نام کتاب: کتب طبی انتزاعی( عربی)
نویسنده: جمعی از نویسندگان
موضوع: مبانی طب- مفردات دارویی- بیماریها- داروسازی و صنعت- غذا شناسی- معدن شناسی- اصطلاحات
زبان: عربی
تعداد جلد: 19
نوبت چاپ: اول
ملاحظات: این عنوان کتاب تشکیل شده از مجموع بحث های گوناگون طبی که از لابلای کتابهای دیگر توسط آقایان مجیدی نظامی و رحیمی ثابت استخراج و آماده شده و در این مجموعه قرار گرفته است 0
و هی کالحدائق فی سفح (جبل قاسیون) فان الفاصل بینه و بین (جبل الربوه) عقبه قریه (دمّر) التی بحد (قبه سیار) یقال ان سیارا هذا
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 103
و بشارا کانا یتعبدان علی رأس هذین الجبلین اللذین للربوه و کأنهما کانا من أصحاب الخطوه فاذا أراد احدهما الاجتماع بالآخر یضع قدمه علی جانب الجبل و الآخر عند صاحبه فکانهما کانا یمشیان فی الهواء فبنوا لهما هاتین القبتین علی هذین الجبلین
رجع* و کان حکماء الیونان ازدرعوا هذه الریاحین و الازهار فی سفح (جبل قاسیون) لحکمه و هو أنه یقیها البرد کونها فی داره، و ان النسیم اذا مرّ بها یحمل منها [من طیب الریح ما استطاع و یسری به الی من تحتها من أهل المدینه و السکان. و لهذا قال (ابقراط) ینبغی للمعتنی بصالح بدنه ان لا یدع حظه من الاستمتاع بروائح الازهار و الریاحین فانها تقوی الروح و تنعش الحراره الغریزیه التی بها قوام الحیاه، و العلیل احوج الیها من الصحیح لانه قد عجز عن الاخذ من المطاعم و المشارب فهی تنوب عن فعلها فی التقویه. انتهی
و فی الحدیث قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم «من عرض
بریحان
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 104
فلا یردّه، خفیف الحمل طیب الروح» یعنی علیه السلام بالریحان کل ذی رائحه ذکیه من الازهار
و قال ابن سینا: ینبغی [للمرء] ان لا یستعمل من المشمومات الا ما کان موافقا لمزاجه و طبعه فان کان مزاجه حارا یستعمل البارد و ان کان باردا یستعمل الحار و یجعلها اصنافا مختلفه من حار و بارد فیعتدل لکل مزاج
و ینبغی ان لا یتناول المشموم الا غبا و عند توقان نفسه الیه فانه أشهی و الذّ موقعا و کذلک جمیع المحسوسات اذا احجم نفسه عنها ثم تناولها مشتهیا لها فانه یجد لذتها علی الکمال. الا تری العطارین تمل خیاشیمهم من الروایح الطیبه و تکل فلا تجد لها رائحه و کذلک مدمنو الروائح القذره المنتنه فان خیاشیمهم تألف ذلک النتن حتی لا یکاد أحدهم یتأذی به. و ینبغی ان لا یدنی شیئا من المشمومات الی انفه فانه أشهی و ابقی لزهره الریاحین. انتهی
أنواع بدمشق خلا الاسود، و هو بارد یابس قابض یقوی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 105
القلب و الاسنان
جیده «الجوری» یصلح للدماغ الحار و الکبد، یسکن الصداع و یضر أکله الباه و شرابه یبرد الدماغ؛ دفع مضرته خلطه بالکافور. و اذا ربی بالعسل او بالسکر جلا ما فی المعده من البلغم؛ و اذهب العفونات. و هذا یکون من الورد النصیبی؛ و ماؤه بارد لطیف، و الاکثار منه یبیض الشعر
و نقلت من (الفردوس) للامام الحافظ أبی شجاع شیرویه بسنده عن انس بن مالک رضی اللّه عنه قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم «ان اللّه عز
و جل خلق الورد من بهائه، و جعل له ریح انبیائه؛ فمن أراد أن ینظر الی بهاء اللّه، و یشم رائحه أنبیائه فلینظر الی الورد الاحمر و یشمه»
و کتب الشیخ جمال الدین محمد بن نباته ورقه:
«سطرها المملوک و منظر الروض قد شاق، و دمع الغیث قد رقا و وجه الارض قد راق، و الغصون المتعطفه قد ارسلت أهواء القلوب بالاوراق، و حمائمها المترنمه قد جذبت
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 106
القلوب بالاطواق. و الورد قد احمر خده الوسیم، و فکت ازراره من أجیاد القضب انامل النسیم، و خرجت اکفه من اکمامه تأخذ البیعه علی الازهار بالتقدیم. انتهی
و من محاسن الخوارزمی قوله:
أ ما تری شجرات الورد مظهرهلنا بدائع قد رکبن فی قضب
کانهن یواقیت أضیف بهازبرجد وسطها شذر من ذهب
و من لطائف محمد بن عبد اللّه بن طاهر قوله فیه
اما تری الورد یدعو للورود علی عذراء صافیه فی لونها صهب
تری صداهن یاقوت مرکبهعلی الزمرد فی أوساطها ذهب
و من بدیع ابن المعتز باللّه قوله فیه:
و ورده فی بنان معطارحیّی بها فی خفی اسرار
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 107
کأنها و جنه الحبیب و قدنقطها عاشق بدینار
و أوضحه ابن خطیب داریّا بقوله:
انظر الی الورد ما أحلی شمائله سبحان خالقه من یابس الحطب
کأنه و جنه المحبوب نقطهاکف المحب بدینار من الذهب
صاغه اللغوی الاندلسی فی انضمامه بعد الفتح فقال:
ورد تفتح ثم انضم منطقه کما تجمعت الافواه للقبل
و ما ألطف قول القائل:
أهدی إلیّ معذبی وردا و لم یک وقته
فسألته عنه فقال من الخدود قطفته
قبّلته فکأننی فی خده قبلته
أبو الولید الشاطبی:
فوق خد
الورد دمع من عیون السحب یذرف
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 108
برداء الشمس أضحی بعد ما سال یجفف
و من التشابیه البدیعه ما کتب الیّ بعض اللطفاء:
و دونک یا سیدی وردهیذکرک المسک انفاسها
کعذراء ابصرها مبصرفغطت باکمامها رأسها
و أنشدنی فیه ذو الوزارتین صاحب الصناعتین أحمد الخلوف:
حکت شجرات الورد فی الروض اذ غدایقلبها فی خدها مبسم القطر
سقاه محل ابرزت فی أکفهاکئوس نضار فد ترصعن بالدر
و من مقاصد أمیر المؤمنین عبد اللّه بن المعتز باللّه قوله:
و تری الغصون تمیل فی أوراقهامثل الوصائف فی صنوف حریر
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 109
و الورد فی خفر القموع کأنه حمر الخدود بخضره التعذیر
و احسن القائل فیه:
الورد احسن منظراتتمتع الالحاظ منه
فاذا انقضت أیامه ورد الخدود ینوب عنه
و قال ابن العفیف رحمه اللّه:
قامت حروب الزهر مابین الریاض السندسیه
و أتت باجمعها لتغزو روضه الورد الجنیه
لکنها انکسرت لأنّ الورد شوکته قویه
و نقلت من خط زین الدین عبد الرحمن الخراط فی الورد علی الماء:
عجبت و قد رأت عینای وردایسیر بحدول عذب الشروع
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 110
فلم یر ناظری ابدا خدوداجرت من قبلهن مع الدموع
و ما ألطف قول برهان الدین القیراطی:
ان للروح فی دمشق لمأوی ذا قرار و ذا معین و ربوه
و بروضاتها بساتین وردلی بأزرارها صبابه عروه 1]
و أبدع الشریف الرضی بقوله:
کم ورده تحکی بسبق الوردطلیعه تسرعت من جند
قد ضمها فی الغصن قرص البردضم فم لقبله من بعد
دخل مجیر الدین ابن تمیم الی حدیقه هذه الورده و جمعها:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)،
ج 13، ص: 111
سبقت الیک من الحدائق وردهو أتتک قبل أوانها تطفیلا
طمعت بلثمک اذ رأتک فجمعت فمها الیک کطالب تقبیلا
و نقلت من خط ابن حجه له:
اری الورد عند الصبح قد مدّ لی فمایشیر الی التقبیل فی ساعه اللمس
و بعد زوال الصبح یبدو کوجنهو قد أثرت فی وسطها قبله الشمس
و من نکته البدیعه قوله:
قالوا لزهر الخلاف عرف یضوع فی ساعه القطاف
فضیع الورد قلت کلاالورد أذکی بلا خلاف
و تلطف القائل:
کتب الورد الینافی قراطیس الخدود
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 112
یا بنی اللهو صلونی قد دنا وقت ورودی
و نقل النواجی فی کتابه (تأهیل الغریب) عن المتوکل أنه کان یقول «انا ملک السلاطین و الورد ملک الریاحین فکل منا أحق و أولی بصاحبه» حتی حرمه علی الناس و استبد به و قال «لا یصلح للعامه» فکان لا یری الورد الا فی مجلسه. و لهذا قال علی بن الجهم فی رثائه 2]:
و بات اللهو و هو سخین عین و صار الورد بعدک فی انتها[3]
و کان لا یلبس فی أیام الورد الا الثیاب المورده و یجلس علی الفرش و الاسانید المورده و یورد جمع الآلات و ینشد قول جحظه:
عزیز علیّ بان یمسک ساقطأو ان تراک نواظر البخلاء
و یقال أن کسری مرّ بورده ساقطه علی الارض فقال «أضاع اللّه من اضاعک» و نزل و هو فی موکبه و وضعها علی رأسه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 113
قلت: و کل من تعرّض الی وصف الورد و تشبیهه شغل عن علو رتبته و بدیع حسنه، و لو سکتوا عن ذلک کان الیق بهم لانهم لم یتأدبوا
معه مع علمهم بانه سلطان الریاحین. و من هذا قول بعضهم:
للورد عندی محلّ و رتبه لا تملّ
کل الریاحین جندو هو الامیر الاجل
و لعمری ان مثل هذا النظم السافل یمشی علی کثیر من الناس، و ما احمرت و جنات الورد الاخجلا من نسبه هذا الشعر الیها بین الندماء و الجلاس. انتهی کلامه
و من النکت اللطیفه ما یحکی عن الفضل قال: دخلت علی الرشید یوما و بین یدیه طبق ورد عند جاریته مارده- و کانت تحسن الشعر و الادب مع الحسن و الجمال- فقال یا فضل قل فی هذا الورد شیئا، فانشدته بدیهه:
کأنه خد محبوب یقبله فم الحبیب و قد ابدی به خجلا
فقال الرشید قم یا فضل فاخرج عنا فقد هیجتنی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 114
هذه الماجنه، فقمت و قد ارخیت الستور علیهما
و نقلت من خط المرحوم مجد الدین عبد الوهاب ابن سحنون خطیب النیربین و طبیب بیمرستان الصالحیه انشد فی ضعف موته سنه اربع و تسعین و ستمائه، و قد عاده بعض أصحابه، و معه ورده بیضاء فقال:
و وردا أبیضا قد زاد حسنافعند الضد للخجل احمرار
بمثله الندیم اذا رآه مداهن فضه فیها نضار
و نقلت من خط التقی ابن حجه قوله فیه:
کم ورده بیضاء قدحکت لنا مذ ازهرت
طلعه بدر کامل و الشمس فیها کوّرت
و قد ولّده من قول السری الرفاء فیه:
بدأ أبیض الورد الجنیّ کأنماتنسمه الناشی بمسک و کافور
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 115
کان اصفرارا منه وسط ابیضاضه براده تبر فی مداهن بلّور
و قال سعید بن حمید فی الورد الاحمر و الابیض معا:
یا حسنها من وردهبیضاء جاءت بالعجب
کجام
بلور به قراضه من الذهب
و قال سعید بن حمید فیه و ما تقدمه لیس لسعید بل للوأواء الدمشقی:
أتاک انورد محجوبا مصوناکمعشوق تکففه صدود
کأن عیونه لما توافت نجوم فی مطالعها سعود
بیاض فی جوانبه احمرارکما احمرت من الخجل الخدود
و من لطائف بلدینا ابن المعتز باللّه قوله فیهما معا:
أهدت الیّ ید نفسی الفداء لهاالورد نوعین مجموعین فی طبق
کأن أبیضه فی وسط أحمره کواکب أشرقت فی حمره الشفق
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 116
الشریف الرضی فی وصف الورد الثالث و هو الاسود:
و ورد أسود خلناه لماتضوع نشره ملک الزّمان
مداهن عنبر غض و فیهابقایا من سحیق الزعفران
و قال ابن عین بصل یصف الورد الأصفر:
شجرات ورد أصفر بعثت فی قلب کل متیم طربا
یا من رأی من قبلها شجراسقی اللجین فأنبت الذهبا
و من محاسن الطغرائی قوله فیه:
ألم تر أن جیش الورد وافی بخضر من مطارفه و صفر
أتی متلثما بالشوک أو فی نصال زبرجد و تروس تبر
الرابع قال المطوعی فی الورد القحابی الذی باطنه أحمر و ظاهره أصفر:
و ورده جمعت لونین رائقهخدی حبیب و خدی هائم عشقا
تعانقا فبدا واش فراعهمافاحمرّ ذا خجلا و اصفر ذا فرقا
و له:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 117
قحابی الورد فی البستان یدعوتبرجها الرجال الی الرحیق
لها نوعان ظاهرها کتبرو لکن البواطن کالعقیق
تخال الجلّنار علی بهارو تبریّ الریاض علی شقیق
ابن المعتز:
و ذی لونین نشر المسک فیه یروق بحمره فوق اصفرار
کمعشوقین ضمهما عناق علی حدثان عهد بالمزار
و من لطائف أبی بکر الخالدی قوله فیه:
ورده بستان قحابیهزینت من الحسن بنوعین
باطنها من قشر یاقوتهو ظهرها من ذهب عین
قبلتها حبا لها اذ بهاحیانی البدر علی عین
کأنها خدی علی خده یوم اجتمعنا غدوه البین
و الخامس الورد الجوری و فیه قال الشیخ عمر بن الوردی:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 118
قالت اذا کنت ترجوأنسی و تخشی نفوری
صف ورد خدی و إلاأجور، نادیت جوری
و النوع السادس من الورد هو الأصفر المطبق
و قریه الزبدانی هی قلعه الورد یستخرجون بها ما ورد القاهره المحروسه و مکه المشرفه و غیرهما من البلاد. و کذلک فاکهتها هی المنقوله الی القاهره المحروسه و غیرها
و فیه یقول نجم الدین صاحب دیوان الانشاء بحماه:
و ورد أتینا النار تقبض روحه و نبعثها نحو الحبیب تکرما
فلما رآها احمرّ و اصفر قائلاخذی نفسی یا ریح من جانب الحمی
و فیه یقول شهاب الدین بن الشبلی:
یا سیدی و الذی خلائقه کالروض أیدی الصبا تدمثها
بعثت وردا الیک عسی تقبض لی روحه و تبعثها
و قال آخر:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 119
لم أنس قول الورد حین جنیته و النار لاستقطاره تتسعر
ناشدتکم نفسی خذوه و إنمالا تعجلن بقبض روحی و اصبروا
و من رقیق شعر بلدینا محمد بن المزین الدمشقی قوله:
شاب ورد الریاض من ورد خدیک و انفرک
فله الناس أثبتواو انتفی الورد للکرک 4]
و من محاسن الشام الورد النسرینی و هو نوّار أبیض و أصله بریّ یمتد و یعرّش کالکرم و له أغصان برءوسها الورد کل غصن فیه مائه ورده و أکثر. قال ابن البیطار فی مفرداته: و بعض الناس یسمیه بالورد الصینی و اکثر ما یوجد بالشام بعد انفراک الورد المتقدم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 120
و قال ابن سینا: الورد حار یابس فی الثانیه یقوی
القلب اذا ادیم اشتمامه، و یحلل الریاح الکائنه فی الرأس و الصدر و یخرجها بالعطاس، و اذا تدلک به فی الحمام مسحوقا بعد تنشیفه طیّب رائحه البشره و العرق. انتهی
و قال السامری: هو من خصوصیات الشام، و بالدیار المصریه نسرین لیس هو هذا، انما هو ورد سیاج بساتین الشام. و هو نوار ابیض شدید العرق یجمعونه بمصر و یبیعونه و لا یجمع فی الشام و لا یباع لکثرته. و هو یطلع فی الغالب من عند اللّه تعالی بدمشق و خروجه بالشام مع النسرین. انتهی
و نقلت من خط الشیخ شمس الدین الدمامینی:
أقول لصاحبی و الروض زاه و قد ابدی الربیع بساط زهر
تعال نباکر الروض المفدّی و قم نسعی الی ورد و نسری
و من رقیق شعر ذی الوزارتین:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 121
ابان لک النسرین أو خلت أنه أکف سقاه حملت اکؤسا صفرا
مداهن عاج حشوها التبر اذ علت رءوس زنوج ألبست حللا خضرا
و هو جنس تحته أنواع:
الاول الیعفوری، الثانی البری، الثالث المضعف. قال ابن البیطار: فی الرابعه، و هو نبات له ورق مجوف و لیس علیه ورق. طولها اکثر من شبر و علیها زهر ابیض مستدیر، فی وسطه شی ء لونه اصفر و منه ما لونه اسود و ثمرته سوداء کانها فی غشاء مستطیل. و هو طیب الرائحه و اذا اکل أصل النرجس مسلوقا أو شرب هیج القی ء فاذا شم زهره نفع من وجع الرأس و یفتح سدد الدماغ. و شمه ینفع الزکام البارده، و فیه تحلیل قوی الرطوبات و یخفف و یلطف و یحلو
و قال جالینوس: ان النرجس راعی الدماغ و الدماغ راعی القلب
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه
الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 122
و قال بقراط: کل شی ء یغذو الجسم و النرجس یغذو العقل
و النرجس المحدق و هو البری اذا شق بصله و غرس صار مضعفا. و من أدمن شم النرجس فی الشتاء أمن البرسام فی الصیف. و هو معتدل فی الحراره و الیبس
و فی (اسنی المطالب فی مناقب علی بن ابی طالب رضی اللّه عنه) للحافظ شمس الدین ابی عبد اللّه محمد بن الجزری الشافعی رحمه اللّه تعالی حدیث مسلسل بالقضاه الی القاضی شریح قال حدّثنا اقضی قضاه اللامه امیر المؤمنین علی ابن أبی طالب رضی اللّه عنه قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم «شمو النرجس و لو فی الیوم مره و لو فی الجمعه مره و لو فی الشهر مره و لو فی السنه مره و لو فی الدهر مره فان فی القلب حبه من الجنون و الجذام و البرص لا یقطعها الاشم النرجس» و رواه أیضا صاحب (الفردوس) مسلسلا بالقضاه الی اقضی الامه امیر المؤمنین علی بن ابی طالب رضی اللّه عنه و لفظه «شموا النرجس فانه ما منکم احد الا
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 123
و له شعبه بین الصدر و الفؤاد من الجنون و الجذام و البرص لا یقطعها الا شم النرجس»
و قال ابن سینا: من کان له رغیفان فلیجعل احدهما فی ثمن النرجس، لان الخبز غذاء الابدان و النرجس غذاء الارواح»
و کان کسری یقول: انی لاستحی ان اغازل من احب بمجلس فیه النرجس. أخذه بعضهم و قال:
غضی لحاظک یا عیون النرجس فعسی افوز بنظره من مؤنسی
فلقد یحیر اذا رآک شواخصاترمینه بلواحظ المتفرّس
و من لطائف أمیر
المؤمنین ابن المعتز قوله فی النرجس:
عیون اذا عاینتها فکأنمادموع الندا من فوق اجفانها در
محاجرها بیض و احداقها صفرو اجسادها خضر و انفاسها عطر
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 124
مجیر الدین بن تمیم:
و لما أتی النرجس المجتنی بقرب الربیع و إیناسه
نثرنا علی رأسه فضهو تبرا فراق لجلاسه
و أصبح یخطر ما بینناو ذاک النثار علی رأسه
و من تشابیه ابن قلاقس قوله:
و شادن اهیف حیا بنرجسهکأنها اذ بدت فی غایه العجب
کف من الفضه البیضاء ساعدهازبرجد حملت کأسا من الذهب
و من مقاصد ابن وکیع قوله:
ما نظرت عینای فی روضهاحسن من نرجسه غضه
کزعفران وسط کافورهأو ذهب افرغ فی فضه
و من مقاصد عبد اللّه بن المعتز قوله:
نرجسه لاحظنی طرفهاتلوح فی بحر دجی مظلم
کأنما صفرته فی الدجی صفره دینار علی درهم
و من اغراضه قوله:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 125
کأنما جفنه بالغنج منفتحاکأس من التبر فی مندیل کافور
و من مداعبات أمین الدین جوبان قوله:
نفش غصن البان اذنابه و ماس عند الصبح زهوا و فاح
و قال هل فی الروض مثلی و قدتعزی الی مثلی قدود الرماح
فحدّق النرجس بزهو به و قال حقا قلت ذا او مزاح
بل أنت بالطول تحامقت یامقصوف عمر بالدعاوی القباح
فقال غصن البان من تیهه ما هذه الا عیون و قاح
و من مداعبات ابن تمیم قوله:
و لما اتی النرجس المجتنی بشیر الربیع بقرب المزار
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 126
نثرنا علی رأسه فضهو لم یخل فی بعضها من نضار
فاصبح یخطر ما بینناو فی رأسه بعض ذاک النثار
و من تضامینه قوله:
غدیر دار نرجسه
علیه ورق نسیمه فصفا وراقا
تراه اذا حللت به لورد«کأن علیه من حدق نطاقا»
و من تضمین ابن حجه قوله:
الی الحمی نسمات الصبح مذ بعثت ندی به ذیل ثوب الزهر مبلول
قالت نراجسه مذ حدقت ورنت مهما بعتتم علی العینین محمول»
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 127
ابن الرومی و استحیی من هجوه للنرجس 5]
انظر الی نرجس تبدّت صبحا لعینیک منه طاقه
و اکتب اسامی مشبهیه بالعین فی دفتر الحماقه
و ای حسن لطرف شاک من یرقان یحمل ماقه
کراثه رکبت علیهاصفره بیض علی رقاقه
و فی تصحیفه قول المیکالی:
اهلا بنرجس روض یزهو بحسن و طیب
یرنو بعینی غزال علی قضیب رطیب
و فیه معنی خفی یزینه فی القلوب
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 128
تصحیفه ان نسقت ال حروف برء حبیب
و قال ایدمر المحبوی و ابدع:
و کأن نرجسه المضاعف خائض فی الماء لف ثیابه فی رأسه
و من غرائب ابی عبد اللّه الحداد الاندلسی قوله:
انظر الی النرجس الوضاح حین بداکأنه ناطر عن جفن مبهوت
کاذرع الغید فی خضر البرود حکت علی أناملها أصفی الیواقیت
و من دقائق ابن وکیع قوله رحمه اللّه:
اشرب فلست علی صحو بمعذورو اطرب علی صوت نایات و طنبور
اما تری النرجس الریان یلحظناکأن اجفانه اجفان مخمور
کأن اصفره فی وسط ابیضه قراضه أودعت احشاء بلور
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 129
ا ما تراه و مرّ الریح یعطفه کأنه زعفران وسط کافور
اذا بدا فی اختلاف من تلونه اراک کیف امتزاج النار بالنور
و من تشابیه أمیر المؤمنین المأمون قوله:
و یاقوته صفراء فی رأس درهمرکبه فی قائم من زبرجد
کأن جمان الطلّ فی حنباتهابقیه دمع فوق خد مورّد
و من جید
السبک قول ظافر الحداد الاسکندری:
کأنما النرجس لما بدالناظر فی ساحه (المأزمین)
زبرجد قد جعلوا فوقه اقداح تبر فی صوانی لجین
و قال أیضا رحمه اللّه:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 130
کأنما النرجس الطافی حین بداقعاب تبر علی جامات بلور
کان أوراقه و الشمس تقصرهاأوراق شمع فمن خام و مقصور[6]
و من بدیع ابن تمیم قوله فیه:
شبهت نرجسه أهدی الیّ بهاخلی و قد جئت فی التشبیه بالعجب
کفا من الفضه البیضاء ساعدهازمرّد وسطه کأس من الذهب
و من محاسنه قوله فیه:
کیف السبیل لأن أقبل خدّ من أهوی اذا نامت عیون الحرس
و اصابع المنثور تومی ء نحوناحسدا و تغمزها عیون النرجس
و من لطائفه قوله فیه:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 131
لا تمش فی أرض و فیها نرجس او أقحوان غب کل مقام
ان اللواحظ و الثغور أجلهاعن وطئها فی الروض بالاقدام
و من نکته البدیعه قوله:
انی لاشهد للحمی بفضیلهمن أجلها قد صرت من عشاقه
مازاره أیام نرجسه فتی الا و اجلسه علی أحداقه
و من أغراض الشبلی قوله:
و نرجس قابل فی مجلس وردا غلا فی نعته الناعت
فخدّ ذا یخجل من لحظ ذاو طرف ذا فی خد ذا باهت
و من تضامین ابن حجه قوله:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 132
حدائق الروضه الغناء نرجسهاعیونه بدموع الطلّ مذ رمقت
همنا الی رشف ثغر الکاس من فرح فأمطرت لؤلؤا من نرجس و سقت»
و ألطف ما سمعت قول القائل:
یغض من فرط الحیا طرفه ما أحسن الغض من النرجس
و من عقود ابن لؤلؤ قوله:
باکر الی الروضه تستجلهافثغرها الاشنب بسام
و بلبل الدوح فصیحا غدافی الأیک و الشحر
و رتمتام
و الغصن فیه الف قد بداو النهر فی أرجائها لام
و النرجس الغض اعتراه الحیافغض طرفا فیه أسقام
و یعجبنی قول ابن مکانس:
و جدول الماء یجری بین نرجسه لدی البصائر جری الطیف فی المقل
و من المعانی التی اقتنصها ابن قرناص قوله:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 133
من لی بروضه نرجس فاقت علی انواع أزهار الربیع المبهج
کقواعد من فضه قد ذهبت تعلو علی عمد من الفیروزج
و قال علی بن سعید صاحب (المرقص) فی تفضیل الورد علیه:
من فضل النرجس و هو الذی یرضی بحکم الورد اذ یرأس
ا ما تری الورد غدا قاعداو قام فی خدمته النرجس
و هو العراقی و قلبجی و ابیض. و هذا النبات له ورق قابل التدویر له ساق یخرج من اصله علیه زغب أصفر و علی طرف ساقه زهر طیب الرائحه جدا و لونه لون الفیروز ینبت فی المواضع الظلیله الحسنه
و هو بارد رطب ینفع الدماغ الحار و یسکن صداعه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 134
و اذا ربی مع السکر ینفع من السعال الکائن من حراره
و قال جالینوس: فی السادسه ورق هذا النبات جوهره جوهر ماء بارد قلیلا و لذلک صار متی صنع ورقه کالضماد إما مفردا و إما مع دقیق الشعیر سکن الاورام الحاره و قد یوضع علی العین اذا کان فیها لهیب و ینفع من التهاب المعده و الاورام الحاره و نتق المعده و یقال ان زهره اذا تشرب بالماء نفع من الخناق العارض للصبیان و هو المسمی «أم الصبیان» و ینوم نوما معتدلا و یسکن الصداع العارض من المره الصفراء و الدم. و البنفسج الناشف
یسهل المره الصفراء المحتبسه فی المعده و الامعاء أیضا. و الشربه منه ثلاثه دراهم الی سبعه دراهم مدقوقا منخولا مع مثله بالسکر و یشرب بالماء الحار و اللّه اعلم. انتهی
و من لطائف ابن تمیم:
عاینت ورد الروض یلطم خده و یقول و هو علی البنفسج محنق
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 135
لا تقربوه و ان تضوّع نشره ما بینکم فهو العدو الازرق
و من عقود ابن لؤلؤ الذهبی قوله:
ان البنفسج ترتاح النفوس له و یمجز الوصف عن تحدید معجبه
اوراقه شعل الکبریت منظرهاو ریحه عنبر تحیی النفوس به
و الاصل فیه قول عبد اللّه بن المعتز:
بنفسج جمعت اوراقه فحکت کحلا تشرب دمعا یوم تشتیت
کانه فوق قامات یلوح بهااوائل النار فی اطراف کبریت 7]
قال النواجی فی کتابه (تأهیل الغریب) رأیت لبعض
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 136
صیارفه الادب علی هذا التشبیه نقدا حسنا فانه قال «ان کانت النار فی اوائل الکبریت قد وافقته فی اللون فقد خالفته فی الرائحه، و شرط المشبه ان یکون اعلی رتبه فی التشبیه، و البنفسج یجل علو قدره عن ذلک، فانه من اهل الجنه و الکبریت من اهل النار
و قد زاحمه علیه ابو العلاء عطاء بن یعقوب فی رسالته فقال «و حدیقه سماویه اللباس، مسکیه الانفاس. کبقایا النقش فی بنان الکاعب، أو النقس فی اصابع الکاتب.
لازوردیه فاقت بزرقتها الیواقیت، کأوائل النار فی اطراف الکبریت»
قال و قد قل من وفاه حقه من المتأدبین حسنا، و اتی فی تشبیهه بما یلائمه صوره و معنی. و قلت:
و یاسمین قد بدت ازهاره لمن یصف
کمثل ثوب اخضرعلیه قطن قد ندف
شعر:
کتب طبی
انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 137
خلیلیّ هبا ینقضی عنکما الهوی و قوما الی روض و کأس رحیق
فقد لاح زهر الیاسمین منوراکاقراط در قمعت بعقیق
بلدینا العلاء بن ایبک الدمشقی فی الیاسمین الاصفر قوله:
کانما الیاسمین حین بدااصفره فی جوانب الکثب
عساکر الروم نازلت بلداو کل صلبانها من الذهب
و قال الزحاری:
و لفاء خلناها سماء زبرجدلها انجم زهر من الزهر الغض
تناولها الجانی من الارض قاعداو لم ار من یجنی السماء من الارض
و نقلت من خط ابن حجه قوله فیه:
الیاسمین یقول مذ ولّی الشتاو مضی الربیع بأعین و مباسم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 138
دین المصیف علیّ آن أوانه و قد استحق الیوم قبض دراهمی
و هو أصفر و أبیض و بنفسجی و ازرق. و الازرق فیه حراقه، و طعمه یشبه طعم الفجل ید شی ء و یهضم. انتهی
و من لطائف الامیر مجیر الدین محمد بن تمیم قوله:
و مذ قلت للمنثور انی مفضل علی حسنک الورد الجلیل عن الشبه
تلون من قولی و زاد اصفراره و فتح کفیه و مال الی وجهی
و من محاسنه قوله فیه:
انعم علی المنثور منک بزورهفلقد أراه و السقام حلیفه
ما اصفرّ الاحین غبت و لم یزل یدعو بان یأتی الیک کفوفه
و من مقاصده قوله:
من قال ان الورد کالمنثور فی عظم المکانه جد فیه تعنیفه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 139
ما احمرّ وجه الورد الا اذغداالمنثور یلطم خده بکفوفه
و من اغراضه قوله فیه:
یشیر بتوبه الندماء جهلاو للمنثور عندهم نصیب
و کیف و قد عقدنا کل کف بکف منه انا لا نتوب
و من محاسنه قوله
فیه:
مولای للمنثور حق و هو أن تلقاه اذ یلقی بکأس رحیقه
اکرمه أو فاعلم بان کفوفه تدعو علی من لم یقم بحقوقه
و نقلت من خط الشیخ بدر الدین الدمامینی فیه:
للّه منثور بروضک نشره یطوی عبیر المسک و الکافور
قطر الندی فیه جواهر نظمت یا حبذا المنظوم فی المنثور
و نقلت من خط القاضی زین الدین عبد الرحمن بن الخراط فیه:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 140
دع المنثور شمس الوردغشت نوره نورا
أ لم تره اذا یبدوهباء فیه منثورا
و قال عرقله فی المنثور الاحمر و اجاد:
انظر الی المنثور ما بینناو قد کساه الطل قمصانا
کانما صاغته أیدی الحیامن أحمر الیاقوت صلبانا
و من نکته البدیعه قوله فیه:
حاذر أصابع من ظلمت فانهاتدعو بقلب فی الدجی مکسور
فالورد ما ألقاه فی حجر القضاالا دعاء اصابع المنثور
و من لطائفه قوله فیه:
مذ لاحظ المنثور طرف النرجس المزورّ قال و قوله لا یدفع
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 141
فتح عیونک فی سوای فانماعندی قباله کل عین اصبع
و من محاسنه قوله فیه:
لما ادّعی المنثور ان الورد لایأتی و ان یصلی بنار سعیر
ودّت ثغور الاقحوان لو انهاکانت تعض اصابع المنثور
و نقلت من خط التقوی ابن حجه قوله فیه رحمه اللّه:
رأیت مع المنثور بعض وقاحهو لم ادر ما بین الغدیر و بینه
تلون منه ثم مدّ أصابعاالی وجهه عمدا و خضر عینه
و من بدائعه قوله فیه:
صافح منثور الربا وردهفلامه القمریّ فی الأیکه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 142
قالت ورود الروض فی غیضههل جاز فی اصبعه شوکه
و یعجبنی قول الحاجبی و ابدع:
و لقد نثرت مدامعی و
دمی معایوم الوداع و خاطری مکسور
لا تعجبوا لتلون من ادمعی لا بدع ان یتلون المنثور
صاعد اللغوی قوله فیه و ابدع:
قد اقبل المنثور یا سیدی کالدر و الیاقوت فی نظمه
ثناک لا زال کانفاسه و رأس من عاداک مثل اسمه
و هو ابیض و اصفر و ازرق
قال العلامه ابن الجوزی فی کتابه (لقط المنافع) هو ضرب من الریاحین و جیده الاسمانجونی الطری، حار یابس، یلین قصبه الرئه و ینقیها، و ینفع الحلق و وجع الطحال، و یصفی الصوت و ینفع التهاب المده و حرقه البول
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 143
و قروح الکلی و المثانه، و یزید فی المنی، و یقوی الذکر، و ینفع جمیع علل السودا و البلغم. و الشربه منه ثلاثه دراهم
و قال ابن سینا: فی الرابعه و من الناس من سماه اسیرس
و منهم من سماه ایرس 8] اخربا و أهل رومیه یسمونه غلادیون و هو نبات له ورق شبیه بالخناجر فی عرضها محدد الطرف، و له ساق خارج من وسط الورق و طوله ذراع. غلیظ جدا علیه غلف ذات ثلاث زوایا و علی الغلف زهر لونه الی الفرقین و لون وسط الزهر احمر قان و له ثمر فی غلف شبیه فی شکله بالقثاء و الثمر مستدیر اسود و حریف و له أصل کثیر العقد طویل احمر. یصلح للخراجات العارضه فی الرأس و الکسر العارض بقحف الرأس. و اذا تضمد به مع الخل ابرأ الاورام البلغمیه و الاورام الحاره و قد شرب بالشراب الحلو المعمول بماء البحر للشدخ و عرق النساء و تقطیر البول و الاسهال و اذا شرب بالخل حلل ورم الطحال
و منه البری
و فیه یقول ابن المعتز باللّه فی الابیض:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 144
و السوسن الابیض منثور الحلل کقطن قد مسه بعض البلل
و قال ابن تمیم و ابدع:
و کأن سوسنه بدت فی روضهابیضاء ضاعف نشرها وقع الندا
نوّاره برد النسیم وهب فی وقت الصباح بثوبها فتجردا
و من التشبیه المقلوب قوله فیه:
یا حسن نوفره بدت فی برکهابدا یفیض الماء فیها دیدنا
ما ان بدت الا و ظلت مفکرافی نوفر و راح ینبت سوسنا
و من محاسن القاضی الفاضل قوله فیه:
و أبیض السوسن فی ریاضه یسبی قلوب الزهر بالتجرد
یظل مسرورا به کانه اقداح بلور علی زبرجد
و قال ابن تمیم فیه و کأنه تلمیح الی معنی ابن المعتز:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 145
یا حسنها من روضه ازهارهاابدت لعینی لؤلؤا و زبرجدا
و السوسن المبیض فی ارجائهاکالقطن بلله الندی فتلبدا
و قال ابن المطر زی فی السوسن الاصفر:
یا رب سوسنه قبلتها کلفاو ما لها غیر نشر المسک فی السوق
مصفره الوسط مبیض جوانبهاکأنها عاشق فی حجر معشوق
و قال ابن المعتز فی السوسن المشرب بالحمره:
سقیا لارض اذا ما نبهت بنهی علی الهدوّ بها قرع النواقیس
کأن سوسنها فی کل شارفهعلی المیادین اذناب الطواویس
و قال ابن حجه فیه مضمنا:
بدا سوسن الروض المدبج ازرقاو أصفر یعلو طوله فوق مبیض
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 146
کأن الربا ارخت ذیول غلائل مصبغه و البعض اقصر من بعض
و هو من خصوصیاتها.
