار زيبا، همچون تابلويى نفيس قرار گرفته اند. اين طرح را استاد احمد و استاد جلال براساس طراحى اوليه مجرى كار كرده اند كه نمونه اى گويا از كاشيكارى، اين هنر اصيل ايرانى است.

بر دست انداز لبه رينگ و سنگ ورودى اصلى بنا هم با كاشى باريك، الوان طلايى، با خط بنايى نقش «اللَّه اكبر» و «لااله الَّااللَّه» ديده مى شود كه از كنار پله شمالى تا كنار پله غربى، در دو طرف ورودى امتداد يافته اند و در نور شب و روز، به شكلى سه بعدى و زيبا چشم را به خود جلب مى كند.

بر تابلوى بالاى ايوان شرقى، در شمال بدنه اين ايوان، آرم جمهورى اسلامى نصب شده است. طراحى و نحوه پرداخت اين آرم از مجرى و اجراى آن كار استاد صمد است.

در طرف مقابل- در ضلع جنوبى و نماى غربى- نيز آرم سازمان آمده است. نام سازمان با كاشى طلايى نوشته شده و كار استاد احمد است. تابلو آرم جمهورى اسلامى ايران و سازمان به عرض 4 و ارتفاع 6 متر است.

نماى داخل محوطه نيز آجرى است.

آجركارى زيباى ساده اى سراسر بدنه و ستون ها را پوشانده است. ورودى هاى اين قسمت كه به مسجد باز مى شوند، با درهاى سكوريت ساخته شده اند. در دو طرف هر چهار در ورودى، ستونى توكار شده از خط بنايى وجود دارد كه از كاشى و نره است و اسامى ائمه اطهار زينت بخش قاب هاى آن مى باشد. عرض متوسط قاب ها 4/ 2 متر و بلندى آن 12 متر است كه در بالاى آن آرم جمهورى اسلامى رسامى شده است.

بر پيشانى ساختمان، بالاى ايوانها و كنسول ها، كلمات «اللَّه اكبر» و «لا اله الَّا اللَّه»، دور تا دور دست انداز بام چنان زيبا كار شده است كه چشم هر بيننده اى را به خود جلب مى كند. بيننده بى اختيار كار زيباى سنتى كاران و نماهاى سنتى را تحسين مى كند.

ص: 119

بر تارك ساختمان، ساعتى قرار دارد كه به جاى عدد، نام هاى 12 امام در آن نقش بسته است. بدنه و صفحه ساعت، كاشى معرق است و عقربه شمار در ساعت 1 بر نام مقدس حضرت على عليه السلام، ساعت 2 بر نام امام حسن و همين طور پيش مى رود تا در ساعت 12 ظهر بر نام مقدس حضرت مهدى (عج) قرار مى گيرد. طراحى اين ساعت ابتكار مجرى و اجراى آن كار استادكاران چيره دست بوده است. در طرفين ساعت، شعار اصلى اسلام؛ يعنى «لا إلهَ إلَّااللَّه» و «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّه» با خطى زيبا و اسليمى بسيار ظريف بر كاشى معرق نقش بسته است.

در زير ساعت، شعار شيعه اثنى عشرى؛ يعنى تصوير 5

ص: 120

تصوير 6

«علىّ ولى اللَّه» و «فاطمة الزهراء عليها السلام» نقش بسته كه خلاقيت و ابتكارى ديگر را به نمايش مى گذارد.

ج) مسجد

دو در شيشه اى در دو طرف ساختمان ما را به محوطه بازى مى رساند كه در آن مسجد قرار گرفته است. مسجد در طرف غرب و شرق دو در دارد. طبقه اول مسجد مخصوص بانوان است كه از در شمالى و در جهت قبله وارد مسجد مى شوند.

پله سرپوشيده ديگرى در كنار ايوان ورودى قرار دارد كه ما را از طبقه اول به همكف مى رساند و در آن وضوخانه بانوان قرار گرفته است. همچنين خانم هايى كه در همكف وضو گرفته اند مى توانند از اين پله به نمازخانه مخصوص به خود در طبقه اول برگردند. بر سر در ورودى زنان با آجركارى ريز شعار «اللَّهُ اكْبَر» و «لا إلهَ إلَّااللَّه» به شكل زيبايى نقش بسته است. در ورودى، چوبى

ص: 121

است و از جنس چنار و گردو كه بر آن گره كارى شده است. درهاى ورودى مسجد، هم در شرق و هم در غرب- هر دو- از چوب گره كارى و شمسه توپر و از جنس چنار و گردو ساخته شده اند و حاصل كار استادان به نام نجارى و گره كارى است كه عمرى را بر سر اين كار گذاشته اند و هنر آنها به يادگار خواهد ماند.

ديوار اصلى مسجد در بخش زيرين به شكل قدس و در قسمت فوقانى مانند كعبه، از سنگ گرانيت با ابعاد بزرگ و صيقل يافته ساخته شده است. سنگ گرانيت همدان در اين ابعاد ابزارى بس ارزنده است و بدنه بيرونى مسجد از آن ساخته شده است. در زير سنگ گرانيت صيقل يافته سنگ چينى تيشه اى شده است كه با دو ابزار خور تحتانى و خاقانى فوقانى به طرز زيبا و بديعى زيركار بدنه اصلى، چهارسو و اطراف مسجد را پوشانده است. تركيب سنگ گرانيت فوقانى و تحتانى و قاب خور وسط و لب پخ كردن سنگ و قاشقى شدن سنگ ها حاجى هاى مراجعه كننده را به ياد شاذروان خانه خداى بزرگ در مكه مى اندازد. در چهار زاويه مسجد از بيرون چهار پنجره گره كارى تو خالى كه با شيشه هاى رنگى بسيار زيبايى تصوير 7

ص: 122

تصوير 8 و 9 و 10

پوشيده شده، بيننده را به ياد هنرنمايى هاى هنرمندان عصر صفويه مى اندازد- هرچند كارى است كه در نظام جمهورى اسلامى و در زمان زعامت حضرت آيت اللَّه خامنه اى انجام گرفته است. زيبايى هنرمندانه اين پنجره ها و ساير اجزاى مسجد، ما را به خلاقيت و خلاق اصلى، كه همانا خداى متعال است، رهنمون مى شود.

شايد يادآورى اين نكته بد نباشد كه بگوييم نخستين جايى كه پى ساختمان ريخته شد، بعد از شمع هاى 15 مترى، ديوارهاى سه گوش اصلى، پى محور جنوبى مسجد بود. به علت استقرار جرثقيل مركزى، آخرين جايى هم كه سقف آن بتن ريزى شد، سقف مسجد بود كه پس از بتن ريزى نهايى رنگ اطراف مسجد از ورودى اصلى خارج شد.

اين مسجد را مى توان موزه اى از هنرهاى مختلف دانست. انواع سنگ كارى، آجركارى، گچ برى، كشته برى، نقاشى، مقرنس كارى، خطاطى و گچ برى خطى، معرّق كارى، سنگ تراشى، گره كارى چوبى، شيشه هاى الوان و ساير كارهاى هنرى كه در اين مسجد انجام گرفته در نوع خود بى نظير است.

ص: 123

د) چهار بخش اصلى و مركزيت اطراف مسجد

1- سالن پذيرايى و غذاخورى و آشپزخانه

در آشپزخانه، تا يك هزار و دويست نفر را مى توان به راحتى پذيرايى كرد. بديهى است كه آشپزخانه مجهّز به تجهيزات پخت، كباب پزى، سبزى پاك كنى، انبار برنج و بنشن؟؟؟، آبدارخانه، ظرفشوى خانه و ساير فضاهاى لازم همراه با دستگاه هاى سلف سرويس زنانه و مردانه، جداگانه است.

2- كتابخانه و موزه

كتابخانه و موزه در زاويه شمال غربى مسجد، در درون رينگ ساختمان مركزى قرار دارد. فضاى كتابخانه و موزه، نزديك به 4/ 1 يا 25% حياط مركزى است- معادل با فضاى كلّ رستوران و غذاخورى هاى زنانه و مردانه. اين قسمت، در طبقه همكف است و در شمال و غرب از طريق نورگيرها با بدنه اصلى ساختمان تماس دارد. نورگيرهاى هشتگانه، نور مورد نياز اين قسمت را به صورتى زيبا تأمين مى كنند.

3- ساختمان بايگانى و دبيرخانه مركزى اين بخش مانند موزه و كتابخانه، درست روبه روى رستوران و غذاخورى ها، در ضلع جنوب غربى رينگ دور مسجد و قسمت مركزى قرار گرفته است. وسعت آن برابر با 4/ 1 مساحت كلّ رينگ است. منهاى كريدورها و راهروهايى كه به مسجد منتهى مى شوند، ساختمان هاى موزه و كتابخانه، بايگانى و دبيرخانه، رستوران و غذاخورى ها به صورت چهاربلوك مستقل، در چهار گوشه رينگ و در چهار زاويه ساختمان مسجد، قرار گرفته اند. اين قسمت ها ضمن سرويس دهى مناسب به بدنه و پيكر اصلى بنا، بيشترين مراجعه كننده را به خود جذب مى كنند و تردد مراجعه كنندگان را در طبقات ديگر محدود و كم مى نمايند.

ه) ساير قسمت هاى طبقه همكف

1- بانك ملى ايران

در قسمت جنوبى ساختمان، پس از ورودى اصلى و يك ايوان در طبقه همكف، با دو در شيشه اى به بانك مى رسيم. بانك به دو قسمت ريالى و ارزى تقسيم مى شود.

2- مركز كامپيوترى (رايانه)

كريدور و راهرو اصلى وسط ساختمان كه طرفين آن، با سنگ هاى سفيد مرمريت

ص: 124

هرسين كارى شده است. كف آن با سنگ مرمر ايرانشهر و يزد و هرسين گردويى، به شكل لانه زنبورى، با طول مستطيل فرش شده است، ما را به طرف مركز كامپيوترى مى برد.

3- تعاونى كاركنان- مركز تلفن

پس از سرسراى ورودى اصلى در كريدورى كه روبه روى كريدور قبلى قرار گرفته طول ساختمان را ادامه مى دهيم. در طرفين اتاق هاى كاركنان و سرويس دهندگان قرار دارد. كريدور به پاسيوى محورى شمال غربى ساختمان مى رسد. در اطراف اين پاسيو، در شمال و غرب، تعاونى مصرف و فروشگاه مركزى و انبار تعاونى قرار دارد.

تعاونى با قفسه ها، سنگ كف، سنگ بدنه و سقف و تأسيسات مربوط، يكى از بهترين تعاونى هاى كارمندى است، كه طراحى آن بسيار زيبا و مناسب است.

در ضلع ديگر، مركز تلفن و اپراتورهاى تلفن مركزى قرار دارد. اين مركز در حال حاضر يكصد ورودى و يكهزار خروجى دارد كه تا دويست ورودى و دوهزار خروجى مى تواند افزايش يابد. اين مركز و مركز پيچ ساختمان و مجموعه فاكس و تلكس ها در كنار هم قرار گرفته اند. كليه دستگاه ها از زيمنس آلمان تهيه و نصب شده اند.

و) ساير طبقات

طبقه همكف با پله هاى چهارگانه اصلى، سه آسانسور سرسراهاى چهارسو (جمعاً 16 آسانسور) به طبقات بالاتر راه دارد. كليه طبقات از هارمونى يكنواختى برخوردارند، مگر در محور جنوبى و شرقى، كه هر طبقه در حد يك دهانه تيپ 40/ 4 مترى عقب نشسته و تراس بندى پلكانى شده است. همه اتاق ها با سنگ هرسين و گردويى نجف آبادى مفروش شده است.

بدنه كريدورها از سنگ مرمر ايرانشهر و يزد است و ديگر احتياج به رنگ و تعميرات هرساله ندارد. همچنين به علت سنگى بودن بدنه، اثر چسب اطلاعيه ها و اعلاميه ها بر ديوار نمى ماند. كف با سنگ هاى صيقلى مربع و شش ضلعى نامنظم پوشانده شده و شكل طولى آن كف فرش زيبا و مطلوبى ايجاد كرده است. سرسراهاى ورودى آسانسورها و پله اصلى با سنگ هاى لوزى به شكل فرفره و با رگه زنى مثلثى شكل

ص: 125

با سنگ هاى مرمر، هرسين سفيد چينى اليگودرز و خرم آباد فرش شده است. اين سنگفرش ها اگر خوب نگهدارى شوند سال هاى سال، لطافت و زيبايى خيره كننده خود را حفظ مى كنند. زيبايى درخشانى كه از تركيب كف با سنگ هاى پله هاى اصلى، گرانيت صراحى هاى گردويى، برش هاى گردويى و سنگ بدنه پله كه از مرمر يزد هستند، ايجاد شده است. نور چراغ هاى فلورسنت درخشش خاصى را به كف و بدنه مى دهد؛ درخششى كه چشم را خيره مى كند.

ز) طبقه پنجم

ورودى اين طبقه هم، از سه آسانسور شمالى و سه آسانسور غربى و دو پله اصلى غربى و شمالى است. ورودى پله ها و آسانسورها مانند ساير طبقات است- همين طور كف و بدنه راهروها. امّا درون اتاق ها اندكى با اتاق هاى ساير طبقات تفاوت دارد. در كف، بدنه اتاق ها به جاى سنگ گردويى، از چوب گردو استفاده شده است.

سقف كاذب دامپا جاى خود را به سقف چوبى قاب بندى شده داده است. سنگ هاى كف به صورت 40* 20 و 60* 30 خفته و راسته با استفاده از سنگ قرنيز 15 سانتيمترى سفيد، سنگ گردويى 15 سانتيمترى و سنگ سفيد 15 سانتيمترى سفيد قاب بندى شده است.

ح) ديگر بخش ها

1- پناهگاه اصلى و زيرزمين جنوبى

اين قسمتِ بنا، در نقشه هاى نخستين وجود نداشت و به دليل حملات هوايىِ زمان جنگ و بنا به دستور نخست وزير، وقت، آقاى مهندس ميرحسين موسوى ساخته شد.

پناهگاه با محاسبات خاصى طراحى گرديد.

با توجه به زلزله خيز بودنِ تهران و با درنظر گرفتن وزن و شدت اصابت موشك و بمب، اين قسمت با اسكلت بتنى بر پى هاى بسيار قوى و با بتن اكسپوز ساخته شد. مدت ساخت آن 3 ماه طول كشيد و وسعت آن 3000 مترمربع است.

2- موتورخانه و زيرزمين

در زير زمين، بخش خدمات اساسى قرار دارد. جدا از رامپ شمالى، كه از طرف پاركينگ صفا و مروه به درِ ورودى زير زمين يك مى رسيم، با پله اصلى و آسان برهاى سه گانه شرقى هم مى توان به زير زمين و موتورخانه مركزى راه يافت.

ص: 126

تصوير 11

پس از رسيدن بر سرسراى ورودى و وارد شدن به كريدور، به ترتيب قسمت هاى زير قرار دارد:

3- چاپخانه مركزى

اين تشكيلات، در زيرزمينِ يك واقع شده است. در نيم طبقه اين قسمت دستگاه هواسازى وجود دارد. اسكلت آن بتن آرمه است و براى چاپخانه مدرن و صحافى و ديگر امور مربوط ساخته شده است.

4- دفاتر ادارى

دفاتر ادارىِ موتورخانه، چاپخانه، پست برق و اتاق اصلى تابلوهاى برق نيز در اين زيرزمين قرار گرفته اند كه بالغ بر 9 اتاق بزرگ و كوچك مى شوند و صرفاً براى اداره موتورخانه مركزى ساخته شده اند.

5- اتاق تابلوى برق اصلى

اين اتاق در زاويه اصلى ساختمان، جنب موتورخانه مركزى واقع شده و اسكلت آن بتن آرمه است.

6- موتورخانه مركزى

در انتهاى كريدور زيرزمينِ يك، با

ص: 127

رامپ ملايمى، موتورخانه قرار دارد. اين موتورخانه نسبت به ساير ساختمان هاى دولتىِ تهران، بنا به اقرار شركت هاى تأسيساتى داخلى و خارجى بى نظير است.

7- پاركينگ شمالى (صفا و مروه)

پاركينگ شمالى، دوطبقه است و در دل خاكبردارى هاى محوطه اصلى ساخته شده تا شيب هاى تند خاكبردارى خنثى شوند و ساختمان اصلى با خيابان هاى اطراف ارتباط پيدا كند. طبقه همكف پاركينگ، در شمال شرقى 10 متر از كف خيابان رودكى و نيايش پايين تر است.

8- ساختمان مسكونى (الف و ب)

در اين قسمت، چنانكه پيشتر نيز به اشاره گفتيم، يك مجموعه 7 واحدى آپارتمان، در قطعه زمينى به مساحت 450 مترمربع، با پاركينگ و تأسيسات، در سال 56- 1355 ساخته شده بود. اين مجموعه به قيمت 173 ميليون ريال، خريدارى و تخريب شد. 4/ 1 طول آن در خيابان شمالى و جنوبى ساختمان قرار داشت و كوچه اى كه از خيابان خوش به خيابان رودكى امتداد داشت و از اين قسمت مى گذشت، با مجوّز شهردارى تصوير 12 در صفحه 139

ص: 128

تهران و وزير كشور، قائم مقام انجمن شهر، اين كوچه خريدارى و به زمين اضافه شد.

با توجه به موشك باران سال 1368 و دور بودن خانواده كاركنان از محل كار، مديران شوراى عالى حج تصميم گرفتند كه اين واحد مسكونى، براى معاونان و مديران كل سازمان، با حداقل 15 واحد آپارتمانى، ساخته شود. قرار بر اين شد كه به علت منازل آپارتمانى خيابان خوش، اين واحد مسكونى با ارتفاع بلند و يكنواختى طراحى و ساخته شود تا منظر غربى ساختمان ديدى خوب و در خور داشته باشد.

16 واحد آپارتمانى، يك تا چهارخوابه طراحى شد، به دليل كمبود پاركينگ در ساختمان اصلى، قرار شد براى ماشين هاى تشريفات و ادارى يك طبقه پاركينگ همسطح با خيابان آزادى، و براى استفاده ساكنان منازل مسكونى نيز يك طبقه پاركينگ درنظر گرفته شود.

ص: 129

ص: 130

ص: 131

كشورمان نيز يكى از هفت عضو فعّال از ميان 53 كشور اسلامى مى باشد، واگذار نمايد.

علاوه بر تأمين موارد شرعى، استفاده از اين طرح مزايايى چون تهيه سالم تر، واجد شرايط شرعى بودن دام، تأمين كمّيت بالا، محيط سالم و بهداشتى كشتارگاه، بسته بندى بهداشتى، استفاده كامل از گوشت ذبيحه و استفاده از امعاء و احشاء و ... را به همراه دارد.

اكنون در اثر مشاركت در طرح قربانى، نه فقط گوشتهاى قربانى سوزانده و يا دفن نمى شود، بلكه حدود 000 600 لاشه آن كه 100% گوشت ذبيحه حجاج ايران مى باشد، طى مراحل دسته بندى آن به صورت منجمد، براى مصرف نيازمندان و مستمندان داخل و خارج از عربستان توزيع مى گردد.

بانك توسعه اسلامى براى 6% از حجاج (نسبت حجاج ايرانى به ساير كشورهاى اسلامى كه هر ساله به عربستان، جهت انجام مناسك حج مشرّف مى شوند) حدود 45% از امكانات كشتارگاهى را به صورت اختصاصى در اختيارمان قرار داده است.

عملكرد چهار ساله بر اساس نمودارهاى ضميمه، نشان مى دهد كه روند حضور حجاج كشورمان سير صعودى داشته، به طورى كه در حج سال 82 حدود 99% حجاج ايرانى در اين طرح شركت كردند و ذبيحه قربانى مربوط به آنها كه بالغ بر 93782 عدد مى شود، پس از طى مراحل لازم و كاملًا شرعى و بهداشتى، تماماً مصرف شده و خوشبختانه حدود 35 هزار لاشه گوشت قربانى جهت توزيع توسط كميته امداد امام خمينى قدس سره به لبنان حمل شده است.

چنانچه جمهورى اسلامى ايران آمادگىِ پذيرش گوشت قربانى را دارا باشد، بانك توسعه اسلامى در اين زمينه نهايت همكارى را خواهد كرد.

بانك توسعه اسلامى آمادگى دارد با طرح موضوع واردات دام از ايران، با پيمانكاران طرف قرارداد خود و حتى پرورش مشترك در مراتع ايران، آنها را تشويق به خريد نمايد و پس از قربانى بيشترين گوشت ذبيح حجاج ايرانى را مجانى تا بندر عباس حمل نمايد. كه در ميان نيازمندان كشورمان توزيع شود.

با بهره گيرى از نظريات علما و فقها و همكارى قابل تقدير بعثه مقام معظم رهبرى

ص: 132

و شوراى استفتاى معظم له جهت انجام هرچه بيشتر وقوف اضطرارى، برآيند اين مجموعه از اقدامات و همكاريها، نتايج خوبى به همراه داشته است.

در حج سال 82 اين امر به خاطر اشكالاتى كه به مسؤولان عربستان؛ از جمله پليس راهنمايى و رانندگى اين كشور برمى گردد (ازدحام و كندى حركت حجاج در مسير عرفات به مشعر و جمرات) كه منجر به كشته شدن بيش از 300 حاجى شده است، در مجموع مزيد بر علّت شده تا تعداد مطلوبى از مديران كاروانها و نماينده زائران على رغم تلاشهاى به عمل آمده، نتوانند صبح زود روز دهم، خود را به كشتارگاهها برسانند. عملًا حضور در كشتارگاهها از ساعت 11 صبح روز عيد قربان انجام گرفت كه ذابحان اعزامى توانستند با تلاش قابل تقدير خود، بخشى از اثرات اين تأخير را جبران كنند و چنانچه اعتصاب مقطعى كارگران سورى، در سالن راست قرمز، كه از

ص: 133

ساعت 15 همان روز به مدت يك ساعت و نيم رخ داد، انجام نمى گرفت، خلأ حضور دير هنگام كاملًا پر مى شد ولى على رغم بروز اين دو عامل منفى (حضور دير هنگام به خاطر ازدحام جمرات و اعتصاب مقطعى سلاخ هاى سورى) تا پايان روز عيد قربان حدود 62000 رأس گوسفند به نيابت از حجاج ايرانى توسط ذابحان قربانى شد و بقيه قربانى ها بعد از طلوع آفتاب روز يازدهم در تمامى سالنهاى اختصاصى شروع و با نزديك شدن به ساعت 10 صبح همان روز، به پايان كار ذبح نزديك مى شد. به مرور زمان سالنها يكى پس از ديگرى از حجاج ايرانى خالى مى شدند؛ به طورى كه سالن معيصم 3، كه بالاترين كشتار در آن انجام شده است، حدود ساعت 13 به كار خود پايان داد و بدين صورت 93873 حاجى ايرانى با انجام قربانى از احرام خارج شدند.

ويژگيهاى طرح در حج سال 82

1. عمليات ذبح، توسط 93 نفر از ذابحان اعزامى (كه همگى عمره مفرده انجام دادند) انجام گرفت؛ بدين صورت كه از داخل كاروان ها افرادى به عنوان ذابح به كشتارگاهها نيامده بودند.

