ص: 2

حج ذخيره اى براى دنياى اسلام است. اگر از اين ذخيره، خوب استفاده شود به دنياى اسلام سود خواهد رساند و اگر از اين ذخيره استفاده نشود و يا اينكه بد استفاده شود دنياى اسلام با همه احتياجاتى كه دارد از آن محروم خواهد ماند و يا احياناً از آن ضرر هم خواهد برد. ما مردم مسلمانى كه در اين نقطه از دنيا زندگى مى كنيم اختياردار امور حج در ابعاد وسيع نيستيم بلكه تنها مالك تأثيرات كار خودمان هستيم. ما بايد حج را به نحوى انجام دهيم كه دنياى اسلام از آن سود ببرد.

حج يك مركز اجتماع است، چرا كه خداى متعال مى توانست براى زيارت خانه خدا تمام دوره سال را بگذارد. اگر فقط رفتن و دور خانه خدا را طواف كردن و حال و توجه پيدا كردن بود، چه لزومى داشت كه همه مردم دنيا موظف باشند كه در يك روز و در يك مقطع زمانى و در روزهاى مشخصى خانه خدا را زيارت كنند. خوب مى توانستند بگويند: «و أذِّنْ- فى الناس بالحجّ» (1) و در تمام دوره سال هر كسى مى تواند بيايد و حج بكند. اين را نگفتند. حج را ايام معلومات و زمان مشخص قرار دادند. در داخل حج اجتماعات يكروزه، يك شبه و دو سه روزه قرار داده اند و خواسته اند كه همه همزمان در آنجا جمع شوند. اين براى چيست؟ براى اين است كه: «ليشهدوا منافع لهم» (2) پس منافعى را كه مسلمانان در دوران حج بايد شاهد باشند و آنرا ببينند منافعى است كه با حيثيت تجمع مردم و با حالت اجتماع ارتباط پيدا مى كند. اگر اجتماعى تشكيل شود كه در آن ارتباطى نباشد و هزاران تن، بى ارتباط با هم، بى تماس با هم و بدون خبرگيرى از هم و بدون كمك معنوى و هم فكرى بهم، تنها بيايند، اين مقصود حاصل نشده است چه معنى دارد كه عده اى را در جايى جمع كنند در حالى كه از آن جمع شدن هيچ فايده اى براى آن متصور نيست؟ چرا نگفتند كه مسلمانان در تمام دوره سال بيايند؟ حتماً مى خواسته اند مسلمانان در اين وقت معين اينجا اجتماع كنند تا از اين اجتماعشان فايده اى ببرند. از اين اجتماع چه فايده اى مى شود برد؟

اگر به عمق و غور مسئله برويد دهها فايده بزرگ مى توان برد كه همه براى دنياى اسلام لازم و حياتى است. اگر زمانى لازم باشد از اجتماع حج استفاده شود و فرض شود دنياى اسلام هم به تمام معنا نيازمند به استفاده از آن اجتماع است، آن زمان همين حالاست. مسلمانان هيچ وقت مثل امروز احتياج به اجتماع و با همديگر تماس گرفتن و ارتباط پيدا كردن نداشته اند. دورانى بود كه مسلمانان در خواب و غافل بودند و نورى و بيدارى نبود. نه اينكه گرفتارى نداشتند، نخير گرفتارى بود. آنقدر مايه تنبه و بيدارى نبود كه بتوانند آن گرفتارى ها را درك كنند و دنبال علاجى براى آن باشند. آن دوران ركودى بود و گذشت. اجتماع حج هم برايشان فايده اى نداشت. مشتى ملت هاى در خواب غفلت نگه داشته شده و غافل از وضعيت خود، تنها به فكر اين بودند كه گليم خود را از آب حج بيرون بكشند و واجبشان را انجام بدهند و بروند. مدتى آنچنان بود. ولى امروز مسلمانان به خاطر گرفتاريهايى كه براى مسلمين در همه جاى دنيا بوجود آورده اند نهايت احتياج را به هم فكرى و همكارى يكديگر دارند. اين همكارى و هم فكرى امروز ممكن است ولى در گذشته ممكن نمى شد. لذا اين فرصت يك فرصت استثنايى است و بايد از آن استفاده كرد. شما به اكناف عالم نگاه كنيد و ببينيد قدرت هاى ستمگر با مسلمانان چه مى كنند؟ اولين نيت آنان اين است كه مسلمانان را در خواب غفلت نگه دارند و اگر كسى هست كه به مسلمانان هشدار مى دهد، او را هر جور مى توانند از صحنه خارج كنند.

اما نكته اساسى اين است كه على رغم همه اين ها به فضل پروردگار پس از چندى شكوه و قدرت اسلام كه پايگاه آن همين مردمى هستند كه در اروپا براى اسلام مقاومت مى كنند، روز بروز بيشتر و خواب كسانى كه مى خواهند اسلام نباشد برآشفته خواهد شد (تكبير حضار) اين قدرت و معنويت اسلام و آمادگى مسلمين است و اين نياز جهان اسلام و جامعه اسلامى به هم فكرى و همكارى و اين هم صحنه عظيم حج است.

شما خدمتگزاران بايد حجاج را راهنمايى و هدايت كنيد. احكام را به آنها تعليم بدهيد و آنها را از لحاظ عمل شخصى و استفاده بهتر از مراسم حج راهنمايى كنيد و انشاءاللَّه خداى متعال پشتيبان شما باشد و توجهات حضرت ولى عصر- ارواحنا له الفداء- شامل حال شما و حج مقبول و سعى مشكورى را داشته باشيد.

از سخنان مقام معظم رهبرى حضرت آيةاللَّه خامنه اى چهارشنبه مورخ 8/ 2/ 1372

ص: 3

ص: 4

لبيك

و آنگه كه لبيك گويد به جواب نداى حق تا از نداى قيامت بر انديشد كه فردا به گوش وى خواهد رسيد و نداند كه آن نداى سعادت خواهد بود يا نداى شقاوت، على بن الحسين- عليهماالسلام- در وقت احرام او را ديدند زرد روى و مضطرب و هيچ سخن نمى گفت، گفتند: چه رسد مهتر دين را- كه به وقت احرام، لبيك نمى گويد؟ گفت: ترسم اگر گويم لبيك، جواب دهند: «لا لبيك و لا سعديك» و آنكه گفت: شنيده ام كه هر كه حج از مال شبهت كند او را گويند: «لا لبيك و لا سعد يك حتى ترد مافى يدك»: (نه آرى، مگر آنگاه آنچه را در اختيار خود گرفته اى برگردانى، نظير اين حديث در بحارالانوار، ج 47، ص 16 آمده است.)

طواف و سعى

و چون طواف و سعى كند قصه وى به قومى بيچارگان ماند كه به درگاه ملوك شوند نيازى را و حاجتى را كه دارند، و گرد سراى ملك مى گردند و اندر ميدانِ درِ سراى تردد مى كنند، و كسى را مى جويند كه از بهرايشان شفاعت كند و اميد مى دارند كه مگر ناگاه خود چشم ملك بر ايشان افتد و ببخشايد و كار ايشان سره شود.

وقوف در عرفات:

اما وقوف در عرفه، و آن اجتماع اصناف خلق در آن صحراى عرفات، و آن خروش و تضرع و زارى و گريه ايشان، و آن دعا و ذكر ايشان به زبانهاى مختلف به عرصات قيامت ماند كه خلايق همه جمع شوند، و هر كس به خود مشغول، در انتظار رد و قبول.

در جمله اين مقامات كه بر شمرديم هيچ مقام نيست اميدوارتر و رحمت خدا به آن نزديكتر از آن ساعت كه حجاج به عرفات بايستند، در آثار بيارند كه:

- درهاى هفت طارم پيروزه برگشايند آن ساعت.

- و ايوان فراديس اعلى را درها باز نهند.

- و جانهاى پيغامبران و شهيدان اندر عليين به طرب آرند.

- عزيز است آن ساعت، بزرگوار است آن وقت كه از شعاع انفاس حجاج و عُمّار روز مدد مى خواهد، و از دوست خطاب مى آيد: «هَلْ مِنْ داعٍ؟ هَلْ مِنْ سائل؟». (1)

پس از گذرى سريع و سيرى اجمالى بر پاره اى از مراسم حج و با رقه هايى از حكمتهاى آن، با تفصيلى هر چند گرفتار اجمال، گفتار را پى مى گيريم، نخست به بررسى واژه حج پرداخته، آنگاه سوابق تاريخى اين مراسم و سپس سر گذشت كعبه و در پى آن حكمتهايى از برخى مراسم حج را به گونه اى فشرده و كوتاه مطالعه مى كنيم:

حج چيست؟

مفهوم لغوى حج:

در فرهنگها و معاجم لغوى، حج به قصد و آهنگ نمودن و روى آوردن به سوى امرى مهم تفسير شده است: «رَجُلُ مَحْجوُج»؛ يعنى مردى كه انسان آهنگ او را دارد و مراد و مقصود است، اينكه راه را «مَحجّة» مى گويند از آنرواست كه انسان با گذر از آن، آهنگ مقصود خود دارد، و حجت و احتجاج نيز از همين باب است.

ازهرى مى گويد: «انَّما سُمَيَّتْ حُجّةً لاءنَّها تُحَجُّ، أىْ تُقْصَد؛ لأنّ الْقَصْدَ لَها وَالَيْها»:

«حجت را از آنروى «حجت» گويند چون آدمى بدان روى مى آورد و مقصود خود را از آن به دست مى آورد؛ زيرا قصد و آهنگ، براى حجت و به سوى آن است.» (2)

معناى اصطلاحى حج:

حج اصطلاحاً از تناسب و پيوند با مفهوم لغوى آن برخوردار است؛ زيرا حج در اصطلاح به معنى قصد و توجه به خانه خدا در مكه- توأم با نيت تقرب به خدا و امتثال امر او- است كه نوعى از عبادات در اسلام مى باشد، و اين عبادت با مراسم و مناسك ويژه اى انجام مى گيرد.

ابن منظور مى گويد: «الحَجُّ: قَصْدُ التَّوُجُهِ الَى البَيْتِ بِالاعْمالِ المَشْروعَةِ فَرْضاً وَ سُنَّةً».

«حج، آهنگ توجه و روى آوردن به خانه خدا توأم با اعمالى است كه به عنوان اعمال واجب و مستحب از سوى شارع مقرر شده است».

از نظر كسائى ميان «حَج» (به فتح حا) و «حِج» به (كسر حا) تفاوتى وجود ندارد؛ اما عده اى مى گويند: «حَج» (به فتح حا) آهنگ خانه خدا، و «حِج» به (كسر حا) عمل سنت است؛ و لذا «حِجه» (به كسر حا) به مفهوم سنت استعمال شده است و «ذوالحجة»؛ يعنى ماهى كه اين سنت در آن انجام مى گيرد» (3) سنت نيز به معنى طريق و راه است؛ و چنانچه اشارت رفت راه نيز گذرگاه آهنگ به سوى مقصود مى باشد، و در نتيجه «حج» و همه مشتقات آن بايد با مفهوم قصد- كه معناى لغوى حج را تشكيل مى دهد- در مد نظر باشد. و سر انجام به اين نتيجه مى رسيم كه مفهوم اصطلاحى «حج» با معنى لغوى آن داراى تناسب و خويشاوندى نزديك مى باشد.

ص: 5

اصولًا حج- به مفهوم زيارت امكنه مخصوص- در ميان ملل و اقوام مختلف رايج بود، و اين امر به منظور تقرب به معبودشان صورت مى پذيرفت. حج با چنين مفهومى نمودارى كهن از يك نوع مراسم عبادى است كه جوامع مختلف آن را به عنوان رمز و اشارتى در تجليل و بزرگداشت معبود خود انجام مى دادند. ملتهاى كهن هند و يونان و ايران و مصر و ژاپن و جز آنها داراى معابد و پرستشگاههايى بوده اند كه در موسمهاى ويژه اى به ديدار آنها ره مى سپردند و بايد گفت مراسمى كه اين ملّتها در اين معابد اجرا مى كردند دگرگونيهايى را تصوير مى كند كه در مراسم توحيدى مربوط به كعبه يا بيت عتيق پديد آمده بود، و در نتيجه بايد گفت مراسمى كه در خور توحيد بوده و در چنان معابدى اجرا مى شده، يادگارى تحول يافته از مراسم توحيدى است كه حول بيت عتيق و كعبه انجام مى گرفته است. هر ملتى راجع به حج، متناسب با تخيلات و طرز تفكر منطقه اى روشها و كيفيتهاى گوناگونى را در انجام مراسم آن در پيش مى گرفتند و كانونهايى را بنياد مى كردند؛ آنان حتى گور بزرگان و مقابر و مجسمه ها و بت ها را طورى مورد تكريم قرار مى دادند كه از نوعى عبوديت و پرستش بازگو مى كرد؛ و هر ساله و يا هر چندى يكبار با مناسك خاصى به زيارت آنها مى پرداختند، و روزهايى را كه اين ديدار را برگزار مى كردند «زاد روز» يا «عيد» و يا «روز جشن» مى ناميدند.

مراسمى كه در برخى از اعصار در اينگونه معابد اجرا مى شد با توحيد سازگار نبود، بلكه آلوده به شرك و بت پرستى برگزار مى گرديد. مراسم توحيدى حج كه از هر گونه شوائب شرك عارى بوده و با شايسته ترين وجه انجام مى گرفت و از هر خرافه اى پاكيزه بود از عهد آدم ابوالبشر آغاز شده و داراى سابقه اى ديريه تا زمان حضرت ابراهيم- عليه السلام- بوده است.

سابقه آئين حج در اديان آسمانى:

قرآن كريم در پاره اى از موارد به اشارت، و در برخى موارد ديگر به صراحت ياد آور شده است كه اكثر مناسك و آئين ها و شعائر اسلامى- از قبيل نماز، روزه، زكوه، حج، و امثال آنها داراى سوابقى ديرينه و بسيار طولانى در ميان پيروان انبياى سلف و اديان ديگر آسمانى بوده است اگر چه از لحاظ كيفيت و زمان و موسم برگزارى آنها با آنچه در اسلام پيشنهاد شده متفاوت بوده است.

يكى از عبادات در اسلام عبارت از روزه است و اين عبادت طبق بيان قرآن كريم بر پيروان اديان ديگر نيز مقرر شده بود، و پيروان اديان ديگر نيز به اجراى اين آئين عبادى- ليكن با تفاوتهايى- موظف بوده اند:

«يا ايُّهَاالَّذين آمَنوُا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» (1)

«اى گروه با ايمان! روزه- همچنانكه بر مردمى كه پيش از شما به سر مى بردند مقرر شده بود- بر شما نيز مقرر شده است تا شما تقوا را در پيش گيريد.»

و نيز قرآن كريم اشارت به آن دارد كه مناسك و آئين هاى ديگر براى پيروان اديان آسمانى پيشين وجود داشته، و مردم خوشتن را موظف به اجراى آن احساس مى كرده و بدانها پاى بند بوده اند؛ آئينهايى كه خداوند متعال آنها را مقرر فرموده بود:

«لِكُلِّ امَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَكاً هُمْ ناسِكُوهُ فَلا يُنازِ عُنَّكَ فِى الامْرِ وَادْعُ الى رَبَّكَ انَّكَ لَعَلى هُدَىً مُستَقيمٍ. وَ انْ جادَ لُوكَ فُقُلِ اللُّه اعْلَمُ بِما تَعْمَلوُنَ»: (2)

«براى هر امتى آئينى مقرر كرديم كه طبق آن عمل كنند؛ لذا نبايد با تو در اين كار به ستيز برخيزند، و مردم را به سوى پروردگارت فرا خوان؛ زيرا تو تحقيقاً به راه راست رهنمون شده اى، اگر با تو به جدال برخيزند و پرخاش كنند بگو خدا به كار شما آگاه تر است.»

اما از آنجا كه اسلام دينى جاويدان و ماندگار است، و سر انجام همه پيروان اديان ديگر ناگزير بايد زير سايه چنين آئينى كامل احساس امنيت كنند، و درمان همه آلام خود را در آن جستجو نمايند انجام مراسم حج را بر تمام مردم الزامى ساخت (وَلِلَّهِ عَلِى النَّاسِ) تا به اين آئين در آيند و همه مستطيعان در بزرگترين گردهم آيى شركت جويند؛ لذا انجام مراسم حج را به زمان و مكان خاصى محدود ساخت تا پيروان اسلام در يك كانون مشخص و مركزى مقدس در فرصتى معين فراهم آيند و با هم به تبادل افكار پرداخته و به حل معضلات اجتماعى و سياسى خويش توفيق يابند.

ص: 6

و همانگونه كه قرآن كريم يادآور شده ابراهيم را فرمان رسيد كه مردم را به حج خانه خدا فرا خواند تا از هر ناحيه و منطقه، سواره بر هر وسيله و مركب و يا پياده به اين خانه روى آورند:

«وَاذِّنْ فى النَّاس بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالًا وَ على كُلِّ ضامِرٍ يَأتينَ مَنْ كُلِّ حَجٍ عَميقٍ»: (1)

«و در ميان مردم براى حج گزاران بانگ بر آور كه پياده و سواره بر هر شتر لاغر از هر دره ژرفى به سوى تو آيند.»

بازسازى مراسم حج ابراهيمى پس از دگرگونى:

ابراهيم در انجام مأموريت خويش موفق و كامياب گشت، و مردم را به سوى اين كانون جلب كرد، و خاندان خود را نيز در آنجا قبلًا سُكنى داد كه همزمان با دعوت مردم به حج، در آنجا مقيم بوده اند. مردم در اين زمان مراسم حج را طبق دستور الهى با مناسكى درست برگزار مى كردند كه آئين پاك و يكتاپرستى را كاملًا ترسيم مى كرد و كمترين شائبه شرك در آن ديده نمى شد.

ولى در طول قرنها دگرگونيهايى در انجام مناسك حج پديد آمد، و بسيارى از مراسم و شعائر الهى- كه از زمان حضرت ابراهيم- عليه السلام- رايج و معمول بود نابسامان گشته و مسائلى در امر حج راه يافت كه آلوده به شرك مى نمود:

عربهاى قبل از اسلام بتهايى به ديوار كعبه آويختند، و به جاى خدا به بتها پناه مى جستند، و آنها را وسائطى براى قرب به خدا بر مى شمردند، و قربانيها براى آنها پيشكش مى كردند. تا اينكه سر انجام مناسك حج را با هوسها و موهومات در آميختند، و با بدنى برهنه به طواف مى پرداختند، و در حالى كه دست به دست هم مى دادندصفير و نعره و فريادهاى مهمل سر مى دادند، و كف زنان گرد خانه خدا به گردش در مى آمدند. خداوند در قرآن كريم در مقام انتقاد از اين راه و رسم جاهلى در انجام مراسم حج- كه آلوده به هوس و شرك بوده- مى فرمايد:

«وَ ما كانَ صَلوتُهُمْ عِنْدالبَيْتِ الَّا مُكاءً وَ تَصْدِيَةً»: (2)

«عبادت و نماز مردم جاهلى در كنار خانه خدا جز فرياد و دست به هم كوبيدن چيز ديگرى نبود.»

حتى عده اى از عربهاى جاهلى به خاطر تكبر از وقوف در عرفات خوددارى مى كردند و نمى خواستند همراه توده مردم به اين وظيفه قيام كنند و با اين برخورد منفى به برترى كاذب و تفوق موهوم خود تظاهر مى كردند، و نمى خواستند در سطح عموم و توده مردم قرار گيرند، و زير سايه يك قانون و يك ضابطه با همه مردم به سر برند، در يك كانون با شرايط يكنواخت با مردم باشند.

ملل و اقوام ديگر نيز قبل از اسلام، خرافات و شرك و موهومات را به مراسم حج راه دادند كه اسلام با همه آنها به مبارزه برخاست، و حج ابراهيمى را با وضع شايسته اى تجديد كرده و بتهاى كنار كعبه را سر نگون نموده، و توحيد را جايگزين ساخت.

ص: 7

محرم كه مى خواهد خويشتن را از جامه و لباس مطبوع خويش خلع كند و خود را از اين وابستگى برهاند بايد به پالايش نيت خود از هر شائبه اى همت گمارد و كوچكترين خاطره اى از ريا را به دل خود راه ندهد.

در حوزه احساس، احرام داراى دو شعار و مظهر است؛ شعارى كه حسن بينايى را بر مى انگيزد، و شعار ديگرى كه سامعه ها را نوازش مى دهد.

اما آن شعارى كه مشاهده مى شود و حس بينايى را بر مى انگيزد عبارت از پوشش است؛ بايد جامه اى كه حاجى در بر مى كند لباسى نادوخته و برش نايافته و بس ساده باشد، و شايسته است از بكار بردن هر گونه زينت و آرايش خوددارى نمايد، و از هر گونه لذت جنسى چشم بپوشد و در گذرد، و بالاخره در چنين حالى كه حاجى خود را يكسره در اختيار خدا قرار داده از هر گونه تمايلات مادى و خواهشهاى نفسانى دست نهد، و از جهان ماديت بگسلد و به پروردگار خويش بپيوندد.

حكمت خوددارى و كف نفس از اينگونه امور آن است كه مناسك و مراسم حج صرفاً بايد براى خدا و به منظور تقرب به او انجام گيرد؛ وصول به چنين هدف و منظور جز از راه دور ساختن خواهشهاى نفسانى و خوددارى ازتمايلات حيوانى امكان پذير نيست.

برگزار كننده مراسم حج بايد حس خويشتن دارى از اجراء هوسها را در خود زنده و شاداب سازد تا دريابد كه او برتر از آن آفريده شده كه در برابر شهوات و تمايلات تسليم و خاضع گردد.

اينگونه تمرينهاى روانى و نفسانى يكى از عوامل مهم ترتيبى است، و كف نفس و خويشتن دارى آنهم در محيط و فضايى دينى و مذهبى آثار سازنده اى در نفوس به جاى مى گذارد.

شعار و مظهر ديگر احرام شعارى است كه از دل بر مى خيزد، و زبان را به كار مى اندازد، و سامعه و حس شنوايى حج گزاران را نوارش مى دهد، حاجيان از دل و جان- با زبان- مى گويند: «آرى به فرمانيم» و نخستين جمله اى كه در حال احرام به زبان مى آورند پاسخ به فرمان و بانگ پروردگار است كه بدينگونه بر زبان مى آورند كه:

«لبّيك، اللّهمَّ لبيك، لا شريك لك لبيك، ان الحمد و النقمه لك و الملك لا شريك لك»

بايد اين پاسخ را دومين پاسخ انسانها بر شمرد؛ زيرا آدمى از پيش به وحدانيت خدا اعتراف كرده و در برابر سؤال پروردگارشان كه فرمود: «أَلَسْتُ بِربِّكُمْ»، عرضه داشتند «بلى»، و فطرت آنها به وجود آفريدگار و يگانگى او و طاعت از اوامر او قبلًا پاسخ مثبت دادند، هم اكنون در موسم حج به هنگام احرام به پروردگارشان عرض مى كنند، آرى پروردگارا! آرى، براى تو شريكى نيست، ستايش و نعمت و حكومت آسمانها و زمين از آن تو است. در تأييد پاسخ نخست كه پاسخ تكوينى است هم اكنون با آوازى بلند زبان به توحيد مى گشايند. پس بنابر اين تمام وجود آدمى به استقبال خدا مى رود، آنگاه در برابر كعبه قرار مى گيرد و روياروى مظهر توحيد و كانونى كه بايد همه مسلمين شبانه روز پنج بار رو به سوى آن آرند جايگاه خويش را باز مى يابد، در چنين حالتى حساس و روح نواز چشم و دل متوجه خدا، و زبان به ياد خدا، و همه وجود آدمى و قواى ظاهرى و باطنى حاجى متمركز در يك هدف است و آن خداى يكتا و خداوندگار مدبر جهانيان است:

«قُلْ انَّ صَلوتى و نُسُكى وَ مَحْياىَ وَ مَماتى لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ لا شَريكَ لَهُ وَ بِذلَكَ امْرِتُ وَ انَا اوَّلُ المُسْلِمينَ» (1)

«بگو نماز و پرستش و عبادت و زندگانى و مرگ من از آن خدايى است كه خداوندگار مدير و مدبر جهانيان است. براى او شريك و همتايى نيست، و بدان مأمور گشتم و من نخستين مسلمان بوده و اولين كسى هستم كه در برابر او امر الهى تسليم مى باشند.»

يكى از حكمتهاى احرام پرورش روح همزيستى مسالمت آميز با كل پديده هاى هستى است. آياتى در قرآن كريم وجود دارد كه محرم را موظف مى سازد از ستيز و كينه و حسد و ساير رذائل اخلاقى دست نهد، و حتى سخن بيهوده بر زبان نياورد، و دل را از هرگونه دشمنى، و فكر را از هر گونه تجاوزگرى به حريم ديگران بسترد، و روحى مسالمت آميز در خود بيافريند و چنين روحيه اى را- علاوه بر همنوعان خويش- نسبت به تمام پديده هاى هستى تعميم بخشد و حتى هيچ جانورى را نيازارد، و به حريم گياهان تجاوز نكند، و از سوى او نبايد حتى به بوته اى نيز آزار برسد، و پديدهاى فاقد حيات حيوانى و نباتى را نيز حرمت نهد و سنگ حرم را به بيرون آن نبرد، و بالاخره بايد حاجى در خويشتن جهانى از سلم و صفا و محبت به همه پديده هاى هستى را بپردازد:

«يا ايُّهَا الذَّينُ آمَنوُا لا تَقْتُلوا الصَّيْدَ وَ انْتُمْ حُرُمٌ ...»: (2)

«مؤمنين! شكار را در حاليكه محرم هستيد به قتل نرسانيد ...»

«احِلَّ لَكُمْ صَيْدُ البَحْرِ وَ طعامُهُ متاعاً لَكُمْ وَ لِلسَّيَّارَةِ وَ حُرِّمُ عُلَيْكُمْ صَيْدُ البَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذى الَيْه تُحشَرونَ» (3)

«شكار دريا و خوراك آن به عنوان بهره و تمتع شما و كاروان حلال است، و شكار دشت و بيابان تا وقتى كه محرم هستيد بر شما حرام مى باشد و از خدايى كه به سوى او گرد مى آييد پروا كنيد محرم احساس مى كند فرصتى از زمان و قطعه اى از مكان داراى نوعى حرمت و احترام است كه بايد آن را به تمام فرصتها و همه مكانها و سرزمينها تعميم دهد و بايد همه مردم در همه جا عواطف و محبت انسانى را در تمام اوقات به كار دارند تا جهانى آكنده از صلح و مسالمت را تحقق بخشند. چند ماه در اسلام داراى حرمت ويژه اى است كه جنگ و كشتار در آن ماهها تحريم شده است:

«يَسْأَلُو نَكَ عَنِ الشَّهْرِ الحَرامِ قِتالٍ فيهِ قُلْ قِتالٌ فيهِ كَبيرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ ...» (4)

«اى پيامبر! از تو درباره ماه حرام مى پرسند، ماهى كه جنگ و كشتار در آن حرام است؛ بگو كشتار در اين ماه بزرگ و گران، موجب ممانعت از راه خدا است.»

اين فرصتهاى حرام و يا محترم عبادت از ماههايى است كه قرآن كريم با اشاره به شما و آنها، اين ماهها را داراى سابقه اى بس ديرينه معرفى مى كند؛ يعنى از روزى كه خداوند آسمانها و زمين را آفريده است اين ماهها حرام و محترم بوده اند:

«انَّ عِدَّةَ الشُّهورِ عِنْدَاللَّهِ اثْنى عَشَرَ شَهْراً فى كِتابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمواتِ وَ الارْضَ مِنْها ارْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِكَ الدّينُ الْقَيِّمُ فَلا تَظْلِموُا فيهِنَّ انْفُسَكُمْ ...» (5)

«شمار ماهها در پيشگاه خدا از روزى كه آسمانها و زمين را آفريده در كتاب خدا دوازده ماه است. از اين ماهها چهار ماه، حرام است و در آن ماههاى حرام بر خويشتن ستم مرانيد ...»

اين چهار ماه عبارتند از ماههاى: محرم، رجب، ذوالقعده، و ذوالحجه، كه ماههاى مقدس و آبرومندى هستند، و عربها بويژه بايد در اين ماهها از خونريزى و جنگ و كشتار و ساير ستمها و خيانتها دست بر مى داشتند.

حاجى در چنين فرصت زمانى، با حرمت مكانى مواجه است، و در چنين مكان مقدس و چنان زمانى ارزشمند مجال و فرصتى به دست مى آورد كه مى تواند بر اساس تفاهم و قطع هر گونه خصومت و با روحى مسالمت آميز زندگانى را با برادران خود از سر گيرد.

طواف

حاجى بايد در هر يك از طوافهاى «نساء» و «زيارت» هفت بار گرد خانه خدا گردش كند. نقطه آغاز اين طواف، حجرالاسود يا سنگ سياهى است كه به ديوار نصب شده است؛ «طواف به منزله نماز است؛ لذا بايد حاجى قلب خود را سرشار از تعظيم و خوف و رجاء و محبت سازد» (6) و بداند كه اين طواف بسان تحيت و تهنيت به نخستين خانه اى است كه به منظور عبادت خداى يكتا بنا شده است، و تكريمى است به يكى از مظاهر توحيد و يكتاپرستى؛ چون حاجى كعبه و جلوه گاه معشوق و معبود خود را مى بيند عاشقانه همچون پروانه گرد شمع مظهر حقيقتى پاك كه خداى متعال است به گردش در مى آيد. و چون حجرالاسود نقطه آغاز و مبدأ اين طواف است استلام و تقبيل آن عبارت از كارى است كه از عشق و علاقه و مبدأ حقيقى عالم يعنى آفريدگار جهان بازگو مى كند. امتى كه شبانه روز به صورت تكليف واجب و الزامى بايد پنج بار به سوى اين خانه كه عاليترين مظهر توحيد است نماز اقامه كند شايسته مى نمايد با طواف پيرامون بنائى كه ابراهيم براى شرك زدايى و ترويج توحيد پى ريزى كرده است اظهار ادب نمايد.

مرحوم فيض كاشانى مى گويد: «بايد حاجى بداند در طواف، خود را به فرشتگان مقربى كه پيرامون عرش را احاطه كرده و برگرد آن طواف مى كنند همانند ساخته است. نبايد تصور كند كه هدف از اين طواف آن است كه كالبد و بدن خود را پيرامون كعبه به گردش در آورد؛ بلكه مقصود اين است قلبش از رهگذر ذكر و ياد صاحب خانه به گردش و چرخش افتد تا ذكر جز به او ابتدا نشود و جز به او خاتمه نيابد؛ چنانكه طواف كننده طواف را از خانه و حجرالاسود آغاز و بدان ختم مى كند»

«و نيز بايد بداند طواف برخوردار از شرافت و كرامت، همان طواف قلب در پيشگاه حضرت ربوبى است، و خانه خدا، يعنى كعبه، نمونه و مظهرى است پديدار در عالم ملك براى حضرت ربوبى كه چون در عالم ملكوت است با چشم سر رؤيت نمى شود؛ چنانكه بدن نمونه اى ظاهر در عالم شهادت براى قلبى است كه چون در عالم غيب است با ديدگان قابل رؤيت نيست، و عالم ملك و شهادت به سوى عالم غيب و ملكوت- براى كسانى كه در براى او گشوده شده است- راه دارد».

در اشاره به همين مقايسه آمده است: بيت المعمور در آسمان در مقابل كعبه قرار دارد و طواف فرشتگان در بيت المعمور مانند طواف انسان بر گرد كعبه است، و چون پايه و درجه اكثر مردم از انجام طوافى اين چنين، نارسا است مأمور شدند حتى الامكان طواف خود را همانند فرشتگان سامان دهند، و به آنها وعده دادند «هر كسى خود را شبيه گروهى سازد با آنان محشور خواهد شد».

«اما استلام حجرالاسود، بايد گفت كه حجر به منزله دست راست خدا است. رسول خدا- صلى الله عليه و آله و سلم- فرمود: حجر را استلام كنيد؛ زيرا دست خدا در ميان خلق است كه با خلق به وسيله آن مصافحه مى كند همانگونه كه عبد و بنده مصافحه مى كند» (7)

ذكر اين نكته در پايان بحث مربوط به طواف ضرورى است كه مخالفان اسلام موضوع كعبه و حجرالاسود را بهانه اى براى حمله و انتقاد قرار داده اند و مى گويند: احترام به كعبه و حجرالاسود باز مانده افكار و انديشه بت پرستى است! در حاليكه آنان از حقايق مسلّم تاريخ در بى خبرى به سر مى برند و يا تعمّداً اين حقايق را ناديده مى انگارند؛ با اينكه همين ياوه گويان درباره گور سرباز گمنام- كه مظهر وظيفه شناسى و فداكارى است- انواع و اقسام تشريفات و مراسم را به كار مى دارند، و احترام فراوانى درباره آن معمول مى دارند. علاوه بر اين در اكثر شؤون زندگانى به بسيارى از موهومات پاى بند هستند.

ما مى دانيم كعبه و حجرالاسود مظهر مبارزه با شرك و نبرد با پس مانده هاى بت پرستى و جنگ با موهومات به شمار مى رود. و به قاطعيت مى توان گفت كعبه و حجرالاسود باز مانده آثار توحيد و يگانه پرستى است كه از زمان ابراهيم بت شكن و شرك ستيز تاكنون به عنوان نمودار توحيد مورد احترام يكتاپرستان بوده و هست.

به تاريخ نيز بايد مراجعه كرد كه عربهاى قبل از اسلام از مواد و اشياء گوناگون بت و معبودى مى پرداختند در حاليكه كعبه و حجرالاسود تنها چيزهايى بوده اند كه دور از جنبه الوهيت شرك آميز قرار داشتند و هيچ عربى قبل از اسلام آن دو را به هيچوجه به عنوان معبود يا بت مورد پرستش قرار ندادند. آيا اسلامى كه با بت پرستى نبرد را آغاز كرده و سخت مخالف بت پرستى جاهلى بوده مى توان آن را آئينى برشمرد كه از شرك و بت پرستى تأييد به عمل آورده است؟ هيچ تاريخى اين سخن ياوه گويان را نه تنها تأييد نمى كند، بلكه با توجه به تعاليم قرآنى- كه سراسر آن به سوى توحيد نشان رفته- آن را تكذيب مى نمايد بايد گفتار اين معاندان يا نادانان را مانند ساير سخنانشان درباره اسلام كاملًا تهى از واقعيت تلقى كرد.

سعى ميان صفا و مروه:

حاجى بايد هفت بار ميان صفا و مروه سعى به عمل آورد، نه بدود و نه آهسته. و راه رفتن او بهتر است حد وسط ميان «مشى/ راه رفتن عادى» و «عدْو/ دويدن» باشد. نقطه شروع اين كار، صفا است و عمل مذكور به منزله التجاء و پناهندگى به خدا در كنار خانه او است تا بدينوسيله مغفرت الهى را به سوى خود جلب كند و از او درخواست عفو نمايد. و چنانكه قبلًا نيز اشاره كرديم اين كار نيز به منزله رفت و آمد به خانه فرد بزرگى است كه چند بار تكرار مى شود تا شايد آن بزرگ بدو التفاتى كند، از مهر و لطف خويش سهمى عايد او سازد؛ اما نمى داند آن بزرگ نياز او را بر مى آورد و يا دست رد به سينه او مى زند. گويند سعى ميان صفا و مروه ياد آور يك از رويدادهاى تاريخى عبرت آموزى است؛ چون هاجر همسر ابراهيم براى جستجوى آب براى فرزندش اسماعيل از صفا به مروه و از مروه به صفا رفت و آمد مى كرد تا بالاخره منبع آب را زير پاى اسماعيل يافت، و نياز خود و فرزند خويش را فراهم ديد، و همين آب منشأ آبادانى اين سرزمين و عامل خير و بركت آبى شد.

اين عمل و رويداد تاريخى به هر ناظر و متفكرى مى فهماند كه اگر انسان براى وصول به هدف، خويشتن را به سعى وا دارد و از پى مطلوب خود گام را استوار بردارد مسلماً موفق و كامياب مى گردد.