و هو قضبان خضر دون الذراعین علیها ورق عرض ورق الطرخون و اطول منه و فی رأسه زهر ابیض شبیه قبل تفتحه بالمکاحل فاذا انفتح تلفیه مسدسا
و بوسطه شی ء کالابر فی رفعها و اطول منها و علی رءوسها نقط صفر تصبغ کالزعفران، عطر الرائحه شدید العرف و له دهن حار
شعر:
قد نشر الزنبق اعلامه و قال کل الزهر فی خدمتی
لو لم اکن فی الزهر سلطانهاما رفعت من دونها رایتی
فقهقه الورد به هازئاو قال ما تحرز من سطوتی
و قال للازهار ماذا الذی یقول ذا الاشیب فی حضرتی
فانفتح الزنبق من قوله و قال للازهار یا عصبتی
یکون هذا الجیش بی محدقاو یضحک الورد علی شیبتی
معین الدین عصرون قوله فیه:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 147
و زهراء هیفاء القوام رشیقهمنعمه شقت علیها الغلائل
کأن اعالیها قنادیل فضهو قد اوقدت منهن تلک الفتائل
المنقول من خط ابن حجه الحموی قوله فیه رحمه اللّه:
اصابع المنثور لما مدهالقرص خد الورد من بعد القبل
هزّ له الزنبق رمحا عالیافالرایه البیضا علیه لم تزل
قال ابن البیطار و هو الاقحوان الاصفر عند بعض الناس فی الثالثه و هو نبات له ساق رخصه و ورق شبیه بورق الرازبانج و زهره أکبر من زهر البابونج أصفر اللون اسود الوسط شبیه بالعیون و لهذا یسمیه بعض المغاربه بعین البقره و ینبت فی الدمن و له حده و حراقه و تحلیل و یشفی من الاورام الصلبه اذا خلط بشمع مذاب و دهن
و قال التمیمی فی کتابه (المرشد) و منه نوع صغیر الشکل جدا یسمی فی الشام «عین الحجل» اذا جمع نوّاره و جفف و سحق و جعل فی بعض أکحال العین جلا ظلمه البصر العارضه له و جلا البیاض الکائن من الماء المنصب
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص:
148
الیها المفسد لحسن البصر و أحدّ نورها
و فیه یقول ابن اسرافیل
حکانی بهار الروض حین ألفته و کل مشوق للمشوق یصاحب
فقلت له ما بال لونک أصفرفقال لانی حین أعکس راهب
و یضارعه الاقاح:
و لو کنت حیث الروض قد مده الثری بسلطان امواه الجداول معلما
و من فوقه زهر الاقاح منورارأیت السما کالارض و الارض کالسما
و منه الاقحوان:
و قد لاح زهر الاقحوان کأنه یمیس به خصر ارق من العضب
رءوس مسامیر من التبر رصعت دوائرها الصواغ باللؤلؤ الرطب
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 149
ظافر الحداد قوله فیه:
و الاقحوانه تحکی ثغر غانیهتبسمت فیه من عجب و من عجب
فی القد و البرد و الریق الشهی و طیب الریح و اللون و التغنیج و الشنب
کشمسه من لجین فی زبرجدهقد أشرقت تحت مسمار من الذهب
و من مرقص ابن حمدیس الصقلی قوله فیه:
من قبل أن ترشف شمس الضحی ریق الغوادی من ثغور الاقاح
باکر الی اللذات و ارکب لهاسوابق اللهو ذوات المراح
و من لطائف الخالدی قوله فیه:
یا رب ربع مقفر موحش خال نزلناه قبیل العشی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 150
کأنما نور الاقاحی به ثغر فم عض علی مشمش
و من محاسن ابن عباد الاسکندری:
و الاقحوانه تجلو و هی ضاحکهعن واضح عیر ذی ظلم و لا شنب
کانها شمسه من فضه حرست خوف الوقوع بمسمار من الذهب
هو صنف من الاقحوان و منه ما نوّاره اصفر و منه ما نواره احمر فالاصفر ذهبی و فی وسطه رأس صغیر اسود
و قال الغافقی هو نبات یدور مع الشمس، و ینضم نواره باللیل. و زعم قوم ان المرأه الحامل اذا امسکته بیدیها مطبقه احداهما علی الاخری نال الجنین ضرر عظیم شدید و ان أدامت
امساکه و اشتمامه اسقطت
و قال صاحب (الفلاحه) ان دخانه یهرب منه الفأر و الوزغ و هو نبات حار ردی ء الکیفیه، اذا شرب من مائه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 151
اربعه دراهم قیأ بقوه و ان جعل زهره فی موضع هرب منه الذباب و ان دق و ضمد به أسفل الظهر أنعظ انعاظ موسطا
و قال هرمس: الأذریون حار فی الثالثه یابس فیها و یقال المرأه العاقر اذا احتملته حبلت. انتهی
و ما ابلغ قول ابن المعتز فیه:
و اذریون شبهه و الشمس فیه کالیه
مداهن من ذهب فیها بقایا غالیه
و ما احسن قول الصنوبری فیه:
کأن اذریونهامن فوق تلک القصب
خیام مسک فوقهاسرادق من ذهب
و قال ابن حجه فیه:
کان اذریونهاو نوره قد ابهجا
و میض برق لامع فی جنح لیل قد دحا
و قال ابن تمیم:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 152
و کأن اذریونها فی روضهسرج تضی ء علی صفا انهارها
و السرج تخفیها الشموس و هذه سرج تزید الشمس فی انوارها
قال ابن الجوزی فی (لقط المنافع) افضله ما کان أصفر طریا طیب الرائحه، و هو حار یابس یحلل الاخلاط الردیئه و یقوی الاعصاب و ینفع الصداع و الوسواس و الیرقان. و اذا جلست المرأه فی مائه المطبوخ ادر الطمث و اخرج الاجنه و یدر البول و یفتت الحصی الذی فی الکلی و الشربه منه ثمانیه دراهم
و کذلک زهر الکرکیش قال الشاعر:
انظر الی الکرکیش و هو محدق کالتبر محتاط علیه یدار
فکأنه فم شادن متبسم من فوق رأس لسانه دینار
و من محاسن الشام الآس. قال ابو حنیفه خواصه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص:
153
عظیمه و خضرته دائمه و له زهره بیضاء طیبه الرائحه و ثمرته سوداء و منها ما هو أبیض کاللؤلؤ بین ورق کالزبرجد یباع مجموعا بالرطل و باغصانه من غیر میزان و یحلو اذا اینع و عصاره ثمره رطبه تفعل فعل الثمره و هی جیده للمعده مدره للبول موافقه اذا خلطت بشراب لمن عضته الرتیلاء و للسع العقرب و طبخ الثمر یصبغ الشعر
اذا دق ورقه و سحق و صب علیه ماء و خلط به شی ء یسیر من دهن ورد و تضمد به وافق القروح الرطبه و المواضع التی یسیل الیها الفضول و الاسهال المزمن و النمله و الجمره و الاورام الحاره العارضه للانثیین و الثدی و البواسیر و اذا دق یابسا و در علی الداحس نقع منه و قد یجعل فی الآباط و هو بارد یابس
و قال جالینوس: فی السابعه هذا النبات من قوی متضاده و الأکثر فیها الجوهر الارضی و فیه مع هذا شی ء حار لطیف فهو لهذا یجفف تجفیفا قویا و ورقه و قضبانه و ثمرته و عصارته لیس بینها فی القبض کثیر خلاف
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 154
لکنه یولد السهر، و رفع مضرته بالبنفسج الطری و یصلح الامزجه البارده و اللّه اعلم
و ما احسن قول ابن طباطبا فیه:
الآس فرد بدیع فی محاسنه ما مثله فی معانیه بموجود
یبدو باغصانه خضراء تلبسه کألسن الطیر تشوی بالسفافید
و انشدنی فیه شیخنا المرحوم العلامه برهان الدین الباعونی الشافعی:
و روضه بانها یهتز من طرب شبیه مرتشف من خمره الکاس
یثنی النسیم علی الآس النضیر بهافهو العلیل الذی یثنی علی الآسی
و قال بعض المفسرین فی قوله تعالی «فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ» انه
الآس. و هو بالیونانبه المرسین
عن ابن عباس رضی اللّه عنهما انه قال اهبط آدم من الجنه بثلاثه اشیاء الآسه و هی سیده الریاحین الجنیه و تلطف سلیمان بن محمد الطرابلسی بقوله:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 155
احبب بقضبان آس فی سائر الدهر توجد[9]
کانها حین تبدوسلاسل من زبرجد
و قال ابن حجه: تتبعت ما قیل فی وصف الآس فلم اقف علی ما أرضانی الا قول القائل رحمه اللّه و اجاد:
خلیلی ما للآس یعبق نشره اذا شم أنفاس الریاح الهوا
حکی لونه اصداغ ریم معذرو صورته الآذان قبل النوا
و قال:
عوارض الآس ابدت فی موشحهانظما باغصانه للنبت خرجات
و قد حلا لی باوراق ملوزهو للملوز فی الدنیا حلاوات
و نقل الحافظ أبو القاسم خلف بن عبد الملک بسنده عن الحسن رضی اللّه عنه قال حیانی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم بکلتا
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 156
یدیه بورد فلما أدنیته من أنفی قال صلّی اللّه علیه و سلم «انه سید ریاحین الجنه بعد الآس» انتهی
و یلحق به الریحان و هو جنس تحته انواع ترنجی و حماحمی و طتری و طراطر و حمام. و نقل الشیخ جمال الدین محمد بن نباته فی کتابه (سرح العیون فی شرح رساله ابن زیدون) عند ذکر کسری انو شروان انه کان جالسا و اذا بحیه قد دنت من عش حمامه فی بعض شرف الایوان لتأکل فراخها فرمی الحیه بسهم قتلها و قال «هکذا نفعل بعدوّ من استجار بنا» فلما کان بعد ایام جاءت الحمامه بحب فی منقادها فالقته الیه فأخذه و قال «ازرعوه» فنبت ریحانا لم یکن رآه و
لا عرفه فقال «نعم ما کافأتنا الحمامه.
نسأل اللّه تعالی الذی الهمها ان یلهمنا الاحسان الی رعیته و الشکر علی نعمته» انتهی
قال ابن وکیع فی الریحان الترنجی:
لم ادر من قبل ریحان مررت به ان الزمرد اغصان و اوراق
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 157
من طیبه سرق الاترج نکهته یا قوم حتی من الاشجار سراق
و من محاسن ابی القاسم بن العطار فی الحماحمی قوله:
ا ما تری الریحان أهدی لناحماحما منه فأحیانا
نحسبه فی طله و الندی زمردا یحمل مرجانا
و أنشدنی ذو الوزارتین الشهابی أحمد بن الخلوف فی الریحان الطراطری:
و ریحان نضیر غض جفناو أسبل فوق قامات ذوائب
حکت قضب الزمرد فی اخضرارو آثار الخضاب بکف کاعب
و من غزل السری الرفا قوله فی الریحان الحمام:
قضیب من الریحان شاکل لونه اذا ما بدا للعین لون الزبرجد
تشبهته لما بدا متجعداعذارا تبدی فی سوالف أغید
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 158
و من مطرب أبی القاسم ابن العطار قوله:
أعددت محتفلا لیوم فراغی روضا غدا انسان عین الباغی
روض یروض هموم قلبی حسنه فیه لکأس اللهو أی مساغ
و اذا انثنت قضبان ریحان به جاءت بمثل سلاسل الاصداغ
و قال ابن عبد ربه:
و ریحان یمیس علی غصون یطیب بشمه شرب الکئوس
کسودان لبسن ثیاب خزو قد شطحوا بها شیب الرءوس
و نقلت فیه من خط ابن حجه قوله:
یقول ریحان روضی للنسیم و قدتعطر الکون منه حین وافانی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 159
سرقت نشری و هادیت الأنام به و لیس تحمل منی عود ریحان
و ریحان هذا الذی استعمله ابن حجه أخذه ابن المعمار و هو:
لما تبدی عذار الحب
قلت له رفقا و مهلا علیه أیها الجانی
لا تخش شیئا فما فی الخد محتمل بأن یحط علیه عرق ریحان
قال ابن الجوزی انه حار یابس قوی التحلیل لما فی الدماغ من الفضول البلغمیه و الصداع البارد و نقلت من خط البدر البشتکی قوله فیه:
انی أری البستان فیه ثلاثهعندی بها حسناته آثام
العین صافیه به و نسیمه واش و زهر ریاضه نمام
و من لطائف الصفی الحلی قوله فیه:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 160
و مجلس راق من واش یکدره و من رقیب له باللوم ایلام
ما فیه ساع سوی الساقی و لیس به بین الندامی سوی الریحان نمام
و یعجبنی قول ابن تمیم:
و لم أنس اذ زار الحبیب بروضهو قد غفلت عنا و شاه و لوام
أقول و طرف النرجس الغض شاخص الینا و للنمام حولی إلمام
أیا رب حتی فی الحدائق أعین علینا و حتی فی الریاحین نمام
قال صاحب المفردات: فی الثانیه و هو صنفان: یری و بستانی. و من البستانی ما زهره أحمر و منه ما زهره الی البیاض و له ورق شبیه بورق الکزبره الا انه أدق تشریفا و ساقه أخضر رقیق و ورقه منبسط علی الأرض و أغصانه شبیهه بشظایا
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 161
القصب رقاق علی أطرافها الزهر مثل زهر الخشخاش و فی وسط الزهر رءوس لونها أسود و کحلی الی السواد و أصله فی عظم زیتونه أو أعظم. و أما البری منه فانه أعظم من البستانی و أعرض ورقا و أصلب و رءوسه أطول و له زهر أحمر قان و فیه ما بعضه أحمر و بعضه أصفر و له أصول دقاق کثیره و هو أشد حرافه من غیره
و من الناس من لم یفرق بین شقائق النعمان البری و
بین النبات الذی یقال له «ارغمامونی» و زهر الصنف من الخشخاش الذی یقال له رواس. و هو رمان السعال لتشابه لون زهرهما فی الخمره. و هذا غلط فان زهر الارغمامونی و زهر الصنف من الخشخاش المسمی بالرواس اقل اصباغا فی الحمره من شقائق النعمان. غیر ان ظهورها فی الزهر
کظهور الشقیق. و قوی الشقیق حاره جاذبه فتاحه.
و کذلک الشقیق اذا مضغ اجتذب البلغم. و عصارته تجلو الآثار الحادثه فی العین عن القرحه، و الاکتحال بها یسود الحدقه و یمنع الماء النازل و یحدر الطمث اذا احتملت
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 162
به المرأه و یدر اللبن. و اذا خلط زهره مع قشور الجوز الرطب صبغ الشعر و قلع القوباء و اللّه اعلم. انتهی
و فیه یقول الشریف الرضی:
جام تکوّن من عقیق احمرملئت دوائره بمسک أذفر
خط الربیع قوامه فأقامه بین الریاض علی قضیب اخضر
بلدینا العلاء بن ایبک الدمشقی قوله فیه:
و شقیقه حمراء ذات توقدمطویه فی الیوم تنشر فی غد
فکأن حمرتها و حسن سوادهاخد الحبیب زها بخال أسود
و انشدنی فیه ذو الوزارتین صاحب الصناعتین الشهاب الخلوف:
خلت الشقیق و قد یری فی زرعه شققا تقطع فی سماء زمرد
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 163
و کان اسوده اذا لا حظته آثار کحل فی لواحظ أرمد
و نقلت من خطه و انشدنیه:
ما للشقائق اذ ابدی الربا زهرایفترّ عن مبسم کالدر منتضد
اسودّ باطنها من نوره حسداحتی الشقائق لا تخلو من الحسد
و انشدنی و نقلت من خطه:
و روضه أنف ابدی الغمام بهاشقائقا شکلها یبدی لمن رمقا
غیری بکت و أبانت شعرها و ذوت فضل النقاب و أدمت خدها حنقا
و نقلت من
کتاب (خمائل العطار) للدنیسری احمد العطار قوله:
کفی الروض حسنا ان بین زهوره شقیقه نعمان تلوح و تبتدی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 164
کجام عقیق وسطه قرص عنبرو خد به خال و مقله أرمد
و نقلت من خط ابن حجه قوله:
سألت الشقیق الغض عن نقطه بدت علی خده و الروض منها تعطرا
فقال سواد المسک هام بوجنتی و قد اکثر التقبیل فیها فأثرا
و قال أیضا التقوی ابن حجه:
انهض الی جنه روض زاهرلا یعتریک فی مقالی شک
و انظر الی کأس شقیق ملئت رحیق طل و الختام مسک
و نقلت من خط القاضی بدر الدین الدمامینی المالکی الاسکندری:
سوادک یا زهر الشقائق قد زهابحمره أوراق یروق سناؤها
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 165
یحاکی قلوبا بالصدود تسودت و جرّحها لحظ فسالت دماؤها
و من بدیع اکتفائه قوله:
شقائق النعمان ألهو بهاان غاب من أهوی و عز اللقا
و الخد فی القرب نعیمی و ان خاب فانی أکتفی بالشقائق
و من غزل ابن منقذ قوله:
الا عجب صاغ الربیع من الزهرمداهن تبر لم یصغن من التبر
شقائق فی اغصان تبر کأنهاخدود بدت فیها عوارض من شعر
و من غزل ابن وکیع:
شقیقه جاءتک من روضهیقصر عنها کل مشموم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 166
سوادها فی صبغ محمرّهاکشامه فی خد ملطوم
و قال بعضهم:
و بین الریاض الجون زهر شقائق مطاردها حمر أسافلها سحم
کما طرحت فی الفحم نار ضعیفهفمن جانب جمر و من جانب فحم
اخذه ظافر الحداد الاسکندری:
و للشقائق جمر فی جوانبه بقیه الفحم لم یستره باللهب
و ما ارشق قول ابن رشیق:
رأیت شقیقه حمراء بادعلی اطرافها لطخ السواد
یلوح بها کأحسن ما
تراه علی شفه الصبی من المداد
و قال آخر:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 167
شامتک السوداء یا قاتلی فی خدک الاحمر تحکی الشقیق
شقت قلیبی مع سویدائه فصار قلبی فی هواها شقیق
و قال المیکالی و ابدع:
تصوغ لنا کف الربیع حدائقاکعقد عقیق بین سمط لآلی
و فیهن نوّار الشقیق و قد حکی خدود عذاری نقطت بغوالی
و من محاسن ابن حمدیس الصقلی قوله:
و لم تر عینی بینها کشقائق تبلبلها الارواح فی الورق الخضر
کما مشطت غید القیان شعورهاو قامت لرقص فی غلائلها الحمر
قوله:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 168
و تری شقائقه خلال ریاضهااوفت مطاردها علی أزهارها
فکانها و الریح یصقل خدهاو السحب تملأها بماء نضارها
أقداح یاقوت لطاف اترعت راحا فبات المسک حشو قرارها
و کأنها و جنات غید أحدقت بخدودها حمرا خطوط عذارها
و نقلت من خط الجمالی علی بن الکمالی ظافر الخزرجی من کتابه (التشبیهات):
انظر الی حسن شقیق الرباتنظر الی ما یحمل الزهرا
من کل حمراء بها نقطهسوداء طابت بیننا نشرا
کمثل خد فوقه شامهمسوده قد انبتت شعرا
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 169
او قطعه المسک اذا القیت فی وسط کأس ملئت خمرا
و من مخترعاته قوله:
و لاح لنا زهر الشقائق تابعاکمثل زنوج ضرجتها دماؤها
و من دقائق ابن وکیع قوله:
قم فاسقنی یا رفیقی من السلاف الرحیق
ا ما تری الطل یحکی علی احمرار الشقیق
لآلئا ضمنتهامداهن من عقیق
و احسن منه:
و الشمس لا تشرب خمر الندی فی الروض الا بکئوس الشقیق
و من أهاجی جمال الدین الخزرجی قوله:
انی لا بغض فی الشقائق منظراسمجا لان ادیمه لون الدم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 170
فکأنما هی جرح طعنه اسمرقد شد اوسطها بقطعه مرهم
و قال أبو النصر سالم بن سعاد الحمصی فی الشقیق و النرجس:
و روض اریض من شقیق و نرجس لنوریهما من تحت قضب الزبرجد
خدود عقیق تحت خیلان عنبرو اجفان در تحت أحداق عسجد
و من بلیغ الارجانی قوله:
لما تباشر اصباحا شقائقهابانت و کانت قمصها حمرا
ردت علی رأسها الاذیال من طرب لجعلهن علی من بلغ الخبرا
و قال الصنوبری فی الورد و الشقیق:
قد أحدق الورد بالشقیق فاشرب عقیقا علی عقیق
کأنه حوله وجوه مستشرفات علی حریق
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 171
و قال ابو نصر فی الشقیق و السوسن:
و روضه زهرها عند الصباح غدایدعو الندامی الی شرب بتغلیس
شقائق مثل أعراف الدیوک بهاو سوسن مثل اعراف الطواویس
و قال القاضی عیاض رحمه اللّه تعالی:
انظر الی الزرع و جماته تحکی و قد هبت علیها الریاح
کتیبه خضراء مهزومهشقائق النعمان فیها جراح
و من محاسنه قوله فیه:
شقیقه شق علی الورد ماقد کسیت من خالص الصبغ
کأنها لما بدت و جنهقد بان فیها طرف الصدغ
و هو أصفر و ازرق
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 172
و بنفسجی و احمر. قال ابن الاثیر فی عجائبه یسمی «حب العروس». و هو نبات هندی و اکثر ما ینبت بنفسه فی مستنقعات الماء و راکدها و لا ینبت الا فی الماء العذب الواقف من أرض طیبه و من شأنه أنه یحوّل وجهه الی الشمس اذا طلعت، و یزید انفتاحه بزیاده علو الشمس، فاذا اخذت الشمس فی الهبوط اخذ فی الانضمام حتی یکمل انضمامه عند غیبوبه الشمس و یغطس فی الماء. و یقال ان طائرا لطیفا یدخل فی
الزهر و ینضم علیه و یغیب فی الماء لیله فاذا أصبح طلع و تفتح فیخرج الطیر
و هو بارد رطب مسکن للصداع الحار و یکسر شهوه الجماع و ینفع من الاحتلام اذا شرب منه درهم بشراب الخشخاش و یجمد المنی. قال ابن البیطار: فی الرابعه هو نبات له ورق شبیه بورق القلقاس الا أنها أرق و اسمه فارسی معناه النیل له اجنحه تنبت فی المیاه الراکده و الآجام و ورقه من أصل واحد. و قال ابن الجوزی: شبه البنفسج فی قوته و منفعته إلا انه ابرد و أرطب یذهب وجع
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 173
الاسنان اذا استعمل مضغه و ینقی السواد و البلغم و انفعه الاصفر و هو من خواص الشام. انتهی
و فیه یقول المطوعی و ابدع:
و برکه حفت بنیلوفرقد جمعت من کل لون عجیب
کأن نیلوفرها عاشق نهاره یرقب وجه الحبیب
حتی إذا اللیل دنا وقته و انصرف المحبوب خوف الرقیب
اطبق جفنیه عسی فی الکری ینظر من فارقه عن قریب
و قال فیه:
خناجر من حناجر ترعت و هی علی الماء من دم حمر
و من لطائف الباخرزی قوله فیه:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 174
اشرب علی برکه نیلوفرمخضره الاوراق حمراء
کأنما ازهارها اخرجت السنه النار من الماء
و من تشابیه ابن حمدیس الصقلی قوله:
و نیلوفر أوراقه مستدیرهتفتح فیما بینهن له زهر
کما اعترضت خضر الفراش و بینهاعوامل ارماح أسنتها حمر
و من مقاصده قوله فیه:
لا تغفلن عن الصبوح و قم بناننعم بطیب لذاذه للأنفس
فی برکه تبدی لنا نیلوفراخضلا تضاحکه عیون النرجس
کأسنه من فضه قد خضبت بدم ولفت فی عصائب سندس
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام
فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 175
و من محاسن ابن سحنون خطیب النیربین قوله:
یا حسنه نیلوفرا فی مائه طاف و فی احشاه نار تسعر
یحکی أنامل غاده مضمومهجمعت و زینها خضاب أخضر
و من غرامیات عبد الجلیل بن دهبول قوله:
و برکه تزهو بنیلوفرنسیمه أشبه ریح الحبیب
حتی اذا اللیل دنا وقته و مالت الشمس لحین المغیب
اطبق جفنیه علی إلفه و غاص فی الماء حذار الرقیب
و من تشابیه ابن تمیم قوله:
و نیلوفر کالزهر شکلا و منظرامحاسنه فیها اللواحظ ترتع
و کل نجوم لکن الفرق انهاتغیب صباحا و هی فی الصبح تطلع
و قال فیه:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 176
و ناظر نحو عین الشمس یرقبهاحتی اذا غربت اغضی بتنکیس
کأنه و دروع الماء تشمله تحت الشعاع اکالیل الطواویس
و من بدائعه قوله 10]:
نیلوفر النیل قد ابدی تلونه و احمر و ارزق من شامینا و شکا
قلنا له ذاک لون واحد و به یسمو و انت بلید و هو فیه ذکا
و قال فیه:
و نیلوفر حاکی النجوم جهالهو لم یدر أن الزّهر یعنو لها الزّهر
فلما بدا فی اللیل نکس رأسه حیا و اختفی فی الماء حتی بدا الفجر
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 177
و من بدائعه قوله:
و نیلوفر یحکی النجوم و ماؤه یحاکی سماء لا یغایرها وصفا
یغیب کما غابت و یبدو کما بدت و یشبهها شکلا و یفضلها عرفا
و من مقاصده قوله فیه:
یا حسن نوفره[11] صفراء حین بدت
ابدت محاسنها عن منظر عجب
کانها حیه فی الماء سابحهیبدو علی رأسها تاج من الذهب
احمد بن الخلوف رحمه اللّه تعالی:
و نیلوفر شبهته فی غدیره بقایا سلاف فی کئوس زجاج
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی
محاسن الشام)، ج 13، ص: 178
نمثل أذناب الطواویس اذ غدایموّه بالیاقوت صفحه عاج
بلدینا العلاء بن ایبک الدمشقی قوله:
یا حسنه فی برکه قد أصبحت محشوّه مسکا یشاب بندّه
و کأنه اذ غاب عند مسائه فی الماء و احتجبت نضاره قده
صب تهدده الحبیب بهجره ظلما فغرّق نفسه من وجده
و قال الامیر مجیر الدین محمد بن تمیم فیه:
لما حکی زهر الکواکب نوفرو اقام و هو علی المطال حریص
خاف الحریق و قد رمته بشهبهافلذاک امسی فی المیاه یغوص
و قال فیه:
نیلوفر [غض تلبس ماءه یوما و تاه علی النجوم بذویه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 179
لحظته أعینها فنکس رأسه خجلا و غاص من الحیا فی ثوبه
قال ابن البیطار: شجره یسمو و یطول فی استواء، و خشبه خوّار خفیف و قضبانه سمجه خضر و هدبه ینبت فی القصب و هو طویل أخضر شدید الخضره و ثمرته تشبه قرون اللوبیا الا ان خضرتها شدیده و فیها حب فاذا انتهی انفتق و انتثر حبه، و هو ابیض أغبر نحو الفستق و منه یستخرج دهن و یقال لثمره السوع 12] و هو مربع و یکثر علی الجدب و اذا أرادوا طبخه رض علی الصلایه و غربل حتی ینعزل قشره ثم یطحن و یعتصر و هو کثیر الدهن و دهنه ینفع من الکلف و المش و من الجرب و الحکه و العله التی یتقشر معها الجلد، و یلطف صلابه الکبد و الطحال و ماؤه یستخرج فی شهر کانون الثانی، یشد القلب. و خشبه یعمل منه الخلالات و هو عطر الرائحه
الشاب الظریف محمد بن العفیف التلمسانی رحمه اللّه:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)،
ج 13، ص: 180
تبسم زهر البان عن طیب نشره و أقبل فی حسن یجل عن الوصف
هلموا الیه بین قصف و لذهفان غصون البان تصلح للقصف [13]
کتب طبی انتزاعی (عربی) ؛ ج 13 ؛ ص180
من لطائف ابن قرناص قوله:
مذا قبل الصیف و ولی الشتااذهب عنی البرد و القرّا
أ ما تری البان علی غصنه قد قلب الفرو الی برا
و من اغراض ابن تمیم قوله:
یا هاجرا روضا لاجل البان اذولی به و الورد فیه مصان
أرأیت روضا شب فیه ورده ینسی اذا ما شاخ فیه البان
قال ابن البیطار:
هذا من خواص (دمشق) و ما والاها من أرض الشام، و یعرف بالآس البری. و هو نبات له ورق شبیه بورق الآس البستانی الا انه اعرض منه و فی طرفه حد شبیه بطرف سنان المرمح و له ثمره مستدیره فی وسط الورقه بعرق اخضر یشبه الشریط و اذا انضجت کان لونها احمر
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 181
کالمرجان و فی جوفه حب صلب و له قضبان شبیهه بقضبان النبات الذی یقال له لوقس کثیره مخرجها من اصل واحد طولها نحو من ذراع بواحد مملوءه ورقا [و أصله شبیه بأصل النبات الذی یقال له اعرسطس اذا ذیق کان 14]] عفصا مائلا الی المراره و ورق هذا النبات و ثمره اذا شربا بالشراب ادرا البول و فتتا الحصاه و ادرا الطمث و قد یبری ء الیرقان و تقطیر [البول و الصداع و ینبت فی مواضع خشنه و اجراف قائمه. انتهی
فانه یطلع خارج البلد فی الغور و فی الارض الحاره من قری الشام و یعمل منه دهن. و فیه یقول السراج الوراق:
و دوحه تامر لما تبدت کاذناب الثعالب فی المثال
علیه دق کافور سحیق تضمخ بالمسوک و بالغوالی
و من تشابیه تاج الدین الکندی فیه:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 182
و دوح ریاض کلما استقطر الندی اعار بسیط الارض ثوب ظلال
تری تمر الحناء فیه کأنه اکف عذاری فی شباک لآلی
و انشدنی فیه الشیخ علاء الدین علی البلاطنسی الشافعی:
سابق الی رشف الطلا بحدیقهفیها خدود قد زهت و ثغور
قد خلت فیها تمر حناء غداشبه الکفوف الی المدام یشیر
و هو شجر یشبه الصفصاف غیر انه فی اوائل الربیع تصبغ جمیع أغصانه بالاحمر کقضبان المرجان و له رؤیه بدیعه
و فیه یقول الشیخ صلاح الدین خلیل بن ایبک الصفدی:
لنا حیلانه قد حالفتناتسر بها الخواطر و العیون
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 183
فقلت لصاحبی لما تبدت متی نبتت من الشفق الغصون
و له زهر طیب الرائحه یخرج فی أیام الورد. رفیه یقول مؤلفه البدری:
و زنزلخت أبیض مع أحمر فی غصن
کالدر و الیاقوت أوثیاب خام یمنی
و کذلک شجر السروفان رؤیته حسنه و أکثر ما یوجد بدمشق
و فیه یقول احمد بن وضاح:
ایا سرو لا یجتز منابتک الحیاو لا بزّ عن اغصانک الورق النضر
و قد کسیت اعطافک الملد مثلماتلف علی الخطیّ رایاته الخضر
و انشدنی ذو الوزارتین احمد الخلوف التونسی المالکی:
و سروه شق النسیم رداءهافابدت فصوص التبر فی الحلل الخضر
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 184
کزنجیه ماست بغنج و شمرت عن الساق ذیلا و اکتست حله الشعر
اذا سقیت کأس الهنا قضب سوقهاامالت رءوسا لا تمل من السکر
و نقلت من خطه و انشدنیه:
و سرو کزنج شمروا الذیل اذ غدوایهزهم خفق الربابه للطرب
اذا مشطت ایدی النسیم فروعهاتری حللا خضرا تزرّر بالذهب
و فیه من رساله القاضی محیی الدین بن عبد الظاهر قوله «و الاغصان قد اخضر نبت عارضها، و دنانیر الازهار و دراهمها تهیأت لتسلیم قابضها. و الحور قد حاور السهی بالتباشیر، و السرو قد کشفت عن سوقها و قالت لها الغدران بهدیرها انه صرح ممرد من قواریر»
و انشدنی شیخنا العلامه بقیه السلف ابراهیم الملاح:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13،
ص: 185
و لما رأیت السرو فی الروض مائساو ایدی الهوا فیه تزید و تنقص
حسبت رفاعیا اتی قاعه الهناو اسبل فیها شعره و هو یرقص
قلت: و جمیع هذه المحاسن بالحواکیر، غیر ان الماء لا یصل الیها الا بجهد کبیر. لعلوها عن (نهر یزید)، فاصطنعوا لها الدولاب و دورانه بکل بهیم شدید. و فیه یقول ابن لؤلؤ الذهبی:
حاکوره دولابهاالی الغصون قد شکا
من حین ضاع زهرهادار علیه و بکی
و دار فی دولابه الصلاح الصفدی حیث قال:
ابدی لنا الدولاب قولا معجبالما رآنا قادمین الیه
انی من العجب العجیب کما تری قلبی معی و انا ادور علیه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 186
و الاصل فیه قول ابن تمیم فیه:
تأمل الی الدولاب و النهر اذ جری و دمعهما بین الریاض غزیر
و ضاع النسیم الرطب و الروض منهمافاصبح ذا یجری و ذاک یدور
و من معانی ابن دمرداش قوله فیه:
و لرب دولاب سقی دوح الحمی فاعادها سکری علی الاطلاق
وجدت کوجدی بالهوی فخمارهامثلی و حقک من عیون الساقی
و منه قول الشهاب الخفاجی:
حاله الدولاب دلت انه فی فرط حزن
کان یسقی و یغنی صار یسقی و یغنی
و نقلت من خط احمد بن صالح قوله:
دولابنا صب طلیق دمعه مأسور حب قلبه و ضلوعه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 187
یبکی علی فقد الاحبه ناثرامن بعدهم جهد المقل دموعه
و من لطائف ابن تمیم قوله:
و دولاب روض کان من قبل اغصناتمیس. فلما فرقتها ید الدهر
تذکر عهدا بالریاض فکله عیون علی أیام عهد الصبا تجری
و من معانی الأسعدی قوله:
شاهدت دولابا له ادمع تکفلت للروض بالری
فاعجب له من فلک دائرما فیه برج غیر مائی
فان حکماء الیونان لما رأوا الجانب الشمالی یصلح لزراعه الازهار و رأوا طیبه ارض الجانب القبلی اختاروها لغرس الاشجار
بدمشق:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 188
حموی، سندیانی، اویسی، عربیلی، خراسانی، کافوری، بعلبکی، لقّیس، لوزی، دغمشی، وزیری، کلابی، سلطانی، حازمی، ایدمری، سنینی، بردی، ملوح، فراط النجاتی، جلاجل القلوع
قال جالینوس فی السابعه و هی ثمره بارده أحسن من الخوخ و أجود منه لکونه لا یفسد کما یفسد الخوخ فی المعده و لا یحمض. و اذا اکل المشمش بعد الطعام فسد و طفا فی رأس المعده و ان کان فیها فضل ردی ء استحال الی طبیعه ذلک الفضل فلا یؤکل الا قبل الطعام و یشرب فوقه السکنجبین
و قال دیسقوریدوس: فی الاولی له طعم أحسن من طعم الخوخ و أجود للمعده و یسهل الصفراء و یولد خلطا عظیما غلیظا
و قال الرازی فی (الحاوی) اتانی رجل أبخر فحدست أن المشمش یذهب بخره، فاطعمته من رطبه فذهب البخر. ثم کان یستعمل نقیعه دائما فلا أحسب أنه یوجد شی ء
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 189
أشد للتبرید منه. و قال أیضا فی کتابه (دفع المضار) انه یبرد المعده جدأ و یورث الجشأ الحامض و یقمع الصفراء و الدم- و لا سیما ان کانت معه ادنی مراره- و ینبغی أن یجتنبه من تکثر به الریاح و من یسرع الیه الجشأ الحامض و اذا اخذ علیه الشراب الصرف و الجوارشن الکمونی و الکندری نفعه. فاما اصحاب المعده الحاره و الجشأ الدخانی و العطش الدائم فکثیرا ما ینتفعون به و لا سیما فی یوم بعد یوم و یوم یمسهم فیه حر و عطش و لا
ینبغی ان یشرب علیه ماء الثلج. و یؤخذ لمن یکثر من أکله الاهلیلج ثم بزر الرازیانج و السکر لیؤمن بذلک من المائیه التی تتولد عنه فی الدم فانها تتعفن علی الایام و تهیج الحمیات ان لم تتدارک بما قلناه الا أن یکثر من التعب حتی یجری منه العرق الکثیر و تصیبه هیضه قویه أو ید من شرابا قویا یغزر علیه بوله و عرقه. و أقل ضررا من جمیع اصناف المشمش الحموی لرقه حاشیته و حسن طعمه و حلاوته و عطر رائحه نواره
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 190
و فیه یقول جحظه:
و مشمش زهره کالزّهر مشرقهبحسن ما فیه من نور و من نور
کأن محمره فی وسط أبیضه حکی عقیقا علی جامات بلور
و قال ابن سینا المشمش له نوار ابیض مسدس مخضب بالحمره عطر الرائحه، ثم یعقد مع اخراج الورق کاللوز الاخضر بقلب ابیض و یخشب و یطبخ منه الطعام المعروف بالمشمشیه ثم یصفر و یأخذ فی الانضاج حتی ینتهی فینشف و یحمل منه الی البلاد
و فیه یقول محمد بن عطیه بن حنان الکاتب القیروانی:
و مشمش ما بدا یوما لذی بصرالا و أصبح بین العجب و العجب
کأن مخبره و صفا و منظره شهد تکنفه قشر من الذهب
و من تشابیه ابن وکیع قوله:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 191
بدا مشمش الاشجار فیها کأنه یلوح علی تلک الغصون الموائل
قباب بمحمر الذبائح ضرجت و قد زینت من عسجد بجلاجل
و نقلت من خط الشرف القواس الدمشقی:
خلت فی الروض مشمشاجاء فی الحمل بالعجب
کسما من زبرجدبنجوم من الذهب
و من محاسن بلدینا العلائی بن ایبک:
و مشمش جاءنی من أعجب
العجب اشهی إلیّ من اللذات و الطرب
کأنه فی هبوب الریح تنشره بنائق خرطت من خالص الذهب
و من تشابیه الصلاح الصفدی قوله:
بدا مشمش الاشجار یذکی شهابه علی حسن أغصان من الدوح میّد
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 192
حکی و حکت اشجاره فی اخضرارهاجلاجل تبر فی قباب زبرجد
و من لطائف ابن تمیم قوله و قد اهداه لبعض أصحابه:
امولای عز الدین یا من جمیله الی قاصدیه ما علیه عیار
جسرت و قد اهدیت نحوک مشمشاو ذلک شی ء ما علیه غبار
و ما کان هذا لونه غیر أنه علاه لخوف الردّ منک صفار
: و هی سبعه اصناف رشیدیه، بعلبکیه، افرنجیه رومیه، طعامیه، بزره، و فیجیه- نسبه لقریه عین الفیجه، و هی تحمل منها الی السلطان بالدیار المصریه- و أحسنها البلدیه المنسوبه لواد مکرم و هو بین الربوه الی تحت صحن المزه
قال ضیاء الدین بن البیطار: القراصیا أنواع، فمنها الحلو و المر و العفص و الحامض. فالحلو منه حار رطب فی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 193
الدرجه الثانیه ینحدر عن المعده سریعا و یثیر التخم و یرخی المعده و یستحیل مع کل طبع و اذا اکل اسهل البطن و لین الطبیعه و لا سیما اذا ابتلع بنواه و هو مع ذلک یزید فی الانعاظ
و قال اسحاق بن عمران: خلط القراصیا غلیظ مزلق فاسد الغذاء یولد السوداء، و حامضه الذی لم یطب قاطع للعطش عاقل للبطن
و قال دیسقوریدوس: فی الاندلس حب الملوک و فی بلاد الروم الکراز. و هی شجره معروفه أغصانها سبطه مشوبه بحمره و لها ورق أطول من ورق المشمش و لها ثمره شییهه بحبه العنب فی
التدویر، تتدلی فی شی ء شبه الخیوط الخضر اثنان اثنان فی الغالب و ازید من ذلک، و لونها أحمر و منها ما یکون اسود و أشقر، و فیها ما هو منصبغ ببعض حمره
و هو فی الاولی، و ان استعمل رطبا لین البطن، و ان استعمل یابسا أمسک البطن، و صمغه- اذا خلط
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 194
بشراب ممزوج بماء- یبری ء السعال و یحسن اللون و یحد البصر و ینهض الشهوه و ینفع من به حصاه
و قال جالینوس: فی السابعه و فیه قبض و لکن لیس هو سواء و الحامض اکثر قبضا و ینفع المعده البلغمیه المملوءه فضولا لان الحامض یجفف اکثر من تجفیف العفص و الحلو. و صبغ هذه الشجره فیه من القوه العامه الموجوده فی جمیع الادویه اللزجه التی لا تلذع معها فهی
کذلک نافعه من الخشونه الکائنه فی قصبه الرئه. و اذا شربت بشراب نفعت صاحب الحصاه لان فیها قوه لطیفه
و طعام القراصیه نافع و لذیذ و مسهل و اللّه أعلم. اه و فیه یقول مؤلفه رحمه اللّه:
کانما القراصیالما بدت للنظر
حبه مرجان تری فی رأس خیط أخضر
و له أیضا:
تحکی القراصیا و قدلاحت بعرق نضر
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 195
کنجمه فی شفق بدت بذیل أخضر
و له أیضا:
ان القراصیه التی زهت بلون مورد
کعقیقه حمرا بدت بعلاقه تحکی الزبرجد
. و هو بالیونانیه الانجاص و هو أصناف: عثمانی. عیلانی. خلانی. سمرقندی.