2. علاوه بر صدور كارت انفرادىِ مخصوص ورود به كشتارگاهها جهت مديران (به عنوان مسؤول اجراى طرح قربانى) و معاون كاروانها و نيز براى روحانى يا روحانىِ معين، يك كارت به عنوان ناظر شرعى) و همچنين به ازاى هر 50 نفر زائرِ داخلِ كاروانها، براى يك نفر نماينده منتخب زائران، كارت صادر شد تا بتوانند علاوه بر انجام وظيفه نمايندگى از زائران، به ذابحان حرفه اى در تحويل گوسفند از آغل دار كمك نمايد.

3. شش روحانى با معرفى معاونت محترم امور روحانيون بعثه مقام معظم رهبرى كه همگى عمره مفرده انجام دادند، در هر يك از 6 سالن اختصاصى حضور يافته و با استفاده از رابطه خوبى كه با ذابحان اعزامى برقرار كرده بودند، علاوه بر نظارت عمومى شرعى بر ذبح، پاسخگوى پرسشهاى شرعى مراجعه كنندگان داخل سالنها نيز بودند.

4. كالابرگ ها با قابليت 10 رأس، 5 رأس، 1 رأس، با مهر مخصوص به زبان فارسى و به تفكيك هر سالن قبلًا به سفارش ما توسط بانك توسعه اسلامى تهيه شده بود.

5. براى نخستين بار، ما مسؤوليت

ص: 134

توزيع كالابرگ ها را با استقرار همكارانى در مناطق ششگانه در مكه مكرمه، به عهده گرفتيم و بدين صورت نسبت به فروش 93873 عدد كالابرگ (از روش نقدى و يا در قبال رسيد پولهاى واريز شده توسط مديران در شعب سه گانه بانك الراجحى در مكه) اقدام كرديم.

پيش از آغاز عمليات، بانك موظف است براساس تفاهم نامه امضا شده، مبلغ تقريبى يك صد هزار دلار (هر كالابرگ 4 ريال) به شماره حساب دفتر نمايندگى در عربستان واريز كند.

6. براى نخستين بار در طول چهار سال گذشته، 99% از حجاج و به تعداد 93873 نفر در اين طرح شركت كردند.

7. براى نخستين بار و به صورت خوبى نسبت به استفاده بعثه ساير مراجع عظام تقليد، از نزديكترين كشتارگاه به منا (وادى محسّر معيصم 3) تسهيلات لازم قرار داده شد.

8. عموم ايرانيان خارج از كشور، كه در قالب كاروان در مكه حضور داشتند، توانستند از كشتارگاههاى اختصاصى و ذابحان اعزامى استفاده كنند.

9. بنا به توصيه نماينده محترم ولىّ فقيه، جمعى از شيعيان ساير كشورها از سالنهاى اختصاصى و ذابحان اعزامى ايران در انجام قربانى استفاده كردند.

10. ذابحان توانستند ضمن رعايت جوانب شرعىِ ذبح، كه قبلًا به لحاظ اجرا توسط حجّت الاسلام و المسلمين محمد حسين فلاح زاده توجيه شده بودند، با ارائه توانايى، علاوه بركسب اعتماد مقامات عربستانى داخل سالنها، رضايت مندى مديران و روحانيون كاروان ها را نيز در حدّ بسيار بالايى جلب نمايند؛ به طورى كه با استفاده از اين حسن اعتماد، از مقامات بانك توسعه خواسته شد تا زمينه در اختيار گرفتن آزمايشى يك سالن توسط ايران؛ اعم از ذابح و سلاخ را بررسى نمايند كه در صورت موافقت پيمانكاران سعودى براى انجام اين مهم در يك سالن فعلًا وادى محسّر معيصم 3 جهت دو شيفت كارى در هر روز 600 نفر نياز مى باشد و اگر هزينه سفر اين افراد در مقايسه با منشأ حركت سلاخهاى عزيزمان از نظر مالى براى پيمان كاران مقرون به صرفه باشد مى توان اين امر را پيگيرى و اجرا نمود.

11. چاپ بيش از 93873 رسيد، مبنى بر انجام قربانى، توسط ذابحان، كه در اختيار

ص: 135

تك تك حجاج قرار گرفت.

12. تشويق كتبى درج در پرونده 3 مدير، از هريك از سالنهاى ششگانه مجموعاً 18 نفر كه توانسته بودند با انجام وقوف اضطرارى در اولين ساعات صبح روز دهم در كشتارگاهها با در دست داشتن كمّيت قابل قبول كالابرگ حاضر شوند و همچنين اعلام آن به معاونت محترم امور روحانيونِ بعثه مقام معظم رهبرى جهت تشويق روحانيون اين كاروان ها.

13. حجاج نسبت به چرايى انجام قربانى مربوط به تعدادى در روز يازدهم و با عنايت به مجموعه منافع مترتب در صبر كردن توجيه شدند و اين پذيرش در جاى خود حكايت از درك بالاى آنان دارد.

14. با عنايت به درصد بسيار بالاى رضايت مندى حجاج در حج گذشته كه در نظرسنجى معاونت محترم آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبرى به دست آمده بود، ابراز رضايت عموم روحانيون، مديران و حجاج از طرح قربانى، از ديگر ويژگى هاى حج امسال مى باشد.

15. گروهى از ذابحان در مدينه منوره و به خصوص مكه مكرمه در كشتار تعداد قابل توجهى از گوسفندان براى تهيه گوشت گرم غذايى حجاج ايرانى مشاركت فعال داشتند.

ايرادها و اشكالات به وجود آمده در اجراى طرح قربانى حج 82

1. گوسفندان در مواردى، نسبت به سال گذشته لاغر بودند (براساس قرارداد منعقد شده ميان بانك و پيمان كاران، بايد وزن خالص پس از سلاخى، از 5/ 12 كيلو كمتر نباشد كه اين امر محقّق شد).

2. در مواردى گوسفندان ازنظر شرعى نسبت به سال گذشته داراى اشكالاتى بودند.

در خصوص 2 بند مذكور، اگرچه پيشتر با مقامات بانك مذاكره به عمل آمده و اطمينان لازم كسب گرديده بود، ليكن در حج 82 به علت تحريم اعمال شده از سوى كشور تأمين كننده دام؛ يعنى استراليا، عليه عربستان سعودى، مقامات بانك نتوانستند به نحو مطلوبى به تعهدات خود عمل نمايند و لذا دام را از كشورهايى نظير (سودان، مالى و آرژانتين) تهيه كردند كه مقامات بانك نيز ضمن اذعان به 2 اشكال مذكور متعهد شدند تا در حج آينده نسبت به رعايت بهترِ دو بند اخير، اقدام نمايند.

3. كاهش تعداد ذبح تا ظهر روز عيد

ص: 136

قربان و به تبع آن، كاهش قربانى در روز اول (كه به علل آن پيشتر اشاره شد).

4. چاپ تعدادى كالابرگ با ظرفيت 10 رأس كه بعضاً در حين تحويل دام دشواريهايى را ايجاد كرد و ريز نوشته شدن تعداد رأس ذكر شده در كالابرگها.

پيشنهادها:

- اعلام شماره حساب ارزىِ مخصوص تا زائران مبلغ مربوط به تهيه قربانى را در ايران به آن حساب واريز نمايند و سپس كوپن را در مكه مكرمه از طريق مدير كاروان در يافت كنند. (مى توان ترتيبى اتخاذ نمود تا زمان خواب اين پول، كوتاه مدت باشد).

در حج 82 به علت تحريم اعمال شده از سوى كشور تأمين كننده دام؛ يعنى استراليا، عليه عربستان سعودى، مقامات بانك نتوانستند به نحو مطلوبى به تعهدات خود عمل نمايند

- ذابحان به همين تعدادِ 94 نفر و به تناسبِ نسبت حجاج هراستان، هريكهزار نفر يكنفر، توسط مديران استانها به اداره كل معرفى و پس از طى مراحل گزينشى و آزمون عملى، در مركز جذب شوند. اين نوع گزينش داراى مزاياى فراوانى است كه خواهيم گفت.

- ذابحان با آخرين پروازها به جده اعزام و به تعداد در نظر گرفته شده در هر يك از سالنهاى ششگانه، به كاروانهاى يكصد نفره اضافه شوند. توزيع و پراكندگى بيشتر به مصلحت نيست. اين امر با هدف تأمين فضاى فرهنگى و معنوى هرچه بيشتر ذابحان و رعايت ساير امور، ضرورى به نظر مى رسد.

- چاپ كوپنها فقط به تعداد پنج و يك رأس با طراحى پيشنهادى به بانك توسعه اسلامى.

- ورود به مذاكره براى اعزام تعدادى سلاخ براى يكى از سالنها به صورت آزمايشى.

- تأكيد مؤكد بر جوانب شرعى و ساير موارد مربوط به دام از طريق مد نظر عملى قرار دادن از منشأ خريد.

- طراحى رسيد خاص از ايران كه حجاج بتوانند در پايان ايام تشريق با دريافت آن نسبت به انجام قطعى قربانى به نيابت از خودشان اطمينان مضاعفى به دست آورند.

ص: 137

- تأكيد مكرر به انجام وقوف اضطرارى و ضرورت همكارى مقامات محلى براى رفع اشكالات احتمالى اجراى كامل وقوف اضطرارى و با مشكلاتى كه در رمى جمره مى شود.

- بايد تلاش شود قربانى از صبح روز دهم و تا پايان روز عيد قربان افزايش يابد.

- صبح روز عيد حتماً يك نفر خدمه نايب گروه مدير و يا معاون را در امر ذبح همراهى نمايد تا مشكل تحويل گوسفند از آغل پيش نيايد. (چنانچه برخى از خدمه، حجّ تمتع انجام مى دهند، خونى شدن احتمالى احرام لطمه اى به حج آنان وارد نمى كند).

- تلاش جهت اخذ ويزا براى اعضاى كاروان ذابحان، با هدف عدم استفاده از سهميه حجاج.

ص: 138

نمودا فهرس ه الحمد لله د فهرس يك ي الحمد لله دو صفحه ج الحمد لله داده شود؟؟؟

نمودار روند صعودى مشاركت حجاج ايرانى در طرح قربانى

(چهار سال اخير)

نمودار كمى روند انجام قربانى در روز دهم

(چهار سال اخير)

نمودار كمى روند انجام قربانى در روز دهم

(چهار سال اخير)

نمودار كمى روند انجام قربانى در روز يازدهم

(چهار سال اخير)

ص: 139

ص: 140

ص: 141

كسادى ها پيوسته ادامه يافت تا آن هنگام كه اسلام طلوع كرد.

در بيست ساله نخست دعوت اسلامى، حج به همان شيوه پيشين ادامه يافت؛ زيرا زمام كار به دست قريش بود. در سال نهم هجرى، كه مكه تحت فرمان پيامبر بود، تغييراتى در مقررات حج داده شد، اما حجّى كه بتوان آن را اسلامى دانست و معيار و قانون براى مسلمانان نسل هاى بعد به حساب آورد، همان است كه در سال دهم هجرت با حضور پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله انجام شد؛ زيرا آن حضرت مصمّم بود مناسك حج را خالص و ناب به مردم بياموزد و آنچه را كه در طول تاريخ، مشركان بر آن افزوده يا از آن كاسته بودند، هويدا كند.

گرچه هر گوشه حيات پيامبر براى ما داراى ارزش است؛ چراكه او مشعل هدايت و پيشواى راهيان كوى خداست، ليكن يكى از نقاط برجسته و ممتاز دوره پيامبرى حضرت محمد صلى الله عليه و آله واپسين سفر حج آن جناب است كه دو- سه ماه مانده به پايان عمر خود انجام داد.

شخص پيامبر به آن حج اهميت بسيار داد و مسلمانان را به حضور در آن تشويق و ترغيب كرد. مسلمانان نيز بدان بهاى بسيار دادند و همديگر را به حضور در آن فرا خواندند؛ زيرا پس از سپرى كردن فراز و فرودها، گذر از موانع و مشكلات، پشت سر نهادن رنج ها و جنگ ها، تحمّل قطحى ها وگرسنگى ها، ديدن تنهايى ها وناامنى ها و ...

اكنون شاهد دوره بلوغ دين و رونق اسلام و گسترش دعوت محمدى و روى آوردن سيل آساى مردم به آيين توحيدى بودند. به همين سبب اين سفر را موقعيتى استثنايى و گرانبها تلقّى مى كردند و با شور وشوق فزون از حد، براى حضور در آن كمر همّت بستند.

نشاط عمومى، چنان جمعيت انبوهى گرد آورد كه تا آن روز نه مكه به خود ديده بود و نه افراد مسلمان در چنان درياى متلاطم انسانى خود را شناور يافته بودند.

حجّةالوداع، به واقع اردويى زيارتى، آموزشى و سياسى بود. وجهه زيارتىِ آن روشن است و نياز به بيان ندارد. اما بُعد آموزشى و تعليمىِ آن، بدان سبب است كه پيامبر در اين سفر از هر فرصتى براى تبليغ دينِ خدا و آموختن شيوه زندگى انسانى و راه بندگى الهى به مردم بهره برد و امور سرنوشت ساز و مهم را بار ديگر به مسلمانان يادآورى كرد و اين افزون بر آموزش مناسك حج بود كه وجهه نظر آن بزرگوار در

ص: 142

اين سفر بود.

آن سفر بُعد سياسى نيز يافت؛ زيرا بودند كسانى كه شكست نهضت نوپاى اسلام و بازگشت به آيين جاهلى را آرزو مى كردند.

دشمنان گرچه ضعيف شده بودند اما زمينه فتنه ها از ميان نرفته بود. در چنين فضاى سياسى، حركت داوطلبانه و عاشقانه انبوه مسلمانان از مدينه تا مكه و تا مشاعر مقدسه و به عكس، در حقيقت يك نمايش قدرت و شكوه مسلمانان به حساب مى آمد و به تعبير امروزين، يك تظاهرات عمومى و يك رژه غيرنظامى تلقى مى شد كه دل نومسلمانان را محكم مى ساخت وبر يأس منافقان و مشركان مى افزود.

اهميت موضوع سبب شد كه نويسنده كتابهاى:

«حجّةالوداع كما رواها اهل البيت» (عربى، در 600 صفحه)

و «همگام با پيامبر در حجّةالوداع» (فارسى، در 360 صفحه)

كمر همت ببندد و دو كتاب پيشگفته را در موضوع حجّةالوداع بنگارد.

لازم به گفتن است كتاب نخست كه به عربى نگاشته شده، مفصّل تر و نيز تخصّصى است و مباحثى را در بر دارد كه در كتاب دوم، كه به فارسى نوشته شده، نيامده است.

بديهى است، با توجه به اينكه زبان مادرى نويسنده فارسى است، در مباحث كتاب، تحليل هاى مناسب ترى ارائه كرده و مكان ها، زمان ها و صحنه ها را بهتر توصيف كرده است.

وى كتاب فارسى را به گونه اى نگاشته است كه هم به كار علاقمندان تاريخ و سيره بيايد و هم عموم مردم بتوانند از آن بهره مند شوند.

با توجه به آنكه متن عربى هم از خودش بوده مجبور نبوده آنچه را به عربى نگاشته، لفظ به لفظ به خواننده فارسى منتقل كند، بلكه دستش براى رعايت حال مخاطب و گزينش و افزودن و جابه جا كردن مباحث باز بوده، لذا كتاب فارسى را به گونه اى ارائه كرده است كه هم به كار اهل تاريخ وسيره بيايد وهم عموم مردم بتوانند از آن سود ببرند، به همين منظور تعدادى تصوير و نقشه نيز بر آن افزوده است. پس هر يك ويژگى هاى خاص خود را دارد.

نگاهى بر هر دو كتاب:

در مقدمه هر دو كتاب، از آيين حج، از عهد كهن تا عصر پيامبر، فلسفه وچرايى وجوب حج و اهميت حجّةالوداع سخن رفته

ص: 143

است. (عربى 16- 5، فارسى 20- 13)

در فصل نخست هر دو كتاب، اين مباحث آمده است: اعلام عمومى حج در ميان مسلمانان، حج آن سال در چه فصلى ازسال شمسى بود؟ حاكم موقّت مدينه در غياب پيامبر كه بود؟ آيا در آن سال بيمارى عمومى در مدينه شيوع داشت؟ (عربى 25- 17، فارسى 27- 21)

مطالب دومين فصل عبارت اند از: زمان خروج رسول اللَّه از مدينه، تعيين پنج ميقات، آيا فقط مسجد شجره ميقات است يا تمام منطقه ذوالحُليفه؟ آداب احرام شامل: غسل احرام پيامبر، جامه احرام پيامبر، پيامبر و نظافت مو، احرام بعد از نماز ظهر، لبيك پيامبر، پيامبر چه نوع حج به جا آورد؟ احرام پيامبر با تلبيه و اشعار و تقليد، آموزش احكام احرام به مسلمانان، آيا پيامبر شب را در ذوالحليفه ماند؟ (عربى 74- 25، فارسى 55- 25)

در سومين فصل هردوكتاب آمده است:

رسول خدا پياده به حج رفت، مسلمانان پياده و سواره به سوى مكه، خط سير و استراحتگاه هاى بين راه، چند روز پيامبر در راه بود؟ خاطره هايى ازپيامبر در مسير مدينه تا مكه. (عربى 95- 56، فارسى 74- 55)

ص: 144

در چهارمين فصل اين مباحث آمده است: ورود پيامبر به مكه، ورود پيامبر به مسجدالحرام، بوسيدن ولمس حجرالأسود، چرا حجرالأسود را دست مى كشيم؟ پيامبر چند بار طواف كعبه كرد؟ آيا پيامبر در احرام حجةالوداع شانه راستش را برهنه كرد و در طواف هَرْوله كرد؟ آيا پيامبر سواره طواف كرد يا پياده؟ طواف زنان و مردان دركنار هم، نماز طواف پيامبر، مقام ابراهيم چيست؟

جابه جايى مقام ابراهيم، به سوى زمزم، سعى صفا و مروه، آيا پيامبر پياده سعى كرد يا سواره؟ ابلاغ حج تمّتع روى مروه به مردم، شگفتى اصحاب پيامبر از تشريع حج تمتّع، چرا حج تمتّع تشريع شد؟ مخالفت خليفه دوم با حج تمتّع، مخالفت بزرگان اصحاب با خليفه، رسول اللَّه و پوشش كعبه، پوشش كعبه در دوره خلافت اميرالمؤمنين، توصيه پيامبر به احترام زائران، اطعام حجّاج، حضور زنان در حجة الوداع، حضور كودكان در حجةالوداع، پيوستن اميرالمؤمنين در مكه به رسول خدا، آيا رسول خدا در حجةالوداع به كعبه داخل شد؟ آيا همسران پيامبر داخل كعبه رفتند؟ محل اقامت رسول خدا درمكه، خطابه روز هفتم. (عربى 168- 96، فارسى 138- 75)

مباحث پنجمين فصل عبارت اند از:

به سوى عرفات، خطابه مهم پيامبر در روز عرفه، مرورى دوباره بر موضوعات مهم خطبه، دعاهاى رسول خدا در عرفات، پيامبر در كجا تلبيه را قطع كرد؟ در حجةالوداع، روز عرفه و روز عيد مقارن با چه روزى از ايام هفته بود؟ كوچ از عرفات به سوى مشعر الحرام، ورود به مشعر، ذكر الهى در حج، معنا و اهميت ذكر، آيا خواندن دعاى خاصى لازم است؟ «ايام معلومات» و «ايام معدودات» كدام است؟ به سوى منا، لُكّه رفتن در وادى محسّر، منزل كردن در منا، به سوى قربانگاه، قربانى هاى رسول خدا و اميرالمؤمنين، چرا حاجى موى سر مى تراشد؟ رسول اللَّه موى سرش را تراشيد، طواف كعبه در روز عيد قربان، سخنرانى هاى رسول خدا در منا، خطابه معروف پيامبر در مسجد خَيف، سخنرانى پيامبر درباره آخرالزمان، روزهاى دهم تا سيزدهم در منا، از منا به مكه، آيا قسمتى از حجراسماعيل جزء كعبه است؟ خاطرات و سخنانى از پيامبر در حجةالوداع. (عربى 317- 169، فارسى 238- 139)

در فصل ششم اين مباحث به چشم مى خورد: بازگشت به مدينه و حادثه

ص: 145

غديرخم، خطبه پيامبر در غديرخم، اكمال دين، آيا توطئه كشتن رسول خدا در حجةالوداع بوده است؟ كاروان به مدينه نزديك مى شود، سفر رسول خدا چند روز به درازا كشيد؟ عدد حجّاج در حجةالوداع.

(عربى 342- 318، فارسى 260- 239)

هر دوكتاب داراى پيوست هايى است:

دركتاب فارسى چهار پيوست آمده است؛ به اين ترتيب:

پيوست اول: ده تفاوت حج جاهلى با حج اسلامى به اين شرح: 1. طواف برهنگان 2. لبّيك مشركان 3. نرفتن قريش به عرفات 4. كوچ از عرفات پيش از غروب 5. كوچ از مشعر پس از بر آمدن آفتاب 6. ياد افتخارات نياكان 7. ممنوعيت عمره در موسم حج 8. حرمت ورود مُحْرِم به خانه از در 9. پيمودن سريع فاصله عرفات تا مشعر 10. جا به جا كردن ماه هاى حرام.

در پايان اين پيوست درباه دو موضوع توضيح داده شده است: الف: جايز بودن خريد و فروش در موسم حج ب: سعى ميان صفا ومروه از شعائر الهى است نه از سنن جاهلى. (فارسى 279- 264)

پيوست دوم: به حج هاى پيامبر پيش از هجرت پرداخته است. (فارسى 284- 281)

پيوست سوم: به عمره هاى پيامبر پس از هجرت اختصاص يافته است.

(فارسى 299- 285)

پيوست چهارم: داراى 63 خاطره و دعا از معصومين در مكه است. (فارسى 344- 299)

اما پيوست هاى كتاب عربى بيشتر و به ترتيب زير است:

پيوست نخست: بررسى سند دو روايت بلند جابر انصارى و حضرت امام صادق عليه السلام كه سفرنامه فشرده حج پيامبر است و سپس مقايسه متن آن دو. (عربى 372- 343)

دومين پيوست: تفاوت هاى دهگانه حجّ جاهلى با حجّ اسلامى است كه شرح آن گذشت. در بحث تلبيه مشركان، 24 نوع لبّيك از 24 قبيله ذكر شده كه هر قبيله اى به هنگام احرام، لبّيك ويژه خود را مى گفت.

(عربى 430- 373)

سومين پيوست: مطالبى از حج هاى پيامبر پيش از هجرت را در بر دارد.