ص: 8

مشركين- قبل از اسلام- بر فراز صفا بت «اساف» و بر مروه بت «نائله» را نصب كرده بودند:

«... و اصل قصه آن است كه در زمان جاهليت مردى و زنى در كعبه شدند به فاحشه اى، و نام مرد «اساف بن يعلى» و نام زن «نائله بنت الديك». هر دو را مسخ كردند؛ پس عرب ايشان را بيرون آوردند، و عبرت يكى را بر صفا نهادند، و ديگرى را بر مروه تا خلق از اطراف مى آمدند و ايشان را مى ديدند. روزگار بر ايشان دراز شد، و پسينيان با ايشان الف گرفتند، چشمها و دلها از ايشان پر شد؛ شيطان به ايشان در آمد و گفت: پدران شما اينان را مى پرستيدند (و ايشان را بر پرستش آنان داشت، روزگار دراز در زمان فترت و جاهليت) پس چون الله (تعالى) رسول خود را پيغام بنواخت، و اسلام در ميان خلق پيدا شد، قومى از مسلمانان- كه در جاهليت ديده بودند كه (مشركين) آندو بت را مى پرستيدند- تحرج كردند از سعى ميان صفا و مروه؛ خداوند اين آيت فرستاد «انَّ الصَّفا وَ المَرْوَةَ مِنْ شَعائرِاللَّهِ ...» (1) «كه سعى كنيد، و آن حرج- كه ايشان مى ديدند- از ايشان بنهاد»؛ (2) چرا كه صفا و مروه از شعائر الهى و توحيد است؛ و لذا رسول خدا- صلى الله عليه و آله و سلم- دستور داد كه آندو بت را از صفا و مروه سرنگون ساختند كه شعار توحيدى از هر شائبه اى شرك آميز پاكيزه گردد.

خواجه عبدالله انصارى مى گويد:

«صفا اشارت است به صفوه دل دوستان در مقام معرفت، و مروه اشارت است به مروت عارفان در راه خدمت. مى گويد: اين صفوت و اين معرفت در نهاد بشريت و بحر ظلمت از نشانهاى توانايى و دانايى و نيك خدايى الله است، و اليه الاشاره بقوله تعالى: «يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ الَى النُّور»؛ پس نه عجب اگر شير صافى از ميان خون بيرون آرد، عجب آن است كه اين در يتيم در آن بحر ظلمت بدارد، و جوهر معرفت در صدف انسانيت نگهدارد». (3)

وقوف در عرفات و مشعر و منى

وقوف در عرفات از اهم مناسك حج مى باشد. در اين نقطه ازدحام مردم و سر و صدا و زبانهاى مختلف و پيروان مذاهب گوناگون و جز آنها انسان را به ياد عرصات قيامت و اجتماع امتها با انبيا و ائمه، و پيروى هر امتى از پيامبر خود، و چشم داشت آنان به شفاعت آنها، و تحير و سرگردانى آنها، آنهم در يك سرزمين كه آيا مورد حمايت قرار مى گيرند يا از آنها حمايتى به عمل نمى آيد، آرى انسان را به ياد چنين روز و احوال آن مى اندازد.

توقف در اين بيابان از نيمروز تا شامگاه به چه منظور و با چه هدفى تشريع شده است؛ البته مزاياى انسانى چنين عملى را نمى توان برشمرد، در بيابانى- كه فاقد وسائل كافى براى آسايش است- بايد مردم از مليتهاى مختلف و طبقات متفاوت درنگ نمايند، با خداى خويش به راز و نياز بپردازند، و همگان در يك سطح از نظر ظاهر و باطن حوائج خود را به خداوند متعال عرضه كنند. آيا اين عمل نمى تواند عاليترين نمونه همبستگى و تجمع، و بخصوص مساوات و برابرى باشد. آيا اين نعمت بزرگ اسلامى برجسته ترين شعار مبارزه با اختلاف طبقاتى نيست؟

در چنين توقف و درنگى است كه حاجيان در اين بيابان- گذشته هاى دور- اشعه اى در قلوب ايجاد مى كند و به مردم نويد مى دهد كه سر انجام به منطور نهائى خود در زندگانى مادى و معنوى نائل خواهند شد؛ زيرا روزگارى پيامبر اسلام- صلى الله عليه و آله و سلم- مردم را به معرفت حق و حقوق مردم نسبت به يكديگر و وظائف الهى و انسانى دعوت كرده بود، و در همين پايگاه يعنى عرفات بود كه رسالت و مسئوليت الهى و انسانى خود را به كمال نزديك يافت و آيه اى بر آنحضرت نازل شد كه قلب پيامبر اكرم- صلى الله عليه و آله و سلم- و دل و جانش را سرشار از رضا و خوشنودى ساخت:

«الْيَومْ اكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ اتْمَمْتُ عَلَيكُمْ نِعْمَتى وَ رضيتُ لَكُمُ الاسْلامَ ديناً» (4)

«هم اكنون دين و آئين شما را به كمال رساندم، و نعمت خود را بر شما كامل ساختم، و اسلام را به عنوان دين و آئين و راه و رسم صحيح زندگانى براى شما پسند كرده و پذيرفته ام.»

در وقوف به مشعر و منى بايد متوجه باشد كه مولايش پس از روى گرداندن از او بدو روى آورده و به او اذن داده بر حرمش درآيد، زيرا مشعر بخشى از حرم به شمار مى آيد، و عرفات از حرم بيرون است. بنابر اين حاجى در مشعر بر دروازه رحمت الهى وارد مى شود ونسيمهاى رحمت در اينجا وزيدن مى گيرد و خلعت قبول و پذيرفته شدن در پيشگاه الهى را با اذن دخول در حرم، بر تن مى كند.

رمى جمرات:

اين عمل واجب كه استحباباً با دعا آغاز مى شود سمبل تنفر از عوامل معصيت و بدبختى است، ورمى كنند، با اين كار عزم راسخ خود را براى مبارزه با نيرنگهاى گمراه كننده شيطان و اعمال زيان آور او ابراز مى دارد.

حاجى در چنين مقرى مراتب انزجار خود را از هر گونه فساد و فساد انگيزى و انگيزه هاى فساد اعلام مى دارد، و از فرصت اجتماع و گردهم آيى با برادران دينى خود استفاده مى كند كه چگونه مى توان در معيت هم كيشان خود و هماهنگى با آنها همه مظاهر شرك و ظلم و فساد را درهم كوبيد.

حاجيان از رهگذر اتحاد و همبستگى، جمرات غول آسا را زير سنگ ريزه ها خفه مى كنند، و هر چند سلاح هر يك از آنان در برابر پيكر حجيم جمرات بسيار كوچك و ناچيز است، ليكن چون در مبارزه سمبوليك آنها هماهنگى وجود دارد دشمن را هر چند كه قوى باشد مغلوب مى سازند، و اين خود درس بزرگى است كه مسلمين در سايه همبستگى مى توانند دشمنهايى ابرقدرت را به زانو در آورند هر چند كه داراى سلاحى ضعيف باشند.

فوائد و آثار فردى و اجتماعى حج بر كمتر كسى پوشيده است، اگر حاجى اعمال حج را با توجه به حقايق روحى آن به انجام رساند در واقع موفق گشته به تجديد و بازسازى شخصيت خويش پرداخته، و از گذشته آميخته به گناه و فساد خود رهيده، و از نو با خداى خويش تجديد عهد نمايد كه همواره جبهه خود را در مبارزه با شيطان و سورت تمايلات نفسانى، نيرومند سازد؛ آنچنان خويشتن را بپردازد كه به صورت مصداق بارز سخن پيامبر گرامى اسلام- صلى الله عليه و آله و سلم- در آيد كه فرمود:

«مَنْ حَجَّ وَ لَمْ يَفْسُقْ خَرَجَ كَيُومٍ وَ لَدَتْهُ امُّهُ»:

«كسى كه حج گذارد و دست اندركار جرم سنگين نگردد، از مكه برون آيد بسان روزى كه مادرش او را بزاد.»

يعنى پاك و پاكيزه از گذشته هاى آلوده اش بوده و براى دريافت رحمت خاصه پروردگار آمادگى خواهد داشت.

اللهم تقبّل منا انك انّك السميع العليم

ص: 9

ص: 10

به همين دليل از همه امكانات خود براى ضربه زدن به اسلام و طرفداران واقعى آن، از انواع توطئه هاى فرهنگى، اخلاقى، سياسى، اقتصادى، حقوقى، تبليغاتى و نظامى با تمام توان استفاده مى نمايند.

ماجراى كتاب سلمان رشدى مرتد نمونه اى از توطئه هاى فرهنگى استكبار عليه اسلام بود كه با حكم قطعى امام امت مبنى بر ارتداد و وجوب اعدام او كه مورد تأييد علماى بزرگ جهان اسلام و توده مردم مسلمان جهان قرار گرفت، اين توطئه بحمداللَّه خنثى شد.

از آنجا كه جمهورى اسلامى ايران كانون اصلى اسلام گرايى در تاريخ معاصر است، بيش از همه مورد انواع تهاجم ها و مورد بغض و كينه آمريكا است و اين سند افتخار ما است.

ولى به خواست خدا عليرغم همه تلاشهاى آمريكا و اذنابش روز بروز اسلام گرايى در جهان بيشتر رشد مى كند و همه تلاشهاى مستكبرين براى ضربه زدن به اسلام نه تنها نتيجه اى ندارد، بلكه عكس نتيجه مى دهد (و مكروا و مكراللَّه واللَّه خيرالماكرين). (1)

همانطور كه امام راحل ما پيش بينى كرده، اسلام همه سنگرهاى كليدى جهان را فتح خواهد كرد و اين قرن، قرن پيروزى مستضعفين بر مستكبرين خواهد بود. اميدواريم در آينده اى نزديك شاهد جهانى شدن اسلام به رهبرى مهدى آل محمد باشيم.

خدايا فرج او را نزديك گردان. خدايا مظلومين بوسنى، مظلومين فلسطين و مظلومين جهان را در لبنان، عراق، مصر، الجزاير، ميانمار، كشمير، آذربايجان، تاجيكستان و ... نصرت فرما.

ص: 11

ص: 12

ص: 13

در پايان اين مقال، به دوجمله كوتاه ولى پرمعنا از امام صادق- ع- وحضرت زهرا س- پيرامون فلسفه حج، توجه كنيد:

حضرت زهرا- س- فرمود: «جَعَلَ اللَّهُ الْحَجَّ تَشْيِيداً لِلدِّينِ»؛ «خداوند، حج را مايه استحكام و تقويت پايه هاى دين نمود». (1)

امام صادق- ع- فرمود: «لا يَزالُ الدِّينُ قائماً ماقامَتِ الْكَعْبَةُ»؛ «مادام كه خانه كعبه بر پا است، اسلام هم بر پا است». (2)

براستى، آن حجى كه تنها به بعد عبادى او توجه گردد، و بعد سياسى آن كه مهمترين فلسفه حج را تشكيل مى دهد، فراموش و ترك شود، آيا موجب استحكام دين، و استوارى آن خواهد شد؟ مسلماً جواب منفى است.

ص: 14

ص: 15

امنيت تكوينى و تشريعى بيت اللّه الحرام:

خانه كعبه، يك امن تكوينى دارد، زيرا بسيارى از طاغيان خواستند آن را از بين برده به اهل مكه نيز آسيب وارد سازند ولى ذات اقدس اله آن جا را مأمن قرار داده فرمود: «الذى اطعمهم من جوع وامنهم من خوف» (1) آن روز كه از تشريع سخنى نبود مردم مشرك مكه از امنيت خاصى برخوردار بودند. يك امن تشريعى كه: «من دخله كان امناً» يعنى كسى كه وارد حرم شد شرعاً در امان است، طبرى در ذيل آيه 97 سوره آل عمران نقل مى كند: در جاهليّت اگر جانى به كعبه پناه مى برد هيچ كس متعرض او نمى شد.

نيازى نيست، به تكلف افتاده بگوييم منظور از «آيات بينات» خصوص «مقام ابراهيم» يا خصوص امنيّتى است كه خدا قرار داده؛ جريان. «زمزم»، «حجر اسماعيل» و «حجر اسود» نيز از آيات بيّنه است. به علاوه خود «بيت» آيه بينّه و معجزه است؛ زيرا براساس آيات سوره «فيل» آنها كه خواستند كعبه را از بين ببرند، با هجوم لشكريان الهى مواجه شدند:

«ألم تركيف فعل ربّك بأصحاب الفيل ... فجعلهم كعصفٍ مأكول» پس لازم نيست بگوييم «مقام ابراهيم» بيان آيات بينات است، بلكه از باب ذكر خاص بعد از عام است.

در سوره مباركه «بقره» مى فرمايد: «و اذ جعلنا البيت مثابة للناس و أمناً و اتخذوا من مقام ابراهيم مصلَّى و عهدنا الى ابراهيم و اسماعيل أن طهّرابيتى للطائفين و العاكفين و الركع السجود» (2) طى بحث مبسوطى آمده است كه چطور بيت اللَّه مرجع جميع مردم و امن همگانى است هم امن تكوينى دارد؛ زيرا اگر كسى بخواهد كعبه را محو سازد خدا به او امان نمى دهد و هم امن «تشريعى»؛ زيرا هركس به آن جا پناه برده نمى توان حدود الهى را در آن جا بر او جارى كرد. مگر خود او حرمت بيت را رعايت نكند: «والحرمات قصاص» (3) اگر كسى حرمت كعبه و مسجد حرام و حرم يا ماه حرام را رعايت نكرد شما نيز مى توانيد او را و حرمت امور ياد شده را قصاص كرده، رعايت نكنيد.

اگر جانى در خود حرم، جنايت كرد مى توان حد را بر او جارى كرد ولى اگر در خارج حَرَم مرتكب جرمى شده و به حرم پناهنده شد، بايد به او مهلت داد تا از حرم بيرون بيايد. البته خريد و فروش با او، احسان و اطعام به او ممنوع است تا با فشارآوردن به وى از آنجا خارج گردد.

در بعضى از آيات به امنيتى كه خداوند، نصيب سرزمين مكه كرده اشاره شده، نظير آيه سوره عنكبوت:

«أولم يروا أنّاجعلنا حرماً آمناً و يتخطّف الناس من حولهم أفبالباطل يؤمنون و بنعمةاللَّه يكفرون» (4) مگر اينها نمى بينند همه جا آدمكشى و آدم ربايى و غارتگرى است ولى، ما اين سرزمين را امن قرار داديم! حتى در زمان جاهليّت نيز اين منطقه را امن قرار داديم، مردم در جاى ديگر اختطاف مى شوند ولى در اين جا محفوظند.

سرّش اين است كه اگر كسى بخواهد به كعبه يا مردم آن سرزمين آسيب برساند خدا به او مهلت نمى دهد مخصوصاً اگر بخواهد به كعبه صدمه برساند: «و من يردفيه بالحاد بظلم نذقه من عذاب اليم» (5) و اين از خصائص حرم است، اگر كسى ملحدانه بخواهد ستمى روا دارد ما به او مهلت نمى دهيم.

روايتى مرحوم ابن بابويه قمى در كتاب شريف «من لايحضره الفقيه» نقل كرده كه اگر كعبه از حرمت خاص برخوردار است و اگر در جريان ابرهه با «طير ابابيل» از كعبه حمايت شده چطور در جريان تحصّن ابن زبير در درون كعبه، خدا از او حمايت نكرد؟ آنگاه كه حجاج بن يوسف به دستور عبدالملك بالاى كوه ابوقبيس منجنيق نصب نموده كعبه را از آن جا زيرسنگهاى فراوان، در هم كوبيد و ابن زبير را دستگير كرده به هلاكت رساند؟

مرحوم «صدوق» در جواب فرموده اند: حرمت كعبه براى آن است كه دين محفوظ بماند و حافظ و ضامن دين، در زمان حضور، امام معصوم- ع- و ولى خدا؛ و در زمان غيبت نايبان اوهستند. حضرت (ظاهراً امام سجاد- ع-) فرمود: اين زبيرى كه سيدالشهدا- سلام اللّه عليه- و امام زمانش را يارى نكرد و بعد از شهادت آن بزرگوار امام زمان ديگرش (امام سجاد- ع-) را نيز يارى ننمود و خود داعيه اى داشت، اگر به كعبه هم پناه ببرد، خدا او را پناه نمى دهد؛ چه اينكه خداوند در جريان ابرهه طير ابابيل را اعزام كرد ولى در جريان منجنيق بستن حجاج چنين لشكرى را نفرستاد.

بالاخره امويان ابن زبير را كه آدم فاسدى بود گرفته و كشتند بعد هم كعبه را ساختند، مشكلى هم پيش نيامد. اما ابرهه آمده بود كه قبله و مطاف را بردارد خدا نيز به او امان نداد؛ پس جريان كار حَجّاج نقض آيه «من يرد فيه بالحاد بظلم ...» نيست و با آن منافاتى ندارد.

هم اكنون نيز اين خطر وجود دارد! اگر خداى ناكرده آن سرزمين، سرزمين ستم بشود مادامى كه مردم در صراط مستقيم نباشند چنين نيست كه خدا دست ظالم را كوتاه سازد؛ بلكه ممكن است براساس «نُوَلّى بعض الظالمين بعضاً» (6) ظالمى را بر ظالم ديگر مسلط گرداند! عمده آن است كه مسلمين وظيفه اصلى خود را انجام دهند آنگاه و عيدالهى ( «من يرد فيه بالحاد بظلم نذقه من عذاب اليم») تحقق پذيرفته به آن ظالم مهلت نمى دهد.

منسوب بودن «بيت» به خدا و مردم

شروع آيه با تأكيد نشانه اهميّت مطلب است فرمود: «إنّ أوّل بيت ...»

اين بيت، هم به ذات اقدس اله منسوب است و هم به مردم. اما با دو تفاوت أدبى و تفاوت معنوى: تفاوت ادبى آن كه «بيت» بدون «لام» به خدا اسناد پيدا كرده مى فرمايد: «أن طهّرا بيتى ...» (7) لذا گفته مى شود كعبه بيت اللَّه است ولى وقتى به مردم اسناد پيدا مى كند همراه با «لام» است. «... وضع للناس» كعبه بيت اللّه است نه بيت الناس ولى اين بيت اللّه براى مردم وضع شده است.

و امّا تفاوت معنوى، آن است كه اين بيت در اثر اضافه به «اللّه» شرافت پيدا كرده و مردم در اثر اضافه به كعبه، شريف مى شوند. شرف كعبه به خاطر ارتباط با حق، شرف مردم بر اثر ارتباط با كعبه است.

فرمود. «وضع» للناس نه «بُنِىَ» للناس؛ يعنى تشريعاً براى اين كه معبد و قبله و مطاف مردم بشود، براى همه مردم وضع شده، اختصاص به گروهى معيّن ندارد.

قبله تنها كعبه است:

اين آيه شريفه فرضاً به خود آن سرزمين هم اشاره كند به اين اعتبار است كه خود آن سرزمين حرم است و آنچه مهم است آن محدوده، آن بناى خاص و مبناى خاص مى باشد.

اين كه مى گويند كعبه قبله است در مقابل كسانى گفته مى شود كه مى گويند. «براى افراد نزديك كعبه، و براى آنان كه در مكه هستند مسجد حرام، و براى افرادى كه دور هستند حرم قبله است» (8) كه البته سخنى است ناصواب. قبله فقط كعبه است چه براى دور يا نزديك، ليكن تفاوت در نحوه استقبال است، صدق استقبال فرق مى كند. اسلام در همه موارد به پيامبر و ديگران آموخت كه در تمام حالات بگويند: «والكعبة قبلتى». (9)

در تمام اذكارِ تلقينى سخن از اين جمله است. تمام زنده ها و مرده ها با كعبه سرو كار دارند در حال احتضار، به نوعى و در حال دفن، به نوع ديگر، هيچ كس با مسجد حرام يا حرم كار ندارد و جمله «شطر المسجد الحرام» (10) از آن جهت است كه: «فلنولينك قبلة ترضيها». (11)

چون شطر المسجد حرام استقبال كنى به كعبه رو كرده اى؛ پس تفاوت در روگرداندن و استقبال است نه در قبله. افراد نزديك متوجه جِرم كعبه و افراد دور به سمت حرم كه بايستند به كعبه رو كرده اند. و نيز آيه «و حيث ما كنتم فولوا وجوهكم شطره» (12) يعنى استقبالتان به آن سمت باشد نه اينكه قبله مسجد حرام است. هم اكنون نيز كه به طرف حرم رو مى كنيم به طرف جهت، استقبال داريم. تا اين جا نزد محققين قطعى است كه قبله، مسجدالحرام و حرم نيست بلكه خصوص كعبه است اما بعضى از بزرگان اين نكته ظريف را نيز يادآور شده اند كه: خود كعبه قبله نيست، بلكه فضاى خاصّ آن قبله است.

خداى رحمت كند استاد ما مرحوم محقق داماد، مكرر اين جمله را مى فرمود: خود كعبه قبله نيست زيرا روزى كه كعبه به وسيله سيل و امثال آن ويران شد چنين نبود كه مسلمانان بى قبله باشند بلكه آن فضا و آن بعد خاص «من تخوم الارض الى عنان السماء» (13) قبله است، نه همين خانه چند ضلعى كه ارتفاع خاص دارد! بلكه اين بيت در جاى قبله قرار گرفته، لذا كسانى كه زير زمين نماز مى خوانند اگرچه چند طبقه هم زير باشند باز استقبالشان همچون افرادى كه بالا هستند محفوظ است سمت آن بعد و فضا كه قبله است قابل تغيير و تبديل نيست.

اين لطيفه نيز در كلام فخر رازى آمده و بعدها به كتابهاى ديگر منتقل شده است كه: «در شرف كعبه همين بس كه عامرش ذات اقدس جليل، مهندسش جبرئيل، و معمارش خليل و دستيارش اسماعيل است! (14) «و كفى بذلك فضلا و شرفاً» ولى دليلى بر ثبوت اين شرافت در مورد بيت مقدس وجود ندارد.

مصاديق آيات بيّنات:

در اين سرزمين، آيات بينات، نشانه هاى روشنى براى غيب است. آيت يعنى علامت، به لسان و اصطلاح قرآن كريم اينها علامت صدق انبيا، ربوبيت حقّ و خالقيت خالقند.

در تفسير. فخر رازى» نشانه هاى فراوانى، از كيفيت ساختمان كعبه و خصوصيتهايى كه در آن محور و محدوده هست ذكر شده: (15)

1- جوشش زمزم

آب زمزم گذشته از آن كه شفاست، اگر مدتها نيز بماند محفوظ است، و نيز چشمه اى است كه هزاران سال جوشش دارد؛ باتوجه به اين كه آن جا سرزمين باران و برف نيست كه براساس «فسلكه ينابيع فى الأرض» (16) باشد جايى كه بارانش بسياركم، و بارش برف در آن كمتر سابقه دارد چشمه اى چندهزار سال بجوشد و هيچگاه نخشكد! از آيات بينه الهى بشمار مى آيد.

بركاتى نيز در اين آب وجود دارد تا جايى كه وجود مبارك پيامبر اكرم- صلى اللّه عليه و آله و سلم- آن را استهداء مى كردند، يعنى از كسانى كه از مكه مى آمدند هديه آب زمزم را طلب مى نمودند: جوشش زمزم، دوام جوشش آن، شفابخشى وصيانتش از فساد و بو برداشتن، هر يك به نوبه خود معجزه است پس تنها در خود اين آب آيات بينّاتى وجود دارد.

2- مشعر حرام:

آنچه در اطراف مكه قرار دارد (سرزمين مشعر، عرفات و منى) نيز از آيات بيّنه حق است با اينكه آن جا سيلى نيست كه سنگريزهايى به وسيله آن پديد آيد (چون جايى كه مسيل و سيل خيز باشد سنگهاى بزرگ همراه با آبهاى تند كوبيده شده به صورت ريگ در مى آيند) فراهم بودن اين همه ريگ، كه هر زائر بطور متوسط يا حداقل هفتاد ريگ برمى دارد و هنوز تمام نشده، خود معجزه است:

فخر رازى در تفسير خود مى گويد: سالانه ششصدهزار نفر (درآن زمان) هركدام هفتاد ريگ برمى دارند و با آن جمره ها را رمى مى كنند اما معلوم نيست چه كسى آنها رابعد از رَمى جمع مى كند؟! سپس مى گويد: «جزء فضايل آن سرزمين است كه طولى نمى كشد ريگها پس از جمع شدن برچيده مى شوند» (17) هم اكنون مى گويند مأموران سعودى آمده تسطيح مى كنند ولى آن زمان چنين نبوده.

3- حيوانات حرمت كعبه را نگه مى دارند:

پرندگان سعى مى كنند بر بالاى كعبه آرام نگرفته آنجا را آلوده نسازند: البته آلوده نكردن در مشاهد مشرفه نيز هست ولى اينكه پرنده آن جا ننشيند و اگر از بالا به سرعت پايين بيايد وقتى به كعبه رسيد زاويه اى ايجاد كرده فاصله بگيرد خود نشانه آيه بيّنه بودن است.

درباره حرم مطهر حضرت اميرالمؤمنين- سلام اللّه عليه- نيز چنين كرامتى گفته شده براساس «ينحد رعنى السيل و لايرقى الى الطير» (18) در آنجا نيز پرندگان ادب را رعايت مى كنند.

و نيز گفته شده: درنده ها در محور حرم به يكديگر كارى ندارند و به حيوانات اهلى آسيب نمى رسانند:

و بالاخره شواهد ظنّى فراوانى است كه آن منطقه، سرزمين عادى نيست حيوانات در امن هستند انسان نيز از يك امن نسبى خوب برخوردار است «اطعمهم من جوع وامنهم من خوف» (19) با اين كه «... يتخطف الناس من حولهم أفباطل يؤمنون و بنعمة اللّه هم يكفرون». (20)

4- مقام ابراهيم:

مقام حضرت خليل- سلام اللّه عليه- كه قرآن در بخش نماز و طواف روى آن تكيه مى كند حرمت خاصى داشته از آيات بنيه الهى است.

فرمود «اذجعلنا البيت مثابة للناس و أمْناً و اتخذوا من مقام ابراهيم مصلّى و عهدنا الى ابراهيم و اسمعيل ان طهرّا بيتى للطائفين و العاكفين والرّكع السجود» (21) آيا نماز بايد خلف المقام باشد يا عندالمقام كافى مى باشد بحث فقهى است كه براساس اختلاف روايات، بعضى احتياطاً گفته اند حتماً بايد پشت مقام باشد. عده اى هم عندالمقام را كافى دانسته اند.

بحث در باره معجزه بودن مقام، قبلًا تحت عنوان شكل گيرى مقام ابراهيم، گذشت.

*** «و للَّه على الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلًا»

تقابل «لام» و «على»

در اينجا گرچه «على الناس» است اما اين «على» در حقيقت «للناس» است نه على الناس كه به معناى ضرر باشد. چنانكه لام «للّه» نيز به معناى نفع نيست يعنى از طرف خدا بر مردم است ... تنها وجوبى را مى رساند كه براى مردم خير است نظير «كتب عليكم القتال و هو كره لكم و عيسى ان تكرهوا شيئاً هو خيرلكم» (22) و اگر چيزى خير شد البته به زيان كسى نيست. «لام» و «عَلى» وقتى در مقابل يكديگر قرار مى گيرند نشانه آن است كه از يك طرف حكمى برطرف ديگر جعل و واجب شده است نه اينكه بر ضرر او باشد.

عظمت و فضيلت حج بر ساير عبادات:

ظاهراً در قرآن كريم، در بين عبادات، تنها خصوص حجّ است كه با تعبير «للَّه على الناس» آمده است؛ در باره نماز، روزه و امثال آن، نيامده «لله على الناس اقامة الصلوة» يا «اتياء الزكاة» و ... اين خود نشانه عظمت و خصوصيتى است كه در حج نهفته و در ساير عبادات نيست.

در باره نماز فرمود «اقيموا الصلوة» (23) «نماز را به پاى داريد» ولى در مورد حج نفرموده: حج كنيد بلكه فرمود: للّه على الناس ...»

لغت «حج»

«حج» مصدر است، بعضى آن را اسم مصدر مى دانند به معناى آهنگ بيت، قصد خانه خدا.

از دير زمان، مسأله «حجّ البيت» رواج داشت، از زمان حضرت ابراهيم- سلام الله عليه- به بعد رسم بر آن بود كه سال را با حج مى شمردند حضرت شعيب به موسى- سلام اللّه عليهما فرمود: «انى أريد ان أُنكحكَ إحدى ابنتىَ هاتين على ان تأجرنى ثمانى حجج» (24) يعنى من يكى از اين دو دختر را به نكاح و عقد تو درمى آورم. بر اين مهر كه هشت حجّه اجير من باشى، يعنى هشت سال، چون هرسال يكبار حج انجام مى شد لذا به جاى اينكه بگويند مثلًا چهار سال مى گفتند چهار حج. «ذوالحجة» را نيز كه ذوالحجه مى گويند براى آن است كه «حج البيت» در آن ماه انجام مى پذيرد.

در اين آيه ( «لله على الناس حج البيت ...») تأكيدهاى فراوانى وجود دارد:

1- در سراسر قرآن ظاهراً تنها حج است كه با اين تعبير آمده. 2- «للّه» مقدم شده و مبتداء را مؤخر آورده تا مفيد حصر بوده و نشان بدهدكه فقط براى خداست. 3- مطلب را با بدل بيان فرموده و مى گويند ابدال به منزله تكرير است: نفرمود للّه على المستطيع ... بلكه فرمود: «لله على الناس حج البيت من استطاع». 4- براى «الناس» كه مشمول تكليف هستند بدل «بعض من الكل» آورده شده: «من استطاع اليه سبيلًا» كه تفصيل بعد از اجمال يا تبيين بعد از ابهام مفيد تكرار و تأكيد است. و اگر مى فرمود «للّه حج البيت على المستطيع» يا «لله على المستطيع» يا «على من استطاع اليه سبيلًا حج البيت» اين معنا را نمى فهماند.

«البيت»؛ مقصود همان «أول بيت وضع للناس» است و استطاعت عقلى و شرعى هر دو مطرح است. عقلًا هركس توان رفتن ... را داشته باشد (و لو متسكّعاً) مى تواند مشرف شود گرچه حج وى حج واجب نبوده و مستحب است، و اگر مستحب هم نباشد زيارت است و معناى عام «مباركاً و هدى للعالمين» براى همه هست، مستطيع باشد يا نه، حج باشد يا عمره، واجب باشد يا مستحب. اما حج واجب تنها بر مستطيع لازم است. در باب استطاعت بحثى فقهى است كه آيا تنها استطاعت «اليه» لازم است يا استطاعت «اليه» و «عنه» هردو؟ (25)

ص: 16

ص: 17

در حج قران و نيز در حج افراد، پس از آنكه شخص مناسك خويش را اتيان نمود، براى انجام عمره مفرده اش به ادنى الحِلّ مى رود، همچنانكه در ديگر عمره هاى مفرده وظيفه همين است. و در اين مورد، تفاوتى ميان مكى و غير آن نيست، همانگونه كه فرقى ميان عمره مفرده مستقل و عمره مفرده مسبوق به افراد و قران نخواهد بود. ليكن بايد توجه داشت كه تعيين ادنى الحل براى معتمرى است كه از مكه قصد خروج جهت عمره را دارد، ولى اگر شخصى از خارج مكه ناوى عمره گردد جز از مواقيت معرف نمى تواند محرم گردد. و در اين فرض تفاوتى ميان عمره مفرده واجب و مستحب نخواهد بود؛ بنابراين براى نائى كه از خارج مكه و از راه دور عازم عمره مفرده است، احرام از ادنى الحل، مجزى نيست. (1)

*** اكنون پس از نقل اين ديدگاه جلوه قول مشهور فقيهان است، برآنيم تا در اين زمينه به تحقيقى دوباره پردازيم. براى اين منظور بايد سراغ روايات كثير وارد در اين باب رفت. و ما بر حسب فرصت مقال و گنجايش مقاله بر آنها مرورى خواهيم داشت.

روايات ميقات عمره مفرده

از ميان روايات وارده چند روايت را كه مستند فقيهان در اين مبحث است مورد ارزيابى و تحقيق قرار مى دهيم:

«منها صحيحة جميل بن درّاج، قال سألت اباعبداللَّه- ع- عن المرأة الحائض اذاقدمت مكة يوم التروية. قال تمضى كماهى الى عرفات فتجعلها حجة ثم تقيم حتى تطهر فتخرج الى التنعيم فتحرم فتجعلها عمرة. قال ابن عمير: كما صنعت عايشة». (2)

آنگونه كه در صحيحه آمده است، وى از امام صادق- ع- سئوال مى كند: زن حايضى روز هشتم ذيحجه (يوم التروية) (3) عازم مكه مى شود، وظيفه اش در انجام مناسك چيست؟ حضرت در پاسخ فرمودند:

با همان حال (براى حج محرم شده و) به عرفات عزيمت نموده و ... پس از اتيان مناسك حج، در مكه اقامت گزيند و صبر كند تا پاك گردد. آنگاه به تنعيم رفته و براى عمره محرم گردد. در اين هنگام ابن عمير (كه راوى از جميل بن دّراج است) اظهار داشت: همانگونه كه عايشه نيز انجام داد. (4)

يادآورى:

اگر در روايت تنها نام «تنعيم» به ميان آمده از باب «محدود ساختن حكم به مورد خاص» نيست. بلكه از آن روست كه تنعيم نزديكترين حدود حرم است. گويى امام در مقام ذكر مصداقى از «ادنى الحل» بوده اند. البته از اين روايت نمى توان نتيجه گرفت، كه ميقات هر عمره مفرده اى ادنى الحل است؛ زيرا در روايت، عمره مفرده، مسبوق به حج افراد مطرح است. اگر چه در حقيقت وظيفه اوليه فرد مورد نظر، حج تمتع بوده است وبه دليل عروض حيض و محدوديت زمانى، عدول به افراد نموده است.

بنابراين روايت مزبور براى تعميم مورد به «مطلق العمره» وافى نخواهد بود. حال ممكن است به نظر برخى، از ذيل روايت (نقل ابن ابى عمير) كه حكايت از عمل عايشه دارد، تعميم استفاده گردد. ولى چنين نيست؛ زيرا كه مورد تشبيه اتيان به عمره پس از حج افراد است.

«منها صحيحة عمربن يزيد عن ابى عبداللَّه- ع- قال: من ارادان يخرج من مكة ليعتمر، احرم من جعر انة اوالحديبية او ما اشبهها (اشبههما) (5)».

در نقل اين صحيحه، امام صادق- ع- مى فرمايند: كسى كه از مكه قصد خروج براى عمره را دارد، از جعرانه يا حديبيه و امثال آن، محرم گردد.

مفاد اين روايت همانگونه كه از ظاهر آن پيداست، و سيعتر او روايت نخست است؛ زيرا در ذكر ميقات به يك مورد اكتفا نگرديده بلكه نوعى تعميم دارد. علاوه بر آنكه در مورد شخص معتمر مقيدبه متوطن درمكه، مقيم، مجاور و ... نيست بلكه نسبت به همگان شمول دارد. و در نوع عمره تفصيلى بيان نشده است كه ميان عمره مفرده مستقله و عمره مسبوق به حج، فرق گذارده باشد تنها دائره آن نسبت به كسى كه از خارج مكه قصد عمره دارد، فراگير نيست. در نتيجه «ادنى الحل» ميقات آنان نمى تواند باشد.

*** «منها مرسلة الصدوق قال وان رسول اللَّه- ص- اعتمر ثلاث عمر متفرقات كلها فى ذى القعدة؛ عمرة اهل فيها من عسفان، و هى عمرةالحديبية، و عمرةالقضاء احرم فيها من جحفه، و عمرة اهل فيها من الجعرانة و هى بعدان رجع من الطائف من غزوة حنين». (6)

آنگونه كه او اين روايت استفاده مى شود، پيامبر اكرم- ص- سه عمره را در مقاطع مختلف انجام دادند كه از نظر زمانى، تمامى آنها در ماه ذيقعده بوده است. يكى عمره حديبيه كه از عسفان، حضرت آن را آغاز نمودند، ديگرى عمرة القضا كه از جحفه براى آن محرم شدند، و بالاخره عمره اى كه از جعرانه بدان اقام ورزيدند. كه اين مورد به هنگام بازگشت حضرت، از جنگ حنين و در گذر از طائف بوده است.