صینی. ملکی. صقلانی. مغاربی. یبرودی. رحبی.
درسی. قنادیلی. خنافسی. معنق. دهمروری. عریب.
بعلبکی. ماوردی. عقربانی. شتوی. صیفی. سکری قهلی
قال ابن سینا: و فی بلادنا نوع من الکمثری یقال له شاه امرود کبیر الحجم شدید الاستداره
رقیق القشره حسن اللون و کأنه ماء سکر منعقد جامد یمیل الی الصفره یتکسر للجمود لا لغلظ الجوهر طیب الرائحه جدا اذا سقط عن شجره اضمحل و هذا مما لا مضره فیه و لا یحمل من بلده و هو معتدل رطب
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 196
و قال جالینوس: ورق الکمثری و اطرافها قابضه فاما ثمرتها ففیها مع قبضها حلاوه و مائیه. و اجزاء هذه الثمره لیست متساویه المزاج و ان منها ما هو أرضی و منها ما هو مائی. و ان شئت قلت من وجه آخر بعضها بارد و بعضها معتدل المزاج. من اجل ذلک متی اکل الکمثری قوی المعده و سکن العطش، و متی وضع کالضماد جفف و جلا جلاء یسیرا، و بهذا السبب أعلم انی قد ادملت به جراحات عند ما کنت لا أقدر علی دواء آخر
و الکمثری البری اکثر قبضا و تجفیفا من سائر الکمثری فهو لذلک یدمل ما هو من الجراحات و یمنع المواد من التحلب
و قال (دیسقوریدوس): فی الاولی الکمثری و هی اصناف کثیره و کلها قابض، و لذلک یستعمل فی الضمادات المانعه من مصیر المواد الی الاعضاء. و اذا أخذ أو شرب طبیخه بعد أن یجفف عقل البطن، و اذا اکل الکمثری و المعده خالیه اضر بآکله. و ورقه ایضا قابض، و رماد
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 197
خشبه قوی المنفعه للذین یعرض لهم خنق من اکل الفطر و هو ما یظهر بارض الشام علی ضرب الکمأه. و قد قال قوم انه اذا طبخ الکمثری البری مع الفطر یمرض آکله
و اعترض اسحق بن عمران علی
قوله فی ان الکمثری اذا اکلت علی الریق تضر بآکلها و لم یخبر بالسبب فی ذلک و لا أی الکمثری یفعل ذلک. فأقول انه ذم الکمثری علی الریق اذا اخذ علی سبیل اللذه و الغذاء لا علی سبیل الحاجه و الدواء، و خاصه اذا کان عفصا او قابضا، و ان کان العفص أخص بذلک لان من خاصیته ان الاکثار منه یولد النفخ فاذا اخذ علی خلاء المعده تمکن من جرمها و قام فعله فیها و لم یؤمن علی صاحبه مع الادمان علیه أن یورثه قولنجا یعسر انحلاله. فأما علی سبیل الحاجه للدواء فان استعماله علی الریق لا محاله أفضل لان استعماله بعد الطعام مطلق و زائد فی ضعف المعده لانه بافراط قبضه یجمع أعلی المعده و تقهر القوه الممسکه التی فی أسفلها. و أما العفص من الکمثری فهو أقل غذاء و اقطعها للاسهال و القی ء المراری
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 198
و أشدها مئونه للمعده و الامعاء، لانه لا فراط خشونته و غلظ جسمه و بعد انقیاده مضر بعصب المعده جدا.
و لذلک وجب أن یتلطف له بما یرخی جسمه و یزیل غلظه و یلین خشونته مثل سلقه فی الماء أو تعلیقه علی بخار الماء حتی ینضج أو یلبس عجینا و یشوی و یربی بسکر الطبرزد أو عسل علی حسب مزاج المستعمل له
و قال البصری: الکمثری الحلو بارد فی الاولی یابس فی الثانیه و الصینی منه بارد فی الدرجه الثانیه رطب فی الدرجه الاولی و فیه عطریه و قبض و تقویه القلب و التفاح خیر منه
و قال اسحق بن عمران: الحامض منه دابغ للمعده مدر للبول مشه للأکل
و قال بقراط: ما کان من الکمثری صلبا فهو یبرد و یجفف و یعقل البطن و ما کان لینا نضیجا حلوا فهو یسخن و یرطب و یطلق البطن
قلت و خالف البصری فی قوله «و الکمثری ألذّ من
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 199
التفاح و ما یتولد منه فی البدن احمد مما یتولد من التفاح و هو أسرع انهضاما»
و قال الرازی فی (الحاوی): الخالص من الحلاوه من الکمثری لا یبرد، و أکله یعقل البطن الا أن یؤکل بعد الطعام فیسرع باحدار الثقل ثم تکون عاقبته عقل البطن. و الصینی أقل ماء و أقوی فعلا و أشدها عقلا و أکثرها فی تسکین العطش
و قال فی کتابه المسمی بدفع مضار الاغذیه: الکمثری کثیر النفخ بطی ء الانهضام. و ینبغی أن یحذره من یعتریه القولنج و لا یشرب علیه ماء باردا و لا یأکل بعده طعاما غلیظا، و اذا أکل منه فلیکن علی جوع صادق، و لیطل النوم بعده و یشرب عقیبه شرابا عقیقا صرفا أو یاخذ علیه زنجبیلا مربی ثم یجعل ادامه فی ذلک الیوم مرقه اسفید باجه أو مرق مطجنه و یدع لحمها و لا یتعرض للمشوی و ان اکل مع السمین المهری بالطبخ لم یضره ذلک. و الکمثری مقو للمعده ضار للمبرودین و من یعتریه القولنج و شره
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 200
أفجه و اقله حلاوه و نوار الکمثری ابیض مستدیر مشرق اکبر من نوار الخوخ و اعظم رائحه. انتهی و اللّه اعلم
و فیه یقول عبد اللّه بن برغش:
و کمثری تراه حین یبدوعلی الاغصان مخضر الثیاب
کثدی خریده ابدته تیهاله طعم
الذ من الشراب
و ما ارشق قول ابن رشیق فیه:
نظرت الی البستان احسن منظرو قد حجب الاغصان شمس المشارق
به زوج رمان یلوح کأنه قنادیل تبر محکمات العلایق
و من تشابیه صرّ درّ قوله فیه:
حی بکمثرایه لونهالون محب زائد الصفره
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 201
تشبه نهد البکر ان اقعدت و هی لها ان قلبت سره
کثیره فلنذکر بعضها: سکری. مسکی. فتحی. صینی.
شتوی. بلدی. صیفی. قاسمی. فاطمی. قحابی. فضی.
حدیثی. جنانی. حرستانی. لبنانی. حلوانی. دهشاوی.
اخلاطی. بریری. نبطی. ماوردی. بطیخی. مجهول
قال البصری: نواره اشبه شی ء بازرار الورد عند ظهوره ثم یفتح مع اخراج ورقه برائحه طیبه الشذا
و فیه یقول ابن عمار:
و زهر تفاح اضحی الغصن منتظماکأنه لؤلؤ یبدو و یاقوت
و للریاض علی ارجائها ارج کان فیه ذکی المسک مفتوت
قالت الحکماء: جسم التفاح صدیق الجسم، و ریحه صدیق الروح
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 202
و قال جالینوس: فی السابعه و منه ما هو حلو و منه ما فیه عفوصه و منه ما فیه قبض و منه حامض و منه ما بین الحموضه و الحلاوه مسیخ الطعم و ما کان منه علی هذه الاوصاف فالاغلب علیه طبیعه الماء یکون مزاجه ابرد و ارطب معا، و أما الذی فیه عفوصه فالاغلب علیه المزاج الارضی البارد و أما القابض منه ففیه هذا الجوهر المائی البارد کما أن فی الحلو منه جوهرا مائیا معتدل المزاج. و کذلک یمکنک أن تستعمل منه ما هو أشد قبضا و اکثر حموضه فی ادمال الجراحات و فی موضع ما یتحلب فی ابتداء حدوث الاورام الحاره الی موضع الورم و فی تقویه فم
المعده عند استرخائها و یستعمل منه ما هو مسیخ الطعم و لا طعم له- کالماء- فی مداواه الاورام التی هی فی ابتدائها أو التی فی تزایدها و فی جمیع التفاح رطوبه کثیره بارده، و مما یدلک علی ذلک انه لیس منه و لا واحد تبقی عصارته، بل جمیعه اذا عصر فسد عصیره خلا السفرجل فان عصارته تبقی. و الیونانیون یدخلونه فی عداد التفاح المسمی نیطروما فان هذین النوعین لشده
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 203
قبضهما لیس فیهما من الرطوبه الا الیسیر، و أما تلک الانواع من التفاح فکلها ان طبخت عصارتها مع العسل صار منها رب یبقی و ان ترکت وحدها لم یبق
و قال الرازی: التفاح مقو لفم المعده موافق للمحرورین الا انه بطی ء الهضم و ینفخ و لا سیما الفج لحامض و کذلک ینبغی ان لا یشرب علیه من یجد منه ثقلا فی معدته ماء باردا و لا یأکل علیه طعاما حامضا بل یشرب علیه الشراب و یأکل امراق المطجنات
و قال الحکماء ان من خاصیته تولید النسیان و یکسل.
و اذا اخذ الیسیر منه نفع من الوسواس السوداوی. و أکل التفاح یحدث الخلط فی البراز و شمه یقوی الدماغ و النفس:
و اللّه أعلم بالصواب
و فیه یقول الزین الخراط فی جاریه أهدی الیها تفاحه:
و عذراء أهدیت تفاحهالیها فقالت تفکه بشانی
حدیثی تفاحه سکریّ کفتحی و تفاح خدی جنانی
و احسن منه قول صلاح الدین بن شاکر الکتبی:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 204
و غاده تیمنی حبهاتقول صف خدّی بالاحمر
فقلت فضی غدا مخضباقالت حدیثی قلت ذا سکری
و منه قول جلال الدین ابن خطیب
داریا:
قالت العذراء لماشاءت المنع بمنحی
هاک تفاح حدیثی حلولا تطمع بفتحی
و من محاسن صاعد اللغوی قوله:
تفاحه اذکرنی نصفهاخد حبیبی یوم عانقته
و نصفه الآخر شبهته بلون وجهی حین فارقته
و من نفثات ابن حبیب قوله:
و تفاحه فیها احمرار و خضرهمضمخه بالطیب من کل جانب
تکامل فیها الحسن حتی کأنهاتورد خد فوق خضره شارب
و من مقاصد ابن نباته قوله:
کرات عقیق فی غصون زبرجدبکف نسیم الریح منها صوالج
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 205
نقلبها طورا و طورا نشمهافهن خدود بیننا و نوافج
و ما أرشق قول ابن رشیق القیروانی:
تفاحه شامیهمن کف ظبی اکحل
ما خلقت مذ خلقت تلک لغیر القبل
کأنما حمرتهاحمره خد خجل
و من لطائفه قوله:
و تفاحه من کف ظبی أخذتهاجناها من الغصن الذی شبه قده
لها لمس رد فیه و طیب نسیمه و طعم لما فیه و حمره خده
و من لطائف بشار بن برد:
و تفاحه من خالص التبر نصفهاو من جلنار نصفها و شقائق
کأن الهوی قد ردّ بعد تفرق لها خد معشوق الی خد عاشق
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 206
و من أغراض الصاحب بن عباد قوله:
و لما بدا التفاح أحمر مشرقادعوت بکأس و هی ملأی من الشفق
و قلت لساقیها أدرها فانهاخدود عذاری قد جمعن علی طبق
و نقلت من خط جمال الدین ابی حسن علی الخزرجی قوله:
تفاحه محمره قد بدت یمیلها الریح علی غصن
کأنها خدان قد جمعایلوح فیها طابع الحسن
بدمشق و یسمی فی القاهره الخوخ و لم یکن بها سوی الزهری و المشعر فنذکر من أصنافه ما یحضرنا الآن بدمشق:
خواجکی، رصاصی، حمصی، نیربانی، لوزی، لزیق،
کتب طبی انتزاعی (عربی)
(نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 207
لقیس، کلابی، صالحی، ختمی، مظفری، مسافری، صوری، زهری، لحم الجمل، مجهول
قال أبو حنیفه: شجره سریع الأخذ فی الارض، قصیر المده، أنهی مکثه عشر سنین، و یضمحل ثمره، و تنشف شجره، و له نوّار احمر ینور من أصله الی آخر فرعه، زهی المنظر
و فی زهره یقول محیی الدین بن قرناص الحموی:
مررت باشجار الدراقن سحرهو قد رنحت اعطافه نسمه الفجر
فشبهته لما رأیت احمراره عیون مخامیر أفاقوا من السکر
قال جالینوس: فی السابعه و فی نفس شجره الخوخ المسمی بالدراقن بدمشق و قضبانها و ورقها مراره و لذلک متی سحق و ضمد به السره قتل الدیدان التی بالجوف.
و هو مع هذا یحلل. و اما ثمرتها فمزاجها رطب یبرد
و قال فی کتاب اغذیته: ان الرطوبه المستکنه فی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 208
هذه الثمره و جرمها نفسه سریعا الفساد ردیئان فی جمیع الخصال؛ و لذلک لا ینبغی أن یؤکل الخوخ بعد الطعام کما جرت عاده بعض الناس لانه اذا طفا فی المعده فسد
و قال ابن ماسویه: یولد بلغما غلیظا سریع الفساد و العفونه فی المعده
و قال الرازی فی (الحاوی): الخوخ یشهی الطعام جید للمعده الحاره و العطش و اللهب منها و یزید فی الباه و یطفی الحراره
و قال ابن سینا یشبه ان یکون زیادته فی الباه للابدان الحاره الیابسه
و قال ابن الجوزی فی (لقط المنافع): الخوخ بارد رطب نضیجه ینفع المعده و یشهی الطعام، غیر أنه ردی ء الخلط سریع السلوک فی فساد المعده یصلح للشباب فی البلاد الجنوبیه و یؤکل بعده الزنجبیل المربی
و قال الرازی فی (دفع مضار الاغذیه): الخوخ ینفع المحموم وقت صعود الحمی
الحاده اذا کانت غبا خالصه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 209
و یولد فی الدم مائیه یکمل استحالتها الی الدم بعفن و یهیج الحمیات بعد شهر أو شهرین کما یفعل المشمش الا ان الحمیات المتولده من الخوخ اقوی نافضا و اطول مده و اللّه سبحانه و تعالی أعلم
و فی الخوخ الزهری یقول القیراطی:
حللنا ببستان به الدوح واقف و جدول صافی الماء من تحته یجری
کان النجوم الزهر زهری خوخه و لم أر مثلی شبه الزّهر بالزّهر
و من محاسن العلائی الوداعی:
و خوخه قد حکت لونین خلتهماخدی محب و محبوب قد التصقا
تعانقا فبدا واش فراعهمافاحمر ذا خجلا و اصفر ذا فرقا
و من لطائف النصر الحمامی قوله:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 210
و خوخه یحکی لنا نصفهاو جنه معشوق رآها الکئیب
و نصفه الآخر شبهته بلون صب غاب عنه الحبیب
و هو أصناف: صیفی، زجاجی، قبرصی، اسود، عین البقر، خوخ الدب، خوخ الطعام، اغبر، شقیر، حایکی، برقوق، مجهول، بزره. و له نوار ابیض صغیر دون نوار الکمثری
قال ابن ماسویه الآجاص یغذی غذاء یسیرا و یرطب المعده بلزوجه و یبردها و یلین الطبیعه و یسهل المره الصفراء و یسکن العطش. و هو صنفان ابیض و اسود فالاسود هو الآجاص علی الحقیقه، و الأبیض هو المعروف بالشاهلوج و هو بطی ء الانهضام و لیس بمسهل کغیره و کلاهما بالشام
و قال ابن زهر: الآجاص ردی ء للمعده ملین للبطن
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 211
و احسنه ما کان بدمشق فانه اذا خف کان جیدا للمعده ممسکا للبطن و یختار منه ما کان لحمیا رقیق
البشره و الکبیر الرخو القلیل القبوضه و أردأه الصغیر الصلب الشدید العفوصه الابیض و غالب علیه الزرقه المعروف عند أهل مصر بشقیر
و البرقوق نوع منه صغیر لکنه اذا نضج حلا
و قال ابن الجوزی: الآجاص بارد رطب المختار منه الاسود الحلو الکبیر یلین الطبیعه لکن خلطه غلیظ بطی ء الانهضام یطلق الصفراء و الحامض أشد اطلاقا و ینفع الصداع و الشقیقه و ینقص الیرقان و ینفع الشباب فی الصیف بالبلاد الحاره. دفع مضرته معجون الورد أو للعسل. انتهی و اللّه أعلم
و فیه یقول مصنفه البدری:
یا حسن آجاص اتی یحکی لعین البصر
اکرا بدت من فضهقد ضمخت بعنبر
و قال ابن المعتز فیه:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 212
لقد شاقنی الآجاص لما رأیته یمیل مع الاغصان مع کل مائل
تطلعن من بین الغصون کانهافقاح زنوج تحت خضر الغلائل
و کل هذه الاصناف و الالوان بالمزه و ارض اللوان. و بها الدور الوسیعه الفناء، الملیحه الاساس و البناء. و فیها أعیان الناس، و هی الجامعه بین حسن الانواع و الاجناس.
مع الهواء الصحیح، و الاعتدال بالترجیح. و بها سویقتان، فیهما سائر ما یشتهی من الالوان. و مصلی بخطبه و خطبه بجامع جدید، و فیها ضریح الولی المعتقد الشیخ سعید. أعاد اللّه علینا من برکاته، و أمدنا بصالح دعواته
زیت و أشجار زیتون من زمن عیسی علیه السلام، مع الفواکه الکبیره بطریق الانضمام
قال ابن البیطار: الزیتون فی السادسه و ورق هذه الشجره و عیدانها الطریه فیهما من البروده بمقدار ما فیهما
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 213
من القبض. و اما ثمرتها فما کان منها مدرکا نضیجا فهو حار حراره معتدله
و ما کان منها غیر نضیج فهو أشد قبضا و بردا
و قال اسحق بن عمران: الزیتون الاخضر دابغ للمعده مقو للشهوه بطی ء الانهضام ردی ء الغذاء. و اذا رمی فی الخل کان أسرع انهضاما و أکثر عقلا للبطن.
و اذا عمل بالملح اکتسب منه حراره و کان ألطف من المنقع فی الماء. و الزیتون اذا تمضمض به شدّ اللثه و الاسنان المتحرکه. أما الزیتون الاسود النضیج فانه سریع الفساد ردی ء للمعده غیر موافق للعین و اذا تضمد به منع القروح الخبیثه من أن تسعی فی البدن و الاسود ینقلب الی المره الصفراء و هو أسرع انهضاما من الاخضر و ورقه قابض اذا دق و سحق و تضمد به نفع من النار الفارسیه و منع الحمره ان تسعی فی البدن و منع النمله و القروح الخبیثه و ینفع من الداحس و اللّه أعلم. انتهی
و فیه یقول محمد بن دانیال:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 214
کانما الزیتون حول النهربین ریاض زخرفت بالزهر
عقد زمرد هوی من نحرأو خرز خرطن من بازهر
الشام و الیها ینسب الرمان الشویکی
و الرمان أصناف: شویکی، بردی، ماوردی، ملیسی، کوفی، برجنیقی، سحاقی، شویخی، مصری، سلطانی، محجر، مطوق، تدمری، لقیط، حصوی، طقاطقی، قطی، مشبه، حامض للطعام، لفان، رأس البغل، مجهول
قال أبو حنیفه الدینوری: شجر الرمان معروف و له نوار أحمر کالازرار ثم یکبر و یفتح کقوالب السکر مشرقه الرءوس بعضها ما هو مثمن و البعض مسدس و داخل هذا القمع نوار اصفر یعلوها ورق أحمر أرقّ بشره من الحریر. و عند السامره و عباد النار و غیرهم یسمی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)،
ج 13، ص: 215
بالملیح للهجور لکون الناس لم یعتنوا بزهره و لا یحتفلون به کغیره
و فیه یقول الامیر ابو فراس:
و جلنار مشرق علی اعالی شجره
کان فی رءوسه احمره و اصفره
قراضه من ذهب فی خرق معصفره
و قال ابن وکیع:
و جلنار بهی ضرامه یتوقد
بدا لنا فی غصون خضر من الری میّد
یحکی فصوص عقیق فی قبه من زبرجد
اخذه الصفدی:
و جلنار تبدی فی غصنه یتوقد
کأنجم من عقیق سماؤها من زبرجد
و من محاسن ابن دمرداش قوله:
لما بدا الجلنار فی القضب و الطل یبدو علیه کالحبب
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 216
کانما أکؤس العقیق به قد ملئت من براده الذهب
قال ابن البیطار: الرمان فی الثامنه و کله قابض الا الیسیر، لان الرمان منه حامض و منه حلو و منه قابض فیجب ضروره ان تکون منفعه کل نوع بحسب الطعم الغالب علیه. و حب الرمان اشد قبضا من عصارته واشد تجفیفا و قشره اکثر فی الامرین جمیعا و حینئذ الرمان الذی تساقط عن الشجر اذا عقد کان اجود
و قال ابن زهر الرمان فی الاولی کله جید الکیموس جید للمعده قلیل الغذاء و الحلو منه اطیب طعما من غیره غیر أنه یولد حراره لیست بکثیره فی المعده و نفخا، و لذلک لا ینفع المحمومین، و الحامض انفع للمعده الملتهبه، و هو اکثر ادرارا للبول من غیره
و قال ابن الجوزی الحلو حار رطب و قیل بارد معتدل جیده الکبار منفعته یلین الصدر و الحلق و یصلح للسعال و الباه و یوافق للمعده و یحدث نفخا. دفع مضرته بالرمان الحامض یتولد منه غذاء صالح یصلح للامزاج المعتدله
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 217
و للکهول فی الخریف
و الرمان الحامض بارد یابس لطیف قابض جیده الکثیر الماء ینفع للکبد و یقمع الصفراء و یمنع سیلان الفضول الی الحشا، خصوصا شرابه. و یدر البول اکثر من الحلو لکنه یضر الصدر و الصوت و المعده و دفع مضرته بالحلواء العسلیه یصلح للامزاج الملتهبه و للشباب فی الصیف و من أکل ثلاثه اقماع من الرمان بشحمه فانه دباغ للمعده و فیه فائدتان: الاولی انک اذا اردت معرفه الرمانه هل حبها فردام ازواج تنظر الی تشریح قمعها ان کان فردا فهی بالفرد و ان کان الزوج فهی بالزوج. الثانیه انک تطعم انسانا یبغض انسانا مائتی حبه و اربعا و ثمانین حبه رمان حلو و تطعم المبغوض فی ذلک الوقت بعینه مائتین و عشرین حبه فانهما یتحابان الی الممات. نقلته ممن جربه فصح و اللّه اعلم و من لطائف جمال الدین الشواء قوله:
من رام للرمان وصفا یقل مثل الذی قد قلت اعلانا
حق نضار لم یزل مودعافیه یواقیتا و مرجانا
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 218
و ما أبدع کلام أمیر المؤمنین المأمون فیه:
رمانه ما زلت مستخرجافی الجام من حقتها جوهرا
فالجام أرض و بنانی حیایمطر یاقوتا بها أحمرا
و من تشابیه ابی الحسن الجوهری فیه:
و حبات رمان لطاف کانهاشوارد یاقوت لطفن عن الثقب
اشبهها فی لونها و صفائهابقطرات دمع وردت من دم القلب
و من محاسن کشاجم قوله:
و محمره من بنات الغصون و یمنعها ثقلها أن تمیدا
منکسه التاج فی رأسهاتفوق الخدود و تحکی النهودا
تغض فتفترّ من مبسم کأن به من عقیق عقودا
و من محاسن ابن الرومی قوله:
و لما فضضت الختم عنهن لاح لی فصوص عقیق فی بیوت من التبر
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی
محاسن الشام)، ج 13، ص: 219
فدرّ و لکن لیس یدنیه غائص و ماء و لکن فی مخازن من جمر
و من معانی ابن حمدیس قوله:
قد لاح رماننا بروضته بین صحیح و بین مفتوت
من کل مصفره مزعفرهتفوق فی الحسن کل منعوت
کأنها حقه فان فتحت فصرّه من فصوص یاقوت
و من عقود ابن لؤلؤ الذهبی قوله:
و رمان رقیق القشر یحکی نهود الغید فی اثواب لاد
اذا قشرته طلعت لدینافصوص من عقیق اونجاد
و من مخترعات علی بن سعید الخیری الانصاری فی رمان معشوقه:
و ساکنه فی ظلال الغصون بخدر تروقک افنانه
تضاحک أترابها عند ماغدا الجوّ تدمع أجفانه
کما فتح اللیث فاه و قدتضرج بالدم أسنانه
و بها السیدان الجلیلان (ابو سلیمان الدارانی) و (ابو مسلم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 220
الخولانی) اعاد اللّه تعالی علینا من برکاتهما المتواتره و افاض علینا من بحار علومهما الزاخره
و الیها یتشوق خطیب محاسنها الشیخ جلال الدین ابو المعالی محمد بن احمد سلیمان المعروف بابن خطیب داریّا من القاهره المحروسه بقوله:
سقی اللّه من شرقیّ جامع جلّق منازل لا یهوی سواها غریبها
منازل لو لا الساکنون بها لماتذکرتها یوما و لو فاح طیبها
و ما قل منها اذ رضیت ببعدهانصیبی و لکن قل منی نصیبها
و ما لی الی الاوطان شوق و انماهوی کل نفس این حل حبیبها
و الیها ینسب البطیخ الدارانی
یقوی الترطیب مستعد لان یصیر بلغما حلوا و لذلک صار نافعا
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 221
لاصحاب حمیات الغب و المحرقه
و قال (دیسقوریدوس) الخلط المتولد من البطیخ خلط ردی ء و کثیرا ما تعرض منه الهیضه و یعین علی القی ء و قشر البطیخ اذا استعمل عوضا عن الاشنان کفا الزهومه و ذهب برائحه الزفر و اذا جفف قشره و القی فی القدر مع اللحم الغلیظ أسرع نضجه و هراه
و قال (ابن الجوزی): البطیخ الهندی بارد رطب جیده المایی الحلو ینفع الامراض الحاره و یسکن العطش و یسی ء الهضم دفع مضرته بالسکر یصلح للامزاج الحاره الصفراویه و الشباب فی الصیف و اذا اخذ من مائه فی سکر او سکنجبین ادرّ البول و غسل المثانه و الکلی و کان اکثر فی التبرید و ینفع اصحاب الیرقان الحادث عن حراره الکبد اذا شرب مع الطباشیر و السکر و هو مصحح للاخلاط یضر المشایخ و الکبد و الطحال اذا
کانت وارمه و الاکثار منه یولد الهیضه و سوء الهضم و ینبغی ان یتوقاه اصحاب المزاج البارد فان تناولوه أتبعوه بالعسل. انتهی و اللّه سبحانه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 222
و تعالی أعلم
و فیه یقول تاج الدین الکندی و أجاد:
انظر الی البطیخ فی تشقیقه یحکی لدی التشبیه کل أنیق
صفائح بلور بدت فی زمردمرکبه فیها فصوص عقیق
و من ألغاز الصلاح الصفدی قوله:
ما رباعیّ حروف و هی خمس فی البناء
کله نبت و لکن نصفه طائر ماء
و من لطائف بلدینا الوأواء الدمشقی قوله:
و ذات ریق ان ترشفته وجدته احلی من المن
اذا بدت فی کف جلابهارأیتها فی غایه الحسن
کسله خضراء مختومه علی الفصوص الحمر فی القطن
و قال صاحب (مطالع البدور) البطیخ یغسل الطعام غسلا، و یذهب بالاذی اصلا. و کانت ملوک الفرس تأمر یرفع الحلوی ایام الرطب و برفع الاشنان ایام البطیخ
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 223
و البطیخ الاخضر بدمشق اصناف. و هو دارانی.