(عربى 436- 431)

چهارمين پيوست، سه عمره حديبيّه، عمرة القضا، و عمره پس از جنگ حنين است. (عربى 462- 437)

پنجمين پيوست: به خاطرات معصومين

ص: 146

و دعاهاى آن بزرگواران در مكه اختصاص يافته است. (عربى 528- 463)

ششمين پيوست: چهار دستورالعمل از آيت اللَّه حسن زاده آملى است. (عربى 531- 529)

هفتمين پيوست: (كتاب عربى)، اجزائى از طرح بزرگ (شيعيان و تشيّع و حرمين شريفين) را آورده است. (عربى 547- 533)

هشتمين پيوست: مقاله اى است درباره مزرعه عُرَيض كه تفريحگاه امام باقر وامام صادق و امام كاظم و امام رضا عليهم السلام بوده و كوچكترين فرزند امام ششم، به نام على بن جعفر آنجا زندگى مى كرده و در همان جا دفن شده است. (عربى 568- 549)

بخش پايانى هر دو كتاب، صدها مصدر و منبع مؤلف را فهرست كرده است.

ص: 147

ص: 148

ص: 149

فرامرزى معتقد بود كه:

«شاه يك مشت افراد متملّق، بى شخصيت و جاسوس مسلك را دور خودش جمع كرده است. اينها به جهت منافع خودشان كار مى كنند. در لحظات حسّاس هيچ يك از آنها در كنارش نخواهند ماند.»

فرامرزى گرچه در شمار رجال سياسى رژيم پهلوى بود، اما همين مقدار صراحت لهجه و جسارت كه داشت و هر از چند گاه عليه دولتمردان، آنهم در آن دوران خفقان موضع مى گرفت، ستودنى است.

وى روزى در حضور سپهبد بختيار، رييس سازمان امنيت، در حضور خبرنگاران و در ضيافت شام وى، سانسور را كه توسط سازمان امنيت اعمال مى شد، به تمسخر گرفت و در پاسخ بختيار كه گفته بود: «شما را هميشه اذيت مى كنيم» گفت:

«چه اذيتى؟ چه آزارى؟ كار ما روزنامه نويس ها اين است كه برويم بگرديم، سوژه پيدا كنيم، درباره اش فكر كنيم، مقاله بنويسيم، برايش عكس پيدا كنيم و چاپ كنيم. همه اين زحمت ها را عوض ما، آقايان به گردن گرفته اند.

سوژه را شما پيدا مى كنيد. كار نوشتن را نويسنده هاى فرماندارى نظامى به عهده مى گيرند، بعد ماشين مى كنند، برايش تيتر مى زنند، سوتيتر مى زنند، اندازه حروفش را مشخص مى كنند، حتى از اين مهمتر، جاى چاپش را هم شما معين مى كنيد كه در چه صفحه اى و در كجاى صفحه چاپ شود. انصاف بدهيد اين كار اذيت است؟ چه اذيتى جان من؟ بعضى ها اسم اين كار را مى گذارند سانسور! سانسور كدام است؟ من به آن مى گويم همكارى!»

استاد شهيد مطهرى در يكى از سخنرانى هايش كه در باره فلسطين و توسعه طلبى اسرائيل سخن گفته، چنين مى گويد:

«به قول عبدالرحمن فرامرزى، اين اسرائيلى كه من مى شناسم، فردا ادعاى شيراز را هم مى كند. مى گويد شاعرهاى خود شما هميشه در اشعارشان اسم شيراز را گذاشته اند مُلك سليمان! هرچه بگويى آقا! اين تشبيه است، مى گويند سند از اين بهتر مى خواهيد؟! مگر ادعاى خيبر را كه نزديك مدينه است ندارند؟

مگر روزولت به پادشاه وقت عربستان پيشنهاد نداد كه شما بياييد اين شهر را

ص: 150

به اينها (يهوديها) بفروشيد؟ مگر اينها ادعاى عراق و سرزمين هاى مقدس شما را ندارند؟»

استاد شهيد در ادامه مى افزايد:

«مرتب دروغ در مغز ما كردند كه اين يك مسأله داخلى است، مربوط به عرب و اسرائيل است. باز به قول عبدالرحمن فرامرزى اگر مربوط به اينهاست و مذهبى نيست، چرا يهوديان دنيا مرتب براى اينها پول مى فرستند؟»

خاطرات عبدالرحمان فرامرزى از سفر به حجاز، همراه محمدرضا پهلوى كه احتمالًا در سالهاى نخست دهه چهل انجام گرفته، حاوى نكات قابل توجهى است. اين خاطرات از كتاب «خاطرات استاد فرامرزى» گرفته شده كه به كوشش حسن فرامرزى انتشار يافته و بخشى از خاطرات حسن تقى زاده، كه در اين سفر حضور داشته، در پاورقى آمده است:

در بچگى اعلانى به مناسبت انتشار ديوان فاريابى ديدم كه:

ديوان ظهير فاريابى در كعبه بدزد اگر بيابى

وقتى به حجاز رفتيم و به زيارت كعبه مشرّف شديم، با اينكه به مناسبت وجود اعلى حضرت همايونى، درِ كعبه را به روى ما گشودند، من ديوان فاريابى را در آنجا نديدم كه بدزدم. گويا جامى پيش از ما دزديده است.

چون ممكن است ذهن خوانندگان مسبوق به اين مضمون نباشد، به نظرم لازم است بنويسم كه اين شعر راجع به جامى است و اصلًا اين طور است:

اى باد صبا بگو به جامى آن دزد سخنوران نامى

بردى، اشعارِ كهنه و نو از سعدى و انورى و خسرو

اكنون كه سرِ حجاز دارى و آهنگ حجاز بازدارى

ديوان ظهير فاريابى در كعبه بدزد اگر بيابى

علّت اينكه در بدو مقاله به اين شعر اشاره كردم، اين بود كه در تمام جاده بين جده و مكه، اين شعر را به خاطر داشتم و عالباً به جاى «لَبَّيك الّلهُمَّ لَبَّيك ...» كه ذكر

ص: 151

احراميان است، آن بر زبانم مى گذشت و الآن كه قلم براى نگارش سفر حجاز به دست گرفتم، باز همان به خاطرم آمد.

نمى دانم چه روزى و چه ماهى و چه سالى بود كه به ما اطلاع دادند بايد در ركاب اعلى حضرت همايونى به سوى رياض حركت كنيم و چون در فرودگاه رياض، پادشاه آن مملكت به استقبال اعلى حضرت همايونى خواهد آمد، بايد لباس رسمى؛ يعنى ژاكت و سيلندر داشته باشيم.

مخلصتان كه از اصل كلاه ندارد، اوايلى كه خواستيم سرى توى سرها در بياوريم، سيلندرى تهيه كرديم و از بس به سر نگذاشتيم، اصلًا آن را گم كرديم، ولى خوشبختانه چون بايد هنگام شرفيابى نزد پادشاهان، سر برهنه بود، مشكل بى كلاهى حل شده است و آنهايى كه سيلندر دارند، نيز بايد بردارند و در دست بگيرند. من به جاى كلاه، كيفم را در دست گرفتم و كسى هم اعتراضى نكرد.

اولى كه وارد شديم، ما را از راه غير آبادى به سوى قصر بردند و در طول راه جماعتى از اعراب مسلّح كه بى شباهت به آنچه فردوسى درباره قشون سعد وقاص مى گويد نبودند. دو طرف راه صف كشيده بودند. اين راه و اين سپاهيان هيچ نظر رفقاى ما را نگرفت و بعضى ها با تمسخر مى گفتند:

اينها مى خواهند با اسراييل بجنگند؟!

ولى من كه با اين جماعت سابقه آشنايى داشتم، گفتم: حتماً با اسرائيل مى جنگند؛ زيرا مردم شجاع با ايمانِ از جان گذشته اى هستند. يك رفيقمان كه خوب از وضع اسرائيل خبر داشت، گفت: آخر تو اسرائيل را نمى شناسى! گفتم: تو هم اينها را نمى شناسى.

(اخوان) در راه خدا عقد برادرى بستند و در جايى به نام «ارطاويه» جمع شدند و اساس كار را بر برادرى و برابرى و مساوات، حتى اشتراك در مال قرار دادند.

اينها (اخوان) بودند. اخوان در لغت يعنى برادران ولى در آنجا يعنى جماعتى هستند كه در راه خدا با هم برادر شده اند. پايه تشكيل اين جماعت را «سيد سنوسى» كه اكنون نبيره او پادشاه طرابلس است (1) ريخت،

ص: 152

ولى خود اين اخوان نمى دانند كه مؤسس تشكيلات اوليه ايشان «سنوسى» است يا هر كه طرح تشكيل ايشان را ريخته، شاگرد «سنوسى» بوده است؛ زيرا «سنوسى» صوفى است و اينها به صوفيه ارادتى ندارند.

ابتداى تشكيل اين طايفه اين بود كه جماعتى در راه خدا عقد برادرى بستند و در جايى به نام «ارطاويه» جمع شدند و اساس كار را بر برادرى و برابرى و مساوات، حتى اشتراك در مال قرار دادند؛ بدين ترتيب كه مثل آن رفتارى كه انصار پيغمبر با مهاجرين كردند، با هم رفتار كردند. هر كسى به سوى ايشان هجرت كرد و در فرقه ايشان داخل شد، هر كسى از خود چيزى بدو داد.

يكى پول داد، يكى بز داد، يكى گوسفند داد، يكى كره اسب يا كره شتر داد و براى او خانه و خانواده درست كردند و در مدت كمى قوّه عظيمى شدند و چون وهابى هستند «ابن سعود» را امام مى دانند ولى البته نه به معناى آن امامى كه شيعه معتقد است. به مذهب اهل تسنن، امام يعنى پادشاهى كه مسلمانان او را به امامت؛ يعنى رهبرى و پيشوايى يا بهتر بگوييم پادشاهى پذيرفته باشند و اينها چون سنى هستند و غير از خودشان؛ يعنى اتباع «محمدبن عبدالوهاب» را سنى، بلكه اصلًا مسلمان نمى دانستند و معتقد بودند و شايد هنوز هم باشند كه ديگران به واسطه پرستش قبور ائمه و اوليا و توسّل به غير خدا مشرك هستند، تعصب عجيبى بر ضدّ مسلمانان ديگر داشتند و البته كم و بيش حالا هم دارند.

عبدالعزيز بن سعود پدر پادشاه فعلى عربستان سعودى، ديد اينها خوب قوه اى براى پيشرفت مقصود او هستند، آنها را تقويت كرد و به نيروى آنها ممالك اطراف را گرفت. ابتدا «احساء» و «قطيف» را كه الآن

ص: 153

منبع چاه هاى نفت است، از دست عثمانى گرفت. بعد جبل «حايل» را كه مركز «آل رشيد» بود تصرف كرد، بعد با ملك حسين پادشاه نجد و حجاز درافتاد و اخوان را به نام اينكه خانه خدا و حرم حضرت رسول در دست غير اهل و بلكه غير اسلام است، به سوى حجاز سرازير ساخت و آنجا را تصرف كرد. مردم معتقدند كه سياست خارجى در تمام اين پيشرفت ها به وى كمك كرده؛ زيرا هنگامى كه احساء و قطيف را از عثمانى ها گرفت، آنها خواستند كه تمام كشتى هاى جنگى و قشون را به آنجا بفرستند و انگليسى ها به بهانه هاى مختلف، كه شايد اهمّ آنها امنيت خليج فارس بود، از ايشان جلوگيرى كردند.

اخوان در احكام دين بسيار شديد هستند. سيگار را حرام و شايد سيگاركش را مهدورالدم مى دانند، در مقابل ديگران بى اندازه متعصب اند به طورى كه غير از خودشان شايد كسى را مسلمان ندانند، اين «شايد» ها را براى اين استعمال مى كنم كه ممكن است برايم اسباب زحمت يا اعتراض درست كند و الّا من زياد آنها را ديده ام و اينها را به صراحت از ايشان شنيده ام. هيچ دروغ نمى گويند، به هيچ تأويلى خلاف شرع را مرتكب نمى شوند و به قدرى راستگو هستند، هنگامى كه من در «احساء» بودم، اگر يكى از اخوان با فرد ديگرى دعوا داشت، قاضى مجرّدِ ادعاى او را قبول مى كرد و از او شاهدى نمى خواست، چون آنها دروغ نمى گويند و خوردن مال مردم را با دزدى يا حيله جايز نمى شمرند، اگرچه آن مردم مسلمان نباشند.

ملك عبدالعزيز بن سعود، چون همه جا را با دست اينها فتح كرد، ديد حالا براى خود او اسباب زحمت هستند؛ زيرا دائماً با ديگران به نام اينكه آنها مسلمان نيستند يا خلاف شرع مى كنند، در ستيز بودند و بعضى از رؤساى آنها به نام اينكه خود «ابن سعود» نيز به شرع مقيد نيست و گاهى مرتكب خلاف مى شود، به وى اعتراض مى كردند.

پس تصميم گرفت كه آنها را از هم بپاشد و چون امام بود، با زحمت كمى در اين راه موفق شد.

من خيال مى كردم كه ديگر اخوان وجود ندارند ولى آن روز كه از برابر صفوف ايشان گذشتم، ديدم هنوز هستند و ظاهراً جزو قشون پادشاه «ابن سعود» حساب مى شوند و از وى مواجب مى گيرند. شايد به مناسبت مجاورت با اسرائيل، صلاح در آن

ص: 154

ديده كه آنها را زنده كنند ولى البته ديگر به شأن و شوكت سابق نيستند و شعار ايشان عمامه كوچكى است كه روى چفيه (كوفيه) مى بندند و به اين جهت به آنها «مطوع» يعنى آخوند هم مى گويند، اما رنگ عمامه شرط نيست كه سفيد باشد.

كاخ هاى رياض

اعلى حضرت همايونى و ملك سعود از جلو و اتباع از عقب از آن، راه رفتيم تا به قصر ضيافت ملك سعود رسيديم و اعلى حضرت همايونى و بعضى از خواص در قصر و برخى ديگر از ملتزمين ركاب در مهمانخانه منزل كردند و بنده چون در قصر ماندم، ميهمانخانه را نديدم كه بدانم از چه قرار است ولى واقعاً موجب شگفتى و حيرت ما شد.

طولى نكشيد كه موقع ناهار رسيد و براى ناهار به قصر ديگر رفتيم و اين قصر دومى، قصر نبود، بلكه در حقيقت شهرى بود.

اخوان در احكام دين بسيار شديد هستند. سيگار را حرام و شايد سيگاركش را مهدورالدم مى دانند.

ما چند روزى كه در رياض بوديم، هر ناهار در قصرى و هر شام را در قصر ديگر خورديم و تمام اين قصور موجب حيرت و شگفتى ما بود.

يك روز ما را براى ديدن مدرسه خاندان سلطنتى بردند. بعدها فهميدم كه اين مدرسه در يكى از قصور واقع است و از اول نفهميدم. براى اينكه از خيابان طويل و عريضى وارد درى شديم و از آن در وارد صحراى وسيعى شديم كه درخت زيادى داشت ولى در حوالى اش بنيانى پيدا نبود تا بدان مدرسه رسيديم و بعدها فهميديم كه تمام آن صحرا و صحراهاى ديگر، باغ يك قصر است و عمارت قصر نيز در آن محوطه مجلل و با شكوه و با عظمت است و از اين قصرها در رياض زياد بود كه ما هر روز در يكى از آنها شام يا ناهار خورديم.

من آمريكا را نديده ام ولى در جاهايى كه ديده ام، نظير هيچ يك از اين قصور را نديده ام. قصر رييس جمهورى هند را با يكى از آنها مقايسه كردم. در جدّه نيز قصرى بود كه من آن را نديدم؛ زيرا در ميهمانخانه منزل كرده بودم و بعضى از ملتزمين ركاب مى گفتند كه چهار هزار متر مربع وسعت يكى از سالنهاى آن بوده است.

ص: 155

من جاهاى بسيار ديده ام؛ انگليس، اسكاتلند، آلمان، ايتاليا، پاكستان، هندوستان، كشمير، بيروت و جاهاى ديگر را ديده ام كه ذكر آن موجب طول كلام مى شود، ولى در هيچ جا كاخى به عظمت و شكوه كاخ هاى ملك سعود نديدم.

آقاى وزير خارجه و رجال ديگرى كه آمريكا را ديده اند، مى گفتند كه نظير اين قصور در آمريكا هم نيست. قصرى كه ما در آن منزل داشتيم، ميهمانخانه شخصى ملك سعود است و يك رستوران بزرگ دارد كه تمام كارمندان مهم دولت در آنجا شام و ناهار مى خورند و غالباً خود ملك سعود نيز در آن حاضر مى شود و البته هزينه آن نيز با شخص اوست.

ناظر و آشپزهاى او همه فرنگى هستند.

پيشخدمت ها سودانيانى هستند كه قبلًا زير دست انگليسى ها براى پيشخدمتى تربيت شده اند و به اين جهت هيچ گونه نقصى براى پذيرايى نمى توان گرفت. تمام چيزها را از خارج مملك وارد مى كنند و شايد تنها چيزى كه ما از محصول مملك خورديم، شير شتر بود كه روز اول سر ناهار به هر يك از ما يك ليوان دادند و چون با شكر آميخته بود، بسيار مطبوع بود و شايد رفقاى ما نفهميدند كه چيست ولى پسر ملك سعود به من گفت كه شير شتر است. من قدرى اظهار كراهت كردم؛ يعنى او اثر آن را در چهره من خواند و گفت: اگر شاهنشاه بدش مى آيد، تا من بگويم نخورد. من گفتم شاه ما هر سختى را تحمّل مى كند و به روى خود نمى آورد، اينكه چيز مطبوع خوبى است.

كارمندان ايشان غالباً يا فلسطينى يا سورى و يا حجازى هستند. كارمند عالى رتبه نجدى بسيار كم است و ما تنها وزير دارايى را ديديم كه نجدى بود ولى من از قيافه اش حدس زدم كه نژاد اصلى او سياه است. به اين جهت، وحدت مملكت سعودى نعمتى براى مردم حجاز شده؛ زيرا به واسطه نفت احساء و قطيف آنها كارمندان دولت ثروتمندى شده اند و كارها نيز در دست آنهاست نه نجدى ها.

در قصر او همانطورى كه مدرسه هست، مسجد هم هست و روزى پنج مرتبه اذان مى گويند و نماز مى گزارند. اذانى كه در قصر اقامتِ ما به گوش مى رسيد، بسيار بدصدا بود و بدون اينكه قصد اهانت داشته باشم آن صدا به يادم آورد كه در مبارزه عرب ها و ايرانى ها، هميشه ايرانى ها به عرب ها كلاغ مى گفتند و از آنجا حدس زدم

ص: 156

كه از جهت آواز آنها بوده است.

چون نامى از مدرسه قصر بردم، بايد آن را تمام كنم. اول ورود ما شاگردى با صداى شيرين و طبق تجويد به طرز مصرى ها قرآن خواند. بعد ديدن كلاس ها شروع شد، بعد بچه هاى كوچك يك نمايش ورزشى دادند كه بسيار جالب بود.

تمام شاگردان از خاندان سلطنتى بودند و للَّه الحمد خاندان سلطنتى اين قدر اولاد دارند كه بتوانند چند مدرسه را پر كنند؛ زيرا خود ملك سعود 52 پسر دارد و دخترانش بيش از اين هستند و عجب اين است كه هيچ كس حساب آنها را از روى يقين نمى دانست، هر كسى چيزى مى گفت. يكى از پسرهاى او در مدرسه به من اين رقم را داد ولى گفت كه من هم يقين ندارم گمان مى كنم همين قدر باشند.

رياض يك شهر قديمى است و شايد اگر آن را ده بزرگى بگوييم، مناسب تر از شهر است. ولى خيابان هاى آسفالته خوبى دارد و ملك سعود يك نقشه پنج ساله دارد كه رياض را يكى از بهترين شهرهاى خاورميانه كند.

اما اطراف رياض غير از بيابان بى انتها هيچ نيست. در تمام مدتى كه ما پرواز مى كرديم، از روى بيابان هاى خشك وحشتناك مى گذشتيم و من به يكى از رفقا گفتم كه اگر اينجا را به دست آلمان ها بدهند، در ده سال مى توانند آن را آباد كنند.

بين رياض و حجاز

از رياض با طياره به جده رفتيم. در فرودگاه، اعيان شهر به استقبال آمده بودند.

يك شب در جده مانديم و فردا با لباس احرام به مكه مشرّف شديم. جاده بسيار صاف و آسفالت بود، همه لبّيك مى گفتيم.

به شعاب مكه كه رسيديم، رعشه اى سرتاپاى مرا گرفت. براى اينكه فكر كردم كه حضرت رسول وقتى از دست قوم خود آزار مى ديد به اينجا پناه مى آورد و هر جا را فكر مى كردم كه اينجا قدم گذاشته، مى خواستم از اتومبيل پياده شوم و ببوسم و به ياد اين شعر سعدى مى افتادم:

به اميد آنكه جايى قدمى نهاده باشى همه خاك هاى شيراز به ديدگاه بِرُفتم

با اين حالِ خشوع وارد مكه شديم.

مكه شهر قشنگى است. خانه هاى بسيار خوب دارد و من وقتى مدينه را ديدم و آن

ص: 157

دو را با هم مقايسه كردم، تعجب كردم كه عرب ها چرا به مدينه شهر، و به مكه ده گفته اند، شايد در آن زمان آن طور بوده است.

تا وارد حرم شديم، ديدنِ كعبه سرتاپاى مرا لرزاند. اين همان بناى عظيمى است كه هر سال متجاوز از يك كرور مردم به طواف آن مى آيند! در اينجاست كه شاه و گدا يكى است! همه با خشوع و خضوع ايستاده اند و كبر و بزرگى را فراموش ساخته اند. ما همه برهنه بوديم و يك قطيفه به خود پيچيده بوديم. شاه هم مثل ما بود.

در اينجا بود كه «جبلة بن الأيهم» پادشاه «بنى غسان» به يك عربِ فرارى كشيده زد و «عمر» حكم كرد كه عرب كشيده را به او پس بزند. در اينجا بود كه «هشام بن عبدالملك» خواست طواف كند و «امام زين العابدين» به صورت يك عرب بيابانى از او جلو افتاد و افسران هشام خواستند او را مانع شوند و او گفت اين خانه خداست و همه در آن يكسانند و هر كس خواست در آن كبر و غرور كند، جز عذاب دوزخ نصيبى نخواهد برد و چون هشام از هويّت او پرسيد «فرزدق» آن قصيده معروف خود را ساخت كه از شاهكارهاى شعر و ادب است و جامى در نهايت فصاحت آن را ترجمه كرده است. (1) و

1. سالى در موسم حج امام زين العابدين عليه السلام به قصد گزاردن مناسك حج، گِرد خانه خدا طواف مى كرد، چون به حجرالأسود رسيد كه آن را استلام كند، حج گزاران به احترام امام عليه السلام كنار رفتند و راه برايش گشودند.