روايت مزبور، هر چند مرسله است، ليكن در جاى خود ثابت شده است كه چنين مرسلاتى از حجيّت برخوردارند. (7)در عين حال شايان ذكر است كه مرحوم كلينى- قدس سرّه- آن را بطور مسند و با تغييرى اندك به نقل معاوية بن عمار از امام صادق- ع- ذكر كرده است كه حضرتش فرمودند:

اعتمر رسول اللَّه- ص- ثلاث عمر متفرقات: عمرة ذى القعدة، اهل من عسفان وهى عمرةالحديبية، و عمرة اهل من الجحفة و هى عمرة القضاء و عمرة من الجعرانة بعد ما رجع من الطائف من غزوة حنين». (8)

بنابراين نقل، حضرت در مورد نخست از عسفان عازم عمره گرديده اند كه اين عمره به حديبيه موسوم گرديد. و در نوبت دوم، عمره قضا را از جحفه انجام دادند و بالأخره در بازگشت از جنگ حنين و گذر از طائف، عمره اى را از جعرانه آغاز نمودند.

برخى روايات ديگر نيز وارد است كه بر همين مضمون دلالت دارند، با اين تفاوت كه به محل احرام و شروع بعضى عمره ها اشاره نكرده و تنها به ذكر نام آنها اكتفا نموده اند. از جمله اين روايات، صحيحه ابان بن تغلب از امام صادق- ع- است كه مى فرمايد:

«اعتمر رسول اللَّهَ- ص- عمرةالحديبية وقضى الحديبية من قابل و من الجعرانة حين اقبل من الطائف ثلاث عمركلها فى ذى القعدة».

پيامبر- ص- عمره حديبيه را انجام و در سال بعد نيز آن را بجا آورد و به هنگام بازگشت از طائف نيز از جعرانه، قصد عمره اى ديگر نمودند، و مجموعه اين عمره هاى سه گانه در ماه ذيقعده صورت گرفت». (9)

عمره هاى پيامبر- ص-

اكنون پس از نقل چند روايت كه گوياى عمره هاى نبى اكرم- ص- بود، بجاست تا از چند زاويه نگرشى بر اين موارد ذكر شده در چند روايت داشته باشيم. اين محورها عبارتنداز:

- تعداد عمره هاى انجام شده توسط رسول اكرم- ص-.

- چگونگى انجام اين عمره ها.

- اشكالات مطروحه و نقد و برسى آن.

- قلمرو دلالت روايات وارده در باب.

بديهى است كه اين روايات ناظر به عمره هاى انجام شده در دوران پس از هجرت است؛ زيرا بطور مسلم، در دوران اقامت حضرت در مكه، بيش از سه مورد عمره انجام داده اند؛ گواينكه استحباب آن در هر ماه وارد است و زمينه نيز براى اعتمار، فراهم بوده است.

تعداد عمره ها

در روايات ذكر شده تنها از سه عمره انجام گرفته، ياد شده بود. مرحوم صدوق- ره- نُه عمره نقل نموده است (10) هر چند مرحوم مجلسى اول- ره- در شرح خود بر من لايحضره الفقيه، ذكر عدد «نه» توسط صدوق را اشتباهى از سوى نسخه برداران دانسته و مى فرمايد:

هر چند اخبار دال بر سه عمره، قابل تأويل است به اينكه آنچه در ذيقعده صورت گرفته است سه مورد بوده است. در عين حال چون تنها مرحوم صدوق است كه نه مورد عمره را نقل مى كند(11) و در نقل ديگرى نيامده است، بهتر آنست كه از خبر تسع صرف نظر نموده و به اخبار ثلاثه اعتماد كنيم.

چگونگى عمره ها

پيامبر در سال ششم از هجرت، بسيارى از اصحاب راجمع نمود و به قصد انجام عمره عازم مكه گرديدند. در ميان راه هنگامى كه به حديبيه رسيدند، با منع مشركانى كه از سفر پيامبر هراسناك بودند روبرو شدند. تا آنجا كه قرار داد مصالحه آميزى ميان طرفين مبادله و امضا شد و اين حادثه به صلح حديبيه شهرت يافت. (12) از جمله موادى كه در اين معاهده گنجانده شد اين بود، كه پيامبر و همراهان به مدينه بازگشته و سال آينده آهنگ عمره نمايند، آنهم مشروط به آنكه بيش از سه روز در مكه اقامت ننمايند. آنان نيز بر وفق معاهده حديبيه عمل كرده و سال بعد در همان مدت مقرر، عمره اى بجاى آوردند، كه به «عمرةالقضاء» موسوم است. (13) هر چند در برخى روايات آمده است، كه چون رسول خدا، از ادامه مسير منع گرديد عمل مصدود (14) را انجام داده و از احرام خارج گرديد. و از حديبيه راهى مدينه شد.

و براى سومين بار پيامبر در بازگشت پيروزمندانه از غزوه حنين (15) هنگامى كه به «جعرانه» رسيد، براى انجام عمره محرم شده و راهى مكه گرديدند و اين در حالى است كه حضرت به هنگام فتح مكه (رمضان هشتم هجرى) محرم نبوده اند.

اشكالات وارده بر روايات باب

بر رواياتى كه پيش تر گذشت، برخى اشكالاتى نموده اند كه نقل و نقد آنها خالى از فايده نيست. و ما به دو مورد اساسى آن اشاره مى كنيم.

1) در روايت چنين آمده بود:

«احرام نخستين عمره پيامبر (عمره حديبيه) از نقطه اى بنام عسفان انجام گرفته است»

نكته قابل خدشه آنست كه «عسفان» نه از مواقيت مشهور است و نه ادنى الحل بنابراين احرام حضرت چه توجيهى دارد؟

2) از روايت استفاده گرديد كه:

«در عمرة القضا رسول اكرم از جحفه محرم گرديده اند»

حال با توجه به اينكه مبدأ حركت، مدينه بوده است، چگونه پيامبر، احرام از شجره را به تعويق انداختند؟

نقد اشكال نخست

مرحوم فيض كاشانى از اشكال نخست پاسخى داده اند (16) و ديگرانى نيز از ايشان تبعيت نموده اند. ايشان فرموده اند:

همانگونه كه در معناى لغوى «اهلال» اشراب گرديده است (17) گويا پيامبر در «عسفان» (18) صداى مباركشان را به تلبيه بلند كرده اند و اين معنا با احرام از شجره قابل جمع است. به ديگر سخن ايشان خواسته اند بگويند، در روايت بحث از احرام بميان نيامده بلكه سخن از اهلال است و با اين توجيه، مشكل حل خواهد گرديد.

نظريه

آنچه مرحوم فيض و نيز بعض الاعلام در تبعيت از ايشان فرموده اند، از جهات ديگرى مخدوش است كه بدان اشاره مى شود:

برخى روايات (مثل مرسله مذكوره) ظهور در اين داشتند كه احرام عمرةالقضاء از جحفه بوده است و يا عمره پايانى از جعرانه آغاز شده است.

مسأله رفع الصوت در تلبيه، امرى مستحب است كه نقشى در صحت و تماميت عمره ندارد، چگونه ممكن است ذكر شده باشد ولى مبدأ احرام كه در صحت و تماميت عمره دخيل است ذكر نشود؟!

* اگر براى اهلال متعلقى ذكر مى شد و مثلًا مى فرمود «اهلّ بالتلبيه» مى توانستيم آن رابه «رفع الصوت» تفسير كنيم؛ ولى در روايت چنين نيامده است. بويژه كه كلمه «اهل» با «من» آمده است نه آنكه بوسيله «باء» متعدى شده باشد. لذا ظهور در شروع تلبيه دارد. با آنچه تا كنون ذكر گرديد وجهى براى استفاده از روايات باب، بر ميقات بودن «عسفان» جهت عمره مفرده وجود ندارد. از اينرو بهتر آن است كه چون كيفيت عمل رسول اللَّه- ص- روشن نيست و عملى در اين رابطه نداريم روايت را كنار بگذاريم و به آن استاد نكنيم. از اين رو اين مورد، بهتر از منصرف ساختن آن است؛ يعنى بجاى آنكه ما، اين بخش از روايت را با ظهورى كه دارد تأويل نماييم و بر خلاف ظاهرش حمل كنيم، بهتر است كه بدان استناد نكنيم.

حال ممكن است (هر چند بعنوان احتمالى بعيد) گفته شود، اگر احرام حضرت را در عسفان نقل كرده اند، نه از آنجهت كه اين نقطه از مواقيت است بلكه از آنروست كه «عسفان» محاذى بعض مواقيت، است زيرا برخى مواقيت، از جهت فاصله با مكه در همان موقعيت جغرافيايى «عسفان» واقع است.

نقد اشكال دوم

در پاسخ اشكال دوم برخى بزرگان فرموده اند: كه ملاك در مسأله عمرةالقضاء صحيحه معاويةبن عمار است و در آن كلمه اهلال وارد شده است نه احرام، ليكن اين جواب صحيح بنظر نمى رسد؛ زيرا علاوه بر ايراداتى كه در پاسخ اشكال نخست وارد نموديم در مرسله صدوق تعبير به احرام نموده و اين چنين مرسلاتى كه صدوق با فعل معلوم به صورت «قال» تعبير نموده بنابر تحقيق معتبر است، لذا تحقيق در جواب از اين اشكال آن است كه تأخير احرام از مسجد شجره بر حسب ضرورت بوده.

ولى حقيقت آنست كه خدشه وارده بر كلام مرحوم فيض، در اينجا نيز مطرح است. علاوه بر آنكه در اين مورد، مرسله صدوق به «احرام» تعبير نموده است. تنها نكته اى كه باقى است، توجيه تاخير احرام از مسجد شجره است كه احتمالا بر حسب ضرورتى صورت گرفته است. و اگر چه جزئيات بر ما پوشيده است: ليكن با توجه به شرايط خاص آن روز اصل احتمال وجود ضرورتى خاص، محتمل است.

ميزان دلالت روايات:

همانگونه كه از روايت استفاده مى شود، پيامبر عمره اخيره را از جعرانه كه ادنى الحل است آغاز كرده اند و اين در شرايطى بود كه حضرت از طائف باز مى گشتند و قرن المنازل (19) را در پيش روى و در مسير حركت داشتند. از اين عمل پيامبر بوضوح استفاده مى شود كه در عمره مفرده مى توان از «ادنى الحل» محرم گرديد و مجزى است. هر چند در گذر از مواقيت باشد نكته قابل توجه اينست كه عمره پيامبر مسبوق به حج افراد و يا قران نيز نبوده است، همچنانكه خروج پيامبر از مكه نيز به قصد انجام عمره صورت نگرفته است بلكه به قصد غزوه حنين بوده است. بنابراين در مقام استدلال بر كفايت ادنى الحل، جهت احرام عمره مفرده، وافى به مقصود است. بويژه كه عرف نيز از روايت تعميم را استفاده مى كند و نه اختصاص به موردى خاص و معين.

تنها مطلبى كه در اين روايت باقى مى ماند آن است كه آيا مى توانيم از روايت استفاده نمائيم كه جواز عمره مفرده از ادنى الحل شامل شخص نائى مانند ايرانى ها كه از وطن خود به قصد عمره مى روند مى شود يا اينكه روايت اختصاص دارد به شخصى كه از اول قصد نداشته براى عمره لكن بعداً براى او تغيير راى حاصل شده است؟ آنچه با مراجعه به عرف استفاده مى شود عدم اختصاص است.

تا كنون روشن شد كه قاصدان عمره مفرده چند دسته اند و بر همين اساس، احكام مواقيت در عمره مفرده نيز متفاوت خواهد بود، كه ذيلا از نظر خواهد گذشت:

كسى كه پس از حج قران و يا افراد، قصد انجام عمره مفرده مى نمايد، بايد براى اين منظور به «ادنى الحل» برود. و بر اين مطلب بعضى ادعاى اجماع نموده اند 2(20) و آنچه در داستان عايشه آمده است كه پيامبر به وى دستور دادند تا جهت انجام عمره مفرده به تنعيم برود خودگواهى بر اين قسم است. علاوه بر آنكه در بعضى عبارات سخن از استحباب احرام در ادنى الحل (جعرانه، تنعيم و ...) است. البته نه به ترتيبى كه برخى بزرگان آورده اند (21) زيرا به فرموده صاحب جواهر (22) استفاده ترتيب از روايات مشكل است.

شايان يادآورى است كه با وجود قول به اجزاءاحرام از ادنى الحل رفتن به يكى از مواقيت افضل است. پس احرام از ادنى الحل به عنوان رخصت است نه عزيمت.

* كسى كه در مكه است و بدون سبق حج افراد و يا قران، عازم عمره مفرده مى گردد، همچون مورد نخست بايد به ادنى الحل برود و از آنجا محرم شود. مثل آنكه اگر شخص مكى قصد انجام عمره رجبيه داشته باشد. براى چنين شخصى احرام از مكه يا حرم جايز نخواهد بود.

برخى با استناد به صحيحه عمربن يزيد (23) چنين پنداشته اند، كه حتى رفتن به ادنى الحل، لازم نيست؛ زيرا از عبارت امام- ع- كه مى فرمايد: «من اراد ان يخرج من مكة ليعتمر ...» استفاده مى گردد كه اگر قصد خروج بكند، بايد به ادنى الحل برود و گرنه مى تواند، از همان مكه محرم گردد.

ولى با اندك توجّهى روشن مى شود كه، متفاهم عرفى از اراده خروج، همان تصميم به انجام اصل عمره است و در اين صورت بايد به ادنى الحل رفته و از آنجا اعمال خود را آغاز نمايد.

كسى كه نائى و از مكه دور است و در مسير بسوى مكه با يكى از مواقيت تلاقى دارد، مانند كسى كه از مدينه به قصد عمره رجبيه حركت نموده است، بطور قطع بايد از همان ميقات محرم شود و جايز نيست احرام خويش را تا «ادنى الحل» به تعويق اندازد و بر همين معنا گواه است آنچه در روايات وارد است، كه پيامبر، در عمرةالقضا، از «جحفه» محرم شدند. (24) در اينجا فرعى نيز در كلمات برخى بزرگان وجود دارد به اينكه اگر شخص عمدا احرام را از ميقات تأخير اندازد، آيا مى تواند، از ادنى الحل، محرم گردد يا خير؟ كه اين خود جاى بحث دارد، ليكن خدشه اى بر اصل مسأله كه لزوم احرام از ميقات در فرض كلى است، وارد نمى سازد.

* كسى كه منزل او در حد فاصل ميقات و مكه واقع است، باتوجه به آنچه در روايات است (ميقات مثله دويره اهله) (25) چنين شهصى در حج و يا در عمره از منزل خود، محرم مى گردد، و لازم نيست به ميقات و يا ادنى الحل برود.

كسى كه از مكه دور است و در ميانه مسير او تا مكه او مواقيت معرفه وجود ندارد، مى تواند او «ادنى الحل» محرم گردد. گواه بر اين مدعا، همان است كه پيامبر در بازگشت از حنين و در حال گذر از طائف، به «قرن المنازل»، نرفته بلكه از «ادنى الحل»، محرم شدند بديهى است كه احرام حضرت از جعرانه خصوصيتى كه مانع از تعميم آن باشد، نداشته، از اين رو امثال ايرانيان، كه از طريق هوايى وارد جده شده و عازم عمره مفرده هستند مى توانند از «ادنى الحل» محرم گردند.

ص: 18

ص: 19

«... و وقوع حج تمتع در «اشهر الحج»، يعنى شوال، ذوالعقده و ذوالحجه است ...» (1)

صاحب جواهر در ذيل عبارت فوق ادعاى اجماع نموده و خبر «عمربن يزيد» را از امام صادق- ع- نيز شاهد آورده است (2) :«ليس يكون متعة الّا فى اشهر الحج» (3)

محدث متبحر علّامه شيخ حرّعاملى در باب 11 از ابواب اقسام حج رواياتى چند آورده است مبنى بر اينكه: اشهر الحج همان «اشهر معلومات» (4)در كتاب خداست و عبارتند از شوال و ذوالقعده و ذوالحجة: و احرام به عمره و حج تمتع جايز نيست مگر در اين ماههاى معلوم و مشخص. در حديث 1 باب فوق از معاويةبن عمار، از اباعبدالله، امام صادق- ع-، نقل مى كند كه آن حضرت فرمود:

«انَ اللّه تعالى يقول: «الحج اشهر معلومات فمن فرض فيهن الحج فلارفث و لافسوق و لاجدال فى الحج» (5) و هى شوال و ذوالقعده و ذوالحجة» (6)

و در حديث 4، همين باب نيز آورده است كه امام جعفربن محمد- ص- فرمود:

«... من احرم بالحج فى غير اشهر الحج فلا حجّ له ...» (7)

و در حديث 5 از امام باقر- ع- نقل كرده است كه آن حضرت فرمود:

«الحج اشهر معلومات» شوال و ذوالقعده و ذوالحجة، ليس لأحد ان يحرم بالحج فى سواهنّ. (8)

در «تحرير الوسيله» سومين شرط از شرايط حج تمتع رااين چنين برمى شمرد: «مى بايست مجموعه عمره و حج تمتع در «اشهر الحج» واقع گردد. پس اگر عمره تمتع و يا برخى از مناسك آن را در غيرماههاى حج انجام داد، نمى تواند با مقدمه اين عمره، حج تمتع را بجاى آورد. و «اشهر الحج» عبارتند از شوال و ذالعقده و بنابر قول اصح تمامى ايام ماه ذوالحجه». (9)

*** در شرائط و كيفيت احرام:

فقهاى اسلام در زمينه صحّت و كيفيت احرام، شرايطى را مورد توجه قرار داده اند:

1- نيّت (10)

«نيت احرام» رابرخى از اعاظم فقهاى اماميه عبارت از قصد قلبى به امور چهارگانه زير به تعريف كشيده اند:

الف: قصد ترك محرماتى كه در حج و يا عمره مقرر شده است (متقرباً الى اللّه تعالى)

ب: قصد و تعيين نوع حج: تمتع، قران و يا افراد.

ج: قصد وجه وصفت حج، كه آيا واجب است يا مستحب.

د: به كدام حج محرم مى شود، حجةالاسلام يا غير آن؟ (11)

ولى بعضى ديگر از بزرگان، حقيقت «نيت» را همان «داعى» و انگيزه بر عمل دانسته و مى گويند در نيت احرام، چيزى افزون بر «قصد قربت» به مفهوم امتثال امر خداوند متعال، اعتبار ندارد.

آرى، در مواردى كه «مأموربه» متعدد است علاوه بر قصد قربت بايد «مأموربهِ» مورد نظر و تكليف مكلف، معين و مشخص گردد.

بنابر اين همانطور كه در كتاب «مسالك» آمده است:

هيچكدام از امور چهارگانه فوق در حقيقت داخل در «نيّت» نيستند، بلكه آنها از مشخصات «منوى» مى باشند؛ زيرا همانطور كه اشارت رفت، «نيت» عبارت از «قصد» است و آن شئ وجدانى است كه تعدد تنها در «معروض» آن واقع مى شود، و چون «معروض و يا منوى» متعددند، در متن نيّت بايد معروض مشخص گردد، چون امتثال امر بستگى به تعيين مزبور دارد ... (12)

در اين زمينه نصوصى وارد شده است كه دلالت بر نظر صاحب جواهر، از جمله «صحيح حمادبن عثمان» از اباعبداللّه جعفربن محمد- عليهماالسلام- است كه عرض كرد:

«من مى خواهم به احرام عمره تمتع به حج تمتع، محرم گردم، چه بگويم؟ (يا چگونه بگويم/ كيف اقول) (13)

حضرت فرمود: بگو: بار پروردگارا! من اراده (قصد) كرده ام برطبق كتاب تو و سنت نبيّت به احرام عمره و حج تمتع محرم گردم و اگر خواستى مى توانى نيت خود را بر زبان نياورده و از قلب و خاطرت بگذرانى».

امّا برخى از علماى عامه از جمله: «ابن المنذر» و «سفيان ثورى»، در نيتِ «حج واجب» تعيين را شرط ندانسته و مى گويند هرگاه حج واجب خود را انجام نداده باشد و نيّت را بطور اطلاق اضمار و يا اظهار كند، همان حج واجب محقق مى گردد، برخلاف موردى كه نيت حج استحبابى كرده، در حاليكه هنوز حج واجب خود را انجام نداده است، در اينجا بر طبق مذهب حنفيه و مالكيه، آن حجى تحقق پيدا مى كند كه آن را قصد كرده است. (14) و بنابراين حجةالاسلام همچنان بر ذمّه وى هست تا بجاى آورد.

امّا فتواى فقهاى شافعى و حنبلى در اين زمينه بر طبق نظر «انس بن مالك» و «ابن عمر» اين است:

اگر مكلفى كه هنوز حجةالاسلام را بجاى نياورده است، به نيت حج تطوعى يا نذرى محرم شود، حج او (برخلاف قصدش) همان حجةالاسلام (حج واجبى كه بر ذمه او بوده است) واقع خواهد شد.

حتى به نقل كتاب «المغنى، ج 3، ص 246- 245»، «الاوزاعى» فتوا داده است كه:

اگر مسلمانى كه هنوز «حجةالاسلامِ» خود را بجاى نياورده است، به نيابت از غير، نيت كرده و محرم گردد، اين حج براى خود وى بحساب خواهد آمد و در حقيقت برخلاف نيّتى كه كرده است، حج انجام شده، همان «حجةالاسلام/ حج واجبى» است كه بر ذمّه او بوده است؟!

طرفداران نظريه فوق، بويژه حنفيه و پيروان اين مذهب فقهى، به يك اصل اصولى تمسك جسته اند، كه «اطلاق المطلق ينصرف الى الفرد الكامل (15) (يا اكمل)».

برخى نيز به «دلالت حاليه» جهت انصراف «حج تحقق يافته» به فرد اكمل كه همان حجةالاسلام باشد، استدلال كرده اند!

و حال آنكه اولًا: بر فرض اينكه دلالت حاليه اى داشته باشيم و حجت هم باشد و ثانياً بر فرض اينكه در فرض مسأله ما، چنين دلالتى وجود داشته باشد، اين دلالت در صورتى مى تواند عمل كند به اصطلاح كاربُرد داشته باشد كه نصى بر خلاف آن نداشته باشيم، در حاليكه نصوص نسبتاً فراوان و معتبرى وجود دارد از قبيل: «و انَما لِكُلّ امرىٍ ء مانَوى» و «انّما الاعمال بالنيات».

بنابراين به تعبير صاحب كتاب «بدائع الصنائع» (16) «.. و الدلالة لاتعمل مع النص بخلافه».

*** امّا مشهور ميان فقهاى اماميه- رضوان الله عليهم- اعتبار «تعيين» و تشخّص «منوى» در نيت احرام مى باشد، هرچند تعداد اندكى از متأخر متأخرين تمايل به «عدم اعتبار تعيين» نموده و حتّى بنا به نقل امام المحققين شيخ محمدحسن نجفى (صاحب جواهر) (17) در «كشف اللثام» عدم اعتبار تعيين را در «نيت احرام» با واژه «اقوى»، مورد عنايت قرار داده و مى گويد:

«نسكين (عمره، حج- يا حجةالاسلام و حج نيابتى و تطوعى و نذرى) در حقيقت غايت احرام بشمار آمده و داخل در ماهيت و حقيقت احرام نيستند! (18)

ولى محقق حلى به پيروى از مشهور با اين عبارت تعيين در «نيت احترام» را معتبر مى داند:

«و ما يحرم له من حجةالاسلام اوغيرها» (19)

فقيه راحل معاصر حضرت امام خمينى- ره-، تحت عنوان «القول فى كيفية الاحرام» در مسأله 2 اين باب، پيرامون اعتبار تعيين در «نيت احرام»، اينچنين فتوا مى دهند:

«در نيت احرام تعيين «منوى» حج است؟، عمره است؟ حج تمتع يا قران و افراد است؟ حج را براى خود انجام مى دهد، يا براى غير خود؟ و بالاخره حجةالاسلام است و يا حج نذرى و يا ندبى؟، اعتبار دارد. پس اگر در نيت احرام تعيين را مورد توجه قرار ندهد و يا آن را به بعد موكول كند، حج و يا عمره او باطل است. (20)

همانطور كه ملاحظه كرديم محقق حلى «نيت احرام» را قصد قلبى به چهار امر مى دانست كه سومين آنها عبارت بود از: «قصد وجه و صفت؛ يعنى «منوى» متعلق نيّت، واجب است يا مستحب؟» و نيز دانستيم محقق نجفى، صاحب جواهر، استنباط محقق حلى رانپذيرفته و هيچكدام از امور چهارگانه را در ماهيت «نيت احرام» دخيل ندانست؛ بلكه امور مزبور را از ويژگيهاى «منوّى» اعتبار نمود، نه «نيّت». و بالاخره صاحب جواهر «نيّت» را تنها عبارت از: «قصد قربت به مفهوم امتثال امر شارع مقدس» گرفت و در زمينه تعدد «مأمورٌبه» هم تعيين «منّوى» را بدينجهت واجب و ضرور دانست كه اساساً قصد قربت و امتثال امر مولا، متوقف بر آن بود.(21)

دراين مورد توافق ظريفى را ميان فتواى امام خمينى- ره- و نظر صاحب جواهر مى توانيم استنباط كنيم كه در ذيل همان مسأله 2 باب «كيفيت احرام» طى يك عبارت كوتاه پر محتوى بيان داشته اند:

«... و امّانية الوجه فغير واجبة الآ اذاتوقف التعيين عليها ...» (22)

يعنى در موقع «نيت احرام» واجب نيست وجه و يا صفت «مأمورٌبه» را كه همان وجوب يا ندب باشد، مشخص نمود، مگر اينكه تعيين «مأموربه» متوقف بر قصد وجه باشد ...

بديهى است توقف تعيين مأموربه برقصد وجه در صورتى است كه به گفته صاحب جواهر، «معروض» و يا «منوى» متعلق نيّت، متعدد باشد.

نكته ديگرى كه در باب نيت تذكار آن جالب است، اين است كه:

شهيد- ره- در «مسالك»، احضار فعل متصف به صفات چهارگانه را به خاطر تحقق قصد، اعتبار كرده است (23)، امّا امام خمينى- ره- علاوه بر اينكه تلفظ و اظهار نيت را معتبر و واجب نمى داند، اخطار به بال و خاطر را نيز لازم ندانسته است! (24)

به گمان ما نظر مغفورٌله در اين مسئله كه حتى «اخطار به بال» را نيز واجب نمى دانند، مبتنى بر اين مبنا است كه اساساً حقيقت «نيت» را نه تنها در اين مورد كه در تمامى ابواب فقهى و عبادات، همان «داعى» و انگيزه دانسته و عبارت از قصد قربت و خلوص و بالأخره امتثال امر شارع مقدس اسلام مى دانند.

بديهى است كه اعتبار قصد قربت و اخلاص در «نيت احرام» همانند ساير عبادات، در ماهيت و حقيقت تحقق احرام و حج نقش دارد، آنطور كه از قبيل «لاصلاة الّا بقصد القربة» است؛ يعنى نفى كل نماز و به عبارت ديگر اساساً نماز بدون قصد قربت نماز نيست، نه اينكه نماز هست امّا نماز ناقص. برخلاف عبارت: «لاصلاة لجار المسجد الّا فى المسجد» كه نفى كمال است؛ يعنى همسايه مسجد اگر ميخواهد نماز كاملى را ادا نمايد. نماز را در مسجد اقامه كند و اگر در منزل نماز بجاى آورد، تكليف الهى خود راانجام داده منتها فضيلت نماز در مسجد را ندارد.

ص: 20

در اينجا هم اگر «قربت» و «اخلاص» در نيّت احرام اخذ نشد، از ريشه موجب بطلان احرام مى گردد و بطور طبيعى احرام باطل، حج و عمره را هم باطل مى كند.

تذكار مسأله دقيق ديگرى كه در زمينه «نيت احرام» مورد توجه ما قرار دارد اين است كه بسيارى از فقها، اعم از قدما و معاصران تنها در «نيت احرام» «قصد قربت» را آورده اند، از جمله محقق حلّى در شرايع با واژه «متقرباً» و صاحب جواهر با جمله «متقرباً الى الله تعالى شأنه»، قصد قربت را از شرايط بنيادين «نيت احرام» بشمار آورده اند.

امّا گمان ما اينست علاوه بر «قربت» بايد «خلوص» هم در «نيت احرام» آنهم در شكل اساسى و ماهوى اخذ گردد؛ زيرا چه بسا «قربت» باشد، اما «خلوص» نباشد؟! مگر نه اين است فردى كه نماز يا حج ريايى انجام مى دهد مفهومش اين است بجز قرب به خداوند، شخص يا اشخاص ديگرى را هم در اين عبادات شريك كرده است «اعاذ نااللّه من شرور انفسنا» پس در اينجا در نيت خود «قصد قربت» دارد منهاى خلوص!

و لذا تا آنجا كه تتبع نويسنده اقتضا كرده است در ميان فقهاى اسلام قديماً و حديثاً، تنها فقيه مجاهد حضرت امام خمينى- ره- به اين نكته دقيق توجه نموده و هر دوى مقوله «قربت» و «خلوص» را در «نيّت احرام» معتبر دانسته اند، متن عبارت ايشان به قرار زير است:

«يعتبر فى النّية القربة و الخلوص كمافى سائر العبادات فمع فقد هما او فقد احدهما (1) يبطل احرامه (2).همانند ساير عبادات، «قربت» و «خلوص» در «نيت احرام» نيز اعتبار دارد و با فقد آن دو و يا يكى از آنها؟!، احرام شخص باطل مى شود.

(بقيه در شماره آينده)

ص: 21

ص: 22

پاره اى از محققين، برآنند كه لفظِ «مَكُورابا» () ودر تلفظ يونانى «مقورويا»، كه يونانيان از آن نام شهرى را مراد كرده اند، به معنى مكان. تقرّب به خدا، همان «مكه» است.

مى دانيم كه كلمه «مَكْرُب» يك واژه دينى قديمى است كه مقارن هزارسال پيش از ميلاد سبائيان آن را بكار مى برده اند.

بَطْلميوس ()، منجم و جغرافيدانِ قرن دوّم ميلادى به لفظ فوق اشاره كرده است. (1)

براين اساس مى توان گفت كه لفظ «مكّه» براى خانه خدا صفت و نعت است و اسم خاص نيست. ولى براثر استعمال و اشتهار، برجاى اسم نشسته است، مثل بيت المقدس كه صفت برجاى علم نشسته است. معادل همين كلمه «بكّة» است كه بنا بر رأى دكترجوادعلى هردو، تسميه واحدى است و در لهجه هاى قبايل «ب» را از طريق قلب و ابدال، جاى «ميم» قرار مى دهند، خاصه در لهجه هاى جنوبى جزيرة العرب. (2)

پاره اى از محققين، برآنند كه لفظ «بَكّة» به معناى وادى عربى، معادل دره فارسى است. «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلّذي بِبَكَّةَ مُبَارَكاً و هُدىً لِلْعَالَمينَ.» (آل عمران: 96)

«نخستين خانه كه براى مردم بنا شده همان است كه در مكه است. خانه اى كه جهانيان را سبب بركت و هدايت است».

در القاموس آورده است: بَكّةُ «تقال» لِمكّةَ، أولِمابين جَبَلَيْهَا. به نظر مى رسد كه: واژه «بَكْ» سامى قديمى باشد. كلمه «بُقعاه» عبرى به معناى دره بكار رفته است و بر دره واقع بين لبنانِ ساحلى و لبنانِ شرقى كه روميها سوريه فرو رفته مى ناميدند، نهاده اند.

شهر «بَعْلبَك» تركيبى مزجى است از دو واژه بَعْل (آلهه باستان) و بك دره. و اين همان نامى است كه به مناسبت آلهه معروف سامى ها، براين شهر نهاده اند. (3)

امروز اين دره را، دره «بُقاع» مى نامند و رود ليطانى آن را مشروب مى كند.

در قرآن كريم، از مكّه به نام «أُمّ القُرى» (4) و «قريه» (5) يادشده و در سوره زُخرف، آيه 31 آن را با طائف مقايسه كرده است: «وَقَالُوا لَوْلَانُزِّلَ هَذَا اْلقُرآنُ عَلَى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيتَيْنِ عَظِيم.» (6)

«گفتند: چرا اين قرآن بر مردمى از بزرگمردان آن دو قريه نازل نشده است؟»

مُفسّرين، غالباً قريتين را «مكه» و «طائف» ذكر كرده اند.

مسعودى در مروج الذهب آورده است: ابراهيم پس اقامت در مكه در حالى كه اسماعيل سى ساله بود، مأمور بناى بيت شد، و با مساعدت فرزندش اسماعيل خانه را بساخت. (7)

آنچه كه از لحاظ تاريخى قابل اهميت و در خور توجه است، سخن مينگانا () است كه از قول كشيش سُريانى نَرْسَىْ () در باره نبرد فرزندان هاجر در (بيت عربايه) [در مرزهاى شام] آورده است. اين خبر، اولين نقل قول يك تن از اهل كتاب است (متوفى سال 485 ميلادى) كه از وجود قريش در شمال جزيره خبر مى دهد و با آنچه اخباريان و نسبدانان عرب، در ارجاع نسب قريش به اسماعيل آورده اند، مطابقت دارد. (8)

آيات سوره مباركه بقره (150- 140) كه در آنها دسيسه هاى يهود در ميان مسلمين در باره تغيير قبله، از بيت المقدس به كعبه، محكوم مى شود، مى فرمايد: «وَ إِنَّ الذّينَ أُوتُوا الكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهم وَ مَااللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ.» (9)

«اهل كتاب مى دانند كه اين دگرگونى به حق و از جانب پروردگارشان بوده است و خدا از آنچه مى كنيد غافل نيست.»

بيش از هرچيز بر آگاهى يهود از افضليت و اقدميت كعبه براىِ محل قبله، اشاره دارد. و اين مى رساند كه آنان پيش از ظهور اسلام بر فضايل و سوابق و اتصال آن به حضرت ابراهيم مقرّ بوده و در اين باره براى اعراب سخن گفته اند.

از حج صحيح ابراهيمى غير از آنچه قرآن كريم تعليم مى دهد، چيزى كه يقين آور باشد، در حافظه تاريخى برجاى نمانده است. حج حنيفى كه مدّعى پيروى از حج آن حضرت است، گذشته از آنكه در تقابل با حجّ مشركين، طرح مى شود و نيز در محيط شرك آلود جاهلى بدان عمل مى شده است، چندان روشنگر نيست. گرچه در پاره اى موارد به شبهه شرك هم آلوده است.

به عقيده ما حجّ ابراهيمى، همان حج اسلام است، ولى ارزش و مكانت اين حج زمانى شناخته مى شود كه ما «حجّ جاهلى» و حجّ مشركين را بازشناسيم و بتوانيم به مقايسه اى دست زنيم تا مبادكه خداى ناخواسته، رسوباتى از آن در ذهن مسلمين برجاى مانده باشد و در برابر «حج ابراهيمى» كه نخستين بار در اين عصر رهبر كبير انقلاب و بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران، حضرت امام خمينى- قدَّسَنَا اللّهُ بِسِرِّه الْعزيزِ- طرح افكند و بدان امر فرمود، رخ نمايد.

در باره ورود شرك به جزيرة العرب و شيوع آن، مورّخان گذشته، بريك نهج از قول نرفته اند؛ پاره اى چون هِشام كلبى در الأَصنام، برآنند كه چون اسماعيل ع- در مكه سُكنى گزيد و اولاد او فزونى گرفت، به قصد معاش و بر اثر نزاع از مكه خارج شدند. اينان به احترام كعبه و براى پاسداشت قداست آن به هنگام سفر، پاره اى از سنگ حرم را با خود به همراه مى بردند.