و مرجی نسبه الی المرج، و دومی نسبه لقریه دوما، و حبشی، و قبلی، و عوامیدی و هو المسمی بالنموس. انتهی
شرقی قریه (عربیل) و ما بینهما من القری الجمیع برسم زراعه کروم العنب و عرائشه
و قال صاحب (معایاه العقل فی معاناه النقل) التعریش الرفعه لقوله تعالی «وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ» و العرش ارفع من السماء. انتهی
و العنب صنوف بدمشق. فمنها البلدی، خناصری، عاصمی، زینی، بیتمونی، قنادیلی، افرنجی، مکاحلی، بیض الحمام، حلوانی، بوارشی، جبلی، قصیف، ابزاز الکلبه، قشلمیش، کوتانی، عبیدی، شحمانی، جوزانی، دراقنی، مخ العصفور، عرایشی، رومی، شبیهی، نیطانی، عصیری، رناطی، ورق الطیر، سماقی، حرصی، مجزع،
شعراوی، دربلی، قاری، علوی، عینونی، مورق،
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 224
مشعر، مسمط، مرصص، محضر، مقوس، حمادی، تفاحی، رهبانی، زردی، مبرد، مخصل، مغاربی، شحمه القرط
و قال (دیسقوریدوس): الکرم فی الخامسه و هو الذی یعتصر منه الشراب و ورقه و خیوطه اذا سحقا و تضمد بهما سکنا الصداع. و الورق اذا کان باردا قابضا فانه اذا تضمد به وحده او مع سویق الشعیر سکن الورم الحار العارض للمعده و الالتهاب العارض لها. و عصاره الورق تنفع الذین بهم قرحه الامعاء و الذین یتقیأون الدم و الذین یشکون معدهم و الحوامل من النساء. و خیوط الکرم اذا انتقعت بالماء و شربت فعلت ذلک. و دمعه الکرم و هی شبیهه بالصمغ تجمد علی القضبان اذا شربت مع الشراب اخرجت الحصی و اذا تلطخ بها ابرأت القوابی و الجرب المتقرح و الذی لیس بمتقرح. و ینبغی اذا احتیج الی التلطیخ بها ان یتقدم بغسل العضو بالنطرون و اذا تمسح بها مع الزیت دائما حلقت الشعر، و خاصه الدمعه المجموعه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 225
من قضبان الکرم الطریه و اذا احرقت و رشحت منها الدمعه کما یرشح العرق و هی التی اذا لطخت علی الثآلیل المسماه مرمیقیا[15] ذهبت بها. و رماد قضبان الکرم و رماد شجیر العنب اذا تضمد به مع الخل ابرأ المقعده التی قد قلع منها البواسیر و ابرأ من التواء العصب و قد ینفع من نهشه الافعی و اذا تضمد به مع دهن ورد و سذاب و خل خمر نفع من الورم الحار العارض فی الطحال
و قال ابن الجوزی فی لفظه «العنب»: حار رطب و
الابیض احمد من الاسود و الاکثار منه یصدع الرأس و منفعته یسهل البطن و یسمن، و هو قریب من التین فی فضله علی سائر الفواکه. مضرته یعطش و یرخی المثانه.
دفع مضرته بالرمان الحامض یتولد منه دم جید یصلح للمشایخ و الامزاج البارده فی الخریف و فی البلاد الشمالیه و الحصرم ینفع المحرورین و یظبخ منه طعام لذیذ
و فی اللغه قال الحصرم ثمر الکرم قبل الحلاوه و المیم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 226
فیه زائده مأخوذ من الحصر و هو العجز عن النطق، أو من الحصر الذی هو احتباس الباطن و به سمی الرجل البخیل لمنعه ما فی یده و تشدیده. و الحصیر الملک سمی بذلک لامتناعه عن الاعین أو عن الضیم. قال الشاعر:
و قماقم غلب الرقاب کانهم جند لدی باب الحصیر قیام
و سمیت جهنم «للکافرین حصیرا» لمنعها من فیها أو لتمنعها هی فی نفسها قال تعالی «وَ جَعَلْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ حَصِیراً»
فالحصرم طبعه البرد و الیبس و لذلک قبض الاجسام و منع المسام من اخراج ما فیها من الفضل. انتهی کلام (معایاه العقل)
و فیه یقول الطغرائی و ابدع:
تری الثریا من عناقیدهاتلوح فی أخضر کالغیهب
کم دره فیها و کم لؤلؤ[16]
صحیحه التدویر لم تثقب
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 227
و استعار هذه الثریا لعرشه ابن تمیم فقال:
نفی عنی الهجیر ظلال کرم و أمتعنی و نزه ناظریا
و لاحت عرشه فرأیت منهاسماء کل أنجمها ثریا
و من لطائف الصاحب ابن عباد:
و حبه من عنب قطفتهاتحسدها العقود فی الترائب
کأنها من بعد تمییزی لهالؤلؤه مثقوبه من جانب
و من تشابیه ابن المعتز قوله:
و حبه من عنب من جنه متخذه
کأنها لؤلؤهفی
وسطها زمرذه
و من محاسنه قوله فی العنب الابیض:
شربت حمیا الکرم تحت ظلاله علی حسن محبوب الشمائل أغید
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 228
کأن عناقید الکروم و ظلهاکواکب در فی سماء زبرجد
و من أغراضه قوله فی العنب الاسود:
حتی اذا حرمری جاء مرحله[17]
بفاتر من هجیر الجو مستعر
طلت عناقیدها یخرجن من ورق کما اختفی الزنج فی خضر من الازر
و قال ابن الصائغ فی العنب العاصمی:
و عاصمی قد غدا طعمه أروی من الماء لدی الحائم
أورث خلی أکله هیضهفاعجب له من مسهل عاصمی
و قال ابن الرومی فی العنب الرازقی:
کأن الرازقی و قد تناهی و باهت بالعناقید الکروم
قواریر بماء الورد ملأی تشف و لؤلؤ فیها یعوم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 229
و تحسبه من الشهد المصفی اذ اختلفت علیک به الطعوم
فکل مجمع منه ثریاو کل مفرق منه نجوم
و قال محمد بن عبد اللّه المحسن الکفر طابی فی الاسود:
جاءنا منک تحفه نحن منهاأبدا فی تضاعف السراء
عنب اسود کأن علیه حللا من حنادس الظلماء
خلته فی خلال أوراقه الخضر و لون اسوداده للصفاء
کقموع علی أنامل خودلحن من کم غاده خضراء
و نقلت من خط التقوی ابن حجه ملغزا فی الکرمه:
عناقید علی قضب تدلت حکی منظومها عقد اللآلی
اذا عصرت تری فی الکأس منهادواء قد ترکب من دوالی
البرهان البهنسی قوله:
اخبرونی عن فاضل بأصول و فروع یسمو علی کل فاضل
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 230
اسبغ اللّه ظله فهو ظل سابغ وافر مدید و کامل
و أبو محجن یقول ادفنونی تحته ان أتانی الموت عاجل
کم الینا قد مد کفا ندیاصیر العیش أخضرا فی المنازل
نقطه الطل
فوقه أوضحته عند توقیعها به و هو عاطل
ما تبدی لنا بعین و لکن حرفته و صحفته الافاضل
فرأینا للترک فیه اسم عین بفتور الاجفان جاء یغازل
ان تذکره حرف الکل یبدی کرما و الندی من الکف هاطل
أو تؤنثه یقبل الهاء فی الحال و من بعد ذایری هو حامل
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 231
و یقل شطره لمن عاب منه لک هم بالعکس عندی حاصل
فیه حلو و فیه مرّ و یبدوعند تحریف عکسه المتماثل
و بلا أول یری فعل أمرو اقلب الفعل منه فالامر حاصل
هو خشب مسندات و لکن حال یجلی یبدو رقیق الغلائل
و من الغمر جسمه الغضّ یدمی و تراه من بعد ذا و هو ذابل
و اذا ما فرطت فیه تراه لم یحل عنک و هی نعم الخصائل
ذو بیاض و حمره و کذا لی فرحا من راح سرت فی المفاصل
فتراه یوما عقود عقیق نظمت سلکها بغیر أنامل
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 232
و تراه یبدو عقود جمان مالها غیر ثغر حبی مماثل
و تراه طورا سلافه راح و لدر الحباب فیها حواصل
و علی عوده یغنی علینااعجمی به تهیج البلابل
لک منه فواکه و شراب کل عصر الیک تلقاه واصل
و حلاواته بها کل قلب کسروه و القلب للکسر حامل
وصله فی مصر قلیل و لکن هو بالشام لا یزال مواصل
و تراه بذات عرق مقیمافی نعیم و ظله غیر زائل
و اذا قلت فی المخیم بالغوو رأیناک فیه أصدق قائل
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 233
و لقد جاءنا بعتب لطیف عند تصحیفه لمن هو هازل
کیف لا و الکتاب عن حبتیه قد
أتی مخبرا بتلک الفضائل
فتفکه من حبه فی قطوف دانیات لکل آت و راحل
و اقم تحت ظله فهو لغزظله ظاهر علی کل قائل
تم دم فی الالغاز بالحل و العقدغنیا اذا اتی اللغز سائل
و زبیبه حار و الحامض منه بارد. قال أبو حنیفه الدینوری الزبیب جفیف العنب خاصه، ثم قیل لما جفف من سائر الثمر قد زبب الا التمر فانه یقال تمر الرطب و لا یقال زبب و الزبیب هو العنجر
و قال جالینوس تنطج و تحلل تحلیلا معتدلا و هو فی السادسه. و عجم الزبیب یجفف فی الدرجه الثانیه و یبرد فی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 234
الدرجه الاولی و جوهره جوهر غلیظ ارضی کما قد تعلم ذلک من طعمه اذ کان یوجد عیانا و هو یسکن ما یکون فی فم المعده من التلذیع الیسیر
و أفضل أنواع الزبیب اکثره لحما وارقه قشرا و بعض الناس یمیل الی الزبیب الکبار الحلو فیخرج عنه عجمه قبل أن یأکله و الفاعل لذلک محسن فی فعله و الکشمش هو الزبیب الصغیر الذی لا عجم له و هو اجود و قال صاحب (لقط المنافع) الزبیب صدیق المعده و الکبد ینفع الکلی و المثانه و وجع الامعاء و یحد الذهن و ینفع من قد اجتمعت فی بدنه اخلاط بلغمیه فاسده الا أن مضرته احراق الدم، و دفعها بالخیار الاخضر، ینفع الامزاج البارده و القابض منه قلیل اللحم یقوی المعده و من أراد حبسه اکل الزبیب القابض بعجمه
و بالاسناد الی النبی صلّی اللّه علیه و سلم قال «نعم الطعام الزبیب یطیب النکهه و یذهب البلغم». و قال امیر المؤمنین المنصور «کلوا الزبیب و اطرحوا
عجمه فان فی عجمه داء
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 235
و فی شحمه دواء» هکذا حدثنی ابی عن أبیه عن جده عن ابن عباس رضی اللّه عنهما أنه أمره بذلک. فتنبه و اللّه أعلم
و یعمل من ماء العنب الدبس و الملبن. قال الرازی فی (دفع مضار الاغذیه) الملبن غلیظ مولد للسدد و القولنج بطی ء الحرکه و النزول ردی ء فی أکثر أحواله و اجتنابه اصلح، اللهم الا ان یکون الانسان جائعا. و اصلاحه بالفانیذ، و یسرع نزوله. و ینبغی ان یحذره من به غلظ فی کبده و طحاله و یعتریه الحصا فی کلاه، و لیس بضار للصدر و الرئه. انتهی
قلت و بین هذه الکروم المذکوره قطع اراض جمیعها أصول (لوز) لیس لها نظیر فی أیام تنویرها و هی من محاسن الشام
الاحمر ثمرته مره. و فیه یقول الامیر مجیر الدین محمد بن تمیم:
خرجنا للتنزه فی بقاع یعود الطرف عنها و هو راض
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 236
و لاح الزهر من بعد فخلناضبابا قد تقطع فی اراض
و من محاسنه قوله:
یا حسنها دوحه باللوز حالیهیبدو لعینیک منها منظر عجب
کانها قبه بیضاء قائمهعلی عمود و لکن مالها طنب
و من لطائفه قوله:
بروحی من ابصرته متنزهابروض نضیر و شعّته الغمائم
و قد نثرت من فوقه الدوح زهرهاکما نثرت فوق العروس الدراهم
و من مقاصده قوله:
روض تحلی بالنبات فما له و لحسنه الّا السماء نظیر
و الزهر مثل الزهر تحسب أنهافیه إذا هب النسیم تنیر
و من بدائعه قوله فی الزهر علی النهر:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 237
و لما
نثرنا الزهر فی النهر و انبرت تجعده أیدی الصبا و الجنائب
حسبنا سماء قد تجعد غیمهاو لاحت خلال الغیم زهر الکواکب
و قال:
ابدت غصون اللوز من زهرهاما کان فی الاکمام مستورا
ظللت یومی کله مفکرافی عنبر أعشب کافورا
و من مخترعاته:
یا حسن منعطف الحدیقه اذ بدت تجلو لزائرها سنی نوارها
و کأنما حسد النسیم ریاضهافاذاع ما کتمته من أسرارها
و من أغراضه البدیعه قوله:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 238
لما أتینا اللوز لم یبعث لنانشرا و طال مخافه ان یجتنی
فشکوته للریح فاستلبته من اعلی الغصون و فرقته بیننا
و من مجونه قوله:
فدیتک زهر اللوز جاء مبشرابفضل علی شرب المدام معین
فقم نجتلی بنت الکروم و نجتنی کواکب زهر من سماء غصون
و قال ابن فضل اللّه فیه مع ورقه:
و یا رب زهر أبیض بین أخضرتتیه علی کل الریاض ریاضه
کاثقاب نقش اخضر فوق معصم صقیل تجلی بینهن بیاضه
و من النکت البدیعه قول ابن نباته:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 239
أهلا بسائره الصبا من نحوکم و بما عهدنا من تعاهد طولها
أملت علی الزهر المقطب ذکرکم حتی تبسم ضاحکا من قولها
و نقلت من خط الزینی ابن الخراط قوله:
و روض به ثغر الازاهر باسم و طرف الحیا من ضحک نواره باکی
فلا تحسبوا برق الغمامه باسماهو المبسم الحالی و لکنه الحاکی
و من لطائفه قوله:
مررت علی دوح ینوح حمامه و دولابه یبکی علی شاطی ء النهر
فقلت علی ما أنت باک و دائرفقال علی ما ضاع من نشر الزهر
و من ملحه قوله:
و روضه قال لنا نهرهامعاتبا إذ رقّ للشارب
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 240
أکون فی خدمتکم جاریاو
یضحک الزهر علی شارب
و أنشدنی شیخ الادب العلائی الملیک:
باکر الی زهر الریاض و اسقنی کاس الطلا و الراح روح الانفس
أو ما تری نصب الربیع خیامه فی الروض فوق مطارف من سندس
و أنشدنی أیضا:
بادر الی الزهر فی عرس الریاض ضحی فالورق غنت علی العیدان فی الورق
و الریح شبب و الاغصان راقصهو الزهر تنثر اوراقا من الورق
و یعجبنی فی الزهر علی النهر:
لم لا أهیم الی الریاض و طیبهاو أظل منها تحت ظل صافی
و الزهر یلحظنی بثغر باسم و الماء یلقانی بقلب صافی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 241
و من تحریر القیراطی قوله:
سقیا لاقطار الشآم فکم من أنجم فی روضها نجمت
و اذا السماء بارضها نزلت طلعت زهور نجومها و سمت
و قال محیی الدین بن قرناص:
قد أتینا الریاض لما تجلت و تحلت من الندی بجمان
و رأینا خواتم الزهر لماسقطت من أنامل الاغصان
و قال أیضا:
مال القضیب بروضه من سکره لما سقاه عقاره آذار
حتی اذا سرق النسیم دراهمامن کمه صاحت به الاطیار
و قال أیضا:
هلم یا صاح الی روضهقد نمقت ازهارها السحب
الزهر فیها شیق مغرم و جدول الماء بها صب
و قال بدر الدین بن لؤلؤ الذهبی:
هلم یا صاح الی روضهیجلو بها العانی صداهم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 242
نسیمها یعثر فی ذیله و زهرها یضحک فی کمه
و منه قول أحمد بن أبی صالح فیه:
بارد الیها یا ندیمی روضهقد وشحتها انمل الغمام
غنت علی العود مطوقاتهافزهرها یرقص بالاکمام
و ما أبدع قول یحیی بن هذیل:
نام طفل الزهر فی حجر النعامالاهتزار الظل فی زهر الخزامی
و سقی الوسمی اغضان النقافهوت تلثم افواه الندامی
و قال ابن قرناص:
لقد
عقد الربیع نطاق زهریضم لغصنه خصرا نحیلا
و دب مع العشی عذار طل علی نهر حکی خدا اسیلا
و قال ابن ملیک الحموی:
کأن زهر الربی و الطل بلله ثغر بدا باسما یفتر عن شنب
أولا فکأس لجین ملؤه ذهب مکلل من عقود الدر بالحبب
و قال المعوج الشامی فی ازراره قبل تفتیحه:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 243
حقاق من النوار مزروره العری علی قطع الیاقوت و اللؤلؤ الغض
فتحن علی الاغصان اجفان فضهو بالآس کانت مطبقات علی الغمض
و قال الشیخ ادریس و قد طلع باخوانه الی الزهر:
و اخوان صدق قد أناخوا بروضهو لیس لهم الا النبات فراش
فخلتهم و النور یسقط فوقهم مصابیح تسری نحوهن فراش
و قال العلائی بن أسد فی غلام یتفرج فی النزهه:
سلطان حسن أفتدیه بناظری و أعیذه من نزعه الشیطان
یوما بزهر اللوز لما زارنی قضیت ذاک الیوم بالسلطانی
و قال عفیف الدین بن محبوب المغربی فی غلام بات تحت شجره:
و لیله بات بدری [تحت انجمهامن العشاء ندیما لی الی السحر
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 244
یحبو بورد و ورد طول لیلته من خده و لماه العاطر الخضر
حتی اذا اسکرتنی خمر ریقته غنی فاغنی عن المزمار و الوتر
ما العیش الا ارتشاف الراح من شنب یغنی عن الراح من سلسال ذی أثر
فأنشأت بنجوم اللیل ترجمناسماؤها غیره منها علی القمر
فظلت من وجه من أهوی و دارتهاو ثغره و الذی یهوی من الزهر
ما بین بدرین مکتوم و مشتهرو بین درین منظوم و منتثر
و من المعانی البدیعه قول السلامی:
نسب الریاض الی الغمام شریف و محلها عند النسیم لطیف
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 245
و
الارض طرس و الریاض سطوره و الزهر شکل بینها و حروف
و کأنما الدولاب ضل طریقه فتراه لیس یزول و هو یطوف
و قال ابن لؤلؤ الذهبی فی مشیب الزهر:
ما نظرت مقلتی عجیباکاللوز لما بدا نواره
اشتعل الرأس منه شیباو اخضرّ من بعد ذا عذاره
و قال الشاب الظریف محمد بن العفیف:
لئن شاب زهر اللوز طفلا و قلتم بان مشیب الطفل لیس یجوز
فلا تعجبوا أن شاب فی غیر وقته فکم نفخت یوما علیه عجوز
و اللوز بدمشق أصناف: منه الجبلی، قسطاسی، عربیلی، عقابی، بندقی، شحمی
قال مسیح [بن الحکم : اذا أکل اللوز العاقد بقشره الاخضر الطری دبغ اللثه و الفم و سکن ما فیهما من الحراره
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 246
بالبروده و العفاصه و الحموضه التی فی قشره الخارج قبل أن یصلب و یشتد. و اذا اکل اللوز القلب الاخضر من غیر قشر و هو طری اصلح المعده و جلا الاعضاء الباطنه و نقاها و اعان علی قذف الرطوبات
و قال جالینوس: فی السادسه و المر فی الدرجه الثالثه.
فالحلو قوته قوه ملطفه یفتح السدد الحادثه فی الکبد عن الاخلاط الغلیظه، و یجلو النمش، و یعین علی نفث الدم و الاخلاط الغلیظه اللزجه فی الصدر و الرئه، و یشفی الاوجاع الحادثه فی الاضلاع و فی الطحال و فی الکلیتین و القولنج، و یؤخذ من أصل شجره اللوز فیطبخ و یوضع من خارج علی الکلف فیدهنه
و قال ابن الجوزی: اللوز الحلو حار رطب یسمن و یقوی البصر و یفتح السدد خصوصا المر. و اذا اکل بالعسل أو السکر أسرع الانحدار، و خلطه لطیف، و ینفع أصحاب السعال، و سویقه ثقیل. و اللوز المرّ
حار یابس یزیل الکلف و الآثار و النمش
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 247
و فی اللوز الاخضر یقول ظافر الحداد:
جاء بلوز أخضرأصغره مل ء الید
کأنما زبیره نبت عذار الامرد
جواهر لکنما ال أصداف من زبرجد
و قال القاضی السعید هبه اللّه بن سنا الملک فی اللوز الذی بقلبین:
و مهد الینا لوزه قد تضمنت لناظرها قلبین فیها تلاصقا
کأنهما حبان فازا بخلوهعلی غفله من حاسد فتعانقا
و نقلت من خط الرضی المرتضی محب الدین الزرعی قوله:
قم زوّج الصهباء یا ابن السماو لو لحاک العاذل الفاسد
أما تری الورد أتی شاهداو اللوز فی أغصانه عاقد
و نقلت من خط ابن حبیب الحلبی قوله و هو المقدم:
تزویج بنت الکرم بابن المزن قدنظمت قلائده فقم یا راقد
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 248
فالطیر یخطب و الزهور شهوده و اللوز ما بین الکمائم عاقد
علینا و علی المسلمین من برکاته، و اجری علینا من صالح کراماته. و فیه أقول:
یا من غدا قلیبه قاسیاقم لولی صادق البرهان
وقف بذل و انکسار و قل بمدمع یا سیدی رسلان
و هو یشتمل علی أنهار و أشجار و نواعیر لها مع النسیم رشاش، و غالب تلک الاراضی تزرع الخشخاش
و فیه یقول الموصلی:
و زهر خشخاش بدا احمراکانه فی رونق و ابتهاج
اقداح بلور و قد اترعت من خمره لم تختلط بالمزاج
و من تشابیه ابن دمرداش قوله:
و لما بدا الخشخاش فی الروض مزهراو قد نظرت شرزا الیه الحدائق
حکی قلعه ابراجها مستدیره
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 249
مشرفه دارت علیها الصناحق
و قال منشئه البدری:
خشخاشنا الناشف فی قشر له لما حضر
حکی دبابیسا أتت حملا
باید للتتر
و الخشخاش بارد یابس ابیضه اصلح من اسوده یجلب النوم و یمنع النزله و ینفع السعال الحار و النوازل الی الصدر و من نفث الدم و رطوبات المعده خلطه غلیظ و انفع ما اکل بالسکر أو العسل و الاسود ردی ء مخدر یورث السبات الا ان اجود الاسود المصری و هو ینقی الصدر. و اللّه سبحانه و تعالی أعلم
(مرج الشیخ) و هو یشتمل علی غیاض و ریاض، فالریاض هی ریاض السفرجل و فیه یقول القیراطی:
فؤادی الی بانات جلق مائل و دمعی علی انهارها یتحدر
فوافی الی زهر السفرجل شیقااذا ما بدا مثل الدراهم ینثر
غیاض یفیض الماء فی عرصاتهافتزهو جمالا عند ذاک و تزهر
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 250
تری بردی فیها یجول کأنه و حصباؤه سیف صقیل مجوهر
و من رقیق شعر یحیی الخباز قوله:
زهر السفرجل بالجمیل رأیته قد فاق زهر اللوز فی الاوصاف
هذاک ینثر للندیم دراهماو نثار ذا بخفایف الانصاف
و هنا نکته لطیفه و هو ان الشیخ جمال الدین محمد ابن نباته قدم الی دمشق فی ایام السفرجل فاضافه الشیخ جمال الدین یوسف بن غانم فی (الوادی التحتانی) لاجل رؤیه زهر السفرجل فصادف نهار حر و قیظ شدید فانشد الشیخ جمال الدین محمد بن نباته المصری:
قد اشبه الحمام منزل لهونافالماء یسخن و الازاهر تحلق
فلذاک جسمی منشد و مصحف عرق علی عرق و مثلی یعرق
فاجابه الشیخ جمال الدین یوسف بن غانم یقول:
ما اشبه الحمام منزل لهوناالا لمعنی راق فیه المنطق
فالدوح مثل قبابه و الزهر کالجامات فیه و ماؤه یتدفق
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 251
و من الفوائد ان ازهار
الفواکه لم یؤکل منها سوی زهر السفرجل لحلاوته و عطریته. و هو اصناف بدمشق:
برزی. قصبی. سالمی. صینی. رقی. عباسی. تفاحی.
ابو فروه. مجهول
قال ابن الجوزی: السفرجل بارد یابس و یقال رطب جیده البالغ الکبار، یسر النفس و یدبغ المعده و یقبض و یقوی و یمنع سیلان الفضول الی الاحشاء و یدر البول غیر انه یحرک القولنج ان اکل قبل الطعام و ان اکل بعده لین. و دفع مضرته بالرطب المعسل. و السفرجل المشوی اخف و انفع و طریقته ان یقور و یخرج حبه و یجعل فیه العسل و یطین خرمه و یودع الرماد. یتولد عنه خلط بارد و توافقه الامزاج الصفراویه. و أما السفرجل فأشد تقویه للمعده و أقل حبسا للطبیعه و کثره اکله تولد وجع العصب و حبه ینفع من خشونه الحلق و یلین قصبه الرئه و لعابه یرطب یبسها
و بالاسناد عن طلحه بن عبید اللّه قال: اتیت النبی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 252
صلّی اللّه علیه و سلم و هو فی جماعه من أصحابه و بیده سفرجله یقبلها أو قال یقبلها[18] فلما جلست الیه و جاء بها نحوی قال «دونکها ابا محمد فانه یشد القلب و یطیب النفس و یذهب بطخاء الصدر» و قال ابو عبید الطخاء أی سحاب و ظلمه
و فی حدیث آخر انه قال علیه الصلاه و السلام «اذا وجد احدکم طخاء علی قلبه فلیأکل السفرجل»
و عن أنس بن مالک رضی اللّه عنه قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم «کلوا السفرجل علی الریق» انتهی
و فیه یقول ابن تمیم و أحسن:
حاز السفرجل أوصاف الوری فغداعلی الفواکه بالتفضیل مشکورا
کالراح طعما و شم المسک
رائحهو التبر لونا و شکل البدر تدویرا
و من أوصاف الطغرائی قوله فیه:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 253
و سفرجل عنی المصیف بحفظه فکساه قبل البرد خزا أصفرا
یحکی نهود الغانیات و تحتهاسرر لهن حشین مسکا أذفرا
و من تشابیه الصنوبری قوله:
لک فی السفرجل منظر تحظی به و تفوز منه بشمه و مذاقه
یحکی لنا الذهب المصفی لونه و نزید بهجته علی اشراقه
و الشکل من أعلاه یحکی سفله ثدی الکعاب الی مدار نطاقه
و الشکل من سفلاه یحکی سرهمن شادن یزهو علی عشاقه
و قال بعضهم:
حکی سفرجل دوح حوی جمیع المعانی
کأنه حین یبدوعلی ذری الاغصان
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 254
رءوس أطفال روم لطخن بالزعفران
و أما الغیاض فهی غیاض الحور، و هو فی علو السواری خالص الاعتدال ورقه بوجهین أخضر و أبیض له مع النسیم حفیف لطیف بساق أبیض صقیل ترتاح الانفس الیه
و فیه یقول شهاب الدین المنصوری:
کأن الغصون المائلات عرائس تثنین عجبا فی ملابس اطلس
کأن قدود الحور حور و قد غدت تشمر عن ساق لدی الحوض املس
الانسان أن یدخل فیما بینه لانضمامه و لئلا یضل عن الطریق کأنه سکب بقوالب من الشمع
و بهذا الوادی متنزه یقال له (ست الشام) و هو مرجه خضراء ما بین هذه الغیاض و بها عین تجری بماء بارد عذب
ابن حجه:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 255
نقول (ست الشام) لما غازلت بعینها فأنعشت حیاتی
و انشقت بمرجها و أبرزت نثرا حلا لانه نباتی
خذنی بغیر ضره فاننی بدیعه فی الحسن و الصفات
و استجلنی عروسه یتیمهشامیه و عش بلا حماه
یقال انه یشتمل علی ثلاثمائه و ستین قریه تزرع الغله و الحبوبات و فی الغالب الشعیر
و فیه یقول ابن ظافر الحداد:
کأن سنابل حب الحصیدو قد شارفت حین إبانها
کنابیس مظفوره ربعت و ارخی فاضل خیطانها
و من محاسن السلامی قوله:
یا حبذا سنبلهتبدو لعین المبصر
کانها سلسلهمظفوره من عنبر
و (البحره) الیها ینصبّ ما یفضل من میاه أنهار دمشق و منها صیدها من السماء و الماء من الطیور و الاسماک صیفا و شتاء
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 256
و الیها ینسب البطیخ الضمیری الاصفر و من اصنافه السمرقندی، و السلطانی، و الشمام
و البطیخ مشتق من التبطخ و استرخاء الجلد و لین الجسم تحت ید الغامز. و یقال فیه طبیخ و هی لغه فصیحه لانه من الطبخ و هو النضج الذی لا یتهیأ له التماسک و قد یکون لافراط الرطوبه المفسده لجوهر الجسم، قاله صاحب (معایاه العقل فی معاناه النقل) انتهی
و قال (جالینوس) البطیخ الاصفر فی الثانیه النضیج و جوهره جوهر لطیف و غیر النضیج جوهره جوهر غلیظ و فیهما جمیعا قوه تقطع و تجلو و یدران البول و یصفیان ظاهر البدن و خاصه ان عمد الانسان الی بزرها فجففه و دقه و نخله و استعمله فی الحمام و معک به بدنه
و قال (دیسقوریدوس) قشره اذا وضع علی العین سکن ورمها و ان وضع علی نوافیخ الصبیان نفعهم من
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 257
الورم العارض فی ادمغتهم. و بزر البطیخ اجلی من لحمه حتی انه ینفع الکلی التی یتولد فیها الحصی. و الخلط المتولد من البطیخ خلط ردی ء
و قال (ابن الجوزی) فی لفظه «رطب»
یفتت الحصی و هل هو حار ام بارد فیه قولان، جیده السمرقندی، منفعته یجلو البشره و یقطع الکلف و البهق الرقیق عن الجلد. و بزره اقوی جلاء من جلده. مضرته یرخی الجسد و یولد الریح، رفعها بالسکنجبین الصرف. یصلح للامزاج المعتدله و الکهول فی الخریف. و أضر ما اکل علی الجوع لا سیما اذ انام الانسان عقبه علی الجنب الایمن و المشی بعده صالح، و اذا اکثر منه ولد هیضه لانه سریع الفساد فی المعده سریع الاستحاله الی ما یصادفها
و قال (أرسطو): اذا فسد فی المعده البطیخ کان شبیه السم فلیتقایاه، و بزره الشربه منه ثلاثه دراهم، فانه یزید فی الباه
و بالاسناد عن امیه بن زید العبسی ان النبی صلّی اللّه علیه و سلم کان
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 258
یحب من الفواکه العنب و البطیخ
(فائده) عن ابی مسهر قال: کان ابی اذا بعثنی أشتری البطیخ قال یا بنی اعدد الخطوط التی فیها فان تک فردا فخلیق بها أن تکون حلوه
و فیه یقول المشد:
یا حسن اصفر بطیخ مذاقته کالشهد ضیف بما ورد و کافور
مثل الدنانیر فی لون و فی زنهو فی خشونه حبات و تدویر
و من بدیع الابیوردی قوله فیه:
من رأی اشباح تبرملئت من ریق نحله
فاجتلیناها بدوراو قطعناها اهله
و من تفنن ابی طالب بن عبد السلام بن أکبر المأمونی:
مخططه مثل الاکف کأنهامن الجزع کبری لم ترض بنظام
لها حله من جلنار و سوسن مغمده بالآس غب غمام
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 259
تمازج فیها لون حب و عاشق کساه الهوی و البین ثوب سقام
و ابدی لها التحزیز تخضیب کاعب غلامیه
ذات اعتدال قوام
ریاضیه مسکیه عسلیهلها لون دیباج و عرف مدام
اذا فصلت للاکل کانت أهلهو ان لم تفصل فهی بدر تمام
و البطیخ المخطط الاصفر و هو المسمی فی الشام بالشمام و فی مصر یسمونه اللفاح و هو نوع صغیر مستدیر مخطط بحمره و صفره علی شکل الثیاب العتابی و هو فی طبعه و مزاجه متوسط بین البطیخین الا أنه أقل رطوبه من البطیخ الهندی و أغلظ من البطیخ الخفیقی و رائحته بارده طیبه مسکنه للحراره جالبه للنوم، و لأجل ذلک ظنت عامه المصریین انه نوع من اللفاح الذی هو ثمر الیربوح. و اللّه تعالی أعلم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 260
و فیه یقول کشاجم:
للأنف و العینین فی یربوحه لون المحب و عطره المعشوق
صفراء طیبه النسیم کأنهابلوره محشوه بخلوق
و لأبی طالب فیه:
و مصفره فیها طرائق خضرهکما اخضر مجری السیل من صیب المزن
کحقه عاج زینت بزبرجدحکت قطع الیاقوت فی غلف القطن
و قال ابن المعتز فی اللفاح:
انظر الی اللفاح فی شکله و حسنه المبدع النقش
مثل عروس خضبت کفهالم تعلق الحناء بالغش
و قال فیه ظافر الحداد:
اهدی الیّ الظبی لقاحهقد ضمخت بالمسک و العنبر
کانما اللفاح فی کفه سبیکه من ذهب أحمر
دمشق التی یرحل الیها و هی شمال ضمیر و بها مقام نبی اللّه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 261
ابراهیم الخلیل علیه السلام و قد تقدم سبب تسمیتها برزه[19]
و ما أحسن قول الشیخ محمد بن نباته:
طاب مقام المرء مع شادن برّزت العیش به برزه
و ساعدتنی الراح لما انثنی و لان بعد المنع و العزه
فیالها من ربوه خلفه قد أطلعتنی فوقها المزه
مزی، برزی، ماسونی، رومی، بعلبکی، کعب الغزال، غریب، طیفور، شتوی، جبلی، حفیرانی، ملکی، عسیلی، مکتّب، مجهول، ورق الطیر
قال (دیسقوریدوس): التین یجلب العرق و یقطع العطش و یسکن الحراره. و الیابس منه مغذ مسخن و معطش ملین للبطن، لیس بموافق لسیلان المواد الی المعده و الامعاء و موافق للحلق و قصبه الرئه و المثانه و الکلی و من به ربو و الذین تغیرت ألوانهم من أمراض مزمنه و الذین یصرعون و المجانین
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 262
و قال (جالینوس) فی الثامنه و أما التین الیابس فقوته حاره فی الدرجه الاولی عند انقضائها و فی الثانیه عند مبدإها و له لطافه و بهاتین الخصلتین صار یفی بانضاج الاورام الصلبه و یحللها و قد ینبغی اذا قصدت فی استعمالک ایاه أن تخلط معه الحنطه فی الانضاج و دقیق الشعیر للتحلیل.