عمل تكريم آميز مردم، هشام بن عبدالملك اموى را، كه ناظر جريان بود، متغيّر ساخت و در شناختن امام عليه السلام تجاهل ورزيد و از يكى پرسيد كه اين كيست؟ تجاهل خليفه زاده كوردل، بر فرزدق، شاعر نامور عرب (متوفاى 110 هجرى) سخت ناگوار آمد و او را به سرودن قصيده اى غرّا در معرفى و منقبت امام عليه السلام برانگيخت كه يكى از ابيات معروفش اين است:

هَذَا الَّذي تَعرِفُ البطحاء وطأته والبيت يعرفه و الحلّ والحرم

پس از گذشت هشت قرن، مولانا عبدالرحمان جامى، شاعر نامدار (متوفاى 898 هجرى) آن قصيده را بدين گونه به رشته نظم كشيده است:

پور عبدالملك به نام هشام در حرم بود با اهالى شام

مى زد اندر طواف كعبه قدم ليكن از ازدحام اهل حرم

استلام حجر ندادش دست بهر نظاره گوشه اى بنشست

ناگهان نخبه نبىّ، ولى زين عباد، بن حسين على

در كساى بها و حله نور در حريم حرم فكند عبور

هر طرف مى گذشت بهرِ طواف در صف خلق مى فتاد شكاف

زد قدم بهر استلام حجر گشت خالى ز خلق راه و گذر

شامئى كرد از هشام سؤال كيست اين با چنين جمال و جلال

از جهالت در آن تعلّل كرد وز شناسائيش تجاهل كرد

گفت: نشناسمش ندانم كيست مدنى يا يمانى و يا مكى است

بوفراس آن سخنور نادر بود در جمع شاميان حاضر

گفت: من مى شناسمش نيكو وز چه پرسى؟ به سوى من كن رو

آن كس است اينكه مكه و بطحا زمزم و بوقبيس و خَيف و منا

حرم و حِلّ و بيت و ركن و حطيم ناودان و مقام ابراهيم

مروه، سعى و صفا، حجر، عرفات طيبه كوفه، كربلا و فرات

هر يك آمد به قدر او عارف بر علوّ مقام او واقف

قرّةالعين سيد الشهداست غنچه شاخ دوحه زهراست

ميوه باغ احمد مختار لاله باغ حيدر كرار

چون كند جاى در ميان قريش رود از فخر بر زبان قريش

كه بدين سرور ستوده شِيم به نهايت رسيد فضل و كرم

ذروه عزّت است منزل او حامل دولت است محمل او

از چنين عزّ و دولت ظاهر هم عرب هم عجم بود قاصر

جد او را به مسند تمكين خاتم الانبياء است نقش نگين

لايح از روى او فروغ هدى فايح از خوى او شميم وفا

طلعتش آفتاب روزافروز روشنايى فزاى و ظلمت سوز

جدّ او مصدر هدايت حق از چنان مصدرى شده مشتق

از حيا نايدش پسنديده كه گشايد بروى كس ديده

خلق ازو نيز ديده خوابانند كز مهابت نگاه نتوانند

نيست بى سبقت تبسم او خلق را طاقت تكلم او

در عرب در عجم بود مشهور گو مدانش مغفلى مغرور

همه عالم گرفت پرتو خور گر ضريرى نديد از او چه ضرر

شد بلند آفتاب بر افلاك بوم اگر زان نيافت بهره چه باك

بر نكوسيرتان و بدكاران دست او ابر موهبت باران

فيض آن ابر بر همه عالم گر بريزد نمى نگردد كم

هست از آن معشر بلند آيين كه گذشته ز اوج عليين

حب ايشان دليل صدق و وفاق بغض ايشان نشان كفر و نفاق

گر شمارند اهل تقوى را طالبانِ رضاى مولا را

اندر آن قوم مقتدى باشند واندر آن خيل پيشوا باشند

گر بپرسد ز آسمان بالفرض سائلى؛ من خيار اهل الأرض؟

در اينجا بود كه هارون الرشيد خواست امام موسى كاظم را دست بيندازد و او طورى حق او را داد كه ممرّ دهور آن را حفظ كرده است. من قصد داشتم كه وقتى به كعبه رسيدم، مقاله مفصلى راجع به آن بنويسم. اما عظمت و هيبت كعبه طورى مرا گرفته كه زبانم را لال ساخته است. و چه خوب مى گويد سعدى كه:

چو بلبل روى گل بيند زبانش در حديث آيد مرادر رويت از حيرت فروبسته است گويايى

مطابق سنت طواف كرديم، مطوّف ما كه كلمات را توى دهان ما مى گذاشت از جمله چيزهايى كه به ما ياد مى داد اين بود «الْحَمْدُ للَّهِ الَّذِي جَعَلَ مُحَمَّداً نَبِيّاً وَ عَلِيّاً اماماً وَ وَصِيّاً».

من خيال مى كردم كه او شيعه است و مخصوصاً براى خاطر شاه و اتباع ايشان او را گذاشته اند ولى بعد فهميدم سنى است و چون خود را مطوّف شيعه مى داند، مطابق مذهب ايشان به ايشان تلقين مى كند.

بعد از طواف اول، به سعى بين صفا و مروه پرداختيم، در آنجا بايد مقدارى راه

به زبان كواكب و انجم هيچ لفظى نيايد إلّا «هم»

هُم غيوث الندى إذا وهبوا هم ليوث الثرى إذا نهبوا

ذكرشان سابق است در افواه بر همه خلق بعد ذكراللَّه

سر هر نامه را رواج افزاى نام آن هاست بعد نام خداى

ختم هر نظم و نثر را الحق باشد از يمن نامشان رونق

دويد، صدرالاشراف وسيدحسن تقى زاده (2) چون پير بودند در تخت روان و سه چرخه قرار دادند و دور را حاملين آنها مى زدند. در دو طرف خيابان، مردم انبوهى نشسته بودند و هر دور كه «سعى» اعلى حضرت همايونى به پايان مى رسيد، دست مى زدند.

بعد از سعى «تقصير» كرديم. يعنى موهاى سر ما را كوتاه كردند ولى عمل آنها به فرماليته بيشتر شباهت داشت تا به يك عمل واقعى كه منظور شارع مقدس بوده است، زيرا شارع مقدس در درجه اول تراشيدن سر قرار داده و ضمناً كوتاه ساختن مو را هم جايز دانسته و آنها قدر بسيار مختصرى از موى ما را قيچى كردند. (3) باز طواف كرديم و در مقام ابراهيم دو ركعت نماز گزارديم و تا فراموش نكرده ام بايدبگويم كه نماز را در طواف اول گزارديم.

بعد از عمره، اعلى حضرت و اكثر ملتزمين ركاب به جده برگشتند. من و دو سه نفر باقى مانديم كه يك طواف ديگر بكنيم و

ص: 158

ص: 159

ص: 160

ص: 161

نماز شام و خفتن را در جلو خانه خدا و حرم مطهر بگزاريم. چيزى كه نبايد نگفته بگذارم اين است كه اهل مكه برخلاف مردمى كه در زيارتگاه ها اقامت دارند، مردم مهربان بلندنظرى هستند.

ما شب را به جده برگشتيم و در ميهمانخانه آنجا كه بسيار خوب و پاكيزه و پر از راحتى بود، به طورى كه از هيچ يك از ميهمانخانه هاى اروپا كمتر نبود، گذرانديم و فردا صبح به طرف مدينه منوره با اتومبيل حركت كرديم. جاده بسيار خوب و هموار و آسفالته بود. واقعاً دولت عربستان سعودى در اين مدت كوتاهى كه مبدأ آن را بايد پيدايش و فروش نفت گذاشت، بسيار كار كرده است.

دو طرف خيابان مردم انبوهى نشسته بودند و هر دور كه «سعى» اعلى حضرت همايونى به پايان مى رسيد، دست مى زدند!

خدا مى داند كه در بين راه مكه و مدينه ما چه فكر مى كرديم. تمام فكر ايام بعثت، فشارى كه قريش بر او، آن شبى كه به غار «حِراء» فرار كردند. مصايبى كه بر او وارد آوردند، استهزا و مسخره ها، سنگ پرانى ها، تهمت جنون و همه چيز را به خاطر مى آورديم و فكر مى كردم كه چگونه خدا به وعده خود وفا كرد كه هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ. (1) فكر مى كردم كه امروزاين سرزمين و سرزمين هاى پهناور، از آن اوست. همه به نام او اذان مى گويند و طبق دستور او نماز مى گزارند.

چند روز در مدينه مانديم. در آنجا نيز پادشاه قصر عظيمى داشت كه در آن از ما پذيرايى كردند. چيزى كه من از عرب ها خوشم آمد اين بود كه اقرار داشتند كه خودشان نمى دانند و براى همه چيز متخصص آورده بودند و در همان قصر براى پذيرايى از هتل استمداد جسته بودند و تمام خدمت ما را كارمندان هتل با سرويس خود مى كردند و به اين جهت در هيچ جا كوچكترين نقصى در پذيرايى نبود.

چند وقت در مسجد رسول نماز گزارديم. ملك سعود مسجد را بسيار وسعت داده و باشكوه ساخته؛ به طورى كه با قطع و يقين مى توان گفت كه امروز بزرگ ترين مسجد در روى زمين، مسجد حضرت رسول

ص: 162

در مدينه است.

قبر حضرت خيرالمرسلين را زيارت كرديم و ما از بركت وجود اعلى حضرت به دو توفيق موفق گشتيم كه جز براى سلاطين بزرگ عثمانى ميسّر نشده و آن اين بود كه هم درِ كعبه را به روى ما باز كردند و با نردبان طلا به درون كعبه رفتيم و هم در مدينه، ضريح حضرت رسول اكرم را به روى ما گشودند و ما وارد شديم و بعضى از رفقاى ما به قدرى از اين امر شاد شدند كه از فرط شادى گريه كردند.

موقع مراجعت، من به قدرى متأثر شدم كه بى اختيار به گريه افتادم و تا مسافتى پشت سر خود نگاه مى كردم و مى گفتم: الوداع يا رسول اللَّه.

از مدينه باز با طيّاره به رياض برگشتيم.

در رياض دو جلسه بسيار انترسان داشتيم؛ يكى در سفر اول بود كه به مناسبتِ ورود شاه، سواران و نظاميان رژه رفتند و رقص دسته جمعى كردند كه وليعهد و ملك سعود نيز در آن شركت كردند.

در صحراى وسيعى چادر زده بودند و صندلى گذاشته بودند، البته چادرهاى زياد و صندلى هاى زيادى. اعلى حضرتين پهلوى هم نشسته بودند و ما نيز به ترتيب پهلوى هم نشسته بوديم. من مطابق معمول دير آمدم و صندلى ها را گرفته بودند. وقتى من رسيدم، عربى به عرب ديگر فرياد زد كه برخيز تا بيگانه بنشيند، او خيال مى كرد كه من عربى نمى دانم، عبارت او كه از خيرخواهى محض بود هم به من برخورد و هم مرا به خنده انداخت.

جماعت زيادى از بالا مى آمدند و با شمشيرهاى آخته مى رقصيدند و آواز مى خواندند. از دور، ما فقط صدايى مى شنيديم و چون نزديك رسيدند، ديدم مى گويند خوش آمدى اى ميهمان بزرگ!

بين شاه و ملك، يك ميز دستى كوچكى بود. ملك سعود آن را برداشت و كنار گذاشت؛ يعنى ما يكى شديم و بين ما ديگر هيچ حايلى نيست.

جماعت كم كم به ما نزديك شدند تا برابر شاه و ملك سعود رسيدند. وليعهد از ميان جمعيت سوا شد و شمشير خود را به ملك سعود تعارف و او را به شركت در رقص دعوت كرد. ملك سعود نيز برخاست و شمشير را گرفت و وارد جمعيت شد و با آنها در تمام كارهايشان شركت كرد.

اين منظره طورى رفقاى ما را گرفت كه تمام عقايدشان درباره عرب ها تغيير كرد و

ص: 163

مى گفتند مردمى كه تا اين حد مساوات و برادرى و برابرى دارند، قادرند كه همه كار بكنند.

يك منظره بعد از برگشتن و در شب يا شب هاى آخر بود، درست يادم نيست، ملك سعود، بعد از شام يك شب نشينى ترتيب داد كه در آن يك حقه باز تردستِ مصرى، شيرين كارى مى كرد.

من تردستى زياد ديده ام. در همين تهران يك تردستى بود كه هنوز كارهاى او ورد زبان است و غير از او نيز كسانى بودند كه كارهاى عجيب مى كردند. در انگليس، در پاريس، در هند، تردستان شيرين كارى ديده ام، ولى هيچ كدام را به جامعيت او نديدم. كارهاى عجيبى مى كرد كه آدم از ديدن هريك از آنها از خنده روده بر مى شد.

از جمله آنها كه يادم مانده، يكى اين بود كه يك جوجه توى جيب خود گذاشت و بعد دست توى جيبش كرد و ديد نيست، گفت جوجه ام را ربوده اند. او توى حياط پايين بود و ما توى ايوان بزرگ بالكن مانندى نشسته بوديم. از پايين بالا آمد و به آقاى حسن اكبر گفت كار تو است. رنگ حسن اكبر از خجلت سرخ شد ولى حقه باز جلو آمد و به اكبر گفت جيبت را بگرد، حتماً جوجه مرا تو برده اى. اكبر دست توى جيب كرد و جوجه را بيرون آورد. آن وقت از شاه تا رعيت هر كه بود نتوانستند از خنده خوددارى كنند. اكبر خوب خود را نگه داشت و هيچ دست پاچه نشد، حقه باز را از حركت او خوش آمد و دست او را گرفت و پايين برد كه كارهاى ديگرى توسط او انجام دهد. چون نام حسن اكبر به ميان آمد، از يك چيز خنده دار ديگرى نبايد نگفته بگذريم. وقتى در ركاب شاه حركت مى كرديم، هر جا مى رفتيم عكس مى گرفتند. بعضى از رجال اصرارى داشتند كه موقع عكس، خود را به شاه بچسبانند كه عكسشان با ايشان بيفتد، من هيچ وقت اين بزرگى مصنوعى را نخواستم و هر وقت نوبت عكس مى رسيد، من كنار مى رفتم و جا را براى يك مشتهى ديگر، خالى مى گذاشتم. به اين جهت در هيچ جا عكس من با اعلى حضرت همايونى نيفتاده جز در مسجدالحرام در مقام ابراهيم كه ايستاده ايم و نماز مى گزاريم و آن وقت ديگر داوطلبان يا بهتر بگويم جاه طلبان آزاد نبودند كه بروند و خود را جلو رفقا بگيرند تا تنها عكس ايشان بيفتد، در آنجا به طور طبيعى عكس من پشت سر شاه افتاده و من متوجه نشده بودم تا آن را در مجله شهربانى ديدم.

ص: 164

ص: 165

است. (1) از نابى كتاب هايى هم با عناوين «فتح نامه كمانى چه»، «سورنامه»، و «ديوان شعر» برجاى مانده است. نابى ديوان فارسى هم دارد.

«تحفة الحرمين» سفرنامه اى ارزشمند بلكه اثرى ادبى است و به همين دليل، به عنوان يك سياحتنامه ادبى شناخته شده كه تعداد زيادى ابيات فارسى به ويژه از كتاب «فتوح الحرمين» محيى لارى (م 933) در آن به كار رفته است.

نابى، شاعرى بود كه بيشتر شعر حِكَمى مى سرود و در اين زمينه شاعرى طراز اول به شمار مى آمد. طبعا چنين شخصى، وقتى سياحتنامه بنويسد، بايد در انتظار يك اثر ادبى جالب باشد.

نابى خود سخت شيفته اين سفر روحانى و معنوى شده و در شعرى مى گويد:

هزار حيف و هزاران دريغ و صد افسوس كه آندا الْمايا مصروف عمر بى ناموس

ولى نعمت نابى در دربار عثمانى، يك پاشاى صاحبِ نفوذ با نام مصاحب مصطفى پاشا، از پاشاهاى معروف عثمانى بود. وى از او اجازه سفر گرفت و در همان حال يك قصيده عالى همراه با نقاشى برخى از آثار حرمين به سلطان محمد چهارم عثمانى تقديم كرد.

سفر نابى يك سال (80- 1079) به درازا كشيد. آن زمان نابى 37 سال داشت و حركتش را از استانبول آغاز كرد. نخستين منازل در نزديكى استانبول، شهرهاى قارتال، ازنيق، و اسكى شهر بود. او سپس به سيد غازى رفته و سپس عازم آق شهر شد. وى در اين شهرها قبور بسيارى از مشايخ صوفيه و شعرا؛ از جمله نعمت اللَّه نخجوانى، مولانا جلال الدين رومى، سلطان ولد، صدرالدين قونوى و شمارى ديگر را زيارت كرد.

ص: 166

نابى در مرحله بعد به ارَگْلى رفته در آنجا قبر شهاب الدين سهروردى (مقتول به سال 1191) را زيارت كرد. سپس عازم انطاكيه شده قبر حبيب نجار را كه به گفته انطاكى ها پيغمبر بوده، را زيارت نمود. سپس عازم حلب گرديده، در آنجا قبر زكرياى پيامبر را زيارت كرد. وى به سمت فرات آمده با قايق از آن عبور كرده به شهر عُرْفه رفت كه در آن زمان به آن روحاء گفته مى شد. او در آنجا مقام ابراهيم را زيارت كرد. اين منطقه زادگاه خود او هم بود و ضمن يك توقف پنجاه روزه، با خويشان و آشنايان خود ديدار كرد. وى با گذر از فرات به حلب برگشت، اما به دليل ترس از راهزنان، به انطاكيه مراجعت كرد و دوباره به حلب آمد. در شهر حما از ديدن يك آسياب آبى سخت حيرت كرد. در مسير حمص قبر منسوب به بايزيد بسطامى (م 874) را زيارت كرد. (1) در حمص بر سر قبر خالدبن وليد و قبور منسوب به عبداللَّه بن مسعود، عبداللَّه بن جعفر طيار، عبداللَّه بن عمر، عبدالرحمان بن عوف، ابوموسى اشعرى، وحشى قاتل حمزه، و كعب الأحبار رفت. در آن زمان قرآنى در شهر حمص بود كه گفته مى شد همان قرآنى است كه عثمان در حالى كه مشغول خواندن آن بود، كشته شد و خونش روى آن ريخت. نابى به وصف اين قرآن پرداخته است. او سپس عازم شام گرديد.

گرچه از زمان رفتنش به شام ما را آگاه نمى كند، اما هرچه بوده با ديدن شام سخت شگفت زده شده و مى نويسد:

«تا چه اندازه آناتولى و دمشق به يكديگر مانندگى دارند!»

وى كاروان دولتى را ترك مى كند و از شام عازم قاهره شده، آنگاه به قدس مى رود، اما در قدس فقط سه روز مى ماند و با اين حال، فصل قابل توجهى از كتابش را به اين شهر اختصاص مى دهد. دليل كم ماندن وى در قدس آن بود كه زودتر به قاهره رفته همراه كاروان دولتى به دمشق برود. وى در قاهره يكايك مساجد سلطانى را وصف مى كند. او در سال 1678/ 1079 از قاهره حركت مى كند و از آنجا كه همراه كاروان دولتى بوده، به وصف آداب و عادات و رسوم كاروانيان مى پردازد. كاروان براى مُحْرم شدن به رابغ رفته و از آنجا عازم مكه مى شود. او در مكه هم از تك تك اماكن

ص: 167

مقدسه سخن گفته و گزارش آنها را نوشته است. نابى بيست روز در مكه مى ماند و سپس همراه كاروان شام عازم مدينه مى شود.

وى در آنجا هم به وصف اشياى موجود در حرم نبوى پرداخته، از قنديلهاى حرم كه اسباب روشنايى آنجا هستند سخن مى گويد.

متنى هم در باره گنبد خضرا مى نويسد و اين اشعارِ محيىِ لارى را نقل مى كند:

گنبد خضراست چه مى پرسيش عرشِ بدان پايه شده كرسيش

نور تجلى است از او تا سماست نور كجا آتش موسى كجاست

بر سر هر كنگره اش تا فلك جاى گرفته است ملك بر ملك

بيشترِ تلاش وى ارائه يك متن ادبى است. بدين رو مى بايست به سختى اطلاعات و داده هاى تاريخى را از آن متن به دست آورد. نابى شرحى از حجره پيامبر و قبر ابوبكر و عمر و سپس قبر فاطمه زهرا عليها السلام دارد. همچنين گزارشى از بقيع به دست داده است. وى در بقيع از خاك پاك آسمانى آن سخن مى گويد و از جمله از مزار ازواج النبى صلى الله عليه و آله، قبر ابراهيم فرزند پيامبر صلى الله عليه و آله قبر عباس و «چهار گوهر معدن ولايت و چهار قنديل تاك امانت؛ يعنى امام حسن بن على المرتضى و امام زين العابدين و امام محمد باقر و امام جعفر صادق- رضى اللَّه عنهم- انجمن گير خلوت سراى خلد». قبه عقيل بن ابى طالب، مالك، نافع، فاطمه بنت اسد مادر شير خدا، قبر خواجه محمد پارسا- رييس فرقه نقشبنديه- (كه لوحى از سنگ رخام داشته) از جاى هاى ديگرى است كه از آن ياد كرده. وى همچنين از قبه عثمان در انتهاى بقيع خبر مى دهد. نابى طبق مرسوم روز پنجشنبه را مانند ساير حجاج به زيارت قبر حمزه سيد الشهدا رفته و آنجا را وصف كرده است. وصفى هم از مسجد قبا و قبلتين به دست داده كه در متن فارسى شده آن نيامده است. وى در پايان كتابش يك متن ادبى به مناسبت وداع با مدينه آورده كه در متن فارسى هم منعكس شده است. براى بازگشت، جز چند سطر چيزى ننوشته و فقط اشاره دارد كه كاروان حجاج به سرعت مسير را از مدينه به شام بازگشت.

نسخه هاى فراوانى از تحفةالحرمين در كتابخانه هاى مختلف جهان و عمدتاً در كتابخانه سليمانيه در استانبول برجاى مانده است.

نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه ملك

ص: 168

(ش 3744) موجود است كه به سال 1090 تحرير شده و از كهن ترين نسخه هاى كتاب مى باشد كه در زمان حيات مؤلف كتابت شده است.

مَندِرس جوشقون متن تصحيح شده «تحفةالحرمين» را با مقابله نسخه هاى متعدد، با مشخصات زير به چاپ رسانده است:

Osmanli Hac Seyahatnameleri Manzum ve Mensur

(آنكارا، وزارت فرهنگ، 2002)

ترجمه رافع از تحفة الحرمين

آنچه ما در اينجا ارائه كرده ايم، متن ترجمه گونه اى است از تحفةالحرمين نابى.

طبعاً در متن ما مقدمات سفر نابى كه حركت از استانبول تا مدينه بوده، نيامده و مطالب اين متن از زيارت مولدالنبى آغاز شده، شرحى از اماكن مكه و سپس مدينه در آن آمده است. بنابراين، مقدمه دو صفحه اى آن، مطالبى است كه مترجم بر آن افزوده است.

همان طور كه دو صفحه پايانى رساله چنين است.