اين كار در دراز مدت باعث ايجاد بت تراشى و بت پرستى شد ودر نتيجه شرك جزيره را فرا گرفت. (10)

اينان در ديار غربت، برگرد همان بُتان مى چرخيدند و لسان طوافِ كعبه، برآنها طواف مى كردند. ولى هشام مى افزايد كه اينان حج را هم بنا برارث ابراهيم و اسماعيل به جاى مى آوردند:

«وَهُم بَعدُ يُعَظِّمُونَ الكَعْبةَ و مَكّةَ، ويَحُجُّونَ و يَعْتَمِرُونَ، عَلَى إِرْثِ إِبراهيمَ و إِسماعيلَ- عليهما السَّلام-.» (11)

هِشام، همين علت گرايش به شرك و غلبه بر دين ابراهيم را، توغّل و توجه بيش از حدّى مى داند كه اينان براى بُتان معطوف مى داشتند. وى توضيح مى دهد كه با اين همه، بقايايى از عهد ابراهيم واسماعيل برجاى مانده بود كه اهل جاهليت، آن مناسك را با آدابِ شرك آلود در هم آميخته بودند و انجام مى دادند و حجّ جاهلى به معناى دقيق، از همين زمان شروع مى شود:

«وفِيهم عَلى ذَلكِ بَقايا مِنْ عَهْدِ إِبراهيمَ وإِسْماعيلَ يتنسَّكُونَ بِها: مِنْ تَعظيم الْبَيتِ، و الطّوافِ بِهِ، و الْحَجّ، و العُمْرَة، و الوُقُوفِ على عرفة وَ مُزدَلِفة، و إِهْداءِ الْبُدْنِ، و الْاهْلَالِ بالْحَجِّ و الْعُمْرَةِ، مَعَ إِدْخالِهِم فِيه مَا لَيْسَ مِنْهُ.» (12)

«با اين همه، در ميان ايشان، بازمانده هايى از رسوم عصر ابراهيم و اسماعيل برجاى بود كه از آن پيروى مى كردند، همانند، تعظيم و طواف كعبه و حجّ، و عُمره و وقوف بر عَرفه و مُزدَلِفَه و قربانى شتران، و تهليل و تلبية در حج و عمره، با افزودن چيزهايى برآن كه از آن نبود.»

مراسم حجّ در جاهليّت:

حج در جاهليّت از ابتداى روز نهم ذى حَجَّه، به هنگامى كه خورشيد نزديك به غروب مى رفت، آغاز مى شد. پيش از آن كسانى كه قصد تجارت داشتند، در ماه ذى قَعده در بازار عُكاظ گرد مى آمدند و به مدت بيست روز به خريد و فروش مى پرداختند. پس از انقضاى مدت فوق، روانه بازار مَجَنَّه مى شدند و تا پايان ماه در آنجا به داد و ستد مى پرداختند. چون هلال ذى حَجّه پديدار مى شد. به ذِى المَجَاز مى رفتند و هشت روز نيز در آنجا به دادو ستد مشغول مى شدند.

روز نهم مُنادى بانگ برمى آورد كه:

«تَرَوَّوا بِالمَاءِ لِانَّه لامَاءَ بِعرفَةَ وَ لَابِمُزْدَ لِفةَ».

«ازآب به اندازه برگيريد كه در عَرفه و مُزدلفه آبى نيست.»

اين روز را به همين مناسبت «تَرْوِيَه» گفته اند. در روز ترويه، موسمِ بازارهاى حجّ جاهلى پايان مى يافت. (13)

حُجّاج در روز نهم ذى حجّه وارد عرفه مى شدند. و بنابرنقل جاحظ، لباس خاص حجّ برتن مى كردند:

«كانَت سِيماء أَهلِ الحَرمِ إِذاخَرَجوا الَى الحِلِّ في غير الْاشْهرِ الْحُرُمِ، أَنْ يَتَقَلَّدُوا القَلائدَ و يُعَلِّقُوا العَلائقَ، فَإِذا أَوْجَبَ أَحَدُهُم الْحَجَّ، تَزَيَّا بِزيِ الحاج» (14)

«چهره اهل حرم، هنگامى كه در غيرماههاى حرام، از احرام برون مى آمدند، آنسان بود كه برخود گردن آويز مى افكندند و كمربند مى بستند. ولى هرگاه حج بر يكى از آنان واجب مى شد، خود را به لباس حاجّ مى آراست.»

قبل از آنكه وارد مواقف شوند، تلبيد مى كردند. عمل تلبيد عبارت بود از آنكه حاجّ مقدارى از گياه خطمى و آس و سِدْر را با كمى از كتيرا بهم مى آميخت و آن رادرميان موهاى سرش مى نهاد، تلبيد براى آن بود كه از مرتب كردن مو و كشتن شپش خوددارى كنند.

اميّة بن ابى صَلْت، حاجيان تلبيد كرده رااينگونه وصف مى كند:

شَاحِينَ آباطَهُم لَم يَنزَعُوا تَفَثَا وَلمْ يَسلُّوا لَهُم قُمَّلًا وَ صِئْبانا (15)

«بغلهاى خويش را گشوده اند و موهاى بهم پيچيده را از هم باز نكرده اند. آنان نه شپشى و نه رشكى را نيز از موى باز نگرفته اند.»

مَواقف:

نخستين موقف، همانگونه كه بيان شد عَرفَه بود كه روزنهم ذى حجّه بدان وارد مى شدند.

در مورد نام «عرفه» وجوهى ذكر كرده اند؛ ازجمله اينكه جبرئيل حضرت ابراهيم را در مشاعر مى گردانيد و مواضع را به او ياد مى داد و او مى گفت: «عَرَفْتُ» يا اينكه گفته اند آدم و حوا بعد از هبوط در اينجا، همديگر را بازشناختند. نيز گفته اند كه در آنجا مردم با هم آشنا مى شوند. (16)

ياقوت گفته است: عَرفه، از عرف به معناى صبر است؛ زيرابراى رسيدن به آن صبر فراوان بايد. و هم افزوده است كه: مردم در اين وقت به گناهان خويش اعتراف مى كنند. (17)

هوتسما () وقوف جاهليان رادر عرفات به وقوف يهود بربالاى كوه سيناتشبيه كرده است. (18) كه در آنجا خداوند از طريق رعد و برق بر موسى تجلى كرد.

از آلهه جاهليت در عرفات چيزى نمى دانيم، ولى احتمالًا همان كوه «قُزَحْ» آلهه مزدلفه باشد كه خداى برق و طوفان و رعد و باران بود، كه پيش تر ادومى هاآنها را مى پرستيدند و اكنون در ميان اهل جاهليت جز آتش افشانى برآن در مُزد لفه چيزى بر جاى نمانده بود.

هر قبيله در عرفه موقف خاص داشته كه اكنون جز نام چند موضع برجاى نمانده است. وحدت صفوف حاجيان در اسلام، بى هيچ امتياز و موضعى خاص سبب شد تا اسامى آن مواضع ازياد برود.

آنچه از اين مواقف ويژه برجاى مانده يكى «نَفْسعَه» است مربوط به قبيله رَبيعَه كه در شعر عمروبن قَميئَه آمده است.

و مَنْزلةٍ بالحَجَّ أُخرى عَرَفْتُها لَها نَفْعَةٌ لايُستَطاعُ بُروحُها (19)

«منزلگه ديگرى از براى اوست به نام نفعه كه نتواند آن را ترك كند.»

ص: 23

قريش و اهل مكه خود را از ديگر اعراب متمايز مى دانستند و در موضعى نزديك قربانگاه در مُزدلفه بنام «نَمِرَه» جاى مى گزيدند.

كوه «إِلال» درعَرفه، را معظّم مى دانستند و بدان سوگند ياد مى كردند. در شعر نابغه. چندجا از آن ياد شده و طُفَيل غَنَوى آن را در شعر آورده است:

يَزُرْنَ إِلالًا لايُنَحَّبْنَ غيرَه بِكُلّ مُلَبّ أَشْعَثِ الرأسِ مُحْرِمِ (1)

«آن شتر سواران، در حالى كه تلبيه كُنان، غبار آلود و پريشان موى و محرم اند، جز زيارت كوه الال، قصد ديگر نكرده اند.»

انتقال سريع از عَرفه به مُزدلفه را «افاضَه» يا «اجازَه» مى گفتند. كسانى بودند كه پيشاپيش آنان را هدايت مى كردند.

در سيره ابن هشام آمده است كه، غوث بن مُرّبن ادّ، مسؤول اجازه از عرفه بود و پس از او، فرزندانش اين مسؤوليت را برعهده داشتند. او و فرزندانش را «صُوَفَه» (2) مى گفتند. در وجه اين نامگذارى گفته اند: هنگامى كه مادرش او را به كعبه بست، پارچه اى پشمين بر او انداخت.

در حج ابراهيمى، بنابر نقل ابن عباس، پيامبر خدا ص- از حركت شتابان منع فرموده و دستور حركت به آرامى صادر كرد: «أيّها النّاسُ عَليكُم بِالسَّكينةِ فَإِنَّ الْبِرَّ لَيْسَ بالإيضَاعِ.» (3)

«اى مردم، آرام حركت كُنيد، نيكى در شتابِ مزاحمت آلود نيست»

برحسب نقل ازرقى، اول كس كه بركوه قُزَح آتش افروخت، قُصىِ بن كِلاب بود و اين كار تا ظهور اسلام ادامه داشت. شايد هدف از برافروختن آتش بربالاى آن، راهنمايى حاجيانى بود كه ممكن بود، پيش ازآنكه به مزدلفه برسند، تاريكى آنها را فرا گيرد. (4)

همه در مزدلفه كه بين عرفات و منى است گرد مى آمدند و حتى قريش و مكّيان نيز در اينجا خود را داخل جمع مى كردند. شب را در آنجا به دعا و تلبيه بسر مى آوردند و در انتظار برآمدن تيغ آفتاب مى ماندند. پاره اى از سرشتاب خطاب به كوه «ثَبِير» كه خورشيد از پشت آن برمى آمد، چنين مى خواندند: «اشْرُقْ ثَبيرْ، كَيْما نُغِيرْ»؛ «خورشيد برآ، تا از اينجا براى قربانى كردن روان شويم.»

در حجّ ابراهيمى، برخلاف حج مُشركين، افاضه از عَرفه، بعدازغروب و از مزدلفه پيش از طلوع آفتاب، انجام مى شود.

أبوذُوءَيب هُذَلى، بيتوته مشركين در مُزدلفه و از آنجا به مِنى را در شعر زير كه در وصف حاجِّ مُشركى كه اعمال خود را شتابان براى خريد عسل، انجام مى دهد، آورده است:

فَباتَ بِجَمْعٍ ثُمَّ تَمَّ إِلى مِنىً فَأَصْبَحَ رادّاً يَبْتَغِي الْمَزْجَ بِالسَّحْلِ (5)

«او شب را در مزدلفه بسر آورد و پس از آن به منى رفت، پس از انجام مناسك، با پول خود به دنبال خريد عسل است.»

در بيان سبب شتاب در عبور از مزدلفه به قربانگاه مِنى، تاريخ ساكت است، ولى مى توان حدس زد كه شايد براى گرفتن جاى مناسب، يا تعجيل در قربانى كردن باشد.

در مزدلفه هم، صُوَفه كار افاضه را انجام مى دادند و اين امر بر عهده خاندانهايى از قبايل بود.

موقف مِنى:

مشركان پس از ورود به منى به نَحْرِ هَدْى مى پرداختند. اين كار از صبحگاه تا غروب خورشيد ادامه داشت. با طلوع خورشيد، سنگهايى را به اماكن خاصى به نام مُحَصَّبْ و جِمار مى افكندند تا مكّيان آنجا را به زير كشت نبرند. معلوم است كه سنگها بايد درشت باشد تا كاملًا زمين را غيرقابل كشت كند و اين با سنگريزه كه در حج ابراهيمى براى رمى جَمَرات بكار مى رود، تفاوت دارد.

جاهليان پس از نَحر و رمى در مِنى ظاهراً، از احرام خارج مى شدند. در كتاب الحيوان جاحظ، شعرى از قول عبداللّه بن العَجْلان آورده كه همين مفهوم از آن مستفاد مى شود.

مُشركان پس از نَحْر، متوجه رمى مى شدند ولى، انجام اين كار منوط به اجازه صُوَفَه اى بود كه از عرفه و مزدلفه، امر افاضه را برعهده داشتند و آنان تا نزديك غروب آفتاب رمى نمى كردند. (6)

در كتاب المُفضّليّات از قول شَنْفَرى شاعِر صُعْلوكِ جاهلى بيتى آمده كه كلمه جِمار درآن آمده است.

قَتَلْنا قَتِيلًا مُهْدِياً بِمُلَبَّدٍ جِمَارَ مِنىً وَسْطَ الْحَجِيجِ الْمُصَوَّتِ (7)

«ما محرمى را كه هَدْى به قربانگاه مى برد به قصاصِ مُحرمِ تلبيد كرده اى، در ميان جمره مِنى در بُحبوحه صداى حاجيان كُشتيم.»

پس از فراغت از رمى، حاجيان را در عقبه محبوس مى كردند و هيچ يك اجازه حركت نداشتند تا آنكه ابتدا صَوَفه بگذرند. پس از عبور آنان، به حاجيان اجازه حركت مى دادند.

مُرَّةبن خُلَيف الفَهمى، اشتياق حاجيان به حركت و ممانعت صوفه از آن را در اين شعر بيان كرده است:

إِذَاما اجازَتْ صُوفةُ النَّقبَ مِنْ مِنىً وَلاحَ قَتارٌ فَوقَه سَفَعُ الدَّم (8)

چون صُوَفه، اجازه عبور از مِنى ندادند، كنگره اى از دودِ گوشتِ قربانى كه بر روى آن هاله اى قرمزرنگ قرار داشت به هوا خاست.»

مراسمِ حجّ پيش از غروبِ روز نهم ذى حجّه آغاز مى شد و پس ازعرفه و مزدلفه و آتش افروزى بر بالاى كوه قزح، و نحر هَدى وَرمى جمار به هنگام غروب پايان مى يافت. و در واقع شامگاه دهم ذى حجّه اينان از مراسم حج فراغت يافته بودند. تنها دخول مكه و طواف بود كه مى بايد به جاى آورند و آنگاه هريك به ديار خود روند.

مراسم حَلْق و تقصير، اكنون بعداز تلبيد انجام مى شد. برحسبِ نقل صاحب تاج العروس، يمنى ها، مقدارى آرد ياقاووت بر موهاى تلبيد كرده خود مى بستندو چون، حلق مى كردند، آرد ياقاووت فرو مى افتاد و فقرا از آن بهره مى بردند. (9)

البته بايد دانست كه عمل حلق و تقصير تنها در منى انجام نمى شد، بلكه بنابرقول هشام كلبى «كانَتِ الأَوْسُ والخَزْرجُ و مَنْ يَأْخُذُ بِأَخْذِهم مِنْ عربِ أهلِ يَثْربَ و غيرِها، فكانوا يَحُجُّونَ فَيَقِفُونَ مَع النّاسِ المَواقفَ كُلَّها، ولَايَحْلِقُونَ رُؤُوسَهُم. فَإِذا نَفَروا أَتَوْه، فَحَلَقوا رُؤُوسَهُم عِنْدَه وَ لَايرَوْنَ لَحِجِّهِم تَماماً إِلّابِذَلكَ». (10)

«اوس و خزرج و هركه از عرب يثرب و غير يثرب كه بر روش آنان مى رفت، حجّ مى كردند و چون ديگران در همه مواقف حاضر مى شدند. ولى حلق نمى كردند. و چون از حج خارج مى شدند، پيش مناة مى آمدند و حلق مى كردند. آنها حج را جز به اين عمل، كامل نمى شمردند.»

اختلافات و امتيازات:

اگر مراسم حجِّ جاهلى را از خلال تاريخ و ادب مكتوب بررسى كنيم به اختلافاتى برمى خوريم كه خود ناشى از امتياز خواهى پاره اى از قبايل است. اين اختلافات پيش از هرچيز نحوه اجراى حجّ مُشركان را نشان مى دهد كه تحت نفوذِ خوى برترى جوئىِ قبايلِ زورمند مكّى، رنگ دينى و وحدت خود را از كف نهاده بود.

حجاج جاهلى برسه دسته بودند: 1- حُمْس 2- حِلَّه 3- طُلْس

1- حمس: قرشيان خود را برتر از ساير عرب مى دانستند و به جهت مجاورتشان با مكه مى گفتند:

«نَحْنُ أَهلُ الحَرَم، فَليس يَنْبَغي لَنا أَنْ نَخْرُجَ مِنَ الْحُرْمَةِ، ولَانُعظِّمُ غيرَها كَما نُعَظِّمُها، نَحْنُ الْحُمسُ.» (11)

آنگونه كه از اين متن برمى آيد، امتياز حُمْس خاصِّ ساكنانِ حرم از قريش بوده است.

در كتاب المُحَبَّر، آمده است: «قُريشُ كُلُّها، وخُزاعَةُ لِنُزولهامَكَّةَ، ومُجاورتها قُريشاً.» (12)

براى معناى لغتِ حُمْس، دو وجه ذكر كرده اند: «أَلْحُمْسُ، جَمع أَحْمَسَ و حَمِسٍ، مِنْ حَمِسَ: أَي؛ إِشْتَدَّ وصَلُبَ في الدِّينِ و الْقِتالِ، وَقِيلَ: إِنَّهم لُقِّبُوا بِذَلكَ لإِلْتِجائهِم بِالْحَمْسَاءِ، وَهِيَ الكَعْبَةُ، لِانَّ حَجَرَها أَبْيَضُ إِلَى السَّوادِ.» (13)

پس با عنايت به متن فوق، حُمْس يابه معناى سختگيرى و استوارى در دين و نبرد است و يا به مناسبت رنگ سنگهاى كعبه است كه سفيد متمايل به سياهى است.

آنچه، پيروان حُمْس در حج ايجاد كردند، اينهاست: ترك وقوف در عَرفه و افاضه از آنجا به سوى مزدلفه. آنها در عينِ اقرار به اين مناسك، مى گفتند: ما اهل حرميم نمى بايد از حرم بيرون رويم و غير حرم را تعظيم كنيم. چون حاجيان در عرفه قرار مى گرفتند، اينان در

اطراف حرم وقوف مى كردند و شامگاهان به مزدلفه مى رفتند.

اين امر تا ظهور اسلام برجاى بود، تا كريمه 199 از سوره بقره، آن را ملغى كرد.

«ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ ..» (14)؛ «سپس از آنجا كه ديگر مردم باز مى گردند، شما نيز باز گرديد.»

ديگر كارها كه قريشيان بايد به جهتِ رعايتِ حُمس، انجام مى دادند، اين بود:

در خوردنى، إِقّط، (شير خشكانده كه با آن غذا تهيه مى شد) نمى پختند. روغن داغ نمى كردند، شير برشير نمى افزودند و نگه نمى داشتند. و روغن نمى ماليدند، گوشت نمى خوردند و چيزى از گياه حرم مصرف نمى كردند.

ص: 24

در پوشيدنى، پارچه مويين و پشمين از شتر و گوسفند و بز و پنبه اى نمى بافتند. ولباس جديد برتن مى كردند.

در مَسكن، در زير چادر مويين نمى رفتند و از سايبان آن بهره نمى گرفتند. اگر مى خواستند سايبان گزينند از چادرهاى چرمين استفاده مى كردند. (1)

از در خانه وارد آن نمى شدند، بلكه از پشت بامها داخل مى شدند.

قرآن كريم در سوره بقره، آيه 189، اشاره به اين عمل مى كند و از آن نهى مى فرمايد: «و لَيْس الْبِرُّبِأَن تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا، وَلِكنَّ الْبِرَّمَنِ اتَّقَى، وَ أتُوا الْبُيوتَ مِنْ أَبْوابِها ..». (2)

«... و پسنديده نيست كه از پشتِ خانه ها به آنها داخل شويد، پسنديده آن است كه پروا كنيد و از درها به خانه درآييد ..»

از ديگر آيين اهل حُمس، اين بود كه مى گفتند: بر غير اهل حرم، نمى زيبد كه از طعام غير حرم در حرم بخورند، بلكه چون براى حجّ يا عُمره آيند بايد از طعامِ اهلِ حرم بخورند، يا بروجه مهمانى ويا بر سبيل خريد. (3)

نيز بر هر كه براى اولين بار به طواف مى آمد، الزام كرده بودند كه در لباسِ اهل حرم؛ يعنى اهل حُمس طواف كند و اگر نيافت، عُريان طواف كند. (4)

همينسان اگر به مردى از خود زن مى دادند، هركه از او به دنيا مى آمد بر آئين حُمس بود.

اين امر، جنبه هاى سياسى و اقتصادى نيز داشت كه در قضيه تزويج حُمسيان با غير اهلِ حرم پديدار است. و پاره اى از شعراى جاهلى بر اين افتخار كرده اند.

2- حِلَّه: قبايلى كه خارج از حرم بودند و در حِلّ مى زيستند، به حِلّه معروف بودند. اختلاف حِلّيان با حُمْسيان در اين بود كه، اينان در ايام حجّ، روغن ذوب مى كردند و خوراك إقّط مى خوردند و بر خود روغن مى ماليدند و گوشت مى خوردند.

و از پشم و مو، لباس مى بافتند و چادر برپا مى كردند. در لباس خود مناسك به جاى مى آوردند. پس از فراغت، چون داخل كعبه مى شدند، كفش و لباس را صدقه مى دادند و براى طواف از حُمسيان لباس كرايه مى كردند. (5)

3- طُلْس: در باره طُلْس گفته اند كه اينان يمنيان اهالى حَضرموت و عَكّ و عجيب و ايادبن نزارند. در وجه تسميه گفته اند، چون از مكانهاى دور مى آمدند و در حالى كه غبار راه برآنها نشسته بود، به طواف خانه مى پرداختند، بدين نام خوانده شده اند. (6)

اينان در احرام بسانِ اهل حِلّه، و در پوشيدن لباس و دخول خانه چون اهل حُمس عمل مى كردند. (7)

عُمْره: اهلِ جاهليت از حُمس و حِله و طُلس، به غير از حج براى عُمره هم به كعبه مى آمدند. در عمره خلاف حجّ قبلًا حلق كرده و از تلبيد خوددارى مى كردند.

در ايام حج انجامِ عمره را گناهى بزرگ مى شمردند. و عمره در ماههاى حج، ذى قعده، ذى حجّه و محرم را [برحسب اعتقاد جاهلى] بس نابخشودنى مى دانستند. مى گفتند: «إِذَا بَرَأَ الدُّبُرْ وَعَفَا الْوَبَره، و دَخَلَ صَفَرْ، حُلَّتِ الْعُمْرَةُ لِمَنْ اعْتَمَرْ.» (8)

«چون پسين شتر از رنجِ سِفرِ حج پاك شود و پشمش برويد و ماه صفر درآيد، عُمره برآنان كه عزم كرده اند، حلال شود.»

عمره، از حيث احرام و طواف با حج فرقى نداشت، الّا كه وقوفِ در عرفه و مزدلفه و مِنى و رمى جمار نداشت.

سِقايَه و رِفادَه:

چون مكه در دره اى لم يزرع واقع شده، و از حيث آب كمبود داشت، عمده تلاشِ قرشيان در ايام حج تهيه آب براى حجّاج بود. اين عمل را سِقايه مى گفتند. گفته اند اول كس كه براى حُجّاج چنين كرد، قُصى بود.

بعد از آب رسانى، مشكلِ ديگر در اين ايام، اطعام بود، اين عمل را «رِفاده» مى گفتند و باز گفته اند، نخستين كس كه دست به اين اقدام زد، قُصى بود. (9)

اين شغل در اولاد قصى برجاى بود، پس از او هاشم بن عبدمناف و پس از او عبدالمطلّب پسرش و بعد از وى ابوطالب تا ظهور اسلام اين كار را برعهده داشت.

به غير از اين خاندان، كسانِ ديگر بودند كه در اين كار شركت مى جستند، ازجمله بايد عَدين بن نَوفِل را نام برد كه معاصر عبدالمطلّب بود و در صفا و مروة با شير و عسل به سقايت حاجيان مى پرداخت. (10)

طَواف و تَلْبيَه:

آنچه كه قابل تأمل است و در حقيقت ماهيّت حجّ جاهلى را برمى نماياند، توجه به محتواى تلبيه ها و ارتباط آن با بتهاست. در اينجاست كه از حجّ آنان با آنهمه هيمنه ظاهرى، جز حركاتى عبث و تلاشهايى بيهوده، برجاى نمى ماند.

به واقع، اعمال حجّ رموزى است الهى با روح توحيدى كه از خليلِ بُت شكن برجاى مانده است، غفلت در آن و بيگانگى با آن رازها و رمزها و دل تهى نكردن از غيرمطلوب و چرخيدن بى حضور، دَوَرانى است خُسران آور.

از همه، عمده تر ربط بينِ آن رموز و شعائر در آن مواقف و مناسك، با صحنه بُرونى است كه بعد از آن يك حاجّ ابراهيمى با او درگير خواهد بود، صحنه هايى كه بايد دين و دل و دنيا را برآيين ابراهيم- ع- و محمد- ص- يعنى اسلام بپردازد و در جمع بين اين سه، آن كُند كه خليل- ع- كرد و آن رود كه حبيب- ص- رفت.

حج جاهلى، حج مُشركان بود، آنان پس از ورود به مكه، پيشِ بتان مى رفتند و به كُرنش مى پرداختند، در عرفه و مزدلفه و منى، پيوسته يابه ياد بت بودند و يا دركنارِ بت در مِنى هفت بت را در نزديكيهاى جمرات سه گانه نهاده، تا حاجيان، پس از آن به آنان تعظيم كنند. قربانگاه مِنى، پر از انْصاب بود، كه مشركان خونِ قربانى را برآن مى ماليدند.

در سيره ابن هشام از قول معاويةبن زبير آمده است:

فأُقسمُ بِالَّذى قَدْكانَ رَبِّى وَ أَنْصابٍ لَدَى الْجَمَراتِ مُعرِ (11)

«سوگند به آنكه خداى من است و به بُتانى كه در نزديكيهاى جَمرات از شدتِ ريختن خونِ قربانى برآنان سُرخفام شده اند.»

پس از ختامِ حج، احرامشان را پيرامون بُتان مى گشودند.

آنچه از خلال اشعار و آثار برجاى مانده جاهلى بدست مى آيد، همراهى انجام مناسك تلبيه با بانگ بلند است. بايد دانست كه از اين تلبيه كه خاص حجِّ ابراهيم است؛

لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ لَاشَرِيكَ لَكَ، نشانى در دست نيست؛ بلكه تلبيه را به صورت زير و موافق با عقايد شرك آلودِ خويش، دگرگون كرده بودند.

لَبَّيْكَ اللَّهُمَ! لَبَّيْكَ!

لَبَّيْكَ لَاشَريكَ لَكْ! إِلَّاشَريكٌ هُوَلَكْ!

تَمْلِكُهُ وَمَا مَلَكْ! (12)

در اين تلبيه باور شرك پديدار است. در حقيقت قرآن كريم در آيه از روى عقيده شرك آميز آنان پرده برمى گشايد آنجا كه مى فرمايد: «و ما يُؤمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلَّاوَهُمْ مُشْرِكُونَ.»؛ (13) «و بيشترشان به خدا ايمان نياورند مگر به شرك»

ابن كلبى، اين تلبيه را خاصِ نزار و ابن اسحاق و ابن حبيب خاصِ قريش و ازرقى مربوط به همه مشركان مى داند. شكى نيست وقتى اهالى حرم به چنين تلبيه اى اقدام مى كردند براى اهالى حِلّ قابل پيروى بود.

بنابر نقل يعقوبى و ازرقى هر قبيله به هنگام حجّ برگرد بُت خود تا ورود به مكه تلبيه مى كرد. «ذَلكَ أَنَّ عُبَّادَ كُلِّ صَنَمٍ كانُوا إِذَا أَرادُ واالحَجَّ، إِنطَلَقُوا إِلَيه، و أَهَلُّوا عِنْدَه، و رَفَعُوا أَصْوَاتَهُم.» (14)

«پرستندگان هرُبت، چون عزم حج مى كردند، ابتدا به سوى آن مى رفتند و تلبيه كنان بانگ برمى آوردند»

نيز: «إِذَا أَرادَتْ حَجَّ الْبَيْتِ وَ قَفَتْ كُلُّ قَبِيلَةٍ عِنْدَصَنَمِها، وصَلُّوا عِنْدَهُ». (15)

«هر قبيله چون قصد حجّ مى كرد، پيش بُت خود مى رفت و برآن نماز مى كرد.»

پرستندگان هربُت از قبيله هاىِ مختلف، تلبيه هاىِ خاص داشتند. از اين ميان بُتهاى لات، عُزّى، مَنَاة، هُبَل، ذُوخَلَصَه، ذُوكَفَّيْن، جِهار، ذُرَيْح، ذولَبَّا، سَعيدَة، شَمُس، مُحَرِّق، مَرْحِب، نَسْر، يَعُوق، وَدّ و يَغُوث هريك داراى تلبيه هاى مخصوص به خود بودند كه در متون تاريخى برجاى مانده است و به جهت رعايت اختصار از ذكر آن خوددارى مى كنيم.

غير از اين بُتان، قبايل كِنَانَة، ثَقيف، هُذَيْل، بَجِيلَة، جُذَام، عَكّ و أَشْعَر، رَبيعَة، قَيس عَيْلان، بَنو اسدَ، تَميم، مَذْحَج، حِمْيَر و هَمْدان، بَكْربن وائل، بنو مَعَدّ، بنونَمر، نيز تلبيه هاى خاص داشتند.

به هنگام همخوانى و تكرار تلبيه ها، كف مى زدند و صفير برمى آوردند.

مى توان گفت كه حج جاهلى آميزه اى از شرك، افتخارات قبيله اى و اغراض تجارى و اهداف سياسى قومى بود، از اينرو به هنگام گردآمدن، هر قبيله سعى داشت تا با بانگ بلند مظاهر اين آميزه هاى ناهمگن را در يك ميدان رقابتى به نمايش بگذارد.

قرآن كريم، از اين حركت مشركان به هنگام طواف چنين تعبير فرموده است:

ص: 25

«وَمَاكانَ صَلَاتُهُمْ عِنْدَالْبَيْتِ إِلَّامُكاءً وَتَصْدِيَةً.» (1)

«دعايشان در نزد خانه خدا جز صفيركشيدن و دست زدن هيچ نبود ..»

مشركان پس از منى روانه مكه مى شدند و سه روز در مكه مى ماندند، اين سه روز را ايام «تَشْريق» گفته اند. در وجه تسميه آن اقوالى ذكر كرده اند: پخته شدنِ گوشت قربانى بر اثر تابشِ خورشيد، نحر قربانى به هنگام سركشيدن تيغ آفتاب.

اين سه روز را مهم مى شمردند ولى از اركان اساسى حج نبود.

غير اهِل حُمْس مى بايد، به هنگام طواف يا لباس به عاريه گيرد و يا اجاره كند و اگر نيابد، عُريان طواف كند. البته اين كار آنان مى كردند كه نخستين باربه حجّ آمده بودند.

اهل حِلّ، پس از طواف، لباس را در مكانى نزديك مكه مى افكند و حق نداشت آن را بپوشد. اين لباسها را كه از شدت تابش خورشيد و تغييرات جوّى و لگدمال شدن، غيرقابل استفاده مى شد؛ «لَقَّى» (2) مى ناميدند.

طواف عُريان بر بيت رايج بوده و شامل زنان نيز مى شده است. آورده اند كه زنى به هنگام طواف لباسى نيافت و به ناچار عريان به طواف پرداخت و چون از زيبايى بهره داشت، جمعى فراوان به نظاره پرداختند.

نيز آورده اند، كه پاره اى از مشركان، اين ايام را مغتنم مى شمردند و براى نظر سوء در اطراف كعبه گرد مى آمدند. خُفَاف بن نُدْبَه، كه به دنبال رؤيت معشوقه خود بود، بنابر قول خود در اين ايام توانست او را عريان نظاره كند.

وَ أَبْدَى شُهُورُ الْحَجِّ مِنْهَا مَحاسِناً وَ وَجْهاً مَتَى ... (3)

ريشه اين گونه طواف را بايد در سودجويى حُمْسيان جُست كه سعى داشتند از طريق كرايه دادن لباس، آنهم براى يكبار، محل درآمدى براى خويش نگهدارند. اهلِ حلّ، يكى به جهتِ فقر و نادارى، و ديگر به سببِ عدم تمكين در برابر مقررّات و امتيازاتِ برترى جويانه قريش، گاه زير اين بار نمى رفتند و چون غرض از حجّ، برپايى سُنّتى قبيله اى و جاهلى بود، حاضر مى شدند زنانشان هم عُريان طواف كنند!

برحسب نقل ابن كثير آيه سى ام سوره اعراف براى جلوگيرى از اين عمل نازل شده است. «يا بَني آدَمَ خُذُو ازِينَتَكُمْ عِنْدَكُلِّ مَسْجِدٍ ...» (4)

«اى فرزندان آدم، به هنگام هر عبادت لباسِ خود بپوشيد.»

اساف و نائله را در كنار كعبه نهاده بودند. يكى در لصقا و ديگرى در محل زمزم، طائف ابتدا از اساف شروع مى كرد و پس استلام حَجَرالأسْوَد و ختمِ طواف، بار ديگر حجرالاسود را استلام مى كرد و پس از آن با استلام نائله، طواف را به پايان مى آورد.

بنابر رسم مُشركان، طوافِ حجّ و عُمره، هميشه جنبه تعبد نداشت؛ بلكه گاه براى اظهارِ خشم و شر و گواه گرفتن خانه بر ظلم دشمنان بود.

گفته اند كه ابوجُندَب بن مُرَّة، كسى را از اهالى مكه پناه داد، ولى زُهَير اللَّحيانى، او را و زنش را بكُشت.

چون اين خبر به ابوجندب رسيد، از خانه بيرون آمد و پس ازاستلام ركن، عورت خود نمايان كرد و به طواف پرداخت، مردم دانستند كه او قصد شرارت دارد. (5)

سعى صَفا و مَروه، هم جزء طواف بود ولى همه مُشركان، در آنجا سعى نمى كردند، اهل حُمْس و شايد برخى ديگر، به اين كار دست مى زدند.

سعى بين صفا و مروه از شعائر خليل- ع- بود ولى ترك و مسخ شده بود با ظهور اسلام و فتح مكه، دستور انجام آن از سوى پيامبر خدا صادر شد. «إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائرِ اللّهِ، فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعتَمَرَ فَلَاجُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما.» (6)

«صفا و مروه از شعائر خداست. پس كسانى كه حجّ خانه را به جاى مى آورند يا عُمره مى گزارند، اگر برآن دو كوه طواف كنند، مرتكب گناهى نشده اند.»

ص: 26

منابع

- قرآن مجيد، ترجمه عبدالمحمّد آيتى (تهران، سروش، 1367)

- أخبار مكّة، الأزرقي (مكّة المكرمة، الماجدية، 1352)

- أسواق العرب في الجاهليّة و الإِسلام، سعيد الأفغاني (دمشق 1927)

- تاج العروس مِن جواهر القاموس، محمّدبن مرتضى الزّبيدي (بيروت، دارمكتبة الحياة، بدون تاريخ)

- تاريخ الجاهليّة، الدكتور عمر فرّوخ (بيروت، دارالعلم للملايين، 1984)

- تاريخ العرب في الاسلام، الدكتور جواد عليّ (بيروت، دارالحداثة، 1984)

- تاريخ العرب قبل العروبةالصّريحة، محمّد عَزّه دَرْوَزَه (صيدا، المكتبة العصرية للطباعة و النّشر، 1376)

- تاريخ اليعقوبي، ابن واضح اليعقوبي (بيروت، دارالعراق، 1900)

- خزانة الأدب و لُبّ لُباب لسان العرب، عبدالقادربن عمرالبغدادي، تحقيق و شرح، عبدالسّلام محمّد هارون (القاهرة، مكتبة الخانجي، 1409)

- السّيرة النبوّية، لإبن هشام، تحقيق، مصطفى السَقَّا، إبراهيم الأبياري، عبدالحفيظ شلبي (القاهرة، البابي الحلبي، 1955)

- شرح ديوان أمية بن أبي الصَّلْت، تحقيق، سيف الدين الكاتب، أحمد عصام الكاتب (بيروت، دارمكتبة الحياة، 1980)

- صحيح البخاري، محمدبن إسماعيل (القاهرة، مطابع دارالشعب، 1378)

- فى طريق الميثولوجيا عندالعرب، محمود سليم الحوت (بيروت، دارالنّهار للنشر، 1983)

- القاموس المحيط، الفيروز آبادي (بيروت، مؤسسة الرسالة، 1406)

- كتاب الأصنام، أبومنذر هشام بن محمّدالكلبي، تحقيق، أحمدزكى باشا (القاهرة، دارالكتب المصرية، 1924)

- المُحَبّر، أبوجعفر محمّدبن حبيب، تصحيح، الدكتوره إيلزه ليختن شنيتر (بيروت، دارالآفاق الجديدة، بدون تاريخ)

- مُروج الذَّهب و معادن الجوهر، المسعودي، تحقيق و تصحيح، شارل پلّا (بيروت، منشورات الجامعة اللبنانية، 1965)

ص: 27

- مُعجم البلدان، ياقوت الحَمَوي (بيروت، دارصادر، 1955)

- معجم الشعراء، ألمَرْزباني، أبوعُبيداللّه محمدبن عمران، تحقيق، عبدالستّار أحمد فراج (دمشق، مكتبة النوري، بدون تاريخ)

- المُفَضَّليّات، المُفَضَّل الضَبِّي، تحقيق و شرح، أحمد محمد شاكر، عبدالسلام هارون (القاهرة، دارالمعارف، 1976)

- الوثنية في الأدب العربى، الدكتور عبدالغنى زيتوني (دمشق، وزارة الثقافة، 1987).