و التین اللحیم أکثر انضاجا و الماء الذی یطبخ فیه التین طبخا کثیرا فانه یصیر شبیها بالعسل فی قوامه و قوته معا و التین الطری قوته ضعیفه بسبب ما یخالطه من الرطوبات و النوعان جمیعا من الیابس و الطری یطلقان البطن. و أما التین البری فقوته حارّه محلله، و کذلک التین البستانی اذا لم ینضج، و
مزاج شجره التین حار کما یدل علیه عصاره ورقه فان کل واحد من هذین یسخن اسخانا شدیدا و کل واحد منهما یلذع و یجلو جلاء قویا و یحدث فی البدن قروحا و یفتح أفواه العروق التی فی المقعده و یقلع الثآلیل و ینثرها نثرا و هو مع هذا یسهل البطن. و قضیب شجر التین له حراقه و لطافه مزاج بحیث انک اذا وضعته علی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 263
اللحم الیابس فی القدر بهریه
و قال صاحب (اللقط): التین حار رطب منفعته انه یجلو دمل الکلی و المثانه و یؤمن من السموم و هو أغذی من جمیع الفواکه. و مضرته أن یحدث نفخا و غلظا.
دفع مضرته بشراب السکنجبین و استعماله علی الریق منفعته عجیبه فی تفتیحه مجاری الغذاء خصوصا مع الجوز و اللوز. و التین الیابس ینفع الصدر و یجلو. و شراب التین یدر البول و ینفع السعال المزمن و أوجاع الصدر و أورام القصبه و الرئه و یفتح السدد و الکبد و الطحال. و ورق التین الاسود بماء المطر یسود الشعر
و بالاسناد الی النبی صلّی اللّه علیه و سلم انه اهدی الیه طبق من تین فأکل منه و قال لاصحابه: کلوا فلو قلت ان فاکهه نزلت من الجنه قلت هذه لان فاکهه الجنه بلا عجم فکلوها فانها تقطع البواسیر و تنفع من النقرس. انتهی
و ما أحسن قول ابن خفاجه:
و سود الوجوه کلون الصدودتبسمن تحت عبوس الغبش
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 264
اذا ما تجلی بیاض الضحی تطلعن فی وجهه کالنمش
کأنی أقطف منها ضحی ثدی صغار بنات الحبش [20]
کتب طبی انتزاعی
(عربی) ؛ ج 13 ؛ ص264
من تشابیه ابن المعتز قوله فیه:
أهلا بتین جاءنامبتسما علی طبق
یحکی الصباح بعضه و بعضه یحکی الشفق
کسفره مضمومهقد جمعت بلا حلق
و قال مؤلفه البدری رحمه اللّه تعالی:
نوافج المسک حکی تینا تراه فی الغلس
أو فم ظبی سال منه الریق لما ان نعس
و من الغاز الصلاح الصفدی قوله:
أی شی ء طاب أکلاناعم فی الحلق لین
کیف یخفی عنک یوماو هو فی التصحیف بین
و هما قابونان فوقانی و تحتانی و بهما ارض (مصطبه السلطان) و هی مصطبه فی قدر فدان یصعد الیها فی نیف و عشرین درجه من جهاتها الاربع و فیها قصر حسن البناء ینزل به
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 265
الملوک و السلاطین عند توجههم الی الاسفار
قال اسحق بن سلیمان: الخیار ابرد و أثقل و اغلظ من القثاء لانه فی آخر الدرجه الثانیه و بروده القثاء فی وسطها و لذلک صار الخیار أشد تبریدا و تطفئه و من قبل ذلک صار فعله فی تولید البلغم الغلیظ و الاضرار بعصب المعده و یفججها أکثر من فعل القثاء لانه أثقل و أبعد انهضاما و أکثر اتعابا للمعده، فاذا عسر انهضامه، و بعدت استحالته، تولد عنه الخلط البارد الغلیظ، لان سائر الفواکه اذا عسر انهضامها و بعدت استحالتها تعفنت و ولدت خلطا ردیئا مذموما شبیها بکیفیه الادویه المسمومه، و اسبقها الی ذلک و أخصها به الخیار لانه اعسر انهضاما بالطبع. و المختار منه ما کان جسمه صغیرا و حبه رقیقا غزیرا متکائفا. و أفضل ما یؤکل منه لبه فقط لانه أسرع انهضاما و أسهل انحدارا
و قال الغافقی: یوافق الکبد و المعده الملتهبتین. و لبه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 266
ألطف من لب القثاء و اذا أکل الیسیر منه طیب النفس
و قال أمین الدوله بزر الخیار بارد فی الثالثه نافع من احتراق الصفراء و من الورم الحار فی الکبد و الطحال و من أوجاع الرئه الحاره و قروحها
و قال ابن الجوزی: أبرد مزاجا من القثاء و هو ردی ء للمعده یهیج القی ء و یحدث وجع الخاصره و
ینبغی لآکله أن یتبعه بالعسل
و قال الرازی: الخیار المخلل مبرد مطف جدا بمقدار حموضته و عتقه الا انه طویل الوقوف فی المعده و ینبغی أن لا یؤکل مع الالوان الغلیظه و یؤکل مع الاسفیذ باجات و ان سقیت امرأه من قشر الخیار الیابس وزن أربعه دراهم نفع من عسر الولاده. و اللّه أعلم.
و ما أحسن قول عسی العالیه 21] فیه:
خیاره أهدیت الینامن کف من یجلب السرورا
کأنها اذ قطعت منهاکافوره ألبست حریرا
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 267
القثاء بارد رطب ینفع الحمیات المحرقه و یسکن الحراره و الصفراء و العطش و یدر البول و یحدث وجع الخواصر ردی ء الکیموس یهیج لمن داوم علیه الحمیات
و قال الرازی فی کتابه (دفع مضار الاغذیه): القثاء اخف من الخیار و اسرع نزولا و هو أیضا یبرد و یرطب و لیس یسخن البدن بل کثیرا ما یبرد اصحاب الامزجه الحاره و لا یحتاج المحرورون الی اصلاحه الا ان یکثروا منه. و قد یصلح ما تولد منه فی البطن من الثقل و النفخ الجوارش الکمونی و السفرجلی و نحوهما. و القثاء و الخیار و القرع من طعام المحرورین و یضر المبرودین و ینبغی ان لا یکثروا منه و یتلاحقوا ضرره بالشراب القوی
و فیه یقول ابن المعتز باللّه:
انظر الیه انابیبا منضدهمن الزبرجد خضرا مالها ورق
اذا قلبت اسمه بانت محاسنه و صار مقلوبه انی بکم أثق
و من لطائف السلامی قوله:
و قثاءه مثل هلال السماءولکنها البست سندسا
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 268
عراقیه لم یذب جسمهاهزالا و لم تحس فیمن حسا
زبرجده حسنت منظراو کافوره بردت ملمسا
علی رأسها زهره
غضهکنجم الظلام اذا عسعسا
جاء بها مغرس طیب من الارض اکرم به مغرسا
لها اخوات لطاف القدوداذا ما تبرجن خضر الکنسا
محجبه عن شموس النهاربأردبه کنسیم المسا
تقوس فی حین میلادهاو لم ار ذا صغر قوسا
یطول اللسان باطرائهاو یصبح من ذمها اخرسا
و من محاسن ابن خطیب داریا قوله فی الفقوس:
شبهت حین بدا الفقوس مبتهجاعلی الریاض و حب فیه ماسور
مخازن من لجین لف ظاهرهابسندس حشوها حبات کافور
من یقول (بیت الآلهه) و هو مکان مبارک یزار و یقال ان حواء علیها السلام کانت مقیمه بهذا المکان. و نقل بعض
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 269
المؤرخین قال: کانت حواء علیها السلام فی (بیت لهیا) و آدم علیه السلام فی (بیت أبیات) و هابیل فی (سطرا) و قابیل فی (قینیه)
فائده عن عبد الرحمن بن یحیی بن سماعیل بن عبد اللّه بن ابی المهاجر قال کان خارج باب الساعات صخره یوضع علیها القربان فما تقبل منه جاءت نار فاحرقته و ما لم یتقبل بقی علی حاله و کان هابیل صاحب غنم و کان منزله فی (سطرا) و کان قابیل صاحب زرع و کان منزله فی (قینیه) و کان آدم فی (بیت ابیات) و کانت حواء فی (بیت لهیا) فجاء هابیل بکبش سمین من غنمه فجعله علی الصخره فاخذته النار و جاء قابیل بقمح غلته فوضعه علی الصخره فبقی علی حاله فحسد قابیل و تبعه فی هذا الجبل یرید قتله حتی صار من أمره ما صار
قال بعض المؤرخین و هذه الصخره هی الآن فی الجامع عند باب جیرون بالقرب من (حاصل الزیت) و هی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 270
صخره سوداء[22]
مقروره انتهی
و السبب فی سمیتها ان کاهنا فی زمن الروم کان یتعبد فی صومعه بتلک الارض فحصل له عله اشرف منها علی الهلاک فنزل عنده تاجر من تجار الروم و من جمله متجره خمسه احمال عناب، فحلها و نشرها، و کانت دمشق ممحله من العناب و لیس یوجد بها حبه عناب، فصار هذا الکاهن یتناول منه و قد طاب له. فلما أصبح جاء الیه الطبیب فوجده قد نصل من تلک العله و وجد الکاهن فی نفسه نشاطا فقال له ما الذی استعملت البارحه قال الشی ء الفلانی و نسی ان یذکر له العناب فقال الطبیب و لعلک استعملت عنابا قال نعم و من اخبرک بذلک قال لعامی ان علتک هذه لا یبرئها سواه و هو معدوم و اختشیت ان
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 271
اعلق خاطرک به. فزرع الکاهن الارض التی حول صومعته جمیعها عنابا و تقرب بها فی کل من احتاج منها الی شی یاخذه حتی یقال ان فی الاسلام وجد من ذلک العناب فرد شجره و بنی ما حولها فسمیت تلک المحله بها و اللّه تعالی أعلم
العناب حار رطب فی وسط الدرجه الاولی و الحراره فیه اغلب من الرطوبه و یولد خلطا محمودا اذا اکل او شرب ماؤه و یسکن حده الدم و حراقته و هو نافع من السعال و من الربو و وجع الکلیتین و المثانه و وجع الصدر. و المختار منه ما عظم حبه و ان اکل قبل الطعام فهو اجود
و قال الاسرائیلی رطبه یتولد عنه دم بلغمی و هو أفضل من یابسه و اذا کان نضیجا لین الطبیعه و لا سیما الیابس
منه و اذا کان غضا عفصا حبس الطبیعه و سکن هیجان الدم وحدته و لیس بمسکن للدم الغالب علیه الرطوبه
و قال الشریف: العناب اذا جفف ورقه و سحق و نثر علی الاکله نفع من ذلک نفعا لا یبلغه غیره من الدواء.
و شرابه بارد رطب یصلح مزاج الدم و یلطفه من احتراق
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 272
و ینفع من احتراق الکبد و خشونه الصدر و وجعه و السعال الیابس و الحصبه و الجدری. و صفته یؤخذ مائه حبه یترک علیها خمسه ارطال ماء یغلی حتی ینضج العناب و یصفی من الماء ثلاثه أرطال و یضاف الیه ثلاثه اسنان سکر و بیاض بیضتین مضروبه بالماء و یرفع علی النار و یحرک حتی ینحلّ السکر فاذا صار له قوام حط. انتهی
و فیه ألغز الامیر سیف الدین المشد:
و أحمر اللون قان یعزی الیه الخضاب
ما فیه عین و ناب و فیه عین و ناب
و من معانی دیک الجن قوله بقافیتین:
کأنما العناب فی دوحه لما تناهی حسنه و ابتسم
اقراط یاقوت تبدت لناأو أنمل قد قرطت بالعنم
ابن سهل الاشبیلی قبل اسلامه فی العناب الاخضر:
هات اسقنی القهوه فی سبتنافان یوم السبت یوم السرور
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 273
أ ما تری العناب فی دوحه کأنه رطب قلوب الطیور[23]
الاراضی الطیبه الفیحاء. و فیها یقول جلال الدین ابن خطیب داریا:
خلیلیّ ان وافیتما الشام بکرهو عاینتما الشقراء و الغوطه الخضرا
قفا و آقرءا عنی کتابا کتبته بدمعی لکم مقری و لا تنسیا سطرا
و فیهما یقول ابن عنین:
الا لیت شعری هل ابیتن لیلهو ظلک یا (مقری) علیّ ظلیل
(دمشق) فلی
شوق الیها مبرح و ان لج واش أو الح عذول
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 274
بلاد بها الحصباء در وتربهاعبیر و أنفاس الشمال شمول
تسلسل فیها ماؤها و هو مطلق و صح نسیم الروض و هو علیل
و تلطف شیخ الشیوخ بقوله:
قالوا اما فی جلق نزههتنسیک من أنت به مغری
یا عاذلی دونک من لحظه سهما و من عارضه سطرا
یجتمع فیه الناس ایام زهر السفرجل و یسیبون الماء تحت اشجاره و یوقدون فی ظلمه الشهر قشور البیض و یطلقونها فی الماء و یعلقون قشور النارنج موقده فی الاشجار و یضربون الخیام فی بستان الحاجب و یقطعون فیه أوقاتا من اللذه و الانشراح یعجز الوصف عنها
و فیها یقول الشیخ علاء الدین بن المشرف الماردینی:
انظر الی یلک زهت ازهاره وزره فالزوره قد تعینت
اشرقت الارض بنور ربهاو أخذت زخرفها و ازینت
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 275
و أنشدنی بدر الدین محمد الازهری الناسخ المعروف بفلیفل فیه:
للّه من یلک بدیع حسنه قد ضم شملی بالذی اهواه
ما زال یفرش لی بساطا أخضرافرعی الاله ریاضه و کلاه
و فیه یقول ابن قرناص:
ویلک قد بدت فیه معان تطیب بها الندامی و المدام
یسامرک النسیم اذا تغنت حمائه و یسقیک الغمام
و منه قوله فیه:
قد أتینا نبغی زیاره یلک قد حبانا بالجود و الاکرام
ناولتنا ایدی الغصون ثماراأخرجتها لنا من الاکمام
قال ابن البیطار فی مفرداته الهلیون ورقه کورق الشبث و لا شوک له البته و له بزر مدور اخضر ثم یسود و یحمر و فی جوفه ثلاث حبات کأنها حب النیل صلبه، منه برّی کثیر الشوک و هو الذی یسمی بعجمیه الاندلس
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 276
أسرعین
و قال جالینوس فی السادسه و قوته قوه تجلو و لیس لها اسخان و لا تبرید ظاهر، و لذلک صار یفتح السدد من الکبد و الکلیتین
قال [دیسقوریدس : و اذا سلق سلقه خفیفه و اکل لین البطن و ادرّ البول. و اذا طبخت اصوله و شرب طبیخها نفع من به عسر البول
[أو یرقان و من به عرق النساء و وجع الامعاء
[قال ابن ماسویه : و یزید فی الباه و یفتح السدد التی تعرض فی الکبد و الکلی، و ینفع من به وجع الظهر العارض من الریح و البلغم و ینفع من وجع القولنج
[قال الرازی : و ربما غثی و لا سیما اذا لم یسلق.
و لیس یحتاج المبرودون الی اصلاحه و أما المحرورون فلیأکلوه بعد سلقه و تصفیته بالخل و المری
و قال ابن الجوزی فی (لقط المناقع): الهلیون حار رطب معتدل یولد المنی و یحرک شهوه الجماع و یدر البول
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 277
و فیه الجلاء و کذلک یفتح السدد و یؤکل مطبوخا باللحم و مصلوقا بالزیت و المری و التوابل و غذاؤه متوسط
و نقلت من (عجائب المخلوقات) لابن الاثیر قال:
الهلیون قضبان بریه ینبت بنفسه فی المواضع الندیه التی تجمع فیها میاه الامطار، و قد نقل الی البساتین فافلح.
و أجوده الغض البستانی المنعطف و هو حار رطب یفتح سدد الاحشاء و ینفع عرق النساء مطبوخا و ینفع من القولنج البلغمی و الریحی و ینفع من عسر البول و من عسر الحبل و ینفع لوجع الظهر و یزید فی الباه و بزره جید لوجع الضرس
و ذکر القزوینی قال: حکی لی صدیق أربلی قال:
بجبال اربل هلیون کثیر، و کان عامل الناحیه یتخذ منه شرابا فی کل سنه یبعث به الی صاحب اربل فعمله سنه و بعث به فوقعت الاکراد الحرامیه علی القفل فنهبوه و رأوا ذلک الشراب فی البرانی فحسبوه عسلا فأمعنوا فی أکله فغلب علیهم الاسهال حتی ضعفوا عن الحرکه فمر
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام
فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 278
المسافرون فرفعوا أمرهم لصاحب اربل فارسل الیهم فقبضوا علیهم و أدخلوهم محملین علی الدواب، و الناس یضحکون منهم و یقولون هؤلاء سکاری الهلیون. فتبصر فی تأثیره و منافعه. انتهی
و فیه یقول کشاجم:
و باقه هلیون أتت و هی غضهفشبهتها تشبیه ذی اللب و الفضل
برشق نبال جمعت من زبرجدمشنفه الاعلی مفضضه الاصل
قال ابن البیطار: فی مفرداته هو نبات طویل الورق دقیق الساق یعلو علی وجه الارض نحوا من شبر الی ذارع و نصف و هو من بقول المائده ینهض الشهوه و یطیب النکهه و اذا شرب الماء علیه طیبه
و قال صاحب (الفلاحه): الطرخون صنفان بابلی طویل الورق و رومی مدور الورق و هو من بقول الصیف
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 279
و طعمه حریف لذاع فی وسط الدرجه الثانیه بطی ء فی المعده عسر الانهضام یجفف الرطوبات و ینبغی أن لا یکثر منه المبرودون و هو یطفی ء حده الدم و یقطع شهوه الباه و عسر انهضامه لکثره دهنیته فلهذا صار بطی ء الغذاء و یختار منه ما کان طریا غضا قریبا من ابتداء النبات لان ذلک اقل لدهنیته و یؤکل معه الکرفس لانه یمنع ضرره و یجید انحداره و انهضامه
و قال التمیمی الطرخون یخدر اللهاه و اللسان بما فی طبعه من الحرافه الکافوریه اللطیفه و فی طعمه شی ء من طعم العاقر قرحا و قد ینفع مضغه من یکره شرب الادویه المطبوخه فلا یلبث فی معدته و یدخل ماؤه مع ماء الرازیانج الاخضر فی الشراب الهندی المسمی شراب الکدر النافع من فساد الهواء المانع لکون الجدری و الحصبه و هو من أنفس اشربه
الملوک الهندیه و ملوک خراسان، و هذا من خاصه ماء الطرحون و یمنع من حدوث الوباء فافهم ذلک
و قال ابن الاثیر: الطرخون متی جعل فی اصوله
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 280
الملح جوّده و ألقحه
و عاقر قرحا هی أصل الطرخون الجبلی، و هو حار یابس و فیه قوه مخدره مجفف الرطوبات اذا مضع نفع من القلاع و یطیب البوارد اذا ألقی فیها و یقوی المعده غیر أنه یعطش و یحدث وجع الحلق
و لیس یوجد بالبلاد المصریه، و هو صنفان النبطی و هو المشهور و خوزی و هو غلیظ الورق جدا شدید الخشونه. و الکرنب النبطی الاندلسی و هو شبیه بالسلق صغیر القلوب و أشد رخوصه من القنبیط
و قال جالینوس: الکرنب فی السابعه، و قوته قوه تجفیف اذا أکل و اذا وضع من خارج، ولکنه لیس بظاهر الحده و الحرافه بل قوته قوه تبلغ به الی ادمال الجراحات و اشفاء القروح الخبیثه و الاورام التی قد صلبت و صارت فی حد ما یعسر انحلاله. و بزر الکرنب یقتل [الدود] اذا شرب و قضبان الکرنب اذا احرقت
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 281
یصیر منها رماد یجفف تجفیفا شدیدا حتی أن قوته تکون قوه محرقه، و من أجل ذلک صاروا یخلطون معه شحما عتیقا و یستعملونه فی مداواه وجع الجنبین اذا عتق و فی سائر العلل الشبیهه بهذا النوع من الوجع لانه یحلل تحلیلا قویا
و قال دیسقوریدوس: فی الثانیه ان سلق سلقه خفیفه و انحل سهل البطن و ان سلق سلقا جیدا أو سلق مرتین بماء بعد ماء امسک البطن و لقد
زرع بمصر فما اکل لمرارته و لا نبت بعد جهد. و اذا أکل الکرنب نفع من ضعف البصر و الارتعاش، و اذا اکله المخمور سکن خماره.
و عصاره الکرنب اذا خلط بالشراب و شرب نفع من لسعه الافعی و اذا خلط بدقیق الحلبه و الخل و تضمد به نفع من النقرس و وجع القروح الوسخه العمیقه و اذا احتملته المرأه مع دقیق الشیلم ادر الطمث. و ورق الکرنب اذا دق ناعما و تضمد به وحده أو مع سویق نفع من کل ورم من أورام البدن و من الاورام البلغمیه و من الحمره و یبری ء
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 282
الشری و الجرب المتقرح. و اذا خلط بالملح قلع النار الفارسیه و یمسک الشعر المتساقط. و اذا أکل الورق نیئا مع الخل نفع المطحولین و اذا مضغ و مص ماؤه اصلح الصوت المتقطع و زهره اذا عمل منه فرزجه و احتملته المرأه بعد الحبل قتل ما فی بطنها
و قال ارجنجانس: الکرنب ینفع من السعال القدیم و النقرس اذا صب طبیخه علی المفاصل و ان أطعم الصبیان نشأوا نشؤا سریعا و عصیره ان شرب بالنبیذ أیاما ذهب بوجع الطحال. و رماده یبری ء حرق النار و یبرئ عصیره الحکه و الجرب و ان خلط بالزاج و الخل و طلی به علی الجرب و البرص نفع و أکله یجلب النوم و یصفی الصوت و ینفع من عضه الکلب
و قال الرازی: مرق الکرنب ینفع من السعال و من وجع الظهر العتیق و وجع الرکبه
و قال مسناوس: أکل الکرنب یحسن اللون و ان سلق مرتین ثم طیب بکمون و زیت و ملح و فلفل و غلی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 283
علیه نفع اصحاب العفر فی الامعاء. و الماء الذی یغسل الکرنب به او یطبخ فیه ینقی البدن و یخفف الصداع و ینقی العینین اللتین یجد فیهما صاحبهما ظلمه من رطوبه أو بخار غلیظ، و ینفع الاحشاء و لا سیما الطحال الغلیظه، و الذین غلبت علیهم السوداء الا انه ینقی العروق
و قال ابن ماسویه الکرنب مولد للمره السوداء و الدم العکر و ان طبخ باللحم السمین قلت غائلته. و فی الکرنب الشامی صنف آخر سمی الموصلی و له ورق اخضر جعل مثل ورق الکرنب الاندلسی عیر انه منبسط علی وجه الارض و ینبت بمقامات العجوز. و بدمشق کرنب آخر بری ثمره مدور ابیض اللون علی هیئه الفلفل الابیض و هو ینفع من نهش الافاعی، و عروقه اذا جففت و سحقت و سقی منها وزن درهمین بشراب ینفع من نهش الافاعی
و أما القنبیط الذی یدعی عند المصریین بالکرنب فهو اغلظ و اقوی و ابطأ فی المعده من الکرنب، و ورقه الناشی ء حوالیه أقل ضررا و أصلح من جمارته الصفراء الناشئه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 284
فی وسطه للمائیه الغالبه علیه. و اجتنابه کله احمد لتولیده الدم العکر، و الاکثار منه یضعف البصر، و هو مطلق للبطن، کثیر البخار یورث احلاما ردیئه و سددا و مره سوداء، و اصلح ما یؤکل مطبوخا باللحم السمین، و بیضه الاصفر الذی یسمی جماره یهیج القراقر و النفخ و یزید فی المنی
و قال الطبری القنبیط بارد یابس غلیظ عسر الانهضام ردی ء الغذاء و اذا طبخ بیضه الذی هو ثمره و صب ماؤه ثم
اکل بالخل و الزیت و المری زاد فی المنی
و قال الرازی: لمائه خاصیه فی منع السّکر. و خاصیه بزر القنبیط افساد المنی اذا احتملته المرأه بعد الطهر من الطمث
و قال الاسرائیلی و اذا شربه المخمور حلل خماره.
و اذا شرب قبل الشراب منع السکر. انتهی و اللّه أعلم
و فیه یقول مؤلفه:
بغضی فی قنبیطقد حکی و الفکر صارم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 285
لرءوس من یهودقطعت تحت العمائم
الرفیع و الابیض القلیل البزر الرقیق القشر
قال ابن البیطار: اسمه فارسی معرب و یسمی بالعربیه الارنب
قال الرازی: جید للمعده التی تقی ء الطعام وردی ء للرأس و العین یولد ماء اسود یسیر المقدار و یتولد عنه کثیر القوابی و البواسیر و الرمد و الامراض السوداویه و یفتح سدد الکبد و الطحال و اذا سلق ثم قلی بدهن اللوز ذهب عنه أکثر حدته و حرافته، و المشوی منه أصلح للمعده التی تقی ء الطعام، و المطبوخ بالخل أوفق للمحرورین و اصحاب الاکباد الحاره و الاطحله الغلیظه
و قال ابن ماسویه: و الاحمد فی اتخاذه ان یقشر و یشق و یحشی ملحا و یترک وقتا طویلا فی الماء البارد ثم یصب ذلک الماء عنه و یعاد علیه ماء آخر ثم یسلق و یطبخ بالحملان و الجدایا و الدجاج و ان اکل مقلوا بسیرج و خل و مری یمتص
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 286
بعد اکله ماء الرمان. و کثره اکله تولد السرطانات و الصلامات و الجذام و السهر و تکثر البلغم و البواسیر الا ان اقماعه اذا جففت فی الظل و سحقت نفعت البواسیر بعد ان تطلی
بدهن مسخن
و قال بعضهم فی وصف الباذنجان یشبه انوف الزنج و اذناب المحاجم و بطون العقارب و بزر الزقوم. فقیل له انه یحشی باللحم المقلی بالزعفران فقال لو حشی بالتقوی ما افلح ابدا
و قال الشاعر:
و اذا صنعت عذاءنافاصنعه غیر مبندجی
ایاک هامه اسودعریان اصلع کوسجی
و قال مؤلفه البدری فیه و هو مقلی:
بذنجه شبهتهالما قلاها و اخترم
بسقط زنج راقدو زند من بعض الخدم
و قال فیه أیضا:
بذنجکم کزنوج کواسج فی التئام
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 287
خضر الطراطیر هاموابالرقص تحت الخیام
قال الغافقی الشامی صنفان منه صنف أعناقه طویله و رءوسه صغار، و صنف منه اعناقه قصیره و رءوسه مدوره کبار اطیب طعما من الاول هو المسمی بالقفلوط و هو مما یؤکل أصله دون فروعه. و هو فی الثانیه نافخ ردی ء الکیموس تعرض منه احلام ردیئه و یدر البول و یلین البطن و یلطف و یحدث غشاوه فی العین و یدر الطمث و یضر بالمثانه المتقرحه و الکلی و اذا طبخ بماء الشعیر اخرج الفضول التی فی الصدر و ورقه اذا طبخ بماء البحر و الخل و جلس النساء فیه نفعهم من انضمام فم الرحم و الصلابه العارضه له و قد یسلق سلقین بماء بعد ماء ثم ینقع بماء بارد حتی یحلو طعمه و یقل نفخه
و قال الرازی: یهیج الباه و الانعاظ، و هو أسکن و أقل فی الحده و الاعطاش من البصل، و أغلظ جرما و أبطأ نزولا و انهضاما
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 288
و قال ابن ماسویه 24] ینفع من القولنج، و اذا أکل الکراث أو طبخ
نفع من البواسیر البارده و ورق الکراث الشامی من خاصیته النفع للرحم التی فیها رطوبه تزلق الولد
و کراث المائده المسمی عند أهل العراق بالقرط و فی الشام بالبقل و فی الحجاز بالکراث
و قال ابن اسحق 25]: هو الکراث النبطی و یخرج من تحت الأرض أوراقا ثلاثا دون اعناق فی لون ورق الکراث الاندلسی و شکله الا أنه دقیق جدا و ما تحت الارض من أصله قدر عقدتین أو ثلاث، أبیض مستطیل غیر مستدیر
[دیسقوریدوس: و الکراث النبطی هو اشد حراقه من الکراث الشامی ، و فیه شی ء من قبض، و لذلک ماؤه اذا خلط بالخل و دقاق الکندر قطع الدم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 289
و خاصه الرعاف، و یحرک شهوه الجماع، و اذا خلط بالعسل و لعق کان صالحا لکل وجع یعرض فی الصدر و قرحه الرئه، و اذا أکل نقی قصبه الرئه، و اذا أدمن أکله أظلم البصر، و هو ردی ء للمعده، و اذا تضمد به مع السماق قطع الثآلیل و یبری الشری، و اذا تضمد به مع الملح قلع خبث القروح و اذا شرب من نوره وزن درهمین مع مثله من حب الاس قطع نفث الدم من الصدر
و قال ابن ماسویه: حار فی الدرجه الثالثه یابس فی الدرجه الثانیه، مصدع، یولد بخارا ردئا و یری أحلاما مرعبه، ینفع من السدد العارضه فی الکبد المتولده من البلغم و ان سلق و طحن و أکل و ضمد به البواسیر العارضه من الرطوبه نفع منها
و قال الرازی: مفتق لشهوه الطعام منعظ معین علی الاستکثار من الباه، و لا یصلح لاصحاب الامزجه الحاره و من یسرع الیه الرمد و الامتلاء
الی راسه
و قال الیهودی: خاصیته افساد الاسنان و اللثه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 290
قال مونس 26] اذا ضمد به علی موضع لسعه الافعی نفع منها
[ماسرجویه و بزره اذا دهنت به المقعده أذهب البواسیر و أکله یخرب الاضراس و ینثرها غیر انه اذا وجد فی الامعاء بلغما أساله، و اذا شرب من بزره ملعقه أحدث انتشارا صحیحا. انتهی
الباه، و یدر البول، بطی ء الهضم دفع مضرته انضاجه و فیه نفخ. اصلاحه بالخل و المری و الخردل
و من تشبیه ابن المعتز قوله:
أنظر الی الجزر الذی یحکی لنا لهب الحریق
کمدیه من سندس و بها نصاب من عقیق
و بری. و هو حار یابس محلل ملطف، یسکن وجع الضرس اذا مضغ، و ینفع من أوجاع الورکین، و ینفع
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 291
الکبد و المعده، و یخرج الدیدان، و یدر البول، و یمری و یشهی الطعام، و یحلل الریاح، و قدر ما یوجد منه مثقال و اکله ینفع من غشاوه البصر الحادث من رطوبه، و دهنه ینفع الصدر و الرئه؛ و ینفع من لسع الحیات لا سیما الندیّ منه. و ذکروا أن القنفذ و ابن عرس اذا تناهشا الافاعی و الحیات تعالجا باکل الزعتر البری. و اللّه اعلم
و فیه یقول ابن وکیع:
زعتر بل ادق من أرجل النمل و ازکی من نفحه الزعفران
کسطور کسین نقطا و شکلامن یدی کاتب لطیف المعانی
و بها الفجل حار یابس محرک الباه ردی ء الکیموس یهضم و لا ینهضم لانه یهضم بجوهره اللطیف فاذا انحل ذلک الجوهر بقی جوهره الکثیف الذی فیه عاصیا علی القوی الهاضمه لزجا سریعا الی التعفن ردیئا للمعده یدر البول و یجلو المثانه فاذا أکل علی الریق ازال البلغم و قوّی المعده لکنه یضر الرأس و الاسنان و العین، لکن ماءه یجلو العین و اذا طلی بمائه البهق زال و من طبخ الفجل
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 292
باللبن الحلیب و شربه تنظفت مثانته من الرمل و الحصی.