همان گونه كه گذشت اصل سفرنامه به تركى است، اما كلمات و تركيبات فارسى فراوانى در آن به كار رفته و فهرست آن به طور كامل فارسى است. براى نمونه عناوين بخش اخير آن چنين است:

ذكر اوصاف مولد نبوى صلى الله عليه و آله

بيان وصف سراى خديجه كبرى عليها السلام

ذكر وصف كوه نورِ سربلند

ذكر وصف كوه ثورِ جان فزا

ذكر دم هجر و طواف وداع

نمايان گشتن شهر مدينه

رسيدن ز صحرا به باب السلام

عزم زيارت به بقيع شريف

ذكر وصف شهداى احد است

ذكر وصف مسجد ذو قبلتين

وصف شام پر شرف مسجد قُبا

ذكر روز وداع عالم سوز

رافع، كه مى بايست تخلّص شخصى ايرانى و به احتمال از منطقه ماوراءالنهر باشد، آن متن تركى را به فارسى درآورده است. طبعاً ترجمه آن كار آسانى بوده، اما در اينجا به دليل آنكه تلاش شده است تا متن فارسى هم بسان متن تركى، از نظر ادبى، در سطح بالا و قابل قبولى باشد، بايد اذعان كرد كه كار آسانى نبوده است.

از نسخه فارسى شده اين متن، تنها يك نسخه مى شناسيم كه همراه با اصل

ص: 169

«تحفةالحرمين» در كتابخانه سليمانيه (ارزنجان: 35) موجود است.

بنابراين، در اينجا ما براى نخستين بار شاهد يك سفرنامه تركى در باره حج هستيم كه به فارسى ترجمه شده و به لحاظ نثر، كاملًا ادبى است. (1) البته علاوه بر ترجمه، مترجم، مطالب را مختصر نيز كرده و عباراتى را حذف كرده است. به علاوه، در چند مورد جابجايى نيز در مطالب ديده مى شود.

در اين كتاب حتى برخى از اشعار تركى هم به شعر فارسى درآمده است؛ گرچه بيشتر اشعار موجود در اصل كتاب تحفة الحرمين برگرفته از «فتوح الحرمين» لارى است و مترجم كه همان رافع باشد، عيناً آن اشعار را در اينجا درج كرده است. آگاهيم كه اشعار فتوح الحرمين، در نسخه ها، اختلافات چندى دارد كه در اينجا نيز همان اختلافات ديده شده و حتى مقايسه ميان نسخه تركى ما با متن ترجمه شده، باز تفاوت هايى در اين اشعار با يكديگر دارد كه اهم آنها را يادآور شده ايم.

در باره اين پرسش كه رافع كيست؟ هيچ پاسخى نداريم، اما مطمئن هستيم كه فردى متعلق به نواحى ماوراءالنهر بوده است. شاهد آن دو صفحه پايانى كتاب است كه پس از اتمام ترجمه كار نابى، مؤلف اشاره به آمدنش به خراسان، زيارت مشهد على بن موسى الرضا و رفتن به سمت بخارا دارد. وى سنى است و گويا با ترس از ميان شيعيان اين نواحى عبور كرده است.

اينكه وى در چه دوره اى بوده، از آن توضيحات به دست نيامد. وى اشاره به پادشاه يا اميرى دارد و با عظمت از وى ياد مى كند، همچنين به ناامنى آن منطقه و اجبار خود در توقف كوتاه سخن مى گويد، اما اينكه اينها مربوط به چه دوره اى است، دست كم بر بنده معلوم نشد. تنها نامى از انوشه خان در ميان است كه بايد با تحقيق بيشتر آن را دنبال كرد.

ما براى تصحيح اين متن، نخست اصل نسخه فارسى شده را از كتابخانه سليمانيه به دست آورديم. از نسخه تركى تحفةالحرمين را نيز كه متعلق به كتابخانه ملك بود، با

ص: 170

همكارى دوستان بخش فيلمتك كتابخانه آستان قدس رضوى عليه السلام تصويرى گرفتيم.

علاوه، نسخه چاپى تحفةالحرمين را با تصحيح آقاى مندرس جوشقون كه با لاتين چاپ شده، به دست آورده و با تطبيق آنها، تا آنجا كه ممكن بود، متن زير را آماده كرديم.

هركجا در پاورقى اشاره به «متن تركى» كرده ايم، مقصود همان نسخه كتابخانه ملك است.

مع الأسف نسخه فارسى، بسيار بد خط بوده و برخى از كلمات، براى بنده، غيرقابل خواندن بود. بسيارى از اين موارد با تطبيق بر متن تركى روشن شد، اما برخى قسمت ها از جمله در مقدمه و در دو صفحه انتهايى آن، ربطى به متن تركى هم نداشت. هرآنچه براى بنده لايقرأ بوده و شمارى از آنها به يمن همراهى و بازخوانى دوست دانشمندم جناب جويا جهانبخش خوانده شد. اين بازخوانى سبب اصلاحات ديگرى هم در اين متن شد كه بايد در اينجا از حضرتش سپاسگزارى كنم. با اينها مواردى ماند كه به صورت حدسى خوانده شده و در پاورقى به حدسى بودن آن اشاره شده است.

كاتب نسخه فارسى، در پايان خود را محمد صادق ناميده و كتابت آن را در تاريخ 22 جمادى الاولى سال 1166 ياد كرده است.

بسم اللّه الرحمن الرحيم

گفتم كه ز غصّه مشكلى بنويسم وز درد فراق حاصلى بنويسم

كو دل كه بدان حال دلى شرح دهم كو دست كزان درد دلى بنويسم

آغاز سخن كردگار بى چون و پروردگار كُنْ فَيَكون، جلّ جناب جلاله عن الاحاطة بكماله كه مخترع جواهر عناصر عالم و مطّلع سرائر بنى آدم است، آفتاب عزّ و جلال و سائر فضل و إفضال، آن خلاصه إنس و جان، مخدومى و مخدوم عالميان، مختّم حكم بليغ ... ما هذا بَشَراً إِنْ هذا إِلَّا مَلَكٌ كَرِيمٌ ... (1)

، مقوّم تقويم لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ ... (2)

، المختصّ بمزيد النّعماء، متكفّل مصالح الدّين و الدّنيا، عزّته شمسيّة الشّعاع و همّته فلكيّة الارتفاع، خلّد اللَّه ظِلالَ رأفته و محبّته و أبّد آثار ولايته و كرامته را بر رؤوس محبان و هامه عامّه عالميان مبسوط داراد، راقم عريضة الاخلاص كه صحيفه اعتقاد به طغراى ... وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ (3)

ص: 171

موشّح (1) است، همگى همّت و تمامى نهمت بر ادعيه دوام عمر و دولت آن حضرت هدايت پناهى مصروف دارد [و] مراسم خدماتِ اخلاص شعار مرقوم به رُقُوم خلوص نيّت و لوازم دعوات مسكنت آثار مرسوم به رسوم صفاى طويّت مرفوع مى دارد، و همواره از ايزد متعال، جلب صفات كمال عن النّقصان و الزّوال به نياز و افتقار و مسكنت و انكسار در مى خواهد تا هر كه در شاهراه متابعتش چون فرزين كج رود، در فيلبند حوادث از اسب مراد پياده گشته، و رخ بر بساط مذلّت نهاده، بازوى دولتش مات شده، جان در طرح محنت و طرز مشقّت دهد. قادر ذى الجلال شاهد حال است كه با وجود عدم دولت خدمتِ فيضْ موهبت، خيال جلال حميده در ديده ثابت است و در سينه راسخ است. بيت:

دل به دلبر در وصال و ديده محروم از جمال جان به جانان همنشين وتن به هجران در گرو

مأمول از عنايت بى غايت مُهَيْمن خلّاق آنكه از مَكْمَنِ عالمِ غيب و مخزنِ كرامت لاريب، لطيفه اى سازد كه شرف التجاء سُدّه والا در ضمن او مستفاد گرديده، اين مطلب عالى و اين مقصد متعالى از مشرق ظهور طلوع نمود، ساحت محبّت مساحت دل مشتاقان را از ظلمت مفارقت و كدورت مهاجرت منوّر و مصفّا سازد، و دعوات نامياتى كه وِرد زبان مجاوِران بُقعه لاهوت و تسليمات سامياتى كه تُحفه مسافران برّ و بحر

ص: 172

ناسُوتى است، به عدد ثوابت و سياره، هديه عَتبه عَليّه عالى جناب عالى مجلس شريف و تُحفه سُده سَنيّه متعالى محفل مُنيف مخدومى قبله گاهى هدايت پناهى مى سازد، و عريضه محبّت مستهامى كه سررشته حالش پيچيده انگشت تفرقه روزگار است و مجموعه احوالش مرقوم رقم حوادث ليل و نهار، معروض نظر كيميا أثر مرشد أنام و مُقتداى خاص و عام مى دارد كه «بر» (1) فقير سرگردان و مسكين بى سر و سامان، حقيرترين وزآت (2) و صغيرترين موجودات است، روزگار مديد و عهد بعيد خود را در مَقَر «السفر قطعة من السَقَر» انداخته و مسكن استراحت وطن پرداخته، باعث زيارت بيت اللّه و چهره سايى روضه رسول اللّه را ساخته، گاه در بيابان هائل، صِيد قطّاع طريق، و گاه در درياى بى ساحل، غريقِ بحر عميق گشته، آخر به دستيارى عنايت أَزَلى مُكرراً واصل به مرام كه طواف بيت الحرام و چهره سايى عتبه رفيعه فلك فرساى سيّد انام است، گرديد.

واقعا اگر آفتاب عالمتاب عنايت أَزَلى، ضيابخش قبول نمى شد، اين بنده فقير پابسته جرم و تقصير را روى ساييدن به آن آستان عظيم الشّان سُمُوّ المكان متصوّر نبود.

نظم:

اين بُوَد از فرط عطا و كرم كو چو منى بار دهد در حرم

داد مرا در حرم خود مقام كرد مرا طايف بيت الحرام

اين حرم محترم كبرياست مَخْزن آمرزش خاص خداست (3)

چون بعد از فراغت مناسك حج، زيارت مولِد ماحَصَل مزرعه كاينات- عليه أفضل الصّلوات و أكْمل التّحيّات- كه وجود عرش آساشان خرامان سامه (4) امكان شده است كه خانه ملائك خَدَمى است در گوشه محلّه سوق الليل.

نظم:

نكهت جنّت دمد از سوق ليل خاك كش كوچه آن گل به ذيل

سر زده (5) خورشيد جهانتاب ازو روضه جنّت شده در تاب ازو

بر سر آن كوى چه سان پا نهم بى أدبست آن كه نهد ديده هم (6)

و زيارت حَرَمسراى حضرت خديجه كبرى- رضى اللّه عنها- و حُجره مطهّره گوشواره بناگوش سيّدالورى، حضرت فاطمه زهرا]« [. (7) نظم:

بام و درش يك به يك از هم جدا بارد ازو رحمت خاص خدا

مشترى و زهره و شمس و قمر بوده قرانشان همه با يكدگر (8)

و مولِد ذات پسنديده صفات مبارك حيدر.

نظم:

ص: 173

جاى علىَّ است در آن روضه (1) هم خانه صدّيق به يك دو قدم

و اين مرآت مصفّاى مَجلاى جمال قديم- عليه أفضل التّحيّة و التّسليم- در أثناى گذر ماننده طوطى شكرپاش ثنا شده است كه سنگ مبارك در ديوار آن كوچه، كوكبه بخش انوار و بوسه گاه افواه (2) زوّار شده است.

نظم:

سر به سر آن كوچه نشيب و فراز بوده خرامِش گه آن سرو ناز

و باز خانه همسايه طاق صفا جناب سيّدنا محمّد المصطفى- صلّى اللّه عليه [وآله] وسلّم- [خانه خيزران] (3) در آن خانه (4) سى ونُه نفر ازاصحاب كرام- رضى اللَّه عنهم- پرده نشين خفا بوده اند.

باز (5) در كم از يك فرسخ شرعىِ مكّه مكرمه، جَبَل نور است كه گل گلشن طراز رسالت، هنوز غنچه نشكفته بوده كه نسيم دست روح الأمين در آن مقام مُنْشَرِح الصّدر شد و در ذروه آن غار است كه محلّ تحصيل عبادت و مظهر تشريف رسالت شده است. (6) نظم:

زاويه حضرت مولاست اين مَهْبط انوار تجلّاست اين

طلعت جبريل كه ديده رسول كرده درآن غار به ايشان نزول (7)

و باز در يك فرسخى كعبه معظّمه جبل

ص: 174

ثور است كه قريب به ذروه او غار صدق و صفايى است كه گوهر درج كائنات- عليه أفضل الصّلوات- با يار غار در هنگام هجرت در آن موضع نهفته گرديد با فرمان صانع حكمت نما، عناكبِ (1) رشته باف پرده كش اشتباه شده و يك جفت كبوتر زيبنده سر (2) به رسم مهره باز چرخِ اخْضر، مشعبدانه چند بيضه أنظارْ فريب وضع كرده، چشم بند متجسّسان قريش شده.

نظم:

لعل اگر شد به بدخشان مقيم معتكف او شده درّ يتيم

از صدفش ريخت دُرِ شبچراغ داد جهان را ز كواكب فراغ (3)

الحاصل سر به سر تجلّى زار أنوار خدا و جلوه گاه انبيا و اوليا شده، كى خاك پاك مكه مشرّفه را بيان اوصاف شايستگا (4) بيرون از قدرت قلم، سر قدم بودن اعتذارِ اختصار است. (5) چون مشرّف به اين دولت و مستعدّ به اين سعادت گشت، گفته اصحاب فهم و ذكا و ارباب صدق و صفا را كه سنگ در كان و قطره در عمان (6) تا روزگارى مكث نمى كند، طراوت صفا، مرتب قيمت وبها نمى بايد.؟؟؟

نظم:

چون صدف اندر دل دريا نشست در درونش قطره مرواريد گشت

و تا خاك صعيد پاى در دامن تمكين و قرار نكشد، از قطرات مبصرات افاضت آيات وَأَنزَلْنَا مِنْ الْمُعْصِرَاتِ مَاءً ثَجَّاجاً لِنُخْرِجَ بِهِ حَبّاً وَنَبَاتاً وَجَنَّاتٍ أَلْفَافاً (7)

فايده نبندد، گُل مرادش از دل گِل بر نديد. (8) نظم:

خاك تا ساكن نشد در يك مقام كى رسيدش بهره اى [از] فيض عام

حجّت و برهان خود كرده كلاه مَن قَنع شبع (9) را بر سر نهاده و خرقه إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ (10)

را در بر كرده و كمر اجتهاد و سعى وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى (11)

را

ص: 175

در ميان جان بسته، و به متكاى سَبِّحْ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى (1)

تكيه نموده، نداى ... اقْعُدُوا مَعَ الْقَاعِدِينَ (2)

به گوش هوش شنيده، ملازمة البيوت و «القناعة بقليل من القوت و ذكر الحىّ الّذى لايموت» را در خزينه دل و جان مخزون كرده، از خزينه «الْقَنَاعَةُ كَنْزٌ لَا يَفْنَى» (3) صرف و خرج كرده، با مجاوران و مسبّحان جوامع و صوامع جبروتِ وَ سَبِّحْ بِالْعَشِىِّ وَالْإِبْكَارِ (4)

و مقام ابراهيم را كه وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلّىً (5)

مصلّاى خود كرده، جليس با صادقان ... الصَّادِقِينَ وَالْقَانِتِينَ وَالْمُنْفِقِينَ وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ (6)

انيس گشته، دست در دامن حريم جرم (7) زده، دعاى احبّاء و ثناى اخِلّاء كه از لوازم عادت است بر خود لازم دانسته، سرگردان و سيه پوش، حلقه به گوش مسجود آدميان و حيران، دانه خالِ خاطررُباى خانه يزدان را از فرط محبّت به طريق سنّت، بوسان.

نظم:

نقطه نُه دائره آسمان نقطه صفت است از آن در ميان

سرمه كش چشم غزالان چين داده سياهيش گواهى برين

مهر سليمان كه جهان برگرفت سكّه اش از حلقه اين در گرفت

گر به شرف، مِهر و مَه افسانه اند حلقه به گوش درِ اين خانه اند

دست درين حلقه زند جبرئيل تا شنود بانگ ز ربّ جليل (8)

و در ملتزَم (9) شريف كه مستلزم عفو است، گريان و نالان، و در عَتبه عليّه و سدّه سنيّه، «يا مُفتّح الابواب گويان» و نداى خطاب وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلّىً را به جان شنيده، مغفرت جويان و شُرب مدام

ص: 176

از آب زلال زمزم صفحه سوى (1) عصيان كرده مى گفت «اين كار دولت است كنون تا كه را رسد» كه ناگاه به تقدير الهى و قضاى

آسمانى، نسخه ايّام اقامت به غايت رسيد و رساله أوقات مجاورت به نهايت رسيد، درس هواى مضمون فيضْ مشحون حديث «حبُّ الوَطَنِ مِنَ الإيمان» افتاده، دل در بازار تقدير خريدار متاع دگر شده.

نظم:

دل باز خريدار متاع دگر (2) است رنجيده سر از دستِ صُداع دگر است

[اين طرفه نگر كه صبر در خانه خويش ننشسته هنوز در وداع دگر است] (3)

آثار مقدمات وداع سينه را مطاف غم، و ديده را مانند چشمه زمزم كرد و برفت.

نظم:

خدا كشتى آن جا كه خواهد برد اگر ناخدا جامه بر تن دَرَد

به اين مقدمه خود را تسلّى مى دادم كه در اين مهمانسراى كون و مكان دست ساز ميزبان ايّام شده، كدام مائده سرور (4) وصال است كه عاقبت دست تنها (5) شسته آبِ غمِ

ص: 177

فرقت نباشد، و دراين صهباكده مست انداز جهان بخشيده ساقى روزگار شده، كى كدام جام لبريز صفا باشد كه آخر لب از روى پيمانه خميازه خمار نكشيده باشد؟ نظم:

دم وصله هجوم جيش هجراندن امان اولماز فنا گلزاريدر بونده بهار بى خزان اولماز

و به جاى گريه سرور نخستين روزِ وصال در ديده رَمَدديده خونابه خون و فراق فوّارگى مى نمود، مقدماً به تازيانه شوق به طواف قدوم مسابقت نمود، كى توسن كام آرزو به طواف وداع قدم مى زد، اما چه چاره، اين ناهموارى را بر مراد خويش هموارى بخشيدن به زور بازوىِ قوّتِ بشرى مقدور و ميسّر نمى شود، چون تازيانه تقدير رخشِ كام را در مطاف قدم بر قدم بربايد. (1) نظم:

با خفقان دل و رنج صُداع مى روم اكنون به طواف وداع

خون گرى اى ديده به صد هاى هاى وقت جدائيست از آن خاك پاى (2)

هريك دوره طواف، به طائر شكسته بال دل، حلقه دام مى شد، امّا چه سود، مجاورت، خارج قدرت بود. دامن دامن خونابه هجران ريزان، جهان جهان سوزكشان به مداد اشك و خامه مژگان بر صحيفه مطاف، اين نظم فرقت آميز ترقيم مى يافت.

نظم:

الوداع اى مردمِ چشمِ بصيرت الوداع الوداع اى سنبلِ باغِ حقيقت الوداع

الوداع اى خال مشكينِ جهانتاب ترا (3) مايه داغ دل حوران جنّت الوداع

الوداع اى چرك شوى جامه جرمِ عُصاة گوشه بام تو شد (4) ميزابِ رحمت الوداع

الوداع اى زمزمِ چاهِ زنخدانِ اثرموج بخش سلسبيلِ جنّت تو الوداع

[الوداع] گويان به رجع القهقرى به باب وداع عازم گرديده، مترنّم به اين بيت مى بود.

نظم:

از سر كوى تو من با چشم گريان مى روم با گريبانى (5) پر از گل از گلستان مى روم (6)

در بيرون عتبه باب وداع، جمال جهانتاب بيت اللَّه، نهان گشته بود كه كاروان غمِ فراق درونِ خانه دل نزول كرد، بر وجهى كه كيفيّت تحريرش، گنجيده خانه تعبير نبود:

همانا به باركشان هجران نمايان است (7) خروش بحر چه داند كناره گير وصال

مجنونِ ملامت زده در (8) دامن صحرا گرفته، ميان امواج غم و غرقه حيرت بود (9) كه ناگاه باد صبا رَوْح روح آن سيّد أنبيا را به مشام جان و روح و روان ساينده. (10) نظم:

باد صبا دامن گل برفشاند نكهت يثرب به مشامم رساند (11)

مى گفت كه: (12) اى (13) فتاده گرداب اضطراب، اگرچه از بحر رحمت خيز حَرَم مُحْترم به كنار افتادى، عن قريبٍ رويم معموره خاك درگاهِ سببِ وجودِ موجودات- عليه افْضل الصّلوات- مى شوى، و اگرچه از گلگشت گلستان الهى جدا گرديدى، به زودى در ميان چمن روضه بهشت آرايش مثل بلبل نالان ناله مى سازى؛ بنابراين اميد در مجمره (14) دل، مقدارِ عنبر، شعور پيدا گرديده، تسلّى يافت.

الحقّ اگر هواى شوق زيارت روضه رسول اللَّه در آن ساعت دستگيرى نمى كرد، جوهر روح در زير توده غُبار غَم گم مى شد، چون دل هجران زده با چشم گريان بى سر و سامان در بيابان گاه بر قفا و گاه ... (15) نگران مى آمد.

در نصف ساعت به مدينه منوّره راه مانده بود، جَبَل مفرّح نام گوهر آسمان قدرى ظاهر گرديده بود. به مجرّد صعود و ارتقا بر ذروه آن كوه اعلى مرآت عالمتاب، حصار مدينه منوّره مشرّفه صورت نماى جلوه ظهور گشته، در ميانه آن گلستان مطهّر مقدّس، گنبد خَضْراى نَبَوى كه احاطه آغوش چهار مناره است، نوربخشاى چشم گرديده، العَظَمَةُ لِلّه؛ يك باره قافله حجاج آه و فرياد آورده، گلشن گردون را، پر گل، از

ص: 178

ص: 179

اشك، لاله گون كردند، كبوتر انظارشان از كبوترخانه باصره اوّلًا پرواز و مرغ روحشان از آشيان تن مقدماً آغاز كرده، تن بى جان و جان بى تن درين برّ، هر يك بيگانه و بى خبر، از يكديگر مى شتافت.

نظم:

ما با غم عشق تو هم آغوش شديم بيگانه عقل و خرد و هوش شديم

در وادىِ عشق آنچنان گم گشتيم كز خاطرِ خويشتن فراموش شديم

گنبد خضراى فيروزه فامِ عرشْ پناه كه مايه سايه سعادتش آسايشگاه سلطان سرا، تختگاه «لي مَعَ اللّه»، (1) مشرّف به تشريف، «لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ» (2) قافله سالار كاروان اجتبا، صاحب تمكين متكائى (3) اصطفا، فاتحه سوره نبوّت و پيغمبرى، خاتمه رساله رسالت كبرى، حبيب خدا، شفيع روز جزا، روشن سازنده اسرار غيب، رساننده اخبار لارَيْب، جرعه نوش عالمِ سير، خرقه پوش ... وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ...» (4)

شهسوارِ ميدان ضماير، شهريار ايوان «شفاعتي لأَهْل الْكَبائِر»، (5) بساط انبساط سَبِّحْ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى، سَفَر با طُغراى سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا. (6) نظم:

محمد كآفرينش سايه اوست ز رتبه نه فلك يك پايه اوست

فَلَك ميدان او را نيم گويى فرشته در ركابش راه پويى

ملك با خاك پايش تاج زرّين ز عزّت نعت او طه و يس

طفيلش هرچه بود و هرچه باشد كرامت بيش ازين ديگر چه باشد

متلألأبه أمواج أنوار و متّصل به أجنحه ملايك زوّار بودنش بى شك و بى شبهه است.