--)،..، 6891 (--)،، 0891 (--،)، 1، 18 (.

ص: 28

ص: 29

ز- زيرا كه فاجر را اخراج كرده از خود مى رماند. (لأنّها تمكّ الفاجر عنها اى تخرجه). (1)

برخى مانند ابن ظهيره دو مورد اخير را يك وجه شمرده اند.

ح- زيرا كه مردمش نهايت تلاش را از خود نشان مى دادند؛ چنانكه وقتى مغز استخوان را در آورند مى گويند: «تمككت العظم» (لأنّها تجهد اهلها مأخوذ من قولهم تمككت العظم اذا اخرجت مخه). (2)

اما راغب در وجه تشبيه گفته است: «بخاطر آن مكه ناميده شده است كه وسط زمين است؛ همانطور كه مغز استخوان در وسط استخوان واقع شده است». (3)

ط- ميان دو كوه مرتفع واقع شده و شهر مكه در ميان دره مثل ظرفى است كه بالاى آن تنگ و وسط آن فراخ باشد. (لأنّها بين جبلين مرتفعين عليها و هى فى هبطه بمنزله المكوك). (4)

ى- اعراب جاهلى در هنگام حج مى گفتند: حج ما تمام و كامل نخواهد بود مگر آنكه به كنار كعبه رويم و در آنجا سوت بكشيم (مثل سوت كشيدن و چهچهه پرنده اى شبيه بلبل) (لأنّ العرب فى الجاهلية كانت تقول لايتم حجّنا حتى نأتى مكان الكعبة فنمك فيه اى نصفر صفير المكاء). (5)

شبيه حضرت رضا- ع- در پاسخ به سؤال محمد بن سنان شبه اين وجه تسميه را بيان فرموده است:

انّ ابالحسن الرّضا- عليه السلام- كتب فى ما كتب من جواب مسائله: «سميت مكّة لأنّ النّاس كانوا يمكون فيها و كان يقال لمن قصدها قد مكا و ذلك قول اللَّه (عزّ) لا و ماكان صلوتهم عند البيت الّامكاءً و تصديةً». (6)

حضرت رضا- عليه السلام- ضمن پاسخ به سؤالهاى محمد بن سنان در مورد اين پرسش كه «چرا مكه را مكه ناميده اند؟» مى فرمايد: «به اين خاطر كه مردم زمان جاهليت در هنگام حج، سوت مى كشيدند و به همين سبب به كسى كه قصد حج داشت مى گفتند: «قد مكّا»؛ چنانكه خداى عزّوجلّ در مورد اين عمل آنها مى فرمايد: نيايش آنها در كنار خانه فقط كف زدن و سوت كشيدن بود».

ك- مكه از «مكّ» به معناى «بسط» مشتق شده است؛ چه اينكه خداوند زمين را از مكه گسترانيد. (7)

2. بكه

«ان اول بيت وضع للناس للّذى ببكة مباركاً و هدى للعالمين». (8)

در اين مورد كه بكه چيست و كجاست، هشت نظر ابراز شده كه دو نظر نخست آن از ائمه- عليهم السلام- نقل شده است: 1- بكه محل حجر است كه مردم يكديگر را فشار داده، ازدحام مى كنند. (9) 2- بكه عبارت است از محل كعبه، (10) چنانكه نظر اخير را «ازرقى» از ابن انيسه نقل كرده است، (11) 3- عكرمه گفته است: مراد از بكه خود كعبه است. 4- بكه اسم تمام منطقه حرم است. 5- منظور حجر است. 6- مراد مطاف است. (12) 7- بكه همان مكه است كه «ميم» آن قلب به «با» شده است؛ عرب وقتى مى خواهد بگويد: اين ضربه محكم و چسبنده نبود، مى گويد: «ما هذا بضربة لازب و لازم» (13) و ابدال «ميم» به «با» كار معمول و رايجى در ميان عرب است. (14) 8- بعضى گفته اند: بكه فاصله ميان دو كوه و ساحت مسجد است، (15) 9- در بعضى از روايات فريقين، بكه از نامهاى مكه شمرده شده است. (16)و چنانكه اين مطلب در روايات دحوالأرض نيز آمده است. (17)

علت نامگذارى مكه به «بكّه»

در اين مورد نيز پنج وجه گفته اند:

الف- به علت ازدحام، مردم يكديگر را با دست فشار مى دهند. اين وجه با اندك تفاوتهايى از امام محمد باقر (18) امام صادق (19) و امام كاظم- عليهم السلام- (20) نقل شده است. برخى چون ياقوت حموى و ماوردى نيز اين نظر را نقل كرده اند. (21)

ب- به علت ازدحام و تراكم جمعيت زن و مرد، مكّه را بكه ناميده اند. اين وجه نيز از امام باقر (22) و امام صادق- عليهماالسلام- (23) نقل شده است. ازرقى نيز اين نظر را از ابن عباس (24) نقل كرده است.

ج- از آن جهت مكه را بكّه ناميدند كه مردم در مكه و گرد كعبه گريه مى كنند. (25)

د- گردن جباران و گردنكشان را مى شكند و نخوت آنها را نابود مى كند (لأنّها تبك اعناق الجبابرة). (26)

كلينى در كافى روايتى قريب به اين مضمون را نقل مى كند: «كانت تسمّى بكة لأنّها تبك اعناق الباغين اذا بغوا فيها» (27)؛ مكه را از آن جهت بكه ناميده اند كه گردن سركشان را مى شكند.

ه- مكه از آن جهت كه- به خاطر ازدحام بسيار- پاهاى مردم، به يكديگر برخورد مى كند، بكه نام گرفته است. (28)

به نظر مى رسد به جز دو وجه رديفهاى «ج» و «د»، كليّه وجوه به يك وجه برمى گردد و آن ازدحام است.

3. ام القرى

«و هذا كتاب انزلناه مبارك مصدق الذى بين يديه لتنذر ام القرى و من حولها». (29)

«و كذلك اوحينا اليك قرآناً عربياً لتنذر امّ القرى و من حولها». (30)

«و نيز قرآن را به زبان عربى بر تو نازل كرديم، تا بيم دهى مردم ام القرى و اطرافش را».

خداى تعالى مكه را ام القرى ناميده و دوبار از آن با اين اسم ياد كرده است؛ چنانكه در روايات صادره از طريق اهل بيت- عليهم السلام- نيز يكى از نامهاى مكه، ام القرى دانسته شده است. (31)

در مورد علت موسوم شدن اين شهر به ام القرى پنج وجه ذكر شده است:

الف- اين شهر ريشه اصلى همه شهرهاست، و بنابه فرمايش روايات، زمين از آنجا گسترش يافته است.

فخر رازى نيز اين وجه را در تفسير خود آورده است، (32) و مولف جامع اللطيف اين نظر را به ابن عباس و ابن قتيبه نسبت مى دهد.

ب- اين شهر بخاطر مرتبت عالى و برترى اش ام القرى ناميده شده است. (لأنّها اعظم القرى شانا).

قطب الدين نهروالى اين نظر را به ابن عباس نسبت مى دهد. (33)

ج- مكه قبله مردم بوده، و مردم به آن اقتدا مى كردند، به همين جهت ام القرى نام گرفته است.

د- خانه خدا در اين سرزمين قرار گرفته است و طبق معمول پادشاه و شهر او برديگر افراد و اماكن مقدم هستند. (34)

ه- برخى نيز گفته اند از آن جهت كه محل امنى براى مردم ديگر شهرهاست و مردم به رحمت ايزدى در آن اميد دارند. ام القرى ناميده شده است. (35)

4. القريه

«ضرب اللَّه مَثَلًا قَريَةً كانَتْ امِنَةً مُطْمَئِنَّةً يأتيها رِزْقُها رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكانٍ». (36)

«قريه» در عربى به مكانى گفته مى شود كه عدّه زيادى از مردم در آن اجتماع كنند. به همين جهت، هنگامى كه مقدار زيادى آب در حوض جمع شود مى گويند: «قريت الماء».

فاكهى به نقل از مجاهد، مراد از قريه را- در آيه شريفه- مكه دانسته است. (37)

5. معاد

«ان الذى فرض عليك القرآن لرادك الى معاد ان شاءاللَّه». (38)

اكثر مفسران بر اين عقيده اند كه منظور از معاد، شهر مقدس مكه است، چنانكه فخر رازى در تفسير اين آيه، ضمن ذكر احتمالاتى، اين احتمال را از تمام احتمالات به واقع نزديكتر دانسته است. (39)

ضمن آنكه مرحوم شيخ طوسى در تبيان اين قول را به ابن عباس نسبت داده است. (40)

علامه در الميزان نيز آن را در كنار ديگر احتمالات آورده است. (41)

بخارى و نسائى نيز از چند طريق اين مطلب را از ابن عباس نقل كرده اند. (42)

6. الوادى

ص: 30

«رب انّى اسكنت من ذريتى بواد غير ذى ذرع عند بيتك المحرّم». (1)

ترديدى نيست كه منظور از «وادى» در اين آيه شريفه همان دره اى است كه اينك شهر مكه در آن جاى گرفته است. مفسرين نيز در اين نكته وحدت نظر دارند، اما در اين مورد كه آيا در مقطعى از تاريخ، از مكه با عنوان وادى ياد شده، ترديد وجود دارد. در اين ميان نامه اى از خليفه دوم خطاب به استاندار مكه نقل شده است كه در آن از مكه با عنوان وادى ياد شده است. (2)

7. 8. 9. بلد، بلدة، بلدامين

«بلد» در لغت به معناى صدر و نخستين و بالاترين است. البلد اى صدرالقرى. (3)

قرآن كريم چهار بار از مكه با تعبير «البلد»، (4) يكبار «البلدة»، (5) و يكبار «البلدالامين»، (6) ياد كرده است. و در تمام اين موارد منضم به اسم اشاره آمده است: «هذا البلد»، «هذه البلدة»، «هذا البلد الأمين»، و به اين ترتيب خداى متعال منظور خويش را مشخص فرموده است، بهر ترتيب با اذعان به اينكه در تمامى اين موارد منظور شهر مقدس مكه است، معرفه شدن بلد در تمامى موارد نشانگر اين است كه خداى متعال به هر دليلى نمى خواسته نام اصلى آن را ذكر كند و فرموده است اين شهر، اين شهر امين.

از سويى با توجه به اينكه هيچگاه كلمه «بلد» به تنهايى معرّف مكه نبوده و نيست، نمى توان آن را اسم مكه دانست؛ بلكه تنها مى توان گفت كه خداى متعال چند بار از مكه با تعبيرهايى از اين قبيل ياد فرموده است و در اين ميان شايد بتوان «بلدامين» را به اعتبار وصف «امين» نام مكه دانست، بله، اگر ثابت شود كه در مقطعى از تاريخ، مكه را «بلده» يا «بلد» و يا ... مى ناميده اند، مسأله قابل حمل است؛ چنانكه قاضى فاسى چنين سخنى را از قول «ابويحيى» نقل كرده است. (7)

10. 11. حرم امن، حرم

«أوَلَم نمكّن لهم حرماً امناً يجيئ اليه ثمرات كلّ شئٍ». (8)

«اولم يروا انّا جعلنا حرماً امناً و يتخطّف الناس من حولهم». (9)

در اين مورد نيز ترديدى نيست كه شهر مكه جزء منطقه حرم است، و برخى گفته اند «حرم امن» اسم مكه است، از باب اطلاق كلّ و اراده جزء. علاوه بر اين، شهرت مكه به «حرم امن»، مى تواند دليلى بر ناميده شدن مكه به عنوان حرم امن باشد، و اما «حرم» به تنهايى و بدون قرينه، نمى تواند مشخّص كننده نام مكه باشد. در عين حال برخى از لغويين حرم را نام مكه دانسته اند. (10)

12. 13. المسجدالحرام، البيت العتيق

در ميان آيات شريفه قرآن، كه در آن از مسجدالحرام ياد شده است، چند آيه هست كه مى توان مراد آن را خصوص «مسجدالحرام» ندانست؛ بلكه مى توان مصداق آن را حرم يا مكه دانست. تفسير مسجدالحرام در چند آيه از قرآن كريم به حرم و مكه، باعث شده است كه برخى آن را در عداد نامهاى مكه ذكر كنند. اين آيات عبارتند از:

الف- «لقد صدق اللَّه رسوله الرؤيا بالحقّ لتدخلن المسجدالحرام ان شاءاللَّه آمِنين محلّقين رؤسكم و مقصرين ...». (11)

ب- «وَلا تقاتلوهم عندالمسجدالحرام حتى يقاتلونكم فيه». (12)

ج- «ذلك لمن لم يكن اهله حاضرى المسجدالحرام». (13)

عمده مفسرين، مراد از مسجدالحرام در سه آيه فوق را، خصوص مسجدالحرام ندانسته؛ بلكه از باب اطلاق جزء و اراده كل (بويژه آنكه مسجدالحرام جزء اشرف و رئيسى به حساب مى آيد) مراد از آن را مكه يا حرم دانسته اند. در اين مورد حتى اگر قائل شويم كه منظور از مسجدالحرام در آيات مزبور، مسجدالحرام نباشد، باز هم اين استعمال را نمى توان فراتر از استعمالات مجازى دانست، و بنابراين نمى تواند در همه جابيانگر نام مكه باشد كه اگر چنين باشد لازم است بتوان تمامى نامهاى كعبه در قرآن را هم نام مكه دانست. و كسى قائل به اين مطلب نشده است. با اين سخن، نظر ما در خصوص كسانى كه «بيت العتيق» را يكى از نامهاى مكه پنداشته اند. (14) روشن مى شود. و تكرار گفته هاى قبل ضرورت ندارد.

14. مخرج صدق

«رب ادْخِلْنى مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ اخْرِجْنى مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لى من لَدُنْكَ سلطاناً نصيراً». (15)

برخى از مفسرين مراد از «مخرج صدق» را مكه دانسته اند مجمع البيان اين نقل را به ابن عباس حسن، قتاده و سعيد بن جبير نسبت داده است. مفسرين ديگر نيز اين احتمال را در كنار ديگر احتمالات ذكر كرده اند. (16)

15. 16. البساسة، الباسة

عمده كسانى كه متعرض نامهاى مكه شده اند، بساسة را جزء نامهاى مكه دانسته اند.

ازرقى، (17) ابن ظهيره، (18) قطب الدين نهروالى، (19) فيروزآبادى و غير اينها، يكى از نامهاى مكه را بساسه يا باسه ذكر كرده اند. صدوق- ره- نيز همين مطلب را از امام صادق- ع- نقل كرده است. (20)

در مورد علت ناميده شدن به اين اسم، يك وجه بيشتر ذكر نشده است و آن اينكه ظالم و ملحدى را كه ظلم روا دارد اخراج كرده يا هلاك مى كند: (وَ مَنْ يرد فيه بالحاد بظلم نذقه من عذاب اليم». (21)

اين وجه از امام صادق- ع- نيز نقل شده است. (22)

17. 18. 19. ام رحم، ام راحم، ام الرحمة

يكى ديگر از نامهاى مكه «ام رحم» است. در روايات شيعه، اهل سنت و ديگر كتبى كه درباره مكه نوشته شده، اين اسم به چشم مى خورد. (23) در مورد وجه اين نامگذارى از حضرت اباعبداللَّه جعفر بن محمد- ع- نقل شده است: «كانوا اذا لزموها رحموا». (24) در روايتى ديگر آمده است: «كانوا اذاظلموا رحموا». (25)

20. 21. 22. الصلاح، صلاح، سلام

برخى از لغويين اين سه اسم را در شمار نامهاى مكه آورده اند، (26)«صلاح» از «صلح» به معناى امنيت و آرامش است و مكه را صلاح ناميده اند، چون مركز امنيت و آرامش است، چنانكه خداوند در قرآن فرموده است: «اولم نمكّن لهم حرماً امناً ...».

در اشعار عرب نيز مواردى به اين نام اشاره شده است؛ چنانكه ابى سفيان حرب بن امية در اشعارى خطاب به ابن حضرمى چنين آورده است:

ايا مطر هلم الى صلاح فيكفيك الندامى من قريش

و تنزل بلدة عزت قديماً و تأمن ان يزورك رب جيش (27)

«سلام» نيز به همين مناسبت نام مكه شمرده شده است. (28)

23. الرأس

يكى ديگر از نامهاى مكه كه لغويين به آن اشاره كرده اند «رأس» است. بنابه نوشته صاحب تاج العروس «رأس» نام مكه و نيز نام يكى از كوههاى مكه است. (29)

سهيلى در روض الأنف و مؤلف «تهذيب الأسماء» نيز آن را در شمار نامهاى مكه آورده اند و در مورد علت اين نامگذارى گفته اند: از آنجا كه مكه شريف ترين نقطه زمين مى باشد، به رأس موسوم شده است. (30)

24. 25. 26. 27. 28. 29. العَرش، العريش، العرويش، العُرشْ، العُرشُ، العروش

نامهاى فوق در كتب لغت و كتابهايى كه اين باره به رشته تحرير در آمده، در كنار نامهاى مكه آورده شده اند. در اين ميان برخى عرُشُ و عروش را نام منازل مكه دانسته اند، چنانكه در حديثى آمده است:

«ان ابن عمر كان يقطع التلبية اذا نظر الى عروش مكة». (31)

«ابن عمر هنگامى كه چشمش به خانه هاى مكه مى افتاد تلبيه را قطع مى كرد».

ص: 31

اما كسانى كه اين نامها را در شمار اسم هاى مكه آورده اند علت يا وجه نامگذارى را ذكر نكرده اند. البته با استفاده از معناى كلمه «عرش» و اضافه آن به «بلاد» شايد بتوان گفت كه وجه تسميه اين است كه چون مكه اشرف مناطق زمين است به آن بتوان «عرش البلاد» گفت.

30. 31. النساسة، الناسة

دو نام فوق از نامهاى نسبتاً مشهورى است كه بيشتر كتب لغت آن را در كنار نامهاى مكه ذكر كرده اند. در مورد علت نام گذارى مكه به ناسه و نساسه دو وجه ذكر شده است:

ماوردى گفته است از اين جهت به مكه ناسه گفته اند كه هر كس در آن الحاد بورزد خداوند او را طرد مى كند (تنس من الحد فيها اى تطرده و تنفيه).

شفاءالغرام اين وجه را همچنين به صاحب مطالع، نووى و ابن جماعه نسبت مى دهد. گروهى ديگر علّت اين نامگذارى را كم آبى مكه دانسته اند. (1)

32. العروض

بعضى از دانشمندان لغوى عروض را نام مكه و مدينه دانسته اند و گفته اند: «العروض مكة و مدينة و ما حولها».

ابن ظهيره نيز ضمن ذكر اين نام، آن را به مجدالدين شيرازى نسبت داده و وجهى براى اين نامگذارى ذكر نكرده است. عروض در لغت به معناهايى آمده است كه مناسب با نامگذارى است: العروض:

- ميزان الشعر، لأنّه به يظهر المتزن من المختل-

- الجزء الأخير من الشطر الأول من البيت-

- الطريق فى عرض الجبل الكثير من الشئ (الناحية). (2)

33. 34. كوثى، ام كوثى

ازرقى در اخبار مكه، «كوثى» را از نامهاى مكه دانسته و آن را به مجاهد و سهيلى نسبت داده است اما مؤلف شفاءالغرام به نقل از مؤلف مطالع، آن را نام محلى در مكه دانسته كه منازل بنى عبدالدار از آن جمله اند. خود فاكهى كوثى را نام منطقه اى در قيقعان دانسته است. برخى هم آن را نام كوهى در مِنى دانسته اند.

اما در مورد «ام كوثى» ابن ظهيره آن را جزء نامهاى مكه آورده و آن را به مرجانى منسوب دانسته است. (3)

35. فاران

ياقوت حموى در معجم البلدان هنگام ياد از نامهاى مكه اين اسم را نيز آورده است. ابن ظهيره نيز آن را ذكر كرده و با احتمال قوى آن را از ياقوت حموى نقل كرده است. به هر تقدير ذكرى از علت اين نامگذارى به ميان نياورده اند. اما مؤلف تاج العروس فاران را كوهى در حجاز دانسته كه به نوشته تورات، پيامبر آخرالزمان از آنجا مبعوث شده است. با اين سخن شايد بتوان علت اين نامگذارى را حدس زد كه چون تورات مبعوث شدن پيامبر آخرالزمان از فاران حجاز سخن به ميان آورده، از سويى حضرت محمد (ص) خاتم النبيين در مكه به پيامبرى مبعوث شده است، مكه را فاران ناميده اند. (4)

36. 37. 38. 39. المقدسه، القادس، القادسة، القادسية

چهار نام فوق كه به احتمال قوى معناى واحد دارند، در برخى از كتب لغت به مكه اطلاق شده اند. در مورد وجه تسميه گفته اند: «القادس من التقديس، لأنّها تقدس من الذنوب اى تطهر»، از اين جهت قادس و مقدسه و ... ناميده شده است كه گناهان را پاك مى كند. (5)

40. 41. قريةالنمل، نقرة الغراب

اين دو نام كه برخى آنها را در شمار نامهاى مكه آورده اند، بنا به نوشته «فاكهى» دو علامت در محل زمزم بودند كه توسط آنها عبدالمطلب زمزم را شناسايى و به حفر آن اقدام كرد. برخى گفته اند: اين نامها، اسامى مجازى زمزم هستند، اما كسانى كه اين دو نام را در شمار نامهاى مكه آورده اند وجهى براى اين تسميه ذكر نكرده اند و شايد ازدحام مكه وجهى مناسب براى اين نام باشد. (6)

42. الحاطمه

ازرقى در اخبار مكه «حاطمه» را از نامهاى مكه دانسته و در مورد وجه تسميه آن گفته است: مكه را حاطمه گفته اند: چون ملحدين را نابود مى كند (لحطمها الملحدين).

فاكهى و ابن ظهيره نيز اين نام و وجه تسميه را ذكر كرده اند. (7)

4. طيبه

اين نام را فاكهى و ابن ظهيره در شمار نامهاى مكه آورده اند و وجه نامگذارى آن را به اين اسم، نيكويى و پاكيزه بودن مكه دانسته اند. در اين ميان برخى از كتب لغت، طَيبه (به فتح طا) را نام مدينه و طيبه (به كسرطا) را نام زمزم دانسته اند. (8)

44. المذهب

اين نام را فاكهى در شفاءالغرام آورده، ليكن سخنى از چگونگى و وجه تسميه اش به ميان نياورده است. و تاج العروس آن را نام كعبه دانسته است. (9)

45. المعطشه

اين نام را ابن ظهيره به نقل از علامه ابن خليل آورده، همو گفته است كه ابن خليل تنها به ذكر اسم در شمار نامهاى مكه بسنده كرده و سخنى از چگونگى و علت اين نامگذارى به ميان نياورده است.

معطش در لغت به محلى گفته مى شود كه انسان را دچار تشنگى مى كند و شايد وجه نامگذارى مكه به اين اسم همين باشد. (10)

46. الرتاج

اين نام را ابن ظهيره و فاكهى ذكر كرده اند، اما وجه مناسبت را متذكّر نشده اند. (11)

47. ام زحم

اين نام را شفاءالغرام به نقل از كتاب الأنساب رشاطى آورده و وجه تسميه اش را ازدحام مردم در مكه ذكر كرده است. (12)

48. ام صح

ابن ظهيره اين نام را از ابن اثير در المرصع آورده، ولى از علت اين تسميه چيزى نگفته است. (13)

ص: 32

49. ام روح

اين نام را نيز ابن اثير در المرصع آورده و وجه ناميده شدن مكه را به اين نام رحمت فراوان پيرامون آن دانسته است. (1)

50. بساق

ابن ريثق در «العمده» و ياقوت حموى در «معجم البلدان» بساق را يكى از نامهاى مكه دانسته اند و شعر امية بن حرثان را به عنوان شاهد مدعاى خود ذكر كرده اند.

ساستعدى على الغاروق ربا له عمد الحجيج الى بساق

برخى هم آن را نام كوهى در عرفات دانسته اند. (2)

51. المكتان

فاكهى به نقل از استادش مجدالدين شيرازى مكتان را نام مكه دانسته است. او احتمال داده است. كه اين نام از شعر ورقة بن نوفل اسدى گرفته شده باشد.

ببطن مكتين على رجائى حديثك ان ارى منه خروجاً

ابن ظهيره به نقل از سهيلى گفته است چون مكه بالا و پايين داشته، برخى از محله هايش در ارتفاعات و برخى ديگر در پايين واقع شده اند. در اشعار عرب، از «مكه بالا» و «مكه پايين» ياد شده است. و به هر دو قسمت آن مكتان گفته اند. (3)

52. النابيه

اين نام را فاكهى و ابن ظهيره نقل كرده اند و آن را به تفسير ابن كثير نسبت داده اند، ولى ما اين نام را در تفسير مزبور نيافتيم- واللَّه اعلم. (4)

53. 54. الناشتة، الناشة

اين نام را فاكهى و ابن ظهيره به نقل از مجدالدين شيرازى آورده و نوشته اند كه وى وجه تسميه را در شرح خود بر بخارى، آورده است كه ما به اين كتاب دست نيافتيم. (5)

55. سبوحة

مؤلف تاج العروس اين نام را اسم مكه يا نام وادى در عرفات دانسته است و فاكهى آن را از استاد خود شيرازى نقل كرده است. (6)

56. نادره

اين نام نيز به نقل از مجدالدين شيرازى نام مكه دانسته شده، اما از وجه تسميه آن سخنى به ميان نيامده است. شايد به معناى نادرة البلاد؛ يعنى شهر نمونه و بى همتا باشد.

57. 58. الحُرمة، الحِرمة

اين دو نام نيز از مجدالدين شيرازى نقل شده، اما از مستند و وجه تسميه آنها سخنى نيامده است.

59. قرية الحمس

قرية الحُمس؛ يعنى قريه قريش، علت نامگذارى مكه به اين نام اين است كه قريش در اين شهر مقدس سكونت داشتند، و شايد انتخاب قريش در ميان ساكنين مكه چون جرهم و عمالقه فضيلت، برترى و وجود شخصيتهاى ممتازى چون پيامبر- ص- و على- ع- در ميان آنان بوده است، اهل لغت «حمس» را به زمين محكم و مردم شجاع متعصب در دين هم آورده اند. (7)

60. البنية

ياقوت حموى «بنيه» را در شمار نامهاى مكه آورده و دليل و وجه تسميه آن را ذكر نكرده است. اما بعضى از لغويين آن را نام كعبه دانسته اند. (8)

61. 62. 63. بلداللَّه، بلدالحرام، حرم اللَّه

مكه را «بلداللَّه» ناميده اند چون شهر خداست و خداوند اين شهر را براى خانه اش برگزيده است. «حرم اللَّه» و «بلدالحرام» است؛ چون خداوند حرمتش را واجب شمرد. آن را ايمن و مردم را در آن مأمون قرار داده است.

64. 65. 66. 67. 68. 69. «تاج»، «كبيرة»، «السيل»، «العذراء»، «النجز»، «البرّة»

اين نامها را نيز در عداد نامهاى مكه آورده اند، اما از وجه تسميه آن سخنى نگفته اند. (9)

ص: 33

ص: 34

ص: 35

ص: 36

باز فرمود: «فضيلت نماز در مسجد الحرام بر غير آن يك صد هزار نماز است، و در مسجد من هزار نماز». (1)

اما در مورد حج، رسول اكرم- ص- فرمود: «العمرة الى العمرة كفارة لما بينهما و الحج المبرور ليس له جزاءٌ الّاالجنة».

«ميان دو عمره، همه گناهان آمرزيده مى شود و حجّى كه مورد پسند پروردگار باشد جز بهشت، پاداش ندارد».

نيز فرمود: «هر كس، به اين خانه در آيد و مرتكب آلودگى و فسقى نشود: آنگونه از آنجا باز مى گردد كه گويى از مادرزاييده شده باشد. (2) و بديهى است كه بركتى بالاتر از جلب آمرزش و رحمت پروردگار نيست.»

2. يكى از مفسران گويد: منظور از بركت، همان است كه در اين كلام خدا آمده است: «اولم نمكن لهم حَرَماً آمنا يجبى الَيهِ ثمرات كل شى ء رزقاً من لدنا و اكثر هم لا يعلمون» (3)

«آيا حرم مكه را براى ايشان، محل آسايش و ايمنى قرار نداديم تا به اين مكان، انواع نعمت و ثمرات كه ما روزيشان كرديم، از هر طرف بياورند، ليكن اكثر آنان، نادانند.»

چنانكه در آيه «الى المسجد الأقصى الذى باركنا حوله.» (4)، مراد از بركت، همان ميوه ها و ثمرات درختان و گلها است.

3. اگر خردمندى به ديده ژرف بين بنگرد و در ذهن خود، كعبه را همانند «نقطه» و صفوف كسانى را كه در نماز روى به آن دارند، همانند «دايره» هايى پيرامون آن نقطه، مجسم نمايد و به شمار صفهاى محيط اين دايره، به هنگام اشتغال نمازگزاران به نماز، توجه كند، شكى ندارد كه در ميان اين نمازگزاران، انسانهايى وجود دارند با روحهاى بلند و نفوس روحانى و قلوب قدسى و دلهاى نورانى و نهادهاى ربانى كه چون اين ارواح پاك به كعبه معرفت و ايمان و قداست، روى آورند و پيكرهايشان به سوى آن كعبه محسوس در خارج، متوجه باشد، لاجرم آنكه در نزد كعبه است، از انوار صادر شده از آن ارواح نورانى، بهره مند گرديده و انوار الهى در قلبش شعله بر مى كشد و درخشش و فروزندگى انوار روحانى در ضمير و ژرفاى دلش، بالا مى گيرد. و اين مقامى است بس بزرگ و دريايى است پهناور. «ذلك فضل اللَّه يؤتيه من يشاء و اللّه ذوالفضل العظيم» اين هم، بيان ديگرى است كه مبارك و باعث خيرات و بركات بودن كعبه را تثبيت مى كند.

اگر هم، بركت را به دوام و بقاء تفسير كرديم، آن نيز صادق است؛ چرا كه هيچگاه، كعبه از «طائفين»، «عاكفين» و «ركعّ السجود» خالى نيست. بنابر اين طاعات و عبادات، در آن دائمى و هميشگى است. افزون بر اين، زمين كروى است و هر لحظه اى كه تصور شود، براى گروهى صبح است و براى قومى ظهر و براى امتى عصر و براى مردمى، مغرب و عشا، بنابراين هرگز كعبه، از وجه نمازگزاران گوشه اى از اين جهان پهناور، منفك و جدا نيست.

چنانكه ساختمان كعبه نيز بر اين حال و صورت، در امتداد تاريخ بشريت، از هزاران سال پيش، دوام و بقا داشته است. پس از هر جهت كه تصور شود، و به هر سنايى كه در ذهن خطور كند، كعبه «مبارك» است.

صفت سومى كه «كعبه» به آن متصف است «هدى للعالمين» بودن آن است كه دو گونه تفسير شده است:

1- بعضى از مفسّران گفته اند: «مراد دلالت و هدايت جهانيان است به سوى خداوند؛ چرا كه هر جبارى كه قصد آنجا را كرد- همانند اصحاب فيل و ديگران- به هلاكت رسيد. آهوان با سگ و گرگ در حرمش در كنار هم زيست مى كنند. در صورتى كه بيرون آن خانه و در ديگر شهرها، از يكديگر گريزانند. با اعجاز الهى، سنگريزه هايى كه همه ساله در مراسم (رمى جمره) پرتاب مى گردد محو مى شوند؛ زيرا اگر چنين نبود بايد كوههايى از سنگريزه در آنجا بوجود مى آمد. پرندگان بر فراز آن خانه پرواز نمى كنند و در آنجا با مردم انس مى گيرند. بيماران به آن شفا مى گيرند و هر كس كه حرمت آن خانه را بشكند، به سرعت كيفر مى بيند همه اينها و ديگر امور، آيات و نشانه هايى آشكارند بر وجود خداوند متعال.»

2- و برخى گفته اند مراد اين است كه: اين خانه، قبله اى براى جهانيان است و بدينگونه آنان را به جهت نمازشان هدايت مى كند. و يا اينكه با حج و طواف آن، به سوى جنت هدايت مى شوند. البته چنين نيز گفته اند كه مراد اين است كه آن خانه، دلالت بر وجود صانع و خداى يكتا و صدق رسالت پيامبر اكرم و نبوت آن حضرت مى كند؛ چرا كه هر چه دلالت بر نبوت آن حضرت كند، پيش از آن، بر وجود خالق متعال و تمام صفات ثبوتيه او از علم، قدرت، حكومت، حكمت، رحمت، قوت، بى نيازى، و ... رهنمون است.» (5)

*** در آغازاين بخش گفتيم كه يهود بر مسلمانان فخر مى فروختند كه فضيلت بيت المقدس از كعبه افزون است. ابوالوليد محمد بن عبدالله بن احمد ازرقى از ابومحمد از ابوالوليد، از نياى خود و او از سعيد بن سالم، از عثمان بن ساج، روايت كرد كه ابو جريح، گفت: شنيديم كه يهود گويد بيت المقدس بر كعبه برترى دارد چه، آن محل، هجرتگاه پيامبران و در زمين مقدس واقع شده، اما مسلمانان مى گفتند كعبه با فضيلت تر و برتر از بيت المقدس است؛ چون اين سخن به عرض رسول اكرم- ص- رسيد، اين آيه نازل شد: «ان اول بيت وضع للناس للذى ببكة مباركاً و هدىً للعالمين فيه آياتٌ بينات مقام ابراهيم و من دخله كان آمنا».

«نخستين خانه اى كه براى مردم وضع شده كعبه است كه مبارك و مايه هدايت جهانيان است، در آن آيات و نشانه هاى روشن و مقام ابراهيم است. و هر كس در آن درآيد، ايمن خواهد بود.» (6)

به دنبال اين تفاخر زشت يهود، گفتگوها و جدالها بين مسلمانان و يهود آغاز شد و دامن اختلاف بالا گرفت. در حقيقت آنان بودند كه تخم اختلاف و درگيرى و آتش افروزى را كاشتند و آن را آبيارى كردند. قبل از آنكه به بيان فضايل كعبه و توضيح ارزشها و صفات برجسته آن كه به تصريح جمهور مفسران هيچ كدام از آنها در بيت المقدس يافت نمى شود بپردازم؛ دوست دارم اين نكته را بگويم كه يهود همواره عامل و بر انگيزنده تفاخرى زشت و جدالى بى پايه و اساس بوده و آن را دامن مى زده اما خود در بند آن گرفتار آمد و جز با ذلّت و خوارى و تيره روزى از آن رهايى نيافت. از قديم گفته اند: «هر كس از روى دشمنى، به جنگ حق رود، هلاك خواهد شد» از همان هنگام كه نخستين جرقه مقدس اسلام در مكه زده شد، با دشمنى كينه جويانه و توطئه هاى گوناگون و آزارها و شكنجه ها و آزمنديها و مكر و نيرنگهاى ننگين آنان در ميدانهاى گوناگون و از جهات مختلف مواجه بوده است و هم چنان تا امروز مسلمانان و جهان انسانيت و بشريت، از مصيبتها و بلاها و جنايتهاى آنان مى نالند.