و المطبوخ من الفجل یصلح للسعال
المزمن العتیق و الکیموس المتولد فی الصدر، و اذا اکل الفجل قبل الطعام لین البطن و انفذ الغذاء، و اذا اکل بعده صار الطعام صافیا و لا یدعه یستقرّ. و ماء ورقه یفتح سدد الکبد و یزیل الیرقان و ینفع من نهش الافاعی. و ان وضعت شدخه منه علی العقرب ماتت، و ماؤه اقوی من ذلک، و أین لذغت العقرب من أکل فجلا لم تضرّه. و نور الفجل یحلل الریاح و ینفع من النمش الکائن فی الاعضاء و آثار الضرب و الکلف. و من أکل بزر الفجل مع العسل ذهب بعض فؤاده. انتهی
السموم و یشرب من یحذر السم من بزره وزن درهم مع ورقه شراب یجفف و یقطعه و من أغلی السذاب فی سیرج و طلی به جسده لم یکن فی ثیابه قمله و من آلمه ضرسه فأخذ ورق السذاب مع زبیبه سوداء فمضغه سکن
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 293
الجماع و یقوی المعده و یسخنها و یجوّد الهضم و یسکن الفواق الحادث عن امتلاء و ینفع الیرقان و خصوصا بشرابه و اذا ترکت منه طاقات فی اللبن لم یتجبن
و بها الرشاد حار یابس ملطف یقتل الدود و یحلل الریاح و یقطع البلغم و الرطوبه الا انه یضر المعده و المثانه
و بها البقله الحمقاء بارده رطبه تنفع الضرس و الصداع الحار تضر المنی و تقطع شهوه الجماع، دفع ضررها بالجرجیر تصلح للامزاج الحاره و الشباب فی الصیف، و اذا شرب بزر البقله مع السکر نفع السعال الحار، و الاقباط تسمیها رجله
و فیها یقول السراج الوراق:
و أحمق أضافنا ببقلهلنسبه بینهما و وصله
فمن أقلّ أدبا من سفلهقد مد ما بین الضیوف رجله
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 294
من السعال و خشونه الحلق و الصدر و یقمع الصفراء و المرار مضرته أنه یسی ء الهضم دفعها بمعجون الورد
و بها الکرفس حار یابس یحلل الریاح و یسکن الاوجاع و ینفع من عسر البول و یخرج المشیمه و یهیج الباه و ینفع المعده و بردها و السعال و الطحال و ینقی الکلی و المثانه و یفتت و یصدع الدماغ الا أن یضاف الیه الخس یصلح للمزاج البارده و الکهول فی الشتاء و أکله فی الشتاء یذهب البلغم
و بها السلق الاحمر و الابیض حار رطب و قیل بارد ملین للطبیعه و به تلطیف یفتح به سدد الکبد و الطحال ینبغی لمن یأکله أن یطیبه بالخل و الخردل و أصل السلق مولد البلغم لا یوافق المعده و ماؤه یذهب الحراره من الرأس و یقلع الثآلیل. مضرته یحرق الدم. دفعها ... و المری ینفع
من الکلف اذا استعمل ورقه ضمادا بعد غسل الموضع بنطرون و من طلا رأسه بالسلق زالت الصیبان منه و اسودّ
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 295
شعره و تجعد و طال
بها الهندباء بارده رطبه و قیل یابسه جیدها الرطب یقوی المعده و یفتح سدد الکبد و الطحال و الاحشاء و العروق و یقطع حراره الدم و یبرد الکبد الحاره و انفعها للکبد أمرّها و ماؤها المعتصر ینفع الیرقان الذی من السدد مضرتها تبطی ء بالهضم، دفع مضرتها بالرشاد، تصلح للامزجه الحاره و الشباب فی الصیف
المیاه و یفتق الشهوه و یهیج الباه و یزید فی المنی و یحسن اللون و یقطع البلغم و ینظف المعده إلا أنه یثیر الشقیقه و یصدع الرأس و یولد ریاحا و یظلم البصر، و کثره أکل البصل تورث النسیان و تفسد العقل، دفع مضرته الخل و اللبن، یصلح الامزاج البارده، و اذا دق و عجن بالعسل و وضع علی الکلف الغلیظ و القوابی و البهق الاسود قلع ذلک، و اذا دق ناعما و طلی به موضع الشعر نفع داء الثعلب، و ان أحرق کان أنفع، و ینفع من نهش الحیات
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 296
و الکلب الکلب
القلیل الحدّه، و یقوی المعده، و یسخن المعده مع البدن، و یقطع البلغم و یحل النفخ، و یصفی الحلق، و یحفظ صحه البدن و ینفع من تغیرت علیه المیاه، و السعال المزمن، و أوجاع الصدر من البرد، و یخرج العلق من الحلق، و ینفع من السموم و یفتح السدد، الا أنه یهیج الصفراء و یضر الدماغ و یصدع و یضعف البصر و الباه، و لا یصلح بأن یأکله معتقل و لا مصدع و خلطه غلیظ، و النی ء منه یقتل الدود، و المطبوخ ینظف المثانه. و من أخذ شیئا مطبوخا منه أو مقلوا بسیرج و تحمل به ازال الحکاک عنه و نفعه من عرق النساء، و من أکل الثوم و لذعته العقرب لم تضره و ان طلی مکان اللذغه بالثوم خرج السم من اللسع، و اذا مضغ علی سن سکن ألمه، و مطبوخه و مشویه یسکن وجع الاسنان، و رماد الثوم اذا طلی بالعسل علی البهق و القوابی نفع، و من
أراد أن یذهب ریح الثوم من فیه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 297
قلیمضغ دقیق الباقلاء
و قیل بارده[28] تقوی المعده المحروره لکنها تولد ظلمه البصر، و لا ینبغی الاستکثار منها لانها تحرق الدم و تعفنه و تقطع الشهوه و تفسد الدهن و الرطوبه و ربما قتلت
و بها الکراویا حاره یابسه تحلل الریاح و تقتل الدود العارض فی الامعاء و تسمن و تنفع الخفقان و المغص و ترخی الرئه، دفع ضررها بالشعیر. انتهی
و بها الکمون کالکراویا و أقوی فی تحلیل الریح، حار فی الثانیه یابس فی الثالثه اذا غسل الوجه بمائه صفاه فان
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 298
استکثر منه صفر اللون و اذا سخن بالخل و شم قطع الرعاف
و هو منهما فی الدرجه الثالثه، و لذلک صار عصیر جرادته نافعا من وجع الاذن الحادث عن ورم حار متی استعمله الانسان مع دهن ورد، و کذلک جمله جرم القرع و مادام نیئا فطعمه کریه و مضرته للمعده عظیمه. و قد رأیت انسانا أقدم علی أکله نیئا فاحسّ فی معدته بثقل و برد و أصابه علیه غثیان و قی ء. فاذا سلق فانه یغذو غذاء رطبا و انحداره عن المعده سریع لرطوبته و لما فیه من الملاسه و التزلیق، و اذا انهضم فلیس خلطه بردی ء متی لم یسبق الیه الفساد قبل انهضامه و الفساد یعرض له من قبل ابطائه فی المعده و عدم انحداره، و مهما اکل معه انقلب خلطه و تشبه به
و قال دیسقوریدوس: یسکن الاورام البلغمیه، و اذا طبخ کما هو و عصر و شرب ماؤه بعسل و شی ء یسیر
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 299
من نطرون اسهل البطن اسهالا خفیفا
و قال الرازی: بارد مولد
للبلغم و هو طعام المحرورین یطفی ء و یبرد و یسکن اللهب و العطش و ینفع من الحمیات، و اذا طبخ بالخل نقص من غلظه و بطؤ هضمه و کان اشد تطفیه للصفراء و الدم، الا أنه فی هذه الحاله لا یصلح لاصحاب خشونه الصدر و السعال و أما من به سعال و حمی فلیطبخه مع کشک الشعیر و مع الماش المقشر و دهن اللوز الحلو و لیجتنبه المبرودون و المبلغمون لانه یولد فیهم القولنج الغلیظ، و ان اکلوه فلیأکلوه مطبوخا بالزیت مطیبا بالفلفل و لیشربوا علیه الشراب الصرف، فاذا وضع مع اللبن یصلح منه الخردل، و اذا وقع فی الخل فانه یصلح غلظه لکن لا یصلح برودته
و قال اسحق بن سلیمان: اذا لطخ بالعجین و شوی فی الفرن أو التنور و استخرج ماؤه و شرب ببعض الاشربه اللطیفه سکن حراره الحمی الملتهبه و قطع العطش
و قال حبیش [بن الحسن : اذا شرب من مائه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 300
المستخرج بالشیّ فیکون مع عشرین درهما من الجلاب اوزن عشره دراهم من السکر الابیض، و مقدار ما یشرب منه أربعه آواق الی نصف رطل و لحمیته تسقط الشهوه و دهنه فی نحو دهن البنفسج جید للحر و السهر
و قال اسحق بن عمران: ماؤه یسکن الصداع اذا شرب أو غسل به الرأس، و قد ینوم من یبس دماغه اذا قطر منه فی الانف و هو یلین البطن کیف استعمل و لم یداو المبرسمون و المحرورون بمثله و لا أعجل نفعا منه
و قال الشریف: ماؤه المشوی بالعجین اذا اکتحل به یذهب صفره العین الکائنه من الیرقان، و اذا اکتحل
بماء زهره اذهب الرمد الحار، و قشر القرع الیابس اذا أحرق و ذر علی الدم المنبعث قطعه، و اذا أحرق و سحق و عجن بخل و طلی به البرص نفع منه، و اذا قشر حبه و دق و استخرج دهنه انتفع به من وجع الاذان و وجع الامعاء الحاره و مرقه الفروج المطبوخه بالقرع منعشه للمغشی علیهم من حده الاخلاط الصفراویه فی الحمیات و حراقه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 301
قشره الیابس تنقع من قروح الاعضاء الیابسه و هی جیده لتطهیر الصبیان و من قروح الذکر و تجففها
و عن هشام بن عروه عن أبیه عن عائشه رضی اللّه عنها قالت: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم «اذا طبختم قدرا فاکثروا فیها من الدبّاء فانه یشد قلب الحزین» انتهی
و انشدنی شیخنا العلامه شهاب الدین المنصور:
یا عین أعیان الزمان و یاشیخ الشیوخ و محیی الشرع
ما قرع الباب علیک امرءالا و ذاق حلاوه القرع
. قال ابن البیطار فی الثانیه و هو أصل مستدیر لا ورق له و لا ساق، لونه الی الحمره یؤخذ فی الربیع و یؤکل نیئا و مطبوخا
و قال جالینوس: فی الثامنه قوام جرم الکمأه من جوهر أرضی و هی غلیظه الکیموس قلیلا الا أنه لیس بردی ء تورث عسر البول و القولنج و اجودها ما کان من موضع فیه رمل قلیل و الکمأه الحمراء قاتله و اجود الکمأه الشدیده التلزز و الاملاس و المیل الی البیاض و أما المتخلخل
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 302
الرخو فردی ء جدا فی المعده الحاره یولد الاوجاع فی أسفل الظهر و الصدر و یولد
السدد، و ماؤها یجلی البصر و ادمان اکلها یورث السکته و الفالج و هی بطیئه الانهضام و ینبغی لآکلها ان یقشرها و ینقیها تنقیه کبیره لیصل الیها الماء و یخرج غلظها و ربما تدفن فی الطین الحار یوما و لیله ثم تغسل ثم تسلقها بالماء و الملح و الفودنج و السذاب سلقا بلیغا ثم تؤکل بالزیت الرکابی و المری و السعتر و الفلفل. و الیابسه من الکمأه ابطأ فی المعده و أکثر ضررا و ینبغی ان یشرب علیها النبیذ المعسل الصرف و یؤخذ التریاق و الزنجبیل
و قال ابن الجوزی: الکمأه نبات یتولد من عفونه الارض الکثیره الامطار یولد البلغم الشدید و الاسود اشد غلظا یولد السوداء و یفسد النکهه و هی من الاغذیه الردیئه لکن ماءها یجلو العین لقول النبی صلّی اللّه علیه و سلم «الکماه من المنّ و ماؤها شفاء للعین» اخرجاه فی الصحیحین.
انتهی
و قال الغافقی فی مفردات ابن البیطار: ان من أکلها
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 303
و لسعه شی ء من الهوام ذوات السموم مات و لم یخلصه الدواء البته. انتهی
قال ابن الجوزی: منه أبیض و مزاجه بارد یابس، و منه أحمر و فیه حراره و نفخ، جیده الاحمر یدر البول و یولد خلطا و یغشی و یولد احلاما ردیئه رفعها بالزیت و المری و الخردل و منه غلیظ و قلیل صاف ینفع الامزاج البارده الیابسه یصلح للکهول نفخه اقل من الباقلاء
و بها الارز. حار قیل بارد منفعته من لذغ المعده مضرته القولنج لانه یحبس البطن دفعها أن یطبخ بالدهن و اللبن. و اذا طبخ الارز بعد أن یغسل بدهن اللوز أو السیرج أو
السمن أو الالیه لم یحبس البطن بل یسکن الوجع العارض فی المعده و الامعاء و غذاؤه محمود معتدل یصلح للامراض الحاره الرطبه، و اذا طبخ باللبن الحلیب ولد السوداء لتولیده خلطا غلیظا لکنه ینفع الباه
الباقلاء. بارد رطب و قیل یابس، أجوده الابیض
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 304
السمین و ارداه الطری، یحدث الحکه و یولد البلغم و دفع مضرته بالسعتر و الملح و یؤکل بعده الزنجبیل، و الباقلاء تنفع من السعال. مضرته یبلد الحواس دفعها باطاله نقعه و اجاده نضجه و أکله بالفلفل و الملح و السعتر مع الادهان لما فیه من النفخ و الترهل و النوم و الکسل و السدد یولد الاخلاط الغلیظه و یری أحلاما ردیئه و اذا طبخ بقشره کان أردأ و أکثر تولیدا للریاح و الباقلاء و تجلو البهق من الوجه
و فیها یقول القاضی جمال الدین ابو الحسن علی بن منصور الخزرجی صاحب (غرائب التنبیهات علی عجائب التشبیهات) و قد صلق قدامه الباقلاء:
و قدر بها تصلق الباقلاقبیل الصباح لمن قد خمر
أتینا بها وسط زبدیهفکان کأحسن شی ء حضر
فصوص من العاج مطبوقه لها غلف من أدیم البشر
و من مجون ابن العطار الدنیسری قوله:
شاقنی حارس فول زهره حاکی عیونک
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 305
و ابتغی التعریض قلنالعن اللّه قرونک
و من بدیع ابن وکیع قوله:
ان للباقلاء نورا ظریفاجلّ فی الحسن عن بدیع مثال
قد حکی ضحوه لنا اذ تبدی سرر الروم ضمخت بغوال
و من بدیع المذکور و مقاصده قوله فیه:
فصل الربیع بدا لنا بنسیمه یدعو فتسرع نحوه الخلق
زهر الباقلا به فکأنه 29]
بین الریاض حمائم بلق
و من تشابیهه الفائقه
قوله:
کأن ورد الباقلاء اذ بدالناظریه اعین فیها حور
کمثل الحاظ الیعافیر اذاروّعها من قانص فرط الحذر
کانها مداهن من فضهاوساطها فیها من المسک اثر
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 306
کأنه سوالف من خرّدقد نبتت سودا لها بیض الطرر
و من لطائفه قوله فیه:
لی نحو ورد الباقلالحظ سبانی بالدعج
کأنما بیاضه یلوح فی ذاک البلج
خواتم من فضهبها فصوص من سبج
و له رحمه اللّه تعالی:
کلفت بنور باقلا سبتنی کمائمه فسری فیه فاش
اذا نزل الفراش علیه یوماحسبت النور افراخ الفراش
بارد رطب جیده الاخضر الکبار یسهل الاخلاط المؤذیه و یلین الصدر و ینفع من السعال مع الحمی و یضعف الاسنان و یولد الریاح بطی ء الانهضام و هو
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 307
غذاء جید للمحموم اذا طبخ بدهن اللوز.
و یحلل الاورام الصلبه و ینقی الصدر و الصوت و یزید فی الباه، لکنه ردی ء للمعده، مقدار الشربه منه خمسه دراهم
و بها العدس. بارد یابس، جیده الابیض الناضج، یسکن حده الدم، و یقوی المعده، مضرته بالمالیخولیا و الاعصاب و البصر دمه غلیظ و هو عسر الانهضام، یصلح الامزاج الدمویه و الشباب فی الصیف و یکره لاصحاب السوداء، لانه یتولد منه خلط سوداوی فیحدث فیهم الوسواس و الجذام و حمی الربع و یضر بالعین التی مزاجها یابس و ینفع العین التی مزاجها رطب؛ و مما یدفع ضرره الاسفاناخ و السلق مع کثیر من الادهان. و ینبغی أن یلقی علی رطل من العدس سبعه أرطال من الماء حتی ینضج جیدا
و لا ینبغی أن یخلط به حلو فانه یولد سددا فی الکبد، و من أکثر من أکله اظلم بصره لشده تجفیفه و یقلل البول و الطمث فلا یقربه من یقطر فی بوله
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 308
للشهوه مرخ للحشا عسر الانهضام، الا أنه یسمن و یحلل الاورام الحاره و هو جید لضیق النفس و الربو. ردی ء للمعده. دفع مضرته أن یؤکل بالعسل. و دهن السمسم هو السیرج محلل الاورام البلغمیه و القولنج و ینفع السعال و خشونه الحلق الا أنه ردی ء لفم المعده
و بها بزر قطونا. بارد رطب یجلو و یغسل و ینقی و یطفی العطش اذا قلی فان ضرب فی الماء حتی یرخی لعابه و شرب اطلق الطبیعه
و بها الترمس. حار یابس. نفعه یقتل الدود و ینفخ سدد الطحال عسر الانهضام یولد خلطا باردا دفعها أن یؤکل بالخل یصلح للامزاج البلغمیه و الشیوخ فی الشتاء
و فیه یقول مهیار:
و
ترمس طاف به مهفهف کالقمر
من اسود و أصفرو احمر و أخضر
فخلته لما أتی به فصوص جوهر
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 309
یابس و الاسود أقوی جیده الکبار و یجلو و یزید فی المنی جدا و یفتت الحصی و یحسن اللون طلاء و أکلا و یصفی الصوت و یفتح السدد من الکبد و الطحال، و ینبغی أن یؤکل فی الطعام. و طبیخ الاسود بدهن اللوز و یفتت الحصا فی المثانه و الکلی.
و هو ردی ء لقروح المثانه و رطبه اکثر تولیدا للفضول من یابسه. و ماؤه یحدر الدود و ینقی المثانه و الامعاء الدقیقه و ینفع من وجع الظهر و یخرج الجنین و یدر الطمث. دفع مضرته بالخشخاش و الکمون و الاسود أنفع. و اذا نقع فی الخل علی الریق و صبر علیه نصف یوم قتل الدود. انتهی
و فیه یقول الشهابی ابن الاطرش و یعرض بذکر الامیر طشتمر حمص أخضر لما عاد من النفی:
لما رجعت الینامن شقه البعد و البین
خلناک تحنو علینایا حمص اخضر بقلبین
و بها الحلبه. حاره یابسه ملینه للطبیعه اذا اکلت مطبوخه بعد الطعام. و متی طبخت مع التین الیابس طبخا
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 310
جیدا ثم صفیت و القی ماؤهما فی العسل و طبخ ثانیه حتی یصیر کالعرق نفع أصحاب السعال العتیق و نقی الصدر و الرئه من الخلط الغلیظ اللزج
قال ابن الجوزی: بارد رطب ینفع السهر و یولد ماء کثیرا و یجلب النوم و ینفع من الهذیان و احراق الشمس للرأس و یقطع سیلان المنی. و هو أفضل البقول و أقلها رداءه و اکثرها غذاء سریع الهضم ینفع الامزاج الحاده و الاورام الحاره و الیرقان و ینفع من اختلاف المیاه و هو یسکن شهوه الجماع و ینفع من کثره الاحتلام و بزره أشد
فی ذلک الا أن ضرره یجفف المنی و یضر الباه و البصر و یحدث ظلمه، دفع مضرته بالکرفس. و اللّه أعلم
و فیه یقول مؤلفه البدری علی لسان بعض الظرفاء:
صحبت فی الزیه 30] یوما
خلین و الجوع مسّا
بفوله جاد لی ذاو ذا ببقل و خسّا[31]
و من محاسن الشام أرض المیطور و السیلوق و هما
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 311
من متنزهاتها و یقال أن أول
و کان یروی عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم حدیثا یقول: قال النبی صلّی اللّه علیه و سلم «من غرس غرسا کتب اللّه له من الاجر بقدر ما یخرج من ثمار ذلک الغرس» و قال النبی صلّی اللّه علیه و سلم «نعم المال النخل الراسخات فی الوحل المطعمات فی المحل» و قال صلّی اللّه علیه و سلم «ابتغوا الرزق فی خبایا الارض» یعنی الزراعه. و قیل لعثمان رضی اللّه عنه «ا تغرس بعد الکبر؟» فقال: «لأن توافینی الساعه و أنا من المصلحین خیر من توافینی و أنا من المفسدین». و قیل لابی الدرداء رضی اللّه عنه و هو یغرس جوزه «اتغرس و أنت شیخ و هی لا تطعم الا بعد عشرین سنه» فقال «لا علیّ بعد أن یکون الاجر لی. و مر کسری بشیخ و هو یغرس فقال «اترجو أن تأکل من ثمرتها» فقال «غرسوا و أکلنا و نغرس فیأکلون» فقال کسری «زه» و أعطاه اربعه آلاف درهم فقال الشیخ «ان الشجر تدرک و تطعم فی سبع سنین و قد أطعمت شجرتی فی یوم واحد» فقال کسری اعطوه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 312
أربعه آلاف اخری
رجع. و یقال أن سلیمان بن عبد الملک کان نهما فی الاکل فجاءه بستانی لیضمن بستانه هذا فقال ارکب الیه اولا انظر فاکهته ثم نضمنک ایاه ثم رکب و دخل البستان فلم یدع به من الثمار الا الیسیر حتی
و الفستق الا ما عزب عنه ثم نادی الضامن سلیمان و قال للشهود اکتبوا علی هذا ضمان هذا البستان فقال البستانی کنت أضمنه قبل دخول امیر المؤمنین الیه فضحک منه. و یقال ان قشر البندق و
قدر مکوک طائفی و فضل عنه 32]
قال ابن الجوزی: البندق حار یابس اغلظ من الجوز و ابطأ انهضاما و یولد ریاحا فی البطن الاسفل الا أنه یقوی المعده و الامعاء و خلطه غلیظ فی الدماغ و یؤکل
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 313
مع قلیل فلفل فینفع من الزکام و ینفع من النهوش خصوصا فی التین و السذاب و کذلک الجوز
قال ابن البیطار: فی السابعه و فیه من الجوهر الارضی البارد اکثر مما فی الجوز و کذلک هو أشد عفوصه منه عند المذاق، و ذلک موجود فی شجرته و ثمرته و قشره
قال جالینوس: اذا سحق و شرب بالعسل ابرأ من السعال المزمن و اذا قلی و اکل مع شی ء یسیر من الفلفل انضج النزله و اذا حرق و سحق و خلط بالشحم العتیق من شحم الخنزیر أو شحم الدبّ و لطخ به داء الثعلب نبت فیه الشعر. و البندق المحروق اذا سحق مع الزیت و سقیت به یافوخات الصبیان الزرق سوّد أحداقهم و شعورهم و من اکل البندق قبل الطعام نفع من السموم و هو مقطع للخلط اللزج نافع من النفث الحادث من الرئه
و فیه یقول بعضهم و ابدع:
و لقد شربت مع الغزال مدامهحمراء صافیه بغیر مزاج
فتفضل الظبی الغریر ببندق شبهته ببنادق من ساج
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 314
فکسرته فوجدت صوفا أحمراقد لف فیه بنادق
من عاج
الفستق حار یابس و قیل رطب و قیل معتدل منفعته للمعده یقوی فمها و یقوی الکبد و یفتح سددها و ینقی الکلیتین و المثانه یفتح منافذ الغذاء و یزید فی الباه و ینفع من لذغ العقرب و سائر الهوام خصوصا الشامی لکنه یصیر الشری دفع مضرته بمشمش یابس و اللّه أعلم. انتهی و فیه یقول مهذب الدین الدهان:
و فستقه شبهتها اذ رایتهاو قد عاینتها مقلتی بنعیم
زبرجده خضراء وسط حریرهبحقه عاج فی غلاف ادیم
و هو ماخوذ من قول الصابی:
زمرد صانه حریرفی حق عاج له غلاف
و احسن منه قول ابن المعتز باللّه:
زبرجده ملفوفه فی حریرهمضمنه درا مغشی بیاقوت
و قال فضل الکاتب و ابدع:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 315
و فستق مستلذمن بعد شرب الرحیق
حق من العاج یحوی زمردا فی عقیق
و من لطائف ابن سکره قوله:
کانما الفستق المملوح حین بدامقشرا فی لطیفات الطیافیر
و القلب من بین قشریه یلوح لناکألسن الطیر من بین المناقیر
عود و انعطاف الی ذکر سلیمان بن عبد الملک. نقل الحافظ ابن عساکر فی تاریخه عن عبد اللّه بن عبد اللّه بن الحارث قال اخبرنا ان سلیمان بن عبد الملک أمر قیم بستانه ان یحبس علی الفواکه لا یجنی منها شیئا و أمرنی بالرکوب معه عند طلوع القمر من آخر اللیل و من حضر من أصحابه، فلما دخلنا الی البستان انفرد کل منا یأکل حتی ارتفع النهار ثم صرنا الیه و قد أکلنا قدر الطاقه و نحن نقول هذا القطف العنب استوی فیخرطه فی فیه و هذه التفاحه نضجت و هذه الانجاصه ناعمه و کلما رأینا شیئا نضیجا نشیر الیه
کتب طبی
انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 316
فیتناوله و یأکله حتی آن الضحی، فأقبل علی قیم البستان و قال ویحک یا شمردل انی قد جعت فهل عندک شی ء تطعمنیه. قال نعم عناق حولیه حمراء قال ائتنی بها بلا تأخیر فجاء بها مشویه علی خوان و هو قائم بین اشجار الفاکهه فصار یتناول منها قطعه بعد قطعه و یتناول علیها الفاکهه الی ان فرغت. فقال له یا شمردل هل عندک غیرها فقال نعم دجاجتان معلوفتان قد عمیتا شحما قال ائتنی بهما ففعل کما فعل بالعناق و اتی بهما و هو قائم بین أشجار الفاکهه حتی فرغا و قال له ان کان عندک سویق بسمن سلا و بعض سکر فائتنی به فانی جائع فجاء بذلک فأکله و استدعی بماء بارد و جعل شمردل یصب علیه الماء و أمیر المؤمنین یحرکه حتی کفأه فارغا ثم أعاد الاکل فی الفاکهه فأکل ملیا و اذا بالسماط حضر فجلس یأکل کأنه لم یأکل شیئا
قال الحارث فعجبنا منه و یقال انه عرضت له حمی عقیب هذا اشرف منه علی الموت و قیل بل سبب موته انه أکل اربعمائه بیضه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 317
و سلتی تین و سبعمائه رمانه و خروف وست دجاجات و مکوک زبیب طائفی. انتهی
و انما ذکر ذلک علی سبیل الاستطراد و ذکر بستانه و اللّه أعلم
. و هو درب ما بین دور و قصور، و فاکهه و زهور، و میاه تجری بهدیر کالبحور. و فیه یقول القیراطی:
دمشق بوادیها ریاض نواضربها ینجلی عن قلب ناظرها الهمّ
علی نفسه فلیبک من ضاع عمره و لیس له فیها نصیب و لا
سهم
و من لطائفه قوله فیها و فی السهم:
بقاع دمشق للأمیر بشائرفقف بمغانی جنکها مترنما
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 318
بقاع اذا قوس الرباب بسهمه رماها غدت بالوشی بردا مسهما
و ما أحسن قول القیراطی:
دمشق سما سهمها علی قوس الکواکب، و أقبلت من کتائب زهورها فی مواکب. و تحرک عودها حین غنت علیه من الورق الفینان، و طفح یزیدها فقلت و هذا مما یعجب ابا سفیان
التوت، و اصل حسنه المنعوت
و هو أصناف: محسنی. بندقی. عجمی. مخضب.