نظم:

گنبد خضراست چه مى پرسيش عرش بدان پايه شده كرسيش

نور تجلّى است كزو تا سما طور (7) كجا آتش موسى كجا

بر سر هر كنگره اش تا فلك جاى گرفته ست مَلَك بر ملك (8)

ص: 180

چون آن سرچشمه انوار دو جهان معاينه گرديد، لب تشنگان وادىِ فراق به زمين آورد آورده، (1) در آن گلستان بهار وصالش مثل بلبل نالان در حصار مدينه منوّره نزول كرده.

[به مژگان رفته ام خاك درش امّا پشيمانم مبادا در رهش افتاده باشد خار مژگانم] (2)

بعضى زبان خود [را] ماهى جويبار صلوات و بعضى طوطى ناطقه خود را غرقه شكرستان تحيّات ساخته، نخلبند حديقه اثر رافع (3) از ذرّه نَكهت اين سنبل نو دميده اخلاص (4) را دستاويز كوى خير البَشَر مى كرد.

نظم:

ايا حبيبِ خدا يا محمّدِ عربى كنى شفاعتِ ما يا محمّدِ عربى

تويى طبيبِ شفابخش كز شفاعت خويش شفيعِ روزِ جزا يا محمّدِ عربى

كليدِ قفل گشاىِ خزاينِ رحمت امينِ وحىِ خدا يا محمّدِ عربى

اسير لعل شفاعت نثار تو گشته كمالِ حسنِ ادا يا محمّدِ عربى

سياهروى و گنهكار «رافع» بى دل كند اميدِ عطا يا محمّدِ عربى (5)

حاصل، به سوز و آه، به ماليدن روى سياه به سدّه آن پادشاه، در آن وقت به زمزمه اين بيت:

بيت:

كى بُوَد سده آن روضه بشُويَم با اشك ادْخُلُوها شنويم از حَرَم والايش

قدم بر قدم زده، به عتبه عرش سراى

ص: 181

باب السلام، جان اشتياق زده آرام يافته بود كه نگهبانان مواقف ملكوت و پرده داران سُرادقات جَبَروت به اين زمزمه به قرع سامعه انتباه مى كردند.

نظم:

مكن تركِ أدب چون كوى محبوبِ خدايست اين نظرگاه اله است و مقامِ مصطفاى (1) است اين (2)

اى باديه پيمايان اشتياق! اين آن دولتسراى جهان آراى حقيقت است، فرش براق عنايت اندوزش سر به سر ديده حيران كرّوبيان و قنديلِ طاقِ آسمان افروزش سينه سوزان قُدسيان است.

نظم:

بر سبيلِ طوف مى گردند گِردِ مرقدش پيشْ جبريل و ملائك از قفاىِ جبرئيل

و اى پويندگان راه آفاق، اين آن حرم كعبه توأمى است كه در ساحه سعادت بخشايش مكين گشته ... سلطان المرسلين- صلى اللَّه عليه [وآله] وسلّم- اثر قدم لامكان پيرايَش (3) وسيله مباهات عرش برين است.

اى آرزومندان بيغوله هجران، آن آستان سعادت عنوان است كه رُفت روب غبار صحن بهشت نشانش، مايه افتخار روح الأمين است.

نظم:

طعنه به اكسير زند خاكِ او دُر خَجِلست از خس و خاشاكِ او

ريگِ (4) زمينش چون نجومِ سما گشته بسى گمشده را رهنما (5)

اى بيمارانِ بسترِ علّت، اين آن دارالشفاى علّت معصيت است كه اگر از غبارِ صحن مُعَلّايش تركيب يافتگى معجون مفرّح تقويت بخش دلخستگان عصيان نمى شد، از تاب تب حماى حميمِ خلاص ميسّر نمى بود.

نظم:

آنكه دامانِ شفاعت به ميان برنزند گَرد اندوه نشيند به جمالِ كوثر

اى خريدارانِ بازار اميد! اين آن مَضْجَعِ عرش زيب است كه در آغوشِ صندوقِ مُشك سا دفين شده، كى اگر جوهر يكتاى كونَين بهايش از درج خفا درخشان نمى شد، گنجينه مُلك و مَلَكوت در زيرِ قفلِ عدم از جلوه وجود محروم [مى] مانَد. نظم:

ز آستين نرسيدى به جَيب دستِ وجود اگرنه گوهرِ او داشتى هواىِ ظهور

اى اميدداران شفاعت، اين سلطانِ سراپرده رسالت است كه داخلِ شمارِ جريده او شدن مرسوم صحايف انبياست [و] آرزو [شان]. (6)

شأنِ دينش همه بازار مِلَل كرده كساد انبيا جان به كف اندر هوسِ سودايش

نظم:

گاى دانه پاشان اشك فراق، اين قفس راى شباك شده كى طوطى شيرين اداىِ (7)

وَمَا يَنْطِقُ عَنْ الْهَوَى (8)

است كه هنوز زبان امكان از دهان عدم نمايان نبود كه به ناطقه روان بخشاى «أَنَا أَفْصَح ...» (9) در خلوتسراى خاص الخاص «لِي مَعَ اللّهِ» (10) شكرپاش گفتگو بود.

اى دلبستگان مشاهده مراد! اين، آن تابنده جمال پيرايه «أَنا أَمْلَح» (11) است كه هنوز ماه (12) مصرآشوب كنعانى نهفته بنِ چاه عدم بود كه حسنِ ملكوت آراىِ ازَلْ پَسَندش در جلوه گاه قرب القرب وحدت، منظورِ نظر كردگار بود.

اى جانسپاران راه وفا! اين آن حبيبِ خالقِ يكتاييست كه ضيافتخانه هشت دَرَجه نعيم براى سالكانِ جاده موافقت مزيّن و عذابگاه هفت درك جحيم براى سركشان بيابان مخالفت معين است. نظم:

ص: 182

جاى سر است آن كه تو پا مى نهى پاى ندانى كه كجا مى نهى! (1)

هركه دراين كوى نه سر پا كند بى خرد است ار به فلك پا كند

ليك در اين جا ادب آيد به كار بى ادبان را نبود اعتبار

گريان سروشان اشك ريزان شوكت آستان رسالت فرو گرفت، حيرت زده و سراسيمه گرديده.

نظم:

پنجه حيرت چو گريبان گرفت عقل سراسيمه شد اندر شگفت

گشتم از آن واله و حيران و مست صبر برفت از دل و دل شد ز دست

به اين حالت، شعورگذار (2) به روضه جنّت مآبِ نبويّه و به محرابِ مغفرت آياتِ مصطفويّه، ناصيه سائى سجده محبّت ميسّر گرديد.

نظم:

روضه كه آمد ز رياضِ بهشت خشت به خشت اش همه عنبرسرشت

هركه در آن روضه زمانى نشست تا ابدالدهر ز اندوه رست (3)

بعد از اداى تحيّةُ المسجد، به رهنمونى دليلِ عنايت، مواجهه سيّدُ الأنام (4) اداى ملازمه صلوات و سلام قيام نمود:

[تاب لقا ندارد بيمار غم كشيده در آفتاب افتد ديوار نم كشيده] (5)

مى گفت كه در آن وقف (6) رشته انفاس رهين عقده اضطراب و لب نياز رعشه شرم خطاب گرديده، دست ادب را قفل صندوق سينه، و نار انظار را مربوط به پشت پاى سكينه گرديده، زبان مشتاق، رخصت يافته سلام گرديد.

نظم:

السّلام اى سَرْوَرِ اولادِ آدم السّلام السّلام اى باعثِ ايجادِ عالم السّلام

السّلام اى گوهرِ يكتاى ذات اقْدست زيور بالاى طاقِ عرشِ اعْظم السّلام

السّلام اى قُفلِ گنجِ رحمتِ حق در ازَل دستِ استعداد تو گشته مسلّم السّلام

ص: 183

ص: 184

چون كه جدّت بود ابراهيم بر وى كرد حق آتشِ نمرود را گلزارِ خرّم السّلام (1)

عربى:

يا خير من دُفِنت فى القاعِ أعظمه فطاب من طيبهنّ القاع و الاكَم

نفسى (2) الفداء لقبر أنْتَ ساكِنُه فيه العِفاف و فيه الجُود و الكَرَم

خوشا آن هنگام ربيع حيات بخشا و ياد باد آن بهار وصال جان افزا، از آن زمان كه عندليبِ خونين ترانه دل آشيان گيرِ شاخچه جسم نزار گرديده، در هواىِ روضه مقدّسه در زمستانِ هجران نالان بوده، به امداد نسيم عنايت هدايت در پيشگاه عزّت آن گلشن نبوّت گره گشاى فرياد شده.

بر قبّه (3) نورآميز پرورده دوش و كنار دايه عزت درّ شاهوار افسرِ سعادت، قرّه عين قبول، ابراهيم بن حضرت رسول صلّى اللّه عليه [و آله] و سلّم غنوده، گهواره زمين گشته. (4) نظم:

نيست مجال قدم اجْنبى خفته در آن گوهر صُلب نبى

ص: 185

كرده در آن مخزن عنبرسرشت جاى به هرگوشه طيور بهشت (1)

و در يك قُبّه فلك مماس به همراهى عمّ نبىّ سيّدالنّاس، حضرت عباس- رضى للَّه عنه- چهار گوهر معدن ولايت و چهار قنديل طاق امامت، گلدسته گلستان شقايق، حضرت امام حسن و امام على [بن الحسين] و امام

محمّد [باقر] وامام جعفرصادق- رضى اللَّه عنهم- انجمن گه خلوتسراى خُلد گشته اند.

نظم:

گنبد عبّاس كه خلد آشيانست قبّه اى از نور به عالم عيان است

در فلك جود و سخا و كرم كرده قِران پنج ستاره به هم (2)

اما در سايبان فلك فام، مراقد اصحاب كرام از حيطه حساب خارج است. نظم:

خيل صحابه چه بزرگ و چه خُرد بيش از آنست كه توانى شمرد

و زيارت مزار فيض آثار مست شراب عِرفان، سرحلقه انجمن خواجگان حضرت خواجه محمد پارسا (3)- عليه الرحمة و الرضوان- و قريب به حضرت ايشان، مزار پيموده راه مغفرت و آسوده جوار رحمت، خان جنّت مكانِ محمّد آشيان- عليه الرحمة والغفران- امام على خان، كرده شد.

و در سر مزار هر يك، به مداد آب ديده

ص: 186

و به قلم زبان، به اخلاص سوره فاتحه به كتابه بالاخانه آسمان تحرير كردن، بعد باز به زيارت مقصد اقصاى انس و جان بلكه رحمتِ جميعِ عالميان؛ يعنى روضه مطهّره اعاده، روى نياز كرده شد.

چون مدّت اقامت از روى عادت در مدينه منوّره ده روز است، حُجّاج مسلمين از مَطْلع نهار تا مقطع لَيْل، و از دامن شام تا صباحِ سفيدفام، در مواجهه سيّدالأنام- عليه التحيّة والسّلام- به غلغله صلوات و سلام لَا انْفِصام، به گريه هاى ضراعت و ناله رجاى شفاعت از خوف هنگام فرصت (1) اراقه اشك ندامت و زمان رخصت، طىّ طومار اقامت آويخته دامان صاحب كرامت حضرت مقدور مى كردند، حتى رقم طراز صفحه مقال رافع (2) شكسته بال نظم مشتمل بر عرض حال به يك لوحه تنميق و در مواجهه سرور اقليم نبوّت، گستاخانه (3) تعليق كرد.

نظم: (4)

بحمداللَّه نصيبم شد سعادت يا رسولَ اللَّه كه كردم خاكِ درگاهت زيارت يا رسولَ اللَّه

گنهكارم، سفهكارم، سيهكارم، ستمكارم (5) تو دستم گير فرداىِ قيامت يا رسولَ اللَّه

مرا از دستبردِ كارفرماىِ درِ دوزخ نگاه كمترت باشد كفايت يا رسولَ اللَّه

***

هزار شُكر گل ازروضه مقدّسه چيدم به آستان شفاعت به اين گناه رسيدم (6)

چون در سلك ايّام، ميل نشانگاه سبحه ايّام (7) شده، كى روز پنجشنبه نمايان گردد، زيارت شهداى احُد به سنّت سنيّه رسول الثّقلين، حجّاج مسلمين، پياده و سواره مى كنند. كوه احد در مقدار يك فرسنجه جانب شمالى مدينه منوّره، كوه سرخ فامى

ص: 187

است كه معركه مشهوره غزاى احُد در دامن آن كوه به ظهور پيوسته است.

نظم:

دامن گردون كه شفق گون بود از اثر سرخى آن خون بود

اوّلًا زيارت موضعى كه در سر راه حضرت ممالك گشاى رسالت پناه پيرايه بند اسلحه دشمن افكن در محل كه چتر سايه عنايت مدّ طناب اقامت كرده است، ستون دعا به خيمه آسمان نهاده شد، و در زمينى كه درياى كارزار خروشان گشته است، شمشير آه، حواله چرخ ستمكار نموده شد، و در مكانى از درج لعلين شفاعت فشان شان دُرّ عالمْ بَهاى دندان نورشان شهيد گرديده، به قطرات سرشك اشك حسرت گلگون دامن عارض كرده شد.

نظم:

چنان عقده از كارِ امّت گشاد كه دندان درين كار بر باد داد

و جسم نازپرورد نازنين شان كه در اثناى حرب از براى راحت به غار سنگ خارا نزول فرموده بودند، مشاهده اثر سر مبارك عرش آساشان كه در دل سنگ جايگير شده است، تاج سر نظر كرده شد، و مجموع شهداى احُد كه در يك زمين پرده نشين مُلك بقا گرديده اند، به ارواح مطهّره ايشان ابلاغ هديه دعا فرستاده شد. نظم:

بوى وفا مى دمَد از خاكشان غرقه به خون تربت نمناكشان

روز قيامت كه بر آرند سر با جگر خشك و كفن هاى تر

با رخ چون مهر دمند از زمين تخم وفا بار نيارد جز اين

از غير اين، در صدر يك قبّه عليّه فلك نما، عمّ رسول كبريا، سيّدالشهدا؛ يعنى به حضرت حمزه، ناوك دعاى بى اندازه، به نعره آه و فغان، حواله سپهر آسمان كرده شد.

نظم:

حمزه كه قربان شده در راهِ دوست سيّد هر جا كه شهيدى است اوست

لاله زخونش شده خونينْ كفن داغ نهاده به دلِ خويشتن

سرخىِ كوهِ احُد از خونِ اوست هر كه شهيد، همه رو نحو اوست

و در حوالى او مسمّى به مسجدفتح عبادت خانه دلگشا و جاى مخصوص سلطان الأنبيا.

نظم:

مسجد فتح اين شد و بئر رسول جاى دعاى است و محلّ قبول

بئر رسول است كه آب حيات موج زن افتاده چو نهرِ فرات

عاقبت سرانگشت صبحِ وداع، روزنامه ايّام اقامت را ورق گردان شده، شمشيرِ سرتيزِ فراق دل ها را چاك چاك و سينه ها را مثل شباك كردن گرفت. نظم:

روزِ جدايى كه نبيند كسى تيره تر است از شب هجران بسى

روز وداع است و اجَل در كمين خاصه وداع صَنَمى اين چنين

نظم:

چه خوش است پيش جانان لب راز باز كردن گِلِه هاى روز هجران نه به سر نياز كردن (1)

المنّة لِلّه تعالى و تقدّس بعده. در وراى حجره مقدّسه درّة الصّدف هُدى، سيّدة النساء، حضرتِ فاطمة الزّهراء- رضى اللّه عنها- جواهر تحيّات و ثنا نثار كرده شد.

نظم:

ميوه دل، قرّه عينِ رسول زهره گردون نبوّت، بتول (2)

سيّده جمله زنانِ بهشت مانده در پاى نبى سر به خشت (3)

بعد ازآن به روزنه اى (4) كه راه آمد شد گشتگىِ رساننده وحى تنزيل حضرت، جبرئيل عليه السلام دودست دعارا بالِ طائرِ رجا كرده، از بابِ جبرئيل گذشته، به زيارتِ آسوده مكان، خاكِ مغفرت ناكِ بَقيع پاك شتافت شد.

ص: 188

ص: 189

ص: 190

نظم:

شو متوجّه به زمين بقيع عرش برين است و معالم رفيع

هر طرفى نور دمد زان زمين همچو نجوم از فلك هشتمين

زنده دلانند و به تن مرده اند سر به گريبان عدم برده اند (1)

واقعاً مزارستان جنّت نشان بقيع، صحن رحمت نمايى است كه هر دوده جزوى (2) مثلِ طور نمايان و هر نخلش رشكِ درختِ وادى أيْمَن در لَمَعان، هر ذرّه غبار مغفرت آثارش چون پايه اكسيرِ دولت محترم، و هر ريزه سنگِ تابدارش چون نگينِ سليمان مكرّم. از زوّار آن خاكِ پاك، هيچ تن نباشد كه در جنّت چهار درجِ عناصر نهان گشتگى، گوهر ناياب جان خود را استدعاى نثارِ آن خاك گشاده دست دعا نباشد، و هيچ جان نباشد كه خلعت چشم خود را كه بافته كارخانه ازَل و يافته از پادشاه لم يزل است به افكندن درين زمين لبريز تمنّاى ثنا مكروه (3) باشد. ازين افضل چه دولت باشد كه در روز رستاخيز همراه شهريار كشور شفاعت- صلّى اللَّه عليه [و آله] و سلّم- از جَيب خاك برآورده، در سايه لواى احمد نَبَوى عزيمت گلگشت باغ نعيم شود.

نظم:

روز قيامت كه بود نفخ صور (4) اين همه خيزند ز استار نور

سر چو برآرند ز جيب غبار ديده گشايند به ديدار يار (5)

اوّلًا در بيرون باب بقيع در عكس يمين، عمّ (6) سيّدالمرسلين در درون يك قبّه عليّه مكين گشته، و قريب به او در يك قبّه ديگر، مَحْرمان سراپرده سعادت؛ يعنى ازْواج طاهراتِ خواجه كائنات- عليه أفضل الصّلوات- پرده نشين شبستان بقا گشته اند.

نظم:

بر سر آن در كه طريقِ هُداست حُجره ازواج رسولِ خداست

ساحت او مشهد فُردوس بوى حور به گيسو كُنَدَش رُفت و روى (7)

الحق (8) چه دشوار است كه اميدگاه كافّه

ص: 191

موجودات سيّد انام را مواجهه عليّه اش فرصت باب نياز گشتن، بعد به اختيار خود زبان ناطقه را مورد الوداع گردانى، و چه امر مشكل است كه دستگير عامه عصاة، (1) محبوب خدا را پيشگاه سعادتش گره بند زانوى ادب گشته، بعد بناى ارادت به صحراى قدم نهى.

اى سر بى سامان! [بعد از اين] كوفته سنگ ندامت شو كه از بالش استراحت عتبه عليّه آستان حرم سيّد انبيا راحت يافته صدق و صفا شدن، بعد در بستر راحت به شومى تخيّلات فاسده سودا زده جهان شده، از مأمن برخاسته مى شوى.

و اى جبهه! (2) جلوه گاهِ داغِ غم شو، از روضه مطهره كه مالِشگاه رخسار قُدسيان ملكوت است آرام گرفته شدن، بعد به سرنوشت پيشانى از سجده گزار شدن محروم مى شوى.

اى ديده غمديده! فوّاره خون شو، در مرقد مقدّس كه نظرگاه خالق ذوالجلال است آشيان گيرِ قناديلِ حَرَمْسراىِ عرش اشتباه شدن، بعد از مشاهده مشهد منوّره محروم مانى.

اى مشام بدكام! منبع زكام آلام شو كه بعد از يافتن رايحه فَرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ وَجَنَّةُ نَعِيمٍ (3)

از قرب نَكْهَت گل «... رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ» (4) دور مى شوى.

[اى] دهن پرمِحَن! ميل طاس (5) انگشت خورده لبريز فرياد شو كه مثل طوطى شكرخا در شكرستان روضه، از دولت زمزمه صلوات سرشار پادشاه دو سرا ميسّر شدن، بعده مهجور مى شوى.

اى سينه بى سكينه موجه زار شرحه اندوز شو كه گلزار چمن وصال گشته، بعده تنور آتش با هجران مى شوى.

اى دست، گزيده دندان حسرت شو كه از توسّل دامنِ شُبّاك دور مى شوى.

اى طاير روح بى حميّت، از آن زمان كه از آشيانه شاخسار علّيين گرفتار خاكدان اسْفلِ سافلين گشته بودى، به هواى پروازگاه اصل بالزن اضطراب مى شدى، حالا كه در دارالامان حَرَم رسالت فرصت ياب فرجه رهايى است، به شكست قفس چهارچوبه

ص: 192

جسم قادر مى شوى.

نظم:

خاك بادا به سر غيرت آشفتگيم كه تو را ديدم وجان بردم و قربان نشدم

اى عقل بيهوده گرد با وجود يافتن خدمت عتبه عاتبه ايجاد عالم، افسوس كه رفته در تنگناى دنيا پابسته امور دنيا سرگردان مى شوى. نظم:

آفاقْ پردريغ و جهان پرندامت است اين روز هجر نيست كه روز قيامت است

در روز نخستين وصال، به شوق مشاهده روضه مطهّره تيزپرواز شده، كى عندليب جان در هنگام وداع شكسته بال و ناتوان گشته، در پيشگاه قفس (1) مطهره مقدسه، بال زن ناله سنج الوداع شدن را مجال نيافت. نظم:

چنانكه گشته ام از رنج غم نزار ضعيف (2) نگاه را به رخش طاقت رسيدن نيست

عاقبت خواه [وناخواه] (3) خلاف دلخواه، افتان و خيزان، در مواجهه عليه طاقتگداز، دست شرم و حجاب را نقاب چهره اعتذار كرده شد، اما به يك حالى كه سر به سر اين بدن مجارى سيماب و قوّت ناطقه اسير تب لرزه حجاب گشته؛ (4)

دى روز همه وصال جان افروزى امروز هه فراق عالم

سوزى فرياد كه در دفتر عمر ايّام آن را روزى شمار واين را روزى (5)

آغاز وداع درد آميز كرده، مى گفت.