آرى، يهود بر مسلمانان فخر مى فروختند و مانند ساير انديشه هاى واهى خود چنين مى پنداشتند كه بيت المقدس از كعبه برتر و شريفتر است. اما علماى اسلام و پيشاپيش آنان رجال تفسير و حديث و كلام در مقام پاسخگويى بر آمدند و همگى در پيرامون آيه كريمه «ان اول بيت وضع للناس للذى ببكة مباركاً و هدىً للعالمين فيه آياتٌ بينات مقام ابراهيم و مَن دَخَلَه كان آمناً» گفته اند اين آيه در حدّ ذات خود در مقام رد و پاسخگويى به بهانه اى ديگر از بهانه هاى يهود در عدم پذيرش نبوت پيامبر اكرم- ص- است. و آن بهانه اين است كه چون پيامبر- ص- قبله را از بيت المقدس به سوى كعبه گرداند، يهود در نبوت او طعن زده گفتند: بيت المقدس برتر و سزاوارتر براى قبله بودن است؛ چرا كه پيش از كعبه بناء شده و سرزمين محشر و قبله همه پيامبران بوده است؛ بنابراين برگرداندن قبله به جانب كعبه عملى باطل است كه از پيامبر خدا سر نمى زند خداى تعالى اين سخن را چنين پاسخ فرمود كه «ان اول بيت وضع للناس ...» و آشكارا فرمود كه كعبه از بيت المقدس افضل و اشرف و براى قبله قرار گرفتن سزاوارتر است.

البته اين آيه پاسخگوى اين سؤال نيز هست كه آيا نسخ ممكن است يا خير؟ پيامبر اكرم- ص- بر امكان نسخ چنين استدلال كردند كه خوردن چيزهايى براى بنى اسرائيل، مباح بود و بعدها خداى تعالى، خوردن بعضى از آنها را حرام فرمود و قوم در اين مسأله با رسول خدا به گفتگو پرداختند. از مهمترين امورى كه رسول خدا نسخ را در آن مى آورند مسأله قبله است از اين جهت خداوند در اين آيه، عامل تحويل قبله به جانب كعبه را كه همان افضيلت كعبه است بيان كرده و در آيه پيش از آن، فرموده است: «قل صَدَق الله فا تبعوا مِلَّةَ ابراهيمَ حنيفاً وما كانَ من المشركين» كه اين آيه صراحت دارد در اينكه حج، از بزرگترين شعائر دين ابراهيم بوده است و اين: اشاره به فضيلت خانه خدا دارد كه وجوب حج، بر آن مترتب شده است به علاوه از آنجا كه هر يك از يهود و نصارى خود را پيرو دين ابراهيم مى پنداشتند. خداوند در اين آيه خواسته است كه كذب گفتار آنان را بيان كند به اينكه حج در دين ابراهيم بوده است و حال آنكه يهود و نصارى حج نمى گزارند و اين خود دليل بر كذب گفتار آنان است. گفتيم كه مقصود از اوّليت در آيه، مقدم بودن و اولويت داشتن در بركت و هدايتگرى آفريدگان است، اگر چه روايت شده است كه از پيامبر سؤال شد اولين مسجدى كه براى مردم بناء شد كدام است؟ فرمود: مسجدالحرام و سپس بيت المقدس، پرسيدند فاصله زمانى بين آن دو چه اندازه بوده است؟ فرمود چهل سال. (7)

و يا در حديث ديگرى (از ابو سعيد خدرى) آورده اند كه رسول اكرم- ص- فرمود: بار سفر خود جانب اين سه مسجد ببنديد:

«مسجدالحرام و اين مسجد من و مسجدالاقصى» (8) اما پر واضح است كه دلالت آيه بر اينكه اوليت كعبه در فضل و شرف است، قابل خدشه نيست؟ چرا كه آيه در مقام بيان ترجيح كعبه بر بيت المقدس است و ترجيح تنها با اوليت در «فضل و شرف» تحقق مى يابد و اوليت در «بنا»، اثرى در مقصود ندارد. اما چنانكه قبلًا گفتيم اوليت در فضيلت منافاتى با ثبوت اوليت در بنا ندارد.

به هر حال منظور از اين اوليت در آيه، زيادت فضيلت و شرافت و عظمت اين خانه است و اكنون اسباب فضيلت و مزاياى مهم و ارزشها و خصوصيات والايى را كه تنها در كعبه يافت مى شود و مفسران به آن اشاره كرده اند گوشزد مى كنم:

1. همه امتها اتفاق دارند كه بنا كننده اين خانه ابراهيم خليل- ع- است و بانى بيت المقدس سليمان- ع- است و فضل و منقبت افزون حضرت ابراهيم- ع- قابل انكار نيست. پس از اين جهت، كعبه بر بيت المقدس شرافت دارد: «و اذ بَوّأنا لإبراهيم مكان البيت ان لانُشرك بى شيئاً و طهر بيتى للطائفين و القائمين و الرّكع السجود». (9)

«ياد آور اى رسول كه ما ابراهيم را در آن بيت الحرام تمكين داديم تا با من هيچ انباز و شريك نگيرد و به او وحى كرديم كه خانه را براى طواف حاجيان و نمازگزاران و ركوع و سجود كنندگان پاك و پاكيزه گردان».

و ابلاغ كننده اين تكليف جبرئيل است از اين جهت گفته شده خانه اى در اين دنيا، به شرافت كعبه نيست؛ چرا كه امر كننده براى ساختن آن، خداى يگانه است و مهندس آن جبرئيل و معمار سازنده آن، ابراهيم خليل و شاگرد اسماعيل- عليهم السلام- است.

2. مقام ابراهيم كه قطعه سنگى است كه ابراهيم- ع- بر آن پاى نهاد و خداى تعالى محل پاى وى را از حالت سختى سنگ بودن در آورد و نرم گردانيد تا جاى پاى ابراهيم- ع- بر آن نقش بست، سپس باز به حالت سنگين در آورد و هيچ كس جز خداى تعالى بر چنين كارى توانا نيست و جز براى پيامبران، آن را به ظهور نمى رساند. خداى رحمان آن سنگ را در اين سالهاى طولانى، هم چنان باقى گذاشت و جاى پا و انگشتان پاى، به وضوح ديده مى شد اگر چه تماس و مسح بسيار مردم، آن رافرسوده كرد.

ابوالوليد محمد ازرقى از محمد بن يحيى از محمد بن عمر واقدى از ابن ابى نسيره از اسحاق بن عبداللَّه بن ابى فروة از عمربن حكم از ابو سعيد خدرى روايت كرده كه او گفت: از عبداللَّه بن سلام درباره جاى پايى كه در مقام است پرسيدم، گفت: اين سنگ، از روزگار قديم چنانكه امروز هست وجود داشته است و خداى سبحان اراده فرمود كه مقام را نشانه اى از نشانه هاى خود قرار دهد، پس چون ابراهيم مأمور شد كه مردم را براى حج فراخواند بر «مقام» ايستاد، آنگاه مقام ارتفاع گرفت، تا از بلندترين كوه درگذشت و بر همه جا، مشرف گرديد. آنگاه فرمود: اى مردم! فرمان پروردگار خود را اجابت كنيد مردم به آن ندا لبيك گفتند و فرياد بر آوردند: «لبيك اللهم لبيك» پس به اراده خداوند جاى پاى او بر سنگ باقى ماند و او هم چنان به چپ و راست خود نظر مى كرد و مى گفت: «اجابت كنيد پروردگارتان را، چون كار پايان يافت، نسبت به مقام، مأمور شد و آن را قبله قرار داد و به سوى آن، مقابل باب كعبه، نماز به جاى آورد.» (10)

3. عدم انباشته شدن سنگريزه هايى كه براى «رمى جمره» پرتاب مى شود، با آنكه شمار افرادى كه در هر سال در آنجا به رمى جمره مى پردازند بالغ بر ششصد هزار است كه هر كدام هفتاد سنگ پرتاب مى كنند؛ ليكن حتى به اندازه سنگريزه هايى كه نه تنها در يك سال بايد جمع گردد، ديده نمى شود در حالى كه آن محل، نه سيل گير است و نه بادگير تا در معرض سيل يا بادهاى تند قرار گيرد و سنگريزه ها در اثر آن، به جاى ديگر منتقل گردند. (11)

4. پرندگان در پرواز، از بالاى كعبه نمى گذرند و چون به آن فراز مى رسند راه را منحرف مى كنند.

شيخ قطب الدين نهروانى مكى حنفى مى گويد: «شايسته است كسى كه در «مكه» خانه مى سازد، ارتفاع آن را بلندتر از بناى كعبه شريف قرار ندهد. كه بعضى از صحابه امر به ويرانى چنين خانه اى مى كردند».

ازرقى گويد: «كعبه را از آن رو، كعبه ناميده اند كه بنايى بلندتر از آن در مكه ساخته نمى شود، آنگاه از نياى خود از ابن عبينه از ابن شيبه حجبى از مشيبة بن عثمان روايت كرده است كه او نظارت و مراقبت مى نموده و هر خانه اى را كه بلندتر از كعبه يافت امر به خرابى آن داد. آنگاه از جد خود نقل مى كنند كه چون بنى عباس بن محمد بن على بن عبدالله بن عباس- رضى اللَّه عنه- در مكه پيرامون مسجد الحرام، خانه مى ساخت به قوم خود فرمان داد كه براى بزرگداشت به عظمت كعبه خانه را بلندتر از كعبه بنا نكنند. هيچ خانه اى مشرف بر كعبه در مكه باقى نماند مگر اينكه منهدم و ويران شد مگر اين خانه كه تا امروز باقى است. (12)

5. در كنار آن خانه، حيوانات وحشى بدون حمله و آزار به يكديگر، با هم زيست مى كنند هم چون سگان و آهوان. سگان و حيوانات وحشى در آنجا شكار نمى كنند. و اين ويژگى بسيار شگفتى است- هم چنانكه ساكنان مكه به سبب دعاى ابراهيم كه فرمود: «رب اجعل هذا بلداً آمنا»؛ «پرودگار! اينجا را سرزمينى امن قرار ده.»

در آنجا همه كس و همه چيز از چپاول و غارت و آتش سوزى در امانند. خداوند متعال در اين باره گويد: «اوَلم يروا انا جعلنا حرماً آمنا و يتخطّف الناس من حولهم» (13) «آيا كافران نديدند كه ما آن شهر را حرم امن و امان قرار داديم در صورتى كه از اطرافشان مردم ضعيف را به قتل و غارت مى ربايند.»

و در آيه ديگرى فرمايد: «فليعبدوا رب هذا البيت الذّى اطعمهم من جوع و آمنهم من خوف». (14)

«پس پروردگار كعبه را بايد پرستش كنند كه آنان را طعام داد و از گرسنگى در آورد و از ترس و خطرها ايمن ساخت.»

و تاريخ نيز بطور مسلم و قاطع نمى گويد كه ستمگرى «كعبه» را ويران «مكه» را تماماً خراب كرده باشد. حال آنكه «بخت النصر» سراسر بيت المقدس را ويران و آن را از روى زمين برانداخت.

6. صاحب فيل؛ يعنى «ابرهة بن صباح أشرم» كه از جانب نجاشى فرمانرواى يمن بود. كينه اى را در صنعا بناء كرد و آن را «قليس» نام نهاد و بر آن شد تا حاجيان را از كعبه به سوى آن متوجه گرداند. مردى از «بنى كنانه» آهنگ آن معبد كرد. و شب هنگام آنجا را آلوده ساخت. اين كار «ابرهه» را سخت خشمگين ساخت و گفته اند گروهى عرب، آتش افروختند

و باد، دامنه آن آتش را به معبد كشاند و آنجا را بسوخت، پس ابرهه سوگند ياد كرد كعبه را ويران سازد و براى اين منظور، همراه با فيل و لشگريان خود به جانب مكه حركت كرد. قريش از پايدارى در مقابل چنان سپاهى ناتوان بودند؛ از اينرو از مكه بيرون رفتند و كعبه را به او واگذاشتند. چون به مكه نزديك شد، عبدالمطلب به سوى او خارج شد و يك سوم اموال «تهامه» را به او پيشنهاد كرد تا باز گردد، اما او نپذيرفت و سپاهيان را مهياى حمله كرد و فيل را جلو قرار داد اما چون روى او را به جانب حرم قرار مى دادند، فيل زانو مى زد و از حركت باز مى ماند و چون روى او را به جانب يمن، يا هر جهت ديگرى مى گردانيد، بناى دويدن مى گذاشت «ابرهه دويست شتر از شتران (عبدالمطلب) را تصرف كرده بود به همين جهت عبدالمطلب به نزد وى مى رود. عبدالمطلب كه مردى خوش سيما و تنومند و با وقار بود و به عنوان پيشواى قريش و صاحب كاروانهاى مكه به ابرهه معرفى شده بود، در چشم او، بسيار بزرگ آمد. اما چون حاجت و مقصود خود را با ابرهه در ميان گذاشت. ابرهه گفت از چشم من افتادى؛ چرا كه من براى ويرانى خانه اى آمده ام كه اساس آئين تو و پدران تواست و تو دربند رهايى شتران خويشتن؟! عبدالمطلب گفت: من صاحب شتران خويشم و خانه را صاحبى است كه تو را از آن باز خواهد داشت آنگاه عبدالمطلب به سوى خانه خدابازگشت و حلقه در را گرفت و چنين سرود:

لاهمّ ان المرء يمنع حله فامنع حلالك وانصر على آل الصليب و عابديه اليوم آلك

لايغلبنّ صليبهم و محالهم عدوا محالك ان كنت تاركهم و كعبتنا فأمرنابذلك

آنگاه مى گويد:

«يا رب لا ارجولهم سواكا يارب فامنع عنهم حماكا».

پس در جائى كه دعا مى خواند از خانه بازگشت كه ناگهان پرندگانى را ديد كه در سمت يمن در پروازند. پس بانگ برآورد كه به خدا سوگند اينان پرندگان عجيب و ناآشنايى هستند كه نه از ديار نجد مى باشند و نه از سرزمين تهامه. هر پرنده اى سنگريزه اى در منقار، دو سنگريزه در دو چنگال خود حمل مى كردند كه از عدس بزرگتر و از نخود كوچكتر بود.

هر سنگريزه بر سر مردى فرود مى آمد و از نشيمنگاهش خارج مى شد و هلاك مى گرديد. و بر هر سنگريزه نام شخصى كه بر آن فرود مى آمد نوشته شده بود. ابرهه نيز آنچنان مبتلا گرديد كه انگشتانش فرو ريخت و سينه اش بشكافت و مرد. امّا وزير او (ابو يكسوم) از آن ميدان متوارى شد در حالى كه پرنده اى بر بالاى سرش پرواز مى كرد تا آنكه نزد نجاشى آمد و ماجرا را براى او باز گفت و چون قصه را به پايان رسانيد، سنگريزه اى بر سر او فرو افتاد و جسد بى جانش در برابر نجاشى نقش زمين شد.

«نقاش» در تفسير خود گويد كه سيل لاشه هاى آنها را به دريا انداخت. عرب درباره اين واقعه بزرگ كه خداوند در آن خانه گرامى خود را نصرت و حراست مى كند، شعرها سروده است. واقعه اى كه نشان دهنده شرافت و عظمت و طهارتى است كه خداوند با بعثت پيامبر گرامى اسلام و آئين آورده شده توسط او براى آن خانه اراده كرده است؛ چرا كه نماز يكى از اركان اين آئين بلكه ستون آن است و كعبه قبله آن خواهد بود و هرگز اين واقعه در جهت يارى قريش نبود؛ چرا كه اصحاب فيل از نصاراى اهل حبشه بودند كه از مشركين قريش، بسى نزديكتر به كعبه و خداى كعبه بودند. بنابر اين، اين واقعه تنها براى نصرت بيت الحرام و زمينه سازى براى بعثت پيامبر اكرم- ص- بود. «عبدالله بن زبعرى سهمى قرشى» كه از شاعران قريش در زمان جاهليت و از مخالفان سر سخت مسلمانان و در گذشته بسال 15 هجرى است. درباره اين واقعه، اشعارى با اين مطلع سروده است:

تنكّلوا عن بطن مكة انها كانت قديماً لايرام حريمها

لم تخلق الشعرى ليالى حرمت اذ لا عزير من الاءنام يرويها

از ابن عباس رسيده است كه از آن سنگريزه ها، نزدامّ هانى ديده است كه هم چون پيمانه اى مى ماند كه در آن خطوط قرمزى به رنگ عقيق ظفارى، منتقش بود. از عائشه نيز نقل كرده اند كه گفت: من زمام كش فيل و كسى كه به دنبال آن حركت مى كند، هر دو را زمين گير و نابينا ديدم كه به گدايى طعام مى طلبيد (15) و اين دليل و نشانه آشكارى بر شرافت كعبه و نويد دهنده پيامبرى حضرت محمد- ص- مى باشد.

7. خداوند سبحان اين خانه را در بيابانى خشك و بدون كشت و زرع قرار داد- حكمت اين كار در چندين وجه است:

الف) خالق متعال اراده كرده است كه اميد اهل حرم و خدمتگزاران آن را از غير خود ببرد تا اينكه در زندگانى جز به خداوند توكل نداشته باشند. البته توكل تنها از آن اهل حرم نيست بلكه تمام انسانها از هر طبقه و نژادى از هنگام بلوغ تا آخرين لحظات زندگى بايد در تمام حالات و دگرگونيهاى زندگى بر او توكل كنند. در حديث قدسى آمده است كه خداوند فرمود: به عزت و جلال و مجد و عظمت خودم سوگند كه هر آرزويى را كه جز به من بسته شود به نااميدى قطع كنم و آن آرزومند را نزد مردم جامه مذلّت پوشانم.

ب) تا آنكه جباران و طاغوتها و پادشاهان سكونت در آنجا اختيار نكنند، چه آنها از پى زر و زيور زندگى هستند و چون آن را در آنجا نيابند روى به مكان ديگرى آورند و بدينگونه آن مكان از لوث وجود اهل دنيا و طالبان آن پاك خواهد شد.

ج) خداوند كعبه را در مكانى خشك و بى محصول قرار داد تا احدى به نيت تجارت روى بدانجا نياورد و همواره مكانى براى عبادت و زيارت كه بر همين اساس بنيان نهاده شده باقى بماند.

د) خداوند سبحان بدينگونه شرف فقر را نمايان ساخت زيرا شريفترين خانه را در فقيرترين موضع قرار داد در جايى كه از دنيا كمترين نصيب را دارد. گويى با اين نكته مى فرمايد: تنگدستان و فقرا، را در اين جهان اهل «بلدا لامين» قرار دادم، در آخرت نيز آنان را اهل «مقام امين» مى گردانم. در اين جهان، (خانه امن) از آن آنان است و در آن جهان، (سراى امن).

ه) گويى خداوند خواسته است بگويد: هم آن سان كه كعبه را جز در موضعى خالى از تمام نعمت هاى دنيا قرار ندادم، كعبه معرفت را نيز جز در دل پاك و فارغ از مهر دنيا و بى اعتنا به زيور و زينت آن قرار نخواهم داد.

اين، خلاصه اى بود از آنچه مفسران: پيرامون ويژگيها و فضائل كعبه بيان كرده بودند و چون ثابت شد كه كعبه نخستين و اولين خانه در فضيلتها و منقبتها برجستگيهاى گوناگون كه براى مردم بنا شده، بطلان به خيال يهود كه بيت المقدس را اشرف از كعبه مى پندارد، آشكار گرديد. پس به آنان بايد گفت: «موتوا بغيظكُم انّ الله عليم بذات الصدور.»

ص: 37

ص: 38

برخى نيز اين درّه را «شعب المقبره» نام نهاده اند. (1) علت اين نامگذارى اين است كه از دوره جاهلى به اين طرف، مردگان اهل مكه در همين مكان به خاك سپرده مى شدند.

ازرقى نوشته است:

مردم مكه در دوره جاهلى و آغاز اسلام، مردگان خود را در درّه ابى دبّ كه بخشى از حجون است تا دره «صُفىِّ» يعنى «صُفىِّ السّبابِ» و در دره اى كه پيوسته به گردنه مدنيين است و امروز اين بخش، گورستان مردم مكه است دفن مى كردند، سپس منطقه گورستان بالاتر كشيده و پيوسته به كوه و گردنه اذاخر و كنار محوطه حرمان شد.

وى در جاى ديگر مى نويسد: «مردم مكه مردگان خويش را در دوره جاهلى و آغاز اسلام، در سمت راست و چپ وادى دفن مى كردند. سپس همگان گورهاى مردگان خويش را در درّه سمت چپ قرار دادند و امروز هم گورهاى مردم مكه عموماً همان جاست، مگر قبور خاندان هاى عبدالله بن خالد بن اسيد بن ابى العيص بن امية بن عبدشمس و سفيان بن عبدالاسد ابن هلال بن عبدالله بن عمر بن مخزوم كه آنان همچنان مردگان خود را در گورستان بالا و كنار چشمه و نخلستان خرما دفن مى كنند». (2)

ابن ظهيرة در توضيح اين مطلب مى گويد: «مقصود از سمت راست، درّه ابى دب است كه امروز معروف به درّه عفاريت و درّه سلاخ هاست و مقصود از سمت چپ درّه صفى است». (3)

اين قبرستان در گذشته به مقبرة المعلّاة معروف بوده و برخى نيز آن را مَعَلىَّ (به لام و يا) ناميده اند. (4) و در ميان اهل مكّه، «جنة المعلاة» شناخته مى شود. (5)

ابن عباس مى گويد: پيامبر- ص- درباره اين گورستان فرمود: «اين گورستان مردم مكّه، چه نيكو گورستانى است». (6)

كثير بن كثير (از شعراى مشهور قرن اول هجرى) درباره اين گورستان اشعارى اين چنين سروده است:

كم بِذاكَ الحَجُون مِنْ اهْلِ صِدْقٍ و كُهُكولٍ اعِفَّةٍ و شَباب

سَكَنُوا الجَزَع جَزْعَ بيت أبى مو سى إلى النَّخْلِ مِنْ صُفىِّ السّبابِ

«در اين حجون چه بسيار دوستان راستين از پيران و جوانان پاكدامن خفته اند، آنان در محله «جزع» كه محل «جزع» كه محل خاندان ابوموسى است تا سرزمين «نخل» و «صفى السباب» سكونت داشتند». (7)

اين گورستان و منطقه حجون در گذشته كاملًا مشخص بوده و شعراى عرب، درباره آن اشعار فراوانى سروده اند از جمله:

1- فَلمَّا الْتَقَيْنا بِالْحَجُونِ تَنَفَسَّتْ تَنَفُّسَ محزونِ الفؤاد سَقيم (8)

«هنگامى كه در حجون به هم رسيديم آهى كشيد، آهى كه از يك انسان دلگرفته بيمار برمى خيزد».

ديگرى مى گويد:

2- و ارادتِ الكَديد مُجْتَرعاتٍ حُزْنَ وادِى الحَجُونِ بالاثْقالِ (9)

«شترانى كه تشنه به سرزمين كديد(10) رسيدند، و بار سنگين از درّه حجون گذشتند».

و شاعر ديگرى چنين مى سرايد:

3- لَيالى سُمَّارِ الْحَجُونِ الى الصَّفا خُزاعة اذخلَّت لها البيت جُرْهُمَ

«شبهاى شب زنده داران حجون تا صفا؛ يعنى خزاعه، هنگامى كه جرهميان خانه خدا را براى آنان گذاشتند.

و لَوْ نَطَقتَ بَطْحاؤُها وَ حَجُونُها و خيفُ مِنىً و المِأزِمان و زمزم (11)

اگر سرزمين بطحا و حجون به سخن درآيند، و خيف در منى و مأزمين(12) و زمزم نيز زبان داشته باشند».

در روايتى از پيامبر- ص- كه ابن عباس آن را نقل مى كند آمده است:

«هر كس در اين گورستان (گورستان مكه) دفن شود روز قيامت ايمن مبعوث مى شود». (13)

يكى از امتيازات اين گورستان اين است كه برابر با بخشى از كعبه قرار دارد.

ازرقى مى گويد: پدر بزرگم مى گفت:

«هيچ درّه اى را در مكه نمى شناسيم كه كاملًا روبروى بخشى از كعبه باشد و در آن انحرافى نباشد، مگر همين دره اى كه گورستان است كه بطور مستقيم روياروى و برابر كعبه است». (14)

مقبرة المعلاة از گذشته تاكنون مورد احترام مردم مكه بوده و برخى نيز عقايد خاصّى درباره آن داشته اند.

محمد بن منصور مى گويد: از افراد مورد اعتماد ساكن مكّه شنيدم كه مى گفتند ابا نصر ابن الفخار گفته است: «در خواب ديدم انسانى را كه در قبرستان معلاة به خاك سپرده شده بود، از قبر خارج ساخته، به محل ديگرى منتقل مى كنند علّت آن را پرسيدم، گفتند: اين قبرستان بدعت گزاران را در خود نمى پذيرد». (15)

برخى از اهل سنّت زيارت اين قبرستان را بدان جهت كه تعدادى از صحابه و تابعين و بزرگان از علما و شايستگان را در خود جاى داده، مستحب دانسته اند. (16) و از آنجا كه كوه حجون مشرف بر اين قبرستان است، برخى آن را «مقبرة الحجون» ناميده اند. (17)

جوهرى مى گويد: «حَجُون (به فتح حاء) كوهى است در مكه و آنجا قبرستان است». (18)

ابن اثير نيز مى گويد: «حَجون كوهى است در مكّه مُشرف بر شِعب جَزَّارين (قصّابان)».

ابن مسعود در روايتى گفته است:

«روزى پيامبر- ص- در كنار اين قبرستان توقف نموده و فرمود: خداوند از اين بقعه، يا از اين حرم هفتاد هزار نفر را برمى انگيزد و بدون حساب به بهشت وارد مى كند، هر يك از آنان هفتاد هزار نفر را شفاعت مى كنند، چهره هايشان همچون ماه شب چهارده درخشان است.

ص: 39

آنگاه ابابكر پرسيد: اى رسول خدا- ص- اينان كيانند؟ فرمود: ايشان غريبانند. (1)

محمد حسين هيكل در توصيف گورستان معلاة مى نويسد:

«قبرستان معلاة در شمال شرقى مكه قرار گرفته، و از شمال و غرب ميان دو كوه محصور است. در فاصله بين قبرستان و كوهها از سمت شرق، مساجد و خانه هايى وجود دارد. پيشينه اين گورستان به قبل از اسلام برمى گردد و از آن زمان تاكنون پيوسته قبرستان مردم مكّه بوده است. شايد علّت آن كه اين قبرستان تاكنون باقى مانده، قداستى است كه مردم مكه براى قبور قديمى آن قائلند». (2)

فاصله گورستان معلاة تا باب بنى شيبه در مسجدالحرام 2127 ذراع يعنى حدود 1042 متر است. (3)

در قبرستان معلّاه بسيارى از چهره هاى سرشناس تاريخ اسلام مدفونند كه اسامى برخى از آنان بدين شرح است:

1- قصى بن كلاب:

وى در شمار اولين كسانى است كه در حجون مدفون شد، او در مكه بمرد و بدنبال دفن وى در حجون، مردم نيز مرده هاى خويش را در اين مكان به خاك سپردند. (4)

2- عبد مناف. (5)

3- عبدالمطلب. (6)

4- هاشم. (7)

5- ابوطالب (8) وى در سن هشتاد و چند سالگى و در سال دهم بعثت وفات يافت و در قبرستان حجون مدفون شد. (9)

6- حضرت خديجه بنت خويلد (س) همسر باوفاى رسول خدا- ص- و امّ المؤمنين. ايشان پس از خروج از شعب ابى طالب و پايان يافتن تحريم اقتصادى دشمن، در سنّ 65 سالگى بدرود حيات گفت و در حجون دفن گرديد. (10) مرگ خديجه براى پيامبر- ص- سنگين بود و آن حضرت را بشدّت غمگين و متأثر ساخت.

7- قاسم فرزند رسول خدا- ص-. (11)

8- طيّب (عبداللّه) فرزند رسول خدا- ص-. (12)

رسول خدا- ص- در مكه داراى فرزندانى شد به نامهاى:

1- قاسم 2- طيب (عبداللّه) 3- طاهر 4- زينب 5- رقيه 6- ام كلثوم 7- فاطمه (سلام اللّه عليها)

ابن هشام مى گويد: «قاسم از همه بزرگتر بود و پس از او طيّب و طاهر بودند». (13)

قاسم قبل از بعثت بدنيا آمد، ليكن عبدالله كه نام ديگرش طيّب است و نيز طاهر در دوران اسلام و پس از بعثت متولد شدند. (14)

9- سميّه مادر عمّار اوّلين زن شهيده اسلام، نام وى سميّه دختر خباط است.

10- عبدالله فرزند ياسر و برادر عمّار.

11- حذامه بنت خويلد خواهر حضرت خديجه كبرى- عليها سلام-

12- اسماء دختر ابابكر.

13- زينب بنت مظعون خواهر عثمان بن مظعون و همسر عمر بن خطاب.

14- عبدالله فرزند شهاب بن عبدالحرث جدّ محمد بن شهاب زهرى.

15- عبدالله فرزند عمر بن خطاب، مادر وى زينب بنت مظعون بود، وى در سال 74 هجرى در 84 سالگى در مكه درگذشت، چون مرگش فرارسيد به عبدالله بن خالد وصيت كرد كه حجاج بن يوسف ثقفى- كه پس از كشتن عبدالله بن زبير امير مكه بود- بر او نماز نگزارد، عبدالله بن خالد شبانه بر جسد عبدالله بن عمر نماز گزارد و او را در همين مكان كه اينك مدفون است دفن كرد. (15)

16- عبدالله فرزند زبير بن عوام. (16)

مجدالدين ابى الطاهر محمد بن يعقوب حافظ فيروزآبادى(17) و محمد بن علوى مالكى هر يك در رابطه با دفن شدگان در حجون تأليفاتى داشته و به تفصيل اسامى برخى از صحابه، تابعين، دانشمندان و عرفاى مدفون در اين گورستان را ذكر كرده اند. (18)

برخى از مورّخان گمان كرده اند قبر آمنة بنت وَهَب بن عبد مناف، مادر پيامبر- ص- نيز در اين قبرستان قرار دارد، ليكن ابن هشام در سيره، و محمد بن سعد در طبقات گفته اند: «مرگ آمنه- سلام الله عليها- در ابواء؛ از منازل ميان مكه و مدينه اتفاق افتاد، و در همان مكان نيز به خاك سپرده شد». (19)

ابواء در ناحيه شرقى شهر- مستوره- واقع شده و از رابغ تا ابواء حدود 43 كيلومتر است. (20)

گورستان حجون تا قبل از سلطه وهابى ها مورد توجه خاصّ مكّيان و زائران بيت الله الحرام بوده، و مردم براى زيارت قبور به آنجا مى آمدند. محمد حسين هيكل در اين زمينه مى نويسد: «قبور قبرستان معلاة، هم اينك صاف و با زمين برابر است ليكن قبل از سلطه وهابى ها بر حجاز اينچنين نبوده است.

بر بالاى قبور آثارى وجود دارد كه بر روى آن با خط كوفى، و يا خط ثلث زيبا، آيات قرآن و در برخى موارد اسامى صاحبان قبور نوشته شده است. وى كه به همراه دوستش شيخ عبدالحميد به زيارت اين قبرستان رفته در ادامه مى نويسد:

نگهبان گورستان ما را كمى دورتر از قبرها نگهداشت و با اشاره دست، صاحبان آنها را معرفى مى كرد و مى گفت: اين قبر عبدالله بن زبير است، اين قبر اسماء دختر ابابكر است ...

در طرف كوه و شمال گورستان ديوار بلندى وجود داشت كه به دليل بلندى آن، قبور مشخص نبود، حميدى به من گفت: وهابى ها اين ديوار را كشيده اند تا قبر مادر مؤمنان خديجه [عليهاسلام] و قبور بنى هاشم و اجداد رسول خدا- ص- از ديدگان مخفى بماند و حاجيان و زائران براى تبرك جويى به آنها نزديك نشوند. (21)

نگهبان قبرستان گفت: روى قبر خديجه [عليهاسلام] گنبدى بلند و زيبا بود كه طبق عقيده مورّخان در سال 950 هجرى و در دوره حكومت داودپاشا بوسيله «محمد بن سلميان جركسى» رئيس دفتر وى بناگرديد و پس از سلطه وهابيان و ورود آنان به شهر مكّه به دست آنان ويران شد.

قبور عبدالمطلب، عبدمناف اجداد رسول خدا- ص- و نيز ابوطالب عموى آن حضرت نيز گنبدهايى داشته كه همه را تخريب كرده اند. (22)

«پاشا» هنگام ورود به مكه در قبرستان معلاة، قبّه هاى قبور حضرت خديجه- عليهاسلام- عبدمناف، عبدالمطّلب، هاشم، و ابى طالب را ديده و تصاوير آن را در پايان كتاب خود به چاپ رسانده است. (23)

منطقه حجون علاوه بر اهميتى كه بخاطر مدفون شدگان در اين گورستان دارد، از قداست خاصى نيز نزد مسلمانان- خصوصاً اهل سنت- برخوردار است؛ زيرا پيامبر- ص- هنگام مراجعت از مدينه و ورود به مكّه، از همين منطقه وارد شهر شده و در همان مكان سكونت داشتند.

محمد بن جبير بن مطعم از پدربزرگش نقل مى كند كه: «پيامبر- ص- در فتح مكّه در حجون داخل خيمه اى زندگى مى كرد و براى هر نماز به مسجد مى آمد».

ازرقى نيز مى نويسد: «پيامبر- ص- پس از هجرت به مدينه، در سفر به مكه به خانه هاى مكه پاى نگذاشت و هرگاه طواف ايشان تمام مى شد به منطقه بالاى مكّه- در حجون- مى رفت و در خيمه هايى كه براى آن حضرت سرپا كرده بودند اقامت داشت و از همان جا به مسجدالحرام مى آمد و برمى گشت». (24)

ابوموسى اشعرى نيز پس از مراجعت از صفّين در درّه ابى دب ساكن شد. وى مى گفت: «مى خواهم همسايه قومى باشم كه مكر و نيرنگ نمى كنند.» و مقصودش مردگان بود. (25)

در تاريخ آمده است: هنگام ولاديت رسول خدا- ص- شنيده شد: گوينده اى بر بالاى حَجون مى گويد:

فأقسم ما أنثى من الناس أنجبت ولا ولدت أنثى من الناس واحده

«سوگند مى خورم كه هيچ زنى از مردم نزاييده، و هيچ مادرى نوزادى به دنيا نياورده است».

كما ولدت زهرِيَّةِ ذات مفخر مجنبة لؤم القبائل ماجده

«چنانكه اين مادر سپيد روى بالنده، و پيراسته از پستى قبايل و گرانمايه، نوزاد به دنيا آورده است». (26)

همچنين ابى سلمه مى گويد: «پيامبر به هنگام فتح مكه بر حَجُون ايستاده و- خطاب به شهر مكه- فرمودند:

«به خدا سوگند كه تو بهترين و محبوب ترين سرزمين ها در نظر خداوندى و اگر مرا از تو بيرون نكرده بودند هرگز از تو بيرون نمى رفتم، جنگ و خونريزى در اين سرزمين براى هيچكس پيش از من روا نبوده و براى هيچكس پس از من نيز روا نيست». (27)

فرزند اباذر نيز در دامنه حجون خانه اى داشته و در آن زندگى مى كرده است. (28)

برخى گمان مى كنند پيامبر- ص- و برخى از خاندان و يارانش نزديك به سه سال در همين منطقه به محاصره قريشيان درآمده، و اينجا را شعب ابى طالب معرفى مى كنند، ليكن اين گمان نادرست است.

در شماره سوّم از ميقات حج، ص 149 به تفصيل آن را بررسى، و با استفاده از منابع و مدارك معتبر ثابت نموده ام، كه شعب ابى طالب در نزديكى مسجدالحرام و در كناره كوه ابوقبيس واقع شده است.