قرشی. حرادینی. شامی و هو الاسود
قال جالینوس فی السابعه التوت المحسنی الابیض اذا کان نضیجا فهو یطلق البطن و ما لم ینضج و قدّد صار دواء یحبس البطن حبسا شدیدا حتی انه یصلح لقروح الامعاء و الاستطلاق و لجمیع العلل التی هی من جنس التحلب، و یخلط بعد أن یسحق مع الاطعمه کما یخلط السماق
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 319
فان أحب انسان أن یشربه شربه مع الماء أو مع الشراب أو مع عصاره التوت المدرک فهی نافعه لادواء الفم
و قال ابن الجوزی: اذا أکل التوت الابیض علی الریق أسهل و ولد خلطا جیدا فان أکل علی الطعام ولد کیموسا و أضر بالمعده و هو ردی ء الغذاء فاسد الدم خلطه غلیظ یکره منه غیر النضیج و الاوفق أن یغسل قبل أکله لیؤمن اضراره بالمعده و الرأس و یشرب بعده السکنجبین و التوت النضیج المبرد بالثلج ینفع المعده التی غلب الحر علیها و الیبس. انتهی
و فیه یقول المهلبی:
کلوا من التوت و انشطوافانه علی الاری مسلط[33]
کأنما التوت علی اطباقه لآلی ء بعندم منقط
و من مجون
لسان الدین ابن الخطیب قوله فیه:
أقول له اذ ابتعنا عصیراو جاوزنا المنازل و البیوتا
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 320
لعلک یا حبیب القلب تأتی و تأکل عندنا عنبا و توتا
و نقلت من خط المرحوم شمس الدین محمد النواجی قوله:
باللّه یا صاح قم و باکربستان لهو حوی نعوتا
تشبع نخلا به و کرمامرتبا یا نعا و توتا
و التوت الاسود الشامی قال ابن الجوزی فی (لقط المنافع) الحلو حار رطب و الحامض بارد جیده الکبار السود. و منفعته لاورام الحلق و ادرار البول، و مضرته یحدث مغصا و سوء استحاله و هو ردی ء للمعده الا أنه لا یضر معده صفراویه و دفع مضرته الا طریفل الصغیر یصلح للامزاج الدمویه و الشباب فی الربیع فی البلد الحار و اللّه یعلم
و الترب و المدارس حتی ان بها قصبه دون میل تمشی فیها بین ترب و مدارس ببناء جمیل استولی علیها المباشرون
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 321
و النظار، فازالوا منها العین و لم یبق سوی الآثار. فکم من مدرسه اندرست بعد الصلاه و التراویح، و أمست فی ظلمه بعد تلک المصابیح. و هی تقول أصبحت حاصلا، بعد ما کان ایوانی بالقراء عامرا آهلا، و هذه تقول أضحیت مربطا للبهائم، بعد ما کنت معبدا للقائم و الصائم. و هذه تقول اتخذونی مسکنا، و هذه تقول جعلونی متبنا. و هذه تقول هدّونی، و اخذوا سقفی و کشفونی. و هذه تقول اخربوا جداری. و باعوا الباب، و جعلونی مأوی للکلاب. و الاوقاف تستغیث الی المولی المغیث. فیقال لهم اسمعوا کلام الرحمن فی محکم القرآن «ان الینا إیابهم،
ثم إن علینا حسابهم»
فیا شوقاه لحسن (الجرکسیه) و حلاوه (الرکنیه) و یا لهفاه علی (جامع الافرم) و (الناصریه). تغیرت تلک المعاهد، و غلقت أبواب تلک المساجد و المعابد. انا للّه و انا الیه راجعون. ان هذا لهو البلاء الجسیم، فلا حول و لا قوه الا باللّه العلی العظیم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 322
و بالصالحیه نهران، فیها یجریان. (ثورا) و (یزید)، و کم علیهما من غرفه و قصر مشید
یحکی عن ابن الصائغ الحنفی انه لما قدم من القاهره الی دمشق المحروسه نزل فی (الجسر الابیض) عند الامیر مجیر الدین ابن تمیم و نهر ثورا یمر بداره المانوسه فاجلسه علی جانب النهر لاجل برد الهواء، فرأی شمس الدین ابن الصائغ ما یمرّ من الفواکه علی وجه الماء و صار یتناول و یأکل ما استطاب و یضع قدامه منه ما اعجبه ثم التفت لابن تمیم و قال له أنت یغنیک هذا النهر عن شراء الفاکهه بفیض فضله العمیم و انشده فی الحال اتجالا:
یقول و قد رأی ثورا خلیلی یفیض بسائر الثمرات فیضا
أیکفیکم فلا تشرون شیئافقلت له نعم و نبیع أیضا
فقال ابن الصائغ: و هذه الفاکهه الیس یرمیها فی النهر أرباب الغیطان. قال له ابن تمیم انما هذه من اشتباک الاشجار و انحنائها علیه فیلقیها النسیم عند ما تشتمل الاغصان و اما البساتنه فانهم یضعون فواکه مجموعه علی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 323
ابواب البساتین کالزکاه لمن یمرّ بها و یحتاج الی شی ء فیأخذه من الفقراء و المساکین
و أخبرت فی القدیم ان بعض الفقراء یضع مکتله علی رأسه و یسرح فی طرق البساتین فیعود
و قد امتلأ مکتله مما یسقط من الاثمار من غیر ان یتناول بیده شیئا
و فی البساتین من یزرع اشجارا للفقراء یعرفونها بالتکرار، و غالب ما یزرع من ذلک علی الطرقات لیقرب تناولها. انتهی
و الاترج و الکباد، لنمو حسنه عندهم و نضارته التی هی فی ازدیاد
قال ابن الجوزی البلح حار یابس و قیل بارد ینشف الرطوبه و یدبغ المعده و یحبس، جیده غیر القابض یضر بالاسنان و الفم. دفع مضرته بالسکنجبین و اذا اکل أول ما یحلو أحدث قراقر. و البسر و البلح یحدث السدد فی الاحشاء و الکبد و یولد الاکثار منهما اخلاطا غلیظه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 324
و هما ردیئان للصدر و اللثه و الجمار الذی هو طلع بارد یابس یقوی الحشا و یعقل البطن و الطبع و یضر الصدر و الحلق دفع مضرته بالتمر و الشهد خلطه غلیظ بطی ء الهضم ینفع الامزاج الحاره الرطبه و من اکثر من أکل الطلع مرضت معدته و اورثه القولنج
و باسناد عن عائشه رضی اللّه قالت قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم «کلوا البلح بالتمر فان الشیطان اذا نظر الی ابن آدم یاکل البلح بالتمر یقول یقی ابن أدم جنی الحدیث بالعتیق» انتهی
الرطب حار رطب یقوی المعده البارده و یوافقها و یزید فی الباه لکنه سریع التعفن و دمه ردی ء و هو مصدع و یولد السدد و یؤذی الاسنان و ینبغی ان یشرب بعده السکنجبین
و عن انس قال «رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یأکل البطیخ بالرطب» و رواه ابو داود. و عن عبد اللّه بن جعفر قال «رأیت رسول اللّه صلّی اللّه
علیه و سلم یاکل القثاء بالرطب» اخرجاه فی الصحیحین. و عن ابی داود من حدیث عائشه رضی اللّه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 325
عنها أن النبی صلّی اللّه علیه و سلم کان یاکل البطیخ بالرطب و یقول «یکسر حر هذا برد هذا». و قال ابو سلیمان الخطابی و فی هذا بیان الرطب و العلاج و مقابله الشی ء بالمضاد له و فیه اباحه التوسع بالاطعمه و نیل الملاذ المباحه
و الرطب المعسل حار رطب ینفع المعده البارده و یضر الحنجره و الصوت. دفع مضرته بالسویق الخشخاشی. فاذا عتق کان أقل حراره و اکثر رطوبه و ازید فی تولید المنی فاذا ربی بالعسل و الزعفران تضاعفت حرارته لکن یکسرها اللوز فی موضع النوی و یؤکل بعده الخس بالخل
و التمر جیده البرنی الحدیث الکبار و هو حار رطب فی الاولی یقوی الکبد و الاعصاب و یلین الطبع و یزید فی المنی و لکنه یصدع لحرارته و یولد السدد و یؤذی الاسنان سریع التعفن
و عن ابن عباس رضی اللّه عنه قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم «کلوا التمر علی الریق فانه یقتل الدود» و عن انس بن مالک ان وفد عبد القیس من أهل هجر قدموا علی النبی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 326
صلّی اللّه علیه و سلم فقال «خیر ثمراتکم البرنی یذهب بالداء و لا داء فیه»
و فی مدینه النبی صلّی اللّه علیه و سلم تمر یقال له العجوه. و فی الصحیحین من حدیث سعد بن ابی وقاص عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم انه قال «من تصبح سبع تمرات عجوه
لم یضره ذلک الیوم سم و لا سحر» و عن أبی سعید و جابر قالا قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم «العجوه من الجنه و هی شفاء من السم». و اعلم انما خصت عجوه المدینه بدعاء النبی صلّی اللّه علیه و سلم لان التمر لا یفعل ذلک
و القسب معتدل فی الحراره یابس یحبس الطبع و هو احمد من التمر. و ما الطف قول صدر الدین بن الادمی فی التمر:
لم أرد التمر الذی اهدیتموه لسوی
خوفی من نواکم لان فی التمر النوی
و قال ظافر الحداد فی وصف النخیل:
و عشیه بهرت لعینک منظراقدم السرور بها لقلبک وافدا
روض کما أخضرّ العذار و جدول
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 327
نقشت علیه ید النسیم مبارداو النخل کالهیف الحسان تزینت
فلبسن من اثمارهن قلائدا
و قال بعضهم:
أما تری التمر یحکی فی الحسن للنظار
مخازنا من عقیق قد قمعت بنضار
کأنما زعفران فیه مع الشهد جاری
یشفّ مثل کئوس مملوءه بعقار
و مما ینسب الی نفطویه قوله:
کأنما النخل و قد نکست رءوسها الریح باذیالها
احبه فارقها إلفهافأطرقت تنظر فی حالها
و من محاسن ابن ساره قوله فی الجمار:
جماره کالماء لکنهاما بین أطمار من اللیف
کأنها جسم رطیب و قدلفف فی ثوب من الصوف
و النصیر الحمامی فی من أهدی له جماره:
أهدی لنا جمارهمن لست أخلو من عذابه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 328
فکأنما هی جسمه لما تجرّد من ثیابه
ابن المعتز یصف الطلع بقوله:
و مریضه الاجفان تفتن کل ذی عقل و ناسک
اهدت الینا طلعهو الشوک للأحشاء ناهک
فکأنها لما بدت فی کفها مکوک حائک
حتی اذا فضت رأیت من اللجین بها سبائک
و من محاسنه قوله
فیه:
کأنما الطلع یحکی لناظری حین یقبل
سلاسلا من لجین یضمها تحت صندل
و أخذه بلا قافیه ابن عبد ربه:
أفدی الذی أهدی الینا طلعهاهدی الی القلب المشوق بلابلا
فکأنما هی زورق من فضهقد أودعته من اللجین سلاسلا
و أخذه ابن وکیع فقال و هو من لطائفه:
طلع هتکنا عنه أثوابه من بعد ما قد کان مستورا
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 329
کأنه لما بدا ضاحکافی العین تشبیها و تقدیرا
درج من الصندل قد أودعت فیه ید العطار کافورا
و من معانیه البدیعه قوله:
و طلع هتکنا عنه جیب قمیصه فیا حسنه من منظر حین هتکا
حکی صدر خود من بنی الروم هزهاسماع فشقت عنه ثوبا ممسکا
و من مقاصده قوله فی البسر الاحمر:
انظر الی البسر اذ تبدی و لونه قد حکی الشقیقا
کأنما خوصه علیه زبرجد مثمر عقیقا
و من بدائع ابن القطاع قوله فیه:
انظر البسر ان صورته أحسن ما صوره الرائی
کأنما شکله لمبصره أنامل قمعت بحناء
ابن حمدیس الصقلی قوله فی البلح:
أ ما تری النخل أطلعت بلحاجاء بشیرا بدوله الرطب
مکاحل من زمرد خرطت مقمعات الرءوس بالذهب
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 330
ابن النقیب اللبانی قوله فی البسر الابیض:
انظر الی البسر الذی قد جاءنا بالعجب
کیف غدا فی لونه کعاشق مکتئب
کأنه من فضهقد غمست فی ذهب
و من لطائف ابن وکیع قوله فی الرطب:
أ ما تری الرطب المجنی لآکله حلوی اعدت لنا من صنعه الباری
ما باشرتها ید العقاد فی عمل فی الدست یوما و لاحطت علی النار
مما یغرس غرسا و لا یکون بریّا و ورقه مثل ورق الجوز و هو طیب الرائحه و نواره شبیه بنوار النرجس الا أنه الطف و له بزر شبه الکمثری
و قال
جالینوس فی السابعه و جوف الاترج الذی فیه البزر حامض الطعم و قوته قوه تجفف تجفیفا کثیرا حتی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 331
یقال انه فی الدرجه الثالثه من درجات الاشیاء التی تبرد و تجفف
[اسحق بن سلیمان و ما کان منه حامضا کان باردا یابسا فی الدرجه [الثالثه] یقوی المعده و یزید فی شهوه الطعام و یقمع حدّه [المرّه] الصفراء و یزید الغم العارض منها و یسکن العطش و یقطع الاسهال و ینفع من القوباء و الکلف اذا طلی علیها، و یستدل علی ذلک من فعله فی الحبر اذا وقع فی الثیاب فانه اذا طلی علیه قلعه و ذهب به
[جالینوس و شحم الاترج الذی بین قشره و حماضه یولد اخلاطا غلیظه بارده
[ابن سینا] ینفخ بطی ء الانهضام یورث القولنج، و یجب أن یؤکل مفردا و لا یخلط بطعام قبله و لا بعده و المربی بالعسل اسلم و اقبل للهضم
و قال ابن الجوزی الاترج جیده السوسی الکبار و هو بارد رطب و لحمه بارد و قشره حار یابس و حماضه بارد یابس و دهنه ینفع البواسیر و حبه ینفع الدماغ الذی ناله البرد
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 332
و یحلل الریاح العارضه فیه. و اللّه أعلم
و فیه یقول عبد اللّه بن المعتز باللّه:
یا حبذا یومنا و نحن علی رءوسنا نعقد الاکالیلا
فی روضه ذللت لقاطفهاغصونها الدانیات تذلیلا
کأن اترجها تمیس به أغصانها حاملا و محمولا
سلاسل من زبرجد حملت من ذهب أصفی قنادیلا
و ما أرشق قول ابن رشیق:
اترجه سبطه الاطراف ناعمهتلقی النفوس بحظ غیر منحوس
کأنما بسطت کفا لخالقهاتدعو بطول بقاء لابن بادیس
و من
تشابیه ابن بوبن 34] من مزدوجته:
کأنما أترجه المصبغ أیدی زناه من زنود تقطع
و من بدیع ابن المعتز قوله:
و کان الاترج کف کعاب جمعته لضمها بسوار
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 333
و من التشابیه البدیعه قول ابن حمدیس:
انظر الی الاترج و هو مصبغ ان کنت فی التشبیه ای محقق
مثل الاکف غدت تضم اناملایدخلنّ فی اناء ضیق
و من محاسن محیی الدین الدهان:
حیاک من تهوی باترجهناعمه مقدوده غضه
فجلدها من ذهب أصفرو جسمها الناعم من فضه
و قال الامیر أبو فراس بن حمدان فی الکباد:
أ ما تری الکباد فی حسنه اذا بدا فی وسط بستانه
کعاشق أبصر محبوبه فاصفرّ من خیفه هجرانه
و قال ابن زیدون فی الحماض:
یا حبذا حماضهتحدث للنفس الطرب
کانها کافورهلها غشاء من ذهب
و هو نوعان أحمر و أصفر و منها التفاحی و هو نوعان و المختم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 334
و الحلسمی، و غالب ما یستعمل الاصفر و التفاحی
و أخبرنی بعض الغیاطنه أن بمصر اللیمون أربعه عشر نوعا و لم یعد منهم و لا واحدا
و قال ابن البیطار و اللیمون مرکب من ثلاثه اجزاء مختلفه المنافع و القوی و هی القشر و الحماض و البزر. فی طعم قشره بعض مروره و قبض خفی و له عطریه ظاهره و فیه تسخین و تجفیف مزاجه حار فی أول الدرجه الثانیه یابس فی آخرها
و من لطائف النصیر الحمامی قوله فیه:
أهدی الی الظبی لیمونهلا زلت ذا شکر لاحسانه
صفرتها تحکی اصفراری به و طعمها من طعم هجرانه
و له فیه:
لیموننا هذا الذی قد بدایأخذ من اشراقه بالعیان
کأنه بیض دجاج و قدلطخه العابث بالزعفران
کتب
طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 335
و یقطع البلغم و یسکن الصفراء الا انه یرخی الاعصاب دفع مضرته أکله بالسکر یشهی الطعام و حبه یحلل الریاح البارده من الدماغ و هو ألطف من الاترج و مختاره ما قلت حموضته و قشره حار یابس و خاصیه النارنج ان من ادمن شمه یأخذه الرعاف الی ان یموت و اللّه سبحانه و تعالی أعلم و زهره یسمی بالقداح
و من محاسن ابن قرناص قوله فی نواره:
ندیمیّ هبّا قد قضی النجم نحبه و هبّ نسیم ناعم یوقظ الفجرا
و قد أزهر النارنج أزرار فضهتزر علی الاشجار أوراقها الخضرا
و من أغراض شهاب الدین محمد بن دمرداش قوله:
ان أینع النارنج حاکی لونه فی صبغه القانیّ خد حبیبی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 336
و اذا تبدّی مزهرا فکأنماجمع الوصال عذاره و مشیبی
و قال مؤلفه البدری:
نارنجه قد أشبهت حسناء فی عرس النسیم تمیس مع نشر طوی
یا حسنها تجلی لنا فی حلهمن سندس أزرارها من لؤلؤ
و قال أیضا:
فی الکیمیا صحت لنانارنجه من حطب
لجین زهرها یعدسبائکا من ذهب
و من لطائف الارجانی قوله فیه:
و نارنجه بین الریاض نظرتهاعلی غصن رطب کقامه اغید
اذا میلتها الریح کانت کاکرهبدت ذهبا فی صولجان زبرجد
و من محاسن الصاحب ابن عباد:
بعثنا من النارنج ما طاب عرفه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 337
و نمت علی الاغصان منه نوافج کرات من العقیان احکم خرطها
و ایدی الندامی حولهن صوالج
و من بدائع ابن وکیع قوله:
ألا اسقنی الراح فی جنهطرائف أثمارها تزهر
کان تمایل نارنجهامقابض کیمختها أخضر
و من ألغاز ابن خلکان قوله فیه:
ما
اسم اذا صحفته الفیته من بعد ذاک و لفظه تاریخ
فی ضمنه نار اذا حققتهالاجمرها وار و لا منفوخ
حیران ان صحفته و عکسته لا العذل یسمعه و لا التوبیخ
یا ربح بلغ من احب تحیتی ان الحبیب لما تقول مصیخ
و نقلت من خط بلدینا الشرف القواس الدمشقی:
نظرت الی نارنجه فی یمینه کجمره نار و هی بارده اللمس
فقربها من خده فتالقت فشبهتها المریخ فی داره الشمس
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 338
و من بدائع ابن قرناص الحموی قوله:
نارنجه برزت فی منظر عجب زبرجد و نضار صاغه المطر
کأن موسی کلیم اللّه اقبسهانارا و جرّ علیها ذیله الخضر
و من اغزال ابن دمرداش قوله:
تأمل تری النارنج فی الدوح باسمانضیرا یروق العین من جلناره
و قد لاح تحت الغصن غضا کانه خدود الذی أهواه تحت عذاره
و من المعانی التی سبکها ظافر الحداد قوله:
تأمل فدتک النفس یا صاح منظرایسر به قلب اللبیب علی الفکر
حیا وابل یجری علی شجر بدابه ثمر النارنج کالاکر التبر
دموع حداها الشوق فانهملت علی خدود تراب تحت انقبه خضر
و نقل ابن خلکان فی ترجمه السلامی انه کان شاعرا
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 339
مجیدا فرحل فی صباه من مدینه السلام الی الموصل و بها جماعه من کبراء الشعراء کالسری و الببغاء و الخالدیین فارادوا اختباره فی النظم فقال أبو الفرج الببغاء أنا أکفیکم ذلک و صنع ولیمه و دعاه الی عنده و قال له فی غضون المحاضره ما تقول فی هذا النارنج الذی بمنزلنا فانشده ارتجالا و قال:
و نارنج تمیل به غصون و منها ما یری کالصولجان
اشبهه ثدایا ناهدات غلائلها صبغن بزعفران
فحرک کل منهم رأسه و قال هذا التشبیه
هجس بفکری الآن. و انشد:
تطالعنا بین الغصون کأنهانهود عذاری فی ملاحفها الصفر
السری:
اذا ما تبدی فی الغصون حسبته نهود عذاری مسهن خلوق
. و هو جبل مبارک به آثار الانبیاء و الصحابه و الاولیاء و به (الکهف) و یقال انه کهف اصحاب القصه و به مغاره الدم یقال ان کل لیله جمعه یری بها قطره
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 340
دم و به محاریب الاربعین محل تعبدهم. و قال بعضهم:
تحن الی وادی دمشق جوانحی و ان کان مما قل فیه نصیبی
و انی لا هوی قاسیون لاننی رأیت أسمه شبها لاسم حبیبی
و به ینبت من عند اللّه تعالی من الازهار و الاشجار ما لا ینبت فی غیره و سقیه بالامطار
فمن ازهاره القرنفل و هو شدید العطریه
و الخزام و هو مشهور بالعطریه
ما کان الی البیاض و هو بدمشق یخرج الدود. و اذا احرق و سحق و وضع فی زیت أو فی دهن اللوز و طلی به من لم ینبت له لحیه اسرع نباتها لانه یوسع مسامها بلطافته و یمنع من داء الثعلب. و عن عبد اللّه بن ابی جعفر القرشی ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال «بخروا بیوتکم باللبان و الشیح»
و به السماق. قال ابن البیطار فی الاولی یستعمل فی الطعام و هو ثمر نبات یقال له اروس برسودیسقونس 35]
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 341
و هو بالعربیه سماق الدباغین و انما سمی هکذا لان الدباغین یستعملونه فی دباغه الجلود. و هی شجره تنبت فی الجبال و الصخور طولها نحو من ذراعین و فیها ورق طویل لونه الی حمره الدم و هو مشرف الاطراف علی هیئه المنشار و له ثمر شبیه بالعناقید کثیف و فی عظم الحبه الخضراء الی العرض
و قال جالینوس فی الثامنه
یقبض و یجفف و انفع ما فیها الثمره و عصارتها
[دیسقوریدوس و یعمل منه حقنه لقرحه الامعاء و یقطر فی الاذن التی یسیل منها القیح و اذا تضمد بالورق [مع الخل و العسل اضمر الداحس و منع الورم [الخبیث الذی یقال له غنغرانا]
[الرازی و زعم قوم انه اذا شد فی صوف مصبوغ بحمره و شد علی صاحب النزف من أی عضو کان قطع الدم
[ابن ماسویه و ینفع الاسهال المزمن الذی یکون من الصفراء و اذا نقع فی ماء ورد و اکتحل به نفع من
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 342
ابتداء [الرمد] الحار مع ماده و قوّی الحدقه
[اسحق بن عمران و ان نقع فی ماء نفع من السلاق و الاحتراق و قطع الحکه العارضه للعین، و ان اخذه من به قی ء دائم و دقه مع الکمون دقا جریشا و شرب منهما بماء بارد قطع القی ء عنه
و قال ابن الجوزی السماق بارد فی الثانیه یابس فی الثالثه قابض مقو للمعده یشدها و یجلو خشونه اللسان و یسکن العطش و الغثیان الصفراوی و اجوده الاحمر. انتهی
تنبت بنفسها فی الجبال و الصحاری و تغرس فی البساتین و فلاحتها کفلاحه الخوخ و المشمش و اذا حولت ضعفت و من اراد قوتها فلیحمل الیها من التراب الذی کانت به و یطمره حوالیها فانها تقوی و اجوده الاحمر البستانی البالغ و هو بارد یابس ردی ء للمعده و الکلی یولد بلغما و الجبلی یقمع الصفراء و یحبس السیلانات و یقوی المعده و یقمع القی ء الا انه یصدع
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 343
و
قال صاحب المفردات هی شجره مشوکه و لها ثمر صغار شبیه بالتفاح فی شکله لذیذ فی کل واحده منها ثلاث حبات و لذلک سماه قوم طریفلن 36] و هو ذو الثلاث حبات و هو قابض و اذا اکل کان جیدا للمعده ممسکا للبطن مسکنا للصفراء و الدم و لا یحبس البول و یشهی الاکل و یولد القولنج
و قال صاحب (اللقط) الزعرور الجبلی بارد یابس مطفی ء للحراره یقمع الصفراء و البستانی الاحمر بارد رطب مولد للبلغم ردی ء للمعده و اللّه أعلم
و هذا الاحمر لا حاجه به لجناه و انما یرمی سیاجا لشده شوکه و کذا فی السیاج توت اسود لا یجنیه زراعه کورد السیاج السالف لنا ذکره
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 344
اصفر برائحه عطریه و فیه تهییج للنساء اذا شممنه و هذه الاربعه الاشیاء انما یزرعونها لشده شوکها. انتهی
و فیه یقول ابن حنی و أبدع:
کانما الزعرور لما بدافی حسن تقدیر و أمر أنیق
جلاجل مخضوبه عندماأو خرزات خرطن من عقیق
یضوع من ریاه لما هفابه نسیم الریح مسک نشیق
و نقلت من خط الشهابی أحمد بن العطار الدنیسری:
باکر الدوحه و اغنم و اجتلی غصن زعرور تسامی و افتخر
حقه من ذهب داخلهاقطنه فیها ثلاث من درر
،
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 345
جیده الحلو الطری ینفع القیام ما دام طریا فاذا یبس عقل البطن و الرطب ردی ء للمعده و الیابس أبطأ انهضاما یدفع ضرره الفانید، و المضمضه بطبیخه جیده لوجع الاسنان.
انتهی و اللّه أعلم
و هی شمالی جبل قاسیون، و بها السیدان الجلیلان (الشیخ جندل) و (الشیخ أبو الرجال) أعاد اللّه علینا من برکاتهما و یقال أن الشیخ جندل لا یقبل من ینام عنده، فاذا نام الانسان حول الضریح یفتح عینه یجد نفسه ملقی خارج المزار و قد اشتهر ذلک عنه
و الی منین ینسب الجوز المنینی لرقه قشره و بیاض قلبه، و هو صنوف: مغاربی، و فرک، و منینی، و جبلی، و بستانی
قال جالینوس فی السابعه: و هذه الشجره فی ورقها و أطرافها شی ء من القبض و هو فی القشر الخارج اذا کان طریا ابین. و کذلک الصبّاغون یستعملون هذا القشر،
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 346
و أما قلبه الذی یؤکل ففیه دهنیه، و بهذا السبب تسرع الیه الاستحالات
قال ابن الجوزی: الجوز حار رطب و قیل یابس عسر الانهضام ردی ء للمعده مضرته نتن الفم و یؤلم الحلق و یصدع و لا یصلح أکل العتیق منه. و دفع مضرته بالخشخاش و المتولد عنه دم حار یصلح للامزاج الیابسه و للمشایخ اذا اکل مع التین نفع من السموم لا سیما الجوز الاخضر
و قال دیسقوریدوس: الجوز عسر الانهضام مولد للمره الصفراء حارّ لمن به سعال، و اذا اکل علی الریق هوّن القی ء و اذا احرق قشره و سحق مع شراب و زیت و لطخ به رءوس الصبیان حسن شعورهم و
أنبت الشعر فی داء الثعلب، و داخله اذا احرق و خلط به شراب و احتملته المرأه منع الطمث
[اسحق بن سلیمان و الجوزه الخضراء اذا اخذت عند ما تبقی قدر الحمصه و دقت و خلطت بالعسل و اکتحل
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 347
بها نفغ من غشاوه البصر
[الشریف و اذا دق قشره الأخضر و ألقی معه خبث الحدید مکسورا و ترک اسبوعا معه یحرک فی کل یوم ثم خضب به بعد ذلک الشیب سوّده و کان منه صبغ عجیب و اذا دلکت به القوابی و الحزازات نفعها
[البصری و الجوز المربی جید لبرد الکبد نشاف لرطوبه المعده و اللّه أعلم
و فیه لابی الفرج ابن هندو:
تأمل الجوز فی اطباقه لتری رواق حسن علیه غیر محطوط
کانه اکر من صندل خرطت فیها بدائع من نقش و تخطیط
السلطان الی القاهره مده العام و ما یستعمل بدمشق الجمیع منها یخزنونه فی حواصل معدّه له
و قال ابن الجوزی الثلج بارد بالطبع یابس بالعرض و فیه خلط یولد سوداء فی الکبد جیده ما کان من ماء عذب یجمد یجود الهضم لکنه یهیج السعال و یلین المفاصل
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 348
و یشنج و یضر العصب لانه یحقن البخارات الحاره فیها و یمنعها من التحلل و یضر المعده خصوصا التی یتولد فیها اخلاط بارده دفع مضرته شربه قلیلا قلیلا و هو صالح للامزجه الحاره و هو یطلق البطن أولا ثم یعقل و اذا کانت المیاه الثلیجه و الجلیده فی آجام کانت ردیئه ثقیله و هی تولد البلغم فی الشتاء و المراره فی الصیف و تورث شاربیها
الطحله و حشو الاحشاء و ربما وقعوا فی الاستسقاء و تضعف اکبادهم و تولد فیهم الجنون و البواسیر و یعسر علی نسائهم الحبل و الولاده و یلدن اجنه متورمین. و الثلج ردی ء للمشایخ و ماء الثلج یسکن وجع الاسنان الحار و اللّه اعلم
و من لطائف ابن عباد قوله:
اقبل الثلج فانبسط للسرورو بشرب الصغیر بعد الکبیر
فکأن السماء صاهرت الارض و صار النثار من کافور
و اخذه بلا قافیه احمد بن علی العلوی فقال:
هواک من الدنیا نصیبی و اننی الیک لمشتاق کجفنی الی الغمض
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 349
فزرنی و بادر یوم ثلج کأنه شمائم کافور نثرن علی الارض
و من محاسن قول أبی الفتح البستی:[38]
کتب طبی انتزاعی (عربی) ؛ ج 13 ؛ ص349
قد نظمنا السرور فی عقد انس و جعلنا الزمان للهو سلکا
و شربنا المدام فی یوم ثلج عزل الفی ء فیه رشدا و نسکا
فکأن السماء تنخل کافورا علینا و نحن نفتق مسکا
اخذه ظافر الحداد فقال:
و یوم ضاحک یبکی ضعیف معاقد السلک
اذوب ببرده برداکمبسم من حوی ملکی
کان الریح تنثره علی الارضین فی وشک
تغربل من خلال الندکافورا علی مسک
مسکن للحراره و قامع للصفراء نافع للاسهال یقوی المعده و الکبد الحرانین و هو شبیه باضلاع السلق و فیه خشونه و طعمه حلو یعطی حموضه بعفوصه و لا یطلع الا فی الثلج و اللّه اعلم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 350
و فیه یقول أبو علی العثمانی النیسابوری:
انظر الی الریباس تنظرمنه أعجب منظر
کسواعد بیض بدت من کم شعر أحمر
قال ابن البیطار هو البر باریس و بالفارسیه الزرشک. و منه اندلسی و رومی و شامی، و أحسنه الشامی [یجلب من جبل بیروت و جبل بعلبک و هو اجود من الرومی عند باعه العطر بمصر و الشام
[الفلاحه] و هو شجره خشنه النبات خضراء تضرب الی السواد تحمل حبا صغارا بنفسجیه
قال ابن ماسه بارد یابس فی الثانیه یقوّی الکبد و الامعاء و فیه قوه قابضه مانعه
[ماسرجویه یمنع من الاورام الحاره اذا وضع علیها
[الرازی هو قاطع للعطش جید للمعده و الکبد الملتهبین و یقمع الصفراء جدا
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 351
قال الرازی 39] حبه یجفف قروح الامعاء و یقطع نزف الدم الاسفل، و لا سیما الذی یجلب من جبلی بیروت و بعلبک. انتهی
فی الثانیه یابس فی الثالثه حبه ینفع من الصداع البلغمی، افراط استعماله مصدع دفع مضرته بالشاه صینی أو الصندل، و الغرغره بطبیخ قشره یجلب بلغما کثیرا. انتهی
و فیه یقول الشریف الرضی:
حب الصنوبر اذ أتاک غنیت من کل البشر
نقل لعمری مشتهی ما ان یدوم له خبر
یحکی لنا صدفا أتت فی باطن منها الدرر
و من اغراض ابن المعتز قوله:
صنوبر ظلت به مولعالانه أطیب موجود
کانه الکافور فی لونه یحویه اذ لاح من العود
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 352
فانه یطلع بارض قریه الغور من اعمال دمشق و لا ینبت فی غیرها من أرض الشام
قال ابن البیطار ینبت علی المیاه فی الاراضی الحاره و له ورق کبیر أملس یشبه ورق الموز الا أنه لیس بطوله و هو مجفف یشبه ورق القرع و لکل ورقه من ورقه قضیب منفرد غلیظ الاصبع و نبات القضیب من الاصل الذی من الارض و لیس لهذا النبات ساق و لا ثمر و اصله شبیه بالاترج إلا أن ظاهره مائل الی الحمره و داخله أبیض کثیف مکتنز مشاکل للموز و طعمه فیه قبض مع حرافه قویه تدل علی حرارته و یبسه و هو یابس فی الاولی اذا سلق بالماء زالت حرافته جمله و اکتسب مع ما فیه من القبض الیسیر لزوجه مغریه کانت بالقوه الا ان حرافته کانت تخفیها و تسترها و لذلک صار غذاؤه غلیظا بطی ء الانهضام ثقیلا فی المعده لکثافه جسمه و لزوجته الا انه لما فیه من القبض و العفوصه صارت فیه قوه مقویه للمعده معینه علی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 353
حبس البطن اذا أخذ مقدار منه لا
یثقل علی المعده فیحیله ضروره لثقله و بعد انهضامه و لما فیه من اللزوجه و التغریه صار نافعا [من سحوج الامعاء] و یزید فی الباه و یسمن و ادمانه یولد السوداء و اللّه أعلم
ابیه لان شجرته لا تثمر الا مره فی السنه ثم تموت و لا یحمل الأصل الواحد الا قنوا واحد ثم یموت، و تخلفها اخری من اصلها و یکون فی القنو من خمسین موزه الی خمسمائه و من حین نشوئها الی حین إثمارها شهران. و یقال ان فیه بریا و بستانیا و البری یسمی الطلح، و اکثر ما یوجد فی الجزائر. و ورقها طوله ثلاث أذرع و عرضه ذراعان.
و أجود الموز الکبار البالغ و ثمرته حاره رطبه تنفع حرقه الصدر و الحلق و تنفع المثانه و تدر البول و تلین الطبع لکنه ثقیل علی المعده و الاکثار منه یولد السدد و یزید فی الصفراء و البلغم و أکله بعد الطعام یمنع بخار المعده الی ان یرتقی الی الرأس
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 354
و قال ابن الجوزی جیده الکبار الحلو ینفع من خشونه الصدر و الرئه و قروح الکلیتین و یضر المعده. دفع مضرته بالسکر و یتولد عنه دم بلغمی و اللّه أعلم
و فیه یقول الخوارزمی:
یا من اتی البستان یقصد نزههانظر لصنع اللّه فیما یخلق
الموز شبه عساکر مصفوفهمن فوقها رایات خضر تخفق
و فیه یقول مؤلفه البدری:
انظر الی الموز الذی حلا و صفا اذ مربی
سبائکا من فضهقد موهت بالذهب
أبیض و أصفر و أسود و الاسود لا یعصر و هو یغلظ حتی لا یحیط به الکفان و انما یعتصر الابیض و الاصفر و یقال لعصارته عسل القصب و اجوده ما یجاء به من أرض الزنج فهو أصفر مثل الاترج. و القند ما یجمد من عصیر قصب السکر ثم یتخذ منه السکر و یقال لما جعل فیه القند
من السویق و غیره مقنود و مقند کما یقال معسول و معسل
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 355
و قال أبو العبر[40] قصب السکر لطیف ملائم للبدن نافع من الخشونه التی تعرض فی الصدر و الرئه و الحلق و یجلو الرطوبه اللطیفه المتولده فیها و یدر البول و یولد نفخا و لا سیما اذا أخذ بعد الطعام
و قصب السکر ملین للطبیعه و استعماله لتهییج القی ء صالح اذا شرب علی أثره ماء فاتر و تهوع بریشه طویله قد غمست فی السیرج
و قال المنصوری حار باعتدال یدر البول و یذهب بالحرقه الکائنه عند خروجه و ینفع من السعال
[اسحق بن عمران یقطع الالتهاب العارض فی المعده برطوبته و لطافته و ینقی المثانه
و قال ابن الجوزی: القصب أشد تلیینا من السکر لکنه یولد ریاحا دفعها ان یقشر و یغسل بماء حار
و قال عفان بن مسلم المحدث: من مص القصب السکر بعد طعامه لم یزل یومه اجمع فی سرور و اللّه تعالی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 356
أعلم. انتهی
و فیه یقول خلیل 41] بن الفرس رحمه اللّه:
سبحان من أنبت فی ارضه ما بین شوک و جلا فیها
انبوبه مملوءه سکراقد کان ماء وحلا فیها
و کتب مؤلفه البدری یستدعی بعض الاخوان فی شهر رمضان الی غیط قصب:
فی قصب السکر لی ذوق سریع ما اقتضب
شبهته بأهیف قد رقّ عشقا و انتصب
و اصفرّ جسمه لذاأرخی له خضر العذب
فقم لوصل قطعه واسع له اخا الأرب
فی الصوم قبل العصران ذا لأعجب العجب
الجامعه للمحاسن لا تستقصی. و قد جاء فی الاخبار عن کعب الاحبار رضی اللّه عنه «غوطه دمشق
بستان اللّه فی أرضه»
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 357
و عن ابی امامه رضی اللّه عنه ان النبی صلّی اللّه علیه و سلم تلا هذه الآیه «وَ آوَیْناهُما إِلی رَبْوَهٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِینٍ» قال «هل تدرون این هی» قالوا «اللّه و رسوله أعلم» قال «هی فی الشام بارض یقال لها الغوطه مدینه یقال لها دمشق هی خیر مدائن الشام»
و فی روایه عکرمه عن ابن عباس رضی اللّه عنهما بلفظ «قال هی دمشق»
قال الذهبی: و أجمع سواح الارض و الاقطار علی ان متنزهات الدنیا أربعه و هی (صغد سمرقند) و (شعب بوّان) و (نهر الأبله) و (غوطه دمشق)
قال أبو بکر الخوارزمی فی رحلته: رأیتها کلها فکان فضل غوطه دمشق علی الثلاث کفضل الاربعه علی غیرهن، کأنها الجنه و قد زخرفت و صورت علی وجه الارض
و ما أحسن قول الشیخ علاء الدین علی بن المشرف الماردانی و قد أنشدنیه شقیقه رکن الدین محمد عند قدوم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 358
اخیه الی دمشق المحروسه فی سنه احدی و عشرین و ثمانمائه:
لیس فی الحسن للشآم نظیرلا یغرّنک بالبلاد الغرور
کل ما تشتهیه نفسک فیهاو بها البشر و الهنا و السرور
قلت للرکب مذ أنخنا علیهاو تراءت ولدانها و الحور
هذه الجنه ادخلوا بسلام بلد طیب و رب غفور
و قال الشیخ عبد اللّه الارموی رحمه اللّه «دمشق من أی جهه أقبلت علیها تجدها حله بیضاء طرازها أخضر»
و قال الشهاب محمود من رساله «و أما دمشق فکأنها وجه الحبیب، و قد دار به العذار الاخضر الرطیب»
و قال الشیخ (عبد الولی الحضرمی) رحمه اللّه:
«سحت البلاد و رأیت ما بها من الاعاجیب،
فلم انظر کصغد سمرقند، و هو نهر تحف به قصور و بساتین و قری مشتبکه العمائر مقدار اثنی عشر فرسخا فی مثلها، و هی فی وسط مملکه ماوراء النهر. و رایت شعب بوان و هی بقعه مذکوره بنیسابور[42] طولها فرسخان و قد التحفتها
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 359
الاشجار، و جاست خلالها الانهار. و هذا الشعب لبوان بن ایوح ابن افریدون، و فیه یقول أبو الطیب المتنبی من قصیده تشتمل علی وصفه:
یقول بشعب بوان حصانی أعن هذا یسار الی الطعان
أبوکم آدم سنّ المعاصی و علمکم مفارقه الجنان
و مررت بنهر الأبله و هی من أعمال البصره طوله أربعه فراسخ و علی جانبیه بساتین کأنها بستان واحد قد مد علی خط الاستواء نخله کأنه غرس فی یوم واحد.