نظم: (6)

الوداع اى خاكِ راهت كُحل ايمان الوداع سنگِ كويَت گوهرِ تاج سليمان الوداع

پنجه خورشيدتابت شانه زلفِ وجود صفْوَت نورِ رخت مرآتِ قرآن الوداع (7)

گوهرِ بيضاىِ يكتاى وجودت در ازَل رونق خلوتسراى قربِ يَزدان الوداع

ص: 193

از وداعت شرم آمد يا رسولَ اللَّه مراچون كنم من اين چنين تقدير يزدان الوداع

دور گشتم صورتا از آستانِ دولتت ليك در معنى مجاور در دل و جان الوداع

الوداع اى خاك راه ون كحل ايمان الوداع سنگ كوه ون گوهر تاج سليمان الوداع

پنجه خورشيد تابون شانه زلف وجودصفوت نور روخون مرآت قرآن الوداع

گوهر بيضاى يكتاى وجودون تا ازل رونق خلوت سراى قرب يزدان الوداع

خدمت اسقايه مأمور اولدوغُندان دور ايدركشتزار شرعونه دولاب دوران الوداع

كحل گرد استانوندان او لور كن و ايه گير قند اصرف اتسون نگاهون چشم گريان الوداع

قامت نخل حريم آستانوندَن جدانيجه گلسون بِر يره آغوش مژگان الوداع

پيشگاهوندا اولور كن نغمه سنجى السلام قنده اولسون بلبل دل زار و نالان (1) الوداع

حسرت روضنله اى ورد بهشت آراى قرب اتمسونمى ديده دامانن گلستان الوداع

شرمسارم يا رسول اللَّه وداعوندَن سنون بويله المش نيليم تقدير يزدان الوداع

گشته جسم نزارم موج طوفان قدراتمك ايستر ساحل هجرانده ويران الوداع

يا رسول اللَّه نگاه شفقتون هر حالده ايله نابى ئى حزين اوزره نگهبان الوداع (2) تا لحظه لحظه به جانب مَضْجع مقدّس، اعاده نظر، حيرت كنان با داغ غم و قامت خم به خارج در حرم وضع قدم نموده شد.

فغان كه روز وداعست و كَرْب ها دارم اگرچه مى روم امّا سر وفا دارم

چگونه پاى به سنگ ملامتم نايد كه (3) تند مى روم و روى در قفا دارم

به اين حالت بر ملامت غبار، كوچه مدينه رسالت را سيراب سيلاب اشك خونپاش كرده، دامن صحرا را گرفت. نظم:

مى رفتم وخون دل به راهم مى ريخت دوزخ دوزخ شرر ز آهم مى ريخت

مى رفتم و از حسرت آن گلشن كوى صحراصحرا گل از نگاهم مى ريخت (4)

گاه خيام خيال حرمين آرايش، صحراى

ص: 194

جان، و گاه مذاكره اوصاف مقامَين اوراد دل آراى زبان گرديده، گريان و نالان به آه و افغان، به جانب شام تحريكِ عنانِ عزيمت كرده شد.

چون (1) بعد از رسيدن به بقعه شام، زيارت مزارات مطهّرات انبياى عظام عليهم السلام و اصحاب كِرام و اولياى عظام به چند تن اراده وطن كرده، طىّ منازل و قطع مراحل نموده، به سر حدّ ولايت روم رسيدن همان، باد حوادث در ميان راه چون ذرّه سرگردان كرده، هر يك را به يك جانب انداخت؛ القدرة لِلّه تعالى.

نظم:

رشته اى در گردنم افكنده دوست مى برد هرجا كه خاطرخواه اوست

حاصل، حاصل، (2) به قلم شكسته زبان و دوات دهان، به چندين زبان، عشر عشيران در محل بيان نتوان آورد و در بيابان حيرت، انگشت تحيّر به دندان گزيده.

نظم:

گرت زندگانى نبشته است دير نه مارت گزايد نه شمشير و تير

و گر در حياتت نمانده ست بهر چنانت كُشَد نوشدارو كه زهر

طريقت جز اين نيست درويش را كه افكنده دارد تنِ خويش را (3)

به اين ابيات خود را تسلّى مى داد. ناگه نويدى به گوش هوش رسيد كه آن مجمع اصول اكابر اسلام و مرتع فحول علماى اعلام، مقصد قاصدان اقاليم عالم و مساكن فاضلان بنى آدم؛

نظم:

ساكن او جمله بزرگان مُلك گوشه به گوشه همه اركان ملك

تختگه ناموران بلند گشته ز اقبال شهان بهره مند

حسن چو ذات ارم اندر صفات حرّسها اللَّه عن الحادثات

به عهد اعْظم سلاطين عالم و اكْرم خواقين اولاد آدم، افاضل پرورى كه متاع

ص: 195

كاسد فضايل را گرمى بازار از آفتابِ ترتيبِ اوست و عاطفت گسترى كه سرسبزى نهال كمال از افاضه شآبيبِ سحابِ عنايت اوست.

عربى:

الصادق نيّته فى اعلاء كلمة اللّه الخالص طويّته في احياء سنّة رسول اللَّه

به جمعيّتى معروف كه سامعان اخبار بُلدان از استماع نظير آن اصمّ مانده و به جامِعيّتى موصوف كه زبان واصفان آثار امْصار جهان از وصف آن ابْكم گشته «بلدةٌ طيّبةٌ و رَبٌّ غفور» (1) بعد از شنيدن اين، در مجمره دل رايحه شعور پيدا گشته، مى گفت كه اگر دست باشد فَبِها و الّا به حكم شرف المكان بالمكين، به عزّ تمكّن و غرّ توطّن عالى مكانى مشرّف است كه؛

نظم:

هر چه در دهر نقش و دانائيست دل او را بدان توانائيست

ده اشارات در سر انگشتش صد چو منصور در يكى مشتش

در الهى نيافتش حد كس حد او هم اله داند و بس

در طبيعى شناخته بتمام راز مولودِ عنصرِ اجرام

در رياضى به يك صريرِ قلم باز كرده است گوش جزر اصم

عقليَش از قياسِ عقل افزون نقليش از مقامِ نقل برون

چون بلده اى بدين خوشى و خطّه اى بدين دلكشى، اهالى در كمال صلاحيت و سَكنه در غايت رفاهيت، گفتم كه «ع» «مردن آن جا به كه بودن زنده در جاى دگر»، (2) قيودِ عزيمت مقيّد را سست كرده، و نيّت رسيدن به خدمت را درست ساخته، عنان عزيمت را به جانب ولايت تافته، مسمّاى در ميان مخالف اين شيعه ... به عنايت الهى به طريقى كه دل مى خواست بى ملامت ازين و آن در عين زمستان خود را به مشهد رسانيده بود كه خبر طغيان آن ياغى طاغى انوشه عاقبت بر باد و وَفِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتَادِ، الَّذِينَ طَغَوْا فِي الْبِلَادِ (3)

رسيد، حيرت درحيرت شده مشغول به زيارت آل عبا امام على موسى رضا [عليه السلام] بود. هر روز خبر فَأَكْثَرُوا فِيهَا الْفَسَادَ شنيده مى شد، ناگاه از ملحق غيب

ص: 196

بشارت به اياب فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذَابٍ رسيد، به كيفى كه آن مفسد سَقَر مَقَر، به أيْنَ المَفرّ، جدا از عسكر، راه داركنج را گرفته است.

ازاين خبر مسرّت اثر شادكام شده، در تردّد ارتحال و انتقال بود، خبر برآمدن پادشاه عاليشان رفيع المكان به جانب بلخ رسيد. بناءً عليه به ملاحظه قربت به راه هرات، به احرام آن حريم اقبال بشتافت، به اميد آن كه شَرف خدمت و توفيق ملازمت كه از عظايم غنايم است توان يافت كه كره زمين كره زَمْهرير گشته و سرد و صاحقه (1) از حدّ گذشته، از براى دريافت مراد در ده مراحل، به بلده اتفاق افتاد؛ چون سوارى ها از حدّ و غايت زبون گشته، سرما نيز زياده شدّت داشت، چندين روزى بنا بر ضرورت، راحت اقامت انداخته، جويان اخبار آن آفتاب عالميان بود و در تقويم اخبار اقتران و احتراق مفهوم مى شد، و تسويه آن ملك نيّر در ضمن آن مفهوم، معلوم مى كرد، و هنوز متّكى به بالين راحت و مستند به مسند استراحت نشده بود كه اخبار طلوع آن آفتاب جهانتاب (2) نكته آرايى است نه خودنمايى، قصه عاشق با معشوق دور و دراز است و اين ها همه را راست واقعه محمود و اياز است.

رجاء واثق كه پروردگار هژده هزار عالم لب تشنگان باديه فراق را به سرچشمه وصال سيراب گردانَد؛ بالنّبىّ و آله الامجاد.

اميد است كه «نهال امْنيت» (3) از نفحات رحمت الهى و بشارت نعمت نامتناهى اعنى از التفات خاطر دريامقاطر و اقلام بلاغت مآثر محروم نماند. آستانِ جلالِ مأمنِ أصحاب كمال و أربابِ جمال باد.

تمّت بعون اللّه الخالق على يد العبد (4) الفاجر محمّد صادق فى اليوم الثانى و العشرين من جمادى الاولى لسنة ستّ و ستّين و مائة و ألف مِنَ هِجْرة مَنْ له العزّ و الشّرف.

ص: 197

ص: 198

ص: 199

تصرّف مسجدالحرام در سال 1349

ص: 200

محمدبن ابراهيم، معروف به ابن مقرى (متوفّاى 380 ق.) در «المعجم الكبير»، (1) ابن عساكر (متوفاى 571 ق.) در «تاريخ ابن عساكر»، (2) ابن اثير (متوفاى 630 ق.) در «تاريخ ابن اثير»، (3) و ابن صباغ مالكى (متوفاى 859 ق.) در «فصول المهمه» (4) نيز از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله حديثى نقل كرده اند كه آن حضرت فرمود:

«يَمْلِكُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي، يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً».

ديگر علماى اهل سنت نيز اين حديث را در كتاب هاى خود آورده اند.

همچنين در كتابهاى شيعى؛ مانند ملاحم سيدبن طاووس و كشف الغمه اربلى و اثبات الهداة شيخ حرّ عاملى و بحارالأنوار مرحوم مجلسى نيز اين حديث آمده است.

احمد بن حنبل (5) (متوفّاى 241 ق.)، حاكم نيشابورى (6) (متوفاى 405 ق.) و يوسف بن يحيى بن على شافعى (7) (از علماى قرن هفتم) از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرده اند كه فرمود:

«لا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتّى تَمْتَلِى ءَ اْلأَرْضُ ظُلْماً وَ جَوْراً، قالَ صلى الله عليه و آله: ثُمَّ يَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ عِتْرَتِي أَوْ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يَمْلَأُ اْلأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً».

ابن جوزى (8) (متوفاى 654 ق.) و ابن تيميّه (9) (متوفاى 728 ق.) نقل كرده اند كه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله فرمود:

«يَخْرُجُ فِي آخِرُ الزَّمانِ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِي اسْمُهُ كَاسْمِي وَكُنْيَتُهُ كَكُنْيَتِي يَمْلَأُ اْلأَرْضَ عَدْلًا كَما مُلِئَتْ جَوْراً»

حديث بالا دركتاب «منتخب الأثر» نيز به نقل از «تذكرة الخواص» ابن جوزى آمده است.

غيبة شيخ طوسى (ص 111)، اثبات الهداة (ج 3، ص 502)، بحارالأنوار

ص: 201

(ج، 51، ص 74) و منتخب الأثر (ص 169) به نقل از غيبة شيخ طوسى آورده اند كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:

«الْمَهْدِيُّ مِنْ عِتْرَتِي مِنْ أَهْلِ بَيْتِي».

احمد حنبل (متوفاى 241 ق.) در مسند (ج 1، ص 376)، ابى داوود (متوفاى 275 ق.) در سنن (ج 4، ص 107)، ترمذى (متوفاى 297 ق.) در سنن (ج 4، ص 505) و طبرانى در معجم خود (ج 10، ص 164) از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده اند كه فرمود:

«لا تَنْقُضُ اْلأَيَّامُ وَ لا يَذْهَبُ الدَّهْرُ حَتّى يَمْلِكَ الْعَرَبَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي اسْمُهُ يُواطِى ءُ اسْمِي».

و بيشتر كتابهاى اهل تسنّن متعرض اين حديث از پيامبر صلى الله عليه و آله شده اند كه ذكر آنها لزومى ندارد.

حاكم نيشابورى در المستدرك (ج 4، ص 557)، ابن اثير (متوفى 606 ق.) در جامع الاصول (ج 11، ص 49)، يوسف بن يحيى شافعى در عقد الدرر (ص 15)، ذهبى (متوفاى 748 ق.) در تذكرةالحفاظ (ج 2، ص 463)، ابن الصباغ مالكى (متوفى 855 ق.) در الفصول المهمه (ص 294)، جلال الدين سيوطى (متوفاى 911 ق.) در الدرّالمنثور (ج 4، ص 58) و شيخ منصور على ناصف (متوفاى 1371 ق.) در التاج الجامع (ج 5، ص 343) همگى اين حديث را آورده اند كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

«الْمَهْدِيُّ حَقٌّ وَ هُوَ مِنْ وُلْدِ فاطِمَةِ عليها السلام».

تقريباً در همه كتبى كه راجع به مهدى موعود نگاشته شده، اين حديث آمده است. در ذيل اين حديث نقل شده كه سلمان پرسيد:

«يا رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه و آله مِنْ أَىِّ وُلْدِكَ؟» قالَ صلى الله عليه و آله: «مِنْ وُلْدِي هذا وَ ضَرَبَ بِيَدِهِ عَلَى الْحُسَيْنِ عليه السلام».

و حديثى ديگر را ابن صباغ مالكى در الفصول المهمه (ص 295)، قندوزى حنفى در ينابيع المودّه (ص 490) همچنين شيخ طوسى در كتاب الغيبه (ص 116) و اربلى در كشف الغمه (ج 1، ص 237) و شيخ حرّ عاملى در اثبات الهداة و زمخشرى در حليةالأبرار (ج 2، ص 699) و بحارالأنوار (ج 51، ص 76) ذكر كرده اند و منتخب الأثر (ص 156) آن را از ينابيع الموده نقل كرده كه وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله حضرت زهرا عليها السلام را گريان ديد، براى تسليت خاطر او فرمود: خداوند پنج چيز به ما داد كه به هيچ كس نداد:

ص: 202

«نَبِيُّنا خَيْرُ اْلأَنْبِياءِ» (اشاره به خودش)،

«وَ وَصِيُّنا خَيْرُ اْلأَوْصِياءِ» (اشاره به امير المؤمنين على عليه السلام)،

«وَ شَهِيدُنا خَيْرُ الشُّهَداءُ» (اشاره به حضرت حمزه)،

«وَ مِنَّا سِبْطا هذِهِ اْلأُمَّة وَ هُما ابْناكَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ وَ مِنَّا مَهْدِيُّ هذِهِ اْلأُمَّةِ الَّذِي يُصَلِّي عِيسى خَلْفَهُ» سپس دست روى شانه امام حسين گذاشت و فرمود:

«مِنْ هذا مَهْدِيُّ هذِهِ اْلأُمَّةِ».

سليمان بن ابراهيم حنفى (متوفاى 1294 ق) در ينابيع الموده (صص 492 و 493) و بسيارى از كتب شيعه؛ از جمله كمال الدين صدوق (ج 1، ص 283) و عيون اخبارالرضا (ج 1، ص 56) و مناقب ابن شهرآشوب (ج 1، ص 298) و اثبات الهداة شيخ حر عاملى (ج 1، ص 616) و بحارالأنوار (ج 36، ص 378) و ديگر كتب حديثى از پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده اند كه آن حضرت فرمود:

«الْأَئِمَّةُ بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ؛ أَوَّلُهُم أَنْتَ يا عَلِيُّ وَ آخِرُهُمْ الْقائِمُ الَّذِي يَفْتَحُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَل عَلى يَدَيْهِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا».

و همچنين احاديثى از عقد الدرر (ص 226)، غيبة شيخ طوسى (ص 274)، ملاحم سيدبن طاووس (ص 63) و اثباة الهداة (ج 3، ص 514) و منتخب الأثر (ص 468) هر دو، از غيبة شيخ طوسى، راجع به بيعت مردم با حضرت مهدى عليه السلام در آخرالزمان نقل شده كه در آن، به محل بيعت؛ يعنى ميان ركن و مقام در مسجدالحرام اشاره گرديده است. پيامبرخدا صلى الله عليه و آله در اين حديث فرمود:

«يُبايَعُ الْمَهْدِيُّ بَيْنَ الرُّكْنِ وَ الْمَقامِ وَ لا يُوقِظُ نائِماً وَ لا يُحْريقُ دَماً».

اينها بخشى از روايات بر گرفته از كتاب پنج جلدى «معجم أحاديث الإمام المهدي عليه السلام» است كه تمام مستندات و احاديث مربوط به حضرت مهدى عليه السلام در آن گرد آمده است و بهترين اثرى است كه تاكنون نوشته شده و توسط «مؤسّسة المعارف الاسلاميه» نشر يافته است.

مهدى كيست؟

رواياتى از اين دست، كه چند نمونه آن از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شد و در كتابهاى شيعى و سنى

ص: 203

آمده، مهدى موعود را منحصر در فرزند بلافصل و بدون واسطه امام حسن عسكرى عليه السلام دانسته اند و او است كه همه خصوصيات ذكر شده در روايات را دارد و اين روشن است و هيچ ابهامى ندارد و تاكنون كسى به اين نام و ويژگى ها كه فرزند امام حسن عسكرى و امام حسين عليهما السلام باشد قيام نكرده است. البته ظهور او همراه با آثار و علايمى است كه در كتابها آمده است و آن اينكه در لحظه اول تمام جهان از ظهور او آگاه شده و قدرتش عالمگير خواهد شد و پيوسته پيروانش انتظار ظهور او را دارند.

در طول تاريخ، افرادى به داعى مهدويت قيام كرده اند بى آنكه آثار و علايم ذكر شده در روايات بر آنها منطبق باشد. البته گاهى افراد به عنوان امر به معروف و نهى از منكر قيام كرده اند و هيچ گاه ادعاى مهدويت نداشته اند، ليكن دوستان و گاهى دشمنانشان، آنها را مهدى موعود ناميده اند؛ مانند:

زيدبن على بن الحسين

زيد در مخالفت با حكومت بنى اميه (هشام بن عبدالملك) قيام كرد و در جنگ با لشكرى كه از طرف هشام گسيل شده بود، كشته شد. حضرت رضا عليه السلام زيد را عالم آل محمد صلى الله عليه و آله لقب داد و امام صادق او را شهيد ناميد و در باره اش فرمود: «او راهى را رفت كه جدّش اميرمؤمنان عليه السلام رفت». در روايتى از كتب عامه، پيغمبر از شهادتش خبر داده بود.

آرى، زيد داعيه مهدويت نداشت ليكن دشمنان و شايد گروهى از دوستانش او را مهدى خواندند. شاعر بنى اميه، خطاب به بنى هاشم گفت:

صَلَبْنَا لَكُمْ زَيْداً عَلَى جِذْعِ نَخْلَةٍ وَ لَمْ أَرَ مَهْدِيّاً عَلَى الْجِذْعِ يُصْلَبُ (1)

محمد بن عبداللَّه بن حسن مثنى

محمد بن عبداللَّه بن حسن مثنى يكى ديگر از افرادى است كه به عنوان امر به معروف و نهى از منكر قيام كرد و هيچ گاه ادعاى مهدويت نداشت. او در مخالفت با حكومت منصور دوانيقى به پا خاست، هرچند ابتدا مدينه و مكه و يمن را تصرف

ص: 204

كرد ولى سرانجام در مصاف با لشكر منصور كشته شد. محمد، داعيه مهدويت نداشت، ليكن نزد گروهى از طرفدارانش مهدى خوانده مى شد و در روايات ما از اين شخص تعريف و از مرگش با نام شهادت ياد شده است.

در مصر و تونس و سودان نيز عده اى به داعى مهدويت قيام كردند ولى جريان زندگى آنها و قيامشان قابل انطباق با مهدى موعودى، كه در روايات آمده، نمى باشد.

و بالأخره در محرم سال 1400 شخصى از اهالى عربستان در مكه نيز قيام و ادعا كرد كه مهدى موعود است!

اكنون ماجراى وى را، كه خود ناظر و شاهدش بودم، به تفصيل براى ثبت در تاريخ مى آورم:

آخرين مدّعى مهدويت

در ذى حجه سال 1399 قمرى، افتخار تشرّف به حج تمتع را يافتم. پس از انجام مراسم و زيارت قبر پيامبر و ائمه بقيع عليهم السلام، چون محرّم نزديك و جريان رأى گيرى براى جمهورى اسلامى در پيش بود، از سرپرستى اجازه گرفتيم كه زودتر به ايران برگرديم. از اين رو، به جده آمده و به دفتر هواپيمايى ايران و مسؤول تنظيم برگشت حاجيان به ايران مراجعه كرديم. آگاه شديم كه تا سه روز جاى خالى براى برگشت نيست. البته از آنجا كه كاروانها با افراد خود در يك پرواز قرار مى گيرند، نمى شود يك يا دو نفر را كنار بگذارند و ما را به جاى آنها بفرستند. اينجا بود كه تصميم گرفتيم از فرصت استفاده كرده، بارديگر جهت زيارت خانه خدا به عنوان عمره مفرده به مكه برگرديم. براى گرفتن مجوّز به قونسولگرى ايران در جدّه مراجعه نموده، با نذر در جدّه مُحرم شديم و شب اوّل محرم سال 1400، همراهِ يكى از دوستان (حجت الاسلام شيخ محمد كاظم پناه) به طرف مكه حركت كرديم و بعد از ورود به مكه و حضور در مسجد الحرام، به طواف و اعمال عمره پرداختيم.

چون در آن ايام بيشترِ حاجيان از مكه خارج شده يا در حال رفتن به مدينه و گروهى نيز مشغول برگشتن به كشور خود بودند، طواف، نماز و سعى ميان صفا و مروه

ص: 205

و همچنين طواف نساء و نماز، به خوبى و در كوتاهترين مدت؛ يعنى حدود دو ساعت انجام مى شد. و ما كه در حال سعى ميان صفا و مروه، در شوط چهارم بوديم، زن و مرد عربى، در حالى كه آنها هم مشغول سعى بودند، به ما نزديك شدند. مرد جوان كه خود را دانشجوى علوم دينى در رياض معرفى مى كرد، با ادب و احترام، خطاب به ما گفت: «فردا مهدى موعود قيام مى كند و من براى اين منظور از رياض آمده ام و من از ياران او هستم و خواستم اين بشارت را به شما بدهم!»

ابتدا گمان كرديم كه چون ما ايرانى هستيم و معتقد به ظهور حضرت مهدى عليه السلام مى باشيم، قصد آزار ما را دارد، اما وقتى ديديم كه آنها هم مانند ما در حال سعى و عبادت هستند، گفتيم بعيد است كه در چنين حالى مسلمانى، مسلمانى را به سخريّه بگيرد.

به او گفتم: بعد از سعى، همديگر را ملاقات كنيم. هدفم اين بود كه با فراغت بال، در يكجا بنشينيم و كمى به گفت و گو و مذاكره بپردازيم، ولى چون جايى معين نكرديم، بعد از سعى و انجام تقصير، هر چه جست و جو كردم او را نيافتم.