ص: 40

ص: 41

ص: 42

زيرا گاهى مى گويند: «قَبرُ فاطمة بِنْتُ رَسول اللَّه زاويَة دارِ عَقيل اليَمانِيّة الشارِعَةِ فى البَقيع.» (1)

و گاهى مى گويند: «انّ قَبرَ فاطِمة وِجاهَ زقُاقَ نُبَيْة وَانّهُ الى دار عَقيل اقْرَبُ» (2)

و در مورد ديگر مى گويند: «انّ قَبْرَ فاطِمة حِذْوَ زاويَةِ دارِ عَقيل مِمّا يَلى دار نُبَيهْ» (3)

و همچنين گفته شده است: «انّ قَبْرَ فاطمة مَخرَجَ الذُقاقِ الّذى بَيْنَ دارِ عَقيل وَ دارِأبى نُبيْه» (4)

اين تعبيرات مختلف و جملات صريح بيانگر وجود منازل و كوچه هاى متعدد در كنار بقيع مى باشد؛ كوچه هايى كه خانه محمد بن زيد را به زاويه خانه عقيل متصل مى ساخت و كوچه اى كه در ميان خانه عقيل و نبيه قرار داشت و كوچه هايى كه به محل بقيع منتهى مى گرديد.

و خانه ها و منازلى كه متعلق به محمد بن زيد و عقيل بن ابيطالب و خانه ديگرى متعلق به نبيه و ابن نبيه بوده و طبعاً منازلى متعلق به اشخاص ديگر كه نيازى به معرفى آنها نبوده است.

خانه عقيل يا آرامگاه خانوادگى:

جالب توجه است كه در ميان اين چند خانه تنها خانه عقيل بن ابيطالب است كه داراى اهميت و خصوصيت ممتاز مى باشد و بطورى كه در صفحات آينده خواهيم ديد اين خانه است كه مورد توجه رسول خدا- ص- و افراد سر شناس پس از آن حضرت بوده و نيز همانگونه كه در تعبيرات قبلى ملاحظه فرموديد معرفى منازل ديگر در جهت معرفى خانه عقيل و در حول محور آن مى باشد.

اين اهميت و خصوصيت از اينجا بوجود آمده است كه اين خانه گرچه از نظر ساختمانى يك خانه مسكونى و منتسب به عقيل بن ابيطالب بوده، اما در عين حال به آرامگاه خصوصى و خانوادگى اقوام و فرزندان رسول خدا مبدل گرديده است و اولين كسى كه در داخل آن دفن شده است، فاطمه بنت اسد (5) و به احتمال ضعيف فاطمه دختر رسول خدا- ص- و پس از آن عباس عموى پسامبر است و پس از آنها پيكر پاك و مطهر چهارتن از ائمه هدى- عليهم السلام- و فرزندان رسول خدا- ص- در اين بيت بخاك سپرده شده است و اين موضوع از مسلمات تاريخ است و ديده نشده كه مورّخ و مدينه شناسى در اصل اين مطلب شك و ترديد و يا نظر مخالفى داشته باشد، مگر در مورد قبر متعلق به فاطمه كه آيا منظور از وى فاطمه بنت اسد است و يا فاطمه دختر گرامى رسول خدا- ص- كه در بخش سوم اين مقاله مورد بررسى قرار خواهد گرفت.

اينك بر مى گرديم به نمونه هايى از متن تاريخ و نص گفتار چند تن از مورخان:

قبر عموى پيامبر- ص- و فاطمه بنت اسد در خانه عقيل:

1- ابن شبه متوفاى 262 قديمى ترين مورخ و مدينه شناس مى گويد: «دُفِنَ الْعَبّاسُ بنُ عَبْدِالْمُطَلّب عند قَبْرِ فاطمة بِنْتْ اسَدِبْنِ هاشِمْ فى اوّلِ مَقابِر بَنى هاشِم الّتى فى دارِ عَقيل» (6)

«عباس بن عبدالمطلب در اول مقابر بنى هاشم و در داخل خانه عقيل در كنار قبر فاطمه بنت اسد دفن شده است.» 2- 3- اين جمله صريح را مورخ و مدينه شناس معروف سمهودى (7) و مدينه شناس سوم احمدبن عبدالحميد (8) نيز در كتاب خود نقل نموده اند.

قبر امام مجتبى در خانه عقيل:

مورخ اخير (احمد بن عبدالحميد) پس از تصريح به اينكه قبر فاطمه و عباس در داخل خانه عقيل قرار گرفته است، مى گويد: مؤيد اين حقيقت تاريخى، مطلبى است كه ابن حِبّان آورده است و آن اين كه پس از اقامه نماز به جنازه حسن بن على- عليهماالسلام- بدن او در بقيع و دركنار جده اش فاطمه بنت اسد دفن گرديد. (9)

و باز در «تاريخ المدينه» و منابع ديگر، آمده است كه حسن بن على- عليهماالسلام- به برادرش وصيت نمود بدن او را در كنار قبر جدش رسول خدا- ص- به خاك سپارد، سپس فرمود اگر بين اميه مخالفت كنند در كنار مادرم فاطمه دفن كنيد و طبق وصيت آن حضرت در مقبره بنى هاشم و در كنار قبر فاطمه به خاك سپرده شد. (فَدُفِنَ فى الْمَقْبِرَةِ الى جَنْبِ فاطِمةِ) (10)

شيخ مفيد و طبرسى اين وصيت را چنين نقل نموده اند كه آن حضرت فرمود: «ثُمّ رُدّنى الى جَدّتى فاطِمة بِنْتْ اسَدْ فَادْ فِنّى هُناكَ.» (11)

قبور سه تن از ائمه اهل بيت در كنار قبر امام مجتبى- ع-:

ابن نجار متوفاى 643 مى گويد: قبر عباس پيامبر- ص- و قبر حسن بن على بن ابيطالب در زير يك قبه مرتفع و قديمى قرار گرفته اند. سپس مى گويد: «وَ مَعَهُ فى الْقَبْرِ ابْنُ اخيه عَلىّ بْنِ الْحُسينِ زَيْنُ الْعابِدينَ و ابو جَعْفرْ مُحَمّدِ بْىِ علير الباقرِ وَابْنُهُ جَعْفَر الصّادقِ» (12)

و امام غزالى مى گويد: «وَ يُسْتَحَبُ انْ يَزورَ قَبْرَ الحَسَن بْنِ عَلىِ وَفيه ايضاً قبر على بْنِ الْحُسينِ وَ مُحَمّد بْنِ عَلى وَ جَعْفَر بنُ مُحَمّد- رَضى اللَّه عَنْهُم» (13)

مسعودى- م 346- مورّخ معروف درباره امام سجاد- ع- مى گويد: «وَ فى سَنَةِ خَمْس وَ تِسْعينَ قُبِضَ عَلى بْنُ الْحُسِين وَ دُفِنَ فى بَقيعُ الْغَرقَدِ مَعَ عَمّه الحسن بْنِ عَلّى» (14)

و درباره وفات امام باقر- ع- مى گويد: «وَ دُفِنَ بالْبَقيع مَعَ ابيهِ عَلىّ بْنِ الْحُسين.» (15)

و در مورد وفات امام صادق- ع- مى گويد: «تُوفّى ابو عَبْدُاللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمّد سَنَة ثَمان وَ ارْبَعينَ وَ مِاةْ وَ دُفِنَ بِالْبَقيع مَعَ ابيهِ وَ جَدّهِ» (16)

نتيجه: هدف از نقل اين چند نمونه تاريخى، همانگونه كا اشاره گرديد، بيان اين نكته است كه بدن فاطمه و عباس در محوطه باز و بدون ديوار و سقف دفن نشده اند؛ بلكه از ابتدا در زير سقف و در داخل خانه اى كه به عقيل بن ابى طالب تعلق داشت به خاك سپرده شده اند و پس از اين دو بزرگوار، بدن پاك و مطهر ائمه چهارگانه اهل بيت- عليهم السلام- نيز در كنار آن دو قبر و در همان خانه و در زير همان سقف دفن گرديده اند.

چرا در داخل منزل؟!

ممكن است اين سؤال در ذهن خواننده ارجمند به وجود آيد كه با وجود بقيع، چرا پيكر عده اى از اقوام و فرزندان رسول خدا- ص- در خارج اين آرامگاه عمومى و در داخل خانه عقيل دفن گرديده است و اگر اولين جسدى كه در اين خانه دفن شده است، متعلق به فاطمه بنت اسد باشد، چگونه رسول خدا- ص- شخصاً بدن او را بجاى داخل بقيع، در داخل منزل به خاك سپرده است؟!

پاسخ اين سؤال براى كسانى كه با تاريخ مدينه آشنايى داشته باشند، واضح و روشن است؛ زيرا آن روز دفن شدن افراد متشخّص و مورد احترام، به جاى گورستان عمومى، در داخل منازل و توجه به آرامگاههاى خصوصى بيش از آنچه امروز در دنيا مرسوم است، معمول ورايج بوده است. بعنوان مثال مى توان ازدفن شدن عبداللَّه پدرگرامى رسول خدا ص- در خانه ابن نابغه (17) و رافع بن مالك (18) در خانه آل نوفل كه پس از شهادت وى در احد و انتقال جنازه اش به مدينه انجام گرفت و از سعدبن مالك (19) انصارى كه در كنار خانه «بنى قارط» دفن گرديده است ياد نمود، و همچنين دفن شدن خليفه اوّل و دوّم در داخل بيت رسول خدا- ص- و پيشنهاد امام مجتبى- ع- در اين راستا و از همين نمونه ها است.

واساساً دفن شدن رسول خدا- ص- و حضرت زهرا- سلام اللَّه عليها- در داخل بيت و حجره خويش از نظر اجتماعى نه تنها يك مسأله تازه و بى سابقه نبوده، بلكه نسبت به شخصيت آن دو بزرگوار، يك عمل عادى و طبيعى به حساب مى آمد.

آنچه در مورد رسول خدا- ص- تازگى داشت، گفتار امير مؤمنان- ع- بود كه: «انّ اللَّه لَم يقبض نبياً فى مكان الّا و ارتضاه لرمسه وانى دافنه فى حجرته التى قبض فيها.» (20) كه صحبت از دفن شدن در محل قبض روح رسول خدا- ص- بود، نه در داخل بيت و حجره بودن. و در مورد حضرت زهرا، موضوع حساس، دفن شدن آن حضرت طبق وصيتش مخفيانه و شبانه و بدون اطلاع سران قوم بوده، نه دفن شدن در داخل حجره (و تولّى امير المؤمنين- ع- غسلها فى جوف الليل و دفنها سرّاً بوصيّته منها فى ذلك) (21)

درب خانه عقيل جايگاه دعاى رسول خدا- ص-:

در كتب حديث و تاريخ، روايات متعددى آمده است كه رسول خدا- ص- در اوقات مختلف در كنار بقيع قرار مى گرفت و در آنجا به مناجات مى پرداخت و بر اهل بقيع دعا و از خداوند متعال براى آنان استغفار و استرحام مى نمود و گاهى نيمه هاى شب براى همين مقصود، رختخواب خويش را ترك و به سوى بقيع حركت مى نمود.

در ارتباط با اين مطلب و راجع به محل توقف و جايگاه دعاى آن حضرت در كنار بقيع روايتى در منابع مدينه شناسى و از علما و نويسندگاه اهل سنت نقل گرديده است كه داراى اهميت و متناسب با اين بحث تاريخى ما است.

متن روايت بنا به نقل سمهودى از اولين مدينه شناس و مورّخ ابن زباله زنده در سال 199 ه چنين است:

عَنْ خالِدِبْنِ عَوْسَجة: «كُنْتُ ادْعُولَيْلَة الى زاوِية دار عَقيلِ بْنِ ابيطالِبْ الّتى تَلى بابَ الداّر فمَرّ بى جَعْفَر بْنُ مُحَمّد- ع- يُريدُ العُرَيْضَ مَعَهُ اهْلُهُ فَقالَ لى اعَنْ اثَر وَقَفْتَ هيهنا قُلْتُ: لا. قالَ: هذا مَوْقِفُ نبى اللَّه- صَلَى اللَّه عَلَيهِ وَ آلِه وَ سَلّم- بالّليل اذا جاءَ لِيَسْتَغْفِرَ لأَ هْلِ الْبَقيع.» (22)

خالدبن عوسجه مى گويد: «شبى رو به سوى زاويه خانه عقيل كه در جنب درب اين خانه قرار گرفته است، دعا مى كردم جعفربن محمد- ع- كه به همراه خانواده اش عازم عُرَيْضْ بود، مرا در آن حال ديد و پرسيد آيا درباره اين محل خبر و مطلب خاصى شنيده اى؟ گفتم: نه، فرمود: اينجا جايگاه دعاى رسول خداست، شب هنگام كه براى استغفار اهل بقيع مى آمد در اينجا توقف مى نمود.»

استحباب و استجابت دعا در اين جايگاه

سمهودى پس از نقل اين روايت از ابن زباله، از وى چنين بازگو مى كند كه: اين خانه متعلق به عقيل و همان خانه است كه او و برادر زاده اش عبداللَّه بن جعفر در آن دفن شده اند و استادم (زين مراغى) مى گفت: بهتر است مسلمانان در اين محل به دعا و مناجات بپردازند و من شخصاً از افراد زيادى از اهل دعا و معنا شنيده ام كه دعا در كنار اين خانه و در نزديكى اين قبر مستجاب است. آنگاه اضافه مى كند: و اين استجابت دعا شايد به بركت وجود قبر عقيل و يا به جهت قبر عبداللَّه بن جعفر است كه خداوند به پاداش كثرت بذل وجودش استجابت دعا و قضاى حوائج را در كنار قبر وى قرار داده است.

ابن زباله سپس مى گويد: و از ارتفاعات جالبى كه در اين محل براى يكى از افراد متدين و مورد وثوق رخ داده است اين است كه او به هنگامى كه در اين محل مشغول دعا و راز و نياز بوده چشمش به صفحه كاغذى كه در پيش رويش بوده مى افتد و بعنوان تفأل آن را بر مى دارد و با حيرت و تعجب مشاهده مى كند كه در هر دو طرف صفحه، اين آيه نوشته شده است: «وَ قالَ رَبُّكُمْ ادْعونى اسْتَجِبْ لَكُمْ»

پاسخ سمهودى و توجيه او!

سمهودى پس از بيان تعليل و توجيه ابن زباله و با قبول اصل روايت و استجابت دعا در اين جايگاه و در كنار اين خانه، به ردّ گفتار ابن زباله پرداخته، مى گويد: من تاكنون در گفتار هيچ يك از مورخان و مدينه شناسان دليل و نشانى از دفن شدن عبداللَّه بن جعفر در اين محل نيافته ام، بلكه مورخان در اصل محل دفن وى، اختلاف نظر دارند كه آيا در مدينه است ياد در ابواء. (23)

سمهودى سپس مى گويد: اما دليل استجابت دعا در اين محل همان است كه در گفتار جعفر بن محمد- ع- آمده است كه اين محل جايگاه دعاى رسول خدا- ص- بوده است و در تأييد آن اضافه مى كند: و از اينجاست كه دعا كردن در تمام اماكن و نقاطى كه پيامبر- ص- در آنها دعا نموده است مستحب و مستحسن است؛ زيرا در اين اماكن به بركت دعاى آن حضرت اميد اجابت و نيل به آمال بيش از نقاط ديگر است. (24)

و اين بود نظريه و توجيه سمهودى و اشكال وى به توجيه ابن زباله در مورد استجابت دعا در كنار خانه عقيل.

بررسى و تحليل اصل موضوع

ص: 43

به نظر نويسنده، گفتار هر دو مدينه شناس داراى اشكال و ايراد است و تحليل و برداشت آنان از اين روايت مهم كه ناظر بر يك حقيقت والا و نكته حساس است، غفلت از «اصل» و پرداختن به «فرع» و ناديده گرفتن ريشه و توجه نمودن بر شاخ و برگ است؛ زيرا مطلب مهم و نكته ظريف و قابل توجه در اين روايت شريف، اين جمله از كفتار امام صادق ع- است: «هذا مَوْقِفُ نَبِىّ اللَّه بالّليل اذا جاءَ لِيَسْتَغْفِرَ لَاهْلِ الْبَقيعِ» پس از اينكه حضرت از خالدبن عوسجه سؤال نمود آيا راجع به اين محل كه ايستاده اى و مشغول خواندن دعا هستى خبر و مطلب خاصى براى تو نقل نشده است؟ و او جواب منفى داد، امام- ع- فرمود: اين محل جايگاه هميشگى پيامبر است شب هنگام كه براى استغفار بر اهل بقيع مى آمد در اين محل توقف مى فرمود.

آرى اين مطلب است كه قابل دقت و بررسى است كه چرا رسول خدا- ص- محل خاصى را در مقابل درب خانه عقيل جهت دعاى خود اختصاص داده و در دل شبها در اين جايگاه مخصوص و در كنار درب اين خانه با خداى متعال به راز و نياز مى پرداخته است.

و اين نكته اصلى و حساس از روايت است كه بايستى مورد توجه و محور بحث و تحليل نويسندگان و مدينه شناسان همانند: «ابن زباله» و «سمهودى» قرار مى گرفت و با حل اين موضوع اصلى، مسأله فرعى و جنبى آن؛ يعنى استحباب و استجابت دعا در اين مكان نيز روشن مى گرديد.

اخبار غيبى و پيشگوئيهاى رسول خدا- ص-

رسول خدا- ص- در طول نبوّتش مسائل حساس و حوادث مهم آينده و خصوصاً مسائل و پيش آمدهايى كه مربوط به خاندان و اهل بيتش بوده و ارتباط با اسلام و مسلمين داشته خبر داده و پيروانش را از وقوع چنين حوادث مهم مطلع ساخته است و آن بخش از اين حوادث كه داراى اهميت فوق العاده و مربوط به سرنوشت اسلام و عجين و آميخته با اهداف اصلى بعثت بوده هم از طريق گفتار و هم با عمل و رفتارش مسلمين را به اهميت موضوع متوجه ساخته است، مثلًا آنجا كه اصل ولايت و وصايت مطرح است رسول خدا- ص- از دو جنبه قولى و عملى و از طريق سمعى و بصرى استفاده نموده و امت خود را در جريان امر قرار داده است، آن حضرت در غدير خم دستور اجتماع حجاج را در سر زمينى داغ و سوزان صادر مى كند و آنقدر صبر و حوصله بخرج مى دهد تا همه عقب ماندگان و پيش روان قافله گرد هم آيند و مسلمانان با اين عمل رسول خدا و قبل از بيان موضوع به اهميت آن پى مى برند، سپس با گفتارش و با معرفى عملى امير مؤمنان- ع- هدف اصلى را به اطلاع حاضران مى رساند كه: «مَنْ كُنْتُ مَولاهُ فَهذا عَلِىّ مَوْلاهُ».

و با اينكه به امير مومنان- ع- مى فرمود: «انْتَ مِنّى بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسى» (1) و «انْتَ وَلِىُ كُلِ مُوْمِن بَعْدى» (2) عملًا نيز دستور داد كه همه درها را كه به مسجد باز مى شد ببندند بجز در خانه على، و آنگاه كه اعتراض نمودند فرمود: «ما انَا سَدَدتُ ابْوابَكمْ وَفَتَحْتُ بابَهُ وَلكن اللَّه امَرنى بِسدّ ابْوابكُمْ وَفَتْح بابِهِ.» (3)

و با اينكه اعلان طهارت و معرفى اهل بيت از طريق وحى انجام گرفته بود و مسلمانان آيه تطهير را قرائت مى نمودند ولى رسول خدا- ص- عملًا و به مدت نه ماه، روزى پنج بار و در اوقات پيجگانه نماز در مرئى و منظر نماز گزاران و در مقابل ديد انصار و مهاجران كه در صفوف نماز در انتظار مقدمش بودند و آستانه خانه امير مؤمنان و در كنار درب خانه او كه به مسجد باز مى شد مى ايستاد و مى فرمود: «السّلامُ عِلَيْكُم يا اهلَ الْبَيت انَما يرُيدُ اللَّه لِيُذْهِبَ عَنْكُم الْرّجْسَ اهْلَ الْبَيتِ وَ يُطَهّرَ كُمْ تَطْهيراً، الصّلاة الصّلاة.» (4)

و اما موضوعات و حوادث مهم ديگر كه جزء اصول اسلام نبوده است، آنها نيز از ديد وسيع و چشم حقيقت بين آن حضرت به دور نمانده و وقوع چنين حوادث را پيشاپيش به اطلاع مسلمانان رسانيده و از تحقق اين پيش آمدها در آينده دور و نزديك خبر داده است كه اين نوع حوادث در اصطلاح محدثين (ملاحم) و خبر دادن از اين حوادث، اخبار غيبى و پيشگوئى ناميده مى شود و گاهى بخود اين نوع اخبار ملاحم اطلاق مى گردد؛ همانگونه سنت كه محتواى حديث است بخود حديث هم اطلاق مى گردد.

اينك از ميان صدها ملاحم كه رسول خدا- ص- از آنها خبر داده است به نقل دو نمونه اكتفا مى كنيم:

جنگ و خون ريزى در احجار زيت:

در ضمن حديث مفصلى كه در منابع حديثى اهل سنت نقل شده است، رسول خدا- ص- چند حادثه مهم را به صحابه بزرگ ابوذر غفارى گوشزد مى كند و با اين جمله: «يا اباذَرْ كِيْفَ انْتَ» از وقوع آنها باخبر مى سازد و از جمله اين حوادث اين است:

«كَيْفَ انْتَ اذا رَايْتَ احجار الْزَيْتَ قَدْ غُرِقَتْ بِالدّم.» (5)

چگونه خواهى بود روزى كه جنگ سختى در مدينه واقع و احجار زيت در خون غرق شود.

اين حديث رسول خدا كه از ملاحم است از حادثه مهم و از قيام شجاعانه و شهادت مظلومانه يكى از فرزندانش بنام محمد ملقب به نفس زكيه (6)كه در سال 145 در احجار زيت يكى از محله هاى معروف مدينه اتفاق افتاد. خبر مى دهد و اهميت اين قيام مقدس را كه در مقابل يكى از طواغيت و ستمگران معروف عباسى ابو جعفر منصور دوانقى واقع گرديد ترسيم مى كند.

جنگ خونبار در بيابان فخ (7)

بر اساس نقل ابوالفرج اصفهانى رسول خدا- ص- در مسير خود به مكه چون به بيابان «فخ» رسيد از مركب خويش پياده گرديد و در اين سرزمين دو ركعت نماز خواند و در حال نماز گريه شديد نمود كه اصحاب و ياران آن حضرت متأثر و محزون شدند و چون علت اندوه و گريه آن حضرت را جويا شدند، فرمود: چون ركعت اول نماز را خواندم جبرئيل با اين پيام بر من نازل شد يا محمد يكى از فرزندان تو در اين محل بشهادت مى رسد و كسى كه در ركاب او شهيد شود به ثواب دو شهيد نائل خواهد گرديد (نَزَلَ عَلَىَّ جَبْرَئيلُ فَقالَ يا مُحَمّد انّ رَجُلًا مِنْ وُلُدِكَ يُقْتَلُ فى هذا الْمَكانِ وَ اجْرُالْشهيد مَعَهُ اجْرُ شَهيدَيْنِ» (8)

پياده شدن رسول خدا- ص- در بيابان خشك و ريگزار (فخ) و نماز خواندن آن حضرت قبل از اينكه پيام جبرئيل را اعلان كند، عملًا اخبار از يك ملحمه و حادثه ديگرى است كه در روز ترويه سال 169 در اين بيابان اتفاق افتاد و حسين بن على بن حسن بن حسن بن على بن ابيطالب- عليهم السّلام- كه بر ضد هادى عباسى قيام كرده بود بشهادت رسيد.

حضور رسول خدا در كنار خانه عقيل از ملاحم است:

از طرفى احاديث ملاحم كه دو نمونه از آن را ملاحظه فرموديد نشانگر اين است كه حوادث دور و نزديك مربوط به خاندان و فرزندان رسول خدا- ص- از نظر آن حضرت به دور نبوده و از طرق مختلف گاهى با بيان و گفتار و گاهى با عملى گويا از وقوع چنين حوادث خبر داده است و از طرف ديگر هيچ عمل و گفتار آن حضرت نمى تواند بدون جهت و بدون يك هدف و مقصد مشخصى انجام پذيرد و لذا مى توان چنين استنباط و اظهار نظر نمود كه حضور مستمر رسول خدا در مقابل درب خانه عقيل بن ابيطالب از همان ملاحم و پيشگويى ها است كه آن حضرت مى خواسته عملًا اهميت اين خانه را كه در آينده نزديك به آرامگاه چهارتن از اوصياى الهى و مدفن چهار تن از فرزندان و اهل بيت پيامبر مبدل خواهد گرديد بيان كند، همانگونه كه در مقابل خانه امير مؤمنان- ع- چنين عملى را نه مدت به ماه انجام داده است.

آرى رسول خدا- ص- خواسته است كه با «موقف» قرار دادن درب خانه عقيل اين معنى را تفهيم كند كه اگر امروز اين خانه خشت و گلى متعلق به عقيل بن ابيطالب است و در آينده به يكى از بيوتى كه «اذِنَ اللَّه انْ تُرْفَعَ وَ يُذَكَرْ فيها اسْمُهُ» مبدل خواهد گرديد و اگر اين در و ديوار امروز جنبه شخصى دارد، فردا محل تسبيح و تحليل مردانى خواهد شد كه «لا تُلْهيهِمْ تِجارِةٌ وَ لابَيْعٌ عَنْ ذِكْرِاللَّه» و اگر امروز اين خانه مطمح انظار و مورد توجه عامه نيست بمرور زمان، مهبط ملائكه و محل نزول فرشتگان و مورد رحمت و بركت خداوند متعال خواهد گرديد. مگر نه اين است كه روزى مسجد پيامبر و محل تربت پاك او نيز در چنين شرايطى بود.

چگونه ممكن است پيامبر اكرم- ص- از حادثه اى كه پس از صد و پنجاه سال در يكى از ميادين مدينه واقع مى شود سخن بگويد و اهميت آن را گوشزد كند و توجه صحابه و مسلمانان را به شخصيت نفس زكيه جلب و احجار زيت را كه غرق خون خواهد گرديد پيشاپيش در اذهان تجسيم و ترسيم نمايد، اما از مدفن چهار تن از ائمه اهل بيت كه علت مبقيه اسلام و حفظه اسرار خداوند و رحمت موصوله و آيت مخزونه او هستند، سخن نگويد! چگونه ممكن است پيامبر خدا با پياده شدن از مركب خويش و نماز خواندن در بيابان فخ و اعلان شهادت يكى از فرزندانش كه پس از صد و شصت سال اتفاق مى افتد نام اين بيابان و خاطره اين حادثه را زنده و جاويدان سازد اما خاطره و ياد جايگاهى را كه ابواب ايمان و امناء رحمان و ائمه معصومين در آن آرميده اند، بفراموشى سپارد؟!

به عقيده نگارنده با توجه به نمونه ها و شواهد ياد شده، رسول خدا- ص- كه از طريق گفتارش ائمه هدى رامعرفى مى نمود و مى فرمود: «مِنْ وُلْدى احَدَ عَشَرَ نَقيبَاً نُجَباءُ مُحَدّثونَ» (9) و «يَكُونُ اثنى عَشَرَ اميراً كُلّهُمْ مِنْ قُرَيْش» (10) با موقف قرار دادن كنار خانه عقيل مى خواست اين خانه را عملًا به مسلمانان معرفى و توجه آنان را به عظمت و اهميت اين مكان شريف جلب نمايد و به امت اسلامى اعلان كند كه اين جايگاه در آينده يكى از كانون هاى مهم توحيد و معرفت خواهد گرديد و تا قيامت بصورت يكى از بزرگترين قلّه هاى نور و برهان و حكمت و عرفان خواهد درخشيد.

با اين توجيه، علت استحباب و استجابت دعا در كنار خانه عقيل روشن مى شود كه اين استحباب و استجابت نه در اثر وجود قبر عقيل و عبداللَّه جعفر در گوشه اين خانه است و حتى نه تنها در اثر توقف رسول خدا- ص- در اين جايگاه بوده است، بلكه بايد در اين محل حقيقت ديگرى را جستجو كرد و پى كشف واقعيت مهمترى گرديد كه شخص رسول خدا ص- هم براى اعلان آن حقيقت، اين جايگاه را محل دعا و مناجات خويش قرار داده است.

و اگر ابن زباله و سمهودى و هم فكرانشان بجاى ظاهر اين خانه، به باطن آن راه مى يافتند و بجاى «بيت» با «اهل بيت» آشنا مى شدند، به اين واقعيت مى رسيدند كه به يمن وجود قبر پاك و مطهر چهار تن از اهل بيت در اين خانه است كه خداوند متعال همانگونه كه آنان را تطهير نموده دعا در كنار قبورشان را نيز مستجاب فرموده است.

و در مى يافتند كه نه تنها دعاى آنانكه ولايت اين خاندان را پذيرفته و در داخل خانه و حرم امنشان جايگزين شده اند مورد قبول است، بلكه حتى كسانى كه به اين مرحله نرسيده اند اما توانسته اند بطور ناخود آگاه به حريم حرمشان و به بيرون خانه امنشان قدم بگذارند باز هم به بركت قبور پاكشان از فضل و رحمت خدا مأيوس نيستند و وعده: «ادعونى استجب لكم» شامل حال آنان نيز خواهد گرديد.

آيا رسول خدا از آينده خانه عقيل سخن گفته است؟!:

به عقيده نگارنده و بر اساس مطالب گذشته، اگر آن روز از محضر پيامبر اسلام- ص- علت توجه خاص آن حضرت را به اين محل سؤال مى نمودند، پاسخ آن حضرت در اين مورد نيز صريح و روشن بود كه اين مكان در آينده مدفن چهار تن از فرزندان معصوم و اهل بيت من و آرامگاه چهار ستاره از دوازده ستاره درخشان آسمان ولايت و امامت كه بدست دشمنان آيين من شهيد مى شوند خواهد گرديد، همانگونه كه در مورد حادثه فخ فرمود: «نَزَلَ عَلَىّ جَبْرَئيلُ فَقالَ يا مُحَمّد انّ رَجُلًا مِنْ ولدِكَ يُقْتَلُ فى هذا الْمَكانَ ...»

و بلكه شواهد تاريخى، نشانگرِ تصريح رسول خدا- ص- در اين زمينه و قرائن موجود مؤيد گفتارى از آن حضرت در كشف و بيان اين حقيقت است؛ زيرا در تاريخ زندگى و شرح حال عده اى از افراد سر شناس و كسانى كه براى خود شخصيت اجتماعى قائل بودند مى بينيم در آخرين روزهاى زندگى خويش و آنگاه كه خود را درآستانه مرگ حتمى مى ديدند، سعى و تلاش مى كردند كه قبر آنان بجاى «روحاء بقيع» و كنار قبر عثمان بن مظعون و ابراهيم فرزند رسول خدا- ص- در داخل خانه عقيل و در محوطه اين آرامگاه خصوصى قرار بگيرد و اگر به چنين موفقيتى نائل شدند حداقل در كنار اين خانه و در نزديكترين نقطه آن دفن شوند تا از اين راه افتخارى كسب كنند و به امتيازى نائل گردند و عملكرد چنين افراد مؤيد اين حقيقت است كه در مورد آينده، خانه عقيل از رسول خدا- ص- مطلبى به گوش آنان رسيده و آن حقيقت گفتنى كه امروز در دسترس ما نيست براى آنان بازگو شده بود و آن راز نهفته در آن خانه براى آنان كشف گرديده بود ولى شرايط روز و سياست موجود ايجاب مى كرد كه اين راز از ديگران نهان گردد و اين حقيقت در تاريخ مستور و در پشت پرده بماند.

و نمونه اين رازدارى رادر بعد ديگر همين موضوع مشاهده كرديم كه چگونه با وجود قبور پيشوايان معصوم و فرزندان حضرت رسول- ص- در داخل خانه عقيل و با وجود قبر حضرت زهرا- س- طبق نظر عده اى از مورخان اهل سنت در اين بيت، ابن زباله اين حقيقت را ناديده گرفته و انگيزه استجابت دعا در حريم اين مكان مقدس را وجود خيالى قبر عبداللَّه جعفر يا قبر عقيل را معرفى كرده است و يا سمهودى در اين مورد زيركانه اصل موضوع را فراموش و در فرع آن قلم فرسائى نموده است.

بهر حال شواهد و قرائن موجود نشانگر يك چنين واقعيت و بيانگر گفتارى صريح از پيامبر اكرم- ص- در مورد آينده خانه عقيل و معرفى آن بعنوان مأوى و ملجاء معنوى مسلمانان و پايگاه عبادت و پرستش خداى جهان آفرين است كه به نقل دو شاهد و نمونه تاريخى اكتفا مى كنيم:

1- وصيت سعدبن ابى وقاص

موخان و شرح حال نويسان درباره محل دفن سعدبن ابى وقاص (11) مطلبى را نقل نموده اند كه اجمال آن اين است او در اواخر عمرش يكى از دوستانش را به زاويه شرقى خانه عقيل در كنار بقيع برده و از وى خواسته است خاكهاى سطحى زمين را كنار بزند سپس چند عدد ميخ كه به همراه داشته بعنوان علامت و نشانه به آنجا كوبيده و وصيت نموده است بدن او را در آن محل بخاك بسپارند و پس از مدتى كه در قصر خود در وادى عقيق و بيرون شهر از دنيا رفته بدنش را به مدينه منتقل و طبق وصيت او در همان محل كه علامت گذارى و ميخكوبى شده بود دفن نموده اند (فَوَجدوا الاوْتادَ فَحَفَروُا لَهُ هُناكَ وَ دَفَنوُهُ) (12)

2- ابوسفيان در فضاى بيرون خانه عقيل:

شرح حال نويسان همچنين درباره ابوسفيان (13) نقل نموده اند كه روزى عقيل بن ابيطالب ابوسفيان را كه سخت مريض بود ديد كه در ميان مقابر (خصوصى) قدم مى زند، علت اين امر را از وى سؤال نمود، ابوسفيان پاسخ داد در پى محل مناسبى هستم كه مرا در آنجا بخاك بسپارند، عقيل او را بسوى خانه خود هدايت و در فضاى بيرونى اين منزل محلى را مشخص نمود كه در آن محل براى ابوسفيان قبرى آماده گرديد و پس از چند روز كه از دنيا رفت در همان قبر بخاك سپرده شد. (وَ امَرَ بِقَبْرُ فَحُفِرَ فى قاعَتِها (14) وَدُفِنَ فيها) (15)

خانه عقيل به مسجد (حرم) تبديل مى شود.

اين بود مرحله اول از تاريخ حرم ائمه بقيع و آنچه نسبت به ساختمان اين مكان مقدس هم زمان و قبل از دفن پيكر پاكشان از كتب و منابع مدينه شناسى استفاده نموديم، اينك در مرحله دوم از تاريخ اين حرم مطهر قرار گرفته ايم و اين مرحله تبديل خانه عقيل به حرم و تغيير شكل اين منزل مسكونى به ساختمان و فضاى مناسب با شرائط اجتماعى مذهبى سالهاى بعد و يا قرنهاى بعد است كه هر يك از مساجد و حرمهاى مهم مانند مسجد و روضه حضرت رسول- ص- با مرور و اقتضاى زمان از اين تحول و تكامل برخوردار بوده اند.