و دخلت الی دمشق و تنزهت فی غوطتها أجدها أحسن من الثلاث و اکثرها خیرا طولها ثلاثون میلا و عرضها خمسه عشر میلا مشتبکه القری و الضیاع لا تکاد الشمس تقع علی أرضها لغزاره أشجارها و اکتناف أغصانها»
و قال المیدومی فی کتابه (لطایف الاعاجیب) کان بغوطه دمشق اشجار تحمل الواحده منها أربع فواکه کالمشمش، و الخوخ، و التفاح، و الکمثری. و بها ما یحمل الثلاث و اقلهن اللونان من الفاکهه. قلت و هذا موجود
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 360
الی یومنا هذا فانی رأیت بها الکرمه الواحده تطرح العنب الابیض و الاسود و الاحمر و رأیت بوادی النیر بین شجره توت تطرح التوت الابیض و الاسود
و هذا من صنعه الفلاحه یسمی التطعیم و هو ان یأخذ قطعه خشب من التفاح و یشق ساق شجره کمثری تکون بساقین و توضع تلک
القطعه فی احدی الساقین المشقوقه و تشدها بخرقه و تسقیها و تعاهدها الی أن تلحم بها و یخرج الورق الجدید ثم تثمر
رجع الی بقیه کلام المیدومی. قال: و کان غرس الاشجار فی بعض البساتین کالسطور التی تقرأ. انتهی و اللّه أعلم
و نقلت من شرح الشریشی ما نقله عن شیخه ابن جبیر قال: دمشق هی خیر المشرق، و مطلع حسنه المؤنق و عروس المدن قد تحلت بازاهیر الریاحین، و تجلت فی حلل سندسیه من البساتین. و حلت من موضع الحسن بمکان مکین، و تجملت فی منصتها بأجمل تزیین. و تشرفت
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 361
بان ادتی اللّه المسیح و امه الی ربوه ذات قرار و معین.
ظل ظلیل، و ماء سلسبیل، و ریاض تحیی النفوس بنسیمها العلیل، و تتبرج لناظرها بمجتلی صقیل، و تنادیهم هلموا الی مغرس للحسن و مقیل. قد سمئت ارضها من کثره الماء، حتی اشتافت الی الظماء. فتکاد تنادیک بها الصم الصلاب:
ارکض برجلک هذا مغتسل بارد و شراب. قد أحدقت البساتین بها احداق الهاله بالقمر، و اکتنفتها اکتناف الکمامه للزهر. و امتدت بشرقها غوطتها الخضراء امتداد البصر. و لقد صدق القائلون «ان کانت الجنه فی الارض فدمشق لا شک فیها، و ان کانت فی [السماء] فهی بحیث تسامتها و تسامیها»
و قال البحتریّ فیها:
اذا أردت ملأت الطرف من بلدمستحسن و زمان یشبه البلدا
یمشی السحاب علی أجبالها فرقاو یصبح النبت فی صحرائها بددا
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 362
فلست تبصر الا واکفا خضلاو یانعا خضرا أو طائرا غردا
کأنما القیظ ولّی بعد جیئته أو الربیع دنا من بعد ما بعدا
و قال ابن
سعید الموصلی:
سقی دمشق و ایاما مضت فیهامواطر السحب ساریها و غادیها
و لا یزال جنین النبت ترضعه حوامل المزن فی احشا اراضیها
علی تعداد نقوشه و ضروبه و رسومه. و منها عمل القماش الاطلس بکل اجناسه و انواعه. و منها عمل القماش الهرمزی علی اختلاف اشکاله و تباین اوصاله. و منها عمل القماش الابیض القطنی المصور لاحیاء القصور، و اموات القبور.
و بها أیضا عمل القماش السابوری بجمیع الوانه و حسن لمعانه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 363
و فیها تعمل صناعه الذهب المسبوک و المضروب و المجرور و المرفوع، و الممدود و المرصوع. و فیها تعمل صناعه القرطاس بحسن صقاله و نقیّ اوصاله. و فیها تعمل صناعه القرضیه و دباغاتها المرضیه. و فیها تعمل صناعه الزموط و الاقباع و تحمل لسائر البلاد و الضیاع. و فیها صناعه الحریر بالفتل و الدوالیب و السریر. و فیها تعمل صناعه السلاح، بما فیها من الاعاجیب و الاقتراح. و فیها تعمل صناعه الموشی و المدهون بما تحتار فیه النواظر و العیون. و فیها تعمل صناعه النحاس من الضرب و التفصیل و النقوش التی تشرح صدر الناس. و فیها صناعه الواح الصقال و دهن الواح صغار الکتاب، و جفان القصع و تفصیل القبقاب
و اذکرنی هنا قول ابن هانی الاندلسی علی لسان القبقاب و اجاد ثم أفاد:
کنت غصنا بین الانام رطیبامائس العطف من غناء الحمام
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 364
صرت أحکی رءوس اعداک فی الذلّ برغم اداس بالاقدام
رجع. و غالب ما ذکرناه من هذه الصنائع تتبدل علیه أیادی الصناع من الواحد بعد الواحد الی أن ینیف علی عشره
صناع حتی تتم
و اعلم ان هذه الصنائع استخرجتها الحکماء بحکمتها ثم تعلمها الناس منهم و بعضهم من بعض و صارت وراثه من الحکماء و العلماء و من العلماء للمتعلمین و من الاستاذین للتلامذه للصناع هکذا نقله ابن جماعه فی شرحه علی نقول العید، انتهی
و من محاسن الشام ما یحمل منها الی الدیار المصریه عشره قافات انفردت بها و هذه مسمیاتها: قصب ذهب، قبع، قرضیه، قرطاس، قوس، قبقاب، قراصیا، قمر الدین من المشمش، قریشه، قنب
و کنت فی هذا المحل اکتب و اذا بشخص خلیع یغلب علیه الخبال و الدخل یتردد الیّ من أهل مصر
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 365
العتیقه یقال له تعاتیر جاء الیّ و قال عبر لی هذا المنام رأیت اللیله فی النوم رجلا جلیلا من أهل الشام أعطانی قصعه بها آثار قطن فیه بعض قضامه مربوطه بخیط قنب. فأردت ان ادخل علیه سرورا قلت له: یا تعاتیر من مناسبه الحبال القضامه و هی ذهب و فضه فی وعاء مشدود معقود تناله من بعض رؤساء الشامیین. فسر بذلک و فارقنی فأخذت أ تعجب من الاتفاق و ذکر هذه الاربعه قافات المجلوبه من الشام الی القاهره و فیما انا فی مثل هذا السیاق اذا أنا به فی الیوم الثانی جاءنی و هو یضحک فقلت ما بالک و ما خبرک.
قال: فارقتک فاخذت لی قطعه جنب و رطب و جلست آکلهم برغیف فی عقبه قدام المقیاس و اذا برئیس شامی فی خدمته عبید و غلمان نزل الی تلک العقبه و قال للنوتی اطلع بنا المقیاس لنزوره و زورنا الآثار و قال لغلمانه لاقونا بالخیل الی الآثار فنهرنی بعض العبید
و قال ما تخرج. فقال له سیده دعه یؤانسنا. و سألنی عن اسمی فقلت له الناس یسمونی تعاتیر و انما اسمی ابو الخیر. فتهلل وجهه و قال:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 366
هذا المکان ما اسمه فاقول له کیت و کیت و هذا یعرف بکذا الی ان توجهنا الی درج الآثار و أراد الطلوع و اذا بمندیل سقط منه فی المرکب فبادرت لمناولته ایاه فقال لی اعط منه للنوتی دینارا و خذه لک بما فیه فقبلت یده و قال لی ما تروح معنا قلت له مرسومک هذا النوتی ابن حارتی و ارجع معه فقال ادع لنا. و ترکته و أنا لا اصدق من الفرح فقلت لبعض غلمانه ایش یقال لهذا الرئیس بین الشامیین قال هذا القاضی بدر الدین بن المزلق فدعوت له و انصرفت أجد بالمندیل خمسه دنانیر ذهبا و سبعین نصفا فدفعت للنوتی دینارا و جئت لا تشکر منک علی تعبیر المنام و اخبرک بتفسیره فقلت له هذا أعجب من الاول. انتهی
و غالب ما عددناه و اوردناه من محاسن الشام انفردت به دون غیرها و یحمل منها لغالب البلاد لکثره خیرها و من اعاجیبها ان خیرها فی الغالب لغیر بنیها حتی انه ینسی الاهل و الاوطان و لو فارقها لعاد الیها علی طول الزمان
و قال القاضی الفاضل:
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 367
یقولون لی ماذا رأیت بشامهم فقلت لهم کل المکارم و الفضل
فبلدتهم خیر البلاد و اهلهاباحسانهم تغنی الغریب عن الاهل
و قال ابن سعید:
فی جلق نزلوا حیث النعیم غدامطولا و هو فی الآفاق مختصر
فالقضب راقصه و الطیر صادحهو النسر مرتفع
و الماء منحدر
لکل واد به موسی یفجره و کل روض علی حافاته الخضر
و قال ابراهیم بن عبد اللّه الانصاری متشوقا الیها:
رعی اللّه ایاما تمضت بجلق لقلبی علیها أنه و توجع
رحلت و ابراد الشباب قشیبهو عدت و اسمال المشیب ترقع
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 368
و قال الشیخ شمس الدین محمد بن الصائغ الحنفی یتشوق الیها:
ا دمشق لابعدت دیارک عن فتی ابدا الیک بکله یتشوق
اشتاق منک منازلا لم انسهاانّی و قلبی فی ربوعک موثق
انّی اتجهت رأیت دوحا ماؤه متسلسل یعلو علیه جوسق
و الریح تکتب و الجداول اسطرخطّ له نسخ الغمام محقق
و معاطف الاغصان هزتها الرباطربا فذاک نما و هذا مونق
تتلو علی الاغصان أخبار الهوی فیکاد ساکت کل شی ء ینطق
و من محاسن الشام ان کل نزهه ذکرناها لها أوان یتفرج أهل البلد فیه و زمان یتعاهدونها به و یرجعون الیه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 369
و یعجبنی قول ابن فائد البحرانی:
برزت دمشق لزائری أوطانهامن کل ناحیه بوجه ازهر
لو أن انسانا تعمد أن یری مغنی خلا من نزهه لم یقدر
و من لطائفه قوله فی الذهبیات و قد عاد الیها فی الخریف:
صبغت بلون ثمارها أوراقهافتکاد تحسب انهن ثمار
لو کان مکتوبا علیها یوسف شهد الصیارف أنها دینار
و من محاسن ابن دیار قوله فی الذهبیات:
انظر الی ذهبیات الغصون و قم الی المدام و واصلها الی العنق
أما تری النهر بالتصفیق أطربهافنقطته دنانیرا من الورق
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 370
و نقلت من خط الزینی ابن الخراط قوله:
اتانا الخریف ندیمی فقم نجدد بالراح عیشا ذهب
اذا ما جلونا عروس الطلاعلی الغصن نقطها بالذهب
و من المعانی التی افتضها الرغادی:
یا ورقا بالخریف یحکی علی النحور المسلسلات
شبه الدنانیر صففوهاعلی سیوف مسلسلات
و نقلت من خط بلدینا العلاء بن ایبک الدمشقی:
لا تخش یا محبوب من فاقتی فعن قریب ذهبی یأتی
فاذهب لفضیات ذا بالطلاو استجلها فی الذهبیات
و نقلت من خط المرحوم شیخ الاسلام شهاب الدین ابن حجر:
قد قال زهر الروض من ذا الذی فضل فضل الذهبیات
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 371
ما ذهبی یذهب من حجلهمودعا بل ذهبی یأتی
و یعجبنی قول المعوج الشامی و تلطف بقوله:
تأمل تر أرض الخریف علیلهمن البرد حتی عادها وابل القطر
و عالجها فصل الربیع فعوفیت فنقطها الازهار بالبیض و الصفر
و من محاسن الشام صیفیتها و انها معلنه بحیاه الازهار و نمو الاثمار. و لهذا قال الحافظ الیغموری:
و استنشقوا لهو الربیع فانه نعم الصدیق و عنده الطاف
یغذی الجسوم نسیمه فکانه روح حواها جوهر شفاف
و یعجبنی قول ابن قرناص فیه:
بعث الربیع رساله بقدومه للروض فهو بقربه فرحان
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 372
و لطیب ما قرأ الهزار بشدوه مضمونها مالت به الاغصان
و شتویتها مؤذنه بموت الاشجار بالاصفرار، و تغسیلها بعد التجرید بالامطار. و لهذا قال الحافظ الیغموری:
خذ فی التدفی بالخریف فانه مستوبل و نسیمه خطاف
یجری مع الاجساد جری حیاتهاکصدیقها و من الصدیق یخاف
و من الدر النظیم قول ابن تمیم:
یا شهر کانون من حب الغصون امتّ الارض وجدا و أبکیت السما حزنا
و المزن غسلها من فیض أدمعه و الثلج حاک لها من نسجه کفنا
لکن یعتدّون للشتاء بالاسمان و الادهان و یمونون البیوت بالحبوبات، و لحم القدید و المعسولات. و الفاکهه المعلقه، و الحلاوات المؤنقه. و یکنون فی
الاماکن المبخرات
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 373
و لا یخرجون منها.
و ماؤها غیر آسن. و هی مبارکه و فیها البرکه و عیشها رغد فی السکون و الحرکه. و لکن استقری من کان مولده فیها لم یزل فی قبض، ما دام بها الا أن ینزل الی تحت الارض. و یقال أنه لا یوجد بها اثنان من أهلها علی قلب واحد متصافیان
و یقال ان من قصدها بسوء و نواه اکبه اللّه تعالی فیه و أعثره. و لما قدم عبد اللّه بن علی بن عبد اللّه بن عباس رضی اللّه عنهم دمشق و حاصر أهلها فلما دخلها و هدم سورها وقع منه حجر کان علیه مکتوب بالیونانیه فارسل خلف بعض الرهبان فطبعه و قرأه فاذا علیه مکتوب:
و یک ام الجبابره من رماک بسوء قصمه اللّه. و یک من الخمس الاعین، نقض سورک علی یدیه بعد الف سنه.
فوجدوا الخمس الاعین عبد اللّه بن علی بن عبد اللّه بن عباس بن عبد المطلب
. و بها صحابه من
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 374
الاجلاء و مقابرها حوت اماثل الفضلاء
و منها جبانه باب الصغیر بها بلال الحبشی رضی اللّه عنه و بها السیده سکینه بنت أبی بکر الصدیق رضی اللّه عنهما، و بها السیده زینب بنت الامام علی رضی اللّه عنهما و بها معاویه رضی اللّه عنه، و بها اویس القرنی رضی اللّه عنه، و بها أبو عبیده بن الجراح علی ما قیل خارج الجامع المعروف به 43]
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 375
و یلیها مقبره محله القروانه و بها جماعه من الاجلاء و الفضلاء
و سهل بن الربیع الاوسی الصحابی
و یسره بن فاتک الاسدی أخا خزیم بن
فاتک، و هو الذی قسم دمشق بین المسلمین بعد فتحها
و شمعون بن ختانه ابا ریحان الاسدی الانصاری
و مکحولا مولی سعید بن العاص، سمع من انس و واثله
و نقل ابن الحورانی عن الهروی فی (الزیارات) أن فی (مسجد النارنج) بباب الصغیر ثلاثا من أزواج النبی صلّی اللّه علیه و سلم، و فضه جاریه فاطمه، و قبر سهل بن الحنظلیه، و قبر ام الحسن بنت حمزه بن جعفر الصادق، و قبر علی بن عبد اللّه ابن العباس، و قبر ابنه سلیمان، و قبر زوجته ام الحسن بنت جعفر ابن الحسن بن الحسین. و بمقبره باب الصغیر أیضا قبر خدیجه بنت زین العابدین، هؤلاء فی تربه واحده. و قبر سکینه بنت الحسین. و قبر محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب رضی اللّه عنهم
و بها قبور کثیر من الاولیاء و الصالحین لم یعلموا، لما قیل من أن مقبره باب الصغیر حرثت و زرعت بعد مائه سنه، فلذلک لا تعرف القبور
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 376
و منها جبانه باب شرقی بها ابیّ بن کعب رضی اللّه عنه، و بها جبل بن معاذ رضی اللّه عنه، و بها ضرار بن الازور رضی اللّه عنه فی حاره الساده القدماء عفا اللّه تعالی عنهم
و نقل عن الحافط ابن طولون فی (بهجه الانام) أن قبر معاویه الکبیر فی الحائط القبلی من جامع دمشق فی قصر الاماره (الخضراء)، و هو الذی تسمیه العامه (قبر هود). أما الذی فی الباب الصغیر فهو قبر أبی لیلی معاویه الثانی ابن یزید
و ذکر صاحب (مثیر الغرام) أن (الولید بن عبد الملک)- الذی بنی مسجد دمشق و مسجد النبی
صلّی اللّه علیه و سلم و قبه الصخره المقدسه فی بیت المقدس- دفن سنه 96 بمقبره باب الصغیر شمالی قبر معاویه بنحو عشرین ذراعا و قبره ظاهر معروف یزار
و فی الباب الصغیر من العلماء الشیخ حماد و هو من القدماء.
و منصور بن عماد بن کثیر السلمی. و عمر بن الحسن الخرقی من تابعی أصحاب أحمد بن حنبل و هو مؤلف «المقنع». و أبو الفتح نصر بن ابراهیم بن نصر المقدسی النابلسی شیخ الشافعیه بالشام و قد
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 377
و تلیها مقبره الشیخ رسلان أعاد اللّه علینا و علی المسلمین من برکاته و عنده جماعه من الاماثل و الاجلاء الافاضل 44]
اجتمع به الغزالی و استفاد منه. و أبو البیان محمد بن محفوظ القرشی شیخ الطائفه البیانیه و یعرف بابن الحورانی. قال ابن کثیر له تآلیف کثیره و کان هو و الشیخ رسلان أولا مجاورین فی المسجد الذی فی رأس درب الحجر فی اواخر السوق الکبیر قریبا من الباب الشرقی. و الحافظ الکبیر ثقه الدین أبو القاسم علی بن الحسن بن هبه اللّه بن عساکر صاحب (تاریخ دمشق) دفن شرقی مدفن معاویه. و تاج الدین عبد الرحمن بن ابراهیم الفزاری المعروف بابن الفرکاح تلمیذ ابن الصلاح و السخاوی و ابن عبد السلام. و بدر الدین ابن مالک. و أبو الربیع سلیمان ابن بلال الجعفری الهاشمی تلمیذ الفزاری و النووی. و ابن هشام و ابن رجب. و ابن قیم الجوزیه. و ابراهیم الناجی. و أبو العباس أحمد المیلی
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 378
و خارج باب توما شرحبیل کاتب وحی رسول اللّه صلّی اللّه
علیه و سلم و السیده خوله [بنت الازور] رضی اللّه عنهما
و جبانه بیت لهیا بها ساده و أعیان و صالحون لهم قدر و شان
و یلیها مقابر باب الفرادیس بها أبو الدحدح [الصحابی رضی اللّه عنه، و بها عبد الرحمن بن ابی بکر الصدیق رضی اللّه عنهما[45]
و مقبره سویقه صاروجا بها صالحون من أجلّ المسلمین
و مقابر الصوفیه بها جماعه من العلماء ائمه الدین
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 379
و صالحی المسلمین کابن الصلاح و ابن تیمیه و ابن المبارک و غیرهم 46]
و یلیها مقبره القنوات و باب السریجه و بها علماء الامه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 380
و اهل الرحمه. آخر من دفن بها شیخنا المرحوم العلامه محب الدین البصروی الشافعی رحمه اللّه
و منها جبانه الحمریه[47] و بها المرحومون من الاولیاء و الصالحین
و منها مقابر محله السیده عاتکه رضی اللّه عنها و یقال ان فی ظاهرها ضریح المساک لرکاب النبی صلّی اللّه علیه و سلم رضی اللّه عنه
و منها جبانه محله القبیبات و بها العلماء العاملون و المجاذیب و الصالحون کالسید الشریف الشیخ الزاهد العالم تقی الدین أبی بکر الحصنی الشافعی امدنا اللّه بمدده. و هذه جمله المقابر التی فی المدینه الخارجه عن مقابر الصالحیه و القابونین و غیر ذلک
و ثم صحابه فی قری الضواحی رضی اللّه عنهم کسعد
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 381
ابن عباده رضی اللّه عنه بارض المنیحه[48] و تمیم الداری رضی اللّه عنه بقریه تمیم التی سمیت به و ابو الدرداء رضی اللّه عنه فانه داخل قلعه دمشق و
السیده زینب الکبری بنت الامام علی بن ابی طالب رضی اللّه عنهما و هی اخت أم کلثوم الکبری التی تزوجها عمر رضی اللّه عنه و کانتا مع اخیهما الحسین لما قتل و قدمتا الشام و هاتان و الحسن و الحسین و محسن الذی مات صغیرا أولاد الامام علی من فاطمه رضی اللّه عنهما ثم تزوج بعد موت فاطمه و تسری فجاءه بنون و بنات و من جمله البنات زینب الصغری و أم
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 382
کلثوم الصغری، هکذا ذکره شیخنا الحافظ برهان الدین الناجی رحمه اللّه تعالی و رضی عنه. و قال الشیخ العارف أبو بکر الموصلی رحمه اللّه تعالی فی کتابه (فتوح الرحمن) توفیت السیده زینب الکبری بنت علیّ رضی اللّه عنهما بغوطه دمشق عقیب محنه أخیها و دفنت فی قریه من ضواحی دمشق اسمها راویه ثم سمیت البلده بها فالآن یقال للبلده الست و لا تعرف الا بقبر الست رضی اللّه عنها قال:
و کنت ازورها فی أول أحد من العام، و معی جماعه من أصحابی الفقراء، و لا ندخل الی قبرها بل نستقبله و نغض ابصارنا، لما قرره علماؤنا فی أن الزائر للمیت یعامله بما لو کان حیا من الاحترام، فبینما أنا فی البکاء و الخشوع و الحضور و کأنی بها و قد تراءت لی فی صوره امرأه کبیره محترمه موقره لا یقدر الانسان ان یملأ نظره منها احتراما فاطرقت فقالت: یا بنی زادک اللّه ادبا ا لم تعلم ان جدی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و اصحابه کانوا یزورون أم أیمن 49] لکونها
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13،
ص: 383
امرأه محترمه و بشر الامه أن جدی محمدا صلّی اللّه علیه و سلم و جمیع اصحابه و ذریته یحبون هذه الامه، الا من خرج عن الطریق فانهم یبغضونه. فلحقنی ازعاج من کلامها غیبنی فلما عدت الی الحسّ لم أجدها فواظبت علی زیارتها الی یومنا هذا انتهی
و بالقریه المذکوره ضریح السید الجلیل مدرک [الفزاری الصحابی اعاد اللّه علینا و علی المسلمین من برکاته
و هذا الذی وصل الینا من معرفه من بدمشق من الصحابه رضی اللّه عنهم اجمعین. و ثم فیها من الانبیاء و الصحابه و الاولیاء و الصالحین غیر ما ذکرناه لکن لتوالی المحن و اندراس العلم و المعاهد و الدمن و بانقراض المخبر انقطع الخبر فلا عین و لا اثر
فان الشیخ محیی الدین النووی رحمه اللّه تعالی قال فی شرح [سنن أبی داود الشام من العریش الی بالس و قیل الی الفرات و قال ابن السمعانی هی بلاد بین الجزیره و الغور الی الساحل و یجوز فیها التذکیر و التأنیث و الهمز و ترکه و أما علیه و سلم و هی حاضنه أولاده فزوجها من زید فولدت له أسامه
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 384
شآم بفتح الهمزه و المد فاباه اکثرهم الا فی النسب انتهی و اللّه أعلم
فعلی هذا انظر ما فی بلاد الشام من الانبیاء و الصحابه و الصالحین قال الحافظ العراقی «دمشق بلاد الانبیاء و موطن الاصفیاء من الصحابه و التابعین و الاولیاء» و بسندی الی النبی صلّی اللّه علیه و سلم انه اخبر انه زویت له مشارق الارض و مغاربها و قال سیبلغ ملک امتی مازوی لی و انهم سیفتحون مصر
و هی أرض یذکر فیها القیراط و ان عیسی ینزل علی المناره البیضاء شرقی دمشق. انتهی
و اما فضائل الشام فکثیره و محاسنها جمه غزیره، و برکاتها مشهوره و اخبار خیراتها مأثوره. و لهذا أطلقنا عنان القلم فی غیضاتها و روضاتها و قطوفها الدانیه للمتفکر فی متنزهاتها، و هیمنا الی الدور فی تسلسل انهارها و نبهنا الاحداق فی حدائق ازهارها
و قد ختمنا کتابنا بذکر الانبیاء و الصحابه و الاولیاء
کتب طبی انتزاعی (عربی) (نزهه الأنام فی محاسن الشام)، ج 13، ص: 385
و المشایخ و الصالحین و العلماء العاملین و ذکر المقابر، فان کل انسان الیها صائر. و نحبس عنان جواد القلم فی میادین طرسه، فان من دخل الی المقابر انقطعت اخباره بتواریه فی رمسه
و اللّه تعالی اسأل ان یؤنسنا بالقرآن العظیم فی قبورنا و ان ینقلنا منها الی الجنان بمحمد شفیعنا صلّی اللّه علیه و سلم صلاه و سلاما یتارج شذاهما مل ء الاکوان و یفوح ضوعهما علی نشر الازهار و طی عرف الریحان و یکون کالنسیم فی دوره بین الریاض و التنسیم فیکون آخر منتهاه أول مبتداه ان شاء اللّه تعالی بکرمه و منه 50]
________________________________________
[1] ( 1) هو( عروه بن حزام) الذی تضرب الامثال ببکائه الدیار
[2] ( 1) کانت فی الاصل فی« انشاه»
[3] ( 2) لعله فی« انتهاب»
[4] ( 1) الکرک بلده فی منطقه( شرقی الاردن) الآن؛ و کان الحکام فی القرون الوسطی قد اتخذوها منفی لمن یریدون ابعاده عن الشام أو مصر. و فی تلک المنطقه( الحمیمه) التی کانت منفی آل العباس رضی اللّه عنه قبل قیام دولتهم
[5] ( 1) هذه الابیات لیست لابن الرومی الذی اشتهر بمدح النرجس و ذم الورد،
بل هی لأبی العلاء السروری، و قد أوردها النواجی فی( حلبه الکمیت) ص 203
[6] ( 1) الخام قماش أبیض و یکون مقصورا اذا غسله القصار و دقه
[7] ( 1) فی هامش الاصل: و قد رأیت فی نسخه اخری:
و لا زوردیه تزهو بزرقتهابین الریاض علی حمر الیواقیت
کأنها فوق قامات ضعفن بهااوائل النار فی اطراف کبریت [8] ( 1) یسمی زهر السوسن Iris بالافرنسیه و الانکلیزیه
[9] ( 1) فی النسخه المصریه« فی سائر الزهر»
[10] ( 1) و فی نسخه: و نقلت من خط التقوی بن حجه و أجاد ثم أفاد بقوله
[11] ( 1) قال الزبیدی فی التاج ان العوام یسمون النیلوفر« نوفر» کجوهر
[12] ( 1) فی مفردات ابن البیطار« الشوع» و فی کتب اللغه« السیاع» کسحاب
[13] جمعی از نویسندگان، کتب طبی انتزاعی (عربی)، 19جلد، چاپ: اول.
[14] ( 1) هذه الزیاده من مفردات ابن البیطار فی ماده( آس بری)
[15] ( 1) کذا فی الاصل. و فی مفردات ابن البیطار« مرمعا»
[16] ( 1) فی دیوان الطغرائی« کم سبج فیه و کم جزعه»
[17] ( 1) کذا
[18] ( 1) لعله« یقلبها»
[19] ( 1) انظر ص 32
[20] جمعی از نویسندگان، کتب طبی انتزاعی (عربی)، 19جلد، چاپ: اول.
[21] ( 1) کذا الاصل
[22] ( 1) لا تزال هذه الصخره موجوده فی مسجد دمشق علی هذه الصفه الی الیوم، و الناس یذکرون انها صخره القربان- المطبعه السلفیه
[23] ( 1) یشیر الی البیت المشهور:
کأن قلوب الطیر رطبا و یابسالدی و کرها العناب و الحشف البالی [24] ( 1) فی( مفردات ابن البیطار):« ابن ماسه»
[25] ( 2) فی( مفردات ابن البیطار):« ابن سمحون قال علی ابن محمد ... الخ»
[26] ( 1) فی مفردات ابن البیطار]:« اسحاق
بن عمران»
[27] ( 1) وردت فی کتب النبات و العقاقیر بلفظ کسفره و کسبره و کزبره
[28] ( 2) هذا قول( دیسقوریدوس) و قد تکلم علی ذلک ابن البیطار فی لفظ« کزبره» من مفرداته بمقاله تدل علی فضل و علم
[29] ( 1) کذا
[30] ( 1) کذا
[31] ( 1) کذا
[32] ( 1) کان القصاصون یبالغون أولا بذکر القصص فی هذا الباب تقربا للعباسیین، ثم خلف من بعدهم خلف تجاوزوا حدود المنطق و العقل فی هذا الاغراق و اسرفوا فیه
[33] ( 1) کذا
[34] ( 1) کذا
[35] ( 1) فی مفردات ابن البیطار« رؤس برسودیسمقوس»
[36] ( 1) کانت فی الاصل( طریفان) و فی مفردات ابن البیطار( طریفلن) و فی اللغه الفرنسویه لفظTriphyllu بمعنی ثلاثی الورقات
[37] ( 2) قال ابن البیطار هو اسم دمشقی للنوع الذی لا یثمر من شجر الغبیراء
[38] جمعی از نویسندگان، کتب طبی انتزاعی (عربی)، 19جلد، چاپ: اول.
[39] ( 1) نقله ابن البیطار عن کتاب( التجربتین) و لم یذکر جمله« و لا سیما ... الخ»
[40] ( 1) فی مفردات ابن البیطار:( الدمشقی)
[41] ( 1) فی نسخه دار الکتب المصربه( احمد)
[42] ( 1) کذا
[43] ( 1) زاد ابن الحورانی فی کتابه( الاشارات الی أماکن الزیارات) أن من الصحابه المدفونین فی( الباب الصغیر): اوس ابن أوس الثقفی الصحابی من أهل الصفه، ذکره النووی فی( تهذیب الاسماء)
و أبا الدرداء عویمر الخزرجی الصحابی، ولی قضاء دمشق لعمر. و زوجته أم الدرداء الصغری مدفونه بقربه
و واثله بن الاسقع من أهل الصفه، خدم النبی صلّی اللّه علیه و سلم ثلاث سنین
و فضاله بن عبید، ولی قضاء دمشق لمعاویه و دفن عند ابی الدرداء. و حمل معاویه نعشه و قال لابنه« اعنی فانی لا
أحمل بعده مثله»
[44] ( 1) قال( ابن الحورانی) الشیخ ارسلان الدمشقی ابن یعقوب بن عبد الرحمن بن عبد اللّه الجعبری. مدفون مع شیخه ابی عامر المؤدب، توفی بعد الاربعین و الخمسمائه
[45] ( 1) قال( ابن الحورانی): و فی مقبره باب الفرادیس مشهد الخضر، و عنده قبر محمد بن عبد اللّه بن الحسن المقدسی ثم الدمشقی المعروف بأبی شامه و کان له شامه کبیره فوق حاجبه الایسر توفی سنه 665
و فی مسجد الاقصاب سوق حجر بن عدی الصحابی و أصحابه
[46] ( 1) مقابر الصوفیه هی الواقعه الآن فی حدیقه مستشفی دمشق علی نهر بانیاس عند محطه البرامکه غربی دمشق. قال ابن الحورانی: و ممن دفن فیها( قطب الدین أبو المعالی مسعود ابن محمد بن مسعود) انفرد فی دمشق برئاسه الشافعیه توفی فی رمضان سنه 578
و منهم( الفخر ابن عساکر) توفی سنه 620 و دفن مقابل قبر( ابن الصلاح) المتوفی سنه 643
و منهم( عبد الرحمن بن نوح) من أشیاخ النووی و کان مفتی دمشق فی وقته توفی سنه 654
و منهم( عماد الدین بن کثیر البصری القرشی) توفی سنه 774 و دفن عند شیخه شیخ الاسلام ابن تیمیه المتوفی سنه 728
و منهم( ابراهیم بن سلیمان الحموی) له شرح الجامع الکبیر فی ست مجلدات و شرح المنظومه فی مجلدین
و منهم( ابراهیم بن عبد الرزاق الحنفی) شارح القدوری توفی سنه 807
[47] ( 1) قال ابن الحورانی هی بمحله الشویکه و ممن دفن فیها أحمد بن بدر الدین الحنفی المتوفی سنه 934، و محمد بن الحر الحنفی توفی 789
[48] ( 1) نقل ابن الحورانی عن النووی فی( تهذیب الاسماء) قال: سعد بن عباده الصاحبی الانصاری الخزرجی الساعدی کان نقیب بنی ساعده
و صاحب الانصار فی المشاهد کلها، قال فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم« انه من بیت جود» شهد العقبه و بدرا و المشاهد، توفی سنه 16 و اتفقوا علی أنه کان بحوران و مات بها، قال الحافظ ابن عساکر و غیره: هذا القبر المشهور فی المنیحه یقال انه قبر سعد بن عباده فیحتمل أنه نقل من حوران الیها
[49] ( 1) قال الزبیدی فی التاج: ام أیمن امرأه أعتقها صلّی اللّه
[50] جمعی از نویسندگان، کتب طبی انتزاعی (عربی)، 19جلد، چاپ: اول.