اعمال عمره را كه انجام داديم، از لباس احرام در آمديم و لباس هاى احرام را در كيسه اى نهاده، لباس معمولى به تن كرديم.

در اين هنگام، حدود دو ساعت به نماز صبح مانده بود. در گوشه اى از مسجدالحرام مانند ديگران دراز كشيديم و به خواب رفتيم.

پس از اذان براى اعلام وقت نماز شب، اذان نماز صبح گفته شد و همه بدور كعبه در مسجدالحرام به صف ايستادند. من نيز همراه دوستم وضو گرفتيم و به نماز ايستاديم. گرچه هنگام طواف، بيشتر مسجد خالى بود ليكن در زمان اقامه نماز پر شد و در قسمتهاى مسقف مسجد نيز افراد به نماز ايستادند.

وقتى نماز به پايان رسيد، صداى تكبير در مسجدالحرام پيچيد، حتى لحظه اى هم قطع نمى شد! براى ما كه اهل ايران بوديم اينگونه با فرياد تكبير گفتن چيز ناشناخته و غير مترقبه اى نبود ولى اينكه همه مردم، يكپارچه بى آنكه كسى از آنها بخواهد يا هماهنگشان كند، اينگونه مرتّب تكبير بگويند، براى ما شگفت آور بود.

در اين حال تصميم گرفتيم براى كشف ماجرا، به كعبه نزديك شويم و هرچه نزديك تر مى رفتيم، تراكم جمعيت در اطراف كعبه بيشتر بود؛ به طورى كه ميان كعبه و مقام ابراهيم، كه تقريباً در فاصله سيزده

ص: 206

مترى خانه قرار دارد، انبوهى از جمعيت بود و گه گاه سلاحهايى هم در دست برخى از افراد ديده مى شد. پيش خود گفتيم كه گويا جريان مهمى رخ مى دهد.

در اين هنگام ديديم جوانى كه شب گذشته، در حال سعى، ميان صفا و مروه با ما سخن گفت؛ همو كه مى گفت فردا مهدى موعود قيام مى كند و من از ياران او هستم و ...

پشت به حجرالأسود ايستاده و مردم را از استلام حجر باز مى دارد، بى آنكه مقاومتى در برابرش انجام گيرد.

با مشاهده اين منظره، در صدد برآمدم كه مهدى آنان را ببينم! در حال تجسّس و پى گيرى بودم كه ناگهان صداى گوينده اى از بلندگوى مسجد؛ از همان جايگاهى كه مُكبّر هنگام نماز جماعت، نمازگزاران را هدايت مى كند، به گوش رسيد. فهميديم كه مى خواهد در باره اين جريان و قيام سخن بگويد. آنگاه كه صدايش از بلندگوها شنيده شد، همه نگاه ها متوجه او گرديد. همگان منتظر بودند كه او چه مى گويد.

او كه به عربى سخن مى گفت، با استناد به رواياتى از كتب اهل سنت، (1) به نقل از پيامبر صلى الله عليه و آله، در باره قيام مهدى موعود و صفات و خصوصيات او سخن گفت و نتيجه گيرى كرد كه اكنون آن مهدى موعود قيام كرده است و مردم را به قيام او بشارت داد.

گوينده در ضمن سخنانش ادعا كرد كه مهدى اين قيام از نسل پيامبر اسلام و از سلاله حسين بن على است و قيام كرده است تا جهان را پر از عدل و داد كند!

اين خبر و سخنان، بسيار هيجان انگيز بود و جمعيتى كه در حرم گرد آمده بودند؛ عده اى طرفدار اين حركت و قيام و گروهى هم زائر بى خبر بودند كه تازه خبر اين قيام به گوششان رسيده بود.

البته اهل سنت كم و بيش با رواياتى كه در باره مهدى است، آشنايى دارند، وقتى به كتبى كه درباره فتنه هاى آخرالزمان و مهدى موعود مطالبى نوشته اند، مراجعه مى كنيم، مى بينيم سنيان بيش از شيعيان در باره اين موضوع كتاب نوشته اند و شايد همه، مانند ما شيعيان انتظار ظهور او را دارند و اكنون كه اين بشارت به گوششان رسيده كه مهدى ظهور كرده و در جمع شما است، جمعيت

ص: 207

هيجان زده شده و براى ديدن او ازدحام مى كنند ولى چون همه جمعيت سرِ پا ايستاده اند، تشخيص اين مهدى از ديگران آسان نيست.

اين ماجرا براى ما هم جالب بود، البته نه از اين رو كه مهدى قيام كرده، چون مى دانستيم كه ظهور حضرت مهدى عليه السلام نشانه هايى دارد كه در كتب روايى ما ذكر شده و آن نشانه ها تا آن زمان به وقوع نپيوسته بود.

گوينده در ضمن سخنانش ادعا كرد كه مهدى اين قيام از نسل پيامبر اسلام و از سلاله حسين بن على است و قيام كرده است تا جهان را پر از عدل و داد كند و آمده است كه احكام خدا را به اجرا در آورد و بر طبق كتاب خدا و سنت پيامبر صلى الله عليه و آله بر مردم حكم براند ...

چيزى كه براى ما غير منتظره مى نمود اين بود كه هم زمان با سخنرانى اين خطيب، صداى رگبار مسلسل در مسجدالحرام مى پيچيد بى آنكه تيراندازان ديده شوند و آن رعب و وحشتى كه در آغاز به ما دست داده بود كه شايد پليس به مسجدالحرام و جمعيت حمله كند، كم كم برطرف شد. عده اى مأمور شدند كه جمعيتِ ايستاده را روى زمين

ص: 208

بنشانند و ما نيز كه تا آن زمان روى پا ايستاده و به سخنان گوينده گوش مى داديم، همراه با جمعيت نشستيم تا جمعيت، مهدىِ اين قيام را ببينند. او مردى گندمگون بود. سنّى حدود 35 تا 40 سال داشت و تا اندازه اى بلندبالا بود كه در وسط جمعيت ديده مى شد. پيراهن بلند عربى به تن داشت و دستمالى مانند عربها به سر انداخته بود. يك قطار فشنگ به كمر بسته و قطارى روى شانه تا محاذى كمرش آويزان بود و سلاحى كمرى به كمر بسته و پيرامونش را جمعى مسلّح گرفته بودند. البته اطرافيانش سلاح هاى بزرگ، با خشابهاى خميده و بعضاً راست به دست داشتند. در اين حال فهميديم كه مهدى آنان همان است كه در وسط ايستاده و من در اين هنگام سعى كردم در همان حال نشسته خود را به نزديك ترين جاى ممكن برسانم ولى رفتن تا دو- سه مترى او امكان داشت و بيش از آن را مانع مى شدند.

افراد مسلّح كه پيرامون اين مهدى ايستاده بودند، يكا يك به حضورش مى رسيدند و با او دست مى دادند و او هم سخنانى در گوش هريك مى گفت و سپس با دست، به سمتى از مسجد الحرام اشاره مى كرد و آن فرد مسلّح، به آن سمت مى رفت. از مطالب درگوشىِ آنان چيزى دستگيرم نشد ولى پيدا بود با دست دادن خود با او بيعت مى كردند و او هم در حق ايشان دعا مى كرد و به نقطه اى از مسجدالحرام مأموريت مى داد. تا اين زمان هيچ اتفاق و حادثه خاصى رخ نداده بود و از پليس و مأموران سعودى هم خبرى نبود.

تعدادى از نيروهاى سلاح به دست، براى حفاظت و كنترل آمد و شد، درهاى ورودى را در اختيار گرفته و بر همه جا مسلّط شده بودند.

به نظر مى رسيد براى حفاظت و كنترل بناى با عظمت مسجد الحرام كه داراى حدود 24 دروازه است، نياز به مأموران و هواداران زيادى هست كه هنگام بيرون رفتن از مسجد روشن شد كه تعدادشان كم نيست.

افراد مسلّح بيشتر از جوانان بودند و در ميان آنان كمتر كسى از حدود چهل به بالا ديده مى شد، البته همگى ريش داشتند و افرادى هم بودند كه هنوز مو به صورتشان نروييده بود.

لازم به يادآورى است كه آوردن سلاح و مهمات به مسجدالحرام در آن زمان، كار مشكلى نبود؛ زيرا خادمان مسجدالحرام كه در مقابل هر درى گماشته

ص: 209

شده بودند، بيشترشان پنجاه- شصت سال داشتند و نسبت به بررسى واردين بى تفاوت بودند. آنان از نيمه هاى شب به بعد، روى صندلى يا منبرى كه براى نشستن آنها گذاشته شده بود، يا خوابيده بودند و يا اصلًا حضور نداشتند و بنابراين، بررسى بدنى و يا ساك اصلًا نبود و اگر كسى نقشه و قصدى داشت، به آسانى مى توانست به اجرا درآورد و همه چيز را وارد مسجدالحرام كند و به نظر مى رسيد كه اين قيام كنندگان، از اين فرصت استفاده كرده، همه گونه سلاح و مهمّات مورد نياز خود را وارد مسجدالحرام كرده بودند و در زيرزمينها كه آنها هم متعلّق به مسجدالحرام است، جا داده بودند.

به هر صورت، بعد از آن سخنرانى، كه مدتى فاصله شد، رهبر آنها مشغول تنظيم امور و فرستادن افراد مسلح به اطراف مسجد بود. تا اينكه خطيب دوم براى سخنرانى در همان جايگاه سخنران نخست حضور يافت و او هم به زبان عربى اما از روى نوشته مطالبى را براى حاضران خواند. مطالب وى نيز بيشتر تكرار همان ادعاها و ذكر رواياتى در باره مهدى موعود و در ضمن سخنرانى اش خطاب به مردم گفت: اكنون كه حضرت مهدى قيام كرده، شما با او بيعت كنيد، عَلى كِتابِ اللَّهِ وَسُنَّةِ نَبِيِّهِ، جمعيتِ نشسته با شنيدن اين سخن به پا خاستند تا به سوى آن مهدى حركت كنند و به اصطلاح با او بيعت كنند.

محافظان آن مهدى، از نزديك شدن مردم جلوگيرى كردند و گفتند: «البيعة بعد صلاة الظهر» در اين هنگام تلاش زيادى براى فرونشاندن احساسات مردم و بازداشتن آنها از بيعت انجام گرفت و مجدداً به مردم فشار آوردند كه روى زمين بنشينند و همگى نشستند. در اين لحظه، ناگهان برق بخشى از مسجدالحرام رفت. البته گرچه با رفتن برق، فضاى مسجد الحرام به طور كامل تاريك نشد؛ زيرا نزديك طلوع خورشيد و هوا به اندازه كافى روشن بود امّا ميكروفن سخنران كه در آن قسمت بود، خاموش گرديد و ديگر صدايش به ما نرسيد و سرانجام او هم ناگزير شد از جايگاه پايين بيايد.

آنان در برنامه ريزى هاى خود، فكر آن را نكرده بودند كه در مواقع ضرورت وسيله برق اضطرارى داشته باشند و شايد همين نكته موجب شد كه خيلى ها متوجه شوند اين مهدى، همان مهدى موعود نيست! چرا كه از فراهم كردن امكانات اوليه خود عاجز ماند!

ص: 210

لحظاتى گذشت، ديديم كه مردى از ميان جمعيت به پا خاست و آغاز سخن كرد، امّا من زبان او را متوجه نشدم، تنها كلماتى از روايات را كه به عربى مى خواند، مى فهميدم و متوجه شدم كه دنباله همان حرفهاست. به نظر مى رسيد كه به زبان اردو تكلّم مى كرد.

گفتنى است بعد از پايان مراسم حج، عده بسيارى از پاكستانى ها و مسلمانان هندى در مكه مى مانند و عجله اى براى رفتن به وطن ندارند. و اكثر اين حاضران، سخنان گوينده را تأييد مى كردند. وى آنگاه كه در بخشى از سخنانش، از مردم تقاضاى بيعت كرده بود و مأموران از بيعت مردم جلوگيرى مى كردند، ديديم كه مردم هر چه در دست داشتند؛ مانند تسبيح و دستمال، به طرف آن مهدى مى انداختند؛ به عنوان همدردى يا بيعت از راه دور، و اين نشان مى داد كه جمعيت غير عرب، در مسجدالحرام زياد است البته از ايرانيان تنها من بودم و رفيقم.

رفتن برق موجب شد كه خيلى ها متوجه شوند اين مهدى، مهدى موعود نيست! چرا كه از فراهم كردن امكانات اوليه خود عاجز ماند!

همانگونه كه پيشتر اشاره شد، از سويى پيوسته صداى رگبار مسلسل به گوش مى رسيد، و از سوى ديگر ما نه شب گذشته شام درستى خورده بوديم و نه صبحانه اى ميل كرده بوديم و از سوى سوم شكى هم در باطل بودن كار اينها نداشتيم و روايات وارد شده در باره قيام حضرت مهدى و علائم و نشانه هاى او را با اين حركت سازگار نمى ديديم؛ زيرا هيچ يك از آنها رخ نداده بود. از اينها گذشته، چگونه مى شود كه چراغ مهدى موعودى را خاموش كنند و او نتواند وسيله روشنايى تهيه كند؟! پيداست كه اين مهدى واقعى نبود. بنابر اين، ادامه حضور ما، در آن جمع، تنها براى كسب خبر بود و بس.

چون تا ظهر ديگر خبرى نبود، صلاح ديدم كه از جمع كناره گرفته، دوست و همسفرم را پيدا كنم و از مسجد خارج شويم. گرچه جدا شدن از جمعيت هم كار آسانى نبود؛ زيرا تا كسى بلند مى شد، مأمورى مى آمد و دست روى شانه او مى گذاشت كه بنشين، اسْتَرِح استرح. ناگزير شدم در حال نشسته، كم كم خود را از ميان جمعيت كنار بكشم و پس از خارج شدن از ميان جمعيت، و تلاش و جستجو، سرانجام بعد از مدتى رفيقم را كه بعد از نماز صبح و پيش آمدن اين جريان، گم

ص: 211

كرده بودم يافتم و تازه دانستم كه او هم در مسجد حضور داشته و ماجرا را از نزديك ديده است، ليكن مانند من نزديك آنان نبوده است.

با همديگر به زير زمين مسجدالحرام رفتيم؛ جايى كه در آن زمان وضوخانه و دستشويى داشت ولى ديديم كه آب قطع است. دانستيم كه از بيرون قطع كرده اند.

استفاده از چاه زمزم بدون برق و يا به وسيله دلو هم ممكن نبود. ناگزير از آب فروشان مسجد، كه آب را با ليوان مى فروختند، ليوانى يك ريال خريديم و نياز خود را برطرف ساختيم.

پس از آن، به طبقه دوم رفتيم كه به بيرون و خيابانهاى اطراف اشراف داشت و مى توانستيم از پنجره يا مشبك هاى طبقه دوم بيرون را ببينيم و از اوضاع بيرون و تيراندازى ها آگاهى پيدا كنيم. البته به فكر افتاديم طواف مستحبّى انجام دهيم ولى ديديم ميان كعبه و مقام ابراهيم در اشغال قيام كنندگان است و در اين قسمت، بايد در خارج از مطاف حركت كنيم، بنابراين از اين تصميم منصرف شديم. البته جمع زيادى در خارج از مطاف مشغول طواف بودند.

در طبقه دوم جز افراد مسلّح وابسته به اين قيام كنندگان كسى نبود و آنان لوله هاى سلاحشان را از روزنه هاى پنجره هاى مشبك به بيرون گرفته و بى هدف و تنها براى ارعاب مردمى كه در اطراف مسجدالحرام جمع شده بودند و ناظر اين جريان بودند شليك مى كردند و پيچيدن صداى شليك رگبار گلوله ها در مسجدالحرام، جمعيت داخل مسجد را به وحشت مى انداخت.

ص: 212

دقايقى در طبقه دوم گشتيم بى آنكه كسى مزاحم ما شود. كم كم خود را به قسمت طبقه دوّم مسعى؛ يعنى صفا و مروه رسانديم و از پنجره ها بازار ابوسفيان و مردمى را كه در آنجا گردآمده بودند، ديديم. در اين هنگام از يكى از اين تيراندازان پرسيدم بالأخره برنامه شما چيست و ما بايد چه كنيم؟ او از من پرسيد «أنتَ بايَعْتَ؟»؛ «بيعت كردى؟» جريان بيعت در دمادم صبح يادم آمد و برايش گفتم كه بيعت كنندگان وعده دادند؛ «البيعة بعد صلاة الظهر» گفت: «بعد البيعة»؛ يعنى هر مطلب و خواسته اى را بعد از بيعت خواهيم گفت. (1) از طبقه دوم مسجدالحرام پايين آمديم و ديديم كه حدود دو ساعت به ظهر مانده است. در صدد برآمديم كه از مسجدالحرام خارج شويم؛ زيرا ما كه آنان را نمى شناسيم و آن مهدى موعود عليه السلام، كه ما به او باور داريم، وقتى قيام كند همه قدرتها در برابرش ذليل اند و نيازى به كلاشينكف روسى و يوزى آمريكايى ندارد و با رفتن برق صدايش خاموش نمى شود ... از سوى ديگر چمدان و لوازم سفر و سوغاتى هاى خود را در فرودگاه جده به دست تقدير سپرده ايم؛ يعنى آنها را با ريسمانى به ستونى بسته ايم و آيةالكرسى برايش خوانده ايم!

مهمتر اينكه اگر تا ظهر بمانيم، احتمال درگيرى و كشته شدن و يا دستگيرى وجود دارد. بنابراين، به سوى صفا و مروه آمديم كه خارج شويم، ديديم تمام درها بسته و پُشت هر درى، يكى از نيروهاى قيام كننده ايستاده

ص: 213

است. از فرد مسلحى پرسيديم كدام در باز است؟ او اشاره به سوى مروه كرد و گفت درِ آخرِ سمت راست باز است. خود را به آنجا رسانديم و ديديم كه جمعيت زيادى هم پشت سر ما در حركتند. معلوم شد كه آنان نيز مانند ما قصد خروج از مسجد را دارند و به دنبال درى مى گردند كه باز باشد.

اما از بد حادثه، ديديم اين در نيز بسته است! به فكر افتاديم از آن پنجره هاى مشبكِ طرف مروه استفاده كنيم كه اين قسمت نسبت به قسمت هاى ديگرِ صفا و مروه، مقدار حدود يك متر و نيم بلندى دارد و به گونه اى است كه سعى كننده وقتى به بيست مترى كوه مروه و كنار درِ سمت راست مروه مى رسد، پنجره هاى مشبك در دسترس او است و قسمت باز مشبك به اندازه اى است كه يك نفر مى تواند با زحمت بيرون برود و من نخستين كسى بودم كه از آنجا بيرون شدم و رفيق و همسفرم نيز بعد از من آمد. مردم هم به شبكه هاى ديگر چسبيده بودند و مى كوشيدند از مسجد خارج شوند.

در بيرون مسجدالحرام نيروهاى حكومتى را ديديم كه در پناه ديوار كمين كرده بودند اما جرأت خارج شدن را هم ندارند؛ زيرا تك تيراندازانِ مستقر در طبقه بالاى مسعى مى توانستند به آسانى آنها را هدف قرار دهند.

مردمى كه در سمت بازار ابوسفيان ايستاده بودند، صداى گلوله ها را مى شنيدند و مى دانستند كه مسجدالحرام به تصرف گروهى مسلّح درآمده است اما نمى دانستند چه كسانى هستند و چه هدفى دارند. وقتى ما را ديدند كه از مسجدالحرام بيرون آمديم، از جنسيّت قيام كنندگان پرسيدند كه: «ما الجنسيّة؟»؛ «اشغال كنندگان مسجد، اهل كجا هستند؟» ما هم پاسخ مى داديم «الجنسيّة السعودية»؛ «از اهالى عربستان سعودى هستند» ولى كسى از ما نپرسيد كه قيام كنندگان چه هدفى را دنبال مى كنند تا بگوييم كه اهدافشان چيست؟

تا نزديكى هاى ظهر، مانند ديگران منتظر مانديم كه شايد واقعه جديدى پيش آيد، امّا هيچ حادثه اى رخ نداد. براى اداى نماز، به يكى از مساجد مكه، نزديك شارع سليمانيه رفتيم و نماز گزارديم و بعد از نماز، به موقف سيارات رفتيم تا به جده برگرديم كه رانندگان حاضر نشدند ما دو نفر ايرانى را به جده ببرند. از پليس كمك خواستيم و پليس

ص: 214

همراه ما آمد و از راننده دليل سوار نكردن ما را پرسيد و او در جواب گفت در بيرون شهر، در عوارضى (پليس راه) جلو ما را مى گيرند! پليس از راننده خواست ما را سوار كند و گفت من بى سيم مى زنم و مى گويم كه به شما كار نداشته باشند.

در ماشينى كه سوار شديم، دو نفر ايرانى، يك نفر سعودىِ اهل مكه و دو نفر پاكستانى بوديم و ساعت حدود دو يا سه بعد از ظهر بود، مسافر مكى از جريان حمله به مسجدالحرام آگاه بود و مى گفت: پليس در حمله موفق نبود و كارى از پيش نبرد و عدّه اى نيز كشته شدند.

به فرودگاه جدّه كه رسيديم، راديو تهران را گرفتيم كه شنيديم اعلاميه امام خمينى قدس سره را مى خواند و محتواى آن در مذّمت قيام كنندگان بود، اما زمانى كه به تهران آمديم مطالب مطبوعات را در دفاع از قيام كنندگان ديديم، بى آنكه گفتار آنها را نقل كنند، آنها را قيام كنندگان عليه دولت سعودى معرفى مى كردند و اين انگيزه اى شد تا نامه اى براى روزنامه كيهان بنويسم و بدينوسيله مردم را در جريان آن رخداد قرار دهم و بگويم كه اين حركت و قيام، در مخالفت بر ضدّ دولت سعودى نيست، بلكه رهبر آنان از قبيله عجمان (1) است و ادعاى مهدويت مى كند! ولى متأسفانه روزنامه پيشگفته، مطالب ارسالى را منتشر نكرد و بعد از مدتى، مطلع شدم كه در سالنامه كيهان انتشار يافته است.

مردمى كه در سمت بازار معروف به ابوسفيان ايستاده بودند، صداى گلوله هارا مى شنيدند و مى دانستند كه مسجدالحرام به تصرف گروهى مسلّح درآمده است اما نمى دانستند چه كسانى هستند وچه هدفى دارند؟

شايسته است، دنباله ماجرا؛ يعنى به توپ بسته شدن مسجدالحرام، كه آثارش در

ص: 215

سال بعد (1350 ش.) بر روى در و ديوار مسجد نمايان بود و نيز روانه كردن آب به طرف مسجدالحرام و بيرون آوردن قيام كنندگان از زيرزمين مسجد به كمك كماندوهاى فرانسوى و به وسيله بالگردهاى آنها، به رگبار بستن و كشتن شدن قيام كنندگان نيز در يك مقاله اى جداگانه نوشته و منتشر شود.