ص: 44

ص: 45

بهوش ايدل كه ميقات است اينجا محل نفى و اثبات است اينجا

از اينجا ساز وحدت مى شود ساز از اينجا مى شود پرواز آغاز

از اينجا بايد آهنگ سفر كرد يقين خويشتن را بارور كرد

محل نيت پاك است اينجا مكان رشد ادراك است اينجا

اگر دارى سر پيوند با دوست برآر از دل خروش دوست يا دوست

در اين ره گرچه بى شيب و فراز است مكن وحشت توكل چاره ساز است

توكل بر خداى خويشتن كن زجان اثبات حق و نفى من كن

برآ از چاه شب چون مهر خاور زممكن رو بسوى واجب آور

چو غنچه جامه جان را قبا كن صدف را از گهر ديگر جدا كن

چو عريان از وجود خويش گشتى تهى از نخوت و تشويش گشتى

به آب توبه جان را پاك گردان شكوفا غنچه ادارك گردان

صفا دادى چو بيرون و درون را بخوان انااليه راجعون را

حديث مرگ قبل از مرگ اين است طريق وصل حق جويان چنين است

بگو يارت مرا ثابت قدم دار به پاكى در دو عالم محترم دار

رهايم كن الهى از دو روئى بده بر فطرتم آئينه خوئى

صفاى صبح صادق بر دلم ده به قرب خويش در دل منزلم ده

صفا چون يافتى شكر خدا كن بدور از خويشتن شك و ريا كن

مبادا شعله شك بر فروزد گل پاك يقينت را بسوزد

ز وسواس و ريا كارى بپرهيز مكن اين شعله را در خويشتن تيز

نگيرد تا غرورت دامن هوش بحق رو كن بكن خود را فراموش

بريز از ديده اشك و هاى و هو كن درون را چون برونت شستشو كن

چو بيرون و درونت پاك گرديد دلت روشن تر از افلاك گرديد

بپوش احرام و ترك ما و من كن بدست خود منيت را كفن كن

كفن كن خويش را بى خويش آنگاه بر آراز پرده پر شور دل، آه

بگو يارب دگر كارم تمام است بمن جز شوق وصل حق حرام است

قدم در دامن محراب بگذار به سجده سر چنان مهتاب بگذار

پس آنگه لب زجام شوق تركن خروشان نغمه لبيك سر كن

بگو لبيك يا معبود لبيك مرا تنها توئى مقصود، لبيك

ارمغان آورده ام بر خاك راه مصطفى

ص: 46

ص: 47

تا رحمت حق شامل حالم گردد تو به ز گناهِ خود، نهانى كردم

زمزم

خداوندا بحقّ خاتمِ عشق به نور عشق و قطبِ اعظم عشق

روانم را چو هاجر شاد گردان بجوشان در وجودم زمزم عشق

طواف

در حال طواف، يا على مى گوييم راز دل خويش با على مى گوييم

اى كور دلانِ برده، سوگند به عشق ما زنده دليم، تا على مى گوييم

ص: 48

وى در ادامه گفت:

روز 11 ذى الحجه در منى ملاقاتى بين وزير حج عربستان با رئيس سازمان حج صورت گرفت و وزير حج عربستان در همان جا اعلام كرد كه امسال بعثه مقام معظم رهبرى نمى تواند مجدداً از مكه به مدينه بازگردد. همان شب بعد از اقامه نماز جماعت مغرب مراسم برائت از مشركين در منى برگزار شد و هنگامى كه پيام مقام معظم رهبرى ترجمه مى شد مأموران امنيتى عربستان سعودى متوجه شدند و با اين همه تلاش آنها براى ايجاد اختلال در برپايى اين مراسم به جايى نرسيد.

حجت الاسلام والمسلمين رى شهرى در ادامه اين مصاحبه در پاسخ به سئوال خبرنگار هفته نامه رى در مورد نقش وزارت امور خارجه در مراسم حج امسال با توجه به سفر وزير امور خارجه به عربستان و اين كه آيا مسأله برائت در ملاقات وى با مقامات عربستان مورد مذاكره قرار گرفته است يا نه، گفت:

وزارت امور خارجه چه قبل و چه در جريان حج امسال ارتباط و همكارى صميمانه اى با بعثه مقام معظم رهبرى داشته است و ما از وزير محترم امور خارجه و همكاران ايشان و سفير محترم جمهورى اسلامى ايران در جده تشكر مى كنيم و كتباً نيز تقدير كرده ايم.

در زمينه سفر آقاى دكتر ولايتى به عربستان، بايد اشاره كنم كه هيچ اشاره اى در مذاكرات ايشان با مسئولان سعودى در مورد برائت نشد و دليل اين امر نيز اين بود كه اصولًا سفر ايشان براى موضوع ديگرى بود و ضمناً ما نيازى به طرح موضوع نمى ديديم، چون از نظر ما هيچ مسأله جديدى اتفاق نيفتاده بود.

وما برنامه جديدى نداشتيم كه نياز به طرح با سعوديها داشته باشد. البته پس از اينكه سعوديها از برگزارى مراسم برائت جلوگيرى كردند وزارت امور خارجه بطور جدى برخورد كرد و بيانيه اى رسمى منتشر نمود و سفير عربستان در تهران احضار شد. در مجموع ما از برخورد وزارت امور خارجه با مسائل حج راضى هستيم.

وى در پاسخ به ديگر سئوال «هفته نامه رى» در مورد اين كه مقامات عربستان در توجيه اقدامات خود براى جلوگيرى از برپايى مراسم برائت از مشركين اظهار مى دارند كه مراسم برائت از مشركين مورد تأييد ساير حجاج نيست، گفت:

اولًا- حضور فعال بعثه هاى علماى بزرگ شيعه در مراسم، نشان دهنده خلاف واقع بودن اين گونه تبليغات است.

ثانياً- حضور فعال بسيارى از زائران غير ايرانى در مراسم، على رغم اين همه ممانعت و تبليغات سوء، حكايت از باطل بودن اينگونه تبليغات دارد.

من به مسئولان سعودى پيشنهاد مى كنم تنها براى يك سال اجازه بدهند مراسم برائت از مشركين بدون ايجاد مانع براى شركت ساير مسلمانان، برگزار شود تا در عمل ببينيم كه آيا اين مراسم دينى مورد قبول ديگران است يا خير.

وى در پاسخ به اين سئوال كه آيا هيچيك از مسئولان بعثه توسط دولت عربستان دستگير شدند؟ گفت:

متأسفانه شايعات گوناگونى در اين زمينه مطرح شد. اما در عين حال كه بعثه مقام معظم رهبرى پس از مراسم برائت در محاصره كامل بود كسى از مسئولان بعثه دستگير نشد.

ما در عين حال كه نسبت به برخوردهاى مسئولان سعودى اعتراض داريم بايد به اين نكته نيز اشاره كنيم كه آنها به هيچ وجه برخورد توهين آميزى با مسئولان بعثه نداشتند.

حجت الاسلام والمسلمين رى شهرى در مورد پيش بينى خود براى حج سال آينده گفت:

البته هيچ چيز را بطور دقيق نمى توان پيش بينى كرد اما تا آنجا كه به جمهورى اسلامى ايران مربوط مى شود هيچگونه مشكلى براى انجام حج ما و برگزارى برائت وجود ندارد و انشاءاللَّه برخى مسئولان سعودى نيز به اشتباهات خود پى برده باشند و مصالح اساسى تر را فداى مسائل جزئى نكنند.

نماينده محترم مقام معظم رهبرى و سرپرست حجاج ايرانى در پاسخ به اين سئوال «هفته نامه رى» كه در جريان برگزارى مراسم حج امسال بعضاً گزارشاتى مبنى بر وجود ناامنى براى زائران دريافت شد. آيا اين گونه موارد صحت داشت؟ تصريح كرد:

متأسفانه على رغم برخى ادعاها مبنى بر وجود امنيت كامل در حج، موارد نسبتاً زيادى از اقدامات ايذايى توسط اشخاص ناشناس، سرقت اموال زائران و برخوردهاى نامطلوب توسط برخى مأمورين عربستان هنگان تردد زائران در خيابانها و اماكن مقدسه، مشاهده مى شد. اين گونه موارد البته اختصاص به زائران ايرانى نداشت. مثلًا بازرسى بدنى حجاج از كشورهاى مختلف در خيابانها كه به شكل زننده اى صورت مى گرفت.

آنچه به بعثه جمهورى اسلامى ايران مربوط مى شد پى گيرى اين گونه موارد بود كه ما معمولًا از طريق نماينده وزارت امور خارجه مستقر در ستاد حج دنبال مى كرديم.

وى در ارتباط با برداشت خود از ديدگاه مقام معظم رهبرى در مورد نهادى كردن حج گفت:

ما از ابتدا همان گونه كه مورد نظر مقام معظم رهبرى بوده است مراسم حج را به صورت نهادى برگزار كرده ايم و در اين زمينه از تأكيدات معظم له استفاده مى كنيم و تمام تلاش خود را براى نهادى كردن كامل حج به كار مى بنديم.

وى با اشاره به برنامه هايى كه براى آموزش حجاج و توجيه سرپرستان كاروانها تدارك ديده شده بود، گفت:

فعاليتهاى معاونت آموزش بعثه مقام معظم رهبرى در ارتباط با ارشاد حجاج، برگزارى جلسات آموزش قبل از اعزام، سازماندهى و توجيه حجاج براى شركت در مراسم نماز جماعت اهل سنت بسيار مؤثر بوده است.

وى در پاسخ به آخرين سئوال «هفته نامه رى» در مورد استفاده حجاج ايرانى از كشتارگاه جديد گفت:

سال گذشته اين طرح به شكل آزمايشى در مقياس حدود 5 هزار رأس گوسفند قربانى به مرحله اجرا درآمد و هدف از آن اختصاص گوشت اين قربانيها براى مستمندان بوده و در سال جارى نيز اين طرح به صورت داوطلبانه اما با مديريت متمركز در سازمان حج انجام شد و حدود 20 هزار رأس گوسفند قربانى به روش مكانيزه و با رعايت كامل ضوابط شرعى توسط ذابحين آموزش ديده اى كه قبلًا انتخاب گرديده بودند، انجام شده و انشاءاللَّه از گوشت اين قربانيها در مصارف لازم و شايسته استفاده شود. در صورتى كه عربستان از نظر اجرايى مشكلى نداشته باشد ما براى افزايش سهيمه خود در كشتارگاههاى جديد اعلام آمادگى مى كنيم.

ص: 49

سفرنامه ابن رُشيَد

نامش محمدبن عمربن رُشَيد فهرى بستى اندلسى (657- 721 ق) است. او از مصر و شام و حجاز ديدار كرد و از طريق شام در 23 ذيقعده سال 684 به مدينه منوره رسيد و پس از اداى فريضه حج در 28 ذيحجه سال 684 از مدينه بازگشت و از «عقبه» در 25 محرم سال 685 گذشت و به ساحل رسيد.

با آنكه علماى پيشين به سفرنامه ابن رشيد كه آن را «مل ء العيبة، فيما جمع بطول الغيبه، فى الوجهتين الكريمتين الى مكه و طيبة» نام نهاده بود توجه و عنايت خاصى داشتند. ليكن همه آن- كه از مفصلترين و كاملترين سفرنامه هاست- به دست ما نرسيده است و اجزاء بجا مانده ظاهراً به خط خود مؤلف است. دوست ما استاد محمد حبيب بن خوجه مفتى كشور تونس، مشغول تحقيق و تصحيح اين سفرنامه است و در 14 ماه ربيع الاول سال 1402 ق به من خبر داد كه دو بخش از آن را چاپ كرده است.

سفرنامه عبدرى

محمدبن محمدبن على عبدرى حيحى- منسوب به حاحه (برخلاف قاعده نسبت) قبيله اى از بربر در مغرب دور از عالمان قرن هفتم بود.

او در سال 689 ق از طريق ساحل عازم مكه شد و بر مصر گذر كرد و اين راه را منزل به منزل توصيف نمود و از سفرنامه ابن جبير سود جست و مطالبى در سفرنامه اش ذكر كرد كه در سفرنامه ابن جبير نيامده است.

اين سفرنامه با تحقيق محمد الفاسى در سال 1388 ق (1968 م) در شهر رباط چاپ و منتشر شده است.

سفرنامه تجيبى

قاسم بن يوسف بن على بستى تجيبى (670- 730 ق)، در سال 696 از طريق دريا به مكه مشرف شد. او از «عيذاب» حركت كرد و پس از 24 روز سفر دريايى در 8 رمضان آن سال به بندره ابحر» يكى ازبنادر «جده» رسيد.

اكنون نسخه كاملى از اين سفرنامه موجود نيست، بلكه تنها بخشى از آن بجا مانده است كه از توصيف شهر «قاهره» شروع و به اقامت در «منى» ختم مى گردد. اين بخش را دوست ما استاد عبدالحفيظ منصور تحقيق و در 557 صفحه در تونس چاپ و منتشر كرده است.

سفرنامه ابن بطوطه

نامش محمدبن عبدالله بن محمد لواتى طنجى (703- 779 ق)، معروف به ابن بطّوطه (با تشديد طاى ضمه دار) است و سفرنامه اش بسيار مفصل و گسترده است. او به سرزمينهاى اسلامى و كشورهاى مشرق در دوران خود سفر كرد و سفرش بيست و هفت سال طول كشيد و از سال 725 ق آغاز گشت.

محمدبن جزى كلبى در سال 756 در شهر «فاس» مشاهدات ابن بطوطه را از او شنيد و آن را مكتوب كرد و بر آن نام «تحفة النظار فى غرائب الامصار و عجائب الاسفار» نهاد.

در اين سفرنامه برخى كژيها و نادرستى ها وجود دارد. از جمله آنچه از شيخ الاسلام ابن تيميه نقل مى كند؛ او به گونه اى از ابن تيميه سخن مى راند كه گويى به حضورش رسيده و او را درك كرده است. حال آنكه چند روز قبل از رسيدن ابن بطوطه به دمشق، ابن تيميه زندانى شده و تا آمدن او از زندان خارج نشده بود.

اين سفرنامه به دليل شمول و گستردگى آن، از معروفترين سفرنامه ها به شمار مى رود و بسيار مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و به زبانهاى گوناگون ترجمه شده و بارها به طبع رسيده است.

سفرنامه بلوى

خالدبن عيسى بن احمد بلوى اندلسى، از اهالى قرن هشتم بود. او با كاروان كركى از طريق مصر و سپس شام سفر كرد و در نوزدهم ذيقعده سال 737 ق به مدينه رسيد و فريضه حج را بجا آورد. سپس در 24 محرم سال 738 ق از مدينه بازگشت و «عقبه» و «قدس» را پشت سرگذاشت و در 14 ماه صفر سال 738 به قاهره پاگذاشت.

سفرنامه اش، «تاج المَفْرِق فى تحلية المشرق» نام دارد و مؤلف «نفح الطيب» آن را سفرنامه اى بزرگ و داراى فايده ها و نكته هاى بسيارى مى داند.

نسخه هاى خطى آن را مطالعه و آن چه را كه به حج مربوط مى شد خلاصه كردم و متوجه برخى آشفتگى ها در ترتيب منازل راه حج گشتم كه به اين مطلب در مجله العرب، (سطر 11، ص 731) اشاره كرده ام. اندكى بعد دريافتم كه اين سفرنامه چاپ شده است.

سفرنامه صفدى

نامش خليل بن ايبك صفدى (متوفاى سال 764) است و سفرنامه اش «حقيقة المجاز الى الحجاز» نام دارد.

نسخه اى خطى از اين سفرنامه- كه به گفته ابن عبدالسلام در سفرنامه اش به خط خود مؤلف است- در زاويه «درعه» در مغرب موجود است. همچنين با خبر شده ام كه نسخه ديگرى از آن در كتابخانه شيخ الاسلام عارف وجود دارد. ابن عبدالسلام در سفرنامه اش و نويسنده سفرنامه «در الفوائد المنظمة» از مطالب اين سفرنامه استفاده و از آن نقل قول كرده اند.

سفرنامه قلصادى

ابوالحسن على قلصادى اندلسى (متوفاى سال 891 ق)، از راه دريا در ماه شعبان سال 851 ق به «جده» رسيد و پس از اداى فريضه حج از طريق دريا «رابغ» و «عقبه» را پشت سرگذاشت و در محرم سال 852 ق به مصر رسيد.

اين سفرنامه را دوستمان و استاد دانشگاه زيتونه در تونس، آقاى محمد ابوالاجفان تحقيق و آن را در 256 صفحه به سال 1399 ق (1978 م) در تونس چاپ و منتشر كرده است.

درر الفوائد المنظمة

اين كتاب- چون نامش- با گستردگى، اخبار حج و راه مكه معظمه را گزارش مى كند و به خامه محمدبن عبدالقادر جزيرى مصرى حنبلى (متوفاى سال 944 ق) تحرير شده است و شامل سفرهاى او از قاهره به مكه از طريق ساحلى است و از اين جهت داخل سفرنامه هاى حج مى شود.

اين سفرنامه براساس نسخه ناقصى چاپ شده است، در صورتى كه دو نسخه خطى كاملى از آن وجود دارد؛ يكى در «دارالكتب» در قاهره و ديگرى در كتابخانه «القرويين» در شهر فاس. در اين مورد بنگريد به مجله «العرب» سطر 12 صفحه 331.

سفرنامه بكرى

عالمان بسيارى از بكرى ها وجود داشته اند و برخى نيز سفرنامه هايى نوشته اند، از جمله سفرنامه اى به يكى از آنان منسوب است، كه داراى اسلوب ادبى زيبايى است و مؤلف بدون تكلّف منازل راه را با نثر و شعر توصيف مى كند. اين سفرنامه منازل حج را از «بركه»- نخستين منزل از طرف قاهره- تا مكه و صف مى كند و از طريق صحراى سينا، ساحل دريا، ينبع. «بدر» و رابغ مشاهدات خود را ثبت مى نمايد.

عياشى اين سفرنامه را چنين وصف مى كند: «در مصر به نوشتارى از شيخ محمدبكرى- گمان مى كنم محمدبن شيخ زين الدين نام داشته باشد- برخوردم كه در آن با نثرى رسا و عباراتى استوار و زيبا منازل راه مكه را در رفتن و بازگشتن وصف كرده است. و فاصله ميان اين منازل را با ساعت و دقيقه و نوع مسير از نظر دشوارى و آسانى برآورد و تحقيق كرده است و در هر منزل شعرى مناسب حال آن آورده است.

اين بكرى كه عياشى او را نويسنده سفرنامه پنداشته است، زين الدين محمدبن زين العابدين محمدبن محمدبكرى صديقى مصرى است و دو تأليف در باره دولت تركيه دارد كه خيرالدين الزركلى آنها را در «الاعلام» خود آورده و سال وفات او را (1028 ق) دانسته است.

تاكنون به سفرنامه اش دست نيافته ام، ليكن گزارش منازل را بطور كامل در سفرنامه هاى عياشى، ابن ناصر، ابن عبدالسلام و ابى مدين به دست آورده و آنها را در مجله «العرب» منتشر ساخته ام.

سفرنامه بكرى

ابن بكرى در قرن يازدهم مى زيست و سفرنامه اش را «الحقيقة و المجاز» نام نهاد كه نسخه خطى آن در «دارالكبت المصرية» موجود است. دكتر احمد سامح خالدى، خلاصه آن را در مجله «الرساله» كه در قاهره منتشر مى شد چاپ كرده است.

سفرنامه عيّاشى

ابوسالم عبدالله بن محمد عياشى- منسوب به قبيله آيه عيّاسى- فاسى (1037- 1090 ق) سفرنامه حج خود را نوشت و نامش را «ماءالموائد» نهاد. اين سفرنامه از كاملترين سفرنامه هاست و كاملترين سفرنامه اى است كه از آن اطلاع يافته ام. در اين سفرنامه آمده است: «قصدم از نوشتن اين سفرنامه- ان شاءاللّه- آن است تا ديوان علم و دانش باشد نه كتاب قصه و لطيفه و اگر اين دو نيز در كتابم يافت شوند، براى آن است تا خوانندگان بيشتر و بهتر در آن بنگرند، مخصوصاً اگر از متفنين و از كسانى باشند كه از هر چمن گلى مى چينند. اصحاب نظر و فهم در آن هرگونه سود و نفعى خواهند يافت كه در هيچ كتاب ديگرى ديده نمى شود.»

در حقيقت، اين سفرنامه- همان گونه كه مؤلف آن گفته است- به سبب داشتن مباحث متنوع علمى و گزارش كامل منازل راه مكه و مشاعر مقدس آن و توصيف دقيقى از اوضاع اجتماعى، فرهنگى، اقتصادى و ادارى حجاز، يك ديوان علم به شمار مى رود. علاوه بر آن به خاطر داشتن مباحث ادبى. قصه ها و قطعات شعر، كتاب سرگرم كننده اى نيز هست و شوق خواننده را براى مطالعه آن برمى انگيزد.

سفرنامه عياشى منبعى براى بسيارى از جهانگردان و رهاله هاى مغربى پس از او مانند ابن ناصر، ابن عبدالسلام و زبادى به شمار مى رود. لذا ابن ناصر در سفرنامه اش عياشى را «پيشوا و مقتداى رحالان زمان ما» معرفى مى كند و بسيارى از مطالب سفرنامه عياشى را در سفرنامه اش با تلخيصى مى آورد كه گاه منبع خود را نام مى برد و گاه فراموش مى كند آن را ذكر نمايد.

عياشى در سالهاى 1059، 1064 و 1072 به مكه رفت و فريضه حج را بجا آورد و در جوار حرمين (مكه و مدينه)، قدس و «الخليل» مجاور و مقيم گشت و آثارى نوشت كه از جمله همين سفرنامه با نام «ماءالموائد» مى باشد.

اين كتاب در سال 1316 ق با چاپ سنگى و خط مغربى در دوجلد (شامل 1890 صفحه) همراه با فهرستها، مقدمه ها و اصلاحات مطبعى، در شهر فاس به چاپ رسيد. سپس به صورت افست در سال 1397 ق (1977 م) تجديد چاپ شد و استاد محمد حجّى، استاد تاريخ در دانشكده ادبيات در شهر «رباط» براى آن فهرستهاى مفصل اعلام، اماكن و كتابها نوشت كه به صورت پيوست در پنجاه صفحه به جلد دوم افزوده شد.

سفرنامه قيسى

محمدبن احمد قيسى، معروف به ابن مليح، در قرن يازدهم مى زيست و سفرنامه اش را «انس السارى السارب، من اقطار المغارب، الى منتهى الآمال و المآرب سيد الاعاجم و الاعارب» نام نهاد.

اين سفرنامه با تحقيق شيخ محمد فاسى در شهر «رباط» در سال 1388 ق چاپ شده است.

سفرنامه هشتوكى

نامش احمدبن محمدبن داوودبن يعزى جرولى نسب (متوفاى 1096 ق) و معروف به هشتوكى است.

در كتابخانه عمومى سفرنامه خطيى وجود دارد كه دوستمان، محمدبن ابراهيم كتانى آن را نوشته هشتوكى سابق الذكر مى داند ليكن در جايى از اين سفرنامه ديدم كه تاريخ سال 1099 ق ذكر شده و مؤلف آن معاصر سلطان اسماعيل، پادشاه مغرب كه طى سالهاى 1082 تا 1139 ق حكمرانى مى كرد، است و براى پيروزى اين سلطان در كتابش دعا نموده و همچنين مؤلف با شيخ عبدالله بن سالم بصرى (متوفاى سال 1134) ديدار داشته است.

بهرحال مؤلف در قرن يازدهم زندگى مى كرده است و شيخ عياشى را شيخ خود معرفى مى كند. اسلوب و شيوه نگارش سفرنامه گوياى بضاعت مزجاة نويسنده و ناتوانى علمى اوست اگرچه از فايده هايى خالى نيست.

سفرنامه ناصرى

مؤلف اين سفرنامه احمدبن محمدبن ناصر درعى (1057- 1129) است.

اين سفرنامه از كاملترين و مفيدترين سفرنامه ها به شمار مى رود و مؤلف در نوشتن آن بر سفرنامه استاد و شيخش ابوسالم عياشى- كه او را پيشواى رحالان معرفى مى كند- تكيه كرده است. ابن ناصر چهار مرتبه به مكه سفر كرد و حج گزارد كه نخستين اين سفرها در سال 1121 ق بود.

اين سفرنامه با چاپ سنگى در دو جلد (شامل 442 صفحه) در شهر «فاس» به سال 1320 ق منتشر شده است.

سفرنامه نابلسى

عبدالغنى بن اسماعيل نابلسى دمشقى (1050- 1143 ق)، كتابهاى بسيارى در علوم مختلف روزگار خود نوشت كه از آنها آنچه به اين بحث مربوط مى شود. سفرنامه هاى سه گانه اوست. مهمترين و پرفايده ترين اين سه كتاب «الحقيقة و المجاز، فى رحلة الشام و مصر و الحجاز» است. اين كتاب در سه بخش است و بخش سوم آن در باره حجاز است در اين بخش مى خوانيم كه مؤلف براى رسيدن به مكه از مصر حركت مى كند و از راه زمينى خود را به مدينه و سپس مكه مى رساند و آن گاه به مدينه بازگشته از آن جا از راه خشكى به دمشق مى رود.

مؤلف اين سفرنامه را به شيوه يادداشتهاى روزانه نويسى، فراهم آورده است. طبق اين سفرنامه مؤلف در هفتم رجب سال 1104 ق از مصر خارج مى شود و در يك صد و هشتاد و سومين روز سفرش وارد حجاز مى شود و در سيصد و هشتاد و هشتمين روز وارد دمشق مى شود و مشاهدات خود را طى دويست و پنج روز ثبت مى كند.

اين سفرنامه- يا سفرنامه هاى از اين قبيل- از مفيدترين سفرنامه هاست. و بيشترين اطلاعات را در خود جمع كرده است، هرچند برخى از مطالب و آراء آن با روح عصر ما سازگار نيست.

تاكنون اين سفرنامه چاپ نشده است.

سفرنامه منالى زبادى

نامش عبدالمجيدبن على حسنى ادريسى فاسى (متوفاى سال 1163 ق) است و سفرنامه اش «بلوغ المرام بالرحلة الى البيت الحرام» نام دارد. او در سال 1148 راهى مكه شد و حج گزارد.

زبادى قصيده اى در بيان مناسك حج سرود و آن را «اتحاف المسكين الناسك لبيان المراحل و المناسك» نام نهاد و ضميمه سفرنامه اش نمود. او داراى اشعارى است از نوع شعر عالمان، از آن جمله قصيده اى است با مطلع زير:

«سلام بر نجد و ساكنان نجد، سلام دوستارى سرشار از شوق و شيدايى. (1)

كه در آن نسبت به منازل حجاز ابراز علاقه و شيفتگى مى كند.

اين سفرنامه همچنان به صورت خطى است و نسخه اى از آن در كتابخانه عمومى شهر «رباط» موجود است. در اين سفرنامه اوبسيار به سفرنامه عياشى تكيه كرده و در حقيقت، متمم دو سفرنامه عياشى سفرنامه ابن ناصر و همچنين سفرنامه درعى به شمار مى رود.

سفرنامه سويدى

نامش ابوالبركات، عبدالله بن حسين سويدى بغدادى، (1104- 1174 ق) است و سفرنامه اش «النفحة المسكية فى الرحلة المكية» نام دارد و يكى از نسخه هاى خطى آن در كتابخانه شيخ الاسلام مدينه، عارف حكمه، موجود است.

سفرنامه ابن عبدالسلام

محمدبن عبدالسلام بن عبدالله ناصرى درعى (متوفاى سال 1239) از خاندان نامدار و اهل علم و معرفت بود. او دوبار حج بجا آورد و نخستين بار در سال 1196 و دومين مرتبه در سال 1211 ق.

در باره- نخستين سفرش به مكه، سفرنامه بزرگش را كه از بزرگترين و مفصلترين سفرنامه هاست نوشت و در آن به بسيارى از سفرنامه هاى پيش از خود مانند سفرنامه عياشى، سفرنامه عبدرى، سفرنامه صفدى، سفرنامه تجيبى، سفرنامه بكرى و سفرنامه ناصرى رجوع كرد و از آنها بهره جست.

در باره دومين سفرش نيز، سفرنامه كوچكش را نوشت، ليكن سفرنامه بزرگ نخستينش، از بسيارى از سفرنامه ها سودمندتر و كاملتر است و همچنان به صورت خطى است و نسخه اى از آن در كتابخانه عمومى در شهر «رباط» نگهدارى مى شود كه در دوران مؤلف نوشته شده است و چه بسا پيش نويس تأليفش و به خط خود مؤلف باشد.

سفرنامه تا مراوى

محمدبن محمد مزوارى تا مراوى از مغرب دور در سال 1242 حج گزارد و سفرنامه اش را بطور كامل نويسنده كتاب «المعسول» نقل كرده است (ج 8، ص 197 به بعد). اين سفرنامه بسيار مختصر است، ليكن خواندن آن فايده هايى دارد هرچند در نقل نامهاى مكانها اشتباهاتى مرتكب شده است.

سفرنامه ادريس علوى

ادريس بن عبدالهادى علوى حسنى فاسى (متوفاى در مدينه به سال 1331 ق)، ازطريق دريا و از كانال سوئز حركت كرد و به «ينبع» رسيد و در سال 1288 فريضه حج را بجا آورد و سفرنامه خود را نوشت. اين سفرنامه بسيار مختصر است و نسخه خطى آن در كتابخانه عمومى شهر «رباط» نگهدارى مى شود.

سفرنامه ابن كسيران

محمدبن الطيب بن كيران فاسى (متوفاى سال 1314 ق) در سال 1293 ق به مكه مشرف شد و فريضه حج بجا آورد. آن گاه مشاهدات خود را در سفرنامه اش گزارش نمود و آن را «الرحلة الفاسية الممزوجة بالمناسك المالكيه» نام نهاد. او از طريق دريا و با كشتى اين مسير را طى كرد. اين سفرنامه در شهر فاس چاپ شده است، و از نسخه خطى آن در كتابخانه شهر «رباط» با خبر شده ام. اين سفرنامه بويژه در توصيف راه ميان مكه و مدينه قابل استفاده و مفيد است.

سفرنامه حميدى

مؤلف آن اسماعيل حميدى مالكى (واحتمالًا از اهالى مصر) است كه در قرن سيزدهم مى زيست و در سال 1297 ق از كانال سوئز عازم «جده» شد و به مكه رفت و فريضه حج را بجا آورد.

نسخه خطى اين سفرنامه كه از آن با خبر شده ام در كتابخانه شهر «رباط» است و با مناسك حج آميخته است و با وجود اختصار آن داراى فايده هايى است.

سفرنامه تونسى

محمدبن عثمان سنوسى تونسى (1266- 1318). از علماى نامدار تونس است كه در سال 1299 عازم مكه شد و حج نمود.

سفرنامه تونسى شامل مباحث بسيار و متنوعى است و مؤلف به نوشتن تاريخ علما و سرگذشتشان توجه خاص دارد همچنانكه مشاهدات خود را در مكه و مدينه مى نگارد و در بازگشت با حجاج شام مسير مكه تا شام را نيز بخوبى گزارش مى كند.

در تونس به كار انتشار اين سفرنامه پرداخته اند و نخستين بخش آن كه ويژه زندگينامه هاست، منتشر شده است.

در قرن چهاردهم نيز بسيارى از آن خطه عازم مكه شدند و مشاهدات خود را نوشتند و سفرنامه هاى خود را تدوين كردند. برخى از اين سفرنامه ها عبارتند از:

1- «دليل الحج، للوارد الى مكّة و المدينة من كل فجّ» نوشته محمدصادق. اين كتاب شامل سه سفر مؤلف است:

مرتبه اوّل: از «وجه» به مدينه منوره و از آن جا به «ينبع» در سال 1277.

مرتبه دوّم: براى فريضه حج در سال 1287 ق به عنوان مسئول امورمالى، گزارش اين سفر را در كتابى نوشت و آن را «مشعل المحمل» نام نهاد.

و در مرتبه سوم: براى بجاآوردن حج در سال 1302 كه گزارش آن را در كتابى بنام «كوكب الحج» نوشت. مؤلف گزارش هرسه سفر را در اين كتاب جمع كرد و در سال 1313 (1896 م) در 152 صفحه همراه با تصاوير آن را چاپ كرد.

2- «مشعل المحمل» نوشته محمدصادق كه مؤلف در سال 1297 ق در آن مسير حاجيان مصرى را از طريق خشكى در رفت و برگشت گزارش و توصيف مى كند. اين سفرنامه در سال 1298 در 60 صفحه چاپ شد و اينك بخشى از كتاب دليل الحج آنف الذكر است.

3- «التحفة اليمينة فى الاخبار الحجازية» نوشته محمد يمنى بن على بن عرعار محار عنابى جزايرى. اين كتاب در قاهره به سال 1311 در 39 صفحه چاپ شده است.

4- «الرحلة الوهبية» الى الاقطار الحجازية»، نوشته احمدعلى شاذلى مؤلف «جريده الاسلام» اين سفرنامه گزارش مختصرى است از سفر مؤلف براى اداى فريضه حج به سال 1321 ق. در 86 صفحه در قطع جيبى و با تمام اختصارش گزارش و توصيف مجمل و سربسته اى است از هرج و مرج و ناامنى حاكم بر حجاز در آن دوران.

5- «مرشد الحجاج الى الاماكن المقدسة» نوشته محمدحسن غالى. اين كتاب در رحمانيه قاهره در سال 1923 م چاپ شده و شامل 200 صفحه است.

6- «مراة الحرمين» نوشته تيمسار سرتيپ ابراهيم رفعت پاشا (1273- 1353) امير الحاج مصر در سالهاى 1320، 1321 و 1325. اين كتاب از مفيدترين و مفصل ترين سفرنامه هاست كه در دو جلد (935 صفحه) همراه با تصويرها و نقشه هاى دقيق توسط چاپخانه «دارالكتب المصرية» در سال 1344 ق بشكل بسيار خوبى چاپ و نشر شده است.

ص: 50

7- «المرحلة الحجازية» نوشته محمدلبيب بتنونى. مؤلف در اين كتاب سفر حج خديو عباسى حلمى در سال 1327 ق (1909 م) را گزارش مى كند.

اين كتاب از مفصل ترين سفرنامه هايى است كه به بحث از مسائل عمومى حجاز پرداخته است هرچند در اين زمينه خطاهايى نيز در آن يافت مى شود. اين سفرنامه در سال 1329 به صورت خوبى و همراه با تصوير چاپ شده است و به غير از تصويرها و نقشه ها 334 صفحه دارد.

8- «سياحتى الى الحجاز» منسوب به غريب بن عجيب هاشمى است و در قاهره به سال 1915 م در 457 صفحه همراه با عكس چاپ شده است.

9- «تذكار الحجاز» سفرنامه مختصرى است از عبدالعزيز صبرى از مصر در آخر دوران شريف حسين حاكم مكه. اين سفرنامه با اختصارى كه دارد، مفيد است و در سال 1342 ق در چاپخانه سلفيه در 228 صفحه چاپ شده و شامل عكسهايى است:

10- «فى قلب نجد و الحجاز» نوشته محمد شفيق مصطفى، روزنامه نگارى مصرى كه از قاهره از طريق فلسطين در سال 1346 ق (1927 م) راهى مكه شد و پس از گذر از «قريات الملح» «جوف» «قصيم» و «رياض» به مكه رسيد و گزارش مشاهدات خود را در روزنامه «السياسة» منتشر ساخت. آن گاه «دارالمناره» اين مقالات را در كتابچه اى شامل 67 صفحه به چاپ رساند. در اين سفرنامه على رغم اختصارش، اطلاعات جالبى وجود دارد.

11- «مرشد الحاج» نوشته عبدالوهاب مظهر در سال 1347 ق. اين سفرنامه در 103 صفحه چاپ شده است.

12- «الارتسامات اللطاف فى خواطر الحاج الى اقدس مطاف».

نوشته امير شكيب ارسلان (1286- 1366 ق). كه مؤلف در آن گزارش سفر حج خود را در سال 1348 ق طى 304 صفحه مى نويسد و مكه و طائف را وصف مى كند و در باره آبادانى شبه جزيره و مسائل گوناگون زندگى آن خطه به تفصيل بحث مى كند. تا آن جا كه اين سفرنامه از مفيدترين و كاملترين سفرنامه ها به شمار مى رود.

13- «رحلة الحجاز» نوشته ابراهيم عبدالقادر المازنى (1308- 1368 ق) درسال 1349 (1930 م) در وصف مراسم جشن به تخت نشستن ملك عبدالعزيز آل سعود. اين كتاب در سال 1930 در 166 صفحه همراه با تصوير چاپ شده است.

14- «مشاهداتى فى بلاد الحجاز» نوشته عبدالوهاب خضير. كتابچه اى در 43 صفحه كه مراسم به تخت نشستن ملك عبد العزيز در سال 1349 (1930 م) را گزارش مى كند. اين كتابچه با مقدمه احمد زكى پاشا و همراه با تصاوير چاپ شده است.

15- «فى المملكة الروحيه للعالم الاسلامى (رحلة الى الحجاز سنة 1930- 1931 م)» نوشته مصطفى محمد. اين كتاب در 230 صفحه همراه با تصاوير در چاپخانه «المدينة المنورة» چاپ شده است.

مشخصات منبع ترجمه چنين است:

اشهر رحلات الحج: 1 ملخص رحلتى ابن عبدالسلام الدَرعى المغربى، حمد الجاسر، الرياض، منشورات الرفاعى، 1402 ق. ص 11 و 31.